2

శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

ఉద్దేశము
మూడవ ముద్రణ
ఆదికావయము శ్రీమత్ రామాయణమున వాల్మీకి మహరషి రాముని బహు నామముల కీరత ంష చెను.
అందులో మొదటి నామము "రాముడు" (సుమారు2626 సారుు). దానితరువాత ఎకకువ వాడిన
నామము " రాఘవ"(సుమారు1217 సారుు). రామ నామము తారక మంతరమయితే రాఘవ
అనునది రాముని కకల్మనత-ఉతత మకకలమున పుటటుట- సూచంచును. రఘుసంబంధ్ నామము
వాడుటలోనే ఆ రఘుకకల ప్ారశసత యము నిరూపితము. అందుచే కాబో లక మహాకవి కాళిదాసు
రఘువంశమును తన పరథమ (పరముఖ) గ్ీంథ అంశముగా ఎనుుకొనను. సంసుృత అధ్యయమున
పేరు ప్ ందిన పంచకావయములలో "రఘువంశము" ఆది-మొదటి ప్ాఠము.

మా తండిరగారు శ్రీ. ఆలమూరు వంకటాచలము గారషచే 1981 లో తిరుమల తిరుపతి దేవసాానం వారష
ఆరషాకసహాయంతో, రండు భాగ్ములకగ్, పరథమ ముదరణ సంతరషంచుకకనుది. మా బాంధ్వులక శ్రీ.
కాళూరష హనుమంతరావు గారు ఈ కావాయనిు పునఃపరషష్ురషంచ, పరఖాయత మల్లు నాథసూరష వాయఖయ
ననుసరషంచ లఘువాయఖయను రచంచగా, పరముఖ చతరకారులక శ్రీ బాపు గారు ముఖచతరముతో మా
అనుగారు శ్రీ. ఆలమూరు వంకట రమణమూరషత 1993లో రండవ ముదరణను చేసిరష.

ప్ాఠక గ్ీహణశకిత తకకువగ్ుచుండ, లఘువాయఖయ ఉనునూ, ఈ గ్ీంధ్మును చదివి అరాముచేసికొని

అసాాదించగ్ల వారు అరుదవుచుండుట గ్ుఱంచ మారండవ అనుగారు శ్రీ. ఆలమూరు సీతారామ
మూరషతగారు పలక సారుు పరసా ావించ మనసాాపము ప్ ందుచుండిరష. వారష అనంతరమైనను, వారష
అభిప్ారయము అధారముగా ఈ మూడవ పరతిని అరాములతో పరచురషంచ సాహసించుచునాుము. ఈ
విష్యము శ్రీ కాళూరష హనుమంతరావు గారషతో పరసత ావించగా వారు ఆశ్రరాదించ ప్ర ర తసహంచరష.

10 వతరగ్తి చదువుచును/చదివిన విదాయరషా/ప్ాఠకకని అవగాహనకక అందుబాటటలో ఉండి,

వాని అందు ఆసకిత కల్లగషంచ పరయోజనముగా వలకవరషంచ పరయతుము చేసితిమి.
 3
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అవసరము బటిు పదయ అనాయము పరకారము, పూరషత సమాస విభజనతో అరాములక
వారసితిమి. దాదాపు అనిుపదాలను విభజంచ అరాములక వారసి ప్ాఠకకలకక అ మళుకకవ
అలవడ చేయ పరయతిుంచతిమి. ఆఖరష సరగ లలోవారష అభాయసమునకై తావు యిచి కొంత
సాయముగా అరాముచేసికొనుటకక అనాయించు కొనుటకక పరయతుఅవకాశము ఇచితిమి.
ప్ాఠకకలకక గ్ీంథ పఠనలోని రుచని చూపించ, వారు ఇతర గ్ీంథములకూడ చదివే
పరయతిుంచ ప్ర ర తసహంప మా పరయతుము.

వంశానుగ్ుణముగా సాహతయములో అభిరుచ ఉనునూ, మేము పండితపుతరరలమని మాకకతెలకసు.

మా తరమువారష అదృష్ు ముకొదిి , సంసుృతము -రఘువంశము అనగా గ్ురతతచేిది, చెవిలో మ్రోగేవి
ఆకాశవాణి సంసుృత ప్ాఠములక. వాక్ భూష్ణులక శ్రీ. కేశవపంతరల నరసింహశాసిత (ి విదాాన్,
శిరోమణి, ఆకాశవాణి సంసుృత పరషచయకారయకరత ) గారు రచంచన గతపప పుసత కము:"మహాకవి
కాళిదాస కృత రఘువంశము-తెలకగ్ు లఘువాయఖాయ సహతము" మాకక ఏడుగ్డ. దానిని మాకక
అవగ్త మైనంత వరకూ ఊతగా పెటు టకొని మా తండిరగారష తెలకగ్ుచేతకక అరాములక వారయ
పరయతిుంచతిమి. వారషకి మేము సదా కృతజ్ఞులము

మా బాంధ్వులక, పరసిదధ వేంకటప్ారాతీశకవులలోని శ్రీ. వోలేటి ప్ారాతీశము గారష మనవడు,

తాతగారు ప్ారరంభించగా తండిర పూరషతచేసిన శ్రీమదారమాయణమును పరషష్ురషంచ, పరకటించన శ్రీ. వోలేటి
ప్ారాతీశముగారష పరషష్ురణకక, సహాయ సహకారములకక, పరషచయ వాకకులకక ధ్నుయలము. మా
నానుగారష రచనా పరసా ానమున అతి దగ్గ రగా ఉండిన మా మేవమామగారు శ్రీ. మండప్ాక జోగషరాజ్ఞ
గారు మమీల్లు ప్ర ర తసహంచ "ఆతీీయతా వాకకు" పరసాదించ ఆశ్రరాదించరష

అరాములక వారయుటకంటే కిుష్ుమైనది అనరాములక లేకకండా చూచుట. పలకమారులక పరతరలను దిది

సహకరషంచన నాభారయ(మా వదిన) శ్రీమతి ఆలమూరు జానకికి ధ్నయవాదములక.

మొదటిముదరణకక ప్ర ర తసహంచన తిరుమల తిరుపతి దే వసాతనము వారషకి మరల మాతరపున

ధ్నయవాదములక. రండవ పరతికి సుందర చతరమును అందించన బాపు గారష మరతకుసారష
 4
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ధ్నయవాదములక చెపుతూ దానినే వారష ఆశ్రరాచనముగా ముఖచతరమును చేసితిమి. మొదటి రండు
పరతరల అందును పరషచయ పరసత ావనలను, వారషకి ధ్నయవాదములక సమరషపసూ
త వారష
అశ్రరాచనములకగా పునః పరచురుసుతనాుము.

కాలాను గ్ుణముగా e-book గా పరచురషసత ునాుము. సహృదయ ప్ాఠకకలకక ఉచతముగా వేరు వేరు
సంసా ల దాారా లభయము చేయుచునాుము. సాహతయ పరచారములో మంచ సేవ చేసత ును అటటవంటి
సంసా ల వారందరకక మా ధ్నయవాదములక.
విధేయులక
గ్ీంథకరత మూడవ కకమారుడు: ఆలమూరు వీర రాజ్ఞ,
(9666378002, veerarajua@gmail.com)
గ్ీంథకరత మూడవ కకమారత : ఆలమూరు ఉమాదేవి.
(9052898646, umalaxman@gmail.com)
 5
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

గ్ీంథకరత మా తండిరగారు: శ్రీ ఆలమూరు వంకటాచలము గారు(1907-1992),

మా తల్లు గారు: శ్రీమతి. జోగ్ులమీ(1917-1982)
గ్ీంథకరత తండిర: శ్రీ. ఆలమూరు వంకట రమణ మూరషత (1875 1969)
గ్ీంథకరత తల్లు ‘: శ్రీమతి.ఆలమూరు సీతా దేవి (1885-1929)

మనవి
ఏడుకొండల మీద ఏడేడు జగ్ముల/తోడునీడెై యును ఏడుగ్డకక,
కూటిపేదక కాదు కోటీశారునకైన/ఆరాధ్ుయడెైన సరాాధికకనకక,
పలకకకల కందక, పిల్లచన నోయని/పలకకక, నిరభరదయావిలసితరనకక,
ముడుపులతో నితయమును భకత కోటిని/రావించుకొను మేటి దెైవమునకక,
సృష్ిుహేతరవునకక, వీతహేతరవునకక/నిశియాతీతరీతికి, నిరవధిక మ
హా విభూతికి, తిరువేంకటాదిరపతికి/అవితసంశిీతతతికి సమరషపతముగ్,
 6
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

ఆంధ్రకవి బరహీ యిైన తికున భిక్ష/భారతామృతరసాసాాదనంబు,

పరఖాయత కవిసారాభౌముడు శ్రీ నాథు/ప్రరఢకావయంబుల పరషచయంబు,
అలఘు కళాపూరుు డల సూరనారుయని/భవయ పరబంధ్పరభావ గ్రషమ,
ఇతర పురాతనాదయతన మహాకవి/కమనీయ రచనావగాహనంబు,
కారణములక, సముదబ ోధ్కములక, గాగ్/సంభవించన, సాహతీశకితకొలది,
అనువదించతి, నేరషిన టాుంధ్రబాష్/కాళిదాసుని, రఘువంశకావయ మిటట
ు

కాళిదాసీయమును అనువదించుటకక అలపఙ్ఞు డనైన నా కధికారము చాలదు. అయిననూ, ఆ

మహాకృతిమీది ఆదరభావము, నా అసమరాతను పరషగ్ణింపనీయలేదు. సహృదయులను నా
సాహసమును క్షమింప వేడికొనుచునాును. ఇందు, నా భకితయిే ముఖయము. నాశకితకాదు. నా రచనలో
కాాచతుముగ్ గోచరషంచు గ్ుణములక కాళిదాసర పఙ్ు ములనియు, బహుళముగా గ్నబడు
లోపములకక హేతరవు నాశకితలోపమనియు, నా యనువాదమును బటిుయిే మూలకావయము యొకు
ప్ారశసత యమును అంచనా వేయరాదనియు, నా మనవి.

నాగ్ీంథములో కొంతభాగ్మును సవిమరశకముగా పరషశ్రల్లంచన రసఙ్ఞు లక విజయనగ్ర మహారాజావారష

వారష కళాశాలలో ఆంధబర పనాయసకకలక, శ్రీమాన్ వేంకటారుయల వారషకి, నేను కోరషనదే తడవుగ్, నా
రచనను చదివి, తమ అభిప్ారయములను దయచేసిన(1) మదు
గ రుతరలకయలక మానుయలక ఆచారయ
గ్ంటి జోగషసర మయాజ్ఞలక గారషకి,(2) నాసాహతీవాయసంగ్మునకక సమునేీష్కకలక, సరసులక ఆచారయ
కాకరు వేంకట రామ నరసింహముగారషకి, (3) లబి పరతిష్ర
ు ల ైన లబి వరుులక, సరజనయమూరుతలక, ఆచారయ
దివాకరు వేంకటావధాను గారషకిని నా కృతఙ్ు తాభివందనములక. నా గ్ీంథముదరణకక ఉదార
ధ్నసహాయము చేసిన శ్రీ తిరుమల తిరుపతి దేవసాతన నిరాాహకకలకక నా కృతఙ్ు తలక.
ప్ాఠకలోకము నాయిా పరయతుమును ఆమ్రదించనచో నా పరషశీమ సఫలము కాగ్లదు.
అసుత.
విజయవాడ
30-12-1981 ఆలమూరు వెంకటాచలము
 7
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

తొలిపలుకు- ద్వితీయ ముద్రణము

మా తండిరగారు శ్రీ ఆలమూరు వంకటాచలము గారు 1907 సంవతసరంలో, పరసత ుత విశాఖపటు ణం
జలాు, కోడూరు గాీమంలో జనిీంచారు. తండిర శ్రీ వంకటరమణమూరషత, తల్లు శ్రీమతి సీతమీ. చదివినది
విజయనగ్రంలోని మహారాజా కళాశాలలో రసాయనిక శాసత ంి లో గాీడుయయిేట్ కోరుస అయిననూ,
చనుతనం నుంచీ సాహతయం పటు ఎకకువైన మకకువను పరదరషశంచారు. సూులకఫీజ్ఞ కటు మని
యిచిన డబుోతో మనుచరషతరము, వసుచరషతరము అను గ్ీంథాలను కొనుకొుని పెదిలను
ఆశిరయపఱచన సాహతయ పిరయతాము, వారష బాలయమునకక సంబంధించన ఒకానొక తీపిగ్ురుత.

జీవన భృతికై ఆంధారయూనివరషసటీలో హాసు లక మానేజరు పదవిని నిరాహంచన మూడుపదుల

కాలంలోనూ వారు తెలకగ్ు శాఖలోని అధాయపకకలతోనూ, గ్ీంధాలయయం ప్ాలకవరగ ంతోనూ
సనిుహతమైన సంబంధాల నేరపరచుకొని తమ సాహతయవయవసాయానిు నిరాయహతంగా
కొనసాగషంచుకకనాురు. అనంతరము "తెలకగ్ు అకాడమి" అనే సంసా లో అసిసు ంె టట కంపెైలర్ గా
పనిచేస"ి విఙ్ఞునసరాసాము" కొనిు సంపుటములక వలకవరషంచడంలో కృష్ిచేసారు.

తనకక వచిన కావాయలను నిరంతరంగా చదువుకోవడం, తమస ంత రచనను నిరాడంబరంగా

కొనసాగషంచుకోవడం, అతిమితవచోనియతి, నాతిసాహతేయతరవిష్య పరసంగ్ము పరధాన లక్షణము
లకగా, సువిహత సాహతీసంపనుమయిన జీవితం గ్డపిన ధ్నుయలక. ఈ ఆంధ్రరఘువంశం రచన
1950 లలో ప్ారరంభించబడి వుండునని మా అంచనా. 1981 లో తిరుమల తిరుపతి దేవసాానం వారష
ఆరషాకసహాయంతో, రండు భాగ్ములకగ్, పరథమ ముదరణమును సంతరషంచుకకనుది. 1992 లో
సాహతీవిమరశకకలకగా సడిసను శ్రీ కాళూరష హనుమంతరావు గారు ఈ కావాయనిు క్షుణు ంగా
పరషశ్రల్లంచ, గ్ుణాభోగ్మునకక చతకిుయునూ, ఆరజవసంపనుమైన సాహతీపిరయతాంతో కాాచతుంగా
దొ రు న
ష దబ షాలను మా తండిరగారష దృష్ిుకి తెచి, వానిని పరషహరషంచ కావయమును దబ ష్ఙ్ు పరసనుం
చేయమని ప్ర ర ోతసహంచారు. ఆ పూనికలో పరథమ సరగ మును మాతరము సంసురషంచ, మా తండిరగారు
తే. 6-11-1992 ది న దివంగ్తరల ైనారు. అనంతరము శ్రీ హనుమంతరావుగారు మిగషల్లన గ్ీంథము
 8
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
నంతటిని సంసురషంచ, వారష సాహతయపిరయతాానిు వలారషి, మముీలను దిాతీయ ముదరణకక
పరభోధించారు.

సముచతమైన వారష సంసురణములో, ఈకిీంది పదయములక శ్రీ హనుమంతరావుగారష స ంత రచనలక

2వ సరగ లో పదయములక:25,84; 3వ సరగ లో పదయము:42; 5వ సరగ లో పదయములక:1,33;
6వ సరగ లో పదయము:46; 7వ సరగ లో పదయము:43; 8 వ సరగ లో పదయము: 21; 9 వ
సరగ లోపదయము:16; 10 వ సరగ లో పదయము:29; 14వ సరగ లో పదయము: 5, 59; 15వసరగ లో
పదయములక:41,46,71; 16వ సరగ లో 19,20,40,58; 19 వ సరగ లో పదయము: 6 మొతత ము 20
పదయములక. సాహతీపిరయుల ఉపయోగారాము పరఖాయత మల్లు నాథసూరష వాయఖయ
ననుసరషంచ లఘువాయఖయను కూడ వారు రచంచనారు. వారషకి మేము సరాాతీనాకృతఙ్ఞు లము.
పరముఖ చతరకారులక శ్రీ బాపూ గారు మాఅభయరానను మనిుంచ, ముఖచతర పరదానం చేసి, తమ
సహృదయతను పరదరషశంచారు. వారషకి మా నమ్రవాకములక. మాతండిరగారష సాహతీవాయసంగ్పూరు
జీవితమునకక పవితర మధ్ురసుృతిగా, ఈ దిాతీయ ముదరణమును కల్లపంచ, ఒక కొంత పితౄణ
విముకిత సాధించాలని మా ఆకాంక్ష. విఙ్ఞు లక ఈ కృతి ఆసాాదింతరరుగాక!. దెైవమనుగ్ీహంచు గావుత.
గ్ీంథకరత జేయష్ు పుతరరడు
గ్ీంథకరత పరథమ వరధంతి ఆలమూరు వెంకట రమణమూర్తి
శ్రీముఖ కారీతకశుదధ ఏకాదశి 20-20-50 అభిరామ్ నివాస్
24.11.1993 విజయగ్రము. 531202
 9
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
K. HANUMANTHA RAO. M.Pharm, Ph.D.
Retired Professor, College of Teechnology Osmainia University Hyderabad.

హృద్యసెంవాద్ెం
"ఆంధ్రభాషావిశేష్ంబున నశేష్మనీష్ిహృదయంగ్మంబుగా, శబి ం బనుసరషంచయు నభిప్ారయంబు
గ్ుఱంచయు, భావం బుపలక్ించయు, రసంబు ప్ర ష్ించయు, నలంకారంబు భూష్ించయు, నౌచతయం
బాదరషంచయు, ననౌచతయంబు పరషహరషంచయు మాతృకానుసారంబున జపపబడిన యిా
భాషానైష్ధ్కావయంబు"

ఆంధ్ర నైష్ధ్కావాయంతంలో, శ్రీ నాథుడు తన అనువాదపదధ తిని ఇటాు, సూచంచారు. శ్రీ ఆలమూరు
వంకటాచమం గారు, తమ ఆంధ్రరఘువంశానువాదానిు, పూరషతగా ఈ పది తిలో చేసారు. మూలంలోని
పరతిశలుకభావానిు, సరషగగ ా పదయంలోకి తెచాిరు, కవి. కొనిుచోటు కాళిదాసుని పదబంధాలక కూడా,
గ్ీహంచారు. అంతమాతరంచేత, ఇది మకిుకి మకిుగా అనువాదం కాదు. మూలభావానిు మనసులో
ఇంకించుకొని ఉతేత జంప్ ంది, చేసినపునారచన, ఇది. అకుడకుడ కవి తన స ంతరచన కొంత చేరాిరు.
కాళిదాసుని చనిుశలుకంలోని భావం తెలకగ్ులో వృతత ంలోకి అనువదించనపుపడు మూలకరత భావానిు
ప్ డిగషంచారు. అంటే, కాళిదాసుని లేఖినిలో, తన లేఖిని కల్లప్ారనుమాట, ఈ కవి. అకుడకుడ
అనావశయకములని తాను తలంచన శలుకాలక అనువదించక వదిలారు. కొనిుచోటు పదాయలకీమం
మారాిరు. రండు, మూడు శలుకాల భావాలని కల్లపి, ఒక సీసంలో కొనిుచోటు రచంచారు. వీటనిుటి
ఫల్లతంగా, ఈ అనువాదకావాయనికి సాతంతరకావయగౌరవము కకదిరషంది. పదయకావాయనువాదం అశకయం
అని కొందరష విమరశకకల అభిప్ారయం. పదయకావయం భావభాషారమణీయకసంయుకత మై ఉంటటంది. ఆ
సమేీళనం అనువాదంలోకి యథాతథంగా రాదు. కనుక అశకయం అని, వీరష అభిప్ారయం. అంటే,
కవితయం ప్ దుినేు గ్డిి ప్ర చమీద తళతళ మరసే నీటి బందువు వంటి దనీ, ముటటుకకంటే నశిసుతందనీ
వీరషఅభిప్ారయమనుమాట. కవితాం మానవబుదిధగోచరమైనది. దానిని వాయఖాయనించగ్లం. కనుక
సమరుాడెైన అనువదిత అనువదించవచుిను. ఆంధ్రరఘువంశకరత , కాళిదాసుని భావాలని
ప్ లకుప్ర కకండా అనువదించారు . కాళిదాసుని భాష్ ఎనలేని రామణీయకం కలది. అనువాదకకడు
మూలపదబంధాలని కొనిుటిని గ్ీహంచడంవలనా, చకుని సంసుృతాంధ్రభాషాసమేీళనంవలనా,
 10
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
లోకోకకతలక, తెలకగ్ు పలకకకబళళతో కూడిన సరసమైన తెలకగ్ుభాష్ని పరయోగషంచడంవలనా,
భాషారామణీయకానిు కూడా సంతరషంచారు. గ్ీంథమంతటాకవికి తెలకగ్ుభాష్పెై కలపీరతి, పరభుతాం
వయకత మవుతరనాుయి. పరసత ుతవయవహారంలో ఉనుతెలకగ్ుభాష్ని పరయోగషసత ూ రోజ్ఞ, వారసుడు, బగీగ
మొదల ైన వైదేశికపదాలను కవి ఉపయోగషంచారు. ఇవి సీాకరణీయములే. ఇవి వైదేశికములక కనుక
ఇటటవంటికావయంలో అసీాకారయములంటే, దిల్మపరామాదులకక తెలకగ్ుమాతరం వచుినా, అసలక
కావయసంసుృతభాష్ వారషకి వచుినా(వారష భాష్ వైదిక సంసుృతం) అను, చకకు పరశు వసుతంది.

జంబూకవధ్ ఘటు ం విడచపెటు ి కవి అనౌచతయం పరషహరషంచారు. అజవిలాపంలో కొనిు శలుకాలక వదిల్ల
పెటు ి ఔచతయం పెంచారు. మూలంలో రఘు అతిథి సుదరశనులకక బహుకనయలతో వివాహం జరషగషంది.
ఈ ఆధ్ునికాంధ్రకవికి, ఆ బహుభారాయతాం నచిలేదు. ఈయన వారషకి ఒకొుకుకనయతోనే వివాహం
జరషపించారు. మూలంలో దిల్మపునకక చాలామంది భారయలకనాురు. ఈ ఆంధ్రరఘువంశంలో ఒకురేత
భారయ. శ్రీనాథుడు పేరతును ఉతత మలక్షణాలనీు ఈ కావయంలొ ఉనాుయి. ఈ గ్ీంథం ఉనుదునుటట
ు
ముందు చదవాల్ల. అది అరాధనువాదం. తరువాత మూలగ్ీంథంతో బాటట చదవాల్ల. అపుపడు మూలం
లోని గాంభీరయమాధ్ురాయలని తెలకగ్ులోకి తేవడానికి ఈయన పడి శీమా, చూపిన నేరూప తెలకసాతయి.
పఠషతలక రండిటు నీ
ి కల్లపి ఈ కావయం యొకు పూరాునుభనం ప్ ందాల్ల.

ఈ కావయరచనాపదధ తికి రండు ఉదాహరణలక చూదాిం. పదిహేడవసరగ లో అతిథి వరునలో కాళిదాసు

ఇటాు వరషుంచాడు.
" పంచమం లోకప్ాలానా ముచుః సాధ్రీయయోగ్తః
భూతానాం మహతాం ష్ష్ు మష్ు మం కకలభూభృతామ్
దూరాపవరషజతచఛతెైిసతసాయఙ్ఞుంశాసనారషపతమ్
దధ్ుః శిరోభిరూభప్ాలా దేవాః ప్రరందరీ మివ, ( 78,79)
మల్లు నాథుని వాయఖయనుబటిు వీటి తాతపరాయలక ఇవి: లోకకలక కీమముగ్ లోకరక్ాపరోపకారపృధవాధారణ
రూపసమాన ధ్రీసంబంధ్ములచే ఇందారదులక(ఇందర,యమ,వరుణ, కకబేరులక) నలకగ్ురకక ఐదవ
వానిగ్ను, పంచభూతములకక ఆరవవానిగ్ను, సపత కకల పరాతములకక ఎనిమిదవవానిగ్ను అతిథిని
 11
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పేరతునిరష. ఇందారఙ్ు ను దేవులక తలదాలకినటట
ు అతని పతరపేరష్ితమైన ఆఙ్ు ను రాజ్ఞలక ఛతరములక
తొలగషంచన శిరసుసలందు ధ్రషంచరష.

ఈరండిటిలో మొదట శలుకభావాని వంకటాచలము గారు పెంచారు. రండవదానిని యథాతథనుగా

అనువదించారు

సీ. లోకరక్షణజనానీకపరశాసన/పటటత పంచమలోకప్ాలక డనుచు,

ఉతుృష్ు నితయసరోాపయోగ్కిీయా/పుణయశ్రలత ష్ష్ు భూత మనుచు,
సకలసామాోజయపరజాసమారాధ్న/ప్రరఢి సపత మ చకీవరషత యనుచు,
సరాాతిశయమహాసారశిఖోనుతి/కల్లమి అష్ు మకకలగాీవ మనుచు,
భరణగ్ుణమున నవమదికురటి యనుచు/నిధ్ులప్ాల్లటి దశమశేవధియు, ననుచు,
జనపరంపర జయవటు గ్నియి, వాసి/పేశలమహారహగ్ుణరతురాశి, కౌశి. 63
తే. శాసనసమరషపతంబైన, కౌశి ముదల/సరవి దూరాపవరషజతచఛతరరల ైన,
ధ్రణిపతరలకక, శిరసుపూదండ యయియ/అమరవరులకక ప్రరందరాఙ్ు , వోల . 64
కవుల యశశశరీరానికి జరామరణాలక లేవనాుడు భరత ృహరష. ఏతత్ కావయయశసుస దాారా
జరామరణాతీత శాశాతసిా తిని ప్ ందిన కీ.శే. ఆలమూరు వంకటాచలము గారషని ఆలసయంగానైనా
మనసారా అభినందిసత ునాును.
శ్రీముఖ శ్రీరామనవమి,
1-4-1993 కాళూర్త హనుమెంతర్ావు
సెైనిక్ పురష సికిందారబాదు.
 12
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
Dr. DIVAKARLA VENKATAVADHANI
Retd Professor Dept.of Telugu
Osmania University, Hyderabad.
పూజ్ఞయలక శ్రీ ఆలమూరు వంకటాచలముగారు రచంచన "ఆంధ్రరఘువంశము" నందందు పఠషంచ
యానందించతిని. వారు రఘువంశము నందల్ల పందొ మిీది సరగ ములను పూరషతగా ననువదించ
యుండిరష. ఆంధ్రమునందల్ల అనువాద పది తిని ముతెత ఱంగ్ులకగా వింగ్డింపవచుిను. 1)
కథానువాదపదధ తి, 2) భావానువాద పదధ తి, 3) పదానువాదపదధ తి.

ఆంధ్రమున కవితరయమువారషది కథానువాద పదధ తి. శ్రీనాథునుది భావానువాద పదధ తి. ఆధ్ునికకలలో
పలకవురషది పదానువాదపదధ తి. ఈమూడు పదధ తరలలో మొదటిది అతిసాతంతరము, మూడవది
అంతయంత మూలవిధేయము; నడిమిది అంత సాతంతర మును, అంత మూలవిధేయమును కాని
మనోఙ్ుపదధ తి. శ్రీ వంకటాచలముగారు శ్రీనాథుని భావానువాద పదధ తి నవలంభించ యిాకావయమును
ననువదించరష.

వారు ఒకొుకు శలుకమున కొకుకు పదయమును వారయవల నను నియమమును పెటు టకొనలేదు.
కొనిుసీసపదయములలో రండుమూడు సంసుృతశలుకముల అరామిమిడిప్ర వును. ఎకుడనైన శలుకారాము
ముగషసిన పిమీట పదయప్ాదములొండు రండు మిగషల్లప్ర వుట తటసిాంచనచో వారష వానిని స ంత
భావముతోను, ఉపమాదయలంకారములతోను పూరషంచ యుండిరష, శ్రీనాథుడు కూడ నైష్దాంధవర
కరణమున కొనిు చోటు నిటేు యొనరషంచ యుండెను.

కాళిదాసు కావయములలో రఘువంశము మొదటిదని చెపుపదురు. సంసుృతమును అధ్యయనము

చేయువారు కూడ మొటు మొదట నాకావయమునే ఆరంభింతరరు. రఘువంశము ఆ మహాకవి రచనలో
మొదటిదెైననూ, చవరషదెైననూ ప్రరఢమై, సరళసుందరమై, రసవంతమై యొప్ాపరుచుండును.
వైధ్రీభశైల్లకది పరమ్రదాహరణము. అందులో వసెత ్ైకయము లేని మాట నిజమే. రఘువంశము నందల్ల
పలకవురు రాజ్ఞల చరషతరమందు వరషుంపబడుటచే అందాయిైకయముండుట కవకాశము లేదు.
రఘువంశమను సూతరమున అందుదభవించన మహారాజ్ఞల చరషతరములను ముతయములక
 13
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
మనోహరముగ్ కూరపబడినవి. దిాతీయసరగ ము నందల్ల వరపరసాదమును, పంచమ సరగ ము నందల్ల
కౌతసవరతంతరల వృతాతంతము, ఇందుమతీ సాయంవరరాజ విలాపములక, రామాయణ కథయును,
అతయంతమనోహరములకగా నుండును. ఇందు దృశయములను వరషుంచుటలో కాళిదాసు పరకటించన
కౌశలమపరతిమానమైనది. ఇందుకక పదమూడవసరగ మునందల్ల సముదరవరునము తారాురణము. ఈ
మహాకావయమున సందరాభనుసారముగ్ పెకకురసములక ప్ర ష్ింపబడినవి. ప్ాతరల శ్రలచతరణ
మదుభతము. "ఉపమా కాళిదాససయ" అను నభియకోతకిత అతంత సతయము.
కాళిదాసుని శలుకములను భాషాంతరీకరషంచుట కతిత మీద సామువంటిది. ఎంతనేరుపతో
ననువదించననూ అనువాదమునందేదబ కొఱత గోచరషంచుచునే యుండును. కాని శ్రీ వంకటాచలము
గారు కాళిదాసుని భావముల కకుడను భంగ్ము రాకకండ, తెలకగ్ునుడికారము, సరందరయము
చెడకకండ, ధారాశుదిధ కి కొఱత వాటిలుకకండ, ననువాదము నంతో సరసముగ్ను, సులభముగ్ను,
మూలానుసారషగ్ను, మనోహరముగ్ను సాగషంచరష. వారష యనువాదము, అనువాదము
వల నుండదు. సాతంతరమువలనే నిరరగ ళముగ్ సాగషప్ర వును. మూలమాదయంత శలుకమయ
మయుయను, వారనువాదము చంపూపదధ తి నవలంభించుట తెలకగ్ుకవుల సంపరదాయము
ననుసరషంచ, సంసుృతము తెల్లయనివారషకి వారష యనువాదము కాళిదాసుని కవితాామృతమును
చూఱల్లచుిను. వారు వృదుధలక, అనుభవఙ్ఞు లక, చాల శీమపడి అనువాదమును సెైతము సాతంతర
కావయమువల సాగషంచనారు. వారషకి నా వినయపూరాక వందనములక.
హైదరాబాదు
19-12-1981 ద్వవాకరల వెంకటావధాని.
 14
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
Dr. K.V.R. NARASIMHAM M.A. Ph.D.,
Professor and head of the Dept. of Telugu (Retd)
Andhra University, WALTAIR
నా సాహతీమితరరలక, శ్రీ ఆలమూరు వంకటాచలముగారు ఆంధవక
ర రషంచన రఘువంశ
మహాకావాయనిు ఆమూలాగ్ీంగా చదివి ఆనందించేను. సంసుృత మహాకవులలో కాళిదాసుకి గ్ల
సాానానిు నేను వివరషంచవలసిన పనిలేదు. కవితాకళాపిరయులకందరషకి, ఆ మహాకవి శిరోధారయమే.
కాళిదాసకృత కావాయలోు రఘువంశం ఉతత మ్రతత మం అని పలకవురు పండిత విమరశకకల అభిప్ారయం.
అటివంటి మహాకావాయనిు గ్దయపదాయలోుకి అనువదించ, సహృదయుల్లు మపిపంచడం సామానయ
విష్యం కాదు. ఈ మహాకారాయనిు శ్రీ వంకటాచలము గారు సరాదా సాధించగ్ల్లగారని చెపపటానికి
నాకేటటవంటి సందేహము లేదు. ఆధ్ునిక కాలంలో పరతిభా వుయతపతర
త లక రండూగ్ల కవులక చాలా
అరుదు. నిసరగ మైన పరతిభకక నిరీలమన
ై వుయతపతిత తోడుకాగా శ్రీ వంకటాచలము గారష కవిత,
అనువాదమైనపపటికీ, సాతంతరకావయంలాగే, పఠనయోగ్యమై, సహృదయ ప్ాఠక జనానికి తరష్ిుని,
పుష్ిుని, చేకూరుసూ
త ఉనుది. మూలభావనకక లోపం రానీయకకండా తెలకగ్ు నుడికారానికి భంగ్ం
వాటిలుకకండా ఈ మహాకావాయనిు అందించన శ్రీ వంకటాచలము గారు నిజంగా ధ్నుయలక; సకల
జనులకక అభినందనీయులక

5 వ ల ైను విదాయనగ్ర్
విశాఖపటుము- 530003 కె.వి.ఆర్. నరసెంహెం
31-11-1981
 15
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
Prof. G.J.Somayaji, Vidwan M.A. LT
Professor and head of the Dept. of Telugu(retd)
Andhra University , Waltair,
పూరాకవులందరషలో తనకీడువచుి కవిలేడను పరతిష్ు తో, నేటికిని తనకి సముడెైన మనీష్ి
కనరాడను యశసుసతో, సుతతింపబడు మహాకవి కాళిదాసకృతకావయములలో, సువిశాలమయున
రఘువంశ చరషతమను పందొ మిీది సరగ ల మహాకావయమును వివిధ్చఛందబ బదధ ములయిన
పదయరతుములతో ననువదించ, ఆంధ్రవాజీయసీమంతిని యొకు కంఠసీమను హారరూపమున
నలంకరషంచన శ్రీ ఆలమూరు వంకటాచలముగారషని అభినందించుచునాును.
ఇందు మహాకవుల ైన తికున, శ్రీనాథ, ప్ర తరాజ్ఞల రచనా రీతరలను ధ్ానింపజేయుచు
మూలాతి కీమణంబు లేకకండ కాళిదాసకృతకావయశలభ కిసుమంతయు వాసి తగ్గ కకండునటట
ు రచంచుట
మికిుల్ల ముదావహము.
నవయకావయకకసుమముల సువాసనల నేరోజ్ఞన కారోజ్ఞ అనుభవించుచును పరతిభావంతరల ైన
కవులకక, పఠషతలకక ప్ారచీన రతుహారముల శలభను తిరషగష చూపింప సమరుధడగ్ు వంకటాచలంగారు,
ధ్నుయలక.
ఇంత మహాగ్ీంథమును వారయుటవలన వారషకిగ్ల శీదధ ాభకకతలక, సామరాయము
సపష్ు మగ్ుచునువి. సరసులక దవని పఠషంచ ఆదరషంచుట అవసయ కరత వయము

16-2-8 పరభాతము
విశాఖపటుము-530002 విద్ాిన్ సో మయాజి
11-11-1981
 16
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
మెండపాక జోగతర్ాజు

1983 విశాీంత హడ్ ప్ర ష్ర

ు మాసు రు

H B Colony LIC Quarters, Visakhapatnam

ఆతీీయతా వాకకు

భారతీయ వేద వాజీయ సాహతయ సంగీత సారసాత బాషాసరసాతికి మూలమన

ై గీరాాణ భాష్లో
కాళిదాస మహాకవి సుపరసిదధ ుడు. అతడు వారసిన మొటు మొదటి కావయము రఘువంశకావయము.

శ్రీ ఆలమూరు వంకటాచలము,B.Sc., గారు మామేనతత గారష తనయుడు, మాపెదికు గారష భరత .
ఉదబ యగ్రీతాయ Andhra University లో పనిచేసిన వారు, సంసుృతాంధ్రములలో బహు దిటు, కవి,
పండితరడు. వీరషకి కాళిదాసు కావయములను బహ పీరతి. కవితామాధ్ురయమరషంగషన యింట జనిీంచన
మహనీయుడు.

వీరు కాళిదాస విరచత రఘువంశకావయమును, తనదెన

ై కవితాశైల్లలో " శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము"
అను పేరుతో రసవతత ర పదయగ్ీంథముగా మొదట రండు సంపుటములకగా తరువాత ఒకే
సంపుటముగా రచంచనారు

కథాకధ్న రచనా విధివిధానముగ్ పరషకంి చనచో ఆకాళిదాస మహాకవియిే, మరల వీరష రూపమున
అవతరషంచ, గ్ీంథమును వారసినాడు అనునటట
ు చదువరులక పండితరలకను గ్ీహంచగ్లరు.

"కాళిదాసును దలపించు కావయ పటిమ- అలరే నీ సేత యింతేని ఆలమూరు"

అనిపించుకకను దిటు. వీరు భగ్వదవగ తను రసవతత ర పదయములలో వారసిరష. వీరష గ్ీంధ్ములక
భగ్వదంకితములక.

వీరష మూడవ తనయుడు, మా మేమేనలకుడు చ. ఆలమూరు వీర రాజ్ఞ, మూడవ పుతిరక, మా

మేనకోడలక చ.సర.ఉమాదేవి, తమ తండిరగారు రచంచన రఘువంశ కావయములో పరతిపదయమునకక
అరాభావముల వలయించ, పితౄణము కొంత తీరుికకనాురు
 17
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
రఘువంశము, దాని కథావిధి విధానము, రచన యింత ఉనుతమ్ర, యిా మా మేనలకుడు,
మేనకోడలక రఘువంశకావయమునకక వారసిన అరాభావ రచనా విధానము, వారష వంశ సాహతయగ్రషమకక
వనుతెచియుండుట యింతయి ఆనందదాయకమును, మహో నుతమును చేకూరషినవి.
సంతోష్ించ దగ్ు విష్యము. వీనికిని వీరష కకటటంబములకకను నా ఆశ్రసుసలక మరషయు
అభినందనములక.

అసుత.

మెండపాక జోగతర్ాజు
 18
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

వోలేటి పారితీశము
Retd. Air Commodore, Indian Air Force,
50-51 శ్రీ సాయి బాబా ఆఫీసర్స కోలనీ
సెైనిక్ పురష సికిందరాబాదు.

రఘువంశ మహాకావయము నాంధవరకరషంచుట యొక మాహాదుభత సాహసమే. అటిు మహో తుృష్ు

కారయము నవల్మలగ్ సాధించన కీ.శే. ఆలమూరు వంకటాచలము గారు సాహతీ పిరయులకక
చరసీరణీయులక.

అనువాదములక మూలగ్ీంథ వసత ైనుకరణముల ై, విశుీంఖల భావ పరకటనకక గాని, సాకప్ర లకలపనా
వైచతిరకి గాని యిడమీయవు. భాష్పెై పరభుతాము, పదబంధ్ పరషపుష్ిుయు, సాజాతీయమైన
నుడికారము మాతరము కవి పరదరషశంపcజాలకను. అది అటటలకండ, భావబంధ్ురమై, సరళసుందర
వరునాలంకృతమైన కాళిదాస కృత కావయమును యథాతథముగా తెనిగషంచన చాలకను; రసవతత రమైన
కావయమావిష్ురషంపబడును.

సిదధహసుతల ైన ఆలమూరషవారష యాంధ్ర రఘువంశమిటిుది. వారు పందొ మిీదవ శతాబి పు కవుల

కవితా ప్రరఢిమయు, యిరువదియవ శతాబి పు కవుల సరళ సుందర రచనా వైచతిరయు మేళవించ,
తెలకగ్ు నుడికారముల స బగ్ుల నందందలంది, సురభిళ కవితా సుగ్ంధ్ మీ గ్ీంథమున
గ్ుబాళింపcజేసిరష.

వరత మానమందు కనుమరుగైన సుందర పదజాలము ల్లందందందు గ్నవచుిను. తికునాదుల చందబ

వైవిధ్యము, ప్ర తరాజ్ఞ గారష పదలాల్లతయము యిా గ్ీంథమునందచిటచిట దరశనీయములక
 19
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

పూరాకవుల కవితారీతరల నాలంబనము చేసికొని సాగషన యిా గ్ీంథ రచన మొకిుంత

కరుశతామాప్ాదించుకొని నేటి ప్ాఠకలోకమున కిసుమంత చీకాకొనరషంచుననుటలో సందేహము
లేదు. తనూీలమున, గ్ీంథకరత కకమారుడు చ. శ్రీ ఆలమూరు వీర రాజ్ఞ, కకమారత . చ.సర. ఉమాదేవి,
అవిరళ శీమకోరషి పరతి పదారా సహతముగా నాంధ్ర రఘువంశ కావయము నుపయుకత మొనరషంచ,
ప్ాఠకలోకమున కందించు పరయతుమున కొడికటటుట బహుదా హరినీయము

వోలేటి పారితీశము
 20
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము (పూరా భాగ్ము)
(కాళిదాస కృతికి భావానువాదము)
This book and second part are published with the Financial Assistance of Tirumala
Tirupati Devastanams, under their Scheme Aid to Publish Religious Boks.
రచన, పరచురణ: ఆలమూరు వంకటాచలము
తొల్లముదరణ : డిశంబరు 1981
………………………………………………………………………………………………………
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము (ఉతత ర భాగ్ము)
(కాళిదాస కృతికి భావానువాదము)
రచన, పరచురణ: ఆలమూరు వంకటాచలము
తొల్లముదరణ : డిశంబరు 1981
…………………………………………………………………………………………………………
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము
(కాళిదాస కృతికి భావానువాదము)
రచన: ఆలమూరు వంకటాచలము
మల్ల ముదరణ: 1993
ముఖచతారలంకరణ: శ్రీ బాపు
పరచురణ కరత లక: ఆలమూరు వంకట రమణమూరషత
20-20-50 అభిరామ్ నివాస్, విజయనగ్రం. 531202
 21
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
విష్య సూచక
పుట సంఖయ.
పరథమ సరగ ము గ్ురుదరశనము 26
దిాతీయ సరగ ము వరపరదానము 52
తృరీయ సరగ ము కకమారసంభవము 76
చతరరా సరగ ము దిగషాజయము 96
పంచమ సరగ ము కనకవరిము 115
ష్ష్ు సరగ ము సాయంవరము 141
సపత మ సరగ ము పరతయరషా పరాజయము 171
అష్ు మ సరగ ము పిరయా వియోగ్ము 195
నవమ సరగ ము దశరథ వరునము 222
దశమ సరగ ము రామ జననము 245
ఏకాదశ సరగ ము సీతాకలాయణము 264
దాాదశ సరగ ము రావణ వధ్ 288
తరయోదశ సరగ ము అయోధాయపునరాగ్మనము 310
చరురిశ సరగ ము సీతాపరషతాయగ్ము 333
పంచదశ సరగ ము రామావతార విరమణము 359
షర డస సరగ ము కకముదాతీ పరషణయము 378
సపత దశ సరగ ము అతిథిపరశంస 400
అషాుదశ సరగ ము వంశానుకీమము 414
ఏకోనవింశ సరగ ము శృంగారాగషు వరునము 425
 22
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

ఓెం
శ్రీ ర్ామాయ నమః
శ్రీ ఆెంధ్ర రఘువెంశము
అవతార్తక
ఉ. శ్రీరఘు వంశమందవతరషంచన చనీయశాంతమూరషత, భూ
భారము మానప, వేలకపుల బాములక దవరప, అళీకమానుషా
కారము, రామనామమున, గక
ై ొని సంశిీతకలీషారువో
తాతరక మంతరమైన, పరతతత ైము గతలకత నభీష్ు సిదధ క
ి ిన్. 1
శ్రీరఘు+వంశమందు+అవతరషంచన=శ్రీ రఘుమహారాజ్ఞ+కకలమున+పుటిునవాని, చనీయ+శాంత+మూరషత=
శుదధ సతాము+శమమును+ఆకారముకొనువాని, వేలకపుల+బాములక+తీరప=దేవతల+దుఃఖములక+
మానుపటకక, అళీక+మానుష్+ఆకారము=ల్మలగా+మానవ+అవతారము, రామనామమునన్=రాముడను
పేర, కైకొని=ధ్రషంచ, సంశిీత+కలీష్+అరువ+ఉతాతరక+మంతరమైన=ఆశీయించనవారష+ప్ాపము లనడు+
సముదరము+దాటించు+రహసర యప్ాయమైన, పరతతత ైము=పరమాతీసారూపుని, కొలకతను+అభీష్ు +సిదధ క
ి ిన్=
ఉప్ాసింతరను+కోరషనకోరషకల+ప్ారపిత కి,
తే. ఎలమి, వాగ్రాముల భంగష, నేకమైన/శాశాతరలక, ప్ారాతీపరమేశారులకక,
భువనపితలకక, గైమ్రడుత సవినయముగ్/ భవయ వాగ్రాముల పరతిపతిత కొఱకక. 2
ఎలమి=పేరమతో, వాక్+అరాములభంగష=వాకకుదానిఅరాము ఎటట
ు కల్లసిఉండునో, ఏకమైన=ఒండొ రుల
ఎడబాయలేక ఉండెడు, శాశాతరలక=నితరయల ైన, భువన+పితలకకన్= జగ్తత ంతటికి+తల్లు తండురలకక,
కైమ్రడుత సవినయముగ్=చేతరల తిత వినయముగానమసురషంతరను, భవయ+వాక్అరాముల=దివయమైన+
అరాముల ధ్ానించెడివాకకుల, పరతిపతిత +కొఱకక=సమయక్ జాునము+కలకగ్ుటకై,
క. ఎకుడి సూరయభవానాయ?/ మకుడ నా కొలది, ఎఱుక యించంచుక, ఏ
నొకు చఱుతెపప ప్ారపున/అకుట! దొ రకొంటి, దుసత రాంబుధి దాటన్. 3
 23
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఎకుడ+నా+కొలది+ఎఱుక=ఏప్ాటిది+నా+పరషమితిమైన+జాునము, ఇంచు+ఇంచుక=అతి సాలపము+
అణుమాతరము, సూరయ+భవ+అనాయము=సూరయభగ్వానుని+నుండిపుటిున+వంశము, ఎకుడి?=ఎంతో
ప్ారచీనమైనది గతపపది-కాన నేను సరషపడను, ఏను+ఒకు=నేను+ఒకేఒక, చఱు+తెపప=నా జాునమువలే చను
దెైన+చుకాునిలేనితెడి ు, ప్ారపున=ఆశీయముతో, దుసత ర+అంబుధి+దాటన్=దాటలేని+సముదరమును+
దాటగా, దొ రకొంటి=యతిుంచుచునాును, అకుటా=విష్య విసత రణ తెల్లయక దొ రకొనాును-చకకుకొనాును,
క. జడుడ, సుకవి పరతీతికి/గ్డగషతి, ఎగ్తాళిప్ాలక గా కటట
ు ందున్?
ప్ డవరషక యందు ఫలముం/బడయగ్, చేయితిత యిగ్ురు మరుగ్ుజ్ఞజవల న్. 4
జడుడ=మందుడను, సుకవి+పరతీతికి+కడగషతి=మంచకవిఅనే+పరసిదధ క
ి ి+ఒడిగ్టిుతిని, ప్ డవరషక=ప్ డవుగా
ఉనువానిక, పడయగ్=ప్ ంద,
తే. కాని వాగ్ూ
ీ పమున పూరాకవులక మును/వైచ రతక రాచబాట యా వంశమునకక;
పనివినుదు దాని వంబడి, వజరవిదధ /రతు రంధ్రమువంట దారంబుల్మల. 5
వాక్+రూపమున=కావయముల+రూపమున, పూరాకవులక+మును=వాల్మీకి మొదల ైనవారు+ఇంతకక
ముందే, ఆ+వంశమునకక=వారష+చరషతరకక, ఒక రాచబాట=ఒక రాజమారగ మురామాయణాదులదాారా, వైచరష=
వేసిరష, దాని+వంబడి=ఆ కావయముల+ఆధారముగా, పనివినుదు=వశవరషతయిైఅరుగ్ుదు, దాని+వంబడి=
ఆరీతిని+అనుగ్మించ, వజర+విదధ +రతు+రంధ్రమువంట=వజరముచే+తొలకవబడిన+రతనముల+కనుముల
గ్ుండా, దారంబుల్మల=దారముసాగ్ు సరలభయముతో,
సారము:సూరయవంశము రతుము. వాల్మీకాదులక వజరసూచ వంటివారు.
రామాయణాది గ్ీంధ్ములక బజజ ములకవంటివి. కవి దారము వంటి వాడు-
తే. జగ్తి ఆగ్రభ విభవు, లాజనీశుదుధ/లాఫలోదయశుభకరుీ, లాసముదర
వసుమతీ నాథు, లానాకవర్ోరథులక/రఘువు, లాచందర తారక పరథిత యశులక. 6
ఆగ్రభ+విభవులక=పుటటుకతో+వైభవముకలవారు, ఆజనీ+శుదుధలక=పుటిునపపటినుండి+పవితరరలక, ఆఫల
ఉదయ+శుభకరుీ=ఫలము+లభించువఱకక+మంచ పనులనువీడనివారు, ఆనాక+వరత మ+రథులక=సారగ ము
వరకక+ప్ర గ్ల+రథముపెైయుదధ ముచేయువారు(ఇందురని ఆహాానముపెై సహకరషంచుటకక సారగ ము నకక
ప్ర యిన దిల్మపుడు వంటి వారు), ఆచందరతారక+పరథిత+యశులక=చందురడు నక్షతరములక ఉనుంత కాలము
శాశాతముగానిలచు+పరసిదప్ ిధ ందిన+కీరత ష కలవారు,
సీ. ఆసిత కయమతి దేవయజనం బొ నరుతరు/వీతిహో తరరని యథావిధిగ్ వేల్లి,
 24
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
గారవింతరరు యథాకామాయరినంబున/అభిలాష్ మఱగష అరాారషాజనుల,
అరసి దండింతరర యథాపరాధ్ంబుగా/విదేాష్రాగ్దవిష్ు బుదిధ,
నిరాహంతరరు యథానేహఃపరబుదుధల ై/సాధిష్ుముగ్ పరజారాధ్నంబు,
శైశవంబున విదయలక సంగ్ీహంచ/యౌవనంబున గ్ృహమేధ్ుల ై మలంగష,
వారాకంబున మునివృతిత వనుల గ్డిపి/యోగ్విధి నంతమున దేహ ముజజ గషంతరర. 7
ఆసిత కయ+మతి=దేవునిపెై నమీకముగ్ల+మనసుతో, దేవ+యజనంబు+ఒనరుతరు=దేవతగ్ూరషి+యఙ్ఞు ము+
చేయుదురు, వీతిహో తరరని=అగషుదేవునికి, యథావిధిగ్+వేల్లి=పదధ తిగా నేయి మొదల ైన దరవయములకవేసి+
హో మముచేసి, గారవింతరరు=సంభావన చేతరరు, యథా+కామయ+అరినంబున=విధి+విధాన+పూజతో,
అభిలాష్ము+ఎఱగష=వారషకోరషక+తెలకసుకొని, అరా+అరషా+జనుల=ధ్నము+ఆచంచు+పరజలను, అరసి=
అనేాష్ించ, యథాపరాధ్ముగ్=తపుపను అనుసరషంచ, విదేాష్+రాగ్త్+అవిష్ు +బుదిధ= కోపము+అనురాగ్ము
లకక+దూరమైన+వివేకముతో, యథా+అనేహః+పరబుదుధల ై=సమయము+పరకారము+మేలకకొనువారై,
సాధిష్ుముగ్=అధికారముతో, పరజ+ఆరాధ్నంబు=జనుల+సేవను, శైశవంబున=బాలయము నందు, సంగ్ీహంచ=
సంప్ాదించ, గ్ృహమేధ్ుల ై+మలంగష=గ్ృహసుాల +
ై వయవహరషంచ, వారధకయమున=ముసల్ల తనమున, ముని+వృతిత
=ఋష్రలవంటి+నడవడితో, వనుల=అడవులలో, యోగ్విధి=యోగాభాయస ప్ాటవముచేత,
ఉజజ గషంతరర=విడుచుదురు,
ఉ. ఏనుగ్ుప్ాడిగా వలయు నీవికినై సమకూరుత రరాముల్
సూనృత రక్షకై మితవచో నియమంబు వహంతరర, లోకస
మాీనిత కీరత క
ష ై రషపుసమాజ జగీష్కక నుతసహంతరర, సం
తానము గోరష చేయుదురు దారపరషగ్ీహణంబు రాఘవుల్. 8
ఏనుగ్ుప్ాడిగా+వలయు=ఎకకువగా+పరసిదక ిధ కకు, ఈవికినై=దానముకొఱకే, సమకూరుతరు+అరాముల్=
సంప్ాదింతరరు+ధ్నము, సూనృత+రక్షకై=సతయదవక్ష+ప్ాటించుటకై, మిత+వచో+నియమంబు+వహంతరర=
తకకువ+మాటాుడు+అలవాటట+చేసికొందురు, లోక+సమాీనిత+కీరతక
ష ై=జనముచే+గౌరవింపబడు+యశముకై,
రషపు+సమాజ+జగీష్కకను+ఉతసహంతరర=శతరర+వరగ మును+జయించ+పరయతిుంతరరు, దార+పరషగ్ీహణంబు
=భారయను+ పిరయముతోపుచుికొందురు,
క. అని బుధ్ుల వలన సారకక/విని, పదబడి చపలబుదిధ పేరరేపగ్,నే
గతనియాడగ్ దొ డగషతి నిటట/తను వాగషాభవుండనయుయ దదు
గ ణగ్ణమున్. 9
 25
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
బుధ్ుల వలన=విదాాంసుల నుండి, సారకక=మాటిమాటికి, పదబడి=మఱయు, చపలబుదిధ+పేరరేపగ్=
లౌలయము+ప్ర ర తసహంప, తొడగషతిని=ప్ారరంభించతిని, ఇటట=ఈవిధ్ముగా, తను+వాక్+విభవుండను+అయుయ=
అలప+కవితా+సంపదకలవాడను+అయినను, తత్+గ్ుణ+గ్ణమున్=వారష+మంచగ్ుణముల+ఎంపిక
చేయుటకక,
క. విన వేడెద సదసదు
గ ణ/వినిరుయవిదగ్ుధలయిన విజ్ఞులక దవనిన్,
కననగ్ు అనలముఖమునన/కనకపు సంశుదిధయిైన, కలీష్మయినన్. 10
సత్+అసత్+గ్ుణ=మంచ+చెడు+గ్ుణములను, వి+నిరుయ+విదగ్ుధలయిన+విఙ్ఞు లక=బాగ్ుగా+నిశియము
చేయ+నేరపరుల ైన+పండితరలను, దవనిన్=ఈ కావయమును, వినవేడెద=పరీక్ించ కోరదను, అనల+ముఖమున
=అగషుయందు+వేయుటచేతనే, కనకపు=బంగారపు, సంశుదిధయిైన=సాచఛమైన మేల్లమితనమైనను,
కలీష్మయినన్=ముఱకితనమైనను, కననగ్ు=తెల్లయగ్లము.
 26
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

పరథమ సరగ ము - గురుద్రశనము

తే. నిగ్మ రాశికి పరణవము పగషది, రాచ/వంగ్డమునకక బీజమై, వను కకు,

సారాకాల్లక బుధ్ జన శాుఘనీయు/డలఘు తేజసిా, వైవసాతాఖయ మనువు. 11
నిగ్మరాశికి=వేదసముదాయమునకక, పరణవము=ఓంకారము, పగషది=వల , రాచ+వంగ్డమునకక= రాజ+
వంశములకక, బీజమై+వను+కకు=మూలమై+పరసిదధ ి+చెందె, సారాకాల్లక=నితయము, బుధ్జన+శాుఘ
నీయుడు=పండితరలచే+ప్ గ్డబడినవాడు, అలఘు+తేజసిా=గతపప+పరకాశముకలవాడు, వైవసాత+ఆఖయ+
మనువు=వైవసాతరడనే+పేరుగ్ల+మనువు( వివసుాడు=సూరుయడు, కకమారుడు వైవసాతరడు),
మ. మనువంశబున నుదభవించరష జగ్నాీకందచెై తోరదయుల్
వనధిదవాపవిశాలవిశావసుధావాలు భయవాసరత ష్పతరల్
వినతక్షతరకిరీటరతుసుష్మావిదబ యతితాంఘ్ోదాయుల్
ఘను, ల్లక్ాాకకకకకత్ సా ముఖుయలక,యశఃకనాయపిరయంభావుకకల్ 12
ఉదభవించరష=పుటిురష, జగ్త్+మాకంద+చెై తర+ఉదయుల్=జగ్తత నడు+మామిడిచెటు టకక+వసంతఋతరవును+
కల్లగషంచువారు, వనధి+దవాప+విశాల+విశా+వసుధా+వాలు భయ+వాసరత ష్పతరల్=సముదరము+దవాపములతో
కలసిన +విశాలమైన+జగ్తర
త లోనును+భూ+వలు భులలో(రాజ్ఞలలో)+ఇందురనివంటివారు, వినత+క్షతర+
కిరీట+రతు+సుష్మా+విదబ యతిత+అంఘ్+
ో దాయుల్=తలవంచన+రాజ్ఞల+కిరీటపు+రతనముల
+కాంతరలచే+పరకాశించు+కాళళ+జంట కలవారు, ఘనులక=గతపపవారు, ఇక్ాాకక+కకకత్ సా +ముఖుయలక=
ఇక్ాాకకడు+కకకతరథుడు+ముఖుయలకగా కలవారు, యశః+కనాయ+పిరయం+భావుకకల్=కీరత ష+కాంతచే+
పిరయునిగా+భావింపబడినవారు,
క. ఆ విశుీతానాయాంబుధి/ ఆవిరభవ మొందె లక్షణానిాతరడు కళా
శేవధి, దిల్మపుడను నొక/ జైవాతృకక, డవనికలు చలు ని రాజై. 13
విశుీత+అనాయ+అంబుధి=పరఖాయత+వంశ+సముదరమున, ఆవిరభవము ఒందె=పుటటు, లక్షణ+అనిాతరడు=
మంచలక్షణములక+కూడుకొనువాడు, కళాశేవధి=చందరకళలకకనిధి, జైవాతరకకడు=చందురడు,
సీ. ఆతీ కరీపటిష్ుమగ్ు దృఢాంగ్సమృదిధ/తనువు దాల్లిన క్ాతరధ్రీమనగ్,
 27
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఆయతవూయఢ బాహావక్షమైఒడుి/ ప్ డవునై తన మూరషత మూరషబో వ,
ఆకారరేఖకక అనురూపమగ్ు పరఙ్ు/పరఙ్ుకక దగ్ు శాసత ి పరషచయంబు,
ఘన శాసత ి పరషచతి కనయిైన ప్ారరంభ/మారంభమునకక ఈడెైన సిదధ ి,
కల్లగష, ఆయునుతికి నిరషాకారచరషత/వను వటటుచు, ఆమనుపరహత పదవి
వంట నడపించె, నిజనేమివృతర
త లయున/మానవుల, గాడితపపనీ కా నియంత. 14
ఆతీకరీ+పటిష్ుమగ్ు+దృఢ+అంగ్+సమృదిధ=తనపనులకనరవేరి+సమరధమగ్ు+బలమైన+అవయవముల
+నిండుదనముతో, తనువు+తాల్లిన=రూపము+ధ్రషంచన, క్ాతర+ధ్రీము+అనగ్=రాజ+లక్షణములక+
అనునటట
ు గా, ఆయత+వూయఢ+బాహా+వక్షమై=దవరఘమైన+చేతరలక+విశాలమైన+ఉరము కల్లగష, మూరషత+మూరష
బో వ=సారూపము+అతిశయించ, ఆకార+రేఖకక=రూపు+వైఖరషకి, అనురూపమగ్ు=తగషనటిు, పరఙ్ు=బుదిధ,
శాసత +
ి పరషచయంబు=శాసత మ
ి ుల+అభాయసము, ఎనయిైన=సమానమైన, ప్ారరంభము=పరయతుము, ఈడెైన+
సిదధ ి=సమానమైన+ప్ారపిత , ఆయునుతికి=ఆ ఉచఛసిా తికి, నిరషాకార+చరషత=ఎటిు వికారములేని+ నడవడి,
వనువటటుచు=మఱుగ్ుదిది ుచు, ఆ+మను+పరహత+పదవి=వంశకరత యిైన+మనువు+వేసిన+ మారగ మున,
నిజ+నేమి+వృతర
త లయున=తమమనుమారగ +పరషధిలోని+పరవరత నకలవారైన, మానవుల=పరజల, గాడిన్+
తపపకనీక=తోరవ+తపపనీక, నియంత=ఆజాుపించురాజ్ఞ,
శా. భూరషప్ారభవవికీమాదికగ్ుణాభోగ్ంబుచే భీతియున్,
కారుణాయది గ్ుణావళిం జొరవయుం, గ్ల్లగ ంచుచున్, చెంతకకన్
ప్ర రాకకండియు, ఎలు వారష కభిగ్ముయండయియ, నాఱేడు, యా
దబ రతుంబుల భీమకాంతమగ్ు ప్ాథబ రాశి సామయంబునన్ 15
భూరష+ప్ారభవ+వికీమ+ఆదిక+గ్ుణ+ఆభోగ్ంబుచే+భీతియున్=అధిక+సామరధయము+పరాకీమము+మొదలక
గ్ల+గ్ుణముల+పరషపూరుతచే+భయమును, కారుణయ+ఆది+గ్ుణ+ఆవళిన్+చతరవయుం=దయ+మొదల ైన+
గ్ుణముల+సమూహముచే+పరవేశసరలబయము, అభిగ్ముయండయియ=సమీపింపదగ్గ వాడయియ, యాదః+
రతుంబుల=జలజంతరవుల చేతను+రతుముల చేతను, భీమ+కాంతమగ్ు+ప్ాథబ రాశి+సామయంబునన్=
భయంకరము+మనోహరముఅగ్ు+సముదరమునకక+ప్ర ల్లకగా,
తే. జీవనపరషసిాతరలక బాగ్ు సేయుకొఱక/భాగ్ధేయము గ్ీహయించు పరజలనుండి,
వేయిమడుగ్ులక పదపడి విడుచుకొఱక/ఇనుడు రసము గ్ీహంచు నటిు నుడతండు 16
 28
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
భాగ్ధేయము=పనుు(రసము ఆరు సంఖయకక సంకేతము.అందుచే పనుు ఆరవ భాగ్మని), వేయిమడుగ్ులక
=ఎకకువ అధికముగా, పదపడి=ఆతరువాత, ఇనుడు=సూరుయడు, రసము+గ్ీహంచును=నీటిని+తీసికొనును,
అటట
ు +ఇనుడు+అతడు=ఆవిధ్ముగ్+సూరుయడు+అతడు.
తే. వాని మంతరము గాఢగ్ుపత ముగ్ సాగ్ు/బయలకవడదు తదాకారభావవికృతి,
అంతిమ ఫలానుమేయము లా నృప్ాలక/సాధ్నలక, పూరాజనీ వాసనల భంగష. 17
మంతరము+గాఢ+గ్ుపత ముగ్+సాగ్ు=మంతారంగ్ము+అధిక+రహసయముగా+జరుగ్ును, తత్+ఆకార+భావ+
వికృతి=వాని+ఆకారములోకాని+భావముయొకుకాని+వికారతచే, అంతిమ+ఫల+అనుమేయము=ఆఖరష+
ఫల్లతమునుబటిు+ఊహంపదగ్గ విగా, సాధ్నలక=ఉప్ాయములక, పూరా+జనీ+వాసనల+భంగష=ముందు+
జనీపు+కనబడని సీృతిహేతరవగ్ు సంసాురముల+వల ఉండును,
తే. సిా తి బరతిష్ిు ంప దండనీతిని నయించె/పరషణయంబయియ సంతతి ప్ారపిత గోరష
అమరు అంతః పరవాహని యగ్ుచు వాని/అరా కామ పరవృతిత ధ్రాీనురకిత. 18
సిాతి+బరతిష్ిు ంప=సంక్ేమము+సాాపించుటకక, నయించె=నడిప,ె అమరు=ఒపుప, పరవృతిత +ధ్రీ+అనురకిత=
నడత+ధ్రీమునందు+పీరతికలదెై.
సీ. సదమల ఙ్ఞునసంపద నిండుకకండయిై/తొనకడు, మౌనముదరను వరషంచు,
అతిలోకశకిత మినుందిపరతీకార/ వాంఛబో డు, తితిక్షవంక మొోగ్ుగ,
చేతికముకలేని దాతయిైవిఖాయతి/ వలవడు, తన యిావి వలయనీడు,
ఉతత మ్రతత మ కరీయోగషయిైఫలముల/పేక్ింప, డీశారారషపతము చేయు,
పటిునది యిలు పసిడిగా పెటు ప
ి ుటిు/డంబ మఱుగ్డు, మను నిరాడంబరముగ్,
పరగ్ు నిటట తదు
గ ణములక తతరపతిగ్ుణముల/ప్ తర
త న, సరాగ్మున తోడబుటటు లటట
ు . 19
సత్+అమల+ఙ్ఞున+సంపద+నిండుకకండయిై+తొనకడు=సతయము+నిరీలమైన+వేదశాసత ి ఙ్ఞున+సమగ్ీత+
పూరషతగా ఉనువాడెైనను+అతిశయించడు, వరషంచు=కోరుకొను, అతిలోక+శకిత+మినుంది=లోకాతీత+శకిత+
ఆకాశమంతహచెైిననూ, తితిక్షవంక+మొగ్ుగ=వీల ైనంతవఱకక క్షమించుటే+ఇష్ు ఫడును, విఖాయతి+వలవడు=
పరసిదధ ి+కోరడు, ఈవి+వలయ+నీడు=చేసిన దానము+బయట+పడనీడు, ఉతత మ+ఉతత మ+కరీయోగషయిై+
ఫలములక+అపేక్ింపడు=దానము యాగ్ము వంటి+మంచ+పనులకచేసియును+ఫల్లతమును మాతరము+
కోరడు, డంబము=గ్రాము, మను=జీవించు, పరగ్ు=పరవరషతలు క, తత్+గ్ుణములక+తత్+పరతి+గ్ుణముల+
ప్ తర
త న+సరాగ్మున=వానిఅందు+గ్ుణములక+వాటి+పరతి+గ్ుణములక( ఙ్ఞున-మౌనములక, శకిత-క్షమ,
 29
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
దానము-గోపయము, కరీము-ఫలవాంఛలేమి, భాగ్యము-నిరాడంబరత)+కల్లసి+ఒదిికగా, తోడన్+పుటటులక+
అటట
ు =సహ+జనుీల +వలే
క. చతరరంగ్బలము చహుమ/అతనికి సమకూరుి రండె అఖిలారాములకన్,
శుీతిశాసరోపచేళిమమగ్ు/మతియు, ధ్నురషుహతమైన మౌరీాలతయున్. 20
చహుమ=ఉపకరణమే(వాటికి అంతగా పనిలేదు), సమకూరుి=కల్లగషంచు, అఖిల+అరాములక=అనిు+
పరయోజనములక, శుీతి+శాసత +
ి పచేళిమమగ్ు+మతియు=వేదము+రాజఅరానీతిశాసత మ
ి ులందు+తనంతట
తానేపకామైన+బుదిధ యు, ధ్నుర్+విహతమైన+మౌరీా+లతయువ్=ధ్నసుసనందు+సంధించన+అలు తాడు+
కొరడా తారడులకను.
క. నిరప్ాయు డయుయ దనేు/మఱకకండు, అరుగ్ుుడయుయ మసలడు ధ్రాీ
చరణమున, లోభతృషాు/విరహతమతి యయుయ పడయు వితత ము సుఖమున్. 21
నిరప్ాయుడు=అప్ాయములేనివాడు, ఏమఱకకండు=పరాకకపడడు, అ రుగ్ుుడు+అయుయ=విఘుములక
కలగ్నివాడు+ఐననూ, మసలడు+ధ్రీ+ఆచరణమున=వనుదవయడు+ధ్రీము+ప్ాటించుటలో, లోభ+
తృషాు+విరహత+మతి+అయుయ=దురాశ+కాంక్ష+లేని+బుదిధ+కలవాడెైననూ, పడయు=సంప్ాదించప్ ందు,
క. పలకచదువుల గ్డముటటుట/బలవదిాష్యముల బారష బడకకండుట, ని
శిల ధ్రీ నిరతరడగ్ుటను/తలనరయని ముదిమి వచెి ధ్రణీ పతికిన్. 22
కడముటటుట=ప్ారంగ్తరడెై, బలవత్+విష్యముల+బారషన్+పడకకండుట=దేహ+ఇందిరయ+లౌలయపు ఆపదల
వైపుకక+పరుగతత క, నిశిల+ధ్రీ+నిరతరడగ్ుటను=సిారమైన+ధ్రీమునందు+ఆసకితకలవాడగ్ుటచే, తల+
నరయని+ముదిమి=జ్ఞతర
త +పండని+ ముసల్లతనము-ఙ్ఞునవృదుధడు,
భావము: వృదధ తాము వైరాగ్యము విదయ జాునము వయసు లవలు కలకగ్ును.
వయసు తపప మిగషల్లన మూడు ఉండుటచే వృదుధడు.
క. పగ్తరడగ్ు గాక శిష్ర
ు ని/తగ్ చేకొను, రోగష యౌష్ధ్ముీను బో ల న్
దిగ్విడిచ పుచుి దుష్ర
ు ని/తగ్డని హతరనైన, సరపదషాుంగ్ుళిగ్న్. 23
పగ్తరడు+అగ్ున్+కాక=శతరరవు+అయిన+అపపటికి, శిష్ర
ు ని=యోగ్ుయని, తగ్+చేకొను=తపపనిసరషగా+
గ్ీహంచును, దిగ్విడిడుచ+పుచుి=(దృష్ిుతీసినటట
ు )విడచ+పంపును, తగ్డని=సమరుధడుకాడని, హతరనైన=
పేరమాసపదుడెైనను, సరప+దష్ు +అంగ్ుళిగ్న్=సరపముచేత+కఱవబడిన+వేరలకనువిధ్ముగా,
క. అనుదినము మనుచు, విదాయ/వినయములను గ్ఱపు, బరతరకక వరవులక చూపున్
 30
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కని విడుచుటట తల్లదండురల/పని, పరజలను సాకక టతని పని ఎలు డలన్. 24
అనుదినము=దినదినము, మనుచు=ప్ర ష్ించు, కఱపు=నేరుప, బరతరకక+వరవుల=జీవన+ఉప్ాయము,
సాకక=కాప్ాడు,
ఆ. కీతరవు కొఱకక పుడమి బతిక దిల్మపుడు/ పిదిక, చేలకొఱకక, చదలక వజర.
ఇచి పుచుికొనుచు ఈరీతి మనిచరష/నాక మొకడు, నడిమి లోక మొకడు 25
కీతరవు=యజు ముకై, పుడమి+పితిక=భూపరజలనుండి+పిండెను-పనుులకతీసుకొనను, పితిక=పిండెను-
వరిముకకరషపించెను, చదలక=ఆకాశమును(మేఘముల), వజర=ఇందురడు, మనిచరష=ప్ర ష్ించరష, నాకము+
ఒకడు=సారగ మును+యఙ్ు ములకచేసి దిల్మపుడు, నడిమిలోకము+ఒకడు=భూమిని+వరిముల కకరషపించ
ఇందురడు-
ఉ. పూతవినీతవరత ను, పరభూతబలకన్, సహనాభిరాము, తే
జోఽతిశయున్, విశాలహృదయున్, మనుజోతత ము, నాతనిన్ మహా
భూతసమాధితోడ నలకమ్రములవేలకప సృజంపబో లక! ఆ
హేతరవునం, బరారాఘటనైకఫలంబులక తదు
గ ణౌఘముల్. 26
పూత+వినీత+వరత ను=పరషశుదధ మై+జతేదిరయుడెై+ఉండువాని, పరభూత+బలకన్=అధిక+బలము కలవాని,
సహన+అభిరాము=ఓరుపతో+ఒపిపదమైనవాని, తేజః+అతిశయున్=పరాకీమము+హచుిగాకల వాని, విశాల
హృదయున్=శేీష్ుమైన మనసుస కలవాని, +మహాభూత+సమాధితోడ=పృథిా నీరు అగషువాయు ఆకాశములక
అను పంచ మహాభూతము కల్లపి+తనతపసుస పరభావముతో, నలకమ్రములవేలకప=బరహీ, సృజంపబో లక=
పుటిుంచఉండవచుిను, ఆ+హేతరవునం=ఆ+కారణమున, పర+అరా+ఘటనైక+ఫలంబులక=పరులకక+
ఉపకారము+చేయ+సమరామైనవి, తత్+గ్ుణ+ఔఘము=వాని+సుగ్ుణముల+పరంపర,
సీ. ఏడుదవవులక ఏడు వాడల ై రమణింప/ కాననములక మహో దాయనములకగ్,
చెల్లయల్లకటు వరుతలవపరమై తోప/నీరు వామి అగ్డత తీరు జూప,
సముదగ్ీవిశారూపముగ్నుసాకేత/పురము బో ని విశాలధ్రణి నలు ,
తనయిల్లు నీడకక గతని తెచి నలకొల ప/భవయ సంక్ేమ రాజయవయవసిా,
నటు న పరసాములనుండి పటిుతెచి/చోరతను వాచకంబను కార నునిచె,
భూమిపతర లనుయలకక చందమామ ఘుటిక/ఆ రసాధవశు అదుభతోదార కీరత ష. 27
 31
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఏడు దవాపములక=జంబు ప్ాుక్ష సాలాీల్లు కకశ కౌీంని శాక పుష్ుర దవవులక, ఏడు+వాడల +
ై రమణింప=ఏడు+
వీధ్ుల ై+ఒపపగ్, చెల్లయల్ల+కటు =సముదరపు+ఒడుి, వరుతల+వపరమై+తోప=గ్ుండరని+కోటగా+అనిపింప, నీరు+
వామి=సముదరనీటి+రాశి, అగ్డత +తీరున్+చూప=కందకము+విధ్ముగా+కనబడ, సమ+ఉదగ్ీ+విశా+
రూపమున్+కను=మంచ+రమణీయ+విశా+రూపముగ్+కనబడు, ప్ర ని=ప్ర ల్లన, తన+ఎల్లు +నీడకక=తన+
శేాతఛతరము+కిీందకక, కొనితెచి=తీసుకొనివచి, నలకొల ప=సాాపించె, భవయ+సంక్ేమ+రాజయ+వయవసిా=శుభమై
+మంచరక్షణకల+రాజయము+సిా రముగా ఏరపరపబడినది, నటు న+పరసాముల+నుండి+పటిుతెచి+చోరతను=
కాకతపపనిదెై+ఇతరుల-వైరషరాజ్ఞల-స ముీ+నుండి+తీసుకొనివచిన+స ముీను, వాచకంబను+కార+నునిచె
=మాటమాతరమైన+చెఱసాల+నిలకపె, భూమిపతరలక+అనుయలకక=ఇతర+రాజ్ఞలకక, చందమామ+ఘుటిక=
చందమామ+గ్ుళిక-అందలేనిది, ఆ+రస+అధవశు=ఆ+భూమిని+ప్ాల్లంచుసారాభౌము, అదుభత+ఉదార+కీరత ష
= ఆశిరయకరమైన+గతపప+యశసుస,
క. దాక్ిణయగ్ుణనిరూఢి సు/దక్ిణయను మగ్ధ్ రాజతనయ యుదంచ
లు క్షణ, కీతరదేవునకకన్/దక్ిణవల , పతిుయయియ ధ్రణీశునకకన్. 28
దాక్ిణయ+గ్ుణ+నిరూఢి=దయా+గ్ుణముచే+పరసిదధ ి చెందినది, ఉదంచత్+లక్షణ=గౌరవింపదగ్గ +మంచ
గ్ుణములక కలది, కీతరదేవునకకన్+దక్ిణవల =యజు పురుష్రనికి+దక్ిణవల -(దక్షణలేక కీతరవుఅసంపూరషత.
యజు ము గ్ంధ్రుాడని దక్ిణ అపసరస అని శుీతి)
క. అనుగ్ుణవతియిైన తదం/గ్నయం దాతీజ్ఞని బడయ గాఢబ తరసకకడెై
తన కేనాటికి కడము/టు ని కామనవేరగ్ునం గ్డపి కాలంబున్. 29
అను+గ్ుణవతి=తనకకసదృశమైన+గ్ుణములకకలది, ఆతీజ్ఞని=కొడుకకని, పడయన్+గాఢ+ఉతరసకకడెై
=ప్ ంద+అధికమైన+కకతూహలము కలవాడెై, కడముటు ని=సంపూరుమవని, కామనవేరగ్ునం+గ్డిపి+
కాలంబున్=పుతరరనిప్ ంద కోరషక+తీవరతతో+గ్డిపెను+ఎంతోకాలము,
చ. తరణికకల ైకభూష్ణసుతపరతిప్ాదకప్ావనవరతా
చరణమనీష్, శిష్ు బుధ్సమీతి, సీాయభుజావతీరుభూ
భరము నమాతయసతత ములపెై నిడి, వేలకపల గతల్లి, మానవే
శారు డొ కనాడు రేపకడ ప్ాణిగ్ృహీతియు దాను పెైనమై. 30
తరణి+కకల+ఏక+భూష్ణ+సుత+పరతిప్ాదక+ప్ావన+వరత+అచరణ+మనీష్=సూరయ+కకలమునకక+ఏకైక+
అంలంకారమైన+కకమారుని+కల్లగషంచు+మంగ్ళ+వరతము+చేయ+బుదిధతో, శిష్ు +బుధ్+సమీతి=శిక్ితరల ైన
 32
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
+విదాాంసుల+అంగీకారముతో, సీాయ+భుజ+అవతీరు+భూ+భరమున్=తన+భుజములనుండి+దించన+
భూమి+భారమును, అమాతయ+సతత ములపెైన్+ఇడి=మంతిర+శేీష్ు రలపెై+ఉంచ, వేలకప+కొల్లి=బరహీదేవుని+
పూజంచ, రేపకడ=ప్ారతః కాలము, ప్ాణిగ్ృహీతి=భారయ
సీ. పసిడి మేడల నుండి ప్రరాంగ్నాశేీణి/తళుకొతర
త సేసముతాయలక కకరషయ,
ప్ారసాానికసాసిత వచనగ్రషభతమైన/శుభతూరయనినదము నభము ముటు ,
చరతరప్ారరానాసిదిధ సూచకముగా/ అనుకూలగ్ంధ్వాహంబు ప్ లయ,
నగ్రోపకంఠమునకక వచి సామంత/ సచవ బాంధ్వకోటి సాగ్నంప,
ఎలు వారషకి వీడికో ల్లచి యనిచ/అచట సరయూ సరవంతిక నవతరషంచ,
పరమ సమ్రీదమున కకలపతి వశిష్ర
ు /నాశీమంబు నిజాభిగ్మయముగ్ వడల . 31
పసిడి=బంగారు, శేీణి=వరుస, తళుకొతర
త +సేసముతాయలక+కకరషయ=పుషాపంజల్లగా మఱుసుతను+ముతాయలక+
జలకుచుండగా, ప్ారసాానిక=పరయాణపు, సాసిత వచనగ్రషభతమైన="శుభమసుత" అనునటట
ు గా, శుభ+తూరయ+
నినదము+నభము+ముటు =మంగ్ళ+వాదయముల+ఘోష్+ఆకాశము+అంట, చరతర+ప్ారరానా+సిదధ ి=చాలా
కాలపు+కోరషక+పండుటకక, అనుకూల+గ్ంధ్వాహంబు+ప్ లయ=పరయాణదిశగా+గాల్ల+వీవ, ఉపకంఠము=
ప్ ల్లమేర, అనిచ=పంపించ, సరవంతిక=నది, అవతరషంచ=దాటి, నిజ+అభిగ్మయముగ్=తన+ గ్మయసాానముగా,
తే. సిుగ్ధగ్ంభీరనిరోఘష్ముగ్ధమైన/అరద మకిు సతీపతర లరషగష రలమి,
వానకారు మొయిల్ మీద సాారష వడలక/విదుయదెైరావతంబుల విధ్ము తోప. 32
సిుగ్ధ +గ్ంభీర+నిరోఘష్+ముగ్ధమైన=ఇంపె+
ై మందరమైన+ధ్ానితో+చకునైన, అరదము=రథము, అరషగర
ష ష+ఎలమి=
వళిళరష+సంతోష్ముతో, వానకారు+మొయిల్+మీద=వరిముపడుచుండిన+నలు ని మేఘములక+పెైని, విదుయత్
+ఐరావతంబుల=మఱపులక+ఐరావతముమనడి ఇందురని తెలుఏనుగ్ుల,
క. వలదా తప్ర వనమునకక/అలజడియని చనిరష కొలది యనుయాయులతో,
బలవదనుభావమే పలక/బలముల పెటుగ్ుచు, దముీ బలసి భజంపన్. 33
వలదు=వదుి, అలజడి=హడావడి, అనుయాయులతో=వంటవచుివారషతో, బలవత్+అనుభావమే=
అతిశయించన+తేజసేస, పలక+బలముల+పెటుగ్ుచు=పెకకు+సెైనయముతో+సమానమై, బలసి=కూడి,
భజంపన్=సేవింపగా.
చ. అరదము సాగషప్ర వు సమయంబున తారసపడి తీవయో
వరులను జూపు, పుష్పతరువాటిక జూపును, శైలసాను కం
 33
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
దరముల జూపు, శాాపదకదంబము జూపును, చూపి, యనిుటిన్
పురషగతను కౌతరకంబున గ్నుంగతను కాంతకక, కాంతర డిటునున్ 34
అరదము=రథము, తారసపడి =సమీపముననును, తీవయోవరులను=శేీష్ుమైన తీగ్లను, పుష్ప+తరు+
వాటిక=పుష్ిపంచన+చెటు+తోటల, శైల+సాను+కందరముల=కొండచరషయలపెైననూ+శిఖరము పెైననూ+
కముీమబుోలను, శాాపద+కదంబము=పెదిపులకల+గ్ుంపును, పురషగతను+కౌతరకంబునన్+కనుంగతను=
ఉతాసహము+కకతూహలముతో+చూచుచును,
మ. "మధ్ురాలాపనిసరగ పండితగ్రుతీజాజలసంకీరుమున్,
పృథుశాఖోపరషశాఖికాచకకరచుంబవోయమసాలౌఘమున్,
పథికోదేాగ్కరపరచండబహుసతత ైవాయళభూయిష్ు మున్,
విధ్ుబంబానన! చారు భీష్ణము సంవీక్ింపు కాంతారమున్. 35
మధ్ుర+ఆలాప+నిసరగ +పండిత+గ్రుతీత్+జాల+సంకీరుమున్=ఇంపెైన+రాగ్ము+ఆలాపమును+
వలకవరషంచు+సామరధయముకల+పక్షుల+సమూహముతో+వాయపించనది, పృథు+శాఖ+ఉపరషశాఖికా+చకకర+
చుంబవోయమ+సాల+ఓఘము=పెది+కొమీలక+వాటి చనుకొమీలక+వాటిచగ్ురులక+ఆకాశముతాకకనటట
ు ండు
+సాలవృక్షముల+వరుసలక, పథిక+ఉదేాగ్కర+పరచండ+బహు+సతత ై+వాయళ+భూయిష్ు మున్=బాటసారులకక
+భయము కల్లగషంచు+భీష్ణమైన+వివిధ్+జంతరవులక+ప్ాములక+మికకుటముగా కలది, విధ్ుబంబ+ఆనన
=చందర+వదన, చారుభీష్ణము=ఒకేసారషసుందరము భయంకరము అయిన, సంవీక్ింపు=అనిుదిశల
వదుకకచూ చూడుము, కాంతారమున్=మహారణయమును,
తే. చూడుము, సుగాతిర! శుదాధంతసుందరులకక/అరుదుగా గాని దరషశంప దొ రకబో ని,
మానవసపరశచే మల్మమసము గాని/అకృతకవనాంతరోజజ ైల పరకృతి శలభ. 36
సు+గాతిర=సందరమైన+అవయవములకకలదాన, శుదాధంత=అంతఃపుర, అరుదుగా=అపురూపముగా, మానవ
+సపరశచే+మల్మమసము=జన+తాకిడిచ+
ే మాయని, అకృతక=మనుష్రయలచేత చేయబడినది కాక సహజమైన,
వన+అంతర=అడవి+లోని, ఉజజ ైల+పరకృతి+శలభ=పరకాశించు+సహజ సారూప+సరందరయము,
సీ. సహజబంధ్ురదరీకకహరసానువులతో/ధాతరచతిరతము లకతాతలగషరులక,
గ్గ్నము జ్ఞంబంచ కాదంబనుల సమా/శేుష్ించు నభిరామశృంగ్పంకిత,
మదవతీసత నమధ్య మౌకితకసరముల ై/జంట కొండల మధ్య సాగ్ు ఝరులక,
నిడుపెైన చరషయల నడుమ పరశాంతగ్ం/భీరములయి స ంపు మిగ్ులక లోయ,
 34
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ల్లవతళించెడు లోయల నిరులక కవియు/తరులతాశేీణితో గ్నుుదనియజేయు
కోనలకను నివాటించు, గ్నొగనిన మాతర/ఐహకవిచారపరతకక ఆటవిడుపు. 37
సహజ+బంధ్ుర+దరీ+కకహర+సానువులతో+ధాతర+చతిరతములక+ఉతాతల+గషరులక=పరకృతి సహజమై+
ఎతర
త పలు ములకను+మేరభూములక+గ్ుహలక+కొండశిఖరములకకల్లగష+ గైరక
ష ాదివరుములచే+చతిరంచబడినటిు+
ఎతెత న+కొండలక,
్ గ్గ్నమున్+చుంబంచ+కాదంబనుల+సమాశేుష్ించు+అభిరామ+శృంగ్+పంకిత=ఆకాశము+
అంటి+మేఘపంకితని+బాగ్ుగాకౌగ్ల్లంచు+మనోహరమైన+పరాతాగ్ీముల+వరుస, మదవతీ సత న+మధ్య+
మౌకితక+సరముల ై+జంటకొండలమధ్య+సాగ్ు+ఝరులక=సీత +
ి కకచముల+మధ్య నుండు+ ముతయపు+దండలక
అటట
ు ను+రండుకొండలమధ్య+ప్ారు+నదులక, నిడుపెైన+చరషయల+నడుమ+పరశాంత+గ్ంభీరములయి+
స ంపు+మిగ్ులక+లోయలక= ప్ డువై+చదునుపరదేశముల+మధ్య+అలజడి లేకకండా+లోతెై+అందము+
అతిశయించు+కొండలోయలక, ఇవతళించెడు+లోయల+ఇరులక+కవియు+తరు+లతా+శేీణితో=చలు గాఉండు+
లోయలందు+చీకటి+వాయపింపజేయు+చెటు ట+లతల+వరుసలతో, కనుు+తనియన్+చేయు+కోనలకను+
నివాటించు=కనుల+తృపిత +పరచుచు+కొండల యందల్ల మఱుగ్ుపరదేశములక+ఒపుపచునువి, కనొగనిన+
మాతర+ఐహక+విచార+పరతకక+ఆటవిడుపు=చూచన+క్షణముననే+ఈలౌకిక+ఆలోచనల+ఆసకితకి+
సెలవుచెపపబడును,
తే. ఆకసపుటంచులం బల నరయనగ్ున?/అడవుల నిసరగ శలభ, ఏణాయతాక్ి!
ప్ర ష్ితోదాయనములకను ప్ లకపు మిను/గ్జబజగ్ నిటట
ు పెరషగషన కానలందె. 38
ఏణాయతాక్ి=లేడికనుులదానా, ఆకసపు+అంచులం+వల =ఆకాశపు+చవరను+ఎటటు తే
ల చూడలేమ్ర,
అడవుల+నిసరగ +శలభ=అడవియొకు+ప్ారకృతిక+సరందరయము, అరయన్+అగ్ున=చూడ+తరమా, ప్ర ష్ిత
=మనుష్రలచె పెంపబడిన, ప్ లకపు+మిను=అందము+ఎకకువ, గ్జబజ=ఇషాునుసారంగా,
సీ. పటు రాని పరమ్రదప్ారవశయంబున/పులకించ మినమిన పురులక విపెప
కల్లకి పింఛములతో, ధ్ళుదళుకకున నింగష/కనిుయమఱపు తీగ్లక వలారి,
సుసాాగ్తము చెపుప చతపుపన మ్రోసిన/కేకారవమున గషల్లగంత వటటు,
సజలచక్షువులతో, చతరరభంగషమలతో/కమనీయబృందలాసయములక చేసె,
రసిత మను భారంతి రథనేమిరవము వినిన/భరత జాతీయ పక్షులక బరషహణములక,
కకసుమకోమల్ల! వింటట? యా కూజతంబు/ష్డజ సంవాది, శీవణరసాయనంబు. 39
 35
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పటు రాని+పరమ్రద+ప్ారవశయంబున=ఇమడసాాధవనముకాని+ఆనంద+పరవశతామున, పులకించ+ మినమిన
+పురులక+విపెప=పులకితయిై+తళ తళ లాడు+రకులకు+విపెపను, కల్లకి+పింఛములతో=మనోజు మయున+
నమల్ల పురులతో, ధ్ళుదళుకకు=మఱపు మఱయు అనుకరణము, నింగష+కనిుయ=ఆకాశమనే +సీత ,ి వలారి
=వడల్లంచె, చతపుపన=విధ్ముగా, మ్రోసిన+కేకారవమున=మ్రోగషన+నమల్లకూతతో, సజల+చక్షువులతో=
తడసిన+కనుులతో, చతరర+భంగషమలతో=నేరుపకూడినవిశేష్+వినాయసములతో, కమనీయ+ బృంద+
లాసయములక= చూడతగషన+సమూహముగాచేయు+నృతయములక, రసితము+అను+భారంతి+రథనేమి+
రవము+వినిన=మేఘగ్రఝన+అని+తలచుటచే+రథపుకమిీ+శబి ము+విను, భరత జాతీయ పక్షులక
+బరషహణములక=భారత జాతీయ పక్షులక అయిన+నమళుళ, కూజతంబు=నమళళకూత, ష్డజ మసంవాది=
ష్డజ సారముతో సరషప్ర లకచునువి( సపత సారములలో మొదటిది(నాలగ వదిని కొందరు) నమల్ల కేకను బో ల్ల
యుండును), శీవణ+రసాయనంబు=(ష్డజ సారమువలే రండు రండు భాగ్ములకగా విడివడి మనోహరమైనది
)చెవులను+ఆనందపఱచునది,
చ. పరుగ్ున డాయ వచి ఎలప్ారయపుచకుదనాల చుకు ఆ
హరషణకకమారష, మ్రదమున అబరమునం జవిదాకినటిు క
నురదము మీద నకొుల్లపె, అంగ్న! నీ నిడుగ్నుు దబ యి త
తత రళవిలోచనంబులకక దగ్గ రష చుటు ములేమొ! చూచతే. 40
డాయ=సమీపమునకక, ఎల+ప్ారయపు=చను+వయసుసకల, చకుదనాలచుకు=అందమైనఆకారము కలది,
హరషణికకమారష=జంక పిలు, మ్రదమున=సంతోష్ముతో, అబరమునం=ఆశిరయముతో, చెవిదాకినటిు+కనుు
=కరాుంతమైన+కనుును, అరదము=రథము, నకొుల్లపె=పెటు ,ట నిడు+కనుుదబ యి=ప్ డవైన+రండు కండుు,
తత్+తరళ+విలోచనంబులకక=వాని+పరకాశించు+చూపులకక,
తే. ఆకసంబున రకు లలాురషికొనుచు/మగ్ువ! అసత ంభతోరణమాలల్మల/
పఱచు బగ్ుగరుపిటుల బారు గ్ంటట!/వదన మతిత ంచు తతులసానమ నినుు. 41
అసత ంభ+తోరణ+మాల+ల్మల=అధారసత ంభములకలేని+ప్ారకారదాారములకకకటటు+దండల+వల , ఆకసంబున+
రకులక+అలాురషి+కొనుచు=ఆకాశములో+తమరకులక+ఊపు+కొనుచు, పఱచు+బగ్ుగరు+ పిటుల+బారు=
ఎగ్ురుచుప్ాఱప్ర వు+సారస+పిటుల+వరుస, కంటట=చూచతివా, తత్+కల+సానమ=వాని+అవయకత మధ్ురపు+
సారము, వదనము+ఎతిత ంచు=ముఖమును+ఎతర
త నటట
ు గాచేయు,
మ. అనవదయపరభుభకితసంభరషతరల ై, హైయంగ్వీనంబుప్ా
 36
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
యనముందెచిరష నీకక, వీర, కనుమీ! ఆభీరవరీియులన్
వనవృక్షంబుల జూపి పేళళడుగ్ు, మా వాయజంబునం బలురషం
చన,మినుుటటుదు రీ యమాయకకలక, రాజీవాక్ి! మ్రదంబునన్. 42
అనవదయ+పరభుభకిత+సం+భరషతరల ై=దబ ష్ములేని+రాజభకిత+ఎకకువగా+నిండినవారై, హైయంగ్వీనంబు=
నినుటిఆవుప్ాలక పెరుగ్ుచేసి చల్లకగావచినవనుతో నేడు కాచననేయి, ఉప్ాయనముం=కానుకను, ఆభీర
+వరీియులన్=గతలు ల+పెదిలను, ఆ+వాయజమునం=ఆ+మిష్తో, మిన్+ముటటుదురు=సంతోష్ముతో
ఉప్ పంగషప్ర దురు,(దిల్మపుడు భారయతో పేరు ు అడుగ్ు, దానితో పరషచయము పెరషగష ఆటవికకలక ఆనందముతో
మినుంటటదురు అను మాటల దాారా దిల్మపుని పరజా సంబంధ్సామరసయత తెలకపును.)
మ. తొల్ల మాపెదిలచే నొసంగ్బడి, ఎంతో ప్ర ర దియిై పెై రుప
చిలతో పకాఫలదురవాటికలతో సంపనుమై, ప్ాలగ్ుం
జల గ్ురుతల్ కల అగ్ీహారములవే, చందారసయ! తదాాసుతయ
జాల యాశ్రసుసలక ప్ ంది, ప్ర ద మవి ఆప్ాదించు నాశాాసయముల్" 43
ప్ర ర దియిై=ప్ర ష్ింపబడి, పకా+ఫలదుర+వాటికలతో+సంపనుమై=పండిన+పండు నిచుిచెటు టకల+ఉదాయనములతో
+సమృదిధ యిై, ప్ాలగ్ుంౙ గ్ురుతల్ =దానమిచినరాజ్ఞచహుములకకల్లగషన హదుిరాటలక, అగ్ీహారములక+
అవే=రాజ్ఞబారహీణులకిచుిభూములకగ్ృహాదులకకల పలు లక+అవిగో, తత్+వాసుత+యజాల=అకుడ+
నివసించ+యాగ్ములక చేయుచుండు గ్ృహసుతలయొకు, ఆప్ాదించు=కల్లగషంచును, ఆశాాసయముల్=
సాంతానము,
తే. పరకృతి స గ్సుల కది ము పటిు చూపి/సరసముగ్ కాంతర డిటట సమీక్షణ మొనరప,
మధ్ురతాదాతయమమున జూచె మగ్ధ్తనయ/తృష్యు నలతయు విసీృత విష్యములకగ్. 44
సమీక్షణము+ఒనరప=చకుగావాయఖాయనము+చేయుటచే, మధ్ుర+తత్+ఆతీయమున=ఇంపుగా+దానియందు
+మనసుసలగ్ుమవగా, తృష్=దపిప, అలత=శీమ, విసీృత=మఱవబడిన,
సీ. పతయాళుశ్రకరాంభశ్రశకరారిరమై/అంగ్సుఖసపరశ మలవరషంచు,
ఆధ్ూతవిటపియిై అలు నలు న వీచ/పయనపుటలత నప్ాకరషంచు,
అరదము పెంధ్ూళి అలకవేష్ునముల/కంటని యానుకూలయమును బొ లయు,
కమలసరోహంస కలనినాదములను/వీనులక సర కగ్ విసత రషంచు,
కకసుమ కింజలుములక కొలు గతటిు తెచి/చలకపచలకపని పుప్ పళుళ చలకకరషంచు,
 37
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
దారషప్ డవున నిటట కొల ి దంపతరలను/మృదుమనోహరసురభిసమీరణంబు. 45
పతయాళు+శ్రకర+అంభస్+శ్రకర+ఆరిమ
ర ై=పడుచును+తరంపరల+నీటి+బందువులకచె+తడసినదెై, అంగ్+
సుఖ+సపరశము+అలవరషంచు=శరీరమునకక+సరఖయమును+కానుకగా+సిదధపఱచు, ఆధ్ూత+విటపియిై=
(గాల్లచే)కదులబడు+చెటు టకలదెై, అలు నలు న+వీచ=మలు మలు గా+విసిరష, పయనపు+అలతను+అప్ాకరషంచు=
పరయాణపు+శీమను+తొలగషంచు, అరదము+పెను+ధ్ూళి=రథముచేరేగ్ు+ఎకకువైన+దుముీ, అలక+
వేష్ునములకక+అంటని=ముంగ్ురులకక+తలప్ాగ్కక+ఆనక-అందుచే రేపని, ఆనుకూలయమునున్+ప్ లయు=
అనుకూలముగాగాల్లవీచసరలభయము+అందించు, కమల+సరో+హంస+కల+నినాదములను+వీనులక+సర కగ్+
విసత రషంచు=కమలములకకల+సరసుసలందల్ల+హంసల+అవయకత మధ్ురధ్ాని+శబి ము+చెవుల+తాకకనటట
ు గా+
వాయపించు, కకసుమ+కింజలుములక+కొలు గతటిు+తెచి+చలకపచలకపని+పుప్ పళుళ+చలకకరషంచు=పూల+
పరాగ్ము+అపహరషంచ+తనతోతెచి+కొంచము కొంచముగా+పుష్పములయందల్ల పరాగ్మును+జలకు,
మృదు+మనోహర+సురభి+సమీరణంబు=కోమలమై+పరషమళించు+వసంతఋతర+గాల్ల, కొల ి=సేవించెను.
తే. ఒక యనిరాాచయమగ్ు శలభ యుటిు పడియి/సమయ సముచత విమలవేష్ముల తోడ
అరుగ్ు నృపదంపతరలకక, హమాతయయమున/కలసికొను చతార సుధాంశులకక బో ల 46
అనిరాాచయము=చెపపలేని, శలభయు=కాంతికూడా, ఉటిుపడె=ఉనుటటుండికల్లగ, విమల=శుచయిైన, హమ+
అతయయమున=హేమంత ఋతరవు+అంతమున కల్లసిన, చతార సుధాంశులకక=చతారనక్షతర చందురలకక వల -
(చతారనక్షతర చందురనకక దుఃఖ సమయమైన హేమంతము కడచ సంతోష్ కాలము ఆరంభమైనది. అటటలనే
రాజదంపతరలకక కూడఅని సూచన.)
ఉ. వింతలక సూపుచుం బరయకక వేడుకగతలకపచు చుటటునుం పరభా
వంతము సేయుచుం దఱయ వచిరష, శాీంతరథుల్ దిగ్ంతవి
శాీంతరథుల్ సములు సితరాగ్మునన్ గ్ురుదేవునాశీమ్ర
ప్ాంతము రాజమౌళియును, పశిిమ శల
ై తటంబు హేళియున్ 47
పరభావంతము=తేజోవంతము, దఱయ=దగ్గ ర, శాీంత+రథులక=అలసటప్ ందిన+అశాములకగ్లవాడు, దిగ్ంత
+విశాీంత+రథుల్=దికకులఅంతమువఱకక+వళిళనిలవగ్ల+రథముపెైనుండియుదధ ముచేయకలవారు, సమ+
ఉలు సిత+రాగ్మునన్=బాగ్ుగా+పుటిున+అనురాగ్ముతో, ఉప్ాంతము=సమీపము, పశిిమ+శైల+తటము=
పడమటి+పరాత+పరదేశమునను, హేళియున్=సూరుయడును,
 38
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వ. వచి తప్ర వన ముఖదాారము ముందర రథావతరణము సేసి, సుదూర పరయాణసంక్ోభ పరషశాీంతము
లయిన రథయముల సేదదవరప సారథికి ముదలయిచి, పరతయంతర భృతయవరగ ము నచిటన నిలకవ నియమించ,
మాగ్ధియు, దానును మేని ధ్ూళి గ్డిగక
ష ొని, ధౌత పరషధానములక ధ్రషంచ, ప్ాదచారమున లోనికి పరవేశించ,
సాగ్ురుభకితభావమయమై సపందించు డెందముతోడ ఆశీమము గ్లయ జూచ, మానవశిరోమణి మానవతీ
చూడామణితో నిటు నియిను. 48
అవతరణముసేసి=దిగష, సంక్ోభ+పరషశాీంతములయిన+రథయముల=వాయకకలతవలన+ఎకకువగా అలసిన+
గ్ుఱఱ ముల, ముదల=ఆజు , పరతయంతర=దగ్గ ర ఉను, భృతయవరగ ము=బంటట
ు , ధౌత+పరషధానములక= ఉతికిన+
బటు లక, సపందించు+డెందమున=మనోవాయప్ారముకల+హృదయముతో, కలయ జూచ= అంతటాచూచ,
మాగ్ధి=మగ్ధాధవశుపుతిర-సుదక్ిణ
సీ. "పరషణత సతత ైసంపద కధిషు ానము/నిసాసైరానిరతికి నిలకవనీడ,
తారకబరహీవిదయకక కేందరపరషష్తర
త /సాాధాయయమునకక నేకక
ై సంసా ,
చరభారతీయసంసుృతికి పరతీకము/ప్ావితరయమునకక సబరహీచారష,
జాతివైష్మయబీజముల కూష్రభూమి/కామవాసనలకక కాని వావి,
అంచతాసిత కయబుదిధ కి కంచుకోట/అలఘువిజాునయాతరకక వలకగ్ు బాట,
దేవి! కనుగతముీ, సుకృతసంజీవనముీ/ప్ావనముీ, మహరషి తప్ర వనముీ. 49
(ఆరిధ్రీపు మూలవిలకవల ఆశీయంగా, వాని ఆచరణ, శిక్షక, ప్ారచురయ కేందరముగా ఆశీమ వరున.) పరషణత+
సతత ై+సంపదకక+అధిషు ానము=పరషప్ాకమైన+సతత ైగ్ణ+సమృదిధకి+అధికారపీఠము, నిసాసైరా +నిరతికి+
నిలకవనీడ=సాారధములేకకండుట అందు+మికిుల్ల ఆసకితకి+ఆశీయము, తారక+బరహీ+ విదయకక+కేందర+
పరషష్తర
త =ఉదధ రషంచు+పరమాతీను తెలకపు+జాునమునకక+మౌల్లక+నిరాుయకసభ, సాాధాయయము
నకకన్+ఏకైక+సంసా =సమగ్ీ వేదాధ్యయనమునకక+ఒకేఒక+సాానము, చర+భారతీయ+ సంసుృతికి+
పరతీకము=సనాతన+భారత+సంసాురమునకక+పరతిబంబము, ప్ావితరయమునకక+సబరహీచారష= పవితరతకక
+సహవిదాయరషా, జాతి+ వైష్మయ+బీజములకక+ఊష్ర భూమి=జాతరల+విడదవయు విష్మ+వితత నాలకక+
మొలకల తత లేని చవిటినేల, కామ+వాసనలకక+కాని+వావి=కామ+పరవృతిత కి+పరతికూల+సాానము, అంచత
+ఆసిత కయ+బుదిధ కి+కంచుకోట= పూజయమన
ై +భగ్వంతరనిఅందు+నమీకమును+మికిుల్ల రక్ించుసాానము,
అలఘు+విజాున+యాతరకక+ వలకగ్ుబాట=దవరఘ+జాునసముప్ారజన+పరసా ానమున+దారషచూపు దివిటీ,
సుకృత+సంజీవనముీ= పుణయములకక+సహజీవనము,
 39
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఉ. తామరపూవుచుటు ము మొదల్ మనవారషకి మానయమూరషత, ఉ
దాిమపతివరతామకకటదామ మరుంధ్తి కింటి వేలకప, ని
సీసమతప్ర గ్రషష్ు రని వసిష్ు రని శ్రీ పదభదర చహుము
దారమయమైన యిా వనపదంబును గ్ంటిమి, మంటి, ముగ్ీల్మ!. 50
తామరపూవు+చుటు ము+మొదల్=తామరపూవు+బంధ్ువు-సూరుయని+మొదలకకొని, మనవారషకి=మన
వంశము వారషకందరషకి, మానయమూరషత=పూజయనీయుడు, ఉదాిమ+పతివరతా+మకకట+దామము=గతపప+
పతివరతలో+శేీష్ుకిరీట+ధారషణి, అరుంధ్తికి+ఇంటివేలకప=అరుంధ్తీదేవికి+భరత , నిసీసమ+తప్ర +గ్రషష్ు రని
=అంతరలేని+తపసుసచేయువారషలో+శేీష్ు రడు, వశిష్ర
ు ని+శ్రీ+పద+భదర+చహుముదార+మయమైన=వసిష్ు రని
+శుభము+కల్లగషంచు శేీష్ుమైన+ప్ాదముదరలక+వాయపించన, వనపదంబునున్+కంటిమి=వనాయశీమమున+
చూచతిమి, మంటిమి+ఉగ్ీల్మ=జనీధ్నయమయినది+వనితా,
చ. అరణిసమితపవితరకకసుమాహరణంబు ముగషంచ, కాననాం
తరముల నుండి సాంధ్యవిధితతపరతాతారమాణచతర
త లై
మరల్లరష, చూచతే! భువనమానుయలక, తాపసు లాహతాగ్ుు, ల్ల
తత రష నదురేగ్ు వారషకి, నితంబని! అగ్ుులదృశయరూపుల ై. 51
అరణి+సమిత్+పవితర+కకసుమ+ఆహరణంబు+ముగషంచ=మథించననిపుపపుటిుంచెడికొయయలక+సమిధ్లక+
దరభలక+పువుాలక+సంగ్ీహణము+ముగషంచుకొని, కానన అంతరములనుండి=ఇతర అడవుల నుండి,
సాంధ్యవిధి+తతపరతా+తారమాణ+చతర
త ల+
ై మరల్లరష=సాయంకాల సంధాయవందవాది కిీయలనుచేయు+
దవక్షచే+తొందరపడుచును+మనసుసతో+వనుదిరషగషవచుి, భువన+మానుయలక=జగ్మంతటికి+పూజ్ఞయలక,
ఆహతాగ్ుులక=అగషుకారయము చేయవారు, నితంబని!=వనితా! అగ్ుుల+అదృశయ+రూపుల =
ై గారహపతయ ఆహవ
నీయ దక్ిణాగ్ుులకకక+మనము కనలేకప్ర యిననూ+మూరషతమంతరల ైనవారు,
క. బంతరలక తీరిను నివారష/వంతరలకై పరుశాలవాకిల్ల కడి ం
బంతింతలక, ముని పతరుల/సంతానము బో ని, హరషణశాబము లవిగో. 52
బంతరలక+తీరిను=వరుసలక+కటిునవి, నివారష=తనంతట తానే పండెడి వరషకి, వంతరలకై=తమవంతరకై ,
ఇంత+ఇంతలక=చను+చనువి, సంతానమున్+ప్ర ని=బడి డి ల+ప్ర ల్లన, హరషణ+శాబములక=జంక+కూనలక,
క. సల్లలంబు వోసి, తోడన/ఎలమాోకకల కడగ్ చనిరష ఋష్ికనయలక, ప్ా
దులనీరు దారవ నగ్బడు/పులకంగ్ులకక నమీకమును పుటిుంప, జ్ఞమీ!. 53
 40
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సల్లలంబున్+ప్ర సి=(చెటుకక)నీరు+ప్ర సి, తోడన+ఎల+మాోకకలకక+ఎడగ్+చనిరష=వంటనే+లేత+చేటువది కక+
దూరముగా+వళిళరష, ఎగ్న్+పడు=పరుగతిత +వచుి, పులకంగ్ులకక=పిటులకక,
ఆ. నమరువేయుచుండె నిడుగ్నుులరమ్రడిి/కల్లకి! చూడు, వటు కారు చనుట,
పూరషపంట కకపపవోసిన ముంగషళళ/కూరుచుండి, లేటికొదమచాలక. 54
నిడు+కనుులక+అర+మ్రడిి=ప్ డవైన+కనుులక+సగ్ము+మూసి, వటు కారు+చనుట=వేసవి+సమాపత
మవగా, పూరష=గ్డిి , లేట+
ి కొదమ+చాలక=జంక+పిలుల+సమూహము,
తే. హో మధ్ూమము, లవిగత! అభుయతిా తాగషు/సూచకములక, హవిరగ ంధ్సురభిళములక,
గాల్లతో దేల్లవచి, అంగ్ములక సర కి/తెఱవ! అభాయగ్తరల పవితీరకరషంచు." 55
అభుయతిా త అగషుసూచకములక=శుభమును తమమూడుకీలలచే సూచంచుచు, హవిర్+గ్ంధ్+సురభిళములక
=అగషులోవేసిన పదారాముల+వాసనలతొ+పరషమళించునవి, అభాయగ్తరల+పవితీరకరషంచు=వచుివారషని+
పునీతరలచేయును,
వ. అని తన వలు భకక తదాశీమపరశాంతవాతావరణ రామణీయకముగ్ూరషి యుపనయసింపుచు, శిరఃకంపము
సేయుచు, వచుిచుండ, అతనిరాక యిఱంగషన మైతారవరుణిచే నియమితరలయిన, సభయతప్ర ధ్నులక,
సంపరదాయానుగ్ుణయముగ్ రాజమిధ్ునమునకక పరతరయతాానము సేసి, అరఘయప్ాదయమధ్ుపరాుదుయప
చారము లాచరషంచ, తదభివాదములక సీాకరషంచ, సబహుమానముగా వారషని కకలపతి సకాసమునకక
గతనివచిరష. 56
వలు భ=భారయ, రామణీయకము=మనోహరత, శిరఃకంపము+సేయుచు=సంతోష్ సూచకముగా+తల ఊపుచు,
మైతారవరణిచే=వసిష్ు రనిచే, సభయతప్ర ధ్నులక=తపమేధ్నమనిభావించ ఆశీములోనివసించువారు, సంపరదాయ+
అనుగ్ుణయముగా=పదధ తి+పరకారము, పరతరయతాానము=పెదిలకవచినపుపడు లేచుట మొదలగ్ు గౌరవ పరదరశన,
అరఘయ+ప్ాదయ+మధ్ుపరు+ఆది+ఉపచారములక+ఆచరషంచ=తారగ్ుటకక+కాళుళకడుగ్ుటకక నీళిళచుిట+పంచల
చాపు సమరషపంచుట+మొదలగ్ు+రాజోపచారములక+చేస,ి తత్+అభివాదము=వారష+ గోతరనామములక చెపిప
ప్ాదములక సర కి మొోకకుటను, స బహుమానము=సగౌరవముగా, కకలపతి+సకాసము=వశిష్ర
ు ని+
సమక్షమునకక,
సీ. కాలోచతముల ైన కరణీయములక తీరషి/అజనాసనంబున అతత మిల్లు ,
రమణీయసుచరషతరాసి ఆరంజోయతి/ప్ాదసంవాహనో ప్ాసిత సేయ,
అతయంతసుపరసనాుతరీడెై విలసిలు క/బరహీసంయమిగ్ణపరథము జూచ,
 41
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పరమవిశాాసతాతపరయనిరభరభకిత/వినయసంభరమములక పెనగతనంగ్,
దరషసి, యా దివయవిజాునదంపతరలకక/అరషా సపరషగ్ీహముగ్ సాషాుంగ్ మఱగష,
హసత ములక దబ యిల్లంచ, పరతయవయవంబు/పులకపటలము ప్ర ర వుగా, నిలచ యుండ. 57
కాలోచతముల ైన=ఆ సాయంకాలమునకక సంబంధించన, కరణీయములక+తీరషి=సంజ జప హో మాదులక
+అనుష్ిు ంచ, అజన+ఆసనంబున+అతత మిల్లు =జంకచరీము+ కూరుినుకంబళిగా+ఉండి, రమణీయ+సుచరషత
+రాసి+ఆరంజోయతి=ఒపెైపన+పతివరతాధ్రీముల+ప్ర ర గైన+అరుంధ్తి దేవి, ప్ాద+సంవాహన+ఊప్ాసిత + సేయ=
పదములక+పటిు+పూజ+చేయ, అతయంత+ సుపరసను+ఆతరీడెై+విలసిలు క=అధిక+అనుగ్ీహముకల+మనసుస
కలవాడెై+పరకాశించు, బరహీసంయమి+గ్ణ+పరథము= బరహీరుిల+ కూటమిలో+మొటు మొదటివాని, పరమ+
విశాాస+తాతపరయ+నిరభర+భకిత=గాఢ+నమీకమైన+ఉదేిశమున+ మికిుల్ల+భకితతో, వినయ+సంభరమములక+
పెనగతనంగ్=నమోత+ఉతాసహము+ఆవరషంచ, దివయవిజాున= బరహీజాునము తెలసినవారైన, అరషా+సపరషగ్ీహముగ్
సాషాుంగ్ము+ఎఱగష=భకితతో+భారయతోకూడి+అషాుంగ్ముగ్+ నమసురషంచ, పరతి అవయవంబు+పులక+
పటలము+ప్ర ర వుగా=దేహమంతా+గ్గ్ురాపటు +సమూహ+రాశియిై,
వ. అరుంధ్తీ వసిష్ు రలక గాఢాదరమున సుదక్ిణాదిల్మపుల నాశ్రరాదించ, అభినందించరష. పదంబడి,
ఆతిథయకిీయాశాంతరథక్ోభపరషశీముడయిన, యా రాజాయశీమమునికకంజరుని, మునికకంజరుడు రాజయమునకక
సంబంధించన సారాాతిరకకకశలంబును, ఆగ్మన కారణంబును అడిగషన, అధ్రావిశారదునకక అభిధాకకశలక,
డరాపతి కకటీల్లతకరకమలకడెై, సరామును కకశల సంపనుమ యని వినువించ, యావిష్యమును మరల
నిటు ని విసత రషంచెను. 58
అభినందించరష=మచుికొనిరష, పదంబడి=మఱయు, ఆతిథయ+కిీయ+ఆశాంత+రథ+క్ోభ+పరషశీముడు= అతిథి
సతాురము+చేయుటవలన+పూరషతగాప్ర యిన+రథముయొకు+చలనములచేత కల్లగషనటిు+మికిుల్ల
శీమకలవాడు, రాజయ+ఆశీమ+ముని+కకంజరుడు=రాజయమనడి+ఆశీమమందు+మననశ్రలకడెైన+శేీష్ు రని-
దిల్మపుని, ముని+కకంజరుడు=మననశ్రలకలలో+శేీష్ు రడెైన వసిష్ు రడు, సారాతిరక=ఎలు విష్యములకక సంబం
ధించన, అధ్రా+విశారదునకక=వేద+విదాాంసునకక, అభిధా+కకశలకడు=చెపుపటయందు+నేరపరష, అరాపతిః=
ధ్నేశారుడగ్ు దిల్మపుడు, కకటీల్లత=ముకకళిత, కర కమలకడెై=కమలములవంటి చేతరలక కలవాడెై,
సంపనుమ=కూడినది,
తే. "సరాతోభదరములక తీగ్సాగ్ు టరుదె/మాకక, సప్ాతంగ్ములకక, తిరలోకమానయ !
దెైవమానుష్జనితాపదలకక నలు /అదనుతపపక చకీ మీ వడుివేయ? 59
 42
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సరాతర+భదరము=అంతటా+శుభము, తీగ్సాగ్ుట+అరుదె=వరషధలు కట+ఆశిరయమా, సపత అంగ్ములకక=
ఏడంగ్ములకగ్ల రాజతంతరములకక( సాామి అమాతరయడు సుహృతర
త కోశము రాష్ు మ
ర ు దురగ ము సెైనయము),
తిర+లోక+మానయ=మూడు+లోకములందు+పూజ్ఞయడా, అదను+తపపక=యుకత సమయము+దాటక, దెైవ+
మానుష్+జనిత+అపదలకక=దెైవముచేత(అగషు వరదలక వాయధ్ులక కఱవు జననష్ు ం)+మనుష్రయలచేత
(ఆయుకకతలక చోరులక శతరరరాజ్ఞలక రాజవలు భులక రాజ్ఞయొకు లోభము)+కలకగ్ు+ఆపదలకక, చకీము+
ఈవు+అడుివేయ=రక్ాచకీము+మీరు+అడుివేయుచుండగా,
సీ. నితయము,గ్ురుదేవ! నీ వుష్రుోధ్ునందు/విధియుకిత వేలకి హవిష్యరాశి
వానల ై నల మూడు వరషింప, పెైరులక/మటిునుండి పసిండి గ్ుటు ల తర
త ;
మంతరసిదధ ుడవు, నీ మంతరము లవల్మల/తెరమఱుంగ్ునన, మారుతర నడంచ,
దృష్ు లక్షయముల భేధించు, తపిపన దపుప/నని యితిత ప్ డుచు నాయంపగ్ముల,
పరగ్ు పురుషాయుష్ములక, నా పరజల కలు /ఈతిభీతివయళీకరాహతయవృతిత ,
అంకితముకాదె! లోకకలాయణమునక/భవదజహీమహాబరహీవరిసంబు?. 60
నితయము=పరతిదినము, ఉష్రుభధ్ునందు=అగషులో, విధి+యుకిత+వేలకి+హవిష్య+రాశి=యథా+పరకారము+
సమరషపంచు+నేయిమొదలగ్ుపదారధముల+సముదాయము, పసిండి=బంగారమువంటి పంటలక, గ్ుటు లక+
ఎతర
త =కొండలక+అవగ్, మంతర+సిదధ ుడవు=మంతర+ప్ారపిత కలవాడవు, అవల్మల+తెరమఱుంగ్ు నన=చులకనగా+
వనుకనుండి, మారుతరను+అడంచ=శతరరవుల+అణచ, దృష్ు +లక్షయముల+భేధించు=తన రాజయపుజనులనుండి
కాని పరరాజయజనుల నుండి కాని కలకగ్ు భయమును+గ్ురషచూసి+ఛేదించును, తపిపనన్+తపుపన్+అని+
యితిత ప్ డుచు+నా+అంపగ్ముల=ప్ రప్ాటటన+తపుపచుండునని+అని(నీమంతర ములక)ఎగ్తాళి చేయు
చుండును+నా+బాణములను, పరగ్ు+పురుష్+ఆయుష్ములక=పెంప్ ందు+పురుష్ర లయొకు+ఆయువు,
ఈతి+భీతి+వయళీక+రాహతయ+వృతిత =ఈతిబాధ్ల+వఱపు+అపిరయము+లేని+నడవడికతో, భవత్+అజహీ+
మహా+బరహీ+వరిసంబు=మీ+తినుగాప్ర వు బాణపువంటి+గతపప+బరహీ+తేజమువలన,
క. గ్ురుడవు, పరదెైవంబువు/పరమరషివి, పుతరరూపపరమేష్వి, ిు నీ
వరసి యిటట ప్ర ర వ, మను, నా/సిరులకక ఎడతెగ్మి ఏల చేకకఱకకండున్? 61
పుతర+రూప+పరమేష్వి=పుతర
ిు ర డి+రూపముధ్రషంచన+పరబరహీవు, అరయు=తెల్లసికొని, ఇటట+ప్ర ర వ =
పెైవిధ్ముగా+ప్ర ష్ింప, మను+నా+సిరులకక=వృదిధప్ ందు+నా+సంపదకక, ఎడతెగ్మి+ఏల+చేకకఱక+ఉండున్
=విరామములేకకండుట+ఏవిధ్ముగా+సిదంిధ పక+ఉండును,
 43
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
క. కాని తదవయసుఖానూ/నానుభవంబునకక నోచనైతిని తండీర!
యిా నీ కోడల్ల కడుపున/భానుకకలాంకకరము నొకని బడయగ్ లేమిన్.62
తదవయ+సుఖ+అనూన+అనుభవంబునకక=అటటవంటిరాజయ+సుఖము+వల్లతిలేనిదిగా+అనుభవించుటకక,
నోచనైతిని=నోచుకోనైతిని, భాను+కకల+అంకకరము=సూరయ+వంశపు+మొలక-బడి , పడయగ్=కలకగ్
క. రతనము లనేక మీనియు/చతరరుదధినవాంతరీపసమిీత మయుయన్
మతి కింపు గాదు వసుమతి/సుతవపురాశేుష్సుకృతశూనుయడ నాకకన్. 63
ఈనియు=పుటిుంచననూ, చతరర్+ఉదధి+నవ+అంతరీప+సమిీతము+అయుయన్=నాలకగ్ు+సముదరములక+
తొమిీది+దవాపములతో+కూడినది+అయిననూ, మతికి+ఇంపు+కాదు+వసుమతి=మనసుసకక+ఇచఛ+
కకదరదు+ఈభూమిపె,ై సుత+వపుర్+ఆశేుష్+సుకృత+శూనుయడ=కొడుకకయొకు+శరీర+ఆల్లంగ్న+పుణయము+
+లేనివాడెైన,
సీ. చెవి మేల్లమాట వేసిన అంతిపురషబో టి/కకడుగ్ర చేమునగ నొసగ్ నైతి,
పసుప్ాడి ప్ తిత ట బటిు, పేరయసి పటిు/జూపింప, గ్నాుర జూడ నైతి,
మాతృతామున నీదు మగ్ువ జనీ తరషంచె/నని దేవి నే గతనియాడ నైతి,
ఇగషరషంచె మా వంశవృక్ష, మైక్ాాకము/మ్రోడు వారదికంచు, మురషయ నైతి,
పుతరజాతరడ నను నిండు బొ ంద లేమి/వీతవిజయోదయం బైన నీతి నైతి,
జలధ్రావరణంబున చందిరకావి/కాసమున దేల జాలని కలకవ నైతి. 64
మేల్లమాట=శుభవారత , బో టి=చెల్లకతెత , ఉడుగ్ర=కానుకగ్, చే+మునగ =చేతి+నిండా, ఒసగ్ను+ఐతి=బహు
మానము ఇవా+లేకప్ర తి, పసుప్ాడి=పసుపు రాసుకకనిసాునముచేసి, ప్ తిత టన్=మతత ని సనుని ప్ాత
వసత మ
ి ున, పటిు=కకమారునిపటటుకొని, మగ్ువజనీ=సీత త
ి ాము, ఇగషరషంచు=చగషరషంచె, ఐక్ాాకము+మ్రోడువారదు
+ఇక+అంచు=ఇక్ాాకక వంశము+గతడుిప్ర దు+ఇంక+అనుకొనుచు, మురషయనతి
ై =సంతోష్ించ లేకప్ర తిని,
పుతరజాతరడను+అను+నిండు+ప్ ంద+లేమి=పుతరరలకకలవాడను+అను+పూరు తాము+ప్ ంద+లేనినేను, వీత
విజయ ఉదయంబు ఐన+నీతిని+ఐతి=విజయము సాధింపలేని+రాజనీతిని అయితిని, జలధ్ర+అవరణంబున
+చందిరకా+వికాసమునన్+తేలన్+చాలని+కలకవను+ఐతి=మేఘము+కపుపటచే+వనుల+విరషయ+సంతోష్ింప
+లేని+కలకవగా+ఐతిని,
సీ. నాయనంతరము పిండపరదానము, నివా/ప్ాంజలకల్ శూనయము లగ్ుట దలచ,
ముచిరష మూనాుళళముచిట తమ యూరధయ/గ్తి యని కలగ్ు మాపితృగ్ణంబు,
 44
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
శాీదధ వేళల సాధాసంగ్ీహనిరతరల ై/తృపిత తీర భుజంప రేమొ? నేడు
వేడి నిటట
ు రుపల వచినైన మదరషప/తోదకంబును తారవుచును వారత?
కీతరముఖంబున, ఆతీ వికాసమంది/పుతరరాహతయమున, ముచిముడిగష యుంటి,
లోన దేదవపయ మానమై పెైన నిరులక/కారుకొను చకీవాళనగ్ంబు, రీతి. 65
పిండ+పరదానము=పిండము+పెటు టట, నివాప+అంజలకల్=పితృదేవతలకక విడుచు తిలోదకములక చేయు+
దబ సిళుళ, ముచిరష=దుఃఖముప్ ందిరష, మూనాుళళముచిట=దిల్మపుడు ఉనునాుళుళ మాతరమే, ఊరధైగ్తి=
సారగ ప్ారపిత , కలగ్ు=చంతించెడి, శాీదధ +వేళల=తదిిన+సమయమున, సాధా+సంగ్ీహ+నిరతరల =
ై శాీదధ ము+
తీసుకొను+ఆసకితకలవారల ై, నేడు+వేడ+
ి నిటట
ు రుపల+వచినైన=ఇపుపడు+వారషవేడి+నిటటురుపలశాాసవలన+
వచిగా మారషన, మత్+అరషపత+ఊదకంబును=నాచే+అరషపంచన+నివాపజలమును, కీతరముఖంబున=
యఙ్ు ములక చేసి, ఆతీవికాశము+అంది=ఆతాీజాునము+ఆరషజంచ(దేవఋణముతీరుి కొని),
పుతరరాహతయమున=పుతరరలక లేమిచే(పితృఋణము తీరపలేనివాడనై), ముచిముడిగష+ ఊంటి=మికిుల్ల
చేష్ులకడుగష+ఉనాును, లోన+దేదవపయ మానమై=కొండలోపల +మికిుల్లపరకాశవంతమై, పెైనన్+ఇరులక+
కారుకొను=ఉపరషభాగ్మున+అంధ్కారము+కీముీకొను, చకీవాళము=లోకాలోకమను పరాతము(ఈ
పరాతము సరావిశామును చుటిుయుండి లోపలసూరయతేజముతో వలకగ్ుతూ వలకపల్లభాగ్మంత
అంధ్కారముకలదని పురాణము),
క. దారుణ దురంతపీడా/కారకమై యిేచు, దేవ! కడయపుప, ననున్,
నీరాడని కరషణీవిభు/గారషయ ప్ాలేసయు, కటటుకంబము, కరణిన్. 66
దురంత+పీడ+కారకమై+ఏచు=అంతరలేని+బాధ్+కారణమై+వేధించు, కడ+అపుప=మనిష్ికకను
మూడు (దేవ,ఋష్ి,పితృ)ఋణములలోఆఖరషదెైన+పితృఋణము, నీరాడని+కరషణీవిభు=వరణబాధ్చే
సాునములేక కటు బడిన+ఏనుగ్ు(ఏనుగ్ుకక సాునము ముఖయము), కారషయ ప్ాలక+సేయు=యాతనప్ాటట+
కల్లగషంచు, కటటుకంబము=పుండును రాపిడి చేయునటిు ఏనుగ్ులకటటు రాట,
తే. కడుపు పండిన యిలాుండర గ్ల్లమి లేమి/దలచ, తనలోన, దా, గ్ుమారషలకను గాని,
చూడరానీదు, ననుు, మీ సుుష్, యొకింత/అణువణువునందు రగ్ులకచునుటిు వంత.67
కల్లమి+లేమి=భాగ్యము+లేకప్ర వుట, తాన్+కకమారషలక=తను+కకములక, చూడరా నీదు=బయటపడనీదు,
సుుష్=కోడలక, అణుఅణువునందు=దేహమంతా, రగ్ులక=మండు, వంత=బాధ్,
క, పరలోక సుఖమ యలవడు/పరమతప్ర దానపుణయపరషప్ాకమునన్!
 45
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పరషశుదధ సంతతియి, ఇహ/పరములక రండింట, ప్ ందు పరచు సుఖంబున్. 68
పరమ+తప్ర +దాన+పుణయ+పరషప్ాకమునన్=గతపప+తపసుస+దానములచే+ఆరషజంచనపుణయము యొకు+
పరషణామముగా, పరషశుదధ =మికిుల్లయోగ్ుయల ైన, ఇహ+పరములక=ఈలోకము+పెైలోకములక,
చ. తళతళ లాడు లేమొలక దంతములన్ వల్లబటిు నవుాచున్,
జల్లబల్ల కమీతేనియలక చపిపల వచియురాని కొీనుుడుల్,
పలకకకచు, డాసి, మీది, కగ్బారకిన, బడి ల మేనిధ్ూళిచే,
మల్లనితదేహుల ైన యల మానవు ల యయవినోచరో కదా!. 69
తళతళ=మిఱుమిటట
ు గతలకపు, లే+మొలక+దంతములన్=కొీతత గా+మొలచనచను+పండు ను, వల్లబటిు=
పెైకిచూపి, జల్లబల్ల=మనోహర, కమీ=మధ్ుర, చపిపల=కాఱునటట
ు , కొీనుుడుల్=కొీతత +నుడుల్=కొీతత +
మాటలక, డాసి=దగ్గ రకకవచి, మల్లనిత=ముఱకిచేయబడి , నోచరత=ఏవరతము చేసిరో,
మ. నను, తదాభగ్యవిహీను, దురభరవిష్ణు సాాంతర నీ శిష్రయనిన్
కని, నీ వుమీల్లకంబు నొందవ? పరతీకారంబు జంతింపవే?
అనురకితన్ సాయ మీవు తోయములక ప్ర యం బోర దియిై గతడుివో
యిన నీ యాశీమవృక్షకంబు గ్ని, తండీర! యిటట
ు పేక్ింతరవే?. 70
తత్+భాగ్య+విహీనుని=పుతరరల+భాగ్యము+లేనివాడిని, దురభర+విష్ణు +సాాంతర=భరషంపలేని+విషాదము
ప్ ందిన+మనసుసకలవాడిని, ఉమీల్లకము=దుఃఖము, పరతీకారము=పరతికిీయ, తోయములక=నీరు, ప్ ర దియిై
=పెంపబడినదెై, గతడుి=మ్రడెైన, వృక్షకంబు=చనుమొకును, ఉపేక్ింతరవే=ఉదాసీనత చూపిసత ావా,
శా. అక్షంతవయమ అసీదవయమగ్ు పూరాాగ్ంబు? పూరారుని
రోీక్ోప్ాయము జూపి ననుు చరషతారుాం జేయవే, దేవ! నీ
శిక్ారక్షణశకిత మే మఱుగ్మే? సిదంిధ పవే మునుు నీ
దక్షతాంబున మాకకల్మనులకక వైధాతేరయ! దురు భయముల్". 71
అక్షంతవయమ+అసీదవయమగ్ు+పూరా+ఆగ్ంబు=అంతక్షమించరానిదా+నాదెైన+వనుకటి+ప్ాపము, పూరా+
ఋణ+నిరోీక్ష+ఉప్ాయము=పూరా+ప్ాపమునుండి+నిశేశష్విముకిత+సాధ్నము, శిక్ా+రక్షణ+శకిత=బొ ధించుట
అందు+మంతరశకితచేరక్ించుటఅందు+కలసామరధయము, సిదధ ంి పవే=కలకగ్ునటట
ు చేసితివికదా, దక్షతాంబున=
సామరధయముతో, మాకకల్మనులకక=మాఉతత మవంశమందుపుటిునవారషకి, వైధాతేరయ= బరహీపుతరరడు-వశిష్ర
ు డు,
దురు భయముల్= దొ రకసాధ్యముకానివి.
 46
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తే. అనుచు దిగ్గన లేచ యా మునివతంసు/చరణ పీఠము కడ చకు జాగష మొోకిు
అడుగ్ుదామరదబ యి చే నంటియును/ఆనృపుని లేవనతిత ఆసీను జేసి. 72
ముని+వతంసు=మునులలో+భూష్ణని, చకున్+చాగష+మొోకిు=బాగా+నేలకకవారల్లసాషాుంగ్ముగా
+నమసురషంచ, అడుగ్ు+తామర+దబ యి=ప్ాద+పదీములక+రంటిని, చే+అంటి+ఉను=చేతరలతో+పటటుకొని+
ఉండగా, ఆసీను=కూరుిండ,
తే. వతసలతాము పలు వింపగ్ దిల్మప/సంతతిసత ంభహేతరజజాుసు వయిన
తదు
గ రుడు సుపత మీనహర దంబు భంగష/నిశిలధాయనముకకళితనేతరరడయియ. 73
వతసలతాము+పలు వింప=బడి పెైవంటిపేరమ+చగ్ురషంచ, సంతతి+సత ంభ+హేతర+జజాుసువు=సంతతిని+
ఆపు+కారణము+విచారణచేయువాడెై, సుపత +మీనః+హర దంబు+భంగష=నిదిరంచుచును+చేపలకకల+మడుగ్ు+
వల , నిశిల+ధాయన+ముకకళిత+నేతరరడయియ=సిారమైన+ధాయనములో+మూసిన+కండుుకలవాడెై,
వ. క్షణమాతర పరణిధానమున దతాురణము తేటపడ తప్ర ధ్నాగ్ీణి,రాజాగ్ీణితో " నీయపుతరకతకక నిమితత ము
`కలదు, వినుము" 74
పరణిధానమున=చతెత కాగ్ీ
్ తచే, తేటపడ=విశదమవ/తెల్లయ, నిమితత ము=కారణము,
సీ. దేవేందుర దరషశంచ నీవు మునొుకనాడు/ధ్రకక గ్ీమీఱుచుండ దారషలోన
మందాకినీతీర మందారముల నీడ/విశాీంతి గతనుచుండె వేలకపగషడి ,
దేవి, ఋతరసాుత, భావించుచును పర/ధాయనమునంబడి యరుగ్ు నీవు,
తనకక, పరదక్ిణ మొనరషంప మఱచన/కనల్ల నినుు శపించె కామదుహము,
అపుడు నదిలోన గీపెటు ట అభరదంతి/నిడుదరతదలోన ల్మనమై నీకక గాని,
సారథికి గాని, చెవిసర క జాలదయియ/చల్లపిడుగ్ువంటి శృంగషణి శాపవాకకు. 75
కీమీఱు=మరషల్లవచుి, మందాకిని=ఆకాశగ్ంగ్, మందారము=ఒక కలపవృక్షము, వేలకప+గషడి =దేవతల+
ఆవు-కామధేనువు, దేవి=రాణి-సుదక్ిణాదేవి, ఋతరసాుత=రజసాలానంతరసాునయిైనది, మఱచన=
విడచన, కనల్ల=కోపపడి, కామ+దుహము=ఇషాురాములను+పిండునది-కామధేనువు, గీపెటు ట= ఘ్ీంకరషంచు,
అబర+దంతి=ఆకాశమునందుండు ఏనుగ్ు-దిగ్గజము, నిడుద+రతదలోన+ల్మనమై=ధవరఘమైన+శబధ ములో+కల్లసి
ప్ర యి, చెవిసర కన్+చాలదయియ=వినబడుటకక+అశకతమైనది, ౘల్లపిడుగ్ు=మంచు పిడుగ్ు (ఆకాశమునుండి
పడెడు మంచుగ్డి ), శృంగషణి+శాప+వాకకు=ఆవు+శాపపు+మాట,
ఉ. ఔరసకాంక్ష ఎంత వరమైన, మహీశ! అననయ దృష్ిు వై,
 47
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
చేరువ నును ననుు నొక చీరషకి గైకొన వతి
ై , గాన నా
కూరషమి బడి నా బదులక కొల్లి వినిష్ుృతి సేయునంతకకన్,
కోరషక, నీకక పండదని గోవు నినున్ శపియించె భూవరా. 76
ఔరస+కాంక్ష=కొడుకకమీద+కోరషక, వరమైన=శేీష్ుమైనను, అననయ+దృష్ిువై=వేరతకదానిపెై+చూపుకలవా డవై,
చీరషకన్+కక
ై ొనవైతి=లక్షయ+పెటువైతివి, వినిష్ుృతి=ప్ారయశిితత ము, పండదని=లభింపదని,
తే. అటట
ు , ములక దవయ బో యి కొఱఱ డచుకొను/పగషది, నీ వొక ధ్రీలోపమును దలగష,
తగ్ులకకొంటి, వనైచఛకంబుగ్ మఱొ కు/తీవరతరమైన, ధ్రీవయతికీమమున. 77
కొఱుఱ+అడచుకొను+పగషది=మేకక+దింపుకకను+విధ్ముగా, తలగష=తొలగషంచుకొని, అనైచఛకంబుంగ్=
అవాంఛితముగ్, తీవరతరమైన=ముందుదానికంటటఅధిక మైన, వయతికీమమున=మీఱుట అందు,
తే. ఈ నిగ్రహణవలన నీ కింతవరకక/భవయసంతానయోగ్ము పటు లేదు,
తెల్లయవే! పూజయపూజావయతికీమంబు/శుభసమాసాదనమునకక చుకువాలక. 78
నిగ్రహణము=అధిక నింద, పూజయ+పూజా+వయతికీమంబు=పూజారుహలయినవారష+పూజ+ఆచరషంపక ప్ర వుట,
శుభ+సమాసాదనమునకక=శుభముల+సిదధ ంి పచేయుటకక, చుకువాలక=ఎదురు చుకు
వ. నియతి వశమున జరషగషన గ్తమును దరవిాకొని విచారషంపక, పరకృత మనుసరషంపుము.
అపరాధ్ము సెైపుమని, ప్ర యి, సపరణామముగ్, వేడికొందువనును,
నే డమరధేనువు చేరుగ్డకాదు, ఏలన, 79
నియతి=భాగ్యము(పూరాజనాీరషజతమైన సుకృత దుష్ుృత రూప కరీము), పరకృతము=ఇపుపడుచకుగా
చేయవలసిది, స పరణామముగ్=నమసాురముతో, చేరుగ్డ+కాదు=సమీపింప+లేవు,
తే. దవరఘసతరము దలపెటు ి దివిజవరుని/సమీతిల జేసి తమ హవిసాసధ్నముగ్,
దాని గతనిప్ర యి, వరుణు, డనూనభుజగ్/జాలదౌవారషకంబు, ప్ాతాళమునకక. 80
దవరఘ+సతరము=చాలకాలముసాగ్ు+యఙ్ు ము, తలపెటు ి=సంకల్లపంచ, దివిజవరుని=ఇందురని,
హవిసాసధ్నముగ్=ఆజాయది హవిసుసకక కావల్లసినప్ాలకొఱకై, నూనము+భుజగ్+జాల+దౌవారషకంబు=
పూరషతగా+ ప్ాములే+ఇనుప తీగ్లవలే అలకు కొనిన+దాారములకకల,
వ. కావున దానికి పరతాయమాుయముగ్, తదవయ పరసూతియు, మదవయ హో మగ్వియు నగ్ు నందినియను
 48
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
దానిని సపతీుకముగ్, నుప్ాసింపుము. ఇది సురభి వచనమున కనుగ్ుణమయిన పదధ తి. మనోవాకిీియా
పరకారము లేకరూపమైన యారాధ్నమున, దాని చతత ము బటిుతివేని నీమనోరథ కలపవల్లు క కకసుమించ
ఫల్లంచును" అని మైతారవరుణి వకుణించు చుండ 81
పరతాయమాుయము=బదులక, తదవయ+పరసూతి=కామధేనువు+బడి -నందిని, గ్వి=ఆవు, సపతీుకముగ్=
భారయతోకల్లసి, ఉప్ాసింపుము=సేవింపుము, సురభి=కామధేనువు, మనో+వాక్+కిీయా+పరకారములక+ఏక
రూపమైన=మనసుస+వాకకు+కిీయల+విధ్ములక+ఒకుటటైనటట
ు , మనోరథ+కలప+వల్లు క=కోరషకఅను+
సంకలపపు+తీగ్, వకుణించు=నొకిు చెపుప,
సీ. అమృతకకంభముబో ని యాపీన భరమున/గ్మన వేగ్మున మాందయము జనింప,
మేని నిది పుగంపు మటిున నేలకక/కకంకకమాలేపము కొమరు గ్ూరప,
ఎడదవుాలన చూచ ఎదురేగష మునికనయ/లూడిగ్ మొనరషంచ తోడి తేర,
కేీపు గ్నొగని ప్ ంగష, చేపిన చఱువచి/ప్ాలోడికలకకటిు పరషమళింప,
పరషసరవనాంతరము నుండి మరల్ల వచెి/సంయమీందురని యాహుతిసాధ్నంబు,
నందినీ నామ నైచకి, నరవరేణుయ/భాగ్యమయదేవతకక అనుప్ారస మనగ్. 82
అమృత+కకంభముబో ని=అమృతపు+కకండవంటి, ఆపీన=ప్ దుగ్ు, మాందయము=మలు దనము, మేని+నిది పు
+కంపు=ఒంటి+దటు మైన+ఎఱఱ దనము, మటిున+నేలకక+కకంకకమ+ఆలేపము+కొమరున్+కూరప=అడుగ్ు
పెటు న
ి +చోటటకక+కకంకకమ+అల్లకినటట
ు + మనోజుత+చేకూరిగా, ఎడదవుా=కొంచముదూరము, ఊడిగ్ము=
పరషచరయ, తోడితేర=వంటతీసునొనిరాగ్, కేీపు=దూడ, ప్ాలక+ఓడికలక+కటిు=ప్ాలక+తమంతటతామే +ప్ారష,
పరషమళింప=ప్ాల వాసన వదజలు , పరషసర=దగ్గ ఱఉను, అహుతి+సాధ్నంబు=అగషువేలారుినేయివంటి
పదారాములకక+సహాయపడునది, నైచకి=చకుని రూపమునుమంచ ప్ారయమును కల్లగష సమృదిధగా ప్ాల్లచెిడి
ఆవు, అనుప్ారసము=ప్ర ల్లనది
తే. చగ్ురు వనిుయ మయితోడ మొగ్ము మీది/అచితెల్లవండురకల వంకమచితోడ,
చూడముచిట గతల్లపి యాప్ాడి మొదవు/లేతనలతోడి మలకసంజరీతి మఱసె. 83
చగ్ురు+వనిుయ+మయితోడ=చగ్ురుటాకక మేల్లబంగారము+వరుపు+ఎఱఱ నిదేహముతో, అచి+తెల్ల+
వండురకల+వంక+మచితోడ=సాచఛమైన+తెలుని+వంటటరకలక+చందరవంక వంటి+మచిగాఉండగా, మొదవు=
ఆవు, లేత+నల+తోడి=చను+చందరరేఖ+కల్లగషన, మలక+సంజ+రీతి+మఱసె=సాయం+సంధాయకాల+అరుణిమ
వల +వల్లగ,
 49
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తరువోజ: తన ఖురోదగ తమగ్ు తరసరేణు పటల్లవాయువులో దేల్లవచి మేనంటి,
సావితరరనకక తీరాసల్లలాభిష్వణ ప్ావితరయగ్రషమ నాప్ాదించుచుండ,
పఱతెంచుచును యా బహుపుణయమూరషత/సరరభేయిని, జూపి, శకకనసంవేది,
సంయమి, నుడివ, ఆశంసితావంధ్య/సంప్ారరానునకక, కోసలమహీనునకక. 84
ఖురు+ఉదగ తమగ్ు+తరసరేణు+పటల్ల=డెకులచేత+రేగషన+గ్డిిధ్ూళిరేణు+సమూహము, మేనంటి=శరీరముపెై
పడి, సావితరరనకక+తీరా+సల్లల+అభిష్వణ=సూరుయనిపెైకి ధ్ూళి ఎగషరష+పుణయతీరా ముల+జల+సాునపు,
ప్ావితరయ+గ్రషమ+స+ఆప్ాదించుచుండ=పవితరత+గతపపదనము+బాగా+కల్లగషంచుచుండ, పఱతెంచు
=పరుగ్ునవచుి, సరరభేయి=ఆవు, శకకన+సంవేది=శకకనశాసత మ
ి ు+బాగ్ుగాతెల్లసినవాడు, ఆశంసిత+
అవంధ్య+సంప్ారరానునకక=ఇష్ు మైనకోరషక+గతడుివోకసఫలమౌనటట
ు +బాగావేడుకొను, నుడివ=చెపెపను,
తే. "చేరువయియ ఆపేక్ితసిదిధ నీకక/పురుష్కారమ తడవుగ్, పురుష్ తిలక!
తన పరసంగ్ము పుటిునంతటన వచెి/పరమ కలాయణి చూడు మీ సురభిరాణి. 85
చేరువయియ+ఆపేక్ిత+సిద= ిధ దగ్గ రైనది+కోరుకకనువాంచత+ప్ారపిత , పురుష్కారమ+తడవుగ్=పురుష్
పరయతుమే+ఆలసయముగ్, పరసంగ్ము=మాట
క. ఫలమూలము లశనంబుగ్/మలకకవతో పగ్లక వంట మలగ్ుచు నమిీన్,
బలకసాధ్నమున విదయను/బల , దవని బరసను జేసి, పడయుము సిదధ న్
ి . 86
ఫల+మూలములక+అశనంబుగ్=పండుు+కందమూలములక+ఆహారముగ్ ఉండి, మలకకవతో=జాగ్ీతతగా,
మలకగ్ుచు+నమిీన్=సంచరషంచుచు+పేమ
ర తో, పలక+సాధ్నమున+విదయను+బల =అనేక+ఉపకరణముల
(విధ్యను అభాయసించువిదాయరషావల బరహీచరయము, కందమూలఆహారము, గ్ురుసేవ, తపసుస, మొదల ైన
నియమములతో), పరసనున్+చేసి=సంతరష్ిు+చేసి, పడయుము+సిదధ న్
ి =ప్ ందుము+ఇష్ు ప్ారపిత ,
చ. పలపలవేగ్ రేపకడ భకితమయపరయతాంతరంగ్యిై,
మలయజకకంకకమపరసవమాల్లకలం గ్యిసేసి మొోకిు నీ
కకలసతి, యాతప్ర వనము గోవుబడిం జని, సాగ్నంపి రా
వలయు, దినాంతమం దచట వారషి యిదురతుని తోడి తేవల న్. 87
పలపల+వేగ్=తెలువాఱుటఅందనుకరణము+తారగ్, రేపకడ=ప్ారతఃకాలము, భకిత+మయ+పరయత+అంతరంగ్
యిై=భకిత+నిండిన+పరషశుదధ +మనసుసకలదెై, మలయజ+కకంకకమ+పరసవ+మాల్లకలం+కయిసేసి+మొోకిు=
చందనము+కకంకకమ+పూల+దండలతో+అలంకరషంచ+ప్ారరషధంచ, నీకకలసతి=నీభారయ, గోవుబడిం=ఆవువంట,
 50
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సాగ్న్+అంపి=నదివరకకప్ర యి+పంపి, అచట+వారషి=అకుడే+పరతీక్ించ, ఎదురతుని=ఎదురుగా వళిళ,
తోడి+తేవల న్=తనతో+తీసుకొనిరావల ను
క. అనుదినము నీవు, పదబడి/అనుయాయుల గ్ీమీఱంచ అడవికి జని యం
దనువరత నమున ధేనువు/అనువున సేవింప వలయు అవధానమునన్ 88
అనుదినము=పరతిరోజ్ఞ, పదబడి=అతయంతము, అనుయాయుల+కీమీఱంచ=తోడవచుి వారల+వనుకకక
పంపి, అనువరత నమున=అనుసరషంచ, అనుపున=కావల్లగ్ఆవుతోప్ాటటవళుళచూ, అవధానమునన్=
హచిరషకతో,
శా. ఏ యిే వేళల నయయడం దిరుగ్ు, నే యిే చోటటలన్ నిలకి గో
వా యావేళల నయియడం దిరషగష, ఆ యా చోటటలన్ నిలకిచున్,
తోయం బానిన దబ య మాని, పుడమిం గ్ూరుిను గ్ూరుిండి, త
చాఛయావైఖరష వంటనంటి చనుమీ! శీదధ ాగ్రషష్ు రండవై 89
తోయంబు+ఆనిన=నీరు+తారగషన, పుడమిం=భూమిపెై, తత్+ఛాయ+వైఖరష=తన+నీడ+వల , శీదధ ా+గ్రషష్ు రండవై
=భకితవిసాాసములందు+మికిుల్ల గతపపవాడివై,
మ. అమృతపరసరవణీమతల్లు నిటట లనాాసింపుమీ! దవని, డెం
దమునన్ మచి వరం బొ సంగ్ు వరకకన్, దెైవంబు తోడెై, పరశ
సత ము నీ పూనిు జయపరదంబయి, అవశయం బీవు మీ తండిర చం
దమునం బుతరవదగ్ీగామి వగ్ుమీ! ధ్నయతాముంబొ ందుమీ! 90
అమృత+పరసరవణీమ+తల్లు ని=ప్ాలక+బాగ్ుగాచేపు+గోమాతను, అనాాసింపుమీ=సేవింపుమీ, పరశసత ము+నీ+
పూనిు=శేీష్ుమైన+నీ+పరయతుము, అవశయంబు=తపపక, ఈవు=నీవు, పుతరవద్+అగ్ీగామివి+అగ్ుమీ=
పుతరరలకనువారషలో+శేీష్ు రడవు+అగ్ుమీ,
వ. అని యానతిచిన గ్ురుబరహీ యాదేశంబును దేశకాలజ్ఞుడు, తదంతేవాసి విశాాసతాతపరయవినయ
పూరాకముగ్, సకళతరముగ్, శిరసావహంచె. మరునాడు వరతప్ారరంభమునకక యోగ్యదినముగా నిరూపించ,
వైధాతేరయు డా దబ ష్జ్ఞుని పరదబ ష్కాలకరణీయములక నిరారషతంప బనిచె. పనిచ, నిజతపః పరభావంబున సకల
రాజోపచారవసుతసృజనమునకక సమరుాడయినను మహరషి యా రాజదంపతరలకక వారనుష్ిు ంపబో వు వరతచరయ
కనుగ్ుణముగ్ ఫలమూలభోజనమును, కకశశయనాదుయపచార సామగషీని సమకూరిను.
91
 51
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఆనతి=ఆజు , ఆదేశంబును=ఉపదేశమును, దేశకాలజ్ఞుడు=ఏ పరదేశమున ఏ సమయమున ఏ పనులక
నిరారషతంచాలోతెల్లసినవాడు, అంతేవాసి=శిష్రయడు-దిల్మపుడు, విశాాస+తాతపరయ+వినయ+పూరా కముగ్=
నమీకమైన+అభిప్ారయము+వినయము+మొటు మొదటిదెై, సకళతరముగ్=భారయతోకల్లసి, వైధా తేరయుడు=
వశిష్ర
ు డు, ఆ+దబ ష్ఙ్ఞు ని=ఆ+చేయకూడని తపుపలను ఎఱగషనవానిని, పరదబ ష్కాల+కరణీయములక+
నిరారషతంపన్+పనిచె=సంజకాల+అనుషాునముల+చేయ+పంపెను. సృజనమునకక=పుటిుంచుటకక,
అనుష్ిు ంప=ఆచరషంప, కకశశయన+ఆది+ఉపచార=గ్డిిపఱకలపడక+మొదలగ్ు+మరాయద,

కవిరాజ విరాజతము. పరయతపరషగ్ీహసంయుతరడెై గ్ురుప్ాదుడు చూపిన పరుకకటిన్

పిరయమున జొచి దినాంతవిధ్ుల్ నఱవేఱి, సమంచతకౌశబృసీ
శయనమునం గ్నుదబ యి మొగషడిి విశాంపతి లేచె, వటటపరవరా
ధ్యయనకలసారగాననివేదిత యామవతీ పరషణామమునన్. 92
పరయత=పటటుదలవాడెై, పరషగ్ీహ+సంయుతరడెై=భారయతో+కల్లసినవాడెై, గ్ురుప్ాదుడు=పూజ్ఞయడెైన గ్ురువు,
సమంచత+కౌశ+బృసీ+శయనము=ఒపెైపన+దరభల+ఋష్ిఆసనపు+పకుపెై, విశాంపతి=దిల్మప మహారాజ్ఞ,
వటట+పరవర+అధ్యయన+కల+సార+గాన+నివేదిత= బరహీచారులక+వేదఫరవర+ వల్లు ంచు+అవయకత మధ్ుర
+కంఠ+సారముచే+ఎఱగషంపబడిన, యామవతీ+పరషణామమునన్=రాతిర+రూపుమారుట-తెలువారుటను.
 52
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

ద్వితీయ సరగ ము వరపరద్ానము

తే. వరతసముదుయకకత నిజకకలోదాహు దిల్మపు/మచి ఆశ్రరాదింపగ్ వచెి ననగ్

ప్ారగషిశాపుణయవతినోము పసిడిపంట/అరుణుడుదయించె నుదయధ్రాగ్ీసీమ. 1
వరత+సమ+ఉదుయకకత=వరతమునకక+సమసత ము+సిదధమైన, నిజ+కకల+ఉదాహు=తన+కకలమున+జనించన,
ప్ారక్+దిశా+పుణయవతి+నోము=తూరుప+దికకుయనడు+పుణయ సీత యొ
ి కు+వరతపు, పసిడ=
ి బంగారు, అరుణుడు
=సూరుయడు, ఉదయ+ధ్ర+అగ్ీసీమ=తూరుపు+కొండ+పెైప్ారంతమున,
సీ. పరయతయిై కోసలపరభు జాయ రేప్ాడి/దూడకక జనిుచి తరష్ిు గ్ను
సరరభేయికి గాళళ బారాణి పటిుంచ/తనువున మంచగ్ంధ్ము నలంది,
ప్ టిుకొముీల గ్మీపూవుటటతత రలక చుటిు/మొగ్మున గ్ుంకకమబొ టటు దిది ,
వలచుటిు చేమ్రడప, వడి దిల్మపుడు దాని/మిహకాదిరవని బో కక మేయ విడిచె,
అదియు మసలక చనుచుండ ననుగ్మించె/ఆ సుదక్ిణ, గోఖురనాయసపూత
ప్ాంసు పథము, పతివరతాపరథమగ్ణయ/శుీతిమహారాము వనుంటట సీృతి విధ్మున. 2
పరయతయిై=పరషశుదధ యిై, కోసల+పరభు+జాయ=కోసల+ రాజ్ఞ+భారయ-సుదక్ిణాదేవి, రేప్ాడి=ప్ారతః కాలము,
చనిుచి=ప్ాలకతారగ్నిచి, తరష్ిున్+కను=తృపిత +ప్ ందిన, సరరభేయి=ఆవు, కమీ=సువాసనగ్ల, పూవు+
ఎతర
త లక=పుష్ప+సరములక, వలచుటిు=పరదక్ిణించ, వడి=వేగ్ముగా, మిహక+అదిర=మంచు+పరాతము,
ప్ర కక=మంచుకవిసినగ్డిి , మసలక=జాగ్ు చేయక, అనుగ్మించె=వంబడించెను, గో+ఖుర+నాయస=ఆవు+
గషటులచే+విడువబడిన, పూత+ప్ాంసు+పథము=పవితర+ధ్ూళి+మారగ మున, శుీతి+మహ+అరాము+వనుంటట
+సీృతి= వేదముల+గతపప+అరాము+వంటఉండు+మనాాది సీృతరలక,
ఉ. ఏల్లక ఆశీమంబు తరదికగ
ే ష అటం దము సాగ్నంపు ఇ
లాుల్లని గ్ీమీఱంచ, జలరాశులక నాలకగ శిరాలరూపమై
వేరలగ్ ధేనుభూమిక ధ్రషంచన, పంటవలంతి బో ని ఆ
వేలకపుగషడబ ిి డి వనువంట జనన్, విపినాంతభూమికిన్. 3
 53
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఏల్లక=రాజ్ఞ, కీమీఱంచ=వనుకకకపంపి, జలరాశులక=సముదరములక, శిరాలరూపమై+వేరలగ్=ప్ాలప్ దుగ్ు
అందల్ల నాలకగ్ు శిరల రూపు దాల్లి+వేల
ర ాడ, ధేనుభూమిక=ఆవుఆకారమునఉను, పంటవలంతి=భూమి,
వేలకపు+గషడిి+బడి =దేవతా+ధేనువు+బడి -నందిని, విపిన+అంత+భూమికిన్=అడవి+లోపల్ల+పరదేశమునకక,
క. చనుచు మరల్లంచె మిగషల్లన/అనుయాయులగ్ూడ, వేడరనుయల మఱువున్,
మనుకకలమురాచకొడుకకలక/పెనుకవచము తమకక సాభుజవీరయమ కానన్ 4
అనుయాయుల=వంటవచుిపరషవారము, వేడరు=కోరరు, అనుయల=ఇతరుల, మఱువున్=రక్షణ, మను+
కకలము+రాచ+కొడుకకలక=మను+సంతతి+రాజ+కకమారులక, పెను=గతపప, సా+భుజ+వీరయమ+కానన్=
తమ+భుజముల+పరతాపమే+అగ్ుటచేత,
ఉ. ఆవును గాయుచుం దిరషగ నా దొ ర కారడవిన్ వరతారషాయిై
తీవలతోడ బనుఱులక తీరుగ్ బై కగ్గ్టిు భీష్ణా
శ్రవిష్తరలయమైన తన చేవిలక సజయము చేసి, ధేనుర
క్ావిధి సాకకనన్ నమకి కానిమకంబుల జండవచెి నాన్. 5
పెనుఱులక=వతెత ్న జ్ఞతర
త , భీష్ణ+ఆశ్ర+విష్+తరలయమైన=భయంకరమైన+ప్ాము+విష్ముతొ+సమానమైన,
సజయము+చేస=
ి ఎకకు+పెటు ,ి కాని+మకంబు=కూ
ీ ర+జంతరవు, చెండ+వచెి+నాన్=చంప+వచెినో+అనగా,
సీ. మేలేరషి కమీని మిసిమిపచిక దెచుి/అందించు మూతి కాప్ాయయనముగ్,
వాలాగ్ీమున మూగ్ు వనదంశముల జోపు/కండూయనము సేయు గ్ంగ్డబ లక,
ఇచాఛనుగ్ుణముగ్ నందేని జననిచుి/మిసిమింతరడును గాక మలగ్ు బొ దివి,
అలసి నిలకిను దవయని నీరు దారవించు/పదముల పీకకవో పటిు పిసుకక,
వాలకమకముల పెైగాల్లవలన నైన/అదిరషపడనీక అరయు నోరంతప్ ర దుి
సతతగోసమారాధ్నసకత బుదిధ /సతతగోసమారాధ్నసకత బుదిధ. 6
మేలక+ఏరషి=మంచవి+ఏరష, మిసిమి+పచిక=మతత ని+గ్డిి, అప్ాయయనముగ్=తనివితీర, వాల+అగ్ీమున=
తోక+చవర, వనత్+అంశములన్+చోపు=అడవి+ఈగ్ల+తరుము, కండూయనము=తీటప్ర వుటకక గోకకట,
మిసిమింతరడు=అలసినవాడు, మలగ్ున్=పరవరషతంచును, ప్ దవి=ఒపిప, వాలక+మకముల=కూ
ీ ర+జంతరవుల,
అరయును+ఓరంతప్ ర దుి=కాచును+దినమంతయు, సతత+గో+సమారాధ్న+సకత +బుదిధ=ఎడతెగ్ని+ఆవు+
పూజయందు+లగ్ుమైన+ఆలోచనతో, సతత+గో+సమారాధ్న+సకత +బుదిధ=ఎలు పుపడు+భూమిని-పరజల+
సంతోష్పెటు టట అందు+మునిగషన+అలోచనలకకల్లగషనవాడు,
 54
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
శా. ఏ యిే వేళల నయయడన్ మసలక, నే యిే చోటటలన్ నిలకి గో
వా, యావేళల నయియడన్ మసల్ల, ఆ యా చోటటలన్ నిలకిచున్
తోయం బానిన దబ య మాని, పుడమిం గ్ూరుిను గ్ూరుిండి, త
చాఛయావైఖరష వంటనంటి కొలకచున్, సమాోటటు శీదధ ాళు వై. 7
మసలకన్=విహరషంచును, తోయంబు+ఆనిన=నీరు+తారగషన, పుడమిం=భూమిపె,ై ఛాయా+వైఖరష=నీడ+వల ,
శీదధ ాళువై=శీదధగ్లవాడెై,
(వసిష్ు రడు ముందు సరగ 89 పదయంలో అనిన మాటలను తరచ తపపకకండా దిల్మపుడు ఆచరషంచాడు)
సీ. పరభులాంఛనముల లు పరషహరషంచన నేమి/ఉరుతేజమునన రాసిరష వలారషి,
మదరేఖ వలకవరషంపని యాముటేనుంగ్ు/దొ రయు నా అతిలోకపరషవృఢునకక,
జయవటటు విహగ్నిసానదంభమున ప్ారశై/తరుల మొతత ము, ప్ారశైచరుల ల్మల,
సాానీయకనయ లాచారలాజలక వోల /పిలుతీవలక పూలజలకు కకరషస,ె
దురమము ల డనడ చగ్ురుజొంపముల తోడ/జవుామని మీదవంగష భజంప దొ డగ
కకతకకత నదృశయ విపినదేవతలక పటటు/పటటుకకచుిల ముకాతతపతరములకగ్ 8
పరభు+లాంఛనము=రాజ+చహుములక-చఛతరచామరములక, పరషహరషంచన=విడచన, ఉరు+తేజమునన+
రాసిరష+వలారషి=అధిక+మేనికాంతిచేతనే+రాజశలభ+పరకటించ, మద+రేఖ+వలకవరషంపని+ఆముటేనుంగ్ున్+
తొరయున్=మదపు+రీతిని+పెైకి చూపెటుని+మదించనఏనుగ్ు+మాదిరషగా, అతిలోక+పరషవృఢునకక=లోకాతీత
+పరభువుకక, విహగ్+నిశాన+సాన+దంభమున=పక్షుల+అరావ+ధ్ాని+మిష్చే, ప్ారశై+తరుల+మొతత ము
=పరకునును+చెటు+సమూహము, ప్ారశైచరుల+ల్మల=సేవకకల+ విధ్ముగా, సాానీయ+కనయలక+అచార+
లాజలక =పటు ణపు+కనయలక+సాంపరదాయపు+పేలాలక, పిలు+తీవలక+పూలజలకు+కకరషసె=లేత+తీగ్లక+
పూలవాన+కకఱపించె, దురమములక+ఎడనడ+చగ్ురు+జొంపముల=చెటు+అకుడకుడ+చగ్ురుల+గ్ుంపుల,
జవుా=ఆకకల కదల్లకధ్ానిఅనుకరణ, భజంప+తొడగ=సేవింప+ప్ారరంభించె, కకతకకతన్=కకతూహలముతో,
విపిన+దేవతలక+పటటు=వన+దేవతలక+పటిున, ముకత +ఆతపతరములకగ్=ముతాయల+గతడుగ్ులక
అయినటటు,
ఉ. దారుణభాసురాతపవితాడితగాతరర, నిరాతపతరర, నా
చారపవితరర, నపపరమసాధ్ుచరషతరర భజంచె ధవరసం
చారముల ై ఉప్ాంతగషరషశైవల్లనీలకఠదూరషీశ్రకరా
 55
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సారముల ై చలతరుసుమసరరభచోరముల ై సమీరముల్. 9
దారుణ+భాసుర+ఆతప+వితాడిత+గాతరర=తీక్షుమైన+సూరయని+వేడి+దెబోకొటు బడిన+శరీరము కలవాడు,
నిర్ ఆతపతరరన్=గతడుగ్ు (ఛతరము) లేనివాని, ఆచార పవితరర=పవితరమైన ఆచారముకలవాని, భజంచె
=సేవించనవి, ధవర+సంచారముల ై=మలు గా+వీచనవై, ఉప్ాంత+గషరష+శైవల్లనీ+లకఠద+ఊరషీ+శ్రకర+ఆసారముల ై
=సమీపపు+కొండకిీంది+ఏరులందు+ప్ రషున+పరవాహపు+తరంపర+జడివాన,ై చలత్+కకసుమ+సరరభ+
చోరముల ైన+సమీరముల్=కదులకతరను+పుష్పములయొకు+వాసన+సంగ్ీహంచన+వాయువులక,
తే. అనిలపూరషత రంధ్రములగ్ుచు మ్రోసి/బొ ంగ్ువదురులక ముఖవాదయములకగ్ నమర
తారగ్తి, తదయశలఽంంకగీతములక ప్ాడి/అలరజేసిరష వనదేవతలక దిల్మపు. 10
అనిల+పూరషత+రంధ్రములగ్ుచు+మ్రోసి+బొ ంగ్ువదురులక=గాల్ల+నిండి+బజజ ములకదాారా+మ్రోగషన+వదురు
బొ ంగ్ులక, ముఖ+వాదయములకగ్న్+అమర=నోటితో+వాయించు పిలునగోీవి వంటి వాదయములకగా+ఉండగా,
తారగ్తి=బగ్గ రగా, తత్+యశః+అంక+గీతములక=దిల్మపుని+కీరత ని
ష +గ్ుఱుతరతెచుి+ప్ాటలక, అలర=
సంతోష్ింప
ఉ. వాలకను విలకు బటిునను, వాని యిడన్ మదిలో నశంకయున్,
మాల్లమియున్ జనింప, గ్రుణామృదుమానసు డనునమిీకన్
మ్రోలకక వచి, తదురచరమూరషత గ్నుంగతను లేటితండముల్,
వాల్లకసర గ్కనగ వల భాగ్యము బారము ముటు జేయుచున్. 11
వాలక=కతిత , అశంక=సందేహములేమి, మాల్లమి=మచిక, మ్రోల=సమీపము, తత్+రుచర+మూరషత=ఆతని+
అందమైన+రూపము, లేట+
ి తండములక=జంకల+గ్ుంపు, వాల్లక+సర గ్+కనగ వ+భాగ్యము+ప్ారము+ముటు
చేయుచున్=మనోజుమైన+దవరఘమైన+రండు కండుుగ్ల+ఫలపు+మేర+అనుభవించుచు,
సీ. ఎరగ్ల్లచచుి చెచిర ఆరషప్ర యిను/వినువీధి నొక చనుు చనుకకకను,
తనుపేది ఆకకరాల్లిన తోపు లవి యిలు /ప్ ందుగా చగ్ురషంచ అందగషంచె,
కొమీకొమీకక జటు ముమీరంబుగ్ బుటటు/పువుగ్ుతర
త లకను శలాటటవులక బండుు,
మసకముోచుిలక ప్ాఱుటసురులక బడుగ్ుల/బటిు కారషంచుట కటటువడియి,
నోరుమాల్లన మతక జంతరవుల మిోంగ్/నోరు తెఱవవు నాల్లజంతరవులక రేగష,
ప్ాడి దపపని గతపప కాపరష, అతండు/కాలక మ్రపిన మాతారన, గానలోన. 12
 56
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఎరగ్ల్ల+చచుి=దావాగషు+మంటలక, చెచిర=శ్రీఘోముగా, విను+వీధిన్=ఆకాశమున, ఒకచనుు+చనుకకకను
=ఒకచనుకక+రాలక ప్ర యునా, తనుపు+ఏది=తడి+నశించ, తోపులక=చెటు సముదాయము, ప్ ందుగా=
ప్ ంకముగా, ముమీరంబుగ్=అధికముగ్, శలాటటవులకన్+పండుు=పచికాయలకను+పళళను, మసక+
ముోచుిలక=రాతిర+దొ ంగ్లక, ప్ాఱుటసురులక=బరహీ రాక్షసులక, బడుగ్ులన్=బలహీనుల, కారషంచుట=
బాధించుట, నోరుమాల్లన=నోరులేని, మతక=సాధ్ు, ఆల్ల+జంతరవులక+రేగష=కూ
ీ ర+జంతరవులక+చెలరేగష,
ప్ాడి+తపపని=ధ్రీము+తపపని, కాపరష=రక్ించువాడు, కాన=అడవి.
తే. ప్ాదసంచారమున దిశల్ ప్ావనంబు/చేసి మునిమాపు మగషడి నివాసమునకక
అరుగ్సాగ, పరవాళరాగాభిరామ/జరఠభానుచఛవియు, మునివరుని గ్వియు. 13
దిశల్+ప్ావనంబు+చేస=
ి దికకులక+పవితరమైనవిగా+చేస,ి మునిమాపు= పరదబ ష్కాలమున, మగషడి=తిరషగష,
పరవాళ+రాగ్+అభిరామ+జరఠ+భాను+చఛవి=చగ్ురుటాకకలవల +ఎఱఱ నై+సుందరమై+పండిన+సూరుయని+
కాంతి, గ్వియు=ఎఱఱ నైనఅవు,
శా. ఆ దెైనందినదేవపితరతిధి మరాయదాకిీయాసాధ్నన్,
మ్రదాయతత మతిన్ భజంపుచు దిల్మపుం డేగ ననాక్షుడెై,
ఆ దబ ష్జు సమేతయిై, అదియు, భవాయచారసంయుకత సా
క్ాదాసిత కయమహామనీష్కరణిం గ్నపటిు యొపెపం, గ్డున్. 14
దెైనందిన=పరతి రోజ్ఞ జరుపు, దేవ+పితరర+అతిధి+మరాయదా+కిీయా+సాధ్నన్=దేవతల+పితరర దేవతల+
అతిథుల+గౌరవముగాజరుపు+యాగ్ శాీదాధ దానములకక+సాధ్నమైనప్ాలను ఇచుిఆవును, మ్రద+
అయతత +మతిన్+భజంపుచు=సంతోష్ము+నిండిన+బుదిధతో+సేవించుచు, ఏగ అనాక్షుడెై=వంబడించువాడెై
వళళళను, ఆ+దబ ష్జు +సమేతయిై+అదియు=అటిు+విదాాంసుడెైన దిల్మపుని+కల్లసి+ఆ నందిని, భవయ+ఆచార+
సంయుకత +సాక్ాత్+ఆసిత కయ+మహా+మనీష్+కరణిం+కనపటిు+ఒపెపన్+కడున్=దివయ+సదాచారముతో+కూడి+
పరతయక్షముగానుండు+శీదధకల+గతపప+బుదిధ +వల +కనబడి+పరకాశించెను+ఎకకువగా,
సీ. పడియలక వలకవడి బుడుతయిేనగ ుల రీతి/మూకల ై పరాతర
త నేకలములక,
ఒడళులక జాడించ, ఉనికి మాోకకలపెైకి/నగ్యంగ్ నుంకించు నమల్లపిండు,
అలవోక అలతిపిటుల బటిు వేటాడ/వల్లకి వచిన గ్ూబపులకగ్ుప్రజ్ఞ,
పచికబయళుల బవడించ బడల్లక/ల డల్లంచుకొను కఱఱ యిఱఱ కదుపు,
వాల్ల రానును ఇరు పెనేాలమునకక/అగ్ీగామిదళంబుల యనువుజూప
 57
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సరవి గ్ప్ాపరు గాననాంతరము గ్డచ/వచెి నృపతి తప్ర వనోంప్ాంతమునకక. 15
పడియలక=నీళుళ నిలచన చను పలు పుపరదేశముల నుండి, వలకవడి=బయటపడి, బుడుత=చను, మూకల ై=
గ్ుంపుగా, ఏకలములక=అడవి పందులక, ఉనికి+మాోకకలపెైకి=నివసించు+చెటుపెైకి, ఎగ్యంగ్న్+ఉంకించు=
ఎగ్ర+యతిుంచు, పిండు=సమూహము, అలవోక=ల్మలగా, అలతి=చను, గ్ూబ+పులకగ్ు+ప్రజ్ఞ=గ్ుడు గ్ూబ+
పిటుల+బారు, పవడించ=పడుకొని, ఎడల్లంచుకొను=తొలగషంచుకొను, కఱఱ +ఇఱఱ +కదుపు=నలు ని+జంక+
సమూహము, వాల్ల+రానును=పరవాహముగా+రాబో వు, ఇరు +పెను+వేలమునకక=జంకల+పెది+గ్ుంపుకక,
అగ్ీగామిదళంబులక=ముందునడచుదండు, అనువుజూప=అనుకూలమైన పరదేశము చూపుతరండగా, సరవిన్
+కప్ాపరు=కీమముగా+చీకటిపడు, తప్ర వన+ఉప్ాంతము=ఆశీమ+సమీపమునకక
క. బలకప్ దుగ్ు మ్రతతో వపు/రలఘుతామువలన డసిస, అంచతగ్తరలన్
తొల్లయిాత మొదవు, ఱేడును/అలంకరషంచరష తప్ర వనాగ్తపథమున్ 16
బలక+ప్ దుగ్ు+మ్రతతో=పెది+బరువైన+ప్ాల ప్ దుగ్ు+భారముతో(ఆవు), వపుర్+అలఘుతాము వలన
=శరీరపు+ఎకకువైన బరువు+చే(దిల్మపుడు), డసిస=అలసి, అంచత+గ్తరలన్=మలు మలు ని+అడుగ్ుల,
తొల్లయిాత+మొదవు=మొదటి కానుప+ప్ాడిఆవు, ఱేడు=రాజ్ఞ, అలంకరషంచరష=హుందాతనము తెచిరష,
ఆగ్త+పథమున్=వచుి+మారగ మునకక,
క. మునిధేనువునున్ వనుకొని/వనవాటికనుండి తిరషగషవచుి నిజేశున్
కనియి గ్నుఱెపప వేయక/తనువలు ను గ్నుులకగ్, సుదక్ిణ నమిీన్ 17
వనుకొని=వంబడించ, నమిీన్=సంతోష్ముతొ, తనువలు ను+కనుులకగ్=ఆరారతతో ఎదురుచూపు
(ఉపవాసము చేయువారు దపిపకచే మికకుటముగా నీళుళ తారగ్ునటట
ు , దిల్మపుని ఆవుని కని వానిని తారవునా
అనుటట
ు ఱెపప వాలిక తమితో చూచనది)
క. వనుదగషల్ల వచుిఱేనికి/తనకదురుగ్ నడచు మగ్ధ్తనయకక, మధ్యన్
మునివరుని హో మధేనువు/దినరాతరరల నడిమి సంజ తెఱగ్ున మఱసెన్. 18
వనుదగషల్ల=ఆవునువంబడించ, సంజ+తెఱగ్ున+మఱసెన్=సాయంకాలము+విధ్ముగా+పరకాశించెను,
సూచన: సుదక్ిణ(తెలకపు-దివము)(ముందు), ఆవు(ఎఱుపు-సంధ్య)(మధ్య), దిల్మపుడు(నలకపు-రాతిర)
(చవర),
ఉ. ఆ రమణీయపుణయవతి అక్షతప్ాతరము కేలబటిు, బృం
దారకధేనుసూతికి పరదక్ిణముం బొ నరషంచ, మొోకిు సిం
 58
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
దూరసుగ్ంధ్మాలయములతో గ్యిసేసె, నిజారాసిదధ క
ి ిన్
దాారమువంటి దెైన తదుదగ్ీవిశంకట శృంగ్మధ్యమున్. 19
బృందారక+ధేను+సూతికి=దేవతల+ఆవుయొకు+బడి కక, మాలయములతో=మాలలతో, కయిసేసి=అలంకరషంచ,
నిజ+అరా+సిద+ ిధ దాారము=తమ+కోరషక+నఱవేరుటకక+ఉప్ాయము, తత్+ఉదగ్ీ+విశంకట+శృంగ్+మధ్యమున్
=దాని+ప్ డగైన+విశాలమైన+కొముీల+మధ్యపరదేశమున,
ఉ. కేీపును జూడ బో వ దమకించయు, జాపయమొకింత సెైచ, గో
వోపికపటిు చేకొనియి, నూడిగ్ముం దమచేత నంచు, జా
యాపతర లకలు సిల్లురష, నిజాశిీతసంతతి కిటు ట సాధ్ువుల్
చూపు పరసాద చహుముల సూచనసేయు పురఃఫలంబులన్. 20
కేీపును=దూడను, తమకించయు=తారపడియు, జాపయము+ఒకింత+సెైచ=ఆలసయము+కొంత+సహంచ,
చేకొనియిన్+ఊడిగ్ము=సీాకరషంచెను+సేవ, జాయా పతరలక=భారాయభరత లక, ఉలు సిల్లురష=సంతోష్ించరష, నిజ+
అశిీత+సంతతికి=తాము+కోరషన+సంతానమునకక, సాధ్ువులక=సుజనులక, పరసాద+చహుముల =అనుగ్ీహ
+సంకేతములే, పురః+ఫలంబులన్=పురోగ్తమైన+ఫలసిదధ క
ి ి
క. సురభిసమారాధ్న మిటట/కొఱవడక యొనరషి వచి గ్ురుదేవు పదాం
బురుహముల కఱగష, నృపశే/ఖరు డవసితసకలసాంధ్యకరణీయుడునై. 21
సురభి+సమారాధ్నము=ఆవు+పూజ, కొఱవడక=తకకువ కాకకండా, పద+అంబురుహములకక+ఎఱగష=
ప్ాద+పదీములకక+నమసురషంచ, అవసిత+సకల+సాంధ్య+కరణీయుడు=ముగషసిన+అనిు+సంధాయకాల
అనుషాునములక+చేసినవాడె,ై
వ. దబ హావసానమున శుచపరదేశమున విశీమించ, సామినిమీల్లతనయనయిై నమరువేసికొనుచునుదబ గధరక
ష ి
నేదిష్ుమున బల్లపరదవపము లకనిచ, ప్రనఃపునయముగ్ మేను నిమురుచు నారాధించ, నిదురపుచి,
తానును నిదిరంచె; పరభాతమున నా సుప్రత తిా తతో ప్ాటట తానును లేచె. 22
దబ హ+అవసానము=ప్ాలకపితరకకట+ముగషసిన, సామి+నిమీల్లత+నయనయిై=సగ్ము+మూయబడిన
+నేతరములకకలదెై, దబ గధరక
ష ి=ప్ాడిఆవుకక, నేదిష్ుమున=మికిుల్ల సమీపమున, బల్ల+పరదవపములక+ఉనిచ=
పూజారహమైన+దవపములకకానుకగ్+ఉంచ, ప్రనఃపునయము=మరలమరల, ఆ+సుప్రత తిా తతో+ప్ాటట=ఆ+నిదర
లేచనదానితో+ప్ాటట,
క. పరమసహష్ర
ు డు కోసల/నరపతి సకళతరముగ్ అనారతదవనో
 59
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
దధ రణ వరతరండు వరత మటట/జరషపెను ముయిేయడునాళళచంచల దవక్షన్. 23
పరమ+సహష్ర
ు డు=గతపప+ఓరుపగ్లవాడు, సకళతరముగ్=భారయతోప్ాటట, అనారత+దవన+ఉదాధరణ+వరతరడు=
ఎలు పుపడు+దవనుల+ఉదధ రషంచు+వరతముకలవాడు, ముయిేయడు+నాళుళ=మూడుxఏడు(21)+రోజ్ఞలక, అచంచల
+దవక్షన్=సిా రమైన+పటు దలతొ,
క. మరునాడు యథావిధి ఆ/మరుదరుజనిసుత పిఱుంద, మనుజేశారు, డే
మఱుప్ాటటఱుగ్క వని గ్ుీ/మీరుచుండగ్ దినకరాసత మయసమయమునన్. 24
మరుత్+అరుజని+సుత=దేవత+ఆవు(కామధేనువు)+కూతరరు-నందిని, పిఱుంద=వనుక, కకీమీరు=తిరుగ్ు,
దినకర=సూరుయడు,
క. మునివరుని హో మధేనువు/తన అనుచరు భకిత నఱుగ్ దలచ, పరవేశిం
చెను గ్ంగాపూరాంతిక/మనోజుసంరూఢతృణము, మంచుమల గ్ుహన్ 25
హో మ+ధేనువు=హో మసామాగషీఇచుి+ఆవు, గ్ంగా+పూర+అంతిక=గ్ంగానదవ+నీటి+సమీపమున, మనోజు+
సంరూఢ+తృణము=అందముగా+పెరషగన+గ్డిికలదెైన, మంచుమల=మంచుకొండ,
ఉ. నాల్లమకంబు లేవియు మనంబున సెైతము దానిపెై దెగ్ం
జాలవటను నమిీక, నిసరగ మనోహరశైలకందరా
లోలకపచక్షువైన, దరలకపత మహో దయము కనుుగ్పిప, పెై
వారల్ల, మృగేందుర డొ కుడు చవాలకన నందిని బటటు, బటిునన్. 26
నాల్ల+మకంబులక=కౄర+మృగ్ములక, మనంబున+సెత
ై ము=మనసులో+కూడ, దానిపెై+తెగ్న్+చాలవు+
అను+నమిీక=ఆవుపెై+సాహసింప+లేవు+అను+ధెైరయముతో, నిసరగ =సహజ, శైల+కందర=కొండ+గ్ుహలను,
ఆలోల+ఉప+చక్షువు+ఐన=చూడగా+(వాటి)దగ్గ ఱెైన+చూపులక+కలవాడు+అయి, దర+లకపత +మహో దయము
=అలపముగా+లోపించన+గతపప పరయతుము కలవాని, మృగేందురడు=సింహము,
మ. అరచెన్ ప్ారణభయాతిరేకమున, అంభా యంచు, మాహేయి గ్
హారబదధ పరతిశబి దవరఘము తదారాతరావ మా యారత కా
తరసంరక్షకక వనుుదటిు గషరషసకతంబైన తద్ దృష్ిు, స
తార, మా దికకుకక లాగ, పగ్గ ములచేతన్ లాగ్ు చందంబునన్. 27
భయ+అతిరేకమున=భయ+తీవరతచే, మాహేయి=ఆవు, గ్హార+బదధ +పరతిశబి +దవరఘము=గ్ుహలొ+నిండిన+
మాఱుమ్రోగషన ఆరతరావపు+హచుిదల, తత్+ఆరాతరావము=దాని+ఆకీందన, ఆ+ఆరత +కాతర+సంరక్షకక=
 60
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఆ(దిల్మపుడు)+ఆరుతల+భయము+తీరుివాని, వనుుదటిు=మేలకకొల్లపి, గషరష+సకత ంబైన+తద్+దృష్ిు+
సతారము=కొండను+అంటియును+ఆతని+చూపును+వేగ్ముతో, పగ్గ ములచేతన్+లాగ్ు+చందంబునన్=
గ్ుఱఱ పుపగ్గ పుతారడుచే+లాగషన+విధ్ముగా,
తే. చూపు మరల్లంచ, ఎదుట నా చాపధారష/అరుణధేనువు మీది కేసరషని, గ్నియి,
ధాతరమయమైన కొండ పెైతటము మీది/విరషయబూచన లొదుిగ్తరువు బో ల 28
చాపధారష=విలు ముీలక ధ్రషంచన దిల్మపుడు, అరుణధేనువు=రకత వరుమైన ఆవు, కేసరష=సింహము, ధాతర
మయనైన= గైరషకాది ధాతరవులక ఎఱుపుదనము నిండిన, పెైతటము=మీదిచెఱయ, విరషయబూచన+లొదుిగ్+
తరువున్+ప్ర ల =ఎకకువగా తెలుపూలకపుష్ిపంచన+లొదుిగ్+చెటు టవల ,(ఆవు,గషరష అరుణిమలక, సింహము,
పూలక తెలకపువి)
మ. కని,ఆకసిీకదండతాడితమహాకాకోదరప్ారయుడెై,
ఘనకోపంబు పరాభవంబును మదిం గాఱంప, నా సింహసం
హనునుం డుకకున నొకుయిేటటనన సింహంబుం దెగ్ంజూడ నొ
యయన తూణీరమునుండి తూపు బఱుకన్ యతిుంప, జోదయంబుగ్న్. 29
దండ+తాడిత+మహా+కాకోదరము+ప్ారయుడెై=కరీతో+కొటు బడిన+గతపప+ప్ాము+వంటివాడె,ై కాఱంప=బాధింప,
సింహసంహనుడు=సరాాంగ్సుందరుడు, ఉకకున=ఔదధ తయమున, ఒకు+ఏటటనన+సింహంబుంన్+తెగ్ం+చూడ
=ఒకు+బాణముచేతనే+సింహమును+చంపు+వాడెై ,ఒయయన=తినుగా, తూణీరము=అముీలప్ దినుండి,
తూపున్+పెఱుకన్=బాణము+తీయ, చోదయంబుగ్న్=ఆశిరయముగా,
తే. ధ్వళనఖదవపిత కంకపతరముల నలమ/అంపగ్పుపింజలకక వేరళు లతికికొనియి,
కొయయబారష కదలపరా దయియ జయియ/బొ మీగా గీయబడిన యతుముీ వోల . 30
ధ్వళ+నఖ+దవపిత=తెలుని+గోళళ+పరకాశము, కంకపతరములను=(నలు ని)రాపులకగ్ురకులకకటిున బాణములకక,
అలమ=వాయపింప, అంపగ్పు+పింజలకక=బాణపు+పిడిమూలములకక, కొయయబారష=సపందనలేక, బొ మీగా
గీయబడిన యతుముీవోల =తీయపరయతిుసుతనుటట
ు నువారసిన చతరము వల ,
సీ. సదబ యభుజపరతిష్ు ంభసంభవమున/మనుయవేగ్ంబు ముమీరము గాగ్,
చెంగ్టి యపరాధి జనకంగ్ జాలని/తనదు తేజమ లోన దనుు గాలప,
ఇనాుళుళ కంట వతిత డుకొను కేుశము/విఫలమై చెడుటకక వీపు విఱుగ్,
తను జూచ బావురు మనిన ధేనువుకూయి/దారుణంబై నిలకానీఱు సేయ.
 61
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
చేయునది లేక, ముగ్ుధని చాయ, నిల్లచె/ఉష్ు మును, దవరఘతరము నై యూరుప నిగ్ుడ,
పరభలమంతౌరష్ధ్ముల వీరయంబు గోలక/పడి ఒడుపు దపిప రోజ్ఞ పెనాోము పగషది. 31
సదబ య+భుజ+పరతిష్ు ంభ+సంభవమున=అంత వేగ్ముగా అపుపడు+చేతరలక+మాోనుపడిప్ర వుట+కారణమున,
మనుయ+వేగ్ంబు+ముమీరము+కాగ్=కోప+తీవరత+అధికము+అవగ్, చెంగ్టి=సమీపపు, చెనకంగ్+చాలని
=ఎదిరషంచ +లేని, తనదు+తేజమ=తనదెైన+తేజసేసఅగషుయిై, కంటవతిత డుకొను+కేుశము=అతిజాగ్ీతతగాచేసిన+
పరయతుము, వీపు విఱుగ్=వనుు విఱుగ్, ధేనువు+కూయి=ఆవు+ఆకీందన, నిలకవ+నీఱు+చేయ=బరతరకక+
భసీము+చేయగా, ముగ్ుధని+చాయ=స మీసిల్లునవాని+వల , ఉష్ు మును+దవరఘతరమునై+ఊరుప+నిగ్ుడ=
వేడెైన+బాగాపెది+నిటట
ు రుపలక+వడల, పరభల+మంతర+ఔష్ధ్ముల=మికిుల్లబలముకల+మంతరము చేతను
+మూల్లకల చేతను, వీరయంబున్+కోలకపడి=బలము+ప్ర గతటటుకొని, ఒడుపున్+తపిప=ఉప్ాయము+లేక,
రోజ్ఞ+పెను+ప్ాము+పగషది=రతపుప+పెది+ప్ాము+విధ్ముగా
క. బడిదముగ్ పిడుగ్ుకైదువు/నడరషంపగ్ చేయినతిత అతికోపమునన్
మృడవీక్షణమాతరంబున/జడీకృతరండెైన వజర సామయము, తోపన్. 32
బడిదముగ్+పిడుగ్ుకైదువున్+అడరషంపగ్=భయంకర+వజారయుధ్ము+వేయగా, మృడ+వీక్షణ+మాతరంబున+
జడీకృతరండెైన+వజర+సామయము+తోపన్=శివుని+చూపుతో+క్షణమున+జడుడెైన+ఇందురని+ప్ర ల్లకగా+
అనిపించెను(పూరాము ఇందురడు శివునిపెై వజారయుధ్ము వేయబో గా శివుని వీక్షణ మాతరమున ఇందురని
బాహువు సా ంభించెను)
ఉ. ఎనుడు చేయి చేసికొని ఇటట
ు డివోని సాశకితనలు లో
గతను విచతరసంఘటనకకన్ గ్డు విసిీతచతర
త డెైన, యా
మనిుయ కాతీ విసీయము, మాటకక మాటకక విసత రషంపగా,
అనిుగ్ృహీతధేనుడు, మృగాధిపు డిటునియిన్, నరోకకతలన్. 33
చేయిచేసికొని=పటటుపటిు, ఇటట
ు +ఉడివోని=ఈవిధ్ంగా+వయరామగ్ు, మనిుయకక+అతీ+విసీయము=పరభువుకక
+తన+ఆశిరయము, మాటకక మాటకక+విసత రషంపగా=క్షణక్షణము+ఎకకువ అవగా, ఆ+నిగ్ృహీత+ధేనుడు+
మృగాధిపు=ఆ+లోబరచుకోబడిన+ఆవుకలవాడగ్ు+సింహము, నర+ఉకకతలన్=మనుష్రయని+మాటలలో,
ఉ. "చాలక శీమంబు నీకక, నృపసతత మ! నీ వరషబో సి యిేయగా
జాల్లన నేమి? నీ భయదశసత మ
ి ు గ్వాకక గాదు నాయిడన్
సాలములన్ సమూలముగ్ చండరయంబున గ్ూలదబర యగా
 62
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
జాలక పరభంజనోదధతికి, శైలము సనిుధి నాటకటు దే? 34
అరషబో సి+ఏయగా+జాల్లనన్+ఏమి=బాణముఎకకుపెటు ి+వేయయగ్ల్లగషనను+ఏమిలాభము, భయద+అసత మ
ి ు=
భయంకరమైన+బాణము, సాలములన్+సమూలముగ్+చండరయంబునన్+కూలన్+తోరయగా+చాలక
పరభంజన+ఉదధ తికి=మదిి చెటు ట+మూలముతొసహా+తీవరవేగ్మున+కూలగా+జేయు+పెనుగాల్ల+పెదిదెబోకక,
శైలము+సనిుధిన్+ఆటకటు దే=పరాతము+ముందట+సమరాముకాదుకదా,
మ. నను నీ వవానిగా దలంచతివొ? పుణయశలుకక డారాయకళ
తరరని ఆఙ్ఞునుచరుండ, శేాతవృష్ మారోహంచుచో వీపుపెై
తన శ్రీప్ాదము మ్రపి దేవర ననున్ ధ్నాయతరీగావించు ను
కకున, దేజంబున, నే, నికకంభనిభుడన్, కకంభోదరాభిఖుయడన్. 35
పుణయశలుకకడు+ఆరాయ+కళతరరడు=పుణయము కల్లగషంచు కీరత క
ష ల+ప్ారాతీదేవి+భరత అయిన శివుడు, ఆఙ్ు +
అనుచరుండ=ఉతత రువు+ప్ాటించువాడను, శేాత+వృష్ము+ఆరోహంచుచో=తెలుని+నందిని+ఎకకునపుపడు,
ఉకకునన్+తేజంబున+నే+నికకంభ+నిభుడన్=దృఢతామున+పరాకీమమున+నేను+నికకంభునితో(శివానుచ
రుడు-కకమారసాామి భటటడు)+సమానుడను, కకంభోదర+అభిఖుయడన్=కకంభోదరుడను+పేరుకలవాడను,
సీ. ఎదుట గ్నపడు, జూడు !మిగ్ురు జొంపములతో/దఱుచెైన అల దేవదారు విటపి,
పుతీరకృతం బయియ పూరేుందుమౌళికి/సుదిి కందదు, దాని సుకృతగ్రషమ
కనకకకంభసత నగ్ళితపయోధార/మనుచు బూని కకమారజనని దాని,
చెకకుల తీటవో చెకకులూడగ్ రాచె/ఒక వనేభము దాని నొకునాడు,
అపుడు మాోని గ్నుంగతని, అంగ్లారషి/అసురనిశితాసత మ
ి ుల దేహ మవిసియును
కొమరుసామిని గ్ను చందమున రాల ి/వేడికనీురు, వల్లమల యాడుబడి 36
ఇగ్ురు+జొంపములతోన్+తఱుచెైన=చగ్ురు+గ్ుబురులతో+ఆధికమైన, విటపి=చెటు ట, పుతీర కృతంబయియ
పూరేుందుమౌళికి=శివునిచే కకమారభావముచే సీాకరషంచబడెను, సుదిి కి+అందదు+దాని+సుకృత+గ్రషమ =
మాటలకక+అందదు+దాని+పుణయపు+గతపపదనము, కనక+కకంభ+సత న+గ్ళిత+పయః+ధార+మనుచు =
బంగారు+కకండలనుండి+తన ప్ాలవల +జారషన+నీటి+ధారతో+ప్ర ష్ించు, కకమారజనని =ప్ారాతీదేవి,
చెకకుల+తీటవో+చెకకులక+ఊడగ్+రాచె+ఒక+వనేభము=గ్ండసా ల+దురదప్ర వుటకక+చెటు టపటు లక+ఊడునటట
ు
+గీకను+ఒక అడవి ఏనుగ్ు, మాోని=చెటు టను, అంగ్లారషి=దుఃఖించ, అసుర+నిశిత+అసత మ
ి ుల+దేహము+
 63
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అవిసియును=రాక్షసుల+వాడియిైన+ఆయుధ్ములచే+శరీరము+అలసి ఉను ,కొమరుసామి=కకమారసాామి,
వల్లమల+ఆడుబడి =మంచుకొండ+కూతరరు-ప్ారాతి,
ఉ. దండిత దంతిదానవుడు, తరయంబకక, డపపటినుండి వనయవే
దండనిపీడ మానిప సురదారువు గావగ్ నానతిచి ఈ,
చండమృగేందరరూపమున సనిుధికిన్ జనుదెంచు జంతరవుల్
తిండిగ్ ననిుటన్ నిల్లపి, దేవికి నిల ప మనః పరమ్రదమున్ 37
దండిత దంతిదానవుడు=దంతాసురుని చంపిన, తరయంబకకడు=శివుడు, వనయ+వేదండ+నిపీడ+మానిప=అడవి+
ఏనుగ్ు చేసిన+మికిుల్ల బాధ్+బాపి, సుర+దారువు=దేవతా+వృక్షమును, చండ+మృగేందర=భయంకరమైన+
సింహపు, సనిుధికిన్=దగ్గ రకక, ననుు+ఇటన్+నిల్లపి=ననుు+ఇకుడ+కాపలాదారునిగా ఉంచ, దేవికి+నిల ప
=ప్ారాతికి+సిా రపరచె, పరమ్రదము=సంతోష్ము,
సీ. ముకుంటిదేవర ముదలమేరకక నాకక/ఒడగ్ూడె నిది నేటి ఓగషరముగ్,
ఆకొను నా పేరవు లఱచుచునువి దవని/నంజ్ఞ డేకటవాయ నమలవలయు
దవని కాయవుమూడె గాన నా సరసకక/మృతరయవు తలపటిు ఈడిి తెచెి,
ప్ాడియావుల కేమి బారతి, నీ కీ యొకు/గోవుతగషగన అది కొఱత గాదు,
అల్లకనయనుని ఆదేశబలము కల్లమి/బల్లు దుల బల్లు దుడను, నా బారష బడిన
జంతరవుల పటు కొఱగాని పంతమూని/ఎవరు విడిపింప శకకత ల్మ ఎలు వసుధ్? 38
ముకుంటి దేవర+ముదల+మేరకక=శివుని+ఆఙ్ఞు +అనుసరషంచ, ఒడగ్ూడె=సిదధ ంి చె, ఓగషరము=అనుము,
ఆకొను=ఆకల్లగాఉను, నంజ్ఞడు+ఏకట+వాయ+నమలవలయు=మాంసము+అపేక్షతో+నోట+నమలాల్ల,
దవనికి+ఆయవు+మూడె=ఈఆవుకక+ఆయువు+తీరషనది, నా సరసకక=నా+వది కక, బారతి=కొఱత,
అల్లకనయనుని=శివుని, బల్లు దుల=మికిుల్ల బలము కల వారషలో, బల్లు దుడను=అధిక బలము కలవాడను ,
కొఱగాని=పరయోజనములేని, ఊని=పెటు టకొని,
ఉ. కావున చనుబుచుికొన కారణ మేమియు లేదు నీకక, నీ
భావవిశుదిధ నీదు గ్ురుభకితయు వలు డియయియ ప్ మిీకన్,
భూవర !రక్షయరక్షణకక బొ తిత గ్ శసత మ
ి ు వయరామైనచో
కేవలశసత స
ి ాధ్నుల కీరత క
ష ి రాదు కళంక మేమియున్" 39
 64
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
భావవిశుదిధ =మనసుసనిరీలతాము,వలు డి+అయియ=పరచురము/పరకటితము+అయునది, రక్షయరక్షణకక
=రక్ించదగ్గ వారషరక్షణకక, బొ తిత గ్+శసత మ
ి ు+వయరామైనచో=పూరషతగా+ఆయుధ్ము+పరయోజనకారషకాకప్ర యిన,
కేవల శసత స
ి ాధ్నుల=ఒకుఆయుధ్ములే సాధ్నముగా కలవారషకి, కళంకము=మచి
మ. అని సపష్ు ంబుగ్ సపరగ్లభముగ్ హరయక్షంబు వాకకీచినన్,
విని ఆశిరయమునుండి తేఱుకొని యా వీరుండు భూతేశు భూ
రయనుభావంబున ప్ లకుప్ర యి దన వీరయంబంచు గ్ురషతంచ, న
మీనమునన్ వేచు నవజు మటటుపరచెన్, మారాల ు పరతయరషాకిన్. 40
స పరగ్లభముగ్=గ్రాముతో, హరయక్షము=సింహము, వాకకీచినన్=చెపిపన, భూతేశు=శివుని, భూరష+
అనుభావంబున=మికిుల్ల+పరభావమున, ప్ లకుప్ర యి=వయరామైనది, వేచున్+అవజు +మటటుపరచెన్=మండించు+
అవమానము+తగ్గ గా,
వ. "మృగేందర !అవధ్రషంపుము .సంరుదధ చేష్ు రడనైన యిేను చెపపబో వునది అశకత సరజనయమున మాటవరస
కనవలసి యంటి నని అనుయలపహసింపవచుినుగాని, పరమశివుని పరసాదమున
సకలభూతాంతరగ తభావముల కల నిజము నీకక తెల్లవిపడియుండు, గావున నీ వటు ధిక్ేపింపవను
పరతయయమున వఱువక, నీకక నివేదించుచుంటిని 41
అవధ్రషంపుము=వినుము, సంరుదధ +చేష్ు రడనైన+ఏను=బాగ్ుగాఅడి గషంపబడిన+అవయవముల కదల్లక కల
+నేను, అశకత +సరజనయమున=శకితలేనివాని+మంచతనమున, మాటవరస=వంతరకక మాటగా, అపహసింప
=పరషహసించు, పరసాదమున=అనుగ్ీహమున, సకల+భూత+అంతర్+గ్త+భావముల+కల+నిజము=ఆనిు
+భూతముల+అందల్ల+ఉను+బావముల+కలు +నిజములను, తెల్లవి పడియుండు=పరసను మగ్ును,
అధిక్ేపింపవు+అను=అక్ేపించవు+అను, పరతయయమున=విశాాసముతో, వఱువక=భయపడక,
తరువోజ. పూజనీయుడు నాకక భూమాయదిసకల/జగ్దుదభవసాానసంహారకారష,
అవిలంఘయశాసను డా మహేశునకక/చేమ్రడిి ఒకమాట చెపెపద వినుము,
ఆహతాగషువరేణుయడెైన మా గ్ురుని/ప్ారణధ్నం బది, పరమకలాయణి,
రూపురూపున నిటట
ు రూపఱ జూచ/చెడుగాకయని, ఉపేక్ింప నా కగ్ున? 42
భూమి+ఆది+సకల+జగ్త్+ఉదభవ+సాాన+సంహార+కారష=భూమి+మొదలకకొని+సమసత +సృష్ిుని+
పుటిుంచుట+నిలకపుట+నాశము+చేయువాడగ్ు శివుడు, పూజనీయుడు=పూజంపదగ్గ వాడు, అవిలంఘయ=
 65
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
దాటలేని, ఆహతాగషు+వరేణుయడెైన=నితాయగషుహో తరరలలో+అధికగతపపవాడు, ప్ారణధ్నంబు+ఇది=ప్ారణముతో
సమాన విలకవకలది+నందిని, రూపురూపున=సముీఖమున, రూపఱ=నశించుట, ఉపేక్ింప=విడిచపుచి,
ఉ. నీకక మహేశారుండు కరుణించన నిగ్ీహవృతిత కిన్, బరపు
ణాయకర !నా శరీరము సమరపణ సేయుదు సీాకరషంచ నీ
ఆకల్ల దవరుికొముీ, ముని యావును వీడుము, లేగ్దూడ అ
యోయ !కనుచూపుమేర గ్ను చుండదె, ఇంతకక తల్లు రాకక.ై 43
నిగ్ీహ+వృతిత కిన్=చంపు+జీవనోప్ాయము-తిండి, ఇంతకక=ఇంతవరకక,
తే. ప్ దుగ్ు విడువని బడి పెై బుదిధ ప్ాఱ/అడలక నీ తల్లు మొదవు నీవారగషంచ
తృపిత పడుదువ? ఇతర
త నిరషాకృతి నీకక/నా శరీరము దినుము సంతరపణముగ్ 44
ప్ దుగ్ు విడువని=ప్ాలకతారగ్ు, బుదిధ +ప్ాఱ=మనసు+వళిళ, అడలక=దుఃఖించు, మొదవు=ప్ాడి ఆవు,
నిరషాకృతి =మనోవికారములేక, సంతరపణముగ్=తృపిత గ్,
ఆ. ఉభయతారకముగ్ నూరీకరషంపు నా/ప్ారరానమును, శశిధ్రానుయాయి!
ఎసగ్ు నిటట
ు విహతకృతాయచరణ నీకక/గ్ురుధ్నమును గాచకొనుట, నాకక" 45
ఉభయతారకముగ్ను=ఇది రషకిఅనుకూలంగా, ఊరీకరషంపు=అంగీకరషంపు, శశిధ్ర +అనుయాయి=శివ+
సేవకకడ, ఎసగ్ును+ఇటట
ు +విహత+కృతయ+ఆచరణ=కలకగ్ు+ఈవిధ్ముగా+విధించన+పని+ చేయుట,
కాచకొనుట=ఆవు రక్ించుట,
క. అనిన విని తళు తళుకును/తన కోఱలక గ్హారాంధ్తమసమును తరనా
తరనకలక సేయగ్, సింహం/బనియిన్ వడనవుా నవిా అజజ నపతితో 46
తళుతళుకకు=మఱయుట అందనుకరణము, గ్హార+అంధ్+తమసమును=గ్ుహయందల్ల+
అంధ్కారమైన+చీకటిని, తరనాతరనకలక=ఖండములక ,వడ+నవుా=వికృతపు+నవుా ,అజజ నపతి=ఆ రాజ్ఞ,
మ. "సిరషసాంగ్తయము గాలదనిు సుఖమున్ చేసేత బో నాడి బం
ధ్ురసామాోజయసుధామయూఖముఖికిన్ మ్రమున్ నిగ్ూహంచ ఏ
పరమారాంబని, నిండు ప్ారణము తృణప్ారయంబు గావింతర, వీ
వరరే !ఏమని దూఱగా వలయు నీ ఆతాీహుతి వయగ్ీతన్ . 47
సిరష సాంగ్తయము=సంపద చేరషక ,ప్ర నాడి=ప్ర గతటటుకొని, బంధ్ుర+సామాోజయ+సుధా+మయూఖ+ముఖికిన్+
మున్+నిగ్ూహంచ=ఒపెైపన+రాజయమనడు+చందర+కాంతికి+ఆధారమైనదానికి+మ్రము+మఱగ్ుపఱచ,
 66
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తృణప్ారయంబు+కావింతరవు+ఈవు+అరరే =అలపగ్డిితోసమానము+చేతరవా+నీవు+అయోయ, దూఱు =
నిందించు, వయగ్ీతన్=వేగషరప్ాటటతనమును,
సీ. ఏకాతపతరభూలోకాధిపతయంబు/నిరపేక్ితమ? నీకక నరవరేణయ!
వందారుమండలేశారుల సేవాంజలకల్/విసుగతెత నే? నీకక వీరవరయ!
ఓజోయుతంబగ్ు నొసపరషదేహంబు/వగ్టయియనే, నీకక సుగ్ుణసాందర!
బహుభోగ్ముల పంట బంగారుప్ారయము/రహనింపదే, నీకక రసికరాజ!
అలపసిదక ిధ ి తగ్ున? ఆతాీరపణంబు/నీకక పెడతల బటటునో కాక బుదిధ,
వినుము, నీవిపుి దొ రకొను వడగ్ుచేత/బొ గ్ుగకై కలపతరువున కగషగ వేత. 48
ఏకాతపతర=ఏకఛతరముకిీంది, నిరపేక్షమ=ఆసకిత లేనిదే, వందారు+మండల+ఈశారుల+సేవ+అంజలకల్=
గౌరవముగా సరత తిరంచు+భూ+పతరలక+భకితతో చేయు+నమసాురములక, ఓజో+యుతంబగ్ున్+ఒసపరష+
దేహంబు=తేజము+కల్లగషన+విలాసవంతమగ్ు+శరీరము, సుగ్ుణసాందర =మంచ గ్ుణములకకరాశివంటివాడా,
బంగారు+ప్ారయము+రహనింపదే=మిసిమి+యవానముపెై+ఆసకిత లేదా, అలప+సిదధ క
ి ి=ఆవుప్ారణమువంటి
చనువిష్యము+ప్ ందుటకక, పెడతల బటటునో+కాక+బుదిధ =చెడుబుదిధ పుటటునో+కాని+మనసులో, వడగ్ు =
అవివేకము, బొ గ్ుగకై+కలపతరువునకక+అగషగవేత =సామానయబొ గ్ుగకోసము+విశిష్ు మైనకలపతరువుకక+
నిపపంటించుట ,
చ. గ్ురుడు మహో గ్ీమూరషత భృశకోపను డాతని ఒంటియావు గో
లపఱచతినేని మండిపడువాడని మేను చెమరినీకకమీ,
ధ్రణితలేందర !దవని తలదనుు ఘటోధ్ుులక వేనవేలక నీ
వఱగతఱలేక నష్ు పరషహార మొసంగషన శాంతరడెై చనున్. 49
భృశ+కోపనుడు=అధిక+కోప సాభావము కలవాడు, మేను+చెమరినీకకమీ=వంటి మీద+చెమటలక
పటు నీకకమా, ఘట+ఊధ్ుులక=కకండవంటి+ప్ాలప్ దుగ్ులకకలఆవులక, అఱగతఱ=తకకువ, శాంతరడెైచనున్
=శాంతించనవాడెైప్ర వును,
తే. మృతరయదేవతకోఱల నిఱుకకకకను/గోవు గ్నినంత, గ్రుణారిరభావ !నీకక
జాగ్రషత మయియ గాబో లక? జాల్లగ్ుండె/తలపవయితివి తమకాన, తలల విలకవ. 50
కరుణ+ఆరిర+భావ=జాల్లచే+మతత బడిన+బుదిధకలవాడా, జాగ్రషతము=మేలకకొనినది, తమకాన=మ్రహముతో,
తలల+విలకవ=జీవితపు+ప్ారముఖయత,
 67
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
శా. ఈ యవాయజకఠోరభూతదయ యిే ధేయయంబుగా నీవు నీ
ఆయురాధయము గోసికొను, మను నీ అధాానుపుంగతడుి, సం
శేీయోరాజయసుఖానుభూతి చరమై జీవింపర, నీవు దవ
రాఘయుష్ీంతరడ వైన, నీ పరజలక తా మాబాలగోప్ాలమున్. 51
అవాయజ+కఠోర+భూత దయయిే+ధేయయంబుగా=కపటము లేని+కిుష్ుమైన+భూత దయను+లక్షయముగా,
అధాానుపుం+గతడుి=ప్ాడు+ఆవు, దవరఘ+ఆయుష్ీంతరడవైన=నీవుపూరషత+ఆయువుకలవాడవైన, నీ పరజలక
+తాము+ఆబాలగోప్ాలమున్=నీపరజలక+తాము+పిలు ాప్ాపలతో, సం+శేీయ+రాజయ+సుఖ+అనుభూతి
+చరమై+జీవింపర =చకుని+పిరయమైన+నీపరషప్ాలనలో+సుఖములక+అనుభవించుట+సిారమై+
జీవింతరరుకదా,
చ. సురభి నుపేక్షచేసి మనజూచన దపపదు సారగ హాని యన్,
మరమర నీమదిన్ వలదు, మేదిని నంటటట యను చను అం
తరమున కేమి? వాసవపదం బని యాడర? నిష్్రతీపని
రభరచతరరంతభూవలయరాజయవిభూతి, అభిఙ్ు శేఖరా! 52
సురభిని=ఆవుని, ఉపేక్ష=నిరు క్షయము, మనన్+చూచన=జీవించ+తలచు కకను, అన్+మరమర=అను+
సంశయము, మేదినిని+అంటటట+అను+చను+అంతరము=భూమిపెై+కాలూనుట+అను+చను+భేదము
(దేవతలక భూమిని అంటరు), వాసవ+పదంబు+అని+ఆడర= ఇందర+పదవి+వంటిదని+కొనియాడరా,
నిష్్రతీప+నిరభర+చతరర్+అంత+భూ+వలయ+రాజయ+వి+భూతి=అడుిలేక+సంపూరుముగా+నాలకగ్ు
సముదరముల+మధ్యనును+భూ+చకీపు+రాజయపు+విశిష్ు +ఐశారయము, అభిఙ్ు +శేఖరా =తెల్లవికలవారషలో+
గతపపవాడా,
ఉ. చావదు సమీతించ కడజాతికి చెందిన జీవి సెైతమున్
జీవిత మంతగా చతికి సిగ్గఱనన్ మనజూచు, నితయల
క్ీీవిభవాభిరామమగ్ు జీవన మంతయు నీ మొగ్ముీగా
దేవసముండ, నీ విటటలక తెచికొనం దగ్ునా? వినష్ిుకిన్ 53
సమీతించ=ఇష్ు పూరాకముగా, కడజాతి=అలపజాతి, చతికి+సిగ్గఱనన్+మన+చూచు=ఆశలేకకనునూ+
సిగ్గ ుప్ాల ైననూ+బరతక+దారషవదుకక, నితయ+లక్ీీ+విభవ+అభిరామమగ్ు+జీవన+మంతయు=సిారమైన+
 68
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
లక్ిీయొకు+వైభవముతో+ఒపిపన+జీవిత+పరయంతము, నీ+మొగ్ముీగా=నీ+ఎదురుగా, దేవ+సముండ=
దేవతలతో+సమానవిభవము కలవాడా, వినష్ిుకిన్=పూరషతనాశమునకక,
తే. కనుక కాప్ాడుకొనుము మంగ్ళపరంప/రానుభూతికి అతిముఖయమైన మేను,
ఒడలక తెల్లయని సివ మందుకోయి? మొదలక/చెడిన వాయప్ారమవరు హరషింతరరోయి?" 54
మంగ్ళ+పరంపర+అనుభూతికి=శుభములను+వరసగా+అనుభవించుటకక, సివము+ఎందుకోయి=ఆవేశము
+ఎందుకక, మొదలక+చెడిన+వాయప్ారము=మూలధ్నము+ప్ర యిన+బేరము, హరషింతరరోయి= సంతోష్ించెదరు
క. అని యుడిగషన నమాీటలక/తన గ్ుహలో మారుమ్రోగ్ ధ్రణీపతికిన్
పునరుచెైిఃశుీతి హమగషరష/యును నా అరామీ పలకకక నోజసుురషంచెన్. 55
ఉడిగషన=చాల్లంచన, పునర్+ఉచెైిః+శుీతి=పరతి+ధ్ానించన+పెదిధ్ాని, హమ+గషరష=మంచు+పరాతము, ఆ+
అరామీ=ఆ+నాయయమే, ఓజ+ సుురషంచెన్=విధ్ముగా+అనిపించెను,
క. దేవానుచరున కనుర/దేవాగ్ీణి బదులక పల్లక, దవనాననయిై
గోవు తను జూడ, అనుకం/ప్ావేగ్ విఘూరుమానమానసు డగ్ుచున్. 56
దేవానుచరునకక=శివానుచరుడెైన సింహమునకక, అ+నరదేవ+అగ్ీణి=ఆ+రాజ+శేీష్ు రడు, దవన+అననయిై =
జాల్లగతలకపు+ముఖముతో, అనుకంప+ఆవేగ్+విఘూరుమాన+మానసుడు=దయా+చంతినతో+గషరగషరతిరుగ్ు
+మనసుసకలవాడెై,
మ. "పరషరక్ించుక్షతంబునుండి అను వుయతపతయరాబూయిష్ు మై
పరమ్రదగ్ీము, క్షతరశబి ము జగ్తరపఖాయతి కకుంగ్దా!
అరయం దదిాపరీతవృతిత కొక రాజయం బేటికిన్, గాలపనే?
పరషవాదాతిమల్మమసంబు లగ్ు తతారపణంబులకన్, వయరాముల్ 57
పరషరక్ించు+క్షతంబు+నుండి=చకుగా రక్ించు+నాశము+నుండి, ఉతత పతిత +అరాబూయిష్ు మై=శబి సంభవ
+అరాము కలదెై, పరమ+ఉదగ్ీము=బహు+బలమైనది, అరయం+తత్+విపరీత+వృతిత కి+ఒక+రాజయంబు
+ఏటికిన్=చూడగా+దాని+విరుదధ ంగా+వరషతలు కవానికి+ఒక+రాజయము+ఏల, పరషవాద+అతి+మల్మమసంబు+
తత్+ప్ారణంబులకన్+వయరాముల్=నిందచే+అధికంగా+మల్లనమైన+అతని+జనీకూడా+పరయోజనములేనిది.
వ. కావున నోయి, భూతేశారప్ారశైవరషత !నీమాట కడి మాడిన నా సాహసమును మనిుంపుము .దవని
గోలకప్ర వ నొడంబడి నీచెపిపన యుప్ాయమున పరతిగ్ీహనిరపేక్ియిైన దేశికోతత ము
ననునయింపజూచుట మహాపచారము మరషయు దిాతీయాపరాధ్మును. 58
 69
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
భూతేశార+ప్ారశైవరషత =మహాశివుని+పరకునుండు వాడా, నీచెపిపన+ఉప్ాయమున=నీవు చెపిపనటట
ు +
వేలగోవులనిచుిట అనునది, పరతిగ్ీహ+నిరపేక్ియిైన+దేశిక+ఉతత ము=బదులకగాపుచుి కొనుటయందు+
కోరషకలేని+గ్ురు+శేీష్ు రని, అనునయింపన్+చూచుట=ఊఱటకల్లగషంచు+పరయతుము,
సీ. ఇతరపయసిానీవితరణంబున నాకక/అలవియిే? ఇది లేని వల్లతిదవరప
కామధేనువు బడి గాని లోకము లోని/ప్ాడియావని గ్ణింపకకము దవని,
గ్ణనీయమగ్ు దివయమణియిేడ, తచాఛయ/వీసంబు కల గాజ్ఞ పూస లేడ?
తెల
ైి ోకయగ్ురు మహాతీతకక లోబడి నీకక/చేజకిునంతన చెడున పెంపు?
కావున సాదేహదాననిష్రియ మొసంగష/దవని విడిపించుటయ ప్ాడి తెరవు నాకక,
దాన మీ ప్ారణకక విఘాతంబు రాదు/తపసి హో మాదికము విలకపత ంబు కాదు 59
పయసిానీ=ప్ాడిఆవుల, వితరణంబున=దానమున, అలవియిే=శకయమా, గ్ణనీయమగ్ు=ఎంచదగషన, తత్+
ఛాయ+వీసంబు=దాని+ప్ర ల్లకలో+అతితకకువ, తెల
ైి ోకయగ్ురు+మహాతీతకక=శివుని+మహతయముచే, చెడున +
పెంపు=తగ్ుగనా+దవనిగతపపదనము, సాదేహ+దాన+నిష్రియము+ఒసంగష=నా+దేహము+ఆవుకక బదులకగా+
ఇచి, ప్ాడి+తెరవు=ధ్రీ+మారగ ము, ప్ారణకక=భోజనముకక, విఘాతము=అడి ంకి, విలకపత ంబు=లోపము,
క. పరవంతరండవు నీ విది/ఎఱుగ్వ, భరపడవ ఇమీహీజము గావన్
తరమే? సాయ మక్షతరనకక/పరషరక్షయము గోలకపుచి పరభు నదుటబడన్. 60
పరవంతరండవు=శివునికి ఆధవనుడు, నీవు+ఇది ఎఱుగ్వ=నీకకసేవకధ్రీము+తెలకసును కదా, భరపడవ
+ఈ+మహీజము+కావన్=పూనుకొనవా+ఈచెటు టను+రక్ించుటకక, సాయము+అక్షతరడు =తనకక
+రక్షణకీమంలో దెబోలక తగ్లనివాడు ,పరషరక్షయము=బాగ్ుగా రక్ింపదగషనది, కోలకపుచుి=ప్ర గతటటుకొని,
పరభు+ఎదుటబడన్=పరభువు+ఎదుట నిలబడుటకక, తరమే=శకయమా
ఉ. ఈహతసిదిధ గోరష భజయింపగ్ నిచెి నొసంగ్రాని ఈ
రోహణి నాకక మదు
గ రువరుండు మదిన్ నను నమిీ, దవని న
వాయహతదేహగా పరతిసమరపణ సేయక తకిునన్ గ్ురు
దబర హము, సేయనే? అధ్మదురగ తికిం జననే, శివానుగా. 61
ఈహత+సిద+ ిధ గోరష+భజయింపగ్న్+ఇచెి=కోరదగషన+ప్ారపిత +కోరష+సేవింపగా+ఇచెిను, ఒసంగ్రాని+ఈరోహణి=
అపపగషంచ రాని+ఈనందినిని, అవాయహత+దేహగా=కలత నొందని+శరీరముతో, పరతి సమరపణ+సేయక+
తకిునన్=తిరషగషఇవా+లేక+ప్ర యినచో, అధ్మ+దురగ తికిం+చననే=నీచమైన+అధబ గ్తికి+ప్ర నా,
 70
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఉ. హంసకక ననునరుహనిగ్ నంచన నీకక కృతజ్ఞుడన్ మదా
శంసితమైన శాశాతయశసత నువుం గ్రుణింపు మ్ర మృగో
తత ంసమ! చాలక నా కదియ, తతపరుల నుడు గారు సుముీ! వి
ధ్ాంస మవశయమై కడచు భౌతికకాయములందు మా దృశుల్. 62
హంసకక+ననుు+అనరుహనిగ్న్+ఎంచన=చంపుటకక+ననుు+తగ్నివానిగా+తలచన, మత్+ఆశంసితమైన+
శాశాత+యశస్+తనువుం=నాచే+కోరబడిన+నితయ+కీరత ష+దేహము, మృగ్+ఉతత ంసమ=మృగ్+శేీష్ు, తతపరులక
+ఎనుడున్+కారు+సుముీ=ఆశకలవారు+ఎపుపటికీ+కారు+సుమా, విధ్ాంసము+అవశయమై+కడచు+భౌతిక
+కాయములక+అందు+మా+దృశుల్=నాశము+తపపనిదెై+కాలముపుచుి+భూతాతీకమైన+శరీరములక+
అందు+మా+వంటివారు,
తే. పుడమి సంబంధ్ మాలాపపూరా మండుర/శరా కింకర! విపినాంతసంగ్తరలకక,
మనకిది ఘటిలు , గాన సంబంధినైన/నాదు పరణయము దబర యగా రాదు నీకక." 63
పుడమి+సంబంధ్ములక=భూమిలో+సేుహములక, అలాప+పూరాము+అండుర=నిండుమాటల+కారణమ
యినది+అందురు, శరా+కింకర=శివ+సేవకకడా, విపిన+అంత+సంగ్తరలకక+మనకక+ఇది+ఘటిలు =
అడవి+మధ్యన+కలసిన+మనకక+ఈ విధ్ముగాసేుహము+కల్లగషనది, నాదు+పరణయము+తోరయగా+
రాదు=నా+యాచనను+తీసివేయ+కూడదు,
వ. అని సాగ్ురుధేనువిమ్రచనారా మాతీబల్లదానమునకక సిదధపడిన దిల్మపుని దృఢమనోనిశియమును,
నిమాుభిముఖనీరముంబల , నివరషతంపరామి గ్ురషతంచ, పరతాయమాుయప్ారణకక 64
సా+గ్ురు+ధేను+విమ్రచన+అరాము=తన+గ్ురువుగారష+ఆవును+విడిపించు+కొఱకక, నిము+అభిముఖ+
నీరము+వల +నివరషతంప+రాని=పలు మునకక+సాగ్ు+నీటి+వల +ఆప+లేని, పరతాయమాుయ+ప్ారణ=బదుల ైన+
ఆహారమునకక,
ఉ. ఆ హరష సమీతించ, ముని ఆవును వీడిన ఆక్షణంబునన్
బాహునిరోధ్ముకకతడయి, పటిున కైదువు బాఱవైచ, అ
వాయహతసతయసంధ్ుడు, నృప్ాలకడు కేసరష కపపగషంచె సం
దేహ మొకింత లేక, తన దేహము నామిష్పిండమున్ బల న్. 65
 71
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
హరష+సమీతించ=సింహము+అంగీకరషంచ, బాహు+నిరోధ్+ముకకతడయి=చేతరల+సా ంభన+విడబడిన వాడెై,
కైదువు=ఆయుధ్ము, అవాయహత+సతయసంధ్ుడు=సతయమైన+ఆడితపపనివాడు, సందేహము+ఒకింత+లేక=
సంశయము+ఒకుపిసరు+లేకకండా, ఆమిష్+పిండమున్+వల న్=మాంసపు+ముది +వల
క. శిర సించుక వంచ భయం/కర సింహనిప్ాతమునకక గాచకొనిన ఆ
పురుషాగ్ీణిపెై అంబర/చరముకత ము విరులవాన జలజల కకరషసెన్. 66
ఇంచుక వంచ=కొంచము దించ, నిప్ాతము=(సింహము)పెైపడుటకక, అంబర+చర+ముకత ము=ఆకాశములో
+చరషంచుదేవతలక+రాల్లిన, విరులవాన+జలజల+కకరషసెన్=పూలవాన+రాలకచు (దానయనుకరణ)+వరషించెను.
ఉ. "ల ముీ, కకమార ల మీ" నిన ల్లపత పటీరరసాభమై సుధా
సమిీతమైన మాట విని, సంభరమ మొపపగ్ లేచనన్ బరమ్ర
దముీన, మాతృదేవత విధ్ముీన, సనిుధిచేసె ఱేనికిన్
గ్ుముీన బాలక చేపు మునిగోవు, కనంబడదయియ సింగ్మున్. 67
ల్లపత +పటీర+రస+ఆభమై=పూయబడిన+చందన+రసానికి+సమానమైన చలు నిదెై, సుధా+సమిీతమైన=
అమృత+సమానమైన, సంభరమము=వేగషరప్ాటట, పరమ్రదముీన=సంతోష్ముతొ, సనిుధిచేసె=చేరువవచెి,
గ్ుముీన+ప్ాలక+ చేపు+ముని+గోవు=పరషమళమైన+ప్ాలక+సరవించు+ముని+ఆవు,
ఉ. కనుుల నమీలేక తటకాపడు వానికి, ధేనువిటు నన్
"నినుు బరీక్షసేయుటకక నే నిటట పనిుతి, మాయ, గాని, ఓ
యను, ఋష్ిపరభావమున నంతకకడెైనను ననుు ముటు లే
డను, వలంతరలే? వనమృగాదులక నాకొక కీడు సేయగ్న్. 68
తటకాపడు=ఆశిరయపడు, అంతకకడెైనను=యముడెైననూ, వలంతరలే=శకకయలే, కీడు=హాని,
మ. గ్ురు పటు న్ గ్ురుభకిత, నా యిడ ననుకోీశంబు గ్నపరషి తో
నరనాథబ తతమ! నీ పరపతిత కి ననూనపీరతి మినుంటితిన్
వరమితర
త ం, దగ్ నేమికావలయునో వాకకీవుా సామాజరయవి
సత రణంబో అతిప్ాకశాసనచరైశారయంబొ ఇంకేదియో. 69
అనుకోీశంబున్+కనపరషితి=దయ+చూపించతివి, పరపతిత కి=భకితకి, అనూన+పీరతి+మినుంటితిన్=వల్లతిలేని+
సంతోష్ముతో+ఉప్ పంగషతిని, వాకకీవుా=చెపుప, అతి+ప్ాకశాసన+చర+ఐశారయంబొ =అధికమైన+
ఇందురనివంటి+శాశాత+వైభవమ్ర
 72
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
క. ఈ ప్ాడిమొదవు వర మీ/నోపున నాకనుచు శంక నుడుగ్ుము విను, న
నాుప్ర వ గతలకచువారషకి/చేపుదు గామాయమృతమును సిదధం" బనియిన్ 70
వరము+ఈ+ఓపున=వరము+ఇయయ+చాలకనా, ఉడుగ్ుము=మానుము, ననుు+అప్ర వన్+కొలకచు=
ననుు+తృపిత పరచగ్ల+సేవచేయు, చేపుదున్+కామయ+అమృతమును= ప్ాలవల సరవింప చేయుదును
+కోరషకలకఅను+అమృతమును, సిదధంబు=నిశియము
చ. పరమదతరంగషతాతరీడు నృప్ాలకడు తా జగ్దేకవీరశ
బి మును గ్డింప నరషాజనతరపణసేయగ్ తోడుపడి హ
సత ములక మొగషడిి" అమీరత! సుదక్ిణయందు ననుగ్ీహంపు వం
శము వలయింప జాల్లన కకమారుని నాక"ని వేడె, వేడినన్. 71
పరమద+తరంగషత+ఆతరీడు=సంతోష్పు+అలలతో+కూడినమనసుసకలవాడు, తా+జగ్త్+ఏకవీర+శబి మును
+గ్డింప=తాను+లోకములో+ఏకై కవీరుడను+కీరత ష+తెచినటిుది, అరషా+జన+తరపణ+సేయగ్+తోడుపడి =
యాచక+జనుల+తృపిత +చేయ+తోడుపడినటిు, మొగషడిి=జోడించ, అనుగ్ీహంపు=దయ చూపుము,
వలయింప+చాల్లన=పరకాశింప+సమరామగ్ు
శా. వాతసలయంబున "నేవమసత "నుచు మున్ వారకకీచి యాసువరతరన్
ముతసంపనుమనసుు జేసి మరషయున్ గో "వసీదూధ్సయమున్,
వతాస! పతరపుటంబునం గతని సమాసాాదింపు మదాిన నీ
ఉతాసహంబు ఫల్లంచు బొ ందుదువు పుతోరతపతిత మాంగ్లయమున్". 72
వాతసలయము=పుతరరని యందల్ల వంటి పేరమ, ఏవమ్+అసుత=అటటలే+జరుగ్ు గాక, ఆ+సు+వరతరన్
=అ+మంచ+వరతమాచరషంచనవానిని, ముత్+సంపను+మనసుున్+చేస=
ి సంతోష్పు+భాగ్యము నిండిన+
మనసుసకలవానిగా+చేస,ి అసీత్+ఊధ్సయమున్=నా+ప్ాలను, పతర+పుటంబు=ఆకక+దొ నుల, సమ+
ఆసాాదింపుము=బాగ్ుగా+తారగ్ుము, అదాిన+నీ+ఉతాసహంబు+ఫల్లంచు=దానిచే+నీ+పరయతుము+
ఫల్లంచును, పుతోరతపతిత +మాంగ్లయమున్=కొడుకకపుటటు+శుభము,
తే. అనిన బులకలక మై జాదుకొనగ్ బొ ంగష/పతిు పసుప్ాడి ప్ తిత టబటిు నతరర
కందు గానిపంప గ్నాుర గ్నిన యటటు /అతితరానందతాదాతీయమనుభవించ 73
మై+జాదుకొనగ్=శరీరమున+దటు ముగాకలకగ్గా, ప్ ంగష=సంతోష్ించ, పసుప్ాడి+ప్ తిత టన్+పటిు+నతరరకందు+
కానిపంపన్=పసుపుపూసిన+బటు లో+పటటుకొనబడిన+పసిబడి +కనిపించగా, కనుు+ఆరన్+కనిన+అటటు =
 73
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కనుుల+నిండుగా+చూచన+అటటులే, అతి+తర+ఆనంద+తాదాతీయము+అనుభవించ=బాగా+ఎకకువైన+
సంతోష్మే+తను అయినటటు+భావనప్ ంది,
మ. మనుజేందురండు మహాపరసాద మనుచున్ మాహేయికిన్ మొోకిు "నీ
అనురాగ్ంబు వరపరదానమధ్ురోదంతంబు వినిపంచ సం
జనితానందుని జేసి మదు
గ రు ననుజాుముదర జేపటిు, ఓ
జననీ! వతసహుతావశిష్ు మగ్ు నీ సత నయంబు సేవించెదన్" 74
మాహేయి=ఆవు, వర+పరదాన+మధ్ుర+ఉదంతంబు=వరము+ఇచిన+ఇంపెైన+సంగ్తి, సంజనిత
ఆనందునిన్+చేసి=సంతోష్ముపుటిునవానిగా+చేసి, మత్+గ్ురు+అనుజాు+ముదరన్+చేపటిు=మా+గ్ురువు+
అనుమతి+సంజు +ప్ ంది, వతస+హుత+అవశిష్ు మగ్ు+నీ+సత నయంబు+సేవించెదన్=దూడతాగ్గా+యఙ్ు పు
అవసరములక తీరగా+మిగషల్లన+నీ+ప్ాలక+పుచుికొనదను.
క. అని వినువింప నందిని/మనమున బరయమంది మంచుమలకందువ వీ
డొ ుని యిేగ్ుదెంచె నశీమ/మున నాశీమమునకక, రాజముఖుయడు దానున్. 75
వినువింప=మనవిచేయ, మంచుమల+కందువ=హమాలయ+పరదేశము, అశీమమున=శీమలేక,
తే. హరివికసితమైన తదాననంబ/చాటటచుండెను సురభి పరసాదలబధ ,
అయిన తననోట వినిచె ఱేడా సువారత /గ్ురువునకక బేరయసికి బునశిరణ చేసి. 76
హరి+వికసితము+ఐన+తత్+ఆననంబ=సంతోష్ముతో+వికసించన+తన+ముఖమే, సురభి+పరసాద+
లబధ =నందిని+అనుగ్ీము+ప్ ందుట, వినిచె=వినిపించెను, సువారత =శుభసమాచారము, పునశిరణచేసి=
మళీళమళీళచెపిప-ముందు గ్ురువుకక తరువాత భారయకక చెపిప.
తే. వినిచ పరషతృపుతడెై ఒజజ యనుమతింప/ఆసాదించె దిల్మపు డతయంతతృష్ు
లేగ్ కడుప్ార దారగష వేల్లమియుసాగష/తనకక మిగషల్లన యటిు నందిని పయసుస. 77
వినిచ=వినిపించ, పరష=మికిుల్ల, ఒజజ =గ్ురువు, ఆసాదించె=తారగ, అతి+అంత+తృష్ు =బాగా+ఎకకువైన+
ఇచఛతో, లేగ్+కడుప్ారన్+తారగష=దూడ+కడుపునిండా+తాగ్గా, వేల్లమియు+సాగష=హో మకారయవినియోగ్ము+
కొనసాగషనతరువాత, పయసుస=ప్ాలక,
క. తరువాత మఱుదినంబున, వఱువాత యధబ చతముగ్ వరతప్ారణమున్
జరషపి, వసిష్ు రని యనుమతి, పరమామ్రదమున దిరుగ్ుపయనంబునకకన్ 78
 74
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వఱువాత=ప్ారతఃకాలమున, యధా+ఉచతముగ్+వరత+ప్ారణమున్+జరషపి=శాసత +
ి యుకత ముగ్+గోసేవావరత
సమాపిత అందు చేయవలసిన+భోజనము+చేస,ి పరమ+ఆమ్రదమున=అధిక సంతోష్ముతో, పయనము
=పరయాణము,
వ. సమకటిు, హవిసీసైకరణంబున పరజాల్లంచు హో మవైశాానరునకక, దూడయఱుఱ నాకకచు సుపరసాద
సుముఖియిైన సురభిసూతికి, యానసమయసముచత మంగ్ళమంతరముఖరులయిన గ్ురుదేవ
దంపతరలకక, సధ్రషీణీసారాముగ్ పరదక్ిణపరణామములక నిరారషతంచ, సనీంగ్ళోదగ్ీతరపరభావుడెై, కాకకత్
సుాడు, సపరషవారముగ్, గ్దల్ల 79
సమకటిు=సిదధపఱచ, హవిసుస+సీాకరణంబున+పరజాల్లంచు+హో మ+వైశాానరునకక=పూజా దరవయములక+
నేతితో తీసుకొనుటచే+బాగ్ుగా జాల్లంచు+హో మ+అగషుకి, దూడ+అఱుఱ=దూడ+మడవంపు, సుపరసాద+
సుముఖి=మంచఅనుగ్ీహముతొ+పరసనువదనముకల, యాన+సమయ+సముచత=పరయాణ+కాలములో+
చేయ వలసిన, మంగ్ళ+మంతర+ముఖరులయిన=తనశుభము+ఆలోచంచువారషలో+ముఖుయల ైన, స ధ్రషీణీ+
స అరాకముగ్=భారయతోకలసి+విధి పరకారము, సత్+మంగ్ళ+ఉదగ్ీ తర+పరభావుడెై=మంచ+శుభమువలన+
అధికముగాపెరషగషన+తేజసుస కలవాడెై,
తే. రాజధానికి వచెి, వారాములక దిాగ్ుణ/రయము మఱయగ్ గతనితేర శీవణసుభగ్
రావమై పూరునిజమనోరథము బో ని/రథముమీద ననుదాఘతరమయసరణి. 80
వారాములక=గ్ుఱఱ ములక, మఱయగ్=ఒపపగ్, కొనితేర=తీసుకకరా, శీవణ+సుభగ్+రావమై=చెవులకక+
ఇంపెైన+ధ్ానితో, పూరు+నిజ+మనోరథము=పూరత న+తన+కోరషక, అనుదాఘత+రమయ+సరణి=కకదుపులకలేని
+మనోహరమైన+మారగ మున,
తే. తడవు కనరామి వేడుక కడలకకొనగ్/కొదలక తీఱని చూపుల గ్ువలయిేశు
గ్నిరష పరజలక పరజావరతకరషశతాంగ్ు/అభినవోదయు నోష్ధవవిభుని బో ల . 81
తడవు+కనరామి=కొంతకాలముగా+కనబడకప్ర వుటచే, కడలకకొనగ్=ఉప్ పంగ్, కొదలక=కొఱత, కకవలయిేశు
=రాజ్ఞ, పరజా+వరత+కరషశత+అంగ్ు=పుతరరనికొఱకక+వరతముచేయుటచే+కృశించన+శరీరముకలవాని, అభినన
+ఉదయున్=అపుపడే+ఉదయించన, ఓష్ధవ+విభుని=ఔష్ద లతలయొకు+పరభువుని- చందురని
చ. తళతళలాడు మంగ్ళపతాకలతో మణితోరణాలతో
జలజల నక్షతపరసవజాలము జలు డు యౌవతంబుతో
కొలకొలమంచు గ్ుంపులకగ్ గ్ూళళకక జేరు పులకంగ్ు ప్రజ్ఞతో
 75
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కలకలలాడుచును కటకంబును జొచెి నృపుండు వేడుతో. 82
పతాక=జండ, జలజలన్=జలకుట అందు అనుకరణ, అక్షత+పరసవ+జాలము=అక్ింతలక+పువుాల+
సమూహము, యౌవతంబు=యువతీసమూహము, పులకంగ్ు+ప్రజ్ఞ=పిటుల+బారు, కటకము=రాజధాని
క. పరజనితకౌతూహలకల ై/పరజల లు రు జయము ప్ాడ గ్ీమీఱ దాల ిన్
భుజగేందరసార దక్షణ/భుజపీఠముమీద రాజయభూమిభరంబున్. 83
పర+జనిత=దటు ముగా+పుటిున, కౌతూహలకల ై=తహతహ కలవారై, భుజగేందర+సార+దక్షణ+భుజ+పీఠము
మీద=భూమినిమ్రయుఆదిశేష్రవు+అంతశకితకల+తనకకడి+భుజము+మూపుపెై,
తే. అంత గ్గ్నము తాలకినటు మృత కరుని, ఈశతేజము గ్ంగ్ ధ్రషంచు నటట
ు ,
లోకప్ాలపరభావంబు లేకమైన, వేరకటి వహంచె కకలము వరషధలు రాణి. 84
గ్గ్నము+తాలకినటట
ు +అమృతకరుని=ఆకాశము+ధ్రషంచునటటల+చందురని, ఈశ+తేజము=ఈశారుని+
శులుము, గ్ంగ్+ధ్రషంచనటట
ు =కకమారసాామి జననమున శివతేజమును గ్ంగ్ ధ్రషంచనటట
ు ,
లోకప్ాల+పరభావంబులక+ఏకమైన=దికాపలకకలయొకు+తేజసుసలక+ఒకుటటై(పరవేశించన),
వేరకటి+వహంచె=గ్రభము+ధ్రషంచెను,( ఇచిట లోకప్ాలకకడు అనుది దిల్మపునకక పరాయయపదము.
అషాునాంలోకప్ాలానాం వపురాధరయతే నృప-ఎనిమిది మంది లోకప్ాపకకల శరీరము ధ్రషంచన రాజ్ఞ.
నావిష్ర
ు పృధివీపతి వంటిది).
 76
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

తృతీయ సరగ ము-కుమార సెంభవము

మ. పతివాంఛాఫలరూపమై, నిజచరసాప్ర ుదయారంభమై,

కకతకవయగ్ీ సఖీజనంబునకక చక్షుః కౌముదవ పరామై,
క్ితి నిక్ాాకకల వంగ్డంబు గతనసాగషంపన్ నిదానంబునై,
అతరలోదాతత ము నిల ి, దౌహృదము గోతారధవశు నరాాంగషకిన్. 1
పతి+వాంఛా+ఫల+రూపమై=భరత +కోరషన+సంతానమునకక+సాకారమై, నిజ+చర+సాపు+ఉదయ+ఆరంభము
=తన+చరకాల+కలల+ఫలసిదక ిధ ి+మొదల ,ై కకతక+వయగ్ీ=తహతహతో+వేగషరప్ాటటతో, చక్షుః+కౌముదవ+పరామై
=కనుుల+వనుల+పండుగై, క్ితిన్=భూమిపెై, వంగ్డము=వంశము, నిదానంబునై=మూలకారణమై, అతరల
+ఉదాతత ము=సాటిలేని+పిరయము కల్లగషంచునది, నిల ి=కల్లగ, దౌహృదము=గ్రభము, గోతర+అధవశు=నేల+
పరభువు-రాజ్ఞ,
సీ. నీరసించన మేన నలకొను తెల్లనిగ్ుగ/ఛాయవనుల చెనుు సంతరషంప
కొలదిగా దొ డిగషన అలతి మై తొడవులక/విరళతారకముల విధ్ము జూప,
వడవాడి ఎంతేని వలకకబారషన మ్రము/మాగ్ుప్ాఱన చందమామ దొ రయ,
బడల్లక బహుళమై ప్ డమిన నిటట
ు రుప/కమీతెమీరల చందముీ నొంద,
చకిు నవసియు, నొక వింత చెలకవు మఱయ/కనుపడియి నాడు పరతరయష్ఃకలపమైన
రజని ప్ లకపున, గోసలరాజగ్ృహణి/పరచురతేజోమయాతరీ, గ్రభమున దాల్లి. 2
నలకొను+తెల్ల+నిగ్ుగ=కల్లగషన+వలవలబాఱు+కాంతి, ఛాయ+వనుల+చెనుు+సంతరషంప=కొంచపు+వనుల+
అందము+సంగ్ీహంప, అలతి+మై+తొడవులక=తేల్లకైన+వంటిమీది+భూష్ణములక, విరళ+తారకముల+
విధ్ము+చూప=దూరదూరముగాఉను+నక్షతరముల+వలే+కనబడ, వడ+వాడి=ఇంచుకగా+అలసి, ఎంతేని
+వలకకబారు=ఎకకువగా+తెలు ప్ర యిన, మాగ్ుప్ాఱన=మల్లనమైన, దొ రయ=ప్ర ల, బడల్లక+బహుళమై+
ప్ డమిన=అలసట+ఎకకువవగ్+పుటిున, కమీ+తెమీరల+చందముీన్+ఒంద=వాసనగ్ల+చలు గాల్ల+
విధ్ముగా+అవగా, అవసియు=అలసియు, చెలకవు+మఱయ=అందము+పరకాశింప, కను+పడియి=కంట+
 77
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పడె, పరతరయష్ః+కలపమైన+రజని+ప్ లకపున=సూరోయదయము+తోపించుచును+రాతిర+వల సంతోష్జనకముగ్,
పరచుర=మికిుల్ల, తేజోమయాతరీ= పరకాశమైనవాని,
చ. "వలవని లజజ వచిపడి, వాంఛితమున్ లల్లతాంగష మాకడన్
తెలకపదు, నాలు కకంటి వనుదవయును, మీ చెల్ల కేమివసుతవుల్
వలయు నయంబుతో నఱగష వచి రయంబున జపుప" డంచు దా
పలకమరు గ్ుీచి గ్ుీచి, జనప్ాలకడు వేడు పిరయా వయసయలన్. 3
వలవని=కొఱమాల్లన, నాలు+కకంటి=నాలకక+వనుకతగషగ, నయంబుతో+ఎఱగష=మలు గా+తెల్లసికొని, వయసయలన్
=చెల్లకతెత లను,
ఉ. దబ హదదుఖఃశ్రలత వధ్ూటి యదరాము వేడు సదయమే
ఆహృతమై తదరాము తదంఘ్ోయుగ్ంబున వారలక నతత రషన్,
సాహస వికీమాసపదుడు సజయశరాసనుడెై నృపుండు స
నాుహము చేసినం, దిరభువనంబున నందును లే వలభయముల్. 4
దబ హద+దుఖః+శ్రలత=వేవిళుళ+బాధ్+సాభావమున, వధ్ూటి=సుదక్ిణ, యది+అరాము+వేడు=ఏ+కోరషక+
కోరు, సదయమే+ఆహృతమై=అపుపడే+తీసుకొని రాబడినదెై, తత్+అరాము=ఆ+కోఱబడినది, తత్+అంఘ్ో+
యుగ్ంబున+వారలకను+అతత రషన్=ఆమ+ప్ాదముల వది +జేరును+ఆవంటనే, సాహస+వికీమ+ఆసపదుడు=
సాహసము+వీరతాములకక+సాానమైన వాడు, సజయ+శర+ఆసనుడె=
ై సంధించన+బాణము+అముీలక కలవాడెై,
సనాుహము=పరయతుము, అలభయముల్=దొ రకనివి,
క. వేవిళుళ కడచ కీమముగ్/దేవి నిజాంగ్ములక పుష్ిు దేరగ్ దబ చెన్
ప్ారబడిన యాకక రాల్లచ/లావణయపు మొగ్గ దొ డుగ్ు లతిక యనంగ్న్. 5
పుష్ిు+తేరగ్న్=సమృదిధ +కలకగ్గ్, తోచెన్=అనిపించెను, ప్ారబడిన=ప్ాతబడిన, ఆకక+రాల్లచ=ఆకకలక+రాల్లన
తరువాత, లావణయపు=చకుదనపు, మొగ్గ +తొడగ్ు=మొగ్గ లక+చగ్ురషంచు, లతిక=తీగ్
తే. నిధ్ులక గ్రభమునం గ్ల పృథివి బో ల /జాలనమును లోన డాచన శమిని బో ల ,
సల్లలములక లోన గ్ల సరసాతిని బో ల /అరయు నిలాుల్ల నిండుచూలాల్ల నృపతి. 6
నిధ్ులక=సంపదలక, పృధివి=భూమి, డాచన=దాచన, శమిని=(లోపల అగషుఉండు)శమీవృక్షము, సరసాతి=
అంతరాాహనియగ్ు సరసాతీనది, అరయు=చూచు,
 78
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
భావము: శిశువు సారాభౌమతాము (పృధిా), తేజసుస(అగషు), పరమ పవితరత(నీరు) అను గ్ుణములక
కలవాడు
మ. అనుగ్ుంబేరయసి మీది మకకువకక చతౌతనుతయ సంపూరషతకిన్,
తన దురాార భుజాబలారషజత దిగ్ంతశ్రీకి బనుుదిిగా
ఒనరషంచెన్ మనువంశమండనుడు గ్ృహో యకత పరకారంబు శల
భనముల్ పుంసవనాదికంబులక సముతపను పరమ్రదంబునన్. 7
అనుగ్ుం=ఆపత మైన, మకకువకక=కూరషమికి, చతత +ఔనుతయము=తనమనసుసయొకు+గతపపదనపు, సంపూరషత
కిన్=సంసిదక ిధ ి, దురాార+భుజ+బల+ఆరషజత=అడుిలేని+బాహు బలముతొ+సాధించన, దిగ్ంతశ్రీకి=అనిుదికకుల
నుండిసంప్ాదించనసంపదకక, పెనుుదిి గా=సమానముగా, మండనుడు=భూష్ణుడు, గ్ృహ+ఉకత =ఇంటి+ఆచార,
శలభనములక=శుభకరీలక, పుంసవన+ఆదికంబులక=పుంసంవనము, అనవలోభన, సీమంతోనుయనము+
మొదలగ్ువాటిని, సముతపను+పరమ్రదంబునన్=బాగ్ుగాకల్లగషన+సంతోష్ముతో,
సీ. పరషచారషకావలంబమున బానుపునుండి/అలసత నిటట
ు రుప లడర లేచు,
అఖిలసేవలకక పరతాయమాుయముగ్ గేలక/దల్లరు చల్లంప నంజల్ల ఘటించు,
సిానాుననంబుపెై జఱునవుా తరలకింప/పరణయభాష్ణసుధారసము నొసగ్ు,
వీరడాపరషపువవీక్షణమాల్లకా/విలసనంబుల వేడు వల్లు గతలకపు,
కకశల మారయు వేడుక కొనలకసాగ్/అంతిపురషకి నిజేశారు డరుగ్ుదేర,
అమరపతయంశభూయిష్ు మైన చూలక/మ్రచకొని డసిసయును యా ముది రాలక. 8
అవలంబనమున=ఊతతో, అడర=వృదిధ ప్ ంద, పరతాయమాుయముగ్=బదులకగ్, కేలక+తల్లరు+చల్లంప=కర+
పలు వము+వణక, సిాను+ఆననంబుపెై=చెమటతోకూడిన+ముఖముపెై, తరలకింప=పరకాశింప, పరణయ+భాష్ణ
+సుధా+రసము+ఒసగ్ు=పేరమపు+మాటల+తీపి+తనము+బహుమాన మిచుి, వీరడాపరష+పు వ+వీక్షణ+
మాల్లకా+విలసనంబుల=అధికసిగ్గ ుతో+తేలక+చూపుల+వరుసల+పరకాశమున, వేడు+వల్లు గతలకపు=
వినోదము+పరంపరగావడల్లంచును, కకశలము+ఆరయు=క్ేమము+విచారషంచు, కొనలకసాగ్=కొనసాగ్,
అమరపతి+అంశ+భూయిష్ు ము=ఇందురని+అంశచే+సంపనుమైన( ఇచిట ఇందురడు అనుది దిల్మపునకక
పరాయయపదము. అషాునాంలోకప్ాలానాం వపురాధరయతే నృప- ఎనిమిది మంది లోకప్ాపకకల శరీరము
ధ్రషంచన రాజ్ఞ. నావిష్ర
ు పృధివీపతి వంటిది),
క. ప్ లకపుగ్ పరసవోనుీఖి యౌ/ప్ లతరక బొ డగాంచ పతి పరమ్రదము నొందున్,
 79
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తొలకకారు కారుమబుోలక/కల్లగషన ఆకాశలక్ిీ గాంచన యటటుల్. 9
ప్ లకపుగ్=ఒపుపగ్, పరసవ+ఉనుీఖి=పరసవమునకక+సిదధమైన, ప్ లతరక=సీత , ప్ డగాంచ=చూచ, తొలకకారు
+కారు+మబుోలక=వానాకాలపుమొటు మొదటి+నలు +మబుోలక,
ఉ. భానుని జేరబో క, గ్ీహపంచక మయియడ ఉనుతోనుత
సాానగ్తంబుల ై శిశువు జాతకవైభవ ముగ్గ డింపగా,
మానవరాట్ కకటటంబని కకమారుని గాంచె, తిరసాధ్నాయుతం
బైన అమ్రఘశకిత మహతాక్షయసంపద నీను కైవడిన్. 10
భానుని+చేరబో క=సూరయగ్ీహముతోకలవక, గ్ీహ పంచకము=ఐదు గ్ీహములక, ఉనుతోనుత సాానగ్తంబుల ై
=తమతమఉచఛలలోఉండి, ఉగ్గ డింపగా=పరకటించగా, మానవరాట్+కకటటంబని=రాజ్ఞ+భారయ, కాంచె=కనను,
తిరసాధ్నా+యుతంబైన=రాజ్ఞనకకండవలసిన పరభావ, మంతర, ఉతాసహ, సాధ్నములక+కల్లగషన, అమ్రఘ+శకిత=
సఫలమైన+సామరాయము, మహత+అక్షయ+సంపద=గతపపదెై+ఎపుపడూతగ్గ ని+శ్రీ, ఈను+కైవడిన్=కల్లగషంచును
+అనునటట
ు గా,
కవిరాజవిరాజతము. పవనము హాయిగ్ వీచె, పరసనువి/భాపరషదవపతము లయియ దిశల్,
హవి ననలకండు పరదక్ిణకీలల/నందుకొనన్ సుభగ్జజ ైలకడెై,
సువిహతవైఖరష నపుపడు మంగ్ళ/సూచకమయియ సమసత మిటటల్,
భువన మహాభుయదయంబు నిమితత మై/పుటటుదురషటు ి మహాపురుష్రల్. 11
పవనము=గాల్ల, పరసను+విభా+పరషదవపత ములయియ+దిశల్=సుముఖముగా+పరకాశముతో బాగ్ుగావల్లగషనవి+
నలక దికకులక, హవిన్+అనలకండు=యఙ్ు కకండ మందల్ల+అగషు, పరదక్ీణ కీలలన్+అందుకొనన్=శుభ
సూచకముగా సవయముగా తిరుగ్ుజాాలల+చేకొన, సుభగ్+జాలకడెై=మంగ్ళకరమైన+కీలలకకలవాడెై, సువిహత
+వైఖరషని=బాగావిధింపబడిన+విధ్మున, భువన+మహాభుయదయంబు+నిమితత మై=లోకమునకక+
గతపపశేీయసుస+కోసమై,
క. కలయ బురషటింటి ప్ానుపు/నలమిన రా చూల్ల నైజమగ్ు తేజముచే,
నడిరే దివియలక సహసా/గ్ళితాభములయియ చతరగ్తముల కరణిన్. 12
కలయ=అంతటను, అలమిన=వాయపించన, రాచూల్ల+నైజమగ్ు+తేజముచే=రాచబడి +సాాభావిక+తేజసుసచే,
నడిరే+దివియలక=అరారాతిర+దవపములక, సహసా+గ్ళిత+ఆభములక+అయియ=హటాతర
త గా+తఱగషన+
దవపకల్లగష
ిత నవి+అయినవి, చతరగ్తముల+కరణి=చతరములలోనుండు దవపముల+విధ్ముగ్,
 80
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఉ. విచిన మ్రముతో ఎడద వలకువకటిున సంబరంబుతో
వచి, కకమారజనీశుభవారత సుధామిళితాక్షరంబు వా
కకీచిన దేవి చేటికలకకం దన స ముీల నలు నిలకాదబ
పిచెి దిల్మపు, డొ కు వల్లయిల్లు యు, సీవిరషదబ యియున్ వినా. 13
ఎడద=గ్ుండె, వలకువకటిున=ధారారూపకముగా సరవించన, సుధా+సమిీళిత+అక్షరంబు=అమృతముతో+
నిండిన+మాటలక, వాకకీచిన=చెపిపన, చేటికలకకం=చెల్లకతెత లకక, వల్ల+ఎల్లు =తెలు+గతడుగ్ు-శేాతఛతరము,
సీవిరషదబ యి=రండు చామరములక(ఛతర చామరములక శేాతఛతరము రాజచహుములక ), వినా=మినహాయించ,
ఉ. అందము చందు నందనుని ఆననశలభ నివాతపదీని
ష్పందము ల ైన ఉలు సితచక్షుల నానునడన్, పరహరిని
ష్యందము డెందమం దిముడజాలక పెైపయి బొ ంగ తండిరకిన్
చెందొ వవిందు గ్నొగనిన సింధ్ుజలౌఘము చందమందుచున్. 14
ఆనన+శలభ్=ముఖ+కాంతి, నివాత+పదీ+నిష్పందము=గాల్లలేని పరదేశమునందల్ల+కమలముల వల +
చలనము లేక, ఉలు సిత=గ్రాపు, చక్షుల+ఆను+ఎడన్=కనుుల+చూచు+అపుపడు, పరహరి+నిష్యందము=
అధిక సంతోష్పు+పరవాహము, డెందమందు+ఇముడజాలక=హృదయములో+పటు లేక, చెందొ వ+విందు=ఎఱఱ
కలకవకక+విందుకల్లగషంచు-చందురని, సింధ్ు+జల+ఔఘము+చందము+అందుచున్=సముదర+నీటి+వరద+
విధ్ము+ప్ ందుచు,
వ. అంత సాకేతపతి పంపిన వేగ్రుల వలన గ్ుమారసంభవము నాల్లంచ తప్ర వనమునుండి విజయంచేసి
మనుకకల పురోధ్, మైతారవరుణి మాగ్ధేయునకక, విహతపరకారమున జాతకరాీదికములకనిరారషతంచె. 15
వేగ్రష=సమాచారముతారగాచేరజేయువాడు, సంభవము=కలకగ్ుట, మనుకకల+పురోధ్=మనుమహారాజ
కకలమునకక+పురోహతరడు, మైతారవరుణి=వశిష్ర
ు డు, విజయంచేసి=వచి, మాగ్ధేయునకక=మగ్ధ్దేశ
కకమారత అయిన సుధేష్ు కకమారునకక, విహత=విధింపబడిన, జాతకరీ=పుటిున శిశువుకక బొ డుికోయక
ముందుచేయు వేదబ కత సంసాురము, నిరారషతంచె=జరషపెను,
క. జనపతికకమారు డినకకల/జననమున ఋష్ిపరయుకత సంసాురమునన్
గ్ని బుటిు సానబుటిున/అనరఘమణి కరణి మఱసె నదుభతకాంతిన్ 16
 81
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఇనకకల+జననమున=పవితరమైన సూరుయని వంశములో+పుటటుటచే కలకగ్ు సంసాురము చేతను, ఋష్ి+
పరయుకత +సంసాురము=వశిష్ు మునిచే+పరంపరగా చేయవలసిన+వేదబ కత కరీలక ఫల్లతముగ్ను, సానబటిున
=మఱుగ్ు పెటు న
ి , అనరఘ=వలలేని, కరణి=వల , మఱసెన్=పరకాశించెను,
క. మొరసె శుభతూరయనినదము/నిరవధిగ్ణికాపరమ్రదనృతాతనిాతమై
నరపతి వీటన, కా, దల/సురవరత మమునందు గ్ూడ, శుీతిపేశలమై. 17
మొరసె=మ్రోగ, శుభ+తూరయ+నినదము=మంగ్ళ+వాదయ+ధ్ానులక, నిర్ అవధిక+గ్ణికా+పరమ్రద+నృతత +
అనిాతమై=ఎడతెగ్ని+ఆటకతెత ల+ఆనంద+నాటయముతో+కూడినదెై, నరపతి+వీటన+కాదు=రాజ్ఞ+
పటు ణముననే+కాకకండా, అల+సురవరత మము=ఆకుడ+దేవతలమారగ ము-ఆకాశమున, శుీతి+పేశలమై=
చెవులకక+ఇంపెై,
తే. బదుధడనువాడు లేడు, తతాపలనమున/ఎవని విడుదలచేయు, నరేండుర డపుడు?
తనయుజననోతసవంబున దనకక దాన/పితృణమను పెదిచెఱ విడిపించుకొనియి. 18
బదుధడు=నేరముచేసినబంధి, తనయు+జనన+ఉతసవంబున=కొడుకక+పుటిున+సంబరమున, పితృణము=
పితృదేవతలఋణము, చెఱ=నిరోంధ్ము,
తే. అరుగ్జాలకను వీడు శుీతాంతమునకక/అటటల విమతాంతమున కాజయందు నంచు,
ధాతరగ్మనారా మరసి అరావిదు డగ్ుట/బడి నికి ఱేడు రఘువని పేరు పెటు ట. 19
శుీత+అంతము=శాసత మ
ి ుయొకు+ప్ారము(అవతల్ల తీరము), విమత+అంతమునకక=శతరరవుల+తరదవరకక,
ఆజ=యుదధ ము, ధాతరగ్మనారాము+అరసి=లఘ్ ధాతరవుయొకుగ్మనరూప్ారామును+చూసి,
అరావిదుడు=శబాిరాజ్ఞుడు-"లఘ్" ధాతరవునకక గ్మనము అని అరాము. దానికి ఉణాది సూతరము చేత
ఉతాము(లఘు) రేఫము వచుిటచేత "రఘుః" అను శబి ము సిదధ ంి చును,
శా. ఆరూఢసిా రభాగ్యశాల్ల జనకకండతయరాయతుంబుతో
గారాబంబుగ్ దనుు బంప, బరషగన్ దదాోల రాజనాహ
సాురీభూత మనోజు విగ్ీహమునన్ సంపేరక్షణీయాకృతిన్,
సారజోయతిరనుపరవేశమున లేజాబల్లు ఎటు విాధిన్. 20
ఆరూఢ+సిా ర+భాగ్యశాల్ల=పరసిదధమైన+నిలకడెైన+సంపదలక కలవానిని(నిలకడెైన సంపదలక కలవానిగా పరసిదధ ి
చెందిన), అతయరా+యతుంబుతో=మికిుల్ల+పటటుదలతో, తత్+బాలరాజ్ఞ=ఆ+రఘువు, అనాహ+సాురీభూత+
మనోజు+విగ్ీహమునన్+సంపేరక్షణీయ+అకృతిన్=వంశము+వృదిధకల్లగషంచు+మనోహర+దేహముతో+చూడదగ్గ +
 82
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఆకారుని, సార+జోయతి+అనుపరవేశము=ఆయువుపటు యిన+సూరుయడు+అనుసరషంచ పరవేశించుటచే, లేజాబల్లు
=శుకు పక్షచందురడు(శుకు పక్షమందు చందురడు సూరయకిరణములచేత దినదిన పరవరధమానమయియడు రీతి రఘువు
వృదిధప్ ందెను),
ఉ. సుందకకమారుగ్ను గషరషజావృష్భాంకకల భంగష మైహొయల్
చందు జయంతర గాంచన శచీశతమనుయల ల్మల దతసమున్
నందను జూచ డెందమున నందము జందిరష సాందరకౌతరకం
బందిరష తద్ దాయిాసదృశుల ైన సుదక్ిణయున్ దిల్మపుడున్. 21
సుందకకమారుని=కకమారసాామిని, గషరజ
ష ా+వృష్భాంకకల=ప్ారాతీ+(వృష్భ+అంకిత=నందిచ+
ే కటిపరదేశమున
తాలిబడిన)పరమేశారుల, మై+హో యలక=తను+విలాసము, చందు=వాయపించు, శచీ+శతమనుయల=శచీదేవి
+ఇందురల, తత్+సమున్=కకమారసాామితో, జయంతరనితో+సమానుని, డెందమునన్=హృదయములో,
నందము=ఆనందము, సాందరకౌతరకంబు+అందిరష=గాఢ+సంతోష్ము+చెందిరష, తద్+దాయిా+సదృశులక=
ఆ+ప్ారాతీపరమేశారుల ఇందరశచీదేవుల జంటలతొ+సమానుల ైన,
తే. ఎలమి జకువకవయందు బల బరసప/రాశీయము, భావబంధ్ము నైన వారష
పరణయము, తదేకసుతరడు దా బంచకొను/తఱుగ్క పరవృదధ మయియ నొండొ రులపటు . 22
ఎలమి=పేరమ, జకువ+కవ=చకీవాకపక్ి+జంట, పరసపర+ఆశీయము=ఒండొ రుల+ప్ారపు, భావ+బంధ్ము=
అభిప్ారయాల+ఒడంబడిక, పరవృదధ ము=బాగ్ుగాపెరగ
ష షనది,
సీ. "తాత, అతత " అటంచు దాది పల్లుంచన/తొల్లతొల్ల పలకకకలక పలకకకనపుడు,
చనాురష పెదవుల జఱునవుా తరలకింప/పలకమొగ్గ చాలక కనపఱచునపుడు,
జోతపెటు ట మటంచు చూపి చేయించన/ చఱుగేలక చఱుగేలక చేరుినపుడు,
పడుచు లేచుచు, లేత యడుగ్ులక కసుగ్ంద/వడ దపపటడుగ్ులక వేయునపుడు,
పరషజనము చంకనుండి తనురసి యురషకి/ఎతర
త కొనుమంచు జేతర లందించు నపుడు,
కొడుకక గ్ుఱఱ ని ముదుిప్ర కడలక చూచ/తండిర కకతర
త కబంటి మ్రదమున దేలక. 23
దాది=తల్లు , తరలకింప=పరకాశింప, పలకమొగ్గ +చాలక=చనిుపండు +వరుస, కసుగ్ంద=మికిుల్లబాధ్పడ, వడ=
అలప, అరసి=చూచ, కకఱఱ ని=చనువాని, కకతర
త కబంటి=కంఠము వరకక, మ్రదమున+తేలక=సంతోష్మున+
మునుగ్ు,
లయవిభాతి కొలకవువిడి వచుినడ కిలకిలని నవాలరు/అలరు మొగ్మొపప దన కలని కరుదేరన్,
 83
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
లల్లత సుకకమారు సుతర గ్ులకరు గ్ుతూహలము/నలకొన నిజాంకమున నిల్లపికొని తతోు
మల తనువు సర కి మన మలరగ్ సుధారసము/చల్లకిన సుఖాతిశయ మలవడగ్ గ్నుుం
గతలకకక లరమ్రడిి నృపతిలకకడు కకమారతను/మిళన రసతనీయత బులకలక వహంచున్. 24
కొలకవువిడి=రాజసభ విడచ, నవుా+అలరు+అలరు+మొగ్ము+ఒపప=నవుాతో+ఒపుప+సంతోష్పు+
ముఖముతో+కూడి, కలనికి=సమీపమునకక, కకలకరు=వంశమునిలకపు కకమారుడు, నలకొన=కలకగ్గా,
నిజ+అంకమున=తన+తొడపె,ై మనము+అలరగ్=మనసుస+సంతోష్ింప, సుధారసము+చల్లకిన=అమృతము
+చలకరషంచుకకను, అలవడ=సిదంిధ ప, కనుుం+కొలకకకలక=కంటి+రపపలక, అరమ్రడిి=పరవశమున
సగ్మువాల్లి, తిలకకడు=శేీష్ు రడు, మిళన+రస+తనీయత=కలయు+సంతోష్+పరవశమున, పులకలక=
రోమాంచము,
ఉ. అందపు బలు జ్ఞటట
ు వదనాంచలసీమ నటించ స ంపు నిం
పం దన యిాడుజోడగ్ు నమాతయ తనూజ్ఞల తోడ గ్ూడి తా
నందఱ మేటియిై, ల్లపిసమభయసనంబున జొచెి వాజీయం
బందు, నదవముఖంబున మాహాబధ బల న్, రఘు డశీమంబునన్. 25
వదన+అంచల+సీమ+నటించ+స ంపు+ఇంప్ార=ముఖ+పరకు+భాగ్మున+తోచన+అందము+ఆనందము
కల్లగషంచ, అమాతయ=మంతిర, ల్లపి+సమ+అభయసనంబున=అక్షర వరుముల+సమగ్ీముగా+అభాయసముచేసి,
చతచెి+వాజీయంబందు=మొదలకపెటు ట+రాజోచతవిదయలయందు, నదవ+ముఖంబున+మాహా+అబధ +బల న్+
చతచెిన్=నది+దాారా+గతపప+సముదరమునందు+వల +పరవేశించెను, అశీమంబునన్=తేల్లకగా,
తే. నృపతి సుతరని సకాలోపనీతర జేసి/చదువు లాచారయసనిుధి జదువబటటు,
వానియిడ గ్ురుయతు మవంధ్య మయియ/ పరమవసూ
త పహతశిక్ష పండు టరుదె, 26
సకాల+ఉపనీతరన్+చేసి=తగషనవయసులో+ఉపనయము చేయబడి వాడుగా+చేసి, సనిుధి=వది , గ్ురు+
యతుము=గ్ురువుగారష+పరయతుము, అవంధ్యమయియ=సఫలమయినది, పరమ+వసుత+ఉపహత+శిక్ష=
శేీష్ుమైన+తతామున+ఉంచబడిన-విదాయరషాకినేరషపన+శిక్షణ, పండుట+అరుదె=ఫల్లంచుట+ఆశిరయమా,
తే. కృతసనబుదిధ గ్ుణముల నుతుృష్ర
ు డతడు/కీమముగ్ దరషంచె జతరరరువములవంటి,
అలచతరరషాదయలను, సమీరాతిప్ాతి/దృఢహరుల కల్లీ రవి, చతరరషిశల బో ల 27
కృతసన=సమగ్ీ, బుదిధ గ్ుణముల=శుశూ
ీ ష్, శీవణం, గ్ీహణం, ఊహాప్ర హలక(యుకాతయుకత విమరశ),
అరావిఙ్ఞునము( పదారాపరషజు ానము), తతాజాునము-అందు, ఉతుృష్ర
ు డు=శేీష్ు రడు, తరషంచె=దాటట(నేరిను),
 84
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
చతరర్+అరువములక=నాలకగ్ు+సముదరములతొ సమాన మగ్ు, అల+చతరరషాదయలక=నిరేిశించన+అనీాక్షకీ
తరయిా, వారాత, దండనీతి-అను రాజోచతవిదయలక, సమీర+అతిప్ాతి+దృఢ+హరుల+కల్లీ+రవి=వాయువేగ్మును
+అతికీమించు+బలసిన+గ్ుఱఱ ములక+కలకగ్ుటచే+సూరుయడు, చతరర్+దిశల=నాలకగ్ు+దికకుల,
తే. అభయసించె యథావిధి అసరోవిదయ/తండిర శిక్ింప, మంతరవంతముగ్ రఘువు,
జగ్తి నేకైకప్ారషధవుడగ్ుటట కాదు/తధ్య మేకైక ధ్నిాయు దదు
గ రుండు. 28
అభయసించె=నేరుికొనను, అసత =
ి మంతరసహతశసత మ
ి ు, శిక్ింప=బో ధించ, ప్ారషధవుడు=రాజ్ఞ, ఏకక
ై +ప్ారషధవుడు=
సాటిలేని+భూపతి, తధ్యము=సతయము, ధ్నిా=ధ్నసుసధ్రషంచనవాడు, తత్+గ్ురుండు=అతని+తండిర-దిల్మపుడు,
చ. కీమముగ్ శశ
ై వం బడల్ల ప్ారయము పెైకొనినన్ మహో క్షభా
వమునకక ఉనుీఖం బయిన వతసతరంబు వల న్, గ్జేశార
తామునకక నఱుఱసాచు కలభంబు విధ్ంబున దబ చె లోచనీ
యముగ్ సుదక్ిణాసుతర డుదారగ్భీరమనోహరాకృతిన్ 29
శైశవంబు=బాలయము, ఎడల్ల=దాటి, ప్ారయము+పెై కొనినన్=పడుచు తనము+కలకగ్ు చుండిన, మహా+
ఊక్ష భావము=మహా+వృష్భతాము, ఉనుీఖంబు=సిదధము, వతసతరంబు వల న్=కోడెదూడ వల ,
గ్జేశారతాము=మహాగ్జము అనిపించుకొనుటకక, అఱుఱసాచు=ఎదురు చూచు, కలభము=ఏనుగ్ుపిలు,
లోచనీయముగ్=చూడదగషనవానిగ్, ఉదార+గ్భీర+మనోహర+ఆకృతిన్=గతపప+గాంభీరయహృదయము+
అందమైన+రూపముతో,
తే. పుతరకకన కంత గోదానపూరాకముగ్ /జనకక డనురూపవతి నిచి జరషపె పెండిు
పరణయ పదమయియ రఘున కా రాజపుతిర/అమృతకరునకక రోహణీరమణి కరణి 30
గోదానపూరాకముగ్=వివాహమునకకముందుజరషపు ఒకానొక కేశ సంసాురకిీయ, (బారహీణునకక 16
క్షతిరయునకక 22 వయసుసన), అమృతకరుడు=చందురడు,
మానిని. ప్ారయపు ముమీరముం, బరషణదధ కవాట సువక్షము, పీనయుగ్
వాయయతబాహులక, కంబుగ్ళంబు, ఉదాతత మనోహరరేఖయునై
కాయము మేటి పసం, పితృప్ాదుని గాదనియున్, రఘు వపుి సదా
ప్ాయని నమోత స ంపున, దా గ్నుపటటు గ్డుం బసిబడి వల న్. 31
ప్ారయము=వయసుస, ముమీరము=అతిశయము, పరషణదధ +కవాట+సు+వక్షము=విశాలమైన+తలకపుల
వంటి+మంచ+వక్షసా లము, పీన+యుగ్+వాయయత+బాహులక=బలసినకాడిమాను+జంటవంటి+సుధవరఘముల ైన
 85
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
+భుజములక, కంబు+గ్ళము=శంఖమువంటి+కంఠము, ఉదాతత +మనోహర+రేఖ=పిరయమైన+సరందరయవంత
మైన+శరీరసరష్ు వము, కాయము+మేట+
ి పసం=శరీరపు+అధిక+నిగ్ుగతో, పితృప్ాదుని+కాదని=తండిరగారషని+
మీరష-మచిక, సదా+ప్ాయని=ఎపుపడు+విడవని, నమోత+స ంపున=వినయపు+పరసనుత,
తే. నిజనిసరగ సంసాురవినీతర నతని/తదు
గ రుడు యౌవరాజయపదసుా జేసి
ఎండు తరబడి తాను వహంచుచును/పరజల భారము తేల్లక పఱచుకొనియి 32
నిజ+నిసరగ =తన+సాభావముచేత, సంసాుర+వినీతరడు=శాసాతరభాయసమువలనకల్లగషన+వినముోడు,
తే. ఆ మహారాజమూలాశీయమును విడిచ/అవల్ల యువరాజ నామ నవాసపదమును,
అంశమును బొ ందె సిరష, సుగ్ుణాభిలాష్/దమిీ నడల్ల నవోదితోతపలము బో ల 33
మహారాజ+మూలాశీయమును+విడిచ+అవల్ల=దిల్మపుడను+పరధానసాానమును+వదల్లన+పిమీట, అవల్ల=
తరువాతి, యువరాజనామ+నవ+ఆసపదమునకక=యువరాజను పేరుకల రఘువనడు+కొీతత +సాానపు,
అంశమును+ప్ ందె=విష్యము+కలగ, సిరషసుగ్ుణాభిలాష్ి=వినాయాదిగ్ుణములక కోరు రాజయలక్ీీ,
తమిీన్+ఎడల్ల=పదీమును+విడచ, నవ+ఉదిత+ఉతపలము+బో ల =కొతత గా+పుటిున+కలకవను+వల ,
భావము=దిల్మపుడు-సూరుయడు-వృదుధడు; రఘువు-చందురడు-యువకకడు.ముకకళించు కమలము నుండి
వికసించు కలకవను రాజయలక్ిీ చేరను.
ఉ. వారషధ్రవయప్ాయుడు విభావసు కైవడి విసుురనీదబ
దాగరష కప్ర లభితిత వనదంతి విధ్ంబున, వేగ్వనీరు
తాసరధికంబు దావశిఖి చాడుపన దుససహుడయియ నంతయున్
శూరవతంసమైన తన సూనుని తోడి దిల్మపుడయియడన్. 34
వారషధ్ర+వయప్ాయుడు+విభావసు+కైవడి=మేఘముల+సమాపిత చెందించు+సూరుయని+వల , విసుురన్+మద+
ఉదాగరష=విసాతరముగా+మదము+సరవించు, కప్ర ల+భితిత =గ్ండసా లము+పగషల్లన, వనదంతి=అడవి ఏనుగ్ు,
వేగ్వన+మరుత్+సారధికంబు=వేగ్మైన+వాయువు+సహాయకకడుగానును, దావశిఖి+చాడుపన=దావాగషు+
వల , దుససహుడయియ=సహంపలేనివాడయియను, శూరవతంసము=శూరులలో శిరోభూష్ణుడు,
మ. చతరరంగ్ధ్ాజనీసమేతముగ్ పశాిదాగమియిై సరాదా
ధ్ృత సజీజ కృత ధ్నుాడెై కొడుకక సతీరయాశాముం గావగా,
కృతసంకలకపడు చేసె కోసల విభుం డేకావశిష్ు ంబుగా
కీతరవుల్ నూఱు, శతకీతూపముడు దవక్ానిరషాకలపంబుగ్న్ 35
 86
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
చతరరంగ్=రథ గ్జ తరరగ్ ప్ాద సేనలక, ధ్ాజని=జండా, పశాిత్+గామియిై=వనుక నడచువారై, సరాదా+
దృత=ఎలు పుపడు+పటటుకొనిన, సజీజ కృత+ధ్నుాడెై=ఎకకుపెటు న
ి +విలకుకలవాడెై, సతీరయ+అశాముం+కావగా =
అశామేధ్పు+గ్ుఱఱ ము+కాచుచుండగా, కృతసంకలకపడు=నిశియించనవాడెై, ఏక+అవశిష్ు ంబుగా=ఒకుటి+
తకకువుగా, శతకీతర+ఉపముడు=ఇందురనితొ+ప్ర లిదగ్గ వాడు, దవక్ా+నిర్ వికలపంబుగ్న్= పటటుదలతో+అ
విఘుముగా,
ఉ. ఆయన, పిమీటన్ శతతమాధ్ారకారయ ముపకీమించ మే
దవయహయంబు బో విడువ దిరమీరషతిరమీరష వచి కావల్లం
గాయుచు నును పెకకు విలకకాండురర కనుులముందు మాయమై
ప్ర యి మహేందరజాలమున బో ల , దురంగ్మ మునుప్ాటటనన్. 36
ఆయన=దిల్మపుడు, శతతమ+అధ్ార+కారయము+ఉపకీమించ=నూఱవ+యాగ్+కారయము+ప్ారరంభించ,
మేదవయ+హయంబు=యాగ్+అశాము, తిరమీరషతిరమీరష=తిఱగషతిఱగష, తరరంగ్మము+ఉనుప్ాటటనన్=
గ్ుఱఱ ము+అకసాీతర
త గా,
క. కీతరహయముకొఱకక అటట నిటట/వతకి వతకి, కానలేక వలవల నగ్ుచున్
వితతవిషాదవిలకపత /పరతిపతిత విముగ్ధమయియ బలమలు వఱన్. 37
కీతర+హయము=యజు పు+గ్ుఱఱ ము, వలవలన్+అగ్ుచున్=తెలు+ప్ర యి, వితత+విషాద+విలకపత + పరతిపతిత +
విముగ్ధము=ఎకకువైన+దిగ్ులకచేత+కోలకప్ర యిన+కరత వయముతో+తెల్లవిలేనివార,ై బలము+ఎలు =సెైనయము+
అంత, వఱన్=భయముతో,
క. తటపట మిదియిే మొకొ యని/తటకాపడి తలచుచుండ దెైవికముగ్ బై
తటమున జనియిడి నందిని/తటటకకన డిగష నిలచె రాజతనయుని ఎదుటన్ 38
తటపటము=మ్రసము, తటకాపడి=చేష్ులకడిగష, పెైతటమున=ఆకాశమున, తటటకకన=(గ్ుండెఅదురుట
యందనుకరణము)హటాతర
త గ్, డిగష=దిగ,ష
వ. ఇటట
ు సనిుధి చెసిన శుీతపరభావ యగ్ు వసిష్ు హవిరగ వికి పరదక్ిణించ అకకుమారుడు
తదంగ్నిష్యందజలమును గ్నుుల కదుికొనుటయును, తదారాధ్న విశేష్మున నుపలబధ మైన
అతీందిరయవసుత సందరశన సామరాయమున తన కటటుదుట ననతి దూరమున
ముహురుీహుసూసతనిష్ిదధచాపలమైన యా మావును. 39
 87
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సనిుది చేసిన=పరతయక్షమైన, శుీత+పరభావ=కొనియాడబడిన+మహతయముకల, హవిరగ వికి=యాగ్పు ఆవుకక-
నందినిని, తత్+అంగ్+నిష్యంద+జలము=దాని అంగ్మునుండి+జారషన+నీరు(మూతరము), తత్+ ఆరాధ్న+
విశేష్మున=దానిని+పూజంచన+ఫల్లతముగా, ఉపలబధ =కల్లగషన, అతీందిరయవసుత+సందరశన+సామరాయమున=
ఇందిరయములకక కనబడని+వసుతవుల చూచు+సమరధతచే, కటటుడుట=ఎదురుగా, న+అతి+దూరమున=
దగ్గ రగా, ముహురుీహు=మాటిమాటికి, సూత+నిష్ిదధ+చాపలమైన=సారధిచే+నివారషంపబడిన+తపిపంచుకొను
పరయతుపు ఉదధ తికల, మావును=గ్ుఱఱ మును
క. పగ్గ ముల తోడ దనదగ్ు/బగీగ కొకవైపు గ్టిు పరుగ్ున జను ప్ారగ్
దిగగ ామి దివయపురుష్రడు/దృగోగచరుడయియ నొకడు, నృపసూనునకకన్ 40
బగీగ=రథము, ప్ారగ్+దిక్+గామి=తూరుప+దికకుకక+వళుళ, దివయపురుష్రడు=ఇందురడు. దృగోగచరుడయియ
=కనబడెను,
క. నిరుయము చేసెనాతని/నిరషుమిష్ముల న
ై వేయినేతరములక, హరష
దారుహయంబులక గ్నుగతని/సారాుయకకడని, దిల్మపసంభవు డతనిన్. 41
నిరుయముచేసె=నిశియించె, నిరషుమేష్ముల ైన=రపపలకవారలికకండు, హరషత్+వరు+హయంబులక=
ఆకకపచి+రంగ్ుగ్ల+గ్ుఱఱ ములక, సార్+నాయకకడని=సారాగధిపతిఇందురడని
క. శతమనుయ నతని బొ డగ్ని, దుయతలంబున మారు మ్రోగ్ు నుచెైఛఃశుీతితో
క్ితినాథసుతరడు పల్లకను ధ్ృతిమదాాకకులన వాని దిరపెపడు భాతిన్ 42
శతమనుయడు=నూరుయాగ్ములక చేసినఇందురడు, ప్ డగతని=చూచ, దుయతలంబున=ఆకాశమున, ఉచెైఛఃశుీతితో
=హచెైిన గతంతరతో, ధ్ృతిమత్+వాకకులన=ధెైరయపు+మాటలతోడన, తిరపెపడు+భాతిన్=గ్ుఱఱ ము వనుకకక
తిరషగ్ఇచుివాని+విధ్ంగా.
తే. "కీతరహవిరోభకత లందు ఓంపరథము డెవా/డనిన నిను జపుపదురు విజ్ఞు, లనిమిష్ేందర!
సతతదవక్ాపవితరర డసీజజ నకకని/కిీయకక నీవు విపక్ీకరషంతర వేల? 43
కీతర+హవిర్+భోకత లందు=యాగ్పు+హవిసుస+భుజంచువారలలో, ఓంపరథముడవు=మొటు మొదటివాడవు,
విజ్ఞులక =తెల్లసినవారు, అనిమిష్ేందర=రపపప్ాటటలేనిదేవతలరాజ, సతత+దవక్ా+పవితరరడు+అసీత్+జనకకని+
కిీయకక=నిరంతరము+నియమముతో+శుదుధడెైన+మా+తండిరగారష+యాగ్కారయమునకక, విపక్ీకరషంతరవు=
పరతికూల్లంచెదవు,
చ. తలప దిరలోకనాథుడ వుదాతత చరషతరరడ వీవు వేయుగ్
 88
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
నుుల నవరోధ్కారుల గ్నుంగతని, శాసిత యొనరషి జనుముల్
నిలకపుట ప్ాడి గాని, మఱ, నీవ విఘాతము తెచి పెటు న
ి న్
ప్ ల్లయదె, కరీకాండ? గ్తి పుటటున, కంచయి చేను మేసినన్ 44
వేయుగ్నుులన్=అపరమతత తో, అవరోధ్కారుల=యాగ్ములను అడి గషంచువారల, శాసిత =శిక్ష, జనుములక=
యాగ్ములక, నిలకపుట+ప్ాడి=నిలపెటు టట+నాయయము, మఱ=అటట
ు కాక, విఘాతము=విఘుము, ప్ ల్లయదె=
చెడదా, కరీకాండ=యాగ్నిరాహణ, గ్తి+పుటటున=దికకు+కలకగ్ునే,
తే. కాన మా కపపగషంపుము గౌరవముగ్/అధ్ారాశలారసంబు, నాకాధినాథ!
అలఘుశుచ మారగ దరశకకల ైన ఘనులక, మఱచయును దొర కకుదుర మల్మమసపథంబు?" 45
అధ్ార+అశలారసము=యాగ్పు+మేటిగ్ుఱఱ ము, నాక+అధినాథ=సారగ పు+రాజ-ఇందర, అలఘు+శుచ+మారగ
+దరశకకల ైన+ఘనులక=గతపప+వేద+మారగ ము+చూపువారైన+గతపపవారు, మఱచయును=ప్ ఱపడిఅయినా,
, తొరకకుదురే+మల్మమస+పథంబు=నడచుదురే+ప్ాపపు+మారగ మున,
ఆ. ఆ పరగ్లభవచన మాల్లంచసరగ్ున/తేరు, రఘుని దెసకక దిరపిప చూచ,
కూతఘనము పిటుకొంచము నని చోదయ/పడి బలపరభేది బదులక పల్లక. 46
పరగ్లభ=ప్రరఢ, సరగ్ున=వేగ్ముగ్, చోదయపడి=ఆశిరయపడి, బలపరభేది=ఇందురడు.
సీ. "నీ ధ్రీపనాులక నిజమ కాని, కకమార!/ఎఱుగ్ వింతకక లోక వృతత మీవు,
పటటయశలధ్నుల కొపపరషకింప వచుిన?/తమకీరత ష పరులకక దకకుచుండ,
చరకాల మనుభవించన యాధిపతయము/చేయి జాఱుటకను సేగష కలదె?
శాశాతీభూతము శతమఖతాము నాక/ పురుషర తత మాఖయ శ్రీహరషకి బో ల ,
అటిు భువనానుమ్రదిత మైన నాదు/యశ మశేష్ము నీ గ్ురు డాచకొనగ్,
శతతమేష్ు క
ి ి దొ రకొను, పరతివిధాన/ముడిగష ఎటటలకందు? నటట చేయిముడుచుకకందు. 47
పనాులక=ఎతర
త గ్డలక, ఇంతకక=ఈమాతరము, లోకవృతత ము=లోకపురీతి, పటట+యశలధ్నులకక=అధికమైన+
కీరత యి
ష ేధ్నముగాకలవారషకి, ఒపపరషకింప+వచుినే=ఉపేక్ింప+నాయయమా, సేగష=కీడు, శాశాతీభూతము=
సిారమైనది, శతమఖతాము=నూరుయజు ములక పూరషతచేసినవాడనడు, ఆఖయ=కీరత ష, భువన+అనుమ్రదితము
+ఐన=జగ్మంతా+సమీతించనది+అయినటిు, యశము+అశేష్ము=కీరత ష+పూరషతగా, గ్ురుడు=తండిర, ఆచకొనగ్
=లాగ్ుకొనగ్, శతతమ+ఇష్ిు=నూరవ+యాగ్ము, దొ రకొను=లభింప యతిుంచ, పరతి+విధానము+ఉడిగష=
నివారణ+ఉప్ాయము+మాని,
 89
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
క. కావున కపిలానుకృతిని/ఈ వారాము నపహరషంచ, తింకిట దవనిన్
ప్ర విడుచుట కలు , సుమీ!/ పెవ
ైి డుటకక నోరత ు, నోరా పదవీచుయతికిన్ 48
కపిలానుకృతిని=సగ్రుని కకమారులక గ్ుఱఱ ము కొరకై కపిలకనిచే నాశముప్ ందినటట
ు , వారాము=గ్ుఱఱ ము,
పె+
ైి వడుటకక+ఓరుత=నింద+మ్రచుట+సహంతరను, పదవీ+చుయతికకన్=ఉనుతసిాతినుండి+జాఱుటకక,
చ. ప్ డువ దలంచనన్ సగ్రపుతరరల జాడను ప్ర దు వంతియిే,
పడయవు కతత లాని, ఎలప్ారయపు నటిుకసీలవౌట నీ
చెడుటకక నోరా కీ హతము జపిపతి, రాచరషకంపు బొ ంకమున్
పడుచుదనంపు బంకమును ప్ాయగ్బటిు, తొలంగష ప్ మిీకన్ 49
ప్ డువన్=ప్ర టాుడగ్, సగ్రపుతరరల+జాడను+ప్ర దువు=సగ్రపుతరరల+మారగ మున+నాశముచెందెదవు,
పడయవు=ప్ ందవు, కతత లాని=అశాము, నటిుకసీల=జయించు సాభావము కలవాడగ్ుట, హతము=
మేలకమాట, ప్ ంకము=ఉది తి, బంకము=గ్రాము, ప్ాయగ్న్+పెటు ి=విడిచ+పెటు ి,
ఆ. గ్ుీడుి వచి నోటి కొీవుాన బలు ను/వకిురషంచునటిు విధ్ము గాను,
చాలక చాలక మాకక , చకుటట
ు దిదింగ్/రాకక హదుిమీరష, రాకకమార." 50
చకుటట
ు దిదింగ్=సవరషంచగా,
ఉ. నావిని జంకకలేని పెనునవుాన మ్ర మొక ప్ లకపదాలప"మే
ల్మ వడమాట లేటికి? సురేశార! చేకొనవయయ కైదువున్,
మావును బటిుకొను అభిమానము గాచకొనంగ్ నంచనన్,
కావు సుమీ! కృతారుాడవు కయయమునన్ రఘుగలాకకండినన్." 51
నావిని=అలాఅనగావిని, పెను+నవుాన=పెదిగా+నవుాతూ, మ్రము+ఒక+ప్ లకప+తాలప=ముఖమున+
ఒకానొక+సెా ర
ల యము+ధ్రషంచ, వడ+మాటలక+ఏటికి=వయరాపు+పలకకకలక+ఎందులకక, కైదువు=ఆయుధ్ము,
మావును=అశామును, అభిమానము=ఆతీ గౌరవము, కాచకొనంగ్=కాచుకొన, ఎంచనన్=తలచతివేని,
కృతారుాడవు=కారయము సాధించన వాడవు, కయయమున=యుదధ మున,
మ. అని ఆఖండలకతోడ రాయుటకక దా నాయతర
త డెై కారుీకం
బున నుతేత జతకాండముం దొ డగష ఆసర ుటించ రాజనయనం
దను డాల్మఢపదసుాడెై నిల్లచె దురధరి పరతాప్ర నుమ
తునదాభీలవపుః పరకరిమున ముకుంటిన్ విడంబంచుచున్ 52
 90
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఆఖండులకడు=ఇందురడు, రాయుటకక=ఎదురషంచుటకక, ఆయతర
త డెై=సిదధ ుడెై, కారుీకంబున=వింటిలో,
ఉతేత జత+కాండము+తొడగష=పేరరేపించన+బాణము+సంధించ, ఆసర ుటించ=సనుదుధడెై, ఆల్మఢపదసుతడెై=
కకడికాలకముందుచాచనిలకచు యుదధ భంగషమ, దురధరి+పరతాప+ఉనుమత్+కనత్+ఆభీల+వపుః+పరకరిమున
=తిరసురషంప తగ్ని+తేజముతొ+పెైకతత బడిన+పరకాశమానమై+భయంకరమైన+శరీరపు+ఔనుతయముతోడ,
ముకుంటి=శివుని, విడంబంచున్=ప్ర లకచు
మ. రఘునిరుీకత సుదవరఘబాణ మురమున్ వరయయంగ్ గాఢంబుగ్న్
మఘవంతరండు పరచండరోష్రభసర నాీదంబునన్ లేచ న
వయఘనానీకముహూరత లాంఛితనిజేషాాసంబునన్ నిష్ర
ు రా
లఘుబాణం బరషవోసి దాయ యురమున్ లక్షయంబు గావించనన్. 53
నిరుీకత =విడచన, సుదవరఘ=బాగాప్ డవైన, ఉరమున్+వరయయంగ్+గాఢంబుగ్న్=గ్ుండెను+చీలి+గ్టిుగా,
మఘవంతరండు=ఇందురడు, పరచండ+రోష్+రభస+ఉనాీదంబునన్=సహంపరాని+కోప+వేగ్మువలన+
మతర
త డెై, నవయ+ఘన+అనీక=కొతత +మబుోల+సమూహమునకక, ముహూరత =క్షణకాలము, లాంఛిత=
చహుభూతమైన, నిజ+ఇషాాసంబునన్=తన+విలకుతో-ఇందరధ్నుసుసతో, నిష్ర
ు ర+అలఘు+బాణంబు
+అరషవోసి=కఠషనమైన+గతపప+బాణము+సంధించ, దాయ=శతరరవు-రఘువు, లక్షయంబు=గ్ురష,
తే. ఆశుగ్తి జొచెి రఘుని దబ రంతరంబు/అసురరుధిరోచతంబు తదాశుగ్ంబు,
మునుపు చవి చూచ ఎఱుగ్ని మనుజరకత /ప్ానకేళికి ఉబలాటపడియి ననగ్. 54
ఆశుగ్తి+చతచెి=బాణవేగ్మున+దూరషనది, దబ ర్+అంతరంబు=భుజముల మధ్యపరదేశము-వక్షసా లము,
అసుర+రుధిర+ఉచతంబు=రాక్షసుల+రకత మునకక+పరషచయమైన, తత్+ఆశుగ్ము=ఇందురని+బాణము,
ప్ాన+కేళికి=తారగ్ు+ఆటకక, ఉబలాట=మికిుల్ల అభిలాష్,
సీ. వేగ్ంటి బడిదంపు వేరటటన నొచియు/బరవసం బడలక, బరుసు చెడక
పెనుగోల నడచన బబుోల్ల యటట లేచ/కాలదొర కిున తారచు కరషణి లేచ,
దాయపెై గీల్లంచె దడయక రాచూల్ల/తన పేరు చెకిున తళుకకటముీ
చౌదంతి వీపుపెై చఱపి యింతయు గాయ/కాచన యా చేయి గ్ండివడగ్,
దాన రచిప్ర యి, తనమీద మలగతంగ్/ఈరసంబు మదిని ఎసకమసగ్,
కఱకకటంపగ్ములక పఱపిన, నతడును/నిమిసమందెవాని దుమురు సేసి 55
 91
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వేగ్ంటి=(వే+కనుు)ఇందురని, బడిదంపు+వేరటటన=కఠషనపు+దెబోకక, పరవసంబు+ఎడలక=ఆవేశము+
తొలగ్క, బరుసు+చెడక=ప్రరుష్ము+తగ్గ క, పెను+కోలన్+అడచన=పెది+బాణము+దిగ్బడచేసిన, దాయపెైన్
+కీల్లంచె=శతరరవుపెై+తగషల్లంచె, తడయక=ఆలసయముచేయక, రాచూల్ల=రాచబడి , తళుకక+అముీ=మఱుసుతను
+బాణము, చౌదంతి=ఐరావతము, చఱపి=కొటిు, యింతయు=ఎకకువుగా, గ్ండి+వడగ్= రంధ్రము+పడగ్,
మలగతంగ్=ఇందురడు, ఈరసంబు+మదిని+ఎసకమసగ్=దేాష్ము+మనసులో+అతిశయించ, కరకక+
అంపగ్ములక+పఱపిన=పదునైన+బాణములక+పంపిన, తరమురున్+చేచ=తరనియలక/ముకులక+చేస,ి
క. చలపటిు నమల్ల ఎఱకల/అలకగ్ున నల పిడుగ్ుటటకిుయము బడవైచెన్
బల్లమి, బలభేది ఎదుటన/తల దఱగషన యటట
ు గాగ్ దెైవత రమకకన్ 56
చలపటిు=పటటుదలతొ, నమల్ల+ఎఱుకల+అలకగ్ునన్=నమల్ల+ఈకలకకల+బాణమున, అల+పిడుగ్ు+
టటకిుయమున్=అలవోకగా+వజారయుధ్రూపముగ్ల+జండాను, బల్లమి=బలముతో, బలభేది=ఇందురని,
తఱగషన=తీసిన, దెైవత+రమకకన్=దేవతల+రాజయలక్ిీకి,
క. మనుయ విజృంభితరల ై, శత/మనుయండును, రఘువు వికీమసెా ర
ల య మసా
మానయముగ్ జేసి రాహవ/మనోయనయజయపరయోజనావేశితరల ై 57
మనుయ=కోీధ్ముచే, శతమనుయడు=నూరు యాగ్ములకచేసిన ఇందురడు, వికీమ+సెా ర
ల యము+అసామానయముగ్+
చేసిరష+ఆహవము=ప్రరుష్ముతో+నిలకడతో+సాటిలేనివిధ్ముగా+చేసిరష+యుదధ ము, అనోయనయ+జయ+
పరయోజన+ఆవేశితరల ై=ఒకరషనొకరు+జయించు+కారయములో+ఒళుళతెల్లయని వారై,
క. హరష, రఘు, ముకత శరములక/గ్రుతీదాశ్రవిష్పరకారాతి భయం
కరము, లధ్ ఊరధైముఖములక/సురమనుజ పేరక్షకకలకక జొదయము గతల్లపెన్ 58
హరష=ఇందురనిచే, ముకత శరములక=విడువబడిన బాణములక, గ్రుతీత్+ఆశ్రవిష్+పరకార+అతి+భయంకరములక
=ఱెకులకకల+సరపము+ప్ర ల్లకగా+ఎకకువగా+భయముకొలకపునవి, అధ్+ఊరధై+ముఖములక=(ఇందురడు
వేసినవి)కిందకక+(రఘువువేసినవి)మీదకక+వళుళనవి, సుర+మనుజ+పేరక్షకకలకకన్=కిీందకకచూడు
సురులకక+మీదకక చూడు మనుజ్ఞలకక, చోదయము=ఆశారయము,
చ. తెఱపి యొకింత లేని గ్తి దవవరశిల్మముఖ కకంభవరిమున్
కకరషసి, నిజాంశసంభవు నకకంఠషతవికీము నకకుమారకకన్
తెరలకపజాలడయియనదితిపరభవుం డిది, వింతయిే? పయో
ధ్రమున కారపవచుిన? సాతశుియతవహు నిజాంబు ధారలన్. 59
 92
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తెఱపి=అవకాశము, తీవర+శిల్మముఖ=వాడి+బాణముల, నిజాంశ+సంభవుడు=ఇందారంశ+సంభవుడుడు
(లోకప్ాలకాంశతోపుటిున రఘువు), అకకంఠషత+వికీము=మొకువోని+శౌరుయని, అ+కకమారకకన్=ఆ+
రఘువుని, తెరలకప+చాలడు+అయియ=తొలగ్చేయ+సాధ్యముకాని+వాడయియ, అదితి+పరభవుండు=అదితి+
కకమారుడు-ఇందురడు, పయోధ్రమునకక=మేఘమునకక, సాత+చుయత+వహు=తమనుండే+
పుటిుజాఱన+విదుయదూ
ర పమైన పిడుగ్ును, నిజ+అంబు+ధారలన్=తన+నీటి+ధారచే,
క. హో రాహో రష విశృంఖల/ప్రరుష్మొడల తిత నటట
ు భయదాకృతియిై
ప్ర రాడు చకకుమారమ/హారథు డనియంతిరతాదుభతాటోపమునన్. 60
హో రాహో రష=అవిరామముగా, విశృంఖల=అడుిలేనివిధ్ంగా, ప్రరుష్ము+ఒడల తర
త =పురుష్భావము+
మూరీతభవించనటట
ు , భయద+ఆకృతియిై=భయము+రూపుకటిునటట
ు , అనియంతిరత+అదుభత+ఆటొపమునన్
=అడి గషంపలేని+ఆశిరయకరమైన+అతిశయమున,
క. హరషచందన చరషితమగ్ు/హరషహయు ముంగేల పరమథితారువనినద
సుపరణమున మొరయు శింజని/నరనల నునుగోల దునిమ నతిదృఢముష్ిున్. 61
హరషచందన+చరషితమగ్ు=శ్రీ గ్ంధ్ము+పూయబడిన, హరషహయు=ఇందురని, ముంగేల=చేతిమణి బంధ్మును,
పరమథిత+అరువ+నినద+సుపరణమున+మొరయు+శింజని=బాగామధింపబడుచును+సముదరపు+ఘోష్+
గ్ురుత చేయుచూ+మ్రోగ్ు+వింటి నారషని, అర+నల+నును+గోల+తరనిమన్+అతి+దృఢ+ముష్ిున్=అరా+
చందరఆకారపు+సానబటిున+బాణముతో+ముకులకచేసె+అధిక+బల+సమృదిధతో,
చ. బలరషపు డా శరాసనము బాఱగ్వైచ వివృదధ మతసరో
జజ ైల్లతశరీరుడెై పరబల శతరరవు నుగ్ుగగ్ జేయు పూనికన్,
కకలవసుధాధ్రంబులకక గ్ుంటితనం బొ దవించె, నదిి, ఆ
అలఘుతరాయుధ్ంబు రభసాతి తరంబుగ్ దవసి, వైచనన్. 62
బలరషపుడు=ఇందురడు, శరాసనము=విలకు, వివృదధ +మతసర+ఉజజ ైల్లత+శరీరుడెై=బాగా వృదిధప్ ందిన+
కోపముతో+బాగారగషల్లన+మూరషతయిై, ఉగ్ుగగ్=ప్ డిగ్, పూనికన్=పటటుదలతో, కకల+వసుధాధ్రంబులకక=
కకల+పరాతములకక, కకంటితనంబు+ఒదవించెను+ఎదిి=రకులకనఱకకటచే చలనములేక ప్ర వునటట
ు +
ఏదిచేసెనో+అటిు, ఆ+అలఘుతర=అటటవంటి గతపపవానిలోగతపపదెైన- వజారయుధ్మును, రభస+అతి
తరంబుగ్=తీవరత+ఎకకువైనపరమాణమున,
మహాసరగ్ధర. సారు వుదాిమాగషుకీలాపటలజటిలమై వచి పేరకకు గాడన్,
 93
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
భరమై రాచూల్ల నేలం బడియి, సాజనబాష్పపరప్ాతంబు తోడన్
తిరుగ్న్, దనాీతరలోనం దెల్లసి, అరషపయిన్ దృష్ిు దవండిరంచ, రోదబ
భరషతదారఘ్ష్ు సేనాపరమదరవముతో బాటట వే లేచ నిల ిన్. 63
సారువు+ఉదాిమ+అగషు+కీలా+పటల+జటిలమై=వజారయుధ్పు+భయంకరమన
ై +అగషు+మంటల+
సమూహముచే+దటు మై, పేరు+అకకు+గాడన్=పెది+ఱొ ముీన+నాటగా, భరమై=సహంచలేనిదెై, రాచూల్ల=
రఘువు, సా+జన+బాష్ప+పరప్ాతంబు+తోడన్=తన+సేనల+అశుీవులక+కిీందపడుటతో+కల్లసి, తిరుగ్న్=
మరల, తన్+మాతరలోన=ఆ+క్షణములోనే, తెల్లసి=తెల్లవితెచుికొని, తీండిరంచ=కేందవరకరషంచ, రోదబ +భరషత+
దారఘ్ష్ు +సేనా+పరమద+రవముతో+ప్ాటట=ఆకాశము+నిండిన+మికిుల్లదవరఘమైన+సేనయొకు+సంతోష్పు+
కంఠధ్ానితో+ప్ాటట, వే+నిల ిన్=నంటనే+నిలబడె,
వసంతతిలకం. దంభోళి ఘోరతరధారకక మొకువోని/శుంభదోలదరఢిమశలభితర నకకుమారు
జంభారష మచి, యన, సారగ్ుణోతత రుండు/సంభావనీయు డగ్ు శాతరవుడెైన గానీ 64
శలు:62. దంభోళి=వజారయుధ్పు, ఘోరతర+ధారకక=మికిుల్లభయంకరమైన+పదునుకక, మొకువోని=భంగ్పడని,
శుంభత్+బల+దరఢిమ+శలభితర=పరకాశించెడు+బలపు+దిటుతనముచే+రాజలకు, జంభారష=ఇందురడు,
సారగ్ుణ+ఉతత రుండు= బలగ్ుణముకల్లగషనవారషలో+ఉతత ముడు, సంభావనీయుడు= సనాీనముచేయదగ్గ వాడు,
శాతరవుడెైనన్+కానీ=శతరరవుఅయిన+కానిముీ,
క. " ఔరా! శబాసు, మామక/భూరషపవిక్షతికి రేకమ్రవని శాుఘయ
సాురాలౌకికదబ రోల/ధౌరేయుని, గ్ంటి నినుు, దారుిియని పిదపన్. 65
మామక+భూరష+పవి+క్షతికి+రేకమ్రవని=నా+ఆధికయమైన+వజారయుధ్పు+దెబోకక+గాటటకూడా పడని,
శాుఘయ+సాుర+అలౌకిక+దబ రోల+ధౌరేయుని=ప్ గ్డదగషన+అధిక+అతిలోకమన
ై +భుజబలముతో+కారయము
సాధించగ్లవాని, తారుిియని+పిదపన్=గ్రుతీంతరని+తరువాత,
చ. దివుజ్ఞల మైన మాకక భవదవయ నిరరగ ళ ధెైరయసార ము
తసవమొనరషంచె, గామిత మొసంగ్కప్ర వు టసాంపరతంబు, మీ
సవనహయంబు నే విడువజాలని చకకు మదిన్ గ్ణించ, అ
నయవరము వేడు మిచెిద, నననయదురాపధ్నుష్ుళానిధవ!" 66
 94
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
భవదవయ=నీ, నిరరగ ళ+ధెైరయసారము=అడుిలేని+ధెైరయపుశేీష్ుత, ఉతసవము=ఆనందము, కామితము=కోరషక,
అసాంపరతంబు=యుకత ముకాదు, సవన+హయంబు=యాగ్+అశాము, చకకు=సంకటము, అననయ+దురాప+
ధ్నుః+కళా+నిధవ=ఇతరుల వరు+ప్ ందలేని+విలకవిదయ+నేరుపలో+నిధివంటివాడా,
తే. అనుటయు గ్ుమారకకడు సాహసాతంగ్ుళులకక/పసిడిపింజ మఱుంగ్ులక మిసిమివటు
బతత ళికనుండి ఎతిత యునతత కకను/అలకగ్ు లోనికి జొనిపి, దుశిైవను జూచ, 67
సా+హసత +అంగ్ుళులకక=తన+చేతి+వేరళళకక, పసిడి+పింజ=బంగారపు+పిడ,ి మిసిమి+వటు =మఱుపు+
చేకూరి, బతత ళిక=అముీలప్ ది, ఎతిత యు+ఎతత కకను+అలకగ్ు=యతిుంచయు+పటటుకొనని+బాణమును,
దుశిైవను=ఇందురని,
మ. "కీతరగ్ంధ్రాము నీ కమ్రచయమయినం గానిముీ, లోకేశ! సం
తతదవక్ాపరయతరండు మా గ్ురునకకన్ సంపీరతి నిండార, ని
ష్్రతిరోధ్ంబుగ్ నేటి జనుము సమాపత ం బైనచో గ్లకగ శా
శాతమై ఎటిు ఫలంబు, తతుల మశేష్ంబుం పరసాదింపవే! 68
కీతర+గ్ంధ్రాము=యాగ్+అశాము, అమ్రతయము=విడుచుటకకవీలకలేనిది, సంతత+దవక్ా+పరయతరండు=
ఎలు పుపడు+కీతరనిష్ు యందు+పరయతరుడు, నిష్ పరతిరోధ్ంబుగ్=పరతిబంధ్కము లేకకండ, తత్+ఫలము+
అశేష్ంబు+పరసాదింపవే=సంపూరుమైనయాగ్+ఫల్లతము+కొదవలేకకండా+కరుణించుము,
క. పురదమనై కాంశంబున/దురాసదుండయిన నిజసదబ గ్తరనకక మ
దు
గ రునకక నీ వొక వారాత/హరుచే వినిపింపు మీ యుదంతము నలు న్. 69
పురదమన+ఏకాంశంబున=శివుని+ఒక(యజా)మూరషతవాడగ్ుటచేత, (పంచభూతములక, సూరుయడు, చందురడు,
యజాా- శివుని అష్ు మూరుతలక. అందుచే సూరయవంశి యజాదిల్మపుడు శివాంశుడు.), దురాసదుడు
=ఎదురషంపరానివాడు, నిజ+సదబ గ్తరనకక=తన+యాగ్సభయందుండువాడు, ఉదంతమును+ఎలు ను=
వృతాతంతమును+అంతయు,
వ. మహేందరపదవి యను మజజ నకకనకక మనసులేదు. దాన నిరషాశంకకడవు కముీ". అని
దేవతావిరోధ్విముఖమనసుుడును శమపరధానుడునై అభయరషాంచన నతయంతసంతోష్ భరషతాంతః కరణుడెై
అటు చేయువాడ నని ఒడంబడి అఖండసేుహంబు నఱపి, ఆఖండలక డంతరాధనము చేసె. కీతరఫలమును
దకిుంచుకొని నాతి పరమ్రదమానమానసుడెై సరదక్ిణేయుడు సాకేతమునకక దిరగ
ష షవచెి. అంతకక
మునుు 70
 95
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
మత్+జనకకనకక=మా+తండిరకి, నిరషాశంకకడవు=సందేహము లేని వాడవు, దేవతా+విరోధ్+విముఖ+
మనసుుడు=దేవతలపెై+శతరరతాము+లేని+బుదిధకలవాడు, శమ+పరధానుడున=
ై అంతరేందిరయనిగ్ీహ+
బుదిధకలవాడెై, అతయంత+సంతోష్+భరషత+అంతః కరణుడెై=మికిుల్ల+సంతోష్ముతో+నిండిన+మనసుస కలవాడెై,
అఖండ=పూరు, నఱపి=చేస,ి ఆఖండలకడు=ఇందురడు, న అతి+పరమ్రద+మానమానసుడెై=(గ్ుఱఱ ముప్ర వుటచే)
ఎకకువ కాని+సంతోష్పు+మనసుసన, సరదక్ిణేయుడు=సుదక్ిణాదేవికొడుకక-రఘువు,
తరళం. దివిజరాజనియుకకత చేత దదవయవారత యిఱంగష యా
కకవలయిేశుడు కూరషీనందను గ్ుీచి చేరషి కవుంగషటన్
నివిర బుజజ వ మారగా నశనివరణాంకిత మైన మే
నవయవంబుల నంటి యంటి పరహరిశ్రతల ప్ాణిచేన్ 71
శలు:68. దివిజరాజ+నియుకకత=ఇందురనిచే+పంపబడినవాని, కకవల+ఈశుడు=భూ+పతి-దిల్మపుడు, కూరషీ=
వాతసలయముతో, గ్ుీచి=బగషయపటటుకకని, బుజజ వమారగా=ఉపలాల్లంచ, అశని+వరణ+అంకితమైన+మేను+
అవయవంబులన్+అంటి అంటి=వరజారయుధ్పు+గాయపు+గ్ురుతలకకల+శరీరముపెై+పరామరశగా+మరల
మరలతాకి, నివిర=దువా, పరహరి+శ్రతల+ప్ాణిచేన్=సంతోషాతిశముచే+చలు బడిన+చేతితో,
క. నవతిమహాయఙ్ు ంబులక, నవాధికముగాగ్, నిటొునరిను, జగ్తీ
ధ్వు, డాయుఃక్షయమున దా/దివ మధిరోహంప మటట
ు దవరినొ, యనగ్న్. 72
నవతి=తొంబైకి, నవాధికము=తొమిీదిఎకకువ, ఆయుఃక్షయమున=మరణాంతమున, తాన్+దివము+
అధిరోహంప=తాను+సారగ ము+ఎకకుటకక, మటట
ు +తీరినొ+అనగ్న్=సారగ మునకకమటట
ు +ఏరపరచుకొననో
+అనుటట
ు
క. భూవరు డంతట, విష్య/వాయవృతత మనసుుడెై పిరయంబున నిచెిన్
యౌవనుడగ్ు సూనునకక య/థావిధి నృపకకకదమగ్ు సితచఛతరంబున్. 73
విష్య+వాయవృతత +మనసుుడె=
ై భోగ్ములనుండి+మరల్లన+మనసుసతో, నృపక+కకదమగ్ు=
రాజ+చహుమైన, సిత+చఛతరంబున్=శేాత+చఛతరమును-రాజయమును,
తే. ఇచి, సపరషగ్ీహంబుగ్ నేగష, తాప/సాశీమవనసపతిచాఛయ లాశీయించె,
బరదుకక మలకసంజవేళ ఇక్ాాకక పుణయ/వంశజ్ఞల కలు నిది కకలవరతము గాదె 74
స+పరషగ్ీహంబుగ్=భారయతొ+కూడి, వనసపతి+చాఛయలక+ఆశీయించె=చెటు ట+నీడల+
అండగతన, మలకసంజ+వేళ=ఆఖరష+రోజ్ఞలలో,
 96
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

చతురథసరగ ము- ద్వగతిజయము

క. జనకకం డిచిన రాజయము/గతని, నిరఘుడు వల్లగ రఘు డకకంఠషతదవపన్

ిత
మునిమాపు సవిత తనయం/దునిచన తేజమున వలకగ్ు హుతవహు పగషదిన్. 1
నిర్+అఘుడు=ప్ాపములక లేనివాడు, అకకంఠషత+దవపన్=చుఱుకకతనముకల+పర
ిత కాశముతో, ముని మాపు=
సాయంకాలమున, సవిత=సూరుయడు, ఉనిచన=తన అందు ఉంచన, హుతవహు+పగషదిన్=అగషుహో తరరని+
+వల (సూరయతేజసుస రాతిరవేళ అగషుని పరవేశించుననిశుీతి),
క. అతడు దిల్మపుని పిమీట/పరతిష్ిుతరం డయియ రాజయపదవి నటనున్,
కిీతము ప్ గ్ రాజ్ఞచుండిన/పరతిరాజ్ఞల హృదయవహు భగ్గ ని రగషల న్. 2
పరతిష్ిుతరడు=అభిష్ేకించబడినవాడు, అటట+అనున్=అటట
ు +అనగావిని, ప్ గ్రాజ్ఞచుండిన=నివురు కపిపన
నిపుపగా ఉను, హృదయ+వహు=గ్ుండెలలోని+సంతాప్ాగషు, భగ్గ ని+రగషల న్=మంటతో+రేగను,
క. అమరేందరధ్ాజముంబల /అమితశుభపరదము రఘు నవాభుయతాాన
కీమము గ్ని పరషణమింతరరు/సమునుయన పంకకతలగ్ుచు సపరజలక పరజల్. 3
అమరేందర+ధ్ాజముం+బల =ఇందురని+జండ+వల , అమిత=ఎకకువైన, నవ+అభుయతాాన+కీమమున్+కని=
నూతన+అభుయదయ+విధానము+చూచ, పరషణమింతరరు=సంతోష్ింతరరు, సమున్+నయన=ఎతిత న+చూపుల
తో, పంకకతలక+అగ్ుచు=వరుసలక+కటిు, స పరజలక+పరజల్=పిలులతొ+పరజలందరు,
క. సమగ్తి సమాకీమించెను/సమదదిాపగామి రంటి, సమాోట్ పితృతః
సమవాపత సింహపీఠము/సమసత రషపుమండలమును సమధికశకితన్. 4
సమగ్తి=ఏకకాలమందు, సమ+అకీమించెను=ఒపుపగా+అధిష్ంచె ిు ను, సమద+దిాప+గామి=మదించన+
ఏనుగ్ువంటి+నడకకలవాడు, సమాోట్+పితృత+సమవాపత +సింహపీఠము=సామాోటు యిన+తండిర నుండి+విధిగా
ప్ ందిన+సింహాసనము, సమసత +రషపు+మండలమును=సమసత +శతరరవుల+రాజయములను (శతరరరాజ్ఞలక
వశుల ైరష), సమ+అధిక+శకితన్=అతి+అధికమైన+సామరాయముతో,
క. ఛాయామండలలక్షయ/ప్ారయము, వల్లదమిీగతడుగ్ు బటిు భజంచెన్
శ్రీ, యొరుల కగోచరయిై/ధవయుతర సామాోజయకరీదవక్ితర నతనిన్. 5
 97
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఛాయా+మండల+లక్షయ+ప్ారయము=కాంతి+మండలముచేత+ఊహంప+దగషనదెైనది, వల్ల+తమిీ+గతడుగ్ు
=తెలు+పదీమువంటి+గతడుగ్ు, భజంచెన్+శ్రీ=రాజయలక్ిీ సేవించెను, ఒరులకక+అగోచరయిై=ఇతరులకక+
కనబడక, ధవయుతర=పరశసత బుదిధ కలవాని, సామాోజయ+కరీ+దవక్ితర=రాచ+కారయములందు+శీదధవహంచు వాని,
భావము:సింహాసనమకుగ్నే ముఖమునకక ఒక గతపప కాంతి కల్లగను. అది మండలా కారముగా గోచరషంచుట
చేత రాజయలక్ిీ తాను కనపడకప్ర యినపపటికి కమలములక అను ఆతపతరముచేత అతనిని సేవించునటట
ు గా
ఉండెను. సింహాసనమకుగానే రాజయలక్ిీ అతనికి కల్లగషనది.
క. తరషవేచ ప్ గ్డు నాతని/వరగ్ుణములక చదువులమీ, వందిజనాంతః
పరషకల్లపతసనిుధియిై/పరషపరష విధ్ముల మహారాపదగ్ుంభనలన్. 6
తరువు+ఏచ=తరుణము+చూచుకొని చెలరేగష, ప్ గ్డు=సుతతించు, వరగ్ుణములక=గతపప గ్ుణములక,
చదువులమీ=సరసాతి, వందిజనాంతః=వందిప్ాడు వారష అందు, పరషకల్లపత+సనిుధియిై=ఆవిధ్ముగా
కల్లపంచుకకను+సాక్ాతాురయిై, మహా+అరా+పద+గ్ుంభనలన్=గతపప+అరావంతమైన+మాటల+కూరుపతొ,
(సరసాతి సుతతిప్ాఠకకలలో పరవేశించ పూజంచెను. రఘువును దేవతాబుదిధ చేతను, విష్ర
ు భావముచేతను
సుతతించెగాన దబ ష్ములేదు.)
ఆ. మనువు మొదలక మేటి మనీుల మానుయల/ముదుిముచిటలకక మురషసియును
కొీతత కాపురంబు కకలకకకన కొమరందె/వాని వలచ, వసుమతీనవోఢ. 7
మనువు=మనుమహారాజ్ఞ, మేటి+మనీుల+మానుయల=గతపప+పరభువులక+పూజ్ఞయలకఅయిన, కకలకకకన+
కొమరు+ఒందె=విలాసముతో+మనోజుత+ప్ ందె, నవోఢ=నూతువధ్ువు(రాజయలక్ిీ),
ఆ. దండనమున హచుితగ్ుగలక చూపక/అఖిలజనుల మనసు లాచకొనియి,
నాతిశ్రతలముగ్, నాతరయష్ు ముగ్ వీచు/దక్ిణానిలము విధ్మున రఘువు. 8
ఆచకొనియి=ఆకరషించుకొనను, న అతి శ్రతలముగ్+న అతి ఉష్ు ముగ్+వీచు+దక్ిణ+అనిలము=ఎకకువ చలు గా
కాక+ఎకకువ వేడిగా కాక+వీచునటిు+దక్ిణదికకునుండివచుి+మలయమారుతము,
ఆ. మందగషంపజేసె మకకువ తండిరపెై/నిజగ్ుణాతిశయత పరజలకలు ,
ఫలచయంబువలన తొల్లపూతపెై పీరతి/మఱవజేయు తీయమావి మాదిర 9
మందగషంప=సనుగషలు, మకకువ=కూరషమి, నిజ+గ్ుణ+అతిశయత=తన+గ్ుణముల+ఆధికయతచే, ఫల+
చయము=ఫల+సమూహము, మాదిర=విధ్ముగా,
ఆ. విదితపఱచ రపుడు సదసత్రకారముల్/నూతనేశారునకక నీతివిదులక,
 98
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పూరాపక్షమునక మొగగ రా, జ్ఞతత ర/పక్షమిటట
ు పూరాపక్షమయియ. 10
విదిత+పఱచరష=తెల్లయ+చేసిరష, నీతివిదులక=నీతిశాసత మ
ి ుతెల్లసినవారు, సత్+అసత్+పరకారములక=ధ్రీ+
అధ్రీ+(యుదధ )విధ్ములక, పూరాపక్షము=ధ్రీవిధ్ము, మొగగ =సమీతించు, ఉతత ర పక్షము+ఇటట
ు +పూరా
పక్షము+అయియ=అధ్రీమారగ ము+ఈవిధ్ంగా+వాదనకోసము మాతరమే ఉపయోగ్పడు అంశము+అయియను,
క. భూతము ల్లరుమూడిటికి గ్ు/ణాతిశయం బసకమసగ అదుభతముగ్ ఆ
నూతనవిభు నేలోడిలో/నూతనమై సరామును మనోహరమయియన్. 11
భూతములక+ఇరు+మూడు=పంచ భూతములక, గ్ుణ+అతిశయంబు+ఎసకమసగ=వాటివాటి గ్ుణములక
+హచెైి+ఒపెప, ఏలోడి=ప్ాలన, సరామును=సృష్ిులోనివసుతసంపద అంతయు,
క. ఎంతేని నిడుద లాక/రాుంతంబులక తనదు కనుుల ైనను, రఘు వే
కాంతము, శాసత మ
ి ునన దృ/గ్ాంతరండెై యరయు సూక్షీకారాయరాములన్. 12
ఎంతేని+నిడుదలక=మికిుల్ల+దవరమ
ఘ ైనవి, ఆకరు+అంతములక=చెవులవరకక+సాగ్ు, ఏకాంతము=అవశయము,
శాసత మ
ి ునన+దృగ్ాంతరడు+అయి+అరయు=శాసత మ
ి ునందే+దృష్ిుయుంచనవాడు+అయి+విచారషంచు,
సూక్షీ+కారయ+అరాములన్=ఊహకందని+పనుల+పరయోజనములందు,
తే. సమధికాహాుదనంబున చందురడెటు ొ/తాపసంజననంబున తపను డెటు ొ,
పరకృతిజనరంజనమున నారాజ్ఞ, నటటు /అంచతోదాతత ల్మల ననారుాడయియ 13
సమధిక+ఆహాుదనంబున=అతి అధికముగా+సంతోష్పరచుటలో, తాప+సం+జననంబున=వేడిమి+ఎకకువగా
+పుటిుంచుట అందు, తపనుడు=సూరుయడు, పరకృతి+జన=ప్రర+వరగ ము, రంజనమున=సంతోష్పెటు టటలో,
అంచత+ఉదాతత +ల్మల=ఒపెైపన+గౌరవపరదమైన+విధ్ముగా, అనారుాడు=ప్ సగషన నామధేయుడు
("రంజఇతిఇతిరాజా"-పరజలను రంజంపచేయువాడు రాజ్ఞ)
ఆ. వికీమానురాగ్వినియంతిరతారషయిై/కకదుటపడిన రఘుని గతలకవవచెి,
లల్లతపుండరీకలక్షణయిై శర/లు క్ిీ, అపరరాజయలక్ిీ ల్మల 14
వికీమ=ప్రరుష్మువలన, అనురాగ్=సేుహమువలన, వి+నియంతిరత+అరషయిై=బాగా+నివారషంప బడిన
+శతరరవులక కలవాడెై, కకదుటపడిన=సిా రపడిన, లల్లత+పుండరీక+లక్షణయి=
ై మనోఙ్ుమైన+కమలములక+
చహుములకగా కల, శరత్+లక్ిీ=శరదృతరవను+లక్ిీ, అపర+రాజయలక్ిీ+ల్మల=రండవ+రాజయలక్ిీ+వలే
ఆ. నీరదములక నింగష నిరాృష్ు లఘువుల ై/దూదిపింజలగ్ుచు దొ లగష చనుట
ఇనుమడించె రఘుని, ఇనుని పరతాపము/యౌగ్పదయముగ్ సమసత దిశల 15
 99
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
యోగ్పదయముగ్=ఒకకాలమందే,
సూరుయని పరమున:నీరదములక+నిర్ వృష్ు +లఘువుల ై=మేఘములక+
నిశేశష్ముగాకకరుయుటచేత+తేల్లకైఎండను ఆపలేనివై, దూదిపింజలగ్ుచు+తొలగష+చనుట=దూదిపింజలవల
+ అడుితొలగష+వళళగా, సమసత +దిశల=అనిు+వైపులా, ఇనుమడించె+ఇనుని+పరతాపము=రటిుంపెైనది+
సూరుయని+వేడిమి,
రఘుపరమున: సమసత దిశల=అనిు+వైపులా, దూదిపింజలగ్ుచు=శరతాులము యుదధ మునకక అనువు
కనుకయుదధ మున శతరరవులక తేల్లకగా దూదిపింజలవల , తొలగష+చనుట=ఒదిగష+ వనుతిరగ్గా,
ఇనుమడించె+రఘుని+పరతాపము=రటిుంపెైనది+రఘువు+పరాకీమ ఉతాసహము,
క. సురరాజ్ఞ డించె వారషిక/శరాసనము, రఘువు జైతరచాపము నతెత న్
ఇరువురు పరజారాఘటనా/పరతగ్దా! విలకు గతండుర పరాయయముగ్న్. 16
సురరాజ్ఞ+డించె=ఇందురడు+తయజంచె, వారషిక+శరాసనము=వరిహేతరవైన+ఇందర ధ్నుసుసను, జైతర+
చాపమును+ఎతెత న్=జయశ్రలమున+విలకు+చేపటటు, పరజ+అరా+ఘటనా+పరత+కదా=జనుల+కోరషకల+
సాధ్నయందు+ఆసకితచే+కదా, విలకు గతండుర=ధ్నసుస చేపటటుదరు(ఇందురడు వరిము కకరషపించుటకక, రఘువు
యుదధ మునకక వళిు ధ్నసంప్ాదనకక), పరాయయముగ్న్=ఒకరషతరువాత ఒకరు వరుస అనుసరషంచ,
క. అరవిందము వల్లగతడుగ్ుగ్/విరసిన కనుపపులచాలక వీచోపులకగా,
నరదేవు ననుకరషంచయు/శరదుదయము వాని శలభ జాలదు పడయన్. 17
అరవిందము=శేాతపదీము, వల్ల+గతడుగ్ుగ్=శేాత+ఛతరముగా, విరసిన+కనుపపుల+చాలక=విరగ్బూసిన+
ఱెలు కగ్డిి పూల+కదల్లక, వీచు+ఓపులకగ్=వింజామరలకగ్, నరదేవు=రాజ్ఞ, శరత్+ఉదయము=శరదురతరవు
+రాక, వాని+శలభ=రాజ్ఞయొకు+శలభసురము, చాలదు పడయన్=ప్ ంద లేకప్ర యిను,( శరదృతరవు రాజ్ఞకక
ప్ర ల్లన చఛతర చామరములక కల్లగషయు సాటికాదు)
క. ఆ రాజ్ఞ యశలవిభవము/హేరాళము ప్ లపమందె నేమొ తలంపన్
తారలలోన కకముదా/నీురంబుల లోన హంసనిచయము లోనన్. 18
తారలలోన=నక్షతరములందు, కకముదాత్+నీరంబుల=తెలుకలకవలకకల+జలములో, హంస+నిచయము
+లోలన్=హంసల+గ్ుంపు+అందు, యశల+విభవము=తెలునైనకీరత ష+సంపద, హేరాళము+ప్ లపమందె+ఏమ్ర+
తలంపన్=అధికముగా+వాయపించెనా+ఏమ్ర+అనునటట
ు నవి,
క. అగ్ణిత తేజోనిధియగ్ు/నగ్సుతయనుదయమున దేఱె నంభశియముల్
 100
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
దిగ్ులొంది రఘూదయమున/పగ్తరర డెందములక కలగ పరషభవశంకన్. 19
అగ్ణిత+తేజో+నిధి=ల కులేనంత+తేజసుసకక+నిక్ేపముఅయిన, అగ్సుయని+ఉదయమున=అగ్సత యనక్షతరము
+ఉదయించుటచే, తేఱె=నిరీలమైనవి, అంభః+చయములక=నీటి+రాశులక, దిగ్ులొంది=(యుదధ కాలము
అమగ్ుటచే) భయపడి, రఘ+ఉదయమున=రఘువు+వచుినేమ్రఅని, కలగ్ు=కలతనొందె, పరషభవ+
శంకన్=అవమానపు+భయమున,
క. మదకటటవుల ైన సపత /చఛదకకసుమచయంబుచేత సంపరహృతముల ై,
ఒదవిన యిాసున బల త/నీదావళము లాము నేడు తావుల నోడెిన్. 20
మద+కటటవుల ైన=మదమువంటి+సువాసనకల, సపత +చఛద+కకసుమ+చయంబు=ఏడు+ఆకకల అరటి+
పువుాల+గ్ుంపు, సంపరహృతముల ై=బాగాసంతోష్ము ప్ ంది, ఒదవిన+ఈసున=పెంప్ ందిన+పంతముతొ,
తత్+మదా+ఆవళము=వాని+మదముయొకు+పరంపరలను, ఆములక=ఏనుగ్ులక, ఏడుతావుల=ఏడు
(తొండమున2 కనులక2 గ్ండము2 పురుషాంగ్ము1) పరదేశములనుండి, ఓడెిన్=కారిను,
తే. అపుపడు విలోభనీయము లయియ, రండె/పేరక్షకకలకలు సమరసపీరతి గతల్లపి,
పరణయనిష్యంది మన రఘువదనసీమ/చందిరకాగ్ుచఛములక కాయు చందమామ. 21
వి+లోభనీయము=బాగా+ఆకరిణీయము, సమరస+పీరతి+కొల్లపి=సమాన అనురాగ్ ఆసాాదనముచే+పీరతి+
కల్లగషంచు, పరణయ+నిష్యంది=పేరమ+ఒలకించు, చందిరకా+గ్ుచిము+కాయు=వనుల+గ్ుతర
త ల+పరసరషంచు,(
చలు గాప్ాల్లంచు రాజ్ఞ, చలు నివనుల కాయు చందురడు),
తే. చెఱకకనీడల గ్ూరుిండి, చేల, కాపు/పడుచు ల లకగతిత కమీగ్ ప్ాడుకొనిరష
భిదురప్ాతంబునకక చెకకుచెదరకకండు/టాదిగా, తమ ఱేని గ్ుణోదయంబు. 22
చెఱకక+నీడల=చెఱకకతోట+నీడల, చేల=ప్ లములో, ఎలకగతిత =కంఠమతిత , భిదుర+ప్ాతంబునకక=
వజారయుధ్పు+దెబోకక, ఱేని+గ్ుణోదయంబు=రాజ్ఞయొకు+గ్ుణముల ఆధికయత,
తే. ఏచ ఱంకలక వేయుచు, నేటి యొడు /నురల దబర యుచు, పెది మూపురము లొపప
ఆముకొనినటిు ఆబో తర లనుకరషంచె/రఘుని ల్మలాభిరామవికాీంతి పెంపు 23
ఏచ=విజృంభించ, ఏటి+ఒడు ను+ఒరల+తోరయుచు=నదుల+ఒడుిలక+పగ్ుల+వైచుచు, ఆముకొనినటిు
=పెైబడునటిు, ల్మల+అభిరామ+వికాీంతి+పెంపు=కీీడామాతరమైన+సుందరమైన+వికీమపు+ఆధికయత,
క. తెరువుల బంకము ల్లగషరషచ/తరణోచతములకగ్ జేసి, తటినుల నలు న్,
శరదృతరవ దిగజగ
ష ీష్కక/పురషకొల పను శకితకంటట మునుపు నరేందురన్ 24
 101
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తెరవుల=మారగ ముల, పంకములక+ఇగషరషంచ=బురదల+ఎండచేసి, తరణ+ఉచతములకగ్=దాటటటకక+వీలకగా,
తటినులక=నదులక, దిక్+జగీష్కక=దికకులను+గలకవ, పురషకొల పను=పేరరేపించెను, శకిత=రఘువుయుదధ
ఉతాసహము, మునుపు=మునుముందుగా,
క. వాజదిాపరాజకి నీ/రాజనవిధి నఱపు వేళ రాజేందురనకకన్
రాజత్రదక్ిణారషి/రాాయజకరంబున హుతాగషు అరషజయ మొసగన్. 25
వాజ+దిాప+రాజ=గ్ుఱఱ ముల+ఏనుగ్ుల+సమూహమునకక, నీరాజన+విధి=మంగ్ళ హారతి ఇచుి+శాంతి
కరీ, నఱపు=చేయు, రాజత్+పరదక్ిణ+ఆరషిర్+వాయజకరంబున+హుతాగషు=పరకాశించు+పరదక్షణగా తిరుగ్ు
+మంటల+మిష్చే+హో మములోని అగషు, అరష+జయము+ఒసగన్=శతరరవులపెై+ జయము(సూచన)+
కల్లగషంచెను,
క. నగ్రషకి గ్డిదురగ ములకక/తగ్ు రక్ష ఘటించ, ప్ారషణితలము విశుదధ ం
బుగ్ జేసి, రఘువు ష్డిాధ్/మగ్ు రాణువతోడ జైతరయాతరకక వడల న్ 26
గ్డి+దురగ ములకక=నగ్ర సమీపపు+కోటలకక, రక్ష+ఘటించ=రక్షణ+ఏరపరచ, ప్ారషణి+తలము=సెైనయపు
వనుక+ భాగ్ము, విశుదధ ంబుగ్జేసి=(శతరరభయ)దబ ష్ములేనటట
ు చేసి, ష్డిాధ్=మూల, సుహృత్, భృతయ, శేీణీ,
దిాష్త్, ఆటవిక(బలములక), రాణువ=సేన, జైతరయాతరకక=యుదధ మునకక,
క. కకరషసిరష మంగ్ళలాజలక/నరవరుపెై నగ్రువృదధ నారీజనముల్,
తరషగతండ నగ్యు తరంపురు/గ్రుడధ్ాజ్ఞమీద ప్ాలకరడుల కరణిన్. 27
లాజలక=వరషపేలాలక, తరషగతండ=క్ీరసాగ్రనధ్న సమయమున మందరపరాత బరమణముచే, ఎగ్యు+
తరంపురు=ఎగ్ురునటిు+ప్ాలబొ టట
ు , గ్రుడధ్ాజ్ఞడు=విష్ర
ు వు, ప్ాల+కరడుల+కరణిన్= ప్ాలసముదరపు+
అలల+విధ్ముగా,
క. ప్ారచీనబరషహరుపముడు/ప్ారచీదిశ పటిు తొలకత బయనించె మరు
దవాచసముదూ
ధ తపతా/కాచయమ విపక్షకోటి గ్డు గ్దిింపన్. 28
ప్ారచీనబరషహ+ఉపముడు=ఇందురనితో+సమానుడు, ప్ారచీదిశ+పటిు=తూరుపవైపు+మొదల టిు, మరుత్+వీచ+
సము+ఉదూ
ధ త+పతాకా+చయమ=అనుకూలవాయువులక+వీచుటచే+బాగ్ుగా+కదల్లంపబడిముందుకక
నిగ్ుడు+జండా+సమూహమే, విపక్షకోటి=శతరరలందరషని, కడు+గ్దిింపన్=బాగా+బదరషంప చేయగా,
క. దివి భువి యయియ జమూరథ/జవనహయోదూ
ధ తరేణు సంఛాదితయిై,
భువియు దివి యయియ నయియడ/నవవారషికజలదసదృశనాగానిాతయిై, 29
 102
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
చమూ=సెైనయము యొకు, రథ+జవన+హయ+ఉదూ
ధ త=రథములచే+వడిగ్ల+అశాములచే, ఎగ్ురగతటు బడిన,
రేణు+సంఛాదితయిై=ధ్ూళిచే+అలకము కొనుదెై, దివి+భువి+అయియ=ఆకాశము+ధ్ూళి కపిప భూమి+
అనుటట
ు ండెను, నవ+వారషిక+జలద+సదృశ+నాగ్+ఆనిాతయిై=కొీతత గా+వరిముకకరషయు+మేఘములక+
అనుటట
ు గా+ఏనుగ్ులతో+కూడినదెై, భువియు+దివి+అయియ=భూమి+మేఘములక కపిపన ఆకాశము+
అటట
ు ండెను,
క. తొలకత మగ్ంటిమి, పదపడి/ఎలగో, లటమీద, దుముీ, ఇనిుటి వనుకన్.
బలకవిడి రథాదికమునై/నలకమొగ్గ రములకగ్ నిటట
ు నడచెను బలముల్ 30
తొలకత=ముందుది-ముఖయమైనది, మగ్ంటిమి=ప్రరుష్పరఖాయతి, పదపడి=ఆవనుక, ఎలగోలక=ముందునడచు
సేన కలకలము, అటమీద=ఆఫెై, బలకవిడి=పరాకీమము ఉదేరకము వేగ్ము సరన
ై పదధ తి కల, రథ+ఆదికము
=రథ గ్జ తరరగ్పదాతి సేన, నలక+మొగ్గ రములక=నాలకగ్ు+వూయహములకగా, నడచెను=వడల ను,
క. మరుభూముల జలవసతరలక/అరణయమధ్యంబులందు నధ్ాములక సరష
తత రణమునకక దృఢనౌకా/పరషకరములక నలవరషంచ ప్ారవీణయమునన్ 31
మరుభూముల=ఎడారులందు, అధ్యములక=తోరవలక, సరషత్+తరణమునకక=నదులక దాటటటకక, అలవరషంచ=
సిదధపరచ, ప్ారవీణయమునన్=నేరుపతో,
తే. కడు రయంబున బూరాాబధ గామిని యగ్ు/నామహాసేన నడపించె నవధ్నేత,
హరజటాజూటవిభరష్ుమైన నిరజ /రధ్ుని నడపిన, అల భగీరథుని, భంగష. 32
రయమున=వేగ్మున, పూరా+అబధ +గామి=తూరుప+సముదరమువైపు+వళుళ, అవధ్నేత=అయోధ్యరాజ్ఞ,
హర+జటాజూట+విభరష్ుము+ఐన+నిరజర+ధ్ుని=శివుని+జటాజూటమునుండి+జారషనది+అయిన+దేవ+నది,
అల=పరసిదిధచెందిన,
ఆ. ఫలము లపహరషంచ ప్ాతరలక కదల్లంచ/పలకవిధ్ముల భగ్ుపరచె, రఘువు
దారషప్ డవు శతరరధాతీరకళతరరల/వనగ్జంబు వృక్షవాటి బో ల 33
ఫలములక=పండుు(కపపములక), ప్ాతరలక కదల్లంచ=మొదళుళ+పెళళగషంచవిరచ(అధికారము నుండి
+తొలగషంచ), భగ్ుపరచె=చనాుభినుముచేసె(భంగ్పరచె), శతరర+ధాతీర+కళతరరల=శతరర+భూ+భరత ల-రాజ్ఞల,
వనగ్జంబు+వృక్షవాటి బో ల =ఏనుగ్ులక+చెటును నాశముచేసినటట
ు (రఘువు శతరరరాజ్ఞల కపపముల
తీసుకొని, అధికారము తొలగషంచ భంగ్పెటు ి కళవళపెటు న
ట ు.)
క. ప్రరసత యజనపదంబుల/వీరవిహారము ముగషంచ విజగీష్రండెై
 103
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
చేర, మహీపతి ప్ారా/వారము కూలంబు దాళవననీలంబున్. 34
ప్రరసత య=తూరుపన ఉను, జనపదముల=దేశముల, విజగీష్రండెై=మికిుల్ల జయింప ఇచఛగ్లవాడెై,
ప్ారావారము=సముదరము, కూలము=తీరము, తాళ+వన+నీలంబు=తాటి+చెటుచే+నీలమైనది,
క. తలయొగ్గ కదిరష నిల్లచన/నిలకవున బకల్లంప జాలక నృపుధాటికి, పర
బోల్లమొకు లేటివడికిన్/బల , నడగషమడంగష, నాడు బరతికిరష సుహుీల్. 35
తల+ఒగ్గ క+ఎదిరష+నిలచన=తల+సాాధవనపరచక-లొంగ్క+ఎదిరషంచ+నిలచన, నిలకవున=ఆశాంతము,
పెకల్లంపజాలక=పెలుగషలుజేయగ్ల, పరబోల్లమొకు=గ్డిివంటి మొకు విశేష్ములక, ఏటి+వడికిన్+వల =నది+
పరవాహవేగ్మునకక+వల , అడగషమడంగష=లొంగషప్ర యి, సుహుీలక=సుహీదేశపురాజ్ఞలక.
క. వంగ్నరేందురల నౌకా/సంగ్రమునభంగ్పుచి, సమాోటటు సము
తర
త ంగ్జయసత ంభంబులక/గ్ంగానది ప్ాయలందు గ్డు నతిత ంచెన్. 36
సంగ్రము=యుదధ ము, భంగ్పుచి=అవమానచఱచ, సమ+ఉతర
త ంగ్+జయ+సత ంభంబులక=బాగా+ఎతెత న+
్
జయమును చాటించు+రాటలక, కడు=ఎకకువగా, ఎతిత ంచెన్=సాాపించెను.
క. ధ్ృతిచెడి ఆప్ాదంబుగ్/నతరల ై, భజయించ, రఘువునకక ఫలచయమున్
వితరషంచరష, ఉతాాత/పరతిరోపితవంగ్నృపులక, వరషచేల వల న్. 37
ధ్ృతి=ధెైరయము, ఆప్ాదంబుగ్+నతరల =
ై ప్ాదములకక+నమసురషంచన వారై, భజయించ=సేవించ, ఫల+
చయము=బహుమానపు-కపపపు+రాశి, వితరషంచరష=సమరషపంచరష, ఉతాాత=(రాజయమునుండి) పెలుగషంప బడి-,
పరతిరోపిత=మరల పరతిష్ిుంపబడిన, వరషచేల వల న్=వరషనాటట
ు మొలచనపిదప పీకబడి మరలవరషమడిలొ నాటట
నటట
ు ,(ముందు చెపిపన పరబోల్ల మొకులక సెైనికపరవాహమునకక తలఒంచ తరువాత ల చ నటట
ు )
తే. ఏనికలపిండు వంతెనగా నొనరషి/వాహనులక దాను కపిశాసరవంతి దాటి,
కదల , కాకకత్ సుా డభికళింగ్ముగ్, నంత/ఉతుళులక తోరవసూపుచు ఉపచరషంప. 38
ఏనికల+పిండు=ఏనుగ్ుల+సమూహము, వాహనులక+తాను=సేన+రఘువు, కపిశా+సరవంతి=కపిశ+నది,
అభికళింగ్ముగ్=కళింగ్దేశ అభిముఖుడెై, ఉపచరషంప= బో ధింప
క. పరుష్ముగ్ నాటట నట జని/నరపతి గ్ంభీరవేది నాగేందరముపెై
బరషగోల నాటట మావటి/కరణి, మహేందారదిర మీద ఘనదబ శశకితన్. 39
గ్ంభీరవేది+నాగేందరము=గ్ంభీరవేదిఅను+జాతిఏనుగ్ు(చరీము చీల్లనను రకత ము కాఱనను మాంసము
ఊడిపడినను మదాతిరేకముచే తెల్లయని ఏనుగ్ు విశేష్ము), పరష+కోల+నాటట+కరణి=పదునుకల+
 104
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అంకకశము+గ్ుచుిట+వల , మహేందారదిర=సపత కకలపరాతములకక రాజైన మహేందర పరాతము, ఘన+
దబ శశకితన్=గతపప+భుజబలముచే,
క. శరవృష్ిుని ముంచె రఘున్/గ్రషసాధ్నదురజయుండు కాళింగ్ు డటన్,
గ్ఱులక నరుకంగ్ బూనిన/హరషహయుపెై, రాలక గ్ురషయు నచలము భంగషన్. 40
శర+వృష్ిుని=బాణముల+వరిముచే, కరష+సాధ్న+దురజయుండు=ఏనుగ్ుల+బలముండుటచే+గలవలేనివాడు,
గ్ఱులక+నరుకంగ్=రకులక+తరరంచ, హరషహయుపెై=ఇందురనిపెై, రాలక+కకరషయు+అచలము+భంగషన్= రాళుళ+
విసురు+కొండ+వల (ఇందురడు కొండ రకులక తరరంచును.రాబో వు ఓటమి సూచన)
క. పెైకొను విశిఖధారా/సేకము సనీంగ్ళాభిష్ేకము గాగ్న్,
కాకకతరథుడు విజయరమా/సీాకృతిగావించె బాహుసిరష యుంకకవగ్న్. 41
పెైకొను=మీదపడిన, విశిఖ+ధార+ఆసేకము=బాణముల+ధారలక+చముీట, సన్+మంగ్ళ+అభిష్ేకము+
కాగ్న్=మంచ+మంగ్ళకరమైన+సాునము+ఐనటట
ు , విజయ+రమా=విజయ+లక్ిీ, ఉంకకవగ్న్=
శులుముగా,
ఆ. అనుగ్మున విరచతాప్ానభూముల/ఆరగోీల్ల రరుల యశము బో ల ,
నారషకేళమధ్ువు నాగ్వల్ము పతర/పుటములందు బటిు ప్ర టటబంటట
ు . 42
ఆ+నగ్మున=ఆ+కొండపెైన, వి+రచత+అప్ాన+భూముల=బాగా+సిదధముచేసికోబడిన+మధ్యప్ాన+
పరదేశముల, ఆరన్+కోీల్లరష=పూరషతగా+తారవిరష, అరుల+యశమున్+ప్ర ల =శతరరవుల+కీరత ని
ష +వల , నారషకేళ+
మధ్ువు=కొబోరష+కలకు, నాగ్వల్ము +పతర+పుటములక+అందు=తమలప్ాకక+ఆకకల+దొ పపల+అందు,
ప్ర టట+బంటట
ు =యుదధ +భటటలక,
ఆ. పటటువడిన పగ్తర బలదరపములక మచి/విడిచపుచెి, ధ్రీవిజయి, రఘువు,
ఆ మహేందరవిభుని యిశ
ై ారయ మంతయు/పుచికొనియి, రాజయమిచిచనియి. 43
విడిపిపుచెి=విడచ వదిల ను, ధ్రీవిజయి=ధ్రీముగా జయించన,
మ.దిా. పదబడి, వరుణసంభవువాసదిశకక/మదురబండిన ప్ర కమాోకకల తోడి
వారాశివేల వంబడి, పరయాణించె/వీరు డయతాుజ విజయుడు రఘువు. 44
పదబడి=మఱయు, వరుణసంభవు+వాస+దిశ=అగ్సుతడు+నివశించు+దికకు-దక్ిణము, మదురన్+పండిన=
మిగ్ుల+పండిన, ప్ర కమాోకకల+తోడి=ప్ర కచెటు+వంట, వారాశి+వేల=సముదరపు+ఒడుి, అయతు+ఆజ+
విజయుడు=శీమలేకకండా+యుదధ ములో+గలకచువాడు,
 105
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
మ.దిా. ఏనుగ్ు లోడిిన దానపూరమున/సెైనికపరషభోగ్సంయుతం బగ్ుచు,
కావేరష తోయము గ్మగ్మ వలచె/శైవల్లనీభరత ృశంకనీయముగ్ 45
ఓడిిన=కారషిన, దాన+ఫూరమున=మదమును+కడిగషననీటిచే, సెైనిక+పరషభోగ్=సెైనికకలక+వాడినభోగ్
వసుతవుల చేతను, సంయుతము=మికిుల్ల కూడినదెై, కావేరష తోయము= కావేరీ నది నీళుళ, గ్మగ్మ=
పరషమళించుటందు అనుకరణము, వలచె=వాసన చమీ, శైవల్లనీ+భరత ృ=నదుల+భరత -సముదరముచే,
శంకనీయముగ్=(వాసనల వలు పరపురుష్సంయోగ్మా అని కావేరీనదిని) శంకించదగ్గ దెైనది..
మ.దిా. అచిట సాగష, ఱే డవల దవారషగష/పచిపిటుల యాటప్ాటల కల్లమి
ప్ లకప్ారు మిరషయపు బొ దలక కిీకిుఱయు/మలయనగోపతయకలక చేరష, విడిసె. 46
అవల+దవుా+అరషగష=అవతల్ల+తీరము+వళిళ, కల్లమి=సంపదచే, ప్ లకప్ారు=ఒప్ాపరు, మలయ+నగ్+
ఉపతయకలక=మలయ+పరాతములను+ఆనిన కిీందిభాగ్ములక,
మ.దిా. హరషఖురక్షుణు ముల ై పుటం బగ్సి/పరువపు టేలకిపండు రేణువులక,
గ్ంధ్సాదృశయము కల మదబ నీతత /సింధ్ురంబుల గ్ండసీమల నంటట. 47
హరష+ఖుర+క్షుణు ముల ై=గ్ుఱఱ ముల+డెకులచే+తొరకుబడి, పుటంబు+ఎగ్సి=డొ పపలక+ఎగషరష, పరువపు+ఏలకి
+పండు +రేణువులక=లేత+ఏలకకల+పండు +రజము, గ్ంధ్+సాదృశయము=వాసన+ప్ర ల్లకకల, మద+ఉనీతత +
సింధ్ురముల=మదముచే+మతెత కిున+ఏనుగ్ుల, గ్ండసీమల+అంటట=కటకమున+తగ్ులకకొనను,
మ.దిా. నాగ్వేష్ు త
ి చందనాగ్నిముముల/బాగ్ుగాబంధింపబడిన ఏనుగ్ులక,
కాల్లసంకలల తరనులకసేయజాలక/చాలవు మడకటట
ు , సడల్లంప నచట. 48
నాగ్+వేష్ు త
ి +చందన+అగ్+నిముముల=ప్ాములచే+చుటటుకొనబడిన+చందనపు చెటు టగ్ల+కొండ+చరషయల,
తరనులక+చేయజాలక=ముకులక+చేయ గ్ల సామరధయము కలవైననూ, చాలవు+మడ కటట
ు +సడల్లంప
=అసమరుాలక+మడకటట
ు +వదులకచేయ, (ప్ాముల కాళళతో చంపగ్లవు కాని ప్ారషప్ర లేవు)
క. పరక్ీణమగ్ు నహరపతికైన గాక/దక్ిణదిశయందు, దపపనిసరషగ్,
ఐనను దతరతరయ ల ైన ప్ాండుయలకక/ఆనాటి రఘుతేజ, మవిష్హయ మయియ. 49
పరక్ీణమగ్ున్+అహరపతికైనన్+కాక=మికిుల్ల తకకువ అయిన+సూరుయని+వేడిమి(దక్ిణదేశమున ఎండతీవరత
తకకువగాఉండును), తపపని సరషగ్=తపపకకండా, ఐనను=అయినపపటికి, తతరతరయ ల ైన=అకుడ ఉనువారైన,
అవిష్హయము+అయియ=సహంపలేనిది+అయినది,
మ.దిా. దెైల్మపి యడుగ్ుల దడయ కదొి రలక/వారల్లరష, సంచతసాయశంబు బో ని,
 106
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తామోపరీుమహో దధిసంగ్జమును/కమోముకాతశేీణి కపప మరషపంచ. 50
దెైల్మపి+అడుగ్ుల+తడయక=దిల్మపునికకమారుని+ప్ాదముల+ఆలసయము చేయక, సంచత+సా+యశంబు+
బో ని =ఆరషజంచన+తమ+కీరత ని
ష +ప్ర ల్లన, తామోపరీు+మహో దధి+సంగ్జము= తామోపరీు+సముదర+సంగ్మ
పరదేశము లోపుటిున, కమో+ముకాత+శేీణి+కపపము+అరషపంచ=ఇంపెైన+ముతయముల+వరుసలక+కపపముగా +
ఇచి,
క. చని కేళి సల్లపె నంతన్/జనవరు, డాల్మఢచందనముల ై, తటముల్
తనియింప, దక్ిణాశా/సత నయుగ్ముబో ని, మలయదరుిరగషరులన్. 51
ఆల్మఢ+చందనముల ై=వాయపించన చందన వృక్షములక కలదెై, తటములక=నది ఒడుిలక, తనియింప=తృపిత
పరచ, దక్ిణ+ఆశా=దక్ిణ దికకుయొకు, సత నయుగ్ము+ప్ర ని= రండుకకచముల+ప్ర ల్లన, మలయదురుిర+
గషరులన్=మలయము దురిరము అను +పరాతములందు,
క. హేలగ్ దాటట పదంబడి/దెైల్మపి, సముదరమునకక దవాయి, విగ్ళ
చేిలమగ్ు భూనితంబము/బో ల్లన సహయము, నసహయభుజవికీముడెై. 52
హేలగ్=కీీడగ్, పదంబడి=వంటనే, దవాయి=దగ్గ రైన, విగ్ళచేిలమగ్ు=జారషన చీరయిైన, భూ+నితంబము=
భూదేవి+పిఱుదుల, సహయము=సహయపరాతము, అ సహయ+భుజ+వికీముడెై=సహంచుట సాధ్యముకాని+
భుజముల+పరాకీమముతో,
తే. అవల అపరాంతవిష్యజయాభిలాష్/కదల్ల చను తదారూథిని కానిపించె,
పరశురామాసత మ
ి ున వేరుపడియు, తిరషగష/సహయగషరష నానుకొనియినో సందరమనగ్. 53
అవల=పిమీట, పరశురామాసత మ
ి ున వేరుపడియు=సముదరమును అంటివునుసహాయదిర పరాతమును
పరశురాముడు తన అసత మ
ి ులతో దూరముగా నటిుననూ, అపరాంత+విష్య=పడమర+దేశ, విష్య
జయాభిలాష్+కదల్లచను=జయముకోరష+ముందుకకసాగ్ు, తత్+వరూథిని=రఘువు సేన సముదరమువలే
అధికమై ఆకొండపరదేశమును విసత రషంప, తిరషగష=మరల, సహయగషరని
ష +ఆనుకొనియినో సందరమనగ్=సహయగషరషని+
సముదరము దాపునఉనుటట
ు , కానిపించె=కనబడి ది.
తే. భయపరషతయకత మంగ్ళాభరణల ైన/తరుణకేరళాంగ్నల ముంగ్ురుల వారల్ల,
తదోలము ధ్ూళి, ప్ారతినిధ్యము వహంచె/లల్లతకాశ్రీరభవసమాలంభమునకక. 54
భయ+పరషతయకత +మంగ్ళ+ఆభరణ+ల ైన+తరుణ+కేరళ+అంగ్నల=భయముచే+విడిచన+మంగ్ళకరమైన+
ఆభరణము+కల+యుకత +కేరళ+సీరోలకక, తత్+బలము+ధ్ూళి=ఆ+సేనరేపిన+ధ్ూళి, ప్ారతినిధ్యమువహంచె=
 107
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ప్ారముఖయత+సాధించెను, లల్లత+కాశ్రీరభవ=సుందరమై+కాశ్రీరములోపుటిున-కకంకకమపువుాతో,
సమాలంభమునకక=శరీరము పూసుకొనుటకక,
క. మురళామరుదానీతము/పరువపు గేదగష రజంబు పచరషంచె, నరే
శారభటటల కంచుకములకక/పరమపియ
ర ముగ్ అయతుపటవాసకమై. 55
మురళా+మరుత్+అనీతము=మురళానది+గాల్లచే+తేబడిన, పరువపు+గేదగష+రజంబు+పచరషంచె=లేత+
మొగ్ల్లపూల+పుప్ పడి+ఆవరషంచె, కంచుకము=కవచము, అయతు=పరయతిుంచకకండా లభించన,
పటవాసకమై=బుకాుయిై(వసత మ
ి ులకక వాసనకటేుడు గ్ంధ్పుప్ డి),
క. పరుగషడు హయముల మేనుల/సారయుతముగ్ నుదోవించు వరీధ్ానులన్
పరషభూతము లయియ మరు/తపరషకంపిత రాజతాళవనమరీరముల్. 56
హయముల=గ్ుఱఱ ముల, మేనుల=శరీరమునుండి, సార+యుతముగ్+ఉదభవించు=లయతో+కల్లసి+పుటటు,
వరీ+ధ్ానులన్=జీనుల+చపుపళళచేత, పరషభూతము=మరుగ్ుపడినవి, మరుత్+పరషకంపిత+రాజ తాళ+
వన+మరీరముల్=గాల్లచే+బాగ్ుగాకదల్లంపబడిన+శ్రీతాటివృక్షముల+అడవిఅందల్ల+ఆకకల+ధ్ాని,
క. బంధ్ురముగ్ ఖరూ
జ రీ/సుంధ్ములకక గ్టు బడిన గ్జముల మదవ
దగ ంధిలకటములపెై పు/ష్పంధ్యములక వారల , ముకత బహువలు రుల ై. 57
బంధ్ురముగ్=వంగషన, ఖరూ
జ రీ+సుంధ్ములకక=చటిుఈతచెటు ట+బో దెలకక, గ్జముల+మదవత్+గ్ంధిల+
కటములపెై=ఏనుగ్ుల+మదముకారుటచేమంచవాసనగ్ల+గ్ండసా లముపెై, పుష్పంధ్యములక+వారల =
తరమీదలక+వాల్లనవి, ముకత +బహు+వలు రుల =
ై విడవ బడిన+పెకకు+పూగ్ుతిత తీవల ై (పూలతీగ్ల విడచ
ఏనుగ్ులపెై తరమీదలక వాల్లనవి)
క. కృపణత నడిగషన రామున/కపు డించుక ఎడ మొసంగ నంట సముదురం
డపరాంతవిభుల నపమున/నిపుడు రఘుని కిచెి గ్పప మన లేని మణుల్. 58
కృపణత=లోభియిై, రామునకక=పరశురామునకక, ఇంచుక+ఎడము=సాలపమన
ై +చోటట, అపర+అంత+
విభులక+నపమున=పడమటివైపును+తనదవాపములలోనును+రాజ్ఞల+మిష్తొ, కపపము+ఎనలేని+
మణుల్=కపపముగా+సాటిలేని+మణులక(దవాపరాజ్ఞలక కపపము చెల్లుంచరష),
క. సమదదిాపరదనక్షతసమవాయవయకత గాఢశౌరాయంబకమై,
సమకూడె తిరకూటమ, యట /సమరజయసత ంభ మగ్ుచు సావితరరనకకన్. 59
 108
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సమద+దిాప+రదన+క్షత+సమవాయ+వయకత +గాఢ+శౌరయ+అంబకమై=మదముగ్ల+ఏనుగ్ుల+దంతములచే
+దటు ముగా గీరషన గీరలతొకూడిన+సంబంభము+సపష్ు ముగాకనబడుట+వానిహచెైిన+వికీమమును తెలకపు
+చహుమై, సమకూడె=సిదంిధ చెను, తిరకూటమ=చరషయలపెైచతిరంచబడిన తిరకూట పరాతమే, అట=అకుడ,
సమర+జయ+సత ంభము+అగ్ుచు=దిగాష జయమునువలు డించు+జయ+సా ంభము+అనుటటుగా ఉండెను,
సావితరరనకకన్=సూరయవంశజ్ఞడెైన రఘువుకక
క. భానునిభు డంత వడల ను/సేనాసహతముగ్ ప్ారశ్రకకల గలకవన్,
లోని విపక్షుల తతా/జాునంబున వీగ్జేయు సంయమి, పగషదిన్. 60
భానునిభుడు=సూరుయనితోసమానుడు, లోని విపక్షుల=అంతశశతరరవుల, వీగ్న్+చేయు=తొలగ్+చేయు,
సంయమి+పగషదిన్=ముని+వలే,
ఆ. యవన యౌవతముల ఆననమధ్ుమద/మనుమతింప డయియ, అవధ్నేత,
పదీవనము మీది బాలాతపవాయపిత /నసమయాంబుదబ దయంబు కరణి. 61
యవన+యౌవతముల=యవనజాతి+యువతీసమూహముల, ఆనన+మధ్ు+మదము+అనుమతింపడయియ
=నోటికి+మధ్ువువలనకలకగ్ు+మతర
త కక+సమీతింపడు(తమభరత లక రఘువుతో యుదధ ముచేసి ఓడిప్ర వు
చుండగావారషకి మధ్ుప్ానము లేదు), అవధ్నేత=అయోధ్యరాజ్ఞ, బాల+ఆతప+వాయపిత =లేత+ఎండ+ పరసరణకక,
అసమయ+అంబుద+ఉదయంబు+కరణి=అకాల+మేఘములక+పుటటుటచే+(ఎండతగ్లని తామరపూవుల)
వల ,
క. తలప్ గ్రున ప్ాశాితరయలక/తలపడి రా జటిు తోడ తరతరమ ధ్రా
తల మదురవగ్, బలక గ్ుఱఱ పు/దళములతో, నతిత వచి, దారుణ భంగషన్. 62
ప్ాశాితరయలక+తలపడి+రా=పడమటి రాజ్ఞలక+ఎదిరషంచ+రాగా, జటిు=శూరుడు-రఘువు, తరతరమ=
కీమ కీమంగా, ధ్రాతలము+అదురవగ్=భూమి+కంపింప, దళము=దండు, దారుణభంగషన్=భయానకముగ్,
తే. కడిమి నిరువాగ్ు నొండొ రు గ్విసి పెనగ్/అకుజంబుగ్ గ్ీందుకయయంబు సాగ
శార్గకూజత విజేుయశతరరపక్ష/యోధ్మై, కకంభినీరేణు వుపపతిలు 63
కడిమి=పటటుదలతొ, ఇరువాగ్ు=రండు వరగ ములక, ఒండొ రు+కవిసి+పెనగ్=ఒకరషనొకరు+ఎదురతుని+యుదధ ము
చేయ, అకుజముగ్=ఆశిరయముగ్, కీందుకయయంబు+సాగ=దొ మిీయుదధ ము+జరషగను, శార్క
గ ూజత=ధ్నుష్ు ం
కారములక ఊదబడుచునుకొముీలధ్ానితోడనే, విజేుయ=తెల్లసికోబడు, శతరరపక్షయోధ్మై= శతరరవరగ ముకలదెై,
కకంభినీరేణువు=నేల ధ్ూళి, ఉపపతిలు =నిండెను,
 109
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
క. అపుడు నృపు డురవడించన/అపహృతవికాీంతర, లపగ్తాటోపులకనై,
అపనీత ధ్నురాోణులక/అప్ాకృతప్ారణు ల ైరష యవనవజీరుల్ 64
ఉరవడించన=పరాకీమించన, అపహృత+వికాీంతర=అపహరషంపబడిన+శౌరయము కలవారు, అపగ్త+ఆటోపులక
= ప్ర యిన+గ్రాముకలవారు, అపనీత=దూరముగా విసిరషవేయబడిన, అప్ాకృత=తొలగషంపబడిన,
వజీరులక=శూరులక,
క. దళమున నదిగషన గ్డి ం/బుల మీసలతోడి తరరకమొనగాండర తలల్
ప్ ల్లకలన డొ లు , పెరయిా/గ్లక ప్ దవిన తేనపటు కైవడి బకకుల్. 65
దళమున=దటు ముగా, ప్ ల్లకలన=యుదధ భూమిలో, డొ లు =ప్ రషుపడె, పెర+ఈగ్లక=ఒక రకపుతేనటీగ్లక,
ప్ దవిన=పెటు న
ి , కైవడి=వల , పెకకుల్=చాలమంది.
క. హతశేష్ర ల లు దరప/చుయతరల ,ై తమ తలల ప్ాగ్ లూడిచ శరణా
గ్తరల ైరష, ఘనుల కినుకకక/పరతికారము లేదు, కాళళబడు టొకటి వినా! 66
హత+శేష్రలక=చావగా+మిగషల్లనవారు, దరప+చుయతరల =
ై గ్రాము+వదిల్లనవారై, ఊడిచ=తీసివైచ, ఘనుల+
కినుకకక=గతపపవారష+కోపమునకక, పరతికారము=పరషహారము, వినా=మినహాయించ,
ఆ. అపనయించకొనిరష రషపుజయకేుశము/ప్ర టటబంటట ల లు నాటిరేయి,
అజనచయము పఱచ నటిు దారక్ాకకంజ/సీమలందు మధ్ునిష్ేవణమున. 67
అపనయించకొనిరష=ప్ర గోటటుకొనిరష, రషపు+జయ+కేుశము=శతరరవుల+జయించుట అందల్ల+శీమ, అజన+
చయము+పఱచ=జంతరచరీముల+సమూహము+పఱచుకొని, దారక్ాకకంజ+సీమలక+అందు=దారక్షతోటల+
పరదేశములక+అందు, మధ్ు+నిష్ేవణమున=మదయము+అనుభవించుటచే,
ముతాయలసరము: బయలకదేఱె గ్ుబేరదిశకక నృప్ాలక డంత విభావసుని వల
నిశిత శరకరముల నుదవచుయల, నీటిబల నిగషరంష పన్. 68
కకబేరదిశ=ఉతత రదికకు, విభావసుని=సూరుయని, నిశిత=వాడియిైన, శర=బాణములను కరముల=కిరణముల,
ఉదవచుయల=ఉతత రదేశపురాజ్ఞలను, ఇగషరషంపన్=ఇంకజేయ,
ముతాయలసరము: సేదదేఱె దదవయ హయములక సింధ్ుతీర వివేష్ునంబుల,
సకత కకంకకమకేసరములగ్ు సుంధ్ములక జాడించుచున్. 69
 110
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
హయములక=గ్ుఱఱ ములక, సింధ్ు+తీర+వివేష్ునంబుల=సింధ్ునది+ఒడుిల+ప్ రలకటచే, సకత +కకంకకమ+
కేసరములక+అగ్ు+సుంధ్ము+జాడించుచున్=అంటటకొనిన+కకంకకమపువుా+కింజలుములక+కల+జూలకతో
నునుమూపులక+దులకపుకొనుచు,
ముతాయలసరము: వయకత మయియను రఘుని వికీమ మచటి హూణుల తోడి దురమున,
తదవరోధ్కప్ర లమండలతామోరేఖాదేశియిై. 70
వయకత మయియను=తెల్లసెను, తరరమున=యుదధ మున, తత్+అవరోధ్+కప్ర ల+మండల+తామో+రేఖ+ఆదేశియిై=
హూణదేశరాజ్ఞల+అంతఃపురసీత ిల+చెకిుళళ+పరదేశమునందు+రఘు పరాకీమముచే కల్లగషన ఆకీందనవలన
పుటటు ఎఱఱ దనపు+ఛాయను+తెపిపంచునదెై,
ముతాయలసరము: లొంగషప్ర యిరష పరధ్నజయదృతిలోపమున, గాంభోజ్ఞలతనికి,
సామజాలానక్షతదురమసారాముగ్, నానముోల ై 71
పరధ్న+జయ+దృతి+లోపమున=యుదధ మునందు+జయించు+పటటుదల+లేకప్ర వుటచే, సామజాలన+క్షత
+దురమ+సారాముగ్ను=ఏనుగ్ుకాల్లకటు ఛేత+బాగాదెబోతినిన+చెటు+వల , ఆనముోల ై=బాగావంగషనవారై,
ముతాయలసరము: అశాభూయిష్ు ములక తరంగ్మహారారాశులక వారష కానులక,
గ్రాహేతరవులయుయ, నుండెను నిరషాకృతి, నత డెంతయున్. 72
అశా+భూయిష్ు ములక=గ్ుఱఱ ములక+అధికముగా, తరంగ్+మహా+అరా+రాశులక=ఎతెత న+గతపప+ధ్న+రాశుల
్
కొండలక, గ్రాహేతరవులయుయ=గ్రాకారణములయుయ, నిరషాకృతి=మ్రహపడక, ఎంతయున్=ఏమాతరముకూడా,
ముతాయలసరము: సపిత సాధ్కకడెై ఉమాగ్ురు శైల మకు నరేందుర డట జని
ై షకధూళి శిఖరము ల దుగ్ుచునుటట లగ్పడన్.
ఎగ్ుయు గర 73
సపిత +సాధ్కకడెై=(కాంభొజరాజ్ఞ సమరషపంచన)గ్ుఱఱ ముల+ఉపయోగషంచువాడెై, అట+జని=అకుడకక+వళిళ
ఉమా+గ్ురు+శైలము=ప్ారాతి దేవి+తండిర హమాలయ+పరాతముపెై, ఎగ్ుయు=గషటులచేఎగషరషన, గైరషక+ధూళి
=గైరక
ష ాదిధాతరవుల +దుముీ, శిఖరములక+ఎదుగ్ుచునుటటలక=శిఖరముపెై+దుముీ చేరష దాని ఎతర
త
పెరుగ్ుచునుటట
ు , అగ్పడన్=అనిపించగా,
ముతాయలసరము: సింగ్ములక గ్ుహలందె గీీవాభంగ్దృష్ర
ు ల నుండె గ్దలక,
సెైనికకల అలజడికి జడియని సదృశసతత ైము జాటటచున్ 74
గీీవ+అభంగ్+దృష్ర
ు లను+ఉండెన్+కదలక=మడనుకూడా+తిపపని+చూపులతో+ఉండెను-ఏమాతరముకదలక,
జడియని=భయపడని, సదృశ+సతత ైమున్+చాటటచున్=సెైనికకలవంటి+బలధెైరయము+పరదరషశంచుచు,
 111
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ముతాయలసరము: భూరజతరువుల మరీరములకక బొ ంగ్ువదురు రతదకక గ్తమై
గ్ంధ్మారుత మొలసె బథమున గాంగ్శ్రకరశ్రతమై. 75
భూరజతరువుల=భూజపతరవృక్షముల, మరీరములకక=ఎండుటాకకలచపుపడుకక, బొ ంగ్ువదురు+రతదకక+
గ్తమై=లావుగా బో లగా ఉనువదురు రందరములనుండి గాల్ల వీచన వచుి+ధ్ాని+కూడినదెై, గ్ంధ్+
మారుతము=సువాసనకల+గాల్ల, పథమున=మారగ మున, గాంగ్+శ్రకర+శ్రతమ=
ై గ్ంగానది+తరంపరలచే+
చలు నైనదెై, ఎలసె=ఒపెప,
ముతాయలసరము: మేను లలరగ్ విశీమించరష సెైనికకలక సురప్ ను నీడల,
సముపవిష్ు కకరంగ్నాభికషాయగ్ంధిలశిలలపెై 76
అలరగ్=సంతోష్ింప, సమ+ఉపవిష్ు =(అంతకక ముందు)చాలా సమయముకూరుినిలేచన, కకరంగ్+నాభి+
కషాయ+గ్ంధిల+శిలలపె=
ై కసూ
త రీమృగ్ము+రంధ్రములనుండి సరవించన+కసూ
త రష+వాసనలక+కొంచముగా
వదజలకు+రాళళపెై ( కకరంగ్ము చాలాసేపు రాళళపెై కూరుిండి తన శరీరము నుండి విడుచునది కసూ
త రష
అగ్ును.),
ముతాయలసరము: భదరగ్జముల కంఠభూష్ల పరతిఫల్లంచన ఓష్ధవదుయతర
లవనిపతి కసేుహదవపిక లయియ మాపటి ప్ దుిలన్ 77
కంఠభూష్ల=మడ గతలకసుల, ఓష్ధవదుయతరలక=వలకతరరువిరజముీఔష్దమొకుల కాంతరలక, అ సేుహ+
దవపికలక+అయియ=నూన లేని+దవపములక+అయినవి, మాపటి ప్ ర దుిలన్=రాతిరవేళలందు,
ముతాయలసరము: రఘు విసృష్ు నివాసముల గ్ళరజ్ఞజవిక్షతవలులముల ై
సరళ తరువుల చెపుప చెపపక సామజముల పరమాణముల్. 78
విసృష్ు +వివాసముల=విడిచన+మజల్మల, గ్ళ+రజ్ఞజ+విక్షత=కంఠమందల్ల+గతలకసుతాళళచే+గీయబడిన,
వలులముల ై=చెటు టపటు లకకలవై, సరళ+తరువుల =దేవదారు+చెటేు, సామజముల+పరమాణములన్=
వానిఏనుగ్ుల+ఎతర
త కొలతలను,
క. ప్ర రయియ నచట నచలా/కారులతో, పరాతీయగ్ణవీరులతో,
నారాచముదగ రోపల/దారుణనిష్ేపష్జనితదహనోగ్ీంబై 79
ప్ర రు+అయియ+అచట=యుది ము+అయునది+అకుడ, అచల+ఆకారులతో=కొండవంటి+శరీరముకలవారషతో,
పరాతీయగ్ణవీరులతో=పరాతముపెైఉండు ఉతసవ సంకేత వీరులతో, నారాచము+ ఉదగ ర+ఉపల=ఇనుప
 112
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
బాణములక+సమీటగ్దలక+కలాపుగ్ుండు , దారుణ+నిష్ేపష్+జనిత+దహన+ఉగ్ీంబై=తీక్షు+రాపిడిచే+పుటిున+
మంటలక+భయంకరమై,
క. అలకగ్ుల నుతసవసంకే/తరల విరతోతసవుల జేసి, దురజయభుజ్ఞ డా
బల్లయుడు ప్ాడించెను, తన/గలకపుటటదాహరణ మచటి కింపురుష్రలచే. 80
అలకగ్ుల=బాధ్చే, ఉతసవసంకేతరల+విరత+ఉతసవులన్+చేస=
ి ఉతసవసంకేతరలను+ప్ర యిన+ఉతాసహము
కలవారషగా+చేయగా, దురజయ+భుజ్ఞడు=జయింపరాని+భుజబలముకలవాడు, బల్లయుడు= దేహబలము
కలవాడు, గలకపు+ఉదాహరణము=విజయము వరషుంచు+ఉదాహరణ కావయము,
క. అమితోప్ాయనముల, హ/సత ములం గతనితెచి గ్ణవితానము లొసగ్న్,
హమనగ్ము రఘునిచేవయు/హమవంతము చేవ, రఘువు, నఱగషరష వరుసన్. 81
అమిత+ఉప్ాయనముల=ఎకకువైన+కానుకలక, గ్ణ+వితానములక=ఉతసవ సంకేతగ్ణ+సమూహము,
ఒసగ్న్=ఇవాగా, చేవ=బలము, ఎరషగషర=
ష తెల్లసిరష, (హమవంతరని బలము రఘువుకక, రఘువు బలము
హమవంతరనికి తెల్లసెను.)
తే. ఎదురులేని యశలరాశి నిటటు లచట/నలకొల్లపి డిగగ ష చనియిను బల్లయు డతడు,
తొలకత ప్రలసత యతరలనము వలని చను/చూపునన్ బల , అటటతొంగష చూడ డతడు. 82
నలకొల్లపి=ఉంచ, ప్రలసయ+తరలనము+వలని=రావణునిచే+ఎతత బడుటఅనే+కారణముచే, అటట=హమ
వంతము వైపు(రావణునుచే ఎతత బడుటచే హమాలయమును చనుచూపుతో చూసెను. అంతే కాదు తన
తెలునైన కీరత ని
ష హమాలయముపెై విడచ, హమాలయములవైపుచూడక మరుతిరషగను.
ముందు 73 వ పదయములో తన గ్ుఱఱ పు గటు ల ధ్ూళితో హమాలయపు ఎతర
త పెంచెను. ఇపుపడు తన కీరత ర
ష ాశి
నలకొల్లపెను. అనగా హమాలయముకను రఘువు ఉనుతరడు)
తే. అవల నటసాగష రుదాధరుమై అవృష్ిు/దురషినీభూతమై, రథబ దధ ూతధ్ూళి,
పగ్ఱ నలు దలంకింప బరహీపుతర/దాటి, ప్ారగోజయతిష్మునకక దారషతీయ. 83
అవల=పిమీట, రుదధ +అరుమై=అడి గషంపబడిన+సూరయ కిరణములక కలదెై, అవృష్ిు=వరిము లేక,
దురషధనీభూతమై=(సూరుయడు కనపడనిదినము దురషినము)దురషినములక కలదెై, రథ+ఉదూ
ధ త+ధ్ూళి=
రథముచే+ఎగ్ురకొటు బడిన+దుముీచే, తలంకింప=చల్లంపజేయ,
క, ఆలోనవిాధ్మంతయు/నాల్లంచనకామరూపు డదసీయగ్జేం
దారలానతాము నందిన/కాలాగ్ురుతరుల గ్లసి గ్డగ్డ వడకన్. 84
 113
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అ లోన=అంతలో, ఆల్లంచన=రఘుపరతాపము విను, అదసీయ+గ్జేందర+ఆలానతామును+అందిన+
కాలాగ్ురు+తరుల=అదిరషన+ఏనుగ్ుల+కఱఱ కటటుకంబము+ప్ ందిన+నలు అగ్ురు+చెటుతో,
క. దండిపగ్ఱ మునిుతరుల/దండింపగ్ దబ డుపడిన దానసురతివే
దండముల రఘున కతాయ/ఖండల వికీమున కొసగష, ఘటితాంజల్లయిై, 85
దండిపగ్ఱ=బలమైన శతరరవుల, దానసురతి+వేదండముల=మదముకారు+ఏనుగ్ుల, అతి+ఆఖండల+
వికీమున+కొసగష+ఘటిత+అంజల్లయిై=గతపప+ఇందురనివంటి+పరాకీమముకలరఘునకక+ఇచి+చేతరలక
మ్రడిి,
తే. అరిన యొనరి కామరూప్ాధినేత/హైమపీఠాధిదేవతయిైన రఘుని,
అడుగ్ుదముీల కాంతి కతాయదరమున/రతుపుషర పపహార విశాీణనమున. 86
అరిన+ఒనరషంచె=పూజ+చేసె, హైమ+పీఠ+అధిదేవత=బంగారు+సింహాసనమున+అధిషు ాన దేవతగా ఉను
(కూరోిపెటు ి), అడుగ్ు+తముీల+కాంతికి+అతి+ఆదరమున=ప్ాద+పదీముల+పరకాశమునకక+ అప్ార+
మనునతో, రతు+పుష్ప+ఉపహార+విశాీణనమున=రతాులక+పువుాలక+సమరషపంచ+కపపముగా,
శా. కేళీవికీమశాల్ల, ఇటు ఖిలదిగిశ
ే ంబులన్ గల్లి, ని
రేాలసిుగ్ధయశంబు నించ, రఘుధాతీరజాని శశాజజ య
శ్రీ లకబధ ంబు రథబ తతమంబు మరల్లంచెన్, చతరశూనయదిాష్
నౌీళిసాానములం దుదుతిా తరజోమాల్లనయమున్ నిలకపచున్ 87
కేళీవికీమశాల్ల=పరాకీమపరదరశన ఆటమాతరముఅయినవాడు, అఖిల+దిక్+దేశముల=అనిు+దికకులందల్ల
+రాజయములను, నిరేాల+సిుగ్ధ+యశంబు+నించ=తనహదుిలేని+సాచఛమైన+కీరత ష+నిండించ, రఘు+ధాతీర+
జాని=రఘు+భూమి+ఈశుడు-రఘుమహారాజ్ఞ, శశాత్+జయ+శ్రీ+లకబధ ంబు=శాశాతమైన+జయ+
లక్ిీయందు+ఆసకిత కలదెైన, రథ+ఉతత మంబు=ఉతత మైన+తేరును, మరల్లంచెన్=వనుకకకతిరపెపను,
చతర+శూనయ+దిాష్న్+మౌళి సాానములందు=ఓడిప్ర వుటచే శేాతచఛతరములక+లేని+శతరరవుల+ముడిచన
సిగ్లందు, ఉద్+ఉతిా త+రజో=తనరథముచేపెైకి+ఎగ్రగతటు బడిన+దుమీచే, మాల్లనయమున్+నిలకపచున్=
మాపుదల+నిలకచుచుండగా,
ఉ. దానకలాపనితయపరతంతరమనసుుడు, చేసె, అమీహో
రీానుడు విశాజతత నగ్ విశుీతమౌ సకలసాదక్ిణం
బైన మహాధ్ారంబు, అనయంబు పరదానఫలంబుగాదె! ఆ
 114
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
దానము, ప్ారవృష్ేణయజలదంబులకకన్ బల దొ డివారషకిన్. 88
దాన+కలాప+నితయ+పరతంతర+మనసుుడు=దాన+నైపుణయమున+ఎలు పుపడు+పరవశమవు+బుదిధ కలవాడు,
అ+మహా+ఉరషా+ఇనుడు=ఆ+గతపప+భూమికి+పతి, విశాజతర
త +అనగ్+విశుీతమౌ=(విశామును జయించన
వాడు)విశాజతర
త +అని+పరసిదచిధ ెందిన, సకల+సా+దక్ిణంబైన+మహా+అధ్ారంబు=సరాశాము+తాను+
దానమీయవలసిన+గతపప+యాగ్ము, అనయంబు+పరదానఫలంబుగాదె=ఎలు పుపడు+ముఖయ పరయోజనము
కదా!, ప్ారవృష్ేణయ+జలదంబులకకన్ బల =వరాికాలపు+మేఘములకకవల ,
చ. అలఘుపురసిరరయాపరశమితాహవరంగ్పరాజయవయళీ
కకలకక, నశేష్భూపతరలకకన్, చరకాలవియోగ్వేదనా
కకల్లత నిజావరోధ్ులకక, కోసలభరత అనుఙ్ు యిచి వీ
డొ ుల్లపె తదవయ రాష్ు మ
ర ులకకం గ్ీతరపూరషత అనంతరంబునన్ 89
అలఘు+పురసిరరయా+పరశమిత=ఎకకువ+బహుమానములచే+శాంతించన, ఆహవ+రంగ్+పరాజయ +
వయళీకకలకక=యుదధ +రంగ్మందు+ఓటమిచే+బాధ్పడు, అశేష్+భూపతరలకక=అందరు+రాజ్ఞలకక, కకల్లత
=దుఃఖించు, నిజ+అవరోధ్ులకక=తమతమ+బారయలక కలవారషకి,
చ. కకల్లశచఛతరహలధ్ాజాది శుభరేఖ ోదూభష్ితంబైన ఆ
బలభితర
త లకయ పరసాదలభయచరణదాందాంబు నాపీడని
రగ ళితామందమరందరేణుపటల్మగౌరంబు గావించ, రం
జల్ల పూరాంబుగ్ మండలేశారులక, పరసా ానపరణామంబులన్. 90
కకల్లశ+చఛతర+హల+ధ్ాజ+ఆది+శుభ+రేఖ+ఉదూభష్ితంబైన=వజారయుధ్ము+గతడుగ్ు+నాగ్ల్ల+జండా+
మొదలగ్ు+మంగ్ళకరమైన+హసత రేఖలతో+పుటిున, బలభితర
త లకయ=ఇందురనితోసమానుని, పరసాద+లభయ+
చరణదాందాంబును=అనుగ్ీముచే+లభించన+రండు ప్ాదములను, ఆపీడ+నిరగ ళిత+అమంద+మరంద+
రేణు+పటల్మ+గౌరంబున్+కావించరష= సిగ్జ్ఞటిునపూలదండలనుండి+వల్లకిజారషన+శేీష్ు+మధ్ుకరపు+పుప్ పడి+
దుముీ+సముదాయపు+ఎఱుపు/పసుపు దనము+కలదానిగాచేసిరష, పరసా ాన+పరణామంబులన్=సెలవు
తీసుకొని వళుళనపపటి+నమసాురములతో,
 115
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

పెంచమ సరగ ము కనక వరషము

తే. విశాజదాయగ్మున పృథివీవిభుండు, సరాకోశము నరషాసాత్ సల్లప నంత,

చేర కౌతరసడు, వరతంతరశిష్యవరుడు, ప్ారపత విదుయడు, గ్ురుదక్ిణారషా యగ్ుచు. 1
విశాజత్+యాగ్మున=విశాజతర
త అను పేరుగ్ల+యఙ్ు మున, సరాకోశము=ధ్నాగారము అంతయు,
అరషాసాత్+సల్లపనంత=యాచకకలకక దానము+చేయగా, వరతంతర+శిష్య+వరుడు=వరవంతర డను గ్ురువు
నకక+శిష్రయలలో+శేీష్ు రడు, ప్ారపత విదుయడు=విదయ నేరపబడిన వాడు, గ్ురు+దక్ిణ+అరషా=గ్ురువుకక+
ఇవాదలచన దక్ిణను+కోరువాడెై,
ఆ. కనకమయము నిండుకొనుట మృణీయమైన/ప్ాతర నరఘయమునిచ, ప్ారషావేందుర
డెదురువోయి అతిథి కఱగష, తోడొ ుని వచెి/శుీతవిభాసి నురుయశలవిభాసి. 2
కనకమయము+నిండుకొనుట=బంగారుప్ాతరలక అనిు+అయిప్ర గా, మృణీయము=మటిుతోచేసిన, అరఘయము
+ఉనిచ=పూజాదరవయములను+ఉంచుకొని, ఎఱగష=నమసురషంచ, శుీత+విభాసి=శాసత జ
ి ు ానముచే+ప్ారకాశించు
వాని, ఉరు+యశల+విభాసి=ఎకకువైన+కీరత త
ష ో+పరకాశించు- రఘువు
క. యమి శిష్యవటటవు నుచత/కీమమున బూజంచ, రఘువు రచతాంజల్లయిై,
సుముఖోలాుసంబున, ద/తసముఖంబున నుండి, అడిగ, సవినయ ఫణితిన్. 3
యమి+శిష్య+వటటవును=ముని+శిష్రయడెైన+బరహీచారషని, ఉచత కీమమున=యథా విధిగా, రచత
అంజల్లయిై =చేతరలక జోడించ, సు+ముఖ+ఉలాుసంబున=పరసను+వదనపు+వికాశమున, తత్+
సముఖంబున=వాని +ఎదురుగా, ఫణితి=విధ్ముగా,
శా. "ప్ారతససంసీరణీయు డెైన ఘనమంతరదరష్ు, నానాగ్మా
ధేయతృశాుఘయకకశాగ్ీబుదిధ, కకశలంబే? మీగ్ురుబరహుకకన్
జాుతవయంబగ్ు విదయ మీ కత డశేష్ంబున్ పరసాదించెనే
చెైతనయంబు సమసత జీవులకక నుష్ు జోయతి చందంబునన్. 4
ప్ారతస్+సంసీరణీయుడు=దినమున ముందుగా+ధాయనింప తగ్గ వాడు, ఘన+మంతర+దరష్ు=విశిష్ు మైన
+మంతరములను+మనసుననేదరషశంచగ్లవాడు, నానా+ఆగ్మ+అధేయతృ+శాుఘయ+కకశాగ్ీ+బుదిధ=సమసత +
 116
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వేదశాసత +
ి పఠనముచే+కీరత ంష పదగ్గ +సూక్షీ+బుదిధకలవాడు, జాుతవయంబు+అగ్ు=తెలకసుకో+దగ్గ , అశేష్ంబున్
+పరసాదించెనే=వల్లతిలేకకండా+అనుగ్ీహంచెనే, చెైతనయము=ప్ారణము, ఉష్ు జోయతి+చందంబునన్=సూరుయని+
వల ,
సీ. వికసించునే చతత విక్ేపపశయతో/హరములక మీ తాపసాశీమములక?
కొనలకసాగ్ున సదా కకల్లశాయుధ్ుని మనో/ధ్ృతికి వీడబ ులక మీ తిరవిధ్ తపము?
చేపటటునే పరదక్ిణసమయగ్రషియిై/మీ హవీరాశి శామితరవహు?
ప్ాఱునే సాునతరపణయోగ్యజలముల ై/ఝరు లకంఛష్షాుంకసెైకతములక?
గాల్లకిని, ఎరగ్ల్లకిని, కాక మిగషల్ల/దొ రకకనే ఎలు ప్ ర దుి ప్ ర దెిఱగష వచుి
అతిథులను దనప, మీ దేహయాతర సాగ్/పూరషపంటలక మీకక అవాారష గాగ్? 5
వికసించునే=విరషయునే, చతత +విక్ేప+పశయతోహరములక=మనసును+కదల్లంచ+దబ చుకొను, కొనలకసాగ్ున
=వరషధలు కకదా, సదా=ఎలు పుపడు, కకల్లశాయుధ్ుని=ఇందురని, మనో+ధ్ృతికి+వీడబ ులక=మనసుస+సెా ర
ల యము
నకక+ప్ర యిరమీనిసెలవుచెపుప, తిరవిధ్ తపము=మనసా వాచా కరీణా చేయుతపసుస విశేష్ములక,
మీ+ హవీ+రాశి=మీరు సమరషపంచన+హవిసుస+మొతత మును, పరదక్ిణ+సమయక్+అరషియిై=చకుగాదక్ిణ
పురాకముగా+తిరుగ్ు జాాలలతో+వలకగ్ువాడెై, శామితర+వహు=యఙ్ు పు+హో మము, చేపటటునే=గ్ీహంచు
నే, తరపణ+యోగ్య=ప్ారరధనతోనీరువదులకటకక+తగషన, ఝరులక=నదులక, ఉంఛ=ప్ లములందురాల్లపడగా
ఏఱుకొనితెచిన ధానయముయొకు, ష్ష్ు +అంక+సెైకతములక=రాజ్ఞకక చెల్లుంచవలసిన ఆఱవభాగ్ము+పంపు
నటిుబండు గ్ురుతలక కల +ఇసుకదిబోలకకల్లగష, ఎరగ్ల్ల=కారషిచుి, కాక=ప్ర వగా, ఎలు ప్ ర దుి=ఎలు పుపడు,
ప్ ర దుి+ఎఱగష=సురుయడు+దిగ్ుతరండగా-సమయముమించ, తనప=తృపిత చేయ, పూరషపంటలక=గ్డిి ధానయము
(వరష మొదలగ్ునవి), అవాారష=బహుళము,
మ. మునిపుతీరసుతనిరషాశేష్ములక తనుీగ్ధసాహసత ంబుసే
చన శశాతపరషవరషధతంబులక పటటచాఛయా పరప్ాభూతముల్,
అనవదయంబగ్ు ఆరిసంసుృతికి నితయదాారముల్ మీ తప్ర
వనవృక్షంబుల కావటిలువు కదా, వాతాదివిక్ోభముల్. 6
ముని+పుతీరసుత+నిరషాశేష్ములక=మునుల+పిలులతో+బేధ్ములేనివి, తన్+ముగ్ధ +సా+హసత ంబు+సేచన
=వారష+తరుణమైన+సాంత+చేతరలతో+తడుపుటచే, శశాత్+పరష+వరషధతంబులక=ఎలు పుపడు+బాగ్ుగా+
పెంచబడు, పటట+చాఛయా+పరప్ా+భూతముల్=దటు మైన+నీడ+చల్లపందిరష+వంటిదికల్లగష, అనవదయము=
 117
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
దబ ష్ములేని, ఆరి+సంసుృతికి=ఋష్ి+సాంపరదాయమునకక, నితయ+దాారముల్=ఎలు పుపడు+పరవేశములక,
ఆవటిలువు=కలకగ్వు, వాత+ఆది=సుడిగాల్ల+దావాగషుమొదల ైన, విక్ోభముల్=బాధ్లక,
చ. వఱవక వచి మేయు దొ రబడి ల కైవడి, కరీకాండకకన్
కొఱయగ్ు దరభలకన్, మునులక కూరషమితో తరషతీపు సేయుటన్,
తరళవిలోచనదుయతివితాననముల్, సుఖమును వొకొు? మీ
హరషణకిశలరముల్, మునిజనాంకపరషచుయతనాభినాళముల్. 7
వఱవక=భయములేక, కైవడి=వల , కొఱయగ్ు=ఉపయోగ్పడు, తరష+తీపు+సేయుటన్=అధిక+పీరతి+
చేయగా, తరళ+విలోచన+దుయతి+వితాననముల్=చల్లంచు+చూపుల+కాంతి+సమూహములకకల, ముని
జన+అంక=పరసవమైన తరువాత లేడిపిలులని కౄరమృగ్భయమువలన మునులక తమ+ఒడియందే
ఉంచుకొనగా, పరషచుయత+నాభినాళము=వారషఒడిఅందేఊడిపడిన+పురషటిబొ డుికల, హరషణ+కిశలరముల్=
లేడి+పిలులక,
చ. అనఘుడు సుపరసనుమతి ఆతీవికాసముతోడి విదయ రా
జొనిపి, అధవతివిసత రవిశలభితర, మిమొీక, ఇంటివాని గ్
మీనియిన? అమీహరషి, తఱ అయియ గ్దా సకలోపకారసా
ధ్నము బరషగ్ీహంప గ్ృహధ్రీము దేవరకకన్, తప్ర ధ్నా! 8
అనఘుడు=న+అఘుడు=దబ ష్రహతరడు, సు+పరసను+మతి=మంచ+దయా+చతర
త డు, ఆతీ+వికాసము
తోడి=వయకితతా+వికసనముతోప్ాటటగా, విదయ+రాజొనిపి=విదయ+వచుినటట
ు నేరషప, అధవతి+విసత ర+విశలభితర=
అధ్యయనము+సమగ్ీముగా చేసి+విశిష్ు అలంకృతరల ైన, తఱ=తరుణము, సకల+ఉపచార+సాధ్నము
=అనిు+ ఆశీయములవారషకిఉపకారము+చేయవీలగ్ు, గ్ృహ+ధ్రీము=గ్ృహసుతని+విధ్ులక, దేవరకక=
తమకక,
మ. తనివింబొ ందదు తావకాగ్మనమాతరన్ నామనం, బపుి మీ
వినియోగ్ం బొ నరషంప గ్లకగటకక ఉవిాళూళరు నంతేనియున్,
ఘను, డధాయపకక డంపవచితిరత, తతాురాయరుాల ై, కాక మీ
పనివంటం బఱతెంచనారత? నను సంభావింప మౌంజీధ్రా!" 9
 118
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తనివి=తృపిత . తావక+ఆగ్మనమాతరన్=మీ+వచుిట+మాతరముచే, వినియోగ్ంబు=ఉపయోగ్ము, అంప=
పంపగా, తత్+కారాయరుాల ై=గ్ురువుగారష+పనిపెై, మీ+పనివంట=మీ+పనికోసమై, పఱతెంచనారత=వచినారో,
సంభావింప=గౌరవింప, మౌంజీ+వరా=మౌంజనిధ్రషంచనముని+శేీషు ా!
క. ఆరాజ్ఞ వినయగ్రషమకక/గారవమున కలమి బొ ందె కౌతరసండు; మదిన్
నైరాశయ మొందె, మొదటన/ఆరాధ్నప్ాతర జూచ, అభిమతసిదధ న్
ి . 10
గ్రషమ=గతపపదనము, ఎలమి=సంతోష్ము, నైరాశయము+ఒందె=నిరాశ+ప్ ందె, అభిమత+సిదధ న్
ి =కోరషక+
నఱవేరుటయందు,
వ. అయయపేక్ితపరయోజనానుకూలయ వైకలయమునకక నిజాంతరగ తమున ప్ డమిన విషాదచాఛయ
వదనగోచరము గానీక అడచ, పురసిరరయావికసితవదనోలు ాసియిై, వైఖానసాంతేవాసి,
వైవసాతానయయవిభాసి, నుపలక్ించ. 11
ఆ+అపేక్ిత+పరయోజన+అనుకూలయ+వైకలయమునకక=అటటవంటి+కోరషక+లభించు+అవకాశము+లేకప్ర వుట
కక, నిజ+అంతరగ తమున=తన+మనసులో, ప్ డమిన=పుటిున, విషాద+చాఛయ=విచారపు+లక్షణములక,
గోచరము కానీక=కనబడనీకకండా, అడచ=కపిపపెటు ి, పురసిరరయా+వికసిత+వదన+ఉలాుసియిై=సనాీనము
చేత+పరకాశించు+మొహమున+సంతోష్ముతో, వైఖానస+అంతేవాసి=వైష్ువారిన చేయుగ్ురువుయొకు+
శిష్రయడు. వైవసాత+అనయయ+విభాసి=సూరయ+వంశములో+పరకాశించు-రఘువు, ఉపలక్ించ=చూచ,
శా. "క్ాీనాథబ తతమ! మాకక భదర మమరున్ సరాతర సాకలయమై,
ఏనాడేన్ వినియుంటిమే ఎవరషకే ఇకుటటు నీ ఏలోడిన్?
భానుం డుజజ ైలకడెై వలకంగ్, ప్ డసూపం జాలకనే చీకటటల్?
నా నోటన్ పల్లకించ, ఇటట
ు వినువేడున్ వేసితీ పరశుమున్. 12
భదరము+అమరున్=క్ేమము+కకదురును, సరాతర+సాకలయమై=అంతట+సంపూరుమై, ఇకుటట
ు =బాధ్లక,
ఏలోడిన్=ప్ాలనలో, భానుండు+ఉజజ ైలకడెై=సూరుయడు+పరకాశమానుడెై, ప్ డచూపన్+చాలకనే=కనబడ+
కలవా,
శా. వీరాగేీసరు లంబురాశిరశనావిశాక్షమామండల్మ
ధౌరంధ్రయకళాపరపూరుులక తరయిాధ్రాీవనైకాశయుల్,
ప్ారంపరయవదానయతారసికక ల ైక్ాాకకల్, మహాభాగ్! త
చాిరషతరంబును దిదతీిి రషినవి నీ శౌరయపరభావోనుతరల్. 13
 119
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అంబురాశి+రశనా+విశా+క్షమా+మండల్మ=సముదరము+ఒడాిణముగా కల+విశామందల్ల+భూసమదాయ
ముయొకు, ధౌరంధ్రయ+కళా+పరపూరుులక=భారమువహంచు+అంశమున+పరషపూరుులక, తరయిాధ్రాీ+
అవనైక+ఆశయుల్=మూడు వేదములకవిధించన ధ్రుము+కాప్ాడే+ఆశయముకలవారు, ప్ారంపరయ+
వదానయతా+రసికకల్=వంశానుగ్తముగా+దానముచేయు+కోరషకకలవారు, మహాభాగ్!=నిరీల మనసుుడా!,
తత్+చారషతరంబులక+తీరషి+దిదనిి వి=వారష+నడతలక+ఒపుపగా+నినుుచకుపఱచతీరషినవి, శౌరయ+పరభావ+
ఉనుతరల్=వికీమము+సామరధయముల+ఉచఛసిా తిని,
శా. సజయసాురధ్నుససహాయత ధ్రాచకీంబు నిరషజంచ సా
మాోజయవాయయతితో అకకపయవసుసంభారంబు నారషజంచ సం
పూజయం బైన సుతీరాదానకలనాభోగ్ంబుతో విశాజ
దాయజ్ఞయం డెైతివి, రాజశేఖరమణీ! అరాునాయగాీమణీ! 14
సజయ+సాుర+ధ్నుస్+సహాయత=ఎకకుపెటు న
ి +నారషటంకారముగ్ల+విలకు+తోడుగా, ధ్రా+చకీంబు+నిరషజంచ
=భూ+వలయము+జయించ, సామాోజయ+వాయయతితో=రాజయపు+పనితో, అకకపయ+వసు+సంభారంబును+
ఆరషజంచ=బంగారము వండి+భూమి+సమృదిధ గా+సంప్ాదించ, సు+తీరా=మంచ+ప్ాతరతకల వారషకిచుి,
దాన+కలనా+భోగ్ంబుతో=దానముచేయు+జాున+అనుభవముతో, విశాజత్+యాజ్ఞయండు=విశాజత్+
యాగ్ము చేసినవాడు, అరు+అనాయ+గాీమణీ!=సూరయ+వంశ+ముఖుయడా!
ఉ. శ్రలము, సాధ్ుపండితనిష్ేవణమున్, కకలవిదయ మీకక త
తాపలనమందు వాసి కనుపటటును పూరుాలకంటట నీ యిడన్,
వేళ అతికీమించ బహువిశుీతదానకళాధ్ురీణ! నీ
ప్ాల్లకి అరషాభావమున వచితి నంచు విచారమయియడిన్ 15
నిష్ేవణము=చకుగా సేవించుట, తత్+ప్ాలనమందు=వాటిని+ప్ాటించుటలో, వాసి=ఆధికయము, ఎడన్=
వది , అతికీమించ=దాటి, బహు+విశుీత+దానకళా+ధ్ురీణ=బాగా+పరసిదధ చ
ి ెందునటట
ు +దానమిచుిటలో
+నేరపరషవి, ప్ాల్లకి=సనిుధికి, అరషా+భావమున=కోరు+మనసుతో,
సీ. ఎలు స ముీలక చేతి కముకలేనటట ల్లచి/మిగషల్లయుంటి విపుడు మేనితోడ,
ఫలరాశి నారణయకకల పరం బొ నరషంచ/నిలకవున మ్రోడెైన నివరష మాడిు,
వను దెచెిను నీకక వసుధెైకనేతకక/పేరీగష ఫలమైన పేదఱకము,
దివిజకోటి బుభుక్ష దవరుి జాబల్లు కి/క్షయమ ల సస, కళోపచయముకంటట,
 120
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కాన గ్ురుదక్ిణారాము కానబో దు/అనుయని, అననయకారుయడ నైన ఏను,
గ్ళితజలగ్రుభడగ్ు శరదఘ నుని జూచ/చాతకము సెైత మడుగ్దు, జనవరేణయ! 16
మేను=శరీరము, ఆరణయకకలక=అరణయములోనుండుమునులకమునుగ్ువారు, నివరష+మాడిు=తనంతనే
పండెడి వరషమొకు+వల , వను+తెచెిను=పరఖాయతి+కల్లగషంచెను, పేరు+ఈగష=పెది+దానము, దివిజ+కోటి=
దేవతలక+అందరషకి, బుబుక్ష=ఆకల్ల, క్షయమ+ల సస=అమృతమయుడెైన చందురని కళలను దేవతలక
ప్ానముచేయుదురుఅందుచేతగ్ుగట+మంచదే, కళ+ఉపచయము+కంటట=వనుల+వృదిధ+కను(చందురని
క్షయము వృదిధ కంటట మేలక), న+అనయ+కారుయడ=మఱయొకపనిలేనివాడనైన, గ్ళిత+జల+గ్రుభడగ్ు=
తరషగషన+నీరు+కలవాడెైన, శరదఘ నుని=శరతాుల మేఘమును,
చ. అనుపుము ప్ర యివతర
త భువనైకధ్ురంధ్ర! భదరమసుత, నీ"
కనుడు దిల్మపసూతి "విబుధాగ్ీణి! అరుాలక రషకతహసుత ల ై
చను టొకనాడు లేదు మనుసంతతిదవరఘచరషతరలోన ఏ
అనువున నైన తావకమనోఽభిమతంబొ డగ్ూరషి పంపుదున్ 17
అనుపుము=సెలవివుా, భువన+ఏక+ధ్ురంధ్ర=భూమినంతయు+ఒకుడవే+భరషంచగ్ల వాడా, భదరము
+అసుత=శుభము+కలకగ్ుగాక, విబుద+అగ్ీణ=
ి పండిత+శేీష్ు, రషకతహసుతలక=కాళీచేతరలతో, అనువున=
ఉప్ాయమునైన, తావక+మనః+అభిమతంబు+ఒడగ్ూరషి=మీ+మనసుసలోని+కోరషు+తీరషి,
తే. కావున గ్ురుపరదేయ రషకాంబు మేర/ఆనతిం" డను, సకల పరజానియంత,
అతని మాటకక దా నడి మాడ వఱచ/తనయుదంతము నిటట ల తిత కొనియి వరషు. 18
పరదేయ+రషకాంబు+మేర=గ్ురుదక్ిణకానుక+ధ్నపు+పరషమితి, ఆనతిండు+అను=వినిపించుడు+అనగా,
తాన్+అడి ము+ఆడ+వఱచ=తను+అడుి+చెపప+భయపడి, ఉదంతము=వృతాతంతము, ఎతిత కొనియి=
ఆరంభించె, వరషు=బరహీచారష,
శా. "చేపటటున్ నను శిష్రయగా కకలపతిశేీష్ు రండు, నా చేయు లే
శలప్ాసిత న్ గ్డు బది గా దలచె, అతరయతాసహయిై నాకక సాం
గోప్ాంగ్ంబుగ్ విదయలన్ గ్ఱపె, రమ్రయదాతత మై మాదు శై
షర యప్ాధాయయిక మారగ దరశకమునై యొప్ాపర, రాజోతత మా! 19
చేపటటున్=అనుగ్ీహంచెను, లేశ+ఉప్ాసిత =కొంచపు+సేవ, కడున్+పెదిగా+తలచె=ఎకకువ+పెదిదిగా+అనుకొని
సీాకరషంచ, సాంగ్+ఉప్ాంగ్ంబుగ్=అంగ్ములక ఉప్ాంగ్ముల తోడకూడిన, విదయలక=చతరరిశ విదయలక, కరపె
 121
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
=బో ధించె, రమయ+ఉదాతత మై=ఒపిపదముగా+పిరయమైనదెై, మాదు+శైష్య+ఉప్ాధాయయిక=మా+శిష్య+
గ్ురువుల విధ్ము, మారగ +దరశకమున=
ై మంచవిధానమును+చూపించునదెై, ఒప్ాపర= యుకత మయి,
చ. చదువు ముగషంచ ఏను మునిసతత ము దవవన ప్ ంది నమిీ ద
తపదముల నంటి దేవ! గ్ురుదక్ిణ పేరతును డను వతస! నీ
చెదరని భకితతోడి చరసేవకక మించన కటుమునుదే?
అదె, పదివేలక మా కనుచు అగ్ుగరుప్ాదుల నుగ్ీహంచనన్ 20
నమిీన్=గౌరవముతో, పేరతునుడు=చెపుపడు, చెదరని=పటటువిడని, చర+సేవ=బహుకాలపు+సేవ,
అనుగ్ీహంచనన్= కనికరషంచన,
సీ. వినక వేళాగ్ుణంబున నేమొ ఆచారుయ/లపు డెనిు చెపిపన ననిు చెపిప,
తలతికుయితిత నే బలవంతపెటు న
ి /కలకష్ించ కకలపతి కటము లదర,
ననుు చేబో డిగా ననిుయు చూతము/గాక! నీదు పరయోజకతామేమొ,
ఈరేడు కోటట
ు దవనారటంకములక తె/మీనియి విదాయసంఖయ కనుగ్లముగ్,
గోచకటటున కటు బుో కోటట
ు కోటట
ు ?/కకడిచ కూరుిండి కొనితెచుికొంటి బడద,
పుటు కకండున బడదలక బుదిధ జాడయ/సంచతోనాీదవశుల ైన ఛాందసులకక. 21
వేళాగ్ుణమున=చెడుకాలమహమచే, ఎనిు+చెపిపన=ఎనిువిధాలకగా+బో ధ్పరచన, అనిు+చెపిప=ఆనిు
విధాలకగా+అడుిమాటలకచెపిప, కలకష్ించ=కోపించ, కకలపతి=పదివేల శిష్రయలకకఅనుదానాదుల ప్ర ష్ించ
అధ్యయనము చేయించు బరహీరషి, కటములక+అదర=కణతలక+ఎగ్ుర, చేబో డిగా+ఎనిుయు=నిరానునిగా+
ల కుపెటు య
ి ు, ఈరేడు=ఈరుxఏడు=పదునాలకగ్ు, విదాయసంఖయ=చతరరిశవిదయలల కుకక(ఋక్, యజ్ఞర్
సామ అధ్రాణ అను 4 వేదములక, శిక్ా వాయకరణము చందసుస నిరుకత ము జోయతిష్ము కలపము అను 6
వేదాంగ్ములక, మీమాంస, నాయయము, పురాణము, ధ్రీశాసత మ
ి ు), అనుగ్లముగ్=సమానముగ్, కకడిచ
=తిని, బడద=ఆపద, బుదిధ +జాడయ+సంచత+ఉనాీద+వశుల ైన=వివేకము+మందగషంచగా+కలకగ్ు+వఱఱ కి+
లోబడిన, ఛాందసులకక=చదువుకకనుమూరుాలకక,
వ. అదృశయసాదృశయ మైన నీ వదానయమును పురసురషంచుకొని నీ సకాశమునకక వచితి. వచి
సపరాయవిధిభాజనము గ్ని నీవిపుడు పరభుశబి శేష్రడ వగ్ుట ఎఱగషతి. ఎఱగష శుీతనిష్రరయము
నినుడగ్ నాకక నోరాడదు. ఏలన 22
అదృశయ+సాదృశయము+ఐన=చూడకప్ర యినా+వినగాతెల్లసినది+ఐన, వదానయము=దాతృతాము, పురసు
 122
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
రషంచుకొని=ప్ారముఖయతనిచి, సకాసము=ఎదుటకక, సపరాయ+విధి+భాజనము=పూజా+కరీపు+ప్ాతరను,
పరభుశబి శేష్రడు=ఐశారయములేని నామమాతరపురాజ్ఞ, శుీత+నిష్రరయము=విదాయ+మూలయము,
మ. అరవాయించుక లేక నినుడుగ్గా, ఆవితత మింతింతయిే,
విరసతాంబున వేడి, నినిుఱుకకనం బటు ంగ్ నా కరహమే?
అరయన్ రండవ తపుపగాదె యది? కారాయవాపిత అటట
ు ండనీ,
పరమ్రదారుని గ్ంటి నినుదియి సాఫలయంబు నా రాకకకన్." 23
అరవాయి+ఇంచుక=సంకోచము+కొంచముకూడ, ఇంత+ఇంతయిే=తకకువదా, విరసతాంబు=తొందరప్ాటట,
ఇఱుకకన=సంకట, అరయన్=విచారషంచగా, కారయ+అ వాపిత =పని+ప్ ందకప్ర వుట,
క. అని తనకథ వినిపించన/విని, దిాజ్ఞనకక దిాజపరషవృఢవిశదదుయతి ఆ
పనిత పరభావు డేనో/వినివృతత నిజేందిరయుండు వండియు బల్లకన్. 24
దిాజ్ఞనకక=బారహీణునకక, దిాజ+పరషవృఢ=దిాజ్ఞలకక+రాజ్ఞ-చందురని(చందురడుదిాజ్ఞలకకరాజై నటట
ు శుీతి
వాకయము), విశదదుయతి=తెలుని కాంతి, ఆ+పనిత=మికిుల్ల+ప్ గ్డదగ్గ , పరభావుడు=తేజసుసకలవాడు,
ఏనః+వినివృతత +నిజ+ఇందిరయుండు=ప్ాపము నుండి+నిగ్ీహంచన+తన+ఇందిరయములక కలవాడు,
వండియు=మరల
ఉ. "ఎకుడలేరు? విశుీతమహీతలనేతలక, భూసురేందర మీ
అకుఱ దవరపజాల్లన సమంచతదాతలక మీరునను ఈ
రతకుము వేడవచుిట, నిరూఢకృపన్ నను సాటివారషలో
ఎకకువవాని జేయ మది నంచయ కావలయున్, నిజంబుగ్న్. 25
విశుీత+మహీతలనేతలక=పరసిదచిధ ెందిన+రాజ్ఞలక, అకుఱ=అవసరము, సమ+అంచత=బాగ్ుగా+పూజంచ
దగ్గ , రతకుము=ధ్నము, నిరూఢ=మికిుల్లనిశియపు, ఎంచయ=ఎంచయిే=తలంచయిే,
సీ. గ్ురారా మరషాయిై సరావిదాయప్ార/దరషశ యొకుండు సద్రహీచారష
రఘుని సనిుధి కేగష అఘటితకాముడెై/దాతరంతరమునకక తరల ననుచు
అపవాదు జగ్తి నా కనుభవింపగ్రాదు/పెవ
ైి డి బరతరకకన పసిమి లేదు,
మడుగ్ుబుటు మువంటి మనుకకల్మనుల కోవ/కిటు ి మాయనిమచి ఎటటు కూరుత?
కాన, వేడెద, నిరషాశంకముగ్ నాదు/వహుగ్ృహమున నాలవ వహు వోల
వేచయుండుడు, నేడెల్లు విభుధ్వరయ!/ఒడమి సమకూరషి ఇతర
త , మీ అడుగ్ులాన." 26
 123
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
గ్ురారాము=గ్ురువుకొఱకై, సరా+విదయ+ఆప్ార+దరషశ=సమసత +విదయలక+అంతమువరకక+నేరిష నవాడు,
సనిుధికి+ఏగష=వది కక+వళిళ, అఘటిత+కాముడెై=తీరపబడని+కోరషకకలవాడెై , దాతృ అంతరమునకక=
వేరతక దాతవది కక, తరల ను=వళళళను, పెై+
ి పడి =నింద+పడిన, పసిమి=సారము, మడుగ్ు+పుటు ము=
పరషశుదధ +వసత మ
ి ు, మను+కకల్మనుల+కోవకక=మనువువంటి+కకలమున పుటిున+వంశ కీమమునకక,
నిరషాశంకముగ్=సందేహములేక, నాలవ వహు వోల =నా ఆహవనీ దాక్ిణ గారహపతయ అనుమూడుఅగ్ుులతో
సమానముగా నాలగ వ అగషువంటివాడవై, నేడు+ఎల్లు =నేడు+రేపు-బహుకొదిిదినములక, ఒడమి=ధ్నము,
మ. అని బదాధంజల్లయిై తదరాఘటనావయగాీతరీడెై ఱేడు వే
డిన, విపురం డురరీకరషంచ అట నుండెన్ నిండు మ్రదంబుతో,
ఘను ల ైక్ాాకక లలౌకికోదయు, లలంకరీీణు, లతయరాసా
ధ్నసంపనుులక, తత్రతిశుీతికి వైతథయంబు లేదన్ మతిన్. 27
తత్+అరా+ఘటనా+వయగ్ీ+అతరీడెై=ఆ+ధ్నము+సంప్ాదించుటలో+మునిగషన+బుదిధతో, ఉరరీకరషంచ=
అంగీకరషంచ, అలౌకిక+ఉదయులక=కారణ+జనుీలక, అలంకరీీణులక=పనియందు నేరపరులక, అతి+అరా+
సాధ్న+సంపనుులక=ఎకకువ+సంపద+సాధించు విధ్ములక+కల్లగషనవారు, తత్+పరతిశుీతికి=ఆ+పరతిజు కక,
వైతథయము+లేదు+అన్+మతిన్=అసతయము+కాదు+అను+బుదిధతో,
ఉ. "పేలవమయియబో ! చెఱకకపిపిపవల న్, వినిపీతసారమై
నేల, ధ్నారా మందు జననేల, కకబేరుని మందిరంబునన్
మూలకగ్ుచును పెనిుధ్ులనుండి గ్ీహంచెద" నంచు నంచె దబ
శాశల్లత జూపి ఱేడు వటటసంయమిదేయము సాాపతేయమున్ 28
పేలవము+అయియ+బో =వల్లతికలది+అయినది+కదా, వినిపీత+సారమై+నేల=బాగ్ుగాతీయబడిన+జీవము
కల+భూమి, పెను+నిధ్ుల=పెది(9 నిధ్ులక ఉండు)+కోశాగారము, దబ శాశల్లత+చూపి=పరశసత బాహువుల
సమరధత+పరదరషశంచ, వటట+సంయమి+దేయము=బరహీచారష+మునికి+ఈయదగషన, సాాపతేయము=
ధ్నము,
తే. హేల నసివాఱుగా దన కేగ్ దగషన/పెను బయలకగా గ్ణించె గౌబేరసీమ,
ఖరనిజాసికి అరషగాపుగా దలంచె/రాజరాజ్ఞను సెైత మా రాజరాజ్ఞ 29
 124
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
హేల=కేళిగా, అసివాఱుగా=విహారముగా, పెను+బయలకగా=పెది+బహఃపరదేశముగా, గ్ణించె+కౌబేర+
సీమ=ల కుచేసెను+కకబేరుని+రాజయము-కైలాసము, ఖర+నిజ+అసికి=వాడియిైన+తన+కతిత కి, అరషగాపుగా
=కపపము చెల్లుంచు సామంతరాజ్ఞగా, రాజ రాజ్ఞను+ సెైతము=కకబేరుని+కూడా, ఆ+రాజరాజ్ఞ=ఆ+చకీవరషత,
వ. ఇటటల, కృతనిశియుడెై కిీయాక్ిపర ుడెై యాజగ్జటిు వశిష్ు మంతోరక్షణజపరభావమున సాగ్రములనక,
శైలములనక, చదలనక, సరాతర సమాన సతారసెైార సంచారసామరాయమున సడిసను తన
యుతత మసయందనమును కటాుయితము కావించుకొని, నాటి రేయి శుచయిై శయనించ,
మరునాడుష్ససమయమున యోధ్వీరోచత పరకారమున సింగారము సతారముగ్ చేసికొని, 30
కృత నిశియుడెై=నిశియము చేసినవాడెై, కిీయా+క్ిపర ుడెై=కారయమందు+శ్రీఘోత కలవాడెై, జగ్+జటిు=
జగ్ములో+శేీష్ు రడు, మంతోరక్షణ+జ+పరభావమున=మంతోరచాఛరణచే+కల్లగషన+మహతయమున, సాగ్రములక
=సముదరములక, శైలములక=కొండలక, చదలక=ఆకాశము, సరాతర+సమాన+సతార+సెైార+సంచార+
సామరాయమున=అనిుపరదేశములందు+సమాన+వేగ్ముతో+ఇచాఛను సారముగా+వళళగ్ల+సమరధత
కలకగ్ుటచే, సడిసను=కీరత క
ష కిున, సయందనము=రథము, కటాుయితము=సిదధము, ఉష్ససమయమున=
తెలువారుతరండగా, యోధ్=యుదధ ,
తే. వికీమమ ముంగ్ల్లగ్ దాడి వడలకచుండ/విగ్ీహసీాకృతతారావిసీయముల
గ్తి హుటాహుటి నొండొ రు గ్డచ వచి/హసత ములక మ్రడిి కోశగ్ృహాధికృతరలక. 31
ముంగ్ల్లగ్=ముందునడచునదిగా, దాడి=యుదధ ముటు డికి, విగ్ీహ+సీాకృత+తారా+విసీయముల+గ్తి=
రూపు+కటిున+తొందరప్ాటట+అదుభతముల+వల , హుటాహుటి=వేగ్ముగ్, ఒండొ రు=ఒకరషనొకరు, కడచ=
మరాయదనతికీమించ దాటి, కోశ+గ్ృహ+అధికృతరలక=ధ్న+ఆగారపు+అధికారులక,
తే. సాపుమ్ర? మాయయో? మతిబరమమొ? సామి!/కకండప్ర తగ్ నడిరేయి కకరషసె, తపత
కాంచనపు జడివాన బొ కుసములోన/కంట జూచయు నమీలేకకంటి" మనుచు. 32
తపత +కాంచనపు+జడి+వాన=పరకాశించు+బంగారముకకఱయు+దటు మైన+వాన,
తే. పల్లకినం, జని మయి గ్రుప్ాఱ జూచ/శలాఽభియాసయమానుండగ్ు శరాసఖుడు
గ్ుమీరషంచన ధ్నరాశి, కకల్లశభిను/మేరుశిఖరషకూటము వల మఱయు దాని 33
మయి+గ్రుప్ాఱ=ఒళుళ+గ్గ్ురాపటటచెంద, శలాభియాసయమానుండగ్=మరునాడు తానుదండెతితప్ర దలచన,
శరాసఖుడు=శివుని మితరరడు-కకబేరుడు, కకల్లశ+భిను=వజారయుధ్ముచే+పగ్ులగతటు బడిన, మేరు+శిఖరష
+కూటము=మేరుపరాత+శిఖరముయొకు+తరనకలసమూహము,
 125
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వ. సకలముీను, రఘువు కౌతరసన కొసంగ్ బలు నపపటటున. 34
సకలముీను=కకరషసిన ధ్నమంతా, ఒసంగ్=ఇవామని, అపపటటున=అకుడ,
తే. అరషాకామాధిక పరదానాభిరతరని/నిజగ్ురుపరదేయాధిక నిరభిలాష్ర,
పరసత ుతించరష, ముగ్ుధల ై ప్రరు ల లు /దాతను పరీగ్ీహీత, నిది ఱ సమముగ్. 35
అరషా+కామ+అధిక+పరదాన+అభిరతరని=యాచకకని+కోరషక+మించ+ఇచుిటఅందు+ఆసకకతని, నిజ+గ్ురు+
పరదేయ+అధిక+నిర్+అభిలాష్ర=తన+గ్ురువుకక+ఇయయవలసినకానుకకంటే+అధిక+కోరషకలేనివాని,
వ. పదంబడి ప్ారషావేందురని అలౌకికాదుభత వితీరషుకి తన అపరషగ్ీహతకక, నిరాోధ్కముగ్ ఆ వితత ము
మొతత ము గ్ురుచరణులకే సమరషపంచువాడెై సీాకరషంచ, శతోష్ు వ
ర ామీవాహతచామీకరరాశితో
పయనమై, తనాుమంతరణము సేసిన, యా ఆనతపూరాకాయుని ఆముషాయయణుని, కరమున
సంసపృశించ, మహరషి, హరోితురింబున 36
పదంబడి=వంటనే, వితీరషుకి=వితరణముచేసినవానికి, అపరషగ్ీహత=అధికముగాతీసుకొననిశిష్రయనికి,
నిరాోధ్కముగ్=అప్ాయములేకకండ, శత+ఉష్ు +
ర వామీ+వాహత+చామీకర+రాశితో=నూరు కొలది+ఒంటటలక+
ఆడుగ్ుఱఱ ములచే+మ్రయింపబడిన+బంగారపు+సముదాయముతో, ఆమంతరణము=సాగ్నంపు, ఆనత
పూరాకాయుని=వంగషప్ాదముకక నమసురషంచు, ఆముషాయయణుని=పరసిదధవంశముగ్ల తండిర కలవానిని,
సంసపృశించ=విధిగాతాకి, హరి+ఉతురింబున=సంతోష్+అతిశయమున,
సీ. "మనువంశమకకటమండన! మండలేశార/మకకటమణిపరభామండితాంఘ్ో!
అక్ీణపుణయసుదక్ిణాసుపరజా!/శ్రీ దిల్మపసుధాబధ సితమరీచ!
అతిలోక విశాజతరితరసంపరవరత క!/బహుళతీరాపరతిప్ాదితరషా
వితరణ నిశేశష్కృత మహాప్ారభవా!/రమయకీరత ష విశాల! రఘునృప్ాల!
రాచనడవడి తపపని పరభువరునకక/నేల కామనల లు పండించు టరుదె!
చదలక తదభీపిసతారాము పిదుకక టనిన/కనివినము, నేటిదాక జగ్తత య
ి మున. 37
మకకట+మండన=కిరీటమునకక+భూష్ణమయినటిువాడా, మండలేశార+మకకట+మణి+పరభా+మండిత+
అంఘ్ో=రాజ్ఞల+కిరీటపు+మణుల+కాంతితో+వలకగ్ుచును+కాల్లవేళుళ కలవాడా, అక్ీణ+పుణయ+సుదక్ిణా
+సుపరజా=అధిక+పుణయవంతరరాల ైన+సుదక్ిణాదేవి+మంచకకమారుడా, దిల్మప+సుధ్+అబధ =దిల్మపుడనే
+ప్ాల+సముదరమునకక, సిత+మరీచ=తెలుని+కిరణమా-చందురడా, అతిలోక+విశాజత్+కీతర+సంపరవరత క=
మానవాతీతమైన+విశాజత్అను+యఙ్ు మును+బాగ్ుగానడిపించన వాడా, బహుళ+తీరా+పరతిప్ాదిత+అరషా+
 126
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వితరణ+నిశేశష్+కృత+మహా+ప్ారభవా!=చాలా+యజు ములలో+వివరషంచ బడినటట
ు +యాచకకలకక+
దానము+తనకకమిగ్లకకండా+చేసిన+గతపప+పరభువా, రమయ+కీరత ష+విశాల=ఒపిపదమైన+కీరత ష+విరషవిగా
కలవాడా, రాచ+నడవడి=నాయయమారగ మున ధ్నము ఆరషజంచుట వృదిధపరచుట రక్ించుట ప్ాతరదానము
చేయుట అను రాజ్ఞల+పరవరత నను, నేల=భూమి, కామన ల లు =కోరషనవలు , పండించుట=సమకూరుిట,
చదలక=ఆకాశము, తత్+ఈభీపిసత+అరాము+పిదుకకట=నీ+కోరషన+ధ్నము+వరషించుట, జగ్త్+
తరయమున=మూడులోకాకలో
క. గ్గ్నంబు చలకువడి ఇటట/నిగ్నిగ్ని కడాని దొ రల నే? ఏ దొ రకకన్
గ్గ్నపు బను లొదవించుట/జగ్తిన్ నీ తలన పుటటు, జగ్దేకపతీ! 38
కడాని=మేల్లమిబంగారము, దొ రల నే=పడెన,ే గ్గ్నపు+పనులక=దురు భమైన+పనులక, ఒదవించుట=
చేయుట, తలన=ఎడన, పుటటు=సంభవించనది,
క. వల యిా బనంగ, ఈ వం/గ్ల్ల విదయల కనుచు నను దెగ్డనీ జగ్ముల్,
వలలేని, నీ మహాతీత/వలయించతి, సుకృతర నైతి, విమలవిచారా. 39
వల+ఈన్+పెనంగ=గ్ురుదక్ిణగా మూలయము+ఇవాగా+పెంకితనముచేసె, విదయలకక=విధాయభాయసమునకక,
వంగ్ల్ల=వఱఱ వాడు, తెగ్డనీ=పరషహసించనీ, వలలేని=కొనలేని, మహాతీత=ఘనత, వలయించతి=పరసిదధ ి
కకకునటట
ు చేసితిని, సుకృతరను+ఐతి=మంచపనిచేసినవాడ+అయితిని,
చ. దినమణివంశదవప! పెఱదవవన ప్ాడిన ఫాటగాదె? నీ
కనితరసాధ్యశలభనము లనిుయు నీ అరచేతిలోనివే,
తనయుని బొ ందు మింక. కకలధామవిధాయకక నినుు గ్ను మీ
జనయిత వోల , నీవును, నిజపరతిరూపమహాగ్ుణోదయున్." 40
దినమణి+వంశ+దవప=సూరయ+వంశము+ప్ారకాశింపచేయువాడా, పెఱ+దవవన=అనయ+ఆశ్రరాాదములక ,
నీకక+అనితర+సాధ్య+శలభనము=నీకక+ఇతరులక+సాధింపలేని+శుభములక, కకల+ధామ+విధాయకక=
వంశ+పరభావము+ఒపిపంచువాడు, జనయిత=తండిర, నిజ+పరతిరూప+మహా+గ్ుణ+ఉదయున్=నీ+
మారురూపముకొనుటట
ు +గతపప+సదు
గ ణములతో+పుటటువాడిని,
తే. అని నరేందురని దవవించ యరషగ వరషు/ఏడుగాలము తిరషగర
ష ా ఇనకకలేందుర
రాణి ఒడి నిండె రఘుమనోరథము పండె/అంతిపురమున పసిడి ఉయాయల ఊగ. 41
వరషు=బరహీచారష, ఏడు+కాలము=సంవతసరము, మనోరథము=మనసులోనికోరషక,
 127
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తే. కనియి నంట కకమారకలకపని గ్ుమారు/రాజపతిు బారహీీముహూరత ంబునందు,
అందుకని బరహీనామధేయముగ్ తండి/
ర ఔరసునకక అజ్ఞండని పేరు పెటు ట. 42
కనియిను=పరసవించనది. కకమార+కలకపని=కకమారసాామితో+సమానుని, బారహీీముహూరత ంబునందు=
తెలువారుఝామున, ఔరసునకక=పుతరరనకక,
క. రూపదియి వీరయమదియిే/ఏపునదే, ఇటట
ు , పరభవహేతరవుతో నా
ప్ాప డభినుత జూపె పర/దవపంబున బుటిు వలకగ్ు దవపిక భాతిన్. 43
ఏపు=ఔదధ తయము, పరభవ+హేతరవు=ఆవంశమునపుటిున+కారణంగా, పరదవపము=పెది దవపము, దవపిక=
చనుదవపము, భాతిన్=వల ,
సీ. గ్ురుకకలంబున కేగష కొటిునపిండిగా/సకల విదాయ పరషశీమము చేసి,
ఆజానజంబైన తేజోవిశేష్ంబు/వినయపరకరిచే విసత రషంచ,
జనలోకహృదయ రంజకమై గ్ుబాళించు/వితతచాతరరష కల్లీ వీనుమిగషల్ల,
కమనీయమగ్ు సర యగ్మునకక నవయౌవ/నోదేభదమున వింత ఒఱపు నఱపి,
లల్లత శలభాకలాపకలాయణరేఖ, మఱయు నా రాచకొమరుపెై మేలకపడియు,
రఘుని అనుమతి నరషాంచె రాజయలక్ిీ, కనువారష సమీతి ధవరకనయ, వోల . 44
కొటిునపిండిగా=బాగ్ుగాతెల్లసినదిగా, ఆజానజంబైన=సహజమైన, తేజో+విశేష్ంబు=పరాకీమ+అతిశయము,
వినయ+పరకరి=మంచనడవడియొకు+అతిశయము, విసత రషంచ=విరషవియిై, గ్ుబాళించు=పరషమళించు, వితత
+చాతరరష+కల్లీ=ఎకకువఅయిన+నేరుప+సంపదచే, వీనుమిగషల్ల=పరసిదధ క
ి కిు, నవ+యౌవన+ఉదేభదమున=
నూతనగా+యౌవనము+వచుిటవలన, ఒఱపు=సరందరయము, నఱపి=చేస,ి లల్లత+శలభ+కలాప+కలాయణ+
రేఖ=మనోహరమైన+కాంతి+సమూహపు+శుభ+సరష్ు వము, మఱయు=శలభిలకు, మేలకపడుయు=
మ్రహమందియు,
మ.దిాపద. ఆలోన కీథకైశికాధవశుడెైన/భోజభూపతి తన‘ ముదుిచెలు ల్లకి
అతరల్లతోజజ ైలచారుమతి కిందుమతికి/నరలోకమున సాయంవరము చాటించ.45
ఆలోన=అంతలొ, కీథకైశిక+ఆధవశుడెైన=విధ్రభదేశమునకక+రాజైన, అతరల్లత+ఉజజ ైల+చారుమతి=
సాటిలేని+పరకాశముగ్ల+విలాసవతి,
మ.దిాపద. అజకకమారానయనాయతాకాంక్ష/సముచతరీతి దజజ నకకని కడకక
సందేశహరు బంపె, జంగ్మాహాాన/పతిరకా ప్ారయుని పరమాపుత నొకని. 46
 128
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అజకకమార+ఆనయన+ఆయత+ఆకాంక్ష=అజ్ఞని+రపిపంచు+పరయతుము+కోరష, జంగ్మ=నడచుచును,
ఆహాాన+పతిరకా+ప్ారయుని=ఆహాాన+పతిరక+వంటివానిని,
వ. విధ్రభరాజవంశముతోడి వీయ మీపసనీయమగ్ుటయు, విదాయవయససంపనుుడెై తన యౌరసుడు
సతారదారకిీయాయోగ్ుయడగ్ుటయు, వరుని సుగ్ుణమణిగ్ణమునకక తదాధ్ూలలామగ్ుణము
లంతరఘటనాగ్ుణములకకావచుిటయు, విచారషంచ, రఘుమహీపతి, శిష్ు పురోహతామాతయ బంధ్ు
జనుల అనుమతమున, తనునుప, రాఘవుడు, సముచతానలప చతరరంగ్ ధ్ాజనీసమేతము
గ్ను, వలయు ఆంతరంగషకపరషవారముతోడను, పితృప్ాదుల శుభాకాంక్షలతోడను, కలాయణోచత
సనాుహయిై బయలకదేరష. 47
వీయము+ఈపస+నీయము=సంబంధ్ము+కోర+దగషనది, ఔరసుడు=కకమారుడు, సతార+దార కిీయా+
యోగ్ుయడు=వంటనే+వివాహమునకక+తగషనవాడు, సు+గ్ుణ+మణి+గ్ణమునకక=మంచ+గ్ుణములనే
+రతు+రాశికి, తత్+వధ్ూ+లలామ+గ్ుణములక=ఆ+పెండిు కూతరరు+శేీష్ు+గ్ుణములక, అంతర్+ఘటనా+
గ్ుణములక+కావచుిటయు=సరాము+సంబంధ్ము కలకపదగషన+గ్ుణములక+అవుటయు, శిష్ర
ు డు=
సదాచార సంపనుుడు, తనుు+అనుప=అజ్ఞని+పంప, సముచత=సమయాను కూలమైన, అనలప=
తకకువ కాని-ఎకకువ, చతరరంగ్=రథములక గ్ుఱఱ ములక ఏనుగ్ులక ప్ాదచారులక కల, ధ్ాజనీ=సేన,
కలాయణ+ఉచత+సనాుహయిై=పెండిు కి+ఉచతమైన+పరయతుముతో
సీ. సముచతాయత సమసా ల నిరషీతోదగ్ీ/రమణీయ పటకకటీరముల వలన,
అభయంతరాకల్లపతాసనశయనాది/మహతోపచార సామగషీ వలన,
సందరశనాయాతజానపదానీత/శాకగ్వయపదారాచయము వలన,
అనుగామి చతరరగాయకవిధ్ూష్కమంజ్ఞ/గానగోష్ీు పరసంగ్ముల వలన,
తోరవలో దాను విడిసిన ప్ ర దుి ల లు /సానగ్రోపవనాంతభోజనవిహార
కలపములక గాగ్, చని, ఘసరకతిపయమున/కవల, నొకనాడు మిటు మదాయహువేళ. 48
సముచత+అయత=ఉచత+పరయతుముతో, సమసా ల+నిరషీత+ఊదగ్ీ+రమణీయ=చదునైన చోట+
నిరషీంచన+పెదిదెై+అందమైన, పట+కకటీరముల=శిబరపుడేరా+ఇండు , అభయంతర+ఆకల్లపత+ఆసన+శయన
+ఆది=లోపల+కూరపబడిన+కూరతిను+పడుకొనుటకక+మొదలగ్ు, మహత+ఉపచార+సామగషీ=గతపప+
సేవా+సంభారము, సందరశన+ఆయాత+జానపద+ఆనీత+శాక+గ్వయ+పదారా+చయము=దరశనమునకక+
వచిన+వనవాసులచే+తేబడిన+కూరలక+ఆవుప్ాలక+దినుసుల+రాశి, అనుగామి=తోడవచుిచును,
 129
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
చతరర+గాయక+విధ్ూష్క+మంజ్ఞల+గాన+గోష్ీు +పరసంగ్ము=నేరుపకల+ప్ాటగాండర+హాసయగాండర+
మనోహరమైన+ప్ాటల+సభా+సంభాష్ణలక, విడిసిన=బసచేసిన, సా+నగ్ర+ఉపవన+అంత+భోజన+
విహార+కలపములక=సాంత+ఊరష+ఉదాయనవనము+నందు+భోజనపు+విహారపు+విధ్ము, ఘసర+
కతిపయమునకక+అవల=దినములక+కొనిుటి+తరువాత,
చ. తరగ్ల నీటి తరంపరుల తాకకన మందమృదుపరచారమై
కరువల్ల వీచనం గ్దలక కానుగ్ుమాోకకలతోడి నరీదా
సరషదభిరామ తీరమున జాతపథివయసనాతిరేకమున్,
ధ్రణిరజఃపిశంగషతపతాకము నిల ప, నజ్ఞం డనీకమున్. 49
తరగ్ల=అలల, తాకకన=తగ్ులకటచేచలు బడిబరువకిు, మంద+మృదు+పరచారయిై+కరువల్ల+వీచనం=
మలు గా+సరమయముగా+సాగ్ు+గాల్ల+వీయగా, కదలక+కానుగ్ు+మాోకకల+తోడి=చల్లంవుచును+కానుగ్+
చెటు+తోఉను, నరీదా+సరషత్+అభిరామ+తీరమున=నరీదా+నది+అందమైన+ఒడుిన, ధ్రణి+రజః+
పిశంగషత+పతాకము=భూ+ధ్ూళిచే+కపిలవరుగామారషన+జండాను, జాత+పథి+వయసన+అతిరేకమున్=
కల్లగషన+మారగ మువలని+కష్ు పు+హచుిదల, అనీకము=సేనను, నిల ప=(విశీమించ)ఆపెను,
క. నిల్లపి,జలవిహగ్పటటమద/కలనిసానభరషతగాఢకౌతూహల్లయిై,
సల్లలావగాహకేళీ/హళహళికము, చెంగ్ల్లంప, నటట వోవు తఱన్. 50
జల+విహగ్=నీటిలో+విహరషంచుచును, పటట+మదకల+నిసాన+భరషత=ఎకకువ+మదపుటేనుగ్ు+
ఘ్ీంకారములచే+నిండగా, గాఢ+కౌతూహల్లయిై=ఎకకువ+కకతూహలముకలవాడెై, సల్లల+ఆవగాహ+కేళీ=
నీట+మునుగ్ు+కీీడలందు, హళహళికము=తారత, చెంగ్ల్లంపన్=అతిశయింపగా, తఱన్=సమయమున,
తే. అంబువుల మీది సుడియు రోలంబపంకిత/నీట దా మునుు మునుగ్ుట దేటపఱుప,
క్ాళితమదచఛటామలగ్ండభితిత /ఒక వనేభము నదములోనుండి లేచ . 51
క్ాళిత+మద+చఛట+అమల=కడిగషన+మదపు+కాంతితో+నిరీలమైన, గ్ండభితిత =పరశసత మైన గ్ండసా లము
కల, వన+ఇభము=అడవి+ఏనుగ్ు, అంబువుల+మీది+సుడియు=నీటి+మీద+సుడి గ్ుండముగా
ఏరపడుట, రోలంబ+పంకిత=చెదిరషనతరమీదల+గ్ుంపు, నీటన్+తా+మునుు+మునుగ్ుటన్+తేటపఱుప =
నీటిలో+అది+ముందుగా+మునిగషఉండుట+వలు డిచేయగా, నదములోనుండి+లేచ=నదినుంచ+లేచ,
(ఏనుగ్ు నీటిలో నుండి పూరషతగా లేవకకండానే నీటి అలలక పుటిునవి. లోపల్ల తామరతూడులక పువుాలక
కదలగా తరమీదల గషరషనవి. ఏనుగ్ు కనబడకముందే కదిల్లన అలలక, చెదరషన తరమీదలక సూచెనచేసెను)
 130
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సీ. నీట నానుట జేసి నరయ జేగ్ుఱుమనుు/తడిసి యువాతర
త గా కడుగ్బడియు,
రాల రాపిడికి మొఱటపడి కొముీల/వల్లయని నలు ని నిలకవు చాఱ
లటమునుు దా గ్ుఱంగ్టి కొండచరషయల/గోరాడి వచిన తీరు జూప,
ముడువంగ్ నిగషడింప నొడువు గ్ల్లగ న దొ డి/వలకదతొండమున బేరలలచాలక
విఱుగ్నేయుచు, నాచుదవవియలగ్ుంపు/బో రతో నీడిికొని, ఒడుి చేరవచెి,
గ్ుటు కనవచుి తన మేన నటు బడిన/ఏటి వలకువ మును గ్టటుగ్సి ప్ రల. 52
నరయ=వాయపించన, ఉవాతర
త గా=నిశేశష్ముగా, రాల+రాపిడికి+మొఱట+పడి =రాళళను+రుదుిటచే+కఱకక
+పడిన, కొముీల+వల్లయని+నలు ని+నిలకవు+చాఱలక=దంతములపెైని+తఱగషమాసి ప్ర ని+నలు ని+
గీఱురేఖలక, అట+మునుు+తాన్+కకఱంగ్టి+కొండచరషయల+కోరాడి+వచిన+తీరు+తెలకప=అంతకక+
ముందు+తను+సమీప+కొండరాళళను+దంతములతో కకీమిీ+వచిన+విధ్ము+చూప, ముడువంగ్+
నిగషడింపన్+ఒడువు+కల్లగ న+దొ డి+వలకద+తొండమున=ముడుచుటకక+చాపుటకక+వీల ైన+పెది+
సూ
ా లమైన+తొండముతో, పేరు+అలల+చాలక+విఱుగ్న్+ఏయుచు=పెది+అలల+కదల్లక+పడ+చేయుచు,
నాచు+ తీవియల+గ్ుంపు=నీటిపెైనునునాచు+మొకుల+గ్ుంపు, బో రతోన్+ఈడిికొని=రతముీతో+ఈడుి
కొని, గ్ుటు కక+ఎనవచుి+తన+మేన+నటు బడిన+ఏటి+వలకువ+మును+గ్టటు+ఎగ్సి+ప్ రల=కొండకక
+సాటియగ్ు+తన+శరీరముతో+తోయబడిన+నదినీరు+ప్ ంగష+ముందుగ్నే+గ్టటు+ దాటటకకని+ప్ ంగ్గా,
ఒడుి చేరవచెి=ఒడుికక+చేరసాగను.
వ. వచి, తన కప్ర లకకడయమున జలావగాహనహేతరవున దాతాుల్లకముగ్ నుపశమించన
మదదురషినశ్రీవనేయతరానేకపదరశనమున పునరుదవిపించ సపత చఛదక్ీరకటటపరవాహానుకారషయిై
జాలకవాఱుటయు. 53
కప్ర లకకడయమున=గోడ వంటిచెకిుల్లమీద, జల+అవగాహన+హేతరవున=నీటిలో+మునుగ్ుట+చేత,
తాతాుల్లకముగ్ను+ఉపశమించన+మదదురషినశ్రీ=కొదిికాలము+తగషగన+ఎడతెగ్క సరవించు మదసంపద,
వనయ ఇతర+అనేకప+దరశనమున=అడవియందల్లవి కాని (సెైనయములోని)+ఏనుగ్ులను+చూచ, పునర్+
ఉదవిపించ=మరల+విజృంభించకారగా, సపత చఛద+క్ీర+కటట+పరవాహ+అనుకారషయిై+జాలకవాఱుటయు=
ఏడాకకలఅరటియొకు+ప్ాలవంటి దరవము+పరషమళవంతమై+ధార+వల +కారగా,
సీ. గ్ంధేభరూపమై కారతును సంవరత /మేఘమాల్లక బో ని మేను ప్ ంగ్,
చందాడు మృతరయవుచెయియ తోబుటటువై/గ్ండుమీరషన వలి తొండ మడర,
 131
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కినుకమై నిగషడిన కనుదబ యి మఱగ్ుల/నిపుపరవాల వాన యుపపతిలగ్,
కరుపుటక్ోభకరమైన దారఘ్ష్ు /బృంహతధ్ాని దిశల్ పికుటిలగ్,
పరళయకాలకని మూరత యంతరంబు నాగ్/రౌదరరసరేఖ కభిధాంతరంబు నాగ్,
చందరేగషన యా యిేనగ ుజటిు జూచ/కాందిశ్రకకల ై రలు రు కరము భీతి 54
గ్ందేభరూపమై+కారతును+సంవరత +మేఘమాల్లక=ఏనుగ్ురూపుకొని+కీముీ+పరళయ కాల+మేఘ+
సమూహము, చందాడు+మృతరయవు+చెయియ+తోబుటటువై=చందులక తొరకకు+మృతరయదేవతయొకు+చేతికి+
సమానమై, గ్ండు+మీరషన+వలి +తొండము+అడర=బలముతో+హదుిదాటట+సూ
ా లమైన+తొండము+ఒపప,
కినుకమై+నిగషడిన+కను దబ యి+మఱగ్ుల+నిపుప రవాల వాన+ఉపపతిలగ్=కోపముతొ+విప్ాపరషన+
రండుకండు +తళుకకలనుండి+నిపుపకణముల+వానకకరషసినటట
ు +అతిశయింపగా, కరు+పుట+క్ోభకరమైన+
దారఘ్ష్ు +బృంహత+ధ్ాని+దిశల్+పికుటిలగ్=చెవి+రంధ్రములకక+కలతప్ ందించు+మికిుల్లదవరమ
ఘ ైన+
ఘ్ీంకారపు+మ్రత+దికకులందు+నిండగా, పరళయ+కాలకని+మూరషత+అంతరంబు+నాగ్=పరళయకాల+
యముని+ఉగ్ీమూరషత+రండవరూపము+అనునటట
ు , రౌదరరస+రేఖకక+అభిధాంతరంబు+నాగ్=కోపరస+
రీతికి+మారుపేరు+వల , చందరేగషన=అవేశమతర
త , జటిు=శేీష్ు, కాందిశ్రకకలక+ఐరష+ఎలు రు+కరము+భీతి=
పరుగతర
త వారు+అయిరష+అందరు+ఎకకువ+భయముతొ,
మ. అపు డాధబ రణ తీవరయతు విముఖ వాయకీరు వేదండమై,
సపదిచఛనుఖల్మనకదురతతరాశా వయసత శాతాంగ్మై,
సపరషతారస వధ్ూజనావనవిహసత వయగ్ీధానుష్ుమై,
నృపసేనా శిబరంబు పెందుముల మయియన్ ద నూీహూరత ంబునన్. 55
ఆధబ రణ+తీవరయతు+విముఖ+వాయకీరు+వేదండమై=మావటివాని+కడుపరయతుమునకక+లొంగ్క+చెదిరషన
+ఏనుగ్ులగ్ుంపెై, సపది+చఛను+ఖల్మనక+దురతతర+అశా+వయసత +శాతాంగ్మై=శ్రీఘోముగా+తెంచుకకను
+కళళళములతో+ఎకకువవేగ్ముతోప్ారు+గ్ుఱఱ ములక+విఱుగ్బడిన+రథముల ై, సపరషతారస+వధ్ూజన+
అవన+విహసత +వయగ్ీ+ధానుష్ుమై=బాగ్ుగాభయపెటుబడిన+సీత ల
ి ను+కాప్ాడుటయందు+వాయకకలమై+
తొటటరప్ాటటపడు+విలకకాళళళళ, పెను+తరములయియన్=బాగా+చెలు ాచెదరైనది, తన్+మూహూరత ంబునన్=
ఆ+సమయమున,
వ. ఆలోన నా గ్ంధ్సింధ్ురము శరవేగ్మున. 56
గ్ంధ్ సింధ్ురము=ఒకజాతిఏనుగ్ు, శర=బాణము,
 132
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
మ. తనమీదం గ్వియంగ్ రా గ్ని, అహంతవయంబు రాచూల్లకిన్
వననాగ్ంబని, వినువాడగ్ుట, తనీతేత భవికీీడితం
బు నియంతిరంప దలంచ, నాటట విశిఖంబున్ నాతితీవరంబుగా
గతనయంబున్ వడనిండుగా దిగషచ కాకకత్ సుాండు కకంభసా ల్లన్. 57
కవియంగ్=పెైబడ, న+హంతవయంబు=చంపకూడనిది, రాచూల్లకిన్=రాకకమారునికి, వన+నాగ్ంబు=అడవి+
ఏనుగ్ు, తత్+మతేత భ+వికీీడితంబు=ఆ+ఏనుగ్ు+విశృంఖల విహారము, నియంతిరంప=వారషంప, విశిఖంబున్
=బాణమును, న అతి తీవరంబుగా=ఎకకువ వాడిగా కాక, కొన అంబున్=బాణపుకొనతొ, వడనిండుగ్=
అలపముగాలాగష, దిగషచ=గ్ుీచి,
లయగాీహ. నారసము వేరటటపడి కారణజనుసత నువికారము దొ ఱంగష వనవారణము తోడబత
ఘోరభయసంభరమవిదూరషతరలక, విసీయవిపూరషతరలక, రాజభటటవారములక చూడన్
శారదవిధ్ుసుుటితకైరవవిభాసమభిహార వలయాంతరషత భూరషరమణీయా
కారత వియచిరకిశలరత భజంచ, సముదారగ్తి రాఘవుని చేరువకక వచెిన్. 58
నారసము=బాణము, వేరటట=దెబో, కారణ+జనుస్+తను+వికారము=శాపమువలు +కల్లగషన+శరీర+
వికారము, తొఱంగష=విడివడి-తొలగష, తోడబత =వంటనే, ఘోర+భయ+సంభరమ+విదూరషతరలక=అధిక+భయము
+తతత రప్ాటటతో+దూరమైనవారు, విసీయ+విపూరషతరలక=ఆశిరయము+నిండినవారు, వారములక=
సమూహము, శారద+విధ్ు+సుుటిత+కర
ై వ+విభాస+అభిహార=శరతాుల+చందురనివలు +వికసించన+
తెలుకలకవల+బహుపరకాశమును+దొ ంగ్ల్లంచు, వలయ+అంతరషత+భూరష+రమణీయ+ఆకారత=కాంతి
మండలము+నడుమనును+అధిక+అందమైన+ఆకారముతో, వియచిర+కిశలరత+భజంచ=దేవ+
కకమారుని రూపము+ధ్రషంచ, సమ ఉదారగ్తి=తనగతపపతనమునకకతగషనవిధ్ముగా,
శా. చేరన్ వచి యువాభరచారష మునుమున్ సీాయపరభావాతత మం
దారోతరులు సుమపరకాండ మజ్ఞ మీదంజల్లు , మైతీరవచ
సాసైరసయంబు రహంప బల ు, ధ్వళ దెైాజపరభాబృంహత
సాురోరఃసా ల తారహార తరళశైాతోయపసంశలభియిై. 59
యువ+అభర+చారష=యువకకడెైన+ఆకాశ+సంచారష, మునుమున్=ముందుగా, సీాయ+పరభావ+ఆతత =తన
+మహతయముచే+ప్ ందబడిన, మందార+ఉతరులు +సుమపరకాండము=కలపవృక్షపు+వికసించన+శేీష్ుమైన
పూలక, మైతీర+వచస్+సాారసయంబు+రహంప=సేుహపు+మాటలందు+లాల్లతయము+ఒపపగా, ధ్వళ+దెైాజ
 133
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
+పరభా+బృంహత=తెలుని+దేవ+కాంతిచేత+పెంచబడిన, సాుర+ఉరః+సా ల+తారహార+తరళ+శైాతయ+ఉప
సంశలభియిై=చల్లంచుచును+ఉరము+పెన
ై ును+ముతయములదండ+మధ్యరతుపు+తెలుదనము+
అధ్కముగా ప్ారకాశించువాడెై,
సీ. "అను! ఎవారషవాడ, వజకకమారుడ, వొకొు?/శ్రీరఘుక్ితిజాని కౌరసుడవ?
వీనులవిందుగా విందుగా, మీ కీరత /
ష గ్ంధ్రాగాయనగానములను,
పిరయదరశనుండను పెంప్ ందు గ్ంధ్రా/వరుని పుతరరడ, పిరయంవదుడు పేరు,
అవలేపమూలమైనటిు మతంగ్ శా/పమున మతంగ్జతామును గ్ంటి,
శాపమిచి పదంబడి చరణపతితర/ననుు లోగతని తపసి పరసనుుడయియ,
ఆతప్ాగ్ుులచే గాీగ్ు నంతె, కాని/జలమునకక చలు దనమ నైసరషగకంబు! 60
క్ితి+జాని=భూ+పతి-రాజ్ఞ, ఔరసుడవ=కొడుకకవా, వీనులవిందుగా=చెవులపండుగ్గ్, గ్ంధ్రా+గాయన
+గానములను=గ్ంధ్రుాలక+ప్ాడు+ప్ాటలందు, అవలేప+మూలమైనటిు=గ్రాము+మూలకారణమైనటిు,
మతంగ్=మతంగ్ ముని, మతంగ్జతాము=ఏనుగ్ు రూపు, కంటి=ప్ ందితిని, పదంబడి=వంటన, చరణ
పతితర=ప్ాదములపెైపడి , లోగతని=క్షమించ, పరసనుుడయియ=దయకలవాడయియ, ఆతప+అగ్ుులచే+కాీగ్ు=
ఎండ+నిపుపలచే+వేడెకకును, నైసరషగకము=సాభావము.
మ. ఘను డిక్ాాకకకకల పరసూతరడు రఘుక్ాీప్ాలసూనుం డజ్ఞం
డనతికూ
ీ ర శరంబు చే నపుడు వరయయంజేయు నీ కకంభ మా
క్షణమే కీమీఱ కలకగ నీకక సావపుఃసంప్ారపిత మాహాతీయ మం
చని శాప్ావధి యానతిచెి, జటిలకం డారీిరకృతసాాంతరడెై. 61
పరసూతరడు=కొడుకక, న అతి కూ
ీ ర+శరంబు=తీక్షుముకాని+బాణము, వరయయంజేయు=భేధించు, కకంభము
=కకంభసా లము, సా+వపుః+సంప్ారపిత +మాహాతీయము=నీ+అసలకశరీరము+ప్ ందు+ఘనత, అంచు+అని
+శాప+అవధి+ఆనతి+ఇచెి=అలా+అని+శాప+గ్డువు+సెలవు+చేస,ె జటిలకండు+ఆరీిరకృత+సాాంతరడెై=
ముని+మతత బడిన+మనసుస కలవాడెై,
సీ. శాపంబు సాందారవలేపంబు నీచేత/గ్డతేఱె కసటట వో గ్ంటి నేడు,
కనుగతంటి నిటట పెదికాలంబునకక నినుు/మనుప వచితి వదేపనిగ్ ననుు,
పీరతి, నీకొక పరతిపిరయము సేయనినాడు/సాపదబ పలబధ నిష్ులము నాకక,
అరషపంతర సంమ్రహనాఖయంబు గ్ంధ్రా/దెైవతయ మొక మహాసత ంి బు నీకక,
 134
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పిండితారాము విను, మేల పెకకుమాట/లనుగ్ుమితరమ! ఆ జృంభకాసత వ
ి ేది
కవిరతము సాపువారత శాతరవభయంబు/అంకనిహతారాపేటి ఆహవజయంబు. 62
సాందర+అవలేపము=దటు మైన+గ్రాము, కడతేఱె=సమాపత మైనది, కసటట+ప్ర గ్ంటి=ప్ాపము+ప్ర గతటటు
కకంటిని, మనుప=రక్ింప, పీరతి=సంతోష్ముగా, పరతి+పిరయము=పరతి+ఉపకారము, సాపద+ఉపలబధ
=సాసాాన+ప్ారపిత , సంమ్రహన+ఆఖయంబు=సంమ్రహనము+అనిపేరుకల, గ్ంధ్రా+దెైవతయము=గ్ంధ్రా+
దేవతలనిమితత ము ఉదేి శింపబడినది, పిండితారాము=ఎనుదగషనది, జృంభక+అసత +
ి వేదికి=విజృంభించు+
ఈఅసత మ
ి ు+తెల్లసినవానికి, అవిరతము=ఎలు పుపడు, సాపు+వారత =కలలో+విష్యము, శాతరవ=శతరరల,
అంక+నిహత+అరా+పేట=
ి ఒడిలో+ఉను+కోరషకలనిచుి+పెటు ,ి ఆహవ+జయము=యుదధ ములో+గలకపు,
వ. శరపరహారమున నొపిపంచన నేనీ మేల టట
ు వీనినుండి చేకొందునని సంకోచంపకకము. కళామాతర పీడా
కరమైననేమి? దురజనన విసరజనహేతరవుగ్ పరయవసించన నీ పరహారము నాకక మహతోపకారక
మగ్ుట నీవ చూచతివి. కావున కృతజు తాగ్ుణోతురిమున వేడికొను చెల్లకానికి నిరాకరణ
ప్ారుష్యమును పరసాదింపకకము." అనిన ధ్నయవాద పూరాకముగ్ వలు యని, పవితరరేవాతోయమున
కృతసాునుడెై యాచమించ, ఉతత రాభిముఖముగ్ నిలచ రఘుపరవీరుడు వియచిరకకమారునివలన
పరయోగ్ సంహార విభకత మంతరపూరాకముగ్ మ్రహనాసరమును పరషగ్ీహంచెను. 63
కళామాతార+పీడ=మూరషిలు చేయునంతటిచను+బాధ్, దుర్+జనన=చెడు+పుటటుక, విసరజన+హేతరవుగ్
=విడిచ పుచుి+కారణముగ్, పరయవసించన=ముగషసిన, పరహారము=దెబో, ఉతురిమున=అతిశయమున,
ప్ారుష్యము=కఠషనతాము, వలు =సరే, పరయోగ్+సంహార+విభకత+మంతరపూరాకముగ్=పరయోగ్ము+
ఉపసంహములకక+వేరేారు+మంతరములతో, పరషగ్హ
ీ ంచెను=సీాకరషంచెను,
తే. తలవని తలంపుగా, నిటట
ు దెైవికముగ్/తెరువుబడి మితరరల ైన వారషరువురందు
చనియి, చెైతరరథపరదేశమున కొకడు/రమయసరరాజయ మగ్ు విధ్రభకక నొకండు. 64
తెరువువబడి=మారగ మును బటిు, చెైతరరథ పరదేశము=కకబేరోదాయన పరదేశము, రమయ సరరాజయమగ్ు=మంచ
రాజ్ఞండురమయమైన,
చ. చని నగ్రోపకంఠసువిశాలవనాంతరసీమ నుండ ఒ
యయన కీథకైశికేందురడు తదాగ్మరూఢగ్ురుపరహరుి డా
తనికి అమాతయబంధ్ుజనతాసహతం బదు రేగ్ుదెంచె, చం
దురనకక వివృదధ వీచకలతో నదురేగ్ు, పయోధిప్ లకపనన్. 65
 135
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఉపకంఠము=ప్ ల్లమేర, ఒయయన=ఒపిపదముగా, తత్+ఆగ్మ+రూఢ+గ్ురు+పరహరుిడు=వాని+వచుిటచే+
మొలకతిత న+బహు+సంతోష్ముకలవాడెై, వివృదధ +వీచకలతో=బాగ్ుగాపెరగ
ష షన+అలలతో, పయోధి=
సముదరము, ప్ లకపనన్=అతిశయముగా,
వ. ఎదురతుని, సముచతపరకారమున సాాగ్తపరషరంభణ పరముఖసంభావనములక నడిపి, అకకుమారుని
పురపరవేశము చేయించ, అరఘయప్ాదయమధ్ుపరాుదుయపచారములక నిరారషతంచ, ఒక
పరతయగ్ీరాజభవనమునువిడిదిగా జూపిన, వైధ్రుభని ససేుహముగ్ వీడుకొని 66
పరషరంభణ+పరముఖ+సంభావనములక=ఆల్లంగ్నము+మొదల ైన+సనాీనములక, నడిప=
ి జరషపించ,
పరతయగ్ీ=నూతన,
తే. అచట ప్ారగాిైరవేదివినయసత పూరు /కలశమగ్ు ఆ నవీనోపకారయ నజ్ఞడు
అధివసించెను, కొమరుప్ారయమున కవల్ల/దశ ననంగ్ుడు వోల ఉదాతత ల్మల 67
ప్ారక్+దాార+వేది+వినయసత =తూరుప+వాకిల్ల+అరుగ్ుమీద+ఉంచబడిన, పూరు+కలశమగ్ు=నిండు+మంగ్ళ
కలశముకలదెైన, నవీన+ఉపకారయన్+అజ్ఞడు+అధివసించెను=కొీతత గా+వేయబడిన డేరాలో+అజ్ఞడు+
నివసించెను, కొమరుప్ారయపుకక+అవల్ల+దశ=పడచుతనపు/మనోఙ్ుమైన వయసు+తరువాతి+యౌవన
దశనును, అనంగ్ుడు+వోల =మనీధ్ుని+వల
ఉ. అయియడ నాటి రేయి వరణారాసమాహృతరాజలోకమం
ద యియలనాగ్యందు, హృది హతిత తదేక విల్లపస నుండుటన్,
నయయని భావముం దెల్లయనేరని ముగ్ధవధ్ూటి వోల రా
దయియ, రఘుపరవీరు నయనాభిముఖంబుగ్ నిదర, ఎంతకకన్ 68
వరణ+అరా+సమాహృత+రాజలోకమందు=వరషంపబడుటఅను+కోరషకచే+సమావేశమైన+రాజకకమారులందు
, అ+ఎలనాగ్+అందు=ఆ+యౌవనవతి ఇందుమతి+పె,ై హృది+హతిత =మనసుస+లగ్ుమై, తత్+ఏక+
విల్లపస+ఉండుటన్=ఆమ+యందే+ఎకకువైనప్ ందుఇచఛ+కల్లగష ఉండుటచే, రఘుపరవీరు+నయన+
అభిముఖంబు గ్=అజ్ఞని+కనుల+ఎదుటకక, నయయని+భావముం+తెల్లయ+నేరని+ముగ్ధ+వధ్ూటి+వోల =
పేరమపు+రీతి+ తెల్లయ+జాలక+ఉదయించుచునుయౌవనముకల+కనయఅందువల +వల , నిదర=నిదారదేవి,
రాదయియ= రాలేదు, ఎంతకకన్=ఎంతసేపటికి,
సీ. మకరకకండలవజరమాణికయపీడిత/పీవరాంసు సుధవవరావతంసు,
మృదులశయోయతత రచఛదవిమరధకృశాంగ్/గ్ంధ్సారు నితాంతకారయశూరు,
 136
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఉభయప్ారశైవివరత నోరసా సలవయసత /తారహారు నుదారతరవిహారు,
చరమయామసాపుసందరషశతాంగ్నా/రూపలోలక శుభాంగ్రుగషాశాలక,
అజకకమారు, అనిమిషాచలగ్ంభీరు/సూతసుతరలక చతరరసూకితరతరలక,
బో ధ్ పుష్ులకని పరబో ధించ, రషటుని/ఉదయశ్రలకపరతరయషర దయమున. 69
పీడిత=ఒరయబడిన, పీవర+అంసు=బలసిన+మూపు కలవాడు, సుధవవర+అవతంసు=గతపప విదాయంసు
లలొ+శిరోభూష్ణమువంటివాడు, మృదుల+శయయ+ఉతత ర+చఛద+విమరధ+కృశ+అంగ్+గ్ంధ్సారు=మతత ని
+పఱుపు+పె+
ై కపిపనవసత ప
ి ు+రాపిడివలు +నలకపబడిన+అంగ్ములనుండు+చందనపూత కలవాడు,
నితాంత+కారయ+శూరుడు=ఎడతెగ్ని+విధాయక కృతయములందు+వీరుడు, ఉభయ+ప్ారశై+వివరత న+
ఉరసా సల+వయసత +తారహారు=రండు+పరకుల+ఇటటఅటటదొ రుగ్+రతముీపెై+వాయపించన+ముతాయలహారములక
కలవాడు, ఉదార+తర+విహారు=మంచ+కీమపదధ తిలో+సేాచిగా సంచరషంచువాడు, చరమ+యామ+సాపు
+సందరషశత+అంగ్నా+రూప+లోలక=తెలువారు+ఝాము+కలలో+చూచన ఇందుమతి+రూపమునందు+
ఆసకితకలవాడు, శుభ+అంగ్+రుక్+విశాలక=మంగ్ళకరమైన+అవయవముల+కాంతి+విరషవిగాఉనువాడు,
అనిమిష్+అచల+గ్ంభీరు=రపపప్ాటటలేని దేవతలవల +చల్లంపని+గాంభీరయము కలవాడు, సూత+సుతరలక
=మేలకకొలకపుప్ాడువందుల+పుతరరలక, చతరర+సూకిత+రతరలక=నేరుపగ్ల+మాటలందు+తతపరత
కలవారు, బొ ధ్=వైతాళికకలక, పుష్ులకని=రాజ్ఞని, ఉదయ+శ్రలక=ఉదయమేలేచు సాభావముచే లేచుటకక
+సిదధమైనవాని, పరతరయష్+ఉదయమున=ప్ారతఃకాలము+అవగాన, పరబో ధించరష=బాగ్ుగా మేలొుల్లపిరష.
ఉ. "రేయి గ్తించె లేవలకగ్ురేకలక తూరుపన తొంగష చూచె వి
చేియుము ప్ానుపవీడి, యువశేఖర! విశాజగ్దభరంబులో
మ్రయుచునునువాడు సగ్మున్ భవదవయగ్ురుం డనిదురడెై
సాయముసేతరవీ వపరసామిధ్ురీణపదావలంబవై. 70
లే=లేత, విశా+జగ్త్+భరంబులో=సరా+భూ+భారములో, సగ్ము=తనప్ాల ైనఅరధభాగ్ము -రాతిరపూట,
భవదవయ+గ్ురుండు=నీ+తండిర, అనిదురడెై=నిదరలేకజాగ్రూకకడెై, ఈ+అపర+సామి=ఇపుపడు పగ్ల ైనందున
+రండవ+సగ్ము, ధ్ురీణ+పద+అవలంభివై=సమరధతతొ+(ఆ)సాానపుబరువు+ఎతర
త కొన వలసినవాడివై,
సాయము+చేతరవు=తండిరకిసహాయము+చేయుదువుగాక,
ఉ. అకుట నిదరకకన్ వశుడవై తన నయయము తియయ మలు నీ
వకుఱసేయకకను, నిశియంతయు ఖండితనాయికాకృతిన్
 137
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సురకిున లచికిన్ వడవినోద మవండు ఘటించె, ఇపుప డా
చుకులఱేడు, నీ వదనశలభకక బాసె దిగ్ంతలంబయిై. 71
అకుట=అయోయ!, నిదరకకన్+వశుడవై+తన+నయయము+తియయము+ఎలు +నీవు+అకుఱ+సేయకకను=
నిదారదేవతకక+వశమై+తన+మంచ+చెడు+అంత+నీవు+శీదధ+చేయకకండుటచే, నిశి+అంతయు=రాతిరర+
అంతా, ఖండితనాయికాకృతిన్=భరత వేరతకతెతోఉనుటట
ు శంకించన నాయికవల , సురకిున+లక్ిీ=దుఃఖించు
+(రాజయ) లక్ిీకి, వడ+వినోదము+ఎవండు+ఘటించె=అలపముగానైనా+సర దరునిగా దుఖఃనివారణ+
ఎవడెైతే+చేసెనో, ఇపుపడు+ఆ+చుకులఱేడు=తెలువారుటచే+ఆ+చండురడు, నీ+వదన+శలభకక=నీ+ముఖ+
కాంతినిచూచ, బాసె=వళిళ, దిక్+అంత+లంబయిై=పడమటి దికకు+చవర(కొండపెై)+వేరలాడినాడు,
(సారము: లక్ిీకి"చందర, అరవింద,రాజవదనములక" సాానములక.నీవు నిదారదేవతతో ఉండుటచే లక్ిీ
ఖండిత నాయికయిై దుఃఖించ, తన సర దరుడు చందురని వది కక ఊరట కోసమై చేరను. కాని ఆచందురడు
ఇపుపడు నీ ముఖ సరందరయమును చూచ పడమటి కొండలచేరను. కావున లేచ నీ వదనములోలక్ిీకి
సాానము ఇవావలసి ఉనుది.)
మ. నిరవదయదుయతియోగ్పదయముగ్ ఉనేీష్ించ సదయః పర
సపరసాదృశయము, నొందుగాక ఇక, తతపదాీపరతిసీాకృతిన్,
తరళసిుగ్ధకనీనికాచలదుప్ాంతంబైన నీ నేతరమున్
చరదబయంతరచంచరీకము సరోజంబున్, సరోజేక్షణా! 72
సరోజేక్షణా!=పదీములవంటి కండుు కలవాడా, తరళ+సిుగ్ధ+కనీనిక+ఆచలత్+ఉప్ాంతంబైన+నీ+నేతరమున్
=పరకాశించు+చకుని+కంటి నలు గ్ుీడుు+బాగాకదులక+సాభావముకల+నీ+కండుు, చరత్+అభయంతర+చంచరీ
కము+సరోజంబున్=లోపల+కదలక+నలు నితరమీదలకగ్ల+పదీమును, సదయః+పరసపర+సాదృశయమును
+ఒందున్+కాక+ఇక=వంటనే+ఒండొ రుల+ప్ర ల్లకను+ప్ ందిరష+కాని+ఇటటపెైన, తత్+పదాీ+పరతి+
సీాకృతిన్=ఆ+కనులక తెరచ వికసించన ఆ+పదీముతో+సమానత+చేసికొని, నిరవదయ+దుయతి+యోగ్+
పదయముగ్+ఉనేీష్ించ=ఎడతెగ్ని+కాంతి+ప్ారపిత చే+పటటుదలతో+వికసించవల ను, భావము: కదలకచును
నలు గ్ుీడుు గ్ల నేతరములక, చల్లంచుచును తరమీదలక కల పదీములక ఇపపటికే సామయమైనవి.
తెలువారుటచే కమలములక వికసించుచునువి. పదీముల వలే నీవుమేలకకొనుము.
చ. తొడిమలనుండి జారషి ఎలదబ టల పువుాలక ముోచుిల్లంచు మే
లపడి అరుణాంశుభినునవపదీవనంబుల ప్ తర
త సేయు తా
 138
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పడయ దలంచెనో? ఉదయవాయువు నీ ముఖమారుతంబునం
దడరు నిసరగ సరరభము ననయగ్ుణంబుల మేళనంబునన్. 73
ఉదయ+వాయువు=ప్ారతఃకాలపు గాల్ల, నీ+ముఖ+మారుతంబునందు+అడరు+నిసరగ +సరరభమును=
నీ+ముఖ+నిశాాస+వాయువు అందు+వాయపించు+సాాభావిక+పరషమళము, తా+పడయ+తలంచెనో=
తనవది లేక తానే సాయముగా+ప్ ంద+తలచనదబ అనునటట
ు , తొడిమలనుండి+జారషి+ఎల+తోటల+
పువుాలక+ముోచుిల్లంచు=బాగా వికసించుటచే వాటి కాండము నుండి+సడల్లన+లేత+తోటలోని చెటు+
పువుాలసరరభము+దొ ంగషల్లంచును, మేలపడి+అరుణ+అంశు+భిను+నవ+పదీ+వనంబుల+ప్ తర
త సేయు
=మ్రహపడి+సూరయ+కిరణములచే+వికసించన+కొీతత +తామరల+గ్ుంపుతో+సంబంధ్ము చేయుచునుది,
అనయ+గ్ుణంబుల+మేళనంబునన్=(పె)ై ఇతర+గ్ుణములతో+జతపఱచుచూ, భావము:ప్ారతఃకాల
వాయువు నీనిశాాసవాయువు సరరభము లేకప్ర వుటచే, దాని సమానత ప్ ందవల నను కాంక్షచే,
పూవులనుండి దొ ంగ్ల్లంచ కమలముల ప్ తర
త చేసి ప్ర ల్లకకక పరయతుము చేయుచునుది.
పూలకరాలకచునువి. తామరల వల నిదర మేలకకొనుము.
తే. ప్ాటలోదరతరుపలు వముల బడిన/హారగ్ుళికావిశుదధ నీహారవారష
చాల తరలకించె, నీరదచఛదముమీది/దశనరుచతోడి ల్మలాసిీతంబు, ల్మల. 74
ప్ాటల+ఉదర+తరు+పలు వములన్+పడిన=ఎఱఱ టి+లోపల్లభాగ్ముకల+చెటు+చగ్ుళళమీద+పడిన, హార+
గ్ుళికా+విశుదధ +నీహార+వారష=దండలోని+ముతాయలవల +నిరీలమైన+మంచు+నీటిబొ టట
ు , నీ+
రదచఛదము+మీది+దశన+రుచ+తోడి+ల్మలాసిీతంబు+ల్మల=నీ+పెదవి+మీది+పళళ+కాంతి+తోడి+
చరునవుా+వల ,(ఎఱఱ టి చగ్ురాకకరంగ్ు నీపెదవులటట
ు , సాచఛమైనబొ టట
ు నీపండుు చరునవుావలే
ఉండెను), చాల+తరలకించె=బాగా+ప్ారకాసించెను,
శా. ఎందాకన్ ప్ డసూపకకండె రవి భూయిష్ు పరతాప్ాఢుయడెై,
అందాకన్, గడపెం దమంబు నరుణం, డా మీద శాంతించె దాన్,
ముందంజై బవరాన నీవు పటటదబ రూభతిన్ పరదరషశంపగా
మోందింపం బనియిే? సాయంబుగ్ రషపువారతంబు మీ అయయకకన్. 75
ఎందాకన్+ప్ డసూపక+ఉండె+రవి+భూయిష్ు +పరతాప+ఆఢుయడెై=ఎంతవరకక+కనబడుక+ఉనాుడబ +
సూరుయడు+మికకుటమైన+కాంతి+సంపనుుడెై, అందాకన్+కడపెంన్+తమంబున్+అరుణుండు+ముందంజై
=అంతవరకక+ప్ర గతటటు+చీకటిని+అరుణుడు(సూరుయని తొల్లఎఱఱ ని కాంతి)+ముందడుగ్ువేసి, బవరాన=
 139
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
యుదధ మున, పటట+దబ ర్+భూతిన్+పరదరషశంపగా=అధిక+భుజ+శకిత+చూపించవలసి ఉండగా, మోందింపంన్
+పనియిే=చతరవలేకకండుట+పరయోజనమా?
(సూరుయడు రాకముందె అరుణుడు చీకటట
ు తొలగషంచును. నీవు నీతండిరకి శీమపెటుక శతరరవుల పరషమారి
వలసి ఉండగా నిదర ఏల?)
మ. ఇరుపక్షంబుల నిదర దవరషికొని గ్ండేందేందిరశేీణి తో
మొరయున్ సంకల ల్మడుికొంచు శయనంబుల్ వీడె, నీ ఏనుగ్ుల్,
తరుణాదితయనవాంశురంజతముల ై తళకుతెత కందరపసుం
దర! కేళీదళితాదిరధాతరతటముల్ నా చూడు, తది ంతముల్. 76
కందరపసుందర!=మనీధ్ునివల అందగాడా!, ఇరు+పక్షంబుల=రండు+పరకులదొ రషు, గ్ండ+ఇందేందిర+
శేీణితో=మదముకోసమువారల్లన గ్ండు+తరమీదల+వరుసతో, మొరయున్+సంకలలక ఈడుికొనుచు
=మ్రోగ్ుచును+కటటుగతలకసులక+లాగ్ుకకంటట, శయనంబుల్+వీడె=వాటివాటి పడకలను+విడచనవి,
తరుణ+ఆదితయ+నవ+అంశు+రంజతముల ై+తళకుతెత =బాల+సూరుయని+తొల్ల+కిరణములచే+రంగ్ులక
వేయబడినటట
ు +మరసెను, కేళీ+దళిత+అదిర+ధాతర+తటముల్+నా+చూడు=కీీడాగా+భేదింపబడిన+
కొండయొకు+గైరక
ష ాది ధాతరవులకకల+పరదేశములా+అనునటట
ు గాఉనువి+చూడుము, తత్+దంతముల్=
ఆఏనుగ్ుల+దంతములక,
తే. నిడుదడేరాలలోన బంధితము ల ైన/నీ వనాయుజహయములక నిదుర లేచ,
పలపలని నోటి యావిరష మల్లనపఱచె/కటటుదుటి సెైంధ్వోపలఖండములను. 77
నిడుద=వడలాపటి, బంధితముల ైన=కటు బడిన, వనాయుజ+హయములక=ప్ారశిక+గ్ుఱఱ ములక, పలపలని
=తెలువారుటకకఅనుకరణ, సెైంధ్వ+ఉపల+ఖండములను=సెైధ్వ+(ఉపుప)ఱాల+ముకులను, నోట+
ి ఆవిరష
=నోట+
ి వేడిమిచే, మల్లన పఱచె=నలు బడజేసెను,
(ఉదయపు దాణాలోని తెలుటి ఉపుప నోటి ఉష్ు ముచే నలు బడినది)
క. వసివాళుళవాడి పూజా/పరసూనదామములక విరళరచనములయియన్,
పసచెడె వలవల నగ్ుచున్/హర సితారషిరీండలముీ లగ్ు దవపంబుల్. 78
వసివాళుళవాడి=మికిుల్లవాడి, పరసూన+దామములక=పూల+దండలక, విరళ+రచనలయియన్=వదుల ైన+
నిరాీణముకలవైనవిఅయినవి(మాలలక విడినవి), పసచెడ+
ె వలవల=రూపుమాసి+వివరుమై, హర సిత+
అరషి+మండలముీలగ్ు+దవపంబుల్=తగషగన+కాంతి+ వలయముకలవైనవి+దవపములక,
 140
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
క. మేలొులకపు ప్ాడు మా యిా/పలకులక విని, వింటట! కనకపంజరమున రా
చలు రఘువీర! ముదుిలక/కకలకుచు మారాల్లు, మేలకకొల్లపెడు నినుున్." 79
మారు+వల్లు=వైతాళికకల మాటలకఅనుకరషంచపల్లకి, వింటే=వినుచునాువా!
మ. అని వైతాళికక ల్లంపుగా చతరరవాకయప్రరఢి మలొులప అ
లు న సుప్రత తిా తరడెై రఘూదాహుడు తలపంబున్ విసరషజంచె మ్ర
హనశైల్లన్, మదనిరభరధ్ానుల, రాయంచల్ పరబో ధింప మే
లుని దిజు ానగ్ము, సుపరతీక, మల గ్ంగాసెైకతంబుం బల న్. 80
చతరర+వాకయ+ప్రరఢి=నేరైపన+ప్ాటల+సమరాతతో, అలు న+సుపత +ఉతిా తరడెై=మలు గా+నిదరనుండి+లేచన
వాడెై, మ్రహనశైల్లన్=మనోహరముగా, మద+నిరభర+ధ్ానుల=అమితసంతోష్ము+నిండిన+అరపులతొ,
రాయంచల్+పరబో ధింప+మేలుని=రాజహంసలక+లేపిన+లేచన, దిజు ానగ్ముసుపరతీకము=సుపరతీకము
అను ఈశానయదిగ్గజము-కైలాస వాసము కల ఏనుగ్ు, అల+గ్ంగా+సెైకతంబుం+వల న్=ఆ+గ్ంగానది+
ఇసుక దిబోలపెైనుండిలేచు+నటట
ు గా
తరళం.దినముఖోచతకృతయముల్ తగ్దవరిష ఆదిమరాఘవుం
డనితర పరతిపనువిభరము, డతయపూరావిలాసినీ
మనసిజాతర, డభిజు యోజతమంజ్ఞమంగ్ళవేష్రడెై
చన, సాయంవరణోచతపరవిశాలమంటపసీమకకన్. 81
తగ్న్+తీరషి=యుకత ముగా+నరవేరిష , ఆదిమ+రాఘవుండు=రఘువు కొడుకకగా రఘువంశపు రాజ్ఞలలో
మొదటివాడెైన అజ్ఞడు, అనితర+పరతిపను+విభరముడు=ఇతరులకకలభయముకానటట
ు +ప్ ందిన+విలాసము
కలవాడు, అతి+అపూరా+విలాసినీ+మనసిజాతరడు=ఎకకువ+అపురూపమైన+సీత ల
ి కక+మనీధ్ునివంటి
వాడు, అభిజు +ఓజత+మంజ్ఞ+మంగ్ళ+వేష్రడె=
ై గ్ురషతంచుకోదగ్గ టు టగా+సమకూరిబడిన+మనోజుమైన
+శుభ+వసత భ
ి ూష్ణఅలంకారుడెై,
 141
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

షషఠ సరగ ము - సియెంవరము

మ. కనియిన్ కోసలరాజసూను డచటన్ కాలోచతా కు పతశల
భననేపథయవిరాజమానుల, మహాభదారసనాసీనులన్,
వనజాపత దిాజరాటటుల్మనుల, మరుదెైామానికపరఖయ మ్ర
హనసరభాగ్యనిధానులన్, సకలదేశాయాతధాతీరనులన్. 1
కాల+ఉచత+కు పత=సాయంవరసమయమునకక+తగ్ునటట
ు గా+చకుగాతయారైన, శలభన+నేపథయ+విరాజ
మానుల=అందమైన+వసాతరదయలంకారములకతో+ప్ారకాశించు వారషని, మహా+భదర+ఆసన+ఆసీనులన్=గతపప
+రాజోచతమైన+పీఠములపెై+కూరుినువారషని, వనజాపత +దిాజరాట్+కకల్మనుల=సూరయ+చందర+కకల
శేీష్ు రల, మరుత్+వైమానిక+పరఖయ+మ్రహన+సరభాగ్య+నిధానులన్=విమానములపెైసంచరషంచు+దేవతలతో
+ప్ర ల్లన+ మనోహరమైన+వైభవము+కల్లగషనవారషని, సకల+దేశ+ఆయాత+ధాతీరనులన్=అనిు+దేశముల
నుండి+వచిన+రాజలను,
తే. కాంచ, మణిపటు భంగ్మారగ మున నకు/రాజపురుష్పరదిష్ు పరయంకతలము,
గ్ండుమిగషల్ల, శిలావిభంగ్ముల వంట/కొండ కొన కకకు సింగ్పు గతదమ, వోల 2
మణిపటు భంగ్+మారగ ము=మణులచేసూచంపబడిన+దారష, పరదిష్ుము=పరతేయకముగా ఉదేిశించబడి , పరయంక
+తలము=మంచెలకంచన+పరదేశము, గ్ండుమిగషల్ల=విజృంభించ, శిలా+విభంగ్ముల=రాతి+మటు , సింగ్పు
+కొదమ=సింహపు+పిలు,
క. సురుచరవరేణయ వరాు/సత రణానిాత రతుపీఠసంసిాతరడెై, తా
సరషతూగ రాఘవుం డల/శరజ్ఞనితో బరషప
హ ృష్ు సంశీయు, తోడన్. 3
సురుచర+వరేణయ=రమణీయమై+పరశసత మైన, వరు+ఆసత రణ+అనిాత=రంగ్ుల+చతరకంబళితో+కూడిన, రతు
+పీఠ+సంసిా తరడెై=రతుములకప్ దగషన+ఆసనముపెై+కూచునువాడెై, బరషహ+పృష్ు +సంశీయు=రంగ్ురంగ్ుల
ఈకలకకలనమల్ల+వీపుమీద+ఉండు, శరజ్ఞ=కకమారసాామి, సరషతూగ=సమానుడెై,
 142
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఉ. వందురష వేడికొను రతిపెై కరుణించన ప్ారాతీశుచే
ముందటి రూపమున్ తిరషగష ప్ ందిన మనీథు బో ని వాని యా
అందముచందమున్ కనిన యంతన, ఇందుమతీ వధ్ూటిపెై,
అందని మాోని పండని, నిరాశలక చెందిరష, రాజ్ఞ లందఱున్. 4
వందురష=దుఃఖపడి, వధ్ూటి=కనయ-ఇందుమతి,
మ. పరముఖోదాతత పరషష్ిరరయాసుభగ్ుల ై, భదారసనాసీనుల ై
కమనీయసిా తినును యా దొ రలలో కాకకత్ సుా డొ కుండె నై
జమహససంపద దారకాగ్ణములో జాబల్లు ల్మలన్ నిల్లం
పమహీజాంతరప్ారషజాతమువల న్, భాసిలు , నంతేనియున్. 5
పరముఖ+ఉదాతత +పరషష్ిరియా+సుభగ్ుల ై=మానుయల ై+ఉజజ ైల+అలంకారములతో+అందగషంచనవారై, భదార
సనము=రాజ్ఞలక కూరుిండు పీఠము, కమనీయ+సిాతినును=మనోహరముగా+కూరుిను, నైజ+మహస్
+సంపద=తన సాభావ+తేజ+సమృదిధ చే, తారకా గ్ణములో=నక్షతరములలో, నిల్లంప+మహీజ+అంతర+
ప్ారషజాతము+వల న్=దేవతా+వృక్షముల+నడుమ+ప్ారషజాతము+వల , భాసిలు -పరకాశించెను, ఎంతేనియున్
=మికిుల్లగా,
ఉ. మకకువ పెకకువన్, రఘుకకమారుని మీదన వారల నయియడన్,
తకిున రాజ్ఞలన్ దెగ్డి, తతరపరవాసుల చూపుల లు , పూ
మొకులనుండి వైదొ లగష, మొతత ముగా చని తేటిపిండు మ
తెత కిు మలంగ్ు వనయకలభేందరముపెై నగ్బడి తీరునన్ 6
మకకువ+పెకకువన్=కూరషమి+అధికమవగా, తెగ్డి=ఉపేక్ించ, తేట+
ి పిండు=తరమీద+సమూహము, వ+
ై
తొలగష=విడచపెటు ి, వనయ+కలభ+ఇందరము=అడవి+ఏనుగ్ు+శేీష్ుము, మలంగ్ు=సంచరషంచు, ఎగ్బడి =
ఎగ్పడు, (తరమీదలక పూలను విడచ ఏనుగ్ు మదమునకై మూగ్ును)
సీ. వైజయంతము లంటి వలచె చామరవాత/ధ్ూతమై అధివాసధ్ూపవితతి,
మృదువుగా వీచ, తెమీరలక గ్ండూష్ించె/రాడంగ్రాగ్సరరభయగ్రషమ,
మనుజేందరమకకటాగ్ీ మణిరశిీరషంఛోళి/శబల్లతం బయియప్ారసాదతలము,
నగ్రోపవనకేకినటనాసమునేీష్/జనకమై తూరయనిసానము మ్రోసె,
పుష్పవదాంశుయల ైన, భూభుజ్ఞల బొ గ్డు/వందిజనచాటటవులక చెలకవంది మొరయ,
 143
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సదనమలు విధ్ూదయసమయ ఘూరషు/తోదరాశికి దగ్ బౌనరుకత మయియ 7
వైజయంతములక+అంటి=జండాలక+తాకి(అంత ఎతర
త వరకక), వలచె=వాసన కొటటు, చామర+వాత+ధ్ూతమై
=వింజామరల+గాల్లచేత+ఎగ్రగతటు బడినవై, అధివాస+ధ్ూప+వితతి=గ్ృహములందల్ల+ధ్ూపముల+వాయపిత ,
తెమీర=చలు గాల్ల, గ్ండూష్ించె=పుకిుల్లంచె-వదజలు , రాట్+అంగ్రాగ్=రాజ్ఞలకపూసు కొనిన+గ్ంధాదుల
యొకు, సరరభయ+గ్రషమ=వాసనల+శేీష్ుత, మనుజ ఇందర+మకకట+అగ్ీ=గతపపరాజ్ఞల+కిరీట+పెైభాగ్పు,
మణి+రశిీ+రషంఛోళి+శబళితం బయియ=మణుల+కాంతరల+సమూహముచే+చతర వరుములక కలదెైనది,
ప్ారసాద+తలము=కూరుిండుటకై ఏరపఱచన ఉనుత రంగ్+పరదేశము, నగ్ర+ఉపవన=పటు ణపు+ఉదాయన
ముల, కేకి+నటనా=నమల్ల+నాటయమును, సమ+ఉనేీష్+జనకము=బాగా+మేలక కొలకపు+కల్లగషంచునదెై,
తూరయ+నిసానము+మ్రసె=వాదయముల+సారము+మ్రోగ, పుష్పవత్+వంశుయల ైన+భూభుజ్ఞల=సూరయచందర
+వంశములవారైన+రాజ్ఞల, వందిజన=సరత తరప్ాఠము వల్లు ంచు, చాటటవులక=రాజ్ఞలకక పిరయమైనమాటలక,
చెలకవంది+మొరయ=అందముగా+చాటింప, విధ్ు+ఉదయ+సమయ=చందురడు+ఉదయించు+సమయ
మున, ఘూరషుత+ఉదరాశికిన్+తగ్న్=తిరుగ్ుడుపడు-ఎగషరషపడు+సముదరమునకక+ వల , ప్రనరుకత ము=
మరల మరలచెపపదగ్గ ది.
మ. పరషవారం బరువంకలన్ బలసి కొలాం, జేటికానీతయిై,
నరవాహయంబగ్ు నిది పుం బసిడి మేనా మీద విచేిసి భా
సార మంచాంతర రాజమారగ మున నాసాానంబు జొచెిం, బతిం
వర, వైదరషభ, మధ్ూకమాల్లక కరాబాజతంబు భూష్ింపగ్న్. 8
బలసి=పరషవేష్ు ంి చ, కొలాం=సేవింప, చేటిక+ఆనీతయిై=చెలకలచే+తీసుకొనిరాబడినదెై, నరవాహయంబగ్ు=
మనుష్రలక మ్రసిన, నిది ంపు=పరకాశము కల, మేనా=పలు కి, భాసార=పరకాశవంతమైన, మంచ+అంతర=
మంచెల+మధ్యనును, ఆసాానంబు=రాజయసభను, పతింవర=పతినికోరషనదెైన, మధ్ూక+మాల్లక=ఇపపపూల
+దండ, కర+అబాజతంబు=కర+కమలముల, భూష్ింపగ్న్=అలంకరషంచ ఉండగా,
సీ. ధ్గ్ధ్గాయిత తటిది ామవేష్ు ితయిైన/రమణీయ పరజనయరమయనంగ్,
నిరభరసిుగ్ధ చాందవవి
ర కాసితయిైన/సరసశారద విభావరషయనంగ్,
పరతయగ్ీపలు వపరచయపేశలయిైన/తరుణరసాలవలు రష యనంగ్,
లల్లతబాలాతప్ాపు వనరంజతయిైన/కనదౌష్సికసరోజని యనంగ్,
అలఘు కలాయణ నేపథయ విలసనమున/మూరషత యుజజ ైలతాసూురషత మూరషబో వ,
 144
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పడతి, యడుగషడ, వింజమాకిడిన పగషది/సదుిమడగ, సాయంవరాసాాన సీమ. 9
తటిత్+దామ+వేష్ు ితయిైన=మఱపు+కాంతి+చుటటుకొనిన, పరజనయ+రమ=మఱపు+లక్ిీ, నిరభర+సిుగ్ధ+
చాందవర+వికాసితయిైన+సరస+శారద+విభావరష=అతిశయించు+చకుని+వనులచే+పరకాశించు+మనోహర
మైన+శరతాుల+రాతిర, పరతయగ్ీ+పలు వ+పరచయ+పేశలయిైన+తరుణ+రసాల+వలు రష=నూతన+చగ్ురుల+
వృదిధచే+మృదువైన+కొీతత +దారక్ష+తీగ్, లల్లత+బాల+ఆతప+ఆపు వన+రంజతయిైన+కనత్+ఔష్సిక+
సరోజని=మనోహరమైన+లేత+యిండలో+మునుగ్ుటచే+సంతోష్ించ+పరకాశమానమైన+ప్ారతః కాలపు+
తామర, అలఘు+కలాయణ+నేపథయ+విలసనమున=గతపప+వివాహసంధ్రభ+అలంకార+పరకాశమున, మూరషత+
ఉజజ ైలతా+సూురషత+మూరషబో వ=రూపము+వలకగ్ుల+తళకక+అతిశయింప, వింజమ+ఆకక ఇడిన+
పగషది=విశీయము+అంకకరషంచన+అటట
ు , సదుిమడగ=నిశిబి మైనది,
శా. ఆ నిధాయనశతెైకలక్షయను, సుకనాయరూపమాధ్ురయ ల్మ
లానందామృతశేవధిం, గ్నకగ్రాభనూననిరాీణ వి
దాయనైపుణయరహసయభూమి, వికచాబాజక్ిన్, వినిష్ుంపశం
ప్ానైగ్నిుగ్గాతరవల్లు , గ్ని, విభారంతాతరీల ,ై రందఱున్. 10
నిధాయన శతెైక+లక్షయను=వందలకొదిి చూపుల+లక్షయమైన, సు+కనాయ+రూప=మంచ+కనయ+రూపములో
నును, మాధ్ురయ+ల్మల+ఆనంద+అమృత+శేవధిం=ఆకరిణ+విలాసము+సంతోష్ము+అనడు రసము
లకక+నిధిని, కనకగ్రభ+అనూన+నిరాీణ+విదాయ+నైపుణయ+రహసయ+భూమి=బరహీయొకు+పూరు+సృష్ిు
+చాతరరయము+దాచ(ఉంచ)బడిన+సాానమును, వికచ+అబజ +అక్ిన్=వికసించన+పదీముల వంటి+
కనుులక కలదానిని. వినిష్ుంప+శంప్ా+నైగ్నిుగ్+గాతర+వల్లు =అలతిగాకదలక+మఱపువల +నిగ్నిగ్లాడు
+తనువను+తీగ్ని,
తే. వధ్ువు మహనీయలావణయమధ్ువు నృపులక/కొసరష కకతర
త కబంటిగా కోీలకచుండ
వారల , నంతఃకరణములక బాలమీద/దేహములక మాతరముండె, గ్దిియలనంటి. 11
మహనీయ+లావణయ+మధ్ువు=గతపప+సరందరయమనడు+తేనను, కొసరష+కకతర
త కబంటి= కోరషకతో+గతంతర
వరకక, అంతఃకరణములక=మనసుసలక,
తే. లేమపటు అభివయకత కాముల ైన/దొ రల కలు తతరపణయాగ్ీదూతికలకగ్,
రకరకంబుల శృంగార వికృతర లొదవ/మాోకకలకక, లేజవుళళ చెలాములక వోల . 12
 145
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
లేమ=సీ,రో అభివయకత +కాములక=పరకటితమైన+వాంఛకలవారు, తత్+పరణయ+అగ్ీ+దూతికలకగ్=వారష+
పరణయవాంఛతెలకపు+పరధ్మ+దూతిక(ఆడుదూత)వల , వికృతరలక=(శృంగార)చేష్ులక, ఒదవ=పుటటు,
మాోకక=చెటు ట, లే+చవుళళ=లేత+చగ్ురుల, చెలాములక+వోల =స గ్సులక+అనుటట
ు ,
తే. బాలవీక్ింప,నాళము గేల బటిు/కదలక రేకకలక సర కి, తరమీదలక చెదర,
తళుకక బుప్ పళుళ లోన మండలము గ్టు /తిరపెప, విరషదమిీ ఒపుపలకకపపయొకడు 13
వీక్ింప=తనుు చూడ, నాళమున్=పుష్పపు కాడను, కేలన్+పటిు=చేతితో+పటిుకొని, కదలక+రేకకలక+సర కి
=చల్లంచును+రమీల+తాకగా, తరమీదలక+చెదర=దానిలోనితరమీదలక+ఎగ్ురు చుండగా, మండల
మున్+కటు +తిరపెప=వలయాకారముగా+తీరషి+తిపుపచుండెను, విరష+తమిీ=విరసిన+తామరను, ఒపుపల
కకపప=అందగాడు,
సూచన:12పదయములో శృంగార వికృతరలక పుటాుయని చెపిప, వాటిని చెపపబూన. సాధారణముగా సీత ల
ి కక
వాడు పదాలక(నిందాయరాములో) ఏడు రాజ్ఞలకక వాడుట: "ఒపుపలకకపప" "స బగ్ుడు"
"విలాసి""ఒయారష""యౌవనవిలాసి" "వనుకాడు" "సరసుడు" ఎగ్తాళి ధ్ానించును.
వారషని సహేతరకంగా ఇందుమతి "తోరసిరాజ్ఞ" అనుట 18 వ వచనము.
తే. మూపునను జాఱ తన బాహుపురషకి చవర/అతర
త కొనియును, కండువా నతిత మగ్ుడ
ఉనిచె దాని యథాసాానమున, లతాంగష/జూచ, సాచీకృతాసుయడెై, స బగ్ు, డొ కడు. 14
మూపునను=భుజముపెైనుండి, బాహుపురష=భుజకీరత ష, అతర
త కొనియును=అంటటకొనిఉను, మగ్ుడ
=మరల, ఉనిచె=ఉంచె, సాచీకృత+ఆసుయడెై=అడి ముగాతిరపుపచుండిన+ముఖముకలవాడెై, స బగ్ుడు=
అందగాడు,
సీ. అపరంజ పీటపెై ఆకకంచతంబైన/కాల్లబొ టు నవేరల్లతో ల్లఖించె,
ఈష్దావరషజతదృకాుంతియిై నఖ/దుయతర లడి ముగ్ బరా, ఒక విలాసి,
డాచేయి కనకపీఠము సగ్ంబున మ్రపి/ఆరీతి అధికోనుతాంసు డగ్ుచు,
సకకనితో మాటాడసాగ వివరషతత/తిరకభినుహారుడెై, ఒక యొయారష,
తల్లరుబో డులక చెవుల కమీలకగ్ వాడు/తెల్లమొగ్ల్లరేకక గతని చీల ి, వలపులాడి,
ప్ ంకపు బఱుందుపెై నలవంక లొతర
త /వాడికొనగోళళ, నొకడు, యౌవనవిలాసి. 15
అపరంజ=బంగారపు, ఆకకంచతంబైన=వంచబడిన, ల్లఖించె=పీటపెై వారసె, ఈష్త్+ఆవరషజత+దృక్+కాంతియిై
=కొంచము+వంచబడిన+కనుుల+సర యగ్ముతో, నఖ+దుయతి=గోళళ+కాంతి, అడి ముగ్+పరా=మధ్య+
 146
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
విసత రషంప, డాచేయి=ఏడమచేయి, ఆరీతి+అధిక+ఉనుత+అంసుడు+అగ్ుచు=ఆవిధ్ంగా+మికిుల్ల+ఎతెత న+
్
భుజము శిరసుస+కలవాడెై, సకకనితో=సచవునితో,
వివరషతత+తిరక+భిను+హారుడెై=మల్లకలకతిరషగష+మూడుగా +వేఱుపడిన+హారముకలవాడెై, తల్లరు
బో డులక=మనోహరమైన సీరోలక, తెల్ల=తెలుని, ప్ ంకపు+పిఱుందపెై= ప్ ందికైన+కటిపెై,
నలవంకలక+ఒతర
త =చందరవంక గ్ురుతలక+పెటు ట,
క. అరవిందాతామోము నిజ/కరతలమున బటిు వనుకాడొ కడు, విని
రభరల్మల వైచె రవయుం/గ్రముల జగష ననయు ప్ాచకలక, పలక పయిన్. 16
అరవింద+ఆతామోము=తామరవల +అంతటాఎఱఱ గానును, వినిరభర+ల్మల=అధికభారము కలదాని+
విధ్ముగా, రవ=వజరపు, జగషన్+ఎనయు=కాంతికి+సరషప్ర లక, పలక=జూదమాడుబలు ,
తే. ప్ ందుగ్ సాసనిువేశమునందె యును/సాానమున నుండి సడల్లన దాని బో ల ,
రతురుచపూరషతాంగ్ుళిరంధ్రమైన/కరమున గషరీటమును దిది ె సరసు డొ కడు 17
ప్ ందుగ్+సా+సనిువేశము+నందె+ఉను=ప్ ందికగా+తన+యథాసాానము+లోనే+ఉను, రతు+రుచ+
పూరషత+అంగ్ుళి+రంధ్రమైన=రతుముల+కాంతిచే+నిండిన+వేరళళ+సందులకగ్ల, కిరీటమును+దిది ె
=కిరీటమును+సదుికొనను,
వ. ఇటటల, నిజభావవయకీతకరణమునకక, దురషాలాసములక కావించన, ఆ యా రాజనుయలలో కీమంబున,
కరసా ల్మలారవిందమువల నీవు ననుు దిరపుపకొన వచుినని నిజాభిప్ారయమును సూచంచనవానిని,
హసత ఘూరుకకడు, కావున అవలక్షణుడు ప్ మీనియు; ఉతత రీయమును వల , నినుు మదుభజాంతరమున
హతర
త కొన వలతర ననిన వానిని, గోపనీయమైన యిేదబ ఒక అంగ్కమును మఱుగ్ుపరుచుటక వాడటట
ు
కపుప కొనియుండవచుి ననియును; ప్ాదాంగ్ుళముల ఆకకంచన వాయజమున
దనసరసకకవిచేియవేడినవానిని, భూవిలేఖుడు కావున, లక్ీీవినాశ కారకక డనియును; నా
వామాంకము నధివసించన నీతోడ నిటట
ు మధ్ుర సలాుపరసము జూఱగతననిమీని అరషాంచనవానిని, పరుని
గ్ని పరాజ్ఞీఖుడును సంభాష్ణా పిరయుడును గావున, కారయకరత కానేరడని యును; నీ
నితంబతలముననిటట
ు నఖక్షతములక నిక్ేపింప నువిాళూరుచుంటినని సూచంచన వానిని, పతరప్ాటకకడు
గావున తృణచేఛదకకనివల దురు క్షణుడనియును; నీతోడ నతత మాడ సుమాళమున నునువాడ
ననినవానిని, కితవవయవసాయుడు కావున కాపురుష్ర డనియును; మకకటము మాడిు మసత కము
 147
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
నధిష్ంచనను
ిు మాకక నీవు భారమవు కావనిన వానిని, నతిత న చేతరలక పెటు టకొనువాడు గావున,
నిరాభగ్ుయడనియును, ఇందుమతి ఏవగషంచుకొనియి. 18
నిజ+భావ+వయకీతకరణకక=తమతమ+భావములక+తెలకపుటకక, దుర్+విలాసములక=వికృత+చేష్ులక,
కీమంబున=వరుసగా, కరసా +ల్మల+అరవిందము+వల =చేతిలోఉను+విలాసపు+ఎఱఱ కలకవను+వల ,
హసత +ఘూరుకకడు=చేతరలను+ఊరకే తిరపుపవాడు, అవ+లక్షణుడు=చెడు+అలవాటట కలవాడు, మత్+
భుజ+అంతరమున=నా+భుజముల+మధ్య, వలతి=కాంక్ింతరను, గోపనీయమైన=మరుగ్ుపఱచదగ్గ ,
అంగ్కము=అవయవము, ఆకకంచన+వాయజమున=వంచు+మిష్తో, సరసకక=వది కక, విచేియ+వేడిన
వానిని=రమీని+కొరషనవానిని, భూ+విలేఖుడు=నేలను+గీఱువాడు, వామ+అంకమున+అధివసించన=
ఎడమ+తోడపె+
ై ఎకిుకూరుిను, చూఱగతను=కొలు గతటు , పరుని గ్ని=ఇతరులను చూసి, పరాజ్ఞీఖుడు=
ముఖం తిపుపకొనేవాడని, కారయకరత =పని సాధించువాడు, నితంబ+తలము=పిఱుదు+పరదేశమున, నఖ+
క్షతములక+నిక్ేపింప+ఉవీాళూళరు=గోటి+గాయముల+ప్ాత-పెటు+తహతహపడు, పతర+ప్ాటకకడు=
పతరములను+చీలకివాడు, తృణ+చేఛదకకడు=గ్డిి+చీలకివాడు, నతత మాడ=జూదమాడ, సుమాళమున
=సంతోష్ముతోకలకగ్ు అతరయతాసహముతో, కితవ+వయవసాయుడు=మ్రసపు+పరయతరుడు, కాపురుష్రడు
=కకతిసతరడు, మసత కము=తల, అధిష్ు ంి చ=ఎకిుకూరుిను,
తే. చాన నటట చూచ, మరష చూడబో ని వాడు/మేను పులకల బలకప్ర ర వు కాని వాడు,
వడవిలకతర చేతి విరషయిేటట వడని వాడు/పందెమున కైన గానరా డందొ కండు. 19
చాన=ఇంతి, మరష=మళీళ, బలక+ప్ర ర వు=అనేక+గ్ుంపులక, వడవిలకతర=మనీధ్ుని, విరష+ఏటట+పడని
=పూల+బాణము+పడని, ఒకండు=ఒకడెైనా,
వ. పదంబడి సాయంవరసమాగ్తరల ైన కకవలయిేశారుల కకలశ్రలవృతత ముల పరషజు ానమున
మినుయు, ఇంగషతాకారచేషు ావివేకవిశారదయు, నరోీకితనిపుణయు, పుంవత్రగ్లభయు,
శుదాధంతపరతిహారషణియు, అగ్ు సునందయను ననబో డి, అవారారోహ నొక విశాంపతి
సనిుకరిమునకక గతనివచి చూపి, వాని నిటట
ు మధ్ురాక్షరవినాయసమున పరశంసించెను. 20
పదంబడి=తరువాత, సమాగ్తరల ైన=దగ్గ రకకవచిన, కకవలయిేశారుల=రాజ్ఞల, వృతత ము=విష్యము,
పరషజు ానమున=పూరషతగాతెల్లయుటలో, మిను=శేీష్ు , ఇంగషత+ఆకార+చేషు ా+వివేక+విశారద=కదల్లకలక+
రూపము+నడవడి+విధానముల గ్ుణముల నిరాధరషంచుకౌశలములో+మిను, నరీ+ఉకిత+నిపుణ=మేలపు
+మాటల+నేరపరష, పుంవత్+పరగ్లభ=పురుష్రనివలేదిటుయిైన+వాగషీ(మాటలక నేరషినది), శుదాధంత+
 148
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పరతిహారషణి=అంతఃపుర+దాారప్ాల్లక, ననబో డి=పూవువల మనోహరమైన సీత ,ి వరారోహ=గతపప
పిఱుదులకగ్ల సీత ,ి విశాంపతి=రాజ్ఞ, సనిుకరిము=సమీపము, మధ్ుర+అక్షర+వినాయసమున=తీయని+
మాటల+కూరుపతో,
సూచన: ఇందుమతి పలు కిపెై కూరుిండగా పలు కి ఒకరాజ్ఞ వది ఆగషన సునంద పరకున నిలబడి
రాజ్ఞలగ్ూరషి చెపుపను. తరువాత సాగష తరువాతి రాజ్ఞ వది ఆగ్ును.
ఉ. "కకంజరరాజయాన! కనుగతంటివ! తనుు పరషగ్ీహంప పేర
మాంజల్ల పటిుయును మగ్ధాధిపు వీని, సమగ్ీప్ారషావ
వయంజనమంజ్ఞలాంగ్ు, శరణారషాశరణుయ, అనారతపరజా
రంజనలబి వరుుని, పరంతపనాము, యధారానామునిన్. 21
కకంజర+రాజ+యాన=మదించనఏనుగ్ుల+రాజ్ఞవంటి+నడకకలదాన, పరషగ్ీహంప+పేరమ+అంజల్ల=
సీాకరషంప+పేరమతో+దబ సిల్ల, సమగ్ీ+ప్ారషావ+వయంజన+మంజ్ఞల+అంగ్ు=సంపూరు+రాజసము+సూచంచు
+మనోహరమైన+అవయవములకకలవాడు, శరణారషా+శరణుయ=శరణుకోరువారషని+కాప్ాడువాడు, అనారత+
పరజా+రంజన=ఎలు పుపడు+పరజల+సంతోష్పెటు టటచే, లబి +వరుుడు=ప్ ందిన+యశశిా,
పరం+తప=శతరరవుల +బాధ్కల్లంచువాడు, యధారా +నాముడు=సారాకమైన+పేరుకలవాడు,
శా. రాజనుయల్ మరష లేర? భూరషయశుల ై రాజలు రే? నికు మీ
రాజేందుండె వలంతి పంటవలతిన్ రాజనాతింజేయగా,
రాజనూీరుతలక లేర మింట గ్ీహతారానైక నక్షతరముల్
రాజొకుండె వలకంగ్జేయు రజనిన్, రాజీవరమేయక్షణా! 22
రాజనుయల్=రాజపుతరరలక, భూరష+యశుల +
ై రాజలు రే=ఎకకువ+కీరత త
ష ో+పరకాశించరే, రాజ+ఇందుండు=రాజ్ఞల
లో+చందురడు, వలంతి=నేరపరై, పంటవలతిన్=భూమిని, రాజనాతి=మంచ రాజ్ఞచే పరషప్ాల్లంప బడునది,
రాజన్+మూరుతలక=పరకాశించు+సారూపులక, మింట=ఆకాశములో, గ్ీహ+తార+అనైక+నక్షతరముల్=
గ్ీహములని+నక్షతరములని+బహు+చుకులక, రాజ్ఞ+ఒకుండె=చందురడు+ఒకుడే, వలకంగ్న్+చేయు=
పరకాశింప+చేయును, రజనిన్=రాతిరని,
రాజీవ+రమయ+ఈక్షణా=తామరలవల +అందమైన+కనుులకనుదానా,
సీ. ముడువంగ్ నొలుదు నిడుదపెనుఱులపెై/ప్ారషజాతలతాంతకోరకములక,
అడుగ్ువటు గ్ నోప దనుగ్ు నచెిలకలతో/నందనోదాయనమందారవాటి,
 149
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఓలలాడ దలంప దుబుసుప్ర కకక నైన/విమలమందాకినీవీచపంకిత,
ఇచిగషంప దొ కపుప డెడదకక వేరగౌట/అపసరోమధ్ురతౌరయతిరకంబు,
నిరషారామాధ్ారకిీయానిరతి యిైన/వీని కీతరశాలలో తిష్ు వేసి, రాని
వరునిదుససహదవరఘపరవాసవేళ/వేలకపదొ ర రాణివాసము, విదురమ్రష్ిు . 23
ముడువంగ్+ఒలు దు=పెటు టకొన+ఇచఛగషంపదు, నిడుద+పెను+నఱులపెై=విసత రషంచన+గతపప+కేశముల
కొపుప పెై, లత+అంత+కోరకములక=లతల+చవరష+మొగ్గ లక, ఓపదు=చాలదు, అనుగ్ు=పిరయ,
నందన+ఉదాయన+ మందార+వాటి=నందనమను+విహారారామైన+మందారచెటు+తోటలో,
ఓలలాడ=జలకీీడఆడ, విమల+ మందాకినీ+వీచ+పంకిత=సాచఛమైన+ఆకాశ గ్ంగ్+అలల+సమూహమున,
ఎడదకక+వేరగౌట=మనసుసకక+ దుససహముఅగ్ుటచే, తౌరయతిరకంబు=నృతత గీత వాదయములక, నిర్
విరామ+అధ్ార+కిీయా+నిరతి=ఎడతెగ్ని +యాగ్ములక+చేయు+ఆసకితచే, తిష్ు వేసి=సిారముగాఅందుండి,
రాని=సారగ మునకక వళళని, వరుని+
దుససహ+దవరఘ+పరవాస+వేళ=ఇందురని+సహంపశకయముకాని+బహుకాలపు+పరదేశవాస+సమయమున,
వేలకపదొ ర+రాణివాసము=ఇందురని+భారయ-శచీదేవి, (యజు ము సాగ్ునపుడు ఇందురడు యాగ్వాటికలో
ఉండును. ఎడతెగ్క యాగ్ములక సాగ్ుటచే ఇందురడు తిష్ు వేయుట శచీదేవి విరహము), విదురమ+ఓష్ిు =
పగ్డమువంటి+పెదవికలదాన,
తే. వీని గేలాటిు నగ్ర పరవేశవేళ/సంతరషంపుము వీక్షణక్షణసమృదిధ,
మందిరగ్వాక్షసీమల కీందుకొనడు/రాజగ్ృహరాజముఖులకక, రాజభగషని!" 24
కేలాటిు=చేపటిు, సంతరషంపుము=కల్లగషంచుము, వీక్షణ=చూపులకక, క్షణ+సమృదిధ=ఉతసవపు+మికకుటము,
గ్వాక్ష+సీమల=కిటికీ+వది , కీందుకొనడు=పరకటితమగ్ు, రాజముఖులక=చందరవదనలక-సీత ల
ి కక, రాజ+
భగషని=మారాజ్ఞనకక+తోబుటటువా.
వ. అనిన విని వైధ్రషభ అమీగ్ధ్పరతిష్ర
ు నుపలక్ించ కించ దిాసరంసిదూరాాంక మధ్ూకమాల్లకయిై
ఏమియు ననక, ఋజ్ఞపరణామకరణమునన వాని గీటటనబుచెిను. వేతరగ్ీహణనియుకత ఇందుమతీ
మనోవిరాగ్ము నఱగష, ఆక్షణమ సమీరణోతపనుతరంగ్రేఖమానసరాజహంసిని రాజీవాంతరమునకక బల ,
రాజయవీయసిని రాజాంతరమునకక, దబ డితెచి, ఇటు నియిను. 25
మగ్ధ్+పరతిష్ర
ు డు=మగ్ధ్దేశపు+రాజ్ఞ, ఉపలక్ించ=బాగ్ుగాచూచ, కించత్+విసరంసి=కొంచముగా+జారు
చును, దూరాక+అంక+మధ్ూక+మాల్లకయిై=గ్ఱకపరకలక+చహుములకకల(పూలదండ గ్ఱకపరకలచే
 150
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కకటు బడినది)+ఇపపపూల+దండకలదెై, ఋజ్ఞ=తినుగా(వకీత, భావ, భాష్ణ శూనయత), పరణామకరణము=
నమసాురము చేయుచు, గీటటనన్+పుచెిను=అనాదరమున+విడచెను, వేత+
ర గ్ీహణ+నియుకత =బతత ము+
పటటుకొన+నియోగషంపబడిన-సునంద, మనో+విరాగ్ము=మనసుసలోని+ అఇష్ు త, సమీరణ+ఉతపను+
తరంగ్రేఖ=గాల్లచే+లేచన+రేఖారూపమన
ై తరంగ్ములగ్ుంపు, మానస+రాజహంసిని=మానస సరోవరము
నందల్ల+రాజహంసనుతోరసిముందుకక జరషపి, రాజీవ+అంతరమునకక=మరతకపదీమునకక,
రాజ+యవీయసిని=రాజ్ఞగారష+చెలు ల్లని, రాజ అంతరమునకక=వేరతక రాజ్ఞవది కక, తోడితెచి=తీసుకొని
వచి,
ఉ. "ప్ర ల్లక లేని ఏల్లక, పరబుదుధడు, రాజతడంగ్సీమకకన్
వేలకపులేమపిండుకనువేదుఱు చెందిన రూపయౌవన
శ్రీలసితరండు, సూతరకరశిక్ిత సింధ్ురయూధ్ు, డిందరనీ
లాలక! వీడు, భూమిగ్తరడెైనమహేందురడు, వేయునేటికిన్ 26
పరబుదుధడు=పండితరడు, రాజ్ఞ+ఇతడు+అంగ్+సీమకకన్=ఇతడుఅంగ్దేశపురాజ్ఞ, వేలకపు+లేమ+పిండు=
దేవతా+సీత +
ి సమూహమునకక, కను+వేదుఱు+చెందిన=చూచనంతనే+వఱఱ వలపు+కల్లగషంచు, రూప +
యౌవన+శ్రీ+లసితరండు=రూపము+వయసు+కలకగ్ుభాగ్యమునకక+రూపముదాల్లినవాడు, సూతరకర+
శిక్ిత=గ్జశాసత క
ి ారులచే+నేరషపంపబడిన, సింధ్ుర+యూధ్ుడు=ఏనుగ్ుల+సెైనయము కలవాడు, ఇందర+నీల+
అలక=ఇందర+నీలమువల నలు ని+కేశములకకలదానా, భూమి+గ్తరడు=నేలపె+
ై దిగషన, మహేందురడు=
ఇందురడు, వేయిను+ఏటికి=ఇంకఏమీచెపపకురలేదు,
తే. శతరరల్మలావతరలకక తత్ సత నతటముల/రాలక కనీుటి యాణిముతాయల తోడ
పరతిసమరషపంచు నితడు దారములక లేని/హారములక, తతపతరల నను లందు దునిమి 27
ల్మలావతరలకక=సీత ల
ి కక, తటముల=పరదేశముల, కనీుటి+ఆణి+ముతాయల+తోడ=కారుికనీుటి+గ్ుండరపు
+ముతాయలవంటిబొ టు +తోడ, పరతిసమరషపంచు=మంగ్ళ సూతరము బదులక కూరుి, తత్+పతరలను+అనుల
+అందు+తరనిమి=వారష+భరత ల+యుదధ ముల+అందు+చంపి,
ఉ. శ్రీయును, వాణియుం బురుష్సింహుడు, వీనికి దకిు ఒకుడన్
ప్ాయకయుందు రాతీసహవాసవిరోధ్ము సాపువారత గా,
సర యగ్మందు సూనృతవచోనియమంబున యోగ్య వౌట, తా
రీతయవు, నీవ సుముీ, సుదతీ మణి! వారష కసంశయంబుగ్న్. 28
 151
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
శ్రీ=లక్ిీ, వాణి=సరసాతి, ఒకు+ఎడన్=ఒకే+చోట, ప్ాయక=విడువక, ఆతీ+సహవాస+విరోధ్ము+సాపు
వారత గా=వారు+కల్లసిఉండుటఅందల్ల+ఆటంకము+కలలోని+వృతాతంతముగా, సర యగ్ము=అందము,
సూనృత+వచో+నియమంబునము=సతయమే+పలకకకటఅను+నియమముచే, యోగ్యవు+ఔట=తగషనదానివి
+అగ్ుటచే, తారీతయవు=లక్ిీ సరసాతరలతో కల్లపి మూడవభారయవు, నీవ=నీవే, అ సంశయంబుగ్న్
=సందేహములేక నిశియముగా,
క. సరళతకక, సహృదయతకకను/సిరులకక, ఆరేియప్రరుష్ేయములకక, పె
నిురవయిన, వీని ఆహో /పురుష్ికవై, ప్ గ్డు గ్నుము, భోజతనూజా!" 29
సరళత=తిరకరణశుదిధ , సహృదయము=రసఙ్ు తకక, సిరష=సంపద, ఆరేియ=ఋష్రలక చెపిపననడవడిక,
ప్రరుష్ేయము=మనుష్య పరయతుము, పెను+ఇరవు=గతపప+సాానము, ఆహో పురషష్ికవై=గ్రాముచే తనుు
తాను గతపపగా సంభావించుకొనుచు, ప్ గ్డున్+కనుము=కీరత ష+ప్ ందుము.
తే. అనిన విని వానినుండి చూపును మరల్లి/చనుమని కకమారష జనయకక సను చేసె
కాడత డకాముయ, డనభిజు కాదు వరయ/ఐన, తలకొక అభిరుచ మానవులకక. 30
కకమారష జనయ=పెండిు కకమారత దాసి, అకాముయడు=కోరతగ్నివాడు, అనభిజు =తెల్లవిలేనిది, వరయ=వరషంచు
ఇందుమతి,
ఉ. అచిటట వాసి, వేఱొ కని, అందము చందము మినుుముటిు, క
నిుచికక వచుి వాని, ఉదయించన పునుమ చందమామయిై
ముచిట గతలకపవాని, నునుముతయము బో ల్లన వాని, కనుులన్
లచి కలటిువాని దొ రలందొ ర, జూపి, సునంద, ఇటు నన్ 31
అచిటట+వాసి=ఆచోటట+దాటి, మినుుముటిు=అతిశయించ, కనుు+ఇచికక+వచుి=కంటికి+ఇంపుగా+
ఉండు, నును=ఆణి=గ్ుండరని, లచి=లక్ిీ(కళ),
ఉ. "కూరషమిదేవివై, మలపుకొందువు, తనుని వచెి చూడు, మీ
వీరు, విశాలవక్షు, తనువృతత వలగ్ుు అవంతికా విభున్,
వారషజనేతర! మునుు, సురవరషధకి, గ్ుండరని సానబటిునన్
తేరషన ఉష్ు దవధితి గ్తిన్ వలకగతందు నుదగ్ీమూరషతయిై. 32
 152
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కూరషమి=తీవరఅనురాగ్పు, మలపుకొందువు=పరవరషతంచుదువు, తనుు+అని=తనని+అని, తను+వృతత +
వలగ్ుు=సనుని+గ్ుండరని+నడుమునువాడు, సుర+వరషధకి=దేవతల+ఆజు చే(విశాకరీ), తేరషన=నగషష్ీపెటు
బడిన, ఉష్ు +దవధితి=వేడ+
ి కాంతికలవాడు-సూరుయడు, గ్తిన్=వలే, ఉదగ్ీ+మూరషత=ఉనుత+ఆకారుడు,
తే. శకితసంపూరుు, డితని పరసా ానవేళ/నగ్ీతోగామి, జవనసెైంధ్వఖురోతా
సాందరతరరేణువే, వినష్ు ం బొ నరుి/నహతశేఖర రతుతిాషాంకకరములక. 33
శకితసంపూరుు=రాజ్ఞ కకండవలసిన పరభుశకత మంతరశకిత ఉతాసహశకిత కల్లగషవాడు, పరసత ాన=జైతరయాతర,
అగ్ీతోగామి=ముందుగానడచువాడు, జవన+సెైంధ్వ=వడిగ్ల+గ్ుఱఱ ముల, ఖుర+ఉతా =గషటులచె+రేపబడిన,
సాందరతర+రేణువే=బాగాదటు మైన+దుమారమే, వినష్ు ంబు=మికిుల్లనాశము, అహత+శేఖర+రతు+తిాష్+
అంకకరములక=శతరరరాజ+కిరీట+రతుముల+వలకగ్ు+మొలకలను,
క. యువతిలకక, డితని వంబడి/యువతిరత! వాయహాయళి వడలక టొపపదె? శిప్ార
పవనాకంపిత నగ్రో/పవన పరంపరల పరమ పరుయతరసకతన్. 34
తిలకకడు=శేీష్ు రడు, వాయహాయళి=విహరషంచుటకక, ఒపపదే=ఒపుపనుకదా, శిప్ార+పవన+అకంపిత=శిప్ారనది+
గాలకలచే+కదలిబడిన, నగ్ర+ఉపవన+పరంపరల=నగ్ర+ఉదాయనవన+వరసల, పరమ+పరష+ఉతరసకతన్
=మికిుల్ల+గతపప+తమకముతో,
శా. ప్ారలేయదుయతిమౌళి వీని నగ్రీపరయంతసీమన్ మహా
కాళక్ేతరనివాసి యౌట, మలకపక్షంబైన గానిముీ ల్ల
ప్ాసలజాజవతి! మందిరోపవన శశాతేుళి యోగ్యంబుల ై
రే లొప్ాపరు సమునిీష్త్రచుర చాందవర లోభనీయంబుల ై." 35
ప్ారలేయదుయతిమౌళి=చందరమౌళి-శివుడు, పరయంత+సీమన్=సమీప+పరదేశమున,
మహాకాళ+క్ేత+
ర నివాసి+ ఔట=మహాకాళనాథుని+ఉజజ యిలో(అవంతి రాజధాని)+ఉండువాడు+అవుటచే,
మలక+పక్షంబైనన్+ కానిముీ=కృష్ు +పక్షమైన+అపపటికీ, ల్లప్ాసలజాజవతి!=కల్లగషన కోరషకవలన సిగ్గ ు
పడుచుండు దానా!,
మందిర+ఉప+వన+శశాత్+కేళి+యోగ్యంబుల ై=భవన+ఉదాయన+వనములక+ఎలు పుపడు+కీీడలకక+
తగషనవై, రేలక+ఒప్ాపరు=రాతరరలక+అందగషంచు, సమ+ఉనిీష్త్+పరచుర+చాందవర+లోభనీయంబుల ై=బాగా+
వికాశమైన+అధికమైన+వనులచే+ఆకాంక్షపుటిుంచునదెై,
తే. అనిన విని, అయయభిదబ యతితాతీబంధ్ు/పదుీని, పరతాపశలష్ితపరతినృప్ాల
 153
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కరిముని జూచ, సుకకమారష, కలకవచెలకవ/ఆంశుమంతరని బల , మచికవల జనియి. 36
అభిదబ ాతిత=వికసింపచేయబడిన, ఆతీబంధ్ు+పదుీని=సాంతబాంధ్వులకగా+కమలములక కలవాని-
సూరుయని, పరతాప+శలష్ిత=తేజసుస చేత+ఎండింపబడిన,
పరతి+నృప్ాల+కరధముని=శతరర+రాజ్ఞలనడు+బురద కల్లగషనవాని,
కలకవ+చెలకవ=చందురనిమచుికలకవఅనే+సీత ,ి అంశుమంతరనిబల =సూరుయని యందువల ,
క. అంతట, సునంద తామర/సాంతరదంతరరషతకాంతి కల్లవేణుల మే
లోంతికి, అనూపవసుధా/కాంతరని, జూపించ, పల్లక, గౌతరకమసగ్న్. 37
తామరస+అంతర+దంతరరషత+కాంతికి=తామరపువుా+లోని+రోమాంచపు పుప్ పడుల+(బంగారపు) కాంతి
కలది, అల్లవేణుల+మేలకబంతి=తరమీదలవంటి కకరులకగ్లవారషలో+శేీష్ు రరాలక,
అనూప+వసుధా+కాంతరని =(జలసమృదిధ కలదేశము)అనూప+రాజయపు+రాజ్ఞని,
కౌతరకము+ఎసగ్న్=ఉతాసహము+అతిశయించగా,
తే. "పగ్ఱ దశదబ శశతంబున బారష సమర/దవవు లనిుంట యూపపరతిష్ు చేసె,
వినమ అనితరసామానయ విభుత గ్ను/యోగషవరుయని, కారతవీరుయని లతాంగష! 38
పగ్ఱ్=శతరరవుల, దశదబ శశతంబు=పదెధ నిమిది, బారష=నిరభంధించ/ప్ారతోరల్ల, సమర=చంపె,
యూప+పరతిష్ు +చేస=
ె దిగషాజయము చాటటసా ంభముల+నిల+పెటు ట, విభుత=శేీష్ుత,
తే. సత మకారయచంతాసమ సమయ మందె/చాప మకిుడి తా బొ డసూపు నదుట,
అంతరంగ్ము లందెైన అవినయమును/చేరనీయక పరజల శాసించె నతడు. 39
సతము=ఎలు పుపడు, అకారయ+చంతా+సమ+సమయము అందె=చెడిపని+చేయతలంపు+కల్లగషన+సమయ
ముననే, చాపము+ఎకిుడి+తాన్+ప్ డసూపును=విలకు+చాచ+తను+పరతయక్షయమై కనబడుతూ,
అంతరంగ్ములక అందెైన+అవినయము=మనసులలో+కూడా+అవిధేయత, చేరన్ ఈయక=దగ్గ రకక రానీక,
శాసించె=దండించె,
మ. శతమనుయన్ గ్తమనుయ జేసిన మహాసతాతైఢుయ లంకేశారున్
వితథసెా ర
ల ుయని జేసి, పటిుకొని, మౌరీాబంధ్నిష్పందవిం
శతిబాహుం, దతనిశాసదాదను, లజాజనముో, వానిం, దదు
దధ తి వాయన్, చెఱ మోగ్గబటిు, విడిచెన్ దాక్ిణయభావోనుతిన్. 40
 154
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
శతమనుయన్=ఇందురని, గ్తమనుయన్=గౌరవముప్ర యినాటిువానిగా,
మహా+సతా+ఆఢుయడు=గతపప+బలముచే +శేీష్ు రడు, లంకేశారున్=రావణుని,
వితథ+సెత ైర
్ ుయనిన్=వయరధమైన+మనోనిశఛయము కలవానిగా, మౌరీా+
బంధ్+నిష్పంద=వింటినారషచే+బంధింపబడి+కదలజాలని, వింశతి+బాహుండు=ఇరవై+చేతరల రావణుని,
తత+నిశాసత్+వదను=విరషవిగా+నిటట
ు రుపచును+ముఖములక(దశ)కలవాడు, లజాజనముో=సిగ్గ ుచే
అడకకవతొనునువానిగా, తత్+ఉదధ తి+వాయన్=వాని+గ్రాము+ప్ర వునటు గా, మోగ్గ+పెటు =
ి విహాలమగ్ు
నటట
ు +చేసి, దాక్ిణయ+భావ+ఉనుతిన్=దయా+భావ+వృదిధచె,
క. వినుము, తదవయానాయమున/జనించన, పరతీపుడితడు సంశీయదబ ష్ం
బునన, చలచతత యగ్ు సిరష/యనుచు, నిరూపించె, దన మహారజవగ్రషమన్ 41
సంశీయము+దబ ష్ముననే+చల+చతత =ఆశీయము+చెడుటచేతనే+ప్ర వ+ఇచఛగషంచును, నిరూపించె=సిరష
ఎపుపడూకల్లగష చూపించెను, మహా+ఆరజవ+గ్రషమన్=గతపప+ఋజ్ఞమారగ పు+మేరచే(తన మంచనడతచే
నిరంతరము సిరషసాంగ్తయము కల వాడయియను)
తే. అగషు ఆయోధ్నముీల నండ నిలకవ/క్షతిరయకకలంబునకక కాళరాతిర యిైన,
భారగ వుని గ్ండరగతడి ల్ల పదను, వీడు/కలకవరేకకల చేవగా చులక సేయు 42
అగషు=అగషుదేవుడు(అగషుహో తరరడు నీశతరరవుల కాల ిదనని పరతీపరాజ్ఞకక వరమిచెిను), ఆయోధ్నముీల
=యుదధ మునందు, అండ+నిలకవ=తోడుగా+ఉండగా, భారగ వువి=పరశురాముని, పదును=వాడి,
చేవ=సమరాత,
చ. వడదయురంబుతోడ కనువిందగ్ు వీనికి అంకలక్ిీవై
పడతి! విలాసమందిరగ్వాక్షనివిష్ు విలోకనంబులన్
ప్ డగ్ని యులు సిలుదగ్ు ముచిటతీర, మహష్ీతీపురషన్
పడమటి వేణియిై పరచు నరీద వపరనితంబమేఖలన్." 43
వడద+ఉరంబు=విశాలమైన+వక్షసా లము, అంక+లక్ిీవై=ఒడిలోకూరుిను+గ్ృహలక్ిీవై, వపర+నితంబ
+మేఖలన్=కోట ప్ారకారమనడు+పిఱుదులకక+మొలనూలకగాఉండు, పడమటి+వేణియిై పరచు+నరీద
=పడమరవేపు+ప్ాయగా+ప్ారు+నరీదానదిని, విలాస+మందిర+గ్వాక్ష+నివిష్ు +విలోక నంబులన్=కీీడా
+మందిర+కిటక
ి ీలోనుండి+ఏకాగ్ీమైన+చూపులతో, ప్ డగ్ని=చూచ,
ఉలు సిలు+తగ్ు=సంతోష్ింప+తగ్ుదువు,
 155
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
చ. లల్లతవిలాసరూపకళలన్ పిరయదరశనుడెైననేమి? ఆ
మలత అల్మన భావమున మచిదు, నచి, దనూపవలు భున్,
జలదనిరోధ్ముందొ ఱగష శారదవేళ కళాపరపూరుుడెై
వలకగ్ు సుధామరీచ, నరవిందము గీటటనబుచుి కైవడిన్. 44
లల్లత+విలాస+రూప+కళలన్=మనోహర+విలాస+రూపు+రేఖలచేత, పిరయదరశనుడు+ఐనన్+ఏమి=చూడ
దగ్గ వాడు+అయినపపటికీ, మలత=ఇందుమతి, అల్మన భావమున=ఐకయభావముచెందక,
జలద+నిరోధ్ముం+ తొఱగష=మేఘపు+అడుి+తొలగష, శారదవేళ+కళా
పరపూరుుడెై=శరతాులమున+పూరషతకళలతో, సుధా+మరీచ= అమృత+కిరణమును, అరవిందము=పదీము,
గీటటనన్ పుచుి+కైవడిన్=తృణీకరషంచు+ప్ర ల్లక,
వ. పతింవర, ఇటట
ు , నిజపరతిరూపుడు కాడని, పరతీపుని పరతిష్ేధించ, పక్ాీంచలములకవాల్లిన,
ముహూరత మాతరపరతీక్షణమున, ఆపరతీపభావమును గ్నుగతని, అవరోధ్ పరతీహారషణి
సాానాంతరవరషతయగ్ు,
శూరసేనవిష్యపరతిష్ర
ు ని, సుష్ేణుడను వేఱొ క పరతీతరని జూపి, ఇటు నియి. 45
పతింవర=పతినివరషంపకోరునది, నిజ+పరతిరూపుడు+కాడని=తనకక+తగషనవాడు+కాడని, పరతిష్ేధించ=
నిరాకరషంచ, పక్షీ+అంచలము=కనురపప+చవరలక, ముహూరత +మాతర+పరతీక్షణమున=క్షణ+మాతరము+
పరతాయశతోఎదురు చూచ, పరతీప=పరతికూల, అవరోధ్+పరతీహారషణి=అంతఃపుర+దాారప్ాల్లక,
శూరసేన+విష్య +పరతిష్ర
ు ని=శూరసేన+రాజయమునకక+అభిష్ికత కడు, పరతీతరని=పరసిదధ ుని,
క. "నీప్ానాయతిలకకని ఈ/భూపుని సారీగతకీరత ష, బొ డగ్ంటివ? మా
తాపితరరభయకకలంబులక/దవపించెను వీని శుదధ దివయచరషతరన్. 46
నీప+అనాయ+తిలకకని=నీప+వంశ+శేష్
ీ ు రని, సారీగత+కీరత ష=సారగ మువరకక ప్ారకిన+కీరత క
ష లవాని, ప్ డగ్ంటివ
=చూచతివా, దవపించెను=పరజాల్లంపచేసెను, శుదధ +దివయ+చరషతరన్=పవితర+భవయ+సదాచారముచే,
ఉ. పరశీయభూష్ణుం డితడు పరగ్ీహనిగ్ీహశకితశాల్ల భ
వయశుీతప్ారదృశుాడు, లతాంగష! గ్ుణంబులక, వీని సాధ్ు లో
కాశీయు, నాశీయించ, దిగ్నాడె, నిసరగ జ మయుయ శాంతసి
దాధశీమవాసిసత్ోచయమటట
ు , పరసపరవైరబంధ్మున్. 47
 156
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పరశీయ+భూష్ణుండు=వినయము+అలంకారముగాకలవాడు, పరగ్ీహ+నిగ్ీహ+శకిత+శాల్ల=దయఅందు+
దండన యందు+సామరాయము+కలవాడు,
భవయ+శుీత+ప్ారదృశుాడు=శుభకరమన
ై +శాసరోములందు+ప్ారంగ్తరడు,
వీని+సాధ్ులోక+ఆశీయు+ఆశీయించ=ఇతని+సాధ్ువుల+ఆశీయమిచుి గ్ుణముల+చేరష, శాంత+సిదధ
+ఆశీమ+వాసి=పరశాంతమైన+మునుల+ఆశీమములో+నివశించు, సత్ో+చయమటట
ు =జంతర+జాలమటట
ు ,
గ్ుణంబులక=వానిజాున మౌన కోీధ్ దయ మొదలగ్ువిరుదధ గ్ుణములక, నిసరగ +జ+దిగ్నాడె=తమ
సాాభావికముగా+పుటిున+పరసపర వైరానిు విడిచనవి
మ. అతిమాతోరతసవహేతరవై వలకగ్ు చందారలోక సారూపయమై
సితపదేీక్షణ! వీని మేని సుష్మా శ్రీ ఆతీగేహంబులన్
సతతోతాసహుడు, వీని తేజము పతతౌసధాగ్ీసంరూఢ న
వయతృణాంకూరవిపక్షమందిరములన్ వాయపించు దుససహయమై . 48
అతిమాతర+ఉతసవ+హేతరవై=కొలదికిమించన+వేడుకకక+కారణమై, చందర+అలోక=చందురని+కాంతి-
వనుల, సారూపయమై=విధ్ముగా, సిత+పదీ+ఈక్షణ=విరషసిన+పదీములవంటి+కనుులకకలదాన,
సుష్మ+శ్రీ= మనోహరమైన+రాజయలక్ిీ, ఆతీ+గేహంబు=తన+యింటఉండుటచే,
సతత+ఉతాసహుడు=ఎలు పుపడు+ రాజ్ఞకకకావలసిన ఉతాసహశకితకలవాడు, దుససహయమై=భరషంపరానిదెై,
వీని+తేజము+పతత్+సరధ్+అగ్ీ+
సంరూఢ+నవయ+తృణ+అంకూర=వీని+పరతాపము+పడగా+మేడ+పెైభాగ్మున+పెరషగషన+కొీతత +గ్డిి+మొలక
లకకలకగ్, విపక్షమందిరములన్+వాయపించు=శతరరవుల+మేడలపెై+విసత రషలు క ( వైరులక ప్ారషప్ర వుటచే వారష
ఇండు పెైగ్డిి మొలచనది),
తే. నలత!జలకేళి వేళ, వీని అవరోధ్/గాతరచందనరసపరషక్ాళనమున
కరము శలభిలకు, మధ్ురోపకంఠ మందె/జమున, గ్ంగోరషీసంసకత సల్లలభంగష 49
అవరోధ్=అంతఃపుర కాంతల, గాతర+చందనరస+పరషక్ాళనమున=వంటి+గ్ంధ్పురసము+కడుగ్ుటవలన,
మధ్ుర+ఉపకంఠమందె+జమున=మధ్ురానగ్రమునకక+సమీపనఉను+నలు టి యమున, గ్ంగ్+ఓరషీ+
సంసకత +సల్లల+భంగష=గ్ంగానది+తరంగ్ములతొ+కల్లసికొని+రంగ్ుమారషన+జలముల+వల , కరము+
శొభిలకు=మికిుల్ల+పరకాశించు,
 157
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
(పరయాగ్లో నలు ని యమున గ్ంగ్లో చేరష రంగ్ుమారును. కాని గ్ంగా సంగ్మము ముందే మధ్ురలో
గ్ంధాదుల వలన నలకపువిరషగష యమున రంగ్ు మారను.)
చ. గ్రుడుని బారషకిన్ బగ్డి, కాళియు డా యమునా హర దంబులో
ఇరువు నొసంగ్ వేడి తమ కయయది సూడిద యిచెి మునుు, పే
రురమున, ఆ యనరఘమణి, యుజజ ైలమై రమణింప దబ చునీ
తరుణుడు, చూడు! కౌసుతభము దాల ిడి వనుుని గేీణిసేయుచున్. 50
బారషకిన్=హంసకక, బగ్డి=భయపడి, హర దము=మడుగ్ు, ఇరువున్+ఒసంగ్=సాానము+ఇవాగా, సూడిద=
కానుక, పేరు+ఉరమున=విశాలమైన+గ్ుండెపెై, అనరఘ=వలలేని, రమణింప+తోచు=అందముగా+కనబడు,
తరుణుడు=యౌవానుడు, కౌసుతభము=విష్ర
ు ని ఉరమున ఉండు మణి,
వనుుని+గేీణ+
ి సేయుచున్=విష్ర
ు ని+ అలక్షయము+చేయుచు,
సీ. నందనాతిగ్మైన బృందావనంబున/అబజ పూరుజలాశయాంచలములక,
కిసలయోతత రమృదుపరసవశయయలతోడి/తదానీకేళీలతాగ్ృహములక,
మతత బరషహవిలాసనృతత రంగ్ము ల ైన/కమోగోవరానకందరములక,
ఆలోలకలోులడబ లాయితముల ైన/ఉలాుసకరయామునోదకములక,
పరథితమథురాపురాయతోపవనకృతక/గషరషతట విహార దవరషఘకాపరషసరములక,
విహరణసాానములక గాగ్, వీని గ్ూడి/అనుభవింపుము, నిండు జవానము కల్లమి 51
నందన+అతిగ్మైన=నందనోదాయనవనమును+అతికీమించన, బృందావనంబున=మధ్ురలో బృందా వనము
అను ఉదాయనవనములోని, అబజ +పూరు+జలాశయ+అంచలములక=పదీములతో +నిండిన +సరసుసల+
గ్టటులక, కిసలయ+ఉతత ర+మృదు+పరసవ+శయయల=చగ్ురాకకల+పెై వేసిన+కోమల మైన+పూల+ప్ానుపల,
తత్+వనీ+కేళీ+లతా+గ్ృహములక=ఆ+ఉదాయనమున+కీీడారామైన+లతల +కకటీరములక,
మతత బరషహ+విలాస+ నృతత +రంగ్ములక+ఐన=మదించన నమళుళ+విలాసముగా+ నాటయము
చేయు+సా లము+ఐన, కమో+గోవరాన+కందరములక=అందమైన+గోవరాన పరాతపు+ గ్ుహలక,
ఆలోల+కలోుల+డబ లాయితముల ైన= మికిుల్లచల్లంచగా+పెది అలలచే+ఊగ్ునటిు,
ఉలాుసకర+యామున+ఉదకములక=ఆహాుదకరమైన+యమునా నది+జలము, పరథిత+
మథురాపుర+ఆయత+ఉపవన=పరసిదిధ చెందిన+మధ్ురానగ్రషలోని+ఆకరినీయమైన +ఉదాయనవనము
లలో, కృతక+గషరష+తట+విహార+దవరక
షఘ ా+పరషసరములక=మనుష్రలచే కటిుంచన+
 158
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కొండల+చరషయల+సేాచఛగా సంచరషంపదగ్గ +జలాశయ+సమీపములక, విహరణ+సాానములక=
వినోదసంచారము చేయు+సా లములక, కల్లమి=సంపద, (బృందావనము గోవరాన పరాతములక అపపటి
నుండి మథురలో ఉనాుయి)
క. బృందావన మందుకక?మరష/ఎందుకక యమునా సరవంతి? హేలావతి! ఈ
సరందరయపిప్ాసికి, తన/ముందట నీవును జాలక ముదుిల గ్నివై". 52
సరవంతి=నది, హేలావతి=విలాసముకలదానా, పిప్ాసి=దపిపగతనువాడు,
తే. ఆనరేందురని గ్డచని యరషగ నొరుని/వధ్ువు కానును ఆ మహావరత నాభి
మారగ వశమున దగషల్లన క్ాీధ్రమును/వనధిగామిని యిైన వాహని విధ్మున. 53
కడచని=దాటి, అరుగ=వళళళ, ఒరుని=ఇంకొకరషకి, మహా+వరత +నాభి=గతపప+సుడివంటి+బొ డుికలది,
క్ాీధ్రమును=కొండను, వనధి+గామిని=సముదరముగ్ూరషి+ప్ర వు, వాహని=నది.
తే. అరుగ్ుటయు చనువోయిన అతని పటటు/వాపి రాజభుజష్య, అ వామముఖికి,
అంగ్దాశిు ష్ుభుజ్ఞని, హేమాంగ్దాఖయ/నృపుని ఉబలాటమును చూపి, ఇటటు లనియి 54
పటటు+వాపి=సాానము+మళిళంచ, భుజష్య=సేవకకరాలక, వామ+ముఖి=సుందర+వదన, అంగ్ద+అశిు ష్ు+
భుజ్ఞని=భజకీరత ులతో+కూడిన+భుజములక కల, ఉబలాటము=మికిుల్లఅభిలాష్,
తే. " ఇతడు కాళింగ్ు, డబల! మహేందరభోగష/అధిపతి, మహేందరమునకక, మహాంబుధికిని,
కరషఘటల సాకకన, మహేందరగర
ష షయి ముందు/నడచు నని తోచు, వీడెతిత వడలక నపుడు. 55
మహేందర+భోగష=ఇందురనితోసమానముగా+సుఖములనుభవించువాడు, కరషఘటల+సాకకన=సెైనయము
నందల్ల గ్జముల+మిష్చే. వీడు+ఎతిత =వీడు+దండయాతరకక,
ఉ. వారము వారమున్ సుజనవతసలక నీతని వేగ్ుబో కలన్
కూరుకకనుండి మేలొులకపు, కోటకక సుష్ర
ు సదేశవరషతయిై
సర రణగ్ండు మారగ మున జూడగ్నైన సమునుతోరషీయిై
వారషధి, మందరఘోష్పరషవరషజతలాంచనయామతూరుయడెై. 56
వారమువారమున్=పరతిదినము, సుజన+వతసలక=మంచవారల+పేరమించువాడు, వేగ్ుబో కలన్=తెలవారు
ఝామున, కూరుకక=నిదర, సుష్ర
ు +సదేశ+వరషతయిై=చకుగా+తనఇంట+ఉండి, సర రణగ్ండు +మారగ మున=
కిటికి+దాారా, చూడగ్నైన=కనబడు, సమునుత+ఊరషీయిై+వారధి=ఎతెత న+తరంగ్ములక
్ కలదెైన+
సముదరము, మందర+ఘోష్+పరషవరషజత+లాంచన+యామ+తూరుయడెై=గ్ంభీర+ధ్ానిచే+మానపబడిన
 159
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
(అవసరములేమిచే)+నామమాతరమైన+తెలువారవాయించు+మేలకకొలకపు భేరష వాదయములక కలదెై,
భావము: తనతరంగ్ముల దానిచే యామతూరయ కారయకీమమును నిరాహంచుచూ సముదురడే యితనిని
సేవించుచుండును.
మ. తరలనాతీత ధ్నురధరుండు సమరోదబ యగానురకితన్ నిర
రగ ళుడీ ఱేని భుజాదాయంబున ధ్నురాజయవల్లు కాఘాత రే
ఖలక రండునువి, చూడు! సంయతరషపుక్ాీప్ాలకశ్రీసక
జజ లబాషర పదకసికతపదధ తరల, యోజన్, రాజ బంబాననా!. 57
తరలనాతీత=సాటిలేని, ధ్నుర్+ధ్రుండు=విలకు+ధ్రషంచనవాడు, సమర+ఉదబ యగ్+అనురకితన్=యుదధ +
పరయతు మందు+పీరతితో, నిరరగ ళుడు=అడుిలేనివాడు, భుజా+దాయంబున=భుజముల+రండింటి
అందు(సవయసాచ అని భావన), ధ్నుర్+జాయవల్లు క+ఆఘాత+రేఖలక=వింటి+అల్లు తారడు+దెబోలకకొటు గా
వచిన+ గీతలకమచిలక, సంయత+రషపు+క్ాీప్ాలక+శ్రీ+సకజజ ల+బాషర పదక+సికత+పదధ తరల+ఓజన్=
బంధింపబడిన+శతరర+రాజ+లక్ిీ+కాటటకకంటి+నీరు+చమిీన+విధ్మున, రాజ+బంబ+ఆననా=
చందర+బంబ+ముఖీ,
మ. జలముకైుశిక! వీని గ్ూడి మలకసంజన్ నిరభరపీరతి సం
ధిల గేళీరతి దేల్లయాడ దగ్దే? దవాప్ాంతరానీత క
మోలవంగ్పరసవంబు మారుతము, మారగ గు ాని మాయింపగా
పుల్లన ప్ారంశువితరషికావిలసితాంభోరాశితీరంబునన్." 58
జలముకకు+కైశిక=మబుోలవలేనలు ని+కొపుపకలదానా, మలకసంజ=సాయంతరము, నిరభర+పీరతి+సంధిల
=తీవరమైన+పేరమ+కలకగ్గా, తేల్ల ఆడ+తగ్దే=కీీడించ+తగ్ునుకదా, దవాప ఆంతర+ఆనీత+కమో+లవంగ్+
పరసవంబు+మారుతము=అనయదేశములనుండి+తెచిన+ఇంపెైన+లవంగ్+మొగ్గ లపెై నుండివచుి+గాల్ల,
మారగ +గాుని+మాయింపగా=పరయాణ+బడల్లక+తొలగషంపగా, పుల్లన+ప్ారంశు+వితరషికా+విలసిత+అంభోరాశి
+ తీరంబునన్= ఇసుకతినులక+నిడువైన+వేదికగా+పరకాశించు+సముదరపు+ఒడుిన,
క. చతరదయియ భోజరాజా/వరజాతకక, తదుపదేశవచనంబు, మతిన్
తరణి, కనరాక ముడిగషన/అరవిందమునందు హమకరాంశువు వోల న్. 59
చతరదయియ=పరవేశింపదయియ, భోజరాజ+అవరజాతకక=భోజరాజ్ఞ+చెలు ల్లకి, మతిన్=మనసుసలో, తరణి=
సూరుయడు, ముడిగషన=ముకకళించన, అరవిందము=పదీము, హమకర+అంశువు=చందురని+కిరణము.
 160
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
క. దౌవారషకి, రాకొమరషక/
ి ఆవల ఉరగాఖయపటు ణాధవశారునిన్
దేవసము, జూపి" కనుగతను/మీ వంక శుభాంగష!" యనుచు నిటు ని చెపెపన్. 60
దౌవారషకి=దాారప్ాలకి-నందకి, ఆవల=అటటపెై, దేవసము=దేవతతో+సమానుడు,
చ. "దళితకకశేశయాక్ి! దృతిధాముడు, వీ డల ప్ాండయనేత, మూ
పుల బడి వేరలక బనుసరముల్, సెలయిేళుళగ్, రకత చందనం
బలదిన మేను కోమలనవాతపరంజత సానుసీమగా,
కకలగషరషబో ని, వీని వలకూరషమి దెపపలదేలప జూడవే! 61
దళిత+కకశేశ+అక్ి!=వికసించన+పదీమువంటి+నేతరములకకలదానా! ధ్ురతి+ధాముడు=ధెైరయమునకక+
సాానము, మూపుల+పడి=భుజముల+నుండి, వేరలక+పను+సరముల్=వేరలాడు+ప్ డుగైన+హారములక,
సెలయిేళుళగ్=ఊరుచునుచనుఏరులకగా, రకత +చందనంబు+అలదిన+మేను=ఎఱఱ +గ్ంధ్ము+రాసుకొను
+శరీరము, కోమల+నవ+అతప+రంజత+సాను+సీమగా=లేతగా+అపుపడే ఉదయించన సూరుయని ఎండచే
రంగ్ుతేల్లన+కొండ+చఱయగా, కకలగషరష బో ని=కకలపరాతము ప్ర ల్లకకల (పెైనుండి కిీందకక పరవహంచు
సెలయిేళుళ, చరషయలకకల కొండవల ), వీని+వల+కూరషమి=ఈతని+వలపు+సేుహము అను, తెపపలదేలప
+చూడవే=ఓలలాడించ+పరషశ్రల్లంచుము,
సీ. కీకిుంచె నవడు బంకము వింధ్యశిఖరషచే/ మొగ్ులక ముటిున బంకముల నడంచ,
ఆప్ర శనించన అంభోధిసల్లలంబు/కీమీరషంచెనవండు కడుపు నుండి,
తోటకూరయు బో ల దుడుసురకుసు మిోంగష/తేరనిి ఎవాాడు జీరషుంచుకొనియి,
తొల్లతొల్లరూపురేఖలక దిదెి నవాాడు/దరవిడవాజీయసంపరదాయమునకక,
ఘనతపసిసదుధడెైన యా కలశసూతి/పీరతివశమున దనకక సరసాుతికకడుగ్,
అశామేధావబృథసికత కడెైన సుగ్తి/పరమధ్రోీలు సతుృతి, ప్ాండయనృపతి.
62
కీకిుంచె=వడల్లంచె, బంకము=గ్రాము, మొగ్ులక+ముటిున=మేఘముల+చేరషన, బంకములన్+అడంచ=
పెరుగ్ుదల+ఆపి, ఆప్ర శనించన=భోజన కాలమున పుడిసిల్లతో తారగషన, అంభోధి+సల్లలంబు=సముదరపు+
నీరు, కీమీరషంచె=వనుదిపెప-ఉమీ, దుడుసు=దుష్ు , తొల్లతొల్ల=మొటు మొదటి,
రూపు+రేఖలక=ఆకారము+ రీతరలక, దారవిడ+వాజీయ+సంపరదాయము=తమిళ+సాహతయపు+ఆచారము,
ఘన+తప+సిసదుధడెైన= గతపప+తపసుస+సాధించనవాడెైన, కలశసూతి=అగ్సుతయడు,
 161
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పీరతివశమున=పేరమచేత, సరసాుతికకడుగ్= సుఖముగా సాునమైనదా అని అడుగ్ు చనువునువాడుగా,
అశామేధ్+అవబృథ+సికత కడెైన+సుగ్తి= అశామేధ్+యాగాంతర సాునముచే+తడిసి+ఉతత మలోకములక
ప్ ందిన ధ్నుయడు, పరమ+ధ్రీ+ఉలు సత్+ కృతి=ఉతుృష్ు +ధ్రీమున+ఒపుప+ ధ్నుయడు,
మం.దిాపద. జగ్మున నవారు సరషలేరు తనకక/అని విఱఱ వీగషయు, అహ ముజజ గంష చ,
సాజనావసథజనసాానవిమరధ /శంకియిై, రాక్షసేశారుడు, రావణుడు. 63
విఱఱ వీగష=మికిుల్లనికిు, అహము+ఉజజ గషంచ=గ్రాము+విడచ,
సా+జనా+వసథ+జనసాాన+విమరధ +శంకియిై= తన+వారు+నిలచు+మూల సా లమునకక+దేవతలవలన
ఉపదరవము+ఊహంచనవాడెై,
మం.దిాపద. హరునినుండి దురాపమైన అసత మ
ి ును/బడసిన ఈ మహాబాహునితోడ
కోరష సంధి కకదిరషికొని కాదె! వడల /అనిమిష్లోకజయారషాయిై, మునుు. 64
హరుని=శివుని, దురాపమైన+అసత మ
ి ును=ఇతరులక ప్ ందలేనిదెైన బరహాీశిరమనడి+అసత మ
ి ు, పడసిన=
ప్ ందిన, అనిమిష్+లోకము=దేవ+లోకము, అరషాయిై=కోరషక కలవాడెై
క. విశదయశు, వీని నేలకము/విశుదధ ముకాతనువిదధ విపులోదనా
దరశనయగ్ు, దక్ిణాశకక/భృశముగ్, సవతాల్ల, వగ్ుము, బబో ోకవతీ! 65
విశద+యశు=తెలుని+కీరతగ్
ష లవాడు,
విశుదధ +ముకత +అనువిదధ +విపుల+ఉదనాత్+రశన+అగ్ు=నిరీలమైన+
ముతయములతో+కూడిన+విసాతరమైన+సముదరము+మొలనూలకగా+కల, దక్ిణాశకక=దక్ిణ దికకుఉను,
భృశము=ఒడుిమీఱన-సముదరమునకక, సవతాల్ల=సవతి, బబో ోకవతీ=విలాసవతీ,
చ. నలకవుగ్ ప్ర కమాోకకల బనంగషన తముీలప్ాకక తీవియల్,
చల్లమిరష చందనాగ్ముల సందిట గ్ుల్లున ఏలకీలతల్,
కలయ తమాలపరుముల కంబళులన్ తరలకించు నందు, ఆ
మలయనగ్ంబు నతత ముల మకకువమీర రమింపు డిరుారున్. 66
నలకవుగ్=నేరుపతొ, ప్ర కమాోకకల=ప్ర కచెటును, పెనంగషన=చుటటుకొనిన, తీవియల్=తీగ్లక, చల్లమిరష+
చందనాగ్ముల=చలకవ+చందనపుచెటు, సందిట=నడుమ, కకల్లున=శృంగారముగాకదలక, ఏలకీ=ఏలకకల,
కలయ=బాగ్ుగా, తమాల+పరుముల=మకరషకా+పతరముల, తరలకించున్=పరకాశించును, ఎందు=ఎకుడబ ,
 162
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
మలయ+నగ్ంబు+నతత ముల=మలయ+పరాతము+కొండమీది చదును పరదేశమున, మకకువ+మీర=
వేడుక+అతిశయింప,
చ. నిలకవున నలు కలావల నిది పు చామనచాయ వీనికిన్,
పలకచని గోఱజంబు వల , పచిని దానవు నీవు కావునన్,
ప్ లతరక! మాకక నీ వితని ప్ తర
త న, నింపుదుగాక ముచిటల్;
తొలకరష మబుోపెై ధ్ళధ్ళుకును కనుమఱుంగ్ు దవవవై". 67
నిలకవున=శరీరమున, నిది పు=దటు పు, చామనచాయ=నలకపురంగ్ు, పలకచని+గోఱజంబు=సనుని+
గోరోజనము, ప్ లతరక=ఇంతి, ప్ తర
త న=కూడిన, నింపుదు=సిదధ ంి పచేయుదువు, తొలకరష=వరాికాలపు
మొదటి, కను+మఱుంగ్ున్+తీవయిై=చను+మఱుపు+లతవై,
వ. అని పరలోభింపబడియు, ఆకృతివిలోభనీయకావున, వైదరషభ ప్ాండుయని మానసింపక, పురుష్కార
బలమున సుదూరానీతయిైన లక్ిీ, దెైవప్ారతికూలయమున వనుదిరుగ్ువిధ్మున, నటనుండి కదల్ల,
చనియి. 68
పరలోభింపబడియు=మికిుల్లఆసకిత కల్లగషంపబడియు, ఆకృతి+విలోభనీయ+కావున=రూపము+ఆశచూపి
ఆకరించును+కనుక, మానసింపక=ఇష్ు పడక, పురుష్కారబలమున=పురుష్ పరయతుమున, సు+దూర
+ఆనీతయిైన=చాలా+దూరమునుండి+తేబడిన, ప్ారతికూలయమున=అనుకూలముకాక,
ఉ. ధారుణినాథు నొకొుకని దాటి పతింవర, ఆమ, ధవరసం
చారనిశ్రథదవపశిఖ చాడుపన, ముందుకక సాగషప్ర వగా,
ప్రరపథంబునన్ వనుకబడి గ్ృహో పరషసీమలన్ బల న్,
కారుకొనం దదవయవదనంబుల నొకుట చమీచీకటటల్. 69
"ద్ీపశిఖా కాళిద్ాసు" అని పరసద్వి చెంద్వన శ్లలకానువాద్ము.
పతింవర+ఆమ=భరత ను వరషంపనును +ఇందుమతి, ధవర+సంచార+నిశ్రథ+దవప+శిఖ+చాడుపన=మలు గా
+నడచుచును+రాతిరవేళ+దవపజాాల+వల , ధారుణినాథున్+ఒకొుకని+దాటి=రాజ్ఞల+ఒకొురషగా+దాటి,
ప్రర+పథంబునన్=రాజ+మారగ మున, ముందుకక +సాగషప్ర వగా=ముందుకక+వళిళప్ర తరండగా, వనుకబడి
=దవపమునకకవనుకగామిగషల్లన, గ్ృహ+ఉపరష+ సీమలన్+వల =మేడల+వలకపల్ల+భాగ్ములకపెై+వలే,
తదవయ+వదనంబులను+ఒకుట+చమీచీకటటల్= రాజ్ఞల+మొఖములపెై+ఒకుసారషగా+గాఢాంధ్కారము,
కారుకొనం=కీమీను,
 163
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తే. బాల దరషజేర, ఆకకలప్ాటట పడియి/తన అదృష్ు ము దరషుంచుకొనుచు అజ్ఞడు,
అంతలో బాహుపురష పటటునందు నదరష/ఎడపె సందియ మతనికి, కకడిభుజంబు. 70
ఆకకలప్ాటట=వాయకకలత, తరషుంచు=ఊహంచు, బాహుపురష=కేయూరము, పటటునందు+అదిరష=కటటుకొను
పరదేశము-భుజము+అదురుప్ాటటప్ ంది, ఎడపె+సందియము=తొలగషంచె+సందేహము, కకడిభుజంబు=కకడి
భుజము అదురుట శుభ సూచన,
తే. వాని, సరాావయవనిరవదుయ, జూచ/అనయనృపతరల తోరసిరాజనియి, లేమ;
విరయబూచన సహకారవిటపి డాసి/అభిలష్ించున, తేట,ి వృక్ాంతరంబు.
71
సరా+అవయవ+నిరవదుయ=అనిు+అవయములేకాక సాధ్నములందు+దబ ష్రహతరడు, అనయ+నృపతరల+
తోరసిరాజ్ఞ అనియి+లేమ=ముందుఉండి తను చూడనిఇతర+రాజ్ఞల+తొలగషంపదగషనవారు+అనుకొన+
ఇందుమతి, విరయ+బూచన+సహకార+విటపి+డాసి=సమృదిధగా+పూచన+తీయమామిడిచెటు+వనము+
సమీపించ, అభిలష్ించున=కోరునే, తేటి=తరమీద, వృక్ాంతరంబు=వేరతకచెటు టను,
వ. ఇందుమతి ఇటట
ు , రఘునందను నందు సమావేశితమై తన డెంద మానందమున గ్ందళింప,
తదవయ కూలాచారశూరతావివేకవైభవాభివరున మాకరషుంప గోరషయు, మందాక్షవశంవదయిై, అడుగ్నేరకకను,
దదింగషత మఱగషన శుదాధంతప్ాల్లక, మధ్ురాక్షరవినాయసమున, నిటు నియి. 72
సమావేశితమై=చేరిబడినదెైన, డెందము=హృదయము, కందళింప=పులకింప, తదవయ+కకల+అచార+
శూరతా+వివేక+వైభవ+అభివరునము+అకరషుంప+కోరషయు=వాని+కకలము+నడత+ప్రరుష్ము+తెల్లవి+
ఐశారయము+బాగావరషుంచగా+విన+కోరషయు, మందాక్ష+వశంవదయిై=సిగ్గ ుకక+లోబడినదెై, అడుగ్+నేరక+
ఉను=అడగ్+లేక+ఉండగా, తత్+ఇంగషతము=ఆమ+అభిప్ారయము, మధ్ుర+అక్షర+వినాయసమున=
తీయని+వాకయముల+కూరుపతో,
సీ "కల డశేష్నృప్ాలకకలశిరోఽభయరషిత/శాసనుం, డపరాదిరశాసనుండు,
చతరరుదనాతాుంచసరాసరాంసహా/నాయకకండు, నవామోసాయకకండు,
శతరరనిగ్ీహదవనజనదయాదుయతత మ/సాధ్నుం, డతరల యశలధ్నుండు,
రాజరాజమహారహరారాజదకలంక/లక్షణుండు, పరసనువీక్షణుండు,
క్ీరవారాశి కరణి లక్ీీపరసూతి/ఉష్ు దవధితి మాడిు నితోయదయుండు,
రసికకలకకపటటుగతమీ, సాహసికమౌళి/గ్ుణములకక పుటిునిలకు, కాకకత్ సా నృపతి. 73
 164
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అశేష్+నృప్ాలకకల+శిరో+అభయరషిత+శాసనుండు=అందరు+రాజ్ఞలక+శిరసువంచ+పూజంచన+ఏల్లక, అపర
+అదిరశాసనుడు=రండవ+ఇందురడు-సమానుడు, చతరర్+ఉదనాత్+కాంచ+సరా+సరాంసహా+నాయకకడు
=నాలకగ్ు+సముదరములక+మొలనూలకగాఉను+సమసత +భూమికి+అధిపతి, నవ+అమో+సాయకకండు=
లేత+మామిడి చగ్ురు+బాణముగాకలమనీధ్ుడు-సమానుడు, శతరర+నిగ్ీహ+దవనజన+దయ+అది+
ఉతత మ+సాధ్నుండు=శతరరవుల+అడచుట+దవనులందు+దయ+మొదలగ్ు+శేీష్ు గ్ుణములక+సాధించన
వాడు, అతరల+యశల+ధ్నుండు=సాటిలేని+కీరత ష+సంపదకలవాడు, రాజరాజ+మహా+అరహ+రారాజత్+
అకలంక+లక్షణుండు=చందురని (దేవతలకకరాజనిశుీతి) వలే+గతపప+యోగ్యతకల+చకీవరషత+కానికళంకము
లేని+సాభావము కలవాడు, పరసను+వీక్షణుండు=అనుగ్ీహముకల+చూపులకకలవాడు,
క్ీర+వారాశి+కరణి +లక్ీీ+పరసూతి=ప్ాల+సముదరము+వలే+లక్ిీని+పుటిుంచు వాడు,
ఉష్ు దవధితి+మాడిు+నితయ+ ఉదయుండు=సూరుయని+వలే+నితయము+వరషధలు కవాడు,
రసికకలకక+పటటు+కొముీ=సరసులక+ఆశీయించు +కోటకొమీ(నిధానము),
సాహసిక+మౌళి+గ్ుణములకక+పుటిునిలకు=సాహసుల+శేీష్ు+గ్ుణములకక+ జనీసాానము,
సీ. బాసటయియ నధవరబరషహరుీఖులకలు /యాతరధానులతోడి యాహవమున,
అధివసించె, విడంబతాహారయధ్నుాడెై/సీాకృతవృష్రూపు, నాకనాథు,
చెఱపివైచె నితాంతశితశిల్మముఖధార/రాతిరంచరీగ్ండపతరరచన,
మరుదపసరః సేవయమానుడెై కైసేసె/దివిజేందురడును గ్దిియ సగ్ంబు,
నరవరుల కలు కకకదుడెై, హరష మహో క్ష/కకకదమకిు, కకకత్ సా విఖాయతరడెైన
వానిపేర జగ్ంబున వాసి కకు/కోసల జనేశారులకక కాకకత్ సా సంజు
74
బాసటయియన్+అధవర+బరషహరుీఖులకక+ఎలు +యాతరధానులతోడి+ఆహవమున=అండ అయియను+ధెైరయము
కోలకప్ర యిన+దేవతలక+అందరషకి+రాక్షసులతో+యుదధ మున, అధివసించె=ఎకును, విడంబత+ఆహారయ
+ధ్నుాడెై=విడిచపెటుబడిన+భూష్ణములక+ధ్నసుసలతో, సీాకృతవృష్రూపు=వృష్భ రూపము ధ్రషంచన,
నాకనాధ్ు=ఇందురని, చెఱపివైచె=లేనటట
ు చేసె, నితాంత+శిత+శిల్మముఖ+ధార=ఎడతెగ్ని+వాడియిైన+బాణ
+పరంపరచే, రాతిరంచరీ=రాక్షససీరోల, గ్ండపతరరచన=చెకిుల్లపెై మకరషకాదిపతర రేఖలక(వారష భరత ల చంపుటచే),
మరుత్+అపసరః+సేవయమానుడెై+కైసేసె+దివిజేందురడును+గ్దిియ సగ్ంబు=దేవతలక+అపసరసలక+
సేవించగా+అలంకరషంచె+ఇందురడుకూరుిను+అరా సింహాసనము, నరవరుల కలు +కకకదుడెై=గతపపమనుష్ర
 165
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
లలో+శేీష్ు రడెై, హరష+మహో క్ష+కకకదము+ఎకిు+కకకత్ సా +విఖాయతరడెైన=ఇందురడు+శేీష్ుమైనఆంబో తరకాగా
+ఎకిు (శివుడు నంది నకకునటట
ు )+కకకత్ సుాడని+పేరుమ్రసిన, వాని+పేర=పురంజయుడని
తనపేరునును+కకకత్ సుాడు అనిపేరుతో, వాసికకు=పరసిదధ చ
ి ెందె, సంజు =పేరు,
ఉ. వాని కకలంబునం బొ డమి, వరునకకు కకలపరదవపకకం
డెైన దిల్మపభూపతి, మహామహు డాయన చాలక నంతకకన్,
కాని, తిరవిష్ు పేశారుని కనుఱయుం గ్డుపుబుో మానప ఏ
కోనశతకీతరతామున నూఱటజందె, శమపరధానుడెై. 75
ప్ డమి=పుటిు, వరున+కేకు=పరసిదిధ+చెందె, కకల+పరదవపకకండెైన=వంశమునకక+వనుతెచుివాడెైన, చాలక=
సమరుాడు, తిరవిష్ు పేశారుని=ఇందురని, కనుఱయుం=కోపమును, కడుపుబుో=అసూయ, ఏకోనశత+
కీతరతామున=ఒకటితకకువనూరు+యాగ్ములకచేసి, ఊఱటజందె=నిల్లపివేసెను, శమ+పరధానుడెై=
శాంతి+సాభావుడెై
తే. నలత! అతని ఏలోడి వాణినీజనంబు/ఆటనడితోరవ గ్నుమ్రడిి ఆదమఱువ,
వలకవలక తెమలప, గాల్లయు దలకక నను/మొనసి ఎవాడు? చేసాచు, ముోచిల్లంప.76
నలత=సీత ,ి ఏలోడి=ప్ాలనలో, వాణినీజనంబు=ఆటకతెత లక, ఆట+నడితొరవ=ఆట+మధ్యలో, కనుమ్రడిి+
ఆదమఱవ=నిదిరంచ+హాయిగా, వలకవలక=బటు లక, తెమలప=సడల్లంచ, తలకకను=వనుదవయు, మొనసి=
పూని, చేసాచు=చేయి+చాచు, ముోచిల్లంప=దొ ంగ్ల్లంప,
శా. ఆ రాజనయమహేందురనౌరసుడు, రాజై విశావిశాంభరా
ధౌరంధ్రయము బూను నేడు, సుగ్ుణోదారుండు దురధరిదబ
సాసరుం, డూరషజతధ్రీవీరు, డమలాచారుండు, శశాజజ య
శ్రీరముయండు, పరజాభిగ్ముయడు జగ్జేజ గీయమానోనుతిన్. 77
రాజనయ+మహేందురని=రాజ్ఞలలో+ఇందురని, ఔరసుడు=కకమారుడు, విశా+విశాంభరా+ధౌరంధ్రయము=
సమసత +భూమండలపు+భారమువహంప, పూనున్=ప్ారరంభించె, సుగ్ుణ+ఉదారుండు=మంచగ్ుణములక
కలవారషలో+గతపపవాడు, దురధరి+దబ +సాసరుండు=ప్ ందశకయముకాని+భుజ+బలము కలవాడు, ఊరషజత+
ధ్రీ+వీరుడు=ధ్ృఢమైన+ధ్రీప్ాలనయందు+శూరుడు, అమల+ఆచారుండు=నిరీల+పరవరత న కలవాడు,
శశాత్+జయ+శ్రీ+రముయండు=శాశాత+జయ+లక్ిీతో+ఒపుపవాడు, జగ్త్+జేగీయమాన+ఉనుతిన్=
లోకముచే+కొనియాడబడు+ఔనుతయముతో, పరజ+అభిగ్ముయడు=జనులకక+సులభుడు,
 166
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సీ. కామధేనువు బడి కారుణయవరమున/జనతపఃప్ాకమై సంభవించె,
కొమరు ప్ారయము నాడె కకల్లశాయుధ్పు దెబో/సరకకసేయని చేవసిరష వలారి,
మనువంశమహనీయమహమ ప్ ంపిరషవోవ/సరాదిగషాజయము నిరాహంచె,
కీతరవేళ కల్లమిని కడముంత కడమగా/తీరాారషాబృందసాతుృతము సేసె,
అసమయారషాయిై వచిన ఆపుుతరనకక/ఆకసము బండి, శుీతనిష్రరయము ఘటించె,
అసదృశయశుండు లోకతరయంబునందు/కేవలనరుండె! శ్రీ రఘూక్ాీవరుండు. 78
కామధేనువుబడి =నందిని, కారుణయ=దయ, జన+తపఃప్ాకమై=తల్లు దండురల+పూజా ఫలమై, సంభవించె=
పుటటును, కొమరుప్ారయము=లేతవయసుస, కకల్లశ+ఆయుధ్పు=ఇందురనివజర+ఆయుధ్పు, సరకక+సేయని
=ల కు+పెటుని, చేవ+సిరష+వలారి=బల+సంపద+వయకత పరచె, మను+వంశ+మహనీయ+మహమ+ప్ ంపిరష
వోవ=మనువు+కకలపు+ఘనమైన+గతపపదనము+వరషధలు, సరా+దిగషాజయము+నిరాహంచె=ఆనిు+
దికకుల అందరష రాజ్ఞలను జయించుట+పూరషతచేసె, కీతర+వేళ+కల్లమిని=యాగ్+సమయమున+సంపద
నంతా, కడముంత=చనుమటిుప్ాతర, కడమగా=మిగ్ులకనటట
ు గా, తీరా+అరషా+బృంద+సాతుృతము+సేస=
ె
యాగ్మందల్లఅరిక+యాచక+సమూహమునకక+అధవనముచేసెను, అసమయ+అరషాయిై=సమయమును
ఉలు ంఘ్ంచవచిన+యాచకకడెై, ఆపుుతరనకక=సాుతకకనకక, ఆకసమున్+పిండి=ఆకాశమును+ఆవుప్ాల
కకవలేపితికి, శుీత+నిష్రరయము+ఘటించె=వేదప్ాఠమునకక+మూలయము+కల్లగషంచె,
అసదృశ+యశుండు= సాటిలేని+కీరత క
ష లవాడు, లోకతరయంబునందు=ములొుకములందు,
కేవలనరుండె=మానవమాతరరడా!
తే. కకలనగ్ము ల కిు, సాగ్రంబులను దాటి/భుజగ్జగ్మున దూరష పెై భువనములకక,
నగ్సి, అనుబంధియిై యొపుప మగ్ువ, ఎటిు/మానమున, గతలారానిదెై, వాని కీరత ష.79
కకలనగ్ములక=కకల పరాతములక, సాగ్రంబులను=సముదరములను, భుజగ్+జగ్మున=ప్ాముల+
లోకము-ప్ాతాళము, పెై భువనములకకన్=సారగ మునకక, అనుబంధియిైయి=భూత భవిష్యత్ వరత మాన
వాయపత మై, ఎటిు+మానమున+కొలా+రానిదెై=ఏ+కొలబదధ చేత+కొలకవ+లేనిదెైనది.
ఉ. ఏకజనేశారుండు జగ్దేకధ్నురధరు డమీహాతరీ నే
కైకసుతరండు వీ డజసమాఖుయడు, వంశకరుండు దముయడెై
కాకలకదేఱ తండిర చరకాలమునుండి వహంచుచును అ
సరత కజగ్దభరం బతనితోడ సమంబుగ్ మ్రయు దక్షతన్. 80
 167
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఏక=ఏకక
ై , జన+ఈశారుండు=పరజలను+కాప్ాడురాజ్ఞ, జగ్త్+ఏక+ధ్నురధరుడు=లోకములో+అసమాన+
విలకుపటిునవాడు, ఏకైక+సుతరండు=ఒకుగానొకు+కకమారుడు, సమాఖుయడు=పేరుకలవాడు, వంశకరుడు
=కకలము ఉదధ రషంచువాడు, దముయడెై=సుశిక్ితరడెై, కాకలకదేఱ=ఆరషతేఱ, అసరత క=అనలప-గతపప, జగ్త్+
భరంబు=లోక+భారము, దక్షతన్=సమరాతతో,
మ. పనితోదాతత కకలంబునన్, నవవయఃప్ాకంబునన్, రూపునన్,
వినయాలంకృతసదు
గ ణోచియమునన్, వేయిేల అనిుంట, నీ
కనుగ్ుణుయండు, వరేణుయ, డీతనికి, కేలందింపు జాగేల? కాం
చన సంపరుము, పదీరాగ్మునకకన్, సంధిలు కగా కంగ్నా! 81

పనిత=ప్ గ్డబడిన, ఉదాతత =గౌరవింపదగ్గ , ప్ాకంబునన్=పరషపకాతను, వినయ+అలంకృత+సత్+గ్ుణ+

ఉచియమునన్=వినయముతో+కూడిన+మంచ+గ్ుణముల+పెంపుననూ, వేయి+ఏల=పెకకు మాటలక+
ఎందుకక, నీకక+అను గ్ుణుయండు=నీకక+తగషన గ్ుణములక కలవాడు, వరేణుయడు=కోరదగ్గ వాడు, కేలక+
అందించు=చేయి+చేరుిము, కాంచన=బంగారపు, సంపరుము=కలయిక, పదీరాగ్మునకకన్=మణికి,
సంధిలు కగాక=కూడునుగాక,
మంగ్ళమహశ్రీ. శ్రీరఘు సుపుతరర, సరసీజదళనేతరర, పరభు/చహురమణీయశుభగాతరరన్,
ప్రరుష్విశాలక, నిరవదయగ్ుణశ్రలక, మృదు/భావకరుణారసవిలోలకన్,
వారషజహతానాయు, నివారషత దరసీయు, అ/వారషతభుజాబలవిహారున్,
మారసుకకమారుని, కకమారనిభు, బొ ంది కను/మా, రమణి! మంగ్ళమహశ్రీ."82
సరసీజ+దళ+నేతరర=పదీ+పతరములవంటి+కనుులకకలవాడు, పరభు+చహు+రమణీయ+శుభ+గాతరరన్
=రాజ+లాంఛనమును+కమనీయ+మంగ్ళ+సారూపుడు, ప్రరుష్విశాలక=మగ్టిమికి పరసిదధ ుడు, నిరవదయ
=దబ ష్ములేని, మృదు+భావ+కరుణా+రస+విలోలక=సరమయమైన+సాభావము+దయా+రసములక
చందించు+చూపులకకలవాడు, వారషజహత+అనాయు=సూరయ+వంశసుాని, నివారషత+దర+సీయు=పెది
నవుాను దాచ పెటు ి+చను+నవుా కలవాడు, అవారషత=అడి గషంపలేని, మార=మనీదునివల , కకమార+
నిభు=కకమారసాామితో+సమాను, మంగ్ళ+శ్రీ+మహత్=శుభ+సంపదల+ఔనుతాము,
ఉ. ఆ మధ్ురపరశంస హృదయంగ్మమై తొల్లచూపు పేరమకకన్
సేా మము గ్ూరషి, ప్ర ర దోలము సేయగ్, లజజ నతికీమించ, ఉ
దాిమమనఃపరసాదవిశదం బగ్ు చూపున సీాకరషంచె, న
 168
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తాతమరకంటి, సంవరణదామముచే బల , అకకుమారకకన్. 83
మధ్ుర+పరశంస=ఇంపెైన+ప్ గ్డత , హృదయంగ్మమై=సమీతమై,
సేామము+కూరషి=సిా రతాము+కల్లగషంపగా, ప్ర ర దోలము=పురషకొలకప, లజజ +అతికీమించ=సిగ్గ ును+మీఱ,
ఉదాిమ+మనః+పరసాద+విశదంబగ్ు=అధిక మైన+మనసుసనందల్ల+పరసనుత+సపష్ు ముగా కనబడు,
నఱ+తామర+కంటి=విరసిన+తామరలవంటి+ కండుుకలది,
సంవరణ+దామముచే+బల =రహసయమైన+సంధానము+వలే(ఏదబ తెల్లయరాని+బంధ్ము/
సేుహముచే+వల ),అకకుమారకకన్=ఆ కకమారునితో, సేాకరషంచె=అంగీకరషంచె,
తే. అలవిగాకకండె, బాల కా చెలకవుమీది/తగ్ులము వచంప, శాల్మనతాభరమున,
అది గ్గ్ురాపటట నపమున అణువలగ్ు/ఒడలక భేదించుకొని బయలపడియి, గాని 84
చెలకవు+మీది=అందము+మీది, తగ్ులము=ఆసకిత, శాల్మనతా+భరమున=సిగ్గ ుయొకు+అతిశయమున,
వచంప=చెపపగా, అలవిగాకకండె=శకయము కాకప్ర యిను, అది=ఆ ఆసకిత, ఒడలక+భేదించుకొని=దేహము+
నుండిపెైకి, అణువు+అ లగ్ు=కొంచముగా+విడబడి, గ్ురాపటట+నపమున=పులకల+మిష్తో,
బయలపడియి+కాని=బయిట పడెను+అంతే,
ఉ. బాల్లక చందమున్, పరణయబంధ్ము, గాంచయు,"ప్ర ద మరధచం
దారల్లక! వేఱుచోటికి రయంబున రమీని" మేలమాడు దాాః
ప్ాల్లకవంక జూచె, సితపంకజలోచన యౌట ప్ర యి, యా
వాల్లకకంటి, తా నరుణవారషజలోచనయిై, చరాకకతోన్. 85
చందము=విధ్ము, అరధచందర+అల్లక!=అరాచందురనివంటి+నొసలక కలదానా!, రయంబున=వేగ్ముగా,
మేలమాడు=పరషహసించు, సిత+పంకజ+లోచన+యౌట+ప్ర యి=తెలు+తామరలవంటి+చూపుకలది+
అయిననూ+అదివిడచ, వాల్లక+కంటి=వాడి+కళుళగ్ల, అరుణ+వారషజ+లోచనయిై=ఎఱఱ +తామరలవంటి
+చూపుకలదెై, చరాకకతోన్=చరాకకగా, దాాఃప్ాల్లక+వంక+చూచె=దాారప్ాల్లక+వైపు+చూచెను,
తే. దాది కందించ వేయించె దానిచేత/కంబుకంధ్ర, రఘుసూను కంధ్రమున,
బొ మీకటిున హృదయరాగ్ముీ బో ని/చూరుగౌరమధ్ూకపరసూనమాల.
86
 169
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
దాది=పరషచారషక-సునంద, కంబు+కంధ్ర=శంఖమువంటి+కంఠముకలదెైన ఇందుమతి, కంధ్రమున=
మడలో, బొ మీకటిున=మూరీతభవించన, హృదయ+రాగ్ముీ+ప్ర ని=మనసుసలోని+అనురాగ్ము+ప్ర ల్లన,
చూరుగౌర+మధ్ూక+పరసూనమాల=కకంకకమప్ డిచే ఎఱఱ నైన+ఇపప+పూలమాల,
తే. వడదయగ్ు పేరడందపెై వేరల్లయాడు/ఇపపపూదండ జూచ, రహంచె, నజ్ఞడు,
మృదువులగ్ు బాహులతికలకమడకక జ్ఞటిు/వక్షమున అతత మిల్లు న వధ్ువయనుచు. 87
వడదయగ్ు+పేరు+ఎడందపెై=విశాలమైన+పెది+వక్షసా లముమున, రహంచె=శలభిలు ,
మృదువులగ్ు+బాహు +లతికలక=కోమలమైన+చేతరలనే+తీగ్లతో, మడకక+చుటిు=మడను+చుటటుకొని,
అతత మిల్లు న=ఒఱగషన,
సీ. పఱమొయిల్ విడివడి పంటకారాజబల్లు /గ్లసిన చాయవనుల విధ్మున,
రతాుకరేందురని రంగ్తత రంగ్హ/సత మును బటిున జహుుతనయ కరణి,
ఎలమావి మ్రకతో చెలకవుగా పెనగతను/తెల్లజాజమలు లేదవవ పగషది,
అనురూపహృదయపదయములోన ఇమిడిన/వరసుకకమారభావముీ ల్మల,
కొమీ, అజ్ఞనకక, దనిుచుికొనుట, జూచ/సదృశగ్ుణయోగ్సంతరష్ు హృదయుల ైన
నగ్రసంవాసు ల ైకయకంఠమున బొ గ్డు/పలకకకలక నృపుల చెవులకక ములకకక లయియ. 88
పఱ+మొయిల్+విడివడి =గ్ుంపులకగాఉను+మేఘములక+తొలగష, పంటకారు+జాబల్లు న్+కలసిన =
శరదృతరవు+చందురని+కల్లసిన, చాయ+వనుల=కాంతివంతమైన+వనుల, రతాుకరేందురని+రంగ్త్+తరంగ్
+హసత మును+పటిున+జహుుతనయ+కరణి=సముదురని+నాటయమాడు+అలలను+చేతరలను+చేపటిున+
గ్ంగానది+విధ్మున, ఎల+మావి+మ్రకతో+చెలకవుగా+పెనగతను=తియయని+మామిడి+మొకును+
ఇష్ు ముగా+చుటటుకొనిన, తెల్ల+జాజమలు +లేదవవ+పగషది=తెలుని+జాజమల్లు +లేతతీవ+విధ్మున, అనురూప
+హృదయ+పదయములోన+ఇమిడిన+వర+సుకకమార+భావముీ+ల్మల=అనుగ్ుణమై+మనసుకకఇంపెైన+
పదయములోన+అంతరూభతమగ్ు+ఉతత మమైన+మృదు+ఆలోచన+విధ్ముగా, కొమీ+అజ్ఞనకక+తనుు+
ఇచుికొనుట+జూచ=ఇందుమతి+అజ్ఞనకక+తనను+సమరషపంచుకొనుట+చూచన, సదృశ+గ్ుణ+యోగ్+
సంతరష్ు + హృదయుల ైన+నగ్ర+వాసులక=సమాన+గ్ుణముల+కూడికచే+సంతోష్ించన+మనసుసగ్ల
వారైన+పటు ణ+పరజలక, ఐకయ+కంఠమునన్+ప్ గ్డు+పలకకకలక=ఏక+గీీవంగా+ప్ గ్డుచును+మాటలక,
నృపుల+చెవులకక+ములకకకలక+అయియ=నిరాకరషంపబడినరాజ్ఞల+చెవులలో+ములకులక+ఐనవి
చ. పరముదితచతర
త ల ై వరుని పక్షమువా రతకచో హసింపగా,
 170
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
విమతరలక, ఖినుుల ై ముడిగష, వేఱొ క చోటవసింపగా, సదం
బమర, విభాతవేళ దళితాంబుజష్ండము సంపరబుదధ మై,
కకముదము లనిుయున్ నిదురగ్ూరషన ఆటకొలంకక తీరునన్. 89
విభాతవేళ=పరభాతవేళ, దళిత+అంబుజ+ష్ండము+సంపరబుదధ మై=వికసించన+కమలముల+గ్ుంపు+బాగ్ు
గా మేలకకొనినవై, కకముదములక+అనిుయున్=కలకవలక+అనీు, నిదురన్+కూరషన=ముడుచుకొనిన,
ఆట+కొలంకక+తీరుగ్న్=కీీడా+సరసుసలందు+విధ్ముగా,
పరముదిత+చతర
త ల=
ై హరిమునిండిన+మనసుసల ,ై హసింపగా=ఆనందించగా, విమతరలక=శతరరరాజ్ఞలక,
ఖినుుల =
ై దుఃఖపడువారై, ముడిగష=ముడుచుకొని, సదంబు+అమర=రాజభవనము+ఒపెపను,
 171
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

సపి మ సరగ ము-పరతయర్తథపర్ాజయము

క. నిరతిశయరూపసదు
గ ణ/పరమావధియున్, సదృక్షపతియోగ్మునన్
శరజనీసహతసాక్ా/తరసరసేనకక సాటియిైన సర దరష నలమిన్. 1
నిర్ అతిశయ+రూప+సదు
గ ణ=ఆధిగ్మించలేని+రూపసరందరయ+సుగ్ుణములకక, పరమ+అవధి=గతపప+

హదుి-మేర, సదృక్ష+పతి+యోగ్మునన్=సమాన పరకాశముకల+పతితో+కూడి, శరజనీ+సహత= కకమార

సాామి+తో, సాక్ాత్+సురసేనకక=సాకారమైన+దేవసేనకక, ఎలమిన్=పేరమతో,

వ. అభినందించ, పరమ్రదసంపతరపఫులు మానసుడెైన కీథకైశికాధిపతి, వధ్ూవరుల బురమేగషంచ,

పదంపడి తదవయ ప్ాణిగ్హ
ీ ణమహో తసవమును నిరారషతంచు కిీయాకలాపమున నిమగ్ుు
డయియను. ఇందుమతీనిరాకృతరల ైన రాజనుయలలో గ్ృతబుదుధలక కొందఱు తమతమ

భాగ్ధేయములను నిందించుకొని నిటట

ు రషి, వైదరుభని సభాజనము వడసి, నిజరాష్ు మ
ర ులకక

పయోధిప్ాథసత రంగ్ముల వల మగషడిరష. రూప్ాభిమానులక, దురషాదగ్ుధలక, బలగ్రషాతరలక

కావున, తదితరుల కా యవజు బహరంగ్శిరశేఛదకలప మయియను. కాకకత్ సుాని

అదృష్ు పరషప్ాకమును, మహో చితయునువారష హృదయములను భగ్భగ్మనిపించెను.

అభినందించ=సంతోష్ించ, పర+మ్రద+సంపత్+పరఫులు +మానసుడెైన=అధిక+హరిము+నిండి+బాగాఉలు సిలు క

+హృదయము కలవాడెైన, కలాపము=సమూహము, పురము+ఏగషంచ=నగ్రమునకక+పంపించ, పదంపడి

=మఱయు, తదవయ=వారష, నిరారషతంచు=చేయు, కిీయా+కలాపమున=పనుల+సమూహమున, నిమగ్ుు

డయియ=మునిగషన వాడడయియ, నిరాకృతరల ైన=తిరసురషంపబడి , కృతబుదుధలక=మంచ తెల్లవి కలవారు,

భాగ్ధేయము=అదృష్ు ము, సభాజనము+పడసి=గౌరవము+ప్ ంది, పయోధి+ప్ాథస్+తరంగ్ములవల +

మగషడిరష=సముదరపు+నీటి+కరటముల వలే+వనుకకక మరల్లరష, రూప+అభిమానులక=రూపమందు+

 172
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
గ్రాము కలవారు, దురషాదగ్ుధలక=విఱఱ వీగ్ువారు, ఆ+అవజు =ఆ+తిరసాురము, బహరంగ్+శిర శేఛద+
కలపము=అందరషముందు+తలకొటిున+అటట
ు , పరషప్ాకము=పరషమాణము, మహా+ఉచిత=పరభావపుఆధికయత

శా. పరతూయష్గ్ీహమందభాసులక దివాసాప్ాుశుల ై సుందరీ

పరతాయఖాయనము దిరపిపకొటు దమకింపం జూచయున్ రాఘవ
పరతయరుాల్, సభలోన గతలాబడు నిందారణిన్ విలోకించ, ఏ
పరతూయహంబు దదుతసవంబున కొనరపం గతంకి ఉదిాగ్ుుల ై 3
పరతూయష్+గ్ీహ=పరభాతమున+చందారది గ్ీహములవల , మంద+భాసులక=సనుగషల్లున+ప్ారకాశము కలవారు,

దివా+సాపు+ఆశుల ై=పగ్టి+కలల ైన+ఆశలకకలవారై, పరతాయఖాయనము=నిరాకరణ, తిరపిపకొటు న్+తమకింపం

=పరతీకారమునకక+తారపడ, ఇందారణిన్+విలోకించ=శచీదేవి(సాయంవర విఘుముల నశింప చేయునని

ఆగ్మము) అకుడుండుట+చూచ, తత్+ఉతసవంబునకక=ఆ+వేడుకకక, ఏ+పరతూయహంబు=ఎటటవంటి+

విఘుము, ఒనరపం=చేయుటకక, కొంకి+ఉదిాగ్ుుల ై=జంకి+మనసుసకకదురులేనివారై,

క. ఆప్ాదమసత కంబును/వాయప్ాదము నిండి తొలక నరషగషరష బసకకన్,

రూపంబుల వేష్ంబుల/చూప్ర పమి దెల్లయనీక క్షుభితాతీకకల ై. 4
ఆప్ాదమసత కంబును=ప్ాదమునుండితలవరకక-శరీరమంతయు, వాయప్ాదము+నిండి+తొలకన్=దబర హపు

తలపు+నిండి+పెైకకబుకకచుండగా, బసకకన్=విడిదికి, అరషగషరష=వళిళరష, చూప్ర పమి=ఓరాలేనితనము,

క్షుభిత+అతీకకల ై= వాయకకలత+చెందినవారై,
ఉ. తేకకవమాల్ల తొల్లు రఘు దిగషాజయంబున తాము కను అ
సరత కపరాభవంబునకక దబ డు, తదాతీజ్ఞ నంగ్నామణి
సీాకృతి దముీ కింీ దుపడజేయుట వేరకపు గోరుచుటటుపెై
రోకటిప్ర టట కైవడి అరుంతరదమై ఎరషయింప జొచినన్. 5
తేకకవ+మాల్ల=ధెైరయము+చెడ,ి కను=ఎదురతునిన, అసరత క=అధిక, తత్+అతీజ్ఞ=ఆరఘుని+కొడుకక-అజ్ఞని,

అంగ్నామణి+సీాకృతి=ఇందుమతి+వరషంచుట, వేరకపు=దురభర, అరుంతరదమై=నొపిపంచునదెై, ఎరషయింపన్

+చతచినన్=కాలకి+చుండగా,

వ. అకుసుల ై యందఱు నొకకుమీడిగ్ నజ్ఞ నుకకుమడప గ్తిత కటిు పరతీకారమునకక పదకము

 173
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
రూప్ ందించుకొని, కారయవాదుల ై, తమదురుదయమము, పరభావనిరూపయము గాకకండ జాగ్ీతతపడి,
తేనపూసినకతర
త ల ై యుండిరష. ఈలోన, నకుడ మంగ్ళతూరయములక, మాగ్ధ్గానములక,
మహీసురాశ్రారాాదములక సెలంగ్, భోజపురససరముగ్ గ్దిల్ల. 6
అకుసుల ై=ఆగ్ీహంచనవారై, ఒకకుమీడిగ్=ఒకుసారషగ్కలసి, ఉకకు+మడప=శకిత+అడచ, కతిత కటిు=

కలహమునకక సిదధపడి, పదకము=పరణాళిక, కారయవాదుల ై=కరత వయమునిరుయించనవారై, దుర్+ఉదయమము=

చెడి+పరయతుము, పర+భావము+నిరూపయము=చెడు+బుదిధ+నిరూపణ, మాగ్ధ్+గానములక=(రండు)

వంశ కీరతనలకచేయు మాగ్ధ్ుల+సుతతరలక, మహీసుర=బారహీణ, సెలంగ్=మాఱుమ్రోగ్గా, భోజ+పురససర

ముగ్న్+కదల్ల=భోజ్ఞడు+ముందునడచుచుండగా+సాగష,

ఉ. శ్రీయుతమూరషతయిై, సహపరషగ్ీహుడెై పురమేగ హరిసం

ధాయకకడెై అజ్ఞండు పరషతఃపరషకీరుసుమ్రపచార, మిం
దారయుధ్కలపతోరణగ్ణాంకము, వాయుసమీరషతధ్ాజ
చాఛయనివారషతోష్ు ము విశంకట రాజపథంబు వంబడిన్. 7
శ్రీ+యుత+మూరషతయిై=శలభ+నిండిన+ఆకారుడెై, సహ పరషగ్ీహుడెై=భారయతోకూడి, హరి+సంధాయకకడెై=

సంతోష్ము+కల్లగషంచువాడెై, పరషతః+పరషకీరు+సుమ+ఉపచారము=పూరషతగా+అంతటా చలు బడిన+పూలచే

+సనాీనముచేయుచు, ఇందర+ఆయుధ్+కలప=ఇందురని+విలకు-ఇందరధ్నసుస+వల , తోరణ+గ్ణ+అంకము

=తోరణాల+గ్ుంపులక కల+చోటటల, వాయు+సమీరషత+ధ్ాజ+చాఛయ+నివారషత+ఉష్ు ము=గాల్లచే+రేప

బడిన+జండాల+నీడలచే+అడి గషంపబడిన+వేడిమికల, విశంకట+రాజ+పథంబు=విశాల+రాజ+మారగ ము,
వంబడిన్=వంట,

తే. తదవలోకననిరతల ై, తాయజతానయ/కారయల ై, అపుపడొండొ రు గ్డచ వచి,

శేీణి గ్టిురష, కకండిన సీత ల
ి క దరశ/నానుకూలములగ్ు చోటట లాకీమించ. 8
తత్+అవలోకన+నిరతల =
ై వారషని+చూడ+ఆసకితకలవారై, తాయజత+అనయ+కారయల =
ై విడచన+ఇతర+పనులక

కలవారై, ఒండొ రు=ఒకొుకురు, కడచ=మరాయదనతికీమించదాటి, శేీణి=వరుస, దరశన+అనుకూలములగ్ు=

చూచుటకక+వీలగ్ు,
చ. ప్ డగ్ను చోటి కేగ్ుచు, సముతరసకతాతారమాణ చతత యిై,
 174
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
నడకల హంస యౌ టటడుగషనన్, నడితోరవన వాంతమాలయమై,
విడివడు కేశప్ాశమును వే తన చేతికి దారి, గాని తా
ముడువ దలంప దయియ, ఒక ముదుిలగ్ుమీ అననయదృష్ిుయిై 9
ప్ డగ్ను+చోటికి+ఏగ్ుచు=చూచుటకక+వీల ైనపరదేశమునకక-కిటికి+వళుళచు, సమ+ఉతరసకతా+తారమాణ

+చతత యిై=గతపప+తహతహతో+తొందరపడు+బుదిధతొ, నడకలహంసయౌట+ఉడుగషనన్=హంసల వంటినడక

+వేగ్మువలన విరమించ వలసివచిననూ, వాంత+మాలయమై=జాఱన+పూదండకలదెై, వే=తారగా, తారి

=చేరి, ముడువ=సరషగాదిది,
న అనయ+దృష్ిుయిై=మరేదానిపెై+ధాయనముఉంచలేక,

క. అడుగ్ులబూసిన వరుము/తడియాఱదు నాక వచి, తతత ఱ మసగ్న్

పడతరక ఒకరుత మారగ ము/ప్ డవున లాక్ారసమున ముదరలక వేసెన్ 10
తడి+ఆఱదు+నాక=తడి+ఆఱలేదు+అనక, తతత ఱము+ఎసగ్న్=తొందరప్ాటట+అతిశయింప, లాక్ారసమున

+ముదరలక+వేసెను=కాల్లకివేసుకొను ప్ారాణిరంగ్ు మారగ మంతా కారగా+గ్ురుతలక+ఏరపరచెను,

ఉ. కాంచనగ్ంధి యోరుత కకడికంటికి కాటటక రేఖ దిది త

దాంచతవామనేతరయయు వచెి, అముకత శలాకయిై గ్వా
క్ాంచలసీమకకన్, పరవశాతీక యయియ కకమారు జూచ, రో
మాంచమునం గ్రాంగ్ుళుల కంజనతూల్లక అంటియుండగ్న్ 11
కాంచన+గ్ంధి=సంపెగ్వంటి+శరీర సువాసనకల సీత ,ి ఓరుత=ఒకతె, తత్+వంచత+వామ+నేతరయయు
=కాటటక+లేని+ఎడమ+కనుుకలదెై, అముకత +శలాక=విడవని+కాటటకకకంచెతో, గ్వాక్ష+అంచల+సీమకకన్
=కిటికీ+సమీప+పరదేశమునకక, పరవశ+ఆతీక=పరవశమైన+మనసుసకలదెై, రోమాంచమునం=

గ్గ్ురాపటటతో, కర+అంగ్ుళుల=చేతి+వేరళళలో, అంజన+తూల్లక=కాటటక+కకంచె,

తే. జాలకాంతరలగ్ులోచన ఒకామ/గ్తివశత ప్ర కముడి జాఱ, గ్టు మఱచె
నాభినిరషాష్ు కంకణశలభతోడి/హసత మునబటిు యుంచె, నా అంశుకమును 12
జాలక+అంతర+లగ్ు+లోచన=కిటికీ+సందు అందు+ఆసకితకల+చూపుకలదె,ై గ్తి+వశత+ప్ర క+ముడి+

జాఱ=తననడక వేగ్ము+వలన+చీర+ముడి+వీడగ్, నాభి+నిరషాష్ు +కంకణ+శలభ+తోడి=బొ డుిన+ఉంచన+

 175
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
చేతితోరణ+కాంతి+తోడ, హసత మున+పటిు+ఉంచె=చేతితో+పటటుకొని+అటేు ఉంచెను, అంశుకమును=
వసత మ
ి ును,
ఆ. సగ్ము గ్ుీచి ఒకతె సంభరమమున లేచ/అడుగ్డుగ్ున మణులక పుడమి రాల,
అజ్ఞని జూడ నరషగ, నంగ్ుష్ు మూలవి/నయసత సూతరశేష్ యయియ రశన. 13
గ్ుీచి=మణులమాలకూరషి, అంగ్ుష్ు +మూల+వినయసత =చేతిబొ టనవేరల్ల+మొదలకన+ఉండిన, సూతరశేష్+

అయియరశన=మిగషల్లన దారమే+మొలతారడెైనది(రతనములక జారషనవి),

క. నిరవధిక నిబడకౌతరక/పరవశ వనితావిపులు వదనవాయప్ాతం
తరముల్, సహసరపతార/భరణము లటట, మఱసె భవనవాతాయనముల్. 14
నిరవధిక+నిబడ+కౌతరక=మేరలేని+దటు మైన+కకతూహలముచే,
పరవశ+వనితా=మైమరషచన+సీత ల
ి , విపులు +వదన+వాయపత +అంతరముల్=బాగాపరకాశించు+
ముఖములచే+వాయపించన+లోపల్ల భాగ్ములతో, భవన+వాతాయనముల్= భవనముల+
కిటికీలక, సహసరపతర+అభరణము+మఱసె=తామరలతో+అలంకృత మైనటట
ు +మరషసినవి,
(కిటికీలనిుతామరలవంటి కండు తో నిండి మఱసెను)
తే. కొసరష రాఘవు గ్నుుల గోీల్లకొనిరష/రమణు లందఱు విష్యాంతరములక మఱచ,
ఎడపక తదనయకరణపరవృతిత గ్ూడ/అక్ియుగ్ముల గ్ుతత గతనుటట
ు తోప. 15
విష్యాంతరములక+మఱచ=మిగషల్లనఅనిువిష్యములక+మఱచప్ర యి, రమణులక+అందఱు=సీత ల
ి క+
అంతమంది, ఎడపక కొసరష+రాఘవు+కనుుల+కోీల్లకొనిరష=అవిచఛనుముగా+కొసరషకొసరష+అజ్ఞని+కనుుల
తో+జ్ఞఱుఱకొనిరష. తత్+అనయ+కరణపరవృతిత =కనుులకకాక+మిగషల్లన+శలీతారదులయిన ఇతర ఇందిరయముల
వాయప్ారములక, అక్ియుగ్ముల +గ్ుతత +కొనుటట
ు +తోప=రండుకనులే+గ్ుతత +తీసికొనటటు+అనిపించగా(వారష

కనుులకతపప ఇతర ఇందిరయజాునములక పనిచేయలేదు)

శా. ఓజసాంతరని, ఉజజ ైలాంగ్ుని, అనూనోరజసాలకన్, భావభూ
రాజలు క్షణవీక్షణీయు, రమణీరాగాబధ రాకావిధ్ున్,
సరజనాయకరు, నకకుమారుని గ్ని సంశాుఘ్ంచ రకాుమినుల్,
భోజక్ాీపయవీయసీకృతపురాపుణోయదయాభోగ్మున్ 16
 176
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఓజస్+వంతరవి=తేజసుస+కలవాని, ఉజజ ైల అంగ్ుని=సింగారుని, అనూన+ఊరజస్+వలకన్=వల్లతిలేని+
ఉతాసహము+కలవాని, భావ+భూరాత్+లక్షణ+వీక్షణీయు=సాాభావిక+రాజ+గ్ుణములతో+చూడదగ్గ
వాడు, రమణీ+రాగ్+అబధ +రాకావిధ్ున్=సీత +
ి అనురాగ్మనే+సముదరమునకక+చందురడు, సరజనయ+ఆకరు=
మంచతనానికి+సాానమైనవాడు, సం+శాుఘ్ంచరష+అకాుమినుల్=బాగ్ుగా+పరశంసించరష+అసీత ల
ి క, భోజక్ాీప
+యవీయసీ+కృత+పురా+పుణయ+ఉదయ+ఆభోగ్మున్=భోజరాజ్ఞ+చెలు లక+చేసిన+పూరా+పుణయ+ఫల+
సిదధ ి+పరషపూరుతను,
సీ. "లోభనీయసమగ్ీశలభమానుల వీరష/నిరువుర విధి కూరుి టటంత ల సస!
కూరపకకండిన, నయో! కొఱమాల కటట
ు ండు/అతని రూపవిధానయతుగ్రషమ!
రసికరాజ్ఞలక, మహారాజ్ఞలక శంభళీ/ముఖమున దన కంత మ్రజ్ఞపడిన,
అనుమతించక మంచపని చేసె వైదరషభ/ఈ సాయంవరమున కిచిగషంచ!
అనయథా, ప్ ందియుండునే? ఆతీతరలకయ/విశామ్రహనవిగ్ీహు వీని నీమ?
కనులక చలు గ్ గ్ంటిమి, గాదె! వీరష/నిండుచందురు, పండువనులను బో ల . 17
లోభనీయ+సమగ్ీ+శలభమానుల=ఆకరిణీయమై+సంపూరు+చకుదనముకలవారన
ై , విధి=బరహీ, ల సస=

మేలక, కొఱమాలక=పనికిమాలక, అతని+రూప+విధాన+యతు+గ్రషమ=బరహీయొకు+సరందరయ+నిరాీణ

+పరయతుపు+శేీష్ుత, శంభళీ+ముఖమున=దూతిక+దాారా, ఇచిగషంచ=ఒపుపకొని, అనయథా=కాకకండిన,

ఆతీ+తరలకయ=తనతో+అనిువిధాలసాటివాని, విశా+మ్రహన+విగ్ీహు=అందరషని+వలపించు+మూరషతకల
వాడు
మ. రతియుం, బంచశరుండు ధాతిర నవతారం బతిత రీజంటగా,
చతరరంతక్ితిలోని ప్ారషావసహసరంబందు వీనిన్ నిజ
పరతిరూపుండని బాల చేకొనియి, పూరాసేుహబంధ్సీృతిన్,
గ్తజనాీంతరసంగ్తిజు మని వకాుణింపరే చతత మున్" 18
పంచ+శరుండు=మనీధ్ుడు, చతరరంత+క్ితి=నాలకగ్ు సముదరములమధ్య+భూమి, ప్ారషావ+సహసరంబు+

అందు=రాజకకమారులక+వేలమంది+లో, నిజ+పరతిరూపుండు+అని=తనగ్ుణములకక+పరతిబంబము

వంటివాడు+అని, బాల=ఇందుమతి, చేకొనియి=గ్ీహంచె, పూరా+సేుహ+బంధ్+సీృతిన్=గ్తజనీ+పేరమ+

 177
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
బంధ్ము+గ్ురుతనుటట
ు గా, గ్త+జనీ+అంతర+సంగ్తి+జు ము+అని=పూరా+జనీ+లోని+సంగ్తరలక+
తెల్లసుకొనునది+అని, వకాుణింపరే=నొకిుపలకరే, చతత మున్=మనసుసను,

సీ. నగ్రవాసినులక కరురసాయనంబుగా/అటటలాడు సలాుప మాలకించ,

అతివేలముగ్ ప్రరు లాబాలవృదుధలక/చెపుప జేజేలకక చేయి మ్రడిి,
రతుపరదవప తోరణ మాల్లకలతోడ/రమణించు రాజమారగ ంబు గ్డచ,
మంగ్ళరచనాసమగ్ీశలభితమైన/శాశురుని రాజవేశీంబు జేరష,
అచట గ్రష డిగష అజ్ఞడు, వతాసధినేత/అరషా గై దండ నిడగ్, కనాయపరదాత
తోరవ చూపింప చని, చతచెి, తీవబో ండు /మనసులం బల , కలాయణమంటపమును. 19
వాసినులక=నివసించుసీత ల
ి క, కరు+రసాయనంబుగా=వీవులకక+విందుగా, సలాుపము+ఆలకించ=పరసపర
సంభాష్ణ+విని, అతివేలముగ్=మేరమీఱ, ఆబాలవృదుధలక=పిలులనుండి ముసల్లవారషవరకక, జేజేలకక+

చేయిమ్రడిి=జయధ్ానికి+నమసురషంచ, రతు+పరదవప=రతుములకాంతిచే+వలకగతందిన, రమణించు+

రాజ మారగ ంబు+కడచ=అందగషంచు+రాజ మారగ ము+దాటి, మంగ్ళ+రచనా+సమగ్ీ+శలభితమైన=మంగ్ళ

కరవసుతవులక+సమకూరిబడి+సంపూరుముగా+పరకాశిత మైన, శాశురుని+రాజ+వేశీంబున్=భారయ

తోబుటటువు -బావ+రాజ+మందిరము. కరష+డిగష=ఏనుగ్ు+దిగష, వతాసధినేత=కౌసంబీపురము రాజధానిగా

గ్లరాజయపురాజ్ఞ, అరషాన్+కైదండన్+ఇడగ్=పేరమతో+చేయూత+ఇయయగా, చతచెి=పరవేశించెను, తీవ+ప్ర ండు +

మనసులం+వల =(తనగ్ుణసరందరయవిశేష్ముచే) తీగ్వల మనోహరమైన శరీరముకల సీత ల

ి +మనసులలో+
పరవేశించుసరలభయముతో,
చ. అమల హరణీయాసనమునం దుపవిష్ర
ు ని జేసి భోజ భూ

రమణుడు చేతికీయగ్ సరతుముగా మధ్ుపరుమిశిీతా

రఘయమును, దుకూలయుగ్ీమును గైకొనియిన్, రఘుసూను డంత, వి
భరమయువతీజనంబుల అప్ాంగ్పు జూపులతో సమంబుగ్న్. 20
అమల+హరణీయ+ఆసనమునందు=నిరీల+బంగారు+పీఠమునందు, ఉపవిష్ర
ు ని=కూరుిండ,
సరతుముగా=రతుములతోకూడి, మధ్ుపరు+మిశిీత+అరఘయము=పెరుగ్ుతేన కల్లపిన+తీరాము, దుకూల+
 178
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
యుగ్ీము=వసత మ
ి ుల+జంట, విభరమ+యువతీ జనంబుల+అప్ాంగ్పు+జూపులతో+సమంబుగ్న్=చంచల
మైన+యువతరల+కడకంటి+చూపులతో+కల్లపి, కైకొనియిన్=గ్ీహంచెను,
చ. తళుకక దుకూల యుగ్ీమును దాల్లిన యాతని, రాణివాసపుం
బొ లతరకపిండు వచి కొనిప్ర యిరష, పెండిు కకమారత చెంతకకన్,
కలకవలఱేని నూతుకరకాండము, నురుాలకగ్ీకకు సందరమున్,
చెల్లయల్లకటు కకం గ్రము చేరువగా, గతనిప్ర వు తీరునన్. 21
తళుకక+దుకూల+యుగ్ీము=తెలుగామఱయు+వసత మ
ి ుల+జంట, ప్ లతరక+పిండు=సీత ల
ి +సమూహము,
కలకవలఱేని=చందురని, నూతు+కర+కాండమున్=కొీతత +కిరణముల+గ్ుంపును, ఉరుాలకన్+కీకకు=
నురగ్లతో+ఎగ్బడు, సందరమున్=సముదరమును, చెల్లయల్లకటు కకం=ఒడుిపెైకి, కరము+చేరువగా=బాగా
+దగ్గ రగా,
తే. అచట భోజపురోధ్ ఆజాయదికముల/నగషుతరలకయ డగషుని వేల్లి, అతడె పెండిు
సాక్ిగా, బంధ్ుమితరసమక్షమందు/సంఘటించె, వధ్ూవరసంగ్మంబు. 22
అగషుతరలకయడు=అగషువలే పవితరరడు, భోజ+పురోధ్=భోజ్ఞని+పురోహతరడు, అజయ+ఆదికముల=నయియ+

మొదల ైన హవిసుస సామగషీతో, అగషుని+వేల్లి=హో మఅగషు+రగషల్లంచ, అతడె=ఆ అగషుయిే, సంఘటించె

=కూరిను, సంగ్మంబు=కలయిక,
తే. కేల, పెండిు కకమారత కంగేలక పటిు/రమయదరశనుడయియ, నారాజసూతి,
చెంగ్టి అశలకలతిక లేజవురు మీద/చవురు సాచన ఎలమావి చెలకవ మొలక. 23
కేల=చేతితో, కం(పు)+కేలక=చగ్ురుటాకకలవల ఎఱఱ నైన+చేయి, రమయదరశనుడు=చూచుటకక మనోజుమైన
వాడు, రాజ+సూతి=రాకకమారుడు-అజ్ఞడు, చెంగ్టి=సమీపపు, అశలక+లతిక+లేజవురు=అశలక+లత

యొకు(ఎఱఱ గా ప్ డవైన)+లేతచగ్ురు, చవురుసాచన+ఎలమావి+చెలకవము+ఒలక=(ఎఱఱ గాప్ డుగ్ుగా)

చగషరషంచన+మామిడిచూత+అందము+చంద,
ఆ. గ్గ్ురుప్ డిచె నపుడు కాంతరని ముంజేయి/చగ్ురుబో డి వేరళుళ చెమట వటటు,
చేయి చేయి కలకప చెఱసగ్మయియనో?/మదనవికృతి, ఆలకమగ్ల కనగ్. 24
గ్గ్ురు+ప్ డిచె=పులకలక+ఎతెత , కాంతరని=భరత -అజ్ఞని, చగ్ురు+ప్ర డి=చగ్ురువల

సుకకమార+శరీరముకల-
 179
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఇందుమతి, మదనవికృతి=మనీధ్సాతిాకోదయరూపమైన కరసపరశవలన పులకలక సేాదము
కలకగ్ును(ఆ రండూచెఱసగ్మై వారషకి కల్లగషనవి).

చ. లల్ల తళుకొతత , కంటికొనలం బడి యలు న సాగ్ు నోరల ై,

కల్లసి అటటండగా దిటవు గ్లగ క, వనుకక వచుి గ్ీకకునన్,
మొలచన కూరషీ నొండొ రుల మ్రము గ్నుంగతన గోరు వారష చూ
డుులక, నునుసిగ్గ ుదొ ంతరల కొంకక నదురతున నోహటింపుచున్. 25
లల్ల+తళుకొతత =స గ్సు+శలభిలు , అలు న+సాగ్ున్+ఓరల =
ై మలు గా+బయలకదేఱు+ఓరచూపులక, కల్లసి+

అటటండగా+దిటవున్+కలగ క=కల్లసెకాని+కల్లసిఅటటలేఉండుటకక+ధెైరయము+చేయలేక, వనుకక+వచుిన్+

కీకకునన్=వనుకకక+తిరుగ్ు+వంటనే, మొలచన+కూరషీ=పుటిున+వలపుచే, చూడుులక=చూపులక, నును

+సిగ్గ ు+దొ ంతరల+కొంకకన్=కొీతత +సిగ్గ ు+పరంపరల+సంకోచముచే, ఎదురతున=ఎదురు ఎదురు అగ్ుటకక,

ఓహటింపుచున్=వనుదవయుచు,

తే. సంతరషంచ రుదరషి కకష్రుోధ్ునకక/భకితతోడి పరదక్ిణ పరకీమణము,

జోడువీడక మేరువు జ్ఞటిువచుి/మాపుఱేపును, బల ఇందుమతియు, బతియు 26
సంతరషంచరష=చేసిరష, ఉదరషికి+ఉష్రుోధ్ునకక=ఎగ్ురుతరనుజాాలలకకల+అగషుహో తరరనకక, పర+కీమణము

=విధిగా+అడుగ్ులతో పరదక్షణ, మాపు+ఱేపును=రాతిర+దినము(అహో రాతరరలజంట బంగారమయమై

అగషుతరలయమైనమేరువు చుటటు పరదక్ించును)

క. కరతలమున గతని వేల ిను/దరహాసము ఱెపపలందు దాచుచు, లజాజ
తరళేక్షణయిై, లాజలక/గ్ురు పంపున నా నితంబగ్ురషా హుతాగషున్. 27
వేల ిను=హవిసుసను అగషుయందువేసెను, దరహాసము=కళళలోనిచరునవుా, లజాజ+తరళ+ఈక్షణయిై=

సిగ్గ ుచే+చల్లంచు+కనుులకకదెై, లాజలక=వరషపేలాలక, గ్ురు+పంపునన్=పురోహతరని+ఆజు పరకారము,

నితంబగ్ురషా=పెదిపిఱుదులకకలది, హుత=హో మ,

తే. బంధ్ుర హవిశశమీలాజగ్ంధిలంబు/పుణయధ్ూమము, వధ్ువు కప్ర ల యుగ్ళి,

ఉపరషసీమకక జని, లాజహో మవేళ/క్షణిక కరోుతపలతాము, సంఘటించె. 28
 180
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
బంధ్ుర+హవిశ్+శమీ+లాజ+గ్ంధిలంబు=దటు మైన+నయియ మొదలనవసుతవుల+జమిీఆకకల+పేలాల+
పరషమళము కల్లగషన, పుణయ+ధ్ూమము=పవితర+ప్ గ్, లాజ+హో మ+వేళ=పేలాలక+హో మములో వేయు+

అపుపడు, కప్ర లయుగ్ళి+ఉపరష+సీమకక+చని=రండుచకిుళళ+పెై+భాగ్ముపెైకక+సాగష, క్షణిక+కరు+

ఉతపలతాము+సంఘటించె=క్షణకాలము+చెవులలో+పెటు టకకను కలకవలవల +సమకూడే,

తే. కాటటక కరంగష, నీరుబో గ్నుు దబ యి/శీవణపూరపు బీజాంకకరములక వాడె,
చకుని కప్ర లప్ాళిపెై, సంజ వొడమ/మలత కాచారధ్ూమము మీద బొ లసి. 29
కాటటక+కరంగష=వేడిచేకంటికాటటక+కరషగ,ష నీరుబో=కంటనీరుచేర, శీవణ+పూరపు+బీజాంకకరములక+వాడె
=చెవుల వరకక+వేరలాడు+పూల దండ+వాడెను, కప్ర ల+ప్ాళిపెై=చకిుళళ+అంచుల, సంజ+ప్ డమ=
సంధాయకాలమయినటట
ు ఎఱుపుదనము+కమీ, మలతకక=సీత -ి ఇందుమతికి, ఆచార+ ధ్ూమము=హో మ
కారయపు+ప్ గ్, మీద+ప్ లసి=ఆమపెై+వాయపించ.
ఉ. వైదిక లౌకికంబులక వివాహవిధ్ుల్ నఱవేరషి కౌతరకో
తాపదకమైన అకువకక, భవయమహాశిష్పూరాకంబుగా
ఔదలలందు చల్లు రష, పిరయంబున, ఆరిరశుభాక్షతల్, మహా
మ్రదమునన్ పురోహతరలక, పుణయసతరల్, బహుబంధ్ుమితరరలకన్. 3౦
వైదిక=వేదముచెపిపనటట
ు , లౌకికంబు=గ్ృహ ఆచారము పరకారము, వివాహ+విధ్ుల్+నఱవేరషి=వివాహ+
పదధ తరలక+చేసి, కౌతరక+ఉతాపదకమైన=కకతూహలము+పుటిుంచు, అకువకక=ఆజంటకక, భవయ+మహా+
ఆశిష్+పూరాకంబుగా=దివయమైన+గతపప+అశ్రసుసలక+ముందుగాచేసి, ఔదలలక+అందు=తలల+పె,ై ఆరిర+
శుభ+అక్షతల్=పసుపుతోతడసిన+మంగ్ళ+అక్ింతలక, మహా+మ్రదమునన్=గతపప+ఆనందముతో,
తే. ఎలమి దబ బుటటు పెండిల్ల యివిాధ్మున/జేసి, ఉతసవచయసములాుసి, అంత,
భోజ్ఞడు, సాయంవరాగ్తభూమిపతరల/సాగ్నంపెను, వేరేాఱ సతురషంచ, 31
ఎలమి=పేరమతో, తో+పుటటు=చెలు ల్ల, ఉతసవ+చయ+సములాుసి=శుభకారయముల+అనిుటిచే+సంతోష్ించన,

ఆగ్త=వచిన, సాగ్నంపె=వీడుకొల ప,

చ. పరమదవికాసచహుముల భావవికారము డాచ, సాచఛతో

యములక, నిగ్ూఢనకీములక నైన మడుంగ్ుల కనుదముీల ై,
విమనులక మంచగా నతని వీడొ ుని యిేగషరష, నిరభరోపహా
 181
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
రముల నపంబునం దమ పురసుృతికిన్ బదుల్లచి యదొి రల్. 32
పరమద+వికాస+చహుముల=ఎకకువ+వికసించనటట
ు ను+మ్రముపెై గ్ురుతలవనుక, భావవికారము+డాచ=

చెడు భావము+దాచపెటు ి, సాచఛ+తోయములక+నిగ్ూఢ+నకీములక+నైన+మడుంగ్ులకక+అనుదముీల ై

=పెైన నిరీలమైన+నీరు+లోపలబాగాదాచబడిన+మొసళుళ+కల+చెరువులకక+సర దరుల ై, విమనులక=

చెడు బుదిధ కవారు-అవకాశము నిరీక్ించురాజ్ఞలక, నిరభర+ఉపహారముల+నపంబునం=అధిక+కానుకల+

మిష్తో, తమ+పురసుృతికిన్+బదుల్లచి=తమకకఇచిన+బహుమతరలకక+తిరషగషఇచి,

తే. ఏగష, రఘువీరు రాకకక నదురుచూచ/రవల మును కూడబల్లకికొనుటిు చోట,

అజ్ఞని గ్డతేరషి, తతరపమదామిష్మును/ఎతిత కొనిప్ర వు దురాృతిత కతిత కొనుచు . 33
అవల=వేఱుచోట, కడతేరషి=చంపి, తత్+పరమద+అమిష్మును=వాని+సీత అ
ి ను+భోగ్యవసుతవును, దురాృతిత కి
+ఎతిత కొనుచు=చెడుపనికి+ప్ాటటపడుచు,
వ. మహాలాభముపటటున ఈరాియరోష్ముల టిువారషకింబుటటును. ఘోరమును, సాహసమును, మదమును,
అవివేకమును నైజగ్ుణముల ైనవారషకి, అనాదికాలపరవృతత ముల ైన, రాగ్దేాష్ములను భేదింప
శకయమగ్ునే? అంత నకుడ 34
నైజగ్ుణములక=పుటటుకతోవచినలక్షణములక, అనాది+కాల+పరవృతత ముల ైన=మొదలేలేని+కాలమునుండి

+ఇందిరయములక సావిష్యములందు సంచరషంచునటిు, శకయము=సాధ్యము,

సీ. కకండినపతి భోజకకలవిభూతికరంబు/పరషణయోతసవకలాపము ముగషంచ,
అభినవరతాుంశుకాలంకిీయాజాత/మవరజాతకక ఉప్ాయనములొసగష,
ఆతీసతత ైసదృక్షహరణీకృతశ్రీ స/మృదిధయిై మనున ల లు నడపి,
పతీుసమేతరని పరసా ాపితరని జేసి/అనుగ్ుబావమఱంది ననుగ్మించ,
అతనితో గ్ూడ మారగ మునందు మూడు/నిశలక వసియించ, యా సమునిుదరతేజ్ఞ
నవల వీడొ ుని యిేగ, దరాశతయయమున/వేవలకగ్ు బాసి తొలగ్ు, రేవలకగ్ు రీతి. 35
భోజకకల+విభూతికరంబు=తనకకలఅభుయదయ+కారకమైన, కలాపము=సముదాయము, అభినవ+రతు+

అంశుక+అలంకిీయా+జాతము=కొీతత +రతుములక+వసత మ
ి ులక+అలంకణ+సామగషీ, అవరజాతకక+
ఉప్ాయనములక+ఒసగష=చెలు ల్లకి+కానుకలకగా+ఇచి, ఆతీ+సతత ై+సదృక్ష+హరణీకృత+శ్రీ+సమృదిధయిై=
 182
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తన+ఐశారయమునకక+తగషన+అరణముగా యిాయబడిన+సంపదచే+నింపి, మనునలక+ఎలు +నడపి=
సనాీనములక+అనిు+జరషపి, పరసా ాపితరని=పరయాణమునకక బయలకదేరువానిగా, అనుగ్మించ=వంట

వళిళ, సమ+ఉనిుదర+తేజ్ఞ=సవయముగా+హచిరషకైన+తేజసుసకలవాని, దరాశతయయమున= దరశఅనే

పరాము దాటిన తరువాత-(దరశ:సూరయచందురల్లది రు కల్లసినసమయపు పండగ్-అనగా అమావాసయ.

తరువాత సూరయచందురలక తమతమ గ్తిపటిుప్ర దురు), వే+వలకగ్ు+బాసి+తొలగ్ు=వయియ+వలకగ్ు

కిరణములకకల సూరుయని+విడచ+వళుళ, రే+వలకగ్ు=రాతిర+వలకగ్ు-చందురడు,

వ. రఘుపరవీరుడును రేవాతరంగషణి నుతత రషంచ, ఉతత రాభిముఖుడెై మానిసి మిటాుడని సాందారరణయ

పరదేశమున జమూసహతముగ్ దఱమిప్ర వు సమయమున, వానికై అచిట బొ ంచయును,

తత్రతయరుా లకాండపరళయమువల అదాటటగ్ వచి, ఒక ఇఱుకటమున నాతని జ్ఞటటుముటిురష. 36
తరంగషణి+ఉతత రషంచ=నదిని+దాటించ, మానిసి+మిటాుడని=మనుష్రలక+సంచరషంచని, సాందర+అరణయ=
దటు మైన+అడవి, చమూసహతము=సేనతో, తఱమి+ప్ర వు=వేగషరపడి+ప్ర వు, ప్ ంచ+ఉను=దాగషవేచ+
ఉను, తత్+పరతయరుాలక=వాని+శతరరవులక, అ కాండ+పరళయమువల =అసమయ+కలాపంతముగా,
అదాటటగ్=ఒకుసారషగా, ఇఱుకటమున=ఇఱుకక పరదేశమున,
తే. తనువరషంచన ముదిి య గతనుచు నేగ్ు/నతని, దృప్ాతరషగ్ణ మిటటు లడి గషంచె
మించ, బల్లదతత పద మాకీమించు వేళ/హరషహయారాతి, తెైవి
ి కీమాంఘ్ో బో ల 37
ముదిి య=సీత ,ి దృపత +అరష+గ్ణము=గ్రషాంచన+వైరష+సమూహము, ఇటటు+అడి గషంచె+మించ=ఈవిధ్ముగా+
అడుితగషల్లరష+అతికీమించ, బల్లదతత పదము=బల్లఈయబడిన పరదేశము, హరషహయు+ఆరాతి=ఇందురని+
శతరరవు-పరహాుదుడు (వామముడు సారగ మును ఆకీమించనపుడు, పరహాుదుడు ఇందురని శతరరవైనను

సహంపక విరోధించ అడుికొనను- బరహాీండపురాణ వృతాతంతము.),

శా. ఆకలోులము చూచ తత్ క్షణమ పెైతారమాతరయనాతీీయు బల్
కాకల్ దేఱన బంటు తో నిల్లపి రక్షన్ సలపగా జాయ, వే
దూకన్ బో యి విపక్షవాహనిపయున్, దబ రషాకీమ్రలాుసియిై
కాకకత్ సుాం డమరాపగా నిపతితోతులోులశలష్ణంబటటల్. 38
 183
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కలోులము=పెదిఅలలవంటి శతరరవుల, తత్+క్షణమ=ఆక్షణమ, పెైతర+ఆమాతరయన్+ఆతీీయు=తండిరకాలము
నుండి వచుిచును+మంతిర+నమీకసుతని, కాకల్ దేఱన=ఆరషతేరషన, వే=వేగ్ముగా, వాహని=సెైనయము,
దబ ర్+వికీమ+ఉలాుసియిై=బాహువుల+అధికబలపు+ప్ారరంభముకలవాడెై, అమర+ఆపగా+నిపతిత+ఉత్+
కలోుల+శలష్ణంబు+అటటల్=దేవ+నదిలో-గ్ంగానదిలో+పడుటచే+ఎగషరషన+పెది అలలక కల్లగషన+శలణనది+
వల (శలణ నదము పెదిపెది అలలతో భాగీరథిని ముంచును)
మ. ఇరుసేనాంగ్ములందు కాలరులతో నీసెతిత కాలోంటటలకన్,
తరరగారూఢులతోడ రౌతరలక, రథసుాల్ సయందనారోహులన్
కరషయోధావళితో గ్జసుాలక, మహో గ్ీసూురషతమై, తాకినన్,
దురమతరయదధ తి సాగ దురషాష్హమై, తరలయపరతిదాందిాయిై. 39
కాలరులక=కాలోంటటలక=నేలపెై ఉండి యుదధ ము చేయువారు, తరరగ్+ఆరూఢలక=రౌతరలక=గ్ుఱఱ ముపెై
నుండి యుదధ ముచేయువారు, సయందనారోహులక=రథసుతలక=రథముపెైనుండి యుదధ ము చేయువారు,

కరషయోధావళి=గ్జసుాలక=ఏనుగ్ుపెైనుండి యుదధ ము చేయువారు, మహా+ఉగ్ీ+సూురషతమై+తాకినన్=గతపప

+భయము+ కల్లగషంచుచూ+ఎదురతునిన, తరరము+అతి+ఉదధ తి+సాగ=యుదధ ము+ఎకకువ+ అతిశయమై

+జరషగను, దుర్+విష్హమై=అసాధ్యమై. తరలయ+పరతిదాందిాయిై=సమానశకితకల+శతరరవులక కలదెై,

తే. చందముల,తూరయముల మ్రోతలం దడంగష/మాట వినరామి, వంశనామములక నోట
అనరు, బాణాక్షరములచేతన వచంతర/రతండొ రుల కూరషజతములక, విలాుండుర, పేరు ు. 40
చందముల=శంఖముల, తూరయముల=వాదయముల, మ్రోతలందు+అడంగష=ఘోష్లో మఱుగ్ుపడి, వంశ
నామములక=వారషవారష కకలములపేరు ు, బాణ+అక్షరముల+చేతన+వచంతరరు=బాణముపెై+చెకిున పేరు+
చే+తెల్లయజేయుదురు, ఒండొ రులకక+ఊరజతములక=పరసపరము పరఖాయతమైనపేరులక,
ఉ. ఆ రణభూమినుండి జవనాశాఖురంబుల రేగష, రేగష వి
సాురశతాంగ్చకీముల ప్ాంసువుచే బలకప్ ంది, ప్ ంది సత ం
బేరమకరుతాళముల మికిుల్ల విసత ృతి గాంచ, కాంచ క
ప్ాపరుచు గ్పెప రేణువు, ఘనాంశుక పదధ తి నరుబంబమున్. 41
జవన+అశా+ఖురంబుల+రేగష=వేగ్ముగాపరుగటటు+గ్ుఱఱ ముల+గషటులనుండి+ఎగ్రష, రేగ+
ష విసాుర+శతాంగ్+

చకీముల+ప్ాంసువుచే+బలకపు+ఒంది=విజృంభించ+కంపించు+రథముల+చకీములక+వదజలకు+ధ్ూళిచే
 184
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
+వృదిధ +కల్లగష, ప్ ంది+ సత ంబేరమ+కరు+తాళముల+విసత ృతిన్+కాంచ=ఏకమ+
ై ఏనుగ్ుల+చెవుల+చఱుపుల
చే+వాయపిత +ప్ ంది, కాంచ+కపుప+ఆరుచు=చూపుకక+చీకటి+నిండుచు, కపెప+రేణువు+ఘన+అంశుక

పదధ తిన్+అరు+బంబమున్=మూసె+ధ్ూళికణములక+దటు మైన+వసత మ

ి ు+వలే+సూరయ+బంబమును,
తే. అనిలవశత వికీరుము ల ైన నోళళ/సెైనయరేణువు నాను మతసయధ్ాజములక
తివుట బరాయవిలంబగ్ు నవజలంబు/నాను పరమారామతసయము లనగ్ దబ చె. 42
అనిల+వశత=గాల్లకి+లోబడి, వికీరుముల ైన+నోళళ=చరషగషన+కొనలతో, సెైనయ+రేణువును+ఆను=సేనచే

ఎగ్రగతటు బడిన+ధ్ూళి+అంటిన, మతసయ+ధ్ాజములక=చేప ఆకారముగ్ల+ జండాగ్ుడి లక, తివుట=

కోరషకతో, పరాయవిలంబగ్ు+నవ+జలంబును+ఆను=అంతటాకలకష్ితమైన+కొీతత +నీటిని+తారగ్ు, పరమారా

+మతసయములక+అనగ్న్+తోచె=నిజమైన+చేపలక+అనునటట
ు +కనబడెను,

తే. తెల్లసె చకీఘోష్ముీన తేరు లచట/ఘంటికాకాణితముీల కరుల తెల్లసె,

పరభువుపేరుచిరషంచుటవలన దెల్లసె/సాపరభేద మాచీకటి, సెైనికకలకక. 43
చకీ+ఘోష్ముీన+తేరులక=రథచకీముల+ధ్ానిచే+రథములక, ఘంటికా+కాణితముీల+కరుల=గ్ంటల+

ధ్ానిచే+ఏనుగ్ులక, ఉచిరషంచుట=పలకకకట, సా+పర+భేదము+ఆచీకటి=తమవారు+పరవారనుఅను

+భేధ్ము+ఆచీకటిలో,
క. అతితరమై యా జనయ/క్ితి గ్వియు రజసత మ్రవిజృంభణమునకకన్,
క్షతసింధ్ురాశాసుభట/చుయతశలణితలహరష, దినకరోదయ మయియన్. 44
అతితరమై=మికిుల్లఎకకువైన, ఆ+జనయ+క్ితిన్+కవియు=ఆ+యుదధ +భూమిని+వాయపించన, రజస్+తమ్ర
+విజృంభణము నకకన్=ధ్ూళిచేనైన+చీకటి+వాయపనముచే, క్షత+సింధ్ుర+అశా+సుభట+చుయత=గాయ

పడిన+గ్ుఱఱ ముల+ఏనుగ్ుల+భటటలనుండి+కారషన, శలణిత+లహరష=ఎఱఱ నిరకత +పరవాహము, దినకర+

ఉదయము+అయియన్=బాలభానుని+ఎఱఱ ని+ఉదయముఅనునటట
ు గా+అయినది,
క. క్షతజపూరముచే నణగారష భువిని/గాల్లలో, దేల్లయాడు నా ధ్ూళి తోచె,
బొ గ్ుగగా నింత మిగషల్లన అగషగమీద/పూరామగ్సిన దటు పు బొ గ్ విధ్మున. 45
 185
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
క్షతజ+పూరముచేన్+అణగారష+భువిని=గాయపడిన+జంతరసెైనయరకత ధారలచే+అణిగషన+భూమిపెై, తేల్ల
యాడున్+అ+ధ్ూళి=తేల్లపెైకగషరషన+ఆ+ధ్ూళి, తోచె=అనిపించెను, బొ గ్ుగగాన్+ఇంత=బొ గ్గ వగా+కొంచము,

పూరాము+ఎగ్సిన=ముందుగా+ ఎగషరన
ష ,

ఉ. భూరషశరపరహారమున మూరషితరడెై పడి లేచ సారథిన్

తేరు మరల్లినందులకక తిటిు, సరాసరష ప్ర యి దరపదు
రాారు డొ కండు, టటకిుయముబటిు పరహరత ను గ్ురుతపటిు వే,
ఈరసమతిత వాని నొక యిేటటన పీచమడంచె, నుబుోనన్. 46
భూరష+శర+పరహారమున=ఎకకువ+బాణముల+దెబోలచే, సరాసరష=తినుగా, దరప+దురాారుడు=గ్రాముచే

+నివారషంపలేని వాడు, టటకిుయముబటిు+పరహరత ను=(దటు మయిన దూళినలన పరతయరషా కనబడక ప్ర యినా,

ఎతర
త గా ఉను)జండాచే గ్ురుతపటిు+కొటిునవానిని, వే+ఈరసము+ఎతిత =పెకకు+దేాష్ము+వహంచ, ఒక+
ఏటటన=ఒకే దెబోతో, పీచము+అడంచె=ఉకకు+అడచె-చంపె, ఉబుోనన్=విజృంభణతో

మ. విమతాసత ంి బులక మధ్యమారగ ముననే వేవచి ఖండింపనీ,

తరమురైప్ర వవు, తపిపప్ర వు కృతహసుతల్, నాటి విలాుండర కాం
డము, లయయదుభత మే మనన్! మొనలతోడన్, వాని పూరాారధఖం
డము, లాతీీయజవానుయుకిత గ్వియన్ నాటటన్, శరవయంబులన్. 47
విమత+అసత ంి బులక=శతరరవు+బాణములక, మధ్యమారగ ముననే=మారగ పుమధ్యలో, వేవచి+ఖండింపనీ=

వేగ్ముగా+ఛేదించననూ, తరమురై+ప్ర వవు=తరనకల ై+ప్ర వు, కృతహసుతల్=విలకవిదయయందు నేరపరులక,

నాటి+విలాుండర+కాండములక=అనాటి+విలకుతో ప్ర రాడువారష+బాణములక, అ అదుభతము+ఏమి+అనన్=
వాటి+ఆశిరయముకల్లగషంచు నది +ఎటటవంటిద+
ి అనగా, మొనల+తోడన్=సూదెైన ఇనుపమొనల+తోడ,

వాని+పూరా+అరధ+ఖండములక=బాణముల+మదటి+సగ్+భాగ్ములక, అతీీయ+జవ+అనుయుకితన్+
కవియన్+నాటటన్+శరవయంబులన్=తమ+వేగ్ము+అనుసరషంచప్ర యి+పెైబడి+తాకకను+చేరవలచన

లక్షయమును,
తే. ఏనుగ్ుల కయయమున, బది యిాటటప్ర టు /దెగషన మావంతరల తలలక గ్గ్నవీధి
శేాననఖరాగ్ీకోటటల జకకుకొను/వండురకలతోడ గ్డు వేరల్ల వేరల్ల పడియి. 48
 186
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
మావంతరల=మావటీల, గ్గ్నవీధి+శేాన+నఖర+అగ్ీకోటటలన్+చకకుకొను+వండురకలతోడ=
ఆకాశములో(కిీందకక పడకముందే)+డేగ్లకఎతిత కొనిప్ర వుటవే+వాటిగోళళ+కొనలందు+తగ్ులకకకను+

వంటటరకలతోడ, కడు+వేరల్లవేరల్ల+పడియి=ఎకకువగా+వేరలాడివేరలాడి(డేగ్తోప్ాటటఎగషరష)+(అది వదలగా)

పడుచుండెను,
తే. మారుదెబోతీయ నేరక మావుపెై/కడిది రషమీవటిు పడిన పగ్తర,
మనగ్ విడిచె, గాని మలకదెబో వేయడు/తొల్లపరహరత ఒకడు, తరరగ్సాది. 49
మారు+దెబోతీయ+నేరక=తిరషగష+వేటట+వేయబో క, కడిది+రషమీవటిు+పడిన=అధికముగా+దిమీకిు+

పడిప్ర యిన, మావుపెై=రౌతరపెై, తొల్ల+పరహరత +ఒకడు=ముందుగా+కొటిున+వాడు, పగ్తర+మనగ్+విడిచె=

శతరరవును+జీవితరనిగ్+వడచపెటు న
ట ు, కాని+మలకదెబో+వేయడు=అంతేకాని+మరోదెబో+కొటు డు, తరరగ్+

సాది=గ్ుఱఱ మకకు+రౌతర,

తే. ప్ారణములకక తెగషంచన భటటల ఖడగ /ధారలకక గ్ుఱయిైన దంతములనుండి,

ఎగ్యు మంటలక చలాురుి, వగ్డు వడియు/వారణములక, శుండాదండవమధ్ు వోడిి.50
ఖడగ +ధారలకక=ఇనుపకతిత +అంచులకక, వగ్డు వడియు=తడబాటట+పడియునునూ(ఇనుము దంతముల
తగ్ుల పుటటు నిపుపకక), వారణములక=ఏనుగ్ులక, శుండా+దండవ+మధ్ు+వోడిి=తొండమునుండి+
సరవించు+మదజల కణములక+కాఱచేసి,
తే. బాణహతి డొ లు క శిరములక ఫలచయముగ్/జాఱపడు తలమఱువులక చష్కములకగ్,
రకత పూరము మదిరగా రణధ్రషతిర/మృతరయదేవత ప్ానభూమి యనదబ చె 51
బాణ+హతి=బాణములచే+కొటు బడి, డొ లు క=దొ రు ు, ఫల+చయముగ్=పండు +గ్ుంపులకగ్, తలమఱువులక=

శిరసాతరణములక-లోహపుటోపీలక, చష్కములకగ్=ప్ానప్ాతరలకగ్, రకత పూరము=రకత పరవాహము, మదిరగా=

మదయముగా, రణధ్రషతిర=యుదధ రంగ్ము, ప్ాన+భూమి+అనన్+తోచె=ప్ాన+శాల+అనునటట
ు +కనబడెను,

చ. అరషకరవాలకృతత శిరుడెైన వజీ రతక డాక్షణంబ వి

సుపరషతవిమానశేఖరవిభుతాము నొంది మరుదిాలాసినీ
పరషమిళితాంకకడెై, గ్గ్నభాగ్మునం జనుచుండి, భూమిపెై
దురమున నాడుచును తన తొల్లు టిమొండెము జూచె, నవుాచున్. 52
 187
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అరష+కరవాల+కృతత +శిరుడు=శతరరవు+కతిత చే+నరకబడిన+తలకలవాడు, వజీరు+ఒకడు=యుదధ సేనాని+
ఒకడు, ఆక్షణంబ=వంటనే, విసుపరషత+విమానశేఖర+విభుతామున్+ఒంది=పరకాశించు+శేీష్ుమైనదేవ

విమాన+సాానఅవకాశము+ప్ ంది, మరుత్+విలాసినీ+పరషమిళిత+అంకకడెై=దేవాతా+సీత +

ి కూడిన+ఒడికల
వాడెై, గ్గ్న+భాగ్మునం+చనుచుండి=ఆకాశ+సా లమున+ప్ర తూ, తరరమున=యుదధ భూమిపెై, ఆడుచును

=ఇంకనూ కొటటుకొనుచును, తన+తొల్లు టి+మొండెమున్=తన+ముందటి+శరీరమును,

సీ. దారుణాసత మ
ి ుల పెదిపెనంగష రభియాతి/రథికదాయములక వికీమనిరూఢి,
తడయ కనోయనయచోదకనిబరహణమున/సూతకృతయము కూడ చేతబటిు,
దాయ యిే పడచ, రథయము ల్మలగ , పటటగ్దా/కల్లతరల ై లఘుచతరగ్తరల బో రష,
గ్దలకను నుగగ న, గ్టటుపకాసుల ై/బాహుయుదధ మున కకపకీమించ,
పికకుసూపక ప్ర టాుడి రుకకుమఱయ/తనువు సరాాంగ్కములక రకత మున దడసి,
చగ్ురు తఱుచున కంజాయ చెలకవు మిగ్ులక/కమీ కొీమాీవి కవ కనుదముీ లగ్ుచు 53
దారుణ+అసత మ
ి ుల=భయంకమైన+అసత మ
ి ుల, పెనంగషరష=ఎదురాడిరష, అభియాతి=శతరరవుల ైన, రథిక+
దాయులక=రథముపెై నుండియుది ముచేయు+ఇది రు, వికీమ+నిరూఢి=సాహసికకలకగా+పరసిదధ ి చెందిన
వారు, తడయక=ఆలసయముచేయక, అనోయనయచోదక+నిబరహణమున=ఒకరషసారధినొకరు+చంపుట వలన,

సూత+కృతయముకూడ చేతబటిు=సూతరని+పనినివారే+చేసికొనుచు, దాయ+ఏపు+అడచ+రథయములక+

ఈలగ =శతరవు+ఉతాసహముతొ+గ్ుఱఱ ముల+చంప, పటట+గ్దా+కల్లతరల ై=గతపప+గ్దలక+తీసుకొనువారై,

లఘు+చతర+గ్తరలన్+ప్ర రష=శ్రఘోముగా+ఆశిరయ+విధ్ముగా+కలహంచ, గ్దలకను+నుగ్ుగ+ఐన=గ్దలక
కూడా+పిండి+అవగా, కటటుపకాసుల ై=ధవరుల ై, ఉపకీమించ=ప్ారరంభించ, పికకుసూపక=వనుుచూపక,

ఉకకు+మఱయ=ధ్ృఢతాము+పరకటితమవగా, తనువు+సరా+అంగ్కముల=శరీరపు+అనిు+అంగ్ములక,

చగ్ురు+తఱచున+కంజాయ+చెలకవు+మిగ్ులక+కమీ+కొీమాీవి+కవకక=చగ్ురులందు+దటు మైన+ఎఱఱ టి

+అందము+అతిశయించు+స గ్సెైన+కొతత మావి+జంటకక, అనుదముీలక+అగ్ుచు=సర దరులక+అయినటట

ు ,
మ. అమితాటోపమునం బనంగష తరది ననోయనయపరహారంబులన్
సమవేళన్, నఱజోదు ల్లరుా రనిలోనన్ నిరగ త ప్ారణుల ై,
అమరావాసముజేరషయున్, శమములే కచోిట నేకాపసరః
 188
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కమనతాంబు వహంచ, కయయమునకకం గాల్ దరవిా రుదిాగ్ుుల ై 54
అమిత+అటోపమునం+పెనంగష=ఎకకువ+హడావిడిగా+యుదధ ముచేసి, అనోయనయ+పరహా రంబులన్=పరసపర

+దెబోలచే, సమవేళన్=ఒకేసారష, నఱ+జోదులక=సమరుాల ైన+యుదధ యోధ్ులక, అని+లోనన్+నిరగ త+

ప్ారణుల ై=యుదధ ము+లో+కోలోపయిన+ప్ారణములకకలవారై, అమరావాసము=సారగ ము, శమములేక=

శాంతిలేక, అచోిట=సారగ ములో, ఏక+అపసరః+కమనతాంబు+వహంచ=ఒకే+అపసర అందు+ఇచఛ+

తెచుికకని, ఉదిాగ్ుుల ై=కకదురులేనిమనసుసకలవారై,

తే. ఓటమియు, గలకపగ్నియి, నొండురులవలన/ఆమహావూయహములక రండు, అనియతముగ్,

వనుకముందటి గాడుపల వనధిలోన/కీమమున వివృదధ మగ్ు తరంగ్ముల రీతి. 55
ఆ+మహా+వూయహములక=ఆ+గతపప+సెైనయనిరాీణములక, అనియతముగ్=నిశియములేనిదెై, వనధి=

సముదరము, కీమమున+వివృదధ మగ్ు=వరుసగా+అధికమగ్ు, తరంగ్ముల+రీతి=ముందుకక వనుకకక

సాగ్ుకరటముల+వల
తే. తన మొనలక దాయ కోహటించనను, చనియి/పరబలముమీదకే, జటిుబరు, దజ్ఞండు,
గాల్లవాటట నివారషంచు గాక ప్ గ్ను/ఎచట గ్సవుండు, నచటన యిేరుి చచుి. 56
మొనలక=సెైనయము, దాయకక+ఓహటించనను=శతరరవుకక+వనుదవసినను, జటిు+బరుదు+అజ్ఞండు=
శూరుడని+ పరశసుతడయిన+అజ్ఞడు, కసవు=గ్డిి, ఏరుి+చచుి=మండించు+అగషు,

శా. చతత సెా ర

ల యము, మేటిబంటటతనమున్ చేదబ డుగా, సంభరమా
యతర
త ండెై, వస నిలారషంచె, నిజబాహాశకితయన్ కటు చే,
ఉతాతలపరతిపక్షవాహని నతం డొ కుండె కలపక్షయో
దాృతాతరోుధిమహాంభ మాగషన పురాఘృష్ిున్ విడంబంచుచున్. 57
చతత +సెా ర
ల యము=మనసున+నిశియము, మేటి+బంటటతనమున్=గతపప+పరాకీమము, చేదబ డుగా=కారయ

సహాయకకలకగా, సంభరమ+ఆయతర
త ండెై=వేగషరప్ాటట+కల్లగషనవాడెై, వసన్+నిలారషంచె=శ్రఘోముగ్+నిరోధించె,

నిజ+బాహా+శకితయన్+కటు చే=తన+బాహువుల+శకిత అను+ఆనకటు చే, ఉతాతల+పరతిపక్ష+వాహనిన్=

బలమైన+శతరర+సేనను, కలపక్షయ+ఉదాృతత =కలాపంతమునచెల్లయల్లకటటుదాటి+ఎగ్సి పడుచును, అరోుధి

+మహా+ఆంభము+ఆగషన=సముదరపు+గతపప+నీటిని+ఆపిన, పురా+ఘృష్ిున్+విడంబంచు చున్=పూరాపు
 189
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
+పంది-వరాహావతారము+అనుకరషంచుచు, (విష్ర
ు వు వరాహావతారమున కలాపంతమున చెల్లయల్లకటు
దాటిన సముదరమును వనుకకకపంపెను)

తే. దక్ిణకరంబు గ్లన నందముగ్ నతడు/తూణముఖమున దిరపుపచు దబ చుచుండె,

ఈన నన సకృదాకరుకృష్ు మైన/ఆ రథికక మౌరషాయిే రషపుఘాుశుగ్ముల. 58
దక్ిణ+కరంబున్=కకడి+చేతితో, కలనన్=యుదధ ములో, అందముగ్+అతడు+తూణ+ముఖమునన్+

తిరపుపచు=విలాసముగా+అజ్ఞడు+అముీలప్ ద+కొనలో+(చేతిని బాణము తీయుటకక) తిపుపట,

తోచుచుండె=విలాసముగా+కనబడెను( కదలక చునుటటు కనబడెనే కాని తీయుట వేయుట కనబడలేదు.),

ఈనన్+అన=పుటటుకొచుినవి+అనుటట
ు , సకృత్=ఒకమాఱు, ఆకరు +కృష్ు మైన=చెవివరకక+లాగ్బడినదెైన,
మౌరషాయిే+రషపుఘు+ఆశుగ్ముల=అలు తారడే+శతరరలనుచంపునటిు+బాణముల ై, (తోచుచుండె=కనబడు

చునుది అలు తారడే బాణములక పంపునటు యియను).

మ. బొ మలలున్ ముడివటిు మూపు ల దుగ్న్ భూయిష్ు దషాుధ్రో

ష్ు మునన్, రోష్భరంబు వల్లు విరషయం, జండబ రగ్ప్ారయ భ
లు ములన్, మామిడిపూత రాలకగ్తి రాలంజేసి, పరతయరషా శ్ర
రిములన్, బీనుగ్ుపెంటజేసి విడిచెన్ సంగాీమభూరంగ్మున్. 59
బొ మలక+అలున్+ముడివటిు=కనుబొ మలక+కోపముతో+ముడివేసి, మూపులక+ఎదుగ్న్=భుజములక+

పెైకగ్య, భూయిష్ు +దష్ు +అధ్రోష్ు మునన్=అతయధికముగా+కొఱకబడిన+పెదవులపెై, రోష్+భరంబు+

వల్లు విరషయం=కోప+అతిశయము+పరకటిత మవ, చండ+ఉరగ్+ప్ారయ+భలు ములన్=కోపముతోనును+
ప్ాముల+వంటి+బాణముల, పరతయరషా+శ్రరిములన్=శతరరవుల+తలలను,

సీ. మారులేకిటట కోలకమసగ్ు నాతని బటిు/ఉవాతర

త గతని కాని యుడుగ్మనుచు,
ఆనగైకొని సరాసేనాంగ్ములతోడ/సరాాయుధ్ములతో సరభసముగ్,
మగ్పంతమున నలు పగ్రాజ్ఞలకను పిటు/పిడుగ్ున మూక ఉమీడిగ్ దాకి,
పెరయిాగ్లటటు, లకపెపన యిటట
ు , పెైబడి /వివిధాసత మ
ి ుల నొంచ వగ్డువఱుప
అవిరళశరౌఘసంఛనుమై ధ్ాజాగ్ీ/మాతరమున గోచరషంచె, గ్ుమారు తేరు,
గ్ుీడిి యిారండలోపల గోచరషంచు/మూడమంచున మునిగషన ప్ ర దుివోల . 60
 190
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
మారులేక+ఇటట+కోలకమసగ్ు=తిరుగ్ులేక+ఈవిధ్ంగా+మికిుల్లవిజృంభించు, ఉవాతర
త కొని=నశింపచేసి,
ఉడుగ్ము=మానమని, ఆనన్+కక
ై ొని=ఒటటు+పెటు టకొని, సరా సేన అంగ్ములతోడ=రథ తరరగ్ ఏనుగ్ు

పదాతి దళములకకల్లగషనసేనతో, స+రభసముగ్=వేగ్ముగా+కూడి, మగ్పంతమున=ప్రరుష్మున,

పిటుపిడుగ్ున(=పిడుగ్ు+పిడుగ్ు)=పెదిపిడుగ్ువల , మూక+ఉమీడిగ్+తాకి=అందరూ+ఒకుసారషగా+

ఎదురతుని, పెర+ఈగ్లక+అటటు=తేన+ఈగ్ల+వల , ఉపెపన+ఎటట

ు =సముదరపు ప్ ంగ్ు+ఏపరకారమ్ర, పెైబడి =

మీదపడి, వివిధ్+అసత మ
ి ుల+నొంచ+వగ్డు+పఱుప=వేరువేరు+అసత మ
ి ుల+నొపిపంచ+తడబాటట+చేయ,
అవిరళ+శర+ఔఘ=ఎడతెగ్ని+బాణపు+పరవాహముచే, సంఛనుమై+ధ్ాజాగ్ీ+మాతరమున+గోచరషంచె=

బాగాకపపబడి+రథపెైభాగ్ము+మాతరమ+
ే కనబడె, కకమారు+తేరు=అజ్ఞని+రథము, గ్ుీడిి +యిారండలోపల

+గోచరషంచు=కాంతిహీనమైన+నీరండలో+కనబడు, మూడ+మంచున=దటు మైన+మంచున, ప్ ర దుివోల =

తొల్లప్ దుివల ,
తే. ప్ారణసంశయకరమైన అదియి తగషన/సమయమంచు పరయోగషంచె, సతారముగ్,
పగ్ఱమీద పిరయంవదబ ప్ాతత మైన/సాాపజనకము, మ్రహనాసత మ
ి ు, నజ్ఞండు. 61
ప్ారణ+సంశయ+కరము=ప్ారణ+అప్ాయము+తెచుినది, సతారముగ్=వంటనే, పగ్ఱ=శతరరవు, పిరయంవద
+ఉప్ాతత మైన=మునుపుపిరయంవదుడను గ్ంధ్రుానుండి+ప్ ందబడిన, సాాప+జనకము=నిదరను+

పుటిుంచు
సీ. తత్రభావమున గాతరములక సర లగ్, ఆయు/ధ్ములక చేతరలపటట
ు తపిప జాఱ,
అలసతామును బొ ంది ఆవుల్లంచుచు మడ/లొరుగ్ంగ్, ఱెపపలక బరువుల తత ,
శకటంబులకక, ధ్ాజసత ంభంబులకక, చేర/బడియు, బో రగషలంగ్ బడియురషపులక,
గ్ురకవటటుచు, నిదరగ్ూరష రందఱు నొలు/బో యి, నిదరకక వాచ ప్ర యినటట
ు ,
దాని గ్ని యూదె శంఖము దడయకజ్ఞడు/పిరయతమ్రప్ాతత రసమైన పెదవి నునిచ
అపుడు సాకారమగ్ు సాహసాతరషజతమును/యశము దగ్దవర గోీలకచునుటట
ు తోచ. 62
తత్+పరభావమున=మ్రహనాసత ిపు+శకితచే, గాతరములక=శరీరములక, సర లగ్=వివసత ప్ ందగా, అలసతాము

=మందత, శకటంబులకక=రథములకక, ధ్ాజసత ంభంబులకక=జండాకఱఱ లకక, ఒలు బో యి=మూరషఛల్లు ,

తడయక=ఆలసయముచేయక, పిరయతమ+ఉప్ాతత +రసమైన+పెదవిని+ఉనిచ=పిరయురాల ైన ఇందుమతిచే+

 191
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అసాాదింపబడిన+మాధ్ురయముకల+పెదవుల+ఉంచ, సాకారమగ్ు=మూరషతవంతమైన, హసత +ఆరషజతమును+
యశమున్=తనచేతరలతో+సంప్ాదించన+కీరత ని
ష , తగ్+తేర=దపిప+తీరగా, కోీలకచునుటట
ు +తోచ=తాగ్ు

తరనుటట
ు +కనబడి.

ఉ. ప్ారణము లేవనతిత న తదారవమున్ విని, తదభటటల్ వికక

రాాణమనసుుల ై మడిగషరా, పిరయదరశనుడయియ గాఢని
దారణవిరోధియిైన, తమరాజవరుండు నిమీల్లతాంబుజ
శేీణికి మధ్య నులు సిలక శ్రతకర పరతిబంబముంబల న్. 63
లేవనతిత న=నిలపిన, తత్+అరవమున్+విని=ఆ+పరషచయమైనశంఖధ్ాని+విని, వికకరాాణ+మనసుుల ై+

మడిగషరా=సంతోష్ించన+మనసుసకలవారై+తిరషగర
ష ాగ్, నిమీల్లత+అంబుజ+శేీణిక=
ి ముకకళించన+

కమలముల(వైరుల)+వరసకక, ఉలు సిలక+శ్రతకర+పరతిబంబముంబల న్=సంతోష్ించు+చందురని+మారు

రూపు వల , గాఢనిదారణ+విరోధియిైన=మూరషఛతరల ైన+శతరరవులకకల, తమ+రాజ+వరుండు=వారష+రాజ+

శేీష్ు రడు, పిరయదరశనుడయియ=చూపుకింపెైనవాడయియ,

చ. సమధికశ్రలశాల్ల రఘుసంభవు డంతట "మీ విజేత మీ

అమలయశంబ చూఱగతని, అమీక చకిున మేకలయుయ కౌీ
రయంబునకక బో డు, ప్ారణముల కలగ " డటంచు ల్లఖింపజేసె ర
కత మున మఱుంగ్ు తూపుమొన గ్ంటముతోడ రషపుధ్ాజంబులన్. 64
సమ+అధిక+శ్రలశాల్ల=మంచ+ఎకకువ+సదు
గ ణము లకను, అమల+యశము=సాచఛమైన+
కీరత ని
ష , చూఱగతని=అపహరషంచ, అమీక+చకిున=చంపి తినుటకక +దొ రషకిన, కౌీరయంబు=
కౄరతాము, ప్ర డు=కడగ్డు, తూపుమొన=బాణపుకొస, రషపు+ధ్ాజంబులన్= శతరరవుల+

జండాలపెై,

సీ. వారయించ, వనవృక్షవాటిక విఱచన/గ్ంభీరవేది పరకీమముతోడ,

జలరాశి నీది అవాల్లయొడుి జేరషన/గ్జయిాతగాని ఉగ్గ డువుతోడ,
సంగాీమవిగ్మసూచకముగ్ మూపుపెై/మ్రపిన విజయకారుీకముతోడ,
తల కతత ళంబును దొ లగషంప విడివడి /పరసిానుకచకలాపంబుతోడ,
 192
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అల్లకతలమున చతచతలాడుచును/అవిరళశీమవారష లవాళితోడ,
పరతయయితరల ైన, మఱకల వంటి భటటల/కాపుదల నును పేరయసి కడకక వచి, 65
వాటిక=ఉదాయనవనము, గ్ంభీరవేది=బాగామదించన ఏనుగ్ు, పరకీమము=విధ్ము, ఉగ్గ డువు=తారత,

విగ్మ=సమాపిత , విజయ+కారుీకము=జయముకల్లగషంచన+విలకు, తలకక+అతత ళంబునున్+తొలగషంప=

తలనుంచ+కిరీటమును+తీయగా, పరసిాను+కచ+కలాపంబు=బాగా చమటతో కూడిన+వంటటరకకల+

సమూహము, అల్లక+తలమున=లలాట+పరదేశమున, చతచతలాడుచును=చరాకకకల్లగషసత ును, అవిరళ+

శీమవారష+లవ+ఆళి+తోడ=దటు ముగా సరవించు+చెమట+తరనకల+సమూహము+తో, పరతయయితరల ైన =

నమీకసుతల ైన, మఱకల=ఆరషతేరషన,

సీ. పెనుదాయ సుడిగ్ుండమున బడి మగ్నికై/తలు డిల్లు, మనంబు తహతహంప,
ధ్ూరత పరతిదాందిాదుష్ు చేష్ు త
ి మును/చంతించ పసిగ్ుండె చెదరషప్ర వ,
పతిలావు నచి ఆపద దటటుకొనగ్లకగ/నిబోరం బొ కమూల నివాటిలు,
అహతసెైనయముల సంఖాయధికయ మూహంచ/ధ్ృతిపలు టిల్ల వండి దిగ్ులక బల్లయ,
అశుీపూరము గ్ంటియం దదిమి పటిు/బకుమొగ్మున దనరాక వేచ యును,
చకితహరషణేక్షణకక, నిజేశారషకి దనదు/విజయ మఱగషంచ మానసర దేాగ్ముడిపి. 66
పెనుదాయ=పెదిశతరరవుఅనడి, తలు డిల్లు=కలతచెంది, తహతహంప=వాయకకల్లంప, ధ్ూరత +పరతిదాందిా+దుష్ు
+చేష్ు త
ి మును=వంచనచేయు+శతరరవు+చెడు+చేతలకక, పతి+లావు+నచి=భరత +శకితపెై+నమీకముకల్లగష,

నిబోరంబు=ధెైరయము, నివాటిలు=అధికమవగ్, అహత+సెైనయముల=శతరర+సేన, ధ్ృతి+పలు టిల్ల=సిారతాము+

చెడి, వండి+దిగ్ులక+బల్లయ=మరల+భయము+ఎకకువవగా, చకిత+హరషణ+ఈక్షణకక=భయపడిన+
లేడివంటి+కండుుకల, మానసు+ఉదేాగ్ము+ఉడిపి=మనసుసలోని+భయము+ప్ర గతటిు,
శా. "చంతావేశము వాసెన,ే భుజబలోతేసకంబు నీ కకునే?
అంతరాినము నొందెనే దిగ్ులక? మ్రహాకాీంతరలం గ్ంటట, ఆ
ప్ ంతన్ డింభకహారయశసుతరల దిాష్దూోప్ాలకరన్, వీరు, నా
చెంతంజేరషన, నిన్ సపృహంచ, రషటట ల్మ చేష్ున్ రణాగ్ీంబునన్" 67
 193
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వాసెనే=తగషగనదా, ఉతేసకంబు=అతిశయము, నీకక+ఎకునే=నీకక+తెల్లసెనా, మ్రహ+ఆకాీంతరలం+కంటట=
మ్రహము+ఆకీమించనవారషని+చూచతివా, ఆప్ ంతన్=అకుడ, డింభక+హారయ+శసుతరల=పసివారుకూడ+

ఎతర
త కకప్ర గ్ల+శసత మ
ి ులక కలవారు, దిాష్త్+భూప్ాలకరన్=వైరష+రాజ్ఞల, చెంతం+చేరషన=నావది +చేరషన-
ననుువరషంచన, నిన్+సపృహంచరష=నినుు+కోరషరష, ఇటటలక+ఈ+చేష్ున్=ఈవిధ్ముగా+ఈ+పనిచే,
చ. అని మది కకందు మానుపటయు, అచెిరువున్, భయముం బరయంబునున్
పెనగతనుచుండ ముకకుపయి వేరల్లడి, భోజతనూజ మారుతరన్
పెనిమిటి దండనుండి కని, భీపరషవరషజత చతత యయియ, నొ
యయన మఱసెం బరహరికళ లామ ముఖాబజ ము నందు దొ ంతరల్. 68
మది+కకందు+మానుపటయు=మనసులో+దవనత+మానిపనంత, పెనగతను=అలకుకొను, మారుతరన్=శతరరవు

లను, దండనుండి=సమీపమునుండి, భీ+పరషవరషజత+చతత అయియ=భయము+విడచన+మనసుసకలదెైనది,

పర+హరి+కళలక=మికిుల్ల+సంతోష్పు+వలకగ్ులక, దొ ంతరల్=వరుసలక,

తే. వైరషజనితవిషాదమువలన నటట

ు /ముకత మై, యులు సిలు ను ముగ్ుదమ్రము,
వీతనిశాాసబాష్పమై, వండి తేట/దనము బొ ందిన, తళుకకటది ంబు ల్మల. 69
వైరష+జనిత+విషాదము=శతరరవుల వలన+కల్లగషన+దుఖఃము, ముకత యి=
ై విడవబడినదెై, ఉలు సిలు ను=

సంతోష్ించె, ముగ్ుద+మ్రము=సీత +
ి ముఖము, వీతనిశాాసబాష్పమై=అది ముముందుండి ఊపిరషవిడచన
కలకగ్ు తేమ ఆరషప్ర వగా, వండి=మరల, తేటదనము=సాచఛత,
చ. చలకకలకొల్లు ఇటట
ు విలసిల్లుయు, చెంపలక జాజ్ఞవాఱుటన్,
పలకకకలక రాక, నచిలకల పలకులచే బొ గ్డెన్ మనోహరున్,
తొలకరష వానజలకులకక దబ గషన నేల, మయూరకూజత
చఛలమున మేఘమాల్లకను శాుఘయొనరుి బడంగ్ు, తోపగ్న్. 70
చలకకలకొల్లు=చలకకవల పలకకక సీత ,ి విలసిల్లు=పరకాశించ, జాజ్ఞవాఱుటన్=ఎఱఱ బడగా, నచిలకల+పలకులచే

+బొ గ్డెన్=చెల్లకతెత ల+పలకకకలకగా+ప్ గ్డెను=(ఆమ మాటలకచెల్లకతెత లకచెపిపరష), దబ గషన=తడసిన,

మయూర+కూజత్+ఛలమున=నమళళ+కేకల+మిష్చే, శాుఘయొనరుి+బడంగ్ు+తోపగ్న్=ప్ గ్డు+

ఔదధ తయము+అనిపించగా,
 194
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఆరీతిం దన వామప్ాదమును ధ్ూరాతరాతిమసత ంబులన్
సారోదగ్ీభుజ్ఞండు, మ్రపి అజ్ఞ, డశాసయందనో దూ
ధ త ధ్ూ
ళీరూక్ాలకయిైన పేరయసి సమిల్ము లాజయ శ్రీ వధ్ూ
సారూపయంబు భజంపగా, జనియి నిచిన్ వేడు లకప్ పంగ్గ్న్. 71
వామ=ఎడమ, ధ్ూరత +అరాతి+మసత ంబులన్=మ్రసగాళళళళన+శతరరవుల+తలలపెై, సార+ఉదగ్ీ+భుజ్ఞండు=
చేవకల+ప్ డవైన+భుజములక కలవాడు, అశా+సయందన+ఉదూ
ధ త+ధ్ూళీ=గ్ుఱఱ ములక+రథములచే+
ఎగ్ురబడిన+దుముీచే, రూక్ాలకయిైన=కఱుకైన, సమిత్+ల్మలా=యుదధ మున+కీీడగా, జయ+శ్రీ+వధ్ూ+
సారూపయంబు=విజయ+లక్ిీఅను+పెండిు కూతరరు-ఇందుమతి+రూపము ప్ ందినటట
ు (పరయాణములో
దూళి సర కిన ఇందుమతి, యుదధ ములో రేగషన ధ్ూళి సర కిన విజయలక్ిీవల ఉండెను), భజంపగా=
సేవింపగా
 195
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

అషటమ సరగ ము - ప్రయావియోగము

తే. పెండిు కరకంకణము నైన విపుపకొనని/కొడుకక నభిష్ేకపుం బండిు కొడుకక జేసి,
నృపతి అపరేందుమతి యన నింపు నింపు/వసుమతిని గ్ూడ చటికన పటు బనిచె. 1
అపర=రండవ, ఇంపు+నింపు=ఇచఛ+కల్లగషంచు, వసుమతిని=భూలక్ిీని, చటికన+పటు న్+పనిచె=పెండిు లో
వధ్ువు చటికనవేలక తనచటికనవేలకతో పటటుకొనునటట
ు +పటటుకొనమని+నియోగషంచెను-రాజయము ఇచెిను
చ. తరలకవతనంబుతో దొ డరష దురుయుల ైన రుధిరారిరహసుతల ై,
బల్లమి దురాకీమింతరరు నృప్ాలసుతరల్ సడికోరషి దేని, నా
చెలకవపు రాచగ్దెి , ఇటట చేపడినం బతృదేవుగా దనం
దలకియి కాని, రాఘవుడు, దాని వరషంపడు భోగ్తృష్ు చే. 2
తరలకవతనము=కకతిసతము, తొడరష=ప్ారరంభించ, దురుయులక=చెడునీతి కలవారు, రుధిర+ఆరీద+హసుతల =
ై
రకత ముతో+తడసిన+చేతరలకకలవారై-రకత ప్ాతముచేసి, బల్లమి=బలముతో, దురాకీమింతరరు=అధ్రీముగా
వశపఱచుకొందురు, సడికి+ఓరషి=అపకీరత క
ష ి+సిదధపడి, చెలకవపు+రాచగ్దెి=ఒపెైపన+రాజయసింహాసనము,
కాదనం+తలకియి=కాదనలేక+సంకోచపడే, భోగ్+తృష్ు చే=భోగ్ములందల్ల+పేరాసచే,
తే. మేదిని వసిష్ుకరసంభృతోదకమున/అజ్ఞనితో, దాను, అభిష్ేక మనుభవించ,
తనిసి, విశదసముచఛైసితంబు విడిచె/తన కృతారాత, వలు డించెనొ యనంగ్. 3
మేదిని=భూమి, వసిష్ు+కర+సంభృత+ఉదకమున=వసిష్ు రని+హసత ములచే+చమీపడిన+చతరససముదరము
లనీటితో, తనిసి=తృపిత ప్ ంది, విశద+సముచఛైసితంబు+విడిచె=సుష్ు మైన+గాఢనిటటురుప+విడచెను,
కృతారాత=ధ్నయత( భూమి తొలకరషకకరషసన
ి తృపిత గావేడిగాల్లవిడుచునటట
ు )
ఉ. ఆయతపుణయశ్రలకడు, మహాతరీ డధ్రావిదుండు భవయ నా
దేయపయసుసలన్, సాగ్ురుదేవుడు తనుభిష్ికత క జేయ భ
దారయితమూరషతయిై, పరదురాసదుడయియ నజ్ఞండు, బరహీమున్
సీాయశరపరభావమును, జేరష, సదా తన కంగ్రక్షగా. 4
 196
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఆయత+పుణయ+శ్రలకడు=ఎకకువ+ధ్రీ+సాభావము కలవాడు, అధ్రా+విదుండు=వేదములక+తెల్లసిన
పండితరడు, భవయన్+అనాదేయ+పయసుసలన్=శుభముగా+గ్ీహంచన+అభిష్ేకజలముతో, సా+గ్ురుదేవుడు
= తమ+గ్ురువు వసిష్ు రడు, భదర+ఆయిత+మూరషతయిై=హచిరషకతో+సిదధమైన+సారూపముకలవాడెై, పర+
దురాసదుడయియ=శతరరవులకక+ఎదిరషంప వీలకలేని వాడయియను, బరహీమున్=బరహీతేజసుస-వసిష్ు రని మంతర
పరభావమును, సీాయ+శర+పరభావమును=తన+అసత +
ి నైపుణయమును, చేరష=కూడి, సదా=ఎలు పుపడు,
తే. రఘువ, మరల మవాంపు లేబారయ మంది/వచెి నని ఎంచె లోకము వాని జూచ,
అరయగ్ నతండు తన తండిర సిరషక కాదు/వారసుండయియ, సుగ్ుణసంపదకక గ్ూడ. 5
మవాంపు+లేబారయము+అంది=కోమలమైన+తొల్లవయసు+ప్ ంది, అరయగ్=చూడగా,
క. పరమంబుగ్ శలభించెను/పరంపరాయాతమైన ప్ాలకపద, మా
పరషవృఢుని వలన, నాతని/పరువంబు, నితాంత వినయ పరషణతి వలనన్. 6
పరంపర+అయాతమైన+ప్ాలకపదము=వంశానుగ్తముగా+వచిన+రాజరషకము, ఆ+పరషవృఢుని+వలన=
ఆ+పరభువు+చేత, ఆతని+పరువము=ఆయన+ప్ారయము, నితాంత+వినయ+పరషణతి+వలనన్=అంతరలేని+
వినయ+పరషప్ాకము+వలన, పరమంబుగ్ శలభించెను=(రండు:రాజయము,వయసు), అతయంతము+పరకాశించెను,
తే. మేలకపడజేసి, ననరున, నేల్లకొనియి/దొ రతనము జూపి, కళవళ పఱచబో క,
రసికక, డచరోపగ్తయిైన, వసుధ్, నజ్ఞడు/నూతుపరషణీత, దన కకలపతిు, బో ల . 7
మేలక+పడన్+చేసి=వలపు+కొనునటట
ు +చేస,ి ననరున=సేుహముతో, ఏల్లకొనియి=ప్ాల్లంచె, కళవళ+పఱచ
బో క=తొటటరప్ాటట+పడనీక, అచర+ఉపగ్త+ఐన+వసుధ్=కొీతత గా+తననుచేరషనది+అయిన+రాజయలక్ిీని,
నూతుపరషణీత+తన+కకలపతిు+బో ల =కొీతత గాపెండు యిన+తన+భారయ ఇందుమతిని+వలే,
ఉ. తా నొకరుండె సమీతరడు ధారుణినాథుని కంచు నంచు న
వాానికివాడు, తత్రకృతివరగ ములోన నసంశయాతరీడెై,
మానిసి ఏని యందును, విమానన చూప డతం డుదారుడెై,
ఏ నది పటు నైన, వగ్టించుక లేని పయోధి కైవడిన్. 8
సమీతరడు=ఇష్ర
ు డు, ఎవాారషకితాను=ఎవరషకివాడే, తత్+పరకృతి+వరగ ములోన=వాని+మంతరరల+సమూహ
ములో, అసంశయాతరీడెై=సందేహములేనివాడెై, మానిసి+ఏని+అందును=మనుష్రలలో+ఏఒకురష+అందు
కూడ, వి+మానన=అ+గౌరవము, ఉదారుడెై=సరళుడెై, వగ్టట+ఇంచుక+లేని=అయిష్ు త+కొంచముకూడా+
లేని, పయోధి=సముదరము, కైవడి=ప్ర ల్లక,
 197
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తే. అతికఠోరుడు కాడు, కా డతి మృదువును/అతడు మధ్యమపరషప్ాటి, ననుసరషంచు,
పవనము, మహీజలముల బల , పగ్ఱ బటిు/చెడబకలపడు, నముోల జేసి, విడుచు. 9
పరషప్ాటి=పదధ తి, పవనము+మహీజలముల+బల =గాల్ల+చెటును+వల , పగ్ఱ+పటిు=శతరరవుల+పటటుకొని,
చెడన్+పెకలపడు=చేడునటట
ు +పెలుగషంచడు, నముోల=లొంగషనవారషగా,
క. తమ తమ వయకితతావికా/సము నేమఱకకండ, సంఘసంక్ేమమ, ధేయ
యముగాగ్, నడచకొందురు/కీమశిక్షణ కల్లగష, వాని పరజ లేప్ ర దుిన్. 10
వయకితతా+వికాసము=పరతేయకత అందు+అభివృదిధ, ఏమఱకకండ=తపపకకండ, సంఘ+సంక్ేమమ+ధేయయము
గాగ్=అందరషకి+మంచరక్షణే+ఉదేి శముగా, ఏ+ప్ ర దుిన్=అనిు+రోజ్ఞలక,
వ. ఇటు చరకాలముననే తన యాతీజ్ఞ డాతీవతత చే సకలపరకృతరలందు సుపరతిష్ర
ు డగ్ుట జూచ,
అతయంతసంతరష్ర
ు డెైరఘుమహీపతి తిరదివసా ము లయినను తమ వినాశధ్రీమునువిడువని
విష్యములవలన విముఖుడెై, పరషణామమున గ్ుణవతరసతరోపితరాజయలక్ీీకకలగ్ు ఇక్ాాకకల
ఆనువాయి ననుసరషంచ, తరువలులధారణముతోడి తాపసవరతసమాశీయమునకక
దలకొనియిను. కాని, 11
ఆతీజ్ఞడు=కొడుకక, ఆతీవతత చే=వశయచతర
త డు-జతేందిరయుడు-అగ్ుటచే, సకల+పరకృతరలందు=అందరు+
మంతరరల మనసుసలందు, సుపరతిష్ర
ు డు=ధ్ృఢసాానము సంప్ాదించనవాడు, అతయంత=ఎకకువ, తిరదివ+
సా ములకకక+అయిననూ=సారగ మున+ఉండెడివారు(దేవతలక)+అయిననూ, తమ+వినాశ+ధ్రీమును+
విడువని+విష్యముల+వలన+విముఖుడెై=సహజముగా+నశింపచేయు+సాభావమును+వదలని+ఇందిరయ
సుఖములందల్ల ఆసకిత+అందు+వాంఛవిడచనవాడెై, పరషణామమున=ఫల్లతముగా, గ్ుణవత్+సుత+అరోపిత+
రాజయలక్ీీకకలగ్ు+ఇక్ాాకకల=గ్ుణవంతరల ైన+కకమారులందు+ఉంచబడిన+రాజయలక్ిీకల+ఇక్ాాకకవంశ
సుతల, ఆనువాయిని=అలవాటట ఆశీయయించువాడెై, తరు+వలుల+ధారణము+తోడి=చెటు టపటు లక+వసత మ
ి ు
లకగా+కటటుట+తో, సమాశీయమునకకన్+తలకొనియిను=ఆశీయించ+పూనను,
క. విపిననివాసర తరసకక డగ్ు/సాపితృపదాంభోజములకక పరణమిల్లు , అజ్ఞం,
డపరసపరాశుీముఖుడెై/అపరషతాయగ్ంబు దనకక నభయరషాంచెన్. 12
విపిన+నివాస+ఉతరసకకడు=అడవియందు+నివసింప+కకతూహలపడు, అపరసపర+అశుీ+ముఖుడెై=
ఎడతెగ్ని+కనీుళుళనిండిన+ముఖముతో, అపరషతాయగ్ంబు=విడువకకండుటను, అభయరషాంచెన్=వేడుకొనను,
క. తనయసిుగ్ుధడు, తనయుని/మనవిని మనిుంచె రఘువు, మాఱాడక, వీ
 198
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
డిన రాచసిరషని మాతరము/కొనడయియను తిరషగష, ప్ాము కకబుసము బో ల న్ 13
తనయ+సిుగ్ుధడు=కొడుకకనందు+సేుహముకలవాడు, మాఱు+ఆడక=పరతికూలముగా+మాటాుడలేక, రాచ+
సిరష=రాజయ+లక్ిీ, కొనడు=తీసికొనడు, ప్ాముకకబుసమున్+ప్ర ల న్=ప్ాముఒకసారషకకబుసము విడచన
తిరషగష+తీసికోలేనటట
ు .
క. చరమాశీమంబు గ్యికొని/పురషవలకపల నుండ, బుతరభోగ్యయయిన రా
సిరష చని, కోడల్ల విధ్మున/ఇరవొంద భజంచె, నవికృతేందిరయు నతనిన్. 14
చరమాశీమంబున్+కయి+కొని=సనాయసాశీమము+చే+కొని, పురష=నగ్రము, పుతర+భోగ్యయయిన=కకమారుని
చే+అనుభవింపదగ్ు, రాసిరష+చని+కోడల్ల+విధ్మున+ఇరవొంద+భజంచె=రాజయలక్ిీ+వళిళ+కోడల్ల+వల +
ఒప్ాపర+సేవించెను, అ వికృత+ఇందిరయుని=వికారములేని+ఇందిరయవాయప్ారముకలజతేందురని,
తే. పరశమదశనును పూరాసమాోటటు వలన/పరగ్తిపథగామి యగ్ు నవపరభుని కతన,
కకీంకక చందురడు, ప్ డము సూరుయండు, నైన/ఔష్సికశలభ, కనవచెి నకకులంబు. 15
పరశమ+దశను+ఉను+పూరా+సమాోటటు=విష్యములనుండిమరల్లనవృతిత +సిాతిలో+ఉను+పూరాపు+రాజ్ఞ,
పరగ్తి+పథ+గామి+అగ్ు=అభుయదయ+మారగ మున+నడచు+వాడెైన, నవ+పరభుని+కతన=కొీతత +రాజ్ఞ+వలన,
కకీంకక=అసత మించు, ప్ డము=ఉదయించు, ఔష్సిక+శలభకక+ఎనవచెిను+అకకులంబు=ప్ారతఃకాలపు
+కాంతికి+ప్ర ల ను+ఆవంశము,
తే. యతి నృపతి ల్లంగ్ ధారుల, నభినుతించె/తరలనరహతరల, రఘు రాఘవుల, జగ్ంబు,
ఇలపయి, నిజాంశములతోడ, వలసి యును/మహతమ్రక్ోదయారాధ్రీదాయముగ్. 16.
యతి=సనాయసియొకు, నృపతి=రాజ్ఞయొకు, ల్లంగ్+ధారుల=వేష్ములక+ధ్రషంచన, రఘు+రాఘవుల=
రఘువు+అజ్ఞలను, అభినుతించె=ఎకకువగాప్ గ్డిరష, తరలన+రహతరల=సాటి+లేనివారలను, ఇలపయి+నిజ
+అంశముల+తోడ+వలసి+ఉను=భూమిపెై+తమతమ+విష్యముల+తో+పరకాశించు+చును, మహత+
మ్రక్ష+ఉదయ=గతపప+నివృతిత +మరషయు అభుయదయము+కల్లగషంచు, అరా+ధ్రీ+దాయముగ్=అరాము
(అజ్ఞడు)+ధ్రీము(రఘువు)+రంటినీ సిదంిధ చుజంటగా(ఇది రు ధ్రాీరాముల అవతారమని సూచన),
ఉ. ఎటిు కొఱంత లేని జగ్దేకవిభుతాము నిరాహంప స
మాోటటు నయపరగ్లకభలగ్ు మంతిరవరేణుయల సంపరతింపగా,
పుటటువు జావు లేని పదముం గ్న జేయు వలకంగ్ు గోరష పర
వారటటు భజంచు బో ధ్నిరవదుయల యోగ్సమాహతాతరీలన్. 17
 199
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
జగ్త్+ఏక+విభుతాము=పరపంచములో+ఏకైక+పరభుతాము, నిరాహంప=కొనసాగషంప, సమాోటటు=అజ్ఞడు,
నయ+పరగ్లకభలగ్ు=రాజనీతిఅందు+పరతిభకలవారగ్ు, సంపరతింపగా=సలహా అడుగ్గా, పరవారటటు=ముసల్ల
రాజ్ఞ-రఘువు, చావు+లేని+పదముం+కనన్+చేయు+వలకంగ్ు+కోరష=చావుపుటటుకలక+లేని+సాానము+
చూడ+సాధ్యపడు+జాున పరకాశము+కోరష, బో ధ్+నిరవదుయల=జాునముకల+దబ ష్ములేనివారైన, యోగ్+
సమాహత+ఆతరీలన్=యోగ్సమాధిని+చకుగాఉండిన+మనసుసకలవారషని, భజంచు=సేవించు
తే. అధివసించును పరకృతికారయంబు లరయ/అనుదినము పినురాజ్ఞ ధ్రాీసనమును,
పరవయుడు వసించు ధారణాభాయసనమునకక/విజనతలమున కకశపూతవిష్ు రమున. 18
అధివసించును=కూరుిండు, పరకృతి+కారయంబులక+అరయ=పరజల+పనులక+చూడ, ధ్రాీసనమును=
సింహాసనమును, పరవయుడు=వృదుధడు, వసించు=ఉండు, ధారణ+అభాయసనమునకక=మనసుస ఏకాగ్ీత+
కూరుికొనుటకక, వి జన+తలమున=జనులకలేని+పరదేశమున, కకశ+పూత+విష్ు రమున=దరభలచే+
పవితరమైన+ఆసనమున,
సీ. కడలేని పరభుశకిత గ్డిదేశనృపతరల/అణగార జేసె జనాధినేత,
పరణిధానగ్రషమ లోబడజేసె నవధ్ూత/సాతనుగోచరమగ్ుతపంచకమును,
జాగ్ుసేయక భసీసాతురషంచెను విదిా/షారంభఫలముల నచరనృపతి,
దహయించె నాతీతతత ైజాునమనువహు/సరాకరీలను రాజరషివరుడు,
సామయకముగ్ జేపటటు ష్డుగణములక/సిదధ ని
ి ష్పతిత దగ్ సమీక్ించ కొడుకక,
కసటట వాసిన సమలోష్ు కాంచనుండు/తండిర, పరకృతిసా ముగ్ గ్ుణతరయము గల్లచ. 19
కడలేని=మితిలేని, పరభుశకిత=సంపద కోశము దండము అనుశకితతరయముచే, గ్డిదేశ+నృపతరల=ఎలు లం
దును+రాజ్ఞల, జనాధినేత=జననాయకకడు-అజ్ఞడు, పరణిధాన+గ్రషమ=సమాధి అభాయసపు+మేరచే, లోబడన్
+చేస=
ె సాాధవన+పఱచుకొన, సా+తను+గోచరమగ్ుత్+పంచకమును=తన+దేహమును+ఆశీయించన+ప్ారణ
అప్ాన వాయన ఉదాన సమాన వాయువులను, అవధ్ూత=సనాయసి-రఘువు, జాగ్ు+సేయక=ఆలసయము+
చేయక, భసీ+సాతురషంచెను=బూడిదకక+అధవనపరచెను, వి+దిాష్+ఆరంభ+ఫలముల=గతపప+శతరర+
పరయతుపు+ఫలముల, అచర+నృపతి=కొీతత +రాజ్ఞ-అజ్ఞడు, దహయించెను=భసీీకరషంచెను, ఆతీ+
తతత ైజాునమను+వహు=తన+జాునయోగ్మను+అగషులో, సరా+కరీలను=సంసారపు+విధ్ులను, రాజరషి+
వరుడు=ఋష్ిఅయినరాజ్ఞలలో+శేీష్ు రడు-రఘువు, సామయకముగ్న్+చేపటటు=సమయోచతముగ్+ఉపయో
గషంచె, ష్డుగణములక=సంధి విగ్ీహము యానము ఆసనము దెైాధవభావము సమాశీయము అను ఆరు
 200
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
రాచగ్ుణములక, సిద+ ిధ నిష్పతిత న్+తగ్+సమీక్ించ=ఫల్లతపు+పరషసమాపిత కి+తగషనటట
ు గా+చూచ, కసటట+వాసిన
=రుచంపని+తారతమయములకగా, సమ+లోష్ు +కాంచనుండు=సమముగాభావించు+మటిుగ్డి +బంగారము
అయినవాడు, పరకృతిసా ముగ్+గ్ుణతరయము+గల్లచ=వికారశూనయముగ్+సతారజోతమముల+జయించ,
క. విరమింపడు పటిునపని/తరుణుం డది సతులపరదం బగ్ు దనుకన్,
పరమాతీను దరషశంపక/విరమించడు వృదుధ యోగ్విధిసాధ్నమున్. 20
తరుణుండు=యువకకడు-అజ్ఞడు, సత్+ఫల+పరదంబు+అగ్ున్+తనుకన్=మంచ+ఫల్లతము+ఇచుి+వరకక,
వృదుధ=వృదుధడు, యోగ్విధి+సాధ్నమున్=ఐకాయనుసంధానకమైన+నిష్ు ను,
తే, ఈ కరషణి నుభయులక జాగ్ురూకక లగ్ుచు/నరుల, నిందిరయముల నియంతరణ మొనరషి,
పరసితరల ై ఉదయాపవరగ ముల రంట/నుభయసిదధ ుల బడసిరష, యువ జరఠులక. 21
ఈ కరషణి=పెైవిధ్ములకగా, జాగ్ురూకకలక=జాగ్ీతత కలవారై, నరుల=పరజలక మరషయు వైరుల, ఇందిరయముల=
తాకకు చక్షువు శలీతరము జహా ఘాోణము(జాున) వాకకు ప్ాణి ప్ాదము ప్ాయువు ఉపసా (కరీ) మనసుస
అని 11 ఇందిరయముల, నియంతరణము+ఒనరషి=నియమములో+ఉంచ, పరసితరల =
ై ఆశకితకలవారై, ఉదయ+
అపవరగ ముల=అభుయదయము+మ్రక్షములందు, ఉభయ+సిదధ ులన్+పడసిరష=రండువాంఛితముల+ప్ారపిత +
ప్ ందిరష, యువ+జరఠులక=యువకకడెైన-అజ్ఞడు+ముసల్లవాడెైన-రఘువు,
సీ. తనయుని యనురోధ్మున నిటట
ు దెైల్మపి/సమదరశనుడు కొనిు సమలక కడపి,
మహనీయ యోగ్సమాధిలో నొకు నా/డవయయపురుష్రనం దెైకయ మయియ.
తనువు చాల్లంచన తన పితృబరహీకక/వివశత గ్నీురు విడచ విడచ,
ఆచరషంచె నజ్ఞండు యతిసమేతంబుగ్/అనలేతరం బైన అంతయకరీ,
యోగ్మారగ మును బటిు మేనుడుగ్ు ధ్నుయ/లౌరసుల పిండదానము లాసపడమి
ఎఱగషయును, చేసె నౌరధైదెైహకము గ్ూడ/ఆపుకోనలేని పితృభకిత చాపలమున. 22
అనురోధ్మున=పరతిబంధ్కము, దెైల్మపి=రఘుమహారాజ్ఞ, సమదరశనుడు=సరాభూతముల సమభావము
కలవాడు, సమలక=సంవతసరములక. మహనీయ=గతపప, యోగ్సమాధిలో=జీవాతీపరమాతీల అనుసంధాన
మున, అవయయ+పురుష్రనందు+ఐకయము+అయియ=నితయమైన+పరమాతీయందు+ల్మనము+అయియను,
వివశత=ఒడల ఱుగ్క, యతి+సమేతంబుగ్=సనాయసులకక+అంగీకరషంచబడిన, అనల+ఇతరంబు+ఐన+అంతయ
+కరీ=అగషుసంసాురము+కానిది+అయిన-ప్ాతిపెటు ట+అంతిమ+కిీయ, మేను+ఉడుగ్ు=తనువు+చాల్లంచు,
ఔరసుల=పుతరరల, ఔరధైదెైహకము=తిలోదక పిండదానములక, చాపలమున=లౌలయమున,
 201
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఉ. చేసి సదరావేదులగ్ు శిష్ు జనంబులక వచి కరీ స
నాయసమునన్ బరారాయగ్తి నందిన తండిర అశలచుయడంచు నా
శాాసితర జేయ నుమీల్లక వాసి రఘూదాహు డనాహపరజో
ప్ాసన బాధ్యతావహనబంధ్ురుడయియ యథావిధ్ంబుగ్న్. 23
సత్ అరా+వేదులగ్ు=పరమారాము+తెల్లసినపండితరలగ్ు, శిష్ు =సదాచార సంపతిత కల, కరీ+సనాయసమునన్=
కరీమును+పూరషతగాతయజంచ, పరారాయ+గ్తి=పరశసత మైన+గ్తి-మ్రక్షము, అశలచుయడు+అంచు=దుఃఖింపదగ్గ
వాడుకాదు+అని, ఆశాాసితర=ఓదారపబడినవానిగా, ఉమీల్లక+వాసి=దుఃఖము+ప్ర గతటటుకొని, అనాహ+పరజ+
ఉప్ాసన=పరతిదినము+పరజలను+సేవించు, బాధ్యత+ఆవహన+బంధ్ురుడయియ=బాధ్యలను+కల్లగషంచుకొని+
మునిగను,
క. వసుమతియు, నిందుమతియును/రసికాగ్ీణి దేల్లి రతని రాగాంబునిధిన్,
వస నొకతె రతుసంతతి/పరసవించె, నొకరుత పుతరరతుము, గ్నియిన్. 24
వసుమతి=భూమి, తేల్లిరష+అతని+రాగ్+అంబునిధిన్=సంతరష్ిు చేసిరష+అజ్ఞని+అనురాగ్+సముదరమున,
వసన్+ఒకతె+రతుసంతతి+పరసవించె=శ్రీఘోముగా+భూమి+రతుసమూహము+పుటిుంచెను,
క. దశరశిీశతసమదుయతి/దశహరషదాపూరుకనదుదాతత యశసిాన్,
దశరథసమాఖుయ జేసిరష/దశవదనవిరోధిగ్ురుని దతరసతర దజ్ఞుల్. 25
దశ+రశిీ+శత+సమదుయతి=పది+కిరణ+శతకములకకల(సహసర కిరణుడు)సూరుయనితో+సమానకాంతి కల,
దశ+హరషత+ఆపూరు +కనత్+ఉదాతత +యశసిాన్=పది+దికకుల+నిండినటట
ు +వయకత మగ్ు+గతపప+కీరత ష కలవాడు,
సమాఖయన్+చేసిరష=పేరు+పెటు ర
ి ష, దశవదన+విరోధి+గ్ురుని=రావణునికి+విరోధియిైన-రాముని+తండిరని,
తజ్ఞుల్=ఆవిష్యము తెల్లసిన వసిష్ు రని వంటివారు,
క.. శుీత యాగ్ పరసవంబుల/అత డిటట ఋష్ి దేవ పితృగ్ణానృణయము సం
గ్తమగ్ుట వల్లగ, పరషధి/సిా తివిడివడినటిు, ఉష్ు దవధితి భాతిన్ 26
శుీత=ముందువేదశాసాతరధ్యయనముచేత ఋష్రల, యాగ్=యజు ములకచేత దేవతల, పరసవంబుల=సంతాన
ముచేత పితృదేవతల, అఋణయము=ఋణమును, సం+గ్తము=పూరషతగా+తీరుటచే, పరషధి+సిాతి=వలయాకార
ముగా పరషవేష్మను కంచెలోనును+సిా తినుండి, విడివడి=ముకకతడెై, ఉష్ు దవధితి=సూరుయడు, భాతిన్=వల ,
ఉ. చేతరల చేవ సతులము చెందె విపనుుల గోడు మానిప, వి
దాయతిశయంబు మేలకతరమయియ మనీష్రల సతురషంచ, ని
 202
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
రేహతరకవృతిత , దదాసుసమృదిధ యి, కాదు పరపరయోజనో
దబి యతితమై ప్ గ్డత వడె, నుతత మ తదు
గ ణవతత యుం గ్డున్. 27
తత్+వసు+సమృదిధ యి+కాదు=వాని బంగారపు+నిలా+ఒకుటేకాదు, చేతరల+చేవ=భుజ+బలము, విపనుు
ల+గోడు+మానిప=ఆరుతల+బాధ్+తీరషి, సతులము+చెందె=సఫలము+అయినది, విదయ+అతిశయంబు=
విదయఅందల్ల+ఆధికయత, మనీష్రల=పండితరల, సతురషంచ=సనాీనించ, మేలకతరమయియ=అధికశేీష్ు మయున
ది, నిరేహతరకవృతిత =అకారణముగ్నే, తత్+గ్ుణవతత యుం=వాని+సుగ్ుణములక కూడా, కడున్=ఎకకువగా,
పర+పరయోజన+ఉదబి యతితమై=పరుల+ఉపయోగ్మునకక+పరకాశితమై, ప్ గ్డత వడె=అభినందింపబడె,
శా. ఆ లోకపిరయ ప్రరలోచనచకోరాహాుది, ఆప్ారషావ
ప్ారలేయదుయతి భూలతాంగష పులకింపన్, ప్ారజయసామాోజయమున్
ప్ాల్లంచున్, పిరయపతిుగ్ూడి పరణయసాారాజయమేలకన్, రస
వాయలోలకండయి, రండిటన్ నడపు, కాలౌచతయసంవేదియిై. 28
ప్రర+లోచన+చకోర+ఆహాుది=జనుల+కండుుఅను+చకోరములకక+ఆనందము కల్లగషంచువాడు, ప్ారషావ+
ప్ారలేయ+దుయతి=రాజఅను+చందురని+వనుల, భూ+లతాంగష=రాజయ+లక్ిీ, ప్ారజయ+సామాోజయమున్=పరచుర+
రాజయమును, సాారాజయము=సామాోజయము, రస+వాయలోలకండయి=అనురాగ్మునకక+చల్లంచువాడెై, కాల+
ఔచతయ+సంవేదియిై=కాలముయొకు+ఉచతతాము+బాగాతెల్లసిన వాడెై,
శా. ఆలాపంబుల, చేతలన్, మనసులం దెైకయంబు పెంప్ ందగా,
కేళీసరధ్ములందు, పుష్పలతికాకీీడానికకంజంబులన్,
లోలతాం బొ డల తిత నటట
ు పిరయురాలకం, దాను సరఖాయబి లో
నోలాడున్ మనుజేందుర డనాహనవీనోచాివచకీీడలన్. 29
ఆలాపంబుల=మాటల, ఐకయము=ఏకతాము, కేళీసరధ్ము=ఆటగ్ృహము, పుష్ప+లతికా+కీీడా+నికకంజంబు
లన్=పూల+తీగ్లకగ్లతో+విహరషంచదగ్గ +ప్ దరషళళ, లోలతాంబు+ఒడల తిత నటట
ు =ఇచఛ+రూపుకొనుటట
ు , సరఖయ
+అబి లొన్+ఓలాడున్=సుఖ+సముదరములో+తేల ను, అనాహ+నవీన+ఉచాివచ+కీీడలన్=ఎడతెగ్ని+కొీతత
+నానావిధ్ముల ైన+ఆటలతో,
తే. వేడుకలక మ్రసుల తత గతనేుడు ల్లటట
ు /కడిపి, పదపడి, ఒకనాడు పుడమిఱేడు
మలతయును, దాను వటు ప్ ర ది లత మాన/వీటివలకపల్ల ఆటపూదబ టలోన. 30
 203
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
మ్రసుల తత =మొలకతత , కొనిు+ఏడులక+ఇటట
ు +కడిపి=కొనిు+సంవతసరములక+ఈవిధ్ముగా+వళళబుచి,
పదపడి=మరషయు, మలత=సీత ,ి వటు +ప్ ర దుి+అలత+మాన=వేసవి+కాల+అలసట+మానపగా, వీటి+వలకపల్ల
=నగ్రపు+బయటి,
సీ. ఎండకనునుడు నఱగ్ని తఱుచెైన/అలరుటీరముల లోనలవులందు,
తీరషిదిదన ిి పూవుదేన కాలాల పజజ /చెనొుందు చలకవరాతినులందు,
కల్లగతటట
ు బొ ండుమలు లక కమీతావుల/ప్ర ర వులక వదజలకు తావులందు,
అలల నుయియల లూగష ప్ లయు తెమీరతోడి/వల్లదమిీకొలకకల కలకకలందు,
తిరషగష తిరషగష, పెకకు తెఱగ్ుల ఆటల/దగషల్ల తగషల్ల, స గ్సి స గ్సియుండ,
సరవి ప్ ర దుి కకీంక, జకువదబ యిపెై/కటిక దయయమునకక కనుుకకటటు. 31
తఱుచెైన+అలరు+ఈరముల=దటు మైన+పూల+ప్ దరషళళ, లో+నలవులందు=పలు పు+చోటట లందు, తీరషి+
దిది న=తినుగా+వేసిన, పజజ =సమీపపు, చెనొుందు+చలకవరా+తినుల+అందు=అందమైన+చలకవరాతి+
వేదిక+పెైన, కల్లగతటట
ు =ప్ాటల వృక్షము, బొ ండు మలు లక=గ్ండు మలు , కమీ+తావుల+ప్ర ర వులక=మధ్ుర+
పరషమళముల+సమూహము, తావులందు=సాానములందు, ప్ లయు+తెమీర+తోడి=వీచు+చలు గాల్ల+తోడ,
వల్ల+తమిీ+కొలకకల+కలకకలందు=తెలుని+తామర+చెఱవుల+తీరముల, పెకకు+తెఱగ్ుల+ఆటలన్+తగషల్ల
+తగషల్ల=చాలా+విధ్ముల ైన+ఆటలందు+ఆసకితచే+మ్రహంపబడి, స గ్సి+స గ్సి+ఉండ=అందమునకక+
ప్ారవశయముచెంది+ఉండ, సరవి=కీమముగా, జకువ+దబ యిపెై=చకీవాకపక్షుల+జంట-ఈ దంపతరలక, కటిక+
దయయమునకక=కఠోరమైన+దేవునకక, కనుుకకటటు=సహంపలేకప్ర యిను,
వ. ఆ సమయమున దక్ిణసముదరతీరమున గోకరుక్ేతరమున నియతనివాసి యిైన
దృకురుకకండలకని వీణాగానమున సేవింపగోరష, తదుదాయననేదిష్ుమున విహాయస మారగ మున
వడలకచును తెల
ైి ోకయజంఘాలకడగ్ు నారదమునీందురని ఆతోదయమునకక శేఖరీభూతమైన
అప్ారషావపరసూనదామమును, అధివాససపృహయాళువు బల గ్ంధ్వహుం డపహరషంచె. 32
నియత+నివాసి=నితయము+నివసించు వాడెైన, దృకురు +కకండలకని=ప్ాము+చెవిప్ర గ్ులకగా కలవాని-శివుని,
తత్+ఉదాయన+నేదిష్ుమున=ఆదంపతరలకవిహరషంచుచును+వనమునకక+మికిుల్ల సమీపమున, విహాయస=
ఆకాశ, తెల
ైి ోకయ+జంఘాలకడు+అగ్ు=మూడులోకములక+మికిుల్లవడిగా సంచరషంచువాడు+అయిన, ఆతోదయ
మునకక+శేఖరీభూతమైన=వీణయొకు+అగ్ీమునందుఉను, అ ప్ారషావ+పరసూన+దామమును=భూమి
 204
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
మీదపుటు ని-దేవ+పుష్ప+మాలను, అధివాస+సపృహయాళువు+బల =అలంకరషంచు కొను+కోరషకతో
+అనుటట
ు గా, గ్ంధ్వహుండు+అపహరషంచె=గాల్ల+(మ్రసపుచి)తీసికొని ప్ర యిను,
క. విరషదండ బాసి సురముని/పరషవాదిని తోచె భరమర పరాయవృతయిై
కరువల్ల అవమతికి ప్ రషం/బొ రష విడిచెనొ సాంజనాశుీపూరము నాగ్న్. 33
సురముని=నారదుని, పరషవాదిని=ఏడుతీగ్లకకలవీణను, బాసి=విడచ, విరషదంద=పూలదండ, కరువల్ల
+అవమతికి=గాల్ల+అవమానమునకక, భరమర+పరాయవృతయిై=ఆదండలోని తరమీదలక+వాయపించగా, ప్ రషం+
ప్ రష+విడిచెనొ+స అంజన+అశుీ+పూరము+నాగ్న్=బొ ట+బో ట+కారిడి+కాటటక+కండు నీటి+ధార+అనునటట
ు ,
తోచె=కనబడే, (గాల్లచేసిన అవమానముతో వీణ దుఃఖించగా, నలు నితరమీదలతో సహా కిీంద పడి దండ, వీణ
నలు నైన కాటటక కంటి నీటి ధారగా కనబడెను)
తే. ఆకసమునుండి డిగష, తదుదాయన వీరు/ధారత వసుగ్ంధ్సంపద నతకరషంచు
భుగ్భుగ్లకలక ముంచుకొన వచి పూవుటటతత ర/పడియి, వైదరషభ పృథుకకచోపరషతలమున.34
డిగష=దిగష, వీరుధ్+ఆరత వ+సుగ్ంధ్సంపదన్+అతకరషంచు=భూమిపెైఉనుచెటుతీగ్లకక+ఋతరవులవలన
ప్ారపిత ంచన+మంచవాసనలను+హేళనచేయు, భుగ్భుగ్లకలక+ముంచుకొన=వాసనలక+కపిపవేయ, పృథు+
కకచ+ఉపరషతలమున=పెది+సా నముల+చూచుకములమీద, పూవుటటతత ర+పడియి=పూలమాల+పడినది,
క. ప్ాల్లండు కక క్షణసఖి యగ్ు/వేలకపు విరషచెండు జూచ విలవిలయిై, భూ
ప్ాలసతి, రాహుహృతచం/దారలోకము భాతి, తన నయనములక మూసెన్. 35
ప్ాల్లండు కక+క్షణ+సఖియగ్ు+వేలకపు+విరషచెండు=సా నములకక+క్షణమాతరము+చెల్లకతెత గాకల్లసిన- తగషల్లన+
దేవ+పూష్పమాల, రాహు+హృత+చందర+ఆలోకము+భాతి=రాహువుచే+అపహరషంపబడిన+చందురని+
వనుల+వల , భూప్ాలసతి=రాణి, విలవిలయిై=ప్ారణమువీడుచుట అందు అనుకరణ, తన=ఇందుమతి,
నయనములక+మూసెన్=కండుు+మూసె-చనిప్ర యి,
క. కరణవయపేతవపువున/తరుణీమణి నేలకొరషగ, ధ్వునిం దనతో
నొరగషంచె, దవపికాశిఖ/ధ్ర దెైలనిష్ేకకణయుతంబుగ్, బడదే! 36
కరణ+వయపేత+వపువున=ఇందిరయజాునము+శూనయమైన+శరీరమున, ధ్వునిం+తనతోన్+ఒరగషంచె=భరత ను+
తనతో+పడవైచె, దవపికా+శిఖ=దవాప+జాయల, ధ్రన్=లోకములో, తెైల+నిష్ేక+కణ+యుతంబుగ్=నూన+
సరవించు+బందువుల+సమేతముగా, (దవపశిఖ కిీంద పడ దవపమారషప్ర వును.కాని నూన మిగ్ులకను: దవపము-
ఇందుమతి-మరణము. తెైలబందువు-అజ్ఞడు -మిగ్ులకను.)
 205
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వ. ఆ యాకశిీకదారుణసంఘటనకక ప్ారశైవరుతలగ్ు రాజదాసీదాస మడల్ల, కాలేసతర లాడక,
లబలబలాడి, హాహాకారములక చేసిరష. ఆ యాకోీశమునకక బగ్గ డిల్ల తరలాయవసా నొందినవియుంబల ,
సమీపకమలాకరాశీయవిహంగ్వితానములక, పెదిపెటు టనగ్ూయ దొ డగ. అంత 37
ప్ారశై+వరుతలగ్ు=పరకు+ఉనువారైన, దాసీ+దాసము=దాసీలక+దాసులక, అడల్ల=విలపిల్లు, బగ్గ డిల్లు=భయ
పడి, తరలయ+అవసా +ఒందినవి+వల =దాసీలతోసమాన+సిాతి+ప్ ందినవి+అనునటట
ు గా, సమీప+కమల+ఆకర
+అశీయ+విహంగ్+వితానములక=దగ్గ ర+
ష తామర+కొలను+ఉనికిపటటు ఉ
ల ను+పక్ి+సమూహము, తొడగ=
ప్ారరంభించె,
క. ముదుసల్ల పరషచారషక లొక/పదుగ్ురు పఱతెంచ, వడిగ్ ప్ారణము లొడలన్
కకదుటంబడు నుపచారము/అది యని, ఇది యని యొనరషి రాలకమగ్లకకన్ 38
వడిగ్=వంటనే, ఒడలన్+కకదుటంపడు=శరీరమున+సిారపడు, ఉపచారము= చకితస,
ఉ. దాసజనోపచారఫల్లతంబుగ్ ఱేనికి గ్నుు విచెి, ని
శాాసము వచెి, గ్ుండియకక సంచలనంబును హచెి, దేవికిన్
మూసిన నేతరయుగ్ీకము మూసినయటు నయుండె, జీవితా
శాాసము పూరషతయిైన ఫలవంతము లౌన? చకితస ల విాయున్. 39
విచెి=విడె, సంచలనము=కొటటుకొనుట, నేతరయుగ్ీకము=రండు కండుు, జీవిత+ఆశాాసము=జీవితపు+
పరషమాణము, చకితసలక=వైదయములక
చ. కీమముగ్ దేహముందెల్లసి, కాంతరడు కనుులక విపిప, భినువ
రుమునను, సతత ైవిపు వమునన్ పరతియోజయితవయవలు కీ
సమదశ నొందియును తన జాయ గ్నుంగతని గ్ీకకునన్ నిజాం
కమునకక జేరషి చూచ, మరష, కారయము లేదని యారత మూరషతయిై. 40
భినువరుమునను=రంగ్ు చెడి, సతత ై+విపు వమునన్=ప్ారణము+నశించన, పరతియోజయితవయ+వలు కీ+సమదశ
ను=తీగ్లతోకూరపవలసినది(తీగ్లక తెగషన)+వీణతో+సమానసిాతిని, అంకమున=ఒడిలో, కారయము+లేదని=
ఫల్లతము+లేదని, ఆరత =దుఃఖ,
ఆ. ఎలకగ్ు రాలకపడగ్ విలపించె నరపతి/సహజమయుయ దాల్లీ జాఱవిడిచ,
కాల్ల ఇనుము కూడ కడు మతత బడునను/దేహధ్రుల మాట తెలకప నేల! 41
 206
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఎలకగ్ు+రాలకపడగ్+విలపించె=కంఠధ్ాని+కంపింప+దుఃఖించె, సహజమయుయన్+తాల్లీ+జాఱవిడిచ
=తననైజగ్ుమైన+సహనము+విడచపెటు ి, దేహధ్రుల=మానవుల, తెలకప=చెపప,
క. "అలరులకక సెైత మదిి ర/అలవియి? ఇటట మేను సర కి ఆయువు మాపన్
బలకసాధ్నముగ్, నయయది/అలవడ దిక, హంతరకాముడగ్ు, దురషాధికిన్! 42
అలరులకక+సెైతము+అదిి ర+అలవియి=పువుాలకక+కూడ+ఔరా!+శకయమా, మేను+సర కి=ఒంటికి+తగషల్ల,
మాపన్=తీయ, హంతర+కాముడగ్ు+దుర్+విధికిన్=చంప+కోరషకకల+చెడు+దెైవమునకక, పలక+సాధ్నము
గ్న్=అనేక+ఆయుధ్ములకగా, ఎయయది+అలవడదు=ఏది+సాధ్యముకాదు,
క. తలప మృదువసుతవును విధి/బల్లవారునో? మృదువ యిైన పరతివసుతవుతో,
తిలకించమ మంచున దెగ్ు/ఎలదామరపూవు మొదటి దృషాుంతముగ్న్. 43
తలప=ఆలోచంచ, మృదువసుతవును=కోమలమైన-ఇందుమతిని, విధి+బల్లవారునో=దెైవము+చంపకోరునో,
మృదువ+ఐన=కోమలమే+ఐన, పరతి+వసుతవుతో=సమానమైన+వసుతవుతో- పూదండ, తిలకించమ=కనమా,
మంచునన్+తెగ్ు=మంచుచే+నశించును, ఎలన్+తామరపూవు=లేత+పదీము,
దృషాుంతముగ్న్=ఉదాహరణగా,
ఉ. అకుట! పూలదండ యిది, అంటిన అంగ్న ప్ాల్ల మృతరయవై
అకకున బటిుకొను నను, ఆగ్తి చంప దిదేమి హేతరవో?
ఒకొుకకాలమం దమృత ముగ్ీవిష్ంబుగ్ మారు, ఒకుచో
తకుక కాలకూటమ సుధారసమై చను ఈశారేచఛచే. 44
అంటిన=తాకిన, అంగ్న=సీత ,ి అకకునన్+పెటు క
ి ొను=ఎదపె+
ై ఉంచుకకను, హేతరవో=కారణమ్ర, తకుక=తపపక,
చను=చెలు క,
ఆ. కకరుల ముడిచకొనడి విరషదండ పడతికి/కాలప్ాశమయియ కంఠమునకక
కానివేళ, చేతికఱఱ యి, ప్ామయి/కఱచు నను మాట కలు గాదు. 45
కకరుల=సిగ్లో, కానివేళ=కాలము కల్లసిరాకప్ర యిన, కలు =అబదధ ము.
తే. ఔర! ఇది మా అభాగ్యము కారణముగ్/పిడుగ్ుగా మారష విఱుచుకపడియి నను,
ఏల కూలపక విడిచె నీ మూలవిటపి/తరనిమ అకొుమీలకక అలకుకొనిన లతన" 46
ఇది=పూదండ, విఱుచుకక=భగ్ుముచేయ, ఈమూలవిటపి=మూలమైన వృక్షమైన ననుు, తరనిమ=
తరంచెను, అకొుమీలకక=దానికొమీలకక-బాహువులందు, లతన=లతవంటిఇందుమతినే,
 207
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
క. అని కడవళళని వగ్పున/బనవుచు ఆసారబాష్పపరాయకకలలో
చనుడె,ై నిజాంకగ్త యగ్ు/తన పేరయసి జూచ, అతడు దయనీయముగ్న్. 47
కడవళళని+వగ్పునన్=అంతరలేని+దుఃఖమున, పనవుచు=పరలాపించుచు, ఆసారబాష్ప+పరాయకకల+
లోచనుడె=
ై కనీళుళనిండిగా+తాఱుమాఱెైన+దృష్ిు కలవాడెై,
ఉ. " హా! జగ్దేకసుందరష! పిరయా! మనప్ాల్లటి కంత చెడి దవ
రోజ్ఞ? కఠోరదెైవ మిటట ముోచిల్లయిం దురటిలోన ఈసుమ
వాయజమునన్, మదవయభుజపంజరవాసిని వైన నినుు, నా
రాజపదేశారషం, బరణయరాజయరమారమణీయవైభవన్. 48
ముోచిల్లయిం+తరరటిలోన=దొ ంగ్ల్లంచె+క్షణకాలములో(తామరరేకకన తీష్ు మగ్ుసూది దిగ్ునంతటి కాలము),
సుమ+వాయజమునన్=పూల దండ అను+మిష్చే, మదవయ+భుజ+పంజర+వాసినివైన+నినుు=నా+
బాహు+బంధ్ములో+ఉను+నినుు, నా+రాజపద+ఈశారషం=నా+పటు +మహష్ిని, పరణయ+రాజయరమా+
రమణీయ+వైభవన్= పేరమ+సామాోజయలక్ిీ+సుందర+విభవముకలదానిని,
సీ. పలకవా?పలవించ పిల్లచన నాతోడ/పలకకక పలకునను నాకలత మానిప,
చూపవా? కనువిచి వాప్ర వు నాకక నీ/నీల్లకనుుల లోని కోలమఱపు,
తరడువవా? దొ నదొ న దొ రగ్ు నా కనీురు/సందిట ననుు వచిగ్ బగషంచ,
తనుపవా? ననుు దొ ంతరల ముదుిల తోడ/మ్రమున నీముదుిమ్రము జేరషి,
మధ్ురతరమైన నీ పేరమమధ్ురసంబు/నాని ఆనందరసమయ మైన నాదు
మనువు, నిటట కాళరాతిరగా, మలపు తిరపుప/టనుచతము, లేచ రావ నా ప్ారణపదమా! 49
పలవించ=మొఱపెటు ి, పలకకకపలకునను=మాటమాటకక, కలత=క్ోభము, చూపవా=చూపించవా, కను+విచి
=కనులక+తెఱచ, వాప్ర వు=దుఃఖించు, కోల+మఱపు=వాలకచూపు+తళుకక, తొన+తొన=జాఱుటఅందు
అనుకరణ, తొరగ్ు=జాఱు, సందిట=బాహువుల, తనుపవా=తృపిత కల్లగషంచవా, దొ ంతరల=వరుస, మధ్ుర
తరమైన=మికిుల్ల తియయనైన, మధ్ురసము=తేన, ఆని=కోీల్ల, రసమయమైన=సారవంతమైన, మనువు=
జీవితము, ప్ారణపదమా=ప్ారణములకక+ఆశీయమైనదానా,
ఉ. చేసి ఎఱుంగ్ వను డొ క చను అనాదరమైన నాకక, నా
దబ సము బది సేయమియి దొ డిగ్ుణంబుగ్ జలు నీకక, హా!
నా సకలారాసంపదధినాయకి! నా నయనామృతంబ! ఏ
 208
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
దబ సము జూసి, నీ పిరయునితో ఎడ యిైతిపు డునుప్ాటటనన్. 50
దబ సమున్=దబ ష్మును, పెదిసేయమి=ఉనుదానికంటటఎకకువ చేయకకండుట, దొ డి=గతపప, చెలు =సాగ,
నా+సకల+అరా+సంపద+అధినాయకి=నా+సమసత +ఐశారయ+సమృదిధకి+అధిపతివి, ఎడ=వేరు,
చ. అకట! గ్ీహంచతేమొ?చెల్లయా! వినిగ్ూహతవిపిరయుండు, వం
చకకడు, అళీకవతసలకడు, చంచలచతర
త డు, నంచు ననుు, దా
నికి పరతిసేయ బూనితివ నిష్ర
ు రచరయకక? కాకయును, మి
నుక పరలొకమేగ్ుదువ? ననుడబాసి అసనిువృతత వై. 51
గ్ీహంచతేమ్ర=తెల్లసికొంటివా, వి+నిగ్ూహత+విపిరయుండు=బాగా+దాచపెటు న
ి +ఇష్ు ములేనితనము కలవాడు,
అళీక+వతసలకడు=కపట+పేరమకలవాడు, పరతికిీయ=పరతికారము, నిష్ర
ు ర+చరయకక=కఠషనమైన+పనికి,
మినుక=ఊరక, అ+సనిువృతత వై=మరల్ల తిరషగషరాకకండుటకై,
తే. అపుడు నినుు వంబడించయు అంతలోన/విడిచ, యిేనేల వచితి వనుక దిరషగ?
ష
అనుభవింపగ్ వచితి ఆతీకృతము/నీ విరహజనయ మీ హతజీవితారషత. 52
అపుడు=నీవు పడినపుపడు, వంబడించయు=నీతోప్ాటట కిీందపడిననూ, వచితి=బరతికి లేచవచితిని, ఆతీ+
కృతము=నా+చెడుచేష్ులరూపమైన తపుపల ఫల్లతము, నీ+విరహ+జనయము+ఈ+హతజీవిత+ఆరషత=నీ+
విరహమున+కల్లగషన+ఈ+ప్ాడుజీవితపు+దుఃఖము,
తే. అటట
ు నీతోడిదే లోక మనుచు బో వ నైతి/ప్ర గ్ను దివికి మునురషగష అచట
సాాగ్తము పల్లుయుండనే, సకియనీకక/ఎంతవానికి, అంత అదృష్ు రేఖ! 53
ప్ర గ్ను=ప్ర యిఉండినచో, దివి=సారగ ము, మునుు+అరషగష=ముందు+వళిళ, సకియ=సఖి,
చ. మనసున నైన విపిరయము మానిని! నీ కొనరషంప ననుడున్,
నను బగ్వానిగా ఒక క్షణంబున ప్ తెత డసేసి తేటికిన్?
పెనిమిటి, నేను మేదినికి, పేరునకే, సుమి! నితయభావబం
ధ్నముగ్, నీక, దకిునవి నాపరణయంబును, నా సమసత మున్! 54
విపిరయము=అపిరయము, మానిని=ఆతాీభిమానముకల సీత ,ి ప్ తర
త +ఎడ+చెసితి+ఏటికిన్=సహవాసము
+దూరము+చేసితివి+ఎందులకక, నితయ+భావ+బంధ్నముగ్=ఎపుపడూ+తలపుల+ఆశీయించన,
తే. ఆరషప్ర లేదు నీ వదనాంబుజమున/వనవిహారశీమసేాదకణము ల్లంక,
నాకక, లేవైతి వింతలోనన, మదాతీ!/ప్ారణి మనుగ్డ, ఛీ, ఎంత అసిారంబు? 55
 209
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వదనాంబుజమున=ముఖపదీమున, సేాద+కణములక+ఇంక=చెమట+బందువులక+ఇంకను, ఆరషప్ర లేదు
=ఆరలేదు, ప్ారణి+మనుగ్డ=జీవి+జీవితము, అసిారంబు=నిలకకడలేనిది,
సీ. తరఱమిన చనిు కొీవిారులతో గాల్లకి/గ్దలక నీ నఱకకరుల్ గ్నిన గ్ల్లగ,
పుల్ల నాకి విడిచన ప్ లకపున మృతరయవు/నినుంటి ప్ర నిచెి నను భారంతి,
భారంతి నికుము సేసి పరతిబో ధితవు కముీ/తొలగషంప రముీ నా కలత దేవి!
వల్లగషంపు మ్రష్ధి వలకగ్ువై చీకటట
ు /కారతును నా మనోగ్హారమును,
నోట నొక మాట లేక కనుుగ్వ మూసి/భృంగ్ముల సదుి లోన మడంగష యును,
ముడుగ్ు దామర యిైన నీ మొగ్ము గ్ను/అకట! అడుగ్ంటిప్ర యి నా యాస లబల! 56
తరఱమిన=ముడిచన, చనిు=మనోజుమైన, కొవిారులతో=కొీతత పూలతో, నఱ+కకరుల్=అందమైన+జ్ఞటటును,
కనిన+కల్లగ=చూచన+అనుమానము కల్లగ, పుల్ల నాకి విడిచన=(సామతలక:పుల్ల నాకి విడిచునుదెైవము
కలవాని)పుల్లముటటుకొని+విడిచ వైచన, ప్ లకపున=విధ్ంగా, నినుు+అంటి+ప్ర నిచెిను+అను+భారంతి=
నీకక+దగ్గ రగావచి+విడచపుచెిను+అను+భరమకల్లగషంచెను, భారంతి+నికుము+చేస=
ి ఆభరమ+నిజము+చేస,ి
పరతిబో ధితవుకముీ=మేలకకొనిన దానవు అవుము, కలత=క్ోభము, ఓష్ధి=తృణజోయతి అను పేరుగ్ల
లతహమాలయ గ్ుహల వల్లగషంచును, చీకటట
ు +కారతును+నా+మనో+గ్హారమును=చీకటితో+అంధ్ఃకారమైన
+నా+మనససనడి+గ్ుహను, భృంగ్ముల+సదుి=తరమీదల+రతద, మడంగష=క్ీణించన, ముడుగ్ు+తామర+
ఐన=ముకకళించన+కమలము వంటిద+
ి ఐన, అడుగ్ంటిప్ర యి=మాడినవి, ఆసలక=కోరషకలక,
తే. ప్ ందు మాపట చందురని ప్ ందు రజని/సహచరుని జేరు వేబో క చకీవాకి
కాన, విరహము సహయింప గ్లరు వారు/కాలపవొకొ? ననుు అతయంతగ్తవు, నీవు 57
ప్ ందు=కూడు, మాపట=రాతిర, ప్ ందు+రజని=అనుభవించు+రాతిర, సహచరుని=చకీవాకమును, వేబో క=
వేకకవ, చకీవాకి=ఆడుచకీవాకము, కాన=ఆ ఆశతో, కాలపవు+ఒకో=విరహముకాలపక+ఊండునా,
అతయంత+గ్తవు=తిరషగషరానిదానవై+వళిళప్ర యిన,(రజని మాపట చందురని ప్ ందు ప్ ందు.
చకీవాకి వేబో క సహచరుని జేరు. కాన వారు విరహము సహంచగ్లవారు.)
క. నవపలు వ గ్రషభతమగ్ు/నవకపు బూసెజజనైన నలకగ్ుం గ్ద నీ
నవనీతమృదు శరీరము/నవలా! చతి జేరపజేయి నా కటాుడున్? 58
నవ+పలు వ+గ్రషభతమగ్ు=కొీతత +చగ్ురుు+కల్లగషన, నవకపు+పూ+సెజజనైన=మృదువైన+పూల+ప్ానుప నందు
కూడా, నలకగ్ుం=పీడింపబడు, నవనీత+మృదు=వనువలే+సుకకమారమైన, నవలా=సీత ,ి
 210
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తే. వనిత! అపరతిబో ధ్శాయినిని/నినుు గ్ని, వగ్చ తోచె, జూచతే! అనుమృత వల ,
చారుమతి విభరమాప్ాయనీరవయయి/పరపరథమనరీసఖి, నీదు రతురశన. 59
అ పరతిబో ధ్శాయినిని=మేలకకోలేనిసిా తిలోనును, నినుు+కని+వగ్చ=నినుు+చూచ+దుఃఖించ, విభరము+
ఆప్ాయ+నీరవ+అయి=బారంతి+కల్లగష+నిశబి త+చెందిన, పరపరథమ+నరీ+సఖి+నీదు+రతు+రశన=మొటు
మొదటి+రహసయ+సఖివంటి+నీ+రతుములక ప్ దిగషన+వడాిణము, అనుమృతవల =(నీ కదల్లక లేమిచే
శబి ంచక)తానూమరణించనటట
ు , తోచె=కనబడుచునుది,
సీ. కరుపేశలమైన కలభాష్ణప్రరఢి/గ్ండుకోయిలకక గాను కిచి,
మధ్ుభరాలసమైన మంజ్ఞలగ్మనంబు/అంచప్ర ర యాండరకక అపపగషంచ,
చపలసుందరమైన చక్షురషాలాసంబు/ఎలదేటి కొదమల కలవరషంచ,
ఆకరికం బైన అంగ్లావణయంబు/కదలక లేదవగ్ల బదిలపఱచ,
అమరపురగ్మనోతరసక వయుయ బుడమి/ నిల్లపితివి నాకకగా గతనిు నీగ్ుణములక
కాని, అవి తాదిాయోగ్తాప్ానలంబు/ఆఱనిచుిన? నాహృదయమున, దేవి! 60
కరు +పేశలమైన=చెవులకక+ఇంపెైన, కల+భాష్ణ+ప్రరఢి=మధ్ురపు+మాటల+నేరుప, గ్ండు+కోయిలకక+
కానుక+ఇచి=మగ్+కోయిలలకక+కనుకగా+ఇచివేసి, భరా+అలసమైన+మంజ్ఞల+గ్మనంబు+అపపగషంచ
=మనోహరత+నిండి+మందమై+ఒపెైపన+నడక, అంచప్ర ర యాండరకక+అపపగషంచ=ఆడుహంసలకక+ఆధవనము
చేసి, చపల+సుందరమైన+చక్షుర్+విలాసంబు=చంచలమై+అందమైన+కంటి+చేష్ులక, ఎల+తేటి+కొదమలకక
+అలవరషంచ=చను+తరమీద+పిలులకక+నేరషప, అంగ్+లావణయంబు+కదలక+లే+తీగ్లన్+పదిలపఱచ=
శరీరపు+విలాసము+కదులకచును+లేత+తీగ్లలో+దాచపెటు ి, అమరపుర+గ్మన+ఉతరసకవు+అయుయ=
సారగ మునకక+వళుళ+ఉతాసహము కలదానివి+ఐననూ, పుడమి+నిల్లపితివి+నాకకగాన్+కొనిు+నీ+
గ్ుణములక=భూమిపెై+వదిల్లతివి+నాకై+కొనిు+నీ+గ్ుణములక, తాత్+వియోగ్+తాప+అనలంబు+ఆఱ
నిచుిన=నీ+ఎడబాటటచేనైన+పరషతాపమనడి+అగషుని+పెంప్ ందించు కాని ఆరపగ్లవా?
క. కవ గ్ూరపగ్ బంచతి వల/నవకపు లేమావి, నచట నవమాల్లకనున్
జవరాల! తదిావాహము/సవరషంపక డించ ప్ర వ జనునే, నీకకన్? 61
కవన్+కూరపగ్=అంటటగా+జోడింప, అల+నవకపు+లేమావి=ఆ+కోమలమైన+లేత మామిడి చెటు టను,
నవమాల్లకనున్=విరజాజ తీగ్కక, తత్+వివాహము=వాటి+కలయక, సవరషంపక=చకుపఱచక, డించ=విడచ,
చనునే=నాయయమా,
 211
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
క. తిలకింపు మీ అశలకము/తొల్లపూవులక పూచె, నీదు దబ హదపటిమన్,
అలకాభరణము, బదులవి/అల్లవేణ!ి నివాపమాలయ మయియన? నీకకన్. 62
దబ హద+పటిమన్=అకాలమందు పుష్ిపంపజేయు ప్ాదతాడనవంటి కిీయ అందల్ల+నేరుపతో, అలకాభరణము
=ముంగ్ురుల ముడువదగ్గ వి, నివాప+మాలయము+అయియనే=దహన సమయమునవేయు+దండగా+అయినవి,
తే. కృతమఱగష ఇపుపడెటట సంసీరషంప కకండు/సురతసుమాశుీవులను నవాశలకతరువు?
పరదురాపము, మధ్ురశబాియమాన/నూపురము తాతపదాంబుజానుగ్ీహంబు. 63
పర+దురాపము=ఇతరచెటు ట+ప్ ందని, మధ్ుర+శబాి+అయమాన+నూపురము=మంచ+మాటలక+కూరషి
నటట
ు ండు+పదమంజీరముతో, తాత్+పద+అంబుజ+అనుగ్ీహంబు=నీ+ప్ాద+కమలముల+దయను, కృతము
+ఎఱగష=నీ దబ హదకిీయ విశేష్ము+తెల్లసి, నవ+అశొకతరువు=లేత+అశలకవృక్షము, ఇపుపడు+ఎటట+
సంసీరషం పక+ఉండు=ఇపుపడు+ఎటట
ు +తలచుకొనక+ఉండును, సురత+సుమ+అశుీవులను=
విడచెను+పూల+కనీురు,
తే. ప్ లతి నీయూరుప నతాతవిబో ల్ల వలచు/ప్ గ్డలను దెచి, నను గ్ూడి సగ్మ కాని,
పూల మొలనూలక చవరంట, ప్ర హళింప/వింతలోనన, కనుమూయ, నేమి వచెి? 64
ఊరుప+నతాతవిబో ల్ల+వలచు=నిటట
ు రుప+పరషమళమువలే+వాసనవచుి, సగ్మ+కాని+పూల+మొలనూలక
=సగ్మేఅయి+పూరషతకాని+పూల+మేఖలను, చవరంట+ప్ర హళింపవు= పూరషతగా+కూరివు,
సీ. సమదుఖఃసుఖలక ప్ చిములేని భావతు/పరమాభిముఖులక నీ పరణయసఖులక,
నేలంటట విడువని నిసువు ముదుిలబడి /అందాల ప్ాడయమి చందమామ,
రమణుడు తరలాయనురకకతడు నీ కనుు/సనుల మలగ్ు వశంవదుడు,
కలదు నీ కంతేని బలగ్ము వనుక ముం/దర గ్ూడ చుటాులసురభి వీవు,
ఇనిు తగ్ులము లకనువే, ఇంతి! నీకక/ఎటట
ు మనస పెపనో ప్ర వ నఱుగ్కకంటి
కటికిడెందాన నిందర గ్నొీఱంగష/ఎందు కీభంగష? లేచరా, సుందరాంగష! 65
ప్ చిము=కపటము, భావత్+పరమ+అభిముఖులక=నీకోసము+ఎకకువగా+ఎదురుచూచువారు, నేల+
అంటట+విడువని+నిసువు=నేల+ఆనుకొనుట+విడవని(ఇంకానడక కూడారాని)+చనుబడి , ప్ాడయమి=
అపుపడే ఉదయించన- పరయతు పూరాకముగాచూడవలసిన అతి బాలకడు, రమణుడు=పిరయభరత , తరలయ+
అనురకకతడు=నీకకనాపెై ఉనుంతటి+పేరమకలవాడు, వశంవదుడు=విధేయుడు, బలగ్ము=బంధ్ువరగ ము,
 212
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
చుటాుల+సురభివి+ఈవు=బంధ్ువులకక+కామధేనువు+నీవు, తగ్ులము=సంబంధ్ములక, కటికి+డెందాన=
కఠషన+మనసుసతో, ఇందర+కను+మొఱంగష=ఇంతమంది+కనుుల+కపిపపుచి,
తే. గ్ృహణి, వేకాంతసఖివి, మంతిరవి, పురంధిర!/లల్లతకళలందు శిష్రయరాలవును నాకక
అటిు నినుు దయాహీను డెై హరషంచె/మృతరయ వకుట నాకేమి మిగ్ులనిచెి? 66
సులభము
తే. నిఖిలవిభవము లకండనీ, సుఖము సును/ నీవు వల్లయిైన అజ్ఞనకక, నిజము, దేవి!
పరవిలోభంబులకక లోనుపడని వీని/అఖిలవిష్యంబులకను తాదేకాశీయములక.67
నిఖిల+విభవములక=అనిువిధ్ముల+వైభవములక, సును=శూనయము, వల్లయిైన=లేని, పర+విలోభంబు
లకక+లోనుపడడని=ఇతర+ఆకరిణలకక+లొంగ్ని, వీని+అఖిల+విష్యంబుకకను=నా+ఆనిు+వాయప్ారము
లకక, తాత్+ఏక+అశీయములక=నీ+తోడనే+కూడినవి,
ఉ. రావు వసంతమాసములక, రావిక నాకక శరదిాభావరుల్,
కావు వినోదహేతరవులక, గానములకన్ నటనాపరయోగ్ముల్
లేవు విహారయాతరలక, విలేపనముల్, లల్లతాంగష! నేటితో
పూవులబాట, నా బరతరకక, ప్ లపఱయిన్ పెనుముండు బాటయిై. 68
శరత్+విభావరుల్=శరతాుల+రాతరరలక, విలేపనము=చందనాదులపూత, ప్ లకప+అఱయిన్=ఉలాుసము+
నశించెను, పెను=అధిక,
ఉ. పలు వపేశలం బయిన ప్ాణిని బటిున దాదిగా, రసా
భుయలు సితంబు పరసతవనయోగ్యము నితయనవంబు నై పరవ
రషతల్లున నీ చరషతరమున దియయని ఒకొుక భావమిపుి నా
యులు మునందు బాఱ, అయయో! గ్తిమాల్లతి బోర వవే చెల్మ!" 69
పలు వ+పేశలంబు+అయిన+ప్ాణినిన్+పటిునది+ఆదిగా=చగ్ురులవల +మృదువు+ఐన+నీచేతిని+చేపటిునది+
మొదలకగా, రస+అభి+ఉలు సితంబు=అనురాగ్ము+బాగ్ుగా+పెరగ
ష షనందు వలన, పరసతవన+యోగ్యము=బాగా
ఎంచ+తగషనది, నితయ+నవంబునై=నితయ+నూతనమై, పరవరషల్లున=గ్డచన, తియయని+ఒకొుక+భావము+ఇపుి=
తీపెైన+ఒకొుక+గ్ురుతలక+ఇపుపడు, ఉలు మునందు+ప్ాఱ=మనసున+జు పకి ిత వచి, గ్తిమాల్లతి=దికకులేని
వాడనైతి
మ. అతడ టాుతీసతీ వియోగ్పరషతాప్ావిదధ చేతసుుడెై,
 213
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
హృతసరాసుాని భంగష, రాలక కరుగ్న్ రేయిలు వాప్ర వ, నా
అతివేలవయధ్ జూడలేక, అనుకంప్ారిరంబు ల ైనటట
ు గా,
సురతశాఖారసబాష్పదూష్ితముల ై, చూపటటు వల్ము తరుల్. 70
వియోగ్+పరషతాప+ఆవిదధ +చేతసుుడె=
ై వియోగ్+దుఃఖముచే+తొలకవబడిన+మనసుసకలవాడెై, హృత+
సరాసుాని+భంగష=కోలోపయిన+సకలముకలవాని+వల , రాలక+కరుగ్న్=రాళుళ+కరషగేవిధ్ంగా, రే+ఎలు +
వాప్ర వ=రాతిర+అంతా+చంతింప, ఆ+అతివేల+వయధ్=ఆ+పెలు కవగాఉబకిన+బాధ్ను, అనుకంప+ఆరింర బులక
=కనికరముతో+చెమీగషల్లున, సురత+శాఖారస+బాష్ప+దూష్ితముల ై= సరవించుచును+మకరందములనడు
+కనీుళళచేత+మల్లనముల ైన, చూపటటు=కనబడె, వల్లు +తరుల్=భూమిపెైనును+వృక్షములక,
తే. కరణ విశేుష్మున జీవకళలక చెడిన/సుదతి దన యంకమున దాల్లి శలచనీయు
డయియ నరపతి, మాసిన హరషణరేఖ/దాల్లిన నిశాంతరోహణీధ్వుని పగషది. 71
కరణ+విశేుష్మున=ఇందిరయములక+లేకప్ర వుటచే, జీవ+కళలక+చెడిన=బరతరకక+లక్షణములక+ప్ర యిన,
శొచనీయుడయియ=(ఇతరులచే)దుఃఖపడదగ్గ వాడయియను, మాసిన+హరషణ+రేఖ+తాల్లిన=మల్లన పడిన+
లేడి+గీత+ధ్రషంచన, నిశాంత+రోహణీధ్వుని+పగషది=వేకకవఝామున వలు బో యిన+చందురని+వల ,
శా. దావగషు కిీయ రాజపతిునిధ్నోదంతంబు వాయపింప తో
డబత విచేిసి అమాతయభృతయహతబంధ్ువూయహముల్ గాఢచం
తావంతరన్, దయనీయు నవిాభుని చెంతం జేరష యోదారషి, వే
కావింపించరష వానిచే ననలసంసాురంబు దేవేరషకిన్. 72
దావగషు+కిీయ=దావానలము+వలే, నిధ్న+ఉదంతంబు=చావు+కబురు, తోడబత =వంటనే, అమాతయ+భృతయ+
హత+బంధ్ు+వూయహముల్=మంతరరల+పరషజన+సేుహతరల+బందువుల+సమూహము,
వే+కావింపించరష=వేగ్ముగా+జరషపించరష, అనల+సంసాురంబు=అగషు+సంసాురకియ
ీ లక,
ఉ. "ఇంతిని వంబడించ చనియిన్, పరభుధ్రీము, వీటిబుచెి వీడెంత వీ
డెంత, విమ్రహ!" యంచు దన కిటు ొక యాడిక పుటు కకండగా,
అంతిపురంబుతోడ స దయందు చతరంబడి తీఱడయియ గా
కంత యలంత మిోంగష, మన డాతడు ప్ారణము మీది తీపిచే. 73
వీటి+పుచెి=నష్ు +పఱచె, ఆడిక=నిందమాట, అంతిపురంబుతోడ=అంతఃపురముకూడ, స దయందు+
చతరంబడి+తీఱడయియ=దుఃఖముతో+అవసరారాముకూడా పరవేశింప+లేదు, కాక=కాకప్ర తే, అంత+అలంత+
 214
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
మిోంగష=అంతటి+బాధ్+సహంచ, మనడు+ఆతడు=బరతకడు+అతడు(నింద వహంపకకండుటకకమాతరమే
జీవించెను, రాజయకాంక్షచేకాదు),
వ. ఆ పురోపవనమునన దశాహములక కడపి, సుగ్ుణావిశిష్ు యగ్ు సుందరషకి ప్ారలౌకిక కిీయలక
నిరారషతంచ, మృతాశౌచవిముకకతడెై బంధ్ుమితారమాతయబృందము ప్ దవికొని తేర , కాకకత్ సుాడు
నిజనివాసమునకక జనుదెంచెను. అపుడు 74
ఆ+పుర+ఉపవనమునన=ఆ+నగ్ర+ఉదాయనవనమునందే, దశాహములక+కడపి=శాీదధ కరీ జరుగ్ు పది
దినములక+వళళబుచి, సుగ్ుణ+అవిశిష్ు యగ్ు=మంచగ్ుణములకగ్ మాతరముగ్నే+మిగషల్లన, ప్ారలౌకిక+
కిీయలక+నిరారషతంచ=అపర+కరీలక+జరషపి, మృత+అశౌచ+విముకకతడెై=మరణపు+మైల+తీరషనవాడెై,
ప్ దవికొని+తేర=చేరదవసి+ఓదారప,
ఉ. భామిని గోలకప్ర యి ఇటట వచిన శలకరసదిాతీయునిన్,
యామవతీవియుకత మిహకాంశునిభున్, దమ ఱేని జూచుచో,
వేమరు జాలకవార, వతవలకువ నిండిన అంతరంగ్పుం
దూములక వోని తతరపరవధ్ూనయనంబులనుండి అశుీవుల్. 75
శలకరస+దిాతీయునిన్=శలకమే+భూమితోప్ాటట తనకక రండవబారయగా కలవాడెైన, యామవతీ+వియుకత
+మిహకాంశు+నిభున్=రాతిర+గ్డచనతరువాత-ప్ారతఃకాల-కాంతిహీనుడెైన+చందురని+వంటివాని, వేమరు+
జాలకవార=చాలాసారుు+కకరషసినవి, వత+వలకువ+నిండిన=దుఃఖ+పరవాహముతో+నిండిన, అంతరంగ్పుం+
తూములక+ప్ర ని=మనసుసనుండి+కాలకవకటటు+ప్ర ల్లకను, తత్+పుర+వధ్ూ+నయనంబుల+నుండి+
అశుీవుల్=ఆ+నగ్ర+సీరోల+కండు +నుండి+కనీుళుళ,
శా. ఆనందంబు నశించె, వేడుకలపెై ఆసకిత చలాుర, ఏ
గానంబుం జవి కింపుకాదు, ఋతరవుల్ కల్లగ ంప వులాుసమున్,
నానాభూష్లక మ్రతచేటట, పరషశూనయంబయియ దలపంబు, శుక్
ప్రనఃపునయ మసహయమై, తెగ్ుట బాగై తోచె, భూజానికిన్. 76
నానా+ఆభూష్లక=వివిధ్+అలంకరణలక, మ్రతచేటట=అనవసపు భారము, పరషశూనయం బయియ దలపంబు=
బొ తిత గా(ఇందుమతి)లేనిదెైనది+పడక, శుక్+ప్రనఃపునయము+అసహయమయియ=చలకక మాటల+పునరషకత ి
+సహంపలేనిదయియ, తెగ్ుట+బాగై+తోచె=చచిన+బాగ్ుండునని+అనిపించె, భూ+జానికిన్=భూవలు భుడు-
రాజ్ఞకక,
 215
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తే. అతడు పేరోలగ్ంబున కరషగష వగ్పు/నడచ, ఎంత గ్ంభీరుడెై, వయవహరషంచు,
అంతిపురష జేరష నంతన అంత దుఃఖ/దళితచేతసుుడెై, కకీంగ్ు ధెైరయ మడల్ల. 77
పేరోలగ్ంబునకక+అరషగష=మహాసభకక+వళిళ, వగ్పును+అడచ=శలకము+అడచపెటు ి, అంతన=వంటనే, దుఃఖ+
దళిత+చేతసుుడె=
ై దుఃఖముచే+భేదింపబడిన+మనసుసకలవాడెై, కకీంగ్ు=మునుగ్ు, ధెైరయము+ఎడల్ల=
ధెైరయమునకక+దూరమై,
వ. ఆ సమయమున సవనదవక్ితరడెై తప్ర వనమున నును వసిష్ుమహామునీందురడు,
పరణిధానమున రాఘవుని శలకసంవిగ్ుతయు, దనూీలమును దెల్లసికొని, ఉపశమనవాకయములక కఱపి,
అంతేవాసి నొకని సాకేతనగ్రమునకక బంపిన, వాడును తారషతగ్మనమున జనుదెంచ, తన రాక
ఎఱగషంచ, నరేందురని సందరషశంచ, సముచత సతాురములక పడసి, అతనితో, నిటు నియి. 78
సవన+దవక్ితరడెై=యాగ్+దవక్షలోనునువాడెై, పరణిధానమున=చతత ఏకాగ్ీతతో, శలక+సంవిగ్ుతయు=శలకముచే
+క్ోభపడుటయు, తన్+మూలము=దాని+కారణము, కఱపి=బో ధించ, అంతేవాసి=శిష్రయని, పడసి=ప్ ంది,
ఉ. "పూనిన సతరనిష్ు కడముటు క, కాలకకదలపరామిచే,
మౌనివరుండు నీ యనుగ్ుమానిని హానియు, నీ మనోరుజా
గాునియు దా నఱంగషయును, రాడు, సాయంబుగ్ నే డధవరతా
ధవనుడవైన, నినుు పరకృతిసుాని జేసి, అనుగ్ీహంపగ్న్. 79
సతర+నిష్ు +కడముటు క=యాగ్+నియమము+పూరషతకాకకండ, అనుగ్ు+మానిని+హానియు=పిరయమైన+భారయ +
ప్ర వుట, మనో+రుజ+గాుని=మనసుసనందల్ల+దుఖము+మనసాతపము, అధవరత+అధవనుడవైన=అధెైరయము
నకక+సాాధవనమైన, పరకృతిసుాని+చేస=
ి సహజ సాభావమునందు+నిలబటిు, అనుగ్ీహంపగ్న్=దయచూపగా,
క. మితపదసందేశసర/సాతికిన్ మునివరుడు ననుు జంగ్మలేఖా
యితరజేసి,యనిచె, అది నీ/మతి జొనిపి, కలంక యుడుగ్ు, మహతవిచారా! 80
మితపదసందేశ=చెపపదలచన అరామును సంక్ిపతముగా చెపపగ్ల, సరసాతికిన్=వాకయములకక, జంగ్మ+
లేఖాయితర+జేసి+అనిచె=నడచుచును+ఉతత రముగా+చేస+
ి పంపె, మతిన్+చతనిపి+కలంకన్+ఉడుగ్ు=
మనసున+నిల్లపి+శలకము+విడుము,
క. అరయంగ్ విష్ర
ు పదముల/నిరునొకట జగ్తరయిని అతీతంబునేు?
పరమరషియోగ్దృష్ిుకి/ధ్రణీశ! భవిష్యదదయతనభూతములన్. 81
 216
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఇరున్+ఒకట=రండు+ఒకటి-మూడు, విష్ర
ు పదముల=వామనుని పదముదరలకకల, జగ్తరయిని=మూడు
లోకాలలోనూ, భవిష్యత్+అదయతన+భూతములన్=భవిష్యత్+వరత మాన+భూతకాలముల, పరమరషి+యోగ్+
దృష్ిుకి=వశిష్ర
ు ని+జాున+నేతరమునకక, అరయంగ్=చూడగా, అతీతంబు+ఉనేు=అతికాీంతము+ఉనుదా?,
క. కకలపతి నీ కకపశమనం/బలవడగ్ నుపనయసింపుమని, కఱపిన యా
పలకకక, విను ముగ్గ డించెద/అలఘుసిారసతత ైసార! అవధానమునన్. 82
ఉపశమనము=ఊరట, అలవడ=సిదంిధ ప, ఉపనయసింపు+అని=చెపుపము+అని, కఱపిన=బొ ధించన, ఉగ్గ డించెద
=పల్లకద, అలఘు+సిా ర+సతాసార=గతపప+నిలకడెైన+మనోబలముకలవాడ, అవధానమునన్=మనో
యోగ్ముతో,
క. మునుపు తృణబందు డను ఋష్ి/ఘనతపము బొ నరుిచుండ గ్ళవళపడి ఆ
అనఘుని సమాధి జఱుపగ్/అనిమిష్పతి యనిచె, హరషణి యను నపసరసన్. 83
ఒనరుి=చేయు, కళవళపడి=కలతతోతొందరపడి, అనఘుని=ప్ాపములేని-పుణాయతరీని, సమాధి=తపసుస,
అనిమిష్+పతి=రపపప్ాటటలేని దేవతల+రాజ్ఞ-ఇందురడు, అనిచె=పంపెను,
మ. పరముఖావిష్ుృతచారుల్మల బొ డసూపం జూచ, కరీంది డెం
దమునన్ మేలపడు మాట దెైవ మఱుగ్ుం, దతాులజాతపరకో
పమునన్ మానిసివై జనింపు మని శాపంబచెి గీరాాణికిన్,
శమవేలాపరలయోరషీయిైన సాతపఃసంరోధ్కోపముీనన్. 84
పరముఖ+ఆవిష్ుృత=తనఎదుటను+పరకటించ కనబడిన, చారు+ల్మలన్+ప్ డసూపం=మనోహర+విలాసముగా+
కనబడ, కరీంది=సనాయసి, డెందమునన్=మనసున, మేలపడు=మ్రహపడు, తత్+కాలజాత+పరకోపమునన్=
ఆ+సమయమున పుటిున+అధిక కోపముచే, మానిసివై=మనిష్ివై, గీరాాణికిన్=అపసరసకక, శమ+వేలా+
పరలయ+ఊరషీయిైన=శాంతిఅనడు+చెల్లయల్లకటు కక+పరళయకాల+తరంగ్ము వంటిదెైన, సా+తపః+సంరోధ్+
కోపముీనన్=తన+తపసుసకక+విఘుమునకక కల్లగషన+కోపముచేత,
శా. " నానేరంబు సహంపవే? యమివరేణాయ! కావవే నే, బరా
ధవనన్, బానిస" నంచు వేలకపనవలా దవనాసయయిై కకయియడన్,
సానుకోీశమనసుుడెై, తిరదివపుషాపలోకనప్ారపిత తో
ఏనోముకిత లభించు, బొ మీనియి, మౌనీందురడు మరేతయశారా! 85
 217
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పరాధవనన్+బానిస=ఇందురని ఆధవనములోనును+దాసిని, యమి+వరేణాయ=ముని+శేీషు ా, వేలకప+నవలా=
దేవతా+సీత ,ి దవన+ఆసయయిై+కకయియడన్=దవనమైన+ముఖము కలదెై+మొఱపెటు, నుకోీశ+మనసుుడె=
ై
జాల్లకల+మనసుసతో, తిరదివ+పుష్ప+అలోకన+ప్ారపిత తో=దేవ+పుష్పముల+సందరశన+లాభమున, ఏనో+
ముకిత=ఏనసుస-ప్ాప+విముకిత, మరత య+ఈశారా=రాజా,
చ. కమలదళాక్ి యంత కీథకైశికవంశమునన్ జనించ, భా
గ్యమున నినున్ వరషంచ, పరణయంబున నినులరషంచ, కాలప్ా
కమున, దివయశుియతంబు, విరష గ్నొగని, శాపనివృతిత జందె, ఆ
సుమ మిటట తెరంచవైచె నల జోటికి నీకక ఋణానుబంధ్మున్. 86
పరణయంబున+నినుు+అలరషంచ=పేరమతో+నినుు+సంతసింపచేసి, కాల+ప్ాకమున=కాలము+పూరషతకాగా,
దివయః+చుయతంబు+విరషన్+కనొగని=సారగ మునుండి+రాల్లన+పువుాను+చూచ, నివృతిత =విముకిత, అల+జోటికి
=ఆ+సీత క
ి ి,
ఉ. కావున దెైవికంబయిన కామిని ప్ర కకక వంత మానుమీ,
చావు లకపసిా తంబు ల్లట సంభవ మొందిన ఎలు వారషకిన్,
నీవు తదంగ్నన్ మఱచ, నమిీ వసుంధ్ర నేలకకొమిీకన్,
శ్రీవసుగ్రభయిే, సుమి! వరషష్ుకళతరము, రాచవారషకిన్. 87
ప్ర కకక=ప్ర వుటకక, వంత+మానుము=విచారము+మానుము, ఈ+చావులక+ఉపసిాతంబులక+ఇట=ఈ+
మరణించుట అనునది+సిదధమైఉనుది+భూమిపెై, సంభవమొందిన=పుటిున, నమిీ=నిండుమనసుతో,
శ్రీవసుగ్రభయిే=భూమియిే, వరషష్ు+కళతరము=శేీష్ుమైన+భారయ,
ఉ. ఉనుతి నొంది నపుపడు మదబ దధతరడన్ సడి జేరనీక, నీ
సనుుతశాసత జ
ి నయమగ్ు జాునసమగ్ీత వలు డింపవే!
ఎనిుక గ్ను దాని వలయింపుము వండియు, వతస! ఈ మనః
ఖినుత వేళ కీుబతను గంటి వికారవిదూరబుదిధవై. 88
ఉనుతిన్+ఒంది=వృదిధ +ప్ ంది, మద+ఉదధ తరడన్+సడిన్+చేరనీక=మదముచే+దుడుకకవాడుఅను+నింద+
కూడనీక, సనుుత+శాసత జ
ి నయమగ్ు+జాున+సమగ్ీత+వలు డింపవే=ప్ గ్డదగ్గ +శాసాతరధాయయనము వలన కల్లగషన
+ఆధాయతీజాున+పరషపూరషత+చూపుమా, ఎనిుకన్+కనుదాని=శేీష్ుత+కల్లగషనదానిని, వలయింపుము+వండియు
=పరకాశింపచెయియ+మరల, వతస=బడి , మనః+ఖినుత+వేళ=మనసుస+దుఃఖము ప్ ందిన+సమయమున,
 218
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కీుబతను+గంటి= సర మరషతనము+ప్ గతటిు, వికార+విదూర+బుదిధవై=సాాభావికము కాని వయవహారమునకక+
మికిుల్లదూరముగాచేరషిన+మనసుసకలవాడవై,
ఉ. ముోచిరష యిేడిినన్ బరతికి ముదిి య నీకక లభింప దింక, తో
జచియు, పేరయసిం గ్ల్లయజాలకట కలు , పరంబునందు వి
నిీచిటి బంధ్ముల్ తగ్వు ల విాయు దేహుల వంట నంటి ప్ర
వచిట భినుమారగ గ్తర లౌదురు, కరీఫలానుగ్ుణయతన్. 89
ముోచిరష=దుఃఖించ, బరతికి=మరల బరతికి, తో+జచియు=ఆమతో+చనిప్ర యిననూ, కల్లయన్+చాలకట+కలు
=కల్లయ+కలకగ్ుట+వీలకపడదు, పరంబునందు=పరలోకమున, వినుీ=వినుము, ఇచిటి+బంధ్ముల్
+తగ్వులక+ఎవిాయు=ఇకుడి+పేరమబంధ్ముల ైనా+జగ్డముల ైన+ఏవీ, దేహుల+వంటన్+అంటి+ప్ర వు=
మనుష్రల ఆతీల+వనకాల+కూడి+ప్ర లేవు, భిను+మారగ +గ్తరలక+ఔదురు=వేరువేరు+మారగ ముల+వళుళ
వారు+అవుదురు, కరీఫల+అనుగ్ుణయతన్=వారు చేసిన ప్ాపపుణయముల+అరహత పరకారము,
క. మనమున దుఃఖము మానుము/తనుపుము దేవిని నివాపదానాదులతో,
అనయము దహంచు బేరతము/ననరే! సాజనముల సంతతాసరము, వతాస! 90
తనుపుము=తరరపిత చేయుము, నివాప+దానాదులతో=పిండబ దకము విడచుట+దానములక చేయుట మొదల ైన
వాటితో, సా+జనముల+సంతత+అసరము=ఆతీ+బంధ్ువుల+ఎడతెగ్ని+కనీురు, అనయము+దహంచున్
+పేరతమును=మఱమఱ+కాలకి+పేరతాతీను,
క. మరణము పరకృతి శరీరక
ష ి, అరయగ్/జీవితము వికృతి, యందురు విజ్ఞుల్,
నరవరయ! క్షణమ, బరతికిన/శరీరషయును గ్ూడ, లాభశాల్లయి, సుమీీ! 91
అరయగ్=పరషశలధించన, పరకృతి=సహజసాబావము, వికృతి=సాాభావికము కానిది,
క. ఉరమున శలయము నాటిన/పరుసున గ్తబుదిధ పిరయవిపతిత కి నడలకన్,
సిా రబుదిధ , దాని నూడం/బరషకిన శలయముగ్, ముకిత వరవుగ్, దలచున్ 92
ఉరమున=గ్ుండెపెై, శలయము=ఇనుపమేకక, నాటిన=గ్ుీచుికొనిన, పరుసున=విధ్మును, గ్త+బుదిధ=
ప్ యిన+బుదిధ కలవాడు, పిరయ+విపతిత కి=పిరయమైనదానికైన+కష్ు మునకక, అడలకన్=భయపడు, సిారబుదిధ=
సిాతపరజ్ఞుడెైనవిదాాంసుడు, దానిన్=నాటిన విష్యము, ఊడం బరషకిన=తీసివేయ బడిన, శలయము=దుఃఖ
కారణముగ్, ముకిత+వరవుగ్=విముకిత+ఉప్ాయముగ్(పిరయవసుతనాశము కరీవిమ్రచనమై శేీయసురము ),
తలచును=ఆలోచంచును,
 219
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తే. ప్ారకృతరని భంగష, శలకవిహాలకడ వగ్ుట/ప్ాడియిే? యతాతరీడవు, నీవు పండితరడవు,
అంతరంబేమి, దురమ సానుమంతములకక/అనిలవశమున రండు దూగాడు నేని. 93
ప్ారకృతరని+భంగష=ప్ామరుని+వలే, శలక+విహాలకడవు=దుఃఖముచే+అధెైరయపడువాడవు, ప్ాడియిే=ధ్రీమా,
యతి+అతరీడవు=జతేందురడవు, అంతరంబేమి+దురమ+సానుమంతములకక=బేధ్మేమిటి+చెటు టకక
+పరాతమునకక, అనిలవశమున+రండు+దూగాడున్ ఏని=గాల్లవలు +చెటువలే కొండలక కూడ+తూగషనటు యిన,
తే. చాల మృదు వయుయ, సమయానుకూలధెైరయ/శాల్ల వని నినుు దలచ, నే సంతసింతర,
బాలకకని, ల్మల బేలవై తేల, తండిర!/మనసు మారుపము, గ్తమును మఱచప్ ముీ.94
మృదువు+అయుయ=సరముయడవు+అయిననూ, సమయ+అనుకూల+ధెైరయశాల్లవని=సమయమునకక+తగషనటటు
+ధెైరయము పరదరషశంచువాడవని, బేలవై=తెల్లవితకకువవాడవై, తేల=మ్రహమున మునుగ్ుటకక,
వ. అని మహనీయపరబో ధ్మాననీయుడు మైతరవరుణి నినుు పరబో ధింపమని యానతిచెిను.
నీవు నీ వాకయములక మనమున బటటుకొల్లపి, అపశలకమనసుుడవు కముీ" అని పల్లకిన
ఉదారమతియగ్ు గ్ురుప్ాదుని సాంతానవచనము లాదరషంచ, నరేందురడు సంయమిశిష్యవటటవును
సముచత పరకారమున సతురషంచ సవినయముగ్ వీడుకొల్లపెను. కాని, శలకఘనమగ్ునృపుని
హృదయమున, నా గ్ురూపదేశ మిరవుకొన జాలక, గ్ురుసనిుధికి నివృతత మైన చందము తోచెను. 95
మహనీయ+పరబో ధ్+మాననీయుడు+మైతరవరుణి=గతపపవిష్యములను+చకుగాచెపుప+పూజనీయుడెైన+
వశిష్ర
ు డు, పరబో ధింపుము+అని=మేలకకొలకపుము+అని, పటటుకొల్లపి=నిలకపుకొని, అపశలక+మనసుుడవు=
శలకములేని+మనసుసకలవాడవు, ఉదారమతి=గతపపబుదిధకలవాడు, సాంతాన+వచనములక+ఆదరషంచ=
ఓదారుప+మాటలక+గౌరవించ, శలక+ఘనమగ్ు+నృపుని+హృదయమున=శలకము+దటు ముగానిండిన+రాజ్ఞ+
మనసులో, ఇరవుకొనన్+చాలక=యుకత సాానముప్ ంద+లేక, గ్ురు+సనిుధిక+
ి నివృతత మైన+చందము+
తోచెను=గ్ురువుగారష+వది కక+మరల్లప్ర యి+అనటట
ు +అనిపించెను,
సీ. మరువఱాక, మనంబు మరల్లంపగానీక/మొగ్మున ముదిియ మూరషత వేరల,
ఆకారసామయచతారలోకనంబుల/పరషతాపప్ాథబ ధి తరగ్ల తత ,
రాచకారయముల పరాయలోకముల్/పగ్ల్ కకందుప్ాటట నొకింత డిందు పఱుప,
సాపుసమాగ్మక్షణికోతసవంబులక/పృథుబాధ్లో కొంత మధ్ురషమముగ్,
ప్ారణములక రాఘవుడు, బగ్గ పటిు మనియి/ అష్ు వరిము ల టొ కడు కష్ు పడుచు,
ఏకపుతరరడు మాతృవిహీనుడెైన/కందు పెదియిై, తన చేతి కందు దనుక. 96
 220
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
మొగ్మున=ఎదురుగా, ముదిి య=సీత -ి ఇందుమతి, మూరషత+వేరల=ఆకృతి+విడువక ఉండగా, సామయ=ప్ర లక,
చతర+ఆలోకనంబున=బొ మీల+చూచనంత, పరషతాప+ప్ాథబ ధి+తరగ్లక+ఎతత =శలక+సముదర+కరటములక+
ప్ ంగ్, పరాయలోకము=ఆలోచనలో, కకందుప్ాటటను+ఒకింత+డిందు+పఱుప=శలకఅవసత +కొంచము+తగ్ుగ+
పడ, సాపు+సమాగ్మ+క్షణిక+ఉతసవంబులక=సపపుములో+ఇందుమతిని కలసిన+క్షణకాల+సంబరము,
పృథు+బాధ్లో+కొంత+మధ్ురషమముగ్=గతపప+కష్ు ములో+కొంత+తీపికాగ్, బగ్గ పటిు+మనియి=బగ్పటిు+
జీవించె, కందు=బడి , దనుక=వరకక,
సీ. దురాారమై పేరషి దుఃఖశంకకవు చీల ి/ప్ాయప్ాయలకగ్ భూపతి యిడంద,
మేటిసరధ్తలంబు, బీటలక వేయింప/గ్ల్లగషన చఱుజ్ఞవిా మొలక వోల ,
ఘనచకితసలకక లొంగ్క దురంతదురాధి/ప్ారణగతడి ంబుగా పరషణమింప,
అడలకకండె జనేందుర డవిలంబదయితాను/గ్మనంబునకక సహకారష యనుచు,
అవల సమయగషానీతరని, కవచధ్రుని/సుతరని, సామాోజయమున పరతిష్ిు తరని జేసి,
వయసనరోగోపసృష్ు దురాసతి దనువు/రోసి, విడువంగ్ ప్ారయోపవేశ ముండి, 97
దురాారమై+పేరిష =నివారషంప శకయముకానటట
ు +విజృంభించ, దుఃఖ+శంకకవు+చీల ిప్ాయప్ాయలకగ్=దుఃఖమ
నడి+మేకక+చీల్లకలకగాచీల ిను, ఎడంద=హృదయము, చఱుజ్ఞవిా=చనురావి, దురంత+దురాధి=అంతము
లేని+ఎదిరషంపలేని, ప్ారణగతడి ంబుగా=ప్ారణహంసగా, పరషణమింప=మాఱగా, అడలక+ఉండె=భయపడక+ఉండె,
అ విలంబ+దయిత+అనుగ్మనంబునకక=ఆలసయములేక+భారయను+అనుసరషంచుటకక, అవల=పిమీట,
సమయక్+వినీతరని=సిా రమైనవిదయఅభాయసముచేత+వినయవంతరడెైన, వయసన+రోగ్+ఉపసృష్ు +దుర్+వసతి=
చంతఅను+రోగ్ముచేత+వాయపత మైన+చెడు+సిాతిలో, తనువు+రోసి=దేహమనిన+విసిగష, ప్ారయోపవేశము+
ఉండి=మరణారాము ఉపవాసము+సల్లపి,
మ. సరయిా జాహుుసుతానదవదాయపయససంభేదతీరాంబునన్,
తారషతతయకత శరీరుడెై, అజ్ఞడు, సదయఃప్ారపత లేఖతావి
సుురషతరండెై, చని, యా పురాధికవపుఃశలభాఢయ నాతీపిరయన్
మరష, చేపటిు రమించె నందనవనాంతఃకేళీసదీంబులన్. 98
సరయిా+జాహుుసుతా+నదవ+దాయ+పయస్+సంభేద+తీరాంబునన్=సరయూ+గ్ంగ్+నదులక+రండిటి+
నీళుళ+సంగ్మించు+తీరామునందు, తారషత+తయకత +శరీరుడెై=వేగ్ముగా+విడచన+శరీరుడెై, సదయః+ప్ారపత
 221
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
లేఖతా+విసుురషతరండెై=వంటనే+పుణయకరీఫలముగాదేవతగాల కిుంపబడి+మికిుల్ల ప్ారకాశవంతరడెై,
పురా+అధిక+వపుః+శలభ+ఆఢయ=పూరాముకంటట+అధిక+శరీర+కాంతి+కల, ఆతీపిరయన్=ఇందుమతి
రూపమతిత నహరషణిని, నందన+వనాంతః+కేళీ+సదీంబులన్=నందన+వనములోని+కీీడా+గ్ృహములందు,
 222
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

నవమ సరగ ము ద్శరథ వరణ నము

తే. గ్ురుని పిమీట , ఉతత రకోసలమును/ఏల్లకొనియి, సమాధిజతేందిరయుండు,

యములలో, రక్షకకలలోన నగ్ీసరుడు/దశరథుండు సుతోష్ితదశదిశుండు. 1
గ్ురుని=తండిర అజ్ఞని, సమాధి+జతేందిరయుండు=నియమనిష్ు లచే+ఇందిరయములజయించనవాడు,
యములలో=నియమములక ప్ాటించువారలలో, అగ్ీసరుడు=అగ్ీగ్ణుయడు, సు+తోష్ిత+దశ+దిశుండు=
బాగా+సంతోష్ించన+పది+దికకుల ైనవాడు,
సీ. కఱవయియ రుజలకక గాలానుకొను చోటట/జనపదంబులక సుభిక్షంబులయియ,
శతరరవిపు వభీతి సరాథా లేకకండె/ఆరత నాదము సాపువారత యయియ,
తలయితత లేవయియ దౌరజనయశకకతలక/అవినీతి ఎలు డ నాసిత యయియ,
పరజలమధ్యను సామరసయము రేకతెత /వరగ విదేాష్బావములక మాసె,
దశదిగ్ంతవిజేత, పితామహునకక/ఘనుడు కనుతండిరకి తరలయకక్షుడగ్ుచు,
అజతనూభవు డభుయదయంబు నొందె/నిజకకలోచతధ్రీంబు నిరాహంప. 2
కఱవయియ=లేనిదయియ, రుజ=రోగ్ము, కాలక+ఆను=అడుగ్ు+పెటు ట, జనపదంబులక=గాీమములక, సుభిక్షం
బులక=ప్ాడిపంటలకల్లమికలవి, శతరర+విపు వ+భీతి=శతరరవుల+తిరుగ్ుబాటటదారుల+భయము, సరాథా=ఎలు
వేళలందూ, ఆరత +నాదము=దుఃఖితరల+ఏడుపు, సాపువారత =కలలోని విష్యము, దౌరజనయ=దురజన, నాసిత =
లేనిది, సామరసయము+రేకతెత =సమతాభావము+వరషధలు , వరగ +విదేాష్+బావములక+మాసె=జాతరలందు+
విరోధ్పు+ఆలోచనలక+మాన, దశ+దిగ్ంత+విజేత=పది+దికకుల అంతము వరకూ+జయించన వాడు, పితా
మహునకక=రఘువుకి, కనుతండిక
ర ి=అజ్ఞనికి, తరలయ+కక్షుడు=వారష+మారగ ములోచరషంచువాడు, అభుయదయ
ము=పరగ్తి, ఒందె=ప్ ందెను, నిజ+కకల+ఉచత+ధ్రీంబు+నిరాహంప=తన+వంశమునకక+తగషన+రాజ
ధ్రీము+ప్ాటింపుచు,
తే. ప్ గ్డి రా ఇది ఱని, నాడు బుధ్జనంబు/కాలవరషితామున, కృతకరుీలనియు,
శీమనిష్ూదను లనియు, పరజనుయ నొకని/వాని, మనుదండధ్రవంశవరుయ నొకని. 3
కాల+వరషితామున=సమయమున+వానలక కకరషపించ తదాారా సంపతిత ని కల్లగషంచు,
పరజనుయను+ఒకని+వాని= ఇందురడు+ఒకడే+అయినవాని,
 223
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కాల+వరషితామున=సమయమున+ధ్నముకకరషపించుటందు, మను+దండ
ధ్ర+వంశ+వరుయన్+ఒకని=మను+రాజ+కకలములో+గతపపవాడెైన+ఒకేఒక-దశరథుని, కృతకరుీలని=
సాకరీనిరతరలని, శీమ+నిష్ూదనులక=శీమను+ప్ర గతటటువారని, నాడు=అపుపడు, బుధ్జనంబు=
బుదిధమంతరలక,
సీ. సమతాగ్ుణంబున యమునంత వాడను/ఆతత దండతయందు నంతవాడె,
భువనబంధ్ుతయందు రవియంత వాడను/అతరలతేజమునందు నంతవాడె,
హరషభకితలో నిధవశారు నంతవాడను/అరావరజనమందు నంతవాడె,
అసదప్ాకృతి పరచేతసు నంతవాడను/అమల్లనతామునందు నంతవాడె,
పదయుగానమోనైకనృప్ాలమకకట/భవయమణిరోచరుపచతసానఖకాంతి,
పూరషతాశేష్సుజనమనోరథుండు/తనువిజతమనీథమదుండు, దశరథుండు. 4
సమతాగ్ుణంబున=అందఱయందు సమభావమున, ఆతత +దండత=దొ ంగ్లకక+శిక్ించుటందు, భువనబంధ్ుత
=పరజలనుబంధ్ువులకగాచూచుటలో(భువనబంధ్ుడు=సూరుయడు=రవి), అతరలతేజము=సాటిలేని పరకాశము,
నిధవశారు=కకబేరుడు-ఈశారభకకతడు, అరా+వరజనమందు=ధ్నము+తయజంచుట-దానములో, అసత్+అప్ాకృతి
=చెడు+తొలగషంచుటలో, పరచేతసుడు=వరిముకకరుపించు వరుణుడు, అమల్లనతాము=సాచఛత, పదయుగ్+
ఆనమోనైక+నృప్ాల+మకకట+భవయ+మణి+రోచర్+ఉపచత+సా+నఖ+కాంతి=రండుప్ాదముపెై+బాగ్ుగా
వంగషన+అనేకరాజ్ఞల+కిరీటములందల్ల+గతపప+రతనముల+వలకగ్ులచే+సనాీనింపబడిన+తన+వేల్లగోళళ+
వలకగ్ుకలవాడు, పూరషత+అశేష్+సుజన+మనోరథుండు=పూరషతచేయబడిన+అనేక+మంచ జనుల+ఇచఛలక
కలవాడు, తను+విజత+మనీథ+మదుండు=శరీరసరష్ు వముచె+గల్లచన+మనీధ్+గ్రాము కలవాడు,
సీ. కలమాట నుడువంగ్ దలకడు, రానీడు/సురరాజ్ఞ కడనైన పిఱకిమాట,
పల్లకినమాట తపపడు నవుాలకైన/కలనైన పలకకడు కలు మాట,
అనుచతం బగ్ు మాట యనడు/వచంపడు పరమశతరరవు నైన దురుసుమాట,
లేని యిే మాట కల్లపంపడు, పరుబల్లి/చెపపడు చెవిబడి చెడి మాట,
కపట మఱుగ్డు, వయసనసంగ్తికి జనడు/ధ్నవయోరూపవిదాయమదములక సును,
రసికతకక ఠావు, తాల్లమి రచిపటటు/మానవతకక నిధాన, మా మానవుండు. 5
కలమాట=ఉనుమాట, నుడువంగ్=చెపుపటకక, తలకడు=వనుదవయడు, సురరాజ్ఞ+కడనైన=ఇందురని+వది
కూడా, కలు మాట=అసతయము, అనుచతంబు=తగ్ని, దురుసు=కఠషనపు, వయసన+సంగ్తిన్+చనడు=చెడుఅల
 224
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వాటు +వైపు+వళళడు, మదము=గ్రాము, సును=శూనయము, ఠావు=సాానము, సంగ్తి=చేరషక, తాల్లమి+
రచిపటటు=సహనమునకక+కొలకవుకూటము, నిధానము=నిక్ేపము,
క. ఉదయాసత మయంబులక రం/డొ దవను, రాజ్ఞలకక శ్రీరఘూదాహువలనన్,
ఒదిగషన వారషకి, సదయుడు/ఎదిరషంచన వారష, కశనిహృదయుడు నగ్ుటన్ 6
ఉదయ+అసత మయంబులక=అభివృదిధ +నాశము, ఒదవ=ప్ ందించె, ఒదిగషన=వశుల ైన, అశని+హృదయుడు
పిడుగ్ువంటి+మనసుకలవాడు,
ఉ. ఏకరథంబునం జని జయించెను జష్ర
ు డు, రాఘవుండు ర
తాుకరనేమి భూతలము నంతయు, భూరషరథాశావారణ
ప్ారకటసేన కేవలము వాని జయంబును జాటట, నురషా న
సరత కపు మ్రోత దదిాజయ దుందుభులయియ జతరససముదరముల్. 7
ఏకరథంబునం=ఒకుడే తనరథముపెైనుండి, జష్ర
ు డు=జయించు శ్రలము కలవాడు, రతాుకర+నేమి=సముదర
ము+చుటటుకమిీ-పరషధి-గాకల, భూరష+రథ+అశా+వారణ+ప్ారకట+సేన=అధిక+రథములక+గ్ుఱఱ ములక+
ఏనుగ్ులక+కల్లగషన పరసిదధ+సెైనయము, కేవలము=ఒకు, చాటట=చాటించె, ఉరషా=భూమి, అసరత కపు+మ్రోత=
మికిుల్లపెది+ఘోష్తో, చతరర్+సముదరముల్=నాలకగ్ు+సముదరముల, తత్+విజయ+దుందుభులయియ=
వాని+విజయముచాటట+నగారామ్రోతలయియను.
క. పరషమారి బక్షబలములక/అరషవరగ ం బయిన భూభృదావళి కలు న్,
సారుధారల ఘనరథుడును/శరధారల దశరథుడును సమధికశకితన్ 8
పరషమారిన్+పక్ష+బలములక=ఖండించె+రకులచే+బలవంతమైన, అరష+వరగ ము=శతరరల+కూటమైన,
భూభృత్ +ఆవళి=కొండల+పంకితని, సారు+ధారల+ఘనరథుడు=వజారయుధ్పు+పదనుచే+మబుోలక
రథముగాకల ఇందురడు, పరషమారి+పక్ష+బలములక=చంపెను+శతరరల+సేనలక కల, భూభృత్+ఆవళి=
రాజ్ఞల+సమూహ మును, శర+ధారల=బాణపు+వానలచే,
తే. సచవకారషతపుతరకాంజల్లపుటముల/అభయ మడిగషన, అలకశూనుయల, సపతు
రాజపతరుల గ్రుణించు, రాఘవుండు/వారు వీరను, భేదభావంబు విడచ. 9
సచవ+కారషత=మంతరరలసలహాతో+చేసిన, పుతరక+అంజల్ల+పుటముల+అభయము+అడిగషన=చనువారగ్ు
పుతరరలచే+నమసాురపూరాముగా+దబ సిల్లతో+అభయమును+ఆచంచన, అలకశూనుయల=భరత ప్ర వుటచే
ముంగ్ురులక దిదిని, సపతు+రాజపతరుల=శతరరరాజ్ఞల+భారయలను, కరుణించు=కనికరషంచు,
 225
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
చ. అనుపమసతరాడెై అనుదితానయసితాతపవారణుండునై,
అనలదినేశతేజమున, ఆజ మహీవరమండలంబులో,
అనితరసాధ్యనాభిదశ నందియు, నితయ మదృపత చతర
త డెై,
అనలసు డౌను, రంధ్రచల యంచు సిరషన్, మది నిశియించుచున్. 10
అనుపమ+సతరాడెై=సాటిలేని+పరాకీవంతరడె,ై అనుదిత+అనయ+సిత+ఆతప+వారణుండునై= పెైకతత బడని+
ఇతరరాజ్ఞల+తెలుని+వేడిని+వారషంచుగతడుగ్ు-శేాతఛతరము కలవాడెై, అనల+దినేశ+తేజమున=అగషు+
సూరుయల+తేజసుసకల్లగష, ఆజ=యుదధ ములో, మహీవర+మండలంబులో=దాాదశ+రాజమండలములో,
అనితర+సాధ్య+నాభిదశన్+అందియు=ఇతరులక+సాధింపలేని+మధ్యసాానము+ప్ ందియు(చకీవరషత రథముపెై
మధ్యలోఉండి ఇతర రాజమండలకల చుటటు ఉంచుకొని యుదధ ముచేయును), నితయము+అ తృపత +చతర
త డెై=
ఎలు పుపడు+తృపిత చెందని+మనసుసతో, న+అనలసుడు+ఔను=అపరమతర
త డు+అగ్ును, రంధ్ర+చల=అనాయయ
ఆలసాయది దబ ష్ముల చూచుకొని+జారునది, సిరషన్=లక్ిీని, నిశియించుచున్=సిారపరచకొని,
క. హరషహయునకక ముందర చని/తఱచుగ్ వినుతాతిరథుడు, దశరథు డడచున్,
సురరషపుల రుధిరమున దిన/కరాభిముఖమైన నిబడ కదన రజంబున్. 11
హరషహయునకక=ఇందురనికి, తఱచుగా=చాలసారుు, వినుత+అతిరథుడు=పరసిదధ చ
ి ెందిన+రథులలో శేీష్ు రడు,
అడచున్=చంపు, సురరషపుల+రుధిరమున=రాక్షసుల+రకత ముతో, దినకర+అభిముఖమైన=సూరుయనికి+
ఎదురుగా, నిబడ+కదన+రజంబున్=గ్టిుపడిన+యుది +ధ్ూళి కలదిగా-(సూరుయని కపిపవేయు చును ధ్ూళిని
తను చంపిన రాక్షసుల రకత ము తడపగ్గా, దుముీ అణగష పరకాశమునకక అడుితొలగను.)
క. వాసవసము డతడు, గ్ుణో/దాభసితలను, చెటువటటు పతిదేవతలన్,
శ్రీసుభగ్మగ్ధ్ కేకయ/కోసల నరప్ాలసుతల గ్ురువినమితలన్. ‘12
వాసవ+సముడు=ఇందురనితో+సమానుడు, గ్ుణోదాభసితలను=మంచగ్ుణములతో పరకాశించువారల, చెటు+
పటటు=ప్ాణి+గ్ీహంచె-పెండాుడె, పతిదేవతలన్=పతివరతలను, శ్రీ+సుభగ్=లక్ీీతో+భాగ్యవంతమైన, గ్ురు+
వినమితలన్=పెదిలందు+వినయతోమికిుల్లఒంగ్ువారషని,
క. పేరమవతరల ైన యా కకల/భామలక ముగ్ుగరు భజంప భాసిలు , రఘు
గాీమణి, తిరశకితయుతముగ్/భూమండలమునకక దిగషన పురుహూతర డనన్. 13
భజంప=సేవింప, భాసిలు =రాజలు , గాీమణి=ముఖుయడు. తిరశకితయుతముగ్=పరజాప్ాలనకక కావలసిన పరభు
మంతర ఉతాసహ శకకతల వంటి ముగ్ుగరు దేవేరులతో కల్లసి, పురుహూతరడు=ఇందురడు,
 226
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సీ. అండయిై నిల్లచె, భీమాయోధ్నంబున/రక్ోవిహసత సంకీందనునకక,
ప్ాడించె, నవధ్ూతభయవియచిరలచే/నిజనిరంకకశ శౌరయభుజబలములక,
కయిసేసె, నులు సతునకయూపశేీణి/సారవతామసతీరయుగ్ళి,
ప్ాతారరషపతము సేసె, పరషహృతమౌళియిై/సాభుజసంచతహరషదాసుచయంబు,
అవభృధ్సాునప్ావితరయ మధిగ్మించ/అమరసంసతసమాకీమణారుహడయియ,
మానితేందుమతీశుకితమౌకితకంబు/రమయరుచహేళి, దశరథరాజమౌళి. 14
అండయిై+నిల్లచె=తోడుగా+నిలచప్ర రాడెను, భీమ+అయోధ్నంబున=భయంకర+యుదధ మున, రక్ో+విహసత +
సంకీందనునకక=రాక్షసులనుండి+కాప్ాడుకొనుటకక సహాయములేని+ఇందురనికి, అవధ్ూత+భయ+వియచి
రలచే=తొలగషన+భయముకల+దెైవఅపసరలచే, నిజ+నిరంకకశ+శౌరయ+భుజ+బలములక=తన+అడుిలేని+
పరాకీము+బాహు+బలములను, కయిసేసెను=అలంకరషంచెను, ఉలు సత్+కనక+యూప+శేీణి=పరకాశింప
చేసెను+బంగార+యూపసత ంభపు(యజు మందుబల్లపశువుకటటురాట)+వరుసలతో, సారవతామస+తీర+
యుగ్ళి=సరయూనది+రండు+ఒడుిల, ప్ాతర+అరషపతముసేసె=అరుహల ైనవారషకి+సమరషపంచెను, పరషహృత+
మౌళియిై=(యాగ్సమయమున) తీసిఉంచన+కిరీటముతో, సాభుజ+సంచత+హరషత్+వసు+చయంబు=
సాంతభుజబలముచే+సంప్ాదించన+పచిని+బంగారపు+సముదాయము, అవభృధ్సాున+ప్ావితరయము+
అధిగ్మించ=యాగ్సమాపిత యందుచేయు సాునముచే+కల్లగషన పవితరతను+గ్ీహంచ, అమర+సంసత్+
సమాకీమణ+అరుహడయియ=దేవ+సమాజమున+సమాన పీఠమునకక+తగషనవాడయియను, మానిత+ఇందుమతీ
+శుకిత+మౌకితకంబు=మనిుంపదగ్ు+తల్లు ఇందుమతిఅను+ముతయపుచపపఅందల్ల+ముతయము,
రమయ+రుచ+హేళి=మనోహరమైన+వలకగ్ుల+సూరుయడు-సూరయవంశజ్ఞడు,
తే. సరవి బొ డసూపె నంత వసంతలక్ిీ/యమవరుణవైశీవణవజరసమధ్ురీణు
వాని, వసుధెైకవిభుగతలావచెి ననగ్/సమధ్ుమధ్ురసుమ్రపహారములతోడ. 15
సరవిన్+ప్ డసూపె=కీమముగ్+పరతయక్షమయియ, వసంతలక్ిీ=వసంతఋతరవు, యమ+వరుణ+వైశీవణ+
వజర+సమ+ధ్ురీణు=యముడు+వరుణుడు+కకబేరుడు+ఇందురడు+వారషతోసమాన+నేరపరష, వసుధ్+ఏక+
విభున్+కొలా+వచెిన్+అనగ్=భూమిపెై+ఎకైక+పరభువును+కొలవ+వచెిను+అనునటట
ు గా, స+మధ్ు+
మధ్ుర+సుమ+ఉపహారములతోడ=మంచ+తేనచే+తియయనైన+పువుాల+కానుకలతోడ,
క. భాను డుదగషిశ కేగ్న్/బూని, అనూరుండు తరరగ్ముల దిరపప, హమా
నీ నాశవిశదదినముఖు/డెై నగ్మున్ మలయ మపుడు తయజంయించ చనన్. 16
 227
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
భానుడు+ఉదక్+దిశకక+ఏగ్న్=సూరుయడు+ఉతత ర+దికకుకక+వళళగా-ఉతత రాయణము ప్ారరంభము కాగ్,
అనూరుండు=సూరయసారథి, తరరగ్ములన్+తిరపప=గ్ుఱఱ ముల+ఉతత రపుపకుకక సంచరషంపచేయ, హమానీ+
నాశ+విశద+దిన+ముఖుడె=
ై మంచు+నశించుటచేత+సపష్ు మైన+ప్ారతః+కాలమై, నగ్మున్ మలయము+
అపుడు+తయజంయించ+చనన్=మలయపరాతమును+అపుపడు+వీడి+ఉతత రమునకకవళళళను,
చ. తొల్ల దళుకొతెత , లేదల్లరుతోడన మాోకకలక పూతవటటు, అ
వాల జగ్ురాకక మేసి, పికవరగ ము గతంతరక విపిప కూయగా,
అలరుల దేన లాని, మధ్ుప్ావళి మ్రోయగ్ సాలవదాన
సా లమున దబ చ, ఆమని యథాగ్తి సంభృతమయియ నలు డన్. 17
తొల్లన్+తళుకొతెత =ముందు+శలభిలు , లే+తల్లరు+తోడన+మాోకకలక+పూతవటటు=లేత+చగ్ురు+తోడచెటు ట+పూత
పూసె, అవాలన్+చగ్ురాకక+మేసి+పికవరగ ము=పిమీట+లేతఅకకలక+తిని+కోయిలల గ్ుంపు, అలరులన్+
తేనలక+ఆని=సంతోష్ముతో+తేనను+తాగష, మధ్ుప్ావళి+మ్రోయగ్=తరమీదల గ్ుంపు+ఝుంకారము
చేయగా, సాలవత్+వనసా లమున+తోచ=ఇంటి+తోటలందు+కనబడి, ఆమని=వసంతము, యథాగ్తి+
సంభృతమయియ=సాసారూప్ానుసారము+సంపూరుమైనదయియ,
తే. నయగ్ుణోపచతెైశారు డయిన సదుప/కారశ్రలకని మారగ ణగ్ణము వోల ,
చెైతరసంభృతమయిన కాసారనళిని/నాశీయించె, మిళిందనీరాండజములక. 18
నయ+గ్ుణ+ఉపచత+ఈశారుడు=నీతిమొదల ైన+గ్ుణములచే+అభివృదిధచెందిన+పరభువు, సత్+ఉపకార+
శ్రలకని=మంచ+ఉపకారముచేయు+మససుసకలవాని, మారగ ణ+గ్ణము=యాచక+బృందము, చెైతర+సంభృత
మయిన+కాసార+నళినిన్+ఆశీయించెను=వసంతరనిచే+చకుగాప్ర ష్ింపబడిన+సరసుసలందల్ల+తామరతీగ్
లను+చేరను, మిళింద+నీర+అండజములక=తరమీదలక+నీటి+హంసలవంటి పక్షులక,
క. నవకపుటశలకవల్లు క/పువు మాతరమ కాదు, భోగ్పురుష్రలకక మనో
భవదవపకమయియ, బరయా/శీవణారషపతమైన, తతిుసాలము గ్ూడన్. 19
నవకము+అశలక+వల్లు క=కోమలమైన+అశలకవృక్ష+తీగ్, భోగ్పురుష్రలకక=విలాస వంతరలకక, మనోభవ+
దవపకమయియ=మనీథభావము+పేరరేపించునదయియ, పిరయా+శీవణ+అరషపతమైన=పిరయురాల్ల+చెవిని+
ఉంచబడిన, తత్+కిసాలమున్+కూడన్=అశలకవృక్ష+చగ్ురాకక+కూడ,
చ. వనమున నందులేని చెలకవంబున, సానలసానయపుష్ిుయిై,
వనజవనీరజోమిళితవాయుసమీరషతమంజరీభరా
 228
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పనతయునై, అశలకసుమవల్లు క వికు బతాధ్ాగాంగ్నా
జనముల మానసం బనలసాతురణంబొ నరషంచె నయియడన్. 20
ఎందులేని=ఎకుడాలేని, చెలకవంబున=విధ్ముగా, సానలస+అనయపుష్ిుయిై=సాలవృక్షము అధారముగా+
ప్ర ష్ణప్ ందినదెై, వనజ+వనీ+రజో+మిళిత+వాయు+సమీరషతము=తామర+రాశి+పుప్ పడులచే+కల్లసిన+
గాల్లచే+వీచబడిన, మంజరీ+భర+ఆపనతయునై=లతల+నిండి+లభించనదెైన, అశలక+సుమ+వల్లు క=అశలక
మను+పూల+లత, వికు బత+అధ్ాగ్+అంగ్నా+జనముల=కలవరపడిన+పథిక+సీత +
ి వరగ ముల, అనల+
సాతురణంబు=తాప్ాగషు+సాాధవనము
క. సమధికమరందదాన/క్షమములక, మాధ్ుకర గాన కారణములకనై,
రమణించె గోరటలక, వన/రమణికి మధ్ుల్లఖితపతరరచనము లగ్ుచున్.. 21
సమ+అధిక+మరంద+దాన+క్షమములక=మికిుల్ల+ఎకకువైన+మకరందము+కానుకగాఇవాగ్ల+శకితకలవై,
మాధ్ుకర+గాన+కారణములకనై=తరమీదలచే+వసంతశలభను కీరత స
ష త ూ ఝుంకార
గీతములప్ాడ+ప్ర ర తసహంచు నవై, రమణించె=అందగషంచనవి, గోరటలక=గోరంటు చెటు ట,
వన+రమణికి=ఉదాయన+లక్ిీకి, మధ్ుల్లఖిత+పతర+
రచనములక+అగ్ుచున్=వసంతముచేత+రచంచబడి +మకరషకాది పతరముల+రేఖలక+అగ్ుచు,
క. వనితల ముఖాసవమున ద/దనువాది, సుగ్ంధ్గ్ుణసమనిాతముగ్, బూ
చన, ప్ గ్డమాోకక, లలజడి/గ్నియిన్, మధ్ులోలమధ్ుపగ్ణములవలనన్. 22
వనితల+ముఖ+ఆసవమున=సీరల+ముఖమునుండి+పుకిుల్లంచన తాంబూలముచే, తత్+అదనువాది=
దానిప్ర ల్లన+గ్ుణములకకల, సుగ్ంధ్+గ్ుణ+సమనిాతముగ్=మంచవాసన+గ్ుణము+కూడు కొనుదెై,
పూచన+ప్ గ్డమాోకక=దబ హదముగావనితల పుకిుల్లంతల పరభావమున పూచన+అశలకవృక్షము, మధ్ు+
లోల+మధ్ుప+గ్ణముల+వలనన్=తాంబూలము+ప్ర ల్లన+మకరందముతారగషన+తరమీదల+గ్ుంపు
వలనను, అలజడిన్+కనియిన్=చలనము+కల్లగషనవి,(పుష్పములక-తరమీదలక, సీత ల
ి క-అశలకవృక్షము),
తే. తనర,శిశిరాపగ్మరమాదతత మైన/మ్రదుగ్ుల మీది, మవాపుమొగ్గ చాలక,
మదవిసరషజతలజజ లక, మగ్ువల్లడిన/మగ్లమీది, నఖక్షతమండనముగ్. 23
శిశిర+అపగ్మ+రమా+దతత మైన=హేమంతఋతరవు+ప్ర యినందువలన వచిన+వంసంతలక్ిీచేత+ఈయ
బడిన, మ్రదుగ్ుల మీది=మ్రదుగ్చెటు టమీది, మవాపు+మొగ్గ +చాలక=కోమల+మొగ్గ ల+అందము, మద+
 229
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
విసరషజత+లజజ లక+మగ్ువలక+ఇడిన=మదయముచేత అమితోతాసహముతో+విడచన+సిగ్గ ుకల+సీత ల
ి క+ఉంచన,
నఖ+క్షత+మండనముగ్=గోళళచే+గీరబడిన+భూష్ణములవల , తనర=అతిశయించె,
చ. సలయసవిభరమాభినయసాధ్నసేయ దొ డంగనో, యనన్
మలయసమీకరకంపిత సమంచతపలు వల ై, నవీనకో
మలకల్లకాభిరామలగ్ు, మామిడిశాఖలక, మానసంబులన్
గ్లచ, చవురపజేసె, గ్ల్లకామవిజేతలకైన రాగ్ముల్. 24
స లయ+స విభరమ+అభినయ+సాధ్న+సేయన్+తొడంగనో+అనన్=లయతో+విలాసముగా+నృతయ+సాధ్న
+చేయ+ప్ారరంభించెనో+అనునటట
ు గా, మలయ+సమీకర+కంపిత+సమంచత+పలు వల =
ై మలయ పరాతము
నుండివచుి+గాల్లచే+చల్లంచు+సుందరమైన+చగ్ుళుళకలదెై, నవీన+కోమల+కల్లక+అభిరామలగ్ు=కొీతత +
మృదువైన+మొగ్గ లచే+ఒపుప, కల్లకామ+విజేతలకైన=రాగ్దేాష్ములక+జయించన వారషకైనను, మానసంబు
లన్+కలచ=మనసుసలను+కామవికరము కలవానిగాచేసి, రాగ్ముల్=వలపులక, చవురపన్=చగ్ురషంప,
చ. హుతహుతవాహదవపిత, గ్డునుజజ ైలమై, తపనీయభూష్ణ
పరతినిధియిై, వనేందిరకక పండువు, చూడిుకి చూఱల్లచుి, నే
అతిమృదుకేసరంబు, అలకాభరణంబుగ్, జేసి రా పిరయా
హతమగ్ు, కొండగోగ్ు విరష నించన వేడు నరాళకైశికల్. 25
హుత+హుతవాహ+దవపిత=హో మమునందల్ల+అగషువంటి+కాంతితో, కడున్+ఉజజ ైలమై=ఎకకువ+పరజాలమై,
తపనీయ+భూష్ణ+పరతినిధియిై=బంగారు+ఆభరణముల+బదుల ైనదిగా, వనేందిరకక+పండువు=వనలక్ిీకి
+ఉతసవము, చూడిుకి+చూఱల్లచుిను=కంటికి+కనబడచేసెను, ఏ+అతి+మృదు+కేసరంబు=ఏవైతే+ఎకకువ
+కోమలమైన+కింజలుము, అలక+ఆభరణంబుగ్న్+చేసిరష=ముంగ్ురులందు+భూష్ణముగా+చేసిరష, ఆ+
పిరయా+హతమగ్ు=అటిు+పిరయురాలకక+ఇష్ు మైన, కొండగోగ్ు+విరషని=ఏకకరషుకా+పుష్పమును, ఇంచన+
వేడున్+అరాళ+కైశికల్=మించన+వేడుకతో+ఉంగ్రాల+కేశములకకల సీరలక,
క. ఎలదేటటలక కాటటక చు/కుల ప్ లకపున, విరుల వారలగా నొపిపదమై,
అలరషంచె, వనసా లముం/దిలకము, తిలకము, నితంబనీముఖము బల న్. 26
ఎలన్+తేటటలక=చను+తరమీదలక, ప్ లకపున=విధ్ముగా, విరుల=పూలపెై, ఒపిపదమై+అలరషంచె=శలభిసూ
త
+సంతసింపచేస,ె వనసా లముం+తిలకము=ఉదాయనవమునందు అటిుపువుాలకకల+తిలకపుచెటు ట, తిలకము+
నితంబనీ+ముఖమున్+వల న్=పుటటుమచిఉను+సీత +
ి ముఖముపెై+వల ,
 230
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
క. సురుచర నవపరవాళా/ధ్రరుచతో, గ్ుసుమ సంభృతసిీతశలభన్,
విరజాజ తరువిలాసిని/మరులొుల్లపె మనసు మధ్ురమధ్ుగ్ంధ్మునన్. 27
సు+రుచర=బాగా+సుందరమైన, నవ+పరవాళ+అధ్ర+రుచతో=కొతత +చగ్ుళళనడు పెదవుల+కాంతితో,
కకసుమ+సంభృత+సిీత+శలభన్=పువుాలక+చేకూరషిన+చరునవుాల+కాంతిచే, విరజాజ+తరు+విలాసిని=
విరజాజ+చెటు టతీగ్అను+వయాయరష, మరులొుల్లపె=మ్రహము+కల్లగషంచె, మధ్ుర+మధ్ు+గ్ంధ్మునన్=
ఇంపెైన+మకరందపు+సువాసనతో,
చ. కలమృదుష్టపదసానము గానముగా, వికచపరసూన కో
మల రదనదుయతరల్ నిగ్ుడ, మందమరుచిల్లతపరవాళముల్,
సలయకరంబుల ై తనర, సామయమువచెి, విదగ్ిలాసికా
లలనలతోడ, బో ష్ితవిలాసమనోజువనాంతవల్లు కల్. 28
కల+మృదు+ష్టపద+సానము+గానముగా=అవయకత మై+కోమలమైన+తరమీదల+ఝుంకారము+ప్ాటగా,
వికచ+పరసూన+కోమల+రదన+దుయతరల్+నిగ్ుడ=వికసించన+పూవులక+కోమలమైన+దంత+కాంతరల ై+
వాయపింప, మంద+మరుత్+చల్లత+పరవాళముల్=మందమైన+గాల్లచే+కదలపబడిన+చగ్ురాకకలక, స లయ+
కరంబుల ై+తనర=లయయుకతముగా నాటయము చేయు+చేతరల +
ై అతిశయించ, ప్ర ష్ిత+విలాస+మనోజు+
వనాంత+వల్లు కల్=పెంపబడిన+వినోదము కొఱకైన+మనోహరమైన+ఉదాయనవనమందల్ల+లతలక. విదగ్ి+
లాసికా+లలనల+తోడ=నేరపరషయిైన+లాసయముచేయు-నరత కసీత ల
ి +తోడ, సామయము+వచెి=ప్ర ల్లక+కకదిరషనది,
సీ. నీటిలోపల గేీళుళదాటట బేడిసమీలక/తరళవిసుురషత నేతరములకగాగ్,
నిండారవిరషసిన పుండరీకంబులక/ససిీత సుందరాసయములక గాగ్,
చలకవతోకల ల్మల జలకవారు బసములక/లల్లత కోమల బాహులతలక గాగ్,
కొలకొలమని కూయు జలవిహంగ్శేీణి/శింజానరతుకాంచకలక గాగ్,
కలసిమలసి చరషంచు జకువల కవలక/రాజతోనుత వృక్షవక్ోజములకగ్,
భవనదవరషఘక లలర, యౌవనవసంత/విలసన మనోజ్ఞు ల ైన, తొయయలకల రమణ. 29
కేీళుళదాటట=ఎగషరషపడు, బేడిసమీలక=బేడిస అనేచాపలక, తరళ+విసుురషత+నేతరములక=చల్లంచుచు+
వలకగ్ులక చముీ+కండుు, పుండరీకంబులక=తెలుతామరలక, ససిీత=చరునవుాతో కూడిన, సుందర+
ఆసయములక= అందమైన+ముఖములక, చలకవ+తోకల+ల్మలన్+చెలకవారు+బసములక=ప్ాము+తోకల+
విధ్ంగా+అందగషం చు(చెటుపెై ప్ాములకండునుకనక)+తామరతీగ్లక, లల్లత+కోమల+బాహు+లతలక=
 231
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
మనోజుమై+మృదువైన +చేతరలనడి+తీగ్లక, కొలకొలమని=కూయుటఅందుఅనుకరణ, జల+విహంగ్+శేీణి=
నీటిలో+సంచరషంచు హంసలక మొదలగ్ుపక్షుల+గ్ుంపు, శింజాన+రతు+కాంచకలక=మ్రోగ్ుచును+మణులక
కూరషిన+వడాిణములక, జకువల కవలక=కవల ైన జకువపక్షులక, రాజత+ఉనుత+చెటు ట+వక్ోజములకగ్=
పరకాశించు+ప్ డుగై న+చెటు ట+ప్ాల్లండుుగ్, భవన+దవరషఘకలక+అలర=ఆఇండు +(నాలకగ్ువందల ధ్నువుల
పరషమాణము కల) జలాశయములక+ఒపెప, యౌవన+వసంత+విలసన=తరుణవయసుసఅనే+వసంతముచే
+తళుకక తళుకక న మఱయు, తొయయలకల+రమణ=సీరోల+మనోజుతతో,
తే. ననలతావి గ్ుబాళించు వనములందు/వీనుదబ యికి ఉండుండి విందుచేసె,
పరభృతారంభపంచమసారము ముగ్ధ /సతరల పరవిరళ నరీ భాష్ణము వోల . 30
ననల+తావి+గ్ుబాళించు=పువుాల+పరషమళము+వాసనవదజలకు, పరభృత+అరంభ+పంచమ+సారము=
కోయిలచే+ప్ారరంభింపబడిన+ఇంపెైనఐదవ+సారము, ముగ్ధ+సతరల=సిగ్గరషతనము విడని+సీత ల
ి , పరవిరళ+
నరీ+భాష్ణము=మికిుల్లసునిుతమైన+పరషహాసపు+మాటలవల , వీనుదబ యికి=రండు చెవులకక,
విందు+చేస=
ె సంతోష్ము+కల్లగషంచె,
తే. తిలకమసత కహరీయ పరతిష్ర
ు ల ైన/ష్టపదవిలాసు, లంగ్నాసఖులక మధ్ుర
రాగ్ముల నాలపించ రారజముమీర/పరసవమధ్ానుష్ంగ్ సరరభము నడుమ. 31
తిలక+మసత క+హరీయ+పరతిష్ర
ు ల ైన=తిలకవృక్షపు+తలఅనడుపెైభాగ్పు+మిదెిపెైని+ఆశీయించన, ష్టపద
విలాసులక=విలాసవంతరల ైన ఆడుతరమీదలక, అంగ్నాసఖులక=సీత ల
ి కకనచిలకలక, ఆరజము+మీర=
కలకలధ్ాని+అతిశయింప, పరసవ+మధ్ా+అనుష్ంగ్=పూలనుండి+తేనతీగ్ల+చేరషన, సరరభము+నడుమ=
సువాసన గ్ుభాళింపుల+మధ్య, మధ్ుర+రాగ్ములను+ఆలపించ=తీయని+ఝుంకార గీతము+
ఆలపించనవి,
తే. వరణగ్ురుపరమదాధ్రవయధ్కరంబు/జఘననిరషాష్యిాకృత సారసనము
హమము నిశేశష్ముగ్ నిగ్ీహంప లేడు/విరళమొనరషంచె గాని యవేాళ నినుడు. 32
వరణ+గ్ురు+పరమద+అధ్ర+వయధ్కరంబు=దంతముచేపడి క్షతములక+పెదివై+సీరల+పెదవుల+బాధ్కల్లగషంచు
నవి, జఘన+నిరషాష్యిాకృత+సారసనము+హమము=కటి పరదేశమున+లేకకండా చేయబడిన+మొలనూలక
/మేఖల+యొకు చలు దనమును -మేఖల వంటిని ఆనుకొని చల్ల పెంచును కనుక, నిశేశష్ముగ్ నిగ్ీహంప
లేడు=చల్లవలనకల్లగషన పెై రండు బాధ్లక పూరషతగా మానపలేడు, కాని+విరళము+ఒనరషంచె=అయినా+చనుది
గా+చేసెను, ఇనుడు=సూరుయడు,
 232
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తే. "కడప వలతరరుగారు సుఖముగ్ ననుు/అలసు ల్మప్ాంధ్జను"లని యాతీనంచ
ననరు జూపింపెగాబో లక నిడుపు గాదు/రజని రపనీశవతి నాడు రమయయయుయ. 33
కడప వలతరరుగారు=గ్డపఇష్ు పడరు, ననుు=వసంత రాతిర, అలసులక=సర మరులక, ప్ాంధ్జనులక=
బాటసారులక, ననరు=దయ, నిడుపు గాదు=ప్ డవుకాదు/తకకువవును, రజని+రప+ఈశవతి=రాతిరపెై+
ఆధవనమును+పరభువైనసీత ,ి
క. మధ్ు ఖండితయిై రజనీ/వధ్ువు విధ్ూదయవిప్ాండువదనచఛవియిై,
అధ్వసమాగ్మసరఖయ/వయధితాంగ్నవోల దానవమును భజంచెన్, 34
మధ్ు+ఖండితయిై=వసంతకాలమగ్ుటచే+కకదింపబడి, రజనీ+వధ్ువు=రాతిర అను+సీత ,ి విధ్ు+ఉదయ+
విప్ాండు+వదన+చఛవియిై=చందురడు+ఉదయింప+వనులచేతెలుబడిన+ముఖ+కాంతితో, అధ్వ+సమాగ్మ+
సరఖయ+వయధిత+అంగ్న+వోల =భరత దగ్గ రలేక+కల్లయు+సుఖము+వంచంపబడిన+సీత +
ి వల , తానవము=
అలపతాము, భజంచెన్=ఆవేశించె,
తే. ధ్ాజపటం బక్షుధ్నాకక, దరపకకనకక/ఛవికరానన చూరుము, చెైతరరమకక,
అలరుపుప్ పడి, తేటిపిండనుగ్మింప/సపవనోపవనోతామై, చదలక బరా. 35
ధ్ాజ+పటంబు=జండా+బటు వంటి, ఇక్షు+ధ్నాకక=చెఱకక+విలకకాడెైన, దరపకకనకక=మనీధ్ునకక, ఛవి+
కర+ఆనన+చూరుము=కాంతి+కల్లగషంచుటకక+ముఖమున దిది ుకొను+ప్ డి(నేటి ప్రడరు), చెైతరరమకక
=వసంతలక్ిీకి, అలరు పుప్ పడి=పువుాల పుప్ పడి, తేట+
ి పిండు+అనుగ్మింప=తరమీదల+గ్ుంపు+
వంబడింప, స పవన+ఉపవన+ఉతా మై=గాల్లతోకూడిన+ఉదాయనమందు+రేగష, చదలక=ఆకాసము, పరా=
వాయపించెను.
తే. అరుణరాగ్ము మించు చీనాంకకశములక/శీవణవినివేశితయవాంకకరములక, మధ్ుర
పరభృతరవంబు, మొదల ైన సీరబలంబు/పరబల్ల అభికకల లలనైకరసుల జేసె. 36
అరుణరాగ్ము+మించు=కొంచముఎఱుపుకలసంధాయరాగ్మును+మించన, చీనాంకకశములక=పటటువసరములక,
శీవణ+వినివేశిత+యవాంకకరములక=చెవులందు+అలంకారముగాబాగాచతచిన(పెటు టకకను)+గ్రషకపరకలక,
మధ్ుర+పరభృత+రవంబు=మధ్ురమన
ై +కోయిలల+మ్రోతల, సీర+బలంబు=మదనుని+సేనలక, పరబల్ల=
వరషధల్లు, అభికకల=కాముకకలను, లలన+ఏక+రసులన్=సీరల+అందే+రాగ్వివసులకగా,
క. అతనుని కటారష యతత రష/కృతతేజతమయియ జందరకిరణంబులచే,
అతరషారవిశదములచే/రతిరాగ్శీమముహురషురాసకములచే. 37
 233
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అ తనుని+కటారష=మదనుని+కతిత , అతత రష=తారషతముగా, కృతతేజతమయియ=పదును చేయనడిన దయియను,
అ తరషార+విశదములచే=మంచు లేకప్ర వుటచే కల్లగషన+సపష్ు త చేత, రతిరాగ్శీమ+ముహుర్+
నిరాసకములచే=సంభోగ్శీమ+మరలమరల+వడలగతటు బడుటచే,
వ. మరషయు వనపిరయము"లంగ్నలార! మానము డిగ్దారవుడు, విగ్ీహముకూడ నిష్్రయోజకము,
లల్లతోపభోగ్చతరరమగ్ు నలప్ారయము చకీమువల డొ లు కచు బో వును గాని, వనుకకక మరల్ల రానేర"
దని కందరప సందేశమును పరాయయమున నివేదించుచు, హచిరషంపగా, దదవయహతోపదేశాను
గ్ుణంబుగ్నో? యన, హావభావవిభరమైకభాజనంబులగ్ు దరుణీజనంబులక నవవికచవివిధ్తరులతాంత
వాసనాపేటికలగ్ు, ల్మలోదాయనవాటికలందు పిరయసహతంబుగ్, రమింపుచు, వసంతోతసవకకతరక
మనుభవించుచు, బూదవగ్ల తూగ్ుటటయయలల నూగ్ుచు డబ లా విహారసమయమున బతనభయ
వాయజమున బరయుల కంఠములను నిరియముగా నాశేుష్ించుచు దమ సుకకమారబాహువల్లు క ,
లాసనరజ్ఞజపరషగ్ీహణమున నవిదగ్ధములగ్ుట నటించరష 38
వనపిరయములక=(ఆడ)కొయిలలక, అంగ్నలార!=ఓ సీత ల
ి ారా!. మానముమ్+దిగ్దారవుడు=సిగ్గ ు+విడచ
పెటు టడు, విగ్ీహము+కూడ+నిష్్రయోజకము=పరణయకలహము+చేయుటకూడా+ఉపయోగ్ము లేదు,
లల్లత+ఉపభోగ్+చతరరము+అగ్ున్+ఎలప్ారయము=శృంగారచేషు ా విశేష్కమై+అనుభవింప+నేరుపకలది
+అగ్ును+యవానము, కందరప+సందేశమును=మదనుని+ఉపదేశము, పరాయయమున+నివేదించుచు=
సీత ల
ి చుటట
ు తిరుగ్ుచు+ఎఱగషంచుచు, హావ+భావ+విభరమైక+భాజనంబులగ్ు=కనుబొ మల, కండు చలనముల
చేత+రాగ్ము పరసుపటమై+తొటటరప్ాటటకక ప్ాతరమైన, నవ+వికచ+వివిధ్+తరులతాంత+వాసనా+పేటికలగ్ు
=కొీతత గా+వికసించన+రకరకాల+చెటు లతల+సుగ్ంధ్మునకక+సాానమైన, ల్మల+ఉదాయన+వాటికలందు=కీీడకక
+పరయోజకరమైన+తోటలందు, కకతరకము=సంతోష్ము, పతన+భయ+వాయజమున=పడిప్ర వు+భయపు+
మిష్తో, నిరియముగాన్+ఆశేుష్ించుచు=కఠషనముగా+కౌగ్ల్లంచకొనుచు, తమ+సుకకమార+బాహు+వల్లు కలక
=వారష+కోమల+చేతరలను+తీగ్లతో, ఆసన+రజ్ఞజ+పరషగ్ీహణమున=ఊయలబలు +తారడు+పటటుకొనగా,
అవిదగ్ధములగ్ుట=గాయపరచబడినదిగా, నటించరష=పరవరషతల్లురష,
మ. అపనీహార విశుదధ చందరకర ముకాతసార రమయంబు,పు
ష్పపరాగాలసమారుతంబు, పరపుష్ు శాీవయగానోదయం,
బుపభోగైకరసంబు, పంచశరబాణోతేత జనప్రరఢ, మా
పత పరాకాష్ు ము, చెైతరవేళ అమృతౌపమయంబు, జూపెం గ్డున్. 39
 234
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అప+నీహార+విశుదధ +చందర+కర+ముకాత+సార+రమయంబు=తొలగషన+మంచుచే+సాచఛమైన+చందర+కిరణము
లను+ముతయముల+జడివాన+సుందరత, పుష్ప+పరాగ్+అలస+మారుతంబు=పువుాల+పుప్ పడి బరువుచే
+మందమైన+గాల్ల, పరపుష్ు +శాీవయ+గాన+ఉదయంబు=కోయిలచే+వినస ంపెైన+ప్ాటలక+పుటటుట, ఉపభోగైక
+రసంబు=అనుభవింపదగ్ు+శృంగారరసము, పంచశర+బాణ+ఉతేత జన+ప్రరఢము=మనీథ+బాణములచే+
పరభావితమైన+నేరుప, ఆపత +పరాకాష్ు ము=తన+అవధిని తానే మించనది, చెైతర+వేళ+అమృత+ఉపమయంబు+
చూపెం+కడున్=వంసంత+కాలమును+అమృత+ప్ారయముగా+వయకత ముచేసె+ఎకకువగా.
క. మధ్ుమహము యథాసుఖముగ్/విధ్ువదనాసహత మనుభవించన తరది, ఆ
మధ్ుమనీధ్ు మనీథనిభ/పృధివీపతి కిచివొడమ, మృగ్యాభిరతిన్. 40
మధ్ు+మహము=వసంతఋతర+ఉతసవము, విధ్ువదనా+సహతము=చందరముఖుల ైనసీత ల
ి తో+కూడి,
తరది=ముగషయగా, మధ్ుమత్+మధ్ు+మనీథ+నిభు=విష్ర
ు నికి+వసంతరనికి+మనీథునికి+సముడుడెైన,
ఇచి+ప్ డమ+మృగ్యాభిరతిన్=కోరషక+పుటటును+జంతర వేటపెై+ఆసకిత,
సీ. చరలక్షయములమీదగ్ుఱపెటు ి పడనేయ/అవితథపరషచయం బలవరషంచు,
భయకోపవశమున పరువతర
త మకముల/ఇంగషతం బేరపడ నఱుకపఱచు,
సమధికంబుగ్ లాఘవము దెచి మేనికి/శీమనిగ్ీహక్షమతాము నొసంగ్ు,
రాజకారయపరంపరా విచారమునుండి/తరల్లంచ మనసు నుతాసహపఱచు,
ఇతని కాచోఛదనం బని యించ సచవు/లనుమతింపగ్, సజ్ఞజడెై చనియి నృపతి,
మృగ్వనోపగ్మక్షమహృదయవేష్ర/డంసదేశనిష్కత శరాసనుండు. 41
చర+లక్షయము=కదులకతరనుజంతరవుల+గ్ురష, అవితథ+పరషచయంబు+అలవరషంచు=వయరాము కాని+
మలకకవలక+అలవాటటపరచు, మకముల+ఇంగషతంబు+ఏరపడన్+ఎఱుక+పఱచు=జంతర+చేష్ుల జాునము
+సపష్ు ముగా+తెల్లయ+చేయు, సమ+అధికంబుగ్+లాఘవమున్+తెచి=మంచ+ఎకకువ+నిపుణత/
చుఱుకకతనము/ఆరోగ్యము+ఇచి, మేనికి+శీమ+నిగ్ీహ+క్షమతామును+ఒసంగ్ు=శరీరమునకక+కష్ు ము
+నియంతరణ చేయు+సామరాయము+ ఇచుిను, తరల్లంచ=తొలగషంచ, ఆచోఛదనంబు=వేట, సచవులక=
మంతరరలక, సజ్ఞజడెై=సనాుహయిై, మృగ్+వన +ఉపగ్మ+క్షమ+హృదయ+వేష్రడు=కౄరమృగ్ములకకల+
అడవి+సమీపించుటకక+యుకత మైన+మనసు కింపెైన+వసత భ
ి ూష్ణ అలంకారము కలవాడెై, అంసదేశ+నిష్కత
+శరాసనుండు=మూపుపెై+ఉండిన+విలకు అముీలక కలవాడెై,
క. పవనాధేయ యజవంబున/అవిహతగ్తి బో వుచుండ అంబరమలు న్,
 235
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సవితాన మన గ్నంబడె/సవితృకకలకని హయఖురోతా చరరేణువునన్. 42
పవన+ఆధేయయ+జవంబునన్=గాల్ల+కదులక+వేగ్ముచే, అ విహత+గ్తి=అడుిలేని+విధ్ంగా, అంబరము=
ఆకాశము, సవితానము+అనన్=చాందినీబటు కలదాని+వల , సవితృ+కకలకని=సూరయ+వంశుని, హయ+ఖుర
+ఉతా +అచర+రేణువునన్=గ్ుఱఱ ముల+గషటులచే+లేచ+నిలచన+ధ్ూళిచే,
తే. అరషగష,విపినాంతరము స చెిఅవధ్నేత/తరుపలాశసవరుమౌ మఱుపు తాల్లి
కకటిల వనవల్లు కాబదధ కకంతలకండు/తరరగ్వలగ నపరషనటతరుండలకండు. 43
విపిన+అంతరము+స చెి=అడవి+మధ్యకక+వళళళను, అవధ్నేత=దశరథుడు, తరు+పలాశ+సవరుమౌ+
మఱుపు+తాల్లి=చెటు+ఆకకలతో+సమానరంగ్ుకల్లగష+తనుుమఱుగ్ుపఱచు+వసాతరదులకతొడిగష, కకటిల+వన+
వల్లు కా+బదధ +కకంతలకండు=కపటమైన+అడవి+తీగ్లక+కటటుకొనిన+శిఖకలవాడు, తరరగ్+వలగ న+పరషనటత్+
కకండలకండు=గ్ుఱఱ ము+దుముకకటవలన+బాగ్ుగా కదలక+కరుకకండలములక కలవాడు,
క. తనువల్ము వినివేశిత/తనుల ై, భరమరీవిగాహతవిలోచనల ై,
కనిరలమి, విపినదేవత/లనూనరోచష్ర
ు , నవానాంతచరషష్ు రన్. 44
తను+వల్ము +వినివేశిత+తనుల =
ై సుకకమార+లతలందు+బాగ్ుగాచతచిన+శరీరుల ై, భరమరీ+విగాహత+
విలోచనల ై=తరమీదలలో+మునిగషన-దాగషన+కనుులకలతో, కనిరష+ఎలమి=చూసిరష+సంతోష్ముతో, విపిన
+దేవతలక=వన+దేవతలక, అనూన+రోచష్ర
ు =నిరాధరషంపలేనంతగతపప+పరకాశవంతరని, అవానాుంత+చరషష్ు రన్=
ఆఅడవిలో+తిరుగ్ువానిని,
వ నిరసత పంకము, నిప్ానవంతమునగ్ుట, నౌపవాహయసంచారయోగ్యమైన, అపేతదసుయ దవానలమైన
కాంతారమున, జాగషలములక, వాగ్ురషకకలక, ముంగ్ల్లగా పరవేశించ, కనక పింగ్తటిదగ ుణ సంయుత
మగ్ుట శకాీయుధ్ముతో సంవదించు సింగాణి నకకుపెటు ి 45
నిరసత +పంకము=తొలగషంపబడిన+బురద, నిప్ానవంతము=బావులక చెఱువులకకలది, ఔపవాహయము=పటు పు
ఏనుగ్ు, అపేత+దసుయ+దవానలమైన+కాంతారమున=తొలగషంపబడిన+దొ ంగ్లక+అడవి అగ్ుులకకల+అడవి
లో, జాగషలములక=వేటకకకులక, వాగ్ురషకకలక=వలలకపనిు పక్షులకపటటువారు, ముంగ్ల్లగా=ముందుగా, కనక
+పింగ్+తటిత్+గ్ుణ+సంయుతమగ్ుట=బంగారము+గోరోజన రంగ్ులతో+మఱపుతీగ్వంటి+అలు తారటితో+
కూడినటిు, శకీ+అయుధ్ముతో+సంవదించు+సింగాణిని=ఇందురని+బాణము-ఇందరధ్నసుస-తో+ప్ర టీపడు+
విలకును,
క. గ్వయోరు వరాహకకరం/గ్వయో విశసన విహారకౌతూహల్ల, జాయ
 236
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
రవరోష్ిత గ్జరషపుడు న/రవరోతత ము, డవానాంతరమున జరషంపన్. 46
గ్వయ+ఉరు+వరాహ+కకరంగ్=అడవిఎదుిల+గతపప+అడవిపందుల+జంకల, అవయో+విశసన=తక్షణము+
చంపు, జాయ+రవ+రోష్ిత+గ్జరషపుడు=వింటితాడు+ఠంకారశబి ముచే+కోపముచెందిన+సింహములక కలవాడు
ఉ. సారకక డాయవచి తమ చను
గ డువంగ్ బనంగ్ు బడి లన్,
గ్ూరషమి గంటలేక, గ్తికకంటటవడం జను పెంటి లేళళతో,
చేరువ దారసిలు రఘుసింహునకకన్ కకశగ్రభవకత రమై,
హారషకకరంగ్యూధ్ము నిజాగ్ీసరోదధ తకృష్ు సారమై. 47
సారకకన్+డాయవచి=మాటిమాటిక+
ి దగ్గ రకక వచి, తమ+చన్+కకడువంగ్న్+పెనంగ్ు=వాటి+ప్ాలక+తారగ్+
చుటటుకొను, కూరషమిన్+గంటలేక=పేరమచే+తోయలేక, గ్తి+కకంటటవడం=వేగ్ము+తగ్ుగచుండగా, చను+పెంటి
+లేళళతో=వళుళ+ఆడ+జంకలతో, నిజ+అగ్ీసర+ఉదధ త+కృష్ు +సారమై=వాని+ముందునడచుచు+గ్రాము తో
తలల తర
త +నలు +మగ్జంకలకకలదెై, హారష+కకరంగ్+యూధ్ము=మనోహరమైన+జంకల+గ్ుంపు, కకశ+గ్రభ+
వకత రమై=దరభలక+నములక+నోరులక కలవై, చేరువ+తారసిలు =సమీపమున+ఎదురయియ,
మ. అలకగ్ుం దూణమునుండి లాగష భయదుండెై పెైబడన్ వచుి నా
విలకకానిన్, జవనాశాపృష్ు నిలయున్, వీక్ించ విభారంతి జం
కలక చెలు ాచెదరయియ, అవిాపినమున్ గ్ప్ాపరి వాతేరషతో
తపలపతరపరకరంబుబో ని తమ బభయద్ దృష్ిు ప్ాతంబులన్. 48
అలకగ్ుం+తూణమునుండి=బాణము+అముీలప్ దినుండి, భయదుండెై=భయము కల్లగషంచువాడెై, జవన+
అశా+పృష్ు +నిలయున్=వేగ్వంతమైన+గ్ుఱఱ పు+వీపుమీద+కూరుిండినవాని, విభారంతి=ఆతరరతో, అ+
విపినమున్+కప్ాపరి=ఆ+అడవిఅంతటనీ+నలు బడజేసె, వాత+ఈరషత+ఉతపల+పతర+పరకరంబున్+ప్ర ని=
గాల్లచే+తోరసికదలపబడిన+నలు కలకవల+రేకకలయొకు+మొతత ము+వల , బభయద్ దృష్ిు+ప్ాతంబులన్=
భయముచే కనీురు కమిీనచూపుల+సంభవమున,
మ. మనుజేందురండొ క ఇఱఱ ప్ర తర బరహరషంపంబూని, వే దానికిన్
తనమే నడి ము పెటు ి నిల్లిన, విముగ్ధం బంటి నీక్ించ, ది
గ్గ న బాణం బుపసంహరషంచె చెవిదాకన్ లాగషయుం జేయి, రా
కనుకంప్ాతిశయంబు, కామితయు జోడెై తనుు వారషంచుటన్. 49
 237
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఇఱఱ ప్ర తర=మగ్జంక, పరహరషంపం+పూని=కొటు +ప్ర యి, వే=వేగ్ముగా, విముగ్ధం+పెంటిన్+ఈక్ించ=పరకు
నునుచకుని+ఆడుజంకను+చూచ, దిగ్గన=తటాలకన, ఉపసంహరషంచె=వనుకకక తీసుకొనను, రా+ అనుకంప
అతిశయము=కలకగ్గా+ఎకకువదయయు, కామితయు=తానుకూడా కాముకకడగ్ుటయు, వారషంచుటన్=
నివారషంపగా,
చ. ఘనభుజ్ఞ డంత, తకిున మృగ్ంబులమీద శరపరయుకితకిన్
మునుకొనినన్, దదవయ ధ్ృఢముష్ిు తనంత విశ్రరుమయియ, త
జజ నితభయాతిమాతరచలచక్షులక, ప్రరఢనిజపిరయావిలో
చనసవిలాసచేష్ు త
ి ము చపుపన సంసీరషయింప జేసినన్. 50
శర+పరయుకితకిన్+మునుకొనినన్=బాణము+వేయుటకక+పూనుకొనిన, తదవయ+ధ్ృఢ+ముష్ిు+తనంత+విశ్రరు
మయియ=వాని+గ్టిు+పిడికిల్ల+తనకక తాన+
ై వదుల ైప్ర యినది, తత్+జనిత+భయ+అతిమాతర+చల+చక్షులక=
బాణము చూచుటచే+కల్లగషన+భయము యొకు+అతిశయమువలు +కదులకతరను+జంకలకండుు, ప్రరఢ+నిజ
+పిరయా+విలోచన+సవిలాస+చేష్ు ితము+చపుపన=యవానవంతరరాలక అయిన+తన+పిరయురాల్ల+చూపుల+
విలాసముకల్లగషన+కదల్లకల+వల ఉండి, చపుపన=శ్రీఘోముగా, సంసీరషయింపన్+చేసినన్=బాగాగ్ురుత+తెచిన
వ. అపుడు, నేల గాలూదక ప్ారు సారంగ్ముల జూచ, కీడు శంకించ పలాలపంక మధ్యముల నుండి
వలకవడి కాల్లకొలది పలాయనము సేయు వనవరాహములను ముసాతపరరోహ కబళావయవానుకీరుమై,
ఆయతారిరపదపంకకతలచే సువయకత మైన తనాీరగ ము వంట దఱుముకొని సమీపించ, ఏటలవికి వాహనము
నుండి, మనాగ్వనతోతత రకాయుడెైన యా ధానుష్రునిమీద చండరనిపుపలవల దవడిరంచు కనుమించు
లతో, సటల తర
త కొని కదియ నుంకించన యా ఏకలముల శరీరము లంతలో నిశితేష్రపరంపరలచే
జఘనాశీయవృక్షముల కొకకుమీడి గీల్లతములయియ. 51
నేలన్+కాలక+ఊదక+ప్ారు+సారంగ్మల=నేలపె+
ై కాళుళ+నిలపక-వడిగా+పరుగటటు+జంకల, కీడు=హాని,
పలాలపంక+మధ్యము=చనుబురదనీటిగ్ుంటల+నడుమనుండి, వలకవడి+కాల్లకొలది+పలాయనము+
చేయు=బయటపడి+కాళళశకితకొలది+ప్ాఱ+ప్ వు, వన+వరాహములను=అడవి+పందులను, ముసాత+పరరోహ
+కబళ+అవయవ+ఆనుకీరుమ=
ై నములకతరనుతరంగ్గ్డిిమొకుల+మొలకల+ముది ల+శకలములక+ఉప
కరణములకగా+వరుసగా వాయపింపగా, ఆయత+ఆరిర+పద+పంకకతలచే=ప్ డుగైన+తడిసిన+ప్ాదముదరల+
వరుసచే, సువయకత మైన=బాగ్ుగా తెల్లయబడిన, ఏటలవికి=వేటటకక అందు బాటట దూరములోఉనుదానిని,
 238
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
మనాగ్+అవనత+ఉతత రకాయుడెైన=సగ్ము+వంచబడిన+శరీరపుపెైభాగ్ుడెైన, చండర+నిపుపలవల న్+తీడిరంచు
+కను+మించులతో=మండుతరను+నిపుపలవలే+పరజాల్లంచు+కనుల+మఱుపులతో, సటలక+ఎతర
త కొని=
జూలక+పెైకతిత , కదియన్+ఉంకించన=ఎదిరతున+పరయతిుంచన, ఏకలముల=అడవిపందుల, నిశిత+ఇష్ర+
పరంపరలచే=వాడి+బాణ+వరసలచే, జఘన+అశీయ+వృక్షములకక+ఒకకుమీడిన్+కీల్లతము లయియ=
దుమకడానికి ముందు కటి పరదేశమునకక+ఊతగా ఉంచుకకను+చేటుకక+ఒకుసారషగా+(బాణముచే)
గ్ుచిబడినటట
ు గా అయినవి,
చ. బరవసమతిత తన్ ప్ డవ వచిన కారనుప్ర తర లోచనాం
తరమున, అమీహాబలకడు నాటిన వాల్లక మిటు కోల అ
చెిరువుగ్ నిండు విగ్ీహము జీల్లి, అశలణితల్లపత పుంఖమై
బరువగ్ు దాని ముందు పడవైచె, ధ్రంబడె దాను పిమీటన్. 52
బరవసమతిత =వేగషరపడుతూ, కారు+ఇను+ప్ర తర=నలు ని+పెది+దును, లోచన+ఆంతరమున=కంటి+నడుమ,
నాటిన=వేసిన, వాల్లక+మిటు +కోల=ప్ డవైన+తీక్షుమైన+బాణము, అశలణితల్లపత +పుంఖమై=రకతముపూయ
బడని+పిడికలదెై, బరువగ్ు దాని=భారీకాయముకల ప్ర తరయొకు, తాను=బాణము(శరీరమును దూసుకక
ప్ర యిన వేగ్ముచే బాణపు మొనకక కాని కనీసము పిడికి కూడా రకత ము అంటలేదు),
మ. సమదాభీలము ల ైన ఖడగ ములకకన్ సదయః పరయుకత క్షుర
పరములన్ గతముీలక తరరంచ, ఉతుటశిరోభారంబు బో గతటటు వి
కీమదురాారు డతండు, ప్ారయికముగా పరతయరషాకిన్ శృంగ్భం
గ్మ కావింతరరు, కాని ప్ారణముల కలగ ంబో రు వీరోతత ముల్ 53
సమత్+ఆభీలము=ఎకకువ+భయానకరమైన, ఖడగ ముల=ఖడగ మృగ్ముల, సదయః+పరయుకత +క్షురపరములన్+
కొముీలక+తరరంచ=అపుపడే+విడిచన+ఒక బాణ విశేష్ముచే+కొముీలక+విరచ, ఉతుట+శిరో+భారంబు+
ప్ర గతటటు=మదించన+తలమీది+బరువు+లేకకండాచేసెను, వికీమ+దురాారు=పరాకీమముచే+నివారషంపలేని
వాడు, ప్ారయికముగా=సామానయముగా, పరతయరషాకిన్+శృంగ్+భంగ్మ=శతరరవుకక+గ్రాము+అణచుటే,
ప్ారణములకక+అలగ ం+ప్ర రు=ప్ారణములకక+హానిచేయ+పయతిుంపరు,
ఉ. శైలబలంబునుండి రభసంబున బబుోల్ల వాయుభంజతో
తాతలకకజాగ్ీశాఖ చెయిదంబున మీదికి దూకవచినన్,
వాల్లక వాడికోలలక జవంబున రంధ్రము లందు నాటి, శి
 239
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
క్ాలఘుహసుత డంపప్ దిగా నొనరషంచె దదవయ వకత రమున్. 54
శైల+బలంబు=పరాత+గ్ుహ, రభసంబున=కోపముగా, వాయు+భంజత+ఉతాతల+కకజ+అగ్ీ+శాఖ+చెయిదం
బున=గాల్లచే+విరుగ్గతటు బడిన+ఎతెత న+చె
్ టు+పెైనును+కొమీ+విధ్ముగా, వాల్లక+వాడి+కోలలక=ప్ డవైన+
పదునైన+బాణములక, జవంబున=వేగ్ముగ్, రంధ్రములక=నోరు మలదాారముల, శిక్ష+అలఘు+హసుతడు=
అభాయసముచే+గతపప+హసత లాఘవముకలవాడు, అంపప్ దిగా=అముీల ప్ దిగా, వకత రమున్=ముఖమును
(పలకబాణములక గ్ుచుికొని రందరములక అముీలప్ దిగా అయినవి),
క. నిరాఘతోగ్ీంబగ్ు జాయ/నిరోఘష్మునం గ్లంచ నమకి వధించెన్,
నిరఘృణుడెై పంకితరథు డ/నరౌఘజ్ఞడు, కకంజల్మన హరయక్షములన్. 55
నిరాఘత+ఉగ్ీంబగ్ు=పిడుగ్ువలే+భయంకరమగ్ు, జాయ+నిరోఘష్మునం=అల్లు తారడు+మ్రోత-ధ్నుష్ు ంకారము
వలన, కలంచ+నమకి+వధించెన్=క్ోభపెటు ి+వదకి+చంపెను, నిర్ ఘృణుడెై=కనికరములేనివాడెై, అనరఘ+
ఔజ్ఞడు=వలలేని+పనిమంతరడు, కకంజల్మన+హరయక్షములన్=ప్ దరషండు లోదాగషన+సింహములను,
తే. వాని మృగ్రాజసంజు కక దా నసూయ/పడినగ్తి సింగ్ముల నిటట
ు బారషసమరష,
కంటి, సమరాంగ్ణకృతోపకారు ల ైన/కరుల యానృణయ మని యించె, నరవరుండు. 56
మృగ్+రాజ+సంజు కక=జంతరవులకైనను+రాజ్ఞ+అనుబరుదుకక, అసూయపడినగ్తి=ఓరాలేనటట
ు విరోధించ,
బారష+సమరష=పరుగతిత ంచ+సంహరషంచ, కంటి=భాగ్యముప్ ందితిని అనితలచెను, సమర+అంగ్ణ+కృత
ఉపకారులక ఐన+కరుల=యుదధ +భూమిలో+సహాయముచేయు+ఏనుగ్ుల, ఆనృణయము+అని+ఎంచె=
ఋణముకకతడను+అని+తలచె,
క. శితభలు వరిమున శా/శాతముగ్ విమతరలకకబో ల జమరంబులకకన్,
సితవాలవయజనము లప/గ్తములక కావించ నృపతి కనియి, బరశాంతిన్. 57
శిత+భలు +వరిమున=వాడి+బాణ+వరిముచే, శాశాతముగ్=సిారముగా, విమతరలకకబో ల =బుదిధలేని వారషవల ,
చమరంబులకకన్=(మాకక కూడ సేాతచఛతరము-తెలుని వీవనలవంటి తోకలకకలవు కానన రాజ్ఞలవంటి
వారమని విఱఱ వీగ్ు)చమరమృగ్ములకక, సిత+వాల+వయజనములక+అపగ్తములక+కావించ=తెలుని+
తోక+విసనలక+ప్ర యినవిగా+చేసి(కోసి),
మ. రమణీయోజజ యలపింఛమై యనతిదూరం బందె తారాడు వ
నయమయూరంబును బాణలక్షయముగ్ జేయండయియ సాకేత రా
జమహేందురండు, విశ్రరుదామయుతమున్ సంభోగ్విసరసత బం
 240
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ధ్ము నౌ, పేరయసి కేశప్ాశమున సదయససకత చేతసుుడెై. 58
రమణీయ+ఉజజ ైల+పింఛమై=అందమైన+పరకాశించు+పింఛము కలదెై, అనతిదూరంబందె=దగ్గ రగా, తారాడు=
తిరుగ్ు, వనయ+మయూరంబును=అడవి+నమల్లని, లక్షయముగా=గ్ురషగా, విశ్రరు+దామ+యుతమున్=సడల్లన
+హారములక+కలది, సంభోగ్+విసరసత+బంధ్మునౌ=రతికాలమున+వదుల ైన+ముడికలదౌ, కేశప్ాశమున=
కొపుపనందు, సదయస్+సకత +చేతసుుడెై=బాగా+చకకుకకను+మనసుకలవాడెై,
క. అవిరతమృగ్యాజనితా/సరవ ముడుపుచు, నతనిమీద సహశ్రకరమై,
ఇవతాళించు వనాలస/పవమానము వీచె, భినుపలు వపుటమై. 59
అవిరత+మృగ్యా+జనితా+సరవము+ఉడుపుచు=ఎడతెగ్ని+జంతరవేటచే+పుటిున+చెమటధారలను+ప్
గతటటుచు, సహశ్రకరమై=నీటిబందువులక కలదెై, ఇవతాళించు=చలు పరచుచు, వనాలస=అడవిలోఉండు,
పవమానము=గాల్ల, భిను+పలు వ+పుటమై=విచినటట
ు చెయబడిన+చగ్ుళళ+దొ నులతో,
క. హరషయించె నితయసేవా/పరషవరషధతగాఢరాగ్బంధ్ుని ఇటటలా,
నరవరుని విసీృతేతర/కరణీయుని వేట చతరరకామిని కరణిన్. 60
నితయ+సేవా=ఎడతెగ్ని+వేటఅందుతతపరతాముచే, పరషవరషధత+గాఢ+రాగ్బంధ్ుని=చకుగాపెరషగషన+అధిక+
రకితకలవాని, విసీృత+ఇతర+కరణీయును=మరువబడిన+అనయ+కరత వయములకకలవాడిని, వేట+చతరర+
కామిని+కరణిన్=వేట+నేరపరషయిైన+కాముకకరాలక+విధ్ంగా, హరషయించె=మనసుసను అపహరషంచెను,
తే. లల్లత కకసుమ పరవాళ తలపమున గ్డిపె/జాల్లతవిపినౌష్ధవపరదవపముల నడుమ,
ఒక ఉప్ాంశుసా లమున ఱేడొ కునాడు/పటటధ్నురధరు, డసమేత పరషజనుండు. 61
లల్లత+కకసుమ+పరవాళ+తలపమున=సుకకమారమైన+పువుాలక+చగ్ురు +ప్ానుపుపెై, జాల్లత+విపిన+
ఔష్ధవ+పరదవపముల=వలకగ్ునటిు+అడవిఅందల్ల+మినుకకమినుకకమొకులే+మంచ దవపముల, ఉప్ాంశు+
సా లమున=ఏకాంత+పరదేశమున, అసమేత+పరషజనుండు=దగ్గ గ్గాలేని+ సేవకకలతో,
సీ. వేగ్ుజామున వనయనాగ్ఘటాకరు /తాళకాహళములక మేలకకొలకప,
కీందుకొను విహంగ్బృంద వికూజత/వందిగానములక చెలాంది మొరయ,
కనుువిందగ్ు విభాతోనిుదరలక్ీీ వి/లాసమాధ్ురయ ములాుసపఱుప,
చలు నైన దరపరపులు పదాీమ్రద/భరషతమారుతము హచిరషకసేయ,
శీమపరషసిానుజవయుతాశాంబు మీద/రురువు వనుంటి ప్ారశైవరుతల కలక్షయ
మాణుడెై అవానిన్ మునిసాునపూత/వారషపూరుము తమసాసరవంతి కరషగష. 62
 241
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వేగ్ుజామున=తెలువారగ్నే, వనయ+నాగ్+ఘట+ఆకరు+తాళక+ఆహళములక=అడవి+ఏనుగ్ు+గ్ుంపుల+
చెవులకదులకపలక+తాళములవలేకొటిున+చపెపటట
ు , కీందుకొను+విహంగ్+బృంద+వికూజత=గ్ుమికూడి
మూగషన+పక్ి+గ్ుంపుల+అఱపులక, వందిగానములక+చెలాంది+మొరయ=వందిమాగ్దుల మేలొులకపు+
విధ్ముగా+ప్ాడగా, విభాత+ఉనిుదర+లక్ీీ+విలాస+మాధ్ురయము+ఉలాుసపఱుప=వేకకవన+మేలకకొనిన+
వనలక్ిీ+సరందరయపు+ఆకరిణ+సంతసింపచేయ, దర+పరపులు +పదీ+అమ్రద+భరషత+మారుతము+హచిరష
కసేయ=విడి+బాగావిరసిన+పదీముల+పరషమళముతో+నిండిన+గాల్ల+మేలక కొలకప, శీమ+పరష+సిాను+
జవయుత+అశాంబు=శీమచే+బాగ్ుగా+ఉఱగ్లక కకకుతరను+వేగ్ వంతమైన+గ్ుఱఱ ము, రురువు+వనుంటి=
ఒకవిధ్మైనలేడిని+వంటాడి, ప్ారశైవరుతలకక+అలక్షయమాణుడెై=అనుచరులకక+కనబడనంతగా-వారషకంటట
ముందుకక ప్ర యి, ముని+సాున+పూత+వారష+పూరుము=మునులక+సాునము చేయు+పుణయ+నీటిచే+
నిండిన, తమసా+సరవంతికి+అరగష=తమసా+నదివది కక+వళిళ,
వ. జలప్ానాభిలాష్మునవచుి మకములను దెగ్వేరయు వేడుకతో, నదవతీరవానీరనికకంజమున
విధివిలాసచోదితరడెై ప్ ంచయుండి, అవధ్నేత కొంతవడికి నదవసల్లలమునుండి 63
జల+ప్ాన+అభిలాష్మున=నీరు+తారగ్ు+కోరషకతో, మకముల=జంతరవుల, తెగ్వేయ=చంపు, నదవ+తీర+
వానీర+నికకంజమున=నదియుకు+గ్టటుపెైనును+పరబోల్లచెటు+ప్ దరషలు కన, విధివిలాస+చోదితరడెై=కరాీను
గ్ుణమున+పేరరేపింపబడినవాడెై, అవధ్నేత=అయోధాయపతి, వడికి=కాలమున, సల్లలమునుండి=నీటినుండి,
ఆ. కడవనింప బొ డము బుడబుడ ధ్ాని వంటి/ఉచిపటటనినాద ముచిల్లంప
దాని దంతిబృంహతం బని తలప్ర సి/శబి ప్ాతి నిశిత శరము విడిచె. 64
ప్ డము=పుటటు, ఉచి+పటట+నినాదము+ఉచిల్లంప=అధిక+గ్టిు+శబధ ము+పెైకి వినబడ, దంతి+బృంహతం
బు+అని=ఏనుగ్ు+ఘ్ీంకారము+అని, తలప్ర సి=ఊహంచ, శబి +ప్ాతి=శబి ముననుసరషంచ+గ్ురషకొటు గ్ల
దశరథుడు, నిశిత+శరము=మికిుల్లవాడియిైన+బాణమును,
క. నృపునకక నిష్ిదధమగ్ు టాతీ నఱగష యిఱగష/దంతివధ్ కకతసహంచెను దశరథుండు,
కాని తోరవను బో దురు ఘనమనీష్ర/ల ైనను రజోనిమీల్లతరల ైన వేళ. 65
నిష్ిదధము=చేయకూడనిపని, దంతివధ్కక=అడవి ఏనుగ్ు చంపుటకక, ఉతసహంచెను=యతిుంచెను, కాని+
తోరవను+ప్ర దురు=తగ్ని+మారగ మున+వరషతంతరరు, ఘన+మనీష్రల ైనను=గతపప+విదాాంసుల ైననూ, రజో+
నిమీల్లతరల ైన=రజోగ్ుణముచే+కనుుమూయుచును,
క. హా! తండీర! చచితి నని/వీతెంచన యొకు యిేడుప విని కంపితరడెై,
 242
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వేతసనిగ్ూఢమగ్ు నా/హేతరవు నరయంగ్ వదకి, నృపు డొ కచోటన్. 66
వీతెంచన=వినవచిన, వేతస+నిగ్ూఢమగ్ు=పరబోల్లచెటు+చాటటైఉను, హేతరవు=కారణము, అరయంగ్=చూడ,
క. శలయప్ర ర తరని ముఖవై/కలకయని మునిపుతరర నొకని ఘటయుతర గ్ని ఆ
బాలయకృప్ానిధి, అంత/శశలకయని గ్తి గ్ుీంగ, గాఢసంతాపమునన్. 67
శలయ+ప్ర ర తరని=బాణముచేత+గ్ుచిబడినవాని, ముఖవైకలకయని=వికల్లతమైనముఖముకలవాడు, ఘట+
యుతర=కకండ+పటటుకొనినవాడు, ఆబాలయ+కృప్ానిధి=పుటిునపపటినుండి+కరుణకల్లగషన, అంత+శశలకయని+
గ్తిన్+కకీంగ=తనకేబాణముగ్ుచుికొనను+అటట
ు +దుఖఃపడె,
సీ. పరధితానయయుడు వారువము డిగగ ష సమాోటటు/శరవిదుధ ననాయం బఱుగ్ వేడ,
విపుల వేదన గ్నుు విపప కీరలకగ్ున/మాట తొటిరలగ్ నా మాణవకకడు,
"తనయుడ నొక దిాజేతరతపసిాకి, రండు/కనులక కానని వారు కనువారు,
నను వారషకడ కిపెి కొనిప్ ముీ, వగ్వకక/విధివిలాసంబు దపిపంప గ్లవే"
అను యుడుగ్, నిలకానీఱయి అవధ్నేత/జటికకమారు ననుదధ ృతశలకయ దెచి
జనకక ముందర బటిు అజాునవశత/తన యొనరషిన ఘోరకృతయమును వినిచె. 68
పరధిత+అనయయుడు=పరసిదధ+కకలమున పుటిున వాడు, వారువము+డిగగ ష=గ్ుఱఱ ము+దిగష, శర+విదుధని+
అనాయంబు=బాణముచే+గాయపడినవాని+పేరును, విపుల+వేదన+కనుు+విపపక+ఈరు+ఎలకగ్ున=
అధిక+బాధ్చే+కనులక+విపపలేక+సాలప+కంఠసారముతో, తొటిరలగ్=తడబడ, మాణవకకడు=బాలకడు,
దిాజ+ఇతర+తపసిా=బారహీణుడు+కాని+ముని, ఉడుగ్=మాటలక చాల్లంచ, నిలకానీఱయి=సెా ర
ల యము
బూడిదవగా, జటి+కకమారు=ముని+కకమారు, అ ఉదధ ృత శలకయ=బాణము శరీరమునుండి తీయబడనివాని,
అజాున+వశత=తెల్లయక+ప్ర వుటచే, వినిచె= వినిపించెను,
వ. నిరాఘతప్ాతాతిగ్మైన తమయిేకపుతరరని హఠానీరణమునకక, జాతయంధ్వృదధ దంపతరలక కనీురు
మునీురుగా, గ్రుణముగా నేడిిరష. తనిుయోగ్మున నరేందురడు తతరుమారుని యురఃసా లమునుండి
మారగ ణము నూడబఱకిన, నాక్షణమ యతడు గ్తాసుడయియను. శలకోదేాగ్ము బటు జాలక, వరీియుడు
తన కవోష్ు బాష్పజలమును గ్రపుటమున బటిు శిశుపరహరత ను శపించె. 69
నిరాఘత+ప్ాత+అతిగ్మైన=పిడుగ్ు+ప్ాటటకంటట+అధికమైన, జాతయంధ్=పుటటుగ్ుీడిివారైన, మునీురు=సముదర
ము, కరుణమున=దవనముగా, తన్+నియోగ్మున=వారష+ఆజు తో, మారగ ణము=బాణము, గ్త+ఆసుడు=
 243
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ప్ యిన+ప్ారణములకకలవాడు, వరీియుడు=ముదుసల్ల, కవోష్ు +బాష్పజలమును=వేడ+
ి కనీుళళను, శిశు+
పరహరత ను=బడి ని+చంపినవానిని,
చ. "భరమగ్ు పుతరశొకమున పంచత బొ ందుము నీవుకూడ నీ
చరమవయసుసనందు, గ్తి చాలని నా వల " నంచు దిటు న
ి న్,
చరణవిమరషధతంబయి, విష్ంబును గ్ీకకుచు గాటటవేయు భీ
కరభుజగ్ంబు బో ని ముని గ్నొగని ప్ారగ్పరాధి నముోడెై. 70
భరమగ్ు=సహంపలేనంతఅధికమైన, పంచతన్+ప్ ందుము=మరణము+ప్ ందెదవు, చరమ=ఆఖరష, చరణ+
విమరషధతంబయి=కాల్లచేత+బాగాతొకుబడినదె,ై భీకర+భుజగ్ంబు+ప్ర ని=భయంకర+ప్ామును+ప్ర ల్లన,
ప్ారక్+అగ్పరాధి=ముందుగా+తపుపచేసినవాడు, నముోడెై=వంగష,
ఉ. “ఇంతటి శాపమిచియు నదృష్ు సుతాననశలభినైన నా
చంతదొ లంగ్బటిు దరషజేరషితి వంజల్లనీకక నోదయా
వంతరడ! ఇంధ్నజాల్లతవహు యుదగ్ీత గాలకిగాక, తా
నంతట బీజముల్ మొలకచునటట
ు గ్జేయదె బీడునేలపెై. 71
ఇంతటి=ఇంత ఘోరమైన, న దృష్ు సుత ఆనన శలభినైన=కొడుకక ముఖపు అందము చూడలేనటిు, చంతన్+
తొలంగ్+పెటు =
ి చంతను+ప్ర +కొటిు, తరషన్+చేరషితి=గ్టటు+ఎకిుంచతివి, ఇంధ్న+జాల్లత+వహు+ఉదగ్ీతన్+
కాలకిన్+కాక=(ఉదాహరణకక చెఱకక పంట)కఱఱ ను+మండు+అగషు+ఎకకువగా+కాలకి+అపపటికి,
తానంతట=తనంతట తానే,
చ. తెల్లసిన ధ్రీమూరషతవి, గ్తించనదానికి వంతయిేల? కా
వలసిన కారణారాము లవంబును దపుపన? తాపసేందర! నీ
వల్లగష శపింపకకనుసరషయా! క్షమింపగ్రాని ఈ మహా
కలకష్మ నాడునాటికధికంబయి నన్ దెగ్టారప కకండునే! 72
లవంబు=అలపము, కలకష్ము=దబ ష్ము, తెగ్టారపక=చంపక
ఉ. చేయగ్రాని దుష్రుతము జేసె, వధారుహడు వీడు, మీకికన్,
చేయగ్లటిు కారయమును చెపుపడు మీ" రని అంజల్లంచనన్,
"ప్ర యిన బడి వంబడిన ప్ర యిద మిది ఱ మేము గాన మా,
కీయవ వే చతాగషు" యని వృదుధడు వేడె, నిరుదధ కంఠుడెై. 73
 244
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
చేయగ్రాని+దుష్రుతము=చేయకూడని+ప్ాపము, వధారుహడు=చంపదగ్గ వాడు, వీడు=నేను, అంజల్లంచనన్
=నమసురషంచన, మాకక+ఈయవ+వే+చతాగషు=మాకక+ఇవుాము+వేగ్ముగా+నిపపంటినకాష్ు ము, నిరుదధ
+కంఠుడెై=అడుిపడిన+కంఠసారముకలవాడెై,
చ. అవిసిన గ్ుండెతో తపసి ఆనతి దవరషి, దురంతప్ాతక
పరవిహతశాంతరడెై, మగషడి, ప్ాయక ఆంతరసంపరవిష్ు మై
సావిలయమూలమై అలచు శాపము నిరషాకృతిన్ భరషంచె, నా
అవిరతధవరతాజలధి, అరువ మౌరాహుహతాశనున్ బల న్. 74
అవిసిన=పగషల్లన, ఆనతి=ఆజు , దురంత+ప్ాతక+పరవిహత+శాంతరడెై=అంతరలేని+ప్ాపముచే+లోపించన+
మనశాశంతితో, మగషడి=వనుతిరషగష, ప్ాయక+అంతర+సంపరవిష్ు మై=విడువక+మనసుసనందు+బాగావిసత రషల్లు,
సా+విలయ+మూలమై+అలచు=తన+నాశనమునకక+కారణమై+బాధించు, నిర్ వికృతిన్=నిరషాకారుడెై,
అవిరత+ధవరతా+జలధి=ఎలు పుపడు+ధెైరయమున+సముదరమువంటివాడు, ఓరా+హుతాశనున్=ఓరుికొను
చును+బడబాగషుఅనే అగషుగ్ల, అరువము=సముదరము, బల న్=వలే,
 245
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

ద్శమ సరగ ము---ర్ామ జననము

క. క్ాీనేల , దశశతాంగ్ుడు/శౌనాసీరానుభావసందవపితరడెై,
నానాపరజానుమతముగ్/ఊనాయుతవతసరము లనూనసమృదిధన్. 1
క్ాీనేల =భూమిని ప్ాల్లంచెను, దశ+శతాంగ్ుడు=దశ+రథుడు, శౌన+ఆసీర+అనుభావ+సందవపితరడెై=వేట
అందు+ప్ ందినదాని(శాపము)+సూచనచే+పురషకొలపబడినవాడెై, నానా=అనేక, ఊన+అయుత+వతసరము
=కొంచము తకకువగా+పదువేల+సంవతసరములక, అనూన+సమృదిధన్=నిండెైన+పుష్ులతతో,
ఆ. పడయడయియ నతడు పరమనిధానంబు/సాపితృఋణవిముకితసాధ్నంబు,
సుతసమాఖయమైన జోయతి సదయశలశక/ఘనతమ్రఽపహరణ కారణంబు 2
పడయడయియ=ప్ ందడయియ, నిధానము=ఆశీయము, సుత+సమాఖయమైన+జోయతి=కొడుకక+అనుపేరుగ్ల+
వలకగ్ును, సదయస్+శలక+ఘన+తమ్రపహరణ+కారణంబు=పుటిున వంటనే+దుఖఃమనడు+దటు మైన+
చీకటిని తొలగషంచు+సాధ్కము,
తే. పుతరయోగ్ము పటు కప్ర వ దనుచు/గ్డపె విశాాసియిై పెదికాలమతడు
తఱచుటకక ముందు మణిగ్ణోతపతిత కల్లమి/వలు డింపని అల ప్ాలవల్లు వోల . 3
పుతర+యోగ్ము+పటు కప్ర వదు+అనుచు=పుతరరడు+కలకగ్ు భాగ్యము+తపపక కలకగ్ునని+నమిీకతో,
తరచుట=మధించుట, మణి+గ్ణ+ఉతపతిత +కల్లమి=రతుముల+గ్ుంపు+పుటటుటచే కలకగ్ు+సంపదను,
వలు డింపని=బయటపరచని, అల+ప్ాల+వల్లు =పరసిదధ చ
ి ెందిన+ప్ాల+సముదరము,
తే. ఋష్యశుీంగాదుల ైన ఆరషతైజయకరుల/ప్ావనాధ్ారయవమున నుపకీమించె,
అజసుతరండంత పుతీరయ మైన ఇష్ిు/కశామేధ్కీతరకిీయానంతరమున. 4
ఆరషతైజయకరుల=యజు ము చేయించువారష, ప్ావన+ఆధ్ారయవమున=శుభమైన యాజమానయమున, ఉపకీ
మించె=ప్ారరంభించె, పుతీరయమైన+ఇష్ిుకి=పుతరరలకల్లగషంచు+యజు మునకక, కీతర+కిీయ=యజు +పరకిీయ,
క. ఆయిడ దశాసుయ పీడల/నాయాసితర ల ైన అమరు లచుయతర జూడన్
బో యిరష నిదాఘతపుతలక/ఛాయావృక్షమును చేరజను చందమునన్. 5
 246
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఆయిడ=అకుడ, దశాసుయ+పీడలన్=రావణుడు పెటు ిన+బాధ్లచే, ఆయాసితరల ైన+అమరులక=శీమ ప్ ందిన
+దేవతలక, నిదాఘ+తపుతలక=ఎండతీవరతచే+తాపముప్ ందువారు, ఛాయా వృక్షము=నీడకల చెటు ట,
క. ఆ ప్ాలకడల్ల నమరులక/ప్ారపించరత లేదొ భువనపతి మేలొునియిన్
రూపింప నిటిు అవాయ/క్ేపంబుల భావికారయసిదధ క
ి ి గ్ుఱుతరల్ 6
ప్ారపించరత=చేరషరో, రూపింపన్=రూఢిచేయగా, ఇటిు+అవాయక్ేపంబుల =ఈవిధ్ముగా+కాలవిలంబము లేక
ప్ర వుటే, భావి+కారయసిదక ిధ ి+గ్ుఱుతరల్=కాబో వు+కారయప్ారపిత కక+సూచనలక,
సీ. కలశాంబునిధి వీచకాడబ ల్లకల నూగ్ు/భోగష భోగాభోగ్మున శయించ,
తతుణామండలోదంశురతుములచే/దబ యతమానాంగ్ుడెై ఒపుప లొల్లకి,
ధ్వళపటాుంశుకాంతరషతమేఖల యిైన/రమణి యూరువుల ప్ాదములక సాచ,
ప్ాణిపలు వముల ప్ాదపదీము లొతర
త /పదీవాసిని గ్ంట బహుమతించ,
అలఘు దబ రంతరమున పరభానుల్లపత /చహుమగ్ు కౌసుతభమును లక్ీీవిలాస
దరపణముగ్ ధ్రషంచ బృందారకకలకక/ఎలమి సనిుధిచేసె సరేాశారుండు. 7
కలశాంబునిధి=ప్ాలసముదరము, వీచకా+డబ ల్లకలను+ఊగ్ు=తరంగ్ములపెై+ఉయాయల+ఊగ్ు, భోగష+భోగా
భోగ్మున+శయించ=పడగ్లకకల+ఆదిశష్
ే ర శరీరముమీద+పడుకొని, తత్+ఫణా+మండల+ఉదంశు+
రతుములచే=దాని+పడగ్ల+సమూహమందు+మఱయుచును+మణులచే, దబ యతమాన+అంగ్ుడెై=
పరకాశింప చేయబడిన+దేహముకలవాడెై, ఒపుపలొల్లకి=శలభిల్లు , ధ్వళ+పటు +అంశుక+అంతరషత+మేఖల=
తెలుని+పటటునూలక+చీరచేత+దాచబడిన+మొలనూలక కల, ఊరువుల=తొడల, పదీవాసినిన్+కంట+
బహుమతించ=లక్ీీదేవిని+చూపులతో+సనాీనించ, అలఘు+దబ ర+అంతరమున=గతపప+భుజముల+
మధ్య-వక్షసా లమున, పరభ+అనుల్లపత =కాంతిచే+కూడుకొనిన, చహుము+అగ్ు+కౌసుతభము=అభిజాునముదర
+అయిన+కౌసుాభరతుము, లక్ీీ+విలాస+దరపణముగ్=లక్ిీదేవికి+సర యగ్ము చూచుకొను+అది ముగ్,
బృందారకకలకక=దేవతలకక, ఎలమి=అనుగ్ీహముతో, సనిుధి చేసె=పరతయక్షమయియ,
క. తరుణాతపనిభవసనుడు/పరషఫులు సితారవింద పతారక్షుడునై
మురహరష ప్ారరంభమనో/హరదరశనుడయియ శారదాహము ల్మలన్. 8
తరుణ+అతప+నిభ+వసనుడు=బాలసూరుయని+లేయిండవరుమైన-అరుణము+ప్ర లక+పటటువసత మ
ి ు
ధ్రషంచనవాడు, పరషఫులు +సిత+అరవింద+పతర+అక్షుడునై=బాగావికసించన+తెలుని+తామర+రేకకలవంటి+
కండుుకలవాడెై, ముర+హరష=మురుడు అనేరాక్షసుని+చంపిన విష్ర
ు వు, ప్ారరంభ+మనోహర+దరశనుండయియ
 247
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
=ఆదిలోనే+ఇంపుగా+కనబడెడు వాడయియను, శారద+అహము+ల్మలన్=శరతాులపు+పగ్లక+అటట
ు
(శరతాులమున విష్ర
ు వు యోగ్ నిదర నుండి లేచును)
తే. దివయభూషానిాతంబుల ై తేజరషలు క/బాహువులక దవరఘవిటపరూపము వహంప
అరువము మధ్య పుటిున అపరప్ారష/జాతమై కానిపించె విశాంభరుండు 9
దివయ+భూష్+అనిాతంబుల ై+తేజరషలు క+బాహువులక=భవయమైన+ఆభరణములచే+కూడి+పరకాశించు+చతర
రుభజములక, దవరఘ+విటప+రూపము=ప్ డవైన+వృక్షమానుల+రూపమున, అరువము=సముదరము,
అపర=రండవ,
సీ. పసిడి బతత ము కేల బటిు కందబ యిలో/ముదలకై దళవాయి ఎదురు చూడ
దనుజఘసీరములక తనకైదువులక సచే/తనముల ై జయనినాదములక సేయ
సారుకిణాంకితరడెైన వైనతేయుడు ముకత /శేష్విరోధియిై చేరక
ష ొలకవ
ఘనయోగ్సిదధ ులక సనకభృగాాదులక/సరఖశాయనికకల ై సనుుతింప
అటట
ు సాక్ాతురషంచన ఆదిపురుష్ర/డాదరషంచె సుపరుాల అడలక వాపి,
ప్ావనముీలక యోగ్నిదారవసాన/విశదములక నయి యొపుప సావీక్షణముల. 10
పసిడి=బంగారు, కేల=చేత, కందబ యిలో+ముదలకై=రండు కండు లో+ఆజు కై, దళవాయి=సేనాధిపతి-విష్ాకేస
నుడు, దనుజ+ఘసీరములక=రాక్షసుల+చంపినవి, కైదువులక=ఆయుధ్ములక-ప్ాంచజనయము,
సుదరశనము, కౌమ్రదకి, నందకము, శార్గము, అను శంఖ చకీ గ్ద ఖడగ ధ్నసుసలక, సచేతనముల ై=
సాయముగా రూపు చెైతనయము కలవై, సారు+కిణ+అంకితరడెైన=(అమృతము తల్లు కై తెచుి నపుపడు
తగషల్లన) వజారయుధ్పు దెబోల+గాయపు కాయలచే+గ్ురషతంపబడిన, వైనతేయుడు=గ్రుతీంతరడు, ముకత
శేష్ విరోధియిై=తన సహజమైన ప్ాములపెై విరోధ్ము(ఆదిశేష్రవునందు) విడచనవాడెై, సరఖశాయనికకల ై
=విష్ర
ు వుని సుఖముగా నిదిరంచతివా అని అడుగ్గ్ల సనిుహతాము కల సనకకడు భృగ్ువు మొదలగ్ు
వారు, సనుుతింప=సుతతింప, సుపరుాల=దేవతల, అడలక=భయము, వాపి=ప్ర గతటిు, అవసాన=అంతపు,
విశదము =పరసనుము, ఈక్షణములక=చూపులక,
క. వినుతించరపుడు సంభరమ/వినయంబుల సాగషమొోకిు విశాంభరు, వా
జీనసాగోచరు ననిమిష్ర/లనిమిష్రషపుదమను నాశిీతాంహశశమనున్. 11
 248
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వినుతించరష=బాగ్ుగా సరత తిరంచరష, సంభరమ=వేగషరప్ాటట, వాక్+మనసా+అగోచరు=మాటలకక+మనసుసనకక
+అందని, అనిమిష్+రషపు+దమను=దేవతల+శతరరవుల+చంపువాని, ఆశిీత+అంహస్+శమనున్=శరణు
కోరషనవారష+ప్ాపము+శాంతింపువాడు,
గ్మనిక: 7,8,9,10 పదయములలో విష్ర
ు ని రూపవరున.
దేవతల మాటలకగా ఇటటపెై 25 వ పదయము వరకక విష్ర
ు తతత ైఆవిషాురము.

సీ. "శరణారుాలము నీకక పరతతత ైమగ్ుదేవ! /కాలజగ్దాాయపకసాభావ!

అవనీయులము నీకక అఖిలజగ్నాీనయ!/బహరంతరాదయంతభావశూనయ!
ప్ాదపరణతి నీకక భకత లోకావన!/గాఢచదాతీపరకాశరూప!
ప్ారరానాంజల్ల నీకక భవమహారువప్ర త!/అవాయజనైజదయాపరీత!
వందనము నీకక విశాపరపంచసృష్ిు/కరత వై భరత వై యిేల్ల కడకక దాని
హరత వగ్ు దేవునకక తిరమూరాతయతీకకనకక/ఏక! అదాయరూప! తిరలోకశరణ! 12

పరతతత ై=పరబరహీ, కాల+జగ్త్+వాయపక+సాభావ=కాలమును+లోకమును+నిండిన+నిజగ్ుణాతి శయ

సాభావ, అవనీయులము=రక్ింపదగ్గ వారము, మానయ=పూజయనీయుడా, బహర్+అంతర్+ఆదయ+అంత+
భావ+శూనయ=బయట+లోపల+మొదలక+కొస+అను బేధ్ములక+లేకకండా అంతావాయపత మైన వాడా, పరణతి
=నమసాురము, భకత లోక+అవన=భకకతలను కాప్ాడువాడా, గాఢ+చత్+ఆతీ+పరకాశ+ రూప=అధిక+
జాునముతో+సాయం+పరకాశమైయిన+రూపము కలవాడా, భవ+మహారువ+ప్ర త=సంసారమనే+గతపప
సముదరమును దాటటటకక+పడవవంటి వాడా, అవాయజ+నైజ+దయా+పరీత=కారణము లేకయిే+సాభావ
సిదధంగా+కరుణ+నిండిన వాడా, హరత =హరషంచు వాడు, తిరమూరషత+ఆతీకకనకక=బరహీ విష్ర
ు శివుల+
సారూపము కలవానికి, ఏక=అదిాతీయ, అదాయరూప=జీవ బరహైీకయరూప, తిరలోక+శరణ=మూడు
లోకములకక+శరణు ఇవాగ్లవాడా!,
సీ. కూటసుాడవు నీవు గ్ుణసమాశీయమున/ప్ారపింతర తెర
ైి ూపయభావ మభవ!
ఏకైకరసమగ్ు ఆకాశసల్లలంబు/సా లగ్ుణంబున రసాంతరము బో ల
సీాకరషంతరవు నీ వవికిీయుండవు సాామి!/అయా యవసా లౌప్ాధికములక
సుటికంబునకక రాగ్సంయోగ్మున బల /నీకక నానాతాంబు నివాటిలు క
 249
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కలవ భవరూపములక నవసా లకను నీకక/మాటి కనిుయు నీవు నీమాయవలన,
అనుమతింతరవు కీీడారా మాదిపురుష్!/తామస విదూర! అపరషమితపరకార! 13
కూటసుాడవు=కకలపరాతశృంగ్మువల నిరషాకారముగా ఉండువాడవు, గ్ుణ+సమాశీయమున=సతా రజ
తమములను గ్ుణముల+మేలకకలయచే, ప్ారపింతర=కలకగ్ చేయుదువు, తెర
ైి ూపయభావము=బరహీ విష్ర
ు
ఈశార విభూతి, అభవ=పుటటుకలేనివాడా, ఏక+ఏక+రసము+అగ్ు=ఒకే+ఒకటి+దరవము+అయిన, ఆకాశ+
సల్లలంబున=ఆకాశగ్ంగ్+నీటిలో, సా ల+గ్ుణంబున=తాను పరవహంచు సా లపు+గ్ుణములక ప్ ంది, రస
అంతరమున్+ప్ర ల =వేరేారు రుచులక+ప్ ందునటట
ు , అవికిీయుండవు=నిరషాకారుడవు, ఔప్ాధికములక=
ఉప్ాధివలనకల్లగషనవి, రాగ్+సంయోగ్మున=రంగ్ుల+మేలకకలయికచే, నానాతాంబు+నివాటిలు క=ఎటట
ు
వివిధ్ రూపబేధ్ములక+కలకగ్ు, భవ+రూపములకను+అవసా లకను=పుటటుటలక+రూపబేధ్ములక+దశలక,
మాటికి=అడుగ్డుగ్ునకక, తామస+విదూర=అజాునము+దూరము చేయువాడా, పరకార=విశిష్ు జు ానముతో
విశేష్ముగాతోచు పదారాము
సీ. మేయిేతరుండవు మితలోకకడవు నీవ/నరషావి సంప్ారరానావహుడవు
అవయకత మూరషతవి వయకత కారణుడవు/సరాజ్ఞుడవు అవిజాుతగ్తివి
అవిరతహృదయసుాడవు దవీయుండవు/సరాయోనివి సాయంసంభవుడవు
నాథుండ వఖిలంబునకక నిరీశారుడవు/అనభిలాష్ివి తప్ర ఽధ్యయనరతివి
అదాయుడవు సమసత రూప్ాతీకకడవు/అతిపురాతనుడవు నిరజరామయుడవు
వితతకరుణాళుడవు అనిరషాణు మతివి/అజతరడవు జతారుడవు సరాాతీసాక్ి! 14
మేయిేతరుండవు=ఊహాతీతరడవు, మితలోకకడవు=లోకమింతదని చెపపగ్లవాడవు, నీవు+న అరషావి=నీవు
+కోరషకలక లేనివాడవు, సంప్ారరాన+ఆవహుడవు=బాగ్ుగా ప్ారరషధంచువారషకి+కోరషకలక తీరుివాడవు, అవయకత
+మూరషతవి=ఇందిరయములకక గోచరషంపని సూక్షీ+సారూపుడవు, వయకత +కారణుడవు=కనిపించు సూ
ా ల
పరపంచమునకక+కారణ భూతరడవు, సరాజ్ఞుడవు=విశామునందల్ల పరతి అణువు ఎఱగషన వాడవు,
అవిజాుతగ్తివి=జాునములేనివానికి ఎరుకబడవు, అవిరత+హృదయసుాడవు=ఎలు పుపడు+అందరష హృదయ
ములలో ఉండువాడవు, దవీయుండవు=చాలదూరముగా ఉండువాడవు, సరా+యోనివి=సకలవిశాము+
పుటటుటకక కారణుడవు, సాయం+సంభవుడవు=నీయంతటనీవే+పుటటువాడవు, నాథుండవు అఖిలంబునకక
=అనిుటికి అధిపతివి, నిర్ ఈశారుడవు=నీకకఎవరు అధిపతికాదు, న+అభిలాష్ివి=కోరషకలక లేనివాడవు,
తప్ర +అధ్యయన+రతివి=తపసుసను+సాధ్నచేయుట అందు+ఇచఛకలవాడవు, అదాయుడవు=నీ అంత
 250
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
నీవే అయినవాడవు, సమసత రూప+ఆతీకకడవు=అనిు+రూపములలో+నీవే ఉండువాడవు, అతి+పురాత
నుడవు=ఆది+పురుష్రడవు, నిరజర+అమయుడవు=దేవతలకక+ఉపకరత వు, వితత కరుణాళుడవు=విసత రషం
చన దయకలవాడు, అ నిరషాణు +మతివి=సూక్షీముగాపరషశ్రల్లంచుటకక సాధ్యము కాని+బుదిధవి, అజతరడవు
=జయుంపలేనివాడవు, జతారుడవు=అందరషని జయించన వాడవు, సరా+ఆతీ+సాక్ి=అనిు+ఆతీల+
పరతయక్ష జాునము కలడవు,
క. సప్ాతరువజలశయనుని/సప్ాతరషిరుీఖుని సపత సామ్రపనుతరన్
సపత జగ్దేకసంశీయు/సప్ాతశాశతౌజ్ఞ బొ గ్డ జాలము నినుున్ 15
సపత +అరువ+జల+శయనుని=లవణ, ఇక్షు సురా సరషపస్ దధి క్ీర జల అను ఏడు+సముదరముల+శయనించు
వానిని, సపత +అరషిర్+ముఖుని=కరాళి ధ్ూమిని శేాత లోహత నీలలోహత సువరు పదీరాగ్ అను ఏడు+
జాాలలక+ముఖముగా కల అగషుని, సపత +సామ+ఉపనుతరన్=గాయతిర రథంతర వామదేవయ బృహతాసమ
వైరూప వైరాజ శకారీ అను ఏడు విధ్ముల ైన+సామ వేద భాగ్ములచే+గానము చేయ బడుచునువానిని,
సపత +జగ్త్+ఏక+సంశీయు=భూ భువర్ సువ మహ జన తప్ర సతయ అను ఏడు+లోకములకక+ఒకే+ఆశీయ
మైన వానిని, సపత +అశా+శత+ఓజ్ఞ=గాయతిర బృహతి ఉష్ జగ్తి తిరష్ు రభ అనుష్ు భ పంకిత అను ఏడు
(ఇవి మంతారధిదేవతలక, ఛందసుస అనికూడా పిలకసాతరు)+గ్ుఱఱ ములక కల్లగషన సూరుయనికి+ వందరటట
ు +
తేజముకలవానిని,
తే. ఘనచతరరారగ ఫలమైన జాునమునకక/కడచను చతరరుయగ్ంబైన కాలమునకక
మొగష చతరరారుమయమైన భువనమునకక/మూలమని పలకుదురు చతరరుీఖుని నినుు. 16
ఘన+చతరరారగ +ఫలమైన=గతపప+ధ్రీ అరా కామ మ్రక్షములను పురుషారాముల+కల్లగషంచు, కడ+చను=
అంతము లేక+చనునటిు, చతరరుయగ్ంబు+ఐన=కృత తేరతా దాాపర కల్ల యుగ్ములక+అయిన, మొగష=
పూనికతో, చతరర్+వరు+మయమైన=బారహీణ క్షతిరయ వైశయ శూదర+కకలములక+కల, భువనము=
బరహాీండము, మూలము+అని+పలకుదురు=నీవే మూలమైనవాడవు+అని+అందురు, చతరరుీఖుని=
నాలకగ్ు ముఖముల బరహీవని,
తే. చరతరాభాయసనిగ్ృహీతచతర
త ల ైన/యోగషవరులక తప్ర దయాతాయగ్పరులక
వదకి దరషశంతరర ముకితకై హృదయగ్తరని/నినుు జోయతిరీయాకారు, నిష్ులంక! 17
 251
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
చరతర+అభాయస+నిగ్ృహీత+చతర
త ల ైన=చాలాఎకకువ కాలము+యమ నియమాది యోగాంగ్ముల సాధ్నచే
+నిలకడగా ఉంచన+మనసుసకల, వదకి+దరషశంతరర=శలధించ+తెల్లసికొందురు, హృదయ+గ్తరని=తమతమ
హృదయములోనే+ఉను, జోయతిరీయ+ఆకారు=జోయతిసారూపుడు, నిర్+కలంక=పరషశుదుధడా,
తే. అజ్ఞడవు గ్ృహీతజనివి నానావతార!/వీతకామివి నిహతమితేరతరుడవు
యోగ్నిదారపరుండవు జాగ్రషతవు/ఎవా డెఱుగ్ును? నీతతా మీశారేశ! 18
అజ్ఞడవు=పుటటుక లేనివాడవు, గ్ృహీత+జనివి=సాయముగా సీాకరషంచు+పుటటుక కలవాడవి, నానా +
అవతార=మతసయకూరాీది+అవతారములక సీాకరషంచనవాడవు, వీత కామివి=కోరషకలక లేనివాడవు, నిహత
+మితేరతరుడవు=చంపబడిన+(మితరరలకకానివారు)శతరరవులకకలవాడవు, జాగ్రషతవు=యోగ్నిదరనునును
సరాపరబుదుధడవు,
తే. అరషా సేవింపగ్లవు శబాిదుల ైన/సపరశములక, చేయగ్లవు దుశిరతపంబు
పరజల బాల్లంప నేరత ువు పరమపురుష్!/తాలపనేరత ు వుదాసీనతాభరంబు. 19
అరషా+సేవింపన్+కలవు+శబాిదుల ైన+సపరశములక=పీరతితో+అనుభవింపసామరధయము(అవతారములలో)+
కలవాడవు+శబి సపరశ రూప రస గ్ంధ్ మూలకమైన+ఇందిరయములక అభిలష్ించు విష్యములక, దుశిర
+తపంబు=ఎవారూ చేయలేనంత+తపసుస, తాలపన్+నేరత ువు+ఉదాసీనతా+భరంబు=సీాకరషంప+కలవు
+తటసత భావపు+అతిశయము,
తే. దారశనికభేదముల బహుధావిభిను/సరణులగ్ుగాక పరమారాసాధ్కములక
కడకక నీయందె కల్లయు జగ్నిువాస!/జాహువీయౌఘములక మహాజలధి బో ల 20
దారశనిక+భేదముల+బహుధా+విభిను+సరణులక+అగ్ున్+కాక=ఆసిత కమైన నాయయ వైశేష్ిక సాంఖయ యోగ్
మీమాంసా వేదాంత దరశనములక+విశేష్ గ్ుణముల+అనేకమైన+వేరువేరు+తోరవలక+అవును+కాని,
పరమారా +సాధ్కములక=పురుషారాము+కల్లగషంచునవి, కడకక+నీయందె+కల్లయు=తరదకక+నినేు+
చేరునవి, జాహువీయ+ఔఘములక=గ్ంగ్యొకు+పరవాహములక,
క. భవదావేశితమతరలకక/భవదరషపతకరుీలకక అప్ాకృతరాగో
దభవులకక నీవ సదాగ్తి/భవలంఘనమునకక పరమపదసాధ్నకకన్. 21
భవత్+ఆవేశిత+మతరలకక=నీఅందే+నిల్లపిన+మనసుసకలవారషకి, భవత్+అరషపత+కరుీలకక=నీఅందే+
సమరషపంచన+తమ సరాకరీఫలము కలవారషకి, అ ప్ాకృత+రాగ్+ఉదభవులకక=దూరము చేయ బడి +రాగ్
 252
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
దేాష్ముల+పుటటుక కలవారషకి, సదా+గ్తి=ఎలు పుపడు+శరణాగ్తివి, భవ+లంఘనమునకక= సంసారమును
+ దాటటటకక, పరమపద+సాధ్నకకన్=మ్రక్షము+సాధించుటకక,
తే. అంతర చకుదు పరతయక్షమైన నేమి?/నీవు చేసిన భువనమహావిభూతి
ఆపత వాగ్నుమాన సాహాయయ మునన/పటటువడు నీమహమగ్ూరషి పలకకనేల? 22
పరతయక్షము+అనన్ ఏమి=పరతయక్ష పరమాణము+అయినా+కూడా, భువన+మహా+విభూతి=పృధిా జలము
తేజసుస వాయువు ఆకాశము అను అయిదు భూతములక కల సృష్ిుయొకు+గతపప+మహతాము, ఆపత వాక్
+అనుమాన+సాహాయయముననే=వేదశబి పరమాణము+అనుమాన పరమాణము+తోడాపటటచే మాతరము,
పటటువడు=తెల్లయవచుి, పలకకన్+ఏల=చెపప+ఏల,
క. కేవల సంసీరణమునన/ప్ావను గావింతర వంట భకకతని మరష సం
సేవన కీరతనముల ఫల/మేవిధ్మగ్ునో ఎఱుంగ్ నవాని తరమౌ? 23
సంసీరణముననే=నామము తలచుటచేతనే, ప్ావనున్=పవితరరనిగా, సంసేవన+కీరతనముల=సేవించుట+
కీరత ంష చుటవంటి ఇతర నవ మారగ ముల,
క. శరధి రతనముల కైవడి/హరషదశుాని పరభల రీతి అమనోవాగోగ
చరములక అగ్ణేయంబులక/సిా రవిశాజనీనములక తాదవయ చరషతముల్. 24
శరధి=సముదరము, హరషదశుాని+పరభల+రీతి=సూరుయని+కిరణముల+విధ్ముగ్, అ మనో వాక్ గోచరములక
=మనసుసకక మాటలకక అందనివి. అ గ్ణేయంబులక=ల కుపెటు లేనివి, సిార+విశా+జనీనములక=నిశియ
ముగా+సరాజన+హతమైనవి,
క. నీ కందరాని దెయయది?/ఏ కందువ నందదగషన దెయయది? తలపన్
లోకానుగ్ీహమొకుటి/యిేకద! సంజననకరీహేతరవు నీకకన్" 25
అందరానిది=ప్ ందలేనిది, ఏ+కందువను=ఎటటవంటి+మరీమున, అంద దగషనది=ప్ ంద దగ్గ ది, లోక+అను
గ్ీహము+ఒకుటి=సరా లోకముల పటు +దయ+ఒకుటే, సంజనన కరీ+హేతరవు=అవతార మతర
త టకక+
కారణము,
క. పీరతాతరీని జేసిరష పురు/హూతాది నిల్లంపు ల్లటు ధబ క్షజ్ఞ శౌరషన్,
భూతరావాయహృతియది/ప్ారతపడిన సత వము కాదు పరమాతరీనకకన్. 26
పీరతి+ఆతరీని=పీరతి+ప్ ందినవానిగా చేసిరష, పురుహూతర+ఆది+నిల్లంపులక=ఇందురడు+మొదలగ్ు+
దేవతలక, అధబ క్షజ్ఞ+శౌరషన్=ఎవాని చూచుటకక ఇందిరయములక చాలవో అటిు+విష్ర
ు ని, భూతరా+వాయహృతి+
 253
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అది=సతయము+పలకకబడినది+ఇది, ప్ారతపడిన+సత వము+కాదు=యధాలాపముగా పూరాము చెపిపన+
సరత తరము+కాక మనసునుండి వచిన నిజమైన విష్ర
ు సారూపము,
తే. కకశల సంపరశుమున దన కూరషీ పేరషీ/వలు డించన చకిీకి వినువించ
రవిలయోదేాలమగ్ు రావణాంబురాశి/వలని ముపుప సుపరుా లాకకల్లతర లగ్ుచు. 27
కకశల=క్ేమము, సంపరశుమున=మంచగా అడుగ్ుటచే, కూరషీ+పేరషీ=వాతసలయపు+అతిశయమున, అ
విలయ+ఉదేాలము+అగ్ు+రావణ+అంబురాశి=పరళయకాలము కాకప్ర యిననూ+ప్ ంగ్ుచునుది+అగ్ు+
రావణుడనే+సముదరము, ముపుప=చేటట, సుపరుాలక=దేవతలక, ఆకకల్లతరలక=చెదిరషనవారు,
తే. వినువించన విని తీరసనిుకృష్ు / శైలరంధారనునాదితోచె్ోః సారమున
అధ్రషతారువనినదుడెై అనునయమున/అనియి భగ్వంతర డిటు ట నాకౌకసులకక. 28
తీర+సనిుకృష్ు =ప్ాలసముదరపు ఒడుి+దగ్గ రగాఉను, శైల+రంధ్ర+అనునాదిత+ఉచె్ోః+సారమున=కొండ+
గ్ుహనుండి+పరతిధ్ానిసుతను+పెది+కంఠధ్ానితో, అధ్రషత+అరువ+నినదుడె=
ై తకకువపఱపబడిన+సముదరపు
+మ్రోతయిైన వాడెై, అనునయమున=ఊఱడింప, నాక+ఓకసులకక=ఆకాశము+ఇలకుగా కలవారు-దేవతలక,
క. ప్ారచీనకవివరేణుయని/వాచాసాానముల నుండి పరకటీకృతయిై
ఏచన సంసాురముతో/తోచెను చరషతారా పలకకకతొయయల్ల అచటన్. 29
ప్ారచీన+కవి+వరేణుయని=పురాతనుడు+సరాజ్ఞుడగ్ు+శేీష్ు రని, వాచాసాానము=నోటిచే, పరకటీకృతయిై=వలు డి
చేయబడిదెై, ఏచన=పెరషగషన, సంసాురముతో=సాధ్ుతా సపష్ు ఉచాిరణ ఆది పద వాకాయదుల వాయకరణ
శుదిధకలదెై, తోచెను=కనబడెను, పలకకక తొయయల్ల=సరసాతి,
క. సదశనకౌముదియిై విభు/వదనోదగతయిైన అమృతవాణి యపుడు త
తపదనిరాయతమున మిగషల్ల/నదియిై నిలకవునకక నగ్యునదియిై వల్లగన్. 30
స దశన కౌముదియిై=వనులవంటి దంతకాంతి కలవాడెైన, విభువు=విష్ర
ు వు, వదన+ఉదగ తయిైన=
ముఖము నుండి+బయలకపడిన, అమృత+వాణి=అమృతమువంటి+మాటలక, అపుడు=అలామాటలాడు
నపుడు, తత్+పద+నిరాయతమున+మిగషల్లనదియిై=విష్ర
ు +ప్ాదములనుండి+భూమిపెైకి జారగా+మిగషల్లనటిు,
నిలకవున కకను+ఎగ్యు+నదియిై+వల్లగన్=ప్ాదముల నుండి ముఖమునకక+ప్ారకక+గ్ంగా పరవాహముగా
+పరకాశిం చెను-(తెలుని దంతములక కల విష్ర
ు వు నోటి నుండి వచిన మాటలక ప్ాదములవది ఉను తెలుని
సాచఛమైన గ్ంగ్ ఎగ్సి నోటివరకక పరవహంచ వచెినా అనిపించెను),
క. "ఎఱుగ్ుదు మీ అనుభావము/పరాకీమము ప్ లకుప్ర యి పంకితశిరునిచే,
 254
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పురుష్రనకక తమ్రవశమున/కొఱమాల్లన మొదటినడిమిగ్ుణముల కరణిన్. 31
అనుభావము=అధికారము, ప్ లకుప్ర యి=నిసాసరమయియ, పంకితశిరునిచే=రావణునిచే, పురుష్రలకక=
దేహధారులకక, తమ్రవశమున=తమ్రగ్ుణముచే, కొఱమాల్లన=నిరుపయోగ్మయిన, మొదటినడిమి+
గ్ుణముల+కరణిన్=సతా రజో+గ్ుణముల+వల ,
క. విదితంబ నాకక సజజ న/హృదయమును పరమాదజనితవృజనం బటట లా
పదిమ్రముల రకుసు డటట/పదినాలకగజగాల బటిు ప్ాలారుిటయున్. 32
సజజ న+హృదయము=సాధ్ువుల+మనసుస, పరమాద+జనిత+వృజనంబు=జాగ్ీతత లేకప్ర వుటచే+పుటిున+
బాధ్, ప్ాలారుిటయున్=పీడించుటయు,
క. వాలంచున దెగ్నఱుకక/ప్రలసుతయడు నిల్లపికొనియి పదియవ తల, నా
వాలారుకైదువునకకం/చాలది యని యిేమొ? దాని పనిపటిుంతరన్. 33
వాలక+అంచున=కతిత +అంచున, తెగ్నఱుకక=ఖండింపక, పదియవతల=పదవతల( నఱకబో వు చుండగా
బరహీ వరములక ఇచుిను), వాలారు+కైదువునకకం=వాడియిైన+ఆయుధ్మునకక,
క. కూ
ీ రాతరీ డతని అతాయ/చారము వేధబ వరాతి సరగ ము కతనన్
సెైరషంచతి చలకవల అ/తాయరూఢము సెైచు చందనాగ్ము పగషదిన్. 34
వేధబ +వర+అతిసరగ ము+కతనన్=బరహీ+వరముల+దానము+వలు , సెైరషంచతి=సహంచతి, చలకవల=
ప్ాముల, అతయ+ఆరూఢము=మికిుల్లగా+పెైకి ఎకకుట, సెైచు=సహంచు, చందనాగ్ము=శ్రీగ్ంధ్పుచెటు ట,
పగషదిన్=విధ్ముగా,
సీ. దెైవజాతరలనుండి చావులేకకండుట/నడిగ తపఃపీరతరడెైన యజ్ఞని
నరుల వానరుల నా నరభోజ ఖాతరు/సేయడయియ అశకత జీవులనుచు
కాన మరత యమునందు నేను దాశరథినై/సంభవించ కఠోరసాయకముల
సమరభూమికి బల్లక్షమము గావించెద/కైకసీసుతర శిరఃకమలపంకిత,
వచి ననిుందు కరషాంపవల న వజర?/ఏకకారయరుాలమ కాదె? ఇరువురమును,
ఆచరషంపదె సారథయ మమరులార!/సాయమ వే చని గాడుప వైశాానరునకక. 35
దెైవజాతరలక=దేవ గ్రుడ గ్ంధ్రా కింపురుష్ సిదధ సాధ్య విదాయధ్ర యక్షులక మొదలగ్ువారు, అజ్ఞని=
బరహీను, నరభోజ=రాక్షసుడు, ఖాతరు=లక్షయము, మరత యము=భూలోకము, కఠోర+సాయకముల=వాడి+
బాణముల, బల్లక్షమము=పూజకకతగషనదానిదిగా, కైకసీసుతర=కైకసి పుతరరడెైన రావణుని, శిరః+కమల+
 255
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పంకిత=తలలనే+తామరల+వరుసను, ఏక+కారయ+అరుాలమ=ఉభయులకక రావణవధ్ చేయు ఒకే+పని+
కోరషక కలవారమై, సారధ్యము=సహాయము, వేచను+గాడుప=వేగ్మైన+గాల్లతోకూడిన, వైశాానరునకక=
అగషుకి,
క. అందుకొన గ్లకగ్ు కాలము/తొందరగా వచుి మీకక దురుయరక్ో
బృందావరోధ్రహతత/బృందారకకలార! కీతరహవిరాభగ్ములన్. 36
అందుకొన=పుచుికొన, తొందరగా=తారలో-రామజననము తరువాత 38సంవతసరములకక, దురుయ+రక్ో
+బృంద+అవరోధ్+రహతత=దురీుతికల+రాక్షసుల+గ్ుంపుచే+నిరోధింపబడుట+లేకప్ర వుటచే, బృందారకక
లార=దేవతలారా, కీతర+హవిర్+భాగ్ములన్=యజు పు+హవిసుస+భాగ్ములను,
తే. అచిరల గ్ూడి విహరషంపవచుి నింక/అచరకాలమునందె విహాయసమున
పుష్పకాలోకచకితరల ై మొగషలకలోన/మఱువడుట తీరు దివిజవైమానికకలకక. 37
విహాయసము=ఆకాశమారగ ము, పుష్పక+అలోక+చకితరల =
ై రావణుడుపయనించు పుష్పక విమానము+
చూచుటచే+భయసంభరమములక చెంది, మొగషలకలోన+మఱువడుట=మేఘముల+చాటటన పరయాణించుట,
తీరు=తీరషప్ర వును,
తే. విపుపదురు ల ండు వే ప్ర యి వేలకపలార!/బల్లమి లంకాధిపతి కొపుపవటిు ఈడిి
శాపభయమున జఱపంగ్ జాల కలచు/సారగ బందవల చరవేణిబంధ్ములను". 38
వే+ప్ర యి=వేగ్ముగా+ప్ర యి, శాప+భయమున=సీత ల
ి చెఱపటిున తలముకులవునను రంభ శాపము+
భయముచే, అలచు=బాధించు, చరవేణిబంధ్ములను=చాలకాలమునుండి విడదవయని జ్ఞటటు ముడులను,
తే. పరబలతరమైన రావణావగ్ీహమున/వాడి మాడిన వేలకపుపెైరుమీద
వాగ్మృత మిటట
ు వరషించ వను దెచి/కృష్ు మేఘము తోడబత అదృశయమయియ. 39
పరబలతరము+ఐన=ఎకకువతీవరము+అయిన, రావణ+అవగ్ీహమున=రావణుడను+వరిపు పరతిబంధ్కము
వలన, వాడి+మాడిన=కృంగష+కృశించన, వాక్+అమృతము=మాటలనడు+అమృతము, వనున్+తెచి=
శలభ+కూరషి, కృష్ు +మేఘము=విష్ర
ు డనునలు ని+మేఘము, తోడబత =వంటనే.
క. సురకారయసముదుయతరడగ్ు/హరషని నిజాంశములతోడ హరషహయముఖుయల్
సుర లవని కనుగ్మించరష/తరువులక కకసుమములతో సదాగ్తి బో ల న్. 40
 256
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సముదుయతరడగ్ు=సవయముగాపరయతిుంచువాడు, హరషహయడు=ఇందురడు, అవనికి+అనుగ్మించరష=
భూమికి+అనుసరషంచ, సదాగ్తి=వాయువు.(వృక్షములక కదలవు. కాని వాటి పువుాల వాసన గాల్లలో
పరసరషంచ దూరప్ారంతముల తమ ఉనికిని చాటటను. అటటలే దేవతల అంశలక భూమిపెైకి వచినవి)
వ. అంత నకుడ దశరథుని పుతరకామకిీయావసానమున ఋతిాగ్జనవిసీయావహముగ్ చతరరధశభువ
నోదరుడెైన ఆదిపురుష్రని అనుపరవేశమున, దురాహమైన ప్ావనపయశిరువుతో పరషపూరషతమైన
పసిడిపళళురమును ప్ాణిదాయమున పటిుకొని అగషు నుండి పురుష్ర డొ కడు ప్ారదురభవించె . 41
పుతరకామకిీయ+అవసానమున=పితరకామేష్ు ి+చవర, ఋతిాక్ జన+విసీయ+ఆవహముగ్=యజు ము
జరషపించు పురోహతరలకక+ఆశిరయము+కల్లగషంచు నటట
ు , చతరరధశ+భువన+ఉదరుడెైన=పదునాలకగ +
భువనములక+కడుపులోఉనుటిు, ఆదిపురుష్రని=విష్ర
ు ని, అనుపరవేశమున=మనసుకక తగషనటటు నడచు
కొను, దుర్+వాహమైన=మ్రయ శకయముకాని, ప్ావన+పయస్+చరువుతో=పవితరత కల్లగషంచు+ప్ాలతో+
వారికకండాయాగ్ అగషులోఉడకవేసి హవయముతో, పరషపూరషతమైన=పూరషతగా నిండిన, పసిడి+పళళురమును=
బంగారపు+భోజనప్ాతరను, ప్ాణి దాయమున=రండు చేతరలతో, ప్ారదురభవించె=అవతరషంచె,
ఆ. వినతి చేసి పుచుికొనియి ప్ారజాపతయ/సముపనీతమైన చరువు నృపతి
ప్ాలకడల్లనుండి తేల్లవచిన పయ/సాసర మందికొనిన శకకీనటట
ు . 42
వినతి చేసి=ముందుకకవాల్ల నమసురషంచ, ప్ారజాపతయ=బరహీకకసంబంధించన పురుష్రడు, సమ+ఉపనీత
మైన=తనవది కక+తీసుకకరాబడిన, పయస్+సారము=ప్ాల+సారమైన అమృతము, శకకీడు=ఇందురడు,
తే. అతని కడుపున బుటు ంగ్ నాసపడియి/పరమపురుష్రడు తిరభువనపరభవు డజ్ఞడు,
దాన కథనీయమయియను దశరథేశు/అనితరదురాపభాగ్ధేయాతిశయము. 43
తిరభువన+పరభవుడు=ములోుకముల+పుటిుంచువాడు, అజ్ఞడు=పుటటుకలేనివాడు, కథనీయము+అయియను=
చెపపదగషనది+అయినది, అనితర+దురాప+భాగ్ధేయ+అతిశయము=ఇతరులక+ప్ ందరాని+అదృష్ు పు+
వృదిధ,
క. ఆ వైష్ువతేజంబును/సావితరరడు పంచయిచెి సతర ల్లది ఱకకన్
దాయవావిశాంభరలకక/వేవలకగ్ు నవాతపమును విభజంచు గ్తిన్. 44
వైష్ువ+తేజంబును=విష్ర
ు సంబంధ్+తేజసుసకలప్ాయసమును, సావితృడు=సూరయవంశపు దశరథుడు,
సతరలక+ఇది ఱకకన్=భారయల ైన కౌసలయ కైకలకక, దాయవా+విశాంభరలకక=భూమికి+ఆకాశమునకక, వేవలకగ్ు
=సూరుయడు, నవ+ఆతపమును=లేత+ఎండను,
 257
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తే. మధ్యభారయ సుమితరను మఱచకాదు/పెదిపెండు ము కౌసలయ, ముదుిటాలక
కైకయును, వారు ప్ాల్లచి గారవింప/వలయునని, దశరథు డాతీ దలచెగాని. 45
గారవింప=ఆదరషంచ, తలచెన్+కాని=తలచెను+అంతేకాని,
క. పరమౌచతయవిదుండగ్ు/వరుని మనోగ్తము నరసి వనిత ల్లరువురున్
చెఱయొక సగ్మిచిరష తమ/చరుపరమానుముల, నుండి సవతికి నమిీన్. 46
పరమ+ఔచతయ+విదుండగ్ు+వరుని+మనోగ్తము=మికిుల్ల+యోగ్యత+తెల్లసిన+భరత +మనసు లోని
భావము, అరసి=తెల్లసికొని, చరు=హవయకకండలోనిపరసాదము, సవితి=సుమితర, నమిీన్=మితరభావముతో,
క. దేవులక మువుారు ప్ాయస/సేవనమున జేసి చీరచకిునవారై
దేవాంశసముదభవములక/ప్ావనగ్రభములక జగ్దభయ కారణముల్. 47
సేవనమున=ఆరగషంచన, చీరచకకు=గ్రభము ధ్రషంచు, దేవ+అంశ+సముదభవములక=విష్ర
ు ని+అంశ
కారణముగా+పుటు బో వువారు, జగ్త్+అభయ+కారణముల్=జగ్తర
త నకక+అభయమిచుి+సాధ్కకలక,
వ. పరజాభుయదయము నిమితత ము సరరముల న
ై అమృతాభిధాననాడులక జలమయగ్రభములక
ధ్రషంచులాగ్ున సమకాలమున ధ్రషంచన వారై 48
పరజ+అభుయదయము=పిలులక+కలకగ్ుట, సరరముల ైన=సూరయసంబంధ్ముల ైన, అమృత+అభిధాన+నాడులక
=అమృతము+అను పేరుగ్ల+కిరణములక(సూరుయని సహసర కిరణములలో నాలకగ్ు వందల కిరణములకక
అమృతములక అనిపేరు), జలమయగ్రభములక=జలముతో నిండిన గ్రభములక, సమకాలమున=ఒకే
కాలమున,
క. తెలకపెకిున మేనులతో/అలసతతో రాజపతరు లంతరాతరుల్
తలపించరష అంతరగ త/ఫలోదగ మము ల ైన పచిపెైరుల శలభన్. 49
అంతరాతరుల్=గ్రషభణిలక, తలపించరష=సీరషంప చేసిరష, అంతరగ త=కడుపులోనును, ఫల+ఉదగ మము=పండుు
+వలకవడు,(కిీందటి పదయములో దరవరూపమున ఉను బడి లక ఘనరూపముగా పరషణామము చెందిరష .)
సీ. చకీనందకగ్దాచాప లాంఛితరల ైన/వామనుల్ కావల్ల వచినటట
ు ,
సారుగ్రుత్రభాశబల్లతాంబరుడెైన/విహగేందురపెై సాారష వడల్లనటట
ు ,
అపసరోయుతముగ్ ఆకాశగ్ంగ్లో/అఘమరిణసాున మాడినటట
ు ,
పరతుయోగ్ులక పరబరహీవాదులక తముీ/భృగాాదిమునులక దవవించనటట
ు ,
నల్లననిలయ పయోధ్రాంతరవిలంబ/కౌసుతభనాయసవహనియిై కమలపతర,
 258
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వీజనము వీచ తముీ సేవించనటట
ు /గ్రషభణులక మువుారును రేయి కలలక కనిరష. 50
లాంఛితరల ైన=చహుముముకల, వామనుల్=చనుపిలుల రూపమున(ఆయుధ్ములక చేతనములక కనుక
), కావల్ల=రక్షణకై, సారు+గ్రుత్+పరభా+శబల్లత+అంబరుడెైన=బంగారపు+రకుల+కాంతి+విసత రషంచన+శరీర
ముతో, విహగేందురపెై=గ్రుతీంతరనిపెై, యుతముగ్=కల్లసి, అఘమరిణ+సాునము+ఆడినటట
ు =ప్ాపము
శమించుటకక మంతరసహత+సాునము+చేసినటట
ు , పరతు+యోగ్ులక+పరబరహీవాదులక=ఆచారవంతరల ై+
యోగ్ దవక్ావంతరలయిన+ఉతృష్ు బరహీ పదారాము గ్ురషంచ వచంపగ్లవారైన, తముీ=తమను, భృగాాది
మునులక=భృగ్ువు మొదలగ్ు మునులక, నల్లననిలయ=పదీమునందు నివసించు, పయోధ్ర+అంతర+
విలంబ=సత నముల+మధ్యమున+వేరలాడు, కౌసుతభ నాయస+వహనియిై=భరత తనవది దాచన కౌసుతభతరుము
+ధ్రషంచనదెై, కమలపతర=లక్ిీ దేవి, వీజనము+వీచ=విసనికఱఱ తో+వీచుచు,
క. నరపతి యా సాపుంబులక/విరషబో డులక వినువింప విని విశాజగ్
దు
గ రువునకక తాను గ్ురువై/పరారుధయ డగ్ుటకక పరహరిపరవశు డయియన్. 51
విరషబో డులక=పూలవంటి శరీరములకకల కౌసలయ సుమితర కైకలక, విశాజగ్త్+గ్ురువునకక=సృష్ిులోని
లోకము లకంతటికి+జనకకడెైన విష్ర
ు వుకక, తాను+గ్ురువై+పరారుధయడు+అగ్ుటకక=తను+తండె+
ైి శేీష్ు రడు+
అగ్ుటకక, పరహరి=మికిుల్ల సంతోష్ము,
క. హతమని వసించె నటటలా/అతివల యుదరముల ఒంటి యయుయను తిరజగ్
తపతి సుపరసనుజలముల/పరతిమాశశిచందమున విభకాతతీకకడెై. 52
హతము+అని=లోకసంక్ేమము+అని, ఒంటి=ఒకుడే, సుపరసను=నిరీలమైన, పరతిమా+శశి+చందమున=
పరతిబంబంచుచును+చందురని+విధ్ముగా, విభకత +ఆతీకకడెై=నాలకగ్ుగావిభజంపబడిన+ఆతీకలవాడెై,
(40వ పదయములో దేవతలక వాసనగా, ఇందు విష్ర
ు వు పరతిబంబముగా అవతరషంచారు),
క. భావుకవతి పదబడి రఘు/భూవలు భు పటు మహష్ి ప్ ర దుిలక నిండన్
రే వలకగ్ు నీను ఔష్ధి/కైవడిని తమ్రఽపహారు గ్నియి కకమారున్. 53
భావుకవతి=మాంగ్లయయుకత మైనది-పుణయసీత ,ి పదబడి=పూని, ప్ ర దుిలక+నిండన్=పరసవసమయము+కాగా,
రే+వలకగ్ును+ఈను+ఔష్ధి+కైవడిని=రాతిరకి+వలకతరరును+కల్లగషంచు+ఒకానొక ఓష్ది మొకు+వల ,
తమస్ +అపహారు=అజాునమనేచీకటిని+తొలగషంచు-వైష్ువతేజోరూపుడగ్ు,
క. రాముడని పెటు ట అతయభి/రామము తదాపువు జూచ రంజల్లు రఘు
గాీమణి సుతరనకక శ్రీమద్/నామము భువనతరయిా పరథమ మంగ్ళమున్. 54
 259
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అతి+అభిరామము=అతయంత+మనోహరమైన, తత్+వపువున్=వాని+శరీరసరందరయమును, రంజల్లు =
సంతోష్ము ప్ ంది, శ్రీ+మత్+నామము=శుభముల+కల్లగషంచు+ఆపేరు, పరథమ మంగ్ళమున్=మంగ్ళము
నకై మొటు మొదట వారయు/పలకకక పేరుగా,
క. అరుణాంశువంశదవపకక/నిరుపమవరిసుు నిసువునిం గ్ని తోడబత
పురషటింటి దవపకళికలక/పరషభూతము లయియ ననగ్ పలకకంబాఱెన్. 55
అరుణాంశు+వంశ+దవపకక=సూరయ+కకలమునకక+దవపమువంటి, నిరుపమ+వరిసుు=అసమాన+తేజసుస
కలవాని, నిసువునిం+కని=శిశువును+చూసి, తోడబత =వంటనే, దవప+కళికలక=దవప+శిఖలక, పరషభూతము
లయియ+అనగ్=తిరసురషంపబడినవి+అనునటట
ు గా, పలకకంబాఱెన్=వలు ప్ర యినవి,
ఆ. పటిుతోడ పురటిప్ానుపన బవడించ/క్ామమధ్య రామచందరజనని
అందగషంచె సెైకతాంభోజ బల్లతోడి/శారదావసనుజాహువి వల . 56
పటిుతోడ=కొడుకకతో, పవడించ=పడుకొని, క్ామ+మధ్య=సనుగషల్లున+నడుముకలకౌసలయ, సెైకత+అంభోజ
+బల్ల+తోడి=ఇసుకతినులమీదఉను+కమలములనడి+పూజాపుష్పముల+తో, శరత్+అవసను+జాహువి
=శరతాులము+సమీపింపగా+సనుబడినగ్ంగానది,
క. జనియించెను కైకేయికి/అనవదయగ్ుణుండు భరతర డతడు సమంచ
దిానయము సంపదనుం బల /జనయితిర నలంకరషంచె జగ్ము నుతింపన్. 57
అనవదయ+గ్ుణుండు=నిందలేని+మంచగ్ుణములక కలవాడు, సమంచత్+వినయము=సంపూరుముగాఒపుప
చును+వినయగ్ుణము, సంపదనుం+బలే=ఐశారయము+కలవానివలే, జనయితిర=తల్లు ,
క. పుతరరల సుమితర లక్షీణ/శతరరఘుుల గ్నియి గ్వల, సదు
గ రుశిక్షన్
ప్ాతరరన కలవడు విదయ, అ/ముతరవివేకమును వినయమును నీను గ్తిన్. 58
ప్ాతరరన=యోగ్ుయనకక, అముతర+వివేకమును=పరలోకముకల్లగషంచు+తతావిచారణచేయుశకిత, వినయము
=ఇందిరయ నిగ్ీహము, ఈను+గ్తిన్=కల్లగషంచు+విధ్ముగా,
భావము: మంచ విదయ వివేకమును వినయమును కల్లగషంచ పరలోకసాధ్కముగా ఉండవల ను
ఆ. శమితదబ ష్గ్ణము సమయగావిష్ుృత/సకలగ్ుణము నయియ సరా జగ్తి
అనుగ్మించె నాక మవనికి వసుధావ/తీరుుడెైన ఆది దేవు ననగ్. 59
వసుధ్+అవతీరుుడెైన+ఆదిదేవు=భూమిపె+
ై అవతరషంచన+మహావిష్ర
ు వు, అనుగ్మించె=వంబడించె, నాకము
+ఆవనికి=సారగ ము+భుమిపెక
ై ి, అనగ్=అనునటట
ు , సరాజగ్తి=లోకమంతటా, శమిత+దబ ష్గ్ణము=అణగష
 260
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
నటిు+దురషభక్ాది దబ ష్ సమదాయము కలదెై, సమయక్+ఆవిష్ుృత+సకల+గ్ుణము+అయియ=సరషగా+
ప్ారకాశితమైన+అనిు+మంచగ్ుణములక+కలదెైనది,
తే. హరషచతూరూపియిై భూమి నవతరషంప/తేఱ యూపిరష విడచన తెఱగ్ు తోచె,
చండదశకంఠపీడితసాపరషవృఢలక/కాష్ు లపరజోమారుతకైతవమున. 60
హరష+చతూరూపియిై+భూమిని+అవతరషంప=విష్ర
ు వు+నాలకగ్ు+రూపములతో+భూమిపె+
ై అవతరషంప,
చండ+దశకంఠ+పీడిత+సా+పరషవృఢలక=భయంకరుడెైన+రావణునిచే+పీడింప బడుచును+సారగ +
అధిపతరలక-దికాపలకకలక(ఇందర వరుణ యమ కకబేరులక), తేఱ+ఊపిరష+విడచన+తెఱగ్ు+తోచె=
ఉపశమిల్లు +నిటట
ు రుపగాశాాస+విడచన+విధ్ము+అనునటట
ు నుది, కాష్ు లక+అపరజో+మారుత+కైతవమున
=దికకులక+ధ్ూళిలేని+సాచఛమైన గాల్ల+మిష్,
క. రావణ నిరాకృతరలక రవి/ప్ావకక లవేాళ వయకత పఱచరష సాభయా
భావమును పరసుుటముగ్ అ/నావిలతేజసుసవలన అపధౌమయమునన్. 61
నిరాకృతరలక=తిరసురషంపబడినవారు, రవి+ప్ావకకలక=సూరుయడు+అగ్ుులక, సా+భయ+అభావమును+
పరసుుటముగ్=తమ+భయము+లేకప్ర వుటను+బాగాసుష్ు ముగా, అనావిల+తేజసుస=కలకష్ములేని+
పరకాశముతో(సూరుయడు), అపధౌమయమునన్=తొలగషనప్ గ్వలన(అగషు),
ఆ. ధ్రణి రాల్లపడియి తత్క్షణంబ దశాసుయ/మకకటచయము నుండి మణిగ్ణంబు
ఆగ్తంబు నఱగషనటిు దానవలక్ిీ/కంటినుండి అశుీకణము లనగ్. 62
తత్క్షణంబ=రాముని జనన సమయముననే, దశాసుయ+మకకట+చయము=రావణుని+పదితలలకిరీటముల
+సమూహము, ఆగ్తంబున్+ఎఱగష=జరగ్బో వునది+తెల్లసికొని, దానవలక్ిీ=రాక్షసరాజయలక్ిీ,
క. ఔరసవంతరని నృపుని కక/మారకజనీపరవేశయమంగ్ళతూరయ
ప్ారరంభకంబుల ై మును/బో రుకలగ దేవదుందుభులక గ్గ్నమునన్. 63
ఔరసవంతరని=కొడుకకలకకలవాడెైన, జనీ+పరవేశయ+ప్ారరంభకముల ై=రాముడుపుటు గా+ఏరాపటట చేసిన
పండుగ్తో+మొదలకపెటు ,ి మును=ముందుగానే, బో రుకల్లగ=భేరషమునుగ్ు వాదయములధ్ానిశబి ంచె-
ఆకాశములో దేవతలక దుందుభులక మ్రోగషంచ, నగ్రషలోపరజలక భేరషమ్రోగషంచ ఊతసవములక సల్లపరష.
ఆ. కకరషసె ప్ారషజాతకకసుమమయంబైన/వాన పంకితరథుని భవనమందు
శాసత ద
ి ృష్ు మైన సనీంగ్ళోపచా/రముల కదియి ఆదిరచన యయియ. 64
 261
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
శాసత ద
ి ృష్ు మైన=శాసత ి పరకారమైన, సనీంగ్ళ+ఉపచారములకక=మంచశుభమందల్ల+పూజాసాధ్నములకక,
అదియి=ప్ారషజాతపు పూవులే, ఆది+రచన=పరధ్మ+ఏరాపటట,
క. అనవదయకళల ధాతీర/సత నంధ్యులక సుపరయుకత సంసాురులక రా
తనయులక పెరషగషరష జననీ/జనకకల ఆనందరసము సమగ్తి బరుగ్న్? 65
న+అవదయ+కళల=పెరుగ్ుచును+చందురనికళలవల , ధాతీర+సత నంధ్యులక=తల్లు +ప్ాలకతారగ్ువారు,
సుపరయుకత +సంసాురులక=బాగా అనుష్ిుంచ+మంచ గ్ుణములక అలవఱుచుకొనువారు, సమగ్తిన్+
పెరుగ్న్=తనయులవయసుస మరషయు జనకకల ఆనందము సమానముగా+పెరుగ్గా,
క. పూవునకక తావివల సాా/భావికమగ్ు తదిానీతభావోనుతి శి
క్ావిధి దబ హదమందెను/ప్ావకకనిజదవపిత హవిరవాపిత ని బో ల న్. 66
తావి=వాసన, సాాభావికమగ్ు=పుటటుకతోవచిన, తత్+వినీత+భావ+ఉనుతి=వారష+చకుని+పరవరత న+గతపప
దనము, శిక్ావిధి+దబ హదము+అందెను=విదాయభాయసముచే+వృదిధ+ప్ ందెను, ప్ావకక+నిజ+దవప+హవిరవ
ిత
+అపిత ని=అగ్ుుల+సహజ+తేజసుస+నయియ మొదలగ్ు దరవయములక+సంప్ారపిత చే,
క. ప్ రప్ చింబు ల ఱుంగ్ని/సరాగ్సరభారతరమునకక సత్రథమౌదా
హరణము సమసత సదు
గ ణ/ధ్ురంధ్రము దాశరథిచతరష్ు మ మవనిన్. 67
ప్ రప్ చింబులక=వైరుధ్యములక, స రాగ్+సరభారతరమునకక=అనురాగ్ముకల్లగషన+తోబుటటువులమైతిరకి, సత్
+పరథమ+ఉదాహరణము=అనిుటికంటట+ముందుఎంచదగ్గ +పరమాణము, ధ్ురంధ్రము=శేీష్ుత
(కారయనిరాాహకతాము), దాశరథిచతరష్ు మము=దశరథుని నలకగరుకొడుకకలక, అవనిన్=భూమిపెై,
క. ఇతరేతరావిరుదధ త/అతిశయదవపతముగ్ జేసి రా సహజనుీల్
ఋతరవులక సురవనమున్ బల /అతరలోదాతత ంబు గ్ులము నైక్ాాకంబున్. 68
ఇతరేతర+అ విరుదధ త=పరసపర+వయతిరేకములేని, అతిశయ+దవపతముగ్=మికిుల్ల+పరకాశమైనదిగా, సుర
వనమున్=నందనవనమందు, అతరల+ఉదాతత ంబున్+కకలమున్=సాటిలేని+గతపపదెైన+వంశము,
ఐక్ాాకంబున్=ఇక్ాాకకవంశము,
వ. అయయనుదముీల సరభారతరము సరాసమానమే అయినను, సేుహమున రామలక్షీణులకభయు
ల టట
ు , భరతశతరరఘుు ల్లరువురు నటట
ు , జంటగా నేరపడిరష. 69.
క. కలకాలమొకువిధ్ముగ్/అలవడియి సమైకయభావ మా జంటలకకన్
జాలననభసాంతములకక/బల చందరసముదరములకక బల అవిహతమై. 70
 262
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అలవడియి=సిదంిధ చె, జాలన+నభసాంతము=అగషు+ఆకాశము గ్మన సాానముగా కల వాయువు,
అ విహతము=అడుిలేక,
క. సమధికతేజంబున విన/యమునను జనకోటిమనసు హరషయించరష రా
కొమరులక సజలశాయమా/భరములక నిదాఘాంతవాసరముల విధ్మునన్. 71
సమధిక=బాగాఎకకువ, సజల+శాయమ+అభరములక=నీటితోనిండిన+నలు ని+మబుోలక, నిదాఘ+అంత+
వాసరముల=ఎండాకాలము+ముగషసినతరువాతి+దినముల,
తే. రాజత గ్ుణాభిరతరల ఆ రాజసుతరల/నలకవురను చూచ లోకకలక తలచ రాతీ
నవతరషంచుట గాగ్ ధ్రాీరాకామ/మ్రక్షములక నాలకగ జగ్తిపెై మూరషత కటిు. 72
రాజత+గ్ుణ+ఆభిరతరల=ఒపెైపన+గ్ుణములందు+ఆసకితకలవారు, ఆతీను+అవతరషంచుటన్+కాగ్=తామే+
పుటిునవి+అనునటట
ు , మూరషత కటిు=మూరీతభవించ,
క. గ్ురుదేవు దనియజేసిరష/గ్ురువతసలక లగ్ుచు నాతీగ్ుణగ్ణమున దా
శరథులక శరధ్ులక రతోు/తురమున మునుతని మనసు తనిపిన కరణిన్. 73
గ్ురుదేవు=తండిరని, తనియన్+చేసిరష=తృపిత +ప్ ందించరష, గ్ురువతసలకలక=తండిరముదుిబడి లక, ఆతీ+గ్ుణ
+గ్ణమున=తమ+మంచ గ్ుణముల+సమూహముచే, దాశరథులక=దశరథునినలకగ్ురు పిలులక, శరధ్ులక
=నాలకగ్ు సముదరములక, రతు+ఉతురమున=రతుముల+రాశిచే, మునుు+అతని+తనిపిన+కరణిన్=
అంతకక ముందు+దశరథుని+తృపిత పరచన+విధ్ంగా,(ముందు రతురాశుల్లచి సముదురడు
తృపిత పరచునటట
ు , తమ గ్ుణములరాశిచే దశరథుని తృపిత పఱచరష. )
మంజీరదిాపద. దళితదెైతయకృప్ాణధారలౌమేటి/దంతాలతోడి చౌదంతి యనంగ్
ఫలవినిష్పతిత చే వయకత ంబులగ్ు ఉ/ప్ాయ యుకకతలతోడి పరభునీతి యనగ్. 74
దళిత+దెైతయ+కృప్ాణ+ధారలౌ+మేటి+దంతాలతోడి+చౌదంతి=చీలిబడిన+రాక్షసుల+కతర
త ల+వాడిమొనలచే
తాకబడిన+గతపప+దంతాలక కల్లగషన+ఇందురని ఏనుగ్ు-ఐరావతము, ఫల+వినిష్పతిత చే+వయకత ంబులగ్ు+
ఉప్ాయయుకకతల+తోడి+పరభు+నీతి=ఫల్లతము+బాగా సిదధ ంి చుటచే+తెల్లయబడు+సామ దాన బేధ్ దండన
ఉప్ాయములక+కల్లగషన+రాజ+నీతి,
మంజీరదిాపద. ఖలశిక్ష సాధ్ురక్షయు నిరాహంప/గ్ల బాహువులతోడి కమలాక్షుడనగ్
విలసిలు నలకవురు విశాంభరాంశ/కల్లతజనుీలక తనూజ్ఞలతోడ నృపతి. 75
 263
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఖల=చెడివారష, కమలాక్షుడనగ్=విష్ర
ు వు అనునటట
ు , విశాంభర+అంశకల్లత+జనుీలక=విష్ర
ు వు+అంశతో
+జనిీంచన, నృపతి=దశరథుడు, విలసిలు =సంతోష్ించె, (ముందు పదయముతో అనాయము. ఐరావతము
వంటి పరాకీమము, రాజనీతి, దుష్ు శిక్షణ, సాధ్ురక్షణ అను నాలకగ్ుభుజములక కల విష్ర
ు నివలే దశరథుడు
నలకగ్ురు పుతరరలతో పరకాశించెను.)
 264
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

ఏకాద్శ సరగ ము సీతాకలాయణము

తే. కౌశికకడు కోసలేశారు గానవచి/తన కీతరవిఘాతశాంతికై అనుపవేడె

కౌసలేయుని చఱుతకూకటటలవాని,/వీరుల ఎడాటమున, జూడబో రు వయసు. 1
కౌశికకడు=విశాామితరరడు, కీతర+విఘాత+శాంతికై=యాగ్+విఘుఉపదరవములను+తొలగషంచుటకై, అనుప
వేడె=పంప+కోరను, చఱుతకూకటటలవాని=బాలకనికితగ్గ జ్ఞటటుకల-బాలకడెై ఉను-వాని, వీరుల+ఎడాటమున=
పరాకీమము+విష్యమున, చూడబో రు వయసు=వయసుసకాక వారషసమరధతను పరషగ్ణింతరరు,
తే. కాన కనిచెను కానకకను సుతరని/మౌని వంట మహీపతి సానుజముగ్
అరుాలడిగషన నితర
త రు ప్ారణమైన/మిను కంపరు రఘుకకలోతపనుు ల పుడు. 2
కానకక+అనిచెను=అడవులకక+పంపెను, కానకకను=లేకలేకపుటిున, స+అనుజముగ్=తముీడు లక్షీణుని
తోసహా, అరుాలక=కోరషకకోరువారు, మినుక+అంపరు=ఏమియుఇవాక+పంపరు, రఘు+కకల+ఉతపనుులక+
ఎపుడు=రఘు+వంశములో+పుటిునవారు+ఎలు వేళలా,
చ. అనుగ్ుల జూచ పుతరగ్మనాధ్ాము జకుగ్ సంసురషంప బొ ం
డని, ఒకమాట పంకితరథు డానతి యిచెినొ లేదొ , అంతలో
అనిలకడు మారగ మలు ను నిరసత రజంబుగ్ వీచె, దానిపెై
చనుకకలక చలు మబుో, కకరషసెం బలకవనుల కొీనునల్ బయల్. 3
అనుగ్ుల=దగ్గ ఱసహాయకకల, పుతర+గ్మన+అధ్ాము=కొడుకక+ప్ర వు+మారగ ము, సంసురషంప=చకుపఱచ,
ప్ ండని=వళళమని, ఆనతి=ఆజు , అంతలో=ఆసమయమున(వారష అవసరములేక ), అనిలకడు=గాల్లదేవుడు,
నిరసత రజంబుగ్=దుముీ తొలగషంప బడునటట
ు గా, పలకవనుల=వివిధ్ రంగ్ుల, కొీతత +ననల్=కొతత గా
పలు వించన పువుాలక,
సీ. సనుదుధల ై సంభృతోనిుదరచాపుల ై/వే వచి భరతాగ్ీజావరజ్ఞలక
నిరవగ్ీహనిదేశకరణోదయతరలక నమిీ/తనకక ప్ాదాభివాదనము సేసి
ఆనముోల ై పరవాసానుజు నరషాంప/ఆనందపరషఫులు మానసమున
జలజల శిశిరాశుీవులక చందె తన కను/కడుపులపెై గతనిు పుడమి ఱేడు,
చంది సమయోచతముగ్ విశేష్రీతి/మంగ్ళాచారవిధ్ులక సేయంగ్ బనిచె
పయనమై చను వారషకి నయనవారష/కించ దుక్ితచూడాసమంచతరలకక . 4
 265
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సనుదుధల ై=పరయతుపరుల ై, సంభృతఉనిుదర చాపుల ై=సిదధముచేయబడిన విలకులక హచిరషకతో ధ్రషంచనవారై,
వే+వచి=వంటనే+వచి, భరత+అగ్ీజ+అవరజ్ఞలక=భరతరని+అను-రాముడు+తముీడు-లక్షీణుడు,
నిరవగ్ీహ+నిదేశ+కరణ+ఉదయతరలక=సాచఛందముగా+తండిర ఆజు ను+చేయ+సనుదుధలక, నమిీ=పేరమతో,
ఆనముోల ై=గౌరవ సూచకముగా కొంచము వంగష, ప్ారవాస+అనుజు ను+అరషధంప=దేశముదాటి వళుళటకక+
అనుమతి+కోరగా, పరషఫులు =వికసించన, శిశిత+అశుీవులక+చందె=చలు ని+ఆనందబాష్పములక+పడెను,
చంది=సంభరమపడి, విశేష్రీతి=పరతేయకముగా, పనిచె=పంపించెను, కించత్+ఉక్ిత+చూడా+సమంచతరలకక
=కొంచము+కనీురు చలకరషంపగా తడిసిన+జ్ఞతర
త ల+సరందరయము కలవారషకి,
తే. మాతృవరగ పు టడుగ్ుదామరల నంటి/మునివతంసుని వనుంటి చనుచునుండ,
శుభనిమితత ము ల దురయియ సర దరులకక/ప్రరవీక్షణకృతమారగ తోరణులకక. 5
మాతృవరగ పు+అడుగ్ు+తామరలను+అంటి=తలకుల+ప్ాద+కమలములను+తాకి, వనుంటి=వనుక,
నిమితత ములక=శకకనములక, ప్రర+వీక్షణ+కృత+మారగ +తోరణులకక=పరజల+కలకవలవంటి కంటి చూపులచే
+చేయబడిన+దారషప్ డవునాఉను+కలకవపూల తోరణమాలలక కలవారలకక,
తే. రాము లక్షీణమాతారనుగామి నొకని/వేడె ముని, కాన సుతరలకక దబ డుదొ నగ్
వాహనులక కాదు, తండిర దవవన యొసంగ/ఏడుగ్డ వారష కదియ సు మీలు ప్ ర దుి. 6
లక్షీణ+మాతర+అనుగామిని+ఒకని=లక్షీణుని+మాతరమే+వంటవచుి+ఒకుడిగా, తోడుదొ నగ్=సహాయముగ్,
వాహనులక=సెైనయము, ఏడుగ్డ=రక్షణ, ఎలు ప్ దుి=ఎలు పుపడు,
క. ఉరుతరతోజోనిధి యా/పరమరషిపథంబు బటిు భాసిల్లురష, భా
సురు గ్మనమునకక లోబడి/చరషంచు మధ్ుమాధ్వులకక, సాటిగ్ నుభయుల్. 7
ఉరుతర+తోజో+నిధి=మికిుల్ల అధిక+తేజసుసకక+సాానము, పథంబున్+పటిు=మారగ ము+అనుసరషంచ, భాసిల్లురష
=పరకాశించరష, భాసురు=సూరుయని, మధ్ుమాధ్వులకక=చెైతర వైశాఖ మాసములకక-వసంత ఋతరవున ఎండ
ఎకకువైననూ పరకృతి రంజకము.
సీ. సిగ్పూవు వాడదు చెకకుచెమరిదు/కందదు మే నండ కాక సర కి,
ముండు కంపలతోడి మరపనేలల బాట/రతుకకటిుమతలప్ారయమయియ,
కలకగ్ దాకల్లదపిపకల గాసి, తమతల్లు /కలకకల మలగ్ు ప్ాపలకకబో ల ,
నల్లగష మాఱవు రూపుకళలక, జనింపదు/కలనైన దుడుకకరకుసుల చేటట,
వల్లు విరషసె మహో తాసహవికీమములక/నిఖిలమంతారతీకములక మునిపరదిష్ు
 266
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ములక బలాతిబలాఖయవిదయలక జపించ/ఉరుమహమయుతరల ైన రఘూతత ములకక. 8
చెకకు+చెమరిదు=చెకిుల్లపెై+చమట పటు దు, కందదు=ఎఱఱ బారదు, మేను=శరీరము, కాక+సర కి=వేడి+
తగషల్ల, మరప=ఎండినమటు , రతు+కకటిుమ+తల+ప్ారయమయియ=రతనములతో+కటిున+సమపరదేశము+
ప్ర ల్లక (రాచబాట వల )అయియను, అకల్ల+దపిపకల+గాసి=ఆకల్ల+దాహముల+వయధ్, కలకకల+మలగ్ు=పరకు
+ఉండు, నల్లగష=బాధ్పడి, జనింపదు=కలగ్దు, దుడుకక=చెడి, చేటట=హాని, వల్లు విరషసె=పరకటితమయియ,
మహ+ఉతాసహ+వికీమములక=గతపప+పరయతుముచేయు+వీరులక, నిఖిల+మంతర+అతీకములక=సరా+
మంతర+సారూపములక, ముని+పరదిష్ుములక=మునిచే+చెపపబడినవి, బల+అతిబల+ఆఖయ=బల+అతిబల+
అను పేరుగ్ల, ఉరు+మహమ+యుతరల ైన=అధిక+గతపపదనము+కల్లగషన,
ఉ. కాననసీమ గాల్లనడకం జనుచుంట నఱుంగ్రర
ై ష, ప్ర
రాని హతరండు తండిరకి, బురావిదు డముీని చెపప విను వి
జాునకరంబుల ైన పలకగాథల తమీటట మ్రచ తెచినన్
పెైనము చేసిన టు యిరష వాహనయోగ్ుయలక తతసహో దరుల్. 9
ప్ర రాని+హతరండు=ఆపత +శేీయోభిలాష్ి, పురా+విదుడు=పూరాకథలక+తెల్లసినవాడు, గాథల +తమీటట+
మ్రచ+తెచినన్=కథలే+తముీ+మ్రసుకొని+చేరషపనటట
ు (కథల తేల్ల ప్ర యిరష), పెైనము=పరయాణము,
వాహన+యోగ్ుయలక=వాహన పరయాణమునకక+తగషనవారు, తత్+సహో దరుల్=ఆ+సర దరులక,
సీ. రసవదంభఃపరపూరములక శ్రతలసరో/వరములక తమనీరువటటు మానప,
అవయకత మధ్ురమై అండజనినదంబు/శుీతిపుటంబులకక నిరాృతిఘటింప,
ఇవతళించు సుగ్ంధ్పవనంబు తమ మీద/నూతుపరసూనరేణువులక చలకక,
ప్ారంశుబంధ్ురప్ాదపముల సిుగ్ధచాఛయ/లూష్ీశామకముల ై ఉపచరషంప,
అకృతకవనాంతరోజజ ైలపరకృతి దృశయ/పరషచయము మానసర నేీష్కరము గాగ్
విపినసంచార ముపవన విహృతి కించ/దూనమైతోచె రఘువంశధ్ూరాహులకక. 10
రసవత్+అంభః+పరపూరములక=మధ్ురమైన+నీటితో+బాగానిండిన, శ్రతల=చలు ని, నీరువటటు=దపిపక,
అవయకత +మధ్ురమై=చెపపలేనంత+శాీవయమై, అండజ+నినదంబు=పక్షుల+కూతలక, శుీతి+పుటంబులకక=
చెవి+రందరములకక, నిరాృతి+ఘటింప=సుఖము+కల్లగషంప, ఇవతళించు+సుగ్ంధ్+పవనంబు=చలు ని+
సువాసన కల+గాల్ల, నూతు+పరసూన+రేణువులక+చలకక=కొీతత +పూవుల+పుప్ పడులక+జలు , ప్ారంశు+
బంధ్ుర+ప్ాదపముల=ఉనుతమై+వంగషన+చెటు, సిుగ్ధ+చాఛయలక=దటు మైన+నీడలక, ఊష్ీ+శామకముల ై
 267
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
+ఉపచరషంప=వేడిని+శాంతింప చేయునవై+సేవింప, అకృతక+వన+అంతర+ఉజజ ైల+పరకృతి+దృశయ+
పరషచయము=సహజముగాఉండు+అడవి+అందల్ల+విశృంఖలమ+
ై సాతసిాత+ఇంపుదనము+ఎఱుకపడగా,
మానస+ఉనేీష్+కరము+కాగ్=మనసుస+వికసింప+చెయునది+అవగా, విపిన+సంచారము=అడవిలో+
తిరుగ్ుట, ఉపవన+విహృతి+కించత్+ఊనమై+తోచె=తమ నగ్రష ఉదాయన+విహారము+కొంచము+తకకువదెై
+అనిపించెను, ధ్ూరాహులకక=ధ్ురంధ్రులకక,
మ. కమలేందవవరష్ండమండిత కనతాుసారశలభావలో
కమునం గాంచరు, కాంచ రుతుటనిదాఘకేుశనిరాాపక
దురమవాటీ పరషఖేలనంబున మహరుిల్ నిండు సంపీరతి, నే
తరమనోహాుదకకలన్ రఘూదాహుల, సందరషశంచ కనుటట
ు గ్న్. 11
నేతర+మన+ఆహాుదకకలన్=కండు కక+మనసుసకక+ఆనందము కల్లగషంచు వారైన, రఘూదాహుల+సందరషశంచ+
కనుటట
ు గ్న్=రామలక్షీణుల+చూచనపుపడు+కల్లగషనటట
ు , మహరుిల్+నిండు+సంపీరతి=మునులకక+పూరషత+
ఆనందము, కమల+ఇందవవర+ష్ండ+మండిత=తెలు కమలముల+నలు కమలముల+సమూహముచే+
అలంకరషంపబడిన, కనత్+కాసార+శలభ+అవలోకమునం+కాంచరు=ప్ారకాశవంతమైన+సరసుసయొకు+
స గ్సులక+చూచుటయందు+కనరు, ఉతుట+నిదాఘ+కేుశ+నిరాాపక+దురమ+వాటీ+పరషఖేలనంబున=
అధిక+వేడిమి+బాధ్ను+చలాురుి+చెటు ట+తోటలక+చకుగా అలాుడుటలో,
తే. సాాణుదగ్ధశరీరుని సాానమునకక/డాసి రాఘవు డాతత శరాసనుండు
కరీచే గాదు, రుచరవిగ్ీహముచేత/అంగ్భవునకక పరతినిధి యయియ దాను. 12
సాాణు+దగ్ధ+శరీరుని+సాానమునకక+డాసి=శివునిచే+దహంపబడిన+శరీరము కల్లగషన-మనీధ్ుని+
ఆశీమమునకక+చేరష, కరీచే+కాదు=శివుని ఎదిరషంచన ప్ాడుపనిచే+కాక, రుచర+విగ్ీహముచేత=అందమైన+
శరీరముచే, అంగ్భవునకక=మనీధ్ునకక, పరతినిధి=సమానుడు,
ఉ. ఆనతి యిచెి గాధిసుతర డపుపడె ఎవాత శాపగాథ, ఆ
దానవి ఆ సుకేతరసుత తాటక శూనయభయంకరంబు న
దాిని నొనరి ఆ వనపథంబును జొచి, తపసిా పంపునన్
భూనిహతాటనుల్ రఘువిభూష్ణు ల కుడి రాతీధ్నాముల్. 13
 268
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఆనతియిచెి=చెపెపను, దానవి=రాక్షసి, శూనయ=నిరజనముగా, పథంబు=మారగ ము, పంపునన్=ఆజు చ,ే
భూనిహత+ఆటనుల్=నేలమీద ఉంచన+వింటి కొపుప- ఆతరువాత అలు తారడు వింటికి సంధిసత ారు, ఎకుడి=
ఎకకుపెటు ర
ి ష-ధ్నుష్ు ంకారము చేసిరష, ఆతీ+ధ్నాముల్=తమతమ+విలకులక,
చ. పెలకచని తదు
గ ణసానము పెది సవాలకగ్ నీసురోసమున్
చల్లవిల్లవోవ వచెి రజనీచరష చీకటితోడబుటటు కా
గ్ల మయిచాయతోడ చలకరపరకకండలయిై రవోగ్ీయిై
కల్లతబలాకయిై యుఱుము కాళిక భంగష నభంగ్ురోదధ తిన్. 14
పెలకచని+తత్+గ్ుణ+సానము=కఠషనమైన+ధ్నసుస+నారష+ఠంకారము, సవాలకగ్=తనను పరశుంచగా,
ఈసు+రోసమున్+చల్లవిల్లవోవ=అసహనము+కోపము+సందడించ, రజనీచరష=రాతిర సంచరషంచునది-రాక్షసి,
చీకటి+తోడబుటటు+కాగ్ల+మయి+చాయ+తోడ=చీకటినలకపుల+సమానము+అవగ్ల+శరీర+రంగ్ు+కల్లగష,
చల+కరపర+కకండలయిై=కదలకచును+తలపుఱెఱలక+కకండలములకగా కలదెైన, రవ ఉగ్ీయిై=భయంకరమైన
కంఠ సారముతో, కల్లత+బలాకయిై=తనచుటటు(రాక్షసినోటినుండిపడుమాంసముకులకై) ఆహారముకొఱకై
ఎగ్ురుచును+కొంగ్లకకలదెై , ఉఱుము=వీరహుంకారముచేయు, అభంగ్ుర+ఉదధ తిన్=సిారమైన+గ్రాముతో,
ఆ. భూరష కటివిలంబ పురుషాంతరరశనతో/ప్ర ర దయతెైకదవరఘభుజముతోడ
పితృవనోతామయిన పెనువాతయవల దవవర/ వేగ్విధ్ుతమారగ వృక్షయగ్ుచు. 15
భూరష+కటి+విలంబ+పురుష్+ఆంతర+రశనతో=పెదిదెైన+నడుము భాగ్మున+వేరలాడుచును+మనుష్రల+
పేరగ్ులక+మొలనూలకగా కలదెై, ప్ర ర దయతెైక+దవరఘ+భుజముతోడ=లేపబడిన+ప్ డవైన+భుజములతోడ, పితృవన
+ఊతా మయిన=శీశానమున+లేచన, పెను+వాతయ+వల =పెది+సుడిగాల్ల+వల , తీవర+వేగ్+విధ్ుత+మారగ
+వృక్ష+అగ్ుచు=అధిక+వేగ్ముచే+బాగా ఊపబడిన+తోరవలోని+చెటు ట+కల్లగష,
క. తను జంపం గ్వియు దానిం/గ్నుగతని భరతాగ్ీజ్ఞం డకంపితమతియిై
వనితావధ్వైముఖయము/ఘనవిశిఖము నొకుమాటట గ్ీకకున విడిచెన్ 16
కవియు=పరుగడుతరను, అకంపిత+మతియిై=చెదరని+బుదిధతో, వైముఖయము=అయిష్ు మును, విశిఖము=
బాణము, గ్ీకకున=ఒకుసారషగా,
తే. భూరషరంధ్రము దొ ల్లచె నా నారసంబు/వజరఘనమైన దానవి వక్షమందు,
సురరషపుల మండలము మునుు స రగ్లేని/దండధ్రునకక నది మహాదాారమయియ. 17
 269
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
భూరష+రంధ్రమున్+తొల్లచె=పెది+కనుము+చేసెను, నారసంబు=బాణము, వజర+ఘనమైన=వజరమువల +
దిటుమైన, దానవి=రాక్షసి, సురరషపుల+మండలము=దేవతల+సమూహము, స రగ్లేని=చతఱబడలేని,
దండధ్రునకక=యమునకక, మహా+దాారము=గతపప+పరవేశము,
ఉ. చండశరపరహారమును సెైపక "హా"యని యాతరధాని పె
నొగండవల న్ ధ్రషతిరపయి గ్ూల్లన, గేవల మయయరణయభూ
ఖండమ కాదు, చేవ చెడి కంపము నొందె గ్డుం దిరవిష్ు ప్ా
ఖండజయంబునన్ సిా రత గాంచన రావణు రాజయలక్ిీయున్. 18
చండ+శర+పరహారమున=తీష్ు మైన+బాణపు+దెబోచే, సెైపక=తాళలేక, యాతరధాని=రాక్షసి, కడు=పెది,
ఖండము=భాగ్ము, తిరవిష్ు ప+అఖండ+జయంబునన్+సిారతన్ కాంచన=సారగ మును+సంపూరుముగా+
జయించ+నిలదొ కకుకకను, కంపమున్+ఒందె=భూకంపపు ఒణుకక+ప్ ందెను,
తే. రామమనీథతీవరమారగ ణవిభిను/హృదయయిై యా నిశాటనారీలలామ
గ్ంధ్వదరకతచందనగాతరయగ్ుచు/వే సనియి జీవితేశ నివాసమునకక. 19
రామమనీథ=సుందరమైన రాముని, తీవర+మారగ ణ+విభిను+హృదయయిై=తీక్షుమైన+బాణముచే+చీలి
బడిన+గ్ుండె కలదెై, గ్ంధ్వత్+రకత +చందన+గాతరయగ్ుచు=దురగ ంధ్ము కల+రకత ము+చందనమువల
పూయబడిన+శరీరము కలదెై, వే+సనియి=వేగ్ముగా+ప్ర యినది, జీవితేశ=యముని,
తే. రాక్షసఘుము నొక మహాసత మ
ి ును బడసె/మునివరుచేత నవదానముదితరచేత
సూరుయచే గాష్ు దాహకజోయతి బడయు/అరుకాంతము వల దాటకాంతకకండు. 20
రాక్షసఘుము=రాక్షసుల చంపునటిు, పడసె=ప్ ందె, అవదాన+ముదితర=పరాకీముచే+సంతోష్ించన, కాష్ు +
దాహక+జోయతి+పడయు=కఱఱ లను+కాలకి+మంట+ప్ ందు, అరుకాంతము=సూరయకాంత మణి, తాటక+
అంతకకండు=తాటకిని చంపిన రాముడు,
ఉ. అంత బునః పరయాణసమయముీన గౌశికక నోట వామనో
దంతము నంతయున్ విని, పదంపడి తనీహతాశీమంబు న
లు ంతన చూచ, ఉతరసకత నందె రఘూదాహ నామశౌరష, జ
నాీంతరసంసీృతరల్ తలపునం దొ క యింత సుురషంపకకండియున్. 21
పునః=మరల, వామన+ఉదంతము=వామనుని+వృతాతంతము, పదంపడి=మఱయు, తన్+మహత+
ఆశీమంబు=వామనుని+గతపపదెైన+ఆశీమము, ఉతరసకత=కకతూహలముతో, శౌరష=విష్ర
ు వు, జనాీంతర+
 270
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సంసీృతరల్=పూరా వామన అవతారపు+జాుపకాలక, ఒక+ఇంత+సుురషంపక+ఉండియున్=ఏమీ+
కొంచమైననూ+గ్ురుత+రాకకనునూ,
సీ. సంభృతారహణవసుతసంభారుల ై శిష్య/తతి యిదురతుని సాాగ్తము వచంప,
వృక్షకసేకంబు విరమించ వస వచి/మునుల బడి లక ప్ాదములకక మొోకు,
చెంగ్ుచెంగ్ున డాసి చనాురష జంకలక/తళుకక జూపులతోడ పలకకరషంప,
ప్ాదపంబులక బదధ పలు వపుటముల/నపమున నంజల్ల నివాటింప,
వడుగ్ు లందఱు దన వంట వచినటిు/తేజ్ఞకూనల ననిమేష్దృష్ిు జూడ,
గాధిజ్ఞడు వచి చతతెత ంచె గౌతరకమున/ప్ావనంబు సాశాంతతప్ర వనంబు. 22
సంభృత+అరహణ+వసుత+సంభారుల ై=చకుగాసిదధముచేసిన+పూజా+సామగషీ+సేకరషంచనవారై, వృక్షక+సేకంబు=
చెటుకక+నీరు ప్ర యుట, విరమించ=ఆపి, వస=వేగ్ముగా, డాసి=చేరష, ప్ాదపంబులక=చెటు ట, బది +పలు వ+
పుటముల+నపమున=మూసిన+చగ్ురు +దొ నుల+మిష్ను, నివాటింప=ఒపుపనటట
ు చేయ, వడుగ్ులక=
శిష్రయలక, తేజ్ఞ+కూనల=తేజసుసకల+బడి ల-రామలక్షీణుల, అనిమేష్+దృష్ిు=రపపప్ాటటమఱచ+చూచ,
చతతెత ంచె=పరవేశించె, ప్ావనంబు=పవితరము,
ఉ. ఆయతతేజ్ఞ లకొుమరు లచిట గాచరష విఘుసంతతిన్
సాయకశకితతో నడచ, సతరితర దవక్ితర నాతప్ర ధ్నున్,
సీాయకరపరసారమున జీకటి నంతయు బాఱదబ ల్ల ప
రాయయసముతిా తరల్ రవిసుధాంశులక లోకము గాచు తీరునన్. 23
ఆయతతేజ్ఞ=పరభావవంతమైన+పరాకీమముకలవారు, కాచరష=రక్ించరష, విఘు+సంతతిన్=ఆటంకముల+
సమూహమునుండి, సాయక+శకితతోన్+అడచ=బాణముల+బలముతో+ఆపి, సతరితర+దవక్ితరన్=మంచ
యాగ్+నియమములో ఉను, సీాయ+కర+పరసారమున=తన+కిరణముల+వాయపింప చేసి, పరాయయ+
సముతిా తరల్=ఒకరష తరువాత ఒకరు+కృష్ిచేసి, రవిసుధాంశులక=సూరుయడు చందురడు
సీ. వేదిపెై గ్నేురు విరులంతల ై చాల/తొరగషన రకత బందువులక చూచ,
యాగ్ంబు దూష్ితం బయియ నంచు నప్ర ఢ/కరుీల ై యాజకకల్ కళవళింప,
దొ ననుండి పెరకిన తూపు వింట నమరషి/సదయ ఉనుీఖుడు దాశరథి యరసె,
గ్ీదిరకుల గాల్ల గ్దలక టటకుములతో/గ్గ్నాంగ్ణమున రకుసుల దండు,
అరసి ముఖుయల నిరువుర గ్ుఱగ్ జేసె/విడచె నాతడు చలు రవిఘుకరుల,
 271
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
చండభుజగేందరముల బటిు చెండు గాని/బురదప్ాముల జోల్లకి బో డు గ్రుడి. 24
వేదిక=యాగ్సా లము, గ్నేురు+విరులక+అంతల ై+చాల+తొరగషన=గ్నేురు+పువుాల+అంతపరషమాణము
కలవై+ఎకకువగా+రాల్లన, అప్ర ఢ+కరుీల =
ై విడచన+తమతమ పనులక కలవారై, కళవళింప=తొటటరపడ,
దొ ననుండి+పెరకిన+తూపు=అముీలప్ ద నుండి+తీసిన+బాణము, సదయ+ఉనుీఖుడు=అపుపడే+మొగ్ము
పెైకతిత , అరసె=చూసె, టటకుములతో=జండాలతో, గ్గ్న+అంగ్ణమున=ఆకాశ+పరదేశమున, దండు=సేన,
చండ+భుజగేందరములన్+పటిు+చెండు=కౄర+ప్ాముల+పటిు+చీలకి, గ్రుడి=గ్రుతీంతరడు,
క. కారాకక నగ్చు తీరున/బారావారమున దబర చె బరహరణవిదాయ
ప్ారగ్ుడు రఘుకిశలరుడు/మారీచు మహీధ్రకాయు మరుదసత మ
ి ునన్. 25
కారాకకను+ఎగ్చు+తీరున=పండుటాకకలను+ఎగ్రవేయు+విధ్ముగా, ప్ారావారమున+దబర చె=సముదరపు
అవతలఒడుిన+పడవైచె, పరహరణవిదాయ+ప్ారగ్ుడు=బాణవిదయలో+మికిుల్ల కకశలకడు, మహీధ్రకాయు=
కొండవంటి శరీరము కలవాని, మరుత్+అసత మ
ి ునన్=వాయువయ+అసత మ
ి ుచే,
క. కృతహసుతడు కాకకత్ సుాడు/పతంగ్ముల కామతలకగ్ బంచ యొసంగన్
శతధాక్షురపరశకల్మ/కృతదేహు సుబాహు నపరఋష్ివిదబర హున్. 26
కృతహసుతడు=గ్ుఱతపపక వేయువాడు, పతంగ్ములకక+ఆమతలకగ్=పక్షులకక+విందుగా, శతధా+క్షుర+
పరశకల్మకృత+దేహు=వందలకగా+బాణముచే+ముకుముకులకగాచేయబడిన+శరీరముకల, అపర=నికృష్ు
మైనటిు, ఋష్ి+విదబర హున్=మునులకక+బాగాకీడుచేయువానిని,
సీ. అపహతపరతూయహమై అటట
ు కడముటటు/గాధినందన మహాకీతరమహంబు,
వినుతించ రలరష ఋతిాజ్ఞ లకకుమారుల/సాంయుగీనావారయశౌరయగ్రషమ,
శమియించె హృదయభారము నాటితో కొంత/దానవోపపుుతతాపసులకక,
అభినందనము లంపి రమృతాశనశేీణి/ప్ారషజాతాసారవరిణమున,
పరణతిచలకాకపక్షుల రఘుకిశలర/వరుల దన దరభప్ాటిత కరతలమున
అంటి లాల్లంచె దవవన కనుపదముగ్/అవభృథసాునకృతకృతరయ డపరధాత. 27
అపహత+పరతూయహమై=ప్ర గతటు బడిన+విఘుమై, కడముటటు=సమాపత మయి, మహా+కీతర+మహంబు=గతపప+
యాగ్పు+ఉతసవము, వినుతించరష=ప్ గ్డిరష, అలరష=ఆనందించ, ఋతిాజ్ఞలక=యాగ్ము నడిపించనవారు,
సాంయుగీన+అవారయ+శౌరయ+గ్రషమ=సమర కకశలతలో+వారషంపరాని+వికీమపు+శేీష్ుతను, శమియించె=
శాంతించె, దానవ+ఉపపుుత+తాపసులకక=రాక్షసులనుండి+ఉపదరవము ప్ ందిన+మునులకక, అభినందన
 272
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ములక+అంపిరష=పరశంసలక+పంపిరష, అమృత+అశన+శేీణి=అమృతము+తినుదేవతల+సమూహము,
ప్ారషజాత+సార+వరిణమున=ప్ారషజాత పువుాల+అమృతమయ+వానతో, పరణతి+చల+కాకపక్షుల=
సాషాుంగ్ముగా నమసురషంచుచును+కదులకతరను+చనుజ్ఞతర
త లక కలవారషని, దరభ+ప్ాటిత+కరతలమున
+అంటి=పవితరముల ైన ధ్రభలక+ప్ దువబబడిన(ధ్రషంచన)+అరచేతితో+శిరసుసల తాకి, లాల్లంచె=ముదుిచేసె,
దవవనకక+అనుపదముగ్=ఆశ్రరాచనముగా+కంఠమునందు చుంబనముచేసి, అవభృథసాున+కృతకృతరయడు+
అపర+ధాత=యజు సమాపిత న యాజకకడు దబ ష్పరషహారాము యజు పరషకరములతో చేయు శుదిధ సాునము
చేయుటచే+కృతారుాడెైన+రండవ+బరహీవంటివాడు.
వ. అంత యియక్షమాణుడెైన మైథిలకనిచే సమాహూతరడెై, మిథిలానగ్రము పయనమైన
విశాామితరరడు రాఘవులను గ్ూడ దనవంట గతనిచనియిను. 28
యియక్షమాణుడెైన+మైథిలకనిచే=యాగ్ము చేయు కోరషకకలవాడెైన+జనకకనిచే, సమ+ఆహూతరడెై=
విధివిధ్ముగా+పిలవబడినవాడెై,
శా. కకంఠీభూతరల జేసె మేటి సురరక్ోమరత యధానుష్రులన్
కంఠచేఛదసమానమైన వికృతిం గ్ల్లగ ంచ యిే కైదు, వా
కంఠేకాల మహాధ్నురషాష్య మాకరషుంచ తది రశనో
తుంఠాచోదితచతర
త ల ై వడల్ల రా కాకకత్ సా కంఠీరవుల్. 29
కకంఠీభూతరల=ముకువోయిన వారషగా, మేటి+సుర+రక్ో+మరత య+ధానుష్రులన్=గతపప+దేవ+దానవ
+మానవులలో+విలకు ధ్రషంచనవారషని, కంఠ+చేఛద+సమానమైన+వికృతిం=గతంతర+కోతతో+సమాన+
మారుపను, కైదువు=ఆయుధ్ము, ఆ+కంఠే+కాల=అటిు+గతంతరనందు+నలకపుకలవాని-శివుని, మహా+
ధ్నుర్+విష్యము+ఆకరషుంచ=గతపప+విలకు+సంగ్తి+విని, తత్+దరశన+ఉతుంఠ+చోదిత+చతర
త ల ై=
దానిని+చూచుటయందు+తహతహచే+పేరరేపింపబడిన+మనసుసతో, కంఠీరవుల్=సింహములక,
తే. క్షణకళతరతనొందె వాసవుని కందు/చపలమానస అల దవరఘతపసు గ్ృహణి,
వసతి సమకూడె నా తప్ర వనమునందు/బాటసారులక ముగ్ురషకి నాటిరేయి. 30
క్షణ+కళతరతను+ఒందె+వాసవునికి=కొదిి సేపుమాతరమే+భారయగా+కూడె+ఇందురనికి, చపల+మానస=చంచల
+సాభావ, అల+దవరఘ+తపసు+గ్ృహణి=పరసిదధ చ
ి ెందిన+చాలాకాలము+తపసుసచేయుచుండిన గౌతమముని
+ఇలాులక,
చ. మలచె జగ్ంబునం దనుపమానము గాగ్ విధాత దేని, ఆ
 273
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
లల్లతపురాసారూపము శిలామయి గౌతమపతిు కయియడన్
కల్లగ, తదుచిసంఘటన కారణమునన్ భువనపరసిదధమే
కలకష్హరంబు రామపదకంజరజంపుటనుగ్ీహంబుగ్న్. 31
మలచె=చెకు, అనుపమానము=సాటిలేనిదిగా, విధాత=బరహీ, లల్లత+పురా+సా+రూపము=మనోహరమైన+
మొదటి+సాంత+రూపము, శిలామయి=రాయిగా మారషన, అయియడన్=అకుడ, రామ+పద+కంజ+రజంపు+
అనుగ్ీహంబుగ్న్=రాముని+పద+పదీపు+ధ్ూళి+దయవలన, తత్+ఉచి+సంఘటన+కారణమునన్=
ఆ+గతపప+వృతాతంత+కారణముగా, భువన+పరసిదధమే=లోకమున+ఖాయతికకిునది,
చ. పనితతపఃపరభావమున బరహీఋష్ితాము గ్ను గాధిరాట్
తనయుడు, రామలక్షీణయుతంబుగ్ వచుి టటఱంగష యాతనిన్
జనకనృపుం డెదురతునియి సారపుధ్రీము దేహబదధ మై
తనకడ కరాకామ సహతంబుగ్ వచిన భంగష బొ ంగ్ుచున్. 32
పనిత+తపః+పరభావమున=ప్ గ్డదగషన+తపసుస+శకితతో, బరహీఋష్ితాము=ఋష్రలలోఅతయగ్ీ సాానము,
గాధిరాట్+తనయుడు=విశాామితరరడు, యుతంబుగ్=కూడి, సారపుధ్రీము+దేహబదధ మై=పరమారామైన
ధ్రీము+దేహముగా ధ్రషంచ, అరాకామ సహతంబుగ్=అరా కామ పురుషారాములతో కూడినటట
ు , ప్ ంగ్ుచున్=
సంతోష్ించుచు,
సీ. అలవోక వసుమతీతలమున దివినుండి/దిగషన పునరాసుయుగ్ళమనగ్,
నరలోకదృశయసందరశనోతరసకకల ైన/సంచరషష్ు రవులక నాసతరయ లనగ్,
కరచరణములతో కరువున బో సిన/నయపునీతోతాసహజయము లనగ్,
కీీడారాకల్లత కృతిరమవేష్ధ్రుల ైన/పరచురకాంతరలక పుష్పవంతర లనగ్
శలభిలక రఘుపరవీరుల లోభనీయ/రూపురేఖలక కనుుల గోీలకనపుడు,
తమ నిమేష్ము కూడ మ్రసముగ్ దబ చ/
ె ఆస తీఱని మిథిలాపురౌకసులకక. 33
అలవోక=విలాసముగా, వసుమతీ+తలమున=భూ+పరదేశమున, దివి=సారగ ము, పునరాసు+యుగ్ళము=
దేవమాతఅదితి అధిదేవతగాకల (రామునిజనీనక్షతరమైన) చలు ని పునరాసు నక్షతరముల జంట (రామ
లక్షీణులకండుటచే జంట), సందరశన+ఉతరసకకల ైన+సం+చరషష్ు రవులక=చూడ+కకతూహలపడు+మంచ+
జంగ్మములక గామారషన, ఆ+సతరయలక=ఆ+విష్ర
ు వులనగా, కరువునన్+ప్ర సిన+నయ+పునీత+ఉతాసహ+
జయములక+అనగ్=కరషగషంచ+ప్ర తప్ర సిన+నేరుప+పవితరత+ఉతాసహము+గలకపు అను గ్ుణములక
 274
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కల్లసినవి+అనునటట
ు , కీీడారా+కల్లత=ల్మలగా+గ్ీహంచన, పరచురకాంతరలక=విపులమైన+తేజసుస కలవారైన,
పుష్పవంతరలక=సూరయ చందురలక, లోభనీయ=ఆకరిణీయ, కోీలక=ఆశాాదించు, నిమేష్ము=రపపప్ాటట,
మ్రసముగ్+తోచె=అడుిగ్+అనిపించెను, ఔకసులకక=నివసించువారలకక,
తే. అవసితమహేష్ు యి
ి ై చరషతారుా డయిన/జనకరాజరషివరునకక సమయవిదుడు
కకశికకకలవరధనుండు రఘుపరవీరు/ఇష్ాసనదరశనౌతరసకయ మఱుకపఱప. 34
అవసిత+మహేష్ు యి
ి ై=పూరత న+గతపపయాగ్ముకలవడెైన, చరషతారుాడు=కృతకృతరయడు, సమయ విదుడు=కాల
అకాలములక తెలసినవాడు, కకశికకకల వరధనుండు=విశాామితరరడు, ఇష్ాసన+దరశన+ఉతరసకయము=(రామ
లక్షీణుల)శివునివిలకు+చూచు+కకతూహలము, ఎఱుక+పఱప=తెల్లయ+చేయ,
వ. ఆ మహారాజ్ఞ పరధితవంశశేఖరజనుీడెైన ఆ కకమారుని గోమలశరీరుని జూచ, అమానుష్సతత ై
సంపనుులకక గాని మ్రపెటు నలవికాని తన కారుీకమును దలంచకొని దుహతృశులు
మతిమాతరమగ్ుటకక పెది వగ్చ నిటట
ు రషి తప్ర ధ్నున కిటునియిను. 35
పరధిత=పరఖాయతి కాంచన, అమానుష్+సతత ై+సంపనుులకక=మనుష్రలశకితకిమీఱన+బల+సంపదకల వారషకి,
మ్రపెటు=ఎకకుపెటు, అలవికాని=శకయము కాని, కారుీకము=విలకు, దుహతృ+శులుము=అలకుడగ్ుటకక+
ఓల్లగాచేయవలసినపని, ఎకకువపరమాణము+అయినందులకక=మానవులకసాధించలేనంత మికిుల్ల
పరమాణపుది+అగ్ుటకక, వగ్చ=చంతించ,
తే. "గ్ండుమిగషల్లన మేటి వేదండములక/కడగష సాధింపగా రాని కారయమందు
కనుు దెఱచయు దెఱవని గ్ును యిేనగ ు/నటట నియోగషంతర విత యగ్ు టటఱగష యిఱుగష? 36
గ్ండుమిగషల్లన=బలము మీరషన, వేదండములక=ఏనుగ్ువంటి వారషక,ే కడగష=పరయతిుంచ, నియోగషంతరవు=
పంపుదువు, వితయగ్ుట+ఎఱగష+ఎఱగష=వయరామగ్ుట+తెలసి+తెలసి, గ్ును ఏను
గ =ఏనుగ్ు పిలు
ఉ. హేళనప్ాలకగార మును పెందఱొ దవుాల విలకు జూచయిే
కాల్లకి బుదిధ సెపపర? పరగ్లభధ్నురధరు ల ందఱో మహో
తాతలము దాని నకిుడుట దెైవ మఱుంగ్ు, కదలప సెైతమున్
జాలక, జాయకిణాంకభుజసారము నంచర సిగ్గ ుచేటటగ్న్" 37
దవుాల=దూరమునుండియిే, పరగ్లభ+ధ్నురధరులక=పరతిభకల+విలకకాళుళ, మహా+ఉతాతలము=గతపప+విలకు,
చాలక=సమరధతలేక, జాయ+కిణాంక+భుజసారమున్=అలు తారడు+రాపిడిచే కాయలక కటిున+తమభుజముల
యొకు+బలమును, ఎంచర=పరషగ్ణించరా,
 275
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తే. నావిని మహరషి మారాల ు"నరవరేణయ!/ఈ కకమారుని బలము వరషుంప నేల
భిదురశకితని గషరష వోల వీని చేవ/కారుీకంబ నిరూపింపగ్లదు చూడు" 38
భిదుర+శకితని=వజారయుధ్పు+శకితని, గషర=
ష కొండ, చేవ=బలము, కారుీకంబ=విలేు ,
వ. అనిన మహరషి యాపత వచన మాదరషంచ, తిరదశగోపమాతరక మయిన అనలమున దాహశకిత వల ,
కూకటితాలపయిన రాఘవునియందును అనరఘప్రరుష్ మనభివయకత మై యుండవచుిననివిశాసించ,39
తిరదశగోపమాతరకమయిన=చనుఆరుదరపురుగ్ులంత పరషమాణముకల, అనలమున=నిపుపరవాలో, దాహశకిత
=దహంచుశకిత, కూకటితాలపయిన=చనుశిఖ+ధ్రషంచనటిు బాలకనిలో, అనరఘ+ప్రరుష్ము=వలలేని+
వికీమము, న అభివయకత మై=కనబడకకండా,
సీ. ప్ారశైవరుతల మేటి బల్లయుర వైదేహు/డనిచె గోదండాభిహరణమునకక,
వింట దెైజసమగ్ు విలకు పరవరషతంప/దెైవతపతి తోయదముల బో ల ,
వృష్కేతర డెందుండి విడిచె విదురతయజు /హరషణానుసారషనిజాశుగ్మును,
ఆ పరసుపత మహో రగాభీలమగ్ు దాని/భరతాగ్ీజ్ఞడు కేల బటిు యితిత ,
నిబడవిశీయ నిష్పంద నేతరర లగ్ుచు/సభుయ ల్మక్ింప, నల పంచశరుడు సుమశ
రాసనము బో ల , గషరషసారమయుయ దాని/అనతియతుమునన అధిజయంబు చేసి. 40
వింటన్+తెైజసమగ్ు+విలకు+పరవరషతంప+దెైవతపతి+తోయదములన్+ప్ర ల =ఆకాశములో+తేజసుససంబంధ్
మైన+విలకు-ఇందరధ్నసుస-ను+పుటిుంప+ఇందురడు+మేఘములను+అఙ్ఞుపించనటట
ు , ప్ారశైవరుతల+మేటి+
బల్లయుర=సమీపముననును+గతపప+బలవంతరల, కోదండ+అభిహరణమునకక=విలకును+తెచుిటకక,
వైదేహుడు+అనిచె=జనకకడు+పంపెను, వృష్కేతరడు+ఎందుండి+విడిచె+విదురత+యజు +హరషణ+అనుసారష+
నిజ+ఆసుగ్మును=శివుడు కోపించ+ఏ వింటినుండి+విడిచెనో+ప్ారషప్ర వుచును+యాగ్పు+జంకను+
అనుసరషంచవళిళన+తన+బాణమును(పూరాము దేవతలక యజు ము చేసత ూ తపసుస చేసత ును శివుని
పిలవక ప్ర వుటచే శివుడు కోపించ ఒక ధ్నసుసని సృష్ిుంచన, భయపడి యజు ము లేడి రూపమున
ప్ారషప్ర వుతరండగా దానిని శివబాణము వంబడించెను. ఆ విలేు శివధ్నుసుస అని కధ్), ఆ+పరసుపత +
మహ+ఉరగ్+ఆభీలమగ్ు+దాని=అటటవంటి+నిదిరంచుచును+గతపప+సరపమువలే+భయంకర మైన+విలకును,
గషరష+సారమయుయ+దాని=కొండవంటి+గ్టిుదనము+కలదెైననూ, నిబడ+విశీయ+నిష్పంద+నేతరరలక+అగ్ుచు=
అధిక+ఆశిరయముచే+చలనములేని+కనుులక కలవారగ్ుచు, సభుయలక+ఈక్ింపన్=రాజసభ సభుయలక+
చూసూ
త ండగా, అల+పంచశరుడు+సుమ+శరాసనమున్+ప్ర ల =ఆ+మనీథుడు+పూల+విలకునుఎతర
త ట+
 276
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వల , న అతి యతుమునన=ఎకకువ పరయతుము లేకయిే, కేలన్+పటిు+ఎతిత =చేతితో+పటటుకొని+ఎతిత ,
అధిజయంబు+చేసి=ఆలు తారడుమ్రపెటు ి+ఎకిుంచెను,
మ. చెవిదాకన్ గతనయముీ లాగ్ుటయు నా సింగాణి రండెై పడెన్,
భువిమీదం దలయితిత " నేడిదిగత! నిరూీలంబు కాలేదు సు
మీవదానోగ్మ
ీ ు, క్షతరజాతి" యని దవరాఘమరి జాతయంధ్ు బా
రగ వునిం బేరతుని హచిరషంచె నన వజరసాుర ఘోరారభటిన్. 41
సింగాణి=విలకు, నిరూీలంబు+కాలేదు+సుముీ=నాశము+కాలేదు+సుమా, అవదాన+ఉగ్ీము=హచిరషకతో+
తీవరమైనది, క్షతర=క్షతిరయ, దవరఘ+అమరి+జాతయంధ్ు=చాలాకాలమునుండి+కోపముచే+గ్ుడిివాడెైన, భారగ వుని=
పరశురాముని, పేరతుని=పరతేయకముగాపేరుపెటు ి, అనన్=అనునటట
ు , వజర+సాుర+ఘోర+అరభటిన్=పిడుగ్ువలే+
అధిక+భయంకరమైన+ధ్ాని విజృంభణముతో,
చ. ధ్నువున దరషశతం బయిన తదుభజసారము వీరయశులుమున్
మనమున మచి శ్రీరఘుకకమారునకిచెి ఋతపరతిఙ్ఞు డెై
జనకకడు వహుసాక్షయసదృశంబగ్ు పూజయమహరషి సనిుధిన్
తనయ రమా సారూపిణి యనందగ్ు, దాని నయోనిసంభవన్. 42
దరషశతంబు=చూడబడిన, తత్+భుజ+సారము=రాముని+బాహువుల+బలము, వీరయశులుమున్=జనకకడు
విధించన వీరతా పరదరశన నియమము, ఋత+పరతిజ్ఞుడెై=సతయమైన+పరతిఙ్ు కలవాడెై, వహు+సాక్షయ+సదృశం
బగ్ు=అగషుకి+సాక్ాతర
త +సమానుడెైన, సనిుధి=ఎదుట, రమా+సారూపిణి+అనం+తగ్ు=శ్రీమహాలక్ీీ
+రూపము+అన+తగ్ు, అయోనిజన్=సీరోయందుకాక భూమినుండి పుటిున, శ్రీరఘుకకమారునకక+ఇచెి=
శ్రీరామునకక+ఇతర
త నని వాగాినము చేసెను
సీ. సందేశమంపె గోసలమహీనేతకక/మైథులక డంత పురోధ్చేత,
తమకనయ జేపటిు నిమికకలోదభవులకక/భృతయభావమనుగ్ీహంప వేడి,
దగషనకోడల్ల గోర దశరథేశుడు దాని/కనుకూలకరత యిై చనియి దిాజ్ఞడు,
ధ్రీవంతరలకక సదయఃపకామగ్ు గాదె/కలపదురఫలధ్రషీకాంక్ితంబు!
అతని బూజంచ తదాాకయమవధ్రషంచ/పరషణయ మహో తసవమునకక దరల్ల వచెి
శకీమితరరండు దశరథక్ాీవరుండు/ఉరుచమూరేణు ముష్ితభాసురకరుండు. 43
 277
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పురోధ్=పురోహతరని, నిమికకలోదభవులకక=నిమివంశములోనివారషకి, భృతయ+భావము+అనుగ్ీహంప+వేడ=
ి
సేవించు+విభూతి+కల్లగషంప+కోరష, అనుకూలకరత యిై=సహాయకకడెై, దిాజ్ఞడు=పురోహతరడు, సదయః+పకామగ్ు
=వంటనే+ఫల్లంచును, కలపదుర+ఫల+ధ్రషీ+కాంక్ితంబు=కలపవృక్షము+ఇచుిను+ధ్రీబదధ మైన+కోరషకను,
అవధ్రషంచ=విని, తరల్ల=పరయాణమై, శకీ+మితరరడు=ఇందురని+సేుహతరడు -దశరథుడు, ఉరు+చమూ+
రేణు+ముష్ిత+భాసుర+కరుండు=గతపప+సెైనయపు+ధ్ూళిచే+అపహరషంప(కపిపవేయ) బడిన+సూరుయని+
కిరణములకకలవాడు
తే. వచి వేష్ు ంి చె నాతీీయబలనిపీడి/తోపవనసాలమును మిథిలాపురమును
పీరతిరోధ్ము నలు సెైరషంచె నగ్రష/రమణి పిరయుని పరసకత సంగ్మము బో ల . 44
వేష్ు ంి చె=నగ్రముచుటట
ు ఆకీమించె, ఆతీీయ+బల+నిపీడిత+ఉపవన+సాలమును=తన+సెైనయముచే+
బాగాబాధింపబడిన+ఉదాయనములందల్ల+చెటును, పీరతి+రోధ్మున్+ఎలు +సెైరషంచె=సీతాకలాయణమనే పిరయము
జరుగ్ుచుండుటచే+అటంకములను+అనిుటిని+ఓరషిరష, రమణి+పిరయుని+పరసకత +సంగ్మమున్+ప్ర ల =
సీత +
ి పిరయునికి+అనుమతించన+కలయకఅందు+వల ,
చ. వరుణ శతకీతూపములక వైదికధ్రీపథానువరుత లా
పరషవృఢు ల్లది ఱుం గ్ల్లసి బంధ్ుసుహృతపరషష్తసహాయుల ై
జరషపిరష సాపరభావసదృశంబుగ్ లోకమనోబహుపిరయం
కరముగ్ కనయకాతనయకౌతరకశలభనముల్ యథావిధిన్. 45
వరుణ+శతకీతర+ఉపములక=వరుణునితో+ఇందురనితో+సమానులక, వైదిక+ధ్రీ+పథ+అనువరుతలక=వేద+
ధ్రీ+మారగ ము+అనుసరషంచువారు, పరషవృఢులక=రాజ్ఞలక, బంధ్ు+సుహృత్+పరషష్త్+సహాయుల ై=
బంధ్ువుల+మంచకోరువారల+సమూహ+సహాయముతో, సా+పరభావ+సదృశంబుగ్=తమ+గతపపదనము
నకక+తగషనటటు, లోక+మనో+బహు+పిరయంకరముగ్=లోకములోని పరజల+మనసుసలకక+ఎకకున+
పిరయమౌనటట
ు , కనయకా+తనయ+కౌతరక+శలభనముల్+యథావిధిన్=కూతరళళ+కొడుకకల+ఉతాసహకరమైన
+శుభకరీములక -వివాహములక+విధివిధానముగా,
వ. ప్ారషధవి యిైన జానకిని, శ్రీ రామచందురడును; జానకీ యవీయసి నూరషీళను లక్షుణుడును,
జానకీ పితృవయపుతిరకలక కకశధ్ాజ్ఞని కూతరలక మాండవీ శుీతకీరత ులను భరత శతరరఘుులకను,
జేయషాునుపూరషాగ్ నుదాహమైరష. వసిష్ువిశాామితరశతానందుల ఆశ్రరాాదాభినందనము లందుకొనిరష.46
 278
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ప్ారషధవి=పృధివీపుతిర, అవీయసిని=చెలు లక, పితృవయ+పుతిరకలక=తండిర తోడపుటిున వాని+కకమారత లక, జేయషాును
పూరషాగ్ను=పెదివారషకి ముందు అను విధ్ముగా, ఉదాహమైరష=వివాహతరల ైరష,
క. ఆ నలకవురు శలభిల్లు రష/శ్రీ నిలయులక నవవధ్ూపరషగ్ీహుల ై రా
సూనులక సిదయ ిధ ుతంబులక/భూనాథుని చతరరుప్ాయములక తామనగ్న్. 47
శలభిల్లు రష=పరకాశించరష, శ్రీనిలయులక=శ్రీనివాసులక-లక్ిీకినిధానులక, పరషగ్హ
ీ ుల ై=సీాకరషంచనవారై,
సిదధ య
ి ుతంబులక=ఫలసిదిధ కూరషిన, చతరరుప్ాయములక=సామ దాన భేద దండ ఉప్ాయములక, తాము+
అనగ్న్=తామే+అనినటట
ు ,
క. రఘుకిశలరులక నిమివంశరాజసుతలక/ఘనకృతారాత గ్ని రతండొ కళు వలన,
పరమరమయమై పరతయయ పరకృతియోగ్/సదృశమయియ నవారవధ్ూసంగ్మంబు. 48
ఘన+కృతారాతన్=సంపూరుముగా+నఱవేరషనకోరషకలతో, ఒండొ కళళవలన=ఒకరషనుండి ఒకరు, పరమ రమయమై=
గతపప+మనోహరమై, పరతయయ+పరకృతి+యోగ్+సదృశమయియను=పరతయయముల+పరకృతరల+కలయకవల +
వల (బాష్లో పరతయయములక పరకృతరల కలయక వలన పదాలక పుటిు అరావంతములగ్ును. మంచ సంబంధ్
మును మంచ మాటలక పుటటును), ఆ+వర+వధ్ూ+సంగ్మంబు=వరులక+వధ్ువుల+కలయక, కనిరష=
అనుభవించరష,
వ. ప్ాణిగ్ీహణమహో తసవానంతరమున జనకరాజనయపరతిప్ాదితబహుపరకారసతాురముల వలనను
తదానందనిష్యందిసరహారధమువలనను సంతోష్సంపదభరషతహృదయుడెై పంకితరథుడు పయనమై
తిరరాతరముపిదప దనునువరజంచన వియయంకకని వీడుకొల్లపి నిజనగ్రాభిముఖుడెై చనుచుండ నొకనాడు
మధాయహుసమయమున ఆకసిీకముగ్ 49
పరతిప్ాదిత=కల్లగషంచన, తత్+ఆనంద+నిష్యంది+సరహారధము=వాని+ఆనందము+ఒల్లకించు+మైతిర, సంతోష్+
సంపత్+భరషత=సంతోష్మను+సంపదచే+నిండిన, తనుు+అనువరజంచన=తనను+సాగ్నంపుటకక
సీ. పడగ్లొకకుమీడి బడదబర సి మొనలకక/బదురు పుటు గ్ వీచె నదురుగాల్ల,
పరషసరంబుల ముంచ పరవళుళ తొరకకుచు/ఉరవడించన ఏటి వరద వోల ,
చూడచూడగ్ మాసె వేడిమి చెడిబదధ /పరషవేష్వలయుడెై అరుణరశిీ,
గ్రుడి దెబోకక నేల కొరగష స ంపెడల్లన/ఫణిఫణామండల్లమణి విధ్మున,
కడల రుధిరత తోచె, డేగ్లక భరమించె/అరుుదెస నకు ల లకగతిత అఱవ సాగ,
రాచ నతర
త ట బతృకారయ మాచరషంచు/పరశుహసుతని ఎసకొలకప తెఱగ్ు తోప. 50
 279
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పడగ్లక+ఒకకుమీడి+పడన్+తోరసి=జండాలక+ఒకుసారషగా+విరషగషపడునటట
ు (అశుభ సూచకము)+కూల్లి,
మొనలకక+బదురు+పుటు గ్=సెైనయమునకక+జంకక+కల్లగషంచగా, వీచె+ఎదురుగాల్ల=వీచెను+అపశకకనముగా
ఎదురుగాల్ల, ఉరవడించన=విజృంభించన, మాసె=కాంతి విహీనమయియ, చెడ=
ి తగషగ, బదధ పరషవేష్వలయుడెై+
అరుణరశిీ=వరుతలాకారములో బంధవయిై+సూరయకాంతి(సూరుయని చుటటు ఇందరధ్నసుస వల మృతదేహము
చుటటులా పరషవేష్ము కనబడుట అశుభసూచకము), నేలకక+ఒరషగష=భూమిపెై+పడి, స ంపు+ఎడల్లన+ఫణి+
ఫణామండల్ల+మణి=అందము+ప్ర యిన+ప్ాము+పడగ్లమధ్యనును+మణివల (ప్ాము దరశనము
అపశకకనము), కడల+రుధిరత+తోచె=అంతటా వాయపించ+నతర
త టిఎఱఱ దనము+కనిపించెను, డేగ్లక+భరమించె
=మృతరయసూచకముగాగ్ీదిలక+తిరషగ, అరుు+దెస=సూరుయని+వైపు, ఎల్లగతిత = గతంతెతిత(నకులకసూరుయని వైపు
చూచ మొఱగ్ుట అశుభ సూచకము), రాచ+నతర
త ట+బతృ+కారయము+ఆచరషంచు=రాజ్ఞల+రకత ముతో+తండిర+
తదిిననివాపములక(నీటికి బదులక)+సమరషపంచు, పరశుహసుతని+ఎసకొలకప+తెఱగ్ు+తోప=పరశురాముని
+పురషకొలకప+విధ్ముగా+అనిపించ,
ఉ. ఆ కొఱగాములం గ్ని భయాతరరుడెై గ్ురుదేవు బల్లి యిై
క్ాాకకడు సతారం బుచత శాంతివిధ్ుల్ పచరషంపవేడ"ఈ
వైకృత మగ్ుగసేయదు, సుపరావసాయి యగ్ున్ రయంబునన్
వాయకకలప్ాటట మాను" మని వాని వసిష్ు రడు తేరుిచుండగ్న్. 51
కొఱగాములం+కని=దుశశకకనములను+చూచ, భయ+ఆతరరుడెై=భయముచే+తొందరపడినవాడెై,
సతారంబు=వంటనే, ఉచత+శాంతివిధ్ుల్+పచరషంప+వేడ=తగషన+ఉపశాంతి కిీయలక+కావించ+కోరగా,
వైకృతము+ఎగ్ుగసేయదు=ఈ బీభతసము+కీడుచేయదు. సు+పరయవసాయి=మంచ+ఫల్లతముగా
పరషణామము కల్లంచునది(సుపరా+అవసాయి=ప్ గ్గా+సమాపిత ), రయంబునన్=తారలో, వాయకకలప్ాటట=
కలత, తేరుిచుండగ్న్=ఊఱడించుచుండగా,
క. సరగ్ున సేనాముఖమున/ఉరుతేజోరాశి యొకటి యుతిా తమయియన్
పురుషాకృతిగా దానిని/గ్ుఱుతించరష కనులక నుల్లమికొని చూచ భటటల్. 52
సరగ్ున=వేగ్ముగ్, సేనా+ముఖమున=సేనకక+ముందు, ఉరు+తేజో+రాశి=గతపప+కాంతి+పుంజము,
ఉతిా తమయియన్=పెైకిలేచనది,
మ. ఉరమున తండిరవంక దగ్ు ఒంటరషజందెము వేరల్లయాడగా
కరమున తల్లు వంక దగ్ు కారుీకమున్ ధ్రషయుంచ వచెి స
 280
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తారగ్తి భారగ వుండు ససుధాకరతిగ్ీమరీచరీతి స
దిారసనచందనదురమము తీరున శాంతభయానకాకృతిన్. 53
ఉరమున=గ్ుండెపెై, తండిరవంక=బారహీణతండిరవంశాచారపు, ఒంటరష+జందెము=పెండిు కాలేదుకనుక
ఒంటివరస+యజోుపవీతము, తల్లు వంక=క్షతిరయురాల ైనతల్లు వంశాచారపు, కారుీకము=విలకు, స సుధాకర+
తిగ్ీ+మరీచ+రీతి=చందురనితో కూడిన+పరచండ+సూరుయడు+విధ్ముగా, స దిారసన+చందన+దురమము=
రండు నాలకకలకకల సరపముతో కూడిన+శ్రీ చందన+వృక్షము,
సీ. కోీధ్కరుశుడెైన గ్ురుని యానతి దవరప/వనుదవయబో ని యిే వేపమాన
జననీ శిరశేఛధి మును ఘృణాలకతాంబు/గల్లచె నవాల మహీతలము గల్లచె,
దక్ిణశీవమున దాల్లినరుదారక్ష/వలయబీజంబుల వంకబటిు
గ్ణియించు నవాడు క్షతిరయాంతకమహా/సమరాంగ్ణముల తిరసపత సంఖయ,
అతని బతృవధ్జనితదురాగ్ీహమున/రాజవంశనిరూీలనపరసితరడయిన
జామదగ్ుుయ గ్నుంగతని సంచల్లంచె/అడల్ల తన బాలసుతరలకై అజసుతరండు. 54
కోీధ్+కరుశుడెైన+గ్ురుని+యానతిన్+తీరప=కోపముచే+కఠోరుడెైన+తండిర+ఆజు +నరవేరుిటకక, వేపమాన+
జననీ+శిర+శేఛధి=భయముచే వణుకకచును+తల్లు +తల+నరకినవాడు, ముందు=ముందుగా,
ఘృణాలకతాంబు+గల్లచె=దయాగ్ుణమును+జయించ-ప్ర గతటటుకొని, అవాల=ఆతరువాత, మహీతలము=
భూమిఅంతయు, అతని+బతృ+వధ్+జనిత+దుర్+ఆగ్ీహమున=అతను+తండిని
ర +చంపుటచే+పుటిున+దుష్ు
+కోపముతో, రాజ+వంశ+నిరూీలన+పరసితరడు+అయిన=క్షతియ+కకల+వినాశముచేయ+తతపరుడు
+అయినటిు, దక్ిణ+శీవమునన్+తాల్లిన+రుదారక్ష+వలయ+బీజంబుల+వంకబటిు+గ్ణియించు=కకడి+
చెవిన+ధ్రషంచన+రుదారక్షల+గ్ుండరటి+గషంజల+విధ్పు+ల కుపరకారము, క్షతిరయ+అంతక+మహా+సమర+
అంగ్ణముల+తిరసపత +సంఖయ=రాజ్ఞలను+చంపు+గతపప+యుదధ +రంగ్ముల+3x7ఇరువదిఒకుమారులక
అను+ల కుచేసినటిు, జామదగ్ుుయ=జమదగషుకకమారుడు- పరశురాముని, సంచల్లంచె=కంపించె, అడల్ల=
భయపడి,
తే. రాముడను నామము మనోఽభిరామ మయియ/హారమణియిై కకమారు నడాటమందు,
అవధ్నేతకక నదియి భారగ వుని పటు /సరపమణియిై భయోతుంపజనక మయియ. 55
 281
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
మనోభిరామయియ=మనసుకక ఆనందము కల్లగషంచునదయియ, ఎడాటమందు=విష్యమున, అవధ్నేత=
అయోధ్యరాజ్ఞ దశరథుడు, భారగ వుని=పరశురాముని, సరప+మణియిై=ప్ాముపడగ్మీది+మణిగా,
భయ+ఉతుంప+జనకము+అయియ=భయముచేత+బాగావణుకక+పుటిుంచునది+అయియను,
ఆ. "అరఘయమరఘయ" మనుచు నతిసంభరమము తోడ/దరషయ వచినటిు దశరథునకక
పెడమొగ్ంబు వటిు భృగ్ుకకల్మనుడు రయం/బడర రాముడును యిడకక వచెి. 56
అతి+సంభరమము=అధిక+తొటటరప్ాటటతో, దరషయ=సమీపింప, పెడమొగ్ంబు+పెటు ి=మారుమొగ్ము+పెటు ,ి
భృగ్ుకకల్మనుడు=పరశురాముడు, రయంబు+అడర=వేగ్ము+అతిశయింప, ఎడకక=సాానమునకక,
చ. తలకక తనుు జూచ కరతామరసంబులక మ్రడిి ముందటన్
నిలచన యా సారూపమహనీయుని క్షతిరయవంశదాహదబ
హలచరకోపవహుశిఖయిైన వినిష్ర
ు రదృష్ిు జూచుచున్
కలపనగ్ంపయిై పల్లక కారుీకదండనిష్కత ముష్ిుయిై. 57
తలకక=చల్లంచక, సారూప+మహనీయుని=తనవంటి+ఘనుని, క్షతిరయ+వంశ+దాహ+దబ హల+చర+కోప+
వహు+శిఖయిైన+వినిష్ర
ు ర+దృష్ిు=రాజ+కకలము+కాలకిటఅందు+తోడపడిన+చరకాల+కోపమనే+అగషుకి+
కీలఅయి+బాగాపరుష్మైన+చూపుతో, కలపనగ్ంపయిై=కలహశ్రలకడెై, కారుీక+దండ+నిష్కత +ముష్ిుయిై=
వింటి+దండమును+గ్టిుగా పటిున+పిడికితో,
సీ. "క్షతరజాతి మహాపకారశతరరవు నాకక/కనల్లంచె నను గ్ండకావరమున
దారుణశరవహు దాని బూరాుహుతి/గావించ శాంతత గ్ంటి నాడు,
కీమీఱ నేడు నా కడకనుులకక గంపు/కదిర తాదిాకీమాకరునమున,
కరల్లంచతివి మీదు పరషకింపక పరసుపత /కాలసరపంబును గాలదొర కిు,
అశీమంబున విఱచతివంట! అనయ/భూపతరలచేత అనమితపూరామైన
మైథిలకని విలకు, దాని నా మహతవీరయ/శృంగ్భంగ్ముగా నంచ కటటులకందు? 58
కనల్లంచె=ఆగ్ీహంపచేసె, కండకావరమున=కొీవుాన, దారుణ+శర+వహు=తీష్ు +బాణములను+అగషుఅందు,
పూరు +ఆహుతి+కావించ=పూరషతగా+హవిసుసగా+చేస,ి కీమీఱ=మఱల, కడకనుులకకన్+కంపు+కదిర=
కంటిచవర+ఎఱుపు+చేర, తాత్+వికీమ+ఆకరునమున=నీ+శౌరయముగ్ురషంచ+వినుటచే, కరల్లంచతివి
=పరకోపింప చేసితివి, మీదు+పరషకింపక=కానునుపరయవసాయము+ల కుచేయక, పరసుపత =బాగా నిదిరసత ును,
 282
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అశీమంబున=తేల్లకగా, న అమిత పూరామైన=పూరామపుపడూ వంచబడని, నా+మహత+వీరయ+శృంగ్+
భంగ్ముగా=నాయొకు+గతపప+శౌరయమునకక+తల+తీసినటట
ు ,
తే. జగ్తిలో రాముడనుచు నుచఛరషతమైన/ఈ పదము నాక వరషతంచె నింతవఱకక,
వయసత వృతిత యిై అది తలవంపుదెచెి/వరధ మానుడనైన నీవలన నేడు. 59
ఉచఛరషతమైన=పలకక బడిన, వయసత +వృతిత యిై=మరషయొకనికి+అరాముగాచెపప బడుచునుదెై, వరధమానుడనైన
=ఇంకాచనువాడవైన,
ఉ. ఏపున నదిర నైన నగ్ల్లంపగ్ జాల్లన నాకక అసత వి
ి
దాయ పరశూలప్ాణికి సమాగ్సు ల్లది ఱె సుముీ, ధేనువ
తాసపహృతిపరవరత కకడు హైహయుడొ కుడు నా మహాయశః
శ్రీ పరషణామము నుపహరషంపగ్ బూనిన నీ వొకండవున్. 60
ఏపునన్+అదిరని+ఐన=ఔదధ తయముతో+కొండను+అయిననూ, అగ్ల్లంపగ్న్+చాల్లన=పెలుగషంప+సమరామైన,
అసత వి
ి దయ+అపర+శూల+ప్ాణికి=అసత వి
ి దయలో+సాటిలేని+గ్ండరగతడి ల్ల+చేతిలో ధ్రషంచన నాకక, సమ+అగ్సులక=
తరలయ+అపరాధ్ులక, ధేను+వతస+అపహృతి+పరవరత కకడు=మాతండిర హో మధేనువు+దూడను+దొ ంగ్తనము+
జరషపినవాడు, హైహయుడు=కారత వీరుయడు, నా+మహా+యశఃశ్రీ+పరషణామమును+అపహరషంపగ్న్+పూనిన=
నాయొకు+గతపప+కీరత స
ష ంపద+పరషప్ాకము+దొ ంగ్ల్లంప+ఉదేిశించన,
ఉ. నిండుముదంబు నా కిడున నినుు జయుంపగ్ లేని నాదుదబ ః
ప్ాండితి క్షతరముం బడుగ్ుప్ాఱన డొంకగ్ జేయజాల్లయున్?
ఎండినపూరషగ్డిి పయి నటు టట సందరముమీద సెైతమున్
మండిన గాదె అగషుమహమం గతనియాడగ్వచుి గతపపగ్న్. 61
ఇడున=ఇచుినా, దబ ః+ప్ాండితి=బాహువుల+సామరాయము, పిడుగ్ుప్ాఱన+డొంకగ్=పిడుగ్ుపడిన+ప్ దగా-
పూరషతగా నశించనదిగా, ఎటట
ు +అటట=(గ్డిి పెై)ఎలాగో+అదేవిధ్ముగా, సందరము+మీద+సెైతమున్=
సముదరము+ఎడల+కూడబడబాగైు,
ఉ. ఎఱుగ్వు గాక నీవు, మునుపెనుడొ ప్ాడఱ తరరపుపపటటు నీ
విఱచన శైవకారుీకము వనుునిచే నపనీతసారమై,
సరయునదవపరవాహము వశంబున మూలబలంబు జాఱ లా
వఱన తటదురమంబు మృదువాయువుచేతన కూలకటబరమే. 62
 283
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ప్ాడు+అరష=ప్ాడు+పడి, శైవ+కారుీకము+వనుునిచేన్+అపనీత+సారమై=శివ+ధ్నుసుస+విష్ర
ు తేజసుసచే
(శివ విష్ర
ు వుల యుదధ ములో)+తొలగషంపబడిన+ధ్ృఢతాముకలదెై, వశంబున=లోబడి, మూల+బలంబు+
జాఱ+లావు+ఆఱన+తట+దురమంబు=వేరళళ+బలము+నశించ+ధ్ృడత+తగషగన+నదిగ్టటుపెైనును+వృక్షము,
అబరమే=ఆశిరయమా?
తే. ఇది మదవయాయుధ్ము దవని నకకువటిు/సశరముగ్ కరిణము సేయజాల్లతేని
రణముపనిలేదు సమదబ సతరసిా వనుచు/నీకక నోడితి ననుచు నంగీకరషంతర 63
మదవయ=నా, సశరముగ్+కరిణము=బాణముకూరషి+లాగ్ుట, సమ+దబ ః+తరసిా=సమాన+బాహు+
బలముకలవాడవని,
ఉ. భీరుడ వేని నీ వజగ్భీరుడ వేని మహో దగ తారషి నా
ఘోరకకఠారధార గ్ని గ్ుండియజాఱన వాడవేని సిం
గారమ జాయనిఘాతకఠషనంబు కరాంగ్ుళి నీకక గాన జో
హారు ఘటించ పటటు మభయాంజల్ల నాకక నృప్ాలడింభకా" 64
భీరుడవేని=భయపడువాడవైతే, నీవు+అజ+గ్భీరుడ=నువుా+మేకప్ర తర+గాంభీరయము కలవాడవైతే, మహా+
ఉదగ తారషి=గతపప+జాాలలక కీకకుచును, ఘోర+కకఠార+ధారన్+కని=తీవరమన
ై +గతడి ల్ల+అంచును+చూచ,
సింగారమ+జాయ+నిఘాత+కఠషనంబు+కర+అంగ్ుళి+నీకక+కాన=అలంకరణ ప్ారయమే+అలు తారడు+లాగ్ుటచే+
మొదుిబారషన+చేతి+వేరళుళ+నీకక+అయితే, జోహారు+ఘటించ=నమసాురము+చేసి, డింభకా=పిలువాడా,
క. అనుటయు దదుగ్ీదరశను/ధ్ను వలు న నందికొనియి దడయక రఘునం
దనుం డదియి తగషన యుతత ర/మను తలపున హాసవిచల్లతాధ్రుడగ్ుచున్. 65
తత్+ఉదుగ్ీదరశను=ఆ+మండిపడుచునుటట
ు కనపడుతరను, అలు న=మలు గ్, తడయక=ఆలసయము చేయక,
ఉతత రము=సమాధానము, హాస+విచల్లత+అధ్రుడు+అగ్ుచున్=చఱునవుాచేత+కదలకచును+పెదవులక+
కలవాడెై,
తే. ప్ారగ్జననదివయచాపము బటిు స బగ్ు/డతడు లఘుదరశనుం డయియ నతితరముగ్,
కొీమొీయిల్ కేవలంబైన గతమరుమిగ్ులక/ఇందరధ్నురంకితంబైన ఏల చెపప! 66
ప్ారక్+జనన+దివయ+చాపము=ముందటి+జనీపు(నారాయణుడుగా)+గతపప+ధ్నుసుసను, స బగ్ుడు=
చకునివాడు, లఘు+దరశనుండు+అయియను+అతితరముగ్=పిరతితో+చూడదగ్గ వాడయియను+చాలాఎకకువగా,
 284
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కొీతత +మొయిల్+కేవలంబైనన్+కొమరుమిగ్ులక=తొలకరష+మఱపులక+తనంతతామే+మికిుల్లస ంపుగా
ఉండును, ఇందరధ్నుర్+అంకితంబైన+ఏలచెపప=ఇందర ధ్నసుస+కూడినదెైన+చెపపఅవసరములేదు,
సీ. ధ్నువందికొని మహాధ్నిా రాఘవు డంత/కకంభినిపెై నొకుకొముీ మ్రపి,
అశీమంబున దాని నధిరోపితము జేయ/తతరతయజనజయధ్ానులక మ్రోయ,
కలవరపడి ఈలకఱచ రాజవిరోధి/తటటకకన దుయతిదరషదారణుడయియ,
ధ్ూమావశేష్ితధ్ూమకేతను రీతి/పలకకబాఱన పరదవపంబు పగషది,
దృగషాష్యభూతరల ైరష వారషరువురు రపుడు/ఉపచతాపచతౌజ్ఞల ై ఒండొ కళళ,
కభిముఖంబుగ్ నిల్లచ దినాతయయమున/కాననగ్ు ప్ారాణేందుభాసురుల భంగష. 67
కకంభిని+పెైని+ఒకుకొముీ+మ్రపి=భూమి+పె+
ై ఒక విలకుచవర+ఆనించ, అశీమంబున=శీమపడక,
అధిరోపితమున్+చేయ=అలు తారడుకూరషి+ఎకకుపెటు, తతరతయ+జన+జయధ్ానులక+మ్రోయ=అకుడఉను
+జనుల+జేజేకారము+గ్రషజలు, కలవరపడి=కలత చెంది, ఈలకఱచ=ప్ారణములక బగ్పటిు, రాజ+విరోధి=
రాజ్ఞలందరషకి+శతరరవు-పరశురాముడు, తటటకకన=ఆకసిీకముగ్, దుయతి+దరషదారణుడు+అయియ=కాంతి+
హీనుడు+అయియ, ధ్ూమ+అవశేష్ిత+ధ్ూమకేతను+రీతి=ప్ గే+మిగషల్లన+అగషు+వల , పలకకబాఱన+
పరదవపంబు+పగషది=వివరుమైన+పెది దవపము+వల , దృక్+విష్యభూతరల ైరష=కనుులకమాతరమే+పనిచేసత ును
ఇందిరయలకకలవారైరష. ఉపచత+అపచత+ఓజ్ఞల +
ై ఒండొ కళళకక=బల్లమినొందిన+క్ీణించన+దవప+కలవార
ిత ైరష-
రాముడు పరశురాముడువరుసగా, అభిముఖంబుగ్=ఎదురదురుగా, దిన+అతయయమున=రోజ్ఞ+అంతమున -
సాయంకాలమున, కాననగ్ు=కనబడు, ప్ారాణ+ఇందు+భాసురుల+భంగష=పరాదినమైన ప్రరుమినాటి+
చందురడు+సూరుయల+విధ్ముగా- ఆనాడు సూరుయడసత మించగా తేజసుస చందురని(రాముని)లో చేరను,
వ. అంత సంహతమైన తన యాశుగ్ మవితథబ దయమ మగ్ుట దలంచకొని నిరరగ ళవికీముడెైనను
నిరతిశయదయామృదుహృదయుడగ్ుట కౌసలేయయుడు రైణుకేయు నుపలక్ించ ఇటు డిగ. 68
సంహతమైన=సంధింపబడిన, ఆశుగ్ము=బాణము, అవితథ+ఉదయమము+అగ్ుట=వయరాముకాని+పూనిక+
కావల ను, నిరరగ ళ+వికీము డెైనను=అడుిలేని+శౌరయము కలవాడెైననూ, నిరతిశయ+దయా+మృదు+
హృదయుడు+అగ్ుట=అతయధిక+కరుణకల+మతత ని+చతత ముకలవాడు+కనుక, రణ
ై ుకేయు=రేణుక
కకమారుడు-పరశురాముని, ఉపలక్ించ=చూచ,
ఉ. "వేరషమితోడ ననుభిభవింపగ్ వచినవాడ వైన నే
కూ
ీ రతకోరషి విపరతిలకకం బరహరషంపగ్ జాల నినుు, దు
 285
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
రాార మమ్రఘ మీ శితశరంబున, దేని హరషంతర? నీదు, సం
చారమొ? నీ తపససవనసంచతలోకమొ? తెలపవేడెదన్" 69
వేరషమి+తోడ=విరోధ్ము+తో, అభిభవింపగ్=అవమానింపగ్, విపర+తిలకకం+పరతిహరషంపగ్న్+చాల=బారహీణ+
ఉతత ముని+మరల కొటు గ్+లేను, దురాారము+అమ్రఘము+ఈ+శిత+శరంబున=నివారషంప శకయముకానిది+
వయరాము కానిదిఅయిన+ఈ+వాడి+బాణము, హరషంచు=నాశముచేయమందువు, సంచారమొ=గ్మనశకోత,
తప+ససవన+సంచత+లోకమొ=తపసుసచేత+యజు ములచేత+ఆరషజంచన+పుణయలోకములొ,
వ. అనిన భారగ వుం డిటట లనియి 70
సీ. “శ్రీరామ! రఘువంశసింధ్ురాకాసర మ!/అదిాతీయపరాకీమాభిరామ!
నే నఱుంగ్నివాడ గాను నీవు పురాణ/పురుష్రండ వని సాయంభువుడ వనియు,
శాంబరీమనుజవేష్విడంబనంబున/కారణారాము మహీగ్తరడ వైన,
నినులగ జేసితి నీ దివయవైష్ువ/తేజోమహతత ైదిదృక్ష కతన,
పుణయతీరాము లాడంగ్ బో వ వలతర/కావున ననుగ్ీహంపు నా గ్మనశకిత,
నాకమారగ ఖిల్మభవనమున కాతీ/నుపతపింప, నభోగ్లోలకపుడ నేను, 71
రఘు+వంశ+సింధ్ు+రాకా+సర మ=రఘు+కకలమను+సముదరమునకక+పునుమినాటి+చందురడా,
అదిాతీయ+పరాకీమ+అభిరామ=సాటిలేని+శౌరయముకూడిన+మనోహరాకారా, సాయంభువుడవు=నీవు
ల్మలగా నీఅంతట పుటిునవాడవు, శాంబరీ+మనుజ+వేష్+విడంబనంబున=మాయా+మానుష్+రూపమున
+అనుకరషంచుచు, కారణారాము=దేవకారయముకొఱకక, మహీ+గ్తరడవు+ఐన=భూమిమీదకి+దిగషన+అటిు,
నినుు+అలగ +జేసితి=నీకక+కోపము+తెపిపంచతిని, దివయ+వైష్ువ+తేజో+మహతత ై+దిదృక్ష+కతన=లోకాతీత+
విష్ర
ు సంబంధ్+తేజసుసయొకు+గతపపతనము+చూడకోరషక+వలన, ఆడంగ్=తిరుగ్/సాునమాడ, వలతర=
కోరుదును, నాక+మారగ +ఖిల్మభవనమునకక+ఆతీను+ఉపతపింపను=సారగ నకక ప్ర వు+మారగ మున+వళళ
వీలకపడకకండా చెఱుపబడిన దెైననూ+మనసులో+దుఃఖపడను, అభోగ్+లోలకపుడ+నేను=భోగ్ముల
విడుచుటఅందు+అతాయసకితకలవాడను+నేను,
మ. పితృవిదేాష్ణమైన రాజకము దబ రీారాయగషులో భసీ సా
తుృతముం జేసితి, సారువంబుగ్ ధ్రషతీరచకీముం బాతరసా
తుృతముం జేసితి, నింక నాకక భువనజేయష్ర
ు ండవై నటిు, నీ
కతనం గ్లకగ జయిేతరం బయిన, శాుఘయం బంతయున్ రాఘవా!" 72
 286
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పితృ+విదేాష్ణమైన+రాజకము=తండిరకి+పగ్వారైన+క్షతిరయులను, దబ ర్+వీరయ+అగషులో+భసీ+సాతుృతముం
+జేసితి=బాహువుల+పరాకీమమనేడు+అగషులో+బూడిద+ప్ాలక+చేసితిని, స అరువంబుగ్=సముదరములతో
కల్లపి, ధ్రషతీర+చకీముం=భూమిమీది+రాష్ు మ
ర ుల, ప్ాతర+సాతుృతముం=తగషనవారషకి+సాాధవనము, నీకతన=నీ
+వలు , జయిేతరంబు=ఓటమి, శాుఘయంబు ఎంతయున్=ఎంతో ప్ గ్డదగషనది,
తే. అటు చేయుదు, నని రాము డనుమతించె/తూరుపమొగ్మై, విసరషజంచె దొ డి శరము,
కడు సుకృతి యిైన నేమి, భారగ వుని తిరదివ/పదవి, కది తా దురతయయపరషఘమయియ. 73
తూరుపమొగ్మై=తూరుపవైపుకకతిరషగష, విసరషజంచె=విడచె, దొ డి=గతపప, సుకృతి=పుణయము, తిరదివ=సారగ ,
పదవి=సంపదకక/భాగ్యమునకక, దురతయయ+పరషఘము+అయియ=అతికీమింపలేని+తలకపుఅడుి గ్డియ
+అయినైది,
క. క్షంతవుయడ నని రాఘవు/డంతట, భృగ్ుపతిపదంబు లంటటను, సతాా
కాీంతరల మనిుంచన వి/కాీంతరలకక, యశం బతోఽధికంబుగ్ బరుగ్ున్. 74
భృగ్ుపతి=పరశురాముడు, సతా+ఆకాీంతరల=బలముచే+ఆకీమింపబడినవారషని, మనిుంచన=గౌరవించన,
వికాీంతరలకక=వీరులకక, యశంబు+ఇతః+అధికంబుగ్న్+పెరుగ్ున్=కీరత ష+ముందుకంటట+అదనముగా+
ఎకకువగ్ును,
తే. చరతపఃసమృదిధ పరషకల్లపతంబైన/ఆతీపుణయలోక, మవిాధ్మున,
అంతరషంప గ్నియు, అవికృతహృదయుడెై/భారగ వుండు, రామభదుర, జూచ. 75
చర+తపః+సమృదిధ +పరషకల్లపతంబైన+ఆతీ+పుణయ+లోకము=చాలాకాలము చేసిన+తపసుస అను+సంపదచే
+ఏరాపటట చేసుకొను+తన+పుణయఫలమైన+లోకములక, అంతరషంప=చెడ, అవికృత=భావోదేరకమేలేని,
సీ. "కనువిపుప కల్లగ నీ కతన మాతృకమైన/రాజసతాము దిగ్దారవగ్ంటి,
పితృపితామహసమాగ్తమైన శమము జే/పటిుతి, వేఱొ క పుటటు గ్ంటి,
పరషణమించె ననిందయఫల్లతమై నాకక నీ/నిగ్ీహం బటటు లనుగ్ీహమున,
నిరషాఘుముగ్, నింక నిరాహంపుము దేవ/కారయంబు నవతారకారణంబు,
దుష్ుృతరల గాలరాచ, సాధ్ువుల బోర చ/సంతరషంపుము ధ్రీ సంసాాపనంబు,
ప్ర యివచెిద" నని రాము బుజజ గషంచ/సరగ్ున దిరోహతరండయియ, పరశుధారష. 76
కనువిపుపకల్లగ=రాజస అహంకారముచే మూసుకకప్ర యిన నాకండుుతెరచుకొనువి, కతన=వలన,
మాతృకమైన+రాజసతాము=తల్లు నుండి సంకీమించన+రజోగ్ుణము, దిగ్న్ తారవన్+కంటి=పరషతయజంప
 287
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
+కల్లగషతిని, పితృ+పితామహ+సమాగ్తమైన+శమమున్+చేపటిుతి=తండిర+తాతలనుండి+ప్ ందిన+శాంతి
మారగ ము+అవలంభించతిని, వేఱొ క+పుటటున్+కంటి=ఆవిధ్ముగా మరతక జనీ ఎతిత తిని, పరషణమించె=
పండినది, అ నిందయ=ప్ గ్డదగ్గ , నిగ్ీహంబు=దండన, అనుగ్ీహమున=దయచే, సంతరషంపుము=చకుబటటు,
సంసాాపనంబు=నిలబటటుట, సరగ్ున=వేగ్ముగా, తిరోహతరండు+అయియ=వనుకకకవళిళనవాడు+అయిను,
వ. పరశురాముని నిరగ మనముతో దెపిపఱల్లన పంకితరథుడు విజేతయిైన కకమారు నాల్లంగ్నము
చేసికొని, ఆజానజమైన తతేత జోవిశేష్మును, బుతరసేుహమున, బది సేయక, బుల్లనాకివిడిచన
వానిగ్, బునరజనీమతిత నవానిగ్, భావించె. 77
నిరగ మనముతో=వళళగా, తెపిపఱల్లన=(మూరఛనుండి)తేఱన, ఆజానజమైన=పుటు కతోవచిన, తత్+తేజో+
విశేష్మును=రాముని+పరాకీమ+పరతేయకతను, పెదిచేయక=అధికముగాపటిుంచుకొనక, పుల్లనాకివిడిచన=
పుల్లనోటినుండితపిపంచుకకను-సామత, పునర్+జనీము ఎతిత న=మళిళ+పుటిున,
క. విక్ోభక్షణభారవి/మ్రక్ితరనిం దేల ి బరమదపూరం బతనిన్,
కక్ాగషువిలంఘ్తవన/వృక్షంబును, సపది కకంభవృష్ిు విధ్మునన్. 78
విక్ోభ+క్షణభార+విమ్రక్ితరనిగ్న్+తేల ి=బాధ్నుండి+ఆలపకాలములోనే+ముకితప్ ందినవాడిగా+
నిరుయించెను, పరమదపూరంబు=సంతోష్మునిండినమనసుసతో, కక్ష+అగషు+విలంఘ్త+వన+వృక్షంబును
=ఎండిన వనము అందల్ల+దావాగషుచేత+బాగా చుటిువేయనడిన+అడవి అందల్ల+చెటు టను, సపది+కకంభవృష్ిు+
విధ్మునన్=వంటనే+కకరషసిన కకండప్ర తవాన+కాప్ాడు విధ్ముగా,
చ. అలయక రేపులనిుట పరయాణము చేయుచు, మాపులనిుటన్
లల్లతముల ైన చపపరములన్ బసచేయుచు, బో యి చేర గో
సలపతి, మైథిల్మవదన చందర దిదృక్షుపురాంగ్నాదృగ్ు
తపల్లత గ్వాక్షమైన, నృపధానికి యక్షపురావమానికిన్. 79
అలయక=ఆలసయముచేయక, రేపు=పగ్లక, మాపు=రాతిర, చపపరములన్=గ్ుడారముల, మైథిల్మ వదన చందర
=చందురనివంటి ముఖముకల సీతను, దిదృక్షు+పురాంగ్నా=చూడగోరు+అయోధాయపుర సీత ల
ి , దృక్+ఉతపల్లత
+గ్వాక్షమైన=చూపులను+ఉతపలముల సమూహము కల+కిటికీలకకలదెైన, యక్ష+పుర+అవమానికిన్=
కకబేరుని+పురమైన అలకాపురషని+కించపరచునది-అయోధ్య.
 288
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

ద్ాిద్శ సరగ ము ర్ావణవధ్

మ. చర మవాయహతల్మల భూరషవిష్యసేుహంబు సేవించ, సు

సిా రతేజోగ్రషమానుష్ంగ్మున సందవపించ, తోడబత దశా
పరషణామంబును జంది, యౌష్సికదవపజాాల చందాన, పం
కితరథక్ోణితలేశారుండు దఱసెన్, నిరాాణనేదిష్ుమున్. 1
దశరథుని పక్షమున: చరము=చాలాకాలము, అవాయహతము=నిరోధ్ములేక, భూరష+విష్య+సేుహంబు
+సేవించ=ఎకకువ+భోగ్ములందు+ఆసకకతడెై+అనుభవించ, సు+సిార+తేజో+గ్రషమ+అనుష్ంగ్మున+సందవ
పించ=బాగా+శాశాతమైన+పరభావపు+శేీష్ుత+కూడికచే+అతిశయించ, తోడబత =వంబడి, దశాపరషణామము=
చవరషదశకక, తఱసెన్=సమీపించెను, నిరాాణము=మరణము, నేదిష్ుము=మికిుల్ల సమీపమునకక,
పంకితరథ+క్ోణితలేశారుండు=దశరథ+మహారాజ్ఞ, తఱసెన్=(దవపజాాల విధ్ముగా) సమీపించెను,
దవపము పక్షమున: చరము=చాలాసేపు, అవాయహతల్మల=నిరషాఘుముగ్, భూరష+విష్య+సేుహంబు+
సేవించ=ఎకకువగా+పరమిదయందల్ల+తెల
ై మును+తారగష, సుసిా ర+తేజో+గ్రషమ+అనుష్ంగ్మున+
సందవపించ=నిలకడెైన+వలకగ్ు+గతపపదనపు+చేరషకతో+మండివల్లగష, తోడబత =వంబడి, దశాపరషణామంబును
=వతిత చవరష దశకకవచుిటచే, ఔష్సిక=ప్ారతఃకాలపు, దవపజాాల=దవపశిఖ, నిరాాణ+నేదిష్ుమున్=ఆరషప్ర వు
టకక+దగ్గ రగా, తఱసెన్=సమీపించెను
తే. ముదిమి నరల నపంబున గ్దియ వచి/రాముని పరంబు సేయుము రాజయమనుచు,
ఱేని, కేకాంతమున జవిలోన నూదె/కీడు శంకించె నేమొ? కైకేయివలన. 2
ముదిమి=ముసిల్లతనము, నరల+నపంబునన్=చెవిలోవచినతెలువంటటరకల+మిష్చే, కదియ=సమీపము
నకక, చెవిలోనన్+ఊదె=రహసయముగాచెవిలో+చెపెప, పరంబు=వశము
తే. పురజనబహశిరప్ారణభూతర డగ్ుట/జనుల కొకొుకునికి నిండుతనుపు గ్ూరి
కాలకవ జలంబు తోటమొకులకక, బో ల /రామపటాుభిష్ేకవారాతమృతంబు. 3
బహశిర+ప్ారణ+భూతరడు=వలకపల్ల+ప్ారణముతో+సమానుడు, నిండు+తనుపు=పూరషత+సంతృపిత ,
క,. కలకష్ితము సేసె బటిున/చలముడుగ్క తదభిష్ేకసంభారంబున్,
ములకచతనంబున కింతయు/స లయని కైకేయి నృపుని శలకాశుీవులన్. 4
 289
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పటిున=పూనిన, చలము+ఉడుగ్క=పటటుదల+విడువక, ములకచతనంబునకక=మూరాతామునకక,
ఇంతయు=కొంచము కూడా, స లయని=జంకని, శలకాశుీవులన్=దుఖఃపు కనీుటిచే, సంభారంబున్=
సామగషీని, కలకష్ితము+చేస=
ె చెడునటట
ు +చేసెను
తే. అధిపుచే ననునీతయిై, అ పరచండి/వఱక మదిలోని తది తతవరయుగ్మును
వలకవరషంచెను, పుటు లోపల్ల కరాళ/భుజగ్యుగష, వానదడిసిన భూమివోల . 5
అధిపుచే+అనునీతయిై=దశరథునిచే+బతిమాలబడినదెై, పరచండి=కోప్ాకకల-కైక, వఱక=భయపడక,
తత్+దతత +వర+యుగ్మును=దశరథు+ఇచిన+వరముల+జంటను, వలకవరషంచెను=బయటపెటు టను,
కరాళ+భుజగ్+యుగష=విష్పు+ప్ాముల+జంట, భూమివోల =భూమిలోనుండి బయటకకవచినటట
ు ,
తే. మొదటి వరమున గైక రాముని బరవాస/మనుప వేడె, జతరరిశహాయనములక,
కొడుకకనకక వేడె, దన తల చెడుట యొకటట/చవరష ఫలమైన సిరషని, రండవ వరమున. 6
పరవాసము+అనుప=పరదేశము(అడవులకక)నకక+వడలగతటు , చతరరిశ+హాయనములక=పదునాలకగ్ు+
సంవతసరములక, తల చెడుట+ఒకటట=విధ్వరాలగ్ునటిు+విష్యముఒకటే, సిరష=రాజయలక్ిీ, అంతిమ+
ఫలము=చరమ+పరయోజనము,
క. మును తండిర పనుప రాముడు/పనవుచు మేకొనియి రాజపదవి వహంపన్
వని కేగ్ుమను తదుపరష/జనకాజు బరషగ్ీహంచె, సంతోష్ముగ్న్ 7
పనుప=నియోగషంప, పనవుచు= తలచుకొని, మేకొనియి=అంగీకరషంచె, పరషగ్ీహంచె=సీాకరషంచె,
సీ. లల్లతమంగ్ళదుకూలము గ్టిునపుపడు/కఱకక వలుములను గ్టిునపుడు,
సమముఖరాగ్ుడెై సంభరమవికిీయా/రహతయోగీందురడు రాఘవుండు,
జనకకని సతయనిష్ు కక లోటట రాకకండ/అరషగష పతీు యవీయసులతోడ,
విపినమునందు పరవేశము సల పను/ఎలు సతరపరుష్రల ఎడదలందు,
తదిాయోగ్వయథాపరషతపుతడెైన/జనపతియు, నాతీకరీసంజనితమైన,
తొంటి శాపము దలచ, యా దురషతమునకక/ప్ారణముకితయ శుదిధలాభముగ్ నంచె. 8
లల్లత+మంగ్ళ+దుకూలము=మనోహర+శుభంకర+సనువసత మ
ి ు, కఱకక+వలులము=ముదురు+నార
చీర, సమ+ముఖ+రాగ్ుడెై=ఒకేవిధ్మైన+ముఖ+కళతో, సంభరమ+వికిీయ+రహత+యోగీందురడు=
సంక్ోభముచేత+మనోవికారము+చెందని+ఇందిరయ నిగ్ీహముకలవాడు, అరషగష=వళిళ, యవీయసుడు=
తముీడు, ఎడదలందు=హృదయములలో, తత్+వియోగ్+వయథా+పరషతపుతడెైన=రాముని+ఎడబాటట
 290
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వలని+బాధ్చే+తపింపబడిన, ఆతీ+కరీ+సంజనితమైన=తను+పూరాముచేసన
ి మునికకమారవధ్చే+
సంభవించన, దురషతమునకక=ప్ాపమునకక, ప్ారణ ముకితయ=ప్ారణముల విడుచుటయిే, శుదిధ+లాభముగ్
=ప్ాయశిితత +ప్ారపిత ,
తే. ప్ర ర ష్ితకకమారకము, కీరత శ
ష ేష్భూవ/రముీనై, యటట
ు కోసలరాజయలక్ిీ,
కకశలరంధ్రగ్వేష్దక్షులకక, మరష వి/పక్షులకక, సజజ తామిష్ప్ారయమయియ. 9
ప్ర ర ష్ిత+కకమారకము=ప్ారవాసమందును+రాకకమారుడు, కీరతశ
ష ేష్+భూవరముీను+ఐ=మరణించన+రాజ్ఞ
+కలదెైన, కకశల+రంధ్ర+గ్వేష్+దక్షులకక=నేరుపతో+లోపములను+వదుకకట యందు+సిదధహసుత ల ైన
వారషకి, సజజ త+ఆమిష్+ప్ారయమయియ=సిదధము చేయబడిన+భోగ్యవసువు+వంటిదయియను
సీ. పరకృతర లనాథులక పనుప నియంతిరత/బాష్రపల ై, రఘుకకలపరణయిజనులక
పనివిని తొడితేర అనుజసమేతరడెై/భరతరడు మాతరలపురమునుండి
పఱతెంచ తమ యను పరవారజనమునకక/తండిర కాలంబుసేతకకను గ్ుంది,
కనుతల్లు న కాదు, తనుువరషంచన/సిరష గ్ూడ గ్రషహంచ పరషహరషంచ,
వడల ను ససెైనయముగ్ రాముకడకక గ్దిల్ల/తాపసజనంబు లందందు జూపి చెపప
వదినతో గ్ూడ అనుకక వసతి యిడిన/వృక్షముల జూచ కంట నీరాటిుకొనుచు. 10
పరకృతరలక=అమాతరయలక, అనాథులక=రాజ్ఞలేనివారై, నియంతిరత=ఆపుకొనిన, పరణయి=పేరమకల, పనివిని
=సెలవుపుచుికొనివళిళ, తొడితేర=పిలకచుకొనిరా, మాతరల=తాతగారష, పఱతెంచ=పరుగ్ునవచి,
పరవారజనమున=అడవికివళిళప్ర వుట, కాలంబుసేత=మరణించుట, కకంది=దుఃఖించ, గ్రషహంచ=నిందించ,
పరషహరషంచ=విడచ,
మ. హృదయావేదనతోడ చతరశిఖరం బేతెంచ పరతయగ్ీనీ
రదసుశాయముని రాము జూచ, పితృనిరాయణంబు వారకకుచి త
తపదపదీంబుల నంటి, ఎలు పరజకకం బారపెై అనుచఛష్ు సం
పదయౌ, రాజయము దాలపగా నతని సంప్ారరషాంచె వే భంగ్ులన్. 11
హృదయ+ఆ+వేదన=గ్ుండె+నిండా+దుఃఖము, చతర+శిఖరంబు=చతరకూట+పరాతము, పరతయగ్ీ+నీరద+
సుశాయముని=నూతన+నీరుకలమేఘమువంటి+మంచనీలవరుుని, నిరాయణంబు=మరణము, వారకకుచి=
చెపిప, ప్ారపెై=రక్షకకడెై, అనుచఛష్ు +సంపదయౌ=అనుభనింపని+స మైీన, తాలపగా=భరషంచగా, వే+
భంగ్ులన్=వేయి+విధ్ములకగా,
 291
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
క. చతరడయియ, నకృతలక్ీీ/పరషగ్ీహున, కగ్ీజ్ఞనకక బదులక ధ్రాసీా
కరణంబు సేయ భరతరడు/పరషవేతతృత, యొదవు నను ప్ాపభీతిన్. 12
చతరడయియన్=పూనుకొనడయియ, అ కృత లక్ీీ పరషగ్ీహునకక=రాజయలక్ిీని భారయగా సీాకరషంచనటిు, ధ్రా+
సీాకరణంబుసేయ=రాజయమును+తీసుకొనుటకక, పరషవేతతృత+ఒదవును=అనుకనుముందు పెండాునిన
వాడిని+అగ్ుదునను,
తే. అమరుడెైన తండిర యాదేశముననుండి/అతని వనుకదిరపపనలవికాక,
అడిగ, రాజయమునకక అధిదేవతలక గాగ్/భరతర, డనుగారష ప్ావుకోళుళ. 13
అమరుడెైన=చనిప్ర యిన, ఆదేశము=ఆజు , అలవి=శకయము, అధిదేవతలక=ఉతసవిగ్ీహములకగా
అధిష్ు ంి చన దేవతలక,
క. రాముడు ప్ాదుక ల్లడి త/నాుమంతిరతర జేయ, వీటి కరుగ్క నంది
గాీమమున నుండి, యతడు/దాిమనాయసముగ్ బోర చె, దదారజయంబున్. 14
ఆమంతిరతర=వీడుకోలప, వీటికి=అయోధ్యకక, అరుగ్క=వళళక, ఉదాిమ=అధిక, నాయసము=తనవది
ఒకరుదాచనస ముీను తాను అనుభవింపక తిరషగష అపపగషంప వలసినది, ప్ర ర చె=ప్ర ష్ించెను, తత్+
రాజయంబున్=రాముని+రాజయమును,
క. నిరతిశయరాజయతృషాు/పరాజ్ఞీఖుడు, భాతృభకితపరతంతరరడునై,
భరతర, డిటట చేసికొనియిను/పరషహారము మాతృలబధ ప్ాతకమునకకన్. 15
నిర్ అతిశయ=అంతకంటటఆధికములేని, రాజయ+తృషాు+పరాజ్ఞీఖుడు=రాజయ+పిప్ాసకక+విముఖుడు,
భాతృ=అను, పరతంతరరడునై=ఆధవనుడె,ై పరషహారము=దిగ్విడుచుకొనుట, మాతృ+లబధ +ప్ాతకమునకకన్
=తల్లు చే+ప్ ందిన+ప్ాపమునకక,
ఆ. దాశరథియు, ధ్రణీతనయాసమేతరడెై/వనములోన వనయవరత నమున,
సా విరుల ైన కొలముసాములక నడపిన/వరతము నడపె, బనువయసునాడె. 16
వనయ+వరత నమున=వనములోలభించుకందమూలములతో+జీవనము గ్డుపుచు, సా విరుల ైన+కొలము+
సాములక=వృదుధల ైన+రఘువంశపు+పరభువులక, నడపిన+వరతము+నడిప=
ె ఆచరషంచన+వానపరసా
వరతము+ఆచరషంచె,
సీ. ఒకనాడు రఘుపతి ఒక వనసపతికిీంద/సామహమసత ంభితచాఛయ కిీంద
వైదేహ తొడదబ యి మీద నిమీల్లత/నేతరరడెై విశాీంతి నిదరవోవ,
 292
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
బలభేదికొడు కొక పలకగాకి, బలకగాకి/వనిత చనగ వ జీఱె వాడిగోళళ,
రమణోపభోగ్చహుముల ప్రరోభాగ్య/మాచరషంపగ్ వచెి ననగ్ వచి,
వానిపెై నల్లగ , మంతిరంచ వైచె నొకు/పుడక రాముడు, రామావబో ధితరండు
తరరళళడగష వచి కకయియడి కాళళబడిన/పిటు కట, చావు దపెప, కన్ లొటు వోయి. 17
వనసపతి=చెటు ట, సా+మహమ+సత ంభిత+చాఛయ=తన+విసాతరముచే+ఎండను ఆపిన+నీడలో, నిమీల్లత
=మూయబడిన, బలభేది+కొడుకక=ఇందురని+కొడుకక, పలకగాకిన్+పలకగాకి=తరంటరష తనముతో+
దుష్ర
ు డెైన-కాకి, రమణి+ఉపభోగ్+చహుముల=పూరాము రామునిచే సీతపెై+ఉంచబడిన+నఖక్షతము
లందు, ప్రరోభాగ్యము+మాచరషంపగ్=దుడుకక దనము+చేయగా, రామ+అవబో ధితరండు=సీతచే+
చెపపబడినవాడెై, వావిపెైన్+అల్లగ =ఆకాకిపెై+కోపించ, పుడక=గ్రషక, తరరళుళ+అడగష=గ్రాము+తగషగ, కకయియడి
=మొఱపెటు ి, కన్+లొటు వోయి=కనుు+తకకువయియ,
తే. చతరకూట మయోధ్యకక జేరు వగ్ుట/తఱచు రావచుి భరతరడన్ తలపు పుటిు,
ప్ాయ, మదిరాకయును, ఱేడు ప్ాసి ప్ర యి/అనుగ్మును, సముతరసకహరషణకమును.18
తలపు=భావము, ప్ాయ=విడుచుటకక, మది రాకయును=మనసు ఒపపకకనును, ప్ాసిప్ర యి=
విడచప్ర యి, అనుగ్ము=ఆ+కొండ, సముతరసక+హరషణకమును=అతాయసకత మన
ై +జంకలకకలదానిని,
క. మునుల తప్ర వనవాటిక/లను వారషికఋక్షరాశులందు, నిలకచుచున్,
చనియి గ్ీమంబున రఘునం/దను డను భాసాంతర, డంత దక్ిణదిశకకన్. 19
వారషిక+ఋక్ష+రాశులందు=వరాికాల+నక్షతర+రాశులందు, భాసాంతరడు=సూరుయడు.
భావము: వరాికాలమైన దక్ిణాయణమున సూరుయడు జనులకక ఆనందము కూరుినటట
ు రాముడు
రాక్షసులచంపి ఋష్రలకక ఆనందము కూరుిచూ దక్ిణ దికకుకక వళళళను.
ఆ. రామచందరపదనుగామిని యిై యపుి/దేవయజనజాత, దేవి వల్లగ,
అల్లగష కక
ై ఎంత వలదనును గ్ుణాభి/లాష్, వంటబడిన లక్ిీ యనగ్. 20
పద+అనుగామినియిై=పదముల+వంబడించుచునుదెై, దేవ+యజన+జాత+దేవి=దేవతా+యజు మున
నుండి+పుటిున+సీతాదేవి, గ్ుణ+అభిలాష్=మంచ గ్ుణములక+కోరునటిు, వంటబడిన+లక్ిీ+అనగ్=
వంటవచిన+రాజయలక్ిీ+వల ,
క. అనసూయాపరతిప్ాదిత/ఘనాంగ్రాగ్ంబు, పుణయగ్ంధబ నుతిచే,
ఒనరషంచె దేవి, సుమనో/వినివరషతతమధ్ుల్లహముగ్, విపినదురతతిన్. 21
 293
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పరతిప్ాదిత=ఇచిన, ఘన+అంగ్రాగ్ంబు=గతపప+గ్ంధాదులపూత యొకు, పుణయ+గ్ంధ్+ఉనుతిచే=
పవితరమైన+సువాసనల+వృదిధ చే, విపిన+దురతతిన్=అడవిఅందల్ల+చెటును, సుమనో+వినివరషతత=పువుాల
నుండి+మరల్లంపబడిన, మధ్ుల్లహముగ్=తరమీదలక కలదిగా, ఒనరషంచె=చేస,ె
సీ. మనువంశచందురని మారాగవరోధియిై/రాకానిశాకరు రాహువటట
ు ,
ఘనబలకండు, విరాధ్ుడను నిల్లంపవిరోధి/సంధాయభరకపిశపరచండమూరషత,
అపహరషంచె సహో దరాంతరమున నును/జానకిన్, లోకశలష్ణకరుండు,
అడరష నభోనభసయంబుల నడిమింటి/వరిప్ాతంబును, వఱపు వోల ,
దనుజ్ఞ నుకకున నుగాగడి, దాశరథులక/పూడిిరష తదవయశవమును భూమిలోన,
కలయ నటమీద దతూపతి గ్ంధ్ మలమి/కాననతలం బమేధ్యము గాకయుండ. 22
మారగ +అవరోధియిై=దారషకి+అడుిగా, రాకానిశాకరు=చందురనికి, నిల్లంప+విరోధి=దేవతల+శతరరవు-
రాక్షసుడు, సంధ్య+అభర+కపిశ+పరచండ+మూరషత=సంధాయసమయపు+మేఘమువల +నలకపు ఎఱుపు
కల్లగషనరంగ్ువాడెై+భీష్ణ+విగ్ీహుడు, అపహరషంచె=దొ ంగ్ల్లంచె, సహో దర+అంతరమున=అనుదముల+
మధ్య, లోక+శలష్ణ+కరుండు=లోకముల+బాధింప+చేయువాడు, అడరష=పూని, నభో+నభసయంబుల=
శాీవణ+భాదరపదమాసముల-వరాికాలపు, నడిమింటి=మధ్యనును, వఱపు=వానలేని రోజ్ఞలక, ఉకకునన్+
ఉగాగడి=పరతాపముతో+నాశనముచేసి, కలయ=అంతటా, తత్+పూతి+గ్ంధ్ము+అలమి=దాని+కకళిళన+
వాసన+ఆకీమించ, కానన+తలము=అడవి+పరదేశము, అమేధ్యము=అపవితరము,
క. చని కౌసలేయు డంతట/అనప్ర ఢసిా తి వసించె, నల పంచవటిన్
ఘను డగ్ు ఘటజనుీని శా/సనమున, పరకృతిసా వింధ్యశైలము భంగషన్. 23
అనప్ర ఢ+సిా తి=అతికీమించని+మరాయదకలవాడెై, అల=పరశసిత చెందిన, ఘటజనుీని=అగ్సుతయని, పరకృతి+సా
=పూరాసిా తిఅందు+నిలచన,
క. ఆలోన గ్వయ వచెి న/శాల్మనత, రామచందరచందనతరువున్,
ప్రలసత యయవీయసి యను/వాయళి, మనోభవనిదాఘబాధాతరరయిై. 24
అ శాల్మనత=సిగ్గ ులేక, ప్రలసత య+యవీయసి=పులసుతయనికొడుకైన రావణుని+చెలు లక, మనోభవ+నిదాఘ+
బాధ్+అతరరయిై=మనీదునిచే+మిగ్ులతపింపబడి +తాపముచే+ఆతరముకలదెై, వాయళి=ఆడుసరపము,
రామచందరచందనతరువున్=రాముడనే గ్ంధ్పు చెటు టను, కవయ=చేర
క. ధ్ృతి దూల్ల రాఘవుని తత్/సతి యిదుటన వలచె, కథితదనుజానాయయిై,
 294
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
మితి మీఱ, పెచుి పెరషగషన/అతివల భావభవు డసమయఙ్ఞు డు కాడే! 25
ధ్ృతిన్+తూల్ల=సిా రత+తొలగష, కథిత+దనుజ+అనాయయిై=పెైచెపపబడిన+రాక్షస+వంశములో పుటిున
శూరపణఖ, భావభవుడు=మనీథుడు, అసమయఙ్ఞు డు+కాడే=సమయము గ్ురషతంచువాడు+కాడు కదా,
సీ. "ఎలనాగ్! పెండు ము కలవాడ నేను, మా/తముీని గతలకవంగ్ బొ ముీ, నీవు"
అని అ వృష్సయంతి నా వృష్సుంధ్ుడు/వదిల్లంచుకొన, బుజజ వంబు నరపి,
తొలకదొ లత అనుపెై దలపునిల్లపన తనుు/సరమితిర తనకొలు రామి దెలకప,
ఉభయకూలంబుల నొరయు సరవంతియిై/అసురష కీమీఱ రాము నడుగ్వచెి,
ఆమ గ్నుగతని ఆపలే కవనితనయ/అలు నగ్ుటయు క్షణసరమయ యిైన దితిజ,
సంక్షుభించె నివాతనిశిల్లత యిైన/అంబునిధివేల చందొర దయమున బో ల . 26
ఎలనాగ్=యువతి, వృష్సయంతిని=కాముకిని, వృష్సుంధ్ుడు=ఎదుిమూపులవంటి భుజములకకలవాడు,
బుజజ వంబు+నరపి=బుజజ గషంపు+జరషపి, ఒలు +రామి=ఇచి+ఉండుక, ఉభయ+కూలంబులన్+ఒరయు+
సరవంతియి=
ై రండు+ఒడుిల+రాచు+నదియిై, ఆపలేక=తటటుకోలేక, అవనితనయ=సీత, అలు +నగ్ుటయు=
చనుగా+నవిాన, క్షణ+సరమయ+ఐన+దితిజ=అతి సాలపకాలము+ఆశిరయముతో శాంత+అయిన+రాక్షసి,
సంక్షుభించె=బాగావాయకకల పడె, ని వాత+నిశిల్లత+ఐన=గాల్ల లేకప్ర విటచే+కదల్లకలక లేనిది+ఐన,
అంబునిధి+వేల=సముదరపు+ఒడుి,
ఆ. "మిడిసిపడకక కటిుకకడుపక మాన నీ/నగషన ఫలము చూడు! నా తడాక
కావరమున గ్నుుగానక బో యిత/బరషహసించ నటిు హరషణి వైతి" 27
మిడిసిపడకక=గ్రాముతోతరరళళకక, కటిుకకడుపక+మానను=అనుభవింప చేయక+వదలను, ఈ+నగషన=
ఈ+నవిాన, తడాక=సామరధయము, కావరమున=మదమున, కనుుగానక=గ్రాముచే అంధ్ురాలవై,
బో యిత=బో యరాల్లని, పరషహసించన=ఎగ్తాళిచేసినటిు, హరషణివి+ఐతి=లేడివంటిదానవు+అయితివి,
క. అని కనుల నులు లొలుగ్/దన శూరపణాఖాహాయము యథారాంబుగ్ నా
మనుజాశని విష్మతార/సనరూపము దాల్లి తనదు సనిుధి నిలకవన్. 28
ఉలులక+ఒలుగ్=తోకచుకులవల నిపుపకణములక+కకరషయ, శూరప+నఖ+ఆహాయము=చేటంత+గోళుళ
కలది+అను పేరు, యథారాంబుగ్న్=తగ్గ రూపముగ్, ఆ+మనుజ+అశని=ఆ+మనుష్రలక+ఆహారముగా
కలరాక్షసి, విష్మ+తారసన+రూపమున్+తాల్లి=కకటిల+భయంకరమైన+శరీరమును+ధ్రషంచ, తనదు+
సనిుధి= సీత+ఎదుట,
 295
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఆ. ప్ారణవిభుని బాహుపంజరమున దూఱె/చలు జంపు గ్ండుబల్లు గ్నిన
రామచలకక వోల , రామాంకవాసిని/దేవి జలదరషంచ దిగ్ులకస చి. 29
చలు జంపు=భయంకరమైన, రామ+అంక+వాసిని=రాముని+తొడపెై+కూరతిని, జలదరషంచ= కంపించ,
సీ. మును దాని కోకిలా మ్రహన వాణియు/తరువాతి జంబుకసారము విను,
పరుశాలకక వలకపల నును సరమితిర/దాని మాయావినిగా నఱంగష,
పరువున బో యి యా భయదవిరూపకక/ఈరసంబున కరాచూరషతోడ,
ప్ాయని వైరూపయప్రనరుకత యము గ్ూరషి/తలపటిు యిాడిి అవాలకక గంట
దానవియు పెది ఎలకగ్ున మానవులను/వేణుకరుశపరాంబు వికృతవకీ
నిశితనఖరము నగ్ుట అంకకశము బో ని/వేరల దరషజంచుచును వినువీథి కగ్సి. 30
కోకిలా+మ్రహన+వాణియు=కోకిలవంటి+వలపు గతను+మాటలను, జంబుక+సారము=నకువంటి+
కంఠము, భయద+విరూపకక=భయముకల్లగషంచు+వికృత రూపకక, ఈరసంబున=సహంపలేక, కరాచూరష
=కతిత , ప్ాయని=తీఱని, వ+
ై రూపయ+ప్రనరుకత యమున్+కూరషి=వికార+రూపము+రటిుంపు(చెవులక ముకకు
కోసి)+కలకగ్చేసి, ఎలకగ్ున=బగ్గ రగా, వేణు+కరుశ+పరాంబు=వదురు కఱఱ వల +కఱుకక+గ్ణుపులక,
వికృత+వకీ+నిశిత+నఖరము=వికారమన
ై +వంకరలకతిరషగషన+వాడి+గోళుళ, అంకకశము+బో ని+వేరలన్
=(ఏనుగ్ును నియంతిరంచు)ప్ డవైన ఆయుధ్మును+ప్ర ల్లన+చేతివేల్లతో, తరషజంచుచును=బదరషంచుచూ,
క. చనియి జనసాానమునకక/వినిచె ఖరపరభృతి దనుజవికాీంతరలకకన్
తనపడిన బనుమును, అది/దనుజపరాభవనవావతరణమ, అనియున్. 31
వినిచె=వినిపించె, ఖర+పరభృతి+దనుజ+వికాీంతరలకకన్=ఖరుడు+దూష్ణుడు తిరశరుడు మొదలగ్ు+
రాక్షస+యోధ్ులకక, బనుము=అవమానము, అది+దనుజ+పరాభవ+నవ+అవతరణమ=తన
పరాభవము+రాక్షసుల+భంగ్ప్ాటటకక+కొీతత +అవతారషకే,
ఆ. ముకకు సెవులక తెగషన మొండి మొగ్ముీతో/నసురసేన కామ నడచె ముందు,
రాఘవాభియాయి రక్ోగ్ణమునకక/అదియ తిరుగ్ులేని అశుభమయియ. 32
రాఘవ+అభియాయి=రామునిపెై+యుదధ మునఎదురతును,
తే. ఉదయతాయుధ్ుల ై మీది కకఱుకక దృపత /రాక్షసుల జూచ రఘుమహారథుడు నిల్లపె
అంగ్నారక్షణభరంబు ననుజ్ఞమీద/విజయసంప్ాదనభరంబు వింటిమీద. 33
 296
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఉదయత+ఆయుధ్ుల ై=పెైకతిత న+ఆయుధ్ములకకలవారై, ఉఱుకక=దుముకక, దృపత =దరషపంచన, భరంబు=
భారము, సంప్ాదన+భరంబు=కల్లగషంచు+బాధ్యత,
క. వందలక వే లసురులక దుర/మందు రఘూదాహుడొ కండె యిైనను, పగ్వా
రందఱు కల రచిట వా/రందఱ కత డనిు రూపుల ై కనిపించెన్. 34
దురమందు=యుదధ ములో,
ఆ. దురజనపరయుకత దూష్ణోదధ తి సాదూ/ష్ణముగా సహంపజాల డయియ,
ఆరయవినుతమంగ్ళాచారు డకృతానయ/దూష్ణుండు రఘువిభూష్ణుండు. 35
దురజన+పరయుకత +దూష్ణ+ఉదధ తి=చెడిదెైన శూరపణకచే+పంపబడిన+దూష్ణుని+గ్రాము, ఆరయ+వినుత
+మంగ్ళ+అచారుడు=పెదిలచే+ప్ గ్డదగ్గ +శుభపరదమైన+నడతకలవాడు, అ కృత అనయ+దూష్ణుండు=
వేఱొ కరషచే+దూష్ింపబడనివాడు, సా+దూష్ణముగా=తనను+అవమాన పఱచునదిగా, సహంపజాలడు+
అయియ=ఓరుికోలేకప్ర యిను,
క. సమగ్తి నాతని, రషపుదు/రిముల ఖరతిరశురులను అతం, డెదిరషంచెన్,
కీమముకత ములయుయ, బున/ససమముకత ము లటట
ు తోచు శాతాసత మ
ి ులన్. 36
ఆతని+రషపు+దురిముల=రాముని+అడపరాని+శతరరవులను, సమగ్తిన్=వాయువేగ్ముతో, శాత+
అశత రములన్=వాడి+బాణములను, అతండు=రాముడు, ఎదిరషంచెన్=ఎదురతునను, కీమముకత ములయుయ
=ఒకదాని వంట ఒకటి విడచనవయిననూ, పునఃసమ+ముకత ములక+అటట
ు +తోచె=ఆబాణములేమ్ర ఏక
కాలమందే+విడచనవి+వల +కనబడుచుండెను,
తే. దనుజదేహాతిగ్ముల ై యథాతథముగ్/అమల్లనము ల ైన రాఘవీయాశుగ్ములక
రషపుల ఆయుష్యముల జపపరషంచ విడువ/చపపరషంచె, దదురధిరము శకకనిగ్ణము. 37
రాఘవీయ+ఆశుగ్ములక=రాముని బాణములక, దనుజ+దేహ+అతిగ్ముల ై=ఖర దూష్ణ తిరశర
మొదలగ్ు రాక్షసుల+శరీరములకదూరష+బయటకకవచుిచూ, రషపుల+ఆయుష్యముల+జపపరషంచ+విడువ
=వైరుల+ప్ారణముల+తారగష+విడచ పెటుగా, శకకని+గ్ణము=గ్ీదిలవంటి పక్షుల+సమూహము, తత్+
రుధిరము=ఆబాణముల నంటిన+రకతమును, చపపరషంచె=నాకివేయుటచే, యథాతథముగ్=పూరామువల ,
అమల్లనములక=శుదధ ముగా ఉండెను.
క. చండ రఘువీరకాండ వి/ఖండితమై పడిన యా పగ్ఱ బలొీనలో
మొండెములకమాతర దకుగ్/నొండేవియు లేవు లేచయుండిన వరయన్. 38
 297
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
చండ=వాడి, కాండ+విఖండితమై=బాణములచే+తెగషన, బలక+మొనలో=పెది+సెైనయములో, తకుగ్=తపప,
లేచయుండినవి=నిలబడిఉనుని, అరయన్=చూడగా,
క. అతివీరయవంతరడగ్ు రఘు/పతితోడ బనగష పెనగష పడి నిదిరంచెన్
దితిజవరూథిని లకపత /పరతిబో ధిని, బహుళగ్ృధ్రపక్షచాఛయన్. 39
దితిజ+వరూథిని=రాక్షస+సేన, లకపత పరబో ధిని=మరల మేలొునకకండుటకై, నిదిరంచెన్=చనిప్ర యినవి,
బహుళ+గ్ృధ్ర+పక్ష+చాఛయన్=అధికసంఖయలోఉను+గ్ీదిల+రకుల+నీడలందు,
క. దురమున రామశరాగషు/సుురణకక నుసి యిైన రకుసుల దురాారాత
హరయిై మిగషల ను దశకం/ధ్రు సనిుధి కేగ్ శూరపణఖ ఒకుతయిే. 40
దురమున=యుది ములో, శర+అగషు+సుురణకక+నుసిన్+ఐన=బాణ+అగషుకి+అదిరష+మసి+అయున,
దుర్+వారాత+హరయిై=చెడు+సమాచారము+ప్ర యిచెపుపనదియిై, దశకంధ్రు+సనిుధి=రావణు+ఎదుట,
ఆ. భగషని భంగ్పఱచ బంధ్ుజనంబును/బొ డవడంచు టనిన నడమకాలక
దశరథాతీజ్ఞండు, తన శిరఃపంకితపెై/మ్రపు టనుచు గోపతాపవశత 41
భగషని+భంగ్పఱచ=చెల్లుల్లని+అవమానపరచ, ప్ డవు+అడంచుట+అనిన=రూపు+మాపుట+ అనగా,
తన+శిరః+ పంకితపెై+మ్రపుట+అనుచు=తన+తలల+వరసపెై+మొతర
త ట+అనుటట
ు , కోప+తాప+వశత
=కోపము+బాధ్లకక+లోబడి,
శా. హారషసారుకకరంగ్మైన తన పూరాామాతరయ తోడాపటటతో
వీరాగేీసరు ల ైన దాశరథులన్ బేలకపచి సనాయసియిై
చేరంబో యి దశాననుం డపహరషంచెన్ మైథిల్లన్ వంచనై
కారంభుండు తలంగ బక్ిపతిజోకయం బన్ సకృదిాఘుమున్. 42
హారష+సారు+కకరంగ్మైన=మనోహరమైన+బంగారు+జంకగామారషన, తోడాపటట=సహాయము, బేలకపచి=
మ్రసగషంచ, వంచన+ఏక+ఆరంభుండు=మ్రసము+ఒకుటే+పరయతుముగా ఉనువాడు, తలంగ=
తొలగషంచెను, పక్ిపతి+జోకయంబు+అన్=జటాయువు+పరమేయము+అను, సకృత్+విఘుమున్=కొదిి
కాలపు+ఆటంకమును,
సీ. జనకపుతీరగ్వేష్కకలక కాకకత్ సుాలక/గ్ృధ్రనాయకకని, నికృతత పక్షు
హతరడెైన దశరథు ఋణము నీగషన ధ్నుయ/గ్ంఠగ్తప్ారణు గాంచ దఱయ
హీనసారమున లంకేశారు డవనిజా/ప్ాటచిరుండౌట నోట దెల్లపి,
 298
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
దారుణక్షతముల దనవీరకృతయంబు/గానిపించ యతడు కనుు మూయ,
అభినవీభూత పితృవియోగారుతలగ్ుచు/కనుతండిరకి బో ల నా యనుదముీ
లాచరషంచరష సుకృతాతరీ డతని కరషా/దహనకరీము మరష యౌరధైదెైహకములక. 43
గ్వేష్కకలక=వదకకవారు, గ్ృధ్ర=పక్ి, నికృతత +పక్షు=నఱకబడిన+రకులకకలవాని, ఈగషన=తీరషిన, కంఠగ్త
ప్ారణు=ప్ారణములకప్ర వుచూకంఠములోఆగషన, తఱయ=సమీపింప, అవనిజా=సీత, ప్ాటచిరుండు+ఔట=
దొ ంగ్+అగ్ుట, క్షతముల=గాయముల, కానిపించ=చూపించ, అభినవీభూత=మరలకొీతత గాఅయిన,
సుకృతాతరీడు=పుణాయతరీడు, అరషా=పీరతితో, దహనకరీము=అంతయ కిీయలక, ఊరధైదెైహకములక=
మరణించన తరువాత మంచ దేహము లభించుటకక చేయు కిీయలక,
తే. వధ్వినిరూ
ధ తనిజశాపబంధ్ుడెైన/అల! కబంధ్ుని యుపదేశ మనుసరషంచ
అరుజ్ఞనితోడ, సమమనోవయసనితోడ/సఖయము గ్ుదిరషికొని రామచందుర డంత. 44
వధ్+వినిరూ
ధ త+నిజ+శాప+బంధ్ుడెైన=చంపబడుటఛె+పూరషతగాతొలగషంపబడిన+తన+శాపపు+చెఱకల
వాడెైన, అల=అటిు, అరుజ్ఞని=సుగీీవుని, సమ+మనో+వయసని=తనవలే భారయను రాజయమును ప్ర గతటటు
కొనిన+మానసిక+కష్ు ముకలవాడెైన,
క. శాతెైకవిశిఖమున వి/ఖాయతబలకన్ వాల్ల దునిమి ఆదేశంబున్,
ధాతరసాానమునన్ బల /ఆతని పదమందు నిల్లపె, నల! సుగీీవున్. 45
శాత+ఏక+విశిఖమున=వాడియిైన+ఒకే+బాణముతో, విఖాయత=పరసిదధ చ
ి ెందిన, తరనిమి=చంపి, ఆ+
దేశముంబున్=ఆ+రాజయమును(వాయకరణమున ఒకఅక్షరము బదులక మరతకఅక్షరమును నిలకపుట),
ధాతరసాానమునన్=తనసాభావసా లమైన(ధాతరవుసాానములో), పదమందు=రాజపదవియందు
(పదములో), నిల్లపెన్=సాాపించెను, అల=పరసిదధ త
ి ో,
క. తిరషగషరష సీతానేాష్ణ/పరుల ై హరషవీరవరులక పరభుచోదితరల ై
విరహారుత డయున మనుజే/శారుని మనోరథము లటట
ు బహువిష్యములన్. 46
హరష=కోతి, చోదితరల =
ై అజాుపింపబడినవారై, విరహ+ఆరుత=విరహముచే+దుఃఖితరడెైన, మనోరథములక+
అటట
ు =మనసుస+విధ్ముగా, విష్యములన్=సాానముల,
మ. దనుజాధవశుని వీట నును దని సీతావారత సంప్ాతిచే
విని, లంఘ్ంచె సమీరసూతి విలకఠదవాచీకరాళోదధిన్,
జనిమృతరయవయసనావగాఢ మగ్ు సంసారంబు యోగావలం
 299
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
బనుడెై దాటట నిరూఢనిరీముని ఠేవన్, బాహు సతోతైనుతిన్. 47
సీతా+వారత =సీతగ్ుఱంచన+సమాచారము, లంఘ్ంచె=దాటటను, సమీరసూతి=హనుమంతరడు, విలకఠత్+
వీచీ+కరాళ+ఉదధిన్=బాగా ప్ రుుచును+తరంగ్ములకతో+భయంకరమైన+సముదరమును, జని+మృతరయ
+వయసన+అవగాఢమగ్ు+సంసారంబు=భారయ+మరణముఅనే+దుఃఖములతో+అధికలోతెైన+జననమరణ
పరవాహమును, యోగ్+అవలంబనుడెై=యోగ్మును+పూనినవాడెై, నిరూఢ+నిర్ మముని+ఠేవన్=మికిుల్ల
పరవీణతకలగష+మమకారములేనివాడెైన+విధ్ముగా, బాహు+సతా+ఉనుతిన్=చేతరల+బలపు+వృదిధచే,
ఆ. కాననయియ మృగ్యమాణున కతని క/శలకవనికలోన శలకమూరషత
విష్లతావితానవృతమహౌష్ధివోల /రాక్షసీపరీత రామ దయుత. 48
మృగ్య+మాణునకక=వదుకక+వానికి, వనిక=చనువనము, విష్+లతా+వితాన+వృత+మహ+ఔష్ధి+
వోల =విష్పు+తీగ్ల+గ్ుంపుచే+ఆవరషంపబడిన+గతపప+(సంజీవని వంటి)మందు+వల , రాక్షసీ+పరీత=
రాక్షససీత ల
ి చే+చుటటుకొనబడినదెైన, దయుత=భారయ,
క. చెంత జని ఆనవాలకగ్/కాంతరని యుంగ్రము నిచెి కపి సీతకక, త
తసంతోష్శ్రతలాశుీల/దొ ంతరదొ ంతరలక రహ నదురతున, దానిన్. 49
తత్+సంతోష్+శ్రతల+అశుీల+దొ ంతరదొ ంతరలక=ఆమ+ఆనందపు+చలు ని+కనీుటి+పరంపరలక, రహన్
=ఆసకితతో, ఎదురతున=మూరతున,
చ. పెనిమిటి వాచకంబు వినిపించ మహీసుత దేఱి, అంతతో
దనియక, అక్షముఖయబహుదెైతయవధబ దధతరడెై మహేందరశా
సనుని నిమేష్నిగ్ీహము సెైచ, పురషన్ మసిచేసి, చూచర
మీన, నిటట కాల్లి వచెి, పవనాతీజ్ఞ డేల్లకచెంత కకబుోనన్. 50
పెనిమిటి+వాచకంబు=భరత +సందేశము, తేరషి=ఊరడిలుచేసి, తనియక=తృపిత పడక, అక్షముఖయ+బహు+
దెైతయ+వధ్+ఊదధ తరడెై=అక్షుడు మొదలగ్ు ముఖయమైన చాలా+రాక్షసుల+చంపి+గ్రషాంచనవాడెై, మహేందర
శాసనుని=ఇందరజతర
త ని, నిమేష్+నిగ్ీహము+సెైచ=నిమష్ముప్ాటట+పటటుబడుటకక+సహంచ, ఏల్లక=
రాజ్ఞ-సుగీీవుడు, ఉబుోనన్=ఉతాసహముతో,
చ. "జానకి చూచ వచి"తని సతారకరురసాయనంబుగా
ఆనతగాతరరడెై వినిచ, యాకృతకృతరయడు, మూరషతమంతమై
తా నయి వచినటిు దయితాహృదయంబును బో ని, పరతయభి
 300
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
జాునమణిన్, నరేందురన కొసంగష, యొసంగ మనఃపరమ్రదమున్. 51
సతార+కరు+రసాయనంబుగా=వంటనే+చెవులకక+అమృత ప్ారయముగా, ఆనత+గాతరరడె=
ై వంగషన+
శరీరుడెై-నమసురషంచ, కృతకృతరయడు=విహత కృతయమును చేసినవాడు, మూరషతమంతమై=సాకారమైన,
దయిత=భారయయొకు, పరతి అభిజాున+మణిన్=గ్ుఱుతరపటటుటకై ఉంగ్రమునకక బదులకగా ఇచిన+
చూడామణిని, ఒసంగ=కల్లగషంచె, పరమ్రదమునన్=హరిముతో,
తే. సాహృదయనయసత తనీణిసపరశరాగ్/రసనిమీల్లతరడెై ప్ ందె రఘువరుండు
పేరయసీపరషరంభనిరాృతిమహం బ/విదయమానపయోధ్రోతీపడనంబు. 52
సా+హృదయ+నయసత +తన్+మణి+సపరశ+రాగ్+రస+నిమీల్లతరడెై=తన+గ్ుండెపెై+ఉంచన+సీతయొకు+
చూడామణి+సపరశచేత కల్లగషన+అనురాగ్+రసముచే+మూసిన కనుులతో, పేరయసీ+పరషరంభ+నిరాృతి+
మహంబు=సీతాదేవి+ఆల్లంగ్+సుఖముయొకు+ఉతసవమును, అ విదయమాన+పయోధ్ర+ఉతీపడనంబు=
సమక్షమునలేని+ప్ాల్లండు +పటటరాపిడి, ప్ ందె=అనుభవించెను,
క. దేవి యుదంతము విని తా/భావించెను తదవలోకపరుయతరసకకడెై
రావణపురషజ్ఞటిున మక/రావసథము ఖేయసులభ మని రాము డెదన్. 53
ఉదంతము=వృతాతంతము, భావించెను=తలచెను, తత్+అవలోక+పరుయతరసకకడెై=సీతను+చూచుటయందు
+మికిుల్ల తమకము కలవాడెై, మకర+అవసథము=మొసళళ+ఇలకు-సముదరము, ఖేయ+సులభము=
అగ్డత వలే+సులభము,
క. కడిది పగ్తర గ్డదేరపగ్/వడల ను కోదండప్ాణి వగ్గ ల మగ్ు సం
దడి భువియి కాదు దివియుం/గ్డు సంకటపడగ్ నడచు కపిసెైనయముతోన్. 54
కడిది+పగ్తరన్+కడదేరపగ్=గతపప+శతరరవు+చంపగ్, వగ్గ లమగ్ు+సందడి=అధికమైన+సంక్ోభముతో,
సంకటపడగ్=భాధ్పడగ్,
ఉ. అంబుధివేలపెై విడిసినటిు రఘూదాహు నాశీయించె, గే
హంబు గ్ుటటంబమున్ విడిచ, ఆపుతలక దాను సురారషరాజవం
శంబున దపపబుటిున, పరశసత గ్ుణుండు విభీష్ణుండు న
యయంబున కరజముం గ్ఱపి, అంపెనో, రాక్షస లక్ిీ యాతనిన్. 55
 301
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అంబుధి+వేలపెై+విడిసినటిు=సముదర+తీరమున+సేనలక బసచేసినటిు, ఆశీయించె=శరణుకోర, గేహంబు=
ఇలకు, పరశసత =కొనియాడదగ్గ , నయయంబున+కరజముం+కఱపి=సేుహముతో+కరత వయము+బో ధించ, అంపెనో=
పంపించెనో, రాక్షస+లక్ిీ=లంకాపటు ణ+రాజయలక్ిీ,
క. దానవకకలాధిపతయము/వాని పరము సేయ పరతినపటటు, నృపతి యో
గాయనేహః ప్ారరబి ం/బైన నయం, బడక మాన దాశాసయంబుల్. 56
పరము=వశము, పరతినపటటు=శపథముచేసె, యోగ్య+ఆనేహః+ప్ారరబి ంబైన+నయంబు+ఇడక+మానదు
=సరషయిైన+సమయమున+ప్ారరంభించన+నీతి+ఇవాక+మానదు, ఆశాసయంబుల్=కోరషకలక,
ఆ. చౌటికడల్లమీద సరగ్ున గ్టిుంచె/సేతర వొకటి కపులచేత సాామి,
తేల్లవచెినో? అధబ లోకముననుండి/చకీధ్రు ననంతశయన మనగ్. 57
చౌటి+కడల్ల=ఉపుప+సముదరము, సరగ్ున=వేగ్ముగ్, అధబ లోకముననుండి+చకీధ్రుని+అనంత
శయనము=ప్ాతాళలోకముననుండి+విష్ర
ు ని+ఆదిశేష్రడు,
క. సారాుపరవరణముగా/పూరోుతాసహమున జ్ఞటటు ముటిురష లంకన్,
తీరుపయోధ్ులక పింగ్ళ/వరుులక సముదవరుబలకలక వానరవీరుల్. 58
తీరుపయోధ్ులక=సముదరనుదాటిన, పింగ్ళ+వరుులక=బంగారపు+రంగ్ుకలవారు, సమ+ఉదవరు+బలకలక
=చాలా+ఉదేరకము ప్ ందిన+బలముకలవారు, సారు +అపర+వరణముగా=బంగారపు (పింగ్ళ వరు కోతరలక
లంక సువరు కోటను చుటటుముటు )+రండవ బంగారు+ప్ారకారముగా, చుటటుముటిురష=ముటు డించరష,
సీ. సాలనిరిళితదురజయమహాయోధ్ంబు/శల
ై రుగ్ుసగ్ంధ్సామజంబు,
పటటప్ాదఘాతనిరభగ్ుశతాంగ్ంబు/ఘోరముష్ిువినష్ు ఘోటకంబు,
అతిశసత ని
ి ష్ర
ు రశితనఖనాయసంబు/అశీనిష్ిపష్ు నానాయుధ్ంబు,
పృధివీపరాగ్ సంభృతసాందరతిమిరంబు/తరషపతభూతబేతాళగ్ణము,
సాగ నంత పు వంగ్ రాక్షసుల మధ్య/ఉగ్ీసంరంభశుంభదాయోధ్నంబు,
దిగషాజృంభితమై దేవదితిసుతోకత /రామరావణజయజయారభటి సెలంగ్. 59
సాల+నిరిళిత+దురజయ+మహాయోధ్ంబు=సాలవృక్షములచే+పూరషతగా బేధింపబడిన+జయించరానిది
అనికీరత ప్
ష ందిన+గతపపసెైనయము, శైల+రుగ్ు+సగ్ంధ్+సామజంబు=రాళళచేత+విఘాతము చెందిన+మదము
తోకూడిన+ఏనుగ్ులక, పటట+ప్ాద+ఘాత+నిరభగ్ు+శతాంగ్ంబు=పెది+ప్ాదములచే+తొరకుబడి+వికృతా
కారమైన+రథములక, ఘోర+ముష్ిు+వినష్ు +ఘోటకంబు=భయంకరమైన+పిడికిల్లచే+బొ తిత గాజాతి
 302
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
భరష్ుమైన+గ్ుఱఱ ములక, అతిశసత +
ి నిష్ర
ు ర+శిత+నఖ+నాయసంబు=శసత మ
ి ులను మించ+కఠషనమైన +
వాడియిైన+గోళళ+వినాయసము, అశీ+నిష్ిపష్ు +నానా+ఆయుధ్ంబు=రాళళచే+పిండిచేయబడిన+అనేక+
ఆయుధ్ములక, పృధివీ+పరాగ్+సంభృత+సాందర+తిమిరంబు=నేల+ధ్ూళిచే+నిండిన+దటు మైన+చీకటట
లక , తరషపత+భూత+బేతాళ+గ్ణము=తృపిత చెందిన+భూమిపెై కల జంతరవులక+యమకింకర+సమూహ
ములక, సాగ=కొనసాగ, అంత=అకుడ, పు వంగ్=కోతరల, ఉగ్ీ+సంరంభ+శుంభత్+ఆయోధ్నంబు=తీవరమై
+ఉదేరకముతో+పరకాశించెడు+యుదధ ము, దిగషా+జృంభితమై=గలకచుటకై+చెలరేగన
ష , దేవ+ దితిసుత+
ఉకత =దేవతల+రాక్షసులక+చెపిపన, జయ+ఆరభటి+సెలంగ్=జయజయ+ధాానములక+ మ్రోతమ్రోగ్గా,
ఉ. రాముని రకతరంజతశిరశశకలంబులక కంట జూచ, సం
గాీమములోననీలగ నని కంపిల్ల దిగ్గననొలుబో యినన్,
"బూమలమారష రకుసుని మ్రసము సుమీ"ని నచిజపిప, సా
ధవామణిమైథిల్లం దిరజట తేఱచ, నిల ప దదుదగ తాసువుల్. 60
రకత +రంజత+శిరః+శకలంబులక=రకత పు+రంగ్ుకల+తల+భాగ్ములక, ఈలగ న్=మరణించె, కంపిల్ల=వణికి,
దిగ్గనన్+ఒలు బో యినన్=తటాలకన+మూరఛచెందిన, బూమలమారష=మాయలమారష, తేఱచ=ఉపశమింప
చేస,ి నిల పన్ తత్ గ్త ఆసువుల్=ప్ర యిన ఆమ ప్ారణములను నిల్లపెను,
క. పతిని సజీవునిగా దన/మతి నమిీ కలంక యుడిగ మైథిల్ల, మును ద
నీృతి తథయమని ఎఱంగషయు/బరతికితి, జావ కని, సిగ్గ ుపడి నీఱయియన్. 61
కలంక+ఉడిగ=కలత+మాన, తధ్యము=నిజము, నీఱయియన్=బూడిదయియ(మాటవరస),
ఆ. శకీజత్రయుకత సరాపసత బ
ి ంధ్ము/విహగ్రాజ్ఞ వచి విపిప చనగ్
దశరథాతీజ్ఞలకక దతపరషకు శ
ే ము/క్షణికమయిన పీడకలగ్ దబ చె. 62
శకీజత్+పరయుకత +సరప+అసత +
ి బంధ్ము=ఇందరజతర
త +వేసిన+నాగ్+అసత మ
ి ుచే+కటట
ు , విహగ్రాజ్ఞ=
గ్రుతీంతరడు, తత్+పరషకు శ
ే ము=దాని+మికిుల్లక్ోభ,
క. వక్షము బగషల ి నంతట/రక్షఃపతి శకితవైచ లక్షీణునకక, దా
నక్షతరడయుయను రాముడు/నాక్షణమ విదవరుహృదయు డయియ మహారషతన్. 63
రక్షఃపతి=ఇందరజితర
త , తాన్+అక్షతరడయుయను=రాముడు+దెబోకొటు బడనివాడయుయనూ, విదవరు+
హృదయుడు+అయియ+మహా+ఆరషతన్=చీలిబడిన+గ్ుండెకలవానిగా+అయియను+గతపప+బాధ్తో,
క. ప్ావని కొనితెచిన సం/జీవినిచే లేచ యతడు శితకాండములన్
 303
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కావించె నిశాచర కాం/తావళికి బునఃపరరోదనాచారయకమునన్. 64
ప్ావని=హనుమ, కొనితెచిన=తీసుకకవచిన, శిత+కాండములన్=వాడి+బాణములతో, నిశాచర+కాంత
+ఆవళికి=రాక్షస+సీ+
ర శేీణికి, పునః+పరరోదన+ఆచారయకమునన్=మరల+రోదించుట యందు+
ఉప్ాధాయయతాము,
ఆ. అడచె నడప్ డ గ్నరాని య టు టటండు/మేఘనాథుని నాదము, మేఘవాహ
నాయుధ్పరభమయిన, శరాసనమును/తజజ లదశలభలన్, శరతాులమటటలక. 65
అడచె=నశింపజేసె, అడప్ డ+కనరాని+అటట
ు +అటటండు+మేఘనాథుని+నాదము=జాడ+కనబడని
+విధ్ముగా-(అదృశుయడెై)(యుదధ ము)చేయుచుండు+ఇందరజతర
త ని+ఊపిరషతీయు సారమును-ప్ారణమును,
మేఘవాహన+ఆయుధ్+పరభమయిన+శరాసనమును=ఇందురని+ఇందరధ్నససనడి ఆయుధ్పువంటి+
కాంతికల్లగషన+ఇందరజతర
త విలకును, తత్+జలద+శలభలన్=దాని+నీల్లవరుపు+స ంపును, శరతాులము+
అటటలక=శరతాులము మేఘముల ఎటట
ు శాంతింపచేయునో+అటట
ు ,
మ. చెల్లయల్ గ్ను యవసా భానుజ్ఞనిచే సిదధ ంి చనన్ రేగష దబ
రోలసంపూరుుడు, కకంభకరుుడు గ్ళదరకత పరసికత ాంగ్ుడెై,
ఉల్లచే జకుగ్బడి జేగ్ుఱులతో నొప్ాపరు శృంగీందరముం
దలపం జేయుచు వచి, తాక బలకచం గాకకత్ సా వీరాగ్ీణిన్. 66
చెల్లయల్ కను+అవసా =చెల్లు శూరపణఖ (ముకకు చెవులకోత)+పరషసా తి
ి , భానుజ్ఞనిచే=

సుగీీవునిచే, సిదంిధ చనన్=దాపురషంచన, రేగష=చెలరేగష, దబ రోల+సంపూరుుడు= భుజబలము+

బాగా నిండినవాడు, గ్ళత్ +రకత +పరసికత+అంగ్ుడెై=కకతర
త కనుండికారు+రకతముచే+బాగా

తడపబడిన+శరీర అంగ్ములక కలవాడె,ై ఉల్లచేన్+చెకుగ్బడి +జేగ్ుఱులతోన్+ఒప్ాపరు+

శృంగ్+ఇందరముం+తలపన్+చేయుచు =రాళళనుచెకకు పనిముటటు-ఉల్ల-చేత+చెకుబడిన+

ఎఱఱ ని ధాతరవులకకల మణిశిల రంగ్ుతో+ఒపిపన+ కొండకొన+ శేీష్ుమును+గ్ురుత+చేయునట్ట

ు ,

తాక=ఎదురషంచె, పెలకచంన్= ఆటోపముతో,

ఉ. కనుుల నిదర తీఱదు, అకాలమునన్ నిను మేలకకొల్లప మీ

యను భవత్ పిరయసాపన మకుట ఆఱడిబుచెి, మేము నీ
బనుము దవరుివార మని పల్లు రఘూదాహ ముకత కాండముల్
 304
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కీనున దవరఘనిదర కవకాశము గ్లగ గ్జేసె వానికిన్. 67
అకాలమునన్=నిదారసమయము పూరషత కాకకండా, భవత్+పిరయ+సాపనము+అకుట+ఆఱడిన్+పుచెి=
నీకక+పిరయమైన+నిదరను+అయోయ+వయరధము+చేసె, బనుము=విఘుము, ముకత +కాండముల్=విడచన+
బాణములక, కీనున=శ్రీఘోముగా, దవరఘనిదర=మరణము,
ఆ. వాడు వడిన జలము బలమును బొ ల్లవోయి/పు వగ్వరుల బారషబడి యడంగ
దనుజసెైనయ మలు దదరకతనదులలో/రణసముతా భూమిరజము వోల . 68
వాడు+పడినన్=కకంభకరుుడు+మరణించన, చలము+బలమును+ప్ ల్ల+వోయి=పటటుదల+సతర
త వ+
సారము+ప్ర యి, ప్ారష+బడి=ప్ాల్లట+చకకుకొని, తత్+రకత +నదులలో=వాని+రకత పు+పరవాహములలో,
రణ+సముతా +భూమి+రజము+వోల =యుదధ ములో+పుటిున+నేల+ధ్ూళి+వల , అడంగ=అణిగషప్ర యినవి,
చ. రణమున కకంభకరుుడు, పురందరజేతయు పడి ప్ాటను
క్షణము, మదిన్ దహంప, పరతికారమనీష్ నితాంత రోష్భీ
ష్ణదశవకకతరడెై, దివిజశాసను డిల్ వేడల న్, జగ్ం బరా
వణమొ? అరామమ్ర? అగ్ు నవశయము, నే డను గ్టిు తెంపునన్. 69
పురందరజేతయు=ఇందరజతర
త , పడి +ప్ాటట+ఆనుక్షణము=మరణించన+విధ్ము+ఎలు పుపడూ, దహంప=
కాలప, పరతికార+మనీష్=పగ్తీరుి+బుదిధ చే, నితాంత+రోష్+భీష్ణ+దశ+వకకతరడెై=అధిక+కోపముచే+
భయంకర మైన+పది+ముఖములతో, దివిజశాసనుడు+ఇల్+వేడల న్=దేవతలనే ఆఙ్ఞుపించు వాడు-
రావణుడు+ఇంటినుండి+బయలకదేరను, జగ్ంబు=లోకము, అరావణమొ=రావణుడులేనిదబ , అరామమ్ర=
రాముడు లేనిదబ , అగ్ున్+అవశయము=అగ్ును+నిశియముగా, తెంపునన్=తెగ్ువతో,
సీ. కాలరషయిైన రాఘవుని, వరూథియిై/వచిన లంకాధిపతిని జూచ,
హరషయుగ్ీములక పూంచ ఆతీజైతరరథంబు/తనిుమితత ము పురందరుడు పనుప,
వోయమగ్ంగోరషీవాయువూయహవేల్లుత/ధ్ాజపటాంచల మైన దాని దెచి,
అఖిలమ్రదంబుగ్ నమీహావీరుని/జేయూత యిడి అధిష్ంప
ిు జేసి,
అమరపరషపంథివీరుల అసత మ
ి ులకక/కలకగ్జేసె నుతపలదళకు బ
గ య మదిి,
శాతమనయవ మా తనుచఛదము దొ డగ/సాయము మాతల్ల మానవేశారుని మేన. 70
కాలరషయిైన=నేలపెై నిలబడి యుదధ ము చేయుచును, వరూథియిై=రథమునందుండి, హరష+యుగ్ీములక
+పూంచ=గ్ుఱఱ ముల+జంటను+పూనిచ, ఆతీ+జైతరరథంబు=తన+జయరథమును, తన్+నిమితత ము=
 305
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
రాముని+కొఱకక, పురందరుడు+పంప=ఇందురడు+పంపగా, వోయమ+గ్ంగ్+ఊరషీ+వాయు+వూయహ+వేల్లుత+
ధ్ాజ+పట+అంచలము+ఐన=ఆకాశ+గ్ంగ్+తరంగ్ములపెైనుండివచిన+గాలకలచే+కదలకచుండిన+
టటకుపు కంబమున ఉను+జండా+వసత ప
ి ుకొనలక+కల, అధిష్ంప+జే
ిు సి=కూరుిండ+పెటు ,ి
అమర+పరషపంథి+ వీరుల+అసత మ
ి ులకక+కలకగ్జేసెను+ఉతపల+దళ+కు బ
గ యము+ఎదిి=దేవతల+శతరర
(రాక్షసుల)+వీరుల+ ఆసత మ
ి ులతాడికి+ఏది కల్లగషంచెనో+కలకవ+రేకకల+మతత దనమును
మాతరము+అటటవంటి, శాతమనయవము+ఆ+తనుచఛదము=ఇందరసంబంధ్మైన-
ఇందురని+అటటవంటి+వజరకవచము, మానవేశారుని+మేన=రాముని+ఒంటికి,
తే. అపుడు మునపటియటట
ు గా కాజ నొంటి/నిల్లచనను కైకసీసూతి నిజశిరోధి
బాహుబాహుళయమున, గానబడియి నమీ/వంక బలగ్ంబుతో నునువాని బో ల .71
మునపటి+అటట
ు న్+కాక=ఇంతకకముందు+ఉనుటట
ు +కాక, ఆజన్+ఒంటి=యుదధ ములో+ఒంటరషగా, కైకసీ
+సూతి=రాక్షసియిైనకైకసి+కకమారుడు-రావణుడు, నిజ+శిరోధి+బాహు+బాహుళయమున=తన+పది
మడలక+ఇరువది చేతరల+విసాతరముచే, అమీవంక+బలగ్ంబుతో=రాక్షసియిైన తల్లు కైకసి తరపు రాక్షస
+సెైనయముతో,
శా. తెల
ైి ోకయంబు జయించె, నీశారు సమారాధింప జకుం దలల్,
కైలాసాచల మతెత గ్ందుకముగా, గాలాదిదికాపలక
శ్రీలకంటాకపటటపరతాపభుజరోచష్ర
ు ండు, వీడలకపడే!
ప్రలసుతయండని, పెదిగా బగ్తర సంభావించె రాముం డెదన్. 72
సమారాధింప=పూజంప, చెకుం+తలల్=తెగ్కోసికొనను+తనతలలక, కైలాస+అచలము+ఎతెత +
కందుకముగా=కైలాసపు+కొండ+ఎతెత ను+పూలచండుగా, కాల+ఆది+దికాపలక+శ్రీ+లకంటాక+పటట+
పరతాప+భుజ+రోచష్ర
ు ండు=యముడు+మొదలగ్ు+దికాపలకకల+సిరషని+దబ చుకొను+గతపప+వీరయవంత
మైన+భుజములతో+పరకాశవంతమైనవాడు, సంభావించె=గౌరవించె,
క. సీతాసంగ్మశంసక/మై తది యు నదరుచును యిైక్ాాకకని స
వేయతరభుజపీఠంబున/దెైతేయుడు నాటట దొ లకత దారుణశరమున్. 73
సీతా+సంగ్మ+శంసకమై+తది యున్+అదరుచును=సీతను+కల్లయుట+సూచంచుచూ+అధికముగా+
శుభసూచకముగా అదురుతరను, సవయ ఇతర+భుజ+పీఠంబున=ఎడమకాని(కకడి)+భుజము+పీఠ
సాానమున, నాటట=గ్ుీచెి,
 306
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
క. రామాసత ము తత్రతరయ/దాిమాసత మ
ి ు బీటవేసి దశవదను నుర
సీసమ బడి వడల్ల యురగ్ుల/కా మేలక వచంప బో యి నన భువి దూఱెన్. 74
రామ+అసత ము=రామునిచే పరయోగషంపబడిన+బాణము, తత్+పరతి+ఉదాిమ+అసత మ
ి ు=రావణుని దానికి+
బదుల ైన+గతపప+బాణము, బీటవేసి+దశవదనున్+ఉరసీసమ+బడి+వడల్ల=పగ్ులకొటిు+రావణుని +
వక్షసా లమును+చతచి+వనుకనుండి బయటకక వచి, ఉరగ్ులకక+ఆ+మేలక+వచంపన్+ప్ర యిన్+అన
=ప్ాతాళమునఉను ప్ాములకక+ఆ+శుభసమాచారము+చెపుపటకక+వళళళనా+అనునటట
ు ,
తే. యుకిత యుకితచే ఖండింప నోపు, వాద/దక్షులకక బల నసత ి మసత ంి బు చేత
బండుపడజేయ గ్ను యా దండిమగ్ల/కొండొ రుల మీఱు తమకము మండుకొనియి. 75
యుకిత=ఉప్ాయము, ఖండింపన్+ఓపు=నిరాకరషంచ+ఏవిధ్ముగా తగ్ునో, వాద+దక్షులకక=వాదన
చేయుటలో+నిపుణులకక, అసత మ
ి ు+అసత ింబు+చేత=వేసిన అసత మ
ి ుపెై+మారు అసత మ
ి ు వేయబడుట+చేత,
బండు పడన్+చేయన్+కను=బలహీనము+చేయుట+చూచన, దండి+మగ్లకక=గతపప+పరాకీమ
వంతరలకక, ఒండొ రుల+మీఱు+తమకము=ఒకరషపెైనఒకరు+అతికీమించు+తారత, మండుకొనియి=
అతిశయించె,
తే. హమనగేందరంబునకక సాటి హమనగ్ంబ/వారషరాశికి సాటి దుషాపరమయిన
వారష రాశియి, రామరావణ మహో గ్ీ/రణమునకక సాటి రామరావణరణంబ. 76
హమనగేందరము=హమాలయము, వారషరాశి=సముదరము, దుష్+ప్ారమయిన=దాటలేని,
తే, ప్రరుష్వయతిహారము కారణముగ్/స రషది జేతరలక మారుచు నిరువురకకను,
యుదధ జయలక్ిీ మతేత భయుగ్ళమునకక/మధ్య వేదిక మాడిు సామానయ యయియ. 77
ప్రరుష్+వయతిహారము=పరాకీమతో+దెబోకక మారుదెబోకొటటు, స రషది=శ్రఘోముగా, యుదధ జయలక్ిీ=
విజయలక్ిీ, మతేత భ+యుగ్ళమునకక+మధ్యవేదిక+మాడిు=ఏనుగ్ు+జంట+మధ్యనును+అరుగ్ు+వల ,
సమానయ+అయియ=మధ్యమము+అయినది, (రండు ఏనుగ్ులక మధ్య ప్ర రాటమున ఒక అరుగ్ు
ఉండును. ఒకదానిని ఒకటి తోసి ఎకు పరయతిుంచును. అరుగ్ు దాటటట గలకపు.)
క. కృతహసుతలక వారష కృత/పరతికృతముల కలరష సురలక రక్ోగ్ణముల్
వితరషంచు పుష్పవృష్ర
ు ల/నితరేతరవిశిఖతతి సహంప దదటటనన్. 78
కృతహసుతలక=గ్ురషతపపక బాణమువేయువారు, కృత+పరతికృతములకక+అలరష=చేసినదానికి+మారు
చేసినదానికి+సంతోష్ించ, వితరషంచు=జలకు, పుష్పవృష్ర
ు లన్=పూలవానలను, ఇతర+ఇతర+విశిఖ+తతి=
 307
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఒకరషపెై ఒకరు వేసిన+బాణ+సమూహము, అదటటనన్=గ్రాముతో, సహంపదు=ఓరిదు-వారషబాణములక
దేవతలక రాక్షసుసులక జల్లు న పుష్పముల కిీంద పడనీయవు,
చ. శలయుతలోహశంకకచయసంహతమై యమరాజ్ఞ కూటశా
లీల్ల కనయౌ శతఘ్ుని, సలాఘవుడెై పగ్వాడు ఱువిానన్,
బలకవడి నరధచందరముఖబాణముతో నరతోరవయందె, ఱే
డలవున జేసె దానిని, సురారషజయాశను ఖండఖండముల్. 79
శల+యుత+లోహ+శంకక+చయ+సంహతమై=ఈటటలక+కూడిన+ఇనుప+మేకకల+సమూహము+చేరి
బడినదె,ై యమరాజ్ఞ+కూటశాలీల్లకి+ఎనయౌ+శతఘ్ుని=యముని+గ్దాదండమునకక+సమాన మగ్ు
+ముళళతో నిండిన గ్ద ఆయుధ్మును, సలాఘవుడెై+పగ్వాడు+ఱువిానన్=తేల్లకగా+రావణుడు+
విసరగా, పలక+వడి=మికిుల్ల+వేగ్ముగా, అరతోరవయందె=మారగ మధ్యముననే, అలవున=ఉప్ాయముతో,
సురారష+జయ+ఆశను=రావణునియొకు+జయించు+కోఱకను, ఖండఖండముల్=ముకులక ముకులకగా,
మ. అసురాధవశనిబరహణంబునకక దివాయసత ంి బు లనయంబు ల
తయసమరాంబులకగా దలంచ, జగ్దేకామ్రఘధానుష్రు డి
ష్ాసనారూఢము జేసె, దాశరథి ఆపను పిరయాశలకశ
లయసముదాధరకనిసుతలౌష్ధ్ము, బరహాీసత ింబు గాఢబ దధతిన్. 80
అసురాధవశ+నిబరహణంబునకక=రాక్షసరాజ్ఞను+చంపుటకక, అనయంబులక=ఇతరములక, అతి+అసమరాంబు
లకగా=అతయంతము+శకితవంతము కావని, జగ్త్+ఏక+అమ్రఘ+ధానుష్రుడు=లోకములో+ఏకైక+
వయరాము కానటట
ు బాణములక వేయు+విలకకాడు, ఇష్ాసన్+ఆరూఢమున్+చేసె=విలకును+ఎకకు+పెటు న
ట ు,
ఆపను+పిరయా+శలక+శలయ+సముదాధరక+నిసుతల+ఔష్ధ్ము=ఆపదలోనును+సీతయొకు+దుఖఃమనడు
+విష్మునుండి+లేవనతర
త +సాటిలేని+మందు, గాఢ+ఉదధ తిన్=అధిక+గ్రాముతో,
క. శతధా విభకత మై యది/దుయతలంబున గోచరషంచె దుయతిమనుీఖమై
అతిరూక్షసహసరఫణా/నిాతమైన మహో రగేందుర విగ్ీహమనగ్న్. 81
శతధా+విభకత మై=అనేకగా+విభజంపబడి, దుయతలంబున+గోచరషంచె=ఆకాశమున+కనబడెను, దుయతిమన్+
ముఖమై=ప్ారకాశించుచును+ముఖములకకలదెై, అతి+రూక్ష+సహసర+ఫణ+అనిాతమైన+మహా+ఉరగ్+
ఇందుర+విగ్ీహము+అనగ్న్=ఎకకువ+కఠషనమైన+వేయి+పడగ్లక+కూడుకొనుదెైన+గతపప+సరప+రాజైన
శేష్రని+రూపము+అనునటట
ు గా,
 308
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
క. పరణతిపురససర మా మా/రగ ణము బరయోగషంచ దాశరథి అజాుత
వరణసంవేదనముగ్ రా/వణుని శిరఃపంకిత నేల బడవైచె వడిన్. 82
పరణతి+పురససరము=నమసాురపు+ముందుగా ఆచరషంచ, ఆ+మారగ ణము=ఆ+బరహాీసత ి బాణమును,
పరయోగషంచ=వేసి, అజాుత+వరణ+సంవేదనముగ్=అతివేగ్ముచే తెల్లయబడని+గాయపు+దుఃఖ
అనుభవముగా,
తే. ఉరలక నతర
త రుతో నేల కొరగ్ుచుండి/పంకితశిరుని శిరశేఛదపంకిత మఱసె
అలలచే దునుల ై నీళులందు దబ చు/ బాలభానుని విచల్లతపరతిమలటట
ు . 83
ఉరలక=కాఱు, పంకితశిరుని=రావణుని, శిరశేఛద+పంకిత=ఖండించనతలల+వరుస, మఱసె=పరకాశించెను,
అలలచేన్+తరనుల +
ై నీళులందున్+తోచు=తరంగ్ములచే+విరుగ్బడి నపుపడు+నీటిలో+కనబడు,
బాలభానుని+విచల్లత+పరతిమలక+అటట
ు =ఎఱఱ నికాంతరలకకల ఉదయపు సూరుయని+బాగ్ుగాకదలక
చునుటిు+పరతిబంబములాఅను+విధ్ముగా,
క. కంధ్రములక తెగష తలలక వ/సుంధ్రపెై బడుట గ్ంట జూచయును బున
ససంధానశంకితరలకక సు/ధాంధ్సులకక దొ లకత పరతయయము లోపించెన్. 84
కంధ్రములక=మడలక, వసుంధ్ర=భూమి, కంటన్+చూచయును=కంటితో చూచనపపటికీ, పున+
ససంధాన+శంకితరలకక=మునపటివలేమఱల+కల్లయునను+అనుమానము కలవారైన, సుధ్+
అంధ్సులకక=అమృతము+ఆహారముగా కలవారు-దేవతలక, తొలకత+పరతయయము=తలలక కల్లయునను
ముందటి+ధ్ృఢ అభిప్ారయము, లోపించెన్=మఱుగ్ుపడెను,
చ. అపుడు నభంబునుండి సమదాలఘుపక్షముల ై దిశాధిప
దిాపకటకకడయముల్ విడచ వంబడి వచిన తేటిపిండుతో
విపులసుగ్ంధ్పుష్పమయ వృష్ిుపడెన్ సురహసత ముకత మై
ఉపనతరతుబంధ్మగ్ు దబ యపతివైరషవిజేత మౌళిపెై. 85
నభంబు=ఆకాశము, స మద+అలఘు+పక్షముల =
ై ఏనుగ్ుల గ్ండసా లములనుండి అంటిన మదముచే+
బరువకిున+రకులక కలవై, దిశాధిప+దిాప+కట+కకడయముల్+విడచ=దికాపలకకల+ఏనుగ్ుల+గ్ండసా ల
+పరదేశము+విడచపుచి, తేటిపిండుతో=తరమీదల గ్ుంపులతో, విపుల+సుగ్ంధ్+పుష్పమయ+వృష్ిు+
పడెన్=విసాతరముగా+పరషమళించు+పువుాలకనిండిన+వాన+పడినది, సుర+హసత +ముకత మ=
ై దేవతల+
 309
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
చేతరలనుండి+విడువబడినదెై, ఉపనత+రతుబంధ్మగ్ు=తారలో+కిరీటధారష అగ్ునటిు, దబ యపతి+వైరష+
విజేత+మౌళిపెై=దేవరాజైనఇందురని+శతరరవుడెైన రావణుని+జయించన రాముని+తలపెైన,
శా. లోకసుతతయభుజోరషజతంబున జగ్లకుంటాకక భంజంచ, నా
కౌకః కారయము దవరషి, సంహృతధ్నురాజయవల్లు యిై మాతల్లన్
కాకకత్ సా పరవరుండు వీడొ ుల్లపె, సతాుర పరమ్రదంబునన్,
కైకసాయతీజసాయకాంకితపతాకసయందనేందరంబుతో. 86
లోక+సుతతయ+భుజ+ఊరషజతంబున=లోకములచే+ప్ గ్డదగషన+భుజ+బలముచే, జగ్+లకంటాకక+భంజంచ=
లోకములను+దొ ంగ్ల్లంచువాని+చంపి, నాకౌకః+కారయమున్+తీరషి=ఆకాశమున నివసించు దేవతల+పనిని
+నరవేరషి, సంహృత+ధ్నుర్+జాయవల్లు యిై=ఊడతీసిన+వింటి+నారషకలవాడెై, మాతల్ల=ఇందురని సారధి,
సతాుర+పరమ్రదంబునన్=గౌరవించ+సంతోష్ముతో, కైకసయ+ఆతీజ+సాయక+అంకిత+పతాక+సయందన+
ఇందరంబుతో=కైకసి+కకమారుడెైన రావణుని పేరుకల+బాణపు+గ్ురుతలక కల+ధ్ాజదండము కల+రథ+
రాజముతో,
సీ. పరశమితరాక్షసాప్ాయుల ైన తిరలోక/వాసులకేకోతసవము ఘటించ,
సాధ్ుసమీతర విభీష్ణుని రక్షఃప్ారజయ/రాజయసంపదకక వారసుని జేసి,
తననిమితత ము దురంబున మృతరయవశుల ైన/పు వగ్వీరులకక జీవములక ప్ర సి,
అగషుహో తరవిశుదధ యిైన పేరయసి దేవ/ఋష్ిసమక్షమున బరషగ్ీహంచ,
సాభుజవిజతవిమానరాజంబు నకిు/అసుర వానరపతరలక తనునుగ్మింప
సపిరయానుజ్ఞడెై, రఘుసాామి యంత/సాపురయాతారమిళత్ పీరతి బయనమయియ. 87
పర+శమిత+రాక్షస+అప్ాయుల ైన=బాగ్ుగా+తీరషన+రాక్షస+బాధ్కలవారైన, తిర+లోక+వాసులకక+ఏక+
ఉతసవము+ఘటించ=మూడు+లోకములములలో+ఉనువారషకి+సాటిలేని+సంబరము+కలకగ్ చేసి,
రక్షః+ప్ారజయ+రాజయ+సంపదకక=రాక్షసులక+అధికముగాకల+రాజయ+లక్ిీకి, దురంబున=యుదధ మున,
పు వంగ్=వానర, అగషుహో తర+విశుదధ +ఐన=అగషుపరవేశమున+పవితరరరాలక+ఐన, సమక్షమున=ఎదుట,
పరషగ్ీహంచ=చేపటిు, సా+భుజ+విజత+విమాన+రాజంబు=తన+బాహుబలముచే సాధించన+
విజయముచే ప్ారపిత ంచన+పుష్పపక విమాన+రాజమును, అనుగ్మింప=వంటరాగా, స పిరయ అనుజ్ఞడెై=
సీతా లక్షీణ సహతరడెై, సా+పుర+యాతార+మిళత్+పీరతి=తనసాంత+అయోదాయ
నగ్రమునకక+బయలకదేరుటలో+ కల్లగషన+సంతోష్ముతో, పయనమయియ=బయలకదేరను.
 310
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

తరయోద్శ సరగ ము- అయోధాయపునర్ాగమనము

తే. పయనమై శబి గ్ుణమైన సాపదమందు/అంచత విమానమున జొచి యరుగ్ుచుండి,

ఎదుటి రతాుకరము జూపి ఏకతమున/దయుత కిటును రామాభిధానశౌరష. 1
రామాభిధానశౌరష=రాముడను పేరుధ్రషంచన విష్ర
ు వు, శబి గ్ుణమైన=శబి ము గ్ుణము గాకల (భూమికి
గ్ంధ్ము, జలమునకకశ్రతలము, ఆకాశమునకకశబి ము, గ్ుణములక), సా+పదమందు=విష్ర
ు +పదము-
ఆకాశమున, అంచత=సుందరమైన, అరుగ్ుచుండి=పరయాణముచేయుచూ, రతాుకరము=సముదరము,
ఏకతమున=ఏకాంతమున, దయితకక=భారయసీతతో,
ఉ. "సర రణగ్ండు మారగ మున జూడుము గ్ందపు గ్టటు దాక నా
వారధిచే విభకత మయి వారక నురుాలకదేఱు సందరమున్,
క్ీరపథంబు మధ్య విభజంపగ్ ఋక్ష గ్ణంబుతోడ స ం
ప్ారు శరతరపసనుము విహాయసముం దలపించు పేరయసీ! 2
సర రణ+గ్ండు =కిటక
ి ీ+రంధ్రముల, గ్ందపుగ్టటు+దాకను=మలయ పరాతము+వఱకక, వారధిచే విభకత మయి
=నేను కటిుంచన వంతెనచే రండుగా విభజంపబడి, వారక=ఎలు పుపడువిరమింపక, తేఱు=తేలక, క్ీర+
పథంబు=ప్ాల+పుంత-milky way, విభజంపగ్=రండుభాగ్ములకగాచేసినటట
ు ను, ఋక్ష+గ్ణంబు=నక్షతర+
సమూహములతో, స ంప్ారు=అందగషంచెడు, శరత్+పరసనుము+విహాయసముం=శరతాులపు+సంతసింప
చేయు+ఆకాశము, తలపించు=అనిపించు,
సీ ముతాయల మొలనూలక పుడమిప్ర ర యాల్లకి/పెటు న
ి పేరు గాంభీరయమునకక,
మరాయద మీఱని మహతజీవనశాల్ల/మాణికయములకక మాగ్ణిప్ లము,
సల్లలేంధ్నపు మంట సెైరషంచు నుపకరత /రవిమరీచులకక గ్రభపరదాత,
ఆహాుదనజోయతి కావిరభవనసీమ/కాదంబనీపరప్ాకలపనంబు,
అపహృతం బైన యయువును అతలజగ్తి/నమక బూనిన మా పూరానృపులక తరవా
పదబడి పరపూరషతం బైన ప్ారక్ సరవంతి/చారుభీమము, సాధిా! ఈ సాగ్రంబు. 3
సాధిా=పతివరత, ముతాయల+మొలనూలక=సూరయకాంతి పరతిబంబంచ ముతయములవలే ఒపుప నురుగ్లక+
వడాిణము, పుడమి+ప్ర ర యాల్లకి=భూమిఅనే(ప్ర ష్ించు)+సీత క
ి ి, పెటు ిన+పేరు=గ్ుణముచూచ పెటు న
ి +పేరు,
గాంభీరయమునకక=వికార రాహతయమునకక, మరాయద+మీఱని=చెల్లయల్లకటు +దాటని, మహత+జీవనశాల్ల=
 311
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పుణయ+జలముకలది, మాణికయములకక=రతాుదులకక, మాగ్ణి+ప్ లము=పంటకకఅనువైన పలు పు+
భూమి, సల్లలేంధ్నపు+మంట=బడబాగషు+మంటను, సెైరషంచును+ఉపకరత =తానేఓరషి+మేలక చేయునది,
రవి+ మరీచులకక+గ్రభపరదాత=సూరయ+కిరణముచే+జలముకలమేఘముల ధ్రషంప చేయునది, ఆహాుదన+
జోయతికి+ఆవిరభవన+సీమ=ఆనందము కల్లగషంచు+చందురడు+పుటిున+పరదేశము, కాదంబనీ+పరప+
ఆకలపనంబు=మేఘపంకితకి+ప్ానీయశాలగ్ నీరుఅనేపనుు+కల్లగషంచునది, అపహృతంబైన+యయువును=
దొ ంగ్ల్లంపబడిన+అశామేధాశామును, అతల+జగ్తి=ప్ాతాళ+లోకమున, నమకన్+పూనిన=వదక+
పరయతిుంచన, పూరా నృపులక=మాముందు రాజ్ఞలక-సగ్రులక, తరవా+పదబడి=తరవిాన+తరువాత, ప్ారక్+
సరవంతి=తూరుపగా పరవహంచు+నది-గ్ంగ్చే, పరపూరషతంబైన=పూరషతగా నింపబడినటిు, చారు+భీమము=
ఒకసారష సుందరముగా+మరోసారషభయంకరముగా ఉండునది.
తే. దశల వైవిధ్యమున దశదిశల మేర/విసత రషంచన కతమున విష్ర
ు మూరషత
కరణి దవని సారూపము దురవగాహ/మతివ! ఈ దృకత యందు ఇయతత యందు. 4
ఆతివ=వనిత, దశలవైవిధ్యమున+దశదిశల+మేర+విసత రషంచన+కతమున=పదిఅవతారములలొ వామనా
వతారమునందువల +పదిదికకుల+సీమలవరకక+వాయపించన+అందువలు , విష్ర
ు మూరషతకరణి=అంతరాయమి
విష్ర
ు వు వలే, దవని+సారూపము=ఈసముదరపు+సాభావము, ఈదృకత యందు=ఇటిుది అని కాని,
ఇయతత యందు=ఇంతపరషమాణము కలదని కాని, దురవగాహము=తెల్లసికోలేనిది,
ఉ. దేవి! యుగావసానమున దవని పయిం బవళించు సరాభూ
తావళి దురంచ లోకముల నంబుమయం బొ నరషంచ యోగ్ని
దారవిహృతిన్ పరేశుడు పురాణమహాపురుష్రండు నాభిరా
జీవనివిష్ర
ు చే, నలకవచే బహుభంగ్ుల సూ
త యమానుడెై. 5
దేవి=రాణి, యుగ్+అవసానమున=కలప+అంతమున, సరా+భూతావళిన్+తరరంచ=సమసత +భువనములను
+ఉతత రషంచ-రూపుమాపి, అంబు+మయంబు=జల+మయము, యోగ్+నిదార+విహృతిన్=ఆతీనిష్ు చే+నిదరగా
చెపపబడిన+కీీడావినోదముచే, పరేశుడు=విష్ర
ు వు, నాభి+రాజీవ+నివిష్ర
ు చే=బొ డుినందల్ల+కమలము
నందు+కూరుినుటిు, నలకవచే=బరహీచే, సూ
త యమానుడెై=సుతతింపబడుచునువాడెై,
తే. పక్షములక దురంచు గోతారరష భయము మానిప/ఇతడు లోగతన శతశల మహీధ్రములను,
పరజనోపపు వము మానిప దొ రల గాచు/పరమధారషీకమధ్యమపరభువు రీతి. 6
 312
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పక్షములక+తరరంచు=ఱెకులక+ఖండించు, గోతర+అరష=పరాతములకక+శతరరవైన-ఇందురడు, లోన్+కొన=
తనలో+రక్షణగాఉంచుకొన, శతశల+మహీధ్రములను=వందలకొలది+కొండలకక, పరజన+ఉపపు వము=
శతరరవుల+విపతర
త నుండి, మధ్యమ+పరభువు=మధ్యవరషతఅగ్ు+రాజ్ఞ,
ఉ. కావరు డెైన రకుసుని గ్ండడగషంచ చతరరుభజ్ఞండు సం
భావనమై రసాతలనిమగ్ును, దనుు సముదాహంప, వీర
డావనతాసయ యిైన వసుధాంగ్నకకన్ వదనావకకంఠనం
బై విలసిలు దవని విశదాంబువ, వే విలయపరవృదధ మై. 7
కావరుడెైన=గ్రషాతరడెైన, రకుసుని=హరణాయక్షుని, గ్ండు+అడగషంచ=గ్రాము+నశింప చేసి, సంభావనమై
=సనాీనింపబడి, రసాతల+నిమగ్ును=ప్ాతాళలోకమునకక+అణగషంపబడినటిు, తనుు=భూమిని, సమ+
ఉదాహంప=బాగా+పెైకతత , వీరడ+అవనత+ఆసయ=సిగ్గ ుచె+వంగషన+ముఖము కలదెైన, వసుధ్+అంగ్నకకన్=
భూ+దేవికి, వే+విలయ+పరవృదధ మై=వేగ్వంతమై+పరళయకాలమున+పెరషగషనదెై, దవని+విశద+అంబువ=ఈ
సముదరపు+విసాతరమైన+నీర, వదన+అవకకంఠనంబై=ముఖముపెై+మేల్లముసుగై, విలసిలు -పరకాశించె,
సూచన:విష్ర
ు వు భూమిని ప్ాతాళమునుండి సముదరముదాారా ఎతర
త నపుడు కిీందకకజాఱు నీరు భూకనయకక
మేల్లముసుగ్ుగా అనిపించెను.
మ. మొగ్ మందింప బరగ్లభల ై చనువునన్ మ్రసాలకకన్ వచుి ఆ
పగ్లం బైకొని తదరసాధ్రము లాసాాదించు, దా వారషకిన్
యుగ్పత్ ప్ానఫలాపిత కై, తన తరంగోష్ు ంబు నిచుిం దగ్న్
జగ్తిన్ వీని కళతరవరత నము నిసాసమయంబు, నీలాలకా! 8
నీల+ఆలకా=నలు ని+కకరులక కలదానా, మొగ్ము+అందింపన్=నదవముఖము+అందునటట
ు చేయగా,
పరగ్లభల ై+చనువునన్=ప్రరఢల +
ై పేరమతో, మ్రసాలకకన్=ముంగషల్ల, ఆపగ్లం=నదులను, పెైకొని=ఎదురతుని,
తత్+రస+అధ్రముల+ఆసాాదించు=వాని+రసవంతమైన+పెదవులను+గోీలక, తా+వారషకిన్=తనుకూడా
+నదులతో, యుగ్పత్+ప్ాన+ఫల+ఆపిత కై=ఇది రూఒకేసారష+పెదవుల అమృతముతారగ్ు+ఫల్లతము+
ప్ ందుటకై, తరంగ్+ఓష్ు ంబు=కరటములను+పెదవులను, కళతర+వరత నము=భారయలయందల్ల+పరవరత న,
నిస్+సామయంబు=సాటిలేనిది,
సీ. తెఱనోట ఈ మహాతిమి యుదధ విడి సస/త్ోముగ్ నదవముఖోదకము గోీల్ల,
సరగ్ున దౌడలక చపపరషంచుచు శిరో/వివరంబునందుండి వలకవరషంప,
 313
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
దదాారషపూరమంతయు సనుధారగా/గ్గ్నంబునకక బుటం బగ్సె జూడు,
కడల్ల పేరషటి చుటు గా జ్ఞటటుకొనుటిు/నిడుప డెతితన గతపప పడగ్ యనగ్,
వాహనీవలు భుడు నింగషవాక మీద/కొసరష చమిీన చమీనగోీవి నీటి
ధార ప్ లకపున గ్నుపటటు నారజముగ్/ఉవిద! రాకామృతాంశుసహో దరాసయ! 9
రాక+అమృతాంశు+సహో దర+ఆసయ=పునుమనాటి+చందురుని+తోడబుటిున లక్ిీదేవివంటి+ముఖము
కలదానా! ఉవిద=భారయ, తెఱనోట=తెఱచననోటితో, మహాతిమి=గతపపనూరుయోజనములక ప్ డవును
తిమింగ్లమువంటిచేప, ఉదధ విడి=సంతోష్ముతో, స సత్ోముగ్=నీటిలోనిప్ారణులతో, నదవముఖోదకము+
కోీల్ల=సంగ్మందునదుల నీరును+తాగష, సరగ్ున=వేగ్ముగా, శిరో+వివరంబు=తలకకగ్ల+రందరమునుండి,
తత్+వారష+పూరము=ఆ+నీటి+సమూహమును, పుటంబు+ఎగ్సె=హచుిగా+ఎగషర, పేరషటి=పేరున,
నిడుపడు+ఎతిత న=నిలకవగా+ఎతిత నటటనంటి, పడగ్=ధ్ాజము, వాహనీ+వలు భుడు=నదుల+భరత -
సముదురడు, నింగష+వాక=అకాశ+పరదేశమున, చమీన+కోీవి=నీరుచముీ+నాళము-గతటు ము,
ప్ లకపున=విధ్ముగా, ఆరజముగ్= మనోజుముగ్,
తే. పడతి! ఇరుప్ాయలకగ్ జీల ి గ్డల్ల నురుగ్ు/నిట నదాటటగ్ నగ్సి ఈ యిేనగ ుమొసల్ల
అది, వస దదవయగ్ండకకడయముల మీద/ప్ారకి క్షణకరుచామరతాము భజంప. 10
పడతి=సీత ,ి ఇరు+ప్ాయలక=రండు+భాగ్ములక, అదాటటగ్=అకసాీతర
త గా, ఎగ్సి=ఎగషరష, యిేనగ ు+మొసల్ల=
ఏనుగ్ు పరమాణపు+మొసల్ల, వసన్=వేగ్ముగా, తదవయ+గ్ండ+కకడయముల=దాని+చెకిుల్ల+గోడల,
ప్ారకి=నురుగ్ు జాఱుచు, క్షణ+కరు +చామరతాము+భజంప=క్షణమాతరకాలము+దాని+చెవులకక+
వింజామరములవలే+సేవించ,
శా. వేలావాయువు నాసాదింప, నదిగో! వలాడి యా సరపముల్
కూలోలోులమహో రషీజృంభణములో గ్ురషతంప రాకకండియున్
బాలారుదుయతిపుంజరంజత ఫణాపరసీుత మాణికయసాం
దారలోకంబున వయకత మయియ, అనసూయారుంధ్తీసుసుుషా!“ 11
వేలా+వాయువును+ఆసాదింప=సముదరతీరపు+గాల్లని+తారగ్ుటకక, వలక+పడి =బయటకక+వచిన, కూల
+ఉలోుల+మహా+ఊరషీ+జృంభణములో=పడుచును+సముదరపు+గతపప+అలలక+ఎగషరషపడిఒళుళవిఱచు
కొనుటలో, గ్ురషతంప=తెలుని ప్ాములక అను తెలుని నురుగ్లోవేరుచేయ, బాల+అరు+దుయతి+పుంజ+
 314
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
రంజత= ఉదయిసుతను+సూరుయని+ఎఱఱ ని కాంతరల+రాశిచే+ఎఱఱ నైన, ఫణా+పరసీుత+మాణికయ+సాందర+
ఆలోకంబున+ వయకత మయియ=పడగ్లందు+పరకాశించు+మాణికయముల+దటు మైన+చూపులకాంతిచే+
తెల్లయబడుచునువి, సుసుుషా=మంచ కోడలా,
ఆ. కల్లకి! నీరు దారవ గైవారల్ల పెనుసుడి/వడి కతమున మొయిలక సుడియుచుండ
కనుము స ంపు మిగషల గ్వాపు గతండచే/మరల దరువబడిన కరణి గ్డల్ల. 12
కల్లకి=మనోహరమైనసీత ,ి కైవారల్ల=ఒంగష, పెను+సుడి+వడి+కతమున=గతపప+సుడిగాల్ల+వేగ్ము+చేత,
మొయిలక=మేఘము, సుడియు+చుండ=సుడిగాతిరుగ్ు+చుండగా, స ంపు మిగషల =అందగషంచె, కవాపు
గతండచే=ప్ాల సముదరమున కవాముగా వాడబడిన మందరపరాతముచే, మరలన్+తరువబడిన+కరణి=
మరల+చలకబడిన+విధ్ముగా, కడల్ల=సముదరము,
శా. దూరాకాశము నుండి చూచు మనకకం దబ చున్, సమీక్ింపుమా!
క్ారాంభోనిలయంబు నిది పుటయశికీంబు చందాన త
దాధరాబదధ కళంకరేఖ కరణిన్, దనాంగష! చూపటటు నా
తీరక్ోణి తమాలతాళవనసధవరచీనమై నీలమై. 13
తనాంగష=సనుఅంగ్ములకకలసీత ,ి తోచున్=కనబడుచునుది, సమీక్ింపుమా=పరషశ్రల్లంచుమా, క్ార+అంభో
నిలయంబు=ఉపుప+సముదరము, నిది పు+అయస్+చకీంబు+చందాన=నునుని+ఇనుప+చకీము+
విధ్ముగా, తత్+ధారా+బదధ +కళంక+రేఖ+కరణిన్=దాని+చకీమునకక+కటిున+ఇనుపకమీపెై+గీఱ+వల ,
తీర+క్ోణి=తీర+పరదేశము, తమాల+తాళవన+సధవరచీనమై+నీలమై=కాీనుగ్ుచెటుతో+తాటిచెటుతో+కూడినదెై+
నలు రంగ్ుతో,
తే. మొగ్ల్లపుప్ పళుళ దిదెి నీ నగ్ుమొగ్మున/ముదిత! వేలాసమీరము, మ్రవితేన
గోీలక తమకాన మండనకాలహాని/కేను సెైరషంపనని మరష యిఱుగ్ు నేమొ? 14
ముదిత=సంతోష్ించు సీత ి , మొగ్ల్ల+పుప్ పళుళ+దిది ె=మొగ్ల్లపూల+పువుాల పుప్ పడిని+అలంకరషంచనది,
వేలా+సమీరము=సముదరపు+గాల్ల, తమకాన=తారతతో, మండన+కాల+హానికి=అలంకరషంచుట అందల్ల+
కాల+యాపనకక, సెైరషంపనని=సహనముచేయనని,
చ. చలకకలకొల్లు! వచితిమి చెలు ల్లకటు కక చూడు మపుపడే
అలఘువిమానయానమున అంబుధి గోష్పదమయియ, అలు వే!
పుల్లనతలంబునం జదరష ముతెత పుజపపలక ముతిత యంబులకన్
 315
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఫలభరనమోపూగ్తరువాటిక తోరణకటటు వేలకకన్. 15
చలకకలకొల్లు=చల్లకవల మాటాడుదానా, చెలు ల్ల+కటు కక=చెల్లయల్ల+కటు -తీరము, అలఘు=గతపప,
గోష్పదమయియ=ఆవు అడుగ్ు మాతరమయియ, అలు వే!=అలు విగో, పుల్లన+తలంబునం+చెదరష=ఇసుక+
దిబోలపెై+వాయపించ, ముతెత పు=ముతిత య=ముతాయల, ఫల+భర+నమో+పూగ్తరు+వాటిక+తోరణకటటు=
ఫలముల+భారముచే+వంగషన+ప్ర కచెటు+ఉదాయనవనము+తోరణము+కటిునటట
ు నుది, వేలకకన్=సముదర
తీరమునకక,
సీ. తరుపరాతాదుల తపిపంచుకొని వళుళ/ఉరషాకి చేరుపగా నొకుమాటట,
పక్షులక పయనించు పథము బరవేశించ/ఉడీిన మొనరషంచు నొకుమాటట,
కాదంబనులలోన సరదామినీలత/యొఱపున జరషయించు నొకుమాటట,
విదాయధ్రశేీణి విహరషంచు వీథిలో/ఒయాయరముగ్ నేగ్ు నొకుమాటట,
ఎవిాధ్ంబుగ్ వరషతంప నిచిగషంచు/దాని, మామకసాాంతము, తదిాధ్ంబు
తెల్లసి, వరషతంచుచును దసా ల్లతకామ/గ్మన మీ వాహనము విచతరము, లతాంగష! 16
లతాంగష=తీగ్వంటి అంగ్ములకకలసీత ,ి తరు+పరాత+ఆదుల=చెటు ట+పరాతములక+మొదల ైన, ఊరషాకి
చేరుపగా=భూమికి+దగ్గ రగా, పథము=మారగ ము, ఉడీినము+ఒనరషంచు=పెైకి+ఎగ్ురు, కాదంబనుల=
మేఘముల, సరదామినీ+లత+ఒఱపున=మఱుపు+తీగ్+శలభతో, విదాయధ్ర+శేీణి=మేఘములకంటట పెైన
విహరషంచు దేవతలలోని వారైన విధాయధ్రుల+సమూహము, ఒయాయరముగ్=విలాసముగ్, వరషతంపన్+
ఇచిగషంచు=నడుచుకొన+ఇష్ు పడు, మామక+సాాంతము=నా+మనసుస, అసా ల్లత+కామ+గ్మనము=
తొటటరప్ాటటలేక+కోరషనచోటికి+తనంతట ప్ర వునది,
చ. కమలదళోలు సనుయన! కంటివ వేకకవ నూగ్ుటటండకే
చెమరుచు, నీకక దా సురటిసేవ ఘటింపగ్ మందమందమై
విమలవియతసమీరణము వీచె సురదిాపదానసంగ్తిన్
గ్మగ్మవలకిచున్ తిరపథగాజలవీచ విమరిశ్రతమై. 17
కమల+దళ+ఉలు సన+నయన=తామర+రేకకల+పరషహసించెడు+కండుుకలదానా, నూగ్ు+ఎండ=లేత+ఎండ,
సురటి+సేవ+ఘటింపగ్=విసనకఱఱ తో+సపరయ+చేయగా, మందమందమై=మలు మలు గా, విమల+వియత్+
సమీరణము+వీచె=సాచఛమైన+ఆకాశ+గాల్ల+విసరను, సుర+దిాప+దాన+సంగ్తిన్+గ్మగ్మ+
 316
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఒలకిచున్=దేవతల+ఏనుగ్ు-ఐరావతపు+మదజలము+కల్లసిన+పరషమళము+చందించుచూ, తిరపథగా+
జల+వీచ+విమరి +శ్రతమై=ఆకాశగ్ంగ్+జల+తరంగ్ముల+సంపరుముచేత+చలు నై,
తే. అంబరము తాకక మాలయవదదిరశృంగ్/మదుగో! ఆవిరభవించెను, సుదతి అచట
కకరషసె జీమూత మానాడు కకంభవృష్ిు/నేను గారషితి విడని కనీుటి వాన. 18
సుదతి=చకునిపలకవరసకలసీత ,ి అంబరము=ఆకాశము, మాలయవత్+అది+
ర శృంగ్ము=మాలయవంత+కొండ+
శిఖరము, ఆవిరభవించెను=కానవచుిచుండెను(దగ్గ రకకవళుళచుండగా పుటిునటట
ు అనుపించును),
జీమూతము=మబుో, కకంభవృష్ిు=నా కనీుటి కకండప్ర త వాన,
సీ. విపులధారాహతవేశంతములనుండి/పరభవించు భూయిష్ు పరషమళంబు,
నిబడనీరదకకక్ినిరుీకత మై వీచు/కహాురసుఖశ్రతగ్ంధ్వహము,
అరవలాడిన చనిు అకరువు లొప్ాపర/గ్నుగ్వ దనియించు గ్డిమిపూలక,
మేఘగ్రజనలకక మినమిన పురషవిచి/శిఖు ల్లంచు కేకల చెలగషయాడు,
తాదిాయోగ్దుససహముల ై, వనిత! అవిా/వచినూరషపంప ననుతివివశు జేయ
కళవళింపుచు గ్డపితి నలలక నాలకగ/పరసరవణకందరమున నీపెై విరాళి. 19
వనిత=అనురాగ్ముకలసీత ,ి విపుల+ధారాహత+వేశంతములనుండి=అధిక+జడివానచే+చనుసరసుసల
నుండి, పరభవించు+భూయిష్ు +పరషమళంబు=పుటిున+మికకుటమైన+సువాసన, నిబడ+నీరద+కకక్ి+
నిరుీకత మ+
ై వీచు+కహాుర+సుఖ+శ్రత+గ్ంధ్వహము=దటు మైన+తరంగ్గ్డిి+మధ్యభాగ్మునుండి+విడువ
బడి+వీచన+సరగ్ంధికముల+సాచఛంద+చలు +గాల్ల, అర+వలాడిన+చనిు+అకరువులక+ఒప్ాపర+కను+
కవన్+తదనియించు+గ్డిమిపూలక=సగ్ము+విరసిన+మనోజుమైన+కేసరములతో+శలభిల్లు +కండుు+
రండిటికి+తృపిత పరచు+గ్డిమిపూలక, శిఖులక+ఇంచు+కేకల+చెలగష+ఆడు=నమళుళ+ఇంపెైన+పురులతో
+విజృంభించ+నాటయముచేయు, తాత్+వియోగ్+దుససహముల ై=నీ+విరహముచే+ఆ సుగ్ంధ్ము నాటయము
సహంపలేనివై, వచిన్+ఊరషపంప=వేడి+శాాసతీయించ, ననుు+అతి+వివశు+చేయ=ననుు+ఎకకువగా+
వశముతపిపనవానిగా+చేయగా, కళవళింపుచు=కలత పడుచు, విరాళి=మ్రహము.
తే. తరుణి! పూరాానుభూతము దావకీన/గాఢకంప్ర తత రసాయంగాీహసుఖము
జాుపకము సేయుచు గ్ుహావిసారషతములక/కలచె, దలమునుల ై ననుు ఘనరవములక. 20
తరుణి=యవానవంతరరాల, పూరా+అనుభూతము=ముందు+అనుభవింపబడిన, తావకీన=నీయొకు,
గాఢ+కంప+ఉతత ర+సాయం+గాీహ+సుఖము=అధికమైన+వణుకకతో+నీ అంతట నీవే+కవుగ్ల్లంచుకొనుట
 317
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
యందల్ల+సుఖము, గ్ుహా+విసారషతములక+కలచె=గ్ుహలో+వాయపించ+వాయకకలపఱచె, తలమునుల ై=
మికకుటమై, ఘన+రవములక=మేఘ+ఘరజనలక,
మ. చల్లగాడుపల్ మునుముందు సూచకముల ై చని ంచె గ్నీలు వే
జలజాతాసయ! ఉప్ాంతవంజ్ఞలవనచఛనుంబు లాలక్షయచం
చలకారండవచకీవాకబకహంసకౌీంచముల్ విసుుటో
తపలనాళీకపరాగ్ధ్ూసరషతముల్ పంప్ాసరోనీరముల్. 21
జలజాతాసయ=పదీముఖి, చని ంచె=చను+దెంచె, కనుీ+అలు వే=చూడుము+అవే, ఉప్ాంత+వంజ్ఞల+వన+
చఛనుంబులక=దగ్గ గానును+పరబోల్ల+వనముచేత+కపపబడినటట వంటి, ఆలక్షయ+చంచల=దూరముచే
చనువిగాకనబడుచును+కదులక(ఈదు)తరను, కారండవ+చకీవాక+బక+హంస+కౌీంచముల్=వివిధ్
పక్షులక(కనులేడిపిటు+జకువపక్ి+నకకుకొంగ్+హంస+కౌీంచపక్ి), విసుుట+ఉతపల+నాళీక+పరాగ్+
ధ్ూసరషతముల్=పరకాశించు+కలకవల+తామరల+పుప్ పడులచే+బూడిదరంగ్ు కలవిగా చేయబడిన,
క. దూరావతీరుమై ఇపు/డారని తృష్ నానుచునుయటు యియ, జ్ఞమీ!
ధవరనిమివంశరాజకక/మారషక! నా దృష్ిు అచటి మధ్ురోదకముల్. 22
ధవర+నిమివంశ+రాజ+కకమారషక=వీరుల ైన+నిమివంశపు+రాజ్ఞ+కకమారత , దూర+అవతీరుమై=దూరము
నుండి+దిగషనందునలన, ఇపుడు+ఆరని+తృష్న్=ఇపుపడు+తీరని+దాహముచే, నా+దృష్ిు=నా+చూపుల
మాతరముననే, మధ్ుర+ఉదకముల్=తీయని+నీరు, ఆనుచును+అటట
ు +అయియ=తారగ్ుతర+ఉనుటట
ు +
అనిపించెను, జ్ఞమీ=సుమీ,
వ దేవి! నాడు సుదూరాంతరవరషతని వగ్ు నీ పూరాానుభూతనరీచేష్ులను మనమున భావించుకొనుచు,
నొకుయిడనైనను గాలకనిలకపక, పంప్ాతీర పరదేశముగ్లయ గ్ుీమీరుచు, బరవసమునముకకులతో
నొండొ కళుళ ఫలరస మిచి పుచికొనుచు మైమఱచన చలకకజంటలను, అవియుకత ముల ై అనోయనయ
దతోతతపలకేసరముల ై జాంపతయసేుహమును బరాకాష్ు నొందించు రథాంగ్రమణీరమణులను,
సకౌతరకమును సవిషాదమును సవితరుమునుగా నుపలక్ింపుచు, నీ ధారావాహకసంసీరణ
పరవాహమున దేల్లయాడుచు, నిచోిట వృతత సత నాభిరామసత బకాభినమోయిైన యిా తటాశలకవలు రషని
చరకాలావలోకిత వైన నీవ యను బారంతి, నాల్లంగ్నముసేయ దమకించన ననుు, నాహృదయ
నిరషాశేష్రడు సరమితిర సాంతానపూరాకముగా నివారషంచె. 23
 318
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
దేవి=రాణి, సు+దూరఅంతర+వరషతనివి=చాలా+దూరములో+ఊనుదానివి, పూరా+అనుభూత+నరీ+
చేష్ులను=ముందు+అనుభవింపబడిన+పరషహాసపు+చేతలను, కాలక+నిలకపక=కాళుళ+ఆడక, కలయన్+
కకీమీరుచు=అంతయు+తిరుగ్ుచు, అవియుకత ముల ై+అనోయనయ+దతత +ఉతపల+కేసరముల ై=విడువ బడనివై
+ఒకరషకొకరు+ఇచుికకను+కలకవ+పుపప్ పడులక కలవై, జాంపతయ=దాంపతయ, పరా+కాష్ు = అతయంత+
ఉతురిము, రథాంగ్+రమణీ రమణులను=చకీవాక+జంటలను, స కౌతరకమును+సవిషాదము ను+స
వితరుమునుగాను+ఉపలక్ింపుచు=సంతోష్ముతో+విచారముతో+సంశయముతో+చూచుచు, ధారావాహక
+సంసీరణ+పరవాహమున+తేల్లయాడుచు=ఎడతెగ్క పరవహంచు+జాుపకముల+వలకువలో+ కొటటుకొని
ప్ర వుచు, వృతత +సత న+అభిరామ+సత బక+అభి+నమోయిైన=గ్ుండరపు+వక్ోజములవల +అందముగా ఉను+
పూగ్ుతర
త లచేత+ఎదురుగా+వంగషయును, తట+అశలక+వలు రషని=వడుినఉను+అశలక+లతను, చరకాల+
అవలోకితవైన=చాలకాలమునుండి+కనబడనిదానవైన, నీవ=నేవే, బారంతి=బరమచే, తమకించన=తారపడిన
, నా+హృదయ+నిరషాశేష్రడు=నా+మనసుసతో+వేఱుకానివాడగ్ు, సాంతాన+పూరాకముగా+నివారషంచె=
ఓదారుపవచనములక+ముందుగాచెపిప+ఆపెను.
చ. మఱువగ్రాని దా సా లము, మానిని! నా కది, చూడుమటట
ు ని
నురయుచు వచివచి నిరు డచిట నే కనుగతంటి, గాదె! నీ
అరుణపదారవిందవిరహారషతవశంబున నేమొ మూగ్యిై
ఒఱపుదొ ఱంగష నేలబడి యుండిన నీ కకడికాల్ల యందియన్. 24
మానిని=అభిమానము కలదానా, అరయుచు=వతరకకతర, నిరుడు=కిీందటిసంవతసరము, నీ+అరుణ+పద
+అరవింద=నీ+ఎఱఱ ని+ప్ాదములనే+కమలములందు, విరహ+ఆరషత+వశంబున=విరహముచే ప్ ందిన+
బాధ్చే+వివశతచే, మూగ్యిై=నీ ప్ాదముల కదల్లకలేక రవళించక మూగ్ప్ర యిన, ఒఱపున్+తొఱంగష=
ఒపుప +విడచ,
శా. ఏ మారగ ంబున నినుు నతిత కొని ప్ర యిన్ నాడు లంకేశారుం,
డా మారగ ంబును జూపె నీ లతలక నా కవేాళ నుదయది యా
సామీచీనయనతపరవాళకల్లకాశాఖాకరవాయపృతిన్,
భామా! నాడు గ్ీహంపజాల నయితిన్ దనూీకనిరేిశమున్. 25
 319
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
భామా=సీత ,ి ఉదయత్+దయా+సామీచీనయ+నత+పరవాళ+కల్లకా+శాఖా+కర+వాయపృతిన్=పుటటుచును+కృపచే
+నమసాురము చేయునటట
ు +వంగషన+చగ్ురులక+మొగ్గ లకకల+కొమీలనడు+చేతరల+ఉంచు
పరయతుముచే, తన్+మూక+నిరేిశము=వాటి+మౌనముగా+నిరుయపూరాకముగా చెపపబో వునది,
చ. హరషణకకటటంబనుల్ సయిత మపుి కకశాంకకర నిరాయపేక్షల ై
దరషయగ్ బో యినటిు నను, దావకగ్తయనభిఙ్ఞు జూచ స
తారముగ్ సర గ్చూపులను దక్ిణదికకుకక దిరపిపయుంచె, చె
లారో! గ్రుప్ాఱు నా యొడలక వాని అహేతరక హారిమంచనన్. 26
చెలారో=అందమైనదానా, హరషణకకటటంబనుల్=ఆడులేళుళ, కకశ+అంకకర+నిర్+వయపేక్షల =
ై దరభ+చవర
లందు+లేని+శీదధతో, దరషయగ్న్=దగ్గ రకక, తావక+గ్తి+అనభిఙ్ఞు +చూచ=నీవు+వళిళన మారగ ము+తెల్లయని
ననుు+చూచ, సర గ్=వాలక, తిరపిప+ఉంచె=తిపిప+దారషచూపునటట
ు అలాగే ఉంచనవి, గ్రుప్ాఱు+నా+ఒడలక=
రోమాచతమగ్ును+నా+శరీరము, అహేతరక+హారిము+ఎంచనన్=నిషాురణ+సేుహము+తలచన,
తే. అదిగో! చూడు విమానమందు వేరలక/జాళువాకింకిణుల నాద మాలకించ
నినుదురతున గాబో లక నింగష కగ్సె/చారుశ్రల! గోదావరీసారసములక. 27
చారుశ్రల=ఒపెైపనగ్ుణములకకలదాన, వేరలక+జాళువా+కింకిణుల=వేరలాడు+బంగారు+చరుగ్ంటల, నాదము
+ఆలకించ=మ్రోత+విని, నింగషకి+ఎగ్సె=ఆకాశమున+ఎగషర, సారసములక=సారసపక్షులక,
క. కన నోచతి మినాుళు కక/వనితామణి! మరల బంచవటి నిది ఱమున్
కనులక చరషతారాములకగా/మనంబు లానందరసనిమగ్ుంబులకగా. 28
వనితామణి=సీత ి రతుమా, చరషతారాము=సఫల పరయోజనమై, ఆనంద+రస+నిమగ్ుంబులక=సంతోష్+
సారములో+మునిగషనటటుగా,
క. చేరడు కనుుల వేడుక/మూరషంబో వగ్ విమానమును గ్నుగతను ఆ
సారంగ్కిశలరము లం/భోరుహముఖి!, నాకక నీకక బుతీరకృతముల్. 29
అంభోరుహ+ముఖి=పదీ+ముఖి, చేరడు+కనుుల+వేడుక+మూరషంబో వగ్=విశాలమైన+కనుులకక+
పండుగ్+ఒఱగషంప, సారంగ్+కిశలరము=జంక+పిలులక, పుతీరకృతముల్=పిలులకగా పెంచబడినవి,
చ. కడు సుకకమారష వయుయ గ్సుగ్ందుల కోరషచ రండుసంజలన్
కడవల దెచి తెచి నునుగౌ నసియాడ నీరువోసి నీ
వడయని మకకువం బనుప నేచన యా ఎలమావిగ్ునులన్,
 320
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పడతరక! కంటట నేటికిని బంచవటిం దనరషంచు నంతయున్. 30
పడతరక=ఇంతి, కసు+కందులకక=బాధ్కక+ఎఱఱ గాకందుటకక, రండుసంజలన్=ఉదయము సాయంకాలము
, నునున్+కౌనున్+అసి+ఆడ=సనుని+నడుము+అలపముగా+ఊగ్, ఎడయని+మకకువంబు+ఎనుపన్+
ఏచన=తొలగ్ని+పెరమతో+కల్లపి+పెంచన, ఎల+మావి+గ్ునులన్=లేత+మామిడి+మొకుల, తనరషంచు=
వరషధలు క,
ఉ. ధవరగ్జేందరయాన! గ్ుఱుతించతివే, మన ఆకకటింటి వా
నీరగ్ృహంబు? మునుచట నిదుిరప్ర దును గాదె! గౌతమీ
తీరవనీమృగ్వయమున దిరమీరష వచి, శిరంబు నీదు రం
భోరువుమీద జేరషికొని యూరషీసమీరగ్తశీముండనై. 31
ధవర+గ్జేందర+యాన=గ్ంభీరమైన+ఏనుగ్ుకకవంటి+నడకకలదాన, వానీర+గ్ృహంబు=నీటిపరబోల్ల చెటు+
ఇలకు, గౌతమీ+తీర+వనీ+మృగ్వయమున+తిరమీరష=గోదావరష+గ్టు మీది+అడవులందు+వేటకై+తిరషగష,
రంభోరువు=తొడపెై, ఊరషీ+సమీర+గ్త+శీముండనై=తరంగ్ములపెైనుండివచుి+గాల్లచే+తీరషన+అలసట
కలవాడనై,
శా. భీమ భూ
ర కకటి చేతనే నహుష్ర దింపెం గషీంది కవాాడు సు
తారమసాానమునుండి, పంకమయప్ాథఃశుదిిమూలం బవం
డామితారవరుణాంశసంభవున కతాయదితయతేజసిాకిన్
భౌమసాానపరషగ్ీహం, బదిగత! లోప్ాముదరతో బాటటగ్న్. 32
భీమ భూ
ర కకటి=భయము పుటిుంచు+కనుముడి, నహుష్ర=నహుష్రడను రాజ్ఞను. సుతారమ+సాానము
నుండి=ఇందర+పదవి నుండి, పంకమయ+ప్ాథః+శుదిి+మూలంబు+ఎవండు=వరాికాలమున బురదతో
నిండిన+నదవజలమునకక+ఏ మునిపేరషటి నక్షతరము పుటిు శరదురతరవున నిరీలతామునకక+కారణమైన
వాడు+ఎవాడబ , ఆ+మితారవరుణ+అంశ+సంభవునకక=అటిు+మితారవరుణుని+వంశములో+పుటిున
అగ్సత యముని, అతి+ఆదితయ+తేజసిాకిన్=అధికమైన+సూరుయని+పరకాశముకలవానికి, భౌమ+సాాన+
పరషగ్ీహంబు+ఇదిగత=భూమిపెై+నివాససా లముగా (ఆశీమముగా)+సీాకరషంచనది+ఇదే, లోప్ాముదర=
అగ్సుతయని భారయ,
తే. ఆజయగ్ంధిలమై విమానాయనము స/మాకీమించన తపసి తేరతాగషుజనిత
ధ్ూమమును మూరతుని రజోవిధ్ూతమయియ/ఎంతో! తేల్లకపడియి నా అంతరాతీ 33
 321
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఆజయ+గ్ంధిలమై=హవిసుసగా అగషులో వేసిన వసుతవుల+వాసనతోకూడి, విమాన+అయనము+
సమాకీమించన=మన విమాన+మారగ మున+కీమిీన, తేరతాగషు=మూడు అగ్ుులలోని, ధ్ూమమును+
మూరతుని=ప్ గ్ను+ఆఘాోణించ, రజో+విధ్ూతమయియ=రజోగ్ుణము+ప్ర గతటు బడినది, తేల్లకపడియి=
రజోగ్ుణము ప్ర వుటచే ఆరోగ్యవంతమైనది,
సీ. హృదయమై అనవదయవాదయగోష్ిు అదృష్ు /జనమైన ఇచోిట వినగ్ వచెి,
కతము వినీది శాతకరషుమునీందుర పం/చాపసరోనామవిహారసరసి,
జలదాంతరాలక్షయశశిబంబమై తోచు/దురమపరీవృతమై సుదూరమునకక,
మలగ బూరాము మృగావళుల గ్ూడిఅతండు/పరతయగ్ీదరాభంకకరైకవృతిత ,
తరుణి! తరదకా నిరాబారష తత్ సమాధి/భయవికలకడెైన సురపతి పనిునటిు,
హారషపంచాపసరోయౌవనాభిధేయ/కూటబంధ్మునం దగ్ులొునియి నంట. 34
తరుణి=యవానవంతరరాల, హృదయమై=మనసుకింపెై, అనవదయ+వాదయ+గోష్ిు =శేీష్ుమైన+వాధ్యముల+
సలాుపము, అదృష్ు జనమైన=జనులక కనబడని, కతము+వినుీ=కారణము+వినుము, అది=ఆ
కనపడునది, విహార+సరసి=వినోదసంచార+సరసుస, జలద+అంతర+అలక్షయ+శశి+బంబమై+తోచు=
మేఘముల+మధ్య+కనీకనబడు అటట
ు గా+చందర+బంబమువల +కనబడు చునుది, దురమ+పరీ+వృతమై=
చెటుచే+ఎకకువగా+చుటు బడినందు వలన, సుదూరమునకక=విమానము నుండి చూసువారషకి, మలగ=
ఉండెను, మృగ్+ఆవళుల=జంకల+సమూహముతో, పరతయగ్ీ+దరభ+అంకకర+ఏకవృతిత =లేత+దరభల+
చవరలక+మాతరమే+ఆహారమైన పరవృతిత తో, నిరాబారష=ముని, తత్+సమాధి+భయ+వికలకడెైన=వాని+
తపసుస+భయముచే+బదిరషన, సురపతి=ఇందురడు, పనిునటిు=పనాుగ్ముచేసిన, హారష+పంచ+అపసర+
యౌవన+అభిధేయ+కూట+బంధ్మునం+తగ్ులొునియిను=మనోహరమైన+ఐదుగ్ురష+అపసరసల+
యవానమను+పేరుగ్ల+కపట+చెఱ+చకకుకొనను, అంట=అనిచెపుపదురు,
మ. సల్లలాంతరషహతకేళిసరధ్మున నా సంభోగ్శృంగారదబ
హలక రాగాంబుధి దేలకిచున్ జవులక వటాుడించు గీరాాణకాం
తల, సంగీతమృదంగ్ఘోష్ము వియనాీరగ ంబు బారపించ, కో
మల్ల! వైమానికచందరశాల్లకలలో మారోీగ్ు సుశాీవయమై. 35
కోమల్ల=చకునిదానా, సల్లల+అంతరషహత+కేళి+సరధ్మునన్=నీటిలో+మఱుగ్బడి ఉండిన+కీీడా+మందిరము
నుండి, ఆ+సంభోగ్+శృంగార+దబ హలక=వారష+సంగ్మ+శృంగారపు+కోరషకపూరషత ఉతాసహముతో, రాగ్+
 322
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అంబుధిన్+తేలకిచున్=అనురాగ్+సముదరమున+ఓలలాడించుచూ, చెవులక+పటిు+ఆడించు=చెవులకక+
ఆకటటుకొని+చల్లంపచేయు, గీరాాణ+కాంతల=దేవతా+సీత ిల-అపసరసల, ఘోష్ము=ధ్ాని, వియత్+
మారగ ంబున్+ప్ారపించ=ఆకాశ+వీధిని+చేరగా, వైమానిక+చందరశాల్లకలలో=మన విమానపు+చందరకాంత
శిలానిరాీణములందు, మారోీగ్ు=పరతిధ్ానించుచునువి, సుశాీవయమై=బాగావినఇంపెై,
క. ధవరుడు నిరహంకారుడు/చారుసిీత! చూడు మితడు శమదమగ్ుణవి
సాతరుడు సుతీక్షు
ు డనగా/వేఱొ కముని తీక్షుతపము పెంపున గాీలకన్. 36
చారుసిీత=అందమైన నవుా కలదానా, ధవరుడు=నిరషాకారుడు, నిరహంకారుడు=దేహ ఇందిరయములందు
నేను అను అభిమానములేనివాడు, శమదమగ్ుణవిసాతరుడు=అంతర బాహయ ఇందిరయముల నిగ్ీహము
బాగాకలవాడు, తీక్షు=ఎకకుడు, పెంపున=ఔనుతయమున, కాీలకన్=పరవరషతలు క,
క. వేలాదియిేడు లయియను/ హేలావతి! ఈ యతాతరీ డేధ్వదనల
జాాలలక నాల్లగ టి నడుమన్/ఫాలంతపతపనుడెై తపంబుండు నిటన్. 37
హేలావతి=విలాసిని, యత+ఆతరీడు=నిగ్ీహంచన+మనసుస కలవాడు-ముని, ఏధ్వత్+అనల+జాాలలక
+నాల్లగ ట+
ి నడుమన్=ఏకాగ్ీతతో+అగషు+జాయలలక+నాలకగ్ు(తేరతాగ్ుులక మూడు, అగషుసారూపు డెైన తనుు
కల్లపి నాలకగ్ు)+మధ్య, ఫాల+అంతప+తపనుడె=
ై నుదుటి+భాగ్ముననును+సూరుయడు ఉనుటటు
ఉండువాడెై, తపంబుండు=తపసుస చేయుచుండు,
చ. వలపు బసాళిచూపులకను, వంకలకపనిు వపురషాలాసముల్
వలకవడజేయుటల్ స లపులేనగ్వుల్ మొదల ైనవనిుయో
చెలకవపువేలకపముదిి యల చటు కముల్ కొఱగానిచేతల ై
చలనవిహీనమయియ దృతి శకకీడు భీతిల నీ తపసిాకిన్. 38
వలపు+బస+అళి=వగ్లొల్లకి+వేడెకిుంచ+మతెత కిుంచు, వంకలక+పనిు=కకతిసతపు+పనుుగ్డ చేసి,
వపుర్+విలాసముల్+వలకవడన్+చేయుటల్=శరీర+శృంగారచేష్ులక+పరదరశన+చేయుచుండుట, స లపు
+లే+నగ్వుల్=ప్ారవశయము కల్లగషంచు+చఱు+నవుాలక, చెలకవపు+వేలకప+ముదిియల=అందమైన+
దేవతా+సీరోల-అపసరసల, చటు కముల్=శృంగారచేష్ులక, కొఱగాని+చేతల =
ై పరయోజనములేని+పనుల ై, చలన
+విహీనమయియ=చతత వికారము కల్లగషంప+లేని వయియ, దృతి=ఆతని ధ్ృఢతకక, శకకీడు=ఇందురడు,
చ. నిలకవుగ్ బాహుల తిత జపనిష్ిు తరడెైన ఇతండు లేత ద
రభలక చదుమంగ్, బో ష్ితకకరంగ్కకమారుల వీపు గోకగా
 323
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అలయని అక్షదామవలయాంచతదక్ిణబాహు విపుి నా
వలనికి దిరపెపజూడు, వరవరషుని! గౌరవసూచకంబుగ్న్. 39
వరవరషుని=శేీష్ుమైన శరీరకాంతి కలదానా, జప+నిష్ిు తరడెైన=తపసుస+నియమములోనును, చదుమంగ్=
గషలు కటకక, ప్ర ష్ిత+కకరంగ్+కకమారుల+వీపు+గోకగా+అలయని=పెంచుతరను+జంక+పిలుల+వీపు+
ఆతీీయతతో రాయుట+శీమ అనుకొనని, అక్షదామ+వలయ+అంచత+దక్ిణబాహువు=జపమాల ల ైన
రుదారక్షలక+హసత కటకముగా+ఉండిన+కకడిచేయితో, ఇపుి+నా+వలనికి+తిరపెప=ఇపుపడు+నా+వైపుకక+
తిపెపను,
తే. ఇతడు వాచంయముడు గాన నేను మొోకు/చఱుశిరఃకంపమున దాని సీాకరషంచె
పుష్పకవయవధానవిముకత మయిన/దృష్ిు రవిమీద మరల గేందవరకరషంచె. 40
వాచంయముడు=మౌనవరతము కలవాడు, చఱు+శిరః+కంపమున=చనుగా+తల+ఊపుటచేతనే, పుష్పక
+వయవధాన+విముకత మయిన=విమానముకల్లగషంచన+సూరుయనికిఅడి గషంత+విడువగా, రవి=సూరుయని,
కేందవరకరషంచె=లగ్ుముచేసె,
ఉ. ఆ కనుపించుచును దొ క యాశీమ మచిట బది కాల మ
వాయకకలక డాహతాగషు శరభంగ్ు డభంగ్ురసతరసంగ్ుడెై,
సరత కనతాంగష! ఆహుతరలతో ననలకం బరషతృపుత జేసి హ
వీయకరణం బొ నరి దుది సీాయశరీరము మంతరపూతమున్. 41
సరత క+నత+అంగష=అలపముగా+వంగషన+అంగ్ములకకలసీరో, అవాయకకలకడు=కలతప్ ందనివాడు, ఆహతాగషు=
నితాయగషుహో తరరడు, అభంగ్ుర+సతర+సంగ్ుడెై=ఆటంకములేని+యాగ్ములందు+ఆసకిత కలవాడెై, ఆహుతర
లతో=హో మదరవయములతో, అనలకం=అగషుదేవుని, హవీయకరణంబు+ఒనరిన్+తరది+సీాయ శరీరము=
హవిసుసగా+సమరషపంచెను+ఆఖరకక+తనశరీరమునే, మంతరపూతమున్=మంతరముచేత+పవితరమైనటిుది,
తే. నిరాహంచుచునునువి నేడు కూడ/అతని అతిథిసపరయ తతరసతరల రీతి
ఛాయలన్ బాటసారుల శీమము దవరషి/సాాదుసంభావయఫలము లా ప్ాదపములక. 42

తత్+సుతరల+రీతి=వాని+పిలుల+వల , చాయలన=తమనీడచేత, సాాదు+సంభావయ+ఫలములక=

రుచకరముల ై+గౌరవించు+తమపండు చే, ఆ+ప్ాదపములక=అకుడి+చెటు ట, నిరాహంచు=సలకపు
సీ. అభరంకష్ంబైన ఆలప్ర తర విధాన/అగ్ుపించు నదిగత! శృంగాగ్ీలగ్ు
 324
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఘనవపరపంకమై, కల్లకి! ధారాసానో/దాగరష భూరష దరీముఖంబు చూడు!
పరాత మిది నీకక బరషచతపూరాము/చతరకూటము, సమీక్ించుకొనుము!
తన వింతస బగ్ుచే మునువోల మనదృష్ిు/బంధించుచునుది, బంధ్ురాంగష!
అదియి మందాకినీ నది అదిర యఱుత/అలసవిమలపరవాహమై, హంసగ్మన!
దవుాలం జూడ గ్నిపించె దనుతరముగ్/ధ్రణి మడలోని ముతాయల సరము వోల . 43
కల్లకి=మనోఙ్ఞురాల, బంధ్ురాంగష=రమయమైన+అంగ్ములక కలదానా, హంసగ్మన=హంసవంటి నడక
కలదాన, అభర+అంకష్ంబైన=ఆకాశమును+తాకకచునుటట
ు ను, ఆలప్ర తర+విధాన=ఆబో తర+వల , శృంగ్
+అగ్ీ+లగ్ు+ఘన+వపరపంకమై=కొండ+శిఖరమున+తగ్ులకచును+మేఘములతో నిండిన+కైవారముతో,
ధారా+సాన+ఉదాగరష+భూరష+దరీ+ముఖంబు=జలధారల+ధ్ాని+వలకవరషంచు+పెది+తీరము+ముందర,
సమీక్ించుకొనుము=సూక్షీముగా చూడుము, స బగ్ు=అందము, మునువోల =మనము అకుడ
ఉనుపుపడువల , అదిర+అఱుత=కొండ+సమీపమున, అలస+విమల+పరవాహమై=మందముగా+సాఛిమైన
+నీటితో పరవహంచునదెై, దవుాల=దూరముగా, తనుతరముగ్=మరీ చనుదిగా, సరము=మాల,
తే. మగ్ువ! ఆ కొండ మీది తమాల, మదిగత!/చేయుచుంటిని దాని లేజగ్ురు తెచి
మొగ్ల్లరేకకల నేలక కప్ర లప్ాళి/బొ లకపు తళుకొతత నీ కరుభూష్ణముగ్. 44
మగ్ువ=ఇంతి, తమాలము=కాీనుగ్ుచెటు ట, లే+చగ్ురు=లేత+చగ్ురుటాకకలక, మొగ్ల్లరేకకలన్+ఏలక=
మొగ్ల్లరేకకల+శాసించు-తకకువచేయు, కప్ర ల+ప్ాళిన్=చెకిుల్ల+అంచుల, ప్ లకపు=ఒపుప,
ఉ. మ్రసల కేగ్ుదెంచతిమి, ముదిి య! అతిర మహరషి ప్ాదవి
నాయసపునీతమైన మహతాశీమ మలు ది ధ్రీదేవతా
వాస, మపుష్పల్లంగ్ఫలబంధితరూలు సితం, బనిగ్ీహ
తారసవినీతసతత ైము నిదరశన మముీని యోగ్శకితకిన్. 45
ముదిి య=ముగ్ధ , మ్రసలకక=మొగ్సాలకక-దగ్గ రకక, ప్ాద+వినాయస+పునీతమైన=ప్ాదములక+ఉంచుటచే+
పవితరమైన, వాసము=నివాసము, అ పుష్పల్లంగ్+ఫలబంధి+తరు+ఉలు సితంబు=పుష్పముల నిమితత ము
లేకనే+పండుుపండునటిు+వృక్షములతో+పరకాశించునది, అ నిగ్ీహతారస+వినీత+సతత ైము=దండన భయము
లేనివైనను+వినయముకల+జంతరవులక, నిదరశనము=దృషాుంతము, అముీని=ఆ మునియొకు,
మ. వనజాతేక్షణ! దాని పజజ బరవహంపం జేసె నా విందు మా
అనసూయాసతి తాపసాభిష్వకారాయరాంబు, సపత రషి ప్ా
 325
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వనహసరత దధ ృతహేమపదీను, నిజాంభఃసాుతృప్ాప్రఘనో
దనప్ారీణ, ననంగ్ఘసీరశిరోదామంబు దివాయపగ్న్. 46
వనజాతేక్షణ=పదాీక్ి, పజజ =చేరువ, నాన్+విందుము=ఆవిధ్ముగా+వినుదుము, ఆ+అనసూయా+సతి=
పరశసిా చెందిన+అనసూయ+పతివరత, తాపస+అభిష్వ+కారయ+అరాంబు=తాపసులక+పవితర సాునము+
చేయు+కొఱకై, సపత రషి+ప్ావన+హసత +ఉదధ ృత+హేమ+పదీను=సపత ఋష్రల+పవితరమైన+చేతరలతో+
కోయబడు+బంగారు+పదీములకకల, నిజ+అంభః+సాుతృ+ప్ాప+అఘన+ఓదన+ప్ారీణను=తన+నీట+
సాునముచేసిన+ప్ాపుల+ప్ాపముల+కడుగ్ుటయందు+సిదధహసత ను, అనంగ్+ఘసీర+శిరో+దామంబు
=మనీధ్ుని+చంపిన శివుని+తలపెై+పూలదండ, దివయ+ఆపగ్న్=దేవతల+నదిని-గ్ంగ్ను
తే. ధాయననిష్ిుతరలగ్ుచు వీరాసనముల/ఋష్రలక కూరుిను యా వితరషికల నడిమి
దురమములకను గ్ూడ యోగాధిరూఢములటట/ప్ లచు జూడు!నివాతనిశిలము లగ్ుట. 47
ధాయన+నిష్ిుతరలక+అగ్ుచు=ధాయనమునందు+దవక్షపూనిన+వారై, వీరాసనము=పదాీసనము, వితరషిక=
వేదిక, దురమములక=చెటు ట, యోగ్+అధిరూఢములక+అటట=యోగ్+ఆసనములకవేసినవి+వల , ప్ లచు=
ఉండె, ని వాత+నిశిలము=గాల్లలేక+కదల్లకలకలేనివై,
తే దేవి! అలనాడు నీవు ప్ారరషాంచుకొను/మఱఱ చెటు ద
ి ి, శాయమనామమున వలసి
ఫల్లతమై యులు సిలు సపదీరాగ్/రమయమరకతమాణికయరాశి వోల . 48
దేవి=రాణి, మఱఱ చెటు ద
ి ి=అనయగోీధ్ముఅనుమఱఱ చెటు ట, వలసి=పరసిదధ క
ి కిు, ఫల్లతమై=నీకోరషన కోరషకలకతీరగా,
ఉలు సిలు =వికసించెను, సపదీరాగ్+రమయ+మరకత+మాణికయ+రాశివోల =అరుణవరుముకల+అందమైన
కాంతరలొలకకక+మరకతములక+మాణికయములకకల+కకపపవల ,
సీ. అంతరాంతరముల హరషనీలములక చేరిష /గ్ుీచిన ముతాయల కోవ కరణి,
ఇందవవరముల నడబటిు కటిున/తళుకొతర
త దెల్లదమిీ దండ మాడిు,
కాదంబసంసరగ కల్లతమై రవణించు/పిరయమానసాండజశేీణి పగషది,
కృషాుహభూష్ణోతీురుమైన మహేశు/రక్ాంగ్రాగ్విగ్ీహము భంగష,
నడుమనడుమ బరషఛిినునభము దబ ప/మలయు పరషశుభరశరదభరమాల ల్మల,
ఉవిద! వేరేాఱు తావుల నొపుప మిగషల /కనుముయమునోరుీలం గ్ూడి గాంగ్లహరష. 49
ఉవిద=భారయ, అంతరాంతరముల=మధ్యమధ్యలో, హరష+నీలములక=ఇందర+నీలమణులక, కోవ+కరణి=
హారము+వల , ఇందవవరములను+ఎడన్+పెటు =
ి నలు కలకవ పువుాలను+మధ్యలో+పెటు ,ి తెల్ల+తమిీ+దండ
 326
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
=తెలు+తామరపువుాల+దండ, కాదంబ+సంసరగ +కల్లతమై+రవణించు=మేఘముల+సంపరుము+ప్ ంది+
ఒపెైపన, పిరయ+మానస+అండజ+శేీణి+పగషది=పిరయమైన+మానస సరోవరపు+హంసల+వరుస+వల ,
కృష్ు +అహ+భూష్ణ+ఉతీురుమైన+మహేశు+రక్ష+అంగ్రాగ్+విగ్ీహము+భంగష=నలు కాల+సరపము+
అలంకారమై+పెైకిచముీచును+శివుని+రక్షణకల్లగషంచు+భసీము+పూసుకొను+దేహము+వల ,
పరషఛిిను+నభము+తోప=దాపబడిన+ఆకాశము+కనుపింప, మలయు+పరష+శుభర+శరద+అభర+మాల+
ల్మల=మలయ మారుతముచే+బాగా+శుదిధ పఱపబడిన+శరతాుల+మేఘ+మాల+విధ్ముగా, వేరేాఱు+
తావులన్+ఒపుప+మిగషల =ఒకొుకు+చోటటల ఒకొుకలా+అందము+మీర, కనుము+యమున+ఊరుీలం+
కూడి+గాంగ్+లహరష=చూడుము+నలు ని యమునా నది+అలల పరంపరలక+కల్లసిన+తెలునిగ్ంగా+నదిని
వ. మరషయు నొకుచోట గాలాగ్ురుకల్లపత మకరషకాపతరరచనతోడి చందనదరవవిల్లపత వితరషికాతలము
తెఱగ్ున, మఱొ కుచోట విరళచాఛయావిల్మనాంధ్కారముతో శబల్లతమైన కౌముదవలహరష లాగ్ున,
సరాతర తిలతండులనాయయమున మనోఽభిరామమై యునుది, పరషకింపుము. 50
కాల+అగ్ురు+కల్లపత+మకరషకాపతర+రచనతోడి=నలు ని+అగ్ురు+వారయబడిన+మకరషకా పతరములతో+
సృష్ిుంచన రేఖలతో, చందన+దరవ+విల్లపత +వితరషికా+తలము+తెఱగ్ున=శ్రీ చందన+రసముతో+ముగ్ుగలక
రాయ బడిన+మేడ ముందరష అరుగ్ు+సమ పరదేశము+వలే, విరళ+చాఛయా+విల్మన+అంధ్కారము
తో+శబల్లత మైన+కౌముదవ+లహరష+లాగ్ున=విశాలమైన+నీడ పరదేశములందు+మఱుగ్ుపడు+చీకటు లో
+బూడిద వరుముగా మారషన+వనుల+పరవాహము+వల , సరాతర తిలతండుల నాయయమున=అంతటా
నువుాలక బయయము కల్లసియుండినటట
ు (కల్లసి ఉనునూ వేఱుపఱుప సాధ్యమగ్ును), మనోఽభిరామమై
=మనోజుమై, పరషకింపుము=పరీక్ించుము,
చ. జలనిధి రాణివాసముల సంగ్మ మిచిట గ్ుీంకకల్లడి ని
ష్ులకష్రలకకన్ కృతాతరీలకక, జానకి! వారతక ధ్రీచంతకకన్
దలకొన లేకప్ర యినను, తతత ైవిచారము సేయమానినం
గ్లకగ్వు దేహబంధ్ములక కాయము బాసిన మీద కీమీఱన్. 51
జలనిధి+రాణివాసముల+సంగ్మము=సముదరము+రాణుల ైననదులతో+కల్లసిన పరదేశము, కకీంకకల్లడి =
మునకల్లడిన, నిష్ులకష్రలకకన్=కలకష్ము లేనివారషకి, కృతాతరీములకక=మనసు ఆధవన పరచుకకను
వారషకి, తలకొన=యతిుంప, తతత ై విచారము సేయమానినం=తతా చంతన చేయుట మానిననూ, దేహ
 327
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
బంధ్ములక=మరల శరీరము ధ్రషంచుట, బాసిన=విడచన, కీమీఱన్=మఱల,
చ. ప్ లతి! నిషాదనాయకకని ప్ర ర లదె, చూడుము! దానిచెంత నే
దలపయి మానికంబు దిగ్దారవి జడల్ ముడువంగ్ జూచ అ
గ్గ లమగ్ు శలకవేగ్మున "గక
ై రో! నీ యభిలాష్ లనిుయున్
ఫల్లతము లయియ నే" డనుచు బాగ్ుగ్ నేడెి సుమంతరరడయియడన్. 52
ప్ లతి=సీత ,ి నిషాదనాయకకని+ప్ర ర లదె=బో యల దొ రయిైన గ్ుహుని+సాానము, మానికంబున్+తిగ్దారవి=
రతుము-కిరీటము+పరషతయజంచ, అగ్గ లమగ్ు=అతిశయమగ్ు,
సీ. పరభవ మే నదికి వైశీవణపతత నవధ్ూ/పరషభుకత సల్లలంబు, బరహీసరషసి,
అమరు నేయిేఱు పుణయశలుకక ల్లక్ాాకక/మానవేందురల రాజధాని నొరసి,
ఏ యిేటి జలము బుణీయకరషంచరష పూరుా/లశామేధావభృథాపుుతముల,
కావించు నేయిేటి కాలాల నీరు మా/మాగాణముల నదవమాతృకములక,
మాకక, సెైకతోతసంగ్సమాశీయులకక/తతపయోవరషధతరల కయోధాయపతరలకక,
తనిా! ఏ యిేఱు సామానయధాతిర యయియ/అటిు సరయూతరంగషణి, అదిగత! చూడు. 53
తనిా=పలకచనిదేహముకలసీత ,ి పరభవము=పుటటుక, వైశీవణ+పతత న+వధ్ూ+పరషభుకత +సల్లలంబు=కకబేరుని
+పటు ణపు(అలకాపురష)+యక్షసీత ల
ి చె+చకుగా అనుభవింపబడిన+నీరుకల, బరహీ+సరసి=మానస+
సరోవరము, అమరును=ప్ ందికపడు, పుణయశలుకకలక+ఇక్ాాకక+మానవేందురల=పుణయము కల్లగషంచు కీరతక
ష ల
+రఘువంశ+రాజ్ఞల, రాజధాని=అయోధ్య, ఒరసి=రాచుకొని, ఏటి=నది, పుణీయకరషంచరష=పవితరము చేసిరష,
పూరుాలక+అశామేధ్+అవభృథా+పుుతముల=మాపూరుాలక+అశామేధ్ యాగ్ము+ముగషంచన తరాాత
చేయు+సాునములకై+మునుగ్ుటచే, కావించును=ఫలవంతముచేయు, మాగాణముల=పలు పు భూముల,
నదవ+మాతృకములక=నదియొకు+కకమారసాామికి ప్ాల్లచిన సపత మాతరరకలవలే ప్ారు కాలకవలక, సెైకత+
ఉతసంగ్+సమాశీయులకక=ఇసుక తినుల+ఒడిఅందు+ఆశీయించన, తత్+పయః+వరషధతరలకక+
అయోధాయ+పతరలకక= దాని+నీటిచే+పెంపబడిన+అయోధాయపుర+రాజ్ఞలకక, సామానయ+ధాతిర+అయియ=
అందరషని సమానముగా పెంచు+దాది+అయునది,
తే. తన విభుని గోలకప్ర యి మా జనని వోల /కలగష ఈ సరయువు వనాగ్తరని ననుు
నయయమున గౌగషల్లంచనటు యియ నాకక/శిశిరపవనాపదేశవీచీకరముల. 54
 328
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
విభుని=భరత ను, మా+జనని=మా+తల్లు కౌసలయ, కలగష=వాయకకల పడి, వన+ఆగ్తరని=అరణయము నుండి+
వచుిచును, నయయమున=పేరమతో, శిశిర+పవన+అపదేశ+వీచీ+కరముల=చలు ని+గాల్ల+వాయజయమున+
సుఖముకల్లగషంచు+చేతరల,
ఉ. జేగ్ుఱురంగ్ు ధ్ూళి నగ్సెన్ వినువీథికి, జూచతే! పురో
భాగ్మునందు దటు ముగ్ వాయుతనూభవువలు నాదు పర
తాయగ్మనం బఱంగష చతరరంగ్చమూయుతరడెై మదవయ సు
సాాగ్తభాష్ిగా, నదురువచెినొ! మా పెదతముీ డుగ్ీల్మ! 55
ఉగ్ీల్ల=ఇంతి, జేగ్ుఱు+రంగ్ు+ధ్ూళిన్+ఎగ్సెన్=ఎఱఱ మటిు+రంగ్ు+దుముీ+ఎగ్ురుచునుది, పురో+
భాగ్మునందు=పటు ణ+సా లమందు, వాయుతనూభవు=హనుమంతరని, పరతాయగ్మనంబు= మరల్ల వచుిట,
చమూ+యుతరడెై=సెైనయ+సమేతరడెై,
సీ. వాడె పదాతియిై వచెి మా భరతరడు/చీరవాసుడు జటాజనధ్రుండు,
గ్ురుదేవు ముందిడుకొని అరఘయప్ాణియిై/పరషమితవాహనీపరషజనముగ్,
కాచ యొపిపంచె లక్షీణుడు నినులనాడు/ఖరుని జకుడచకీమీఱన నాకక,
పరతిసమరషపంచు బాల్లతసంగ్రునకక నా/కనవదయ రమను నే డనుజ్ఞ డితడు,
తరుణుడెై యుండియును గ్ురుదతత యిైన/అంకగ్త యిైన రాలచి నంటి యిఱుగ్
డకట! మదపేక్ియిై చేసె నామతోడి/తీవరతరమైన ఖడగ ధారావరతంబు.” 56
పదాతియిై=నడచుకొనుచు, చీర+వాసుడు=నారచీర+ధ్రషంచనవాడు, జట+అజన+ధ్రుండు=జడలక+
చరీము+ధ్రషంచనవాడు, గ్ురుదేవు+ముందు+ఇడుకొని=కకల గ్ురువు-వశిష్ర
ు ని+ముందుగా+ఉంచుకొని,
అరఘయ+ప్ాణియిై=కాళుళకడుగ్ునీళుళ పూజా దరవయముల+చేతిలోకలవాడెై, పరషమిత+వాహనీ+పరషజనముగ్
=తకకువగా+సెైనయము+సేవకకలక తీసికొని, కాచ+ఒపిపంచె=రక్ించ+నాకక ఒపపగషంచె, నినుు+అలనాడు=
నినుు(సీతను)+అరణయములో అపుపడు, చకుడచ+కీమీఱన=చంపి+మరల్ల వచుి, పరతి+సమరషపంచు=
తిరషగష+ఇచుి, ప్ాల్లత+సంగ్రునకక=నరవేరషిన+వాగాినము కలవాడు, అనవదయ+రమ=నిందలేని+రాజయ
లక్ిీని, తరుణుడెై=యుకత వయసుుడెై, గ్ురు+దతత +ఐన=తండిరచే+ఇవాబడినది+అయి, అంక+గ్త+ఐన+
రా+లచిని=ఒడిని+చేరషనది+అయిన+రాజయ+లక్ిీని, అంటి+యిఱుగ్డు=తాక+నేఱడు, మత్+అపేక్ియిై
=నా+కొఱకక, తీవరతరమైన=మికిుల్ల కష్ు మైన, ఖడగ +ధారా+వరతంబు=కతిత +పదునుపెై ఉండిచేయు+నడవడి
(సామత: వాడి కతిత తో నాలకకపెై రాయుట),
 329
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వ. అని అవరోహణారషాయిై విరమించన దాశరథిజేయష్ర
ు ని మనోగ్తమును దేవతాపరబో ధ్మున నఱంగషకొని,
అవిామానరాజము భరతానుగ్ుల ైన పరకృతిజనులక కనుబొ మీ ల తిత సాదుభతంబును, సకౌతరకంబు
నుగా విలోకింప, మఱపు మఱసిన తెఱగ్ున కళాంతరములోన నేల వారల ను. 57
అవరోహణారషాయిై=విమానము దిగ్కోరష, విరమించన=సీతతో చెపుపమాటలక ఆపిన, మనోగ్తము= ఉదేిశము,
దేవతా పరబో ధ్మున=దెైవజాునముచే, భరత+అనుగ్ుల ైన+పరకృతి+జనులక=భరతరని+వంటవచుి+
మంతరరలక పరజలక, స అదుభతంబును=ఆశారయముతోడ, స కౌతరకంబును=వేడుకతో, విలోకింప=చూచు
చుండగా, కళ+అంతరములోన=మరుక్షణములో(కళ=540 ఱెపపప్ాటు కాలము),
తే. అపుడు సేవావిదగ్ుధల ై యాదరమున/పు వగ్విభుడు కరావలంబనము నొసగ్
దారషచూపించుచుండగ్ దనుజవిభుడు/యానముననుండి రఘునాథు డవతరషంచ, 58
సేవా+విదగ్ుధల =
ై శుశూ
ీ ష్ అందు+నేరపరుల ,ై పు వగ్+విభుడు=కోతరలకక+రాజైన-సుగీీవుడు, కర+
అవలంబనమును+ఒసగ్=చేతి+ఊత+అందించ, దనుజ+విభుడు=రాక్షస+రాజ్ఞ-విభీష్ణుడు, యానము=
వాహనము-విమానము, అవతరషంచ=దిగష,
సీ. అతయంతభకిత సాషాుంగ్ముీగా మొోకు/ఇక్ాాకకకకలదేశికేశారునకక
వేరేాఱ తదితరవిపరసతత ములకక/చేసె పరణామముల్ చేతరల తిత
అరఘయంబు జేకొని అకకున గ్దియించె/అనుజనుీ నియమకృశావయవుని
పరమదాశుీలవముల పరషహృతరాజాయభి/ష్ేకమైన తదవయ శిరము దడిపె
శీశుీవులక మఱఱ యూడల మాడిు బరషగష/వికృతముఖుల ైన ఆ నమోవృదధ మంతిర
వరుల వారాతనుయోగ్సంభాష్ణమున/కరుణ నినుప్ారు చూపున గారవించె. 59
ఇక్ాాకక+కకల+దేశిక+ఈశారునకక=రఘు+వంశమునకక+గ్ురు+దేవునకక-వశిష్ర
ు నికి, విపర+సతత ములకక=
బారహీణ+శేీష్ు రలకక, అకకునన్+కదియించె=గ్ుండెలపెై+చేరి, నియమ+కృశ+అవయవుని=రామునివలే
నిగ్ీహము ప్ాటించుటచే+చకిున+దేహము కలవాని, పరమద+అశుీ+లవముల=సంతోష్పు+కంటినీటి+
బందువుల, పరషహృత+రాజయ+అభిష్ేకమైన=పరషహరషంచన+రాజయ+పటాుభిష్ేక కిరీటమైన, తడిప=
ె అశుీలచే
చెమీగషలుచేసె, శీశుీవులక=గ్డి ములక మీసములక, నమో=గౌరవముతో వంగషన, వారత +అనుయోగ్+
సంభాష్ణమున=కకశలము+అడుగ్ు+మంచ మాటలచే, నినుప్ారు=పెైకకబుకక, గారవించె=గౌరవించె,
సీ. దుఃఖమునందు బంధ్ువు నాకక సరారిి/కీశవలు భుడు సుగీీవు డితడు,
ఆజ ననుు పురఃపరహరత యిై గల్లపించె/చారుశ్రలకడు విభీష్ణు డితడు,
 330
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
మముీ శలకాబధ ప్ారముీ నొందించన/అనవదయచరషతరడు హనుమ ఇతడు,
కడిది రావణు శకిత బడిన సరమితిరకి/ప్ారణపరదాత సుష్ేణు డితడు,
నిపుణమతి సేతరనిరాీత నీలక డితడు/అని కృతమఱంగష వేరాే ఱ నను తనకక
పరషచయముసేయ వరుస నందఱకక మొోకు/పరమబహుమానభరషతరడు, భరతరడెలమి 60
సరా+ఋక్ష+కీశ+వలు భుడు=ఎలు +భలూ
ు కములకక+వానరులకక+పరభువు, ఆజ=యుదధ మున, పురః+
పరహరత యిై=ముందుగా+దూకకనటిువాడెై, చారుశ్రలకడు=మంచ నడతకలవాడు, శలక+అబధ +ప్ారముీ=దుఃఖ
+సముదరము+దాటటట, అనవదయ=నిందలేని, కడిది=ఆపదకరమైన, కృతము ఎఱంగష=చేసిన మేలక+
తెల్లయజేసి, పరమ+బహుమాన+భరషతరడు=ఉతుృష్ు +గౌరవము+నిండిన, ఎలమి=పేరమతో,
ఉ. అంతట లక్షీణుం దఱసి ఆతని నమోశిరసుు మాండవీ
కాంతరడు లేవనతిత ఎసకంబున గౌగషట గ్ుీచియితెత , దు
రాింతసురేందరజతపటటశరవరణకరుశ తత్రభూతదబ
రంతరపీఠషచే, తన భుజాంతర మంతయు బీడితంబుగ్న్. 61
తఱసి=సమీపించ, నమో+శిరసుు=వంచన+శిరసుసకలవాని-నమసురషంచన, మాండవీ కాంతరడు=
భరతరడు, ఎసకంబున=ఉదేరకముతో, దురాింత+సురేందరజత=నిగ్ీహంపరాని+ఇందరజతర
త యొకు, పటట+
శర+వరణములచే+కరుశ+కఠషనమైన=దిటుమైన+బాణములకచేసిన+గాయములచే+మొదుి బారషన, తత్+
పరభూత+దబ రంతర+పీఠషచే=వాని+నిడుద+బాహువులమధ్య+భాగ్ముచే, భుజాంతరము=ఱొ ముీ,
పీడితంబుగ్న్=రుది బడి బాధితము అగ్ునటట
ు ,
క. హరషవీరు లంత సీతా/వరునాజు మనుష్యరూపవహుల ై సమద
దిారదాధిరూఢుల ై చని/రురుతర శైలాధిరోహణోలాుసమునన్. 62
హరష=వానర, మనుష్య+రూప+వహుల ై=మనుష్రల+శరీరము+తాల్లినవారై, సమద+దిారద+అధిరూఢుల ై
=మదించన+ఏనుగ్ులక+ఎకిునవారై, ఉరుతర+శైల+అధిరోహణ+ఉలాుసమునన్=బాగాపెది+కొండలక+
ఎకకు+సంతోష్ముతో,
క. ఇభఘటల వనుక నసుర/పరభుడును సానుపు వముగ్ పంకితశతాంగ్
పరభావానుశిష్ర
ు డెై, అ/తయభిరామరథబ పవిష్ర
ు డెై పయనించెన్. 63
ఇభ+ఘటల=ఏనుగ్ుల+కకంభసా లముల, అసురపరభుడు=రాక్షస+రాజ్ఞ-విభీష్ణుడు, స అనుపు వముగ్=
అనుచరులతోకూడి, పంకిత శతాంగ్+పరభావ+అనుశిష్ర
ు డెై=దశ రథునికి+జనించన రామునిచే+చకుగా+
 331
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఆజాుపింపబడినవాడెై, అతి+అభిరామ+రథ+ఉపవిష్ర
ు డెై+పయనించెన్=ఎకకువ+అందమైన+రథముపెై+
కూరుిండినవాడెై+బయలకదేఱెను.
ఉ. భాతృయుగానుష్ంగ్మున గ్ీమీఱ గామగ్మైన యా కన
తేుతరవిమాన మకిు రఘుకేతరవు లోలతటిదిాశలభి దబ
షాతనమేఘబృందమున సరమయబృహసపతియోగ్దృశుయడౌ
శ్రతమరీచ వోల , విలసిలు కచు వీటికి బో యి జయియనన్. 64
భాతృ+యుగ్+అనుష్ంగ్మున=తముీలక+ఇది రతో+కూడి, కామగ్మైన=కోరషక పరకారము ప్ర నునది,
కనత్+కేతర=పరకాశించుచును+జండాకల, రఘు+కేతరవు=రఘు+శేీష్ు రడు, లోల+తటిత్+విశలభి+దబ షాతన
+మేఘ+బృందమున=చంచలమైన+మఱపుచేత+బాగా అలంకరషంపబడిన+రాతిర సమయపు+మబుోల+
గ్ుంపులోని, సరమయ+బృహసపతి+యోగ్+దృశుయడౌ+శ్రతమరీచ+వోల +విలసిలు కచు=బుధ్ుడు+
బృహసపతరల+కలయకచే+చూడదగ్గ +చందురని+వల +పరకాశించుచు, వీటికి=ఇంటికి, చయయనన్=
శ్రీఘోముగా,( విమానము, రాముడు, సీత, భరతరడు, లక్షీణుడు వరుసగా వారషకి ఉపమానములక:
మేఘములక, చందురడు, మరుపు, బుధ్ుడు, బృహసపతి).
సీ. విశాంభరునిచేత విలయారువమునుండి/ఉది రషంపగ్బడి యురషాయనగ్,
శారదాగ్మముచే వారషదావరణంబు/వలనబాసిన చందరకళ యనంగ్,
సమయగ్ుగరూపదేశమున మ్రహతమ్రని/రసత యిైన పరబో ధ్రమ యనంగ్,
తొల్లమేనిపునుంబువలన బావురుపిల్లు/తొలగషప్ర యిన రామచలక యనగ్,
రాక్షసేశారు చెఱనుండి రాఘవేందుర/వలన విడివడి వికసితవదనయగ్ుచు
అచట గ్నిపింప భరతర డతయధిక భకిత/వదిన కొనరషంచె బాదాభివందనంబు. 65
విశాంభరుని=సరాముభరషంచు విష్ర
ు ని, విలయ+అరువము=పరళయకాల+సముదరము, ఉది రషంపగ్న్+పడి +
ఉరషా+అనగ్=రక్ింప+పడిన+భూదేవి+అనునటట
ు , శారద+ఆగ్మముచే=శరతాులము+వచుిటచే, వారషద+
ఆవరణంబు=మేఘములక+ఆఛాఛదనము, వలనన్+ప్ాసిన=పరమాదము+తపిపన, చందర+కళ+అనంగ్=
చందురని+కాంతి+అనునటట
ు , సమయక్+గ్ురు+ఉపదేశమున=సరషయిైన+గ్ురువు+హతబొ ధ్చే, మ్రహ+తమ్ర
+నిరసత +ఐన=అజాునపు+చీకటి+విడువబడినది+అయినటిు, పరబో ధ్+రమ+అనంగ్=జాున+లక్ిీ+అనునటట
ు ,
తొల్లమేని+పునుంబు=పూరాజనీ+పుణయము, బావురుపిల్లు=గ్ండుపిల్లు(చలకకకక శతరరవు), వికసిత+వదన
=పుష్పమువల వికసించన+ముఖముకలదెైన,
 332
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
మ. దనుజేందరపరణిప్ాతభంగ్ధ్ృఢనాథవరతయసందవపతమై
పనితంబైన యయోనిసంభవ పదదాందాంబు, జేయషాునువ
రత నసనిుష్ు జటాధ్రుండయిన యదధ రాీతరీ మూరధంబు, ని
టు నుష్ంగ్సిా తి గాంచ, కాంచె నతిలోకానోయనయప్ావితరయమున్. 66
దనుజేందర+పరణిప్ాత+భంగ్=రావణుని+(కోరషకతీరిమనిప్ారరానాపూరాక)పరణామమును+నిరసించు, ధ్ృఢ+
నాథవరతయ+సందవపతమై=నిచఛలమైన+పతివరతా నిష్ు చే+పరకాశింప చేయబడినదెై, పనితంబైన+అయోని+సంభవ
+పద+దాందాంబు=ప్ గ్డదగ్గ టు ట+భూమినుండి+పుటిున సీత యొకు+పదముల+జంట, జేయష్ు +అనువరత న
+సత్+నిష్ు +జటా+ధ్రుండయిన+అదధ రాీతరీ+మూరధంబును=అను రాముని+అనుసరషంచుచూ+మంచ+
నిశియముతో+జటాజూటము+ధ్రషంచన+ఆ ధ్రాీతరీడెైన భరతరని+శిరసుసను, ఇటట
ు +అనుష్ంగ్+సిాతి
+గాంచ=ఆవిధ్మైన+సంబంధ్+ఔచతయము+చూచ, కాంచెన్+అతిలోక+అనోయనయ+ప్ావితరయమున్=దరషశంచె+
ప్ారలౌకికమైన+పరసపర+ప్ావనతాము,
చ. పతగ్కకలంబు గ్ూడులకక బరుాలకతీయు తఱన్ సాలంకృత
పరతిగ్ృహమైన జనీనగ్రంబును డాయగ్వచి ప్ారషావీ
పతి, డిగష నాటి రేయి విడిపటటుగ్ నిల ి, గ్నిష్ు సర దర
పరతివిహతోపకారషకల, బటు ణబాహయవనాంతరంబునన్. 67
పతగ్+కకలంబు=పక్షుల+గ్ుంపు, తఱన్=వేళ, సా+అలంకృత+పరతిగ్ృహమైన+జనీ+నగ్రంబును+
డాయగ్+వచి=పరజలక తమంతట తామే+అలంకరషంచనటిు+సాంత ఇంటికి సమానము+అయిన+తను
పుటిున+పటు ణము-అయోధ్యను+చేర+వచి, ప్ారషావీ+పతి=పృథిాతనయసీత+పతి-రాముడు, డిగష=
విమానము దిగష, విడిపటటుగ్+నిల ి=విడిదిగా+నిలచెను, కనిష్ు +సర దర+పరతివిహత+ఉపకారషకల=ఆఖరష
+తముీడుశతరరఘుునిచే+వేయించబడిన+గ్ుడారముల, పటు ణ+బాహయ+వన+అంతరంబునన్=అయోధ్య+
వలకపల్ల+ఉదాయనవనము+మధ్యలో,
 333
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

చతురేశ సరగ ము సీతాపర్తతాయగము

తే. పతి వియోగ్ంబునకక గ్ుంది ప్ాలబడిన/బల్లు విధ్మున బడుగ్ల ై పటటుమాోను
తెగ్నఱుక మూలబడినటిు తీవల ైన/తలకులను చూచ రచిట దాశరథులక. 1
కకంది=చంతించుచూ, బడుగ్ల =
ై కృశించనవారై, పటటుమాోను=అలకుకొనుచెటు టమొదలక, మూలబడినటిు=
చెడిన,
వ. చూచ, యథాకీమమున ఉభయులక ఉభయులకక అభివాదములక చేసిన, అదేివీదాయము పేరు
మ్రసిన జటిుబరుదులయిన తమ కనుకడుపుల మడలక పటిు కౌగషల్లంచుకొని తమ ఉమీల్లకమును
తరవిాకొని శలకము వల్లు గతన ఎలకగతిత ఏడిి యిేడిి, పదంబడి కకమారులక సముచతముగ్ తముీ
సంబో ధించ యూరారప, ఎటు కేలకక మాని కడలకకొను కనీుటి తెరలలో కొడుకకల నంత విసపష్ు ముగ్
కనుగతనలేక, పటీరరసతరషారమైన తదవయగాతరసపరశనమున అనిరాచనీయమన
ై ఆనందము
డెందమున అనుభవించరష. 2
యథాకీమమున=తమతమ తలకులకక ముందుగా, ఉభయులక=రామలక్షీణులక, ఉభయులకక=కౌసలయ
సుమితరలకక, అభివాదము=నమసాురము, దాయము=జంట, జటిు+బరుదులయిన=శూరులక అని+
పరఖాయతరల ైన, ఉమీల్లకము=సంతాపము, తరవిాకొని=పరసత ావన తెచుికొని, వల్లు గతన=అతిశయింప, ఎలకగతిత
=గతంతెతిత, పదంబడి=మఱయు, సముచతముగ్=తగషనవిధ్ముగా, సంబో ధించ=బాగా తెల్లయచెపిప, ఊరారప
=ఊఱడింప, ఎటు కేలకక=చవరకక, కడలకకొను=ఉప్ పంగ్ు, విసపష్ు ముగ్=బాగా తెల్లయునటట
ు , పటీర+రస+
తరషారమైన=చందన+పూతరసముచే+చలు నైన, గాతర+సపరశనమున=శరీర+సపరశజాునమున తెల్లసికొని,
డెందమున=హృదయములో,
తే. సమధికానందజాశుీవు చలు బఱచె/వారష శలకజాశ్రతబాష్పమును, ముంచ
ఉష్ు తపత గ్ంగాసరయూజలమును/ధ్రకక దిగషన హమాదిర నిరఝరము వోల . 3
సమ+అధిక+ఆనంద+జ+అశుీవు=బాగా+ఎకకువైన+ఆనందము చేత+పుటిున+చలు నైన కనీురు, శలక+జ+
అశ్రత+బాష్పమును=ఇంతవరకక దుఃఖముచే+పుటటు చుండెడి+చలు వి కాని-వేడ+
ి కనీుటిని, ముంచ=
కపిపవేసి , ఉష్ు +తపత =వేసవి ఎండకక+వేడెకిునటిు, ధ్రకక+దిగషన+హమాది+
ర నిరఝరము+వోల =భూమిపెైకి
+దిగషన+మంచుకొండ నుండి పరవహంచు+చలు నినీరు+విధ్ముగా,
 334
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వ. కౌసలాయసుమితరలక, రామలక్షీణుల గాతరముల మీది నైరృతశసత ప
ి రహారజనయముల ైన పచిపుండుు
తమ కడుపుల గాయములక గాకకండని, ఱంపపు కోతగీయ, వాని గ్రతలముల తడవి చూచ
విమనసుల ై, క్షతిరయకకలాంగ్నల కంత అతయంత గ్రాకారణమైనను, వీరసూశబి
మనీపసనీయమనియి భావించరష. 4
గాతరముల=శరీరముల, నైరృత+శసత +
ి పరహార+జనయముల ైన=రాక్షసుల+ఆయుధ్పు+దెబోలచే+పుటిున,
కడుపుల+గాయములక+కాకకండని=తమతమకడుపులో+దెబోలక+పడక ప్ర యుననూ, కరతలముల+
తడవి=అరచేతరల+తాకిచూచ, విమనసుల ై=వాయకకల పడినవారై, గ్రాకారణము+ఐనను=రాజ్ఞలకక
శతరరవులక చేసిన ఎనిుగాయములకను అంత పరతాపవంతరలని గౌరవము+అయునపపటికి, వీరసూ+
శబి ము=వీర మాత+అనుమాట, న+ఈపసనీయము+అనియి+భావించరష=కోరదగ్గ ది కాదని+అని+ఎంచరష,
క. "పెనిమిటి నిడుమల ముంచన/వనితను, సీతాఖయ గ్లకగ్ు బహుదౌరాభగ్యన్"
అని సీత యిఱగ నపుపడు/తనయతత ల కేకభకితతాతపరయమునన్. 5
ఇడుమల=ఆపదల, ఎఱగ=నమసురషంచె, ఏక+భకిత+తాతపరయ మునన్=సతయమైన+భకిత+తతపరతతో,
ఉ. "ల ముీ కకమారష! నీవలన లే దొ క తపుపను నీ విశుదధ వృ
తత మున, గాదె! నీమగ్డు తముీడు, దాను దురంతమైన దుః
ఖముీ ధ్రషంపగ్లగ " నని గాదిల్లకోడల్ల సానురాగ్స
తయముీలక వాకకులం బల్లకి, రకకున జేరషచ అతత ల్లది ఱున్. 6
విశుదధ +వృతత మున=పవితరమైన+జీవనముచే, దురంతమైన=అంతము లేని, ధ్రషంప=భరషంప, గాదిల్ల=
కూరషీ, సతయముీలక+వాకకులం=మంచ+మాటలక, ఆకకున=ఱొ ముీన,
వ. అంతట జననీజనానందాశుీజలముతో సమారబధ మయిన శ్రీ రఘువంశకేతరని రాజాయభిష్ేకమును,
జాంబూనదకకంభసంభృతమైన తీరాాహృత పవితరతోయముతో, వృదధ పురోహతామాతరయలక
సమీచీనముగ్ నిరారషతంచరష. సరషతసముదరసరోవరములకక పనివిని లంకాసంగాీమమితరరలక
రక్షఃకపీందురలక, కొనితెచిన ప్ావనోదకము, శ్రీ వసిష్ుకరావరషజతమై, ధారాధ్రోతపనువారషధార
వింధాయదిరశృంగ్ము పయిం బల గాకకత్ సుాని మూరధముపెై బడియి. 7
జననీ+జన+ఆనంద+అశుీ+జలముతో=తలకుల+పరజల(జననీజన=ఇది రుతలకుల)+ఆనంద+బాష్పములతో,
సమారబధ మయిన=మొదలకపెటుబడిన, కేతరని=శేీష్ు రని, జాంబూనద+కకంభ+సంభృతమైన+తీరా+ఆహృత+
పవితర+తోయముతో=బంగారు+కలశముల+సిదధము చేయబడిన+పుణయ తీరాములనుండి+చకుగా తేబడిన+
 335
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ప్ావన+జలముతో, సమీచీనముగ్+నిరారషతంచరష= ఔచతయముగా+నఱవేరషిరష, సరషత్+సముదర+సరోవరము
లకక=గ్ంగ్ ఆదినదులకక+సపత సముదరములకక+మానసవంటి సరసుసలకక, పనివిని=ఆజాుపింపబడి,
ప్ావనోదకము=పవితర జలము, వసిష్ు+కర+ఆవరషజతమై=వసిష్ు రని+చేతరలనుండి+విడువబడినదెై, ధారాధ్ర
+ఉతపను+వారష+ధార=మేఘములనుండి+పుటిున+నీటి+పరంపర, వింధ్య+అది+
ర శృంగ్ము=వింధ్య+పరా
తపు+శిఖరము, మూరధము=తల,
తే. సాాతిత ైకం బైన తపసివేసమున గ్ూడ/అతితరపేరక్షణీయుడెై అలర నవడు,
ఆ రఘువతంసమునకక రాజాధిరాజ/వేష్జాభిఖయ, పునరుకత దబ ష్మయియ. 8
సాాతిత ైకంబైన=సతాగ్ుణముకల, అతి+తర+పేరక్షణీయుడెై=బాగా+అధిక+దరశనీయుడెై, అలర= పరకాశించె,
వతంసమునకక=సిగ్బంతి-శేీష్ు రనికి, వేష్+జ+అభిఖయ=అలంకారముచే+కల్లగషన+పరకాశము, పునరుకత +
దబ ష్ము+అయియ=మరలచెపుపటఅను+వాకయదబ ష్ము+కల్లగషనదయియ,
సీ. నిబడమంగ్ళతూరయనిరోఘష్పరషతోష్ి/తాబాలవృదధ ప్రరాకకలంబు,
మందిరోదగ తప్రరమహళాపరవరషిత/నవయలాజాంకఘంటాపథంబు,
తోరణభారజతోతర
త ంగ్సరధ్శిఖాగ్ీ/కీల్లతాంలంకార కేతనంబు,
కాశ్రీరజాలేపఘనసారరంగ్వ/లు యభిరామనివసనప్ారంగ్ణంబు,
సమయసముచతశలభనసంవిధాన/సావధానపరధానాతిసంభరమంబు,
పతిుతోడ పరవేశించె పటు భదర/రాఘవేశారు డనాయరాజధాని. 9
నిబడ+మంగ్ళ+తూరయ+నిరోఘష్+పరషతోష్ిత=గ్టిు+శుభపరదమైన+వాదయపు+మహాధ్ానిచే+మికిుల్ల
సంతోష్ించు, ఆబాలవృదధ +ప్రర+ఆకకలంబు=బాలకరనుండిముసల్ల+నాగ్రషకకలతో+నిండినది, మందిర+
ఉత్+గ్త+ ప్రర+మహళా+పరవరషిత=సరధ్ముల+పె+
ై ఉను+నగ్ర+సీత ల
ి చే+కకరుపింపబడిన, నవయ+లాజ+
అంక+ఘంటా పథంబు=కొీతత +పేలాల+గ్ురుతలకకల+రాజమారగ ము, తోరణ+భారజత+ఉతర
త ంగ్+సరధ్+శిఖ+
అగ్ీ+కీల్లత+ అలంకార+కేతనంబు=పూలదండలచే+ప్ారకాశించు+ఎతెత న+మే
్ డల+మీద+ నాటబడిన+
అలంకరషంచన+టటకు ములకకలది, కాశ్రీరజా+లేప+ఘనసార+రంగ్వల్లు +అభిరామ=ఎఱఱ ని కకంకకమపువుా
+అలది+తెలుని కరూపరపు+ముగ్ుగలతో+అందగషంచన, నివసన+ప్ారంగ్ణంబు=ఇండు +ముంగషళుళ, సమయ+
సముచత+ శలభన+సంవిధాన+సావధాన+పరధాన+అతిసంబరమంబు=ఆయాకాలములకక+సరషయిైన+
శుభపరదమైన+ ఏరాపటు పనిఅందు+ఏకాగ్ీత+ముఖయముగా ఉండుటచే కల్లగషన+ఎకకువవేగషరప్ాటట తనము,
పటు భదర=పటాుభి ష్ేకమునకక సిదధమైన, అనాయ+రాజధాని=వంశ+రాజధాని అయోధ్యను,
 336
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వ. పురపరవేశము సేయునపపటి మహో తసవమున, శ్రీరామభదురనకక భరతరడు ముకాతఫలప్ారలంబ
మాల్లకలతోడి సితచఛతరము బటటు, సరమితరరల్లరువురు చందిరకాధ్వళవాలవయజనములక వీచరష,
ప్ావమాని ప్ాదపదీములక గతలకచుచు వచెి, సుగీీవాదివానరవరగ ము, విభీష్ణపరభృతి
దానవవితానము, మగ్ధ్కేకయకోసలకలక, లోనుగాగ్ల రాజలోకము, చతరరంగ్బలములక,
పరషవేష్ు ంి చ నడచరష. 10
ముకాతఫల+ప్ారలంబ+మాల్లకలతోడి+సిత+చఛతరము=ముతాయలక+వేరలాడు+దండలకకల+శేాత-తెలుటి+ఆత
పతరము(మొదటి రాజలాంఛనము), చందిరకా+ధ్వళ+వాల+వయజనములక+వీచరష=వనులవలే+ తెలునైన+
గ్ుఱఱ పుతోక వంటటరకలతో చేసిన+చామరముతో (రండవ రాజలాంఛనము)+విసరషరష, ప్ావమాని=
హనుమంతరడు, పరభృతి=మొదల ైన, దానవ+వితానము=రాక్షస+సమూహము, లోనుగాగ్ల=మొదల ైన,
పరషవేష్ు ంి చ =చుటిువచి,
క. అపుడేకరథసిా తమై/నృపసూను చతరష్ు యము వినిరభరశలభన్
ఉపబృంహతమగ్ు, సాక్ా/దుప్ాయ సంఘాత, మనగ్ ఒపెపసలారన్. 11
ఏక+రథ+సిా తమై=ఒకే+రథముపెై+కూరుండి, చతరష్ు యము=నలకగ్ురు, వినిరభర+శలభన్=సంపూరుమైన+
దవపతో,
ిత ఉప బృంహతమగ్ు=చకుగా వరషధల్లున, సాక్ాత్=పరతయక్ష, ఉప్ాయ+సంఘాతము+అనగ్=సామ దాన
భేద దండబ ప్ాయముల+సహవాసము+అనునటట
ు , ఒపుప+ఎసలార=పరశసత ముగా+అతిశయించరష,
వ. వివిధాలంకరణవిశలభితమై, సాకేతనగ్రము, పటాుభిష్ేకమహో హూతసవమను, మాధ్వేందిరకక
లల్లతోదాయనవనమై సూరోయదయ సమయకమలాకరము విధ్మున వికసించె. ప్ారసాద
వాతాయనవినిరగ తకాలాగ్ురుధ్ూమరేఖ, వాయువశమున చెదురుమదురై, చరపరతాయగ్తర డెైన,
రఘువలు భుడు సాహసత ములతో విపిపన పుర శ్రీ పెనుఱవేణియిై గోచరషంచె! 12
మాధ్వ+ఇందిరకక+లల్లత+ఉదాయన+వనమై=వసంత+లక్ీీ+సయాయటలాడుటకక వడలక+తోటలోని+నివాస
సా లమై, కమలాకరము=తామరకొలను, ప్ారసాద+వాతాయన+వినిరగ త+కాల+అగ్ురు+ధ్ూమరేఖ=రాజ
సరధ్పు+కిటికీలనుండి+బయట వడలక+నలు ని+అగ్రు+ప్ గ్ల+సమూహము, వాయువశమున=గాల్ల
వాటటకక, చర+పరతాయగ్తరడెైన=చాల కాలమునకక+మరల్లవచుి, విపిపన=విడతీసిన, పెను+నఱ+వేణియి=
ై
గతపప+అందమైన+జడ అనునటట
ు ,
మ.దిా. శాశూ
ీ సానుష్ిు తచారుశృంగార/కల్లతయిై, కాంచనకరీురథమున,
వలు భు వామప్ారశైమున, వసించ/మసృణసుపరత్ పరభామండలమనగ్ 13
 337
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
శాశూ
ీ +సా+అనుష్ిు త+చారు+శృంగార+కల్లతయిై=అతత గారు+సాయముగా+చేసిన+అందమైన+
అలంకారము+కల్లగషనదెై, కాంచన+కరీురథమున=బంగారపు+పలు కిలో, వామ+ప్ారశైమున=ఎడమ+పరకు,
మసృణ+సుపరత్+పరభా+మండలము=మనోహరముగా+పరకాశించు+కాంతి+పుంజము,
మ.దిా. ఆనసూయము శాశాతాంగ్రాగ్మును/దాల్లి, కాంతరని వీట దన మనశుశదిధ
కానిపంప, పునరగషుగ్తయిైన కరణి/రాజలకు సాధిా శ్రీరాముని పతిు. 14
ఆనసూయము=అనసూయాదేవిఇచిన, శాశాత+అంగ్రాగ్మును+తాల్లి=చెదరకచరకాలముండు+ఎఱఱ ని
మైపూత కలపము+రాసుకొని, కాంతరని+వీట=భరత +పటు ణములో, మనస్+శుదిధ+కానిపంప=మనసుస
యొకు+సాచఛత+వలు డవు నటట
ు గా, పునర్+అగషు+గ్తయిైన+కరణి+రాజలకు=మరల+అగషులో+పరవేశించ
పునీతయిైవచిన+విధ్ముగా+పరకాశించెను, సాధిా=పతివరత,
మ.దిా. తమ గేహజాలమారగ మున, దరషశంచ/చేమ్రడిి, చల్లు రష, సీమంతవతరలక
లల్లతముకాతఫలమిళితాక్షతలను/బహుగ్ంధ్లకల్లతపుష్పపరకాండమును. 15
గేహ+జాల+మారగ మున=ఇండు +కిటికీల+దాారా, సీమంతవతరలక=ముతెత దువులక,
్ లల్లత+ముకాతఫల+
మిళిత+అక్షతలను=మంచ+ముతాయలక+కల్లపిన+సేసలను, బహు+గ్ంధ్+లకల్లత+పుష్పపరకాండమును
=ఎకకువగా+సువాసనలక+వదజలకు+శేీష్ుమైన పువుాలను,
తే. సపరషబరహముల ైన వేశీములలోన/పరమసరహారినిధి, సుహృదారుల నిల్లప,
చతరశేష్ము కరము పవితరమైన/తండిర యింట, దుఃఖమున రాముండు నిల్లచె. 16
స పరషబరహముల ైన=సేాతచఛతారది రాజయోగ్య ఉపకరణములక పరషవారము కల్లగషన, వేశీముల= గ్ృహము
లలో, సరహారి నిధి=మైతికి సాానమైన రాముడు, సుహృత్+వరుల+నిల్లప=సుగీవ
ీ ుడు విభీష్ణుడు మొదలగ్ు
మితర +శేీష్ు రల+విడిదిగాఏరాపటటచేసి, చతరశేష్ము=పూజఅందుకొనుచతరపఠముగామిగషల్లన,కరము=మికిుల్ల,
శా. "సతయశ్రీనిధి యయియ ప్ాల్లతపరతిజాువాకకయడంచున్ జగ్
నుుతౌయనుతయము నొందె, సారగ సుఖమున్ జూఱాడె మాతండిర, నీ
కృతయం బంతయు, శాుఘనీయ"మనుచున్ కేలోీడి చేయించె ల
జాజతాయగ్ంబును, కౌసలేయుడు సమాశాాసించ, పినుమీచేన్. 17
సతయ+శ్రీ+నిధి=సతయము అనడు+సంపదకక+సాానము, ప్ాల్లత+పరతిజాు+వాకకయడు+అంచున్=నరవేరప బడిన
+ఇచిన+మాట కలవాడు+అనుచు, జగ్త్+నుత+ఔనుతయము=లోకకలక+కీరతంష చు+గతపప తనము,
చూఱాడె=కొలు గతటటు, నీ+కృతయంబు+ఎంతయు+శాుఘనీయము+అనుచున్=నీవు+చేసినపని+మికిుల్ల+
 338
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ప్ గ్డదగషనది+అనిబో ధించ, లజాజ+తాయగ్ంబును=తపుపచేసాను అనుబడియమునుండి+విడుదలను,
సమాశాాసించ=నమీకము కల్లగషంచ, పినుమీచేన్=కైకచే,
శా. పేరమ్రదాతత మతిన్ విభీష్ణుని, సుగీీవున్, హనూమంతర, సం
గాీమసిుగ్ుధల ననుయలన్, సకలభోగ్ప్ారపుతలం చేసి, చే
తోమ్రదంబున, గారవించె రఘునాథుం, డపుి వారలు ఇ
చాఛమాతోరదితసిదధ ుల ై, సమధికాశిరయంబునన్, దేలగ్న్. 18
పేరమ+ఉదాతత +మతిన్=పేరమ+గౌరవము+కలమనసుసతో, సంగాీమ+సిుగ్ుధలన్+అనుయలన్=యదధ +
సేుహతరలగ్ు+మిగషల్లనవారషని, ప్ారపుతలం=ప్ ందినవారషగా, చేతో మ్రదంబున=మనసుసలో సంతోష్ముతో,
ఇచఛ+మాతర+ఉదిత+సిదధ ుల ై=తలచనంత+మాతరముననే+కలకగ్ు+సమరధతకల దివయ పురుష్రల ైన
వారైననూ, సమధిక+ఆశిరయంబునన్=మికిుల్ల ఎకకువైన+విసీయముతో, తేలగ్న్=సంతోష్ించగా
చ. మునివరు లతిరకకంభభవముఖుయలక తనునురకితతో సభా
జన మొనరషంప వచి, కృతసతిరియుల ై, వివరషంపగా, వినన్,
తన భుజవికీమంబున కకదాతత త దెచుి హతారషవృతత మున్,
జననతప్ర విభూతిబలసతత ైవిశేష్సమనిాతంబుగ్న్. 19
అతిర+కకంభభవ+ముఖుయలక=అతిర+అగ్సుయడు+మునుగ్ువారు, తనుు+అనురకితతో+సభాజనము+
ఒనరషంప=తనను+పేరమతో+అభినందనము+చేయుటకక, కృతసతిరియుల ై=సతాురముచేయబడినవారై,
ఉదాతత తన్+తెచుి=గౌరవము+కల్లగషంచు, హత+అరష+వృతత మున్=చంపబడి +శతరరవు రావణుని+చరషతరను,
జనన+తప్ర +విభూతి+బల+సతత ై+విశేష్+సమనిాతంబుగ్న్=వానిపుటటుక+తపసుస+మహతాము+సతర
త వ
+వయకితతాపు పరతేయకతల+కూడుకొనుదెై,
వ. విని, వినతరడెై సముచతముగ్ ఆమంతరణము చేసిన అతత ప్ర ధ్ను లంతరాధనము చేసిరష.
సకల సుఖోపేతరలగ్ుట, అవిజాుతగ్తారధమాసుల ైన రక్షఃపు వంగ్వీరులను, దాశరథి సీతా
సాహసరత పహృతోపహారసమరపణపూరాముగ్ సంభావించ, సానగ్రములకక ససేుహముగ్,
సాగ్నంపె. పంకితకంధ్రునుండి, తజీజ వితముతోబాటట హరషంచన, నభఃపుష్పభూతమైన
పుష్పకవిమానమును ఆతీచంతాసులభముగ్ మగ్ుడ గైలాసనాధ్ుని వహంప బొ మీనను. 20
వినతరడెై=వంగష నమసురషంచనవాడెై, ఆమంతరణము=సాగ్నంప, సకల+సుఖ+ఉపేతరలక+అగ్ుట=ఆనిు+
సుఖముల+కూడినవారు+అగ్ుటచే, అవిజాుత+గ్త+అరధమాసుల ైన=తెల్లయకకండా+గ్డచన+సగ్మునల
 339
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
గ్డిపినవారైన, రక్షః+పు వంగ్=రాక్షస+వానర, సీత+సా+హసత +ఉపహృత+ఉపహార+సమరపణ పూరాముగ్=
సీత+తన+చేతరలతో+ఇయయబడిన+కానుకలక+ముందేఅందగా, సంభావించ=సతురషంచ, పంకితకంధ్రు=
రావణుడు, నభః+పుష్ప+భూతమైన=ఆకాశ+పుష్పమువలే ఆభరణ+ప్ారయమన
ై , ఆతీ+చంతా+సులభ
ముగ్=తన+ఇష్ు +అనుసారముగా, మగ్ుడ=వనుకకక మరల్లవళళ, కైలాస నాధ్ుని=కైలాసపు రాజైన
కకబేరునివది కక(శివుడు కైలాసవాసి మాతరమే)
మ.దిా. తండిరపంపున చతరరిశవతసరములక/వనవాస మొనరషంచ, వచి, ఈ రీతి
పరతిపనురాజ్ఞయడెై రఘుకకలసాామి/ధ్రాీరాకామవరత నములందెటు ొ, 21
పరతిపను+రాజ్ఞయడెై=తిరషగషకైకొను+రాజయముకలవాడెై, వరత నము=పరవృతిత ,
మ.దిా. అవరజనుీలక, మువుారందు, దానటటు /వయవహరషంచె సదా అవైష్మయబుదిధ,
రమయసదు
గ ణపుంజరారజయమాన/భువనుడెై, ప్ాల్లంచె, భూయిష్ు మహమ. 22
అవరజనుీలక=తముీలక, మువుారు+అందు=ముగ్ుగరుతముీల(ధ్రీఅరా కామములకఎటోు)+అందున,
అ వైష్మయ+బుదిధ =కల్లసి మల్లసిన+మనసుసతో, రమయ+సదు
గ ణ+పుంజర+ఆరజయమాన+భువనుడె=
ై
మనోహరమైన+మంచగ్ుణముల+రాశిచే+ఇంపెైన+భూమికలవాడెై, భూయిష్ు +మహమ=అధిక+
గతపపదనముతో,
మ.దిా. అనురకిత గతల్లచె నాతడు/జనయితరరల నలు సమరసపరతిపతిత న్,
మునుపు ష్డాననపీత/సత నలగ్ు కృతిత కల వేలకప దళవాయి, వల న్. 23
జనయితరరలన్+ఎలు =తలకులను+అందరనూ, సమరస+పరతిపతిత న్=సమానమైన అనురాగ్ము+
గౌరవముతో, మనుపు=పూరాము, ష్ట్+ఆనన+పీత+సత నలగ్ు+కృతిత కల=ఆరు+ముఖములతో+తారగషన+
సత నములకకల+కృతిత కమాతలను, వేలకప+దళవాయి=దేవతల+సేనాధిపతి-కకమారసాామి.
సీ. పరజల కల్లీ కసూయ పడని యిావరష యౌట/అంతకంతకక వితత వంతరల ైరష,
అంతరాయము ల లు నడచు కాపరష యౌట/పంతగషంచుచు కిీయావంతర ల ైరష,
తిరమైన నడవడి దిది ు శాసకక డౌట/సాంతతయమున తాతవంతర ల ైరష,
చంతమానిప సుఖింప జేయు వతసలక డౌట/సంతానసరహతయవంతరల ైరష,
పతి సుత వియోగ్ముల, ఈతరయపదరవముల/అహతసంక్ోభముల, నిష్ర
ు రామయముల,
శలకభయములక కలు ల ై లోకక ల లు /భదరసంధాయకకడు, రామభదురవలన. 24
 340
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కల్లీకి=సంపదకక, ఈవరష=దాత, అంతరాయము=విఘుము, కిీయావంతరలక=పని అందు పూనిుకలవారు,
తిరమైన=సిా రమైన, సాంతతయమున=సంపూరుముగా, తాతవంతరల ైరష=ప్ర ష్ించుతండిర(రాముడు) కలవారైరష,
వతసలకడు=బడి లపెై పేరమవల కలవాడు, సంతాన+సరహతయవంతరల ైరష=పిలుల అందు+సేుహము కలవారైరష,
ఈతి+ఉపదరవముల=ఈతిబాధ్ల+హాని, అహత=కోరదగ్ని, సంక్ోభము=ఉపదరవము, నిష్ర
ు ర+
ఆమయముల=కఠషన+రోగ్ముల, కలు ల =
ై లేనివ,ై భదర+సంధాయకకడు=శుభములక+కల్లగషంచువాడు,
చ. అవహతరడెై సకాలమున ఆరయు నితయము ప్రరకారయముల్,
పరవిమలగ్ృహయజీవనపరాయణుడెై, రమియించు, సంగ్మ్ర
తసవనిరతిన్, దదవయతనుసంశీయమందిన సింధ్ురాజసం
భవ యన దబ చు రాగ్వతి మైథిల్లతో, రఘువరుయడాదటన్. 25
అవహతరడెై=సావధానముకలవాడెై, ఆరయు=తెల్లసికొను, పరవిమల+గ్ృహయ+జీవన+పరాయణుడెై=
పరషశుదధ మైన+గ్ృహసత +జీవనమందు+ఆసకకతడెై, రమియించు=కీీడించు, సంగ్మ+ఉతసవ+నిరతిన్=కూడ+
కోరషకపుటు +అతయంత ఆసకితతో, తదవయ+తను+సంశీయమందిన=సీతాదేవి+శరీరమున+ఆశీయించన, సింధ్ు
+రాజ+సంభవ+అనన్+తోచు=సముదర+రాజ్ఞ+కకమారత -లక్ీీదేవి+అనునటట
ు +కనబడు, రాగ్వతి=
అనురాగ్ము కలది, ఆదటన్=పేరమతో,
చ. సురుచరవరుచతరపరషశలభితకేళినికేతనంబులన్,
సరస యథేష్ుభోగ్ముల సరఖయరసాంబుధి దేలక ఆ వధ్ూ
వరులకక, చతరదరశనము వలు సీరషంచన యటిు తొంటి దు
సత రవనవాసకష్ు ములక సెైతము, వేడుక లయియ, నయియడన్. 26
సు+రుచర+వరు+చతర+పరషశలభిత+కేళి+నికేతనంబులన్=మంచ+మనోహరమైన+రంగ్ుల+చతర పఠములతో
+మికిుల్ల పరకాశించు+కీీడ+గ్ృహములలో, సరస+యథా ఇష్ు +భోగ్ముల+సరఖయ+రస+అంబుధిన్+తేలక=
రసవతత రమై+ఇష్ు పరకారము+అనుభవించన+సుఖముల+ఆనందరసమనడు+సముదరమున+తేల్లయాడు,
సీరషంచన=సుురషంచ నటిు, తొంటి+దుసత ర+వనవాస+కష్ు ములక+సెైతము=పూరామనుభవించన+దాట
చాలని+అరణయవాస+కష్ు ములక+కూడా,
ఉ. మానితవిభరమసుురణ మైథిల్ల అంత నలరి వలు భున్,
నాన తొలంకక సిుగ్ధనయనంబున, ప్ాండురషతాననంబునన్,
మేని వికరశనంబున వినీలతరాగ్ీకకచోలోణంబునన్,
 341
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
యానము మందతన్, తన అనక్షరశంసితదౌహృదంబునన్. 27
మానిత+విభరమ+సుురణ=మనిుంపదగ్ు+అతితారచే అలంకారము తబోబుోగా చేసికొనినటట
ు +తోచుటచే,
అలరి=అలరషంచె, నాన+తొలంకక+సిుగ్ధ+నయనంబున=సిగ్గ ు+తొణకక+అందమైన+కండు తో, ప్ాండురషత
+ఆననంబునన్=వలు బో యిన+ముఖముతో, మేని+వి+కరశనంబున=శరీరము+బాగా+కృశించుటచే,
వినీలతర+అగ్ీకకచ+ఉలోణంబునన్=బాగ్ుగానలు బడిన+సా నచూచుకముల+మికకుటముచే, యానము+
మందతన్=నడక+మలు న అగ్ుటచే, న అక్షర+శంసిత+దౌహృదంబునన్=మాటలకలేక+సిారపరుపబడిన+
గ్రషభణీలక్షణము(దౌహృదిని=రండు హృదయములక కలది),
తే. నిరభరానందయితిర నా గ్రభగ్ురషా/నంకగ్త జేసి, జాుతదబ హదుడు పిరయుడు,
లాలనాలాపముల వేడె చూలక కోరషు/సిగ్గ ుతెర దవసి, చెల్లనోరు, చెవికి దారషి. 28
నిరభర+ఆనందయితిర=అధిక+సంతోష్ము కల్లగషంచునది, గ్రభగ్ురషా=చూలకకల్లగషన గ్రషభణి, అంకగ్త=తోడపెై
కూరుిండ, జాుతదబ హదుడు=గ్రషభణికి అభిలాష్ ఉండునని తెల్లసినవాడు, లాలన+ఆలాపముల=లాల్లంచు+
మాటలతో, చూలక కోరషు=చూలాల్ల కోరషక, చెల్ల+నోరు+చెవికిన్+తారషి=ఆమ+నోరు+తనచెవిదగ్గ రకక+చేరషి,
మ. మమతం గాంతరడు గ్ుీచిగ్ుీచి యడుగ్న్, మందాక్ష మందాక్షర
పరమదారతుము కొంకి కోరషకొనియిన్, భాగీరథవతీర వ
నయమృగాకీరుతప్ర వనంబుల పునరాాయలోకనంబున్, తదా
శీమవైఖానసకనయకాజన ముహుసాంగ్తయసరహతయమున్. 29
మమతం=పేరమతో, మందాక్ష=సిగ్గ ుతో, మంద+అక్షర=మలు ని+పలకకకలకల, పరమదారతుము=సీరో శేీష్ు,
కొంకి=సంకోచంచ, భాగీరథి=గోదావరష, వనయ+మృగ్+ఆకీరు+తప్ర +వనంబుల=అడవిలో+జంతరవులతో+
ఎడములేకనిండిన+తపసుల+ఆశీమముల, పునః+వి+ఆలోకనము=మరల+విశేష్ముగా+చూడగా,
తత్+ఆశీమ+వైఖానస+కనయకా జన=ఆ+ఆశీమందల్ల+ముని+సీత ల
ి సముదాయముతో, ముహు+సాంగ్తయ
+సరహతయమున్=మరల+సనిుహత+సేుహమును,
క. తదభీపిసత మీడేరిగ్/మదిరాక్ికి, మాట యిచి, మనుజేందురడు స
ముీదితాయోధ్యను సదనము/తరది నిలకవున నుండి కను కకతూహల మసగ్న్. 30
తత్+అభీపిసతము+ఈడేరిగ్=ఆమ+కోరషక+తీరిగ్, సముీదిత+అయోధ్యను=సంతోష్ముతో నిండిన+
అయోధాయపటు ణమును, సదనము=రాజభవనము, తరది+నిలకవున=పె+
ై అంతసుతనుండి, ఎసగ్న్=
అతిశయింప,
 342
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వ. ఎకిు, సమసత వసుతవిసాతరసమృదధ ముల ైన నిష్దయలను, యాతాయాతవాహనపదాతిచయ
సమీరిభరషతముల ైన శృంగాటకములను, నౌకావిగాహయమానసరయువును, విలాసివిలాసినీ
జనాధ్ుయష్ితపురోపవనవాటికలను, తదితరవిచతరశలభావైభవములను, విలోకించ, మహో లాుస
మనుభవించ, 31
విసాతర+సమృదధ ముల ైన=విరషవిచే+పుష్ులమైన, నిష్దయలను=అంగ్డివీధ్ులను, యాత+ఆయాత+వాహన
+పదాతి+చయ=వళుళ+వచుి+వాహనముల+ప్ాదచారుల+సమూహములచే, సమీరి+భరషతముల ైన=
తొరకిుసలాటచే+నిండిన, శృంగాటకము=నాలకగ్ు వీధ్ుల మొగ్, నౌకా+విగాహయమాన+సరయువును=
ఓడలక+సులభముగాపరవేశించుచును+సరయూనదిని, అధ్ుయష్ిత+పుర+ఉపవన+వాటికలను=
కూరుిండిన+నగ్ర+ఉదాయనవన+సా లములను, మహా+ఉలాుసము=గతపప+సంతోష్ము,
తే. కలవ?జగ్మున గషంవదంతరలక మదవయ/వరత నముగ్ూరషి యని, శుదధ వరత నుండు,
సరపరాజోరుభుజ్ఞ, డపసరపవరుని/భదుర బరశిుంచె, విజతారషభదుర డతడు. 32
కింవదంతరలక=జనవాకయములక, శుదధ +వరత నుండు=నిరీల+నడవడికలవాడు, సరపరాజ+ఉరు+భుజ్ఞడు=
ఆదిశేష్రనికి తగ్ునటిు+ప్ డువైన+బాహువులక కలవాడు, అపసరప+వరుని=గ్ూఢచారులలో+శేీష్ు రని,
విజత+అరష+భదురడు=జయింపబడి +శతరరవులకకల+శేీష్ు రడు,
తే. తఱమి అడిగషన, ఆ వేగ్ు వఱచ చెపెప/"నరసు ల నురు జనులక మీ చరషత మందు,
రావణగ్ృహపరవాసిని రమణి దెచి/ఏలకకొనుట వినా, దాని కేమి, దేవ!" 33
తఱమి=తఱచ, వఱచ=భయపడి, నరసులక+ఎనురు=కళంకము+ఆక్ేపింపరు, పరవాసిని=పరదేశవాసి,
ఏమి=అంతటిది-కాదు,
చ. అనిన, అతరషుతోపనతయిై, శుీతిసూచకమైన, పేరయసీ
ఘనపరషవాదవాచకము కాల్లనయినుీను, సుతిత పెటు ట చత
పుపన, బడిదంబుగా హృదయముం బగషల్లంచన, నేలపెై విచే
తను డయి వారల్ల, మైథిలసుతాపిరయబంధ్ుడు, లేచ,ె నంతలో. 34
అతరషుత+ఉపనతయిై=అకసాీతర
త గా+ప్ారపిత ంచనదెై, శుీతి+సూచకము+ఐన=ఆమాట+సూది+అవగా,
ఘన+పరషవాద+వాచకము=సమీటవంటి+నింద+మాట, బడిదంబుగా=కఠషనముగా, విచేతను=చెైతనయ
రహతముగా, మైథిల+సుత=మిథిలరాజ్ఞ జనకకని+కూతరరు,
మ. "జన నిరాాదము రజ్ఞజ ల మీని ఉపేక్ాబుదిధగైకొందునా?
 343
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అనవదయం బరయురాల్ల బొ మీని, పరషతాయగ్ంబు గావింతరనా?"
అని, డబ లాచలచతర
త డయియను మనం బతయంతఘూరుంబు గా
గ్, నరేందారగ్ీణి ఏకపక్షగ్తవైకుబాయతిరేకంబునన్. 35
నిరాాదము=నికృష్ు వాదము, రజ్ఞజ=వయరాబాష్ణ, ఉపేక్ష=విడచు, అనవదయం=లోపములేనిది, పరషతాయగ్ంబు=
బొ తిత గా విడచుట, డబ లాచల=ఊగషసలాడు, అతయంత+ఘూరుంబున్=ఎకకువగా+తూగషసలాడునది, ఏకపక్షగ్త
+వైకుబయ+అతిరేకంబునన్=రంటిలోఒకటినిసీాకరషంచుటలోని+తడప్ాటట+ఆధికయతచే,
చ. హతతములకరాలక నాక, మనుజేందుర డననయనివృతిత యిైన, యా
అతితరనింద మాయగ్, దయారహతంబుగ్ మైథిల్మబహ
ష్ుృతికి గ్డంగ, ఔనవు! గ్రీయసి కీరతయి
ష , కీరత క
ష ామికిన్,
సాతనువుకంటట నను, మరష పలుగ్నేల, సతీసుతాదులన్! 36
హతతములకరాలక=అందరషకంటట పిరయమైనది, నాక=అనక, అననయ+నివృతిత యిైన=మరషయొకదానిచేత+
తొలగషంపలేనిదానిగా, ఆ+అతితర=అటటవంటి+బాగాఎకకువైన, బహష్ుృతికిన్+కడంగ=వల్లవేయుటకక+
సాహసించతొడగ, ఔను+అవు=అటేు +అగ్ును, గ్రీయసి=అనిుటికంటటగతపపది, సా+తనువుకంటటను+అను=
సాంత+శరీరముకంటట+అనగా, పలుగ్నేల=చెపపడమందుకక, సతీసుతాదులన్=భారయపిలులను,
ఉ. జానకి నిష్ుళంక యను సంగ్తి మాని పరషతయజంచనన్,
గాని అకీరత ష ప్ర దు, సడి కలు ని లోకకలనోళుళ మూయగా
రానివి, అంచు రాఘవుడు, రాయినొనరషికొనన్ మదిన్, యశల
హానికి నోరా రంత పరళయంబు పయింబడనీ యశలధ్నుల్. 37
నిష్ుళంక=పరషశుదధ , మాని=ఆ విష్యము విడచపెటు ి, పరషతయజంచనన్+కాని=విడచపెటు న
ి +కాని, అకీరత ష=
అపకీరత ష, సడి=అపవాదు, కలు ని=అసతయమని, రాయిన్ ఒనరషికొనన్ మదిని=గ్ుండె రాయి చేసికొనను,
యశల+హానికి=కీరత ష+నష్ు మునకక, పరళయంబు+పయిం+పడనీ=మృతరయవు+మీద+వచిపడిననూ,
యశలధ్నుల్=కీరత ే ధ్నముగా కలవారు,
వ. అని తెంపుచేసి, అతయంతచంతాకాీంతసాాంతరడగ్ుట నిసేత జసుుడెై, తనతముీల నపుపడె
రావించ, నిజవికిీయాదరశనవిలకపత హరుిల ైన వారషకి, చారుని నివేదనమును, సావిష్యమున బుటిున
కౌల్మనమును, వారకకచి, రఘుపతి అంతరాభష్రపడెై, డగ్ుగతిత కతో మరల నిటు నియి. 38
 344
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తెంపుచేసి=తీరుపచేసి, అతయంత+చంత+ఆకాీంత+సాాంతరడు=అధిక+శలకము+ఆవరషంచన+మనసుస
కలవాడు, నిసేత జసుుడెై=తేజసుస కోలకప్ర యినవాడెై, నిజ+వికిీయా+దరశన+విలకపత +హరుిల ైన=తన+ముఖ
కళవికలక+చూచననే+ప్ర యిన+ఆనందముకలవారైన, నివేదనమును=ఎఱగషంపు, కౌల్మనము=అపవాదము,
అంతరాభష్రపడెై=కనీురు లోపల అడచనవాడెై, డగ్ుగతిత కతో=గ్దగ దసారముతో,
ఉ. "దానవు నింట నును వనితం బఱశంకలక మాని తెచితిన్,
నేను విమ్రహనై, యనుచు నిందలక పల్లురష లోకక ల లు , ఈ
శానముఖుల్ సుశ్రల యని శాుఘ యొనరషిన సాధిా దెచి, వై
శాానరు డిచెి నా, కయిన వంకరమాటలక తపపలే, దిటన్. 39
పెఱ+శంకలక=పనికిమాల్లన+అనుమానములక, విమ్రహనై=మ్రహమునకకలోనై, ఈశానముఖుల్=
దికాపలకకలక, శాుఘ=పరశంస, వైశాానరుడు=అగషు, వంకర=వకీపు,
సీ. రాజరషివంశము రవివంశమున కిటు ట/నా మూలమున కళంకము జనించె,
అఖిలలోకారాధ్యమగ్ు వేదరాశికి/చారాాకకవలన దూష్ణము వోల ,
జలతరంగ్ము లందు చమురు బొ టు యి నింద/ఆనోట ఆనోట అలము కొనియి,
సెైరషంప జాల తదాభర మాలానిక/సాాణుయాతన గ్ంధ్దంతి వోల ,
దాని దొ లగషంచు కొనుటకక ధ్రణితనయ/నుజజ గషంచెద వంశాంకకరోదయంబు
దఱసినను నిరాయవపేక్షుడ, తండిరయాజు /సింధ్ునేమిని మును విసరషజంచనటట
ు . 40
రాజరషి+వంశము=రాజరుిలకకల+వంశము, రవి=సూరయని, కళంకము=దబ ష్ము, అఖిల+లోక+ఆరాధ్యమగ్ు
=అనిు+లోకములకక+పూజనీయమైన, చారాాకక=దేముడులేడనునాసిత కమతచారాాకకని, దూష్ణము=
ఖండనపు మాటలక, చమురు=(కరగ్క నీటి పెై తేల్ల వాయపించు)నూన, ఆలానిక+సాాణు+యాతన+గ్ంధ్+
దంతి+వోల =కటటుకొయయ+సా ంబముపెటు ట+బాధ్ను సహంచు+మదపు+ఏనుగ్ు+వలే, ఉజజ గషంచెద=
తయజంచెద, వంశ+అంకకర+ఊదయంబున్+తఱసినను=వంశలదాధరకకడెైన+పిలుడు+పుటటు కాలము
దగ్గ ఱపడినను, నిరాయవపేక్షుడ=నిసపృహకలవాడనగ్ుచు,
సీ. నిపుపనుచెదలంటటనే? ఏ నఱుంగ్ుదు/ఆజనీపరషశుదుధరాలక సీత,
చెఱగతను రాక్షసేశారుని దుశ్రశలము/పడతిపెై నిందయిై పరతిఫల్లంచె,
భూమి నీడన జగ్ంబు విశుదుధడగ్ు చంద/మామ కారోపించు మచిగాగ్,
కాని కలు ని, తోరయగా రాని, దపవాదు/అదియి, బల్మయము, అనులార!
 345
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
రావణవధాంతమైన నా శీమము కూడ/సుదతికై కాదు, వైరసంశుదిధ కొఱక,
పరతికృతియికాక మటిున వాని గషనిసి/ప్ాము కఱచున శలణితప్ానకాంక్ష?. 41
ఏన్=నేను, చెఱగతను=బంధించన, దుశ్రశలము=చెడినడవడి, పరతిఫల్లంచె=రావణుని దుశ్రశల దబ ష్ము
అది మునందువలే ఆమఅందు పరతిబంబంచెను, నీడన=నీడే, విశుదుధడగ్ు=పరషశుదుధడగ్ు, ఆరోపించు
=లేనిదిమ్రపు, మచిగాగ్=మచిఅయినటట
ు , బల్మయము=ఎకకువ బలము కలది, అనులార=తముీలార,
శీమము=పరషశీమ, సుదతికైకాదు=సీతకొరకక మాతరమే కాదు-అపకీరత ష ప్ర గతటటుకొనుటకక, వైర+సంశుదిధ=
శతరరవుల వైరభావము+నిరూీలనచే తపుపదిది ుట, మటిునవాని=తొరకిునవానిపెై, కినిసి=కోపగషంచ, పరతికృతి
యికాక=బదులకచేయుటే ముఖయముకాని, కఱచున=కాటటవేయునా, శలణిత+ప్ాన+కాంక్ష=రకతము+తారగ్ు+
కోఱకచేత,
తే. ఇదియి నా నిశియము, దవని కదురు పలకక/నంచకకడు, మీరు కరుణారిరహృదయులార!
అపగ్తానలపవాచయశలయంబుల ైన/ప్ారణములతోడ నేనుండ వలతర రేని.” 42
నిశియము=నిరుయము, కరుణ+ఆరిర+హృదయులార=దయచే+చెమీగషలు క+మనసుస కలవారా, అపగ్త+
అనలప+వాచయ+శలయంబు+ల ైన=జరషగషప్ర యిన+పెది+నిందమాటలే+ఈటటలక+అవగా, వలతరరు+ఏని=
కోరుదురు+అయినచో,
మ. అని సుగీీవసఖుండు, మైథిల్లపరషతాయగ్ంబకరజంబుగా,
ఘనరూక్ాభినివేశుడెై పల్లకినం గ్ంపించ, రనోయనయమా
ననముల్, సూచుచు అనుగారష తెగ్ువన్ వారషంపగా శకిత లే,
కనుమ్రదింపగ్ నోరు రాక, మన మూటాడంగ్ రామానుజ్ఞల్. 43
సుగీీవసఖుండు=రాముడు, కరజంబుగా=కారయముగా, ఘన+రూక్ష+అభినివేశుడె=
ై ఎకకువ+కూ
ీ రమైననూ+
అవశయము చేయపటటుదలతో, కంపించరష=వణికిరష, తెగ్ువన్=సాహసమును, వారషంప=ఆప, అనుమ్రదింపగ్
=అంగీకరషంచుటకక, మనము+ఊటాడంగ్=మనసుస+తూగషసలాడగ్,
క. అవనీశు డంత లక్షీణు/సవిధ్మునకక బల్లచ, "నాదు శాసన మపుడున్
జవదాట వింతవర కిపు/డవుగా దన బో కక"మనుచు నాదేశించెన్. 44
సవిధ్మునకక=చేరువకక, ఇపుడు+అవున్+కాదు+అనన్+ప్ర కక=ఇపుపడు+అవును+కాదు+అన+వదుి,
ఆదేశించెన్=ఆజాుపించెను,
క. "ప్ర రాని కరీబంధ్ము/పేరరేపగ్ గ్రభవాంఛ పేరషట గ్ంగా
 346
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తీరాశీమముల కనుపం/గోరషనయది దేవి, ఇయయకొంటి, నేనున్. 45
ప్ర రాని=తపిపంచు కోలేని, పేరరేపగ్=పురషకొలపగ్, అనుపం=పంపగా, ఇయయకొంటి=అంగీకరషంచతి,
క. అదిసాకకవటిు కొనిచని/ముదితను ప్ారచేతసుని తప్ర వని కలనన్,
వదల్ల చనుదెముీ, విను, మీ/వదినకక మనకకను ఋణానుబంధ్ము తెగషయిన్.” 46
అది+సాకక+వటిు=ఆ+మిష్+పెటు ి, కొనిచని=తీసుకకవళిళ, ముదిత=సీత ,ి ప్ారచేతసుని=వాల్మీకి, కలనన్=
సమీపమున,
తే . జనని దెగ్టారి జనకకని శాసనమున/భారగ వుండని తా వినువాడు గాన
అగ్ీజ్ఞనిదేశమున కాత డనుమతించె/కూడ దనరా దలంఘయము, గ్ురుజనాజు ! 47
జననిన్+తెగ్టారి=తల్లు ని+చంపెను, జనకకని+శాసనమున=తండిర+ఆజు వలు , కాన=కనుక, నిదేశము=ఆజు ,
అలంఘయము=దాటశకయము కానిది, గ్ురుజన+అజు =పెదిల+ఆనతి,
మ. అనుకూలశీవణపరతీతమతియిై ఆయతత యిై యును, జా
యను, కాకకత్ సుాడు గ్రషభణీవహనయోగ్యంబైన, మేల ైన, సయం
దన, మకిుంచ మఱంది వంట వితతాంతరాోష్రపడెై, సాగ్నం
పె నరణాయనికి, ప్ాలతోడ విసమున్ మిోంగషంచు చందంబునన్. 48
అనుకూల+శీవణ+పరతీత+మతియిై=ఇష్ు మైనమాట+వినుటచే+హరిముకల+మనసుసతో, ఆయతత యిై=
సిదధమై, జాయ=భారయ, గ్రషభణీ+వహన+యోగ్యంబైన=చూలాలకను+తీసికొనిప్ర వుటకక+తగషన, సయందనము
=రథము, వితత+అంతర్+భాష్రపడె=
ై విరషవిగా కకరుసుతనును+లోదాచపెటు న
ి +కనీురుకలవాడెై, చందంబు=
విధ్ము,
తే. వేడిన మనోజుసీమలక చూడనంపె/పిరయుడు, పిరయకరుడని అతిపిరయము నొందె,
మతి నఱుగ్ దయియ కలపదురమతా, మడల్ల/వలది, తన కత డసిపతరవృక్ష మగ్ుట. 49
మనోజు+సీమలక=మనోహరమైన+పరదేశముల, పిరయకరుడని=పిరయము కల్లగషంచువాడని, కలప+దురమ
తాము+ఎడల్ల=ప్ారషజాత+వృక్షపుపెంపు+విడచ, తనకక+అతడు=తనకక+రాముడు. అసిపతర+వృక్షము=
కతిత వంటి ఆకకలకకల(విష్పు)+చెటు ట,
తే. దాచె, దనకక వచంప కదాిని, మఱది/భావి తదిాపతర
త ను దెల ప దబర వయందు,
తడవ తడవకక నదరడు కకడినయనము/శాశాతవిలకపత దయితదరశనకృపణము. 50
 347
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
భావి+తత్+విపతర
త నున్+తెల ప=రాబో వు+ఆ+ఆపదను+సూచంచెను, తడవ తడవకకన్=మాటిమాటికి,
అదరడు=చల్లంచు, శాశాత+విలకపత +దయిత+దరశన+కృపణము=ఎపపటికీ+లోపింపబో వు+భరత +చూపు
అనడి+దెైనయమును,
క. ఆ దురషుమితత ములక కని/వైదేహ, తలంకక వొడమి, వడి వేడుకొనన్,
సర దరయుతముగ్ పతికి, శు/భోదయమగ్ు గాక యనుచు నులు ములోనన్. 51
తలంకక+ప్ డమి=సంకోచము+కల్లగష, వడి=వంటనే, ఉలు ము=మనసు,
మ.దిా. పలకగాకక ల ైన లోకకల మాటలోని/కలు నిజంబులక కనుగతనలేని,
గ్ురునియోగ్ంబున బరషశుదధ చరషత/నాపనుసతత ై నుగాీటవిలోన. 52
పలకగాకకలక=తరంటరులక, గ్ురు+నియోగ్ంబున=అను+పనుపున, ఆపనుసతత ైన్=లోపలప్ారణికల
గ్రషభణిని, ఉగ్ీ+ఆటవిలోన=భయంకరమన
ై +అడవిలో,
మ.దిా. తోరయబూనిన కౌసలేయానుజనుీ/వలదని చే యితిత వారషంచె ననగ్,
రంగ్దుతర
త ంగ్తరంగ్యిై, ఎదుట/గానిపంచె దబర వలో గ్ంగాభవాని. 53
తోరయన్+పూనిన=విడవ+పరయతిుంచు, రంగ్త్+ఉతర
త ంగ్+తరంగ్యిై=నాటయము చేయు+ఎతెత న+అలలతో,
్
వ. నదవతటమున ఓడరేవుకడ పరజావతియు, దానును రథావతరణము సేసి, నిషాదానీత
దృఢపరవహణముపెైజాహువి నుతత రషంచ, ఆవల వాల్మీకితప్ర వనోప్ాంతమునుచేరష, అచట
ఊరషీళాకళతరర డనుగారష కృతనిశియమును నిరాహంప దడబడి ఎటు కేలకక. 54
తటము=ఒడుి, పరజావతి=తోడబుటిునవాని భారయ-వదిన, అవతరణము సేసి=దిగష, నిషాద+ఆనీత=
బో యవారషచే+తేబడిన, దృఢ+పరవహణముపెై+జాహువిని+ఉతత రషంచ=గ్టిు+పలు కిలో+గ్ంగ్ను+దాటించ,
ఆవల=ఆవైపు, తప్ర వన+ఉప్ాంతమును=ఆశీమ+సమీపమునకక, ఊరషీళాకళతరరడు=లక్షీణుడు, కృత
నిశియము=ధ్ృఢఉదేి శము, నిరాహంప=పూరషతచేయ, తడబడి=తొటటరప్ాటట ప్ ంది, ఎటు కేలకక=చటు చవరకక,
ఉ. సాాంతము గ్ూడదెచికొని, వంత పరయతుముమీద మిోంగష, నే
తారంతరరుదధ బాష్రపడు, నతాసుయడునై, లయకాలమేఘ మ
తయంతవిపతురంబగ్ు శిలాశనివరిము బో ల , మేదినీ
కాంతర నిదేశమున్ వడలగ్ీకు, వయవసిాతభాష్ణంబునన్. 55
సాాంతమున్+కూడన్+తెచికొని=మనసుసను+కకదురు+చేసుకొని, వంత=బాధ్, నేత+
ర అంతర+రుదధ +
బాష్రపడు=కండు +అందే+అడి గషంపబడిన+కనీుళుళ కలవాడు, నత+ఆసుయడున=
ై వంచన+ముఖముతో,
 348
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
లయకాల=పరళయసమయపు, అతయంత+విపత్+కరంబగ్ు+శిల+అశని+వరిము=అధిక+నాశము+కలకగ్
చేయు+రాళుళ+పిడుగ్ులక+కకరషపించు వాన, మేదినీకాంతర=రాజ్ఞ, నిదేశమున్=ఆజు ను, వడలగ్ీకు=
బయటపెటు ట, వయవసిా త+భాష్ణంబునన్=పరయతుమీద సాాభావికముగా ఉంచుకొనిన+మాటలతో,
తే. ఆ బహషాురవాతాయభిహతికి నొరసి/ఆభరణపుష్పములక తూల ఆక్షణంబ
సాధిా, ఎలదవగ్ కైవడి శరణుస చెి/ఆతీతనులాభదాయిని యిైన భువిని. 56
బహషాుర+వాతయ+అభిహతికిన్+ఒరసి=పరషతయజంచుట+అనేసుడిగాల్ల+దెబోచే+రాచబడి, ఆభరణ=
అలంకరషంచుకొనిన, తూల=కిీందపడ, ఆక్షణంబ=తత్క్షణమే, సాధిా=పతివరత, ఎల+తీగ్+కైవడి=లేత+తీగ్+
వల , శరణుస చెి=శరణాగ్తి కోర(భూమిపెై పడెను), ఆతీ+తను+లాభదాయిని=తన+శరీరమును+
ప్ ందించన,
ఉ. ఏల పరషతయజంచు మగ్ డీమ నకారణమిటట
ు ? సాధ్ుసం
శ్రలక డతండు భవయకకలశేఖరజనుీడు నంచు సంశయాం
దబ ళితచతత యిై, అపుడు తోచని హేతర వఱుంగ్ వేచె, గా
బో లక! ధ్రషతిర వచి కొనిప్ర వదు లోనికి కనుకూతరరషన్. 57
పరషతయజంచు=విడచపెటు ట, అ కారణము+ఇటట
ు =కారణములేకకండా+ఇలా, సాధ్ు+సంశ్రలకడు=సుజను
లందు+మంచ సాభావము కలవాడు, భవయ+కకల+శేఖర+జనుీడు=యోగ్యతకల+వంశ+శేీష్రడు-
దశరథుని+కకమారుడు, సంశయ+ఆందబ ళిత+చతత యిై=సందేహముచే+తూగషసలాడు+మనసుస కలదెై,
తోచని హేతరవు+ఎఱుంగ్+వేచ=
ె తటు ని+కారణము+తెల్లయగా+(సీత శరణాగ్తి కోరషననూ)వేచయుండెను,
తే. వగ్పెఱుంగ్దు సంజాువిపరయయమున/పిదప పరతాయగ్తాసువై మది దపించె,
కష్ు తరమయియ, మ్రహము కతన మఱది/యతుఫలము, పరబో ధ్ము యజనభవకక. 58
వగ్పు+ఎఱుంగ్దు=కీడు+తెల్లయలేదు, సంజాు+విపరయయమున=తెల్లవి+తపుపటచే, అజనభవకక=
అయోనిజకక, మఱది+యతుఫలము=లక్షీణుడు+పరయతిుంచతెపిపంచన, పరబో ధ్ము=మలకకవవలన,
పరతాయగ్తాసువై=మరల్లవచిన+తెల్లవి కలదె,ై మ్రహము+కతన=దుఃఖము+చేత, తపించె=తాపము ప్ ందె,
తే. "మదనురకకతడు వాకురీమానసముల/ఏల ననునాగ్స నిరసించు విభుడు?
దెైవకల్లపత మీ ఉపదరవము దెైవ/దబ ష్ మాతని తపపని దూఱజాల. 59
మత్+అనురకకతడు=నాఅందు+పీరతికలవాడు, అనాగ్స=అపరాధ్ము లేనిదాననైన, నిరసించు =విడచు,
ఉపదరవము=పీడ, దెైవ+దబ ష్ము=బరహీ+తపుప, దూఱజాల=నిందింపలేను.
 349
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తే. బహువిధానూనదుఃఖానుభవము కొఱక/సీతనై యిేను పుటిుతి, జేసి యుందు
దుష్ుృతి పరశశతంబును దొ ల్లభవమున/అందులకక నను దూష్ించుకొందు నిపుడు" 60
బహువిధ్+అనూన+దుఃఖ+అనుభవము+కొఱక=పలకరకముల+అంతములేని+దుఃఖములక+అనుభవిం
చుటకక+మాతరమే, దుష్ుృతి+పరశశతంబును=ప్ాపములక+నూటికంటట అధికముగా, తొల్ల+భవమున=
ముందు+జనీలో, నను+దూష్ించు+కొందు=ననుుమాతరమే+నిందించు+కొందును,
వ. అని గ్దగ దికానిరుదధ వచనయిై కరుణముగా బల్లున, ఆ మహాసాధిాని సముచతముగ్ ఆశాాసించ,
సరమితిర" తల్ము ! ఆ కనిపించు కాల్లబాట వంబడి బో యిన, నించుక దూరమున వాల్మీకకల తప్ర వనము
వచుిను. మానవతావాది అమీహరషి ఆశీమమున నీవు వసింప, నిటమీద నీ వలు భు
డాశీమవిరహతరడెై తపించును. విధివిలసిత మిటట
ు నుది. ఇంతసేసిన పెనిమిటిని పలు తర
త మాట
యనని యపూరాక్షమారాశివి. గ్ురునిఘుుడనై తదాజాుకరణమున నీయిడ ప్ారుష్యమును జూపిన
ననుు క్షమింపుము. పురమునకక బో వ ననుమతింపుము. అననయదురాపమైన నీ సరశ్రలయమ
సరాదా నీ కేడుగ్డ" అని తచిరణము లంటి పరణమిల్లు అధబ ముఖుడెై వాప్ర వుచుండ, వైదేహ వానిని
సాంతానపూరాకముగ్ లేవనతిత 61
గ్దగ దికా+నిరుదధ +వచనయి=
ై డగ్ుగతర
త కచే+అడి గషంపబడిన+మాటలతో, కరుణముగాన్+పల్లున=జాల్ల
పుటిుంచునటట
ు +పల్లకిన, మహా+సాధిాని=గతపప+పతివరతని, సముచతముగ్=యుకత ముగా, ఆశాాసించ
=ఊఱడించ, నీ+వలు భుడు+ఆశీమ+విరహతరడెై+తపించును=నీ+భరత +గ్ృహసాాశీమము+లేనివాడెై+
తాపము ప్ ందును, విధి+విలసితము=బరహీదేవుని+కీీడ, పలు తర
త +మాట=అలపపు+పరుష్పు పలకకక,
అపూరా+ క్షమారాశివి=అపురూపమైన+ఓరుపనకక ప్ర ర గ్ువు, గ్ురు+నిఘుుడనై=అను+అధవనుడనై,
తత్+ఆజాు+ కరణమున=రాముని+ఆనతిని+చేయుటలో, ప్ారుష్యమును=నిష్ర
ు రతాము,
అననయ+దురాపము+ఐన= మరవరషకిని+ప్ ందరానిది+అయిన, సరశ్రలయమ=సుశ్రలతాము,
ఏడుగ్డ=ఏడుగ్ురష (తల్లు తండిర గ్ురుడు పురుష్రడు విదయ దెైవము ధాత)రక్షణ, వాప్ర వు=ఏడుి,
సాంతాన+పూరాకముగ్=ఓదారుప మాటలక+ముందుచెపిప,
తే. "సంతసించతి, వజరకి శౌరష వోల /అగ్ీజ్ఞనకక విధేయుడ వైతి విటట
ు ,
మనసరషవి నీవు చరముగ్ మనగ్వలయు/చలు నై, తండిర! నిను గ్నుతల్లు కడుపు. 62
వజరకి శౌరష వోల =ఇందురనికివిష్ర
ు వువలే, మనసరషవి=మంచమనసుసకలవాడవు,
తే. అతత లకక నా పరణామము లందజేసి/వినువింపుము నాయందువృదిధనందు,
 350
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సూనుని పరజానిష్ేకము శలభనమున/కాతీ జంతింప వేడితి ననుము, వతస. 63
సూనుని=కొడుకక(రాముడు), పరజా+నిష్ేకము=బడి +(గ్రాభ)దానమునకక-పుటు బో వు బడి కక,
శలభనమునకక=శుభమునకక, ఆతీన్+చంతింప=మనసులో+భావింప-దవవింప,
ఉ. దేవర కిటు ట పలకుము తాదవయసమక్షమ అగషు జొచి, నా
ప్ావనశ్రలమున్ రుజ్ఞవుపరషితి, దాని ననాదరషంచ, దు
రాభవులక కొందఱను వడపలకులక ప్ాటిగ్ బటు బో లకనే?
మీ వినుతశుీతంబునకక మేటి కకలోనుతికిన్, మహాపరభూ! 64
దేవరకక=రామునికి, తాదవయ+సమక్షమ=మీ+ఎదుటనే, దుర్+భావులక=చెడి+తలంపుకలవారు, వడ+
పలకులక= తరచఛపు+మాటలక, ప్ాటిగ్=పరమాణముగ్, పటు బో లకనే=గ్ీహంచవచుినా, వినుత +
శుీతంబునకక =ప్ గ్డదగషన+ధ్రీశాసత ి జాునమునకక,
మ. మతి లోకోతత రుల ై జగ్దిాదితసమయకురుీల ైనటిు, మీ
కృతమున్ నాయిడ నిష్ు యుకత మని శంకింపన్, జనాధవశ! నా
గ్తజనాీంతరఘోరప్ాతకవిప్ాకం బపుి దంభోళిసం
పతనం బాయి నవిపరసహయముగ్, దేవా! నాపయిన్, మీ పయిన్ 65
మతి+లోక+ఉతత రుల ై=బుదిధ లో+పరపంచములో+ఉతత ముల ై, జగ్త్+విదిత+సమయక్+కరుీలక+ఐనటిు =
లోకమున+పరసిదచిధ ెందునటట
ు +సరషయిైన+విదుయకత ధ్రీము+నిరాహంచువారు+అయినటటవంటి, కృతమున్
=చేసినపని, నా+యిడ=నా+విష్యమున, ఇష్ు +యుకత మని+శంకింపన్=మీఇష్ు +పరకారమని+
సందేహంచను, ఘోర+ప్ాతక+విప్ాకంబు=ఘోరమైన+ప్ాపపు+పరయవసానము, ఇపుి+దంభోళి+
సంపతనంబు+ఆయిను=ఇపుపడు+వజారయుధ్ము+గ్టిుగాపడునటట
ు +అయియను, అవిపరసహయము=
సహంచుటకక ఎంతమాతరము శకయముకానిదెై, నాపయిన్+మీ పయిన్=నాపె+
ై మీపెై(కూడ)
తే. వలచ వచిన లచి నవాలకక గంటి/ననుు దబ డొ ుని చనిరష కానలకక నాడు,
ఏల చలాుఱు, ననుు మీ ఇంటినుండి/వడలగతటు క నే డామ కడుపుమంట?. 66
లచిని=రాజయలక్ిీని, అవాలకక=బయటకక, తోడు+కొని=తీసు+కొని, నేడు+ఆమ=ఇపుపడు+ఆరాజయలక్ిీ,
చ. వనమున నుండి మునుసురవంచతభరత ృకల ైన తాపసాం
గ్నలకక మీ అనుగ్ీహము కల్లీ నజసరశరణయనైతి, మీ
రనితరసాధ్యదవపిత వసుధెైకవిభుతామునన్ వలకంగ్గా,
 351
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఇనకకలనాథ! అనుయ నిపు డేవిధి నే శరణంబు వేడుదున్. 67
మునుు+అసుర+వంచత+భరత ృక+ల ైన=ముందు+రాక్షసులచే+బాధింపబడి +భరత లకకలవారు+అయిన,
అంగ్నలకక=సీత ల
ి కక, కల్లీ=కలకగ్ుటచే, అజసర+శరణయనైతి=ఎలు పుపడు+రక్ించమని కోరదగషనదాన నైతిని,
మీరు+అనితర సాధ్య+దవప=మీరు+ఇతరులకసాధి
ిత ంపరాని+పరకాశముతో, వసుధ్+ఐక+విభుతా మునన్+
వలకంగ్గా=భూమి+అంతటికి+పరభువువై+పరకాశింపగా, ఇనకకల+నాథ=సూరయవంశపు+రాజా-రాముడా,
అనుయని+ఇపుడు+ఏవిధి=ఇతరులను+ఇపుపడు+ఏవిధ్ముగా.
సీ. కడగానరాని మీ ఎడబాటట కతమున/నిష్్రయోజనమైన, నీడ లేని,
ఈ తరఛఛజీవితం బేమని ఇక సిగ్గ ు/మాల్ల అపేక్ింతర, మానవేందర!
రక్షణీయంబు నా కకక్ియం దును మీ/ తేజంబు నను నిరోధించె గాని,
కాన ప్ారణములక బగ్గ ంబటిు నిలకపుచు/మలకజనీమున గ్ూడ మరల నాకక,
దేవరయి భరత యగ్ుటయు, మీ వియోగ్/విరహతతయు, వరంబుగా వేడికొనుచు,
పరసవసమయము పిమీట రవినివిష్ు /దృష్ిునై తపముండ యతిుంచు దాన. 68
కడన్+కనరాని=అంతర+కనబడని, కతమున-కారణమున, ని ష్్రయోజనమైన=ఏకారయయోగ్యముకానిది,
నీడలేని=ఆశీయములేని, తరఛఛ=హీన, అపేక్ింతర=కోరుదు, కకక్ి+అందు=కడుపులో, నిరోధించె=ఆపెను,
బగ్గ ంబటిు=బగ్పటిు, మలక+జనీమున=మరు+జనీమున, విరహతతయు=లేకకండుటయు, రవి+నివిష్ు +
దృష్ిునై=సూరుయనిపెై+నిల్లపన+ఏకాగ్ీతదృష్ిు కలదాననై,
వ. రాజ్ఞలకక వరాుశీమప్ాలనము ధ్రీముగ్ మనువు విధించె. కావున మీచే నిరాాసితనైనను
తపసిాసామానయమునకక లభించు మీ అవేక్షణము నుండి ఈ అభాగషనిని వల్లవటు దలపరని
నావిశాాసము అని వినువింపుము. ప్ ముీ మీవదినను మఱచప్ ముీ. కనీురు మునీురుగా
నేడిి నీవు విధివిలాసమును తపిపంపలేవు". 69
విధించె=ఆఙ్ఞుపించె, నిరాాసిత నైనను=వళళగతటు బడినదాన నైనను, తపసిా+సామానయము=తాపసుల
+జాతి, అవేక్షణము=పరయవేక్షణలోకాచుట, అభాగషనిని=మందభాగ్ుయరాల్లని, వల్లపెటు+తలపరని=దూరము
చేయ+ తలపరని(ఒక తాపసిగా ననుు రక్ించు ధ్రీము వదలొది ని), విధి+విలాసమును=బరహీ+కీీడ,
చ. అనుటయు మాట లేక భరతావరజ్ఞండు తరంగషతాశుీ లో
చనములతోడ నియయకొని చయయన దృష్ిుపథవయతీతరడెై
చనిన, లతాంగష వాచఱచె సాధ్ాసశలకభరాకకలాతీయిై,
 352
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కనుగ్వ యుబోగా కకరరష కైవడి వకకుచు ముకతకంఠయిై. 70
అవరజ్ఞండు=తముీడు, తరంగషత+అశుీ=అలలకగాకారుచును+కనీురు, ఇయయకొని=అంగీకరషంచ, చయయన
=శ్రీఘోముగా, దృష్ిు+పథ+వయతీతరడెై+చనిన=కంటి+చూపుకక+కడచ-కనబడనంత దూరము+వళిళన,
వాచ+అఱచె=నోరు విపిప+విలపించె, సాధ్ాస+శలక+భర+అకకల+ఆతీయిై=ఉదేాగ్ము+దుఃఖము
+నిండుటచే+చెదిరషన+మనసుసతో, కకరరష+కైవడి+వకకుచు=పెదిగా అరచు అనాగ్రషకసీత +
ి వల +రోదన
ధ్ానితో, ముకత కంఠయిై=బగ్గ రగాఏడుిచూ,
సీ. ఉఱుము సందడి కకబో పురష విపిపన నమిళుళ/మధ్యలో దమ యాట మాని నిలచె,
మృగ్ములక తెల్లయని నగ్ులకతో కొఱకిన/నవకకశాంకకరములక నమల కకమిసె,
మచిక చెలక లాననిచిన మల్లు కా/మధ్ువు ముటు క తోరచె మధ్ుకరములక,
ముమీరముీగ్ రమీరమీకక విరబూచు/పూమొకు లకవాతర
త పూత యుడిగ,
కరుణముగ్ నేడిిన కఠోరగ్రభగ్ురషా/దేవితో గ్ూడ సమదుఃఖభావమంది,
రాఘవేశారు సదనాంతరమున బో ల /కానలో చెమీగషలుని కనుు లేదు. 71
ఉఱుము+సందడికి+ఉబో=ఉఱుముల+సంక్ోభమునకక+సంతోష్ించ, మృగ్ములక=లేళుళ, ఎగ్ులక=
విచారము, నవ+కకశ+అంకకరములక+నమలక+ఉమిసె=లేత+దరభ+మొలకలక+నమలకట ఆపి
+ఉమీవేసె, మచిక+చెలకలక+అననిచిన=పేరమతో+పువుాలనే సీరోలక+తారగ్నిచిన, మధ్ువు=తేనను,
తోరచె=నిరాకరషంచె, మధ్ుకరములక=తరమీదలక, ముమీరముీగ్=మికకుటముగా, రమీరమీకక=
కొమీకొమీకక, ఉవాతర
త +పూత+ఉడిగ=తటాలకన+పూలపూత+తయజంచె, కరుణముగ్=జాల్లపుటటునటటు,
కఠోర+గ్రభ+గ్ురషా=నిండు+గ్రభవతిఅయిన+గ్రషభణి, రాఘవేశారు+సదన+అంతరమునన్+ప్ర ల =
రాముని+గ్ృహము+లోపలభాగ్మునందు+వలే,
చ. పరుసని బో యతూపునకక బడి పులకంగ్ును జూచ ఆరషతతో
పరవశుడెైన ఏ ఘనకృప్ాళుని శలకము శలుక మయియ, నా
కరుణరసపరధానకృతికరత , సమీపమునం గ్ుశేంధ్నా
హరణమతిన్ మలంగ్ు మహతాతీకక డాది కవీందుర, డయియడన్. 72
పరుసని=కఠషనపు, బో య=బో యవాని, తూపునకకన్+పడి =బాణమునకక+చచికిీందపడిన, పులకంగ్ు=
కౌీంచపక్ి, ఆరషతతో+పరవశుడెైన=మనోవయధ్తో+పరాధవనుడెైన, ఏ+ఘన+కృప్ాళుని+శలకము+శలుకము+
అయియ=ఎటటవంటి+గతపప+కరుణామయుని+దుఖఃము+శలుకముగా+పరషణమించనదబ , ఆ+కరుణరస+
 353
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పరధాన+కృతి+కరత =అటటవంటి+కరుణరసమే+పరధానముగాకల+రామాయణకృతి+వారసిన వాడు-వాల్మీకి,
కకశ+ఇంధ్న+ఆహరణ+మతిన్+మలంగ్ు=కకశలక+సమిధ్లక+తెచుి+బుదిధతో+సంచరషంచు చును,
మహత+ఆతీకకడు+ఆది+కవీందురడు=పూజంపదగ్గ +మనసిాఅయిన+మొటు మొదటి+కవీశారు డెైనటిు
వాల్మీకిమహరషి, అయియడన్=అకుడ,
వ. ఆకీందనరవానుసారషయిై తనుు జేరవచుిటయు, మైథిల్ల సంభరమించ పరషదేవనము మాని,
నయనావరణమైన కనీురు పెైటచెఱగ్ుతో దుడిచకొని, ఆ మహానుభావునకక సభకితకపరణామము
గావించె. తదవయదౌహృదల్లంగ్దరషశయిైన ఆ సహృదయసారాభౌము డామను సుపుతరవతివికమీని,
కమీనిదవవన నొసంగష, సంతరపణవాకయపూరాకముగ్ అనునయించుచు నిటు నియి. 73
ఆకీందన+రవ+అనుసారషయిై=ఏడుపు+శబధ ము+అనుసరషంచ, సంభరమించ=తతత రపడి, పరషదేవనము
=ఏడుపుతోకూడినమాటలక, నయన+ఆవరణమైన=కండు ను+ఆచాఛదముచేసిన, సభకితక+పరణామము=
భకితతో కూడిన+వందనము, తదవయ+దౌహృద+ల్లంగ్+దరషశయిైన=ఆమ+గ్రషభణిఅని+ధ్ృవపరచు
లక్షణములక+చూచనవాడెై, సహృదయ+సారాభౌముడు=మంచమనసుసకలవారషలో+చకీవరషత వంటివాడు,
సు పుతరవతివి కమీని=మంచ పుతరరలక కలదానివి అగ్ుమని, కమీని+దవవనను+ఒసంగష=అమృత
ప్ారయమైన+ఆశ్రరాాదమును+ఇచి, సంతరపణ+వాకయ+పూరాకముగ్+అనునయించుచు=ఉలాుసపరచు
+మాటలక+ముందుగా చెపిప+ఊఱడించుచూ,
చ. "తెల్లయగ్ వచెి మాకిపుడు తెలుముగా పరణిధాన దృష్ిుచే
కలనిజ మలు , తల్లు ! రఘుకాంతరడు నినుు మృషాపవాదసం
చల్లతమనసుుడె,ై ఇట విసరజనచేసె దయావిహీనతన్,
వలవదు బంగ్, నీవిపుడు వచితి వింకొక పుటిునింటికిన్. 74
తెలుముగా=సపష్ు ముగా, పరణిధాన+దృష్ిుచే=మనసుసఏకాగ్ీసమాధిఅందు+చూచుటచే, మృష్+అపవాద+
సంచల్లత+మనసుుడె=
ై అసతయపు+నిందచే+కలవరపడు+బుదిధతో, విసరజనచేసె=వదిల్లవేసెను,
చ. గ్రషమ వహంచె ఉదధ ృతజగ్తత య
ి కంటకక డంచు సతయసం
గ్రుడని సాటిలేని అవికతా నుడెై, మరష యటిుమేటికిన్
కరకరష నటు పంట నిను గానల దబర యుట ఏమి ప్ాడి? ఎ
వారు, వగ్డొందరమీ! రఘువరుయని ఈ కలకష్పరవృతిత కిన్. 75
 354
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
గ్రషమ వహంచె=శేీష్ుత+ప్ ందె, ఉదధ ృత జగ్తత య
ి కంటకకడు=ములొుకములను ములకువలే కష్ు పెటు ట
రావణుని తీసివైచన-చంపిన, సతయసంగ్రుడని=అడితపపనివాడని, అ వికతా నుడెై=ఆతీసుతతి లేనివాడెై,
కరకరష=పటటు దలతో, నటు పంట=నిషాురణముగా, ప్ాడి=నాయయము, వగ్డొందరు=తలు డిలురు-చల్లంచరు,
కలకష్+ పరవృతిత కిన్=కలతనొందించు+నడవడికి,
తే. మాకక సఖు డిదధకీరత ష మీ మామగారు/యోగ్ులక మీ గ్ురుండు, తతోతైపదేష్ు,
పుణయపతిదేవతల కగ్ీగ్ణయ వీవు/కాన మాకక కావలసినదానవైతి. 76
ఇదధ +కీరత ష=అపరతిహత+కీరత మ
ష ంతరడుడు, గ్ురుండు=తండిర-జనకకడు, తతత ై+ఉపదేష్ు=పరమాతీ
సాాభావము+ఉపదేశింపకలవాడు, పుణయ+పతిదేవతలకక+అగ్ీగ్ణయవు+ఈవు=పవితరమైన+పతివరతలలో
+మొదట ల కిుంపదగ్గ దానవు+నీవు,
సీ. మునిజనసహవాసమున వినీతముల ైన/పలకసతాములతోడ ఫల్లతవృక్ష
వాటికతోడ నివారషతచతత వి/క్ేపమై చేతనాచేతనముల
మైతీరనిలయమైన మనతప్ర వన, మదె!/వసియింపు మట మనోవయసనముడిగష,
పుటిునింటికి, రారే? పురషటికై ప్ లతరలక/పిరయమైన మా యాడుబడి వీవు,
అందు నీ గ్రభ మభుయదయంబు నొందు/ముదుకటిలు ాండుర పురుడు ప్ర యుదురు నీకక,
తల్లు ! కావింతర నీదు సంతానమునకక/జాతకరాీది సంసాురజాత మేను. 77
సహవాసమున=కల్లసిఉండుటచే, వినీతముల ైన=మచిక చేయబడిన, పలక+సతాములక=వివిధ్+
జంతరవులక, ఫల్లత+వృక్ష+వాటిక=పండుుకల+చెటు+తోట, నివారషత+చతత +విక్ేపము+ఐ=ప్ర గతటు బడిన+
మనసుసయొకు+కలవరము+కలదెైకానవై, మైతీర+నిలయమై=చెల్లమికి+ఇల ,లు మనో+వయసనము+ఉడిగష=
మనసుసలోని+దుఃఖము+మాని, ప్ లతరలక=సీత ల
ి క, అభుయదయంబును+ఒందు=మేలకకానుప+కలకగ్ు,
ముదుకటి=వృదధ , కావింతర=చేయుదును, జాతకరీ+ఆది+సంసాుర+జాతము=పిలులకుపుటిునపుపడు
చేయుకిీయ+మొదలగ్ు+ఆచార సంబంధ్కిీయల+మొతత ము,
సీ. కలమానుములక కలు గాని మాయిండు లో/నివరషగషంజలొకపుి నిండుకొనవు,
పిండివంటలకేము పెటు ప
ి ుటు ముగాని/కందమూలములకక కరువులేదు,
మణిమందిరములక మాకకుడివి కాని/ఆభరపుష్పములక కా వాకకటిండుు,
నునుదూదిరాచప్ానుపలక మృగ్యములక కాని/పూరషసెజజలక, లేకప్ర వు మాకక,
కనక వసనంబులకక నోచకొనము కాని/నారచీరలక వండిబంగారు కావు,
 355
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సిరషకి మాకకను విను సగ్మరుక కాని/పేదఱమి మానవతలోన లేదు మాకక. 78
కలమ+అనుము=మేలకజాతిబయయపు+అనుము, నివరష=తనంతతనేపండే వరష, నిండుకొనవు=అయిప్ర వు,
అభర+పుష్పములక=గ్గ్న+కకసుమములక-అందనివి, ఆకక+ఇండుు=పూరష+గ్ుడిసెలక, మృగ్యములక=
కనబడవు, పూరష+సెజజలక=ఆకకలతోవేసిన+పడకలక, కనక+వసనంబులక=జరీ+చీరలక, వండిబంగారుకావు
=దొ రకలేనివికావు, సగ్మరుక=పూరషతగా తెల్లయదు, పేదఱమి=పేదఱకము,
సీ. మన తప్ర వసతికి కనుచూపుమేరలో/మునిసనిువేశసంపూరుమైన
తీరము వంబడి ప్ారుచునుది పుణయ/తమ తరంగషణి తమశశమన తమస,
అనుదినంబును నీవు మునిపురంధ్ురల గ్ూడి/చని వేగ్ుబో క నీ చరషతవోల
అకలంకమై యొపుప నయిేయటి జలమున/అఘమరిణసాున మాచరషంచ,
సెైకతోతసంగ్మున కరీసాక్ి కరగష/విహతముగ్ దేవపూజ గావింతరవేని,
మనసు తెల్లవొందు నీరోగ్ మగ్ు నడంద/పుణయసంపద పెంప్ ందు పుతిర, నీకక. 79
తప్ర +వసతి=తపసుల+సాానము-ఆశీమము, ముని+సనిువేశ+సంపూరుమైన=మునుల+కకటీరములతో+
నిండిన, పుణయతమ+తరంగషణి=అతయధికపుణయకరమైన+నది, తమస్+శమన+తమస=శలకము+నశింప
చేయు+తమసానది, పురంధ్ురల=సీత ిల, వేగ్ుబో క=తెలువారు ఝామున, అకలంకమై=బురదలేనిదెై,
అఘమరిణ సాునము=తల సాునము, సెైకత+ఉతసంగ్మున=ఇసుకదిబోల+మధ్యలో, కరీసాక్ికి+ఎరగష=
సూరుయనికి+నమసురషంచ, విహతముగ్=యథావిధిగా, తెల్లవి+ఒందు=పరసనుత+ప్ ందు, నీరోగ్+మగ్ు+
నడంద=సాసా త+చెందు+హృదయము, పెంపు+ఒందు=హచుి+అగ్ు,
మ. బల్లబీజంబులక ఆరత వంబులగ్ు పుష్పంబుల్ ఫలవారతమున్
కలవారై కొనితెచి యితర
త రలమిన్ కనీురు వోదుడిి, నీ
కలతన్ మానుపదు రాటప్ాటల చమతాుర పరసంగ్ంబులన్,
తలలో నాలకకగా మలంగష, మునికనయల్, నీకక పృథవాసుతా! 80
బల్ల+బీజంబులక=పూజకకయోగ్యమైన+నీవారాది ధానయపుగషంజలక, ఆరత వంబులగ్ు=ఆఆఋతరవు లందు
లభించు, వారతము=సముదాయము, కలవారై=ఆపుతల ై, ఎలమిన్=పేరమతో, ప్ర +తరడిి=ప్ర వునటట
ు +ఒతిత ,
కలతన్=క్ోభను, తలలో నాలకకగా=సురక్ితముగా,
తే. ఓపికకక యుకతమైన పయోఘటముల/మన తప్ర వన బాలదురమముల బంచ,
కనగ్లవు కనుతల్లు వి కాకమునుపె/ప్ాపలకక చనుబాల్లచి పడయు, హాయి." 81
 356
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
యుకత మైన=సరషయిైన, పయో+ఘటముల=నీటి+కకండల, బాల+దురమముల=చను+మొకుల,
పడయు=ప్ ందు,
క. అని యూరడించ తడయక/అనుకంప్ామతి ననుగ్ీహపరతయభినం
దినియిైన, యామ దబ డొ ుని/మునితిలకకడు వచెి నిజతప్ర వనమునకకన్. 82
తడయక=ఆలసయముచేయక, అనుకంప+మతిని=కనికర+సాభావముతో, అనుగ్ీహ+పరతయ+అభినందిని
యిైన=కరుణకక+పరతిగా+సంతోష్ించన,
తే. అపపగషంచె గ్వీందుర డా యారత మూరషత/పరషచయము చేసి, వృదధ తపసిానులకక,
కోరష అమవస పితృభుకత సారయిైన/తరహనకరు నంతయకళ నోష్ధ్ులకకబో ల . 83
ఆరత మూరషత=శలకమూరషతని, అమవస=అమావాసయనాడు, పితృ+భుకత +సారయిైన=పితృదేవతలకక+తినుటకక
వీలకగా+సారవంతమైన, తరహనకరుని=చందురని, అంతయకళ=అమావాసయనాటి ఆఖరషకళ, ఓష్ధ్ులకక బో ల
=మందు చేటువల ,(అమావాసయనాడు పితరులక తినివేయగా మిగషల్లన చందరకళ ఓష్దుల చేరును-
వాయసవచనము.)
వ. అపపగషంచన దదాగ్మపీరతరల ైన వా రామ బొ దివికొని అరఘయప్ాదయము ల్లచి సాునానుప్ానములక
చేయించ ఇంగ్ుదవసేుహకృతపరదవపమును, ఆసీత రుమేధాయజన తలపమునైన ఒక పరుకకటీరమును
దనిువాసారధ మేరాపటట చేసిరష. జానకియు నచట తమసాజలాభిష్ేకపరయతయిై వలులవాసినియిై
మునివధ్ూ పరయుకత నితయసతాురయిై పతిపరజాసంతతినిమితత ము వనాయహారమున శరీరయాతర
నడపుచు, వైజననసమయమును బరతీక్ింపుచు గ్డవనికాల మొకరీతిగ్డుపుచుండెను. ఈలోన 84
ప్ దవికొని=చుటటుకొని, ఇంగ్ుదవ+సేుహ+కృత+పరదవపమును=గారపపుప+నూనచే+వేస-ి వల్లగషంచన+
పెదిదవపమును, ఆసీత రు +మేధ్య+అజన=పఱపబడిన+పరషశుదధ మైన+కృషాుజనమువేసిన, పరయతయిై=
పరషశుదధ యిై, వలులవాసిని=చెటు టపటు తో చేయబడిన నారచీర కటటుకొని, పరయుకత=మికిుల్ల సేుహముగా
చేయు, పతి+పరజా+సంతతి+నిమితత ము=భరత యొకు+బడి దాారా+వంశవాయపిత +కొఱకక, వనాయహారమున
=శాఖాహారమున, వైజనన+సమయమును+పరతీక్ింపుచు=బడి కను+నలకక+ఎదురు చూచుచు,
గ్డవనికాలము=కష్ు ముచే గ్డవనటట
ు ండు సమయమును, ఒకరీతి=ఏదబ ఒకవిధ్ముగా,
ఉ. ఆపగ్రాని అతయనుశయంబున సంతతశలకమగ్ుుడెై,
మాపులక, ఱేపులకన్ మఱుగ్ు మైథిల్లవలు భుజేరవచి, వి
జాుపనచేసె దవనవదనంబున వాసవజదిాభేది, సీ
 357
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తాపరషదేవనాంతముగ్ దానొనరషంచన తనిుదేశమున్. 85
అతి+అనుశయంబున=ఎకకువ+పశాితాతపమున, మగ్ుుడెై=మునిగషనవాడెై, మాపులక=రాతరరలక, ఱేపులక
=పగ్ళుళ, మఱుగ్ు=మికిుల్ల దుఃఖించు, మైథిల్లవలు భు=రాముని, విజాుపన=మనవి, వాసవ+జత్+విభేది=
ఇందురని+జయించన ఇందరజతర
త ను+చంపిన-లక్షీణుడు, పరషదేవనాంతముగ్=విలాపమువరకక, తన్+
నిదేశమున్=రాముని+ఆజు మొదలకకొని
తే. మంచుజడివాన గ్ురషయు హేమంతచందుర/డయియ రామచందురడు సపదయశుీముఖుడు,
సాగ్ృహముననుండి యిే కాని సడికినోడి/పేరయసి నడందనుండి ప్ర దబర య, లేమి. 86
హేమంత+చందురడు+అయియ=హేమంత ఋతరవునందు+మంచుకపిపన చందురని అటట
ు +అయియను, సపది+
అశుీ+ముఖుడు=తక్షణమే+కనీురుకమిీన+ముఖము కలవాడయియను(హేమంత చందురడు), సడికిన్+
ఓడి=నిందకక+భయపడి, ఎడద+నుండి+ప్ర +తోరయ+లేమి=హృదయము+నుండి+సీతనువళళ+కొటు +లేక ,
తే. తను దాన యూరారషికొని ధవరడగ్ుట/నిజమనోధ్ృతికి నునేీష్ంబు దెచి,
మమత బో నడచ శలకము నిగ్ీహంచ/అనవధానత కాశీయము గోలకపుచి. 87
నిజ+మనో+ధ్ృతికిన్+ఉనేీష్ంబున్+తెచి=తన+మనసుసయొకు+సిారతకక+మలకకవ+తెచిపెటు టకొని,
మమతన్+ప్ర నడచ=మమకారమును+తయజంచ, నిగ్ీహంచ=అడచ, న+అవధానతకక=ఏకాగ్ీత లేమికి,
ఆశీయమున్+కోలకపుచి=అండ+ప్ర గతటిు,
తే. వివిధ్వరాుశీమావేక్షణజాగ్/రూకమనసుుడెై కాకకత్ సా మౌళి,
భాతృసాధారణపరషభోగ్మైన/రాజయమేల ను రజోరహతవృతత మున. 88
ఆవేక్షణ+జాగ్రూక+మనసుుడె=
ై పరయవేక్షణమునందు+అపరమతత +బుదిధతో, భాతృ+సాధారణ+పరషభోగ్మైన=
తముీలే+సామానయముగా+అనుభవించనదెైన(తను అనుభవించని), రజో+రహత+వృతత మున=రజో
గ్ుణము+లేని+పరవరత నతో,
ఉ. "జానకి బాసెగాని రఘుసతత ము డెవాత కీయలేదు తత్
సాానము, అధ్ారకిీయకక తతరపతిమాసఖుడయియ"నం, చటటల్
వీనులవిందుగా విభుని వృతత ము దా విని, ఎటటులో సమా
ధానమనసుయిై సయిచె తనిా దురంతనిరాకృతివయథన్. 89
 358
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ప్ాసె=విడచె, అధ్ార+కిీయకక=యజు ము+చేయుటకక, తత్+పరతిమా+సఖుడు+అయియ=ఆమ+విగ్ీహ
మూరషత+సహాయుడు+అయియను, సమాధాన+మనసు+ఐ= శాంతమైన+మనసుస+కలదెై, సయిచె=ఓరి,
దురంత+నిరాకృతి+వయథన్=అంతరలేని+నిరాకరణచేకల్లగషన+దుఖమును,
 359
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

పెంచద్శ సరగ ము- ర్ామావతారవిరమణము

క. పరషవాదభీతి సీతా/విరహతరడెై రాఘవపరవీరుడు రతాు

కరరశన యిైన కేవల/ధ్రషతిరనే యిేల్లకొనియి, ధ్రోీతత రుడెై. 1
పరషవాద+భీతి=నింద+భయముచే, పరవీరుడు=మికిుల్లవీరుడు, రతాుకర+రశన=సముదరము+వడాిణము
గాకలది-భూమి, కేవలధ్రషతిరనే=భూమిని మాతరమే, ఏలకకొనియి=ప్ాల్లంచె, ధ్రీ+ఉతత రుడెై=ధ్రీప్ాలన
అందు+ఉతత ముడెై,
క. చనుదెంచరష లవణుండను/క్షణదాచరుచే, విలకపత సవనకిీయుల ై,
మునులక యమునాతటసుాలక/చనవున నా యారత శరణు శరణము వేడన్. 2
క్షణద+ఆచరుడు=రాతిర+చరషంచువాడు-రాక్షసుడు, విలకపత +సవన+కిీయుల =
ై పూరషతగాలోపించన+యజు పు+
పనులకకలవారై, తటసుాలక=ఒడుినఉండువారు, చనవున=చెలు కబడితో, ఆరత శరణు=దుఃఖితరలకక+రక్షణ
ఇచుివాడు,
క. ఘను రాము జూచ, చెఱుపరు/దనుజ్ఞ, సాతేజమున వారు, తారణాభావం
బునగాని, పరయోగషంపడు/ముని శాప్ాయుధ్ము నిజతప్ర వయయభీతిన్. 3
చెఱుపరు= కీడుచేసికొనరు, సాతేజమున=వారషవారష తపః పరభావముచే, తారణ+అభావంబునన్+కాని+
పరయోగషంపడు=రక్ించువాడు+లేనపుపడే+కాని+ఉపయోగషంపడు, నిజ+తప్ర +వయయ+భీతిన్=తమ+
తపసుస తరుగ్ునను+భయముచే,
క. పరతిన యొనరషంచె విఘు/పరతిఘాతము సేయ దాశరథి తపసులకకన్
పరతిహతసదధ రీపునః /పరతిష్ు యిే, కద! పరవృతిత , పరమాతరీనకకన్! 4
పరతిన=పరతిజు , విఘు+పరతిఘాతము=అడి ంకకలకక+మారుదెబో, పరతిహత+సత్+ధ్రీ+పునః+పరతిష్ు యిే=
తోరసిపుచిపడిన+మంచ+ధ్రీమును+మరల+సాాపించుటే, పరవృతిత =నడవడి,
క. ఆ లవణుని పరషమారప నృ/ప్ాలకనకకను దెల్లపి రతక ఉప్ాయము దపసుల్,
శూల్లయగ్ువా డవధ్ుయడు/శూలరహతర డయిన, చంప సులభుడు ననియున్. 5
పరషమారప=చంప, శూల్లఅగ్ు=శూలముధ్రషంచనవాడయితే, అ వధ్ుయడు=చంపబడడు, శూలరహతరడు=
శూలము లేనివాడు,
క. నేమించె నముీనీందురల/బాములక కడతేరప నవనిపతి శతరరఘుున్,
 360
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
భీమారషహననమున ద/నాుమము సారాముగ్ జేయ దలచె, ననంగ్న్. 6
నేమించె=నియమించెను, బాములక=కష్ు ములక, కడతేరప=సమాపిత చేయ, శతరరఘుుడు=శతరరవుల చంపు
వాడు, భీమ+అరష+హననమున=భయంకర+శతరరవుల+చంపుటఅందు, సారాముగ్=అరావంతము,
తే. ఒనర రఘువీరులందు ఏ ఒకుడెైన/పగ్తర దబర సిపుచి సమరుాడగ్ు, విశేష్
సూతర మపుపడు సామానయసూతరము బల /అని వినిశియముీగ్ నిరూపణము సేయ. 7
ఒనర=ప్ ందికగ్, తోరసిపుచి=తొలగ్జేయ, సామానయ+సూతరము=వంశ సహజ+నియమము-శతరరవుల
చంపుట రఘుకకలకలందరకక సామానయము, వినిశియముీగ్=నిరాధరణగా,
క. ఆశరవిజయావహమగ్ు/నాశ్రరాాదము నొసంగష అగ్ీజ్ఞ డనుపన్,
దాశరథి దివయరథియిై/ఆశుపరసా ానమయియ అకకతోభయుడెై. 8
ఆశర+విజయ+ఆవహమగ్ు=రాక్షసునిపెై+గల్లపు+కల్లగషంచు, అనుపన్=పంపగా, దివయ+రథియిై=ఇంపెైన+
రథమకిునవాడెై, దాశరథి=శతరరఘుుడు, ఆశు+పరసా ానమయియ=వంటనే+యుది మునకై వడల , అకకతో
భయుడెై=దేనివలననూ వఱపులేనివాడెై,
ఆ. సయందనాగ్ీగాముల ై తోరవచూపిన/మునుల వంట చనుచు వల్లగ,
సయందనాగ్ీగాములగ్ు వాలఖిలకయల/ననుసరషంచ యిేగ్ు నినుని, భంగష. 9
సయందన+అగ్ీగాముల ై=రథముకక+ముందుగావళిళ, వాలఖిలకయలక=చెటు టకొమీకక తలకిీందులకగా వేలాడి
తపసుసచేయు(మరషయు సూరుయనికిముందు సాగష సూరయకిరణములనుండి చెడుకిరణములను (ozine
layer గా)తపిపంచు) తపసుసలక, ఇనుడు=సూరుయడు,
క. అరుగ్ుచు మారగ వశంబున/అరషఘుు డొ కరేయి గ్డిపె అనుచరయుతరడెై,
ఉరుతరరథసానోనుీఖ/హరషణము, వల్మీకభవుని, యాశీమవాటిన్. 10
అరుగ్ుచు=పరయాణము చేయుచు, మారగ వశంబున=దారషలో, అరషఘుుడు=శతరరవులఅణచు శతరరఘుుడు,
ఉరుతర+రథ+సాన+ఉనుీఖ+హరషణము=బాగాశేీష్ుమైన+రథ+శబధ ముచే+మడల తిత పెైకి చూచు+లేళుళ
కలది, వల్మీక+భవుని=పుటు నుండి+పుటిున-వాల్మీకి,
క. అలయికలక వాయ రాఘవు/బలకపీరతిని సతురషంచె ప్ారచేతసు, డ
తయలఘుతపసాసధ్నమున/తలకూడిన యోగ్యసంవిధానము తోడన్. 11
వాయ=తీర, ప్ారచేతసుడు=వాల్మీకి, అతి+అలఘు+తపసాసధ్నమున+తలకూడిన+యోగ్య+సంవిధానము+
తోడన్=అతి+గతపప+తపసుస సాధ్నచే+సిదంిధ చన+తగ్ు+ఏరాపటు +చేతను,
 361
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
క. ఆ రాతిరయి రఘుకకలవి/సాతరకకలం గ్నియి దతరపజావతి జతబృం
దారకకల, గ్వలబడి ల/ధారుణి సంపనుకోశదండములం బల న్. 12
రఘుకకల+విసాతరకకలం=రఘువంశము+వాయపింప చేయువారల, తత్+పరజావతి=వాని+వదిన-సీత, జత
బృందారకకల=దేవతలనుకూడ జయించగ్ల, ధారుణి+సంపను+కోశ+దండములం+వల న్=భూమియొకు+
సమృదధ +భాండాగారముపెై+(హకకుకల) రాజశాసన దండముల+వల
ఆ. అను పుతరజాతర డగ్ుటకక పులకించ/ఉదయమందె లేచ తదవరజ్ఞడు
మునికి వినయమధ్ురముగ్ మొోకిు, వీడొ ుని/అరదమకిు తెపపదెరల, జనియి.13
పుతరజాతరడు=కొడుకకలక కలవాడు, తత్+అవరజ్ఞడు=రాముని+తముీడు, తెపపదెరల=అతివేగ్ముగా
తే. వచెి సరమితిర మును మధ్ూపఘుమునకక/వచెి నటకక కకంభీనసీభవుడుకూడ,
కాననమునుండి కపపము గాగ్ గతను/సతత ైనిచయముతో అదే సమయమునకక.14
మును=ముందుగా, మధ్ూపఘుమునకక=మధ్ూపఘుముఅను పేరుగ్ల లవణపురము, కకంభీనసీ+
భవుడు=రావణుని చెలు లగ్ు కకంభీనసి+కకమారుడు-లవణాసురుడు, కపపమున్+కాగ్+కొను=అడవినుండి
పనుు+అనునటట
ు +తీసుకొనిన, సతత ై+నిచయము=చంపిన జంతరవుల+రాసి,
తే. దురభరవసామగ్ంధియు ధ్ూమధ్ూమో/తనుడు జాాలాకడారకకంతలచయుండు,
సమదపలలాశిగ్ణపరషజనుడు నగ్ుట/జంగ్మచతాగషు బో ని రాక్షసుని జూచ. 15
దురభర+వసామ+గ్ంధియు=భరషంపరాని+చచిన జంతరవుల గ్ుండె మదడుల+వాసన కలవాడు, ధ్ూమ+
ధ్ూమో+తనుడు=ప్ గ్వలే+నలకపు ఎఱుపు కలసిన రంగ్ు+శరీరముకలవాడు, జాాలా+కడార+కకంతల+
చయుండు=మంటవలే+ఎఱఱ ని+కేశముల+గ్ుంపు కలవాడు, స మద+పలల+అశి+గ్ణ+పరషజనుడు=
మదముతోకూడిన+మాంసము+తిను+రాక్షసుల+పరషవారముకలవాడు, జంగ్మ+చతాగషున్+ప్ర ని =
నడచుచును+శీశాన+మంటను+ప్ర ల్లన,
క. అపశూలక నతని రయమున/ నృపనందను డడి గషంచె నిలక స రకకండన్,
రషపురంధ్ర మఱగష ప్ డచన/నిపుణునకకను గలకపు వచి నిలకవదె ఎదుటన్. 16
అపశూలక=శూలముధ్రషంచని, అడి గషంచె=అడుిపడెను, ఇలక+స రక+ఉండన్=ఇంటిలోనికి+వళిళశూలము
గ్ీహంప+కకండా, రషపు+రంధ్రము+ఎఱగష+ప్ డచన=శతరరవు+లొసుగ్ు+తెల్లసికొని+మ్రదిన,
ఉ. "నేడశనంబు నా కడుపునిండ లభింపమి జూచ ధాత, నా
ప్ర డిమి యిేమిప్ాకమున బొ ందెనొ? నినిుటట తెచెి"నంచు, పెన్
 362
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వేడుక చంకగ్ుీదిి కొని నటు న దానవవీరు డాగ్ీహా
మేోడితసతర
త ైడెై పెఱక, వృక్షము నొకుటి గోగ్ుకాడగ్న్. 17
అశనంబు=భోజనము, ధాత=బరహీ, ప్ర డిమి=భాగ్యము, ప్ాకము=పంట, పెన్=ఎకకువ, నటు న=
అనాలోచతముగ్, ఆగ్ీహ+ఆమేోడిత+సతర
త ైడె+
ై పెఱక=కోపముచేత+రటిుంపెైన+బలముకలవాడెై+పెకల్లంచె,
గోగ్ుకాడగ్న్=గ్డిి మొకువల ,
తే. కనల్ల కాకకత్ సుా డేసిన కడిది శకిత/దబర వనడుమన వస తరనాతరనక లగ్ుట
రకుసుడు రువిానటిు ఆ మాోను కాదు/దాని పుప్ పడి వచి రాతనయు దాక.18
కనల్ల=కోపగషంచ, కడిది=గతపప, వస=శ్రఘోముగా, దాని పుప్ పడి=చెటు టకకనుపూల పుప్ పడి మాతరమే,
రా తనయున్+తాక=రా కకమారుని+పూలవానవల సపరషశంచె,
క. వృక్షము వయరాం బైనన్/రక్ోవిభు డల్లగష విసర రాఘవు రతముీన్
లక్ించ పృథక్ సిా తమగ్ు/సాక్ాదయమముష్ిు, బో ని సాురోపలమున్. 19
లక్ించ=గ్ురషపెటు ి, పృథక్+సిా తమగ్ు=విడిగా+ఉండిన, సాక్ాత్+యమ+ముష్ిు=సాయముగా+యముని+
పిడికిల్ల, సాుర+ఉపలమున్=పెది+ఱాయిని,
మ. తఱ శతరరఘుధ్నురషాముకత మఘవదెి వతయ
ల మసత ంి బు, దు
సత రమై తాకిన పరసతరంబు సికతాతాం బంది తనాీతరలో,
పరమాణుతాము నొంది నేతరవిష్యిాభావంబు గోలోపయి, చూ
పఱు లేమయియ మహో పలం బనుచు విభారంతిన్ విలోకింపగ్న్. 20
తఱ=సరైనసమయమున, ధ్నుర్+విముకత +మఘవ+దెి వ
ల తయమ+అసత ంి బు=వింటినుండి+విడవనడిన+
ఇందురని+దేవతా+అసత మ
ి ు, దుసత రమై+తాకిన=మీరరానిదెై+గ్ుదుికొన, పరసతరంబు=ఱాయి, సికతాతాంబు+
అంది=పిండి వలే+అయిప్ర యి, తనాీతరలో=ఆక్షణములో, పరమాణుతాము=చనుచనురేణువుల ై, నేతర+
విష్యిా+భావంబున్+కోలోపయి=కళళకక+కనబడు+సాభావము (చను పరమాణముచే)+ప్ర గతటటుకొన,
మహా+ఉపలంబు=పెది+ఱాయి,
తే. రాతి శైథిలయమునకక అరాతి కనల్ల/కకడిభుజం బతిత కొని మీద బడగ్వచెి,
దారుణోతాపతమారుతపేరరషతెైక/తాళసహతాదిర, నాగ్ ఆభీలభంగష. 21
 363
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
శైథిలయమునకక=విరషగషప్ర వుటకక, అరాతి+కనల్ల=శతరరవు+కోపించ, దారుణ+ఉతాపత+మారుత+పేరరషతెైక+
తాళ+సహత+అదిర+నాగ్=ఘోరమైన+భూకంపమువంటి ఉపదరవము పుటు గా+గాల్లచే+తోరయబడిన+
తాటిచెటు +సహత+కొండ+వలే, ఆభీల+భంగష=భయంకరమైన+విధ్ముగా
క. ధ్ృష్ర
ు డు, మహాసత వి
ి దాయ/నిషాుతరం డేచ దనుజ నిరీథనాలం
భూష్ర
ు వని, రఘుకకమారుడు/వైష్ువశర మేయ, నదియు వచి రయమునన్. 22
ధ్ృష్ర
ు డు=నిరియుడు, నిషాుతరండు+ఏచ=నిపుణుడు+విజృంభించ, నిరీథనాలం+భూష్ర
ు వని=ధ్ాంసము
+చేయగ్లదని, రయమునన్=శ్రీఘోముగా,
క. ఉదుటటన దాక విదారషత/హృదయుండెై నేల కొరషగష దృపత నిశాటటం
డొ దవించె గ్ంప మురషాకి/తదభావము దేవమునివితానంబునకకన్. 23
ఉదుటటన+తాక=ధ్ృఢముగా+దెబోతీయగా, విదారషత=చీలిబడిన, దృపత +నిశాటటండు=దరషపంచన+
రాక్షసుడు, ఒదవించెన్+కంపము+ఉరషాకి=కల్లగషంచె+కంపము+భూమికి, తత్+అభావము=వాడు లేడను
భావము, వితానంబునకకన్=సమూహమునకక,
ఆ. పడియి నపుడు విహతపలలాశిమేనిపెై/క్షతజప్ానలోలపతగ్పంకిత,
తదిాజేత మౌళితలముపెై సురసిదధ/కరవిముకత మయిన విరుల జలకు. 24
విహత+పలలాశి+మేనిపెై=చంపబడిన+రాక్షసుని+శరీరముపెై, క్షతజ+ప్ాన+లోల+పతగ్+పంకిత=గాయము
నుండి వచుి రకత ము చీము మాంసము+తారగ్+కోఱు+పక్షుల+గ్ుంపు, మౌళితలముపెై=శిరసుసపెై, సుర+
సిదధ+కర+విముకత =దేవతలక+సిదధ ులక మొదలగ్ు వారష+చేతరలనుండి+విడిచన, విరుల=పువుాల, పడియి
=(పక్షులక రాక్షసునిపెై, పువుాలక శతరరఘుునిపెై)పడినవి,
క. బరుదు గ్ల లవణు బొ రషగతని/పరుష్పరాకీము డతండు భావించె సహో
దరుడ నిజ మిందరజదాధ్/పరషకీరత ుడయిన మేటి బంటటన కనుచున్. 25
బరుదు=శౌరయము, ప్ రషగతని=చంపి, పరుష్=కఠషన, సహో దరుడనిజము=నిజముగాతముీడను, ఇందరజత్
+వధ్+పరషకీరత ుడయిన+మేటి+బంటటనకక+అనుచున్=ఇందరజ్ఞతర
త ను+చంపి+ప్ గ్డబడిన+ గతపప+
యోధ్ునకక-లక్షీణునకక+అనుకొనుచు,
ఆ. సఫల్లతారుా లయున సనుీనీందురలక సాభి/నందనముగ్ దవవనలను గ్ురషయ,
వికీమ్రనుతంబు వీరడావనతమునై/వాని శిరము శలభమాన మయియ. 26
 364
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సఫల్లత అరుాలక=తీరషనకోరషకకలవారు, స అభినందనముగ్=పరశంసలతో, వికీమ+ఉనుతంబు=పరాకీమము
చే+ఎతత బడినటిుయు(పరశంసకక), వీరడ+అవనతమునై=(ఆశ్రరాదింప)సిగ్గ ుచే+వంచబడినటిుయు అగ్ు,
శలభమాన మయియ=దవపవంతమయి
ిత య,
క. కేళీనివాసముగ్ నొక/ప్ర ర లక వినిరషీంచె నిరీముడు కాళిందవ
కూలంబున ఆ విజయర/మాలాల్లతమధ్ురమూరషత మథుర, యనంగ్న్. 27
కేళీ=విలాస, ప్ర ర లక=నగ్రము, నిర్ మముడు=మమకారము లేనివాడు, కూలంబున=ఒడుిన, విజయ+
రమా+లాల్లత+మధ్ుర+మూరషత=విజయ+లక్ిీచే+పేరమించబడి +మనోహర+ఆకారుడు,(అదే
కృష్ర
ు ని కేళీ విలాస మథురానగ్రము)
క. సాారాజయభిష్యందము/ధారుణి పెై ఉపనివేశితం బయియ ననన్
సరరాజయంబుగ్ తతరపరష/ప్రరులక ముదమొంద నతడు పరషప్ాల్లంచెన్. 28
సాా+రాజయ+అభిష్యందము=సారగ పు+రాజయము+ఎకకువగానునుజనముతో మికిుల్ల వృదిధచెంది,
ఉపనివేశితంబు=సాాపింపబడినది, సరరాజయంబుగ్=సుపరషప్ాలనముచే, ముదమొంద=సంతోష్ింప,
క. అవలోకించుచు నతడట/భువనముపెై నుండి చకీవాకిని యమునన్
అవనీవేణిగ్ దలచున్/సువరుభూష్ణములతోడ శలభిలకదానిన్. 29
అవలోకించుచు=చూచుచు, చకీవాకిని=చకీవాకపక్షులకకల, అవనీ+వేణిగ్న్+తలచున్=భూదేవి+జడగా+
తలచెను, సువరు+భూష్ణముల=బంగారు+ఆభరణములక,
తే. జనక దశరథ నృపులకక సరషసమముగ్/మితరరడగ్ు మంతరదరషశ వాల్మీకిమునియు,
ఉభయుల పిరయంబు గోరష యథబ చతముగ్/జానకీసూను లకభయుల సంసురషంచె.30
మంతర+దరషశ=మంతరములను+మననమాతరమున ఎఱుగ్ువాడు, యథా+ఉచతముగ్=తగషనటటు,
సంసురషంచె= జనన సంసాురకిీయలక జరషపె,
క. కకశలవములచే గ్ీమముగ్/శిశుగ్రభకేుదమారుపసేయించ/సుధవ
కకశలకండు, వానిపేరషట/కకశలవులని పేరు ు రాచకొడుకకల కిడియిన్. 31
కకశ+లవముల+చే=దరభల+ఆవుతోకవంటటరక+తోడ, శిశు+గ్రభ+కేుదము=పిలుడు+పుటటునపపటి+కష్ు ము,
ఆరుప+చేయించ=చలాుర+చేస,ి సు+ధవ+కకశలకండు=మంచ+విదయలలో+నేరుపకలవాడు,
తే. విదయలనిుయు, గతటిునపిండి గాగ్/చెపెప గ్ులపతి శేముష్ీసింధ్ువులకక,
చనిు సెైతేయులకక, సూరయసితకరపర/కాశులకక, కించదుతారింత శైశవులకక. 32
 365
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కొటిునపిండి=తెల్లసినవిష్యము, శేముష్ీ+సింధ్ువులకక=పరజులో+సముదరమువంటివారు, సెైతేయులకక=
సీత పుతరరలకక, సూరయ+సిత+కర+పరకాశులకక=సూరుయని+తెలుని+కిరణములవలే+వలకగ్ువారషకి, కించత్
+ఉతారింత+శైశవులకక=కొంచము+గ్డచన+బాలయము కలవారషకి,
క. ముని మరషయు మనీష్ిపృథ/గ్జనరంజకరాగ్తాళసహతంబుగ్, రా
తనయులకక బాడ నేరపను/తనకృతిరతుము, గ్విపరథమసతపథమున్. 33
మరషయు=ఇంకను, మనీష్ి+పృథక్+జన+రంజక+రాగ్+తాళ+సహతంబుగ్=పండితరలకే+కాక+సామానయ
జనులకకకూడా+ఆనందింపచేయు+రాగ్+తాళ+సహతంబుగ్, తన+కృతి+రతుము=తను+రచంచన+శేీష్ు
రామాయణమును, కవి+పరథమ+సతపథమున్=కవులకక+మొదటి+పరశసత మైనదారషని,
ఆ. కనుతల్లు ఎదుట కరుపేయంబుగా/భవయరామకథను ప్ాడి ప్ాడి,
పతివియోగ్దవథుభారము నొకిుంత/అడచ, మనుపగ్ల్లగ, గతడుకకజంట. 34
కరు +పేయంబుగా=చెవులకక+విందుగా, భవయ=శుభమైన, పతి+వియోగ్+దవథు+భారము=రాముని+
ఎడబాటట+పరషతాపపు+బరువు, మనుపన్+కల్లగ=జీవింపచేయ+కల్లగను,
క. తేరతాగషుసములక రామ/భారతలక మువుారును గ్ూడ పడసిరష సుగ్ుణ
సీుతల, తమతమ ప్ాణిగ్ృ/హీతరల వలనం చెరషయొక ఇది ఱు సుతరలన్. 35
తేరతాగషు+సములక=గారహపతయము దాక్ిణాగషు ఆహవనీయము అనుమూడు అగ్ుులతో+సమానమైన
తేజము కలవారు, పడసిరష=ప్ారపిత ంచరష, సుగ్ుణ+సీుతల=మంచ గ్ుణములక+వాయపించ ఉను,
ప్ాణిగ్ృహీతరల=భారయల,
తే. రాజయభోగానుభవము, శ్రీరాము గతలకచు/సుఖమునకక ఈడు గామి, అచోిట నిలా,
మనసు రామి శతరరఘుుడు, మథుర వీడి/భారతృదరశనలోలకడెై బయలకదేర. 36
ఈడున్+కామి=సమానము+కాకప్ర వుటచే, రామి=రాకప్ర వుటచే, లోలకడెై=మికకుటమైన కోరషకకలవాడెై,
ఆ. వలవ దిపుడు గ్ూడ వాల్మీకకలకక తప్ర /వయయమటంచు గ్డచ యరషగ నతడు,
మైథిలేయగీతమాధ్ురయనిష్పంద/హరషణదారకము, దదాశీమమును. 37
తప్ర +వయయము+అటంచు=సరకరయములచేయుటందల్ల తపసుస+నష్ు ము+అనుచు, మైథిలేయ=
సీతకకమారుల, గీత+మాధ్ురయ+నిష్పంద+హరషణ+దారకము=రామాయణప్ారాయణ+మధ్ురషమకక+
నిశిలముగానిలకచును+లేళుళకల,
శా. ఆసరమితిర నిరరగ ళదురతశతాంగారూఢుడెై వచి, ర
 366
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
థాయసంసాురవిశలభితసాపురపరాయలోకనాప్ాకృతా
యాసుండెై, సుచరాగ్తరన్ లవణసంహరత న్, దనుంజూచ, ఎం
తే సంభావన సేసి ప్రరులభినందింపన్, మహో లాుసియిై. 38
ఆ+సరమితిర=ఆ+శతరరఘుుడు, నిరరగ ళ+దురత+శతాంగ్+ఆరూఢుడెై=అడుిలేని+వడిగ్ల+రథము+ఎకిున
వాడెై, రథాయ+సంసాుర+విశలభిత+సా+పుర+పరాయలోకన+అప్ాకృత+ఆయాసుండె=
ై (రాజ)రథముల
మారగ ము+సిదధపరచుటచే+బాగా పరకాశించు+తన+పురము అయోధ్యను+చకుగాచూచుటచే+తొలగషప్ర యిన
+శీమ కలవాడె,ై సుచరాగ్తరన్=చాలాకాలమునకక వచుిచుండిన, సంభావన=గౌరవము, అభినందింపన్=
కీరత ంష చగా, మహా+ఉలాుసియిై=గతపప+ఉతాసహయిై
వ. రాచనగ్రు సభామధ్యమున సభాసదులక సేవింప గతలకవును వాని, సీతాపరషతాయగ్హేతరవున భువి
కసామానయపతి యిైన వాని, రాముని దరషశంచ సవినయముగ్ ప్ాదపరణామము గావించె. అనుయు
లవణాంతకకని, గ్డగతటటుదముీని, ఆల్లంగ్నము చేసికొని సముచతముగ్ అభినందించె. ఆ పరకిీయ
మునుపు తరరాసాహుడు కాలనేమిసంహరత ను, చకీధ్రుని గతనియాడిన విధ్ంబును సుురషంపజేసె.39
భువికి+అసామానయ+పతి=భూమికి+పటు పురాణి లేని అసాధారణమైన+రాజ్ఞ, కడగతటటు=ఆఖరష, ఆ+పరకిీయ=
రాముడు ప్ గ్డు+పరకరణము, తరరాసాహుడు=ఇందురడు, కాలనేమిసంహరత ను=కాలనేమి అను రాక్షసుని
చంపిన, చకీధ్రుని=విష్ర
ు వుని, సుురషంపజేసె=జు పకి ిత తెచెి,
ఆ. అనుయడుగ్ వారత లనిుయుయ వినిపించె/నందనోదయము వినా, అతండు,
అదను చూచ తాన ఆవిష్ురషంచుట/ఆదికవి మనీష్ యగ్ుట, ఎఱగష. 40
నందనోదయము+వినా=కొడుకకలక పుటటుట+మినహాయించ, ఆవిష్ురషంచుట=పరకటించుట, మనీష్+అగ్ుట
+ఎఱగష=తెల్లవికలవాడు+అగ్ునని+తెల్లసికొని,
క. అంతట గ్ురుమంతరరలతో/మంతన మొనరషంచ రాజమహమాసపదమున్
చంతించ , సల ప ధ్రణీ/కాంతరడు హయమేధ్ మనడు కీతరరాజంబున్. 41
మంతనము=ఆలోచన, రాజ+మహమ+ఆసపదమున్+చంతించ=రాజ్ఞకక రాజయమునకక+గతపపదనము+
ఉనుతసిా తి కల్లగషంచు పని+అనిఆలోచంచ, హయమేధ్ము=అశామేధ్ము,
తే. వారాము ఇయక్షమాణుడెై వదల్లనటిు/అవధ్వలు భుపెై గ్ుపిప రవిరళముగ్,
పెైరుపెై వారషధార లభరముల రీతి/పు వగ్రక్ోనరేందుర, లకప్ాయనములక. 42
 367
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వారాము=గ్ుఱఱ ము, నియక్షమాణుడెై=నియమము తాల్లినవాడెై, అవధ్వలు భు=అయోధాయరాజ్ఞ- రాముడు,
గ్ుపిపరష+అవిరళముగ్=కకరషపించరష+ఎడతెగ్క, అభరముల=మేఘముల, పు వగ్+రక్ో+నర+ఇందురలక=వానర
+రాక్షస+మావవ+శేీష్ు రలక, ఉప్ాయనములక=కానుకలక,
మ. పిలకపుం గైకొని వచిరనుగ్రషకిన్ బృందంబుల ై నలగ డన్
కల సాసాానము లొకు భౌమములనే, కా దలు జోయతిరీయం
బుల గ్ూడన్, విడనాడి, నిరభరమనోమ్రదంబునన్ భావితా
తరీలక వేలాదిమహరుి లధ్ారమహంబుం జూడ నొకకుమీడిన్. 43
బృందంబుల ై=గ్ుంపులకగా, సాసాానము=వారషవారషసాలములక, భౌమముల=భూమిమీద ఉండునవి,
జోయతిరీయంబుల=ఆకాశము ఉండునవి, నిరభర+మనో+మ్రదంబునన్=సంతోష్ముతో నిండిన+హృదయ
+ఆనందముతో, భావితాతరీలక=బరహీజ్ఞులక, అధ్ార+మహంబుం=యాగ్+ఉతసవము,
తే. జానకి పరషతయజంచయు శాుఘుయడయియ/యాగ్యజమాని రాము డననయజాని,
జాతరూపమయాయోనిజాపరతిమయి/పీరతిమై జాయ గాగ్, పరషగ్ీహంచ. 44
పరషతయజంచయు=విడచపెటు న
ి ను, న అనయ జాని=ఇంకొకరుభారయగాలేనివాడు, జాతరూపమయ=బంగారు
మయమైన, అయోనిజా+పరతిమయి=సీతాదేవి+విగ్ీహమే, పరషగ్ీహంచ=సీాకరషంచ,
క. అక్షయసంభారముతో/దక్షతతో అధ్ారము యథావిధి జరషగన్,
సాక్ాతిియావిఘాతరలక/రాక్షసులే యిైరష దాని రక్షకక లచటన్. 45
అక్షయ=తఱుగ్ని, సంభారము=వసుతవులక మరషయు పరషకరములక, దక్షత=సమరాత, సాక్ాత్+కిీయా+
విఘాతరలక=సాయముగా+యజు ములకక+విఘుముకల్లగషంచు,
తే. అపుడు వాల్మీకిరచతరామాయణముీ/గ్ురువుపంపున బాడి రధ్ారవిరామ
వేళలం దచిటచట నా శాలయందు/కకశలవులక జానకీపుతరకకలక కీమముగ్. 46
పంపున=పంపగా, అధ్ార=యజు , కీమముగ్=పదధ తిపరకారము,
ఉ. సారరాగ్ంబుల మేళనంబు రసభావసూురషతభూయిష్ు మై
పరభాగ్ంబు వహంప బాడిరష కీతరప్ారగ్ాంశభాగ్ంబు ముం
దర ప్ారచేతసుపంపునన్ కకశలవుల్ తతోరపకత సరాాంగ్సుం
దరరామాయణమందు నును రసవదఘ టుంబు లొకుకుటిన్. 47
 368
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సార+రాగ్+మేళనంబు=ఉదాతత సారములక+వివిధ్ రాగ్ములక+మిశీము చేయుట, రస+భావ+సూురషత+
భూయిష్ు మై=శృంగారాదిరసముల+ఆతీ+ఆవేశము+మికకుటమై, పరభాగ్ంబు+వహంప=సు సంపతిత +
కల్లగష, కీతర+ప్ారగ్ాంశ+భాగ్ంబు+ముందర=యఙ్ు శాల( యజమానుడులోనగ్ువారుండు గ్ృహము)+
తూరుపపకు+భాగ్ము+ఎదుట, ప్ారచేతసు+పంపునన్=వాల్మీకి+పంపగా, తత్+ప్ర ర కత +సరా+అంగ్+సుందర
+రామాయణము=వాల్మీకిచే+చెపపబడిన+ఆనిు+అంశములక+అందముగా కల్లగషన+రామాయణము,
రసవత్+ఘటు ంబులక=సారవంతమైన+భాగ్ములక,
ఉ. గేయరసంబు స ంపున అకృతిమబంధ్ుర భావభూష్ితం
బై యినలేని రామకథ యంట! పరణేత మహరషి యంట, ఆ
గాయను ల్లది ఱున్ మధ్ురకంఠులక గానకళానిరరగ ళ
శ్రీయుతర లంట! శలీతృజనచతత ముల లు కరంగ్ు, టబరమే! 48
స ంపున=సమృదిధ చే, అ కృతిరమ+బంధ్ుర+భావ+భూష్ితంబు=కృతిరమముకాక సహజమైన+ఇంపెైన+
సాాయిాభావముతో+అలంకరషంపబడినదెై, ఎనలేని=సాటిలేని, పరణేత=రచంచనవాడు, గాన+కళా+నిరరగ ళ+
శ్రీయుతరలక=ప్ాటప్ాడు+విదయయందు+యధేశఛతఅను+సంపదకలవారు, శలీతృ+జన+చతత ములక+ఎలు +
కరంగ్ుట+అబరమే=విను+వారష+హృదయములక+అనిుయు+పరవశమగ్ుట+ఆశఛరయమేమినుది,
క. శ్రీరాము డంత సభుయల/పేరరణమున వారష మధ్ురవిగ్ీహ, గీతి
శ్రీరామణీయకము, గ్/నాుర గ్నుంగతనియి, వీనులారగ్, వినియిన్. 49
పేరరణమున=పురషకొలపగా, మధ్ుర+విగ్ీహ=శలభన+ఆకారము, గీతి+శ్రీ+రామణీయకము=ప్ాటయొకు+
సంపతురమైన+ఒపిపదము/అందము,
క. కవల కమనీయగీత/శీవణైకాగ్ీత నుదశుీజలముఖి యయియన్,
ఇవము స న చనుకక ప్ారత/రషువాతవిపినసా లంబు కిీయ, సభయిలు న్. 50
కవల=కకశలవుల, కమనీయ+గీత+శీవణ+ఏకాగ్ీత=ఇంపెైన+ప్ాట+విటటటఅందల్ల+నిశిలచతత ముతో,
ఉద+అశుీ+జల+ముఖి=కారషన+కంటి+నీరు కల్లగషన+ముఖము కలవారు, ఇవము+స న+చనుకక+
ప్ారతర్+ నివాత+విపిన+సా లంబు+కిీయ=మంచు+దరవము+కకరుయు+ప్ారతఃకాల+గాల్లఆడని+అడవి+
పరదేశము+ వల (కనీురు దరవిసూ
త కదల్లకలేనివారైరష),
క. వారష వయోవేష్ము లవి/వేఱెైన, కకశ్రలవుల గ్భీరమనోజు ా
కారముల రాము ప్ర ల్లక/లారసి, కనుఱెపప లారపరర
ై ష, సదసుయల్. 51
 369
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
గ్భీర+మనోజు+ఆకారముల=గ్ంభీర+మనోహర+విగ్ీహముల, ఆరసి=చూచ, సదసుయల్=సభలోనివారు,
క. ఉభయుల పరతిభకక నలరషన/సభాసదుల విసీయమును, సంతోష్ము, భూ
విభు కానుక నొలుని తత్/పరభూత నిసపృహత జూచ, ప్ారము ముటటున్. 52
పరతిభ=బుదిధ , అలరషన=ఆనందించన, విసీయము=ఆశిరయము, ఒలు ని=అపేక్ింపని, పరభూత+నిసపృహత=
పుటటుకతోవచిన+ఆశలేని గ్ుణము, ప్ారము=గ్రషమ,
మ. నరనాథుండు కకమారులం బల్లచ సనాీనించ, "మీ రవార
వారష కావయం బది ప్ాడుచుంటి" రనుచుం పరశిుంప వా రషటు ట, ప
ల్లురష, "సారసాతపటు భదురలగ్ు, వాల్మీకకల్ గ్ురుల్ మాకక, త
తురుణన్ గానము సేతర మిటట
ు , తదుపజు ం బీ మహాకావయమున్" 53
సారసాత+పటు +భదురలగ్ు=వాజీయ+పీఠము అధిసంచు+ముఖుయలక,
ిు
తత్+ఉపజు ంబు=వాని+(ఉపదేశము లేక తనంతట మొటు మొదట తెల్లసికొనబడిన)జాునము,
చ. అన విని నిండు మ్రదమున సావరజ్ఞం డత డేగష నాకకజ
నుీనకక నమసురషంచ,"అతిపుణుయడ నైతి, మహాతీ! మీకృపన్,
వినుతికి నకు , నాదు లఘువృతత ము పీరతిసమరపణంబుగా
తనువు వినా, మదంచతపదం బఖిలంబు, బరషగ్ీహంపవే! 54
స అవరజ్ఞండు=తముీలతోసహా, నాకక+జనుీనకక=పుటు నుండి+పుటిున-వాల్మీకి, అతి+పుణుయడను=
ఎకకువ+సుకృతము చేసిన వాడను, వినుతికిన్+ఎకు=పరసిదధ +
ి చెందినది, నాదు+లఘు+వృతత ము=
నా+సాలప+చరషతరము, పీరతి=సంతోష్ముతో, సమరపణము=అపపగషంచుట, మత్+అంచత+పదంబు+
అఖిలంబు=నాచే+పూజంపబడిన+అధికార సాానము+అంతయు, పరషగ్ీహంచవే=పుచుికొనుమా,
ఉ. మింటికి నతెత మమిీపుడు మీ పిరయశిష్రయల ప్ాట మానసం
బంటి కదల ి ఇటిు పరమాదుభతగానకళాతపసుా ల్మ
జంట కకమారు ల్మ చఱుతచకుని చకునితేజ్ఞకూన లే
ఇంటికి వలకగలో, కవికకలేశార! మాకక వినంగ్ వచుినే?" 55
మింటికి=ఆకాశమునకక, అంటి=హతర
త కొని, తపసుాలక=సాధ్కకలక, చఱుత+చకుని+చకుని+తేజ్ఞ+
కూనలక=చను+అందమైన+సిుగ్ధ+తేజసాంతరల ైన+పిలులక, ఏ ఇంటికి వలకగలో=ఎవరష పిలులో
క. అన విని మహరషి సీతను/మనుకకలతిలకకనకక పరతిసమరపణ సేయన్,
 370
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తనకదియి తగషన తరుణం/బని తలచ వచంచె నిటటు లందఱు వినగ్న్. 56
మనుకకలతిలకక=రామునకక, పరతిసమరపణ=తిరషగషఇచుిట, తరుణంబు=సమయము,
సీ. "కడవారు కారు, నీ కొడుకకగ్ుఱఱ ల వీరు/కడుప్ార వైదేహ కనువారు,
జననితో బాటట చేకొనుము బడి ల వీరష/అధిప! పరతరయపకార మదియి నాకక,
నీ సమక్షమునగా నిజపవితరత సీత/ఆవిష్ురషంచె నా డగషు జొచి,
దనుజ్ఞ దౌరాతీయము దలచ ఇకుడివారు/ఆ పరీక్షను నమీరందు వేని,
మరల మైథిల్ల తన అకలీష్త పరజలక/విశాసించెడు గ్తి నిరూపింప గ్లదు,
అంత నా పుతరవతిని నీ వాదరషంచ/ఏల్లకొన దగ్ు, మామతం బది, కకమార! 57
కడవారు=పరాయివారు, కకఱఱ ల =పిలుల , సమక్షమునగా=ఎదుటనేకదా, నిజ+పవితరత=తన+ప్ాతివరతయము,
ఆవిష్ురషంచె=పరకటించె, దనుజ్ఞ=రావణుని, దౌరాతీయము=చెడితనము, అకలీష్త=నిరీలతాము, గ్తి=
విధ్ముగా, మామతంబు=నా అభిప్ారయము,
ఉ. నీ పరమారా మేదయిన, నిసుతలప్ావనశ్రల, అంతె కా
దబ పగ్లేని, దాని నిటట లొంటి వనంబున దబర య, వచుినే?
కాపురుష్పరలాపములక కైకొనవచుిన? మాకక మికిుల్లన్
కోపము వచెి, నీ పయి, రఘుపరవరా! కలమాట చెపిపతిన్. 58
పరమ+అరాము=పరధాన+పరయోజనము, నిసుతల=సాటిలేని, ఓపగ్లేని=శకితలేని, కాపురుష్+పరలాపములక=
నికృష్ర
ు ని+అరాములేనిమాటలక, కక
ై ొన=లక్షయపెటు, కలమాట=ఉనుమాట,
చ. వనమున డించనన్ వఱచ వాచఱవన్ విని చేరబో యి, నే
ననునయ మాడి చేరషితి మదాశీమమున్, కనియిన్ శుభాంగష యిా
తనయుల, నేను నోపిన విధ్ంబున బంచతి, తెచితిటట
ు ప్ా
యనముగ్, నీకక యాగ్సమయంబున బడి ల నపపగషంపగ్న్". 59
డించనన్=దింపగా, వఱచ=నిశేిష్ు యిై, వాచఱవన్=నోరుకొటటుకొని ఆకోీశింప, అనునయము+ఆడి=
ఊఱడింపు మాటలక+చెపిప, ఓపిన+విధ్ంబున=శకిత+కొలది, ఉప్ాయనముగ్=కానుకగా,
వ. అని పల్లకి, తన పరతిప్ాదనకక రాముని అంగీకారము బడసి, అమీహాతపసిా తన యంతేవాసి నంపి,
నేమమున సిదని ిధ బల , తప్ర వనమునుండి అయోనిజ నటకక రావించె. మరునాడు కాకకత్ సుాడు
 371
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
విశాలరమణీయమైన బహరంగ్ణమున ప్రరజానపదసముదాయమును సమావేశపఱచ తనుు
బలకవనంపిన, 59
పరతిప్ాదన=పరసత ావన, పడసి=తీసికొని, అంతేవాసి=శిష్రయని, నేమమున సిదధ ి=తప్ర నియమముచే+
సతుల్లతము,
మ. సారసంసాురవిరాజమాన యగ్ు శ్రీ సావితిరతో గ్ూడి, ని
రభరతేజోనిధి, వాసరాధిపుని గతలాంబో వు సాాధాయయత
తపరు భంగషన్, రఘునాథు చెంత కరషగన్ వాల్మీకి, పరజు ాధ్ురం
ధ్రపుతరదాయసేవయమానయగ్ు నా ధాతీరతనూజాతతో. 61
సార+సంసాుర+విరాజమాన అగ్ు=ఉదాతత సారము+మంచ ఉచాఛరణ కల్లగష+సుష్ు తకల, శ్రీ+సావితిరతో+
కూడి=పుణయ+సావితిర ఋకకుతో- గాయతీర మంతరముతో+కల్లసి, నిరభర+తేజోనిధి=పూరు+పరకాశమునకక
ఆశీయముమైన, వాసర+అధిపుని=దినమునకక+పరభువు-సూరుయని, కొలాంబో వు=పూజంప ప్ర వుచును,
సాాధాయయ+తతపరు+భంగషన్=వేద అధ్యయనము చేయుటయందు+శీదధకలవాని+వలే, పరజు ా+ధ్ురంధ్ర=
బుదిధఅందు+శేీష్ు రలక అయిన, పుతరదాయ+సేవయమానయగ్ు=ఇది రు పుతరరలచే+రక్ింపబడుచును,
ఆ+ధాతీరతనూజాతతో=ఆ+సీతాదేవితో, రఘునాథు+చెంతకక+అరషగన్=రాముని+వది కక+వళళళను.
సీ. విమల కాషాయ సంవీతమైన పరశాంత/విగ్ీహమునన సాధవాతాగ్రషమ
ఆవిష్ురషంపుచు, అవికారమగ్ు చూపు/పదపయోజములపెై కకదురు కొల్లపి
వచిన వైదేహ, వంక చూడక ఎలు /జనులక తదాలోకసరణి నుండి
దృష్ర
ు లక పరతిసంహరషంచ, పండిన చేల/వడువున అవనత వదను లయిరష.
అంత, నాసిా తవిష్ు రుడెైన సుకవి/సీత గ్నుగతని, "తల్లు ! నీ శ్రలశుదిధ,
విష్యమున నిపుి పతిదృష్ిువిష్యమందె/జనుల సందేహములక తీరుప"మనుచు బనిచె.62
సంవీతమైన=దుసుతలకధ్రషంచన, సాధవాతా+గ్రషమ+ఆవిష్ురషంపుచు=ప్ాతివరతయ+సీమ+పరకటించుచు,
అవికారమగ్ు+చూపు=చతత వృతిత లేని+చూపులక, పద+పయోజములపెై+కకదురు+కొల్లపి=ప్ాద+
పదీములపెై+సిా రముగా+నిల్లపి, వంక+చూడక=ఆమవేపు+చూడజాలక, తత్+ఆలోక+సరణి=ఆమ+
చూపుల+మారగ మునుండి, పరతిసంహరషంచ=లోపలచేరుికొని, వడువున=విధ్మున, అవనత+వదనులక+
అయిరష=అపనింద వేసినందుకక సిగ్గ ుతో వంచన+తలలక+కలవారైరష. ఆసిాత+విష్ు రుడెైన=సభలో+
ఆసీనుడెైన, పతి+దృష్ిు+విష్యమందె=రాముడు+నిందను చూచన+పరకరణలో, పనిచె=పంపెను,
 372
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వ. పనిచన, జానకి సభామధ్యమునకక వచి, అమీహామునికి మ్రోకిు, తదవయ
శిష్యకరావరషజతమైనపుణయజలముల నాచమించ, మ్రడుపగేలక నిటలమున ఘటించ,
భూదేవి నుదేి శించ ధవరగ్ంభీరసారమున నిటు నియిను. 63
కర+ఆవరషజతమైన=చేతియందు+వంపబడిన, ఆచమించ=జలము మూడుసారుు ఆచమనము చేసి,
మ్రడుపన్+కేలక=ముకకళించన+చేతరలక, నిటలమున=నుదుట, ఘటించ=ఉంచ, ధవర+గ్ంభీర+సారమున
=ధ్ృఢమై+మందరమైన+గతంతరతో,
మహాసరగ్ధర. "మనసా కాయిేన వాచా, మగ్నికి ఎపు డే మాతరము దపపనేనిన్,
మనువంశసాామి, నాకకం బతియును, గ్ురుడున్, మానుయడున్, దెైవమేనిన్,
చనుదెమాీ, భూతధాతీర! జననీ! భగ్వతీ! క్ాంతిదాక్ిణయమూరీత!
నను నీలో గ్లకపకొమాీ! ననిచన కరుణన్ నా నగ్ులక మానపవమాీ" 64
తపపనేని=అపచారము చేయనేని, మానుయడు=గౌరవారుహడు, చనుదెమాీ=రా అమాీ, భూతధాతీర=భూ దేవీ,
భగ్వతీ=పూజ్ఞయరాలా, క్ాంతి+దాక్ిణయ+మూరీత=ఓరుప+కనికరము+మూరీతభవించనదానా, ననిచన=
అతిశయించన, నగ్ులక=దుఃఖము,
శా. ప్ాతివరతయధ్ురీణ ప్ారషావి ఇటటల్ బాసాడుటే జాగ్ుగా,
తోతెంచెన్ జనతాసమక్షమున సదబ యభూతభూరంధ్రని
ష్ూ
ు యతంబై, అవితరషుతోపనతమై, ఉది ండశాతహర ద
జోయతిససనిుభమై, వలకగ్ు నొక తేజోమండలం, బచిటన్. 65
ప్ాతివరతయ+ధ్ురీణ=పతివరతలలో+అగ్ీగ్ణయ, ప్ారషావి=భూపుతిర-సీత, బాస+ఆడుటే+జాగ్ుగా=మాట+అనుటే+
ఆలసయముగా, తోతెంచెన్=పరతయక్షమయియ, సదబ యభూత+భూరంధ్ర+నిష్ూ
ు యతంబై=అపుపడే కల్లగషన+భూమి
యొకు రంధ్రమునుండి+వదజలు బడినదెై, అవిత+అరషుత+ఉపనతమై=రక్షకకడెైన+సూరుయని+సమీపించు
నటట
ు నుదెై, ఉది ండ+శాతహర ద+జోయతి+ససనిుభమై=ప్ డవైన+మఱుపు వంటి+కాంతి+సదృశమై, వలకగ్ు=
పరకాశించు, తేజోమండలంబు=కాంతి పుంజము,
శా. అక్ీణదుయతిమండలాంతరమునం దావిరభవం బంది
పరతయక్షంబయియ సదసుయ లచెిరువడన్, దరీాకరేందరసుటో
దిాక్ిప్త ర నుతసింహపీఠగ్తయిై, తేజోదురాలోకయిై
సాక్ానేీదిని సపత సాగ్రసమంచతాుంచ, చతరంబుగ్న్. 66
 373
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అక్ీణ+దుయతి+మండల+అంతరమున+అందు=ఎడతెగ్ని+జోయతి+చకీము+మధ్య+నుండి, ఆవిరభవంబంది=
పుటిు, దరీాకర+ఇందర+సుట+ఉదిాక్ిపత+ఉనుత+సింహపీఠ+గ్తయిై=(చేతివంటిపడగ్కల) ప్ాము-
ఆదిశేష్రని+ఇందరనీలముకల+ప్ాము పడగ్వల +తనుుకక వచిన+ఎతెత న+సి
్ ంహాసనమున+కూరుినుదెై,
తేజో+దుర్ ఆలోకయిై=తేజసుసచేత+చూడశకయము కానిదెై, సాక్ానేీదిని=సాయముగా భూదేవి, సపత +సాగ్ర
+సమంచత్+కాంచ=ఏడు+సముదరములక+సుందరమైన+వడాిణముగా కలదెై, చతరంబుగ్న్=ఆశిరయముగా,
మ. క్ితిసీమంతిని వలు భపరణిహ తాక్ిం బుతిర నంకోపరష
సిా త గావించ, కవుంగషల్లంచుకొని ఉదిరకత ాంతరంగ్ంబునం
"బతి సాంగ్తయము చాలక నింక, పదవే మాతల్లు " యంచున్, సుతా
సుతర, లమాీ! యని యిేడుిచుండ తరరటిలో జొచెిన్ బల్లసాానమున్. 67
క్ితి+సీమంతిని=భూ+దేవి, వలు భ+పరణిహత+అక్ిం=భరత రామునిపెై+ఉంచబడిన+కనుులక కలదెైన, ఆంక+
ఉపరషసతిా న్+కావించ=తోడపె+
ై కూరుినుదానిగా+చేస,ి ఉదిరకత+అంతరంగ్ంబునం=సపష్ు మైన+మనసుసతో,
సాంగ్తయము=కలయుక, సుత=సీత(అమాీఅని తల్లు భూదేవినిఉదేిశించ), సుతరలక=కకశలవులక
(అమాీఅనితల్లు సీతను ఉదేి శించ), తరరటిలోన్+చతచెిన్=ఇంచుక కాలములో+పరవేశించె, బల్లసాానము=
ప్ాతాళము,
మ. కవలం దేరషి పిరయాపరతిగ్ీహణకాంక్ాభంగ్సంరంభియిై
భువిపెై నల్లగ న, రాఘవేందుర రభసంబున్ లౌలయమున్ మానిప, యో
గ్యవచోయుకకతల దెైవతంతర మవిలంఘయం బౌట రూపించ, స
తువిచూడామణి సంఘటించె సుతయోగ్పీరతిప్ారమయమున్. 68
కవలం+తేరషి=కకశలవుల+ఓదారషి, పిరయా+పరతిగ్ీహణ+కాంక్ష+భంగ్+సంరంభియిై=సీతను+సీాకరషంచు
+కోరషకకక+ఆటంకముచేత+ఉదేరకియిై(భూమిపెై ధ్నసుస తీసుకొని ఎదురతును పరయతుము ఆరంభించ),
అల్లగ న=కోపించన, రభసంబున్+లౌలయమున్+మానిప=తొందరప్ాటటను+చపలతను+మానిపించ, యోగ్య+
వచో+ఉకకతల=తగషన+(శాసత ి శృతి సీృతి బదధ )ఉపదేశపు+మాటల, దెైవ+తంతరము+అవిలంఘయంబు+ఔట+
రూపించ=బరహీ+కారయవిశేష్ము+దాటరానిది+అగ్ుట+నిరుయింపచేసి, సతువి చూడామణి=మంచకవులలో
+రతుము-వాల్మీకి, సంఘటించె=రామునకక ప్ ందుపఱచె, సుత+యోగ్+పీరతి+ప్ారమయమున్=కొడుకకలను
+కల్లయు+పిరయపు+ఉతుృష్ు త,
క. ఆమూలవిధివదవసిత/శామితరరడు రాము డంత శాంతహృదయుడెై
 374
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఆమంతిరంచె పురసాు/రామ్రదితరల ైన ఋష్రల నాపుతల నలు న్. 69
ఆమూల+విధివత్+అవసిత+శామితరరడు=ఆమూలాగ్ీముగా+యథావిధిగా+ముగషసిన+అశామేధ్యాగ్ము
కలవాడు, ఆమంతిరంచె=వీడుకొల్లపె, పురసాుర+అమ్రదితరల ైన=సతాురముతో+సంతసించన,
క. కృతముగ్గ డించ వినయా/నిాతరడెై పరణమిల్లు వీడొ ునియి నాదికవిన్
వత విడిచ నిల్లపె సీతా/గ్తానురాగ్ంబు, నామ కానుపుమీదన్. 70
కృతము+ఉగ్గ డించ=చేసిన మేలకను+పరకటించ, వినయ+అనిాతరడెై=వినయము+కూడినవాడె,ై వత =
దుఃఖము, నిల్లపె=లగ్ుముచేసె, సీత+ఆగ్త+అనురాగ్ంబు=సీతనుండి+ప్ారపిత ంచన+అనురాగ్మును, ఆమ
కానుపు=ఆమ బడి ల,
క. ఆశ్రరాదించ భరతర న/ధవశుని గావించె, దా మహీయః పీరతిన్,
దాశరథి, యుధాజతర సం/దేశము బాటించ సింధ్ుదేశంబునకకన్. 71
అధవశుని=రాజ్ఞని, మహీయః=అధికతర, యుధాజతర=భరతరని మేనమామ యుధాజతర
త , సందేశమున్+
ప్ాటించ=నియోగ్ము+ఆదరషంచ,
క. భరతరడు గ్ంధ్రుాల సం/గ్రమున విజయించ వారష నాతోదయమునే
కరమున గ్ీహంపజేసెను/సిా రముగ్, నాయుధ్ములన్, తయజంపగ్ జేసెన్. 72
ఆతోదయమునే=వీణవంటివాదయములే, సిా రముగ్=శాశాతముగా, తయజంపగ్ జేసెన్=విడుచునటట
ు చేసెను,
వ. అతండు మాండవీశుకితమౌకితకములక తక్ష, పుష్ులకలను, తన తనయులను వారష పేరు
పరసిదక ిధ కిున తక్షశిలా, పుష్ులావతీ నగ్రముల కధిపతరల గావించ రామాంతికమున కరుదెంచె.
రామాదేశమున ఊరషీళాగ్రభసంభూతరలక లక్షీణకకమారు లంగ్ద, చందరకేతరలక కారాపథదేశమున
కేల్లకల ైరష. శతరరఘుుడు శుీతకీరత వ
ష లన గ్నిన తన పుతరరల సుబాహు బహుశుీతరలను మథురా,
విధిశానగ్రముల కభిష్ేకించ అను సనిుధికేతించెను. 73
అతండు=భరతరడు, మాండవీ+శుకిత+మౌకితకములక=మాండవిఅను+ముతెత పుచపపనుండి పుటిున+
ముతాయలక, రామ+అంతికమునకక=రాముని+సమీపమునకక,
క. ఈ పగషది యథావిధి నా/రోపితసుతరల ైన సర దరులక నడపిరష త
దూభపతరలక, భరత ృలోక/ప్ారపితలగ్ు, మాతలకక నివాసాదివిధ్ుల్. 74
పగషది=పరకారము, అరోపిత+సుతరల ైన=(సింహాసనముల)ఎకిుంపబడిన+కకమారులక కలవారైన, భరత ృలోక
+ప్ారపితలగ్ు=దశరథుని పుణయలోకము+ప్ారపిత ంచన-చనిప్ర యిన, నివాసాదివిధ్ుల్=శాీదధ తరపణ కిీయలక,
 375
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
శా. కాలకండంత తపసిావేష్ధ్రుడెై కాకకత్ సుానిం జేరష, "భూ
ప్ాలేగేీసర! నే రహసయముగ్ సంభాష్ింతర నీతోడ, ఆ
వేళన్ రాదగ్ డెవాడెైన నటకకన్ విచేిసెనా వాని నీ
వాలోచంపక ఇలకువాపవలయున్ వాయమ్రహదూరుండవై" 75
కాలకండు=యముడు, రా+తగ్దు=రా+కూడదు, ఇలకువాపవలయున్=ఇంటిబహష్ురణ చేయవల ను,
వాయమ్రహ+దూరుండవై=అతిపేరమకక+దూరముగా ఉండి,
మ. అని ధాతీరశుని అటొుడంబరషచ ఏకాంతంబునన్ ధ్రుీడా
తనికిం దతరపకృతిసారూపమును తనాీయానరాకార సం
జననంబున్ వివృతంబు సేసి ఇక సాసాానం బధిష్ంప
ిు బర
హీనియోగ్ంబున వేడవచితని సంభాష్ించు చునుంతలో 76
ధ్రుీడు=యముడు, ఒడంబరషచ=సమీతింపచేసి, తత్+పరకృతి+సారూపమును=వాని+నిజమైన+విష్ర
ు
సాభావము, తన్+మాయా+నరాకార సంజననంబున్=వాని+కపట+మానవునిగా+పుటటుట, వివృతంబు+
సేసి=బైట+పెటు ి, సాసాానంబు=వైకకంఠము, అధిష్ంప=ఆశీ
ిు యింప,
బరహీ+నియోగ్ంబున=బరహీగారష+పనుపున,
తే. తెల్లసియు దదవయసమయ మతికీమించె/దాాఃసిాతరడు లక్షీణుడు మాయ దెైవనియతి,
రామసందరశనారషా దురాాసువలన/కకలమున కకపపు వము దెచికొనగ్ జంకి. 77
తెల్లసియు=రాముడిచిన మాట తెల్లసియు, తదవయ+సమయము+అతికీమించె=రాముని+ఆజు +మీఱె
(దూరాాసుని రామునివది కక పంపె), దాాః+సిాతరడు=దాారమున+ఉనువాడు, దెైవనియతి=దేవుని+
భాగ్యమున, ఉపపు వము=(కోపశాపమున)ఉపదరవము,
క. సరయూతరంగషణికి జని/విరజసత ము డలఘుయోగ్విదు డతడు, వపుః
పరషవరజనమున నిజసర /దరశేఖరు పరతిన నవితథము గావించెన్. 78
తరంగషణి=నది, వి రజస్+తముడు=రజసుస తమసుసగ్ుణములకలేనివాడు, అలఘు+యోగ్+విదుడు=
విసాతరముగా+యోగ్మారగ ము+తెల్లసినవాడు, వపుః+పరషవరజనమున=శరీరమును+పూరషతగావిడచ,
అవితథము=యథారామైనదిగా,
క. తన నాలవ ప్ాల ైన త/దనుజనుీడు మొదట నాక మధిరోహంపన్,
మనియి భువిమీద శిధిల్లత, తనుడెై శ్రీపతి తిరప్ాదధ్రీము కరణిన్. 79
 376
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
నాకము+అధిరోహంపన్=సారగ మునకక+ఎకుగా-మరణించగా, మనియి=జీవించె, శిధిల్లత+తనుడెై
=లక్షీణుడుతనలోనాలగ వభాగ్ముగాభావించుటచేసంధ్ులక సడల్లన+శరీరముకలవాడెై, తిరప్ాద+ధ్రీము+
కరణిన్=మూడు కాళళతో నడచు+ధ్రీము+వల (తేరతాయుగ్మున ధ్రీము తిరప్ాదకము),
చ. అనుపమశ్రలయిైన పిరయురాల్లని మునుటట తోరసి పుచితిన్
నను నిరసించ ప్ర యిను మనసిాని, యవాల ప్ారణమైన నా
అనుజ్ఞని గ్ూడ బో నడచ, తకుట! ఇనిుట శూనయమైన, నా
మను విక జాలక నంచు, రఘుమండను డాతీ దలంచ గ్ీకకునన్. 80
అనుపమ=మేల ైన, తోరసిపుచితిన్=గంటివైసితిని, నిరసించ=పరషహరషంచ, అవాల=బహః, ప్ర నడచ=
వడలగతటిు, మనువు=జీవితము, గ్ీకకునన్=వంటనే,
తే. కకటిలపరషపంథికకంజరాంకకశుని కకశుని/మగ్ని జేసి కకశావతీ నగ్రమునకక,
చారుతరసూకిత సంచతసజజ నాశుీ/లవుని లవుని శరావతీధ్వుని జేసి. 81
కకటిల+పరషపంథి+కకంజర+అంకకశుని=కపట+శీతరవుఅనే+ఎనుగ్ును+అణచుఅంకకశము వంటివాడు,
చారుతర+సూకిత+సంచత+సజజ న+అశుీ+లవుని=మికిుల్ల చకుని+మాటలచే+సంపనుతతో+సుజనులకక+
ఆనందాశుీకణములక+కారషపంచువాడు,
క. సయవీయసు డగ్ుచు నుదక్/పరయాణమై చనియి దాశరథి, నిరషాకృతిన్
దయితసేుహంబున, ద/నుయోధ్య గ్ృహవరషజతముగ్ ననుగ్మింపన్. 82
స+అవీయసుడు=తముీలతోకూడి, ఉదక్+పరయాణమై=ఉతత రదికకుకక+మహాపరసా ానము చేసి, నిరషాకృతిన్
=వికారములేక, దయిత+సేుహంబున=పిరయమైనవాడు రాముని అందు+అనురకితతో, తనుు+అయోధ్య
=తనను+అయోధాయవాసులక, గ్ృహవరషజతముగ్=ఇండు ను విడచ, అనుగ్మింపన్-వంటరాగా,
క. భావాభిఙ్ఞు లక వసర/క్ోవానరవరులక వచి చతచిరష, ముకాత
పీవరజనాశుీకణికా/ప్ాువితమగ్ు తతపథమును పరమ్రతరసకకల ై. 83
భావ+అభిఙ్ఞు లక=రాముని మనసుస+తెల్లసిన, వస=శ్రఘోముగా, ముకాత+పీవర+జన+అశుీ+కణికా+ప్ాువిత
మగ్ు+తత్+పథమును=రాల్లిన+పెదివైన+పరజల+కనీుటి+బొ టట
ు తో+వాయపత మైన+రాముని మారగ మును,
క. సురుచర విమానమున రఘు/వరు డేగ్ుచు గాడభకితవాతసలయమునన్,
సరయువు ననుయాయులకకన్/సురపుర నిశేీణి జేసె స ంపెసలారన్ 84
 377
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సు+రుచర=మంచ+అందమైన, గాఢభకిత+వాతసలయమునన్=వారష అధికమైన భకితచే+పిలులందు కలకగ్ునటిు
పేరమకల్లగష, అనుయాయులకకన్=వంటవచుివారషకి, సురపుర=సారగ మునకక, నిశేణ
ీ ి=నిచెిన, స ంపు+
ఎసలారన్=సంతోష్ము+అతిశయింపగా
తే. గోపరతరకలపమయియను కకీంకకల్లడిన/జనుల సమీరిమును ఈసల్లలమందు,
అటు గ్ుట, నాసా లంబు తదాఖయతోడి/ప్ావనోతతమతీరామై పరణుతి కకు. 85
గత+పర+తర+కలపము+అయియను=గోవులక+సులభముగా+దాట+ఉచతమైనరేవు+ఆయిను, కకీంకకల్లడిన+
జనుల+సమీరిము+అను+ఈ+సల్లలమందు=మునుగ్ుచును+పరజల+తొరకిుసలాటతో+పరసిది చెందిన+ఈ
+తీరాము+అందు, తదాఖయ+తోడి=ఆపేరు-గోపరతారము+తోడ, ప్ావన+ఉతత మ+తీరామై=పవితరజలముతో
+శేీష్ా+తీరాసాలమై, పరణుతి=పరసిదిధ,
క. తమతొల్లు టి తేజోరూ/పము లొందిరష, దివము చేరష భానుసుతాదుల్,
అమరీభూతనిజాశిీత/సమితికి గ్ల్లపంచె శౌరష సారాగంతరమున్. 86
తొల్లు టి=రామావతారమునకక పూరాపు, దివము=ఆకాశము, భానుసుతాదుల్=సుగీీవాదులక, అమరీభూత
+నిజ+ఆశిీత+సమితికి=కొీతత గా సారగ ము చేరషన+తనను+ఆశీయించన+అయోధాయపురవాస సమూహము
నకక, కల్లపంచె=సృజంచె, సారగ అంతరమున్=వేఱొ క సారగ మును,
మ. మరుదరాంబుగ్ నిటట
ు పంకితముఖ సంహారంబు గావించ, శ్రీ
హరష లోకతిరతయాశీయమీగ్ు, సాదేహంబున్ పరవేశించ, పేర
మరసెైకాసపదులన్ విభీష్ణ హనూమదవారులన్, దక్ిణో
తత రశైలంబులబాదుకొల ప, సాయశఃసత ంభదాయపరకిీయన్. 87
మరుత్+అరాంబుగ్=దేవతల+పరయోజనము కొఱకక, పంకితముఖ=రావణ, లోకతిరతయ+ఆశీయమీగ్ు=
మూడు లోకములకక+ఆశీయింపదగ్గ , సాదేహము=విష్ర
ు సారూపము, పేరమరస+ఏక+ఆసపదులన్=
సరహారాము+ఒకుటే+సాానము చేసుకకనువారైన, శైలంబులన్+ప్ాదుకొల ప=కొండలపెై+సిారపఱచె,
సా+యశః+సత ంభ+దాయ+పరకిీయన్=తన+కీరత ని
ష చాటట+జయసత ంభాల+జంట+అధికార చహుములకగా
(విభూష్ణుని దక్ిణమున, హనుమను ఉతత రమున)
 378
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

షో డశ సరగ ము కుముద్ితీ పర్తణయము

గమనిక: అరాములక, కొండకచో అనాయముతో సహా ఇపపటివరకక ఇచినటట

ు కాక, ఇటటపెై కిుష్ుసమాసములకక
మాతరమే ఇవాబడును. మిగషల్లన చోటటల పదములకక మాతరమే అరాములక ఇవాబడును. చదువరులకక
అనాయించుట అభాయసము అగ్ుటచే, ఇటటపెై ఈ పరకిీయవలు సాయముగా అనాయము చేయుట
అలవాటట/అభాయసము అగ్ునని ఆకాంక్ష. సుగ్మమైనపుపడు సమాసముల పదవిభజన చూపడమైనది.
అనాయము పరకారము అరాములక, పూరషత సమాసారాములక కొనిుటి అందు మాతరమే ఇవాబడినవి
చ. జనకకల పిమీటన్ తమకక జనీగ్ుణంబుల పెది కావునన్,
సునిశితధవనిరంకకశు కకశుం దమ నాయకకగా వరషంచ, ప్ా
యని యనురకిత గతల్లిరష లవాదులక రాఘవవీరు లేడుారున్,
ఘనమగ్ు, ఆనువంశికముగా, సహజనుీల ప్ తర
త వారషకిన్. 1
జనీగ్ుణంబుల=పుటటుకలోనే కాక సతయ శౌరాయది గతపప గ్ుణముల, పెదికావునన్=అగ్ీజ్ఞడు కనుక, సునిశిత
=బాగాసాన పెటుబడిన, ధవ=బుదిధ చే, నిరంకకశు=అనివారుయడు, ప్ాయని=విడవని, ఘనమగ్ు=ఢృఢమైన,
ఆనువంశికముగా=వంశప్ారంపరయముగా,
తే. ప్రరఢిమంతరలక సేతరవారాతమదేభ/బంధ్ముఖకరీకరీఠుల్, భారతల లు ,
కాని, కంరాశి చెల్లయల్లకటు బో ల /తలకడవ, రాతీదేశసీమల నొకింత. 2
ప్రరఢి=సమరాత, సేతర=జలాశయము, వారాత=వయవసాయము గోరక్షణ మొదలగ్ుజీవనోప్ాయములక, మదేభ
బంధ్=ఏనుగ్ులపటటుకొనుట, ముఖ=మొదలగ్ు, కరీ+కరీఠుల్=పనులందు+కారయశూరులక,(రాజ్ఞకక ముఖయ
అభివృదిధ ధ్రీములక: ఎనిమిది: వయవసాయము, వాణిజయము, కోటలక, జలాశయములక, ఏనుగ్ులక,
గ్నులనుండి రతుములక ఇతర ఖనిజముల సంప్ాదన, గాీమములక), కంరాశి=సముదరము,
తలకడవరు=అతికీమించరు, సీమ=హదుి
తే. విసత ృతి వహంచె అష్ు ధాభినుమయుయ/ఆ చతరరుభజాంశపరభవానాయంబు,
పరచుర దానపరవృతిత బారంబు ముటిు/సామయోనిసురేభవంశంబు, రీతి. 3
విసత ృతి=వాయపిత , అష్ు ధా+భినుమయుయ=ఎనిమిదిగా+విభజంపబడిననూ, చతరరుభజ+అంశ+పరభవ+
అనాయంబు=విష్ర
ు వు+అంశ-రాముని+జనీకక కారణమైన+వంశము, పరచుర=అధిక, దాన పరవృతిత =తాయగ్
 379
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
శ్రలత, ప్ారంబు=పరాకాష్ు , సామయోని=సామవేదమునపుటిున(అని పరతీతి), సుర+ఇభ=దేవ+ఏనుగ్ులక-
ఎనిమిదిదిగ్గజములక,
వ. మైథిల్మసుతాగ్ీజ్ఞ డొ కనాడు సిత మితపరదవపమును, పరసుపత సరాజనంబును, అయిన నిజశయనాగారం
బున కించదావరషజతవదనుడెై లోకహతరాజకారయపరంపరాపరాయలోచనా నిమగ్ుమానసుడెై, నిశ్రధినీ
పరయంతము మేలకకొని యుండి, ఎటు కేలకక నమీగ్ మతర
త టయు, గ్టటుదుట అదృష్ు పూరాయిైన వనిత
యొకరుత, పరవాససా కళతరవేష్ధారషణి, గోచరషంచె. అపుపడపుపడమిఱేని గ్నుంగతని సంభరమమున 4
సిత మిత+పరదవపము=నిశిలమైన+పెదిదవపము, పరసుపత =బాగానిదిరంచన, కించత్=కొంచము, ఆవరషజత=వంచన,
పరాయలోచన=చకుగా ఆలోచంచుట, నిమగ్ు=మునిగషన, నిశ్రధినీ=రాతిర, పరయంతము=అంతా, కటటుదుట=
ఎదురుగా, అదృష్ు పూరాయిైన=ఇంతకకముందు చూడని, పరవాససా +కళతర=భరత దూరదేశమున+ఉండినభారయ,
సంభరమము=వేగషరప్ాటట,
క. తలచీర అరసికొని, ఆ/ప్ లతరక జయజయనినాదపూరాకముగ్, అం
జల్ల సంఘటించ కొండొ క/తొలగష నిలచె, నిభృతిగ్రషమ తొణికిసలాడన్. 5
అరసికొని=సదుికొని, ప్ లతరక=సీత ,ి పూరాకముగ్=ముందుగాచేసి, సంఘటించ=జోడిి, కొండొ క=కొంచము,
తొలగష=ఒదిగష, నిభృతి=వినయ, గ్రషమ=సీమ, తొణికిసలాడ=అతిశయించ,
క. అనప్ర ఢదృఢారగ ళ మగ్ు/తన వాసగ్ృహంబు అనిుతంబని అది ం
బును, నీడవోల చతచుిట/కనయము వఱగ్ంది, ఆమ కత డిటునియిన్. 6
న+అప్ర ఢ=తీయబడని, దృడ+అరగ ళము=దిటుమైన+తలకపుగ్డియ, నితంబని=సీర, అది ంబును+నీడవోల =
అది ములో+బంబమువల , చతచుిటకక=పరవేశించుటకక, అనయము=మికిుల్ల, వఱగ్ంది=ఆశిరయపడి
సీ. "అతిసురక్ితమైన అవరోధ్మునకక రా/అవరోధ్రహత వటు యితి విపుడు?
పరతిహారషకాంధ్ంకరణి యిైన శాంబరీ/శకిత నీ కేవిదయ సంభవించె?
పరబలయోగ్పరభావమున వచితి వను/అదియు, మృగ్యంబు నీయందు జూడ,
పెనుమంచుజడికి గ్ుందిన మృణాళిని మాడిు/దుఃఖభాజనవుగా తోచు కతన,
ఎవాతెవు? సాధిా! ఎవాని గ్ృహణి వీవు/తెలకపు మే నేమి కావింప గ్లను నీకక?
వింటి వనుకకందు, పరవధ్ూవిముఖ మనుచు/మహతవిజతేందిరయుల రఘూదాహులమనసు".7
అవరోధ్ము=అంతఃపురము, అవరోధ్+రహత=అడి గషంపు+లేక, పరతిహారషకి=దాారప్ాలకకనకక, అంధ్ంకరణి=
అంధ్ుని చేయు, పరబల=మికిుల్లబలముకల, అదియు+మృగ్యంబు=(యోగ్ులకక దుఃఖముండదు. నీవు
 380
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
దుఃఖించుచునాువు కనుక) అటటవంటిది+కనబడదు, జడి=వాన, మృణాళిని=తామరతీగ్, భాజన=సాానము,
తోచు=అనిపించు, కతన=కారణమున, పరవధ్ూ విముఖము=పరసీత ల
ి చూడ ఇచఛగషంచరు, మహత+విజతేందిర
యుల=గతపప+ఇందిరయనిగ్ీహముకల
చ. అనవిని ఆమ ఇటు నియి," ఆతీపదంబున కేగ్ుచుండి, మీ,
జనయిత కటటుకటటుకొని, సరాజనంబును వంటనంటి రా,
ననుమతి యిచి ఏ పురము నంతయి శూనయము జేసె, నటిు, మీ
మనుకకల రాజధానికి, క్షమావర! నేను చరాధిదేవతన్. 8
ఆతీపదము=సా+సాానము-వైకకంఠము, జనయిత=తండిర-రాముడు, కటటుకటటుకొని=కూడబటటుకొని,
పురము=అయోధ్య, క్షమావర=భూవర, చర=చరకాలమునుండి, అధిదేవతన్=సంరక్ించుదేవతను,
వ. దేవతాసారూపిణులముకావున భవనాంతరపరవేశముమాకక దురు భముకాదు. మరషయు,
పరధ్నపరదార విష్యమున మీ అసిధారావరతము తెల్లయనిదానగాను. నా పరసత ుత మనోనిరేాదము
దేవరకక నివేదింప సాహసించ వచితి. అవధారు, మహారాజా! 9
అసిధారావరతము=వాడి కతిత పెై నాలకకతో రాయుటవంటి, నిరేాదము=దుఃఖము, నివేదింప=వినుపముచేయ,
అవధారు=వినుము,
సీ. అతకరషంచతిని ము నుమృతాశనౌకంబు/సరరాజయసంభృతోతసవసమృదిధ,
అపహసించతిని, వసరాకసార నపేత/సారయంచు విభూతిసరష్ు వమున,
అధిగ్మించతిని సరాాతిశాయితాంబు/ముకితదాయక మహాపురవరముల,
అనుభవించతిని పుణయశలుకక ల ైన/మీ పూరారాజేందురల ప్ర ష్ణంబు,
అటిు నే నిపుి నా తొంటిపటటు, వాసి/కతలకగా, వీతనాథనై చతికిప్ర తి,
పూవుటటతత రలక ముడిచన తావునందె/మ్రయుచునాును, కటటులక వేయునేల. 10
అతకరషంచు=మించు, అమృత+అశన+ఔకము=అమృతము+ఆహారముగాకలవారష+పరదేశము-సారగ ము,
సరరాజయ=సుపరషప్ాలనకల, సంభృత=సంపూరుమైన, ఉతసవ=వేడుకల, సమృదిధ=పుష్ులత, అపహసించు=
కేల్లసేయు, వసరాకసారము=అలకా పటు ణము, అపేత+సార=తొలగషప్ర యిన+ప్ారముఖయత, విభూతి=వైభవము,
సరష్ు వము=ఆధికయత, అధిగ్మించతిని=ప్ ందితిని, సరా+అతిశాయితాంబు=అనిుట+ఆధికయము, దాయక=
ఇచుి, మహా పురవరముల=అయోధ్య మధ్ుర మాయా కాశి కంచ అవంతిక దాారవతి అని సపత పుణయ
 381
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
క్ేతరముల, పుణయశలుకకలక=పవితరరలక, ప్ర ష్ణ=ప్ారపకము, తొంటి=మునుపటి, పటటు=శేీష్ుసాానము, వాసి=
ప్ర గతటటుకొని, కతలకగా=కథమాతరముగా, వీత=విడచన, నాథుడు=రాజ్ఞ, ఎతర
త లక=దండలక, తావు=పరదేశము,
వ. శిథిలముల ైన కోటబురుజ్ఞలతో, పలకతావుల విఱగషపడిన ప్ారకారముతో, శలభాదరషదారణమై, మదవయ
నివేశనము నేడు తిరోహతారుమండలమై, పరభంజనపరషధ్ాసత మేఘమై, మసకమసకలక గ్ముీ
దివసావసానసమయమును విడంబంచుచునుది. రతుపరదవపరాజతో జాజాలయమానముల ై వినోదకీీడా
మందిరములనుండి నిలయాభిగ్మయములగ్ు ప్రరజానపదులతో వాహనశేీణితో రాదారష వరకక
గ్లకలలాడుచుండిన మతరపరశృంగాటకములక, నేడు గాడాంధ్కారబంధ్ురముల ,ై చెవులక చలకులక
వోవజేయు నూళలతో, ఆమిషారాము దిరుగాడు కరాళసృగాలజాలమునకక ఆటపటటులయినవి.
జలకీీడాసమయమున ఉతత మపరమదల మృదుకరాంబుజములచే మృదంగ్ధవరసానోతాపదన
పూరాకముగా మునాుసాుల్లతములగ్ుచుండిన దవరషఘకాతోయములక, నేడు విగాహతముష్ురవన
లకలాయసమూహశృంగాహతముల ై యాకోీశించుచునువి. నివాసయోగ్యముల ైన తమ యష్ిుఫలకములక
భగ్ుములగ్ుట, నిశాసమయముల వృక్షశాఖలపెై మేనులక వాలకిచు మృదంగ్ శబి ములతో
కరతాళగ్తరలతో దమీలయించ ఆడించు నాధ్ులక కఱవగ్ుట, దొ ంటి లాసయనైపుణయములక మఱచ,
కారషచచుినిపుపలకక కాలగా మిగషల్లన తోకలాడించుచు కీీడామయూరములక, వనమయూరములకగా
పరషణమించన మానీలకంఠములక నా కడుపు చుమీలకచుటిుంచుచునువి. లావణయవతీజనములక
మునుు లాక్ారసారిరములగ్ు లల్లత చరణారవిందములతో, అలసవిలాసముగా మటిున నా నగ్రసరధ్
మరకత సర ప్ానములపెై, నేడు సదబ యనిహతసారంగ్రుధిరపరదిగ్ధ పదములక మ్రపుచును దురిమ
శారూ
ి లములక నా మనంబును చంతాభరభుగ్ుము జేయుచునువి. పిడియిేనుగ్ు లందించన
తామరతూడు తరనకలతో తామర కొలనువడల్లవచిన ఆలేఖయశుండాలముల కకంభసా లములక, తముీ
పరహరషంచన సంరబధ కంఠీరముల అకకంఠషత నఖరాంకకశాఘాతములచే నిరధళితముల ై, మదవయ
మందభాగ్యతకక పరతీకము ల ైనవి. విశ్రరువరువినాయసముల ై, పరషధ్ూసరముల ైన, భవనసత ంభగ్త
యోష్ితరపతిమలకక యాదృచికముగ్ హతర
త కొని భుజంగ్నిరుీకతనిరోీకములక, తదవయసత నములకక
వలు వాటటలకగ్ నాచరషంచుచునువి. కాలాంతరమున దమ సునుపుబూతలక నలు బడుటవలన
అప్ారదరశకములకగా పరషణమించ, మాపటివేళల మునుపటివల నిరౌధతహారగ్ుళికావిశదము లయుయను
చందరప్ాదములను పరతిఫల్లంపజేయజాలక, అందందు మొలకతిత న చఱుజ్ఞవిా మొలకలతో బీటలక వాఱన
నా రమయహరీయ కకటిుమములను విలోకించ, నాహృదయము వరయయలకగాక మానదు. పుషాపపచయ
 382
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
మునకక మునుు లతాంగ్ులచే మృదువుగా వంచబడుచును నా యుదాయనప్ాదపలతాశాఖలపెై , నేడు
కేీళుళదాటటచు, తెత
ై ెకులాడుచు వనవానరవరగ ములక వానిని నా మనంబుతోప్ాటట కేుశపఱచుచునువి.
మందిరజాలకములక నేడు రేల భవనాంతరగ త దవపకాంతరలను, పవళుళబహరాలోకనోతుంఠలగ్ు
కామినుల దృగషాలాసములను వలకవరషంచ నోచక, చెలదిపురువులక కటిున గ్ూళళప్ర గ్ులచే మఱుగ్ువడి
ధ్ూమపరసరణ రేఖలక విచఛనుముల ైయునువి. సల్లలవిహారవిలోలవిలాసినీజనవపురషాల్లపత పటీర
రసాదిసాునీ యదరవయముల పరక్ాళనము లేక, దవుాలకక గ్ుబాళింపని జలములతోబల్లకిీయావరషజత
ముల ైన వాలకకాపరదేశములతో నీటి ప్ాయచేరువ శూనయవానీరకకంజములతో గ్ుబురుగ్ుబురుగ్ లేచన
అనేకవిధ్ముల ైన ప్ దలతో నిరుపయుకత మైన సరయూతరంగషణి, నా డెందము నసరత కశలకతరంగషతము
సేయ కటట
ు ండు? 11
కోటబురుజ్ఞ=కోటకొమీ, తావుల=సాానముల, ప్ారకారము=పరహారషగోడ, దరషదారణము=బీదతనము, నివేశనము
=పురము, తిరోహత=మఱుగ్ుపడిన, అరుమండలము=సూరయమండలము, పరభంజన=వాయువుచే, పరషధ్ాసత
=బాగానశించన, దివస+అవసాన=పగ్టి+చవరష- రాతిర, విడంబంచు=ప్ర లక, రతుపరదవపరాజ=రతనములక
పరకాశించుకాంతిపుంజము, నిలయ=ఇంటి, అభిగ్మయము=ఎదురుగాప్ర వు, రాదారష=రాజ మారగ ము, శృంగాట
కములక=నాలకగ్ు వీధ్ుల మొగ్, బంధ్ురము=కూడినదెై, ఊళ=నకుకూత, ఆమిషారాము=మాంసముకొరకక,
కరాళ=మిటు పండుుకల, సృగాల+జాలము=నకుల+గ్ుంపు, ఆట+పటటు=విహార+సా లము, పరమద=సీత ,ి ధవరసాన
=గ్ంభీరధ్ాని, ఉతాపదన=పుటటుంచు, ఆసాుల్లతము=తాడించు, దవరషఘక=దిగ్ుడుబావి, తోయము=నీరు, విగాహత
=మునుగ్ుచును, ముష్ుర=దుష్ు , వన+లకలాయ+సమూగ్=అడవి+దునుప్ర తరల+గ్ుంపు, శృంగ్+
ఆహతముల ై=కొముీలచే+తొరకుబడి, ఆకోీశించు=అఱచు, యష్ిుఫలకములక=చదునైన కఱఱ లక, భగ్ుము
=విఱుగ్ు, నిశా=రాతిర, గ్తి=నడక, తముీ+ఎలయించ=తమను+వశపరచుకొని, నాథుడు=యజమాని, లాసయ
=నృతయ, కారుచచుి=దావాగషు, కీీడా=విహరషంచు, మయూరము=నమల్ల, వన=అడవి, పరషణమించన=మాఱన,
నీలకంఠములక=నమళుళ, లావణయవతి=చకునిది, లాక్ారస+ఆరిమ
ర ులగ్ు=(ప్ారాణి వంటి) లతర
త క
దరవముచే+తడసిన, లల్లత=స గ్సెైన, అలస=మంద, మటిున=ఎకిున, సరధ్=భవన, మరకత=రతువిశేష్ము,
సర ప్ానముల=మటు , సదబ య=అపుపడే, నిహత=చంపబడిన, సారంగ్=లేడ,ి రుధిర=రకత ము, పరదిగ్ధ=పూసిన,
దురిమ=ఆపరాని, శారూ
ి లము=పుల్ల, భుగ్ుము=భగ్ుము, పిడి+యిేనుగ్ు=ఆడ+ఏనుగ్ు, ఆలేఖయ=చతిరంచ
బడిన, శుండాలము=ఏనుగ్ు, పరహరషంచన=కొటిున (-నిజపు ఏనుగ్ు అనుకొని), సంరబధ =ఉదేరకించన,
కంఠీరము=సింహము, అకకంఠషత=వాడియిైన, నఖర అంగ్ుశ=అంకకశమువంటిగోళళ, ఘాతము=దెబోలక,
 383
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
నిరధళితముల ై=పూరషతగా చీలి బడినవై, పరతీకము=అనురూపము, విశ్రరు+వరు+వినాయసముల ై=ప్ాడెైన+రంగ్ులతో
+రచనలతో, పరషధ్ూసరము=ఎకకువ బూడిదరంగ్ు, భవన+సా ంభగ్త=భవనముల+సా ంభములపెై చెకుబడిన,
యోష్ిత+పరతిమ=సీత +
ి మూరషత, యాదిచఛకముగా=ఇచఛవచినటట
ు , భుజంగ్ము=ప్ాము, నిరుీకత =విడచన,
నిరోీకము=(వసరమువంటి)కకబుసము, వలు వాటట=పెైట, కాల+అంతరమున=కాలము+గ్డచుటచే, పరషణ
మించ=మాఱ, మాపటి=రాతిర, నిరౌధత=శుభరము చేయబడిన, హారగ్ుళిక=హారములందల్ల ముతయము,
విశదము=సుష్ు ము, చందరప్ాదముల=చందర కిరణములను, అందందు=అకుడకుడ, రమయ+హరీయ=అందమైన
+భవన, కకటిుమము=శలారతునిబదధ (భూమి)సా లము, విలోకించ=చూచ, వరయయలక=ముకులక,
అపచయము=కోయు, లతాంగష=సీత ,ి ప్ాదప=చెటు, శాఖ=కొమీ, కేీళుళదాటటచు=గ్ంతరల్లడుచు, వన+వానర+
వరగ ము=అడవి+కోతరల+గ్ుంపు, కేుశము=దుఃఖము, జాలకము=కిటికీ, రేల=రాతరరల, అంతరగ త=అందల్ల,
బహర+ఆలోకన+ఉతుంఠలగ్ు+కామినుల+దృక్+విలాసములను=బయటకక+చూడ+ఉబలాటపడు+సీత ిల+
చూపుల+హొయలక, వలకవరషంచ=పరసరషంప, నోచక=అసమరామై, చెలది=సాల , మఱుగ్ు=దాగ్ు, ధ్ూమ=
(మంటలకలేని లేక సాంబారణి వంటి)ప్ గ్, పరసరణ=వాయపించు, రేఖ=మారగ ము, విచఛనుము=అంతము, సల్లల
+విహార+విలోల+విలాసినీ+జన=జల+కీీడఅందు+ఆసకకతల ైన+సీత +
ి జనముల, వపుర్+విల్లపత +పటీర+రసాది+
సాునీయ +దరవయముల+పరక్ాళనము=వంటికి+రాసుకొనిన+చందన+రసమువంటి+సాునమునకక
ఉపయోగషంచు+పదారధములచే+శుభరపరచుట, దవుా=దూరపరదేశము, బల్లకిీయావరషజతముల ైన=పూజా
దరవయములకలేని, వాలకకా=దిగ్ుడుబావి, నీటిప్ాయ=నదవ పరవాహము, శూనయ+వానీర+కకంజము=ప్ాడు+
పరబోల్ల+ప్ దల, నిర్ ఉపయుకత ము=పనికిరాని, అసరత క=అధిక, తరంగషతము=ప్ ంగషప్ రలక
తే. గాథలయియ నితయకలాయణములక పచి/తోరణములక నాకక, పేరుగతపప,
ఊరు దిబో, యనుట కొక గతపప తారాుణ/నైతి, నేమిచెపప, భూతలేందర. 12
గాథ=పూరాచరషతర, తాతాురణము=ఉదాహరణ,
తే. ఆరప నేరత ురు నా యారషత యనుచు, మిముీ/ఆశీయింపగ్వచితి, అసీదవయ
జీరులక్ీీపునససృష్ిు చేసి, కాని/మీదు లోకేశారతాము, మపుప గ్నున? 13
నేరత ురు=సమరుధలక, ఆరషత=మనోవయథ, అసీదవయ=నా, జీరు=పురాతన, పునః+సృష్ిు=మరల+సృజంచ,
కాని=కాకప్ర యిన,
ఉ. కావున నిపుపరషన్ విడచ కాపురముండగ్ వచి ననుు, స
దాభవమునన్ గ్ీహంపుడు, విపనును మీ కకలరాజధాని, నో
 384
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
క్ాీవలయిైకనాథ! అల, కారణమానుష్దేహముం డిగ్ం
దారవి, భవదు
గ రుండు తన ప్ారకత నరూపము గతను కైవడిన్". 14
సదాభవము=సరజనయము, గ్ీహంపుడు=సీాకరషంపుడు, విపను=ఆపదలోఉనుదాన, అల=ఏవిధ్ంగా, కారణ=
దేవ కారాయరషధయిై, డిగ్ందారవి=విడచ, భవత్+గ్ురుండు=నీ తండిర రాముడు, ప్ారకతన=మునుపటి (నీవుకూడా మీ
మునుపటి రాజధానికి రా),
సీ. అనిన పరతీతరడెై అంగీకరషంచె తత్/ప్ారరాన రఘువుల ప్ారగ్ీహరుడు,
పురషయు, అభివయకత ముఖసుపరసాదయిై/తనుబంధ్మున తిరోధాన మందె,
అతయదుభతంబైన ఆ రాతిరవృతత ంబు/దిాజ్ఞలకక సభలోన వినిచె నృపతి,
తనుదాన కకలరాజధాని వచి వరషంచు/టాల్లంచ కొనియాడి రతని వారు,
వైదికదిాజ్ఞలకక కకశావతి నొసంగష/పవనుని పయోదబృందము వల , బలంబు
తనునుగ్మింప శుభముహూరత మున గ్దల /సావరోధ్ుండు, కకశు డయోధాయభిముఖుడు.15
పరతీతరడెై=తెలపబడినవాడెై, ప్ారగ్ీహరుడు=శేీష్ు రడు, అభివయకత =పరతిబంబంచు, సుపరసాదము=మంచ పరసనుత,
తను+బంధ్మున=సంతరష్ు +పరషణామమున, తిరోధానము=అంతరాధనము, వృతత ము=వృతాతంతము, వినుచె=
వినిపించె, వరషంచుట=కోరుట, పవను=వాయువు, పయోద+బృందము=మేఘముల+గ్ుంపు, బలంబు=
సెైనయము, అనుగ్మింప=వంటరా, సఅవరోధ్ుండు=అంతఃపురసీరలక కూడినవాడు,
క. కరషఘట లనుగ్తకృతిరమ/గషరులకగ్, కేతనచయంబు కేళివనులకగా,
అరదము ల్లండుుగ్, రాణువ/నరపతికి పరయాణవేళ నడవీ డయియన్. 16
కరష+ఘట=ఏనుగ్ుల+కకంభసా లము, అనుగ్త=వంబడించన, గషరష=కొండ, కేతన+చయము=జండాల+
సమూహము, కేళి+వనము=కీీడా+ఉదాయనవనము, అరదము=రథము, రాణువ=సేన, నడ=నడుసుతను,
వీడు+అయియన్=నగ్రము+ఐనది,
ఉ. ఉలాుసితాతపతరవిశదబ జజైలమండలక చేత, రాజ్ఞచే,
తొల్లు టి, వాసమేదినికి దబ డొ ుని ప్ర బడు సేన తోచె, అ
తరయలు సితాతపతరవిశదబ జజైలమండలకచేత, రాజ్ఞచే,
చెలు ల్లకటు జేరిబడు సింధ్ువు భంగష నితాంతఘోష్మై. 17
ఉలాుసిత+అతపతర+విశత్+ఉజజ ైల+మండలక+చేత=పరకాశించు+ఛతరముల+సపష్ు మైన+వలకగ్ుల+
సమూహము+కల్లగషఉండుట వలన, తొల్లు టి+వాస+మేదినికి=తానుపూరాము+నివసించన+భూమికి-
 385
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అయోధ్యకక, రాజ్ఞచే=కకశునిచే, తోడొ ును+ప్ర బడు+సేన=తీసుకొని+ప్ర బడు+సేన, తోచె=(కిీందివిధ్ముగా)
కనిపించెను. అతి+ఉలు సిత+ఆతపతర+విశద+ఉజజ ైల+మండలక+చేత=అధిక+పరకాశవంతమైన+చతరముల
వలేసాఛిమైన+పూరు+బంబము+కల్లగషఉను, రాజ్ఞచే=చందురనిచే(సముదరము ఉప్ పంగషంచబడి), చెల్లయల్లకటు =
ఒడుికక, చేరిబడు= కరటముల దాారా సముదరపు తీసికొనుప్ర వు, సింధ్ువు=సముదరము, భంగష=వలే,
నితాంత+ఘోష్మై=ఎకకువ+ధ్ానికలదెైనవి(సేన, సముదరము రండు),
తే. తతరపయాతవిశృంఖలధ్ాజనివలని/అతితరగాుని సెైరషంపనలవి గాక,
భూమి పెంధ్ూళి అపదేశమున దిాతీయ/విష్ర
ు పదమున కగ్సిన విధ్ము తోచె.18
తత్+పరయాత=వాని+పరయాణమైప్ర వు, విశృంఖల=అడుిలేని, ధ్ాజని=సెైనయ, అతితర=చాలా ఎకకువ, గాుని=
కేుశము, సెైరంష ప=సహంప, అలవి=శకయము, అపదేశము=నపమున, దిాతీయ=మఱయొక, విష్ర
ు పదము=
ఆకాశము, భావము: సెైనయ సంరంభము భరషంచలేక భూమి ధ్ూళి నపమున అకాశము చేర.
తే. నగ్రషయానమునకక సిదధమగ్ుచు నడుమ/నడుచుచును, పురోభాగ్ము నందు నిల్లచ,
ఇనకకలేందురని ఆ సేన ఎచట గ్ను/నచట నదియి సమగ్ీమైనటట
ు , తోచె. 19
యానము=పరయాణము, పురీ=ముందు, సమగ్ీము=సంపూరుము,
క. కరషమదజలసేకంబుల/తరరగ్ఖురవిఘటు నముల తోరవప్ డవునన్,
బురదాయి రేణు వలు యు/పరాగ్తం బొ ందె, తిరషగష పంకంబలు న్. 20
కరష=ఏనుగ్ుల, మదజల=మదజలము, సేకంబుల=సరవించగా, తరరగ్=గ్ుఱఱ ముల, ఖుర=డెకుల,
విఘటు నముల=తొరకకుడులచే, రేణువు+ఎలు యు=ధ్ూళి+అంత, పరాగ్తంబు+అయియ=తిరషగషరేణువు+అయినది,
పంకము+ఎలు న్=బురద+అంతా,
మ. సుమవల్ము దురమజాలకరుోరముల ై శలభిలకు తతాసనుభా
గ్ములన్ తద్ భృగ్ురామణీయకములన్ గ్నొగంచు లంఘ్ంచె, విం
ధ్యము సెైతేయుడు తదు
గ హాముఖములన్ దారఘ్ష్ు సేనావిరా
వము రేవావిలకఠతత రంగ్రుతి ఠేవన్ మారుమ్రోగషంపగ్న్. 21
సుమ+వల్ము +దురమ+జాల=పూల+తీగ్లక+అలకుకొనినచెటు+సమూహము, కరుోరముల ై=ఆకకపచి తెలకపు
కల్లపిన రంగ్ు కలదెై, శలభిలకు=అందముగా పరకటమగ్ు, తత్+సాను=ఆ+కొండచరషయ, తత్=వాటి, బృగ్ు=గతపప,
రామణీయకము=అందము, లంఘ్ంచె=దాటటలతోవళళళ, సెైతేయుడు=సీత కకమారుడు-కకశుడు, తత్+గ్ుహా+
ముఖము=వింధ్యపరాత+గ్ుహల+దాారము, దారఘ్ష్ు =మికిుల్లదవరఘమైన, విరావము=అరపులక, రేవ=
 386
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
నరీదానది, విలకఠత్=భూమిపెై దొ రు ుటచే, తరంగ్=రంగ్ముల, రుతి=ఘోష్, ఠేవన్=విధ్ముగా,
తే. బహుపుళిందబ పప్ాదితోప్ాయనముల/కనుగతనుచు, అనుగోపతయకలను దాటి,
అరషగ ధాతరభేదారుణయాననేమి/ఉరుచమూధ్ాని మిశీతూరుయడు, కకశుండు. 22
పుళింద=ఆటవికకల, ఉపప్ాదిత=ఇచిన, ఉప్ాయనము=కానుక, కనుగతను=ప్ ందు, అ+నగ్=ఆ+కొండ,
ఉపతయ=చేరువకలనేల, ధాతరభేద=గైరషకాది ధాతరవులక విఱగష, అరుణ=ఎఱఱ నైన, యాన+నేమి=రథ+
చకీపు+కమిీ, ఉరు=గతపప, చమూ=సెైనయ, మిశీ=కలసిన, తూరుయడు=పరయాణరథధ్ానికలవాడు
తే. కరషఘటాసేతరబంధ్ము కలన నచట/గ్ంగ్ను, పరతీపగ్న్, దాటట క్ాీవరునకక,
గ్గ్నలంఘనలోలపక్షంబుల ైన/మతత హంస లయతుచామరము, లయియ. 23
కరష+ఘట=ఏనుగ్ులక+కూరుిటచే, సేతర బంధ్న=వంతెన కటటుట, కలన=చేత, గ్ంగ్=కావేరష, పరతీపగ్న్=
నీటివాలక కదురుగ్, గ్గ్న+లంఘన+లోల+పక్షంబు=ఆకాసమునకక+ఎగ్ురుచు+కదలకచును+రకులకకల,
అయతు=పరయతుములేకకండా వీచు, చామరము=వింజామరము
తే. కాంచ అరషించె, కకశుడు మారగ మున కపిలక/నలకక భసాీవశేష్కృతాంగ్ు ల ైన,
సాపితరులకక, సురాలయావాసలబి /హేతరవగ్ు మేటి మయిేయటి కేటికోళుళ. 24
కపిల=కపిలముని, అలకక=కోపము, భసీ+అవశేష్+కృత+అంగ్ు=బుడిదగా+మిగషలకనటట
ు +చేయబడిన+
దేహములకకల, సాపితరులక=తనపూరుాలక-సగ్రులక, సుర+ఆలయ+వాస+లబి +హేతరవు=ఇందర+లోక+
నివాస+ప్ారపిత కి+కారణము, మేటిమి=గతపపది, అ+ఏటికి=ఆ+నదికి, ఏటికోళుళ=నమసాురములక,
వ. అరషపంచ చని, కతిపయదినములకక వితతాధ్ారపరవరత కకలగ్ు పూరాకాకకత్ సుాలచే పరతిష్ిుతము ల ైన
ప్ాలగ్ుంజలపరంపరతో దరశనీయమైన సరయూతీరమునకక వచి, పరమహరోితురిమున
కకలరాజధానీపురమును దరషయబో వునడ పరయాణసంక్ోభమున బడలపబడిన దాశరథిసూనుని. 25.
కతిపయ=కొంచము, వితత=విరషవిగా, అధ్ార=యఙ్ు ము, పరవరత కకలక=సలకపువారు, పరతిష్ిుతము=నిలకపబడిన,
ప్ాలగ్ుంజల=యఙ్ు పశుబంధ్న రాటల, పరంపర=ఎడతెగ్ని వరస, ఉతురిమున=అతిశయమున,
దరషయబో వు=దగ్గ రకకవచుి, సంక్ోభము=కలత, అడలకప=బాధ్,
క. పఱతెంచ ఎదురతునియిను/సరయూశ్రతలతరంగ్సమిీళితంబుల్
పరషచల్లతతరులతాసుమ/పరషమళభరషతములక, తదుపవనపవనంబుల్. 26
పఱతెంచ=పరసరషంచ, సమిీళిత=కూడిన, పరషచల్లత=బాగా కదలక, భరషతము=నిండిన, తత్+ఉప పవనంబుల్=
దాని+ఉదాయనపు+గాలకలక,
 387
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తే. వలనగ్ు పురోపశలయ/సా లమున పరషపంథిమగ్ుశలకయడు, ఘనుడా
బల్లయుడు, చలద్ ధ్ాజము, నిజ/బలము, గ్ులధ్ాజ్ఞడు విడియబనిచె యథేచఛన్.27
వలను=అనుకూలము, పుర+ఉపశలయ=నగ్ర+ప్ ల్లమేర, పరషపంథి+మగ్ు+శలకయడు=శతరరవుల శరీరముల+
నాటబడిన+(తన)బాణములక కలవాడు, చలత్=ఎగ్ురుచును, ధ్ాజము=జండా, ధ్ాజ్ఞడు=శేీష్ు రడు, విడియన్
=బసచేయ, పనిచె=నియోగషంచె,
చ. పరషణతశిలకప లవిాభునిపంపున అంతకకమును వచి, ఆ
పురము పునరషానిరషీతికి బూని, నిదాఘవితపత కకంభినిన్
శరదము లోల్లమై జలవిసరగ మునన్ బల , నూతనీకరషం
చరష, కమనీయభంగష నిజశిలపకళాపరతిప్ాదనంబునన్. 28
పరషణత=నేరపరష, పంపున=పంపగా, పునర్+వినిరషీతి=మరల+నిరషీంప, నిదాఘ=వేసవి, వితపత =బాగ్ుగా
వేడెకిున, కకంభిని=భూమి, శరదములక=మేఘములక, ఓల్లమై=వరుసగా, విసరగ ము=కాఱు, పరతిప్ాదనంబు
=నిరూపించుచు,
వ. అంతట, రఘుపరవీరుడు సుపరశసత దేవతాయతనములకక ఉప్ర ష్ితరల ైన వాసుతవిధాన విఙ్ఞు లచే,
పశూపహారసహతముగ్ సముచతారినలను నిరారషతంపజేసి, తదనంతరంబున రాజోప పదమైన
రమయనిశాంతమున, దాను నివాసమేరపఱచుకొని, తకిున భవనములను అమాతరయలక లోనుగాగ్ల తన
అనుజీవులకక యథాపరధానముగ్ సమరషపంచె. అనతిచరమునన, అపుపరష మరల అధిరోపిత
పురాణశలభయిై, విపణిగ్తనానావిధ్పణయదరవయములతో మందురాసంశిీతసెైంధ్వములతో
శాలావిధిసతంభగ్తమతత సింధ్ురములతో సరాాంగ్ విభూష్ితాభరణ యయిన సీమంతిని వల పేరక్షణీయత
సంతరషంచుకొనియి. పదపడి కాలకీమమున, 29
ఆయతనము=గ్ుడి, ఉప్ర ష్ితరడు=ఉపవాసము ఉనువాడు, పశు+ఉపహారము=పశు+బల్ల, రాజ+
ఉపపదము=రాజకక+తగషన, రమయ+నిశాంతము=అందమైన+గ్ృహము, అనుజీవి=ఆశీయించనవాడు,
అధిరోపిత=పరతిష్ింపబడిన, విపణి+గ్త=వాయప్ార సా లము+ఉండిన, పణయ=అముీ, మందుర=గ్ుఱఱ పుశాలలో,
ఆసంశిీత=బాగాఅలవాటటపడిన, సెైంధ్వము=గ్ుఱఱ ము, శాలా=గ్జశాల, విధి=ఉంచన, సత ంభగ్త=రాటలకక
కటు బడిన, సింధ్ురము=ఏనుగ్ు, సీమంతిని=సీత ,ి పేరక్షణీయత=చూడదగ్గ స బగ్ు, సంతరషంచుకొని=
చకుబఱచుకొని, పదపడి=మఱయు,
ఉ. వేసవి వచెి నిరీలనవీనమణిగ్ీథితోతత రీయమున్,
 388
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
శాాససమీరహారయవసనంబు, కకచదాయలంబప్ాండు ము
కాతసరమున్, సుగ్ంధ్సుమగ్రషభతకైశయము, కాలయోగ్యమౌ
వేసము, చతత హారష పృథివీశునిసీత ల
ి కక, నేరపనో! యనన్. 30
నిరీల=సాచఛమైన, నవీన=కొీతత , మణి+గ్ీథిత=ముతయములచే+కూరపబడిన, ఉతత రీయము=ఉపవసత మ
ి ు,
శాాస=ఊపిరష, సమీర=గాల్లచే, హారయ=తొలగషంప వీలగ్ు, వసనంబు=వసత మ
ి ు, లంబప్ాండు=వేరలాడునటిు, ముకాత=
ముతాయల, సరము=దండ, గ్రషభత=నిండిన, కైశయము=కొపుప, వేసము=వేష్ము, చతత హారష=మనీథుడు,
తే. ఇను డపు డగ్సత యలాంఛనాయనము మాని/ ప్ తర
త నకక ప్ ంత కేతేర ఉతత రాశ,
విడచె ఆనందశ్రతాశుీవృష్ిు యనగ్/సాందరముగ్ హైమవతహమసరవము కకరషసె.31
ఇనుడు=సూరుయడు, అగ్సత య+లాంఛన+ఆయనము=అగ్సత య నక్షతరము+గ్ురుతగానును+దక్ిణాయన మారగ ము,
ప్ తర
త =సంగ్తము, ప్ ంతకక+ఏతేర=దగ్గ రకక+వచిన, ఆశ=దికకు, శ్రత+అశుీ+వృష్ిు=చలు ని+ఆనందఅశుీ+ధార
సాందరముగా=దటు ముగా, హైమవత=హమాలయపు, హమ=చలు ని, సరవము=పరవాహము,
తే. వేండరమగ్ు కాకపెలు కన వేగ పగ్లక/నాడు నాటికి మికిుల్ల నవసె రేయి,
ఎడపడి విరుదధ వృతర
త ల ై రషరువు రషటు ట/వగ్ల మిగ్ులంగ్ బొ గ్ులక, ఆలీగ్ల పగషద.ి 32
వేండరము=తీక్షుము, కాక=వేడ,ి పెలు క=మికిుల్ల, వేగ=కాీల , నాడునాటికి=రోజ్ఞరోజ్ఞకక, నవసె=క్ీణించె, ఎడపడి
=వేరుపడి, విరుదధ వృతర
త ల ైరష=(పగ్లక పెరషగష రాతిర తరషగష)వేరువేరు పరవరత నలక కలవారైరష, వగ్ల+మిగ్ులంగ్=పేరమ
+అతిశయించ, ప్ గ్ులక=పరషతపించు, ఆలక+మగ్లక+పగషది=భారయ+భరత లక+వల , (పెరషగషన పగ్లక-పుంల్లంగ్ము
-రాతిరకై తపించెను. రేయి-సీత ల్ల
ి ంగ్ము- క్ీణించ పగ్టికై ఎదురుచూచెను).
తే. మండుకొని నాచుపటిున మటట
ు విడిచ/దినము దినమును కిీందికి దిగ్ుట జేసి,
గ్ృహసరసుసల తరంగ్వారషజము, జలము/పడతరలకక నాడు పిఱుదులబంటి, యయియ. 33
మండుకొని=అధికమై, తరంగ్వారషజము=ఒకగ్డిితామర, నాడు=ఆసమయమున, పిఱుదులబంటి=
తోడలవఱకకమాతరమే
ఉ చకుదనంబు గాీల మల్లసంజల గ్మీనితావి నలగ డల్
పికుటిలంగ్ బూచ వనవీథుల విచిన మలు మొగ్గ లం
దొ కొుక దానిపెై అడుగ్ు లకంచ చనున్ రతదతోడ, ఆ విరుల్
ల కిుడు చతపుపనన్, మధ్ుమల్లము
ు చముల్ బయకాండుర తరమీదల్. 34
 389
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కాీల=పరకాశింప, మల్లసంజ=సాయంకాలము, తావి=సుగ్ంధ్ము, నలగ డల్=నాలకగ్ుదికకుల, పికుటిలంగ్=
పరసరషంప, రతదతోడ=ఝుంకారముతో, ల కిుడు చతపుపనన్=(ఒకొుకుమొగ్గ పెై వారల్ల)ల కుపెటు ట నటట
ు గా, మధ్ు=
తేన, మల్లము
ు చముల్=చోరులక, బయకాండుర=సంగీత కారులక,
తే. శీవణముననుండి జాఱయు, జాఱనపుడె/కిీంద బడిప్ర దు విశిు ష్ుకేసరంబు,
కామినీసేాదసారిరనఖక్షతాంక/మృదుకప్ర లగ్తంబు,శిరీష్సుమము. 35
శీవణము=చెవి, విశిు ష్ు+కేసరంబు=విడివడిన+పుప్ పడి, కామినీ+సేాద+స+ఆరిర=సీత ల
ి +చెమటతో+కల్లసి+
తడసిన, నఖక్షతాంక=గోటిగషచుిలకకల, కప్ర ల+గ్తము=చెంపకక+అంటటకొను,
మ. వనితల్ మజజ నమాడి ధ్ూపములచే వాసింపగా జేసి చ
కుని కీలగంటటగ్ నల్లు మల్లు యల సింగారషంచనన్, ముమీరషం
చన యా సిుగ్ధవినీలవకీచకకరశ్రీనుండి ప్ ందెన్ బలం
బును వాసంతవినాశమందబలకడౌ పూవింటిజో దయియడన్. 36
మజజ నము=సాునము, వాసింప=పరషమళింప, కీలగంటట=జాఱుముడి, అల్లు =జడవేసి, ముమీరషంచు=
అతిశయించు, సిుగ్ధ +వినీల+వకీచకకర+శ్రీ+నుండి=తడిసిన చకుని+నలు ని+కకటిల+కేశ+సంపద+నుండి,
వాసంత=వసంతకాలము, వినాశ=ముగషయుటచే, మంద+బలకడు=తగషగన+బలముకల, పూవింటిజోదు=
మనీథుడు, ప్ ందెన్+బలంబును=సతర
త వ పుంజ్ఞకొనను
తే. పుప్ పడులక చుటటు పరాంగ్ ఒపుప మిగషల / కేవలాపింజరము మదిిపూవుగ్ుతిత ,
ఒడలక ప్ డిప్ డి చేసియు మృడుడు కినుక/సనక తరనిమిన వడవిలకత గతనయ మనగ్.37
పరా=వాయపింప, ఒపుప+మిగషల =అందము+మీర, కేవల=సమసత , పింజరము=ఎఱుపు పసుపు రంగ్ు, ఒడలక
=శరీరము, ప్ డిప్ డి=బూడిద, మృడుడు=శివుడు, కినుక=కోపము, సనక=ప్ర క, వడవిలకత=మనీథుని,
తరనిమిన=చంచన, గతనయము=వింటినారష,
క. అవిరామయంతరసల్లల/పరవాహవృతమందిరముల పరచురపటీర
దరవధౌతశిలాతలముల/పవళించరష ధ్నికక ల ండవడ తటటుకొనన్. 38
అవిరామ=ఎడతెగ్ని, సల్లల=నీటి, వృత=అవరషంపబడిన, పరచుర=అధిక, పటీర+దరవ=చలు ని చందనపు+నీరు,
ధౌత=తడువబడిన, శిలాతలము=చలకవరాళుళ, వడ=సెగ్
తే. కాకచే బటు లంచన కాముకకలకక/గ్టిు పరషహారముగ్ నిచెి వటు కారు
మధ్ురసరగ్ంధ్యములక తియయమావి చగ్ురు/పరతుసీధ్ువు పరతయగ్ీప్ాటలమును. 39
 390
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కాక=వేడ,ి బటటు+అలంచన=మికిుల్ల+అలసిన, పరషహారము=విడుపు, వటు కారు=వేసవి కాలము, సరగ్ంధ్యము=
పరషమళము, పరతు=పుల్లయబటు బడిన, సీధ్ువు=చెఱకక రసపుకలకు(మధ్ురషమ), పరతయగ్ీ=కొీతత , ప్ాటల= ఎఱఱ
లొదుిగ్ పువుా(పరషమళము)
తే. ఆ కఠషనవేళ జనుల కతయంతముగ్ను, పియ
ర ు ల్లరువురైరష తాపనివృతిత కొఱకక,
ప్ాదసేవ యొనరప, భూప్ాలక డతడు, అమృతకిరణుండు నభుయదయసుా లగ్ుచు. 40
తాప+నివృతిత =దుఃఖము+ప్ర వుటకక, ప్ాద+సేవ=ప్ాదము+పూజంచుట(రాజ్ఞపటు ), ప్ాద+సేవ=కిరణము
(వనుల) అందు+ఆసకిత(చందురనిపటు ) , భూప్ాలకడు=రాజ్ఞ, అమృతకిరణుడు=చందురడు,
అభుయదయసుాలక=శుభము కల్లగషంచువారు,
తే. చల్లతజలవీచకాలోలసమదరాజ/హంసమున్ కూలవల్ము సుమాపవహము,
తాపహరమైన సారవోదకము లోన/ నారులం, గ్ూడి విహరషంప గోర, నృపతి. 41
చల్లత=చలు ని, వీచక=తరంగ్ము, ఆలోల=అభిలాష్కల, సమద=మదించన, కూల=ఒడుి, వల్ము =తీగ్, సుమ=
పూలక, ఆప+వహము=నీటి+పరవాహము, సారవ+ఉదకము=సరయూనది+నీరు, నారులక=భారయలక,
వ. ఇటట
ు తసహంచ తీరపరదేశమున వసతియోగ్యమున గ్ుడారములక వేయించ నిపుణులగ్ు
జాల్లకకలచే శలధింపించ తతారపంతనదవజలము మకరాదిఘాతరక యాదబ రక
ష త ములగ్ుట నిరూపించుకొని
సరషతత ోయవిగాహమునకక శ్రీ మహమానురూపముగా నా చకీధ్రపరభావుడుపకీమించె. అపుపడు 42
ఉతసహంచ=ఉతాసహపడి, జాల్లకకడు=జాలరష, ఘాతరక=హాని, యాదబ =కౄరజలజంతరవు, రషకతము=లేనివి,
సరషతత ోయము=సరయూనీరు, విగాహగ్ము=సాునముచేయుట, శ్రీ+మహమ+అనురూపముగా=తనసంపద+
గతపపదనమునకక+తగషనటట
ు , చకీధ్ర+పరభావుడు=విష్ర
ు ని-రాముని+కొడుకక,
తే. తీరసర ప్ానపథమున దిగ్ు నరేందర/కాంతల పరసపరాంగ్దఘటు నముల,
కనకనూపురగ్ళననికాణనములను/అవధ్వాహని, ఉదిాగ్ుహంస యయియ. 43
సర ప్ాన=మటు , పథము=మారగ ము, పరసపర=అనోయనయ, అంగ్ద+ఘటు నము=కేయూరముల+రాపిడి, కనక=
బంగారు, నూపుర=అందెల, గ్ళన=గ్లగ్ల, నికాణనము=ధ్ాని, అవధ్+వాహని=సాచఛమైన+పరవాహము,
ఉదిాఘు=భయపడిన, హంస=నదిలోనిహంసలక,
మ. సత నదఘుంబగ్ు నిముగాంబువున అంచల్ము ల ననోయనయ సే
చన కేళీరసలోలల ైన తన యోషామండల్లం జూపి చెం
తన వాలవయజనంబు బూనిన సాభృతయం గాంచ నౌకాసిాతరం
 391
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
డనియిన్, భూపతి వారష వారషవిహృతివాయసకిత వరషుంపుచున్. 44
సత న+దఘుంబగ్ు=ప్ాల్లండు +వరకక/బంటి, నిముగ్+అంబువు=నది+నీరు, అంచ+ల్ము ల=హంసల+వలే, సేచన
=చముీ, యోష్=సీత ,ి వాలవయజనంబు=చామరమువీచు, సాభృతి=తన సేవిక, సిాతరండు=కూరుిను, వారష=
ఆసీత ల
ి , వారష=నీటి, విహృతి+వాయసకిత=వినోద+తతపరత,
క. "జలగాహనమున గ్రగషన/అల్లవేణుల అంగ్రాగ్మలమిన కతనన్
పలకవను లొంది, కనుమీ!/సల్లలము తలపించె సాభరసంధబ యదయమున్. 45
గాహనమునన్=సాునముచేయ, అంగ్రాగ్ము=రాసుకకనుపసుపు గ్ందము మునుగ్ు మైపూతలక, అలమిన
=వాయపించన, కతనన్=వలన, పలక+వనులక+ఒంది=బహు+రంగ్ులక+కల్లగష, సల్లలము=నీరు, తలపించె=
సీరషంపచేసె, స అభర+సంధ్య+ఉదయము=మేఘములతోకూడిన+సాయంకాలము+అగ్ుట( నీరుకల మేఘము
లకనాుయికనుక ఇందరదనుసుసకూడా ఉండిఉండొ చుి)
చ. అలఘుకటిసతనతామున ఆతీశరీరమ మ్రయలేని, అ
తయలసలక, చూడుమీ! అబల లందఱు తేలకచు నీదుచును, వా
రలలపయిన్ సుమాళముగ్, సాంగ్దభారభుజదాయంబులన్,
అలత ఎఱుంగ్నీయని నిజాంబువిహారకకతూహలోనుతిన్. 46
అలఘు+కటి+సత నతామున=పెది+పిరుదులక+సత నములక కలకగ్ుటచే, అతి+అలసలక=ఎకకువ+అలకపుకల,
సుమాళముగ్=దండలవల , స అంగ్ద+భార+భుజ+దాయంబు=కేయూరములక కల్లగషన+భారమైన+
బాహువులక+రండిటితో, అలత ఎఱుంగ్నీయని=నీటిలో తేలకటచే బరువు తగషగ అలసట లేని, ఉనుతి=వృదిధ,
తే. జలవిహారవశంబున జాఱ, అవిగత!/తరుణుల శిరీష్కకసుమావతంసకములక
వల్లు లో దేల్లయాడుచు బేలకపుచెి/శైవలలతావిలోలవైసారషణముల. 47
శిరీష్+కకసుమ=దిరషశన+పూల, అవతంసకములక=కరుభూష్ణములక, వల్లు =నదవ పరవాహము, బేలకపుచెి=
మ్రసగషంచె, శైవల=నాచు, లతా=తీగ్లందు, విలోల=మికిుల్ల తృష్ు కల, వైసారషణముల=చేపలను,
చ. అల లరచేతరలం జఱచ ఆ చఱుమదెిలమ్రోత కంతయున్,
వలనుగ్ ప్ాడు ముదిి యలక, వటటరవచనగ వమీద ఆణిపూ
సల గ్డు మచిరషంచుచును జాలొగను శ్రకర సంచయంబునన్
తెల్లయగ్లేరు, చూడు! తమ తెరసిసన ముతెత పు నేవళంబులన్. 48
 392
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వలనుగ్=అనుకూలముగ్, వటటరవ=గ్ుండరపు, చనగ వ=సత నదాయము, ఆణిపూసలక=ముతాయలక, కడు=ఎకకువ,
మచిరషంచుచు=ప్ర టీచేయుచు, జాలకకొను=కాఱుచును, శ్రకర=నీటితరంపర, సంచయంబు=సముదాయము,
తెరసిసన=తెగషన, నేవళము=మణులకగ్ుీచినహారము,
సీ. గ్ంభీరతరనాభికాంతిపూరమునకక/పరయంతబంధ్ు రావరత శలభ,
చపలసాభావలోచనవిలాసములకక/వైసారషణారభకోదారత నములక,
కాంచీగ్ుణోపేతకటిమండలమునకక/సత నితాండజశేీణిసెైకతంబు,
పేశలాయతనీలకేశప్ాశమునకక/శైవాలమంజరీజాలకంబు,
మంజ్ఞలభూ
ర లతావిభరమముల కలలక/పరబలవక్ోజములకక చకీదాయములక,
అమరు రూప్ాంగ్కోపమానము లదూర/వరుతల ై ఇందు, మా రాణివాసములకక. 49
గ్ంభీరతర+నాభి+కాంతి+పూరమునకక=లోతరఎకకువగాకల+బొ డుిల+దవపిత+వృదిధకి, పరయంత+బంధ్ుర +
ఆవరత +శలభ=సమీపపు+రమయమైన+నీటిసుడుల+కాంతి, చపల+సాభావ+లోచన+విలాసములకక=తరళ
+నైజముకల+కండు +సరందరయమునకక, వైసారషణ+అరభక+ఉదారత నము=చేప+కూనల+ఎగషరషపడుట, కాంచీ+
గ్ుణ+ఉపేత+కటి+మండలమునకక=మొలనూలలయికు+శబి ంచు గ్ుణము+ప్ ందిన+పిఱుదుల+
పరదేశములకక, సత నిత+అండజ+శేీణి+సెైకతంబు=ధ్ానించు+పక్షుల+వరసకల+ఇసుకతీరము, పేశల+
ఆయత+నీల+కేశ+ప్ాశము=చకుని+నిడుపెైన+నలు ని+కకరుల+సముదాయము, శైవాల+మంజరీ+జాలకంబు
=నీటినాచు+నీటిపరబోల్ల+సమూహము, మంజ్ఞల+భూ
ర +లతా+విభరమములకక+అలలక=మనోజుమైన
+కనుబొ మముడి+ఇటట అటట సంచరషంచుటకక+నదియొకు అలలక, పరబల+వక్ోజములకక+చకీదాయములక=
మికిుల్లబలముకల+ప్ాల్లండు కక+చకీవాక జంట, అమరు+రూప+అంగ్క+ఉపమానములక+అదూర+వరుతల =
ై
ఒపెపను+రూపమునకక+శరీరమునకక+ఉపమానములక+దగ్గ ర+ఉనువై, ఇందు=నదిలో, రాణివాసము=
అతఃపురసీత ల
ి క,
క. లల్లతాంగ్ుల గీతానుగ్/జలమరిలవాదయసరణి శాుఘ్ంచె గ్డున్
కలకేకాముఖరములక/తులాపములక, చూడు! తటశిఖావళగ్ణముల్. 50
గీత+అనుగ్=ప్ాటల+అనుసరషంచ, జల+మరిల=నీటిపెై+మదెిలవాయించు, సరణి=విధ్ము, శాుఘ్ంచె=
కొనియాడె, కల=అవయకత మధ్ుర, కేకా=నమల్ల కూత, ముఖరము=ధ్ానులక, తత్+కలాపములక=వాని+
మ్రోతలక, తట=ఒడుి, శిఖావళ=నమళళ, గ్ణముల్=సమూహములక,
తే. తడిసి పిఱుదుల నంటట ప్ావడలలోన/చందరకిరణాంతరషతఋక్షసనిుభముగ్
 393
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సికతనిష్పందములక, చూడు చగ్ురుబో ండు /కనకరశనలక మూకీభవనము నొందె. 51
చందరకిరణ=వనుల, అంతరషత=కపపబడిన, ఋక్ష=నక్షతరముల, సనిుభముగ్=సమానముగ్, సికత=తడసి
ప్ర వుటచే, నిష్పందములక=చలనములేనివై, కనక+రశనలక=బంగారు+మొలనూలకలక, మూకీభవము=
మూగ్తాము,
తే. జలకుప్ర రాటలో సఖీజనముచేత/మ్రముదముీలక తడసిన ముది రాండర
అకకటిలాగ్ీముల ైన చూరాులకములక/అంబులవముల గ్ురషసె, చూరాురుణముల. 52
మ్రము తముీలక=పదీ ముఖములక, అకకటిల+అగ్ీము=తినుగాఅయిన+చవరలక, చూరు+
అలకములక=సింధ్ురాది చూరుములక రాసుకొనిన+కకరులక, అంబులవముల=నీటిబందువులదాారా,
కకరషసె=పరసరషంచె, చూరు+అరుణముల=ఆ చూరుముల+ఎఱఱ ని రంగ్ుల,
సీ. ఉనుీకత కచము విచుయతపతరలేఖంబు/శు థశ్రరుమాణలలామకంబు,
నాతివిల్మనమనఃశిలాచతరకం/బతాయరిరలంబ చూరాులకంబు,
పరషహృతాలేపపుష్పరజఃకప్ర లంబు/విగ్ళితశుీతిపతరవేష్ునంబు,
పరక్ాళితాలకత రాగాధ్రోష్ు ంబు/లకపత కజజ లవిభాలోచనంబు,
అభినవదుయతి హృదయంబ యయియ జూడు/వారషజాక్షుల వదనాల వాలకంబు,
గాఢనిరభరసల్లలసేకంబువలన/ఆకకల్లతమయుయ సహజరమయంబు గాన" 53
ఉనుీకత +కచము=ముడివిడిన+శిరోజములక, విచుయత+పతర+లేఖంబు=బాగాతొలగషన+మకరషకాదిపతర+రచనలక,
శు థ+శ్రరుమాణ+లలామకంబు=పటటు+సడల్లన+బొ టటు, న అతి+విల్మన+మనఃశిలా+చతరకంబు=సాలపముగా+
కరషగషన+మణినీల+తిలకము, అతి+ఆరిర+లంబ+చూరు+అలకంబు=బాగా+తడసి+తినునైనటిు+సింధ్ూరము
కల+కేశములక, పరషహృత+ ఆలేప+పుష్ప+రజః+కప్ర లంబు=రాల్లన+కరుుర తెైలాది దరవయములక+పువుాల
+కేసరములకకల+చెకిుల్ల, విగ్ళిత+శుీతి+పతరవేష్ునంబు=జాఱన+చెవి+తాటంకములక, పరక్ాళిత+ఆలకత +
రాగ్+అధ్ర+ఓష్ు ంబు=కడుగ్బడిన+లతర
త క+రంగ్ుకల+కిీంద+పెదవి, లకపత +కజజ ల+విభా+లోచనంబు=చెరషగషన
+కాటటకతో+పరకాశించు+కనుులక, అభినవ+దుయతి=కొీతత +శలభతో, హృదయంబు=మనోహరము, వాలకము=
వేష్ము, గాఢ+నిరభర+సల్లల+సేకంబు=అధిక+పూరుమైన+నీటిలో+చనీుటిసాునము, ఆకకల్లతమయుయ=ఆసకిత
కల్లగషంచునది,

మ. అని వే ప్ర యి విలోలహారుడు కకశుం డచోిట నకాుమినీ

 394
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
జనమధ్యంబున దాను నంబువిహృతిన్ సాగషంచె, గ్ంగావిగా
హనకేళిన్ పిడియిేనుగ్ుల్ ప్ దవ నాహాుదించు సుంధావల
గ్ునిజోతాపటితపదిీనీకకడగ్ు శుండాలేందుర సామయంబునన్. 54
వే=వేగ్ముగా, విలోల+హారుడు= వేరలాడుతర కదుకకతరను+హారములక కలవాడు, విహృతి=వినోదము,
విగాహన= మునుగ్ు, పిడి ఏనుగ్ు=ఆడ ఏనుగ్ు, ప్ దవ=కలకగ్, సుంధ్+అవలగ్ు+నిజ+ఉతాపటిత+
పదిీనీకకడగ్ు=భుజములకక+తగ్ులకకొనిన+తనచే+పెఱకబడిన+తామరతీగ్లకకల, శుండాలేందుర=గ్జేందురని,
సామయము= ప్ర ల్లక,
తే. మొదటట బలకవను మఱయు ఆ ముదితపిండు/అతని రోచష్ర
ు గ్ూడి స ంపతిశయించె,
అసల కనువిందు మణిపూస మిసిమి యొలకకక/నీలమున మేళవించన, ఏలచెపప! 55
మొదటే=ముందుగానే, పలక=అధిక, వను=శలభ, ముదిత+పిండు=సీత +
ి సమూహము, రోచష్ర
ు =స గ్సుకాడు,
మిసిమి=తళుకక, మేళవించన=జతపఱచన,
చ. సుందరు ల లు అచిరల స ంపున జ్ఞటటును మూగష వేడుకల్
చందులక తొరకు హేమమయశృంగ్ముఖంబులనుండి రాజసం
కీందను చతరవరుసల్లలంబుల ముంచ మనఃశిలావిని
ష్యందపరీతరడెైన కకలశైలపతిం బొ నరషంచ రాతనిన్. 56
హేమమయ+శృంగ్+ముఖంబు=బంగారు+కొముీ+మూతి(జారీలాగ్), రాజసంకీందను=రాజేందురని, మనఃశిలా
+వినిష్యంద+పరీతరడెైన=మణినీలములను+బాగ్ుగా సరవించు సెలయిేఱులచే+ఆవరషంచనన వాడెైన, కకలశైల
పతిం=కకలపరాతరాజ్ఞ, ప్ నరషంచరష=ఒపిపంచరష,
తే. అభిమతకీీడనముల నీరాడి యాడి/వాల్లన మనోముదంబున తేల్లతేల్ల,
కదల్ల నదినుండి తీరోపకారయ కరషగష/అవయవంబుల తడియొతర
త నవసరమున 57
అభిమత=మనసుకక ఇష్ు మైన, వాల్లన=విజృంభించన, ముదము=సంతోష్ము, కదల్ల=బయలకదేఱ, తీర=
ఒడుినఉను, ఉపకారయ=గ్ుడారము, అవసరమున=సమయమున,
సీ. కానుకయిచెి నదాిని గ్ుంభజ్ఞనకక/వారాశి మ్రచనావకిీయముగ్,
తనతండిర కిచెి నదాిని నముీని దేవ/భరణీయమైన ఆభరణ మనుచు,
తనకిచెిజనకక డెది ాని పేరమమలరప/సామాోజయరమతోడ సమముగాగ్,
ధ్రషయించు దాను నదాిని రేలకపవళుళ/తాతప్ాదుని పీరతిధ్నము కాన
 395
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అటిు రతాునువిదధ హేమాంగ్దమున/మానయతమైన అతిలోకమండనమున
భూష్ితముకాని తన బో సిభుజము గ్ుశుడు/పులకకకపులకకకన గ్నుగతని కళవళించె.58
ఎదాిని=ఏ కేయూరమును, మ్రచనకిీయముగ్=మిోంగషన గ్ంగ్ను వదల్లనపుపడు, వారాసి=సముదురడు,
కకంభజ్ఞనకక=అగ్సుతయనకక, మునిదేవ+భరణీయమైన=అగ్సుతయడు+తను తాలివలసిన, ఎలరప=చందగా,
జనకకడు=తండిర-రాముడు, సమముగాగ్=సామాోజయమంత విలకవకలదబ అంత విలకవైనదని, తాతప్ాదుడు=
పూజ్ఞయడెైనతండిర-రాముడు, అనువిదధ =ప్ దగ్బడిన, హేమ+అంగ్దము=బంగారు+కేయూరము, మానయతము=
గౌరవారాము ఇచినది, అతిలోక=దివయ, మండనము=అలంకారము, భూష్ితముకాని=అలంకరషంపబడని,
పులకకక పులకకకన=భయదుఃఖ భావములతో, కళవళించె=సంభరమించె,
క. నీరాడుచు మైమఱచన/కారణమున, గాదె! బాహుగ్ళితంబై కే
యూరంబు నీటమునుగ్ుట/ఆరయగా నేరనైతి నని యత డడల న్. 59
గ్ళితము=జాఱనది, ఆరయు=చూచుకొన, అడల న్=శలకించె
చ. ఘనతరవసుతలోభమునగా దత డా రవణంబు ప్ర కకకన్
దనమది గ్ుందె, పూలవల నాతడు చూచును భూష్ణంబులన్,
ముని పరణయంబుతో నొసగ్, పూజయగ్ురుండు ధ్రషంచనటిు, భూ
ష్ణము సదా సమిదిాజయసంవననం బని ఱేడసహయతన్. 60
లోభము=పిసినారషతనము, రవణము=భూష్ణము, పరణయము=పేరమ, సమిత్+విజయ+సంవననంబు+
అని=యుదధ మునందు+విజయమును+వశము+చేయునది, అసహయత=సహంచలేక,
వ. నదవష్ు రవుల ైన బసత ల నపుపడె రావించ, నదవజలముల నా యాభరణము ననేాష్ింప బనిచె. వారును
సతారమ సరయువున గ్ుీంకి కలయగాల్లంచ ఎందును గానక తిరషగష వచి కకశుని
సందరషశంచ, తమకావించన వంధ్యపరయాసమును సవిసత రముగా వినువించ, మరషయు నిటు నిరష. 61
నదవష్ు రడు=నదిఈతలో నేరపరష, కలయ=ఎడములేకకండా, వంధ్య=వయరా,
చ. "వలదు గ్వేష్ణంబు మన వాహనినీట మునింగషనటిు మీ
చెలకవపుటంగ్దంబు మఱ చేపడ దేమిటి కను, దాని ముో
చిల్లయి సువసుతలౌలయమున జేసి, పరభూ! కకముదాఖుయ డొ క, పెం
జలకవ నదవహరదంబున వసించు నతం, డనిగ్ృహయమాణుడెై". 62
 396
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
గ్వేష్ణ=వదకకట, చెలకవపు=అందమైన, అంగ్దము=కేయూరము, చేపడుదు=చకకుదు, ముోచిల్లయి=
దొ ంగ్ల్లంచె, లౌలయము=లోభము, పెను+చలకవ=పెది+ప్ాము, హర దము=నీటిమధ్య లోతర పరదేశము, అ
నిగ్ృహయమాణుడెై=ఎదిరషంపలేనివాడెై,
శా. ఆ మాటల్ విని, ఉతత రక్షణమ రౌదారకారుడెై లేచ "ఏ
మే మీ! ఇపపనికిం దొ డంగషన భుజంగేందురం డెఱుంగ్ండె? మా
సామరాయంబ"ని పల్లు తీరమునకకన్ చని ంచ, సంరంభియిై
ప్ాముం జంపం కకశుండు చేకొనియి, సరపరాుసత ి మతరయదధ తిన్. 63
తొడంగ్ు=ప్ారరంభించు, సంరంభము=ఉదేరకము, సరపరు+అసత మ
ి ు+అతి+ఉదధ తిన్=గ్రుడ+అసత మ
ి ును+
అతి+గ్రాముతో
క. మడుగ్ుపయిన ఫణికై ఇటట/గ్డగషన యా జటిుబరుదు, కడిమిన్ దెగ్ువన్
కడల్లపయి గ్నల్ల ప్ డువగ్/నడరషన, యా యయయ కొడుక, యని యనిపించెన్. 64
మడుగ్ు=నదవ మధ్యపు అగాధ్ తలము, ఫణి=ప్ాము, కడగషన=పూనిన, జటిు=శేష్
ీ ు , బరుదు=శూరుడు,
కడిమి=పరాకీమము, తెగ్ువ=సాహసము, కడల్ల=సముదరము, కనల్ల=కోపగషంచ, ప్ డవగ్=ప్ర టాుడ, అడరషన=
యుదధ ముపూనిన, అయయ=తండిర/రాముడు,
సీ. తొడిగనో లేదొ పెందూపు దండిమగ్ండు/కాకకత్ సా వీరుడు కారుీకమున,
మడువలు గ్లగ్ుండువడి సమావిదబధ రషీ/కరములతో గ్టటులకరల దబర చ,
మొరసె నతాయభీలముగ్ నోదమున బడి /మదమతత వనయ సామజము మాడిు,
ఆరవశుీతిసహాయాతరండు, సంకకచ/తుణమండలకడు, నలపపరషజనుండు,
వలకవడియి నంతలోన నుదాృతత నకీ/మైన యందుండి, మథయమానాబధ నుండి
కమలతోగ్ూడ, దివిజవృక్షంబు వోల /కనయకాసహతరడు, భుజంగ్మవిభుండు. 65
తొడుగ్ు=సంధించు, పెను+తూపు=పెది+బాణము, దండి=గతపప, కారుీకము=విలకు, కలగ్ుండువడి=క్ోభ పడి,
సమా+విదధ +ఊరషీ+కరముల=చకుగా+చాచబడిన+తరంగ్ములనే+చేతరలతో, ఉరలదబర చ=దొ రు ంష చ,
మొరసె=ధ్ానించె, అతి+ఆభీలము=అధిక+బాధ్, ఓదము=ఏనులపటటుగతయియ, మదమతత =మదముచే
గ్రషాంచన, వనయ+సామజము+మాడిు=అడవి+ఏనుగ్ు+వలే, ఆరవ+శుీతి=అరచు+ధ్ాని, సహాయాతరడు=
తోడాపటటకలవాడు, సంకకచత్+ఫణ+మండలకడు=ముడచన+పడగ్ల+సమూహముకలవాడు, ఉదాృతత
 397
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
=పెైకతత బడిన, నకీము=మొసల్ల, మథయమాన=చల్లకిన, అబధ =ప్ాలసముదరము, కమల=లక్ీీదేవి,
దివిజవృక్షము=కలపవృక్షము, భుజంగ్ము=ప్ాము
తే. అంగ్దపరతరయప్ాయనహసుత, నతని/కాంచనంతన, ఉపసంహరషంచ కొనియి,
రఘుపతి నిజాశుగ్ము, అనిరభంధ్రతష్ర/లవనతరల పటు , తాదృశలదారమతరలక. 66
అంగ్ద=కేయూరము, పరతి+ఉప్ాయన=తిరషగష+కానుకగాఇచుి, ఉపసంహరషంచు=వనుకకకతీసుకొను,
ఆశుగ్మము=బాణము, అనిరభంధ్=పటటుదలేని, రోష్రలక=కోపులక, అవనతరల=లొంగషనవారల, తాదృశ=ఎంత
కోపమ్ర అంత, ఉదార=సరళ,
క. అభయంబు వేడి, కకముదుడు/సభకితకపరణతి చేసి, సకలాండపతి,
పరభవుని పదంబు సనిుధి/విభూష్ణము నుంచ పల్లక వినయము మిగ్ులన్. 67
పరణతి=నమసాురము, సకల+అండ+పతి=సమసత +లోకములకక+పరభువు-రాముడు, పరభవుడు=కొడుకక,
మిగ్ులన్=అతిశయింప,
చ. "ఎఱుగ్న! కారణాంతరగ్ృహీతమనుష్యశరీరుడెైన శ్రీ
హరషకి సుతాఖయమైన అపరాతీవు నీ వని, నే నఱంగషయున్
నిరతసమరినీయునకక నీ కొనరషంతరన పీరతిభంగ్మున్?
పరమదయాళు! వచెి ప్ రప్ా టపరాధ్ము సెైపవే మమున్. 68
కారణాంతర=దేవకారయమై, గ్ృహీత=సీాకరషంచన, సుతాఖయ=కొడుకను పేర, అపర+ఆతీ=రండవ+రాముని,
నిరత+సమరినీయు=ఎలు పుపడు+పూజంపదగ్గ ,
ఉ. అందపు బంతి బైకగ్చ, ఆననమతిత న ఇకకుమారష, మిం
టం దెగషపడి చుకువల నాదు మడుంగ్ుననుండి దిగ్గ ునన్
ముందట బడి మీ రవణముం గ్ని పినుది కాన దాని, జే
నంది పరషగ్ీహంచె, మనుజాధిప! నికుము వినువించతిన్. 69
పెైకి+ఎగ్చ=మీదకక+విసరష, ఆననము+ఎతిత న=ముఖము+పెైకతిత న, మింట=ఆకాశము, తెగషపడి =రాల్లన, చుకు
=నక్షతరము, రవణము=భూష్ణము, పినుది=చనుది, పరషగ్ీహంచె=పటటుకొన, నికుము=నిజము,
వ. గ్ుణఘాతరేఖాకిణములతో లాంఛింతమును, బృహదబధ మేఖలావహనమునకక అతిపరగ్లభమును,
గోతారచలదిశాకరీందరముల కూఱటపటటును, వనీపకజనాశాపరషపూరషతకి కలపశాఖియు నగ్ు నీ
ఎగ్ుభుజముతో ఇమీహామండనము పునరోయగ్ము నొందుగాక. 70
 398
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
గ్ుణ+ఘాత+రేఖా+కిణములతో+లాంఛింతము=అలు తారడు+దెబోలవలు కల్లగషన+గీతలక+గ్ణుపు కాయల+
గ్ురుతలకకలది, బృహత్+అబధ మేఖల+వహనమునకక+అతి+పరగ్లభమును=పెది+సముదరము మొలనూలకగా
కల భూమిని+ప్ర ర చుట అందు+అధిక+ప్ారవీణయతను, గోతర+అచల+దిశా+కరీందరములకక+ఊఱట+పటటును=
భూమికి+సిా రము కల్లగషంచు+ఎనిమిది దికకులందల్ల+ఏనుగ్ులకక+సహాయము+అందించు నది(తానే మ్రసి),
వనీపక+జన+ఆశా+పరషపూరషతకి+కలపశాఖియు=యాచక+జనుల+కోరషకల+పూరషతగా తీరుపట అందు+కలప
వృక్షము, ఎగ్ు=ఉనుత, మండనము=భూష్ణము, పునర్+యోగ్ము=మళీళ+కల్లయుట,
మ. ఈపడంతి బరషగ్ీహంపు, మహీనపుణుయడ నౌదు, నో
భూప! మా కడగతటటుచెల్లుల్ల, బుణయశ్రల గ్ుముదాతిన్
నీ పదాంబురుహదాయం బది నేమ మొపప భజంచ, ఆ
తాీపరాధ్ మప్ాకరషంచ, కృతారాతం గ్ను గావుతన్". 71
పరషగ్ీహంచు=సీాకరషంచు, అహీన=గతపప, కడగతటటు=ఆఖరష, నేమము+ఒపప=నియమము+కూడి, భజంచ=
సేవించ, అప్ాకరషంచ=తొలగషంచ,
తే. అని, కకముదు డంత జనపతి యనుమతమున/సారుమయమైన బాహుభూష్ణముతోడ
హారషకనాయమయంబైన ఆతీవంశ/భూష్ణము గ్ూరి రఘువంశభూష్ణునకక. 72
హారష+కనాయ+మయంబు=మనోహరమైన+కనయలక+ఎకకువగాకల, భూష్ణము=రతుము,
మ. సహధ్రాీచరణంబ లక్షయముగ్ నైక్ాాకకండు కనాయకర
గ్ీహణంబున్ జాలదగషుహో తరర నదుటన్ గావించుచో నలగ డలన్
బహుతూరయసానితంబు మండుకొనియిన్, వరషించె అతయదుభతా
వహధారాధ్రముల్ సుగ్ంధ్భరషతపరతయగ్ీ పుషరపఘమున్. 73
జాలత్=మండుచును, తూరయ+సానితంబు=మంగ్ళ సనాుయి వాదయపు+ధ్ాని, మండుకొను=నిండుకొను,
అతి+అదుభత+ఆవహ+ధారాధ్రముల్=ఎకకువ+ఆశిరయము+కల్లగషంచునటట
ు గా+మేఘములక, పరతయగ్ీ=
నూతన, ఓఘము=పరంపర,
మ.దిా. తెల
ైి ోకయగ్ురుని యౌరసు మైథిలేయు/దమ యబుోరపు పెండిు కొమరునిగాగ్,
పరథితతక్షకనాగ్పంచము గ్ుముదు/బావమఱందిగా బడసి యిారీతి, 74
 399
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తెల
ైి ోకయ+గ్ురుని=మూడులోకములకక+తండిర-రాముని, ఔరసు=కకమారు, మైథిలేయు=జానకి కొడుకక-
కకశుడు, అబుోరపు=ఆశిరయపు, పరథిత=కకలశ్రలములకకల, తక్షక+నాగ్+పంచము=తక్షకకడను+ప్ాము+
పంచమ పుతరరని కకముదుని, పడసి=ప్ ంది,
మ.దిా. ఫణివంగ్డమునకక పరమ యముండు/వైనతేయు భయంబు వరషజంచె నొకడు,
శాంతపనుగ్మైన జగ్తీతలంబు/ననుయడు జనకాంతరడెై పరశాసించె. 75
ఫణి+వంగ్డము=ప్ాము+వంశము, యముండు=మృతరయదేవుడు, వైనతేయుడు=గ్రుతీంతరడు, వరషజంచె
=విడువ చేసె, ఒకడు=విష్ర
ు వు-రాముడు, శాంత+పనుగ్ము=శమించన+కూ
ీ రసరపభయము, జగ్తీతలంబు
=భూమి, అనుయడు=కకశుడు, జన+కాంతరడెై=పరజలకక+పిరయుడెై, పరశాసించె=ప్ాల్లంచె,
 400
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

సపి ద్శ సరగ ము - అతిథవ పరశెంస

ఆ. అతిథినాము గ్నియి సుతరని గ్ుముదాతి/కకలవిభూతికరుని కకశునివలన,
పరసుుటముగ్ రేయి పగ్టిజాముచే/తేటదనము బడయు ధిష్ణ, వోల . 1
విభూతి=అభుయదయము, కరుని=చేయువాని, పరసుుటముగ్=వాసత వముగా, పగ్టిజాముచే=తెలువారుఝాము,
తేటదనము=మికిుల్ల సపష్ు త, ధిష్ణ=బుదిధ (తెలువారుఝామున బుదిధ చురుకకగా పనిచేయును),
క. అతరల్లత తేజోనిధియిై/పితృమంతరడు చతరరు డతడు పితృమాతృకకల
దిాతయము వల్లగషంచె, అహ/రపతి పథముల దక్ిణోతత రదాయము, బల న్. 2
అతరల్లత=సాటిలేని, నిధి=సాానము, పితృమంతరడు=చకుని శిక్షణతో కకమారుని తీరషిదిదిగ్ల్లగషన తండిర
కలవాడు, దిాతయము=రంటినీ, వల్లగషంచె=పరసిదధ క
ి కుచేసె, అహరపతి=సూరుయడు, పథము=మారగ ము,
క. మునుమును గ్ీహంపజేసెను/జనయిత కకలవిదయలందు సారము నలు న్
వనుక అనురూప యగ్ు నృప/తనయామణి కేలకదల్లరు తనయునిచేతన్. 3
మునుమును=ముందుగా, జనయిత=తండిర, సారము=సారాంశము, కేలక=చేయి, తల్లరు=పలు వము,
తే. తదభిజాతరనిచేత యతాతరీచేత/నిరతిశయబాహుబలధ్ురంధ్రునిచేత,
ఏకకకని దనుు దలచె ననేకకకనిగ్/జాతరయడు జతేందిరయుడు బాహుశాల్ల, కకశుడు.4
తత్+అభిజాతరడు=ఆ+కకల్మనుడు, యత+ఆతరీడు=నిగ్ీహంపబడిన+ఇందిరయములక కలవాడు, నిరతిశయ
=అతయధిక, ధ్ురంధ్రుడు=శేీష్ు రడు, ఏకకకనిన్+తనుున్+తలచె+అనేకకకనిగ్=ఒంటరషఅయిన+తనను+
భావించెను+ఇటటపెై ఒంటరషతనము లేనివాడనని, జాతరయడు=మంచకకలమున పుటిునవాడు,
జత+ఇందిరయుడు =ఇందిరయ నిగ్ీహము కలవాడు, బాహుశాలక=భుజబలకడు.( ఒకే విశేష్ణాలతో తండిరకి
కొడుకకకూ, ఏకతాంలో అనేకతా సాధ్న)
మ. నిజవంశలచతవీరకృతయమున కకనేీష్ంబుగా జంభవృ
తరజదగేీసరుడెై కకశుండు తనదురాారపరతాపసుుర
దుభజదరపంబున దురజయాఖయ దనుజేందురం దురంచ, రక్షశశర
వరజనిరషభను శరీరుడెై కలన వీరసారగ ముం బొ ందినన్. 5
ఉచత=యుకత , ఉనేీష్ంబుగా=ఉదాహరణగా, జంభ+వృతర+జత్+అగేీసరుడెై=నీచుడెైన+వృతారసురుని+
జయించన ఇందురనికి+ముందుగా నడచువాడెై, దురాార=నివారషంపరాని, సుుర=పరకాశించు, దరపము=
 401
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఉతాసహము, దురజయాఖయ=దురజయుడను పేరుకల, తరరంచ=చంపి, రక్షస్+శర+వరజ+నిరషభను=రాక్షసుని+
బాణ+సమూహముచే+చీలిబడిన, కలన=యుదధ మున,
క. కకముదాహవరునిసర దరష/కకముదాతియు, సహగ్మించె కకశు నాతేీశున్
కకముదానందవిధాయకక/అమృతాంశుని, చాందిర వోల , నవిచల్లతధ్ృతిన్. 6
అహ=ప్ాము, సహగ్మించె=భరత తో చతిచతచెి, కకముద+ఆనంద+విధాయకక=కమలములకక+ఆనందము+
కల్లగషంచు, అమృతాంశుడు=చందురడు, చాందిర=వనుల, అవిచల్లత=ఎంతమాతరమూ సడలని, ధ్ృతి=పటటుదల,
ఆ. మానుయ డయియ శాతమనయవసింహాస/నైకదేశభాగషయిై, కకశుండు,
ప్ారషజాతకాంశభాగషనియిై, కకము/దాతియు శచకి పేరమప్ాతరమయియ. 7
మానుయడు=గౌరవనీయుడు, శాతమనయవ=ఇందురని, ఏకదేశ+భాగషయిై=సింహాసనభాగ్ము+పంచుకొనువాడెై,
ప్ారషజాతక+అంశ+భాగషనయిై=ప్ారషజాతములలో+భాగ్ము+పంచుకొనుదెై,
క. అధినాయకక గావించరష/పృథివికి, కౌముదాతేయు వృదాధమాతరయల్,
పరథనాభియాయియిై, ము/నుధిపతి, తమ కిడిన ముదల కనువరత నుల ై. 8
అధినాయకక=రాజ్ఞ, కౌముదాతేయు=కకముదాతి కకమారుడు-అతిథిని, పరథన=యుదధ ము, అభియాయి=
ఎదురుగా ప్ర వుచును, ముదల=ఆఙ్ు , అనువరత నుల ై=అనుసరషంచ నడచనవారై,
సీ. పటాుభిష్ేకోతసవమునకక శిలకపలక/రచయించ రతయభిరామల్మల,
పరతేయకముగ్ సముజజ ైలమంటపంబును/ధ్ృఢచతరఃసత ంభపరతిష్ిు తముగ్,
అందు నూతునృప్ాలక నసదృశావిచఛను/శుభసంపదావాపిత సూచకముగ్,
సానుబంధ్ములక తూరయసానంబులక సిుగ్ధ /గ్ంభీరముగ్ బో రు, కలకగ్ుచుండ,
జరషపిరాపత జనులక సచవులక భదారస/నసుాజేసి కకశుని నందనునకక,
శాతకకంభకకంభసంభృతబహుతీరా /జలముతోడ, దదభిష్వణమహము. 9
అతి+అభిరామ+ల్మల=ఎకకువ+మనోజుమైన+విధ్ము, సముజజ ైల=మికిుల్ల పరకాశించు, ధ్ృఢ=సిార,
పరతిష్ిు తముగ్=నలకొల్లపి, అసదృశ=సాటిలేని, అవిచఛను=నిరాటంక, అవాపిత =ప్ారపిత , సానుబంధ్ము=
ఎడతెగ్ని, తూరయ=మంగ్ళ వాదయముల, సాన=సార, సిుగ్ధ=చకుని, బో రు=ధ్ాని, సచవులక=మంతరరలక,
భదారసన+అసుా=సింహాసనముపెై+కూరుిను, శాతకకంభ=బంగారపు, కకంభము=కలశము, సంభృత=సిదధము,
అభిష్వణ=సాున, మహము=ఉతసవము,
క. సా విరులగ్ు జాతిముఖుయలక/నివాళుల తిత రష నవీననృపునకక నమిీన్
 402
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
నవసుభగ్పు క్షతా/కీపవాళదూరాాయవాంకకరంబులతోడన్. 10
సా విరులక=వృదుధలక, జాతి=కకల, నివాళిల తిత రష=దృష్ిుదబ ష్ము కొఱకక దిగ్తరడిచరష, నమిీ=పేరమ, నవ+సుభగ్=
లేత+అడవిమలు లక, పు క్ష+తాక్=రావి+బరడు, పరవాళ=చగ్ురులక, దూరా=గ్ఱకపరక, యవ+అంకకరంబు=
యవగ్డిి +మొలక,
క. మునుముం దభిష్ేకించరష/మునిసములక, పురోహతాదిభూమీవిబుధ్ుల్,
మనుకకలకని దశరథుని ముని/మనుమని, మహనీయజైతరమయ మంతరములన్. 11
భూమీవిబుధ్ులక=బారహీణులక, మహనీయ=గతపప, జైతరమయ=జయముకూరిగ్ల,
సీ. దిాజహసత ములనుండి తీరాతోయోఘంబు/రఘుకకలోదాహుని మూరధమున దొ రల ,
అంతరషక్షమునుండి అంధ్కరషపు జటా/సా లముపెై బడు గాంగ్ధార వోల ,
మాగ్ధ్జేగీయమానుడెై శలభాయ/మానుడయియ పరవరధమాను డతడు,
చాతకగ్ణముచే సంసూ
త యమానుడెై/కాీలక పరవృదధ పరజనుయల్మల,
నిగ్మమంతరపూతనిరీలోదకమున/తానమాడినటటు మానవునకక,
వానదడసినటిు వైదుయతాగషుకి బల /అగ్గ ల్లంచె, దవపిత నిగ్ుగదేఱ. 12
దిాజ=బారహీణుల, తీరా+తోయ+ఓఘము=పుణయతీరా+జల+పరవాహము, ఉదాహుడు=అభివృదిధ ప్ ందించు
వాడు, మూరధము=శిరసుస, తొరల =పరవహంచె, అంతరషక్షము=ఆకాశము, అంధ్కరషపు=అంధ్కాసురషని చంపిన
శివుడు, మాగ్ధ్=సుతతించు మాగ్ధ్ులక, జేగీయము=జయజయనినాదము, పరవరధమానుడు=వృదిధప్ ందగ్ల
వాడు, చాతక+గ్ణము=చాతక పక్షుల+గ్ుంపు, సంసూ
త యమానుడు=సుతతింపబడినవాడు, కాీలక=వరషతలు క,
పరవృదధ = పెది, పరజనుయ=మేఘము-వరుణుడు, నిగ్మ=వేద, వైదుయతాగషు=విదుయతర
త అగషు(బడబాగషు),
అగ్గ ల్లంచె= ఎకకువయి, నిగ్ుగదేఱ=కాంతిమంతమై,
తే. ఎంత వితత ము వితరషంచెనేని ముగషయు/తనుీఖంబులక పరాయపత దక్ిణములక,
సాుతకకలకక కకముదాతీసూతి యొసగ/అంతమొతత ము, నుతసవానంతరమున. 13
వితరషంచెనేని=ఖరుిపెటుగా, తన్+మఖంబులక=ఆ+యాగ్ములక, పరాయపత =ముగషసిన, సాుతకకడు=యాగ్ము
పూరషతచేసి సాునముచేసిన/చేయించు పురోహతరడు,
తే. తృపత మతరల ైన వార లేమేమి నృపుని/కాశిష్ంబు లొసంగషరో, అవిా వాని
కరీనిరాృతత ఫలపూరషతకారణమున/సల ప సాఫలదానావకాశపరతీక్ష. 14
 403
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తృపత =తృపిత ప్ ందిన, ఆశిష్ంబు=ఆశ్రరాాదము, కరీనిరాృతత +ఫల+పూరషత=పూరా జనీ పుణయము చేత కల్లగషన+
ఫలము+లభింపగా, సా+ఫల+దాన+అవకాశ+పరతీక్ష=ఇపపటి ఆశ్రరాాదములక తాము+ఫల్లతములక+సమ
కూరుప+సమయమునకై+వేచ, సల ప=ఉండె,
క. చెఱసాలలక తెఱపించెన్/ మరష వధ్ుయల కహతి సల ప నవభూపతి, మ్ర
పరుల బరువు విడిపించెను/విరమింపగ్జేసె ప్ాలకపిండుట పసికిన్. 15
వధ్ుయలక=మరణశిక్ష పడినవారు, అహతి=చంపబడకకండుట, మ్రపరులక=బరువులకమ్రయు వారషకిమఱయు
ఎడు కక, పసి=ఆవుల,
తే. అతని కీీడావినోదవిహంగ్ములకక/పంజరసా ములగ్ు శుకపరభృతిసకల
శకకనిసంతానమునకక తచాఛసనమున/విడుదల లభించె విచిలవిడి జరషంప. 16
విహంగ్ము=పక్ి, పంజరసా ము=పంజరములో ఉంచబడిన, శుక+పరభృతి=చల్లకలక+మొదల ైన, శకకని=పక్ి,
సంతానము=సముదాయము,
క. అంతట నిజాభిష్ేకా/నంతరమున నరుగ్ుదెంచె అభయంతర క
క్ాయంతరమున, సాసత రణపు/దంతపుబీఠమున నును తరష వచి వడిన్. 17
అభయంతర=ఆంతరంగషక, కక్షయ అంతరము=మరషయొక భవనము, స ఆసత రణపు=కంబళి పఱచన, తరష=వది కక,
క. సముచతముగ్ గ్యిసేసిరష/తమ నేరుపు మఱయ రఘువతంసుని నమిీన్
విమలజలధౌతప్ాణులక/కమనీయోదాతత వేష్కరణవిదగ్ుధల్. 18
కయిసేసిరష=అలంకరషంచరష, మఱయ=పరకటింప, నమిీన్=పేరమతో, విమల=నిరీల, ధౌత=కడిగషన, కరణ=
చేయు, విదగ్ుధలక=నేరపరులక,
తే. సరగషాలేపనభూషావిరాజతరండు/హంసచహుదుకూలసమంచతరండు,
నిశిలవిలోచనపేరక్షణీయు డయియ/రాజయలక్ీీవధ్ూమనోరము డతండు. 19
సరగషా=పూలదండ ధ్రషంచనవాడు, లేపన=చందన కసూ
త రష ఆది దరవయములక రాసుకొని, భూష్ణ=ఆభరణములచే,
విరాజతరండు=పరకాశించువాడు, హంసచహు+దుకూల=హంసలక అంచులందు కల+పటటువసత మ
ి ు ధ్రషంచ,
సమంచతరండు=సుందరమైన వాడు, నిశిలవిలోచన=రపపవాలిక, పేరక్షణీయుడు=చూడదగ్గ వాడు,
ఆ. అలర రఘుకిశలరు డయయంలంకృతిచేత/నిండుకల్లమి చేత నీతి రీతి,
వితరణంబు చేత విఖాయతి విధ్మున/పుణయగ్రషమ చేత భూతి భాతి. 20
 404
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అలర=పరకాశించె, కిశలరుడు=శేీష్ు రడు, నిండు+కల్లమి+చేత=పూరు+సంపద+ఉండుటచే, నీతి=రాజనీతి,
వితరణంబు=దానము, విఖాయతి=కీరత ష, గ్రషమ=సీమ, భూతి=వైభవము,
ఆ. తనదు స గ్సు హరణీయదరపణమున/అరసికొనుచును ఆ రఘూతత రుని నీడ,
బాలయరమణీయభానుబంబమున మరయు/మేరునగ్కలపకచాఛయయిై రహంచె.. 21
స గ్సు=అందము, హరణీయ+దరపణము=బంగారపు+అది ము, అరసి=చూచు, నీడ=పరతిబంబము, బాలయ=
లేత, భాను=సూరయ, మేరు+నగ్+కలపక+చాఛయ+ఐ=మేరు+పరాతముపెై+కలపవృక్షపు+నీడ+అయిమటట
ు ,
రహంచె=శలభిలు ,
సీ. జేజేలక పలకకకచు రాజచహువయగ్ీ/ప్ాణు లభయంతరప్ారశైచరులక,
కొల్లచరా నృపతి అవాల సుధ్రాీస/దృక్షము తన కొలకవుకూటమున కేగష,
పరణతనిశేశష్భూప్ాలచూడారతు/వితతోల్లు ఖితప్ాదపీఠ మయిన,
సవితానపెైతృకాసనమున గతలకవుండె/సచవబాంధ్వసుహృజజ నుల గోష్ిు ,
రఘుకిశలరునిచే సమాకాీంతమైన/ఆ విశాలమంగ్ళసమజాయయతనము.
వరల శ్రీవతసచహుమై, వనజనాభు/కౌసుతభాకాీంతమైన వక్షంబు, ల్మల. 22
రాజచహు=ఛతరచామరములక, వయగ్ీ=ధాయనముకల, అభయంతరము=ఆంతరంగషక, ప్ారశైచరులక=పరకునడచు
పరషచారకకలక, కొల్లచ=సేవించ, అవాల=పిమీట, సుధ్రాీ=దేవసభ, సదృక్షము=సమముగా కనబడు, పరణత=
(వంగష) నమసురషంచన, నిశేశష్=అఖిల, చూడారతు=తలలోని మణులచే, వితత=విరషవిగా, ఉల్లు ఖిత=
గీయబడిన, సవితాన=మేలకకటు తోకూడిన, పెైతృక+ఆసనమున=తండిరకిచెందిన+సింహాసనమున,
సచవ=మంతరరల, సుహృజజ న=మంచవారష, గోష్ిు =సభ, సమాకాీంతము=చకుగా ఆకీమింపబడిన, సమజయ+
ఆయతనము=సభా+ మంటపము, వరల =అంద గషంచె, శ్రీవతసచహుమై=శ్రీవతసమను(గ్ృహ)నిరాీణశైల్లకలదెై,
వనజనాభు=విష్ర
ు ని, ఆకీంతము=ఆకీమింపబడిన,
క. ఆవిధి యువరాజపదవి/కావల అధిరాజయమంది, ఆతడు రేఖా
భావంబునుండి, ఆభో/గావాపిత ని గ్ను చందురడెై, విలసిలు న్. 23
ఆవల=పిమీట, అధిరాజయము=మహాసామాోజయము, రేఖాభావంబు=అరధచందరతాము, ఆభోగ్+అవాపిత =
పరషపూరుత+ప్ ందిన, విలసిలు న్=ఒపెపను,
మ. సిీతపూరాపరణయాభిభాష్ణముతో సిుగ్ధపరసనాునన
దుయతితో, శ్రతలదృగషాలాసములతో ఉదవిపయమానాంచతా
 405
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కృతితో, మాల్లమిగతలకప, నూతనవిభున్ వీక్ించ, ఎంచ రీదిన్
పరతిమాతీతసుమూరషతమంతమగ్ు, విశాాసంబుగా సంశిీతరల్. 24
సిీతపూరా=చరునవుాతోముందుగా, పరణయ=పేరమ, అభిభాష్ణ=మంచమాట, సిుగ్ధ =సేుహ, పరసను=
అనుగ్ీహ, ఆనన=ముఖ, ధ్ుయతి=కాంతి, శ్రతల=చలు ని, దృక్=చూపు, ఉదవిపయమాన=పరకాశించుచును,
అంచత=సుందరమైన, ఆకృతి=రూపము, మాల్లమి=చనువు, పరతిమ+అతీత=ప్ర ల్లక+రాని, సుమూరషత
మంతము=మంచ సారూపముకొను, విశాాసము=నమీకతాము, సంశిీతరలక=ఆశీయించనవారు,
ఉ. దెైవతమంతిరతరలకయలక పరధానులక సూరలగతల్లి రాగ్ నై
రావణదంతి బో ని గ్జరాజముపెై నృపవీథి నేగ్ుచున్,
భావుకకలపకదురమనిభధ్ాజమైన పురషం, బురందర
శ్రీవిభవోదయుం, డతడు చేసె దిాతీయసురాలయంబుగ్న్. 25
దెైవతమంతిర=బృహసపతి, తరలకయలక=సమానులక, పరధానులక=మంతరరలక, సూరల=రండు పరకుల, ఐరావణ
దంతి=ఐరావతము, భావుక=మంగ్ళకర, కలపదురమ=కలపవృక్ష, నిభ=సమాన, ధ్ాజము=జండా, పురంధ్ర=
ఇందుర, శ్రీ=ఐశారయము, విభవ+ఉదయుండు=మహతాము+కలవాడు, దిాతీయ=రండవ, సురాలయము=
సారగ ము,
ఆ. పటిు రతక సితాతపతరంబు మౌకితక/పరభల నిగ్ుడ నూతుప్ారషావునకక,
సంఘటించె నదియి సకలధాతిరకి పురా/పరభువియోగ్జోష్ీభరనివృతిత . 26
సిత=తెలుని, అతపతరము=ఛతరము, మౌకితక=ముతయముల, పరభ=కాంతి, నిగ్ుడ=పరసరషంప, సంఘటించె
=సమకూరి, అదియి=ఆవైభవము, పురాపరభు=ప్ాతరాజ్ఞ-కకశుడు, వియోగ్జ=వియోగ్ముచే పుటిున,
ఔష్ీ=సంతాప, భర=భార, నివృతిత =తొలగషంపు,
తే. ప్ గ్ యనంతరమున అగషు రగషల్లమండు/ఇనుడు ప్ డమిన వనుక తద్ ఘృణులకవలకగ్ు
ఉతిా తరండాయి, సాగ్ుణసంయుకితతోడ/అతిథి తేజోధ్నుల నైజ మవల దబర చ. 27
ఇనుడు=సూరుయడు, ప్ డమిన+వనుక=కనబడిన+తరువాత, ఘృణులక=కిరణములక, సా+గ్ుణ=తన+
మంచగ్ుణముల, సంయుకిత+తోడ=చకుగాకల్లయు+కాలముతోసమానముగా, ఉతిా తరండాయి=వృదిధప్ ందిన
వాడయియను. తేజోధ్నులక=అగషుమరషయుసూరుయడు, నైజము=సాభావము, అవల=అవతల్లకి.
ఆ. తదభిష్ేకవారష దడిసిన వేదిక/ఎంతలోన నాఱె నంతలోన,
విసత రషంచె నుదధివేల దాక, తదవయ/శతరరదుససహో గ్ీశౌరయమలు . 28
 406
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఉదధి=సముదరము, వేల=తీరము, దుససహ=సహంపరాని, ఉగ్ీ=భయంకర, ఎలు =అంతటా,
క. కకలగ్ురువు శ్రీ వసిష్ు రని/బలవనీంతరమును తనదు పటటసాయకమున్,
కలసిన కౌశి కసాధ్యము/కలదే? సాధింపబడని కారయము కలదే?. 29
బలవనీంతరము=మహమ కలమంతరము బలము, పటట=సమరామైన, సాయకము=బాణము,
ఆ. జీవనాభివిదిధ చెందిరష కకశునిచే/నరులక శాీవణమున నదులక వోల ,
మఱుగ్ుపఱచె దాని నరులకలు నతండు/నదుల నలు భాదరపదము, వోల 30
జీవన=బరతరకక, అభివృదిధ =వికాశము, మఱుగ్ుపఱచె=వనుకకు(శాీవణమాసములోవానలవలన (జీవనము)
నీరు ప్ారరంభమై, భాదరపదములో కొనసాగ్గా నదులక ప్ ంగ్ును.)
క. అతడాడితపప డెనుడు/వితరషంచన దాని గతనడు, విమతోతా నన
పరతిరోపణముల వలనన/వరతచరాయభంగ్మునకక బాలపడుచుండున్. 31
వితరషంచన=దానమిచిన, కొనడు=తీసికొనడు, విమత=శతరరవులను, ఉతా నము=(రాజయమునుండి)
పెలుగషంచుట, పరతిరోపణ=మరల సాాపించుట, వలననే=ఈ పరకిీయలోనే, వరతచరయ=నియమము, భంగ్ము=
లోపము, ప్ాలక+పడు=పూనుకొను,
క. కకలరూపవయోధ్న, సం/జు లలోనొకుకటట చెఱుపజాలకను పురుష్రన్!
వలయుకొలది నివి యనిుయు/తలకూడియు, నేల్లకొనదు! దరపం బతనిన్. 32
కకల=మంచ కకలము, సంజు =విదయ, చాలకను=సమరాము, వలయు=ఇష్ు ము, కొలది=పరషమాణము,
తలకూడు=కలకగ్ు, ఏల్లకొనదు=రాజయముచేయదు, దరపము=గ్రాము,
క. జనితానురాగ్ుల ై, త/నునయము పరజ లాదుకొనగ్, నక్ోభుయండ
యియను, నూతను డయుయను, వస/ జనపతి, దృఢమూలమైన, సాలము భంగషన్. 33
జనిత అనురాగ్ుల ై=అనురాగ్ము కల్లగషనవారై, అనయము=ఎలు పుపడు, ఆదుకొనగ్=వనుదనుుగా ఉండగా,
అక్ోభుయడు=కదల్లంచుటకక సాధ్యము కానివాడు, వస=శ్రీఘోముగా,
క. బయట వైరు లలపబలకలక, దవుాలవారు/అదియుగా కనితరయ, లని తలంచ,
అడచె మొదట, నితరయ ల ైన, లోపల్ల మహా/శతరర లారుారను, కకశపరసూతి. 34
బయట=వలకపల్ల, వైరులక=శతరరవులక, అలప=కొదిిప్ాటి, దవుా=దూరము, అనితరయలక=ఎలు పుపడూఉండు
వారుకారు, నితరయలక=ఎపుపడూ ఉండు, లోపల్ల=అంతః, శతరరలారుారు=కామ కొీధ్ లోభ మ్రహ మద
మాతసరయము లనడి శతరరలక, అడచె=లొంగ్దవసికొన, పరసూతి=కొడుకక,
 407
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఆ. నిరతానుగ్ీహు, ధ్రణీశారునందు, నిసరగ ముగ్ను చంచల యయుయన్,
సిరష, అతయనప్ాయిని యిై/ఒరగ్లకున బసిడిగీత యొఱపున, నుండెన్. 35
నిరతము=సిా రముగా, అనుగ్ీహుడు=ఏలకకొనువాడు, నిసరగ ముగ్=సహజముగ్, సిరష=శ్రీ, చంచలఅయుయన్=
చంచల సాభావము కలదెైననూ, అతి+అనప్ాయినియిై=ఎలు పుపడు+ఎడబాయనిదెై, ఒరగ్లకున=బంగారము
పరీక్ించు ఱాయిపెై, పసిడ+
ి గీత=బంగారము+గీత, ఒఱపున=విధ్మున, ఉండెన్=శాశాతముగా ఉనుది,
తే. ప్ాఱుబో తరతనంబు, కేవలనయంబు/శాాపదవిచేష్ు త
ి ంబు, కేవలబలంబు,
నయబలోచతసమేీళనమున, గ్లకగ్ు/గలకపె, కౌముదాతేయు చకీరిత
ష ముీ. 36
ప్ాఱుబో తరతనంబు=పఱగతర
త సాభావము, కేవలనయంబు=(శకితలేని)నీతిమాతరమే, శాాపద+విచేష్ు త
ి ంబు=
కౄరమైన+తపుపపనిచేయుట, కేవల బలంబు=(నీతిలేని)బలము మాతరమే, నయ+బల+ఉచత+సమేీళ
నమునన్=నీతి+శకకతల+యుకత +కలయిచే, కౌముదాతేయు=కకముదాతికకమారుని, చకీరిత
ష ముీ=చేయు
ఇచఛ ,
ఆ. కలయ వేగ్ు లనడు వలకగ్ురేకలక కల/అతిథిప్ారషావునకక, వయభురడెైన
సవితృనకకను బో ల , సావిష్యమందెలు/లే, దగోచరముీ లేశమైన. 37
కలయ=అంతటా, వేగ్ులక=చారులక(రాజ్ఞ చారచక్షువు-చారులే కనుులకగా కలవాడు), రేక=ఎడమలేని
నిరంతరపంకిత, వయ+అభురడెైన=మేఘములక లేని, సవితృడు=సూరుయడు, సా+విష్యమందు+ఎలు =తన+
దేశము+అంతటా, అగోచరము=కనబడనిది, లేశము=అణువు,
క. అవనీధ్వులకక రాతిరం/దివసవిభాగ్ములయందు నవి విహతములో,
వివిధ్తదాదిష్ుంబుల/అవికలపనియుకిత, నడపె నతడనాహమున్. 38
అవనీధ్వుడు=రాజ్ఞ, దివస=పగ్లక, విహతము=విధింపబడినది(మనుధ్రీపరకారము), వివిధ్+తత్+
అదిష్ుంబుల=అనేక విధ్ముల ైన+వాటిని+ఆశీయించ, అవికలప=సంశయము తారతమయములక లేక, నియుకిత=
నిశియముతో, నడపె=నిరాహంచె, అనాహము=ఎలు పుపడు,
ఆ. మంతర మాచరషంచె, మానవనాథుండు/పరతిదినంబు మంతిరవరుల తోడ,
అది నిష్ేవయమాణ మయుయ, సమావృత/దాారమగ్ుట, బయలకపడ, దొ కపుి. 39
నిష్ేవయమాణము=పరతిదినము చరషింపబడునది, సమావృత=రక్ింపబడిన,
ఆ. పరుల, సీాయజనుల పెైన బరయుకకతల ై/ఒండొ రులకక, దెల్లయకకండ మలగ్ు,
వేగ్ులవారషవలన, జాగ్రూకకండగ్ు/అరహకాలసుపుతడయుయ, నతడు. 40
 408
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పరుల=శతరరవుల, సీాయ+జనులక=తనదేశ+పరజల, పరయుకకతల ై=నియోగషంపబడి, ఒండొ రులకక=ఒకవేగ్ు
గ్ురషంచ వేరతకవేగ్ుకక, మలగ్ు=పరవరషతంచు, వేగ్ు=గ్ూఢచారష, అరహకాల=సరైన సమయమున, సుపుతడు=
నిదిరంచువాడు,
ఆ. సాయమ పగ్ఱ నాగ్జాల్ల యునును, వాని/దురగ ములక విపక్షదురగ రహములక,
ఆశీయించునే? గ్జాసుంది మృగ్రాజ్ఞ/కొండగ్ుహను, పిఱకికండవలన? 41
పగ్ఱ=శతరరవుల, ఆగ్+జాల్ల=నిగ్ీహంప+సమరుధడెై, దురగ ము=కోట, విపక్ష=శతరరవు, దుర్ గ్ీహము=చేపటు
రానిది, ఆశీయించు=ఆధారముగా చేసికొను, గ్జాసుంది=ఏనుగ్ుపెై దుముకక, మృగ్రాజ్ఞ=సింహము,
పిఱకికండ=అధెైరయము,
తే. పరతయవేక్షణవలన నిరతయయములక/అంతిమమున ఫలానుమేయములక, నగ్ుచు,
భవయముఖయము, లాతని పనులక గ్రభ/శాల్లసాధ్రీయమున రహసయముగ్, పండు. 42
పరతయవేక్షణ=పూరాాపరములక ఆలోచంచుట, నిర్ అతయయములక=అప్ాయములేనివి, ఫల+ఆనుమేయము=
ఫల్లతముబటిు+ఊహంపదగషనది, భవయముఖయము=కలాయణ పరధానములక, గ్రభ+శాల్లసా+ధ్రీయమున=పెైరుప్ టు
లోనేఫల్లంచు+వరషధానయము+సమానములగ్ు నాయయమున ,
క. చన డెనుడు దానంతటి/ఘనోపచతరడయుయ నతడు కాని తెరువునన్,
తన కంత ప్ర టట రానీ/వనరాశి నదవముఖంబు బడియిే, ప్ రలకన్? 43
ఉపచతరడు=వరషధల్లునవాడు, కాని=చెడు, తెరువు=మారగ ము, ప్ర టట=ప్ ంగ్ు, వనరాశి=నీటిసమూహము,
ముఖము=వైపు, ప్ రలక=ప్ ంగ్ు.
తే. పరజల కపిరయమగ్ు దాని పరసవమందె/నటు న నడంప దా నంత దిటు యయిన,
దాని దలయితర
త టకక నిమితత ంబుల ైన/సిాతిగ్తరలక రూపుగతనకకండ జేసె, నతిథి. 44
పరసవమందె=పుటటుటలోనే, నటు న=సమగ్ీముగా, అడంప=అణచ, తలయితర
త =మొలచు, నిమితత ము=
కారణము, సిా తిగ్తరలక=పరషసతిా రలక, రూపు=ఆకారము,
క. సువిజేయవైరష మీదన/అవంధ్యశకితయుతరడయుయ నత డెతితచనన్,
పవనము బాసట కలదని/దవానలము నీటితోడ, దలపడజనునే? 45
సువిజేయ=సులభముగాజయించగ్ల, వైరష=శతరరవు, అవంధ్య=వయరధమును కాని, ఎతిత =ఎదిరషంచ, బాసట=
సహాయము, దవానలము=దావాగషు, తలపడ=ఎదురషంచ,
తే. ధ్రీమున కరాకామతతపరతవలన/దానివలన నారంటికి హాని సేయ,
 409
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
డరాకామంబులకకను, అనోయనయహాని/సంఘటింపడు, మూడింట సము, డతండు. 46
తతపరత=ఆసకితచే, దాని=ధ్రీముచే, ఆరంటికి=అరా కామములకక, హాని=కీడు, అనోయనయ=పరసపరము,
సంఘటింపడు=సమకూరపడు,
సీ. సాపరపక్షంబుల శకాతయదికములలో/హచుితగ్ుగలక నిశియించ చూచు,
దాయపెై తనకక ఉతురింబు కలదేని/అరుగ్ు, తదిాపరీత మయిన నుడుగ్ు,
పరకృతయములక భంగ్పఱచుచు దన పనుల్/వరవరషయిై చకుబటిుకొనును,
రంధ్రము నరసి అరాతరల పడగతటటు/తన రంధ్రములను గోపనము సేయు,
అదన అనుపకరత లగ్ు హీనమితరరలక/ అధికక ల దురుతిరషగష అపకరషంతరర,
కాన నపుడు మధ్యమములగ్ు శకకతల/నిలకపు మితరగ్ణము, నిపుణుడతడు. 47
సా=తన, పర=శతరర, పక్షంబుల=వరగ ముల, శకిత+అదికములక=శకిత+దేశ కాల మొదలగ్ునవి, దాయ=శతరరవు,
ఉతురింబు=శేీష్ుత. అరుగ్ు=యుదధ మునకక బయలకదేరు, తత్+విపరీతము=దానికి+వయతిరేకము, ఉడుగ్ు=
మాను, కృతయములక=పనులక, వరవరష=ఉప్ాయశాల్ల, రంధ్రము=లొసుగ్ు, అరాతి=శతరరవు, గోపనము=
కపిపపుచుి, అదన=అదను=సమయముచూసి, అ ఉపకరత లక=ఉపకారము చేయలేని వారు, అపకరషంతరర=
అపకారముచేయుదురు ,
ఆ. కోశవంతరజేరష కొలకతర రందఱు గాన/అరాసంగ్ీహణము నతడొ నరి,
సల్లలగ్రుభడయిన శాీవణమేఘునే/సంశీయించుగాదె! చాతకములక. 48
కోశవంతర=ధ్న భండారము కలవాని, సంగ్ీహణము=ప్ర ష్ించుట, సల్లలగ్రుభడు=నీరుకల్లగషన, సంశీయించు=
ఆశీయించు,
తే. సాకక నిజదేహనిరషాశేష్ముగ్ నరసి/పరతయహము తండిరచే పరవరధనము నొంది,
సాంపరాయికమై కృతాసత ంి బు నైన/దండమును, అమీహో ది ండదండధ్రుడు. 49
సాకక=కాప్ాడు, నిజ+దేహ+నిర్ విశేష్ముగ్న్+అరసి=తన+శరీరముతో+భేదములేకకండా+చూచ, పరతి+
అహము=పరతి+దినము, పరవరధనము=వృదిధ , సాంపరాయుకము=యుదధ మునకక తగషన, కృతాసత ంి బు=శిక్ితర
ల ైన, దండము=మూలసెైనయము(తండిర ఇచినశరీరమును వలే సెైనయమును కూడాపెంచెను), అ+మహా+
ఉది ండ=ఆ+గతపప+పరచండ, దండధ్రుడు=సెైనాయధికారష-రాజ్ఞ.
తే. తివియ జాలడు వాని శకితతరయమును/ప్ాము తలమీది రతనముం బల విరోధి,
దాని నలు నాకరషించు దాయనుండి/మన నరేందుర, డయసాుంత మినుము బో ల . 50
 410
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తివియ+చాలడు=పెైకితీయ+నేరడు, శకితరతరయము=పరభు మంతర ఉతాసహ శకకతలక, దాని=ఆ శకిత తరయములక,
దాయ=శతరరవు,
చ. ఘనగ్హనపరదేశముల గాంతపురోపవనంబులన్ బల న్,
కనుమల గతండలందు విధ్ుకాంతశిలాసదనంబులన్ బల న్,
వనధినదవనదంబులను వాపికలన్ బల , నిరభయంబునన్,
చనుపలక సంచరషంచు, బటటశాసనుడా రఘువీరు నేలోడిన్. 51
ఘన+గ్హన=గతపప+దటు మైన అడవి, కాంత=ఇంపెైన, పుర=నగ్ర, ఉప+వనంబు=ఉదాయన+వాటిక, కనుమ=
లోయ, విధ్ుకాంత=చలకవ, శిల=ఱాయి, సదనము=ఇలకు, వనధి=సముదరము, నది=తూరుపగా సాగ్ు నది,
నదము=పడమరగా సాగ్ు నది, వాపిక=దిగ్ుడుబావి, చనుపలక=వరత కకలక, పటట=అధిక, శాసనుడు=
దండించప్ాల్లంచువాడు, ఏలోడి=ప్ాలన,
తే. ఆసుతలకక తసురాదిభయములక మానిప/పుణయకరీములకక విఘుముల నడంచ,
మనుగ్డలక నిల్లప, వరాుశీమములవలన/పడయును ష్డంశములక యథాసాముగ్ నతిధి. 52
తసుర=దొ ంగ్తనము, మనుగ్డ=సుఖజీవనము, నిల్లప=సిారపఱచ, వరుములక=బరహీ క్షతిరయ వైశయ శూదర
వరుములక, ఆశీయములక=బరహీచరయ గ్ృహసత వానపరసా సనాయస ఆశీయములక, పడయు=గ్ీహంచు,
ష్డంశము=ఆదాయములో ఆరవభాగ్ము, యథాసాము=యుకత మైనపనుుగా,
ఆ. గ్నులనుండి మణుల, వనుల నేనుంగ్ులక/ప్ లములందు ససయములకను, నీని,
రఘుకకలేశారునకక, రక్ానుగ్ుణమైన/వేతనంబు నొసగ, భూతధాతిర. 53
ఈని=కల్లగషంచ, రక్ష=కాచుట, అనుగ్ుణ=తగషన, వేతనము=జీతము,
క. గ్ుణబలష్టుములక, ధ్ను/రుగణకిణకరుశభుజ్ఞండు, కకశసూనుడు స
దిానియోగ్ పఱచు కొనియిను/జనానుమతసాధ్నీయసదాసుతవులన్. 54
గ్ుణష్టుము=సంధి విగ్ీహము యానము ఆసనము దెైాధవభావము సమాశీయము అను ఆరుగ్ుణములక,
బలష్టుము=రథ గ్జ అశా పదాతి మూల నౌకా బలములక, ధ్నుర్+గ్ుణ+కిణ=విలకు+తారటిచే+కాచెడికాయ,
కరుశ=కఱకైన, అనుమత=సమీతి, సాధ్నీయ=సాధించదగ్గ ఉపకరణముల ైన, సదాసుతవు=మంచవసుతవు,
తే. కూటయుదధ పరకారాతికకశలకడయుయ/సతయపురుష్కారంబునే సంశీయించ,
తనకక అభిసారషకగ్ చేసికొనియి, అతిథి/వీరగామిని యగ్ు, సమిదిాజయరమను. 55
 411
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కూట+యుదధ +పరకారము=(అధ్రీ)దొ మిీ+యుదధ +విధ్ము, సతయ+పురుష్కారము=ధ్రీమైన+పురుష్
పరయతుము, సంశీయించ=ఆశీయించ, అభిసారషక=కోరష పిరయునివది కక చేరు సీత ,ి వీర+కామిని=వీరులను
+పేరమించు, సమిత్+విజయ+రమ=యుదధ +విజయ+లక్ిీ,
తే. భండనముతోడ పని లేదు ప్ారయికముగ్/అడగషయుందుర దాయలక వాని కడిమి వినియి,
కవియునే, అనయకరులతో, గ్ంధ్గ్జము/భూరషగ్ంధబ లోణమునన, ప్ారదబ లక. 56
భండనము=యుదధ ము, ప్ారయికముగ్=సాధారణముగా, అడగష+ఉందుర=లోబడి+ఉండెదరు, కడిమి=శౌరయము,
కవియు=ఎదురతును, కరష=ఏనుగ్ు, గ్ంధ్గ్జము=మదవాసన వదజలకు గతపపమదపుఏనుగ్ు, భూరష=అధిక,
గ్ంధ్=వాసన, ఉలభణము=మికకుటము, ప్ారతోలక=పరషగతిత ంచు,
క. పెరుగ్ుట తఱగ్ుట కల వా/హరషణాంకకన, కతనితండిర కంబుధికిని, వా
రషరువురష వల , దా బరుగ్ును/తఱుగ్డు వారష వల , కకశుని తనయుం డెపుడున్. 57
హరషణాంకకడు=చందురడు, అంబునిధి=సముదరము,
ఆ. ఆలకబడి సాకజాలక అమీహో /దారు, జూడజనిన సూరషజనము,
ఆఢుయల ,ై వదానుయ, ల ైరష, అప్ాంపతి/గాములగ్ు వలాహకముల, కరణి. 58
సాక=ప్ర ష్ింప, అ+మహా+ఉదారు=ఆ+గతపప+దాత, సూరష=పండిత, ఆఢుయల ై=సంపనుుల ై, వదానుయలక=
దానముచేయువారు, అప్ాంపతి=సముదరము, వలాహకము=మేఘము, కరణి=వలే.
తే. సుతతయములన సమాచరషంచుచు, జనాభి/నందనములకక లజాజవినముో డాయి,
విసత రషంచెను సుతతిప్ాఠవిముఖుడయుయ/ఆ రఘూతత ము యశము దిగ్ంతములకక. 59
సుతతయములన=ప్ గ్డదగ్గ వాటినే, సమాచరషంచు=చకుగాచేయు, అభినందనము=ప్ గ్డత , లజజ =సిగ్గ ు,
సుతతిప్ాఠము=సరత తరము, దిగ్ంతము=దశదిశలక,
క. తనదరశనంబున, పరబో /ధ్నమున దురషతంబు దమము దలగషంచ, ధ్రా
జనుల నిజాధవనులకగా/నొనరషంచె, కకశపరసూతర, డుదితారుు గ్తిన్. 60
రాజ్ఞ పక్షమున: దరశనము=బుదిధ , పరబో ధ్నము=మేలకకొలకపు, దురషతము=కష్ు ము, తమము=శలకము,
తలగషంచ=తొలగషంచ, నిజ+అధవనుల=తన+వశముప్ ందినవారు,
సూరుయని పక్షమున:దరశనము=బో ధ్నచే, పరబో ధ్నము=యదారా ఙ్ఞునము, దురషతము=ప్ాపము,
తమము=తమ్రగ్ుణము, తలగషంచ=తొలగషంచ, ఉదిత=ఉదయిసుతను, అరుుడు=సూరుయడు,
(సూరయదరశనము వల రాజ దరశనము ప్ాపములతొలగషంచునని మనుధ్రీశాసత మ
ి ు)
 412
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
క. చతరవు విరషదమిీ నిందుని/మరీచు లకతపలమునందు, మారాతండునివిన్,
వరగ్ుణు డాతని సుగ్ుణము/లరాతరలకక, గ్ూడ మానసాంతరగ తముల్. 61
చతరవు=పరవేశింపవు, విరష+తమిీ=విరసిన+కమలముల, ఇందుని=చందురని, మరీచ=కిరణము, ఉతపలము
నందు=కలకవ అందు, మారత ండునివిన్=సూరుయని కిరణములక, వరగ్ుణుడు=శేీష్ు గ్ుణములకకల అతిథి,
అరాతరలకక=శతరరవుల, మనసా+అంతర్+గ్తముల్=మనసుస+అందు+తెల్లయబడినది,
క. పిరయమందిరష లోకకలక త/జజ యయాతరకక, అది పరులకక సంతాపకరం
బయినను, ధ్రీయమ! యనుచున్/హయమేదారాము జగీష్ర వైన కతమునన్. 62
ధ్రీయమ=ధ్రీమ, హయమేద+అరాము=అశామేథ యాగ్ము+కొఱకక, జగీష్రవు=శతరరవులజయించు
సాభావి, కతమునన్=కనుక,
సీ. లోకరక్షణజనానీకపరశాసన/పటటత పంచమలోకప్ాలక డనుచు,
ఉతుృష్ు నితయసరోాపయోగ్కిీయా/పుణయశ్రలత ష్ష్ు భూత మనుచు,
సకలసామాోజయపరజాసమారాధ్న/ప్రరఢి సపత మ చకీవరషత యనుచు,
సరాాతిశయమహాసారశిఖోనుతి/కల్లమి అష్ు మకకలగాీవ మనుచు,
భరణగ్ుణమున నవమదికురటి యనుచు/నిధ్ులప్ాల్లటి దశమశేవధియు ననుచు,
జనపరంపర జయవటు గ్నియి వాసి/పేశలమహారహగ్ుణరతురాశి, కౌశి. 63
అనీకము=సమూహము, పరశాసన=మంచ పరషప్ాలన, పటటత=సమరధత, పంచమలోకప్ాలకడు=ఇందర యమ
వరుణ కకబేరు లను నలకగ్ురు ముఖయ లోకప్ాలకకలకతో సమానమైన ఐదవ లోకప్ాలకడు, ఉతుృష్ు +నితయ+
సరా+ఉపయోగ్+కిీయా+పుణయ+శ్రలత=మేల +
ై ఎలు పుపడూ+అనిు+అనుకూలము+చేయు+పుణయ+గ్ుణముచే,
ష్ష్ు భూతము=పృధివి జలము తేజసుస వాయువు ఆకాశము అను పంచభూతములతోసమానమైన ఆరవ
భూతము, సమారాధ్న=సంతోష్పెటు ట, ప్రరఢి=సమరధత, సపత మ చకీవరషత=హరషశిందురడు నలకడు
పురుకకతరసడు పురూరవుడు సగ్రుడు కారత వీరాయరుజనుడు అను ష్టికీవరుతలతో సమమైన ఏడవవాడు,
సరా+అతిశయ+మహా+సార+శిఖ+ఉనుతి+కల్లమి=అనిుటికంటట+ఆధికయతగ్ల+గతపప+బల+గ్రషమ +
ఔనుతయము+కలకగ్ుటచే, అష్ు మకకలగాీవము=మహేందర మలయ సహయ హమాచల రైవత వింధ్య ఆరావళి
అను ఏడు కకలపరాతములతోసమానమైన ఎనిమిదవ కకలపరాతమై, భరణ=మ్రయు, నవమ దికకు+
అరటి=భూభారముమ్రచు ఐరావత పుండరీక వామన కకముద అంజన పుష్పవంత సారాభౌమ సుపీరతము
అను ఎవిమిదిదిగ్గజములకక సమానమన
ై తొమిీదవ+ఏనుగ్ువంటివాడు, దశమ శేవధి=మహాపదీము
 413
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పదీము శంఖము మకరము ముకకందము కకందము నీలము ఖరౌా(వరము) అను నవనిధ్ుల సమానమైన
పదవనిధి, వాసి=ఖాయతి, పేశల+మహ+అరహ+గ్ుణ+రతురాశి=దక్షత+గతపప+యోగ్యతలక+మంచగ్ుణము
లనడు+సముదరము,
తే. శాసనసమరషపతంబైన, కౌశి ముదల/సరవి దూరాపవరషజతచఛతరరల ైన,
ధ్రణిపతరలకక, శిరసుపూదండ యయియ/అమరవరులకక ప్రరందరాజు వోల . 64
శాసనసమరషపతంబైన=అధికారషకముగా ఇవాబడిన, ముదల=ఆజాుపతరము, సరవి=ఒపెైపన, దూర+అపవరషజత+
చఛతరరల ైన=దూరముగా+ప్ాఱవేసిన+రాజ లాంఛన చఛతరములక కలవారైన, శిరసుపూదండ=శిరోధారయము,
అమర=దేవ, ప్రరందర+ఆఙ్ు =ఇందురని+ఆనతి,
క. వినతరడయి సతురషంచెను/ఘనదక్ిణ లొసగష అతిథి, కీతరయాజకకలన్,
"ధ్నదాఖయ" కకబేరునకకను/తనకకను, సాధారణకృతం బగ్ు భంగషన్. 65
వినతరడయి=వినయముతో, యాజకకలక=పురోహతరలక, ధ్నదాఖయ=ధ్నద అనుపేరు(కకబేరుడు:ధ్నమును
రక్ించువాడు, అతిథి:ధ్నము ఇచుివాడు), సాధారణ=సమాన, కృతము= సంప్ాదింపబడినది,
సీ. వానలక నలమూడు వరషించె మఘవుడు/వఱపు ధాతిరకి సాపువారత గాగ్,
సల్లలసంచారము సాంయాతిరకకల కలు /అనుపు వము చేసె వనధిరాజ్ఞ,
అఖిలజాడయంబులక అదుపులోనికి దెచి/యముడు లోకామ్రద మావటించె,
తతూపరానృపమహతాతజాుత తనరషంచె/యక్ాధినేత కోశాభివృదిధ,
పరకీమణమున బవనుడు, బావకకడును/ఎపుడు నూయనాతిరషకతరాహతరయ ల ైరష,
వరుస భజయించ రషటట, లోకప్ాలక రలమి/అతిథి కాకకత్ సుా దండొ పనతరల భంగష. 66
మఘవుడు=వరుణుడు, వఱపు=వానలేమి, సాపు+వారత =కలలో+మాట, సల్లల+సంచారము=నీటి+
ఒడుదుడుకకలక, సాంయాతిరకకడు=సముదరమీద వాయప్ారము చేయువాడు, అనుపు వము=తోడు, వనధిరాజ్ఞ=
సముదురడు, జాడయము=జడత, ఆవటించె=ప్ ందుపఱచె, మహతర
త +ఆజాుత=సమూహముచే+ఆజాుపింప
బడినవాడెై, తనరషంచె=తృపిత పఱచె, యక్ాధినేత=కకబేరుడు, పరకీమణమునమ్=మంచగ్మనమున, పవనుడు
=వాయువు, ప్ావకకడు=అగషు, నూయన+అతిరషకత+రాహతరయల ైరష=తకకువ+ఎకకువ+లేనివారైరష, వరుస=
పరంపరగా, భజయించరష=సేవించరష, లోకప్ాలకరు=ఇందర యమ వరుణ కకబేరు లోకప్ాలకరు, ఎలమి=
సంతోష్ము, దండ+ఉపనతరల+భంగష=శాసనమునకక+లొంగషనవారు+అనుటట
ు ,
 414
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

అషాటద్శ సరగ ము వెంశ్ానుకీమణము

క. వృష్తరలకయ డతిథి కనియిను/నిష్ధేశారదుహత యిైన నిజసతివలనన్.

నిష్ధాచలనిభసారుని/నిష్ిదధగ్ుణరహతర, బుతరర, నిష్ధ్సమాఖుయన్. 1
వృష్+తరలకయడు=ఇందురనితో+సమానుడు, దుహత=కూతరరు, నిష్ధాచలము=ఒక కకలపరాతము (హమ
గ్ంధ్మాదన నిష్ద వింధ్య మాలయవంత ప్ారషయాతర హమ కూటము అను ఏడు కకలపరాతములక. మరతక
మాట: హమ మలయ సహయ హమ రైవత వింధ్య ఆరావళి అని కూడా), నిభ=సమాన, సారము=బలము,
నిష్ిదధ=కూడని, రహతర=లేనివాడు, సమాఖయ=పేరు,
మ. జనలోకావనకరీకరీఠునిగా జనిీంచనటట
ు ను, యా
గతనబుంబారయపుదేజ్ఞకూన, గతడుకకంగ్ుఱఱ న్, విలోకించు ద
జజ నకకం, డరషా సకాలవృష్ిుకలనాసంపనుమై, పండబా
రషన, పెైరుం బరజవోల , నిండుపరమదశ్రీ ప్ారవశయంబునన్. 2
జనలోక=పరజల, అవన=కాప్ాడు, కరీ=విదుయకత ధ్రీము, కరీఠుడు=కారయశూరుడు, కొనబుం=లేత, ప్ారయపు
=వయసు, తేజ్ఞ=పరతాప, కూన=శిశువు, కకఱఱ న్=చనువాని, విలోకించు=చూచు, అరషా=కోరషన, వృష్ిు=వాన,
కలన=చేత, సంపను=సంమృదిధ , పండ+ప్ారషన=పంట కొచిన, పరజ=జనులక, పరమద+శ్రీ=సంతోష్+భాగ్యము,
తే. తనియ శబాిదిసుఖముల, ననుభవించ/రాజశబి ము సుతరని పరంబు జేసి,
ప్ర యి నిశిింత, గౌముదాతేయు డంత/పుణయకరాీరషజతామరత యభువనమునకక. 3
తనియ=తృపిత గా, శబాిది=శబి ము సపరశము రూపము రసము గ్ంధ్ము-ఇందియ
ర ానుభము, శబి ము=బరుదు,
పరము=ఆధవనము, పుణయకరీ=చేసిన పుణయకారయముల, ఆరషజత=సంప్ాదించన, ఆమరత య=దేవ, భువనము=
లోకము,
క. కకశుని మనుమడు సుధవనుత/కకశాగ్ీశమ
ే ుష్ి, విపక్షకకంజరవజారం
కకశుడు, నృపనీతివిదాయ/కకశలకడు ప్ాల్లంచె భువి, నకకంఠషతమహమన్. 4
సుధవ=విదాాంసులక, నుత=ప్ గ్డబడిన, కకశాగ్ీశేముష్ి=చుఱుకైన బుదిధకలవాడు, విపక్ష=శతరర, కకంజర=
ఏనుగ్ు, అంకకశము=(ఏనుగ్ును)అదుపులోపెటు ట సాధ్నము, కకశలకడు=నేరపరష, అకకంఠషత=మొకుప్ర ని,
మహమ=విధ్ము,
తే. వాని పిమీట వంశసంపద, వహంచె/ననలతేజ్ఞడు, నలకడు, తదాతీభవుడు,
 415
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వాల్ల రషపుమండలము బటిు కాలరాచె/బల్లయు డాతడు గ్జము నడాలము బో ల . 5
వంశసంపద=వంశరాజయము, అనల=అగషు, వాల్ల=నేలకూల్లి, రషపు+మండలము=శతరర+సమూహము,
బల్లయుడు=సమరుాడు, గ్జము=ఏనుగ్ు, నడాలము=గ్డిికసవు అధికముగా కలనేల,
క. నభుడను, కకమారు బడసెను/నభశిరోదవగ తకీరత ష, నలనృపతి, నభో
నిభనీలశరీరు, నభో/నభసయముల మాడిు జనమనః పిరయకారున్. 6
నభశిర+ఉదవగ త=ఆకాశసంచార గ్ంధ్రాాదులచేత+గానముచేయ బడిన, నభో=ఆకాశము, నిభ=ప్ర లక, నభో+
నభసయముల+మాడిు=(వరిము కకరషయు) శాీవణ+భాదరపద మాసములక+వల ,
తే. కూరషమి కకమారు నుతత రకోసలమున/కకతత రాధిపు, జేసి ధ్రోీతత రుండు,
చనియి నలకడు, మహామతి పునరదేహ/బంధ్ వినిబంధ్మతి, తప్ర ఽభయసనమునకక. 7
కూరషమి=పిరయ, ఉతత ర+అధిపు=తనతరువాత+రాజ్ఞ, ఉతత రుండు=ఉతత ముడు, పునః+అదేహబంధ్+వినిబంధ్+
మతి=తిరషగష+దేహబంధ్ము కాకకండుట యందు+నిబదధ మైన+మనసు కల్లగష. అభయసనము=అభయసించు,
వ. నభుని కకమారుని సురదిాపములలో పుండరీకము వల , భూమండలమున గ్ల రాజనుయలలో సంసత వన
విశేష్ప్ాతరరడయిన పుండరీకకని, పితృపరోక్షమున రమావధ్ూటి పుండరీకాక్షుని బల , గ్ృహీత
పుండరీకయిై సమాశీయించె. 8
దిాపము=ఏనుగ్ు, పుండరీకము=ఒక దిగ్గజము, సంసత వన=సుతతింపదగ్గ , ప్ాతరరడు=యుకకతడు, పితృ
పరోక్షమున=తండిర నభుని తరువాత, రమావధ్ూటి=లక్ిీదేవి, పుండరీకాక్షుడు=విష్ర
ు వు, గ్ృహీత=చేపటిున,
పుండరీకయిై=శేాతపదీముకలదెై, సమాశీయించె=(పుండరీకకని) ఆశీయించెను,
తే. ఆ మహాధ్నిా కకదయించె క్ేమధ్నిా/జనగ్ణక్ేమకరణవిశారదుండు,
సుతరని క్ాీతలమున బరతిష్ిు తరని జేసి/క్ాంతరడెై, చతచెి దాపసాశీమము, తండిర. 9
ధ్నిా=విలకకాడు, క్ేమధ్నిా=(శుభములక కల్లగషంచుటలో+నేరపరష)క్ేమధ్నిా అని పేరు కలవాడు,
జనగ్ణ=పరజా సముదాయము, క్ేమ=శుభము, కరణ=చేయుట యందు, విశారదుడు=నేరపరష,
క్ాీతలము=భూమి, క్ాంతరడెై=శాంతమనసుస కలవాడెై,
క. వాని సుతరడు రణముల సే/నానిచయపురససరుండు, నాఖండలస
మాీనితరడు, దేవపదపూ/రాానీకసమాహాయుడు, సుధాంశుడు కాంతిన్. 10
నిచయ=సమూహము, పురససరుండు=ముందునడచువాడు, ఆఖండలకడు=ఇందురడు, దేవపదపూరాానీక
+సమాహాయుడు=దేవానీకకడను+పేరుకలవాడు, సుధాంశుడు=చందురడు,
 416
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వ. శుశూ
ీ షాపరాయణుడు, తతరపతరరనివలన క్ేమధ్నా, పుతరవంతరడును, తనయిడ వతసలతానిధి
యగ్ుపితృప్ాదునివలన, దేవానీకకడు పితృమంతరడు నైరష. ప్ారయపుబొర దుి పడమరమొగ్ంబు పటిున
తోడన క్ేమధ్నా వరాుశీమసంక్ేమనిరాహణకరణము నాతీసమునకక, నాతోీదభవునకక నుపదేశించ
యపపగషంచ, మహాధ్ారపరవరత కకడు గావున, తనుతాయగానంతరమున యజమానలోకము నధిష్ు ంి చెను.
దేవానీకకని పరోక్షమున 11
శుశూ
ీ ష్=సేవ, పరాయణము=తతపరత, పుతరవంతరడు=మంచ పుతరరడుకలవాడు, వతసలత=పేరమ,
పితృప్ాదుడు=గౌరవనీయమైన తండిర, పితృవంతరడు=మంచ తండిరకలవాడు, ప్ారయము=వయసు, ప్ ర దుి
పడమరమొగ్ంబుపటిున=సాయంసంధ్యవైపు తిరషగషన- ఆఖరష దినములలో, తోడన=వంటనే, వరు= నాలకగ్ు
కకలములక, ఆశీమ=నాలకగ్ు ఆశీమములక, సంక్ేమ=బాగారక్షణ, నిరాహణము=కొనసాగషంచు,
కరణము=పనివిధానము, ఆతీసముడు=తనతో సమానుడు, ఉదభవుడు=కొడుకక, ఉపదేశించ=నేరషప,
అధ్ారము=యఙ్ు ము, పరవరత కకడు=జరషపినవాడు, తను=దేహము, యజమాన=యఙ్ు ములక చేయువారుచేరు-
సారగ ము, అధిష్ు ంి చెను=ఉనికిపటటుగా చేసికొనను,
తే. ఆ నరేందురని సుతరడు మహీనుడయియ/భూనుతర డహీనసతరా డహీనగ్ుండు,
హీనసంసరగ విముఖుడు, కాన యువకక/డెైనను, అతండు వయసనవిహీనబుదిధ. 12
మహీనుడు=రాజ్ఞ, అహీన=తకకువకాని-ఎకకువ, సతరాడు=బలము కలవాడు, హీన=చెడు, సంసరగ ము=
సహవాసము, విముఖుడు=ఇష్ు ములేని వాడు, వయసన+విహీన=చెడు అలవాటట
ు +లేని,
తే. వలతి యతడు వశంవదతాంబువలన/హతరలకకన్ బల , రషపులకక నిష్ర
ు డయియ,
మధ్ురముగ్ నొకు మారను మంచమాట/చే, వశముగావ, బదరషన జంక ల ైన. 13
వలతి=అనుకూలకడు, వశంవదుడు=పిరయభాష్ి,
చ. పురుష్విశేష్వితత ముడు పుణయచరషతరర డహీనగ్ుం, డన
శారముగ్ నంశుమతరులయశసురుడెై, పరలోకయాతరకకం
దరల్లన, దాల ి దతపదము దతత నుజాతరడు, ప్ారషయాతరర, డ
తరయరుభుజ్ఞ, డిదధతేజ్ఞడు సముచిశిరోజతప్ారషయాతరరడెై. 14
పురుష్+విశేష్+వితత ముడు=మనుష్రలయొకు+పరతేయక లక్షణములను+కనిపెటుగ్లవాడు, అహీన=గతపప,
అనశారము =నశింపని, అంశుమత్+కకల=సూరయ+వంశ, యశసురుడెై=కీరతక
ష ల్లగషంచువాడెై, తరల్లన=వళిళన,
తత్+పదము =వాని+అధికార సాానము, తత్+తనూజాతరడు=వాని+కొడుకక, అతి+ఉరు+భుజ్ఞడు=అధిక+
 417
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
శేీష్ు+భుజములక కలవాడు, ఇదధ =ఉగ్ీ, సముచి+శిరో+జత=ఉనుత+శిరసుసతో+గల్లచన, ప్ారషయాతరము=ఒక
కకలపరాతము,
ఉ. పటిు జనించె నాతని కప్ారబలకండు, శిలకండు, నా శిలా
పటు విశాలవక్షుడు, నృప్ాలనదుష్ురకరీదక్షుడున్,
పటిున కతిత దింపని అప్ారపరాకీముడయుయ, నాత డె
పపటటున విఱఱ వీగ్డు, తరప్ానమితాంగ్ు డగ్ున్, పరశంసకకన్. 15
పటిు=కొడుకక, శిలాపటు ము=సనుకలకు(రాతిఫలకము), నృప్ాలన+దుష్ుర+కరీ=రాచరషకపు+చేయశకయము
కాని+పనులక చేయుటలో, దక్షుడు=సమరుధడు, అప్ార=సాటిలేని, తరప=సిగ్గ ు, ఆనమిత=వంచబడిన, అంగ్ము
=శిరసుస, పరశంస=ప్ గ్డత ,
తే. ఆతీసంపనుు నాతీజ్ఞ, యౌవరాజయ/పదవి నభిష్ికత క జేసి, నిరభరసుఖాబధ ,
దేల తండిర, సుఖోపరోధియు, బరయాస/హేతరవును, గాదె! రాజనయవృతత మరయ. 16
ఆతీ+సంపనుుడు=బుదిధ +సంపదకలవాడు, నిరభర=మికిుల్ల, సుఖ+అబధ =సుఖ+సముదరమున, తేల =
ఆటలాడే, సుఖ+ఉపరోధి=సుఖములకక+పరతిబంధ్కము, పరయాస=శీమ, హేతరవు=కారణము, రాజనయ+
వృతత ము=రాజ్ఞల+జీవనపదధ తి, అరయ=విచారషంచగా,
క. పరషభోగ్కలన దనివిం/బొ రయని తరుణీ విశేష్భోగాతయరుహన్,
హరషయించె వటిు చలమున/అరతిక్షమయయుయ, జర ధ్రాధిపు వానిన్. 17
పరషభోగ్ము=అనుభవము, కలన=సీాకరషంచుట, తనివి=తృపిత , ప్ రయని=ప్ ందని, తరుణి=సీత ,ి విశేష్=సమృదధ ,
భోగ్+అతి+అరుహన్=ప్ ంద+అతయంత+యోగ్ుయని, హరషయించె=అపహరషంచె, వటిు=నిషాురణ, చలము=
మాతసరయము, అరతిక్షమయయుయ=సంభోగషంచుటకక అరహమైనది కాకకనునూ, జర=ముసల్లతనము,
వ. ప్ారషయాతరరని పరోక్షమున, శిలకండు, సింహాసనాసీనుండయియ. తదనంతరమున, దతరుమారుడు,
గ్ంభీరనాభియయుయను, అయథారాముగ్ ఉనాుభుడను, నుదగ తనామధేయుడెై, సకలనృపమండల
మునకక నాభియిై, నల్లననాభకలకపడెై పరషప్ాల్లంచె. వాని పిమీట, తదవయౌరసుడు 18
పరోక్షమున=లేనితరువాత, గ్ంభీరనాభి=లోతెైన బొ డుికలవాడు, అయథారాము=సారాకముకాని, ఉనాుభుడు=
పెైకికనబడు బొ డుికలవాడు, ఉదగ త=పరసిదధ, నాభి=మూలమగ్ు చకీవరషత, నల్లననాభుడు=విష్ర
ు వు, కలకపడు=
సమానుడు, ఔరసుడు=పుతరరడు,
క. వజరపదపూరానాభుడు/వజారరభటివలన విమతవరగ ంబునకకన్,
 418
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వజరధ్రపరతిమహముడు/వజారకరభూష్ యిైన వసుమతి నేల న్. 19
వజరపదపూరానాభుడు=వజరనాభుడు, వజర+ఆరభటి=పిడుగ్ువంటి+సింహనాదము, విమత=శతరర, వజరధ్ర=
ఇందర, పరతి+మహముడు=సమాన+పరతిభకలవాడు, వజర+ఆకర+భూష్యిైన=వజరపు+గ్నులక+అలంకారము
గాకల, వసుమతి=బంగారముకలది-భూమి
తే. వాడు నిజధ్రీకరీసంప్ాదయమైన/సదగ తికి బో వ, దతరపతరర, శంఖణాఖుయ,
వలచ సేవించె వసుమతి, జలధికాంచ/ఖనిసముతపనుమణు, లకప్ాయనము లొసగష. 20
సంప్ాదయమైన=సంప్ాదించన, సదగ తి=ఉతత మలోకము, జలధికాంచ=సముదరము మొలనూలకగ్ కలది- భూమి,
ఖని=రతుగ్ని, సముతపను=పుటిున, ఉప్ాయనము=కానుక,
మ. పరతిమాతీతరడు వాడు కాలవశతం బారపింపగా, పిమీటన్,
పితృపెైతామహరాజయభాగష, హరషదశేాందుపరభాశాల్ల, త
తరసతర, డశిాపరతిమానమూరషత, వుయష్ితాశుాం, డేల , వేలాతటో
ష్ితసేనాజవనాశుాడెై, యతడు కాంచెన్, నామసారధకయమున్. 21
పరతిమ+అతీతరడు=ప్ర ల్లక+లేనివాడు, కాలవశతం+ప్ారపింపగా=మరణము+ప్ ందగా, భాగష=అదృష్ు వంతరడు,
హరషదశా=సూరుయని, ఇందు=చందురని, పరభా+శాల్ల=కాంతి+కలవాడు, అశిాపతి=అశానీదేవత, పరతిమాన+
మూరషత=సమాన+రూపుడు, వేలా+తట=సముదర తీరమున, ఉష్ిత=ఉంచబడిన, జవన+ఆశుాండు=వేగ్ముగ్ల
+గ్ుఱఱ ములక కలవాడు, వి+ఉష్ిత+అశుాండు=అధికముగా+ఉంచబడిన+గ్ుఱఱ ములక కలవాడు, సారాకము=
అరావంతము,
క. విశాసఖు డతడు పడసెన్/విశేాశవరపరసాదు, వినయవినోదున్,
విశాంభరావనసహున్, విశాసహున్/విశావిదితవీరు, గ్ుమారున్. 22
విశా=పరపంచము, సఖుడు=మితరరడు, విశేాశ=శివ, పరసాదము=అనుగ్ీహము, వినోదున్=విరషయించువాడు,
విశాంభర+ఆవన+సహున్=భూమిని+కాప్ాడ+సమరుాడు,
తే. తనయుడు హరణయనాభుడు, జనితరడయియ/అతనికి, హరణయనయనారష అంశ మందు,
సంతతహరణయవితరణశాల్ల, వాడు/రషపువిపినవాటికి హరణయరేతరడయియ. 23
హరణయ+నయన+అరష=హరణయ+అక్షుని+శతరరవు-విష్ర
ు వు. సంతత=సమృదధ , హరణయము=బంగారము, వితరణ
శాల్ల=దానముచేయు సాభావి, విపిన+వాటి=అరణయ+సా లము, హరణయరేతరడు=అగషు.
వ. హరణయనాభునకక ధ్రీపతిుయందు జననయనచకోరానందనుడెై కౌసలకయడను,
 419
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
జైవాతృకక డుదయించె. తనతండిర పరోక్షమున, చరకాలము ప్ాల్లంచ, 24
జన+నయన+చకోర+అనందనుడె=
ై పరజల+కండుుఅనే+చకోరములకక+ఆనందముకల్లగషంచువాడెై, జైవాతృకకడు
=చందురనివంటిపుతరరడు
సీ. ఆ బరహీసదనపరాయపత యశలరాశి/కౌసలకయడు, నిజాధి కారమందు,
బరహీష్ర
ు , నాతీసంభవుని, బరతిష్ిుంచ/అవయయబరహీభూయంబు నొంద,
పృధివి బాల్లంచె, బరహీష్ర
ు ండు, నిరగ త/పీడముగా గ్ులాపీడనిభుడు,
అవిరతానందజలావిలనయనుల ై/ప్రరవరగ ము జానపదము మచి,
సిా రగ్ురునిష్ేవణమున బాతీరకృతాతరీ/బూష్వంశపరదవపకక, బుతరర బడసి,
సపరశవినివృతత హృదయుడెై చనియి వాడు/తిరదివమునకక, దిరపుష్ురతీరామాడి. 25
ఆ బరహీ సదన=బరహీనివాసము-సతయలోకము వరకక, పరాయపత =వాయపించన, యశల+రాశి=కీరత ష+పరషమాణము,
పరతిష్ిుంచ=నిల్లపి, అవయయ=శాశాత, బరహీభూయంబు=బరహీతాము, నిరగ త=నశించన, పీడనము=బాధ్కము,
కకల+ఆపీడ+నిభుడు=వంశమునకక+శిరోభూష్ణ+సమానుడు, అవిరత+ఆనంద+జల+ఆవిల+నయనుల ై=
ఎడతెగ్ని+ఆనంద+భాష్పములచే+కలకబారషన+కండుుకలవారై, సిార=నిలకకడగా, గ్ురు=పెదిల, నిష్ేవణమున
=సేవచే, ప్ాతీరకృత+ఆతరీ=యోగ్యముగా చేయబడిన+సాభావుడు, పూష్=సూరయ, పరదవపకక=పరకాశింపచేయు,
సపరశ=శాాస, వినివృతత =ఆపిన, తిరదివము=సారగ ము, తిరపుష్ుర=మూడు గ్ంగా పుష్ురములందు, తీరామాడి
=సాునమాడి,
శా. సాాభావయపరతిభాపరభావనిధియిై, బరహీష్ర
ు భంగషన్ మహా
భూభారోదాహనంబు గైకొనియి దతరపతరరండు పుతారహాయుం,
డా భాగాయధికక నందనుం డపరపుష్యప్ారయుడెై శలభిల న్,
శలభావంచతపుష్యరాగ్ుడు మహాశూరుండు పుష్రయండనన్. 26
సాాభావయ=సహజ, పరతిభ=సూపరషత, పరభావ=సామరధయ, నిధి=గ్ని, ఉదాహనము=భరషంచుట, పుతర+
ఆహాయుండు=పుతరరడు అని+పేరుకలవాడు, ఆ+భాగాయధికక=అటటవంటి+ఎకకువ వైభవము కలవానికి,
అపర=ఇంకొక, పుష్య+ప్ారయుడెై=పుష్యమీనక్షతరము+వంటివాడు, శలభా+వంచత+పుష్యరాగ్ుడు=
తనకాంతిచే+జయించన+పుష్యరాగ్మణి కాంతి కలవాడు,
తే. జైమినికి శిష్యభూతరడెై జననమరణ/దురషతముల కగ్పడకకండ తొలగ్ు తెరువు
గ్ను వలకగ్ు గాంచె, అనవదయఘనమనీష్ి/జనీభీరువు పుష్రయ, డాజనీయోగష. 27
 420
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
జైమిని=జైమినీ మహరషి, శిష్య+భూతరడెై=శిష్య+ప్ారయుడెై, దురషతము=ప్ాపము, అగ్పడక+ఉండు=లోబడక+
ఉండు, తెరువు=మారగ ము, వలకగ్ు=పరంజోయతి, అనవదయ=నిందలేని, మనీష్ి=బరహీవిదాయవేతత, జనీ+
భీరువు=పునరజనీమునకక+భయముకలవాడు, ఆజనీ=పుటటుకతో,
వ. అతని వనుక, అతని సుతరడు, ధ్ురవసంధినామధేయుడు, దురవోపమేయుడు రాజయధ్ూరాహుడాయిను.
అనుదధ తరల ైన విమతర లా సతయసంధ్ునితో గ్ుదిరషికొనిన యొడంబడికలక ధ్ురవముల ై కలకాలము
చెల్లున కతమున నత డనారా నాముడు. అనాయవగ్ుణవిరహతరడే, కాని 28
దురవ+ఉపమేయుడు=దురవునితో+ప్ర లితగ్గ వాడు, రాజయ+ధ్ూరాాహుడు=రాచ+కారయనిరాాహకకడు,
న+ఉదధ తరల ైన=గ్రాము(ప్ర యి) లేని, విమతరలక=శతరరవులక, ఒడంబడిక=సంధివచనము, అనారా =ప్ సగషన,
అనయ+అవగ్ుణ=ఇతర+చెడుగ్ుణములక, రహతరడు=లేనివాడు,
సీ. అవిరతమృగ్యావిహారవిమ్రహ యిై/అడవియి ఇంటిపటు యిన అతడు,
తన యిేకసుతరడు సుదరశనుండు విముగ్ధ /దరాశతయయిేందుసుదరశనుండు,
ఊనష్డారుిడెై యుండ దెైవనియుకిత/కడిదిసింహము వాతబడి గ్తింప,
కకలతంతర వైన రాకొమరు నమాతరయలక/గ్దెినకిుంచ రసా ల్లత భకిత,
అపుప డప్రరఢనృపమైన యకకులంబు/వల్లగ బూపజాబల్లతోడి, వినుు వోల ,
వరకిశలరైకహరషతోడి, వనమువోల /కకటీలకకశేశయముతోడి కొలకక వోల . 29
అవిరత=ఎడతెగ్ని, మృగ్యా=వేట, విముగ్ధ =కొీతత గా ఉదయించుచునుయవానముకల, దరాశతయయ=
అమావాసయ ముగషంపునందల్ల, ఇందు=చందురడు, దరశనీయుడు=చూడతగ్గ వాడు, ఊన+ష్ట్+వరుిడు=
కొంచము తకకువైన+ఆరుఏళళ+వయసు కలవాడు, నియుకిత=వశమున, కడిది=బలమైన, వాత=నోట,
కకలతంతరవు=వంశవరధకకడు, అసా ల్లత+భకిత=విడువని+రాజభకిత, అప్రరఢ=పూరషతగాఎదగ్ని, వల్లగ= వాయపించె,
పూప=మికిుల్లబాల, వినుు=ఆకాశము, వర+కిశలరైక+హరష=ఎంచదగ్గ +పిలు+సింహము, కకటీల= మొగ్గ ,
కకశేశయము=పదీము, కొలకక=కొలను,
తే. ముందుముందు పురోగ్తి నొంది తండిర/యంతవాడగ్ు ననియించ రతిని జనులక,
మొదట కలభపరమాణమై పిదప దెసల/అలకుకొనదె! పురోవాత మగ్ుచు మొగషలక! 30
పురోగ్తి=అభివృదిధ , ఎంచరష=తలంచరష, కలభ=ఏనుగ్ుపిలు, పరమాణము=కొలత, దెసల=దికకుల, పురో+వాత=
ముందుకక నడపు+గాల్ల, మొగషలక=మేఘము,
ఉ. మావటివాని నూతగతని మండితభదరగ్జాధిరూఢుడెై
 421
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
వావిరష రాజమారగ మున వచుి సుదరశనుభోగ్భాగ్యరే
ఖావిభవంబుతోడి దొ ర గావున, గాంచరష పినుప్ాపడన్
భావన మాని, కేలొీగషచ ప్రరజనుల్ పితృగౌరవాంబునన్. 31
మావటి=ఏనుగ్ు నడుపువాడు, మండిత=అలంకరషంపబడిన, భదరగ్జము=ఉతసవములకక+ఉపయోగషంచు
మేలకజాతిఏనుగ్ు. అధిరూఢుడెై=ఎకిునవాడెై, వావిరష=కీమముగా, రేఖ=రీతి, తోడి=కూడి, పితృ=తండిరఅందల్ల,
ఉ. పెైతృకసింహాపీఠమును భౌతికకాయముచేత నింప ముం
దాతడు చాలకకండియు, ననంతర మంతయు నావరషంచె జీ
మూతమునం దటిలుతిక బో ని, నిసరగ హరణయపింజరౌ,
జోఽతిశయంబుచే, అధికమై అలరారషన దేహదవధితిన్. 32
పెైతృక=తండిరదెైన, చాలకకండియు=శకకయడు కాకకనునూ, అనంతరము=పిమీట, జీమూతమునం=మేఘము
లో, తటిలుతిక=మఱపుతీగ్, నిసరగ =సహజమైన, హరణయ=బంగారు, పింజరౌ=కిరణముల, జోతిశయంబుచే=
వలకగ్ువలకువచే, అలరారు=పరకాశించు, దవధితి=కాంతి, ఆవరషంచె=చుటటుకొన,
సీ. తళుకకస నుపుబీట దాకజాలక కిీంది/కొకిుంత గ్దిియనుండి వేరలక,
సాలకత కము లరభకాధవశుడగ్ు వాని/సురుచరశ్రీప్ాదసరసిజములక,
శబల్లతం బొ నరషంతరర సబహుమానంబుగా/మకకటమణిపరభామండలమున,
తమసాామిభకిత బరదరషశంచ సామంత/మండలేశులక ననయదండధ్రులక,
అరువతటంబులం దెైన నవితథంబు/నిరుపహతము నుప్ాంతచామరసమీర
కంపితోభయకాకపక్షములతోడి/వాని వదనంబునుండి వలాడిన, ముదల. 33
స నుపు=బంగారు, పీట=కాళుళ పెటు టకొను పీట, తాక+జాలక=అంద+లేక, గ్దిియ=సింహసనము, వేరలక=
వేలాడు, సాలకత కములక=ప్ారాణి పూచనవి, అరభక=బాల, సు రుచర=మంచ కాంతికల, సరసిజములక=
పదీములక, శబల్లతంబు+ఒనరషంతరర=చతరవరుములకకలదిగా+చేయుదురు, స బహుమానంబుగా=కానుకలతో,
మకకట=కిరీట, పరభా=కాంతి, మండలమున=వలయముతో, సామంత=చుటటుఉనురాజ్ఞలక, దండధ్రులక=
సెైనాయధికారులక, ఉప్ాంత=దగషగఱనును, చామర=రాజలాంఛన చామరపు, సమీర=గాల్లచే, కంపిత=కదలక,
ఉభయ=రండు, కాకపక్షము=బాలశిఖలక, తోడి=కూడిన, ముదల=ఆఙ్ు , అరువ=సముదర, తటంబు=తీరము,
ఐన=అయినపపటికీ, అవితథంబు=సఫలమైనది, నిరుప హతము=నాశము లేనిది
శా. సుమనోజుం బగ్ు ఇందరనీలము సాతఃశలభా విశేష్ంబు వ
 422
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
లు మహానీలమటందు, రా కృతిని అలపం బయుయ, నారీతి బార
యమునం గతండిక యయుయ, నా రఘుసుతరం డాజానజంబైన వీ
రయమహతత ైంబున బాతరర డయియను, మహారాజపరతీతాఖయకకన్. 34
సుమనోజుంబగ్ు=మంచ మనోహరమైన, సాతః+శలభా+విశేష్ంబు=సాభావ+కాంతి+విశిష్ు తచే, మహానీలము+
అటందురు=మహానీలమని+అనిఅందురు, ఆకృతి=పరషమాణమున, ప్ారయము=వయసుస, కొండిక=కొంచెము,
ఆజానంబైన=పుటటుకతో వచిన, మహతాము=ఔనుతయము, ప్ాతరరడు=యోగ్ుయడు, పరతీత=పరసిదధ,
అఖయకకన్=పేరుకక,
క. తిలకము, పసిండిపటు పు/తళతళ ల గ్జముీ నుదుట దాల్లి, యొనరిన్,
తిలకవిహీనములకగ్, రఘు/తిలకకడు, వదనములక వైరషతిలకవతరలకకన్. 35
తిలకము=రాజతిలకము, పసిండిపటు =రాజాయభిష్ేకమున నుదుట కటటు జలతారు పటటు, తిలకవిహీనములకగ్
=బొ టటులక లేనివారషగా, తిలకకడు=శేీష్ు రడు, వైరష=శతరర, తిలకవతరలకక=(ముందుబొ టటులకకల) సీత ల
ి కక,
తే. తొడుగ్ు తొడిగషన గ్డు బడలపడు శిరీష్/నవసుమాధికమృదులావయవు, డతండు,
అనయము నితాంతగ్ురషా యిైనను ధ్రషతిర/భరము భరషయించె, ననుభావభరము బల్లమి. 36
తొడుగ్ు=భూష్ణము, కడు=ఎకకువ, బడలపడు=అలయు, శిరీష్=బహు సుకకమార దిరషసెన(పువుా),
అధిక=కంటట, మృదుల=సుకకమార, అవయవుడు=అంగ్ములకకలవాడు, అనయము=అతయంతము, నితాంత
+గ్ురషా=మికిుల్ల+బరువుకల, అనుభావ=నిశియపు, భరము=ఆసకిత, బల్లమి=బలముచే,
క. అక్షరభూమికపెై నయ/సాతక్షరమగ్ు ల్లపిని నేరుి టదితడవు గ్ురుల్
శిక్ింప గ్ఱచె నత డ/నీాక్షకకడెై సకలదండనీతిఫలంబుల్. 37
అక్షరభూమిక=అక్షరములక దిది ుపలక, నయసత =ఉంచన, అది+తడవు=ఆ+కాలములోనే, కఱచె=గ్ీహంచె,
అనీాక్షకకడెై=తరువిదయచే మరలమరలఆలోచంచువాడెై, ఫలంబుల్=ఉదాహరణ రూపముల ైన ఫల్లతములక,
మ. అవిశాలంబు తదవయవక్ష, మసమగాీవాసముం గాన, ప్రర
ఢవపుష్ీతావిరాజమానుడగ్ు కాలంబుం బరతీక్ించుచున్,
ధ్వళచఛతరము నీడదంభమున మందాక్షంబునం బో ల , రా
ఘవు నాశేుష్ము సేయు రాజయరమ యుతుంఠాతిరేకంబునన్. 38
అ విశాలంబు=విశాలమైనది కాదు, అసమగ్ీ+ఆవాసము=సంపూరుము కాని+నివాస సా లము, ప్రరఢ+
వపుష్ీతా=నిండుగాపెరషగషన+శరీరము తాల్లి, విరాజమానుడు+అగ్ు+కాలము+పరతీక్ించుచున్=మికిుల్ల
 423
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
పరకాశించువాడు +అగ్ు+సమయము కొఱకై+వేచ ఉండుచూ, ధ్వళ+చఛతరము+నీడ+దంభము=వాని
తెలుని+గతడుగ్ు(తానై) +నీడఅను+మిష్చే, మందాక్షము=సిగ్గ ు, ఆశేుష్ము=ఆల్లంగ్నము, రాజయరమ=
రాజయలక్ిీ, ఉతుంఠ=తహతహ, అతిరేకంబునన్=ఆధికయతచే,
క. కాకకను యుగ్సమానము/జాయకిణముల నలగ్కకను, అడిదంపు బడిన్
దాకి యిఱుంగ్క యునును/ప్ారకారంబయియ, వాని బాహువు ధ్రకకన్. 39
యుగ్=బండికాడి, సమానము=తరలయము, జాయ=వింటినారష, కిణముల=గ్ణుపుల, నలకగ్కకను=శీమపడక
ప్ర యిననూ, అడిదము+పిడిన్=కతిత +పిడిచే, ప్ారకారము=పరహారషగోడ, ధ్రకకన్=భూమికి,
ఆ. కాన నయియ మఱగ్ు కాలకీమంబున/అతని యవయవములయందె కాదు,
బహుజనపిరయములక, ప్ారరంభసూక్షీము/ల ైన, వంశయగ్ుణము లందు, గ్ూడ. 40
మఱుగ్ు=పరకాశము, ప్ారరంభ=మొదట, సూక్షీముల ైన=కొంచముగాఉనునూ,
వ. మరషయు ఆ కకమారమహీపతి పూరాజనాీంతర దృష్ు కూలములకను, దిరవరగ ఫల ప్ారపిత మూలములకను,
నగ్ు తరయిావారాతదండనీతివిదయలను, గ్ురుజనాకేుశకరుడెై, విసీృతవిష్యములను జాుపకముచేసికొనిన
విధ్మున గ్ీహంచె. తండిరగారష పరకృతరలను గ్ూడ సులభముగ్ సాాయతర
త ల గావించు కొనియి.
కారుీకవిదాయపరషశీమావసరమున బూరాాకాయ మించుక విసత రషంచన చందమున నిల్లచ 41
పూరాజనాీంతర=పూరాజనీ వాసనవలన, దృష్ు =చూచనవంటనే దరషశంచ కలకగ్ుట, కూలము=వాటిసమగ్ీ
అవగాహన, తిరవరగ =ధ్రీ అరా కామముల, ప్ారపిర=లభయమునకక, మూలము=మొదటి కారణము, తరయిా=ఋక్
సామ యజ్ఞరేాదములక, వారాత=వయవహారము, అకేుశకరుడెై=శీమ కల్లగషంచనివాడెై, విసీృత=మరచన,
పరకృతరలక=సాామి అమాతరయడు సుహృతర
త కోసము రాష్ు మ
ర ు దురగ ము బలము-ఆరు పరకృతరలక, సాాయతత ము
=తనకక అధవనముగా, కారుీక=విలకు, పూరాకాయము=ముందు దేహము,
క. మ్రకాలక ముడుచకొని చెవి/దాకన్ గతనయంబు లాగష ధ్ను వకిుడుచో,
కూకటట ల గ్దువిాన యా/కాకకత్ సా కకమారు తీరు కనితీరవల న్! 42
కూకటటలక=జ్ఞటటువంటటరకలక,
సీ. వనితలక ఱెపపవాలపక నేతరపుటముల/స గ్సి యాసాాదించు జ్ఞంటితేన,
రాగ్బంధ్పరవాళముల గ్ుబాల్లంచు/మదనదురమమునకక మొదటి పూత,
జనులకకృతిరమసంప్ాదితంబైన/మహతసరాాంగీణమండనంబు,
భవయసరభాగ్యపరభాచారులక్ిీకి/నిరవదయసంకేతనివసనంబు,
 424
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
చతరరసలాుపమౌకితకసాగ్రంబు/హారషవిసృమరకేళీరసెైకలహరష,
ప్ారధ్మికవిభరమపదంబు పరషమళించె/తల్లరుబారయము, రాజ్ఞసుదరశనునకక. 43
నేతర+పుటముల=కండుు అనే+దొ పపల, స గ్సి=చతకిు, జ్ఞంటితేన=తేనటీగ్లకకూరషిన తేన, రాగ్బంధ్=అనురాగ్
ధార కకరషయు, పరవాళముల=చగ్ుళళ, గ్ుబాల్లంచు=వాసన వదజలకు, మదన దురమము=మనీథుడను చెటు ట,
అ కృతిరమ=సహజ, సంప్ాదితంబైన=కల్లగషంపబడిన, మహత=గౌరవింపదగ్గ , సరాాంగీణ=అనిు అవయవముల,
మండనంబు=అలంకారము, భవయ+సరభాగ్య+పరభా+చారు+లక్ిీకి=దివయమై+శుభకరమై+పరకాశించెడి+సుందర+
రాజయలక్ిీకి, నిరవదయ+సంకేత+నివసనంబు=దబ ష్ములేక+కల్లయుటకక అంగీకారమైన+సా లము,
చతరర+సలాుప+మౌకితక+సాగ్రంబు=సరసపు+మాటలకఅనడు+ముతాయలక చలకకక+సముదరము, హారష+
విసృమర+కేళీ+రసెైక+లహరష=మనోఙ్ుమ+
ై నమీదిగా జరుగ్ు+సీరపురుష్రల విహార కీీడల+ఉతాసహపు+
తరంగ్ము, ప్ారధ్మిక+విభరమ పదంబు+పరషమళించె=మొటు మొదటి+విలాసము కల్లగషంచ+వికసించెను,
తల్లరు+ప్ారయము=తరుణ+వయసు,
మ. పరతిరూపంబును బటిునచిన మహీప్ాలాతీజం దెచి, స
మీతి గావించరష చనునాడె వరషయింపంబడి రాలచికిన్
కృతసాపతిుకగా, సమగ్ీవిభవశ్రీయుకితసంశుదధ సం
తతికాంక్షన్ ధ్ురవసంధిసూనున కమాతయశేీణి ప్ాణౌకృతిన్. 44
పరతిరూపంబు=చతరపఠము, మహీప్ాలాతీజం=రాకకమారత ను, రాలచి=రాజయలక్ిీ, కృత+సాపతిుగా=
అంగీకరషంచన+సవతిగా, సమగ్ీ+విభవ+శ్రీ+యుకిత+సంశుదధ +సంతతి+కాంక్షన్=పూరు+మహతా+సంపద+
సాధ్క+నిరీల+సంతాన+కోరషకతో, ప్ాణౌకృతి=వివాహము,
 425
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము

ఏకోనవిెంశ సరగ ము శృెంగార్ాగతి వరణ నము

ఉ. కాయజ్ఞగేీణిసేయు తన గాదిల్లనందను నగషువరుు, న
తాయయతతేజ్ఞ నాతీపద మందు బరతిష్ిు తర జేసి శాంతరడెై,
ప్ారయపు పశిిమంబున విపశిిదపశిిము డేగ రాఘవా
మాుయలలాము, డవిాభుడు నైమిశపుణయవనాంతసీమకకన్. 1
కాయజ్ఞ=మనీథుని, కేీణిసేయు=పరషహాసము చేయు, గాదిల్ల=పేరమప్ాతరపు, అతాయయత=అధిక, తేజ్ఞ=
పరతాపు, ఆతీ+పదము=తన+రాజయము, పరతిష్ిుతర=అభిష్ికత క, ప్ారయపు=వయసు, పశిిమంబున=చవర
దశలో, విపశిిత+అపశిిముడు=పండిత+శేీష్ు రడు, రాఘవ+ఆమాుయ+లలాముడు=రఘువుల+వంశా
చారము ప్ాటించు+శేీష్ు రడు, వన+అంత+సీమ=ఆడవి+మధ్య+పరదేశము,
సీ. సకళతరముగ్ పరుశాలలో నివసించ/రాజసరధ్ముల ప్ర రామి గంటి,
సాునమొనరషి నిచిలకతీరాజలముల/కీీడావిహారదవరషఘకలక మఱచ,
కకశపలు వోతత రకకంభిని బవడించ/మహతతలపము మీది మమత జఱచ,
దబ రంతరంబుల తరలసిపేరులక తాల్లి/తారహారంబుల తగ్ులక తెగ్డి,
కావికకబుసము గ్టిు, శాకములక నమిల్ల/శు క్షుకౌసేయసరసానుసకిత మాని,
భగ్వదరపణబుదిధ దపం బొ నరప/దాంతరడు, యతేందిరయుండు, సుదరశనుండు. 2
సకళతరముగ్=భారయతోకూడి, ప్ర రామి=పియ
ర ము, గంటి=తొలగషంచ, నిచిలక=పరతిదినము, తీరాజలముల
=పుణయతీరాముల, కీీడా=విహార, దవరషఘక=సరసుస, కకశ+పలు వ+ఉతత ర+కకంభినిన్+పవడించ=దరభలక+
చగ్ురుల+మీద+నేలపె+
ై పడుకొని, మహత=గతపప, తలపము=దూదిపఱుపు, చెఱచ=ప్ర గతటిు, దబ రంతరంబుల
=భుజముల మధ్య, పేరులక=మాలలక, తాల్లి=ధ్రషంచ, తార హారంబుల=ముతాయల దండల, తగ్ులక=ఆసకిత,
తెగ్డి=తిరసురషంచ, కావి+కకబుసము=కాషాయ+చతకాు, శాకములక=కూరకాయలక, శు క్ష+
ు కౌసేయ+సరస+
అను+ఆసకిత+మాని=మతత ని+పటటు వసత మ
ి ులందు+రసముఊరు+భోజనములందు+అపేక్ష+మానుకొని,
భగ్వత్+అరపణ+బుదిధ =భగ్వంతరనికి+(తనుు)సమరషపంచు+మనసుతో, దాంతరడు=తపకేుశము
ఓరుి కొనువాడు, యత ఇందిరయుండు=ఇందిరయముల జయించనవాడు,
తే. రాజయపరషప్ాలనమున రారాపుల ఱుగ్/డగషువరుుడు, జగ్జటిు యతని యబో,
భుజవినిరషజతశతరరవు, భోగ్మునక/భువి యొసంగ పరసాధ్నమునకక, గాదు. 3
 426
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
రారాపు=రాపు+రాపు=మికిుల్ల సంఘరిణ, జగ్+జటిు=జగ్ములో+శేీష్ు రడు, అబో=తండిర, భుజ=భుజశకితతో,
వినిరషజత=ఓడించన, భోగ్మునకే=అనుభవించుటకే, పరసాధ్నము=చకుగా నఱవేరుిట,
చ. తలకొని నిరాహంచెను సుదరశనసూనుడు భవయనీతిదబ
హలత నిజపరభుతాము నిరనయమనసుత గతనిు యిేండుు, ఆ
వల దన బాధ్యతల్ సచవవరగ పరం బొ నరషంచ కామియిై,
చెలకవలపిండు చేవలతి చేసె గ్డుం దన కోడెప్ారయమున్. 4
తలకొని=పూని, నిరాహంచెను=నఱవేరి, భవయ+నీతి+దబ హలత=యోగ్యమైన+రాజనీతి+ఉతాసహముతో,
పరభుతాము=ప్ాలన, నిర్ అనయ మనసుత=వేఱొ కదానియందు మనసు పెటుక, ఆవల=తరువాత, సచవ+
వరగ +పరంబు=మంతిర+మండల్ల+వశము, చెలకవల+పిండు=సీత +
ి సమూహము, చేవలతి=ఆధవనము, కడు=
అతయంతము, కోడె=పడుచు, ప్ారయము=వయసు
చ. తరుణుల ఆటప్ాటల మృదంగ్రవంబుల మారుమ్రోగ్ు, నా
పరమవిలాసిసరధ్ములక పరతయహ మొకొుక కొీతత వేడుకన్,
వఱలగ్ బుదిధ మదిాగ్తవారమహముీ దొ లంగ్ జేసె, ను
తత రమగ్ు, బుదిధ మతత రతదనయదినోతసవ మాసమాంతమున్ 5
తరుణుల=సీత ల
ి , రవంబుల=మ్రోతల, విలాసి=విలాసవంతరని, పరతయహము=పరతిదినము, వఱలగ్=ఒపుపగ్,
బుదిధమత్+విగ్త+వార+మహముీన్+తొలంగ్న్+చేస=
ె మనసు నుండి+ప్ర యిన+(పూరారాజ్ఞల)రోజ్ఞల
+వేడుకలక+మరవ+చేస,ె బుదిధ మత్+తరతత+అనయ+దిన+ ఉతసవము=పరతిభలో+పెరుగ్ుచును+పరతి+
దినపు+ఉతసవము, ఆసమ+అంతమున్=కోరషక+తీర
ఆ. ఇందిరయారాశూనయ మేకక్షణం బేని/అతడు సెైపలేక అంతిపురము
నందె, రేల్ బవల్ విహారనిమగ్ుుడెై/తలపడాయి, నుతరసకకలగ్ు పరజల. 6
ఇందిరయ+అరా+శూనయము+ఏక+క్షణంబు+ఏని=ఇందిరయములకక+పరయోజనము+లేకప్ర వుటకక+ఒకు+
గ్డియ+అయినా, సెైప=తాళ, విహార+నిమగ్ుుడెై=కీీడలో+మునిగషనవాడెై, తలపడు=చంతించడు,
ఉతరసకకలగ్ు=చూడకూతూహలపడు,,
వ. మంతరరలమీది గౌరవమున, వారష నిరభంధ్మును గాదనలేక మొగ్ము గ్ంటటపెటు టకొనుచు, ఎపుప
డెైననూ పరకృతిజన చరకాంక్ితమైన తన దరశనము ననుగ్ీహంప సమీతించునేని, అందు కతడు
నిజమందిర గ్వాక్ష వివరమునుండి తన వామచరణమును వలకపల్లకి జాచ యుంచును. అదియ
 427
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తమకక మహాపరసాద మని, మినుంది, కోమలనఖరాగ్రూష్ితమై, నవదివాకరాతపసృష్ు పంకజతరలాధి
రోహణమైన, వాని శ్రీ ప్ాదమును, అలపసంతరష్ర
ు లగ్ు రాజానుజీవులక, కృతపరణాముల ై ఉప్ాసింతరరు.
పరభువు యథాపూరాకముగ్, తారీతయపురుషారామునవిదురతరడెై, పరవరషతంచును. 7
నిరభంధ్ము=పటటుదల, గ్ంటటపెటు ట కొని=ముడుచు కొని, పరకృతి+జన=సామానయ+పరజల, అనుగ్ీహంప=దయ
జూప, గ్వాక్ష=కిటికి, వివరము=రంధ్రము, వామ=ఎడమ, చరణము=కాలక, మినుంది=సంతోష్ముతో
ఉప్ పంగష, కోమల+నఖ+రాగ్+రూష్ితమ=
ై మృదువైన+గోళళ+ఎఱఱ దనము+వాయపించనదెై, నవ+దివాకర+
అతప+సృష్ు +పంకజ+తరల+అధిరోహణము+ఐన=నూతన+సూరయరశిీ+వేడ+
ి తాకిన+కమలముల+వలే+
సంతోష్ము ప్ ందిన+వారై, రాజ+అనుజీవులక=రాజ్ఞపెై+అధారపడినవారు, కృత పరణాముల ై=నమసురషంచన
వారై, ఉప్ాసింతరరు=కొలకతరరు, తారీతయ+పురుషారామున=ధ్రీఅరాముల తరువాతి మూడవ+పురుషారా
మైన కామమున, విదురతరడెై=ల్మనమై,
సీ. వనులాడితనంబు వాసించ తరలకించు/వయసుగ్ుబోల రూపవతరల గ్ూడి,
కీీడావిహారదవరషఘకలందు నోలాడు/రాగ్రసాంబుపూరమున దేలక,
జలసేకపరషహృతాంజనవిలోచనముల/ఆధౌతరాగ్శలణాధ్రముల,
అరషపతపరకృతిశలభాఢయంబులగ్ు వారష/ఆననాబజ ములక ముదాిడు దడవి,
ఆరిరరుచరతదవయావయవవిలాస/దుగ్ధప్ాథబ ధి, తరగ్ల దొ పపదబ గష,
కరలక కోరుులక బటిు కౌగషట గ్దించు/అనుదినము అవిాగాఢమీనాంకమూరషత. 8
వనులక ఆడి+తనంబు=విలాసవతి+విలాసము, వాసించ=నిలకపుకొని, తరలకించు=పరకటితమగ్ు, గ్ుబోల
=సా నముల, దవరషఘక=సరసుస, అంబు+పూరము=జల+వృదిధ, తేలక=సంతోష్ించు, జల+సేక=నీరు+తోడ,
పరషహృత+అంజన=తొలగషన+కాటటక, విలోచనముల=కండు , ఆధౌత=కడగ్బడిన, రాగ్+శలణ+అధ్రముల =
రాణించు+ఎఱఱ +పెదవుల, అరషపత+పరకృతి+శలభ+ఆఢయంబులగ్ు=సమరషపంచు+సహజ+సరందరయ+సంపను
మైన, ఆనన+అబజ ములక=ముఖ+పదీములక, తడవి=తాకి, ఆరి+
ర రుచర+తదవయ+అవయవ+విలాస+దుగ్ధ
ప్ాథబ ధి+తరగ్ల+తొపప+తోగష=తడసిన+అందమైన+వారష+అంగ్ముల+సరందరయమనడు+ప్ాల+సముదర
+తరంగ్ముల+మికిుల్ల+తేల్లఆడి, కరలక=సంభరమించు, కదించు=బగషంచు, అ+విగాఢ=ఆ+ప్రరఢ, మీనాంక+
మూరషత=మనీథ+రూపుడు,
ఉ. కమీనిఘాోణకాంతమధ్ుగ్ంధ్మునన్ దవుదవుా నుండి రా
రమీని పటిులాగ్ు, అభిరామవినూతనప్ానగోష్ిు గే
 428
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
హముీను, జేరు నాతడు పిరయాసహతముీగ్, వాసితాసమే
తముీగ్, పుష్ిపతాంబుజని దాపునకకం జను హసిత , ప్ర ల్లకన్. 9
కమీని+ఘాోణ+కాంత+మధ్ు+గ్ంధ్ము=తీయగా+ముకకుకక+ఇంపెైన+మదయపు+వాసన, దవుదవుా=
దూరదూరము, పటిులాగ్ు=ఆకరషించు, అభిరామ+వినూతన+ప్ాన+గోష్ిు +గేహముీ=అందమైన+కొీతత కొీతత +
ప్ానీయ+సలాుప+మందిరము, వాసిత+సమేతముీగ్=ఆడఏనుగ్ు+కూడి, పుష్ిపత+అంబుజని+దాపునకకం
+జను=పూచన+పదీముల+వది కక+చేరు, హసిత =మగ్ఏనుగ్ు,
సీ. వలపుకతెత ల వాడె, వరుసగా దారవించు/దారవింతర రతని నా తీవబో ండుు,
కైపెకిు యాత డొ కుతకక బయియద జారుి/మ్రమతిత ఒకతెకక మ్రవి నొకకు,
ఒతర
త గా బాల్లండు కొకతె సందిట బటటు/కరల్ల ఒకుతెకక గషల్లగంత బటటు,
తనివార నొకతెకక దళుకకబుగ్గ లక గషలు క/చెంపపెై నొకతెకక చటిక వేయు,
పడతి నొకదాని ప్ాడించు, నడుమ దాని/ప్ాట మానిపంచ, మరషయొక బో టి బల్లచ
ఆడమను, దాన మదెి ల నందికొనును/తందనాలాడు, మరషయును తపపతారగష. 10
వలపుకతెత =మ్రహము కల్లగషంచు సీత ,ి తీవబో ండుు=సీత ల
ి క, కైపు+ఎకిు=మతర
త +ఎకిు, మ్రవి=పెదవి, ఒతిత గా=
అదుముకొని, సందిట=చేతరలమధ్య, కరల్ల=ఉదేరకించ, తనివి+ఆర=తృపిత +తీరగా, పడతి=సీత =
ి బో టి,
తందనాలక+ఆడు=నీచ పదములక+ప్ాడు,
తే. గాఢ రతిహేతర వగ్ుట, నా కామినులకక/వలసి యుండు దదరషపత వదనమదిర
వకకళ సమదబ హదుడు గాన, వాడు, నాను/ఆదట దదరధపీత ముకాతసవమును. 11
గాఢ=మికకుట, రతి+హేతరవు=సంభోగ్+పేరరణము, వలసి=చుటటు తిరుగ్ుచు, వకకళ=ప్ గ్డచెటు ట (సీరోల
ముఖసవము-తాంబూలము-చే పేరరేపింపబడి పూయును), సమ=సమానముగా, దబ హదుడు=పేరరషంపబడు
వాడు, ఆను=తారగ్ు, ఆదట=అపేక్షతో, తత్+అరధ+పీత+ముకత +ఆసవమును=ఆమ+సగ్ము+తారగష+విడచన
+తాంబూలమును,
తే. చేరష ఎలు వేళలను గైసేయు వాని/అంక మంకవిహారారహ మగ్ు దాయముీ,
ఉలు ములు సిలన్, మ్రోగ్ు నొక, విపంచ/వలకగవాదిని ఒకజాణ వలపులాడి. 12
కైసేయు=అలంకరషంచు, అంకము+అంక=ఒకతొడనుండి+మరతకతోడపెైకి, విహార+అరహము+అగ్ు=వేడుకగా
తిరుగ్+వీల ైనవి+అగ్ు, దాయముీ=రండు, ఉలు ము+ఉలు సిలన్+మ్రోగ్ు+ఒక విపంచ=మనసు+సంతోష్పెటు
+దానించు+వీణ ఒకటి, వలకగ+వాదిని+ఒక+జాణ+వలపులాడి=మధ్ుర+భాష్ిణి+ఒక+ప్రరఢ+కాముకి,
 429
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సీ. శైలూష్ితనమున సడిసను వలయాండర/పిల్లపించ యాడించు పెకకుగ్తరల,
నటనాంశములక, వాని నైపథయ విధ్ులకను/నిపుణంబుగా దాన నిరుయించు,
తదనుగ్ుణయముగ్ జంతరముల నేరషి సాయంబు/పల్లకించు చలమాలయవలయు డతడె,
రసభావముల పరదరశనమున దడబడి /బాగతపప దా నాడి ప్ాడి చూఫు,
చారునృతాయంతమున వారష జేర బలచ/గ్ళితఘరాీంబుకణభినుతిలకమైన
లల్లతవదనాబజ ముల పరీమళము గోీలక/పరణయవితరషతముఖసమీరణు, డతడు. 13
శైలూష్ితనమున=నరత నమున, సడిసను=పరసిదధ ి చెందిన, పెకకు+గ్తరల=అనేక+నృతయరీతరల, నటన+
అంశములక=ఆడవలసిన+విష్యములక, నైపథయ=వేష్భూష్లక, విధ్ులక=పదధ తలక, నిపుణంబుగా=
కకశలముగా, తత్+అనుగ్ుణయముగ్+జంతరముల+ఏరషి=దానికి+తగ్గ టు టగా+వాదయములక+ఏరాపటటచేసి,
చల+మాలయ+వలయుడు=ఊగ్ుతరను+మాలలక+కంఠమున కలవాడు, తడబడి =(భయముచే)తొటటరపడ,
బాగ్ు+ఒపప =సరైన+విధ్ముగా, చారు=మనోహరమైన, గ్ళిత+ఘరీ+అంబు+కణ+భిను+తిలకమైన=
జారషన+చెమట+నీటి+బొ టు చే+చెదరషన+బొ టటుకల, లల్లత+వదన+అబజ ముల+పరీమళమున్+కోీలక=కోమల+
ముఖ+పదీముల+సువాసన+ఆఘాోణించు, పరణయ+వితరషత+ముఖ+సమీరణుడు=పేరమతో+ఊదును+
నోట+
ి గాల్లచే,
చ. అలసత జూపు ప్ాతరముల కైన, రయంబున నేరుప ప్ాటవం
బలవడ, అంగ్సతత ైవచనాశిీతనృతత కళారహసయముల్,
కలపనగ్ంపయిై, అతడు ఘరిణకకన్ దిగ్ు, మేటినటటువొ
జజ ల నటనాపరయోగ్ములక సెైతము కాదని, మితరసనిుధిన్. 14
అలసత=సర మరషతనము, ప్ాతరముల=నరత కకల, రయంబున=తారగా, ప్ాటవము=నైపుణయము, అలవడ=
అలవాటవగా, అంగ్+సతత ై+వచన+ఆశిీత+నృతత +కళా+రహసయముల్=అంగ్విక్ేపము(నృతత ము)+నైసరషగక
భావములక(నృతయము)+వాకాయరాాభినయము(నాటయము)+ఆధారముగా+నృతయ+కళల+మలకకవలక,
కలపనగ్ంగ్=కలహశ్రలకడు, ఘరిణ=వివాదము, మేట+నటటువ+ఒజజ ల=గతపప+నాటయ+ఆచారుయల,
పరయోగ్ము=కూరుప, సెైతము=కూడా,
ఉ. "నీ పలకగాటటలం బగషల , నేరదు వాతెర, వేణు వూదగా,
వాపు వహంచె, నీదు నలవంకల డాతొడ, వీణ మ్రయగా
నోపదు, చూడు!" మంచు, వలయుగ్ీలక లాతనిమనీథాగషు, కక
 430
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
దవి పన మాచరషంతరర, గ్డిదేరషన వంకర వాలకచూపులన్. 15
పలక=ఎకకువ, నేరదు=శకయముకాదు, వాతెర=పెదవి, నలవంకల=గషచుిలచే, డా=ఎడమ, వలయుగ్ీలక=
వేశయలక, ఉదవి పనము=జాలనము, గ్డి దేరషన=ఆరష తేఱన, వంకర=వకీ, వాలకచూపు=ఓరచూపు,
సీ. నితయనూతనకామినీజనభుజగ్ుడు/వాని పరచఛనుభోగానుభవము,
అవరోధ్వనితల యాగ్మనంబున/ముగషయు బారయికముగ్ సగ్ములోన,
అంగ్ుళీనవపలు వాగ్ీతరజనముల/రూక్షసభూ
ర భంగ్వీక్షణముల,
నాయయనిష్ర
ు రముల నదల్లంచనటిు యా/తెఱవల నమిీంచ మొఱగష ప్ర యి,
వేగ్ుదల రాతిరపరషభోగ్విలసనమున/అతడు చనుదెంచ కృతఖండానారుతల ైన
సతరల దగ్ బుజజ గషంచు, నంజల్ల ఘటించ/పేరమమంథరు డగ్ుట, నేడిపంచు మరల. 16
భుజగ్ుడు=విటటడు, పరచఛను=రహసయ, అవరోధ్=అంతఃపుర, ప్ారయికము=సామానయము, అంగ్ుళీ+నవ+
పలు వ+అగ్ీ+తరజనముల=వేరలక అను+లేత+చగ్ురు+చవరచే+అదల్లంచుటచే, రూక్షస+భూ
ర భంగ్+వీక్షణముల
=కోపముతో+కనుబొ మముడి నుండివచిన+చూపుల, నాయయ=ధ్రీము, నిష్ర
ు రము=పరుష్ము,
అదల్లంచు =బదిరషంచు, తెఱవల=సీత ల
ి , మొఱగష=వంచంచ, వేగ్ుదల=ఉదయమున, పరషభోగ్+విలసనమున=
సంగ్మ+ ఆటల, కృతఖండ ఆరుతల ైన=శలకము నాశము చేయబడినవారైన, పేరమ+మంథరుడు=కామముచే+
బుదిధహీనుడు,
తే. దూతికలతోడ నేకమై దొ ంగ్వోల /వచి రతివారనిశలందు వలు భలకక,
వనుక గ్ూరుిండి, వినువారష విపరలంభ/నిష్ర
ు రోకకతలక, వంచనానిపుణు డతడు. 17
దూతిక=రాయబారముచేసెడి సీత ,ి ఏకమ=
ై కకమీకైు, రతి+వార+నిశలక=సంభోగ్+దినముల+రాతరర లందు,
వలు భ=పిరయురాలక, విపరలంభ=వియోగ్ము అనుమానించుచును, నిష్ర
ు ర+ఉకకతలక=పరుష్పు+మాటలక,
చ. తడవుగ్ నిలకత రతకుతరష, తతరులకాంతలక వాని ప్ర కడల్
ప్ డగతనవచి, వారష నటట ప్ మీనజాలక, ప్ానకంబులో
పుడకలక దాపురషంచె నని ప్ కకుచు, రోజవరాండర చెంతకకన్
వడలడు వాడు ముండు పయి నిల్లిన చతపుపన నిలకి నచిటన్. 18
తడవుగ్=ఆటంకముగ్, ఒకు+తరష=ఒకు+చోట/సారష, తత్+కకల+కాంతలక=వాని+వంశపు+కాంతలక-
రాణులక, ప్ర కడల్=చేష్ులక, ప్ డగతన=చూడ, దాపురషంచె=ప్ారపిత ంచె, ప్ కకుచు=ఉలకకకచు,
రో+జవరాండర=వల+ఆండర
 431
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
తే. నిల్లచ, నిజభోగషనీ తను/విలసనములక గీయునతడు సిానుములగ్ు వేర
ళులనుండి సార కకరల డు/శలాకతో, రాణు ల ద నసహయంచకొనన్. 19
నిజ=తన, భోగషనీ=వారకాంత, తను=శరీర, విలసనములక=తళుకకలక, సిానుము=సాతిాక భావోదేక
ర ముచే
పుటిున చెమటచే తడసిన, సారకక=మాటిమాటికి, ఉరల డు=జారషపడు, శలాక=కకంచె,
చ. పతి నొడిలోన బటటుకొని పంతముతో గ్డు విఱఱ వీగ్ు, రో
అతివలమీది ఈసునకక, అంగ్భవారషతకి గ్ుీంగషనటిు, త
తసతర లొక గతపప యుతసవము సాకకన లోగతని ప్ర యి, వానిచే
అతనువినోదల్మలల గ్ృతారాతగ్ందు రప్ాసత రోష్ల ై. 20
ఒడిలోనబటటుకొని=లొంగ్దవసుకొని, రో+అతివల=వల+అండర, ఈసు=అసూయ, అంగ్భవ+ఆరషతకి=మనీథ+
బాధ్కి. తత్+సతరలక=వాని+భారయలక, సాకకన=మిష్, అతను+వినోద+ల్మలల=మనీథ+సురత+కీీడల,
అప్ాసత +రోష్రల ై=తొలగషన+కోపము కలవారై,
క. చవురుం బానుప లమరషిన/పువుటీరము లందు, దూతి ముందఱ నడువన్,
అవరోధ్భయవాయకకలక/డవుచున్, దాసీరతమున కాతం డేగ్ున్. 21
పువు+ఈరము=పూల+ప్ ద, అవరోధ్=అంతఃపురసీత ల
ి , వాయకకలకడు=కలతపడినవాడు,
తే. కకంకకమపిశంగషత, మలకత కాంకితంబు/లకల్లతమాలయము, ఛినుమేఖలము నగ్ుచు,
పువుాపడకయి, మేలొును అవిాలాసి/ఎలు రతిబంధ్ముల స ంపు, వలు డించు. 22
పిశంగషతము=ఎఱఱ దనపు, అలకత క+అంకితంబు=ప్ారాణి+ముదరలకకలది, లకల్లత+మాలయము=విడిప్ర యిన+
పూదండ, ఛిను=తెగషజారషపడిన, మేఖల=మొలనూలక, స ంపు=సమృదిధ,
తే. సాయముగ్ విలాసినికి బూయు జరణరాగ్/మవహతరడు మాతరమతడు కాడయియ నందు,
శిథిలవసనము, కాంచకాంచతము నైన/తనిుతంబముపెై, చూపు తగ్ులకవడుట. 23
చరణ+రాగ్ము+అవహతరడు=ప్ాదములకక+ప్ారాణి+సావధానముగా వారయువాడు, శిథిల=విడివడిన,
వసనము=వసత మ
ి ు, కాంచ+కాంచతము=బంగారు+ఒంటిపేట మొలనూలక, నితంబము=కటి, తగ్ులకవడుట
=చకకుకొన
ఉ. వాతెరవేరళళతో మఱుగ్ుపరుతరు, దొ ంతరముదుిలాడుచో,
చేతరలతో నివారణము సేతరరు, నీవి సడలపబో యినన్,
పీరతినిరోధ్ మిటట
ు , ప్ నరషంచన నాతరల చేతలే, సమి
 432
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
దూభతములయియ, దదిాటటని భూరషమనోజవికారవహుకిన్. 24
వాతెర=పెదవి, మఱుగ్ుపరుతరు=దాచుదురు, దొ ంతర=వరుస, నివారణ=ఆపు, ఈవి=ప్ర కముడి, నిరోధ్ము
=అడి గషంచుట, ప్ నరషంచన=చేసిన, నాతి=సీత ,ి సమిద్+భూతములయియ=సమిధ్ల+వంటివి, తత్+విటటని=
ఆ+జారుని, భూరష=అధిక, మనోజ=మనీథ, వికార=చతత వృతిత , వహు=అగషు,
ఆ. రతివిభినువేష్రచన నది ంబున/నరయు నొక లతాంగష పిఱుద నిల్లచ,
సిీతమనోజుమైన పరతిబంబమున నామ/నతడు హీరనిమీల్లతాసయ, జేయు. 25
విభిను=చెదిరషన, రచనన్=అలంకరణను, అరయు=చూచు, పిఱుద=వనుక, సిీత=చరునవుా, హీర=సిగ్గ ు,
నిమీల్లత=మూసుకొనిన, ఆసయ=ముఖము,
తే. గ్ళము గోమలభుజవల్లు కల బగషంచ/పదతలంబులక తతపదాబజ మున మ్రపి,
ననుపుకతెత లక నిదరమేలొునిన వాని/వేడుదరు వీడుకోల్ ముదుి, వేగ్ుబో క. 26
గ్ళము=కంఠము, వల్లు క=లత, తలము=పరదేశము, నునుపు+కతెత =స గ్సెైన+సీత ి, వేగ్ుబో క=తెలువాఱ,
మ. సురసమాోడతిశాయివైభవమునన్ శలభాఢయమై, దరపణ
సుురషతంబైన, సారాజవేష్రచనంబుం జూచ తా నంతగా
పరషతోష్ింపడు, కోడెకా డతడు సంప్ారపించు, పణాయంగ్నా
పరషభోగాకకలమండనంబుగ్నియిే, పరహాుదపరాయపత మున్. 27
సుర+సమాోట్=ఇందురడు, అతిశాయి=మీఱు, శలభ+ఆఢుయడు=దవపిత+సంపనుుడెై, దరపణ=ఆది ములో,
సుురషతంబు=పరకాశింప, రచన=అలంకరణ, పరషతోష్ింపడు=ఆనందించడు, కోడెకాడు=విటటడు, సంప్ారపిత ంచు=
ప్ ందు, పణాయంగ్నా=వేశయ, పరషభోగ్+ఆకకల+మండనంబు=సంభోగ్మున+కల్లగషన+అలంకారము, కనియిే=
చూచుకొనే, పరహాుద=ఆనంద, పరాయపత ము=పూరుతాము,
క. కల్లతనపు కఠషనరతముల/నలసిస లసి కంఠసూతర మపదేశముగా,
నలతలక వారలకదు రురుకకచ/విలకపత చందనము, వాని విపులోరమునన్. 28
కల్లతనపు=నేరుపకల, కఠషన=బాధ్కల్లగషంచు, కంఠసూతరము=కంఠ సూతరమను ఆల్లంగ్నము, అపదేశము=
నపమున, ఉరు=పెది, విలకపత =రాల్లన, విపుల+ఉరమున=విశాల+వక్షసా లమున,
తే. సిుగ్ధచందారతపము బో ని చగ్ురుబో ండు /సపరశనిరాృతిప్ారవశయమునుగ్నుచు,
తొగ్కొలంకకన కకపమయిై తోచు రాతిర/జాగ్రపరాయణుడు, దివాశయుడతండు. 29
 433
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
సిుగ్ధ+చందర+ఆతపము=చకుని+చందురనియొకు+పరకాశము-వనుల, చగ్ురుబో ండు =చనాురుల, సపరశ+
నిరాృతి+ప్ారవశయమును+కనుచు=తాకక+సుఖ+పరవశము+అనుభవించుచూ, తొగ్+కొలంకకనకక+
ఉపమయిై+తోచు=కలకవ+కొలను+ప్ర ల్లక+అనిపించు, రాతిరజాగ్రపరాయణుడు=రాతిరమేలకకొనువాడు,
దివాశయుడు=పగ్లక నిదిరంచువాడు
చ. ప్ లపుగ్ నిది పుం గ్డిమిపూవులపుప్ పడి మై నలంది, కో
మలగషరషమల్లు కాకకసుమమాలలక మూపున వేరలదాల్లి, రో
ప్ లతరలక, దాను నుండు, జడిప్ ర దుిల భూపతి భోగ్లోలకడెై,
జలదరవపరహరిశిఖిసంయుతకృతిరమశైలసీమలన్. 30
ప్ లపుగ్=అందముగా, నిది పుం=దటు మైన, మైన్+అలంది=శరీరమున+రాసుకొని, కోమల+గషర+
ష మల్లు కా+
కకసుమ+మాలలక=మృదువైన+అడవి+మలు +పూల+దండలక, రో+ప్ లతరలక=వల+ఆలకలక, జడిప్ ర దుిల
=పరతిరోజ్ఞ, జలద+రవ+పరహరి+శిఖి+సంయుత+కృతిరమ+శైల+సీమలన్=మేఘముల+ధ్ానిచే+సంతోష్
పడిన+నమళుళ+కల+కృతిరమముగానలకొలపబడిన+కొండ+పరదేశముల,
తే. ప్ లయలకక బానుపపెై బడమొగ్ము వటటు/పడతి బరతిమాల దొ ందరపడడు వాడు,
ఉఱుముమ్రోతకక బనుదిగ్ులొంది, యామ/వనుదిరషగష సందిట జొరంగ్ వేచు, గాని 31
ప్ లయలకక=పరణయకోపము, పడతి=సీత ి, పెను+దిగ్ులక+ఒంది=ఎకకువగా+గ్ుండెఅదురుప్ాటట+ప్ ంది,
సందిట=బాహువుల, చతరంగ్=దాగ్ుటకక, వేచు=వేచయుండు,
తే. అరషా విహరషంచు సవితానహరీయసీమ/అగషువరుుడు, కారషతకీయామవతరల,
అంగ్నాగాఢసురతశీమాపహమున/అంబుదవిముకత సాందరచందారతపమున. 32
అరషా=కోరషకతో, విహరషంచు=విహారము చేయును, స వితాన+హరీయ+సీమ=చాందినీవేసిన(మంచుపడకకండు
టకైపందిరషలా)+మేడ+పెైభాగ్మున, కారషతకీ=కారీతకమాసపు(శరదృతరవు), యామవతరల=రాతరరలందు,
అంగ్నా+గాఢ+సురత+శీమ+అపహమున=వారాంగ్నల+కఠషన+రతి+శీమ+తీరుటకక, అంబుద+విముకత +
సాందర+చందర+అతపమున=మేఘములక+లేని+చకుని+చందర+పరకాశమున-వనులలో,
చ. అలలసియాడినన్ మరయు నండజపంకిత విలాసకాంచగా,
పుల్లనము శలీణిబంబముగ్, భూరషమనోహరరేఖ సాపిరయా
విలసనసరష్ు వంబు దలపింపగ్ జూచు నతండు సారకకన్,
నిలయగ్వాక్షరంధ్రగ్తనేతరములన్, సరయూతరంగషణిన్. 33
 434
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
అలలక+అసియాడినన్+మరయు+అండజ+పంకిత+విలాస+కాంచగా=అలలపెై+కదలగా+పరకాశించు+హంసల
+వరస+సీత ల
ి +వడాిణముగా, పుల్లనము=ఇసుకతిను, శలీణిబంబము=గ్ుండరనిపిఱుదు, భూరష=ఎకకువ,
మనోహర+రేఖ=అందమైన+విధ్ము, విలసన=పరకాశించు, సరష్ు వంబు=చకుదనము, తలపింప=గ్ురుతచేయ,
సారకక=మాటిమాటికి, నిలయ=ఇంటి, గ్వాక్ష=కిటికీ, రంధ్ర+గ్త=కనుములో+ఉంచన, తరంగషణి=నది,
చ. అల హమవేళలందు అసితాగ్ురుధ్ూపసువాసితంబుల ై,
పెలపెలలాడు కాంచననవీనదుకూలములన్ సువరుమే
ఖల లగ్ుపింపగ్టిు కడకంట మరులొగన జేతర రాతనిన్,
వలజవరాండుర ప్ర కముడి వేయగ్ విపప విలోలక జేయుచున్. 34
అల=అపపటి, హమవేళ=మంచు కకరషయు హేమంత కాలమున, అ సిత=నలు ని, అగ్రు+ధ్ూప+
సువాసితంబు=పరషమళ దరవయ+ప్ గ్ల+మంచవాసనకలవారై, పెలపెలలాడు=పెళపెళమనుబటు లరాపిడిధ్ాని,
కాంచన=బంగారు జరీకల, నవీన=కొీతత , దుకూలములన్=బటు ల, సువరు=బంగారు, మేఖలలక=వడాిణములక,
అగ్ుపింపన్+కటిు=కనబడునటట
ు +కటటుకొని, కడకంట=వాలకచూపుతో, మరుల్+కొన=మ్రహము+ప్ ంద,
ప్ర కముడి=కోకముడి, విలోలక=ఆసకితకలవాని,
తే. పడకమేడల గ్దులలోపల్ల నివాత/నిశిల్లతదవపకళికలక నేతరములకగ్,
సకలసురతాంతరారపణక్షమలక శిశిర/శరారులక, వాని అభికతాసాక్ిత గ్న. 35
నివాత=గాల్లలేకప్ర వుటచే, నిశిల్లత=కదల్లకలేక నిలకడగావలకగ్ు, కళిక=శిఖ, సకల+సురత+అంతర
+ఆరపణ+క్షమలక=అనిు+రతరల+అందల్ల+శీమఊరటచేయ+సమరధమైన, శిశిర=చల్లకాలపు, శరారులక=
రాతరరలక, అభికతా=ఎదురుగానిలచు, సాక్ితన్+కన=పరతయక్ష పరమాణమై+చూచనవి,
తే. పెైరగాల్లకి బూచ స ంప్ారుచును/నునుజగ్ురుతోడి మావికొీనునలక చూచ,
వాని కడసేయబడ నోడి, చానపిండు/వీడి, యలకకలక తమయంత కూడుకొనిరష. 36
స ంప్ారు=అందగషంచు, నును+చగ్ురు=కొీతత +చగషళళ, కొీనున=కొీతత మొగ్గ లక, ఎడన్+చేయన్+పడన్+ఓడి=
(కోపముచేముందు)వేరు+చేసియు+ఇంకవేఱుగాఉండ+నేఱక, చాన+పిండు=సీత ి+సమూహము, కూడికొనిరష=
కల్లసిరష,
చ. తొలకడు వేడు, నుయియలల దూగ్ు దదంకగ్తల్ సరోరుహా
క్షులక, కనుసను జేటికలక, జోరున డబ ల్లక నూపినన్ భయ
చఛలమున, సంభరమించ, తమ చారుభుజాలతలన్, బగషంతరర, త
 435
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
దగ ళము, దదంగ్సీమ బులకల్ ననవిలకతడు నారువోయగ్న్. 37
తొలకడు=అతిశయించు, తత్+అంక+గ్తరలక=ఊయల+పె+
ై ఉను, సరోరుహాక్షులక=సీత ల
ి క, కనుసను=కంటి
సెైగ్, చేటికలక=చెల్లకతెత లక, డబ ల్లక=ఉయాయల, భయత్+ఛలమున=భయమను+సాకకతో, చారు=అందమైన,
గ్ళము=కంఠము, తత్+అంగ్+సీమ=వావి+శరీర+పరదేశమున, అనవిలకతడు=మనీథుడు, నారుప్ర యగ్న్=
మొకుమొలవగా
ఉ. కమీని చందనంబు, నొడికంబుగ్ జనుుల బూసి, మీనుమీ
సముీను గేీణిసేయు తెల్లచలామడుంగ్ులక గ్టిు ఆణిము
తయముీల, గ్ూరషినటిు రుచరాభరణంబులక దాల్లి, ఱేని, డెం
దముీను గీీష్ీవేష్రచనంబుల, రంజలజేసి రంగ్నల్. 38
కమీని=సువాసనకల, ఒడికంబుగ్=ఇంపుగ్, మీను=చేప, కేీణిచేయు=పరషహసించు, తెల్ల+చలా+
మడుంగ్ులక=తెలుని+అందమైన+శుభరవసత మ
ి ు, రుచర=కాంతివంతమైన, గీీష్ీ=వేసవి, రచన=అలంకరణ,
తే. చూతపలు వప్ాటలసుమయుతముగ్/మదయమును గోీలక నృపతి, ఉగ్ీలకలక దాను,
దాన గాదె! పునరువతామును గాంచు/మధ్ువిగ్మమందవీరుయండు, మనసిజ్ఞండు. 39
చూత+పలు వ+ప్ాటల+సుమ+యుతముగ్=మామిడి+చగ్ురుల+కల్లగతటటుచెటు ట+పువుాలక+కల్లసిన,
ఉగ్ీలకలక=సీత ల
ి క, దానన్+కాదె=అటటవంటిదానిచే+కదా, మధ్ు+విగ్మ+మందవీరుయండు=వసంతము+
వళిళనందున+శకితహీనుడెైన, మనసిజ్ఞండు=మనీథుడు, పునర్+నవతామును+కాంచు=మరల+
కొీతత గాపరబలత+కనను,
వ. అటట
ు పుణయశలుకరాఘవవంశవృతత వయతిరషకతమైన తన రాసికయము వఱఱ తలలకవేయ, తనతారీతయపురుషారా
ప్ారవీణయశిఖండి నల్లరేగష వికటతాండవము సేయ, పూరాలోకోతత రపతిదేవతావతంసప్ాదారపణధ్నయ
కకటిుమముల ైన, సాకేత రాజప్ారసాదపరదేశములక, సానికూతరల శృంగార విహారములతో, నితయవిలాస
ములతో, ఉతత రోతత రాధికీభూతమధ్ుప్ాననిధ్ువనోతసవ విజృంభణ కోలాహలముతో, అతయంతకశీల
ములకగ్, దరులొరసిప్ారునిరంతరేందియ
ర సుఖానుభవపరీవాహములో, నొక పూచకపులు యిై
సరదరశని, ఉష్ఃపరదబ ష్కాలవిభేదము నఱుంగ్క అంగ్నాసుముఖుడు, అనయకిీయావిముఖుడునై,
నిజతతత తరుసుమసరగధారణలక్షణనివేదితమగ్ు, ఋతరచకీమును, దిరపుపచుండె. 40
పుణయశలుక=పుణయము కల్లగషంచు చరషతరకల, వృతత =నడవడికి, వయతిరషకతమైన=విరుదధ మైన, రాసికయము=
శృంగారము, వఱఱ తలలకవేయ=పిచివానినిచేయ, తారీతయపురుషారా +ప్ారవీణయ+శిఖండి=కామమున+
 436
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
నేరుపకల+కోడి, నల్లరేగష=విజృంభించ, వికట=వికృత, తాండవము=భీకరనృతయము, పూరా+లోకోతత ర+
పతిదేవత+అవతంస +ప్ాద+అరపణ+ధ్నయ+కకటిుమముల ైన=పూరాపు+అతిగతపప+రాజ్ఞల+శేీష్ు+ప్ాదములక
+పెటు టటచే+తరషంచన+ మటట
ు కల, సాకేత+రాజ+ప్ారసాద+పరదేశములక=అయోధాయ+రాజ్ఞల+భవంతరల+
గోడలక, ఉతత ర+ఉతత ర+ అధికీభూత+మధ్ుప్ాన+నిధ్ువన+ఉతసవ+విజృంభణ+కోలాహలము=మఱ+మఱ+
ఎకకువగ్ుచును+మదిరప్ాన+మైథున+ఆనందమున+చెలరేగ్ు+కలకలము, అతయంత+కశీలములకగ్=
మికిుల్ల+నిందయముగ్, దరులక+ఒరసి+ప్ారు+నిరంతర+ఇందిరయ+సుఖ+అనుభవ+పరీవాహములో=
ఒడుిలక+రాచుకొని+పరవహంచు+అదుపులేని+ఇందిరయ+సుఖముల+అనుభవ+పరవాహములో, పూచక
పులు యిై=తేల్లప్ర యున, సరదరశని =అగషుపరుుడు, ఉష్ః+పరదబ ష్కాల+విభేదము+నఱుంగ్క=పగ్లక+రాతిర+
భేదము+తెల్లయలేక, అంగ్నా+ సుముఖుడు=సీత ల
ి ందే+పరసనుత కలవాడు, న అనయ+కిీయా+విముఖుడునై
=మిగషల్లన+కరత వయములక+ బొ తిత గావిడచనవాడెై, నిజ+తత్+తత్+కకసుమ+సరక్+ధారణ+లక్షణ+నివేదిత
మగ్ు+ఋతరచకీమును+ తిరపుపచుండె=తమతమ+ఋతరవు+ఋతరవుకక+పువుాలక+తగ్ుగట+కలకగ్ుట
అను+లక్షణములచే+ తెలకసుకోబడిన+కాలచకీముగా+గ్డుపుచుండెను,

తే. వయసని అగ్ుగాక, తన పరభావంబువలన/అతడు రషపులకక, దురేభదుయ డయియ, గాని,

వితతరతిరాగ్జనితరుగ్ుత గ్ృశించె/అమృతభానుడు, దక్షశాపమున, బో ల . 41
వయసని=చెడుఅలవాటట
ు కలవాడు, అగ్ుగాక=అయినపపటికి, పరభావము=కోశదండాదులవలనకల్లగషన శకిత
సామరధయము, దురేభదుయడు=జయింపలేనివాడు, వితత+రతి+రాగ్+జనిత+రుగ్ుత+గ్ృశించె=అధిక+సంగ్మ+
కాంక్షచే+పుటిున+రోగ్ముతో+క్ీణించె, అమృతభానుడు=ఇంపెైన పరకాశము కలవాడు-చందురడు,
దక్షశాపమున=చందురడు తన ఇతర పుతిరకల ఉపేక్ించ రోహణి అందే అనురకకతడగ్ుటచే దక్షపరజాపతి
క్ీణీంచమని ఇచిన శాపమున

చ. కడిది యనరాముల్ గ్నుల గాంచయు మదయము గామకూటమున్,

విడువ దలంప డా పరభువు, వజ్ఞజలక పథయము ల నిు చెపిపనన్,
పెడచెవి బటటు, అటు యగ్ు! పెనిాష్యంబుల తీపికిన్ దగ్ు
లాడిన, నిజేందిరయంబుల మరలపగ్ వచుిన! ఎంతవారషకిన్. 42
 437
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
కడిది=సహంపలేని, అనరాము=కీడు, కనుల+కాంచయు=ఎదురుగా+ప్ ందియు, కామకూటము=వేశాయ
విలాసము, తలంపడు=సంకల్లపంచడు, వజ్ఞజలక=వైదుయలక, పథయములక=హతములక, పెడచెవిన్+పెటు =
ట
శీదధతోవినక+విడచె, పెను=గతపప, విష్యముల=ఇందిరయభోగ్ముల, తీపికిన్=ఇచఛకక, తగ్ులాడిన=
చకకుకకను, నిజ+ఇందిరయంబుల=సాంత+తాకకు చక్షువు శలీతరము జహా ఘాోణము -5జాున-వాకకు ప్ాణి
ప్ాదము ప్ాయువు ఉపసా ము-5కరీ మరషయు మనసుసతో కల్లపి11 ఇందిరయములక, మరలపగ్+
వచుినే=నివరషతంచ+శకయమా, ఎంతవారషకన్
ి =గతపపవారషకైననూ,
చ. పరషమితభూష్ణంబు, పరషప్ాండురషతాసయము, మూడుగాళళ మం
థరగ్మనంబు, సిానుమగ్ు నంగ్ము, సనుపుటటలగ క, నిదుిరం
బొ రయని కనుునై, అఱుదెవుల్ కొనితెచినభూరషహాని, భూ
వరునకక, గామయానసమవసా కక, సనిుభమాయి జూడగ్న్. 43
పరషమిత=అతితకకువ, భూష్ణంబు=ఆభరణములక, పరష+ప్ాండురషత+ఆసయము=బాగా+వలు బారషన+
ముఖము, మంథర=మందమైన, సిానుమగ్ు=చెమటతోకూడిన, అంగ్ము=శరీరము, ఎలకగ=కంఠసారము,
ప్ రయని=ప్ ందని, అఱున్+తెవుల్=క్షయ+వాయధి, కొనితెచిన=తీసుకొనివచిన, భూరష=అధిక, కామయాన
+సమ+అసా కక=(అచేతనుడెైన)విరహకామకకని+వంటి+అవసా కక, సనిుభము=సమానము,
తే. చరమకళనును శశితోడి చదలక వోల /తెమలక చఱుదవపశిఖతోడి పరమిదవోల ,
రాజయక్ాీరుతడెైన, యా రాజ్ఞతోడి/రఘుకకలము, నాడు శ్రీదరషదారణమయియ. 44
చరమ+కళ=చవరష+కాంతి, శశి=చందురడు, చదలక=ఆకాశము, తెమలక=తడసిన, రాజయక్ష+మారుతడెైన=
క్షయరోగ్మనే+శతరరవుకలవాడెైన, శ్రీ+దరషదారణమయియ=శుభము+లేనిదెైనది,
ఉ. "సతయము! రాచవారషపుడు సతరితరదవక్ితరల ైరష పుతరసం
తతరయపలబధ కై, బహుదినంబులనుండియు, నముీ" డంచు భూ
పతయఘశంకతో, నడుగ్వచినలోకకలకలు దదురజా
సిా తయతిరేకమున్, మఱగ్ుసేతరరు మంతరరలక, మాటిమాటికిన్. 45
సత్+కీతర+దవక్ితరల ైరష=మంచ+యజు పు+నిష్ు లోఉండిరష, పుతర+సంతతి+ఉపలబధ కై=పుతర+సంతానము+
ప్ ందుటకై, భూపతి+అఘ+శంకతో=రాజ్ఞ+మరణ+సందేహముతో, దత్+రుజా+సిాతి+అతిరేకమున్=
వాని+రోగ్+పరషసతిిా +విష్మించుట, మఱుగ్ుసేతరరు=దాచుదురు,
క. తలకడవరానిదయియను/బలకగాల్ల పరదవపమునకక, బల భూపతికిన్,
 438
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
చలప్ాది అమీహారుజ/బలవదెైాదయ పరయతుపరషభావినియిై. 46
తలకడవ=అతికీమించ, పరదవపము=పెదిదవపము, చలప్ాది=మాతసరయశ్రల/మహామరష, ఆ+మహా+రుజ=
ఆ+గతపప+రోగ్ము, బలవత్+వైదయ=గతపప+వైదయ, పరషభావినియిై=నిరాకరషంచనదెై,
వ. రోగ్శాంతికరకరాీపదేశమున, అమాతరయలక తమ పరభువునకక గ్ృహో పవనమునన
పశిిమకీతరకిీయావిశారదుడగ్ు పురోధ్చే, నిగ్ూఢపరకారమున అగషు నిపిపంచరష. అనేక
వనితాసఖుడయుయను, అనపతరయడెై అసత మించన అగషువరుుని పతరులలో అపుపడొ కరుతక
అంతరాతిుయిై యుండుట గ్ుీడిిలో మలు యని, మనఃపరమ్రదము నొంది 47
రోగ్+శాంతికర+కరీ+అపదేశమున=రోగ్ము+శాంతింపచేయు+కరీకాండలను+నపమున, గ్ృహ+ఉప
వనము=ఇంటి+తోటలో, పశిిమ+కీతర+కిీయా+విశారదుడగ్ు+పురోధ్చే=మరణకాలమున+ఉదేిశించన
+కరీకాండలలో+నేరపరషయిైన+పురోహతరనిచే, నిగ్ూఢ=అతిరహసయ, అనపతరయడెై=కొడుకకలకలేనివాడెై,
అంతరాతిు=గ్రషభణి, పరమ్రదము=సంతోష్ము,
తే. పరకృతిముఖుయల అనుమతి బడసి తనకక/సచవు లరషపంప, గ్ురువృదధ సమీతముగ్,
నృపుని సహధ్రీచారషణి, దృష్ు గ్రభ/చహుధారషణి, రఘుకకల శ్రీ వహంచె. 48
పరకృతిముఖుయల=ముఖయప్రరుల, పడసి=సంప్ాదించ, సచవులక=మంతరరలక, దృష్ు +గ్రభచహు+ధారషణి=
కనబడుచును+గ్రభలక్షణములక+కలదానిని, శ్రీ=రాజయలక్ిీ, వహంచె=ప్ ందె,
చ. పెనిమిటిప్ర కకకన్ వగ్పుపెలు కన నేడిిన అనురేశారాం
గ్నకక, నిజోష్ు బాష్పముల గాల్లన గ్రభము, మంగ్ళాభిష్ే
చనసమయంబునం దడిసి చలు బడెన్, గ్ురుసంభృతోరుకాం
చనకలశ్రముఖోజఝ తతరషారతీరాహృతాంబుధారలన్. 49
వగ్పు+పెలు కన=దుఖః+ఆధికయత, నరేశారాంగ్న=రాణి, నిజ+ఉష్ు +బాష్పములన్+కాల్లన+గ్రభము=తన+
వేడ+
ి కనీుటిచే+వేడెకిున+ఉదరభాగ్ము, మంగ్ళ+అభిష్ేచన+సమయంబునం=శుభ+పటాుభిష్ేక +
సమయమున, గ్ురు+సంభృత+ఉరు+కాంచన+కలశ్ర+ముఖ+ఉజఝ త+తరషార+తీరా+హృత+అంబుధారలన్
=గ్ురువులక+సిదధముచేసిన+పెది+బంగారు+కకంభముల+మూతినుండి+విడువబడిన+చలు టి+తీరాపునీటి
నుండి+గ్ీహంచన+నీటి+ధారలచే, చలు బడెన్=వేడిప్ర యిచలు గా అయినది.
మ. అనురోధ్ంబున మంతరర, లాపుతలకను, తోడెై కొలా, సాకేతకాం
చనసింహాసనమకిు, రాఘవుల రాజయం బేల , అంతరషుగ్ూ
 439
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
ఢనభోబీజము ధాతిరయుం బల , వరషష్ుం బైన గ్రభంబు దా
ల్లిన యారాజు పరసూతి గోరు పరజకకన్ శ్రీనిరషాకలపంబుగ్న్. 50
అనురోధ్ంబున=అనుసరషంచ, కాంచన=బంగారు, అంతర్+నిగ్ూఢ+నభో+బీజము+ధాతిరయుం+బల =
తనలో+దాగషఉను+శాీవణమాసమున+నాటినవితత నముకల+భూమి+వల , వరషష్ుంబు=శేీష్ుమైన, పరసూతిన్
+కోరు+పరజకకన్+శ్రీ+నిరషాకలపంబుగ్న్=మంచకకమారుని+కోరుచు+పరజలకై+రాజయసంపద+ అఖండముగా
ఉండుటకై
సూచన: రఘువంశములో పూరాము అశితరడు అనే రాజ్ఞ మరణించన తరువాత పుటిున సగ్రుడనే రాజ్ఞ
రాజయమేల ను. అతని తరువాత ఇరవైవ రాజ్ఞ రాముడు.

..........సాసిత ............
 440
శ్రీ ఆంధ్ర రఘువంశము, ఆలమూరు వంకటాచలము
శ్రీ. ఆలమూరు వంకటాచలము గారష ఇతర రచనలక.
శ్రీ భగ్వత్ గీత ---- పదయ కావయము. 1983 పరచురణ
తారలో e book గా లభయము చేయబడును
పరచురణ కానివి.
1 కఠోపనిష్తర
త 2. కేనోపనిష్తర
త . 3 ఈశావాసర యపనిష్తర
త . సరళ భాష్లో వివరణ
తారలో e book గా లభయము చేయబడును

మా తండిరగారు: శ్రీ ఆలమూరు వంకటాచలము గారు, తల్లు గారు: శ్రీ,మతి.జోగ్ులమీ

తండిర: శ్రీ. ఆలమూరు వంకట రమణ మూరషత (1875 1969)
తల్లు ‘: శ్రీ,మతి. ఆలమూరు సీతా దేవి (1885-1929)
గ్ీంథకరత శ్రీ. ఆలమూరు వంకటాచలము (1907-1992)
భారయ: శ్రీ,మతి.ఆలమూరు జోగ్ులమీ (1917-1982)