HATA ANALİZİ

KİMYA MÜHENDİSLİĞİ LABORATUVARI – I

07.10.2019
 İÇİNDEKİLER
1. GİRİŞ
2. KAVRAMLAR
Kalibrasyon
Test
Analiz
Ölçüm
3. HATA KAYNAKLARI
Kişi
Rastgele (İstatistiksel)
Sistematik (Sabit)
4. ÖRNEKLERLE HATA ANALİZİ
Akılcı Yaklaşım
Belirsizlik Analizi
Sonuçların Hata Değerlendirmesi
 GİRİŞ
Yeryüzünde, ister bir kenar ister bir açı birkaç kez ölçüldüğünde her ölçü değeri arasında az çok
Ölçüm Sonuç
farkların olduğu görülür. Yapılan her ölçünün sonucunu aynı bulmak hemen hemen imkansızdır.
1 27,12
2 27,04
Ölçü hataları dediğimiz bu farklar, ölçüyü yapan kişi tarafından meydana gelebileceği gibi, ölçü 3 26,85
aletlerinin hatalı olmasından ve atmosferik şartlardan da meydana gelebilir. 4 27,08

Örnek olarak haritaların daima bir projeye esas teşkil edeceği ya da hukuki durumun belirtilmesinde
kullanılacağı için mümkün olan (olması gereken) hassasiyette yapılması gerekir. Bu amaçla hataların
belirlenip giderilebilenlerin giderilmesi, giderilemeyeceklerin de ölçüye etkisinin en aza indirilmesi
ya da belirli sınırlar içinde tutulması gerekir.
Ölçme işlerinde karşılaşılan hataların tanımlanması ve belirlenmesi son derece önemlidir.
 KAVRAMLAR
KALİBRASYON
Ölçüm amacıyla kullanılan bir cihaz veya referansın gösterdiği değer ile göstermesi gereken değer arasındaki farkın
belirlenmesidir.
Kalibrasyon işlemi, belirli bir cihazın birincil standart, ikincil standart veya kalibre edilecek cihazın doğruluğundan
daha yüksek doğruluklu bir standart ile karşılaştırılması olayıdır.
Metrolojik anlamı ile kalibrasyon, ölçüm standardı ile yapılan karşılaştırma işlemi ve bu karşılaştırma sonucu elde
edilen sonuçların değerlendirilmesi işlemleridir, ayar anlamı taşımaz.
Kalibrasyon sonuçları, kimi zaman kalibrasyon sertifikası kimi zaman ise kalibrasyon raporları ile verilir.
Özetle, kalibrasyon işlemleri dizisinde bir ölçme cihazına ait göstergenin veya ölçülen büyüklüğünün gerçek

değerinden sapması belirlenir ve belgelendirilir.

TEST: Bir ürün veya cihazın belirlenmiş şartlara uygunluğunun kontrol edilmesidir.
Örneğin,
• Malzeme ve mekanik ürün testinde, malzemeye bağlı olarak değişen elastiklik modülü, akma, kopma, burma, yorulma
mukavemeti gibi özellikleri tespit edilir.
• Makine, alet ve elektronik cihazların testinde, ürün veya cihazın belirlenen fonksiyonlarını yerine getirip getirmediği
kontrol edilir. Örneğin basınç transdüserlerinin bir standartla, tekrarlanabilirlik, histerisiz, doğrusallık gibi
karakteristiklerinin belirlenmesi kalibrasyon, belirli bir basınç değerine kadar bozulmadan ve sızdırmadan ölçebilirliğinin
kontrolü test işlemine girer.

ANALİZ: Verilen bir maddeyi veya malzemeyi oluşturan yapı taşlarını bulmak için yapılan işlemler dizisidir. Bir metalin
içindeki alaşım elementlerinin X-ışını spektrometresi ile tespiti, suyun kirlilik oranını belirlemek için yapılan ölçümler,
yapının içeriğini oluşturan maddelerin tespiti ve o maddeyi oluşturan yapı taşlarının her birinin maddenin bütünü
içindeki miktarının belirlenmesine yönelik olduğundan analiz kapsamında ele alınan ölçümlerdir.
Kalitatif ve Kantitatif
ÖLÇÜM
Bir fiziksel niceliğin önceden saptanmış bir standarda göre büyüklüğünün belirlenmesi işlemine ölçüm denir.
Önceden saptanmış bu standarda da birim adı verilir.
Bir ölçümün duyarlılığı, ölçümü ifade eden rakam sayısı ile belirlenir. Yapılan bir ölçümü belirlemede kullanılan
rakamlara anlamlı rakamlar denir.

ANLAMLI RAKAM
• Ondalıklı sayılarda virgülün yerini belirtmek için kullanılan sıfırlar anlamlı değildir.
Örneğin, 0,032 m olarak verilen bir ölçüm sonucunda anlamlı rakam sayısı 2’ dir.

• Ölçüm sonucunun bir parçası olan sıfırlar anlamlıdır. Örneğin, 0,0040201 sayısının anlamlı rakam sayısı
5’ tir.
• 4000 sayısı gibi sıfırlar içeren bir sayının anlamlı rakam sayısını bulmak için bilimsel gösterim kullanmak
daha uygundur.

4000 = 4x103 (anlamlı rakam sayısı = 1)

4100 = 4,1x103 (anlamlı rakam sayısı = 2)
4340 = 4,34x103 (anlamlı rakam sayısı = 3)
 Bir ölçümün sonucu, istenilen anlamlı rakam sayısından daha fazla sayıda rakam içeriyorsa,

Kural 1: Terk edilen ilk anlamsız rakam 5’ ten küçük ise korunan son rakam olduğu gibi kalır, değilse 1 artırılır:
1,2446 ⇒ 1,24
6,2563 ⇒ 6,26

Kural 2: Terk edilen ilk anlamsız rakam 5 ve korunan son anlamlı rakam tek ise,son anlamlı rakam 1 artırılır:
87,35 ⇒ 87,4

Kural 3: Terk edilen ilk anlamsız rakam 5 ve korunan son anlamlı rakam çift ise değiştirilmez
76,254 ⇒ 76,2

Anlamlı sayılarda Çarpma ve Bölme İşlemi

Sonucun anlamlı rakam sayısı, en az anlamlı rakama sahip olan sayının anlamlı rakam sayısı ile belirlenir.

0, 745* 2, 2
= 0, 42187021... iki anlamlı rakamla verilmelidir ⇒ 0,42
HESAPLAYALIM 3,885
Anlamlı sayılarda Toplama ve Çıkarma İşlemi
Sonuç en az ondalık basamağa sahip sayıya göre belirlenir.

27,153 + 138, 2 − 11, 74 = 153, 613 sonuç tek ondalık basamak içermeli ⇒ 153,6
 Ölçme yaparken üzerinde önemle durulması gereken iki kavram vardır;
doğruluk ve kesinlik (duyarlılık,hassasiyet).
İyi bir ölçümden beklenen, ölçümün gerçekleştirilme amacına yönelik olarak,
uygun derecede bir doğruluğa sahip olmasıdır.
Ölçüm doğruluğu (Accuracy), ölçüm sonucu ile ölçülen büyüklüğün gerçek değeri
arasındaki yakınlık derecesidir.
Doğruluk nitel bir kavram olduğundan sayısal olarak ifade edilmemelidir. Doğruluk
kavramı ifade edilirken, doğruluğu yeterli düzeyde, yüksek doğruluk veya düşük
doğruluk gibi terimler kullanılmalıdır.
Doğruluk ifade etmenin en iyi yolu ölçüm hatasının veya hata sınırının verilmesidir.
Ölçüm hatası nicel bir kavram olduğundan sayısal olarak ifade edilebilir. Bir çok ölçüm
raporunda görülebilen, “ölçüm doğruluğu ±0,05%‟dir” ifadesiyle anlatılmak istenen,
hata sınırının ±0,05% olduğu ve yapılacak ölçümlerde elde edilecek sonuçların bu sınır
değerlerin dışına çıkmayacağıdır.
Ölçüm doğruluğunun ifade edilmesi ile ilgili bir diğer sorunda, kesinlik (precision) kelimesinin
doğruluk (accuracy) yerine kullanılmasıdır.

Doğruluk, ölçüm değerinin, gerçek değere yakınlığını veya uygunluğunu ifade ederken,
Kesinlik ise bir grup ölçüm veya cihaz içinde uyuşma veya anlaşma derecesini ifade eder.

Kesinlik (Precision) : Sistemin tekrarlanabilirliğinin bir ölçüsüdür.

Tekrarlanabilirlik, aynı ölçüm koşulları altında (aynı ölçüm prosedürü, aynı gözlemci, aynı ölçme cihazı,
aynı konum, aynı kullanım koşulları, kısa zaman aralığında tekrar) gerçekleştirilen, aynı ölçülen
büyüklüğe ait birbirini izleyen ölçüm sonuçları arasındaki yakınlık derecesidir ve sonuçların dağılımı
cinsinden nicel olarak ifade edilir. Kesinlik, tekrarlanabilirliğin nitel bir ifadesidir.
 Ölçüm Sonuçları Nasıl Verilir?

Ölçümler sonucu elde edilen sayısal değerler, ancak ölçüm hataları ile birlikte verildikçe anlamlı olur.
Örneğin fiziksel bir x-niceliğinin (uzunluk, zaman, gerilim, elektrik akımı,…vb) bir x1 ölçümünü yapalım.
x1 ölçümünün sonucu x-niceliğinin değerine belli bir yaklaşıklıkla yakın olacaktır. İkinci bir x2 ölçümü
yaparsak, bunun sonucunun x1 ölçümünün sonucundan biraz farklılaştığını görürüz. Çok sayıda ölçüm
yaparsak her bir ölçüm için farklı değer elde ederiz. Buna göre x-niceliğinin gerçek değerini tam olarak
belirlemeyi bekleyemeyiz. Bunun yerine çok sayıda ölçüm alarak, ölçüm sonuçlarının nasıl bir dağılım
gösterdiğine ve en çok hangi değer etrafında toplandığına bakabiliriz.

Ölçüm sonuçlarımızı;

Ölçülen Değer = Ortalama Değer ± Hata

şeklinde ifade ederiz. Burada ortalama dediğimiz şey, ölçümlerin toplandığı sayısal değerdir.
 HATA KAYNAKLARI
DENEY DÜZENEĞİ

deney setinin ve/veya Kişisel hatalar

ölçü araçlarının yapısından kaynaklanan hatalar
Ölçüm koşullarındaki öngörülemeyen ve kontrol edilemeyen
değişikliklerden kaynaklanan hatalardır.
imalat Rastgele Örneğin pürüzlü bir yolda hareket eden bir arabanın sürat ibresi
(istatistiksel) arabanın sarsıntısından dolayı gerçek süratini doğru olarak
Sabit gösteremeyecektir veya ölçüm yapılan ortamın sıcaklığında
(sistematik) veya nemliliğinde meydana gelen küçük rastgele değişikler
ölçüm sonucunu etkileyebilecektir.

kullanılan ölçüm aletlerinden, deneyde

izlenilen metottan ve dış etkilerden Hata Analizi; sabit ve rastgele hataları belirleyerek bunların
deney sırasında okunan her değer için deneysel sonuçlar üzerindeki etkilerinin ortaya konulmasıdır
aynıdır ve uygun bir kalibrasyon ve düzeltme 1. Akılcı Yaklaşım
ile ortadan kaldırılabilir 2. Belirsizlik Analizi
 Sistematik Hatalar Rastgele Hatalar

Doğası gereği tekrar eden, sabit ve benzer özellikte Süreklilik göstermezler. Hatanın kaynağı rastgeledir.

Çalışma, işlem veya prosedürlerin uygulanması

Ölçüm sisteminde ya da ölçüm cihazında kendiliğinden
sırasında uygunsuz koşullardan meydana gelen
olabilir
hatalar

Kişisel hatalar dışında, sistematik hatalar büyüklük ve

Bu hatalar, büyüklük veya değer şeklinde ölçülemez
değer açısından kontrol edilebilir özelliktedir

Düzgün bir analizle, bu tip hatalar indirgenebilir veya Bu hatalar, yok edilemez ancak elde edilen sonuçlar
tamemen yok edilebilir. düzeltilebilir
 Tüm hata toplamları BELİRSİZLİK

Sistematik ve Rastgele hataları belirlemek, imalat ya da kişisel hataları belirlemeye kıyasla daha zordur !!

Ölçümün sistematik hatası, tekrarlanan ölçümlerde, sabit kalan yada tahmin edilen hata bileşenidir.

1. Akılcı Yaklaşım

Bu tip hata analizinde ölçme sisteminde bulunan bütün aletlerin maksimum hataları yaptığı kabul edilir

ÖRNEK 1. Akılcı Yaklaşımla Tüm Hatalar Toplamı

Örnekteki ölçülen değerlerin azami hata yaptığı kabul edilirse
Elektriksel güç ; P = E*I
Emin = 98 V ; Emax = 102 V
formülü kullanılır. Yapılan ölçümlere göre
Imin = 9.8 A ; Imax = 10.2 A olur;
E = 100 V ± 2V
Bu durumda elektriksel güç
I = 10 A ± 0.2 A
Pmin= (98 V)*(9.8 A) = 960.4 W
ise elektriksel gücün belirsizliğini akılcı yaklaşıma
Pmax= (102 V)*(10.2 A) = 1040.4 W
göre bulunuz.
Sonuç : P =1000 + %4.04 W- %3.96 W
Her iki değişkenin de aynı anda maksimum hata değerinde oluşması çok düşük ihtimaldedir.
2. Belirsizlik Analizi

Daha hassas ve güvenilir sonuç Siklon Tipi Kurutucunun

Şematik Gösterimi:
Ölçülen büyüklüklerden hangisinin toplam hata üzerinde en etkin rol oynadığının 1-Kurutma odası
tespit edilmesi, bu ölçümlerin daha hassas yapılması için önlem almayı 2- Tepsiler
gerektireceğinden sonuçların belirsizliğinin azaltılması 3- Terazi
4- Gözetleme camları
ÖRNEK 2. Belirsizlik Analizi ile Tüm Hatalar Toplamı 5- İç sıcaklığı gösteren
termometre
6- Tartım çubuğu
7- Kumanda panosu
Sistemin ve Ölçüm Cihazlarının tanımı
8- Termoelemanlar
9- Dijital termometre ve kanal
seçici
10- Voltaj transformatörü
11- Isıtıcılar
12-Fan
13- Yaş ve kuru termometreler
14- Klape
15- Kanal
16- Kurutma havası çıkışı

Alıntı, [3]
 Varsayımlar
1. İmalat hatası yoktur
2. Sistematik ve Rastgele hatalar toplam olarak belirlenmiştir.

Bir parametrenin değerinin ölçülmesinde, sabit hatalar, rastgele hatalar ve

Hata gelebilecek etkenler; imalat hataları nedeniyle ortaya çıkan hatalar dikkate alınarak toplam hata
hesabı aşağıdaki denklemindeki gibi yapılabilir. Farklı bağımsız
1. Sıcaklık Ölçümü
değişkenlerden dolayı ortaya çıkan WR belirsizliği aşağıdaki eşitlikten elde
2. Zaman Ölçümü edilmiştir.
3. Kütle kayıpları ölçümü
4. Hız Ölçümü
5. Nem Ölçümü
6. Tablo yada fiziksel büyüklüklerin
okunması (belirlenmesi)

Burada R, x1, x2, .xn bağımsız değişkenlerinin verilen bir fonksiyonudur.

bağımsız değişken fonksiyonu W1, W2,.., Wn ise bağımsız değişkenlerin belirsizliğidir.
 (h1) Kurutma havasının siklondan çıkış sıcaklığının
ölçülmesinde yapılabilecek ortalama hata=±0.25°C,
(a1) Termoeleman çiftlerinden kaynaklanan hata = ±0.25-
(j1) Örneğin merkez sıcaklığının ölçülmesinde
0.5 °C,
yapılabilecek ortalama hata=±0.25°C,
(b1) Dijital termometreden kaynaklanan hata = ±0.1 °C,
(k1) Siklon içerisindeki ve tepsiler arasındaki
(c1) Bağlantı elemanları ve noktalarından kaynaklanan
sıcaklığının ölçülmesinde yapılabilecek ortalama
hata = ±0.1 °C,
hata=±0.25°C,
(d1) Cam termometrenin yapısından, iletim kabiliyetinden
(l1) Çevre ya da deney ortamı sıcaklığının
ve kılcallığından kaynaklanan hata = ±0.25-0.5 °C,
ölçülmesinde yapılabilecek ortalama hata=±0.25°C,
(e1) Fan girişinde sıcaklık ölçülmesinde yapılabilecek
(m1) Fan girişindeki sıcaklığın kuru ve yaş termometre
ortalama hata = ±0.25 °C,
ile okunması sırasındaki yapılabilecek ortalama
(f1) Isıtıcı çıkışında sıcaklığın ölçülmesinde yapılabilecek
hata=±0.5°C,
ortalama hata = ±0.5 °C,
şeklinde sıralanabilir.
(g1) Kurutma havasının siklona giriş sıcaklığının
ölçülmesinde yapılabilecek ortalama hata=±0.25°C,
Fan girişinde hava sıcaklığının (Tfg) ölçülmesinde
yapılabilecek toplam hata ölçümünde (WTfg);

(a1) Termoeleman çiftlerinden kaynaklanan hata = ±0.25-0.5 °C,

(b1) Dijital termometreden kaynaklanan hata = ±0.1 °C,
(c1) Bağlantı elemanları ve noktalarından kaynaklanan hata = ±0.1
°C,
(e1) Fan girişinde sıcaklık ölçülmesinde yapılabilecek ortalama hata =
±0.25 °C,
ÖRNEK 3. Ölçüm Hatalarının Sonuçlarda Gösterimi

Mutlak Hata : Bulunan ölçüm sonucunun gerçek değerden farkıdır.

Bağıl Hata : Mutlak hatanın gerçek değere oranıdır.

Örneğin,
su,ölçülen=999,96 kg/m3 Mutlak Hata = I(999,96-1000)I kg/m3 = 0,04 kg/m3

su,gerçek(nominal) = 1000 kg/m3 Bağıl Hata = Mutlak Hata/Gerçek Değer = 0,04 kg/m3 / 1000 kg/m3 = 4x10-5 = % ,004 = 40 ppm
ÖRNEK 4. Ölçüm Sonuçlarının Değerlendirilmesinde Hata Hesabı

n xi Dxi=xi-xort (Dxi)2 Gerçek değer 26 cm

1 27,12 0,07 4,53E-03

2 27,04 -0,01 1,62E-04 Mutlak Hata = (27,05 – 26) cm = 1,05 cm

3 26,85 -0,20 4,11E-02

4 27,08 0,03 7,44E-04 Bağıl Hata = 1,05 / 26 = 0,04 = %4
5 27,15 0,10 9,46E-03
6 27,12 0,07 4,53E-03
Ortalama Standart Sapma =
7 26,90 -0,15 2,33E-02
8 27,14 0,09 7,62E-03
1, 24*10−1
9 26,95 -0,10 1,06E-02 = 0, 032
10 27,03 -0,02 5,17E-04 11*10
11 27,20 0,15 2,17E-02
TOPLAM 297,58 1,24E-01
x = 27,05 cm ± 0,03 cm
xort = 27,05
TEŞEKKÜRLER

SORU - CEVAP
 KAYNAKLAR

1. http://www.darshan.ac.in/Upload/DIET/Documents/ME/2141901_MMM_E-
Note_22032016_031012AM.pdf

2. http://www.owlnet.rice.edu/~labgroup/pdf/Error_analysis.pdf

3. Akpınar E.K., Deneysel çalışmalardaki hata analizine bir örnek: kurutma deneylerindeki hata analizi,
Mühendis ve Makina, 46, 540, 41-48.