1.

7 YÜZEY ALANINI HESAPLAMAK

Bir  eğrisi (Şek.26) ile sınırlanan bir yüzeyin alanını hesaplamak gerekli

olsun; burada yüzey, f  x, y  fonksiyonu sürekli ve sürekli kısmi türevlere sahip

olmak üzere, z  f  x, y  ile belirlenir.  nın xy  düzlemi üzerindeki izdüşümü L

ile gösterilsin.

İR
M
E
D
ÖZ
M
Lİ

IV

N
A

A
.H

D
Lİ

IN
R

A
.D

R
N

LA
A
F
O

T
R

Şekil 26.
P

Keyfi bir biçimde, D yi n tane s1 , s2 ,..., sn elementer alt bölgesine
S
R

bölelim. Her bir si alt bölgesinde bir Pi  i ,i  noktası alalım. Pi noktasına,
E
D

yüzey üzerinde bir

M i i ,i , f i ,i  

noktası karşılık gelecektir. Yüzeye M i noktasından geçen bir teğet düzlem

çizelim. Onun denklemi, (bakınız Kısım 9.6, Vol.I),

z  zi  fx i ,i  x  i   fy i ,i  y  i  (1)

biçimindedir. Bu düzlemde bir  i alt bölgesi alalım. Bunun xy  düzlemi

üzerindeki izdüşümü si olsun. Tüm  i alt bölgelerinin toplamını göz önüne

alalım:

41
 n

 
i 1
i

 i alt bölgelerinin yarıçaplarının en büyüğü sıfıra yaklaştığı zaman bu

toplamın limiti  yüzeyin alanı olacaktır, yani, tanıma göre

n
  lim
çap i 0
 
i 1
i (2)

yazarız.

İR
Şimdi yüzeyin alanını hesaplayalım. xy  düzlemi ve teğet düzlemi

M
arasındaki açıyı i ile gösterilsin. Analitik geometrinin bilinen formülünü

E
D
kullanarak,

ÖZ
si   i cos  i

veya M
si
Lİ
 i 

IV
(3)

N
cos  i
A

A
.H

D
Lİ

IN
yazabiliriz (Şekil 27).
R

A
.D

R
N

LA
A
F
O

T
R

O
P

N
S
R
E
D

Şekil 27.

42
  i açısı aynı zamanda, z ekseni ile (1) düzlemi arasındaki açıdır. Bu
nedenle; (1) denklemine ve analitik geometri formülüne göre
1
cos  i 
1  fx 2 i ,i   fy 2 i ,i 

elde ederiz. Buradan,

 i  1  fx 2 i ,i   fy 2 i ,i si

İR
olur. Bu ifadeyi (2) formülünde yazarak,

M
n
  lim  1  fx 2 i ,i   fy 2 i ,i si

E
çapsi 0
i 1

D
elde ederiz. Son denklemin sağ yanındaki integral toplamının limiti, tanıma göre,

ÖZ
2
 z   z 
2


D
1       dxdy olduğundan, sonuç olarak,
 x   y 
M
Lİ

IV

N
2
 z   z 
2
A

   1       dxdy (4)

A
 x   y 
.H

D
D
Lİ

elde ederiz. Bu z  f  x, y  yüzeyinin alanını hesaplamak için kullanılan formüldür.

IN
R

A
.D

R
Yüzeyin denklemi x    y, z  veya y    x, z  formunda verilmiş ise, bu
N

LA
A
F

durumda yüzeyin alanını hesaplamak için karşılık gelen formüller, sırasıyla,

O

T
R

O
P

2
N

 x   x 
2

   1       dydz (3’)
 y   z 
S

D
R
E
D

 y   y 
2 2

   1       dxdz (3’’)
D  x   z 

şeklinde olur. Burada D ve D bölgeleri sırasıyla, verilen yüzeylerin

izdüşürüldüğü xy  düzlemi ve xz  düzlemindeki bölgelerdir.

43
Örnek 1. x 2  y 2  z 2  R 2 küresinin yüzey alanı  yı hesaplayınız (Şekil 28).

Çözüm. Üst yarı kürenin yüzey alanını hesaplayalım:

z  R2  x2  y 2

İR
M
E
D
ÖZ
M
Lİ

IV

N
A

A
.H

D
Lİ

IN
R

A
.D

R
N

LA
A

Şekil 28.
F
O

Bu durumda,
R

O
P

z z
N

x y
 , 
x R 2  x 2  y 2 y R2  x2  y 2
S
R

dır. Buradan,
E
D

2
 z   z 
2
R2 R
1       
 x   y  R2  x2  y 2 R  x2  y 2
2

olur.
İntegral bölgesi,

x2  y 2  R2

şartı ile belirlenir. Böylece, (4) formülüne göre,

44
 1 
R R2  x2
R 
    dy dx
2 
R   R 2  x 2  y 2 
R2  x2

elde edeceğiz.
Elde edilen iki katlı integrali hesaplamak için kutupsal koordinatlara
dönüşüm yapalım. Kutupsal koordinatlarda, integrasyon bölgesinin sınırı   R

denklemi ile belirlenir. Buradan,

R 

İR
2 2 R
R
  2   d  d  2 R    R    d
2 2
   

M
0 0 R 2
  2
 0 0

E
2

D
 2 R  Rd  4 R 2 br 2

ÖZ
0

olur.
M
Lİ

IV

N
Örnek 2. x 2  y 2  a 2 silindir yüzeyinin x 2  z 2  a 2 silindiri ile kesilen parçasının
A

A
yüzey alanını bulunuz.
.H

D
Lİ

IN
R

A
.D

R
N

LA
A
F
O

T
R

O
P

N
S
R
E
D

Şekil 29.

45
Çözüm. Şekil 29 istenen yüzeyin 1 ini göstermektedir. Yüzeyin denklemi
8

y  a 2  x 2 biçimine sahiptir, dolayısıyla

y x y
 , 0 ,
x a x
2 2 z

 y   y 
2 2
x2 a
1       1 2 
 x   z  a x 2
a2  x2

İR
M
dır.

E
İntegrasyon bölgesi çeyrek dairedir, yani

D
ÖZ
x2  z 2  a2 , x  0 , z  0
M
Lİ

IV

N
şartları ile belirlenir.
A

A
Sonuç olarak,
.H

D
Lİ
a a2  x2  a

IN
1 a z
    dz  dx  a  a2  x2
R

dx
A

8 
0 a x
2 2  a  x2
2 0

.D

R
0 0
N

LA
A

a
 a  dx  a 2   8a 2br 2
F
O

0
R

olur.
P

N
S
R
E
D

46
 1.11. ÜÇ KATLI İNTEGRALLER

Uzayda kapalı bir S yüzeyi ile sınırlanan belli bir V hacmi verilmiş olsun.

x , y , z bölgenin bir noktasının dik koordinatları olmak üzere, f  x, y, z  V de ve

onun sınırında verilen bir sürekli fonksiyon olsun. Basitlik adına, f  x, y, z   0 ise

bu fonksiyonu V bölgesindeki bir maddenin yoğunluk dağılımı olarak göz önüne

alabiliriz.

İR
V yi keyfi bir biçimde vi alt bölgelerine bölelim; vi sembolü yalnızca

M
E
bölgenin kendisini değil aynı zamanda onun hacmini de gösterecektir. Her bir vi

D
alt bölgesinin sınırları çerçevesinde, keyfi bir Pi noktası seçelim ve f

ÖZ
fonksiyonunun bu noktadaki değerini f  Pi  ile gösterelim.
M
Lİ

IV

N
 f  P v (1)
A

A
i i
.H

D
Lİ

IN
tipli bir toplam oluşturalım ve vi nin en büyük çapı sıfıra yaklaşsın diye*(*Bir
R

A
.D

R
N

vi alt bölgesinin çapı, alt bölgenin sınırındaki noktalar arasındaki maksimum
LA
A

f  x, y , z 
F

uzaklıktır.) vi alt bölgesinin sayısını sınırlamaksızın arttıralım.

O

fonksiyonu sürekli ise, (1) tipindeki toplam bir limite sahip olacak. Bu limit iki
R

O
P

katlı integral tanımında olduğu anlamda anlaşılacaktır**.(**Bu teorem bir V

kapalı bölgesinde –sınırını içeren- ki herhangi bir sürekli fonksiyonunun integral
S
R

toplamlarının bir limitinin var olduğunun teoremi –yani, üç katlı integralin varlık
E

teoremi- ispatsız olarak kabul edilecektir.) O, ne V bölgesinin parçalanış biçimine

D

ne de Pi noktasının seçimine bağlıdır; O  f  P  dv

V
sembolü ile

gösterilir ve üç katlı integral denir. Böylece tanıma göre,

lim
çapvi 0
 f  P  v   f  P  dv
i i
V

veya

47
  f  P  dv   f  x, y, z  dxdydz
V V
(2)

dır.
f  x, y, z  fonksiyonu V bölgesi üzerinde bir maddenin dağılımının hacim

yoğunluğu olarak göz önüne alınırsa, bu taktirde (2) integrali V de içerilen tüm
maddenin kütlesini verir.

İR
M
1.12 ÜÇ KATLI İNTEGRALİ HESAPLAMAK

E
D
Bir kapalı S yüzeyi ile sınırlanan bir uzaysal (üç-boyutlu) V bölgesinin

ÖZ
aşağıdaki özelliklere sahip olduğunu kabul edelim:
M
Lİ
(1) eksenine paralel olan ve V bölgesinin bir iç (yani, sınırında

IV
z S

N
A

A
bulunmayan) noktasından geçen her doğru parçası S yüzeyini iki noktada keser;
.H

D
(2) tüm V bölgesi, xy  düzlemindeki bir düzenli (iki-boyutlu) D bölgesine
Lİ

IN
R

izdüşürülür.
.D

R
N

LA
A

Koordinat düzlemlerinin  0 xy, 0 xz , 0 yz  herhangi birine paralel bir düzlem ile

F

(3)
O

V bölgesinden ayrılan herhangi bir parça özellik 1 ve 2 ye sahiptir.

R

O
P

Belirtilen özelliklere sahip olan V bölgesine bir düzenli üç-boyutlu bölge

S
R

denir.
E

Örneğin, bir elipsoid, bir dikdörtgensel paralel yüzlü, bir dörtyüzlü, v.s.
D

düzenli üç boyutlu bölge örnekleridir. Bir üç boyutlu düzensiz bölge örneği şekil
30 da verilmektedir. Bu kısımda yalnızca düzenli bölgeleri ele alacağız.
V yi alttan sınırlayan yüzey z    x, y  denklemine ve bu bölgeyi üstten

sınırlayan yüzey z    x, y  denklemine sahip olsun (Şekil 31).

V de tanımlı ve sürekli üç değişkenli bir fonksiyonun, V bölgesi üzerindeki

üç katlı ardışık integral kavramını vereceğiz. D bölgesinin, V bölgesinin xy 

düzlemi üzerindeki,

y  1  x  , y  2  x  , x  a , x  b

48
eğrileriyle sınırlı olan izdüşümü olduğunu kabul edelim.
Bu durumda V üzerinde f  x, y, z  fonksiyonunu üç katlı ardışık integrali

aşağıdaki gibi tanımlanır:

b 2  x    x , y   

V       f  x, y, z  dz  dy  dx
a 
 1  x     x , y   

İR
M
(1)

E
D
z ye göre integrasyonun ve iç parantezlerdeki sınırları yerine konulmasının

ÖZ
bir sonucu olarak x ve y nin bir fonksiyonunu elde ettiğimize dikkat edelim. Bu

durumda, daha önce yaptığımız gibi

M D bölgesi üzerinde bu fonksiyonun
Lİ
integralini hesaplarız.

IV

N
A

Aşağıdaki bir üç katlı-ardışık integralin hesaplanmasının bir örneğidir.

A
.H

D
Lİ

IN
Örnek 1. x  0 , y  0 , z  0 , x  y  z  1 düzlemleri ile sınırlanan V bölgesi
R

A
.D

R
N

üzerindeki f  x, y, z   xyz fonksiyonunun üç katlı ardışık integralini hesaplayınız.

LA
A
F
O

Çözüm. Bu bölge düzenlidir. O yukarıdan ve aşağıdan z  0 ve z  1  x  y

R

düzlemleri ile sınırlıdır ve xy  düzlemindeki x 0, y  0, y  1 x doğru

P

parçalarıyla sınırlanan bir düzenli D bölgesi üzerine iz düşer (Şekil 32). Böylece,
S
R

üç katlı ardışık integral V , aşağıdaki gibi hesaplanır:

E
D

1 x  y 
V     xyzdz d
D  0 

D bölgesi üzerindeki ardışık iki katlı integralde sınırları yazarak,

1 1 x 1 x  y
     xyz 2
1 1 x

V       xyzdz  dy dx     1 x  y
z 0 dy 
00  0   0 0
2 

49
 1
1 x 1  1
x 1
    xy 1  x  y  dy  dx   1  x  dx 
2 4

0 0 
2 0
24 720

elde ederiz.
Şimdi üç katlı ardışık integralin bazı özelliklerini ele alalım.

Özellik 1. Eğer bir V bölgesi, koordinat eksenlerinden birisine paralel bir

İR
düzlem ile V1 ve V2 bölgelerine bölünürse, bu durumda V üzerindeki üç katlı

M
ardışık integral V1 ve V2 bölgeleri üzerindeki üç katlı ardışık integrallerin

E
D
toplamına eşittir.

ÖZ
Bu özelliğin ispatı tamamen, iki katlı ardışık integraller için yapılan ispatın
aynıdır. Onu tekrar yapmayacağız. M
Lİ

IV

N
Sonuç. V bölgesinin, koordinat eksenlerine paralel düzlemlerle herhangi bir
A

A
sonlu sayıdaki V1 , V2 ,..., Vn parçalanışı için
.H

D
Lİ

IN
R

V  V1  V2  ...  Vn

.D

R
N

LA
A
F
O

dır.
T
R

O
P

Özellik 2 (Bir üç katlı ardışık integralin hesaplanması hakkındaki

S

teorem).
R

Eğer m ve M , V bölgesindeki f  x, y, z  fonksiyonunun, sırasıyla en küçük

E
D

ve en büyük değerleri ise,

mV  V  MV

dır. Burada V verilen bölgenin hacmi ve V f  x, y, z  fonksiyonunun V

üzerindeki üç katlı ardışık integralidir.

50
   x , y  
İspat. Önce V  D   x, y
 f  x , y , z  dz d ardışık integralindeki iç integrali
   

hesaplayalım:

  x, y    x, y    x, y 

f  x, y, z  dz   M   x, y     x, y  
  x, y 
  Mdz  M  dz  Mz   x, y 
 x, y    x, y    x, y 

İR
Böylece iç integral M   x, y     x, y  

M
ifadesini aşamaz. Bu nedenle, katlı

E
integraller hakkındaki Kısım 1.1 deki teorem yardımıyla ( V bölgesinin xy 

D
ÖZ
düzlemi üzerindeki izdüşümünü D ile göstermek suretiyle),

M
  x , y  
V     f  x, y, z  dz d   M   x, y     x, y   d
Lİ

IV

N
D    x, y  
A

A
.H

D
Lİ

 M    x, y     x, y  d
IN
R

A
.D

R
D
N

LA
A
F

elde ederiz. Fakat son katlı integral   x, y     x, y  fonksiyonunun iki katlı

O

T
R

integraline eşittir ve, sonuç olarak, z    x, y  ve z    x, y  yüzeyleri arasında

O
P

kalan bölgenin hacmine, yani, V bölgesinin hacmine eşittir. Bu nedenle,

S
R
E

V  MV
D

dır. Benzer şekilde V  mV olduğu gösterilir. Böylece Özellik 2 ispatlanır.

51