Professional Documents
Culture Documents
1 Tytuł tego opracowania nie jest w pełni adekwatny - należy tu raczej mówić
o „śląsko-zagłębiowskiej” bohemistyce, gdyż Uniwersytet Śląski od chwili swego po
wstania, na mocy decyzji ówczesnych władz polityczno-gospodarczych, swą bazę i zaple
cze dydaktyczne oparł o obiekty w Katowicach i Sosnowcu. Zwyczajowo mówi się o ślą
skiej slawistyce, jednak dla większej precyzji stosuje się optymalne określenia - slawisty
ka UŚ w Katowicach-Sosnowcu. Faktyczna sytuacja lokalowa UŚ (początkowo tylko
w Sosnowcu) oraz zadawnione - w odczuciu niektórych badaczy dziejów Śląska - ani
mozje regionalne, a także bez wątpienia bardziej konserwatywnych mieszkańców na
szego regionu powodują wiele nieporozumień i wątpliwości (a czasami nawet agresji).
Na szczęście naukowcy i studenci UŚ, którym przyszło pracować lub studiować w Sosno
wcu, podchodzą do tych problemów bardziej racjonalnie, bez większych emocji. Dla uni
knięcia jednak jakichkolwiek nieporozumień zastosuję konsekwentnie obok określenia
śląska bohemistyka bardziej neutralne katowicko-sosnowiecka bohemistyka.
2 Do rozpadu Czechosłowacji w roku 1993 w ramach studiów slawistycznych na
Uniwersytecie Śląskim istniała filologia czesko-slowacka.
228
brzm iącego ję z y k a czeskiego. P ow ołanie je s z c z e w latach przedw ojennych K on
sulatu G eneralnego R epubliki C zechosłow ackiej w K atow icach, a później ułatw ie
nia w przekraczaniu g ranicy oraz rozw ój ruchu tu rystycznego w latach sied em
dziesiątych, b ezpośrednia w sp ó łp raca zakładów przem ysłow ych i instytucji kul
tury oraz m ożliw ość o dbioru telew izji czechosłow ackiej istotnie ułatw iły p ropa
gow anie tego dorobku oraz w płynęły na pogłębienie zainteresow ania m ieszk ań
ców G órnego Śląska naszym i p o łu d n io w y ch sąsiadam i3. O soby zainteresow ane
p ro b lem aty k ą b o h em isty czn ą m ogły rozw ijać sw e pasje na U niw ersytecie Jag iel
lońskim w K rakow ie lub na U niw ersytecie W arszaw skim , gdzie ju ż od lat przed
w ojennych działały ośrodki slaw isty czn e (w tym bohem istyczne) w Polsce, gdzie
badania i dydaktykę p row adziły - lub nadal p row adzą - polskie slaw istyczne au
torytety4.
M yśl stw orzenia p racow ni slaw istycznej w centrum G órnego Ś ląska zrodziła
się w raz z pow ołaniem U niw ersytetu Śląskiego w K atow icach (w cześniej do
1969 r. —W SP oraz filia U J), a następnie Instytutu F ilologii O bcych UŚ. S law isty
ka na U niw ersytecie Ś ląskim p o w stała ostatecznie w 1974 roku, a w je j ram ach
rów nież bohem istyka. Inicjatorem i faktycznym tw ó rc ą filologii czeskiej był w y
bitny języ k o zn a w c a polski oraz slaw ista prof, d r hab. K azim ierz Polański, który
w raz z innym i neofilologam i, w śród których byli rów nież slaw iści, stw orzył
założenia program ow e i zaplecze dydaktyczne do naboru na p ierw szy rok filolo
gii słow iańskiej (w łaściw ie filologii czeskiej), która rozpoczęła sw ą działalność
w roku 19745. Początkow o b o hem istykę ujm ow ano w ram ach organizacyjnych
Instytutu Filologii O bcych U n iw ersy tetu Śląskiego6 ja k o Z akład Filologii
Słow iańskiej, który przekształcił się w 1981 roku w K atedrę Filologii S łow iań
skiej7. T rzon kadry naukow ej i dydaktycznej stanow ili slaw iści-bohem iści, w y
229
w odzący się z U J oraz UW, a w latach n astępnych absolw enci slaw istyki (bohe-
m isty k i8) z katow icko-sosnow ieckiego ośrodka.
K olejnym etapem istotnych zm ian organizacyjnych był rok 1990, w którym
prof, dr hab. E m il T okarz przekształcił K atedrę w Instytut F ilologii Słow iańskiej,
optym alizując jed n o c ze śn ie je g o strukturę9, m a ją cą ró w n ież w pływ na późniejsze
kształcenie bohem istów n a UŚ. Z m iany te zapoczątkow ały dynam iczny rozwój
k ształcenia slaw istów -bohem istów w latach następnych - poprzez zatrudnienie
now ych naukow ców -specjał i stów (rów nież gościnnych) oraz p odniesieniu lim itu
przyjęć, zw iększeniu uległ potencjał naukow y i dydaktyczny tutejszego ośrodka
bohem istycznego. P rzełom ow y był rów nież rok 1995, kiedy w prow adzono po raz
p ierw szy studia licencjackie i m agisterskie (w system ie 3 + 2), w tym z jęz y k o z
n aw stw a stosow anego o specjalności bohem istycznej. D o dziś zresz tą funkcjo-
n u jąró w n o le g le d w a sposoby k ształcenia b ohem istów n a U Ś - pięcioletnie studia
filologiczne b o hem istyczne oraz pięcioletnie studia jęz y k o zn a w stw a stosow ane
go (translatoiyczne) o specjalności bohem istycznej.
M im o trudnych w arunków lokalow ych (stara, zbyt m ała baza) w roku akade
m ickim 2001/2002 filologię czeską w IFS UŚ (w różnych w ersjach program o
w ych) studiow ało 60 osób, przy czym w szystkich studentów slaw istyki było pra
w ie 300. Po dw uletniej przerw ie rotacyjnej, w kolejnym roku akadem ickim
2002/2003 planow ane je s t uruchom ienie specjalizacji filologia czeska (dla 25
osób). W nieodległej przyszłości planuje się uruchom ienie podyplom ow ych stu
diów bohem istycznych.
P lanow e zajęcia dydaktyczne na filologii czeskiej w zależności od cyklu
kształcenia sk ła d a ją s ię z n astępujących p rz ed m io tó w 10: P raktyczna n au k ajęz y k a
czeskiego (leksyka, frazeologia, konw ersacje, ekspresja pisem n a i ustna), G ram a
ty k a opisow a ję z y k a czeskiego, H istoria literatury czeskiej, H istoria i cyw ilizacja
C z e c h " , P rzekład specjalistyczny, P rzekład konsekutyw ny, P rzekład sym ultani
230
czny oraz odpow iednio profilow ane w ykłady m onograficzne (np. w tym roku
akadem ickim były to w ykłady o profilu: translatoryka, stylistyka i sem antyka).
W zasobach B iblioteki S law istycznej działającej przy IFS U Ś oraz w z aso
bach C zytelni N eofilologicznej W ydziału Filologicznego U Ś znajduje się bogaty
i ciągle rozbudow yw any księg o zb ió r o tem atyce bohem istycznej (klasyczne
i w spółczesne dzieła literatury czeskiej, opracow ania jęz y k o zn aw cze i literatu
roznaw cze, podręczniki, słow niki, e ncyklopedie i album y o raz nag ran ia aud io -v i
deo), liczący ponad 10 tysięcy w olum inów (w tym zbiory specjalne), a także rocz
niki kilkunastu specjalistycznych czasopism czeskich dotyczących zagadnień j ę
zyka i kultury.
O d sw ych początków istnienia slaw iści-bohem iści z naszego ośrodka z ajm o
wali się całym spektrum badań zw iązanych z pro b lem aty k ą bohem istyczną,
a szczególnie polsko-czeskich zw iązków kulturow ych (językow ych i literac
kich). B adania jęz y k o zn aw cze oscylow ały w okół: słow otw órstw a, składni, se
m antyki, gram atyki opisow ej ję z y k a czeskiego i polsko-czeskiej gram atyki po
rów naw czej, leksykologii oraz historii i stylistyki ję z y k a czeskiego, ja k rów nież
socjolingw istyki. W badaniach literaturoznaw czych przew ażały badania nad h i
storią literatury czeskiej, teo rią literatury i p ro b lem aty k ą translatoryczną. O statni
mi czasy dużo uw agi pośw ięca się przekładow i artystycznem u oraz d w ukierun
kow em u tłum aczeniu konsekutyw nem u i sym ultanicznem u.
O d kilku lat w IFS UŚ prow adzone są d łu goletnie bohem istyczne program y
badaw cze (granty), obejm ujące słow otw órstw o, składnię i sem antykę oraz fraze
ologię i stylistykę ję z y k a czeskiego, jęz y k o w o -k u ltu ro w e pogranicze polsko-cze
skie oraz c ze sk ą kulturę i literaturę przełom u w ieków , c ze sk ą literaturę i kulturę
w kontekście w spólnoty europejskiej. W yniki badań zaw arto w licznych k ra jo
w ych i zagranicznych publikacjach naukow ych. Śląscy bohem iści są autoram i
w ielu w ydań książkow ych (m onografie, podręczniki, słow niki i skrypty) oraz a r
tykułów i recenzji w specjalistycznych czasopism ach o tem atyce slaw istycznej
i bohem istycznej (m .in. w: zeszytach naukow ych U Ś, UJ i UO, „B iuletynie S la
w istycznym ”, „Studiach z Filologii Polskiej i S łow iańskiej” , „ R oczniku S law i
stycznym ” , „Slavii O ccidentalis” , „R uchu L iterackim ” itd.). Prezentacje czeskiej
literatury w polskich przekładach i so cjolingw istyczne eseje o czeszczyźnie au to
rstw a katow icko-sosnow ieckich b ohem istów pojaw iają się w ogólnopolskich
c zasopism ach kulturalno-literackich (m .in. w: kw artalniku literackim „FA -art” ,
ponad 100-stronicow a prezentacja „m łodej czeskiej literatury” w nr 1-2/1998,
oraz w kw artalniku kulturalnym „O p cje”). Śląscy bohem iści b io rą aktyw ny
udział w życiu środow iska b ohem istycznego i slaw istycznego w kraju (K om isja
S łow ianoznaw stw a i Językoznaw stw a PAN, Polskie T ow arzystw o Języ k o zn aw
cze, Stow arzyszenie T łum aczy P olskich). R ów nie często u c zestn iczą w m ię
dzynarodow ych konferencjach n aukow ych w kraju i zagranicą. W ośrodku
katow icko-sosnow ieckim zakończono z sukcesem kilkanaście doktoratów i p rz e
w odów habilitacyjnych z zakresu bohem istyki. B ohem iści-językoznaw cy z UŚ
231
d o k o n u ją n a zlecenie sądów ekspertyzy filologiczne czeskich testów i ich tłu m a
czeń, a także p rzep ro w ad zają egzam iny państw ow e (egzam iny na tłum aczy przy
sięgłych ję z y k a czeskiego oraz p ilotów w ycieczek zagranicznych).
O d kilkunastu lat trw a o w o cn a w spółpraca IFS z czeskim i instytucjam i n a
ukow ym i i kulturalnym i, która o dbyw a się na p odstaw ie um ów bilateralnych
uczelni oraz za pośrednictw em polskiego M E N iS i czeskiego M Š M aT (Dum
zahraničních sty k ů )12. D zięki takiej w spółpracy m ożliw e je s t prow adzenie badań
naukow ych w czeskich ośrodkach, odbyw anie studiów języ k o w y ch i stażów na
czeskich uczelniach przez pracow ników naukow ych i studentów UŚ. K ilku z n a
szych badaczy korzystało z w szechstronnej pom ocy specjalistów z A N RCz
(U Č L ) w Pradze. O ptym alnie d la obydw u stron u kłada się stała w ym iana nauko
w a (bohem istyczno-polonistyczna) p row adzona z U niw ersytetem Palackiego
w O ło m u ń cu 13, dzięki czem u w n aszym Instytucie g ościli z w ykładam i oraz u cze
stniczyli w konferencjach naukow ych znakom ici czescy bohem iści: prof. PhDr.
Jiří D am borský, D rSc., prof. PhD r. E dvard L otko, CSc. i prof. PhDr. Eduard
Petrů, D rSc. oraz zaprzyjaźnieni z n a sz ą b o h em isty k ą od lat: doc. PhDr. M arie
Sobotková, CSc., w ybitna czeska p o lonistka (i b ohem istka jed n o cześn ie), a także
prof. PhDr. Jiří Fiala, CSc. znaw ca dziejów M oraw i były czeski lektor w UŚ. Co
roku nasi pracow nicy i studenci w y jeżd żają na staże naukow e, studia sem estralne
oraz Szkoły L etnie Języka i K ultury na U K w Pradze, U P w O łom uńcu, M U w B r
nie, rzadziej na uniw ersytety w O straw ie, O paw ie, Pilźnie i C zeskich B udziejo-
w icach.
O d 1977 roku w IFS UŚ działa K oło N aukow e Slaw istów (od 2001 r. KN S
„Ś w iatow id”), w którym najliczniejsza i najbardziej a k ty w n a je s t sekcja bohem i-
styczna (15 osób). C złonkow ie K o ła brali udział w kilku studenckich konferen
cjach naukow ych (konferencje SV O Č na U K w Pradze w 1988 r., U P w O łom uń-
c u w 1 9 9 2 r.,a ta k ż e U J w K r a k o w ie w 1999 r. oraz U S z w Św inoujściu w 2 000 r.),
w latach u biegłych uczestniczyli w ogólnopolskich im prezach bohem istycznych
w innych ośrodkach (udział i laury w konkursach przekładow ych), a w roku
ubiegłym byli głów nym i organizatoram i IV O gólnopolskich D ni B ohem istów
(U niw ersytet Śląski w K atow icach, 14-15.05.2001 r.), które odbyły się na na
szym U niw ersytecie i spotkały się z w y so k ą oceną m ery to ry cz n ą i organizacyjną.
D w ie reprezentantki K N S brały udział w I Polonistyczno-bohem istycznej konfe
12 Niestety ostatnimi czasy nasze środowisko zauważa znikomą lub bardzo matą
aktywność Centrum Czeskiego (České centrum) w Warszawie w zakresie propagowania
czeskiej kultury na południu Polski.
13 Dzięki tej dobrze rokującej i długoletniej współpracy oraz kontaktom koleżeńskim
badaczy od kilku lat na zasadach wzajemności kierowani są do obu placówek lektorzy
języka czeskiego i polskiego. Od 1989 roku lektorem języka czeskiego na UŚ jest absol
wentka olomunieckiej polonistyki i historii mgr Jolanta Najderová, a lektorem i wykła
dowcą języka polskiego na UP od 1999 roku piszący te słowa.
232
rencji studentów , organizow anej w P rad ze14 w m arcu 2000 r., gdzie w ygłosiły re
feraty w ję z y k u c ze sk im 15. O d 2001 roku K oło p o siad a (w ram ach serw isu in
form acyjnego K N S) sw ą in tern eto w ą gazetę „N o v in y Slavia” , w której czeska
problem atyka (historia, przekłady, inform acje k ulturalne turystyczne i prak ty cz
ne) zajm uje gro s m ie jsc a 16. R ów nie obiecująco zapow iada się w spółpraca studen
tów polonistyki z O łom uńca i bohem istyki z Sosnow ca.
Pisząc o bohem istyce na U niw ersytecie Śląskim , zasłużenie w iele m iejsca
należy pośw ięcić w ybitnym naukow com , slaw istom -bohem istom , którzy w nieśli
duży, osobisty w kład w rozw ój naszego ośrodka, je g o dorobek naukow y i pozycję
w polskim środow isku slaw istycznym . B ez w ą tp ie n ia blasku dodaje naszej p la
ców ce działalność naukow o -d y d ak ty czn a takich autorytetów polskiej slaw istyki
i bohem istyki, m istrzów w ielu pokoleń nie tylko śląskich slaw istów , ja k : prof, dr
hab. H alina Jan aszek-Ivaničková, prof. dr hab. K azim ierz Polański, prof, dr hab.
R om an L askow ski oraz nieoceniony prof, dr hab. M ieczysław B asaj, który jak o
jed en z „ ojców " śląskiej bohem istyki pośw ięca je j nadal sw ą w iedzę i naukow y
talent.
N ależy rów nież w ym ienić liczne grono n auczycieli akadem ickich, bohem i-
stów (i słow acystów jed n o cześn ie), którzy w istotny sposób przyczynili się do
rozw oju IFS U Ś i poziom u śląskiej bohem istyki w ciągu ostatnich 28 lat: prof, dr
hab. Jacek B aluch, prof, dr hab. W itold N aw rocki, prof, dr hab. D anuta R ytel-
Kuc, dr Z o fia Bik, d r C zesław C aputa, dr Joanna C zaplińska, dr Jan D utkow ski,
dr K rystyna K ow alik, dr Izabela M roczek, d r D orota Ż ygadło, m g r A nna D zię
giel, m gr Jacek Ulg, m gr Joanna K alam ala, m gr Jo an n a N ow ak, m gr A gnieszka
Piosek, m gr Jan S tachow ski, m gr M ałgorzata Z agrodzka, m gr M arzena Z abierze-
w ska-K ucharska - w ielu z nich działa nadal w polskich placów kach bohem isty-
cznych lub w inny sposób w sp iera ich działalność. O d sam ych początków stu
diów bohem ¡stycznych na U niw ersytecie Śląskim dydaktykę prow adzili w ysoko
w ykw alifikow ani lektorzy delegow ani z R epubliki C zeskiej, w ym ieniając w k o
lejności chronologicznej: PhDr. S tanislav D vořák, PhD r. Petr P oslední, prof.
PhDr. Jiří Č erný, prof. PhDr. Jiří Fiala, PhD r. V ěra Svobodová, PhDr. Jaroslav
R eska (przez 10 lat), m g r Jolanta N ajderová.
N ależy takže w spom nieć o slaw istach-bohem istach obecnie pracujących na
ukow o i d y daktycznie w Instytucie Filologii S łow iańskiej U Ś, którzy b ę d ą kształ
tow ać oblicze śląskiej bohem istyki p rzez kolejne 30 lat. W ielu z nich sw e slaw i
233
styczne w ykształcenie i p ierw sze naukow e szlify zdobyw ało n a U J w K rakow ie,
ale s ą także w śród nich i absolw enci U Ś, którzy rów nież w m acierzystej uczelni
b ę d ą pokonyw ać kolejne stopnie kariery naukow ej.
W g ronie b adaczy i w ykładow ców literatury czeskiej (o „czesko-słow ackich”
korzeniach) autorytetem je s t prof, d r hab. J ó z e f Ż arek (obecnie d yrek to r IFS UŚ),
dr A n n a C ar i dr L ucyna Spyrka.
N a czele gro n a b ohem istów -jezykoznaw ców sto ją prof, dr hab. M ieczysław
B a sa j17 oraz prof. dr hab. A nna B luszcz, którym dzielnie asystują: dr M ariola S zy
m czak (która „ porzuciła” bohem istykę na rzecz ję z y k a słow ackiego) o raz piszący
te słow a (jednocześnie opiekun K N S „ Ś w iatow id” ). N a zakończenie w arto w spo
m nieć o jeszc ze jed n ej bohem istce, bez której trudno sobie w yobrazić pra
w idłow e funkcjonow anie IFS U Ś - m ow a tu o m gr Ilonie R udnik, kierow niczce
Sekretariatu i zarazem absolw entce p ierw szego p okolenia śląskich bohem istów ,
rocznika 1974-1980.
C zas płynie i niebaw em przyjdzie nam obchodzić ju b ile u sz 30-lecia śląskiej
bohem istyki i slaw istyki. B yć m oże będzie to w spaniała o kazja do spotkania sta
rych przyjaciół, m istrzów i uczniów - naukow ców , nauczycieli akadem ickich
oraz absolw entów filologii czeskiej (i czesko-słow ackiej), by pow spom inać „sta
re, dobre dzieje”, prześledzić losy i kariery śląskich b ohem istów i zastanow ić się
nad przy szło ścią naszej katow icko-sosnow ieckiej bohem istyki.
234