Journal - of - History - Liii 2018

ИСТОРИЈА
год. LIII, бр. 1

Здружение на историчарите на Република
Македонија
JOURNAL OF HISTORY
Year LIII, No 1
Association of the Historians of the Republic of
Macedonia
Скопје, 2018
ИСТОРИЈА, год. LIII, Скопје, 2018, бр. 1
JOURNAL OF HISTORY, Year LIII, Skopje, 2018, No 1
РЕДАКЦИЈА
Драгица ПОПОВСКА (Македонија, главен и одговорен уредник)
Маја АНГЕЛОВСКА – ПАНОВА (Македонија)
Вера ГОШЕВА (Македонија)
Невен РАДИЧЕСКИ (Македонија)
Никола МИНОВ (Македонија)
Клер К. ТЕЈЛОР (Велика Британија)
Ендрју П. РОАЧ (Велика Британија)
Јури СТОЈАНОВ (Велика Британија)
Денис ОЗДЕН (Турција)
Лила МОРОЗ – ГЖЕЛАК (Полска)
Марио КАТИЌ (Хрватска)
Марина МИХАИЛОВНА ФРОЛОВА (Русија)
Стефан РОХДЕВАЛД (Германија)
Марјан ИВАНОСКИ (Македонија, секретар)
EDITORIAL BOARD
Dragica POPOVSKA (Macedonia, Editor in Chief)
Maja ANGELOVSKA-PANOVA (Macedonia)
Vera GOSEVA (Macedonia)
Neven RADICHESKI (Macedonia)
Nikola MINOV (Macedonia)
Claire K. TAYLOR (Faculty of Arts, University of Nottingham, UK)
Andrew P. ROACH (School of Humanities, University of Glasgow, UK)
Yuri STOYANOV (UK)
Denis ÖZDEN (Turkey)
Lila MOROZ – GRZELAK (Poland)
Mario KATIC (Croatia)
Marina MIHAILOVNA FROLOVA (Russia)
Stefan ROHDEWALD (Germany)
Marjan IVANOSKI (Macedonia, Secretary)
Лектор
Лидија ТАНТУРОВСКА
Proof reader
Lidija TANTUROVSKA
СОДРЖИНА
CONTENTS
СТАТИИ/ARTICLES
Јасминка КУЗМАНОВСКА
ЗА ЈАЗИЧНИТЕ ОДЛИКИ И ЗА ЛОКАЛИЗАЦИЈАТА НА ДВЕ
ДОЦНОАНТИЧКИ ТВРДИНИ 5
Стојко СТОЈКОВ
„СКЛАВИНИЈА“ КАЈ ТЕОФИЛАКТ СИМОКАТА 15
Salvatore COSTANZA
SICILIANI SULLE ROTTE DELLA MACEDONIA: MANFREDI ALLA
BATTAGLIA DI PELAGONIA (1259) 41
Силвана СИДОРОВСКА–ЧУПОВСКА
ДИСЦИПЛИНАТА И СМЕСТУВАЊЕТО НА УЧЕНИЦИТЕ ОД
МАКЕДОНИЈА ВО КРАЛСТВОТО СРБИЈА ВО 1891 ГОДИНА 53
Драгица ПОПОВСКА
ТОПОНИМИТЕ И ИНТЕРПРЕТАЦИЈАТА НА КУЛТУРНИОТ
ПЕЈЗАЖ: ПРИМЕРОТ СО ЕГЕЈСКИОТ ДЕЛ НА МАКЕДОНИЈА 65
Виктор КОСИК
ДОМ НА ПЕСКЕ (Вардарская Македония) 81
Вера ГОШЕВА
ОБИД ЗА СКЛУЧУВАЊЕ НА ДОГОВОР ЗА ИЗВОЗ НА ОПИУМ
ПОМЕЃУ ТУРЦИЈА, ЈУГОСЛАВИЈА И ПЕРСИЈА (1935) 125
Верица ЈОСИМОВСКА и Зоран КНЕЖЕВИЌ

МАКЕДОНИЈА И МАКЕДОНЦИТЕ ВО ИЗВЕШТАИТЕ НА
БРИТАНСКАТА РАЗУЗНАВАЧКА СЛУЖБА 1942-1945 ГОДИНА 137
Невен РАДИЧЕСКИ
ГЛАВНИ ОБЕЛЕЖЈА НА НАЦИОНАЛНАТА ПОЛИТИКА НА
НР МАКЕДОНИЈА ВО 50-ТИТЕ ГОДИНИ НА 20 ВЕК 157
ДИДАКТИКА/DIDACTICS
Борче МИЛОШЕСКИ
Димитар ЉОРОВСКИ ВАМВАКОВСКИ
„ПОДЗАБОРАВЕН ИЛИНДЕН“: ОСЛОБОДУВАЊЕТО НА КЛИСУРА
И НЕВЕСКА ВО СОВРЕМЕНАТА НАСТАВА ПО ИСТОРИЈА 181
МАТЕРИЈАЛИ/MATERIALS
Виолета МАРТИНОВСКА
СЛУЖБА НА СВЕТИ НАУМ ОХРИДСКИ – КРИТИЧКИ ТЕКСТ 195
ПРИКАЗИ/BOOK REVIEWS
Славчо КОВИЛОСКИ
СИЛВАНА СИДОРОВСКА–ЧУПОВСКА, ХИГИЕНСКО-
ЗДРАВСТВЕНИТЕ УСЛОВИ ВО МАКЕДОНИЈА ВО XIX ВЕК
(СКОПЈЕ, ИНСТИТУТ ЗА НАЦИОНАЛНА ИСТОРИЈА, 2018), 222 217
Драган ЗАЈКОВСКИ
ЗОРАН ТОДОРОВСКИ, СООЧУВАЊА
(СКОПЈЕ: МАКЕДОНИКА ЛИТЕРА, 2017), 347 221
Марјан ИВАНОСКИ
ЈОВАН ЈОНОВСКИ, ИСТОРИЈА НА ЕВАНГЕЛСКО-
ПРОТЕСТАНТСКИТЕ ЦРКВИ ВО МАКЕДОНИЈА
(СКОПЈЕ: ИЗГРЕВ, 2017), 268 225
УДК 911.372:94(38)“652/653“
94:81’373.21“652/653“
Јасминка КУЗМАНОВСКА
Институт за национална историја - Скопје
ЗА ЈАЗИЧНИТЕ ОДЛИКИ И ЗА ЛОКАЛИЗАЦИЈАТА НА

ДВЕ ДОЦНОАНТИЧКИ ТВРДИНИ
Во прилогов претставуваме две тврдини забележани од исто-

ричарот Прокопиј во VI век од н.е.,кај коишто можеме да зборува-
ме за поизвесна идентификација/локализација на терен.1 Имено,
познато е дека повеќето имиња на тврдини од вкупно 46 набројани
во списокот за Македонија се hapax legomena, односно топоними
што многу често воопшто не можат да се разгледуваат во контину-
итет, ниту лингвистички, ниту во историски контекст, а со тоа и
нивната идентификација станува многу проблематична, несигурна
а во некои случаи и невозможна. Кај првиот топоним Μουσεῖον
идентификацијата ја олеснува уникатноста и специфичноста на
името на тврдината, додека во вториот случај кај тврдината Ἀδρι-
άνιον локализацијата е изведена посредно, преку лингвистички
паралели, а освен тоа е потврдена и со конкретни археолошки ис-
тражувања и подоцнежни записи. Што се однесува до овие два то-
понима, поволна околност е што нивните имиња се засведочени со
иста графија во сите изданија на оригиналниот грчки текст, што
1
Procopii Caesariensis Opera omnia, rec. I.Haury, Vol.III 2, VI LIBRI ΠΕΡΙΚΤΙ-
ΣΜΑΤΩΝ SIVE DE AEDIFICIIS CUM DUOBUS INDICIBUS ET APPENDICE, (LIPSI-
AE: AEDIBUS B.G. TEUBNERI, MCMXIII), (IV,iv), 118, 52.
6 Јасминка КУЗМАНОВСКА, За јазичните одлики...
ни допушта поголема сигурност особено при лингвистичките тол-

кувања.2
Прокопиј од Кајсареја ја одбележал тврдината Μουσεῖον во
четвртата книга од панегирикот De aedificiis, во списокот посветен
на географското подрачје именувано како Έπί Μακεδονίας.3
Лингвистот Веселин Бешевлиев е единствен кој опстојно се
занимавал со јазикот на овој доцноантички извор, поточно со пра-
шањето на јазичната припадност, ортографијата, вокалните и кон-
сонатските промени и закономерности на топонимите забележани
во него. Тој, во студијата посветена на топонимите, поточно во
поглавјето во коешто врши класификација на утврдувањата спо-
ред падежниот облик во кој се забележани, го вбројува Μουσεῖον
меѓу имињата предадени во грчки акузатив, попрецизно меѓу оние
кои што завршуваат на наставката –ον, и коишто се, во најголем
број случаи, од среден род (Neutra) од латинско или грчко по-
текло.4
Освен коментарите кон преводот на Полибиј кои нѐ упатува-
ат дека се работи за местото Либетра на Олимп, не би можеле да
најдеме појасна индиција за убикација на овој топоним, кога веќе
2
ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ ΚΑΙΣΑΡΕΏΣ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΤΟΥ ΔΕΣΠΟΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑ-
ΝΟΥ ΚΤΙΣΜΑΤΩΝ ΛΟΓΟΙ ΕΞ PROCOPII CAESARIENSIS DE AEDIFICIIS DN.
JOUSTINIANI LIBRI SEX Auctiores quam ante & emendatiores. Interprete CLAU-
DIO MALTRETO Anicienƒi, Societatis JESU Presbytero. (VENETIIS: Ex Typogra-
phia Bartholomaei Javarina M. DCC. XXIX),444.;Procopii Caesariensis Opera om-
nia, rec. I.Haury ,Vol.III 2, VI LIBRI ΠΕΡΙΚΤΙΣΜΑΤΩΝ SIVE DE AEDIFICIIS
CUM DUOBUS INDICIBUS ET APPENDICE, (LIPSIAE : AEDIBUS B.G. TEUBNERI,
MCMXIII),(IV, iv), 118,52; Procopius. Buildings, History of the Wars, and Secret Hi-
story, 7 Books,(Cambridge/MA:eds. H. B. Dewing und G. Downey, Loeb Classical
Library, 1914–40), IV,iv,3.
3
Procopius, De aedificiis IV.4, 3.
4
Veselin Beševliev, Zur Deutung der Kastellnamen in Prokops werk “De aedificiis
(Amsterdam: Verlag Adolf M. Hakkert,1970), 47.
ИСТОРИЈА / Journal of HISTORY, бр. 1, 2018 7
станува збор за Македонија.5 Овој коментар всушност и се заснива

на сочуваното сведоштво на Стефан Византиски,6 од што логично
произлегува дека најприкладно би било тврдината на Прокопиј да
ја бараме во околината на планината Олимп.7 Во стандардните
речници на старогрчкиот јазик под заглавниот збор Μουσεῖον на-
оѓаме и два други податоци за него, првиот е дека се работи за бр-
до крај Атина, а вториот се однесува на топоним во Бојотија.8 Со
оглед на фактот дека во нашиот извор се работи за територијата
на Македонија, најлогично и најизвесно би било да претпоставиме
5
Триесет и седмата книга на Полибиј е потполно изгубена со исклучок на
еден фрагмент сочуван кај Стефан Византиски. Polybii Historiae, Lipsiae: edi-
tionem a Ludovico Dindorfio, curatam retractavit Th. Buttner-Wobst. vol. II
1924, vol.III vol.IV 1893, 1904). Во изданието на преводот на Маријана Рицл,
попрецизно во коментаротшто се однесува на книгата 37 се наоѓа напомена
која се однесува на топонимот Μουσεῖον: “Музеј, светилиште Муза. Можда
се ради о споменику Орфеју код града Либетре на Олимпу”. Полибије Исто-
рије I, II, предговор, превод и коментар Маријана Рицл, (Нови Сад: Матица
Српска, 1988), 623.
6
Stephan von Byzanz Ethnika Stephani Byzantii Ethnicorum quae supersunt,
(Graz: rec. A.Meinekii, 1958).458, 8: “<Μούσειον,> τόπος περί τόν Όλυμπον
τόν έν Μακεδονίά. Πολύβιος τριακοστώ έβδόμώ. τό τοπικόν άναλόγως
Μουσειεύς, ώς Σιγειεύς.”
7
Слично и кај Мartine, Henry-Perrin, Procope de Césarée les Édifices Livre IV,
Traduction et commentaire, fasc II, Thèse de 3e cycle. Sous la direction de Mon-
sieur Jean Lassus,(Paris:1974), 185; Fanoula, Papazoglou, “Les Villes de Macédoi-
ne à l'époque romaine”, BCH. Suppl..16, (1988), 28, f72; Άγγελίκη Κονσταντα-
κοπούλυ, Ίστορικήγεογραφία της Μακεδονίας, (4ος-6ος), (Διδακτορική δι-
ατριβή, Γιάννενα 1984), 252; Wilhelm, Pape, Dr. W. Pape’s, Handwärterbuch
der Griechischen Sprachein vier bänden, dritten bandWörterbuch der Griechischen
Eigennamen, dritte Auflage neu bearbeitet vonDr. G.E. Benseler, (Braunschwa-
ig: Vieweg&Sohn,1911), 954.
8
Anatole,Bailly, Dictionnaire Grec-Français, rédigé avec le concours de E. Egger.
[26ème] édition revue par L. Séchan et P. Chantraine, (Paris: Hachette, 1963),
s.v. Μουσεῖον
дека одбележаниот топоним Μουσεῖον се наоѓа во областа околу

планината Олимп. И во речникот на лични имиња на Папе – Бенсе-
лер е забележано место на планината Олимп во македонската об-
ласт Пиерија.9 Со оглед на нашето искуство при работата со тврди-
ните кај Прокопиј, можеме да потврдиме дека во поедини случаи
има и отстапувања од географската територија, но тие изместува-
ња во најголем број се однесуваат на територијата на Нов Епир или
на Дарданија.10 Што се однесува до самото именување, иако на прв
поглед се чини семантички неоправдано со оглед на фактот што
во списокот, главно, се забележани воени тврдини лоцирани на
стратешки значајни точки, сепак во истиот список можеме да нај-
деме и примери на топоними како што се Νύμφιον и Άρτεμίσιον
со слична, прилично јасна значенска, во случајов митолошка содр-
жина.11 Ф. Папазоглу потврдува дека малата населба Либетра во
почетокот на II век пр.н.е., уште постоела како самостоен град,12 а
податокот кај Павсаниј дека населбата настрадала од порои по-
могнал за уточнување на локализацијата на оваа мала населба.13
Археологот Коцијас открил остатоци од стари ѕидини во близина
на местото Каналиа (Либетра), на југ во самото подножје на
Олимп.14 Претпоставуваме дека истата населба, уште од дамнина
најпозната по негувањетона култовите на Дионис и Музите, про-
должила да постои и во доцната антика под името Μουσεῖον, а во
прилог на оваа теза се и поновите археолошки истражувања кои
9
Pape-Benseler, Wörterbuch, 954.
10
Такви примери се утврдувањата Σίκλαι, Κασσωπᾶς, Κάσσωπες од истиот
список.
11
Procopius, De aedificiis, IV.4, 3.
12
Фанула, Папазоглу, “Македонски градови у римско доба”, Жива антика
(Скопје: 1957): 103.
13
Pausaniae Graeciaedescriptio, (Lipsiae: ed. Fr.Spiro, 1903), IX 30,9
14
Νικολαος, Κοτζίας, “Λείβηθρα, Πίμπλεια, Πιερία ή πατρίς τοΰ Ορφέ-
ως”, Άρχαιολογική Έφημερίς (1948-1949): 25-40, 34.
покажуваат дека акрополата била обѕидана и дека уште извесен

период не била напуштена.15
Името на тврдината забележана кај Прокопиј Μουσεῖον ‘се-
диште на музите, школа, музеј’ претставува супстантив – изведен-
ка од основниот збор μοῦσα со значење ‘божица на пеењето и пое-
зијата’ и најчесто се употребува во множина. На ова значење на
именката μουσεῖον, Шантрен во својот етимолошки речник го
придодава уште и значењето ‘мозаик’ и тоа во византискиот пери-
од од развојот на грчкиот јазик.16 Супстантивот μουσεῖον е во ко-
релација со лат. museum(-ium), додека во доцноантичкиот и визан-
тискиот период е карактеристична употребата на варијантата
μουσῖον, каде што е видлива, за овој период, очекуваната моно-
фтонгизација на дифтонгот.17 Х. Фриск укажува на фактот дека
првобитното, апелативно значење на именката μοῦσα е непознато
и дека старите сведоштва за музите не овозможуваат сигурни зак-
лучоци за неговата мотивација.18 Морфолошки, именката μοῦσα е
образувана со помош на суфиксот –ία од *ιəи најверојатно, води
потекло од праобликот *μοντ-yα или *μονθ-yα(преку *μον-σα).19 Во
претпоставениот облик *μοντ-yα блискоста со облиците μένος,
μέμονα е проблематична, бидејќи во тој случај присуството на -τ е
тешко објасниво и воопшто, може да се каже дека целата форма во
15
Αρχαιολογικόν Δελτίον 50, 1995, ΧΡΟΝΙΚΑ, B2, ΑΘΗΝΑ, (2000), 497-8.
16
Pierre, Chantraine, Dictionnaire étymologique de la langue grecque, 1-2, (Paris:
Éditions Klincksieck, 1968), 716; Evangelinus, A., Sophocles, Greek Lexicon of the
Roman and Byzantine Periods (From B.C.146 to A.D. 1100) In two volumes, (Cam-
bridge: Harvard University Press, London: Humphrey Milford, Oxford University
Press, 1914),770.
17
Варијанти во таа смисла се дадени во изданието на Тојбнер: 118.52 B>Μου-
σῖον μουσιεῖον l1 μουσῖονV (falsum μουσεῖονl1 Haury).
18
Hjelmar, Frisk, Griechisches etymologisches Wörterbuch (Heilderberg: Carl Win-
ter Universitätsverlag 1960), II, 261.
19
Chantraine, Dictionnaire, 716.
морфолошка смисла е компликувана. Освен тоа, Шантрен укажува

и на размислувањето на Вакернагел кое оди во друг правец, врзу-
вајќи го претпоставениот облик *μοντ-yα со лат. mons ‘планина’,
давајќи значење ‘планинска нимфа’. Според него, овааа хипотеза
на Вакернагел и покрај тоа што не е семантички апсурдна, сепак
наидува на потешкотии при толкувањето бидејќи семантичката
група на лат. mons не е застапена во грчкиот. Р. Бекес, најновиот
толкувач на фонетскиот и морфолошкиот систем на старогрчкиот
јазик, во однос на етимологијата на зборот μοῦσα главно се согла-
сува со становиштата на Шантрен, но ја отфрла можноста дека ис-
тата може да биде директно врзана со *men (μένος, μέμονα).20 Спо-
ред него, многу поизвесна е споредбата на μοῦσα<*μονθ-yα со
μενθήρη и μανθάνω. Со тоа станува логична врската на музите со
меморијата и паметењето, чија основа се содржи во значењето на
и.-е корен *men.
Во списокот на тврдини во Македонија приложен кај Проко-
пиј фигурира уште една забележана под името Άδριάνιον. Во дру-
гите антички извори не сме го сретнале овој топоним, барем не со
оваа графија. Јасно е дека единствено би можел да се поврзе со
познатиот грчки град Άδριανόπολις, односно со латинското лично
име Hadrianus, што се содржи во неговата основа. Со оглед на фак-
тот што во изворите се среќаваат повеќе различни места со истото
име, веруваме дека за нашиот топоним најисправна е насоката што
ни ја дава Ф. Папазоглу во својата позната студија за македонските
градови во римско време. Имено, Папазоглу претпоставува дека
тврдината спомената кај Прокопиј би можела да се поистовети со
топонимот Адријанопол што се наоѓал источно од реката Стри-
мон.21 Според неа, тоа место најверојатно имало статус на град
20
Robert, Beekes, Etymologicaly Dictionary of Greek, with the assistance of Luci-
en Van Beek, (Leiden-Boston:Brill, 2010), 972.
21
Папазоглу, Македонски градови, 268.
(впрочем и самото име го докажува тоа), а посредно е и епиграф-

ски посведочено со етниконот Άδριανοπολεῖται споменат на нат-
пис од времето на Септимиј Север пронајден во Филипи.22 Споме-
никот бил подигнат од Сојузот на пет градови (Пентаполида), меѓу
кои се наоѓале и Берга, Газор и Скимберт. Бидејќи знаеме дека
овие градови се наоѓаат во источна Македонија, попрецизно во об-
ласта именувана Бисалтија, логично би било да се претпостави де-
ка и овој Адријанопол се наоѓа во истата област и во нивна непос-
редна близина, бидејќи и самиот и припаѓал на Пентаполидата, ка-
ко регионална верска федерација. Натписот е особено значаен, би-
дејќи со него се исклучува поврзаност со познатиот Адријанопол
во Тракија и се докажува дека се работи за сосема друг град. Овој
град не е засведочен во подоцнежните извори, но не е искучено
дека тврдината кај Прокопиј може да се изедначи токму со него.
Имено, претпоставената идентификација во случајов би биле: ар-
хеолошкиот локалитет, акрополата и тврдината под името
Άδριάνι, која денес се наоѓа во префектурата Драма, во регионот на
Грција познат под административното име Источна Македонија и
Тракија. Според мислењето на Самсарис нашиот топоним, од Проко-
пиј забележан како Άδριάνιον, треба да се идентификува со селото
Адријани, лоцирано недалеку од Филипи, источно од Драма, а на
влезот во долината Платанија. Истовремено, самото име на тврди-
ната односно граматичкиот деминутив Άδριάνιον– Мал Адријанопол
многу добро ја повлекува јасната разлика од Адријанопол (ден. Ед-
рене) во Тракија.23 Освен тоа, топонимот е засведочен и во списокот
на населени места што ги промениле своите имиња, во областа Тра-
22
Jaques, Roger, „L’enceintebasse de Philippes“, Bulletín de Correspondance Hel-
lénique 62, (1938): 20-41, 23.
23
Dimitris, Samsaris, “Τοπογραφικά προβλήματα της έπικράτειας της ρω-
μαϊκῆς άποικίας τών Φιλίππων” Ancient Macedonia IV: papers read at the fourth
international symposium held in Thessaloniki, September 21-25, 1983, (1986): 541-
548, 546; Papazoglou, Les Villes, 408-9.
кија и Македонија, сместен во Драмскиот округ, денес преименуван

во Άδριάνι.24 И најновите археолошки истражувања на локалитетот
на рановизантиската тврдина Адриани упатуваат на можноста за
идентификација со Прокопиевата тврдина Адрианион од VI век.25
Во речникот на лични имиња на Папе-Бенселер под заглавни-
от збор Άδριανεῖον, τό се наоѓа објаснувањето ‘храм на Хадриан’.26
Лингвистот Веселин Бешевлев во познатата студија за значењата
на имињата на места кај Прокопиј го споменува меѓу имињата на
тврдини кои потекнуваат од лично име, во случајов тоа е името од
латинско потекло Hadrianus. Поради тоа авторот и го вбројува во
групата латински имиња на тврдини изведени со карактеристич-
ниот латински посесивен суфикс -ianus, -iana.27 Познато е дека овој
суфикс станал особено распространет со етаблирањето на римски-
те војници, пред сѐ во дунавските, а потоа и во останатите римски
провинции на Балканот, па така и во Македонија. Со посесивниот
суфикс ianus, -iana, најчесто се изразува припадноста на земјишен
посед или вила на одреден сопственик – ветеран со латинско по-
текло и име.28 Вакви примери на имиња на тврдини се засведочени
24
Веселин, Трайков, Населените места в Тракия и Македония под гръцка
власт, Стари и нови названия (София: 1946), 67.
25
Archibald, Dunn, “Continuity and Change in the Macedonian Countryside
from Galienus to Ioustinian” in Recent research on the Late Antique Countryside,
William Bowden, Luke Lavan, Carlos Machado (eds), (Leiden/Boston: 2004), 535-
586, 549: “Ai-Giannes, Adriane: an acropolis containing Early Byzantine basilica
and a dense construction of other structures associated with Late Roman potte-
ry. The site can be identified on the basis of local toponymic continuity with the
Justinianic phrourion of Adrianion, the successor in some senses of the exclusi-
ve Roman site of Hadrianopolis, which is located nearby”.
26
Pape-Benseler, Wörterbuch, 19.
27
Beševiev, Zur Deutung der Kastelnamen, 49.
28
Haralambie, Mihǎescu, La langue latine dans le Sud-est de l’Europe (Paris: Edi-
tura Academiei, Les belles letttres, 1978), 15.
и во списокот на Прокопиј што се однесува на Македонија. Сепак,

оваа класификација на Бешевлиев ја сметаме за погрешна, бидејќи
во случајов завршетокот -ianus всушност му припаѓа на личното
име од кое е изведен топонимот, а тоа е името на римскиот цар
Хадриан,29 по кого е и најверојатно наречено утврдувањето. Суф-
икс на топонoмастичката форма е всушност грчкото –ιον во среден
род според претпоставената покрај него именка φρούριον: Άδριά-
νιον (φρούριον)–Адрианова (тврдина).
29
Би сакале да укажеме дека во латинскиот јазик, овде претставен преку
името на римскиот Император Хадријан, што се содржи во основата на то-
понимот, преку консонатот h е зачуван спиритусот, додека во грчкиот јазик
во периодот во кој пишува Прокопиј (VI век н.е.) спиритусот е веќе исчезнат.
Порaди тоа формата е Адрианион.
Jasminka KUZMANOVSKA
ON LINGUISTIC FEATURES AND LOCALIZATION OF TWO

LATE ANTIQUITY FORTRESSES
-SUMMARY-
The contribution deals with the names of two fortresses from

the period of Late Antiquity witnessed by Procopius from Caesarea in
his famous work De aedificiiis, more precisely in the list entitled Επί
Μακεδονίας. The main part of the article is focused on the research
of possible etymology of the place-names Μουσεῖον and Άδριάνιον,
offering most reliable possibilities of their localization. The first na-
me Μουσεῖον ‘place devoted to the Muses, a place for the study of
special arts and sciences, museum’ is semantically connected with the
Greek noun μοῦσα ‘goddess of the arts and poetry’ most likely identi-
fied with the place on the mount Olympus, ancient Leibethra. The
other Procopius’ fortress Άδριάνιον is identified with the village un-
der the name Adriani, located not far from Philippi, east of Drama at
the entrance to the Platanias valley. Concerning the morphology of
the name, we reject the idea of classifying in the group of toponyms
with characteristic Latin suffix ianus, -iana. In our opinion, the suffix
of the toponomastic form Άδριάνιον is Greek –ιον with the omitted
noun (φρούριον) alongside – Hadrians’ fortress”.
УДК 342.28 : 94 (495.02) (049.2)
Стојко СТОЈКОВ
Универзитет „Гоце Делчев“ – Штип
„СКЛАВИНИЈА“ КАЈ ТЕОФИЛАКТ СИМОКАТА
Во последните години се засили интересот за поимот Склави-

нија/Склавинии.1 Во рамките на тоа се разгоре полемика во врска
со употребата на истиот поим кај Теофилакт Симоката.2 Неочеку-
1
Evangelos Chrysos, Settlements of Slavs and Byzantine sovereignty in the Bal-
kans, Byzantina Mediterranea. Festschrift für Johannes Koder zum 65, ed. K. Bel-
ke, E. Kislinger, A. Külzer and Maria Stassinopoulou (Vienna 2007), 124 – 126;
Nora Malinovská (Verešová), Geographical concepts of Sclavinia in historical
sources from the sixth to the fourteenth century, with an emphasis on the Mo-
ravian-Pannonian and South Slavic traditions, Slovensko a Chorvátsko. Historické
paralalely a vzťahy do roku (1780), ed. Homza, Martin Ján Lukačka and Neven Bu-
dak (Bratislava/Zagreb: Katedra slovenských dejín, Filozofická fakulta Univer-
zity Komenského v Bratislave/Filozofski fakultet Sveučilińta u Zagrebu, 2013),
60 – 65; Nora Malinovská, The Development of the Concept of Sclavinia in the
12th Century and its Reflexion in the Polish Chronicle of Gallus Anonymus, Nové
historické rozhľady, roč. č. 1, 5 (2015), 43-53, текстот е користен од https://
uniba.academia.edu/Nora Malinovska, и цитираните страници се од таму, а не
од оригиналот (т.е. 1 – 12). Види и литературата во следната фуснота.
2
Florin Curta, Sklaviniai and Ethnic Adjectives: A Clarification, Byzantion Nea
Hellás, 30 (2011), 85 – 98, Andreas Gkoutzioukostas, The term “Σκλαυηνία” and
the Use of Adjectives which Derive from Ethnic Names in the History of Theo-
phylact Simocatta, Cyril and Methodius: Byzantium and the World of the Slavs, In-
ternational Scientific Conference, (Thessaloniki, 2015), 638 – 646, Florin Curta,
Theophylact Simocatta revisited. A response to Andreas Gkoutzioukostas, By-
16 Стојко СТОЈКОВ, „Склавинија“ кај Теофилакт Симоката
вано во неа бев вовлечен и јас, откако Андреас Гуциокостас ме

вброи во групата историчари кои под Склавинија кај Симоката раз-
бираат именка и соодветно именување на земјата населена од Сло-
вените северно од Дунав.3 Тоа го направи тој цитирајќи ја мојата
презентација на византолошкиот конгрес во 2016 г. во Белград на
тема „Поимот Склавинија – византиски изум или западно влија-
ние?“ Сè што имав напишано за ова прашање беше:
“The dominant thesis in the science today is that the term Sclavinia
first appeared in the early VII century in history of Theophylact Simokat-
ta written in Constantinople. It is debated during the last years if he used
it like a noun or an adjective. If the second is truth then this example is
disabled. Third possibility that I suggest there is that Sclavinia even
might did not exist in his original work.”
Јасно е дека во моето излагање јас не сум земал позиција по
ова прашање. Меѓутоа моето вклучување како еден од историчари-
те што поддржуваат одредена интерпретација во науката, ме за-
должува да го изјаснам мојот став по прашањево, кое инаку специ-
zantion Nea Hellás, 35 (2016), 195-209 (Бидејќи, за жал, го немам овој труд во
оригиналниот вид, го цитирам според текстот објавен од самиот Курта на
неговиот акаунт во academia.edu и поради тоа страниците се од 1 до 12), An-
dreas Gkoutzioukostas, “Sklavenia” (“Σκλαυινια”) revisited: previous and re-
cent considerations, Παρεκβολαι, An electronic journal for Byzantine literature,
vol. 7 (2017), 1–12.
3
Gkoutzioukostas, “Sklavenia”, 2, 8: “at the recent 23rd International Congress
of Byzantine Studies in Belgrade (2016) Stojko Stojkov announced a paper on the
term “Sclavinia”, where he examines whether it is a Byzantine invention or a
western influence, taking for granted that “Sclavinia” is a noun in Theophy-
lact’s History and in the Vita of St Willibald as well… the recent views formula-
ted by Curta and Stojkov”, “Stojkov’s assumption presupposes that the term
“Σκλαυηνία” is a noun,” и „the term “Σκλαυηνία” used by Theophylact is an
adjective and not a noun, contrary to the opinion of P. Schreiner, S. A. Ivanov,
W. Ensslin, O. Pritsak, A. Berger, F. Curta and S. Stojkov.“
јално не ме интересираше, и да го дадам својот скромен придонес

по расветлувањето на овој проблем. Уште повеќе што прашањето
за (не)употреба на поимот Склавинија кај Теофилакт Симоката е
важно за истражувањето на поимот Склавинија генерално.
Во историјата на Теофилакт Симоката напишана околу 630 г.
Склавинија се среќава само еднаш, а се однесува на планиран ви-
зантиски поход во 602 г. северно од Дунав против τῆς Σκλαυηνίας
πληθύος.4 Тоа се прифаќа за најстариот пример на употреба на
зборот склавинија воопшто.5 Нема меѓутоа единство по прашањето
дали ова е и најстарата употреба на поимот Склавинија.
Спорното, во случајот, е прашањето дали овде зборот σκλα-
υινία е употребен како именка или како придавка, што би ни дало
две сосема различни интерпретации: „мноштвото на Склавинија“
или „словенското мноштвото“/„мноштвото на Словените“. Во за-
висност од таквата интерпретација зборот различно се преведува.6
4
Theophylacti Simocattae, Historiarum libri octo, ed. Immanuel Bekerus (Bon-
nae 1834), VIII, 5, p. 323, 9.
5
За прв случај на употреба, меѓу другите, го сметаат: Стејпан Антолјак, На-
шите Склавинии, Средновековна Македонија, т. 1 (Скопје, 1985), 121, Стјепан
Антолјак, Македонските склавинии, Средновековна Македонија, т. 1 (Скопје
1985), 127, Генадий Литаврин, O. В. Иванова, Византия и Славяни, Раннефео-
дальные государства на Балканах, VI-XII вв. (Москва, 1985), 85, O. Pritsak,
“Sklavinia”, The Oxford Dictionary of Byzantium, vol. 3, ed. A. Kazhdan (Oxford –
New, York 1991), 1910-1911, С. А. Иванов, Феофилакт Симоката, Свод дрвней-
ших письменьiх известий о славянах, т. 2, (VII – IXвв), (Москва 1995), 63, б.
151, (понатаму Свод 2), Curta, Sklaviniai, 88, 89, Malinovská, Development, 1, Tr-
pimir Vedriš, Balkanske sklavinije i Bugarska, in Nova zraka u europskom svjet-
lu. Hrvatske zemlje u ranome srednjem vijeku (oko 550 – oko 1150), Povijest Hr-
vata, sv. 1, Matica Hrvatska (Zagreb, 2015), 582.
6
Како придавка овде го преведуваат или го разбираат: Immanuel Bekerus,
Theophylacti Simocattae, 323, Charl de Boor, Theophylacti Simocattae, Historiae
(Leipzig 1887), 345, Кондратьев, Феофилакт Симоката, История, (АНСССР Мо-
сква 1957), 180, Веселин Бешевлиев, Гръцки извори за българската история,
Ако е придавка, местото и не претставува интерес за историча-

рите, а доколку е именка, тогаш несомнено би бил топоним изве-
ден од демоним/етноним, а тоа отвора серија можности и дилеми.
Се разбира, при третирањето на таков вид проблематика ва-
жен се јавува јазичниот аспект. Курта и Гуциокостас понудиле де-
таљна аргументација на тоа поле, кон која тешко може да се дода-
де нешто.7 Ќе потенцирам два клучни и неспорни моменти од це-
лата дискусија, кои ни покажуваат дека само од јазичен аспект
прашањето не може сигурно да се реши.
Употребата на σκλαυινία како придавка граматички е издр-
жано, но истовремено е уникатно. Никој друг византиски автор не-
ма употребено σκλαυινία како придавка.8 Теофилакт воопшто не
т. 2, БАН, София 1958, 333, прифатено кај Chrysos, Settlements, 123 – 135, Gkou-
tzioukostas, Term “Σκλαυηνία”, 638 – 646. Во некои од овие случаи преводот
е едноставно „против Словените“. Како именка го преведуваат Баришић –
Марковић, Византиски извори за историју народа Југославије (понатаму ВИ-
ИНЈ), т. 1 (Београд, 2007), 125 Peter Schreiner: Theophylaktes Simokates: Geschi-
chte (Stuttgart 1985), 209, и Иванов, Феофилакт, 63, б. 151 (кој специјално ак-
центира дека правилниот превод е војска на склавиниија, а не едноставно
Словените), Michael and Mary Whitby, The History of Theophylact Simocatta, An
English Translation with Introduction and Notes (New York 1997), 217, што е
прифатено и кај Pritsak, “Sklavinia”, 1910-1911, Curta Sklaviniai 85 – 98, Curta,
Theophylact, 195 – 209, Malinovska, Geographical Concepts, 61, New Pauly Lexi-
con (Berger, Albrecht (Berlin), “Sclavinia”, in: Brill’s New Pauly, Antiquity volu-
mes edited by: Hubert Cancik and Helmuth Schneider, http://dx.doi.org/10.1163
/1574-9347_bnp_e1115200, користено онлајн на 5 јули 2016). За различните
преводи види кај Gkoutzioukostas, Term “Σκλαυηνία”, 638, 639 и Malinovska,
Georaphical Concepts, 61, f. 2. Зборот πληθύς/πλῆθος се преведува како: мно-
штво, толпа, војска (crowd, horde, multitude), а во латинските извори еквива-
лентни зборови се: multitude, exercitus (Chrysos, Settlements of Slavs, 126).
7
Curta, Sklaviniai, 89–91; Gkoutzioukostas, The term “Σκλαυηνία”, 640-644.
8
Curta, Sklavinia, 89, (“no such adjective exists in the (medieval) Greek language”),
Curta, Theophylact, 2: „there is no adjective sklavinios in the Greek language at
употребува придавки изведени од поимот Словени. Наместо тоа

претпочита атрибутивен генетив: Σκλαυηνῶν πλήθη (мноштва (од)
Словени). Така, ако е употребена како придавка, σκλαυινία би се
јавувала исклучок и во византиската литература, и во рамките на
терминологијата користена од самиот Теофилакт.
Од друга страна, ако е во прашање именка, наоѓаме сличен
проблем: Σκλαυινία се среќава кај Теофилакт само еднаш, а во из-
ворите од 6 и од 7 в. не се среќава воопшто.
Објаснувањето на зборот како придавка има предност да би-
де поедноставно – тој би бил варијација на „мноштва Словени“ и
на „мноштва Варвари“ употребени повеќепати од Теофилакт. Кај
него наоѓаме повеќе такви терминолошки колебања меѓу: πλήθη
Ῥωμαίων/Ῥωμαϊκή πληθύς, πλήθη τῶν βαρβάρων/βαρβαρική
πληθύς, а Гуциокостас согледува директна паралела меѓу Βαβυ-
λωνίας πληθύος и Σκλαυηνίας πληθύος.9 Употребата на σκλαυι-
νία како придавка макар и уникатна сама по себе, сепак би била
доволно препознатлива како јазична форма и не би предизвикала
сериозна забуна кај читателите.
Од своја страна еднократна употреба како именка/топоним
потешко би можела да се оправда. Додека немаме особена причи-
на да дискутираме зашто, откако седум пати употребил „мноштво
Словени“, Теофилакт на осмиот пат решил да употреби „словенско
мноштво“, секако би требало да објасниме зошто, во својот при-
all“. Gkoutzioukostas, Term “Σκλαυηνία”, 644, бел 63: „The fact that the adjecti-
ves for the Slavs that we know from other sources end ... mostly in -ικός ... does
not preclude the formation of an adjective in –ιος (see also Σκλαβινίσκιος)”.
9
Gkoutzioukostas, Term “Σκλαυηνία”, 642, 643. Види и примерите за употре-
ба на придавки изведени од етноними кај Теофилакт во истиот труд с. 643,
644. Види и дебатата околу тоа дали вавилонска во случајот е придавка из-
влечена од етноним или топоним кај Curta, Theophylact, 4, 5 и Gkoutzioukos-
tas, “Sklavenia”, 3 – 5.
лично богат наратив со информации за Словените, тој требало да

создаде нов поим за да го употреби само еднаш и тоа на крајот. За-
тоа, вниманието понатаму ќе го насочам, основно, кон аргументи-
те што се понудени во корист на интерпретацијата на поимот како
именка: дали тие се доволно издржани за да ја објаснат и за да ја
аргументираат таквата можност?!
Клучен момент во целата дебата се јавува фактот што збору-
ваме за поим употребен само еднаш. Ако е именка/топоним во пра-
шање и имајќи предвид дека Теофилакт не нашол за потребно збо-
рот да го објасни, тој збор би требало да им е јасен на читателите
по некој друг начин: да е добро познат и утврден поим, да е јасен
од контекстот или да е разбирлив сам по себе. Секако најлесното и
најлогично објаснување би било првото.
До неодамна се мислеше дека поимот Склавинија се користел
широко во VII в. и дури бил име на населениот простор со Словени,
северно од Дунав. Во таков контекст не изгледаше воопшто чудно
дека кај Теофилакт Склавинија се употребува само еднаш и без ни-
какво појаснување – овој поим им бил добро познат на читате-
лите.10 Таквото убедување се потпираше на употребата на Склави-
нија на едно место во Miracula11 и на тоа што Теофан Исповедник
10
Георги Баласчевъ, Най-старата словенска държава на Балканския полуос-
тровъ VII – VIII век и нейният етнически съставъ (София, 1924), 3; Генадий
Литаврин, Славинии VII – IX вв. Социально-политические организации слав-
ян, Этногенез народов Балкан и Северного Причерноморья (Москва, 1984),
195; Иванов, Феофилакт, 63, б. 151; Berger, “Sclavinia”; Щавелева Н. И., Древ-
няя Русь в «Польской истории» Яна Длугоша (Книги I—VI) (Москва, 2004), 366,
б. 6. За Литаврин поимот кај Теофилакт едноставно ја означува територијата
населена со Словени на левиот брег на Дунав (Литаврин – Иванова, Визан-
тия и Славяни, 85, Литаврин, Славинии VII – IX вв., 197).
11
Таквиот став се потпираше на употребата на Склавинија во Miracula спо-
ред старото издание базирано на ракопис од 10 в. Vatic. gr. 797 (Литаврин,
Славинии VII–IX вв., 195).
го употребува поимот за настани во 658 и во 689/690 г.12 Меѓутоа,

по критичкото издание на Miracula од Лемерл, стана јасно дека во
оригиналот не стоело Σκλαβηνιῶν, туку Σκλαβηνῶν.13 Теофан,
пак, е извор од почетокот на IX в. кога поимот Склавинија и навис-
тина започнува да се шири14 додека ниту еден познат извор од 7 и
од 8 в. не го употребува овој поим. Според тоа, тврдењето дека по-
имот Склавинија имал широка употреба и им бил добро познат на
12
Theophanis Chronographia, ed. Carolus de Boor, vol. 1, Textum graecum conti-
nens (Lipsiae, 1883), 347 6-7, 364, 5-9, 11-18.
13
Lemerle Paul, Les plus anciens recueils des miracles de saint Demetrus, I, Le tex-
te (Paris 1979), 130, 134,14. Во преводите на Чудата изршени пред критичкото
издание на Лемерл го наоѓаме како Склавинии (Види Баришић, Теофилакт,
ВИИНЈ 1, 177, бел 7, кој го поврзува имено со единственото место кај Симо-
ката). Дека во оригиналот го немало, се гледа и од самиот текст – хаганот ги
собира сите „од Склавиниите, зашто целиот овој етнос му бил потчинет“
(курзив СС). Очигледно е исто дека дури и кога би се прифатило дека
Miracula и Теофилакт би го користеле поимот Склавинии, би имало сериозна
разлика меѓу нив. Во Миракула – множина (Склавинии) што се однесува на
потчинети субјекти на Аварите, кои заедно сочинуваат еден етнос, при што
би имало дисонанс меѓу множината на Склавинии и еднината на етнос. Кај
Теофилакт – еднина (Склавинија), составена од повеќе етноси или родови,
кои евентуано се јавуваат независни од Аварите. Дури и Литаврин кој во
1984 г. искажува сериозни сомненија во однос на отстранувањето на поимот
Склавинија од Лемерл, веќе следната година ретерира (Литаврин – Иванова,
Византия и Славяни, 85, а на 87: „исключая одно спорное место о «славя-
нах» или «Славиниях» в Аварском хаганате“). Денес изгледа повеќе нема
приврзаници на идејата дека поимот Склавинија постоел во Miracula.
14
Monumenta Germanica Historiae, Legum Sectio III, tomus II, pars II, 2,2, Conci-
lia aevi Karolini [742-842]. Teil 2 [819-842] (Hannoverae at Lipsiae, 1908), 477, 10,
11, H. Gregoire, Les sources epigraphiques de l'histoire bulgare, Byzantion IX
(1934), 768; H. Gregoire, Un Nouveau fragment di “Scriptor incertus de Leone
Armenio”,, Byzantion, t. XI (1963); 423, F Dvornik, La Vie de Saint Gregoire le De-
capolite, et les Slaves Macedoniens au IXe siècle (Paris, 1926), 61,20 – 62, 4.
читателите на Историјата на Теофилакт Симоката, не се потпира

на директни докази.
Текстот на Теофилакт Симоката, сам по себе, прилично јасно
сугерира дека во негово време не постоел утврден географски
поим, кој ја означува населената земја со Словени, северно од
Истар. Во неговата терминологија за Словените доминираат од-
редници за луѓе, додека такви за територија се јавуваат само во
единични случаи (два пати наоѓаме за словенските територии вар-
варска земја и еден пат варварски регион), а поврзани директно со
зборот Словени – само еден пат (словенски региони). Наместо соод-
ветниот топоним Склавинија, кој, во многу би го олеснил неговиот
расказ, во текстот на Теофилакт доминираат одредници, како „(об-
ласта) од онаа страна на Истар“.15
Заедно со убедувањето дека поимот Склавинија бил добро
познат во 7 в., отпадна и главното, најлогично и најприродно објас-
нување за еднократната употреба на поимот Склавинија кај овој ав-
тор. Без тоа објаснување тврдењето дека е во прашање именка ста-
нува тешко одржливо.16 Тоа што Теофилакт употребува непознат то-
поним за современиците, притоа само еднаш и без било какво појас-
нување, се претвора во сериозен и дури непремостлив проблем.
Се разбира, да се создаде самиот поим не било тешко: тоа е
вообичаен начин на изведување на топоним од демоним/етноним
15
Таа дури се нарекува област: τὴν χώραν τήν άντιπέρας τοῦ Ίστρου, Simo-
cattae, Historiarum, VIII, 6, 2.
16
Карактерно е дека во својата детаљна одбрана на тезата дека е во праша-
ње именка Курта, на два пати се навраќа на „можноста“ Склавинија да по-
стоел како топоним во 6 – 7 в. и се повикува на Miracula, макар самиот приз-
нава дека најверојатно поимот таму го немало, Curta, Sklavinia, 85, 86, 94: „It
may well be that Theophylact did not in fact invent the word, and that the term
was already used occasionally at the time to refer loosely to the lands inhabited
by Slavs.“
и затоа често се претпоставува дека поимот „Склавинија“ е созда-

ден од Теофилакт или од друг негов современик по логиката по
која се изведени од етноними географските поими: Скитија, Гер-
манија, Арабија и Сарматија.17 Но, макар да создал повеќе нови
зборови во својата Историја, Теофилакт ниту еднаш не создал ге-
ографски поим од етноним современ на него. Тој не видел потреба
ниту од Антија, ниту од Туркија, ниту од Аварија.18 Зошто тогаш би
17
Литаврин, Славинии VII – IX вв., 195: „тој е образуван по типот на поимите
„Скитија“, „Сарматија“, „Арабија“ итн.“, Иванов, Феофилакт Симоката, 63,
бел 151: „Теофилакт Симоката или некој друг негов современик го создал по
урнекот на други такви – Скитија, Сарматија и др.“ Curta, Sklaviniai, 91, 93
(„Theophylact invented a name for the land of the Slavs derived from the very
name he used for them in the History“), Berger, “Sclavinia”: A term, common
since the 6th cent. AD in Greek and Latin, derived from the demonym Σκλαβη-
νοί/ Sklabēnoí or Sclavi (Slavs)“; Curta, Theophylact, 9: „Theophylact has created
many new words … the invention of Sklavinia is nothing unusual“, ,
18
Curta, Sklaviniai, 93, 94, „There is no Avaria and no Tourkia in Theophylact’s
History. That there is instead a Sklavinia is largely due to his peculiar style and
narrative strategies“. Во другата своја статија (Curta, Theophylact, 7) го дава
следното објаснување за отсуството на поимот Аварија кај Теофилакт: There
is no Avaria, because that land is in fact Roman, having been given only tempo-
rarily to the Avars by the emperor... There was no Avaria north of the river Da-
nube, because one part of it was a formerly Roman territory that had been tem-
porarily assigned to the Avars, while the other was - the lands of the Sclavene“.
Таквото објаснување е неиздржано – истите аргументи би се однесувале и на
Словените, населени во поранешната римска провинција Дакија. Тоа не би
можело, исто така, да го објасни отсуството на Антија (види и Gkoutzioukos-
tas, Sclavenia, 6, 7). Непостоењето на Аварија и во франкските извори (кои
преферираат Хунија, види Analium Laubacensium Continuatio Altera, Annali-
um Petavianorum pars Secunda, Annalium Guelferbytany, во Monumenta Ger-
manica Historiae, SS, v. I ed. G. Pertz (Leipzig, 1825), p. 13, 17, 18, 45), зборува де-
ка причината треба да се бара во друг правец. Освен тоа, фактот што некоја
држава или племе зазеле римски територии традиционално, не било причи-
на Ромеите да не користат соодветен топоним, како што можеме да видиме
имал потреба од Склавинија? Уште поважно: зошто би создал име

на земја за која редовно зборува, но за да го употреби само еднаш
и тоа на крајот?
Поголема јасност
Бидејќи не може да е во прашање употреба на општопознат
поим, објаснувањето е побарано во две други насоки. Прво, во пот-
ребата да се постигне поголема јасност и второ, во индивидуални-
от стил на авторот.
Уникатноста и единичноста на поимот само по себе претста-
вува сериозен предизвик пред можноста Склавинија да е употребе-
на за поголема јасност. Да се тврди дека уникатен поим, кој самиот
има потреба од појаснување, бил употребен како појаснување, зна-
чи да западнеме во маѓепсан круг. Како еден невообичаен топоним
можел да ги направи работите јасни за читателите во VII в., кога
тој успеал да создаде конфузија кај подобро упатените историчари
во XX и XXI в.?19
Теофилакт Симоката опишал серија походи против Слове-
ните, претходно, без да најде за потребно да го употреби поимот
Склавинија. Би се очекувало, кон крајот на неговиот наратив, чита-
телите да се запознаени со користената терминологија. За да се во-
од честата употребата на Склавинија и на Бугарија во 9 и во 10 в. во византи-

ските извори (спореди писмото на Роман Лакапин до бугарскиот владетел
Симеон, во кое василевсот изјавува дека „иако Ромеите навикнале вие да
владеете со нивна земја, сепак не ја имаат заборавено“ (Гръцки извори за
българската история, т. 4 (София 1964, 303).
19
Забележливо е што, наспроти своето инсистирање дека причината за упот-
реба на поимот е очигледна од контекстот, Курта посветил повеќе страници
за да ја објасни таквата очигледност, а тоа зборува само за себе (Curta, Skla-
viniai, 90, Curta, Theophylact, 3, 8, 9). Малиновска, спротивно, го оценува
описот на Теофилакт како „its descriptions is very vague, lacking the proper
territory definition.“ (Malinovska, Georaphical Concepts, 61).
веде пред самиот крај нов поим, би требало, во конкретниот нас-

тан, да има нешто ново и специфично што го немало претходно и
кое немало како да се изрази преку користената до тој момент тер-
минологија. Во таа насока причината за еднократната употреба на
Склавинија кај Теофилакт е побарана во неговата желба да пости-
гне поголема прецизност на тоа конкретно место. Но, за да може
да послужи како појаснување, треба, во конкретниот случај или
контекстот да појаснува што треба да се разбере под Склавинија
или самиот збор да го појаснува контекстот.
Контекстот, во кој се сместува веста што нè интересира, е
следниот: Маврикиј дознал дека каганот намерно ја одложува вој-
ната исчекувајќи ромејските војски да бидат распуштени во своите
зимувалишта, со намера потоа да изврши напад сѐ до Константи-
нопол. Императорот му заповедал на Петар да го напушти Адрија-
нопол и „да го помине Истар“. Поминување на Истар можело да
значи подеднкаво напад против Аварите или Словените. Реченица-
та што следи и нè интересира нас појаснува – Петар се подготвува
да ја помине реката против „мноштвото на Склавинија“ или „скла-
винското мноштво“. По заповед на Петар, Ромеите, на чело со Гу-
дуин, го поминале Дунав, каде што убиле мноштво непријатели, а
заробиле други и посакале да се вратат назад, но Гудуин ги запрел.
Кога дознал за ова, каганот испратил војска да ги уништи ромеј-
ските сојузници, Антите. Во меѓувреме, мноштво Авари решиле да
поминат на страната на императорот, предизвикувајќи голем
страв кај каганот. Со настапувањето на есента, Маврикиј инсисти-
рал војската да презими „во словенските области“, што пак ќе ја
предизвика побуната, која ќе доведе до неговиот пад од власт.20
Се поставува прашањето: Дали, во конкретниот случај, имало
потреба да се создаде нов термин за да се појасни против кого е
овој поход? Одговорот би требало да е негативен. Походот не бил
20
Simocattae, Historiarum, VIII 5 - 6.
против Аварите, што е сосема јасно, а ниту ги засегнал нив, така

што тие можеле да ја искористат византиската зафатеност со Сло-
вените за да ги нападнат Антите. Потоа, јасно е кажано на кое мес-
то византиската војска го поминала Дунав кога се вратила од на-
паднатата словенска територија (Паластол) и кои се местата низ
кои поминала кога решила пак да се врати таму (Асим и Куриск),
просторот меѓу истекот на р. Искар во Дунав и градот Никопол,
т.е. местото на походот е прецизно географски дефинирано.21 Тоа
е истото место, каде што бил извршен во 594 г. походот против Пи-
рагаст и за кој, Теофилакт, воопшто не употребува Словени, Скла-
винија или слични поим, туку само „варвари“.22
Веројатно главен аргумент на Флорин Курта, во корист на тоа
дека Склавинија е именка, се јавува тврдењето дека поимот е упот-
ребен за да се појасни дека нападот бил против фактички независ-
ните Словени, а не против оние што биле реално потчинети на ка-
ганот.23
Можеби Теофилакт претпоставувал дека географијата на ве-
ќе изгубените територии по Дунав, не е доволен ориентир, а ниту
контекстот е доволно јасен и затоа решил да потенцира против ка-
ков вид Словени бил походот, преку нов поим? Меѓутоа поимот
Склавинија сам за себе нема прецизно значење. Читателите овој
невообичаен за нив и неупотребен дотогаш во текстот на Теофи-
лакт поим, можеле релативно лесно да го протолкуваат како „зем-
ја на Словени“, но поимот ни најмалку не дефинира која земја е во
прашање и со каков статус е таа. Склавинија, во принцип, не под-
21
Simocattae, Historiarum, VIII, 6, 3, Gkoutzioukostas, Sclavenia, 7.
22
Иванов, Феофилакт, 64, б. 161
23
Curta, Sklaviniai, 91, 93 („The reason for Theophylact‘s use of this proper no-
un is the narrative need to distinguish for his audience between different lands
on the northern bank of the river Danube, some controlled by Avars, others by
more or less independent Slavs“ (93), Curta, Theophylact, 9,
разбира „земја на независни Словени“. Уште помалку тоа може да

се подразбира кај Теофилакт Симоката, во чиј расказ нема поим
Аварија наспроти кој ќе се изврши разграничување. Така, Склави-
нија слободно би можела да биде територијата на потчинетите на
Аварите Словени, на независните Словени или обопштувачки поим
за земја на Словените генерално или која било област/земја на Сло-
вените.
Контекстот, од друга страна, исто така, не ни помага да зак-
лучиме дали походот на Гудуин бил против зависните од Аварите
Словени (како превенција на нивниот планиран напад) или бил на-
пад против независните Словени (за да не се остави војската да
бездејствува додека Аварите го одложуваат својот напад или затоа
што тие биле во некој вид сојуз со Аварите). Реакцијата на каганот,
кој решил, како одговор на ромејскиот напад против Словените, да
ги нападне ромејските сојузници Антите, сугерира дека овие Сло-
вени биле некако побврзани со Аварите (сојуз, зависност и сл).24
Зошто, за Теофилакт, би била важна разликата меѓу сојузни и пот-
чинети Словени ако и во двата случаи тие би биле непријатели на
Византија и дел од аварската коалиција?
Самиот аргумент претпоставува дека постоела јасна разлика
меѓу реално зависни и практично независни од Аварите Словени и
дека таа била важна за Теофилакт. Меѓутоа ништо во неговиот на-
ратив не сугерира нешто слично.
Не може да се открие некаква терминолошка специфика или
законитост кај Теофилакт во однос на тоа дали зборува за зависни
или независни Словени. При првата кампања на Приск, северно од
Дунав, против „родовите на Словените“, кога ќе настрадаат мнош-
твата на Ардагаст и на Мусокиј, е сосема спорно дали се во пра-
шање зависни или независни Словени. Аварите го сфатиле овој по-
24
Curta, Sklaviniai, 93.
ход како нарушување на мирот од страна на Ромеите, додека

Приск тврдел дека „војната е започната против Словените, зашто
договорите и спогодбите со Аварите не ја спречуваат војната со Ге-
тите“.25 Големите успеси на Приск го разгневиле каганот и тој ре-
шил да ги нападне Ромеите, против што се искажале некои негови
великодостоинственици, кои сметале дека „тој неправедно се лути
на Ромеите“. Каганот се согласил на мир под услов да добие дел од
пленот што го зел Приск од Словените, зашто, како што вели: „тој
ја нападнал мојата земја и им нанел зло на моите поданици“.26 И
така при сиот овој нејасен статус на нападнатите Словени, Теофи-
лакт немал потреба да се изјасни или да го употреби поимот Скла-
винија. Од друга страна, кампањата на Петар против Словените,
кога е убиен Пирагаст, сосема очигледно не е во нарушување на
договорот со Аварите27 и според тоа е против независни Словени,
меѓутоа овде повторно ја немаме Склавинија.
Терминологијата искористена во кампањата против τῆς
Σκλαυηνίας πληθύος кореспондира повеќе со онаа во првата кам-
пања на Приск, против Словените северно од Дунав, за кои кага-
нот претендирал дека се негови поданици и се наоѓаат на негова
земја. Наспроти „Склавинија“ би стоело „варварска земја“, а нас-
проти „словенски региони“ – „варварски регион“. Ниту еден сли-
чен поим не наоѓаме во првата кампања на Петар против неспорно
независните Словени на Пирагаст северно од Дунав (само „вар-
вари“ и „мноштво варвари“). Меѓутоа дејствијата против τῆς Σκλα-
υηνίας πληθύος всушност биле водени во истите области каде што
нападнал Петар во 594 г. кога војувал со Пирагаст.28 Отсуството на
каква било терминолошка доследност или обврзаност на поимот
25
Simocattae, Historiarum, VI. 6.
26
Simocattae, Historiarum, VI. 11
27
Simocattae, Historiarum, VII, 4, 5
28
Иванов, Феофилакт, 64, б. 161
Склавинија, со идеја за независност на Словените, се чини очиг-

ледна.
Тоа што каганот претендирал дека има власт над Слове-
29
ните – дури и оние северно од Никопол, но пак бил подготвен да
се договара да добие дел од пленот што Ромеите го зеле од нив, за-
едно со фактот што Ромеи и Авари се договориле: „Истар ќе стане
граница меѓу Ромеи и Авари, но против Словените реката може да
се поминува“30 ни покажува една исклучително комплицирана и
променлива ситуација на обврзаност, претензии и зависност, при
која, секој обид за прецизирање и за спротивставување на зависни
наспроти независни Словени изгледа премногу амбициозен и дури
бесмислен.
Курта, како дополнителна причина за употреба на „Склави-
нија“ од Теофилакт, ја наведува желбата да се појасни дека војска-
та на Аварите, која била испратена против Антите, не поминала
низ териториите на Словените северно од Дунав (која се јавувала
како најкраткиот пат), туку веројатно јужно од неа, низ Мизија.31 За
да може да се употреби овој аргумент, сепак прво треба да се дока-
же дека Аварите поминале низ Мизија, за што меѓутоа немаме по-
датоци. Аварите и Ромеите, во соодветниот момент, биле во состој-
ба на војна и едно поминување на Аварите низ ромејска територија
би требало да се забележи некако од Теофилакт. Многу поприро-
ден и лесен начин да постигне јасност за Теофилакт, во случајот,
би бил да каже дека војската испратена против Антите поминала
јужно од Дунав додека ромејските сили биле северно од реката, на-
место да се воведува нов топоним. Освен тоа, не е јасно зошто
овие две маршрути на аварскиот поход да се единствените можни.
Тој можел (и тоа изгледа пологично и оправдано) да биде извршен
29
Curta, Sclavinia, 93
30
Simocattae, Historiarum, VII. 15
31
Curta, Theophylact, 8.
преку Трансилванија, и така би се избегнало двојното поминување

низ непријателска територија на пат кон ромејските сојузници Ан-
тите и на враќање, било таа непријателска територија да е онаа на
Ромеите или онаа на нападнатите од Византија „независни Сло-
вени“.
Симоката пишува за луѓе во Константинопол околу 630 г.32
Ако воведува нов поим како појаснување, тоа го прави, имено, за
нив. Но, дали поимот Склавинија се јавува соодветен за именување
на просторот северно од Дунав како „словенска земја“ за читате-
лите во Константинопол околу 630 г.? Во тоа време ниту Склави-
нија, ниту земја на Словените повеќе не можеле да бидат така нед-
восмислено асоцирани и лоцирани северно од Дунав, затоа што го-
лем дел од Словените веќе живееле во од нив контролирани об-
ласти, јужно од таа река. Ако, Маврикиј, пишувајќи пред 602 г. не
употребува Склавинија за територијата северно од Дунав, во Стра-
тегиконот, колку понеприродно е тој да се појави три децении по-
доцна во изменети услови, кога Дунав повеќе не се јавува како гра-
ница меѓу Ромеите и Словените?
Важна теоретска слабост на аргументот за употреба на „Скла-
винија“, како појаснување на ова место во текстот на Теофилакт,
се јавува тоа што овој аргумент, во науката, се појавува повеќе во
функција да ја објасни евентуалната употреба на Склавинија како
именка или како топоним, а не е предизвикана од објективна не-
јасност во изворот.33 Аргументот исто претпоставува дека Теофи-
лакт на ова место сакал да биде прецизен кога, самиот опис на
настаните, е всушност воопштен. Тоа не е единствениот случај ко-
га тој ги наведува походите против Словените воопштено и генера-
лизирано. Заслужува да се одбележи дека Теофан Исповедник,
32
Michael Whitby, The emperor Maurice and his historian: Theophylact Simocatta
of Persian and Balkan Warfare (Oxford, 1988), 39, 40, 50, 51.
33
Gkoutzioukostas, Sclavenia, 8.
при интерпретацијата на истиот текст на Теофилакт, не ја сфатил

претпоставената потреба да се прецизира кои Словени биле на-
паднати. Походот е зад Истар, но Словени или Склавинија не се
спомнати, така што станува нејасно кој е жртва на походот.34
Вестите за овој воен поход на Ромеите против τῆς Σκλαυηνί-
ας πληθύος се сосема кратки и општи, за разлика од претходните
походи, кога се наведуваат конкретни имиња на словенски водачи,
имиња на реки во словенската територија, како и мноштво други
детали. Не дека и порано не наоѓаме општи констатации од овој
тип, како онаа според која Приск „бил испратен од императорот
кон Истар, за да може родовите на Словените да бидат спречени
да ја поминуваат реката и присилени да ја остават Тракија на
мир“.35 Меѓутоа, описот на дејствијата на Приск понатаму е дета-
лен, а на Гудуин, против „Склавинија“, – не е. Доколку го бараме
она што е специфичното во конкретниот случај и што би можело
да предизвика воведување на нов поим, тогаш причината за упот-
ребата на „Склавинија“ би требало да е, имено, во оваа каракте-
ристика на овој опис – неговата општост. Поимот би требало да би-
де неодреден и употребен за да се избегне прецизност, а не да се
постигне таква. Склавинија со базично значење „земја на Словени“
би можела да се однесува на словенските територии генерално,
или на која било од словенските територии северно од Дунав. При-
чина за неговата употреба би можела да биде недостаток на довол-
но прецизна информација од страна на Теофилакт за овој поход
или желба да го скрати текстот на тоа место, кое се јавува како
подготовка кон важниот расказ за падот на Маврикиј. Меѓутоа, пак
би останало необјасниво зошто бил потребен нов термин за гене-
рализација кога веќе порано се искористени серија други такви,
зашто можело да се каже, како на другите места, дека походот е
34
Theophanis, Chronographia, 284, 9 - 15
35
Simocattae, Historiarum, VI. 6
против: „Словените“, „словенските родови“, „словенскиот етнос“,

„мноштвата на Словените“. Притоа „склавинија“ како придавка
(„словенското мноштво“) би служела подеднакво добро како гене-
рализација. Очигледно, ниту идејата за потреба од избегнување
прецизност преку генерализација, не претставува задоволувачко
објаснение за создавањето на топоним Склавинија.
На крајот, во конкретниот случај, нема ништо што не можело
да се изрази со терминологија дотогаш употребувана од Теофи-
лакт и според тоа воведувањето на нов термин останува неоправ-
дано, непотребно и необјасниво.
Заклучокот, значи, би требало да биде дека Склавинија, во
конкретниот случај, не може да послужи за создавање на поголема
јасност. Ниту поимот Склавинија самиот за себе го појаснува кон-
текстот, а ниту контекстот – него. Ниту, пак, описот бара воведува-
ње нов поим.
Избегнување на монотонија и повторување

Друго понудено објаснување е стремежот на Теофилакт Си-
моката да избегне монотонија и повторување.36 Овој аргумент, ме-
ѓутоа, е очигледно неодржлив. Еден поим употребен само еднаш
на крајот на долг наратив не може да послужи за избегнување на
монотонија или на повторување. Но, пак и самата претпоставена
желба на Теофилакт се јавува фиктивна, затоа што тој немал ни-
какви проблеми да биде монотон и репетитивен во однос на Сло-
вените. Теофилакт, за Словените и за војните со нив, употребува:
37 пати – варвари, 13 пати – Словени, 3 пати – Гети, 7 пати –
Σκλαυηνῶν πλήθη, 5 пати – βαρβάρων πλήθη. По еден пат се сре-
ќаваат само категориите: словенски родови, словенски етнос, Скла-
винија. Во две од византиските кампањи, северно од Дунав, тој
36
Curta, Theophylact, 9 – „Theophylact‘s key stylistic features is the obsession to
avoid monotony and repetition ... Sklavinia was a solution to that problem“.
употребува само еден поим – варвари: против Мусокиј (11 пати) и

против Пирагаст (6).
Терминологијата употребена од Теофилакт за Словените би
можела да се претстави на следниот начин:
(SE-SP-S-B) – (PS-B) – (G-S) – (S-S-PS-(B-B) – (SGs-B-S-G) – (SP-PS Ар-
дагаст) – (S-B-B-S-S-B-B-B) – (S-B-B) – (B-B-B-B-B-B-B-B-B-B (Мусокиј) –
(BP- BGe - BGe) – (BX-B-SP-B-B) – (S-B-G-B-B-B-B-B) – (SP – S – BP) – (B-PB-
B-PB-B-B-B-B (Пирогаст) – (S-S (Тиса) – (SCLP-SX-PB).37
Како што гледаме Склавинија се јавува дури на крајот и спо-
ред тоа таа не можела да служи за избегнување монотонија или
повторување. Курта прецизира дека употребата на Склавинија се
јавувала неопходна „especially if Theophylact wanted to avoid repe-
ating the circumlocution “the lands of the Sclavenes (τῶν Σκλαυη-
νῶν χώραις)”.38 Меѓутоа Σκλαυηνῶν χώραις исто се среќава само
еднаш кај Теофилакт Симоката и тоа по τῆς Σκλαυηνίας πληθύος,
што го прави неточен овој аргумент.
Употребата на Склавинија, како придавка, би служело не по-
лошо на целта да се избегне повторување.39 Притоа, ако зборот
Склавинија е употребен за да се избегне повторување, тоа би значе-
ло дека тој се јавува еквивалентен на τῶν Σκλαυηνῶν πλήθη, кој е
употребено седум пати претходно, и според тоа би требало да е
употребен во функција на придавка.
37
Притоа S значи Sclavini, SCL – Sclavinia, P – plethios, B – barbari, E – ethnos,
G – Geti, Gs – genos, Ge –ges, земја, X – hora. Поимите се групирани во заг-
ради, според начинот на кој се групирани во наративот на Теофилакт, а во
курзив се дадени термините употребени за Словените северно од Дунав.
38
Curta, Theophylact, 9
39
Gkoutzioukostas, Sclavenia, 8.
(Не)вклопеност на поимот во терминологијата на Теофилакт Си-

моката
Теофилакт ретко употребува територијални поими кога се во
прашање воени активности против Словените. Поимите во еднина,
како земја или област, ги поврзува со варвари или со име на кон-
кретен водач (Ардагаст), а не со Словени.40 Во единствениот случај
кога поврзува територијален поим со Словени тоа не е земја, туку
региони, области (множина: τῶν Σκλαυηνῶν χώραις).41 Во визијата
на Теофилакт северно од Дунав живеат „словенски родови“ (Σκλα-
υηνῶν γένη), таму има повеќе региони, секој со свој водач, секој
водач со свое „мноштво Словени“.42 Силите, со кои се судираат Ро-
меите, било на Балканот, било кога навлегуваат во една или во
друга словенска област, се определувани или како πλήθη Σκλαυη-
νῶν или како τῶν βαρβάρων πλήθη. Тие дејствуваат независно ед-
ни од други и не сочинуваат некоја целина, освен како потенцијал-
ни непријатели на империјата. Наспроти тој обединувачки еле-
мент, тие се наоѓаат во различен степен на обврзаност со аварски-
от каган – од потчинетост или сојузништво до непријателство. Ед-
на нестабилна и постојано променлива ситуација. Територијата на
Словените северно од Дунав во визијата на Теофилакт не е ниту
политички единствен ентитет (сојуз или сл.), ниту претставува ге-
ографска целина. Нејзиното именување со општ територијален по-
им Склавинија и претставување како обединета воена сила во ед-
нина – Σκλαυηνίας πληθύος е во дисонанс со сликата што гене-
рално ја презентира Теофилакт.
40
Simocattae, Historiarum, VI.10: βαρβάρου γῆς (p. 260, 18); VIII. 6: βαρβάρων
γῆς (p. 325, 183); VI. 11: βάρβαρων χώραν (p. 264, 3-4).
41
Simocattae, Historiarum, VIII.6 (p. 324, 5-6).
42
Спореди: Πειράγαστος φύλαρχος δέ οὗτος τῆς πλεθούς έκείνης τῶν
βαρβαρῶν (Simocattae, Historiarum, VII. 4, (p. 227, 24 – 228, 1), или за нападот
против τόν Άρδάγαστον διατέμνονται χώραν, во која Ромеите убиле со меч
πλήθη Σκλαυηνῶν (VI, 7, р. 253, 5, 18, 19).
Целта на византискиот поход била τῆς Σκλαυηνίας πληθύος,

но за време на самиот поход и потоа се користи друга терминоло-
гија. За време на борбите се убиени πλήθη πολεμίων (мноштва
непријатели). Веднаш, откако походот против τῆς Σκλαυηνίας
πληθύος е извршен успешно, на војската ѝ е заповедано да остане
не во Склавинија или дури во словенска земја или област, туку да
остане έν ταῖς τῶν Σκλαυηνῶν χώραις (во словенските области).
Овде противречноста меѓу „словенски области“ и „Склавинија“ е
видлива.43 Понатаму војската одбива да презими не во Склавинија,
туку во „областа од онаа страна на Истар (τήν χώραν τήν άντιπέ-
ραν τοῦ Ίστρου), зашто мноштва варвари (τό πλήθη βαρβάρων)
слично на бранови ја преплавуваат“.44 Овде се јавува нова против-
речност меѓу мноштвото на Склавинија против кое е походот и
мноштвата варвари што ја преплавуваат земјата, во која требало
да останат Ромеите по походот (наречена конкретно: „словенските
области“, „областа од онаа страна на Истар“, „варварската земја“).
Затоа Курта доаѓа до заклучок дека „Godwin’s operations of 602,
however, were directed only against one of those hordes, namely that
from Sklavinia, ‘the territory of the Sclavenes’“.45 Овде Курта под
„мноштва варвари“ очигледно разбира обопштувачки поим за вар-
варските сили северно од Дунав од кои Словените се само дел. Ме-
ѓутоа, овде мноштва варвари се само Словените: πλήθη βαρβά-
ρων е употребено како замена на πλήθη Σκλαυηνῶν, како и многу
пати претходно. Тоа се „мноштвата варвари“ во „словенските об-
ласти“ во кои Ромеите добиле заповед да презимат. Во таква ситу-
ација „мноштвото на Склавинија“ би требало да биде не Словени-
те како едно од варварските мноштва Северно од Дунав, туку само
43
На ова разминување меѓу еднина и множина обраќа внимание и Curta,
Sklaviniai, 92, 22.
44
Simocattae, Historiarum, VIII, 6 (p. 324, 9, 10)
45
Curta, Sklaviniai, 93
една од словенските области со нејзиното „мноштво“, како што

следи и од тоа што и двата збора се во еднина, наспроти множина-
та во Σκλαυηνῶν χώραις и πλήθη βαρβάρων. Во прашање не би
била „земјата на Словените“ (генерално) или некаков конкретен то-
поним, туку едноставно една од земјите на Словените, непознато
која од сите оние што се северно од Дунав. Тоа би била сосема бес-
мислена и неразбирлива употреба, освен ако поимот е употребен,
имено, за да се избегне прецизност. Меѓутоа, ниту ова објаснување
не изгледа убедливо, зашто би значело дека императорот му запо-
веда на врховниот командант на војските на Балканот да нападне
само една од словенските области северно од Дунав.
Примарен елемент во сите воени операции што ги опишува
Теофилакт против Словените се јавуваат луѓето (Словени, Гети,
варвари), а не земјата на која живеат.46 Луѓето се спомнати, наспро-
ти територијата, седум пати повеќе. Во таков контекст именување-
то на просторот северно до Дунав со единствен поим Склавинија, а
на луѓето таму како нејзин атрибут (мноштво на Склавинија) стои
неприродно и погрешно. За разлика од тоа употребата на
σκλαυηνία како придавка би се вклопила подобро: таа би била
слична и аналогична на τῶν Σκλαυηνῶν πλήθη и на τῶν βαρβά-
ρων πλήθη, кои се употребени претходно за Словените вкупно 12
пати.
Формулацијата κατά τῆς Σκλαυηνίας πληθύος е невообичае-
на не само во рамките на Теофилактовата историја, но и генерално
за византиските извори. Σκλαυηνῶν πλήθη се употребува често во
46
Chrysos, Settlements of Slavs, 126 е на мислење дека и во случајот кога е
употребена Склавинија „it is obvious that what is meant here is not a geogra-
phical or political unit but a group of people, the Slavene crowd.“ Курта се сог-
ласува принципиелно со тоа, но прави забелешка дека не секогаш plethe оди
со војска, меѓутоа алтернативите што ги наведува се однесуваат исто на луѓе,
а не на земја (Curta, Theophylact, 4, спореди и Gkoutzioukostas, Sclavenia, 3).
периодот од VI до VIII47, и воопшто, πλήθος/πληθύς е еден од нај-

честите термини што го придружуваат етнонимот Словени во тоа
време. По смисла се однесува имено на луѓе (мноштво луѓе) и вој-
ска, а во случајот би бил употребен со географски поим во еднина.
Никој друг византиски автор не употребува πληθύς со „Склави-
нија“, туку само со „Словени“. Кај Теофилакт исто, исклучувајќи го
ова место во сите други слични ситуации (вкупно седум), се употре-
бува Σκλαυηνῶν πλήθη.
Дали поимот постоел во оригиналот

Σκλαυνία кај Теофилакт стои неприродно по повеќе основи.
Ако е придавка – тоа е единствена и уникатна употреба во визан-
тиските извори генерално и кај Теофилакт конкретно. Ако е имен-
ка – тоа е уникатна и единствена употреба кај Теофилакт, но и во-
општо во изворите од – VI/VII в. Како топоним таа воопшто не се
вместува во терминологијата на Теофилакт Симоката и повторно е
уникатна за времето. Употребата на πληθύς со Склавинија е уни-
катна за византиските извори во целина. Дали оваа многустрана
уникатност и неприродност не сугерира, всушност, дека е во пра-
шање нешто што го немало во оригиналот, а било вметнато / моди-
фицирано подоцна кога поимот Склавинија како именка и топоним
биле веќе во активна употреба? Тоа ми изгледа единствен начин
да се заштити интерпретацијата на Склавинија кај Теофилакт како
именка и како топоним.
47
Освен кај Симоката (каде што го имаме седум пати) го наоѓаме и кај Проко-
пиј (Свод древнейших письменх известий о славянах, т. I, (I – VI вв.) (Москва
1994) (понатаму Свод 1), 195, 197, ВИИНЈ I, 45, 49); Менандар (Свод 1, 319); во Чу-
дата (Lemerle, Les Plus Anciens, I, 137, 5-9, 218, 9; Свод 2, 105, 120 (159), 125 (179),
127 (180), 157.); Теодор Синкел (Свод 2, 85); Патријарх Никифор (Nicephori, Ar-
chiepiscopi Constantinopolitani, Opuscula Historica, ed. Carolus de Boor (Lipsi-
ae, 1880), p. 58, 1, 148, 2, 3), Теофан - πολλά πλήθε τῶν Σκλάβων (Theophanis,
Chronographia, p. 364 13-14, 433, 3)
Дополнителна светлина врз ова прашање може да фрли и

прегледот на авторите, кои го користеле Теофилакт Симоката. Не
само што никој друг пред него или во негово време не го користел
поимот Склавинија, но и никој подоцна не го има преземено од кај
него. Патријархот Никифор, кој ја создал својата историја како
продолжение на делото на Теофилакт,48 воопшто не го употребува
поимот Склавинија. Теофан, кој, во втората деценија на IX в., ко-
ристи повеќе пати „Склавинии“ и кој, својата информација за вре-
мето на Маврикиј, ја базира врз Теофилакт, на соодветното место
не употребува „Склавинија“.49 Теофан воопшто не употребува
Склавинија во делот што го базира на Симоката и за прв пат ќе го
употреби за настаните од 658 г. понатаму и само за просторот јуж-
но од Дунав. Така, не само што немаме податоци дека Теофилакт
го зел од некој друг поимот Склавинија, туку нема ниту знаци некој
да го има земено од кај него!
Уште еден знак дека никој не позајмил Склавинија од Теофи-
лакт е и различниот начин на кој се употребува подоцна од визан-
тиските автори од IX в. Кај Теофилакт би имале Склавинија во ед-
нина – недефинирана област сочинета од повеќе „словенски об-
ласти“, секоја со свој водач. Меѓутоа, во византиските извори се
употребува главно множина, а во случаите кога е еднина50 тоа се
однесува до конкретна словенска област со свој водач, т.е. истото
што Симоката го нарекува не „Склавинија“, туку словенска област
или област на соодветен словенски водач, како Ардагаст.
48
Cyril Mango, Nicephori Patriarchae Constantinopolitani, Breviarum Histori-
cum, Corpus Fontium Historiae Byzantiniae, XIII (Dumbarton Oaks, Washing-
ton, 1990), 7.
49
Theophanis, Chronographia, 284, 6 – 25. Се разбира тоа може да се должи на во-
општениoт начин на кој го пренесува овој пасус, но тоа не го менува фактот –
во делот базиран врз Теофилакт Теофан не употребува Склавинија воопшто.
50
Dvornik, La Vie de Saint Gregoire le Decapolite, 61, 20 – 62, 4.
Четири од петте зачувани преписи на историјата на Теофи-

лакт Симоката потекнуваат од еден и ист ракопис настанат во сре-
дината на Х в. (Vaticanus Graecus 977). Тоа отвора реална можност
поимот да бил додаден/модифициран, имено, во овој ракопис или
пак да е продукт на едноставна грешка при препишувањето, која
понатаму се пренела и во останатите. Сличен пример претставува
модифицирањето на зборот Σκλαβηνῶν во Σκλαβηνιῶν во препис
на Miracula од Х в. (Vaticanus Graecus 797).51 Имаме временско сов-
паѓање – се среќава на по само едно место во текстот, се употребува
и во двата случаи во однос на некако поврзани – сојузни на Аварите
Словени, кои би биле употребени за голем напад над Византија.
Се разбира тоа е можност која засега не може ниту да се до-
52
каже, а ниту да се исклучи. Една грешка/модификација при пре-
пишувањето сепак би можела да ја објасни подобро од другите две
хипотези оваа повеќедимензионална невообичаеност на Σκλαυη-
νίας πληθύος.
Полесното и помалку проблематичното од двете понудени во
науката објаснувања, според тоа, е дека Склавинија во τῆς Σκλαυη-
νίας πληθύος е придавка и еквивалент на Σκλαυηνῶν πλήθη, от-
колку специјално воведување на нов топоним. Единствен начин да
се заштити тезата дека е во прашање именка е ако се прифати дека
таа се јавува како резултат на модификација на оригиналниот
текст, извршена во Х в. Тоа, меѓутоа, освен што не може сигурно
да се докаже, исто така би значело дека именката Склавинија ори-
гинално не постоела во Историјата на Теофилакт Симоката. Упот-
ребата на Склавинија како именка и топоним во оригиналот изгле-
да прилично проблематично. Сето тоа ја поставува под сериозно
сомнение проширената теза дека првата употреба на топонимот
„Склавинија“ била кај Теофилакт Симоката.
51
Види Lemerle, Les Plus Anciens …I, 130, 134,14, Curta, Sklaviniai, 88
52
Како што точно забележува Gkoutzioukostas, Sklavenia, 8
Stojko STOJKOV
“SCLAVINIA” IN THEOPHYLACT SIMOKATTA’S HISTORY
-SUMMARY-
In his article “Sklavenia” (“Σκλαυινια”) revisited”, Andreas

Gkoutzioukostas included me in the debate on the question whether
“Sclavinia” at Theophylact Simokatta’s History was an adjective or a
noun, counting me among historians who support the second thesis.
He did this through a free interpretation of my presentation at the
Byzantine Congress in Belgrade in 2016: "The term Sclavinia – Byzan-
tine invention or Western influence?" in which I did not take clear po-
sition on whether Theophylact’s “Sclavinia” is a noun or adjective.
This article aims, not just to clarify my position on the raised questi-
on, but also to add some additional arguments through examination
of terminology Theophylact used for Slavs.
The conclusion is that both interpretation of word “Sclavinia”
as adjective and noon have their week points. Therefore, alternative
possibility is presented: that “Sclavinia” did not exist at all in the ori-
ginal of the History, but rather was a modification occurring in the
10th century in a similar way as in the case of The Miracles of Saint
Demetrius. This is considered as only way to be defended interpretati-
on of ‘Sclavinia” in Theophylact’s texts we possessed as a noun, but it
also means that there was not “Sclavinia” in the original text at all.
The possibility of existing of noon “Sclavinia” in the original of Theo-
phylact’s History is considered as unlikely.
УДК 94 (450.82 : 497.7)

94 : 355 (=131.1 : 497.7)
Salvatore COSTANZA
Università Nazionale e Capodistriaca di Atene
SICILIANI SULLE ROTTE DELLA MACEDONIA:

MANFREDI ALLA BATTAGLIA DI PELAGONIA (1259)
La storia delle relazioni tra la Sicilia sveva e la Macedonia è sig-

nificativa per valutare il flusso di scambi verificatisi in tale ambito di
interazione tra il Mediterraneo e i Balcani occidentali. Di fatto il reg-
no normanno-svevo ha tentato a più riprese la via di espansione nel
Levante dalle molteplici suggestioni, entrando in competizione o in
aperto conflitto con Bisanzio. Gli eserciti siciliani sono passati, per-
tanto, più volte sull’altra sponda dell’Adriatico, entrando, quindi, nel
territorio della Macedonia. Al di là delle contingenze fattuali non
esenti talora da un carattere di brigantaggio e predoneria, queste spe-
dizioni offrono un’occasione irripetibile di incontro culturale tra po-
poli occidentali e balcanici.
Si esamina, pertanto, una pagina istruttiva delle relazioni tra la
Sicilia medievale, la Macedonia e l’Impero bizantino alla vigilia della
restaurazione paleologa.1 In tale prospettiva si delinea l’analisi dell-
1
Sulla prospettiva della renovatio Imperii amplificata dalle fonti paleologhe, cfr.
P. Wirth, „Die Begründung der Kaisermacht Michaels VIII. Palaiologos“, Jahr-
buch der Österreichischen Byzantinischen Gesellschaft 10 (1961): 85-91; R. Macri-
des, „The New Constantine and the New Constantinople – 1261?“, Byzantine and
Modern Greek Studies 6 (1980): 13-41; A.-M. Talbot. „The Restoration of Constanti-
nople under Michael VIII “, Dumberton Oaks Papers 46 (1992): 295-302
42 Salvatore COSTANZA, Siciliani sulle rotte della Macedonia...
’avventura militare dei siciliani diretti in Macedonia, essendo coinvol-

ti nello scontro decisivo avvenuto nei pressi di Pelagonia (Bitola) alla
fine di luglio del 1259.2 Attraverso questa indagine è possibile illumi-
nare un episodio saliente di un conflitto militare e politico, che con-
duce i soggetti provenienti dal Mediterraneo sulla scena dei Balcani.
In merito agli attori di tale processo d’interrelazione si osserva
in via preliminare che si fa riferimento al Mezzogiorno peninsulare e
alla Sicilia ricompresi nei domini che gli Hohenstaufen ereditano da-
gli Altavilla in seguito al matrimonio tra Enrico VI, l’iniziatore della
dinastia sveva sulle sponde del Mediterraneo e Costanza, ultima espo-
nente della dinastia normanna. D’altro canto si considera lo spazio
macedone nella sua integralità, dovendo includere ugualmente la Ma-
cedonia Egea (Egeiska Makedonija). Altrimenti, riguardo all’area di Pe-
lagonia interessata dagli avvenimenti trattati nella presente analisi ri-
sulterebbe priva di senso un’opposizione anacronistica tra Bitola e
Hlerin (Florina) sulla base di frontiere artificiali stabilitesi di fatto so-
lo nell’ultimo secolo.
Nella prospettiva di un incontro non solo militare, ma altresì
politico bisogna evidenziare la partecipazione del re Manfredi di Sici-
lia nell’alleanza contro la restaurazione dell’Impero d’Oriente, come
riferiscono le fonti greche Giorgio Pachymeres e Niceforo Gregoras.3
Manfredi si rivela, a tale proposito, il continuatore della tradizi-
onale politica perseguita dai suoi antenati normanni con l’obiettivo di
2
Sul problema della datazione, vd. D. Nicol, „The Date of the Battle of Pela-
gonia“, Byzantinische Zeitschrift 49 (1956): 68-71.
3
Vd. D. J. Geanakoplos, „Graeco-Latin relations on the eve of the Byzantine re-
storation: The Battle of Pelagonia – 1259“, Dumberton Oaks Papers 7 (1953): 134-
136; R. Mihajlovski, „The Battle of Pelagonia, 1259: a New Look at the March Ro-
utes and Topography“, Byzantinoslavica 54 (2006): 282; B. Pavlović, “Nikephoros
Gregoras und das Nikänische Reich“, in: Byzanz und das Abendland IV. Studia By-
zantino-Occidentalia, edited by E. Juhász (Budapest 2016): 222-224.
raggiungere una notevole influenza nel Mediterraneo orientale, an-

che se la grande stagione della supremazia commerciale nel Levante
si era conclusa in effetti con la morte di Guglielmo II il Buono (1189).4
Sogni di gloria nei Balcani erano vagheggiati già da Enrico VI di Ho-
henstaufen, il quale caldeggiava l’idea della renovatio Imperii nel Me-
diterraneo ed era animato dal desiderio di riportare in auge le ambizi-
oni dei suoi predecessori normanni sul trono di Sicilia. La sua morte
prematura nei pressi di Messina (1197), tuttavia, impose una pausa for-
zata ad ogni progetto concreto in tal senso.5
Di fatto il coinvolgimento di Manfredi nel conflitto deciso dalla
battaglia nella pianura di Bitola non è riducibile con uno schema sem-
plicistico ad un mero intervento in aiuto del suocero, il despota dell’E-
piro Michele II Doukas, del quale aveva appena sposato in seconde
nozze la figlia più grande Elena Doukaina (1242-1271). Il 2 giugno 1259
alla vigilia del conflitto antiniceno si celebrò, infatti, nel castello fri-
dericiano di Trani il matrimonio tra lo Svevo e la diciassettenne figlia
del despota giunta dall’Oltremare.6 Tale unione sigillava appunto l’al-
4
Vd. le conclusioni di D. J. Geanakoplos, Graeco-Latin relations...., 101; H. Wie-
ruszowski, „The Norman Kingdom of Sicily and the Crusades“, in: A History of
the Crusades, edited by K. M. Setton, R. L. Wolff and H. W. Hazard, Philadelphia:
University of Pennsylvania Press, 1962, vol. II, 42 = Ead., Politics and Culture in
Medieval Spain and Italy. (Roma: Edizioni di Storia e Letteratura, 1971), 49
5
Per gli ambiziosi progetti orientali di Enrico VI come erede politico dei Nor-
manni Roberto Guiscardo, Ruggero II e Guglielmo II, vd. F. Dvornik, Gli Slavi nel-
la storia e nella civiltà europea. (Bari: Laterza 1968), 139
6
Su tale unione dinastica in funzione antinicena coronata dalla nascita di quat-
tro figli, cfr. V. Del Giudice, „La famiglia del Re Manfredi“, Archivio storico per le
Provincie napoletane 3 (1878), 55-56; M. Dendias, „Έλένη Άγγελίνα Δούκαινα,
Βασίλισσα Σικελίας καί Νεαπόλεως“, Ήπειρωτικά Χρονικά 1 (1926) 219-
294; D. J. Geanakoplos, Graeco-Latin relations...., 112; St. Runciman, I Vespri sici-
liani. Storia del mondo mediterraneo alla fine del tredicesimo secolo, (Bari: Dedalo,
1971), 63; H. Wieruszowski, Politics and Culture in Medieval Spain and Italy. Storia
leanza siculo-epirota conclusa in tutta fretta all’indomani della morte

di Teodoro II Laskaris (agosto 1258) e della drammatica presa del pote-
re nell’Impero di Nicea da parte dell’aristocratico Michele Paleologo.
Il fanciullo Giovanni IV, l’erede dei Lascaridi venne esautorato, acce-
cato e detronizzato dal fondatore della nuova ed ultima dinastia bi-
zantina.7
Riguardo alla partecipazione dello Svevo al conflitto non si trat-
ta certo di un movente di solidarietà familiare, ma di un disegno mili-
tare peculiare, che s’inserisce nel piano strategico di rinverdire i dise-
gni di espansione nel Levante ai danni dei Bizantini già concepiti a va-
rie riprese dai sovrani normanni di Sicilia.
In linea con questa tradizione consolidata in politica estera
Manfredi assediò i possedimenti sulla costa adriatica attorno a Drać e
Valona (1258) già occupati dai Normanni tra la fine dell’XI e gli inizi
del XII secolo e recatigli ora ufficialmente in dote dalla moglie epiro-
ta. Lo Svevo era animato dal proposito dichiarato di costituire un soli-
e Letteratura 121. (Roma 1971), 243 n. 2; K. M. Setton, The Papacy and the Levant
(1204-1571), vol. I, The Thirteenth and Fourteenth Centuries, (Philadelphia: The
American Philosophical Society, 1976), 81; D. M. Nicol, The Last Centuries of By-
zantium 1261-1453. (Cambridge: University Press, 1988, 1993)2, 14, 32; Id., The By-
zantine Lady Ten Portraits 1250-1500. (Cambridge: University Press, 1994), 14, 16.
7
Cfr. D. M. Nicol, The last centuries..., 32; J. A. Fine jr., The Late Medieval Balkans.
A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. (Ann Ar-
bor: University of Michigan Press, 1994), 161; T. Shawcross, „In the Name of the
True Emperor: Politics of Resistance after the Palaiologan Usurpation“, Byzan-
tinoslavica 66 (2008): 203-227; M. Nicolić and B. Pavlović, „Slika Mihajla VIII u de-
lima Istorićara epoche Paleologa [The image of Michael VIII in the historical
works of the Palaiologan period]“, Zvornik 54 (2017): 143-149, 154-156 con analisi
delle conseguenze di tale traumatico avvento al trono, la cui percezione come
un’usurpazione violenta ai danni del figlio bambino di Teodoro II rimase a lungo
predominante.
do dominio balcanico.8 Si rinnova così un ambizioso progetto concepi-

to per estendere l’influenza siciliana in Grecia, Albania e Macedonia.
Il controllo delle due sponde dell’Adriatico e dei territori contermini
avrebbe potuto, infatti, garantire le migliori opportunità per una
eventuale conquista su larga scala di tutta la penisola balcanica.9
L’importanza strategica di tale disegno non sarebbe sfuggita al suc-
cessore sul trono di Sicilia, Carlo I d’Angiò, il quale liquidò in modo
traumatico la dinastia degli Hohenstaufen col supporto determinante
del Papato, ma aspirò nel contempo a perseguirne la politica balcani-
ca e a recuperare le proiezioni del Regno normanno-svevo verso il Le-
vante.10
All’intesa contro l’Impero di Nicea partecipava anche il principe
Guglielmo Villehardouin dell’Acaia, un abile e competente guerriero,
a sua volta associato alla casa reale dell’Epiro per via dinastica attra-
8
Cfr. St. Runciman, I Vespri Siciliani..., 62; W. Cohn, Die Geschichte der sizilischen
Flotte unter der Regierung Konrads IV. Und Manfreds 1250-1266. (Berlin: Karl Cur-
tius, 1920), 96-99; D. M. Nicol, The Despotate of Epiros 1267-1479. A contribution to
the history of Greece in the middle ages. (Cambridge: Cambridge University Press,
1984), 13 n. 12: già dal febbraio 1258 Manfredi aveva occupato Drać, Berat, Vlore
con una operazione sistematica di dominio sull’altra sponda dell´Adriatico legit-
timata l’anno seguente dagli accordi nuziali riguardanti la dote della principes-
sa epirota. Sulla politica interna di Manfredi nelle fonti occidentali, vd. C. Cos-
tanza, Rapporti culturali tra Germania e Sicilia dal secolo XIII al XVIII, (Messina:
EDAS, 2000), 20-23, 27-29, 33, 36.
9
Vd. D. J. Geanakoplos, Graeco-Latin relations...., 105; D. M. Nicol, The Despota-
te..., 14
10
Carlo d’Angiò reclamò la dote epirota del suo predecessore e sognava di ri-
prendere la via macedone attraverso Ohrid e Voden con l’intento di occupare
Costantinopoli, caldeggiando negli anni ’70 alleanze con Stefano Uroš di Serbia
e Giovanni di Tessaglia, il bastardo di Michele II d’Epiro, responsabile della defe-
zione a Pelagonia nel ’59, cfr. D. M. Nicol, The Despotate..., 24; M. Palairet, Mace-
donia. A Voyage through History (Vol. 1, From Ancient times to the Ottoman Invasi-
ons) (Cambridge: Cambridge Scholars Publishing, 2015), 304.
verso il matrimonio con Anna, un’altra figlia di Michele II, secondo

uno schema di politica estera bene sperimentato.11
Pertanto la triplice alleanza anti-nicena di Manfredi col despota
dell’Epiro e l’altro suo genero, il signore dell’Acaia, si concepisce age-
volmente nella prospettiva di guadagnare influenza nei Balcani a dan-
no dei Bizantini, malgrado gli interessi divergenti di ciascuno dei con-
traenti di questo progetto di intesa così impegnativo.
Di fatto è difficile immaginare come i tre alleati sarebbero potu-
ti pervenire ad un accordo durevole in merito alle divisioni territoriali
derivanti dalla loro eventuale vittoria contro il sovrano niceno. Tali
discorsi restano mere ipotesi di fronte alla disfatta determinata larga-
mente dalle rivalità intestine tra i contigenti dell’eterogeneo fronte
anti-niceno piuttosto che dall’effettiva forza dei mercenari, in gran
parte selgiuchi e cumani, con supporto di serbi ed ungheresi mobilita-
ti dal Paleologo, ma di fatto sicuramente inferiori per numero rispet-
to agli avversari. Le forze antinicene pur preponderanti erano, invero,
prive di un comando unificato ed inoltre constavano di almeno quat-
tro differenti gruppi etnici: greci epiroti, vlachi sotto il comando di
Giovanni I, il figlio naturale del despota epirota, franchi della Morea,
cavalieri tedeschi inviati da Manfredi per onorare il patto contratto
col suocero.12
11
Cfr. K. M. Setton, The Papacy..., 82; D. M. Nicol, Byzantium and Venice. A study
in diplomatic and cultural relations. (Cambridge: Cambridge University Press,
1988), 175; Id., The last centuries..., 31; Id. The Byzantine Lady..., 15; J. A. Fine jr.,
The Late Medieval Balkans..., 162; T. Shawcross , The Chronicle of Morea. Historio-
graphy in Crusader Greece. Oxford Studies in Byzantium. (Oxford: Oxford Univer-
sity Press, 2009), 75; M. Palairet, Macedonia..., 302.
12
Cfr. D. M. Nicol, The Despotate...., 175; Id., The last centuries..., 31-32 per la ge-
losia e l’ostilità tra forze greche e latine nel fronte antiniceno; K. M. Setton, The
Papacy..., 85; J. A. Fine jr., The Late Medieval Balkans..., 162; M. Palairet, Macedo-
nia..., 302: Manfredi inviò 400 cavalieri, 300 in aggiunta furono offerti dal Duca
di Carinzia.
Di fatto il re svevo non si recò personalmente in Macedonia, co-

me erroneamente dichiara Gregoras, limitandosi all’invio dei merce-
nari, anche se seguiva con interesse gli sviluppi delle vicende sul fron-
te greco-macedone.13
D’altra parte non si può tacere l’abilità strategica di Michele
VIII nel manovrare a suo vantaggio le divisioni di tale alleanza innatu-
rale. Il suo intuito politico lo portò a tentare, infine, lo scontro milita-
re, visto il diniego del despota di ricevere i suoi ambasciatori e intavo-
lare negoziati diplomatici.14 Perciò, il Paleologo decise di organizzare
un attacco a sorpresa in Macedonia, giungendo da Ohrid nella pianura
di Bitola, dove convergevano a loro volta gli avversari provenienti da
Kostyr. Lo scontro si volse a favore dei niceni essenzialmente per le
defezioni degli epiroti, i quali abbandonarono le rispettive postazioni,
defilandosi proditoriamente: Giovanni I con i suoi Vlachi passò al
fronte avverso dopo un forte dissenso con Villehardouin, di seguito il
padre con i suoi uomini lasciò il campo con una fuga notturna.15
Le forze congiunte dell’Acaia e degli Svevi si trovarono allora da
sole, prive di sostegni, ma non si defilarono, dando ugualmente bat-
taglia, ma finirono per essere accerchiate e sgominate.16 Gravi perdite
13
Niceforo Gregoras, Hist. Rom. III 5, 1 e 5. M. Dendias, „Le roi Manfred de Sicile
et la bataille de Pélagonie“, Mélanges offerts à Charles Diehl. Études sur l’histoire
et l’art byzantin. Paris: E. Leroux, 1930, 55-60 dimostra che l’accenno del cronis-
ta Matteo Spinello di Giovinazzo della presenza di Manfredi in Romania in tale
anno concerne la regione italiana della Romagna, non il Levante; cfr. anche K.
M. Setton, The Papacy..., 86.
14
Cfr. M. Palairet, Macedonia...., 302.
15
Le fonti narrano che Villehardouin alla vigilia della battaglia insolentì la mo-
glie di Giovanni I e rinfacciò all’alleato il suo stato di figlio bastardo, cfr. W. Mil-
ler, The Latins in the Levant. A History of Frankish Greece (1204-1566). (New York:
E. P. Dutton, 1908), 132; D. M. Nicol, The last centuries..., 31; M. Palairet, Macedo-
nia..., 303.
16
Cfr. in generale D. Geanakoplos, Emperor..., 47-74.
furono inflitte loro dai mercenari di Michele Paleologo guidati dal fra-
tello di quest’ultimo, il sebastocratore Giovanni, il vero vincitore sul
campo.17
Ad ogni modo il re Siciliano Manfredi si conferma l’erede natu-
rale dei suoi antenati normanni, quando al principio di quest’ambizio-
sa campagna decise di inviare una flotta potente di diverse galee sotto
il comando del suo valoroso ammiraglio Filippo Chinardo, al quale
aveva affidato il controllo di Corfù e dei domini sullo Jonio, quali Va-
lona, Butrinto che, come già notato, erano stati occupati militarmente
e/o acquisiti grazie al matrimonio con Elena di Epiro.18 In qualità di am-
miraglio regio e governatore dei possedimenti epiroti, Chinardo agì con
ampio raggio di autonomia, la sua potenza è rimarcata dalle fonti gre-
che,19 anche se, una volta perduto il suo protettore, fu condotto alla ro-
vina dall’ambizione dei despoti dell’Epiro di recuperare i territori adri-
atici occupati dagli Svevi o offerti loro in dote pochi anni prima.20
17
Sull’impegno dei cavalieri di Manfredi e dell’Acaia, che lottarono con dispera-
zione, pur vedendosi traditi, ma furono accerchiati dai nemici e dovettero ar-
rendersi, cfr. K. M. Setton, The Papacy..., 85; D. M. Nicol, The last centuries..., 32.
Sulle differenti versioni della disfatta nelle fonti, in cui la Cronaca di Morea si di-
stingue per un´impostazione favorevole al Villehardouin, tacendo la presenza
delle forze sveve, vd. T. Shawcross, The Chronicle of Morea..., 74-76.
18
Cfr. W. Cohn, Die Geschichte…., 96-104 per il ruolo giocato da Filippo Chinar-
do, il quale all’indomani della catastrofe di Benevento (1266) non riuscì ad eva-
cuare da Trani la vedova di Manfredi con i suoi figli, i quali furono catturati ed
imprigionati dagli Angioini; soltanto Beatrice sarebbe stata liberata grazie alla
vittoria schiacciante conseguita dalla flotta siculo-aragonese presso Napoli nel
1284, vd. ivi, 244.
19
Vd. Pachymeres, VI 32, che è la fonte principale anche per l’uccisione di Chi-
nardo qualificata comea un omicidio politico eccellente, cfr. W. Cohn, Die Gesc-
hichte….,, 96, 101.
20
Per recuperare subito dopo la disfatta dello Svevo i possessi ceduti a Manfredi
e controllati da Chinardo Michele II di Epiro propose prima un matrimonio re-
A proposito dei preparativi di quest’impresa bisogna sottolinea-

re che un anonimo scriba della Cancelleria siciliana annota che il re
di Sicilia inviò le sue navi ‘ad partem Romaniae’ e inoltre ‘ad provinci-
am Macedoniae’ in un documento del 1258, di cui si può allegare una
parafrasi:
"Al tempo di Manfredi, principe di Taranto, nel primo anno del
suo regno, nel 1258, addì 17 giugno, salparono su ordine del principe
Manfredi alla volta della Romània i marinai con la sua flotta, che con-
stava di cento galee sotto il comando di Filippo Chinardo, ammiraglio
regio, alla volta della provincia di Macedonia, con vento favorevole".21
Il numero delle galee inviate è iperbolico ed eccede largamente la re-
altà della flotta che il Regno di Sicilia, pur all’apogeo della sua poten-
za, poteva mobilitare nel Levante.22 È degno di rilievo in ogni caso che
per il resoconto dei fatti contemporanei è usato l’antico nome di Ma-
cedonia per designare il paese balcanico. Nel documento è posta gran-
de enfasi su tali termini-chiave, Romania e Macedonia, indicanti ris-
pettivamente il territorio imperiale bizantino, dove Chinardo compì
una sortita contro la città di Edessa ed il paese della Macedonia, sul
quale si appuntavano le mire della politica di espansione siciliana.
Nella speranza di realizzare importanti conquiste, infatti, nel 1259 le
truppe ausiliarie di Manfredi combatterono in Macedonia e partecipa-
gale con la cognata Maria Sphrantzaina all’ammiraglio svevo e ne ordinò, quin-

di, l’assassinio. Per tale delitto il terminus ante quem è il trattato di Viterbo, in
cui egli è dichiarato defunto, cfr. W. Miller, The Latins..., 132; D. M. Nicol, The
Despotate..., 13-14; J. A. Fine jr., The Late Medieval Balkans..., 169, 215.
21
Citato e discusso da W. Cohn, Die Geschichte…., 23; D. J. Geanakoplos, Graeco-
Latin relations...., 107.
22
In rapporto alla flotta di Genova, la massima potenza marittima nel Tirreno,
impegnata in un’annosa rivalità con il Regno di Sicilia, W. Cohn, Die Geschich-
te…., 24 calcola che il numero delle galee inviate da Manfredi in tale occasione
poteva essere al massimo di un terzo rispetto a quello millantato nel documento
di cento navi.
rono a scontri presso Ohrid e Kostyr. Pertanto, la flotta siciliana ebbe

la funzione di agente di collegamento, recando sostegno logistico e ga-
rantendo un intenso traffico tra la Sicilia e i Balcani.23 Senza dubbio
per i referenti del documento doveva essere chiaro alla prima lettura
quale paese fosse da identificare con tale appellativo.
Alla fine dell’età sveva la Macedonia rappresentava un approdo
per nuove avventure di espansione per il re di Sicilia, il quale aspirava
a guadagnare notevole influenza nello scacchiere geopolitico della pe-
nisola Balcanica. Il Levante prometteva in generale lauti guadagni e
ricchi benefici agli osservatori occidentali. In tale quadro la storia del-
le relazioni sovente trascurate tra Sicilia e Macedonia nel periodo me-
dievale arricchisce il dibattito sull’interazione mediterranea nel con-
creto profilarsi dell’incontro tra genti diverse. L’interconnessione fra
i sovrani siciliani e i Balcani si rivela illuminante perfino alla luce del
dibattito contemporaneo sulla denominazione e l’identità della Nazio-
ne Macedone, che s’iscrive indissociabilmente nell’eredità storica del-
la provincia Macedoniae.
23
Cfr. W. Cohn, Die Geschichte…., 24-25.
Salvatore COSTANZA
SICILIANS ON THE ROUTES TO MACEDONIA: MANFRED

AT THE BATTLE OF PELAGONIA (1259)
-SUMMARY-
Political relations between Medieval Sicily and Macedonia are

worthy of further analysis. Normans and Hohenstaufen rulers of Sici-
ly were greatly interested in acquiring a leading position at the either
coast of Adriatic Sea as well as in Balkan mainland. Therefore, it is in-
teresting to examine why Manfred was involved in the Anti-Nicean al-
liance in the year 1258. The following year his knights took part in the
Pelagonia battle near present-day Bitola. The Sicilian king sent his fle-
et under the command of his admiral Philip Chinardo ad provinciam
Macedoniae, as stated by an official act issued from his chancellery.
УДК 94 : 373-057.87 (497.1) “1891“
Силвана СИДОРОВСКА–ЧУПОВСКА
ДИСЦИПЛИНАТА И СМЕСТУВАЊЕТО НА УЧЕНИЦИТЕ

ОД МАКЕДОНИЈА ВО КРАЛСТВОТО СРБИЈА
ВО 1891 ГОДИНА
Неуспехот од војната со Кнежевството Бугарија во 1885 годи-

на имало влијание врз српските политички кругови да го зголемат
својот интерес за формирање на едно друштво, преку коe ќе се
спроведува српската националистичка пропаганда во Македонија.
За реализирање на ваквата аспирација улога одиграло и формира-
ното na Друштвото „Свети Сава“, во август 1886 година, пред кое
стоело реализирање на неколку важни задачи и тоа: отворање учи-
лишта, школување на печалбарите од Македонија и оспособување
на луѓе за учители во соседните области на Османлиската Импе-
рија. Во 1888 година Друштвото „Свети Сава“ основало две учи-
лишта: Светосавско вечерно училиште и Светосавско подготвител-
но училиште. Првото училиште имало задача да ја шири писменос-
та меѓу пристигнатите момчиња и печалбарите од Македонија и од
Стара Србија, а на второто – да подготвува учителски кадар за срп-
ските училишта во тие области.1
1
Климент Џамбазовски, Културно-оптествените врски на Македонците со
Србија во текот на XIX век (Скопје:1960), 184 –185.
54 Силвана СИДОРОВСКА–ЧУПОВСКА, Дисциплината и сместувањето...
Друштвото, освен за образованието, водело грижа и за смес-

тувањето на децата. За таа цел уште во 1888 година бил отворен
пансион, а две години подоцна, поради зголемување на бројот на
ученците, бил изграден и Дом за помагање и за воспитување на си-
ромашни и на напуштени деца во Белград. Во Домот на Друштвото
во 1891 година биле сместени и деца од: Куманово, Крушево,
Охрид и Ениџе-Вардар.2 Менувајќи ја средината на живеење, кај
овие деца, уште со пристигнувањето, се јавувало незадоволство
манифестирно на најразлични начини, и тоа од отпор во совладу-
вањето на знаењата од предметите во наставата, до смислена на-
мера да не се почитува редот и дисциплината во домот, каде што
биле сместени. Затоа, и од страна на професорскиот и на воспиту-
вачкиот кадар, во домот биле и честите реакции до Министерство
за надворешни работи.
Во едно писмо до министерот за надворешни работи, испра-
тено од Управата на Друштвото, покрај податоците за новоприме-
ните десет ученици, било изнесено и поопширно соопштение за
нивната слаба дисциплина. Во писмото, покрај имињата на новоп-
римените ученици, пишувало: „Повикувајќи се на Вашата желба
Управата на Друштвото за помагање и воспитување на сиромашни
и напуштени деца на 31 август примило десет питомци доверени
од Вашето министерство. Децата кои ги примивме се овие: Илија
Костиќ од Куманово, 12 години; Јован Ристиќ, 12 од Куманово;
Јордан Ристиќ, 12 од Куманово; Атанасиј Аранѓеловиќ 14 од Кума-
ново; Коста Аранѓеловиќ 14 од Куманово; Таска Вежановиќ 11 го-
дини од Крушево; Сотир Мицковиќ 13 години од Ениџе Вардар; Еф-
2
Овие деца, за да пристигнат на школување во Кралството Србија, требале
да имаат и некоја препорака, која најчесто била од страна на српските кон-
зули и српските црковно-училишни општини во Македонија. Меѓутоа, имало
и случаи кога некои од момчињата и сами, без препорака, пристигнувале на
школување во Кралството Србија.
то Грдановиќ 13 години од Охрид; Јован Чубјановиќ 14 години од

Андријевица и Панајот Леовиќ 14 години од Леово. Сите овие деца
посетувале основни училишта, со исклучок на Панајот Леовиќ, кој
право од Солун е доведен во Домот за сиромашни деца. Првиот
ден по нивното пристигнување веднаш се видело дека овие деца
не биле навикнати на ред, ниту знаеле како да се однесуваат. И со
испрашувањето, кое го направила Управата, се видело дека и во
наставата не стојат добро. Бидејќи Управата е одговорна за цело-
купниот успех на примените деца, Управата, на седницата од 19 ав-
густ, донела одлука да Ви се поднесе извештај за децата, кои се
примени на 31 август оваа година и така Вие да сте точно известе-
ни за Вашите питомци. Вршејќи ја одлуката на Управата имам чест
на прво место да го споменам она што се однесува на воспитување-
то на примените деца. Децата како што веќе споменавме, не се од-
несуваат како што се очекуваше“.3 Во училиште на часови гласно
разговарале и се смееле. Со недисциплината продолжувале и кога
биле опоменувани тоа да не го работат.4
Во писмото подробно е опишано однесување за време на об-
роците и хигиената на учениците. „Најголем број од нив јаделе на
масата, а некои од нив го зимале тањирот со јадењето меѓу колена
под масата, па така јаделе! Лебот го кршеле со заби а не со раце
или со нож! Во секое јадење ќе надробеле цело парче леб што го
добиваат за ручек со јадењето, па веднаш барале друго парче леб...
Облеката и хигиената на телото е ваква: кај тројцата од нив нема-
ше ни едно копче на кошулите, ниту на оделото, на прслуците по
два, на капутите 2-3, а на панталоните едно! Кај Чубрановиќ униш-
тени се колената, кај Јован Ристиќ лактите, а кај Илија Костиќ се
3
Архив на Србија, док.1891/413/437. Писмо од 30 септември, П.П.№ 188 ис-
пратено од Управата на Друштво за помагање и воспитување на сиромашни
и напуштени деца до Министерот за надворешни работи.
4
Истото.
гледале прстите од чевлите. Сите биле нечисти. Јован Ристиќ на

главата имал многу гниди. На сите главите им биле со красти, а ко-
сата започнала да им паѓа(...)Тешко ги погодувала наредбата секој
ден да го мијат лицето, вратот и ушите со сапун, со изговор дека
биле навикнати само во неделите да се мијат со сапун. Интересно
беше да се види, како тие им се спротиставуваа на тие наредби,
сметајќи ги некои од нив за насилни. Уште потешко им паѓало мие-
њето на забите и на устата по секое јадење. Не помалку ги болело
што морале секоја вечер да ги мијат нозете. Во првите денови тоа
го правеле со гласно негодување“.5
На Управата на Друштвото им пречело и нивното „неблаго-
дарно“ однесување кон великодушноста на претпоставените. „Во
Домот ниту едно од децата нема сопствени пари... Веднаш по
пристигнувањето (1 септември), инсистирале да им се даде три ди-
нари, бидејќи сите ќе побегнале! Кога биле прашани за што им би-
ле парите, сите одговориле „да се забавуваме“. И откако не им би-
ле дадени, двајца побегнале од Домот, но, уште истиот ден биле
вратени... Пред да го завршиме овој извештај, имаме за должност
да споменеме и за една карактеристика кај овие деца, која тешко
може да се опише, но која на нив се гледа, кога подолго ќе се по-
сматраат. Тоа е необичното мислење најнапред за себе си, а потоа
за својата голема задача. Изгледа дека тие веруваат дека се под-
готвуваат за да се спаси Србија, и дека преку нив Србија ќе биде
големо царство. Тргнувајќи од оваа основа тие овде во Србија себе
си се сметаат за најстари и дека овде во Белград се што се случува
е заради нив, и заради тоа сметаат дека нема потреба секого и да
слушаат...“.6
За евиденција на успехот и за дисциплината на новоприме-
ните ученици била формирана и Комисија, од чија страна, за сра-
5
Истото
6
Истото.
ботеното, на 5 септември 1891 година го известила Министерот за

надворешни работи. Од повеќето забелешки било истакнато и
следново: „Одговарајќи на првата точка од задачата на име на вос-
питувањето на учениците, Комисијата мисли дека од нејзиниот
краток престој во домот, не може да даде суд, кој не би бил пребрз
или површен. Единствено што како веродостојно може да се изне-
сат неколку појави: дошептување, разговарање, смеење, засмејува-
ње на другарите, преминување од клупа на клупа, сè за време на
испитот – кои покажуваат многу нестабилна и недоволна школска
дисциплина кај овие ученици. Кога станува збор за останатото
нивно воспитување, Комисијата има мислење, дека за тоа може
најточен извештај да поднесе управата на домот, која е во постоја-
ното дружење со нив и има можности и начини да дознае и ис-
пита... Испитувајќи ги желбите на овие ученици, комисијата
нашла, за тројца од нив дека имаат желба после гимназијата да се
запишат на Војна академија и тоа се: Илија Костиќ, Коста Аранѓе-
ловиќ и Јован Ристиќ, а останатите шестмина во Учителското учи-
лиште. Запрашани каде би сакале да учителствуваат, во Кралство-
то Србија или секој во своето родно место, сите одговориле, дека
би сакале да бидат во својот роден крај...“.7
Резултатите од доверената задача да се испита подготвенос-
та на учениците била поразителна. Потпирајќи се на кажувањата
на самите питомци, комисијата утврдила дека пред себе има
тројца ученици, кои завршиле II клас основно училиште во Бел-
град и шестмина, кои завршиле IV клас. Од тројцата испрашани,
само за Тома Вељановиќ било утврдено дека бил подготвен да про-
7
Архив на Србија, док. 1891/67. Писмо од Управата на Друштвото за помага-
ње и воспитување на сиромашни и напуштени деца до Министерот за надво-
решни работи. На крајот од писмото следат потписите на претседателот на
Друштвото Д. Петровиќ и членовите Љуба Јовановиќ, професор и Урош Бе-
лазовиќ, учител.
должи со школувањето (во III клас). Останатите двајца, Јован Чуб-

рановиќ и Сотир Мицковиќ, со комисискиот испит, било констати-
рано дека тие, со наставната програма за III клас, не би можеле да
прејдат во IV клас и дека за премин во III клас имаат доволна под-
готовка.8
Потоа се испрашувани учениците, кои завршиле IV клас и тоа
најпрвин по програмата за III, па потоа за IV клас. Комисијата кон-
статирала дека сите шестмина имаат подеднакво знаење, освен
Коста Аранѓеловиќ, кој се издвојувал со нешто помала подготовка.
Ниту еден од испрашуваните не ги исполнувал барањата на прог-
рамите ниту од IV, ниту пак од III клас. Во математиката, во чита-
њето, но и во распознавањето на значењето на реченицата и оста-
натата анализа се покажало како голема слабост кај најголемиот
број од учениците. Уште послаби резултати покажале и од матери-
јалот од географија и од историја за III клас. Од испратеното пис-
мо на Комисијата, како примери било истакнато: „Подринскиот
округ не можат да го најдат на карта (Ј. Грдановиќ), бил даден од-
говор дека бил и град (У. Грдановиќ и Јордан Ристиќ). За Лазар Ла-
заревиќ знаат само дека бил војвода на Караѓорѓе (исто двајцата),
не знаат каде се Гружа и Колубара (Т. Аранѓеловиќ и Јован Ристиќ).
Исто е и со географијата за IV клас: Не ги знаат српските земји!
'Дубровник е во Македонија!', одговорил еден (Јордан Ристиќ),
'Дубровник е во Стара Србија', го поправил друг (У. Грдановиќ). За
Пива, за постанокот на Дрина, кое е Брдо во Црна Гора, не се знае-
ло ништо (Т. Аранќеловиќ и Јован Ристиќ...“.9
Со донесувањето на одлуката од владата на Сава Грујиќ за за-
пирање на пропагандната активност на друштвото „Св. Сава“ во
Македонија и во Стара Србија кон крајот на август 1891 година, за-
почнало и разместувањето на учениците што се школувале во него-
8
Истото.
9
Истото.
вите образовни институции и во домот. За преземените мерки Ми-

нистерството за надворешни работи уште на 13 август ги извести-
ло началниците на: Ваљевскиот, Подринскиот и Крагуевскиот
Округ, како и управителот на градот Ниш. Во испратеното писмо
било потенцирано: „Една од најважните установи во која ја брани-
ме нашата народност во Ст. Србија и во Македонија, од посегањата
на туѓите пропаганди, е подготовката на младинците од тие крае-
ви по училиштата на Кралството, кои, по завршувањето, заминува-
ат во своите краишта како учители. Стекнатото досегашно искус-
тво покажало дека тие, во Белград, не можат да се подготват за таа
голема работа во доволна мерка, која ги чека таму... Поради тоа,
најдов за потреба извесен број од овие питомци на Министерство
за надворешни работи да ги испратам во некои училишта во внат-
решноста од земјата, каде над нив би се водела построга контрола
и построг надзор и каде сместени во добри и чисти српски куќи ќе
се напојуваат несомнено со српскиот дух. Имам намера и во Крагу-
јевац и Ниш да испратам неколку од овие питомци на Министер-
ството и сметам дека кај Вас и кај управителот на тамошната гим-
назија-учителско училиште да ми помогнете во оваа работа и дека
вие и тој, од своја страна, ќе создадете што подобри услови за об-
разование на учениците, кои таму ќе ги испратам. На прво место
ве молам да пронајдете неколку честити и добри српски куќи, каде
истратените ученици ќе бидат на стан или на стан и храна, и каде
живеејќи ќе станат добри и воодушевени бранители на српството
кога ќе се вратат во своите краеви... Во Крагујевац ќе испратам 10 –
12 ученици, во Ниш ќе испратам до 20 ученици“.10
10
Архив на Србија, 1891/437. Писмо П.П.№1317 од 13 август 1891 година ис-
пратено од Министерот за надворешни работи до началниците на Ваљев-
скиот, Подринскиот и Крагуевскиот Округ и до управителот на градот Ниш.
Со почетокот на учебната 1891/1892 година најголем број од

учениците биле префрлени во училиштата и во гимназијата во Бел-
град, како и во гимназиите во: Шабац, Краљево, Ваљево и Ниш.
За разлика од случувањата во Домот на Друштвото „Св.
Сава“, во новата средина имало построги мерки во спроведување-
то на воспитувањето и во дисциплината меѓу пристигнатите уче-
ници. Од страна на директорите и на професорите во гимназиите
се испраќале писма до министерот до надворешни работи со уве-
рение дека „ќе стореле се нивното воспитување и образование да
биде според неговите упатства“.11
Во гимназиите во внатрешноста сместувањето на пристигна-
тите ученици не било во пансиони или во домови. Надлежноста ја
имале директорите на гимназиите, кои, со претходна согласност,
ги распоредувале децата по домовите на угледни граѓани. Дирек-
торот на гимназијата во Ваљево, во писмото до министерот за над-
ворешни работи од 17 септември во врска со предвидениот план го
известил: „Веќе ми се јавија неколку граѓани, и меѓу нив и еден су-
дија, еден мајор и еден учител, кои би примиле по еден или двајца
ученици и само очекувам да Г. началник се врати од пат, па пов-
торно да ги распоредам питомците“.12 Со иста мерка било постапе-
но и од директорот на гимназијата во Шабац, кој напишал: „Чест
ми учтиво да Ве известам, дека ги примив 13-те светосавски-богос-
ловски учителски сведителства од овдешните Ваши питомци. По
прегледувањето од страна на професорскиот совет од 26 септем-
ври оваа година Д бр. 857 донесено е решение сите да се задржат
во одделенијата во кои се привремено запишани... Учениците се
распоредени по станови, така, сега ќе имаат доволно погодности,
11
Истото. Писмо од 9 септември 1891 година испратено од директорот на
гимназијата во Ваљево и до Министерот за надворешни работи.
12
Истото.
услови за учење и секаде се сместени по двајца а највеќе по

тројца“.13
На директорите на гимназиите и на началниците на окру-
зите, во врска со сместувањето на учениците, им била издадена на-
редба да водат сметка да не се направи никаква штета и ниту да се
предизвика негодување. Во реализирањето на планот ревносни се
покажале и началниците на окрузите, за што потврдуваат и писма-
та адресирани до Министерот за надворешни работи. Началникот
на Ваљевскиот Округ во договор, од 19 септември, со директорот
на гимназијата, во градот успеале да сместат 11 ученици и тоа
тројца – во домовите кај двајца граѓани, двајца – кај книжарот;
двајца – кај еден судија; двајца – кај еден професор и двајца учени-
ци – во домот кај еден свештеник.14 Кон крајот на октомври бил
направен конечниот распоред кога директорот на гимназијата, во
доверливото писмо, ги споменува и имињата на граѓаните од Ва-
љево, каде што биле сместени учениците и тоа: „Кај месарот Илија
Ранковиќ се сместени петорица во две соби, во куќата на управни-
кот на задругата Максим Максимовиќ, шестмина, во две соби, кај
судијата Ст. Зарковиќ, двајца, во куќата на свештеникот г. Живота
Миловановиќ, двајца и еден ученик кај судијата Милошевиќ“.15
При определување на питомците, се внимавало секогаш да бидат
сместени во една соба оние што најдобро се согласувале.
Слично било и известувањето испратено од директорот на
гимназијата во Шабац, каде што учениците биле разместени сека-
13
Истото. Писмо П. П. Бр. 867 од 1 октомври 1891, испратено од В. Младено-
виќ, до директорот на гимназијата во Шабац и до Министерот за надвореш-
ни работи.
14
Истото. Писмо од М. Миловановиќ началник на Ваљевскиот Округ до Ми-
нистерот за надворешни работи.
15
Истото. Писмо бр. 394 од 9 ноември 1891 година, испратено од директорот
на гимназијата во Ваљево до Министерот за надворешни работи.
де по двајца, со исклучок на две места, каде биле сместени по

тројца во една соба. Таму каде што ќе се појавело нетрпение и не-
согласување, веднаш се интервенирало со преместување во други
станови.16
Иницјативата за школување и за сместување на ученици од
Македонија, преземена од Министерството за надворешни работи
на Кралството Србија, почнала да се намалува во текот на 1897 го-
дина. За менување на дотогашниот став влијание имале и некои
случувања, кои ѝ оделе во прилог на српската просветна пропа-
ганда. Меѓу нив било и Ирадето од истата година, со кое било до-
биена официјална дозвола за отворање училишта и во Солунскиот
и во Битолскиот Вилает. Оваа просветна пропаганда толку се раз-
вила што, во Македонија, освен основни училишта, започнало да
се отвораат и средни училишта, како што биле потполната учител-
ска школа во Скопје и гимназијата во Солун. Српската просветна
пропаганда, осопособена да им даде „целосно“ средно образова-
ние на децата во Македонија, од средината на 1897 година започ-
нала со намалување на бројот на учениците, кои своето образова-
ние го продолжувале во Кралството Србија.
16
Истото. Писмо бр. 991 од 16 ноември 1891 година, испратено од директо-
рот на гимназијата во Шабац до Министерот за надворешни работи.
Silvana SIDOROVSKA–CHUPOVSKA
DISCIPLINE AND ACCOMODATION OF THE STUDENTS

FROM MACEDONIA IN THE KINGDOM OF SERBIA IN 1891
-SUMMARY-
Most of the students originating from Macedonia by the end of

1880s, attracted by the Serbian propaganda, continued their educati-
on in the educational institutions managed by the Sv.Sava Associati-
on. In addition to education, the Association took care of the child-
ren’s accommodation. For that purpose in 1888 a boarding house was
opened, and two years later, as a result of increased number of stu-
dents, a Children’s House was opened to help and educate poor and
abandoned children. The dissolution of the Sv. Sava Association at the
beginning of 1891-1892 school year, most of the students were trans-
ferred to the schools and high schools in Belgrade as well as to the
high schools in Shabac, Kraljevo, Valjevo and Nish. In the new envi-
ronment stricter measures were assumed in education and discipline
among the new-arrived students.
The initiative related to education and accommodation of the
students from Macedonia assumed by the Ministry of Foreign Affairs
of the Kingdom of Serbia started to diminish in 1897.Some occurren-
ces also had an impact on the change of the previous attitude and we-
re beneficial for the Serbian education propaganda, among which was
the official permission for opening schools both in Thessaloniki and
Bitola counties. This educational propaganda contributed to opening
secondary schools in addition to primary schools in Macedonia such
as “full” Teacher’s School in Skopje and High School in Thessaloniki.
In mid-1897 the number of students from Macedonia who continued

their education in the Kingdom of Serbia reduced as a result of incre-
ased number of trained teachers who delivered “full” secondary edu-
cation to the children from these regions.
УДК 94 : 81’371.21 (495.6)
Драгица ПОПОВСКА
ТОПОНИМИТЕ И ИНТЕРПРЕТАЦИЈАТА НА
КУЛТУРНИОТ ПЕЈЗАЖ: ПРИМЕРОТ СО ЕГЕЈСКИОТ
ДЕЛ НА МАКЕДОНИЈА
Општо е познато дека топонимите како географски имиња

конструираат општествени и културни вредности. Ова е така затоа
што тие не претставуваат само едноставни амблеми, кои укажува-
ат на нивната знаковна функција, туку напротив, во нив е содржа-
на комплексна структура на знаења, кои го дефинираат концептот
на местото низ призмата на развивање на чувство кон него.1 Како
лингвистички артефакти и дистинктивни семантички елементи,
имињата на местата не зборуваат само за структурата и за содржи-
ната на физичкиот простор, туку исто така и за начинот на кој, лу-
ѓето, го перципираат, го концептуализираат, го класифицираат и
го утилизираат тој простор,2 преку нивните секојдневни практики.
1
Види повеќе во: Andrea Bölcskei, „Culture Dependent Toponym Types (The Con-
cept of SETTLEMENT in Different Cultures)”, ONOMÀSTICA BIBLIOTECA TÈCNICA
DE POLÍTICA LINGÜÍSTICA, Els noms en la vida quotidiana. Actes del XXIV Congrés
Internacional d’ICOS sobre Ciències Onomàstiques. Annex. Secció 6, 1010-1019.
2
Thomas F. Thornthon, „Anthropological Studies of Native American Place Na-
ming“, American Indian Quarterly/Spring, 1997, Vol 21 (2), 209.
66 Драгица ПОПОВСКА, Топонимите и интерпретацијата на...
Оттука, промената на топонимите ги трансформира местата

и значењата вградени во постоечките општествени и културни сре-
дини. Трудот ја разгледува имликацијата на територијалното пре-
структурирање врз континуитетот на значењето и на идентитетот
на местата во егејскиот дел на Македонија, како територија која,
по Балканските војни, влегува и оттогаш се наоѓа во составот на
Грција. Земајќи предвид дека именувањето на местата претставува
платформа за конструкција на наследство и на идентитет, а пове-
дувајќи се од инспирацијата на Алдерман во еден од неговите на-
учни трудови,3 во материјалот што следува се фокусирам на два ас-
пекти од конкретната тема: именувањето како симболичен капи-
тал и именувањето како симболичен отпор.
Во оваа смисла, во согласност со поимањето на Алдерман,
именувањето како симболичен капитал го разгледувам како тема
што препознава како имињата на местата се евоцираат за да вос-
постават дистинкција и статус во просторот и како луѓето се пов-
рзани со нив. Додека пак, именувањето како симболичен отпор, го
разгледувам како тема која препознава како името на местото не е
секогаш контролирано од елитите и доминантните групи. 4
*
Територијата што по Балканските војни во 1913 година влегу-
ва во составот на Грција, зафаќа површина од 33 953 км², а во неа
живееле повеќе од половина жители од вкупниот број население,
3
Авторот се фокусира на културниот пејзаж на САД, поточно на „африкан-
ско-американското искуство“ во контекст на именувањето на просторот.
Види: Derek H. Alderman, „Place, Naming and the Interpretation of Cultural
Landscapes“, The Ashgate Research Companion to Heritage and Identity, ed. Brian
Graham, Peter Howard, Ashgate Publishing Ltd, Nov. 28, 2012, 195-213.
4
Истиот, 196.
кое живеело во Македонија пред нејзината поделба.5 Линијата по

должината на анектираната територија6 претставувала појас, кој,
од една страна, ги спојувал двете територии, но истовремено, тоа
било линија, која ја означувала границата меѓу нив. Во оваа
смисла, редефинирањето на грчката граница кон микро- и макро-
регионите на Македонија значело соочување на државата со култу-
рен профил различен од грчкиот. Имено, новоанектираните тери-
тории кон Грција ги карактеризирала топонимија во која домини-
рал културен контекст со словенска конотација, а во местата каде
било населено турско население, топонимите имале турска коно-
тација.7 Имињата на местата практично ја обликувале културната
средина, а истовремено го исполнувале просторот со симболично
значење.
Нотирајќи ја културната и јазична посебност на просторот,
вградена во топонимијата на присоединетата територија, грчката
држава вложила големи напори во доменот на културните полити-
ки за трансформација на културниот пејзаж, односно за редефини-
рање на културните региони во согласност со новите политички
околности.8 Сосема свесна за значењето што го имаат топонимите
во процесот на (ре)имагинација на територијата, државата се зафа-
5
Тодор Христов Симовски, Населените места во Егејска Македонија, бр.1
(Скопје: Здружение на децата бегалци од егејскиот дел на Македонија, Пе-
чатница „Гоце Делчев“, 1998).
6
Види поопширно: Ванчо Стојчев, Александар Стојчев, Букурешкиот миро-
вен договор и поделбата на Македонија во 1913 година (Скопје: Институт за на-
ционална историја, Скопје, 2013), 329–332.
7
Старите имиња на местата се достапни кај: Истиот.
8
За поврзаноста на топонимите и топонимиските интервенции со изградба-
та на националниот идентитет и со манифестацијата на колективна мемори-
ја (врз примерот со СР/РМакедонија), види: Драгица Поповска, Споменикот,
меморијата и идентитетот (Скопје: Институт за национална историја,
2015), 43– 45 и 64– 67.
тила со нивно преименување, со цел да обезбеди легитимација на

редефиниран идентитет, односно да внесе нов: културен профил,
јазик, начин на размислување и на восприемање на информациите
во рамките на присоединетата територија. Во оваа смисла, на 10
октомври 1919 година, е издадено циркуларно писмо од Комисија-
та за топоними на Грција, во кое меѓу другото се вели:
Комисијата за топоними на Грција, чија мошне важна задача
е отфрлање на сите турскофонски имиња на селата и на општи-
ните, кои го трујат и го грубат ликот на нашата убава татко-
вина, а даваат повод за неповолни заклучоци за грчката нација кои
противничките народи ги употребуваат против нас, со Указ на
Министерството за внатрешни работи реши да ги засили своите
напори за менување на странските имиња со грчки. Денешните то-
поними не се случајно избрани. Тие имаат своја причина, свој жи-
вот, своја историја со околната природа, со жителите, со истори-
јата... дел од нив се турски и словенски, за кои постои намера да
бидат заменети.9 Претходново многу јасно укажува на тоа дека
тогашната грчка држава го гледа преименувањето на местата како
чин на ребрендирање на територијата, кој има за цел да го привле-
че вниманието на заедницата и да ги вообличи „новите“ рези-
денти.
Понатамошниот период го карактеризира: издавање на низа
упатства, предлози, укази, акти... за работа на ресорните тела во
овој правец, односно во правец на преименување на „странски или
невкусни имиња на селата, градовите и градчињата“ во Грција, ка-
ко што се вели во Указот од 17 септември 1926 година.10
9
Тодор Христов Симовски, Населените места во Егејска Македонија, бр. 1
(Скопје: Здружение на децата бегалци од егејскиот дел на Македонија, Пе-
чатница „Гоце Делчев“, 1998), 19.
10
Истиот, 20.
Интензитетот на преименување на топонимите во анектира-

ниот дел од Македонија кон Грција осцилирал заради историските
збиднувања: Грчко-турската војна, Нејскиот мировен договор итн.
Но, како и да е, овој процес во периодот од 1918 до 1928 година, оп-
фатил вкупно 1497 населени места, чиј број, заклучно со април 1941
година, бил зголемен за уште 39 населби,11 кои биле преименувани
во согласност со новата политичко-национална идеологија, која
настојувала да оствари една од своите темелни задачи: создавање
и промоција на „грчкиот“ елемент во општествениот простор, како
продор на грчката идеја во присоединетата територија.
Така, селата и градовите ги смениле своите дотогашни на-
зиви: Герман го добило името Агиос Германос, Граждено станало
Врондерон, Горничево било прекрстено во Кела, П’пли во Левкон,
Роби во Лемос, Негуш станал Науса, Воден–Едеса... Во оваа
смисла, карактеристично е преименувањето на одредени населени
места со имиња од античко-македонска провиниенција. Така, Пос-
тол станал Пела, костурското село Рупишта го добило името Аргос
Орестикон, С’ботско во Мегленскиот Округ станало Аридеа, Бани-
ца во Леринско – Веви, некогашните мали населби Барбеш и Кут-
леш во Берската Околија, биле применувани во Вергина... 12
Очигледно, примерите отвораат прашања поврзани со одно-
сите на моќ, територијалноста, потиснувањето на „другите“ и жел-
бата за превласт, во рамките на анектираниот дел од територијата
на Македонија кон Грција.
11
Истиот, 21.
12
Регистар на населените места во Егејска Македонија, со нивните стари и
нови имиња, види во: Тодор Христов Симовски, Населените места во Егејска
Македонија, бр. 1 и 2 (Скопје: Здружение на децата бегалци од егејскиот дел
на Македонија, Печатница „Гоце Делчев“, 1998).
*
За да биде новата историја или култура консумирана, таа нај-
прво треба да биде произведена. Во оваа смисла, тогашната грчка
држава ги употребила своите ресурси во продукција и репродукци-
ја на наративи во јавната сфера со цел тие да бидат консумирани
како наследство. Едно од моќните средства во овој контекст било
(ре)именувањето на местата. Од перспектива на критичките сту-
дии, кои се занимаваат со културниот пејзаж, имињата на местата
се повеќе од пасивни артефакти. Тие се симболичен текст вграден
во пошироки системи на значење и идеологија, кои се читаат, се
интерпретираат и се интерактираат во општеството, меѓу луѓето.13
Независно дали во пишана или во орална форма, именувањето на
местата претставува потврдување на територијата, пејзажот, во
материјална и во симболична смисла. Имињата на местата, однос-
но нивната моќ се употребува за привилегирање на еден поглед на
светот над другиот.14
Политичките и општествени интереси, кои стојат зад потфа-
тот на (ре)именување на местата имаат за цел да произведат симбо-
личен капитал, кој, како што го дефинира Бурдије, придонесува во
репродукцијата на моќ и привилегија во рамките на општествени-
от простор, затоа што тој простор практично влијае на обезбедува-
ње на статусот, престижот и промоцијата на неговите носители.15
Едноставно, промената на топонимијата е процес на потврдување
13
Torgovnik, 2002, во: Derek H. Alderman, „Place, Naming and the Interpretati-
on of Cultural Landscapes“, The Ashgate Research Companion to Heritage and
Identity, ed. Brian Graham, Peter Howard, Ashgate Publishing Ltd, Nov. 28,
2012, 200.
14
Исто.
15
Pierre Bourdieu 1984, 1991, во: Derek H. Alderman, „Place, Naming and the
Interpretation of Cultural Landscapes“, The Ashgate Research Companion to He-
ritage and Identity, ed. Brian Graham, Peter Howard, Ashgate Publishing Ltd,
Nov. 28, 2012, 199.
на територијата, каде што концептуализацијата на просторот прет-

ставува платформа за конструкција на наследство и на идентитет.
Како што потенцира Don Mitchell, просторот или културниот
пејзаж претставувааат „форма на идеологија“, а една од главните
негови функции е „прецизно да го контролира значењето и да го
промени него во конкретни правци“.16 Оттука, реименувањето на
местата е во функција на креација на идентитет, кој ќе ја еманира
грчката држава и нејзините институции во анектираниот простор,
притоа честопати репрезентирајќи ги нејзините хегемонистички
потреби и вредности во јавната сфера. Ваквото менаџирање со јав-
ниот простор, односно со јавната слика на просторот овозможува
да се обезбеди општествена конструкција на идентитетот на мес-
тата, кој ќе ја прикаже, од една страна, еднообразноста на овој со
останатиот дел на Грција, а од друга страна, пак, ќе ја потенцира
неговата дистинкција од соседството.
Имињата на местата овозможуваат инскрипција на идеолош-
ки пораки за минатото во многу секојдневни практики, правејќи ги
конкретните верзии визибилни или појавни како природен ред на
нештата. Топонимите го обземаат секојдневниот вокабулар на лу-
ѓето, истовремено и вербално и визуелно, појавувајќи се на: патни-
те знаци, адресите и мапите. Имињата на местата не само што ја
потопуваат историјата со географијата, туку исто така го потопува-
ат местото со групниот идентитет заради споделениот контекст на
употреба на топонимите.17 Оттука, напорот на грчката држава е да
се конструира територијата, поврзана со демаркираниот географ-
ски простор, како ребрендиран културен пејзаж, кој ја хомогенизи-
ра заедницата и споделува колективен идентитет.
16
На исто место.
17
Azaryahy 1996, според D. H. Alderman, „Place, Naming and the Interpretati-
on of Cultural Landscapes...“, 196.
Автохтоното население, кое живеело во рамките на анекти-

раната територија на Македонија кон Грција, било составено од
различен етнички, културен и јазичен профил. Во конкретниот
простор ова население се родило и живеело со генерации наназад,
при што развило посебен однос кон него, заеднички споделен низ
искуството на живеењето. Во оваа смисла, реименувањето на топо-
нимите, кои претставуваат важни аспекти во доменот на културата
се користело како систем што ќе влијае на луѓето како „потрошу-
вачи на културата“, на нивно конвертирање кон или унифицирање
со новиот културен профил, пласиран во согласност со концептот
на грчката држава за етнички хомогена нација. Ако ја земеме пред-
вид и забраната за користење на мајчиниот јазик на дел од населе-
нието, кој локално и лингвистички е перципиран како македонски,
како и елинизацијата на личните имиња на ова население, станува
јасно дека тогашна Грција настојувала да ја прикрие стварната оп-
штествена состојба за присуство на различни етнички заедници во
рамките на државата, особено на македонската,18 а употребата на
18
Со културната посебност на овој дел од населението во историски кон-
текст, многупати се манипулирало, зависно од интересите на пропагандните
машинерии на аспирантите, кои се занимавале со т.н. „македонско пра-
шање“, односно зависно од идентитетски политики на државите таа била
прикажувана како: бугарска, грчка, српска, славо-македонска. Имајќи пред-
вид дека етничката припадност не е креирана само од официјалните инсти-
туции, туку и од чувството на секој поединец, треба да се напомене дека
еден дел од населението и покрај неповолните околности себеси се имену-
вало како Македонци. Во оваа смисла, и во извештајот на британскиот ра-
зузнувач, за етничкиот карактер на населението кое живее во Македонија во
делот кој се наоѓа под Грција, дури 30 години по анектирањето, јасно се по-
тенцира: „… важно е да се нагласи дека населението, како што тие не се ГР-
ЦИ, исто така не се БУГАРИ или СРБИ или ХРВАТИ. Тие се МАКЕДОНЦИ.“
Види поопширно: Велика Британија и Македонија (18 август 1944 – 8 мај
1945, документи, том I, избор, превод и редакција: д-р Тодор Чепреганов
(Скопје: Институт за национална историја, 1995), 90-114.
новите топоними ја поддржувала општествената илузија за отсус-

тво на конфликт во конкретниот домен.
Спроведеното реименување на местата концептуализирано
како форма на симболичен капитал претставува една од основите
на кои се презентира доминацијата, бидејќи станува збор за
инструмент, кој произведува знаење, кое влијае на конструкцијата
на погледот на светот. Симболичниот капитал коегзистира со:
културниот, економскиот и општествениот капитал, но неговата
цел е да обезбеди интерпретација во општествени рамки, која не
се перципира како угнетувачка, туку како посакувана, ексклузивна
историска репрезентација.19
Во оваа смисла, треба да се спомене и терминот симболично
насилство што го потенцира Bourdieu за да го покаже начинот на
кој културните значења и категории, вклучувајќи ги и имињата на
местата, се наметнуваат и се прифаќаат од подредените групи или
заедници како природни.20 Се разбира, ваквите репрезентации, иа-
ко евоцираат конфорт и престиж за некои членови на општеството
(на пр. за повеќето Грци), сепак тие функционираат како форма на
маргинализација за други засегнати членови на општеството (на
пр. за повеќето Македонци и Турци), кои, на минатото, се сеќаваат
поинаку.
Практично, со новите интерпретации на просторот, во сог-
ласност со грчката идеја за етничка хомогенизација, постепено, во
текот на годините, се одвивала промена со која претходното нас-
ледство станувало помалку видливо или невидливо, а истакнато
место заземале маркерите, кои го легитимираат грчкиот поредок.
Со други зборови, ваквата комеморација на историја и на култура
19
Види: Maria Isabel Menéndez – Menéndez, „Cultural Industries and Symbolic
Violence: Practices and Discourses that Perpetrate Inequality“, Elsevier Ltd.,
Procedia – Social and Behavioral Sciences 161 (2014), 64-69.
20
Исто.
во просторот ја зајакнува грчката доминација или превласт во

него, а истовремено ги сегрегира релациите на подредените заед-
ници со конкретниот простор.
Сепак, вака воспоставената доминација не е секогаш ком-
плетна, затоа што, на некој начин, таа е предизвикана од подреде-
ните групи, токму преку поинаквото сеќавање на минатото. Имено,
традиционалните знаења содржани во дотогашните имиња на мес-
тата:21 селата, градовите, реките, пештерите, изворите, месностите
и со нив поврзаните: преданија, обичаи и верувања, кои се пренесу-
вале од колено на колено, од генерација на генерација ги интерпре-
тирале емоциите и го граделе духовниот однос меѓу човекот и при-
родната средина. Сите овие имиња служеле како „куки“ на мемо-
рија, на која се закачувале наративните традиции на културата. На
овој начин, физичката географија означена со топонимите била
трансформирана во пејзаж, каде што културата и топографијата
симболично се сплотувале. Имајќи го ова предвид, новата топони-
мија во просторот предизвикува симболичен отпор кај заедниците,
кои се идентификувале со претходните имиња на местата, зашто
просторот зачувува пластови од податоци за: вредностите, верува-
њата, идеалите, па дури и за стравовите со кои се соочувале Маке-
донците, како создавачи на претходниот симболичен капитал.
Отпорот се јавува на симболично ниво, каде што и покрај тоа
што интервенциите на државата, во контекст на преименувањето на
топонимите и нивната употреба, биле обврзувачки во официјалната
општинска/државна комуникација, а нивното непочитување подраз-
21
Легенди и преданија за местата во егејскиот дел од Македонија како за се-
лата: Буф, Д’мбени и др., потоа за градот Солун, за Егејско Море итн. се сре-
ќаваат и во едно издание на Институтот за фолклор од 1986 година, кое ги
синтетизира преданијата собирани во претходниот период од повеќе раска-
жувачи. Види: Танас Вражиновски, Македонски народни преданија (Скопје:
Институт за фолклор „Марко Цепенков“, 1986).
бирало казна за прекршителот, сепак старите имиња и понатаму

циркулирале како во секојдневниот живот на населението, така и во
коресподенцијата со општинските органи. За ваквата состојба на те-
ренот, пишува и британскиот известувач Патрик Хачисон Еванс, кој
престојувал во овој дел од Македонија во периодот од март до ок-
томври 1944 година: „Имињата на местата, како што се дадени на
картата, се ГРЧКИ: КАЛИТЕА, ТРИГОНОН, ДРОСОПИ итн., но како
и да е, имиња кои најчесто се употребуваат, и покрај тоа што на
картата се напишани со мали букви и во загради, ако воопшто се да-
дени така, се: РУДАРИ, ОШЧИМА, БЕЛ КАМЕН – се СЛОВЕНСКИ
имиња. ГРЧКИТЕ се единствено дел од обидот на МЕТАКСАС да ги
прикрие (но како и да е тие се општо разбирливи)“.22
Едноставно, традиционалната употреба на старите топоними
покажува поголема отпорност на индивидуално ниво поради нив-
ната длабока навлезеност во секојдневниот дискурс на заедни-
цата. Токму проблемите и отпорот кон новата топонимија, во од-
нос на нејзината имплементација, биле причина грчката држава да
го донесе Законот бр. 3432, од 12 декември 1927 година, кој се од-
несува на санкциите за прекршителите околу употребата на стари-
те имиња, каде што во членот 7, параграф 4 и 5, се подвлекува:
Молби од приватни или од правни лица кои се поднесуваат до
јавните служби може да не се земат предвид ако во нив не се спом-
нува новото име на местото на живеење, на градот или на селото
кое е веќе преименувано, на лицето кое ја поднесува.23 Во следниот
параграф се потенцира:
22
Види го Извештајот од капетанот Патрик Хачисон Еванс, член на Британ-
ската воена мисија, испратен до Форин Офисот, во: Велика Британија и Ма-
кедонија (18 август 1944 – 8 мај 1945)..., 95.
23
Тодор Христов Симовски, Населените места во Егејска Македонија, бр. 1
(Скопје: Здружение на децата бегалци од Егејскиот дел на Македонија, Пе-
чатница „Гоце Делчев“, 1998).
Сведок, тужител или друго лице кое се испитува во судот, а

како место на живеење или раѓање го именува старото име на гра-
дот или селото кое е веќе преименувано, според оценката на судот
може да биде казнет според параграф 3 од овој член. Казната за овој
кривичен прекршок, содржан во третиот параграф изнесува 1000
драхми или притвор од десет дена.24
Како и да е, сите донесени законски акти во врска со новата
топонимија, кои предвидуваат и поставување на табли со новите
имиња на влезот од населените места, потоа промена на печатите
на општините итн., покажуваат дека топонимите продираат во се-
којдневниот вокабулар, истовремено визуелно и вербално. Тие
настојуваат да ја деградираат претходната културна содржина
вградена во просторот и да инсталираат нова културна вредност.
Симболичниот отпор кон новите имиња на местата од страна на
подредените заедници го илустрира настојувањето да се смени на-
чинот на кој се вреднува актуелниот момент, затоа што нивното
неприфаќање води кон тоа јавниот простор да стане „арена на де-
батирање“.25
Иако, политичките и културните институции, креираат кул-
турни модели наметнувајќи рамка на идентификација, која офици-
јално ја претставува заедницата, сепак индивидуалниот пристап се
одликува во согледување на процесите од аспект на поединецот или
на помалите групи, кои, во различна мера и на различни начини, ре-
агираат на културните модели, кои се нудат од институциите.
Во овој контекст, притисоците, репресиите и казните на кои
била изложена македонската заедница на подолг рок,26 покрај дру-
24
На исто место.
25
За јавниот простор како „арена за дебатирање“ види: D. H. Alderman,
„Place, Naming and the Interpretation of Cultural Landscapes...,“ 206.
26
Сеќавањата на луѓето, кои, во конкретниот период живееле во Егејскиот
дел на Македонија, го потврдуваат тоа. Види: Митре Кајчевски – Мичо, Неу-
гото и во контекст на употребата на старите називи за местата, до-

вело до тоа, еден дел од поединците да ја заборави старата топо-
нимија, отстапувајќи го местото на новите имиња и создавајќи но-
ви конекции меѓу минатото и сегашноста. Директната сооченост
со стварноста, кај друг дел од населението, предизвикала честа
употреба на старите називи во неформални и во приватни ситуа-
ции, најмногу во рамките на семејството или меѓу истомисленици-
те во населеното место. Сепак, постои и трета група, која и покрај
околностите, јавно зборува за својата македонска етничка припад-
ност, за македонскиот јазик, а во тој контекст и за локалните нази-
ви за одредени места, кои се задржани во нивната свест, благода-
рение на пренесените знаења од родителите, од бабите и дедов-
ците. Во оваа смисла, еве ја изјавата на еден жител на Овчаране:
Еден топоним да ми го кажат на грчки јас нема да го знам... на при-
мер Црвениот Брест..., Чешма..., ние така ги знаеме...27
Во овој контекст, интересно е да се спомене дека старите на-
зиви на местата, испреплетени со личните сеќавања и спомени,
вградени во конкретни локалитети, месности, како препознатливи
маркери на идентитетот, сè уште продолжуваат да се користат ме-
ништиви корени: Преспа во минатото и сегашноста (Скопје: Арена, 1998);

Ташко Јованов и Жаклина Митевска, Аргументи од црниот тефтер на жрт-
вуваните: автентични сведоштва на учесниците и жртвите од Граѓанска-
та војна во Грција (Скопје: Здружение на Сетинци и Попадинци од Лерин во
Македонија, Македонско сонце, 2009); и многу други. Потврда за ова наоѓа-
ме и во изјавите од иселените лица од Егејска Македонија, земени во рамки-
те на проектот: „Евидентирање, фотографирање, снимање и архивирање на
видеоматеријали и разговори со Македонците протерани од Егејска Македо-
нија во 20 век“, проект на Министерството за култура, Кинотека на Македо-
нија и Институт за национална историја, од каде што се произлезени некол-
ку документарни филмови.
27
“Za progonetite i makedoncite vo Lerinsko Ateatos Kosmos 2 del”, You Tube,
продукција ТВ Сонце.
ѓу Македонците од егејскиот дел на Македонија и нивните по-

томци, кои денес живеат во Република Македонија, а исто така и
надвор од неа, каде што нашле свое прибежиште отселените.
*
Претходно презентираното недвосмислено укажува на значе-
њето што им се придава на топонимите во процесот на (ре)имаги-
нација на територијата, а во тој контекст и во вообличувањето на
нацијата како „замислена заедница“.28 Имајќи предвид дека ими-
њата на местата се важна алка во интеракцијата на наследството и
на идентитетот, тие се тесно поврзани со политичките и со оп-
штествените интереси, кои стојат зад нивната изградба. Во оваа
смисла, сложените општествено-политички контексти, кои се од-
вивале во егејскиот дел на Македонија, по неговото влегување во
рамките на Грција, довеле до територијално преструктурирање, ка-
де што со реименување на местата се настојувало да се произведе
симболичен капитал, кој имал за цел промоција на грчката доми-
нација во просторот и легитимација на идентитет во согласност со
грчката идеја за етничка хомогенизација, во која визиите за мина-
тото на подредените заедници се: сегрегирани, маргинализирани
и невизибилни. Вака промовираниот симболичен капитал, вграден
во имињата на места, иако веројатно бил прифатлив за поголемиот
дел од Грците, сепак наидувал на симболичен отпор кај Маке-
донците, кои тука се родиле и живееле и кои, на минатото се сеќа-
ваат поинаку од општествено пласираното. Нивниот отпор,
всушност и не бил насочен кон промена на новите имиња, туку по-
веќе може да се толкува како израз или мислење во однос на тоа
како грчката држава хегемонистички ја вреднува сегашноста во
28
За идејата на Андерсон за „замислена нација“, види повеќе во: Драгица
Поповска, Спортот и патриотизмот (Скопје: Институт за национална исто-
рија, 2017), стр. 33.
контекст на деградација на останатите вредности. Ова многу јасно

покажува дека колективната/општествената меморија, а во таа
смисла и топонимите можат да се посматраат како „поле на де-
бата“, кое отвора прашања поврзани со: односите на моќ, терито-
ријалноста, потиснувањето на „другите“ и желбата за превласт, во
конкретниот случај во рамките на анектираниот дел од територија-
та на Македонија кон Грција.
Dragica POPOVSKA
PLACE NAMES AND THE INTERPRETATION OF

CULTURAL LANDSCAPES: THE CASE STUDY OF THE
AEGEAN PART OF MACEDONIA
-SUMMARY-
The paper deals with the implication of territorial restructuring

through toponym (place names) changes, on the continuity of the
meaning and identity of the places in the Aegean part of Macedonia as
a territory that, after the Balkan Wars, has entered and since then
has been an integral part of Greece. Considering that the naming of
places is a platform for the construction of heritage and identity, and
drawing inspiration from one of the Alderman’s scientific papers, the
material focuses on two aspects of the concrete theme: naming as
symbolic capital and naming as a symbolic resistance.
УДК 94 (497.7 : 470+571)
Виктор КОСИК
Институте славяноведения Российской академии наук
ДОМ НА ПЕСКЕ
(ВАРДАРСКАЯ МАКЕДОНИЯ)
Есть земли, страны, государства, которые я бы назвал «яб-

лочным садом раздоров, споров, столкновений». К их числу отно-
сится и Македония, разделенная, борющаяся, сдаваемая, ищу-
щая спасения своей самобытности. После первой мировой вой-
ны македонские земли вошли в состав Болгарии, Греции, Сербии.
Пожалуй, ареной самых острых столкновений стала так называе-
мая Вардарская Македония, отошедшая к короне Карагеоргиеви-
чей.
Для сербских властей новоприобретенные владения, когда-
то входившие в Великую Сербию, давно носили название Южной
Сербии, юга Королевства.
Для болгарских властей на македонских землях, отошедших
к их давним соперникам, жили болгары, искусственно разделен-
ные великими державами. Сама история, по утверждению болгар-
ской стороны – от политики «слова» до практики «дела», подтвер-
ждала их права на Вардарскую Македонию, откуда бежали от но-
вых «правителей» на болгарскую сторону тысячи беженцев-бол-
гар. Проблема беженцев, отягощавших, кстати, бюджет болгар-
ской короны, только добавляла «холода».
82 Виктор КОСИК, Дом на песке...
Сама ситуация в Вардарской Македонии может быть обрисо-

вана через ряд сюжетов, представленных здесь.
Итак, по Видовданской конституции (ст. 95) страна была раз-
делена на 33 области, из которых три были условно македонскими
– Битольская, Брегалничка, Скопльская. Меньшей административ-
ной единицей являлась околия. В Вардарской Македонии насчи-
тывалось 31 околия, из которых 14 входило в Битольскую область:
Битолска (центр – Битола) область, Доранска (Валандово), Гевгели-
йска (Гевгелия), Горнодебарска (Дебар), Кавадаречка (Кавадарци),
Кичевска (Кичево), Крушевска (Крушево), Мариовска (Битола), Не-
готинска (Неготино), Охридска (Охрид), Преспанска (Ресен), При-
лепска (Прилеп), Струшка (Струга), Струмичка (Струмица); 6 околий
в Брегалничкой области с центром в Штипе – Царево Село, Ко-
чани, Малеш (Берово), Овче Поле (Свети Николе), Радовиш и
Штип), 11 околий были в Скопской области – Долни Полог (Те-
тово), Галичник (Ростуше), Горни Полог (Гостивар), Качаник, Кума-
ново, Крива Паланка, Порече (Южен Брод), Прешево, Скопье, Ве-
лес и Жеглигово (Куманово) 1.
Сведения о количестве жителей Южной Сербии, или «Юга»,
как они ее называли, по переписи 1921 г. были таковы: общее чис-
ло 1 476 747 человек, из них 59, 5% – «сербы или хорваты», 28, 2% –
арнауты, 10% – турки и «остальные»2.
Все они жили на территории, площадь которой, согласно
статистике из 1921 г., составляла 45 717 кв. км3.
1
См.: Надежда Цветковска, Македонското прашање во jугословенскиот пар-
ламент меѓу двете светски воjни (Скопjе: Институт за национална историја,
2000), 25.
2
См.: Vladan Jоvanović, Jugoslovenska država I Južna Srbija 1918-1929. Makedoni-
ja, Sandžak, Kosovo i Metohija u Kraljevini SHS (Beograd: Institut za noviju istori-
ju Srbije, 2002), 45.
3
Ibid.
В 1929 г. Королевство Югославия было разделено по новому

административному делению на 9 бановин. Вардарская бановина
с центром в Скопле охватывала территорию Вардарской части Ма-
кедонии, часть Южной Сербии и земли Метохии. Белградская
власть намеренно связала македонские и сербские края в единую
административную единицу4.
По переписи населения от 31 марта 1931 г. Вардарская бано-
вина была поделена на 44 околии и 453 общины. Число насе-
ленных мест – 2169. Вардарская часть Македонии, входившая в
состав бановины, состояла из 29 околий, часть Сербии в бановине
охватывала 8 околий, часть Метохии – 7 околий5.
В Вардарскую часть Македонии входили следующие околии:
Галичка (центр в Ростуше), Горнополошка (Гостивар), Долнополош-
ка (Тетово), Кривопаланечка (Крива Паланка), Жеглиговска ( Кума-
ново), Кратовска (Кратово), Битолска (Ьитола), Горнодебарска (Де-
бар), Кичевска (Кичево), Прилепска (Прилеп), Охридска (Охрид),
Преспанска (Ресен), Струшка (Струга), Крушевска (Крушево), Мари-
овска (Битола)6.
Перед столицей Карагеоргиевичей теперь вставала нелегкая
задача «завоевания» «своего Юга» во времени, богатом на идеи се-
паратизма, революции, когда терроризм становился средством
достижения справедливости, когда национализм, патриотизм,
коммунизм, сепаратизм и другие «измы» чрезвычайно затрудняли
столь желанную органичность вхождения новых земель в Коро-
левство сербов, хорватов и словенцев.
Итак, постараюсь здесь сжато обрисовать, прежде всего, ситу-
ации: социально-экономическую, политическую, революционную.
4
См. Цветковска, Македонското прашање, 27.
5
Там же, 28.
6
Там же.
Первый. Природные рудные богатства: хромиты, олово,

цинк, золото, серебро, включая сюда и мрамор, оставались почти
нетронутыми. Соответственно и не было пролетариата в его евро-
пейском смысле, этой движущей силы в революциях. Практи-
чески, на тех же рудниках трудились крестьяне, не рвавшие с зе-
млей, помогавшей им выжить в тяжелые времена.
Только один пример. Судя по запросу депутата Скупщины
радикала М. Димитриевича от 11. 06. 1934 г. в Министерство лес-
ных и горных ресурсов, управа рудника Боговина, где работало
около 850 человек, не выплачивала заработную плату от 5 до 8
месяцев. Страдали не только сами шахтеры, но и их семьи7.
Выручала, надо полагать, как всегда земля, ее плоды.
Это была крестьянская страна (76, 3% жителей сел8), где поч-
ти полностью отсутствовала какая-либо промышленность. В Би-
тольском, Прилепском и Крушевском срезах в 1920 г. насчитыва-
лось 23 мельницы. В Вардарской бановине было мельниц водя-
ных и просто жерновых 4818 штук9.
11 октября 1921 г. власти из Скопле в своем донесении в Бел-
град, министру МВД, в отделение общественной безопасности
описывали ситуацию следующим образом: «промышленность по-
степенно развивается… в самом городе сейчас мы имеем новую
паровую мельницу и одна строится, имеется две мастерские….
7
См.: M. Бодрожић, „Прилог о ставу посланика Вардарске бановине према
ситуацији у том делу Краљевине Jугославиjе од 1932-1934“, Вардарски збор-
ник, № 3, Београд (2004), 159.
8
Jоvanović, Jugoslovenska država i Južna Srbija, 56.
9
См.: Архив Србиjе и Црне Горе Ф. 65. Д. 299. (Здесь и в последующем ряде
дел номера страниц отсутствуют – В. К.)
Есть и фабрики по выпуску современной черепицы и черепицы

глиняной»10.
Можно было бы даже сказать, что на македонских землях
люди жили вне времени. Но это не так, время брало свое, хотя и
чрезвычайно медленно.
В 1937 г. бан Вардарской бановины М. Новакович писал в
Белград по начальству уже следующие, не без скепсиса, строки:
«Промышленность в бановине в своем большинстве не развита.
Сравнительно большие текстильные фабрики находятся в Лес-
ковце и его окрестностях. В Южной Сербии расположена одна фа-
брика алкалоида, фабрика цемента, много фабрик по производ-
ству растительного масла, мыла, большое количество модернизи-
рованных мельниц и несколько складов табака. Остальные не-
большие фабрики, по сути, представляют собой расширенное ре-
месленное производство»11.
В 1938 г. в Македонии было 103 предприятия, в которых бы-
ло 3028 работников или 1, 1 % от общего числа работников в Югос-
лавии12.
По местам и местечкам, где не было промышленности и не
проводились обширные общественные работы, например, доро-
ги, сохранялось значительное число бедняков. Вследствие сокра-
щения ремесленничества росло и количество пролетариев13.
10
Там же. Ф. 14. Д. 179. начальство округа скопльского министру МВД отде-
ления общественной безопасности 11 октября 1921 г.
11
Там же. Ф. 37. Д. 51. Бан Вардарске бановине М. Новакович Председателю
Совмина и министру иностранных дел М. Стоядиновичу. Cкопле, 7 октября
1937 г.
12
См.: Костадин Палешутски, Македонският въпрос в буржоазна Югославия
1918–1941 (София: БАН, 1983) 32.
13
См.: Архив Србиjе и Црне Горе. Ф. 37. Д. 51. Л. Бан Вардарске бановине М.
Новакович Председателю Совмина и министру иностранных дел М. Стояди-
новичу. Cкопле, 7 октября 1937 г.
В 1938 г., судя по данным биржи труда, в бановине насчиты-

валось 412 безработных. 20 июля 1938 г. Вардарский бан писал М.
Стоядиновичу, что «эта биржа из бановины послала в этот год
26 000 людей на заработки, которые все устроены»14.
Однако в эту «прелестную картинку» слабо верится, учиты-
вая, что существовала еще и скрытая форма безработицы, да и
само слово «биржа» было, вероятно, мало знакомым в массе нег-
рамотного народа.
Второй. Традиционность крестьянского труда. На полях вы-
ращивали пшеницу, кукурузу, табак, опийный мак, рис и другие
пользующиеся спросом продукты земли. Сельское население тра-
диционно продолжали грабить откупщики, скупая задешево и
продавая в несколько раз дороже.
Так, покупая у крестьян табак по 50 пара за килограмм, они
получали бешеный барыш, продавая его уже по 150–200 дина-
ров15.
Судя по критическому выступлению депутата в Скупщине от
Лесковачского района Т. Тонича крестьяне были вынуждены про-
давать центнер пшеницы за 50 динаров, кукурузы ‒ по 40-45 дина-
ров, пара волов стоила 800 динаров, корова 300 динаров, в то вре-
мя как один день депутата оценивался в 500 динаров, а занавес
для туалета в скупщине стоил свыше 2000 динаров16.
Тяжелое положение было и с опием. Только в тогдашнем
Скопле находился единственный пункт по его закупкам, где он
приобретался по 100–150 динаров за килограмм вместо «нормаль-
14
Там же. 20 июля 1938 г. Скопле.
15
Бодрожић, Прилог о ставу посланника Вардарске бановине, 158.
16
Там же. 158.
ной цены» от 400 до 450 динаров. Эта «ненормальная» ситуация

позволила вскрыть даже коррупционную аферу17.
В Скупщине звучали призывы открыть подобные пункты в
таких местах как Кочане, Штип, Радовиште, Струмица, Велес, где
занимались производством опия18.
Во время мирового кризиса экономическое положение в
здешних краях ухудшилось, например, производство хлопка упало
почти на 40%19.
Перед началом Второй мировой войны положение несколь-
ко выправилось. Вардарский бан М. Новакович 7 октября 1937 г.
писал председателю Совета министров и министру иностранных
дел М. Стоядиновичу следующие строки по сельскому хозяйству,
отличные от ситуации с тем же фабричным производством: «Эко-
номическое положение в бановине благоприятное. Сельскохозяй-
ственное производство здесь весьма различно: одни края занима-
ются зерновыми культурами, другие овощными, третьи животно-
водством, четвертые рыболовством, а юго-восточные края зани-
маются выращиванием экзотичных растений, как например,
хлопком, рисом, арахисом, финиками, афионом (опийный мак – В.
К.). Табак выращивается в восточном крае от Вранье до Преспе.
Культура хлопка развивается очень хорошо. В этом году срез Стру-
мичский обработал 1600 гектаров. Джевджеля, Валандово, Него-
тин, Кавадар и Овче поле все вместе около 2000 га. Самый лучший
урожай в Струмице до 1200 кг на гектар, самый низкий на Овчем
поле – до 700 кг. по гектару, где он начал выращиваться только в
этом году. Министерство сельского хозяйства купило машины по
17
Там же.
18
Там же. 159.
19
Там же. 162.
отделению семян от хлопка. Семена употребляются для отжима

масла»20. Но не все было так гладко.
Больным местом в Вардарской бановине оставались и до-
роги, вернее, их отсутствие. Так, по свидетельству депутата Д. По-
повича (выступление в Скупщине 10.03.1934 г.) крестьяне должны
пройти 30 км до рынка, чтобы продать воз дров и выручить 20–30
динаров. Причем на рубку леса им нужен целый день, к этому сле-
дует добавить и необходимость приобретения на вывоз особого
документа, за который они должны заплатить самое меньшее 500
динаров, «а если бедняк не может платить и если идет без бумаги,
сторожа леса конфискуют дрова или платят штраф от 80 дина-
ров»21.
К этому следует присовокупить немного о настроениях само-
го крестьянства в новой стране.
22 июня 1921 г. в Белград ушло донесение от одного из выс-
ших армейских чинов, дивизия которого была размещена на ма-
кедонских землях. В нем он, в частности, писал: «Здешнее маке-
донское население далеко отстало от любой культуры и прог-
ресса. Оно долгое время было в рабстве и приучилось слушаться,
при этом принимая все те характерные особенности, которые вле-
чет за собой рабство.
Масса не способна думать… и еще меньше способна понима-
ть данные ей великие политические свободы и ее цели.
Это факты, которые болгары использовали в своей длитель-
ной агитации в массе здешнего населения, имели, к сожалению,
20
Архив Србиjе и Црне Горе. Ф. 37. Д. 51. Бан Вардарске бановине М. Новако-
вич Председателю Совмина и министру иностранных дел М. Стоядиновичу.
Cкопле, 7 октября 1937 г
21
Бодрожић, Прилог о ставу посланика Вардарске бановине, 163.
большой успех. Они в массах создали болгарское чувство, они при-

влекли ее для своих идей, для своего интереса…
Не является ничем новым, если в этом случае подчеркну,
что ядро болгарской интеллигенции, как и большая часть болгар-
ских министров из нашей Македонии… неустанно работают, что-
бы добиться для Македонии свободы, которую бы она имела то-
лько вместе с Болгарией…
В своей… акции они не выбирают средств и таким образом
ставили болгарскую национальную идею … на службу коммуниз-
му…
Наибольший ущерб несут нам плохие воспитатели массы на-
рода – учители и священники…
Все эти обстоятельства внимательно отслеживали болгары
и, когда видели, что наша администрация подготовила им почву,
что население будет недовольно нашей громоздкой администра-
цией», то «развили агитацию… которая сейчас тормозит наш госу-
дарственный механизм»22.
Комментарии к этому любопытному письму я дам в своем
дальнейшем освещении истории македонских земель.
Третий. Колонизационная политика Белграда по «разбавле-
нию» сербами местного населения и связанная с ней аграрная ре-
форма, объявленная в 1919 г. и растянувшаяся до 1930-х гг. В за-
явленном властями процессе передела земель (крупных турецких
владений), связанного с отменой прежних порядков Османской
Турции, прокламированная новыми властями «справедливость»
«оказалась» на стороне сербов. Надо отметить, что новые поселен-
цы также обкрадывались нередко «своими чиновниками»23.
22
Архив Србиjе и Црне Горе. Ф. 14. д. 179 Министерство военное и флота 22
июня 1921 г. в МВД
23
Jоvanović, Jugoslovenska država I Južna Srbija, 212, 213.
Сами власти в процессе колонизации сербской Македонии

не жалели денег на антимакедонскую пропаганду и жестоко прес-
ледовали всех тех, кто подрывал «спокойствие» в крае. Так, в 1924
г. София перед угрозой вооруженного вмешательства, способного
вызвать очередной пожар на Балканах, была вынуждена аресто-
вать большое количество македонских националистов и принять
по отношению к ним ряд других репрессивных мер.
В той ситуации новый передел македонских земель, решае-
мый только очередной войной, чреватой революционными пот-
рясениями, не был нужен Европе, на которую «оглядывались»
балканские правительства.
И хотя македонские националисты не «успокаивались», но
жесткая политика Белграда себя оправдывала – гражданская вой-
на с обязательной ее «балканизацией» и «интернационализацией»
не состоялась.
На бытовом уровне сербы относились к македонцам доволь-
но презрительно. Грубые шутки и вульгарные анекдоты о маке-
донцах бытовали весьма долго в сербской среде, включая и ин-
теллигенцию, где их признавали болгарами, отрицая право на са-
моназвание.
В политике было несколько по-другому. Один из народных
посланников, выступая в 1926 г. в парламенте, открыто говорил о
том, что македонцы в действительности являются только сер-
бами, которые были в свое время подвергнуты чуждой массиро-
ванной пропаганде.
С конца 1925 г. там было роздано свыше 70 тыс. га, в основ-
ном, колонистам24.
Согласно приводимым В. Йовановичем данным из книги В.
Бурзевского, 52, 4% земли получили колонисты, 39, 5% – македон-
24
Палешутски, Македонският въпрос в буржоазна Югославия, 26.
ские крестьяне, остаток в 8% был разделен между школами, арми-

ей и жандармерией25.
А сколько поселенцев было вообще, можно задаться вопро-
сом?
Судя по работе А. Апостолова «Колонизациjата на Македони-
jа во Стара Jугославиjа» (Скопjе, 1966), на которую ссылается К. Па-
лешутский, то к июню 1940 г. в Македонии было 280 колоний с
4167 семействами26.
Много это или мало?
По переписи от 31 марта 1931 г. в 29 околиях Вардарской Ма-
кедонии, насчитывалось 1 574 243 человека. Здесь только не надо
забывать, что туда входило 8 околий, подключенных из Сербии, а
именно, Босилградска (Босилград), Ябланичка (Лебане), Лесковач-
ка (Лесковац), Масуричка (Сурдулица), Пчиньска (Вранье), Польа-
ничка (Владички хан), Прешевска (Прешево), Власотиньска (Власо-
тинци), в которых проживало 348 040 жителей или 22, 11 % от об-
щего числа, и часть Метохии из семи околий: Гньиланска (Гньила-
не), Горска (Драгаш), Грачаничка (Приштина), Качаничка (Качаник),
Неродимска (Урошевац), Подгорска (Сува–Река), Шар–Планинска
(Призрен), где жило 276 245 человек или 15, 55%27.
Сербский историк Б. Петранович приводит другие данные, а
именно, в Королевстве СХС проживало 630 000 македонцев, При-
мерно такую же цифру (около 600 000) называют британские ана-
литики28.
Уже из приведенных цифр можно сказать, что число коло-
нистов не было таким уж значительным.
25
Jоvanović, Jugoslovenska država I Južna Srbija, 216.
26
27
См.: Цветковска, Македонското прашање, 28.
28
См.: Jоvanović, Jugoslovenska država I Južna Srbija. 46.
Тем не менее, поселенцы, даже там, где их было меньше, иг-

рали в общественно-политической жизни «ведущую или почти ве-
дущую роль», входя в абсолютном большинстве в Югославскую
радикальную партию29.
Сербский историк Дж. Крстич в своей работе «Колонизациjа
у Jужноj Србиjи» (Сараjево, 1928) писал: «Результат нашей колони-
зационной политики ни по количеству поселений и переселенчес-
ких семейств, ни по положению переселенцев, ни по способу их
расселения в колониях и по потраченному времени и средствам не
имеет успеха, которым наш государственный аппарат мог бы гор-
диться»30.
К этому надо добавить, что постоянные перемещения чи-
новничества с места на место препятствовали налаживанию нор-
мальной государственной работе на местах. Сами власти, призна-
вая этот крупный недостаток, подчеркивали необходимость най-
ти способ, чтобы чиновники не чувствовали себя «временщика-
ми»31.
Однако это было весьма трудным делом. Именно прибыть
на время в какое-либо место, обогатиться через взяточничество и
уехать: вот, пожалуй, было традицией для местного чиновничес-
тва.
В качестве примера предложу следующую «картинку»: ко-
мандир Битольской дивизии получил информацию о том, что на
пути из Дебра в Стругу замечен «караван коней, нагруженных ве-
29
Архив Србиjе и Црне Горе. Ф. 37. Д. 51. поселенцы, партия и выборы. Ско-
пле, 14 мая 1938 г. Аноним
30
Цит. по: Палешутски, Македонският въпрос в буржоазна Югославия, 65.
31
Архив Србиjе и Црне Горе. Ф. 14. Д. 179. Начальство округа скопльского
министру МВД, 11 октября 1921 г.
щами одного полицейского чиновника, который пару месяцев на-

зад прибыл в Дебар с одним чемоданом»32.
Как подчеркивал В. Йованович, «чиновничество в южном
крае характеризовали такие черты, как “сила турецкой традиции”,
“балканский менталитет” и коррумпированность всех типов, что
не мешало стремительному увеличению его численности»33.
В 1931 г., в Вардарской бановине насчитывалось 22 319 «чи-
новников и служащих»34.
Местное население также не было расположено к «людям
нездешним».
В корреспонденции человека, близкого к Министерству внут-
ренних дел и объехавшего за 13 дней августа 1938 г. Скопле, Велес,
Прилеп, Битоль, Охрид, Ресан, Кавадар, Куманово, отмечалось,
что он всюду слышал негодование по отношению к т. н. ульезам,
т. е. к приезжим, которые в Южной Сербии обжились и считали
себя призванными говорить и работать во имя народа из Южной
Сербии35.
Ко всему этому стоит добавить, что, судя по выступлению
(18 марта 1933 г.) депутата Овчепольского района в Скупщине М.
Стоядиновича, содержание аппарата по проведению аграрной ре-
формы «юга Сербии» обошлось дороже, нежели сама реформа36.
И, конечно, неуспех, а, может быть, провал колонизации
был обусловлен и нападениями «комитов» – членов различных ре-
32
Jоvanović, Jugoslovenska država I Južna Srbija. 78.
33
Ibid. 79.
34
Ibud.
35
Архив Србиjе и Црне Горе. Ф. 37. Д. 51. Реферат министерства внутренних
дел от 4 августа 1938 г. на основе информации нашего друга, проехавшего за
13 дней Скопле, Велес, Прилеп, Битоль, Охрид-Ресани, Кавадар и Куманово.
36
волюционных отрядов, для которых террор был одним из средств

их борьбы с «сербскими захватчиками».
Так, нападение на одно из сел в окрестностях Щипа (Штипа),
совершенное 16. января 1923 г., вызвало отъезд многих колонис-
тских семейств не только оттуда, но и из других мест Македонии37.
Четвертый. Комиты или четники.
Вначале немного статистики. За период 1919–1934 официаль-
но учтено 467 нападений комитов, во время которых погибло 185
человек, ранено 253 служащих и 288 гражданских лиц38.
На страницах донесений в Белград по начальству от предста-
вителей сербских властей разного ранга в первые годы постоянно
присутствовала тема комитов, перехода ими границ. Соответствен-
но, центру надо было обеспечить безопасность границ, не допус-
кать перехода ее врагами Королевства, членами Внутренней Маке-
донской Революционной Организации и ограничить вплоть до
полной ликвидации ее антигосударственную деятельность на тер-
ритории новых владений, точнее, на македонских землях. И враги
эти были весьма серьезными.
Лидер ВМОРО Иван Михайлов перед Рождеством 1932 г. в
интервью хорватскому политику Марко Дошену заявлял: «Маке-
донцы еще давно сказали, что с сербом можно разговаривать
только с винтовкой и гранатой. Я уверен, что мирным путем такая
программа не осуществляется»39. Для него Белград, создавший из
Македонии «южную Сербию», сотворил там «южный ад». «Или
достойная свободная жизнь для человека и народа или – честная
смерть. Среднего пути в борьбе за свободу нет!» – заключал Иван
37
См.: Палешутски, Македонският въпрос в буржоазна Югославия, 32.
38
См.: Jоvanović, Jugoslovenska država i Južna Srbija, 194.
39
Н. Кайчев, „Разговор на Иван Михайлов с хърватския политик Марко До-
шен“, Македонски преглед, Кн. 4. (2005), 119.
Михайлов в дружественном Загребе, где, по его выражению, Бел-

градом был устроен «северозападный ад», от которого также нуж-
но избавляться «любой ценой»40.
Борьба требовала оружия, денег, и, главное, людей.
С оружием дело обстояло неплохо, если учитывать, что на
Балканах после прошедших войн его было вдоволь. Только два
примера.
Первый. В газете «Старое время» сообщалось: «По офици-
альным сведениям из Охрида местная полиция в одном из сел об-
наружила склад оружия – 120 пулеметов и патроны к ним. Пуле-
меты оказались болгарского типа и, по показаниям крестьян, на-
ходились под землей еще с начала войны. Между тем власти ут-
верждают, что это один из складов Тодора Александрова, которых
много в Южной Сербии. Вблизи склада был найден один болгар-
ский комит, который при аресте пытался застрелиться. Предпо-
лагают, что пойманный комит имел задачу снабжать недовольное
население оружием и подчинить его болгарским комитским отря-
дам»41.
Второй. 14 июля 1926 г. Леринский воевода ВМРО Асен Го-
ров выдал свидетельство своему четнику Христо Д. Хлебарову о
том, что он направляется на лечение в Болгарию42. Перед отбыти-
ем у него было принято А. Горовым следующее снаряжение: кара-
бин № 1374 и нож, патронташ с 200 патронами, четыре больших
гранаты, ½ кг пироксилина, парабеллум № 2084, патронов для па-
40
Там же. 120.
41
Старое время. 26 февраля 1924 г., № 26. С. 3.
42
Архив Србиjе и Црне Горе. Ф. 14. д. 28. Л. 10. Внутренняя мак. Орг. Лерин-
ский революционный район Свобода или смерть. 14 июля 1926 г., Македо-
ния.
рабеллума 150, обоймы для парабеллума 6, один плащ, один ра-

нец и пр. 43.
Итак, с оружием проблем не было.
Теперь о деньгах: левы, динары...
Одним из главных источников служили средства, полу-
ченные от местного населения, жившего в болгарском пригра-
ничье: Петричский и Кюстендилский края.
Не «забывались» и селяне, жившие по другую сторону гра-
ницы. Причем, комиты здесь, случалось, действовали с крайней
жестокостью. Так, в одном из документов, датированных весной
1921 г., сообщалось следующее: «Чета Глигорова 17 марта перешла
границу около села Перпорие. Здесь от надежных людей получи-
ла продовольствие и проводника. В село несколько дней тому на-
зад возвратились некие отходники, работавшие в Америке. Чета у
них требовала денег для болгарского дела, на что они им ответи-
ли, что здесь Югославия, и они больше ничего не хотят знать о че-
тах и неприятностях с ними. Эти тогда заперли их в дома и подож-
гли, но крестьяне их спасли, чтобы не сгорели внутри»44.
Печать того времени была полна сообщениями о действиях
комитских отрядов (чет). Например, русские читатели «Старого
времени» осенью 1923 г. могли прочесть: «нападение комитов в
Южной Сербии на села и города, сопровождающиеся зверствами
и поджогами, не прекращаются». Неизвестные в городе Штипе во
многих местах расставили бочки с порохом перед магазинами на
главной улице, фасады которых были облиты керосином, чтобы
43
Там же. Л. 11.
44
Архив Србиjе и Црне Горе. Ф. 14. Д. 29. Л. 101. Полковник 3 жандармской
бригады от 4 июня 1921 г. коменданту всей жандармерии и др. адреса.
взрывы легче могли произвести пожар, который был замечен в

самом начале и ликвидирован с большими усилиями45.
Тогда же промелькнуло сообщение об убийстве командира
пограничной стражи майора Шаранцовича. «На изуродованном
трупе убитого была прикреплена записка, что убийство совершено
из мести за убитого комитского предводителя Ефтима»46.
Не отставали и качаки, у которых были свои счеты с сер-
бами, и нередко зарабатывавшие себе на жизнь разбоем.
В качестве примера приведу одно из донесениий в Минис-
терство внутренних дел от 17 сентября 1921 г. В нем говорилось,
что в «округе Скоплянском одна чета арнаутских качаков из 60 че-
ловек дождалась на дороге Скопле–Тетово и захватила в плен 60
путников, назначила сумму за выкуп и отвела их в горы»47.
Ставшие обыденными такие факты были обусловлены, как
признавали сами власти, во многом коррумпированностью поли-
цейской власти. Надо было заменять пограничную стражу, «сос-
тавленную, в основном, из городских арнаутов», на «людей из вну-
тренней Сербии», увеличить количество жандармов и усилить над
ними контроль48.
Все это, полагаю, делалось, но не так быстро.
И, теперь, вновь о комитах.
Безусловно, они знали, за что ведут борьбу. Один из комитов
писал, примерно в 1926 г. неким своим «дорогим Крсто и Боре»:
«Всем вам шлем сердечное поздравление из этого милого края ла-
зурного неба, дивно-прекрасных лесов, в которых поют гайдуцкие
45
Старое время. № 5, 5 ноября/23 октября 1923 г. С. 2.
46
Там же. № 8, 26 ноября 1923 г. 2.
47
Архив Србиjе и Црне Горе. Ф. 14. Д. 179. Военное министерство и флота от
17 сентября 1921 г. в МВД .
48
Там же. Апрель 1921 г. В МВД.
песни, и цветущих полей, заброшенных, вытоптанных отвратите-

льными пресмыкающимися – от разных насильников греков и
сербов. Пишу с дивного красивого места. Мой взор охватывает все
родные горы.
Неописуемое одушевление, мятежная душа горит от жела-
ния, чтобы вновь броситься на проклятого врага и окончательно
его уничтожить. Он… грабит, колет наш невинный народ. Но уже
мало ему остается. Чаша терпения переливается. Закипят волны
народного негодования и тогда куда пойдут палачи народа? Род-
ные сыновья измученной и исстрадавшейся страны блуждают по
непроходимым горным лесам, оберегая народ от … тиранов, гото-
вые положить жизнь на святой алтарь свободы»49.
Грозная ВМРО вселяла страх, сеяла панику среди местного
руководства, состоявшего в основном из сербов. Любой слух вос-
принимался как правда, заставлявшая чиновников обращаться к
военным властям с просьбами о помощи. 15 мая 1921 г. комендант
III армейской области, охватывавшей Вардарскую Македонию,
писал военному министру следующее: «Комендант битольской ди-
визионной области сообщил мне, что на основе неточных и непро-
веренных данных о движении среди населения и акциях болгар-
ских комитов полицейские власти неоправданно обращаются к
военным властям за помощью. Своим поведением показывают
свою неспособность управлять ситуацией, отсутствие … хладнок-
ровности, трусоватость и страх от воображаемой опасности… на-
чальник округа Битольского шифром извещал коменданта II жан-
дармской бригады что ”среди народа района Преспанского проя-
вился быстрый поворот. Народ пришел в смятение, и ожидает
каждый час акции комита. Возникла настоящая паника. Началь-
ник района спрашивает, что делать с архивом и государственной
49
Там же. Д. 28. Л. 12. Письмо одного четника дорогим Крсто и Боре. 17 ию-
ля 1926 г.
кассой“… Между тем комендант Битольской дивизионной области

проверил извещение… и обнаружил, что в Ресне и окрестностях
наблюдается мир и спокойствие и добавляет, что наши граждан-
ские власти ответственны за эту неоправданную и непонятную
панику народа»50.
Однако дыма без огня не бывает, само существование и ак-
тивность комитов вызывали «эту неоправданную и непонятную
панику народа». Только тут надо, скорее всего, добавлять к по-
следнему слову прилагательное – «сербского».
Лишь «популярный» терроризм, по убеждению многих его
сторонников, мог «сломать» империю, жесткая политика которой
по «сербизации» македонского населения снижала опасность ее
революционизации. Белграду в немалой степени помогала зачас-
тую кровавые, внутренние раздоры в среде ВМРО. Свой «вклад»
вносила и борьба македонцев-автономистов со своими соплемен-
никами-федералистами, поступившими на сербскую службу.
Эта борьба началась еще в 1921 г. Тогда же, например, груп-
па «сознательных» македонских революционеров конституирова-
лась в организацию под названием «Македонская Федеративная
организация», которая отделилась от ВМРО и начала борьбу по ее
уничтожению. Руководителем этой новой группы стал Славе Ива-
нов.
Как писал, и весьма страстно, один из членов этой группы,
укрывшийся под инициалами С. И. (скорее всего это был сам Сла-
ве Иванов), Тодор Александров «сделал из ВМРО орудие в руках…
болгарских политических партий, которые манипулировали ею,
исходя из своих партийных интересов и интересов болгарской го-
сударственной политики. … ВМРО служила и болгарскому Двору и
50
Архив Србиjе и Црне Горе. Ф. 14. Д. 28. Комендант 3 армейской области
министру военному и флота. 15 мая 1921 г., Скопле
военной лиге, с которой поддерживала тесную связь и получала

инструкции». Александров не остался в долгу и поспешил в своем
воззвании назвать «федералистов» «предателями и сербскими
шпионами». Последовали вскоре и убийства с обеих сторон. В ито-
ге небольшая группа С. Иванова была вынуждена укрыться на
территории Королевства, власти которой (Н. Пашич прежде всего)
снабжали ее деньгами для борьбы с ВМРО. В 1925 г. «беглецы»
создали организацию под названием «Объединение против бол-
гарских бандитов». Бывшие члены ВМРО тогда говорили: «мы эту
организацию создавали, и мы ее уничтожим как пакостную и не-
нужную для македонских интересов» 51.
Опять началась кровавая борьба с жертвами с обеих сторон.
По другим сведениям, организация под аналогичным назва-
нием была создана двумя годами раньше, в сентябре 1923 г. Ее
возглавляли Михаил Каламатиев, местный торговец и Коста Пека-
нац, старый сербский четнический воевода.
В 1923 г. число специально организованных лиц против ко-
митов достигало почти 25 тыс.52
Под руководством ВМРО в Скопле, Щипе (Штипе), Велесе и
других местах активизируется македонская молодежная тайная
революционная организация, состоящая из студентов и учите-
лей. Однако она действовала недолго. В 1927 г. уже состоялся су-
дебный процесс. Из 20 студентов девять получили 90 лет тюрь-
мы, 11 освобождены после ужасов предварительного следствия53.
51
Там же. Ф. 37. Д. 51. Проекат за продужену борбу против тайне революци-
онарне организацие уперене против Югославии Сентябрь 1937. Борец за
свою Родину С. И. Белград
52
53
Палешутски, Македонският въпрос в буржоазна Югославия, 68, 69.
О ситуации, сложившейся в Вардарской Македонии с болга-

рами, последние информировали Лигу Наций. В январе 1930 г. их
представители Гр. Атанасов, Д. Шалев, Д. Илиев – адвокаты из Ка-
вадарцев, Скопле и Велеса – подали ее главному секретарю Эрику
Друммонду петицию, в которой просили признать «болгарское
меньшинство в Югославии, которое составляет компактную мас-
су, живущую в Македонии»54.
Но королевское правительство в ответ на запрос секретариа-
та Лиги Наций ответило, что «славянское население в Южной
Сербии не является меньшинством ни по языку, ни по расе, ни по
религии и неотличимо от других сербов в Королевстве», поэтому
оно не может иметь какие-либо права считать себя меньшин-
ством55.
При всем этом еще в 1929 г. правительство стремилось уси-
лить четническую организацию «Народна отбрана» («Народная
оборона»), чьи подразделения в Македонии возглавлялись воево-
дой Илией Трифуновичем-Бирчаниным, генералом Ристичем и
скопльским митрополитом Иосифом. Но они не давали результа-
тов. Поэтому при финансовой поддержке бана Ж. Лазича в начале
1931 г. создается организация «Югославянска младеж от Вардар-
ска бановина» («Югославянская молодежь Вардарской банови-
ны»). Судя по ее составу, она не имела широкой социальной ба-
зы56.
В Вардарской Македонии действовали и коммунисты. Одна-
ко их деятельность не была успешной среди населения.
Возвращаясь к федералистам, скажу, что упоминавшийся
«С. И.», позиционируя своих сторонников «борцами за честь и ве-
54
Там же. 70.
55
Там же. 71.
56
Там же.
личие Югославии» предложил в сентябре 1937 г. своих людей Бел-

граду (премьер-министру и министру иностранных дел) для ликви-
дации Ивана Михайлова, проживавшего в Анкаре, равно как и хор-
ватов Кватерника и Павелича, живших в Италии, близ Торино. Од-
новременно «С. И.» заявил о готовности образовать группу «от 10
до 15 людей верных и хороших патриотов, которые могут выпол-
нить задание в стране по защите самых высших государственных
интересов»57.
Этот «заманчивый» план не был реализован.
Известно, что новое правительство в Софии под председа-
тельством Кимона Георгиева еще в 1934 г. приняла ряд известных
мер против ВМРО, чьим шефом тогда был Иван Михайлов. Форма-
льно ВМРО была распущена, а Михайлов скрылся в Турции. Уже
известный «С. И.» писал: «…если бы правительство Кимона Геор-
гиева хотело его арестовать, оно бы это сделало… тот, кто следил
за развитием дел с ВМРО и македонствующими, может сразу ска-
зать, что ВМРО не распущена, а только как бы свернула свои
флаги, это требование внутренней и внешней болгарской поли-
тики, чтобы, когда придет время, развернуть знамена ВМРО. Этот
день приближается, и свернутый флаг понемногу развертыва-
ется»58.
Пятый. В ход шло не только оружие, но и сама история, про-
свещение. На этом поле наступательной стороной была Сербия.
Еще в 1906 г. сербский проф. Йован Цвиич представил
идейную и научную основу для «сербизации» Македонии. По его
мнению, Македония в этнографическом и лингвистическом отно-
шении была ближе к сербам, нежели к болгарам Он считал маке-
донское население аморфной массой, из которой легко можно
57
Архив Србиjе и Црне Горе. Ф. 37. Д. 51. Проекат за продуженъ борбу.
58
Там же. Что сейчас с ВМРО? Ноябрь 1937 г. Сообщение С. И.
сделать как болгар, так и сербов (Цвиич. J. Балканско полуострово.

Београд. 1906)59.
Практик Никола Пашич считал, что Македония может быть
«сербизирована» за 10 лет. Главный удар был направлен против
болгар, так как считалось, что их ассимиляция как национальной
группы, которая в языковом, религиозном и этнографическом от-
ношении стоит ближе всего к сербам, сравнительно легко осущес-
твима.
Для этой цели власть закрывала все училища, церкви, чи-
тальни, библиотеки македонских болгар, запрещала болгарскую
речь, периодическую и ежедневную печать, не допускала проник-
новение болгарской книги в Македонию. Болгарский язык был
под запретом. В каждом учреждении на видном месте были над-
писи: «Говори только на официальном языке». В училище перед
чтением молитвы ученики должны были громко три раза сказать:
«Я настоящий серб, отец мой и мать моя настоящие сербы». Сер-
бская власть в Вардарской Македонии (без Струмишского округа)
уволило 5 болгарских владык, 647 священников, закрывало 677
церквей, 48 монастырей, 556 начальных (основных) училищ с 847
учителями и 33056 учениками и пр.60
Сюда можно добавить, что в церквах появились списки с
сербскими именами, которые разрешалось давать новорожден-
ным. Насильственно менялись окончания фамилий с «ов» на
«ич»61.
Для детей из Македонии щедро открывались пансионы в
Белграде и других крупных городах. Цель одна: воспитание про-
сербской интеллигенции. Однако не все шло по-задуманному. Бан
59
60
Там же. 49
61
Там же. 52.
М. Новакович писал в октябре 1937 г. М. Стоядиновичу: «по горо-

дам молодежь, получившая образование в Загребе или в Белграде,
идут немного влево. Они… фантасты и не имеют влияния на на-
род» 62.
Но здесь бан в своем суждении относительно степени влия-
ния был, думается, поверхностен.
Разумеется, массовое просвещение по-сербски осуществля-
лось в самой Вардарской Македонии, в ее городах и селах.
Какими они были?
Вначале информация из 1921 г. Судя по письму окружных
властей Скопле, «на школы обращается большое внимание, в ра-
йоне скопльском строится семь новых школ. В районе Велешком
есть тридцать восемь школ. В самом Скопле обшина предприняла
ремонт всех основных школ. Школы в городах хорошо посещают-
ся, в селах слабее.
Средние школы в Скопле и Велесе, гимназии, торговая шко-
ла, учительская школа отлично посещаются… Для женских ремес-
ленных школ (две в Скопле и одна в Велесе) Окружная скупщина
вотировала большую помощь»63.
В целом, в Южной Сербии в 1929 г. было 1 401 начальная (ос-
новная) школа, из которых 261 школу посещали албанские дети64.
Относительно средних школ можно, согласно данным В. Йо-
вановича, узнать, что их было всего 1865.
62
Архив Србиjе и Црне Горе. Ф. 37. Д. 51. Л. Бан Вардарске бановине М. Нова-
кович Председателю Совмина и министру иностранных дел М. Стоядинови-
чу. Cкопле, 7 октября 1937 г.
63
Архив Србиjе и Црне Горе. Ф. 14. Д. 179. начальство округа скопльского
министру МВД. 11 октября 1921 г.
64
65
Ibid. 137.
Теперь позволю представить городскую «картинку»: Охрид –

1568 домов, 10416 жителей, суд, гимназия, основная школа, трудо-
вая, вечерняя ремесленная школа и старые церкви, 4 адвоката.
Приедор – 1040 домов, 6000 жителей, гимназия и две начальные
школы, железный рудник Любия – 13 км от города, ярмарка с 2
августа. Прилеп – 4448 домов, 20623 жителей. Суд, финансовое уп-
равление, жандармское управление, архиерей, муфтий, гимназии,
учительская школа, 7 начальных и вечерняя торгово-промышлен-
ная школа, 3 адвоката66.
В Скопле действовала средне-техническая школа – 17 учите-
лей и 250 учеников67.
В Вардарской Македонии были учреждены такие социаль-
ные учреждения, как детский дом в Скопле68, богадельня в Бито-
ли69.
Нельзя обойти молчанием и профессиональное образова-
ние, прежде всего, крестьянского профиля.
Низшие сельскохозяйственные школы действовали в Бито-
ли – 2 учителя, 1 профессор специалист по молоку70; в Лесковце – 2
учителя начальных классов, 1 профессор71. В Тетово работала
сельскохозяйственная школа72. В Прешеве располагались сель-
66
„Краљевина срба, хрвата и словенаца“, Алманах, свезак III, део 7,8,9, 1927–
1928, Сост. Виктор Манакин, (Загреб, без года выпуска), 696, 701.
67
Зборник Jугославиjе њених бановина, градова, срезова и општина, (Београд:
Матица живих и мртвих С.Х.С. 1931), 81.
68
Буџет Вардарске бановине за 1940–41 годину. (Скопље: Краљевска банска
управа Вардарске бановине, 1940), 75.
69
Там же. 76.
70
Там же. 41
71
Там же. 42.
72
Там же. 44.
скохозяйственная школа и хозяйственная школа73. В Црной Трави

открыли школу каменщиков, так как тамошние жители были из-
вестны как каменщики во всей стране. Имелась также и одна тех-
ническая школа в Скопле74.
В Вардарской бановине действовали женские ремесленные
школы, торговые школы, специализированные, торговые акаде-
мии75.
В начале 1930-х гг. на одну тысячу жителей приходилось од-
но среднее училище. В оставшихся начальных школах изучали,
прежде всего, сербский язык и литературу76.
Тем не менее, М. Новакович писал в Белград: «В народе чув-
ствуется желание об открытии начальных школ, Каждое село хо-
чет иметь свою школу. Многие новые школы строят. По возмож-
ности выделяем деньги из бюджета бановины»77.
В 1937 г. государство одобрило кредит из госдотаций на сум-
му 4 800 000 динаров на строительство гимназий в Скопле, Приш-
тине (больниц в Штипе и Призрене)78.
23 января 1938 г. была торжественно открыта четвертая на-
чальная школа «Доситей Обрадович». Вместе с двором она занимала
площадь в 13 тысяч кв. м. и могла принять свыше 700 детей. Стоив-
шая около 2 млн динаров, не считая земли, школа отвечала всем ус-
73
Там же. 46.
74
Бодрожић, Прилог о ставу посланика Вардарске бановине,. 164.
75
Буџет Вардарске бановине, 103.
76
77
Архив Србиjе и Црне Горе. Ф. 37. Д. 51. Новакович – Стоядиновичу. 16 де-
кабря 1937 г.
78
Там же. 14 октября 1937 г.
ловиям дидактического, гигиенического и эстетического харак-

тера79.
Школы открывались, но не хватало учителей для тех же на-
чальных школ.
В Скопле, например, действовала только одна Учительская
школа80.
Сделанное не означало законченного.
Так, депутат Костич просил в Скупщине переместить сель-
скохозяйственный факультет из Земуна в Скопле. Он предлагал
открыть на «юге Сербии» ремесленные и другие технические шко-
лы, в том числе школу для иконописцев, ювелиров и др. мастеров.
Народный представитель выступал за открытие низшей
сельскохозяйственной школы в Скопле, в которой большое вни-
мание уделялось бы растениеводству81.
Замечу, что в просвещение открыто вторгалась политика,
точнее, элемент соперничества с Болгарией в этой сфере.
Один сюжет. Депутат Т. Фиданович в своей речи от 14 марта
1933 г. подчеркнул, что три года назад в Струмице была ликвиди-
рована неполная гимназия, имевшая большое значение. Он про-
сил вновь открыть эту гимназию, аргументируя тем, что в Болга-
рии на границе с Вардарской бановиной в одном селе была от-
крыта такая же неполная гимназия, хотя в Петриче работала и во-
сьмиразрядная школа. По мнению Фидановича, эти «болгарские
гимназии не были нужны народу, а открыты с целью пропаганды
против Югославии»82.
79
Там же. Ф. 38. д. 10. 23 января 1938 г. Прессбюро.
80
81
Там же. 164, 165.
82
Там же.
Здесь возможен только один комментарий: соперничество в

области просвещения бывает и полезным.
Небольшая вставка о здравоохранении и суде.
Смена власти с турецкой на сербскую не привела к корен-
ным переменам в этой сфере. В 1921 г. в одной из справок в МВД,
говорилось, что «в гигиенической сфере народ не на высоте», так
как его стиль жизни не дает ему лучше жить. Подчеркивалось, что
было предпринято все, чтобы народу объяснить то, что «от стиля
его жизни зависит и его здоровье»83.
Но «объяснение» без вливания денежной массы мало помо-
гало.
Прошло больше четверти века, ситуация оставалась неудов-
летворительной. По признанию самого бана, здравоохранение
было очень плохим. В октябре 1937 г. он писал в Белград, «что от
малярии в этом году болело около полумиллиона лиц. Институт
гигиены располагал всего 200 000 динарами для покупки хинина,
столько же дала и бановина. Нет даже 1 динара по больному»84.
Бановинские больницы к 1940/41 г. действовали в Велесе,
Власотинце, Вранье, Гнилане, Джевджелии, Куманово, Лебану,
Лесковце, Охриде, Призрене, Прилепе, Приштине, Тетово, Шти-
пе85.
О праве особо не стоит распространяться, учитывая взяточ-
ничество чиновников и жадность адвокатов. Сами власти в 1921 г.
утверждали, что «правосудие стоит на высоте, и народ в него пол-
83
84
Там же. Ф. 37. Д. 51. Л. Бан Вардарске бановине М. Новакович Председате-
лю Совета министров и министру иностранных дел М. Стоядиновичу. Cко-
пле, 7 октября 1937 г.
85
Буџет Вардарске бановине, 82–95.
ностью верит». Тут же они подчеркивали, что «правосудие и ряд

общинских судов слабы»86.
Более того, была замечено т. н. вмешательство политики в
судебные дела, на что указывает в своей книге В. Йованович87.
Возвращаясь к просвещению, отмечу, что образовательным
центром было Скопле, с 1929 г. – столица Вардарской бановины. В
ней действовали средняя, гражданская и народная школы88.
В середине 1930-х гг. на эту же тему так живописал Слободан
Йованович: «Скопле один из самых счастливых городов нашей
страны, после Белграда, больше всего он выиграл с освобождени-
ем. Как и Белград, он за последние восемнадцать лет почти утроил
число своих жителей. До войн он имел немногим больше тридца-
ти тысяч жителей…
До войн Скопле имело определенную физиономию турецко-
го города. Несколько современных построек и несколько для того
времени современных отелей… Сейчас Скопле имеет две части го-
рода: старый … и новый, набитый современными постройками…
Сейчас в Скопле есть большое количество людей, переселивши-
хся из разных городов, расположенных севернее и южнее от Ско-
пле. Восемнадцать лет жизни в новой среде не было достаточным
для их ассимиляции.
…легко можно различить колонию Враньанца от колонии Ку-
мановаца, также вам не будет тяжело Штиплянца отличить от
Призренаца. Самый большой вклад дал Дебар и его окрестности...
Точно также внесли свой вклад переселенцы из Велеса, Призрена,
Тетова, особенно из Крушевца. Цинцарска колония (фракийские
86
87
Jоvanović, Jugoslovenska država I Južna Srbija. 107–108.
88
Буџет Вардарске бановине, 61.
валахи) многочисленна и мощна. … Почти три тысячи государ-

ственных, бановинских и общинский служащих … Весь этот на-
род… принес свои особенные черты. Но весь этот народ, собран-
ный в одной среде, содействовал совместной жизни.
…Культурная и любая общественная деятельность очень ус-
ложнена. … Все живут своей локальной жизнью… Скоплянцы ни-
когда не могли согласиться, чтобы во главе своей общины поста-
вить человека, который был бы из их круга. … скоплянцы за по-
следних двадцать лет не имели… своего депутата»89.
Эта зарисовка позволяет получить дополнительные сведе-
ния о процессах, происходивших в Южной Сербии, точнее, в Вар-
дарской бановине.
Добавлю, что в Скопле выходила и своя дневная городская
газета «Вардар».
В 1920 г. в Скопле был открыт Философский факультет как
филиал Белградского университета. На него возлагалась «культур-
но-национальная миссия» стать проводником сербской культуры
и просвещения90.
Вначале Философский факультет не пользовался «спросом».
В октябре 1921 г. число студентов было незначительным и поэто-
му начало преподавания затягивалось91.
Впрочем, потом положение улучшилось.
В 1933 г., в своем выступлении в Скупщине Д. Костич инфор-
мировал своих коллег о разговорах по ликвидации факультета и
экономии в 200 000 динаров. Депутат полагал, что этого нельзя
89
С. А. Jовановић. „О Скопљу“, Вардарски зборник, № 5, (Београд: САНУ,
2006), 233, 234, 235.
90
91
делать из-за такой небольшой суммы денег, которую может пре-

доставить община Скопле92.
В итоге, факультет продолжал действовать. Там, в час-
тности, читались лекции по мировой культуре, ее исторических
процессах, ходе развития, проблемах. В его стенах делились зна-
ниями такие замечательные русские ученые, как Петр Михайло-
вич Бицилли, историк культуры, Владимир Алексеевич Мошин,
преподававший историю Византии и Римского царства, Евгений
Васильевич Аничков, историк литературы.
Почти одновременно (с 1923 г.) в главном городе Вардарской
бановины начал работать Народный университет, основанный по
образцу Коларчева университета в Белграде. Основная цель была
направлена к решению двух задач:
1) знакомить широкую общественность с новейшими науч-
ными достижениями из разных научных областей;
2) через лекции наиболее авторитетных представителей сер-
бской и югославянской науки повышать общую культуру и обра-
зовательный уровень в широких слоях городского населения, а
также поощрять молодое поколение отечественной интеллиген-
ции к изучению основных проблем прошлого и настоящего краев.
На Народном университете, согласно статистическим дан-
ным за первые пять лет было 99 лекций по различным специаль-
ностям93.
Среди преподавателей были и русские имена, например,
Петр Митропан, знакомивший слушателей с современной русской
литературой в эмиграции и в СССР94, Алексей Елачич, рассказы-
92
93
Б. Лилић, „Делатност народног универзитета предратне jужне Србиjе у
Скопљу“, Вардарски зборник № 4, (Београд: САНУ, 2005), 123.
94
Лилић, Делатност народног универзитета предратне jужне Србиjе у Скоп-
љу, 124.
вавший о славянских апостолах Кирилле и Мефодии, повествовав-

ший о царствовании Екатерины Великой95. Предполагаю, что для
слушателей была интересна его лекция «Россия на переломе в на-
чале царствования Петра Великого». В ходе лекции было спето
русскими несколько арий из оперы Мусоргского «Хованщина» в
исполнении русской актрисы Народного театра Анны Дориан. В
мини-концерте принимали участие профессор Учительской шко-
лы Димитрий Шатуленко, преподаватель музыки Сергей Красов-
ский, профессор гимназии Виктор Петров96.
Добавлю, что лекции в Народном университете посещали, в
основном, старшеклассники97.
Шестой. Политика противоборствующих сил. К вопросу о са-
мосознании населения.
Если говорить об отношениях Софии и Белграда, главных иг-
роков на «македонском поле», то вначале немного фактов.
В 1921 г. в Белграде был убит болгарский посол Димитров. 23
марта 1923 г. лидер БЗНС Ст. Стамболийский подписал Нишское
соглашение, по которому формально отказывался от притязаний
на Македонию. 14 июня 1923 г. произошло убийство С. Стамбо-
лийского, принявшего за месяц до кровавой гибели ряд мер про-
тив революционных организаций. Новый глава Болгарии Алек-
сандр Цанков при открытии Народного собрания упомянул «бол-
гарскую Македонию»98, что только усложняло двусторонние отно-
шения, которые уже были «подпорчены» вторжением комитских
отрядов с территории Болгарии. Сменивший Цанкова уроженец
Ресена ( македонский болгарин) Андрей Ляпчев пытался «утихо-
95
Там же. 126, 127.
96
Там же. 128.
97
Jовановић, О Скопљу, 236.
98
мирить» ВМРО «бескровно», без применения силы, убеждая И.

Михайлова не создавать проблем с четами и т. д. Однако все угово-
ры были тщетны99. В октябре 1927 г. был убит в Штипе болгаро-
фоб генерал Ковачевич. Ответ не замедлил последовать: убиты
отец и брат И. Михайлова. В Юго-западной Болгарии (Петричском
и Кюстендилском краях) вводился режим чрезвычайного положе-
ния. 13 января 1928 г. в Скопле убит В. Прелич ‒ «инспиратор и
вдохновитель гонений на болгар в Вардарской Македонии»100. В
1928 г. И. Михайлов руками своих «подопечных» ликвидировал
своего соперника генерала Ал. Протогерова. Вновь развернулась
кровавая борьба между михайловистами и протогеровистами. В
этой обстановке, как писал сам А. Ляпчев, «он не хотел быть пала-
чом ВМРО», т. е. вел себя пассивно в развернувшейся распре, что
дало премущество михайловистам, наиболее радикальному крылу
в ВМРО101. Болгарские интересы в Вардарской Македонии в 1927 г.
попыталась защитить, но безрезультатно, Великая ложа Болга-
рии, обратившись к своим «братьям» из Великой ложи Югосла-
вии. Потом было обращение Великой ложи Болгарии ко всем сво-
им «собратьям» в мире с призывом остановить «кровавое вытес-
нение» болгар из Вардарской Македонии. Известно, что «братья»
из Королевства ответили, что в Македонии «живут только сер-
бы»102. В дело «оттепели» включился и царь Борис, пославший
своего адьютанта на прием в югославское посольство (начало де-
кабря 1929 г.) по случаю дня рождения короля Александра. Этот
шаг и выражение сочувствия, проявленное болгарским прави-
тельством в связи с кончиной одного из югославских дипломатов,
расценивались внимательно следившими за болгаро-югославски-
99
Божинов, Земното кълбо не престава да се върти, 195.
100
Там же. 197.
101
Там же. 203, 204.
102
Jоvanović , Jugoslovenska država I Južna Srbija, 158.
ми отношениями британскими дипломатами как знак потепления

между двумя странами103. Не отставал и Белград, куда 10 декабря
1933 г. прибыл с официальным визитом царь Борис и царица Йо-
анна в сопровождении принца Кирилла и министра иностранных
дел А. Бурова. В официальном коммюнике говорилось о безотла-
гательности начала переговоров по заключению торгового дого-
вора, ветеринарной конвенции и соглашению по облегчению пас-
портного режима104.
Но все это для простых жителей «Юга Сербии» оставалось
пока «политикой».
В Вардарской Македонии македонский народ был исключен
из общественно-политической жизни, он не имел права организо-
вывать свои политические партии, не имел права участвовать в
органах власти в администрации. «Если хотел занять место незна-
чительного чиновника, то должен был открыто и аргументирован-
но заявить себя сербом, защитником существующей власти»105.
То есть «македонец» – это иллюзия, химера, продукт враждебной
пропаганды. Но в истории известно, что все же в Народной Скуп-
щине были македонцы от Вардарской бановины. Разумеется, они
должны были называть себя сербами. В результате выборов в
1923 г. из 24 депутатов 17 были сербы, 4 албанца и 3 турка. Из 17
депутатов, заявивших себя сербами, 6 были македонцы106. На вы-
борах 1927 г., учитывая вышеназванное, только два депутата из
103
Цар Борис III в британската дипломатическа корреспонденция (1919–1941).
Т. 2. (1934–1941), (София: УИ „Св. Климент Охридски“ 2007), 169.
104
Там же. 282.
105
Цветковска, Македонското прашање, 22.
106
Надежда Цветковска, Политичките партии во парламентарните избор-
ни борби во вардарскиот дел на Македониjа (1919–1929), (Скопjе:Институт за
национална историја, 2004), 151, 152.
двадцати двух, заявивших себя сербами, были македонцами107. Ес-

ли говорить о депутатской работе, то, как признавали сами вла-
сти, «многие депутаты ничего не сделали… Многие использовали
мандат для личной выгоды, даже для обогащения, а многие пол-
ностью неспособны защищать интересы своих избирателей»108.
Хотя, следует сказать, что, судя по студии сербской исследова-
тельницы М. Бодрожич, на статью которой я неоднократно ссы-
лаюсь, некоторые депутаты от Вардарской бановины довольно
активно выступали в Скупщине, отстаивая интересы своих изби-
рателей, интересы своего региона. Правда, сама предвыборная
борьба была по преимуществу, «грязной», с использованием ряда
незаконных действий и средств109. Тем не менее, следует отме-
тить, что в октябре 1933 г. депутат М. Димитриевич выступил в
Скупщине за установление братских и дружеских отношений с
Болгарией, так как они отвечают интересам осуществления «идеи
мира и самого сердечного сотрудничества в духе нашего общего
балканского девиза: Балканы балканским народам»110. Это мне-
ние, судя по последующим событиям, было далеко не единич-
ным.
Примерно с середины 1930-х гг. начали, как было отмечено
ранее, улучшаться и отношения с Софией. В 1937 г. был заключен
болгаро-югославский пакт о «вечной дружбе». Его подписание
было вызвано известными внешнеполитическими причинами. В
частности, Болгария, признавшая трудности по осуществлению
«национальных идеалов» по всем направлениям, «прорвала ко-
льцо» государств, входивших в Балканский пакт (1934 г.), получив
возможность ввоза оружия для перевооружения армии. Тем са-
107
Там же. 240.
108
Архив Србиjе и Црне Горе. Ф. 37. Д. 51. Народные депутаты.
109
Jоvanović V. Jugoslovenska država I Južna Srbija. S. 168–172.
110
Бодрожић, Прилог о ставу посланника Вардарске бановине, 167.
мым после 1934 г., когда в Софии запретили ВМРО, и пакта 1937 г.
двусторонняя ситуация нормализуется. И все же говорить о лик-
видации македонского вопроса было преждевременно.
Судя по информации одного из федералистов, военный ми-
нистр Христо Луков в 1937 г. во время приема делегации «македон-
ствующих» сказал: «Потерпите, парни. Болгария не забудет Маке-
донию, за которую дали огромные жертвы. Сейчас политики Бол-
гарии требует вести миролюбивую политику с Югославией, пото-
му что Болгарии нужно вооружение. Когда Болгария будет хорошо
вооружена, тогда мы знаем, какую политику вести»111.
В этой связи весьма интересны впечатления скопльского
торговца Ячуловича, посетившего летом 1938 г. Болгарию. В пись-
менном виде она были переданы баном М. Новаковичем главе
правительства М. Стоядиновичу.
«По Болгарии кружат намеренно и злобно вброшенные неп-
равды о нашем режиме в Южной Сербии» ”Если это так, почему
нам запрещен свободный доступ туда, ‒ говорят они, ‒ когда и
пакт о дружбе существует“. Я им отвечал, что, прежде всего, нуж-
но увериться в том, что этот пакт искренен и нужно перестать со
старыми лозунгами македонского комитета. У нас нет потребнос-
ти пускать людей, которые нам нарушают работу и спокойствие,
а каждому примерному болгарину въезд свободен и много таких
ежедневно въезжают.
Народ Южной Сербии – потомок того народа, который по-
терпел поражение на Косово… Болгарские школы, которые здесь
были во время турецкого управления, были плод болгарской про-
паганды, а не потому, что народ болгарским себя считал. Поэтому
народ сейчас не имеет болгарских школ, так как никому не нужен
111
Архив Србиjе и Црне Горе. Ф. 37. Д. 51. Что сейчас с ВМРО ноябрь 1937 г.
Сообщает С. И.
болгарский язык... На все это отвечали мне : ”имеешь право так

говорить, мы глотали 20 лет (так в тексте – В. К.) с целью создать
Болгарию на четыре моря. Да, но ваша пушка уничтожила нас. На-
ша политика должна быть повернута на Добруджу и Солун. Югос-
лавия нам поможет. Болгария, выступая за искреннее и вечное со-
глашение, ввела строгую цензуру печати и ничего неблагоприят-
ного мы за Югославию не можем написать“. Об обновлении маке-
донского комитета не может быть и речи. ”Братства“, которые
раньше имели чисто политический характер, сейчас занимаются
культурными и социальными вопросами»112.
Здесь трудно комментировать эту «лукавствующую смесь»
торговца, знающего, что нужно власти. Одно несомненно: и Со-
фии и Белграду нужна была «передышка».
В самой Вардарской бановине сербы достигли многого: они,
казалось, контролировали все, вплоть до денежных потоков – в
1939 г. Народный банк в Скопле имел 40 тыс. акций, из которых
35 тыс. принадлежало сербским банкирам113.
Не происходило только одного – желанной «сербизации» жи-
телей.
Так, в 1921 г., в одном из донесений говорилось: «Болгар на
первый взгляд нет, как будто они исчезли. Вымерли… но это не
точно. Они есть, так как в большинстве они простые люди, и ког-
да его спросишь, кто он … он ответит, мы македонцы. Это можно
часто слышать в охридском районе, где и появился коммунизм,
так как большинство голосовало за коммунистических депутатов.
112
Там же. Новакович-Стоядиновичу. Из впечатлений о посещении Болга-
рии скопльского торговца Д. Ячуловича. 3 июня 1938 г.
113
Под коммунизмом скрываются болгары, которые имеют связи че-

рез коммунистов с Софией»114.
Cреди населения продолжали действовать антисербские на-
строения даже среди чиновников, ставших ради карьеры или по
другим причинам «сербами». Одним из свидетельств может служи-
ть пение ими на свадьбе своего коллеги из Прилепа (17 июля 1938
г.). таких «революционных болгарских песен», как «Од врх Пирин
планине очаjан глас се чуjе Македониjа плаче», «Ако искаш правда,
ако искаш ред», «Жив е то жив, а там на Балкану», а также песни о
геройстве болгар во время войны с сербами, румынами и грека-
ми, т. е. второй балканской войны. Были слышны старые речи о
том, что в Сербии сейчас нет уже даже овечьих пастухов, все пере-
селились на новые земли и стали чиновниками. Это ненормальное
положение могло быть исправлено только через раздел: «Македо-
нию македонцам, Хорватию хорватам, а не сербам и словенцам...
Сербские чиновники хотели бы, чтобы у них была самая высокая
плата, потому что они сербы. В этой стране нужно вводить феде-
рацию, только тогда будет достаток у каждого, в противном слу-
чае кровь прольется в этой стране»115.
Однако такой «кровавый» радикализм был свойственен
больше речам, нежели делам.
В одной из бумаг (4 августа 1938 г.) Министерства внутренних
дел сохранился реферат о «путешествии» «друга», проехавшего за
13 дней Скопле, Велес, Прилеп, Битоль, Охрид, Ресан, Кавадар и
Куманово. В этом любопытном документе утверждалось, что сре-
ди молодой интеллигенции популярна идея о создании автоном-
ной Македонии в рамках Югославии, идут речи о локальном пат-
114
Архив Србиjе и Црне Горе. Ф, 14. Д. 179. апреля 1921 г. в МВД
115
Там же. Ф. 37. Д. 51. По информации коменданта III армейской области,
доставленной Стоядиновичу в донесении от 6 августа 1938 г.
риотизме, о сохранении македонского языка, о заботе о македон-

ской культуре, об организации разбросанных македонцев по Юго-
славии. Сам народ, утверждалось в реферате, «далек от этой но-
вой промакедонской акции. Всюду чувствуется свобода, которой
никогда раньше в Македонии никогда не было. Никто больше не
надеется на Болгарию и комитет»116.
Там же подчеркивалось, что в «Охриде, некогда Вандее бол-
гарофильской пропаганды, дела совсем переменились. На улицах
что мещане говорят только на сербском. Большое количество ту-
ристов улучшило их материальное положение и отделило их от ка-
ких-то клиентов из Болгарии»117.
Ситуация, действительно, изменилась. Неизменной остава-
лась идея о самостоятельной Македонии.
Вновь получала распространение организация, выступавшая
за автономную Македонию. В ней утверждали, что народ в Маке-
донии – это не сербы и не болгары, а македонцы. Автономисты
активно старались привлечь молодежь, стремились завлечь к себе
людей, имеющих хотя бы какое-либо влияние в своей среде. Наи-
более широко организация действовала в небольших городках. Ее
лидер Спира Китинчев ставил прямую задачу: создание «Македон-
ской партии», прежде всего, с помощью хорватского федералиста
В. Мачека118.
116
Там же. Реферат минвнутдел от 4 августа 1938 г. на основе информации
нашего друга, проехавшего за 13 дней Скопле, Велес, Прилеп, Битоль, Ох-
рид, Ресан, Кавадар и Куманово.
117
Архив Србиjе и Црне Горе. Ф. 37. Д. 51. Реферат минвнутдел от 4 августа
1938 г. на основе информации нашего друга, проехавшего за 13 дней Ско-
пле, Велес, Прилеп, Битоль, Охрид, Ресан, Кавадар и Куманово.
118
Там же. Председатель объединения четников в Скопле – Стоядиновичу 8
сентября 1938 г. о своих впечатлениях по поездке по Вардарской бановине.
Однако такая задача была трудно осуществима в условиях,

когда «македонцев» еще не было для власти
В тех условиях, когда жители «южной Сербии» не могли
иметь своей партии, они надеялись достичь цели при помощи
действующих партий.
Судя по документам, македонцы в своем большинстве
выступали сторонниками демократической партии, полагая, что
через нее могут легче воплотить в жизнь свою желанную цель. В
радикальной партии их было меньше уже по той причине, что ее
считали «сербской национальной партией по преимуществу».
Преследуя свои интересы, «антисербы» шли в оппозицию вместе
с хорватским политическим деятелем В. Мачеком119.
По мнению самих властей, при проведении тайных выборов
75% населения голосовало бы за оппозицию, чтобы, повторяю, с
их помощью достичь автономии, а потом потребовать объедине-
ния с Болгарией и «расширения границы в этническом смысле»,
т. е. имея в виду греческую Македонию120.
При этом подчеркивалось, что македонцы считали белград-
ских сербов «узурпаторами, пришельцами, эксплуататорами, по-
стоянно… неприятельски настроены и объединенными силами
систематически работают над вытеснением… по всем направле-
ниям» 121.
Одновременно власти Скопле признавали: «Время стагнации
в хорватском вопросе, ликвидация болгарского революционного
комитета, наши хорошие отношения с Болгарией, и, напоследок,
наши отношения с Италией и Австрией (исчезла поддержка хор-
ватского сепаратизма)» – все это привело к открытому, без конспи-
119
Там же. 14 мая 1938 г. О способе проведения выборов Скопле.
120
Там же.
121
Там же.
рации призыву: «Македония для македонцев», или сербскими сло-

вами: «Южная Сербия – южносербиянцам». Для достижения этой
цели македонцы призывались активно участвовать в выборах в
Скупщину с целью получения, неважно через какую партию –
проправительственную радикальную или оппозиционную демок-
ратическую, как можно большего количества депутатских манда-
тов, чтобы в парламенте бороться за осуществление лозунга –
«Македония для македонцев» 122.
В такой ситуации, для властей было главным «не давать им
пройти в большом количестве в парламент», по их мнению, «необ-
ходимо еще какое-то десятилетие для консолидирования ситуа-
ции в национальном смысле, нужно больше и лучше и планово по-
могать нашим (сербам местным уроженцам и т. н. пришельцам) в
этих краях… видеть их как можно больше в числе представителей
Южной Сербии в парламенте»123.
Добавлю, что для властей «македонец (и серб и экзархист)
позитивен, реальный и грубый материалист … их больше всего
удовлетворит народное благосостояние, экономическое процвета-
ние, при все большем равноправии.
Мила им автономия Македонии, но им милее, чтобы через
умную табачную, афионскую и вообще хозяйственную политику
они добьются денег, благосостояния. Кто на том поле даст боль-
ше, то они будут с ним»124.
Весьма грубо, но вся сложность, помимо национального воп-
росеа, заключалась в том, что, по мнению провинциальных влас-
тей, ни политики, ни государственные деятели не имели достаточ-
122
Архив Србиjе и Црне Горе. Ф. 37. Д. 51. 14 мая 1938 г. О способе проведе-
ния выборов Скопле.
123
Там же.
124
Там же.
ного представления о ситуации на «Юге». Отсюда и проистекали

«фатальные ошибки в сфере проведения экономической и нацио-
нальной, государственной и партийной политики»125.
В то же время ситуацию, связанную с македонскими делами,
можно было разрешить лишь на международном уровне, точнее, с
очередным переделом Балкан в результате надвигавшейся миро-
вой войны.
Болгария могла бы «забыть» Македонию «на пятьдесят лет
вперед», но при условии присоединения к ней давно желанной
Южной Добруджи. Именно так утверждал царь Борис в беседе с
британским дипломатом Дж. Рендлом в январе 1939 г126.
Однако все хитросплетения и «обещания» в политике были
разрушены второй мировой войной, по результатам которой мо-
нархические режимы Болгарии и Югославии были ликвидирова-
ны и начато строительство новых государств на иных основах.
Все это и позволило в рамках Федеративной народной рес-
публики Югославии создать македонскую государственность. Да,
Македония стала республикой, македонцы получили возможность
и право управления. Но в рамках большой Югославии она остава-
лась «провинцией», причем беднейшей. К концу 1970-х гг. «брат-
ство и единство» уже изрядно поистрепалось и о «братской» Маке-
донии в Белграде высказывались весьма грубо. Сама Македония
запомнилась современному миру землетрясением в 1963 г., поли-
тическими спорами с Грецией, отказавшей стране в праве называ-
ться Македонией, албанской проблематикой, вплоть до военного
противостояния в 2001 г., и нерегулярными сообщениями о
вспышках македонско-албанских столкновений, многочисленны-
125
Там же.
126
Цар Борис III. С. 185.
ми памятниками героям древности, прежде всего, Александру Ма-

кедонскому.
К настоящему времени, после того как в 1991 г. Македония
покинула разваливающуюся СФРЮ, эта славянская страна может
служить лишь «почвой» для «выращивания» на ней «македонских
европейцев» или очередной оккупационной зоной, в которую уже
постепенно и последовательно превращается Македония. Обретя
свободу от «тоталитарной» Югославии, Македония теперь должна
доказывать свою толерантность к албанцам через, грубо говоря,
самоликвидацию и вхождение в европейское пространство, но в
нем македонцев уже не будет – одни «европейцы».
И как итог – сам феномен нации все больше приобретает
черты архаики (в России в новом паспорте уже отсутствует графа
«национальность», скоро исчезнет и «пол»: останется один ИНН),и
если она еще существует, то только благодаря еще не до конца
«вымытой» истории и «подчищенной» действительности, под ли-
чиком которой скрывается великое «ничто».
P. S. Есть все же большая надежда на историю, которая мо-
жет или содействовать превращению страны в историко-археоло-
гический заповедник, или не дать уничтожить национальное са-
мосознание народа.
Viktor KOSIK
THE HOUSE ON THE SAND

VARDAR MACEDONIA
-SUMMARY-
The article “The House on the Sand (Vardar Macedonia)” consi-

ders a wide array of themes and subjects related to one of the most
difficult spheres of Macedonian history, which has been studied close-
ly in many research papers written by foreign, mostly Slavic, histori-
ans. The article’s text is based on different sources, including Serbian
archival documents, which adds value to the subject of study.
This work not only contains information, but also questions on
the topic of research, which are still raised among historians.
УДК 339.564 : 663.991 (497.1 : 560) „1932“
Вера ГОШЕВА
ОБИД ЗА СКЛУЧУВАЊЕ НА ДОГОВОР ЗА ИЗВОЗ НА

ОПИУМ ПОМЕЃУ ТУРЦИЈА, ЈУГОСЛАВИЈА И ПЕРСИЈА
(1935)
Производството, обработката и трговијата на македонскиот

опиум во периодот меѓу двете светски војни биле одредени од не-
колку меѓународни опуиумски конвенции.1 Во спроведувањето на
наведените конвенции и во воспоставувањето меѓународна кампа-
ња за ограничување на опиумското производство и на трговијата
со опиум и со опојни деривати во светот главна улога имало Друш-
твото на народите, кое, за таа цел, формирало две тела: Постојана
опиумска советодавна комисија и Централен опиумски одбор.
Кралството на Србите, Хрватите и Словенците, подоцна
Кралството Југославија, благодарение на македонскиот опиум, би-
ло земја производител на опиум и со тоа директно засегната од ме-
ѓународните опиумски конвенции. Со цел да се ублажат послед-
иците, кои ги имале овие меѓународни спогодби врз производство-
то на опиум и да се олесни неговата продажба, државата склучила
1
Се мисли на Хашката опиумска конвенција од 1912 година, Женевската
опиумска конвенција од 1925 година и Женевската конвенција за ограничу-
вање на производството и регулирање на дистрибуцијата на наркотици од
1931 година.
126 Вера ГОШЕВА, Обид за склучување на договор за извоз на опиум...
договор со Република Турција. Турско-југословенскиот договор за

извоз на опиум бил потпишан во Анкара на 14 април 1932 година.
Со овој документ двете страни се усогласиле по прашањето за сис-
темот на продажба и на наплатување на опиумот, а формираното
Турско-југословенско централно биро за опиум со седиште во Ца-
риград имало задолжение да го продава заедничкиот продукт. До-
тогашната неорганизирана понуда на опиумот и меѓусебната кон-
куренција меѓу двете држави требало да биде надмината со дого-
ворот. На тој начин би била овозможена валоризација на цената на
опиумот, од што би имале корист и производителите на опиум од
вардарскиот дел на Македонија. Поради постигнатите резултати,
кои биле во интерес на двете засегнати страни,2 Турско-југословен-
скиот договор за извоз на опиум, со мали промени, бил продолжен
на 17 декември 1934 година во Белград.
Идејата за склучување опиумски договор меѓу Турција, Југос-
лавија и Персија произлегла од Советот на Друштвото на наро-
дите.3 Вршителот на должност во Постојаната кралска делегација
на Кралството Југославија во Женева на 11 декември 1933 година
го известил Политичкото одделение при Министерството за надво-
решни работи во Белград за овај предлог на Советот на оваа меѓу-
народна организација. Како прилог на тоа известување го испра-
тил и писмото на Централниот секретаријат на Друштвото на наро-
дите во кое била соопштена одлуката на Советот, донесена на сед-
ница од 22 септември 1933 година: „за склучување на евентуален
договор за ограничување на производството на опиум меѓу Тур-
ција, Југославија и Персија“.4
2
Архив Југославије (понатаму: АЈ). 370-12-46.
3
Советот, кој заедно со Собранието и Постојаниот секретаријат биле трите
главни уставни органи на Друштвото на народите, дејствувал како извршно
тело и управувал со работата на Собранието.
4
Турско-југословенско централно биро за опиум (1931–1941), Документи (Ско-
пје: ДАРМ, 2017), 57.
Оваа иницијатива доаѓала во момент кога Турско-југословен-

скиот договор за извоз на опиум, иако бил склучен, официјално сѐ
уште не бил стапен во сила.5 Предлогот за проширување на догово-
рот со уште една држава – производителка на опиум дошол во пе-
риод кога и трите држави веќе биле членови на Друштвото на на-
родите. Кралството на Србите, Хрватите и Словенците, како и Пер-
сија биле основачки членови на оваа меѓународна организација,
односно Турција станала член на 18 јули 1932 година.6
Основa за започнување на преговори за постигнување заед-
нички договор со Персија постоелa. Членот 13 од Турско-југосло-
венскиот опиумски договор од 17 декември 1934 година предвиду-
вал приклучување и на останати земји производителки на опиум.
„Централното биро ќе може, под резерва на одобрување на двете
договорни страни, да склучува договори со слични органи од оста-
нати земји, производители на опиум или со организации на купу-
вачи на опиум, со цел да се регулира понудата и побарувачката и
да се стабилизираат цените на суровиот опиум.“7 Уште повеќе што
со овој билатерален договор бил опфатен не само медицинскиот,
туку и опиумот за пушење. Тој вид опиум одел на пазарите на Да-
лечниот Исток, каде што во големи количини го извезувала Пер-
сија.
Идејата Турско-југословенскиот договор за опиум да се про-
шири со уште една држава го свртила вниманието на југословен-
ските припадници на Централното биро. Делегатот на Југословен-
5
Договорот започнал да се применува од 1 јануари 1934 година, откако прет-
ходно бил решен спорот, искрснат околу уредувањето на Централното тур-
ско-југословенско биро за опиум. (Турско-југословенско централно биро за
опиум (1931–1941), Документи, 58-60, 62-63.)
6
https://www.britannica.com/topic/Laegue-of-Nations/Memebers-of-the-League
-of–Nations (пристапено на 9.5.2018)
7
Државен архив на Република Македонија (понатаму: ДАРМ). М-2034.
ската кралска влада во Бирото, Драгослав Михајловиќ, во пролетта

1934 година побарал од Кралското претставништво8 во Анкара ин-
формации за персискиот опиум.9 Со оглед на тоа што Југославија
сѐ уште немала воспоставено дипломатски односи со Персија,10
информацијата посредно била добиена од француската амбасада
во Техеран. 11
Делегатот Др. Михајловиќ бил заинтересиран за условите за
продажба на опиумот во Персија, како и за цената што ја достигну-
вал тој артикал таму. Од тие причини, од Кралското претставниш-
тво во Анкара, бил побаран одговор на две прашања: 1. колку пла-
ќал персискиот Монопол за килограм опиум и за секој процент на
морфиум и 2. дали постоела компензација на опиумот со други
производи, кои се увезувале од странство, а ако постоела, под кои
услови се вршела таа.12 Од извештајот на кралскиот претставник
во Анкара, Мирослав Јанковиќ, испратен на 26 мај 1934 година до
југословенскиот делегат во Централното биро за опиум, во кој збо-
рува дека испратил и копија од телеграмата на француската амба-
8
Претставништвото на Кралството Југославија во Анкара било подигнато на
ранг на амбасада од август 1939 година.
9
Турско-југословенско централно биро за опиум (1931–1941), Документи, 70.
Таков интерес југословенската влада покажала и кон турскиот опиум во ле-
тото-есента 1930 година, кога турско-југословенските преговори за постиг-
нување опиумски договор не биле започнати. Тогаш Министерството за над-
ворешни работи на Кралството Југославија побарало од Кралскиот генера-
лен конзулат во Цариград податоци за цените на опиумот на пазарот во Ис-
танбул (АЈ. 411-15-28.)
10
Дипломатските односи меѓу Кралството Југославија и Иран (од март 1935
година, за време на владеењето на Реза Шах Пахлави, официјалното име на
државата било променето од Персија во Иран) се воспоставиле во 1937 годи-
на со формална размена на амбасадори меѓу двете држави.
11
Турско-југословенско централно биро за опиум (1931–1941), Документи, 70
12
сада од Техеран,13 дознаваме дека постоело и друго писмо со слич-

на содржина.14
Заинтересираност за склучување заеднички договор за опи-
ум најверојатно постоел и од другата страна. На почетокот на јану-
ари 1935 година во Истанбул пристигнала персиска делегација за
да преговара со делегати на Централното биро за постигнување
договор за извоз на опиум. Дописката за започнување на прегово-
рите била водена меѓу турската и персиската влада. Причината за
тоа била што односите меѓу овие две држави, во тој временски пе-
риод, бележеле голем напредок. 15
Сепак, бидејќи одредбите на Турско-југословенскиот договор
за опиум предвидувале двете држави да претставуват една целина
во водењето на опиумската политика, персиските делегати во
Истанбул не преговарале само со турските претставници (Али Са-
13
Копијата на телеграмата не успеавме да ја пронајдеме поради што и не
знаеме каков бил одговорот на двете поставени прашања.
14
Турско-југословенско централно биро за опиум (1931–1941), Документи, 72–
73. Во одговорот, меѓу другото, се вели „Кралското претставништво додава
дека овие податоци се барани и добиени за прашањата поставени во спом-
натото писмо (се мисли на писмото од 3 мај – б.м.), додека по другото Ваше
писмо, кое Кралското претставништво го добило една недела подоцна, не се
преземени никакви чекори. Затоа Ве моли да го известите дали Ви се неоп-
ходни и податоците од другото писмо“.
15
По надминувањето на граничниот проблем, кој постоел меѓу двете држави
во периодот од 1923 до 1932 година, настапил период на добрососедство. Во
тој период биле потпишани повеќе договори, какви што биле: договорот за
пријателство и безбедност во 1926 година, дополнителен протокол за опре-
делување на границата во 1928 година, договор за решавање на граничното
прашање во 1932 година и договор за соработка во правна област во истата
година. Во 1934 година било завршено утврдувањето на границата меѓу две-
те држави. (www.omicsonline.org/open-access/why-did-turkey-become-a-part-
of-sadabad-pact-2332-0761-1000212.php) (пристапено на 5.5.2018).
ми и Хабиб Заде Зија), туку и со југословенскиот претставник (Др.

Михајловиќ) во Централното биро за опиум. Од последниот дозна-
ваме како се одвивале преговорите за постигнување на меѓусебен
опиумски договор. Тие започнале на 10 јануари 1935 година, вед-
наш по пристигнувањето на персиските делегати во Истанбул. Де-
легацијата била составена од поранешниот генерален директор на
персискиот Монопол за опиум и тутун Акај Мир Сејид Али Хан
Наср и директорот на Стопанското одделение на Министерството
за финансии Мир Сејид Сејид Махмуд Нариман.16
На првата седница турско-југословенската делегација ја за-
познала персиската со стариот и со новиот Турско-југословенски
опиумски договор и предложила, за основа на меѓусебните разго-
вори, да се земат статистичките податоци од Друштвото на наро-
дите за увоз на опиум во: Европа, Северна Америка и Далечниот
Исток во последните десет години.17 Фактот што Централното би-
ро за опиум ги поседувал наведените статистички податоци за
увоз на опиум укажувал дека делегацијата подготвена ги започна-
ла преговорите, што не било случајно. Имено, на персиските деле-
гати им била предложена, за преговори, основата врз која се воде-
ле преговорите меѓу турската и југословенската делегација во 1931
и во 1934 година.
На овој предлог персиската делегација побарала време за да
добие телефонски инструкции од Техеран. Упатствата, кои ги до-
биле од нивната влада, не биле оптимистички. Прво, тие добиле
инструкција да преговараат не врз база на статистички податоци
за увоз на опиум од: Турција, Југославија и Персија, туку врз база
на статистички податоци за производството на овие држави. Овие
податоци, во случајот со Персија, според мислењето на турско-ју-
гословенската делегација, биле крајно несигурни поради тоа што
16
Турско-југословенско централно биро за опиум (1931-1941), Документи, 96.
17
АЈ. 411-15-28.
не можеле да се проверат. 18 Од тие причини овој настап бил сфа-

тен како најава дека другата страна во преговорите ќе бара „за се-
бе лавовски дел“. Наредното барање што го истакнале персиските
делегати пред другите делегати било настојувањето да се постигне
договор единствено во поглед на продажбата на опиум во Европа
и во Северна Америка, а да постои слобода на натамошна работа
на Далечниот Исток. Причината зошто тие не сакале никакви про-
мени на тој пазар, била што „најголемиот дел од нивниот извоз на
Далечниот Исток оди во вид на шверц.“19
Тоа било неприфатливо за турско-југословенската делега-
ција, бидејќи евентуалниот меѓусебен опиумски договор би обез-
бедил пласман на персискиот опиум во Европа, каде што тој само
привремено се јавувал и тоа единствено во време кога цените на
пазарот биле многу високи (1930 и 1934 година) и во Северна Аме-
рика, каде што воопшто не се појавувал поради тоа што немал ви-
сок процент на морфиум. Во замена на таа отстапка персиската
страна не планирала Централното турско-југословенско биро за
опиум да добие некаква поволност на пазарот на Далечниот Исток.
За ќорсокакот во кој се нашле преговорите, како резултат на
тоа што персиските делегати ја најавиле својата одлука дека ќе го
напуштат Истанбул, турската делегација го известила своето Ми-
нистерство за народно стопанство во Анкара. Заради тоа што тур-
18
Причината за тоа била што Персија ја немала ратификувана Женевската
опиумска конвенција од 1925 година која наметнувала глобална контрола на
голем спектар на дроги. Согласно членовите на конвенцијата државите тре-
бало да обезбедат годишни статистички податоци за резервите на наркоти-
ци и нивната потрошувачка, како и за производството на суров опиум и не-
говите деривати. Кралството Југославија ја имало ратификувано конвенција-
та на 4 септември 1929 година, а Турција на 3 април 1933 година. (https:
//treaties.un.org/pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=VI-6-a&chapt-
er=6&clang=_en) (пристапено на 5.5.2018)
19
АЈ. 411-15-28.
ско-персиските политички односи биле влезени во една нова фаза

по посетата на персискиот Шах на Турција во јуни-јули 1934 го-
дина, анкарската влада решила преговорите за постигнување дого-
вор за опиум да продолжат. За да помогне во меѓусебните разго-
вори, во Истанбул бил испратен советникот во турското Министер-
ството за народно стопанство д-р Наџи.
Наместо официјалните преговори, кои биле прекинати, за-
почнале неофицијални преговори. Желбата да се дојде до позити-
вен резултат била толку голема што предвремено се размислувало
„евентуално да се изработи и нацрт на идниот договор.“20
Предлогот на турско-југословенската делегација, кој се бази-
рал на „реалната положба на светскиот опиумски пазар и на ста-
тистичките податоци од Друштвото на народите за увоз на опиум“
бил воспоставување на две зони: а) Европа и Северна Америка, и б)
Далечен Исток. Продажбите во Европа и во Северна Америка тре-
бало да ги врши Турско-југословенско-персиско центално опиум-
ско биро, а продажбите на Далечниот Исток би биле слободни. На
Далечниот Исток Турција и Југославија би ја добиле Јапонија со си-
те острови, во кои би имале исклучиво право на продажба. Мож-
носта за пласман на медицинскиот и на опиумот за пушење од
Централното биро за опиум се оценувале на 1 250 до 1 500 сандаци
годишно, т.е. 100 000 до 120 000 килограми. Персија, во тој случај,
би се обврзала да не продава опиум во Јапонија и да бара банкар-
ска гаранција и обврска од сите купувачи на Далечниот Исток дека
нема да реекспортират од други земји во Јапонија опиум купен од
персискиот монопол. Од друга страна, Персија би учествувала во
продажбите на Централното биро во Европа и во Северна Америка
со 12 проценти. Остатокот од 88 проценти би бил поделен во Биро-
то за опиум.
20
Персиските делегати од сето горенаведено го прифатиле са-

мо предлогот за поделба на зони, но барале од продажбата во Ев-
ропа и во Северна Америка 33,33 проценти, што значело 1 500 сан-
даци годишно. Кога биле предупредени дека нивното барање е
„сосема нереално,“ бидејќи целокупната годишна потрошувачка
на Европа и на Северна Америка изнесувала околу 2 000 сандаци,
персиските делегати го коригирале своето барање и побарале 50
проценти од продажбата на Централното биро во Европа и во Се-
верна Америка.
На Далечниот Исток, персиските делегати се согласиле да
отстапат само една зона на Турско-југословенското централно би-
ро за опиум, но не и цела Јапонија со островите, чија годишна пот-
рошувачка изнесувала 500 сандаци. 21
Според тоа, персиските делегати барале 50 проценти од про-
дажбата во Европа, каде што се јавувале само повремено, во пери-
оди кога биле високи цените, и во Северна Америка, воопшто не се
јавувале. На Далечниот Исток, каде што Турција досега продавала
околу 1 000 сандаци годишно, признавале на Централното биро
право да продава до 500 сандаци годишно.
Барањето на персискиот монопол за опиум да му се даде нај-
голем удел во продажбата на опиум во Европа, поделба на продаж-
бата во Северна Америка и слободна продажба на Далечниот Ис-
ток, кај членовите на турско-југословенската делегација предизви-
кала големо незадоволство. Тоа, според нив, „не само што е непри-
фатливо, туку е и далеку од секоја реалност.“22 Тоа значело прекин
на неофицијалните преговори „бидејќи натамошното преговарање
би значело само губење време.“
21
22
Во обид да ја пронајдат причината за неуспехот на меѓусеб-

ните преговори Др. Михајловиќ, заедно со турските делегати во
Централното биро, размислувал и за однесувањето на персиските
делегати. Според нив, тие пристигнале во Истанбул „не само
неподготвени, туку и полни со недоверба. Тие сметаа дека треба
да зборуваат што помалку, претпоставувајќи веројатно дека на
Централното биро не му е позната реалната положба на персиски-
от монопол на опиум.“ Поради незадоволството од текот на прего-
ворите, целокупното држење на делегатите од Персија било детаљ-
но анализирано: „Полни со недоверба, неискрени и сомнителни,
персиските делегати систематски избегнувале секаков контакт
надвор од седниците ... “23
И покрај сите овие квалификации, при крајот на ноември ис-
тата година (1935), повторно бил направен обид за обнова на прего-
ворите за опиум со Иран. Иницијативата, според податоците, доа-
ѓала од иранска страна. Имено, турскиот делегат во Централното
биро за опиум, Али Сами, откако се вратил од Анкара, му соопштил
на југословенскиот делегат дека иранската влада ѝ предложила на
турската да ги продолжат опиумските преговори. 24 Нови прегово-
ри за заедничка продажба на опиум на трите држави не започнале
и покрај очигледната голема меѓусебна заинтересираност.
Неуспехот на преговорите за постигнување договор за извоз
на опиум меѓу Турција, Југославија и Персија имал далекусежни
негативни последици, посебно врз производителите на опиум во
вардарскиот дел на Македонија. Елиминирањето на конкуренција-
та меѓу овие три држави, а со тоа постигнувањето подобра цена на
опиумот на светскиот пазар поради не склучувањето на тројниот
договор, станале илузија.
23
24
Vera GOSEVA
AN ATTEMPT TO CONCLUDE A TREATY ON THE EXPORT

OF OPIUM BETWEEN TURKEY, YUGOSLAVIA
AND PERSIA (1935)
-SUMMARY-
A campaign on restricting the production and trade of opium

and opium derivatives in the world which was conducted in the peri-
od between the two World Wars had a decisive influence on the pro-
duction, processing and trade of the Macedonian opium. In order to
mitigate the negative consequences from the international opium
conventions in April 1932, the Turkish-Yugoslav Treaty on the export
of opium was signed. The unorganized offer of opium and mutual
competition between the two countries, with the Treaty it was suppo-
sed to be exceed. The inclusion of Persia in this opiate treaty it should
enable even greater control in exporting opium and improve the posi-
tion of opium producers in those countries. Negotiations on conclu-
ding a treaty on the export of opium between Turkey, Yugoslavia and
Persia were held from January to March 1935 in Istanbul. They ended
up with failure. The result was even more competition on the opium
market between these countries and reducing the price of opium. All
these had far-reaching negative consequences for the producers of
Macedonian opium.
УДК 355.40(410) : 94 (=163.3 : 497.7) “1942/1945“(047)
Верица ЈОСИМОВСКА
Универзитет „Гоце Делчев“ – Штип
Зоран КНЕЖЕВИЌ
Докторанд на Правен факултет „Јустинијана Прима“ – Скопје
МАКЕДОНИЈА И МАКЕДОНЦИТЕ ВО ИЗВЕШТАИТЕ НА

БРИТАНСКАТА РАЗУЗНАВАЧКА СЛУЖБА
1942-1945 ГОДИНА
Априлските воени дејствија на Балканот во 1941 година, ко-

лапсот на југословенската и на грчката војска и новите територи-
јални распределби меѓу фашистичко-нацистичките земји, било
причина британските сили да се повлечат од балканскиот простор.
Британските известувачки служби биле пренесени во Истанбул и
во Анкара, каде што бил формиран центар со голем број агенти,
кои собирале информации за Шабот на британските војски на
Средниот Исток. Стратешки значајниот Балкан и понатаму останал
во сферата на интерес на Велика Британија.1 По повлекувањето на
1
Уште во текот на 1940 година, активна била Секцијата Д како дел од тајната
служба МИ-6, посебно задолжена за операции во Југославија и земјите околу
неа, преку изведување на саботажи и диверзантски акции за попречување
на железницата но и пловењето по реката Дунав. По капитулацијата на Југо-
славија и Грција, поголем дел од британските сили биле повлечени во Еги-
пет и еден дел на островот Крит каде останале до 2 јуни 1941 год., кога ос-
тровот паднал во германски раце. Elizabet Barker, Britanska politika Na Balka-
nu u II svjetskom ratu, (Zagreb: Globus, 1978), 269.
138 Верица ЈОСИМОВСКА и Зоран КНЕЖЕВИЌ, Македонија и...
вооружените сили, британските власти интензивно работеле на

изнаоѓање патишта за повторно враќање.
Уште од самиот почеток на војната Британија извршила реор-
ганизација на своите: политички, воени и известителни служби со
единствена цел за координирање на акциите посебно во окупира-
ните територии, како и за формирање и за помагање на движењета
на отпорот. Во тој поглед посебно била разработена стратегија
преку движењата на отпорот да се обезбеди и повторно да се вос-
постават предвоените, монархистички режими. Ваквото повторно
враќање на југоистокот на Европа било особено важно и заради
спречување на советскиот продор на овие простори.
На 19 јули 1940 год., по налог на Винстон Черчил, била извр-
шена најголема реформа во британската тајна служба кога била
формирана организацијата СОЕ (Special Operations Executive) со
главен штаб во Лондон. Во тоа време СОЕ постоела како еден вид
на експозитура на тајна служба, организација, која нема никаква
пишана повелба и е позната само на мал круг луѓе. Како крајно
конспиративна, својата работа ја спроведувала преку 3 секции:
СОЕ 1 – за пропаганда, СОЕ 2 – за изведување операции (саботажи)
и СОЕ 3 – за планирање2.
По окупацијата на Кралството Југославија, британската тајна
служба и британската влада не располагале со информации за тоа
што се случува во земјата, посебно од политички аспект. Првите
информации за вооружен отпор во Кралството, во Лондон, прис-
тигнале во јули 1941 година. Самата информација дека пробритан-
2
СОЕ не било тело, кое креирало политика. За политиката одлучувале тела,
кои биле надвор од СОЕ. Сепак СОЕ имала своја стратегија за дејствување на
Балканот, водејќи сметка за различните карактери и политички ситуации во
одделните земји на Балканот. Тодор Чепреганов, Британската управа за
специјални операции (СОЕ) во Македонија: Британските воени мисии во Маке-
донија (1942 – 1945), (Скопје: ИНИ, 2001), 14–15.
ски сили даваат отпор наишла на интерес и на задоволство во бри-

танските воени кругови.3
Во отсуство на други информации, како што било постоење-
то на единици на НОБ и ПО на Југославија, Дража Михајловиќ ста-
нал синоним на отпорот на Балканот.4 Во исто време стигнувале
информации за неговата борба и против комунистите. Во почето-
кот на септември 1941 година СОЕ на Блискиот Исток ја воспос-
тавил врската со Дража Михајловиќ и истиот месец е веќе испрате-
на и првата британска воена мисија во неговиот штаб. СОЕ продол-
жил со испраќање мисии во текот на 1942 и на 1943 година во шта-
бот на четниците, поткрепени со британска помош: оружје, муни-
ција и воен материјал.5 Покрај собирањето на информации за рас-
поредот и вооружувањето на Силите на Оската, мисиите имале за
задача да истражуваат за сите елементи, кои даваат отпор, без раз-
лика на националноста, на верските или на политичките убеду-
3
Непосредно по капитулацијата на кралската војска, група офицери и војни-
ци од кралската југословенска војска, исклучиво Срби, под раководство на
Драгољуб Михајловиќ-Дража, се повлекле во планините, каде што организи-
рале групи на герилци, познати како четници. Четничката организација,
официјално именувана како „Југословенската армија во татковината“, била
основана како ројалистичко-националистичко српско движење на отпорот.
Кралот Петар II и југословенската влада преку Дража Михајловиќ и симпа-
тиите на Британците се надевале на помош за повторно враќање во земјата.
Jozo Tomasevich, Četnici u Drugom svjetskom ratu 1941-1945 (Stanford University
Press 1975).
4
Barker, Britanska politika na Balkanu, 273.
5
По испратените извештаи на полковникот Хадсон за неактивноста на Др.
Михајловиќ и можната соработка со Италијаните и Милан Недиќ, СОЕ на 19
ноември 1943 год. издал препораки за запирање на поддршката и помош на
Михајловиќ и евакуирање на британските мисии од неговиот штаб, (да се
направат и потребни договори со партизаните)- и пренасочување кон нив на
пратките со помош. Barker, Britanska politika na Balkanu, 278.
вања. Иако пристигнувале извештаи од шефот на мисијата Хадсон,

потоа извештаите на: Бејли, Армстронг, Меклејн и Дикин,6 за ак-
тивност на партизаните и за организираниот отпор против Силите
на Оската, британската влада не сакала да ги прифати поради
страв од ширењето на комунизмот и влијанието на СССР и да не ги
загрози британските политички интереси во Југославија, но и на
Балканот7.
На 5 јануари 1942 година во СОЕ бил изработен „План за по-
литичка војна на Балканот“, бидејќи проценките укажувале дека е
најсоодветен за политичка војна, особено во: Грција, Југославија,
Бугарија и Романија8. Главно, планот бил, на Балканот да се созда-
де база за постојано вознемирување на Силите на Оската со урива-
ње на комуникациските системи, диверзиите на рудниците и фа-
бриките, попречувањето на линиите за снабдување со: оружје, му-
ниција, храна и во исто време поддржување на силите на отпорот,
преку развивање на пропаганда, за зближување на балканските на-
роди против заедничкиот непријател, што во иднина би значело
нивна поблиска соработка.9
6
Капетан (подоцна полковник) Хадсон бил првиот британски офицер, кој
стапнал на тлото на Југославија (20 октомври 1941), по окупацијата на силите
на Оската. Хадсон бил во контакт и со Тито и Михајловиќ; Полковник Бејли
бил од 25 декември 1942 година висок офицер за врска кај Михајловиќ; Бри-
гадниот генерал Армстронг бил шеф на британската мисија кај Михајловиќ
од 24 октомври 1943 година; Бригадниот генерал Фицрој Меклин бил шеф на
британската воена мисија кај Тито од октомври 1943 година; Полковник Ди-
кин бил прв британски офицер во Титовиот штаб од 28 мај 1943. Тодор Чеп-
реганов, Британската управа за специјални операции (СОЕ) во Македонија:
Британските воени мисии во Македонија (1942–1945), (Скопје: 2001).
7
Barker, Britanska politika na Balkanu, 285-287.
8
Чепреганов, Британската управа за специјални операции, 17–23.
9
Ibidem.
Сè до 1943 година постоела усогласеност меѓу Воениот каби-

нет и СОЕ во однос на помагањето на движењата на отпорот, но од
1943 година се вклучува и трето државно тело, кое ќе застане меѓу
нив, а тоа било Министерството за надворешни работи (Форин
Офис). Со тоа дошло до судир на интереси, стратегија и политика.
Додека СОЕ ги креирал воените планови, политичкото креирање и
одлучување било во надлежност на Форин Офис. До 1943 год., нај-
могу, поддршката на британските мисии била насочена кон движе-
њета на отпор, но Форин Офисот, кој се потпирал на извештаите
од избегличките влади во Лондон, додека СОЕ, своите извештаи ги
имал од своите луѓе на терен, при што се создале и спротивните
констатации за носителите на движењето на отпорот и национал-
ноослободителните движења.
Според анализите на СОЕ за тоа што се случува на Балканот
во 1943 година неговите експерти констатирале дека обично дес-
ноориентираните партии соработувале со силите на Оската и се за-
лагале за враќање на стариот поредок, додека левите партии пока-
жале организираност во борбата за ослободување на своите земји
и менување на општественото уредување.
Од направените анализи и планирањата во СОЕ во 1943 го-
дина, експертите го увиделе значењето на движењето на отпорот и
на народноослободителните движења и настојувале да се инфил-
трираат во нив, но и да им помогнат преку воен материјал и
оружје, како и преку организирањето на саботажи на патишта, же-
лезнички пруги, објекти, со цел да се забави снабдувањето и нап-
редувањето на наци-фашистичките сили. По наредба на командата
на Средниот Исток на 27/28 мај 1943 година била испратена и прва-
та британска мисија при НОВ и ПОЈ.10 Покрај координирањето на
10
Во Главниот штаб на НОВ и ПОЈ бил испратен бригадниот генерал Фицрој
Меклин, личен претставник на Черчил, со задача да ја утврди вистинската
сила која се бори против Германците. Во неговиот извештај ја истакнал им-
воените операции при нападите на непријателските комуникации,

членовите на мисијата имале задача да известуваат за воените ак-
тивности, а не требало да влегуваат во разговори од политичка
природа.
Одделно, својата активност на Балканот СОЕ ја засилило по
капитулацијата на Италија (септември 1943), при што аеродромот
во Бари им бил ставен на располагање на мисиите на СОЕ од каде
биле упатувани во Грција и во Југославија. Како резултат на такви-
от развој на настаните, во јануари 1944 година на Балакнот имало
околу 81 сојузничка мисија.
Со формирањето на партизанските одреди и на отпорот про-
тив: германскиот, италијанскиот и бугарскиот окупатор и македон-
скиот народ станал дел од антифашистичката коалиција. Во поче-
токот, за Македонија и за македонското прашање, Велика Британи-
ја не обрнувала внимание, сметајќи го како решено, во составот на
Кралството Југославија.
Првите обиди и планови за воспоставување контакти на СОЕ
во Македонија датираат од почетокот на јануари 1943 година. Пр-
вите британски информации биле дека во Поречието, со своја ак-
тивност, се пројавиле четниците, кои, според Британците, можеле
да помогнат за онеспособување на комуникациите по Моравско-
вардарската Долина. Обидите на СОЕ за поврзување и за презема-
ње на активности заедно со четничката организација на овој прос-
тор покажале дека таа ниту била бројна, ниту добро организирана,
а уште повеќе што таа немала никаква поткрепа од локалното на-
селение, што било причина за неуспех за членовите на британска-
та мисија, кои биле испратени на оваа територија. Сигурно дека
пресионираноста од борбата на партизаните против силите на оската. Спо-

ред него, партизаните ќе бидат тие кои и ќе ја креираат повоената политика
и идното уредување во државата. Ficroj Maklin, Rat na Balkanu, (Beograd: Pro-
sveta, 1980), 18.
причина за таквиот резултат биле, пред сè, погрешните проценки

и информации, кои ги добивала британската известувачка служба.
Во таа насока е и извештајот на капетан Морган11, кој дал слика за
територијата на која се спуштиле и првите британски мисии за
поврзување со четничкото движење (Порече и Маврово). Во извеш-
тајот, капетанот Морган дава анализа за состојбата на теренот и
при тоа истакнува дека, според информациите до кои дошол, по-
стои движење на отпорот, посебно во областа Порече во која тој
дефинира две области, населени со „арнаутско12 и српско населе-
ние“, во кое српското е доминантно со 80%. Тој споменува присус-
тво на Македонски Словени, Арнаути и Срби како различни групи
меѓу кои и не постои соработка. Територијата северно од Скопје ја
опишува како територија населена со муслиманско население. По-
себно ја истакнува и потребата на британските членови на миси-
ите, кои би пристигнале на овој терен заради соработка со локал-
ното население со Србите во Порече или во областа Маврово, да го
познаваат и јазикот на месното население, српскиот13 или „арна-
утскиот дијалект“.
Ваквата своја констатација ја поткрепил со информациите
што ги имал за формирање на српска четничка организација од Тр-
биќ14 и со информацијата во која област Др. Михајловиќ го имал
11
PRO HS 5/887.
12
Термин што се употребувал за албанското муслиманско население.
13
Капетанот Морган, поради недоволно информации, македонското населе-
ние и македонскиот дијалект ги претставил како српското население и срп-
ски дијалект.
14
Миливој Трбиќ-Војче, бил син на српскиот четнички војвода во Македони-
ја и пратеник во Собранието на Кралството Југославија од Прилепската Око-
лија, Василие Трбиќ. Миливој Трбиќ бил роден во прилепското село Браило-
во и живеел во Прилепско. Во втората половина на 1942 година започнал ак-
тивности во реоните на Велешко и на Прилепско, да организира четничка
организација на Др. Михајловиќ. Освен пропагандата против НОД, Миливој
испратено капетанот Наумовиќ, како лидер на четничката форма-

ција. Но, таквите информации биле неточни и не можеле да се
проверат и поради тоа овие британски мисии завршиле со неуспех,
т.е. веднаш по спуштањето биле откриени, а членовите биле заро-
бени од страна на бугарските окупаторски сили и предадени на
Германците.
Од неговиот извештај може да се добијат информации за сос-
тавот на населението во Македонија. Имено, тој јасно потенцирал
дека делот „северно од Скопје е населено со арнаутско, муслиман-
ско старо население, но не го поврзувал со албанско“, населението
во низинските предели го оквалификувал како „мешано население
со доминација на македонските словени со расфрлани села насе-
лени со Арнаути, Турци и малку Срби“. Градските области биле со
„мешано население“. Источно од долината на реката Вардар забе-
лежал дека „македонските Словени повеќе се склони да бидат Бу-
гари15, а јужно од Битола се соединувале со Грчка Македонија“.
Околу планината Бабуна ги споменува „српските села каде било
можно да има и формирани бази на групите за отпор“. Особено е
интересна забелешката во која информира дека веќе постоеле ко-
мунистички и автономистички групи на отпорот, кои веќе дејству-
вале, а кои се појавиле поради незадоволство од Бугарите и притоа
ги споменува и политичките цели на Македонското политичко гру-
Трбиќ во Прилепско формирал и одред составен од околу 15 лица, под него-

ва команда, кој, во ноември 1942 година, се расформирал. Александар Симо-
новски, „Учество и дејноста на Миловој Трбиќ – Војче во Равногорското дви-
жење во Македонија (1942 – 1944)“, Гласник, год. 58, бр. 1-2, (Скопје: ИНИ,
2014) 131 – 142.
15
Ваквата констатација, можеби, ја поврзува со неговото гледиште дека
пред војната постоеле повеќе македонски групи, кои дејствувале на тој
простор против доминацијата и експлоатацијата на српската влада и биле
во непосредни врски со Бугарија.
пирање пред војната, кои биле за слобода од српската доминација

и експлоатација.
Во извештајот тој истакнува дека „сепак постоела надеж дека
дел од Србите, Македонците и Арнаутите“ се подготвени за сора-
ботка со мисијата, особено надевајќи се на „српското население“.
Извештајот што бил добиен во април 1943 година јасно зборува де-
ка четниците на Дража Михајловиќ во Македонија се разбиени, а
опремата, која се наоѓала во Порече не била ставена во употреба и
дека тој не добил информација за постоењето на партизани на це-
лата територија на Македонија, но во една кратка забелешка ис-
такнал дека се „забележани потери од страна на Бугарите спрема
Македонците“16.
Сепак, колку и да настојувале да го минимизираат постоење-
то на партизанско движење, тоа било евидентно. Промените што
се случиле во текот на 1943 година (формирање на Комунистичата
партија на Македонија, формирање поголеми партизански воору-
жени формации, создавањето на обласни комитети, капитулација-
та на Италија и разорожувањето на Италијаните, како и создавање-
то на слободна територија во Западна Македонија)17, било причина
да започне СОЕ со испраќање мисии на теренот.
Во почетокот на октомври 1943 година присигнале и првите
британски воени мисии. Тоа биле: мисијата Манкиренч (Monkey-
wrench), предводена од Џорџ Квајн и мисијата Малигатони (Mulli-
gatawny), кои стапиле во контакт со македонскиот Главен Штаб.18
16
PRO HS5/886.
17
На 18 август 1943 година е формиран првиот македонски баталјон „Мирче
Ацев“, во ноември е формирана првата Македонско-косовска бригада, во де-
кември и Втората македонска бригада. Михајло Апостолски, Ослободителна-
та војна на македонскиот народ 1941 – 1945. (Скопје, 1965), 56–57.
18
Било одлучено СОЕ да се поврзе со народноослободителното движење
(НОД) преку испраќање на 3 британски групи со радиотелеграфисти во Ма-
Со пристигнувањето на мисиите започнуваат и пратките со

помош во: оружје, муниција, облека, санитетски материјал и др. На
територијата на Македонија, до крајот на војната, од СОЕ биле ис-
пратени мисиите: Абевил (Abbeville), Бетесда (Bethesda), Брејснос
(Brasenose), Консерв (Conserve), Малигатони (Mulligatawny), Манки-
ренч (Monkeywrench), Спајк (Spike) и Персеверанс (Perseverance)19.
Најголемиот дел од документите што се доставувани до СОЕ,
се дневници, извештаи и анализи испратени од: П. Х. Еванс, бри-
тански офицер за врска, полковник Едмондс, капетан Мекдоналд,
капетан Ламби, Џорџ Квајн, како и од членови на британската ми-
сија во делот на Македонија под Грција и мисиите во Македонија
од одделот за Југославија.
Во своите извештаи, шефовите на британските воени мисии
известуваат и употребуваат терминологија, како што е: „македон-
ски партизани“, „македонски офицери“, „македонска војска“, „ма-
кедонски јазик“, додека во извештаите, кои доаѓале од Грција нај-
често се споменуваат како: „Славо Македонци“, „Словени“, „сло-
венски села“, „словенски јазик“, „Славјани“, „Славофони Грци“ и
„Бугари“.
Присуството на овие мисии и извештаите придонело будно
да се следи ситуацијата на единиците на НОВ и ПО на Македонија.
Акциите, контактите и соработката што ја имале грчките и албан-
ските партизани со окрупнетите единици на НОВ и ПО на Македо-
нија ќе бидат и причина повеќе Британците да се фокусираат на
кедонија. Првата била спуштена на 15 септември 1943 во месноста Црвена

Вода, под водство на мајорот Мостин Дејвис, втората предводена од мајор
Џорџ Квајн се спуштила во околината на Лење (албанска територија). Двете
мисии во почетокот на октомври 1943 година се приклучиле на ГШ на НОВ и
ПО на Македонија. PRO HS 5/887; Чепреганов, Британската управа за специ-
јални операции, 6–64.
19
Чепреганов, Британската управа за специјални операции, 62–64
Балканот, особено заради политичките анализи на раководствата

за повоените територијални поделби. Од членовите на мисиите во
Македонија се барало да не се мешаат во какви било политички
прашања и дискусии, кои се однесуваат за иднината на македон-
ското прашање. Во таа насока е интересна забелешката на Еди Ма-
ерс, шеф на британската воена мисија во Грција, што ја запишал
по средбата меѓу претставниците на КП на Југославија, КП на Гр-
ција и КП на Албанија во с. Солтири на 29 јули 1943 година, каде
што Светозар Вукмановиќ-Темпо предложил иницијатива за Пан-
балканско движење, како и сугестија за независно македонско
движење на отпорот, што, според Маерс, на грчките претставници
не им се допаднало. Очигледно, според него, „немале желба да се
откажат од кој било дел од нивната земја во корист на македонско
движење“.20
За состојбите во делот на Македонија под Грција, интересен
е извештајот на капетан Еванс21, за кој самиот нагласил: „сите ин-
20
Британските воени мисии во Македонија 1942 – 1945, документи: избор,
превод и редакција Тодор Чепреганов (Скопје: ДАРМ, 2000), 122–123.
21
Патрик Хатчисон Еванс е роден 1913 година во Рединг, Беркшир. Се шко-
лувал во школата Лејтон Парк и на Универзитетот „Св. Јован“ во Кембриџ,
каде што студирал Современи јазици. Заминал од Кембриџ во 1936 година
на грчкиот остров Крф, каде што речиси 3 години работел како учител во
британско семејство. По неговото враќање во Британија, работел како сло-
боден новинар. Во 1940 година бил мобилизиран. Поминал обука за извршу-
вање на специјални операции (СОЕ) во/на: Хаифа, Палестина, Блискиот Ис-
ток, Каиро, Египет во 1943. По обуката бил прекомандуван во Управата за
специјални операции (СОЕ) на која и се придружува на 13 мај 1943 година, а
на 19 мај е прекомандуван во Каиро во Штабот на оперативците на СОЕ.
Доброволно се пријавил за служба во СОЕ во западните делови на областа
Македонија во Грција. Во периодот 1946 – 1947 служел во Кралската артиле-
рија. Подоцна станал командант на станицата во областа Флорина, каде што
останал до октомври 1944 година. Потоа бил испратен во Атина, каде што го
напишал својот Извештај, а на 21 декември 1944 се вратил во Каиро. Почи-
формации во овој извештај се добиени од прва рака, во периодот

март-октомври 1944 година“. Тука пристигнал без некое претходно
знаење или претстави за Македонците. За време на овој престој во
областа Преспа и во селата околу патот Флорина (Лерин) – Битола
живеел и слободно се движел меѓу Македонците.
Во писмото за прилози, кабинетот на британската амбасада
во Атина го опишал како „интересен извештај“. Главниот впечаток
што го дава извештајот е „цврстиот словенско-македонски карак-
тер на областа“. Тој го претставува македонското население како
„многу повеќе хомогено и помалку испреплетено со бегалци или
други Грци и ... веројатно ќе биде значително поголемо отколку
што беше посочено од грчките официјални лица"22.
Во таа насока се согледувањата за областа Вичо, во западни-
от дел на Грција, дадени во извештајот на капетанот Еванс од 7 ав-
густ 1944 година. Еванс истакнува дека „скоро сите зборуваат слав-
јански. Близу 50% од жените не зборуваат грчки, или многу малку,
исто и неколку стари мажи. Во целина младите луѓе зборуваат по-
добро грчки отколку старите. МЕТАКСАС, кој забрани да се збору-
ва МАКЕДОНСКИ (СЛАВЈАНСКИ) е во лошо сеќавање скоро за це-
лото население“23. Во извештајот капетан Еванс јасно ги дискреди-
тирал официјалните бројки за македонското население во Грција и
нал 1994 год. Andrew Rossos, „The British Foreign Office and Macedonian Nati-
onal Identity - 1918-1941“, Slavic Review, vol. 53, number 2, Summer 1994 https:
//mk.wikibooks.org/wiki/The_British_Foreign_Office_and_Macedonian_National
_Identity_-_1918-1941. (пристапено на: 18.09.2018)
22
FO 371/436449
23
Јоанис Метаксас, кој, на 4 август 1936 г. вовел диктатура во Грција. Метак-
сас забранил да се зборува на македонски јазик и во кругот на семејството.
Прекршувањето на забраната значело тешки и сурови казни, физичко мал-
третирање, парични казни и др. Стојан Киселиновски, Егејскиот дел на Ма-
кедонија (1913-1989), (Скопје: Култура, 1990), 45-46.
официјалните грчки негирања за постоењето на Македонци во Гр-

ција24. Укажува убедливо дека напорите на грчката држава во те-
кот на претходните три децении насилно да ги денационализираат
и да ги асимилираат Македонците, не успеале. "Регионот е ҅словен-
ски҆ по природа и НЕ ҅грчки҆, … Жителите, исто како што не се Грци,
не се Бугари или Срби или Хрвати. Тие се Македонци“, пишува Ка-
петан Еванс. Поголемиот дел од словенските имиња сè уште се ко-
ристеле, а грчкиот јазик се сметал за странски и посебно ја по-
тенцирал недовербата на населението кон Грците25.
Како што истакнува, наишол на силно „антиројалистичко
расположение и силна поддршка на СНОФ“ и дека без размислува-
ње приврзаниците на СНОФ биле за „независна Македонија“. Са-
миот бил присутен на состанок на СНОФ26, на кој присуствувале
24
Официјалниот попис од 1928 година се обидел да ја претстави Грција како
етнички хомогена држава и да го минимизира бројот на малцинствата. Ма-
кедонците не се признати како национално малцинство, но биле класифи-
цирани како „славофони“ Грци и според пописот ги имало само 81 984.
Види: Киселиновски, Грчката колнизација во Егејска Македонија 1913 – 1940.
(Скопје: ИНИ, 1981), 96 – 97, 107.
25
Со Законот за топонимијата, донесен на 21 ноември 1926 г., егејскиот дел
на Македонија требало да добие грчка физиономија. Врз основа на овој за-
кон, за само една деценија, од 1918 до 1928 г., 1497 места добиле нови грчки
имиња. С. Киселиновски, Егејскиот дел на Македонија..,35.
26
Станува збор за СНОФ во Костурско и за одржувањето на нејзината прва
редовна конференција во селото Д'мбени на 12 април 1944 година. На неа
учествувале 500 делегати од организацијата СНОФ, гости од ЕАМ и од EЛAC
на округот, од Западномакедонското биро на КПГ и од други ослободителни
организации. Значењето на оваа конференција се состои во тоа што таа до-
нела неколку важни решенија за задачите во врска со понатамошниот развој
на борбата. Меѓутоа, брзото зголемување на бројот на членовите во СНОФ, а
со тоа и масовното вклучување на Македонците од Костурско и од Леринско
во антифашистичката борба, сериозно ги вознемири раководствата на КПГ
и ЕАМ за Костурско и за Леринско, a се чини дека и повисокото раководство
делегати од „селата од западниот дел на Грција кои зборувале на

словенски јазик“. „Состанокот во најголем дел се претвори во пар-
тиски (вклучувајќи во поголем дел и жестока антипропаганда про-
тив кралот). Одбив да присуствувам на која било друга негова сеси-
ја и добив дозвола од потполковникот ЕДМОНДС, да НЕ27 одам во
иднина на такви состаноци. Бев присилуван да зборувам, но јас од-
бив“28.
Иако британските офицери биле пријателски дочекувани, се-
пак, кон нив постоела недоверба, бидејќи во умот на македонскиот
селанец, како што вели Еванс, Британија ја поврзуваат со кралот, а
кралот со Метаксас. Оттука и претпазливоста на британските офи-
цери за влегување во политички дискусии со месното население.
Капетан Еванс внимателно ги избегнувал ситуациите да пра-
ви разлика меѓу Грците и Славјаните и настојувал да покаже дека
мисијата е пријателска кон сите оние што се на страната на сојуз-
ниците и кои ги помагаат. Иако, како што вели тој, „навистина јас
ги сакам СЛОВЕНИТЕ повеќе отколку ГРЦИТЕ. СЛОВЕНСКИТЕ ан-
дарти се борат со поголема храброст отколку нивните ГРЧКИ дру-
гари и СЛОВЕНСКИТЕ селани се помалку зборливи и повеќе пош-
тени отколку ГРЦИТЕ“.29 Во разговорите со населението го корис-
тел грчкиот јазик, кој солидно го владеел, но самиот тој вели ... „во
мојата работа би ми помогнало ако знаев да зборувам малку МАКЕ-
ДОНСКИ, отколку само ГРЧКИ, кое ги одбива луѓето“.
Капетан Еванс констатитрал дека населението од областа
Вич е поделено и забележал... „Оние кои не се привзаници на Ос-
на КПГ, поради што, кон крајот на април 1944 година, тие донеле решение
да се расформира СНОФ.
27
Во оригиналните документи, одредени поими на кои посебно се однесува
извештајот, се напишани со големи букви.
28
Британските воени мисии во Македонија, Документи, 146.
29
Ibid, 213–222.
ката или про-БУГАРИ но кои би сакале една независна МАКЕДО-

НИЈА, или кои многу незнаат што сакаат, но не ги сакаат ГРЦИТЕ;
оние кои ГЕРМАНЦИТЕ и БУГАРИТЕ ги убедија со пропаганда да
земат оружје и оние кои се фанатични про-БУГАРИ и сакаат МАКЕ-
ДОНИЈА да биде вклучена во БУГАРИЈА било на федерална основа
или без такво диференцирање ...“ но уверен дека сепак по завршу-
вањето на војната, немало да има конфликти меѓу Македонците и
Грците30. Очигледно, членовите на британските воени мисии биле
свесни за сложеноста на ситуацијата меѓу Македонците и Грците
на тој простор и повеќе пати, во своите извештаи, истакнуваат де-
ка е и „добро што не треба и политички да дејствуваат“.
И покрај фактот што членовите на мисиите биле „воодушеве-
ни од партизаните“, забележале дека постоела активна соработка
меѓу: македонските, косовските, грчките и албанските партизан-
ски единици31.
Посебно ги загрижувала можноста за проширување на акци-
ите на партизанските единици во Грција и поврзувањето со „друга-
та страна на границата, во Југославија и поврзување со македон-
ските партизани“, плашејќи се, прашањето за „независна Македо-
нија“, по завршувањето на војната, да не предизвика и „политички
проблеми меѓу Грција и Југославија“. Затоа, својата активност ја
сведувале на кампања и на воена поддршка за борба против сили-
те на Оската.
Извештаите на мисиите од ситуацијата на теренот само ја
потврдиле и јасно ја потенцирале улогата на НОВ и ПО на Македо-
нија како носители на вооружената борба. Посебно ја евидентира-
ле немаштијата од: оружје, муниција, облека, чорапи, медицински
материјал, заради што, во повеќе наврати, членовите на мисиите
30
Ibid.
31
PRO FO 371/4379 P 21 785.
барале да им се испрати помош на македонските партизани. Во ра-

диограмата испратена од мисијата Брејснос за движењето на Вто-
рата бригада е забележано: „Оваа бригада во состав од четиристо-
тини има десет повторувам десет куршуми по пушка, многу без
чизми. На пример четири девојки, партизани, маршираа три дена
и ноќи и се бореа цел ден во чорапи“32.
Полковникот Едмондс, во неколку наврати, давал и каракте-
ристики за македонските партизани: „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ се смета за
херој меѓу ЈУГОСЛОВЕНСКИТЕ МАКЕДОНЦИ и многу од нив носат
мали фотографии на нивните гради33... нагласил дека тие се борат
многу храбро и се добро дисциплинирани со координирани напа-
ди и одбрана. ... Македонците се склони кон паника пред акција и
им треба цврста рака. Но кога ќе почне борбата тие се добри“34.
Капетанот Мекдоналд, во своето искуство со карактерот на Маке-
донците, заклучил дека им „недостасува искреност“, за што капе-
танот Ламби целосно не се согласувал, опишувајќи ги како „одлич-
ни борци и сосема доверливи“35. Капетанот Мекдоналд, во извеш-
тајот од 4 декември 1944 година36, правејќи анализа на македон-
ското партизанско движење ќе запише: „Лидерите на движењето
во основа се револуционери или македонски националисти, како
АБАС,37 МИТО,38 ОРЦЕ,39 регуларни војници АПОСТОЛСКИ,40 ЃУ-
32
PRO WO 202/406; PRO WO 202/363.
33
Ibid, 129.
34
Ibid, 155.
35
PRO WO 202/168.
36
PRO FO371/43739 R 21785.
37
Цветко Узуновски. Капетан Мекдоналд го опишал како добар организатор,
водач со високи квалитети и најспособен лидер во Македонија.
38
Мита Миљковиќ.
39
Добривоје Радосављевиќ.
РО;41 или интелектуалци како ВЕНКО МАРКОВСКИ И КОЧКО42“. Во

однос на партизанското движење, капетанот Мекдоналд забеле-
жал дека тоа е, пред сè, „националистичко, а потоа комунистичко
движење и нивната пропаганда главно се темелела за македонска-
та национална независност“. Во извештајот забележал дека лиде-
рите на партизанското движење дури и верувале дека Грција и Бу-
гарија ќе ѝ отстапат територии во создавањето на македонска
држава, но и дека се свесни: заради задржување на независноста,
ќе треба да се потпрат на една силна држава, како што е Југосла-
вија. Нагласил дека надвор од партизанското движење не постое-
ла друга политичка активност во Македонија43. Нивната пропаган-
да била преку редовното печатење на весници за локалното насе-
ление со информации за партизанските активности. И во извешта-
јот на мајорот Кларк од мисијата Персеверанс во Македонија, во
септември 1944 година, по ослободувањето, забележал дека и кај
населението постои едногласност за независна или автономна Ма-
кедонија ...„ Општо, населението е среќно и задоволно, но многу
сметаат дека за да остане така, најдобрата работа што треба да се
прави е да не се зборува ништо и мирно да се потчинуваат на не-
редбите“. Особено за политичката состојба во овој период била
многу важна пропагандата, која, за да го постигне својот максима-
лен ефект, Кларк, во својот извештај вели: „…при подготвувањето
на пропаганда за МАКЕДОНИЈА би била одлична работа ако маке-
донскиот јазик се употребува наместо српскиот“44. Слично такво
барање за пропаганда во Македонија е упатено и од мисијата Бе-
40
Михаило. За него капетан Мегдоналд запишал дека е полезен и внимате-
лен кон британските мисии, неупадлив и детски горд.
41
Петар Брајовиќ.
42
Петре Богданов.
43
FO 371/43739 R 21785
44
PRO WO 202/209.
тесда од 25 јануари 1945 година: „...Може ли идната пропаганда да

биде на МАКЕДОНСКИ јазик на КИРИЛИЦА повторувам КИРИ-
ЛИЦА. МАКЕДОНЦИТЕ се многу свесни за својата нова независ-
ност“45.
Покрај политичката и воената ситуација, во извештаите на
британските офицери има и податоци за социјално-економската
ситуација. Поручникот Мекдоналд, кој бил во Западна Македонија,
забележал дека Македонија била потенцијално богата, но пречката
во нејзиниот развиток ја гледал во апатијата и мрзеливоста на на-
родот: „... локалното население живее во невозможнии услови и
нивната свест кореспондира со нивните материјални услови“.46
Сметал дека со добра програма за: едукација, хигиена, и искорис-
теност на природните ресурси, животниот стандард би можел да ја
поправи опшатата ситуацијата. За тешката социјална состојба на
населението од друг аспект известува и британската мисија Кон-
серв, каде што капетанот Ламби вели дека во неговата област на-
селението е во очајна состојба „околу 30. 000 луѓе се без храна, ка-
ко резултат од бугарската офанзива“. Во извештајот побарал и па-
рична помош за населението, но и за партизанските единици, како
што запишал „…АПОСТОЛСКИ има потреба од шест милиони лева
за развивање на активностите во МАКЕДОНИЈА и да купи храна за
локалното осиромашено население на кое БУГАРИТЕ му имаат зе-
мено сè“47.
Британските мисии, по ослободувањето на Македонија, се
префрлиле во Скопје, еден дел биле повлечени, но еден дел и по-
натаму останал. На 8 декември 1944 година шефот на британската
воена мисија Бетесда во својата телеграма до шефот на сите бри-
тански мисии во Југославија, Меклин, ги известил дека во Белград
45
PRO WO 202/508.
46
PRO WO 202/168.
47
PRO WO 202/370.
била донесена одлука за нивна евакуација, со што сојузничките во-

ени мисии во Македонија ја завршиле својата работа и поради тоа,
нивното присуство во земјата повеќе не било потребно. Британ-
ските мисии со оваа одлука немале овластувања за понатамошни
известувања. Сепак на 14 декември генералалот Апостолски ги ин-
формирал дека донесената одлука во Белград била променета и
наместо нивно евакуирање сите мисии можеле да останат во Маке-
донија во целосниот состав. Мисиите продолжиле со известувања
од политичкиот живот и за економските состојби во Македонија.48
Присуството на воените мисии продолжило до средината на
1945 година кога во ДФ Југославија дошол британскиот амбасадор.
Во Скопје бил отворен конзулат, со што воените мисии замину-
ваат, а продолжила дипломатската британска служба.
48
PRO WO 202/515 A.
Verica JOSIMOVSKA
Zoran KNEZHEVIKJ
MACEDONIA AND ITS PEOPLE IN BRITISH

INTELLIGENCE AGENCY REPORTS 1942-1945
-SUMMARY-
The British government sent several military missions to the

Balkans through the SOE on the territory of Macedonia during the Se-
cond World War, in defense of its interests. The missions sent nume-
rous reports to their centers in Cairo and London that reflected the
economic, political and military situation. Numerous are the reports
that reflect the population in Macedonia in terms of its language and
national determinations, as well as its participation in the resistance
movement.
УДК 94 : 323.1 (497.7) “19“
Невен РАДИЧЕСКИ
ГЛАВНИ ОБЕЛЕЖЈА НА НАЦИОНАЛНАТА ПОЛИТИКА

НА НР МАКЕДОНИЈА ВО 50-ТИТЕ ГОДИНИ НА 20 ВЕК
Одржувањето на Првото заседание на АСНОМ,1 односно

прогласувањето на современата македонска држава во 1944 годи-
1
Првото заседание на Антифашистичкото собрание на народното ослободу-
вање на Македонија (АСНОМ) било одржано на 2 август 1944 г. во манастирот
„Св. Прохор Пчински“. На Заседанието, врз основа на решенијата донесени
на II заседание на Антифашистичкото веќе на народното ослободување на
Југославија (АВНОЈ), биле усвоени документи врз чија основа биле поставени
темелите на современата македонска држава, конституирана како федерал-
на единица во составот на Демократска Федеративна Југославија. Меѓу нив
посебно важни се: Решението за одобрување на решенијата, наредбите и за-
долженијата издадени од ГШ на НОВ и ПОМ и на ИО за свикување на АС-
НОМ, со што биле озаконети претходните акти на овие органи и бил пот-
врден дотогашниот државноправен развој на Македонија; Решението за
прогласување на АСНОМ за највисоко законодавно и извршно народно прет-
ставничко тело и највисок орган на државната власт во демократска Маке-
донија, кој е најзначајниот документ донесен на Заседанието, со кој бил ут-
врден начинот на функционирање на македонската држава. Со него, покрај
АСНОМ, како највисоки органи на државната власт биле определени: Прези-
диумот на АСНОМ и Народното правителство; Декларацијата за основните
права на граѓаните, која ја гарантирала рамноправноста и слободата на ма-
кедонските граѓани, без оглед на националната, верската, половата и расна-
та припадност и нивното право на образование и на културно издигнување;
158 Невен РАДИЧЕСКИ, Главни обележја на националната...
на претставувало пресудна пресвртница во историјата на македон-

скиот народ. И покрај тоа што државноста, сѐ до осамостојувањето
на Република Македонија, била остварувана во рамките на АВНОЈ-
ска Југославија, сепак, Македонците се избориле за можност да ја
развиваат сопствената култура и да го зацврстат и да го потврдат
националниот идентитет. Како резултат на тоа, во македонската
држава, покрај повоената обнова, засилено се развивале: култу-
рата, просветата и стопанството. Сепак, имајќи ги предвид сложе-
ните состојби во повоениот период, како во југословенската феде-
рација, така и на меѓународната политичка сцена, севкупниот раз-
вој на Македонија во голема мерка бил предодреден и зависел, ме-
ѓу другото, и од повеќе фактори врз кои македонската држава има-
ла сосем мало, или пак, неретко, никакво влијание.
Отстранувајќи ја опозицијата во повоениот период, Комунис-
тичката партија на Југославија (КПЈ) брзо се наметнала како
единствен релевантен политички фактор во југословенската
држава. Преку централизација на власта КПЈ воспоставила целос-
на контрола врз општествените, политичките и економските од-
носи. Истовремено и самата организациска структура на партијата
била централизирана, па целата власт била концентрирана во по-
тесниот врв на КПЈ, на чие чело, сѐ до смртта, бил Јосип Броз Тито.
Всушност, државните и партиските раководства во републиките во
федерацијата, ѝ биле подредени на сојузната власт, а можностите
за посамостојно одлучување, барем што се однесува до прашања
од поголемо значење, биле крајно стеснети.2 Во таа смисла, маке-
донското раководство не претставувало исклучок.
Решението за воведување на македонскиот јазик за службен јазик итн. (По-

опширно во: Велјановски, д-р Новица, Меѓународниот одглас на АСНОМ и
македонската државност (Скопје: ИНИ, РЕКЛАМ ЕН-ЕС, 2004).
2
Надлежностите на федерацијата и на републиката, односно степенот на
републичката самостојност во однос на сојузната власт биле утврдени со
Во почетокот на 50-тите години југословенската федерација

се наоѓала во исклучително сложена состојба. По крајното заостру-
вање на односите меѓу југословенската федерација и Сојузот на Со-
ветските Социјалистички Републики (СССР) и државите од источ-
ниот блок по Резолуцијата на Информативното биро на комунис-
тичките и на работничките партии (Информбиро, ИБ, Коминформ)
во 1948 година, во прашање бил доведен опстанокот на југословен-
скиот политички врв.3 СССР претставувале главен политички и
Уставот на Федеративна Народна Република Југославија (ФНРЈ), усвоен на 31

јануари 1946 г. и со Уставот на Народна Република Македонија (НРМ), доне-
сен на 31 декември во истата година. Во периодот од усвојувањето на Уста-
вот на ФНРЈ во 1946 г. до донесувањето на Уставниот закон за основите на
општественото и политичкото устројство на ФНРЈ и сојузните органи на
власта во 1953 г., главни обележја на административно-централистичкото
државно уредување биле државноправниот, односно централизираниот фе-
дерализам. Според Уставот, ФНРЈ не била држава изведена од републиките,
туку тие претставувале држави изведени од неа и покрај тоа што републиките
формално имале право на самоопределување до отцепување. Според тоа, нив-
ниот суверенитет, вклучувајќи го тука и суверенитетот на НРМ, бил ограни-
чен, односно бил пренесен на федерацијата, поради големиот број надлеж-
ности што ги имала таа, а кои биле предвидени со Уставот на ФНРЈ (Светомир
Шкариќ, Уставно право на СФРЈ, к.2 (Скопје: Македонска книга, 1987) 43.
Уставните решенија, и покрај евидентниот централизам во нивната
содржина, не ја доловувале целосната слика за вкупните состојби во феде-
рацијата. Политичките и економските состојби биле дополнително усложне-
ти поради партискиот монопол врз власта, бидејќи главниот организатор на
општествените, политичките и на економските односи била КПЈ, односно
нејзиното раководство, чие реално влијание и моќ не биле предвидени, ниту
пак, ограничени со уставите и со законите.
3
ИБ било формирано на иницијатива на СССР, на состанок на претставници
на комунистички и на работнички партии од Европа, одржан во септември
во 1947 г. во Шкљарска Поремба, Полска. Првично, за седиште на ИБ бил из-
бран Белград. Главната причина за формирање на ИБ, всушност, било насто-
јувањето на Ј. В. Сталин, во новонастанатите околности на блоковска по-
економски сојузник на Југославија, чие стопанство во голема мер-

ка зависело од советската помош. Истовремено, по прекинот на
дипломатските односи со СССР и другите социјалистички држави,
постоела опасност и од советска воена интервенција. Со оглед на
тоа што дел од земјите со кои Југославија имала заеднички грани-
ци биле дел од источниот блок (Бугарија, Романија, Унгарија, Алба-
нија) заканата била реална и непосредна. Овој политички судир
имал доста негативни, долгорочни последици и кога станувало
збор за македонското национално прашање, бидејќи со него бил
означен дефинитивниот крај на обидите за создавање југословен-
ско-бугарска федерација во која, меѓу другото, било предвидено и
обединување нa вардарскиот и на пиринскиот дел од Македонија
во една федерална единица, додека Македонците во Бугарија веќе
имале културна автономија во пиринскиот дел од Македонија.4 Во
наредниот период овие придобивки биле изгубени неповратно и
во Бугарија повторно започнал процесот на денационализација и
асимилација на македонското население.
Резолуцијата на ИБ, бездруго, имала влијание и врз текот на
Граѓанската војна во Грција (1946 – 1949). Откако Комунистичката
партија на Грција (КПГ) ја поддржала резолуцијата, помошта што ја
испраќала југословенската федерација на Демократската армија на
Грција (ДАГ) била намалена во 1948 година и целосно прекината во
делба, целосно да ги потчини и да ги контролира европските комунистички

партии и да ги искористи во спроведувањето на советските интереси. Во таа
смисла, изборот на Белград, за седиште на ИБ, не бил случаен. Со оглед на
тоа што советските планови за воспоставување целосна контрола врз југос-
ловенското раководство се изјаловиле, во јуни 1948 г. ИБ усвоило резолуција
во која врвот на КПЈ бил обвинет, меѓу другото, за идеолошко скршнување и
антисоветска политика. Југословенско-советските односи се нормализирале
во 1955 г. (Prof. dr Branko Petranović, Dr. Čedomir Štrbac, Istorija socijalističke
Jugoslavije, k.2 (Beograd: Radnička štampa, 1977) 227-228.
4
Васил Јотевски, Македонците во Пиринскиот дел на Македонија, 1949-1989
(Скопје, ИНИ, 2004), 12-15.
1949 година.5 Тоа, секако, придонело за конечниот пораз на ДАГ во

текот на 1949 година и довело до присилно иселување на бројното на-
ционално обесправено македонско население, кое масовно учеству-
вало во војната на страната на ДАГ. Покрај големата материјална
штета и големиот број уништени македонски села во егејскиот дел на
Македонија, во оваа војна загинале 21 000 Македонци, 50 000 биле
принудени да ја напуштат Грција, 28 000 биле внатрешно раселени,
додека 28 000 деца биле евакуирани и однесени во странство.6 Бегал-
ците од егејскиот дел на Македонија нашле прибежиште во земјите
од Источна Европа, како и во НР Македонија, односно во Југославија.
Заострувањето на југословенско–советските односи многу не-
гативно се одразило врз општествените, политичките и економ-
ските состојби во НР Македонија, каков што, впрочем, бил случај и
со другите републики во федерацијата. Информбирото довело до
засилување на и онака репресивните методи на власта при справу-
вањето со политичките неистомисленици,7 меѓу кои бил вброен и
дел од револуционерниот кадар, кој дал исклучителен придонес во
Народноослободителната војна и во втемелувањето на македон-
ската државност, како и до губење на довербата во сопствената
држава и создавање атмосфера на страв кај населението.8
5
Лилјана Пановска, „Југословенската поддршка на Демократската армија на
Грција“ Историја, г. L/LI, бр.1 (Скопје: ЗИРМ, 2016), 294-295.
6
Истото, 296.
7
Новата власт крајно остро се пресметала со припадниците на илегалните
политички организации, кои најчесто биле од младите генерации што ги
прифатиле илинденските идеали за обединување на Македонија, како и со
поединци што изразиле незадоволство од положбата на Македонија во ју-
гословенската федерација и од политиката на власта. (Повеќе кај: Виолета
Ачкоска, Никола Жежов, Репресијата и репресираните во најновата маке-
донска историја (Скопје: Макавеј, 2005), 143-284).
8
Покрај меѓународната изолација, опасноста од воена интервенција и неза-
видната економска состојба, заострувањето на односите со СССР и со други-
Во периодот по Резолуцијата на ИБ, Југославија била прину-

дена да бара нови решенија и алтернативи за излез од економска-
та и од политичката криза, но и да ја премости меѓународната изо-
лација. Се наметнала потреба од надминување на идеолошките
разлики и „затоплување“ на односите со западните држави. Со ог-
лед на геостратешката положба на Југославија и нејзиното излегу-
вање од сферата на советското влијание, Западот оценил дека од
соработката би имало заемна корист. Како најштедри во давањето
економска и воена помош се покажале Соединетите Американски
Држави (САД), кои, во периодот од 1949 до 1955 година, за југосло-
венските економски потреби, издвоиле над 598 милиони долари, а
како воена помош издвоиле над 588 милиони долари.9
Бидејќи прекинот на односите со СССР имал и идеолошки ка-
рактеристики, со оглед на советските обвинувања дека југословен-
ското раководство целосно отстапило од социјализмот, биле бара-
ни начини за оправдување на југословенската позиција. По оцена-
та дека во СССР демократијата станала заложник на бирократиза-
цијата на државното уредување, веќе на крајот на 40-тите, односно
на почетокот на 50-тите години на минатиот век започнал процес
на воведување на самоуправувањето, кое предвидувало: демокра-
тизација, децентрализација и дебирократизација, односно поши-
те социјалистички држави придонело раководство на КПЈ, односно на КПМ

да преземе крајно остри мерки за воспоставување на единство во партијата
и за отстранување на внатешнопартиската опозиција. Како резултат на тоа
настрадале голем број лица, кои основано или неосновано обвинети за
приврзаност кон сталинизмот, биле „превоспитувани“ во повеќе логори и
затвори, меѓу кои најозлогласен бил логорот „Голи Оток“, формиран во 1949
г. Меѓу поистакнатите Македонци, кои биле жртви на југословенската поли-
тика се вбројуваат и: Петре Пирузе, Панко Брашнаров, Венко Марковски,
Павел Шатев, Богоја Фотев и др. (Новица Велјановски, Македонија 1945–1991
државност и независност (Скопје: ИНИ, Матица македонска, 2002), 105–107.
9
Барбара Јелавич, Историја на Балканот, т. II (Скопје: НИК „Лист“), 382.
рока политичка и економска самостојност, како и оддалечување на

партијата од непосредното управување со државата.10 Сепак, набр-
зо се покажало дека политичкото раководство не е подготвено да
се откаже од монополот врз власта и покрај тоа што во духот на
новите, самоуправни односи (на VI конгрес на КПЈ одржан во 1952
година), партијата била преименувана во Сојуз на комунисти на Ју-
гославија (СКЈ), а во 1954 година КПМ на нејзиниот II конгрес ста-
нала Сојуз на комунисти на Македонија (СКМ).11
Со усвојувањето на републичкиот „Уставен закон за основите
на општественото и политичкото устројство и органите на власта
на НРМ“ на 2 февруари 1953 година, од страна на Народното соб-
рание, на кое му претходел сојузниот Уставен закон, биле изврше-
ни општествено-политички промени, кои првенствено оделе во
прилог на развивањето на самоуправните односи. Во однос на ос-
тварувањето на македонските национални интереси, уставните из-
мени претставувале извесно назадување. Имено, во Уставниот за-
кон било изоставено правото на самоопределување и на отцепу-
вање, кое го имало во Уставот од 1946 година. Уште повеќе, во
Уставниот закон била задржана државноста како општа каракте-
ристика, но бил изоставен националниот карактер на НРМ, која ве-
ќе не била именувана како суверена држава како во Уставот усво-
ен во 1946, туку само како држава.12
Југословенскиот државен врв, сè до втората половина на 50-
тите години, својот став за националните прашања, истовремено и
за македонското национално прашање, го градел најмногу врз ос-
10
Историја Савеза комуниста Југославије (Београд: Издавачки центар Кому-
нист, Народна књига, Рад, 1985), 383-385.
11
Виолета Ачкоска, Братството и единството 1944 – 1974: помеѓу хармонија
и дисхармонија (Скопје: ИНИ, 2003), 104.
12
Александар Христов, Создавање на македонската држава 1878 – 1978, т.4,
(Скопје: Мисла, 1985), 9.
нова на марксистичко-ленинистичките теории за капиталистички-

от карактер на нациите и на нивното исчезнување во текот на из-
градбата на социјализмот, при што поголема важност ѝ била дава-
на на „класната борба“, а истовремено било пропагирано дека на-
ционалните прашања се решени со АВНОЈ-ските одлуки, па не е
потребно тоа и натаму да се разгледува.13 Притоа, очигледно по-
стоела свесност за можноста од заострување на меѓунационалните
односи, кои посебно се усложниле во текот на војната, па поеднос-
тавно било да се инсистира на братството и единството меѓу југос-
ловенските народи и националните малцинства и на јакнењето на
унитаристичките одлики на општесвено-политичкото уредување.
Освен тоа, дел од партискиот врв, во интерес на задржувањето на
контролата во југословенската федерација, се обидувал проблеми-
те поврзани со националните прашања и меѓунационалните одно-
си да ги реши со, помалку или повеќе посредно охрабрување за
создавање на југословенска нација.14 Иако таквата политика, која,
13
Новица Велјановски, Македонија 1945 – 1991 државност и независност
(Скопје: ИНИ, Матица македонска, 2002), 192.
14
Иако обидите за создавање интегрално југословенство биле карактерис-
тични за националната политика на Кралството Југославија (Branko
Petranović, Istorija Jugoslavije 1918 – 1988, Prva knjiga Kraljevina Jugoslavija 1918
– 1941 (Beograd: Nolit, 1988) 179-178.), се покажало дека таа идеја, во нешто по-
дизменета форма и во поинакви услови, наишла на извесна поддршка и во
АВНОЈ-ска Југославија. Taa доаѓала до израз преку културната политика на
сојузната власт, посебно поради настојувањата за создавање и развивање
нова, заедничка југословенска култура, неретко на сметка на одделните на-
ционални култури, бидејќи се сметало дека со неа би се премостиле меѓуна-
ционалните и меѓурепубличките разлики (Branka Doknić, Kulturna politika
Jugoslavije 1946-1963, (Beograd: Službeni glasnik, 2013), 257-259.) И покрај тоа
што Ј. Б. Тито, без сомнение најмоќната личност во државата, пред југосло-
венската јавност се залагал за зачувување на националните особености на
народите во федерацијата, честп истапувал со конфузни и со недоречени
гледишта во однос на ова прашање. Таквата недореченост, на пример, е
всушност, и не добила, ниту пак, можела да добие формална, отво-

рена поддршка, се покажала крајно неуспешна и контрапродук-
тивна, сепак, со различен интензитет се провлекувала сè до распа-
ѓањето на СФРЈ. Со оглед на поранешната улога на Србија во Крал-
ството Југославија, како и на нејзината средишна политичка и еко-
номска позиција во југословенската федерација, унитаризмот и ју-
гословенството оделе во прилог на великосрпските стремежи. Ве-
ликосрпските тенденции биле изразени и кај дел од претставници-
те на сојузната власт, каде што Србите биле застапени во голем
број.15 Нивното влијание, врз севкупните состојби во југословен-
ската федерација, произлегувало и од фактот што за кадровската
политика на СКЈ бил задолжен највлијателниот српски политичар
во овој период, централистички ориентираниот Александар Ранко-
виќ, кој настојувал да донесе свои идеолошки блиски луѓе на клуч-
очигледна и во разговорот воден за в. „Политика“ во 1957 г. Броз во таа при-

года, меѓу другото, истакнал: „...нашата земја не ја јакне ништо повеќе од
единството на нашите народи. […] националното единство, споено со идејно-
то единство е мошне важно: тоа треба да биде неразделно поврзано“, однос-
но „би сакал и нашите училишта […] да бидат поединствени, југословенски“,
а во однос на литературата додал: „сегашнава епоха мора и во литературата
сѐ повеќе да го добива оној општ југословенски карактер...“ (Јосип Броз
Тито, Националното прашање и револуцијата, (Скопје: повеќе издавачи,
1978) 215–216). Од друга страна, во разговорот воден со странски новинари
неколку години претходно, во 1952 г., а кој долго време не бил објавен во Ју-
гославија, немало недоречености. Барајќи новинарите да не го цитираат, на
прашањето каква Југославија сакал да види во текот на својот живот, одго-
ворил: „Јас би сакал да доживеам Југославија да биде до максимум стопена
во една цврста заедница […] во која ќе биде една, југословенска нација, во
која, од петте народи ќе настане една нација […] мојата најголема желба е
баш таа“ (Akademik Dušan Bilandžić, Hrvatska moderna povijest, (Zagreb:
Golden marketing, 1999), 353.)
15
Akademik Dušan Bilandžić, Hrvatska moderna povijest (Zagreb: Golden marke-
ting, 1999), 399.
ни сојузни политички позиции, најчесто од српска или од црногор-

ска национална припадност.16 Тоа резултирало со отпор кај други-
те републики и довело до влошување на меѓурепубличките и меѓу-
националните односи во федерацијата, кои кулминирале во поц-
нежниот период.
Во југословенската федерација, во 50-тите години на ХХ век
НР Македонија сѐ уште не го достигнала угледот на рамноправен
субјект, што произлегувало, меѓу другото, и од нејзината недовол-
на економска развиеност, при што не била единствена република
во таква положба.17 Што се однесува до македонското политичко
раководство, тоа слично како и другите републички раководства и
во сообразност со централистичкиот модел на управување во
државата, во основа ги спроведувало директивите на сојузниот
врв и претставувало негова „продолжена рака“.
Централна фигура на македонската политичка сцена бил ли-
дерот на македонските комунисти, Лазар Колишевски, кој воспос-
тавил контрола врз работата на СКМ. Л. Колишевски бил и претсе-
дател на првата Народна влада на, формирана на III заседание на
АСНОМ, одржано од 14 до 16 април 1945 година во Скопје и таа
должност ја извршувал до 1953 година, кога се повлекол од челна-
та позиција во Републичкиот извршен совет. (По стапувањето на
сила на републичкиот Уставен закон, републичката Влада се тран-
сформирала во Републички извршен совет.) Освен тоа, во 1953 го-
дина бил избран за претседател на Народното собрание18 и истов-
16
Јован Филип, Подводни гребени во политиката: разговори со Крсте Црвен-
ковски (Скопје: Македонско радио, 1993), 87-88.
17
Božo Repe, „Liberalizem“ v Sloveniji (Ljubljana: Borec, 1992), 914.
18
Повеќе кај: Проф. д-р Марјан Димитријевски, м-р Љубица Јанчева, м-р Ка-
терина Мирчевска, Македонија од АСНОМ до денес, преглед на составите на
АСНОМ, Президиумите на АСНОМ, Народното собрание, собранијата, вла-
дите, претседателствата и биографии на претседатели на Федерална, На-
ремено ја вршел функцијата претседател на Социјалистичкиот со-

јуз на работниот народ на Македонија (ССРНМ), како и некои пар-
тиски и државни фукции од сојузен карактер. За сите поважни
прашања, за кои се расправало во партијата, наместо Извршниот
комитет на ЦК на СКМ, одлучувал Л. Колишевски заедно со двајца-
тројца соработници,19 кои зависеле само од сојузната власт, и от-
таму, чувствувале одговорност само пред неа. Таквиот однос пре-
дизвикал револт кај дел од партиските раководители во 1962 го-
дина, бидејќи ИК на ЦК на СКМ не одржал ниту еден состанок по-
веќе од 3 години.20 И покрај тоа што во наредната, 1963 година, Л.
Колишевски, бил принуден да се повлече од позицијата политички
секретар на ЦК на СКМ, сепак горенаведеното укажува на начинот
на работа во партијата во текот на неговото повеќегодишно врше-
ње на функцијата.
Кога станувало збор за меѓурепубличките и меѓунационални-
те односи, македонското раководство постојано инсистирало на ју-
гословенската политика на „братство и единство“ меѓу народите
во федерацијата, што било и очекувано, со оглед на влијанието на
сојузната власт, која го претпочитала јакнењето на унитарниот ка-
рактер на Југославија. Сепак, таквата политика често била спрове-
дувана на сметка на македонските национални интереси, а несог-
ласувањата со неа биле осудувани како шовинистички, национа-
листички или сепаратистички. Македонскиот патриотизам бил
оценуван како „буржоаски национализам“, а предност се давало
на новиот „југословенски патриотизам“, бидејќи „македонскиот
работен народ крвно и за секогаш е сврзан со другите народи на
родна, Социјалистичка и Република Македонија (Скопје: Македонска искра,

2005).
19
Јован Филип, Подводни гребени во политиката: разговори со Крсте Црвен-
ковски, (Скопје: Македонско радио, 1993), 11.
20
Истото.
Југославија...“.21 Така, во своите сеќавања за 1944 година, за момен-

тите кога се оформувала македонската азбука како посебно важна
за развојот на македонскиот јазик и воопшто, за културата, Л. Ко-
лишевски, истакнал: „Бидејќи беше голем занесот за југословен-
ството, се појави и мислењето кај нас и во Србија да се земе лати-
ницата за да се добие едно југословенско писмо!“.22 На Првиот
конгрес на КПМ одржан во 1948 година, било, меѓу другото, истак-
нато и дека македонското раководство „воспитувајќи го народот
во духот на југословенскиот патриотизам […] доследно ја спроведу-
ваше линијата на ЦК КПЈ“.23
Истиот став на македонското раководство бил карактеристи-
чен и за 50-тите години. На II конгрес на СКМ одржан во 1954 го-
дина, било забележано дека „... денеска и нема некаква стварна
потреба од постојаното инсистирање за македонска национална
афирмација“.24 Ако се има предвид дека од формирањето на маке-
донската држава изминала само деценија во која македонскиот на-
род можел слободно да ја изразува и да ја негува својата национал-
на и културна самобитност, тоа било неиздржана констатација.
Во таа смисла, во текот на 50-тите години била критикувана
и дејноста на некои од вработените во високообразовните и во на-
учните установи, меѓу кои посебно на вработените во Институтот
за национална историја (ИНИ), наводно, поради недоволниот нау-
чен интерес за проучување на НОБ, на сметка на Илинденскиот пе-
21
Лазар Колишевски, Аспекти на македонското прашање (Скопје: НИК „На-
ша Книга“, 1979), 225-226.
22
Драган Кљакиќ, Времето на Колишевски (Скопје: Матица македонска,
1994), 292.
23
I Конгрес на Комунистичката партија на Македонија (извештаи и резолу-
ции) (Скопје: Култура, 1949), 249.
24
Втори конгрес на Сојузот на комунистите на Македонија (материјали и
документи), (Скопје, Култура, 1954) 49.
риод, при што, според СКМ, биле манифестирани шовинизам и на-

ционализам.25 Според партиската анализа на политичките појави,
поврзаност со македонското национално прашање, националис-
тички и шовинистички истапувања во Институтот имало кај 12 од
вкупно 21 ангажирани соработници и службеници.26 Како нацио-
нал-шовинистички испади биле окарактеризирани незадоволство-
то на дел од вработените од развојот на југословенско-грчките од-
носи и од положбата на Македонците од егејскиот дел на Македо-
нија, како и загриженоста од растот на великосрпските стремежи
во републиката.27 Како резултат на незадоволството на власта од
состојбите во Институтот, во 1956 година бил сменет неговиот ди-
ректор, професорот Љубен Лапе.28 Дел од вработените во Институ-
тот станале предмет на интерес на Службата за државна безбед-
ност (СДБ), која, во 50-тите, но и во наредните децении на минати-
от век, внимателно ја следела нивната активност и добивала из-
вештаи за нивните политички гледишта од разни информатори од
кои дел, исто така, работел во ИНИ.29
Сепак, во зависност од пошироките југословенски внатреш-
нополитички и надворешнополитички интереси и од меѓународна-
та положбата на југословенската федерација, македонското нацио-
нално прашање било користено и употребувано во оние моменти
кога сојузната, односно републичката власт, ќе почувствувала дека
25
и дисхармонија, (Скопје: ИНИ, 2003), 111-112.
26
Државен архив на Република Македонија, ф.427, ЦК КПМ/СКМ, к.69, а.е.
33, 645.
27
Истото.
28
и дисхармонија, (Скопје: ИНИ, 2003), 111.
29
Повеќе кај: Црните страници на УДБА, Информбиро Т.2 (Скопје: ДАРМ,
2016), 691-818.
има потреба од негово актуелизирање. Тоа најчесто се случувало

кога требало да се критикува политиката на соседните држави,
пред сè на НР Бугарија, но и на Грција, па нивниот денационализа-
торски и асимилаторски однос кон тамошните Македонци бил ко-
ристен за дополнително да се оцрни бугарската, односно грчката
политика. Во тој контекст, во одредени, не толку чести можности,
македонското раководство истапувало со забелешки во однос на
југословенската внатрешна и надворешна политика.
Имено, во периодот по 1953 година, откако ФНРЈ, Грција и
Турција склучиле Договор за пријателство и соработка, југословен-
ската дипломатија имала, во голем степен, помирлив и резервиран
став во однос на положбата на Македонците во егејскиот дел на
Македонија. Во врска со таквата ситуација реагирало македонско-
то раководство на проширена седница на Извршниот комитет на
ЦК на СКЈ, одржана во март 1959 година. Тоа предупредило на де-
национализаторските процеси, кои непречено се одвивале во се-
верниот дел на Грција и каде што имотите на иселените Маке-
донци биле конфискувани, критикувајќи ја пасивноста на Сојузни-
от секретаријат за надворешни работи.30 Во таа пригода биле упа-
тени забелешки и во врска со кадровската политика на Сојузниот
секретаријат, кој избегнувал да назначува Македонци на службена
должност во Атина, односно во Софија.31 Всушност, во овој период,
бројот на Македонци вклучени во југословенската надворешна по-
литика бил мал и со исклучок на Лазар Мојсов, кој бил назначен за
вонреден и ополномоштен амбасадор на Југославија во СССР и во
Монголија од 1958 до 1961 година, дипломатите од Македонија ја
30
Драган Кљакиќ, Времето на Колишевски (Скопје: Матица македонска,
1994), 347.
31
Истото, 346.
вршеле дипломатската дејност во држави кои имале споредно зна-

чење за Југославија.32
Во 50-тите години на ХХ век бил направен одреден напре-
док во српско-македонските црковни односи, во што позитивна
улога одиграла и македонската републичка власт како еден од по-
средниците во решавањето на актуелниот црковен спор.33 Имено,
претседателот на Собранието на НР Македонија, Л. Колишевски,
32
Крсте Црвенковски, Мирче Томовски, Заробена вистина (Скопје: Култура,
2003), 157.
33
Долгогодишните стремежи за формирање самостојна црква во Македони-
ја почнале да се реализираат уште во текот на Втората светска војна. Глав-
ниот штаб на НОВ и ПОМ во с. Црвена Вода, на слободната територија во За-
падна Македонија, на 11 октомври 1943 г. формирал Верско поверенство. По-
веренството било задолжено да се занимава со црковните прашања на сло-
бодната територија. За прв повереник бил назначен Велјан Т. Манчевски. Во
октомври 1944 година бил формиран и Иницијативен одбор за организира-
ње на црковниот живот во Македонија, додека на 4 март во 1945 г. во Скопје
бил одржан Црковно-народен собор на кој била донесена Резолуција со која
била возобновена Охридската архиепископија како автокефална. На тоа ос-
тро се спротивставила СПЦ, која не сакала да ги изгуби позициите во Маке-
донија од предвоениот период и чиј Синод, на чело со патријархот Гаврил,
го оценил возобновувањето како спротивно во однос на црковните канони.
Како резултат на притисокот од страна на СПЦ и на југословенската власт,
на Свештеничката конференција, одржана во Скопје во мај 1946 г., била
усвоена нова резолуција, во која, меѓу другото, се барало самоуправност на
Црквата во НР Македонија, избор на владици и свештеници од НР Македо-
нија и формирање Православна црква во Југославија во која би влегле цр-
квите од републиките како рамноправни членки. Истовремено, на конфе-
ренцијата биле избрани нови членови на Иницијативниот одбор. Сепак, по-
ради непопустливиот став на патријархот Гаврил, кој починал во 1950 г.,
преговорите меѓу претставниците на Иницијативниот одбор и СПЦ не дале
резултати (Александар Трајановски, Македонската православна црква –
Охридска архиепископија и другите православни помесни цркви, Скопје: Ма-
кедоника литера, 2013), 62-68.)
претседателот на републичкиот Извршен совет, како и претседате-

лот на Републичката комисија за верски прашања, Страхил Гигов,
покажале интерес за решавање на црковното прашање. Тие во по-
веќе различни пригоди имале средби со претставници на сојузната
и на српската републичка власт, како и со претставници на Срп-
ската православна црква (СПЦ), обидувајќи се да изнајдат компро-
мис што би бил задоволителен и за двете страни.34 СПЦ и во пери-
одот по Втората светска војна, односно по формирањето на маке-
донската држава, продолжила со политиката на негирање на маке-
донската национална посебност, и со тоа ја отфлала потребата од
формирање Македонска православна црква (МПЦ).
По изборот на епископот Викентиј за патријарх на СПЦ, во
1950 година се создале можности за продолжување на преговорите
околу црковното прашање во НР Македонија, иако, во основа, СПЦ
сѐ уште одбивала да признае постоење на македонски народ и на
македонски јазик. Дури во 1955 година, Синодот на СПЦ донел ре-
шение со кое се прифаќала употреба на македонски јазик во цр-
ковната администрација и во проповедите,35 но и натаму имало
спротивставувања црквата во НР Македонија да се нарекува МПЦ.
Бил постигнат договор српскиот патријарх да биде администратор
на тогашните три епархии во НР Македонија, кој требало да се за-
ложи за избор на нивните епископи.36 Притоа било предвидено
епископите да бидат од НР Македонија37. Меѓутоа, спогодбата би-
34
Борче Илиевски, Македонско-српските црковни односи 1944 – 1970, (Скопје:
Филозофски факултет – Институт за историја, 2011), 74-103.
35
Истото, 88.
36
Александар Трајановски, Македонската православна црква – Охридска ар-
хиепископија и другите православни помесни цркви, Скопје: Македоника ли-
тера, 2013), 69.
37
Борче Илиевски, Македонско-српските црковни односи 1944 – 1970 (Скопје:
Филозофски факултет-Институт за историја, 2011), 89.
ла одбиена од страна на Синодот на СПЦ, а во меѓувреме патријар-

хот Викентиј починал, па на проширениот пленум на Иницијатив-
ниот одбор за организирање на Православната црква во Македо-
нија, во јули 1958 година, било донесено решение за свикување на
II црковно-народен собор, кој се одржал во октомври истата годи-
на во Охрид. На него била возобновена Охридската архиепископи-
ја како МПЦ, бил донесен црковен Устав, а за Архиепископ Охрид-
ски и Македонски и Митрополит Скопски бил избран Доситеј, Ма-
кедонец по националност, кој претходно бил епископ во СПЦ, кој
и покрај спротивставувањата на новиот српски патријарх Герман,
ја прифатил оваа должност.38
Ставен пред свршен чин, Синодот на СПЦ бил принуден да ја
потврди реалната состојба во НР Македонија. На седницата, одр-
жана во јуни 1959 година, биле прифатени одлуките од македон-
скиот Црковно-народен собор, при што се заклучило дека, со носе-
њето на црковниот Устав на МПЦ, престануваат да важат прописи-
те на СПЦ на територијата на НРМ, додека, пак, МПЦ останува во
канонско единство со СПЦ преку српскиот патријарх.39 Тоа прет-
ставувало привремено затишје во српско-македонските црковни
односи, во чиј тек, во 1959 година, патријархот Герман ја посетил
НР Македонија и заедно со архиепископот Доситеј, го посветиле
епископот на Охридско-битолската епархија, Климент.
Што се однесува до македонската емиграција, во 50-тите го-
дини била будно следена нејзината активност, пред сè, политич-
ката. Во овој период значително се зголемила македонската поли-
тичка и економска емиграција од НРМ, но и од Бугарија и од Гр-
ција, која, во зависност од причините за иселување, односно од
прифатената политичка идеологија, емигрирала во западните
38
Истото, 109–110.
39
Мирослав Спироски, Борба за автокефалност (Скопје: Нова Македонија,
1990), 38.
држави или во земјите од источниот блок.40 Така, во 1952 година,

под покровителство на КПГ, во Полска била формирана македон-
ската емигрантска организација „Илинден“, а во наредната година
тоа било направено и во: Унгарија, Романија, Бугарија и Чехосло-
вачка. Организацијата ја поддржувала Резолуцијата на ИБ и се за-
лагала за елиминирање на југословенското влијание меѓу македон-
ските иселеници од егејскиот дел на Македонија, но била распуш-
тена во 1956 година, по нормализацијата на односите меѓу Југосла-
вија и СССР. 41 Кај македонската емиграција во западноевропските
држави се издвојува политичката активност за обединета и неза-
висна Македонија на Драган Богдановски, на чија иницијатива во
Франција (1956 година) е формиран „Македонскиот национален
фронт“, која подоцна се реактивирала во Шведска, под името „Ма-
кедонски национален комитет“.42
Раководството на СКМ било многу добро информирано за
она што се случувало меѓу Македонците во: Западна Европа, САД,
Канада, Австралија и во источноевропските држави, со исклучок
на НР Бугарија. И покрај постоењето и активноста на повеќе маке-
донски организации во странство, кои имале различни идеолошки
и политички гледишта од оние на СКМ, било оценето дека форми-
рањето македонска држава наишло на мошне позитивен прием кај
значителен дел од емиграцијата и влијаело врз јакнењето на наци-
оналната свест кај македонските иселеници, а биле забележани и
појави на „...бојкотирање на старите ВМРО-вски и информбиров-
ски организации и тежнеење кон создавање нови организа-
40
Марјан Ивановски, Македонската политичка емиграција во Источна и За-
падна Европа по Втората светска војна: паралели“, Гласник на Институтот
за национална историја, год. 60 бр. 2 (Скопје: ИНИ, 2016),48.
41
Истото, 48–49.
42
Истото, 49-50.
ции...“.43 Сепак, преовладувал заклучокот дека НР Македонија не

развила секојдневна, сестрана и систематска пропаганда меѓу ма-
кедонското население во дијаспората и дека многу заостанува во
тој поглед.44 Поради тоа, во наредниот период се настојувало вли-
јанието и врските со македонските иселеници да се интензивираат
и да бидат продлабочени.45
Во однос на републичките состојби, во текот на 50-тите годи-
ни на ХХ век, биле вложувани напори за сестрано развивање на ма-
кедонската држава, при што биле постигнати значителни резулта-
ти во повеќе сфери од општеството. Освен економскиот развој, кој
се засилил по нормализацијата на меѓународните состојби, бил
доста брз и сестран напредокот во областа на културата и на прос-
ветата. Влијанието на власта во културата било неизбежно, за што
било задолжено Одделението за агитација и пропаганда, чија цел
било формирањето нова културна политика и контролирањето на
културниот живот. 46
Впрочем, на II конгрес на СКМ било истакнато отворено дека
„натамошниот развиток на нашата (македонската, м.з.) национал-
на култура, уметноста и науката ќе може да оди напред само со на-
тамошниот развиток на социјалистички општествени односи и во
најтесна взаимна поврзаност со културата и уметноста на сите ју-
гословенски народи“47. Институтот за фолклор бил основан во
1950, додека, пак, Институтот за македонски јазик бил формиран
во 1953 година, што секако одело во прилог на натамошното збога-
43
ДАРМ, ф.427, ЦК КПМ/СКМ, к. 66, а.е. 59, 561.
44
Истото , 563.
45
Истото.
46
Повеќе кај: Branka Doknić, Kulturna politika Jugoslavije 1946-1963, (Beograd:
Službeni glasnik, 2013), 69-93.
47
Втори конгрес на Сојузот на комунистите на Македонија (материјали и
документи) (Скопје, Култура, 1954), 49.
тување и проучување на јазикот.48 Со својата дејност во книжев-

носта, меѓу повеќето автори, се издвоиле Владо Малески, како ос-
новоположник на македонската современа проза, Славко Јанев-
ски, како автор на првиот објавен роман на македонски литерату-
рен јазик „Село зад седумте јасени“ (1952 година), како и Блаже Ко-
нески, кој несомнено имал исклучително значаен и повеќестран
придонес во македонската литература и во македонската наука и
како поет и како еден од кодификаторите на македонскиот лите-
ратурен јазик. По разминувањето со СССР, постепено биле надми-
нати наметнатите идеолошки ограничувања во однос на уметнич-
ката слобода. До 1959 година, покрај весникот „Нова Македонија“,
како орган на ССРНМ, биле печатени уште 31 периодичи весници и
списанија, меѓу кои и органот на СКЈ, весникот „Комунист“, кој бил
печатен и на македонски јазик. Радиото, кое било препознаено ка-
ко важен фактор за идејно и културно влијание врз народот, при
што, кон крајот на 50-тите години, во Македонија имало околу 60
000 радио-претплатници. Што се однесува до филмската умет-
ност, покрај бројните документарни филмови со различна сод-
ржина, според сценариото на Владо Малески, во 1952 година, во
продукција на „Вардар филм“, бил снимен првиот македонски иг-
ран филм „Фросина“, во режија на Воислав Нановиќ49, додека во
1958 година, по сценариото на Ѓорѓи Абаџиев и на Трајче Попов, а
во режија на Живорад Митровиќ, бил снимен и играниот филм
„Мис Стон“.50 Бројот на високообразовните институции и на кул-
турните установи и здруженија се зголемувал, со што се создале
48
Блаже Ристовски, Симо Младеновски, Културата во Македонија, Совреме-
ност (Скопје: Современост, 2009), 64.
49
Нада Јурукова, Културно-просветни појави и процеси во Македонија
(Скопје: ИНИ, 2003), 284.
50
Јан Рихлик, Мирослав Коуба, Историја на Македонија (Скопје: Македонска
реч, 2009), 536.
услови за натамошно културно-просветно издигнување на маке-

донскиот народ и на националните малцинства во Македонија. И
во повеќето други сфери од културниот живот, пред сѐ, во ликов-
ната, во музичката, но и во театарската и во филмската уметност
се одвивала зголемена активност, што придонесло за подобрување
на културните состојби.
Политичкото раководство на СКМ во текот на 50-тите години
на минатиот век, со извесни исклучоци, главно ја спроведувало
волјата на југословенскиот државен врв и најчесто имало многу
подредена улога. Оваа подреденост, колку што произлегувала од
контролата наметната од сојузниот, југословенскиот врв и воспоста-
вената централизација на власта, толку претставувала и одраз на
немањето посериозна иницијатива кај републичкото раководство за
водење посамостојна национална политика за заштита на македон-
ските национални, културни, политички и економски интереси. Так-
вата состојба значително се променила во текот на наредната деце-
нија. Усвојувањето на сојузниот Устав и на републичките устави во
1963 година овозможило извесно проширување на ингеренциите на
републиките во однос на федерацијата, додека, пак, на VIII конгрес
на СКЈ во 1964 година се засилило влијанието на демократски ори-
ентираниот дел на партиското раководство, меѓу другото, и со тоа
што во него бил вклучен и нов помлад кадар.51 Уште повеќе, на IV
седница на ЦК на СКЈ, одржана во 1966 година, било донесено реше-
ние за реформирање на Службата за државна безбедност52, како и
одлука за реформа на СКЈ во прилог на натамошната демократиза-
ција на партијата, додека, пак, заминувањето на А. Ранковиќ од по-
литиката ги ослабело централистичките тенденции.
51
Невен Радически, Либерализмот во Македонија (1966 – 1974) (Скопје: Маке-
доника литера, 2013), 23.
52
Боривоје Марјановић, Александар Ранковић Лека (Београд: Књига – комерц,
2002), 143-144.
Во 1963 година се променило и раководството на СКМ. Во по-

литиката на новиот лидер на СКМ, Крсте Црвенковски, посебно
место им било дадено на повеќе важни прашања од национален и
од републички карактер, а како резултат на промените во федера-
цијата, во Македонија во 60-тите години се создале услови и за по-
широка републичка самостојност и за поголема културна и нацио-
нална афирмација на македонскиот народ, не само во земјата, туку
и во странство.
Neven RADICHESKI
MAIN CHARACTERISTICS OF NATIONAL POLICY IN

PEOPLE’S REPUBLIC OF MACEDONIA IN
THE 50s OF XX CENTURY
-SUMMARY-
The policies of the Macedonian Communist party and republi-

can leadership in the 1950s, similarly to the policies of other repub-
lics leadership, largely depended on the federal government, which
was concentrated in the closer Yugoslav state leadership led by Josip
Broz Tito. This particularly came to the fore when the Macedonian
national interests were in question, which were often neglected and
made subordinate to the interests of the federation or its individual
republics, both in internal political relations and in foreign policy.
As a result of the major social and political changes that arose
in AVNOJ Yugoslavia in the course of the next decade, the Macedonian
leadership was less dependent on the central government and mana-
ged to fight for greater equality of the Socialist Republic of Macedonia
in relation to other republics in the federation, and at the same time,
for greater affirmation of Macedonian national, cultural and econo-
mic interests.
ДИДАКТИКА/DIDACTICS
УДК 94 : 373.1 (495.6)
Борче МИЛОШЕСКИ
СУГС „Никола Карев“ – Скопје
Димитар ЉОРОВСКИ ВАМВАКОВСКИ

Институт за национална историја – Скопје
„ПОДЗАБОРАВЕН ИЛИНДЕН“:
ОСЛОБОДУВАЊЕТО НА КЛИСУРА И НЕВЕСКА ВО
СОВРЕМЕНАТА НАСТАВА ПО ИСТОРИЈА
Во периодот по Илинденското востание, ослободувањето на

градовите Крушево, Клисура и Невеска, како исторски настани, ќе
бидат постојан поттик за понатамошната борба на македонскиот
народ за создавање на македонска држава и веднаш ќе станат дел
од усната традиција кај македонското население. Во денешницава,
пак, на ослободувањето на Клисура и на Невеска, при годишните
традиционални чествувања на Илинденското востание, за разлика
од ослободувањето на Крушево, генерално,може да се констатира
дека не им се придава заслужената почит и внимание, иако, меѓу
другото, и самиов текст е доказ дека сѐ уште, кај македонската ис-
ториографија, постои тенденција да ги обработува овие настани и
дека тие имале свое влијание врз македонската борба за држав-
ност во минатото, веројатно најмногу преку ,,идеалот на загинати-
от херој“. Меѓутоа, поради претходно споменатиот однос кон овие
настани, постои опасност од нивно постепено избледување од ко-
лективната меморија. Зад ваквата ситуација стојат објективни при-
чини, кои ќе ги аналзираме накратко во понатамошниот текст.
182 Б. МИЛОШЕСКИ и Д. ЉОРОВСКИ ВАМВАКОВСКИ, Подзаборавен...
Имено, кога станува збор за месното македонско население во кос-

турската околија, денес, како и во поблиското минато, има/ло оби-
ди за државно и за систематско влијание за губење на историската
меморија.
По Букурешкиот договор од 1913 година и по поделбата на
османлиска Македонија, кај населението, во делот од Македонија,
кој ѝ припаднал на Грција, започнал процес на градење на грчката
нација со директно влијание врз етничкиот идентитет и трансфор-
мирањето на луѓето ,,од една област во луѓе на една нација-држа-
ва“.1
Се разбира, овој процес имал за цел и водел кон постепено
губење на меморијата на месното македонско население за соп-
ственото историско минато.
Од друга страна, влашкиот етникум од Клисура и од Невеска,
кој не учествувал во борбите за ослободување на градовите, уште
пред приклучувањето на тој дел од Македонија во рамките на грч-
ката држава бил изложен на асимилација и кај него мала била ве-
ројатноста да биде создаден мит или култ кон овие два настани,
или пак, кон Илинденското востание како целина.2
На ова се надоврзува и фактот дека засега тешко е остварли-
ва идејата дека Република Македонија, со нејзините институции,
би можела да организира или да учествува на официјално честву-
вање на овие два настани денес, како што го прави тоа секоја годи-
на во Крушево.3 Фактот, дека и двете локации се наоѓаат надвор од
рамките на современата македонска држава, има директно влија-
1
Anastasia Karakasidou, „Politicizing culture: Negating ethnic identity in Greek
Macedonia“, Journal of modern greek studies, (1993), стр. 1.
2
Димитар Љоровски Вамваковски, Германос Каравангелис – грчката пропа-
ганда во Костурската епарија (1900 – 1903), (Скопје, 2017), 217.
3
Димитар Љоровски Вамваковски, „Ослободувањето на Клисура и Невеска
во текот на Илинденското востание“, ГИНИ, (Скопје, 2009), стр. 118.
ние врз оддалечувањето на акцентот на Илинденското востание во

македонската историографија од овие настани, додека во минато-
то повеќе биле акцентирани востаничките дејности на територи-
ите, кои се вклучени во државните територии на Р Македонија.
Овие процеси важат и при целовкупниот процес на историското
описменување на македонскиот народ од 1944 година до денес, ка-
ко во формалното, така и преку неформалното образование. Колку
за илустрација, хипотетички, кога би се направила една ,,бура на
идеи“ кај сите кои се запознаени со историјата на Македонија од
илинденскиот период, односно, кога би биле прашани да издвојат
поим што асоцира на востанието, можеме да претпоставиме дека
кај најголемиот дел, прв одговор би бил т.н. Крушевска Република.
Користењето на терминологијата ,,Крушевска република“,генерал-
но гледано, го прикажува стремежот, на голем дел од тогашното
македонско население, да создаде своја држава, развивајќи свое-
виден култ кај идните генерации во поглед на овој настан. Во ком-
парација, кога станува збор за востанието во Клисура и во Невеска
најчесто се сретнуваме со терминот ,,ослободување“ на овие грат-
чиња од османлиската власт, што придонело кај идните генерации
овие настани да бидат ,,во сенка“ на настаните во Крушево, каде
што обидите за создавање на локална власт за време на востани-
ето, директно ја презентираат идејата за државност што веќе е ре-
ализирана денес.
Општите познати процеси наложуваат да сметаме дека и са-
мото ослободување од османлиските власти води кон интенција да
се создаде сопствено управување. Разбирливо, сторијата за ,,Кру-
шевската република“ имала покрупно влијание и преставувала мо-
тив за генерациите што дале сопствен придонес во создавањето на
македонската држава во текот на НОВ (1941 – 1944) но, таа влијаела
и на идните генерации, по создавањето на државата,наоѓајќи соп-
ствено место во процесот на развивањето на македонскиот нацио-

нален идентитет.
Меѓутоа, често пати, акцентирањето на овој настан, можеби
круцијално значаен, придонесува некои други востанички дејнос-
ти да бидат во негова ,,сенка“, како примерот со ослободувањето
на Клисура и на Невеска. Со оглед на тоа дека формалното образо-
вание и современата настава по историја имаат крупен придонес
во овој феномен, накратко би се задржале и на поврзаноста на
учебните помагала при наставата по историја во основното и во
средното образование во Р Македонија со него.
Во случајов, според можностите, ќе се осврнеме на материја-
ли за Клисура и за Невеска во Илинденскиот период во неколку
учебници, кои сме имале можност да ги користиме и да ги анали-
зираме од периодот по независноста на Р Македонија, дел од нив
сè уште актуелни и активно употребувани.4 Имено, кај наставната
содржина поврзана со Илинденското востание, генерално можат
4
Коста Аџиевски, Виолета Ачкоска, Ванчо Ѓорѓиев, Историја за втора годи-
на реформирано гимназиско образование (Скопје, Табернакул, 2002), 171;
Александар Трајановски, Светозар Наумовски, Симо Младеновски, Историја
за II клас природно-математичка гимназија и правна струка (Скопје, Прос-
ветно дело, 1992), 174; Александар Трајановски, Историја за III клас гимнази-
ја (општа и јазична), (Скопје, Просветно дело, 1993), 129–130; Блаже Ристов-
ски, Шукри Рахими, Симо Младеновски, Тодор Чепреганов, Стојан Кисели-
новски, Историја за втора година гимназиско образование, (Скопје, Алби,
2017), 169. Милан Бошкоски, Јордан Илиоски, Силвана Сидоровска-Чуповска,
Историја за втора година гимназија, (Скопје, ИНИ, 2002), 173; Марјан Димит-
ријевски, Живко Степаноски, Историја за II година реформирано гимназџис-
ко образование (Скопје, Македонска искра, 2002), 141; Милан Бошкоски, Неби
Дервиши, Димко Попоски и др., Историја за втора година на гимназиско об-
разование (Скопје, Просветно дело, 2006), 186; Симо Младеновски, Шукри Ра-
хими Блаже Ристовски и др., Историја за VIII одделение деветгодишно основ-
но образование (Скопје, Алби, 2016), 119.
да се сретнат подглави посветени на: општите подготовки на вос-

танието, солунските атентати, востаничките активности во Битол-
скиот револуционерен округ, Крушевската Република и крајот на
востанието.
Најчесто, како дел од подглавите посветени на активностите
на востаниците, сретнуваме кратки текстови што се наменети за
објаснување на настаните во Клисура и во Невеска, за разлика од
настаните во Крушево, кои имаат и централна позиција во лекција-
та и за нив постои воочливо поголемо текстуално објаснување. Да
споменеме дека нам не ни е целта да посочиме дека во наставата
по историја во основно и во средно образование би требало да сe
истакнат премногу податоци, кои можеби не би биле соодветни за
нивото на образование на учениците, туку, едноставно посочуваме
дека овој сооднос меѓу текстот за настаните во Клисура и во Невес-
ка и остатаните настани од Илинденското востание (особено преку
примерот со Крушево), влијае на свеста на учениците при сфаќа-
њето на востанието. Односно, повеќе се создава негово парцијално
гледиште, то ест учениците би можеле да развијат слика дека вос-
танието било ограничено само во Крушево и во непосредната око-
лина и ние слободно би додале дека не би било чудно доколку се
соочуваат наставниците со одговори (од страна на учениците) од
типот: ,,Крушевско востание“ наместо,,Илинденско востание”.
Како што постои ,,опасност“ од парцијалното гледиште кај
учениците на одредена историска тема од учебникот, според рас-
поредот на лекциите, така, би можело да се рече дека за парцијал-
ното создавање на гледиште на еден историски настан може да
придонесе и самото конципирање на одредена лекција на поднас-
лови, така што, би требало авторот сериозно да посвети внимание
при креацијатa на учебникот во овој поглед.
Секако, да не се занемари улогата на наставникот во поглед
на ова прашање, бидејќи како модератор на наставата, би можел
да ги дополни „празнините“ од учебникот при часовите посветени

на Илинденскиот период. Наставникот би можел, преку тематски-
те повторувања, да го избегне можното создавање привид кај уче-
ниците дека Илинденското востание е ограничено само во Круше-
во и во Крушевско. Тие би претставувале добра можност да се раз-
гледа пошироката слика за Илинденското востание и како дел од
мозаикот да се опфати и ослободувањето на Клисура и на Неве-
ска.5
Во понатамошниот текст, по пат на дедукција ќе се обидеме
да предложиме неколку примери на: пристапи, методи и техники,
за кои претпоставуваме и искрено се надеваме дека би им биле од
корист на наставниците по историја во основното и во средното
образование и кои би придонеле за надминување на овој проблем,
или, барем, некои од нив би биле дополнение на веќе поставената
шема на приод кај некои наставници во поглед на веќе спомената-
та наставна содржина. Нив, наставникот би можел да ги искомби-
нира или да се одлучи за некои од нив одделно, во зависност од
неговата намера, каде би сакал да поентира и дали тие се совпаѓа-
ат со остварувањето на замислените цели, поврзани со соодветни-
те наставни содржини.
Имено, како споредна тема, која дополнително би дала свој
придонес во избегнувањето на парцијалното гледиште кај учени-
ците и би отворила широк спектар на можности во наставата, нас-
тавникот би можел да го искористи токму и феноменот за којшто
пишуваме, односно како дополнителна тема, да се обиде да го пос-
тави прашањето: Кој настан повеќе е експониран во македонската
историографија и воопшто, во традицијата кај македонскиот на-
5
Повеќе: Иван Маневски ,,Значење и организација на тематското повторува-
ње на содржините во наставата по историја во основното училиште“, Исто-
рија – списание на сојузот на друштвата на историчарите на СР Македони-
ја, год. XVI, бр.1, (Скопје, 1980), 253–265.
род и следствено, зошто, односно, кои се причините за таков раз-

вој во поглед на оваа тематика? Дискусијата што би произлегла од
овој приод, би можела да биде дополнета и со општото значење на
колективната меморија на одредени значајни историски настани
кај еден народ (за илустрација би можело да се издвојат и неколку
примери), како еден од факторите што придонесуваат во градење-
то на заедничкиoт идентитет и во развивањето на модерните на-
ции. Разбирливо, ваквата дискусија би требало да биде соодветно
поставена според возраста и по генералното утврдување на пред-
знаењето на учениците и во случајов, можеби таа повеќе би била
посоодветна за средното образование. Впрочем, при ваквиот прис-
тап би се опфатила и работната етика кај историчарот – професио-
налец, во однос на: селекцијата на податоците со кои располага,
нивната анализа и евентуалното нивно објавување, односно, пуб-
ликување.
Претходното се движи во контекст на тоа дека општествена-
та или колективната меморија не ја исклучува индивидуалната ме-
морија, односно дека станува збор за двонасочна релација, и гене-
рално, на одреден начин, историската фела во современото оп-
штество има изградено одредена привилегија во поглед на зачуву-
вањето на споменот на одредени историски настани, личности и
процеси. Во поглед на професионалноста, би можело да се диску-
тира со учениците за: методологијата на историската наука, објек-
тивноста, условеноста според општествените околности, плагија-
тот, тенденциозните конструкции и толкувања и евентуално фал-
сификатите во историографијата. Ова дополнително би ја добли-
жило професијата историчар на учениците и одговорноста што ја
следи неа.
За корелацијата со други предмети би можело да се направи
поврзување, на пример, со предметот Социологија, во средното об-
разование, преку теми што се обработуваат и се занимаваат со вак-
ви и слични општествени проблематики, со што, од повеќе аспек-

ти, би биле претставени на учениците. Секако, ваквата постапка
бара однапред солидна координација и подготовка кај наставни-
ците што се одговорни за овие предмети. Како друга паралелна те-
ма, но, сепак во контекст на претходното, би можело да се диску-
тира за корелацијата меѓу наставните предмети, а истовремено и
да се охрабрат учениците во тоа дека би требало повеќе да го ко-
ристат знаењето од останатите предмети што се учат во процесот
на формалното образование при наставата по историја, односно,
секаде каде што може да се направи одредена поврзаност или па-
ралела.6 Во случајот кога не е запознаен наставникот со другите
програми и обработени материјали кај другите предмети, каде што
има допирни точки, преку воведните навлегувања во новите нас-
тавни содржини, тој би можел генерално да согледа дали одреде-
ни содржини биле опфатени од аспект на други предмети, од-
носно, би можело тоа да биде и спонтано во комуникација со уче-
ниците.
Освен, конкретно, за лекцијата посветена на Илинденското
востание, овие историски настани во Клисура и во Невеска би мо-
желе да бидат од корист и при објаснувањето на пропагандите во
османлиска Македонија од страна на тогашните балкански нации –
држави (Бугарија, Грција и Србија). Овде веднаш би можеле да се
надоврземе на грчката пропаганда, чие дејствување е тесно повр-
зано со двете гратчиња а истовремено и за тоа, какво негативно
6
Тука, иако би можеле да наброиме многу повеќе, генерално би издвоиле
два фактори, кои значително влијаат врз реализацијата на овој тип настава:
1. индивидуалниот пристап и подготвеноста на наставникот по историја
(во случајов, и на наставниците, кои ја реализираат програмата од дру-
гите наставни предмети), како и координацијата меѓу наставниците;
2. компатибилноста на наставната програма (хронолошки, тематски и др.)
на другите предмети со предвидената програма по предметот Историја.
влијание имала врз остваруањето на идејата на Македонската ре-

волуционерна организација за создавање на автономна македон-
ска држава? Истово би можело да биде полезно при објаснувањето
на грчката „македонска борба“ (1904 – 1908). Доколку е во мож-
ност, наставникот би можел да го искористи и дневникот на војво-
дата Васил Чакаларов, кој играл значајна ролја во овие случувања.7
Со оглед на тоа дека Чакаларов, со неговото водење на днев-
ник, оставил значајни податоци за Илинденското востание, особе-
но во Костурската револуционерна околија, како споредна темати-
ка, би било интересно за учениците, доколку се продискутира за
улогата на личноста во историјата или за значењето на првостепе-
ните историски извори. Преку вавкиот тип извори, на ученикот би
можело да му се доближи секојдневниот начин на живот на тогаш-
ното население во османлиска Македонија, обичаите, културата,
негувањето на одредени морални вредности и друго.
Иако, можеби претежно текст-методата се користи во комби-
нација со други методи во наставата по историја, доколку настав-
никот има доволно временски простор за реализација на предви-
дената програма, тој би можел да биде и посебен и единствен ме-
тод на часот по Историја.8
Преку текст-методата, учениците би можеле изворно да се
запознаат со настаните или на пример, наставникот би можел, со
претходно даден текст, односно, извадоци од дневникот на војво-
дата, кој ги опишува настаните и кој смета дека би бил најсоодве-
тен, да направи анализа преку техниката, дневник со двоен запис.9
7
Дневникот на војводата Васил Чакаларов(Скопје, 2012)
8
Светозар Наумовски, ,,Примена на наставните методи во наставата по ис-
торија”, Историја, институт за историја, списание на филозофскиот фа-
култет (Скопје, 1988/1989), број 1–4, 197 – 198.
9
Споменка Лазаревска, Наташа Анѓелеска, Прирачник – со читање и пишу-
вање до критичко мислење (Скопје, 2004), 64 – 65.
Оттука, учениците, на едната страна, би издвоиле неколку речени-

ци, кои им оставиле најкрупен впечаток, а на другата страна од та-
белата, би дале објаснување „зошто“. Притоа, преку одговорите ус-
но би можело да се даде одредено дообјаснување и да се направи
дополнителна анализа.
Преку користењето на техниката ,,ментални мапи“, каде што
разгрането би биле прикажани главните востанички дејности низ
османлиска Македонија, меѓу кои и настаните во Клисура и во Не-
веска, сметаме дека би одело во прилог на претходното. За поттик-
нување на активното учество во наставата по историја кај ученици-
те би било од корист ако учествуваат самите ученици во креирање-
то на мисловните мапиилиако има потреба од помош на наставни-
кот, тој би можел да даде додатна сугестија.
Сликата не би била потполна ако не се земе предвид географ-
ската конфигурација на самата Костурска револуционерна околи-
ја, со акцент на гратчињата Клисура и Невеска. Би требало, настав-
никот, сериозно да посвети внимание првенствено на изборот на
историската карта (или географската) и притоа да ја образложи ге-
ографската позиција на градовите. Овде би било од корист ако се
отвори дискусија околу значењето на теренот во поглед на такти-
ката на војување и да се дојде до влијанието на теренот во поглед
на востаничките операции во двете гратчиња. На пример, би може-
ло да се диксутира околу географската местоположба на Клисура и
можното олеснување за вооружено дејствување во тој град поради
планинскиот предел и големата надморска висина.10 Истовремено,
географските карактеристики би можеле да им бидат презентира-
ни на учениците како значаен фактор, како во создавањето на др-
жавите, така и во нивниот политички, економски и културен раз-
виток.
10
Тодор Симовски, Населените места во Егејска Македонија, книга прва
(Скопје, 1978), 63.
Како надополнување, би било корисно,наставникот, ако им

подели на учениците неми карти со приближната територија на ге-
ографска Македонија во рамките на Османлиската држава во тој
период, на којашто учениците би можеле самите да ги одбележат
областите, каде што имало забележителни востанички дејствија.
На крајот од часот, во интерес на критичкото размислување и
развивањето на логичка мисла кај учениците преку наставата, би
можело да се дискутира за тоа дали востаничките акции во Клису-
ра и во Невеска или воопшто ,,Илинденското востание“ можеме да
го сметаме како успешно, дури и ако е потребно да се дискутира за
тоа дали и анахроно би можеле да го разгледаме успехот/неуспе-
хот на Востанието.
Како поинаков предлог-пристап за подобрување на настава-
та, во овој контекст, би можело да се направи класификацијана
Илинденското востание преку споредба со Разловечкото (1876) или
Кресненското (Македонско) востание (1878–1879), а потоа, со соод-
ветна претходна подготовка, да се направи компарација меѓу вос-
таничките дејности во: Крушево и Клисура и Невеска.11
Наставникот притоа може да го постави ова прашање и пре-
ку наставно ливче, со што би можело да биде од корист и за допол-
нителна проверка на знаењата на учениците во поглед на темата,
но, би можело и да биде дел од примарниот начин на проверка на
знаењата на учениците. Ваквиот пристап може да се обработи и
преку техниката „Венов дијаграм“, каде што учениците можат да
работат во парови или индивидуално да ги анализираат сличнос-
тите и разликите во дејствувањето на востаниците во двата ре-
11
Игор Јанев, Борче Милошески, Како би можело да се предава историја –
прирачник за предавање на наставните содржини посветени на историјата
на Македонија во гимназиското образование (Скопје, 2017), 92 – 98.
они.12 На пример, може да се поттикне дискусија околу обидите за

воспоставување на некаква си локална, востаничка власт.
Да споменеме дека целта на овој труд не е да се упатат забе-
лешки кон одредени автори на учебници или кон историчари, кои
се занимаваат подетаљно со илинденскиот период, или да се зане-
мари значењето на востаничките дејствија во Крушево, туку, преку
една кратка анализа на оваа тематика да се посветиме на суштина-
та во правец на извлекување на одредени поуки и поттикнување на
размислувања во поглед на значењето и на влијанието во општес-
твото на професијата историчар.
Особено да се потсетиме на улогата на историчарот во зачу-
вувањето на одредени настани во колективната меморија на наро-
дот воопшто, со одреден акцент на формалното образование. Меѓу
другото, овој текст би можел да послужи и како своевиден поттик
за поголема интеграција на современите историски истражувања
во историската настава во иднина.
12
Невенка Петковска, ,,Наставни техники“, Историја – Сојуз на историчари-
те на Република Македонија (Скопје, 2007), бр.1–2, 145.
Borche MILOSHESKI
Dimitar LJOROVSKI – VAMVAKOVSKI
“FORGOTTEN ILINDEN”: THE LIBERATION OF KLISURA

AND NEVESKA IN MODERN HISTORY TEACHING
-SUMMARY-
In the period after the Ilinden uprising, the liberation of the ci-
ties of Krusevo, Klisura and Neveska as historical events, will be a
constant motivation for the further struggle of the Macedonian peo-
ple for the creation of a Macedonian state and will immediately beco-
me part of the oral tradition of the Macedonian population. In the
present day, at the annual traditional celebrations of the Ilinden upri-
sing in the Republic of Macedonia, it can be concluded that the deser-
ved respect and attention for the historical events in Klisura and Ne-
veska, unlike the liberation of Krushevo, are not given. The main to-
pic of this text is to encourage the teachers and the historians in the
Republic of Macedonia to pay more attention of this particular issues
in the elementary and high school history teaching.
.
МАТЕРИЈАЛИ/MATERIALS
УДК 271.2-535.67-36
Виолета МАРТИНОВСКА
Педагошки факултет „Св. Климент Охридски“ - Скопје
СЛУЖБА НА СВЕТИ НАУМ ОХРИДСКИ

– КРИТИЧЕН ОСВРТ
Во НУБ „Св. Климент Охридски“ се чува Служба посветена на

просветителот Свети Наум Охридски од 1939 година во циклостил-
на техника. Сметаме дека овој просветител и поет заслужува рас-
ветлување на средновековниот пиедестал, бидејќи досега беше во
сенка во однос на неговиот духовен брат Свети Климент Охридски1
Во науката, Свети Наум Охридски се откри како поет, химнограф,
автор на Канон посветен на апостол Андреј. Во химнографското
творештво службите се важен аспект за секој светител. Постојат
словенска и грчка служба посветени на Св. Наум Охридски. Најста-
рата служба на грчки јазик потекнува од 13 век, а авторството му
се припишува на архиепископот Константин Кавасила. Ракописни-
те текстови и печатените изданија посочуваат две богослужбени
традиции за Св. Наум Охридски, едната на 23 декември, а другата
на 20 јуни. Со одлука на архиепископот Јоасаф празнувањето на
Св. Наум Охридски се преместува од 23 декември (т.е. 5 јануари) на
20 јуни (т.е. 3 јули) од неколку причини: зимски временски непо-
волности, почнување на божиќните празнувања и др. Досега се от-
1
Види: Виолета Мартиновска, Поетот и просветителот свети Наум Охрид-
ски, Современост, Скопје, 2006; Виолета Мартиновска, Свети Климент
Охридски, Педагошки факултет „Св. Климент Охридски“, Скопје, 2010.
196 Виолета МАРТИНОВСКА, Служба на Свети Наум Охридски...
криени повеќе преписи од словенската служба на Св. Наум Охрид-

ски.
Го приложуваме критичкиот текст од службата за Свети
Наум.
Служба на Св. Наум Охридски – критички текст
a(
T!m!:!0!c!b!
Qsfqpepcopn:!j!Cphpoptopn:!
Pud:!ob\fn:!Ob:n:!Pis3etlp.!
n:!<:epuwpsd:/!
Tukijsy/!
Ob!wfmjd(j!!wf<fsoj:Hmbt1 v/!
qpe: Lkjnj!qpiwbmro/!
!!Lkjnj!q(tofooynj!epcspubnj!wptiwbmjn1!isj[-]!!
tupopto3j!Ob:nb!tpt:eb!cmbhpebuj-!lsbtopf!qs35.!
ufmjщf!E:ib-!j!tw(um:!qbmbu:!Tmpwb- Pdb!!
0f!xcjubmjщf!j{csboopf-!Uspjdj[y]!qsfcywbok3f!!
wtfd(mpf-!w1!!us3fi1!pvcx!mjdbi1-!fejo(n1!0f!!ft.!
uftuw(!qplmbo5fny5-!wtfcmbhphpw(йox!40f!j!qsp.!
qpw(eb!Tmbw5oxn1!Cphpqsfn:es3j/!(ewb0ej)
!!Lkjnj!qpiwbmroynj!w(ody!pvw5{fn1!Ob:nb!Cp.!
0ftuwfoobhp-ofcftopubjoojlb[ofcftopubjojlb]j!qspqpw(eojlb!t:щb!
qsbwptmbw35/!s[S](l:!cp0ftuwfooyi1!ubjotuw1-hsb.!
ey!of<ftu35!qpupqm54щ:4-m4ejz!0f!cp0ftuwf.!
oozn1!lsfщfo3fn1!x<jщb4щ:4:!j!lbnfoptfsef<oyi1!
t:щji1-!wp{ewj{b4щb!ji1!w1!isbn1!cmbhpm(qfo1!
Хsub!Chb!ob\fhp[ob\fhx]-!wmbey<ftuw:4щbhx!uwbsj/!
!!Wt(i1!j0f!<ftuj:4!uwp4!qbn5ur!m4cp.!
w34!tufl\jit5!tpwfs\juj-!j!qsfetup5щji1!w(.!
sp4!l1!sbd(!cp0ftuwfooyi1!npщfj[np^fй]!uwpji1-j!t1!
..............................................................!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!cmbhphp.!
!
v(
..............................................................!
cmbhphpw(o3fn1!qplmbo54щjnt5-!C!ofe:hb!j!qbefo35!
twpcpej/C![+]!c(e1!j!wt5lbhx!xctup5o35-!efnpotlbhx!
jtl:\fo35-C!n:0fй!ofqsbwfeoyi1!m:lbwb5!m4c5щji[m4c5щji1]/!
Jcp!u5!ufqm(й\bhp!qpnpщojlb!tu50bipn1/!
!!Joy!tukijsy-!hmbt1!d(!qpe: [wboyй!twy\f/!
!!Jtqpmofobhp[Jtqpmofoobhp]!Cp0ftuwfooyi1!ebspwbo3й-Ob.!
:nb!<:eobhp-!qs3jejuf!w(so3j!cmbhp<ftuox!oyo(!tp.!
\fe\ft5!qp<ujn1-!q(tornj!j!q(o35nj-!ublx!qsj.!
q(wb4щf:!Sbe:йt5!j0f!cmbhpebu34!!Cp0ftuwfoob.!
hx!e:ib-!!qsjwfeyй!Hd(fwj!uwpfn:!obspej[obspey]!Nj.!
tkjtl35[Nztkйtl35]/!j[J]!qspqpw(e34!j!<:efty!qspt35wyj[qspt35!
wyй]!qpe.!
tpmof<o:4/!w[W](sy!0f!obt(5wyй!ephnbuj-!j!qph:.!
cyй!qsfmftur!of<ftu35!wtfqsfqpepcof/!(ewb0ej)!
!!V<fojl1!uy!!Ir(upwyi1!pcsb{1!j{s5eo(!qpesb.!
0b5!Ob:nf!qsfcmb0foof-!puf<ftuwp!spe1!0f!j!epn1!j!!
qsjwsfnfoyi1[qsjwsfnfooyi1]-j! wt(i1! lsbtoyi1! tmbeptusbtu3f-!
uщbufmox!
ptubwmr!wp{qptmfepwbm1!ftj!qsfqpepcof!hps5щjn1!E:.!
ipn1-Ly*skm:[Lzsjmm:]!Cp0ftuwfoopn:!j!NfHpe34-n:0fn1!Cp.!
hpn:esyn1!!Tmbw5oxn1!qsfn:esyn1!qspqpw(eojlxn1/T1!
ojnj0f!j!xcs(m1!ftj!cphbuox!wp{eb5o3f!C!tbnb.!
hx!wmbeylj-!j!Tqbtb!e:\1!ob\ji1/!
Dr(lpw1!w{jhsb4щj!x!Hd((-!Ob:nf!w1!qbn5uj!
uwpfй-!6wtuwfoox!wpq3fu1:Qsfwp{wytjt5!efs0bwb!np5!
qsfw{yef!ofcftb!wfmj<3fn1-tmbwb!0f!j!cmbhpm(q3f/Jcp!{s4!
pvnop0bfnb!qb<f!{w({e1-!j!qb<f!qftlb!npstlbhx!
obeb!np5-!w1!{fnmj!w1!ofй0f!!qsf0ef!of<ftu3f!
j!unb!f5!h:cjufmrob5-pt(o5\f!wtf!x{bsfo3f!w(sy/!
............................................................!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!Tmbwb!
!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!g(/!
............................................................!
! !!!!!!!!!!!!!!!!!
Tmbwb!hmbt1 !
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
Qsfn:esptuj!cmbhpebur!qs3fn1!C!Cphb-!Ob:nf!
qsf<ftuof-!j!nop0ftuwb!Ny*t3ktlb5!ob:<jwyй!cmbhp.!
<ftu34!qsbwptmbw35!ftj!xtopwbo3f!0f!j!pvuwfs0efo3f-!
j!wt(i1!qsfqpepcoyi1!J!qptuojlpw1[qptuojlxw1]!pvepcsfo3f/!Efs.!
{opwfo3f!jn(5!l1!Cph:-!uphp!npmj!tqbtujt5!e:\bn1!
ob\jn1/!
!!J!oyo(!Lup!ufcf!of!pvcmb0ju1/!
!!Wipe1:!Tw(uf!uji3k:Qspljnfo1-!j!<ufo35!usj/!
!!Qsfn:es/Tpmpn:Qsbwfeoyi1!e:\y!w1!s:d(!Cp03j///!
!!Qsfn:es/!Tpmpn/!Qsbwfeojl1!bщf!qptujhofu1///!
!!Qsfn:es/!Tpmpn/!Qsbwfeojdy!wp!w(lj!0jw:u1/!
!!!!!!!!!(Wj0e1[Wj0er]!a(!kvo35)!
!!Ob!m3ukj!tu3ijsy!tbnphmbtoj!Hmbt1!v(!
!!Sw({e:!cphptw(um:4-!Ny*tkйtlbhx!tw(ujmroj.!
lb-!j!w(sy!qpcpsojlb!Ob:nb!cp0ftuwfoobhx!w(so3j!wpt.!
iwbmjn1/!Tp!Bg(hfmy!:cp[pvcx]!sbe:йt5-!qs3fn1!w(ofdf[w(ofd1]!
of.!
um(o35! C! tbnbhx! Cg(b-! j! npmjut5! tqbtujt5! e:\bn1! ob\jn!
[ob\jn1]/!
!!Fejo1!wp!tw5uyi1!qp<jwb5й!Cg(1!cp0ftuwfoo(й.!
\:4!uwp4!e:\:-!xcs(u1!<jtupf!0jmjщf!w1!ofй!wtfmjt5-!
j!jtqpmoj!4!wt5lji1!cmbhpebufй-!jnj0f!tw(upwpej\j!
e:\y!iwbm5щji1!u5!Ob:nf!cmb0foof/!
!! ! Hmbt1:!d(/!
!!Wtfcmb0foof!Ob:nf!qsfn:esf-!uy!j!qp!tnfsuj!0j.!
w(\j!wp!Ir(u(!jn0f!n3s:!tfcf!sbtq5m1!ftj/!Wo(!qmpuj!
cp!j!nksb!cyw1!qp0jm1!ftj!wpjtujo::!of!cp!tfc(!0jm1!
ftj-!0jw5\f!0f!qb<f!w1!u5!Ir(upt1!Cg(1!ob\1/!Fhp0f!
..........................................................!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!npmj!
d(/!
...........................................................!
npmj!tqbtujt5!e:\bn1!ob\jn1/!
!! ! !
Hmbt1 !
!
!!Qsfqpepcof!Ob:nf-!wp{t35!w1!{fnm4!Nzt3ktl:.!
4!tw(u1!pv<fo35!uwpfhx/!U(n!0f!j!alx!ofcp!tmbw:!
Hptqpeo4!wp{w(tujm1!ftj!tpmodb!tw(um(j\f!qpuflm1!f.!
tj!tw(ujm1!ato(й\f!wp{t35m1!ftj/!u[U]!(n0f!nop0ftuwb!
Tmbw5opw1[Tmbw(oxw1]!l1!Ir(u:!qsjwfm1!ftj-!9!tfsedb!pvw(spwbw.!
\ji1/Ji0f!oyo(!qpn5oj-!efs{opwfo3f!jn(5!lp!Hd(:/!
!! ! Tmbwb!hmbt1!e(/!
!!Qsfqpepcof!p;(f-!of!ebm1!ftj!tob!p<ftfn1!uwpjn1-!
oj!tlsbo35nb!uwpjnb!esfnbo3f-!epoef0f!e:\:!j!u(.!
mp!9!tusbtufй!twpcpejm1!ftj-!j!tfcf!pvhpupwbm1!ftj!
Eh(b!0jmjщf/!Qsj\fe1!cp!Ir(upt1!tp!Pc(fn1!pcjufmr!
pv!ufc(!tpuwpsj!j!Fejopt:щoy5!Uspjdy-!qs35ufmjщf!
<jtup!tpe(mb:!j!oyo(!Ob:nf!wtfcmb0foof-!npmjt5!tqbtuj.!
t5!e:\bn1!ob\yn1/........J!oyo(!...cphpspej<fo1/!
!!Cmb0jn1!u5!Cc(f!E(wp-!j!tmbwjn1!u5!w(soyй[w(so3j]!
qp!epmh:/!Hsbe1!ofqplpmfcjnyk-!tu(o:!ofxcpsjn:4-!uwfs.!
e:4!qsfetubufmrojd:-!j!qsjc(0jщf!e:\1!ob\yi1/!
!!Ob!tu3ipwo(!tu3ijsy!hmbt1!F,/!Qpe:!Sbe:kt5!
!!Sbe:jt5!Ny*tkktl3й!tw(ujmroj<f-!npob\ftuw:4щji1!
<ftuopf!pvepcsfo3f-!n(sjmp!ephnbuxw1!qsbwjmp!qsbwptmb.!
w35-!ofcp!tmbw:!qpw(tuw:4щff!Ir(tub!wtfdbs5/!Plp!of:tj.!
qopf-!tnpus54щff!9!lpofd1!lpody/!Ji0f!j!obqpmojm1!ftj!
Cp0ftuwfoobhx!qspqpw(ebo35/!U(n0f!j!jtqpmojt5!w1!ufc(!!
qsjtopqbn5uof-!qspsp<ftuwb!hmbhpm1:!wp!wt4!{fnm4!cp!wp.!
tuf<f!Ob:nf!uwpf!w(щbo3f-!j!wt(n1!qp{obob!t:ur!uwp5!<:eftb/!
..............................................................!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!Tu3i1:
!! ! !
e(
..............................................................!
Tu3i1:!;ftujb!qsfe1!Hefn1!tnfsur!qsfqpepcoyi1!Fhx!
!!Qspqpw(eojl1!Fyhfm35!atoyй!w1!lpod(i1!Cpmhbs3j!
cym1!ftj-!j!wt5lpk!e:\j!<fmpw(<ftlpй-!m4cpwy/!Ir(upw:!wtf.!
cmb0foof!wmp0jm1!ftj-!u(n0f!uy!j!wt5!tpcsbo35!qsfmftuj!
9hobw1-!qsbwptmbwoy5!ob:<jm1!ftj!qplmbo5ujt5!w(sox!
Uspjd(!oftp{eboo(k:!Cf{ob<bmopn:!pvcx!Pc(:!j!spejufm4-!
Tyo:!0f!tpcf{ob<bmopn:-!j!E:i:!Cp0ftuwfoopn:!of.!
qptsfetuwfoox!9!Pudb!qspjtipe5щfn:!alx!9!fej.!
obhx!jtup<ojlb!fejobhx!qsft:щftuwfoobhx!qsp.!
tubhx!Cp0ftuwb/!
Tu3i1:!Cmb0fo1!n:01!cp5йt5!Hd(b!w1!{bqpw(efi1!
fhx!wptipщufu1!s(mx/!
!!Wpjtujoo:!eb0f!ep!tfmfo35!ejwob-!eb0f!ep!ep.!
n:!Cp035!wtfcmb0foof!qsp\fm1!ftj-!sbeptu34!j!wf.!
tfm3fn1! e:\j-! je(0f! hmbt1! pu<f! qsb{eo:pщbhx[qsb{eo:4^bhx]-!
lsb.!
tobhx!tmy\bo35-!j!tmbelbhx!iwbmfo35!j!ofj{sf<fo35!
sbeptuj!j!tmbeptuj-!cywb5!qp!qsj<btu34!cmb0foof/!F5!
0f!fejoy5!wp{0fmfw1-!qmpu1!pvnfsuwjm1!ftj-!f50f!j!qpm:.!
<jm1!ftj!Cp0ftuwfoop4!qsbwep4!pvlsb\b5t5/!Ir(ub!npm5!
qpeb4щbhp!njs:!wfm34!njmptur/!
!! !!!Tmbwb!hmbt1!i(/!
!!Npmwy!0jufйtl35!xtubwmr!Ob:nf!qsfqpep.!
cof-!j!Tqbtb!lsftu1!ob!sbnfob!w{fn1!wtfhx[wtfhp]!tfcf!Cg(:!
wp{mp0jm1!ftj/!U(n0f!j!w1!njs(!tyй-!wo(!qmpuj!j!nksb!
wje(o1!cym1!ftj/!Tqspu50fojyn1!wp{efs0bo3fn1!wtf.!
heb!qpewj{b5t5-!j!tp!Bhg(fmj!e:ipn1!wtfhebtyй[wtfheb!tyй]!j!!
wftfm5t5-efs{opwfo3f!pvcx!jn(5!l1!Cg(:-!qsjm(0op[qsjm(0ox]!
npmj!
..............................................................!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!f0f!
!
! !
..............................................................!
f0f!j{cbwjujt5!obn1!9!c(e1!j!tlpscfй-!w(sp4!tpwfs\b.!
4щyn1!qsjtop<ftuo:4!uwp4!qbn5ur/!
J!oyo(:!Cphpspej<fo1.!Cf{ofw(tuob5!E(wp/!
!!!!!Uspqbs1[Uspqbsr]/!Hmbt1!d(/!
!!Nks1!xtubwjm1!ftj!qsjm(qjwt5!Ir(u:-!qmpur!
sbtq5m1!ftj-!e:ipn1!0jwyй-!Ob:nf!qsfcmb0foof/!Qp.!
uщbmt5!ftj!Bqptupmxw1!qpewj{bujt5!uf<fo34/!Pvmp.!
wjm1!ftj!w1!w(s:-!Ny*tkйtlb5!ofj{<fuob5!nop0ftuwb/!
U(n0f!npmjuwbnj!uwpjnj-!9!jtl:\fo3й!j{cbwj!obt1/!
!!Tmbwb-!j!oyo(:!F0f!9!w(lb/!
Ob!Pvusfoj/!
Ob!Cg(1:!Uspqbs1[Uspqbsr]!tua(hx!ewb0ej/!
Tmbwb-!j!oyo(:
Qp!a(!LbBHktn(.t(ebmfo1!hmbt1!g(/qpe:Lsbtpu(!e(w.!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!tuwb/!
!!Oyo(!lsbto(й\3j-!op{(!wpjtujoo:-!qsfqpepcof!
njs1!qsfjnvщr!wt5l1!pvn1!cphpm(qox-!alx!cmbhpw(.!
tuw:4щ3j-!sw(sj!cp!t:щy5!lp!pwdbn1!qsjn(tjm1!ftj!
obspey!ejwy5!Ny*tkйtl35!w1!mp0f!Ir(upwp/!U(n0f!njs1!
ofqplpmfcmfnyй!jtqsptj!j!wfm34!njmptur/...Tmbwb.upk0!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!f!
!!J!oyo(/C<fo1:Lsbtpu(!e(wtuwb!uwpfhx-!j!qsf.!
tw(umpй!<jtupu(!uwpfй-!Hbws3jm1!pvejwjt5[pvejwjwt5]-wpq35\f!uj!
: L:4!uj!qpiwbm:-!qsjoft:!eptupйo:4<!<up!0f!wp{j.!
nfo:4!u5!ofep:n(wb4!j!pv0btb4t5:u(n0f!alx!qpwf.!
m(o1!cyi1!wpq34!uj:!Sbe:йt5!cmbhpebuob5/!
!!Qp!v(.k!lbHktn(.t(ebm/hmbt1!a(/Qpe: Hspc1!uwpй!Tqb.!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!tf///!
..............................................................!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!Tbnpe(mbufmr!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
z( z(
..............................................................!
!!Tbnpe(mbufmr!<:eft1-!cyw1!Cphpoptf-!j!wt(i1!l1!
Cg(:!npmjuwfoojl1!j!ipebubй!Ob:nf!wtfcmb0foof-ny*t3k.!
tlb5!qpiwbmb/!J{cbwj!npmjnt5!obtup5щ35!c(ey-!sbcy!
uwp5-!j!qmbnfof!c:evщbhx!cp0ftuwfooyn1!uwpjn1!np.!
mfo3fn1/.........Tmbwb-!upй0f:!.!J!oyo(!C;(fo1:!
!!Nbskf!<ftuopf!Wmbeylj!qs35ufmjщf-!wptlsftj!
oy!qbe\y5!w1!qspqbtur!m4ubhx!9<b5o35-!j!qsfhsf\fo3й!
j!tlpscfй/!Uy!cp!ftj!hs(\oyn1!tqbtfo3f!j!qpnpщr-!j!
ls(qlpf!qsfetubufmrtuwp!j!tqbtbf\j!sbcy!uwp5/!
!!Qp!qpmy*fmfй!t(ebmfo1-!hmbt1!E,/qpe:!Pvejwjt5!Kxt.!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!jg1/!
!!Qpesb0bufmr!bqptupmxw1-!bsi3fsffw1!qsbwj.!
mp-!qsfqpepcoyi1!epcspup-tptusbebmfd1!tusbebmrdfw:!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!1!
cf{1!lspwf!alx!n:<fojl1!w(o<bmt5!ftj-!m4uynj!cp!
n:lbnj!uy!cft(epwbm1!ftj-!opt5!jn5!Cp0f.!
tuwfoopf:j!efs{opwfoox!wtfheb!qspqpw(e:5-!Ubjotuwp!
Tt(y5!Uspjdy/!Fй0f!j!npmjujt5-!Ob:nf!of!qsftubй!9!
wptiwbm54щji1!u5/...Tmbwb!upй0f/!J!oyo(.C;(fo1:
!!Pvejwjt5!Kxtjg1-!f0f!qb<f!ftuftuwb!{s5-!j!woj.!
nb\f!nytm34!j0f!ob!s:op!ep0er-!w1!cf{t(nfopn1!{b<b.!
u3j!uwpfn1!Cdf-!l:qjo:!phofn1!ofxqbmjn:4/0[@]f{m1!Bb.!
spopw1!qsp{5c\3й:!j!twje(ufmrtuw:5!xcs:<jjl1!uwpй!
j!isbojufmr-tw5щfojlxn[tw5щfojlxn1]!w{jwb\f:E(wb!sb0ebfu1-!j!!
qp!sp0eftuw(!qblj!e(wp4!qsfcywbfu1/!
!!Tufqfoob!a(-i(!boukgxo1!d(.hx!hmbtb/!
!!!!!!!!!!Qspljnfo1!hmbt1!E,/!
!!;ftuob!qsfe1!Hefn1!tnfsur!qsfqpepcoyi1!Fhx/!
Tuyi1:!;up!wp{ebn1!hewj!x!wt(i1-!a0f!wp{ebef!nj/!
..............................................................!!
i( i(
..............................................................!
9!NbuHf5[NbHfb]!{b<bmp!ng(/!
!!!!Tmbwb: Npmjuwbnj!Qsfqpepcobhx!uwpfhx///!
!!J!oyo(:!Npmjuwbnj!Cdy:!
!!!!Tuki1:Qpnjm:й!n5!Cp0f:!Tu3ijsb-!hmbt1 s/!
!!J{m35t5!cmbhpebur!wp!pvtuobi1!uwpji1!qsf.!
qpepcof!P;(f-!j!cym1!ftj!tw(ujmrojl1-!Ny*tkйtlbhx!
wtfobtm(e35/Pv<b!tmpwftoy5!pwdy-w(spwbuj!w1!Uspjd!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!(!
fejopt:щo(й-!wp!fejopn1!Cp0ftuw(/!
!!!!Lboxo1!Cc(y!tp!Asnptpn1!ob!s/!
!!!!!!!!J!tt(bhx!ob!i(/!
!!!!!!!!Q(tor!b-!hmbt1!d(/!
!!!!Ksnpt1:+wfs{:!pvtub!np5:!
!!Esfwmf!cf{eo:!m4efn1!qf\f\ftuw:4щyn1!
j{t:\jwyй-cf{eo:!j{t:\j!npji1!qsfhsf\fo3й-j!xep.!
0ej!nj!lbqm4!sb{:n(o35-eb!qsfqpepcobhx!uwpfhx!q(.!
tornj!wptiwbm4!Isuf/!
!!Wje(uj!0fmb5!Ob:nf-tmbw:!ofj{sf<foo:4-tlps.!
cj!qsfufsq(m1!ftj-j!ufnojdy!j!n:<fo35-j!wt5lpf!jopf!
n3stlpf!cf{tmbw3f-w(sy!sbej!epcs(!qpewj{b5t5/!
!!Npob\ftuw:5!e:ipn1-j!ljq5!sfwoptu34!w(.!
sy-!Isub!optjm1!ftj!sbmpn1!e:ib-j!x<jtujm1!ftj!
e:\y!ofjtupwbw\y5-j!t(n5!wmp0jm1!ftj!cp0ftuwfoobhx!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!sb{:nb/!
! Wn(ojm1!ftj!cmb0foof!wftr!nks1!alx!pvn(.!
uj-j!Isub!wp{m4cjm1!ftj-j!cmj0o5hx!qsbwx/J!qsjnjsjm1!
ftj!m4ey!9ebmfooy5-w(sy!sbej!wt(n1!qsjcmj0b4щj.!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!nt5/!
!!Cphpspej<fo1:Nfsuwb!n5!cyw\b!9!nophppcsb{.!
oyi1!x{mpcmfo3й-alx!sp0e\b5!0jwpu1-eb!alx!sp.!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!0e\b5!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
H(
0e\b5!0jwpu1-x0jwj!Wmbej<jdf:!j!qsftubwj!n5!w1!hpso3й!0j.!
wpu1-eb!alx!0jwpebufmrojd:!u5!tmbwm4!wtfheb/!
!!!!!!!!Q(tor!H,/!Ksnpt1:!Uwp5!q(toptmpwdy/!
!!Cp0ftuwfooyй!Ob:n1!Kfsbsib!Lmjnfoub!tyй!tqpnpщf.!
tuwpwbufmr-w1!obspe1!Ny*tkjtl3й!qsjtq(!j!tfhp!xtw(uj-tw(.!
upn1!qspqpw(ebo35:u(n0f!oyo(!tqsptmbwm5fut5/!
!!Tyoy!Bwsbbn:!9!lbnfof-spe1!0f!Tmbw5otl3j!
upcp4!wp{ewj0f!Her-!alp0f!hmbhpmfu1!qsfeuf<b!Ob.!
:nf-j0f!j!qsfcjwb5!w1!sb{:n(!oyo(!qsptmbwm5fu1/!
!!M4e3f!Tmbw5otu3j!t(e5щ3j!wp!un(!m4ubhx!of.!
w(s35-upcp4!wje(\b!tw(u1!sb{:nb!Qsfqpepcof-u(n.!
0f!qp<jub4u1!qbn5ur!uwp4-sbeptuoynj!q(o35nj/!
!!C<fo1:Uj\joy!n5!jtqpmoj!Cdf!!alp!t:щj!ujipf-!
e:\1!qsjtuboj^f-j!pvupmj!c:s4!wt:f!cps4!ji1!n5!
j!wp!hm:cjo:!j!bepw:!qspqb!t!r!qps(wb4щji1!Wm;(jd!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!f/!
!!Qp!g(!q(toj:!T(ebmfo1-hmbt1!i(/Qpe:Qsfn:esptuj/!
!!!~lx!n:es1!j!cytusp:nfo1-9!nmbebhx!wp.!
{sbtub-qpemp0jmt5!ftj!p<)f!jh:!Wmbeylj!uwpf.!
hx-ojlblp0f!u50lpn:!op!](mx!mfhlpn:-j!jtqpmof.!
o:!cmbhptuj/B!cp0ftuwfoopn:!Lmjnfou:!tpus:eojl1!
cyw1-t1!ojn1!wp{e(mbm1!tfsedb!Ny&tkйtlb5:u(n0f!
l1!ofcpm({ofoopn:!lsb4!qsf\fm1!ftj!us:epw1!wp{.!
nf{e35!cf{qsftuboox!w{jnb5-wtfcmb0foof!qsfqp.!
epcof-npmj!Ir(ub!Cg(b!tphsf\fo3й!xtubwm(o3f!ebspwb.!
uj-qsb{ej:4щyn1!m4cpw34!tt(:4!qbn5ur!uwp4/!
!!!!!!!!!!Tmbwb-upй0f<:!J!oyo(.C<fo1:!
!!!!!!Ofcfto:4!ewfsr!j!lpw<fh1-wtftw5u:4!hps:!
..............................................................!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!tw(umyk!
j(
..............................................................!!
tw(umyй!pcmbl1!wptqpjn1-ofcfto:4!m(tuwjd:-tmpwftoyй!
sbй-Fzjop!j{cbwm(o3f-wtfmfooy5!wtf5!wfmjlpf!tplsp.!
wjщf-!alx!tqbtfo3f!w1!ofn1![w1!ofй]!tpe(mbt5!nks:-j!xtubw.!
mfo3f!esfwoji1!tphs(\fo3й:u(n0f!j!wpq3fn1!fй:npmj!
Tyob!uwpfhp!j!cg(b-qsfhs(\fo3й!xtubwmfo3f!ebspwbuj-!
cmbhp<ftuoxhx!qplmbo54щjnt5!qsftt(pn:!sp0eftuw:!
uwpfn:/.......Q(tor!d(/Ksnpt1:T(e5й!wp!tmbw(///!
!!!!!!!!!!Ofqsfmp0fo1!!alx!tupmq1!qplb{bmt5!ftj!
! w(sy-jtl:\fo35n1!ojlblp0f!e:ipn1!lpmfc.!
mfn1/j[J]!nophppcsb{oynj!n:lbnj!tpcft(epwbw1-wsbhxn!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!1!
e:ib!pu<f!qspujwptup5/!
!!!!!!!!!!Wjukйtuw:5!wfmj<35!Cp035!qsfe!dbsnj[dbsrnj]!
j!a{ylj-sjupsxw1!m4upf!hm:nmfo3f!{bhsbejm1!ftj!
qsptupup4!tmpwb-cmbhp<ftu3f!0f!j!Ir(upw:!tmbw:!pv5.!
tojm1!ftj/!
!!~lx!bqptupm1!alx!qspqpw(eojl1-qf<bmr!wt5.!
l:!qsfufsq(m1!ftj!{b!cmbhp<ftu3f-u(n0f!npmjn1!u5!qsf.!
qpepcof-wt5l[:]!qf<bmr!j!cpm({or!90foj!9!obt1-uwp5!qb.!
n5uj!tpwfs\b5щji1/...Cphpspej<fo1:
!!W0jmj!Cphpnbuj!pvnb!npfhx!ewj0fo35:j!
e:\j!npf5!qsptw(uj!<jtub5!<:wtuwb/j[J]!tjmrob!ob!wsbhj!
n5!tpe(mbй-eb!{pw:!uj-tmbwb!E(wp!sp0eftuw:!uwpfn:/!
!!!!!!!!!!Q(tor!e(/!Ksnpt1:Pv0btp\bt5!wt5<ftlb5/!
!!Tmy\bufmr[Tmy\bufmr]!cym1!ftj!wtfqsfn:esji1!pv<fo3й!
cp0ftuwfoobhx!NfHxe35!n:esf!jtlsfooyй-Qbopo34!wp{spej.!
w\bhx!cp0ftuwfooyi1!qjtbo3й!qsfmp0fo3fn1:fhx0f!osbwy!
qpsfwopwbm1!ftj/!
..............................................................!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!Lsbtoj!
aj((
..............................................................!!
!!Lsbtoj!op{(!uwpj!qspqpw(ebo3fn1!cy\b-cp0ftuwf.!
oobhx!atox-xcufl\f!tusbo:!nophpls:0o:4-j!aw(.!
w1!opщj!ofw(s35!lbnfofn1!qsfuylb4щy5t5-l1!tw(u:!cp.!
0ftuwfopn:!wp{wpe5щf/!
!!Wp{e(mbw\f!qsfqpepcof!{fnm4!xc5tuf-uy!pvcp!j!
Lmjnfou1!cp0ftuwfooyй!ephnbuj!w1!ofй!obt(5\f-j!oy.!
o(!w{jnbfuf!qmpe1!cp0ftuwfooyй!sb{:n1-j!m(uo55!q(.!
o35/................Cphpspej<fo1/!
!!Pvw(o<bй!Wmbey<jdf!obt1!alx!ps:03fn1!cmbhp.!
wpm(o35-uwpjnj!!щfespubnj!j!qpnpщbnj!j!{btu:qmfo35nj!
xhsbejw\j!plsftu1!cp!ob\f5!0j{oj!ofщbeox!xqpm<j.!
t5!{myi1!tpcsbo3f/!
!!!!!!!!!!Q(tor!\(/Ksnpt1:Wp{pqj!qsppcsb{:5:!
!!Tmpwp!cp0ftuwfoopf!j!w1!u5!jtqpmojt5!wp!wt4!wp!
{fnm4!Tmbw5otl:4!wp{uf<f!cp0ftuwfoopf!uwpf!w(щbo3f-j!
eb0f!ep!lpofd1!uwp5!hmbhpmy/!
!!+!lsb5!t(wfsb-ep!lsb5!{bqbeb-w1!npsj!\ftuw35!
qpmp0\f!cmb0fo3j-wojeptuf!w1!Sjn1-opwyй!{bw(u1!tp.!
pcщjuj/!
!!Isbn1!cp0ftuwfooyй!j!Cp03f!<ftuopf!0jmjщf-uy!
cjw1!Cphpoptf!Ob:nf!9!4optuj-j!nfof!uwpjnj!npmjuwb.!
nj!tpuwpsj!qsj5ufmjщf!Tt(bhx!E:ib/.....Cphpspej<fo!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!1!
!!;up!c:e:!9wt4e:!wtfheb!sbu:fnr<!Uy!nj!lpofd1!
qsjc(0jщb!c:ej!cphpofw(tuob5-ofnpщoyi1!cp!ftj!qp.!
npщojdb!ofxcpsjnb5/!
!!!!Lpoebl1/Hmbt1!H`,/Qpe:E(wb!eoftr/!
!!!Tw(umyi1!qpewjh1!uwpji1-qsf<ftuob5!qb.!
.......................................................!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!n5ur!
vj(
.........................................................!!
n5ur-alx!tpmodf!wfm3f-wp{t35wb4щj!mjdb!wt(i1!uf.!
cf!iwbm5щji1!qsptw(щbfu1/C(tj!0f-j!wt5l:!cpm({or!9hp.!
o5fu1/Tfhx!sbej!tp\fe\ft5-m4cpw34!t34!w(sox!eb!wpt.!
iwbmjn1/!....Klpt1:!
!!Pufd1!ob\1!j!wfmjl3й!qsfetubufmr-j!qspt.!
w(ujufmf!atoyй!Ob:n1-awjt5!eoft1/Qs3ejuf!tufdfn.!
t5!Ny*tkйtlb5!nop0ftuwb-tfn:!sbe:4щft5:upй!cp!obt1!
wt(i1!qsptw(uj-j!qsfmftuj!un:!sb{s:\j/Upй!wp!tm(e1!Ir(u:!
qptm(epwb-j!0fsuw:!cmbhpqs35uo:!qsfebef!tbn1!tfcf/Upй!j!
eptuptmbwo:4!fhx!qbn5ur!j!qsb{eojl1!pv<sf0efokf!e:.!
ipwopf!wt(n1!w(soyn1!oyo(!qsfembhbfu1/!$0f!m4cpw34!
wtj!w(sox!eb!wptiwbmjn1/!
!!!!!!!!!!Q(tor!z(/Ksnpt1:Tqbtyй!phofn1/!
!!L1!qpubn1!qptuoj<ftljn1-qxuj!qsjn(tjm1!ftj!p;(f-!
wpjtujo:!qptuoj<ftl35!qspj{wpm(o3fn1!0f!j!n:<fojl1!qptm(.!
0ef!cf{!lspwf!awjmt5!ftj-Cp0f!w{ywb5!cmbhptmpwfo1!\ftj^!
!!!!!!!!!!~lx!Nxйtfй!nfsuwpuwpso35!qpny\mfo3й!tbqphj!
9!oph1!aw(!9mp0j-j!uj!atox!Cphb!sb{:n(m1!ftj-m4.!
ej!0f!q(uj!pvw(щbm1!ftj-Cp0f!pufdfw1!cmbhptmpwfo1!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!ftj/!
!!!!!!!Ipu(o35!uwps5k!Fhx!cp5щjit5-qsp\fo35!uwp5!a0f!
x!obt1!pu<f!ojlblp0f!9sjofu1/U(n0f!qpn5oj!tfsedfn1!j!
e:\f4!wtfheb!q(toptmpw(щji1!u5/.....C;(fo1:!
!!!!!!+!u(mftoyi1!tusbtufй-9!e:\fwoyi1!tpls:\fo3й!9!
c(e1!m4uyi1-{mpe(йtuw35!wsbhxw1!cps4щji1!n5-uwp.!
fhp!sbcb!jtijuj-j!efs0bwp4!uwpf4!E(wp!xhsbej!n5/!
!!!!!!Q(tor!i(/Ksnpt1:Pusplj!cmbhp<ftujwj5![cmbhp<ftujwy5]/!
!!Tmpwp!wt5!<fmpw(lj!9!cf{tmpwft35!ipu5!j{cbwjuj-!
!
!
!
..............................................................!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!fejobhx[fejobhp]!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!gj(!
..............................................................!
fejobhp!9!phofooyi1!5{yl1!ufc(!ebspwb-jn0f!cf{tmpwf.!
to3k!spe1!Tmbw[5]otl3k!w1!cmbhptmpwoyй!sb{:n1!qsfwfm1!ftj-!
q(uj!wt5!ob:<jw1!Ir(ub!wp!w(lj/!
!!Oj{mp0jm1!ftj!n:<jufmfй!ofjtupwtuwp-tup5o3fn1!
uwpjn1!j!tpus:eojlxw1!uwpji1!Ob:nf!wtfqsjtoxqbn5uof/Sb.!
oy!0f!j!n:<fo35-j!ufnojdy!qsfufsq([m]1!ftj!cps5t5!pu<f-{b!
qspjtip0efo3f!e:ib!9!tbnbhx!cp0ftuwfoobhx!jtup<ojklb!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!cf{wjopwobhx/!
!!Je(0f!9c(0f!qf<bmr-cpm({or!j!wp{eyibo3f!j!wt5.!
lpf!x{mpcm(o3f:je(0f!qfswpsp0efooyi1!oyo(!0jmjщf-!
wtfmj!u5!Isupt1!Ob:nf!eptupйox-qs3fn1!a0f!x!ofn1!us:ey!
uwpj/j[J]e(0f!ofj{sf<foob5!sbeptur!j!obtmb0efo3f/!
!!Cphpspej<fo1:Qphjcf!9!nfof!cfhtuwp!w1!lpofd1!pv.!
nop0j\bt5!qjtnfoox!w{ytlb4щ3j!n5!uy!c:ej!no(!Wm;(df!
qplspw1!j!efs0bwb-qsjc(0jщf!j!pvuwfs0efo3f!j!sbepwb.!
o3f/j[J]{w(tuobhx!tqbtfo35!pvqpwbo3f!npf-eb!u5!tmbwm4!w[p]!
wt5!w(lj/!
!!!!!!!!!!Q(tor!H(/Ksnpt1:Wt5l1!{fnopspeo3й/!
!!Tubofn1!csbu3f!w1!epn:!Cg(b!ob\fhx-j!wp!ewpsj!fhx-!
j!tfhx!qsptmbwjn1!wfmj<35!j!<:eftb-alx!ejwfo1!cp!ftur!wp!
tt(yi1!twpji1-qpwjo:4щji1!Fhx!qpwfm(o35n1!:!t1!ojnj0f!
sbe:fut5!j!Ob:n1!qsf<:eoyй/!
!!Eb!u5!Ob:nf!tphmbtox!tmbwjn1!ups0ftuw:4щf-j{.!
cbwj!uwpjnj!npmjuwbnj!wt5l35!t(uj!j!xctup5o35-j!tusb.!
tufй!j!tlpscfй-j!wt5lbhx!jobhx!ho(wb-npm5!ufcf!qplb.!
{bw\bhx!{bqpw(efk!Fhx!jtqpmojufm5/!
!!M4ey!a0f!uwpjnj!us:ebnj!obtbe[jm]1!ftj!j!qp.!
ubnj!uwpjnj!wtfcmb0foof!obqpjm1!ftj-j!qpewjhbnj!
............................................................!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!wlpsfojm1!
dj(
............................................................!!
wlpsfojm1!ftj-qmpepopt5u1!uj!m(uoy5!qbn5uj-ob<bulj!
0f-q(o35!qsjopt5u1!uj-u(n0f!tjn1!Cg(b!pvnjmptujwj/!
!!Cphpspej<fo1: =!U5!jtujoo:4!Nbufsr!tp{ebw\bhx!
wt5!ipu(o3fn1-w(sp4!npmjn1!tpw(uy!j!obn(sfo35!wsb0.!
e:4!ji1!obt1-!alx!cmbhb5!xt:fuj-!j!9!s:lj!wsbh1!uwp5!
sbcy!wt5!twpcpej-j!qbtuysj!j!tubep-wtfq(ub5/!
!!!!!!!!!!Tw(ujmfo1/Qpe:Qpt(ujm1!oy/!
!!Qpt(uj!Isupt1-m4ey!qsfxhps<fwb4щy5-j!9!
s:lj!m:lbwbhx!j!uny!ofw(s35!upcp4!tqbtf-j!wt5!
{fnm5!Ob:nf!jtqpmojt5!cp0ftuwfoobhx!sb{:nb/!
!!Tmbwb:....!;:eft1!qpuplb-jtd(mfo3й!jtup<ojl1-!
npob\ftuw:4щji1!tmbwb-!tw5щfojlxw1!pvepcsfo3f-!
Ob:n1!cp0ftuwfooyй!eb!qp<ufut5-w1!q(o3ji1!ept.!
upйox/........J!oyo(:....!Cphpspejufmrojdf!Nbskf-!
{fnopspeoyi1!cmbhpobtm(e3f-qsfetubufmrojdf!hs(.!
\ojlxw1-Ir(u35o1!pvqpwbo3f!fejop:j!9!nks(!qspny.!
\mfo3f-j{cbwj!obt1!phofobhx!qsf^fo35/!
!!Ob!iwbmjufi1!tu3ijsy:Hmbt1!E,/Qpe:~lx!epcm5/!
!!!!!!!!!!Bqptupmxw1!tppcsb{oyk!cyw1!Ob:nf!qsfqp.!
epcof!tji1!oyo(!j!tpwtfmrojl1!qplb{bmt5!ftj-ji0f!
cp!w(s:!tpcm4m1!ftj-uf<fo3f!tpwfs\jm1!ftj/!j[J]!f0f!ep.!
csbhx!tpwpewpsfo35!pvm:<jm1!ftj/Op!npmj!t1!ojnj!
0f!x!wt(i1!j0f!w(sp4!tpwfs\b4щji1!<ftuopf!
uwpf!j!tw(upoptopf!ups0ftuwp/!(ewb0ej)/!
!!Epcspe(ufmfй!tyj[tyй]!0jmjщf!qsjtopqbn5.!
uof-Uspjdy!cym1!ftj!wtfmfo3f/Jcp!Ir(upt1!alp0f!x.!
c(щbt5!isbn1!tpuwpsj!w1!ufc(!Ob:nf-qsj\fe1-tp!
..............................................................!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!pudfn1!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!ej(
..............................................................!!
Pudfn1!j!E:ipn1/J!xcp0j!qp!cp0ftuwfoopn:!qsj<b.!
tu34!u5-!j0f!wtf4!e:\f4-j!njtm34!{blpo1!Fhx!tpcm4.!
e\bhx/!
!!Ny*tkйtu3j!spej!qsf0ef!qsfmftuj4[qsfmftu34]!qsfemf0bщ35-!
j!Tmbw5oxw1!wtj!qpupndy-lbnfofn1!j!esfwftbnj!qsfmr.!
щbfnj!Ob:nf!qsfiwbmrof-upcp4!j!qsfn:esjn1!oblb{b.!
o3fn1!uwpjn1-xtwpcpej\bt5!m4ubhx!ofw(stuw35:j!oyo(!
wpjtujo:!cp0ftuwfoob5!<beb!cywb4u1-fejop!cmbhp.!
<ftu3f!ey\:щb5/...Tmbwb:hmbt1!i(/!
!!Qmpe1!cp0ftuwfooyi1!us:exw1!uwpji1!Qsf.!
qpepcof!pu<f-pvuwfsej!w(soyi1!tfsedb/Jcp!tlsbo35nb!
uwpjnb!tob!of!ebm1!ftj-oj0f!esfnbo3f!uwpjn1!p<ftfn1!
epoef0f!qpt(5m1!ftj!cmbhp<ftu3f-j!qsbwptmbw35!eph.!
nbuj/U(n0f!j!oyo(!Ob:nf-qbn5ur!uwp4!tpwfs\b4щf!
iwbmjn1!u5/W1!ofj0f!obt1!ob{jsbk-qsfetup5!efs{op.!
wfoox!Ir(u:-j!j{cbwj!9!c(e1!e:\y!ob\5/!
!!J!oyo(:Wmbey<jdf!qs3jnj!npmjuwy!sb.!
cxw1!uwpji1-j!j{cbwj!obt1!9!wt5l35!o:0ey!j!qf.!
<bmj/.....!!!!!Tmbwptmpw3f!wfmjlpf/!
!!!Ob!mju:shkj-j{xcsb{jufmroyi1:j!9!lbopo[b]!
!!Tt(bhx-q(tor!g(!j!\(/!
!!Bqptupm1!Kbo:s35!{j(.j!efor/!
!!Qsj<btufo1:W1!qbn5ur!w(<o:4/!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!,!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!Lpofd1!j!Cph:!tmbwb/!
B.R.
Владимир Санџаковић Месеца јула 1939 г.

(Струга) Преписао и
умножио: -све-
штеник Синесије Попо-
вић, в.д. архијер.
намесника
среза струш-
ког.
Violeta MARTINOVSKA
LITURGY OF SAINT NAUM OF OHRID – CRITICAL TEXT
-SUMMARY-
The National University Library in Skopje, “Sv. Kliment Ohrid-

ski”, possesses a Liturgy dedicated to the enlightener Saint Naum of
Ohrid. The Liturgy was written in 1939. There is a Greek, as well as a
Slavic liturgy dedicated to St. Naum of Ohrid. So far, the researchers
discovered quite a lot of transcripts from the Slavic liturgy. We pre-
sent a critical text about Saint Naum of Ohrid.
УДК 614(497.7) “18“ (049.3)
Силвана СИДОРОВСКА–ЧУПОВСКА, Хигиенско-

здравствените услови во Македонија во XIX век
(Скопје: Институт за национална историја, 2018), 222
Една од главните мерила за напредокот на цивилизациите низ

историјата е развојот на медицината, односно хигиенско-здравстве-
ните услови. Почнувајќи на овој начин со констатацијата на Силвана
Сидоровска-Чуповска за значењето на хигиенско-здравствените ус-
лови во унапредувањето и во одржувањето на мирот и на стабил-
носта на една држава, веднаш можеме да истакнеме дека станува
збор за проблематика, којашто ретко е обработувана во нашата ис-
ториографија. Како што кажува и самиот наслов на монографи-
јата, станува збор за мошне интересна тема, којашто се осврнува
на секојдневниот живот на македонскиот човек во XIX век. Инаку,
со книгата се одбележува 70-годишниот јубилеј на Институтот за
национална историја (1948–2018).
Авторката на монографијата Хигиенско-здравствените усло-
ви во Македонија во XIX век, проф. д-р Силвана Сидоровска-Чупов-
ска, на научната јавност ѝ е позната по своите бројни трудови од
историјата на просветата и културата во Македонија во времето на
Преродбата. Меѓу другото, таа е авторка на повеќе студии на тема
на здравството и на хигиената во XIX век, меѓу кои ќе ги издвоиме:
„Комуналните прилики во македонските градови од крајот на 19
век“, „Патописи и документи за хигиенско-здравствените прилики
во Битола во XIX век (со краток преглед на српскиот медицински
кадар во градот)“, „Интернатите во Македонија и здравствената
218 Приказ: С. Сидоровска-Чуповска, Хигиенско-здравствените...
политика на пропагандите од крајот на 19 век“, „Учеството на Ма-

кедонците во градењето на болницата ’Евлоги Георгиев‘ во Цариг-
рад (дописки од егзархискиот весник ’Новини‘)“, „Општ преглед на
хигиенско-здравствените услови во Македонија и улогата на маке-
донските лекари во XIX век“.
Книгата Хигиенско-здравствените услови во Македонија во XIX
век се состои од шест поглавја: „Историски развој на медицината во
Македонија“, „Хигиенско-здравствените услови во македонските
градови и села“, „Македонските лекари и аптекари во XIX век“,
„Османлиската империја и реформите во медицината“, „Епидемии-
те и превентивната заштита во XIX век“ и „Болниците и здравстве-
ната политика на пропагандите во Македонија во XIX век“.
Истражувањето започнува со увидот во здравствената култура
низ историјата, со улогата на манастирските болници во Македони-
ја и со народната медицина и народните верувања. Во овој период
најголем број од македонското население живеело во нехигиенски
услови, кои биле причина за појава на многу болести. Необразова-
ното население го барало спасот во народната медицина. Тоа било
време кога здравствените проблеми ги решавале: надрилекари, ба-
јачи, местачи, народни лекари, односно екими. Во народните сфаќа-
ња и верувања голема улога играла и мистиката. Во тоа време по-
стоеле разни суеверија, а голем број надрилекари („стари баби“,
оџи) ги крстосувале македонските градови и села. Токму затоа, го-
лем придонес за унапредување на начинот на живеење на населени-
ето имале македонските преродбеници и лекари. Тие со својата ак-
тивност и начинот на лекувањето му помагале на населението да ја
подигне свеста, сузбивајќи ги суеверијата и предрасудите.
Како што знаеме, со својата централна географска положба
на Балканот, Македонија во минатото била изложувана на постоја-
ни епидемии од заразни болести. Од нив најчести биле: чумата, ко-
лерата, дифтеријата, лепрата, маларијата, големите сипаници и
други. Поради тоа, Османлиската Империја преземала разни пре-

вентивни мерки, а се обидувала и да го подигне и нивото на здрав-
ствената заштита. Така, во 1841 година, карантински служби со ле-
кари започнале со работа во градовите: Солун, Битола и Скопје, а
во 1872 година бил направен напредок и со изградбата на солун-
ската карантинска станица.
Самата авторка, во една пригода, забележува дека „нештата
на планот на подобрување на превентивната заштита, од страна на
Портата, донекаде ја стабилизирале состојбата со епидемиите во
Македонија, но слабостите од потребата за медицинска помош ја
правело положбата и понатаму несигурна. Во земјата, од медицин-
скиот кадар, во најголем број биле присутни лекари-странци, чија
дејност повеќе била насочена во служба на пропагандите (грчка,
бугарска, српска, романска), а помалку на лекувањето на болните.
Македонското население и покрај придвижувањето на работите на
полето на здравствената заштита, до крајот на 19 век и понатаму,
најмногу верувало на народната медицина и во своите сонарод-
ници, лекарите – Македонци, кои ги имало сѐ повеќе“.
Понатаму, нискиот стандард во одржувањето на личната и на
хигената во местата на живеење, всушност, биле едни од најголе-
мите преносители на инфекции. Токму затоа, подобрувањето на
условите за живеење биле едни од главните превентивни мерки за
заштита од епидемиите. Една од болестите, кои најсилно продира-
ле на македонска територија, била чумата. Таа имала големо влија-
ние и врз промените кои се случувале врз ритамот на живеење во
македонските градови. Тогаш многу од занаетчиските работилни-
ци запирале со работа, а замирала и трговијата. Многубројни се
сведоштвата во кои се опишани трагичните настани кога тргов-
ците, заразата ја пренесувале во кругот на семејството. Неретко по
пренесувањето на заразата умирале и цели семејства. Така, на при-
220 Приказ: С. Сидоровска-Чуповска, Хигиенско-здравствените...
мер, во еден свој запис за 1837 година, Ами Буе пишувал за затво-
рање на сите дуќани во Горна Џумаја.
Како што може да се види од содржината на монографијата,
Силвана Сидоровска-Чуповска најпрво преку синтеза, а потоа со
анализа на конкретни случувања ни ја претставува големата слика
на обичниот живот во Македонија во XIX век. Понатаму, таа го об-
работува развојот на медицинското образование, новите акти и
прописи во медицината, воените болници во Македонија итн. По
завршувањето на студиите, школуваните аптекари и лекари биле
испраќани во поголемите гарнизони ширум Македонија: Солун,
Битола, Штип, Серез, Велес и др. Грижата за цивилното население,
пак, ја презеле црковно-училишните општини. Со налетот на запад-
ноевропското просветителство, утврдуваме трансформација на ма-
кедонските градови. Тие добивале нова, „модерна“ архитектура со
многу поквалитетни градби, кои го издржувале товарот на времето,
но и со уредени чаршии и станбени делови за живот, со поплочени
улици и плоштади, што значително ги намалиле опасностите од по-
јава и од ширење на заразни болести. На таков начин, во основа би-
ле создадени услови за хигиенско-здравствени услови за живот.
Делото Хигиенско-здравствените услови во Македонија во XIX
век од Силвана Сидоровска-Чуповска дава поглед кон најважните
настани, кои придонеле за развојот на медицината, односно на хи-
гиенско-здравствените услови во Македонија во XIX век. Бавното
навлегување и спроведување на реформите за унапредување на хи-
гиенските и на здравствените услови за живот придонело за голем
број епидемии на разни заразни болести на македонска терито-
рија. Авторката Силвана Сидоровска-Чуповска, преку одбрани ма-
теријали, со внимателно хронолошко проследување на зададената
проблематика, нуди интересно четиво полезно како за академ-
ските, така и за обичните читатели.
Славчо КОВИЛОСКИ
УДК 94(497.7) (049.3)
Зоран ТОДОРОВСКИ, Соочувања

(Скопје: Македоника литера, 2017), 347.
Д-р Зоран Тодоровски (1950 – 2015) беше, можеби еден од

првите, македонски историчари, кој ја тематизираше и ја наметна
вистинската научна расправа за т.н. Десница во македонското ос-
лободително движење. Со тоа, тој дел од македонското ослободи-
телно движење почна да се разгледува пообјективно и по прв пат
низ призмата на методологијата својствена за историската наука.
На таков начин, многу значајни настани и дејци од македонското
ослободително движење, вклучително и раководители на ВМОРО
и на ВМРО од редовите на, условно кажано, десните структури,
почнаа да го наоѓаат вистинското место во истражувањата и во
содржините на бројни проекти и студии на македонската историс-
ка наука. По долги години на идеолошкообременети историски на-
рации, почна пообјективно да се анализира улогата на тие личнос-
ти во македонското ослободително движење.
Она што е особено важно да се потенцира е фактот дека д-р
Зоран Тодоровски строго се држеше до научната методологија во
интерпретирањето на историските процеси и во дефинирањето на
улогата на одделни личности во македонското ослободително дви-
жење во периодот 1908 – 1934 година. Тој, врз основа на обемна ар-
хивска граѓа, на строго научни основи, ја редефинира улогата на
т.н. десница на ВМОРО – ВМРО во македонското ослободително
движење. Имено, тој прв почна да го користи строгиот научен
пристап во анализата на обемната архивска граѓа, која сведочи за
222 Приказ: З. Тодоровски, Соочувања
улогата на раководителите и на дејците на десницата во Македон-

ската револуционерна организација.
Професорот д-р Зоран Тодоровски (и долгогодишен дирек-
тор на Државниот архив на Р Македонија) во својата долгогодишна
работа има напишано поголем број научни и публицистички тру-
дови, кои се однесуваат на македонското ослободително движење
меѓу двете светски војни, со мали исклучоци за периодот пред тоа.
Дел од неговите научни статии, пригодни текстови, научни рефе-
рати, промотивни текстови, предговори за публикации и слични
прилози, за прв пат се собрани на едно место, во оваа книга насло-
вена како Соочувања, во издание на Македоника литера. Во неа, на
вкупно 344 страници, се изнесени, досега помалку познати, пода-
тоци и сознанија за личности и настани од македонската историја.
Книгата започнува со два воведни текста со кратки биограф-
ски податоци за авторот, под кои се потпишуваат издавачот и
проф. д-р Владо Поповски. Веднаш потоа следи првиот дел од ав-
торски статии на проф. д-р Зоран Тодоровски, насловен како Рефе-
рати и статии. Притоа, станува збор за шест научни статии, чиј
предмет на интерес се: дејноста на ВМОРО во Првата светска
војна, активностите на Тодор Александров во правец на создавање
на автономна, независна и обединета македонска држава, актив-
ностите на македонските револуционерни и емигрантски органи-
зации во Европа, како и идејата за балканска федерација во поли-
тичките програми на македонската политичка емиграција. Послед-
ните две статии од овој прв дел во книгата на проф. д-р Зоран То-
доровски актуелизираат две теми од македонската историја, кои
сосема малку или воопшто не биле истражувани. Првата се однесу-
ва на злосторствата на грчката војска во Струмица и Струмичко за
време на Балканските војни, а пак, втората нуди објективен исто-
риски преглед на учеството на македонската емиграција во поли-
тичкиот живот во Бугарија во периодот 1926 – 1941 година.
Вториот дел од книгата Соочувања се состои од релативно ку-

си биографии на исклулително важни личности во македонското
револуционерно движење од првата половина на 20 век. Станува
збор за биографиите на: Тодор Александров, Александар Протоге-
ров, Петар Шанданов, Петар Чаулев, Владислав (Славчо) Ковачев,
Тодор Паница и Методија Шаторов – Шарло. Авторот, проф. д-р
Зоран Тодоровски, на секој од нив му посветува посебно поглавје,
каде што, врз основа на строга примена на научната методологија,
нуди преглед на поважните настани од револуционерната дејност
на споменатите личности.
Третиот дел од книгата Соочувања е резервиран за предгово-
рите што ги има напишано проф. д-р Зоран Тодоровски за време
од неговата плодна научна кариера во низа публикувани спомени
на македонски револуционери, како и во збирки документи. Стану-
ва збор за 14 текстови објавени во периодот од 2012 до 2014 го-
дина. Притоа, првите два предговори се од објавените Спомени на
револуционерните дејци Димитар Мирчев и Петар Шанданов,
следните се од Собраните дела во девет томови на Павел Шатев, а
по нив следат предговорите во двете книги Спомени на Георги Поп
Христов и Ангел Узунов. Овој дел од збирката Соочувања завршува
со предговорот на проф. д-р Зоран Тодоровски во првиот том од
едицијата Мојата борба за Македонија на Драган Богдановски.
Предговорот се однесува на целата едиција и во првиот том има
наслов Кон едицијата.
Пригодни слова е насловот на четвртиот дел од збирката тек-
стови, предмет на нашиот приказ. Во овој дел се публикувани осум
промотивни текстови, говори и свечени обраќања на авторот по
повод промоции на книги и одбележување на јубилеи од историја-
та на Македонија. Меѓу нив ги бележиме: Промотивната реч за
книгата „The 1903 Ilinden uprising in the Australian press“ од авторот
Мартин Треневски; Промотивниот текст за збирката документи
224 Приказ: З. Тодоровски, Соочувања
„Македонското прашање во советската надворешна политика

(1922–1940)“ од проф. д-р Владо Поповски и проф. д-р Ленина Жи-
ла; Говорот на свечената академија по повод 100-годишнината од
Тиквешкото востание одржан во Кавадарци, на 18 јуни 2013 годи-
на и др.
Збирката текстови Соочувања, завршува со публикување на
две извонредно интересни интервјуа на проф. д-р Зоран Тодоров-
ски. Првото од нив е интервјуто дадено за Дојче веле на 20.03.2014
г. по повод објавувањето на македонскиот превод на книгата Маке-
донија – предел и култура на живеење од германскит научник Лео-
полд Шулце Јена, која се смета за прва научна монографија за Ма-
кедонија. Второто интервју, кое е публикувано во оваа книга е да-
дено за медиумот Press24.mk и се однесува на состојбите во маке-
донската историска наука анализирани од проф. д-р Зоран Тодо-
ровски.
Сосема на крајот Соочувања завршува со Библиографска бе-
лешка за авторот, каде што издавачот дава хронолошки преглед
на богатиот опус научни трудови на проф. д-р Зоран Тодоровски.
*
* *
Исчитувајќи ја книгата Соочувања на проф. д-р Зоран Тодо-
ровски доаѓаме до заклучок дека таа претставува една хомогена
публицистичко-историографска и научна целина, која нуди една
посеопфатна слика за плодниот научноистражувачки ангажман на
авторот.
проф. д-р Драган ЗАЈКОВСКИ

УДК 274:279.123(497.7)“1987/...“(049.3)
Јован ЈОНОВСКИ, Историја на евангелско-

протестантските цркви во Македонија
(Скопје: Изгрев, 2017), 268.
Во текот на 2017 година од печат излезе монографијата Исто-

рија на евангелско-протестантските цркви во Македонија од Јован
Јоновски. Трудот содржи: Предговор, Вовед, шест глави, Литерату-
ра и Прилози, на вкупно 268 страници.
Монографијата обработува една мошне комплексна тема од
македонската црковна историја, од црковното уредување на еван-
гелско-протестантските верници во Македонија, во која хронолош-
ки се извлечени сите поважни настани од создавањето и од разво-
јот на овој сегмент од македонската црковна историја.
Првите три глави условно можеме да ги наречеме воведни
глави. Во нив авторот ни го презентира темелот на христијан-
ството, односно неговите почетоци со мисијата на Исус Христос и
на апостолите. Потоа пишува за: развојот на христијанството како
државна црква, христијанството во Македонија и поделбите во
христијанството. Во главата „Реформација и протестантизам“, Јо-
новски ни ги пренесува причините за реформацијата и притоа, ме-
ѓу другото, е нагласено делото на Кирил и Методиј, коешто одигра-
ло важна улога во процесот на реформата, преку зголемување на
достапноста на Библијата на разбирлив јазик. Авторот констатира
дека достапноста на Светото Писмо, како основен извор за верата
и за христијанскиот живот, на разбирлив јазик, е првиот принцип
226 Приказ: Ј. Јоновски, Историја на евангелско-протестантските...
на реформацијата и со тоа Кирил и Методиј се првите што го за-

почнале тоа движење за реформа на Црквата во Европа. Нивното
дело го продолжиле Климент и Наум, кои формирале книжевна
школа, низ која поминале 3 500 ученици. Потоа, во Х век се јавило
движењето за реформа на црковната практика, наречено богомил-
ство. Ова движење се залагало за враќање кон изворното христи-
јанство, односно крштавање возрасни, кои веќе поверувале, про-
поведале за отфрлување на реликвиите, иконите, моштите на све-
тиите и почитувањето на светците, кои не верувале во воздигната-
та позиција на Дева Марија и на хиерархијата во црквата, а особе-
но ги напаѓале свештениците и државната црква, обвинувајќи ги
дека работат исклучиво за своја корист и дека немаат ништо заед-
ничко со вистинското христијанство. И сето тоа се случувало во
околината на планината Бабуна и по долниот тек на реката Вар-
дар, шест века пред Мартин Лутер да ги истакне 95-те тези, кои
официјално се земаат за почеток на реформацијата во Црквата.
Додека, пак, во Европа, како први реакции против Црквата, покрај
монашките редови, се јавиле поединци и групи уште во XII век, ко-
ишто ја согледале потребата од реформа на црквата, поради фак-
тот што некои црковни доктрини не се темелеле на Библијата и на
ранохристијанските мислители. Меѓутоа, најголемиот дел од нив
биле прогласени за непријатели на црквата и завршиле на клада.
Промената на општествените, економските и политичките односи
ќе биде наклонета во Саксонија во почетокот на XVI век, како што
ќе констатира авторот. Тоа ќе придонесе, германскиот монах и
професор по теологија Мартин Лутер, да започне процес што ќе
опстане, процесот на реформација. Тој, проучувајќи ја Библијата,
го востановил основниот принцип на реформацијата, а тоа е дека
луѓето се спасени поради Христовата жртва на крстот, која е при-
фатена според верата, а не преку дела (како што се: молитви, дава-
ње пари на црквата, почитување на папата), ниту пак нешто друго.
Понатаму тој сметал дека индулгенциите, воведени од црквата, не
можат да простуваат гревови, како и тоа дека верникот нема пот-

реба од други свештеници, освен од првосвештеникот Христос, со
што се напаѓа хиерархијата во црквата. Верувал само во две свети
тајни, основани од Исус Христос: причестата и крштевањето. Пре-
ведувајќи ја Библијата на германски јазик го развил принципот So-
la Scriptura – Само Писмото, што значи само Светото Писмо – Биб-
лијата е она што е извор на доктрините, а не традицијата на цр-
квата. Понатаму, во монографијата, авторот хронолошки ни го
презентира процесот на реформација и развојот на протестантиз-
мот во остатокот од Европа, како и во Америка. Интердисципли-
нарниот пристап е својствен за Јоновски, кој, како теолог и истори-
чар, на најразбирлив начин, во посебна глава, ги објаснува: баптиз-
мот, методизмот и конгрегационализмот, со што читателот добива
комплетна слика за евангелско-протестантската доктрина.
Следните глави се носечки глави во трудот, односно чет-
вртата, насловена како „Протестантизмот во Македонија до Бал-
канските војни“, во којашто, на почетокот, се дадени историските
состојби во Македонија до Балканските војни. Повеќедеценискиот
мит, којшто го гради Православната црква (дека го зачувала маке-
донскиот национален идентитет), кога ќе се погледнат фактите,
паѓа во вода. Имено, во критичниот момент на формирање на
идентитетот, Православната црква, единствено присутна како цр-
ква на новосоздадените соседни држави, работела за негово униш-
тување и замена со друг различен идентитет – грчки, бугарски или
српски. Додека, пак, македонската историографија, евангелско-
протестантското движење едноставно го класифицира како
„странска пропаганда“ не навлегувајќи во неговата духовна и ми-
сионерска работа, којашто е клучна. Тоа повеќе се третира како
политички отколку како верски, културен и образовен феномен,
како што ќе констатира авторот. Монографијата целосно ја побива
тезата за „странска пропаганда“ и на виделина исфрла една друга
вистина, која се базира на факти и на аргументи. Таа вистина веќе

не може да биде засенета од истрошени флоскули, затоа што, како
и во секоја наука, така и во историската, токму истражувањата ба-
зирани на факти го имаат последниот збор. А фактите ни говорат
дека евангелско-протестантските цркви во Македонија се форми-
раат како резултат на верувањето на евангелско-протестанските
верници во XIX век – дека тогаш светот се наоѓал во последните
времиња токму пред Второто Христово доаѓање. Според општо-
прифатеното учење во тоа време, пред да се случи Второто Христо-
во доаѓање, најнапред Евреите морале да го прифатат Исус Хрис-
тос за Месија. За таа цел во Америка бил формиран одбор за мисии
во странство. Целите на мисијата во странство биле дефинирани
како: „не помалку од морално возобновување на светот. Војните да
престанат, сите односи да бидат осветени. Секое село да има учи-
лиште и црква, секое семејство – Библија и утрински и вечерни мо-
литви.“ Најнапред мисиските напори биле концентрирани на пре-
обраќање на Евреите и на муслиманите. Опаѓањето на моќта на
Отоманската Империја им давало надеж дека процесот на преоб-
раќање сега ќе биде многу полесен. Овој процес требало да се слу-
чи преку реформирање на разните православни цркви, кои веќе се
наоѓале во Турција. Мисионерите, за православната црква, сметале
дека треба: да се возобнови, да се врати на Библијата, да се рефор-
мира од внатре преку вистински преобратени верници. При преоб-
раќање, на верниците им давале пасторска помош и не барале да
излезат од православната црква, туку напротив, да останат. Миси-
онерите во Македонија започнале да доаѓаат од протестантскиот
центар во Самоков. Првата црква била отворена во 1871 година во
Банско, а потоа мисиската работа продолжила и во другите гра-
дови, како што се: Битола, Скопје, Кукуш, Струмица, Драма, Радо-
виш, Кавадарци, Дојран, Благоевград, Прилеп и Петрич, како и во
повеќе села. Авторот детаљно ни го презентира развојот на цркви-
те во Македонија во XIX век. Богослужбите се одвивале на маке-
донски јазик и со тоа евангелско-протестантските цркви во Маке-

донија станале единствени во тој период во кои богослужба се вр-
шела на народен македонски јазик, што било многу важно не само
за верскиот, туку и за образовно-кулурниот живот на Македонци-
те. Јоновски ни презентира интересни податоци за конекциите ме-
ѓу македонското ослободително движење и евангелизацијата што
се одвивала во тој период, како што е киднапирањето на мисио-
нерката Мис Стон, потоа помалку познатиот факт дека Јане Сан-
дански завршил обука за протестантски пастор и половината од
неговата чета завршиле протестантска гимназија во Самоков и сл.
Во петтата глава „Протестантизмот во Македонија во рамки-
те на Југославија“, авторот прави осврт на црковното уредување во
Македонија од завршувањето на Првата светска војна до крајот на
80-тите години. Меѓувоениот период бил особено тежок за верни-
ците и за црквата. Забраните, заплашувањата, теророт што го до-
живувале од тогашните власти и државната црква станале секој-
дневие. Но и покрај сѐ, црквата и верниците опстанале и биле на-
јактивни во: Скопскиот, Струмичкиот и Битолскиот Регион. По
Втората светска војна, иако според законот сите верски заедници
биле признаени, се чувствувал притисокот од државната црква, но
и од самата држава. Забраната да се вршат верски обреди во при-
ватни домови бил силен удар за евангелско-протестантските цр-
кви, кои секогаш немале средства за изградба на црковни објекти.
Национализацијата на црковните имоти, следењето од тајните
служби и други видови притисоци и забрани биле дел од односот
на новите власти спрема евангелско-протестантските цркви. Пок-
рај перипетиите и турбуленциите со кои се соочувале црквите,
нивниот развој може да се следи во нагорна линија, особено во пе-
риодот по 1987 година, кој е обработен во последната шеста глава.
Јоновски со монографијата Историја на евангелско-протес-
тантските цркви во Македонија не само што обработува една сло-
жена тематика, која бара разбирање на историските процеси и на

теологијата, туку и ги прави пионерските чекори во ова, досега, то-
тално необработувано поле од историчарите. Со тоа монографија-
та станува неодминлива станица на патот на идните истражувања
поврзани со ова прашање од македонската историја. Истовремено,
она што е многу поважно за македонската историска наука е тоа
што конечно научно се докажува вистината за дејствувањето на
евангелско-протестантските цркви, односно тотално се разобличу-
ва искривената слика дека се странска политичка импутација во
македонското општество. Напротив, евангелско-протестантските
цркви биле и се нераскинлив дел од македонското национално
ткиво.
Марјан ИВАНОСКИ

Journal - of - History - Liii 2018

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Journal - of - History - Liii 2018

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ИСТОРИЈА

год. LIII, бр. 1

Верица ЈОСИМОВСКА и Зоран КНЕЖЕВИЌ

ЗА ЈАЗИЧНИТЕ ОДЛИКИ И ЗА ЛОКАЛИЗАЦИЈАТА НА

Во прилогов претставуваме две тврдини забележани од исто-

ни допушта поголема сигурност особено при лингвистичките тол-

станува збор за Македонија.5 Овој коментар всушност и се заснива

дека одбележаниот топоним Μουσεῖον се наоѓа во областа околу

покажуваат дека акрополата била обѕидана и дека уште извесен

морфолошка смисла е компликувана. Освен тоа, Шантрен укажува

(впрочем и самото име го докажува тоа), а посредно е и епиграф-

кија и Македонија, сместен во Драмскиот округ, денес преименуван

и во списокот на Прокопиј што се однесува на Македонија. Сепак,

ON LINGUISTIC FEATURES AND LOCALIZATION OF TWO

The contribution deals with the names of two fortresses from

УДК 342.28 : 94 (495.02) (049.2)

„СКЛАВИНИЈА“ КАЈ ТЕОФИЛАКТ СИМОКАТА

Во последните години се засили интересот за поимот Склави-

вано во неа бев вовлечен и јас, откако Андреас Гуциокостас ме

јално не ме интересираше, и да го дадам својот скромен придонес

Ако е придавка, местото и не претставува интерес за историча-

употребува придавки изведени од поимот Словени. Наместо тоа

лично богат наратив со информации за Словените, тој требало да

го употребува поимот за настани во 658 и во 689/690 г.12 Меѓутоа,

читателите на Историјата на Теофилакт Симоката, не се потпира

и затоа често се претпоставува дека поимот „Склавинија“ е созда-

имал потреба од Склавинија? Уште поважно: зошто би создал име

од честата употребата на Склавинија и на Бугарија во 9 и во 10 в. во византи-

веде пред самиот крај нов поим, би требало, во конкретниот нас-

против Аварите, што е сосема јасно, а ниту ги засегнал нив, така

разбира „земја на независни Словени“. Уште помалку тоа може да

ход како нарушување на мирот од страна на Ромеите, додека

Склавинија, со идеја за независност на Словените, се чини очиг-

преку Трансилванија, и така би се избегнало двојното поминување

при интерпретацијата на истиот текст на Теофилакт, не ја сфатил

против: „Словените“, „словенските родови“, „словенскиот етнос“,

Избегнување на монотонија и повторување

употребува само еден поим – варвари: против Мусокиј (11 пати) и

(Не)вклопеност на поимот во терминологијата на Теофилакт Си-

Целта на византискиот поход била τῆς Σκλαυηνίας πληθύος,

една од словенските области со нејзиното „мноштво“, како што

периодот од VI до VIII47, и воопшто, πλήθος/πληθύς е еден од нај-

Дали поимот постоел во оригиналот

Дополнителна светлина врз ова прашање може да фрли и

Четири од петте зачувани преписи на историјата на Теофи-

“SCLAVINIA” IN THEOPHYLACT SIMOKATTA’S HISTORY

In his article “Sklavenia” (“Σκλαυινια”) revisited”, Andreas

УДК 94 (450.82 : 497.7)

SICILIANI SULLE ROTTE DELLA MACEDONIA:

La storia delle relazioni tra la Sicilia sveva e la Macedonia è sig-

’avventura militare dei siciliani diretti in Macedonia, essendo coinvol-

raggiungere una notevole influenza nel Mediterraneo orientale, an-

leanza siculo-epirota conclusa in tutta fretta all’indomani della morte

do dominio balcanico.8 Si rinnova così un ambizioso progetto concepi-

verso il matrimonio con Anna, un’altra figlia di Michele II, secondo

Di fatto il re svevo non si recò personalmente in Macedonia, co-

A proposito dei preparativi di quest’impresa bisogna sottolinea-

gale con la cognata Maria Sphrantzaina all’ammiraglio svevo e ne ordinò, quin-

rono a scontri presso Ohrid e Kostyr. Pertanto, la flotta siciliana ebbe

SICILIANS ON THE ROUTES TO MACEDONIA: MANFRED

Political relations between Medieval Sicily and Macedonia are

УДК 94 : 373-057.87 (497.1) “1891“

ДИСЦИПЛИНАТА И СМЕСТУВАЊЕТО НА УЧЕНИЦИТЕ