ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ

Mühendislik Mimarlık Fakültesi

İnşaat Mühendisliği Bölümü
E-Posta: ogu.ahmet.topcu@gmail.com
Web: http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu

Bilgisayar Destekli

Nümerik Analiz
Ders notları 2014

Ahmet TOPÇU

n=m

Alt üçgen matris Yukarıdan aşağı doğru hesap

 l11   x1   b1  x1 = b1 / l11
l l 22   x  b  x 2 = (b2 − l 21 x1 ) / l 22
 21  2   2 
 l 31 l 32 l 33   x 3  =  b3  x 3 = (b3 − l 31 x1 − l 32 x 2 ) / l 33
     ...
 . . . . ...  .   .  x n = (bn − l n1 x1 − l n 2 x 2 − l n3 x 3 − l n 4 x 4 − .... − l n ( n −1) x n −1 ) / l nn
 l n1 l n2 l n3 ln4 ... l nn   x n  bn 

DENKLEM SİSTEMİ ÇÖZÜMÜ, DİREKT

4
METOTLAR
Katsayılar matrisi üçgen sistemler
 4. KATSAYILAR MATRİSİ ÜÇGEN OLAN DENKLEM SİSTEMİNİN ÇÖZÜMÜ 49

4. KATSAYILAR MATRİSİ ÜÇGEN OLAN DENKLEM SİSTEMİNİN ÇÖZÜMÜ

Katsayılar matrisi alt veya üst üçgen olan denklem sistemi ile uygulamada karşılaşılmaz.
Ancak, çarpanlara ayırma yöntemlerinde ortaya çıkar. Bu yöntemlerin anlaşılabilmesi
açısından üçgen katsayılı sistem çözümü iyi kavranmalıdır.

Aşağıdaki üçgen matrislerde diyagonal elemanların sıfırdan farklı olduğu varsayılmaktadır

(determinant≠0 anlamında).

Alt üçgen katsayılı sistem:

H
1. Adım: x1 i hesapla: x1=b1/l11
= b1
e
l11 x1 s
a
l 21 x1 + l 22 x 2 = b2 2. Adım: x1 i yerine koy, x2 yi hesapla
p
3. Adım: x1 ve x2 yi yerine koy x3 ü hesapla
l 31 x1 + l 32 x 2 + l 33 x 3 = b3 y
ö
. . . . ... . n
n. Adım: x1, x2 , x3 , …, xn-1 i yerine koy xn i hesapla ü
l n1 x1 + ln2 x2 + l n3 x 3 + l n4 x4 ... + l nn x n = bn

Denklem sistemi matris notasyonunda L x=b

H
 l11   x1   b1  e 1. Adım: x1 = b1 / l11
l l 22   x  b  s
a 2. Adım: x 2 = (b2 − l 21 x1 ) / l 22
 21  2   2  p
 l 31 l 32 l 33   x 3  = b3  3. Adım: x 3 = (b3 − l 31 x1 − l 32 x 2 ) / l 33
     y
 . . . . ...  .   .  ö ...
n
 l n1 l n2 l n3 ln4 ... l nn   x n  bn  x n = (bn − l n1 x1 − l n 2 x 2 − l n3 x 3 − l n 4 x 4 − .... − l n ( n −1) x n −1 ) / l nn
 ü n. Adım:

Şeklini alır. 1. denklemde 1, ikinci denklemde 2, 3. denklemde 3, …, n. denklemde n

bilinmeyen vardır. Hesap 1. denklemden n. denkleme doğru yapılır: 1. denklemden x1
hesaplanır. 2. denklemde x1 yerine konur ve x2 hesaplanır. 3. denklemde x1, x2 yerine konur
ve x3 hesaplanır. n. denklemde x1, x2, x3, …, xn-1 yerine konur ve xn hesaplanır. Görüldüğü
gibi çözüm çok basittir. Hesap yönü yukarıdan aşağıya doğrudur. Şematik hesap:

 l11   x1  b1  1. Adım: x1 = b1 /l11

 . .    
   x2   .  xi bilinmeyenini hesaplamak için: L nin i diyagonalinin solundaki
 . . .  .   .  sayılar x in i. satırının üstündeki sayılar ile çarpılır, bi den çıkartılır,

. . . .
 =  bulunan değer L nin diyagonal elemanı lii ye bölünür.
   xi −1   . 
 li1 li 2 . li(i −1 ) lii   x  b . i. Adım: x i = (bi − l i1 x1 − l i 2 x 2 − ... − l i(i −1 ) x i −1 )/l ii
  i   i 
 . . . . . .   .   . 
 
 

Hesaplarda noktadan sonra 3 hane

yürütülmüştür, 3. hane yuvarlatılmıştır.
Örnek: H
e
6   x1   3  s 1. Adım: x1 = 3 / 6 = 0.500  0.500 
−1 3   x  − 7 
a
p 2. Adım: x 2 = (−7 − (−1) ⋅ 0.500) / 3 = −2.167 − 2.167
  2  =   x= 
 2 − 4 7   x3   4  y 3. Adım: x 3 = (4 − 2 ⋅ 0.500 − (−4) ⋅ (−2.167)) / 7 = −0.810 − 0.810
     ö  
 − 3 5 2 4  x 4   5 
n 4. Adım: x 4 = (5 − (−3) ⋅ 0.500 − 5 ⋅ (−2.167) − 2 ⋅ (−0.810)) / 4 = 4.739  4.739 
ü

Gözlem:
• Diyagonal elemanlar lii ≠ 0 dır.
• Katsayılar matrisinin determinantı det L = l11 ⋅ l 22 ⋅ ... ⋅ l nn = 6 ⋅ 3 ⋅ 7 ⋅ 4 = 504 ≠ 0 dır.
• L düzenli(regüler) bir matristir, satır ve kolonları doğrusal bağımlı değildir, rank=n=4 tür.
• Tek çözüm vardır ve bulunmuştur.

Bu koşullardan biri sağlanmasaydı çözüm bulanamayacaktı!

Ahmet TOPÇU, Bilgisayar Destekli Nümerik Analiz, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2014, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu/ 49
 4. KATSAYILAR MATRİSİ ÜÇGEN OLAN DENKLEM SİSTEMİNİN ÇÖZÜMÜ 50

Üst üçgen katsayılı sistem:

n. Adım: x2, x3, … xn i yerine koy x1 i hesapla

u11 x1 +u12 x 2 +u13 x 3 ... +u1( n −1) x n −1 +u1n x n = b1 H
n-1. Adım: x3, x4, … xn i yerine koy x2 yi hesapla e
u 22 x 2 + u 23 x 3 ... + u 2( n −1) x n −1 + u 2 n x n = b2 s
a
... . . . p

u ( n −1)( n −1) x n −1 + u ( n −1) n x n = bn −1 2. Adım: xn i yerine koy, xn-1 i hesapla

y
ö
u nn x n = bn 1. Adım: xn i hesapla: xn=bn/unn
n
ü

Matris notasyonunda U x=b

u11 u12 u13 ... u1( n −1) u1n   x1   b1  n. Adım: x1 = (b1 − u12 x2 − u13 x3 − ... − u1( n −1) xn −1 − u1n xn ) / u11
H
     e
x2 = (b2 − u23 x3 − ... − u2( n −1) xn −1 − u2n xn ) / u22
 u22 u23 ... u2( n −1) u2 n   x2   b2  s n-1. Adım:

 . ... . .  .  =  . 
a
p ...
    
 u( n −1)( n −1) u( n −1) n   xn −1  bn −1  y 2. Adım: xn −1 = (bn −1 − u( n −1) n xn ) / u( n −1)( n −1)
 unn   xn   bn 
ö
xn = bn / unn
 n 1. Adım:
ü

şeklini alır. n. denklemde 1, n-1. denklemde 2, …, 2. denklemde n-1 ve 1. denklemde n

bilinmeyen vardır. Hesap n. denklemden 1. denkleme doğru yapılır: n. denklemden xn
hesaplanır. n-1. denklemde xn yerine konur ve xn-1 hesaplanır. 2. denklemde x3, , x4,…, xn
yerine konur ve x2 hesaplanır. 1. denklemde x2, x3, …, xn yerine konur ve x1 hesaplanır.
Görüldüğü gibi çözüm çok basittir. Hesap yönü aşağıdan yukarı doğrudur. Şematik hesap:

 . . . . . .  .   . 
 uii ui (i +1) ui (i + 2) . uin     x i = (bi − u i (i +1) x i +1 − u i (i + 2) x i + 2 − ... − u in x n ) / u ii
   xi   bi  i. Adım:
 . . . . .   xi +1   . 
  =  xi bilinmeyenini hesaplamak için: U nun i diyagonalinin sağındaki
 . . .   xi + 2   .  sayılar x in i. satırının altındaki sayılar ile çarpılır, bi den çıkartılır,
bulunan değer U nun diyagonal elemanı uii ye bölünür.
 . .  .   . 
    
 unn   .xn  bn  1. Adım: x n = b n / u nn

Örnek:

6 − 1 2 − 3  x1   3  H
e
4. Adım: x1 = (3 − (−1)(−4.131 − 2 ⋅ 0.214 − (−3) ⋅ 1.250) / 6 = 2.191  2.191 
 − 4.131
3 − 4 5   x2   − 7 s x2 = (−7 − (−4) ⋅ 0.214 − 5 ⋅ 1.250) / 3 = −4.131
x= 
3. Adım:
 = a
 7 2   x3   4  p 2. Adım: x3 = (4 − 2 ⋅ 1.250) / 7 = 0.214  0.214 
      
 4   x4   5  y
ö
1. Adım: x4 = 5 / 4 = 1.250  1.250 
n
ü

Gözlem:
• Diyagonal elemanlar uii≠0 dır.
• Katsayılar matrisinin determinantı det U = u11 ⋅ u 22 ⋅ ... ⋅ u nn = 6 ⋅ 3 ⋅ 7 ⋅ 4 = 504 ≠ 0 dır.
• U düzenli(regüler) bir matristir, satır ve kolonları doğrusal bağımlı değildir, rank=n=4 tür.
• Tek çözüm vardır ve bulunmuştur.

Bu koşullardan biri sağlanmasaydı çözüm bulanamayacaktı!

Ahmet TOPÇU, Bilgisayar Destekli Nümerik Analiz, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2014, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu/ 50