LM VE KAL BRASYONLARDA BEL RS ZL K HESAPLARI

ER K
lm Belirsizli i-Genel Tan mlar Belirsizlik Kaynaklar statistiksel Da l mlar Belirsizlik Hesaplar A-Tipi Belirsizlik Hesaplama B-Tipi Belirsizlik Hesaplama Bile ik Belirsizlik Hesaplama Geni letilmi Belirsizlik Hesaplama Belirsizli in Raporlanmas rnekler

LM BEL RS ZL
LM

-GENEL TANIMLAR

Bir uzunlu un, bir alan n, bir kapasitenin veya herhangi bir olgunun belirli bir birim cinsinden hesaplanmas d r. Bunun iin standart l birimleri kullan l r. Her srecin bir rn vard r. Her rnn nitelikleri (kalite) vard r. Tm nitelikler llebilir. Toplam varyasyon = rnn varyasyonu + lm sisteminin varyasyonu Baz varyasyonlar sistemin ierinde, onun do al paras olarak vard r.(do al varyasyon) Baz varyasyonlar ise sistemin do ru al t r lmamas ndan kaynaklan r.(sistematik varyasyon).

lm Sistemlerinde Varyasyonu Belirleyen Faktrler znrlk (Discrimination) Konum -Kararl l k (Stability) -Do ruluk (Bias) -Tutarl l k (Linearitry) Geni lik veya da l m -Tekrarlanabilirlik (Repeatability) -Yeniden retilebilirlik (Reproducibilty)

LM HATASI

DO RULUK lm sonucu bulunan de erin gerek de ere olan yak nl d r. KES NL K llen de erlerin birbirine olan yak nl

d r.

ZLENEB L RL K Standart de er yada lmn ulusal ya da uluslararas standartlara kadar takip edilebilir olmas d r.

HATA
Test edilen cihazdan llen de erlerin gerek de erden olan sapmas d r. Hata test edilen cihazdan kaynaklanmaktad r. N TEL KLER NE GRE HATA SINIFLANDIRILMASI -Sistematik Hata: Tekrarlanabilirlik ko ullar alt nda, ayn de erde belli say da lm al narak tespit edilen, gerek de erden olan sapmad r. -Rastgele Hata:Ayn bykl n bir dizi lmleri esnas nda nceden tahmin edilemeyecek ekilde de i en lm hatas d r.

-Tekrarlanabilirlik Hatas :A a daki ko ullar n tmne

uyarak, ayn noktada gerekle tirilen lmlerin ortalamas ndan her bir lmn gsterdi i sapmad r

ayn lm metodu ayn gzlemci ayn lme cihaz ayn konum ayn kullan m ko ullar k sa zaman aral nda tekrar

KAYNAKLARINA GRE HATA SINIFLANDIRILMASI Yap m Hatas : Yap m hatas , l aletinin yap m nda gsterilen dikkat ve titizli in yetersizli inden ve aletin ya lanma, a nma ve srtnmesinden olu an hatad r. Ki isel Hatalar: lmeyi yapan kimsenin ki isel etkinli inin yetersizli inden olu an hatad r. Yntem Hatalar : lme ynteminin, lme dzeninin, bu dznde kullan lan alet ve malzemenin ve bu dzenin yanl seilmesinden olu an hatad r. Ortam Ko ullar Hatalar : lme dzeninin bulundu u ortam n s cakl n n, neminin, bas nc n n, manyetik ve elektriksel alanlar n n olu turdu u hatad r. Okuma ve Belirtme Hatalar : brenin ve skala izgilerinin kal nl k ve inceli inden dolay okunan de erin tam olarak belirtilmemesinden olu an hatad r.

STANDART SAPMA
Standart sapma, lme de eri bireylerinin aritmetik ortalama de erden yapt klar sapmalar iin bir ldr. Genel olarak, standart sapman n kk olmas ortalamadan sapmalar n ve riskin az oldu unun, byk olmas ise ortalamadan sapmalar n ve riskin ok oldu unun ve oynakl n gstergesidir. SS:Standart Sapma Xi:i nci lm De eri X:n say da lmn ortalamas n:lm Say s

LM BEL RS ZL lm sonucu ile beraber yer alan ve llen bykl e makul bir ekilde kar l k gelebilecek de erlerin da l m n karakterize eden parametredir. Ba ka bir de i le kalibrasyon i leminde yap lan lmlerde llen de ere etki eden faktrlerin da l mlar n n toplam d r. BEL RS ZL K => PHE LM BEL RS ZL =>LM SONULARININ DO RULU UNUN PHES

Tm lm sonular n n tek nemli karakteristi i vard r: Sonucun ierisindeki belirsizli in yeterli a klamas . ACS 1983 Laboratuarlar n lm belirsizliklerini tahmin etmek iin prosedrleri olmal d r.ISO Standard 17025 lmler her zaman iin llen bykl n tahminidir ve bir miktar belirsizlik ierir. Taylor, Kimyasal lmlerin Kalite Gvencesi

lm srecinin kt ve girdileri: Her lmn genellikle tek bir kt s (sonu) vard r (Y). kt , genellikle birden fazla girdiye (Xi) ba l d r. Dolay s yla, her lm Y ve Xin fonksiyonu olarak matematikselle tirilebilir. Y = f (X1, X2, X3, X4..... Xn) (X1,X2.Xn Belirsizlik Kaynaklar ) Tm kaynaklardan gelen belirsizlikler hesaplan r ve/veya tahmin edilir. Belirsizlik btesi haz rlan r. Geni letilmi belirsizlik de eri hesaplan r. Sonu raporland r l r.

Yap lan kalibrasyon i leminin e idine gre belirsizlik faktrleri de i iklik gsterir. Ancak genel anlamda a a daki ba l klarda s n fland rabiliriz. * Kalibrasyon ynteminden kaynaklanan belirsizlikler * lm cihaz ndan kaynaklanan belirsizlikler * evre artlar ndan kaynaklanan belirsizlikler * Operatrden kaynaklanan belirsizlikler * Kullan lan referans cihazdan kaynaklanan belirsizlikler

TEKRARLANAB L RL K BEL RS ZL Bir lm de eri iin en az 10 de er al narak bulunan bu lmlerin standart sapmas d r. OKUMA BEL RS ZL Cihazdan cihaza de i en, analog cihazlarda minimum okuman n 1/3' veya 1/5'i, dijital cihazlarda minimum okuman n 1/2'si olarak kabul edilen de erdir. KAL BRASYON BEL RS ZL llen bykl n gerek de erinin iinde bulundu u de erler aral n karakterize eden tahmini de erdir. STANDART BEL RS ZL K u(xi);xi de erinin belirsizli inin standart sapma olarak ifadesidir. TOPLAM STANDART BEL RS ZL K Toplam belirsizli i hesaplarken ayn birimde de erlerin kareleri toplam n n karekk, farkl birimlerdeki de erlerin relatif standart sapmalar n n karelerinin toplam n n karekk al n r.

BEL RS ZL K KAYNAKLARI Belirsizlik kaynaklar kapsaml olarak toplanmal basite listelenmelidir. Kimyasal lmlerdeki belirsizlik bile enleri unlard r: 1-rnek alma ve haz rlama 2-lm sistem 3-Kullan lan kimyasal maddelerin safl ve lm ko ullar 4-Operatr 5-Hesaplamam hatalar 6-Rastgele hatalar

STAT ST KSEL DA ILIMLAR Normal Da l m Dikdrtgen Da l m U Tipi Da l m gen Da l m

Normal Da l m

Bu tip da l m A-Tipinden gelen belirsizli in sahip oldu u da l md r.

Dikdrtgen Da l m

Normal da l ma 3e blnerek evrilir. Bu tip da l m cihaz retici de erlerinden elde edilen belirsizlik hesaplar nda kullan l r.

U-Tipi Da l m

Normal da l ma 2ye blnerek evrilir. Bu tip da l m empedans uyumsuzlu undan gelen belirsizliklerin sahip oldu u da l md r.

gen Da l m

Normal da l ma 6ya blnerek evrilir. Bu da l m herhangi ba ka bilgi olmad nda kullan l r.

BEL RS ZL K HESAPLARI
Kalibrasyondaki belirsizlik, Guide to the Expression of Uncertainity in Measurement (GUM, ISO 1993) ve ISO 5168 dkman na uygun olarak hesaplanm t r. Belirsizlik Hesab n n Prensipleri 1-Tan mlama (spesifikasyon) 2-Belirsizlik kaynaklar n n tan mlanmas 3-Belirsizlik komponentlerinin hesaplanmas 4-Toplam Belirsizli inin Hesaplanmas

A-T P BEL RS ZL K HESAPLAMA A tipi belirsizlik hesaplar istatistiksel analiz yntemleri kullan larak hesaplanan belirsizliktir. nceden tahmin edilemeyen ve nedeni kesin belli olmayan rastgele hatalardan kaynaklanan belirsizlikleri ifade eder.

Normal Da l m n10 Student Da l m n<10 n=lm Say s

B-T P BEL RS ZL K HESAPLAMA

B tipi belirsizlikler istatistiksel olmayan yntemleri ieren ba ka bir de i le kalibratrlere ait sertifika belirsizli i , cihaza ait spesifikasyonlar (s cakl k etkisi , drift de eri vs. ) deneyimle elde edilmi veya referans kitaplarda verilen belirsizlik de erlerini ieren byklkler kullan larak hesaplanan belirsizlikleredir. Belirsizli e etki eden btn faktrler kalibrasyon lm devre emas izilerek bunun zerinden matematiksel modelleme yntemi kullan larak a a daki belirsizlik btesine aktar l r ve her lm noktas iin ayr ayr hesaplan r.

Kullan lan Da l mlar -Dikdrtgen Da l m -gen Da l m -U-Tipi Da l m -Trapezoidal Da l m

lm Belirsizli i Bile enleri Referans n lm belirsizli i Standart Sapma

statistiki Da l m Fonksiyonlar Normal da l m (k=2) Normal da l m

Tahmini Ba l Varyans u (ref)=a u (ss) = a u (pt) = a / 3 u (lin) = a / 3 u (z) = a / 3 u (zn) = a / 3 u (ters) = a / 3

S cakl k ve bas n de i iminden Dikdrtgensel da l m kaynaklanan hata Lineerite hatas znrlk hatas Zaman ba lat p durdurulmas ndan gelen hata Tersinebilirlik hatas Dikdrtgensel da l m Dikdrtgensel da l m Dikdrtgensel da l m Dikdrtgensel da l m

B LE

K BEL RS ZL K HESAPLAMA

A-Tipi ve B-Tipi bile enlerinden elde edilen belirsizlik de erine bile ik belirsizlik denir.

Her bile en; Ayn birim ve ayn istatistiksel da l ma sahip olmal d r.

GEN

LET LM

BEL RS ZL K HESAPLAMA

Toplam standart belirsizli in gven aral na gre ifadesidir. Toplam standart belirsizli in kapsam etkeni (k) ile arp m sonucu elde edilir. Metroloji alan nda genellikle kapsam faktr olarak gvenilirlik seviyesi % 95,45 olan 2 arpan kullan lmaktad r.

BEL RS ZL

N RAPORLANMASI

1-Standart Belirsizli in Raporlanmas lm de eri ve belirsizli i ayr verilir. Toplam Nitrojen:3,52%w/w Standart Belirsizlik:0,07 %w/w 2-Geni letilmi Belirsizli in Raporlanmas : Belirsizli in alt na gven aral ve ona ait olan kapsam (k) etkeni yaz lmal d r. Toplam Nitrojen:3,52 (+,-) 0,14%w/w Raporlanan belirsizlik de erinde % 95 gven aral

nda k=2 dir.

RNEK
Nominal de eri 50 mm olan bir mastar blo un kalibrasyonu (Expression of the Uncertainity of Measurement in Calibration, EA-European Cooperation for Accreditation, EA-4/02):

Blo un kalibrasyonu, bir komparatr ve ayn nominal de ere sahip kalibre edilmi bir mastar blok (referans standart) kullan larak yap lmaktad r. ki mastar ve aralar ndaki ili ki ile ilgili olarak a a daki tan mlar yap lm t r: - lx (Kalibrasyonu yap lacak olan mastar blo un, kalibrasyonun yap ld ko ullarda, gerek de eri)

- ls (Referans standard n, kalibrasyonun yap ld ko ullarda, gerek de eri) -lx = ls + &l (&l, Her iki mastar n boyutlar aras ndaki farkt r.) -lx = (ls + &lD + &l + &lC) L ( x &t + & x t) - &lV De erlerin hesaplanmas ve/veya tahmini

lm lemi Komparatr her defas nda referans standarda gre s f rlanarak iki blok be kez kar la t r l r. Sonular a a dad r: Gzlem Nu. Gzlenen De er 1 - 100 nm 2 - 90 nm 3 - 80 nm 4 - 90 nm 5 - 100 nm Sonular n aritmetik ortalamas (&l )= - 94 nm Deneysel Standart Sapma (pooled) Sp (&l) = 12 nm (Bu de er, bu lm sistemi iin yap lan deneysel al malar ile belirlenmi tir.) Standart belirsizlik, u (&l) = 12 nm /5 = 5.37 (5 kez lm yap ld iin)

BEL RS ZL K BTES

Geni letilmi Belirsizlik U = k x u (lx) = 2 x 38,9 = 78 nm Sonucun Raporlanmas Nominal de eri 50 mm olan mastar blokunun llen de eri 49,999926 mm 78 nmdir. Raporlanan geni letilmi belirsizlik de eri, standart lm belirsizli i k=2 kapsamafaktr ile arp larak elde edilmi olup bu de er yakla k % 95 olas l kl kapsamaya kar l k gelir.