BÖLÜM 1 ÇOK KATLI İNTEGRALLER

1.1. İki Katlı İntegraller

xy  düzleminde bir L eğrisiyle sınırlı kapalı bir D bölgesini ele

alalım.

İR
z  f  x, y 

M
E
D bölgesinde verilen sürekli bir fonksiyon olsun.

D
Keyfi eğrileri kullanarak D bölgesini, alt bölgeler diyeceğimiz

ÖZ
s1 , s2 , ... , sn
M
ile gösterilen n parçaya bölelim (Şekil 1). Yeni semboller vermemek için
Lİ

IV

N
hem alt bölgeleri, hem de onların alanlarını
A

A
.H

s1 , s2 , ... , sn ile gösterelim. Her bir si alt bölgesinde (sınırda veya içte
Z

D
Lİ

IN
olması fark etmez) bir Pi noktası alalım; bu durumda n tane noktaya
R

A
.D

R
N

sahip oluruz:
LA
A
F
O

T
R

O
P

N
S
R
E
D

Şekil 1.

1
 Seçilen P1 , P2 , ... , Pn noktalarda fonksiyonun değerlerini

f  P1  , f  P2  , ... , f  Pn  ile gösterir ve sonra f  Pi  si çarpımlarının

toplamlarını oluşturursak,

n
Vn  f  P1  s1  f  P2  .s2  ...  f  Pn  sn   f  Pi si (1)

İR
i 1

M
E
elde ederiz. Bu D bölgesinde f  x, y  fonksiyonunun integral toplamıdır.

D
Eğer D bölgesinde f  0 ise, bu durumda her bir f  Pi  si terimi si

ÖZ
tabanlı, f  Pi  yükseklikli küçük bir silindirin hacmini geometrik olarak
M
Lİ
temsil edebilir.

IV

N
A

Vn toplamı, belirtilen elementer silindirlerin hacimlerinin toplamı,

A
.H

D
yani belli bir basamakvari cismin hacmidir (Şekil 2).
Lİ

IN
R

A
.D

R
N

LA
A
F
O

T
R

O
P

N
S
R
E
D

Şekil 2.

2
 Verilen D bölgesi için, D yi farklı tarzlarda si alt bölgelerine

parçalayarak f  x, y  fonksiyonu vasıtasıyla oluşturulan keyfi bir

Vn1 , Vn2 , ... , Vnk , ... (2)

integral toplamları dizisini ele alalım. si alt bölgelerinin maksimum

çapının nk   iken sıfıra yaklaştığını kabul edeceğiz. Bu durumda ispatsız

İR
olarak vereceğimiz aşağıdaki özellik doğrudur.

M
E
D
Teorem 1. Eğer f  x, y  fonksiyonu bir D kapalı bölgesinde sürekli ise, bu

ÖZ
durumda 1 integral toplamının  2  dizisi, nk   iken si alt bölgelerinin
M
maksimum çapı sıfıra yaklaşması şartı ile, bir limite sahiptir. Bu limit  2
Lİ

IV

N
tipli herhangi bir dizi için aynıdır. Yani, bu limit hem D nin si alt
A

A
.H

D
bölgelerine parçalanışından, hem si alt bölgesindeki Pi noktasının
Lİ

IN
R

seçiminden bağımsızdır.
.D

R
N

Bu limite f  x, y  fonksiyonunun D üzerindeki iki katlı integrali denir

LA
A
F

ve
O

 f  P  ds  f  x, y  dxdy ;
R

veya
O
P

D D

yani;
S
R

n
lim  f  P  s   f  x, y  dx, dy
E

i i
çapsi 0
i 1
D

dır. Bu D bölgesine integral bölgesi denir.

Eğer f  x, y   o ise, bu durumda f  x, y  nin D üzerindeki iki katlı

integrali, z  f  x, y  yüzeyi, z  0 düzlemi ve, doğrultmanı D bölgesinin

sınırı olmak üzere, üreticileri z eksenine paralel olan bir silindirik yüzey ile
sınırlı olan bir  cisminin hacmine eşittir (Şekil 3).

3
 İR
M
E
D
ÖZ
M
Lİ

IV

N
A

A
.H

D
Lİ

IN
R

A
.D

R
N

Şekil 3.
LA
A
F

Şimdi iki katlı integrallerle ilgili aşağıdaki teoremleri ele alalım.

O

T
R

O
P

Teorem 2. İki fonksiyonun   x, y     x , y  toplamının bir D bölgesi

S

üzerindeki iki katlı inregrali, her bir fonksiyonun D üzerinde ayrı ayrı
R
E

hesaplanan iki katlı integrallerin toplamına eşittir:

D

   x, y    x, y  ds     x, y  ds    x, y  ds

D D D

Teorem 3. Bir sabit çarpan iki katlı integralin dışına alınabilir. Eğer a sabit
ise, bu durumda

 a  x, y  ds  a    x, y  ds
D D

4
 Her bir teoremin ispatı, belirli integraller için karşılık gelen
teoremlerin ispatının tamamen aynıdır (bak.Kısım 11.3,cilt I).

Teorem 4. Eğer bir D bölgesi, ortak iç noktaları olmayan iki D1 ve D2

bölgelerine bölünür ve f  x, y  fonksiyonu D bölgesinin tüm noktalarına

İR
sürekli ise, bu durumda

M
E
 f  x, y  dxdy   f  x, y  dxdy   f  x, y  dxdy (3)

D
D D1 D2

ÖZ
dır.
M
Lİ
İspat: D üzerindeki integral toplamı,

IV

N
A

 f  P  s   f  P  s   f  P  s

A
(4)
.H

Z
i i i i i i

D
D D1 D2
Lİ

biçiminde verilebilir (Şekil 4).

IN
R

A
.D

R
N

LA
A
F
O

T
R

O
P

N
S
R
E
D

Şekil 4.

5
Burada, ilk toplam D1 alt bölgesine karşılık gelen ve ikincisi D2 alt

bölgesine karşılık gelen terimleri içerir. Yani, iki katlı integral parçalanma
biçimine bağlı olmadığından, D yi D1 ve D2 nin ortak sınırı si alt

bölgelerinin bir sınırı olacak şekilde bölebiliriz. (4) de si  0 iken limite

geçilerek (3) ü elde ederiz. Bu teoremin herhangi bir sayıdaki terim için

İR
doğru olduğu açıktır.

M
E
1.2 İki katlı İntegrallerin Hesaplanması

D
ÖZ
D bölgesi, onun iç* noktasından geçen, sınırını 1 ve  2 gibi iki noktada
M
kesen ve eksenlerden herhangi birisine (örneğin, y  eksenine) paralel
Lİ

IV

N
olan bir doğru parçası olacak olan, xy  düzleminde bir bölge olsun.
A

A
.H

Z
Bu durumda, D bölgesini 1  x  ve  2  x  fonksiyonları  a, b  üzerinde

D
Lİ

IN
R

sürekli ve
.D

R
N

1  x   2  x  , a  b
LA
A
F

olmak üzere y  1  x  , y  2  x  eğrileri ve x  a, x  b doğruları ile sınırlı

O

T
R

kabul edebiliriz. Böyle bir bölgeye y  yönünde düzenlidir (regülerdir)

P

denir. x  yönünde düzenli bölge benzer şekilde tanımlanır. Hem x  hem

S

de y  yönünde düzenli bir bölgeye bir düzenli bölge denir. Örneğin Şekil 5
R
E

de bir düzenli D bölgesine sahibiz.

D

Şekil 5.

6
f  x, y  fonksiyonu D bölgesinde sürekli olsun.

b  2  x  
D     f  x, y  dy  dx
   x 
a  1 

ifadesini ele alalım. Buna D üzerinde f  x, y  nin twofold integrali

diyeceğiz. Bu ifadede önce parantez içindeki integrali hesaplarız

İR
(integrasyon, x sabit olarak göz önüne alınarak y ye göre alınır).

M
integrasyon x in bir sürekli** fonksiyonunu verir:

E
D
2  x 

  x   f  x, y dy

ÖZ
1  x 

M
Fonksiyonu x e göre a dan b ye kadar integre ederek, belirli bir
Lİ

IV

N
b
 D     x  dx
A

A
.H

a
Z

D
Lİ
sabitini elde ederiz.

IN
R

A
.D

R
N

x 2 
LA

2
A

Örnek. D      x  y 2  dy  dx katlı integralini hesaplayınız.

F

0 
 
O

0
T
R

O
P

Çözüm. Önce iç (parantez içindeki) integrali hesaplarız:

S
R
E
D

Şekil 6.

7
 x2

x2
y3 
  x     x 2  y 2  dy   x 2 y    x 2 .x 2 
 x   x 4  x6
2 2

0  3 0 3 3

olur. Elde edilen fonksiyonu 0 ’ dan 1 ’ e kadar integre ederek,

1
1
 4 x6   x5 x 7  1 1 26
0  3   5  3.7   5  21  105
 x  dx 
0

İR
buluruz. D bölgesini belirleyelim. Burada D , y  0 , x  0 , y  x 2 , x  1

M
E
eğrileriyle sınırlı olan bölgedir (Şekil 6.).

D
ÖZ
D bölgesi x ’in değişim aralığının tamamı ( x  a ’dan x  b ’ye kadar)
M
üzerinde y  1  x  , y  2  x  fonksiyonlarından bir tanesi tek analitik ifade
Lİ

IV

N
A

vasıtasıyla temsil edilemeyebilir. Örneğin, a  c  b ve   x  ve   x  ,

A
.H

D
1  x     x  ,  a, c  üzerinde,
Lİ

IN
R

1  x     x  ,  c, b  üzerinde,
.D

R
N

LA
A

şeklinde analitik olarak belirlenmiş fonksiyonlar olsun (Şekil 7.)

F
O

T
R

O
P

N
S
R
E
D

Şekil 7.

8
Bu durumda ardışık integral aşağıdaki gibi yazılır:
b  2  x   c  2  x   b  2  x  
a   x
 f  x , y  dy 

dx  a   x
 f  x , y  dy 

dx  c   x
 f  x , y  dy dx

 1    1    1  

 2  x 
c  b  2  x  
    f  x, y  dy dx     f  x, y  dy dx

a    x
  
 c    x 

İR
Bu denklemlerin ilki ve ikincisi,  a, c  üzerinde 1  x     x  ve  c, b  üzerinde

M
1  x     x  gerçeği vasıtasıyla belirli integralin bilinen özelliğine dayalı

E
D
olarak yazılır.

ÖZ
Ayrıca, eğer  2  x  fonksiyonu  a, b  aralığının farklı alt aralıkları
M
üzerinde farklı analitik ifadeler yardımıyla tanımlı ise, iki katlı ardışık
Lİ

IV

N
integral için benzer bir notasyona sahip olurduk.
A

A
Şimdi ardışık iki katlı integralin bazı özelliklerini ortaya koyacağız
.H

D
Lİ

IN
R

Özellik 1. Eğer y yönünde düzenli D bölgesi, x eksenine veya

.D

R
N

LA
A

y  eksenine paralel bir doğru parçası ile D1 ve D2 gibi iki parçaya

F
O

bölünmüş ise, bu durumda D üzerindeki  D ardışık iki katlı integrali D1 ve

T
R

D2 üzerindeki ardışık iki katlı integrallerin toplamı olacaktır; yani,

P

 D   D1   D2 (1)
S
R

olacaktır.
E
D

İspat. (a) x  c a  c  b doğru parçası D bölgesini y  yönünde düzenli

D1 ve D2 bölgelerine bölsün. Bu durumda,

b  2  x   b
 c
 b
 D     f  x, y  dy dx      x  dx     x  dx      x  dx

a  1  x 
 a  c
 a

c  2  x   b  2  x  
    f  x, y  dy dx     f  x, y  dy dx   D1   D2

a  1  x 
  
 c  1  x  
olur.

9
 İR
M
E
D
ÖZ
M
Şekil 8.
Lİ

IV

N
A

A
.H

D
(b) y  h doğrusu, D bölgesini Şekil 8 de görüldüğü gibi y  yönündeki
Lİ

IN
R

iki D1 ve D2 bölgesine bölsün. D ’nin L sınırını y  h doğru parçasının

A
.D

R
N

kestiği noktaları M 1 ve M 2 ile gösterelim. Bu noktaların opsislerini a1 ve b1

LA
A
F

ile gösterelim.
O

D1 bölgesi sürekli eğriler ile sınırlıdır:

R

O
P

(1) y  1  x  ;
S

(2) a  x  a1 ve b1  x  b olduğunda 1  x    2  x  ve a1  x  b1 olduğunda

R
E

1  x   h olmak üzere

D

y  1  x 

biçiminde yazılan A1M 1M 2 B eğrisi;

(3) x  a ve x  b doğruları

D2 bölgesi

y  1  x  , y  2  x  , a1  x  b1

eğrileri ile sınırlıdır.

10
 İntegrasyon aralığının parçalanması üzerine olan teoremi iç integrale
uygulayarak özdeşliği yazarız:

b 2  x  
 D     f  x, y  dy dx

a  1  x 



İR
 1  x  2  x  

b
    f  x, y  dy   f  x, y  dy dx

M

a  1  x 

1  x  

E
 1  x   b  2  x  


D
b
    f  x, y  dy dx     f  x, y  dy dx

ÖZ

a  1  x 
  
 a  1  x  
M
Lİ
Son integrali üç integrale parçalarız ve dış integrale integral aralığını

IV

N
A

parçalama hakkındaki teoremi uygularız:

A
.H

D
Lİ

IN
R

b  2  x   a1  2  x  
a  
    a  
   dx
.D


R
N

f x , y dy dx f x , y dy
 
 1  x    1  x  
LA
A
F

b1  2  x   b  2  x  
O

    f  x, y  dy dx     f  x, y  dy dx
R

   
O

a1  1  x   b1  1  x  
P

N
S

 a, a1  ve b1 , b  üzerinde 1  x   2  x  olduğundan birinci ve üçüncü

R
E

integralin sıfır olduğu görülür. Bu nedenle,

D

 1  x   b1  2  x  

b
 D     f  x, y  dy dx     f  x, y  dy dx

a  1  x 
  
 a1  1  x  

olur. Burada, ilk integral D1 üzerindeki ardışık iki katlı integraldir. Sonuç

olarak,
 D   D1   D2

dır.

11
İspat, M 1M 2 düz doğru parçasının diğer herhangi bir pozisyonu için benzer

olacaktır. Eğer M 1M 2 D yi üç veya daha fazla sayıdaki bölgeye bölerse, ilk

parçasında uygun sayıda terime sahip olacağımız (1)’e benzer bir ilişki
elde ederiz.

Sonuç. y  yönünde düzenli olan bölgelerin her birini ( y  ekseni veya

İR
M
x  eksenine paralel doğrular kullanarak) tekrar bölebilir ve onlara (1)

E
denklemlerini uygulayabiliriz.

D
Böylece, D koordinat eksenlerine paralel olan doğru parçaları

ÖZ
vasıtasıyla herhangi bir sayıdaki
M
D1 , D2 , ... , Di
Lİ

IV

N
düzenli bölgelere bölünebilir ve D üzerindeki ardışık iki katlı integralin, alt
A

A
.H

bölgeler üzerindeki ardışık iki katlı integrallerin toplamıdır iddiası sağlanır

Z

D
Lİ

(Şekil 9); yani,

IN
R

 D   D1   D2  ...   Di (2)
.D

R
N

LA
A

dır.
F
O

T
R

O
P

N
S
R
E
D

Şekil 9.

12
Özellik 2 (İki katlı integralin hesaplanması) m ve M f  x, y 

fonksiyonunun D bölgesi üzerindeki sırasıyla, en küçük ve en büyük değerleri

olsun. D nin alanını S ile gösterelim. Bu durumda,

 2  x 
b 
mS     f  x, y  dy dx  MS (3)

a  1  x 



İR
bağıntısı elde edilir.

M
İç integrali   x  ile göstermek suretiyle hesaplayalım:

E
İspat.

D
2  x  2  x 

ÖZ
  x   f  x, y  dy   Mdy  M  2  x   1  x  
1  x  1  x M
buradan
Lİ

IV

N
 2  x  
A

b b
 D     f  x, y  dy dx   M  2  x   1  x  dx  MS

A
 
.H

D
a  1  x   a
Lİ

IN
R

Yani,
A
.D

R
N

 D  MS (3’)
LA
A

elde edilir. Benzer şekilde

F
O

T
R

2  x  2  x 
P

  x   f  x, y  dy   mdy  m  2  x   1  x  
N

1  x  1 x
S
R

ve buradan
E

b b
 D     x dx   m 2  x   1  x  dx  mS
D

a a

yani,
 D  mS (3’’)

elde edilir. (3’) ve (3’’) eşitsizliklerinden (3) bağıntısı görülür:

mS   D  MS
Gelecek kısımda bu teoremin geometrik anlamını belirleyeceğiz.

13
Özellik 3 (Ortalama-değer teoremi). S alanlı bir D bölgesi üzerinde

sürekli bir f  x, y  fonksiyonunun  D ardışık iki katlı integrali, D de bulunan bir

P noktasındaki fonksiyonun değeri ile S alanının çarpımına eşittir; yani,

b  2  x  
a   x
 f  x , y  dy dx  f  P  S

(4)
 1   

İR
dır.

M
E
İspat. (3) den

D
1
m D  M

ÖZ
S
elde ederiz. M
Lİ

IV

N
A

1
 D sayısı f  x, y  nin D üzerindeki en büyük ve en küçük değerleri arasında

A
.H

Z
S

D
Lİ

f  x, y  nin sürekliliğinden dolayı, f  x, y 

IN
bulunur. D nin en az bir P
R

A
.D

R
N

1
noktasındaki  D değerini alır; yani,
LA
A

S
F

1
O

D  f  P
T
R

S
O
P

olacak şekilde bir P  D noktası vardır ve buradan

N

D  f  P S (5)
S
R

elde edilir.
E
D

14