ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ: ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ

Η θερμάστρα του Ζολά

Στις 13 Ιανουαρίου 1898, η εφημερίδα L' Aurore δημοσίευσε το περίφημο «Κατηγορώ»

του Εμίλ Ζολά, το κείμενο με το οποίο ο διάσημος συγγραφέας κατήγγειλε επώνυμα
υψηλά ιστάμενους κρατικούς λειτουργούς για τη σκευωρία τους εις βάρος του λοχαγού
Ντρέυφους. Ήταν η γενέθλια ώρα μιας καινούριας παράδοσης, που θέλει τον
διανοούμενο να παρεμβαίνει κριτικά στον δημόσιο βίο.

Κατηγορώ - όχι την «κοινωνία», το «σύστημα», το «κατεστημένο», δηλαδή κανέναν•

αλλά τον συνταγματάρχη, τον στρατηγό, τον υπουργό Στρατιωτικών, δηλαδή πλήττω την
Εξουσία κάτω από την προστατευτική μάσκα της απροσωπίας, που εξουδετερώνει κάθε
χτύπημα πριν καν δοθεί. Και δεν τους κατηγορώ όλους αυτούς για συνωμοσία κατά του
λαού, αλλά, ίσα ίσα, για συνωμοσία εναντίον ενός μοναχικού πολίτη που η εβραϊκή
καταγωγή του τον κάνει λαομίσητο σε περίοδο αντισημιτικού παροξυσμού. Με άλλα
λόγια, παίζω πολύ επικίνδυνο παιχνίδι. Βάζω το κεφάλι μου στον ντορβά. Δικάζομαι,
τρώω έναν χρόνο φυλακή κι ένα γερό πρόστιμο και αναγκάζομαι να αυτοεξοριστώ. Όταν
επιστρέφω, με περιμένει ένας θάνατος από τις αναθυμιάσεις της σόμπας μου που μπορεί
και να μην είναι ατύχημα...

Έτσι γεννήθηκε, πριν από εκατό χρόνια ακριβώς, ένα νέο πρότυπο: του διανοούμενου
που παρεμβαίνει κριτικά στην κοινωνική ζωή, που ξεσκεπάζει ό,τι η Εξουσία προσπαθεί
να συγκαλύψει, που πολεμάει τα κατά συνθήκην ψεύδη και τις συλλογικές φενάκες, που
βρίσκεται στην αντιπολίτευση και στη μειοψηφία όποια και αν είναι η κυβέρνηση και η
πλειοψηφία, που υπερασπίζει έστω και μόνος κάποιες απαράγραπτες, μόνιμα
διακυβευόμενες αξίες αλήθεια, δικαιοσύνη, ανθρωπιά αψηφώντας σκοπιμότητες, ακόμα
και κοινά αποδεκτές, αδιαφορώντας για συμφέροντα, ακόμα και τα δικά του.

Δεν ήταν πάντα έτσι. Βέβαια, από την εποχή του Αναξαγόρα και του Σωκράτη υπήρχαν
διανοούμενοι που διώχτηκαν για τις ιδέες τους, από την εποχή του Διαφωτισμού
διανοούμενοι που δημιούργησαν το ιδεολογικό υπόβαθρο για την ανατροπή καθεστώτων
και τον θρίαμβο μιας νέας τάξης πραγμάτων, από την εποχή του ρομαντισμού
διανοούμενοι που αναζήτησαν τη χαμένη θαλπωρή της κοινότητας στη σύνδεσή τους με
εθνικούς και λαϊκούς αγώνες.

Αλλά το παράδειγμα του Ζολά σηματοδοτεί κάτι πραγματικά καινούργιο: όχι μόνον οι
αξίες που υπηρετεί ο διανοούμενος έχουν κοινωνικό αντίκρισμα, όχι μόνο του
επιβάλλουν το καθήκον της διαρκούς συμμετοχής στα κοινά, αλλά και ο ειδικός ρόλος
του δοκιμάζεται ακριβώς εκεί όπου είναι λιγότερο φανερό, λιγότερο αποδεκτό, λιγότερο
εξοργιστικό ότι αυτές οι αξίες θίγονται. Η περίπτωση του Ντρέυφους ήταν ιστορικά
ασήμαντη, αυτή καθ' εαυτή. Το κρίσιμο ήταν ότι το θύμα ήταν αθώο αφ' ενός, ανίσχυρο
1
και αντιδημοφιλές αφετέρου. Ο Ζολά έστειλε ένα μήνυμα που έλεγε ότι ο διανοούμενος
οφείλει να παρεμβαίνει προπαντός όταν η αλήθεια και το δίκιο δεν είναι δημοφιλή κι
έχουν ξεμείνει από συμμάχους.

Πολλές δεκαετίες αργότερα, ο Σαρτρ επρόκειτο να το θέσει ως εξής: ο διανοούμενος

οφείλει να βλέπει τον κόσμο από τη σκοπιά των αδυνάμων. Δεν ακούγεται άσχημα, αλλά
δεν είναι το ίδιο. Υπάρχει μια διαφορά, που περνάει απαρατήρητη όταν οι αδύναμοι είναι
μια μάζα συμπαγής, συμπαθής κι ευλογημένη από μια σωτηριολογική ιδεολογία, αλλά
που γίνεται πολύ αισθητή, όταν οι αδύναμοι είναι ετερόκλητα σύνολα με διαφορετικές
επιδιώξεις και αντίρροπα συμφέροντα, που συχνά παράγουν άλλους αδύναμους. Διότι
τότε διακρίνεται ότι το να είσαι αδύναμος δεν σου δίνει εξ ορισμού δίκιο. Αν ο
Ντρέυφους έπρεπε να υποστηριχτεί επειδή ήταν αδύναμος και όχι επειδή ήταν αθώος, θα
είχε σαπίσει στο Νησί του Διαβόλου χωρίς να απασχολήσει κανέναν Ζολά αλλά και
κανέναν Σαρτρ.

Ανάμεσα στην αντίληψη του Ζολά και του Σαρτρ παίχτηκε όλο το δράμα της κριτικής
διανόησης αυτά τα εκατό χρόνια. Οι περισσότεροι επίγονοι του Ζολά ταύτισαν απόλυτα
την κριτική λειτουργία τους με τους αγώνες καταπιεσμένων τάξεων, λαών, κοινωνικών
ομάδων που διεξάγονταν στο όνομα απελευθερωτικών ιδεολογιών με οικουμενική
εμβέλεια. Στην πορεία αυτών των κινημάτων ανέχτηκαν και απέκρυψαν ψέματα,
αδικίες, ωμότητες που στοίχισαν εκατομμύρια Ντρέυφους. Πίστευαν ότι όλα αυτά ήταν
λεπτομέρειες μπροστά στην ανώτερη αλήθεια και δικαιοσύνη που αντιπροσώπευε ο
Σκοπός.

Όταν ήρθε η μεγάλη άμπωτη, όταν από τις κορυφές των κυμάτων της μάζας οι
διανοούμενοι αυτοί βρέθηκαν ανάμεσα σε ξεβρασμένα καραβόξυλα ιδεών, φάνηκε
καθαρά πόσο μικρή αντοχή έχει ο κριτικός λόγος, όταν αντλεί την ενέργειά του από ένα
πολιτικό όραμα και όχι από μια βαθιά προσωπική πίστη ότι η αλήθεια και η ανθρωπιά
είναι αξίες υπέρτερες από ταξικά ή εθνικά συμφέροντα, ιστορικούς προορισμούς και
«εικότες μύθους». Γιατί δεν λιγόστεψαν στον κόσμο η δυστυχία, η στέρηση, η
αυθαιρεσία, η βία, η εκμετάλλευση, ο σκοταδισμός, η αναισθησία, η απάτη, η
μωροπιστία. Αντίθετα, πήραν μορφές ωμότερες από πριν. Αλλά, χωρίς τις πλάτες μιας
μαζικής ιδεολογίας κι ενός μαζικού κινήματος με μεγάλες πιθανότητες επιτυχίας, οι
περισσότεροι εκπρόσωποι της «κριτικής διανόησης» δεν είχαν πια διάθεση να
καταγγέλλουν θύτες και να υπερασπίζουν θύματα.

Οι διανοούμενοι αγαπούν ιδέες, όχι ανθρώπους. Είναι πολύ σκληρή αυτή η θέση, ιδίως
όταν διατυπώνεται τόσο ισοπεδωτικά. Αλλά έχει μεγάλη δόση αλήθειας. Προπαντός
όμως οι περισσότεροι διανοούμενοι αγαπούν την εξουσία. Σ' αυτό δεν διαφέρουν από
τους πολιτικούς και τους μεγιστάνες του χρήματος. Όταν ο αριστερός ριζοσπαστισμός
έπαψε να έχει απήχηση, είδαμε με πόση ευκολία πολλοί ιεροφάντες του μεταλλάχτηκαν
2
σε γκουρού των πανεπιστημίων και των ΜΜΕ, σκαρώνοντας εκκεντρικές,
μπιχλιμπιδάτες, νεφελώδεις και, βέβαια, πολιτικά ουδέτερες θεωρίες. Είδαμε με πόση
ευκολία άλλοι μεταμορφώθηκαν σε κήρυκες ενός πρωτόγονου εθνικισμού, που
υποσχόταν τώρα τόση δύναμη όση άλλοτε ο σοσιαλισμός. Είδαμε επίσης πώς οι
ιδεολόγοι των «νέων κοινωνικών κινημάτων» (φεμινίστριες, οικολόγοι, προπαγανδιστές
του μαύρου εθνοτισμού, ακτιβιστές ομοφυλόφιλοι) έγιναν μισαλλόδοξοι, αλαζονικοί
δογματιστές μόλις απέκτησαν ακαδημαϊκή επιρροή και πώς εξαπέλυσαν τον πολιτισμικό
μακαρθισμό που ευφημιστικά ονομάστηκε political correctness. Και ακόμη βλέπουμε με
πόση προθυμία οι περισσότεροι διανοούμενοι αποδέχονται τιμές και αξιώματα που
περιφρονούν και χλευάζουν όταν απονέμονται σε άλλους.

Μοιάζει αναπόδραστο το συμπέρασμα ότι το ιδεώδες της κριτικής διανόησης, όπως το

εγκαινίασε το «Κατηγορώ» του Ζολά, έμεινε άλλη μία από τις διαψευσμένες ουτοπίες
του εικοστού αιώνα. Αλλά ένα τόσο απόλυτο συμπέρασμα θα ήταν αδικαιολόγητα και
άδικα απαισιόδοξο. Υπήρξαν και υπάρχουν διανοούμενοι που, σχεδόν μόνοι και συχνά
πληρώνοντας βαρύ τίμημα, αντιτάχτηκαν σε πανίσχυρα δόγματα, τυφλούς συρμούς και
μαζικές ψυχώσεις, που συγκρούστηκαν με θεσμικές και άτυπες εξουσίες επειδή
αρνήθηκαν ότι η αλήθεια, η δικαιοσύνη και η ανθρωπιά πρέπει να είναι κομμένες και
ραμμένες στα μέτρα των συμφερόντων ενός έθνους, των διαθέσεων της κοινής γνώμης ή
των μύθων μιας κοινωνικής ομάδας, έστω και αναξιοπαθούσας, έστω και άξιας κατά τα
άλλα κάθε υποστήριξης. Ας θυμηθούμε, για παράδειγμα, τον Μπέρτραντ Ράσελ, με τον
νηφάλιο, αλλά τόσο ζεστό και πολιτικά ευαίσθητο κριτικό λόγο του. Ας θυμηθούμε τον
Καμύ, που ο αιρετικός και τόσο γενναιόδωρος ανθρωπισμός του τον αποξένωσε από
Αριστερά και Δεξιά. Ας θυμηθούμε τον καθολικό Χάινριχ Μπελ, που σ' εποχή καθολικής
αντιτρομοκρατικής υστερίας στη χώρα του υπεράσπισε δημόσια την αυτοκτονημένη
τρομοκράτισσα Ουλρίκε Μάινχοφ, στιγματίζοντας τους αυτοκτόνους της. Δεν είναι πολύ
μακρύς ο κατάλογος. Αλλά ευτυχώς δεν τελειώνει εδώ.

Προπαντός όμως το πρότυπο που δημιούργησε ο Ζολά λειτούργησε κι εξακολουθεί να

λειτουργεί όπως κάθε ανεκπλήρωτο ιδανικό: σαν αόρατο δικαστήριο της συνείδησης,
σαν αγγελική, αλλά αδυσώπητη Ερινύα. Κανένας διανοούμενος, οσοδήποτε κυνικός και
συμβιβασμένος, οσοδήποτε επινοητικός σε δικαιολογίες και ιδεολογήματα, δεν μπορεί
να πνίξει μέσα του αυτή τη φωνή, που τον ρωτάει το ίδιο και το ίδιο: γιατί ανέχεται ό,τι
ως διανοούμενος ξέρει καλά ότι είναι κίβδηλο και αχρείο, γιατί δεν το πολεμάει
έμπρακτα. Όχι σαν φαντάρος που εκτελεί διαταγές ανωτέρων, αλλά με τον μόνο αληθινό
τρόπο του κριτικού διανοούμενου: σαν ελεύθερος σκοπευτής πάντα μόνος, πάντα
εκτεθειμένος, πάντα αποκλειστικός υπεύθυνος για την επιλογή των εκάστοτε στόχων και
για την ευστοχία ή την αστοχία των βολών του.

(Δημοσθένης Κούρτοβικ, εφημ. ΤΑ ΝΕΑ, 13/01/1998)

3
 Θέματα:

Α. Να συντάξετε την περίληψη του κειμένου σε μια παράγραφο 100- 120 λέξεων.

(25 Μονάδες)

Β1. Να αναπτύξετε το νόημα της ακόλουθης πρότασης σε μια παράγραφο 70-80 λέξεων:
«Οι διανοούμενοι αγαπούν ιδέες, όχι ανθρώπους. Προπαντός όμως οι περισσότεροι
διανοούμενοι αγαπούν την εξουσία».

(8 Μονάδες)

Β2.α. «Μοιάζει αναπόδραστο το συμπέρασμα….. Αλλά ευτυχώς δεν τελειώνει εδώ. » Να

βρεθούν οι τρόποι και τα μέσα πειθούς που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας στην παράγραφο.

( 6 Μονάδες)

β. Οι διανοούμενοι αγαπούν ιδέες, όχι ανθρώπους… και χλευάζουν όταν απονέμονται σε

άλλους.

Να βρεθεί η συλλογιστική πορεία της παραγράφου. Να δικαιολογηθεί η απάντησή σας.

(4 Μονάδες )

Β3. α. Να αντικαταστήστε τις παρακάτω λέξεις με σημασιολογικά συγγενείς, χωρίς να

αλλοιωθεί το νόημά της φράσης στην οποία βρίσκονται :

φενάκες, θαλπωρή, αντίρροπα , αναπόδραστο, κίβδηλο

(5 Μονάδες)

β. Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:

απαράγραπτες , ετερόκλητα ,απέκρυψαν,σκοταδισμός, νεφελώδεις

( 5 Μονάδες)

Β4. α. Ποιο είδος σύνταξης χρησιμοποιεί ο συγγραφεάς; Τι πετυχαίνει μ΄αυτό; Να μετατραπεί

στο άλλο είδος σύνταξης;

Οι περισσότεροι επίγονοι του Ζολά ταύτισαν απόλυτα την κριτική λειτουργία τους με
τους αγώνες καταπιεσμένων τάξεων, λαών, κοινωνικών ομάδων.

(4 Μονάδες)

4
Β5. Να γράψετε ένα ομόρριζο (παράγωγο ή σύνθετο ) των παρακάτω λέξεων.

επινοητικός , διαταγές, εκτεθειμένος

(Μονάδες 3)

Γ. Για ποιους λόγους οι διανοούμενοι βρίσκονται αποσπασμένοι από το κοινωνικό

γίγνεσθαι; Είναι απαραίτητη η ενεργοποίησή τους για την αντιµετώπιση των
προβληµάτων που ταλανίζουν σήμερα την νέα γενιά; (Να καταγράψετε τις σκέψεις σας
σ' ένα δοκίµιο πειθούς 500 - 600 λέξεων.)

(Μονάδες 40)

Πρόλογος:

Σε μια διαρκώς επιδεινούμενη κατάσταση για τη χώρα μας, δημιουργείται η εντύπωση

πως οι πολιτικοί δεν λαμβάνουν καθόλου υπόψη τους τον αντίκτυπο που έχουν οι
αποφάσεις τους για τα νεότερα μέλη της πολιτείας. Συνθέτουν ένα πλαίσιο οικονομικής
ασφυξίας για τους μελλοντικούς εργαζόμενους, περιορίζουν τις δυνατότητες ανάπτυξης
και εκμηδενίζουν τις πιθανότητες μιας ουσιαστικής ευημερίας για τη νέα γενιά.
Καθίσταται άρα αναγκαία η υπεράσπιση των νέων απ’ τους ανθρώπους εκείνους της
διανόησης που κατανοούν και συμμερίζονται την έντονη ανησυχία που προκύπτει για το
μέλλον.

Επίλογος:

Τα οξυμμένα προβλήματα των νέων της σημερινής εποχής απαιτούν την άμεση, εγκαιρη
και καθοριστική παρέμβαση των ανθρώπων της διανόησης προκειμένου να επιτευχθεί η
επίλυσή τους. Οι νέοι στο πρόσωπο των διανοουμένων βλέπουν έναν σύμμαχο, που με
κατανοήση και ευαισθησία θα σταθεί αρωγός στην πορεία του βίου τους. Οι πνευματικοί
ταγοί μπορούν να δείξουν στους νέους ανθρώπους πως ο χρόνος λειτουργεί πάντα υπέρ
τους, αν αφοσιωθούν στα ουσιώδη στοιχεία της ζωής. Ένα πρόγραμμα γεμάτο
δραστηριότητες, μελέτη και φίλους, θέτει τις βάσεις για μια ευτυχή και πλήρη ζωή, χωρίς
ανώφελο άγχος για υλικά αγαθά ή υπέρμετρες επιτεύξεις.

Ο διανοούμενος φέρει ευθύνη όχι μόνο για όσα πράττει αλλά και για όσα παραλείπει να
πράξει.

Όποιος έχει πολιτογραφεί στων «Ιδεών την Πόλη» (Καβάφης) έχει χρέος να προσφέρει
την αρωγή του στην κοινωνία την στράτευση του στον αγώνα των νέων
5
 Ανάλυση Έννοιας: Πνευματικός άνθρωπος – Διανοούμενος

Χρησιμοποιούμε τον όρο «πνευματικός άνθρωπος», «διανοούμενος» ή «πνευματικός

ταγός »για ν’ αναφερθούμε σε επιστήμονες, λογοτέχνες, καθηγητές πανεπιστημίου,
καλλιτέχνες, φιλοσόφους και άτομα του εκκλησιαστικού χώρου που έχουν καταξιωθεί σε
τέτοιο βαθμό, ώστε ο λόγος τους μπορεί να επηρεάσει μεγάλο μέρος των πολιτών.

Είναι, φυσικά, εύλογο πως άνθρωποι εξαιρετικά καλλιεργημένοι, με άριστο ήθος και
αξιόλογη παιδεία υπάρχουν σε όλους τους χώρους και τομείς του κοινωνικού βίου,
ωστόσο δεν έχουν απαραίτητα τη δυνατότητα ν’ ακουστούν και ν’ ασκήσουν επίδραση
σε ικανό αριθμό ανθρώπων.

Πολύ περισσότερο χρησιμοποιούμε τον όρο αυτό για ν’ αναφερθούμε σ’ εκείνους τους
διαπρεπείς ανθρώπους που διακρίνονται για την ευαισθησία τους απέναντι στα
κοινωνικά ζητήματα, που προβληματίζονται και λαμβάνουν θέση πάνω σε θέματα
πολιτισμού, ηθικής και πολιτικής, πάντοτε με γνώμονα το όφελος των πολιτών, κι όχι
κάποια ιδιοτελή επιδίωξη.

Ειδικότερα, στα χαρακτηριστικά των πνευματικών ανθρώπων μπορούμε να εντάξουμε τα

εξής:

Πνευματικός τομέας:

• Διακρίνονται όχι μόνο για την άρτια κατάρτισή τους στο χώρο που
δραστηριοποιούνται αλλά και για την πολύπλευρη και ευρεία μόρφωσή τους.
Αντιστέκονται στο σύγχρονο κέλευσμα της απόλυτης εξειδίκευσης και φροντίζουν για τη
συνεχή ενημέρωσή τους σε ποικίλα θέματα του πνευματικού και κοινωνικού βίου.

• Εκφράζουν έντονο ενδιαφέρον για τις πολιτικές εξελίξεις και προβληματίζονται

για τα ζητήματα εκείνα που επηρεάζουν περισσότερο τη δράση των πολιτών.

• Η σκέψη τους παραμένει αντικειμενική και ανεπηρέαστη απ’ τα διάφορα

κοινωνικοοικονομικά συμφέροντα που κινούν τους περισσότερους ανθρώπους, στοιχείο
που προσδίδει αυξημένο κύρος στις εκάστοτε παρεμβάσεις τους.

• Βασική τους μέριμνα είναι η αναζήτηση της αλήθειας και του πραγματικού
υπόβαθρου σε κάθε διαμορφούμενη κατάσταση, χωρίς να παρασύρονται απ’ τη σκόπιμη
συσκότιση που επιχειρείται πλέον με κάθε πιθανό τρόπο απ’ τους πολιτικούς και τα
συνεργαζόμενα με αυτούς μέσα μαζικής επικοινωνίας.

• Είναι ευνοϊκά διακείμενοι απέναντι σε νέες ιδέες και τρόπους, καθώς

διακρίνονται για τον γόνιμο προοδευτισμό τους. Φροντίζουν, έτσι, με την ευρύτητα του

6
πνεύματός τους να εντοπίζουν τις θετικές πτυχές των νέων προσεγγίσεων,
επισημαίνοντας βέβαια και τις πιθανές αρνητικές προεκτάσεις.

• Επικρίνουν το δογματισμό και τη μισαλλοδοξία, φανερώνοντας με τη

διαλλακτικότητα των δικών τους συλλογισμών τη δυνατότητα πολλαπλών αναγνώσεων
σε κάθε ζήτημα. Ενώ, παράλληλα, τονίζουν το αναγκαίο της ύπαρξης διαφορετικών
οπτικών και αντιλόγου.

Κοινωνικός – Πολιτικός τομέας:

• Έχουν αυξημένη κοινωνική συνείδηση και σαφή επίγνωση του ιδιαίτερου ρόλου
που οφείλουν να επιτελέσουν προς όφελος των συμπολιτών τους. Δείχνουν άρα ενεργό
ενδιαφέρον για κάθε πτυχή του κοινωνικού βίου και υπερασπίζονται την ελεύθερη και
απρόσκοπτη δράση των πολιτών. Προασπίζονται συνάμα εν γένει τα δικαιώματα των
πολιτών και στηλιτεύουν οποιαδήποτε προσπάθεια υπονόμευσής τους.

• Τρέφουν βαθύ σεβασμό για τους δημοκρατικούς θεσμούς και στηρίζουν με τις
απόψεις, αλλά και το προσωπικό τους παράδειγμα, την εύρυθμη και ουσιαστική
λειτουργία του πολιτεύματος. Σε περιόδους, άλλωστε, όπου η έννοια της δημοκρατίας
τίθεται υπό αμφισβήτηση -όχι πια με τη δύναμη των όπλων, αλλά με την κατάχρηση της
νομοθετικής εξουσίας- δεν διστάζουν να εγκαλέσουν τους πολιτικούς εκείνους που
εκμεταλλεύονται τη θέση τους για να εξυπηρετήσουν ίδια συμφέροντα ή σχεδιασμούς
που καταστρατηγούν τα κεκτημένα δικαιώματα των πολιτών.

• Στέκουν με κριτική διάθεση απέναντι σε φαινόμενα δημαγωγικού λαϊκισμού,

καθώς αντιλαμβάνονται τα όρια που πρέπει να τίθενται στις απαιτήσεις των πολιτών,
όπως και στις φιλοδοξίες των πολιτικών. Κατορθώνουν, μάλιστα, να εντοπίζουν έγκαιρα
κάθε νέο επιχειρούμενο τρόπο χειραγώγησης των πολιτών, και φροντίζουν για την
επισήμανση και ματαίωσή του.

• Μέσα από τη δύναμη του διαλόγου και της απαλλαγμένης από σκοπιμότητες
λογικής, φανερώνουν καίρια σημεία κοινωνικού και πολιτικού προβληματισμού,
διαγιγνώσκουν πιθανά αναγκαίες αλλαγές στις πολιτειακές δομές και προτείνουν
ουσιαστικές μεταρρυθμίσεις για την επίλυση σημαντικών προβλημάτων.

Ηθικός τομέας:

• -Η ζωή τους διέπεται από υψηλές αρχές, αλτρουιστική διάθεση και προφανή
αποχή απ’ τα υλιστικά πρότυπα που διαβρώνουν τις συνειδήσεις των ανθρώπων.
Προτάσσουν τις ανθρωπιστικές αξίες και αφιερώνονται πρόθυμα και ανιδιοτελώς στην
εξυπηρέτηση του συλλογικά επωφελούς.

7
• Κινούνται πάντοτε με υψηλή αίσθηση αυτοσεβασμού και αξιοπρέπειας σε κάθε
πτυχή του ιδιωτικού και δημόσιου βίου τους, αποτελώντας πρότυπα για τους υπόλοιπους
πολίτες.

• Χάρη στην αδιάκοπη παιδευτική τους πορεία έχουν αποκτήσει την ωριμότητα
εκείνη που τους επιτρέπει έναν βαθιά ειλικρινή σεβασμό για τους άλλους ανθρώπους.
Έχουν συνάμα αποβάλει τον εγωκεντρισμό και την απληστία που τόσο συχνά παρασύρει
τις πράξεις και τις αποφάσεις των ατόμων.

• Η ανάγκη αυτογνωσίας τους έχει ωθήσει σε μια επίπονη διαδικασία αυτοελέγχου

και αυτοκριτικής για τον εντοπισμό και τη βελτίωση των προσωπικών τους ελλείψεων
και ελαττωμάτων∙ στοιχείο που τους επιτρέπει να στέκουν με κατανόηση απέναντι στις
ελλείψεις και αδυναμίες των συνανθρώπων τους.

Ο ρόλος κι η αποστολή των πνευματικών ανθρώπων:

• Οι διανοούμενοι έχουν επιτύχει μια ιδιαίτερη εμβάθυνση στους τομείς που

υπηρετούν∙ έχουν συγκεντρώσει πλούτο γνώσεων κι έχουν ισχυροποιήσει τη
συλλογιστική τους ικανότητα. Τα στοιχεία αυτά τους καθιστούν ικανούς -και συνάμα
υπεύθυνους- για τη μετάδοση μέρους των γνώσεων αυτών στους υπόλοιπους πολίτες. Με
τρόπο κατ’ ανάγκη εκλαϊκευτικό∙ με τη διαδικασία κάποτε του αφυπνιστικού
προβληματισμού∙ μέσα από τα κείμενά τους ή μέσα από δημόσιες εμφανίσεις εν είδει
ομιλίας ή δημόσιου διαλόγου, οφείλουν να προσφέρουν στο ευρύτερο κοινό τη
δυνατότητα να γνωρίσει, να ενημερωθεί και ν’ αποκτήσει μια ουσιαστικότερη
προσέγγιση απέναντι στα καίρια ζητήματα της κοινωνικής και πολιτικής κατάστασης.

• Η αδυναμία των πολιτών ν’ αντιληφθούν πλήρως τους μηχανισμούς προπαγάνδας

και χειραγώγησης∙ η αδυναμία τους να κατανοήσουν τις προεκτάσεις μεμονωμένων
εγχώριων πολιτικών πράξεων και τις συσχετίσεις τους με επιδιώξεις παγκόσμιας ή
ευρύτερης κλίμακας, φέρνουν διαρκώς στο προσκήνιο την ανάγκη του κοινωνικού
συνόλου για την ενεργή παρουσία και τη διαφωτιστική δράση των πνευματικών
ανθρώπων.

• Σε μια κοινωνία όπου κυριαρχούν πρότυπα υλισμού, ελαφρότητας, ήσσονος

προσπάθειας και τυχοδιωκτισμού, οι διανοούμενοι οφείλουν ν’ αναδείξουν τις
πραγματικές αξίες και τα ιδανικά που θα πρέπει να διαπνέουν τη δράση των πολιτών.
Είναι το δίχως άλλο εξαιρετικά σημαντικό να κατανοήσουν οι άνθρωποι πως ο
καταναλωτισμός, η απραξία απέναντι στα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα, η αδιαφορία
απέναντι στις πνευματικές ενασχολήσεις, τους καθιστούν υποχείρια των πολιτικών,
οικονομικών και επιχειρηματικών κύκλων που καθορίζουν πια σε μεγάλο βαθμό τις
εξελίξεις σε όλους τους τομείς του κοινωνικού και πολιτικού βίου.

8
• Με τη συνδρομή των πνευματικών ανθρώπων μπορεί να επιτευχθεί η ενίσχυση
της κριτικής σκέψης των πολιτών και άρα μια πιο αποτελεσματική αντίδραση στις
μεθοδεύσεις εκείνες που στρέφονται κατά των δικαιωμάτων και της ευημερίας του
κοινωνικού συνόλου.

• Τη στιγμή που επιχειρείται μια συστηματική διαστρέβλωση βασικών εννοιών,

όπως είναι η δικαιοσύνη, η δημοκρατία κι η ελευθερία, κι οι πολίτες βιώνουν μια
πρωτοφανή υπονόμευση του βιοτικού τους επιπέδου, οι πνευματικοί άνθρωποι κι οι
διανοούμενοι καλούνται να στηρίξουν με κάθε τρόπο τους πολίτες στην προσπάθειά τους
ν’ αντισταθούν.

• Οι πνευματικοί άνθρωποι, συνάμα, οφείλουν να λαμβάνουν θέση σε κάθε

σημαντικό πρόβλημα που ταλανίζει την κοινωνία και δημιουργεί προστριβές και
αντιθέσεις. Ένα ακανθώδες ζήτημα, για παράδειγμα, όπως είναι ο ρατσισμός, δεν μπορεί
ν’ αφήνει αδιάφορους τους πνευματικούς μας ανθρώπους, καθώς συνιστά μια βασική
γενεσιουργό αιτία πολλών διακρίσεων που καθιστούν δυσκολότερη και πιο επώδυνη τη
ζωή μεγάλου αριθμού πολιτών.

• Αντιστοίχως, όταν η εύλογη αγάπη προς την πατρίδα, τρέπεται σ’ έναν

απάνθρωπο εθνικισμό που οδηγεί στη βία και σε κοινωνικές εντάσεις, οι διανοούμενοι
θα πρέπει να καθιστούν σαφή τη διάκριση ανάμεσα στο σεβασμό για την παράδοση και
την εθνική ταυτότητα και τον παραλογισμό του φανατισμού. Εθνικό δεν μπορεί και δεν
πρέπει να θεωρείται ό,τι μας διαχωρίζει βιαίως απ’ τους άλλους ανθρώπους, και σίγουρα
όχι ό,τι μας οδηγεί σε μια περιφρονητική ή ανάλγητη θέαση του συνανθρώπου.

• Οι πνευματικοί άνθρωποι θα πρέπει να βοηθήσουν τους πολίτες να βρουν την

πολύτιμη ισορροπία ανάμεσα στην προάσπιση των ιδιαίτερων εθνικών τους
γνωρισμάτων και τη γόνιμη επικοινωνία με τους άλλους λαούς. Ζητούμενο φυσικά δεν
είναι η απώλεια της ελληνικής ταυτότητας, αλλά ούτε και η εσωστρέφεια εκείνη που
αποκλείει την πρόσληψη θετικών στοιχείων από άλλα έθνη.

• Ουσιώδες σε κάθε περίπτωση ζητούμενο είναι η μετάδοση σε όλους τους πολίτες

του σεβασμού απέναντι στον άνθρωπο ανεξάρτητα από το έθνος, το φύλο, την κοινωνική
του κατάσταση, τον σεξουαλικό του προσανατολισμό και όποιο άλλο στοιχείο
ενδεχομένως τον διαφοροποιεί από τη θεωρούμενη ως κοινωνικά αποδεκτή νόρμα. Είναι,
άλλωστε, δεδομένο πως αν οι άνθρωποι δεν μάθουν να σέβονται και να αποδέχονται τον
συνάνθρωπό τους, είναι καταδικασμένοι να βιώσουν κι οι ίδιοι την αδικία κάποιας
ρατσιστικής διάκρισης, μιας και η αποδοχή έστω και μιας έκφανσης του ρατσισμού
οδηγεί σε ολοένα και περισσότερες διακρίσεις μεταξύ των ανθρώπων.

9
• Το ενδιαφέρον των πνευματικών ανθρώπων για την εξάλειψη οποιασδήποτε
διάκρισης ή κοινωνικής αδικίας δεν σταματά ωστόσο στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης
κοινωνίας ή ενός κράτους. Μέγιστη επιδίωξη είναι η δημιουργία ενός πλέγματος
απόλυτου και άνευ όρων σεβασμού προς τον άνθρωπο που να εκτείνεται προς κάθε
μεριά του κόσμου, όπου συναντάται η εκμετάλλευση, η υπονόμευση και η σκληρότητα
απέναντι σε ανθρώπους αδύναμους να υπερασπιστούν τον εαυτό τους.

• Οι διανοούμενοι αποζητούν την ελευθερία, την ειρήνη και την αξιοπρεπή

διαβίωση για όλους τους ανθρώπους, σε όποια χώρα κι αν βρίσκονται σε όποιο έθνος κι
αν ανήκουν. Πρόκειται, βέβαια, για μια απώτερη στόχευση που ξεκινά πρώτα απ’ την
αφύπνιση και την ευαισθητοποίηση κάθε πολίτη της δικής τους πολιτείας, ώστε από
κοινού να δώσουν τον κρίσιμο αυτό αγώνα.

• Ως ένθερμοι υποστηρικτές του δημοκρατικού πολιτεύματος και των

δημοκρατικών θεσμών καλούνται να τονίζουν την αξία της συλλογική στήριξης του
πολιτεύματος αυτού, στηλιτεύοντας συνάμα οποιαδήποτε προσπάθεια αλλοίωσης της
πραγματικής του φύσης. Μετέχουν έτσι ενεργά στη διαφάνεια που οφείλει να διέπει κάθε
δημοκρατική πράξη και καταγγέλλουν τις τακτικές εκείνων που εν κρυπτώ επιχειρούν να
εξυπηρετήσουν προσωπικά συμφέροντα παραμερίζοντας τις σύννομες δημοκρατικές
διαδικασίες.

• Οι πνευματικοί άνθρωποι ως πολιτικά όντα δικαιούνται σαφώς να έχουν μια

συγκεκριμένη πολιτική θέση, αλλά δεν πρέπει να λειτουργούν ως φορείς προώθησης μιας
συγκεκριμένης κομματικής παράταξης, καθώς κάτι τέτοιο θα ενείχε τον κίνδυνο κάθε
παρέμβασή τους να εκλαμβάνεται ως κομματική προπαγάνδα και όχι ως μια
αντικειμενική και αυτόνομη πρωτοβουλία με καθαρές προθέσεις.

Προβλήματα της εποχής μας που απαιτούν την παρέμβαση των πνευματικών
ανθρώπων :

▪ εθνικιστικά πάθη

▪ απειλή ή έκρηξη πολέμων

▪ γενοκτονίες

▪ ρατσιστικές προκαταλήψεις

▪ εκμετάλλευση

▪ ολοκληρωτικά καθεστώτα

▪ κρίση δημοκρατικών θεσμών

10
▪ πυρηνική απειλή

▪ κοινωνικές και περιφερειακές ανισότητες (τρίτος κόσμος, βορράς-νότος κλπ.)

▪ κρίση της παράδοσης

▪ πολιτιστική αλλοτρίωση των μικρών χωρών

▪ καταστροφή φυσικού περιβάλλοντος.

Η αποχή των πνευματικών ανθρώπων της εποχής μας από το κοινωνικοπολιτικό

σκηνικό:

Ο ρόλος του πνευματικού ανθρώπου τελεί υπό αμφισβήτηση. Η περιορισμένη ανάληψη

της κοινωνικής και πολιτικής ευθύνης και η αποχή των περισσότερων πνευματικών
ανθρώπων από τους κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες είναι αποτέλεσμα:

• της ανάγκης που δημιουργεί η εξειδίκευση για ολοκληρωτική αφοσίωση σε ένα

περιορισμένο πεδίο πνευματικής δράσης και των δυσκολιών που ανακύπτουν στην
προσπάθεια ανάπτυξης μιας ολοκληρωμένης θεώρησης των πραγμάτων.

• της αποξένωσης των πνευματικών ανθρώπων απ’το κοινωνικό σώμα λόγω της
κατάστασης σύγχυσης, αποπροσανατολισμού και χειραγώγησης στην οποία αυτό
βρίσκεται.

• της γενικότερης ιδεολογικής κρίσης, της έκπτωσης των συλλογικών οραμάτων

και αξιών και της υποχώρησης των κοινωνικών κινημάτων.

• του επιρρεασμού από την ανεξέλεγκτη εξέλιξη, την οποία ακολουθεί και
υποτάσσεται σ’αυτήν. Γίνεται δέσμιος του ευδαιμονισμού και των ανέσεων που προωθεί
ο καταναλωτισμός. Κατά συνέπεια, πολλές φορές ο πνευματικός άνθρωπος αποσκοπεί
στην ικανοποίηση του ατομικού του συμφέροντος και εκμεταλλεύεται κάθε μέσο για να
φτάσει ψηλά. Ενδιαφέρεται μόνο για ό,τι θα ενισχύσει την προβολή και το κύρος του και
θα τον ενσωματώσει στα «επιφανή»- διάσημα κοινωνικά στρώματα. Κατά συνέπεια
επιτείνει την ηθική αναλγησία, την ηθική χαλάρωση.

• εγκλωβισμού στις κατ’ επίφαση υποχρεώσεις που δημιουργεί ο ρόλος του για να
αποποιηθεί των ευθυνών του για την έξαρση της εγκληματικότητας, της
περιθωριοποίησης, της αλλοτρίωσης, της προσβολής και παραβίασης των ανθρώπινων
δικαιωμάτων.

• της αμφισβητούμενης παρουσίας του στην κοινωνικοπολιτιστική δράση που

απλά επιβεβαιώνει την υποβάθμιση του πολιτιστικού και πολιτισμικού επιπέδου ζωής.

11
ΛΟΓΟΙ ΠΟΥ ΠΑΡΑΓΚΩΝΙΖΟΝΤΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΟΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

• Η εποχή μας δεν μπορεί να χαρακτηριστεί εποχή ενδυνάμωσης της σφαιρικής της
ανθρωπιστικής παιδείας της ολόπλευρης μόρφωσης αλλά εποχή επικράτησης της
εξειδίκευσης και επομένως της πνευματικής μονομέρειας. Υπό αυτό το πρίσμα, οι
άνθρωποι της διανόησης πρέπει να αναλάβουν πιο ενεργητικό ρόλο μιας που η
υπερειδίκευση καθιστά πιο εύκολη την αποπνευματοποίηση του σύγχρονου ατόμου και
πιο ολοκληρωτική την ιδεολογική του σύγχυση. Μόνο έτσι θα περιορίσουν την
διανοητική νωθρότητα της κοινωνίας τους που κατακλύζεται από τις νέες, εύπεπτες αξίες
των ΜΜΕ.

• Στα ΜΜΕ είναι δικαιολογημένο να αναζητηθούν κάποιοι λόγοι κατολίσθησης

της πνευματικής ηγεσίας. Στην τηλεόραση, στον τύπο, στο ραδιόφωνο δεν
προσκαλούνται συχνά πνευματικοί άνθρωποι, τους οποίους ο καθένας μας θα μπορούσε
να γνωρίσει, να εντυπωσιαστεί από την πνευματική του διαύγεια και γιατί όχι να
ακολουθήσει το διαφορετικό τρόπο θεώρησης των πραγμάτων που αυτός προτείνει.
Δυστυχώς, τα ΜΜΕ μεταγγίζουν διαβρωτικές αξίες (πχ: το έχειν, το καταναλώνειν και
όχι το είναι), αναδεικνύουν είδωλα αμφιβόλου ποιότητας και προβάλλουν πρότυπα ζωής
χωρίς κανένα νόημα.

• Πρόσθετα γνωρίσματα της εποχής μας δυσκολεύουν την ανάδειξη του έργου του
πνευματικού ατόμου. Ο ορθολογισμός που επιβάλλει η τεχνολογική έκρηξη, η
βιομηχανοποιημένη ζωή που δεν αφήνει περιθώρια για πνευματικές αναζητήσεις, η
ιδιοτέλεια και ο ατομισμός και όχι η ποιοτική συνύπαρξη με τους άλλους συνθέτουν το
πλαίσιο της σύγχρονης κοινωνίας. Σε αυτό, οι πνευματικοί άνθρωποι εύκολα
αποστασιοποιούνται/ τίθενται στο περιθώριο.

Συμβολή πνευματικών ανθρώπων για την αντιμετωπίση των προβλημάτων της

νέας γενιάς:

Άξιο αναφοράς είναι ότι ο διανοούµενος δεν είναι µόνο ο καλλιεργηµένος, ο

µορφωµένος, αλλά εκείνος που κατανοεί << ότι όποιος έχει πολιτογραφηθεί στην ιδεών
την πόλη έχει ευθύνη όχι µόνο για όσα πράττει, αλλά και για όσα παραλείπει να
πράξει>>. Απευθυνόµενοι, λοιπόν, µε σεβασµό απέναντι σε ανθρώπους, ταγούς του
κοινωνικού συνόλου θα µπορούσαµε να τονίσουµε ότι οφείλουν να δραστηριοποιηθούν
και ν΄ αναλάβουν πρωτοβουλίες σε µια εποχή, που οι νέοι έρχονται αντιµέτωποι µε
πολυσύνθετα και πολυποίκιλα προβλήµατα.

12
Πιο συγκεκριµένα :

• Σ΄ έναν κόσµο που ο ωφελιµισµός και ο ξεπεσµός των ηθικών αξιών ερµηνεύουν
την κυριαρχία φαινοµένων όπως τα ναρκωτικά, η έξαρση της βίας και της νεανικής
εγκληµατικότητας οι διανοούµενοι µπορούν να συµβάλλουν στην απαγκίστρωση από
τον ωφελιµισµό και στο προβάδισµα των ηθικοπνευµατικών αξιών έναντι των υλικών
µέσα από την προβολή παραδειγµάτων που διέπονται από µια βαθιά ανθρωπιστική
αντίληψη.

• Η σύγχυση, το άγχος, ο αποπροσανατολισµός των σύγχρονων νέων µπορούν να

περιοριστούν αν οι διανοούµενοι µέσα από το έργο τους δώσουν απαντήσεις σε αιώνια
ερωτήµατα και υπαρξιακές αναζητήσεις, παραπέµποντας σε διαχρονικά ιδανικά και
αξίες. Ετσι, θα ενισχυθεί η βίωση ενός αισθήµατος εσωτερικής γαλήνης, που είναι
απαραίτητο για την ανάπτυξη µιας υγιούς δραστηριοποίησης µέσα στο κοινωνικό
γίγνεσθαι .

• Η αποστασιοποίηση από τα συλλογικά δρώµενα, σε συνδυασµό µε την απάθεια

και την αδιαφορία που χαρακτηρίζουν µερίδα της νεολαίας µπορούν να περιοριστούν
µέσα από την αφύπνιση συνειδήσεων και την ανάληψη πρωτοβουλιών που αφορούν <<
τον πάσχοντα άνθρωπο >>.

• Επίσης, οι διανοούµενοι µπορούν να συµβάλλουν στην επίλυση των κοινωνικών

προβληµάτων, προτείνοντας συγκεκριµένες λύσεις και δίνοντας το δικό τους παρόν
στους κοινωνικούς αγώνες.

• Τα φαινόµενα της << νόθης ψυχαγωγίας >> και της επιλογής δραστηριοτήτων
κατά τη διάρκεια του ελεύθερου που συνιστούν << ψυχοκτονία >> και όχι ψυχαγωγία
δύνανται να περιοριστούν µε την παροχή ερεθισµάτων από την πλευρά των
διανοούµενων που να συµβάλλουν στην αναβάθµιση των αισθητικών κριτηρίων των
νέων.

• Παράλληλα, η αναβάθµιση του µορφωτικού επιπέδου των νέων µπορεί να

επιτευχθεί µε την κοινωνικοποίηση της γνώσης και την εκλαΐκευση επιστηµονικών
θεωριών.

• Σηµαντικός µπορεί να είναι ο ρόλος τους στην άρση του επικοινωνιακού

χάσµατος, της µοναξιάς που χαρακτηρίζει ακόµα και νέους ανθρώπους µέσα από την
προβολή σωστών προτύπων κοινωνικής συµβίωσης και τη δική τους αξιοπρεπή πορεία
στη ζωή. Οφείλουν να είναι παραδείγµατα προς µίµηση.

• Τέλος, πρέπει να τονιστεί ότι οι διανοούµενοι είναι εκείνοι που βάζουν τη

σφραγίδα τους στο πολιτιστικό εποικοδόµηµα κάθε εποχής, αφού είναι σε θέση να

13
προωθήσουν ένα νέο όραµα ζωής, που να εµπνέει αισιοδοξία για τη δηµιουργία ενός
καλύτερου κόσµου.

Η ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΤΩΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΣΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ

ΔΙΕΘΝΙΣΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ:

• Στην εποχή της έντονης αλληλεπίδρασης των λαών ο πνευματικός άνθρωπος

υπερασπίζει από τη θέση του τη συναδέλφωσή των λαών για την επικράτηση της
παγκόσμιας ειρήνης. Για να καταστεί αυτό πιο σαφές αναφέρουμε ότι ο ίδιος καταδικάζει
φαινόμενα πάταξης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από τους «ισχυρούς» προς τους
«αδύνατους». Επίσης, δε μένει αμέτοχος στην έξαρση και άλλων προβλημάτων
παγκόσμιας εμβέλειας, όπως το οικολογικό, το ενεργειακό, η πείνα των τριτοκοσμικών
χωρών αλλά επισημαίνει τη σοβαρότητά τους από τη θέση του ποιητή, του ιστορικού,
του φιλοσόφου, του δημοσιογράφου, του μουσικού προτείνοντας παράλληλα κάποιες
λύσεις. Επομένως, αποτελεί το θεματοφύλακα του διεθνούς δικαίου.

• Ο βαθιά σκεπτόμενος άνθρωπος κρίνει αναγκαία τη διαφύλαξη της πολιτισμικής

φυσιογνωμίας της κάθε χώρας χωριστά στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης. Ο ίδιος ως
άριστος γνώστης της γλώσσας του, της ιστορίας του, των ηθών του τόπου του δε θεωρεί
γόνιμη την αφομοίωση των λαών από τους πανίσχυρους. Αντί αυτού, άποψή του είναι η
διατήρηση της εθνικής φυσιογνωμίας / εθνικής ταυτότητας / της ευρείας παράδοσης μιας
χώρας για την αποφυγή κάθε είδους εκμετάλλευσης των ανεπτυγμένων λαών προς τους
αναπτυσσόμενους. Καταδικάζει, λοιπόν, την ξενομανία / τον άγονο μιμητισμό του
τρόπου ζωής, του τρόπου διασκέδασης, του τρόπου σκέψης ως βασική στάση των νέων
που άκριτα υιοθετούν κάθε τι ξενικό.

14