GERİLME

Mühendislerin yük etkisi altındaki bir elemanın davranışını tanımlamakta kullandığı iki kavram;
Gerilme ve Birim Şekil Değiştirme
dir. Gerilme ve bileşenlerini tanımlamakta kesim metodunu kullanıp, eksenel kuvvetten oluşan normal gerilme ile
ortalama kayma gerilmesinin bulunuşu üzerine duracağız. Sonra, öğrendiklerimizin çeşitli problemlerde nasıl kullanıldığı
açıklanacak eksenel yüklü çubukların ön boyutlandırılması ve emniyet gerilmesi incelenecektir.
TANIM : GERİLME

Normal ayakkabı ile kara gömülen, bata çıka adım atabilen bir kişinin hedik
giydiğinde yeni yağmış kar üzerinde bile batmadan rahatça yürüyebilmesinin
nedeni, birim alana gelen ağırlığın ikinci durumda azalması olarak söylenebilir.
Kuvvet etkisinde dengede olan bir elemanın içindeki herhangi bir noktadaki iç
kuvvetin şiddetine yani birim alana düşen iç kuvvete gerilme adını veriyoruz.
Gerilme birimi Pascal’dır Uygulamada daha çok MegaPascal (MPa) kullanılır.

N Pascal

m2  Pa  Hedik
Gerilme ( ;  )
Fy Fx N

MegaPascal
mm 2  MPa 
A
O yandaki şekilde dengede olan bir cisimden kesilerek alınan bir parçanın
kesim düzlemi üzerinde alınan herhangi bir o noktası ve bu nokta
Fz civarındaki A alanı ile bu alana etkiyen F iç kuvveti gösterilmiştir. O
noktasına yapıştırılan koordinat takımının x ekseni kesim düzlemine dik
Fx olan doğrultu ile çakıştırılmıştır. 47
 F iç kuvvetinin eksenler doğrultusundaki bileşenleri sırasıyla Fx , Fy , Fz olarak bilinsin. Bu gerilme
bileşenlerini A alanına bölerek A sıfıra giderken limiti alınırsa her bir eksen doğrultusundaki gerilme bileşeni
tanımlanmış olur. Yüzeye dik doğrultudaki gerilmeye normal gerilme adı verilip σ (sigma) harfi ile gösterilirken,
kesim yüzeyi içindeki gerilmelere de kayma gerilmesi denir ve τ (tau) harfi ile gösterilir. Her gerilme bileşenine
eklenen iki indisden birincisi kesim düzleminin normalinin doğrultusunu, ikinci indis ise gerilme bileşeninin kendi
doğrultusunu belirtir. Örneğin τxz normali x ekseni olan düzlemde z ekseni doğrultusundaki kayma gerilmesidir.

 F  dF
Fy Fx  xx   x  lim  x   x
A0
 A  dA
 Fy
 dFy
A  xy  lim  
O A 0
 A dA
Fz  F  dF
 xz  lim  z   z
Fx
A 0
 A  dA

Gerilme;
P3
a) iç kuvvetin (F) noktadan noktaya değişmesine bağlı olarak değişir.
b) F’nin etkidiği noktadan geçen düzlemin doğrultusuna da bağlı olarak değişir.
P
Bir noktadaki gerilmenin tam olarak tanımlanması için o noktadan geçen bütün
düzlemlerdeki (sayısı sonsuz) gerilmelerin verilmesi gerekir. Örneğin yandaki
şekilde gösterilen ve o noktasının bulunduğu yerden çıkartılan dört yüzlünün üç
yüzündeki iç kuvvetler verilmiş ise dördüncü yüzdeki iç kuvveti ya da gerilme P2
durumunu yalnızca denge denklemleri yardımı ile bulmak mümkündür.

P  f P1 , P2 , P3  P1
48
 Gerilmenin Bileşenleri
Bir noktadan geçen sonsuz sayıdaki düzlemin her birindeki gerilmenin diğer bir deyişle GERİLME HALİ’nin
belirtilmesi için o noktadan geçen üç dik düzlemdeki gerilme bileşenlerinin verilmesi yeterli olur.
Düzlemler o noktadan geçen eksenlere dik olarak seçilirse sonsuz küçük boyutlu bir kübik eleman elde ederiz.
Gerilmelerin elemanın yüzlerine yayılı ve O ve O’ noktasındaki gerilmelerin eşdeğer olduklarını düşünüyoruz.
Gerilmeler her düzlemin merkezinde bir vektörle gösterilmiştir. Bir noktada üç dik düzlemdeki toplam 9 gerilme
bileşeni ile verilen gerilme hali gösterimine GERİLME TANSÖRÜ denir.

 x  xy  xz  Gerilme tansörünün her bir satırında yalnızca belirli bir

  düzlemdeki gerilme bileşenleri sıralanırken her bir
T   yx  y  yz  sutunda ise belirli bir koordinat ekseni doğrultusundaki
 zx  zy  z  gerilmeler gösterilmektedir.
  Skaler büyüklüklerin tarif edilmesinde bir rakam ve
birimin verilmesi yeterli olurken vektörel büyüklüklerin
y anlaşılmasında bir rakam ve birim yeterli olmamaktadır.
Örneğin bir yer değiştirmenin 5 m olduğu söylemek
yz cismin son konumu hakkında hiçbir bilgi vermez.
yx Yapılması gereken şey cismin başlangıç konumuna bir
zy eksen takımı yapıştırmak ve yer değiştirmenin 3 m., 4
O z xy m., 0 m. gibi bu eksenler doğrultusundaki üç bileşenini
x xz zx
dy
vermektir. Verilen bu üç parametre ile cismin son
konumu tam olarak tarif edilmiş olur. Bir noktadaki
x gerilme hali ile daha sonra göreceğimiz bir noktadaki
zx xz birim şekil değiştirme hali hep tansörel büyüklükler
y
z zy olup dokuz bileşeni verilmeden tam olarak anlaşılamayan
xy O büyüklüklerdir.
yx yz www.youtube.com/watch?v=f5liqUk0ZTw
dz
.
x dx What’s a tensor
z y 49
 Kayma gerilmesinin özelliklerinin bulunması için denge denklemlerini yazalım.

F x  0; Fy  0; F z 0 Otomatik olarak sağlanır

Mz  0   yx dzdxdy   xy dzdydx  0

 xy   yx DİK DÜZLEMLERDEKİ KAYMA GERİLMELERİ EŞİTTİR.

M x 0  yz   zy M y 0  xz   zx

bulunur. İşaret kabulü, düzlemin normali ile gerilmenin yönünün her ikisinin de pozitif veya negatif olması durumunda
gerilme POZİTİF kabul edilir. Şimdi gerilme halinin xy düzlemi üzerindeki izdüşümünü alalım (+z yönünden
bakıldığında).

 x ,  y ,  xy  0  z ,  xz , yz  0 y y
xy xy
 x x x x x
x 0 0
x  x 0 0  0  xy 0  x  xy 0
T   0 0 0 T   0  y 0 T   yx 0 0 T   yx  y 0
 0 0 0  0 0 0  0 0 0  0 0 0

y y
Tek eksenli, (bir boyutlu)
Gerilme Hali İki eksenli Gerilme Hali Tam Kayma Hali
Düzlem Gerilme Hali
(Yalnızca normal gerilme varsa) (İki tane normal (Yalnızca Kayma
gerilme varsa) gerilme varsa)
50
Ekseni Doğrultusunda Kuvvetlerle Yüklü Doğru Eksenli Çubukta Eksenel Normal Kuvvetler

Bu durumda eksenel normal kuvvet ve uzama veya kısalma söz konusudur.

ÖRNEK 1 Şekilde görülen yükler etkisindeki alüminyum çubuğun eksenel kuvvet diyagramını çiziniz.

3P P 4P 2P Yük Diyagramı
A B C D
L/4 L/2 L/4

AB arası; 3P
A
N(x)

BC arası; 3P P N(x) Serbest Cisim Diyagramları

A B

CD arası; N(x) 2P
D

2P
P
+
x
Eksenel Kuvvet Diyagramı
-
-
2P

3P
51
 NORMAL GERİLME

Cismin herhangi bir kesitindeki gerilme, sabit şiddete veya düzgün yayılı ise buna basit gerilme adı verilir.Yük taşıyan
elemanların çoğunun düşünülen bir kesitindeki iç kuvvetler ya eksenel kuvvettir ya da kesme kuvvetidir. Örneğin kablolar,
kafes kiriş elemanları, eksenel yüklü çubuklarda eksenel normal kuvvet, iki çubuğu birleştiren cıvata, pim ve perçinlerde ise
kesme kuvveti söz konusu olduğundan normal gerilme ile kayma gerilmesini hesaplamakta doğrudan gerilmenin tanımını ve
denge denklemlerini kullanmak mümkündür.
Gerçek gerilme yayılışını bulmak için şekil değiştirmeleri dikkate almak gereklidir.

Eksenel kuvvetle yüklü prizmatik bir çubuk düşünelim.

I I-I kesitinden kesip ayırırsak;

Çubuk ekseni ile 90o’lik
P P açı yapan I-I kesitini I
h
düşünelim. Kesim P
yüzeyindeki gerilme
I
P şekilde düzgün yayılı 
olarak gösterilmiştir. I
b A  bh
Bu enkesitteki üniform gerilmenin değeridir. Bunun için;

F yatay  0 P   A 

P enkesitin ağırlık merkezinden uygulanmalı
Çubuk doğru eksenli, yapıldığı malzeme homojen olmalı
 Kesim düzlemi çubuk uçlarından uzak olmalı
P İle verilen üç kriterin sağlanması gerekir.
Eksenel Çekme
 gerilmesi
1. kriter sağlanmaz ise moment oluşur gerilme enkesite
A düzgün yayılmaz.

52
Örnek 2 Şekilde gösterilen çubuğa uygulanabilecek en büyük P kuvvetini; çekme gerilmesinin 100 MPa, basma
gerilmesinin 140 MPa’ı aşmaması koşuluyla hesaplayınız.

B C P
A D E  AB   100  P  22.5 kN
P 6P 4P P 2P 225
225 mm2 400 mm2 5P
900 mm2  BC   140  P  25.2 kN
900 Pem  min22.5; 25.2; 56; 28  22.5 kN
N
P
P B  CD   140  P  56 kN
400
+ C D E
2P
A -  DE   140  P  28 kN
- P 400
2P
5P

Çubuk boyuna ekseni doğrultusunda birkaç eksenel kuvvetle yüklü ise eksenel normal kuvvetler kesitten kesite değişir. Bu
amaçla öncelikle eksenel normal kuvvet diyagramı çizilmelidir. Bunun için;.
•Öncelikle reaksiyonlar hesaplanır.
•Yüklemede değişme olan her bir bölgede (yükte süreksizlik olan her bir bölgede) ayrı bir kesim yapılarak o bölgedeki eksenel
normal kuvvet, denge denklemi yazılarak hesaplanır.
•Eksenel kuvvet diyagramı çizilir.
Diyagramın kapanması hesaplamaların doğruluğunu kontrol etmek için kullanılabilir.

53
ÇATAL UÇ ÖRNEĞİ

54
Resim: Dr. Ahmet Necati YELGİN Resim: Dr.Eşref ÜNLÜOĞLU
ÇATAL UÇLU BİRLEŞİMLER

Çatal uçlardan pime kuvvetin aktarılması yarım silindirik bir yüzey üzerinden diğer bir deyişle temas yüzeyi aracılığı ile
gerçekleşmektedir. Eğer bir kuvvet yarım silindirik bir yüzey üzerinden bir elemandan başka bir elemana aktarılıyorsa söz
konusu yüzeyde oluşan gerilmelere ezilme gerilmesi adı verilir. (Makine mühendisliğinde ise bu gerilmeye yatak gerilmesi
denilmektedir.) Gerçekte düzgün yayılı olmayan ezilme gerilmeleri, kuvvetin pim çapı x levha kalınlığından oluşan yarım silindirik
yüzeyin iz düşüm alanına bölünmesiyle hesaplanır.

d
P Çatal uç
P/2 t
b c
C A=d*t
b c

Pim P
b t
A
Temas yüzeyi ve P/2 A=d*t
P ezilme gerilmeleri Çatal uçlardaki kuvvetin pime aktarılması

55
 P
EZİLME GERİLMESİ

t1

t t t P
2td
B b c b c
b c Pim
C d S S
b c b c b c
P P
t1d t1d
A Çatal uçlardaki ezilme gerilmesi B Çubuğundaki ezilme gerilmesi
b
P P
l  l 
2td t1d
P
56
 ORTALAMA KAYMA GERİLMESİ

Kayma gerilmeleri, uygulanan kuvvetlerin cismin

P bir parçasının komşu parçalara nazaran kesme
b c eğiliminde olması halinde ortaya çıkar. Çatal
uçlu birleşimdeki pim, eksenine dik
d doğrultudaki kesme kuvvetinin etkisiyle b-b ve
t1 c-c kesitlerinden ayrılmaya karşı koymaktadır.
b c Pim Pimin bütünü dengede olduğuna göre ayrılma
yüzeylerinin her birinde P/2 kesme kuvvetleri
oluşmaktadır. Kayma gerilmelerinin uygulanan
t t P/2 P/2 kuvvete paralel düzlemlerde oluşması halinde
direkt kesme hali denir.

B
b c b c
C C Normal gerilmenin tersine kayma gerilmeleri
c düzgün yayılmazlar, pimin aktardığı kuvvetin,
b c b kesilen pim alanına bölünmesiyle bulunan değer
ortalama kayma gerilmesini verir.
P
P/2 P/2
A b c P P
b  ort  
C Akesilen d2
2
b c 4
P
P 57
Örnek 3 150 mm çaplı makara, 25 mm çaplı mile 5*5*25 mm boyutlara sahip bir kama ile bağlanmıştır. Kamadaki
kayma gerilmesini hesaplayınız.

5 kN 5*5*25 mm M 0  0  5  3  75  Fkama 12.5  Fkama  12 kN

boyutlu 12000
  96 MPa
kama 5  25
150 mm

25 mm
3 kN

58
PERÇİNLİ BİRLEŞİM
 BULONLU BİRLEŞİM

KOLON EKİ

PROCTER-GAMBLE GEBZE
Resimler : inş.Yük müh. Bora Karakurt

ALIŞ-VERİŞ MERKEZİ BÜKREŞ

60
KİRİŞ EKİ
Resim : inş.müh. Ertan Gazi Konuk
Çelik yapı elemanlarının birleştirilmesinde perçin, bulon (cıvata) veya kaynak kullanılır. Perçin, küre takkesi bir baş ve
hafif konik gövdeden oluşan bir birleştirme elemanıdır. Kızıl renk alıncaya kadar ısıtılan perçin elemanlara açılan
delikten geçirilir. Diğer uçtan çıkan konik kısım dövülerek küre takkesi biçimi verilir. Konik olan perçin gövdesi
dövülme sırasında silindire dönüşerek deliği tam olarak kapatır. Eski yapılarda kullanılan perçin, kaynak
teknolojisindeki ilerleme sebebiyle günümüzde kullanılmamaktadır. Perçin yada kaynakla birleştirilen yapı elemanlarını,
elemanlara zarar vermeden sökmek mümkün olmadığından bu birleşim araçları kalıcı yapılarda kullanılır. Bir yapının
ileride sökülerek başka bir yere taşınması söz konusu ise bulon (cıvata) denilen birleşim aracı kullanılır. Cıvata altıgen
bir baş ve üzerine diş açılmış silindirik bir gövdeden oluşur. Elemanlara açılan delikten geçirilen cıvatanın dişli ucuna
somun adı verilen bir parça anahtar yardımıyla sıkılır. Hafif eğik yüzeylere takılan cıvatalarda somun takılmadan önce
yükün yayılmasını sağlamak amacıyla pul denilen halka şeklindeki metal parçalar kullanılır. Çelik yapılardaki titreşimler
sebebiyle zamanla somunların gevşemesi söz konusudur. Somunların gevşemesine engel olmak için ya rondela adı
verilen yaylar ya da çift somun sıkılması yoluna gidilir.

Direkt kesme haline örnekler:

1- Perçinli veya bulonlu –civatalı- birleşim

Kayma gerilmesi hesabı

P

S
P P
b
P1
 ort 

P A

m  d
2

4 
B P

t P1 = bir perçinin taşıdığı kuvvet

d m = bağlantıdaki eleman sayısı -1 61
Perçin/cıvata gövdesinde veya levhada delik kenarında oluşan ezilme gerilmesi

Resimler: Connections Teaching Toolkit P1 Burada; P1 bir perçin/civataya düşen kuvveti,

Perry S. Green, Ph.D. & Thomas Sputo,  ezilme  d perçin / cıvata çapını, tmin birleşim
Ph.D., P.E. & Patrick Veltri tmin  d bölgesine gelen yada giden levha kalınlıkları
toplamından küçük olanını göstermektedir.

Zayıflamış kesitteki çekme gerilmesi : Yırtılma gerilmesi

P
 yırtılma 
A
d
tmin b  k  d 
Burada; P zayıflamış kesite etkiyen çekme kuvvetini,
P/2
P b levha genişliğini
t k zayıflamış kesitte bulunan perçin sayısını,
P/2 tmin birleşim bölgesine gelen yada giden levha 62
kalınlıkları toplamından küçük olanını göstermektedir.
Örnek 4 Şekilde görülen iki plak dört adet 20 mm çaplı perçinle birleştirilmiştir. em = 100 MPa, em = 80 MPa,
emezilme = 140 MPa olduğuna göre bu birleşimin taşıyabileceği en büyük P kuvvetini hesaplayınız.
15 mm a b c
Çok sayıda birleşim elemanının bulunduğu sorularda her perçin
10 mm
P yada civatanın eşit kuvvet taşıdığı kabul edilir. Aşağıdaki şekilde
üst levhadaki P kuvvetinin a kesitini aşınca P/4 kadar azalarak
P 3P/4 değerine düştüğü, b kesitinden sonra 2*P/4 kadar daha
azalarak P/4 değerine indiği, c kesitinden sonra üst levhada hiç
kuvvet kalmadığı şematik olarak gösterilmiştir. Alttaki levhada
başlangıçta sıfır olan kuvvet a, b ve c kesitlerinden sonra arta
arta en sonunda P değerine yükselmektedir.

120 mm
P

100 mm
P 15 mm
10 mm
80 mm P
P 3P/4 P/4 0
Bir perçinin kesilmeye ve ezilmeye göre taşıyabileceği kuvvet
0 P/4 3P/4 P P
P1
  80  P1  25.132 kN P  4* P1  100.53 kN
 202 Alt levhada Yırtılmaya göre tahkik;
4
P
P
 ez  1  140  P1  28 kN P  4* P1  112 kN  alt levha   100  P  100 kN
20 10
c c
120  20  10
3P / 4
Üst levhada Yırtılmaya göre tahkik;  alt levha   100  P  107 kN
P
b b
120  2* 20  10
 üst levha   100  P  90 kN
aa
 80  20  15  aalt alevha 
P/4
 100  P  400 kN
3P / 4
120  20  10
 üst levha   100  P  120 kN
b b
100  2* 20  15 Yırtılma bakımından kritik olan kesit ya birinci ya da ikinci kesittir.

Pem  min 90; 100.53kN .......  90 kN

P/4
 üst levha   100  P  480 kN 63
c c
100  20  15
2- Bir plak üzerinde delik açılması (zımbalama gerilmesi)

Delme
Ucu

t Plak

ÖRS

P
 ort 
2   r  t
Japonya da bulunan bu köprü zımbalama etkisi yüzünden64
kullanılamaz halde
Örnek 5 Şekilde gösterilen BD rijit çubuğunun B ucundan P = 60 kN’luk kuvvet etkimektedir. Bir kenarı 9 mm
olan dikdörtgen kesitli DE çubuğunun emniyetle P kuvvetini taşıyabilmesi için diğer kenarı (t) en az kaç
mm olmalıdır? E mesnetindeki pimli birleşimdeki pimde oluşan kayma gerilmesini, mesnet levhalarında ve
DE çubuğunda oluşan yatak gerilmesini hesaplayınız.
em = 140 MPa
a-a kesiti
B t
E Detayı
M C  0 60  2  DE  3  0 DE  40 kN

9
5mm 5mm
P 400001
E  DE    em  140  t  31.75 mm
C
a a 9t

3m

10mm
40000
D  ezDE   444.4 MPa
2m 3m 9 10
9mm
40000
 ezmesnet   400 MPa
10 10

40000
E   254.6 MPa
 102
2
4

65
Örnek 6 Civata keskisine 200 N’luk P kuvveti uygulanmıştır.
a) Civataya ve A, B, C ve D noktasındaki pime gelen kuvvetleri hesaplayınız.
b) AB parçasının kesit alanı 2x10-4 m2’dir. Bu elemandaki gerilmeyi belirleyiniz.

66
İNCE CİDARLI BASINÇ KAPLARI

Uygulamada rastladığımız otomobil lastikleri, boru, tank

ve LPG tüpleri gibi basınç kapları temelde eksenel
kuvvet taşıyan araçlardır. Basınç kaplarının et kalınlığı/
iç yarıçap, 1/10 ’dan küçük ise bu tip basınç kaplarını
ince cidarlı olarak sınıflandırmaktayız. İnce cidarlı
basınç kaplarında normal gerilme kalınlık boyunca sabit
kalırken kalın cidarlı basınç kaplarında değişmektedir.
İnce cidarlı basınç kaplarında ayrıca iç ve dış yarıçap
ayrımı yapılmaz (Bu iki değer birbirine çok yakındır).
Burada, ince cidarlı silindirik ve küresel basınç kaplarını
ele alacağız. Basınç kabının cidarları zar gibi –membran-
davrandığından eğilme momenti oluşmayacaktır. Kap
eksenel simetrik yapısı ile taşıdığı maddeden
kaynaklanan basınç etkisi ile serbestçe şekil
değiştirirken yalnızca membran gerilmeleri adı verilen
düzgün yayılı normal gerilmeler oluşur. Bu kabul, kabın
rahatça şekil değiştiremediği uç bölgeleri ile mesnetleri
dışında oldukça isabetlidir. Silindirik kapların uçlarındaki
kapak kısımlarında kesme kuvvetleriyle eğilme
momentleri ortaya çıkar. Kesme kuvveti ile Eğilme
momentinden kaynaklanan bu gerilmelere süreksizlik
gerilmeleri adı verilir. Süreksizlik gerilmelerini azaltmak
için kapaklara uygun bir eğrilik verilir. Bu bölümde
verilen bağıntılar, sıvı veya gazdan oluşan p iç basıncı
halinde kullanılabilir. Vakum kapları ile denizaltılar gibi
dış basınç altında kalan araçların incelenmesinde p’nin
işaretinin negatif alınması yeterlidir. Dış basınç halinde
hesaplanacak gerilmelerin kap cidarlarında burkulma http://www.haberler.com/izmir-asure-yaptigi-
oluşturan kritik gerilmelerden küçük olmalıdır. duduklu-tencere-bomba-gibi-8927972-haberi/ 67
SİLİNDİRİK BASINÇ KAPLARI t

c r
a

L (a)

t 2r t
c
Şekilde gösterilen iç yarıçapı r, et kalınlığı t, L
manometre basıncı p olan silindirik hava tankı veya
boyleri düşünelim. Manometre basıncı; içteki basıncın,
dış basıncı ne kadar aştığını vermektedir. Kap cidarı p
üzerinde gösterilen küçük bir yüzey elemanına etki
eden, c ve a gerilmelerini belirlemek istiyoruz. c
gerilme bileşenine, çevresel gerilme, teğetsel gerilme (b)
veya halka gerilmesi; a gerilme bileşenine ise eksenel
veya boyuna gerilme adları verilir. Çevresel gerilmeyi
hesaplamak üzere L boyundaki yarım silindirik bir
elemanı içindeki akışkanla birlikte ayıralım. Akışkanın
Düşey doğrultudaki toplam kuvvetin sıfır olması
kendi ağırlığı ile basınç kabının kendi ağırlığının ihmal
gerektiğinden;
edilebilecek kadar küçük olduğunu düşünüyoruz.
Eksenel doğrultudaki basınç ile gerilmeleri basitlik
nedeni ile şekil b de gösterilmedi. Şekildeki kap pr
cidarlarında taşınan eksenel kuvvet , c (2tL), aynı  c 2tL  p2rL c 
t
düzlemdeki akışkan basıncından oluşan kuvvet ise
p(2rL) dir. 68
 KÜRESEL BASINÇ KAPLARI

Küresel basınç kaplarındaki gerilmeler, silindirik

kapların incelenmesinde uygulanan işlemlere benzer
şekilde bulunabilir. Küresel kaptan alınan küçük bir
p elemana etkiyen gerilmeler simetri nedeniyle birbirine
a eşittir. Küresel kap tam ortasından ayrıldığında;
(c)

Eksenel gerilme, silindirik basınç kabından alınan ve

şekil c’de gösterilen serbest cisim diyagramı
kullanılarak hesaplanabilir. Bu diyagramdaki cidarın 
taşıdığı eksenel kuvvet a (2rt) ; taşınan akışkanın  p
oluşturacağı eksenel kuvvet p(r2) ’dır. Eksenel
kuvvetlerin eşitliğinde,
r 
2r

 a 2rt   pr 2 
pr
a  t
2t
Yazılacak denge denklemi  2rt   pr 2,
bulunur. Elde edilen gerilme bağıntılarından, c=2a çevresel gerilme için
olduğu görülmektedir. pr

2t
sonucunu verir. Bu sonuç, kürenin çapını içeren bütün
kesimlerde aynı kalır. Radyal doğrultudaki gerilme
kabın iç yüzünde –p; dış yüzünde sıfır olacak şekilde
değişir. İnce cidarlı kaplarda bu gerilme c ve a
gerilmelerinden çok küçük olduğundan genellikle ihmal
edilir. İnce cidarlı basınç kaplarındaki gerilme, iki
eksenli gerilme hali olarak düşünülebilir. 69
Örnek 7

500 mm çaplı 2 m uzunluklu küresel kapaklı

silindirik basınç kabının et kalınlığı 1.5 mm’dir.
50 kPa’lık iç basınç uygulandıktan sonra kapta
oluşan gerilmeleri hesaplayınız.

pr 0.050  250
c    8.33 MPa
t 1.5

pr 0.050  250
L    4.17 MPa
2t 2 1.5

70
 EMNİYET GERİLMESİ: GÜVENLİK KATSAYISI

Yapıların tasarım ve analizinde karşılaşılan çevresel etkiler, kullanım yükleri, malzeme özellikleri gibi çeşitli belirsizliklere karşı uygun
bir güvenlik katsayısı seçilmesi önemlidir. Belirsizlik doğuran alanların başında gerilme ve şekil değiştirme kabulleri gelmektedir.
Yapının imalatında ve kullanımı sırasında oluşacak gerilmeler kesin olarak bilinmediğinden güvenlik katsayısına bazen cehalet katsayısı
adı verilir. Bazı durumlarda malzeme, üzerindeki yük sabit olduğu halde şekil değiştirmeye devam eder. Zamanla oluşan bu şekil
değişimine sünme adı verilir. Diğer taraftan şekil değiştirmenin sabit olduğu hallerde gerilmedeki azalmaya ise gevşeme denir. Kurşun,
lastik ve bazı plastiklerde sünme normal sıcaklıklarda meydana gelmektedir. Pek çok metalde sünme olayına ergime sıcaklığının yüzde
35-50’si düzeyindeki sıcaklıklarda görülmektedir. Herhangi bir malzemenin sünme hızı yalnızca sıcaklığa değil aynı zamanda gerilme
düzeyi ile yük geçmişine de bağlıdır. Sünme kaynaklı deformasyonları azaltmak amacıyla gerilmelerin küçük tutulması faydalıdır.
Güvenlik katsayısı, yapı elemanına uygulanacak yükün, o elamanın taşıyabileceği en büyük yükü aşmamasını garanti eder. Güvenlik
katsayısı, yapı elemanının (göçmeksizin) taşıyabileceği en büyük yükün kullanım yüküne oranıdır.

En Büyük Gerilme  maks

Güvenlik Katsayısı = fs 
Kullanım Gerilmesi  em
En büyük gerilme, ya akma gerilmesidir yada çekme (basınç) mukavemetidir. Güvenlik katsayısının oldukça küçük olması, emniyet
gerilmesinin oldukça büyük olmasını, bu durumda da yapının kullanımı sırasında problem çıkabileceği gösterir. Diğer taraftan oldukça
düşük emniyet gerilmesi ve oldukça yüksek güvenlik katsayısı ile yapı ağır ve fazla maliyetli olur.
Güvenlik katsayısı, genellikle 1.5 veya üstünde seçilir. Seçim de tecrübe ve mühendislik önsezisi önemlidir. Güvenlik katsayıları pek çok
ülkede standart ve yönetmeliklerle belirlenmektedir.

Örnek 8
845000
 KESİLME   138.36 MPa
P  845KN   362
Şekilde gösterilen tek tesirli birleşimde 6
6 adet 36 mm çaplı bulon kullanılmıştır. 4
Bulonlar 560 MPa lık gerilme değerinde
kesildiğine göre P=845 kN lık kuvvet
560
fs   4.05
altında birleşimdeki güvenlik katsayısı 138.36
ne olur. fs = ?
71
 Örnek 9 Çapı 1.5 m, et kalınlığı 3 mm olan çelik silindirik tankın σenbüyük = 240 MPa, fs = 2 olduğuna göre taşıyabileceği p basıncını
hesaplayınız.

Çevresel ve Eksenel gerilmeler, emniyet gerilmesini aşmamalıdır.

 maks 240 pr 120  3

 em    120 MPa;  c    em p  0.48MPa
fs 2 t 750
pr  em  t
a    em  p2  0.96 MPa
2t r

Bulunur. Manometre 0.48 MPa’ı aşmamalıdır.

Çekme ve Kısa Basma Çubuklarının Tasarımı

Eksenel yüklü prizmatik çubukların mukavemet yönünden boyutlandırılmasında

1.Mümkün göçme modunun belirlenmesi: Çoğunlukla göçmede normal gerilmenin temel bir büyüklük olduğu kabul edilir.
2.Yük ile gerilme arasındaki bağıntının yazılması: P

A
3.En Büyük Çekme mukavemetinin belirlenmesi: Malzemenin σ-ε diyagramındaki en büyük ordinatı σmaks
4.Güvenlik katsayısının seçilmesi: Enmiyet gerilmesinin hesaplanmasında güvenlik katsayısı fs kullanılır.

 maks P
 em  Gerekli enkesit alanı A
fs  em

Olur. Yukarıda sözü edilen işlemler çekme ve kısa basınç çubuklarının boyutlandırılmasında kullanılır. Narin basınç
çubuklarının boyutlandırılması daha sonra incelenecektir. Eğer çubuk en kesitinde ani bir değişim varsa yukarıdaki
işlemler 2. adımdaki gerilmenin hesabında gerilme yığılması katsayısı kullanılarak tekrarlanır. 72
 Örnek 10 Şekilde gösterilen kare kesitli Örnek 11
2m 2m
alüminyum AB çubuğu ile dairesel 50 kN 20 kN
kesitli çelik AC çubuğunun enkesit C ve E düğümlerinde 50 RAx
RAy a
b
alanlarını hesaplayınız. Alüminyum ve ve 20 kN’luk yükleri
C E
çelik çubuklar için en büyük gerilme- taşıyan kafesin AC, AD, A

ler sırasıyla 275 ve 480 MPa ve CD ve CE çubuklarının

güvenlik katsayısı 2.5’dir. alanlarını hesaplayınız. 2m
A a
Emniyet gerilmesi
b
çekmede 140, basmada RBx B
100 MPa’dır.
D

P = 60 kN 1 7.2
3m 3
1 Çubuk kuvvetlerini, kesim yöntemini kullanarak (statik
bilgilerinizden yararlanarak) kolayca bulabilirsiniz.
2 7.8
B C
70 kN 70 kN 50 kN
FB 90 kN
90 kN
Fc 20 kN 20 kN
A C
3m 4.2 m A 45°

50 kN
99 kN
99 kN
3
 M B  0  FC * 7.8  4.2  60  3  FC  111.4 kN D

1 50 kN 20 kN
 M C  0  FB * 2  4.2  60  7.2  FB  145.5 kN 90
70
20 20

A C E
? 1 7.2
 x 0   145.5 2  111.4 7.8  0
F  99 -50

28
2m

8.
-2
275 480
 al   110 MPa  çe   192 MPa 90 B -90
2.5 2.5 D 20 103
AAC  ACE   142.9 mm 2
140
145.5 103
AAB   1322.7 mm 2  a  36.4 mm
110
99 103 50 103
111.4 10 3 AAD   707.1 mm 2 ACD   500 mm 2 73
AAC   580.2 mm 2  d  27.18 mm 140 100
192
 Şekilde gösterilen sistem dengededir. a) Normal gerilmenin 140 MPa değerini aşmaması koşulu ile CD
Örnek 12
çubuğunun çapını, b) B’deki 8 mm çaplı pimdeki kayma gerilmesini, c) B mesnedindeki yatak gerilmesini,
d) B mesnedine bağlanan çubuktaki yatak gerilmesini hesaplayınız.

C
D
P
M B  0  150P  5 sin 60  200  P  5.774 kN

5.774 103
a)  CD   140  d  7.25 mm
d 2
150 mm 4
10 mm B  4.332  8.2742  9.34 kN
5 kN b) By  5 sin 60  4.33kN
9340
200 mm 6 mm
6 mm Bx  5.774  5 cos 60  8.274 kN   92.95 MPa
60o
 82
2
9340 4
A
B B c)  yatak 
12  8
 97.3 MPa

8 mm 9340
d)  yatak   116.75 MPa
10  8

74
Örnek 13 Şekilde gösterilen pim bağlantılı çerçevede a) 150 mm2 enkesit alanına sahip CE çubuğundaki normal
gerilmeyi, b) D noktasında çift tesirli olarak çalışan 10 mm çaplı pimdeki kayma gerilmesini hesaplayınız.

A Pim bağlantılı çerçevelerde ilk adım mesnet reaksiyonlarının

hesaplanmasıdır. Daha sonra çerçeve elemanları teker teker ele
2m alınıp her bir elemanda üç adet denge denklemi yazılması yoluyla
C istenen kuvvetler kolayca bulunur.

6m
M B  0  10 cos30  8  8 A  0  A  8.66 kN

B D E F x  0  Bx  3.66 kN F y  0  By  8.66 kN

CE çubuğu, iki ucu mafsallı olduğundan yalnız

eksenel kuvvet taşır.
2m 6m
30o
10 kN M ACD
D  0  CE cos 45  6  8  8.66  0
A
8.66 kN
CE  16.33 kN
16330
C 11.55 kN  CE   108.9 MPa
150
Dx  2.89 kN
11.55 kN ACD çubuğunun dengesi
D y  11.55 kN
CE = 16.33 kN

D D  2.892  11.552  11.906 kN

2.89 kN

11906
D   75.8 MPA
 102
2
11.55 kN 4 75
 Örnek 14 Örnek 15

Bir barajın türbinlerine su ileten cebri boru 120 m’lik su
yükü altındadır. Boru çapı 900mm’dir. Boru malzemesinin en
büyük gerilmesi 100 MPa, güvenlik katsayısı 1.6’dır. Borunun
en küçük et kalınlığı t ne olmalıdır? (gsu= 9.81 kN/m3)
p  g  h  120  9.81  1177 kN / m 2
0.8 m yarıçaplı küresel bir basınç kabı; iki yarım küre
parçanın eşit aralıklarla yerleştirilen 40 adet cıvata
yardımıyla birleştirilmesinden oluşmaktadır. İç basınç 600
kPa olarak verildiğine göre cıvata çapı d ile basınç kabının
et kalınlığı t’yi hesaplayınız. Cıvata ve küresel kabın emniyet
gerilmeleri sırasıyla 100 ve 50 MPa olarak bilinmektedir.

p  1.177 MPa
t
1.177  450  maks 100
c     t min  8.47 mm
t fs 1 .6
0.8 m

pr 0.6  800
c    50   em
2t 2t
t  4.8 mm

Bir civataya 50  2    800  4.8

  30160 N
düşen kuvvet 40

30160
  100  d  19.6 mm
d2 76
4
 Örnek 16 Kesici uç FBy

Civata keskisine 200 N’luk P kuvveti uygulanmıştır. A FBx

a) Civataya ve A, B, C noktasındaki pime gelen kuvvetleri hesaplayınız. B
b) AD parçasının alanı 2x10-4 m2’dir. Bu elemandaki gerilmeyi belirleyiniz.
FA
P = 200 N Bir yapı yada makine Q
içerisinde yalnızca iki pimle
bağlanan bir eleman
B bulunuyorsa ve bu elemanın F yat  0  FBx  0
A üzerine hiç bir dış kuvvet 4
C
etkimiyorsa bu elemanın  M B  0  100Q  75FA FA 
3
Q
görevi pimleri birleştiren
25 mm doğrultuda kuvvet aktar-
D maktır. Kesme kuvveti ve F düş  0  FA  Q  FBy
moment oluşmaz. (iki kuv-
vet etkisinde dengede olan 4 Q
25 75 mm 12 480 mm cisim konusunu hatırlayınız) FBy  Q Q 
3 3

FBy  8000 N Q  24 kN
sap FBy
480 mm P = 200 N
M C  0 200 480  FBy 12

FBx=0 F y  0  FCy  200  FBy FCy  200  8000  8.2 kN

F
25 mm
FCx x  0  FCx  0 FA  Q  FBy  8  24  32 kN
12

FCy
32 103 NOT : Kesici uç ve sapta eğilme
 AD   160 MPa
2 104 ve kesme etkisi vardır. 77
Örnek 17 d
Şekilde 40 kN’luk düşey kuvveti taşıyan kafes sistem
t=10 mm görülmektedir. Bütün pimler 20 mm çapa sahiptir. Çatal
uçlardaki kalınlık 10’ar mm, bağlantı levhasının kalınlığı 15
mm’dir. Elemanlardaki normal gerilmeleri C mafsalındaki
t1=15 mm Fc kayma ve ezilme gerilmelerini hesaplayınız.

t=10 mm
y
B düğüm noktasının dengesinden çubuk
kuvvetleri kolayca hesaplanabilir.
C
50 kN

30 kN B  30 103 Basma
A = 0.002 m2
 AB   7.5 106 Pa  7.5MPa
0.004
2m
40 kN 50 103
 BC   25 106 Pa  25MPa Çekme
0.002
A = 0.004 m2
A B
x 50 103
C  2
 79.6 106 Pa  79.6MPa
1.5 m 2 d
4
P = 40 kN

50 103 Mesnet levhasında

 ezilme   166.7 106 Pa  166.7 MPa
0.015  0.020

50 103 Çatal uçta

 ezilme   125 106 Pa  125MPa 78
2  0.010  0.020
Örnek 18 Uçlarında yarım küre şeklinde kapaklar bulunan silindirik tank 1.38 MPa’lık basınçlı hava ile
doldurulmuştur. Tankın yarıçapı 250 mm, et kalınlığı 8 mm olduğuna göre silindirik ve küresel kısımlarda
oluşacak gerilmeleri hesaplayınız.

Küresel kapaklardaki gerilme ile silindirik kısımdaki boyuna gerilme aynıdır.

pr 1.38  250
a     21.56MPa
2t 28

silindirik kısımdaki çevresel gerilme

pr 1.38  250
c    43.13MPa
t 8

en büyük radyal gerilme tankın iç yüzünde  r  1.38MPa dır.

79
 Çalışma Soruları

Şekilde gösterilen birleşim, levhaların alt ve üst yüzlerine
yerleştirilen 5 mm kalınlıklı bağ levhaları ve 4 adet 19 mm
çapındaki perçinle yapılmıştır. çem = 120 MPa, em =70 MPa,
emezilme = 240 MPa olarak bilindiğine göre birleşimin
emniyetle taşıyabileceği P kuvvetini bulunuz.
Şekilde gösterilen ABC rijit elemanı CD yüksek mukavemetli
teli ve A noktasından uygulanan P kuvveti ile dengededir.
Telin taşıyabileceği en büyük çekme gerilmesi  = 350 MPa
ve güvenlik katsayısı 3,3; B noktasındaki pimin taşıyabileceği
en büyük kayma gerilmesi  = 300 MPa ve güvenlik
katsayısının 3,0 olduğu bilindiğine göre telin ve pimin en
küçük çapı ne olmalıdır?

120 mm

Şekilde gösterilen üç elemanlı

pim bağlantılı çerçeveye E nokta-
sından P kuvveti etkimektedir.
Sadece ekseni doğrultusunda
kuvvet aktaran CD elemanı
dikdörtgen kesitli olup 30x50
mm boyutlara sahipdir. E
noktasından uygulanan P
kuvvetinin şiddeti 210 kN
olduğuna göre CD çubuğunda
oluşan normal gerilmeyi hesap-
layınız.
80