3.3.4.

ԱՐՏԱՔԻՆ, ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՊԱՇՏՊԱՆԱԿԱՆ

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
ԵՄ-ի արտաքին քաղաքականության տիրույթը բավական ընդարձակ ու ընդգրկուն
է. այն, ըստ էության, ներառում է ԵՄ-ի գործառնության ոլորտների անվտանգության,
արտաքին քաղաքական և միջազգային համագործակցության բոլոր չափումները:
Այդուհանդերձ, այս տիրույթն ունի տարբերակված ինստիտուտացում.
համապատասխան գործառույթները բաշխված են ԵՄ-ի տարբեր ինստիտուտների,
առաջին հերթին, ԵՄ-ի խորհրդի և Հանձնաժողովի միջև: Նույն ձևով տարբերակված են
նաև արտաքին հարաբերությունների ոլորտներում որոշումների ընդունման մեթոդները
և ընթացակարգերը:
Այս բաղադրիչներից մի քանիսին, ինչպես, օրինակ, արտաքին առևտրային
քաղաքականությանը և համապատասխան պայմանագրերին, անդրեվրոպական
ցանցերին, էներգետիկ և կրթական քաղաքականությունների արտաքին չափմանը (տե՛ս
3.3.2.1, 3.3.2.4 և 3.3.2.6), ԱԱԱՏ-ի բաղադրիչների, մասնավորապես, Շենգենի գոտու,
ներգաղթի քաղաքականության, սահմանների պաշտպանության արտաքին ու
միջազգային համագործակցության չափմանը (տե՛ս 3.3.3.2.2, 3.3.3.2.3), մենք արդեն
անդրադարձել ենք ձեռնարկի նախորդ հատվածներում: Ուստի, այստեղ
կանդրադառնանք արտաքին քաղաքականության տիրույթի միջուկը համարվող ԸԱԱՔ-ի
էությանն ու առանձնահատկություններին:

3.3.4.1. Եվրոպական միասնական արտաքին քաղաքականության ձևավորման

պատմությունը
3.3.4.1.1. Դյունքերքից մինչև ԵՄԱ
Եվրոպական երկրների միասնականության արտաքին և անվտանգության
քաղաքականության թե՛ գաղափարը և թե՛ դրա իրագործման պատմությունը երկար,
վերելքներով ու վայրէջքներով լի ուղի են անցել։Դրանց դրսևորումներին կարելի է
հանդիպել դեռևս Եվրոպայի միավորման գաղափարների շրջանում: Այդուհանդերձ,
եվրոպական երկրները այդ գաղափարի իրագործման լուրջ քայլեր սկսեցին կատարել
միայն Երկրորդ աշխարհամարտից հետո. 1947 թ-ին Ֆրանսիայի և Մեծ Բրիտանիայի
միջև կնքվեց Դյունքերքի պայմանագիրը, որն առավելապես ուղղված էր գերմանական
ռևանշիզմի հնարավոր վերակենդանացման դեմ: 1948 թ-ին այդ և Բենիլյուքսի երկրները
կնքեցին Բրյուսելյան պակտը, որն էլ ուղղված էր արդեն ոչ միայն Գերմանիայի, այլ նաև
ԽՍՀՄ-ի կողմից հնարավոր ագրեսիայի դեմ: 1954 թ-ին Փարիզում կայացած
գագաթաժողովում, Բրյուսելյան պակտին միացան նաև նախկին հակառակորդները՝
Արևմտյան Գերմանիան և Իտալիան: Արդյունքում ձևավորվեց ԱԵՄ-ը: Այս
կազմակերպությունը, ի տարբերություն ԱՊԵԸ-ի նմանությամբ նախագծված ԵՊԸ-ի և
ԵՔԸ-ի (տե՛ս 2.2.2), ինչպես նաև Դանիայի, Նորվեգիայի և Շվեդիայի նախաձեռնած
Սկանդինավյան պաշտպանական միությանը, գոյատևեց անգամ Սառը պատերազմի
տարիներին: Այն պահպանվեց նաև արտաքին և անվտանգության քաղաքականության
ոլորտում եվրոպական գրեթե բոլոր նախաձեռնությունները «կուլ տված» ՆԱՏՕ-ին
զուգահեռ: Արտաքին քաղաքականության միասնականացման ճանապարհին էական
քայլ դարձան 1972 թ. ԵՔՀ ներդրումը և նրա ամրապնդմանն ուղղված որոշումները 1974,
1976, 1981 և 1983 թթ-ին, ինչպես նաև 1986 թ. ԵՄԱ-ն [1]:
3.3.4.1.2. Մաաստրիխտից մինչև Լիսաբոն
1992 թ-ին կնքվեց ԵՄ-ի հիմնադրման մասին (Մաաստրիխտի) պայմանագիրը, որով
ներմուծվեց ԵՄ-ի «երկրորդ սյունը»՝ ԸԱԱՔ-ն, որի տիրույթ փոխանցվեցին արտաքին
քաղաքականության բոլոր այն բաղադրիչները, որոնք չէին ներառված ԵԸ-ի արտաքին
հարաբերություններում: Քաղաքականության այս չափման ծագումը պայմանավորված
էր մի քանի հանգամանքներով.
 Ինչպես 1980-ական թթ. սկզբներին հայտարարել էր Բելգիայի վարչապետ Մ.
Էյսկենսը, ԵԸ-ն կմնա տնտեսական հսկա, բայց քաղաքական թզուկ, քանի դեռ չի
ստեղծել իր սեփական պաշտպանական ներուժը [2:170]: Այսինքն, արտաքին և
անվտանգության քաղաքականության ոլորտում ԵԸ-ն չուներ իր տնտեսական կշռին
համարժեք քաղաքական «գործիքներ»:
 «Սառը պատերազմի» և համակարգային հակամարտության ավարտը, դրա
արդյունքում հետկոմունիստական տարածությունում (մասնավորապես,
Բալկաններում) և Պարսից ծոցում սկիզբ առած հակամարտությունները ստիպեցին
ԵԸ-ի երկրների ղեկավարներին՝ լրջորեն մտորել արտաքին քաղաքականության
հարցերում միասնական դիրքորոշումներ որդեգրելու և գործողություններ
իրականացնելու, ինչպես նաև այդ ամենն ինստիտուցիոնալ մակարդակում
ամրագրելու մասին:
 Թեև ԵԸ-ն ուներ արտաքին հարաբերություններ, այդուհանդերձ, նրա մեխանիզմները
սահմանափակվում էին գերազանցապես առևտրատնտեսական հարցերով և չէին
ներառում այնպիսի առանցքային ոլորտներ, ինչպիսիք են հակամարտությունները,
միջազգային խաղաղությունը և խաղաղապահությունը:
 Իր ուրույն դերը խաղաց նաև ԵՄ-ի մի շարք անդամ-պետությունների (հատկապես,
Ֆրանսիայի) ձգտումը՝ ունենալ ՆԱՏՕ-ից և ԱՄՆ-ից անկախ, ինքնուրույն արտաքին
քաղաքական և ռազմապաշտպանական համակարգ:
ԸԱԱՔ զարգացման հարցում հանգուցային նշանակություն են ունեցել նաև մի շարք
այլ իրավական փաթեթներ: Մասնավորապես, 1997 թ. Ամստերդամի պայմանագիրը
ներմուծեց Բարձր ներկայացուցչի պաշտոնը (1999 թ. այդ պաշտոնում նշանակվեց ՆԱՏՕ-
ի նախկին գլխավոր քարտուղար Խ. Սոլանան), ինչպես նաև ԸԱԱՔ ոլորտ ներառեց 1992
թ. ԱԵՄ-ի ընդունած «պետերսբերգյան առաքելությունները»՝ մարդասիրական և
փրկարարական, խաղաղապահ, ինչպես նաև ճգնաժամային կառավարման ռազմական,
այդ թվում՝ խաղաղաստեղծ գործողությունները [3:514]: Այն նաև ուղենշեց ԱԵՄ-ի՝ ԵՄ-ի
հետ աստիճանական սերտաճումը, որը գործնականում ավարտվեց 2011 թ-ին: ԵՄ-ին
փոխանցվեցին ԱԵՄ-ի ենթակառուցվածքները և գործառույթները, բացառությամբ
հավաքական ինքնապաշտպանություն արտաքին ագրեսիայից, քանի որ ԵՄ-ին
անդամակցում են նաև չեզոք պետություններ (Ավստրիան, Իռլանդիան, Շվեդիան և
Ֆինլանդիան), որոնք չեն կարող ստանձնել հավաքական ռազմական փոխօգնության
պարտավորություններ:
1998 թ. Սեն Մալոյի հռչակագրով եվրոպական պաշտպանական համակարգի
վերաբերյալ բավական տարբեր մոտեցումներ ունեցող Ֆրանսիայի և Բրիտանիայի
ղեկավարներին հաջողվեց գալ ընդհանուր հայտարարի, որը, մի կողմից, ճանապարհ
բացեց ԸԱԱՔ շրջանակներում պաշտպանական քաղաքականության ձևավորման, ԵՄ-ի
կողմից ինքնուրույն առաքելություններ իրականացնելու համար, իսկ մյուս կողմից,
ամրագրեց ՆԱՏՕ-ի առաջնայնությունը հավաքական ինքնապաշտպանության
հարցերում, ինչպես նաև ԵՄ-ի կողմից ՆԱՏՕ-ի և ԱԵՄ-ի գործառույթները
կրկնօրինակելու անթույլատրելիությունը [4]: Այդ հռչակագիրը, ըստ էության, ԸԱԱՔ
պատմության մեջ նոր էջ բացեց ՝ ԵԱՊՔ-ն (Լիսաբոնի պայմանագրով այն վերանվանվեց
ԸԱՊՔ): 1999 թ-ին Հելսինկիում, Եվրոպական խորհուրդը հաստատեց նաև ԵԱՊՔ
ամրապնդմանն ուղղված «գլխավոր նպատակները» (Headline goal)՝ մինչև 2003 թ. անդամ-
երկրները պետք է ի վիճակի լինեին «պետերսբերգյան առաքելությունները»
իրականացնելու համար 60 օրում հավաքագրել և առնվազն 1 տարի մարտունակ
վիճակում պահել 50-60 հազար անձնակազմով զորաջոկատ, ներառյալ՝ ցամաքային,
օդային, ծովային ուժերը և անհրաժեշտ ենթակառուցվածքները [3:513]: 2004 թ. ԵՄ-ի
անդամ-երկրները պարտավորվեցին նաև քաղաքացիական բնույթի առաքելություններ
իրականացնելու համար տրամադրել մոտ 12 հազար քաղաքացիական անձնակազմ: Իսկ
2005 թ-ին ստեղծվեց ԵՄ-ի միավորված ժանդարմերական զորախումբը` Արագ
արձագանքման ուժերը: Այն, սակայն, բոլորովին էլ «եվրոպական բանակ» չէ, քանի որ
կազմավորվում է ազգային խմբավորումներից և նախատեսված է միայն «պետերսբերգյան
առաքելությունների» իրականացման համար: Ավելին, 2002 թ. «Բեռլին գումարած»
համաձայնագիրն ամրագրեց ՆԱՏՕ-ի առաջնայնությունը զինված ուժերի կիրառման
հարցում. ԵՄ-ն կարող է կիրառել իր ԱԱՈՒ-ն միայն այն դեպքում, եթե ՆԱՏՕ-ն
հրաժարվում է գործել: Ըստ որում, ԵՄ-ն կարող է իր առաքելությունների իրականացման
համար օգտագործել ՆԱՏՕ-ի կարողությունները, սակայն յուրաքանչյուր դեպքի համար
անհրաժեշտ է ՆԱՏՕ-ի բոլոր անդամների հավանությունը: Այդպիսի
առաքելություններին կարող են մասնակցել նաև ՆԱՏՕ-ի՝ ԵՄ-ին չանդամակցող
երկրները (օրինակ, Թուրքիան, Նորվեգիան) (տե՛ս նաև 3.3.4.4):
2000 թ. Նիսի պայմանագիրը իրավականորեն ամրագրեց ԵԱՊՔ-ն՝ որպես ԸԱԱՔ
բաղադրիչ, ինչպես նաև ստեղծեց դրա առաջին ենթակառուցվածքները, ներառյալ՝
Քաղաքական և անվտանգության կոմիտեն, Ռազմական կոմիտեն և Ռազմական շտաբը
[5:156]: Իսկ արդեն հաջորդ քայլը կատարվեց 2009 թ. Լիսաբոնի (Բարեփոխումների)
պայմանագրով: Այն վերացրեց ԵՄ-ի եռասյուն համակարգը՝ ԸԱԱՔ-ն դարձնելով ԵՄ-ի
միասնական ինստիտուցիոնալ համակարգի բաղադրիչ, ԸԱԱՔ հարցերով բարձրագույն
ներկայացուցչի – Խորհրդի գլխավոր քարտուղարի պաշտոնը վերանվանվեց «Արտաքին
հարաբերությունների և անվտանգության քաղաքականության հարցերով ԵՄ-ի բարձր
ներկայացուցիչ» (2009 թ-ին այդ պաշտոնում նշանակվեց բրիտանացի բարոնուհի Ք.
Էշթոնը), որը, միաժամանակ, նաև Հանձնաժողովի փոխնախագահն է: Նրան
փոխանցվեցին նաև նախկինում Հանձնաժողովի արտաքին հարաբերությունների
հարցերով հանձնակատարի գործառույթները: Այս նոր պաշտոնը, փաստորեն, կամուրջ
դարձավ ԵՄ-ի Արտաքին հարաբերությունների խորհրդի (ԵՄ Խորհրդի
արտգործնախարարների մակարդակ) և Հանձնաժողովի միջև: Նրա ենթակայության տակ
դրվեց նաև նորաստեղծ ԵԱԳԾ-ն՝ իր ենթակառուցվածքներով [3:514-515]: Այդուհանդերձ,
Հանձնաժողովի գործառույթների մեջ շարունակում են մնալ մի շարք ոլորտներ, որոնք
ունեն արտաքին քաղաքական չափում (օրինակ, ընդլայնման քաղաքականությունը, ԵՀՔ-
ն և ԱլԳ-ն, արտաքին առևտուրը, զարգացումը և մարդասիրական օգնությունը,
տրանսպորտն ու ներգաղթը): ԵՄ-ի արտաքին քաղաքականությունն էլ ավելի
միասնական և ուղղորդված դարձնելու նպատակով, 2014 թ. Հանձնաժողովի
նորանշանակ նախագահ Ժ.-Կ. Յունկերը հանձնարարեց ԵԱԳԾ-ի ղեկավար իտալուհի Ֆ.
Մոգերինիին՝ ձևավորել արտաքին քաղաքական նոր միավոր՝ կազմված թվարկված
ոլորտների համար պատասխանատու հանձնակատարներից [6]:
Լիսաբոնի պայմանագիրն ընդլայնեց նաև ԸԱՊՔ խնդիրները՝ համատեղ
գործողություններ զինաթափման ուղղությամբ, մարդասիրական և փրկարարական
խնդիրներ, ռազմական խորհրդատվության և օժանդակության տրամադրում,
հակամարտությունների կանխարգելում և խաղաղապահություն, մարտական ուժերի
կիրառում ճգնաժամերի կառավարման գործում, ներառյալ՝ խաղաղաստեղծությունը և
հետհակամարտային կայունացումը: Եվ պայմանագիրը այս ամենը փոխկապակցեց
ահաբեկչության դեմ պայքարի հետ:
ԵՄ-ի ԸԱԱՔ/ԸԱՊՔ-ի կարողությունների ամրապնդմանն էր ուղղված նաև 2004 թ.
հունիսին նոր՝ «Գլխավոր նպատակներ - 2010»-ի սահմանումը՝ ռազմական
գործողությունների և քաղաքացիական առաքելությունների իրականացման
ոլորտներում: Դրանցով ամրագրվեց աշխարհի ցանկացած վայր արագ տեղափոխվելու և
գործողություններ իրականացնելու ունակ արդյունավետ և շարժուն մարտական փոքր
զորախմբերի (1,5 հազարանոց) ստեղծումը: Առաջին չորս այդպիսի մարտական խմբերն
արդեն պատրաստ էին 2007 թ. տարեվերջին [7]: Նոր սահմանված «Քաղաքացիական
գլխավոր նպատակներ – 2008»-ի իրագործման համար սկսեցին կազմավորվել արագ
արձագանքման քաղաքացիական խմբեր՝ յուրաքանչյուրը բաղկացած 100 հոգուց, որոնք
ևս ունակ էին արագ տեղակայվելու աշխարհի ցանկացած վայրում և ապահովելու
քաղաքացիական կամ ոստիկանական առաքելությունների իրականացումը [8]:

3.3.4.2. ԸԱԱՔ նպատակները, «գործիքները» և որոշումների ընդունման

ընթացակարգը
Մաաստրիխտի պայմանագիրը սահմանեց նաև ԸԱԱՔ-ի նպատակները՝
պաշտպանել ԵՄ-ի ընդհանուր արժեքները, հիմնարար շահերը, անկախությունն ու
ամբողջականությունը՝ ՄԱԿ-ի Կանոնադրությանը համապատասխան, ամրապնդել ԵՄ-
ի անվտանգությունը բոլոր միջոցներով, ապահովել խաղաղությունը և ամրապնդել
միջազգային անվտանգությունը՝ ՄԱԿ-ի Կանոնադրությանը, Հելսինկյան եզրափակիչ
ակտի սկզբունքներին և Փարիզի խարտիային համապատասխան, զարգացնել
միջազգային համագործակցությունը և խթանել ժողովրդավարությունն ու օրենքի
գերակայությունը, մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների նկատմամբ
հարգանքը [5:155]:
Այդ նպատակների իրականացման համար պայմանագրերը ԵՄ-ին տրամադրեցին
երեք «գործիքներ»: Մաաստրիխտի պայմանագիրը նախատեսում էր ընդհանուր
դիրքորոշումներ և համատեղ գործողություններ: Ամստերդամի պայմանագիրը դրանց
ավելացրեց նաև ընդհանուր ռազմավարությունները: Լիսաբոնի պայմանագրով առաջին
երկուսը փոխարինվեցին «ԵՄ-ի դիրքորոշումներով և գործողություններով», ամրագրվեց
նաև, որ ԸԱԱՔ-ի իրականացումը բխում է ռազմավարական շահերից, նպատակներից և
հիմնական ուղենիշներից, որը, սակայն, չի բացառում կոնկրետ խնդիրների վերաբերյալ
ռազմավարության մշակումը: ԸԱԱՔ սկզբունքներն ու ռազմավարություններն
ընդունվում են Եվրոպական խորհրդի, իսկ դրանցից բխող դիրքորոշումներն ու
գործողությունները՝ Խորհրդի կողմից: Այս «գործիքները», ընդունումից հետո պարտադիր
լինելով անդամ-պետությունների համար, կոչված են ապահովելու միջազգային տարբեր
խնդիրների վերաբերյալ և միջազգային տարբեր հարթակներում ԵՄ-ի անդամ-երկրների
միասնական մոտեցումը և նրանց միջև տեղեկատվության պարբերական ու
կանոնակարգված փոխանակությունը: Թեև գործնականում ոչ միշտ է հաջողվում դա
ապահովել, սակայն պայմանագրերը պարտավորեցնում են անդամ-երկրներին՝ իրենց
ազգային քաղաքականությունները համապատասխանեցնել ընդհանուր
դիրքորոշումներին և գործողություններին [9:233-234]:
Ամստերդամի պայմանագրով ԸԱԱՔ ոլորտում ներդրվեց նաև առաջադիմական
համագործակցության հնարավորությունը: Ըստ այդմ, Հանձնաժողովի առաջարկությամբ
և Խորհրդարանի հավանությունից հետո, Խորհուրդը մի խումբ անդամ-պետությունների
թույլ է տալիս սկսել առաջադիմական համագործակցություն, պայմանով, որ այդ
համագործակցությունը բաց լինի նաև այլ անդամների մասնակցության համար և
համագործակցությունը չհակասի ԵՄ-ի նպատակներին ու սկզբունքներին: ԸԱԱՔ
ոլորտում առաջադիմական համագործակցության հարցերում, Խորհրդում որոշումներն
ընդունվում են միաձայն՝ հաշվի առնելով նաև Արտաքին հարաբերությունների և
անվտանգության հարցերով ԵՄ-ի բարձր ներկայացուցչի և Հանձնաժողովի կարծիքը:
Միաժամանակ, հատուկ դեպքերում, թույլատրվում է նաև ձայների որակյալ
մեծամասնության քվեակարգի կամ օրենսդրական սովորական ընթացակարգի
կիրառումը: Սակայն ռազմապաշտպանական հարցերում կիրառվում է միայն
միաձայնության սկզբունքը: Որոշումների ընդունմանը մասնակցում են միայն
առաջադիմական համագործակցության մեջ ընդգրկված երկրների ներկայացուցիչները
[10]: Լիսաբոնի պայմանագիրը նախատեսեց նաև ռազմական ոլորտում մի խումբ անդամ-
պետությունների միջև «կառուցվածքայնացված մշտական համագործակցության»
հնարավորությունը [11]:
ԵՄ-ի ԸԱԱՔ-ն ի սկզբանե եղել և շարունակում է մնալ միջկառավարական
համագործակցության հարթակ. ի տարբերություն «առաջին սյան», որոշումների
ընդունումն այս ոլորտում իրականացվում է միջկառավարական մեթոդով՝ անդամ-
պետությունների կողմից: Այստեղ հիմնական դերակատարներն են Եվրոպական
խորհուրդը և ԵՄ-ի խորհուրդը: Հանձնաժողովն այս ոլորտում զրկված է օրենսդրական
նախաձեռնության իրավունքից, ԸԱԱՔ-ն դուրս է նաև Արդարադատության դատարանի
իրավասությունների ոլորտից, Խորհրդարանը ևս գերազանցապես օտարված է ԸԱԱՔ-ից
[5:157]: Սա վկայում է այն մասին, որ արտաքին և անվտանգության
քաղաքականությունները նախկինի պես անդամ-պետությունների համար շարունակում
են մնալ գերզգայուն ոլորտներ, որտեղ նրանք չեն պատրաստվում զիջել իրենց
ինքնիշխանությունը ԵՄ-ի ինտեգրացիոն ինստիտուտներին: Ավելին, ԸԱԱՔ-ի
շրջանակներում քվեակարգը ևս տարբերվում է «առաջին սյունից». այստեղ որոշումներն
ընդունվում են գերազանցապես միաձայնության սկզբունքով, ձայների որակյալ և պարզ
մեծամասանությամբ քվեակարգը կիրառվում է միայն խիստ սահմանափակ ու ոչ
առանցքային հարցերում: Այդուհանդերձ, ԸԱԱՔ ոլորտում վետոյի իրավունքի փոխարեն
անդամ-պետությունները նախընտրեցին կիրառել «կառուցողական ձեռնպահության»
սկզբունքը, որի դեպքում տվյալ պետությունը չի ընդդիմանում համապատասխան
որոշման ընդունմանը, դրան հակասող գործողություններ չի իրականացնում, բայց չի էլ
պարտավորվում միանալ որոշման իրականացմանը: Ավելի կոնկրետ, ԸԱԱՔ ոլորտում
ԵՄ-ի դիրքորոշումների և գործողությունների վերաբերյալ որոշումները Խորհրդում
ընդունվում են ձայների որակյալ մեծամասնությամբ, ռազմապաշտպանական հարցերի
վերաբերյալ՝ միաձայն [9:233]:

3.3.4.3. Եվրոպական անվտանգության ռազմավարությունը

ԵՄ-ի արտաքին և անվտանգային քաղաքականության համար բացառիկ
նշանակություն ունեցավ 2003 թ-ին ԵԱՌ-ի ընդունումը, որտեղ ներկայացված են ԵՄ-ի
անվտանգության հիմնական սպառնալիքները և դրանց դիմակայելու համար
անհրաժեշտ առաջնահերթ գործողությունները: Մասնավորապես, դրանում
առանձնացվում են հինգ հիմնական սպառնալիքներ՝ ահաբեկչությունը, ԶՈԶ
տարածումը, տարածաշրջանային հակամարտությունները, հատկապես, ԵՄ-ի
աշխարհագրական հարևանությամբ, չկայացած պետությունները, ինչպես նաև
կազմակերպված հանցավորությունը [12:30-32]: 2008 թ-ին հրապարակվեց նաև ԵԱՌ-ի
ներդրման հաշվետվությունը, որում սպառնալիքների այդ շարքին ավելացվեցին նաև
էներգետիկ և կիբեր-անվտանգության, ինչպես նաև կլիմայի փոփոխության խնդիրները:
ԵՄ-ն կարևորեց նաև հարևան տարածաշրջաններում էներգետիկ և հաղորդակցային
ծրագրերի անխափան ներդրումն ու գործառնությունը, տարածաշրջանային
կայունության և համագործակցության ամրապնդումը, միգրացիոն հոսքերի
կառավարումը [12:13-15]:
ԵԱՌ-ում նշվում են անվտանգային երեք խումբ առաջնահերթ խնդիրներ՝
դիմակայությունը սպառնալիքներին ու դրանց չեզոքացումը, ԵՄ-ի շուրջ բարեկամ
երկրներից կազմված «անվտանգ հարևանության» կառուցումը և միջազգային
կազմակերպությունների ու գործընկեր-պետությունների (նախևառաջ, ԱՄՆ, ՆԱՏՕ, ՌԴ)
հետ համագործակցությունը, փոխգործակցությունը ՄԱԿ-ի և ԱԽ-ի հետ՝ արձանագրելով
վերջինիս առաջնային պատասխանատվությունը միջազգային խաղաղության և
անվտանգության ապահովման գործում:
Հատկանշական է, որ ԵԱՌ-ի «տեսական» հիմքը բազմաբևեռայնությունն է
(փաստաթղթում օգտագործվում է «բազմակողմանիություն» բառեզրը), և ԵՄ-ն
համարվում այդ բևեռներից (կողմերից) մեկը: Նկատելով, որ «Սառը պատերազմից հետո
ԱՄՆ-ը վերածվել է գերիշխող ռազմական դերակատարի» [12:27], փաստաթղթում նշվում
է, որ այսօր արդեն ոչ մի երկիր միայնակ ունակ չէ դիմակայելու արդի
մարտահրավերներին, ինչն էլ ստիպում է նրանց ընթանալ բազմակողմ աշխարհակարգի
ուղղությամբ: Դրա բաղադրատարրեր են հանդիսանում կազմակերպված միջազգային
հանրությունը, արդյունավետ գործառնող միջազգային կազմակերպությունները, ինչպես
նաև իրավունքի գերակայությունը միջազգային հարաբերություններում:
 Ինչպես նկատում են մի շարք հեղինակներ [1:26], այս հիմնարար նպատակները և
դրանց իրականացմանն ուղղված գործունեությունը, հատկապես ԵՄ-ի մերձակա և
ծայրամասային տարածաշրջաններում, բավական համահունչ են «ժողովրդավարական
խաղաղության» հայեցակարգին, որի համաձայն, ժողովրդավարական պետությունները
հակված չեն պատերազմելու միմյանց դեմ և, հետևաբար, երկրների ներսում
ժողովրդավարական վարչակարգերի ամրապնդումը նպաստում է միջազգային
խաղաղության ապահովմանը: Թերևս դրանով կարելի բացատրել այն, որ, սեփական
անվտանգության շահերից ելնելով, ժողովրդավարացման գործընթացները գործընկեր-
երկրներում խթանելու միջոցով՝ ԵՄ-ը ձգտում է իր անմիջական հարևանությամբ ստեղծել
կայունության և խաղաղության գոտի:
Հատկանշական է նաև, ԵԱՌ-ում սահմանված խնդիրների լուծումը չի
վերապահված միայն ԱԳԾ-ին, այլ վերաբերում է ԵՄ-ի արտաքին և անվտանգության
քաղաքականության ողջ տիրույթի համար պատասխանատու մարմիններին ու
պաշտոնյաներին: Դա է պատճառը, որ ԵԱՌ-ի այս կամ այն խնդիրը մենք տեսնում ենք,
օրինակ, Հանձնաժողովի՝ Ընդլայնման և ԵՀՔ, Զարգացման, Միջազգային
համագործակցության, Մարդասիրական և ճգնաժամային արձագանքման,
Էներգետիկայի, Տրանսպորտի, Առևտրի հարցերով հանձնակատարների, ԵՄ-ի
Արտաքին հարաբերությունների և անվտանգության քաղաքականության հարցերով
Բարձր ներկայացուցչի գործառույթներում, ԵՀՔ, ԱլԳ, Եվրո-Մեդ, «Սևծովյան սիներգիա»,
«Կենտրոնաասիական ռազմավարություն» և ԵՄ-ի տարածաշրջանային
քաղաքականությունների այլ ծրագրերում: Սա փաստում է այն մասին, որ ինչպես ԵՄ-ի
արտաքին և անվտանգության ողջ քաղաքականությունը, այնպես էլ դրա նորմատիվ-
իրավական հիմքի՝ ԵԱՌ-ի մեջ սահմանված խնդիրների լուծումը տարբերակված է և
իրականացվում է թե՛ համայնքային, թե՛ միջկառավարական մեթոդներով աշխատող
մարմինների կողմից՝ պահպանելով խնդիրների այդ «փաթեթի» միասնական ընկալումը:

3.3.4.4. ԸԱՊՔ շրջանակներում իրականացված ռազմական գործողությունները և

քաղաքացիական առաքելությունները
ԵԱՌ-ում և դրա ներդրման հաշվետվության մեջ առանձնակի ուշադրություն է
դարձվում տարածաշրջանային հակամարտությունների կարգավորմանը և ճգնաժամերի
կառավարմանը: ԵԱՌ-ում սահմանված նպատակների իրագործման և սպառնալիքների
կանխարգելման նպատակով, ԵՄ-ն իրականացրել և իրականացնում է բազմաթիվ
քաղաքացիական առաքելություններ ու ռազմական գործողությունները:
ՆԱՏՕ-ի հետ հարաբերությունների կանոնակարգումից հետո ԵՄ-ն ձեռնամուխ
եղավ ԸԱՊՔ շրջանակներում տարաբնույթ առաքելությունների իրականացմանը: Իր
առաջին ռազմական և քաղաքացիական առաքելությունները, այդ թվում՝ առաջինները
երկու ձևաչափով էլ, ԵՄ-ն իրականացրել է Բալկաններում:
Առաջին ոստիկանական առաքելությունը մեկնարկեց 2003 թ. հունվարի 1-ին
Բոսնիա-Հերցոգովինայում (EUPM/BiH)՝ փոխարինելով 1995թ-ից այստեղ տեղակայված
ՄԱԿ-ի միջազգային ոստիկանական խմբին: Այն ընդգրկում էր 536 ոստիկան ԵՄ-ի բոլոր
15 և գործընկեր 18 երկրներից, որոնց մի մասը մինչ առաքելության ավարտը
անդամակցեցին ԵՄ-ին: ԱՊՀ երկրներից մասնակցում էին ՌԴ-ն և Ուկրաինան:
Առաքելության հիմնական նպատակներն էին ոստիկանական գործառույթների
իրականացումը և աջակցությունը տեղի ոստիկանական ուժերի կազմավորմանը:
Առաքելությունն ավարտվել է 2012 թ. հունիսին [13:161-162]:
Առաջին ռազմական գործողությունը մեկնարկել է 2003 թ. մարտին բալկանյան մեկ
այլ երկրում՝ ՆՀՀ Մակեդոնիայում (FYROM/CONCORDIA)՝ փոխարինելով 2001թ-ից
այստեղ տեղակայված ՆԱՏՕ-ի զորախմբին և, «Բեռլին գումարած» համաձայնագրի
շնորհիվ, օգտագործելով ՆԱՏՕ-ի կարողությունները: Այն կազմված էր 350
զինվորականներից՝ կազմված ԵՄ-ի 13 (Իռլանդիան և Դանիան չէին մասնակցում) և
գործընկեր 14 երկրների ներկայացուցիչներից: Գործողության հիմնական նպատակը ՆՀՀ
Մակեդոնիայի ալբանաբնակ տարածքներում (հատկապես Ալբանիային և Սերբիային
սահմանակից բնակավայրերում) բախումների կանխումը էր և կայունության
հաստատումն էր: Գործողություններն ավարտվեցին 2003 թ. դեկտեմբերին [13:173-174]:
ԵՄ-ի ամենախոշոր ռազմական գործողությունը մեկնարկեց 2004 թ.՝ կրկին Բոսնիա-
Հերցոգովինայում (EUFOR ALTHEA): Այն ևս իրականացվեց ՄԱԿ ԱԽ-ի բանաձևի հիման
վրա և «Բեռլին գումարած» համաձայնագրի կիրառմամբ: Օպերացիային մասնակցում էին
2004 թ-ին 7000, 2009 թ-ին՝ 2200, իսկ 2014թ-ին՝ 600 զինվորականներ, որոնք ներկայացնում
են ԵՄ-ի 17 և գործընկեր 5 պետություններ: Գլխավոր նպատակներն էին անվտանգության
և կայունության ամրապնդումը բազմէթնիկ Բոսնիա-Հերցոգովինայում [14]: 2014 թ.
սեպտեմբերի դրությամբ՝ օպերացիան դեռ շարունակվում է:
Ամենախոշոր քաղաքացիական առաքելությունը մեկնարկել է 2008 թ-ին՝ Կոսովոյի
ինքնահռչակ հանրապետությունում (EULEX Kosovo): Դրանում ընդգրկված են 1118
միջազգային և 947 տեղացի աշխատակիցներ: Հիմնական նպատակը տեղական
ինստիտուտներին, դատական իշխանություններին և օրինապահ մարմիններին
աջակցությունն է՝ անկախ դատական համակարգի, ոստիկանական ուժերի և մաքսային
ծառայությունների կազմավորման գործում: Առաքելության վերջնաժամկետ էր
սահմանված 2014 թ. հունիսը, սակայն Կոսովոյի իշխանությունները խնդրել են այն
երկարաձգել մինչև 2016 թ. [15]:
Հետագայում, ԸԱՊՔ գործողությունների և առաքելությունների
աշխարհագրությունն ընդարձակվեց՝ ընդգրկելով Աֆրիկան, Մերձավոր Արևելքը,
Հարավային ու Հարավ-արևելյան Ասիան, ինչպես նաև ԱՊՀ արևմտյան և հարավ-
արևմտյան տարածքը: ԱՊՀ տարածքում ԵՄ-ն իրականացրել է 4 առաքելություններ,
որոնցից ավարտվել է (2005 թ.) միայն մեկը՝ 2004 թ-ին մեկնարկած օրենքի գերակայության
ամրապնդման առաքելությունը Վրաստանում (EUJUST THEMIS): Դրա շրջանակներում
ԵՄ-ի բարձրակարգ մասնագետները խորհրդատվություն էին մատուցում պետական
իշխանության համապատասխան ներկայացուցիչներին [13:201-202]: Երկրորդ
առաքելությունը մեկնարկել է 2005 թ-ին՝ Ուկրաինայի և Մոլդովայի (EUBAM Moldova and
Ukraine) նախագահների համատեղ խնդրանքով, երկու պետությունների միջև
սահմանային հսկողության մեխանիզմների արդիականացման, ինչպես նաև
Մերձդնեստրի հակամարտության կարգավորմանն աջակցելու նպատակով [16]:
Երրորդը՝ ԵՄ-ի մշտադիտարկման առաքելությունը, մեկնարկել է 2008 թ-ին,
Վրաստանում (EUMM Georgia): Այն հանդիսանում է 2008 թ. օգոստոսին՝ ռուս-վրացական
հակամարտության կարգավորման նպատակով ԵՄ-ի միջնորդական առաքելության մի
մասը, որի նպատակն է կանխել ռազմական գործողությունների վերսկսումը, նպաստել
Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի (վարչական) սահմանների երկայնքով ապրող
տեղացիների բնականոն և անվտանգ կենսագործունեությանը, ինչպես նաև
հակամարտող կողմերի միջև վստահության ամրապնդմանը: Առաքելությանը
մասնակցում են շուրջ 200 դիտորդներ ԵՄ-ի բոլոր երկրներից [17]: ԵՄ-ի չորրորդ՝
քաղաքացիական անվտանգության ոլորտի բարեփոխումների առաքելությունը
մեկնարկել 2014 թ. Ամռանը՝ Ուկրաինայում (EUAM Ukraine): Դրա շրջանակներում, ԵՄ-ի
տրամադրած խորհրդատուները պետք է աջակցեն վերանայված ռազմավարությունների
մշակմանը, բարեփոխումների արագ ներդրմանը՝ ԵՄ-ի, ԵԱՀԿ-ի և միջազգային այլ
գործընկերների հետ համագործակցության և ուղղորդման շրջանակներում:
Առաքելությունը ժամկետը երկու տարի է [18]:
Ընդհանուր առմամբ, ԵՄ-ն 2003-2014 թթ. ընթացքում իրականացրել/իրականացնում
է 33 առաքելություն և գործողություն, որոնցից 23-ը՝ քաղաքացիական, 9-ը՝ ռազմական և
1-ը՝ խառը (EU support to AMIS (Darfur)): Դրանցից ավարտված են 15-ը (1 խառը, 4
ռազմական, 10 քաղաքացիական) և ընթացիկ են 18-ը (5 ռազմական և 13
քաղաքացիական) [19]:

3.3.4.5. ԵՄ-ի արտաքին և անվտանգային քաղաքականության

առանձնահատկությունները
Ինչպես նկատում են որոշ հեղինակներ [20:344], միջազգային թատերաբեմում ԵՄ-ի
վարքը նման չէ ո՛չ միջազգային կազմակերպությունների, ո՛չ էլ ազգային պետությունների
վարքին, բայց, միաժամանակ, ընդհանրություններ ունի թե՛ մեկի, թե՛ մյուսի հետ: Սա
բացատրվում է ԵՄ-ի արտաքին և անվտանգային քաղաքականության
առանձնահատկություններով, ինչպիսիք են.
 ԵՄ-ը՝ որպես «փափուկ ուժ», «փոխակերպող ուժ» և նորվատիվային դերակատար
Իր գործընկերների հետ փոխհարաբերություններում, ԵՄ-ն ներկայանում է որպես
«փափուկ ուժ»: Ըստ Ջ. Նայի, այն ենթադրում է, որ այդպիսի դերակատարի
գործողությունները հիմնվում են երեք հիմնական «գրավչությունների» վրա, այն է՝ նրա
մշակույթն այն ասպեկտներում, որտեղ նա հրապուրիչ է մյուսների համար, նրա
քաղաքական արժեքները, եթե դերակատարը հետամուտ է դրանց պահպանմանը թե՛ իր
ներքին, թե՛ արտաքին հարաբերություններում, ինչպես նաև նրա արտաքին
քաղաքականությունը, երբ գործընկերները այն համարում են լեգիտիմ, իսկ
դերակատարին՝ բարոյական հեղինակություն ունեցող: Եվ, իսկապես, մի կողմից, ԵՄ-ն
միջազգային թատերաբեմում ներկայանում է որպես «անվտանգության
ընկերակցություն»՝ հիմնված իր անդամ-երկրների ու քաղաքացիների համար ընդհանուր
արժեքների և նորմերի (խաղի կանոնների) վրա, որպես խաղաղության և բարեկեցության
տարածություն, որտեղ իրագործվել է կանտյան «ժողովրդավարական խաղաղությունը»:
Մյուս կողմից, գործընկերների հետ իր հարաբերություններում ԵՄ-ն չի օգտագործում
«կոշտ ուժին» բնորոշ գործիքակազմ, ինչպես, օրինակ, ուժի կամ դրա սպառնալիքի
կիրառումը: Փոխարենը, նա նախընտրում է «փափուկ» մեթոդները՝ «համոզելով» կամ
«գայթակղելով» գործընկերներին՝ գործել այս կամ այն կերպ՝ դրա համար կիրառելով
ֆինանսատնտեսական խրախուսանքներ և/կամ պատժամիջոցներ:
 Դրան զուգահեռ, ԵՄ-ն դիտարկվում է նաև որպես նորմատիվային դերակատար,
որի թե՛ արտաքին քաղաքական նպատակները, թե՛ դրանց իրագործման մեթոդները
բնույթով նորմատիվային են՝ հիմնված են միջազգային նորմերի վրա: ԵՄ-ի ներքին
նորմատիվային բաղադրիչն արտացոլվում է նրա արտաքին քաղաքականության մեջ,
որում հետզհետե ավելի մեծ նշանակություն է տրվում որոշակի նորմերի
«արտահանմանը» և միջազգայնացմանը: Դա առավել ցայտուն դրսևորվում է ԵՄ-ին
անդամակցության թեկնածու, ինչպես նաև եվրոպական ծայրամասում գտնվող
գործընկեր-պետությունների հետ փոխհարաբերություններում և արտահայտվում է այդ
երկրների իրավական, քաղաքական, կառավարման և տնտեսական համակարգերի
եվրոպականացման (տե՛ս նաև 1.4) աջակցության մեջ [21:4-5]: Հենց այս իմաստով էլ՝ ԵՄ-
ն նաև «փոխակերպող ուժ» է: Նշված երկրների հետ հարաբերություններում սահմանելով
որոշակի քաղաքական, իրավական և տնտեսական պահանջներ ու դրանց իրագործման
համար օգտագործելով խրախուսման տարբեր մեթոդներ (ֆինանսատեխնիկական,
խորհրդատվական աջակցություն, ԵՄ-ին անդամակցության հնարավորություն և այլն)՝
ԵՄ-ն, փաստորեն, խթանում և նպաստում է այդ երկրներում ժողովրդավարության և
շուկայական տնտեսության ամրապնդմանը, կառավարման համակարգի
արդյունավետացմանը և այլն [22]:
 Արտաքին և անվտանգային քաղաքականության նորմատիվ-հայեցակարգային
հիմքերը
Արդեն իսկ ԵՄ-ի արտաքին քաղաքականության հիմնարար փաստաթղթում՝ ԵԱՌ-
ում, կարելի է նկատել նրա արտաքին և անվտանգության քաղաքականության ուղենշման
առանձնահատկություններ: Նախ, դրանում հստակ երևում է ԵՄ-ի՝ որոշակի նորմեր
միջազգայնացնելու, ձգտումը (ժողովրդավարություն, օրենքի գերակայություն, մարդու
իրավունքների հարգանք, արդյունավետ կառավարում): ԵԱՌ-ը, փաստորեն, ուղենշում է
ԵՄ-ի նորմատիվային արտաքին քաղաքականության հիմքերը: Երկրորդ, թեև դրանում
ընդգծվում է ԵՄ-ի՝ որպես համաշխարհային դերակատարի գլոբալ
պատասխանատվությունը, այդուհանդերձ, հստակ շեշտադրվում են այդ
պատասխանատվության տարածաշրջանային շրջանակները՝ ԵՄ-ի մերձավոր
հարևանության տարածությունը: ԵՄ-ի անվտանգության հիմնական սպառանալիքները
են դիտարկվում այն տեսանկյունից, թե որքանով են դրանք վերաբերում Եվրոպային: Դա
վկայում է ԵՄ-ի արտաքին և անվտանգային քաղաքականության
տարածաշրջանայնացման (ռեգիոնալացման) մասին: Երրորդ, ԵՄ-ի անմիջական
ուշադրության կենտրոնում գտնվում են անվտանգության ոչ թե ավանդական
(համաչափ), այլ նոր տիպի (անհամաչափ) սպառնալիքները՝ համաշխարհայնացման
«կողմնակի հետևանքները», ինչպիսիք են ահաբեկչությունը, միջազգային
կազմակերպված հանցավորությունը և այլն:
 Արտաքին և անվտանգության քաղաքականության աշխարհագրական
տարածաշրջանայնացումը
ԵՄ-ի արտաքին քաղաքականության մեջ բավական հստակ երևում է նաև դրա
տարածաշրջանային-աշխարհագրական կողմնորոշվածությունը. (ներ)եվրոպական
ուղղությունը կազմում է ԵՄ-ի և ԱԱԵԱ-ի ինտեգրումը ԵՏՏ շրջանակներում,
հյուսիսայինը՝ Հյուսիսային չափումն ու Արկտիկական քաղաքականությունը, արևմտյան
ուղղությունը՝ ԵՄ-ի քաղաքականությունները Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկաների
նկատմամբ, հարավայինը՝ Եվրամիջերկրծովյան գործընկերությունը, Հանուն
ժողովրդավարության և ընդհանուր բարեկեցության գործընկերությունը, ինչպես նաև
բավական տարողունակ արևելյան ուղղությունը՝ Ասիա-խաղաղօվկիանոսյան
քաղաքականությունը, Կենտրոնաասիական ռազմավարությունը և «Արևելյան
գործընկերությունը»: Այս գլխավոր ուղղությունների կողքին կան նաև «միջանկյալ»
աշխարհագրական ուղղություններ, որոնք ներառում են համապատասխան ենթա-, միջ-
և բազմատարածաշրջանային ծրագրեր: Դրանցից ամենախոշորը հարավ-արևելյան
ուղղությունն է, որը ներառում է ԵՀՔ-ն, «Սևծովյան սիներգիան», Մերձավոր Արևելքը և
Ծոցի երկրները:
ԵՄ-ի ԱԳԳ-ի կայքի համաձայն, ընդհանուր առմամբ, բոլոր այս չափումներն
ընդգրկում են արտաքին տարածաշրջանային քաղաքականության 7 ուղղություններ [23],
15 աշխարհագրական տարածաշրջաններ, 19 բազմակողմ համաձայնագրեր ու
միջազգային կազմակերպություններ [24]:
Այս ամենը վկայում է ԵՄ-ի արտաքին և անվտանգության քաղաքականության
«աշխարհագրականացման» մասին: Ավելին, համադրելով բոլոր այդ ուղղություններն ու
դրանց շրջանակներում իրականացվող գործընկերային ծրագրերը, ակնհայտ է դառնում
յուրաքանչյուր տարածաշրջանային-աշխարհագրական ուղղության ծրագրերի սերտ
փոխկապվածությունը, փոխլրացականությունը և ընդհանուր նպատակադրությունը: Դա
էլ, իր հերթին, խոսում է ԵՄ-ի վարած քաղաքականության «տարածաշրջանայնության»
մասին: Օրինակ, հյուսիսային ուղղության խնդիրներն են Հյուսիսային Եվրոպայում
երկխոսության և համագործակցության զարգացումը, տնտեսական
փոխգործակցությունն ու ինտեգրումը, կայունության ամրապնդումը, ինչպես նաև
Արկտիկայի պաշարների խնայողաբար օգտագործումը: Ներեվրոպական ուղղությունը
ԱԱԵԱ երկրների համար մուտք է ապահովում ԵՄ-ի շուկա: Անդրատլանտյան
(արևմտյան) ուղղությունը ներառում է ԵՄ-ի համագործակցությունը ՆԱՖԹԱ-ի,
ՄԵՐԿՈՍՈՒՐ-ի, Լատինաամերիկյան և կարիբյան երկրների ընկերակցության հետ,
երկկողմ, բազմակողմ և տարածաշրջանային քաղաքական ու տնտեսական
համագործակցությունը՝ հարավ-, կենտրոնա- և հյուսիսամերիկյան, կարիբյան, անդյան
երկրների հետ, տարածաշրջանային ինտեգրման խթանումը և այլն: Տրամաբանական այդ
փոխկապակցությունն ակնհայտ երևում է նաև հարավային, հարավարևելյան ու
արևելյան ուղղություններում ևս՝ տարածաշրջանային համագործակցություն,
կայունություն, արդյունավետ կառավարում: Իսկ այն հանգամանքը, որ բոլոր այդ
ուղղություններով ԵՄ-ի համագործակցությունն առանձին պետությունների և նրանց
խմբավորումների հետ իրագործվում է կոնկրետ ծրագրերի միջոցով, խոսում է այդ
քաղաքականության «ծրագրայնացման» մասին:
Անշուշտ, գործնականում, ԵՄ-ի արտաքին քաղաքականության վերոնշյալ
առանձնահատկությունները հազվադեպ են հանդես գալիս «մաքուր» ձևով, և այստեղ
մենք գործ ունենք «իդեալական տիպերի» հետ: Հետևաբար, ինչպես ցանկացած այլ
արտաքին քաղաքական դերակատարի, այնպես էլ ԵՄ-ի արտաքին քաղաքականությունը
քննելիս կարող ենք խոսել այս կամ այն առանձնահատկության գերակշռության մասին,
այն էլ՝ այս կամ այն կոնկրետ դեպքում: Ավելին, ԵՄ-ի արևելյան չափման
տարածաշրջանային քաղաքականության օրինակով կարելի է պնդել, որ նորմատիվային
բաղադրիչին նախապատվություն տալը դեռ չի խոսում այդ դերակատարի հզորության
մասին. այդ նախապատվությունը կարող է պայմանավորված լինել ոչ միայն
դերակատարի ներքին բնույթով, այլ նաև արտաքին գործոններով, օրինակ, տվյալ
տարածաշրջանում նրանից ավելի ազդեցիկ դերակատարների առկայությունը կամ
անկառավարելի տարածաշրջանային իրավիճակը: Բացի դրանից, փորձը ցույց է տալիս,
որ ԵՄ-ի ունակությունը՝ եվրոպականացնել այս կամ այն գործընկեր-պետությունը, շատ
ավելի արդյունավետ ու երաշխավորված է այն երկրների դեպքում, որոնք ունեն
«եվրոպական հեռանկար», և հենց ԵՄ-ին անդամակցության հեռանկարն էլ նրանց համար
դառնում է լայնամասշտաբ բարեփոխումներ իրականացնելու խթան: Եվ հակառակը, ԵՄ-
ին անդամակցության նպատակ կամ հեռանկար չունեցող երկրներում ԵՄ-ի
«փոխակերպող ուժը» բավական սահմանափակ է: Այսինքն, արտաքին քաղաքական այս
կամ այն ոճի, գործիքի ընտրությունը ԵՄ-ի կողմից պայմանավորված է նաև տվյալ
տարածաշրջանում նրա հետապնդած շահերով: Օրինակ, որոշ մասնագետներ պնդում են,
որ իրականում ԵՄ-ի կողմից Միջերկրծովյան տարածաշրջանում ժողովրդավարացման և
ազատականացման գործընթացներին աջակցությունն ուղղված է ընդամենը այդ
տարածքի ավտորիտար վարչակարգերը «զսպելուն» և ԵՄ-ի տնտեսական
քաղաքականության վրա նրանց հնարավոր բացասական ազդեցությունը կանխելուն [25]:
Նույնը կարելի է ասել նաև ԵՄ-ի հարավկովկասյան քաղաքականության վերաբերյալ. այն
հանգամանքը, որ Ադրբեջանը համարվում է ԵՄ-ի ռազմավարական գործընկերը
էներգետիկ պաշարների մատակարարման, իսկ ապագայում՝ գուցե նաև Կասպյան
ավազանի մյուս երկրներից այդ պաշարների տարանցման երկիր, սահմանափակում է
ԵՄ-ի ունակությունը այդ երկրում ժողովրդավարացման խթանման հարցում: Դա է թերևս
պատճառը, որ չնայած արձանագրված բազմաթիվ խախտումներին՝ ԵՄ-ն ու առանձին
երկրներ բավարարվում են միայն ադրբեջանական իշխանությունների հասցեին հնչող
կոչերով և քննադատություններով, իսկ եվրոպական տարբեր կառույցների՝ մինչ այժմ
ձեռնարկած ժողովրդավարացման ծրագրերը հանդիպել են տեղի իշխանությունների
հակազդեցությանը:
Այդուհանդերձ, անգամ այսպիսի սահմանափակումները չեն ստվերում
«եվրոպական շրջագծի» պետությունների քաղաքական, տնտեսական և իրավական
համակարգերի արդիականացման, կառավարման արդյունավետացման գործում ԵՄ-ի և
եվրոպական այլ կառույցների կողմից խթանվող եվրոպականացման գործընթացների
նշանակությունը: Իսկ այդպիսի փոխակերպումները խրախուսելու համար, ինչպես
նկատում են մի շարք մասնագետներ, ԵՄ-ն բավական հաջողությամբ օգտագործում է
եվրոպականացման իր «գործիքակազմը»՝ քաղաքական փոխպայմանավորումը, կոնկրետ
փոփոխությունների դիմաց գործընկեր-երկրներին խրախուսելով «քաղցրաբլիթով»
(օրինակ՝ ֆինանսատնտեսական օգնություն), ինչպես նաև սոցիալականացումը՝
քաղաքացիական հասարակության ինստիտուտների միջոցով առաջ մղելով
սոցիոմշակութային փոփոխությունները հասարակության ներսում [26:11-12]:

3.3.4.6. ԵՄ-ի քաղաքականությունը Հարավային Կովկասում

 Ինչպես նշվեց 3.3.4.3-ում, ԵԱՌ-ում սահմանված խնդիրների լուծման
ուղղություններից մեկը դիտարկվում է ԵՄ-ի շուրջ անվտանգության, անվտանգ
հարևանության կառուցումը, որի համար ԵՄ-ն պետք է քայլեր ձեռնարկի, «որպեսզի ԵՄ-
ից արևելք և Միջերկրական ծովում նրա սահմանների երկայնքով գոյություն ունենա լավ
կառավարվող երկրների օղակ, որոնց հետ մենք կկարողանանք զարգացնել սերտ
գործակցային հարաբերություններ» [12:35]: Այս ուղղությամբ ԵՄ-ի գործունեությունը
պարզաբանելու նպատակով, ստորև կքննենք ԵՄ-ի արտաքին քաղաքականության
արևելյան ու հարավ-արևելյան չափման բաղադրիչ ծրագրերը՝ ուշադրությունը
կենտրոնացնելով ԵՄ-ի արտաքին և անվտանգության քաղաքականության
«հարավկովկասյան» օրակարգին: Այսկերպ մենք նաև գործնական օրինակներով
կտեսնենք տարածաշրջանային-աշխարհագրական մի ուղղության ներսում տարբեր
թեմատիկ ծրագրերի փոխկապակցությունները, որոնց մասին մենք նշեցինք 3.3.4.5-ում՝ ի
թիվս ԵՄ-ի արտաքին անվտանգային քաղաքականության այլ
առանձնահատկությունների:
Այսպես, ԵԱՌ-ի գլխավոր նպատակներից մեկը՝ ԵՄ-ի հարևանությամբ
«բարեկամների գոտու» ստեղծումը, լավագույնս արտացոլվում է ԵՀՔ-ի տարածության
մեջ ԵՄ-ի նախաձեռնած ծրագրերում. այն տեղ է գտել և՛ ԵՀՔ-ի Ռազմավարական
փաստաթղթում [27], և՛ Բարսելոնայի հռչակագրում [28], և՛ «Արևելյան գործընկերության»
փարիզյան գագաթաժողովի համատեղ հայտարարության [29] մեջ: Ինչպես նկատում են
որոշ հեղինակներ [20:350-351], ԵՀՔ-ն դարձավ յուրօրինակ «շինհրապարակ» հարևան
հարավային և արևելյան տարածաշրջաններում ԵՄ-ի անվտանգության
քաղաքականության համար: ԵՄ-ն արդեն ուներ Եվրամիջերկրծովյան գործընկերության
(Բարսելոնայի գործընթացի իրավահաջորդը) իր 15 գործընկեր-երկրների (Ալբանիա,
Ալժիր, Բոսնիա-Հերցոգովինա, Եգիպտոս, Թունիս, Թուրքիա, Իսրայել, Լիբանան,
Հորդանան, Մավրիտանիա, Մարոկկո, Մոնակո, Չեռնոգորիա, Պաղեստին և Սիրիա) հետ
համագործակցության «գործիքակազմ», որը 2008 թ-ին ինստիտուցիոնալացվեց
Միջերկրծովյան միության մեջ [30]: 2007 թ-ին Ադրբեջանի, Բուլղարիայի, Հայաստանի,
Հունաստանի, Թուրքիայի, Մոլդովայի, ՌԴ-ի, Ռումինիայի, Ուկրաինայի և Վրաստանի
մասնակցությամբ մեկնարկեց նաև «Սևծովյան սիներգիա – Տարածաշրջանային
համագործակցության նոր նախաձեռնություն» ծրագիրը [31]: Իսկ արդեն 2009 թ. մայիսին
մեկնարկեցին միանգամից երկու նոր ծրագրեր. մայիսի 7-ին Ադրբեջանի, Բելառուսի,
Մոլդովայի, Հայաստանի, Վրաստանի և Ուկրաինայի մասնակցությամբ «Արևելյան
գործընկերության» [32] մեկնարկից հետո, մշակվեցին նաև այս ծրագրի «գործիքակազմը»
և ինստիտուցիոնալ հիմքը: Հաջորդ օրը՝ մայիսի 8-ին, Ադրբեջանի, Եգիպտոսի և
Թուրքիայի մասնակցությամբ մեկնարկեց ԵՄ-ի մեկ այլ՝ «Հարավային միջանցք –
մետաքսի նոր ճանապարհ» ծրագիրը [33]:
Արդյունքում, ԵՀՔ-ի տարածության վրա ներկառուցվեցին և սկսեցին գործառնել
չորս «շենքեր»՝ Միջերկրծովյան միությունը, «Սևծովյան սիներգիան, «Արևելյան
գործընկերությունը» և «Հարավային գազային միջանցքը»`միաժամանակ գործակցության
հատուկ ձևաչափ ապահովելով ԵՄ-ին անդամակցության թեկնածու Բալկանյան
երկրների և Թուրքիայի հետ, որոնք մասնակցում են նշված ծրագրերին:
 Անդրադառնանք այդ ծրագրերի հիմնական բնութագրիչներին1:
3.3.4.6.1. ԵՄ-ի հարավկովկասյան քաղաքականության ծրագրային գործիքները
3.3.4.6.1.1. Եվրոպական հարևանության քաղաքականություն
ԵՀՔ-ի գլխավոր նպատակը ԵՄ-ի 2004 թ., ապա՝ 2007 թ. ընդլայնման ալիքներից
հետո ի հայտ եկած նոր հարևանների միջև («Ընդլայնված Եվրոպայի» ներսում)
բաժանարար գծերից խուսափելն է և այդ տարածությունում կայունությունը,
բարեկեցությունը և անվտանգությունն ամրապնդելը: ԵՀՔ-ն չի նախատեսում և չի
բացառում անդամակցությունը ԵՄ-ին: Ծրագրի շրջանակներում գործընկեր-
պետություններին2 առաջարկվում են հատուկ հարաբերություններ` քաղաքական
փոխկապակցման և տնտեսական ինտեգրման առավելագույն հնարավոր աստիճան՝
հիմնված համընդհանուր արժեքների (ժողովրդավարության, օրենքի գերակայության,
մարդու իրավունքների, արդյունավետ կառավարման, շուկայական տնտեսության
սկզբունքների) վրա: Դրա համար ԵՄ-ն նախատեսում է ֆինանսական աջակցություն,
տնտեսական ինտեգրում և ԵՄ-ի շուկային մուտք, ԵՄ-ի տարածք մուտք գործելու առավել
դյուրին պայմաններ, տեխնիկական և քաղաքական խորհրդատվություն:
ԵՀՔ-ի առաջնահերթ նպատակները ներառված են գործընկեր-պետությունների հետ
կնքվող ԳԾ-ներում: Ադրբեջանի, Հայաստանի և Վրաստանի ԳԾ-երն ուժի մեջ են մտել
2006 թ-ից: Դրանք ունեն անհատական բնույթ և արտացոլում են յուրաքանչյուր երկրի հետ
առկա հարաբերությունների վիճակը, նրա ունակությունները և հնարավորությունները,
ընդհանուր շահերը: ԳԾ-ները պարունակում են մի քանի առաջնահերթություններ,
ինչպիսիք են.
- քաղաքական երկխոսությունը, որը ներառում է արտաքին և անվտանգության
քաղաքականության խնդիրները, այդ թվում` տարածաշրջանային և միջազգային
հարցերը, հակամարտությունների կանխարգելումը և ճգնաժամերի հաղթահարումը,
անվտանգության ընդհանուր սպառնալիքները,
- սոցիալ-տնտեսական զարգացման քաղաքականությունը, որը ենթադրում է
զարգացած առևտրային հարաբերություններ, ֆինանսատեխնիկական աջակցության
ընդլայնում, նորմատիվ-իրավական հենքի մերձեցման հիման վրա ԵՄ-ի ներքին
շուկային մուտքի հնարավորության տրամադրում գործընկեր-երկրներին,
- արդարադատության և ներքին գործերի ոլորտը, ներառյալ` համագործակցության
գործակցությունը միգրացիայի, ապաստանի տրամադրման, ահաբեկչության,
կազմակերպված հանցավորության, թմրանյութերի և զենքի ապօրինի
շրջանառության, տնտեսական և ֆինանսական հանցագործությունների դեմ
պայքարի, դատական համակարգի զարգացման և դատական ու ոստիկանական
մարմինների փոխգործակցության ընդլայնման հարցերում:
ԵՀՔ-ով առաջարկվող համագործակցային ոլորտներն ընդգրկում են նաև
զբաղվածության և սոցիալական քաղաքականության, շուկայական, արդյունաբերական և

1
Եվրո-Մեդին այստեղ չենք անդրադառնում, քանի որ Ադրբեջանը, Հայաստանը և Վրաստանը դրան չեն
մասնակցում:
2
Ադրբեջան, Ալժիր, Եգիպտոս, Թունիս, Իսրայել, Լիբանան, Հայաստան, Հորդանան, Մարոկո, Մոլդովա,
Պաղեստին, Ոuկրաինա, Վրաստան, Բելառուս, Լիբիա և Սիրիա: Վերջին երեք պետություններն առայժմ
դուրս են մնում ԵՀՔ շրջանակներում փոխգործակցության ձևաչափերի մեծ մասից:
մրցակցային քաղաքականությունից մինչև գյուղարդյունաբերության ու գյուղական
շրջանների զարգացման, կլիմայի փոփոխության և շրջակա միջավայրի, էներգետիկ
անվտանգության, տրանսպորտի հարցերը, ինչպես նաև նախատեսում են աջակցություն՝
առողջապահության, կրթության, մշակույթի և երիտասարդական քաղաքականության
շրջանակներում: 2010-2011 թթ. ԵՄ-ն վերանայեց ԵՀՔ-ն և առաջնահերթ շեշտադրում
կատարեց լայնամասշտաբ տնտեսական զարգացման և կայուն ժողովրդավարության
վրա: Ներդրվեց նաև փոխակերպումների խրախուսման նոր՝ «ավելին ավելիի դիմաց»
սկզբունքը, որի միջոցով ԵՄ-ն ավելի մեծ աջակցություն պետք է ցուցաբերի
ժողովրդավարացման ճանապարհին մեծ առաջընթաց գրանցած գործընկերներին:
ԵՀՔ-ն երկկողմ քաղաքականություն է ԵՄ-ի և գործընկեր-երկրների միջև, և այդ
գործակցության համար ԵՄ-ն ստեղծել է հատուկ գործիքակազմ՝ ԵՀՔԳ-ն: Դրա միջոցով
ԵՄ-ն հարմարեցնում և տարբերակում է իր հարաբերությունները գործընկեր-
պետությունների հետ՝ արձագանքելով նրանց հավակնություններին, կարիքներին և
կարողություններին: Այդուհանդերձ, երկկողմ գործընկերությունը լրացվում է նաև
տարածաշրջանային և բազմակողմ համագործակցության նախաձեռնություններով,
ինչպիսիք են ԱլԳ-ն, Եվրո-Մեդը կամ «Սևծովյան սիներգիան» [34]:
Մեկնարկից անմիջապես հետո ԵՀՔ-ն ենթարկվեց սուր քննադատության [35:144-
145]: Քաղաքական գործիչների և փորձագետների մատնանշած խնդիրներից խնդիրներից
մեկն այն է, որ անհնարին է և անցանկալի միանման քաղաքականություն մշակել ԵՄ-ի
հարավային և արևելյան գործընկերների նկատմամբ, քանի որ նրանց միջև առկա են
ինչպես աշխարհաքաղաքական, այնպես էլ մշակութային նշանակալի տաբերություններ:
Օրինակ, Աֆրիկյան երկրները իրենց արժեհամակարգով բոլորովին տարբերվում են
Եվրոպական երկրներից: ԵՀՔ-ի ապագայի շուրջ մեծ տարաձայնություններ կան նաև ԵՄ
անդամ-պետությունների միջև. Գերմանիան հիմնականում կենտրոնանում է ԵՀՔ
երկրների հետ առևտրայի ռեժիմի ազատականացման, Ֆրանսիան՝ էներգետիկ
պաշարների մատակարարման, միգրացիոն հոսքերի վերահսկման, հանցավորության
դեմ պայքարի վրա, իսկ Մեծ Բրիտանիան ԵՀՔ-ն դիտարկում է առավելապես
ահաբեկչության դեմ պայքարի գործիքի տեսանկյունից: Թերևս շահերի և մոտեցումների
այս տարբերություններն էին, որ ԵՀՔ մեկնարկից քիչ անց՝ Ֆրանսիան առաջ քաշեց
Միջերկրծովյան միության, իսկ Լեհաստանը և Շվեդիան՝ «Արևելյան գործընկերության»
գաղափարները: Կան անգամ հեղինակներ, որոնք այս երկու նախաձեռնությունների
առաջքաշումը համարում են ԵՀՔ-ի վախճանի սկիզբ [35:145]:
3.3.4.6.1.2. Սևծովյան սիներգիա
2008 թ-ին Կիևում կայացավ ԵՄ-ի և մերձսևծովյան երկրների
արտգործնախարարների գագաթաժողովը, որի արդյունքում ընդունված համատեղ
հայտարարության մեջ սահմանվեցին համագործակցության այս ձևաչափի
նպատակները.
- խթանել ժողովրդավարական և տնտեսական բարեփոխումները,
- նպաստել կայունության ապահովմանը և աջակցել զարգացմանը,
- աջակցել ընդհանուր մտահոգության ոլորտներում գործնական ծրագրերի
իրականացմանը,
- բացահայտել նոր հնարավորություններ և մարտահրավերներ՝ տարածաշրջանային
շրջանակներում համակարգված գործողությունների միջոցով,
- նպաստել տարածաշրջանում հակամարտությունների խաղաղ կարգավորմանը:
«Սևծովյան սիներգիայի» շրջանակներում առանձնահատուկ ուշադրություն է
հատկացվում տրանսպորտային, էներգետիկ և շրջակա միջավայրի պահպանման
հարցերին: Համագործակցությունը ներառում է նաև բարձրագույն կրթությունը,
հանրային առողջապահությունը, պայքարը կազմակերպված հանցավորության դեմ,
քաղաքացիական հասարակության զարգացումը, հետազոտություններն ու
տեղեկատվական հասարակության կառուցումը:
Ծրագրի ներդրումը պատճառաբանվում է նրանով, որ ժամանակն է, որ ԵՄ-ն ավելի
մեծ մասնակցություն ունենա տարածաշրջանային մակարդակով համագործակցության
գերակայությունների և մեխանիզմների որոշման մեջ [36]: Այն համարվում է Սևծովյան
տարածաշրջանում ժողովրդավարական և տնտեսական բարեփոխումների խթանմանը և
տարածաշրջանային հակամարտությունների կարգավորմանը աջակցող գործիք [37], իսկ
որոշ հեղինակների գնահատմամբ էլ, դրա նպատակը տարածաշրջանում առկա
հակամարտությունների կարգավորումը հակամարտող կողմերի միջև
փոխգործակցության հետ համակցումն է ու այդկերպ հակամարտությունների
կարգավորումը [38]:
3.3.4.6.1.3. Արևելյան գործընկերություն
ԱլԳ-ի հիմնարար նպատակը կրկնում է ԵԱՌ-ում և ԵՀՔ-ում սահմանված գլխավոր
խնդիրը՝ ԵՄ-ի հարևանությամբ ստեղծել անվտանգության և կայունության գոտի:
Ծրագիրը հնարավորություն է տալիս գործընկեր երկրներին՝ զարգացնելու քաղաքական,
տնտեսական և մշակութային կապերը ԵՄ-ի հետ: Ինչպես ԵՀՔ-ի, այնպես էլ ԱլԳ-ի
հիմքում դրված է հավատարմությունը միջազգային իրավունքին և մարդասիրական
հիմնարար արժեքներին` ժողովրդավարությանը, օրենքի գերակայությանը, մարդու
իրավունքներին և հիմնարար ազատություններին, շուկայական տնտեսությանը, կայուն
զարգացմանը և արդյունավետ կառավարմանը: Ավելին, ԱլԳ-ի շատ դրույթներ
նույնությամբ կրկնում են ԵՀՔ-ի խնդիրները: Ծրագրի նպատակներն են.
- աջակցել ժողովրդավարությանը և արդյունավետ կառավարմանը,
- ամրապնդել էներգետիկ անվտանգությունը,
- խթանել ոլորտային բարեփոխումներն ու շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը,
- խթանել մարդկանց միջև շփումները,
- աջակցել տնտեսական և սոցիալական զարգացմանը,
- տրամադրել լրացուցիչ ֆինանսավորում՝ սոցիալական անհավասարության
նվազեցմանը և կայունության ամրապնդմանն ուղղված ծրագրերին:
Փոխգործացությունը ԵՄ-ի և ԱլԳ մասնակից-երկրների միջև կառուցվում է չորս
հարթություններում՝ քաղաքական համակցում, տնտեսական ինտեգրում,
շարժունություն և ոլորտային ուժեղացված համագործակցություն: Ըստ որում, դա
նախատեսվում է երկու չափումներով՝ երկկողմ՝ զարգացնելով ԵՄ-ի և յուրաքանչյուր
գործընկեր-պետության համագործակցությունը, և բազմակողմ՝ գործընկեր-
պետությունների միջև ապահովելով փոխանակություն և համագործակցություն:
Համագործակցության երկկողմ ձևաչափը ներառում է ինտեգրումը ԵՄ-ի տնտեսության
մեջ, ԵՄ-ի տարածք մուտքի դյուրացումը, էներգետիկ և տրանսպորտային
համագործակցությունը, տնտեսական և սոցիալական զարգացումը, ինչպես նաև
ֆինանսական աջակցությունը:
ԱլԳ-ն նախատեսում է յուրաքանչյուր գործընկեր-պետության հետ Ասոցացման
(փոխկապակցման) համաձայնագրերի կնքում, որը կապահովի քաղաքական
փոխկապակցում, քաղաքական երկխոսություն, խորը համագործակցություն
արդարադատության և անվտանգության հարցերով: Այս համաձայնագրերը պետք է
փոխարինեն 1990-ական թթ. գործընկեր-երկրների հետ կնքված Գործընկերության և
համագործակցության համաձայնագրերին [32]: Ըստ որում, Ասոցացման
համաձայնագրերը (բացառությամբ Ադրբեջանի պայմանագիրը) ներառում են նաև
ԽՀԱԱԳ-ի պայմանագրեր, որոնք գործընկեր-պետության համար ապահովում են
առևտրային մաքսահարկի, քվոտաների ու խոչընդոտների նվազեցում և մուտք ԵՄ-ի
շուկա: 2014 թ. դրությամբ, Ասոցացման համաձայնագրեր նախաստորագրվել են
Մոլդովայի, Վրաստանի և Ուկրաինայի կողմից, և եթե Ադրբեջանի հետ
բանակցությունները շարունակվում են, իսկ Բելառուսի հետ ընդհանրապես չի
նախատեսվում այդպիսի պայմանագրի կնքում, ապա ՀՀ-ն 3,5 տարի բանակցելուց հետո
հայտարարեց ՌԴ-ի գլխավորած Մաքսային միությանը միանալու ցանկության մասին,
ինչի արդյունքում նրա հետ Ասոցացման համաձայնագրի կնքումը դարձավ անհնար:
Ներկայումս, ՀՀ-ն բանակցություններ է վարում ԵՄ-ի հետ նախատեսված Ասոցացման
համաձայնագրի միայն քաղաքական մասը առանձին փաստաթղթավորելու կամ նոր
պայմանագիր կնքելու շուրջ:
Պայմանագրերը նախատեսում են նաև ԵՄ-ի տարածք մուտք գործելու համար
անհրաժեշտ արտոնագրային ռեժիմի ազատականացում՝ հեռանկարում ունենալով ԵՄ-ի
տարածքում մինչև 90 օր մնալու պայմանով՝ ազատ տեղաշարժի իրավունքի
տրամադրում գործընկեր-պետությունների քաղաքացիներին: Էներգետիկ-
հաղորդակցային ոլորտում ԱլԳ-ն նախատեսում է ԵՄ-ի և գործընկեր-պետությունների
ենթակառուցվածքների փոխկապակցում, էներգետիկ շուկաների և տրանսպորտային
ծառայությունների ինտեգրում: Տնտեսական զարգացման ոլորտում, ԵՄ-ն նախատեսում
է ԱլԳ շրջանակներում կառուցել իր տարածաշրջանային (համախմբման)
քաղաքականության համանմանությամբ մի ձևաչափ՝ ուղղված տարածքների համաչափ
զարգացմանը, գյուղատնտեսության աջակցությանը, գյուղի զարգացմանը:
ԱլԳ-ի բազմակողմ չափումը ներառում է նաև 4 հիմնական թեմատիկ հարթակներ՝
ժողովրդավարություն, լավ կառավարում և կայունություն, տնտեսական ինտեգրում և
կոնվերգենցիա, էներգետիկ անվտանգություն և մարդ-մարդ շփումներ:
ԱլԳ-ն ևս քննադատության է արժանացել քաղաքական և փորձագիտական
շրջանակների կողմից: Որոշ հեղինակներ, օրինակ, ընդհանրապես չեն տեսնում դրա
ներդրման անհրաժեշտությունը՝ գտնելով, որ ԵՀՔ-ի կատարելագործումը լիովին կարող
էր ապահովել բոլոր այն նպատակների իրագործումը, որոնց համար կոչված է ԱլԳ-ն:
Մասնավորապես, նրանք նկատում են, որ ԱլԳ-ն կրկնօրինակում է արդեն
համագործակցության իսկ առկա մեխանիզմները՝ առևտրային և էներգետիկ
պայմանագրերը, քաղաքացիական հասարակության կայացմանն ուղղված ծրագրերը: Այլ
փորձագետների կարծիքով էլ, ԱլԳ-ն ընդամենը Լեհաստանի պատասխանն էր
Ֆրանսիայի առաջ քաշած Միջերկրածովյան Միության նախաձեռնությանը: ԵՄ անդամ-
երկրներից նախաձեռնությունը քննադատեցին նաև Բուլղարիան ու Ռումինիան, որոնք
կարծում էին, որ նախագիծը կարող էր վնասել «Սևծովյան սիներգիային» ուղղված
ջանքերին, ինչպես նաև Իսպանիան և Իտալիան, որոնք ավելի շատ հետաքրքրված էին
ԵՀՔ միջերկրածովյան ձևաչափով [35:149]: Հեղինակներ էլ կան, որոնք պնդում են, թե այս
նախաձեռնությունը պարզապես ԵՄ-ի արձագանքն էր 2008 թ. ռուս-վրացական
պատերազմին և ռուս-ուկրաինական գազային պարբերական ճգնաժամերին [39]:
Հատկանշական է նաև, որ ԱլԳ-ի նախատեսվող մասնակիցներից՝ Բելառուսը ի սկզբանե
ինքնաօտարվեց ծրագրից: ՌԴ-ն ևս ի սկզբանե խիստ կասկածամտորեն էր տրամադրված
այդ ծրագրի նկատմամբ՝ գտնելով, որ իրականում դրա միջոցով ԵՄ-ն ցանկանում է
ներթափանցել և ՌԴ-ից կտրել իր ավանդական շահերի գոտին [1:62-63]: ՌԴ-ն մեծ
անհանգստությամբ ընդունեց հատկապես գործընկեր-պետությունների հետ ԽՀԱԱԳ
պայմանագիր կնքելու ԵՄ-ի ձգտումը՝ հայտարարելով, որ դա կարող է դյուրացնել ՌԴ-ի
շուկա այդ երկրների տարածքով եվրոպական արտադրության ապրանքների
անօրինական մուտքը: Չնայած ՀՀ իշխանությունների պնդումներին, որ ՌԴ-ի գլխավորած
Մաքսային միությանն անդամակցելու որոշումը կամավոր է, հիմնված ազգային-
պետական շահի և տնտեսական հաշվարկների վրա, ոմանք, այդ թվում՝ ԵՄ-ի
պաշտոնյաները (օրինակ, Ընդլայնման և ԵՀՔ հարցերով հանձնակատար Շ. Ֆյուլեն) ՀՀ-ի
արտաքին քաղաքական կուրսի այդ փոփոխությունը կապեցին ՌԴ-ի գործադրած
ճնշումների հետ [40:125-128]: ԱլԳ տարածությունում արտաքին դերակատարների այս
մրցապայքարը 2013-2014 թթ. պատճառ դարձավ նաև Ուկարինայում ներքաղաքական
անկայունությունների և քաղաքացիական բախումների համար, որոնք, զուգորդվելով
Արևմուտքի և ՌԴ-ի միջև «պատժամիջոցների պատերազմով» ու փոխադարձ
մեղադրանքներով, հանգեցրեցին քաղաքացիական պատերազմի և
անջատողականության օջախների առաջացմանը Ուկրաինայի՝ գերազանցապես
ռուսախոս և ռուսաբնակ հարավում ու հարավ-արևելքում: Արդյունքում, Ուկրաինայից
անջատվեց և ՌԴ-ին միացավ Ղրիմի ինքնավար հանրապետությունը, Ուկրաինայի
հարավ-արևելքում ստեղծվեցին երկու ինքնահռչակ հանրապետություններ, երկրի
տնտեսությանն ու քաղաքական կայունությանը հասցվեց ծանր հարված: Այդուհանդերձ,
հեղաշրջումից անմիջապես հետո Ուկրաինայի նոր իշխանությունները ակտիվ քայլեր
ձեռնարկեցին ԵՄ-ի հետ պայմանավորվածությունների վերականգնման ուղղությամբ, և
ԵՄ-ի հետ Ուկրաինայի ԽՀԱԱԳ պայմանագիրը ի վերջո կնքվեց:
3.3.4.6.1.4. Հարավային միջանցք (տե՛ս նաև 3.3.2.4)
«Հարավային միջանցքը» գերազանցապես էներգետիկ ծրագիր է, որի միջոցով ԵՄ-ն
ծրագրում է, ի հաշիվ կասպյան ավազանի և մերձավորարևելյան գազային պաշարների,
բազմազանեցնել իր էներգետիկ ներկրումների ուղիները: 2009 թ. մայիսին Պրահայում
կայացավ «Հարավային միջանցքի» գագաթաժողովը: ԵՄ-ը, Ադրբեջանը, Թուրքիան,
Եգիպտոսը և Վրաստանը ստորագրեցին այդ նախագծի համար անհրաժեշտ
խողովակաշարերի կառուցման մասին քաղաքական հռչակագիր: Ծրագրի առանցքը
պետք է հանդիսանար հանրահայտ «Նաբուկկո» գազատարի կառուցումը: Ննախագծում
ներառվեցին նաև Անդրադրիատիկ գազամուղը (TAP), «Սպիտակ հոսքը» և ITGI-ն
(Թուրքիա-Հունաստան-Իտալիա): Սրանց պետք է գումարվեին արդեն գործառնող
Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան նավթատարն ու Բաքու-Թբիլիսի-Էրզրում գազատարը: ԵՄ-ն
հույս ունի, որ «Հարավային միջանցքի» ներդրումը նաև դրական ազդեցություն կունենա
Հարավային Կովկասում տարածաշրջանային կայունության, համագործակցության և
բարեկեցության վրա [41]:
Այդուհանդերձ, որոշ ժամանակ անց ծրագիրը հանդիպեց լուրջ խոչընդոտների:
Մասնավորապես, տարբեր դրդապատճառներով «Նաբուկկոյի» նախագծին
հարաժարվեցին միանալ մի քանի մատակարար երկրներ, և, փաստորեն, միայն
Ադրբեջանն էր պատրաստակամություն հայտնել՝ գազատարին տրամադրել իր
էներգետիկ պաշարները:
Ոմանք կարծում են, որ այս ծրագրի և դրա առանցքային «Նաբուկկո» նախագծի
մտահղացումը 2008 թ. ռուս-վրացական պատերազմի և ռուս-ուկրաինական էներգետիկ
հակամարտությունների անմիջական հետևանքն է, իսկ ծրագրի քաղաքական նպատակը
ՌԴ-ից՝ ԵՄ-ի էներգետիկ կախվածության թուլացումն է [42:15]: Հետևաբար, «Հարավային
գազային միջանցքը» եղել և մնում է ավելի շուտ քաղաքական, քան տնտեսական
նախագիծ:
Հատկանշական է նաև, որ հիշատակված բոլոր էներգետիկ ուղիները շրջանցում են
Հայաստանը: Հաշվի առնելով ՀՀ-ի տարածաշրջանային մեկուսացմանն ու
շրջափակմանն ուղղված Ադրբեջանի և Թուրքիայի պետական քաղաքականությունը՝ այդ
ծրագրերը բոլորովին չեն նպաստում տարածաշրջանային կայունությանը,
փոխվստահության մթնոլորտի կառուցմանը:
Այսպիսով, վերոնշյալ ծրագրերի համադրությունը ակնհայտ է դարձնում դրանց
սերտ փոխկապակցվածությունն ու փոխլրացականությունը: Ակնհայտ է նաև, որ դրանք
բոլորը մեկ միասնական տարածության՝ ԵԱՌ-ում հիշատակված անվտանգության և
կայունության գոտու կերտմանն ուղղված ծրագրեր են: Այսպես, «Սևծովյան սիներգիան»
և ԱլԳ-ն՝ որպես բազմաչափ ծրագրեր, փոխադարձաբար լրացնում են միմյանց՝
տարբերվելով հիմնականում իրենց առաջնահերթությունների աստիճանակարգությամբ:
«Հարավային միջանցքը» լրացնում է այդ երկուսի էներգետիկ բաղադրիչները: Դրանք
բոլորն, իրենց հերթին, բխում կամ «ներկառուցված» են ԵՀՔ-ին և ծառայում են գործընկեր-
երկրների հետ ԵՄ-ի մերձեցմանը՝ տարածաշրջանային տարբեր ձևաչափերով: Ըստ
որում, ծրագրերի համադրությունը և դրանց ընթացքի դիտարկումը ցույց է տալիս, որ ԵՄ-
ն այս տարածությունում ունի քաղաքական երեք առաջնահերթություններ՝ 1.
տնտեսական և, առաջին հերթին, էներգետիկ համագործակցությունը, 2. դրա
իրագործման համար անհրաժեշտ տարածաշրջանային կայունությունն ու
գործակցությունը, ինչպես նաև 2-ի ապահովման համար անհրաժեշտ ներպետական
լայնամասշտաբ տնտեսական, իրավական և քաղաքական բարեփոխումները:

3.3.4.6.2. ԵՄ-ն և հակամարտությունները Հարավային Կովկասում

Թե՛ ակադեմիական, թե՛ քաղաքական և թե՛ ԵՄ-ի պաշտոնական շրջանակներում
արդեն երկար ժամանակ է ինչ հաստատվել է այն համոզմունքը, որ Հարավային
Կովկասում առկա հակամարտային վիճակը բացասաբար է անդրադառնում ոչ միայն
տարածաշրջանի երկրների զարգացման հեռանկարների, այլ նաև ԵՄ-ի ու այս
տարածաշրջանում նրա ունեցած շահերի վրա: Այդուհանդերձ, ԵՄ-ն այդ
հակամարտությունների կարգավորման փորձ արեց միայն 2008 թ-ին, իսկ մինչ այդ
նախընտրում էր գործել միջնորդավորված՝ այլ կազմակերպությունների, առաջին
հերթին, ՄԱԿ-ի և ԵԱՀԿ-ի գործունեությանն աջակցելու միջոցով:
Ստորև ամփոփ կներկայացնենք հարավկովկասյան երեք հիմնական
հակամարտությունների՝ ռուս-վրացական, հայ-ադրբեջանական (արցախյան) և հայ-
թուրքական հակամարտությունների կարգավորման հարցում ԵՄ-ի պաշտոնական
դիրքորոշումը և ձեռնարկած միջոցները:
2008 թ. օգոստոսին՝ վրաց-ռուսական հակամարտությունը միակն էր, որին ԵՄ-ն
ուղղակի միջամտություն ցուցաբերեց և, ի տարբերություն ԱՄՆ-ի, բավական օպերատիվ
և կառուցողական արձագանքեց նոր ստեղծված իրավիճակին. Ֆրանսիայի նախագահ Ն.
Սարկոզիին հաջողվեց ՌԴ-ի և Վրաստանի նախագահների հետ համաձայնեցնել
հակամարտության «սառեցման» իր նախագիծը: Հակամարտությունը լուրջ
տարաձայնությունների և բանավեճերի պատճառ դարձավ ԵՄ-ի ներսում. որոշ
պետություններ՝ Մեծ Բրիտանիայի գլխավորությամբ, պահանջում էին պատժամիջոցներ
կիրառել ՌԴ-ի նկատմամբ և բացահայտ պաշտպանում էին վրացական տեսակետը:
Սակայն Գերմանիան և Ֆրանսիան, ցուցաբերելով առավել պրագմատիկ մոտեցում,
կարևորեցին թե՛ ՌԴ-ի հետ գործընկերության պահպանումը, թե՛ հակամարտության
«սառեցումը»: Գերմանիայի դաշնային կանցլեր Ա. Մերկելն անգամ հայտարարեց, որ այդ
պատերազմը ոչ մի կերպ չի անդրադառնա «Հյուսիսային հոսք» ռուսական գազատարի
կառուցման վրա, որը ԵՄ-ի էներգետիկ անվտանգության համար կարևոր նշանակություն
ունի: ՌԴ-ի հետ գործընկերային հարաբերությունների պահպանման օգտին հանդես
եկավ նաև Իտալիայի վարչապետ Ս. Բեռլուսկոնին [1:122-126]: Արդյունքում, ԵՄ-ն ոչ
միայն որևէ պատժամիջոց չկիրառեց ՌԴ-ի նկատմամբ, այլև ԵՄ-ի հովանու ներքո
ձևավորված փաստահավաք խումբը պարզեց, որ ռազմական գործողությունները սկսել է
Վրաստանը և երկու կողմերն էլ հակամարտության ընթացքում խախտել են միջազգային
իրավունքի նորմերը [43]: Այսօր արդեն, ԵՄ-ն Վրաստանում իրականացնում է
մշտադիտարկման առաքելություն՝ EUMM Georgia (տե՛ս նաև 3.3.4.4):
Հարկ է նշել ԵՄ-ի «վրացական» քաղաքականության ևս մի առանձնահատկություն.
դեռևս մինչև 2008 թ.՝ 1997-2006 թթ.. ընթացքում ԵՄ-ն Վրաստանում հետհակամարտային
վերականգնողական ծրագրերի ֆինանսավորման համար հատկացրել է շուրջ 30 մլն եվրո
[44]: Սա առանձնահատուկ է նրանով, որ ԵՄ-ն նմանատիպ ծրագրեր չի ֆինանսավորել
տարածաշրջանի մյուս՝ արցախյան հակամարտության տարածքում:
Տարածաշրջանի հակամարտային միջավայրի մյուս բաղադրիչը հայ-թուրքական
հարաբերություններն են, պատճառը՝ 1993 թ-ից, ի նշան Ադրբեջանի հետ
համերաշխության, ԵՄ-ին անդամակցության թեկնածու և 1995 թ-ից նրա հետ մաքսային
միության մեջ գտնվող Թուրքիայի կողմից ՀՀ-ի հետ սահմանի փաստացի փակումն է և
Ադրբեջանի հետ համատեղ՝ նրա նկատմամբ տարածաշրջանային մեկուսացման
քաղաքականությունը: ԵՄ-ից պարբերաբար հնչում են Թուրքիային ուղղված՝ ՀՀ-ի հետ
սահմանի վերաբացման և առանց նախապայմանների հարաբերությունների
կարգավորման կոչեր: Իր անդամակցության պարտավորությունների շարքում Թուրքիան
ստանձնել է նաև իր հարևանների հետ հարաբերությունները բարելավելու
հանձնառություն: Այդուհանդերձ, ԵՄ-ին ցայսօր չի հաջողվել համոզել իր
անդամակցության թեկնածու-պետությանը՝ կատարել իր ստանձնած
պարտավորությունները: ԵՄ-ն չկարողացավ դա անել նաև ՀՀ և Թուրքիայի միջև 2009 թ.
ապրիլի 22-ին ստորագրված արձանագրությունների վավերացումը Թուրքիայի
խորհրդարանում խափանվելուց հետո [1:126-128]:
Հարկ է նշել նաև, որ Եվրոպական խորհրդարանը 1987-2005 թթ. ընթացքում 6
տարբեր բանաձևերով կոչ է արել Թուրքիային՝ ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը և
առաջարկել է ԵՄ-ի գործադիր մարմիններին՝ ճանաչումը ներառել ԵՄ-ի հետ
անդամակցության բանակցային փաթեթում: Սակայն, այդ հարցը ցայսօր ներառված չէ
բանակցությունների օրակարգում:
Արցախյան հակամարտության կարգավորումը երբևէ չի ներառվել ԵՄ-ի
հարավկովկասյան քաղաքականության օրակարգում: Սակայն այդ հիմնախնդիրն իր
արտացոլումն է գտել ինչպես Հարավային Կովկասում ԵՄ-ի Հատուկ ներկայացուցչի
մանդատում, ԵՀՔ ԳԾ-երում, ինչպես նաև ԵՄ-ի բարձրաստիճան պաշտոնյաների
բազմաթիվ հայտարարություններում:
Ընդհանուր առմամբ, կարող ենք նշել, որ չնայած տարածաշրջանի աճող
կարևորությանը, առկա գործընկերային բազմաթիվ ծրագրերին, ծախսված ֆինանսական
մեծ միջոցներին, ԵՄ-ն խուսափում է հարավկովկասյան հակամարտությունների
կարգավորմանն ուղղակի մասնակցությունից՝ գերադասելով աջակցել մասնագիտացված
կառույցներին կամ, ինչպես դիպուկ բնութագրել է Միջազգային ճգնաժամային խումբը,
ԵՄ-ն աշխատում է ոչ թե հակամարտությունների վրա, այլ դրանց շուրջ [45:18]՝
հակամարտող կողմերի քաղաքացիական հասարակության ինստիտուտների միջև
հաղորդակցման, տարածաշրջանային ծրագրերում հակամարտող պետությունների
ներգրավման, աջակցությունն ու հակամարտության կարգավորման գործում
առաջընթացը փոխկապակցող տարատեսակ ծրագրերի միջոցով ձգտելով ստեղծել
պայմաններ, որոնք կարող են նպաստել հակամարտության կարգավորմանը: ԵՄ-ի
այսպիսի վարքը որոշ հեղինակներ պատճառաբանում են նաև արտաքին ազդեցիկ այլ
դերակատարներով լի տարածաշրջանում հակամարտությունների կարգավորման մեջ
ներքաշվելու անկանխատեսելի հեռանկարի հարցում ԵՄ-ի անդամ-պետությունների
միջև տարակարծություններով [1:115]:
3.3.4.6.3. ԵՄ-ի համագործակցությունը ՀՀ-ի հետ (համառոտ բնութագիր)
ԵԸ-ն առաջիններից մեկն է ճանաչել ՀՀ անկախությունը և անմիջապես սկսել է նրա,
ինչպես նաև նախկին ԽՍՀՄ մյուս հանրապետությունների հետ համագործակցության
տարբեր ձևաչափերի կառուցումը: Այդ ուղղությամբ առաջին քայլը դարձավ 1995 թ_ին
ԳՀՀ կնքումը, որն ուժի մեջ մտավ 1999 թ.՝ 10 տարի ժամկետով: Այդ ժամկետի լրանալուց
հետո համաձայնագիրը յուրաքանչյուր տարի մեխանիկորեն երկարաձգվում է: ԳՀՀ-ն
ներառում է համագործակցության բոլոր ոլորտները, բացի պաշտպանությունից: Ինչպես
և մյուս հարթակները, ԳՀՀ-ն ևս ՀՀ-ում որպես առաջնահերթություններ սահմանում է
օրենքի գերակայությունը, մարդու իրավունքների և ժողովրդավարության,
տարածաշրջանային անվտանգության ու կայունության ամրապնդումը, շուկայական
տնտեսության զարգացումը: ԳՀՀ շրջանակներում համագործակցության
կանոնակարգման նպատակով ստեղծվել են մի քանի մարմիններ՝ Համագործակցության
խորհուրդը, Համագործակցության հանձնաժողովը, Առևտրի, տնտեսական և
համապատասխան իրավական հարցերի ենթահանձնաժողովը, ինչպես նաև
Խորհրդարանական համագործակցության հանձնաժողովը։
Համագործակցության մյուս հարթակը 1995 թ-ին մեկնարկած ԻՆՕԳԵՅԹ-ն է, որն
ուղղված է ԵՄ-ի և Սևծովյան-կասպյան տարածաշրջանի պետությունների միջև
էներգետիկ համագործակցության զարգացմանը՝ էներգետիկ շուկաների ինտեգրման և
էներգետիկ անվտանգության ամրապնդման նպատակով:
Մինչ ԵՀԳԳ-ի ներդրումը, համագործակցության այս հարթակներին ԵՄ-ի
աջակցության հիմնական գործիքը՝ 1991թ-ին մեկնարկած ՏԱՍԻՍ-ն էր:
Արդեն 2004 թ-ին ՀՀ-ն՝ հարավկովկասյան իր մյուս հարևանների հետ միասին,
հրավիրվեց մասնակցելու ԵՀՔ-ին: Դրա շրջանակներում կնքվեց և 2006 թ. ուժի մեջ մտավ
ԵՄ-ՀՀ ԵՀՔ ԳԾ-ն: Վերջինիս շրջանակներում համագործակցությունը լրացնում է ԳՀՀ
հարթակը և ներառում ժողովրդավարացմանը, մարդու իրավունքների
պաշտպանությանը, սոցիալ-տնտեսական բարեփոխումներին, աղքատության
կրճատմանը, էներգետիկային, հակամարտություններին և մի շարք այլ խնդիրներին
վերաբերող հարցեր: 2012 թ-ին ՀՀ-ն հաստատեց ԳԾ-ի կատարումն ապահովող 2012-2013
թթ. միջոցառումների ցանկը: Նույն թվականին ստորագրվեց և հաջորդ տարի ՀՀ ԱԺ և ԵՄ-
ի Խորհրդարանի կողմից վավերացվեց նաև ԵՄ-ի ծրագրերին ՀՀ-ի մասնակցության
ընդհանուր սկզբունքների վերաբերյալ արձանագրությունը, որը ՀՀ-ին հնարավորություն
է տալիս մասնակցելու ԵՄ տարբեր ծրագրերին և գործակալություններին՝ կրթական,
առողջապահական, մշակութային և մի շարք այլ ոլորտներում [46:132-142]:
ՀՀ-ն նաև ԵՄ-ի ԱլԳ ծրագրի մասնակիցներից է: 2010 թ-ին մեկնարկեցին ՀՀ-ԵՄ
Ասոցացման համաձայնագրի, իսկ 2012 թ-ին՝ դրա մաս կազմող ԽՀԱԱԳ-ի շուրջ
բանակցությունները: Դրանք ավարտվեցին 2013 թ. հուլիսին: Սակայն, ինչպես արդեն
նշեցինք, պայմանավորված նույն թվականի սեպտեմբերին ՀՀ նախագահի՝ ՌԴ-ի
գլխավորած Մաքսային միությանն անդամակցելու որոշման մասին հայտարարությամբ,
ԵՄ-ն հայտարարեց, որ այդ միությանն անդամակցությունը և ԵՄ-ի հետ ԽՀԱԱԳ-ն
անհամատեղելի են: Արդյունքում, նոյեմբերին Վիլնյուսում կայացած գագաթաժողովում
ԵՄ-ՀՀ Ասոցացման համաձայնագիրը չնախաստորագրվեց: Փոխարենը, ընդունվեց
համատեղ հայտարարություն, որով կողմերը հաստատեցին իրենց
պատրաստակամությունը՝ շարունակելու և զարգացնելու համագործակցությունն
այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են ժողովրդավարական ինստիտուտների և դատական
իշխանության անկախության ամրապնդումը, մարդու իրավունքների պաշտպանության
և օրենքի գերակայության ապահովումը, արդյունավետ կառավարումն ու պայքարը
կոռուպցիայի դեմ, քաղաքացիական հասարակության զարգացումը, առևտրի և
ներդրումների, շարժունության խթանումը և այլն:
ԵՄ-ն և ՀՀ-ն քայլեր են ձեռնարկել նաև մուտքի արտոնագրի (վիզայի) ռեժիմի
ազատականացման ուղղությամբ. 2012 թ-ին ստորագրվեց Մուտքի արտոնագրերի
դյուրացման, իսկ 2013 թ-ին` Հետընդունման համաձայնագրերը: 2014 թ. հունվարից
դրանք մտան ուժի մեջ: Ի հավելումն, 2013 թ. հունվարից՝ ՀՀ-ն ԵՄ-ի անդամ և Շենգենի
դրույթները կիրառող այլ երկրների քաղաքացիների համար սահմանել է առանց մուտքի
արտոնագրի այցելությունների ռեժիմ [47]:
 Ակտիվ զարգանում են նաև ԵՄ-ՀՀ առևտրային հարաբերությունները: ՀՀ-ն ԵՄ-ի
արտոնյալ առևտրային գործընկերներից մեկն է: ՀՀ-ն իրավունք է ստացել օգտվելու ԵՄ-ի
«Արտոնությունների ընդհանրացված համալրված համակարգ» (GSP+) ռեժիմից, որը
հնարավորություն է տալիս հայաստանյան արտահանողներին արտոնյալ պայմաններով
մուտք գործելու ԵՄ շուկա՝ ապահովելով շուրջ 6400 ապրանքատեսակների
արտահանումը դեպի ԵՄ շուկաներ՝ զրոյական մաքսատուրքերով [48]:

3.3.4.6.4. Հանրային վերաբերմունքը ԵՄ-ի և եվրոպական ինտեգրման նկատմամբ

ԵԱՌ-ի դրույթների արդյունավետ իրագործման, ԵՀՔ տարածությունում ԵՄ-ի
շահերի և քաղաքականության, ինչպես նաև տեղի երկրների հետ երկկողմ ու բազմակողմ
համագործակցության զարգացման համար հանգուցային նշանակություն ունի հանրային
վերաբերմունքը գործընկեր-պետություններում:
ԱլԳ-ի մասնակից-երկրներում ԵՄ-ի նկատմամբ վերաբերմունքը միանշանակ չէ:
Դիմենք ԵՄ-ի Հարևանության բարոմետրի հարցախույզների տվյալներին: Այսպես, 2014
թ. հարցախույզի տվյալների համաձայն, Ադրբեջանի բնակչության հարաբերական
մեծամասնությունը (35 %) դրական պատկերացում ունի ԵՄ-ի վերաբերյալ, չեզոք՝ 28 %-
ը, բացասական` 13 %-ը: Միջազգային երեք կազմակերպություններից ԵՄ-ին վստահում է
բնակչության 36 %-ը, 34 %-ը չի վստահում, ՄԱԿ-ին վստահում է 27 %-ը, չի վստահում 35
%-ը, իսկ ՆԱՏՕ-ին վստահում է 25 %-ը, չի վստահում 35 %-ը: Բնակչության
հարաբերական մեծամասնությունը (48 %) դրական է գնահատում ԵՄ-ի հետ իր երկրի
փոխհարաբերությունները, 15 %-ը գնահատում է վատ, իսկ 4 %-ն էլ գտնում է, որ
հարաբերություններ չկան: ԵՄ-ն իր երկրի կարևոր գործընկեր է համարում բնակչության
42 %-ը, 48 %-ը գտնում է, որ ԵՄ-ն և Ադրբեջանը ունեն բավարար ընդհանուր արժեքներ
համագործակցելու համար, 47 %-ը բավարար է համարում գործակցության ներկայիս
մակարդակը, 42 %-ը գտնում է, որ որ ԵՄ-ն նպաստում է տարածաշրջանային
խաղաղությանն ու կայունությանը, 39 %-ի համոզմամբ՝ ԵՄ-ն նպաստում է Ադրբեջանի
զարգացմանը:
Իր երկրում ժողովրդավարության մակարդակը բավարար է համարում բնակչության
56 %-ը, անբավարար՝ 31 %-ը [49]:
Բելառուսի բնակչության հարաբերական մեծամասնությունը (48 %) չեզոք
վերաբերմունք ունի ԵՄ-ի նկատմամբ, բացասական` 24 %-ը և դրական՝ 22 %-ը:
Միջազգային երեք կազմակերպություններից՝ ԵՄ-ին վստահում է բնակչության 26 %-ը, 53
%-ը չի վստահում, ՄԱԿ-ին վստահում է 27 %-ը, չի վստահում 47 %-ը, իսկ ՆԱՏՕ-ին
վստահում է 9 %-ը, չի վստահում 64 %-ը: ԵՄ-ի հետ իր երկրի փոխհարաբերությունները
դրական է գնահատում բնակչության 26 %-ը, 39 %-ը գնահատում է վատ, իսկ 20 %-ն էլ
գտնում է, որ հարաբերություններ չկան: ԵՄ-ն իր երկրի կարևոր գործընկեր է համարում
բնակչության 42 %-ը, 51 %-ը գտնում է, որ ԵՄ-ն և Բելառուսը ունեն բավարար ընդհանուր
արժեքներ համագործակցելու համար, 24 %-ը բավարար է համարում գործակցության
ներկայիս մակարդակը, 27 %-ը գտնում է, որ ԵՄ-ն նպաստում է տարածաշրջանային
խաղաղությանն ու կայունությանը, 22 %-ի համոզմամբ՝ ԵՄ-ն նպաստում է Բելառուսի
զարգացմանը:
 Իր երկրում ժողովրդավարության մակարդակը բավարար է համարում բնակչության
48 %-ը, անբավարար՝ 42 %-ը [50]:
Մոլդովայում բնակչության հարաբերական մեծամասնությունը (42 %) դրական
վերաբերմունք ունի ԵՄ-ի նկատմամբ, բացասական` 25 %-ը և չեզոք՝ 28 %-ը: Միջազգային
երեք կազմակերպություններից ԵՄ-ին վստահում է բնակչության 51%-ը, 36 %-ը չի
վստահում, ՄԱԿ-ին վստահում է 40 %-ը, չի վստահում 37 %-ը, իսկ ՆԱՏՕ-ին վստահում է
30 %-ը, չի վստահում 43 %-ը: ԵՄ-ի հետ իր երկրի փոխհարաբերությունները դրական է
գնահատում բնակչության 60 %-ը, 18 %-ը գնահատում է վատ, իսկ 6 %-ն էլ գտնում է, որ
հարաբերություններ չկան: ԵՄ-ն իր երկրի կարևոր գործընկեր է համարում բնակչության
59 %-ը, 54 %-ը գտնում է, որ ԵՄ-ն և Մոլդովան ունեն բավարար ընդհանուր արժեքներ
համագործակցելու համար, 61 %-ը բավարար է համարում գործակցության ներկայիս
մակարդակը, 50 %-ը գտնում է, որ որ ԵՄ-ն նպաստում է տարածաշրջանային
խաղաղությանն ու կայունությանը, 58%-ի համոզմամբ՝ ԵՄ-ն նպաստում է Մոլդովայի
զարգացմանը:
Իր երկրում ժողովրդավարության մակարդակը բավարար է համարում բնակչության
ընդամենը 16 %-ը, անբավարար՝ 80 %-ը [51]:
Վրաստանում բնակչության 40 %-ը դրական վերաբերմունք ունի ԵՄ-ի նկատմամբ,
բացասական` 9 %-ը և չեզոք՝ 48 %-ը: Միջազգային երեք կազմակերպություններից՝ ԵՄ-ին
վստահում է բնակչության 61 %-ը, 25 %-ը չի վստահում, ՄԱԿ-ին վստահում է 54 %-ը, չի
վստահում 28 %-ը, իսկ ՆԱՏՕ-ին վստահում է 59 %-ը, չի վստահում 24 %-ը: ԵՄ-ի հետ իր
երկրի փոխհարաբերությունները դրական է գնահատում բնակչության 68 %-ը, 16 %-ը
գնահատում է վատ, իսկ 4 %-ն էլ գտնում է, որ հարաբերություններ չկան: ԵՄ-ն իր երկրի
կարևոր գործընկեր է համարում բնակչության 69 %-ը, 56 %-ը գտնում է, որ ԵՄ-ն և
Վրաստանը ունեն բավարար ընդհանուր արժեքներ համագործակցելու համար, 45 %-ը
բավարար է համարում գործակցության ներկայիս մակարդակը, 56 %-ը գտնում է, որ ԵՄ-
ն նպաստում է տարածաշրջանային խաղաղությանն ու կայունությանը, 58 %-ի
համոզմամբ՝ ԵՄ-ն նպաստում է Վրաստանի զարգացմանը:
Իր երկրում ժողովրդավարության մակարդակը բավարար է համարում բնակչության
30 %-ը, անբավարար՝ 70 %-ը [52]:
Շատ հետաքրքիր արդյունքներ են գրանցվել մեկ այլ ուսումնասիրության
արդյունքում: Ըստ այդմ, ԵՄ-ին և ՆԱՏՕ-ին անդամակցությունը ողջունում է բնակչության
մեծ մասը (համապատասխանաբար, 81 % և 59 %), իրեն եվրոպացի է համարում
բնակչության 59 %-ը, սակայն 51 %-ը գտնում է, որ արևմտյան ազդեցությունը վտանգում է
վրացական ավանդույթները: Այստեղ ԵՄ-ի մասին իրազեկվածությունը բավական ցածր
է: 2008 թ. տվյալներով, Վրաստանի բնակչության կեսից ավելին չի վստահում
այլազգիներին, շուրջ կեսը՝ այլակրոններին, 90%-ի համար միասեռականությունն
անընդունելի է [53]:
Ուկրաինայում բնակչության 45 %-ը դրական վերաբերմունք ունի ԵՄ-ի նկատմամբ,
բացասական` 23 %-ը և չեզոք՝ 28 %-ը: Միջազգային երեք կազմակերպություններից ԵՄ-
ին վստահում է բնակչության 53 %-ը, 32 %-ը չի վստահում, ՄԱԿ-ին վստահում է 43 %-ը,
չի վստահում 32 %-ը, իսկ ՆԱՏՕ-ին վստահում է 34 %-ը, չի վստահում 42 %-ը: ԵՄ-ի հետ
իր երկրի փոխհարաբերությունները դրական է գնահատում բնակչության 22 %-ը, 68 %-ը
գնահատում է վատ: ԵՄ-ն իր երկրի կարևոր գործընկեր է համարում բնակչության 63 %-
ը, 58 %-ը գտնում է, որ ԵՄ-ն և Ուկրաինան ունեն բավարար ընդհանուր արժեքներ
համագործակցելու համար, 57 %-ը բավարար է համարում գործակցության ներկայիս
մակարդակը, 52 %-ը գտնում է, որ որ ԵՄ-ն նպաստում է տարածաշրջանային
խաղաղությանն ու կայունությանը, 46 %-ի համոզմամբ՝ ԵՄ-ն նպաստում է Ուկրաինայի
զարգացմանը:
Իր երկրում ժողովրդավարության մակարդակը բավարար է համարում բնակչության
22 %-ը, անբավարար՝ 68 %-ը [54]:
Հայաստանում բնակչության 40 %-ը դրական վերաբերմունք ունի ԵՄ-ի նկատմամբ,
բացասական` 25 %-ը և չեզոք՝ 32 %-ը: Միջազգային երեք կազմակերպություններից ԵՄ-
ին վստահում է բնակչության 45 %-ը, 51 %-ը չի վստահում, ՄԱԿ-ին վստահում է 52 %-ը,
չի վստահում 43 %-ը, իսկ ՆԱՏՕ-ին վստահում է 36 %-ը, չի վստահում 57 %-ը: ԵՄ-ի հետ
իր երկրի փոխհարաբերությունները դրական է գնահատում բնակչության 62 %-ը, 31 %-ը
գնահատում է վատ: ԵՄ-ն իր երկրի կարևոր գործընկեր է համարում բնակչության 67 %-
ը, 52 %-ը գտնում է, որ ԵՄ-ն և Հայաստանը ունեն բավարար ընդհանուր արժեքներ
համագործակցելու համար, 53 %-ը բավարար է համարում գործակցության ներկայիս
մակարդակը, 50 %-ը գտնում է, որ որ ԵՄ-ն նպաստում է տարածաշրջանային
խաղաղությանն ու կայունությանը, 58 %-ի համոզմամբ՝ ԵՄ-ն նպաստում է Հայաստանի
զարգացմանը:
Իր երկրում ժողովրդավարության մակարդակը բավարար է համարում բնակչության
29 %-ը, անբավարար՝ 71 %-ը [55]:
ՀՀ-ԵՄ հարաբերությունների նկատմամբ հանրային վերաբերմունքի և
փոփոխության միտումների մասին առավել ամբողջական պատկեր ստանալու համար
դիմենք նախորդ տարիներին տարբեր կազմակերպությունների կողմից անցկացված
հարցախույզների արդյունքներին: Այսպես, ԵՈՒԿ-ի և «Դեմոս» ՀԿ-ի 2008 թ-ին Երևանի
603 բնակիչների շրջանում անցկացրած հարցման արդյունքների համաձայն, ԵՄ-ին
անդամակցությանը կողմ է արտահայտվել երևանցիների 76 %-ը, դեմ՝ 17 %-ը, թեև նրա
մասին տեղեկացվածության մակարդակը բավական ցածր է: Սակայն հարցվածների 26 %-
ն է համարել, որ եվրոպական ինտեգրումը լիովին բխում է ՀՀ շահերից, 20 %-ը գտնում էր,
որ այն բխում է ՀՀ շահերից, 34 %-ը տվել է միջին պատասխան, 10 %-ն էլ կարծում է, որ
այն քիչ է համապատասխանում, իսկ ևս 10 %-ը՝ որ բոլորովին չի համապատասխանում
ՀՀ շահերին: ԵՄ-ին ՀՀ-ի ինտեգրման որպես առավել խոչընդոտող գործոններ նշվել են
արցախյան հակամարտությունը (21,9 %), ժողովրդավարության առկա մակարդակը (21,2
%), Թուրքիայի հետ փակ սահմանը (14,9 %), տնտեսական խնդիրները (11,1 %), ՌԴ-ի հետ
սերտ հարաբերությունները (8,3 %), ավանդույթները (6 %), աշխարհագրական դիրքը (4,8
%): Այդ հարցին դժվարացել է պատասխանել 6,1 %-ը, իսկ մյուս պատասխանները եղել են
2 %-ից էլ պակաս: Հատկանշական է, որ երևանցիների միայն 27,5 %-ն է իրեն եվրոպացի
համարել, մինչդեռ գերակշիռ մասը՝ 67,7 %-ն իրեն այդպիսին չի համարել [56:14-15, 17,
20]:
«Հայաստանի եվրոպական բարեկամներ» միջազգային ոչ կառավարական
կազմակերպության, «Պոպուլուս» բրիտանական ընկերության ու Քաղաքական և
սոցիոլոգիական խորհրդատվության ինստիտուտի 2010 թ-ին իրականացրած համատեղ
հարցախույզի արդյունքների համաձայն, ԵՄ-ն ու ԵԱՀԿ ՄԽ-ի նկատմամբ ՀՀ
բնակչության վստահությունը նշանակալիորեն զիջում է ՌԴ-ին: Եթե ՀՀ-ում
հարցվածների 80 %-ն էր վստահում ՌԴ-ին, իսկ 85 %-ը նրան համարում էր կարևոր
դերակատար արցախյան հակամարտության կարգավորման գործում, ապա
հարցվածների ¼-ից էլ պակասն է վստահում ԵՄ-ին և միայն 1/5-ն է գտնում, որ ԵՄ-ն
աջակցում է ՀՀ-ին ու ԼՂՀ-ին: Բնակչության ¼-ից քիչ ավելին կարծում է, որ ԵՄ-ն կարևոր
դերակատարում ունի արցախյան հակամարտության կարգավորման գործում, իսկ ավելի
քիչ թվով մարդիկ կարծում են, որ խաղաղության մեջ ԵՄ-ն ամենաշահագրգռվածներից է
կամ ունի դրան հասնելու կամք կամ կարողություն: Այդուհանդերձ, հայաստանցիները
կողմ են արտահայտվում հակամարտության կարգավորման գործում ԵՄ-ի
ներգրավմանը՝ խաղաղության ձեռքբերմանն աջակցելու պատճառաբանությամբ [57]:
ԵՄ-ի նկատմամբ ԼՂՀ բնակչության վստահությունը ևս բավական ցածր է. միայն 16 %-ն է
համարում, որ նա աջակցում է ՀՀ-ին ու ԼՂՀ-ին: Ինչպես ՀՀ-ում, ԼՂՀ-ում ևս բնակչության
1/5-ն է միայն ԵՄ-ին կարևոր դերակատար համարում արցախյան հակամարտության
կարգավորման գործում և տասից միայն մեկն է կարծում, որ ԵՄ-ն խաղաղությամբ
առավելապես շահագրգռված դերակատարներից է: Այդուհանդերձ, այստեղ ևս
բնակչության մեծ մասը կողմ է ԵՄ-ի առավել ներգրավմանը կարգավորման
գործընթացում, մասնավորապես, խաղաղապահ զորքեր առաքելու և
ժողովրդավարության արդիականացմանն աջակցելու միջոցով: Բայց, ինչպես ՀՀ-ում,
այստեղ ևս բնակչության մեծամասնությունը դեմ է ԵԱՀԿ ՄԽ-ի ձևաչափը՝ ԵՄ-ի նոր
ձևաչափով փոխարինելուն: Իսկ հարցին, թե ինչպիսին է իրենց արժեհամակարգը՝
ռուսական, եվրոպական, թե մերձավորարևելյան, ԼՂՀ-ում հարցվածների
մեծամասնությունը (47 %), անգամ ՀՀ բնակչության համեմատ (25 %), պատասխանել է, որ
իր արժեհամակարգը հայկական է, թեև այդ տարբերակ անգամ չի եղել հարցաթերթիկում:
ԼՂՀ բնակիչների միայն 32 %-ն է նախընտրել ռուսական արժեհամակարգը, մինչդեռ ՀՀ-
ում դրան կողմ է արտահայտվել 45 %-ը: Թե՛ ԼՂՀ-ում, թե՛ ՀՀ-ում հարցվածների փոքր
մասն է իր արժեհամակարգը համարել մերձավորարևելյան:
Ինչպես ՀՀ-ում, այնպես էլ ԼՂՀ-ում, բնակչության մեծամասնությունը ԵՄ-ՀՀ
հարաբերություններում առավել կարևորել է աջակցությունը ժողովրդավարությանը,
մարդու իրավունքների և օրենքի գերակայությանը [58]:
«Ինտեգրացիա և զարգացում» հետազոտական-վերլուծական հասարակական
կազմակերպության, «Նորավանք» գիտակրթական հիմնադրամի ու Քաղաքական և
սոցիոլոգիական խորհրդատվության ինստիտուտի համագործակցությամբ 2013 թ-ին
անցկացված հարցախույզի արդյունքների համաձայն, հարցվածների 67 %-ը
առաջնայնությունը տվել է ՀՀ-ՌԴ հարաբերությունների, 17 %-ը՝ ՀՀ-ԵՄ, իսկ 12 %-ը՝ և՛ ՌԴ-
ի, և՛ ԵՄ-ի հետ հարաբերությունների զարգացմանը: Երկընտրանքի դեպքում
հարցվածների 75 %-ը նախապատվությունը տվել է ՌԴ-ի, իսկ 19 %-ը՝ ԵՄ-ի հետ
հարաբերություններին: ՀՀ-ի «բարեկամ երկրների» հնգյակը ևս գլխավորում է ՌԴ-ն (82
%): Նրան հաջորդում են Ֆրանսիան (21 %), Վրաստանը (12 %), ԱՄՆ-ը (11 %) և
Գերմանիան (4 %): ԵՄ-ի երկրներից ՀՀ-ի նախընտրելի գործընկերների հնգյակը կազմում
են Ֆրանսիան (32 %), Գերմանիան (21%), Մեծ Բրիտանիան (8 %), Իտալիան (7 %) և
Իսպանիան (4 %): Ադրբեջանա-թուրքական ռազմական սպառնալիքի դեմ դաշնակցի
ընտրության հարցում հարցվածների 72 %-ը նախապատվությունը տվել է ՌԴ-ին, 10 %-ը՝
ԵՄ-ին: Արցախյան հարցում ևս հարցվածների մեծամասնությունը (64 %)
նախապատվությունը տալիս է ՌԴ-ի հետ գործընկերությանը, իսկ ԵՄ-ին՝ 14 %-ը:
Արդյունաբերական զարգացման ոլորտում ևս ՌԴ-ն առավել նախընտրելի (50 %)
գործընկեր է, քան ԵՄ-ն (24 %): Բայց այս հարցում երկուսին էլ նախապատվություն
տվողները ևս քիչ չեն (17 %): ՀՀ-ի համար առավել նախընտրելի գործընկեր գիտության և
մարդու իրավունքների պաշտպանության ոլորտներում բնակիչների մեծ մասը
(համապատասխանաբար, 47 % և 52 %) համարում է ԵՄ-ին, քան ՌԴ-ին
(համապատասխանաբար, 28 % և 25 %), իսկ երկուսին էլ նախապատվելի գործընկեր
համարել է հարցվածների, համապատասխանաբար, 15 և 6%-ը: Հատկանշական է, որ
ինչպես ԵՄ-ի դեպքում, չնայած դրա մասին ցածր իրազեկվածությանը,
անդամակցությանը կողմ է արտահայտվել բնակչության գերակշիռ մեծամասնությունը,
այնպես էլ ՌԴ-ի գլխավորած Մաքսային միության դեպքում, չնայած ցածր
իրազեկվածությանը (32 %), անդամակցությանը կողմ է արտահայտվել 86 %-ը:
Արժեմշակութային նախապատվությունների հարցում 48 %-ը կողմ է արտահայտվել
ռուսականի, 14 %-ը՝ եվրոպականի օգտին, իսկ 30 %-ը դրանցից ոչ մեկին
նախապատվություն չի տվել [59:5, 6, 8, 9, 11, 20, 21, 24]:
Այսպիսով, նկատելի է, որ ԱլԳ-ի երկրներում բնակչության մեծ մասը դրական
պատկերացում ունի ԵՄ-ի վերաբերյալ: Այդուհանդերձ, հատկանշական է, որ ՀՀ-ի
դեպքում, ԵՄ հարևանության բարոմետրի և «Ինտեգրում և զարգացում» ՀԿ-ի
հարցախույզներն ունեն մեթոդաբանական թերություն, քանի որ ոչ բոլոր հարցերում են
համեմատում տարածաշրջանի բոլոր ակտիվ դերակատարների (օրինակ, ԱՄՆ-ի, ՌԴ-ի)
նկատմամբ հանրային վերաբերմունքը: Մյուս կողմից, ակնհայտ է, որ արդյունքների վրա
էական ազդեցություն է թողել բնակչության մեծ մասի անտեղյակությունը ԵՄ-ից, ԵԱՀԿ
ՄԽ-ից ու ՌԴ-ի գլխավորած Մաքսային միությունից, և բնակչությունն իր
նախապատվությունը ձևակերպել է ոչ ռացիոնալ հիմնավորմամբ՝ օրինակ, ԵՄ-ի
դեպքում հավանաբար առաջնորդվելով՝ պարզապես ԵՄ-ի, իսկ Մաքսային միության
դեպքում՝ ՌԴ-ի դրական կերպարով: Նկատելի է նաև, որ հայաստանցիների համար
անվտանգության խնդիրներն առաջնային են մյուս ոլորտների նկատմամբ, իսկ
անվտանգության հարցերում նրանք ավելի շատ նախապատվություն են տալիս ՌԴ-ին,
քան ԵՄ-ին: Պատկերը հակառակն է սոցիալ-տնտեսական և սոցիալ-քաղաքական
ոլորտներում, որտեղ ԵՄ-ն ավելի կարևոր դերակատար է համարվում, քան ՌԴ-ն:
Հատկանշական են նաև բնակչության արժեմշակութային կողմնորոշումները:
Համադրելով վերը բերված 4 հետազոտությունները՝ կարելի է եզրակացնել, որ թեև ՀՀ
բնակչության մեծամասնությունը կարևորում է ԵՄ-ի հետ ասոցացվող արժեքները,
նորմերն ու սկզբունքները, այդուհանդերձ, եվրոպական ինքնությունը գտնվում է ցածր
մակարդակի վրա՝ համեմատած ռուսականի և հայկականի հետ: Այս ամենը վկայում է, մի
կողմից, ՀՀ առջև ծառացած խնդիրների նկատմամբ բնակչության պրագմատիկ
վերաբերմունքի, մյուս կողմից, «եվրոպական ուղիով» զարգանալու (Եվրոպայի/ԵՄ-ի հետ
ասոցացվող արժեքները, նորմերը և սկզբունքները սեփական երկրում ևս տեսնելու)
ցանկության, իսկ մյուս կողմից էլ, արժեհամակարգային պատկերացումների ընթացիկ
փոխակերպումների մասին:
 Այստեղ հարկ ենք համարում ընդգծել երկու կարևոր հանգամանք ևս: Նախ, վերը
նշված երկրներից, օրինակ, Հայաստանին միանշանակ եվրոպական ինքնություն
վերագրելը այդքան էլ հիմնավոր չէ, քանի որ, ինչպես ցույց են տալիս վերոնշյալ
հարցախույզների տվյալները, Եվրոպայի և եվրոպական ինքնության նկատմամբ
հակվածություն ունի գերազանցապես մայրաքաղաքային բնակչությունը, սակայն ինչպես
այս դեպքում, այնպես էլ ընդհանուր բնակչության պարագայում,մեծամասնությունը իրեն
«եվրոպացի» չի համարում: Ավելին, չկա անգամ գերիշխող արժեքային կողմնորոշում,
ընտրություն եվրոպական, ռուսական և իսկատիպ հայկական արժեհամակարգերի միջև:
Մինչդեռ, ինչպես նկատել ենք նախորդ ենթագլուխներից մեկում (տե´ս 1.2.3.3), ԵՄ-ի
քաղաքացիների զգալի մասը եվրոպական ինքնության առաջնային չափորոշիչ
համարում է՝ ինքն իրեն եվրոպացի համարելը, այդպիսին զգալը: Մյուս կողմից, սակայն,
պետք է հիշել, որ ինքնությունը թեև բավական ամուր, սակայն, այդուհանդերձ,
փոփոխվող երևույթ է: Ուստի, վստահաբար չենք կարող ասել, թե ինչ
արժեհամակարգային նախապատվություններ կգերիշխեն Հայաստանում, ասենք, 10-20
տարի անց: Այս առումով, հետաքրքրական է նաև Վրաստանի օրինակը, որտեղ թեև, ի
տարբերություն Հայաստանի, բնակչության մեծամասնությունն իրեն համարում է
եվրոպացի, այդուհանդերձ, ինքնատիպ պատկերացում ունի եվրոպական ինքնության
հիմքում ընկած արժեհամակարգի արժեքների, նորմերի ու սկզբունքների
աստիճանակարգության մասին:

Ամփոփում. ԵՄ-ի արտաքին և անվտանգության քաղաքականության

հիմնախնդիրները
Այսպիսով, ԸԱԱՔ-ն շարունակում է մնալ անդամ-պետությունների ազգային-
պետական շահերի մրցակցության հարթակ: Նախ, ինչպես նկատում են մի շարք
հեղինակներ, ԵՄ-ում շարունակվում է մրցակցությունը «եվրոպեիստական» և
«ատլանտիստական» խմբերի միջև, որոնցից առաջինը՝ Ֆրանսիայի և Գերմանիայի
գլխավորությամբ, ձգտում են ամրապնդել ԵՄ-ի միջազգային քաղաքական կշիռը՝
զարգացնելով ՆԱՏՕ-ից ու ԱՄՆ-ից ինքնուրույն ու անկախ կարողություններ, իսկ
երկրորդը ԵՄ-ն դիտարկում է առավելապես տնտեսական օգտակարության
տեսանկյունից՝ անվտանգության հարցերում նախապատվությունը տալով ԱՄՆ-ի հետ և
ՆԱՏՕ-ի շրջանակներում համագործակցությանը: Գործնականում ԸԱԱՔ/ԸԱՊՔ -ի
առաջացումը և կարողությունների ամրապնդումը կարելի է դիտարկել որպես
«եվրոպեիստների» ձեռքբերում [9:232]: Այդպիսի հակասությունների վառ օրինակ էր
ամերիկա-բրիտանական ռազմարշավը Իրաք: 2001թ. սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչական
գործողություններից հետո ԵՄ-ն շատ արագ կարողացավ միասնական դիրքորոշում
ընդունել, իր աջակցությունը հայտնեց նաև Աֆղանստանում՝ Ալ Քաիդայի դեմ
գործողություններին: Սակայն սուր տարաձայնություններ ծագեցին 2003 թ. Իրաք
ամերիկաբրիտանական զորքերի ներխուժման հարցում. ԱՄՆ-ի հայտարարած «բաց
կոլաիցիային» միացան ԵՄ-ի 15 պետություններից միայն 6-ը (Դանիան, Իսպանիան,
Իտալիան, Միացյալ Թագավորությունը, Նիդերլանդները և Պորտուգալիան): Մյուսները,
հատկապես Ֆրանսիան, Գերմանիան, Բելգիան և Լյուքսեմբուրգը, դեմ արտահայտվեցին
դրան ոչ միայն ԵՄ-ի, այլև ՆԱՏՕ-ի շրջանակներում՝ ձախողելով իրաքյան ռազմարշավի
մեջ այդ կազմակերպությունների ներգրավման փորձերը [3:516-517]:
Երկրորդ, ԵՄ-ի առաջատար պետությունները ոչ միայն շարունակում են պահպանել
իրենց արտաքին քաղաքական ավանդական նախապատվությունները, այլ նաև դրանք
փորձում են ներառել նաև ԵՄ-ի արտաքին քաղաքական օրակարգում: Այսպես,
Ֆրանսիան հանդես է գալիս իր նախկին գաղութային տարածքների, նախևառաջ,
Ֆրանկոֆոնիայի, Մեծ Բրիտանիան՝ ԱՄՆ-ի և Բրիտանական ընկերակցության,
Իսպանիան՝ Լատինական Ամերիկայի, Իտալիան՝ միջերկրծովյան, իսկ Գերմանիան՝
արևելաեվրոպական և կենտրոնաասիական երկրների հետ ԵՄ-ի կապերի ամրապնդման
օգտին: Հետևաբար, ԵՄ-ն ո՛չ նորմատիվային և՛ ո՛չ էլ տնտեսական դերակատար է, այլ,
ավելի շուտ, «ոչ ավանդական» դերակատար, որը ծառայում է իր անդամ-պետությունների
հավաքական (երբեմն՝ անգամ հակասական) շահերի բավարարմանը [61:220, 231]:
Երրորդ, ԵՄ-ի արտաքին քաղաքականության տարածաշրջանային չափումների
ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ, կախված կոնկրետ տարածաշրջանում ԵՄ-ի
հետապնդած շահերի և նպատակների աստիճանակարգությունից, տեղի երկրների
եվրոպականացումը և նրանց հարաբերությունների տարածաշրջանայնացումը կարող են
ծառայել Միության այլ՝ առավել պրագմատիկ կամ ռացիոնալ շահերին (օրինակ,
էներգետիկ, հաղորդակցային): Օրինակ, որոշ հեղինակներ հենց այդպես են գնահատում
ԵՄ-ի հարավկովկասյան քաղաքականությունը՝ գտնելով, որ դրա հիմքում ընկած է
շահերի աստիճանակարգված եռամիասնական համակարգ, որի առաջին մակարդակում
ԵՄ-ի էներգետիկ շահերն են, երկրորդում՝ տարածաշրջանային համագործակցության
խթանման, երրորդում՝ տարածաշրջանի երկրների ժողովրդավարացման խնդիրները:
Ըստ որում, այդ մակարդակների վրա գտնվող շահերի հակասությունը լուծվում է հօգուտ՝
բարձր մակարդակի: Որպես օրինակ դիտարկվում է Ռ. Սաֆարովի դեպքը. չնայած
Ադրբեջանի իշխանությունների այդ անընդունելի գործելակերպը սուր քննադատության
արժանացավ Եվրոպական խորհրդարանի կողմից՝ ԵՄ-ն գործնական ոչ մի
պատժամիջոց չկիրառեց ադրբեջանական իշխանությունների նկատմամբ: Ավելին, ԵՄ-ն,
հետամուտ էներգետիկ ներկրումների ուղիների բազմազանեցման իր շահերին,
շարունակում է այդ ոլորտում ռազմավարական գործընկերությունը Ադրբեջանի հետ՝
չնայած այդ երկրի իշխանությունները պարբերաբար հայտարարում են, որ
էներգապաշարների առևտրից գոյացող եկամուտները նրանք ծախսում են ռազմական
սպառազինություններ կուտակելու և, անհրաժեշտության դեպքում, Արցախյան խնդիրը
ռազմական ճանապարհով լուծելու, ինչպես նաև ՀՀ-ի տարածաշրջանային մեկուսացման
քաղաքականությունն ամրապնդելու համար [21]:
Չորրորդ, մրցակցություն է ընթանում նաև ԵՄ-ի և ՆԱՏՕ-ի միջև: Օրինակ, ՆԱՏՕ-ի
ռազմական ներխուժումը Բոսնիա՝ ի ցույց հանեց ՆԱՏՕ-ի ամերիկյան և եվրոպական
ուժերի միջև ռիսկերի ու պատասխանատվության անհամաչափ բաշխվածությունը.
եվրոպական զորքերը գործում էին ցամաքում, մինչդեռ ամերիկյանը՝ օդում, որտեղ
ռիսկերը ավելի քիչ են: 1994 թ-ին ընդունվեց ՆԱՏՕ-ի շրջանակներում եվրոպական
«հենքի»՝ ԵԱՊԻ ձևավորման անհրաժեշտությունը: Հետագայում, ԵՄ-ի ԵԱՊՔ-ի
ներդրումից հետո, մտահոգություն առաջացավ պաշտպանական այս երկու չափումների
միջև հնարավոր մրցակցության հարցում: Խնդիրը կարգավորվեց միայն 2002 թ. «Բեռլին
գումարած» համաձայնագրի կնքմամբ [60]: Այս հարթության վրա տարաձայնության մեկ
այլ առարկա դարձավ 2003 թ-ին՝ Եվրոպական խորհրդի ընդունած որոշումը
Քաղաքացիական-ռազմական բջջի և դրա շրջանակներում ԵՄ-ի Օպերատիվ կենտրոնի
ստեղծման մասին: Որպես զիջում՝ այդպիսի մի բջիջ էլ ստեղծվեց Մոնսում (Բելգիա),
որտեղ տեղակայված է Եվրոպայում ՆԱՏՕ-ի միացյալ ԶՈՒ շտաբը [9:239-240]:
Այնուամենայնիվ, արտաքին և անվտանգության քաղաքականության տիրույթում
իրականացված և նախատեսված ինստիտուցիոնալ ու գործառութային
փոխակերպումները, ԿԱԵ-ում և ՀԱԵ-ում տեղի երկրների եվրոպականացման միջոցով
տարածաշրջանային կայունության ապահովման հաջողությունները, նրա գրավչության
պահպանումը գործընկեր-պետություններում, ինչպես նաև հակամարտային տարբեր
իրավիճակներում ցուցաբերած ճկունությունը վկայում են այն մասին, որ միջազգային
թատերաբեմում ԵՄ-ն աստիճանաբար վերածվում է մյուս ուժային կենտրոնների հետ
հաջողությամբ մրցակցող և գործակցող ազդեցիկ դերակատարի: Զուգահեռաբար,
ամրապնդվում է նաև ԵՄ-ի արտաքին քաղաքական ինքնությունը, որի ձևավորումը
նշանակալի քայլ կլինի բազմաբևեռ աշխարհակարգի կայացման գործում:
Հարկ է նշել նաև, որ «եվրոպական ոլորտը» համարվում է Հարավային Կովկասի
պետությունների համար ընդհանուր թեմաներից մեկը, իսկ ԵՄ-ն, ունենալով
համապատասխան ծրագրային գործիքներ և փորձ, կարող է նշանակալիորեն նպաստել
թե՛ տեղի երկրների արդիականացմանը, թե՛ տարածաշրջանում կայունության ու
փոխվստահության մթնոլորտի ամրապնդմանը:

Քննարկման հարցեր
1. Ինչո՞ւ են ԵՄ-ն համարում «փափուկ ուժ», «նորմատիվային ուժ» և «փոխակերպող
ուժ»:
2. Որո՞նք են ԵՄ-ի ԸԱԱՔ/ԸԱՊՔ ձևավորման հիմնապատճառները:
3. Որո՞նք են ԵՄ ԸԱԱՔ/ԸԱՊՔ հիմնական մարմինները և ի՞նչ լիազորություններով են
դրանք օժտված:
4. Ի՞նչ սպառնալիքներ են հիշատակվում Եվրոպական անվտանգության
ռազմավարության մեջ:
5. ԵՄ-ի տարածաշրջանային ո՞ր ծրագրերում են ներգրավված հարավկովկասյան
երկրները: Տվե՛ք այդ ծրագրերի հակիրճ բնութագիրը:
6. Համեմատե՛ք ԵՄ-ի դիրքորոշումը և քաղաքականությունը արցախյան, վրաց-
հարավօսական, վրաց-աբխազական հակամարտությունների և հայ-թուրքական
հարաբերությունների հարցում:
7. Ձեր կարծիքով, որո՞նք են եղել ԵՄ-ՀՀ համագործակցության զարգացման կարևոր
շրջափուլերը, ձեռքբերումներն ու բացթողումները:
8. Համեմատե՛ք և փորձե՛ք մեկնաբանել ԱլԳ երկրներում ԵՄ-ի վերաբերյալ
հանրային կարծիքը: