ლექცია 3

უჯრედი

უჯრედთა მნიშვნელობა

უჯრედი არის ორგანიზმის სტრუქტურისა და ფუნქციის ძირითად ერთეული.

არსებობს სიცოცხლის მრავალნაირი ფორმა, რომელიც წარმოდგენილია
ერთუჯრედიანი ორგანიზმების სახით. უფრო რთული აგებულების ორგანიზმები,
მცენარეებისა და ცხოველების ჩათვლით, მრავალუჯრედიანები არიან. მათი
სხეულები წარმოადგენენ მრავალნაირი სპეციფიკური სახის უჯრედების
ერთობლიობებს. უჯრედები შეიძლება არსებითად განსხვავდებოდნენ
ერთმანეთისაგან, მაგრამ მათ მაინც აქვთ გარკვეული საერთო თვისებები.
არსებობს უჯრედების ორი ტიპი - პროკარიოტული და ეუკარიოტული. მხოლოდ
ბაქტერიული სამეფოს წარმომადგენელი და არქაული ორგანიზმები შეიცავენ
პროკარიოტულ ორგანიზმებს. უმარტივესები, სოკოები, ცხოველები და მცენარეები
შედგებიან ეუკარიოტული უჯრედებისაგან.

პროკარიოტული და ეუკარიოტული უჯრედების შედარება

ყველა უჯრედს საერთო ძირითადი თვისება აქვს: ისინი შემოსაზღვრულია

მემბრანით, რომელსაც პლაზმური მემბრანა ეწოდება. მემბრანის შიგნით არის
ნახევრად თხევადი ნივთიერება - ციტოზოლი, რომელშიც ორგანოიდები იმყოფებიან.
ყოველ უჯრედში განლაგებულია ქრომოსომები, რომლებიც გენებს შეიცავენ (დნმ-ის
ფორმით). ყველა ამ უჯრედს ასევე გააჩნია რიბოსომები, პაწაწინა ორგანოიდები,
რომლებიც გენებიდან წამოსული ინსტრუქციების შესაბამისად, ცილებს ამზადებენ.
პროკარიოტული და ეუკარიოტული უჯრედების ძირითადი განსხვავება
მდგომარეობს იმაში, რომ ეუკარიოტული უჯრედების ქრომოსომები
ლოკალიზებულია მემბრანით შემოსაზღვრულ ორგანოიდში – ბირთვში.
პროკარიოტულ უჯრედში დნმ კონცენტრირებულია რეგიონში, რომელსაც
ნუკლეოიდი ეწოდება (სურათი 3.1).

1
სურათი 3.3. პროკარიოტული უჯრედი. მოკლებულია რა ნამდვილ ბირთვსა და
უეკარიოტული უჯრედისათვის დამახასიათებელ მემბრანით შემოსაზღვრულ სხვა
ორგანოიდებს, პროკარიოტული უჯრედი გაცილებით მარტივია სტრუქტურულად. მხოლოდ
ბაქტერია და არქაული ორგანიზმები არიან პროკარიოტები.

მის საპირისპიროდ, ეუკარიოტულ უჯრედს ნამდვილი ბირთვი აქვს, რომელიც

შემოსაზღვრულია ბირთვის გარსით. ბირთვსა და პლაზმურ მემბრანას შორის
არსებულ მთელ სივრცეს ციტოპლაზმა ეწოდება. ეს ტერმინი ასევე გამოიყენება
პროკარიოტული უჯრედების შიგთავსისთვისაც. ეუკარიოტული უჯრედების
ციტოპლაზმაში, ციტოზოლში შეტივტივებულია მემბრანით შემოსაზღვრული
სპეციალიზებული ფორმისა და ფუნქციის მქონე მრავალნაირი ორგანოიდი. ისინი
პროკარიოტულ უჯრედებში არ გვხვდება. ეუკარიოტული უჯრედები, ჩვეულებრივ,
ცოტათი უფრო დიდებია ვიდრე პროკარიოტული უჯრედები.
ყოველი უჯრედის საზღვარზე შერჩევითი ბარიერის სახით ფუნქციონირებს
პლაზმური მემბრანა, რომელიც საკმარისი რაოდენობით ატარებს ჟანგბადს, საკვებ
ნივთიერებებსა და ნარჩენებს. ზოგადად, ბიოლოგიური მემბრანა შედგება
ფოსფოლიპიდებისა და სხვა ლიპიდების ორმაგი შრისაგან. ლიპიდთა ამ ორმაგ შრეში
ჩასმულია ან მის ზედაპირებთან მიბმულია სხვადასხვანაირი ცილები (იხილეთ
სურათი 3.2).

2
სურათი 3.2. პლაზმური მემბრანა. პლაზმური მემბრანა და ორგანოიდების მემბრანები შედგება
ფოსფოლიპიდების 2 შრისაგან (ორმაგი შრე), რომლებთანაც დაკავშირებულია ან მასში
ჩაშენებულია სხვადასხვა ცილები. მემბრანის შიდა ნაწილში ფოსფოლიპიდების კუდები
ჰიდროფობურია, მემბრანული ცილების შიდამემბრანული ნაწილები ასევე ჰიდროფობურია.
ფოსფოლიპიდების თავები, ცილების გარეთა ნაწილები, ზედაპირული ცილები,
ნახშირწყლების გვერდითა ჯაჭვები ჰიდროფილურია და კონტაქტში არიან წყლოვან
გარემოსთან მემბრანის ორივე მხარეს. ნახშირწყლების გვერდითი ჯაჭვები ნანახია მხოლოდ
პლაზმური მემბრანის გარეთა მხარეზე. მემბრანის სპეციფიური ფუნქციები დამოკიდებულია
მასში არსებული ფოსფოლიპიდებისა და ცილების ტიპზე.

განიხილეთ ეუკარიოტული უჯრედების მიმოხილვა შემდეგ ორ ფურცელზე

მოთავსებულ სურათ 3.3 და 3.4-ზე. უჯრედის ეს განზოგადოებული დიაგრამები
გვაცნობენ სხვადასხვა ორგანოიდებს და გვთავაზობენ ცხოველური და მცენარეული
უჯრედების რუკას. მათ, როგორც ეუკარიოტულ უჯრედებს, გაცილებით უფრო ბევრი
აქვთ საერთო ერთმანეთთან, ვიდრე ნებისმიერ პროკარიოტულ უჯრედთან. როგორც
ხედავთ, მაინც არის მნიშვნელოვანი განსხვავებები ცხოველურ და მცენარეულ
უჯრედებს შორის.

3
სურათი 3.3. ცხოველური უჯრედი

4
 სურათი 3.4. მცენარეული უჯრედი

ეუკარიოტული უჯრედების გენეტიკური ინსტრუქციები მოთავსებულია ბირთვში და

სრულდება რიბოსომებით

ბირთვი: უჯრედის გენეტიკური ბიბლიოთეკა

ბირთვი შეიცავს ეუკარიოტული უჯრედის გენების უმეტეს ნაწილს (ზოგიერთი გენი

ლოკალიზებულია მიტოქონდრიასა და ქლოროპლასტებში).

5
სურათი 3.5. ბირთვი და მისი გარსი. ბირთვის შიგნით განლაგებულია ქრომოსომები
ქრომატინის სახით (დნმ და მასთან დაკავშირებული ცილები) და ერთი ან მეტი ბირთვაკი,
რომელიც მონაწილეობს რიბოსომის სინთზში. ბირთვის გარსი შედგება ორი მემბრანისგან,
რომლების გამოყოფილია ერთმანეთისგან ვიწრო სივრცით. ის დახვრეტილია ფორებით და
ამოფენილია ბირთვის ლამინით (სურათი 3.5).

იგი, ჩვეულებრივ, ყველაზე კარგად შესამჩნევი ორგანოიდია ეუკარიოტულ

უჯრედში, დაახლოებით 5 მკმ დიამეტრი აქვს. ბირთვის გარსი წარმოადგენს ორმაგ
მემბრანას. ეს ორი მემბრანა, რომელთაგან თითოეული ცილებთან ასოცირებული
ორმაგი ლიპიდური შრეა, ერთმანეთისაგან გამოყოფილია 20-40 ნმ სივრცით. გარსს
გააჩნია ფორები, რომელთა დიამეტრი დაახლოებით 100 ნმ-ია. თითოეული ფორის
ბაგესთან, ბირთვის გარსის შიდა და გარეთა მემბრანები უწყვეტად არის
შეერთებული. რთული ცილოვანი სტრუქტურა, რომელსაც ფორის კომპლექსი
ეწოდება, ყოველ ფორას შიგნიდან აქვს გამოკრული და გარკვეული სახის
მაკრომოლეკულებისა და ნაწილაკების შესვლას და გამოსვლას არეგულირებს.
ფორების გამოკლებით, ბირთვის ინტერიერისაკენ მყოფი გარსის მხარე ამოფენილია
ბირთვის თხელი ფენით (ლამინით). იგი წარმოადგენს ცილოვანი ფილამენტების
ბადისებურ რიგს, რომელიც ბირთვის გარსის მექანიკური განმტკიცებით, ბირთვის
ფორმას ინარჩუნებს. ასევე დადასტურებულია ბირთვული მატრიქსის არსებობა,

6
ბოჭკოვანი სტრუქტურისა, რომელიც ბირთვის ინტერიერში ყველა მიმართულებით
არის ბირთვის შიგნით დნმ ორგანიზებულია განცალკევებულ ერთეულებში,
რომელთაც ქრომოსომები ეწოდება. ესენი არიან სტრუქტურები, რომლებიც
გენეტიკურ ინფორმაციას შეიცავენ. ყოველი ქრომოსომა შედგება მასალისაგან,
რომელსაც ეწოდება ქრომატინი - ცილებისა და დნმ-ის კომპლექსი. შეღებილი
ქრომატინი, ჩვეულებრივ, როგორც სინათლის, ასევე ელექტრონულ მიკროსკოპში
დიფუზური მასის სახით ჩანს.
როცა უჯრედი გაყოფისათვის ემზადება, ქრომატინის წვრილი ძაფები ხვეულებად
ექცევა (კონდენსირდება) და ხდება საკმარისად სქელ,. როგორც ჩვეულებრივი
განცალკევებული სტრუქტურები, რომლებსაც ჩვენ ვიცნობთ ქრომოსომებად. ყოველ
ეუკარიოტულ სახეობას ქრომოსომათა დამახასიათებელი რიცხვი აქვს.
მოსვენების (არაგაყოფის) პროცესში მყოფი ბირთვის შესამჩნევ სტრუქტურებს
წარმოადგენენ ბირთვაკები. ისინი ელექტრონულ მიკროსკოპში ჩანან ინტენსიურად
შეღებილი გრანულებისა და ბოჭკოების მასის სახით, რომელიც ქრომატინის ნაწილს
ესაზღვრება. აქ დნმ-იდან მოსული ინსტრუქციებით სპეციალური ტიპის რნმ
სინთეზდება. მას რიბოსომულ რნმ-ს (რრნმ) უწოდებენ. ბირთვაკებში
ციტოპლაზმიდან იმპორტირებული ცილები უერთდებიან რრნმ-ს და წარმოქმნიან
რიბოსომის მცირე და დიდ სუბერთეულებს. შემდეგ, ეს სუბერთეულები ბირთვის
ფორების მეშვეობით ბირთვიდან გადიან და ხვდებიან ციტოპლაზმაში, სადაც მცირე
და დიდი სუბერთეულების გაერთიანებით მიიღება რიბოსომა. უჯრედში ზოგჯერ
ორი ან მეტი ბირთვაკი არსებობს. მათი რიცხვი დამოკიდებულია სახეობასა და ასევე,
უჯრედების გამრავლების ციკლის.

რიბოსომები: უჯრედში არსებული ცილის ფაბრიკები

რიბოსომები - რიბოსომული რნმ-ისა და ცილისაგან აგებული ნაწილაკები, არიან

ორგანოიდები, რომლებიც ცილის სინთეზს ახორციელებენ (სურათი 3.6).
რიბოსომები, ჩვეულებრივ, ასინთეზებენ ცილებს, რომლებიც განკუთვნილია ან
მემბრანაში ჩასასმელად, ლიზოსომის მსგავს გარკვეულ ორგანოიდებში
ჩასალაგებლად ან უჯრედიდან ექსპორტირებისათვის (სეკრეცია).

სურათი 3.6. რიბოსომები. პანკრეასის უჯრედის ნაწილის ელექტრონული მიკროგრაფი

გვიჩვენებს მრავალ რიბოსომას, როგორც თავისუფალს (ციტოზოლში), ისე ბმულს
(ენდოპლაზმურ ბადეზე). რიბოსომის გამარ ტივებული დიაგრამა გვიჩვენებს მის ორ
სუბერთეულს.

7
უჯრედში ენდომემბრანული სისტემა ცილების მოძრაობას არეგულირებს
და მეტაბოლურ ფუნქციებს ასრულებს

ეუკარიოტული უჯრედის განსხვავებული მემბრანებიდან მრავალი მათგანი

ენდომემბრანული სისტემის ნაწილია. აღნიშნული სისტემა მრავალნაირ ამოცანას
ასრულებს უჯრედში. ეს ამოცანები მოიცავს ცილათა სინთეზსა და მათ ტრანსპორტს
მემბრანებსა და ორგანოიდებში ან უჯრედის გარეთ, ლიპიდთა მეტაბოლიზმსა და
მოძრაობას, აგრეთვე შხამების დეტოქსიკაციას.

ენდოპლაზმური ბადე: ბიოსინთეზური ფაბრიკა

ენდოპლაზმური ბადე (ე.ბ., რეტიკულუმი) არის მემბრანათა ისეთი ვრცელი ბადე,

რომელიც მრავალ ეუკარიოტულ უჯრედში მთელი მემბრანების ნახევარზე მეტს
მოიცავს. ენდოპლაზმური ბადე შედგება მემბრანული არხებისა და ცისტერნებად
წოდებული ჩანთების ქსელისაგან. ენდოპლაზმური ბადის მემბრანა ციტოზოლისაგან
გამოყოფს მის შიდა განყოფილებას, რომელსაც ჰქვია ენდოპლაზმური ბადის ღრუ, ან
ცისტერნული სივრცე. (სურათი 3.7). არსებობს ენდოპლაზმური ბადის ორი
განსხვავებული, თუმცა, მაინც უწყვეტად დაკავშირებული რეგიონი: გლუვი
ენდოპლაზმური ბადე და გრანულებიანი ენდოპლაზმური ბადე.

8
სურათუ 3.7 ენდოპლაზმური ბადე (ებ). ურთიერთდაკავშირებული მილაკებისა და
ცისტერნებად წოდებული გაბრტყელებული ჩანთების მემბრანული სისტემა, ებ ასევე
უწყვეტადაა დაკავშირებული ბირთვულ მემბრანასთან. (ნახატი გამოსახულებას
წარმოგვიდგენს ჭრილში). ებ-ს მემბრანა გარს აკრავს უწყვეტ კომპარტმენტს, რომელსაც ებ-ს
ღრუ (ან ცისტერნული სივრცე) ეწოდება. გრანულებიანი ენდოპლაზმური ბადის, რომლის
გარე ზედაპირი რიბოსომებითაა მოჭედილი, გარჩევა გლუვისაგან შესაძლებელია
ელექტრონულ მიკროგრაფზე (ტემ). სატრანსპორტო ვეზიკულები წარმოიქმნებიან
გრანულებიანი ენდოპლაზმური ბადის იმ ადგილიდან, რომელსაც გარდამავალი ებ ეწოდება
და მოგზაურობენ გოლჯის აპარატისა და სხვა მიმართულებებისაკენ.

გოლჯის აპარატი: გადაზიდვისა და მიღების ცენტრი

ებ-ის დატოვების შემდეგ, მრავალი სატრანსპორტო ვეზიკულა მიემგზავრება გოლჯის

აპარატისაკენ. გოლჯის აპარატი წარმოადგენს წარმოების, პროდუქტების საწყობის,
დახარისხების და გადაზიდვის ცენტრს. აქ ხდება ებ-ის პროდუქტების სახეცვლილება
და შენახვა და შემდეგ კი, დანიშნულების სხვა ადგილისაკენ გაგზავნა. გოლჯის
აპარატი შედგება ბრტყელი მემბრანული ჩანთებისაგან – ცისტერნებისაგან -

9
რომლებიც თხელი სასენდვიჩე პურის გროვების მსგავსად გამოიყურებიან (სურათი
3.8).

სურათი 3.8 გოლჯის აპარატი. გოლჯის აპარატი შედგება ბრტყელი ჩანთების ან ცისტერნების
გროვებისაგან, რომლებიც ებ-ს ცისტერნებისაგან განსხვავებით, ფიზიკურად ერთმანეთთან
დაკავშირებულები არ არიან (ნახატზე წარმოდგენილია ხედი ჭრილში). გოლჯის გროვა
ღებულობს და აგზავნის სატრანსპორტო ვეზიკულებს და პროდუქტებს, რომლებსაც ისინი
შეიცავენ. გოლჯის გროვებს სტრუქტურული და ფუნქციური პოლარობა ახასიათებთ: ცის
მხარით ისინი იღებენ ებ-ს პროდუქტების შემცველ ვეზიკულებს და ტრანს მხარე კი, პირიქით,
გზავნის ვეზიკულებს. ცისტერნული მომწიფების მოდელის თანახმად, გოლჯის ცისტერნა
თვითონ გამოდის “მოსამწიფებლად”, ცის მხარიდან მოძრაობს ტრანს მხარისაკენ და თან
მიაქვს ზოგი ცილა. დამატებით, ზოგი ვეზიკულა ახდენს ფერმენტების განმეორებით ციკლში
ჩართვას და ისინი თან მიაქვს წინ, ცისტერნის მოძრაობისას ახალი რეგიონისაკენ, სადაც მათი
მოქმედებაა საჭირო (ტემ).

უჯრედს შეიძლება ჰქონდეს მრავალი ან ასობით ასეთი ჩანთა. ცისტერნების გროვაში

ყოველი ცისტერნის მემბრანა შიდა სივრცეს გამოყოფს ციტოზოლისაგან. გოლჯის
აპარატის მახლობლად კონცენტრირებული ვეზიკულები დაკავებული არიან
ნივთიერებების გადატანით გოლჯის ნაწილებსა და სხვა სტრუქტურებს შორის.
გოლჯის გროვების 2 პოლუსი მოიხსენიება როგორც ცის მხარე და ტრანს მხარე. ისინი
შესაბამისად მოქმედებენ როგორც გოლჯის აპარატის მიმღები და გადამზიდავი
ცენტრები. ცის მხარე ჩვეულებრივ, მოთავსებულია ე.ბ.-თან ახლოს. სატრანსპორტო
ვეზიკულებს ნივთიერებები გადააქვთ ებ-დან გოლჯის აპარატისაკენ. ვეზიკულებს,
რომლებიც წარმოიქმნებიან ე.ბ.-დან, შეუძლიათ თავიანთი მემბრანები და ღრუს
შიგთავსი დაუმატონ ცის ზედაპირს გოლჯის მემბრანასთან შერწყმით. ტრანს მხარე
წარმოქმნის ვეზიკულებს, რომლებიც წყდებიან მას და სხვა მხარეებისაკენ
მოგზაურობენ.

10
ლიზოსომები: მომნელებელი კომპარტმენტები

ლიზოსომები არის ჰიდროლიზური ფერმენტების მემბრანული ჩანთები, რომელთაც

ცხოველური უჯრედი იყენებს ყველა სახის მაკრომოლეკულების მოსანელებლად (იხ.
სურათი 3.9). ლიზოსომური მემბრანის შიდა ზედაპირის ცილები და თვითონ
მომნელებელი ფერმენტები დაშლისაგან დაცული არიან სამგანზომილებიანი
კონფორმაციის ქონით, რომელიც ფერმენტული თავდასხმისაგან იცავს მოწყვლად
ბმებს. ლიზოსომები შიდაუჯრედულ მონელებას სხვადასხვაგვარად ახდენენ. ამება
და მრავალი სხვა უმარტივესი იკვებება უფრო მცირე ორგანიზმების ან სხვა საკვები
ნაწილაკების შთანთქმით.

(ა) ფაგოციტოზი: საკვების მომნელებელი (ბ) აუტოფაგია: დაზიანებული ორგანოიდის

ლიზოსომა (მარცხენა ნახატის წარწერები) დამშლელი ლიზოსომა
სურათი 3.9. ლიზოსომები. ლიზოსომები ხლეჩენ (ჰიდროლიზს ახდენენ) უჯრედში
მოხვედრილ ნივთიერებებს და ახდენენ შიდაუჯრედული ნივთიერებების განმეორებით
ციკლში ჩართვას. (ა)ზედა ნაწილი, ვირთაგვის ამ მაკროფაგში (სისხლის თეთრი უჯრედის
ტიპი) ლიზოსომა ძალიან მუქია სპეციფიური საღებავის გამო, რომელიც ლიზოსომის შიგნით
მონელების პროცესის შედეგად მიღებულ ერთ-ერთ პროდუქტთან რეაქციაში შედის (ტემ).
მაკროფაგები ყლაპავენ ბაქტერიებსა და ვირუსებს და ლიზოსომების საშუალებით შლიან მათ.
ქვედა ნაწილი, ეს დიაგრამა გვიჩვენებს ფაგოციტოზის პროცესის დროს ერთი ლიზოსომის
შერწყმას საკვების ვაკუოლთან. (ბ)ზედა ნაწილი, ვირთაგვას ღვიძლის უჯრედის
ციტოპლაზმაში ლიზოსომას შთანთქმული აქვს ორი დაზიანებული ორგანოიდი,
მიტოქონდრია და პეროქსისომა აუტოფაგის პროცესში (ტემ). ამ დიაგრამის ქვედა ნაწილი
გვიჩვენებს დაზიანებული მიტოქონდრიის შემცველ ვეზიკულასთან ლიზოსომის შერწყმის
პროცესს.

11
ვაკუოლები: მრავალნაირად გამოყენებული კომპარტმენტები

მცენარეულ ან სოკოს უჯრედს შეიძლება ერთი ან რამოდენიმე ვაკუოლი ჰქონდეს.

მიუხედავად იმისა, რომ ვაკუოლები ჰოდროლიზს ახდენენ და ამით ისინი
ლიზოსომებს ემსგავსებიან, მათ ასევე სხვა ფუნქციების შესრულებაც შეუძლიათ.
საკვები ვაკუოლები, რომლებიც ფაგოციტოზის გზით წარმოიქმნებიან. მტკნარი
წყლის მრავალ უმარტივესს აქვს კუმშვადი ვაკუოლი, რომელიც ჭარბ წყალს
უჯრედის გარეთ გადაქაჩავს, რითაც მარილებისა და სხვა მოლეკულების შესაბამის
კონცენტრაციებს ინარჩუნებს. მომწიფებული მცენარეული უჯრედი, ჩვეულებრივ,
ერთ დიდ ცენტრალურ ვაკუოლს (სურათი 3.10) შეიცავს. იგი შემოსაზღვრულია
მემბრანით, რომელსაც ტონოპლასტი ეწოდება. ცენტრალური ვაკუოლი ფორმირდება
ენდოპლაზმური ბადისა და გოლჯის აპარატიდან წარმოქმნილი მცირე ვაკუოლების
გაერთიანებით.

სურათი 3.10. მცენარეული უჯრედის ვაკუოლი. ცენტრალური ვაკუოლი, ჩვეულებრივ,

ყველაზე დიდი განყოფილებაა მცენარეულ უჯრედში. ციტოპლაზმა, ჩვეულებრივ
გალაგებულია ვაკუოლის მემბრანასა (ტონოპლასტი) და პლაზმურ მემბრანას შორის არსებულ
ვიწრო ზოლში (ტემ).

ენდომემბრანული სისტემა

3.11. სურათი ენდომემბრანულ სისტემას მიმოიხილავს სხვადასხვა ორგანოიდების

გავლით მემბრანული ცილებისა და ლიპიდების ნაკადის ჩვენებით. როცა მემბრანა
გადაადგილდება ებ-დან გოლჯისაკენ და შემდეგ სხვა ადგილებისაკენ, მისი
მოლეკულური შემადგენლობა და მეტაბოლური ფუნქციები იცვლება. უჯრედის
კომპარტმენტულ ორგანიზაციაში ენდომემბრანული სისტემა არის რთული და
დინამიკური მოთამაშე.

12
სურათი 3.11 მიმოხილვა: ენდომემბრანული სისტემის ორგანოიდებს შორის
ურთიერთდამოკიდებულებანი. წითელი ისრები გვიჩვენებენ მემბრანებისა და მათ მიერ
შემოსაზღვრული მასალების მიგრაციის ზოგიერთ გზას.

მიტოქონდრია და ქლოროპლასტები ენერგიის ერთ ფორმას გარდაქმნიან მეორეში

ორგანიზმები მათთვის საჭირო ენერგიას გარემომცველი არისაგან იღებენ და

გარდაქმნიან. ეუკარიუტულ უჯრედებში, მიტოქონდრია და ქლოროპლასტები ეს ის
ორგანოიდებია, რომლებიც ენერგიას ისეთ ფორმაში გარდაქმნიან, რომლის
გამოყენებაც უჯრედებს მუშაობისათვის შეუძლია. მიტოქონდრიები უჯრედული
სუნთქვის ადგილებია. ე.ი. იმ მეტაბოლური პროცესებისა, რომლებიც შაქრებიდან,
ცხიმებიდან და სხვა საწვავებიდან ჟანგბადის დახმარებით გამოყოფილი ენერგიის
ხარჯზე, ატფ-ს წარმოქმნიან. ქლოროპლასტები, რომლებიც მხოლოდ მცენარეებსა და
წყალმცენარეებშია ნაპოვნი, ფოტოსინთეზის ადგილებს წარმოადგენენ. ისინი მზის
ენერგიას ქიმიურ ენერგიად გარდაქმნიან. ქლოროპლასტები მზის სინათლეს
შთანთქავენ და მას იყენებენ ნახშირორჟანგისა და წყლისაგან ისეთი ორგანული
ნაერთების სინთეზისათვის, როგორიც შაქრებია.

მიტოქონდრია

მიტოქონდრია ნაპოვნია თითქმის ყველა ეუკარიოტულ უჯრედში: მცენარეების,

ცხოველების, სოკოებისა და უმარტივესების უჯრედების ჩათვლით სურათი 3.12.

13
სურათი 3.12. მიტოქონდრია, უჯრედული სუნთქვის ადგილი. მიტოქონდრიის შიდა და
გარეთა მემბრანები ნათლად ჩანან ნახატსა და მიკროგრაფზე (ტემ). კრისტები არის შიდა
მემბრანის ნაკეცები. გამოსახულების ჭრილი გვიჩვენებს მემბრანებით დაკავშირებულ ორ
განყოფილებას: მემბრანათაშორის სივრცეს და მიტოქონდრიულ მატრიქსს. თავისუალი
რიბოსომები ჩანს მატრიქსში მიტოქონდრიული გენომის (დნმ) მრავალი ასლიდან ერთ-ერთის
გასწვრივ. დნმ-ის მოლეკულები, ჩვეულებრივ, წრიულია და შიდა მიტოქონდრიულ
მემბრანასთან არის მიმაგრებული.

ქლოროპლასტები

ქლოროპლასტი წარმოადგენს მჭიდროდ მონათესავე მცენარეული ორგანოიდების –

პლასტიდების - ოჯახის განსაკუთრებულ წევრს. ამილოპლასტები არიან უფერო
პლასტიდები, რომლებიც სახამებელს (ამილოზა) ინახავენ, განსაკუთრებით, ფესვებსა
და ტუბერებში. ქრომოპლასტები შეიცავენ პიგმენტებს, რომლებიც ხილსა და
ყვავილებს ნარინჯისფერსა და ყვითელ ელფერს აძლევენ. ქლოროპლასტები შეიცავენ
მწვანე პიგმენტ ქლოროფილს, და მასთან ერთად ფერმენტებსა და იმ სხვა
მოლეკულებს, რომლებიც მონაწილეობენ შაქრის ფოტოსინთეზური გზით
წარმოებაში. ეს ლინზის ფორმის მქონე ორგანოიდები, რომლებიც დაახლოებით 2-5
მკმ ზომისაა, ნანპოვნია მცენარეებისა და წყალმცენარეების ფოთლებსა და სხვა მწვანე
ორგანოებში (სურათი 3.13).

14
3.13. ქლოროპლასტი, ფოტოსინთეზის ადგილი. ქლოროპლასტი შემოსაზღვრულია სულ
მცირე 2 მემბრანით, რომლებიც ერთმანეთისაგან გამოყოფილია ვიწრო მემბრანათაშორისი
სივრცით, რომელიც წარმოქმნის გარეთა განყოფილებას. შიდა მემბრანა გარს აკრავს მეორე
განყოფილებას, რომელიც შეიცავს სითხეს, რომელსაც უწოდებენ სტრომას. თავისუფალი
რიბოსომები და ქლოროპლასტული გენომის (დნმ) ასლები წარმოდგენილია სტრომაში.
სტრომა გარს აკრავს მესამე განყოფილებას - თილაკოიდის სივრცეს, რომელსაც, თავის მხრივ,
გარს აკრავს თილაკოიდის მემბრანა. ურთიეთდაკავშირებული თილაკოიდის ჩანთები
(თილაკოიდები) გროვებად არის წარმოდგენილი და ქმნიან სტრუქტურას, რომელთაც გრანები
ეწოდება. გრანები ერთმანეთთან დაკავშირებულია ცალკეულ თილაკოიდებს შორის
არსებული წვრილი მილაკებით (ტემ).

პეროქსისომები

პეროქსისომა არის სპეციალური მეტაბოლური კომპარტმენტი, რომელიც ერთი

მემბრანით არის შემოსაზღვრული (სურათი 3.14).

15
სურათი 3.14 პეროქსისომა. პეროქსისომები დაახლოებით სფერულია და ხშირად აქვთ
გრანულებიანი ან კრისტალებიანი გული (ბირთვი), რომელიც მიჩნეულია ფერმენტული
მოლეკულების მჭიდრო კრებულად. ეს ფოთლის უჯრედის პეროქსისომაა. ყურადღება
მიაქციეთ მის მახლობლად 2 ქლოროპლასტს და ერთ მიტოქონდრიას. ეს ორგანოიდები
პეროქსისომებთან ერთად მოქმედებენ გარკვეულ მეტაბოლურ პროცესებში (ტემ).

პეროქსისომები შეიცავენ ფერმენტებს, რომელთაც სხვადასხვა სუბსტრატებიდან

წყალბადი გადააქვთ ჟანგბადზე, თანაპროდუქტის სახით წყალბადის ზეჟანგის (H2O2)
წარმოქმნით და სწორედ აქედან წარმოიქმნება ორგანოიდის სახელი. ამ რეაქციებს
შეიძლება მრავალი განსხვავებული ფუნქცია ჰქონდეს. ზოგიერთი პეროქსისომა
ჟანგბადს იყენებს ცხიმოვანი მჟავების უფრო მცირე მოლეკულებად დასახლეჩად,
რომლებიც მერე შეიძლება გადატანილ იქნან მიტოქონდრიებისაკენ, სადაც ისინი
უჯრედული სუნთქვის საწვავად გამოიყენება. ღვიძლში პეროქსისომები ახდენენ
ალკოჰოლისა და სხვა მავნე ნივთიერებების დეტოქსიკაციას, შხამებიდან წყალბადის
ჟანგბადზე გადატანით. პეროქსისომური მეტაბოლიზმის შედეგად წარმოქმნილი H2O2
თვითონვე არის ტოქსიკური, მაგრამ ორგანოიდი ასევე შეიცავს ფერმენტს, რომელიც
მას წყლად გარდაქმნის.

ციტოჩონჩხი (უჯრედის ჩონჩხი)

ელექტრონული მიკროსკოპის ადრეულ პერიოდში ბიოლოგები ფიქრობდნენ, რომ

ეუკარიოტული უჯრედის ორგანოიდები ციტოზოლში თავისუფლად ტივტივებენ,
მაგრამ ორივე ტიპის მიკროსკოპის, როგორც სინათლის, ასევე ელექტრონულის
გაუმჯობესებამ გამოამჟღავნა ციტოჩონჩხის არსებობა. ეს არის ბოჭკოების ქსელი,
რომლიც გავრცელებულია მთელ ციტოპლაზმაში. (სურათი 3.15).

16
 სურათი 3.15. ციტოჩონჩხი

ციტოჩონჩხი, რომელიც მთავარ როლს თამაშობს უჯრედის სტრუქტურებისა და

აქტივობების ორგანიზებაში, სამი ტიპის მოლეკულური სტრუქტურისაგან შედგება.
ესენია: მიკრომილაკები, მიკროფილამენტები და შუალედური ფილამენტები (სურათი
3.16.)

მიკრომილაკები მიკროფილამენტები შუალედური ფილამენტები

სურათი 3.16. ფიბრობლასტების მიკროგრაფები ფლუორესცენტული ნიშნულით

17