FİZİK-I

Dr. Öğr. Üyesi İlknur HOŞ

1
 Kaynaklar
• Fen Bilimcileri & Mühendisler İçin Fizik
– Douglas C. GIANCOLİ
• Fen ve Mühendislik İçin Fizik
– Raymond A. SERWAY & Robert J. BEICHNER
• Üniversite Fiziği
– Sears & Zemansky
• Ders Notları
– Charles W. Myles (http://www.phys.ttu.edu/~cmyles/)

2
 Ders İçeriği
1. Ölçme ve Tahmin Etme
2. Hareketin Tanımlanması: Bir Boyutta Kinematik
3. İki veya Üç Boyutta Kinematik; Vektörler
4. Dinamik: Newton’un Hareket Yasaları
5. Newton, Yasalarının Kullanılması
6. Kütle Çekimi ve Newton’un Sentezi
7. İş ve Enerji
8. Enerjinin Korunumu
9. Doğrusal Momentum
10. …

3
 Fizik
• Fizik,
– bilimlerin en temelidir.
– maddenin davranışı ve yapısıyla ilgilenir.
– hareket, akışkanlar, ısı, ses, ışık, elektrik ve manyetizmayı
içine alan klasik fizik
ile
– görelilik, atomun yapısı, yoğun madde, nükleer fizik, temel
parçacıklar, kozmoloji ve astrofizik konularını içine alan
modern fizik alanlarına bölünür

4
• Parçacık fiziği, en küçük ölçeklerde
(~10–15 metreden az: bir proton veya
nötronun boyutu) maddenin nelerden
yapıldığı ve bu "parçacıkların"
birbirleriyle nasıl etkileşime girdiğiyle

University of Bristol
ilgilenir.
• Atomik, moleküler ve optik fizik,
maddenin atomik ölçeklerde (~ 10-10
metre: bir atomun boyutu) madde ve
ışıkla nasıl etkileşime girdiğiyle

ScienceNordic
ilgilenir.

• Yoğun madde fiziği, son derece fazla

sayıda parçacığın (~ 1023: Avogadro
sayısı) oluşturduğu makroskopik

Ghulmil
maddenin özellikleriyle ilgilenir.
• Astrofizik ve fiziksel kozmoloji,
evrenin en büyük ölçeklerde nasıl

TNW News
çalıştığını ele alır (~ 1026 metreye
kadar: gözlemlenebilir evrenin boyutu)
5
Fizik

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Modernphysicsfields.svg

6
 Ölçme ve Belirsizlik
• Güvenilir ölçümler fiziğin önemli bir kısmıdır.
• Fakat hiçbir ölçüm mutlak kesinlikte değildir.
• Her ölçüme bağlı bir belirsizlik vardır.
• Belirsizliğin kaynakları
–…

7
 Ölçme ve Belirsizlik
• Güvenilir ölçümler fiziğin önemli bir kısmıdır.
• Fakat hiçbir ölçüm mutlak kesinlikte değildir.
• Her ölçüme bağlı bir belirsizlik vardır.
• Belirsizliğin kaynakları
– Ölçüm sırasındaki hatalar
– Her ölçüm aletinin hassasiyetinin sınırlılığı ve bir ölçme
aletinin üzerindeki en küçük bölmenin belli bir kesrinden
daha iyi okunamaması

8
 Ölçme ve Belirsizlik
• Şekilde gösterildiği gibi genişlik ölçümü yapılmak istenirse
• Cetvelin en küçük bölümü 0.1 cm (1mm) e kadar duyarlıdır
(belki yarısı)

• Küçük değerler arasını tahmin etmek

çok zordur.
• Ölçüm sonucu verilirken tahmin
edilen belirsizliğin yazılması
önemlidir.

9
 Ölçme ve Belirsizlik
• Tahtanın genişliği 8.8 ± 0.1 cm ise, ±0.1 cm (“artı ya da eksi 0.1 cm”)
ölçümdeki tahmin edilen belirsizliği gösterir. Yani gerçek genişlik büyük
olasılıkla 8.7 ve 8.9 cm arasındadır.
• Yüzde belirsizlik,

10
 Ölçme ve Belirsizlik
• Tahtanın genişliği 8.8 ± 0.1 cm ise, ±0.1 cm (“artı ya da eksi 0.1 cm”)
ölçümdeki tahmin edilen belirsizliği gösterir. Yani gerçek genişlik büyük
olasılıkla 8.7 ve 8.9 cm arasındadır.
• Yüzde belirsizlik, belirsizliğin ölçülen değere oranının, 100 ile çarpılmış
değeridir.
• Örneğin ölçüm 8.8 ve belirsizlik 0.1 cm kadar ise yüzde belirsizlik;

• Ölçülen belirsizlik açıkça verilmemişse, belirsizliğin 0.1 veya 0.2 cm

olduğu varsayılır. 8.80 yazmamak önemlidir. Çünkü 0.01 cm belirsizliği
gösterir. Belirsizlik 8.7 veya 8.9 arasında olmasına rağmen muhtemelen
8.79 ve 8.81 arasında olduğunu ifade etmiş olursunuz.
11
 Ölçme ve Belirsizlik
• Kalemin boyunu ölçelim. Boyu 15 cm’den büyük. Boy 15.1,
15.4,….cm olabilir. Fakat 15.68 veya 15.71 olamaz. Çünkü ölçüm
milimetrik duyarlıdır yani virgülden sonra 1 basamak (hane)
ölçebiliriz. 2.1 cm diyebiliriz fakat 2.11 cm diyemeyiz. Milimetrik
duyarlı bir ölçümde ölçümleri virgülden sonra 2 haneli söylemek
doğru değildir.

12
 Ölçme ve Belirsizlik
• Kalemin boyu milimetrik ölçülürse 157.5, 157.6, 157.7 mm
diyemeyiz. Çünkü milimetrik duyarlıdır ve cetvelin boyu 156 mm
demeliyiz. Yani virgülden sonraki rakam 5 den büyük olduğundan
yuvarlamalıyız. Virgülden sonra başka hane kullanmamalıyız.

13
 Anlamlı Sayılar
• Anlamlı rakam sayısı → Bir sayıdaki güvenilir bir şekilde bilinen
rakamlar.
• 23.21 cm sayısında → 4 tane
• 0.062 cm sayısında → 2 tane anlamlı rakam vardır (bu ikinci
sayıdaki sıfırlar sadece ondalık noktanın yerini gösteren yer
belirleyiciler).
• 80 km
• 1 ya da 2 anlamlı rakam içeriyor olabilir.
• 80.0 km ise 3 anlamlı rakam söz konusudur.

14
 Anlamlı Sayılar
• Örnek:
65327 sayısında →
0.035 sayısında →
50.0 sayısında →
5.21×10-23 sayısında →

15
 Anlamlı Sayılar
• Örnek:
65327 sayısında, 5 anlamlı rakam
0.035 sayısında 2 anlamlı rakam (soldaki sıfırlar sayılmaz)
50.0 sayısında 3 anlamlı rakam (sağdaki sıfırlar sayılır)
5.21×10-23 sayısında 3 anlamlı rakam vardır (10-23 bilimsel
gösterime girer ve anlamlı rakam sayılmaz)

16
 Anlamlı Sayılar
• Toplama ve çıkarma işlemlerinde sonuçtaki ondalık basamak sayısı,
toplamdaki herhangi bir terimin en küçük ondalık basamak sayısına
eşit olmalıdır.

Örnek: Sonucumuz 1 basamak içermeli

5.41+25.657+19.4=50.467
50.5 olarak yazılır

3 basamak 1 basamak
2 basamak

17
 Anlamlı Sayılar
• Çarpma ya da bölme işlemi yapılırken sonuçtaki anlamlı rakam
sayısı, yapılan hesaplamada kullanılan en az anlamlı rakama sahip
olan sayınınki kadar olmalıdır.

Örnek:

5.41X25.65= 138.7665
7 anlamlı rakam
Sonucumuz 3 anlamlı rakam içermeli
3 anlamlı rakam 4 anlamlı Sonuç: 139
rakam

18
 Yuvarlama
En küçük anlamlı sayının sağındaki sayı 5’e eşit veya 5’den büyükse
en küçük anlamlı rakamın değeri 1 arttırılır.

Örnek:

• Anlamlı rakam sayısı 2 ise, 7.54 sayısı 7.5 olarak yazılır.

• Eğer 7.55 sayısı 2 anlamlı rakama sahip olacak şekilde yazılmak

istendiğiniyorsa 7.6 yazılır.

19
 Anlamlı Sayılar
• Bir çarpma ya da bölme işleminin sonucu, sadece hesaplamada
kullanılan en az anlamlı rakama sahip sayınınki kadar anlamlı
rakama sahip olabilir (belirsizliklerin ayrıntılı bir şekilde
düşünülmediği durumlarda)

• boyutlar 11.3 cm  6.8 cm

Alan = (11.3)  (6.8) = 76.84 cm2
11.3 3 anlamlı, 6.8 2 anlamlı
 76.84 daha fazla anlamlı
 Anlamlı sayı = 2
 76.84’ü yuvarla & sadece 2 anlamlı sayı
 Alan için güvenilir yanıt= 77 cm2
20
 Anlamlı Sayılar
• 2.0 / 3.0= 0.6666666 → Anlamlı değil
• 2.0 / 3.0= 0.67 → Anlamlı

• 2.5 × 3.2= 8 → Anlamlı değil

• 2.5 × 3.5= 8.0 → Anlamlı

• Anlamlı rakam kuralı: Son sonuçtaki anlamlı

rakam sayısı işlemde kullanılan en az duyarlı
sayıdaki anlamlı rakam sayısı kadar olmalıdır
21
 10’un Kuvvetleri (Bilimsel Gösterim)
• Çok büyük ya da çok küçük sayılar genellikle 10’un kuvvetleri
şeklinde yazılırlar.
Örnekler
39600 = 3.96  104 39600 DEĞİL!!
(4 basamak sola taşındı)

0.0021 = 2.1  10-3 0.0021 DEĞİL !!

(3 basamak sağa taşındı)

22
 Yaklaşıklık, Hassasiyet & Doğruluk
• Fizikte problemler çözülürken çoğunlukla yaklaşıklıklar kullanılır.
– Gerçek dünyada bulunmasına rağmen, bir problem çözerken
hava direncini ya da hava sürtünmesini ihmal etmeyi seçebiliriz
→ Hesap sadece yaklaşıklık olur.

• Hassasiyet → Verilen bir cihaz kullanılarark yapılan ölçümlerin

tekrarlanabilirligi.

• Doğruluk → Bir ölçümün gerçek değere ne kadar yakın olduğunun

ölçüsü.

23
 Birimler, Standart ve SI Sistemi
• Herhangi bir niceliğin ölçümü belirli bir standart veya birim
referans alınarak yapılır ve bu birim niceliğin sayısal değeri ile
birlikte belirtilmelidir.

• SI birim sistemi
“MKS sistemi” (Metre (m)-Kilogram (kg)-Saniye (s)) veya
basitçe,
“Metrik Sistem”

24
 Uzunluk (metre)
• Önce, Dünya’nın ekvatorundan kutuplardan herhangi birine olan
uzaklığın on milyonda biri olarak seçilmiştir (1 metre, çok kabaca,
kolunuzu ve elinizi yana doğru uzattığınızda, burnunuzun ucundan
parmağınızın ucuna olan mesafedir.).

• 1889’da metre, platin-iridyum alaşımından yapılmış belirli bir

çubuk üzerine hassasiyetle kazınmış iki işaret arasındaki uzaklık
olarak belirlenmiştir.

• 1960’da daha büyük hassaslık ve yeniden üretebilirlik sağlamak

üzere kripton-86 gazı tarafından yayınlanan belirli bir turuncu ışığın
dalga boyunun 1,650,763.73 katı olarak yeniden tanımlandı.

25
 Uzunluk (metre)
TABLO 1-1 Bazı özel Uzunluklar ya
• 1983’te metrenin tanımı, bu sefer ışık da Mesafeler (büyüklük sırasına göre)
hızı cinsinden olmak üzere tekrar Uzunluk Metre
(ya da Mesafe) (yaklaşık değerleri)
yenilendi→ “Metre, ışığın boşlukta Nötron ya da proton
bir saniyenin 1/299,792,458’i kadar Atom
(çapı) 10 -15 m

bir zaman aralığı boyunca aldığı (çapı) 10 -10 m

Virüs[Bkz. Şekil 1-5a] 10 -7 m
yolun uzunluğudur.” Tabaka kâğıt
(kalınlığı) 10 -4 m
Parmak genişliği 10 -2 m
Futbol alanının uzunluğu 10 2 m
Everest dağının yüksekliği
[Bkz. Şekil 1-5b] 10 4 m
• İngiliz uzunluk birimleri (inç, Dünyanı çapı 107 m
ayak (foot), mil) artık metre Dünya ile güneş arasındaki
uzaklık 10 11 m
cinsinden tanımlanmaktadır. Dünya ile en yakın yıldız
arasındaki uzaklık 10 16 m
İnç =2.54 cm (1 cm = 0.01 m) Dünya ile en yakın galaksi
arasındaki uzaklık 10 22 m
Dünya ile görülebilir en uzak
galaksi arasındaki uzaklık 10 2626
m
 Zaman (saniye)
• Önce, ortalama bir güneş gününün 1/86,400’ü olarak tanımlandı.

• Şimdilerde sezyum atomlarının belirli iki durum arasında geçiş

yaparken yaydığı ışınımın frekansı cinsinden tanımlanmıştır.

– Bir saniye, bu ışınımın periyodunun 9,192,631,770 katıdır.

27
Zaman (saniye)

28
 Kütle (kilogram)
• Standart kütle, Fransa’nın, Paris yakınlarındaki Ağırlıklar ve
Ölçüler Uluslararası Bürosunda tutulan özel bir platin-iridyum
silindirdir. Bu platin-iridyum silindirin kütlesi tam olarak 1 kg
olarak tanımlanmıştır.
• 2019: Kilogram 16 Kasım 2018'de Ağırlıklar ve Ölçüler Genel
Konferansı (CGPM) tarafından onaylandığı üzere Planck sabiti
cinsinden yeniden tanımlanmaktadır.

• Atom ve moleküllerde birleştirilmiş atomik kütle birimi (u)

kullanılır:

1u =1.6605 x 10-27 kg

29
Kütle (kilogram)

30
• Metrik Sistemde, standart
birimden daha büyük ve daha
küçük birimler standart birimin
10 katları şeklinde tanımlanır.

31
 Birimler
Birimler

Temel Birimler Türetilmiş Birimler

32
 Birimler
Birimler

Temel Birimler Türetilmiş Birimler

Bir standart cinsinden tanımlanır temel nicelikler cinsinden tanımlanır
Metre, Kilogram, Saniye Işık hızı(c = uzaklık/zaman)
= metre/saniye = m/s
Yoğunluk(ρ = m/V) = kg/m3

33
 Birim Dönüştürme
• Bir nicelik bir birim sisteminde verilir, ama biz onu bir başka birim
sisteminde ifade etmek isteyebiliriz. Bunun için bir dönüşüm faktörü
kullanmalıyız.

Örnek 1: 80 km/sa’i m/s’ye dönüştür

Dönüşüm: 1 km = 1000 m; 1sa = 3600 s
 80 km/sa =(80 km/sa) (1000 m/km) (1sa/3600 s)
80 km/sa  22 m/s

Örnek 2: Bir masayı 21.5 inç genişliğinde ölçtüğümüzü ve bunu santimetre

ile ifade etmek istediğimizi varsayalım.

1 inç = 2.54 cm olduğu için masamızın genişliği, cm cinsinden

34
 Boyutlar ve Boyut Analizi
• Bir niceliğin boyutlarından söz ettiğimizde onu oluşturan temel
niceliklerin veya temel birimlerin türlerini kastederiz.
• Örneğin alan boyutu her zaman uzunluğun karesidir, kare
parantezler kullanarak [L2] diye kısaltılır; birimleri metre kare,
feet kare, cm2 v.b. olabilir.

• Öte yandan hız km/sa, m/s, veya mil/sa birimleriyle ölçülebilir,

ama boyutları her zaman uzunluk [L]/zaman [T]’dır, yani [L/T].
• Örnek:
Hacim:
V=L3 → Hacim birimi = m3

35
 Boyutlar ve Boyut Analizi
• Boyutsal analizin kullanılıp kullanılmaması verimli bir şekilde
problem çözme konusunda kritiktir
– Bir hesaplamadaki "her" adımdan sonra
– Kesinlikle bir hesaplamanın sonunda
– Doğru formülün ne olduğunu bulmaya yardımcı olmak için!

• Kilogramı metreye eşitlemek mümkün değildir.

– [Kg] cinsinden bir uzunluk yazmak mantıklı değil
– Bir formül, iki tarafta boyutsal olarak tutarlı olmalıdır
– Birimler eşleşmelidir - kütleler ve uzunluklar eşitlenemez
– Boyut analizi, birimlerin (boyutların) eşlenmesi işidir.

36
 Boyutlar ve Boyut Analizi
• Örnek → Bir kürenin hacmi için formülleri bilmek istediğimizi
varsayalım. Hacim, yarıçapa bağlı olmalı, ama ne şekilde?
– Hacim, V, [L3] boyutlarına sahiptir.
– Problemde yarıçap dışında başka değişken yok.
– Yarıçap, R, [L] boyutlarına sahiptir
– Bu nedenle V = kR3, burada k bir sabittir bilmiyoruz [4π/3'tür]
– Bu "basit" bir örnekti, ancak daha karmaşık durumlarda da
boyut analizi işe yarıyor [aslında "bilinmeyen" denklemleri ve
değerleri keşfetmek için kullanılmıştır!]

37
 Boyutlar ve Boyut Analizi
• Hacim;

L =1 mm kenar uzunluklu KÜP için

 V = 1 mm3 = 10-9 m3
• Örnek:
Yoğunluk:
ρ = m/V Yoğunluk birimi= kg/m3
ρ = 5.3 kg/m3 = 5.3 10-6 g/mm3

Boyut analizi yaparken aynı boyutlara sahip nicelikleri toplar veya çıkartırız
(santimetrelerle saatleri toplamayız); bir eşittir işaretinin iki tarafındaki nicelikler aynı
boyutlara sahip olmalıdır (sayısal hesaplamalarda bir eşitliğin iki tarafındaki birimler de
aynı olmalıdır).

38
 Boyutlar ve Boyut Analizi
• Fiziksel niceliğin birimi bilinirse
• Örnek:
Hız: Bir arabanın hızı 60 km/sa
Hız birimi= km/sa
 Formül: v = d/t
(d = uzaklık, t = zaman)
İvme: Bir arabanın ivmesi 5 m/s2
İvme birimi= m/s2
 Formül: a = v/t
(v = hız, t = zaman)

Boyut Analizi= Bir bağıntının geçersiz olup olmadığını kontrol

etmek için boyutlar kullanılır. Bir eşitlikteki tüm niceliklerin
boyutları kontrol edilir. 39
 Boyutlar ve Boyut Analizi

• Örnek: Hız ifadesi doğru mu?

Burada v cismin bir t zamanı geçtikten sonraki hızı, v0 cismin ilk

hızıdır ve cisim a ivmesiyle hareket etmektedir.

40
 Boyutlar ve Boyut Analizi

• Örnek: Hız ifadesi doğru mu?

Burada v cismin bir t zamanı geçtikten sonraki hızı, v0 cismin ilk

hızıdır ve cisim a ivmesiyle hareket etmektedir.

Boyutlar doğru değildir: sağ tarafta boyutları aynı olmayan niceliklerin bir
toplamı vardır. Böylelikle ilk eşitliğin türetilmesi sırasında bir hata yapıldığı
sonucuna varırız. Bir boyut kontrolü yalnızca bir ilişkinin yanlış olduğunu
söyleyebilir. Tamamıyla doğru olup olmadığını söyleyemez. Örneğin, boyutsuz 41
bir sayısal faktör ( ½ veya 2 π gibi) eksik olabilir.
 Boyutlar ve Boyut Analizi

• Örnek: Bir cisim x doğrultusu boyunca başlangıç noktasından v0 ilk

hızıyla harekete başlıyor ve a sabit ivmesiyle t zamanda x kadar yol
alıyorsa x yolu için aşağıda yazılan formül doğru mudur?

42
 Boyutlar ve Boyut Analizi

• Örnek: Bir cisim x doğrultusu boyunca başlangıç noktasından v0 ilk

hızıyla harekete başlıyor ve a sabit ivmesiyle t zamanda x kadar yol
alıyorsa x yolu için aşağıda yazılan formül doğru mudur?

Verilen eşitlik doğrudur.

43