216 . 2 cagadniepowtyki i tert lteratury proponowat kiedys naawaé wlasnym imieniem, 2 ktére bramis yNikt nic nie czyta; jesli czyta, nic nie rozumie; jesti rozumie, natychmiast ina", W tym radykalnie pesymistycenym stwierdzeniu jest nie tylko uogéinienie wlasne} sytuagji jako mysliciela, ktdry 2a pomocg Konwencji science fiction cheiat prze- Konaé innych do wtasnej sejentycznej Koncepeji $wiate, oparte) na filozofii przypadka, ale i doskonale streszezenie mechanizmu obezwiadniajacego perswa- zyjng intencje utwors we wszystkich ,naturalnych” (to znaczy pozbawionych instytuejonainego wsparcia) sytuacjach kulturowych. Praypadek Lema stanowi, |w moim przekonani, wyjgtkowo przekonywajacy argument, przemawiajacy za nieswoistoscia perswazji w literaturze, 2a tym, ze perswazyjna niemoc jest naturalnym, a nie wyjatkowym stanem literatury. Stan ten pozwala aktywizowae sig wielu rS2norodnym funkejom, pozwala utworom zaspokajaé wiele réznych ezytelniczych potrzed i oczekiwas, Niemoc perswazji w literaturze jest moca i bogactwem literatury. «9 Jedna minute, W: © n 2 ¢, Bifioteka XXP wien, Krakow 1986 5.84 Araby Stef ; Mrrotie’ > frown Let. 6 poek\ee Arantayerery Suktcn 189 EGZOTYKA, EGZOTYZM, EGZOTYCZNOSC PROBA ROZGRANICZENIA POJEC Go porozumienia ne tematte30, 60 jest, a co nie jest egzotycane, Klopoty 22- caynaj sig wraz 2 potrzebg pojgeiowego okresleniazjawiska, sformutowenia powszechnie akceptowalne) defini. Inuije w sozpoznawaniu egzoryki wspie~ fa Kontekstkulturowy,inelektw prdbie zrozumienia upora sig musi zklopot ling rozmaitoscig zjawisk. Keytyeyem raz rozbudzony pozbavia intulcjg pew- nosei orzekania, kade byé podejriwym wobec twierdzes nazbyt prostych, Egzotyka praestaje bye cayms oczywistym, staje sie problemen. Zrodlem wat pliwoéei moge byé, perdoksalni, prace poswigeone tem zjawisku eh lektura zdaje sig provadzié do wniosku, te egnotyka jest (byla) wszpdzie, 2e wszystko mote byé egzotyczne i ze egzotyka moze byé wszystkim!. Refleksja nad pojgciami egcotya, egconm, epcorycenose uwzgledni€ msi dotychezas rozpoznane warunk ich funkejonowania i resi w jake Bywaje one uposadone. Praedstawié je motna w 5 (EN do cyl 7 czym eho tie ke o ume yea rach rzeczywistosei; stan taki izi do wyodrebnienia odmian egzotyki. 2. Granice miedzy tym, c " saskrawym praykladem jest ksigaks A. Banacha O potrzebie agzongomu (Keak6w 1990) réba sporzadzenia sensownego slownika uzyé termina egcoyom nie Udslby sig w wypadk te kiki mawet wytawnemt lekspkogratowi 2 Niewaplinie bardzo poueajacabylaby analiza hast egcorpkaihasl pokrewnych w slowni- ‘each ogélnojenycanych, eneyklopediach i slownilach teeminéw literackich oraz 2 poszeregsinych Gaiedzin xt.218. Z zagadhnied pootyki i teoritleramry nawet odniesiona tylko do literatury, Ganacza rzeczy r6zne; Aigporozumienia wynikajg ze stosowania wylgcznie kryterium tematyeznego przy pomijaniu podstawowych wiaseiwosei strukturalnych di jerackiego, 6. To, co egzotyezne, przemawia jezykami réenych system6w semiotycznych, powinno te byé opisywane w jezyku tych systemow. 7, Pojecie egzotyki jest pojeciem relacyjnym: egzotyczne jest zawsze ,cos" dy samo 2 siebie. ‘pojecia pokrewne) jest pojeciem opozycyjnym, zaklada ienie wspélokreslajacego jego tre86 antonimu, ktéry bywa dobierany rozmai- ce, w zale2noSei od tego, co uznane zostalo za podstawowy wyznacznik ogz0- tycznosei, ‘Niniejsza praca wyrosla z przekonania o podytku pewnych rozgraniezef opartych na odmiennosei pozioméw zjawisk, bywa orzekana. Wydaje si jem, 2e wiele nieporozumied waalednienia jedynie cech 2jawiska i pomijania substratu, w ktérym cechy te \w Ktdrym to, co egzotyezne, sig realizuje. Wedlug proponowane} tt koncepeji egzotyka, egzotyzm i egzotyéznosé to tr2y przejawy tej samej tender ji kulturowe), r6tnigce sig ,materialnym” podiozem, w ktérym zostaja utrwalo- i na tle ktérego rozpoznane sq jako takie wlasnie’ Egzotyka, wstgpnie r2ecz ujmujac, jest obszarem raczywistosei odezuwanym jako 2decydowanie odmienny od terytorium kulturowo wlasnego, Jej substratem jest rzeczywistosé fizyczna, Egzotyzm jest kategorig literacka, sposobem trans- ponowania rzeczywistogci w Swiat pracdstawiony u rackiego. Substra- tem cgzotyzmu jest w ostatecznym wymiarze jezykowe tworzywo dzicla. Bgzo- tycanose jest kategoria psychologiczna oznaczajqca szezegdlne nacechowanie odbiora Swiata, jak réwnied, reeczywistosei praedstawionej utworéw literackich. Jej substratem sa dyspozycje, potrzeby psychiczne i wyobrazenia czlowieka. 1 Siera rzzczywistoSei, ktérq wskazujemy jako egzotyczna, nie ma tadnej ,struktury, 2adnego zbioru cech prze- iu, Niemoaliwe jest wiee sformulowa- nie definicji substancjalne} lokalizacji tego, co uznawane za egzotyke. Nie istniejg kraje egzotyczne w 5 ewna siedogodnosé mote wynikeé 2 obsagivania wszysthich rec terminéw praez jen orm praymiotnikowa ~ egzyecny: te] pracy 2naczy ona: “majay zwigaek z egzotyk, @520- tyemem bad egzoryeznoscia". Exzonyka,ogcotyom, egzonyemnosé.Prdba rozgvan ela poe 219 sensie geograficanym, tak jak istniejg kraje polame, podzwrotnikowe, tropikal- ne, Egzotyczny charakter danego terytorium orzekany jest na podstawie poréw- sania 2 terytorium tego, kto orzeka; jest to cecha przysiugujgca danemu obsza- iowi tylko W felaeji do geograficznego punktu-odniesienia. Egzotyka jest po mote byé réwnoczesnie ke danego obszaru mozna bylo- obserwatora o cechy odezuwane jako brakujace, a z jakichs powod6w pozadane. Rzeczywistosé obserwatora jest \w istocie Zrédlem sens6w narzucanych enklawie preestrzeni uznanej za egz0- tycang. Wediug obowigzujgcego w nim — w punkcie odniesienia ~ obrazu Swia- tyle pochodng odksycia =w omawianym tu najprost waloryzacji emocjonalnej i estetycznej. Niejako wbrew definicjom egzotyki, ig jako j0g68 cech wiaSciwych krajom 0 od- miennym klimaci ~ je} pojeciowe i obrazowe wypelnienie jest Ww jstocie zespolem cech dostrzezonych z powodu wyczulenia obserwatora na nie, choé jest to wyczulenie 2 pozadania”, a nie’ yz obycia”. To, co dostrze- zone, podlegs te? interpretacji, a nawet przeksziaiceniu wediug obrazu Swiata obserwatora. Ten wlaSnie mechanizm zdaje sie naj geograficznej lokalizacji obszaru egzot ei w poszczegélnych okresach kulturowych. Egzotyka danego okresu jest 2aw- jgco dobrae whudowana w eatoksztalt kultury. Mieczyslaw Wallis la te} koncepeji spostrzezei zy ono wprawdzie sj humaczyé kierunki i miejsce dobér charakteryzujacyeh ja Pod red. W, Doroszewskiego. T, 2, Warszawa 1960 s. 658. 5 Secesja, Warszawa 1974 s. 202.220 Z zapudniet poetyti atiry . ktéry odbieramy jako egzotycany, jest 2awsze le 2 rzeczywisiosci. Nie jest to zresztq jakié to wreez warunek kontaktu z nowg sferg jest dla nas niepoznawalne, W tym fragmencie Swi j tyle 2 nas samyt niedomég, skazenie sytuacji; j rreczywistose. To, co nowe w sposdb absolutn chyba 22 nowoSé te 2 czasem ,oswoimy", odnajdujgc w niej cos z naszexo aviasnego systemu pojeé, wyobrazes, odezué, dostrzegajge wspélnote sensu szokujacego odrebnoscig tego, co zewnetrane. Egzotyka j svoseia czy obcoseia wagledna, i w tej je] wlasciwosei tkwi zr6dto wszystkich innych waglednosei, ktére jg charakteryzuja Dia uniknigeia 2byt wielu réwnoczesnych uszezegdlowies dotychezasowe uwagi formutowane byly z myélq 0 najbardziej wyrazistej odmianie egzotyki, © eszotyce geograficzne). 0 Wi jednak 0 ei * ypatologicznych standw miany sq, ogélnie rzecz biorac, = jak sig preyimuje? — zawdzigczaja sw6j nacechowanie przestrzenne jest ich wlasnosci ‘egzotyki w innych niz zr62nicowanie geograficzno-kulturowe sferach rzeczywistosei wiade sig z kilkoma czynnikami. Pierwszym z nich, 0 wyraznie -mym w stosunku do samego zjawiska egzotycznosei charakterze, jest zanikanie obszaréw Swiata, ktre mogloby sig staé praedmiotem kontemplacji jako weielenie tego, co nowe, nieznane, fascynujgce. Ta czysto geograficzna “jednak interpretacje pog jindo- Swiata w jego podstawowych kszt jednoéci, ktéra kate patrzeé na nies tansu, Podobnemu wyeksponowaniy ca Mozna powiedzieé, 2¢ oficzy sig tam, g a wyeieczki organizowane ra podréty, gizie prestrzef nasycona jest infrastruktura premyste turystyeznego. Réinice w poziomie cywilizacyjnym miedzy poszczeg6Inymi 4 Np. F Bre, Por. E. K u é m a, Semilogia egcankl. W: Miefece wspdine, Pod red. Es Bal cerzana iS. Wystovch, Warszawa 1985 5, 303. TP ik Dwadeise ratury polskie. W: Wybérpiom Bryreznych, Oprac. A. Chrost- cayfki, Warseawa 1961 5.503, "Np. Kut ma, ju. 5.310 2S Tamte s. 305. Exzotyk, equaryn, egzptycanoié. Prba reserantecenia poleé 21 regionami, a nawet punktami globu prowadzié moga jednak do wiémej egzoty- jektérych miejse (osrodek lot6w kosmicznych na przylgdku Canaveral, wielkie porty lomicze, miasta-molechy). Zmianie ulega tu jednak zawsze pray- ig takze czasowa konota~ Ve pierwoinosé, a wige przeszlosé albo praynajmnie} z elementem technicznym kieruje uwage ku od jezwykloscig znajdujaca si wreszcie do ,wewngtrznyeh” przestrzeni eziowieka. Czynt nna te przemiany jest znamienne dla wspéiezesnosei skracanie dyst réwno wskutek ewolueji Srodk6w transport ‘umasowienia praekazu infor- macji. ,Zasadniezy stosunck czlowieka i Swiata, deter stosunkowo trwaly do naszych czas6w” ~ pisze A. Malraux, Liuhenem na obecny stan $wiata jako ,globalnej wiosk psychologi ww wigkszoéei d iu egzoiyki. Odbieranie Swiata w kategoriach egzotycznosci podlega Egzotyka ma byé ~ a cechy te sq obecne powoseig uniezwyklajace typo- nosé, Swiedoseig praeciwstawiajgca sig znuzeniu i zutyciu. Ale te pozqdane wlagciwos 4 taden fragment rzeczywistosci nie bed: dlugo byé waloryzowany jako egzotyczny. Poczatkowo nietypowy, przez upowszechnienie w Swiadomosci ogétu i przez powtarzalnosé wystepo- wania w tej same} funkeji czyms najzupeinie} typowym. Odbierany poczatkowo jako Swiezy - znuty podobieristwem przezyé i wyezerpaniem modliwosei zasko- ezenia nowoscig. Rozpoznawany pierwotnie jako wyjatkowy, bedzie sig stop- niowo stawal stereotypem przestaniajac " szeczywistose. tak dlugo, jal uzupelniania tego, co jest tym, co byé moze, i cheé konfromtowania tego, co ‘wiasne, z tym, co odmienne. Pozornie 2dawaé by sig mogio, 2e jest to wlasci- "© 0 waglednym charakterze exzoiy svlofciowgch” pleneréw dla ziemskie} czech2 sngudnie poet i ratury jaca te dziedzing ludzkich potrzeb i dziatari zmierzajgeych do ich Czyz podobnie ~ na preykiad ~ nauka nie jest ustawicznym poda- stale granicg migdzy poznanym i niepoznanym. To, sja ta jest tylko pozorem, wynika z tego, te dazenia nauki maja jest natury ilosciowei, Stad wiagnie ustawiczna wymiennosé obszaréw, w kt6ryeh wr zaspokaja potrzebe egzotycznosci, bowiem warunkiem egzotyki jest stata do- stepnosé obiektéw budzgeych okreslone emocje, a istotg tych emogji jest potrze- ba nowosei pewne filozofie zdecydowanie ograni- ta w Kategoriach egzotyki. Tak jest w 1 nie rozwéj; byt interpretowany jako tomicanego podziatu Swiata. Podobnie nie spr2yjaja wydzielaniu 2 rzeczywistoSci enklaw innorodnosei, géy2 r6znice swynikajgce z cech uznawanych za-nalezace do repertuaru egzotycznosei traktuja jako nieistotne. Takze postawa religijna wyklucza ten rodzaj podejscia do swia iterature, setuk, film — bez wzgledu na prackonania. Pamigé o tym, Ze potrzebie egzotyki nie odpowiada w materialne} sferze sreceywstose nc w sposdh Koniecany i jnoznaceny, te ima SEROUKR jest intengj (wraa ze wszystkim! kon: wencjami ), poawala trafie} anali- zowaé wszelkie jej przejawy. Migdzy innymi w literaturze. bujgc wykaz nalezatoby powieds zek migdzy wszystkimi wehodz: te egzotyka to to, co predstawione w reprezentowania egzotyki ,realnej” i wywolania w czytelniku wrazenia ¢gz0- tyeznosei Dia egzotyzmu watny jest porzadek funkejonalny, a ni pytanie o pierwowz6r tego, co w utworze przedstawione, jimetyczny, stad 0 wiele mnie} rych genetyczny 2 alony (geograficane tlo akeji, wiedza socjologicana o danym srodowisku, logci). Inspiraoja nie preesgdza jeszcze sposobu widzenia tego, co speinito role zaczynu mySlowego czy wyobrazeniowezo. © wyspach Polinezii mote bye realistycanym, powiesé 0 vwsp6tezesne} nam raeczywistosei moze byé egzotyczna w najbardzie} dostow- nym znaczeniu. Z utworéw J. Conrada kto wie, czy nie najberéziej exzotyczna Jest powiesé W oczack Zacho. rozsuwajac praed czytelnikiem obraz Srodowiska rosyjskich emig: wgent6w ochrany ~ obraz groznie fascynujaey ~ prayznaje sig, Ze jest sniezdolny do uto2samienia sig 2 Zadng 2 os6b tej opowiesci, w ktérej poglady na honor i habe tak sq dalekie od pojeé Swviata zachodnieg identyfikuje, i te, kt6ra budzi w nim trwotng fascynacje, jest wlasnie istotg kontaktu 2 egzotykg ~ jak, na przyklad, w reakeji na widok listu czytanego przez panne Haldin: ,Sam rodzaj pisma wydawat sig kabalistyczny, niepojety W eczach Zachodu, Pest, W. Tarowski. E6d# 1985 s. 178 ‘Tamae «83 Por. J. Pan.ase wie 2. Wyoncziki powieic eszoncane. W: Schce = histori eo 1939. Pod red. H. Kichner i Z, Zabiekego. Wroclaw 1972 s, 367, cgcotyeent) i Wactaw Slroszewki, W: O rwdrezate i méreach, Wyb. okonst i oprac. S. Sandler. Warszawa 1965 5, 183, yw, 5,503.‘on, podobnie jak |, wyrazem okres- cone, swego rodzaju ,gramaty! onego sposobu widzenia, gears rozstraygnigeie pozwala te2 uniknaé zagrozenia syrafnego W, 2 pozoru atrakcyjnych, koncepejach zakladajacych dwuskladnikowoéé Swiata praedstawionego (elementy egzotyezne i swojskie)". Colem tych zabiegsw jest wywotanie dre ys nieznanym, przy czym owe nieznane ~ inaczej niz w fantastyce ~ wylamuje sie ‘ram potocznego rozeznani ww niczym jej sig nie przeciwstawia, jest jej czescia. Jest t0 j vdnik odkrycia naukowego czy geograficznego; Kontakt z tym, co egzotyczne, odkrywa dla Swiadomosei nowe obszary zjawisk. Jak wszystko, co literackie, tak i ten spo- s6b widzenia Swiata jest w istocie wywolywaniem iluzji, przy czym idealem jest doprowadzenie do tego, by w Swiadomosci czytelnika nastapito, przynaj- mnie} na czas trwania lektury, zatarcie granicy migdzy tym, co praedstawione, tem realnym. A osigg to jué sprawa techniki literackiej ~ sfera iyki. Ta zaS podlega réznego rodzaju konwencjom, ksztattuje sig ~ w Kon- lagi literackiej ~ w,procesie réwnowazenia konwen "Tak rozumianego egzotyzmu nic da sig pogodzié z funkeja poznaweza. Jest on zaproszeniem do fascynaeji nowoécig, odrebnoscig tego, co preedstawione wymaga ~ poruszajacej okreslone dyspozycje psychiczne — wige skupieniem sig na ,ksztaltach”, a nic na . cekspresywnych, a nie na strukturze i funkejonowaniu opisywanego, cic akcentowaniem przezywanis, zauroczenia bujnoscia, odmiennoscia nowego, pobudzenia wyobraéni, pewnej ekscytacii, w kt6rej podziw nic jest jednak za- pelnie wolny od grozy, jakg budai wszystko, co nieznane. To, co przedstawione, musi wige byé zawsze do pewnego stopnia niedookreslone, by do kotica nie még! oswoié przedmi dziwa, by jego oezekiwania zawsze byly nacechowane niepewnoscia. "por. G a2 da, jw. 8. 366-367 ' Bgzoxyer ograsiczam tu Swiadomie do sfery tego, co w dzele preedstawione, © pomijam inne sytuace, np. egroryeznogé utara jako urweru wlan w Kontecie inne) kultry Egconl, eacona, egzorycanoit, Probe roeeranicen punktu ogladu rzeczywis techniki Kompozycyjne i narracyjne), w. Dlatego spér 0 na niekorzysé egzotyzmu — mimo szewskiego™ i mimo czestego charakter powiesei Defocgo ‘obrony egzotycznosci Robins sig te) powieset Preekonywajgco oddziela} egzoty2m od poznania A. Golubiew w refleksji nad sposobami ujmowania preeszlosci w powiesci historycznef: Historia jest egeotycena, jit dsrargamy w sie] yiko 19, co amine, a wiee fodrpbne, nie beds 2a8 egzotycana, edy potrafimy ,zrozumice” jak role ove foargbnotespeliag wobec tego, co jest w nas iezmienne lub zmienia sg bardzo 9 faze -gOInych temat6w ~ tylko faza, co Jest jeszeze jednym argumentem za niemoznoscia odnoszenia egzolyzmu wprost do Swiata realnego. Temat jako ujecie jakiegos aspektu tresciowego rzeczywi- stosci, kt6ra stala sig przedmiotem zainteresowanis literatury, moze byé opra- sotyamu na spos6b fant i Tylko Syebrne only. W: te 0 2 €. Swiadéowis preemian. Krak6w 1974 8, 30. 2 ws. 20.226 Z zagadnios pooh uy preedzajaca powiesé gotycka, a wigc odmiang literatury fantastycznej. Podobna (sfery rzeceywis- wydata mit jeratura nadal rego dzikusa, funkejonujacy juz poza sfera literackosct, chot stutyla jego upowszechnieniu™. oe 1. To, co do- 0 opracowania te wykorz 0 odnosi sig do caloseiowej zasady Konstrukeyjnej, tymezasem elementy €gz0- tyemu wystepuje w réznych usworach réznorako sfunkejonalizowane jako rezul- rezyjecia rozwigzat cagstkowych potrzebnych do osi ia wlagciwego costium egzotycany, najezescie} ja jako substruktury \wenejonalizowanej formic literackiej dla jest w powiesciach sensacyjnych, ktérych akeja, sprowadzalna do dobrae zna- nych stereotyp6w, rozgrywa sig w niezwyklych miejscach badé srodowiskach. Wreszeie egzotyzin mote funkejonowaé jako znak w strukturze semiotyczne) ‘Stosunkowo czesto pelni wtedy role elementu charakteryzujacego postac, ry Zech wlveran- ie swoich rozwazah feta, Szczecin 1980. Jest ed znamienne, 26 W pe ° of Bacharr zestepuje termin egzoryan pojciem mit. Por. J Bite h6 12-0 polshim gzotyenie romantyonym. W: Problemy polskiege romantyam, Pod ri M. 2enigrotzkiej 1 Z. Lewingwny. Wroclaw 1974 s, 270-271 % Por. Bach 6 12 jw. 8. 302-308. Dynamizacig rozuniem jako aspekt Kompozycit urwont literackiego (bok celowose! | rmotywac Egconka, egzoryem.egzotyeznosé Priba roceraniccena pojeé 21 jak w Pani Bovary G. Flauberta, na preyklad w scenie rozmyslai Emy 0 sprzy= jajacych warunkach miodowych miesigcy: ‘Zeby mée sig nacies2yé ich slodyeza tzzba bylo zapewne wyjechaé do tych Kain 1 déwigeenie bremigeych nazwach, gale di po slubie pelne sq rozkoszne)bez- ‘exynnoiei. W pocztowe) Karecie o biekimych jedwabnych firankach wspinsé sie ce jest owocem pewnych rain | jak Ievitna® gdzie indie ‘Tego rodzaju wykorzystanie egzotyzmu odwoluje sig do stereotyp6w egzoty- ki stanowigeych w kagdej epoce skladniki wspéinego dla danej spolecznosei obrazu Siata. Ki stosunku dzieta do rzeczywistosci, a wige tego, co konstruowane w utworze dla wywolania iluzji egzotycznogei do tego, co w danym momencie uznawane za egzotycane w Swiecie, sytuacja odbioru dolgeza problematyke wiasna, réwnie chronicznego 2rSénicowania odczytai poszezegélnych dziel, wowego dla literatury faktu wspétistnienia utwordw nalezgcych do réanych epok, 2 rozumienia egzotyeznosci utworu, jakie byly giéwne raeczywistosci i jakie cele a takée jak literatura Raecz jednak w tym, 2e zwykli czytelnicy ja utwordw tak, jak ich badacze. Egzotyzm utworu nie jest w odbio- Inoznacanym. Poszczegdlne teksty raczej ,bywaje” egzotyczne 2 mnicjsza lub wigksza czgstotliwoscia, a dzieje sig tak bez wzgledu na obiektyway — 2 punktu widzenia historyka literatury — egzotyzm prezen- ™ Prac, A, Mics Warszawa 1976 5. 69-70.228 2. sagan poe i teri liertury sytuacja, analogiczna do jarza potrzebe wyodreb- nienia kategorii nazywajacej te wlasciwosé odbiory, dzeniem Swiadomosci czytelnika danego dziela w kontakt z egzotykg. Wiasci- wosé odbioru, a nie dziela samego. Wykorzystaé tu motna 9, Jezeli egzotyzm jest zjawiskiem teksto- 10 rezultat lektury przebiegajgcej w nastawieniu na poszukiwanie i kon- remplacig odmiennosci nazwaé mozna egzotycznoscia, Jest to Kategoria pozatek- stowa, wlasei jemu samemu. Egzotycznoéé jest wige jakos w procesie odbioru w wyni- wart czytelnika i wlaseiwosei tresciowo-strukturalnych wypadku tkstu fantasti pozbawioneg i oabiorey, je80 prayzwyezsen do pordwnyia- fatem empiryeznym czytelnika® 1ego jak edyby poszerzenie o sferg, ktérej ,empirycznos je jestesmy w stanie jej zweryfikowaé. W podteksci traktujemy jako egzotyczne, zalozona jest realnosé jego istnienia. ten typ arealnosei", 2 ktérym mamy do czynienia w fantastyee, szczegélnic w je) wspdiezesne} odmianie ~ science fiction, a wige nie co$, co mogtibysmy nazwaé realnoscia probabilistyczna. Ej isi \ezas. Dlatego eg70- jako pochodng nietozsamosci kontekst6w tekst, i tego, kiGry warunkuje reakeje ‘Warunkiem odbiora w kategoriach egzotycznosci jest brah °% Fantastyke, aopa, science felon. Warseawa 1980 szeveg. 8. 184, > Tame s. 185. Exzotye, egcotym, egeotyeanose. Proba rozgraniczenia pojeé 29 dzy czytelnika na temat tej sfery rzeczywistosci, kt6ra stanowi najblizszy realny odpowiednik tego, co preedstawione w utworze. Wiedza czytelnika powoduje zastapienie postawy zdziwienia postawa weryfikacji, a w tej sytuacji ezynnikiem zaklécajgcym odbiér moze byé wykrycie obiek blahych rozbieznosci migdzy literackg kreacjg i jej realnym pierwowzorem. W ten sposcb pot ktérej akeja rozgrywa sig w srodowisku genetyk6w pracujgcych nad mot Sei ingerencji w mechanizmy dziedzicznosci, napisana w konwen reportazowej praez autora anajgcego sig na tej problematyce, przez laikow bbedzie odbierana jako grofna egzotyka z pogranicza fantazji, przez specjalistow jziwa lub falszywa rel walnie 2 egzatyzmem nie majg nic wspélnegt Jogci, nawet stosunkowo niedawnej. I tak dla mlodszych pokoles egzotyeznoscig nacechowany bedzie odbi6r utworsw o problematyce 2ydowskie}. Wobec prawie ‘zupeinego zaniku kultury 2ydowskiej w formie zywej brak bedzie tym utworom by im znaczy¢ ,tealistycznie”. Dotyczy to nie tyle ce}, a wige zewngtrenej, ile ksighek wspélczesnych, na |. Stryjkowskiego. Ta powiesé, pisana bynajmnic} nie 2 tendencjg ewokowania egzotyzmu", odbierana bedzie dzis przez pokol nia nie znajace choéby Polski migdzywojennej jako obraz odrebnego swiata sytuujgcego sig w Swiadomosei bardzo daleko od dostepnych wspétezesnie dogwiadczen kulturowych. kwestic sg akt yypisana nie tyle temu, co przedstawione, jodng anachronizacji myslenia o danych problemach badé nawet jeayka. Mote byé te tak, Ze utwory owe, genetycznie nie majgce go z egzotyzmem, odbierane dzié bedg jako egzotyczna faza ujecia pewnych tematéw. W stosunku do tego rodzaju sytuacji nalezatoby przeprowadzié szcze~ gétowg analizg egzotyzacji samego daieta — dotad bowiem egzotyzm rozumiany byt jako cecha tego, co przedstawione. Jest 10 sytuacja w jakis spos6b podobaa ~ pray zachowaniu pamigci o nieusuwalnych konsekwenc} ‘Ww muzeum europejskim wyiworéw materialnych kulturowo Indéw. por, Zamiastpostowia, W: ¢¢'n 2 e. Juda Matabi. Pozat 1986 s.icenych, teoretycznie preewidywalnych mod sie, nie jest to sytuacja powszechna. Lit ees wige odkrywanie w tym, co inne, praynajmniej pi , tondw wspétbrzmigeych 2 wyobrazeniami i pojeciar czytelnika i jego czas6w. Takiej adaptacji podlega jednak tylko to, co inn to, co zdecydowanie nie moze juz raczej liezyé na tka szanse. Jest ciwoscig sratury bez wagledu na rGanice czasu, jezyka tycznych, 2e ustawicznie podejmuje te same zasadniczo tematy, skonfrontowanych 2 2yciem, Uzasadnieniem tej teresowari jest powtarzalnosé ludzkiej 4 rych kazde zmuszone jest rozwigzywaé te same sprawy w odniesieniu do je ‘abiorowosei. Taka postawa jest 2 gruntu obca odczuwaniu egzotyki | Otwiera sig tu odrebna driedzina spraw, rodzi ‘wyratania przez nie Swiata w kategoriach sposobsw wywolywania w odbiorcach wrazenia egzotycznosei™. tury jest tu najbardaie} zlozona, sytuacja muzyki ze wzgledu na semantycznos¢ jej eworzy iprostsza, choé i ‘odmian egzotyzmu. Sztuki plastyczne zajmujg pod tym Srednig, gdyz materialnosei tworzywa towarzysza tu Komplikacje wynikajace 2 ikonicenosei przedstawies. Szczegdina sytuaca wystepuje w filmic, w kt6rym wymogowi materialnosci tego, co filmowane™, ‘wosei techniczne w kreowaniu obrazu. 20% Pr Jom. Literatura jest ustawieznie podejmowang praca skierowang przeciwko ® por. uwagi Kuémy (jw. & 311) © nigjednakowe) intnsywnotel egzotyamu w rbinych sztwkach. Zang otudnych w tej chil do praewidzeniekonsekwencjach zapowiadaj elektroniczne techniki porvalajce tworzyé obrex bez meterisinege podloza, droga nie Fotografowaniapreedmio- ‘5, leer ich eleeonicane| sy: ecm etcatym, egeotyconaté. Pru voxgvaniceenia pojeé 21 ww odbiorze egzotycznosci, intensywnose i jakos¢ jej odezuwania sq uwarunko- Jezyka. KomunikowalnoS¢ tego, co odbierane jako egzotycz- rwykle interesujacy problem; narzuca sig tu koniecznosé ale i wane sprawnos to asobny, ni fikowanin dotychezasowych syd6w na temat egzotyki transgres bardziej tradyeyjne odmiany egzotyki nie sq wystarczajaco pod tym w: opracowane. v To, co egzotyezne, ma w istocie trzy oblicza, trzy postacie ~ zaleznie od potiomu rzecaywistosei bedacego przedmiotem obserwacji. Rzeczywistoséw je Swiadomosciowym ujgciu 1 zwaloryzowania, dzieio je, Konkretyzacja na poziomie przedstawies, i na po1 teneje utworn wyrazenia egzotyki Swiata macierzysty kontekst kulturowy. Z tym kontekstem.whasnie egzotyki jako skutku wlaseiwego danej epace waloryzowania Swiata. Egzotyzm utwor literackiego moze byé w petni odezytany, zrozumiany i oceniony dopie- ro w 2wigzku z genetycanie wlasciwymi wzorcami egzotyki, w ktérych utrwalo- ne zostaly, Swiadomie i podswiadomic, potrzeby i dazenia epoki, wasciwy jej sposéb rozumienia swiata, Egzotycznosé danego dzieta, czyli szczegéiny spossb Jjego konkretyzowania, dostepna jest w Swiadectwach odbioru™. Te preekazy 6 Iekturach charakteryzuje zaréwno sam utwér (Swiadeza o modliwych jego w miarg pelng i ujawnia zlozonosé zwigzku danego dziela z eazotyka. Pojgcie Swiadectw odbior presimujez8: M.G fo w i 4 ki. Swiadecna tse abiors. Ws ten te, Sle adbiona. Krakow 1977