Parametre Kestirimi:

Dengeleme Hesabı

Prof. Dr. U. DOĞAN , Prof. Dr. C. AYDIN, Dr. Öğr . Üyesi D. ÖZ DEMİR

YTÜ-Harita Mühendisliği Bölümü, Jeodezi Anabilim Dalı

İstanbul, Kasım 2020
Dengeleme Hesabı

• Bildiğimiz bir geometriyi (fiziki gerçekliği) ifade eden büyüklüklere ilişkin fazla sayıdaki ölçülerin o
geometriyi en iyi açıklayacak biçimde düzeltilmesi, dolayısıyla, o geometrinin elimizdeki ölçülerle
en uygun biçimde tanımlanabilmesi «dengeleme hesabının» konusudur.

• Parametre kestirim yöntemlerinden En Küçük Kareler (EKK) yöntemi kullanıldığından, söz konusu
dengeleme işlemi, EKK dengelemesi olarak da adlandırılır.

• Dengeleme hesabı, nokta koordinatlarının ve yüksekliklerinin en uygun biçimde belirlenmesi ve bu

büyüklüklerden başka kestirimlerin ve analizlerin yapılması için Harita Mühendisliğinde ve
Jeodezide vazgeçilmez bir hesap işlem dizisidir (Söz konusu koordinatların elde edilmesi ve analizi
DENGELEME HESABI dersinin ana konusudur).

2
Dengeleme Hesabı /Modeller

• Farklı amaçlarla kullanılan farklı «ölçü dengelemelerinden» söz etmek mümkündür:

 Dolaysız ölçüler dengelemesi (Gauss-Markoff modeli)

 Dolaylı ölçüler dengelemesi (Gauss-Markoff modeli)

 Bilinmeyenleri arasında koşul denklemleri bulunan dolaylı ölçüler dengelemesi (Gauss-

Markoff modeli+Lagrange Fonksiyonu)

 Koşullu ölçüler dengelemesi (Gauss-Helmert Modeli)

 Bilinmeyenli koşullu ölçüler dengelemesi (Gauss-Helmert Modeli)

3
Dengeleme Hesabı/Temel Aşamalar

1.Dengeleme hesabında en önemli aşama «TEMEL EŞİTLİKLER» adı verilen eşitliklerin kurulmasıdır.
«Ölçü+Düzeltmesi=Bilinmeyenlerin Fonksiyonu» yapısındaki temel eşitlikler, ölçülerin bilinen
geometriye nasıl uyması gerektiğini ifade eder.

2.Temel eşitliklerden «DÜZELTME DENKLEMLERİ» adı verilen denklem sistemine ulaşılır.

3. Düzeltme denklemlerinden «[pvv]= 𝐯 𝐏𝐯 » fonksiyonunu minimum yapan bilinmeyenlere
𝑇
ait
NORMAL DENKLEMLER oluşturulur.

4.Normal denklemler çözülür.

4
 Dengeleme Hesabı/Giriş/Temel Eşitlikler

x
y
Ölçüler
(𝑳𝒊 , 𝒊 = 𝟏, 𝟐, … 𝒏) Geometri
Li  vi  f i ( x,y,z ,...)

ÖLÇÜ+DÜZELTMESİ = BİLİNMEYENLERİN FONK.

Li  vi f i ( x,y,z ,...)
Dengeleme 5
Dengeleme Hesabı/Giriş/Temel Eşitlikler

• Şekildeki üçgende gösterilen açı ölçüleri hatalı büyüklüklerdir.

Bu nedenle kapanma, «w=200-(𝛼1 + 𝛼2 + 𝛼3 ) = 0» çıkmaz.
2
Bu sonuç, elimizdeki ölçülerin başka bir geometriyi (bu
örnekte bir çokgeni) anlattığını gösterir ve «üçgen» geometrik
1
ön bilgisi ile çelişir. Bu açılar bir üçgen özelliğini sağlayacak
şekilde düzeltilmelidir. Bunun için aşağıdaki temel eşitlikler 3
düşünülür:
0
1+v1=x
 2 +v2 =y
Üçüncü açının x ve y bilinmeyenlerine bağlı
 3 +v3=200  ( x+y ) olarak böyle çıkması gerektiğini ifade eder.
6
Dengeleme Hesabı/Giriş/Serbestlik Derecesi

1+v1=x • Bilinmeyen sayısı u ile gösterilir. (Bu örnekte u=2’dir).

 2 +v2 =y • Ölçü sayısı n ile gösterilir (Bu örnekte n=3’tür).

 3 +v3=200  ( x+y )
• Dengeleme yapabilmek için fazla ölçü sayısı (serbestlik derecesi);

f=nu>0
olmalıdır.

Bilinmeyenlerin seçimi ve temel eşitliklerin oluşturulması «dolaylı ölçüler dengelemesinde» ayrıntısıyla

ele alınmaktadır.
7
Dengeleme Hesabı/Giriş/Düzeltme Denklemleri

• Temel eşitliklerde geçen bilinmeyenler iki parçaya ayrılır:

x=x0  x y=y0  y

Yaklaşık Değer Küçültülmüş Bilinmeyen

Düzeltme Denklemleri
1+v1=x v1= x +( x0  1 )
 2 +v2 =y v2 = +y +( y0   2 )
 3 +v3=200  ( x+y ) v3=  x  y +(200  x0  y0   3 )

8
 Dengeleme Hesabı/Giriş/Düzeltme Denklemleri

v1= x +( x0  1 )  v1   1 0  (1  x0 ) 
v  =  0   x   
v2 = +y +( y0   2 )  2  1   y   (  2  y 0 ) 
 v3   1 1    ( 3  (200  x0  y0 )) 
v3=  x  y +(200  x0  y0   3 )

Düzeltme vektörü v
Katsayılar Matrisi A
Küçültülmüş Bilinmeyenler Vektörü x
Küçültülmüş Ölçüler Vektörü l

Düzeltme Denklemleri v  Ax  l
9
Dengeleme Hesabı/Giriş/Dengelemenin Matematiksel Modeli

Düzeltme Denklemleri: Fonksiyonel Model Ölçülerin Ağırlık Matrisi: Stokastik Model

v  Ax  l P   Cll 2
0
1

Dengelemenin Matematiksel Modeli

10
 Dengeleme Hesabı/Giriş/Normal Denklemler

EKK Temel İlkesi Normal Denklemler

v PvT
v Pv  min.
T
0 Nx  n  0
(Minimum yapan x’in bulunması problemi)
x T

Normal Denklemler Katsayılar Matrisi (uu) N  A PA T

Yalın Terim Vektörü (u1) n  A Pl T

11
Dengeleme Hesabı/Giriş/Normal Denklemlerin Çözümü

Nx  n  0 N her zaman simetrik ve kare matristir; det(N)0

1 1
N Nx  N n
(İspatı için bkz.)
1
Normal Denklemlerin Çözümü
N  Q xx N’nin tersi, bilinmeyenlerin
kofaktör matrisine eşittir.

x  Q xx n Küçültülmüş Bilinmeyenler Vektörü

12
Dengeleme Hesabı/Giriş/Qxx (İspat)

Nx  n  0 1
x  N n  N A Pl 1 T

Kofaktör yayılma kuralı

1 1
Q xx  (N A P )Q ll (PAN )
T

P  Q ll1  Q ll  P 1

1 1 1 1 1
Q xx  N A PAN T
 N NN N
13
Dengeleme Hesabı/Dolaysız Ölçüler Dengelemesi

• Normal denklemleri -açık biçimde- oluşturmaksızın bilinmeyenlerin doğrudan elde edildiği dengeleme
işlemine dolaysız ölçüler dengelemesi adı verilir.

• Dolaysız ölçüler dengelemesi belli problemler için uygulanabilir.

• Örneğin, bir büyüklüğün FARKLI KOŞULLARDA ölçülmesi sonucunda elde edilen ölçülerden o
büyüklüğün en uygun değerinin bulunması dolaysız ölçüler dengelemesi ile gerçekleştirilebilir.

14
Dengeleme Hesabı/Dolaysız Ölçüler Dengelemesi
Ölçüler St. Sapmaları Ağırlıkları
x L1 1 P1  02 / 12
L2 2 P2  02 /  22
(Bilinmeyen Büyüklük)

Ln n Pn  02 /  2n

Temel Eşitlikler Düzeltme Denklemleri

L1  v1  x v1  x  ( L1  x0 )
L2  v2  x v2  x  ( L2  x0 )
x=x0  x
Genellikle, en küçük ölçü

Ln  vn  x (ya da bunun 1 hane yuvarlatılmış değeri)

yaklaşık değer olarak vn  x  ( Ln  x0 ) 15
alınır!
Dengeleme Hesabı/Dolaysız Ölçüler Dengelemesi

v1  x  ( L1  x0 )  v1  1  l1   L1  x0 
v2  x  ( L2  x0 ) v  1 l   L  x 
v   2 ,A   ,l   2    2 0

       
       
 n
v  
1  n  n
l L  x0
vn  x  ( Ln  x0 )

v  Ax  l
Dengelemenin Matematiksel Modeli
P  diag ( P1 , P2 ,..., Pn )

16
Dengeleme Hesabı/Dolaysız Ölçüler Dengelemesi
 P1 0 0 1
0 P2 0  1
P A 
   
   
0 0 Pn 
1
 n 
N  A PA A  [1 1 1] A P  [ P1 A PA    Pi   [ P ]
T T T T
P2 Pn ]
 i=1 

 l1 
l 
l   2
 
 
 ln 

 n 
n  A PlT
A P  [ P1
T
P2 Pn ] A Pl    Pl
T
i i   [ Pl ]
 i=1 

17
Dengeleme Hesabı/Dolaysız Ölçüler Dengelemesi
Normal Denklem
1 Bilinmeyenin Ağırlık Katsayısı
Nx  n  0  [ P ]x  [ Pl ]  0 Qxx  N 1

[ P]

[ Pl ] Küçültülmüş Bilinmeyen
x=
[ P]

Bu en uygun değere, GENEL ARİTMETİK ORTALAMA

[ Pl ] Bilinmeyen (=En uygun değer)
adı da verilir; çünkü, ölçü ağırlıkları eşitse (P’ler 1 ise) x=x0  x=x0 
söz konusu eşitlik aritmetik ortalamaya döner. [ P]
Bir büyüklüğe ilişkin ağırlıkları farklı olan ölçülerden en
uygun değer, GENEL ARİTMETİK ORTALAMA biçiminde
hesaplanır. 18
Dengeleme Hesabı/Dolaysız Ölçüler Dengelemesi-Hata Hesabı
x hesaplandıktan sonra düzeltmeler hesaplanır: Hesap Kontrolü İspat:
v  Ax  l 
vi  x  li (i=1, 2,..., n)
?
[ Pv]  0 ( AT P ) v  ( AT P ) Ax  ( AT P )l
[ Pv]  0

Düzeltmelerin Ağırlıklı Kareleri Toplamı v  Ax  l  vT  AT x  lT

?
vT Pv  ( AT Px  lT P )( Ax  l )
v Pv  [ Pvv]  Pv  ...  P v
T 2
1 1
2
n n [ Pvv] [ Pll ]  [ Pl ]x
[ Pvv]  lT Pl  lT PAx
 [ Pll ]  [ Pl ]x

Birim Ağırlıklı Ölçünün Standart Sapması

[ Pvv]
s0 
n 1
f=n  u=n  1 Serbestlik Derecesi 19
Dengeleme Hesabı/Dolaysız Ölçüler Dengelemesi-Hata Hesabı

Bilinmeyenin (Genel Aritmetik Ortalamanın) Standart Sapması

Ölçülerin ağırlıkları eşitse, [P]=n olur. Bu durumda, 𝑠0 ,
s0
sx =s0 Qxx  bir ölçünün standart sapmasına, 𝑠𝑥 ise aritmetik
ortalamanın standart sapmasına döner. Karşılaştırma
[ P] için «sonlu ölçü dizileri yardımıyla standart sapma
hesabı» bölümüne bakınız.

20
Örnek-1: Dolaysız Ölçüler Dengelemesi (Demirel 2009)
Örnek-1:

21
 Örnek-1: Dolaysız Ölçüler Dengelemesi (Demirel 2009)

Çözüm: li  Li  x0 0  2 cm vi  x  li
cm

Genellikle, en küçük ölçü

(ya da bunun 1 hane
yuvarlatılmış değeri)
yaklaşık değer olarak
alınır!
x=[ Pl ] / [ P ]

Hesap Kontrolü-1 Hesap Kontrolü-2

22
Örnek-1: Dolaysız Ölçüler Dengelemesi (Demirel 2009)

x=x0  x=176,867 m Bilinmeyen (=En uygun değer); genel aritmetik ortalama

[ Pvv]
s0   2, 02 cm Birim ağırlıklı ölçünün standart sapması
n 1

s0 Bilinmeyenin standart sapması

sx =s0 Qxx   0,85 cm
[ P]

Varyans yayılma kuralı:

23
Örnek-2: Dolaysız Ölçüler Dengelemesi (Demirel 2009)

Örnek-2:

10.68

24
 Örnek-2: Dolaysız Ölçüler Dengelemesi (Demirel 2009)
H1  114,85
Çözüm: H 2  109, 28
H A,1  H1  h1  120, 02 m
h1
h2 H A,2  H 2  h2  119, 96 m
h3 H A,3  H 3  h3  120,13 m
A

H 3  136, 58
Yükseklikler hatasız olduğu için

02 S0( km )  2A,1  12  (02 / S0 ) S1  (1 / 1)  4, 7  4, 7 cm 2

 GEOMETRİK NİV.
i2
Si ( km )
2
 2A,2   22  (02 / S0 ) S 2  (1 / 1)  5, 3  5, 3 cm 2
02 S0( km2 )
 2  2A,3  32  (02 / S0 2 ) S32  (4 / 1)  2,82  31, 36 cm 2
i Si ( km2 )
2 TRİGONOMETRİK NİV.
25
Örnek-2: Dolaysız Ölçüler Dengelemesi (Demirel 2009)
Çözüm: 0 2  4, 7 cm 2 li  H A,i  x0 vi  x  li
H A,i

x0 =H A,2  119, 96 m

Hesap Kontrolü-1
26
Hesap Kontrolü-2
Örnek-2: Dolaysız Ölçüler Dengelemesi (Demirel 2009)

sH A =sx

A noktasının en uygun yüksekliği Standart sapması

(dengeli yüksekliği)

27
Ders duyuruları, soru ve görüşleriniz için:

Prof. Dr. Uğur DOĞAN

https://avesis.yildiz.edu.tr/dogan

dogan@yildiz.edu.tr

Prof. Dr. Cüneyt AYDIN

https://avesis.yildiz.edu.tr/caydin

caydin@yildiz.edu.tr; caydin78@gmail.com

Dr. Öğretim Üyesi Deniz ÖZ DEMİR

https://avesis.yildiz.edu.tr/denizoz

denizoz@yildiz.edu.tr
28