TEMEL FİZİK I LABORATUARI

DENEY KİTAPÇIĞI

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ

FEN EDEBİYAT FAKÜTESİ
FİZİK BÖLÜMÜ

BURSA 2020
 İÇİNDEKİLER

Hata Hesabı ............................................................................................................................ 1

Ölçü Aletleri........................................................................................................................... 6
DENEY-1 Tek Boyutta Hareket ............................................................................................................. 12
DENEY-2 Basit Sarkaç.......................................................................................................................... 19
DENEY-3 Bir Yayın İncelenmesi . .........................................................................................................24
DENEY-4 Enerjinin Korunumu ............................................................................................................. 29
HATA HESABI

Hata:

Herhangi bir fiziksel büyüklüğün ölçülen değeri ile gerçek değeri arasındaki farka “hata” denir.

Ölçülen bir fiziksel büyüklüğün sayısal değeri, yapılan deneysel hatalardan dolayı hiç bir zaman
gerçek değeri ile ifade edilemez. Ölçüm sonucu bulunan sayısal değerin duyarlılığı ve
güvenirliliği yapılan hataların sınırı ile belirlenir. Hata sınırı belli olmayan bir deneysel sonucun
ise bilimsel bir değeri yoktur. Bu nedenle deneysel çalışmalarımızda yaptığımız ölçmelerde
yapılan hataların ayrı ayrı belirlenmesi ve bunların deneysel sonuca etkisinin ortaya çıkarılması
gerekir. Hata sistematik ve istatistik (rastlantısal) olmak üzere iki türlüdür.

HATA

SİSTEMATİK İSTATİSTİK

Bu tür hatalar Bu tür hatalar

Deney yapılan aletlerin ayarsızlığı Ölçü aletlerinin duyarlılıklarının sınırlı olması

İzlenen yöntemin yanlışlığı
Yararlanılan matematiksel
bağıntıların eksikliğinden kaynaklanır.
Bu tür hatalar sonuca her zaman aynı yönde
etki eder. Deneysel sonuç sürekli olarak gerçek
değerinden ya daha büyük ya da daha küçük
olur.
Bu tür hatalardan kurtulmak için hatanın
kaynağını bulup gidermek, bu yapılmazsa sonuç
üzerinde gerekli düzeltmeyi yapmak gerekir.
Ölçülen büyüklük veya ölçüm sisteminin kararsız
olmasından kaynaklanır.
.Bu tür hatalar küçük ve çift yönlü hatalardır. Bu hatalar aynı
ölçmenin çok sayıda tekrarlanması ile görülebilir. Elde edilen
sonuçlar birbirinden farklı olup belli bir değer etrafında
(ortalama değer) bir dağılım gösterir. Bu belli değer ile her bir
ölçme sonucu arasındaki farkların cebirsel toplamı sıfırdır. Bu
sonuç bize aynı bir büyüklük için tekrarlanan çok sayıda
ölçmede yapılan istatistik (rastgele) hataların toplam etkisinin
sıfır olduğu gösterir.
Bu tür hataların etkisini azaltmak için ölçüm sayısı artırılır.
Hatanın derecesi hesaplanabilir.

1
Mutlak Hata:

Ölçülen bir fiziksel büyüklüğün gerçek değeri X o ile, ölçülen X değeri arasındaki farka X o ’ın

mutlak hatası denir.

Mutlakhata X Xo X
Gerçek değer Xo X X

X o gerçek değeri genel olarak tam bilinmediğinden X ’in de tam değeri bilinemez. X ’in ancak

yaklaşık değeri bazı yollardan hesaplanabilir. Uygulamada mutlak hatanın görünen değeri
belirlenebilir. Bu da ölçülen değer ile birçok ölçümler sonucu elde edilen en iyi değer arasındaki
farka eşittir.

Bağıl Hata:

Mutlak hatanın X ölçülen değere X oranına Bağıl hata denir. Bağıl hatanın 100 ile çarpımı

yüzde bağıl hatayı verir.

X
BağağHata
X
X
Yüzde bağağhata 100
X

Aritmetik Ortalama:

Aynı bir ölçümün çok sayıda tekrarlanması sonucu elde edilen ölçü değerleri belli bir değer
etrafında dağılım gösterirler. Böyle bir merkezi değere “ortalama” denir.

X 1 , X 2 , X 3 , X 4 ,......... ......... X N ölçme sonucunda bulunan değerler ise bunların aritmetik ortalaması

N
Xi
X1 X2 X3 X 4 .......... ........ X N i 1
X
X
N N N

dir. X değeri, X ’in en yaklaşık değeridir. O halde bir büyüklük N kez ölçülmüşse, ortalama değeri
ölçüm sonucu olarak alınabilir.

2
Ortalama Değerin Standart Hatası:

Ortalama değer ölçülerin dağılımı ile ilgili olarak daima değişebilir. Dolayısıyla ortalama değerin
de bir standart sapması vardır. Buna “Standart Hata” denir ve

N
2
Xi X
i 1
X
N N 1

eşitliği ile hesaplanır. Böylece ortalama değer ve standart hatası X X şeklinde ifade edilebilir.

Böylece ölçülen X fiziksel büyüklüğünün değeri

X X X

şeklinde gösterilir.

Bir Aletle Bir Kez Ölçüm Yapıldığında Hata:

Ölçmelerin çok sayıda tekrarlanmasının mümkün olmadığı durumlarda, ölçme hatalarının

bulunmasında en uygun yol, kullanılan ölçü aletinin en küçük iki bölme çizgisi arasının yarısını
almaktır. Örneğin en küçük bölmesi arası 1 mm olan bir metreyle ölçülen uzunluk için en büyük
hata X 0.5 mm alınmalıdır.

Bileşik Büyüklüklerin Hatası:

Eğer bir sonuç ölçülen çeşitli verilere bağlıysa ve her cins verinin hatası biliniyorsa sonuçtaki
hatanın hesaplanması gerekir.

Genel olarak Q ’nun standart hatası aşağıdaki gibi hesaplanır.

Eğer Q f x, y, z,......... .. ise,

2 2 2
Q Q Q
Q . x . y . z .......... ..
x y z

Burada

Q Q Q
, Q ’nun x ’e göre kısmi türevini, , Q ’nun y ’e göre kısmi türevini, , Q ’nun z ’ye göre
x y z

kısmi türevini gösterir.

3
Basit İşlemlerde Hata Hesapları:

Toplama-Çıkarmada:
Q x y

x ’in ve y ’nin hataları X ve Y ise

Q x y

Çarpma-Bölmede:

x
Q x y veya Q
y

x ’in ve y ’nin hataları X ve Y ise

Q x y x y
Q Q
Q x y x y

Üstel Fonksiyonlarda:

Q x n , x ’in hatası x ise

Q x x
n Q Q n
Q x x

Trigonometrik Fonksiyonlar:

Q sin x

x ’in hatası x ise

x ve x radyan cinsinden ise

Q cos x x
180

4
GRAFİK ÜZERİNDE HESAPLANAN BİR DEĞERİN HATASININ BULUNMASI

V
25

20
V2
15 V2-V1

10
θ
V1
5 I2-I1
ΔV
0 I
0 10 20 30 40 50 60
ΔI I1 I2

Grafikte çizilen doğrunun eğimi,

V2 V1
tan R
I 2 I1

olarak bulunur. Basit çarpma, bölme işlemlerinde bağıl hata bağıntısına göre R’nin hatası,

R V2 V1 I 2 I1
,
R V2 V1 I 2 I1

şeklinde yazılabilir. Burada V2 V1 V2 V1 , V2 V1 ’in hatası; I2 I1 I2 I1

I2 I1 ’in hatası olduğundan, R’nin bağıl hatası

R V2 V1 I2 I1
R V2 V1 I2 I1

olur. Grafik üzerinde belirlenen,

I I ekseninde en küçük iki çizgi arasındaki değer; V V ekseninde en küçük iki çizgi
arasındaki değer olmak üzere ve

V V2 V1

I I2 I1

eşitliklerinden

R 2 V 2 I
hata bağınıtısı elde edilir.
R V2 V1 I 2 I1

5
 Deney Adı : Ölçü Aletleri

Deney Malzemeleri : Verniyeli kompas, Mikrometre, Sferometre, hacmi bulunacak madeni

silindir, kalınlığı ölçülecek ince madeni levha, eğrilik yarıçapı ölçülecek bir mercek veya
saat camı.

Deneyin Amacı : Verniyeli kompas, mikrometre ve sferometrenin kullanılması.

Genel Bilgiler

1. Verniyeli kompas: Milimetre ölçekli bir T cetveli ile bunun üzerinde kaydırılabilen verniye
ölçekli bir sürgüden (S) oluşur (Şekil 1). Kompasın AA1 gagaları arasına çapı veya kalınlığı
ölçülecek cisim sıkıştırılır. aa1 uçları boruların iç çapını ölçmede kullanılır. Verniyeli kompas ile
(1/10) mm veya (1/20) mm incelikle ölçüm yapılabilir. Kompasın gagaları arasına hafifçe
sıkıştırılan cismin ölçülmek istenilen uzunluğunun değeri mm cinsinden,

ile hesaplanır. N değeri T cetveli üzerinde, verniyenin (S sürgüsü) sıfırından önceki mm değeri, n
değeri ise verniye üzerinde olan ve T cetveli üzerindeki mm çizgilerinden biri ile çakışan çizginin
sayısıdır.

a a1 T

A A1
Şekil 1 Verniyeli Kompas’ ta ölçüm

Örnek: Bir ölçümde verniyenin sıfırı T cetveli üzerinde 28 mm ile 29 mm arasında olun. Bu
durumda ölçülen uzunluk 28 mm’ den büyük 29 mm’ den küçüktür. N değeri 28 mm’ dir. 28 mm’
den sonraki uzunluk değerini incelikli olarak (1/10 mm) ölçmek için verniye üzerindeki
6
çizgilerden kaçıncısının T cetveli üzerindeki bir çizgi ile karşı karşıya geldiğine bakılır. Bu
ölçümde verniyenin 3. Çizgisi T cetveli üzerindeki bir çizgi ile çakışsın. n değeri 3’ tür. L
uzunluğu,

olarak ölçülür.

Şekil 2 Verniyeli kompas

2. Mikrometre (Palmer): (1/100) milimetre incelikli uzunluk ölçmeye yarayan vida yapılı bir ölçü
aletidir (Şekil 3). Aletin V vidası D sapı ile birlikte döner. Kullanılan mikrometrede vida adımı 0.5
mm’ dir. Kalınlığı ölçülecek cisim aa1 uçları arasına D sapı döndürülerek hafifçe sıkıştırılır. Sabit
ölçek üzerinden N, dönen ölçek üzerinden de n okunarak uzunluk mm cinsinden,

formülü ile hesaplanır.

Örnek: Küçük bir bilyanın çapını ölçmek için bilya aa1 uçları arasına D sapı döndürülerek hafifçe
sıkıştırılır. Çapı ölçmek için D sapı üzerinde bulunan dairesel cetvelin sabit ölçek üzerinde hangi
mm çizgileri arasında olduğuna bakılır. Sabit ölçek üzerindeki yatay çizginin üzerinde 1 mm
7
aralıklı çizgiler, altında ise 0.5 mm’ yi gösteren çizgiler vardır.

Şekil 3 Mikrometre veya Palmer’ de ölçüm

Örnek ölçümde D sapı üzerindeki dairesel ölçek 8 mm ile 9 mm arasında olsun. Bu durumda N
değeri 8 mm’ dir. Sabit ölçek üzerindeki yatay çizginin dairesel ölçek üzerinde karşı karşıya
geldiği çizginin gösterdiği değer de 10 olsun. Bu değer n değerini verir. Bilyanın çapı,

olarak ölçülür.

Şekil 4 Mikrometre veya Palmer

3. Sferometre: Düzgün küresel yüzeye sahip iç veya dış bükey cisimlerin eğrilik yarıçaplarını
ölçmekte kullanılır. Aletin adı da buradan gelmektedir. Bu alet de mikrometre gibi vida
özelliklerine dayanır. Şekil 5a’ da görülen sferometrenin V vidası ile birlikte dönen ve çevresi 50
eşit bölmeye ayrılmış olan (bazılarında bu bölme 100, 200, 500 olabilir) P diski bulunmaktadır.
Kullanılan sferometrede vida adımı 1/2 mm olup P’ nin bir devri 1/2 mm’ ye karşılıktır ve 1/100

8
mm incelikli ölçme yapar. Sferometrenin sabit üç A, B, C ayakları bir eşkenar üçgenin köşelerini
oluşturur (Şekil 5c).

a) b) c)

Şekil 5. Sferometre ve eğrilik yarıçapı ölçüm yöntemi.

Ortadaki vidanın ucu bu üçgenin çevrel çemberinden geçen ve sabit ayakların belirlediği düzleme
dik bir doğru boyunca hareket eder. Vidanın D ucu bu düzlemden yukarıda, aşağıda veya tam bu
düzlemde olabilir. Tam bu düzlemde bulunması hali sferometrenin sıfır konumu olarak kabul
edilir. Sıfır konumuna göre vidayı belirli bir miktar yükselttiğimizde vida ucunun ABC
düzleminden uzaklığı mm cinsinden
1 n
y N
2 50
olur. Burada N, T cetveli ve küçük n ise P diski üzerinde okunan değerlerdir.
Sferometre, bir küre yüzeyine ayakları sabit ve vidanın ucu dokunacak şekilde konulduğunda
(Şekil 5b), vida ayağı tabanı ABC olan küre kapağının tepe noktasına dokunmaktadır. Bu
noktanın, diğer üç ayağın belirttiği düzleme olan uzaklığı y kadar yukarıda ise ADE dik üçgeninde
şekilden kolayca görülebileceği gibi
r2 y 2R y (1)
bağıntısı yazılabilir. Burada R kürenin ve r de ABC den geçen çemberin yarıçapıdır. Şekil-7’ de
a
görüldüğü gibi bir kenar uzunluğu a olan ABC eşkenar üçgeninin yüksekliği CF h 3 ve
2
h
DF olduğundan AD'F dik üçgeninden
3
a 3
r (2)
3
olarak bulunur. Bu değer eşitlik(1)'de yerine konulursa kürenin yarıçapı için a’ya ve y’ye bağlı

9
olarak
a2 y
R (3)
6y 2
bağıntısı elde edilir. Sferometre ile y ölçülür, kompasla a ölçülür ve değerler eşitlik(3)’te yerine
konarak R hesaplanır.

Deneyin Yapılışı
Deney sırasında hataları önlemek için bütün ölçü ve hesap sonuçlarınızda milimetre
birimini kullanınız.

1. Üzerinde silindir şeklinde bir çıkıntı bulunan kare prizma şeklindeki cismin hacmini
bulunuz. Bunun için silindirik ve prizmatik kısımların hacimlerini ayrı ayrı bulmanız
gerekir. Silindirik kısmın yüksekliğini ölçmek için kompasın sürgüsü ile birlikte
hareket eden ve cetvelin sonunda dışarı çıkan derinlik ölçme pimini kullanınız
(Şekil-1). Ölçüleri cismin farklı yerlerinden beş kez alınız ve hesaplamalarda
ortalama değerleri kullanınız.

2. İçi boş silindirin hacmini bulunuz. Silindirin iç çapını ölçerken verniyeli kompasın
üst tarafındaki gagaları kullanınız.

3. Mikrometre ile küresel çelik bilyanın beş farklı yerinden çapını ölçünüz, çapın
ortalama değerini bulunuz ve bilyanın hacmini hesaplayınız.

4. Sferometrenin sıfır konumunu belirleyebilmek için sabit ayakları ve vidanın ucunu

beraberce düzlem porselen levhaya değecek şekilde ayarlayınız. Sferometreden
okuyacağınız y1 değerini not ediniz. Saat camının dışbükey yüzeyinin eğrilik
yarıçapını hesaplayabilmek için vidayı hareket ettirerek sabit ayaklar ve vidanın
ucunu saat camının yüzeyine beraberce değdiriniz. Bu konumda sferometreden y2
değerini okuyunuz. Sferometrenin sıfır konumu değeri ile son değerin farkını alarak
y=y2-y1 yüksekliğini bulunuz. Sabit ayakların oluşturduğu eşkenar üçgenin bir
kenarının uzunluğunu bulabilmek için sferometreyi bir kağıt üzerine bastırınız.
Ayakların izlerini kalem ucu ile belirleyiniz. Üçgenin kenarlarını kompas ile ölçünüz.
Ölçtüğünüz 3 değerin ortalaması size a uzunluğunu verir. Ölçtüğünüz y ve a değerini
eşitlik (3)'te yerine koyarak saat camının eğrilik yarıçapı R’yi hesaplayınız.

5. Tüm sonuçlarınızı hata hesabı yaparak hataları ile veriniz.

10
 l le le i Deney e ile i Rs

e niyeli pa
Şekil 1’ de verilen cismin boyutları
rizma Şekil 1. erniyeli kompas
hp= 55. mm ile boyutları ölçülen prizma hp
ap= 1 .15 mm ve üzerinde silindir bulunan
ht
cisim
Silindir
hs= 3. 5 mm
s = 4. mm

ap
Şekil 2’ de verilen cismin boyutları
dış= 11. mm Şekil 2. erniyeli kompas
iç= . 5 mm Riç Rdış ile boyutları ölçülen içi boş
h= 5 . mm silindir cisim

h
i e e
üresel şekle sahip cismin mikrometre yardımı ile 5 kere ölçülen çap değerleri
1= 12. 2 mm
2= 12. 1 mm
3= 12. 3 mm
4= 12. 2 mm
5= 12. 2 mm

e e e
Saat camının sferometre ile ölçülen y değeri
y1 = .3 mm
y2 = . 1 mm
Sferometrenin ayaklarının oluşturduğu eşkenar üçgenin kenar uzunluğu
a= 42.35 mm

11
 Deney Adı : Tek Boyutta Hareket

Deney Malzemeleri : Hava masası, milimetre ölçekli cetvel, milimetrik grafik kâğıdı, bloklar

Deneyin Amacı : Bir nesnenin sabit hız ile net gücün etkisi altında olmadan düzgün bir hat
üzerinde hareket ettiğinin gözlemlenmesi, bu hareket esnasında hızın
hesaplanması, sabit ivme ile diskin düzgün doğrusal hareketinin incelenip
diskin ivmesinin bulunması.

Genel Bilgiler

Sabit Hızlı Düzgün Doğrusal Hareket

Sabit kabul edilen bir noktaya göre belirli zaman aralıkları içerisinde cismin konumunda değişiklik
meydana geliyorsa hareket ediyor demektir. Hareketin değişik biçimleri vardır; “Sabit Hızlı
Düzgün Doğrusal Hareket” bunların en basit olanıdır. Bu şekilde olan harekette; hareket eden
nesne eşit mesafeleri aynı zaman aralıkları içerisinde düzgün bir hat boyunca kat eder. Newton’un
Birinci Hareket kanununa göre; hareketsiz olan bir nesne daima hareketsiz kalır, sabit hızla hareket
eden bir nesne net bir kuvvetin altında kalmadığı sürece hareketine devam eder. Başka bir deyişle
bu nesne üzerine etki eden toplam net kuvvet “sıfır”’dır.

Matematiksel olarak nesnelerin hareketini tanımlarken, nesneler noktalarla modellenir. Konum

vektörü olarak bilinen r vektörü, başlangıç noktası koordinatları ile ilgili olarak verilen (referans
noktası) hareket eden nesnenin konumu seklinde tanımlanır. Bu konum vektörü açıkça zamanın bir
fonksiyonundur; . Bu elbette ki harekete eden parçacıktır, yani zamana göre konumu t1
anında r1 (t1) ve zamana göre bir diğer konumu da t2 anında r2 (t2) seklinde değişir. Bir parçacığın
ortalama hızı ; verilen zaman aralığı içerisinde konum vektöründeki ortalama değişim miktarı
olarak tanımlanır. Bu nedenle eğer t1 anında r1=r1(t1) ve t2 anında r2=r(t2) ise;

r2 r1 Δr
vav
t 2 t1 Δt (1.1)

Burada Δ’nın anlamı "fark"tır (ölçmelerde hataları verirken kullanılan "Δ" ile karıştırmayın!). Bir
bakıma da ani hız, zamanın herhangi bir anında konum vektöründeki değişimin oranı seklinde
tanımlanır:

Δr dr
vins lim
Δt 0 Δt dt (1.2)

Bu nedenle zamana bağlı olarak ‘nin türevidir ve açıkça bu da vektörün sayısal değeridir.

Düzgün doğrusal harekette olaylar biraz daha basittir. Bu hareket tek boyutlu olduğuna göre
‘nin x-ekseni boyunca bir parçacığın yer değiştirmesi olan x(t)’ye dönüştürülerek ve hareketin
yönünün x-ekseni seklinde belirlenmesi ile olur. Bu durumda ortalama hız ve ani hız:

12
 x
vav (1.3)
t

dx
vins (1.4)
dt

olur. Sabit hızla düzgün doğrusal hareket için bu bağıntının genel formunu tahmin etmeliyiz. Bunu
yaparken iddiamız söyle olacaktır: sabit hızla hareket edildiği zaman (buna anlık sabit hız denir)

parçacığın ’si bir sabit sayıdır. Bu yüzden x(t)’nin genel formu:

x(t ) bt c (1.5)

Bunun nedeni yukarıdaki x(t) fonksiyonu için =b olur ve bu da sabittir. Diğer sabit olan c için
t=0 alınırsa,

x(t 0) x(t ) c (1.6)

bulunur. Bu yüzden c, t=0 anında parçacığın konumunu gösterir ve bu olarak belirtilir. Bu

nedenle sabit hızla düzgün bir hat üzerinde hareket eden bir parçacığın uzaklık konumu x(t)
zamanın bir fonksiyonu olarak verilir:

x (t ) vt x0 (1.7)

Eğer t=0 anında parçacık başlangıç noktasında ise; =0’dır ve

x(t ) vt (1.8)

olur. Yukarıdaki bağlantıdan, eğer farklı zamanlar için farklı x konum ölçümleri yaparak bu
ölçümleri (x1,t1), (x2, t2)... vb. şekilde tablo haline getirilir ve daha sonra da bu veri noktalarını
kullanarak x’in t’ye göre grafiğini çizersek bu grafikten düz bir çizgi elde ederiz, bu da açıkça sabit
hızda düzgün bir hat üzerinde hareket eden bir parçacığı gösterir (Şek.1.1).

Şekil 1.1. Sabit hızla düzgün bir hat üzerinde hareket eden cismin x-t grafiği

13
Bu deneyde sabit hızla düzgün bir hat üzerinde hareket eden bir nesnenin hızı üzerinde analiz ve
hesapla yapılacaktır. Hava masasının yüzeyinde hareket eden disk, parçacık olarak düşünülür.
Hava masası yatay konumda ve sürtünme hemen hemen giderildiğine göre hiçbir net güç
uygulanmadığını dikkate alırsak yatay konumdaki hava masasının üzerine serbestçe hareket etmesi
için disk bırakılır. Eğer hava masasının yüzeyindeki diski itersek, sabit hızla düzgün bir hat
üzerinde disk hareket edecek. Şekil 1.2’de, veri kâğıdımızdaki noktalardan parçacığın hareketinin
analizini yapmamız gerekir. Verilen noktanın x konumu; örneğin 1. nokta için, doğrudan cetvel
kullanılarak ölçülür. Bu uzaklığın kat edilmesi için geçen süreyi referans noktasından başlayan

aralıkları sayarak ve arka arkaya gelen iki nokta arasındaki zaman aralığı olan (sparktimer’ın
frekansı) ile çarparak belirleriz.

Şekil 1.2. Diskin veri kağıdında oluşturduğu noktalar

Sabit İvme ile Düzgün Doğrusal Hareket

Yukarıda anlatılan deneyde x-ekseni boyunca sabit hızla hava masası üzerinde ilerleyen diskin
hareketiyle ilgilenmiş ve bu hareket için zaman ve konum arasında bir bağıntı bulmuştuk.

Bu deneyde hızı aynı oranda değişen, düzgün doğrusal ilerleyen diskin hareketini ele alacağız.
Şekil 1.3.a'da gösterildiği gibi sürtünmesiz bir eğik düzlem formu oluşması için arka tarafı
yükseltilmiş bir hava masası düşünün. Eğer diski eğik düzlemin en tepesine koyup, aşağı doğru
kaymasına izin verirsek; diskin düz bir yolda ilerlediğini gözlemleriz. Fakat Şekil 1.3.b'de
gösterildiği gibi veri kâğıdımızda oluşan noktalar artık eşit aralıklarda değildir. Bu, diskin aşağıya
doğru indikçe hızının artması anlamına gelir. Eğer zamanla birlikte diskin hızı değişirse buna
diskin ivmesi var denir.

14
 Şekil 1.3. a) Eğik durumdaki hava masasından aşağı doğru kayan disk sistemi.
b) Veri kağıdında diskin oluşturduğu noktalar

Diskin hareket yönünün pozitif x-ekseni olarak alındığını belirtin. Sabit ivme ile düzgün doğrusal
hareket gözlemlediğimiz hareket türüdür. Disk, t1 anında v1 hızıyla A noktasında ve daha sonrada
t2 anında v2 hızıyla B noktasında olduğunu varsayın. Diskin ∆t zaman aralığındaki ortalama ivmesi
şu şekilde tanımlanır:

v v2 v1
aav (1.9)
t t2 t1

Ani hızın tanımlamasına benzer bir şekilde diskin ani ivmesi (ya da basit olarak ivmesi):

v dv
a lim (1.10)
t 0 t dt

olur. İvme, vektörün değeridir ve her zaman yönündedir. Hareketin yönünde ya da farklı bir
yönde olabilir. (Yukarıdaki denklemde vektörün işareti yok edilmiştir, bununla birlikte tek yönlü
hareketimiz olduğuna göre hareketin yönü boyunca pozitif x-ekseni alınmıştır.).

Disk, t1=0 anında hızıyla konumunda ve daha sonrada t2=t anında v hızıyla x konumunda
olduğunu varsayın. Eğer diskin ivmesi sabit ise ortalama ivme ve ani ivme birbirine eşit olurlar ve
bu nedenle:

v v0
a (1.11)
t 0

ya da;

v v0 at (1.12)

buluruz. Zamanın fonksiyonu olarak diskin x konumunun ifadesi:

1 2
x x0 v0t at (1.13)
2

15
şeklinde yazılmalıdır. Burada x0=x(t=0) diskin t=0’daki konumudur. Bu denklem, türevi alınıp
Eş.(1.12) ile verilen hız ifadesiyle karşılaştırarak kolayca kontrol edilebilir. Eğer disk sıfırdan
(v=0) başlarsa, zamanın herhangi bir anındaki konumu:

1 2
x x0 at (1.14)
2

ifadesi ile verilirdi. Eğer t2 'nin x'e karsı olan grafiği çizilirse, x0 kesim noktası ve a eğimi olan
düz bir çizgi elde ederiz. Buna ek olarak, eğer x0=0 ise o zaman bu düz çizgi merkezden
geçecektir.

16
 Deneyin Yapılışı

Sabit Hızlı Düzgün Doğrusal Hareket

1. Hava masası ile ilgili yazılmış olan bilgileri takip ederek hava masasının seviyesini düzeltin.

2. Öncelikle karbon kağıdını daha sonrada veri kağıdını hava masasının cam plakasının üzerine
yerleştirin.

3. Disklerden bir tanesini hava masasının bir kösesine altına katlanmış bir kağıt koyarak
sabitleyin. Bu deneyde sadece bir tane disk kullanılacaktır.

4. Spartimer’ın frekansını 20 Hz değerine ayarlayın.

5. (P) pedalına basın ve hava masası yüzeyinde diskin bir köşeden diğer köşeye kadar gitmesi için
diski itin. Sparktimer’ı çalıştırmak için (S) pedalı basın ve aynı anda diski serbest bırakın. Diski
hava masasının bir köşesinden diğer bir köşesine kadar gitmesine izin verin ve daha sonrada
ayağınızı çekerek (S) ve (P) anahtarını kapatın.

6. Hava masasın üzerinden veri kağıdını kaldırın. Noktaları 0, 1, 2, ... şeklinde numaralandırın. İlk
nokta 0 noktasından, 5 noktasına kadar olan uzaklıkların ölçülerini alarak (Şekil 1.3’te görüldüğü
gibi) ve bu noktalara karşılık gelen zamanları bulup kayıt edin ve x ve t’nin ölçüm değerlerine
bağlı hataları da ekleyin.

Sabit İvme ile Düzgün Doğrusal Hareket

1. Diski eğik durumdaki hava masasının tepesine koyun. Sadece (P) anahtarını çalıştırın. Diskin
düzlemden serbest olarak aşağıya doğru kaydığını kontrol edin. Sparktimer’ın frekansını 20 Hz’e
ayarlayın (eğer f=20 Hz ile alınan noktalar analiz için uygun değilse frekansı 10 Hz’e
getirebilirsiniz). Diski eğik düzlemin üst noktasına koyun. Disk en alta gelince (P) ve (S)
anahtarlarının üstünden ayağınızı kaldırın.

2. Hava masasındaki veri kağıdını alın ve üzerinde oluşan noktaları kontrol edin. Diskin kat ettiği
yolu pozitif x-ekseni olarak alın. Veri noktalarını; ilk noktadan başlayarak 0, 1, 2,...5 şeklinde
numaralandırın. İlk noktayı x=0 ve t=0 alarak diğer dört noktanın 0 noktasına olan uzaklıklarını
ölçün. Bir de bu noktaların t zamanlarını belirleyin.

3. Bulduğunuz verileri kullanarak 2t ’ye karşı x’in grafiğini çizin ve diskin ivmesini (a±Δa)
bulun.

17
Sabit HIZLI Düzgün Doğrusal Sabit İVMELİ Düzgün Doğrusal
Hareket için Deneysel Veriler Hareket için Deneysel Veriler

t [s] x [cm] t [s] x [cm]

0.05 1.9 0.05 0.5
0.10 3.7 0.10 2.5
0.15 5.6 0.15 5.3
0.20 7.4 0.20 9.7
0.25 9.2 0.25 14.8

18
DENEY ADI: BASİT SARKAÇ YARDIMI İLE YERÇEKİMİ İVMESİNİN
HESAPLANMASI

Amaç

Basit sarkaç yardımıyla yerçekimi ivmesinin bulunması ve yerçekimi ivmesinin sarkaç uzunluğuna ve
kütleye bağlılığının incelenmesi.

Araçlar

Ayaklı pano, disk şeklinde ağırlıklar, metal çubuk, kronometre.

Genel Bilgiler

Basit sarkaç, L uzunluğundaki hafif bir çubuğun veya ipin ucuna asılmış m kütleli bir cisimden oluşur.
Asılan sarkaç cismi denge konumundan küçük bir θ açısı kadar uzaklaştırılıp bir tarafa doğru
yükseltilerek serbest bırakılacak olursa, yerçekimi kuvvetinin etkisi ile düşey düzlem içinde Şekil
(1)’de görüldüğü gibi bir salınım hareketi yapar. Bu bir basit harmonik harekettir. Bu tür harekette
eğer sürtünmeler sonucu mekanik enerji kaybı yoksa cisim iki uzay konumu arasında sonsuza kadar
salınır. Ancak gerçekte havanın ve askı noktasındaki sürtünme kuvvetlerinin etkisi ile sistemin
mekanik enerjisi azalacak ve salınım hareketi bir süre sonra duracaktır. Harmonik hareket yapan bir
cismin tam bir devir yapması için gereken süreye periyot denir ve “T” harfiyle ifade edilir. Harmonik
harekette önemli olan bir diğer kavram ise frekanstır. Frekans; basit harmonik hareket yapan cismin
birim zamanda yaptığı tur sayısıdır ve “f” harfiyle simgelenir. Periyot ile frekans arasında

1
𝑇=
𝑓

ilişkisi vardır. Periyodun birimi “s” iken frekansın birimi “s -1” ya da “Hz (Hertz)”dir. w ile gösterilen
açısal frekans;

2𝜋
𝑤 = 2𝜋𝑓 =
𝑇

bağıntısı ile verilir ve birimi “rad/s”dir.

19
 Şekil 1. Basit Sarkaç

Kütle üzerine etkiyen kuvvetler, ip boyunca etkiyen T gerilmesi ile mg ağırlığıdır. Ağırlığın yörüngeye
teğet bileşeni mgsin(θ) daima θ = 0 noktasına yönelir ve yer değiştirme vektörüne zıt yöndedir ki bu
nedenle teğetsel kuvvet geri çağırıcı bir kuvvettir. Teğetsel doğrultudaki hareket denklemi, aşağıdaki
gibi yazılabilir:

𝑑2 𝑥
𝐹 = −𝑚𝑔𝑠𝑖𝑛𝜃 = 𝑚 (1)
𝑑𝑡 2

Buradaki eksi işareti F kuvvetinin denge konumuna yöneldiğini gösterir. Burada x uzunluğu cismin
yörünge üzerinde ölçülen yer değiştirmesidir ki bunu x = Lθ ile verebiliriz. L sabit olduğundan
yukarıdaki denklem;

𝑑2 𝜃 𝑔
= − 𝑠𝑖𝑛𝜃 (2)
𝑑𝑡 2 𝐿

şeklini alır. Küçük açılar için 𝒔𝒊𝒏𝜽~𝜽 alınabileceğinden, hareket denklemi,

𝑑2 𝜃 𝑔
=− 𝜃 (3)
𝑑𝑡 2 𝐿

𝑑2 𝑥
haline gelir. Bu hareket denkleminin = −𝑤 2 𝑥 ile aynı biçime sahip olduğuna dikkat ediniz.
𝑑𝑡 2

Buradan küçük salınımlar için hareketin basit harmonik hareket olduğu sonucuna varırız öyle ki açısal
frekans

𝑔
𝑤 = √𝐿 (4)

20
ile verilir. Burada açısal frekansın periyoda 𝑤 = 2𝜋/𝑇 şeklinde bağlı olduğunu da hatırlarsak,
periyot için

𝐿
𝑇 = 2𝜋√ (5)
𝑔

formülüne ulaşırız. Görüldüğü gibi basit bir sarkacın küçük salınımlarının periyodu yalnızca ipin
boyuna ve yer çekimi ivmesine bağlıdır. Basit sarkacın periyodu (T) ve uzunluğu (L) ölçülerek,

4𝜋 2 L
𝑔=
𝑇2

ifadesinde yerine koyulursa yerçekimi ivmesi (g)’nin değeri bulunur. Birimi ivme biriminin aynısı
olup m/s2’dir.

Şekil 2. Deney Düzeneği

Deneyin Yapılışı

1. Seçtiğiniz bir metal diski Şekil 2’de gösterildiği gibi ayaklı pano üzerinde bulunan herhangi bir
metal çubuk üzerine, sarkaç uzunluğunu 20 cm’ye ayarlayacak şekilde sabitleyiniz.
2. 5˚ lik bir açı vererek diski serbest bırakınız. Sarkaç kararlı bir şekilde salınmaya başladığı anda 5
tam devir yapması esnasında geçen süreyi kronometre yardımıyla belirleyiniz ve buradan sarkacın
periyodunu hesaplayınız.

21
3. Aynı diski bu kez 10˚ lik bir açı vererek serbest bırakınız. Sarkaç kararlı bir şekilde salınmaya
başladığı anda yine 5 tam devir yapması esnasında geçen süreyi kronometre yardımıyla
belirleyiniz ve buradan sarkacın periyodunu hesaplayınız.
4. Aynı işlemleri 25 ve 30 cm sarkaç uzunlukları için tekrarlayıp periyot değerlerini Tablo 1’e
kaydediniz.
5. Deneyi farklı kütleye sahip bir disk ile tekrarlayınız. Elde edilen değerleri Tablo 2’ye kaydediniz.
6. Tablo 1, Tablo 2 ve denklem (6) yardımıyla yerçekimi ivmesi değerlerini hesaplayınız.
7. Tablo 1 ve Tablo 2’den faydalanarak hesapladığınız yerçekimi ivmeleri için ortalama değeri ve
bu ortalama değerin standart hatasını hesaplayınız.

Tablo 1. M1 kütlesi ile oluşturulan sarkaç için periyodun sarkaç uzunluğuna bağlı değişim tablosu.

θ=5˚ θ=10˚

L(cm) 5T(s) T(s) L(cm) 5T(s) T(s)

20 20

25 25

30 30

Tablo 2. M2 kütlesi ile oluşturulan sarkaç için periyodun sarkaç uzunluğuna bağlı değişim tablosu.

θ=5˚ θ=10˚

L(cm) 5T(s) T(s) L(cm) 5T(s) T(s)

20 20

25 25

30 30

22
DENEYSEL VERİLER

Seçilen 1. diskin kütlesi M1=73,9201 g

Seçilen 2. diskin kütlesi M2=110,5741 g

Tablo 1. M1 kütlesi ile oluşturulan sarkaç için periyodun sarkaç uzunluğuna bağlı değişim tablosu.

θ=5˚ θ=10˚

L(cm) 5T(s) T(s) L(cm) 5T(s) T(s)

20 4,48 20 4,37

25 5,03 25 4,95

30 5,41 30 5,43

Tablo 2. M2 kütlesi ile oluşturulan sarkaç için periyodun sarkaç uzunluğuna bağlı değişim tablosu.

θ=5˚ θ=10˚

L(cm) 5T(s) T(s) L(cm) 5T(s) T(s)

20 4,41 20 4,40

25 4,97 25 4,93

30 5,39 30 5,38

23
 Deney Adı : Bir Yayın İncelenmesi

Deney Malzemeleri : İki ayrı cins yay, çeşitli kütleler, kronometre, cetvel
Deneyin Amacı : Yayların yay sabitlerinin Hooke yasası ve titreşim yöntemi ile
incelenmesi.

Genel Bilgiler

Hooke Yasası

Esneklik sınırları içinde kalmak şartı ile bir kuvvet etkisi altında bulunan bir yaydaki uzama
miktarı, yaya uygulanan kuvvet ile orantılıdır. Yayın geri çağrıcı kuvveti Hooke yasası ile
verilmektedir:
F=-kx (1)
Burada k yayın yay sabitidir. Hooke yasasından yararlanılarak, yaya uygulanan kuvvetin
büyüklüğü ise
F=kx (2)
ifadesi ile verilir.

Yay sabitleri k1 ve k2 olan iki yay seri olarak bağlandıklarında sistemin yay sabiti

1 1 1
ks k1 k2
(3)

şeklinde olur

Bir yayın ucuna asılan m kütlesi, denge konumundan hafifçe çekilip bırakılarak kütle düşey
doğrultuda titreşim yaptırıldığında, titreşimin periyodu

(4)

olur. Buradan k çekilerek

(5)

ifadesi elde edilir.

24

46
 Potansiyel Enerjideki Değişimler
Bir desteğe asılı sarmal yayın ucuna kütle asılıp, aynı kütle denge konumundan itibaren
hafifçe yukarı kaldırılıp serbest bırakıldığında, kütle titreşim hareketi yapacaktır. Bu hareket
sırasında kütlenin, en alt ve en üst noktalarda hızı sıfır olacaktır. Bu durumda kütle, hareketin en
alt noktasındayken tüm enerjisi yayda toplanır. Aynı şekilde kütle, en üst noktada iken enerjisi
yer çekimi alanında toplanır. Bu yerçekimine ilişkin yerçekimi potansiyel enerjisindeki
d e ğ i ş i m ile yayda toplanan şekil değişimi potansiyel enerjisindeki değişim birbiri ile
karşılaştırılabilir.
Yayın Δx kadar uzatılması ile yayda oluşan şekil değişimi s a y e s i n d e k i potansiyel
enerjisindeki değişim, yayın Δx kadar uzatılması için yapılması gereken iş hesaplanarak
bulunabilir:

(6)

(7)
Aynı x uzaklığını düşmekle kütlenin yerçekimi potansiyel enerjisinde oluşan değişim de aynı
kütleyi x kadar yukarı kaldırmakla yapılan işten bulunabilir:

(8)

Böylece, kütlenin en üst noktadan en alt noktaya kadar gelmesi ile kaybolan yerçekimi
potansiyel enerjisi, yayın uzamasıyla kazandığı şekil değişimi potansiyel enerjisi ile
karşılaştırılabilir.

25

47
Deneyin Yapılışı

Hooke Yasasından Yararlanılarak Yay Sabitlerinin Bulunması

1. İlk olarak ince yayın ucuna kefeyi takınız ve bu durumdaki denge konumunu cetvel
üzerinden okuyunuz.
2. Kefeye çeşitli değerlerdeki kütleleri yerleştirerek her seferinde denge konumundan
itibaren yaydaki uzama miktarlarını (x) ölçünüz ve Tablo 1'e kaydediniz.
3. Kütle değerleri (m) yatay eksende, yaydaki uzamalar ise düşey eksende olmak üzere
grafik çiziniz.
4. Grafiğin eğiminden yararlanarak kince yay sabitini hesaplayınız.
5. Askıya kalın yayı asarak yukarıdaki işlemleri tekrarlayınız ve kkalın değerini hesaplayınız.
6. Kalın yay üstte olmak kaydı yla ya yları seri olarak bağlayınız ve aynı işlemleri
tekrarlayınız.
7. kseri yay sabitini hesaplayınız. Ayrıca seri bağl ı ya yl a r ı n ya y sabiti ni Eş itlik (3)'ü
kullanarak hesaplayınız ve sonuçlarınızı karşılaştırınız.
8. Hata hesaplarını yapınız.

Tablo 1. Hooke yasası deneyi için veri tablosu

İnce Yay Kalın Yay Seri Bağlı Yaylar

m (g) x (cm) m (g) x (cm) m (g) x (cm)

26

48
 Titreşim Yöntemi ile Yay Sabitlerinin Bulunması

1. İnce yay askıda asılı iken kefeye 250 g'lık bir kütle takınız.
2. Kütleyi denge konumundan hafifçe yukarı kaldırıp serbest bırakarak titreşim hareketi
yaptırınız.
3. Yay ve kütle titreşim hareketi yaparken 10 tam salınım için geçen süreyi kronometre ile
ölçünüz.
4. Bulduğunuz değerden Tince değerini hesaplayınız.
5. Eş.(5)'i kullanarak kince değerini hesaplayınız.
6. Aynı i ş l e m l e r i t e k r a r l a y a r a k k a l ı n yayın ve seri bağlı yayların yay
sabitlerini hesaplayınız.
7. Hata hesaplarını yapınız.

Not: Eş.(5.5)'te kullanılacak m değerini

alınız.

27

49
Deney Verileri:
1. Aşağıdaki verileri kullanarak y-ekseni m, -ekseni olacak şekilde milimetrik kağıda 3 grafik çizerek
1 1 1
k1, k2 ve ks yay sabitlerini hesaplayınız. Sonuçlarınızın = + denklemini sağladığını gösteriniz.

k1 k2 kseri

m(g) x (cm) m m(g) x (cm) m m(g) x (cm) m

efe efe efe
5,4 ,5 52,5
boşken boşken boşken
5 2 1 5,3 5 4

1 5 ,5 2 4, 1 45

15 55,3 3 2, 15 41

2 52 4 1,5 2 3

2. Titreşim yöntemi ile yay sabiti tayini için deney verileri

a) k1 yayının kütlesi mk1 = 13,2 g

kefenin kütlesi mkefe = 1 , g
mkütleler = 15 g
k1 yayı için ölçülen periyot değerleri,
T1 = , 1 s
T2 = , s
T3 = , s

b) k2 yayının kütlesi mk2 = 24, 3 g

kefenin kütlesi mkefe = 1 , g
mkütleler = 25 g
k2 yayı için ölçülen periyot değerleri,
T1 = ,3 s
T2 = ,3 s
T3 = ,3 s

3. a) rafik çizerek elde ettiğiniz k1 değeri için hata hesabı yapınız.

( )
b) Titreşim metoduyla elde ettiğiniz k1 değeri için hata hesabı yapınız ( = ( 1)
ve

m= , 1 g).

28

50
 Deney Adı : Enerjinin Korunumu

Deney Malzemeleri : Makara, iki optik kapı, kütle askısı ve kütle seti, hava rayı, hava
pompası
Deneyin Amacı : Enerji korunum yasasının incelenmesi.

Genel Bilgiler
Bir niceliğin korunması demek, o niceliğin değerinin zaman içinde değişmemesi demektir.
Bunun, ilk değeri ile son değeri ve hatta aradaki değerleri her zaman aynıdır. Bir sistemde enerji
korunmaktaysa, bu sistemdeki toplam enerji, bir kısmının tipi değişse bile hep aynı miktarda kalır.
Korunumlu ve Korunumsuz Kuvvetler
Herhangi bir cismin gidiş-dönüş hareketi yaptığını düşünelim. Bu durum, tek boyutta bir doğru
üzerinde gittikten sonra, cismin durup tekrar aynı doğru üzerinde başlangıç noktasına dönmesidir.
Gidiş-dönüş hareketi yapan bir cisim üzerindeki toplam iş sıfır ise o cismin üzerinde etkiyen
kuvvet korunumudur. Kütle çekim kuvveti korunumlu kuvvetlere, sürtünme kuvveti ise
korunumsuz kuvvetlere örnek olarak verilebilir.
Bir cisim üzerinde sadece korunumlu bir kuvvet iş yapıyorsa, bu cisim korunumlu bir sistem
içerisindedir. Korunumlu sistemlere serbest düşme hareketi yapan bir cisim örnek olarak
verilebilir. Cisim düşey olarak konumundan konumuna doğru hareket ederken, kütle

çekim kuvvetinin yaptığı net iş (hava sürtünmesi ihmal edildiğinde)

(1)

şeklinde olur. İş-enerji ilkesine göre bir cisim üzerine etkiyen net kuvvet tarafından yapılan iş, bu
cismin kinetik enerjisindeki değişime eşittir. Bu tanımdan yola çıkarak

(2)

ifadesi yazılabilir.
(1) ve (2) eşitlikleri birbirine eşitlenirse;

(3)

elde edilir. Başlangıç ve bitiş durumlarını belirleyen i ve f indisleri aynı zamanda hareketin
herhangi iki konumu göstermektedir. Buna göre Eş.(3) yeniden düzenlenirse ilk ve son
durumdaki enerjiler toplamı

29

51
 (4)

şeklinde olur. Cismin sadece hızına bağl ı olan kinetik ene rj i si ve konumuna bağl ı
olan potansiyel enerjisi

(5)

ifadeleri ile verilmektedir. Bu durumda Eş.(4)

(6)
olarak yeniden yazılabilir. Hem kinetik enerji hem de potansiyel enerji hareket sırasında değişir.
Ancak toplamları sabit kalır. Bu durum, mekanik enerjinin tanımını verir. Mekanik enerji (E), K
kinetik enerjisi ile U potansiyel enerjinin toplamına eşittir ve hareket sırasında değişmez. Yani
mekanik enerji korunumludur. Kinetik enerjideki artış potansiyel enerjideki azalmaya, aynı şekilde
potansiyel enerjideki artış da kinetik enerjideki azalmaya eşittir. Buna göre hareket sırasında kinetik
ve potansiyel enerjiler birbirlerine dönüşmektedirler.

Mekanik enerjinin korunumu

şeklinde sadeleştirilebilir. Burada olmaktadır.

30

52
 Deneyin Yapılışı

Şekil 1 Enerji korunumu deney düzeneği

Şekilde yatay bir düzlem üzerinde bulunan M kütleli kızak, makaradan geçirilerek kütle
askısına bağlanmıştır.

1. Kütle askısı üzerine kütleleri takarak toplam kütleyi m olarak kaydediniz.

2. M kütleli kızağı 1. optik kapının hemen dışında kalacak şekilde yerleştiriniz.
3. Kütle askısının yerden yüksekliğini ölçerek h1 olarak kaydediniz.
4. Sistemin harekete başlamadan önceki Ei toplam enerjisini hesaplayınız
5. Kızağın iki optik kapı arasından geçiş süresini ölçecek olan zaman sayacını
çalıştırınız.
6. Hava pompasını çalıştırınız. Pompanın çalışması ile birlikte kızak harekete geçecektir ve
kütle askısı da birlikte hareket edecektir.
7. Kızak, 2. Optik kapıdan çıktığı anda kütle askısının yerden yüksekliğini h2 olarak
kaydediniz.
8. Sistemin hareket sonundaki Ef toplam enerjisini hesaplayınız
9. Sonuçları karşılaştırarak yorumlayınız.
10. Hata hesabını yapınız.

31

53
DENEYSEL VERİLER

a) Süreler:

1. 𝑡1 =1.0434 s 4. 𝑡1 =1.0438 s

2. 𝑡2 =1.0781 s 5. 𝑡1 =1.0748 s

3. 𝑡3 =1.0466 s

b) x=62 cm c) 𝑀𝑘𝚤𝑧𝑎𝑘 = 394.59 𝑔 d) 𝑚𝑘𝑒𝑓𝑒 = 45.70 𝑔

32

54