2.4.

ԵԸ/ԵՄ ԸՆԴԼԱՅՆՄԱՆ ՓՈՒԼԵՐԸ

Եվրոպական ինտեգրման մասնակիցների թվի ավելացման և, ընդհանրապես,
ԵԸ/ԵՄ-ի ընդլայնման գործընթացի հարցերը վաղուց են դարձել հասարակական-
քաղաքական ու ակադեմիական շրջանակների հատուկ ուշադրության առարկա: Եվ
քանի որ ընդլայնումը ոչ միանշանակ ազդեցություն է թողնում թե՛ ԵՄ-ի, նրա անդամ-
երկրների, դրանց բնակչության և թե՛ նոր անդամակցող երկրների ու դրանց բնակչության
սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական կյանքի վրա, այդ շրջանակներում ԵՄ-ի ընդլայնման
նկատմամբ վերաբերմունքը ևս միանշանակ չէ: Ակնհայտ է նաև, որ ընդլայնումը ոչ միայն
անդամակցության չափանիշներինբավարմամբ պայմանավորված «տեխնիկական», այլ
նաև (աշխարհա)քաղաքական և (աշխարհա)տնտեսական գործընթաց է, որն
անմիջականորեն առնչվում է ԵՄ-ի ու նրա առաջատար պետությունների շահերի,
Եվրոպայում ուժային հարաբերակցության խնդիրների հետ: Մեկ այլ խնդիր էլ առնչվում
է Եվրոպայի ու ԵՄ-ի ընդլայնման սահմանների հետ. ցայսօր չկա հստակ որոշում, թե
մինչև ուր են ձգվում Եվրոպայի (քաղաքական, մշակութային և այլ) սահմանները, մինչև
որտեղ կարող է ու պետք է ընդլայնվի ԵՄ-ն: Այս ամենը հասարակական-քաղաքական և
գիտավերլուծական շրջանակներում առաջ է բերել մեծ ու բազմաշերտ դիսկուրս, որի որոշ
հարցերին էլ կանդրադառնանք ստորև: Ձեռնարկի 2.2 և 2.3 ենթագլուխներում մենք արդեն
անդրադարձել ենք ընդլայնմանը զուգահեռ ու դրա համատեքստում ԵԸ/ԵՄ-ի
ինստիտուցիոնալ և տնտեսական փոխակերպումներին: Ուստի, այստեղ առավելապես
կկենտրոնանանք ընդլայնման ժամանակագրության, անդամակցության պաշտոնական
պահանջների և ընթացակարգերի, ինչպես նաև ընդլայնման հետ կապված հանրային և
ակադեմիական բանավեճերի հիմնահարցերի վրա:
2.4.1. Անդամակցության պաշտոնական պահանջները և ընթացակարգը
ԵԸ-ներին կարող էին անդամակցել եվրոպական բոլոր պետությունները, սակայն
դրանց հիմնադիր-պայմանագրերում ընթացակարգը հստակեցված չէր: ԵԸ-ի կազմի
ընդլայնմանը զուգահեռ, Հանձնաժողովն սկսեց մշակել անդամակցության հատուկ
ընթացակարգ, որը պարբերաբար լրացվել է ընդլայնման «ալիքներին» ընդառաջ: ԵՄ-ի
հիմնադրումից հետո էլ անդամակցության պահանջները հստակեցվել ու լրացվել են:
Լիսաբոնյան փոփոխությունների արդյունքում, Մաաստրիխտի պայմանագիրն այսօր
սահմանում է ԵՄ-ին անդամակցության (հոդված 49) և նրանից դուրս գալու (հոդված 50)
հիմնապայմանները: Ըստ այդմ, եվրոպական ցանկացած պետություն, որը հարգում է ԵՄ-
ի՝ Հոդված 2-ում ամրագրված հիմնարար արժեքները (տե՛ս 1.2.3.1) և պատրաստ է
աջակցել դրանց, կարող է Խորհրդին ներկայացնել ԵՄ-ին անդամակցության հայտ:
Եվրոպական խորհրդարանն ու ազգային խորհրդարանները պետք է տեղեկացվեն այդ
մասին: Հայտի բավարարման համար, Խորհուրդը, Հանձնաժողովի հետ խորհրդակցելուց
և Եվրոպական խորհրդարանի պատգամավորների բացարձակ մեծամասնության
համաձայնությունը ստանալուց հետո, հաշվի առնելով նաև Եվրոպական խորհրդի
կարծիքը, պետք է կայացնի միաձայն որոշում: Սահմանվում է նաև, որ ԵՄ-ի հիմնադիր
պայմանագրերի պայմանները պետք է դառնան անդամ-պետությունների և հայտատու
պետության բանակցությունների առարկա, իսկ նրանց համաձայնությունը պետք է
վավերացվի բոլոր պետությունների կողմից՝ նրանց սահմանադրական պահանջներին
համապատասխան:
 Լիսաբոնի պայմանագիրը ներմուծեց նաև ԵՄ-ից երկրի դուրս գալու պայմանները,
որոնք բացակայում էին նախկին պայմանագրերում։ Նախատեսվում է, որ ցանկացած
անդամ-պետություն, իր սահմանադրական պահանջներին համապատասխան, կարող է
նաև դուրս գալ ԵՄ-ից՝ դրա մասին տեղեկացնելով Եվրոպական խորհրդին ու ԵՄ-ի հետ
կնքելով համապատասխան համաձայնագիր հետագա հարաբերությունների մասին
[1:46-47]:
1993 թ. հունիսին Եվրոպական խորհրդի կոպենհագենյան գագաթաժողովում
որոշվեցին, իսկ 1995 թ. մադրիդյան գագաթաժողովում լրացվեցին այն չափանիշները
(«Կոպենհագենյան չափանիշներ»), որոնց պետք է համապատասխանի թեկնածու-
պետությունը: Այդ չափանիշներն են՝
 Քաղաքական չափանիշ – ժողովրդավարությունը, օրենքի գերակայությունը, մարդու և
փոքրամասնությունների իրավունքների հարգանքն ու պաշտպանությունը
երաշխավորող ինստիտուտների կայունությունը,
 Տնտեսական չափանիշ – շուկայական գործառնող տնտեսության առկայությունը, որն
ունակ կլինի ԵՄ-ի ներսում դիմակայելու մրցակցային ճնշմանն ու շուկայական
ուժերին,
 Ընկերակցության acquis-ի ընդունում – անդամակցության պարտավորությունները,
ներառյալ՝ քաղաքական, տնտեսական և արժութային միության
պարտականությունները ստանձնելու կարողությունը [2:16]:
Գագաթաժողովում ընդունվեց նաև անդամակցության վրա ազդող ևս մի գործոն՝
ԵՄ-ի ունակությունը՝ ընդունելու այս կամ այն երկիրը՝ առանց վտանգելու ինտեգրումը
ևԵՄ-ի ու անդամ-պետությունների շահերը (Հոդված 7A) [3:13]: Որոշ հեղինակների
համոզմամբ [4:400], վերջին ամրագրումը կամ «չորրորդ չափանիշը» կոչված էր ԵՄ-ի
համար դառնալու առիթ, հիմնավորում անցանկալի պետությունների անդամակցության
հայտը մերժելու համար:
Ընդհանուր առմամբ, ԵՄ-ին անդամակցության գործընթացը բաղկացած է երեք
փուլից.
 Երբ պետությունը պատրաստ է դառնալու անդամակցության պաշտոնական
թեկնածու, որը, սակայն, դեռ չի ենթադրում անդամակցության բանակցությունների
մեկնարկ:
 Թեկնածու-պետության հետ սկսվում են անդամակցության բանակցությունները,
որոնք ներառում են ԵՄ-ի օրենսդրության ընդունումը, դրա կիրառման
նախապատրաստական միջոցառումները, ինչպես նաև անդամակցության
չափանիշներին համապատասխան դատական, վարչական, տնտեսական և
անհրաժեշտ այլ բարեփոխումների իրականացումը և ժամանակացույցը:
 Բանակցությունները և անհրաժեշտ բարեփոխումներն իրականացնելուց հետո
թեկնածու-պետությունը կարող է անդամակցել ԵՄ-ին [5]:
Բանակցային փաթեթն ունի առանձին-առանձին քննարկվող 35 գլուխ
(քաղաքականության ոլորտներ)[6]: Թեկնածուն ինքն է սահմանում, թե երբ և ինչպես
կներդնի ԵՄ օրենսդրությունը, իսկ ԵՄ-ն էլ համապատասխան երաշխիքներ է ստանում
ներդրման ժամկետների և միջոցների արդյունավետության վերաբերյալ: Բացի
հիմնական փաթեթից, քննարկվում են նաև ֆինանսական ծախսերը (օրինակ, որքան
հատկացում կկատարի թեկնածուն և որքան գումար կստանա ԵՄ-ի բյուջեից) և
անցումային դրույթները (օրինակ, որոշ կանոններ ներդրվում են աստիճանաբար՝ նոր
կամ առկա անդամներին տալով հարմարվելու ժամանակ) [7]:
Անդամակցության բանակցությունները կարող են սկսվել միայն Խորհրդի միաձայն
ընդունված համապատասխան որոշումից հետո: Բանակցություններն ընթանում են ԵՄ
անդամ-պետությունների և թեկնածու-պետության նախարարների ու դեսպանների միջև՝
միջկառավարական համաժողովների շրջանակներում:
Բանակցային փաթեթի յուրաքանչյուր գլխի վերաբերյալ քննարկումները ներառում
են.
1. «Սքրինինգ» - Հանձնաժողովը թեկնածու-պետության հետ մանրամասն քննում է
քաղաքական յուրաքանչյուր բնագավառ (գլուխ)՝ պարզելու համար, թե որքանով է
պատրաստ թեկնածու-երկիրը: Արդյունքները՝ հաշվետվության տեսքով,
ներկայացնում են անդամ-պետություններին, որի եզրակացության մեջ
հանձնաժողովն առաջարկում է կա՛մ սկսել անդամակցության բանակցությունները,
կա՛մ նշում, որ որոշ պահանջներ դեռ պետք է բավարարվեն:
2. Բանակցային դիրքորոշումներ – բանակցություններն սկսելու համար թեկնածու-
պետությունը պետք է ներկայացնի իր դիրքորոշումը, ԵՄ-ն էլ՝ իրենը: Փաթեթի
գլուխների մեծ մասի համար ԵՄ-ն սահմանում է կոնկրետ չափորոշիչներ, որոնց
պետք է բավարարի թեկնածու-պետությունը մինչև տվյալ ոլորտի շուրջ
բանակցությունների ավարտը:
Բանակցությունների ընթացքը պայմանավորված է ամեն երկրում
համապատասխան բարեփոխումների և ԵՄ-ի օրենսդրության մոտարկման
արագությունից: Այդ իսկ պատճառով, բանակցային գործընթացի տևողությունը կարող է
տարբերվել. դրանք միաժամանակ սկսած երկրները կարող են ավարտել տարբեր
ժամկետներում: Ավելին, ոչ մի գլխի շուրջ քննարկումները չեն կարող ավարտվել, քանի
դեռ ԵՄ բոլոր անդամ-պետությունները չեն բավարարվել թեկնածու-երկրի գրանցած
առաջընթացով: Իսկ բանակցային ողջ գործընթացը համարվում է ավարտված, երբ բոլոր
գլուխները «փակվում» են:
Այս ընթացքում Հանձնաժողովն իրականացնում է թեկնածու-պետության կողմից
ԵՄ-ի օրենսդրության ներդրման և այլ պարտավորությունների կատարման
մշտադիտարկում: Դա, մի կողմից, թեկնածու-պետությանը տալիս է լրացուցիչ
ուղենիշներ, մյուս կողմից, անդամ-պետություններին տեղեկացնում թեկնածուի գրանցած
առաջընթացի մասին: Հանձնաժողովը իր պարբերական զեկույցների, ռազմավարական
փաստաթղթերի և բացատրությունների միջոցով մշտադիտարկման արդյունքների մասին
տեղեկացնում է Խորհրդին ու Խորհրդարանին [7]:
Բանակցությունների ավարտին կնքվում է անդամակցության պայմանագիր, որը
ներառում է տվյալ պետության՝ ԵՄ-ին անդամակցության պայմանները, անցումային
դրույթներն ու ֆինանսական պայմանավորվածությունները: Սակայն, որպեսզի այն ուժի
մեջ մտնի, անհրաժեշտ է ԵՄ խորհրդի, Հանձնաժողովի և Խորհրդարանի հավանությունը։
Պայմանագիրը պետք է ստորագրվի նաև թեկնածու-պետության և ԵՄ-ի բոլոր անդամ-
պետությունների ներկայացուցիչների կողմից, վավերացվի թեկնածու-պետության և ԵՄ-
ի բոլոր անդամ-պետությունների կողմից՝ նրանց սահմանադրական պահանջներին
համապատասխան (խորհրդարանի կողմից կամ հանրաքվեով): Մինչև պայմանագրի
վավերացումը պետությունը չի համարվում ԵՄ-ի լիիրավ անդամ, սակայն օգտվում է որոշ
արտոնություններից, մասնավորապես, խորհրդակցական ձայնի իրավունքով ԵՄ-ի
տարբեր մարմիններում ընթացող քննարկումներին մասնակցելու հնարավորությունից
[5]:
Գործնականում, անդամակցության նախապատրաստման գործընթացը ներառում է
նաև աջակցության տարբեր «գործիքներ»: Իր հիմնադրումից քիչ անց՝ 1994 թ-ին,
Եվրոպական խորհրդրի Էսսենի գագաթաժողովում սահմանվեց ԵՄ-ի հավանական
ապագա անդամ-երկրների «անդամակցության նախապատրաստման
ռազմավարությունը», որի առանցքային բաղադրիչը անցումային տնտեսություն ունեցող
այդ երկրներին աջակցության տրամադրումն էր: Այդ երկրները, ի թիվս այդ
պարտավորությունների, պետք է իրենց ազգային օրենսդրությունը մոտարկեին ԵՄ-ի
օրենսդրությանը: ԵՄ-ի և հավանական նոր անդամ-երկրների միջև քաղաքական,
տնտեսական և սոցիալական ոլորտներում առկա էական տարբերությունները պետք է
նվազագույնի հասցվեին, այլապես այդ երկրներն ի վիճակի չէին լինի ստանձնելու
պարտավորությունների ողջ փաթեթը և օգտվելու անդամակցության
առավելություններից: Որոշ հեղինակների գնահատմամբ [8:828], Եվրոպական
համաձայնագրերը, կառուցվածքայնացված երկխոսությունը և ՖԱՐԵ ծրագիրը
հանդիսացան վերը նշված ռազմավարության հիմնական գործիքները: Իսկ արդեն 1995 թ-
ին Եվրոպական խորհրդի Կաննի գագաթաժողովում հաստատվեց անդամակցության
գործընթացի ուղեցույց «Սպիտակ գիրքը»: ԵՄ օրենսդրության, ենթակառուցվածքի
վերաբերյալ տեխնիկական և իրավական տեղեկատվության ու խորհրդատվության
տրամադրման նպատակով՝ 1996 թ-ին ԵՄ-ն հիմնեց նաև ԹԱՅԵՔՍ-ը: Արդեն 1998 թ-ին
ԵՄ-ն ընդունեց «Անդամակցության նախապատրաստման գործընկերություն» ծրագիրը,
որի շրջանակներում յուրաքանչյուր երկրի հետ կնքված համապատասխան
պայմանագրերում հիմնականում շեշտադրվում էր ազգային օրենսդրության
մոտարկումը ԵՄ-ի օրենսդրությանը՝ ընդհանուր շուկայի կանոնակարգման ոլորտում
[4:399]:
Բալկանյան երկրների համար այդպիսի գործիք դարձավ 1999 թ. մեկնարկած ԿԱԳ-ն
[9], որը ներառում է Ալբանիան, Բոսնիա-Հերցոգովինան, Խորվաթիան, ՆՀՀ Մակեդոնիան,
Չեռնոգորիան, Սերբիան, ինչպես նաև Կոսովոյի ինքնահռչակ հանրապետությունը: ԿԱԳ-
ի գլխավոր նպատակը տարածաշրջանային խաղաղության և կայունության
ամրապնդումն է տեղի երկրներում՝ ժողովրդավարության, օրենքի գերակայության,
շուկայական տնտեսության զարգացման, ինչպես նաև տարածաշրջանային տնտեսական
ու քաղաքական համագործակցության խթանման միջոցով: Այդ ամենն ուղղված էր ԵՄ-ին
տարածաշրջանի երկրների անդամակցության նախապատրաստմանը: ԿԱԳ-ն
ամրապնդվեց 2003 թ. սալոնիկյան գագաթաժողովում։ Այն ներառում էր՝
 երկկողմ ԿԱՀ-երը, որոնց ավարտը պայմանավորված էր լինելու տվյալ երկրի
գրանցած առաջընթացից, որն էլ պետք է հիմք հանդիսանար անդամակցության
գործընթացի մասին որոշման ընդունման համար,
 առևտրային հարաբերությունները տարածաշրջանային մակարդակով և ԵՄ-ի հետ:
ԵՄ-ի առևտրային արտոնությունների տրամադրումը արևմտաբալկանյան
երկրներին,
 2000-2006 թթ. ընթացքում տարածաշրջանի երկրներին աջակցության (CARDS)
ծրագրի փոխարինումը՝ 2007-2013 թթ. համար նախատեսված մինչանդամակցային
աջակցության գործիքով (IPA):
Անգամ թեկնածուի կարգավիճակ ստանալուց հետո այդ երկրները կարող են օգտվել
ԿԱԳ-ի հնարավորություններից:
ՀԱԵ երկրներին՝ ԵՄ-ի աջակցության մեկ այլ գործիք դարձավ նաև 1999 թ.-ին
մեկնարկած բազմակողմ ՀԱԵ Կայունության պակտը՝ ուղղված այդ տարածաշրջանում
խաղաղության և կայունության հաստատմանն ու ամրապնդմանը: 2008 թ. պակտը
փոխարինվեց Տարածաշրջանային համագործակցության խորհրդով, որն այսօր խթանում
է տարածաշրջանային համագործակցությունը ՀԱԵ-ում և աջակցում տեղի երկրների
եվրոպական ու եվրատլանտյան ինտեգրմանը [10]:
Հարկ է նշել, որ թեև երբեմն ներկայիս ԱլԳ տարածությունը դիտարկվում է որպես
ԵՄ-ի արևելյան ընդլայնման հնարավոր ուղղություն, սակայն այդ ծրագրի մասնակից-
երկրների հետ կնքված ԽՀԱԱԳ և ԱՀ-ները ապագայում ԵՄ-ին անդամակցություն չեն
նախատեսում, բայց ոչ էլ բացառում են այդպիսի հեռանկարը: Այդ իսկ պատճառով,
աշխարհագրական այդ ուղղությամբ ԵՄ-ի նախաձեռնություններին կանդրադառնանք
ավելի ուշ (տե՛ս 3.3.4):
2.4.2. Ընդլայնման ժամանակագրությունը
2014 թ. դրությամբ ԵՄ-ն ունի 28 անդամ-պետություններ, որոնք անդամակցել են
տարբեր ժամանակներում: Ինչպես գիտենք, ժամանակակից ԵՄ-ի ինստիտուցիոնալ
«նախնին» համարվող ԱՊԵԸ-ի հիմնադիր-պետությունները 6-ն էին՝ Բելգիան,
Գերմանիան, Իտալիան, Լյուքսեմբուրգը, Նիդերլանդները և Ֆրանսիան: ԵԸ/ԵՄ-ի
զարգացման պատմության մեջ առանձնացվում են ընդլայնման 7 փուլեր կամ «ալիքներ»՝
1973 թ. (Դանիա, Իռլանդիա և Մեծ Բրիտանիա), 1981 թ. (Հունաստան), 1986 թ. (Իսպանիա
և Պորտուգալիա), 1995 թ. (Ավստրիա, Շվեդիա և Ֆինլանդիա), 2004 թ. (Էստոնիա,
Լատվիա, Լեհաստան, Լիտվա, Կիպրոս, Հունգարիա, Մալթա, Չեխիա, Սլովակիա և
Սլովենիա), 2007 թ. (Բուլղարիա և Ռումինիա), 2013 թ. (Խորվաթիա) (տե՛ս նաև Աղյուսակ
2.4-1): Հակիրճ անդրադառնանք այդ «ալիքների» պատմությանը:
Այսպես, Մեծ Բրիտանիան երկու անգամ՝ 1962 թ. և 1967 թ., ԵՏԸ-ին
անդամակցության հայտ է ներկայացրել, սակայն երկու անգամ էլ այդ հայտը մերժվել է:
Նրա անդամակցության հիմնական ընդդիմախոսը Ֆրանսիայի նախագահ Շ. Դե Գոլն էր,
որի համոզմամբ, ԱՄՆ-ի հետ «հատուկ հարաբերություններ» ունեցող Մեծ Բրիտանիան
ԵՏԸ-ի ներսում «տրոյական ձիու» դեր կխաղա՝ թուլացնելով ընկերակցության ներքին
միասնականությունը: Իրականում, մյուս անդամ-պետությունները ևս մտահոգ էին, որ
Մեծ Բրիտանիայի անդամակցությունն էլ ավելի կամրապնդի ԱՄՆ-ի առաջատար
դիրքերը Եվրոպայում: Եվ միայն դե Գոլի հրաժարականից հետո՝ 1969 թ-ին
անդամակցության բանակցություններ սկսվեցին Մեծ Բրիտանիայի, ինչպես նաև
տնտեսապես նրա հետ սերտորեն կապված ԱԱԵԱ անդամներ՝ Դանիայի, Իռլանդիայի և
Նորվեգիայի հետ: Դրան նպաստեցին նաև ԵՏԸ-ում ծայր առած տնտեսական խնդիրները,
և, այս պարագայում, Մեծ Բրիտանիայի անդամակցությունը դիտվում էր որպես դրանց
հաղթահարման միջոց: Ֆրանսիայի և Մեծ Բրիտանիայի միջև տեղի ունեցավ «գործարք»,
ըստ որի, Ֆրանսիան համաձայնում էր, որ ԵՏԸ-ն ունենա իր սեփական ֆինանսական
միջոցները, սակայն պայմանով, որ Մեծ Բրիտանիան միանա ԵՏԸ-ի բյուջեի մեծ մասը
կազմող ԸԳՔ-ին: Դանիայում և Իռլանդիայում բնակչության մեծամասնությունը կողմ
արտահայտվեց ԵՏԸ-ին միանալուն, Մեծ Բրիտանիան մերժեց հանրաքվե անցկացնելու
գաղափարն ու դիմեց խորհրդարանական վավերացման մեխանիզմին, իսկ
Նորվեգիայում 1972 թ. հանրաքվեի արդյունքում՝ ԵՏ-ին անդամակցությունը մերժվեց:
Այսպիսով, 1973 թ-ին Դանիան, Իռլանդիան և Մեծ Բրիտանիան դարձան ԵՏԸ անդամներ
(առաջին «ալիք») [11:136, 531]: Դանիայի հետ մեկտեղ ԵԸ անդամ դարձավ նաև
Գրենլանդիան, սակայն 1985 թ-ին, ներքին ինքնավարություն ձեռք բերելուց քիչ անց, նա
դուրս եկավ ԵԸ-ից: Այս ընդլայնման արդյունքում, նախ, ԵՏԸ անդամ-պետությունների
թիվը 6-ից դարձավ 9-ը, երկրորդ, Մեծ Բրիտանիայի անդամակցությունը փոխեց ուժային
հարաբերակցությունը՝ ստեղծելով եռանկյունաձև կոալիցիա Ֆրանսիայի և Արևմտյան
Գերմանիայի հետ, և, երրորդ, Մեծ Բրիտանիայի և Դանիայի անդամակցությունը
հետագայում հանգեցրեց ճկուն ինտեգրման պրակտիկայի ներմուծմանը եվրոպական
ինտեգրման մեջ և, բացի այդ, դժվարացրեց Ընկերակցության առաքելության հստակ
ձևակերպումը, քանի որ այդ երկու եվրահոռետես երկրները չէին հավատում այսպես
կոչված «եվրոպական իդեալին»:
ԵՄ-ի ընդլայնման երկրորդ և երրորդ «ալիքները» երբեմն դիտարկվում են որպես
մեկ՝ «հարավային» ընդլայնում: 1970-ական թթ. կեսերին սկսվեցին բանակցությունները
Հունաստանի, Պորտուգալիայի և Իսպանիայի հետ: Բոլոր երեքի դեպքում, քաղաքական
գործոնները գերակա էինտնտեսականի նկատմամբ: Այդ երկրներում տեղի էին ունեցել
քաղաքական կարևոր իրադարձություններ. Իսպանիայում և Պորտուգալիայում
անարյուն հեղափոխության արդյունքում տապալվել էին, համապատասխանաբար,
Ֆրանկոյի և Սալազարի բռնատիրական վարչակարգերը, իսկ Հունաստանում՝ 1960-
ական թթ. իշխանությունը զավթած ռեակցիոնիստական «սև գնդապետների» ռազմական
խունտան: Ենթադրվում էր, որ ԵԸ-ին անդամակցության ժողովրդավարական պահանջը
կօգնի ամրապնդել այդ երկրներում նոր հաստատված ժողովրդավարական
վարչակարգերը: Արդյունքում, 1981թ-ին՝ Հունաստանը (երկրորդ «ալիք») և 1986 թ-ին՝
Իսպանիան և Պորտուգալիան (երրորդ «ալիք») դարձան ԵԸ անդամներ [11:531-532]: Հարկ
է նշել, սակայն, որ այդ երկրների լիարժեք ինտեգրումը և կայունացումը,
պայմանավորված դրանց սոցիալ-տնտեսական մի շարք խնդիրներով, ձգվեց մինչև 1990-
ական թթ. կեսերը: Միաժամանակ, այս ընդլայնումը ևս բազմանշանակ ազդեցություն
ունեցավ ԵԸ վրա. նախ, այն կրկին փոփոխեց ուժային հարաբերակցությունը ԵՏԸ-ի
ներսում՝ դրան հաղորդելով ընդգծված «միջերկրծովյան» չափում, երկրորդ, Իսպանիան և
Պորտուգալիան հետագայում նպաստեցին լատինաամերիկյան երկրների հետ
Ընկերակցության կապերի ամրապնդմանը, և, երրորդ, Հունաստանի անդամակցությունը
ԵԸ բերեց նաև բազմաթիվ խնդիրներ՝ հույն-թուրքական հակասությունները, Կիպրոսի
հարցը, Բալկանյան տարածաշրջանի նկատմամբ Հունաստանի գերզգայունությունը:
Արդեն 1995 թ. հունվարին՝ նորաստեղծ ԵՄ-ին անդամակցեցին Ավստրիան,
Շվեդիան և Ֆինլանդիան (չորրորդ «ալիք»): Անդամակցության պայմանագիր էր
ստորագրել նաև Նորվեգիան, սակայն հանրաքվեում այն կրկին մերժվեց: Ի
տարբերություն նախորդ երկու «ալիքների», այս երկրների ինտեգրումը ԵՄ-ին անցավ
համեմատաբար ներդաշնակ ու սահուն, քանի որ բոլոր երեքն էլ արդեն ունեին զարգացած
տնտեսական և քաղաքական համակարգեր: Այդ իսկ պատճառով, նրանց
անդամակցությունն ինտեգրացիոն խմբավորմանը էական խնդիրներ չառաջացրեց,
սակայն ունեցավ ինքնատիպ հետևանքներ. ԵՄ-ի խորհրդում ի հայտ եկավ, այսպես
կոչված, «հյուսիսային» կամ «սկանդինավյան» բլոկը՝ կազմված Դանիայից, Շվեդիայից և
Ֆինլանդիայից: Նրանք ԵՄ-ում առաջնահերթ ուշադրություն էին դարձնում շրջակա
միջավայրի (այս հարցում նրանց միացավ նաև Ավստրիան) և մարդու իրավունքների
պաշտպանության խնդիրներին, ինչպես նաև պաշտպանում էին Բալթյան
պետությունների անդամակցության հավակնությունները: Բացի դրանից, լինելով ԵՄ-ի
բյուջեի դոնորներ, նրանք նախաձեռնեցին ԵՄ-ի բյուջետային ընթացակարգերի
վերանայման գործընթացը [11:532]:
ԽՍՀՄ-ի փլուզումը և խորհրդային բլոկի քայքայումը 1980-ական թթ. վերջերին-1990-
ական թթ. սկզբներին իր հետևանքներն ունեցավ ինչպես համաշխարհային (երկբևեռ
աշխարհակարգի և համակարգային հակադրության վերացումը), այնպես էլ ավելի նեղ՝
եվրոպական մասշտաբով՝ ավելացնելով ԵՄ-ին անդամակցության հավանական
թեկնածուների թիվը՝ ի հաշիվ դեռևս անկայուն տնտեսություններ և քաղաքական
համակարգեր ունեցող ԿԱԵ երկրների: Որոշվեց այդ երկրների հետ կնքել ԵՄ-ին լիարժեք
անդամակցություն նախատեսող ասոցացման՝ «Եվրոպական համաձայնագրեր» : 1993 թ.
Եվրոպական խորհրդի կոպենհագենյան գագաթաժողովում սահմանվեցին ԵՄ-ին
անդամակցության պաշտոնական պահանջները: Որոշ ժամանակ անց, արդեն ԿԱԵ մի
շարք երկրներ, ինչպես նաև Կիպրոսը, Մալթան և Թուրքիան ԵՄ-ին անդամակցության
հայտ ներկայացրեցին: 1997 թ. լյուքսեմբուրգյան գագաթաժողովում որոշվեց
անդամակցության բանակցություններ սկսել Էստոնիայի, Լեհաստանի, Կիպրոսի,
Հունգարիայի, Սլովենիայի և Չեխիայի, իսկ 1999 թ. հելսինկյան գագաթաժողովում՝ նաև
Լատվիայի, Լիտվայի, Մալթայի և Սլովակիայի հետ [11:532-533]: Արդյունքում, 2004 թ-ին՝
տեղի ունեցավ ընդլայնման ամենամեծ «ալիքը» ԵՄ-ի պատմության մեջ, երբ նրան
անդամակցեցին Կենտրոնական, Արևելյան և Հարավային Եվրոպայի միանգամից 10
պետություններ՝ Էստոնիան, Լատվիան, Լեհաստանը, Լիտվան, Կիպրոսը, Հունգարիան,
Մալթան, Չեխիան, Սլովակիան և Սլովենիան (հինգերորդ «ալիք»): Անդամակցության
կոպենհագենյան չափանիշները չբավարարելու պատճառով, Բուլղարիան և Ռումինիան
ԵՄ-ին անդամակցեցին մի փոքր ավելի ուշ՝ 2007 թ-ին (վեցերորդ «ալիք») [11:533]: 2013 թ-
ին ԵՄ-ին անդամակցեց նաև առաջին արևմտաբալկանյան պետությունը՝ Խորվաթիան
(յոթերորդ «ալիք»): «Արևելյան» ընդլայնումը լուրջ հետևանքներ ունեցավ ԵՄ-ի համար.
ԵՄ-ում տեղի ունեցան քաղաքական (նախևառաջ, գյուղատնտեսական և
կառուցվածքային հիմնադրամների ոլորտներում) և ինստիտուցիոնալ (որակյալ
մեծամասնությամբ քվեակարգի տարածումը նոր ոլորտների վրա, ազգային վետոյից
հրաժարումը մի շարք ոլորտներում, «խափանող փոքրամասնության» և Հանձնաժողովի
անդամների թվի) փոփոխություններ:
2.4.3. Անդամակցության թեկնածու-պետությունները
Ներկայումս, ԵՄ-ին անդամակցության պաշտոնական թեկնածուներ են համարվում
Իսլանդիան, ՆՀՀ Մակեդոնիան, Չեռնոգորիան և Թուրքիան, իսկ հավանական
թեկնածուներ՝ Ալբանիան, Բոսնիայի և Հերցեգովինայի դաշնությունը, ինչպես նաև
Կոսովոյի (ինքնահռչակ) հանրապետությունը [12] (տե՛ս նաև Աղյուսակ 2.4-2):
 Պաշտոնական թեկնածու-երկրներից Թուրքիան առաջին անգամ ԵՏԸ-ին
անդամակցելու ցանկություն էհայտնել է դեռևս 1960-ական թթ.: 1963 թ-ին կնքվեց անգամ
Ասոցացման համաձայնագիր (Անկարայի համաձայնագիրը)՝ ուղղված կողմերի
տնտեսական կապերի ամրապնդմանը: 1970 թ-ին կնքվեց նաև Լրացուցիչ
արձանագրություն, որը Թուրքիայի անդամակցության համար ճանապարհ բացեց դեպի
եվրոպական ՄՄ, որի անդամ ևդարձավ 1995 թ.: 1987 թ-ին Թուրքիան անդամակցության
հայտ ներկայացրեց ԵԸ-ին, իսկ 1997թ-ին՝ ԵՄ-ին, և 1999 թին նրան տրվեց թեկնածու-
պետության կարգավիճակ: Անդամակցության բանակցությունները մեկնարկել են դեռևս
2005 թ., սակայն ԵՄ-ն հայտարարում է, որ քանի դեռ Թուրքիան չի համաձայնել Կիպրոսի
նկատմամբ կիրառել Լրացուցիչ արձանագրությունը, բանակցային փաթեթի ութ գլուխներ
չեն բացվի և բանակցվող գլուխներից ոչ մեկը ժամանակավորապես չի փակվի [13]: Որպես
թեկնածու-պետություն՝ Թուրքիան ԵՄ-ից տարեկան ստանում է մոտ 1 մլրդ դոլար`
քաղաքական և տնտեսական բարեփոխումներ իրականացնելու և ԵՄ չափանիշներին
համապատասխանելու համար: ԵՄ-ն կարևորվում է նաև Թուրքիայի դերը` որպես
կարևորագույն էներգետիկ և տարանցիկ երկիր [14:12]:
Ընդհանուր առմամբ, ԵՄ-ին Թուրքիայի անդամակցությունը, ի հավելումն
աշխարհաքաղաքական և տարածաշրջանային խնդիրների, խոչընդոտվում է երկու
հանգամանքներով: Նախ, չնայած ձեռնարկված միջոցառումներին, Թուրքիան դեռևս չի
բավարարում անդամակցության կոպենհագենյան պահանջներին: Երկրորդ, 1974 թ-ին,
Հունաստանում և Կիպրոսում տեղի ունեցած ռազմական հեղաշրջման արդյունքում,
Թուրքիան, Կիպրոսում բնակվող թուրքական համայնքի անվտանգությունն ապահովելու
պատրվակով, զորք մտցրեց և փաստացի օկուպացրեց Կիպրոսի հյուսիսային հատվածը՝
այնտեղ հռչակելով նոր պետություն՝ Հյուսիսային Կիպրոսի թուրքական
հանրապետությունը, որը, բացի Թուրքիայից, ոչ ոք չի ճանաչել: Փոխարենը, Թուրքիան ոչ
միայն փակ է պահում իր նավահանգիստներն ու օդակայանները Կիպրոսի (հունական)
հանրապետության համար, հրաժարվում փոխհատուցել ներխուժման ժամանակ
պատճառած մարդկային և նյութական վնասները, այլ անգամ չի ճանաչում այդ
պետությունը [15]:
Հարկ է հավելել նաև, որ թեև ԵՄ-ի բնակիչները դրական են վերաբերվել վերջին
ընդլայնումներին, սակայն ԵՄ-ին կոնկրետ Թուրքիայի անդամակցությանը,
հիմնականում դեմ են արտահայտվել՝ կապված ինչպես վերոնշյալխնդիրների, այնպես էլ
կրոնամշակութային պատկերացումների, իսլամիստական կազմակերպությունների այդ
երկրի կապերի հետ [14:15]:
Իսլանդիան ԵՄ-ի հետ ունի բավական զարգացած տնտեսական և քաղաքական
հարաբերություններ. 1972թ-ից նրանց միջև գործում է ԱԱԳ, իսկ 1994թ-ից Իսլանդիան ԵՏՏ
անդամ է, ինչը նրան մուտքի հնարավորություն տալիս է դեպի ԵՄ-ի միասնական շուկա:
Իսլանդիան նաև Շենգեն գոտու անդամ է, որի շնորհիվ Իսլանդիայի և ԵՄ-ի
քաղաքացիներն ազատ կարող են տեղաշարժվել այդ տարածքներով:
2008-2009 թթ. համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը ծանր
հետևանքներ ունեցավ Իսլանդիայի ֆինանսաբանկային համակարգի վրա և երկրի այդ
ժամանակվա եվրոպամետ կառավարությունը, չնայած այդ հարցում քաղաքական ուժերի
միջև և հանրության շրջանում առկա տարաձայնություններին, որոշեց դիմել ԵՄ-ին
անդամակցության համար՝ հուսալով, որ ԵՄ-ին և եվրոյի գուտուն անդամակցությունը
կլուծի երկրի ֆինանսաբանկային խնդիրները: Արդեն 2010 թ-ին, Իսլանդիան ստացավ
անդամակցության թեկնածուի կարգավիճակ: Հաշվի առնելով ԵՄ-ի հետ Իսլանդիայի
ինտեգրվածության բարձր աստիճանը՝ ենթադրվում էր, որ բանակցությունները կարճ
կտևեն: Սակայն Իսլանդիայի նորընտիր աջ կենտրոնամետ կառավարությունը 2013 թ.
մայիսից կասեցրեց անդամակցության բանակցությունները՝ հայտարարելով, որ
անդամակցության հարցը կդրվի համապետական հանրաքվեի [14:6]: Ինչպես ցույց են
տալիս հասարակական կարծիքի ուսումնասիրությունները, իսլանդացիների մեծ մասը
դեմ է ԵՄ-ին անդամակցությանը: Բացի դրանից, անդամակցության բանակցությունների
ընթացքում արդեն պարզ էր դարձել, որ կողմերը մի շարք ոլորտներում, մասնավորապես,
Իսլանդիայի համար ռազմավարական նշանակություն ունեցող ձկնորսության և
կետորսության հարցերում ունեն լուրջ տարաձայնություններ: Միաժամանակ, Մեծ
Բրիտանիայի և Նիդերլանդների հետ դեռ շարունակվում են ճգնաժամի արդյունքում
սնանկացած իսլանդական բանկերից մեկում այդ երկրների քաղաքացիների
խնայողությունների վերադարձման շուրջ բանակցությունները: Չնայած այս ամենին՝
Իսլանդիան դեռ շարունակում է պահպանել ԵՄ-ին անդամակցության թեկնածուի
կարգավիճակը:
Ի թիվս բալկանյան այլ պետությունների, ՆՀՀ Մակեդոնիան 2001թ-ինԵՄ-ի հետ
կնքել է Կայունացման և Ասոցացման համաձայնագիր: Արդեն 2004 թ-ին, նա դիմեց
անդամակցության համար և հաջորդ տարի ստացավ թեկնածուի կարգավիճակ, իսկ
2009թ-ից նրա հետ սկսվել են անդամակցության բանակցությունները: Թեև, ընդհանուր
առմամբ, այդ երկիրը նշանակալի առաջընթաց է գրանցել անդամակցության
տնտեսական ու քաղաքական պահանջները բավարարելու հարցում, սակայն ԵՄ-ն
գտնում է, որ այդ երկրում դեռևս մնում են մի շարք քաղաքական խնդիրներ՝ կապված,
մասնավորապես, օրենքի գերակայության, հիմնարար ազատությունների ապահովման,
իշխանության ճյուղերի տարանջատման, ինչպես նաև այդտեղ ապրող ալբանական
փոքրամասնության իրավունքների պաշտպանության հետ [14:7]: Մեկ այլ խնդիր
կապված է պետության ինքնանվանման հետ. սահմանադրությամբ այն կոչվում է
«Մակեդոնիայի հանրապետություն», սակայն հարևան Հունաստանը բողոքում է այդ
անվան դեմ, քանի որ «Մակեդոնիա» է կոչվում պատմական և ներկայիս Հունաստանի
մարզերից մեկը: Այդ իսկ պատճառով, բացի ԱՄՆ-ից, աշխարհի մյուս պետությունները
նրան ճանաչում են «ՆՀՀ Մակեդոնիա» անունով: ԵՄ-ն երաշխավորել է Հունաստանին,
որ այդ պետությունը կանդամակցի կա՛մ «ՆՀՀ Մակեդոնիա», կամ Հունաստանի ու այդ
պետության միջև համաձայնեցված անունով: Հարևան Բուլղարիան ևս լարված
հարաբերություններ ունի այդ երկրի հետ, ինչը ևս խոչընդոտում է բանակցային
գործընթացին:
Սերբիայի հետ դաշնապետությունից դուրս գալուց և անկախություն ստանալուց
հետո (2006թ.)՝ Չեռնոգորիան ԵՄ-ի հետ կնքեց ԿԱՀ, իսկ 2010 թ-ին ստացավ
անդամակցության թեկնածուի կարգավիճակ: Արդեն 2012թ-ին, նախնական պահանջների
բավարարումից հետո, մեկնարկեցին անդամակցության բանակցությունները:
Չեռնոգորիայի հիմնական խնդիրները կապված են օրենքի գերակայության, կոռուպցիայի
և կազմակերպված հանցավորության դեմ պայքարի, դատական համակարգի
անկախության ապահովման, ազատ կամարտահայտման, արդյունավետ
վարչարարության և բիզնեսի համար նպաստավոր միջավայրի ստեղծման հետ [14:8]:
Երկար ժամանակ ԵՄ-ի և Սերբիայի հարաբերությունները լարված էին՝
պայմանավորված 1990-ական թթ. Հարավսլավիայի փլուզմանը հաջորդած բալկանյան և
1999 թ. Կոսովոյի հակամարտություններով: Այդուհանդերձ, Հաագայի Միջազգային
քրեական դատարանի հետ Սերբիայի համագործակցային քայլերին ի պատասխան,
վերջին տարիներին կողմերի հարաբերությունները սկսել են կարգավորվել: 2008 թ-ին
անգամ Սերբիայի հետ կնքվեց ԿԱՀ, իսկ հաջորդ տարի Սերբիան ԵՄ-ին
անդամակցության հայտ ներկայացրեց։ 2012թ-ին ՝ ի պատասխան Կոսովոյի հիմնախնդրի
կարգավորման ուղղությամբ կատարած զիջումների, Սերբիան ստացավ թեկնածուի
կարգավիճակ: Անդամակցության բանակցություններն սկսվել են 2014թ. հունվարին:
Բացի Կոսովոյի հիմնախնդրի կարգավորումից, ԵՄ-ն Սերբիայից առաջընթաց է
ակնկալում օրենքի գերակայության, դատական համակարգի բարեփոխման,
կոռուպցիայի և կազմակերպված հանցավորության դեմ պայքարի,
փոքրամասնությունների իրավունքների և ԶԼՄ-ների ազատության պաշտպանության,
բիզնես-միջավայրի բարելավման ուղղությամբ: Սակայն, որոշ մասնագետների
գնահատմամբ [14:9-10], Սերբիան ԵՄ-ին չի անդամակցի ընդհուպ մինչև 2020 թ։
2.4.4. Անդամակցության հավանական թեկնածու-պետությունները
ԵՄ-ի ընդլայնման հետագա աշխարհագրության հարցում առանձնացվում են երկու
հիմնական ուղղություններ՝ հարավ-արևելյան կամ բալկանյան՝ բալկանյան երկրներ, և
արևելյան՝ «Արևելյան գործընկերություն» ծրագրի մասնակից երկրներ: Բոլոր այս
երկրները, սակայն, ԵՄ-ին անդամակցության հնարավորություն կունենան միայն
երկարաժամկետ հեռանկարում՝ կապված ինչպես անդամակցության պաշտոնական
պահանջներին՝ այդ երկրների համապատասխանության, այնպես էլ այդ
տարածաշրջաններում աշխարհաքաղաքական տեղաշարժերի հետ:
Ինչպես արդեն նշեցինք, բալկանյան երկրների հետ հարաբերությունները
զարգանում են ԵՄ-ի ԿԱԳ-ի շրջանակներում, որի վերջնարդյունքը յուրաքանչյուր երկրի
հետ ԿԱՀ-ի կնքումն է: Դրա միջոցով ԵՄ-ն ֆինանսատեխնիկական աջակցություն է
ցուցաբերում գործընկեր-պետությանը՝ անդամակցության պահանջներին
համապատասխանելու համար: Արդեն իսկ, Ալբանիան, Բոսնիա-Հերցոգովինան և
Կոսովոյի հանրապետությունն արդեն ճանաչվել են անդամակցության հավանական
թեկնածու-երկրներ [16; 17]:
Ալբանիայի հետ ԿԱՀ-ն ուժի մեջ է մտել 2009 թ-ին, որից հետո այդ երկիրը ԵՄ-ին
անդամակցության հայտ ներկայացրեց: Թեև 2012 թ-ին Հանձնաժողովն արձանագրեց, որ
Ալբանիան նշանակալի առաջընթաց է գրանցել, իսկ 2013 թ-ին, որ կարող է ստանալ
թեկնածուի կարգավիճակ, սակայն ԵՄ-ի անդամ-պետությունները համաձայնության
չեկան այդ հարցում՝ մատնանշելով այդ երկրում օրենքի գերակայության ապահովման,
փոքրամասնությունների, մասնավորապես, գնչուների իրավունքների պաշտպանության,
կոռուպցիայի և կազմակերպված հանցավորության դեմ պայքարի, միգրացիոն ռեժիմի
անբավարար արդյունավետությունը: Թեկնածության կարգավիճակի տրամադրման
հարցին ԵՄ-ի երկրները պետք է նորից անդրադառնան 2014թ. հունիսին:
 2011 թ.-ին վավերացվեց նաև Բոսնիա-Հերցոգովինայի հետ ԿԱՀ-ն, սակայն,
անհրաժեշտ նախապայմաններին երկրի անհամապատասխանության պատճառով, այն
դեռ ուժի մեջ չի մտել ու ոչ էլ Բոսնիա-Հերցեգովինան է անդամակցության հայտ
ներկայացրել: Հանձնաժողովի գնահատմամբ, այդ երկիրը դեռ մեծ առաջընթաց չի
գրանցել ստանձնած քաղաքական պարտավորությունների կատարման հարցում:
Բարեփոխումները խթանելու նպատակով ԵՄ-ն այդ երկրի ներկայացուցիչների
մասնակցությամբ նախաձեռնել է հատուկ գործընթաց:
2008թ-ին Կոսովոն միակողմանիորեն հռչակեց իր անկախությունը Սերբիայից, և
ԵՄ-ի պետությունները, բացառությամբ Իսպանիայի, Կիպրոսի, Հունաստանի,
Ռումինիայի և Սլովակիայի, ճանաչել են նրա անկախությունը: Նա նաև ճանաչվել է ԵՄ-
ին անդամակցության հավանական թեկնածու: Կոսովոն մասնակցում է ԿԱԳ-ին,
ստանում է ֆինանսական աջակցություն ԵՄ-ից, սակայն նրա հետ առայժմ ԿԱՀ չի կնքվել՝
ԵՄ-ի ոչ բոլոր երկրների կողմից ճանաչված լինելու պատճառով: 2013 թ-ին Սերբիայի և
Կոսովոյի միջև հարաբերությունների կարգավորման համաձայնագրին ի պատասխան՝
ԵՄ-ի ղեկավարները որոշեցին Կոսովոյի հետ սկսել ԿԱՀ շուրջ բանակցություններ, որոնց
ավարտը նախատեսվում է 2014 թ-ին: Սակայն բանակցային գործընթացին խոչընդոտում
են ինչպես Սերբիայի հետ կնքված համաձայնագրի ոչ լիարժեք կիրառումը, այնպես էլ
Կոսովոյում օրենքի գերակայության, փոքրամասնությունների իրավունքների
պաշտպանության, կոռուպցիայի և կազմակերպված հանցավորության դեմ պայքարի ոչ
բավարար մակարդակը:
ԵՄ-ին անդամակցության ոչ պաշտոնական հավանական թեկնածուներ են
համարվում նաև ԱլԳ-ի անդամ պետությունները, բացի Բելառուսից: Սակայն այդ
երկրներից միայն Մոլդովան, Վրաստանը և Ուկրաինան են ԵՄ-ի հետ կնքել ԽՀԱԱԳ
պայմանագիր, Ադրբեջանը չէր էլ նախատեսում դա, իսկ ՀՀ-ն, ԵՄ-ի հետ շուրջ երեք տարի
տևած բանակցություններից հետո, հայտարարեց ՌԴ-ի գլխավորած Մաքսային
միությանն անդամակցելու և Եվրասիական միության կազմավորմանը մասնակցելու
ցանկության մասին։ Այդ իսկ պատճառով, համարվում է, որ «եվրոպական հեռանկար»
ունեն միայն առաջին երեք երկրները: Հատկանշական է, որ չնայած, ի տարբերություն
Արևմտյան Բալկանների, ԵՄ-ն պաշտոնապես չի հայտարարել ԱլԳ-ի երկրների
«եվրոպական հեռանկարի» մասին, և չնայած ԱլԳ ԱՀ-ները չեն ենթադրում, նախատեսում
ԵՄ-ին անդամակցության հնարավորություն, սակայն որոշ փորձագետներ [14:13] ԵՄ-ի
հետ քաղաքական ու տնտեսական կապերի սերտացմանն ուղղված այդ
համաձայնագրերը համարում են անդամակցության նախապատրաստման «նախաքայլ»:
Եվրոպական խորհրդարանը 2014 թ. ապրիլյան իր մի բանաձևում հայտարարել է, որ ԵՄ-
ի հետ ԱՀ-ն ԱլԳ-ի երկրների հետ հարաբերությունների վերջնակետը չէ և,
«Մաաստրիխտի պայմանագրի՝ հոդված 49-ի համաձայն, Մոլդովան, Վրաստանը և
Ուկրաինան, ինչպես եվրոպական մյուս երկրները, ունեն եվրոպական հեռանկար և
կարող են ԵՄ-ին անդամակցության հայտ ներկայացնել, պայմանով, որ նրանք կհարգեն
ժողովրդավարության, հիմնարար ազատությունների, մարդու և փոքրամասնությունների
իրավունքների նկատմամբ հարգանքի սկզբունքները և կապահովեն օրենքի
գերակայությունը» [18]:
 Ամեն դեպքում, եթե կարելի 1 ասել, որ բալկանյան երկրների ինտեգրումը ԵՄ-ին
եղել ու մնում է բարդ ու խնդրաշատ գործընթաց, ապա արևելյան չափման երկրներինն էլ
ավելի խնդրաշատ է՝ պայմանավորված ոչ միայն անդամակցության
նախապատրաստման պաշտոնական պահանջների բավարարմամբ, այլև, ինչն առավել
կարևոր է, այս տարածությունում ԵՄ-ի, ԱՄՆ-ի և ՌԴ-ի աշխարհաքաղաքական
ընդարձակ մրցակցությամբ (ԱլԳ-ի շրջանակներում ԵՄ-ի քաղաքականության մասին
տե՛ս 3.3.4.5):
2.4.5. Հանրային վերաբերմունքը եվրոպական ինտեգրման նկատմամբ
Իսկ ի՞նչ են կարծում թեկնածու և հավանական թեկնածու երկրների բնակիչները
ԵՄ-ին իրենց երկրների անդամակցության հեռանկարի մասին: Առանց այս
հարցադրմանըանդրադառնալու, բնականաբար, վերլուծությունը թերի կլիներ: Այսպես,
Եվրոբարոմետրի 2013թ. հարցումների համաձայն [19], ԵՄ-ին անդամակցության
թեկնածու-պետություններից միայն ՆՀՀ Մակեդոնիայի բնակչության կեսն է աջակցում
ԵՄ-ին իր երկրի անդամակցությանը, իսկ ամենաքիչը այդ գաղափարին աջակցում է
Իսլանդիայի բնակչությունը (33%): Միայն ՆՀՀ Մակեդոնիայի (60%) և Չեռնոգորիայի
(54%) բնակչության կեսից ավելին է կարծում, որ իր պետությունը կշահի ԵՄ-ին
անդամակցությունից, իսկ մյուս թեկնածուների բնակչության հարաբերական
մեծամասնությունը անօգտակար է համարում՝ Իսլանդիայում՝ 48%, Թուրքիայում՝ 45% և
Սերբիայում՝ 34% (տե՛ս նաև Աղյուսակներ 2.4-3 և 2.4-4): Հատկանշական է նաև, որ,
չնայած Իսլանդիայի բնակչության մեծամասնության բացասական դիրքորոշմանը ԵՄ-ին
անդամակցության հարցում, նրանք իրենց կառավարությունից պահանջում են ՝ ԵՄ-ի
հետ անդամակցության բանակցությունները շարունակելու կամ կասեցնելու հարցը դնել
հանրաքվեի, ինչպես և խոստացել էր կառավարությունը [20]:
2.4.6. Եվրոպայի և ԵՄ-ի ընդլայնման սահմանների հարցը
Որքան էլ տարօրինակ է, սակայն Եվրոպայի սահմանների շուրջ ցայսօր
շարունակվում են դեռևս անտիկ շրջանում սկիզբ առած բանավեճերը: Խնդիրը Եվրոպայի
բնորոշման, հետևաբար՝ նաև սահմանման ելակետային տարբեր մոտեցումներն են՝
աշխարհագրական, մշակութային-քաղաքակրթական, քաղաքական-ինստիտուցիոնալ:
Եվ չնայած թե՛ ԵՄ-ն, թե՛ ԵԽ-ն ամրագրում են, որ իրենց կարող է անդամակցել
եվրոպական ցանկացած պետություն, այնուամենայնիվ, դրանցից ոչ մեկը ցայսօր չի
հստակեցրել, թե որոնք են այդ պետությունները կամ կոնկրետ ինչ չափորոշիչներով է
որոշվում պետության եվրոպական լինել-չլինելը: Հասկանալի է, որ այս դեպքում
ժողովրդավարությունը չի կարող որոշիչ չափորոշիչ լինել «եվրոպականության»
որոշման համար, քանի որ ժողովրդավարական երկրներ կան տարբեր
աշխարհամասերում ու տարածաշրջաններում, օրինակ՝ ԱՄՆ-ը և Կանադան՝
Հյուսիսային Ամերիկայում, Ճապոնիան, Հարավային Կորեան և Հնդկաստանը՝ Ասիայում,
Ավստրալիան և Նոր Զելանդիան՝ Խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանում և այլն: Բացի
դրանից, ինչպես վերևում արդեն նշել ենք (տե´ս 1.2.3.3), աշխարհագրական գործոնը՝
աշխարհագրական Եվրոպային պատկանելը հանրային-քաղաքացիական
ընկալումներում դիտարկվում է որպես եվրոպական ինքնության, եվրոպականության
չափորոշիչներից մեկը, թեև՝ ոչ առաջինը:
 Այդ իսկ պատճառով, հարկ ենք համարում ստորև անդրադառնալ Եվրոպայի,
հետևաբար նաև ԵՄ-ի ընդլայնման սահմանների վերաբերյալ ընկալումների երեք
հիմնական չափումներին՝ աշխարհագրական, մշակութային և ինստիտուցիոնալ:
«Եվրոպա» եզրույթի՝ աշխարհագրական նշանակությամբ առաջին հայտնի
կիրառումը փաստագրված է մ.թ.ա. 6-րդ դար և նույնացվում է հունական «ցամաքի»
(մայրցամաքային Հունաստանի (Hellas)) հետ: Հին հույները աշխարհը բաժանում էին երեք
մասի՝ Եվրոպա, Ասիա և Լիբիա (ներկայիս Աֆրիկան): Սակայն, ինչպես նկատում է Է.
Փեգդենը, հույների համար Եվրոպայի և Ասիայի կամ Աֆրիկայի տարանջատումը ոչ
միայն բնակլիմայական և աշխարհագրական տեղադրության հարց էր, այլ ուներ նաև
ազգային ինքնանույնացման նշանակություն [21:36]: Մ.թ.ա. 5-րդ դարում, Հերոդոտոսն
աշխարհագրական Եվրոպան ներկայացնում էր որպես մի ընդարձակ մայրցամաք, որն
ընկած էր պատմական Կողքիսի Փազիս գետի (ժամանակակից Վրաստանի Ռիոնի գետը)
կամ ավելի արևմուտքում գտնվող Թանաիս գետի (ժամանակակից Ռուսաստանի Դոն
գետը) և «Հերկուլեսյան սյուների» (ժամանակակից Ջիբրալթար) միջև: Այդուհանդերձ, նա
գտնում էր, որ իրականում «Եվրոպան» ավելի շուտ քաղաքական-մշակութային
գաղափար է, որն ավելի նեղ սահմաններ ունի, քան դրա աշխարհագրական բնորոշումն է
[22:15]: Միաժամանակ, նա գտնում էր, որ Եվրոպան չունի բնական սահմաններ, և որ
մշակույթները երբեք էլ այդքան անհամադրելի չեն, ինչպես կարծում են դրանց
պատկանող մարդիկ: Եվ եթե «Եվրոպան» ավելի շուտ ինքնություն է, ապա հեշտ չէ
գիտակցել, որ ոչ միայն նրա ակունքներն են ոչ եվրոպական, այլ նաև շատ դժվար է հստակ
որոշել՝ որտեղ է ավարտվում Եվրոպան և որտեղից են սկսվում Ասիան կամ Աֆրիկան:
Հետագա դարերում, տարածքային նոր նվաճումների արդյունքում,
հունահռոմեական քաղաքակրթական համակարգի ընդարձակման, ապա՝
կրոնադավանաբանական նոր արժեհամակարգի ձևավորմամբ, Եվրոպայի բնորոշման և
սահմանազատման այս հակասականությունը շարունակվեց: Ժամանակի ընթացքում
փոփոխվեցին Եվրոպայի թե՛ աշխարհագրական, թե՛ մշակութային-քաղաքակրթական
սահմանները: Այսօր, ընդունված են Եվրոպայի աշխարհագրական հետևյալ
սահմանները՝ հյուսիսում՝ Հյուսիսային Սառուցյալ օվկիանոսը, արևմուտքում՝
Ատլանտյան օվկիանոսը, հարավում՝ Միջերկրական, Էգեյան, Մարմարա և Սև ծովերը,
արևելքում՝ Ուրալյան և Մուգոջարի լեռները, Էմբա գետով մինչև Կասպից ծով, այդտեղից՝
Կումե և Մանիչու գետերով մինչև Դոն [32]: Եվրոպայի մշակութային-քաղաքակրթական
սահմաններն այդքան հստակ չեն. անտիկ շրջանից մինչև մեր ժամանակները Եվրոպայի
մշակութային ազդեցությունն էական է եղել բոլոր մայրցամաքներում:
Գաղութարարության ժամանակաշրջանում եվրոպացիները ոչ միայն նվաճում էին նոր
տարածքներ, այլև այդ տարածքներում (հաճախ՝ նաև բռնությամբ) տարածում էին իրենց
մշակույթն ու արժեհամակարգը:
Հետագայում ԵԽ-ի և ԵՄ-ի տեսքով աշխարհագրական և քաղաքակրթական
«եվրոպաների» կողքին նաև ինստիտուցիոնալ Եվրոպայի ի հայտ գալն էլ ավելի
բազմաբովանդակ ու հետաքրքիր դարձրեց Եվրոպայի բնորոշման շուրջ ընթացքող
բանավեճերը:
Որոշ հեղինակներ Եվրոպայի բնութագրման համար հիմք են ընդունում
ինստիտուցիոնալ մոտեցումը [22:202-205] և սառը պատերազմից հետո եվրոպական
քաղաքականությունը ներկայացնում են «կենտրոնացված օղակների» ձևով: Դրանք էլ
ներկայացնում են ազդեցության գոտիների ընդարձակման գործընթացը: Նրանց
համոզմամբ, արևելյան սահմանը պարզապես դեպի արևելք ուղղված «ազդակ» է,
ևայնտեղ ոչ թե սահմանագիծ է, այլ այդ ազդակի ալիքների թուլացման սահման: Ըստ
այդմ, պատմամշակութային հենքով Եվրոպայի բնորոշումը մեզ անխուսափելիորեն
կկանգնեցնի «եվրոպական պետության» հստակ սահմանման անհրաժեշտության առջև:
Ավստրիացի հետազոտող Է. Ռայթերի համոզմամբ [23], Եվրոպայի և ԵՄ-ի
ընդլայնման սահմանները պետք է որոշվեն մշակութային-քաղաքակրթական
սկզբունքով: Ըստ այդմ, Եվրոպան պետք է ընկալել որպես, նախևառաջ, արժեքային
ընկերակցություն: Ինչպես Պ. Դրակոպուլոսը, Է. Ռայթերը ևս ԵՄ-ն համարում է
ընդամենը եվրոպական ինքնության դրսևորումներից միայն մեկը, բայց ոչ միակը: Նա
մերժում է այն փաստարկը, թե աշխարհագրական Եվրոպայի սահմանափակ
պատկերացումը Եվրոպայում քաղաքական կամ մշակութային առումներով կստեղծի
դեպի արևելք թեքումով նոր ջրբաժան: Նրա կարծիքով, աշխարհագրական Եվրոպան
ամբողջությամբ միավորել հնարավոր չէ և միավորել հարկ է միայն նրանց, ովքեր
համապատասխանում են միմյանց: Քաղաքական Եվրոպայի աշխարհագրական
սահմանափակումը այն կմասնատի ոչ թե պատմամշակութային առումով, այլ
կհստակեցնի նրա առավելագույն հնարավոր սահմանները: Այսինքն, հեղինակի
մոտեցմամբ, Եվրոպայի «օպտիմալ» մեծությունը կամ «իրագործելի Եվրոպան» պետք է
միավորի հունահռոմեական մշակույթի և քրիստոնեության կնիքը կրող երկրները և հենց
դրանով էլ պետք է որոշվեն արժեքային Եվրոպայի աշխարհագրական սահմանները: Նա,
միաժամանակ, կարևորում է նաև բնակչության թիվը՝ նշելով, որ, օրինակ, մեծաթիվ
բնակչությամբ իսլամա-ասիական Թուրքիայի անդամակցությունը ԵՄ-ին ու
դաշնապետական «Միավորված Եվրոպային»՝ էապես կխոչընդոտի ինտեգրման
գործընթացը: Բացի դրանից, արժեքային Եվրոպայի հիմքում դնելով
ժողովրդավարությունը, մարդու իրավունքների պաշտպանությունը, օրենքի
գերակայությունը, նա գտնում է, որ ՀԱԵ մի շարք անցումային երկրներ
ևսժամանակավորապես չեն կարող Միավորված Եվրոպայի մաս լինել: Նախկին ԽՍՀՄ
երկրների հարցը, նրա կարծիքով, ևս բարդ է, քանի որ, օրինակ, Հայաստանը, Վրաստանը,
մերձբալթյան երկրներն ու Մոլդովան կապված են Եվրոպայի հետ ու նշանակալիորեն
կրում են եվրոպական ինքնություն, մինչդեռ, օրինակ, ՌԴ-ի, Ուկրաինայի և Բելառուսի
դեպքում դեռ հստակ չէ՝ նրանք իրենց համարում են եվրոպակա՞ն, թե՞ ինքնաբավ
մշակույթ ունեցող եվրասիական երկրներ: Ի հավելումն, ՌԴ-ի դեպքում պետք է հաշվի
առնել նաև մեծաթիվ բնակչության գործոնը:
Հարկ է նկատել նաև, որ Եվրոպայի բնորոշման այս հակասականությունը և նրա
սահմանների անհստակությունը հաճախ նաև քաղաքական տեսանկյունից
«գործիքայնացվում» են: Եվրոպական կառույցներին որևէ պետության
անդամակցությունը, նրա «եվրոպական» լինելը պայմանավորվում է ոչ միայն, կամ ոչ
այնքան նրա աշխարհագրական տեղադրությամբ, որքան քաղաքական, տնտեսական
կամ մշակութային նկատառումներով: Օրինակ, աշխարհագրորեն (Փոքր) Ասիայի մաս
հանդիսացող Կիպրոսն այսօր ԵՄ-ի անդամ է, ԵԽ-ին են անդամակցում աշխարհագրորեն
մասամբ Եվրոպայում գտնվող քրիստոնյա Վրաստանը և իսլամական Ադրբեջանը,
ինչպես նաև՝ Առաջավոր Ասիայում գտնվող և քրիստոնեական ժառանգություն կրող ՀՀ-
ն: Հատկանշական է, որ ԵԽ ԽՎ 1994թ-ին՝ ԵԽ-ի անդամների կազմի ընդլայնման
վերաբերյալ ընդունված փաստաթղթում նշվում է, որ «աշխարհագրական» Եվրոպային
հարևան հարավկովկասյան երեք երկրներին տրվում է անդամակցելու
հնարավորություն՝ հիմք ընդունելով Եվրոպայի հետ նրանց մշակութային կապերը [24]:
ԵԽ-ի անդամ է և ԵՄ-ին անդամակցության հնարավոր թեկնածուներից է նաև
Եվրոպայում (Բալկաններում) գտնվող ու իսլամական մշակույթի կրող Ալբանիան:
Դրանց կողքին, գերազանցապես Փոքր Ասիա թերակղզու վրա գտնվող Թուրքիայի
անդամակցության հնարավորությունը տևական ժամանակ մերժվում էր
կրոնամշակութային ու աշխարհագրական պատկերացումներից ելնելով, և այսօր էլ քիչ
չեն եվրոպական առաջնորդները, որոնք պնդում են, որ մշակույթային ինքնության
պատճառով այդ երկիրը տեղ չունի ԵՄ-ում: Այդուհանդերձ, նա այսօր արդեն ԵՄ-ին
անդամակցության թեկնածուներից է: Աշխարհագրական պատճառաբանությամբ
մերժվել է նաև Հյուսիսային Աֆրիկայում գտնվող և իսլամական մշակույթի կրող
Մարոկկոյի՝ ԵԸ-ին անդամակցության 1987 թ. հայտը [25]: Սակայն եվրոպական որոշ
առաջնորդներ դրական են արձագանքել Արաբական թերակղզու վրա գտնվող Իսրայելի՝
ԵՄ-ին անդամակցության հնարավորությանը [26]:
Այսպիսով, ինչպես տեսնում ենք, Եվրոպայի և ԵՄ-ի ապագա սահմանների մասին
միասնական մոտեցում չկա ո՛չ պաշտոնական, ո՛չ ակադեմիական, ո՛չ էլ հանրային-
քաղաքացիական շրջանակներում: Հետևաբար, ընդլայնման նոր ալիքների հարցը
ինչպես նախկինում, այնպես էլ ապագայում կլուծվի առավելապես քաղաքական
գործոնների հաշվառմամբ:
2.4.6. «Կողմ-դեմ» և «ընդլայնում-խորացում» բանավեճերը
ԵՄ-ի ընդլայնման համատեքստում, դրա ապագա սահմանների «ներԵՄական»
հարցից զատ, «համաեվրոպական» սուր բանավեճերի առարկա է նաև ընդլայնման
օգուտների և զրկանքների հարցը: Վերջինս հարկ է դիտարկել երկու՝ մի կողմից, ԵՄ-ի ու
առանձին անդամ-պետությունների, իսկ մյուս կողմից, «եվրոպական հեռանկար» ունեցող
երկրների տեսանկյուններից: Միաժամանակ, հարկ է հաշվի առնել նաև մի շարք
հանգամանքներ: Նախ, ընդլայնումը՝ ԵՄ-ի կամ անդամ-պետությունների համար, իսկ
անդամակցությունը` թեկնածու-երկրի համար օգուտի և զրկանքների մի
փոխկապակցություն են ներկայացնում: Այսինքն, օգուտը և վնասը հարաբերական են, ոչ
բացարձակ: Հետևաբար, համապատասխան որոշում կայացնելիս դրանք պետք է
դիտարկել ամբողջության մեջ, համալիր, այլ ոչ թե առանձին-առանձին: Երկրորդ,
ընդլայնումը կարող է օգտակար լինել ԵՄ-ի համար, սակայն այն կարող է վնասելորևէ
առանձին անդամ-պետության: Երրորդ, այն, ինչն այս պահին համարվում է վնաս,
միջնաժամկետ և երկարաժամկետ հեռանկարում կարող է վերածվել օգուտի, և
հակառակը: Չորրորդ, անդամակցությունը միատեսակ չի ազդում բոլոր նոր անդամների
վրա և դրանից օգուտը կամ վնասը պայմանավորված են ոչ միայն ԵՄ-ի ներսում առկա
իրողություններով, այլ նաև, առաջին հերթին, այդ պետության զարգացությամբ և
արտաքին աշխարհի, իր հարևանների հետ ունեցած փոխհարաբերություններով:
Ընդլայնման ջատագովները՝ անդամակցող երկրի համար ընդլայնումից որպես
անհատական օգուտ են նշում ԵՄ-ի ընդհանուր շուկային մուտքը, այսինքն՝ մեծ շուկա
հայրենական արտադրության արտահանման հնարավորությունը և աշխատանքային
միգրացիան ԵՄ-ի տարածքում: Անդամակցող պետության համար օգուտ է նաև այն, որ
նա ստանում է ԵՄ-ի կառուցվածքային և այլ հիմնադրամներից օգտվելու
հնարավորություն [8:829]: Անդամակցությունը նպաստում է նաև անդամակցող երկրի
միջազգային հեղինակության ամրապնդմանը և ԵՄ-ի շրջանակներից դուրս ճնշումների
ենթարկվելու հնարավորությունների նվազմանը:
Ընդլայնումից հավաքական օգուտ ԵՄ-ի համար համարվում են ԵՄ-ի ներսում ձեռք
բերված կայունությունն ու անվտանգությունը, կյանքի որակն ու արժեհամակարգը
անդամակցող երկիր կամ տարածաշրջան «արտահանելու» հնարավորությունը՝
այդպիսով նպաստելով նաև հենց ԵՄ-ի անվտանգության ամրապնդմանը և
պետությունների միջև հակամարտության հնարավորության նվազմանը: Բարոյական
տեսանկյունից ևս ԵՄ-ն չի կարող իր դռները փակել այն երկրների առջև, որոնք կիսում են
նրա հիմնարար արժեքներն ու նպատակները և պատրաստ են ստանձնելու
անդամակցության համապատասխան պարտավորությունները: Ընդլայնումը նաև «նոր
արյուն» կներարկի ԵՄ-ի ծերացող բնակչությանը՝ խթանելով թե՛
վերարտադրողականությունը, և թե՛ ապահովելով եվրոպական տնտեսությունը
երիտասարդ աշխատուժով: Ընդլայնումը կամրապնդի նաև ԵՄ-ի միջազգային դիրքերը.
ավելի շատ թվով անդամներ և բնակչություն, տնտեսական կարողություններ ունեցող
ԵՄ-ի ձայնն ավելի ազդեցիկ կլինի միջազգային թատերաբեմում [27]: Բացի դրանից,
ընդլայնումը եվրոպական արտադրողների համար ստեղծում է ավելի էժան աշխատուժ
վարձելու և իրենց արտադրանքը սպառման նոր շուկաներ հասցնելու հնարավորություն:
Ընդլայնման ընդդիմախոսները, ի թիվս անդամակցությունից անհատական
վնասների, նշում են, որ ընդլայնումից օգուտ ստանալու համար ԵՄ-ի ներքին շուկային
մուտքի իրավունքի տրամադրումը քիչ է և անդամակցող երկիրը պետք է իրականացնի
բավական ծախսատար ու ժամանակատար կառուցվածքային փոփոխություններ,
արտադրության մասնագիտացում, տեխնոլոգիական և այլ չափորոշիչների
արդիականացում, որպեսզի տեղական արտադրանքը հայտնվի ընդհանուր շուկայում և
լինի մրցունակ: Ինչպես նաև, ազգային շուկայի «բացման» արդյունքում մյուս անդամ-
պետությունների ընկերությունները կոշտ մրցակցություն են ստեղծում հայրենական
արտադրողների համար: Միգրացիան ևս «երկսայր» է, քանի որ, օրինակ, կրթված և փորձ
ունեցող աշխատուժի արտահոսքից տվյալ պետությունը նշանակալի կորուստներ
կունենա: Մյուս կողմից էլ, փորձը ցույց է տալիս, որ որակյալ աշխատուժի արտահոսքի
հիմնական պատճառը, ընդհանրապես, աշխատատեղերի և համապատասխան
վարձատրությամբ աշխատատեղերի պակասն է: Սակայն այդպիսի աշխատատեղերի
ստեղծումը ևս պահանջում է նշանակալի ռեսուրսներ, այդ թվում՝ արտաքին
ներդրումներ: Բայց արտաքին ներդրումները կարող են նաև վնասել ազգային
տնտեսությանը՝ այն զրկելով զարգացման ներքին խթաններից ու ներդրումներից կախյալ
դարձնելով:
Էժան աշխատուժը նոր անդամակցած երկրներում կարող է նաև հրապուրել առավել
զարգացած երկրների արտադրողներին, որոնք էլ իրենց արտադրությունը կտեղափոխեն
նոր անդամ-երկրներ՝ հայրենի երկրում, փաստորեն, կրճատելով աշխատատեղերը: Ի
հավելումն, նոր անդամ-երկրներում բարեկեցության մակարդակը ԵՄ-ի չափորոշիչներին
հասցնելու համար անհրաժեշտ կլինի մեծ ներդրումներ կատարել այդ երկրների
թերզարգացած տնտեսություններում, իսկ դա էլ, իր հերթին, նշանակում է զարգացած
երկրների ծախսերի ավելացում: Քաղաքացիների մյուս մտավախությունն էլ իրենց
երկրների զբաղվածության շուկայի ծանրաբեռնումն է նոր երկրներից եկած ու առավել
քիչ վարձատրություն ակնկալող ներգաղթյալներով, որոնք լրացուցիչ մրցակցություն և
աշխատանք կորցնելու վտանգ են ստեղծում տեղի բնակիչների համար։
Ընդլայնումը կարող է ունենալ նաև հավաքական վնասներ ԵՄ-ի համար:
Մասնավորապես, դրա արդյունքում, ԵՄ-ի ներսում կարող են ի հայտ գալ կառավարման
հետ կապված խնդիրներ. օրինակ, որոշումների ընդունման գործընթացի կարգավորումը,
որն այս դեպքում ենթադրում է մեծ թվով անդամների միջև փոխհամաձայնություն և այլն։
Ինչպես նաև, «գերընդլայնված» ԵՄ-ում՝ անդամ-երկրների տարբերակված ինտեգրումը
կարող է հանգեցնել ներքին մեծ բազմազանության և հատվածավորման: ԵՄ-ի համար ոչ
այդքան զարգացած երկրների հաշվին ընդլայնումը կստեղծի նաև ֆինանսական մեծ
ծանրաբեռնվածություն՝ միաժամանակ նվազեցնելով բարեկեցության միջին մակարդակը
և ՀՆԱ-ն [8:840-841]:
Ընդլայնման ընդդիմախոսները պնդում են նաև, որ պարբերական ընդլայնումները
ստվերում են հիմնադիր-հայրերի նպատակը, այն է՝ որքան մեծ է դառնում միությունը,
այնքան նվազում է՝ իրական քաղաքական միության վերածվելու հավանականությունը:
Օրինակ, Մեծ Բրիտանիան, ընդդիմանալով ինտեգրման խորացման ծրագրերին, միշտ
կողմ է եղել ԵՄ-ի ընդլայնմանը, սակայն նրա համար ԵՄ-ն մի փոքր ավելին է, քան ազատ
առևտրային գոտի: Հետևաբար, անհրաժեշտ է վերակառուցել ԵՄ-ն այն հիմական
առանցքային երկրների շուրջ, որոնք իրապես հավատում են դրա հիմքում դրված
գաղափարներին:
Նշվում է նաև, որ վերջին ընդլայնումների արդյունքում ԵՄ-ում հայտնվել են
կոպենհագենյան չափանիշներին ամբողջությամբ չհամապատասխանող երկրներ
(օրինակ, Ռումինիան և Բուլղարիան): Զարգացման խնդիրների պատճառով, նրանք, մի
կողմից, դառնում են դեպի առավել բարեկեցիկ հյուսիս-արևմտյան երկրներ մեծ
արտագաղթի, մյուս կողմից էլ, ԵՄ-ին անդամակցությունից դժգոհների «բանակի»
ավելացման պատճառ: Այդ խնդիրներն ավելի կմեծանան ի հաշիվ բալկանյան
«ձախողված» և դեռևս հակամարտությունների մեջ գտնվող պետությունների, ինչպես
նաև արդիականացման մեծ կարիք ունեցող երկրների՝ Ուկրաինայի և Թուրքիայի
հնարավոր անդամակցության դեպքում: Զուգահեռաբար, ընդդիմախոսները կարծում են
նաև, որ անդամակցության հավակնորդ երկրներն էլ կտուժեն ընդլայնումից:
Մասնավորապես, նրանց տնտեսությունները չեն դիմանա ԵՄ-ի ներքին մրցակցությանը,
իսկ Թուրքիայի և իսլամադավան մյուս երկրների համար կծագի նաև սոցիոմշակութային
համատեղելիության խնդիր [27]:
Որոշ հեղինակների գնահատմամբ [14:14-16], այսօր ԵՄ-ի երկրների շատ
ղեկավարներ ու քաղաքացիներ հոռետեսորեն են նայում ԵՄ-ի հետագա ընդլայնմանը,
մասնավորապես, Թուրքիայի և «ընդլայնված Եվրոպայի» երկրների հաշվին: Դա, առաջին
հերթին, վերաբերում է ԵՄ-ի՝ այդ երկրները «յուրացնելու» կարողությանը
(կոպենհագենյան չորրորդ չափանիշ): Նրանք նշում են, որ, նախևառաջ, համեմատաբար
թույլ տնտեսություն ունեցող երկրների անդամակցությունը կհանգեցնի այդ երկրներից
աշխատանքային միգրանտների մեծ ներհոսքի՝ ԵՄ-ի առավել բարեկեցիկ երկրներ: Սրան
ի պատասխան, ԵՄ-ի «հին» անդամները կարող են հարկադրված լինել՝ դիմելու
միգրացիոն ռեժիմի ժամանակավոր սահմանափակումների (զորօրինակ, այդ հարցի
պարբերական բարձրաձայնումը Իտալիայում և Ֆրանսիայում [28]), ինչը բացասաբար
կանդրադառնա ԵՄ-ի ներսում ազատ տեղաշարժի գոտու հայեցակարգի վրա: Այս
մտահոգություններն ավելի են սրվում հատկապես մեծաթիվ բնակչություն, բայց
համեմատաբար թույլ տնտեսություն ունեցող այնպիսի երկրի՝ ԵՄ-ին անդամակցության
հարցի համատքեքստում, ինչպիսին Թուրքիան է:, Պահպանվում է նաև
մտավախությունը, թե ԵՄ-ին անդամակցության հավակնորդ պետություններն ունակ չեն
լինի իրագործելու «կոպենհագենյան չափանիշները», մասնավորապես, օրենքի
գերակայության, հիմնարար իրավունքների ապահովման և կոռուպցիայի դեմ պայքարի
հարցերում:
Իսկ ընդլայնման մասին ի՞նչ են մտածում ԵՄ-ի քաղաքացիները: Եվրոբարոմետրի
2006 թ. հարցախույզի համաձայն [29], ԵՄ-ի ընդալայնմանը կողմ էր քաղաքացիների 45%-
ը, դեմ՝ 42%-ը, և, չնայած հօգուտ ընդլայնմանն արտահայտվածների հարաբերական
մեծամասնությանը, ԵՄ-ի առանձին երկրների բնակիչների մեծամասնությունը դեմ է եղել
ընդլայնմանը: Օրինակ, ընդլայնմանը դեմ է եղել առավել զարգացած երկրներից
Գերմանիայի (66%), Ֆրանսիայի (62%), Լյուքսեմբուրգի (65%), Ավստրիայի (61%) և
Ֆինլանդիայի (60%) բակիչների մեծ մասը: Փոխարենը, կողմ է եղել Շվեդիայի (49%),
Իտալիայի (48%), Պորտուգալիայի (47%), Իռլանդիայի (45%) և Մեծ Բրիտանիայի (44%)
բնակիչների հարաբերական, ինչպես նաև Հունաստանի (56%), Իսպանիայի (55%) և
Դանիայի (51%) բնակիչների մեծամասնությունը:
«Ընդլայնում-խորացում» բանավեճերում առանցքային դեր է շարունակում խաղալ
անդամ-երկրների իշխանությունների դիրքորոշումը: Այս հարցում մի շարք հեղինակներ
առաջնահերթ ուշադրություն դարձնում են ԵՄ-ի «եռանկյուն-շարժիչի»՝ Գերմանիայի,
Ֆրանսիայի և Մեծ Բրիտանիայի դիրքորոշումներին:
Օ'Բրենանը ԵՄ-ի ընդլայնման հիմքում տեսնում է աշխարհաքաղաքական
շարժառիթներ [30:130-131]: Նրա կարծիքով, ԵՄ-ի արևելյան ընդլայնումը, մի կողմից, ՌԴ-
ի ազդեցության սահմանափակման միջոց էր և նրա հարաբերական թուլության հետևանք,
մյուս կողմից էլ, այն թելադրված էր նաև ԿԱԵ-ի կայունացման և Հարավսլավիայի
մասնատման ու պատերազմի արհավիրքներից խուսափելու անհրաժեշտությամբ:
Այդպիսի ռազմավարության հաջողություն նա համարում է այն, որ տևական ժամանակ
ԵՄ-ի աշխարհաքաղաքական բևեռից ինքնահեռացված Չեռնոգորիան և Սերբիան այսօր
սկսել են ձգտել դեպի այդ բևեռը: Այսինքն, արևելյան ընդլայնումը նպաստել է Արևելյան
Եվրոպայում միջպետական հարաբերությունների կայունացմանն ու կարգավորմանը,
ինչպես նաև կոմունիզմից՝ եվրոպական ինտեգրմանը խաղաղ անցմանը:
Հեղինակի համոզմամբ, անվտանգության նկատառումներն էական նշանակություն
են ունեցել ինչպես ճգնաժամային իրավիճակներում ընդլայնումն առաջ մղելու, այնպես
էլ ընդլայնման ուղեգիծը փոփոխելու հարցերում: Մասնավորապես, Կոսովոյի
պատերազմը 1990-ական թթ. վերջերին, նրա գնահատմամբ, «նախազգուշական կրակոց»
էր ԵՄ-ի կողմն առ այն, որ չի կարելի Բալկանները բացառել ինտեգրման գործընթացից:
Այն արագացրեց ԵՄ-ի արևելյան ընդլայնումը և, միաժամանակ, ամրապնդեց
Բալկանների ինտեգրման համար ԵՄ-ի մոդելը կիրառելու անհրաժեշտությունը:
Պատճառների նույն «փունջը» աշխատել է նաև հօգուտ ՀԱԵ երկրների՝ ԵՄ-ին
ինտեգրմանը: Այդպիսով, Օ'Բրենանի կարծիքով, աշխարհաքաղաքական գործոնները
նշանակալի ազդեցություն ունեն ընդլայնման քաղաքականության կերտման հարցում,
անգամ երբ դրանք քողարկվել ԵՄ-ի տնտեսական կամ նորմատիվային մոտեցումներով:
Ամերիկացի հանրահայտ քաղաքագետ Զբ. Բժեզինսկին [30:56-60], օրինակ,
Ֆրանսիան և Գերմանիան համարում է աշխարհառազմավարական գործուն
երկրներ,որոնք ունեն աշխարհաքաղաքական իրավիճակը փոփոխելու
համապատասխան ներուժ և քաղաքական կամք։ Սակայն, ունենալով ընդհանուր շահեր,
այդ երկրներն ունեն Եվրոպայի միավորման տարբեր շարժառիթներ ու տեսլականներ:
Ֆրանսիան եվրոպական նախագիծը փորձում է օգտագործել ՌԴ-ն՝ ԱՄՆ-ի, Մեծ
Բրիտանիան՝ Գերմանիայի հետ հակադրելուն` երբեմն դրա համար դիմելով անգամ
ֆրանս-գերմանական դաշինքի օգնությանը: Իսկ Գերմանիան հետզհետե ավելի է
գիտակցում` Եվրոպայի առավել նշանակալի երկրի` տնտեսական «քարշակի» և ԵՄ-ի
առաջատարի հատուկ կարգավիճակը։ Եվ եթե Գերմանիան առավել հակված է ԵՄ-ի
դաշնապետական հեռանկարին, ապա Ֆրանսիան կարևորում է ազգային շահերի
պաշտպանությունն ու գործակցության միջկառավարական ձևերի պահպանումը:
Հեղինակի գնահատմամբ, Բրիտանիան չունի այդպիսի աշխարհառազմավարական
կարգավիճակ, Եվրոպայի ապագայի հետ կապված մեծ հավակնություններ և
բավարարվում է Եվրոպայում ուժային հավասարակշռությունն ապահովող պետության
դերով: Միաժամանակ, նա չի ընդունում է Եվրոպայի քաղաքական միավորման
նպատակը` նախապատվությունը տալով տնտեսական ինտեգրմանը, իսկ արտաքին և
անվտանգության քաղաքականության ոլորտում իր գործողությունները նախընտրում է
համաձայնեցնել ոչ թե ԵՄ-ի շրջանակներում, այլ ԱՄՆ-ի հետ:
Գերմանացի նշանավոր հետազոտող Վ. Վեսելը ընդլայնման և խորացման
կողմնակից պետություններին խմբավորում է երեք «դպրոցներում» [31:60-62]: Առաջին՝
«բրիտանական» կամ «ատլանտիստական» դպրոցը գերակայությունը տալիս է ԵՄ-ի
ընդլայնմանը՝ ԵՄ-ին նորանոր երկրների անդամակցությանը, քանի որ, նախ, սառը
պատերազմից հետո այն ընձեռում է Եվրոպայի երկատվածության հաղթահարման
հնարավորություն, երկրորդ, անդամակցությունը կխթանի այդ երկրներում
տնտեսաքաղաքական բարեփոխումների իրականացումը, մինչդեռ խորացումը՝ առկա
անդամ-երկրների միջև սերտաճման ամրապնդումը կմեծացնի ԵՄ-ի ինստիտուցիոնալ
ծանրաբեռնվածությունը, կհանգեցնի գործառնական և ընթացակարգային «ոչ
թափանցիկության», կմեծացնի անդամակցության պահանջների ծավալը թեկնածուների
համար: «Գործառութային Եվրոպայի» բրիտանական այս հայեցակարգի համաձայն,
ընդհանուր քաղաքականություններն ընդունելի են միայն այն ժամանակ, երբ դրանք
իրական ընդհանուր օգուտ են բերում: Դրա փոխարեն, «դաշնային Եվրոպան»
սահմանափակում է ազգային-պետական ինքնիշխանությունը, վտանգում ազգային
ինքնությունը, իսկ «կենտրոնացված» ԵՄ-ում կգերիշխի ուժեղագույն պետությունը`
Գերմանիան:
Երկրորդ՝ «ֆրանսիական» կամ «եվրոպեիստական» դպրոցը միավորում է
ինտեգրման խորացման կողմնակիցներին` ԵՄ-ի ինստիտուտների, Ֆրանսիայի ու
Իսպանիայի ներկայացուցիչներին: Այս հայեցակարգի համաձայն, ԵՄ-ի անդամ և
թեկնածու-երկրների շահերից բխում է ոչ այնքան ԵՄ-ի ընդլայնումը, որքան առկա
սահմաններում դրա վերածումը՝ քաղաքականապես և տնտեսապես ուժեղ միության:
Ֆրանսիայի համար եվրոպական ինտեգրմանը մասնակցելու հզոր շարժառիթ եղել և
մնում է Եվրոպայում Գերմանիայի ազդեցության սահմանափակումն ու ԵՄ-ի միջոցով
համաշխարհային տերության դերակատարության վերադարձը: Նրան ձեռնտու չէ ԵՄ-ի
հյուսիս-արևելյան ընդլայնման միտումը, քանի որ դրա արդյունքում անվիճելի
առաջատարի դերը կպատկանի Գերմանիային, իսկ «հարավային բլոկի» առաջատար
Ֆրանսիան աշխարհագրորեն կմղվի «ծայրամաս»՝ նշանակալիորեն կորցնելով իր
ազդեցությունը որոշումների ընդունման գործընթացի վրա: Այնուամենայնիվ,
չդիմանալով ընդլայնման կողմնակիցների ճնշմանը և կրկին առաջնորդվելով
Գերմանիայի ազդեցությունը սահմանափակելու ձգտումով, Ֆրանսիան որդեգրեց
երկակի ռազմավարություն. նախ, երրորդ երկրների հանդեպ ԵՄ-ի ռազմավարության
մշակման ժամանակ նա փորձեց ապահովել իր շահերը` մշակելով ԿԱԵ-ում
կայունության հայեցակարգը և միջոցները, երկրորդ, խթանել ԵՄ-ի միջերկրծովյան
քաղաքականությունը, քանզի իր աշխարհագրական տեղադրության պատճառով նա
շահագրգռված է հարավ-արևելյան միջերկրծովյան երկրների կայունության, նրանց հետ
առևտրատնտեսական հարաբերությունների խորացման մեջ: Այս առումով,
պատահական չէ, որ հենց Ֆրանսիան է այսօր հանդիսանում ԵՄ-ի միջերկրծովյան
քաղաքականության առաջատարը:
Երրորդ՝ «գերմանական» կամ «եվրոատլանտիստական» հոսանքի
ներկայացուցիչներն ընդլայնման և խորացման երկընտրանքը փորձում են լուծել
խորացման այնպիսի ռազմավարության մշակմամբ, որի նպատակը կլինի ընդլայնումը:
Գերմանիան այդկերպ փորձում է լուծել վերամիավորումից հետո իր արտաքին
քաղաքականության երկակի երկընտրանքը, այն է՝ 1) մի կողմից, վերամիավորված
Գերմանիայի հարևաններին անհանգստացնում է այն հանգամանքը, որ նա կձգտի
գերիշխանության ԵՄ-ի ներսում կամ դուրս կգա նրա կազմից և կրկին կորդեգրի «հատուկ
ուղի», իսկ մյուս կողմից, Գերմանիան վերամիավորումից հետո ձգտում է ակտիվացնել
իր արտաքին քաղաքական դերակատարումը և 2) մերժելով «միայնակ ազգային ուղին»՝
Գերմանիան, միաժամանակ, ինչպես ցանկացած այլ երկիր, ցանկանում է վարել իր
շահերի բավարարմանն ուղղված արտաքին քաղաքականություն: ԵՄ-ի արևելյան
ընդլայնումը բխում է Գերմանիայի շահերից, քանի որ նա ոչ միայն սերտ տնտեսական,
մշակութային և քաղաքական կապեր ունի այդ երկրների հետ, այլև կարող է դառնալ
դրանց գլխավոր հովանավորն ու աջակիցը: Գերմանիան շահագրգռված է և՛ ինտեգրման
ընդլայնման, և՛ խորացման մեջ: Այսօր արդեն, արտաքին քաղաքականության ոլորտում
Գերմանիան մեծապես կախված է ԵՄ-ից, քանի որ առանց նրա աջակցության նա չի
կարող իրագործել ԿԱԵ-ի կայունացման իր հավակնոտ նպատակները:
Սրանք, բնականաբար, այդ երկրների՝ ԵՄ-ի ընդլայնման նկատմամբ
ռազմավարական դիրքորոշումների իդեալականացված տարբերակներն են, քանի որ
տարբեր ժամանակներում և տարբեր իրավիճակներում արձանագրվել են նաև նշված
ուղեգծերից «շեղումներ»: Օրինակ, եթե դե Գոլի նախագահության տարիներին
Ֆրանսիայի եվրոպական քաղաքականությունը խոչընդոտում էր ինտեգրմանը, ապա Մեծ
Բրիտանիան էլ սկզբնապես, ընդհանրապես, հրաժարվել էր ԵԸ-ին անդամակցությունից
ու անգամ փորձում էր ԱԱԵԱ-ի միջոցով հակակշռել նրան:
Ամփոփում
Ամփոփելով վերն ասվածը՝ հարկ է նկատել, որ ԵՄ-ին անդամակցության
չափանիշներն անփոփոխ են մնում, սակայն անդամակցության ընթացակարգը
ժամանակի ընթացքում զգալիորեն բարդացել է: Միաժամանակ, հատկանշական է, որ
ԵՄ-ը յուրաքանչյուր ուղղությամբ ընդլայնման համար մշակում է այդ ուղղության
հավանական թեկնածուների առանձնահատուկ խնդիրները հաշվի առնող «գործիքների»
փաթեթ: Դրանք, հիմնականում, ունեն միանման բովանդակություն. տարածաշրջանային
մակարդակով՝ կայունության, խաղաղության և համագործակցության ամրապնդում,
ազգային մակարդակով՝ ժողովրդավարության, օրենքի գերակայության և շուկայական
տնտեսության զարգացում:
Ակնհայտ է նաև, որ ԵՄ-ի ընդլայնման գործընթացը չի սահմանափակվում միայն
պաշտոնական չափանիշներին համապատասխանությամբ, այլ գործնականում
հանդիսանում է տարատեսակ շահերի ու գործոնների համադրություն, որոնցում ոչ
պակաս կարևորություն ունեն ինչպես ԵՄ-ի, այնպես էլ առանձին անդամ-
պետությունների աշխարհաքաղաքական հաշվարկները: Ավելին, միշտ էլ եղել են ու
կլինեն այնպիսի հարցադրումներ, ինչպիսիք են «եվրոպական պետությունը» և
կոպենհագենյան չորրորդ չափանիշը, որոնք հնարավորություն կտան ԵՄ-ին կամ
առանձին պետություններին՝ ընդհանրապես կամ ժամանակավորապես խուսանավելու
որևէ պետության կամ դրանց խմբի անցանկալի անդամակցությունից:
Պետք է նաև հաշվի առնել, որ թե՛ ընդլայնման նկատմամբ հանրային
վերաբերմունքը անդամ-պետություններում, և թե´ անդամակցության վերաբերյալ
հասարակական դիրքորոշումը թեկնածու-պետություններում միանշանակ չեն:
Մասնավորապես, թեկնածու-երկրներից, եթե ՆՀՀ Մակեդնիայի բնակչության
մեծամասնությունը կողմ է անդամակցության գաղափարին, իսկ Չեռնոգորիայի
բնակչության մեծ մասը կարծում է, որ անդամակցությունից իր երկիրը կշահի, ապա մյուս
երկրներում՝ Իսլանդիայում, Սերբիայում, Թուրքիայում բնակիչները հիմնականում
թերահավատ են այս հարցերում:
Ոմանք պնդում են, որ ԵՄ-ն շուտով կհասնի ընդլայնման հնարավորությունների
գագաթնակետին և դժվար թե տեսանելի հեռանկարում փորձի ներառել «ընդլայնված
Եվրոպայի» երկրներին: Բացի դրանից, ԵՄ-ի ներկայիս տնտեսական խնդիրներն ու
եվրոյի գոտու ճգնաժամը կարող են դանդաղեցնել ԵՄ-ի ապագա ընդլայնման փուլերը:
Այսօր արդեն պետական-քաղաքական գործիչներին մտահոգում են ոչ միայն եվրոյի
գոտու ֆինանսական խնդիրները, այլև ԵՄ-ի ապագան: Սա կարող է նվազեցնել
հավանականությունը, որ անդամ-երկրների ղեկավարները մոտ ժամանակներում
օրակարգ կբերեն ընդլայնման հարցը: Մյուս կողմից, ԵՄ-ի ներքին խնդիրները
նվազեցնում են նաև հավակնորդ պետությունների և դրանց բնակչության՝ ԵՄ-ին
անդամակցության ձգտումը, քանի որ նրանց համար անդամակցության գլխավոր
շարժառիթը հենց տնտեսական օգուտներն են: Այստեղ հարկ է հաշվի առնել նաև
«քաղաքական ցանցի» էֆեկտը, երբ համագործակցությունից, թեև տարբեր չափով, բայց
շահում են բոլորը: Միաժամանակ, նույն «ցանցի» պատճառով կորուստը և զրկանքները
ևս կարող են ընդհանուր լինել, ինչպես, օրինակ, հունական ճգնաժամի դեպքում:
Հարկ է նկատել նաև, որ եվրոպական ինտեգրման զարգացման պատմության մեջ
միշտ եղել են ու կան ինչպես տարբերակված («ճկուն ինտեգրման») մոտեցումներ,
այնպես էլ ընդլայնման և խորացման հակադրություններ: Ինտեգրման թե՛ ընդլայնումը,
թե՛ դրան հակադրվող խորացումը ունեն իրենց բացատրությունը. ընդլայնումն
արտացոլում է համաշխարհայնացման գործընթացը, իսկ խորացումը վերաբերում է ԵՄ-
ի ներքին կայունությանը:

Քննարկման հարցեր
1. Քանի՞ փուլով և ո՞ր պետությունների հաշվին է ընդլայնվել ԵԸ/ԵՄ-ն:
2. Ի՞նչ գործոններով կարելի է պատճառաբանել ԵԸ/ԵՄ-ի ընդլայնումները:
3. Որո՞նք են ԵՄ-ին անդամակցության պաշտոնական պահանջները:
4. Որո՞նք են ԵՄ-ին անդամակցության «ծախքերն» ու «օգուտները» ԵՄ-ի ու
անդամակցող պետության համար:
5. Ինչպիսի՞ն է հանրային վերաբերմունքը անդամակցության թեկնածու երկրներում՝
ԵԸ/ԵՄ-ին անդամակցության հարցի նկատմամբ:
6. Ձեր կարծիքով, որտե՞ղ են ԵՄ-ի ընդլայնման իրատեսական սահմանները: