Δζληθό Μεηζόβην Πνιπηερλείν

Σνκέαο Φπζηθήο
΢ρνιή Δθαξκνζκέλσλ Μαζεκαηηθώλ θαη Φπζηθώλ Δπηζηεκώλ

Δξγαζηεξηαθέο Αζθήζεηο Φπζηθήο

Σόκνο Ι

Αζήλα 2013

1
2
 ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΑ ΢ει.
Δηζαγσγή 5
Α. Γεληθέο νδεγίεο γηα ηε δηεμαγσγή ησλ εξγαζηεξηαθψλ αζθήζεσλ 5
Β. Καλφλεο αζθαιείαο 6
Γ. Αλάιπζε θαη παξνπζίαζε πεηξακαηηθψλ απνηειεζκάησλ 7
Άζθεζε 1 Μέηξεζε ηεο επηηάρπλζεο ηεο βαξχηεηαο κε ηε κέζνδν ηεο πηψζεο ησλ ζσκάησλ 33 36
Άζθεζε 2 Μέηξεζε ηεο επηηάρπλζεο ηεο βαξχηεηαο κε ηε κέζνδν ηνπ θπζηθνχ εθθξεκνχο 37
Άζθεζε 3 Μέηξεζε ηεο ζηαζεξάο ηεο παγθφζκηαο έιμεο 42
Άζθεζε 4 Πξνζδηνξηζκφο ηνπ κέηξνπ ζηξέςεο πιηθνχ κε ηε κέζνδν ηνπ ζηξνθηθνχ εθθξεκνχο 49
Άζθεζε 5 Μέηξεζε ηνπ ημψδνπο πγξνχ κε ηε κέζνδν ηεο πηψζεο κηθξψλ ζθαηξψλ 56
Άζθεζε 6 Πξνζδηνξηζκφο ηνπ ζπληειεζηή απνθαηάζηαζεο θαη ηνπ ρξφλνπ θξνχζεο δχν ζθαηξψλ 63
Άζθεζε 7 Μειέηε ησλ λφκσλ ηεο θίλεζεο κε ρξήζε αεξνηξνρηάο 70
Άζθεζε 8 Δμάξηεζε ηεο αληίζηαζεο αγσγνχ απφ ηε ζεξκνθξαζία 79
Άζθεζε 9 Υαξηνγξάθεζε ειεθηξηθνχ πεδίνπ 84
Άζθεζε 10 Μειέηε ηεο ρσξεηηθφηεηαο ππθλσηή θαη κέηξεζε ηεο δηειεθηξηθήο ζηαζεξάο πιηθψλ 93
Άζθεζε 11 Μέηξεζε ηνπ καγλεηηθνχ πεδίνπ ελφο ζσιελνεηδνχο 98
Άζθεζε 12 Μέηξεζε ηνπ ιφγνπ cp/cv ησλ αεξίσλ 108
Άζθεζε 13 Αλάθιαζε, δηάζιαζε θαη πφισζε ηνπ θσηφο 121
Άζθεζε 14 Μέηξεζε ηνπ ιφγνπ e/m ηνπ ειεθηξνλίνπ 130
Άζθεζε 15 Παικνγξάθνο 141
Άζθεζε 16 Ρνπή αδξάλεηαο ζηεξεψλ ζσκάησλ 152
Άζθεζε 17 Φαηλφκελα δηάζιαζεο. Ηδηφηεηεο θαη ζθάικαηα θαθψλ 159
Άζθεζε 18 Οπηηθφ κηθξνζθφπην 171
Άζθεζε 19 Μέηξεζε ηνπ καγλεηηθνχ πεδίνπ ηεο γεο θαη ηεο καγλεηηθήο δηαπεξαηφηεηαο ηνπ θελνχ 179
Άζθεζε 20 Φσηνειεθηξηθφ θαηλφκελν 185
Παξάξηεκα Η Φπζηθέο ζηαζεξέο 193
Παξάξηεκα ΗΗ Μνλάδεο κέηξεζεο θπζηθψλ κεγεζψλ 194

3
4
 ΔΙ΢ΑΓΧΓΗ

Α. Γεληθέο νδεγίεο γηα ηε δηεμαγσγή ησλ Δξγαζηεξηαθώλ Αζθήζεσλ

A.1 Πξνεηνηκαζία ησλ αζθήζεσλ

΢ηελ αξρή θάζε εμακήλνπ αλαθνηλψλνληαη νη κέξεο θαη νη ψξεο δηεμαγσγήο ησλ αζθήζεσλ
γηα θάζε ΢ρνιή, θαζψο θαη ε θαηαλνκή ησλ Αζθήζεσλ γηα θάζε θνηηεηή γηα φιν ην εμάκελν.
΢ε θάζε θνηηεηή αληηζηνηρεί έλαο αξηζκφο θαηαιφγνπ (Α/Α), πνπ αλαγξάθεηαη πξηλ απφ ην
φλνκά ηνπ ζηελ θαηαλνκή. Δπίζεο ζηελ θαηαλνκή αλαθέξεηαη θαη ε ζέζε (αίζνπζα θαη
φξνθνο) θαζψο θαη ην φλνκα ηνπ Τπεχζπλνπ γηα θάζε άζθεζε θαη γηα θάζε ΢ρνιή.
Οη θαηαλνκέο θαη νη ζρεηηθέο αλαθνηλψζεηο ππάξρνπλ ζην ηζφγεην ηνπ θηηξίνπ Φπζηθήο θαη
ζηελ ηζηνζειίδα ηνπ Σνκέα Φπζηθήο www.physics.ntua.gr/gr/ergasthria.htm
Οη θνηηεηέο πξέπεη λα έρνπλ πξνεηνηκαζηεί γηα ηελ Άζθεζε πνπ πξφθεηηαη λα
εθηειέζνπλ, έρνληαο δηαβάζεη πξνζεθηηθά ην αληίζηνηρν θείκελν, γηα λα κπνξέζνπλ λα
δνπιέςνπλ ζην εξγαζηήξην κε ηθαλνπνηεηηθφ ηξφπν θαη ρσξίο δπζθνιίεο θαη γηα λα είλαη ζε
ζέζε λα απαληήζνπλ ζηηο εξσηήζεηο ηνπ επηβιέπνληα θαηά ηελ δηεμαγσγή ηεο άζθεζεο, νη
νπνίεο ζα ιεθζνχλ ππ‟ φςε ζηελ ηειηθή βαζκνινγία ηνπ Δξγαζηεξίνπ.

Α.2 Γηεμαγσγή ησλ αζθήζεσλ

Πξηλ γίλεη νπνηαδήπνηε ζχλδεζε ησλ νξγάλσλ ζα πξέπεη νη θνηηεηέο λα αλαγλσξίζνπλ φιεο
ηηο ζπζθεπέο θαη λα θαηαιάβνπλ ηνλ ηξφπν ιεηηνπξγίαο ηνπο.
Ζ ζπλδεζκνινγία ηνπ θπθιψκαηνο γίλεηαη ζχκθσλα κε ηηο νδεγίεο πνπ δίλνληαη ζηελ
εθηέιεζε ηνπ πεηξάκαηνο θαη κε ηνπο θαλφλεο αζθαιείαο πνπ αλαθέξνληαη πην θάησ. Πξηλ
απφ ηε ζχλδεζε ησλ ζπζθεπψλ κε ηα 220 V, ην θχθισκα πξέπεη λα ειεγρζεί απφ ηνλ
Δπηβιέπνληα ηεο άζθεζεο.
Πάξηε ηηο απαξαίηεηεο κεηξήζεηο αθνινπζψληαο ηα ζηάδηα κε ηε ζεηξά ηνπο θαη
θαηαρσξήζηε ηα απνηειέζκαηά ζαο ζπζηεκαηηθά θαη ηαθηηθά ζηνπο αληίζηνηρνπο Πίλαθεο.
Γηα ηνλ ηξφπν θαηαρψξεζεο ησλ απνηειεζκάησλ, θαζψο θαη ησλ αληίζηνηρσλ
ζθαικάησλ ζπκβνπιεπηείηε ην Γ΄ Κεθάιαην «Αλάιπζε θαη Παξνπζίαζε ησλ Πεηξακαηηθψλ
Απνηειεζκάησλ». Γηα νπνηαδήπνηε απνξία λα απεπζχλεζηε ζηνλ Δπηβιέπνληα ηεο άζθεζεο.
Όηαλ ηειεηψζεηε ηηο κεηξήζεηο θαη πξηλ απνζπλδέζεηε ηα θπθιψκαηα, ζπκβνπιεπηείηε
ηνλ Δπηβιέπνληα γηα λα εμαθξηβψζεηε αλ νη πεηξακαηηθέο ζαο ηηκέο βξίζθνληαη κέζα ζηα
ινγηθά φξηα θαη φηη δελ έρεηε θάπνην ιάζνο ζηηο κεηξήζεηο. Οη ζειίδεο κε ηα απνηειέζκαηα
ησλ κεηξήζεσλ πξέπεη λα ππνγξάθνληαη απφ ηνλ Δπηβιέπνληα ηεο Άζθεζεο θαη λα
ζπλππνβάιινληαη κε ηελ εξγαζηεξηαθή ζαο Έθζεζε.
΢βήζηε ηηο ζπζθεπέο θαη απνζπλδέζηε ην θχθισκα, ηνπνζεηψληαο ηα θαιψδηα θαη φια
ηα εμαξηήκαηα ηνπ θπθιψκαηνο ζηηο ζέζεηο ηνπο.
Σέινο, πξηλ θχγεηε, βεβαησζείηε φηη έρεηε θαηαιάβεη θαιά ηελ δηαδηθαζία πνπ πξέπεη λα
αθνινπζήζεηε ζηελ Δπεμεξγαζία ησλ κεηξήζεσλ.

Α.3 ΢ύληαμε, παξάδνζε θαη δηόξζσζε ηεο Έθζεζεο

Oη εξγαζηεξηαθέο εθζέζεηο ζα πξέπεη λα γξάθνληαη ζε ζειίδεο Α4 σο εμήο:

΢ηελ θνξπθή ηεο πξψηεο ζειίδαο ζα πξέπεη νπσζδήπνηε λα αλαγξάθνληαη:
 Σν νλνκαηεπψλπκν ηνπ θνηηεηή, ε ΢ρνιή θαη ην Σκήκα ηνπ.
 Ο αξηζκφο θαη ν ηίηινο ηεο Άζθεζεο.
 Ο αξηζκφο θαηαιφγνπ ηνπ θνηηεηή ζηελ θαηαλνκή ησλ αζθήζεσλ.

5
 Σν φλνκα ηνπ ή ησλ ζπλεξγαηψλ ηνπ ζηελ άζθεζε.
 Σν φλνκα ηνπ ππεχζπλνπ ηεο άζθεζεο.
 Ζ εκεξνκελία δηεμαγσγήο ηεο άζθεζεο.
Θα αθνινπζνχλ 30-40 πεξίπνπ γξακκέο, ζηηο νπνίεο ζα πεξηγξάθεηαη ζπλνπηηθά θαη ζε
πεξίιεςε ν ζθνπφο ηεο άζθεζεο, ην ζέκα, ε κέζνδνο, ε πεηξακαηηθή δηάηαμε θαη ε
δηαδηθαζία πνπ αθνινπζήζεθε. Μέξε ηνπ θεηκέλνπ πνπ αληηγξάθνληαη απφ ην εξγαζηεξηαθφ
βηβιίν δε ιακβάλνληαη ππφςε θαη είλαη απνξξηπηέα.
Πξνρσξήζηε ζηελ αλάιπζε ησλ απνηειεζκάησλ αθνινπζψληαο δηαδνρηθά ηα ζηάδηα
πνπ αλαθέξνληαη ζηελ «επεμεξγαζία ησλ κεηξήζεσλ» θαη κε ηελ βνήζεηα ηνπ Κεθαιαίνπ
«Αλάιπζε θαη παξνπζίαζε ησλ πεηξακαηηθψλ απνηειεζκάησλ». Πξνζπαζήζηε λα
απαληήζεηε ζηηο εξσηήζεηο ζχκθσλα κε ηε δηθή ζαο θξίζε.
Οη εξγαζηεξηαθέο ζαο εθζέζεηο ζα παξαδίλνληαη ζπκπιεξσκέλεο ζηνλ αληίζηνηρν
Δπηβιέπνληα ηεο άζθεζεο, ζηελ ακέζσο επφκελε άζθεζε ηνπ ίδηνπ ηκήκαηνο. Θα
δηνξζψλνληαη απφ ηνλ Δπηβιέπνληα θαη ζα επηζηξέθνληαη δηνξζσκέλεο θαη βαζκνινγεκέλεο
ζηνπο θνηηεηέο ηελ επφκελε θνξά. ΢ε πεξίπησζε πνπ αληί γηα βαζκφ αλαγξάθεηαη ε ιέμε
«Γηφξζσζε», ε άζθεζε ζα πξέπεη λα δηνξζσζεί ζχκθσλα κε ηηο νδεγίεο πνπ αλαθέξνληαη θαη
λα παξαδνζεί ηελ επφκελε θνξά, ψζηε λα βαζκνινγεζεί.

Β. Καλόλεο Αζθαιείαο
Γηα ιφγνπο αζθαιείαο, δηθήο ζαο, ησλ ζπλαδέιθσλ ζαο θαη ησλ ζπζθεπψλ ηνπ εξγαζηεξίνπ,
αθνινπζείηε πάληα ηνπο παξαθάησ θαλφλεο
 Με βάδεηε πνηέ αληηθείκελα, κεηαιιηθά ή κνλσηηθά, κέζα ζηηο ειεθηξηθέο ππνδνρέο ηνπ
πίλαθα ηξνθνδνζίαο θαη ησλ ζπζθεπψλ.
 Με βξαρπθπθιψλεηε πνηέ κπαηαξίεο, πεγέο ζπλερψλ ηάζεσλ ή γελλήηξηεο.
 ΢πλδέζηε πξψηα φια ηα φξγαλα ηνπ θπθιψκαηνο κεηαμχ ηνπο θαη κεηά ηελ ειεθηξηθή
πεγή ησλ 220 V. Ζ ζχλδεζε κε ηα 220 V γίλεηαη πάληα ηειεπηαία, εθφζνλ πξψηα ην
θχθισκα ειεγρζεί από ηνλ Δπηβιέπνληα.
 Αλαθέξεηε νπνηαδήπνηε βιάβε ή αλσκαιία ζηε ιεηηνπξγία ησλ νξγάλσλ, κφιηο ηελ
παξαηεξήζεηε.
 Πνηέ κελ απνζπλδέεηε ή ηξνπνπνηείηε έλα θχθισκα κε ηελ ειεθηξηθή πεγή αλακκέλε.
΢πλεζίζηε λα πηάλεηε ηα θαιψδηα απφ ην κνλσκέλν βχζκα θαη πνηέ απφ ην κεηαιιηθφ
άθξν.
 Πξηλ ζβήζεηε κία πεγή θαηεβάδεηε πξψηα βαζκηαία ηελ ηάζε εμφδνπ ηεο ζην κεδέλ.
 Όηαλ βγάδεηε ηηο πξίδεο ή ηα θαιψδηα απφ ηηο ππνδνρέο, λα ηα ηξαβάηε απφ ηελ ίδηα ηελ
πξίδα ή ην βχζκα θαη πνηέ απφ ην θαιψδην. Κηλδπλεχεη λα ζαο κείλεη ζην ρέξη.

6
Γ. Αλάιπζε θαη παξνπζίαζε πεηξακαηηθώλ απνηειεζκάησλ
Γ.1. Δηζαγσγή
Ζ Μέηξεζε ζπλίζηαηαη ζηνλ θαζνξηζκφ ηνπ κεγέζνπο ή κέηξνπ κηαο θπζηθήο πνζφηεηαο ζε
ζρέζε κε κηα νξηζκέλε κεηξηθή κνλάδα. Σν απνηέιεζκα επνκέλσο ηεο κέηξεζεο κηαο
θπζηθήο πνζφηεηαο εθθξάδεηαη κε έλαλ αξηζκφ (πνπ δίλεη ηε ζρέζε κεηαμχ ηνπ κεγέζνπο πνπ
κεηξήζεθε θαη εθείλνπ πνπ ιακβάλεηαη σο κνλάδα) θαη κε ηελ αληίζηνηρε κνλάδα. Δπηπιένλ,
ζηελ πεξίπησζε δηαλπζκαηηθνχ κεγέζνπο (π.ρ. ηαρχηεηα, δχλακε, έληαζε πεδίνπ), ε κέηξεζε
νξίδεη θαη ηε δηεχζπλζε θαη θνξά ηνπ κεηξνχκελνπ κεγέζνπο.
Σν απνηέιεζκα ηεο κέηξεζεο δελ αλακέλεηαη, ελ γέλεη, λα ζπκπέζεη κε ηελ πξαγκαηηθή
ηηκή ηνπ κεγέζνπο, ε νπνία είλαη άγλσζηε. Δμάιινπ, ε επαλάιεςε ηεο κέηξεζεο νδεγεί
γεληθά ζε δηαθνξεηηθά κεηαμχ ηνπο απνηειέζκαηα. Δίλαη επνκέλσο εμίζνπ ζεκαληηθφ λα
βξεζεί θαη λα δνζεί έλα κέηξν αμηνπηζηίαο ηνπ απνηειέζκαηνο.
Ζ δηαθνξά κεηαμχ ηνπ απνηειέζκαηνο κηαο κέηξεζεο θαη ηεο πξαγκαηηθήο ηηκήο ηνπ
κεηξνχκελνπ κεγέζνπο νλνκάδεηαη ζθάικα ηεο κέηξεζεο. Ζ ζεσξία ησλ ζθαικάησλ δίλεη
ηνπο θαλφλεο ππνινγηζκνχ ηνπ ζθάικαηνο κηαο κέηξεζεο, ηφζν γηα άκεζα κεηξνχκελα
κεγέζε φζν θαη γηα κεγέζε πνπ ππνινγίδνληαη έκκεζα απφ ηα απνηειέζκαηα κεηξήζεσλ
άιισλ κεγεζψλ.
Δίλαη, ηέινο, πνιχ ζεκαληηθή ε παξνπζίαζε ησλ απνηειεζκάησλ ησλ κεηξήζεσλ κε
ηξφπν πνπ λα πεξηέρεη θαη λα κεηαδίδεη φιεο ηηο πιεξνθνξίεο πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηηο
κεηξήζεηο.
Οη βαζηθέο αξρέο ηεο αλάιπζεο θαη παξνπζίαζεο πεηξακαηηθψλ απνηειεζκάησλ δίλνληαη
ακέζσο πην θάησ.

Γ.2. ΢θάικαηα
Σα ζθάικαηα ησλ κεηξήζεσλ δηαθξίλνληαη, αλάινγα κε ηελ πξνέιεπζε ηνπο, ζε δχν
θαηεγνξίεο, ηα ζπζηεκαηηθά θαη ηα ηπραία ή ζηαηηζηηθά ζθάικαηα.

Γ.2.1. ΢πζηεκαηηθά ζθάικαηα

΢πζηεκαηηθά είλαη ηα ζθάικαηα πνπ παξακέλνπλ ακεηάβιεηα ζε δηαδνρηθέο κεηξήζεηο ή πνπ

κεηαβάιινληαη κε θάπνην ζπζηεκαηηθφ ηξφπν κε ηνλ ρξφλν ή θάπνηαλ άιιε παξάκεηξν.
Μπνξεί λα νθείινληαη ζε αηέιεηεο ηνπ νξγάλνπ, ζηε κέζνδν πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε ή θαη ζηνλ
ίδην ηνλ παξαηεξεηή. Μεξηθά παξαδείγκαηα είλαη ηα αθφινπζα:
 Σν «ζθάικα κεδελφο» είλαη έλα πνιχ θνηλφ ζπζηεκαηηθφ ζθάικα. Αλ, γηα παξάδεηγκα, ν
δείθηεο ελφο νξγάλνπ έρεη κεηαηνπηζηεί ζε ζρέζε κε ηελ θιίκαθα ηνπ, ηφηε νη ελδείμεηο ηνπ
ζα δηαθέξνπλ απφ ηηο ζσζηέο θαηά κηα ζηαζεξή πνζφηεηα.
 Αλ κεηξάκε κήθε κε έλαλ «ράξαθα ηνπ ελφο κέηξνπ» πνπ έρεη πξαγκαηηθφ κήθνο 99,9
cm, ηα απνηειέζκαηα πνπ ζα πξνθχπηνπλ ζα είλαη ζπζηεκαηηθά κεγαιχηεξα ησλ
πξαγκαηηθψλ θαηά 0,1%.
 Έλα φξγαλν πνπ ρξεηάδεηαη έλα νξηζκέλν ρξνληθφ δηάζηεκα γηα λα θηάζεη ζε κία
θαηάζηαζε ηζνξξνπίαο (π.ρ. ζεξκηθήο), ελδέρεηαη λα δίλεη ζπζηεκαηηθά ιαλζαζκέλεο
ελδείμεηο ζηε δηάξθεηα ηεο κεηαβαηηθήο πεξηφδνπ.
 Οη ζπλήζεηεο ησλ δηαθφξσλ παξαηεξεηψλ δηαθέξνπλ θαη έρεη ηεθκεξησζεί επαξθψο,
θπξίσο απφ αζηξνλνκηθέο παξαηεξήζεηο, φηη θάπνηα ζπζηεκαηηθά ζθάικαηα είλαη
ραξαθηεξηζηηθά ηνπ παξαηεξεηή.
 Αλ ζηελ επεμεξγαζία ησλ απνηειεζκάησλ ρξεζηκνπνηεζεί κηα ιαλζαζκέλε ζηαζεξά ή θαη
κηα πξνζεγγηζηηθή ζεσξεηηθή ζρέζε κεηαμχ δχν ή πεξηζζνηέξσλ κεγεζψλ, ηφηε ζα
πξνθχςνπλ ζπζηεκαηηθά ζθάικαηα ζηα εμαγφκελα απνηειέζκαηα.

7
Σα ζπζηεκαηηθά ζθάικαηα είλαη δχζθνιν λα αληρλεπηνχλ θαη ζπρλά είλαη ηα ζεκαληηθφηεξα
ζθάικαηα. Ζ πείξα ηνπ παξαηεξεηή είλαη ν θπξηφηεξνο παξάγνληαο γηα ηελ απνθπγή θαη ηε
δηφξζσζε ηνπο. Ο πην θνηλφο ηξφπνο αλίρλεπζεο ησλ ζπζηεκαηηθψλ ζθαικάησλ είλαη ε
δηαθξίβσζε ησλ νξγάλσλ ηεο πεηξακαηηθήο δηάηαμεο δειαδή ε ζχγθξηζε ησλ νξγάλσλ ή θαη
νιφθιεξνπ ηνπ ζπζηήκαηνο κέηξεζεο κε άιια πνπ έρνπλ κεγαιχηεξε αθξίβεηα θαη πνπ είλαη
δηαπηζησκέλν φηη έρνπλ ακειεηέα ζπζηεκαηηθά ζθάικαηα.

Γ.2.2. Σπραία ή ζηαηηζηηθά ζθάικαηα

Σπραία ή ζηαηηζηηθά είλαη ηα ζθάικαηα πνπ νθείινληαη ζε πνιινχο απξφβιεπηνπο

παξάγνληεο, κεηαβάιινληαη κε ηνλ ρξφλν θαηά αθαλφληζην ηξφπν θαη είλαη εμίζνπ πηζαλφ λα
είλαη ζεηηθά ή αξλεηηθά. Ζ επίδξαζε ησλ παξαγφλησλ απηψλ πξνθαινχλ κηθξέο ή κεγάιεο
ηπραίεο δηαθπκάλζεηο ηνπ κεηξνχκελνπ κεγέζνπο γχξσ απφ κηα κέζε ηηκή.
΢ε κεηξήζεηο φπνπ νη ηπραίεο δηαθπκάλζεηο ηνπ κεγέζνπο είλαη ακειεηέεο, φπσο είλαη ε
κέηξεζε ηνπ κήθνπο ή ηεο θαιά ζηαζεξνπνηεκέλεο ζπλερνχο ηάζεο, ε κέηξεζε γίλεηαη κόλν
κία θνξά, ελψ γηα ζθάικα κέηξεζεο ιακβάλεηαη ην ζθάικα ηνπ νξγάλνπ, ην νπνίν ζηα
αλαινγηθά φξγαλα είλαη φζν ε ηηκή ηεο ειάρηζηεο ππνδηαίξεζεο ηεο θιίκαθάο ηνπ, ελψ ζηα
ςεθηαθά δίλεηαη ζπλήζσο ζε πνζνζηηαία κνξθή
Κιαζηθφ παξάδεηγκα είλαη απηφ ησλ ζθαικάησλ πνπ νθείινληαη ζηνλ ειεθηξηθφ ζφξπβν
ησλ ειεθηξνληθψλ νξγάλσλ, φηαλ γίλεηαη κέηξεζε κίαο ζρεηηθά κηθξήο ηάζεο. Ο ζφξπβνο
απηφο πξνέξρεηαη απφ ηελ ηπραία ζεξκηθή θίλεζε ησλ ειεθηξνλίσλ κέζα ζε αληηζηάζεηο θαη
ζε άιια ελεξγά ζηνηρεία ηνπ νξγάλνπ, ε νπνία πξνθαιεί εκθάληζε κηθξψλ δηαθνξψλ
δπλακηθνχ ζηα άθξα ηνπο. Σα ειεθηξηθά απηά ζήκαηα, αθνχ ππνζηνχλ ηελ επεμεξγαζία ζηελ
νπνία ηα ππνβάιιεη ην ίδην ην φξγαλν, εκθαλίδνληαη ζηελ έμνδφ ηνπ σο ηπραίεο απμνκεηψζεηο
ηεο ηάζεο ζηελ έλδεημε ηνπ νξγάλνπ. Τπάξρνπλ βεβαίσο ηξφπνη ειαρηζηνπνίεζεο απηνχ ηνπ
ζνξχβνπ, είλαη φκσο πξαθηηθά θαη ζεσξεηηθά αδχλαην λα κεδεληζηεί.
Ζ βαζηθή ηδηφηεηα ησλ ηπραίσλ ζθαικάησλ λα είλαη κε ίζεο πηζαλφηεηεο ζεηηθά ή
αξλεηηθά, θαζψο θαη ην γεγνλφο φηη κηθξέο απνθιίζεηο απφ ηελ πξαγκαηηθή ηηκή είλαη πην
πηζαλέο απφ ηηο κεγάιεο, θάλνπλ δπλαηφ ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο αβεβαηφηεηαο ζηνλ
πξνζδηνξηζκφ ελφο κεγέζνπο κε ηελ επαλάιεςε ηεο κέηξεζεο πνιιέο θνξέο, ψζηε θαηά
κέζνλ φξν ηα ηπραία ζθάικαηα λα αιιειναλαηξνχληαη ζε θάπνην βαζκφ.
΢ηελ πξάμε είλαη δχζθνιν λα γίλεη δηαρσξηζκφο ησλ ζπζηεκαηηθψλ ζθαικάησλ απφ ηα
ηπραία. Δμάιινπ, ζε πνιιά πεηξάκαηα ηα ζθάικαηα είλαη ζπλδπαζκφο ησλ δχν ηχπσλ.
Τπάξρνπλ φκσο θαη θαηαζηάζεηο φπνπ ν έλαο απφ ηνπο δχν ηχπνπο είλαη ακειεηένο.
Ζ ζχληνκε πεξίιεςε ηεο ζεσξίαο ησλ ζθαικάησλ πνπ ζα αθνινπζήζεη ζα αλαθέξεηαη
κόλν ζε ηπραία ζθάικαηα. Γελ πξέπεη φκσο λα μερλάκε φηη νη κεηξήζεηο ελδερνκέλσο λα
πεξηέρνπλ ζπζηεκαηηθά ζθάικαηα πνιχ κεγαιχηεξα ησλ ηπραίσλ θαη επνκέλσο θαζνξηζηηθά
γηα ηελ αμηνπηζηία ηνπ απνηειέζκαηνο.

Γ.3. Η ζεσξία ζθαικάησλ ησλ ηπραίσλ ηηκώλ

Έζησ φηη ζέινπκε λα πξνζδηνξίζνπκε ηελ ηηκή ελφο θπζηθνχ κεγέζνπο x, ηνπ νπνίνπ ε
πξαγκαηηθή ηηκή x0 καο είλαη άγλσζηε. Μηα κέηξεζε ηνπ κεγέζνπο απηνχ ζα δψζεη
απνηέιεζκα x1 πνπ, ιφγσ ησλ ηπραίσλ ζθαικάησλ πνπ εηζέξρνληαη ζηηο κεηξήζεηο, ζα
δηαθέξεη γεληθά απφ ηελ x0, έζησ θαηά πνζφηεηα e1 = x1-x0 πνπ νλνκάδεηαη ζθάικα κέηξεζεο
(΢ρ. Γ.1α θαη 1β). Δπεηδή ην x0 κάο είλαη άγλσζην, ην e1 καο είλαη επίζεο άγλσζην.
Μηα δεχηεξε κέηξεζε, θάησ απφ φζν ην δπλαηφλ ίδηεο ζπλζήθεο, δίλεη απνηέιεζκα x2
(΢ρ. Γ.1γ) κε ζθάικα e2 = x2 − x0 πνπ γεληθά δηαθέξεη απφ ην e1, κηα ηξίηε κέηξεζε δίλεη
απνηέιεζκα x3 θ.ν.θ. (΢ρ. Γ.1δ). Αλ εθηειέζνπκε ηε κέηξεζε ζπλνιηθά n θνξέο, ζα έρνπκε n
απνηειέζκαηα φπσο ζην ΢ρ. Γ.1ε

8
 ΢ρήκα Γ.1. Ζ δηαζπνξά ησλ απνηειεζκάησλ n κεηξήζεσλ γχξσ απφ ηελ πξαγκαηηθή ηηκή x0.

Όπσο βιέπνπκε, ππάξρεη κηα δηαζπνξά ησλ απνηειεζκάησλ γχξσ απφ ηελ πξαγκαηηθή
ηηκή x0. Απηή αλαδεηθλχεηαη θαιχηεξα αλ θαηαζθεπάζνπκε έλα ηζηφγξακκα ησλ κεηξήζεσλ
καο κε ηνλ αθφινπζν ηξφπν. Υσξίδνπκε ηνλ άμνλα ησλ x ζηελ πεξηνρή ησλ απνηειεζκάησλ
καο ζε ίζα δηαζηήκαηα θάπνηνπ Γx (΢ρ. Γ.2α), κεηξάκε ηνλ αξηζκφ ησλ κεηξήζεσλ ni, ζην
θάζε δηάζηεκα, θαη πςψλνπκε ζε θάζε δηάζηεκα ζηήιε κε χςνο αλάινγν ηνπ ni (΢ρ. Γ.2β).
Με βάζε ην ηζηφγξακκα ησλ κεηξήζεσλ ζα νξίζνπκε κεξηθά ραξαθηεξηζηηθά κεγέζε.

΢ρήκα Γ.2. Σν ηζηφγξακκα ησλ απνηειεζκάησλ n κεηξήζεσλ ηνπ κεγέζνπο x, πνπ έρεη πξαγκαηηθή ηηκή x0.

9
Γ.3.1. Μέζε ηηκή ησλ κεηξήζεσλ

Έρνληαο θάλεη n κεηξήζεηο κε απνηειέζκαηα xi (i = 1, 2,..., n) κπνξνχκε λα ππνινγίζνπκε ηε

κέζε ηηκή, x , κηαο ζεηξάο κεηξήζεσλ,

Δπεηδή xi = x0 + ei, έρνπκε

Γεδνκέλνπ φηη ηα ζθάικαηα ησλ κεηξήζεσλ, ei, είλαη εμίζνπ πηζαλφ λα είλαη ζεηηθά ή
αξλεηηθά, πεξηκέλνπκε φηη γηα απμαλφκελν n, ην άζξνηζκα ησλ ζθαικάησλ δηαηξνχκελν δηα
ηνπ n ζα ηείλεη ζην κεδέλ θαη ε κέζε ηηκή ζα πιεζηάδεη ηελ πξαγκαηηθή, x0. Βιέπνπκε ινηπφλ
πνηνηηθά θάηη πνπ κπνξεί λα απνδεηρηεί θαη κε κεγαιχηεξε απζηεξφηεηα, φηη δειαδή ε x
είλαη ε θαιχηεξε εθηίκεζε πνπ κπνξνχκε λα έρνπκε γηα ηελ πξαγκαηηθή ηηκή x0 κεηά απφ n
κεηξήζεηο.

Γ.3.2. Σππηθή απόθιηζε ησλ κεηξήζεσλ

Γηα θάζε κέηξεζε, xi, νξίδνπκε ηελ απφθιηζε απφ ηε κέζε ηηκή σο di = xi − x . ΢ε αληίζεζε
κε ηα ei, ηα di είλαη γλσζηά.
Ωο κέηξν ηεο δηαζπνξάο ησλ ηηκψλ xi γχξσ απφ ηελ x νξίδνπκε ηελ ηεηξαγσληθή ξίδα
ηεο κέζεο ηηκήο ησλ ηεηξαγψλσλ ησλ απνθιίζεσλ

ηελ νπνία νλνκάδνπκε ηππηθή απόθιηζε κηαο ζεηξάο κεηξήζεσλ.

Γ.3.3. Η θαλνληθή θαηαλνκή

Αλ ζεσξήζνπκε φηη ν αξηζκφο ησλ κεηξήζεσλ, n, γίλεηαη νινέλα θαη κεγαιχηεξνο, είκαζηε ζε
ζέζε λα πξνζδηνξίζνπκε κε κεγαιχηεξε αθξίβεηα ην ηζηφγξακκα (ή ηελ θαηαλνκή) ησλ
κεηξήζεψλ καο. Μπνξνχκε λα θάλνπκε νινέλα θαη πην κηθξφ ην δηάζηεκα Γx ηνπ ΢ρ. Γ.2β,
φπσο θαίλεηαη ζην ΢ρ. Γ.2γ, θξνληίδνληαο ην νιηθφ εκβαδφλ ηνπ ηζηνγξάκκαηνο λα παξακέλεη
ζηαζεξφ θαη ίζν κε ηε κνλάδα, κε θαηάιιειε επηινγή ηεο θιίκαθαο ησλ ni. Απηφ έρεη σο
ζπλέπεηα ην εκβαδφλ θάησ απφ ην ηζηφγξακκα κεηαμχ δχν ηηκψλ x1 θαη x2 λα καο δίλεη ηελ
πηζαλφηεηα ην απνηέιεζκα κηαο κέηξεζεο λα βξίζθεηαη αλάκεζα ζε απηέο ηηο δχν ηηκέο.
Απφ ηνλ νξηζκφ ηνπ s (Δμ. Γ.3), βιέπνπκε φηη γηα θάζε επηπξφζζεηε κέηξεζε πνπ
θάλνπκε, ην άζξνηζκα ζηνλ αξηζκεηή απμάλεη θαηά έλαλ φξν di2 αιιά θαη ν παξνλνκαζηήο, n,
απμάλεη θαηά κία κνλάδα. Βεβαίσο ην di έρεη ζηαηηζηηθέο δηαθπκάλζεηο, αιιά ζην φξην, γηα
πνιχ κεγάια n, ε ηαπηφρξνλε αχμεζε αξηζκεηή θαη παξνλνκαζηή έρεη σο απνηέιεζκα ε ηηκή
ηνπ s λα ηείλεη λα ζηαζεξνπνηεζεί ζε κηα ηηκή, ζ0, πνπ νξίδνπκε σο

10
θαη πνπ νλνκάδεηαη ηππηθή απόθιηζε ηεο θαηαλνκήο. Βεβαίσο, φπσο θαη ε x0, έηζη θαη ε ζ0
καο είλαη άγλσζηε θαη κφλνλ εθηηκήζεηο κπνξνχκε λα θάλνπκε γηα ηελ ηηκή ηεο, φηαλ έρνπκε
ηνλ πεπεξαζκέλν αξηζκφ ησλ n κεηξήζεσλ.
Καζψο Γx → 0 θαη n → ∞, ε κέζε ηηκή x → x0, θαη ην ηζηφγξακκα ησλ κεηξήζεσλ
γίλεηαη κηα ζπλερήο θακπχιε f(x), φπσο θαίλεηαη ζην ΢ρ. Γ.2δ. Ζ ζπλάξηεζε f(x) νλνκάδεηαη
ζπλάξηεζε θαηαλνκήο. Δίλαη θαλνληθνπνηεκέλε, ην νιηθφ εκβαδφλ δειαδή θάησ απφ ηελ
θακπχιε είλαη ίζν κε ηε κνλάδα.
Δίλαη δπλαηφλ λα πξνβιεθζεί ζεσξεηηθά ε κνξθή ηεο θακπχιεο f(x) θάησ απφ
νξηζκέλεο ππνζέζεηο. Απηφ έγηλε απφ ηνλ De Moivre ην 1733 θαη αξγφηεξα απφ ηνπο Laplace
θαη Gauss. Τπνζέηνληαο φηη ην ηειηθφ ζθάικα ζε κηα κέηξεζε είλαη απνηέιεζκα ελφο
κεγάινπ αξηζκνχ πνιχ κηθξψλ απνθιίζεσλ, πνπ νθείινληαη ζε αλεμάξηεηα αίηηα θαη νη
νπνίεο είλαη εμίζνπ πηζαλφλ λα είλαη ζεηηθέο ή αξλεηηθέο, ν Laplace ην 1783 έδεημε φηη ε
ζπλάξηεζε θαηαλνκήο ησλ κεηξήζεσλ δίλεηαη απφ ηελ

Ο Gauss βξήθε ηελ ίδηα θαηαλνκή βαζηδφκελνο ζηελ ππφζεζε φηη ε πην πηζαλή ηηκή ελφο
κεηξνχκελνπ κεγέζνπο είλαη ε κέζε ηηκή ελφο αξηζκνχ εμίζνπ αμηφπηζησλ κεηξήζεσλ. Ζ
θαηαλνκή είλαη γλσζηή σο θαηαλνκή Gauss ή γθανπζηαλή. Δπίζεο νλνκάδεηαη θαη θαλνληθή,
παξφιν φηη δελ έρεη θαζνιηθή ηζρχ. Αθφκε φκσο θαη ζηηο πεξηπηψζεηο φπνπ παξαηεξνχληαη
απνθιίζεηο απφ ηελ θαλνληθή θαηαλνκή, ην γεγνλφο φηη είλαη καζεκαηηθψο πνιχ εχρξεζηε,
θαη είλαη κηα πνιχ θαιή πξνζέγγηζε ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο, έρεη νδεγήζεη ζηελ
πηνζέηεζή ηεο ζηε ζεσξία ζθαικάησλ ησλ ηπραίσλ ηηκψλ.
Ζ κνξθή ηεο γθανπζηαλήο θαηαλνκήο θαίλεηαη ζην ΢ρ. Γ.3α. Έρεη κέγηζην γηα x =x0,
πξάγκα πνπ ζεκαίλεη φηη ηηκέο θνληά ζην x0 είλαη πην πηζαλέο, ελψ κεηξήζεηο κε κεγάιεο
απνθιίζεηο απφ ην x0 είλαη πην ζπάληεο. Ζ θακπχιε είλαη ζπκκεηξηθή σο πξνο x =x0, θαη απηφ
πξνθχπηεη απφ ηελ ππφζεζε φηη νη ζεηηθέο θαη νη αξλεηηθέο απνθιίζεηο απφ ην x0 είλαη εμίζνπ
πηζαλέο. Ζ θακπχιε ηείλεη αζπκπησηηθά ζην κεδέλ γηα x = ± ∞. Σν πιάηνο ηεο θαζνξίδεηαη
απφ ηελ παξάκεηξν ζ0 (΢ρ. Γ.3α). Σα ζεκεία x = x0 ± ζ0 είλαη ζεκεία θακπήο. Ζ γθανπζηαλή
θαηαλνκή (Γ.5) είλαη θαλνληθνπνηεκέλε, ην νινθιήξσκα ηεο δειαδή κεηαμχ x = − ∞ θαη x =
∞ είλαη ίζν κε ηε κνλάδα. Έηζη, ε πηζαλφηεηα κηα κέηξεζε ηνπ x λα δψζεη απνηέιεζκα
κεηαμχ x θαη x + dx είλαη f(x)dx. Δπίζεο, ην εκβαδφλ θάησ απφ ηελ θακπχιε κεηαμχ ησλ
ηηκψλ x1 θαη x2 δίλεη ηελ πηζαλφηεηα κηα κέηξεζε ηνπ x λα δψζεη απνηέιεζκα κεηαμχ x1 θαη x2
(΢ρ. Γ.3β).

΢ρήκα Γ.3. Ζ γθανπζηαλή ζπλάξηεζε θαηαλνκήο.

11
Τπνινγίδνληαο ηα εκβαδά, βξίζθνπκε φηη ε πηζαλφηεηα λα βξίζθεηαη κηα κέηξεζε

Γειαδή, κφλν κία κέηξεζε πεξίπνπ ζηηο 3 ζα δηαθέξεη απφ ηελ πξαγκαηηθή ηηκή θαηά
πεξηζζφηεξν απφ 1ζ0 (κηα ηππηθή απφθιηζε) ελψ κφλν κία ζηηο 400 κεηξήζεηο ζα δηαθέξεη
πεξηζζφηεξν απφ 3ζ0.
Ζ ηππηθή απφθιηζε, ζ0, δίλεη ινηπφλ έλα κέηξν ηεο δηαζπνξάο ησλ κεηξήζεσλ. Μεγάιν
ζ0 ζεκαίλεη κεγάιε δηαζπνξά (΢ρ. Γ.3α). Δίλαη επνκέλσο ε ζ0 έλα κέηξν ηεο αθξίβεηαο ηεο
κεζφδνπ κέηξεζεο πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε.

Γ.3.4. Σππηθή απόθιηζε κίαο κέηξεζεο

Απφ κηα ζεηξά κεηξήζεσλ έρνπκε κφλν έλαλ πεπεξαζκέλν αξηζκφ ηηκψλ ηνπ κεηξνχκελνπ
κεγέζνπο. Γη' απηφλ ηνλ ιφγν κφλνλ εθηηκήζεηο κπνξνχκε λα θάλνπκε γηα ηηο πην πηζαλέο
ηηκέο ησλ x0 θαη ζ0. Έρνπκε ήδε εμεγήζεη γηαηί ε θαιχηεξε εθηίκεζε γηα ην x0 είλαη ε κέζε
ηηκή x ησλ n κεηξήζεσλ. Μπνξεί λα απνδεηρηεί φηη ε πην πηζαλή ηηκή γηα ην ζ0 είλαη ε

φπνπ s είλαη ε ηππηθή απφθιηζε ησλ n κεηξήζεσλ [Δμ. (Γ.3)]. Ζ ηηκή

νλνκάδεηαη ηππηθή απόθιηζε ηεο κίαο κέηξεζεο θαη είλαη ε θαιχηεξε εθηίκεζε πνπ
κπνξνχκε λα θάλνπκε γηα ηελ (άγλσζηε) ζ0.

Γ.3.5. Σππηθή απόθιηζε ηεο κέζεο ηηκήο - ΢θάικαηα

Ζ ηππηθή απφθιηζε ηεο κίαο κέηξεζεο καο δίλεη έλα κέηξν ηεο δηαζπνξάο ησλ κεηξήζεσλ
γχξσ απφ ηελ πξαγκαηηθή ηηκή x0. Δίλαη βέβαηα έλα ρξήζηκν κέγεζνο γηα λα αμηνινγεζεί ε
αθξίβεηα ηεο κεζφδνπ κέηξεζεο πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε. Πεξηζζφηεξν καο ελδηαθέξεη λα
έρνπκε κηα εθηίκεζε ηεο απφθιηζεο ηεο κέζεο ηηκήο, x , απφ ηελ πξαγκαηηθή, x0.
Αλ ππνζέζνπκε φηη ε ζεηξά ησλ n κεηξήζεσλ επαλαιακβάλεηαη πνιιέο θνξέο, ζα έρνπκε
γηα θάζε ζεηξά κεηξήζεσλ κηα δηαθνξεηηθή κέζε ηηκή, x k. Ζ κέζε ηηκή απηψλ ησλ x k ζα
ηείλεη πξνο ην x0 γηα ηνπο ίδηνπο ιφγνπο πνπ αλαθέξακε φηαλ εμεηάδακε ηελ x . Θα ππάξρεη
φκσο κηα δηαζπνξά ησλ x k γχξσ απφ ηελ x0, ε νπνία ζα ραξαθηεξίδεηαη απφ κηα ηππηθή
απφθιηζε ζκ, κηθξφηεξε ηεο ζ0, πνπ νλνκάδνπκε ηππηθή απόθιηζε ηεο κέζεο ηηκήο.
Απνδεηθλχεηαη φηη ζκ = ζ / n , δειαδή

12
 Αο εμεηάζνπκε ηε θπζηθή ζεκαζία απηήο ηεο παξακέηξνπ. Αλ ππνζέζνπκε φηη νη κέζεο
ηηκέο, x k, είλαη θαηαλεκεκέλεο γχξσ απφ ηελ πξαγκαηηθή ηηκή, x0, ζχκθσλα κε κηα
γθανπζηαλή θαηαλνκή

πνπ έρεη ηππηθή απφθιηζε ζκ, ηφηε κπνξνχκε λα ππνινγίζνπκε ηελ πηζαλφηεηα ε κέζε ηηκή x
κηαο ζεηξάο n κεηξήζεσλ λα δηαθέξεη απφ ηελ πξαγκαηηθή, x0, θαηά κηα νξηζκέλε πνζφηεηα.
΢χκθσλα κε φζα εηπψζεθαλ ζην εδάθην Γ.3.3, ππάξρεη πηζαλφηεηα 68,3% ε x λα δηαθέξεη
απφ ηελ x0 θαηά κηα πνζφηεηα κηθξφηεξε απφ ζκ.
Ζ θπζηθή ζεκαζία ηεο ζκ είλαη φηη δίλεη έλα κέηξν ηνπ πηζαλνχ ζθάικαηνο πνπ θάλνπκε
ππνζέηνληαο φηη ε x είλαη ε ηηκή ηνπ κεγέζνπο πνπ έρεη πξαγκαηηθή ηηκή x0.
Γεδνκέλνπ φηη ην s θαη επνκέλσο θαη ην ζ είλαη, φπσο έρνπκε εμεγήζεη, νπζηαζηηθά
αλεμάξηεηα απφ ηνλ αξηζκφ ησλ κεηξήζεσλ, n, γηα κεγάια n, βιέπνπκε φηη ην ζκ κεηψλεηαη κε
απμαλφκελν n. Καιή γλψζε ηνπ x0 ζεκαίλεη ινηπφλ κηθξή ηηκή ηνπ ζκ θαη επνκέλσο φζν ην
δπλαηφλ κεγαιχηεξν αξηζκφ κεηξήζεσλ n. Δπεηδή φκσο, φπσο θαίλεηαη απφ ηε ζρέζε ζκ = ζ /
n , γηα λα βειηησζεί ε αθξίβεηα (δειαδή λα κεησζεί ε ζκ) θαηά έλαλ παξάγνληα πεξίπνπ 3,
πξέπεη πεξίπνπ λα δεθαπιαζηάζνπκε ηνλ αξηζκφ ησλ κεηξήζεσλ, είλαη ζπλήζσο επθνιφηεξν
λα πξνζπαζήζνπκε λα κεηψζνπκε ηε δηαζπνξά ησλ κεηξήζεσλ, λα κεηψζνπκε δειαδή ηελ ζ,
πξάγκα πνπ κπνξεί λα επηηεπρζεί κε βειηίσζε ηεο κεζφδνπ κέηξεζεο.
Ζ ηππηθή απφθιηζε ηεο κέζεο ηηκήο ζκ, ζπκβνιίδεηαη θαη κε ζ x φηαλ αλαθέξεηαη ζηελ
ηηκή x , θ.ν.θ. Ολνκάδεηαη θαη ηππηθό ζθάικα ή απιψο ζθάικα ηεο κέηξεζεο ηνπ κεγέζνπο
x θαη ην ζπκβνιίδνπκε κε δx. Δπνκέλσο

∑ ̅
̅ √

Δμαηηίαο ηεο ζπνπδαηφηεηαο ηνπ ζθάικαηνο δx, ην απνηέιεζκα κηαο ζεηξάο κεηξήζεσλ
δίλεηαη πάληνηε κε ηε κνξθή:

Μεξηθέο θνξέο είλαη ρξήζηκν λα αλαθεξζεί θαη ν αξηζκφο ησλ κεηξήζεσλ, n.

Έλα παξάδεηγκα ππνινγηζκνχ ησλ x θαη δx γηα n = 7 ππνζεηηθέο κεηξήζεηο κήθνπο
δίλεηαη ζηνλ Πίλαθα I. Σν ηειηθφ απνηέιεζκα δίλεηαη σο:

x = 969,7 ± 0,7 mm (7 κεηξήζεηο).

Δθηφο απφ ην ηππηθφ ζθάικα ή ζθάικα ή απφιπην ζθάικα ̅ ηεο κέζεο ηηκήο x ,
νξίδεηαη θαη ε ζρεηηθή ηππηθή απφθιηζε ηεο κέζεο ηηκήο ή ην ζρεηηθφ ζθάικα ηεο x , σο

πνπ κπνξεί λα εθθξαζηεί θαη σο πνζνζηφ επί ηνηο εθαηφ,

13
 ̅

Γηα ην παξάδεηγκα ηνπ Πίλαθα I,

Πίλαθαο Ι
Αξηζκεηηθό παξάδεηγκα ππνινγηζκνύ ησλ κεγεζώλ ̅, ζ θαη δx
γηα ππνζεηηθέο κεηξήζεηο κήθνπο

̅ ̅
1 968,1 -1,59 2,53
2 972,3 2,61 6,81
3 970,5 0,81 0,66
4 969,0 -0,69 0,48
5 967,2 -2,49 6,20
6 971,1 1,41 1,99
7 969,6 -0,09 0,01

∑ ∑ ∑

√
√

Απνηέιεζκα: x = 969,7 ± 0,7 mm (7 κεηξήζεηο).

(Βιέπε παξάγξαθν Γ.4.1 γηα ηνλ αξηζκφ ησλ ζεκαληηθψλ ςεθίσλ πνπ δηαηεξνχληαη ζην
απνηέιεζκα).

΢θάικα αλάγλσζεο

Όηαλ κεηξάκε έλα κέγεζνο κε ηε βνήζεηα ελφο νξγάλνπ, ππάξρνπλ φξηα ζηελ αθξίβεηα κε ηελ
νπνία κπνξνχκε λα δηαβάζνπκε ηελ έλδεημε ηνπ νξγάλνπ, ή κε ηελ νπνία ην φξγαλν κπνξεί
λα δψζεη ηελ έλδεημε. Σελ αβεβαηφηεηα κε ηελ νπνία δηαβάδνπκε ηελ έλδεημε ελφο νξγάλνπ,
νλνκάδνπκε ζθάικα αλάγλσζεο.
Γηα έλα φξγαλν κε ςεθηαθή έλδεημε, ην ηειεπηαίν ςεθίν πξέπεη λα ζεσξείηαη αβέβαην.
Δπεηδή ζπλήζσο δελ γλσξίδνπκε αλ ην φξγαλν απηφ ζηξνγγπιεχεη ην απνηέιεζκα ζην
ηειεπηαίν ςεθίν, ή αλ απιψο αγλνεί ηα ππφινηπα ςεθία, ζα πξέπεη λα παίξλνπκε σο ζθάικα
αλάγλσζεο κία κνλάδα ζην ηειεπηαίν ςεθίν ηεο έλδεημεο. Γηα παξάδεηγκα ε έλδεημε 3,43

14
πξέπεη λα ζεσξείηαη φηη έρεη ζθάικα αλάγλσζεο ± 0,01. Πξνθαλψο ην ζθάικα απηφ είλαη
πνιχ πηζαλφλ λα είλαη θάπσο κεγαιχηεξν ηνπ πξαγκαηηθνχ. Δίλαη φκσο πάληνηε πξνηηκφηεξν
λα ππεξεθηηκνχκε έλα ζθάικα παξά αληηζηξφθσο.
Γηα αλαινγηθά φξγαλα, έλαο παξάγνληαο ππνθεηκεληθφηεηαο ππεηζέξρεηαη ζηελ
εθηίκεζε ηνπ ζθάικαηνο αλάγλσζεο. Ωο γεληθφο θαλφλαο κπνξεί λα ζεσξεζεί φηη ην ζθάικα
αλάγλσζεο είλαη ίζν κε απηφ πνπ αληηζηνηρεί ζε κηζή ππνδηαίξεζε ηεο θιίκαθαο. ΢ε έλα
ράξαθα κε ππνδηαηξέζεηο 1 mm ην ζθάικα αλάγλσζεο ζα ήηαλ ± 0,5 mm. Αλ ζπιινγηζηεί
φκσο θαλείο φηη ε κέηξεζε κήθνπο πξνυπνζέηεη αλάγλσζε θαη ζηα δχν άθξα ηνπ
κεηξνχκελνπ αληηθεηκέλνπ, έλα ζθάικα αλάγλσζεο +1 mm ζα ήηαλ νξζφηεξν. ΢ε έλα
ρξνλφκεηξν κε ππνδηαηξέζεηο 1/5 ηνπ δεπηεξνιέπηνπ απηφ ζα είλαη ην ζθάικα αλάγλσζεο,
φπσο είλαη πξνθαλέο αλ ιεθζεί ππ' φςε φηη ν δείθηεο δελ κεηαθηλείηαη ζπλερψο, αιιά κε
πεδήκαηα ηνπ 1/5 sec. ΢ε κεξηθά φξγαλα, νη ππνδηαηξέζεηο πνπ είλαη ραξαγκέλεο είλαη ηφζν
αξαηέο κεηαμχ ηνπο πνπ κηα εθηίκεζε κε ην κάηη κπνξεί λα δψζεη θαιχηεξε αθξίβεηα ζηελ
αλάγλσζε. ΢ε απηέο ηηο πεξηπηψζεηο ην ζθάικα κεηψλεηαη αλαιφγσο, ρσξίο βεβαίσο λα
ππεξεθηηκνχκε ηηο δπλαηφηεηεο καο.
Σν ζθάικα αλάγλσζεο πξέπεη λα ζεσξείηαη σο ην θαηψηαην φξην ζην ζθάικα κέηξεζεο
ελφο κεγέζνπο. Δπαλάιεςε ηεο κέηξεζεο πνιιέο θνξέο δελ ζα νδεγήζεη ζε γλψζε ηνπ
κεγέζνπο κε ζθάικα κηθξφηεξν ηνπ ζθάικαηνο αλάγλσζεο. ΢ε έλα θαιά ζρεδηαζκέλν
πείξακα, ζα πξέπεη ην ζθάικα αλάγλσζεο λα είλαη κηθξφηεξν απφ ηηο δηαθπκάλζεηο πνπ
παξαηεξνχληαη ζε δηαδνρηθέο κεηξήζεηο ελφο κεγέζνπο.
Μία εηδηθή πεξίπησζε πνπ πξέπεη λα πξνζερζεί αλαθνξηθά κε ηνλ ππνινγηζκφ ηνπ
ζθάικαηνο είλαη απηή ζηελ νπνία φιεο νη κεηξήζεηο έρνπλ δψζεη ην ίδην απνηέιεζκα. Δίλαη
ιάζνο λα ζεσξεζεί φηη ε ηππηθή απφθιηζε είλαη ίζε κε κεδέλ. Π.ρ. ε κέηξεζε ελφο κήθνπο 
κπνξεί λα δψζεη:
156 156 156 156 156 mm.
Δίλαη ιάζνο λα πνχκε φηη  = 156 ± 0 mm. Απηφ πνπ ζπκβαίλεη εδψ είλαη φηη δελ
δηαιέμακε ην θαηάιιειν επαίζζεην φξγαλν γηα ηε κέηξεζε, ψζηε λα γίλνπλ θαλεξέο νη
δηαθπκάλζεηο ή νη δηαθνξέο ζηηο εθηηκήζεηο απφ κέηξεζε ζε κέηξεζε. ΢ην ζπγθεθξηκέλν
παξάδεηγκα κπνξεί λα ρξεζηκνπνηνχκε έλα ράξαθα κε ππνδηαηξέζεηο 1 mm απνθεχγνληαο
(πνιχ ζσζηά!) λα θάλνπκε εθηίκεζε ηνπ θιάζκαηνο ηνπ mm ζην κήθνο. ΢ηηο πεξηπηψζεηο
απηέο σο ζθάικα ηεο κέζεο ηηκήο πξέπεη λα παίξλνπκε ηε δηαθξηηηθή ηθαλφηεηα ηνπ
κεηξεηηθνχ νξγάλνπ ή ην ζθάικα αλάγλσζεο. ΢ην παξάδεηγκά καο ε αθξίβεηα αλάγλσζεο
ηνπ κήθνπο είλαη 1 mm θαη επνκέλσο ην ηειηθφ απνηέιεζκα πξέπεη λα δνζεί σο  = 156 ± 1
mm.

Γ.3.6. Γηάδνζε ζθαικάησλ

Πνιχ ζπρλά ην κέγεζνο πνπ καο ελδηαθέξεη δελ κεηξάηαη απεπζείαο, αιιά ππνινγίδεηαη
έκκεζα απφ ηηο κεηξήζεηο άιισλ κεγεζψλ ησλ νπνίσλ είλαη ζπλάξηεζε. Γηα παξάδεηγκα, ην
εκβαδφλ ελφο θχθινπ δελ κεηξηέηαη άκεζα αιιά ππνινγίδεηαη απφ κεηξήζεηο ηεο αθηίλαο ηνπ
r, απφ ηε ζρέζε S = πr2. Ζ ειεθηξηθή αληίζηαζε, R, ππνινγίδεηαη σο ν ιφγνο R = U/I δχν
κεηξνχκελσλ κεγεζψλ, ηεο δηαθνξάο δπλακηθνχ, U, θαη ηεο έληαζεο ηνπ ξεχκαηνο, I.
Γηα ηε ζρέζε S = πr2, κε παξαγψγηζε έρνπκε dS = 2πrdr πνπ κπνξεί λα εξκελεπζεί σο ε
ζρέζε πνπ δίλεη ηελ (απεηξνζηή) κεηαβνιή, dS, ηνπ εκβαδνχ ηνπ θχθινπ γηα κεηαβνιή, dr,
ηεο αθηίλαο ηνπ. Γηα κηθξή κεηαβνιή dr ζε ζρέζε κε ην r, δειαδή γηα δr/r << l, κπνξνχκε λα
έρνπκε, πξνζεγγηζηηθά, δS 2πrδr. Απηή ε ζρέζε κπνξεί λα ζεσξεζεί φηη δίλεη ην ζθάικα δS
ζηνλ ππνινγηζκφ ηνπ S γηα έλα κηθξφ ζθάικα, δr, ζηελ αθηίλα. Δπνκέλσο δS (dS/dr)δr.
΢ηνλ ππνινγηζκφ ηεο (dS/dr) ρξεζηκνπνηνχκε ηελ θαιχηεξε εθηίκεζε πνπ έρνπκε γηα ηελ
ηηκή ηεο r, δειαδή ηε κέζε ηηκή, r , ησλ κεηξήζεσλ ηεο αθηίλαο.
Γηα ζπλαξηήζεηο ƒ(u,π,σ,...) πεξηζζφηεξσλ ηεο κηαο αλεμάξηεησλ κεηαβιεηψλ u, π, σ,
θιπ., ηζρχεη πξνθαλψο

15
φπνπ dƒ ζεσξείηαη ε κεηαβνιή ηνπ ƒ γηα κεηαβνιέο du, dπ, dσ, θιπ. ησλ κεηαβιεηψλ. Ζ
f /  u είλαη ε κεξηθή παξάγσγνο ηεο ƒ σο πξνο u, αλ ζεσξήζνπκε ηηο ππφινηπεο κεηαβιεηέο
ζηαζεξέο, θ.ν.θ. Ζ ζρέζε απηή είλαη κηα θαιή πξνζέγγηζε γηα ην ζθάικα δƒ ζηνλ ππνινγηζκφ
ηεο ƒ γηα κηθξά ζθάικαηα δu, δπ, δσ, θιπ., κε ηελ πξνυπφζεζε φηη νη πνζνζηηαίεο ηηκέο δu/u,
δπ/π, δσ/σ, θιπ. είλαη πνιχ κηθξφηεξεο ηεο κνλάδαο.
Έζησ ηψξα φηη γλσξίδνπκε ηα κεγέζε

απφ κεηξήζεηο πνπ θάλακε θαη ζέινπκε λα ππνινγίζνπκε ην παξάγσγν κέγεζνο ƒ = f ± δƒ.
Απφ ηε ζεσξία ησλ ζθαικάησλ πξνθχπηεη φηη ε πην πηζαλή ηηκή ηεο f ππνινγίδεηαη, αλ
ρξεζηκνπνηεζνχλ ζηε ζρέζε γηα ην ƒ (u, π, σ,...) νη πην πηζαλέο ηηκέο ησλ u, π, σ ..., δειαδή

πνπ είλαη ε ηηκή ηεο ƒ πνπ πξνθχπηεη αλ ρξεζηκνπνηήζνπκε ηηο κέζεο ηηκέο, u , ,  , ... ησλ
κεηαβιεηψλ.
Πνην είλαη ηψξα ην ζθάικα ή ε ηππηθή απφθιηζε ηεο κέζεο ηηκήο f , δειαδή ην δƒ; Αλ
γλσξίδακε ηφζν ην κέγεζνο φζν θαη ην πξφζεκν ησλ ζθαικάησλ δu, δπ, δσ ,... ζηα u , ,  , ...
ζα είρακε

γηα ην ζθάικα δƒ ζην f . Απηφ φκσο καο είλαη αδχλαην, γηαηί γλσξίδνπκε κφλν ηα ηππηθά
ζθάικαηα δu = ζ u , δπ = ζ θιπ., πνπ κφλν ζηαηηζηηθέο πξνβιέςεηο καο επηηξέπνπλ λα
θάλνπκε.
Τπνζέηνληαο γθανπζηαλέο θαηαλνκέο γηα ηα ζθάικαηα, κε ηππηθέο απνθιίζεηο ζ u = δu,
ζ  = δπ θιπ., θαη φηη ηα ζθάικαηα ζηα u, π, σ,... είλαη αλεμάξηεηα κεηαμχ ηνπο, πξνθχπηεη
φηη ε θαιχηεξε εθηίκεζε γηα ηελ ηππηθή απφθιηζε ηεο κέζεο ηηκήο f είλαη

Καη πάιη ζηνλ ππνινγηζκφ ησλ ηηκψλ ησλ κεξηθψλ παξαγψγσλ ρξεζηκνπνηνχληαη νη
κέζεο ηηκέο ησλ κεηαβιεηψλ u , ,  , ...
΢ηνλ Πίλαθα II παξαζέηνπκε κεξηθά ρξήζηκα απνηειέζκαηα πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ
εθαξκνγή ηνπ θαλφλα απηνχ, θπξίσο γηα ζπλαξηήζεηο κίαο ή δχν κεηαβιεηψλ.

16
Σα παξαδείγκαηα πνπ αθνινπζνχλ δείρλνπλ ηε ρξήζε ησλ απνηειεζκάησλ ζε αξηζκεηηθνχο
ππνινγηζκνχο.

17
Παξαδείγκαηα
΢εκείσζε. ΢ηα παξαδείγκαηα πνπ αθνινπζνχλ, ηα ηειηθά απνηειέζκαηα δίλνληαη κε ηφζα
ζεκαληηθά ςεθία φζα πξνθχπηνπλ απφ ηνπο θαλφλεο πνπ παξαηίζεληαη ζηελ παξάγξαθν
Γ.4.1.3.
1. Μηα ζεηξά κεηξήζεσλ ηεο αθηίλαο ελφο θχθινπ έδσζε r = 9,820 ± 0,010 m. Σν κήθνο
ηεο πεξηθέξεηαο δίλεηαη απφ ηε ζρέζε  = 2πr θαη επνκέλσο  = 2π r = 2π  9,820 =
61,701 m θαη δ  = 2πδr = 2π0,010 = 0,063 m. Δπνκέλσο  = (61,701 ±0,063) m.
Σν εκβαδφλ ηνπ θχθινπ S = πr2 ππνινγίδεηαη σο S = π 9,8202 = 302,95 m2. Σν
ζθάικα ζην S είλαη δS = (  S/  r)δr = 2π r δr. Δπνκέλσο δS = 2π9,8200,010 =
0,62 m2. Σειηθά, S = (302,95 ± 0,62) m2.

2. Σν ξεχκα κέζα απφ κηα αληίζηαζε είλαη I = 81,32 ± 0,51 mA θαη ε δηαθνξά
δπλακηθνχ ζηα άθξα ηεο είλαη U = 3,60 ± 0,23 Volt. Δπνκέλσο

θαη

Δπνκέλσο R = 44,3 ± 2,6 Ω.

3. Έζησ φηη ε ζρέζε

δίλεη ηελ εμάξηεζε ηνπ κεγέζνπο ƒ απφ ηε ζηαζεξά k θαη ηηο κεηαβιεηέο u, π θαη w, ησλ
νπνίσλ νη ηηκέο κεηξήζεθαλ σο u ± δu,  ± δπ θαη w ± δw, αληίζηνηρα. Σφηε,

Αληηθαζηζηψληαο ζηελ Δμ. (Γ. 17), βξίζθνπκε ην ζθάικα ζην ƒ:

18
Σν ζρεηηθφ ζθάικα ζην ƒ είλαη επνκέλσο ε ηεηξαγσληθή ξίδα ηνπ αζξνίζκαηνο ησλ
ηεηξαγψλσλ ησλ ζρεηηθψλ ζθαικάησλ ησλ u, π5 θαη w3.

Γ.4. ΠΑΡΟΤ΢ΙΑ΢Η ΣΧΝ ΑΠΟΣΔΛΔ΢ΜΑΣΧΝ

Θα δψζνπκε κεξηθέο ρξήζηκεο πιεξνθνξίεο γηα ηελ παξνπζίαζε απνηειεζκάησλ ζε

αξηζκεηηθή κνξθή θαη κε ηε κνξθή γξαθηθψλ παξαζηάζεσλ.

Γ.4.1. Παξνπζίαζε αξηζκεηηθώλ απνηειεζκάησλ

Σν απνηέιεζκα κηαο ζεηξάο κεηξήζεσλ παξνπζηάδεηαη πάληνηε ζηε κνξθή:

(Φπζηθφ κέγεζνο) = (Μέζε ηηκή ± Σππηθή απφθιηζε ηεο κέζεο ηηκήο) (Μνλάδεο)
Μεξηθέο θνξέο δίλεηαη θαη ν αξηζκφο ησλ κεηξήζεσλ πνπ έγηλαλ. Γειαδή
(κνλάδα) (n κεηξήζεηο)
π.ρ. m (12 κεηξήζεηο)

Υξεηάδεηαη πξνζνρή ζηνλ αξηζκφ ζεκαληηθψλ ςεθίσλ πνπ δίλνληαη ζηα αξηζκεηηθά
απνηειέζκαηα θαη ην ζέκα απηφ ζα ζπδεηεζεί παξαθάησ.

Γ.4.1.1. ΢εκαληηθά ςεθία. ΢ηξνγγπινπνίεζε αξηζκώλ

΢εκαληηθά ςεθία ελφο αξηζκνχ ιέγνληαη φια ηνπ ηα ςεθία εθηφο απφ ηα ζπλερφκελα
κεδεληθά πνπ ελδερνκέλσο λα ππάξρνπλ ζηελ αξρή ηνπ αξηζκνχ, αλ απηφο είλαη δεθαδηθφο. Ζ
ζέζε ηεο ππνδηαζηνιήο (δειαδή ν αξηζκφο ησλ δεθαδηθψλ ςεθίσλ) ή θαη έλαο εθζέηεο ηνπ
10 σο πνιιαπιαζηαζηηθφο παξάγνληαο θαζνξίδνληαη απφ ηελ επηινγή ηεο κνλάδνο θαη
επνκέλσο δελ επεξεάδνπλ ηνλ αξηζκφ ησλ ζεκαληηθψλ ςεθίσλ.
Μεξηθά παξαδείγκαηα δίλνληαη ζηνλ Πίλαθα III.

Πηλαθαο ΗΗΗ
Παξαδείγκαηα αξηζκψλ κε δηαθνξεηηθφ αξηζκφ ζεκαληηθψλ ςεθίσλ
Αξηζκφο ζεκαληηθψλ ςεθίσλ
1 2 3 4
2 15 100 2400
0,3 0,18 0,243 0,8900
0,004 0,020 0,00140 0,03051
4×10-3 2,0×10-3 1,40×10-3 3,401×10-2
7 6 9
8×10 0,99×10 4,05×10 1,300×106

Γηα ηελ ζηξνγγπινπνίεζε ηζρχνπλ ηα εμήο:

Αλ ην δεμηφηεξν ςεθίν είλαη 0, 1, 2, 3 ή 4, απιψο παξαιείπεηαη. Αλ είλαη 5, 6, 7, 8 ή 9,
παξαιείπεηαη, θαη ην ακέζσο πξνεγνχκελν (ην ηειεπηαίν) ζεκαληηθφ ςεθίν απμάλεηαη θαηά
κία κνλάδα.
Παξαδείγκαηα: 1,42 ~ 1,4 θαη 1,46 ~ 1,5.
Γηα λα ζηξνγγπιεχζνπκε αθέξαηνπο, ηνπο κεηαηξέπνπκε πξψηα ζε δεθαδηθνχο κε κηα
δχλακε ηνπ 10 σο πνιιαπιάζην θαη ζηξνγγπιεχνπκε ηνλ δεθαδηθφ.
Παξαδείγκαηα: 1432 = 1,432×103 ~ 1,43×103 θαη 1506 ~ 1,51×103.

19
 Θα ήηαλ ιάζνο λα πνχκε φηη 1432 ~ 1430 θιπ., γηαηί ζε απηή ηελ πεξίπησζε ην
ηειεπηαίν κεδεληθφ ζα ζεσξείην ζεκαληηθφ ςεθίν, πξάγκα πνπ δελ είλαη αιεζέο.
Τπάξρνπλ κεξηθέο πξνβιεκαηηθέο πεξηπηψζεηο φζνλ αθνξά ηνλ αξηζκφ ησλ ζεκαληηθψλ
ςεθίσλ. Αλ γηα παξάδεηγκα ζέινπκε λα δψζνπκε ηνλ αξηζκφ 1200 m κε δχν κφλν ζεκαληηθά
ςεθία, κπνξνχκε λα γξάςνπκε 1,2×103 m ή 1,2 km. Όκσο είλαη θάπσο αζπλήζηζην λα
δψζνπκε ην 40 κε έλα ζεκαληηθφ ςεθίν σο 4×10. ΢ε απηέο ηηο πεξηπηψζεηο κπνξεί, αλ
ρξεηάδεηαη, λα αλαθεξζεί ξεηά πνηνο είλαη ν αξηζκφο ησλ ζεκαληηθψλ ςεθίσλ γηα λα κελ
ππάξρεη αβεβαηφηεηα. Αλ δελ αλαθέξεηαη ην ζθάικα ζηελ γξαθή κηαο κέηξεζεο ηφηε
ζεσξνχκε ην ηειεπηαίν ζεκαληηθφ αβέβαην θαηά κία κνλάδα.

Γ.4.1.2. Αβεβαηόηεηα ζηελ ηηκή ηνπ ζθάικαηνο

Ζ ηππηθή απφθιηζε ηεο κέζεο ηηκήο, σο απνηέιεζκα ελφο πεπεξαζκέλνπ αξηζκνχ κεηξήζεσλ,
δελ είλαη γλσζηή κε απφιπηε αθξίβεηα. Πξνθχπηεη απφ ηε ζεσξία φηη ην ηππηθφ ζθάικα ζηελ
ηηκή ηεο ηππηθήο απφθιηζεο ηεο κέζεο ηηκήο ζκ (δειαδή ην ζθάικα ηνπ ζθάικαηνο) είλαη

Δίλαη ινηπφλ ζαθέο φηη, γηα ηνλ ζπλήζε αξηζκφ κεηξήζεσλ πνπ ζπλαληά θαλείο ζε έλα
εθπαηδεπηηθφ εξγαζηήξην, ε αβεβαηφηεηα ζηελ ηηκή ηεο ζκ δελ δηθαηνινγεί λα δίλνληαη
ηειηθέο ηηκέο ζθαικάησλ κε πεξηζζφηεξα ηνπ ελφο ζεκαληηθά ςεθία. ΢ηελ επηζηεκνληθή
έξεπλα φκσο, ν αξηζκφο ησλ κεηξήζεσλ είλαη ζπλήζσο αξθεηά κεγάινο ψζηε λα δηθαηνινγεί
κεγαιχηεξε αθξίβεηα ζην ζκ. Γηα ην ιφγν απηφ είλαη επηζπκεηφ λα ζπλεζίζεη θαλείο ζην λα
δίλεη ηηο ηηκέο ησλ ζθαικάησλ κε δχν ζεκαληηθά ςεθία.

Γ.4.1.3. Παξνπζίαζε αξηζκεηηθώλ απνηειεζκάησλ

΢χκθσλα κε φζα είπακε πην πάλσ, ζα εμεηάζνπκε ηψξα ηελ αθξίβεηα κε ηελ νπνία
παξνπζηάδνληαη ηα αξηζκεηηθά απνηειέζκαηα.
Έλα θνηλφ ιάζνο πνπ γίλεηαη είλαη ε παξνπζίαζε απνηειεζκάησλ κε αδηθαηνιόγεηα κεγάιν
αξηζκό ζεκαληηθώλ ςεθίσλ. Γηα παξάδεηγκα, αλ ε δηάκεηξνο ελφο δίζθνπ βξέζεθε λα είλαη
D = 2,3 cm (αγλννχκε ην ζθάικα πξνο ην παξφλ), είλαη ιάζνο λα δψζνπκε ην εκβαδφλ ηεο
επηθάλεηαο ηνπ σο S = π/D2/4 = 4,154756285 cm2 επεηδή έηζη εκθαλίζηεθε ην απνηέιεζκα
ζηελ νζφλε ηνπ ππνινγηζηή. Σέηνηα αθξίβεηα ζην S είλαη αδηθαηνιφγεηε δεδνκέλνπ φηη ην D
είλαη γλσζηφ κε δχν ζεκαληηθά ςεθία, ην ηειεπηαίν απφ ηα νπνία κπνξεί λα είλαη θαη
αβέβαην. Αλ γηα παξάδεηγκα είρακε D = 2,29 cm ηφηε ζα ήηαλ S = 4,12 cm2, ελψ γηα D =
2,31cm ζα είρακε S = 4,19 cm2. Βιέπνπκε ινηπφλ φηη δπν ζεκαληηθά ςεθία ζην S είλαη ηα
κφλα γηα ηα νπνία κπνξνχκε λα είκαζηε ζίγνπξνη. Πξνθαλψο ην ζθάικα ζε έλα απνηέιεζκα
παίδεη απνηειεζκαηηθφ ξφιν ζηνλ αξηζκφ ζεκαληηθψλ ςεθίσλ κε ηα νπνία δίλεηαη.
Οη θαλφλεο γηα ηελ παξνπζίαζε ελφο ηειηθνχ αξηζκεηηθνχ απνηειέζκαηνο είλαη νη εμήο:

20
1. Σν ηειηθό ζθάικα ζην κεηξνχκελν κέγεζνο δίλεηαη κε έλα ζεκαληηθό ςεθίν.
2. Γεχηεξν ζεκαληηθφ ζην ζθάικα επηηξέπεηαη κόλν εάλ ε κέηξεζε έρεη πξνθχςεη απφ
κεγάιν αξηζκφ (n) κεηξήζεσλ θαη ην πξψην ζεκαληηθφ είλαη κηθξφηεξν ηνπ 3.
3. Απφ ηε ζηηγκή πνπ έρνπκε απνθαζίζεη γηα ηελ ηηκή ηνπ ζθάικαηνο, ε κέζε ηηκή δίλεηαη κε
ηελ ίδηα αθξίβεηα κε ηελ νπνία δφζεθε ην ζθάικα.
Παξαδείγκαηα
3,1 ± 0,3 128 ± 7 (4,1 ± 0,4)×106
4,20 ± 0,13 43,3 ± 2,4 (8,12 ± 0,22)×105
Πξέπεη φκσο λα ζεκεησζεί φηη, γηα λα απνθεπρζεί ε ζπζζψξεπζε ζθαικάησλ απφ ηελ
ζηξνγγπινπνίεζε πνιιψλ αξηζκψλ, ζηνλ ππνινγηζκφ ελδηακέζσλ απνηειεζκάησλ (δειαδή
φισλ εθηφο ηνπ ηειηθνχ) ηα ζθάικαηα θαηαρσξνχληαη κε δχν ζεκαληηθά ςεθία θαη νη κέζεο
ηηκέο φπσο θαη νη ελδείμεηο ησλ νξγάλσλ κε ηελ ίδηα αθξίβεηα. Αλ δελ αλαθέξεηαη ην ζθάικα
ζηελ γξαθή κηαο κέηξεζεο ηφηε ζεσξνχκε ην ηειεπηαίν ζεκαληηθφ ςεθίν αβέβαην θαηά κία
κνλάδα.

Γ.4.2. Γξαθηθέο παξαζηάζεηο

Ζ απεηθφληζε ησλ απνηειεζκάησλ κε ηε κνξθή γξαθηθήο παξάζηαζεο κπνξεί λα

ππαγνξεχεηαη απφ ηνπιάρηζηνλ έλαλ απφ ηνπο αθφινπζνπο ιφγνπο:
(α) Γηα λα δνζεί κε επνπηηθφ ηξφπν ε ζρέζε κεηαμχ δχν κεγεζψλ, αλαδεηθλχνληαο
ραξαθηεξηζηηθά πνπ δελ ζα γίλνληαλ εκθαλή ζε έλαλ πίλαθα αξηζκεηηθψλ ηηκψλ
(β) Γηα λα ρξεζηκνπνηεζεί ζηνλ ππνινγηζκφ ηεο θιίζεο ή ηνπ ζεκείνπ ηνκήο ελφο άμνλα,
θπξίσο ζηελ πεξίπησζε φπνπ ε ζρέζε κεηαμχ ησλ δχν κεγεζψλ είλαη γξακκηθή
(γ) Γηα λα δηεξεπλεζεί ε κνξθή ηεο ζρέζεο κεηαμχ δχν κεγεζψλ (γξακκηθή, εθζεηηθή θιπ.)
πνπ κπνξεί αθνινχζσο λα δηαηππσζεί ζε καζεκαηηθή κνξθή γηα κεγαιχηεξε αθξίβεηα
(δ) Γηα ηελ επαιήζεπζε κηαο ζεσξεηηθήο ζρέζεο κεηαμχ δχν κεγεζψλ κε ηε ζχγθξηζε ηεο
ζεσξεηηθήο θακπχιεο κε ηα πεηξακαηηθά ζεκεία
(ε) Γηα λα ρξεζηκνπνηεζεί σο θακπχιε βαζκνλφκεζεο ελφο νξγάλνπ ή γεληθά γηα λα είλαη
δπλαηή ε εχξεζε ηεο ηηκήο ηεο κηαο κεηαβιεηήο πνπ αληηζηνηρεί ζε θάπνηα ηηκή ηεο άιιεο γηα
ηελ νπνία δελ ππάξρνπλ πεηξακαηηθέο κεηξήζεηο.
Οη θπξηφηεξνη θαλφλεο γηα ηελ θαιχηεξε παξνπζίαζε πεηξακαηηθψλ απνηειεζκάησλ ζε
γξαθηθή κνξθή ζα δνζνχλ παξαθάησ.

Γ.4.2.1. Η επηινγή ησλ αμόλσλ

Σν κέγεζνο πνπ ζεσξείηαη σο αλεμάξηεηε κεηαβιεηή ζρεδηάδεηαη σο ηεηκεκέλε (άμνλαο ησλ

x), ελψ ε εμαξηεκέλε κεηαβιεηή σο ηεηαγκέλε (άμνλαο ησλ y). Ζ δηάθξηζε δελ είλαη πάληνηε
δπλαηή. Γεληθά, αλ ζην πείξακα εκείο θαζνξίδνπκε ηηο ηηκέο κηαο κεηαβιεηήο (π.ρ. ηελ ηάζε
ζηα άθξα κηαο αληίζηαζεο), ηφηε απηή ζεσξείηαη ε αλεμάξηεηε κεηαβιεηή, ελψ ην
απνηέιεζκα (π.ρ. ην ξεχκα κέζα απφ ηελ αληίζηαζε) είλαη ε εμαξηεκέλε. Απηφ φκσο δελ
πξέπεη λα ζεσξείηαη σο απαξάβαηνο θαλφλαο. Ζ θξάζε «θαηαγξάςεηε ην κέγεζνο V σο
ζπλάξηεζε ηνπ t» δειψλεη φηη ε t είλαη ε αλεμάξηεηε θαη ε V ε εμαξηεκέλε κεηαβιεηή.
Αθνχ ραξαρηνχλ νη άμνλεο, αλαγξάθνληαη δίπια ηνπο ηα κεγέζε πνπ αληηπξνζσπεχνπλ
θαη κέζα ζε παξέλζεζε νη κνλάδεο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη, π.ρ. t (s) ή h (cm), ΢ρ. Γ.4α.
Δπηιέγεηαη ε θιίκαθα ηνπ θάζε άμνλα θαη ραξάζζνληαη πάλσ ζε απηφλ νη αξηζκεηηθέο ηηκέο
ηεο θιίκαθαο. Κάζε ππνδηαίξεζε ηνπ ραξηηνύ αληηζηνηρεί ζε 1, 2 ή 5 κνλάδεο ή ζηα
αληίζηνηρα πνιιαπιάζηα κηαο δύλακεο ηνπ 10, αλάινγα κε ηελ πεξηνρή ηηκώλ πνπ ζα
θαιπθζεί. Απηφ γίλεηαη γηα λα είλαη εχθνιε ηφζν ε θαηαγξαθή φζν θαη ε αλάγλσζε ησλ
αξηζκεηηθψλ ηηκψλ (ζε έλα ραξηί κηιηκεηξέ κε ππνδηαηξέζεηο ζε cm θαη mm ζα ήηαλ θάπσο
άβνιν λα αληηζηνηρήζνπκε έλα cm ηεο θιίκαθαο ζε 70 κνλάδεο ηεο κεηαβιεηήο, γηα
παξάδεηγκα). ΢ηνλ άμνλα αλαγξάθνληαη νη αξηζκεηηθέο ηηκέο ζε έλα ινγηθφ αξηζκφ ζεκείσλ

21
ψζηε ε εχξεζε ελδηάκεζσλ ηηκψλ λα είλαη εχθνιε, ρσξίο φκσο λα παξαθνξηψλεηαη ε θιίκαθα
κε αξηζκνχο πνπ ζα κπνξνχζαλ λα πξνθαιέζνπλ ζχγρπζε ελψ δελ πξνζθέξνπλ ηίπνηε. ΢ηνπο
άμνλεο κπνξεί λα ππάξρνπλ θαη ππνδηαηξέζεηο γηα ηηο νπνίεο δελ δίλνληαη νη αληίζηνηρεο
αξηζκεηηθέο ηηκέο, αλ απηέο κπνξνχλ εχθνια λα βξεζνχλ απφ ηηο ηηκέο πνπ αλαγξάθνληαη, ΢ρ.
Γ.4β.
Γελ είλαη απαξαίηεην νη θιίκαθεο λα αξρίδνπλ απφ ην 0 αιιά κπνξνχλ λα θαιχπηνπλ
κφλν ηελ πεξηνρή γηα ηελ νπνία ππάξρνπλ πεηξακαηηθά απνηειέζκαηα (΢ρ. Γ.4γ) εθηφο αλ ην
0 απνηειεί ζεκαληηθφ ή ρξήζηκν ζεκείν ηεο θακπχιεο.

22
 Οη θιίκαθεο δελ είλαη απαξαίηεην λα είλαη γξακκηθέο σο πξνο ηα κεγέζε πνπ
κεηξήζεθαλ. Αλ αλακέλεηαη, γηα παξάδεηγκα, φηη ε ζρέζε πνπ ζπλδέεη ην h θαη ην t ζην ΢ρ.
Γ.4α είλαη h = gt2/2 ηφηε, αλ θαηαγξαθεί ε h σο ζπλάξηεζε ηνπ t2 φπσο ζην ΢ρ. Γ.4δ, ηα
ζεκεία ζα πξέπεη λα βξίζθνληαη θνληά ζηελ επζεία πνπ πεξλά απφ ην (0, 0) θαη έρεη θιίζε
g/2. Ζ επζεία απηή είλαη εχθνιν λα ζρεδηαζηεί, αιιά θαη ε γξακκηθή ζρέζε πην εχθνιν λα
δηαπηζησζεί αληί ηεο παξαβνιηθήο ηνπ ΢ρ. Γ.4α. Άιια παξαδείγκαηα επηινγήο κεηαβιεηψλ
ψζηε λα πξνθχςεη γξακκηθή ζρέζε δίλνληαη ζηνλ Πίλαθα IV.

Γ.4.2.2. Απεηθόληζε ησλ πεηξακαηηθώλ ζεκείσλ

΢ε θάζε δεχγνο ηηκψλ ηεο αλεμάξηεηεο θαη ηεο εμαξηεκέλεο κεηαβιεηήο αληηζηνηρεί έλα
ζεκείν ζηε γξαθηθή ηνπο παξάζηαζε. Σν ζεκείν πξέπεη λα είλαη επδηάθξηην θαη γη' απηφ ή
ζρεδηάδνπκε κηα αξθεηά κεγάιε θνπθίδα ή έλα ζεκείν κε έλα κηθξφ θχθιν γχξσ ηνπ, ΢ρ.
Γ.5α. Σα ζεκεία πξέπεη λα είλαη αξθεηά κεγάια ψζηε λα κελ θαιχπηνληαη απφ ηελ θακπχιε
πνπ ζα ζρεδηαζηεί γηα απηά θαη λα κε ζπγρένληαη κε ηπραία ζεκάδηα ζην ραξηί. Δπίζεο, αλ
γηα λα ζρεδηαζηεί κηα θακπχιε πνπ πξνβιέπεηαη απφ ηε ζεσξία ρξεηαζηεί λα ζεκεησζνχλ ζην
ραξηί θάπνηα ζεκεία απφ ηνπο ππνινγηζκνχο, απηά πξέπεη κεηά λα ζβήλνληαη γηα λα κελ
εθιακβάλνληαη σο πεηξακαηηθά ζεκεία

23
 Αλ, γηα ηελ ηηκή x ηεο αλεμάξηεηεο κεηαβιεηήο, ε αληίζηνηρε ηηκή ηεο εμαξηεκέλεο είλαη
y ± δy, αλ δειαδή είλαη γλσζηφ θαη ην ζθάικα ζηελ y, ηφηε εθηφο απφ ηελ ηειεία ζην ζεκείν
(x, y) ζεκεηψλεηαη ζηε γξαθηθή παξάζηαζε θαη ην ζθάικα φπσο θαίλεηαη ζην ΢ρ. Γ.5 (β), κε
ηε ζρεδίαζε απφ ην ζεκείν (x, y) επζεηψλ κήθνπο δy ζηηο θαηεπζχλζεηο ± y. ΢ηηο πεξηπηψζεηο
πνπ θαη ε κεηαβιεηή x είλαη γλσζηή κε ην ζθάικα ηεο, δx, ην ίδην γίλεηαη θαη κε απηφ, φπσο
θαίλεηαη ζην ΢ρ. 5γ.
΢ε πεξηπηψζεηο φπνπ ρξεηάδεηαη λα ζρεδηαζηνχλ δχν ή πεξηζζφηεξεο ζεηξέο κεηξήζεσλ ζην
ίδην δηάγξακκα, ρξεζηκνπνηνχληαη δηαθνξεηηθά ζχκβνια γηα ηα ζεκεία ηεο θάζε ζεηξάο (π.ρ.
θχθινη, ζηαπξνί, ηξίγσλα θιπ.) γηα λα μερσξίδνπλ. ΢εκεηψλεηαη δε ζην ζρήκα ζε ηη
αληηζηνηρνχλ νη δηάθνξεο ζεηξέο κεηξήζεσλ.
Σέινο, αο ζεκεησζεί φηη ζηνπο άμνλεο δελ πξέπεη λα ζεκεηψλνληαη νη ηηκέο ησλ πεηξακαηηθψλ
ζεκείσλ, αιιά κφλνλ νη αξηζκνί πνπ αλαθέξνληαη ζηε βαζκνινγία ησλ αμφλσλ φπσο έρεη ήδε
πεξηγξαθεί.

Γ.4.2.3. Υάξαμε ηεο θακπύιεο

Αθνχ ζεκεησζνχλ ζην δηάγξακκα φια ηα ζεκεία καδί κε ηα ζθάικαηά ηνπο (αλ
ππάξρνπλ), ραξάζζεηαη ε θαιχηεξε θακπχιε πνπ αληηζηνηρεί ζε απηά.
Ο φξνο «θαιχηεξε θακπχιε» έρεη δηαθνξεηηθφ λφεκα αλάινγα κε ηελ πεξίπησζε πνπ
εμεηάδεηαη. Καη' αξρήλ πξέπεη λα ηνληζηεί φηη ε θακπχιε δελ πξέπεη θαη' αλάγθε λα πεξλά
απφ φια ηα πεηξακαηηθά ζεκεία( ΢ρ. 6α, θαη 6β). Κάηη ηέηνην, ζηηο ζπάληεο πεξηπηψζεηο
πνπ κπνξεί λα ζπκβεί, πξέπεη λα είλαη πνιχ θαιά ηεθκεξησκέλν.
Αλ ε κνξθή ηεο θακπχιεο είλαη γλσζηή απφ ηε ζεσξία, ηφηε θαη απηή ιακβάλεηαη σο
δεδνκέλε. Γηα παξάδεηγκα, κπνξεί λα είλαη γλσζηφ φηη ε ζρέζε είλαη γξακκηθή ή φηη ε
επζεία ή ε θακπχιε πξέπεη λα πεξλά απφ ην κεδέλ ή απφ θάπνην άιιν ζεκείν.

24
 Ζ θακπχιε πξέπεη λα είλαη ε νκαιφηεξε θακπχιε πνπ πεξλά αλάκεζα ζηα ζεκεία.
Απφθιηζε απφ ηελ νκαιή θακπχιε (ή θαη ηελ επζεία) δηθαηνινγείηαη κφλν αλ ππάξρνπλ
αξθεηά αμηφπηζηα πεηξακαηηθά ζεκεία ζηελ πεξηνρή. ΢ηε ράξαμε ηεο θακπχιεο,
ζεκαληηθφηαην ξφιν παίδνπλ θαη ηα ζθάικαηα πνπ αληηζηνηρνχλ ζηα πεηξακαηηθά ζεκεία.
Όπνπ είλαη δπλαηφλ, ε θακπχιε πξέπεη λα επηδηψθεηαη λα πεξλά κέζα απφ ηα φξηα ησλ
ζθαικάησλ. Γελ πξέπεη φκσο λα μερλάκε φηη ζεκεία πνπ απέρνπλ απφ ηελ θακπχιε θαηά
πεξηζζφηεξν απφ κία ηππηθή απφθιηζε δελ απνθιείνληαη απφ ηε ζεσξία. Αλ βεβαίσο έλα
ζεκείν απέρεη πνιχ απφ ηελ θακπχιε, πξέπεη λα επαλεμεηάδεηαη θαη λα απνξξίπηεηαη, αλ
δελ βξεζνχλ ζνβαξνί ιφγνη γηα λα γίλεη δεθηφ σο ζσζηφ πεηξακαηηθφ απνηέιεζκα.
Έρνληαο ππφςε φζα εηπψζεθαλ, κπνξνχκε λα δνχκε φηη ηα ζεκεία ηνπ ΢ρ. 7α δελ
δηθαηνινγνχλ ηε ράξαμε άιιεο θακπχιεο απφ ηελ επζεία πνπ θαίλεηαη ζην ζρήκα. Αλ φκσο,
παξά ηα κεγάια ζθάικαηα, ηα πεηξακαηηθά ζεκεία παξνπζηάδνπλ κηα ζπζηεκαηηθή
ζπκπεξηθνξά φπσο ζην ΢ρ. 7β, ηφηε ε ράξαμε κηαο θακπχιεο, αληί ηεο επζείαο,
δηθαηνινγείηαη.

Ζ ζπζηεκαηηθή ζπκπεξηθνξά ελφο ηφζν κεγάινπ αξηζκνχ ζεκείσλ, καο θάλεη λα

ζπκπεξάλνπκε φηη γηα θάπνην ιφγν ηα ζθάικαηα έρνπλ ππεξεθηηκεζεί.
΢ηελ πεξίπησζε ηνπ ΢ρ. 8 είλαη πξνθαλέο φηη ε ζρέζε δελ είλαη επζχγξακκε. Ζ ζέζε
ησλ ζεκείσλ θαη ην κέγεζνο ησλ ζθαικάησλ ππαγνξεχνπλ ηε ράξαμε κηαο θακπχιεο φπσο
θαίλεηαη ζην ζρήκα. Βεβαίσο ε αθξηβήο ζέζε θαη ε κνξθή ηεο θακπχιεο δελ είλαη

25
κνλνζήκαληα θαζνξηζκέλεο. Δπίζεο είλαη πξνθαλέο φηη ην ζεκείν Α ζην ΢ρ. 8 πξέπεη λα
αγλνεζεί, εθηφο αλ επηπξφζζεηεο κεηξήζεηο ζε απηήλ ηελ πεξηνρή δείμνπλ φηη ππάξρεη
πξάγκαηη κηα απφθιηζε απφ ηελ θακπχιε πνπ ραξάρηεθε.
΢ηα δχν παξαξηήκαηα πνπ αθνινπζνχλ πεξηγξάθεηαη ν ηξφπνο ππνινγηζκνχ ηεο θιίζεο
κηαο επζείαο ή κηαο θακπχιεο ζε θάπνην ζεκείν θαη ε κέζνδνο ησλ ειαρίζησλ ηεηξαγψλσλ
γηα ηελ εχξεζε ηεο θαιχηεξεο επζείαο πνπ πεξλά αλάκεζα απφ θάπνηα δεδνκέλα πεηξακαηηθά
ζεκεία.

Γ.5. ΤΠΟΛΟΓΙ΢ΜΟ΢ ΣΗ΢ ΚΛΙ΢Η΢ ΔΤΘΔΙΑ΢ Ή ΚΑΜΠΤΛΗ΢

Πνιχ ζπρλά, έρνληαο ραξάμεη κηα επζεία φπσο απηή πξνθχπηεη απφ ηα πεηξακαηηθά ζεκεία
(΢ρ. 9α), ρξεηαδφκαζηε λα βξνχκε ηελ θιίζε ηεο. ΢ηε ζρέζε y = α + βx, πνπ ππνζέηνπκε φηη
ζπλδέεη ηελ αλεμάξηεηε κεηαβιεηή x κε ηελ εμαξηεκέλε y, δεηείηαη ην β.

΢ρήκα 9. Ο ππνινγηζκφο ηεο θιίζεο επζείαο ή θακπχιεο ζε έλα ζεκείν

Πξνθαλψο ηζρχεη φηη dy/dx = β. Γηα ηνλ ππνινγηζκφ ηεο θιίζεο β, παίξλνπκε δχν ζεκεία
Α θαη Β πάλσ ζηελ επζεία, κε ζπληεηαγκέλεο (xΑ, yΑ) θαη (xΒ, yΒ) ζηηο θαηάιιειεο κνλάδεο
ησλ x θαη y. Ζ θιίζε δίλεηαη απφ ην ιφγν

26
Οη κνλάδεο ηνπ β βξίζθνληαη απφ ηε ζρέζε:

[κνλάδεο ηεο θιίζεο] = [κνλάδεο ηνπ y]/[κνλάδεο ηνπ x].

Γηα αθξηβέζηεξν απνηέιεζκα, ηα ζεκεία Α θαη Β πξέπεη λα απέρνπλ φζν ην δπλαηφλ

πεξηζζφηεξν κεηαμχ ηνπο.
Έλα ιάζνο πνπ γίλεηαη ζπρλά είλαη λα ρξεζηκνπνηνχληαη σο ζεκεία Α θαη Β δχν
πεηξακαηηθά ζεκεία. Απηφ έρεη σο απνηέιεζκα λα αγλννχληαη φια ηα πεηξακαηηθά ζεκεία
εθηφο ησλ δχν πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ. Δπίζεο ιαλζαζκέλε είλαη ε άπνςε φηη θιίζε ηεο
επζείαο είλαη ε εθ(ζ), φπνπ ζ είλαη ε γσλία πνπ ζρεκαηίδεη ε επζεία κε ηνλ άμνλα ησλ x. Απηφ
ηζρχεη κφλν ζηελ πεξίπησζε πνπ νη άμνλεο x θαη y έρνπλ ηηο ίδηεο κνλάδεο θαη ηηο ίδηεο
θιίκαθεο θαη ζε θακηά άιιε πεξίπησζε.
Γηα ηνλ ππνινγηζκφ ηεο θιίζεο κηαο θακπχιεο ζε έλα ηεο ζεκείν (έζησ Ρ ζην ΢ρ. 9β), ε
δηαδηθαζία πνπ αθνινπζείηαη είλαη ε εμήο: Αθνχ ζρεδηαζηεί ε θακπχιε, ζρεδηάδνπκε κηα
επζεία ΑΒ εθαπηνκέλε ηεο θακπχιεο ζην ζεκείν Ρ ζην νπνίν ζέινπκε λα ππνινγίζνπκε ηελ
θιίζε. Ζ δεηνχκελε θιίζε (dy/dx)P είλαη ε θιίζε ηεο επζείαο ΑΒ πνπ ππνινγίδεηαη φπσο
πεξηγξάςακε πην πάλσ.

Γ.6. Η ΜΔΘΟΓΟ΢ ΣΧΝ ΔΛΑΥΙ΢ΣΧΝ ΣΔΣΡΑΓΧΝΧΝ

Γηα ηελ αθξηβέζηεξε εχξεζε ηεο επζείαο ή θακπχιεο πνπ αληηζηνηρεί ζε θάπνηα πεηξακαηηθά
ζεκεία ρξεζηκνπνηείηαη ε κέζνδνο ησλ ειαρίζησλ ηεηξαγψλσλ. Θα πεξηγξάςνπκε ηε κέζνδν
γηα ηελ πεξίπησζε πνπ ππνζέηνπκε κηα γξακκηθή ζρέζε κεηαμχ ησλ κεηαβιεηψλ x θαη y.
Έζησ φηη ηα n πεηξακαηηθά ζεκεία (xi,yi) έρνπλ ζρεδηαζηεί φπσο ζην ΢ρ. Γ.10.
Τπνζέηνπκε φηη ε ζρέζε πνπ ζπλδέεη ηα x θαη y είλαη ε
y=α+βx (Γ.19)

΢ρήκα Γ.10. Ζ κέζνδνο ησλ ειαρίζησλ ηεηξαγψλσλ

Εεηείηαη ν πξνζδηνξηζκφο ηνπ ζεκείνπ (0,a) ζην νπνίν ε επζεία ηέκλεη ηνλ άμνλα ησλ y
θαη ηεο θιίζεο β ηεο επζείαο. ΢ηε κέζνδν πνπ ζα πεξηγξάςνπκε, ππνζέηνπκε φηη νη ηηκέο xi,
είλαη γλσζηέο κε ακειεηέα ζθάικαηα θαη φηη νη απνθιίζεηο ησλ πεηξακαηηθψλ ζεκείσλ απφ
ηελ επζεία (Δμίζσζε Γ.19) νθείινληαη ζηηο απνθιίζεηο ησλ ηηκψλ yi, απφ ηηο πξαγκαηηθέο.

27
Γηα ηελ ηηκή xi ηεο αλεμάξηεηεο κεηαβιεηήο, ε ηηκή ηνπ y πνπ αλακέλεηαη απφ ηελ Δμίζσζε
(Γ.19) είλαη a + βxi. Αληί απηήο, ε παξαηεξνχκελε ηηκή είλαη yi. Ζ απφθιηζε ηνπ ζεκείνπ (xi,
yi) απφ ηελ επζεία είλαη επνκέλσο

(Γ.20)

φπσο θαίλεηαη ζην ΢ρ. Γ.10.

Απνδεηθλχεηαη ζεσξεηηθά φηη ε πηζαλφηεξε επζεία πνπ αληηζηνηρεί ζηα πεηξακαηηθά
ζεκεία είλαη απηή πνπ δίλεηαη απφ εθείλεο ηηο ηηκέο ηνπ a θαη β πνπ ειαρηζηνπνηνχλ ην
άζξνηζκα ησλ ηεηξαγψλσλ ησλ di γηα φια ηα πεηξακαηηθά ζεκεία. Δίλαη δειαδή

∑ ∑

Οη αλαγθαίεο ζπλζήθεο γηα ειάρηζην S είλαη

Απφ ηηο νπνίεο πξνθχπηνπλ νη ζρέζεηο

∑ ∑

θαη

∑ ∑ ∑

Απηέο κπνξνχλ λα ιπζνχλ σο πξνο a θαη β:

[ ][ ] [ ][ ]
[ ] [ ]

[ ] [ ][ ]
[ ] [ ]

Όπνπ έρνπκε ρξεζηκνπνηήζεη ην ζπκβνιηζκφ

[ ] ∑ [ ] ∑ [ ] ∑

28
 Tα ζθάικαηα δa θαη δβ ησλ a θαη β κπνξνχλ επίζεο λα πξνζδηνξηζηνχλ. Έρνληαο βξεη
ηηο ηηκέο ησλ a θαη β ππνινγίδνπκε ηηο απνθιίζεηο di = yi – a – βxi γηα θάζε πεηξακαηηθφ
ζεκείν ην άζξνηζκα [d2]. Tφηε:

[ ][ ]
√
[ ] [ ]

√
[ ]

θαη έρνπκε ηηο ηειηθέο ηηκέο а ± δа θαη β ± δβ.

΢ηελ πξάμε, πξηλ εθαξκνζηεί ε κέζνδνο ησλ ειαρίζησλ ηεηξαγψλσλ, πξέπεη λα
ζρεδηαζηνχλ ηα ζεκεία ψζηε λα δηαπηζησζεί φηη κηα γξακκηθή ζρέζε ζα ήηαλ πξάγκαηη δεθηή
θαη γηα λα απνξξηθζνχλ ζεκεία πνπ ηπρφλ απνθιίλνπλ πνιχ απφ ηελ αλακελφκελε γξακκηθή
ζρέζε.
Έλα αξηζκεηηθφ παξάδεηγκα ηεο εθαξκνγήο ηεο κεζφδνπ ησλ ειαρίζησλ ηεηξαγψλσλ
δίλεηαη ζηνλ Πίλαθα V, γηα ηελ πεξίπησζε ηεο ζρέζεο y = a + βx.

Πίλαθαο V
Αξηζκεηηθό παξάδεηγκα εθαξκνγήο ηεο κεζόδνπ ησλ ειαρίζησλ
Σεηξαγώλσλ ζηελ πεξίπησζε y = a + βx
(γηα απιφηεηα παξειείθζεθαλ νη κνλάδεο ησλ κεγεζψλ)
xi yi xiyi xi2 di di2
0,0 4,6 0,0 0,0 -0,04 0,0016
1,0 7,1 7,1 1,0 0,14 0,0196
2,0 9,5 19,0 4,0 0,22 0,0484
3,0 11,5 34,5 9,0 -0,10 0,0100
4,0 13,7 54,8 16,0 -0,22 0,0484
5,0 15,9 79,5 25,0 -0,34 0,1156
6,0 18,6 111,6 36,0 0,04 0,0016
7,0 20,9 146,3 49,0 0,02 0,0004
8,0 23,5 188,0 64,0 0,30 0,0900
9,0 25,4 228,6 81,0 -0,12 0,0144
45,0=[x] 150,7=[y] 869,4=[xy] 285,0=[x2] 0,3500=[d2]
n=10

Δπνκέλσο

29
Γ.7. Γξαθηθή κέζνδνο ππνινγηζκνύ ησλ παξακέηξσλ a θαη β κίαο επζείαο y = a + βx.
θαη ησλ ζθαικάησλ ηνπο δa θαη δβ, από πεηξακαηηθέο κεηξήζεηο (yi, xi ).

΢εκείσζε:
Η κέζνδνο απηή κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί αληί ηεο Μεζόδνπ ησλ Διαρίζησλ Σεηξαγώλσλ

Παξνπζηάδεηαη εδψ κηα γξαθηθή κέζνδνο, απινχζηεξε απφ ηε αλαιπηηθή κέζνδν ησλ
ειάρηζησλ ηεηξαγψλσλ, γηα ηνλ ππνινγηζκφ ησλ παξακέηξσλ a θαη β ηεο επζείαο y = a + βx
θαη ησλ ζθαικάησλ ηνπο, δa θαη δβ. Παξ' φιν πνπ ζηε κέζνδν απηή ππεηζέξρνληαη αξθεηέο
ππνθεηκεληθέο θξίζεηο, ηα απνηειέζκαηά ηεο είλαη ηθαλνπνηεηηθά ζηηο πεξηζζφηεξεο ησλ
πεξηπηψζεσλ. Θα πξέπεη φκσο λα έρνπκε ππφςε φηη νη ηηκέο ησλ ζθαικάησλ πνπ πξνθχπηνπλ
κε ηε κέζνδν απηή έρνπλ αβεβαηφηεηεο ηεο ηάμεο ηνπ 50% ή θαη πεξηζζφηεξν.
Έρνληαο ζρεδηάζεη ηελ θαιχηεξε επζεία γηα ηα δεδνκέλα ζεκεία, πξνζδηνξίδνπκε,
γξαθηθά, ηελ ηηκή ηεο παξακέηξνπ β, απφ ηελ θιίζε ηεο επζείαο, θαη ηελ ηηκή ηεο
παξακέηξνπ a, απφ ην ζεκείν ηνκήο ηεο επζείαο κε ηνλ άμνλα ησλ y. ΢ηε ζπλέρεηα
αθνινπζνχκε ηελ εμήο δηαδηθαζία γηα ηελ εχξεζε ησλ ζθαικάησλ απηψλ ησλ παξακέηξσλ
δa θαη δβ (βι. ΢ρ. Γ.11):

1. ΢ρεδηάδνπκε ηελ θαιχηεξε επζεία πνπ πεξλά αλάκεζα ζε εθείλα ηα ζεκεία πνπ βξίζθνληαη
πάλσ απφ ηελ θχξηα επζεία ζην αξηζηεξφ ηεο ηκήκα θαη θάησ απφ απηήλ ζην δεμηφ ηεο
ηκήκα. Ζ επζεία πνπ ζρεδηάδνπκε έηζη έρεη εμίζσζε y = a1 + β1x θαη απφ ηελ θιίζε ηεο θαη
απφ ην ζεκείν ζην νπνίν απηή ηέκλεη ηνλ άμνλα ησλ y πξνζδηνξίδνπκε ηηο ηηκέο β1 θαη a1,
αληίζηνηρα.
2. ΢ρεδηάδνπκε ηελ θαιχηεξε επζεία πνπ πεξλά αλάκεζα ζε εθείλα ηα ζεκεία πνπ βξίζθνληαη
θάησ απφ ηελ θχξηα επζεία ζην αξηζηεξφ ηεο ηκήκα θαη πάλσ απφ απηήλ ζην δεμηφ ηεο
ηκήκα. Ζ επζεία πνπ ζρεδηάδνπκε έηζη έρεη εμίζσζε y = a2 + β2x θαη, απφ ηελ θιίζε ηεο θαη
ην ζεκείν ζην νπνίν απηή ηέκλεη ηνλ άμνλα ησλ y, πξνζδηνξίδνπκε ηηο ηηκέο β2 θαη a2,
αληίζηνηρα. Ηθαλνπνηεηηθέο εθηηκήζεηο γηα ηα ζθάικαηα ζηα a θαη β είλαη νη ηηκέο

΢ρήκα Γ.11. Ζ εχξεζε, κε γξαθηθή κέζνδν, ησλ ζθαικάησλ ζηελ

θιίζε κηαο επζείαο θαη ζηα ζεκεία ηνκήο ησλ αμφλσλ απφ απηήλ.

30
Παξάδεηγκα

Να βξεζνχλ νη ηηκέο ησλ παξακέηξσλ a θαη β θαη ησλ ζθαικάησλ ηνπο δa θαη δβ γηα ηελ
επζεία y = a + βx ηνπ ΢ρ. Γ.11.
΢ην ΢ρ. Γ.12 μαλαζρεδηάδνπκε ην ΢ρ. Γ.11 κε αξηζκεηηθέο θιίκαθεο. ΢ρεδηάδνπκε θαη'
εθηίκεζε ηελ θαιχηεξε επζεία πνπ αληηζηνηρεί ζηα πεηξακαηηθά ζεκεία (θχξηα επζεία, β
γξακκή ζην ζρήκα). ΢ρεδηάδνπκε θαη ηηο δχν αθξαίεο επζείεο, β1 θαη β2 ζην ζρήκα, ζχκθσλα
κε ηε κέζνδν πνπ πεξηγξάςακε πην πάλσ.
Δπηιέγνπκε λα βξνχκε ηηο ηεηαγκέλεο ησλ ζεκείσλ ησλ ηξηψλ επζεηψλ πνπ αληηζηνηρνχλ
ζηηο ηηκέο x = 0 θαη x = 13. Οη ηηκέο απηέο πξνζδηνξίδνληαη γξαθηθά θαη είλαη:
Κχξηα επζεία: (x = 0 y = l,7) (x = 13,0 y = 10,3)
Δπζεία 1: (x = 0 y = 2,2) (x = 13,0 y = 9,6)
Δπζεία 2: (x = 0 y = 1,2) (x = 13,0 y = 10,7)
Θεσξνχκε φηη ηα κεγέζε απηά είλαη αδηάζηαηα θαη έηζη δελ ρξεηάδεηαη λα δψζνπκε κνλάδεο.
Σα ζεκεία ηνκήο ηνπ άμνλα ησλ y είλαη επνκέλσο:
a = 1,7, a1 = 2,2, a2=1,2

΢ρήκα Γ.12. Παξάζηαζε αξηζκεηηθνχ παξαδείγκαηνο γηα ηελ εχξεζε, κε γξαθηθή κέζνδν, ησλ
ζθαικάησλ ζηελ θιίζε κηαο επζείαο θαη ζηα ζεκεία ηνκήο ησλ αμφλσλ απφ απηήλ
Καη νη θιίζεηο ησλ επζεηψλ

΢χκθσλα κε ηηο Δμηζψζεηο (Γ.30), ηα ζθάικαηα είλαη

Δπνκέλσο, ηειηθά
a = 1,7 ± 0,5 β = 0.66 ± 0,08.

31
 ΢ΤΝΟΦΙ΢Η ΣΧΝ ΚΤΡΙΟΣΔΡΧΝ ΑΠΟΣΔΛΔ΢ΜΑΣΧΝ

Αλ n κεηξήζεηο ελφο κεγέζνπο x δψζνπλ απνηειέζκαηα xi (i=1,2,…n), νξίδνληαη σο:

̅ ∑ Γ.31)

∑ ̅
̅ √

Σν αξηζκεηηθφ απνηέιεζκα ηεο κέηξεζεο παξνπζηάδεηαη σο ̅ (Γ.33)

Σν ζθάικα δx δίλεηαη ηειηθά κε έλα (1) ζεκαληηθφ ςεθίν θαη ε κέζε ηηκή ̅ κε ηελ ίδηα
αθξίβεηα.
Γηα ζχλζεηα κεγέζε f (u,π,σ,…), πνπ ππνινγίδνληαη απφ ηηο κεηξήζεηο ησλ κεγεζψλ u,π,σ,…,
ηα απνηειέζκαηα ησλ νπνίσλ είλαη ̅ ̅ θ.ν.θ. ε πην πηζαλή ηηκή είλαη ε

̅ ̅̅̅

θαη ην ζθάικα ηεο είλαη

Ζ εχξεζε ησλ παξακέηξσλ a θαη β κηαο επζείαο , πνπ αληηζηνηρεί ζε κηα ζεηξά
πεηξακαηηθψλ κεηξήζεσλ , θαζψο θαη ησλ αληηζηνίρσλ ζθαικάησλ ηνπο, δa θαη δβ,
γίλεηαη κε ηελ κέζνδν ησλ ειαρίζησλ ηεηξαγψλσλ (Παξάγξαθνο Γ.6) ή κε ηελ γξαθηθή
κέζνδν (Παξάγξαθνο Γ.7).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. J. Topping. Errors of Observation and their treatment. (Institute of Physics, London).
2. G.L. Squires. Practical Physics. (McGraw-Hill, U.K.).
3. P.R. Bevington. Data Reduction and Error Analysis for the Physical Sciences.
(McGraw-Hill, N.Y.).
4. H. Young. Statistical Treatment of Experimental Data. (McGraw - Hill, N.Y.).
5. N.C. Barford. Experimental Measurements: Precision, Error and Truth. (Addison –
Wesley, Reading, Mass.).
6. S.L. Meyer. Data Analysis for Scientists and Engineers. (J. Wiley and sons, N.Y.).

32
Άζθεζε 1
Μέηξεζε ηεο επηηάρπλζεο ηεο βαξύηεηαο
κε ηε κέζνδν ηεο πηώζεο ζσκάησλ.

1.1. ΢θνπόο
΢ην πείξακα απηφ ζα πξνζδηνξίζεηε ηελ επηηάρπλζεο ηεο βαξχηεηαο κε ηε κέζνδν ηεο
ειεχζεξεο πηψζεο ησλ ζσκάησλ.

1.2. Δηζαγσγή
Όηαλ έλα ζψκα αθεζεί ειεχζεξν λα πέζεη απφ θάπνην χςνο h γηα ρξφλν t, ζην θελφ, πέθηεη κε
ζηαζεξή επηηάρπλζε g, θαη ηζρχεη ε ζρέζε

(1.1)

Απφ ηε κέηξεζε ηνπ h, ηνπ t θαη ηελ Δμ. (1.1), είλαη δπλαηφο ν ππνινγηζκφο ηνπ g.

1.3. Μέζνδνο
Μηα απιή πεηξακαηηθή δηάηαμε γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπ g κε ηε κέζνδν ηεο πηψζεο ησλ
ζσκάησλ θαίλεηαη ζην παξαθάησ ζρήκα.

΢ρήκα 1.1

Ζ ζθαίξα, ΢, ζπγθξαηείηαη απφ ηνλ ειεθηξνκαγλήηε, Ζ. Όηαλ ειεπζεξσζεί, πέθηεη θαη

δηαλχεη χςνο h. Ο ρξφλνο πηψζεο κεηξηέηαη κε ην ειεθηξνληθφ ρξνλφκεηξν, ην νπνίν
ελεξγνπνηείηαη φηαλ δηαθφπηεηαη ε ηξνθνδνζία ηνπ ειεθηξνκαγλήηε (ειεθηξνληθή εληνιή
Start) θαη απελεξγνπνηείηαη φηαλ ε ζθαίξα ζπγθξνχεηαη κε ηελ πιαθέηα ηνπ δηαθφπηε D2
(ειεθηξνληθή εληνιή Stop).
Με ηε βνήζεηα κηαο ηέηνηαο δηάηαμεο, αλ ην χςνο, h, θαη ν ρξφλνο, t, κεηξεζνχλ κε έλα
ζρεηηθφ ζθάικα πνπ δελ μεπεξλά ην 0,1%, ζα πεξίκελε θαλέλαο, εθαξκφδνληαο ηελ Δμ. (1.1),
λα βξεη ην g κε ηελ αληίζηνηρε αθξίβεηα.
Τπάξρνπλ φκσο ζηνηρεία πνπ πξέπεη λα καο θάλνπλ πξνζεθηηθνχο θαη απηά είλαη:
1) Σν πείξακα δελ γίλεηαη ζην θελφ θαη πηζαλφλ ε αληίζηαζε ηνπ αέξα λα κελ είλαη ακειεηέα.
2) Με ηνλ δηαθφπηε D1 δηαθφπηνπκε ην ξεχκα απφ ηνλ ειεθηξνκαγλήηε, ν νπνίνο εμαηηίαο
ηνπ ππξήλα απφ ζίδεξν, παξνπζηάδεη κεγάιε απηεπαγσγή. Δλψ ζην ρξνλφκεηξν ε εληνιή
Start εθαξκφδεηαη αθαξηαία, ην ξεχκα ζηνλ ειεθηξνκαγλήηε δελ κεδελίδεηαη επίζεο

33
 αθαξηαία, κε απνηέιεζκα λα ζπγθξνηείηαη ε ζθαίξα γηα θάπνην ρξνληθφ δηάζηεκα πνπ δελ
είλαη γλσζηφ.
3) Γελ γλσξίδνπκε ηη αθξηβψο γίλεηαη ζηνλ δηαθφπηε D2, πνπ αλνίγεη κε ηελ πξφζθξνπζε ηεο
ζθαίξαο φηαλ πέθηεη απφ δηαθνξεηηθά χςε.
Γηα λα μεπεξαζηνχλ ηα πξνβιήκαηα πνπ αλαθέξζεθαλ παξαπάλσ, αθνινπζείηαη ε εμήο
δηαδηθαζία:
α) Παίξλνληαη αξθεηά δεχγε ηηκψλ h θαη t.
β) Υξεζηκνπνηείηαη, αληί ηεο Δμ. (1.1), ε ηζνδχλακε

t=√ √ (1.2)

γ) Με ηε βνήζεηα ησλ κεηξήζεσλ ( h , t) ραξάζζεηαη ε γξαθηθή παξάζηαζε ηνπ t σο

ζπλάξηεζε ηεο h .
Αλ ε γξαθηθή παξάζηαζε είλαη επζεία θαη πεξλάεη απφ ην ζεκείν (0,0) δελ ππάξρεη
θαλέλα απφ ηα πξνεγνχκελα πξνβιήκαηα (1, 2, 3).
Δθηφο απφ ηε γξαθηθή κέζνδν, πνπ είλαη πνιχ επνπηηθή, κπνξεί θαλείο λα βξεη θαη
ινγηζηηθά, κε ηε κέζνδν ειαρίζησλ ηεηξαγψλσλ, ηελ επζεία y = a + bx πνπ ζπλδέεη ηηο
κεηαβιεηέο x = h θαη y = t

1.4. Πεηξακαηηθή Γηάηαμε

Ζ πεηξακαηηθή δηάηαμε πεξηιακβάλεη ειεθηξνκαγλήηε, Ζ, κηα ζηδεξέληα ζθαίξα, ΢,
δηαθφπηεο, D1 (start), D2 (stop) θαη Reset, θαη ην ειεθηξηθφ ρξνλφκεηξν (timer), φπσο
θαίλεηαη ζηελ παξαθάησ εηθφλα.

D1 = Reset =
Start κεδεληζκφο

34
Βηβιηνγξαθία
1. Μαζήκαηα Φπζηθήο Berkeley. Σφκνο Η: Μεραληθή. (Αζήλα, 1978). Κεθ. 5.
2. Δξγαζηεξηαθέο Αζθήζεηο Φπζηθήο, Σφκνο Η, ΔΜΠ, Σνκέαο Φπζηθήο, ΢ΔΜΦΔ, Δθδφζεηο
΢πκκεηξία (Αζήλα, 2010).

1.5. Δθηέιεζε
1. Θέζαηε ζε ιεηηνπξγία ην ρξνλφκεηξν κε ηνλ δηαθφπηε ON-OFF. Απηνκάησο ζα
ελεξγνπνηεζεί ν ειεθηξνκαγλήηεο.
2. Σνπνζεηήζηε ηελ ζηδεξέληα ζθαίξα θάησ απφ ηνλ ειεθηξνκαγλήηε.
3. Μεηξήζηε ην χςνο, h, ζην νπνίν βξίζθεηαη ε ζθαίξα απφ ηελ επηθάλεηα ηεο πιαθέηαο ηνπ
δηαθφπηε D2. ΢εκεηψζηε θαη ην ζθάικα ζηε κέηξεζε ηνπ χςνπο.
4. Πηέζηε ηνλ δηαθφπηε start, νπφηε αλνίγεη ην θχθισκα ηνπ ειεθηξνκαγλήηε, κε απνηέιεζκα
ε ζθαίξα λα παχεη λα ζπγθξαηείηαη θαη λα πέθηεη. Σαπηφρξνλα ηίζεηαη ζε ιεηηνπξγία ην
ρξνλφκεηξν θαη αξρίδεη ε ρξνλνκέηξεζε. Μφιηο ζπγθξνπζηεί ε ζθαίξα κε ηελ πιαθέηα
ηνπ δηαθφπηε D2, αλνίγεη ην θχθισκα πνπ απελεξγνπνηεί ηε ιεηηνπξγία ηνπ ρξνλνκέηξνπ.
Ζ έλδεημε ηνπ ρξνλνκέηξνπ καο δίλεη ηνλ ρξφλν, t, ζε δεπηεξφιεπηα, πνπ δηήξθεζε ε
πηψζε ηεο ζθαίξαο.
5. Καηαρσξήζηε ην απνηέιεζκα ζηνλ Πίλαθα. ΢πκπιεξψζηε ηνλ Πίλαθα κε πέληε κεηξήζεηο
ρξφλνπ γηα νθηψ δηαθνξεηηθά χςε κεηαμχ 10 θαη 100 cm.

h (cm) t (s) (s)

(cm1/2)

h1 = t1,1 = 1

t 1,2

t 1,3
t 1,4
t 1,5

h2 = t2,1 = 2

....
t 2,5

... ... ... ...

h8 = t 8,1 = 8

....

t 8,5 =

35
1.6. Δπεμεξγαζία ησλ κεηξήζεσλ
1. Υξεζηκνπνηήζηε ην κεγαιχηεξν χςνο θαη εθαξκφζηε ηελ Δμ. (1.1) γηα λα ππνινγίζεηε
ηελ επηηάρπλζε βαξχηεηαο g, φπσο θαη ην ζθάικα δg.
2. Υαξάμαηε ηε γξαθηθή παξάζηαζε ηνπ t σο ζπλάξηεζε ηεο h .
3. Τπνινγίζηε ηελ θιίζε ηεο επζείαο θαη απφ απηή ηελ ηηκή ηνπ g.
4. Τπνινγίζηε, κε ηε κέζνδν ησλ ειαρίζησλ ηεηξαγψλσλ, ηελ επζεία y = a + bx, πνπ
πεξηγξάθεη ηε ζρέζε κεηαμχ x = h θαη y = t. Απφ ηελ ηηκή ηεο θιίζεο b ± δb, λα
βξεζεί ην g ± δg. Παξαηεξήζηε φηη απφ ηελ Δμ. (1.1) ηζρχεη
2
t · h
g
Άξα ε θιίζε, b, δίλεηαη απφ ηνλ ηχπν
2
b
g
5. Πνην ζπζηεκαηηθφ ζθάικα ππεηζέξρεηαη ζηηο κεηξήζεηο ζαο; Πψο πξνθχπηεη απφ ηελ
επζεία πνπ ζρεδηάζηεθε; Πψο εμνπδεηεξψζεθε;
6. ΢πγθξίλεηε ηηο ηηκέο πνπ βξήθαηε κε ηηο ηξεηο κεζφδνπο.

36
Άζθεζε 2
Μέηξεζε ηεο επηηάρπλζεο ηεο βαξύηεηαο
κε ηε κέζνδν ηνπ θπζηθνύ εθθξεκνύο

2.1. ΢θνπόο
΢θνπφο ηεο άζθεζεο είλαη ν πξνζδηνξηζκφο ηεο επηηάρπλζεο ηεο βαξχηεηαο απφ κεηξήζεηο
ηεο πεξηφδνπ ησλ ηαιαληψζεσλ ελφο θπζηθνχ εθθξεκνχο σο ζπλάξηεζεο ηεο ζέζεο ηνπ
άμνλα πεξηζηξνθήο ηνπ.

2.2. Θεσξία
Φπζηθφ εθθξεκέο είλαη θάζε ζηεξεφ ζψκα πνπ είλαη ειεχζεξν λα πεξηζηξέθεηαη θαη λα
ηαιαληψλεηαη γχξσ απφ έλαλ νξηδφληην άμνλα, κε ηνλ νπνίν ην ζψκα είλαη ζηαζεξά
ζπλδεδεκέλν (΢ρ. 2.1Α). Αλ Μ είλαη ε κάδα ηνπ ζψκαηνο, C ην θέληξν κάδαο ηνπ πνπ
βξίζθεηαη ζε απφζηαζε L απφ ηνλ άμνλα πεξηζηξνθήο Ρ θαη ε επζεία PC ζρεκαηίδεη γσλία ζ
κε ηελ θαηαθφξπθε, ηφηε ε ξνπή ηνπ βάξνπο Mg γχξσ απφ ηνλ άμνλα πεξηζηξνθήο είλαη

(2.1)

΢ρήκα 2.1. (Α) Σν θπζηθφ εθθξεκέο. (Β) Μεηαβνιή ηεο πεξηφδνπ ηνπ θπζηθνχ εθθξεκνχο ζαλ ζπλάξηεζε
ηεο απφζηαζεο L ηνπ άμνλα πεξηζηξνθήο απφ ην θέληξν κάδαο C θαηά κήθνο κηαο επζείαο ΑΒ (βιέπε ΢ρήκα
2.1Α). Σν L ζεσξείηαη ζεηηθφ πξνο κηα θαηεχζπλζε πάλσ ζηελ επζεία θαη αξλεηηθφ πξνο ηελ αληίζεηε
θαηεχζπλζε.

φπνπ ην αξλεηηθφ πξφζεκν δείρλεη φηη ε ξνπή, N, είλαη αληίζεηε απφ ηε γσληαθή κεηαηφπηζε,
ζ.
Αλ Ip είλαη ε ξνπή αδξάλεηαο ηνπ ζψκαηνο σο πξνο ηνλ άμνλα P ηφηε, εάλ αγλνήζνπκε
ηηο δπλάκεηο ηξηβήο, ε εμίζσζε θίλεζεο ηνπ ζψκαηνο δίλεηαη απφ ηελ ζρέζε

(2.2)
ε νπνία είλαη κηα κε γξακκηθή δηαθνξηθή εμίζσζε.

37
 Γηα κηθξέο ηηκέο ηεο ζ, έρνπκε sinζ = ζ, νπφηε ε Δμ. (2.2) γίλεηαη γξακκηθή δηαθνξηθή
εμίζσζε θαη ε ιχζε ηεο είλαη

(2.3)
κε πεξίνδν

(2.4)
Απφ ην ζεψξεκα ησλ παξάιιεισλ αμφλσλ, αλ Ic είλαη ε ξνπή αδξάλεηαο σο πξνο άμνλα
παξάιιειν ηνπ P πνπ δηέξρεηαη απφ ην θέληξν κάδαο, ηφηε

(2.5)
νπφηε ε Δμ.(2.4) γίλεηαη

(2.6)
φπνπ ην κήθνο

(2.7)
είλαη ε αθηίλα αδξάλεηαο ηνπ ζψκαηνο σο πξνο άμνλα πνπ πεξλά απφ ην θέληξν κάδαο ηνπ θαη
είλαη παξάιιεινο πξνο ηνλ Ρ. Αλ ζεσξήζνπκε

(2.8)
σο ην κήθνο ηζνδχλακνπ απινχ εθθξεκνχο πνπ ζα είρε πεξίνδν ίζε κε απηή ηνπ θπζηθνχ
εθθξεκνχο, ηφηε ε Δμ. (2.6) γίλεηαη

(2.9)
2.3 Μέζνδνο

Γηα δηάθνξεο ζέζεηο ηνπ άμνλα Ρ πάλσ ζε κηα δεδνκέλε σο πξνο ην ζψκα επζεία ΑΒ, ε νπνία
πεξλά απφ ην θέληξν κάδαο ηνπ (΢ρ. 2.1Α), ε πεξίνδνο ησλ ηαιαληψζεσλ κεηαβάιιεηαη κε
ηελ απφζηαζε, L , ζχκθσλα κε ηελ Δμ. (2.6), φπσο θαίλεηαη ζην ΢ρ. 2.1Β. Ζ θακπχιε T(L)
απνηειείηαη απφ δχν θιάδνπο ζπκκεηξηθνχο σο πξνο ην θέληξν κάδαο, γηα ην νπνίν L = 0 θαη
Σ = ∞. Έλαο θιάδνο πξνθχπηεη γηα ζεηηθέο ηηκέο ηνπ L (ζεκείν Ρ κεηαμχ C θαη Α ζην ΢ρ. 2.1
Α) θαη ν άιινο γηα αξλεηηθέο (ζεκείν Ρ κεηαμχ C θαη Β ζην ΢ρ. 2.1Α). Αο ζεκεησζεί φηη γηα
αξλεηηθέο ηηκέο ηνπ L πξέπεη λα ρξεζηκνπνηεζεί ε απφιπηε ηηκή ζηελ Δμ. (2.6) γηαηί, γηα λα
ππάξμνπλ ηαιαληψζεηο, πξέπεη ην θέληξν κάδαο λα είλαη ρακειφηεξα απφ ηνλ άμνλα Ρ.

Γηα θάζε έλαλ απφ ηνπο δχν θιάδνπο ηεο θακπχιεο T(L) ππάξρεη έλα ειάρηζην ζηελ Σ
(ζηηο απνζηάζεηο L = ± Kc ). Γηα κηα νξηζκέλε πεξίνδν (π.ρ. T0 ζην ΢ρ. 2.1B) αληηζηνηρνχλ

38
ηέζζεξηο ηηκέο ηεο L (ζέζεηο ηνπ άμνλα). Γηα ηελ Σ0 ηνπ ΢ρ. 2.1B απηά ηα κήθε είλαη ηα ΕΔ,
ΕΓ,  ΕΔ' θαη  ΕΑ', ηα νπνία είλαη ξίδεο ηεο Δμ. (2.8).

Απφ ηηο ηδηφηεηεο ησλ ξηδψλ ηεο δεπηεξνβάζκηαο εμίζσζεο πξνθχπηεη φηη

L0= (ΕΔ) + (ΕΓ) = (ΕΔ΄) + (ΕΓ΄) = (Γ΄Δ) = (Δ΄Γ) (2.10)

Κ2c= (ZE) (ΕΓ) = (ΕΔ΄) (ΕΓ΄) (2.11)
Ζ κέηξεζε ηεο πεξηφδνπ, Σ, γηα δηάθνξεο ηηκέο ηνπ L, κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί γηα ηνλ
ππνινγηζκφ, απφ κηα θακπχιε φπσο απηή ηνπ ΢ρ. 2.1Β, ησλ ηζνδχλακσλ κεθψλ L0 απινχ
εθθξεκνχο γηα θάζε πεξίνδν, Σ0, απφ ηα νπνία πξνζδηνξίδεηαη ε ηηκή ηνπ g κέζσ ηεο Δμ.
(2.9). ΢ηελ πξάμε, ε γξαθηθή απηή κέζνδνο δελ είλαη αξθεηά αθξηβήο θαη γη' απηφ ζα
ρξεζηκνπνηεζεί κηα ηξνπνπνηεκέλε κέζνδνο αλάιπζεο ησλ κεηξήζεσλ T(L) γηα ηελ εχξεζε
ηνπ g.

Γηα ηνλ αθξηβέζηεξν πξνζδηνξηζκφ ηνπ g απφ ηελ Δμ. (2.6), ε ζρέζε ησλ L θαη Σ ζα
γξακκηθνπνηεζεί σο εμήο:

(2.12)
πνπ είλαη ηεο κνξθήο y = a + bx, φπνπ

LT 2 K2 1
x  L2 , y , a C , b (2.13α,β,γ,δ)
4 2
g g

Αλ ζρεδηαζηεί ε ηηκή ηεο κεηαβιεηήο y, φπσο πξνθχπηεη απφ ηηο κεηξήζεηο, ζπλαξηήζεη
ηνπ x, ζα βξεζεί κηα επζεία κε θιίζε 1/g, ε νπνία ηέκλεη ηνλ άμνλα ησλ y ζην ζεκείν y = a,
απφ ην νπνίν, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ ηηκή ηνπ g πνπ πξνθχπηεη απφ ηελ θιίζε, κπνξεί λα
πξνζδηνξηζηεί ε Kc. Ζ κέζνδνο απηή πξνζθέξεηαη γηα εχθνιε αλάιπζε κε ηε κέζνδν ησλ
ειαρίζησλ ηεηξαγψλσλ.

2.4. Πεηξακαηηθή δηάηαμε

Σν θπζηθφ εθθξεκέο πνπ ζα ρξεζηκνπνηεζεί είλαη κηα θπιηλδξηθή ξάβδνο απφ νξείραιθν. Μηα
ραξαγή ζην κέζν ηεο ξάβδνπ ζεκεηψλεη ηε ζέζε ηνπ θέληξνπ κάδαο ηεο. Ζ απφζηαζε ηνπ
άμνλα πεξηζηξνθήο απφ ην θέληξν κάδαο ηνπ εθθξεκνχο ζα κεηξηέηαη απφ απηή ηε ραξαγή.
Έλαο κεηαιιηθφο δαθηχιηνο, πνπ κπνξεί λα κεηαθηλεζεί θαη λα ζηεξεσζεί ζε νπνηνδήπνηε
ζεκείν ηεο ξάβδνπ κε ην ζθίμηκν κηαο βίδαο, έρεη ζην θάησ κέξνο ηνπ κηα αθκή πνπ απνηειεί
θαη ηνλ άμνλα ζηήξημεο ηεο ξάβδνπ πάλσ ζε κία αθίλεηε βάζε. Ζ επζεία επαθήο ηεο βάζεο
κε ηελ αθκή είλαη ν άμνλαο πεξηζηξνθήο ηνπ εθθξεκνχο. Ζ απφζηαζε ηνπ άμνλα απηνχ απφ
ην θέληξν κάδαο ηεο ξάβδνπ είλαη ε απφζηαζε, L. Γηα ηε κέηξεζε ησλ απνζηάζεσλ, L,
ρξεηάδεηαη έλα ππνδεθάκεηξν, ελψ γηα ηε κέηξεζε ησλ πεξηφδσλ ησλ ηαιαληψζεσλ
ρξεηάδεηαη έλα ςεθηαθφ ρξνλφκεηξν ρεηξφο.

Βηβιηνγξαθία
1. Mαζήκαηα Φπζηθήο Berkeley. Tφκνο Η: Μεραληθή. (Αζήλα, 1978). Κεθ. 7,8.
2. Μ. Αlonso θαη E.J.Finn. Θεκειηψδεο Παλεπηζηεκηαθή Φπζηθή. Σφκνο Η: Μεραληθή θαη
Θεξκνδπλακηθή (Αζήλα, 1981). Κεθ. 10,12.
3. R.A. Serway. Physics for Scientists and Engineers. Tφκνο Η: Μεραληθή. (Αζήλα, 1900).
Κεθ. 13.

39
4. Ζ.D. Young. Παλεπηζηεκηαθή Φπζηθή. Σφκνο A: Μεραληθή – Θεξκνδπλακηθή. (Αζήλα,
1994). Κεθ. 13.
5. Δξγαζηεξηαθέο Αζθήζεηο Φπζηθήο, Σφκνο Η, ΔΜΠ, Σνκέαο Φπζηθήο, ΢ΔΜΦΔ, Δθδφζεηο
΢πκκεηξία (Αζήλα, 2010).

2.5. Πεηξακαηηθή Γηαδηθαζία

2.5.1. Παξαηεξήζεηο
(α) Γηα κεγαιχηεξε αθξίβεηα ζηε κέηξεζε ησλ πεξηφδσλ ηαιάλησζεο, ζα κεηξηέηαη ν νιηθφο
ρξφλνο γηα ηνπιάρηζηνλ 10 πιήξεηο ηαιαληψζεηο θαη ζα δηαηξείηαη δηα ηνπ αξηζκνχ ησλ
ηαιαληψζεσλ. Ωο αξρή ηεο ηαιάλησζεο ζα ζεσξείηαη ε ζηηγκή κηαο κέγηζηεο απφθιηζεο θαη
φρη φηαλ αθήλεηαη ειεχζεξν ην εθθξεκέο. Υξεηάδεηαη κεγάιε πξνζνρή ζηελ αθξηβή
θαηακέηξεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ ηαιαληψζεσλ, γηαηί απηή είλαη ε πην πηζαλή πεγή κεγάινπ
ζθάικαηνο.
(β) Γηα ηελ εθηίκεζε ηνπ πιάηνπο ηαιάλησζεο αλαθέξεηαη ελδεηθηηθά φηη κηα ξάβδνο
κήθνπο 1,00 m ζρεκαηίδεη γσλία 5° κε ηελ θαηαθφξπθε, φηαλ ην έλα ηεο άθξν απέρεη
απφζηαζε πεξίπνπ 9 cm απφ ηελ θαηαθφξπθε επζεία πνπ πεξλά απφ ην άιιν ηεο άθξν. Γηα
10° ε απφζηαζε απηή είλαη 17 cm, γηα 20° είλαη 34 cm θαη γηα 30° είλαη πεξίπνπ 50 cm.

2.5.2. Δθηέιεζε
1. Μεηξήζηε ην κήθνο, Ζ, θαη ηελ αθηίλα, a, ηεο ξάβδνπ θαη εθηηκήζηε ηα ζθάικαηα
ζηηο δχν κεηξήζεηο.
2. ΢ηεξεψζηε ην δαθηχιην ζε απφζηαζε απφ ην θέληξν ηεο ξάβδνπ ίζε κε ην 1/20
πεξίπνπ ηνπ νιηθνχ ηεο κήθνπο. Σνπνζεηήζηε ηε ξάβδν ζηε βάζε ηεο, ψζηε λα κπνξεί
λα εθηειεί ηαιαληψζεηο.
3. Μεηξήζηε ηνλ νιηθφ ρξφλν γηα έλα αξηζκφ ηαιαληψζεσλ γηα αξρηθφ πιάηνο 50 θαη
αθνινχζσο γηα αξρηθφ πιάηνο 200. ΢εκεηψζηε θαη ηα ζθάικαηα ζε απηέο ηηο
ρξνλνκεηξήζεηο
4. Μεηξήζηε ηηο πεξηφδνπο ηαιάλησζεο ηνπ εθθξεκνχο γηα πιάηε κηθξφηεξα ησλ 5°, γηα
10 δηαθνξεηηθέο ζέζεηο ηνπ άμνλα πεξηζηξνθήο, αξρίδνληαο απφ έλα ζεκείν πεξίπνπ
4,0 cm απφ ην θέληξν κάδαο θαη ηειεηψλνληαο ζρεδφλ ζην άθξν ηεο ξάβδνπ.
Καηαρσξήζηε ηα απνηειέζκαηα ζε έλαλ Πίλαθα φπσο θαίλεηαη παξαθάησ. ΢εκεηψζηε
ηηο ηηκέο ηνπ πίλαθα κε θαηάιιειν αξηζκφ ζεκαληηθψλ ςεθίσλ.

Α/Α L(m) Ν t (s) Σ (s) x = L2 (m2) (ms2/rad2)

΢ηνλ πίλαθα νη ζηήιεο είλαη:

A/A: ν αχμσλ αξηζκφο ηεο κέηξεζεο
L: ε απφζηαζε ηνπ άμνλα πεξηζηξνθήο απφ ην θέληξν κάδαο ηεο ξάβδνπ

40
Ν: ν νιηθφο αξηζκφο ησλ ηαιαληψζεσλ
t: ν νιηθφο ρξφλνο ησλ Ν ηαιαληψζεσλ
Σ = t/N: ε πεξίνδνο ηεο κηαο ηαιάλησζεο.

΢εκείσζε 1. Όηαλ ζπκπιεξψλνπκε έλαλ πίλαθα κε ηηκέο, ηηο ηηκέο απηέο δελ ηηο ζπλνδεύνπκε
κε ην αληίζηνηρν ζθάικα, θαζφηη ηελ πιεξνθνξία απηή ηελ αληινχκε απφ ηνλ αξηζκφ ησλ
ζεκαληηθψλ ςεθίσλ κε ηνλ νπνίν εγγξάθνληαη νη ηηκέο.
΢εκείσζε 2. Όηαλ νη ηηκέο θάπνηαο ζηήιεο έρνπλ ίδην ζθάικα, ην ζθάικα απηφ κπνξνχκε λα
ην ζεκεηψζνπκε ζηελ θνξπθή ηεο ζηήιεο, θάησ απφ ην αληίζηνηρν ζχκβνιν ησλ ηηκψλ. Γηα
παξάδεηγκα, ± 1 mm, θάησ απφ ην ζχκβνιν L(m) ή ± 0,005 s, θάησ απφ ην Σ (s) θ.ν.θ.

2.6 . Δπεμεξγαζία ησλ κεηξήζεσλ

1. Τπνινγίζηε ην ζθάικα ηεο κίαο ηαιάλησζεο ζηηο κεηξήζεηο, ιακβάλνληαο ππφςε ην
γεγνλφο φηη ην ζθάικα ηνπ ςεθηαθνχ ρξνλνκέηξνπ ρεηξφο είλαη πνιχ κηθξφ, ηεο ηάμεο 10 -4 –
10-6 % (!) θαη, επνκέλσο, ην ζθάικα ζηε ρξνλνκέηξεζε ησλ Ν ηαιαληψζεσλ νθείιεηαη
θπξίσο ζηελ αδξάλεηα θαη ηα αληαλαθιαζηηθά ηνπ εξεπλεηή, φηαλ απηφο ελεξγνπνηεί ηηο
εληνιέο Start θαη Stop. Σν ζθάικα απηφ δηαθέξεη ζε δηάθνξνπο αλζξψπνπο, σζηφζν είλαη
επξέσο απνδεθηφ φηη δελ ππεξβαίλεη ηα 0,1 s. Δπνκέλσο δΣ=δt/Ν, φπνπ δt = 0,1 s.
2. Τπνινγίζηε ηελ πεξίνδν ηαιάλησζεο γηα πιάηνο 5° θαη γηα 20°. Τπάξρεη δηαθνξά πνπ λα
είλαη κεγαιχηεξε απφ ηα ζθάικαηα δΣ ζηηο δχν πεξηφδνπο; ΢ε πνηνπο ιφγνπο κπνξεί λα
νθείιεηαη ε αζπκθσλία (αλ ππάξρεη);
3. Απφ ηηο ηηκέο ηνπ πίλαθα, ζρεδηάζηε ηε κεηαβνιή ηεο πεξηφδνπ, T , ζπλαξηήζεη ηνπ L.
Απφ ηηο Δμ. (2.10) ππνινγίζηε γηα 3 δηαθνξεηηθέο ηηκέο ηεο πεξηφδνπ, T, ηα αληίζηνηρα κήθε
ηνπ απινχ εθθξεκνχο, L0, θαη απφ ηελ Δμ. (2.9) ηελ επηηάρπλζε ηεο βαξχηεηαο, g, γηα θάζε
ηηκή ηνπ Σ. Βξείηε ηε κέζε ηηκή θαη ην ζθάικα ζε απηή ηελ ηηκή ηνπ g. Απφ ηε Δμ. (2.11),
ππνινγίζηε επίζεο ηελ αθηίλα αδξάλεηαο, Kc.
4. Απφ ηηο κεηξήζεηο ηεο πεξηφδνπ, Σ, σο ζπλάξηεζεο ηνπ L, ππνινγίζηε ηα κεγέζε x θαη y
ζηνλ Πίλαθα. ΢ρεδηάζηε ηελ θακπχιε ηνπ y σο ζπλάξηεζε ηνπ x. Δίλαη ε ζρέζε γξακκηθή
φπσο πξνβιέπεη ε Δμ. (2.12); Διέγμηε αλ θάπνην ζεκείν απνθιίλεη πνιχ απφ ηελ επζεία y(x)
θαη αλ γη' απηφ πξέπεη λα απνξξηθζεί. Δθαξκφζηε ηε κέζνδν ησλ ειαρίζησλ ηεηξαγψλσλ ζηα
ζεκεία (x,y) πνπ είλαη απνδεθηά θαη πξνζδηνξίζηε ηηο ηηκέο ησλ a ± δa θαη b ± δb. Απφ ηηο
ηηκέο απηέο θαη ηηο Δμ. (2.13), πξνζδηνξίζηε ηα κεγέζε g ± δg θαη Kc ± δKc.
5. ΢πγθξίλεηε ηηο ηηκέο ησλ g θαη Kc απφ ην βήκα 3 κε απηέο ηνπ βήκαηνο 4. Πνηεο είλαη πην
αμηφπηζηεο; ΢πγθξίλεηε ηελ ηηκή g ± δg ηνπ βήκαηνο 4 κε ηελ ηηκή ηεο επηηάρπλζεο ηεο
βαξχηεηαο ζηελ Αζήλα, g= 9,800 m/s2, ε νπνία είλαη κεηξεκέλε κε ζθάικα κηθξφηεξν απφ
0,001 m/s2 (΢ρνιή Σνπνγξάθσλ, ΔΜΠ). ΢πκθσλνχλ νη δχν ηηκέο κέζα ζηα φξηα ηνπ
ζθάικαηνο δg; Πνηεο είλαη νη θπξηφηεξεο πεγέο ζθάικαηνο ζην απνηέιεζκά ζαο γηα ηελ
επηηάρπλζε ηεο βαξχηεηαο;
6. Γηα θχιηλδξν κήθνπο Ζ θαη αθηίλαο a, βξίζθεηαη ζεσξεηηθά φηη

Απφ ηα ζθάικαηα δΖ θαη δa, ππνινγίζηε θαη ην ζθάικα ηεο παξαπάλσ ζρέζεο.
7. ΢πκθσλεί ην απνηέιεζκα ζαο κε απηή ηελ ηηκή, φπσο ηελ ππνινγίδεηε απφ ηηο δηαζηάζεηο
ηεο ξάβδνπ;

41
Άζθεζε 3
Μέηξεζε ηεο ζηαζεξάο ηεο παγθόζκηαο έιμεο, G,
κε ηελ κέζνδν ηνπ Cavendish

3.1. ΢θνπόο
΢θνπφο ηνπ πεηξάκαηνο είλαη ε κέηξεζε ηεο παγθφζκηαο ζηαζεξάο ηεο βαξχηεηαο
(παγθφζκηαο έιμεο), G, κε ηελ κέζνδν ηνπ Cavendish. Δπίζεο, ρξεζηκνπνηψληαο ηηο γλσζηέο
ηηκέο γηα ηε κέζε αθηίλα ηεο Γεο, R, θαη ηελ επηηάρπλζε ηεο βαξχηεηαο, g, ζηελ επηθάλεηά
ηεο, ζα ππνινγηζηεί ε κάδα θαη ε κέζε ππθλφηεηα ηεο Γεο.

3.2. Δηζαγσγή
΢χκθσλα κε ηνλ λφκν ηνπ Νεχησλα γηα ηελ παγθφζκηα έιμε, ε δχλακε, F, κεηαμχ δχν
ζεκεηαθψλ καδψλ, m1, m2, πνπ βξίζθνληαη ζε απφζηαζε r, είλαη ειθηηθή, αζθείηαη θαηά
κήθνο ηεο επζείαο πνπ ηηο ελψλεη θαη έρεη ηηκή ίζε κε

(3.1)
φπνπ G είλαη ε ζηαζεξά ηεο παγθφζκηαο έιμεο.
Αλ ε Γε ζεσξεζεί ζθαίξα κε αθηίλα R θαη κάδα M, ηφηε ε δχλακε πνπ αζθεί ζε
ζεκεηαθή κάδα, m, θνληά ζηελ επηθάλεηά ηεο είλαη

(3.2)

φπνπ g είλαη ε επηηάρπλζε ηεο βαξχηεηαο ζηελ επηθάλεηα ηεο Γεο. Άξα

(3.3)
Αλ ηα G, g, R είλαη γλσζηά, ηφηε ε κάδα ηεο Γεο ππνινγίδεηαη απφ ηνλ ηχπν

(3.4)

ελψ ε κέζε ππθλφηεηα ηεο Γεο, εάλ ζεσξεζεί ζαλ ζθαίξα κε φγθν

είλαη

(3.5).
Ζ πεηξακαηηθή δηάηαμε πνπ ρξεζηκνπνηείηαη ζε απηφ ην πείξακα είλαη φκνηα κε απηή πνπ
πεξηγξάθεηαη ζηελ εξγαζία γηα ηνλ ππνινγηζκφ ηεο κέζεο ππθλφηεηαο ηεο Γεο απφ ηνλ
Cavendish, ην 1798, ε νπνία θαηέζηεζε δπλαηή ηελ «δχγηζε ηεο Γήο» ζχκθσλα κε ηελ
νξνινγία ηεο επνρήο. Δίλαη αμηνζεκείσην φηη ε ζηαζεξά ηεο παγθφζκηαο έιμεο είλαη γλσζηή
κε ηελ κηθξφηεξε αθξίβεηα ζπγθξηηηθά κε άιιεο ζηαζεξέο εμαηηίαο ηεο δπζθνιίαο κέηξεζεο
ησλ πνιχ αζζελψλ βαξπηηθψλ δπλάκεσλ.

42
΢ηνλ Πίλαθα Η θαίλνληαη νη απφ ην 1986 δηεζλψο απνδεθηέο ηηκέο γηα ηα G, M, θαη ξ.

Πίλαθαο Ι

΢ηαζεξά ηεο βαξχηεηαο G=(6,67259 0,00085) × 10-11 Ν m2/Kg2

Μάδα ηεο Γεο Μ=(5,97418 0,00075) × 1024 Kg.

Μέζε ππθλφηεηα ηεο Γεο ξ=(5,5152 0,0012) g/cm3

3.3. Πεηξακαηηθή Γηάηαμε

΢ρήκα 3.1. ΢ρεκαηηθή αλαπαξάζηαζε ηεο ζπζθεπήο Cavendish θαη ε αξρή ιεηηνπξγίαο

Ζ πεηξακαηηθή δηάηαμε απνηειείηαη απφ δπγφ ζηξέςεο κε δχν κηθξέο κνιχβδηλεο

ζθαίξεο κε κάδα m2 ζηα άθξα ιεπηήο ξάβδνπ κήθνπο 2d. Σν ζχζηεκα ξάβδνπ θαη κηθξψλ
ζθαηξψλ θξέκεηαη απφ ζηαζεξφ ζεκείν κε πνιχ ιεπηφ λήκα ζην νπνίν είλαη ζηεξεσκέλνο
έλαο θνίινο θαζξέθηεο, K, ν νπνίνο πεξηζηξέθεηαη καδί κε ην λήκα. Τπάξρνπλ επίζεο δχν
κεγάιεο ζθαίξεο κε κάδα m1 ζε βάζε πνπ κπνξεί λα πεξηζηξέθεηαη γχξσ απφ ηνλ άμνλα ηνπ
δπγνχ ζηξέςεο, πεγή δέζκεο ιέηδεξ, ε νπνία αλαθιψκελε ζηνλ θαζξέθηε ζρεκαηίδεη θσηεηλή
θειίδα ζηελ θιίκαθα πνπ βξίζθεηαη ζε απφζηαζε L θαη, ηέινο, ςεθηαθφ ρξνλφκεηξν, φπσο
θαίλεηαη ζην ΢ρ. 3.1.

43
3.4. Μέζνδνο
Όηαλ ζην ζχζηεκα ηνπ δπγνχ ζηξέςεο ησλ καδψλ m2 δελ αζθείηαη ξνπή, απηφ ηζνξξνπεί
πάλσ ζηελ επζεία PP΄, κε ηελ θειίδα ηνπ ιέηδεξ ζηε ζέζε O (΢ρ. 3.2). Όηαλ νη κεγάιεο κάδεο
m1 είλαη ζηηο ζέζεηο Α, ε δχλακε ηεο παγθφζκηαο έιμεο, Fg, αζθεί ξνπή ζην ζχζηεκα ηνπ
δπγνχ ζηξέςεο κε ηηο κηθξέο ζθαίξεο, m2, ην νπνίν ζηε κεηαβαηηθή πεξίνδν εθηειεί
απνζβελνχκελε ζηξνθηθή ηαιάλησζε ζαλ ζηξνθηθφ εθθξεκέο θαη ηζνξξνπεί ζηηο ζέζεηο Α΄
κε ηελ θειίδα ζηε ζέζε Υ1.
Όηαλ νη κεγάιεο κάδεο, m1, κεηαθέξνληαη ζηηο ζπκκεηξηθέο ζέζεηο B, κεηά ην πέξαο ηεο
κεηαβαηηθήο πεξηφδνπ νη λέεο ζέζεηο ηζνξξνπίαο ηνπ δπγνχ ζηξέςεο θαη ησλ κηθξψλ καδψλ
m2 είλαη νη B΄, ελψ ηεο θειίδαο ε X2. Ζ γεσκεηξία ησλ δχν απηψλ ζπκκεηξηθψλ θαηαζηάζεσλ
ησλ κηθξψλ θαη κεγάισλ ζθαηξψλ, ζε ηζνξξνπία, θαίλεηαη ζην ΢ρ. 3.2 πνπ παξνπζηάδεη ηελ
θάηνςε ηεο πεηξακαηηθήο δηάηαμεο.

΢ρήκα 3.2. Κάηνςε ηεο πεηξακαηηθήο δηάηαμεο

΢ε θαηάζηαζε ηζνξξνπίαο, ε ζπληζηακέλε δχλακε ιφγσ ηεο βαξπηηθήο έιμεο πνπ

αζθείηαη ζηηο κηθξέο ζθαίξεο, m2, απφ ηηο κεγάιεο, m1, (δηαλχζκαηα κε αξρή ην ζεκείν Α΄ ζην
΢ρ.3.2) απνδεηθλχεηαη φηη ηζνχηαη κε

44
 (3.6)
φπνπ b είλαη ε απφζηαζε κεηαμχ ησλ θέληξσλ ησλ κηθξψλ θαη κεγάισλ ζθαηξψλ, d είλαη ε
απφζηαζε ησλ καδψλ απφ ηνλ άμνλα πεξηζηξνθήο ηνπ δπγνχ ζηξέςεο, φπσο θαίλεηαη ζην ΢ρ.
3.2, ελψ κε β ζπκβνιίδνπκε, γηα ζπληνκία, ηελ αιγεβξηθή έθθξαζε ζηελ παξέλζεζε.

Ζ ξνπή ιφγσ ησλ δπλάκεσλ Fg ηζνχηαη κε

(3.7).

Λφγσ ηεο πεξηζηξνθή ηνπ ιεπηνχ λήκαηνο, ζην ζχζηεκα αζθείηαη θαη ξνπή επαλαθνξάο
πνπ είλαη αλάινγε ηεο γσλίαο θαηά ηελ νπνία έρεη ζηξαθεί ην ζχζηεκα απφ ηελ αξρηθή ζέζε
PP΄ θαη ηζνχηαη κε

(3.8)
φπνπ D είλαη ν ζπληειεζηήο ζηξέςεο ηνπ λήκαηνο (ζηαζεξφο γηα κηθξέο γσλίεο) θαη α ε γσλία
θαηά ηελ νπνία έρεη ζηξαθεί ην λήκα θαη ν θαζξέθηεο, άξα θαη ε ξάβδνο κε ηηο κηθξέο
ζθαίξεο κεηαμχ ησλ δχν ζέζεσλ ηζνξξνπίαο: Α΄ θαη Β΄. H πεξηζηξνθή ηνπ θαζξέθηε θαηά
γσλία α πξνθαιεί πεξηζηξνθή ηεο αλαθιψκελεο δέζκεο θαηά 2α, θαη ε γσλία απηή κπνξεί λα
ππνινγηζηεί απφ ηε γεσκεηξία, φπσο θαίλεηαη ζην ΢ρ. 3.2. Έηζη, γηα κηθξέο γσλίεο ηζρχεη φηη

(3.9)
φπνπ S = |X1−X2| είλαη ε απφζηαζε κεηαμχ ησλ ζεκείσλ Υ1 θαη Υ2 πάλσ ζηελ θιίκαθα, ζηα
νπνία ηζνξξνπεί ε θειίδα γηα ηηο δχν ζέζεηο ησλ κεγάισλ καδψλ θαη, L, είλαη ε απφζηαζε ηεο
θιίκαθαο απφ ηνλ άμνλα ηνπ δπγνχ ζηξέςεο.
΢ε θαηάζηαζε ηζνξξνπίαο ηζρχεη φηη

(3.10)
Αληηθαζηζηψληαο ζηελ Δμ. 3.10 ηηο Δμ.(3.6), (3.7), (3.8), (3.9) θαη ιχλνληαο σο πξνο G,
βξίζθνπκε ηε βαζηθή ζρέζε πνπ ζα ρξεζηκνπνηήζνπκε γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπ G:

(3.11)

φπνπ άγλσζηε είλαη κφλν ε ζηαζεξά D.

Ζ ηηκή ηεο ζηαζεξάο D εμαξηάηαη απφ πνιινχο παξάγνληεο θαη ππνινγίδεηαη απφ ηα
ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ζηξνθηθνχ εθθξεκνχο, δειαδή απφ ηελ πεξίνδν ηαιάλησζεο θαη ηε ξνπή
αδξάλεηάο ηνπ.
΢ηε κεηαβαηηθή πεξίνδν, ε θίλεζε πνπ εθηειεί ν δπγφο ζηξέςεο γχξσ απφ ηε λέα ζέζε
ηζνξξνπίαο είλαη θζίλνπζα ζηξνθηθή ηαιάλησζε θαη πεξηγξάθεηαη απφ ηε δηαθνξηθή εμίζσζε

(3.12)
φπνπ ν παξάγνληαο 2dFg θαζνξίδεη ηε λέα ζέζε ηζνξξνπίαο, ζ είλαη ε γσλία ζηξνθήο,
Η=2m2d2 είλαη ε ξνπή αδξάλεηαο ηνπ δπγνχ (εάλ ζεσξήζνπκε ακειεηέα ηε κάδα ηεο ξάβδνπ

45
πνπ ελψλεη ηηο δχν ζθαίξεο m2) θαη K είλαη ε ζηαζεξά απφζβεζεο, ππεχζπλε γηα ηελ κείσζε
ηνπ πιάηνπο ηεο θζίλνπζαο ηαιάλησζεο.
Ζ πεξίνδνο ηεο θζίλνπζαο ηαιάλησζεο πνπ πεξηγξάθεηαη απφ ηελ Δμ. (3.12) δελ
δηαθέξεη ζεκαληηθά απφ ηελ πεξίνδν ηεο ειεχζεξεο θαη κε θζίλνπζαο ηαιάλησζεο ελφο
ζηξνθηθνχ εθθξεκνχο (δειαδή ρσξίο ηξηβή, κε Κ = 0 θαη, ζηαζεξή ξνπή 2Fg d, πνπ δελ
επεξεάδεη ηελ πεξίνδν), ε νπνία (φπσο πξνθχπηεη απφ ηε ιχζε ηεο δηαθνξηθήο εμίζσζεο)
δίλεηαη απφ ηε ζρέζε

(3.13)

Απφ ηελ Δμ. (3.13) θαη κε ρξήζε ηεο Η = 2m2d2, βξίζθνπκε

(3.14)
Αληηθαζηζηψληαο, απφ ηηο Δμ.(3.11) θαη (3.14) πξνθχπηεη

(3.15)

φπνπ

(3.16)

θαη

(3.17)

΢ηελ ηειεπηαία ζρέζε s0 είλαη ε απφζηαζε ησλ θέληξσλ ησλ ζθαηξψλ m1 απφ ηελ επζεία PP΄,
φπσο θαίλεηαη ζην ΢ρ. 3.2.
Απφ ηελ Δμ.(3.14), γηα β ≈ 1 θαη κε αληηθαηάζηαζε ηνπ b απφ ηελ Δμ. 3.17, έρνπκε:

(3.18)

΢ηελ ηειηθή απηή έθθξαζε γηα ην G, ηα κεγέζε m1, d, s0 είλαη γλσζηά ραξαθηεξηζηηθά
ηνπ δπγνχ, ελψ ηα κεγέζε S, T θαη L πξνζδηνξίδνληαη κέζσ ηεο πεηξακαηηθήο δηαδηθαζίαο.

Βηβιηνγξαθία
1. Mαζήκαηα Φπζηθήο Berkeley. Tφκνο Η:Μεραληθή, Κεθ. 9 (Αζήλα, 1978).
2. R.A. Serway. Physics for Scientists and Engineers. Tφκνο Η: Μεραληθή, Κεθ. 14 (Αζήλα,
1900).
3. Μ. Αlonso θαη E.J.Finn. Θεκειηώδεο Παλεπηζηεκηαθή Φπζηθή. Σφκνο Η: Μεραληθή θαη
Θεξκνδπλακηθή, Κεθ. 13 (Αζήλα, 1981).

46
4. R.P. Feymman, R.B. Leighton and M. Sands. The Feymman Lectures on Physics. Vol. 1:
Ch. 7, Addison-Wesley (Reading Mass, 1965).
5. Ζ.D. Young. Παλεπηζηεκηαθή Φπζηθή. Σφκνο A: Μεραληθή - Θεξκνδπλακηθή, Κεθ. 12.
(Αζήλα, 1994).
6. Δξγαζηεξηαθέο Αζθήζεηο Φπζηθήο, Σφκνο Η, ΔΜΠ, Σνκέαο Φπζηθήο, ΢ΔΜΦΔ, Δθδφζεηο
΢πκκεηξία (Αζήλα, 2010)

3.5. Δθηέιεζε
Παξαηήξεζε - Πξνζνρή
Ο δπγόο ζηξέςεο είλαη πνιύ επαίζζεηε δηάηαμε θαη γη’ απηό δελ πξέπεη λα ηνλ αγγίδεηε. Ζ
κεηαηόπηζε ησλ κεγάισλ καδώλ πξέπεη λα γίλεηαη αξγά κε πνιύ πξνζνρή. Κάζε ρηύπεκα εθηόο
από ηελ δεκηά πνπ κπνξεί λα πξνθαιέζεη δηαηαξάζζεη ηελ ηζνξξνπία ε νπνία ρξεηάδεηαη πνιύ
ρξόλν λα απνθαηαζηαζεί.
Δθφζνλ πξψηα αλαγλσξίζεηε ηε δηάηαμε πνπ πεξηγξάθεηαη ζην ΢ρ. 3.1, ζπλερίζηε ζηα
αθφινπζα:

1. Σξνθνδνηήζηε ην ιέηδεξ κε ηάζε 12 V θαη βεβαησζείηε φηη ε θσηεηλή θειίδα αλαθιάηαη

απφ ηνλ θαζξέθηε ηνπ δπγνχ ζηξέςεο θαη βξίζθεηαη πάλσ ζηελ θιίκαθα. Δπεηδή ε θσηεηλή
θειίδα είλαη ζρεηηθά πιαηηά, απνθαζίζηε πνην ραξαθηεξηζηηθφ ζεκείν ηεο θειίδαο ζα
ζεσξήζεηε φηη θαζνξίδεη ηελ ζέζε ηεο X, πάλσ ζηελ θιίκαθα. Δθηηκήζηε πφζν είλαη ην
ζθάικα αλάγλσζεο (αβεβαηφηεηα) ηεο ζέζεο ηεο θειίδαο.
2. Πεξηζηξέςηε ην ζχζηεκα ησλ κεγάισλ καδψλ (κε ηελ βνήζεηα ηνπ επηβιέπνληα) ψζηε λα
ηηο ηνπνζεηήζεηε ζηε ζέζε Α, ζέζηε ζε ιεηηνπξγία ην ρξνλφκεηξν θαη αξρίζηε λα
θαηαγξάθεηε ηε ζέζε ηεο θειίδαο θάζε 0,5 ιεπηά ρσξίο λα ζηακαηάηε ην ρξνλφκεηξν.
Παξαηεξήζηε φηη ε θειίδα θάλεη θζίλνπζα ηαιάλησζε, φπσο πεξηκέλνπκε ζεσξεηηθά.
΢πλερίζηε ηηο κεηξήζεηο έσο φηνπ λα έρεηε 4 αθξφηαηα (κέγηζηα θαη ειάρηζηα). Απηφ δηαξθεί
πεξίπνπ 45 ιεπηά. Με ζηακαηάηε ην ρξνλφκεηξν.
3. Μεηαηνπίζηε ηηο κεγάιεο κάδεο ζηηο ζέζεηο Β, (κε ηε βνήζεηα ηνπ επηβιέπνληα) θαη
επαλαιάβεηε ηελ θαηαγξαθή ηεο ζέζεο ηεο θειίδαο ζηελ θιίκαθα κέρξη νη κεηξήζεηο λα
πεξηέρνπλ ηέζζεξα αθξφηαηα.
4. ΢εκεηψζηε ηελ απφζηαζε L ± δL κεηαμχ ηνπ άμνλα πεξηζηξνθήο ηνπ δπγνχ θαη ηνπ
θεληξηθνχ ζεκείνπ ζηε θιίκαθα. (Ζ απφζηαζε απηή αλαγξάθεηαη ζηελ θιίκαθα ζε θάζε
πεηξακαηηθή δηάηαμε, καδί κε ην ζθάικα ηεο δL).

3.6. Δπεμεξγαζία ησλ κεηξήζεσλ

1. ΢ρεδηάζηε (ζε κηιηκεηξέ ραξηί Α4) ηελ γξαθηθή παξάζηαζε ηεο ζέζεο ηεο θειίδαο Υ(t)
ζαλ ζπλάξηεζε ηνπ ρξφλνπ (αλακέλεηε δχν θζίλνπζεο ηαιαληψζεηο, φπσο θαίλεηαη ζην ΢ρ.
3.3).
2. Δθηηκήζηε ηηο ζέζεηο ηζνξξνπίαο, Υ1 θαη Υ2, θαζψο θαη ηα ζθάικαηά ηνπο, φπσο θαίλεηαη
ζηελ έλζεηε γξαθηθή παξάζηαζε ηνπ ΢ρ. 3.3. Πην ζπγθεθξηκέλα, αλ H θαη H΄ είλαη δχν
δηαδνρηθά κέγηζηα ηεο X(t) θαη h είλαη ην κεηαμχ ηνπο ειάρηζην, ηφηε ε X1 πξνζδηνξίδεηαη απφ
ην εκηάζξνηζκα ησλ κέζσλ ηηκψλ Y θαη Y΄, ελψ ην ζθάικα ηεο πξνζδηνξίδεηαη απφ ηελ
εκηδηαθνξά ηνπο. Δπνκέλσο γηα ηελ πηζαλή ζέζε ηζνξξνπίαο έρνπκε

47
΢ρήκα 3.3 Γξαθηθή παξάζηαζε ηεο ζέζεο ηεο θειίδαο θαη έλζεηε κέζνδνο πξνζδηνξηζκνχ ηεο ζέζεο
ηζνξξνπίαο ηεο θειίδαο, φηαλ δελ ηεο παξέρεηαη επαξθήο ρξφλνο γηα λα απνζβέζνπλ νη ηαιαληψζεηο.

3. ΢εκεηψλνπκε φηη ηα ζθάικαηα ησλ Υ1, Υ2 δελ κπνξεί λα είλαη κηθξφηεξα απφ ην ζθάικα
αλάγλσζεο ηεο ζέζεο ηεο θειίδαο ζηελ θιίκαθα.
4. Τπνινγίζηε ηε δηαθνξά S = |X1X2| ± δS.
5. Υαξάμεηε ζην ζρήκα 2 επζείεο πνπ λα αληηζηνηρνχλ ζηηο ηηκέο ησλ Υ1 θαη Υ2 θαη
πξνζδηνξίζηε επίζεο ηελ πεξίνδν ηαιάλησζεο, Σ, αμηνπνηψληαο ηνπιάρηζηνλ 5 ηηκέο απφ ην
ζρήκα. Ζ κέζε ηηκή ησλ 5 πεξηφδσλ φπσο θαη ην ζθάικα ηνπο καο δίλνπλ ηα κεγέζε T ± δΣ.
6. Με αληηθαηάζηαζε ζηελ Δμ. (3.18), ππνινγίζηε ηελ ηηκή ηνπ G θαη ηνπ ζθάικαηφο ηνπ,
δG. Γίλνληαη, σο γλσζηά, ηα κεγέζε: m1 = 1,500 ± 0,001 Kg, m2 = 15,0 ± 0,1 g, d = 50,0 ±
0,2 mm, s0 = 46,5 ± 0,2 mm, ελψ ηα ππφινηπα ηα έρεηε κεηξήζεη.

΢εκαληηθή Παξαηήξεζε: ΢ηνλ ππνινγηζκό ηνπ δG, απνθαζίζηε πνηα είλαη ηα ηξία κεγέζε πνπ
ζπλεηζθέξνπλ πεξηζζόηεξν ζην ηειηθό ζθάικα (ππνινγίζηε ην ζρεηηθό ζθάικα ησλ κεγεζώλ πνπ
ρξεζηκνπνηήζαηε ζηνλ ππνινγηζκό ηνπ G θαη απηά κε ην κεγαιύηεξν ζρεηηθό ζθάικα
ζπλεηζθέξνπλ πεξηζζόηεξν ζην ζθάικα ηνπ G) θαη ζεσξήζηε όηη ηα ππόινηπα είλαη γλσζηά κε
ακειεηέα ζθάικαηα.
7. Έρνληαο ηελ ηηκή ηνπ G θαη κε δεδνκέλεο ηηο ηηκέο γηα ηελ αθηίλα ηεο Γήο, R = 6370 Km,
θαη ηελ επηηάρπλζε ηεο βαξχηεηαο ζηελ επηθάλεηα ηεο Γεο, g = 9,81 m/s2, κε ακειεηέα
ζθάικαηα ζε ζχγθξηζε κε απηφ ηνπ G, ππνινγίζηε ηε κάδα ηεο Γεο M ± δΜ (Δμ. 3.4) θαη ηε
κέζε ππθλφηεηά ηεο, ξ ± δξ (Δμ. 3.5).
8. ΢πγθξίλεηε ηα απνηειέζκαηα ζαο κε απηά ηνπ Πίλαθα 3.1. Τπάξρνπλ κεγάιεο δηαθνξέο;
΢ρνιηάζηε. Πνηεο είλαη θαηά ηελ γλψκε ζαο νη πηζαλέο πεγέο ζθάικαηνο ζηηο κεηξήζεηο ζαο.
9. Τπνινγίζηε ηε δχλακε πνπ αζθείηαη κεηαμχ ησλ καδψλ m1 θαη m2 ζε απφζηαζε s0. Σί
θιάζκα απηήο ηεο δχλακεο ζα αζθνχζε πάλσ ζηηο κάδεο m2 ν άλζξσπνο, κε κάδα Μ=75 Kg,
ζεσξνχκελε σο ζεκεηαθή, ζε απφζηαζε 0,5 m απφ ηηο m2; Απφ ην απνηέιεζκα, ηη
ζπκπεξαίλεηε γηα ηελ επίδξαζε πνπ είρε ζηα απνηειέζκαηα ε παξνπζία ζαο θνληά ζηε
ζπζθεπή θαηά ηε δηάξθεηα ηεο Άζθεζεο;

48
Άζθεζε 4
Πξνζδηνξηζκόο ηνπ κέηξνπ ζηξέςεο πιηθνύ
κε ηε κέζνδν ηνπ ζηξνθηθνύ εθθξεκνύο

4.1. ΢θνπόο
΢θνπφο ηεο άζθεζεο είλαη ν πξνζδηνξηζκφο ηνπ κέηξνπ ζηξέςεο πιηθνχ κε ηε κέζνδν ηνπ
ζηξνθηθνχ εθθξεκνχο.

4.2. Δηζαγσγή
4.2.1. Σα κέηξα ειαζηηθόηεηαο ησλ ζηεξεώλ
Έλα ζψκα ππφ ηελ επίδξαζε εμσηεξηθψλ δπλάκεσλ παξακνξθψλεηαη. Οη παξακνξθψζεηο
απηέο, εθ‟ φζνλ δελ ππεξβαίλνπλ νξηζκέλα φξηα, παχνπλ λα ππάξρνπλ ακέζσο κφιηο πάςνπλ
λα επηδξνχλ νη δπλάκεηο, νπφηε ην ζψκα επαλέξρεηαη ζηελ αξρηθή ηνπ θαηάζηαζε. Σέηνηνπ
είδνπο παξακνξθψζεηο νλνκάδνληαη ειαζηηθέο.
Ζ ειαζηηθφηεηα ελφο ζψκαηνο εθδειψλεηαη:
(α) θαηά ηνλ εθειθπζκφ θαη ζιίςε,
(β) θαηά ηε δηάηκεζε θαη ζηξέςε,
(γ) θαηά ηελ νκνηφκνξθε ζπκπίεζε απφ φιεο ηηο δηεπζχλζεηο.
Κάζε είδνο παξακφξθσζεο ραξαθηεξίδεηαη απφ έλα κέγεζνο πνπ εμαξηάηαη απφ ην
πιηθφ.
Ζ ειαζηηθφηεηα ελφο ζψκαηνο δηέπεηαη απφ ηνλ ζεκειηψδε λφκν ηνπ Hooke. Καηά ηνλ
λφκν απηφλ νη ειαζηηθέο παξακνξθψζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη ζε έλα ζψκα είλαη αλάινγεο
ησλ εμσηεξηθψλ δπλάκεσλ πνπ ηηο πξνθαινχλ, εθ‟ φζνλ απηέο είλαη κηθξέο. Δίλαη ζθφπηκν ηα
ηξία είδε παξακνξθψζεσλ λα κειεηεζνχλ ρσξηζηά.

(α) Δθειθπζκόο
Έζησ κηα ξάβδνο κε κήθνο l θαη δηάκεηξν 2r << l, ην αξηζηεξφ άθξν ηεο νπνίαο είλαη
ζηεξεσκέλν, φπσο θαίλεηαη ζην ΢ρ. 4.1.
Ζ ξάβδνο δέρεηαη ηελ επίδξαζε κηαο δχλακεο F θαηά κήθνο ηνπ άμνλά ηεο. Καηά ηνλ
εθειθπζκφ, ν λφκνο ηνπ Hooke έρεη ηελ αθφινπζε κνξθή:
l F
 (4.1)
l S

φπνπ Γl είλαη ε επηκήθπλζε ηεο ξάβδνπ θαη S ην εκβαδφλ ηεο δηαηνκήο ηεο.

΢ρήκα 4.1.

49
 Ζ Δμ. (4.1) δειψλεη φηη ε ζρεηηθή επηκήθπλζε, Γl/l, είλαη αλάινγε πξνο ηελ ηάζε, F/S,
πνπ ηελ πξνθαιεί.

΢ηε ζρέζε 4.1, ν ζπληειεζηήο α νλνκάδεηαη ζπληειεζηήο εθειθπζκνύ ηνπ πιηθνύ ηεο
ξάβδνπ, ελψ ην κέγεζνο Δ = 1/α είλαη γλσζηφ σο κέηξν ειαζηηθόηεηαο ή κέηξν ηνπ Young.

(β) Γηάηκεζε θαη ζηξέςε

Καηά ηε δηάηκεζε (΢ρ. 4.2), ζχκθσλα κε ην λφκν ηνπ Hooke, έρνπκε
F
 (4.2)
S
δειαδή ε γσλία δηάηκεζεο, θ, είλαη αλάινγε πξνο ηε δηαηκεηηθή ηάζε, F/S.

΢ρήκα 4.2.

΢ηε ζρέζε 4.2, β είλαη ν ζπληειεζηήο δηάηκεζεο ή ζηξέςεο ηνπ πιηθνχ, ελψ ην αληίζηξνθφ
ηνπ G=l/β είλαη γλσζηφ σο κέηξν δηάηκεζεο ή ζηξέςεο.

(γ) Οκνηόκνξθε ζπκπίεζε

Καηά ηελ νκνηφκνξθε ζπκπίεζε ηνπ ζψκαηνο απφ φιεο ηηο δηεπζχλζεηο, ν λφκνο ηνπ Hooke
έρεη ηελ αθφινπζε κνξθή:
V
 p (4.3)
V

φπνπ V είλαη ν φγθνο ηνπ ζψκαηνο, ΓV ε κεηαβνιή ηνπ φγθνπ, πνπ νθείιεηαη ζηε κεηαβνιή
Γp ζηελ πίεζε, θαη θ ν ζπληειεζηήο ειαζηηθόηεηαο όγθνπ, ελψ ην κέγεζνο Β = 1/θ
νλνκάδεηαη κέηξν ειαζηηθόηεηαο όγθνπ.

Λόγνο ηνπ Poisson. Γηα ξάβδν κε ζρεηηθά κεγάιε δηάκεηξν, κπνξεί θαλείο λα παξαηεξήζεη
ηε κεηαβνιή ηεο εγθάξζηαο δηαηνκήο ηεο, Γd, πνπ ζπλνδεχεη ηελ επηκήθπλζή ηεο θαηά Γl,
(΢ρ. 4.3).
Γηα κηθξέο παξακνξθψζεηο ε ζρεηηθή κεηαβνιή ηεο εγθάξζηαο δηαηνκήο είλαη αλάινγε
πξνο ηε ζρεηηθή επηκήθπλζε, δειαδή:
d l
  (4.4)
d l

50
Ο ιφγνο

d d
  (4.5)
l l

είλαη γλσζηφο σο ιόγνο ηνπ Poisson.

΢ρήκα 4.3.

Ο ζπληειεζηήο εθειθπζκνχ, α, ν ζπληειεζηήο δηάηκεζεο, β, θαη ν ιφγνο ηνπ Poisson, κ,

ζπλδένληαη κεηαμχ ηνπο κε ηε ζρέζε:
β = 2α(1+κ) (4.6)
Δπνκέλσο γηα ηα ηζφηξνπα ζψκαηα αξθεί λα γλσξίδνπκε ηνπο δχν απφ ηνπο ηξεηο απηνχο
ζπληειεζηέο.

4.2.2. Η θαηεπζύλνπζα ξνπή ζύξκαηνο

Έζησ έλα ζχξκα κήθνπο l θαη αθηίλαο r, ην έλα άθξν ηνπ νπνίνπ είλαη παθησκέλν ελψ ζην
άιιν ηνπ άθξν αζθείηαη ξνπή ζηξέςεο Μ. Ζ γσλία ζηξέςεο θ ηνπ ειεχζεξνπ άθξνπ είλαη
αλάινγε ηεο ξνπήο ζηξέςεο θαη ηζρχεη ε ζρέζε
Μ = Dθ (4.7)
φπνπ ν ζπληειεζηήο D είλαη γλσζηφο σο θαηεπζχλνπζα ξνπή ηνπ ζχξκαηνο θαη εμαξηάηαη
απφ ην πιηθφ θαη ηηο δηαζηάζεηο ηνπ.
Γηα ηνλ ππνινγηζκφ ηνπ D ζπλαξηήζεη ησλ δηαζηάζεσλ ηνπ ζχξκαηνο θαη ηνπ κέηξνπ
ζηξέςεο G ηνπ πιηθνχ, ην ζχξκα ζεσξείηαη φηη απνηειείηαη απφ πνιινχο πνιχ ιεπηνχο
θπιηλδξηθνχο ρηηψλεο. Αο ζεσξήζνπκε έλαλ ηέηνην ρηηψλα κε αθηίλα x θαη πάρνο dx (΢ρ. 4.4).
Αλ ζην ειεχζεξν άθξν ηνπ αζθεζεί δεχγνο δπλάκεσλ dF, πνπ ηζνδπλακεί κε ξνπή
ζηξέςεο dM = 2xdF, ηφηε απηφ ην άθξν ζα ζηξαθεί θαηά γσλία θ, πνπ ηζνδπλακεί κε ζηξνθή
ηεο γελέηεηξαο ΓΑ θαηά ηε γσλία γ.
΢χκθσλα κε ην λφκν ηνπ Hooke (Δμ. 4.2), ε γσλία γ δίλεηαη απφ ηε ζρέζε
2dF dM dM
    (4.8)
dS xdS 2 x 2 dx

Γηα κηθξέο γσλίεο γ ην ηφμν ΑΒ είλαη

AB  y  l  x (4.9)

51
 ΢ρήκα 4.4.

θαη επνκέλσο
x
 (4.10)
l
Αληηθαζηζηψληαο ηελ Δμ. (4.10) ζηελ (4.8), παίξλνπκε

2 x3 dx
dM  (4.11)
l

Γηα φινπο ηνπο ρηηψλεο κε αθηίλεο κεηαμχ x = 0 θαη x = r, ε γσλία ζηξέςεο θ έρεη ηελ
ίδηα ηηκή θαη επνκέλσο ε νιηθή ξνπή πνπ απαηηείηαη γηα ηε ζηξέςε ηνπ ζχξκαηνο είλαη
M 2 r 3  r4
M   dM 
l  0
x dx   (4.12)
0 2l 

Ζ θαηεπζχλνπζα ξνπή ηνπ ζχξκαηνο D = M/θ, είλαη

 r4
D (4.13)
2l 

ή ηειηθά

 r4
DG (4.14)
2l
φπνπ G ην κέηξν ζηξέςεο ηνπ πιηθνχ ηνπ ζχξκαηνο.

52
4.3. Μέζνδνο
Απφ ηελ Δμ. (4.14) πξνθχπηεη φηη αλ πξνζδηνξηζηεί πεηξακαηηθά ε θαηεπζχλνπζα ξνπή ηεο
ζχξκαηνο κε γλσζηέο δηαζηάζεηο, εχθνια ππνινγίδεηαη ην κέηξν ζηξέςεο ηνπ πιηθνχ ηνπ
ζχξκαηνο.

΢ρήκα 4.5.

Έηζη, αλ ην ζχζηεκα ηνπ ΢ρ. 4.5, ζην νπνίν έλα αμνληθά ζπκκεηξηθφ ζηεξεφ ζψκα είλαη
ζπλδεδεκέλν κε ην ζχξκα πνπ κειεηάηαη έηζη ψζηε ν άμνλάο ηνπ λα ζπκπίπηεη κε ην ζχξκα,
ζηξαθεί θαηά γσλία θ απφ ηε ζέζε ηζνξξνπίαο, ε ξνπή επαλαθνξάο πνπ αζθεί ην ζχξκα είλαη
M   D (4.15)

φπνπ ην αξλεηηθφ πξφζεκν δείρλεη φηη ε θνξά ηεο Μ είλαη αληίζεηε ηεο γσλίαο ζηξέςεο θ.
Αλ ην ζψκα αθεζεί λα εθηειέζεη ειεχζεξεο ζηξνθηθέο ηαιαληψζεηο, ε δηαθνξηθή
εμίζσζε πνπ δηέπεη απηέο ηεο ηαιαληψζεηο είλαη

d 2
I 2 M (4.16)
dt
πνπ ζεκαίλεη φηη ην γηλφκελν ηεο ξνπήο αδξάλεηαο Η ηνπ ζψκαηνο επί ηελ γσληαθή ηνπ
επηηάρπλζε d2θ/dt2 είλαη ίζν κε ηε ξνπή Μ, πνπ αζθεί ην ζχξκα πάλσ ζην ζψκα. Δπνκέλσο
απφ ηηο Δμ. (4.15) θαη (4.16), πξνθχπηεη φηη

d 2
I  D  0 (4.17)
dt 2
ή

53
 d 2
2
  2  0 (4.18)
dt
φπνπ

D
 (4.19)
I
είλαη ε γσληαθή ζπρλφηεηα ησλ απιψλ αξκνληθψλ ζηξνθηθψλ ηαιαληψζεσλ. Ζ ιχζε ηεο Δμ.
(4.18) έρεη ηε κνξθή

  0 cos(t   ) (4.20)

φπνπ θ0 είλαη ην πιάηνο ηεο ηαιάλησζεο θαη ζ κηα ζηαζεξά, γλσζηή σο ζηαζεξά θάζεο. Σα
θ0 θαη ζ εμαξηψληαη απφ ηεο αξρηθέο ζπλζήθεο ηνπ ζπζηήκαηνο.
Ο ρξφλνο γηα κηα πιήξε ηαιάλησζε, δειαδή ε πεξίνδνο, Σ, είλαη

I
T  2 (4.21)
D
απφ ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο νπνίαο θαη ηε γλσζηή ηηκή ηεο ξνπήο αδξαλείαο, Η, ππνινγίδεηαη ε
D θαη επνκέλσο θαη ε G.
΢ηελ πξάμε, επεηδή ην ζχζηεκα αλάξηεζεο ηνπ ζψκαηνο έρεη πεξίπινθν γεσκεηξηθφ
ζρήκα θαη ν ππνινγηζκφο ηεο νιηθήο ξνπήο αδξάλεηαο, Η, είλαη πνιχ δχζθνινο, ζα
ρξεζηκνπνηεζεί κηα κέζνδνο εχξεζεο ηνπ D ε νπνία δελ απαηηεί γλψζε ηνπ Η.
Σν πεξηζηξεθφκελν ζψκα απνηειείηαη απφ κηα νξηδφληηα ξάβδν θαη ην ζχζηεκα
αλάξηεζήο ηεο ζηα ζχξκαηα (΢ρ. 4.5).
Γχν φζν ην δπλαηφ παλνκνηφηππεο κάδεο Μ1 θαη Μ2 ηνπνζεηνχληαη πάλσ ζηε ξάβδν,
ζπκκεηξηθά σο ηεο ηνλ άμνλα πεξηζηξνθήο θαη ζε απφζηαζε R απφ απηφλ.
Αλ Η0 είλαη ε ξνπή αδξάλεηαο ηνπ ζψκαηνο (ρσξίο ηεο κάδεο Μ1 θαη Μ2), σο πξνο ηνλ
άμνλα ηνπ ζχξκαηνο, Η1 θαη Η2 είλαη νη ξνπέο αδξάλεηαο ησλ Μ1 θαη Μ2 αληίζηνηρα, σο πξνο
άμνλεο παξάιιεινπο πξνο ην ζχξκα πνπ πεξλάλε απφ ηα θέληξα κάδαο ηεο, ηφηε ε νιηθή
ξνπή αδξάλεηαο ηνπ ζπζηήκαηνο είλαη ζχκθσλα κε ην ζεψξεκα ησλ παξαιιήισλ αμφλσλ
(Steiner),

I  I0  I1  I 2  M1R2  M 2 R2 (4.22)

Αλ Μ1 = Μ2 θαη Μ1 + Μ2 = Μ, ελψ Η0 + Η1 + Η2 = Η΄, ηφηε απφ ηελ Δμ. (4.21), πνπ κπνξεί
λα γξαθεί θαη σο

T2 I
 (4.23)
4 2
D
πξνθχπηεη ηειηθά φηη

T 2 I΄ M 2
  R (4.24)
4 2 D D

θαη επνκέλσο ε γξαθηθή παξάζηαζε ηνπ κεγέζνπο y = T2/4π2 σο ζπλάξηεζεο ηνπ x =R2 είλαη
επζεία, κε θιίζε Μ/D, πνπ ηέκλεη ηνλ άμνλα ησλ y ζην ζεκείν y = Η΄/D.
Ζ κέηξεζε ηεο πεξηφδνπ ησλ ζηξνθηθψλ ηαιαληψζεσλ γηα δηάθνξεο ηηκέο ηεο
απφζηαζεο, R, θάλεη δπλαηφ ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπ D θαη επνκέλσο θαη ηνπ G.

54
4.4. Πεηξακαηηθή δηάηαμε
Ζ πεηξακαηηθή δηάηαμε απνηειείηαη απφ δχν φκνηα ζχξκαηα, ησλ νπνίσλ ην G ζέινπκε λα
πξνζδηνξίζνπκε θαη κηα νξηδφληηα ξάβδν (νδεγφ) ζηεξεσκέλε ζπκκεηξηθά σο πξνο ηνλ άμνλα
πεξηζηξνθήο, φπσο θαίλεηαη ζην ΢ρ. 4.5. Γχν, φζν ην δπλαηφλ φκνηεο κάδεο Μ1 θαη Μ2
κπνξνχλ λα ζηεξεσζνχλ πάλσ ζηε ξάβδν, ζε δηάθνξεο απνζηάζεηο απφ ην ζχξκα. Οη
πεξίνδνη ησλ ζηξνθηθψλ ηαιαληψζεσλ κεηξνχληαη κε ηε βνήζεηα ρξνλνκέηξνπ. Οη κάδεο Μ1
θαη Μ2 κπνξνχλ λα αθαηξεζνχλ απφ ηνπο νδεγνχο γηα λα δπγηζηνχλ.

Βηβιηνγξαθία
1. Κ. Γ. Αιεμφπνπινο. Γεληθή Φπζηθή. Σφκνο 1: Μεραληθή – Αθνπζηηθή. (Αζήλα, 1953).
Κεθ. 12, 10.
2. Δξγαζηεξηαθέο Αζθήζεηο Φπζηθήο, Σφκνο Η, ΔΜΠ, Σνκέαο Φπζηθήο, ΢ΔΜΦΔ, Δθδφζεηο
΢πκκεηξία (Αζήλα, 2010).

4.5. Δθηέιεζε
1. Μεηξήζηε ηα κήθε l1 θαη l2 ησλ δχν ζπξκάησλ ηεο ζπζθεπήο θαζψο θαη ηε δηάκεηξφ ηνπο
2r.
2. Αθαηξέζηε ηηο δχν κάδεο απφ ηνπο νδεγνχο ηνπο θαη δπγίζηε ηηο μερσξηζηά θαη βξείηε ηελ
νιηθή ηνπο κάδα Μ.
3. Σνπνζεηήζηε πάιη ηηο κάδεο ζηνπο νδεγνχο ηνπο ζε ίζεο απνζηάζεηο R απφ ηνλ άμνλα
πεξηζηξνθήο θαη πξνθαιψληαο ζηξνθηθέο ηαιαληψζεηο ζην ζχζηεκα, κεηξήζηε ηνλ ρξφλν γηα
10 πιήξεηο ηαιαληψζεηο, πξνζδηνξίδνληαο έηζη ηελ πεξίνδν, Σ, ηεο ηαιάλησζεο.
4. Δπαλαιάβεηε ηε δηαδηθαζία γηα 10 ζπλνιηθά δηαθνξεηηθέο απνζηάζεηο R, θαηαγξάθνληαο
ηηο κεηξήζεηο ζαο ζηνλ πίλαθα:

A/A R 10T T x = R2 y = T2/4π2

(m) (s) (s) (m2) (s2/rad2)
1
2
3
…

4.6. Δπεμεξγαζία ησλ κεηξήζεσλ

1. ΢ρεδηάζηε ηε γξαθηθή παξάζηαζε ηνπ y = T2/4π2 σο ζπλάξηεζε ηνπ x = R2.
2. Απνθαζίζηε αλ θάπνην πεηξακαηηθφ ζεκείν απέρεη πνιχ απφ ηελ αλακελφκελε επζεία,
ψζηε λα πξέπεη λα αγλνεζεί ζηελ επεμεξγαζία πνπ ζα αθνινπζήζεη.
3. Υξεζηκνπνηήζηε ηε κέζνδν ησλ ειαρίζησλ ηεηξαγψλσλ γηα λα βξείηε ηελ θαιχηεξε
επζεία y = a + bx πνπ αληηζηνηρεί ζηα πεηξακαηηθά ζεκεία.
4. Απφ ηελ θιίζε ηεο επζείαο θαη ην ζθάικα ηεο, b ± δb, φπσο πξνθχπηνπλ απφ ηε κέζνδν
ησλ ειαρίζησλ ηεηξαγψλσλ, θαη απφ ηε ζπλνιηθή κάδα, Μ, ππνινγίζηε ηελ θαηεπζχλνπζα
ξνπή ηνπ ζχξκαηνο D ± δD, δεδνκέλνπ φηη D = M/b.
5. Απφ ηελ Δμ. (4.14) θαη ηα γλσζηά D, r θαη l, ππνινγίζηε ην κέηξν ζηξέςεο G ± δG ηνπ
πιηθνχ ηνπ ζχξκαηνο. Λάβεηε ππφςε φηη ε ΢ρ. (4.14) αλαθέξεηαη ζε έλα ζύξκα ηνπ νπνίνπ ην
έλα άθξν είλαη παθησκέλν θαη ην άιιν ειεχζεξν, ελψ ζηε ζπζθεπή πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε
ππήξραλ δχν ηέηνηα ζχξκαηα, θαη ζπλεπψο ε πεηξακαηηθά κεηξνχκελε θαηεπζχλνπζα ξνπή,
D, είλαη ην άζξνηζκα ησλ θαηεπζπλνπζψλ ξνπψλ ησλ 2 ζπξκάησλ.

55
Άζθεζε 5
Μέηξεζε ηνπ ζπληειεζηή εζσηεξηθήο ηξηβήο (ημώδνπο) πγξνύ
κε ηε κέζνδν ηεο πηώζεο κηθξώλ ζθαηξώλ

5.1. ΢θνπόο
΢θνπφο ηεο άζθεζεο είλαη ε κέηξεζε ηνπ ημψδνπο ελφο πγξνχ (ζπληειεζηήο εζσηεξηθήο
ηξηβήο πγξψλ), κε ηε κέζνδν κέηξεζεο ηεο νξηθήο ηαρχηεηαο πνπ απνθηνχλ κηθξέο ζθαίξεο
θαζψο πέθηνπλ κέζα ζε έλα πγξφ πνπ εξεκεί.

5.2. Γεληθά.

Καηά ηε κειέηε καθξνζθνπηθψλ ζπζηεκάησλ πνπ δελ βξίζθνληαη ζε θαηάζηαζε ηζνξξνπίαο

κεγάιν θπζηθφ ελδηαθέξνλ παξνπζηάδνπλ ηα θαηλόκελα κεηαθνξάο. Ο γεληθφο απηφο φξνο
αλαθέξεηαη ζε έλα πιήζνο θαηλνκέλσλ, ηα νπνία ραξαθηεξίδνληαη απφ θαζαξή κεηαθνξά,
είηε χιεο, είηε ελέξγεηαο, είηε νξκήο ζε καθξνζθνπηθέο πνζφηεηεο. ΢ε απηά πεξηιακβάλνληαη
ε κνξηαθή δηάρπζε, ε ζεξκηθή αγσγηκφηεηα θαη ε εζσηεξηθή ηξηβή ή ημψδεο.
Ζ εζσηεξηθή ηξηβή ή ημψδεο είλαη έλα θαηλφκελν πνπ εκθαλίδεηαη ζε φια ηα άκνξθα
πιηθά (αλεμάξηεηα απφ ηε θπζηθή ηνπο θαηάζηαζε) θαη θαζνξίδεη ζε κεγάιν βαζκφ ηηο
κεραληθέο ηδηφηεηεο ησλ πιηθψλ.
Θα εμεηαζηεί παξαθάησ ην θαηλφκελν ηεο εζσηεξηθήο ηξηβήο πνπ παξαηεξείηαη ζηα
ξεπζηά (πγξά ή αέξηα), φηαλ κία επίπεδε πιάθα θηλείηαη πάλσ ζηελ επηθάλεηα ηνπ πγξνχ κε
ζηαζεξή ηαρχηεηα π, ζε κηθξό χςνο h απφ ηνλ ππζκέλα (΢ρ. 5.1), θαζψο ζηελ πιάθα απηή
αζθείηαη κηα ζηαζεξή εμσηεξηθή δχλακε, Fεμ.

΢ρήκα 5.1

Κάπνηα ζηηγκή ε ηαρχηεηα ηεο πιάθαο ζα ζηεξενπνηεζεί. ΢ην βαζκφ πνπ ε ηαρχηεηά ηεο
παξακέλεη ζηαζεξή ζηνλ ρξφλν, ζα πξέπεη λα αζθείηαη ζε απηήλ απφ ην πγξφ κηα δχλακε, F,
ίζε θαη αληίζεηε κε ηελ Fεμ. Απηή είλαη ε δύλακε εζσηεξηθήο ηξηβήο, ε πξνέιεπζε ηεο
νπνίαο εμεγείηαη ακέζσο πην θάησ.

56
 Σα ζηξψκαηα ηνπ πγξνχ πνπ γεηηνλεχνπλ άκεζα κε ηελ πιάθα θαη ηνλ ππζκέλα ηνπ
δνρείνπ απνθηνχλ, κε θαιή πξνζέγγηζε, ηηο αληίζηνηρεο ηαρχηεηεο ξνήο Ux = V θαη Ux = 0,
ελψ ηα ελδηάκεζα ζηξψκαηα ηνπ πγξνχ έρνπλ ελδηάκεζεο ηαρχηεηεο ξνήο κεηαμχ V θαη 0.
Δθηφο φκσο απφ ηε κεηαθνξηθή θίλεζε θαηά ηελ θαηεχζπλζε x, ππάξρεη θαη ε ζεξκηθή
θίλεζε ησλ κνξίσλ ηνπ πγξνχ πνπ, επνκέλσο, δελ θηλνχληαη απνθιεηζηηθά παξάιιεια πξνο
ηνλ ππζκέλα. Θεσξνχκε έλα επίπεδν P θάζεην ζηνλ άμνλα y. Λφγσ ηεο ζεξκηθήο θίλεζεο ηα
κφξηα ζα δηαζρίδνπλ ζπλερψο ην επίπεδν απηφ, άιια απφ πάλσ πξνο ηα θάησ θαη άιια
αληηζηξφθσο. Δπίζεο, θάζε κφξην έρεη επηπιένλ θαη ηελ παξάιιειε πξνο ηνλ ππζκέλα
ζπληζηψζα ηεο νξκήο. Δίλαη θαλεξφ φηη ηα κφξηα πνπ δηαζρίδνπλ ην επίπεδν P απφ πάλσ πξνο
ηα θάησ κεηαθέξνπλ κεγαιχηεξε νξκή απφ εθείλα πνπ θηλνχληαη αληίζεηα. Ζ νιηθή
κεηαθεξφκελε νξκή είλαη βέβαηα παξάιιειε πξνο ηελ ηαρχηεηα ξνήο, δειαδή ηνλ άμνλα x, ε
κεηαθνξά ηεο φκσο γίλεηαη θάζεηα πξνο απηήλ, δειαδή παξάιιεια ζηνλ άμνλα y. Έλα κφξην
πνπ θηλείηαη πξνο ηα πάλσ θεξδίδεη νξκή, ελψ έλα κφξην πνπ θηλείηαη πξνο ηα θάησ ράλεη. Ζ
αληαιιαγή απηή ηεο νξκήο ηζνδπλακεί κε κηα επηβξαδπληηθή δχλακε πνπ αζθνχλ ηα ρακειά
ζηξψκαηα ζηα αλψηεξα, κε κηα επηηαρπληηθή πνπ αζθνχλ ηα αλψηεξα ζηα ρακειφηεξα.
Ζ επηβξαδπληηθή δχλακε πνπ δέρνληαη ηα επηθαλεηαθά κφξηα, άξα θαη ε ίδηα ε πιάθα,
είλαη ε εθαπηνκεληθή δχλακε, F, πνπ ηείλεη λα απνθαηαζηήζεη ηελ ηζνξξνπία θαη ιέγεηαη
δύλακε εζσηεξηθήο ηξηβήο ή ημώδνπο.
Οξίδεηαη σο ππθλόηεηα ξεύκαηνο νξκήο, Jp, ε πνζφηεηα ηεο νξκήο πνπ δηαζρίδεη ζε
κνλάδα ηνπ ρξφλνπ ηε κνλάδα ηεο επηθάλεηαο πνπ είλαη παξάιιειε πξνο ηελ ηαρχηεηα ξνήο
ηνπ πγξνχ, δειαδή ζηελ πεξίπησζή καο πξνο ηνλ άμνλα x.
Πεηξακαηηθά απνδεηθλχεηαη φηη ζηελ πεξίπησζε πνπ ε βαζκίδα ηεο ηαρχηεηαο δελ είλαη
κεγάιε ηζρχεη ε ζρέζε
d x
J p   (5.1)
dy
φπνπ  είλαη ν ζπληειεζηήο ημώδνπο. Σν αξλεηηθφ πξφζεκν νθείιεηαη ζην φηη ε κεηαθνξά
ηεο νξκήο γίλεηαη πξνο ηελ θαηεχζπλζε θαηά ηελ νπνία ε ηαρχηεηα ηνπ ξεπζηνχ ειαηηψλεηαη.
Μνλάδα κέηξεζεο ηνπ ζπληειεζηή ημψδνπο ζην S.I. είλαη kg/m·s, ζηελ πξάμε φκσο
ρξεζηκνπνηείηαη ε κνλάδα g/cm·s ηνπ ζπζηήκαηνο CGS, πνπ νλνκάδεηαη Poise.
1 kg/m·s = 10 g/cm·s
Απνδεηθλχεηαη φηη ν ζπληειεζηήο ε εμαξηάηαη απφ ηε ζεξκνθξαζία. ΢ηα πγξά
ειαηηψλεηαη φζν απμάλεη ε ζεξκνθξαζία, ελψ ζηα αέξηα απμάλεη. ΢ηνλ Πίλαθα Η δίλεηαη ζε
Poise ην ημψδεο κεξηθψλ ξεπζηψλ ζε δηαθνξεηηθέο ζεξκνθξαζίεο.
΢χκθσλα κε ηνλ δεχηεξν λφκν ηνπ Νεχησλα, ν ξπζκφο κεηαβνιήο ηεο νξκήο ηζνχηαη κε
ηε δχλακε πνπ ηελ πξνθαιεί θαη επεηδή, εμ νξηζκνχ, ην Jp εθθξάδεη κεηαβνιή ηεο νξκήο αλά
κνλάδα ρξφλνπ θαη επηθάλεηαο, ζπκπεξαίλεηαη φηη ην Jp είλαη ίζν κε ηε δχλακε πνπ πξνθαιεί
ηε κεηαβνιή ηεο νξκήο αλά κνλάδα επηθάλεηαο. Έηζη ε δχλακε ηεο εζσηεξηθήο ηξηβήο δίλεηαη
απφ ηε ζρέζε:
d x
F  S (5.2)
dy
φπνπ S ζηελ πεξίπησζή καο είλαη ην εκβαδφλ ηεο επηθάλεηαο επαθήο ηεο πιάθαο κε ην πγξφ.

57
 Πίλαθαο Ι
΢πληειεζηέο ημώδνπο,  , ζε Poise

Σ (oC) λεξφ θαζηνξέιαην αέξαο

0 1,792 x 10-2 53 1,71 x 10-4

20 1,005 x 10-2 9,86 1,81 x 10-4
40 0,656 x 10-2 2,31 1,90 x 10-4
60 0,469 x 10-2 0,80 2 ,00 x 10-4
100 0,284 x 10-2 0,17 2,18 x 10-4

Σνλίδεηαη φηη ε F είλαη αλάινγε, φρη πξνο ηελ πx αιιά πξνο ηελ dπx/dy πνπ εθθξάδεη ηε
κεηαβνιή ηεο πx αλά κνλάδα κήθνπο, θάζεηα ζηελ θίλεζε. ΢ηελ απινπζηεπκέλε πεξίπησζε
φπνπ ην βάζνο h είλαη κηθξφ, ε κεηαβνιή ηεο πx είλαη γξακκηθή. Δπνκέλσο dπx/dyy=π/h, νπφηε
(΢ρ. 5.1)
  S
Jp   θαη F 
h h

Δίλαη θαλεξφ φηη γηα λα θηλεζεί ε πιάθα κε ζηαζεξή ηαρχηεηα, π, απαηηείηαη ε

θαηαλάισζε ηζρχνο

(5.3)

5.3. Μέζνδνο
Ζ ίδηα γεληθά εηθφλα κε απηήλ πνπ πεξηγξάθεθε πην πάλσ ηζρχεη θαη θαηά ηελ θίλεζε
ζψκαηνο, φηαλ έλα καθξνζθνπηθφ αληηθείκελν θηλείηαη κέζα ζε ξεπζηφ πνπ εξεκεί. Πάλσ
ζην αληηθείκελν αζθείηαη κηα επηβξαδπληηθή δχλακε F , ε νπνία γηα κηθξέο ηαρχηεηεο ηνπ
αληηθεηκέλνπ  , είλαη κε θαιή πξνζέγγηζε αλάινγε απηήο ηεο ηαρχηεηαο θαη δίλεηαη απφ ηε
ζρέζε F   K . Ο ζπληειεζηή K εμαξηάηαη απφ ην ζρήκα ηνπ ζψκαηνο. Γηα ζθαίξα
κηθξήο αθηίλαο r απνδεηθλχεηαη φηη K  6 r , νπφηε

F  6 r (5.4)
Ζ Δμ. (5.4) είλαη γλσζηή σο λφκνο ηνπ Stokes θαη ηζρχεη ζηελ πεξίπησζε φπνπ ζθαίξα
κηθξήο αθηίλαο r θηλείηαη κε κηθξή ηαρχηεηα κέζα ζε πγξφ πνπ βξίζθεηαη ζε δνρείν απείξσλ
δηαζηάζεσλ.
Όηαλ κηα ζθαίξα πέθηεη κέζα ζην πγξφ ππφθεηηαη ζε ηξεηο δπλάκεηο: ην βάξνο ηεο B   gV ,
ηελ άλσζε A   gV θαη ηε δχλακε ηεο ηξηβήο F  6 r , φπσο θαίλεηαη ζην ΢ρ. 5.2. Δδψ
 θαη  είλαη νη ππθλφηεηεο ηεο ζθαίξαο θαη ηνπ πγξνχ αληίζηνηρα, V ν φγθνο ηεο ζθαίξαο
θαη g ε επηηάρπλζε ηεο βαξχηεηαο.

58
 ΢ρήκα 5.2
Ζ εμίζσζε θίλεζεο ηεο ζθαίξαο είλαη:

g g (5.5)

Καη επεηδή m  V  θαη V  ( 4 ) r 3 , έρνπκε:

3

d    6 r
 g (5.6)
dt   V

d    9 
ή  g 2 (5.7)
dt  2r 

Δίλαη θαλεξφ φηη αξρηθά ε ζθαίξα επηηαρχλεηαη. Καζψο φκσο απμάλεηαη ε ηαρχηεηα
απμάλεηαη θαη ε αληίζηαζε ηνπ πγξνχ θαη ζα θζάζεη θάπνηα ζηηγκή πνπ νη αζθνχκελεο ζηε
ζθαίξα δπλάκεηο ζα έρνπλ κεδεληθή ζπληζηακέλε, νπφηε d dt  0 θαη ην ζψκα ζα θηλείηαη
κε ζηαζεξή νξηαθή (νξηθή) ηαρχηεηα

   2r 2 g
  (5.8)
 9
Ζ Δμ. (5.7) γξάθεηαη

d
    (5.9)
dt
2r 2 
Όπνπ  (5.10)
9

Ζ ιχζε ηεο (5.9) είλαη

   (1  et /  ) (5.11)

59
ε γξαθηθή παξάζηαζε ηεο νπνίαο θαίλεηαη ζην ΢ρ. 5.3, φπνπ απνηππψλεηαη ε εμέιημε ηεο
ηαρχηεηαο γηα δχν μερσξηζηέο πεξηπηψζεηο. Ζ επάλσ θακπχιε αληηζηνηρεί ζε ζθαίξα πνπ
εηζέξρεηαη ζην πγξφ κε αξρηθή ηαρχηεηα κεγαιχηεξε ηεο πνξ, ελψ ε θάησ θακπχιε γηα ηε
ζθαίξα πνπ εηζέξρεηαη κε κεδεληθή ηαρχηεηα.

΢ρήκα 5.3
΢ηε ζρέζε (5.11) ν εθζεηηθφο φξνο κεηψλεηαη θαη θάπνηε γίλεηαη ακειεηένο. Έηζη ε
ηαρχηεηα ζηαζεξνπνηείηαη ζε κηα ηηκή  , χζηεξα απφ ρξφλν ίζν κε κεξηθέο θνξέο ηνλ ρξόλν
απνθαηάζηαζεο, β (αλάινγα κε ηελ αθξίβεηα ησλ νξγάλσλ).
Δίλαη πξνθαλέο φηη αλ κεηξεζεί ε νξηθή ηαρχηεηα ηεο ζθαίξαο πνπ πέθηεη ζην πγξφ,
είλαη δπλαηφλ λα ππνινγηζηεί ην ε, απφ ηελ Δμ. (5.8) πνπ κπνξεί λα γξαθηεί ζε κνξθή

2 r 2 (    )
 g (5.12)
9 

΢ηηο κεηξήζεηο πνπ ζα γίλνπλ ζα ππνηεζεί φηη πιεξνχληαη νη πξνυπνζέζεηο πνπ

απαηηνχληαη γηα λα ηζρχεη ε ζρέζε (5.12). Όηαλ ε ξνή ξεπζηνχ παχεη λα είλαη ζηξσηή θαη
γίλεηαη ηπξβψδεο, ε δχλακε ηξηβήο F εμαξηάηαη πην πνιχπινθα απφ ηελ ηαρχηεηα γηα
κεγάιεο ηαρχηεηεο.
Ζ αληίζηαζε ηελ νπνία ζπλαληά ε ζθαίξα θαηά ηελ πηψζε ηεο εμαξηάηαη απφ ηελ κνξθή
ηεο ξνήο, ε νπνία εμαξηάηαη απφ ηελ ηηκή ηνπ αξηζκνχ Reynolds (Re). Ο αξηζκφο Reynolds
(Re) ν νπνίνο είλαη θαζαξφο αξηζκφο θαη ε ηηκή ηνπ είλαη ζηαζεξή γηα φιεο ηηο κεραληθά
φκνηεο ξνέο, δίλεηαη απφ ηελ Δμ.

d
Re  (5.13)


φπνπ π είλαη ε ηαρχηεηα ηεο ζθαίξαο, d ε δηάκεηξφο ηεο, ξπ ε ππθλφηεηα ηνπ πγξνχ θαη ε ν
ζπληειεζηήο εζσηεξηθήο ηξηβήο.

60
5.4. Πεηξακαηηθή δηάηαμε
Ζ πεηξακαηηθή δηάηαμε πεξηιακβάλεη

΢ρήκα 5.4
 Ππθλόκεηξν θαη ζεξκόκεηξν γηα ηε κέηξεζε ηεο ππθλφηεηαο θαη ηεο ζεξκνθξαζίαο ηνπ πγξνχ,
αληίζηνηρα
 κηθξέο ζθαίξεο απφ ζίδεξν
 ρξνλόκεηξν γηα ηε κέηξεζε ηνπ ρξφλνπ
 ππνδεθάκεηξν γηα ηε κέηξεζε ησλ απνζηάζεσλ κεηαμχ ησλ ραξαγψλ
 κηθξόκεηξν γηα ηε κέηξεζε ησλ δηακέηξσλ ησλ ζθαηξψλ
 θαη γπάιηλν ζσιήλα πνπ πεξηέρεη ην κειεηνχκελν πγξφ (γιπθεξίλε)

΢ηνλ ζσιήλα ππάξρνπλ ηξεηο ραξαγέο: ε x1, ε x2 θαη ε x3 φπσο θαίλεηαη ζην ΢ρ. 5.4.

Βηβιηνγξαθία

1. M. Alonso θαη E.J. Finn. Θεκειηώδεο Παλεπηζηεκηαθή Φπζηθή. Σφκνο 1: Μεραληθή θαη
Θεξκνδπλακηθή, Παξάγξ. 7.8, 7.9, 15.1, 15.4, 15.7 (Αζήλα 1981).
2. Μαζήκαηα Φπζηθήο Berkeley. Σφκνο 5: ΢ηαηηζηηθή Φπζηθή, Παξάγξ. 8.1, 8.2. (Αζήλα
1978).
3. Α. Παπατσάλλνπ, Μεραληθή ησλ ξεπζηώλ, Σφκνο Η, Δθδφζεηο Γθεικπέζεο.
4. Δξγαζηεξηαθέο Αζθήζεηο Φπζηθήο, Σφκνο Η, ΔΜΠ, Σνκέαο Φπζηθήο, ΢ΔΜΦΔ, Δθδφζεηο
΢πκκεηξία (Αζήλα, 2010).

5.5. Δθηέιεζε
1. Μεηξήζηε ηηο απνζηάζεηο S1 κεηαμχ ησλ ραξαγψλ x1 θαη x2, S2 κεηαμχ ησλ ραξαγψλ x2
θαη x3 θαη S κεηαμχ ησλ ραξαγψλ x1 θαη x3. Ρίμηε κηα ζθαίξα ζην πγξφ, φζν γίλεηαη πην θνληά
ζην θέληξν ηνπ ζσιήλα. Μεηξήζηε ηνλ ρξφλν πνπ θάλεη ε ζθαίξα λα δηαλχζεη ηηο απνζηάζεηο
S1 θαη S2 (θξνληίζηε λα απνθχγεηε ην ζθάικα παξάιιαμεο) θαη ππνινγίζηε ηηο δχν κέζεο

61
ηαρχηεηεο γηα ηα δχν απηά δηαζηήκαηα. Διέγμηε αλ είλαη πεξίπνπ ίδηεο. Δάλ „„λαη‟‟, ηφηε ζε
φιν ην δηάζηεκα S ε ζθαίξα θηλείηαη κε ζηαζεξή ηαρχηεηα, πνπ είλαη ε «Οξηθή».
2. Μεηξήζηε ηελ ππθλφηεηα  θαη ηε ζεξκνθξαζία ηνπ πγξνχ.
3. Επγίζηε καδί 10 ζθαίξεο
4. Μεηξήζηε ηελ αθηίλα r1 κηαο ζθαίξαο, ξίμηε ηε ζθαίξα ζην πγξφ θαη κεηξήζηε ηνλ ρξφλν
t1 πνπ ρξεηάδεηαη λα δηαλχζεη ηελ απφζηαζε S κεηαμχ ησλ ραξαγψλ x1 θαη x3.
5. Δπαλαιάβεηε ην βήκα 4 θαη γηα ηηο ππφινηπεο 9 ζθαίξεο. Καηαρσξήζηε ηα απνηειέζκαηα
ζηνλ πίλαθα ΗΗ.

Πίλαθαο ΙΙ

i ri ti πi
(cm) (s) (cm/s)
1
2
….
10

5.6. Δπεμεξγαζία ησλ κεηξήζεσλ

Ζ αλάιπζε πνπ αθνινπζεί βαζίδεηαη ζην γεγνλφο φηη νη δηαθνξέο ζηηο αθηίλεο ησλ 10
ζθαηξψλ είλαη ζρεηηθά κηθξέο, δειαδή ηεο ηάμεο ηνπ 1%.
1. Γηα θάζε ζθαίξα ππνινγίζηε ηελ νξηθή ηαρχηεηα ⁄ θαη ζεκεηψζηε ηα
απνηειέζκαηα ζηνλ Πίλαθα IΗ.
2. Τπνινγίζηε ηηο κέζεο ηηκέο θαη ηα ζθάικαηα ησλ αθνινχζσλ κεγεζψλ:
(α) ηεο αθηίλαο ησλ ζθαηξψλ, r   r
(β) ηεο νξηθήο ηαρχηεηαο,   
3. Τπνινγίζηε ηελ ππθλφηεηα  ησλ ζθαηξψλ απφ ηε ζρέζε ⁄

φπνπ γηα 10 ζθαίξεο είλαη ⁄ ̅ Γψζηε ην απνηέιεζκα ζε κνξθή

. (Αγλνήζηε ην ζθάικα, δr, ηεο αθηίλαο ησλ ζθαηξψλ).
4. ΢πκπιεξψζηε ζηνλ παξαθάησ πίλαθα ΙΙΙ ηηο ηηκέο ησλ κεγεζψλ, θαζψο θαη ην απφιπην
θαη ζρεηηθφ ζθάικα ηνπο.
Πίλαθαο ΗΗΗ
Μέγεζνο Σηκή Απ. ΢θάικα ΢ρ. ΢θάικα(%)
m κάδα ζθαίξαο
r αθηίλα ζθαίξαο
ξζ ππθλφηεηα ζθαίξαο
ξπ ππθλφηεηα πγξνχ
πνξ νξηθή ηαρχηεηα

5. Τπνινγίζηε απφ ηελ Δμ. (5.12) ηνλ ζπληειεζηή ημψδνπο,  , ηνπ πγξνχ, φπσο θαη ην
ζθάικα ηνπ,  . ΢ηνλ ππνινγηζκφ ηνπ  ιάβεηε ππφςε κφλνλ εθείλν ή εθείλα ηα κεγέζε
ηα νπνία, ζχκθσλα κε ηνλ Πίλαθα IΗΗ, ζα ζπλεηζθέξνπλ ζεκαληηθά ζην ζθάικα ηεο ηειηθήο
ηηκήο. Γίλεηαη ην g = 980 cm/s2.

62
Άζθεζε 6
Πξνζδηνξηζκόο ηνπ ζπληειεζηή απνθαηάζηαζεο
θαη ηνπ ρξόλνπ θξνύζεο δύν ζθαηξώλ

6.1. ΢θνπόο
΢θνπφο ηεο Άζθεζεο απηήο είλαη ε κειέηε ηεο θξνχζεο δχν ζθαηξψλ, ν πξνζδηνξηζκφο ηεο
θηλεηηθήο ελέξγεηαο πνπ ράλεηαη ζε απηήλ, ηνπ ζπληειεζηή απνθαηάζηαζεο ηνπ πιηθνχ ησλ
ζθαηξψλ, ηεο ρξνληθήο δηάξθεηαο ηεο θξνχζεο φπσο θαη ησλ δπλάκεσλ πνπ αλαπηχζζνληαη
κεηαμχ ησλ δχν φκνησλ κεηαιιηθψλ ζθαηξψλ.

6.2. Δηζαγσγή
Θα νξίζνπκε ηελ θξνχζε ζαλ κία ρξνληθά ζχληνκε (100-200 κs) αιιειεπίδξαζε δχν
ζσκάησλ, θαηά ηελ νπνία νη ηαρχηεηεο ησλ ζσκάησλ κεηαβάιινληαη. Αλ ζηα ζπγθξνπφκελα
ζψκαηα δελ αζθνχληαη εμσηεξηθέο δπλάκεηο, ηφηε ε ελέξγεηα θαη νξκή ηνπ ζπζηήκαηνο
δηαηεξνχληαη. ΢ηελ παξνχζα αλάιπζε πεξηζζφηεξν ζα ζηεξηρζνχκε ζην λφκν δηαηήξεζεο ηεο
κεραληθήο ελέξγεηαο, ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν, ην άζξνηζκα ηεο θηλεηηθήο ελέξγεηαο ζπλ ηελ
δπλακηθή ελέξγεηα, δηαηεξείηαη.
Ζ δηαθνξά ησλ θηλεηηθψλ ελεξγεηψλ ησλ δχν ζσκάησλ πξηλ θαη κεηά ηελ θξνχζε,
θαζνξίδεη ην κέξνο ηεο θηλεηηθήο ελέξγεηαο πνπ ράλεηαη θαη κεηαηξέπεηαη ζε ζεξκφηεηα. Ζ
θξνχζε ιέγεηαη ειαζηηθή φηαλ ε απψιεηα ηεο θηλεηηθήο ελέξγεηαο είλαη κεδέλ θαη ζηηο
θπζηθέο δηεξγαζίεο πξαγκαηνπνηείηαη κφλν θαηά πξνζέγγηζε. Ο ιφγνο ησλ ζρεηηθψλ
ηαρπηήησλ ησλ δχν ζσκάησλ κεηά θαη πξηλ ηελ θξνχζε νλνκάδεηαη ζπληειεζηήο
απνθαηάζηαζεο k:

u2  u1
k (6.1)
1  2
φπνπ u θαη π είλαη νη ηαρχηεηεο ησλ ζσκάησλ κεηά θαη πξηλ ηελ θξνχζε.

6.3. Μέζνδνο
6.3.1. Μέηξεζε ηνπ ζπληειεζηή απνθαηάζηαζεο
΢ην πείξακα κηα κεηαιιηθή ζθαίξα Β ζπγθξνχεηαη κε κηα φκνηα αθίλεηε ζθαίξα Α (΢ρ. 6.1).
Έζησ φηη αγλννχληαη νη απψιεηεο ηεο θηλεηηθήο ελέξγεηαο πνπ νθείινληαη ζηελ επίδξαζε
ηνπ αέξα θαη ηηο ηξηβέο ζην ζχζηεκα αλάξηεζεο ησλ δχν ζθαηξψλ. Αλ ε θξνχζε είλαη
ειαζηηθή, νη ζθαίξεο ζα αληαιιάμνπλ ηηο ηαρχηεηέο ηνπο, δειαδή ε ζθαίξα Β ζα
αθηλεηνπνηεζεί. ΢ε πεξίπησζε κε ειαζηηθήο θξνχζεο ε ζθαίξα Β δελ ζηακαηά ηειείσο.
Πξάγκαηη, αλ νη ηαρχηεηεο ησλ ζθαηξψλ ιίγν πξηλ ηελ θξνχζε είλαη πΑ = 0 θαη πΒ = V0
(βι. ΢ρ. 6.1), ηφηε κεηά ηελ θξνχζε νη ζθαίξεο ζα θηλνχληαη πξνο ηα αξηζηεξά κε ηαρχηεηεο
uA θαη uB, αληίζηνηρα.
Απφ ην λφκν δηαηήξεζεο ηεο νξκήο θαη ηελΔμ. (6.1) έρνπκε:

uA + uB = V0 (6.2)
uA − uB = kV0 (6.3)

63
 Λχλνληαο ηηο Δμ. (6.2) θαη (6.3) σο πξνο uA θαη uB έρνπκε:

V0
uA  (1  k ) (6.4)
2
V
u B  0 (1  k ) (6.5)
2

Μεηξψληαο ηηο ηαρχηεηεο uB θαη V0, κπνξνχκε απφ ηελ Δμ. (6.5) λα ππνινγίζνπκε ηνλ
ζπληειεζηή απνθαηάζηαζεο, k.
Γηα ζθαίξεο πνπ ζπγθξνχνληαη κε κηθξέο απψιεηεο (k ≈ 1), ε ηαρχηεηα uB είλαη πνιχ
κηθξή θαη ζπλεπψο δχζθνια κεηξήζηκε κε ηθαλνπνηεηηθή αθξίβεηα.
Ζ θαηάζηαζε βειηηψλεηαη αλ νη ζθαίξεο αθεζνχλ λα ζπγθξνπζηνχλ n θνξέο, ζε κία
πεηξακαηηθή δηάηαμε φπσο απηή πνπ βιέπνπκε ζην ΢ρ. 6.1.

Α B

΢ρήκα 6.1

΢εκεηψλνπκε φηη ν αξηζκφο, n, πξέπεη λα είλαη δπγφο, δηφηη έηζη κεδελίδεηαη ε επίδξαζε ηεο
κηθξνδηαθνξάο ζηηο κάδεο ησλ ζθαηξψλ πνπ ελδερνκέλσο λα ππάξρεη. Μεηά απφ n θξνχζεηο ε
ηαρχηεηα uA(n) ηεο ζθαίξαο Α ζα είλαη πεξίπνπ n θνξέο κεγαιχηεξε απφ ηελ ηαρχηεηα, uB,
πνπ ε ζθαίξα Β απνθηά κεηά ηελ πξψηε θξνχζε.
Μεηά ηελ πξψηε θξνχζε νη ηαρχηεηεο ησλ ζθαηξψλ είλαη uA(1) θαη uB (1) (βι. Δμ. (6.4)
θαη (6.5)) θαη θαηεπζχλνληαη πξνο ηα αξηζηεξά. Μεηά απφ κία εκηπεξίνδν ηεο ηαιάλησζήο
ηνπο νη ζθαίξεο ζα βξεζνχλ ζηηο ζέζεηο ηζνξξνπίαο ηνπο ζρεδφλ ηαπηφρξνλα θαη ζα
ζπγθξνπζηνχλ κε αξρηθέο ηαρχηεηεο uA(1) θαη uB(1). Μεηά ηε δεχηεξε θξνχζε νη ζθαίξεο ζα
θηλνχληαη πξνο ηα δεμηά κε ηαρχηεηεο uA(2) θαη uB(2).
Απφ ην λφκν δηαηήξεζεο ηεο νξκήο θαη ηελ Δμ. (6.1) έρνπκε:
uΒ(2) + uΑ(2) = uA + uB (6.6)
uΒ(2) − uΑ(2) = k(uA − uB) (6.7)
Απφ ηηο Δμ. (6.6), (6.7) θαη (6.4), (6.5) έρνπκε:

( 2) V0
uA  (1  k 2 ) (6.8)
2

( 2) V0
uB  (1  k 2 ) (6.9)
2

64
 Δπαλαιακβάλνληαο ηελ παξαπάλσ δηαδηθαζία n θνξέο ζα έρνπκε γηα ηε n-νζηε θξνχζε:

(n) V0
uA  (1  k n ) (6.10)
2

(n) V0
uB  (1  k n ) , (6.11)
2
φπνπ uA(n) θαη uB(n) είλαη νη ηαρχηεηεο ησλ ζθαηξψλ Α θαη Β κεηά απφ ηελ n-νζηε θξνχζε.
Μεηξψληαο ηελ ηαρχηεηα uA(n) θαη ηελ αξρηθή ηαρχηεηα V0 ηεο ζθαίξαο Β, απφ ηελ Δμ.
(6.10) κπνξνχκε λα βξνχκε ηνλ ζπληειεζηή απνθαηάζηαζεο, k:

1/ n
 2u ( n) 
k  1  A  (6.12)
 V0 

6.3.2. Μέηξεζε ηεο ηαρύηεηαο ηεο ζθαίξαο

΢ην πείξακα νη ζθαίξεο ζπγθξνχνληαη φηαλ απηέο βξίζθνληαη ζηε ζέζε ηζνξξνπίαο, θαζψο
ζηε ζέζε απηή ε ηαρχηεηα ηεο ζθαίξαο κπνξεί λα ππνινγηζηεί εχθνια απφ ηελ αξρηθή
εθηξνπή s (βι. ΢ρ. 6.2).

h s
π
΢ρήκα 6.2

΢ην ΢ρ. 6.2 θαίλνληαη ε αλψηαηε θαη ε θαηψηαηε ζέζε ηεο ζθαίξαο Β φηαλ απηή
ηαιαληψλεηαη ζαλ έλα εθθξεκέο. Ζ ηαρχηεηα ηεο ζθαίξαο ζηε ζέζε ηζνξξνπίαο, δειαδή ιίγν
πξηλ απηή ζπγθξνπζηεί κε ηε ζθαίξα Α, βξίζθεηαη απφ ην λφκν δηαηήξεζεο ηεο ελέξγεηαο θαη
είλαη:

  2 gh (6.13)

Απφ ηε γεσκεηξία έρνπκε

s2  l 2  (l  h)2  2lh  h2

Δπνκέλσο
s 2 h2 s 2
h   (6.14)
2l 2l 2l

΢εκεηψλνπκε φηη ε παξαπάλσ πξνζέγγηζε δεκηνπξγεί ζθάικα κηθξφηεξν απφ 1 %, φηαλ

ν δεχηεξνο φξνο ηεο Δμ. (6.14) είλαη 100 θνξέο κηθξφηεξνο ηνπ πξψηνπ:

65
 h2 s2
 0,01
2l 2l

ή
h2 s 4 s2
 3  0,01
2l 8l 2l

Απφ ηελ ηειεπηαία ζρέζε πξνθχπηεη ε αληζφηεηα:

l
s  0,1
2

΢ηνλ βαζκφ πνπ ην κήθνο αλάξηεζεο l είλαη πεξίπνπ 60 cm, γηα λα ηζρχεη ε Δμ. (6.14) κε
ζθάικα κηθξφηεξν απφ 1 %, ε εθηξνπή ηεο ζθαίξαο απφ ηε ζέζε ηζνξξνπίαο δελ πξέπεη λα
ππεξβαίλεη ηελ ηηκή:

s  3 cm. (6.15)

Με ηε ρξήζε ηεο Δμ. (6.14), ε Δμ. (6.13) απινπνηείηαη θαη παίξλεη ηε κνξθή

g
s (6.16)
l

ή
2 s
 (6.17)
T

φπνπ Σ είλαη ε πεξίνδνο ηαιάλησζεο ηεο ζθαίξαο Β, φηαλ απηή εθηειεί ηαιαληψζεηο κηθξνύ
πιάηνπο.

6.3.3. Μέηξεζε ηνπ ρξόλνπ θξνύζεο δύν ζθαηξώλ

Γηα ηε κέηξεζε ηνπ ρξφλνπ θξνχζεο δχν κεηαιιηθψλ ζθαηξψλ ρξεζηκνπνηείηαη ην θχθισκα
πνπ θαίλεηαη ζην ΢ρ. 6.3.
Ζ πεγή ηάζεο U0 θνξηίδεη έλαλ ππθλσηή ρσξεηηθφηεηαο C(1 κF) κέζσ κηαο αληίζηαζεο
R (10 kΩ) θαη ηνπ δηαθφπηε Γ1, ν νπνίνο είλαη θιεηζηφο κφλν φηαλ νη ζθαίξεο είλαη ζε επαθή.

΢ρήκα 6.3

66
 Παξάιιεια κε ηνλ ππθλσηή είλαη ζπλδεδεκέλν έλα ςεθηαθφ βνιηφκεηξν πνπ έρεη πνιχ
κεγάιε αληίζηαζε εηζφδνπ ( > 109 Ω). Σνλ δηαθφπηε Γ2 ηνλ θιείλνπκε κφλν φηαλ ζέινπκε λα
εθθνξηίζνπκε ηνλ ππθλσηή, δηαζθαιίδνληαο έηζη κεδεληθέο αξρηθέο ζπλζήθεο.
Έζησ φηη ηε ρξνληθή ζηηγκή t = 0 θιείλεη ν δηαθφπηεο Γ1. Σφηε ε ηάζε ζηνλ ππθλσηή ζα
αξρίζεη λα απμάλεη εθζεηηθά ζχκθσλα κε ηνλ λφκν:


U c  U 0 1  e t / RC  (6.18)

Αλ ε θφξηηζε ηνπ ππθλσηή δηαθνπεί ηε ρξνληθή ζηηγκή t0 θαη ν ιφγνο t0/RC είλαη
κηθξφο (βι. ΢ρ. 6.4), γηα παξάδεηγκα 10-2, ηφηε ε εθζεηηθή ζπλάξηεζε κπνξεί λα
αληηθαηαζηαζεί κε ηνπο δχν πξψηνπο φξνπο ηεο ζεηξάο Taylor:

  2

  t 1 t 
U c  U 0 1  e  t / RC  U 0 1  1  0   0   ...  
  RC 2!  RC  
(6.19)
  

Ζ Δμ. (6.18) απινπνηείηαη θαη παίξλεη ηε κνξθή

t0
Uc  U0 (6.20)
RC

θαζψο ν ηξίηνο φξνο ηεο ζεηξάο Taylor είλαη κηθξφηεξνο απφ 10 -4 θαη κπνξεί λα αγλνεζεί.

Uc

U0
Φφξηηζε
Δθθφξηηζε
κέζσ
R = 10 kΩ κέζσ Rνξγ

t0 t

΢ρήκα 6.4

Απφ ηελ Δμ. (6.20) πξνθχπηεη φηη ζην αξρηθφ ζηάδην ηεο θφξηηζεο ε ηάζε ζηνλ ππθλσηή
απμάλεη γξακκηθά, ελψ ν ρξφλνο θξνχζεο ησλ δχν κεηαιιηθψλ ζθαηξψλ είλαη

UC
t0  RC (6.21)
U0

Σε ρξνληθή ζηηγκή t0 πνπ ν δηαθφπηεο Γ1 αλνίγεη, ε ηάζε ζηνλ ππθλσηή παχεη λα

κεηαβάιιεηαη θαη ε έλδεημε ηνπ βνιηφκεηξνπ „„παγψλεη‟‟ ζηελ ηηκή Uc, πνπ δίλεηαη απφ ηνλ
ηχπν (6.20). Ζ πεξαηηέξσ ρξνληθή εμέιημε ηεο ηάζεο Uc εμαξηάηαη απφ ηε ζηαζεξά ρξφλνπ
εθθφξηηζεο ηνπ ππθλσηή. Ζ ζηαζεξά απηή ζηε δηάηαμε ηεο Άζθεζεο είλαη αξθεηά κεγάιε
(άλσ ησλ 100 s) ψζηε ε αλάγλσζε ηεο Uc λα γίλεηαη άλεηα κε κηθξφ ζθάικα.

67
6.4. Πεηξακαηηθή δηάηαμε
Ζ πεηξακαηηθή δηάηαμε απνηειείηαη απφ δχν επηρξπζσκέλεο κεηαιιηθέο ζθαίξεο Α θαη Β (βι.
΢ρ. 6.1 θαη 6.3). Δίλαη αλαξηεκέλεο κε 4 λήκαηα ε θαζεκηά γηα ηελ απνθπγή ηεο πεξηζηξνθήο
ηνπο γχξσ απφ ηνλ θαηαθφξπθν άμνλα θαη γηα λα δηαηεξείηαη ζηαζεξφ ην επίπεδν
ηαιάλησζεο.
Ζ κεηαηφπηζε ησλ ζθαηξψλ απφ ηε ζέζε ηζνξξνπίαο κπνξεί λα κεηξεζεί κε ηε βνήζεηα
ελφο θαλφλα, ν νπνίνο βξίζθεηαη θάησ απφ ηηο ζθαίξεο.
Σελ ίδηα απνζηνιή έρεη θαη έλαο κεηαθηλνχκελνο θαηαθφξπθνο „„βξαρίνλαο‟‟, ν νπνίνο
βνεζά ηελ αλάγλσζε ηεο κεηαηφπηζεο ηεο ζθαίξαο Β φηαλ απηή αθήλεηαη λα ζπγθξνπζηεί κε
ηε ζθαίξα Α.
΢ηα πεηξάκαηα ε ζθαίξα Α είλαη αθίλεηε, ελψ ε ζθαίξα Β εθηξέπεηαη απφ ηε ζέζε
ηζνξξνπίαο θαη ζηε ζπλέρεηα αθήλεηε λα ζπγθξνπζηεί κε ηε ζθαίξα Α.
Οη ζθαίξεο Α θαη Β, φπσο θαη νη δχν ιεπηνί αγσγνί πνπ είλαη ειεθηξηθά ζπλδεδεκέλνη κε ηηο
ζθαίξεο (΢ρ. 6.3), ζρεκαηίδνπλ έλα είδνο ειεθηξηθνχ δηαθφπηε, ν νπνίνο θιείλεη φηαλ νη
ζθαίξεο έξρνληαη ζε επαθή.
Δπεηδή νη ζθαίξεο είλαη φκνηεο, ζηε ζέζε ηζνξξνπίαο, φηαλ νη ζθαίξεο κφιηο εθάπηνληαη,
ε απφζηαζε ησλ θέληξσλ ηνπο είλαη ίζε κε δχν αθηίλεο. Δπηπιένλ νη δχν ζθαίξεο θξέκνληαη
απφ λήκαηα πνπ έρνπλ ίδην κήθνο.

Βηβιηνγξαθία
1. Δξγαζηεξηαθέο Αζθήζεηο Φπζηθήο, Σφκνο Η, ΔΜΠ, Σνκέαο Φπζηθήο, ΢ΔΜΦΔ, Δθδφζεηο
΢πκκεηξία (Αζήλα, 2010).

6.5. Δθηέιεζε
6.5.1. Μέηξεζε ηνπ ζπληειεζηή απνθαηάζηαζεο
1. Απνκαθξχλεηε ηε ζθαίξα Β θαη πξνθαιέζηε ηαιαληψζεηο κηθξνύ πιάηνπο ζηε ζθαίξα А.
Μεηξήζηε ηνλ ρξφλν 20 ηαιαληψζεσλ θαη βξείηε ηελ πεξίνδν, Σ, απηψλ ησλ ηαιαληψζεσλ.
2. Μεηαηνπίζηε ηε ζθαίξα Β ζε θάπνηα ζπγθεθξηκέλε απφζηαζε sΒ (πεξίπνπ 10 cm) θαη
αθήζηε ηε λα ζπγθξνπζηεί κε ηελ αθίλεηε ζθαίξα Α.
3. Μεηά ηελ εηθνζηή θξνχζε ζπγθξαηήζηε ηε ζθαίξα Β καθξηά απφ ηελ Α γηα λα
ζηακαηήζνπλ νη ζπγθξνχζεηο.
4. Ζ ζθαίξα Α ζα ηαιαληψλεηαη. Μεηξήζηε ην πιάηνο sΑ απηψλ ησλ ηαιαληψζεσλ.
5. Δπαλαιάβαηε ην βήκα 2 ηξεηο θνξέο.

6.5.2. Μέηξεζε ηνπ ρξόλνπ θξνύζεο ησλ ζθαηξώλ

1. ΢πλαξκνινγήζηε ην θχθισκα πνπ θαίλεηαη ζην ΢ρ. 6.3.
2. Μεηαηνπίζηε ηε ζθαίξα Β ζε απνζηάζεηο sΒ απφ 2 έσο 20 cm (6-8 κεηξήζεηο
ιακβάλνληαο ππ‟ φςε ηελ αθξίβεηα ηνπ ράξαθα).

68
3. Λίγν πξηλ ειεπζεξψζεηε ηε ζθαίξα Β, κεδελίζηε ηελ έλδεημε ηνπ ςεθηαθνχ βνιηνκέηξνπ,
εθθνξηίδνληαο ηνλ ππθλσηή C κε ηε βνήζεηα ηνπ δηαθφπηε Γ2.
4. Διεπζεξψζηε ηε ζθαίξα Β θαη κεηά ηελ θξνχζε ζπγθξαηήζηε ηε ζθαίξα Α γηα λα κελ
μαλαζπγθξνπζηνχλ νη ζθαίξεο. Ακέζσο παηήζηε ην θνπκπί „„DATA-H‟‟ ηνπ νξγάλνπ θαη
ζηε ζπλέρεηα ζεκεηψζηε ηελ ηηκή ηεο ηάζεο ζηνλ ππθλσηή. Με ην πάηεκα απηνχ ηνπ
θνπκπηνχ ην βνιηφκεηξν „„παγψλεη‟‟ ηελ ηηκή ηεο ηάζεο πνπ είρε εθείλε ηε ζηηγκή ν
ππθλσηήο.
5. Δπαλαιάβαηε ην βήκα 4 ηξεηο θνξέο γηα θάζε sΒ
6. Με ηε βνήζεηα ηνπ ςεθηαθνχ πνιπκέηξνπ κεηξήζηε ηηο ηηκέο U0 θαη R ηνπ θπθιψκαηνο
πνπ θαίλεηαη ζην ΢ρ. 6.3.
Ζ ηηκή ηεο ρσξεηηθφηεηαο ηνπ ππθλσηή, C, αλαγξάθεηαη πάλσ ζηελ θάζε ζπζθεπή.

6.6. Δπεμεξγαζία ησλ κεηξήζεσλ

6.6.1. Μέηξεζε ηνπ ζπληειεζηή απνθαηάζηαζεο k
1. Απφ ηε ζρέζε
l
T  2
g
θαη απφ ηελ πεξίνδν ηαιαληψζεσλ ηεο ζθαίξαο Α, ππνινγίζηε ην ηζνδχλακν κήθνο l ηνπ
απινχ (καζεκαηηθνχ) εθθξεκνχο.
2. Απφ ηελ Δμ. (6.17), βξείηε ηηο ηαρχηεηεο V0 ηεο ζθαίξαο Β θαη uA(20) ηεο ζθαίξαο Α.
3. Τπνινγίζηε ηνλ ζπληειεζηή απνθαηάζηαζεο k.
4. Τπνινγίζηε ην πνζνζηφ ηεο θηλεηηθήο ελέξγεηαο πνπ ράλεηαη ζε κία θξνχζε ζπλαξηήζεη
ηνπ k. Γηα ηελ ηηκή ηνπ k πνπ βξήθαηε ππνινγίζηε ην πνζνζηφ απηφ.

6.6.2. Μέηξεζε ηνπ ρξόλνπ θξνύζεο ησλ ζθαηξώλ

1. Τπνινγίζηε ηηο ηαρχηεηεο ηεο ζθαίξαο Β (V0 ) ηελ ψξα ηεο θξνχζεο, γηα ηα αληίζηνηρα sΒ.
2. Απφ ηελ Δμ. (6.21), ππνινγίζηε ηνλ ρξφλν θξνχζεο t0 ησλ ζθαηξψλ γηα θάζε sΒ.
3. ΢ρεδηάζηε ηε γξαθηθή παξάζηαζε ηνπ t0 ζπλαξηήζεη ηεο ηαρχηεηαο V0, ε ζρεηηθή
ζεσξεηηθή αλάιπζε ηεο νπνίαο δίλεη κία ζρέζε ηχπνπ (V0)−1/5.
4. Απφ ηε ζρέζε
(m )
F
t
βξείηε ηε κέζε δχλακε πνπ πξνθαιεί ηε κεηαβνιή ηεο νξκήο ηεο ζθαίξαο ζε ρξφλν Γt = t0
γηα ηα δηάθνξα sΒ πνπ έρεηε κεηξήζεη. Ζ κάδα ηεο θάζε ζθαίξαο ζεσξείηαη γλσζηή θαη είλαη
0,268 kg.
5. ΢πκπιεξψζηε ηνλ παξαθάησ Πίλαθα:

sΒ (cm) UC(mV) Uc (mV) V0 = uΒ(m/s) t0 (κs) F (N)

69
Άζθεζε 7
Μειέηε ησλ λόκσλ ηεο θίλεζεο κε ηε ρξήζε αεξνηξνρηάο

7.1. ΢θνπόο
΢ηελ παξνχζα άζθεζε ζα κειεηεζνχλ θαη ζα επηβεβαησζνχλ πεηξακαηηθά ν δεχηεξνο λφκνο
ηνπ Νεχησλα θαη ε αξρή δηαηήξεζεο ηεο κεραληθήο ελέξγεηαο.

7.2. Θεσξία - Μέζνδνο

΢ην πξώην πείξακα ζα ειεγρζεί πεηξακαηηθά ν δεχηεξνο λφκνο ηνπ Νεχησλα, κειεηψληαο
ηελ θίλεζε ελφο ζψκαηνο κε κάδα m, ζε νξηδφληην επίπεδν, ππφ ηελ επίδξαζε κηαο ζηαζεξήο
δχλακεο F, φπσο θαίλεηαη ζην ΢ρ. 7.1.

T2 F
m

T1

ma

Βa
΢ρήκα 7.1

Ζ εμσηεξηθή δχλακε πνπ αζθείηαη ζην ζχζηεκα είλαη ην βάξνο ηεο κάδαο ma νπφηε,
κέζσ ηνπ λήκαηνο, ζηε κάδα m αζθείηαη δχλακε F. Με βάζε ην δεχηεξν λφκν ηνπ Νεχησλα,
γηα ηελ επηηάρπλζε γ θαη ηελ θίλεζε ησλ καδψλ m θαη ma, δειαδή F = mγ θαη Ba – T = maγ,
αληίζηνηρα, θαη ιακβάλνληαο ππφςε ηελ ξνπή αδξάλεηαο ηεο ηξνραιίαο θαη φηη Ba = mag,
θαηαιήγνπκε ζηελ αθφινπζε ζρέζε γηα ηελ επηηάρπλζε ηνπ ζπζηήκαηνο:

1
 Ba (7.1)
m 2  (m  ma )

φπνπ mη είλαη ε κάδα ηεο ηξνραιίαο.

Γηα δηάθνξεο ηηκέο ηεο δχλακεο Ba ζα κεηξεζεί ε επηηάρπλζε γ, φηαλ ε πνζφηεηα
m  ma δηαηεξεζεί ζηαζεξή, θαη ηα απνηειέζκαηα ζα ζπγθξηζνχλ κε ηελ αλακελφκελε ζρέζε
(7.1).
Ζ επηηάρπλζε ζα ππνινγηζηεί απφ ηηο ηαρχηεηεο λ1 θαη λ2 πνπ έρεη ην ζψκα m ζε δχν
ζεκεία Α θαη Β ηεο ηξνρηάο ηνπ, θαζψο θαη απφ ηνλ ρξφλν θίλεζήο, t3, κεηαμχ απηψλ ησλ δχν
ζεκείσλ.
΢ην δεύηεξν πείξακα ζα ειεγρζεί πεηξακαηηθά ε αξρή δηαηήξεζεο ηεο κεραληθήο
ελέξγεηαο, γηα έλα ζψκα πνπ θηλείηαη ζε θεθιηκέλν επίπεδν. Θα κεηξεζνχλ νη ηαρχηεηεο λ1

70
θαη λ2 ηνπ ζψκαηνο ζε δχν ζεκεία ηεο ηξνρηάο ηνπ, πνπ έρνπλ γλσζηή δηαθνξά χςνπο Γh,
ψζηε λα ζπγθξηζεί ε κεηαβνιή ηεο θηλεηηθήο ελέξγεηαο

1 2 1 2
E k  mv 2  mv1 (7.2)
2 2
κε ηελ αληίζηνηρε κεηαβνιή ηεο δπλακηθήο ελέξγεηαο

U  mgh (7.3)

΢χκθσλα κε ηελ αξρή δηαηήξεζεο ηεο ελέξγεηαο, αλακέλνπκε φηη ζα ηζρχεη ε ηζφηεηα

Ek  U (7.4)

Ζ ηζρχο ηεο ηζφηεηαο (7.4) ζεσξείηαη ζεκειησκέλε φηαλ δηαπηζηψλεηαη πεηξακαηηθά φηη
είλαη κηθξή ε δηαθνξά
Ek
1
U

Παξφηη νη λφκνη πνπ ζα εμεηαζηνχλ απνηεινχλ δχν απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο λφκνπο
ηεο θπζηθήο, ε πεηξακαηηθή επηβεβαίσζή ηνπο δελ είλαη απιή ππφζεζε. Ζ χπαξμε ηξηβψλ
δπζρεξαίλεη ηε κειέηε ηεο θίλεζεο ησλ ζσκάησλ, θαζψο απηέο πξνθαινχλ απψιεηεο ζηελ
ελέξγεηά ηνπο πνπ δελ κπνξνχλ λα ππνινγηζηνχλ εχθνια, ζπλεπψο ε πεηξακαηηθή δηάηαμε
πνπ ζα ρξεζηκνπνηεζεί πξέπεη λα πεξηνξίδεη ηηο ηξηβέο ζην ειάρηζην.

7.3. Πεηξακαηηθή δηάηαμε

Ζ πεηξακαηηθή δηάηαμε ηεο άζθεζεο απνηειείηαη απφ κία αεξνηξνρηά, ηα δηάθνξα

εμαξηήκαηά ηεο (βαξίδηα, βαγνλάθηα, άγθηζηξν θ.ιπ., PASCO SF-9214) θαη δχν θσηνπχιεο
γηα ηελ απηφκαηε κέηξεζε ηνπ ρξφλνπ, ε κία απφ ηηο νπνίεο δηαζέηεη ρξνλφκεηξν θαη κλήκε
(PASCO ME-9206A θαη 9215A).

Σν βαγφλη

Οη νπέο

΢ρήκα 7.2 Ζ αεξνηξνρηά ηεο άζθεζεο

71
 Ζ αεξνηξνρηά είλαη έλαο επζχο αινπκηλέληνο ζσιήλαο, κήθνπο 2 m, κε νξζνγψληα
δηαηνκή θαη κε πνιιέο κηθξέο ηξχπεο ζηηο δχν πάλσ πιεπξέο ηνπ ψζηε κέζα απφ απηέο λα
δηέξρεηαη έλα ζηαζεξφ ξεχκα αέξα, πξνεξρφκελν απφ εηδηθή δηάηαμε πνπ ηξνθνδνηεί ην έλα
άθξν ηεο. Με ηελ θαηάιιειε παξνρή αέξα, εηδηθά βαγφληα κπνξνχλ λα αησξνχληαη θαη λα
θηλνχληαη πάλσ ζηελ αεξνηξνρηά κε ειάρηζηε ηξηβή. Σα βαγφληα είλαη θαηαζθεπαζκέλα απφ
αλνδησκέλν κε καχξν ρξψκα αινπκίλην, ψζηε λα είλαη δχζθακπηα. Ζ κάδα ηνπ βαγνληνχ
αλαγξάθεηαη ζηελ επηθάλεηά ηνπ. Ζ δηάηαμε είλαη θαηαζθεπαζκέλε έηζη ψζηε κεηά απφ 5 min
ηξνθνδνζίαο ε αεξνηξνρηά λα είλαη νξηδνληηνπνηεκέλε κε αθξίβεηα ± 0,04 mm. ΢ηηο δχν
πάλσ πιεπξέο ηεο αεξνηξνρηάο ππάξρεη θνιιεκέλε κεηξεηηθή ηαηλία, γηα λα πξνζδηνξίδεηαη ε
ζέζε ησλ βαγνληψλ.
Καζψο ε αηψξεζε ησλ βαγνληψλ γίλεηαη κε δηάθελν ηεο ηάμεο 0,1 mm ρξεηάδεηαη
ηδηαίηεξε πξνζνρή ώζηε λα κελ ρηππεζνύλ θαη ραξαρζνύλ νη πάλσ πιεπξέο ηεο
αεξνηξνρηάο ή ηα βαγόληα, γηαηί θάζε ηέηνηα παξακόξθσζε παξεκπνδίδεη ηελ ειεύζεξε
θίλεζε ησλ βαγνληώλ. Δπηπιένλ, ε παξνρή αέξα πξέπεη λα είλαη ηέηνηα ώζηε έλα βαγόλη
κόιηο λα αησξείηαη πάλσ ζηελ αεξνηξνρηά θαη λα κελ κεηαθηλείηαη ρσξίο ηελ επίδξαζε
θάπνηαο δύλακεο.
Ζ κέηξεζε δηάθνξσλ ρξφλσλ ζα πξαγκαηνπνηεζεί κε ηε βνήζεηα δχν θσηνππιψλ: ηελ
θχξηα, πνπ είλαη ελζσκαησκέλε ζε έλα ειεθηξνληθφ ρξνλφκεηξν, θαη ηελ βνεζεηηθή, ε νπνία
κπνξεί λα ζπλδεζεί κε ην ρξνλφκεηξν κέζσ κίαο εηδηθήο εηζφδνπ πνπ βξίζθεηαη ζην πιάη ηνπ
νξγάλνπ.

Δίζνδνο βνεζεηηθήο
θσηνπχιεο

΢ρήκα 7.3 Ζ θχξηα θσηνπχιε κε ην ρξνλφκεηξν. Ζ βνεζεηηθή θσηνπχιε.

Σελ αξρή ιεηηνπξγίαο ηεο θσηνπχιεο ζα εμεηάζνπκε θαηαθεχγνληαο ζην ΢ρ. 7.4, φπνπ
κία πεγή ππέξπζξνπ θσηφο (LED), πνπ βξίζθεηαη ζην δεμί θαηαθφξπθν βξαρίνλα ηεο
θσηνπχιεο, εθπέκπεη ιεπηή ππέξπζξε δέζκε πνπ αληρλεχεηαη απφ αληρλεπηή ζηνλ απέλαληη
βξαρίνλα, ν νπνίνο κε ηε ζεηξά ηνπ, κε ην ειεθηξηθφ ζήκα πνπ παξάγεη, κπινθάξεη ηε
κνλάδα ρξνλνκέηξεζεο. Ζ ρξνλνκέηξεζε αξρίδεη φηαλ ζηελ πνξεία ηεο δέζκεο παξεκβιεζεί
θάπνην αληηθείκελν, ην νπνίν κεδελίδεη ην ζήκα ζηελ έμνδν ηνπ αληρλεπηή. Ζ ρξνλνκέηξεζε
ζα ζπλερίδεηαη σο ηε ζηηγκή πνπ ην ζψκα ζα ζηακαηήζεη λα θξάδεη ηε δέζκε. Ση ζηηγκή απηή
δηαθφπηεηαη ε ρξνλνκέηξεζε θαη ζηελ νζφλε ηνπ ρξνλνκέηξνπ εκθαλίδεηαη ν ρξφλνο θξαγήο
ηεο δέζκεο.

72
 Καζψο ε ππέξπζξε δέζκε είλαη αφξαηε, πξνο δηεπθφιπλζε ηνπ πεηξακαηηζηή, ζην πάλσ
κέξνο ηεο θσηνπχιεο ππάξρεη κία δεχηεξε LED, ε νπνία εθπέκπεη νξαηφ θσο θφθθηλνπ
ρξψκαηνο, φηαλ ε ππέξπζξε δέζκε είλαη θξαγκέλε.
Αλάινγα κε ηηο αλάγθεο ηνπ πεηξάκαηνο, ζην ρξνλφκεηξν ηεο θχξηαο θσηνπχιεο, κε
έλαλ επηινγέα-δηαθφπηε, δχλαηαη λα γίλνπλ νη εμήο κεηξήζεηο:
(α) ηνπ ρξφλνπ θξαγήο: ιεηηνπξγία GATE (΢ρ.7.5).
(β) ηνπ ρξφλνπ κεηαμχ πξψηεο θαη δεχηεξεο θξαγήο: ιεηηνπξγία PULSE (΢ρ.7.5).
(γ) ηνπ ρξφλνπ δηαδνρηθψλ θξαγψλ: ιεηηνπξγία PEND (ULUM)
΢ηελ παξνχζα Άζθεζε απφ ηηο 3 ιεηηνπγίεο ζα αμηνπνηεζνχλ κφλν νη πξψηεο δχν (΢ρ.7.5).

΢ρήκα 7.4

Γηα παξάδεηγκα, φηαλ έλα βαγφλη κε κήθνο L πεξάζεη απφ ηε θσηνπχιε θαη δηαθφςεη ηε
δέζκε γηα ρξνληθφ δηάζηεκα t, ζε ιεηηνπξγία GATE κπνξνχκε λα κεηξήζνπκε ην t θαη ζηε
ζπλέρεηα λα ππνινγίζνπκε ηελ ηαρχηεηα ηνπ ζψκαηνο λ (λ = L/t), ζηε ζέζε ηεο αεξνηξνρηάο
πνπ βξίζθεηαη ε θσηνπχιε.

΢ρήκα 7.5

΢ηε βάζε ηεο θχξηαο θσηνπχιεο ππάξρεη επίζεο έλαο δεχηεξνο δηαθφπηεο επηινγήο πνπ
καο επηηξέπεη λα επηιέμνπκε 1 ms ή 0,1 ms, σζηφζν θαη ζηηο δχν επηινγέο ην ζθάικα
ρξνλνκέηξεζεο ηνπ νξγάλνπ είλαη 1%.
΢ηε βάζε ηεο θχξηαο θσηνπχιεο ππάξρεη θαη έλαο θάζεηνο κνριφο MEMORY, κε δχν
ζέζεηο ιεηηνπξγίαο: ON θαη READ. ΢ηε ζέζε ΟΝ κπνξνχλ λα γίλνπλ δηαδνρηθέο κεηξήζεηο
δχν ρξνληθψλ δηαζηεκάησλ ζε νπνηαδήπνηε απφ ηηο δχν ιεηηνπξγίεο. Ο πξψηνο ρξφλνο (t1)
εκθαλίδεηαη ακέζσο ζηελ νζφλε ηνπ ρξνλνκέηξνπ. Ο δεχηεξνο ρξφλνο (t2) κεηξηέηαη
απηφκαηα, σζηφζν δελ θαίλεηαη ζηελ νζφλε άκεζα, θαζψο ζηε κλήκε ηνπ νξγάλνπ

73
απνζεθεχεηαη ην άζξνηζκα t1 + t2. Γηα λα αλαζχξνπκε ην άζξνηζκα απηφ ζηελ νζφλε ηνπ
νξγάλνπ, ν κνριφο κεηαθηλείηαη ζηε ζέζε READ. Πξνζνρή φκσο. Πξηλ γίλεη ε θίλεζε απηή,
πξέπεη νπσζδήπνηε πξψηα λα ζεκεησζεί ε ηηκή t1, θαζψο απηή εμαθαλίδεηαη θαη ζηελ νζφλε
εκθαλίδεηαη ην άζξνηζκα ησλ δχν ρξφλσλ. Με κηα απιή αθαίξεζε, βξίζθνπκε ην t2.
Δπεηδή ε ππέξπζξε δέζκε θαη ν αληρλεπηήο ηεο θσηνπχιεο έρνπλ θάπνην εχξνο,
ελδέρεηαη ην πξαγκαηηθφ κήθνο ηνπ βαγνληνχ λα κελ ηαπηίδεηαη κε ην «ελεξγφ» κήθνο πνπ
αληηιακβάλεηαη ε θσηνπχιε. Γη‟ απηφλ ην ιφγν θξνληίδνπκε ην βαγφλη λα πεξλά φζν ην
δπλαηφλ θνληχηεξα ζηνλ αληρλεπηή ηεο θσηνπχιεο θαη ε ηξνρηά ηνπ λα είλαη θάζεηε ζηελ
ππέξπζξε δέζκε, φπσο θαίλεηαη ζην ΢ρ. 7.6. Διέγρνπκε επηπιένλ αλ ππάξρεη δηαθνξά κεηαμχ
πξαγκαηηθνχ θαη «ελεξγφ» κήθνπο. Σν ηειεπηαίν πξνζδηνξίδεηαη αλ έλα βαγφλη θηλεζεί αξγά
κέζα απφ κηα θσηνπχιε (ιεηηνπξγία GATE) θαη κε ηε βνήζεηα ηεο κεηξεηηθήο ηαηλίαο ηεο
αεξνηξνρηάο κεηξεζεί ε απφζηαζε πνπ δηαλχεη απφ ην ζεκείν πνπ ελεξγνπνηεί ηελ θφθθηλε
LED κέρξη ην ζεκείν φπνπ απηή ζβήλεη. Αλ ην «ελεξγφ» κήθνο πξνθχςεη κεγαιχηεξν απφ ην
πξαγκαηηθφ, πξέπεη απηό λα ρξεζηκνπνηεζεί ζηνπο ππνινγηζκνχο πνπ ζα γίλνπλ κε ηα
πεηξακαηηθά δεδνκέλα.

΢ρήκα 7.6

Σέινο, φηαλ ρξεζηκνπνηείηαη θαη ε βνεζεηηθή θσηνπχιε, δειαδή ην ρξνλφκεηξν δέρεηαη

δχν νπηνειεθηξηθά ζήκαηα, απηφ ελεξγνπνηείηαη απφ ην ζήκα εθείλεο ηεο θσηνπχιεο πνπ
ρξνληθά ην παξήγαγε πξψηε.

Βηβιηνγξαθία
1. Mαζήκαηα Φπζηθήο Berkeley, Tφκνο Η: Μεραληθή, Κεθ. 3, ζ. 47-51, 58-71, Κεθ.5
(Αζήλα, 1976).
2. Μ. Αlonso θαη E.J.Finn, Θεκειηώδεο Παλεπηζηεκηαθή Φπζηθή. Σφκνο Η: Μεραληθή,
Παξάγξ. 7.4, 7.6, 8.8, 9.7, 10.4 (Αζήλα, 1981).
3. H. Ohanian, Φπζηθή, Σφκνο Α΄: Μεραληθή-Θεξκνδπλακηθή, Παξάγξ. 5.2, 7.4, 10.1
(Αζήλα, 1992).
4. Ζ.D. Young, Παλεπηζηεκηαθή Φπζηθή, Σφκνο A: Μεραληθή-Θεξκνδπλακηθή, Κεθ. 4 θαη 8
(Αζήλα, 1994).
5. Δξγαζηεξηαθέο Αζθήζεηο Φπζηθήο, Σφκνο Η, ΔΜΠ, Σνκέαο Φπζηθήο, ΢ΔΜΦΔ, Δθδφζεηο
΢πκκεηξία (Αζήλα, 2010).

74
7.4. Δθηέιεζε ησλ πεηξακάησλ
7.4.1. Ο δεύηεξνο λόκνο ηνπ Νεύησλα
΢ην πείξακα απηφ ζα ειεγρζεί πεηξακαηηθά ε ζρέζε (7.1), ε νπνία πεγάδεη απφ ηνλ δεχηεξν
λφκν ηνπ Νεχησλα. Έηζη, γηα δηάθνξεο δπλάκεηο Ba, αιιά κε ζηαζεξφ ην άζξνηζκα m + ma ζα
κεηξεζεί ε επηηάρπλζε ηεο κάδαο m. Αλ ν λφκνο ηζρχεη, ηφηε:
(α) ε ζρέζε κεηαμχ γ θαη Ba αλακέλνπκε λα είλαη γξακκηθή
(β) ν ζπληειεζηή αλαινγίαο αλακέλνπκε λα είλαη 1/(m + ma + mη/2)
Γηα ηελ εθηέιεζε ηνπ πεηξάκαηνο:
1. Δπηιέμηε κηα ηθαλνπνηεηηθή παξνρή αέξα απφ ηνλ επηινγέα ζηξνθψλ ηνπ ηξνθνδνηηθνχ
(ζπλήζσο αξθεί ε έλδεημε 2 γηα ηξνθνδνζία κε αέξα δχν αεξνηξνρηψλ).
2. Οξηδνληηψζηε πνιχ πξνζεθηηθά (θαη κε ηε βνήζεηα ηνπ επηβιέπνληα) ηελ αεξνηξνρηά κε
ηνπο δχν θνριίεο πνπ ππάξρνπλ ζην δηπιφ ππνζηήξηγκα. Ζ θπζαιίδα πνπ ππάξρεη
ππνδεηθλχεη ηε ζπκκεηξηθή ζέζε ησλ πιεπξψλ ηεο αεξνηξνρηάο σο πξνο ηελ θαηαθφξπθν. Ζ
αθξηβήο νξηδνληίσζε πξέπεη λα γίλεη κε ηελ ηνπνζέηεζε ελφο βαγνληνχ ζην κέζν ηεο
αεξνηξνρηάο, ην νπνίν είηε ζα παξακείλεη αθίλεην είηε ζα θάλεη κηθξέο κεηαθηλήζεηο, πφηε
πξνο ηε κία θαη πφηε πξνο ηελ άιιε θαηεχζπλζε, αιιά ζε θακία πεξίπησζε δελ ζα πξέπεη λα
επηηαρχλεηαη ζηαζεξά πξνο θάπνηα θαηεχζπλζε.
3. ΢πλδέζηε ηνλ αθξνδέθηε πξφζδεζεο ηνπ λήκαηνο κε έλα βαγφλη θαη αθήζηε ην βαγφλη
πάλσ ζηελ αεξνηξνρηά. (Ζ κάδα ηνπ αθξνδέθηε είλαη 2,5 ± 0,1 g θαη ε ίδηα αθξίβεηα ηζρχεη
γηα φιεο ηηο κάδεο πνπ δίλνληαη.)
4. Σνπνζεηήζηε ηηο θσηνπχιεο θάζεηα ζηελ αεξνηξνρηά, φπσο θαίλεηαη ζην αθφινπζν
ζρήκα

΢ρήκα 7.7

5. Σεληψζηε ην λήκα θαη ξπζκίζηε ηελ απφζηαζε ησλ θσηνππιψλ έηζη ψζηε: α) ην βαγφλη
λα βξίζθεηαη πξηλ ηελ 1ε θσηνπχιε, φηαλ ην άγθηζηξν εμάξηεζεο καδψλ θξέκεηαη πνιχ θνληά
ζηελ ηξνραιία, β) ην άγθηζηξν λα κελ έρεη αθνπκπήζεη ζην έδαθνο πξηλ ην βαγφλη πεξάζεη
εληειψο κέζα απφ ηε 2ε θσηνπχιε.
6. Διέγμηε αλ ην ελεξγφ κήθνο ηνπ βαγνληνχ είλαη κεγαιχηεξν απφ ην πξαγκαηηθφ θαη
ζεκεηψζηε ηε κεγαιχηεξε ηηκή, L.
7. Πξνζζέζηε 40 g πάλσ ζην βαγφλη. Σα κηθξά βάξε έρνπλ κάδα 5 g θαη ηα ακέζσο
κεγαιχηεξα 10 g. Σα βάξε ηνπνζεηνύληαη ζην βαγόλη ζπκκεηξηθά, δειαδή ζε θάζε πιεπξά

75
πξέπεη λα ππάξρεη ν ίδηνο αξηζκόο βαξώλ. ΢εκεηψζηε ζηνλ Πίλαθα 1 ηε ζπλνιηθή κάδα m
(κάδεο ηνπ βαγνληνχ, ησλ βαξηδηψλ θαη ηνπ αθξνδέθηε).
8. Δάλ ππάξρεη ε δπλαηφηεηα, κπνξείηε λα πξνζζέζεηε κηα κάδα 5-10 g ζην άγθηζηξν
εμάξηεζεο βαξψλ. ΢εκεηψζηε ζηνλ Πίλαθα I ηε ζπλνιηθή κάδα, ma (Ζ κάδα ηνπ άγθηζηξνπ
είλαη 2,0 g).
Πίλαθαο Ι
m (g) ma (g) t1 (s) t1  t 2 ( s)

9. Δπηιέμηε έλα ζεκείν εθθίλεζεο, xo, απφ ην νπνίν ζα αθήλεηε θάζε θνξά ειεχζεξν ην
βαγφλη.
10. Δπηιέμηε ηνλ ηξφπν ιεηηνπξγίαο GATE γηα ηηο θσηνπχιεο, κε ηνλ δηαθφπηε ηεο κλήκεο
ζηε ζέζε ON, θαη πηέζηε ην θνπκπί RESET (κεδεληζκφο).
11. Αθήζηε ειεχζεξν ην βαγφλη απφ ηε ζέζε xo. ΢εκεηψζηε ζηνλ Πίλαθα Η ηνπο ρξφλνπο t1
θαη t1 + t2, φπνπ t1 θαη t2 είλαη νη ρξφλνη πνπ ρξεηάζηεθε ην βαγφλη γηα λα πεξάζεη απφ ηελ 1 ε
θαη ηε 2ε θσηνπχιε αληίζηνηρα. Δπαλαιάβεηε απηέο ηηο κεηξήζεηο άιιε κία θνξά.
12. Δπηιέμηε ηνλ ηξφπν ιεηηνπξγίαο PULSE γηα ηηο θσηνπχιεο θαη πηέζηε ην θνπκπί RESET.
13. Αθήζηε μαλά ην βαγφλη απφ ηε ζέζε xo θαη κεηξήζηε (δχν θνξέο) ηνλ ρξφλν t3 πνπ
ρξεηάζηεθε ην βαγφλη γηα λα κεηαθηλεζεί απφ ηε κία θσηνπχιε ζηελ άιιε.
14. Μεηαθηλψληαο ηηο κάδεο απφ ην βαγφλη ζην άγθηζηξν (θξαηψληαο δειαδή ζηαζεξή ηε
ζπλνιηθή θηλνχκελε κάδα), επαλαιάβεηε άιιεο ηέζζεξηο θνξέο ηηο πξνεγνχκελεο κεηξήζεηο.

7.4.2. Γηαηήξεζε ηεο κεραληθήο ελέξγεηαο

΢ην πείξακα απηφ ειέγρεηαη ε ζρέζε (7.4), κέζσ κέηξεζεο ησλ κεγεζψλ mgΓh θαη ηεο
δηαθνξάο m(π2)2/2 − m(π1)2/2, ε νπνία παξαπέκπεη ζε κεηξήζεηο ηαρχηεηαο ζε δχν ζεκεία ηεο
αεξνηξνρίαο πνπ έρνπλ πςνκεηξηθή δηαθνξά Γh. Γηα ηνλ ζθνπφ απηφ:
1. Βεβαησζείηε φηη ε αεξνηξνρηά είλαη νξηδφληηα.
2. Μεηξήζηε ηελ απφζηαζε κεηαμχ ησλ ππνζηεξηγκάησλ ηεο αεξνηξνρηάο d (΢ρ. 7.8).
3. Μεηξήζηε ην χςνο ηνπ εηδηθνχ ππνζηεξίγκαηνο h θαη ηνπνζεηήζηε ην θάησ απφ ην κνλφ
ππνζηήξηγκα ηεο αεξνηξνρηάο ψζηε λα έρνπκε έλα θεθιηκέλν επίπεδν. Σνπνζεηήζηε ηηο δχν
θσηνπχιεο, φπσο ζην ζρήκα (΢ρ. 7.8).

΢ρήκα 7.8

76
4. Μεηξήζηε ηελ απφζηαζε D κεηαμχ ησλ θσηνππιψλ, δειαδή ην κήθνο θαηά ην νπνίν ην
βαγφλη θηλείηαη πάλσ ζηελ αεξνηξνρηά απφ ηε ζέζε φπνπ ελεξγνπνηεί ηελ 1ε θσηνπχιε κέρξη
ηε ζέζε φπνπ ελεξγνπνηεί ηε 2ε θσηνπχιε. Παξάιιεια, ειέγμηε αλ ππάξρεη δηαθνξά κεηαμχ
πξαγκαηηθνχ θαη ελεξγνχ κήθνπο.
5. Αθήζηε ειεχζεξν ην βαγφλη απφ θάπνην ζεκείν ζην πάλσ άθξν ηεο αεξνηξνρηάο,
επηιέγνληαο ηνλ ηξφπν ιεηηνπξγίαο GATE κε κλήκε γηα ηηο θσηνπχιεο, θαη κεηξήζηε δχν
θνξέο ηνπο ρξφλνπο t1 θαη t1+t2, φπνπ t1 θαη t2 νη ρξφλνη πνπ ρξεηάζηεθε ην βαγφλη γηα λα
πεξάζεη απφ ηελ 1ε θαη ηε 2ε θσηνπχιε αληίζηνηρα.
6. Πξνζζέηνληαο ζπκκεηξηθά κάδεο ζην βαγφλη, επαλαιάβεηε ηηο ίδηεο κεηξήζεηο γηα άιιεο
ηέζζεξηο ηηκέο ηεο ζπλνιηθήο θηλνχκελεο κάδαο, θαηαγξάθνληαο ηηο κεηξήζεηο ζαο ζηνλ
Πίλαθα ΗΗ.
Πίλαθαο ΙΙ
m (g) t1 (s) t1  t 2 ( s)

7. Σνπνζεηήζηε φια ηα εμαξηήκαηα ζηε ζέζε ηνπο θαη βεβαησζείηε φηη αθήλεηε ηελ
πεηξακαηηθή δηάηαμε ζε θαιχηεξε θαηάζηαζε απφ εθείλε πνπ ηελ βξήθαηε.

7.5. Δπεμεξγαζία ησλ κεηξήζεσλ

7.5.1. Ο δεύηεξνο λόκνο ηνπ Νεύησλα
1. Με ηηο κεηξήζεηο πνπ πήξαηε ζπκπιεξψζηε ηνλ Πίλαθα ΗΗΗ, φπνπ t1, t2, t3 είλαη νη κέζεο
ηηκέο απηψλ ησλ ρξφλσλ, π1 θαη π2 νη κέζεο ηαρχηεηεο ηνπ βαγνληνχ θαζψο πεξλνχζε απφ ηηο
δχν θσηνπχιεο, αληίζηνηρα, θαη Ba ην βάξνο ηεο ζπλνιηθήο αλαξηεκέλεο ζην άγθηζηξν κάδαο,
ma. Γηα ηελ επηηάρπλζε, γ, ηνπ βαγνληνχ λα ρξεζηκνπνηεζεί ε ζρέζε
 2  1 1
 
t3 t t
1 2 1
2t3
ε νπνία πξνθχπηεη απφ ηελ έθθξαζε ( 2 1 ) / t3 , φηαλ νη κέζεο ηαρχηεηεο vi γξαθνχλ σο

L  oi ti  1 2 ti2
vi   , i = 1, 2
ti ti
φπνπ λoi ε αιεζηλή ζηηγκηαία ηαρχηεηα ηνπ βαγνληνχ ηε ζηηγκή πνπ εηζέξρεηαη ζηε θσηνπχιε
i θαη ti ν ρξφλνο δηαθνπήο ηεο αληίζηνηρεο θσηνπχιεο.

Πίλαθαο ΙΙΙ
m (kg) ma (kg) t1 (s) t2 (s) t3 (s) λ1 (m/s) λ2 (m/s) γ (m/s2) Βα (Ν)

2. ΢ρεδηάζηε ηε γξαθηθή παξάζηαζε γ = f (Βα).

3. Πξνθχπηεη γξακκηθή ζρέζε; Τπνινγίζηε ηελ θιίζε, β, ηεο επζείαο.

77
4. ΢πγθξίλεηε ηελ ηηκή ηεο θιίζεο κε απηήλ πνπ αλακέλνπκε απφ ηε ζεσξία (Δμ. 7.1) θαη
ζρνιηάζηε. Ζ κάδα ηνπ δίζθνπ ηεο ηξνραιίαο είλαη 9 g. Μπνξνχκε λα ηελ αγλνήζνπκε;

7.5.2. Γηαηήξεζε ηεο κεραληθήο ελέξγεηαο

1. Τπνινγίζηε ην χςνο Γh θαηά ην νπνίν θαηέβεθε ην βαγφλη κεηαμχ ησλ δχν θσηνππιψλ.
2. ΢πκπιεξψζηε ηνλ Πίλαθα IV, φπνπ t1, t2 είλαη νη κέζεο ηηκέο ησλ ρξφλσλ, λ1 θαη λ2 νη
ηαρχηεηεο ηνπ βαγνληνχ θαζψο πεξλνχζε απφ ηηο δχν θσηνπχιεο, Δθ1 θαη Δθ2 νη αληίζηνηρεο
θηλεηηθέο ελέξγεηεο, ΓΔθ θαη ΓU ε κεηαβνιή ηεο θηλεηηθήο θαη ηεο δπλακηθήο ελέξγεηαο,
αληίζηνηρα.

Πίλαθαο IV
m (kg) t1 (s) t2 (s) λ1 (m/s) λ2 (m/s) Δθ1 (J) Δθ2 (J) ΓΔθ (J) ΓU (J)

3. ΢ρεδηάζηε ηε κεηαβνιή, ΓΔθ, ηεο θηλεηηθήο ελέξγεηαο σο ζπλάξηεζε ηεο ΓU.

Γηαηεξήζεθε ε κεραληθή ελέξγεηα;
4. Τπάξρεη ελδερνκέλσο θάπνην ζπζηεκαηηθφ ζθάικα πνπ κπνξεί λα επεξέαζε θάπνην (ή
θαη ηα δχν) απφ ηα πεηξάκαηα;

78
Άζθεζε 8

Δμάξηεζε ηεο αληίζηαζεο αγσγνύ από ηε ζεξκνθξαζία

8.1. ΢θνπόο
΢ηελ άζθεζε απηή πξνζδηνξίδεηαη ε θακπχιε ηεο εμάξηεζεο ηεο αληίζηαζεο ηνπ βνιθξακίνπ
απφ ηε ζεξκνθξαζία θαη ππνινγίδεηαη ν ζεξκηθφο ζπληειεζηήο αληίζηαζεο ηνπ βνιθξακίνπ
ζηηο πςειέο ζεξκνθξαζίεο.
Παξάιιεια δίλεηαη ε δπλαηφηεηα ζηνλ ζπνπδαζηή λα κειεηήζεη πνηνηηθά ην θαηλφκελν ηεο
ηζρχνο ηεο ειεθηξνκαγλεηηθήο αθηηλνβνιίαο απφ έλα ζεξκφ ζηεξεφ ζε ζπλάξηεζε κε ηε
ζεξκνθξαζία ηνπ.

8.2. Γεληθά
8.2.1. Μεηαβνιή ηεο αληίζηαζεο κε ηε ζεξκνθξαζία
Δίλαη γλσζηφ φηη ε αληίζηαζε ελφο αγσγνχ εμαξηάηαη απφ ηα γεσκεηξηθά ηνπ ζηνηρεία θαη
δίλεηαη απφ ηε ζρέζε R = ξL/S, φπνπ L είλαη ην κήθνο ηνπ αγσγνχ, S ε επηθάλεηα ηεο
δηαηνκήο ηνπ θαη ξ ε εηδηθή αληίζηαζε πνπ εμαξηάηαη απφ ηε θχζε ηνπ πιηθνχ θαη ηε
ζεξκνθξαζία.
Ζ ζρέζε πνπ ζπλδέεη ηελ αληίζηαζε ελφο αγσγνχ κε ηε ζεξκνθξαζία έρεη ηε κνξθή:

Rζ = R0 (1 + αζ) (8.1)
φπνπ α είλαη ν ζεξκηθφο ζπληειεζηήο αληίζηαζεο, ζ ε ζεξκνθξαζία θαη R0 ε ηηκή ηεο
αληίζηαζεο γηα ζ = 0 0C. Ο ζεξκηθφο ζπληειεζηήο αληίζηαζεο είλαη ζεηηθφο γηα ηα κέηαιια
θαη αξλεηηθφο γηα ηνλ άλζξαθα θαη ηνπο εκηαγσγνχο.
Γηα ην βνιθξάκην, απφ ην νπνίν είλαη θαηαζθεπαζκέλν ην λήκα ζηηο ιπρλίεο
ππξαθηψζεσο, ν ζεξκηθφο ζπληειεζηήο αληίζηαζεο γηα ηελ πεξηνρή 0100 0C έρεη ηελ ηηκή
3,92x10-3 0C-1.
Μπνξνχκε λα πξνζδηνξίζνπκε εχθνια ηελ αληίζηαζε ελφο αγσγνχ απφ ηνλ λφκν ηνπ
Ohm V = RI, κεηξψληαο ηελ ηάζε ζηα άθξα ηνπ θαη ην ξεχκα πνπ ηνλ δηαξξέεη. Δπεηδή ε
αληίζηαζε κεηαβάιιεηαη κε ηε ζεξκνθξαζία, ε θακπχιε ηνπ U ζπλαξηήζεη ηνπ Η δελ είλαη
επζεία, αιιά θακπχιε κε ηα θνίια πξνο ηα πάλσ ή θάησ, αλάινγα κε ηνλ αλ ε αληίζηαζε
απμάλεηαη ή ειαηηψλεηαη κε ηε ζεξκνθξαζία, αληηζηνίρσο.
΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ε ζρέζε πνπ ζπλδέεη ηελ αληίζηαζε κε ηε ζεξκνθξαζία, ζηηο
πςειέο ζεξκνθξαζίεο δελ είλαη γξακκηθή αιιά έρεη ηε κνξθή:

Rζ =R0 (1 + αζ + βζ2 + γζ3 +…) (8.2)

΢ε πνιιά πξαθηηθά πξνβιήκαηα φκσο, φπσο θαη ζηελ άζθεζε απηή, ρξεζηκνπνηνχκε
πξνζεγγηζηηθά ηελ Δμ.(8.1) ζεσξψληαο φηη ν ζπληειεζηήο α δελ είλαη κία ζηαζεξά αιιά
εμαξηάηαη απφ ηε ζεξκνθξαζία.
Σν βνιθξάκην είλαη ην πην ππξίκαρν κέηαιιν (ζεξκνθξαζία ηήμεο 3380 0C), θαη γηα ην
ιφγν απηφ βξίζθεη επξεία εθαξκνγή ζηελ επηζηεκνληθή έξεπλα θαη ζε δηάθνξεο ζπζθεπέο
πςειήο ηερλνινγίαο. ΢ε ζεξκνθξαζία δσκαηίνπ ν ζεξκηθφο ζπληειεζηήο αληίζηαζεο, α, είλαη
πεξίπνπ 4,1×10-3 K-1. Δπίζεο, ππφ θαλνληθέο ζπλζήθεο, είλαη αλνμείδσην, θαζψο ε νμείδσζή
ηνπ αξρίδεη ζε ζεξκνθξαζίεο άλσ ησλ 400 0C. Αιιά έρεη θαη έλα «αδχλαην ζεκείν»: ε
αληίζηαζή ηνπ έληνλα εμαξηάηαη απφ ηε ζεξκνθξαζία (ππάξρνπλ εθαξκνγέο φπνπ ην

79
«αδχλαην ζεκείν» είλαη «δπλαηφ»). Πξάγκαηη, ζην ζεξκνθξαζηαθφ δηάζηεκα 273-2500 Κ, ε
αληίζηαζε ηνπ βνιθξακίνπ κεηαβάιιεηαη πεξίπνπ 15 θνξέο! Απηφ εμεγεί γηαηί κεξηθέο θνξέο
αδπλαηνχκε λα ζέζνπκε ζε ιεηηνπξγία κηα ιάκπα ππξαθηψζεσο κεγάιεο ηζρχνο, γηα
παξάδεηγκα 880 W, πνπ φηαλ είλαη ζεξκή (≈ 2500 Κ) δηαξξέεηαη απφ ξεχκα 4 Α
(220V×4A=880W). ΢ηελ αξρή, φηαλ ε ιάκπα είλαη ςπρξή, ε αληίζηαζε ηνπ λήκαηφο ηεο
είλαη 15 θνξέο κηθξφηεξε θαη επνκέλσο, φηαλ αλνίγνπκε ην δηαθφπηε, ην αξρηθφ ξεχκα ζηε
ιάκπα είλαη 15 θνξέο κεγαιχηεξν ή πεξίπνπ 60 Α! ΢ηνλ ειεθηξνινγηθφ πίλαθα ην ξεχκα
απηφ ακέζσο ζα «ξίμεη θάησ» ην ξειέ αζθαιείαο πνπ ζπλήζσο είλαη ησλ 16 Α.

8.2.2. Αθηηλνβνιία κέιαλνο ζώκαηνο

΢ηηο πςειέο ζεξκνθξαζίεο ηα ζψκαηα, εθηφο απφ ηηο κεηαβνιέο ησλ ηδηνηήησλ πνπ
πθίζηαληαη, ζπγρξφλσο αθηηλνβνινχλ, φπσο γηα παξάδεηγκα ην ζχξκα βνιθξακίνπ ζηηο
ιπρλίεο ππξαθηψζεσο.
Οη λφκνη ηεο αθηηλνβνιίαο εκπεξηέρνληαη ζηε ζρέζε πνπ έδσζε ν Planck γηα ην κέιαλ
ζψκα, πνπ έρεη ηε κνξθή:

2hc2 1
   (8.3)
5
 hc 
exp   1
 kT  
φπνπ c είλαη ε ηαρχηεηα ηνπ θσηφο, k ε ζηαζεξά ηνπ Boltzmann, h ε ζηαζεξά ηνπ Planck, ι ην
κήθνο θχκαηνο θαη Δι είλαη ε ζπλάξηεζε θαηαλνκήο ηεο αθεηηθήο ηθαλφηεηαο, δειαδή ε
αθηηλνβνινχκελε ηζρχο αλά κνλάδα επηθάλεηαο θαη αλά κνλάδα κήθνπο θχκαηνο ζηελ
πεξηνρή κήθνπο θχκαηνο ι.
Δπεηδή ε Δμ. (8.3) δελ είλαη εχθνια θαηαλνεηή, δίλεηαη ε γξαθηθή ηεο απεηθφληζε ζην
΢ρ. 8.1.

Δίλαη θαλεξφ φηη ην γηλφκελν Διdι εθθξάδεη ηελ ηζρχ πνπ αθηηλνβνιείηαη αλά κνλάδα
επηθάλεηαο ζηα κήθε θχκαηνο κεηαμχ ι θαη ι+dι ζε θάζε ζεξκνθξαζία θαη ηζνχηαη κε ην
εκβαδφλ πνπ πεξηθιείεηαη απφ ηελ αληίζηνηρε θακπχιε ηνπ ΢ρ. 8.1 θαη ηνλ άμνλα ησλ ι ζηελ
πεξηνρή κεηαμχ ι θαη ι + dι.

80
8.3. Μέζνδνο
Ζ ζεξκνθξαζία ηνπ ζχξκαηνο βνιθξακίνπ κπνξεί λα ξπζκηζηεί κε ηε κεηαβνιή ηνπ ξεχκαηνο
πνπ δηαξξέεη ην ζχξκα. Γηα ην βνιθξάκην ππάξρεη εκπεηξηθή ζρέζε πνπ δίλεη ηε ζεξκνθξαζία
ηνπ λήκαηνο σο ζπλάξηεζε ηνπ ξεχκαηνο θαη ηεο δηακέηξνπ ηνπ ζχξκαηνο. Ζ γξαθηθή
παξάζηαζε απηήο ηεο ζρέζεο θαίλεηαη ζην ΢ρ. 8.3.
Ζ αληίζηαζε ηνπ ζχξκαηνο ζηηο δηάθνξεο ζεξκνθξαζίεο πξνζδηνξίδεηαη απφ ηνλ λφκν
ηνπ Οhm (R = V/I).
Έηζη, αλ ρξεζηκνπνηεζεί κία ιπρλία βνιθξακίνπ, είλαη εχθνιν πεηξακαηηθά λα
πξνζδηνξηζηεί ε αληίζηαζε ηνπ λήκαηφο ηεο γηα ζεξκνθξαζίεο απφ εθείλελ ηνπ
πεξηβάιινληνο ψο ηνπο 2500 0C.

8.4. Πεηξακαηηθή δηάηαμε

Γηα ηελ εθηέιεζε ηνπ πεηξάκαηνο απαηηνχληαη:
Μία πεγή ελαιιαζζφκελεο ηάζεο 12V, κία ιπρλία κε λήκα απφ ζχξκα βνιθξακίνπ, κία
ξπζκηδφκελε αληίζηαζε, R΄, έλα βνιηφκεηξν, V, θαη έλα ακπεξφκεηξν, Α (΢ρ. 8.2).

Βηβιηνγξαθία
1. Μαζήκαηα Φπζηθήο Berkeley, Σφκνο ΗΗ: Ζιεθηξηζκόο-Μαγλεηηζκόο, Κεθ.4 (Αζήλα, 1978).
2. Κ. Αιεμφπνπινο, Γεληθή Φπζηθή. Θεξκόηεο. Παξάγξ. 186,193.
3. Κ. Αιεμφπνπινο, Γεληθή Φπζηθή. Ζιεθηξηζκόο. Παξάγξ. 148.
4. Δξγαζηεξηαθέο Αζθήζεηο Φπζηθήο, Σφκνο Η, ΔΜΠ, Σνκέαο Φπζηθήο, ΢ΔΜΦΔ, Δθδφζεηο
΢πκκεηξία (Αζήλα, 2010).

8.5. Δθηέιεζε
1. Να αλαγλσξηζηεί ην θχθισκα φπσο θαίλεηαη ζην ΢ρ. 8.2.

2. Μεηαβάιινληαο ηελ ηηκή ηεο ξπζκηδφκελεο αληίζηαζεο R΄, κεηαβάιιεηε ην ξεχκα, Η, πνπ
δηαξξέεη ηε ιπρλία βνιθξακίνπ θαη ηαπηφρξνλα κεηξήζηε ηε δηαθνξά δπλακηθνχ, V, ζηα
άθξα ηεο. Δπαλαιάβεηε απηή ηε κέηξεζε γηα δέθα ηνπιάρηζηνλ ηηκέο ηνπ Η, κεηαμχ 0 θαη 4Α.
Καηαρσξήζηε ηηο κεηξήζεηο ζαο ζηνλ Πίλαθα Η.

81
 Πίλαθαο Ι
V (Volt) I (A) R (Ω) T (Κ) ζ (0C)

3. Ρπζκίζηε ηελ αληίζηαζε, ψζηε λα πεξάζεη απφ ηε ιπρλία ην ξεχκα πνπ ζα αλεβάζεη ηε
ζεξκνθξαζία ηνπ λήκαηνο ζηνπο 1500 Κ, φπσο απηφ πξνθχπηεη απφ ην δηάγξακκα T = f(I)
ηνπ ΢ρ. 8.3.

4. Καηαρσξήζηε ηελ ηηκή ηνπ ξεχκαηνο θαη ηεο ηάζεο ζηα άθξα ηεο ιπρλίαο ζηνλ Πίλαθα ΗΗ.

Πίλαθαο ΙΙ
Σ (K) V (V) I (A) P = IU (W)
1500
2000
2500
5. Δπαλαιάβεηε ηε δηαδηθαζία γηα Σ = 2000 Κ θαη Σ = 2500 Κ.
6. Παξαηεξήζηε πψο κεηαβάιιεηαη ε ηζρχο πνπ αθηηλνβνιείηαη ζην πεξηβάιινλ απφ ην λήκα
ηεο ιπρλίαο ζηηο παξαπάλσ ζεξκνθξαζίεο θαη θαηαγξάςηε ηηο παξαηεξήζεηο ζαο.

82
8.6. Δπεμεξγαζία ησλ κεηξήζεσλ
1. Γηα θάζε δεχγνο ηηκψλ V θαη Η πνπ κεηξήζαηε, ππνινγίζηε ηελ αληίζηαζε, R, ηεο ιπρλίαο
θαη θαηαρσξήζηε ηα απνηειέζκαηα ζηνλ πίλαθα Η.
2. ΢ρεδηάζηε ηελ θακπχιε ηεο δηαθνξάο δπλακηθνχ, V, σο ζπλάξηεζε ηνπ ξεχκαηνο Η.
3. Γηα ηηο ηηκέο ηνπ ξεχκαηνο, Η, ηεο ιπρλίαο θαη απφ ηελ θακπχιε ηνπ ΢ρ. 8.3, πνπ δίλεη ηε
ζεξκνθξαζία ηνπ λήκαηνο ζπλαξηήζεη ηνπ ξεχκαηνο, βξείηε ηηο αληίζηνηρεο ηηκέο ηεο
ζεξκνθξαζίαο, Σ, (ζε βαζκνχο Kelvin, K) θαη ζ (ζε 0C), (ζ = Σ  273). Καηαρσξήζηε ηηο ηηκέο
απηέο ζηνλ Πίλαθα Η.
4. ΢ρεδηάζηε ηελ θακπχιε ηεο αληίζηαζεο, R, ηεο ιπρλίαο, σο ζπλάξηεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο
ηνπ λήκαηνο, ζ.
5. Απφ ηελ θιίζε ηεο θακπχιεο R(ζ) βξείηε ηνλ ζεξκηθφ ζπληειεζηή αληίζηαζεο, α, ηνπ
βνιθξακίνπ ζε νπνηαδήπνηε ζεξκνθξαζία κεηαμχ 1500 0C θαη 2000 0C. Γηα ηε ιπρλία πνπ
ρξεζηκνπνηήζεθε, δίλεηαη φηη R0 = 0,25 Ω. ΢πγθξίλεηε ηα απνηειέζκαηά ζαο κε ηελ ηηκή ηνπ
α κεηαμχ 0 0C θαη 100 0C, πνπ είλαη 3,92×10-3 0C-1.
6. Απφ ηηο κεηξήζεηο V θαη Η, πνπ έρεηε θαηαρσξήζεη ζηνλ Πίλαθα ΗΗ, βξείηε ηελ
πξνζθεξφκελε ζηε ιπρλία ειεθηξηθή ηζρχ, ε νπνία θαη αθηηλνβνιείηαη ζην πεξηβάιινλ.
7. ΢πγθξίλαηε, πνηνηηθά, ηηο πεηξακαηηθέο ηηκέο ηεο αθηηλνβνινχκελεο ηζρχνο, φπσο
πξνθχπηνπλ απφ ηνλ Πίλαθα ΗΗ, κε ηελ ηζρχ πνπ πξνβιέπεηαη λα αθηηλνβνιεί ην λήκα ηεο
ιπρλίαο ζηηο αληίζηνηρεο ζεξκνθξαζίεο, ζχκθσλα κε ην ΢ρ. 8.1.
8. ΢πκθσλνχλ ηα απνηειέζκαηά ζαο κε ηηο παξαηεξήζεηο πνπ θάλαηε ζηελ εξψηεζε 3 ηεο
Παξαγξ. 8.5, ζρεηηθά κε ηελ κεηαβνιή ηεο αθηηλνβνινχκελεο ηζρχνο ηνπ λήκαηνο
ζπλαξηήζεη ηεο ζεξκνθξαζίαο ηνπ;

83
Άζθεζε 9
Υαξηνγξάθεζε ειεθηξηθνύ πεδίνπ

9.1. ΢θνπόο
΢ηελ άζθεζε απηή, κε ηε κέζνδν ηεο ειεθηξνιπηηθήο ιεθάλεο, πξνζδηνξίδεηαη ην ειεθηξηθφ
πεδίν κεηαμχ δχν ειεθηξνδίσλ ζην θελφ, κε ηε ράξαμε ησλ ηζνδπλακηθψλ επηθαλεηψλ θαη
δπλακηθψλ γξακκψλ ηνπ πεδίνπ απηνχ.

9.2. Γεληθά
Ζ ζχγρξνλε ηερλνινγηθή πξφνδνο άκεζα ζπλδέεηαη κε ηελ εμέιημε θαη πξφνδν ηεο
Ζιεθηξνληθήο γεληθά θαη ηεο Ζιεθηξνληθήο Οπηηθήο, εηδηθφηεξα. ΢ηηο εθαξκνγέο επξεία
ρξήζε βξίζθνπλ νη δηαηάμεηο θαη ζπζθεπέο ζηηο νπνίεο αμηνπνηείηαη ε θίλεζε ησλ
ειεθηξνλίσλ ζε ρψξν πςεινχ θελνχ. Αξθεί λα αλαθέξνπκε ηε ιπρλία αθηηλψλ Υ, ην
ηειεβφιν ειεθηξνλίσλ ζην ειεθηξνληθφ κηθξνζθφπην, ηνλ θαζνδηθφ ζσιήλα ηνπ
παικνγξάθνπ, ηα ξαληάξ, ηελ νζφλε ηεο ηειεφξαζεο θ.ιπ. ΢ηηο ειεθηξνληθέο ζπζθεπέο
απηνχ ηνπ είδνπο ε θίλεζε ησλ ειεθηξνλίσλ εμαξηάηαη απφ ηε ρσξηθή θαηαλνκή θαη έληαζε
ηνπ ειεθηξηθνχ πεδίνπ, ε καζεκαηηθή αλάιπζε ηνπ νπνίνπ δελ είλαη πάληα εθηθηή.
Γλσξίδνπκε γηα παξάδεηγκα, ηε ρσξηθή θαηαλνκή ηνπ ειεθηξηθνχ πεδίνπ κεηαμχ δχν
νκφθεληξσλ κεηαιιηθψλ ζθαηξψλ, νκφθεληξσλ θπιίλδξσλ θαη δχν επίπεδσλ επηθαλεηψλ,
αιιά ήδε ε αλάιπζε ηνπ πεδίνπ κεηαμχ δχν έθθεληξσλ ζθαηξψλ ζπληζηά δχζθνιν
καζεκαηηθφ πξφβιεκα. Αθφκε δπζθνιφηεξε είλαη ε αλάιπζε ηνπ ειεθηξηθνχ πεδίνπ φηαλ ηα
ειεθηξφδηα έρνπλ ζρήκα πην ζχλζεην απφ απηφ ηεο ζθαίξαο ή ηνπ θπιίλδξνπ. ΢ηηο
πεξηπηψζεηο απηέο νη εξεπλεηέο θαηαθεχγνπλ ζηελ πεηξακαηηθή κειέηε ηνπ ειεθηξηθνχ
πεδίνπ, ραξηνγξαθψληαο ηηο ηζνδπλακηθέο επηθάλεηεο θαη ηηο δπλακηθέο γξακκέο ηνπ πεδίνπ
κεηαμχ ησλ εμεηαδφκελσλ αγσγψλ. Γηα ην ζθνπφ απηφ νη εξεπλεηέο αλέπηπμαλ δηάθνξεο
πεηξακαηηθέο ηερληθέο, αιιά ε πην πεηπρεκέλε θαη αθξηβήο ήηαλ ε κέζνδνο ηεο
ειεθηξνιπηηθήο ιεθάλεο.

9.3. Μέζνδνο ηεο ειεθηξνιπηηθήο ιεθάλεο

Ζ αξρή ηεο κεζφδνπ ζηεξίδεηαη ζηε δηαπίζησζε φηη ην ειεθηξηθφ πεδίν πνπ δεκηνπξγείηαη
απφ κία δηάηαμε αγσγψλ ζην θελφ, είλαη ίδην κε απηφ πνπ δεκηνπξγείηαη κέζα ζε έλαλ
ειεθηξνιύηε, αξθεί λα είλαη ίδηεο νη νξηαθέο ζπλζήθεο.
΢πλήζσο ε κέζνδνο ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηε ραξηνγξάθεζε δπζδηάζηαηνπ πεδίνπ,
δειαδή πεδίνπ πνπ κεηαβάιιεηαη κφλν ζην επίπεδν x,y, ελψ ζε νπνηνδήπνηε ζεκείν ηνπ
άμνλα z ην πεδίν έρεη ηελ ίδηα ηηκή. Ωο παξάδεηγκα κπνξνχκε λα αλαθέξνπκε ην ειεθηξηθφ
πεδίν πνπ δεκηνπξγείηαη ζην „„θάζεην επίπεδν‟‟ κεηαμχ δχν έθθεληξσλ θπιίλδξσλ ην κήθνο
ησλ νπνίσλ είλαη άπεηξν.
Γηα ηε ραξηνγξάθεζε ηνπνζεηνχλ ηα δχν ειεθηξφδηα ζε κία πιαζηηθή ιεθάλε πνπ
πεξηέρεη ειεθηξνιχηε. Μεηαμχ ησλ δχν ειεθηξνδίσλ εθαξκφδνπλ ηάζε, γηα παξάδεηγκα 1,0
V, θαη κε έλα βνιηφκεηξν κεηξάλε ην ειεθηξηθφ δπλακηθφ ζε δηάθνξα ζεκεία ηνπ πγξνχ.
Αζθαιψο ζηελ πξάμε νη δχν αγσγνί έρνπλ πεπεξαζκέλν κήθνο. Ο φξνο „„άπεηξν κήθνο
θαηά ηε δηεχζπλζε z‟‟ δηαζθαιίδεηαη φηαλ ηα ειεθηξφδηα εμέρνπλ θάζεηα απφ ην πγξφ, ε
επηθάλεηα ηνπ νπνίνπ νξίδεηαη σο ην x,y, επίπεδν ηνπ πεδίνπ. ΢εκεηψλνπκε φηη ηα ειεθηξφδηα
πξέπεη λα είλαη θάζεηα θαη πξνο ηνλ ππζκέλα ηεο ιεθάλεο. Δπνκέλσο γηα λα είλαη ε
θαηαγξαθή ζσζηή, νη δχν επηθάλεηεο ηνπ ειεθηξνιχηε πξέπεη λα είλαη θάζεηεο πξνο ηηο δχν

84
παξάιιειεο επηθάλεηεο ησλ αγσγψλ. Όζν γηα ην χςνο ηνπ πγξνχ, κεξηθά εθαηνζηά είλαη
αξθεηά. Ο ειεθηξνιχηεο ρξεζηκνπνηείηαη γηα δχν ιφγνπο:
Α) Σν ειεθηξηθφ πεδίν πνπ δεκηνπξγείηαη κέζα ζηνλ ειεθηξνιχηε είλαη ζσξαθηζκέλν,
δειαδή δελ επεξεάδεηαη απφ ηελ παξνπζία άιισλ αγσγψλ (ηα ρέξηα ηνπ πεηξακαηηζηή,
δηάθνξα κεηαιιηθά αληηθείκελα, ηα θαιψδηα ηνπ βνιηφκεηξνπ θ.ιπ.) πνπ είλαη θνληά, αιιά
έμσ απφ ην πγξφ, αθφκε θαη φηαλ ηα αληηθείκελα απηά βξίζθνληαη ππφ πςειφ ειεθηξηθφ
δπλακηθφ. Μάιηζηα φζν πην αγψγηκνο είλαη ν ειεθηξνιχηεο, ηφζν πην απνηειεζκαηηθή είλαη ε
ζσξάθηζε. ΢ην θελφ έλα θνληηλφ αγψγηκν αληηθείκελν ζα επεξέαδε ην πεδίν κεηαμχ ησλ δχν
αγσγψλ. Σν αληηθείκελν απηφ κπνξεί λα είλαη θαη ην θαιψδην ηνπ κεηξεηή ηάζεο, αθφκε θαη
φηαλ ν κεηξεηήο είλαη „„ηδαληθφο‟‟.
Β) ΢πλήζσο γηα ηε κέηξεζε ηνπ ειεθηξηθνχ πεδίνπ ρξεζηκνπνηνχληαη βνιηφκεηξα πνπ
θαηαλαιώλνπλ ξεύκα. Όζν κηθξφηεξν ξεχκα θαηαλαιψλνπλ, ηφζν ιηγφηεξν ην ξεχκα απηφ
αιινηψλεη ηελ ηηκή ηεο ηάζεο ζην ζεκείν πνπ γίλεηαη ε κέηξεζε. Ηδαληθφο γηα ην ζθνπφ απηφ
είλαη ν κεηξεηήο ηάζεο κε κεδεληθή θαηαλάισζε ξεχκαηνο (άπεηξε αληίζηαζε εηζφδνπ). Σα
φξγαλα απηά ππάξρνπλ, αιιά έρνπλ κηθξή επαηζζεζία θαη ηα ρξεζηκνπνηνχλ κφλν σο
κεηξεηέο πςειήο ηάζεο (θηινβνιηφκεηξα).
Όηαλ ρξεζηκνπνηνχληαη θνηλνί κεηξεηέο ηάζεο, γηα παξάδεηγκα κε αληίζηαζε εηζφδνπ
10 ΜΩ (θαηαλάισζε 1 κΑ ζηα 10 V), νη εξεπλεηέο θαηαθεχγνπλ ζε κεζφδνπο πνπ
κεδελίδνπλ ην ξεχκα θαηαλάισζεο από ην ζεκείν κέηξεζεο.

9.3.1. Σν γεληθό ειεθηξνζηαηηθό πξόβιεκα

Σν ειεθηξνζηαηηθφ πεδίν ζηνλ ρψξν κπνξεί λα πεξηγξάθεη κε ηε ρξεζηκνπνίεζε είηε ηεο
(βαζκσηήο) ζπλάξηεζεο ειεθηξηθνχ δπλακηθνχ U(x,y,z) είηε ηεο (δηαλπζκαηηθήο)
ζπλάξηεζεο ηεο έληαζεο ηνπ ειεθηξηθνχ πεδίνπ E(x,y,z). Οη δχν πεξηγξαθέο είλαη
ηζνδχλακεο. Σν δπλακηθφ U θαη ην ειεθηξηθφ πεδίν E ζπλδένληαη κε ηε ζρέζε

 U U U 
Δ( x, y, z )  U ( x, y, z )  x y z  (9.1)
 x y z 

φπνπ U ( x, y, z) ή gradU ιέγεηαη βαζκίδα ηνπ U.

Ζ ζπλάξηεζε δπλακηθνχ U(x,y,z) θαη ε ππθλφηεηα ειεθηξηθνχ θνξηίνπ ξ(x,y,z) ζηνλ
θελφ ρψξν ζπλδένληαη κε ηελ εμίζσζε Poisson:


 2U ( x, y, z)  divgradU   (9.2)
0

φπνπ ε0 είλαη ε δηειεθηξηθή ζηαζεξά ηνπ θελνχ. Σν  2 ιέγεηαη ηειεζηήοLaplace ε

Λαπιαζηαλή. ΢ε θαξηεζηαλέο ζπληεηαγκέλεο ηζρχνπλ νη ζρέζεηο:

E x E y E z
divE    (9.3)
x y z
θαη
 2U  2U  2U
 2    U   2  2 (9.4)
x 2 y z

΢ε πεξηνρέο ηνπ ρψξνπ φπνπ ξ(x,y,z) = 0, ε εμίζσζε Poisson γξάθεηαη

 2U ( x, y, z)  0 (9.5)

85
Απηή είλαη ε γλσζηή εμίζσζε Laplace, ηελ νπνία ζπλαληάκε ζε πνιιέο πεξηνρέο ηεο
Φπζηθήο. Οη ζπλαξηήζεηο πνπ ηθαλνπνηνχλ ηελ εμίζσζε Laplace νλνκάδνληαη αξκνληθέο
ζπλαξηήζεηο.
Ζ ζπκπεξηθνξά ελφο αγσγνχ κέζα ζε ειεθηξνζηαηηθφ πεδίν ραξαθηεξίδεηαη απφ δχν
ζεκαληηθέο θαη αιιειέλδεηεο κεηαμχ ηνπο ηδηφηεηεο πνπ ρξεζηκνπνηνχκε ζηελ άζθεζή καο.
Ζ επηθάλεηα ηνπ αγσγνχ είλαη ηζνδπλακηθή επηθάλεηα, ελψ ην ειεθηξηθφ πεδίν είλαη θάζεην
ζηελ επηθάλεηα ζε θάζε ηεο ζεκείν.
Όηαλ δνζεί κία δηάηαμε ησλ αγσγψλ ζην ρψξν, ην γεληθφ ειεθηξνζηαηηθφ πξφβιεκα
ζπλίζηαηαη ζην λα βξνχκε κία ιχζε ηεο εμίζσζεο Laplace πνπ ηθαλνπνηεί ηαπηφρξνλα θαη ηηο
νξηαθέο ζπλζήθεο γηα ηε δεδνκέλε δηάηαμε αγσγψλ.
Ζ ιχζε ηεο εμίζσζεο Laplace κε δεδνκέλεο νξηαθέο ζπλζήθεο είλαη έλα δχζθνιν
καζεκαηηθφ πξφβιεκα. Τπάξρνπλ ιίγεο κφλν δηαηάμεηο αγσγψλ ζην ρψξν, γηα ηηο νπνίεο
κπνξεί λα δνζεί αθξηβήο ιχζε ζε αλαιπηηθή κνξθή. Γηα ηνπο ιφγνπο απηνχο ε κέηξεζε ηνπ
ειεθηξηθνχ πεδίνπ γηα κία δεδνκέλε δηάηαμε αγσγψλ έρεη θαη πξαθηηθή αμία (π.ρ. ζην
ζρεδηαζκφ ειεθηξνζηαηηθψλ θαθψλ ειεθηξνλίσλ θαη ειεθηξνληθψλ ιπρληψλ).

9.3.2. Ηιεθηξηθά πεδία κέζα ζε αγσγνύο

Όηαλ έρνπκε ειεθηξηθά ξεχκαηα ζε αγσγνχο ε εμίζσζε ζπλέρεηαο (δηαηήξεζε θνξηίνπ)


divJ  0 (9.6)
t

ζπλδέεη ηελ ππθλφηεηα ξεχκαηνο Jκε ηελ ππθλφηεηα θνξηίνπ ξ ζε θάζε ζεκείν ηνπ αγσγνχ.
Γηα ζηαηηθά (αλεμάξηεηα ηνπ ρξφλνπ) ξεχκαηα αλάγεηαη ζηελ

  J  divJ  0 (9.7)

Ζ Δμ. (9.7) ηζρχεη πξνζεγγηζηηθά θαη γηα πνιχ αξγά κεηαβαιιφκελα ξεχκαηα. Με απηφλ
ηνλ φξν ελλννχκε ξεχκαηα ησλ νπνίσλ ε πεξίνδνο είλαη κεγάιε ζπγθξηηηθά κε ην ρξφλν πνπ
ρξεηάδεηαη γηα λα δηαδνζεί ε κεηαβνιή απφ έλα ζεκείν ηνπ αγσγνχ ζε έλα άιιν.
Ζ ηνπηθή κνξθή ηνπ λφκνπ ηνπ Ohm δίλεη ηε ζρέζε κεηαμχ Jθαη έληαζεο ηνπ
ειεθηξηθνχ πεδίνπ Δ:
J E (9.8)

φπνπ ζ είλαη ε αγσγηκφηεηα ηνπ αγσγνχ ζε θάζε ζεκείν. Δπνκέλσο

  ( E)  div E  0 (9.9)

Αλ ην ζ είλαη αλεμάξηεην ηεο ζέζεο (νκνγελήο αγσγφο):

divE  0 (9.10)

Ηζρχεη εμάιινπ θαη ε Δμ. (9.1) ε νπνία ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ (9.10) δίλεη

div gradU  2U  0 (9.11)

απφ ηελ νπνία πξνθχπηεη φηη ε εμίζσζε Laplace ηθαλνπνηείηαη απφ ην δπλακηθφ κέζα ζε έλαλ
αγσγφ κε ζηαηηθά ξεχκαηα.
Δπεηδή ινηπφλ ε δηαθνξηθή εμίζσζε ηελ νπνία ηθαλνπνηεί ην δπλακηθφ U ζην γεληθφ
ειεθηξνζηαηηθφ πξφβιεκα είλαη ε ίδηα κε απηήλ πνπ ηζρχεη ζε αγσγνχο κε ζηαηηθά ξεχκαηα
(εμίζσζε Laplace), νη ιχζεηο U(x,y,z) ζα είλαη νη ίδηεο αλ νη νξηαθέο ζπλζήθεο είλαη νη ίδηεο.

86
 Ωο νξηαθέο ζπλζήθεο δίλνληαη ζπλήζσο ηα δπλακηθά ησλ αγσγψλ (ζην ζπγθεθξηκέλν
πξφβιεκα) γηα ηελ ειεθηξνζηαηηθή πεξίπησζε, ή νη επηθάλεηεο ησλ αγσγψλ (ειεθηξνδίσλ
πνπ έρνπλ αγσγηκφηεηα πνιχ κεγαιχηεξε απφ απηή ηνπ ειεθηξνιχηε) ζηελ πεξίπησζε πνπ
έρνπκε ξνή ξεχκαηνο. Όηαλ έρνπκε ξνή ξεχκαηνο ζε έλα ζχζηεκα κεηαιιηθψλ αγσγψλ κέζα
ζε πγξφ αγσγφ (ειεθηξνιχηε), επεηδή ε αγσγηκφηεηα ηνπ κεηάιινπ είλαη πνιχ κεγαιχηεξε
απφ απηήλ ηνπ πγξνχ, ηα ειεθηξηθά πεδία κέζα ζηνπο κεηαιιηθνχο αγσγνχο είλαη πνιχ κηθξά
θαη ε πηψζε δπλακηθνχ κέζα ζηνπο κεηαιιηθνχο αγσγνχο είλαη ζρεηηθά κηθξή. Γη‟ απηφ νη
επηθάλεηεο ησλ κεηαιιηθψλ αγσγψλ κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ ηζνδπλακηθέο επηθάλεηεο. Έηζη
ην πξφβιεκα ηνπ πξνζδηνξηζκνχ ηνπ δπλακηθνχ κέζα ζε αγσγνχο (ειεθηξνιχηεο) πνπ
δηαξξένληαη απφ ειεθηξηθά ξεχκαηα, είλαη ην ίδην κε ηελ εχξεζε ηνπ δπλακηθνχ ζηνλ θελφ
ρψξν αλάκεζα ζε αγσγνχο.

9.4. Μέζνδνο
Ζ αξρή ηεο κεζφδνπ ζηεξίδεηαη ζηε δηαπίζησζε φηη ην ειεθηξηθφ πεδίν πνπ δεκηνπξγείηαη
απφ κία δηάηαμε ειεθηξνδίσλ (αγσγψλ) είλαη ην ίδην, είηε ε δηάηαμε βξίζθεηαη ζην θελφ (ή
ζηνλ αέξα) είηε ζε έλαλ ειεθηξνιχηε.
Ζ κέηξεζε ηνπ ειεθηξηθνχ πεδίνπ ζην θελφ είλαη εθηθηή, αιιά ζπληζηά δχζθνιν
πξφβιεκα ηεο Πεηξακαηηθήο Φπζηθήο. Πνιχ επθνιφηεξε είλαη ε κέηξεζε ηνπ ειεθηξηθνχ
πεδίνπ ζε αγψγηκνπο ρψξνπο φπνπ θπθινθνξνχλ ειεθηξηθά ξεχκαηα, κηθξφ κέξνο ησλ
νπνίσλ κπνξεί λα αμηνπνηεζεί απφ ηνλ κεηξεηή ηάζεο. Δπνκέλσο είλαη πεηξακαηηθά εχθνιν
λα βξνχκε ηηο ηζνδπλακηθέο επηθάλεηεο ελφο πεδίνπ ζε έλαλ ειεθηξνιχηε. Γηα ην ζθνπφ απηφ
ρξεζηκνπνηνχκε κία πεηξακαηηθή δηάηαμε φπσο απηή πνπ εηθνλίδεηαη ζην ΢ρ. 9.1.

΢ην ΢ρ. 9.1, Α θαη Β είλαη ηα ειεθηξφδηα πνπ ζρεκαηίδνπλ ηε δηάηαμε ην ειεθηξηθφ
πεδίν ηεο νπνίαο ζέινπκε λα κειεηήζνπκε. Σα ειεθηξφδηα απηά είλαη βπζηζκέλα ζηνλ

87
ειεθηξνιχηε (π.ρ. λεξφ) ηεο ιεθάλεο, φπνπ ην ειεθηξηθφ πεδίν δεκηνπξγείηαη κέζσ ζχλδεζεο
ησλ ειεθηξνδίσλ κε κία πεγή ηάζεο 12 V. Μεγαιχηεξεο ηάζεηο απνθεχγνληαη πξνθεηκέλνπ
λα απνηξαπεί ε ειεθηξφιπζε ηνπ λεξνχ.
΢εκεηψλνπκε φηη ε δηάηαμε απηή είλαη δηάηαμε κεδεληθήο θαηαλάισζεο ξεύκαηνο απφ ην
ζεκείν κέηξεζεο. Ο αληρλεπηήο ζπλδέεηαη κε ηνλ δξνκέα ηνπ πνηελζηφκεηξνπ κέζσ ελφο
επαίζζεηνπ γαιβαλφκεηξνπ, ε δηαθξηηηθή ηθαλφηεηα ηνπ νπνίνπ είλαη 0,1 κΑ. Ο κεδεληζκφο
ηνπ ξεχκαηνο θαηαλάισζεο επηηπγράλεηαη κε κεηαθίλεζε ηνπ δξνκέα ζε κία νξηζκέλε ζέζε.
Ζ ξχζκηζε ηεο ζέζεο ηνπ δξνκέα ζην πνηελζηφκεηξν ζεσξείηαη νινθιεξσκέλε, φηαλ ην
γαιβαλφκεηξν δείρλεη κεδεληθή ηηκή, δειαδή ε δηαθνξά δπλακηθνχ ζην γαιβαλφκεηξν είλαη
κεδέλ. Ο φξνο απηφο επηηπγράλεηαη φηαλ ηα δπλακηθά ζηνλ δξνκέα θαη ζην λεξφ έρνπλ ηελ
ίδηα ηηκή. Ο φξνο απηφο είλαη θαζνξηζηηθήο ζεκαζίαο, θαζψο ζηε δηάηαμε ην δπλακηθφ ηνπ
λεξνχ κεηξηέηαη έκκεζα, κέζσ κέηξεζεο ηνπ δπλακηθνχ ηνπ δξνκέα κε έλα θνηλφ
βνιηφκεηξν, ην ξεχκα θαηαλάισζεο ηνπ νπνίνπ δελ αληιείηαη από ηνλ ειεθηξνιύηε. Αληίζεηα
ζε κία άκεζε κέηξεζε ηνπ δπλακηθνχ κε έλα θνηλφ βνιηφκεηξν, απφ ην ζεκείν κέηξεζεο
αλαγθαζηηθά ζα δηαθιαδσλφηαλ έλα ξεχκα πξνο ηνλ κεηξεηή. Λφγσ κεγάιεο αληίζηαζεο ηνπ
λεξνχ, ην ξεχκα ηνπ κεηξεηή δεκηνπξγεί κεγάιε πηψζεο ηάζεο ζην πγξφ, ε νπνία αιινηψλεη
ζε κεγάιν βαζκφ ην δπλακηθφ ηνπ λεξνχ ζην ζεκείν κέηξεζεο.
Οπζηαζηηθά πξφθεηηαη γηα ηε γλσζηή κέζνδν ηεο γέθπξαο Winston κε 4 σκηθέο αληηζηάζεηο,
φπνπ ζηε κία δηαγψληα εθαξκφδεηαη ε ηάζε ηεο πεγήο, ελψ ζηελ άιιε δηαγψληα ζπλδέεηαη
έλα επαίζζεην γαιβαλφκεηξν (΢ρ. 9.2).

Σηο αληηζηάζεηο R1 θαη R2 ηηο δεκηνπξγνχλ ηα δχν κέξε ηνπ πνηελζηφκεηξνπ, ελψ νη
αληηζηάζεηο R3 θαη R4 δεκηνπξγνχληαη απφ ηηο δχν ζηήιεο ηνπ λεξνχ. ΢ην ζεκείν a ν
αληρλεπηήο εθάπηεηαη ην λεξφ, ελψ ν δξνκέαο ηνπ πνηελζηφκεηξνπ βξίζθεηαη ζην ζεκείν b.
Ζ γέθπξα ηζνξξνπεί (IG = 0) φηαλ ηα δπλακηθά ζηα ζεκεία a θαη b είλαη ίζα. Ο φξνο
απηφο επηηπγράλεηαη φηαλ R1/R2 = R3/R4, γηα νπνηαδήπνηε ηάζε ηεο πεγήο.
΢ην πείξακα ε θαηαγξαθή ησλ ηζνδπλακηθψλ επηθαλεηψλ γίλεηαη κε ηνλ αθφινπζν
ηξφπν:
1. Ρπζκίδνπκε ηε ζέζε ηνπ δξνκέα ζην πνηελζηφκεηξν πξνθεηκέλνπ ην βνιηφκεηξν λα
δείρλεη κία νξηζκέλε ηηκή, γηα παξάδεηγκα 0,7 V.
2. Με ηνλ αληρλεπηή ζηελ επηθάλεηα ηνπ πγξνχ εληνπίδνπκε 20 (ή πεξηζζφηεξα) ζεκεία φπνπ
ην γαιβαλφκεηξν δείρλεη κεδεληθή ηηκή. Πξνθαλψο ηα ζεκεία απηά βξίζθνληαη πάλσ ζηελ
ηζνδπλακηθή επηθάλεηα ηνπ 0,7 V.
3. Σν πνηελζηφκεηξν ξπζκίδεηαη ζε λέα ηηκή ηάζεο θαη ε δηαδηθαζία επαλαιακβάλεηαη.
Όηαλ ζην επίπεδν x,y νη ηζνδπλακηθέο θακπχιεο έρνπλ ραξαρζεί, νη γξακκέο ηεο έληαζεο
ηνπ πεδίνπ, Δ, ραξάδνληαη εχθνια, θαζψο είλαη θάζεηεο πξνο ηηο πξψηεο (΢ρ. 9.3). Μπνξνχκε
φκσο λα βξνχκε θαη ην κέηξν ηεο έληαζεο, Δ, ηνπ ειεθηξηθνχ πεδίνπ ζε θάζε ζεκείν ηνπ

88
πεδίνπ. Γηα ηνλ ζθνπφ απηφ, κε ην πνηελζηφκεηξν επηιέγνπκε ζηαζεξά βήκαηα δπλακηθνχ.
Σφηε επεηδή ε έληαζε ηνπ ειεθηξηθνχ πεδίνπ ζε έλα ζεκείν είλαη Δ = ΓU/Γl, φπνπ ΓU είλαη
ην βήκα δπλακηθνχ θαη Γl είλαη ε „„θάζεηε‟‟ απφζηαζε ζηελ νπνία ιακβάλεη ρψξα ε
κεηαβνιή ΓU, φζν ιηγφηεξν απέρνπλ νη ηζνδπλακηθέο γξακκέο, ηφζν κεγαιχηεξε είλαη ε
έληαζε ηνπ πεδίνπ ζηελ πεξηνρή απηή. Πξνζεγγηζηηθά ζην κέζν ηνπ δηαζηήκαηνο Γl, ε κέζε
έληαζε ηνπ πεδίνπ, Δ, ππνινγίδεηαη απφ ηε ζρέζε Δ = ΓU/Γl, φπνπ ΓU είλαη ην βήκα
δπλακηθνχ, ελψ ην δηάζηεκα Γl ππνινγίδεηαη γξαθηθά απφ ηηο πεηξακαηηθέο ηζνδπλακηθέο
θακπχιεο ζηελ πεξηνρή απηή (΢ρ. 9.3).

9.4.1. Ηιεθηξηθή πόισζε ηνπ αληρλεπηή

Ζ κέζνδνο ηεο ειεθηξνιπηηθήο ιεθάλεο έρεη έλα αδχλαην ζεκείν. Σελ ειεθηξηθή πφισζε
ηνπ κεηαιιηθνχ αληρλεπηή έλαληη ηνπ πγξνχ.
Όηαλ έλα κέηαιιν εηζάγεηαη ζε πγξφ, ιφγσ αλαθαηαλνκήο ησλ ηφλησλ ηνπ ειεθηξνιχηε,
κεηαμχ κεηάιινπ θαη πγξνχ δεκηνπξγείηαη κία δηαθνξά δπλακηθνχ, ε νπνία εμαξηάηαη απφ ηε
ζπγθέληξσζε ησλ ηφλησλ θαη ηνπ είδνπο ηνπ κεηάιινπ. Ζ ηάζε απηή δελ είλαη κηθξή θαη είλαη
ηεο ηάμεο 0,20,5 V. Δπνκέλσο αλ ην δπλακηθφ ηνπ πγξνχ είλαη π.ρ. 0,6 V, ηφηε κία ηάζε
πφισζεο ηνπ αληρλεπηή θαηά 0,3 V ζα αιινηψζεη ην δπλακηθφ θαηά 50 % θαη νη κεηξήζεηο ζα
είλαη επηβαξπκέλεο κε ην κεγάιν απηφ ζπζηεκαηηθφ ζθάικα.
΢ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ πξνβιήκαηνο ηεο πφισζεο βνεζά κία παξαηήξεζε. Ο
ζρεκαηηζκφο ηεο δηαθνξάο δπλακηθνχ πφισζεο είλαη ζρεηηθά αξγή δηαδηθαζία. Μάιηζηα φζν
κηθξφηεξε είλαη ε ζπγθέληξσζε ησλ ηφλησλ ζην πγξφ, ηφζν πην αξγή είλαη ε δηαδηθαζία απηή.
Απηφο είλαη ν ιφγνο γηα ηνλ νπνίν ζηα ειεθηξφδηα ηεο δηάηαμεο εθαξκφδνπλ ελαιιαζζφκελε
ηάζε θαη φρη ζπλερή. Όηαλ ε ηάζε είλαη ελαιιαζζφκελε, ζην ρξνληθφ δηάζηεκα ηεο κηζήο
πεξηφδνπ ην δπλακηθφ πφισζεο δελ πξνιαβαίλεη λα ζρεκαηηζηεί, θαζψο ζην άιιν κηζφ ηεο
πεξηφδνπ ην δπλακηθφ απηφ αιιάδεη πξφζεκν. Ζ ζπρλφηεηα 50 Hz είλαη αξθεηά πςειή θαη
κεηψλεη ην δπλακηθφ πφισζεο ηνπ αληρλεπηή δεθάδεο θνξέο.

9.4.2. Παξακόξθσζε ηνπ ειεθηξηθνύ ζηα άθξα ηεο ιεθάλεο

Καζψο ε ιεθάλε θαηαζθεπάδεηαη απφ κνλσηηθφ πιηθφ θαη νη δηαζηάζεηο ηεο είλαη
πεπεξαζκέλεο, ην ειεθηξηθφ πεδίν παξακνξθψλεηαη ζηελ θνληηλή πεξηνρή ησλ ηνηρσκάησλ
ηεο ιεθάλεο. Ο ιφγνο είλαη πνιχ απιφο, θαζψο ε εζσηεξηθή πιεπξά ηνπ ηνηρψκαηνο
„„αλαγθάδεη‟‟ ην ξεχκα ζην πγξφ λα ξέεη παξάιιεια πξνο ηελ επηθάλεηα ηνπ ηνηρψκαηνο,
αλεμάξηεηα απφ ην ζρήκα ησλ ειεθηξνδίσλ πνπ δεκηνπξγνχλ ην ειεθηξηθφ πεδίν. Δπνκέλσο
ζηελ επηθάλεηα ησλ ηνηρσκάησλ ην δηάλπζκα Δ είλαη πάληα παξάιιειν πξνο ηα ηνηρψκαηα.
Αιιά επεηδή νη θακπχιεο ηνπ U = ζηαζ. θαη Δ είλαη θάζεηεο κεηαμχ ηνπο, θνληά ζηα

89
ηνηρψκαηα, ε θακπχιε U = ζηαζ. παξακνξθψλεηαη, ζην βαζκφ πνπ ε θακπχιε „„ηείλεη λα
ηέκλεη‟‟ ην ηνίρσκα θάζεηα (΢ρ. 9.4).

9.5. Πεηξακαηηθή δηάηαμε

Ζ πεηξακαηηθή δηάηαμε, φπσο θαίλεηαη ζην ΢ρ. 9.5, πεξηιακβάλεη:
 Μία ζθάθε κε λεξφ φπνπ ηνπνζεηνχληαη ηα δχν ειεθηξφδηα.
 Σα δχν ειεθηξφδηα (Α,Β) πνπ δεκηνπξγνχλ ην πεδίν
 Σελ πεγή ελαιιαζζφκελεο ηάζεο, ην πνηελζηφκεηξν θαη ην γαιβαλφκεηξν,
ελζσκαησκέλα φια ζε κία ζπζθεπή.
 Σνλ αληρλεπηή (κεηξεηηθφ θαιψδην Μ).
Ζ ιεθάλε είλαη θαηαζθεπαζκέλε απφ κνλσηηθφ πιηθφ. ΢ηνλ ππζκέλα ηεο είλαη
θνιιεκέλν έλα θχιιν κηιηκεηξέ. Έηζη κπνξνχκε λα „„δηαβάδνπκε‟‟ ηηο ζπληεηαγκέλεο x,y
θάζε ζεκείνπ ηεο ιεθάλεο.
Μία απφ ηηο δηαηάμεηο πνπ κειεηνχκε ζπζηεκαηηθά είλαη ε δηάηαμε „„γσλία-επίπεδν‟‟
πνπ θαίλεηαη ζην ΢ρ. 9.5.
Ζ πεγή ηάζεο δίλεη 10 ή 20 V (ελαιιαθηηθά 7,5 ή 15 V) ελαιιαζζφκελε ηάζε
(ζπρλφηεηα 50 Hz).

90
 Ζ ηάζε πνπ εθαξκφδεηαη ζηα δχν ειεθηξφδηα ηεο ιεθάλεο, ηαπηφρξνλα (εζσηεξηθά)
εθαξκφδεηαη θαη ζην ελζσκαησκέλν πνηελζηφκεηξν ηεο ζπζθεπήο.
΢ηελ πεηξακαηηθή δηάηαμε ην βνιηφκεηξν πνπ βιέπνπκε ζην ΢ρ. 9.2 ιείπεη, αιιά ε ηάζε
ζηνλ δξνκέα ηνπ πνηελζηφκεηξνπ δηαβάδεηαη απφ ηνλ κηθξνκεηξηθφ δείθηε ζέζεο, ν νπνίνο
είλαη βαζκνλνκεκέλνο κε 500 ειάρηζηεο ππνδηαηξέζεηο (500 = 10x50). Γηα παξάδεηγκα, φηαλ
ν δείθηεο ηνπ δξνκέα είλαη ζηε ζέζε 6,00, απηφ ζεκαίλεη φηη ε ηάζε ζηνλ δξνκέα είλαη 60 %
ηεο εθαξκνδφκελεο. Αλ π.ρ. ε εθαξκνδφκελε ηάζε είλαη 10 V, ζηνλ δξνκέα ε ηάζε είλαη 6,00
± 0,02 V, θ.ν.θ. (ζηελ παξάζηαζε 6,00 ± 0,02 V, ηα ± 0,02 V είλαη ε ηηκή ηεο ειάρηζηεο
ππνδηαίξεζεο ηνπ δείθηε ηνπ δξνκέα). Έηζη, φηαλ ζηνλ δξνκέα ε ηάζε είλαη 6,00 V, κε ηνλ
αληρλεπηή ςάρλνπκε ζε πνην ζεκείν ηεο ιεθάλεο ην ξεχκα ζην γαιβαλφκεηξν είλαη κεδέλ.
Όηαλ ην ζεκείν απηφ εληνπηζηεί, ην δπλακηθφ ηνπ είλαη 6,00 V. Πξνθαλψο ζηε ιεθάλε ηα
ζεκεία απηά είλαη άπεηξα, αιιά γηα ιφγνπο πξαθηηθνχο εληνπίδνληαη ζπλήζσο 20 ή 30 ζεκεία
ηεο ηζνδπλακηθήο.

Βηβιηνγξαθία
1. Μαζήκαηα Φπζηθήο Berkeley,Σφκνο ΗΗ: Ζιεθηξηζκόο-Μαγλεηηζκόο, Κεθ. 3, 4(Αζήλα,
1978).
2. W. H. Westephal, Physikalisches Praktikum, Vieweg, Braunschweig, (Germany, 1966).
3. J. R. Reitz and F. J. Milford, Foundations of Electromagnetic Theory, Κεθ. 7, Addison-
Wesley, (Reading, Mass., 1960).
4. J. R. Reitz, F. J. Milford and R. W. Christy. Foundations of Electromagnetic Theory,
(Addison-Wesley, Reading Mass., 1980, 3rd ed.). Κεθ. 7.
5. Δξγαζηεξηαθέο Αζθήζεηο Φπζηθήο, Σφκνο Η, ΔΜΠ, Σνκέαο Φπζηθήο, ΢ΔΜΦΔ, Δθδφζεηο
΢πκκεηξία (Αζήλα, 2010).

9.6. Δθηέιεζε
1. Σνπνζεηήζηε ηα ειεθηξφδηα-αγσγνχο ζηε ιεθάλε.
2. ΢ε έλα ραξηί κηιηκεηξέ Α3 ζρεδηάζηε ηα ειεθηξφδηα-αγσγνχο ζε θιίκαθα 1:1.
3. Γεκίζηε ηε ιεθάλε κε λεξφ, πξνζέρνληαο ψζηε ηα ειεθηξφδηα λα πξνεμέρνπλ 12 cm
πάλσ απφ ηελ επηθάλεηα ηνπ λεξνχ.
4. Σνπνζεηήζηε ηνπο αθξνδέθηεο ησλ ειεθηξνδίσλ-αγσγψλ ζηηο ππνδνρέο a θαη g θαη ηνλ
αθξνδέθηε ηνπ αληρλεπηή ζηελ ππνδνρή Μ ηνπ ηξνθνδνηηθνχ (΢ρ. 9.5).
5. Θέζαηε ζε ιεηηνπξγία ην ηξνθνδνηηθφ θαη κέζσ ηνπ κεηαγσγνχ επηιέμηε ηελ
ελαιιαζζφκελε ηάζε 10 V.
6. Με ην πνηελζηφκεηξν θαζνξίζηε ην δπλακηθφ ηεο ηζνδπλακηθήο ζην 1,00 V.
7. ΢ηνλ ρψξν αλάκεζα ζηα δχν ειεθηξφδηα εληνπίζηε 15 ζεκεία φπνπ ε έλδεημε ηνπ
γαιβαλφκεηξνπ δείρλεη ηελ ειάρηζηε ηηκή. ΢ηνλ άμνλα x ε απφζηαζε είλαη κφληκα 2 cm,
ελψ απηφ πνπ πξνζπαζνχκε λα εληνπίζνπκε είλαη ε ζέζε ηνπ y. Απφ ηα 15 ζεκεία ην έλα
πξέπεη λα βξίζθεηαη ζηνλ άμνλα ζπκκεηξίαο ηνπ πεδίνπ.
8. Με ην πνηελζηφκεηξν θαζνξίζηε ην δπλακηθφ ηεο ηζνδπλακηθήο ζην 2,00 V θαη
επαλαιάβαηε ην βήκα 7.
9. Δληνπίζηε 15 ζεκεία γηα ηηο ηζνδπλακηθέο θακπχιεο: 3, 4, 5, 6, 7, 8 θαη 9,00 V.
10. Πάλσ ζηνλ άμνλα ζπκκεηξίαο ηνπ πεδίνπ (x = 0), εληνπίζηε ηα ζεκεία φπνπ ην δπλακηθφ
είλαη 0,5, 1, 1,5, 2, 2,5, 3.….9,5 V (19 ζεκεία κε βήκα 0,5 V).

91
11. Δθηηκήζηε ην ζθάικα εληνπηζκνύ, αθνινπζψληαο ηελ εμήο δηαδηθαζία: ΢ηνλ άμνλα
ζπκκεηξίαο εληνπίζηε αθφκε κία θνξά ην ζεκείν φπνπ ην δπλακηθφ είλαη 5,00 V.
Μεηαθηλήζηε ηνλ αληρλεπηή θαηά Γy, πξνθαιψληαο κεηαθίλεζε ηεο βειφλαο ηνπ
γαιβαλφκεηξνπ θαηά 1 ειάρηζηε ππνδηαίξεζε. Σφηε ην Γy κπνξνχκε λα νξίζνπκε σο
„„ζθάικα εληνπηζκνύ‟‟ ζηε δηεχζπλζε y.
Καζψο ζηε δηεχζπλζε x ην βήκα είλαη ζηαζεξφ (20 mm) θαη ε ζέζε ηνπ αληρλεπηή
επηιέγεηαη απφ εκάο, ζπλήζσο ε αθξίβεηα απηήο ηεο επηινγήο γίλεηαη κε ζθάικα πνπ δελ
ππεξβαίλεη ην 1 mm. Δπνκέλσο Γx = 1 mm.

9.7. Δπεμεξγαζία ησλ κεηξήζεσλ

1. Γηα ηε δηάηαμε ησλ ειεθηξνδίσλ πνπ κειεηήζαηε ζρεδηάζηε ζε ραξηί κηιηκεηξέ ηα
ειεθηξφδηα, ηηο ηζνδπλακηθέο γξακκέο φπσο θαη ηηο δπλακηθέο γξακκέο ηνπ πεδίνπ, νη
νπνίεο είλαη θάζεηεο ζηηο ηζνδπλακηθέο.
2. Υξεζηκνπνηψληαο ηα πεηξακαηηθά απνηειέζκαηα ηνπ βήκαηνο 10, ππνινγίζηε ηελ
έληαζε ηνπ πεδίνπ Δ ζε φια ηα ζεκεία (19 ζπλνιηθά) θαηά κήθνο ηνπ άμνλα ζπκκεηξίαο.
3. Απφ ην ζθάικα πνπ εθηηκήζαηε ζην βήκα 11, ππνινγίζηε ην ζθάικα ηνπ Δ, δειαδή ην
δΔ, γηα έλα ηπρφλ ζεκείν απφ ηα παξαπάλσ 19.
4. ΢ρεδηάζηε ζε ραξηί κηιηκεηξέ ηε γξαθηθή παξάζηαζε ηνπ Δ ζπλαξηήζεη ηεο απφζηαζεο r
απφ ην επίπεδν ειεθηξφδην.
5. Ση ζπκκεηξίεο πξνβιέπεη ε ζεσξία γηα ην πεδίν πνπ κειεηήζαηε; Δπηβεβαηψλεηαη απφ ηηο
κεηξήζεηο ζαο;

92
Άζθεζε 10
Μειέηε ηεο ρσξεηηθόηεηαο ππθλσηή θαη κέηξεζε ηεο δηειεθηξηθήο
ζηαζεξάο πιηθώλ

10.1. ΢θνπόο
΢θνπφο ηεο άζθεζεο είλαη ν πξνζδηνξηζκφο ηεο ρσξεηηθφηεηαο ελφο ππθλσηή θαη ε κειέηε
ηεο εμάξηεζήο ηεο απφ ηα γεσκεηξηθά ζηνηρεία ηνπ ππθλσηή θαη απφ ην πιηθφ πνπ
παξεκβάιιεηαη κεηαμχ ησλ νπιηζκψλ ηνπ.

10.2. Δηζαγσγή
Ππθλσηήο είλαη ζχζηεκα δχν αγσγψλ ηθαλφ λα ζπζζσξεχεη ειεθηξηθφ θνξηίν.
΢ηελ επηζηεκνληθή έξεπλα θαη Σερλνινγία ρξεζηκνπνηνχληαη πνιιψλ εηδψλ ππθλσηέο, φπσο
ππθλσηέο θελνχ, ζπζζψξεπζεο κεγάινπ ειεθηξηθνχ θνξηίνπ, πςειήο ηάζεο θ.ι.π.
΢πλήζσο κεηαμχ ησλ δχν αγσγψλ παξεκβάιιεηαη κνλσηηθφ πιηθφ κε ζθνπφ ηελ αχμεζε
ηεο ρσξεηηθφηεηαο ηνπ ππθλσηή.
Αλ κεηαμχ δχν αξρηθά αθφξηηζησλ αγσγψλ εθαξκφζνπκε κηα δηαθνξά δπλακηθνχ ή
ηάζε, U, ηφηε ζηηο επηθάλεηέο ηνπο ζα αλαπηπρζεί θαζαξφ (πιεφλαζκα) ζεηηθνχ θαη
αξλεηηθνχ θνξηίνπ +Q θαη –Q. To θνξηίν απηφ είλαη αλάινγν πξνο ηελ εθαξκνζκέλε ηάζε
U:

Q = CU (10.1)

΢ηε ζρέζε (10.1) ν ζπληειεζηήο αλαινγίαο C, κεηαμχ Q θαη U, νλνκάδεηαη ρσξεηηθόηεηα

ηνπ ππθλσηή
H ρσξεηηθφηεηα είλαη κέγεζνο ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ ππθλσηή, πνπ εθθξάδεη ηελ
ηθαλφηεηά ηνπ λα απνζεθεχεη θνξηία. Ζ ηηκή ηεο εμαξηάηαη απφ ηα γεσκεηξηθά ζηνηρεία θαη
απφ ην πιηθφ πνπ βξίζθεηαη κεηαμχ ησλ αγσγψλ.
΢ηελ πεξίπησζε πνπ ν ππθλσηήο είλαη επίπεδνο, δειαδή νη αγσγνί (νπιηζκνί) είλαη δχν
ιεπηέο θαη παξάιιεια ηνπνζεηεκέλεο πνιύ θνληά πιάθεο, ζην θελφ, ε ρσξεηηθφηεηά ηνπ
δίλεηαη απφ ηνλ ηχπν:

C = ε0 S/d (10.2)

φπνπ S είλαη ην εκβαδφλ ησλ κεηαιιηθψλ πιαθψλ, d ε απφζηαζε κεηαμχ ησλ δχν νπιηζκψλ
θαη ε0 είλαη ε δηειεθηξηθή ζηαζεξά ηνπ θελνύ.
΢ην ζχζηεκα κνλάδσλ S.I, φπνπ κνλάδα θνξηίνπ είλαη ην Coulomb (C) θαη ηάζεο ην
Volt, (V), ε κνλάδα ρσξεηηθφηεηαο είλαη ην Farad (F, F = C/V). Ζ ηηκή ηεο ζηαζεξάο ε0 είλαη
8,85 ×10-12 F/m ή 8,85 pF/m.
Όηαλ νη νπιηζκνί ηνπ ππθλσηή δελ είλαη πνιχ θνληά, ην ειεθηξηθφ πεδίν ζηα άθξα ηνπ,
δηαθνξνπνηείηαη αηζζεηά απφ ην νκνγελέο πεδίν πνπ ππάξρεη ζην εζσηεξηθφ ηνπ. ΢ηελ
πεξίπησζε πνπ ν ππθλσηήο έρεη νπιηζκνχο παξάιιειεο θπθιηθέο πιάθεο αθηίλαο R, ζηελ
ζρέζε (10.2) εκθαλίδεηαη ν δηνξζσηηθφο παξάγνληαο f:

C = ε0(S/d)f (10.3)

93
ν νπνίνο εμαξηάηαη απφ ηνλ ιφγν d/R. ΢ηνλ παξαθάησ πίλαθα δίλνληαη κεξηθέο ηηκέο ηνπ
παξάγνληα f γηα δηάθνξνπο ιφγνπο d/R:

d/R
f
0,2 1,286
0,1 1,167
0,05 1,094
0,02 1,042
0,01 1,023

Έλα κνλσηηθφ πιηθφ κεηαμχ ησλ νπιηζκψλ ηνπ ππθλσηή απμάλεη ηε ρσξεηηθφηεηά ηνπ.
Έηζη, αλ C0 είλαη ε ρσξεηηθφηεηα ηνπ ππθλσηή ζην θελφ θαη C κε κνλσηηθφ πιηθφ, ν ιφγνο
εr = C/C0 (10.4)

νλνκάδεηαη ζρεηηθή δηειεθηξηθή ζηαζεξά ηνπ πιηθνχ θαη ραξαθηεξίδεη ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ
κέζα ζην ειεθηξηθφ πεδίν. Ζ εr είλαη αδηάζηαην κέγεζνο θαη είλαη 1 ζην θελφ, πεξίπνπ 1 ζηνλ
αέξα, αιιά ζην λεξφ είλαη πεξίπνπ 81!
Αλ κεηαμχ ησλ νπιηζκψλ ηνπ ππθλσηή παξεκβάιεη πιηθφ κε ζρεηηθή δηειεθηξηθή
ζηαζεξά εr, ε ρσξεηηθφηεηά ηνπ απμάλεη εr θνξέο
C = εr ε0 ( S/d) = εC0 (10.5)

φπνπ ην κέγεζνο ε = εr ε0 νλνκάδεηαη δηειεθηξηθή ζηαζεξά ηνπ πιηθνύ θαη έρεη ηηο δηαζηάζεηο
ηνπ ε0 (F/m).

10.2.1. Η πόισζε ησλ κε αγώγηκσλ πιηθώλ

Σα κε αγψγηκα πιηθά, πνιψλνληαη φηαλ βξεζνχλ κέζα ζε ειεθηξηθφ πεδίν.
Μέηξν ηεο Πόισζεο, Ρ, είλαη ε ειεθηξηθή δηπνιηθή ξνπή πνπ αλαπηχζζεηαη αλά
κνλάδα φγθνπ ηνπ πιηθνχ. ΢ηα πεξηζζφηεξα δηειεθηξηθά πιηθά ε ζρέζε κεηαμχ ηεο πφισζεο,
Ρ, θαη ηνπ ειεθηξηθνχ πεδίνπ πνπ επηθξαηεί ζην πιηθφ είλαη γξακκηθή, δειαδή:
P = ρe Δ (10.6)

φπνπ ρe είλαη ε ειεθηξηθή επηδεθηηθόηεηα ηνπ πιηθνχ θαη εθθξάδεη ηελ αλά κνλάδα φγθνπ
πνισζηκφηεηά ηνπ (δηπνιηθή ξνπή πνπ αλαπηχζζεηαη ζε κνλάδα φγθνπ απφ κνλάδα
ειεθηξηθνχ πεδίνπ).
Σν πειίθν ρe /ε0 = ρr νλνκάδεηαη ζρεηηθή ειεθηξηθή επηδεθηηθόηεηα θαη ηζρχεη:
ε r – 1 = ρr (10.7)

10.3. Μέζνδνο

΢ηελ Άζθεζε ζα κειεηεζνχλ πεηξακαηηθά νη ζρέζεηο (10.1), (10.2) θαη (10.4), κε ηε κέζνδν
θφξηηζεο-εθθφξησζεο ππθλσηή. Γηα ηνλ ζθνπφ απηφ ζα δηεμαρζνχλ ηα αθφινπζα πεηξάκαηα:

94
 Μειέηε ηεο κεηαβνιήο ηνπ ειεθηξηθνχ θνξηίνπ ηνπ ππθλσηή σο ζπλάξηεζε ηεο ηάζεο
πνπ εθαξκφδεηαη ζηνπο νπιηζκνχο ηνπ.
 Μειέηε ηεο εμάξηεζεο ηεο ρσξεηηθφηεηαο ελφο ππθλσηή απφ ηελ απφζηαζε κεηαμχ ησλ
νπιηζκψλ ηνπ.
 Πξνζδηνξηζκφο ηεο ζρεηηθήο δηειεθηξηθήο ζηαζεξάο πιηθψλ.

Κάζε κέηξεζε πεξηιακβάλεη δχν θάζεηο:

(α) Σε θφξηηζε ηνπ ππθλσηή απφ κηα πεγή ζπλερνχο ηάζεο (ηξνθνδνηηθφ), κέζσ κηαο σκηθήο
αληίζηαζεο πξνζηαζίαο 100 ΜΩ.
(β) Σε κέηξεζε ηνπ θνξηίνπ ηνπ ππθλσηή κε εηδηθφ «κεηξεηή» θνξηίνπ.

10.4. Πεηξακαηηθή δηάηαμε

Ζ πεηξακαηηθή δηάηαμε πνπ ζα ρξεζηκνπνηεζεί θαίλεηαη ζην ΢ρ.10.2.

Παξαζηηηθή ρσξεηηθφηεηα
θαισδίσλ. Γελ είλαη ακειεηέα!
΢ρήκα 10.2

Ζ δηάηαμε απνηειείηαη απφ:

 Ππθλσηή παξάιιεισλ νπιηζκψλ κε κεηαβιεηή απφζηαζε κεηαμχ ηνπο, κε θπθιηθέο
πιάθεο δηακέηξνπ 20 cm (ζην ΢ρ. 20.2 ζπκβνιίδεηαη σο C)
 Σξνθνδνηηθφ ζπλερνχο ηάζεο 0-200 V (ζπκβνιίδεηαη σο Σ)
 Βνιηφκεηξν (ζπκβνιίδεηαη σο V), ελζσκαησκέλν ζην ηξνθνδνηηθφ ζπλερνχο ηάζεο
 Όξγαλν κέηξεζεο θνξηίνπ (ζπκβνιίδεηαη σο Δ, G )
 Πξνζηαηεπηηθή αληίζηαζε 100 MΩ (ζπκβνιίδεηαη σο R)
 Μεηαγσγφ (ζπκβνιίδεηαη σο Μ)

Βηβιηνγξαθία
1. Μαζήκαηα Φπζηθήο Berkeley, ηφκνο 2: Ζιεθηξηζκόο-Μαγλεηηζκόο. (Αζήλα, 1978),
Κεθ. 3, 7.
2. M. Alonso θαη Finn, Θεκειηώδεο Παλεπηζηεκηαθή Φπζηθή, ηφκνο 2, κέξνο 2:
Ζιεθηξνκαγλεηηζκόο. (Αζήλα, 1981), Κεθ. 16.
3. Δξγαζηεξηαθέο Αζθήζεηο Φπζηθήο, Σφκνο Η, ΔΜΠ, Σνκέαο Φπζηθήο, ΢ΔΜΦΔ,
Δθδφζεηο ΢πκκεηξία (Αζήλα, 2010).

95
10.5. Δθηέιεζε
10.5.1. Μέηξεζε ηεο ρσξεηηθόηεηαο ηνπ ππθλσηή
1. Αλαγλσξίζηε ηα φξγαλα θαη ηε ιεηηνπξγία ηνπο. ΢πλδέζηε ηα αθνινπζψληαο ην ΢ρ. 10.2.
2. Ρπζκίζηε ην δηάθελν ζηνλ ππθλσηή 2 mm.
3. Ρπζκίζηε ηελ ηάζε ζηελ πεγή ζηα 25 V (U = 25 V).
4. Γπξίζηε ηνλ κεηαγσγφ (Μ) ζηε ζέζε „„θφξηηζεο‟‟ (ζχλδεζε κε ηελ πεγή ηάζεο) θαη ζηε
ζπλέρεηα ειεπζεξψζηε ηνλ. Μέζσ ελφο ειαηεξίνπ, ν κεηαγσγφο απηνκάησο ζα κεηαθηλεζεί
ζηε ζέζε „„εθθφξηηζεο‟‟, φπνπ γίλεηαη ζχλδεζε ηνπ ππθλσηή κε ηνλ κεηξεηή θνξηίνπ E, G.
Καηαγξάςηε ζηνλ Πίλαθα Η ηελ ηηκή ηεο ηάζεο U θαη ηνπ θνξηίνπ Q. ΢εκεηψλνπκε φηη ζηε
κέηξεζε απηή ε ηηκή ηνπ Q πεξηιακβάλεη θαη ην θνξηίν ηεο παξαζηηηθήο ρσξεηηθφηεηαο, πνπ
πξέπεη ηειηθά λα αθαηξεζεί.
5. Γηα λα κεηξεζεί ην παξαζηηηθφ θνξηίν, απνζπλδέζηε ηνλ ππθλσηή C απφ ην θχθισκα θαη
επαλαιάβεηε ηε κέηξεζε ηνπ θνξηίνπ. Σν θνξηίν Q΄ πνπ ζα κεηξήζεηε έηζη, ζα αληηζηνηρεί
ζην παξαζηηηθφ θνξηίν ησλ θαισδίσλ ζπλδεζκνινγίαο, πνπ δελ είλαη ακειεηέν.
΢πκπιεξψζηε ηηο ηηκέο U, Q, θαη Q΄ ζηνλ Πίλαθα Η. Ζ δηαθνξά Qπ = Q  Q΄ ζα καο δψζεη ην
θνξηίν Qπ πνπ ζπζζσξεχηεθε ζηνλ ππθλσηή C.
6. Δπαλαιάβεηε ην βήκα 4, θαιχπηνληαο ηελ πεξηνρή 50-200 V κε βήκα 25 V. Καηαγξάςηε
ηα απνηειέζκαηα ζηνλ Πίλαθα Η.
7. Απνζπλδέζηε ηνλ ππθλσηή C απφ ην θχθισκα πξνθεηκέλνπ λα κεηξεζεί ην παξαζηηηθφ
θνξηίν θαη επαλαιάβεηε ην βήκα 5, θαιχπηνληαο ηελ πεξηνρή 50-200 V κε βήκα 25 V.
Καηαγξάςηε ηα απνηειέζκαηα ζηνλ Πίλαθα Η.

Πίλαθαο I

U Q = Qπ + Q΄ Q΄ Qπ = Q  Q΄
(V) (C) (C) (C)

10.5.2. Δμάξηεζε ηεο ρσξεηηθόηεηαο ηνπ ππθλσηή από ην δηάθελν κεηαμύ ησλ νπιηζκώλ
Μεηαβάιιεηε ηελ απφζηαζε κεηαμχ ησλ νπιηζκψλ απφ 0,5 σο 3 mm, απμάλνληάο ηελ θαηά
0,5 mm θάζε θνξά. ΢ηηο κεηξήζεηο απηέο, θνξηίδεηε ηνλ ππθλσηή κε ηελ ίδηα ηάζε (π.ρ.
145V) θαη κεηξάηε ηα θνξηία, Q θαη Q΄, φπσο πξνεγνπκέλσο. Καηαγξάςηε ηα απνηειέζκαηα
ζηνλ Πίλαθα ΗΗ.

Πίλαθαο II

d Q Q΄ Qπ = Q  Q΄ C = Qπ/U
(mm) (C) (C) (C) (pF)

96
10.5.3. Μέηξεζε ηεο ζρεηηθήο δηειεθηξηθήο ζηαζεξάο πιηθώλ
Γηα θάζε πιηθφ πνπ ζα κειεηεζεί, επαλαιάβεηε ηα βήκαηα 4 θαη 5 (ηνπ κέξνπο 10.5.1),
ζχκθσλα κε ηελ αθφινπζε δηαδηθαζία:
1. Δηζάγεηε ην δηειεθηξηθφ κεηαμχ ησλ νπιηζκψλ. Μεηξήζηε ηα θνξηία, θαιχπηνληαο ην
δηάζηεκα 50-200 V θαη θαηαγξάςηε ηα απνηειέζκαηα ζηνλ Πίλαθα ΗΗΗ (ζηήιεο U, Qδηει.).
2. Δμάγεηε ην δηειεθηξηθφ απφ ηνλ ππθλσηή ρσξίο λα κεηαβιεζεί ε απφζηαζε κεηαμχ ησλ
νπιηζκψλ θαη γηα ηηο ίδηεο ηηκέο ηεο ηάζεο κεηξήζηε ηα θνξηία. Καηαγξάςηε ηα
απνηειέζκαηα ζηνλ Πίλαθα ΗΗΗ (ζηήιε Qαεξ.).
Πίλαθαο III

U Qδηει. Qαεξ. Cδηει. Cαεξ. εr

(V) (C) (C) (pF) (pF)

10.6. Δπεμεξγαζία ησλ κεηξήζεσλ

10.6.1. Πξνζδηνξηζκόο ηεο ρσξεηηθόηεηαο ηνπ ππθλσηή

1. Απφ ηα δεχγε ησλ ηηκψλ Qπ θαη U ηνπ Πίλαθα Η, ραξάμηε ηελ θακπχιε Qπ σο ζπλάξηεζε
ηνπ U. Τπνινγίζηε ηελ θιίζε ηεο επζείαο κε ηε γξαθηθή κέζνδν θαη απφ ηελ θιίζε ηεο
επζείαο ππνινγίζηε ηε κέζε ηηκή ηεο ρσξεηηθφηεηαο, C, θαζψο θαη ην ζθάικα ηεο δC.
Γξάςηε ην απνηέιεζκα ζε κνξθή C ± δC.
2. ΢πγθξίλεηε ηελ ηηκή ηεο C πνπ βξήθαηε κε ηε ζεσξεηηθή (Δμ. 10.3).
3. ΢ρνιηάζηε ηε δηαθνξά ησλ δχν ηηκψλ.

10.6.2. Δμάξηεζε ηεο ρσξεηηθόηεηαο ηνπ ππθλσηή από ηελ απόζηαζε κεηαμύ ησλ
νπιηζκώλ
1. Τπνινγίζηε ηηο ηηκέο ηεο ρσξεηηθφηεηαο, C, γηα θάζε κία απφ ηηο απνζηάζεηο πνπ
ρξεζηκνπνηήζαηε θαη θαηαρσξήζηε ηηο ζηνλ Πίλαθα ΗΗ.
2. ΢ρεδηάζηε ην δηάγξακκα C ζπλαξηήζεη ηνπ 1/d θαη ειέγμηε ηε γξακκηθφηεηα ηεο ζρέζεο.
3. ΢ην παξαπάλσ δηάγξακκα ραξάμηε θαη ηε ζεσξεηηθή θακπχιε πνπ πξνθχπηεη απφ ηελ Δμ.
(10.3).
4. ΢ρνιηάζηε ηηο δηαθνξέο κεηαμχ ησλ δχν θακππιψλ.

10.6.3 Πξνζδηνξηζκόο ηεο ζρεηηθήο δηειεθηξηθήο ζηαζεξάο πιηθώλ

1. Απφ ηηο ηηκέο ηνπ Πίλαθα ΗΗΗ, ππνινγίζηε ηηο αληίζηνηρεο ηηκέο ηεο ρσξεηηθφηεηαο ηνπ
ππθλσηή, κε δηειεθηξηθφ (Cδηει.) θαη κε αέξα (Cαεξ.) κεηαμχ ησλ νπιηζκψλ, ρξεζηκνπνηψληαο
ηελ Δμ. (10.1) θαη ζπκπιεξψζηε ηηο ηνλ Πίλαθα ΗΗΗ.
2. Γηα ηηο ηηκέο ηεο ηάζεο πνπ ρξεζηκνπνηήζαηε, ππνινγίζηε απφ ηελ Δμ. (10.4) ηηο ηηκέο ηεο
ζρεηηθήο δηειεθηξηθήο ζηαζεξάο, εr, θαη θαηαγξάςηε ηηο ζηνλ Πίλαθα ΗΗΗ.
3. Τπνινγίζηε ηε κέζε ηηκή ηεο εr θαη ην ζθάικα ηεο, εr ± δεr.
4. Πνηεο αηηίεο κπνξεί λα έρνπλ αιινηψζεη ηελ ηηκή πνπ ππνινγίζαηε;

97
Άζθεζε 11
Μέηξεζε ηνπ καγλεηηθνύ πεδίνπ ελόο ζσιελνεηδνύο
11.1. ΢θνπόο
΢ηελ άζθεζε απηή ζα κεηξεζεί ην καγλεηηθφ πεδίν ελφο ζσιελνεηδνχο (θπιηλδξηθνχ
πελίνπ). Θα ρξεζηκνπνηεζεί έλα δνθηκαζηηθφ πελίν, ε ρξήζε ηνπ νπνίνπ ζηεξίδεηαη ζηνλ
λφκν ηεο ειεθηξνκαγλεηηθήο επαγσγήο, θαη έλα βαιιηζηηθφ γαιβαλφκεηξν.

11.2. Δηζαγσγή

11.2.1. Σν καγλεηηθό πεδίν

Γηα ηελ πεξηγξαθή ηνπ καγλεηηθνχ πεδίνπ ζηνλ ρψξν ρξεζηκνπνηνχκε ην δηάλπζκα B(x,y,z)
πνπ νλνκάδεηαη καγλεηηθό πεδίν ή καγλεηηθή επαγσγή. Ωο εμίζσζε νξηζκνχ ηεο καγλεηηθήο
επαγσγήο κπνξνχκε λα ζεσξήζνπκε ηε ζρέζε πνπ πεξηγξάθεη ηε δχλακε Lorentz πνπ
αζθείηαη πάλσ ζε έλα θηλνχκελν θνξηίν
(11.1)

φπνπ F ε δχλακε, q ην ειεθηξηθφ θνξηίν, Δ ην ειεθηξηθφ πεδίν θαη π ε ηαρχηεηα ηνπ

θνξηίνπ. ΢ην ζχζηεκα κνλάδσλ S.I. ε κνλάδα κέηξεζεο ηνπ Β είλαη ην Tesla, πνπ είλαη ίζν
4
κε 10 Gauss, φπνπ ην Gauss είλαη ε αληίζηνηρε κνλάδα ζην ζχζηεκα CGS.

11.2.2. Σν καγλεηηθό πεδίν ζσιελνεηδνύο

Θεσξνχκε ζσιελνεηδέο κήθνπο L, αθηίλαο b, κε n πεξηειίμεηο αλά κνλάδα κήθνπο, πνπ
δηαξξέεηαη απφ ξεχκα Η, φπσο θαίλεηαη ζην ΢ρήκα 11.1.

΢ρήκα 11.1 ΢ρεκαηηθή δηάηαμε γηα ηνλ ππνινγηζκό ηνπ καγλεηηθνύ πεδίνπ
Β ζην ζεκείν Α ζηνλ άμνλα ζσιελνεηδνύο

Θεσξνχκε επίζεο φηη νη πεξηειίμεηο είλαη αξθεηά ππθλέο, έηζη ψζηε ην ζσιελνεηδέο λα
είλαη ηζνδχλακν κε κηα επαιιειία nL δαθηπιίσλ ξεχκαηνο, αθηίλαο b.
Σφηε ην καγλεηηθφ πεδίν Β, πάλσ ζηνλ άμνλα ηνπ πελίνπ, είλαη παξάιιειν πξνο ηνλ άμνλα

98
θαη δίλεηαη ζην ζεκείν Α ηνπ ζρήκαηνο απφ ηε ζρέζε

(11.2)
φπνπ

(11.3)

θαη ε ζηαζεξά κ0 = 4πx10-7 H/m είλαη ε καγλεηηθή δηαπεξαηφηεηα ηνπ θελνχ.

Ζ ηηκή ηνπ Β γίλεηαη κέγηζηε (Bmax) ζην κέζνλ ηνπ ζσιελνεηδνχο (xmax = L – xmax )

(11.4)
Αλ L >> b, ηφηε

(11.5)

ελψ ζην δεμί άθξν ηνπ πελίνπ, x = 0 (θαη πάληα πάλσ ζηνλ άμνλα ηνπ πελίνπ), έρνπκε

(11.6)

Γηα ζεκεία εθηφο ηνπ ζσιελνεηδνχο θαη πάλσ ζηελ πξνέθηαζε ηνπ άμνλά ηνπ, νη
αιγεβξηθέο παξαζηάζεηο γηα ηα cosζ1 θαη cosζ2 γίλνληαη

(11.7)

φπνπ x είλαη ε απφζηαζε ηνπ ζεκείνπ απφ ην άθξν O1 ηνπ πελίνπ (x > 0 πάληνηε).

11.2.3. Μέηξεζε καγλεηηθνύ πεδίνλ κε δνθηκαζηηθό πελίν

Ζ ρξήζε δνθηκαζηηθνχ πελίνπ γηα ηε κέηξεζε ελφο καγλεηηθνχ πεδίνπ Β ζηεξίδεηαη ζηνλ
λόκν ηεο ειεθηξνκαγλεηηθήο επαγσγήο (λόκνο ηνπ Faraday). Αλ έλα δνθηκαζηηθφ (κεηξεηηθφ)
πελίν δηαηνκήο Α, κε ζπλνιηθφ αξηζκφ πεξηειίμεσλ Ν βξίζθεηαη κέζα ζε έλα καγλεηηθφ πεδίν
Β κε ηελ επηθάλεηα δηαηνκήο ηνπ θάζεηε ζηε δηεχζπλζε ηνπ καγλεηηθνχ πεδίνπ, ε καγλεηηθή
ξνή Φ πνπ δηέξρεηαη απφ θάζε ζπείξα είλαη
(11.8)

Ζ ηειεπηαία ηζφηεηα (φπσο θαη νη επφκελεο ζρέζεηο) ηζρχεη γηα καγλεηηθφ πεδίν πνπ
είλαη νκνγελέο ζε φιε ηελ επηθάλεηα ηεο δηαηνκήο Α. Αλ ε καγλεηηθή απηή ξνή κεηαβάιιεηαη
κε ηνλ ρξφλν κε ξπζκφ dΦ/dt, ηφηε ε ειεθηξεγεξηηθή δχλακε (ηάζε) ζηνπο αθξνδέθηεο ηνπ
δνθηκαζηηθνχ πελίνπ είλαη

(11.9)

Αλ R είλαη ε ζπλνιηθή αληίζηαζε ζην θιεηζηφ θχθισκα ηνπ δνθηκαζηηθνχ πελίνπ, ηφηε
ε εμάξηεζε ηνπ ξεχκαηνο I ζην θχθισκα απηφ απφ ην ρξφλν δίλεηαη απφ ηε ζρέζε

99
 (11.10)

Αλ ε κεηαβνιή ηεο ξνήο Φ, απφ ηελ αξρηθή ηεο ηηκή ΒΑ ζηελ ηειηθή ηεο ηηκή 0 απαηηεί
ρξφλν η, ηφηε ην ζπλνιηθφ θνξηίν Q πνπ ηειηθά ζα θπθινθνξήζεη ζην θιεηζηφ θχθισκα ηνπ
δνθηκαζηηθνχ πελίνπ ζα είλαη

(11.11)

΢ηελ πξάμε, ε κεηαβνιή ηεο ξνήο ΓΦ κπνξεί λα γίλεη κε πνιινχο ηξφπνπο. Γηα
παξάδεηγκα, αλ ην πελίν πεξηζηξαθεί θαηά γσλία π/2, έηζη ψζηε ην καγλεηηθφ πεδίν Β λα
είλαη ηειηθά παξάιιειν πξνο ηελ επηθάλεηα δηαηνκήο ηνπ, ή αλ απνκαθξχλνπκε ην πελίν ζε
έλα ρψξν φπνπ Β = 0, ή ηέινο, πνπ είλαη θαη ν βνιηθφηεξνο ηξφπνο, αλ κεδεληζηεί ην ξεχκα Η
ηνπ ζσιελνεηδνχο, δίρσο λα πεξηζηξαθεί ή λα κεηαθηλεζεί ην δνθηκαζηηθφ πελίν απφ ηε ζέζε
ηνπ.
Ζ Δμ. (11.11) επηηξέπεη ηνλ ππνινγηζκφ ηνπ καγλεηηθνχ πεδίνπ, Β, απφ ηε κέηξεζε ηνπ
θνξηίνπ, Q,. Θα πξέπεη λα παξαηεξεζεί φηη ε ηηκή ηνπ θνξηίνπ δελ εμαξηάηαη απφ ηελ
ηαρχηεηα κεηαβνιήο ηεο ξνήο, Φ, αιιά κφλν απφ ηελ αξρηθή θαη ηειηθή ηεο ηηκή, κηα
ηδηφηεηα πνπ θαζηζηά ηε κέηξεζε ζρεηηθά άλεηε.
΢ηελ παξάγξαθν πνπ αθνινπζεί ζα δνχκε πψο κπνξεί λα κεηξεζεί ην θνξηίν ζην
θχθισκα ηνπ δνθηκαζηηθνχ πελίνπ, ρξεζηκνπνηψληαο έλαλ θιαζζηθφ κεηξεηή ξεχκαηνο,
θαηά πξνηίκεζε επαίζζεηνπ, θαζψο ζηελ Άζθεζε ηα κεηξνχκελα θνξηία είλαη πνιχ κηθξά.

11.2.4. Αξρή ιεηηνπξγίαο ηνπ γαιβαλνκέηξνπ

Σν γαιβαλφκεηξν είλαη έλα επαίζζεην φξγαλν γηα ηε κέηξεζε θπξίσο κηθξψλ ξεπκάησλ,
φπσο θαη κηθξψλ ηάζεσλ, σζηφζν ζε εηδηθή εθαξκνγή (βαιιηζηηθή εθαξκνγή), κε ην φξγαλν
απηφ κπνξνχλ λα κεηξεζνχλ θαη κηθξά ειεθηξηθά θνξηία. Ζ αξρή ιεηηνπξγίαο ηνπ
γαιβαλνκέηξνπ θαίλεηαη ζηα ΢ρ. 11.2 θαη 11.3.
΢ην ΢ρ. 11.2 έλα πελίν κε n πεξηειίμεηο βξίζθεηαη ζην δηάθελν κεηαμχ ησλ πφισλ Ν θαη
S ελφο κφληκνπ ηζρπξνχ καγλήηε, αιιά θαη ηνπ θπιηλδξηθνχ ηνπ ππξήλα Π, ζρεκαηίδνληαο
έλα πιαίζην γχξσ απφ ηνλ ππξήλα.

΢ρήκα 11.2

100
 ΢ην ΢ρ. 11.3 ν καγλήηεο ζθφπηκα αθαηξέζεθε, πξνθεηκέλνπ λα θαίλεηαη θαιχηεξα ν
ηξφπνο αλάξηεζεο ηνπ πιαηζίνπ κε ηηο n πεξηειίμεηο.
Σν πελίν απηφ είλαη αλεξηεκέλν απφ λήκα Γ (΢ρ. 11.3), έηζη ψζηε λα κπνξεί λα
πεξηζηξέθεηαη γχξσ απφ ηνλ άμνλα ηνπ θπιηλδξηθνχ ππξήλα Π (΢ρ. 11.2). Οη πξνζαγσγνί
ξεχκαηνο Α θαη Κ είλαη ζπεηξνεηδή ειαηήξηα θαη εμαζθαιίδνπλ, καδί κε ηελ αλάξηεζε Γ, ηελ
επηζηξνθή ηνπ πελίνπ ζηε ζέζε ηζνξξνπίαο, φηαλ ην πελίν δε δηαξξέεηαη απφ ξεχκα.

΢ρήκα 11.3. Καηνπηξηθό γαιβαλόκεηξν. Π: πελίν, Α θαη Κ: πξνζαγσγνί ξεύκαηνο, Κ': θάηνπηξν, Γ: λήκα
αλάξηεζεο.

Σν καγλεηηθφ πεδίν Β ζην δηάθελν κεηαμχ ησλ πφισλ (Ν, S) θαη ηνπ θπιηλδξηθνχ
ππξήλα Π είλαη πξαθηηθά αθηηληθφ (΢ρ. 11.2). Σν πελίν, ζην ΢ρ. 11.2, έρεη κία κφλν
νξζνγψληα πεξηέιημε πιάηνπο 2d θαη κήθνπο ℓ. Γηα κηθξέο ζρεηηθά γσλίεο πεξηζηξνθήο θ
(sinθ ≈ θ), νη θάζεηεο πιεπξέο κήθνπο ℓ, θηλνχληαη ζε έλα πξαθηηθά ζηαζεξφ ρσξηθά
καγλεηηθφ πεδίν Β θαη ε καγλεηηθή ξνή Φ κέζα απφ ην πελίν Π είλαη

(11.12)
Όηαλ ην πελίν Π δηαξξέεηαη απφ ξεχκα Η, ε δχλακε Laplace, F, ζηηο θάζεηεο πιεπξέο
κήθνπο ℓ είλαη

(11.13)
θαη ε ειεθηξνκαγλεηηθή ξνπή
(11.14)
φπνπ Α = 2dℓ είλαη ην εκβαδφλ ηεο ε επηθάλεηαο δηαηνκήο ηνπ πελίνπ. Σν κέγεζνο G = nΒΑ
είλαη κηα ζηαζεξά ηνπ νξγάλνπ θαη νλνκάδεηαη δπλακηθή ζηαζεξά ηνπ γαιβαλνκέηξνπ.
Όηαλ ην πελίν δηαξξέεηαη απφ ξεχκα Η, ζα ηζνξξνπήζεη ζε κηα γσλία πεξηζηξνθήο θ,
ηέηνηα ψζηε ε κεραληθή ξνπή επαλαθνξάο πνπ αζθείηαη ζην πελίν Π, δειαδή ε Νκερ = Dθ,
φπνπ D ε θαηεπζχλνπζα ξνπή ηνπ λήκαηνο αλάξηεζεο ηνπ πελίνπ θαη ησλ πξνζαγσγψλ, λα
εμηζνξξνπείηαη απφ ηελ ειεθηξνκαγλεηηθή ξνπή
(11.15)

101
 Με ηε κέηξεζε, ινηπφλ, ηεο γσλίαο πεξηζηξνθήο θ είλαη δπλαηφλ λα βξεζεί ην ξεχκα I
πνπ δηαξξέεη ην πελίν ηνπ γαιβαλνκέηξνπ, αθνχ D θαη G είλαη ζηαζεξέο ηνπ νξγάλνπ.
Μέζσ κέηξεζεο ηνπ ξεχκαηνο I, κε ην γαιβαλφκεηξν κπνξεί λα κεηξεζεί θα κία κηθξή
ηάζε E. Έηζη, αλ ην γαιβαλφκεηξν ζπλδεζεί κε κία πεγή κηθξήο ηάζεο, ηεο νπνίαο ε
εζσηεξηθή αληίζηαζε είλαη Rπ, ηφηε ε ειεθξεγεξηηθή δχλακε ηεο πεγήο, κε βάζε ηνλ λφκν
ηνπ Ohm, κπνξεί λα ππνινγηζηεί απφ ηε ζρέζε
E  I ( R  R)

φπνπ R είλαη ε αληίζηαζε ηνπ πελίνπ Π, ηελ νπνία ε θαηαζθεπάζηξηα εηαηξεία ζπλήζσο ηε
δειψλεη.
Γηα πην άλεηε θαη αθξηβή κέηξεζε ηεο γσλίαο πεξηζηξνθήο ηνπ πελίνπ θ, ην
γαιβαλφκεηξν είλαη ζπλήζσο εμνπιηζκέλν κε θάηνπηξν Κ΄, πνπ είλαη ζηεξεά ζπλδεδεκέλν κε
ην λήκα αλάξηεζεο Γ (΢ρ. 11.3) θαη πεξηζηξέθεηαη καδί κε ην πελίν Π (θαηνπηξηθφ
γαιβαλφκεηξν).
Πεξηζηξνθή ηνπ πελίνπ θαηά γσλία θ πξνθαιεί, ινηπφλ, πεξηζηξνθή ηνπ θαηφπηξνπ
θαηά ηελ ίδηα γσλία. Μηα πξνζπίπηνπζα δέζκε θσηφο αλαθιάηαη ηφηε θαηά γσλία β = 2θ (΢ρ.
11.4). Ζ αληίζηνηρε κεηαηφπηζε ηεο θσηεηλήο θειίδαο ζε κηα θπθιηθή θιίκαθα αθηίλαο r, ζην
θέληξν ηεο νπνίαο βξίζθεηαη ην θάηνπηξν ηνπ γαιβαλνκέηξνπ είλαη (΢1, ΢ρ. 11.4)
(11.16)
φπνπ ηα β θαη θ κεηξηνχληαη ζε αθηίληα.
΢ε κηα επίπεδε θιίκαθα (΢2, 11.4) ε κεηαηφπηζε ηεο θσηεηλήο θειίδαο είλαη

(11.17)

Αλάγλσζε ηεο πεξηζηξνθήο ηνπ

βαιιηζηηθνχ γαιβαλνκέηξνπ. Σν λήκα ηνπ
ιακπηήξα Λ απεηθνλίδεηαη κέζσ ηνπ
θαθνχ Φ θαη ηνπ θαηφπηξνπ Κ' ζηελ
θιίκαθα ΢1 ή ΢2

΢ρήκα 11.4

Γηα κηθξέο γσλίεο, θ, κπνξνχκε λα αληηθαηαζηήζνπκε ην α κε ην α', πνπ κεηξάηαη πην

άλεηα. Σν ζρεηηθφ ζθάικα (~ 1%, γηα β ≈ π/18 = 10°) απμάλεη κε ηε γσλία β.
Ζ θίλεζε ηνπ πελίνπ Π ηνπ γαιβαλνκέηξνπ απφ ηελ αξρηθή ζέζε ηζνξξνπίαο (Η = 0),
ζηε λέα ζέζε ηζνξξνπίαο (I ≠ 0), είλαη αξθεηά ζχλζεηε θαη πεξηγξάθεηαη απφ ηε δηαθνξηθή
εμίζσζε ηαιάλησζεο κε απφζβεζε. Ζ απφζβεζε ηεο θίλεζεο ηνπ πελίνπ Π είλαη κεραληθή

102
(ιφγσ ησλ ηξηβψλ αλάξηεζεο θαη ηεο αληίζηαζεο ηνπ αέξα ζηελ θίλεζε ηνπ πελίνπ) θαη
ειεθηξνδπλακηθή. Ζ πεξηζηξνθή ηνπ πελίνπ κέζα ζε ηζρπξφ καγλεηηθφ πεδίν πξνθαιεί ηελ
εκθάληζε κηαο ειεθηξεγεξηηθήο δχλακεο εμ επαγσγήο, ζηνπο αθξνδέθηεο ηνπ πελίνπ, θαη
φηαλ ην θχθισκα είλαη θιεηζηφ, ελφο ξεχκαηνο εμ επαγσγήο ζην θχθισκα ηνπ πελίνπ, πνπ
«αληηηίζεηαη» ζηελ θίλεζε ηνπ πελίνπ (θαλόλαο Lenz).
Δπηιέγνληαο θαηάιιεια ηελ σκηθή αληίζηαζε ζην θιεηζηφ θχθισκα ηνπ
γαιβαλνκέηξνπ, κπνξνχκε λα έρνπκε κία απφ ηηο εμήο ηξεηο πεξηπηψζεηο απφζβεζεο θαη
θίλεζεο ηνπ πελίνπ:
(α) Μηθξή απόζβεζε. Σν πελίν εθηειεί αξκνληθή ηαιάλησζε κε απφζβεζε γχξσ απφ ηε ζέζε
ηζνξξνπίαο.
(β) Κξίζηκε απόζβεζε. Σν πελίν θηλείηαη ζηε λέα ζέζε ηζνξξνπίαο αθνινπζψληαο εθζεηηθή
ζπλάξηεζε, ηχπνπ te-t/η, κε ζηαζεξά ρξφλνπ η0, ρσξίο ηαιάλησζε θαη ζηνλ ειάρηζην ρξφλν.
(β) Τπεξθξίζηκε απόζβεζε. Καη εδψ ην πελίν θηλείηαη πξνο ηε λέα ζέζε ηζνξξνπίαο ρσξίο
ηαιάλησζε, σζηφζν ε θίλεζε απηή γίλεηαη πνιχ αξγά.
Καηά θαλφλα, φινη νη αλαινγηθνί κεηξεηέο ξεχκαηνο, φπσο θαη ην γαιβαλφκεηξν, είλαη
ξπζκηζκέλνη ζηελ θξίζηκε απφζβεζε, ψζηε ε κεηαηφπηζε ηνπ δείθηε ζηε λέα ζέζε
ηζνξξνπίαο λα γίλεηαη ρσξίο ηαιάλησζε θαη ζηνλ ειάρηζην ρξφλν.

11.2.5. Σν γαιβαλόκεηξν ζε βαιιηζηηθή ιεηηνπξγία

Δθηφο απφ κεηξήζεηο κηθξψλ ξεπκάησλ θαη ηάζεσλ, ην γαιβαλφκεηξν κπνξεί λα
ρξεζηκνπνηεζεί θαη ζε κεηξήζεηο ειεθηξηθνχ θνξηίνπ

Q=  Idt
0
(11.18)

κε ηελ πξνυπφζεζε φηη ν ρξφλνο δηέιεπζεο ηνπ ξεχκαηνο κέζα απφ ην φξγαλν είλαη πνιχ
κηθξφηεξνο απφ ηε ζηαζεξά ρξφλνπ θίλεζεο ηνπ πελίνπ ηνπ γαιβαλνκέηξνπ, η0.
Ζ ζχληνκε δηέιεπζε ηνπ ξεχκαηνο πξνθαιεί κηα αξρηθή ζχληνκε ειεθηξνκεραληθή
ψζεζε ηνπ πελίνπ, πνπ αθήλεηαη κεηά λα εθηειέζεη, αλάινγα κε ηελ απφζβεζε πνπ έρεη,
πεξηνδηθή ή κε θίλεζε. Όηαλ ε απφζβεζε είλαη θξίζηκε, ε θίλεζε είλαη κε πεξηνδηθή. Ο
δείθηεο ηνπ νξγάλνπ εθηξέπεηαη θαηά κία κέγηζηε ηηκή θαη ζηε ζπλέρεη επηζηξέθεη θαη πάιη
ζηε ζέζε ηζνξξνπίαο.
΢ε θάζε πεξίπησζε κπνξεί λα δεηρζεί φηη ε κέγηζηε γσλία εθηξνπήο θκεγ ηνπ πελίνπ (θαη
επνκέλσο, ε κέγηζηε απφθιηζε α'κεγ ηεο θσηεηλήο θειίδαο ζηελ επίπεδε θιίκαθα), είλαη
αλάινγε ηνπ νιηθνχ ειεθηξηθνχ θνξηίνπ Q (ηεο αξρηθήο ψζεζεο, γεληθά) δειαδή ηνπ νιηθνχ
θνξηίνπ πνπ πέξαζε απφ ην πελίν Π, ζπλεπψο

(11.19)

Απηή είλαη ε βαιιηζηηθή ιεηηνπξγία ηνπ νξγάλνπ, φηαλ δειαδή ην κεηξνχκελν κέγεζνο δελ
είλαη ε λέα ζέζε ηζνξξνπίαο, αιιά ε κέγηζηε βαιιηζηηθή εθηξνπή ηνπ δείθηε.
΢ηε ζρέζε (11.19), ε ζηαζεξά αλαινγίαο Δβ είλαη ε ζηαζεξά ηνπ νξγάλνπ ή ε
βαιιηζηηθή επαηζζεζία ηνπ γαιβαλνκέηξνπ.

11.3. Μέζνδνο
΢ήκεξα ε κέηξεζε ηνπ καγλεηηθνχ πεδίνπ γίλεηαη κε καγλεηφκεηξα, ζηα νπνία αμηνπνηείηαη
ην θαηλφκελν Hall. Σα φξγαλα απηά είλαη δπζεχξεηα θαη αθξηβά, γεγνλφο πνπ αλαγθάδεη ηνπο
εξεπλεηέο λα θαηαθεχγνπλ ζε ελαιιαθηηθέο κεζφδνπο κέηξεζεο ηνπ καγλεηηθνχ πεδίνπ, κία

103
απφ ηηο νπνίεο είλαη απηή πνπ ρξεζηκνπνηείηαη ζηελ Άζθεζε απηή.
Ζ κέζνδνο πνπ αθνινπζείηαη γηα ηε κέηξεζε ηνπ καγλεηηθνχ πεδίνπ Β ζηεξίδεηαη ζην
λφκν ηεο ειεθηξνκαγλεηηθήο επαγσγήο. Έλα κηθξφ δνθηκαζηηθφ (κεηξεηηθφ) πελίν βξίζθεηαη
ζηε ζέζε Α (΢ρ. 11.1), κε ηελ επηθάλεηα δηαηνκήο ηνπ θάζεηα ζηε δηεχζπλζε ηνπ καγλεηηθνχ
πεδίνπ Β. Σν δνθηκαζηηθφ πελίν είλαη ειεθηξηθά ζπλδεδεκέλν κε έλα γαιβαλφκεηξν, πνπ
αμηνπνηείηαη ζε βαιιηζηηθή ιεηηνπξγία.
Σν ξεχκα ζην θχθισκα ηνπ ζσιελνεηδνχο κεδελίδεηαη (δηαθφπηεηαη κε δηαθφπηε) θαη
καδί, βέβαηα, κεδελίδεηαη θαη ην καγλεηηθφ πεδίν. ΢ε αλνηρηφ θχθισκα απηφ ζα πξνθαιέζεη
εκθάληζε ζχληνκνπ παικνχ ηάζεο, αιιά φηαλ ην θχθισκα ηνπ δνθηκαζηηθνχ πελίνπ είλαη
θιεηζηφ, γηα παξάδεηγκα κε ην γαιβαλφκεηξν, ν κεδεληζκφο ηνπ καγλεηηθνχ πεδίνπ ζα επάγεη
έλαλ ζχληνκν παικφ ξεχκαηνο ζην θχθισκα ηνπ πελίνπ-γαιβαλνκέηξνπ, πνπ έρεη ζπλνιηθή
αληίζηαζε R. ΢ηελ πεξίπησζε απηή ην νιηθφ ειεθηξηθφ θνξηίν πνπ ζα θπθινθνξήζεη ζην
θχθισκα ηνπ δνθηκαζηηθνχ πελίνπ-γαιβαλνκέηξνπ κπνξεί λα ππνινγηζηεί απφ ηε ζρέζε
(11.11),
(11.20)

φπνπ Ν είλαη ν ζπλνιηθφο αξηζκφο πεξηειίμεσλ (ζπεηξψλ), Α ην εκβαδφλ ηεο δηαηνκήο ηνπ
δνθηκαζηηθνχ πελίνπ θαη R είλαη ε σκηθή αληίζηαζε ζην θχθισκα δνθηκαζηηθνχ πελίνπ-
γαιβαλνκέηξνπ.
Βιέπνπκε, ινηπφλ, φηη αλ ην γαιβαλφκεηξν αμηνπνηεζεί ζε βαιιηζηηθή ιεηηνπξγία, απφ
ηε ζρέζε (11.20), ην καγλεηηθφ πεδίν κπνξεί λα ππνινγηζηεί.
΢ηε κέζνδν απηή, φηαλ ην ξεχκα ζην ζσιελνεηδέο κεδελίδεηαη, ε θσηεηλή θειίδα
εθηξέπεηαη θαηά κία νξηζκέλε κέγηζηε ηηκή. Σν νιηθφ θνξηίν πνπ ζπλδέεηαη κε απηήλ ηελ
εθηξνπή δίλεηαη απφ ηε ζρέζε (11.19)
(11.21)

φπνπ Δβ είλαη ε ζηαζεξά ηνπ γαιβαλνκέηξνπ θαη R = Rπ + Rγ είλαη ε ζπλνιηθή σκηθή

αληίζηαζε ζην θχθισκα δνθηκαζηηθνχ πελίνπ-γαιβαλνκέηξνπ, ε νπνία δίλεηαη θαη είλαη
γλσζηή.
Σν καγλεηηθφ πεδίν πνπ ζα κεηξεζεί είλαη ην καγλεηηθφ πεδίν ζσιελνεηδνχο ζε
δηάθνξεο ζέζεηο πάλσ ζηνλ άμνλα ηνπ ζσιελνεηδνχο θαη ζηελ πξνέθηαζε ηνπ άμνλα έμσ απφ
ην ζσιελνεηδέο. Ζ ζεσξεηηθή ηηκή ηνπ καγλεηηθνχ πεδίνπ δίλεηαη απφ ηηο Δμ. (11.2), (11.3)
θαη (11.7).
΢εκείσζε. Ζ επηινγή πνπ έγηλε γηα ηε κεγηζηνπνίεζε ηνπ γηλνκέλνπ ΝΑ, κε παξάιιειε
ειαρηζηνπνίεζε ησλ δηαζηάζεσλ ηνπ δνθηκαζηηθνχ πελίνπ, ηδηαίηεξα ηεο δηάζηαζεο
παξάιιειεο πξνο ηνλ άμνλα ηνπ ζσιελνεηδνχο, επέβαιε ηελ πεξηέιημε πεξηζζφηεξσλ απφ
κίαο ζηξψζεσλ ζπεηξψλ ζην δνθηκαζηηθφ πελίν, ηε κία ζηξψζε πάλσ ζηελ άιιε. Σφηε φκσο
ε καγλεηηθή ξνή Φ κέζα απφ ην δνθηκαζηηθφ πελίν, γηα νκνγελέο καγλεηηθφ πεδίν Β θάζεην
ζηελ επηθάλεηα δηαηνκήο ηνπ, δε δίλεηαη απφ ηε ζρέζε

(11.22)
φπνπ Α ε επηθάλεηα δηαηνκήο ηνπ δνθηκαζηηθνχ πελίνπ, αιιά απφ ηε ζρέζε,
(11.23)

φπνπ Ni είλαη ν αξηζκφο πεξηειίμεσλ ηεο ζηξψζεο i, Ai ε επηθάλεηα δηαηνκήο γηα ηε ζηξψζε i
θαη m είλαη ν ζπλνιηθφο αξηζκφο ησλ ζηξψζεσλ. Σν κέγεζνο

104
είλαη κία ζηαζεξά ηνπ δνθηκαζηηθνχ πελίνπ (έλα είδνο ελεξγνχο ηηκήο ηνπ γηλνκέλνπ ΝΑ), ε
νπνία δίλεηαη θαη είλαη γλσζηή. Δπνκέλσο ζηελ Δμ. (11.9) θαη ζε φιεο ηηο επφκελεο, ην
κέγεζνο NΑ πξέπεη λα αληηθαηαζηαζεί ζηνπο ππνινγηζκνχο κε ην παξαπάλσ άζξνηζκα
δειαδή κε ηελ ελεξγφ ηηκή ηνπ γηλνκέλνπ ΝΑ.

11.4. Πεηξακαηηθή δηάηαμε

΢ρήκα 11.5. ΢ρεκαηηθή παξάζηαζε ηεο πεηξακαηηθήο δηάηαμεο. ΢: ζσιελνεηδέο, Σ: ηξνθνδνηηθφ ηζρχνο, Γ΄:
δηαθφπηεο, Α: ακπεξφκεηξν, Γ: δνθηκαζηηθφ πελίν, Γ: γαιβαλφκεηξν, Λ: ιακπηήξαο, Ο: νζφλε

Ζ πεηξακαηηθή δηάηαμε πεξηιακβάλεη:

 Σξνθνδνηηθφ ζπλερνχο ηάζεο Σ, (΢ρ. 11.5).
 Ακπεξφκεηξν γηα ηε κέηξεζε ηεο έληαζεο ηνπ ξεχκαηνο I ζην θχθισκα Α, (΢ρ. 11.5).
 Μεγάιν θπιηλδξηθφ πελίν, ην ζσιελνεηδέο ΢, (΢ρ. 11.5) γηα ηε δεκηνπξγία ηνπ καγλεηηθνχ
πεδίνπ πνπ ζα κεηξεζεί ζηνλ άμνλά ηνπ. Σν ζσιελνεηδέο έρεη κήθνο L = 0,30 m, αθηίλα
δηαηνκήο b = 0,06 m θαη ζπλνιηθφ αξηζκφ ζπεηξψλ Ν ίζν κε 300 (n = 300/0,3 = 1000).
 Γνθηκαζηηθφ πελίν Γ, (΢ρ. 11.5), πνπ θηλείηαη ζηνλ άμνλα ηνπ ζσιελνεηδνχο
 Γαιβαλφκεηξν Γ, (΢ρ. 11.5), ε πεγή θσηφο ηνπ νπνίνπ ηξνθνδνηείηαη κε 12 V απφ ην ίδην
ην ηξνθνδνηηθφ ηεο ζπλερνχο ηάζεο
 Μία δηάηαμε γηα ηελ αλάγλσζε ηεο κέγηζηεο απφθιηζεο α'κεγ ηεο θσηεηλήο θειίδαο ηνπ
γαιβαλνκέηξνπ, πνπ απνηειείηαη απφ έλα ιακπηήξα Α θαη κηα νζφλε Ο, κε επίπεδε
θιίκαθα (βι. ΢ρ. 11.4 θαη ΢ρ. 11.5).
 Ζιεθηξηθφ θχθισκα γηα ηελ ηξνθνδνζία ηνπ ζσιελνεηδνχο κε ζπλερέο ξεχκα (Κχθισκα
I, ΢ρ. 11.5).

105
 Ζιεθηξηθφ θχθισκα γηα ηελ ηξνθνδνζία δνθηκαζηηθνχ πελίνπ-γαιβαλφκεηξνπ,
(Κχθισκα II, ΢ρ. 11.5).

Σν δνθηκαζηηθφ πελίν κπνξεί λα κεηαθηλεζεί θαηά κήθνο ζηνλ άμνλα ηνπ ζσιελνεηδνχο.
Έρεη εζσηεξηθή αθηίλα δηαηνκήο 0,75 cm, ζπλνιηθφ αξηζκφ ζπεηξψλ Ν = 1500, ελψ ε ελεξγφο
ηηκή ηνπ γηλνκέλνπ ΝΑ, ζηελ Δμ. (11.9), είλαη 0,265 m2.

Βηβιηνγξαθία
1. Mαζήκαηα Φπζηθήο Berkeley, Tφκνο ΗΗ: Ζιεθηξηζκόο-Μαγλεηηζκόο.), Κεθ. 6 θαη 7
(Αζήλα, 1978).
2. Ζ.J. Pain, Φπζηθή ησλ ηαιαληώζεσλ θαη ησλ θπκάησλ. Κεθ. 1, Παξάγξ. 1.12 (Αζήλα,
1990).
3. Δξγαζηεξηαθέο Αζθήζεηο Φπζηθήο, Σφκνο Η, ΔΜΠ, Σνκέαο Φπζηθήο, ΢ΔΜΦΔ, Δθδφζεηο
΢πκκεηξία (Αζήλα 2010).

11.5. Δθηέιεζε
1. ΢πλδέζηε ζε ζεηξά ην ηξνθνδνηηθφ ζπλερνχο ηάζεο, ην ακπεξφκεηξν θαη ην ζσιελνεηδέο
(θχθισκα I, ΢ρ. 11.5).
2. Σνπνζεηήζηε ην δνθηκαζηηθφ πελίν ζην κέζνλ ηνπ ζσιελνεηδνχο. Σξνθνδνηήζηε ην
ζσιελνεηδέο (θχθισκα I) κε ξεχκα πεξίπνπ 1 Α θαη κεηξήζηε ηελ απφθιηζε ακεγ ηεο
θσηεηλήο θειίδαο φηαλ κεδελίζεηε ην ξεχκα ζην θχθισκα I, αλνίγνληαο ηνλ δηαθφπηε Γ' (΢ρ.
11.5).
3. Δπαλαιάβεηε ηε κέηξεζε απηή, δειαδή ζηελ ίδηα ζέζε ηνπ δνθηκαζηηθνχ πελίνπ, γηα 4
δηαθνξεηηθέο ηηκέο ηνπ ξεχκαηνο Η. Καηαρσξήζηε ηα απνηειέζκαηα ζηνλ Πίλαθα I.

Πίλαθαο I

Η (Α) α'κεγ (cm) Q(C) Β (Σ)

4. Γηα ζηαζεξή ηηκή ηνπ ξεχκαηνο, Η, γχξσ ζηα 3Α, κεηξήζηε ηελ απφθιηζε, α'κεγ, ηεο
θσηεηλήο θειίδαο γηα δηάθνξεο ζέζεηο ηνπ δνθηκαζηηθνχ πελίνπ πάλσ ζηνλ άμνλα ηνπ
ζσιελνεηδνχο, κε βήκα 5 cm. 6 ηηκέο εληφο ηνπ ζσιελνεηδνχο θαη 4 εθηφο, απφ 2 ζε θάζε
άθξν. Καηαρσξήζηε ηα απνηειέζκαηά ζαο ζηνλ Πίλαθα II, φπνπ x είλαη ε απφζηαζε ηνπ
δνθηκαζηηθνχ πελίνπ απφ ην άθξν ηνπ ζσιελνεηδνχο.

106
 Πίλαθαο II

x α'κεγ Q Β
(cm) (cm) (C) (Σ)

5. Δθηηκήζηε ηελ αθξίβεηα κε ηελ νπνία κεηξνχληαη ηα κεγέζε πνπ ππεηζέξρνληαη ζηηο
ζρέζεηο (11.11) θαη (11.19), γηα ηνλ ππνινγηζκφ ηνπ καγλεηηθνχ πεδίνπ Β. Δθηηκήζηε επίζεο
ηελ αθξίβεηα κέηξεζεο ηνπ ξεχκαηνο I ηνπ ζσιελνεηδνχο, θαζψο θαη ηεο ζέζεο ηνπ
δνθηκαζηηθνχ πελίνπ.

11.6. Δπεμεξγαζία ησλ κεηξήζεσλ

1. Βξείηε γηα ηηο κεηξήζεηο πνπ θάλαηε ζηα βήκαηα 2-4 ηελ εθάζηνηε ηηκή ηνπ καγλεηηθνχ
πεδίνπ θαη ζπκπιεξψζηε ηνπο Πίλαθεο I θαη II. Δθηηκήζηε ηελ αθξίβεηα κέηξεζεο ηνπ
καγλεηηθνχ πεδίνπ.
2. Παξαζηήζηε γξαθηθά, ζεκεηψλνληαο θαη ηα ζθάικαηα, ηελ εμάξηεζε ηνπ καγλεηηθνχ
πεδίνπ Β ζην θέληξν ηνπ ζσιελνεηδνχο απφ ηελ ηηκή ηνπ ξεχκαηνο I, Β = Β(Η) (Πίλαθαο I).
Δπηβεβαηψλεηαη ε γξακκηθή εμάξηεζε; ΢ρνιηάζηε.
3. Παξαζηήζηε γξαθηθά, ζεκεηψλνληαο θαη ηα ζθάικαηα, ηελ εμάξηεζε ηνπ καγλεηηθνχ
πεδίνπ Β απφ ηελ απφζηαζε, x, απφ ην άθξν ηνπ ζσιελνεηδνχο, Β = Β(x) (Πίλαθαο II).
΢ρεδηάζηε ζην ίδην δηάγξακκα ηε ζεσξεηηθή θακπχιε απφ ηηο Δμ. (11.2) θαη (11.3).
΢πγθξίλεηε ηα πεηξακαηηθά ζεκεία κε ηε ζεσξεηηθή θακπχιε θαη ζρνιηάζηε.

107
Άζθεζε 12
Μέηξεζε ηνπ ιόγνπ cp/cv ησλ αεξίσλ
12.1. ΢θνπόο

΢θνπφο ηεο άζθεζεο είλαη ε κέηξεζε ηνπ ιφγνπ cp/cv ησλ εηδηθψλ ζεξκνηήησλ ηνπ
αηκνζθαηξηθνχ αέξα θαη ε θαηάηαμή ηνπ ζε κηα απφ ηηο θαηεγνξίεο ησλ κνλαηνκηθψλ,
δηαηνκηθψλ ή πνιπαηνκηθψλ αεξίσλ.

12.2. Δηζαγσγή

12.2.1. Καηαζηαηηθή εμίζσζε αεξίσλ

Ζ καθξνζθνπηθή θαηάζηαζε ελφο αεξίνπ πεξηγξάθεηαη πιήξσο αλ δνζνχλ ν φγθνο V, ε

ζεξκνθξαζία Σ θαη ε πίεζή ηνπ p. Σα κεγέζε απηά ζπλδένληαη κεηαμχ ηνπο, φηαλ ην αέξην
βξίζθεηαη ζε ζεξκνδπλακηθή ηζνξξνπία, κέζσ κηαο ζρέζεο ε νπνία είλαη γλσζηή σο
θαηαζηαηηθή εμίζσζε ηνπ αεξίνπ,

f (p, V, T) = 0. (12.1)

Ζ θαηαζηαηηθή εμίζσζε παίξλεη απιή κνξθή ζηελ πεξίπησζε ελφο ηδαληθνχ αεξίνπ.
Ιδαληθό αέξην είλαη έλα αέξην ηνπ νπνίνπ ηα κφξηα έρνπλ ακειεηέεο δηαζηάζεηο,
ζπκπεξηθέξνληαη σο ειαζηηθέο ζθαίξεο ζηηο ζπγθξνχζεηο θαη δελ αιιειεπηδξνχλ παξά κφλν
ζηηγκηαία φηαλ ζπγθξνχνληαη. Ζ θαηαζηαηηθή εμίζσζε ησλ ηδαληθψλ αεξίσλ είλαη

pV = nRT (12.2)

φπνπ n είλαη ν αξηζκφο ησλ γξακκνκνξίσλ ηνπ αεξίνπ ζηνλ φγθν V, ζε απφιπηε ζεξκνθξαζία
Σ θαη πίεζε p θαη R είλαη κηα ζηαζεξά, γλσζηή σο παγθόζκηα ζηαζεξά ησλ ηδαληθώλ αεξίσλ,
ε νπνία έρεη ηελ ηηκή 8,3149 J/Κmol, γηα φια ηα ηδαληθά αέξηα. Αλ ε ζηαζεξά R δηαηξεζεί δηα
ηνπ αξηζκνχ ησλ κνξίσλ αλά γξακκνκφξην (ζηαζεξά ηνπ Avogadro, Ν0 = 6,0251×1023
κφξηα/mol), πξνθχπηεη ε παγθφζκηα ζηαζεξά ησλ ηδαληθψλ αεξίσλ αλά κφξην, k = R/N0 =
1.3803×10-23 J/K, γλσζηή σο ζηαζεξά ηνπ Boltzmann.
Αλ γίλεηαη αλαθνξά ζε έλα γξακκνκφξην, ην νπνίν θαηαιακβάλεη φγθν ίζν κε v = V/n,
ηφηε ε θαηαζηαηηθή εμίζσζε είλαη:

pv = RT (12.3)
Oη θακπχιεο ηεο πίεζεο, p, σο ζπλάξηεζεο ηνπ κνξηαθνχ φγθνπ, v, γηα δηάθνξεο ηηκέο
ηεο ζεξκνθξαζίαο, Σ, είλαη ππεξβνιέο (ηζφζεξκεο), φπσο θαίλεηαη ζην ΢ρ. 12.1α.
Γηα ηα πξαγκαηηθά αέξηα, ε θαηαζηαηηθή εμίζσζε είλαη πην ζχλζεηε, ιακβάλνληαο
ππφςε ηφζν ην κέγεζνο ησλ κνξίσλ φζν θαη ηηο κεηαμχ ηνπο αιιειεπηδξάζεηο (εμίζσζε Van
der Waals). Γηαπηζηψλεηαη φκσο πεηξακαηηθά φηη, ζηηο ζπλήζεηο ζπλζήθεο πίεζεο θαη
ζεξκνθξαζίαο, αέξηα φπσο ην πδξνγφλν, ην άδσην, ην νμπγφλν θ.ιπ. ζπκπεξηθέξνληαη σο
ηδαληθά κε πνιχ θαιή πξνζέγγηζε.
Σν άζξνηζκα φισλ ησλ ελεξγεηψλ ησλ κνξίσλ ελφο αεξίνπ νλνκάδεηαη εζσηεξηθή
ελέξγεηα ηνπ αεξίνπ. Ζ εζσηεξηθή ελέξγεηα ελφο αεξίνπ απνηειείηαη απφ ηηο θηλεηηθέο
ελέξγεηεο ησλ κνξίσλ ηνπ θαη ζε πεξηπηψζεηο κνξίσλ κε εζσηεξηθή δνκή θαη ηηο εζσηεξηθέο
ελέξγεηεο ησλ κνξίσλ ηνπ. Γηα έλα ηδαληθφ αέξην, ιφγσ ηεο απνπζίαο αιιειεπηδξάζεσλ
κεηαμχ ησλ κνξίσλ ηνπ, ε εζσηεξηθή ελέξγεηα ζα είλαη αλεμάξηεηε ηνπ φγθνπ πνπ
θαηαιακβάλεη ην αέξην θαη ηεο πίεζήο ηνπ. Ζ εζσηεξηθή ελέξγεηα ηνπ ηδαληθνχ αεξίνπ

108
 ΢ρήκα 12.1.
(α) Ζ κεηαβνιή ηεο πίεζεο, p, σο ζπλάξηεζεο ηνπ κνξηαθνχ φγθνπ, v, ελφο ηδαληθνχ αεξίνπ, γηα
δηάθνξεο ηηκέο ηεο απφιπηεο ζεξκνθξαζίαο, Σ. Οη ηζφζεξκεο θακπχιεο είλαη θαη θακπχιεο
ζηαζεξήο εζσηεξηθήο ελέξγεηαο u γηα ην ηδαληθφ αέξην.
(β) Γχν ηζφζεξκεο θακπχιεο ηδαληθνχ αεξίνπ πνπ αληηζηνηρνχλ ζε ζεξκνθξαζίεο Σ θαη Σ+dΣ, θαη
ζε ηηκέο u θαη u + du ηεο εζσηεξηθήο ελέξγεηαο. ΢ην ζρήκα θαίλνληαη θαη ηξεηο δηαθνξεηηθέο
κεηαβνιέο πνπ κπνξεί λα ππνζηεί ην αέξην: κηα ηζνβαξήο (ΑΒ), κηα ηζφρσξε (ΑΓ) θαη κηα γεληθή
(ΓΔ).

εμαξηάηαη κφλν απφ ηε ζεξκνθξαζία ηνπ. Οη ηζφζεξκεο θακπχιεο ηνπ ΢ρ. 12.1α είλαη
επνκέλσο θαη θακπχιεο ζηαζεξήο εζσηεξηθήο ελέξγεηαο u.

12.2.2. Δηδηθέο ζεξκόηεηεο cp θαη cv ηδαληθνύ αεξίνπ

Έζησ φηη έλα mol ηδαληθνχ αεξίνπ, πνπ βξίζθεηαη αξρηθά ζε φγθν v, ζεξκνθξαζία Σ
θαη ππφ πίεζε, p, απνξξνθά πνζφηεηα ζεξκφηεηαο dq. Ζ κεηαβνιή ηεο ζεξκνθξαζίαο ηνπ
αεξίνπ, dT, ζα εμαξηεζεί απφ ηηο ζπλζήθεο θάησ απφ ηηο νπνίεο απνξξνθήζεθε, δειαδή ππφ
ζηαζεξή πίεζε (ηζνβαξήο) ή ππφ ζηαζεξφ φγθν (ηζόρσξε).
Αλ ε απνξξφθεζε ζεξκφηεηαο, dq, αλά mol, απφ ην αέξην ππφ ζηαζεξή πίεζε
νδεγήζεη ζε αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο ηνπ θαηά dT, ηφηε ν ιφγνο

 dq 
cp    (12.4)
 dT  p  .

νλνκάδεηαη γξακκνκνξηαθή εηδηθή ζεξκόηεηα ηνπ αεξίνπ ππό ζηαζεξή πίεζε.

Αλ ε απνξξφθεζε ζεξκφηεηαο dq αλά mol απφ ην αέξην ππφ ζηαζεξφ φγθν νδεγήζεη
ζε αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο ηνπ θαηά dT, ηφηε ν ιφγνο

 dq 
cv    (12.5)
 dT v  .

νλνκάδεηαη γξακκνκνξηαθή εηδηθή ζεξκόηεηα ηνπ αεξίνπ ππό ζηαζεξό όγθν.

Ο ιφγνο ησλ δχν εηδηθψλ ζεξκνηήησλ δίλεη ηνλ αξηζκφ

cp
 (12.6)
cv

109
ν νπνίνο είλαη κεγαιχηεξνο ηεο κνλάδαο γηα ιφγνπο πνπ ζα εμεγεζνχλ παξαθάησ.
΢χκθσλα κε ην πξψην αμίσκα ηεο Θεξκνδπλακηθήο, ε απνξξφθεζε ζεξκφηεηαο dq
απφ κηα πνζφηεηα ελφο mol ηδαληθνχ αεξίνπ ην νπνίν επίζεο παξάγεη έξγν dw, έρεη σο
απνηέιεζκα ηελ αχμεζε ηεο εζσηεξηθήο ηνπ ελέξγεηαο θαηά du, φπνπ

du = dq – dw (12.7)

Έζησ φηη έρνπκε δχν κεηαβνιέο, κία ηζνβαξή θαη κία ηζφρσξε, πνπ έρνπλ θαη νη δχν
σο ηειηθφ απνηέιεζκα ηελ αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο ηνπ αεξίνπ απφ Σ ζε Σ + dΣ θαη ηεο
εζσηεξηθήο ελέξγεηαο απφ u ζε u + du (ΑΒ θαη ΑΓ ζην ΢ρ. 12.1β αληίζηνηρα).
΢ηελ ηζνβαξή κεηαβνιή ε ζεξκφηεηα πνπ δίλεηαη ζην αέξην είλαη ζχκθσλα κε ηελ Δμ.
(12.4) ίζε κε

dq = cpdT (12.8)

Δπίζεο, ην αέξην παξάγεη έξγν ίζν κε

dw = pdv (12.9)

φπνπ dv είλαη ε κεηαβνιή ζηνλ φγθν ηνπ. Όκσο, απφ ηελ θαηαζηαηηθή εμίζσζε ηνπ αεξίνπ
(Δμ. 12.3), παξαγσγίδνληαο κε ζηαζεξή πίεζε,

pdv= RdT (12.10)

Απφ ηηο Δμ. (12.7)-(12.10) πξνθχπηεη φηη

du = cpdT – RdT (12.11)

΢ηελ ηζφρσξε κεηαβνιή ην αέξην δελ παξάγεη έξγν. Δπίζεο απφ ηελ Δμ. (12.5),

Dq = cvdT (12.12)

Αληηθαζηζηψληαο ηελ Δμ. (12.12) θαη ζέηνληαο dw = 0 ζηελ Δμ. (12.7), παίξλνπκε

du = cπdT (12.13)

Αο ζεκεησζεί φηη απφ ηηο ζρέζεηο (12.5) θαη (12.13) πξνθχπηεη φηη

 du 
cv    (12.14)
 dT v  .

Δπεηδή ζηηο δχν κεηαβνιέο ηα du θαη dT είλαη ηα ίδηα, νη (12.11) θαη (12.13) δίλνπλ

du = cpdT – RdT = cvdT (12.15)

ή ηειηθά,

cp – cv = R (12.16)

110
 Φαίλεηαη ακέζσο φηη cp > cv, φπσο αλακέλεηαη αλ ιεθζεί ππφςε φηη ζηελ ηζφρσξε
κεηαβνιή δελ παξάγεηαη έξγν απφ ην αέξην θαη επνκέλσο, γηα ηελ ίδηα πξνζθεξφκελε
ελέξγεηα, νη απμήζεηο ηεο εζσηεξηθήο ηνπ ελέξγεηαο θαη ηεο ζεξκνθξαζίαο ηνπ είλαη
κεγαιχηεξεο.

12.2.3. Βαζκνί ειεπζεξίαο θαη ζεώξεκα ηεο ηζνθαηαλνκήο ηεο ελέξγεηαο

΢ηε ζπδήηεζε πνπ ζα αθνινπζήζεη γηα ηηο εηδηθέο ζεξκφηεηεο ησλ αεξίσλ, ζα
ρξεζηκνπνηεζεί ην ζεψξεκα ηεο ηζνθαηαλνκήο ηεο ελέξγεηαο, ην νπνίν θαη ζα δηαηππσζεί εδψ
ρσξίο απφδεημε.
΢ηε ζεξκνδπλακηθή θάζε αλεμάξηεηε κεηαβιεηή πνπ πξέπεη λα δνζεί γηα λα
θαζνξηζηεί ε νιηθή ελέξγεηα ελφο ζπζηήκαηνο νλνκάδεηαη βαζκόο ειεπζεξίαο ηνπ
ζπζηήκαηνο.
Έηζη, κηα ειεχζεξε ζεκεηαθή κάδα, ηεο νπνίαο ε ελέξγεηα θαζνξίδεηαη πιήξσο απφ
ηξεηο ζπληζηψζεο ηεο ηαρχηεηάο ηεο, έρεη ηξεηο βαζκνχο ειεπζεξίαο. Αλ ε κάδα απηή
βξίζθεηαη κέζα ζε έλα δηαηεξεηηθφ πεδίν δχλακεο κέζα ζην νπνίν έρεη θαη δπλακηθή
ελέξγεηα, πνπ εμαξηάηαη απφ ηηο ηξεηο ζπληεηαγκέλεο ζέζεο ηεο κάδαο, νη βαζκνί ειεπζεξίαο
ηεο είλαη έμη. Αλ ε κάδα δελ είλαη ζεκεηαθή αιιά έρεη θαη εζσηεξηθή δνκή, φπσο π.ρ. έλα
κφξην, ηφηε γηα λα θαζνξηζηεί ε ελέξγεηά ηνπ ρξεηάδεηαη λα δνζνχλ θαη άιιεο ζπληεηαγκέλεο
πνπ πεξηγξάθνπλ απηή ηελ εζσηεξηθή δνκή θαη ν αξηζκφο ησλ βαζκψλ ειεπζεξίαο είλαη
κεγαιχηεξνο.
Σν ζεψξεκα ηεο ηζνθαηαλνκήο ηεο ελέξγεηαο ζηελ θιαζηθή ζεξκνδπλακηθή
δηαηππψλεηαη σο εμήο:

΢ε θάζε κεηαβιεηή, ε νπνία ζπλεηζθέξεη έλαλ ηεηξαγσληθό όξν ζηελ ελέξγεηα ελόο
ζπζηήκαηνο, αληηζηνηρεί, ζε ζεξκηθή ηζνξξνπία, κηα κέζε ελέξγεηα ίζε κε kT/2.

Έηζη, γηα ηελ ειεχζεξε ζεκεηαθή κάδα, ε ελέξγεηα ηεο νπνίαο είλαη ίζε κε ηελ
θηλεηηθή ηεο K = ½ m (πx2 + πy2 + πz2), ε κέζε ηεο ελέξγεηα ζηε ζεξκνθξαζία, Σ, είλαη ίζε κε

K
1
2
  1 1 1 3
m  x2   y2   z2  kT  kT  kT  kT .
2 2 2 2
(12.17)

Αλ ε κάδα είλαη ειαζηηθά ζπλδεδεκέλε ζε θάπνην ζεκείν, ψζηε λα έρεη θαη δπλακηθή
ελέξγεηα ίζε κε P = ½ Sxx2 + ½ Syy2 + ½ Szz2 κε θάπνηεο ζηαζεξέο Sx, Sy θαη Sz, (νη νπνίεο
κπνξεί λα είλαη θαη άγλσζηεο), ηφηε ζηε ζεξκνθξαζία Σ έρεη κέζε ελέξγεηα ίζε κε

1
    1 
E  K  P  m x2   y2  z2  sx x 2  s y y 2  sz z 2  6  kT   3kT .
2 2 
(12.18)

Γηα ζχζηεκα πνπ απνηειείηαη απφ Ν ηέηνηεο κάδεο, ε κέζε ελέξγεηα είλαη ίζε κε
3ΝkT.
Με αλάινγν ηξφπν ππνινγίδνληαη νη κέζεο ελέξγεηεο θαη άιισλ ζπζηεκάησλ ζε
ζεξκνδπλακηθή ηζνξξνπία.

12.2.4. Δηδηθέο ζεξκόηεηεο cp θαη cv ησλ κνλναηνκηθώλ αεξίσλ

΢χκθσλα κε ηελ θηλεηηθή ζεσξία ησλ αεξίσλ, ε εζσηεξηθή ελέξγεηα ελφο

κνλναηνκηθνχ αεξίνπ είλαη ίζε κε ην άζξνηζκα ησλ θηλεηηθψλ ελεξγεηψλ ησλ κνξίσλ ηνπ.
Απφ φζα εηπψζεθαλ ζηελ πξνεγνχκελε παξάγξαθν, ε κέζε ελέξγεηα θάζε αηφκνπ ηνπ

111
αεξίνπ, ζε ηζνξξνπία ζηε ζεξκνθξαζία Σ, είλαη ίζε κε 3kT/2. Γηα έλα mol, ην φπνίν έρεη Ν0
κφξηα (άηνκα εδψ), ε κέζε εζσηεξηθή ελέξγεηα είλαη:

u= N03kT/2 = 3RT/2 (12.19)

Απφ ηηο ζρέζεηο (12.14) θαη (12.16) πξνθχπηνπλ νη γξακκνκνξηαθέο εηδηθέο

ζεξκφηεηεο ηνπ ηδαληθνχ κνλαηνκηθνχ αεξίνπ θαη ν ιφγνο ηνπο,

cp = 5/2 R cv = 3/2 R γ = cp/cπ = 5/3 (12.20)

ζχκθσλα κε ηελ θιαζηθή ζεξκνδπλακηθή.

12.2.5. Δηδηθέο ζεξκόηεηεο cp θαη cv ησλ δηαηνκηθώλ αεξίσλ

Έλα δηαηνκηθφ αέξην έρεη πεξηζζφηεξνπο βαζκνχο ειεπζεξίαο απφ έλα κνλαηνκηθφ,
ιφγσ ηεο εζσηεξηθήο ηνπ δνκήο. Σν κφξην έρεη ξνπή αδξάλεηαο ε νπνία ζπλεηζθέξεη ζηελ
νιηθή ελέξγεηά ηνπ ηξεηο ηεηξαγσληθνχο φξνπο ηεο κνξθήο ½ Η σ2, έλαλ γηα θαζέλαλ απφ ηνπο
θχξηνπο άμνλεο πεξηζηξνθήο ηνπ γχξσ απφ ην θέληξν κάδαο ηνπ (΢ρ. 12.2).

΢ρήκα 12.2. Γηαηνκηθφ κφξην θαη νη άμνλεο πεξηζηξνθήο ηνπ.

Σν δηαηνκηθφ κφξην έρεη ηξεηο βαζκνχο ειεπζεξίαο ιφγσ ηεο κεηαθνξηθήο ηνπ θίλεζεο
θαη ηξεηο ιφγσ ηεο πεξηζηξνθηθήο ηνπ θίλεζεο. Αθφκε έλαο βαζκφο ειεπζεξίαο πξνθχπηεη
απφ ηε δπλαηφηεηα πνπ έρνπλ ηα άηνκα ηνπ κνξίνπ λα εθηεινχλ ηαιαληψζεηο θαηά κήθνο ηνπ
άμνλα πνπ ηα ελψλεη. Σα δχν άηνκα δελ ηαιαληψλνληαη αλεμάξηεηα ην έλα απφ ην άιιν, αιιά
ζε ζπκθσλία, έηζη ψζηε νη νξκέο ηνπο ζην ζχζηεκα θέληξνπ κάδαο ηνπο λα είλαη ίζεο θαη
αληίζεηεο. ΢πλνιηθά ινηπφλ έλα δηαηνκηθφ άηνκν έρεη επηά βαζκνχο ειεπζεξίαο. Δπεηδή
θαζέλαο απφ απηνχο ηνπο βαζκνχο ειεπζεξίαο ζπλεηζθέξεη έλαλ ηεηξαγσληθφ φξν ζηελ νιηθή
ελέξγεηα ηνπ ζπζηήκαηνο, ε κέζε ελέξγεηα ηνπ κνξίνπ ζηε ζεξκνθξαζία, Σ, ζα έπξεπε λα
είλαη, ζχκθσλα κε ηελ θιαζηθή ζεξκνδπλακηθή, ίζε κε 7/2 kT.
΢ηελ πξάμε φκσο ηα δηαηνκηθά αέξηα ζπκπεξηθέξνληαη ζαλ λα είραλ ιηγφηεξνπο
βαζκνχο ειεπζεξίαο απφ ηνπο 7 πνπ αλαθέξζεθαλ, εθηφο αλ βξίζθνληαη ζε πνιχ πςειέο

112
ζεξκνθξαζίεο. ΢αλ παξάδεηγκα δίλεηαη ζην ΢ρ. 12.3 ε κεηαβνιή κε ηε ζεξκνθξαζία ηεο
γξακκνκνξηαθήο εηδηθήο ζεξκφηεηαο cv ηνπ πδξνγφλνπ ππφ ζηαζεξφ φγθν.

΢ρήκα 12.3.Ζ κεηαβνιή κε ηε ζεξκνθξαζία ησλ βαζκψλ ειεπζεξίαο θαη ηνπ ιφγνπ cv/R,
φπνπ cv ε γξακκνκνξηαθή εηδηθή ζεξκφηεηα ηνπ κνξηαθνχ πδξνγφλνπ ππφ
ζηαζεξφ φγθν. Ζ θιίκαθα ηεο ζεξκνθξαζίαο είλαη ινγαξηζκηθή.

Σν πδξνγφλν είλαη ην κφλν δηαηνκηθφ αέξην πνπ παξακέλεη αέξην ζε πνιχ ρακειέο
ζεξκνθξαζίεο θαη καο δίλεη πιεξνθνξίεο γηα ηε ζπκπεξηθνξά ησλ αεξίσλ απηψλ. Φαίλεηαη
ζην ζρήκα φηη ην πδξνγφλν ζπκπεξηθέξεηαη ζαλ λα έρεη κφλν 3 βαζκνχο ειεπζεξίαο ζε
ζεξκνθξαζίεο θάησ ησλ 50 Κ πεξίπνπ, 5 βαζκνχο ζηε ζεξκνθξαζία ησλ 500Κ θαη λα ηείλεη
ζηνπο 7 βαζκνχο ζε κεγάιεο ζεξκνθξαζίεο ζηηο νπνίεο φκσο ην κφξην δηαζπάηαη. Αληίζεηα κε
ηηο θιαζηθέο πξνβιέςεηο, ε εηδηθή ζεξκφηεηα κεηαβάιιεηαη κε ηε ζεξκνθξαζία.
Ζ εξκελεία απηψλ ησλ παξαηεξήζεσλ δελ δίλεηαη απφ ηελ Κιαζηθή Φπζηθή αιιά απφ
ηελ Κβαληνκεραληθή. ΢χκθσλα κε ηελ Κβαληηθή Φπζηθή ε ελέξγεηα ελφο ζπζηήκαηνο ζηηο
πεξηζηξνθηθέο ή ηαιαλησηηθέο ηνπ θηλήζεηο δελ κεηαβάιιεηαη κε ζπλερή ηξφπν αιιά κπνξεί
λα παίξλεη ηηκέο κφλν απφ έλα ζχλνιν δηαθξηηψλ (θβαλησκέλσλ) ηηκψλ. ΢ηε ζεξκηθή
ηζνξξνπία, ζε θάπνηα ζεξκνθξαζία, ην θιάζκα ησλ κνξίσλ πνπ βξίζθνληαη ζε κηα νξηζκέλε
ελεξγεηαθή ζηάζκε εμαξηάηαη ηφζν απφ ηε ζεξκνθξαζία φζν θαη απφ ηελ ελέξγεηα ηνπ
κνξίνπ ζηε ζηάζκε απηή. Έηζη, γηα παξάδεηγκα, ζε ρακειέο ζεξκνθξαζίεο, ε πηζαλφηεηα λα
πεξηζηξέθεηαη έλα δηαηνκηθφ κφξην γχξσ απφ ηνλ άμνλα πνπ ελψλεη ηα δχν ηνπ άηνκα είλαη
ακειεηέα θαη απηφο ν βαζκφο ειεπζεξίαο κπνξεί λα ζεσξεζεί πσο είλαη «παγσκέλνο» θαη δελ
ζπλεηζθέξεη ζηελ νιηθή ελέξγεηα ηνπ ζπζηήκαηνο. Καζψο απμάλεηαη ε ζεξκνθξαζία, νη
δηάθνξνη βαζκνί ειεπζεξίαο δηεγείξνληαη ζε κεγαιχηεξν πνζνζηφ θαη ζπλεηζθέξνπλ ζηελ
εηδηθή ζεξκφηεηα ηνπ αεξίνπ. Ζ εμάξηεζε ηεο εζσηεξηθήο ελέξγεηαο απφ ηε ζεξκνθξαζία
είλαη επνκέλσο κηα πην πνιχπινθε ζπλάξηεζε απφ απηή ηεο θιαζηθήο ζεξκνδπλακηθήο. Ζ
θιαζηθή πξφβιεςε επηηπγράλεηαη κφλν ζε πνιχ πςειέο ζεξκνθξαζίεο, εθφζνλ βέβαηα ηα
κφξηα δελ δηαζπψληαη ζε κεκνλσκέλα άηνκα ζηηο ζεξκνθξαζίεο απηέο.
Γηα ηνπο ιφγνπο πνπ αλαθέξζεθαλ, ηα δηαηνκηθά αέξηα έρνπλ ζηηο ζπλήζεηο
ζεξκνθξαζίεο νπζηαζηηθά κφλν πέληε βαζκνχο ειεπζεξίαο, ηξεηο κεηαθνξηθήο θαη δχν
πεξηζηξνθηθήο θίλεζεο. Δπνκέλσο, ε γξακκνκνξηαθή εζσηεξηθή ηνπο ελέξγεηα είλαη

113
 u = N0(5/2)kT = 5/2 RT (12.21)

θαη νη γξακκνκνξηαθέο εηδηθέο ζεξκφηεηεο cp, cv ηνπ ηδαληθνχ αεξίνπ θαη ν ιφγνο ηνπο είλαη,
αληηζηνίρσο,

cp = 7/2 Rcv = 5/2 Rγ= cp/cv = 7/5 (12.22)

12.2.6. Δηδηθέο ζεξκόηεηεο cp θαη cv ησλ ηξηαηνκηθώλ θαη πνιπαηνκηθώλ αεξίσλ

Σα ηξηαηνκηθά κφξηα, σο πην ζχλζεηα, έρνπλ πεξηζζφηεξνπο βαζκνχο ειεπζεξίαο απφ
ηα δηαηνκηθά. Σα άηνκα ηνπ κνξίνπ ζπλήζσο δελ βξίζθνληαη πάλσ ζε κηα επζεία φπσο ζην
δηαηνκηθφ κφξην θαη εκθαλίδνπλ, επνκέλσο, κε ακειεηέα ξνπή αδξαλείαο γχξσ απφ ηξεηο
άμνλεο. Τπάξρεη ινηπφλ αθφκε έλαο «ελεξγφο» βαζκφο ειεπζεξίαο ζηα ηξηαηνκηθά θαη ζηα
πνιπαηνκηθά κφξηα. Γηα ηνπο ιφγνπο πνπ αλαπηχρζεθαλ ζηελ πξνεγνχκελε παξάγξαθν, ηα
ηξηαηνκηθά θαη ηα πνιπαηνκηθά κφξηα εκθαλίδνληαη λα έρνπλ, ζε ζπλήζεηο ζεξκνθξαζίεο, έμε
βαζκνχο ειεπζεξίαο. Δπνκέλσο,

u = N0(6/2)kT = 3RT (12.23)

νπφηε νη γξακκνκνξηαθέο εηδηθέο ζεξκφηεηεο cp, cv ηνπ ηδαληθνχ ηξηαηνκηθνχ αεξίνπ θαη ν
ιφγνο ηνπο είλαη, αληηζηνίρσο,

cp = 4R cv = 3R γ = cp/cv = 4/3 (12.24α,β,γ)

12.2.7. ΢ύγθξηζε ζεσξεηηθώλ θαη πεηξακαηηθώλ ηηκώλ ησλ εηδηθώλ ζεξκνηήησλ

΢ηνλ πίλαθα Η δίλνληαη νη ζεσξεηηθά πξνβιεπφκελεο θαη νη πεηξακαηηθέο ηηκέο ησλ
εηδηθψλ ζεξκνηήησλ γηα δηάθνξα αέξηα, ζηε ζεξκνθξαζία ησλ 20 0C θαη ζε αηκνζθαηξηθή
πίεζε.
Αμηνζεκείσηε ζπκθσλία παξαηεξείηαη κεηαμχ ησλ ζεσξεηηθψλ πξνβιέςεσλ θαη ησλ
πεηξακαηηθψλ ηηκψλ γηα ηα κνλαηνκηθά αέξηα. Γηα ηα δηαηνκηθά αέξηα ε ζπκθσλία είλαη
ηθαλνπνηεηηθή, ελψ ζεκαληηθέο δηαθνξέο παξαηεξνχληαη γηα ηα πνιπαηνκηθά κφξηα, γηα ηα
νπνία νη ζεσξεηηθέο πξνβιέςεηο είλαη ιηγφηεξν αθξηβείο, γηα ηνπο ιφγνπο πνπ αλαθέξζεθαλ
ήδε.

114
 Πίλαθαο Ι

Γξακκνκνξηαθέο εηδηθέο ζεξκόηεηεο ησλ αεξίσλ

΢ε ζεξκνθξαζία 20 0C θαη πίεζε 1 atm
΢ηελ θνξπθή θάζε ζηήιεο δίλεηαη ε ζεσξεηηθή ηηκή

Αέξην cp/R cv/R γ = cp/cv

Μνλαηνκηθά 5/2 = 2,5 3/2 = 1,5 5/3 = 1,67

He 2,52 1,52 1,66

Ar 2,52 1,51 1,67
Γηαηνκηθά 7/2 = 3,5 5/2 = 2,5 7/5 = 1,4

H2 3,42 2,44 1,41

O2 3,52 2,50 1,40
N2 3,50 2,45 1,40
Αηκ. Αέξαο 3,50 2,45 1,40
Cl2 4,12 3,02 1,36
Πνιπαηνκηθά 4 3 4/3 = 1,33

CO2 4,40 3,38 1,30

NH3 4,48 3,42 1,31
CH4 4,42 3,27 1,31
C4H10O 16,60 15,40 1,08

12.3. Αδηαβαηηθέο κεηαβνιέο ζε αέξηα

Αο εμεηάζνπκε κία κεηαβνιή ζε έλα ηδαληθφ αέξην θαηά ηελ νπνία δελ δίλεηαη ή αθαηξείηαη
ζεξκφηεηα απφ ην αέξην. Μηα ηέηνηα κεηαβνιή νλνκάδεηαη αδηαβαηηθή. ΢ε κηα αδηαβαηηθή
κεηαβνιή dq = 0 θαη ην πξψην ζεξκνδπλακηθφ αμίσκα (12.7) παίξλεη ηε κνξθή

du = − dw (12.25)

ε νπνία ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ Δμ. (12.9) δίλεη

du + pdv = 0 (12.26)

Ζ εζσηεξηθή ελέξγεηα ελφο ηδαληθνχ αεξίνπ είλαη ζπλάξηεζε κφλν ηεο ζεξκνθξαζίαο
ηνπ θαη ε Δμ. (12.14) cv = (du/dT) v = ζηαζ. ηζρχεη γηα φιεο ηηο κεηαβνιέο θαη επνκέλσο, γεληθά,
είλαη: du = cπdT.
Ζ Δμ. (12.26) παίξλεη ηε κνξθή:

cvdT + pdv = 0 (12.27)

Απφ ηελ παξαγψγηζε ηεο θαηαζηαηηθήο εμίζσζεο (12.3), πξνθχπηεη φηη

pdv + vdp = R dT = (cp – cv) dT (12.28)

115
 Απαιείθνληαο ην dT κεηαμχ ησλ (12.27) θαη (12.28) έρνπκε:

cp dp dv
vdp  pdv  0 ή  0 (12.29α,β)
cv p v

ε νπνία κε νινθιήξσζε δίλεη lnp + γlnv= ζηαζ. ή ηειηθά,

pvγ = ζηαζ. (12.30)

Αλ ε κεηαβνιή δελ είλαη απνιχησο αδηαβαηηθή αιιά ππάξρεη κεξηθή αληαιιαγή

ζεξκφηεηαο κε ην πεξηβάιινλ, ηφηε ε Δμ. (12.30) ηξνπνπνηείηαη ζε

pvα = ζηαζ. (12.30α)

φπνπ 1 < α < γ.

΢ην ΢ρ. 12.4 δίλεηαη ε γξαθηθή παξάζηαζε κηαο ηζφζεξκεο (1) θαη κηαο αδηαβαηηθήο
(2) κεηαβνιήο ηδαληθνχ αεξίνπ. Φαίλεηαη φηη ζηελ αδηαβαηηθή κεηαβνιή ε θιίζε (dp/dπ) είλαη
κεγαιχηεξε (θαηά έλα παξάγνληα γ) απφ φ,ηη ζηελ ηζφζεξκε κεηαβνιή.

΢ρήκα 12.4. Ηζφζεξκε (1) θαη αδηαβαηηθή (2) κεηαβνιή

12.4. Μέζνδνο

Ζ κέηξεζε ηνπ ιφγνπ γ = cp/cv ησλ αεξίσλ ζα γίλεη κε ηε κέζνδν ηνπ Torruchardt. ΢ηε
κέζνδν απηή ρξεζηκνπνηείηαη ε δηάηαμε ηνπ ζρήκαηνο 12.5. Μηα θνηιφηεηα πνπ έρεη φγθν V
έρεη σο κνλαδηθή έμνδν έλαλ θαηαθφξπθν γπάιηλν ζσιήλα κέζα ζηνλ νπνίν κπνξεί λα
θηλείηαη αεξνζηεγψο έλα έκβνιν.
Αλ κέζα ζην ζσιήλα αθήζνπκε ειεχζεξν ην έκβνιν, ηφηε απηφ ζα θαηέβεη κέρξη έλα
νξηζκέλν χςνο θαη ζηε ζπλέρεηα ζα εθηειέζεη ηαιαληψζεηο γχξσ απφ θάπνηα ζέζε
ηζνξξνπίαο, θαζψο ην αέξην πνπ πεξηέρεηαη ζηελ θνηιφηεηα ζπκπηέδεηαη θαη δηαζηέιιεηαη.

116
 Αλ ε κάδα ηνπ εκβφινπ είλαη m θαη ην εκβαδφλ ηεο δηαηνκήο ηνπ ζσιήλα είλαη S, ηφηε
ζηε ζέζε ηζνξξνπίαο ηνπ εκβφινπ ζα ηζρχεη ε ζρέζε:

mg
p  p0  (12.31)
S

φπνπ p είλαη ε πίεζε ηνπ αέξα κέζα ζηελ θνηιφηεηα θαη p0 είλαη ε αηκνζθαηξηθή πίεζε.

΢ρήκα 12.5. Ζ πεηξακαηηθή δηάηαμε γηα ηελ κέηξεζε ηνπ ιφγνπ γ = cp/cv ησλ αεξίσλ κε ηε κέζνδν
Torruchardt

Όηαλ ην έκβνιν βξίζθεηαη ζε απφζηαζε z απφ ηε ζέζε ηζνξξνπίαο ηνπ (ζεηηθή πξνο ηα
πάλσ), πξνθχπηεη κηα δηαθνξά πίεζεο Γp κεηαμχ ηνπ εζσηεξηθνχ θαη ηνπ εμσηεξηθνχ ηεο
θνηιφηεηαο. Ζ εμίζσζε θίλεζεο ηνπ εκβφινπ είλαη:

d2z
m  S p (12.32)
dt 2

(ην βάξνο ηνπ εκβφινπ δελ εκθαλίδεηαη ζηελ εμίζσζε γηαηί ε κεηαηφπηζε z κεηξηέηαη απφ ην
ζεκείν ηζνξξνπίαο ηνπ).
Αλ ε κεηαβνιή ζεσξεζεί αδηαβαηηθή (ιφγσ ηεο κηθξήο ρξνληθήο δηάξθεηαο ηνπ
θαηλνκέλνπ), ηφηε ζα ηζρχεη ε ζρέζε

pVγ = ζηαζ. (12.33)

φπνπ V είλαη ν νιηθφο φγθνο ηεο θνηιφηεηαο θαη ε κέζε πίεζε ζηελ θνηιφηεηα, p, δίλεηαη απφ
ηε Δμ. (12.31). Με παξαγψγηζε ε ζρέζε (12.33) δίλεη

p
dp   dV (12.34)
V

117
ή, θαηά πξνζέγγηζε, γηα κηθξέο κεηαβνιέο ΓV θαη Γp,
p
p   V (12.35)
V

Δπεηδή ΓV = Sz, ε ζρέζε (12.35) δίλεη

 pS
p   z (12.36)
V

φπνπ p θαη V είλαη νη κέζεο ηηκέο ηεο πίεζεο θαη ηνπ φγθνπ, γχξσ απφ ηηο νπνίεο γίλνληαη νη
κεηαβνιέο Γp θαη Γv, αληίζηνηρα.
Ζ Δμ. (12.32) ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ (12.36) δίλεη ηελ εμίζσζε θίλεζεο

d 2 z  pS 2
 z 0 (12.37)
dt 2 mV

ε νπνία είλαη ηεο κνξθήο

d 2z
2
 2 z  0 (12.38)
dt

 pS 2
κε 2  (12.39)
mV

Ζ δηαθνξηθή εμίζσζε (12.38) είλαη ε εμίζσζε θίλεζεο ελφο απινχ αξκνληθνχ

ηαιαλησηή, ηεο νπνίαο ε γεληθή ιχζε είλαη

Z(t) = Acos(σt+ θ) (12.40)

θαη πεξηγξάθεη κηα απιή αξκνληθή ηαιάλησζε κε γσληαθή ζπρλφηεηα σ.

Δπεηδή φια ηα κεγέζε ζηελ (12.39) κπνξνχλ λα κεηξεζνχλ, ν πξνζδηνξηζκφο ηνπ γ
είλαη δπλαηφο, αλ είλαη γλσζηή ε γσληαθή ζπρλφηεηα σ = 2π/Σ απφ κεηξήζεηο ηεο πεξηφδνπ,
Σ, ηεο ηαιάλησζεο ηνπ εκβφινπ. Έηζη, απφ ηηο (12.39) θαη (12.31), πξνθχπηεη

4 2 mV
 (12.41)
  Sp0  mg  S
2

Καζψο ηα αξρηθά κεγέζε p0 θαη V0 ζπλδένληαη κε ηηο κέζεο ηηκέο p θαη V κέζσ ηεο
ζρέζεο p0V0 = pV, κε αληηθαηάζηαζε, ε (12.42) γίλεηαη ηειηθά

4 2 mp0V0
 (12.42)
  Sp0  mg 2
2

ε νπνία είλαη ε ζρέζε πνπ δίλεη ηνλ ιφγν γ = cp/cv.

118
12.5. Πεηξακαηηθή δηάηαμε
Ζ πεηξακαηηθή δηάηαμε (΢ρ. 12.5), απνηειείηαη απφ έλαλ θχβν θαηαζθεπαζκέλν απφ
πιεμηγθιάο, ν νπνίνο επηθνηλσλεί κε ηνλ εμσηεξηθφ ρψξν κέζσ ελφο θαηαθφξπθνπ γπάιηλνπ
ζσιήλα πνπ βξίζθεηαη ζηελ επάλσ ηνπ πιεπξά. Ο ζπλνιηθφο εζσηεξηθφο φγθνο ηνπ θχβνπ
θαη ηνπ ζσιήλα είλαη 1140 cm3.
΢ηε δηάηαμε παξέρεηαη ε δπλαηφηεηα γηα ηελ εχθνιε εμαγσγή ηνπ εκβφινπ απφ ηνλ
θχβν. Ζ πξφζβαζε ζην εζσηεξηθφ ηνπ θχβνπ επηηπγράλεηαη κε ην μεβίδσκα ηνπ πψκαηνο πνπ
βξίζθεηαη ζηε κηα ηνπ πιεπξά.
Υξεζηκνπνηνχληαη επίζεο έλαο δπγφο, έλα κηθξφκεηξν, έλα ρξνλφκεηξν θαη έλα
βαξφκεηξν γηα ηε κέηξεζε ηεο αηκνζθαηξηθήο πίεζεο.

Βηβιηνγξαθία
1. Κ. Γ. Αιεμφπνπινο. Γεληθή Φπζηθή. Σφκνο 4: Θεξκφηεο. (Αζήλα, 1957). Κεθ. 6.
2. F. W. Sears. Thermodynamics, the Kinetic Theory of Gases and Statistical Mechanics. 2nd
ed. (Addison – Wesley, Reading Mass., 1963). Κεθ. 12 θαη 15.
3. Δξγαζηεξηαθέο Αζθήζεηο Φπζηθήο, Σφκνο Η, ΔΜΠ, Σνκέαο Φπζηθήο, ΢ΔΜΦΔ, Δθδφζεηο
΢πκκεηξία (Αζήλα 2010).

12.6. Δθηέιεζε

΢εκείσζε. Ζ θαιή ιεηηνπξγία ηεο δηάηαμεο βαζίδεηαη ζηελ φζν ην δπλαηφλ θαιχηεξε
εθαξκνγή ηνπ εκβφινπ ζην γπάιηλν ζσιήλα. Γηα ηνλ ιφγν απηφ ζα πξέπεη λα απνθεπρζεί
θάζε παξακφξθσζε ηνπ ζρήκαηνο ηνπ εκβφινπ. Θα πξέπεη επνκέλσο ζηε δηάξθεηα ηεο
άζθεζεο λα ρεηξίδεζηε ην έκβνιν κε κεγάιε πξνζνρή θαη λα ην ηνπνζεηείηε, φηαλ δε
ρξεζηκνπνηείηαη, πάλσ ζην πξνζηαηεπηηθφ παλί πνπ παξέρεηαη.

1. Με κεγάιε πξνζνρή δπγίζηε ην έκβνιν. ΢εκεηψζηε ην ζθάικα ηεο δχγηζεο. Καηά ηε

δχγηζε θαη εθηέιεζε ηνπ πεηξάκαηνο, θξνληίζηε ην έκβνιν λα ηνπνζεηείηαη πάλσ ζε έλα
θαζαξφ παλί.
2. Με ηε βνήζεηα ελφο κηθξνκέηξνπ, κεηξήζηε ηε δηάκεηξν ηνπ εκβφινπ. ΢εκεηψζηε ην
ζθάικα κέηξεζεο ηεο δηακέηξνπ, ην νπνίν είλαη εγγπεκέλν θαη ζπλνδεχεηαη κε θξάζε φπσο
„„δελ ππεξβαίλεη‟‟ ή „„είλαη κηθξφηεξν απφ‟‟ θ.ι.π. Ο νιηθφο φγθνο V0 ηνπ θχβνπ θαη ηνπ
ζσιήλα είλαη 1140 ± 2 cm3.
3. Βεβαησζείηε φηη ην πψκα ηνπ θχβνπ είλαη ζηε ζέζε ηνπ θαη βηδσκέλν αεξνζηεγψο, γηα λα
απνθεπρζνχλ βιάβεο ζην έκβνιν ζηηο κεηξήζεηο πνπ ζα αθνινπζήζνπλ.
4. Δηζάγνληαο κε πξνζνρή ην έκβνιν ζην γπάιηλν ζσιήλα, αθήζηε ην λα πέζεη ειεχζεξα
θαη ακέζσο κεηξήζηε ηνλ νιηθφ ρξφλν γηα 10 πιήξεηο ηαιαληψζεηο ηνπ.
5. Μεηά απφ ηελ απφζβεζε ησλ ηαιαληψζεσλ, ην έκβνιν ζα ζπλερίζεη λα πέθηεη αξγά θαη
ηειηθά ζα πέζεη κέζα ζηνλ θχβν.
6. Ξεβηδψζηε ην πψκα θαη βγάιηε ην έκβνιν απφ ηνλ θχβν. Δπαλαηνπνζεηήζηε ην πψκα ζηε
ζέζε ηνπ θαη βηδψζηε ην ψζηε ε ηξχπα λα θιείζεη αεξνζηεγψο.
7. Δπαλαιάβεηε ηα βήκαηα 3, 4 θαη 5 άιιεο 9 θνξέο, ψζηε λα έρεηε ζπλνιηθά 10 κεηξήζεηο,
απφ ηηο νπνίεο ζα βξεζνχλ 10 κέζεο ηηκέο ηεο πεξηφδνπ ηαιάλησζεο Σ ηνπ εκβφινπ.

119
8. Με ηε βνήζεηα ελφο βαξνκέηξνπ πδξαξγχξνπ, κεηξήζηε θαη θαηαγξάςηε ηελ
αηκνζθαηξηθή πίεζε p0. ΢εκεηψζηε ηηο κνλάδεο ηεο πίεζεο θαη ην ζθάικα απηήο ηεο
κέηξεζεο.

12.7. Δπεμεξγαζία ησλ κεηξήζεσλ

1. Απφ ηνλ ρξφλν ησλ 10 ηαιαληψζεσλ ηνπ εκβφινπ, βξείηε ηελ πεξίνδν, Σ, ηεο
ηαιάλησζεο γηα θάζε κηα απφ ηηο 10 ζεηξέο κεηξήζεσλ.
2. Γηα ηηο 10 ηηκέο ηεο πεξηφδνπ πνπ βξήθαηε, ππνινγίζηε ηε κέζε ηηκή θαη ηελ ηππηθή
απφθιηζε ηεο πεξηφδνπ. Γξάςηε ην απνηέιεζκα ζε κνξθή Σ ± δΣ.
3. Απφ ηε Δμ. (12.42), ππνινγίζηε ηνλ ιφγν γ = cp/cv θαη ην ζθάικα ηνπ. ΢ηνλ ππνινγηζκφ
ηνπ ζθάικαηνο λα εθηηκήζεηε πνηα απφ ηα κεγέζε ζηελ (12.42) έρνπλ ακειεηέα ζθάικαηα ζε
ζχγθξηζε κε ηα άιια θαη λα αγλνήζεηε ηα ζθάικαηα απηά. Γξάςηε ην ηειηθφ απνηέιεζκα ηνπ
πεηξάκαηνο σο γ ± δγ.
4. Με βάζε ηελ ηηκή ηνπ γ πνπ πξνζδηνξίζαηε, θαηαηάμηε ηνλ αηκνζθαηξηθφ αέξα ζε κηα
απφ ηηο ηξεηο θαηεγνξίεο ησλ κνλναηνκηθψλ, δηαηνκηθψλ ή πνιπαηνκηθψλ αεξίσλ.

120
Άζθεζε 13
Αλάθιαζε-Γηάζιαζε - Πόισζε ηνπ θσηόο

13.1. ΢θνπόο
΢θνπφο ηεο εξγαζηεξηαθήο άζθεζεο είλαη ε κειέηε ησλ λφκσλ ηεο ιεγφκελεο
«γεσκεηξηθήο νπηηθήο» θαζψο θαη ε κειέηε ηνπ γξακκηθά πνισκέλνπ θσηφο

13.2. Γεληθά

Σν θσο είλαη έλα εγθάξζην ειεθηξνκαγλεηηθφ θχκα. Σν ειεθηξηθφ E θαη ην

 
καγλεηηθφ B πεδίν απηνχ ηνπ θχκαηνο είλαη ζπκθαζηθά νδεχνληα θχκαηα, θάζεηα κεηαμχ
 2 ˆ 
ηνπο θαη θάζεηα ζηελ δηεχζπλζε δηάδνζεο  k  k , φπνπ k είλαη ν ιεγφκελνο θπκαηηθφο
  
αξηζκφο (k = 2π/ι) θαη ι ην κήθνο θχκαηνο ηνπ θσηφο. Σα ηξία απηά δηαλχζκαηα απνηεινχλ
έλα ηξηζ-νξζνγψλην ζχζηεκα κε ηελ ζεηξά δηαδνρήο πνπ αλαθέξνληαη παξαπάλσ.
Ζ δηεχζπλζε ηνπ ειεθηξηθνχ πεδίνπ ηνπ ειεθηξνκαγλεηηθνχ θχκαηνο αλαθέξεηαη,
θαηά ζχκβαζε, σο ε δηεύζπλζε «πόισζεο» ηνπ θύκαηνο. Ζ ζχκβαζε απηή δελ είλαη
απζαίξεηε, έρεη ζρέζε κε ην γεγνλφο φηη ε αιιειεπίδξαζε ηνπ ειεθηξνκαγλεηηθνχ θχκαηνο
κε ηα νπηηθά κέζα γίλεηαη κέζσ ηεο ειεθηξηθήο κάιινλ παξά κέζσ ηεο καγλεηηθήο ηνπ
ζπληζηψζαο.
Σν ειεθηξνκαγλεηηθφ θχκα ηαμηδεχεη ζην θελφ κε ηαρχηεηα c  3 108 m / s ,
αλεμάξηεηα απφ ηε ζπρλφηεηά ηνπ, ελψ ζηα δηάθνξα νπηηθά πιηθά ηαμηδεχεη κε κηθξφηεξε
ηαρχηεηα, ε ηηκή ηεο νπνίαο εμαξηάηαη απφ ην πιηθφ αιιά θαη απφ ηε ζπρλφηεηα ηνπ θχκαηνο.
Με βάζε ηα παξαπάλσ, νξίδνπκε σο δείθηε δηάζιαζεο ηνπ πιηθνύ, γηα θάζε ζπρλφηεηα, ην
πειίθν ηεο ηαρχηεηαο δηάδνζεο ηνπ θσηφο ζην θελφ c0 , πξνο ηελ ηαρχηεηα δηάδνζεο cm  
ζην ζπγθεθξηκέλν κέζν  m  ,
c0
nm   
cm  

Δπεηδή ζηνλ αέξα ε ηαρχηεηα δηάδνζεο ησλ θπκάησλ πνπ αληηζηνηρνχλ ζην νξαηφ
κέξνο ηνπ Ζιεθηξνκαγλεηηθνχ Φάζκαηνο (δειαδή, ζην θσο) δηαθέξεη ειάρηζηα απφ ηελ
ηαρχηεηα δηάδνζεο ζην θελφ, ζεσξνχκε φηη ν δείθηεο δηάζιαζεο ηνπ αέξα γηα ην θσο είλαη,
κε θαιή πξνζέγγηζε, πεξίπνπ ίζνο κε ηε κνλάδα

n  1

Όηαλ κηα θσηεηλή δέζκε, πνπ νδεχεη ζε θάπνην νπηηθφ κέζν 1 (΢ρ. 13.1), ζπλαληά κηα
δηαρσξηζηηθή επηθάλεηα πέξα απφ ηελ νπνία ππάξρεη έλα δηαθνξεηηθφ νπηηθφ κέζν 2, ηφηε έλα
κέξνο ηνπ θχκαηνο αλαθιάηαη πάιη ζην αξρηθφ νπηηθφ κέζν 1 θαη έλα κέξνο δηέξρεηαη ζην
νπηηθφ κέζν 2.
Απνδεηθλχεηαη φηη ε πξνζπίπηνπζα, ε αλαθιψκελε θαη ε δηεξρφκελε αθηίλα, ή,
αληίζηνηρα, ηα θπκαηαλχζκαηα πξφζπησζεο k  ,
i αλάθιαζεο k 
r θαη δηέιεπζεο k  ,
t

βξίζθνληαη ζην ίδην επίπεδν, ην νπνίν κπνξνχκε λα ιέκε «επίπεδν αλάθιαζεο»

121
 Απηή ε δηαδηθαζία αλάθιαζεο- δηάζιαζεο δηέπεηαη απφ θάπνηεο ζρέζεηο πνπ αθνξνχλ,
αθ‟ ελφο ζηελ γεσκεηξία αλάθιαζεο-δηάζιαζεο, αθ‟ εηέξνπ ζηα πνζνζηά αλάθιαζεο θαη
δηάζιαζεο. Σα γεσκεηξηθά ραξαθηεξηζηηθά δελ εμαξηψληαη απφ ηελ δηεχζπλζε πφισζεο ηνπ
θσηφο, απνηειψληαο γεληθά θηλεκαηηθά ραξαθηεξηζηηθά πνπ ηζρχνπλ, κάιηζηα, γηα φια ηα
θχκαηα (κεραληθά, ερεηηθά, ειεθηξνκαγλεηηθά), αλεμάξηεηα απφ ηελ θχζε ηνπ θχκαηνο.
Αληίζεηα, ηα πνζνζηά αλάθιαζεο-δηάζιαζεο εμαξηψληαη απφ ηελ θχζε ηνπ θχκαηνο, απφ ηε
γεσκεηξία αλάθιαζεο, θαη (ζηελ πεξίπησζε ησλ εγθάξζησλ θπκάησλ) απφ ηνλ
πξνζαλαηνιηζκφ ηεο δηεχζπλζεο πφισζεο σο πξνο ην επίπεδν αλάθιαζεο.
΢ην πιαίζην απηήο ηεο άζθεζεο ζα κειεηήζνπκε ηελ αιιεινζπζρέηηζε ησλ γσληψλ
πξφζπησζεο-αλάθιαζεο-δηάζιαζεο ηνπ θσηφο απφ κία θαη δχν επίπεδεο δηαρσξηζηηθέο
επηθάλεηεο. Ζ κειέηε ησλ πνζνζηψλ αλάθιαζεο-δηέιεπζεο γίλεηαη ιεπηνκεξέζηεξα ζην
κάζεκα ηεο Οπηηθήο θαη ζε απηή εδψ ηελ εξγαζηεξηαθή άζθεζε ζα καο απαζρνιήζεη κφλν
ζε ζρέζε κε ην θαηλφκελν ηεο γσλίαο Brewster. Ζ άζθεζε ζα νινθιεξσζεί κε ηελ κειέηε
ηνπ πνισκέλνπ θσηφο θαηά ηελ δηέιεπζή ηνπ απφ αληζφηξνπα νπηηθά πιηθά, γλσζηά σο
πνισηέο.

13.3. Νόκνη αλάθιαζεο-δηάζιαζεο

13.3.1. Αλάθιαζε - Γηάζιαζε από κηα επίπεδε δηαρσξηζηηθή επηθάλεηα

Θεσξνχκε κία αθηίλα θσηφο πνπ

Κ πξνζπίπηεη, ππφ γσλία, ζε επίπεδε δηαρσξηζηηθή
επηθάλεηα πνπ απνηειεί ην ζχλνξν αλάκεζα ζε δχν
θi θr δηαθνξεηηθά νπηηθά κέζα 1 θαη 2, κε δείθηεο
(1)
δηάζιαζεο n1 θαη n2 , αληίζηνηρα. Αλ είλαη Ν ην
(2) Ν ζεκείν πξφζπησζεο, θέξλνπκε ηελ θάζεην ΚΝΚ΄,
θt σο πξνο ηελ επίπεδε δηαρσξηζηηθή επηθάλεηα, ζην
Κ΄ ζεκείν πξφζπησζεο, θαη νξίδνπκε σο γσλία
πξφζπησζεο i  , γσλία αλάθιαζεο r  , θαη
γσλία δηάζιαζεο t  , ηηο γσλίεο πνπ ζρεκαηίδνπλ
΢ρ.13.1 Αλάθιαζε-πξφζπησζε-δηάζιαζε ε πξνζπίπηνπζα, ε αλαθιψκελε θαη ε δηεξρφκελε
(ή, δηαζιψκελε) αθηίλα, αληίζηνηρα, κε ηελ θάζεην
ζηε δηαρσξηζηηθή επηθάλεηα
ζηελ δηαρσξηζηηθή επηθάλεηα θαη ηελ πξνέθηαζή
δχν νπηηθψλ κέζσλ (1) θαη (2) ηεο.

Γηα ηηο γσλίεο πξφζπησζεο i  , αλάθιαζεο

r  , θαη δηάζιαζεο t  , ηζρχνπλ νη λφκνη:
(α) Νόκνο αλάθιαζεο: i  r (13.1)

(β) Νόκνο ηνπ Snell: n1 sin i  n2 sin t (13.2)

Αλ ιάβνπκε ππφςε καο ηελ Δμ. (13.2) θαη ην γεγνλφο φηη nαεξα  1, δηαπηζηψλνπκε φηη
αλ είκαζηε ζε ζέζε λα κεηξήζνπκε ηηο γσλίεο πξφζπησζεο θαη δηάζιαζεο, ζηε δηαρσξηζηηθή
επηθάλεηα ηνπ αέξα κε θάπνην άιιν νπηηθφ πιηθφ, ηφηε κπνξνχκε λα ππνινγίζνπκε ηνλ
δείθηε δηάζιαζεο ηνπ πιηθνχ απηνχ. Μεηαμχ δχν πιηθψλ κε δείθηεο δηάζιαζεο, π.ρ., n2  n1 ,
νλνκάδνπκε νπηηθώο ππθλόηεξν ην πιηθφ 2 ζε ζρέζε κε ην πιηθφ 1.

122
 ΢ε κία δηαδηθαζία αλάθιαζεο-δηάζιαζεο, ζεσξνχκε ζπλήζσο φηη ην θσο δηαδίδεηαη απφ
ηνλ αέξα πξνο θάπνην νπηηθψο ππθλφηεξν πιηθφ. ΢ε κία ηέηνηα δηαδξνκή, φπσο πξνθχπηεη
απφ ηε Δμ. (13.2), ε γσλία δηάζιαζεο ζα είλαη πάληα κηθξόηεξε απφ ηε γσλία πξφζπησζεο.
Απμάλνληαο ζηαδηαθά ηελ γσλία πξφζπησζεο, φηαλ πιεζηάδνπκε ηελ ηηκή i  900 , (νπφηε
sin i  1 ), απφ ην Νφκν ηνπ Snell πξνθχπηεη φηη

n1 1
sin t  sin i  sin t 
n2 n2

ε αληίζηνηρε γσλία δηάζιαζεο νλνκάδεηαη νξηαθή γσλία,

1
   arcsin   (13.3)
 n2 
Αλ είρακε ηελ αληίζηξνθε πνξεία ηνπ θσηφο, απφ ην νπηηθψο ππθλφηεξν πξνο ην
νπηηθψο αξαηφηεξν κέζν (π.ρ., απφ ην γπαιί πξνο ηνλ αέξα), ηφηε ε νξηαθή γσλία ζα ήηαλ
εθείλε ε γσλία πξφζπησζεο γηα ηελ νπνία ην θσο πνπ εμέξρεηαη πξνο ην νπηηθψο αξαηφηεξν
νπηηθφ κέζν ηαμηδεχεη ζρεδφλ παξάιιεια ζηελ δηαρσξηζηηθή επηθάλεηα ησλ δχν κέζσλ. ΢ε
κηα ηέηνηα πεξίπησζε, γηα γσλίεο πξφζπησζεο κηθξφηεξεο ηεο νξηαθήο γσλίαο έρνπκε θαη
αλαθιψκελε (πξνο ην νπηηθψο ππθλφηεξν κέζν) θαη δηαζιψκελε δέζκε (πξνο ην νπηηθψο
αξαηφηεξν κέζν), νπφηε ην άζξνηζκα ησλ εληάζεσλ ησλ δχν απηψλ δεζκψλ είλαη ίζν κε ηελ
έληαζε ηεο πξνζπίπηνπζαο δέζκεο.
Γηα ηελ ίδηα πεξίπησζε (απφ νπηηθψο ππθλφηεξν πξνο νπηηθψο αξαηφηεξν κέζν), φηαλ ε
γσλία πξφζπησζεο γίλεη κεγαιχηεξε απφ ηελ νξηαθή γσλία, ηφηε ε δηαζιψκελε δέζκε παχεη
λα ππάξρεη θαη ε αλαθιψκελε δέζκε παίξλεη φιε ηελ έληαζε ηεο πξνζπίπηνπζαο δέζκεο.
Σφηε ιέκε φηη έρνπκε ην θαηλφκελν ηεο νιηθήο εζσηεξηθήο αλάθιαζεο, ην νπνίν απνηειεί θαη
ηελ αξρή ζηελ νπνία βαζίδεηαη ε ρξήζε ησλ νπηηθψλ ηλψλ σο κέζσλ δηάδνζεο νπηηθψλ
ζεκάησλ. ΢εκεηψλνπκε φηη ην ίδην θαηλφκελν, αλ πεξηγξαθεί κε φξνπο θπκαηηθήο,
αλαθέξεηαη σο θπκαηνδήγεζε θαη νη αληίζηνηρεο νπηηθέο ίλεο αλαθέξνληαη σο θπκαηνδεγνί.

13.3.2. Γηάζιαζε από δύν επίπεδεο δηαρσξηζηηθέο επηθάλεηεο ππό γσλία – Πξίζκα
Δίλαη ρξήζηκε ε αλάιπζε ηεο δηαδνρηθήο δηάζιαζεο απφ δχν επίπεδεο δηαρσξηζηηθέο
επηθάλεηεο πνπ ζρεκαηίδνπλ κία δίεδξε γσλία. Σν αληίζηνηρν νπηηθφ ζηνηρείν, ην νπνίν
απνηειείηαη απφ έλα δηειεθηξηθφ πιηθφ, π.ρ., γπαιί, πνπ θαηαιακβάλεη ην εζσηεξηθφ ηεο
δίεδξεο γσλίαο, ιέγεηαη πξίζκα. Βάζε ηνπ πξίζκαηνο νλνκάδεηαη κία ηξίηε επίπεδε
επηθάλεηα, παξάιιειε ζηε αθκή ηεο δίεδξεο γσλίαο, ελψ ην πξίζκα ηεξκαηίδεηαη κε δχν
επίπεδεο πιεπξέο θάζεηεο ζηελ αθκή ηεο δίεδξεο γσλίαο. ΢ηελ γεληθφηεξε πεξίπησζε, κία
θσηεηλή δέζκε κπνξεί λα πξνζπίπηεη κε εληειψο ηπραία πξνζαλαηνιηζκφ ζε κία απφ ηηο δχν
πιεπξέο ηεο δίεδξεο γσλίαο. Απηφ πνπ ελδηαθέξεη, ζηηο πεξηζζφηεξεο εθαξκνγέο ησλ
πξηζκάησλ, είλαη ε κειέηε ηεο πνξείαο κίαο δέζκεο, ε νπνία βξίζθεηαη ζε έλα επίπεδν θάζεην
ζηελ αθκή ηνπ πξίζκαηνο, πξνζπίπηνληαο ππφ γσλία ζηελ κία έδξα ηνπ.
Μία ηέηνηα πεξίπησζε αλαιχεηαη ζην ΢ρ. 13.2, ην νπνίν πεξηγξάθεη ηελ πνξεία ηεο
δέζκεο ζε απηφ ην επίπεδν ην θάζεην ζηελ αθκή ηνπ πξίζκαηνο. Ολνκάδνπκε Α ηε γσλία
θνξπθήο ηνπ πξίζκαηνο (είλαη ε επίπεδε γσλία πνπ πξνθχπηεη απφ ηελ ηνκή ηεο δίεδξεο
γσλίαο κε ην επίπεδν ην θάζεην ζηελ αθκή ηνπ πξίζκαηνο) θαη ζεσξνχκε, επίζεο, φηη ν
δείθηεο δηάζιαζεο n ηνπ πιηθνχ, απφ ην νπνίν απνηειείηαη ην πξίζκα, είλαη γλσζηφο.

123
 Έζησ φηη ε δέζκε πξνζπίπηεη ζην ζεκείν Β, ππφ γσλία ζ1, θαηά κήθνο ηεο πνξείαο ΓΒ.
Μεηά ηελ δηάζιαζή ηεο, ππφ γσλία θ1, ε δέζκε ηαμηδεχεη ζην εζσηεξηθφ ηνπ πξίζκαηνο θαηά
κήθνο ηεο πνξείαο ΒΓ.

΢ρήκα 13.2

΢ην ζεκείν Γ, ε δέζκε πξνζπίπηεη ππφ γσλία θ2 θαη δηαζιάηαη ππφ γσλία ζ2, εμεξρφκελε
θαηά κήθνο ηεο δηαδξνκήο ΓΔ.

Αλ γλσξίδνπκε ηηο ηηκέο ησλ γσληψλ Α θαη 1 , θαη ηελ ηηκή ηνπ δείθηε δηάζιαζεο n ,
εθαξκφδνληαο δχν θνξέο ηνλ Νφκν ηνπ Snell ζηα ζεκεία πξφζπησζεο Β θαη Γ, θαη
ιακβάλνληαο ππφςε φηη

   90o  1    90o  2   180o    1  2

κπνξνχκε λα ππνινγίζνπκε ηελ γσλία εθηξνπήο ε

  1  1   2  2     1  2   1  2 

αλάκεζα ζηελ αξρηθή πνξεία ΓΒ θαη ζηελ ηειηθή πνξεία ΓΔ ηεο δέζκεο.

Δίλαη θαλεξφ φηη, γηα πξίζκα κε γλσζηά ζηνηρεία  , n  , ε γσλία εθηξνπήο  είλαη
ζπλάξηεζε ηεο αξρηθήο γσλίαο πξφζπησζεο 1 . Απνδεηθλχεηαη φηη ε γσλία εθηξνπήο 
ειαρηζηνπνηείηαη φηαλ ε πνξεία ΓΒΓΔ ηεο δέζκεο είλαη ζπκκεηξηθή σο πξνο ηε δηρνηφκν ηεο
γσλίαο Α θαη, ζε απηή ηελ πεξίπησζε, ε ηηκή ηεο ειάρηζηεο γσλίαο εθηξνπήο  m ηθαλνπνηεί
ηε ζρέζε

     m 
n  sin    sin   (13.4)
2  2 
Δπνκέλσο, αλ έρνπκε έλα πξίζκα κε γλσζηή γσλία θνξπθήο, Α, θαη, κε δηαδνρηθή
κεηαβνιή ηεο γσλίαο πξφζπησζεο, πξνζδηνξίζνπκε ηελ θαηάζηαζε ειάρηζηεο εθηξνπήο θαη
κεηξήζνπκε ηελ αληίζηνηρε γσλία  m , κπνξνχκε λα ππνινγίζνπκε ηνλ δείθηε δηάζιαζεο n
ηνπ πιηθνχ, απφ ην νπνίν είλαη θαηαζθεπαζκέλν ην πξίζκα, επηιχνληαο ηελ ηειεπηαία ζρέζε
σο πξνο n .

124
 Μπνξνχκε, επίζεο, ρξεζηκνπνηψληαο έλα
Α πξίζκα θαη κεηαβάιινληαο ηελ αξρηθή γσλία
πξφζπησζεο 1 , λα επηηχρνπκε κηα ηέηνηα πνξεία ΒΓ
ηεο δέζκεο ψζηε ε εζσηεξηθή γσλία πξφζπησζεο  2 λα
Β Γ πάξεη ηελ ηηκή ηεο νξηαθήο γσλία πνπ δίλεηαη απφ ηελ
θορ
φορ
Δμ. (13.3). ΢ε απηή ηελ πεξίπησζε ε πνξεία ΓΔ ηεο
Δ εμεξρφκελεο δέζκεο γίλεηαη εθαπηνκεληθή ζηελ
αληίζηνηρε πιεπξά ηνπ πξίζκαηνο θαη, γηα ειαθξψο
Ε κεγαιχηεξε γσλία  2 , έρνπκε νιηθή εζσηεξηθή
αλάθιαζε. Όηαλ έρνπκε αθξηβψο 2    , αλαιχνληαο
΢ρ.13.3 Οξηαθέο γσλίεο ζε πξίζκα ηελ γεσκεηξία ηνπ ΢ρήκαηνο 3, κπνξνχκε λα δείμνπκε
φηη, γηα ηελ αληίζηνηρε νξηαθή γσλία αξρηθήο
πξφζπησζεο 1,   ηζρχεη ε ζρέζε

n  sin        sin 1,   (13.5)

΢πλδπάδνληαο ηελ ηειεπηαία ζρέζε κε ηελ Δμ. (13.3),   arcsin 1/ n  , κπνξνχκε λα
ππνινγίζνπκε ηελ αλακελφκελε 1, (πξνο ζχγθξηζε κε ηελ αληίζηνηρε πεηξακαηηθή ηηκή
πνπ είλαη άκεζα κεηξήζηκε), αλ έρνπκε ππνινγίζεη ην δείθηε δηάζιαζεο n ηνπ πξίζκαηνο,
π.ρ., κε ηελ πξνεγνχκελε κέζνδν ηεο ειάρηζηεο εθηξνπήο.

13.4. Πόισζε ηνπ θσηόο - Νόκνο ηνπ Malus - Γσλία Brewster

13.4.1. Πόισζε ηνπ θσηόο - Νόκνο ηνπ Malus
Αλαθέξακε θαη ζηελ εηζαγσγή φηη ε δηεχζπλζε ηνπ ειεθηξηθνχ πεδίνπ ηνπ
ειεθηξνκαγλεηηθνχ θχκαηνο αλαθέξεηαη, θαηά ζχκβαζε, σο ε δηεχζπλζε «πφισζεο» ηνπ
θχκαηνο. Αλάινγα κε ην πψο κεηαβάιιεηαη κε ην ρξφλν (αιιά θαη ζην ρψξν) ε δηεχζπλζε
πφισζεο κηαο δέζκεο θσηφο, απνδίδνπκε ζην θσο αληίζηνηρα ραξαθηεξηζηηθά πφισζεο.
Όηαλ ε δηεχζπλζε πφισζεο έρεη ζηαζεξφ πξνζαλαηνιηζκφ (θαζψο πεξλάεη ν ρξφλνο ή θαζψο
δηαδίδεηαη ε δέζκε ζην ρψξν), ηφηε ιέκε φηη ην θσο είλαη γξακκηθά πνισκέλν. Μία άιιε
θαηεγνξία θσηφο, σο πξνο ηα ραξαθηεξηζηηθά πφισζεο, είλαη ην ιεγφκελν θπθιηθά
πνισκέλν θσο, γηα ην νπνίν ην αληίζηνηρν ειεθηξηθφ πεδίν δηαηεξεί ην κέηξν ηνπ αιιά, ζε
έλα ζηαζεξφ ζεκείν ηεο δέζκεο, πεξηζηξέθεηαη, ζπλαξηήζεη ηνπ ρξφλνπ, κε ηε ζπρλφηεηα ηνπ
αληίζηνηρνπ ειεθηξνκαγλεηηθνχ θχκαηνο, δηαγξάθνληαο έλα θχθιν. Ζ απεηθφληζε ηνπ
αληίζηνηρνπ ειεθηξηθνχ πεδίνπ ζην ρψξν, γηα κηα ζπγθεθξηκέλε ρξνληθή ζηηγκή, έρεη ηε
κνξθή έιηθαο, κε θπθιηθή δηαηνκή, θαη κε βήκα φζν θαη ην κήθνο θχκαηνο ηνπ αληίζηνηρνπ
ειεθηξνκαγλεηηθνχ θχκαηνο. Μία πην ζχλζεηε κνξθή πφισζεο ηνπ θσηφο είλαη ε ιεγφκελε
ειιεηπηηθή πφισζε, θαηά ηελ νπνία ην ειεθηξηθφ πεδίν πεξηζηξέθεηαη, αιιά κεηαβάιιεη θαη
ην κέηξν ηνπ αλάκεζα ζε κηα κέγηζηε θαη ζε κηα ειάρηζηε ηηκή. Ζ κεηαβνιή απηή γίλεηαη κε
ηελ ζπρλφηεηα ηνπ αληίζηνηρνπ ειεθηξνκαγλεηηθνχ θχκαηνο θαη ε απεηθφληζή ηνπ ζην ρψξν,
θάπνηα ρξνληθή ζηηγκή, έρεη ηε κνξθή έιηθαο κε ειιεηπηηθή δηαηνκή θαη αληίζηνηρν, πάιη,
κήθνο θχκαηνο. ΢ηελ πεξίπησζε πνπ ε δηεχζπλζε πφισζεο κηαο δέζκεο θσηφο κεηαβάιιεηαη
κε ηπραίν ηξφπν ζην ρψξν θαη ζην ρξφλν, ηφηε ιέκε φηη έρνπκε κε-πνισκέλν ή θπζηθφ θσο.
΢ηελ ζπγθεθξηκέλε άζθεζε ζα πεξηνξηζηνχκε ζηε κειέηε ηνπ γξακκηθά πνισκέλνπ
θσηφο. ΢πγθεθξηκέλα ζα κειεηήζνπκε ηελ δηέιεπζε ηνπ γξακκηθά πνισκέλνπ θσηφο απφ
θάπνηα πιηθά πνπ είλαη γλσζηά σο πνισηέο. Οη πνισηέο είλαη κε-ηζφηξνπα πιηθά ηα νπνία
έρνπλ ηελ εμήο ηδηφηεηα: Όηαλ κία δέζκε πνισκέλνπ θσηφο, έληαζεο I0 , πεξάζεη κέζα απφ

125
έλαλ πνισηή, ηφηε ε έληαζε I ηεο δέζκεο πνπ εμέξρεηαη ηειηθά απφ ηνλ πνισηή εμαξηάηαη
απφ ηελ γσλία  αλάκεζα ζηελ δηεχζπλζεο πφισζεο ηεο δέζκεο θαη ζε κία ραξαθηεξηζηηθή
δηεχζπλζε πνπ νλνκάδεηαη δηεχζπλζε πφισζεο ηνπ πνισηή. Ζ εμάξηεζε ηεο δηεξρφκελεο
έληαζεο απφ απηή ηε γσλία, γηα ηδαληθνχο πνισηέο, είλαη ζχκθσλε κε ηε ζρέζε

I    I 0 cos2   (13.6)

πνπ είλαη γλσζηή σο Νόκνο ηνπ Malus.

Όηαλ πξνζπέζεη θπζηθφ (κε-πνισκέλν) θσο ζε έλαλ ηδαληθφ πνισηή, ηφηε ε δέζκε πνπ
εμέξρεηαη απφ ηνλ πνισηή έρεη έληαζε αλεμάξηεηε απφ ηνλ πξνζαλαηνιηζκφ ηνπ πνισηή θαη
ίζε κε I0 / 2 , ελψ απνθηά ηελ δηεχζπλζε πφισζεο ηνπ πνισηή. Απηφο είλαη έλαο απφ ηνπο
ηξφπνπο ζρεκαηηζκνχ δέζκεο πνισκέλνπ θσηφο απφ θπζηθφ (κε-πνισκέλν) θσο.

΢ρήκα 13.4. Γηάηαμε γηα ηε κειέηε ηεο πφισζεο θσηφο πνπ αξρηθά είλαη θπζηθφ.

13.4.2. Αλάθιαζε πνισκέλνπ θσηόο - Γσλία Brewster

Όηαλ κία δέζκε γξακκηθά πνισκέλνπ θσηφο πξνζπέζεη θάζεηα ζε επίπεδε επηθάλεηα πνπ
δηαρσξίδεη δχν ηζφηξνπα νπηηθά κέζα, π.ρ. αέξα θαη γπαιί, ηφηε ηα πνζνζηά αλάθιαζεο θαη
δηέιεπζεο δελ εμαξηψληαη απφ ηνλ πξνζαλαηνιηζκφ ηεο δηεχζπλζε πφισζεο (αθνχ, ιφγσ ηεο
θάζεηεο πξφζπησζεο θαη ηνπ ηζφηξνπνπ ραξαθηήξα ησλ πιηθψλ, φιεο νη δηεπζχλζεηο είλαη
ηζνδχλακεο). Όηαλ ε ίδηα δέζκε πξνζπέζεη ππφ γσλία ζηελ ίδηα δηαρσξηζηηθή επηθάλεηα,
είλαη θαλεξφ φηη νη δηάθνξεο δηεπζχλζεηο πφισζεο (αθφκε θαη γηα ζηαζεξή γσλία
πξφζπησζεο) δελ είλαη πιένλ ηζνδχλακεο (απφ γεσκεηξηθή θαη κφλν άπνςε). Αλ
επαλαθέξνπκε ζηελ ζπδήηεζε ηνλ νξηζκφ ηνπ επηπέδνπ αλάθιαζεο σο ην επίπεδν πνπ
πεξηέρεη ηηο αθηίλεο πξφζπησζεο, αλάθιαζεο θαη δηάζιαζεο, ηφηε κπνξνχκε λα
πεξηνξηζηνχκε ζηελ κειέηε δχν πεξηπηψζεσλ πφισζεο, Ζ κία πεξίπησζε αθνξά πφισζε
θάζεηε ζην επίπεδν αλάθιαζεο-δηάζιαζεο θαη ε άιιε πεξίπησζε αθνξά πφισζε παξάιιειε
ζε απηφ ην επίπεδν. ΢ηελ δεχηεξε πεξίπησζε (φηαλ, ε πφισζε είλαη παξάιιειε ζην επίπεδν
αλάθιαζεο-δηάζιαζεο) απνδεηθλχεηαη φηη ππάξρεη κηα ζπγθεθξηκέλε γσλία πξφζπησζεο, πνπ
είλαη γλσζηή σο γσλία Brewster  B  , γηα ηελ νπνία φιν ην θσο αθνινπζεί ηελ πνξεία ηεο
δηαζιψκελεο δέζκεο θαη ε αλαθιψκελε δέζκε έρεη κεδεληθή έληαζε. Ζ θαηάζηαζε απηή
αληηζηνηρεί ζε εθείλε ηελ γεσκεηξία θαηά ηελ νπνία ε αλαθιψκελε δέζκε αλακέλεηαη
(ζχκθσλα κε ηνλ λφκν ηνπ Snell) ζε κία δηεχζπλζε θάζεηε ζηε δηαζιψκελε δέζκε. Απηή ε
δηαπίζησζε (ε νπνία απνδεηθλχεηαη θαη ζεσξεηηθά, κε βάζε ηηο ζπλνξηαθέο ζπλζήθεο ζηε

126
δηαρσξηζηηθή επηθάλεηα, αιιά έρεη θαη βαζχηεξε θπζηθή εξκελεία πνπ ζρεηίδεηαη κε ηνλ
κεραληζκφ επαλεθπνκπήο ηεο ειεθηξνκαγλεηηθήο αθηηλνβνιίαο απφ ηα ζηνηρεηψδε
ηαιαληνχκελα δίπνια ηνπ νπηηθνχ κέζνπ) κπνξεί λα ζπλδπαζηεί κε ηνλ λφκν ηνπ Snell θαη
ηνλ λφκν ηεο αλάθιαζεο, νπφηε θαηαιήγεη θαλείο ζην ζπκπέξαζκα φηη

tan  B   n (13.7)

φπνπ n ν δείθηεο δηάζιαζεο ηνπ γπαιηνχ. Δπνκέλσο, ν πξνζδηνξηζκφο ηεο γσλίαο

πξφζπησζεο, γηα ηελ νπνία κεδελίδεηαη ε αλαθιψκελε έληαζε κίαο δέζκεο θσηφο πνισκέλεο
παξάιιεια ζην επίπεδν αλάθιαζεο-δηάζιαζεο, κπνξεί λα καο δψζεη κηα αλεμάξηεηε
εθηίκεζε γηα ηνλ δείθηε δηάζιαζεο θάπνηνπ πιηθνχ.

13.5. Πεηξακαηηθή δηάηαμε

Ζ πεηξακαηηθή δηάηαμε πεξηέρεη κία (ζχκθσλε) πεγή εξπζξνχ θσηφο, laser He-Ne, κε κήθνο
θχκαηνο ι = 632,8 nm θαη ηζρχ ηεο ηάμεο ηνπ 1 mW.
Πξνζνρή: παξόηη ε ηζρύο ηνπ laser είλαη αξθεηά αζζελήο ώζηε λα κελ πξνθαιεί θαςίκαηα ή
εγθαύκαηα, ελ ηνύηνηο εμαθνινπζεί λα είλαη επηθίλδπλε γηα ηα κάηηα, ζε πεξίπησζε θαη’ επζείαλ
ή εμ αλαθιάζεσο πξόζπησζεο, γη’ απηό θαη πξέπεη νη ρεηξηζκνί ηεο λα γίλνληαη κε εμαηξεηηθή
πξνζνρή.
Ζ δηάηαμε πεξηέρεη ηα παξαθάησ εμαξηήκαηα:
 Έλα θσηφκεηξν, γηα ηελ κέηξεζε ζρεηηθψλ εληάζεσλ θσηφο, εθνδηαζκέλν κε νπηηθή ίλα
γηα ηελ θαζνδήγεζε ηνπ θσηφο πξνο ηνλ θσξαηή ηνπ θσηνκέηξνπ.
 Έλαλ επζχγξακκν θνξέα κε καγλεηηθή ηαηλία γηα ηελ ζηήξημε κεηαιιηθψλ εμαξηεκάησλ
θαη ελδείμεηο απνζηάζεσλ.
 Έλα γσληαθφ κεηαθνξέα κε πεξηζηξεθφκελε ηξάπεδα θαη γσληφκεηξν, γηα ηελ ειεγρφκελε
πεξηζηξνθή νπηηθψλ ζηνηρείσλ θαη ηελ κέηξεζε γσληψλ πεξηζηξνθήο.
 Μεηαιιηθά ζηεξίγκαηα γηα ηνπο πνισηέο, πνπ κπνξνχλ λα ζηεξίδνληαη ζηνλ γξακκηθφ
θνξέα.
 Έλα γπάιηλν πξίζκα κε ζρήκα νξζνγψληνπ ηζνζθεινχο ηξηγψλνπ.
 Σξεηο γξακκηθνί πνισηέο.
Πξνζνρή: Μελ πηάλεηε ηα νπηηθά ζηνηρεία (πξίζκα, πνισηέο) από ηηο νπηηθέο επηθάλεηεο, αιιά
από ηα πεξηκεηξηθά ηνπ ζεκεία. ΢ε πεξίπησζε πνπ δηαπηζηώλεηε όηη ρξεηάδεηαη θαζαξηζκόο ησλ
νπηηθώλ ζηνηρείσλ, ζπκβνπιεπηείηε ηνλ επηβιέπνληα.

13.6. Δθηέιεζε
1. Σνπνζεηήζηε ζην έλα άθξν ηνπ επζχγξακκνπ θνξέα ην laser.
2. Σνπνζεηήζηε ζην άιιν άθξν ηνπ επζχγξακκνπ θνξέα ην θσηφκεηξν.
3. Φξνληίζηε λα θαηεπζχλεηαη ε δέζκε ηνπ Laser ζηελ είζνδν ηνπ θσηφκεηξνπ.

13.6.1. Πόισζε ηνπ θσηόο - Νόκνο ηνπ Malus

1. Σνπνζεηήζηε αλάκεζα ζην laser θαη ζην θσηφκεηξν ηξία κεηαιιηθά ζηεξίγκαηα.
2. ΢ην πξψην θαη ζην ηξίην κεηαιιηθφ ζηήξηγκα ηνπνζεηήζηε απφ έλαλ πνισηή.
3. Πεξηζηξέςηε ηνλ έλαλ απφ ηνπο δχν πνισηέο έηζη ψζηε λα επηηχρεηε ηελ κεγηζηνπνίεζε
ηεο έληαζεο πνπ θαηαγξάθεη ην θσηφκεηξν.

127
4. Καηαρσξήζηε ηελ έλδεημε ηνπ θσηφκεηξνπ, πνπ αληηζηνηρεί ζηελ κέγηζηε έληαζε, σο
έληαζε, I0 .
5. ΢εκεηψζηε ηηο γσληαθέο ζέζεηο ησλ δχν πνισηψλ σο ζέζεηο αλαθνξάο.
6. Πεξηζηξέςηε ηνλ έλα πνισηή, κε βήκα 15 ν θαη 12 δηαδνρηθά βήκαηα, σο πξνο ηελ
αληίζηνηρε γσληαθή ζέζε αλαθνξάο θαη ζεκεηψζηε ηελ αληίζηνηρε έλδεημε ηεο έληαζεο ζηνλ
παξαθάησ Πίλαθα Η:

Πίλαθαο Ι
Η0 =….

Α/Α ζ Η(ζ) δΗ(ζ)

7. Μεηά ηελ νινθιήξσζε ησλ κεηξήζεσλ ηνπ βήκαηνο (6) πεξηζηξέςηε ηνλ έλα πνισηή,
έηζη ψζηε λα θαηαγξάθεηαη ε ειάρηζηε έληαζε ζην θσηφκεηξν.
8. Σνπνζεηήζηε ζην ελδηάκεζν κεηαιιηθφ ζηήξηγκα ηνλ ηξίην πνισηή.
9. Πεξηζηξέςηε ηνλ ελδηάκεζν πνισηή έηζη ψζηε λα θαηαγξάθεηαη ε κέγηζηε θαη ε ειάρηζηε
έληαζε ζην θσηφκεηξν θαη ζεκεηψζηε ηηο δχν αληίζηνηρεο γσληαθέο ελδείμεηο ηνπ ελδηάκεζνπ
πνισηή.

13.6.2. Γσλία ειάρηζηεο εθηξνπήο

1. Σνπνζεηήζηε ζηνλ επζχγξακκν θνξέα ηνλ γσληαθφ κεηαθνξέα θαη πεξηζηξέςηε ην
γσληφκεηξφ ηνπ έηζη ψζηε ν άμνλαο 0-180 λα ζπκπίπηεη κε ηελ πνξεία ηεο δέζκεο ηνπ laser.
2. Σνπνζεηήζηε ζηελ πεξηζηξεθφκελε ηξάπεδα ηνπ γσληαθνχ κεηαθνξέα ην πξίζκα, έηζη
ψζηε ε κία θάζεηε πιεπξά ηνπ λα είλαη θάζεηε ζηε δέζκε ηνπ laser [Θέζε αλαθνξάο].
Πξνζπαζήζηε λα θαηαιάβεηε ηελ πνξεία φισλ ησλ αθηίλσλ (δηαζιψκελσλ-αλαθιψκελσλ).
Καηαγξάςηε ηα ζπκπεξάζκαηά ζαο ζρεηηθά κε ηελ εζσηεξηθή αλάθιαζε.
3. Πεξηζηξέςηε ηελ ηξάπεδα ηνπ γσληαθνχ κεηαθνξέα (καδί κε ην πξίζκα) έηζη ψζηε ε νξζή
γσλία ηνπ πξίζκαηνο λα πιεζηάζεη ηελ πξνζπίπηνπζα δέζκε θαη παξαθνινπζήζηε ηελ πνξεία
ηεο δέζκεο πνπ εμέξρεηαη απφ ηελ ππνηείλνπζα ηνπ πξίζκαηνο.
4. ΢πλερίζηε λα πεξηζηξέθεηε κέρξη ε εμεξρφκελε απφ ηελ ππνηείλνπζα δέζκε λα
αληηζηξέςεη ηελ πνξεία ηεο.
5. Πξνζδηνξίζηε, κε ηελ θαιχηεξε δπλαηή αθξίβεηα, ην ζεκείν αλαζηξνθήο ηεο πνξείαο θαη
επηβεβαηψζηε φηη αληηζηνηρεί ζηελ θαηάζηαζε ειάρηζηεο εθηξνπήο.
6. Μεηξήζηε ηελ γσλία ειάρηζηεο εθηξνπήο θαη θαηαγξάςηε ηελ.
7. Πξνζδηνξίζηε ηελ αληίζηνηρε γσλία πξφζπησζεο θαη θαηαγξάςηε ηελ.
8. Καηαγξάςηε ηα ζθάικαηα κέηξεζεο ησλ γσληψλ ησλ βεκάησλ (6) θαη (7).

128
13.6.3. Γσλία νιηθήο εζσηεξηθήο αλάθιαζεο
1. Δπαλέιζεηε ζηε [Θέζε αλαθνξάο] (βι. βήκα 2 ηεο πξνεγνχκελεο κέηξεζεο).
2. Πεξηζηξέςηε ηελ ηξάπεδα ηνπ γσληαθνχ κεηαθνξέα (καδί κε ην πξίζκα) έηζη ψζηε ε νξζή
γσλία ηνπ πξίζκαηνο λα πιεζηάζεη ηελ πξνζπίπηνπζα δέζκε θαη παξαθνινπζήζηε ηελ πνξεία
ηεο δέζκεο πνπ εμέξρεηαη απφ ηελ ππνηείλνπζα ηνπ πξίζκαηνο.
3. Πξνζδηνξίζηε ηελ θαηάζηαζε νιηθήο εζσηεξηθήο αλάθιαζεο ζηελ ππνηείλνπζα ηνπ
πξίζκαηνο θαη θαηαγξάςηε ηελ αληίζηνηρε νξηαθή γσλία ηεο αξρηθήο πξφζπησζεο.

13.6.4. Γσλία Brewster

1. Δπαλέιζεηε ζηε [Θέζε αλαθνξάο] (βι. βήκα 1 ηεο πξνεγνχκελεο κέηξεζεο).
2. Σνπνζεηήζηε έλα κεηαιιηθφ ζηήξηγκα αλάκεζα ζην laser θαη ζηνλ γσληαθφ κεηαθνξέα.
3. ΢ην κεηαιιηθφ ζηήξηγκα ηνπνζεηήζηε έλαλ γξακκηθφ πνισηή κε νξηδφληην ηνλ άμνλά ηνπ
0-180.
4. Πεξηζηξέςηε ηελ ηξάπεδα ηνπ γσληαθνχ κεηαθνξέα κε ην πξίζκα, παξαθνινπζψληαο ηελ
αλαθιψκελε δέζκε απφ κία πιεπξά ηνπ πξίζκαηνο.
5. Πξνζδηνξίζηε ηελ θαηάιιειε γσλία γηα ηελ νπνία ειαρηζηνπνηείηαη ε έληαζε ηεο
αλαθιψκελεο δέζκεο θαη θαηαγξάςηε ηελ αληίζηνηρε γσλία πξφζπησζεο θαη ην ζθάικα ηεο.

13.7. Δπεμεξγαζία ησλ κεηξήζεσλ

1. Τπνινγίζηε ηηο ζεσξεηηθά αλακελφκελεο ηηκέο I   πνπ αληηζηνηρνχλ ζηηο ίδηεο γσλίεο
πνπ έγηλαλ θαη νη κεηξήζεηο πφισζεο, ρξεζηκνπνηψληαο σο I0 ην I max   (γηαηί;).
Καηαγξάςηε ηηο ζεσξεηηθέο θαη ηηο πεηξακαηηθέο ηηκέο ζε έλα δηάγξακκα I   .
2. Πεξηγξάςηε θαη εξκελεχζηε ηηο παξαηεξήζεηο πνπ αθνξνχλ ηελ ηνπνζέηεζε ηνπ
ελδηάκεζνπ πνισηή θαη ηηο γσληαθέο ηνπ ζέζεηο πνπ αληηζηνηρνχλ ζε κέγηζηε θαη ειάρηζηε
ηειηθά εμεξρφκελε έληαζε απφ ηελ δηάηαμε ησλ ηξηψλ πνισηψλ.
3. Τπνινγίζηε ηνλ δείθηε δηάζιαζε ηνπ πξίζκαηνο ρξεζηκνπνηψληαο ηελ κέηξεζε ηεο
γσλίαο ειάρηζηεο εθπνκπήο θαζψο θαη ην αληίζηνηρν ζθάικα (*).
4. Τπνινγίζηε ηνλ δείθηε δηάζιαζε ηνπ πξίζκαηνο ρξεζηκνπνηψληαο ηελ κέηξεζε ηεο
γσλίαο Brewster θαζψο θαη ην αληίζηνηρν ζθάικα (*).
5. Τπνινγίζηε ηελ εζσηεξηθή νξηαθή γσλία  , ρξεζηκνπνηψληαο ηνλ δείθηε δηάζιαζε ηνπ
πξίζκαηνο πνπ ππνινγίζαηε ζην εξψηεκα (3), ηελ Δμ. (13.5) θαη ηελ αληίζηνηρε αξρηθή γσλία
πξφζπησζεο 1, .

6. Τπνινγίζηε ηελ αξρηθή γσλία πξφζπησζεο 1, , ρξεζηκνπνηψληαο ηνλ δείθηε δηάζιαζε
ηνπ πξίζκαηνο πνπ ππνινγίζαηε ζην εξψηεκα (3), ηελ Δμ. (13.5) θαη ηελ Δμ. (13.3),
  arcsin 1/ n  , θαη ζπγθξίλεηε κε ηελ ηηκή ηεο, 1, , πνπ κεηξήζαηε.

(*)
Καηά ηνλ ππνινγηζκφ ησλ ζθαικάησλ λα ιάβεηε ππφςε ζαο φηη ε θπζηθή κνλάδα
κέηξεζεο ησλ γσληψλ είλαη ην αθηίλην.

129
Άζθεζε 14

Μέηξεζε ηνπ ιόγνπ e/m ηνπ ειεθηξνλίνπ

14.1. ΢θνπόο
΢ηελ Άζθεζε απηή κειεηάηαη ε θίλεζε δέζκεο ειεθηξνλίσλ κέζα ζε καγλεηηθφ πεδίν θαη
πξνζδηνξίδεηαη ν ιφγνο e/m (θνξηίν πξνο κάδα) ηνπ ειεθηξνλίνπ.

14.2. Δηζαγσγή
Έλαο απιφο ηξφπνο κέηξεζεο ηνπ ιφγνπ e/m βαζίδεηαη ζηελ θίλεζε ησλ ειεθηξνλίσλ ζε έλα
θάζεην καγλεηηθφ πεδίν Β.
΢ηελ πεξίπησζε απηή ηα ειεθηξφληα δηαγξάθνπλ κία θπθιηθή ηξνρηά, ε αθηίλα ηεο
νπνίαο κπνξεί λα ππνινγηζηεί εμηζψλνληαο ηε δχλακε Lorentz κε ηελ θεληξνκφιν, δειαδή
απφ ηηο ζρέζεηο
m 2
FL  eB θαη FC  (14.1α,β)
r
φπνπ π είλαη νη ηαρχηεηεο ησλ ειεθηξνλίσλ κε ηηο νπνίεο απηά εηζέξρνληαη ζην καγλεηηθφ
πεδίν.
Δπεηδή ν πεηξακαηηθφο πξνζδηνξηζκφο ησλ ηαρπηήησλ είλαη δχζθνινο, ζηελ πξάμε
πξνηηκάηαη νη ηαρχηεηεο ησλ ειεθηξνλίσλ λα πξνζδηνξίδνληαη έκκεζα, απφ ηε δηαθνξά
δπλακηθνχ Ua πνπ ηα επηηάρπλε έσο ηελ ηαρχηεηα π, αμηνπνηψληαο ηε ζρέζε:
m 2
 eU a (14.2)
2
Απφ ηηο παξαπάλσ ηξεηο ζρέζεηο ν ιφγνο e/m ππνινγίδεηαη εχθνια θαη είλαη
e 2U
 2 a2 (14.3)
m r B
Σν καγλεηηθφ πεδίν δεκηνπξγείηαη απφ έλα δεπγάξη πελίσλ Helmholtz, φπνπ ζηνλ
θεληξηθφ ρψξν κεηαμχ ησλ πελίσλ δεκηνπξγείηαη έλα αξθεηά νκνγελέο καγλεηηθφ πεδίν, ε
έληαζε ηνπ νπνίνπ ππνινγίδεηαη απφ ηε ζρέζε:
8  NI
B  0 (14.4)
125 R
φπνπ κ0 = 4π × 10-7 H/m είλαη ε καγλεηηθή δηαπεξαηφηεηα ηνπ θελνχ, Ν είλαη ν αξηζκφο ησλ
ζπεηξψλ ζηα πελία, R είλαη ε αθηίλα ησλ πελίσλ θαη Η είλαη ε έληαζε ηνπ ξεχκαηνο πνπ
δηαξξέεη ηα δχν πελία.
Απφ ηηο ζρέζεηο (14.3) θαη (14.4), γηα ην ιφγν e/m πξνθχπηεη ε ζρέζε:

e 2U a 250 R 2U a
 2 2  (14.5)
m r B 64 02 N 2 r 2 I 2

Απφ ηελ Δμ. (14.5), ν ιφγνο e/m κπνξεί λα κεηξεζεί κέζσ κέηξεζεο ηεο ηάζεο επηηάρπλζεο
ησλ ειεθηξνλίσλ Ua, ηεο έληαζεο ηνπ ξεχκαηνο Η πνπ δηαξξέεη ηα πελία Helmholtz θαη ηεο
αθηίλαο ηεο ηξνρηάο r πνπ δηαγξάθνπλ ηα ειεθηξφληα κέζα ζην θάζεην καγλεηηθφ πεδίν, αλ νη
ηξνρηέο ηνπο κε θάπνηνλ ηξφπν γίλνπλ νξαηέο.

130
14.3. Πεηξακαηηθή δηάηαμε.
Ζ πεηξακαηηθή δηάηαμε πεξηιακβάλεη κία βάζε κε ηελ θαζνδηθή ιπρλία θελνχ, ηξία
ηξνθνδνηηθά ησλ 6,3, 15 θαη 300 V, φπσο επίζεο θαη έλα δεπγάξη πελίσλ Helmholtz.
 Σν ηξνθνδνηηθφ ησλ 6,3 V ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηε ζέξκαλζε ηεο θαζφδνπ ηνπ
ηειεβφινπ ειεθηξνλίσλ.
 Σν ηξνθνδνηηθφ ησλ 15 V ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηελ ηξνθνδνζία ησλ πελίσλ Helmholtz
κε ξεχκαηα ηεο ηάμεο 1-1,5 Α. ΢ην ηξνθνδνηηθφ απηφ ε παξαγφκελε ηάζε κπνξεί λα
ξπζκίδεηαη απφ 0 έσο 15 V.
 Σν ηξνθνδνηηθφ ησλ 300 V ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηελ ηξνθνδνζία ηεο αλφδνπ ηνπ
ηειεβφινπ ειεθηξνλίσλ, πξννξηζκφο ηνπ νπνίνπ είλαη ε δεκηνπξγία κίαο ιεπηήο δέζκεο
ειεθηξνλίσλ θαζνξηζκέλεο ελέξγεηαο.
΢ηε ιπρλία νη ηξνρηέο ησλ ειεθηξνλίσλ γίλνληαη νξαηέο κέζσ γφκσζεο ηεο ιπρλίαο κε Ήιην,
ππφ πίεζε 10 mTorr. Μέξνο ησλ ειεθηξνλίσλ ζπγθξνχνληαη κε ηα άηνκα ηνπ Ζιίνπ, ηα
δηεγείξνπλ θαη θαζψο απηά ζηε ζπλέρεηα απνδηεγείξνληαη, εθπέκπνπλ νξαηφ θσο.

14.3.1. Σειεβόιν ειεθηξνλίσλ ηεο ιπρλίαο

Σν ηειεβφιν ειεθηξνλίσλ ηεο ιπρλίαο (΢ρ.14.1) απνηειείηαη απφ 3 βαζηθά ειεθηξφδηα:
 Σελ θάζνδν έκκεζεο ζέξκαλζεο, δειαδή ηελ πεγή ησλ ειεθηξνλίσλ
 Σνλ θχιηλδξν Wehnelt, πνπ πεξηβάιεη ηελ θάζνδν θαη κε ην δπλακηθφ ηνπ παξαιιειίδεη
ηε δέζκε
 Σελ άλνδν, δειαδή ηνλ ζπιιέθηε ησλ ειεθηξνλίσλ, κε κία κηθξή νπή, 0,5 mm, ζην
θέληξν.
Σν ζεξκαληηθφ ηεο θαζφδνπ ηξνθνδνηείηαη κε ελαιιαζζφκελε ηάζε 6,3 V θαη ξεχκα 0,3
Α, ελψ ε άλνδνο ηξνθνδνηείηαη απφ ηελ πεγή πςειήο ηάζεο. Μέξνο ηεο αλνδηθήο ηάζεο
εθαξκφδεηαη ζηνλ θχιηλδξν Wehnelt. Πίζσ απφ ηελ άλνδν ππάξρνπλ δχν πιαθίδηα εθηξνπήο,
ηα νπνία δελ αμηνπνηνχληαη ζηελ Άζθεζε απηή.

΢ρήκα 14.1.Σν ηειεβφιν ειεθηξνλίσλ

Ζ θάζνδνο ηνπ ηειεβφινπ είλαη έκκεζεο ζέξκαλζεο θαη απνηειείηαη απφ έλαλ θχιηλδξν
απφ ληθέιην πνπ ζεξκαίλεηαη εζσηεξηθά. ΢ηε βάζε ηνπ θπιίλδξνπ βξίζθεηαη έλα ιεπηφ
ζηξψκα νμεηδίνπ ηνπ βαξίνπ (BaO), ην νπνίν ζε ζεξκνθξαζίεο 700-1000 Κ απνθηά ηδηφηεηεο
εκηαγσγνχ θαη εθπέκπεη κεγάιν αξηζκφ ειεθηξνλίσλ ζην θελφ.
Έηζη φηαλ ζηελ άλνδν εθαξκφδεηαη ζεηηθφ δπλακηθφ, γηα παξάδεηγκα + 200 V (σο πξνο
ηελ θάζνδν αζθαιψο), ηα ειεθηξφληα πνπ εθπέκπεη ε θάζνδνο επηηαρχλνληαη θαη
ζπγθξνχνληαη κε ηελ άλνδν κε ελέξγεηεο 200 eV. Ζ δέζκε ζρεκαηίδεηαη απφ ηα ειεθηξφληα
πνπ δηαπεξλάλε ηελ νπή. ΢εκεηψλνπκε φηη ηα δπλακηθά ησλ ελδηάκεζσλ ειεθηξνδίσλ δειαδή
ηνπ θπιίλδξνπ Wehnelt, δελ επεξεάδνπλ ηελ ηειηθή ελέξγεηα ησλ ειεθηξνλίσλ.

131
 Ζ απνζηνιή ηνπ θπιίλδξνπ Wehnelt είλαη λα εζηηάζεη ηε δέζκε πξνθεηκέλνπ απηή λα
είλαη παξάιιειε, θαζψο ε νπή ζηελ άλνδν έρεη ηδηφηεηεο απνθιίλνληα θαθνχ ειεθηξνλίσλ
(βι. Παξάξηεκα 1).
Ζ δηάηαμε πεξηιακβάλεη αθφκε έλα ςεθηαθφ ακπεξφκεηξν γηα ηε κέηξεζε ηνπ ξεχκαηνο
πνπ δηαξξέεη ηα πελία Helmholtz.
΢ην ηξνθνδνηηθφ ηνπ ηειεβφινπ ε πςειή ηάζε κπνξεί λα ξπζκίδεηαη απφ 0 έσο 350 V.
Ζ ξχζκηζε ηεο ηάζεο γίλεηαη κε βήκαηα 50 V, ελψ νη ελδηάκεζεο ηηκέο ξπζκίδνληαη κε ην
θνπκπί „„FINE CONTROL‟‟. ΢ην ηξνθνδνηηθφ απηφ ππάξρεη θαη έλα ελζσκαησκέλν
αλαινγηθφ βνιηφκεηξν γηα ηελ έλδεημε ηεο παξαγφκελεο πςειήο ηάζεο.
Ζ βάζε ηεο ιπρλίαο αμηνπνηείηαη σο ζηήξηγκα ησλ πελίσλ θαη σο θηβψηην
ζπλδεζκνινγίαο, κέζσ ηνπ νπνίνπ ηξνθνδνηείηαη ε ιπρλία θαη ηα πελία Helmholtz. Σν
θηβψηην ηεο βάζεο πεξηέρεη 5 δεπγάξηα αθξνδεθηψλ, κέζσ ησλ νπνίσλ ηξνθνδνηνχληαη ηα
πελία Helmholtz, ηα πιαθίδηα εθηξνπήο θαη ηα βαζηθά ειεθηξφδηα ηνπ ηειεβφινπ ηεο
ιπρλίαο.
Έλα βαζκνλνκεκέλν θάηνπηξν, ηνπνζεηεκέλν ζηε κεγάιε δηάκεηξν ηεο ιπρλίαο, πίζσ
ηεο, ρξεζηκεχεη γηα ηε κέηξεζε ηεο δηακέηξνπ ηεο θπθιηθήο ηξνρηάο ησλ ειεθηξνλίσλ.

΢ρήκα 14.2. Σν θηβψηην-βάζε, ηα πελία θαη ε ηξνθνδνζία ηνπ ηειεβφινπ θαη ησλ πελίσλ

Βηβιηνγξαθία
1. Μαζήκαηα Φπζηθήο Berkeley. Σφκνο 1: Μεραληθή. Κεθ. 3 (Αζήλα 1978).
2. Alonso-Finn. Θεκειηώδεο Παλεπηζηεκηαθή Φπζηθή. Σφκνο ΗΗ: Πεδία θαη Κχκαηα.
3. Κ. Αιεμφπνπινο. Γεληθή Φπζηθή. Σφκνο 3: Αηνκηθή θαη Ππξεληθή Φπζηθή. Κεθ. Α.
4. F. Lobkowich and A. Melissinos. Physics for scientists and Engineers. Vol. II, Ch. 10.
5. Δξγαζηεξηαθέο Αζθήζεηο Φπζηθήο, Σφκνο Η, ΔΜΠ, Σνκέαο Φπζηθήο, ΢ΔΜΦΔ, Δθδφζεηο
΢πκκεηξία (Αζήλα 2010).

132
14.4. Δθηέιεζε
Πξνζνρή: ΢ηελ Άζθεζε ρξεζηκνπνηείηαη επηθίλδπλε γηα ηε δσή ηάζε 300 V. Γηα ηνλ ιόγν απηό
ε ζπλαξκνιόγεζε ηνπ θπθιώκαηνο πξέπεη λα γίλεηαη απζηεξά κόλνλ όηαλ όιεο νη πεγέο ηάζεο
είλαη θιεηζηέο. Σνλίδνπκε ηδηαίηεξα όηη ηα ηξνθνδνηηθά ηίζεληαη ζε ιεηηνπξγία κόλνλ από ηνλ
επηβιέπνληα ηεο Άζθεζεο.

1. Αλαγλσξίζηε ηα θχξηα κέξε ηεο πεηξακαηηθήο δηάηαμεο πνπ βιέπεηε ζην ΢ρήκα 14.2 θαη
ζηε ζπλέρεηα ζπλαξκνινγήζηε ην θχθισκα ηξνθνδνζίαο ησλ πελίσλ Ζelmholtz, ζχκθσλα κε
ηα ζρέδηα πνπ βιέπεηε ζηα ΢ρήκαηα 14.2. θαη 14.3. ΢ην θηβψηην-βάζε ν δηαθφπηεο
„„e/m:deflect‟‟ πξέπεη λα βξίζθεηαη ζηε ζέζε e/m.

Α
Πελία
15 V
Helmh
5Ω oltz

΢ρήκα 14.3.

2. ΢εκεηψλνπκε φηη ζην θηβψηην-βάζε, εθ δεμηψλ:

A. Πάλσ απφ ην πξψην δεπγάξη αθξνδεθηψλ πνπ ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηε ζέξκαλζε ηεο
θαζφδνπ ηνπ ηειεβφινπ αλαγξάθεηαη ε ιέμε HETER.
B. Πάλσ απφ ην δεχηεξν δεπγάξη πνπ ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηελ ηξνθνδνζία ησλ δχν
βαζηθψλ ειεθηξνδίσλ ηνπ ηειεβφινπ αλαγξάθεηαη ε ιέμε ELECTRODES.
C. Πάλσ απφ ην ηξίην δεπγάξη αλαγξάθεηαη ε ιέμε DEFLECT PLATES. Σν δεπγάξη απηφ
ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηε κέηξεζε ηεο ηάζεο πνπ εθαξκφδεηαη ζηα πιαθίδηα εθηξνπήο,
φηαλ ν δηαθφπηεο „„e/m:deflect‟‟ βξίζθεηαη ζηε ζέζε „„deflect‟‟ θαη ε αθξίβεηα ηνπ
ελζσκαησκέλνπ ζην ηξνθνδνηηθφ αλαινγηθνχ βνιηφκεηξνπ δελ είλαη επαξθήο.
D. Πάλσ απφ ην ηέηαξην δεπγάξη αλαγξάθεηαη ε ιέμε VOLTMETER(300V). Σν δεπγάξη
απηφ ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηε κέηξεζε ηεο ηάζεο πνπ εθαξκφδεηαη ζηελ άλνδν ηνπ
ηειεβφινπ κε φξγαλν κεγαιχηεξεο αθξίβεηαο, φηαλ ν δηαθφπηεο „„e/m:deflect‟‟
βξίζθεηαη ζηε ζέζε „„e/m‟‟ θαη ε αθξίβεηα ηνπ ελζσκαησκέλνπ ζην ηξνθνδνηηθφ
αλαινγηθνχ βνιηφκεηξνπ δελ είλαη επαξθήο.
E. Πάλσ απφ ην πέκπην δεπγάξη αλαγξάθεηαη ε ιέμε HELMHOLTZ COILS. Σν δεπγάξη
απηφ ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηελ ηξνθνδνζία ησλ πελίσλ Ζelmhotz.

3. Θέζαηε ζε ιεηηνπξγία ην ηξνθνδνηηθφ πνπ ηξνθνδνηεί ηα πελία Helmholtz.

΢εκείσζε: ΢ην θηβώηην-βάζε, ην θνπκπί Current ADJ ρξεζηκεύεη γηα ηε κεηαβνιή ηνπ
ξεύκαηνο ζηα πελία Helmholtz. Αιιά ιόγσ καθξνρξόληαο ρξήζεο, ε θζνξά ησλ επαθώλ ζην
πνηελζηόκεηξν απηό δεκηνπξγεί αθαλόληζηεο κεηαβνιέο ζην ξεύκα ησλ πελίσλ. Γηα λα
παξαθακθηεί ην πξόβιεκα απηό, ζηξίςηε ην θνπκπί ‘‘ηέξκα δεμηά’’, ή ‘‘ηέξκα αξηζηεξά’’ όπνπ
νη επαθέο είλαη θαιέο. Ζ ξχζκηζε απηή δε δεκηνπξγεί πξφβιεκα ζηελ ηξνθνδνζία ησλ
πελίσλ, θαζψο ε σκηθή αληίζηαζε ησλ πελίσλ είλαη πεξίπνπ 5 Ω. Δπνκέλσο φηαλ ην

133
πνηελζηφκεηξν ήηαλ ζε θαιή θαηάζηαζε ε αληίζηαζε ηνπ θπθιώκαηνο κεηαβαιιόηαλ από 5 έσο
10 Ω. Σν ηξνθνδνηηθό ηεο Άζθεζεο κπνξεί λα ηξνθνδνηήζεη άλεηα ηηο δύν ηηκέο αληίζηαζεο.
Όηαλ ην πνηελζηφκεηξν είλαη απελεξγνπνηεκέλν, ε κεηαβνιή ηνπ ξεχκαηνο ζην θχθισκα
κπνξεί λα γίλεη κέζσ κεηαβνιήο ηεο ηάζεο πνπ παξάγεη ην ηξνθνδνηηθφ ησλ 15 βνιη.
4. ΢πλαξκνινγήζηε ην θχθισκα ηξνθνδνζίαο ηνπ ηειεβφινπ ειεθηξνλίσλ ζχκθσλα κε ην
ζρέδην πνπ βιέπεηε ζην ΢ρ. 14.2.
5. Καιέζηε ηνλ επηβιέπνληα ηεο Άζθεζεο πξνθεηκέλνπ λα ειέγμεη ην φιν θχθισκα. Αλ ε
ζπλαξκνιφγεζε είλαη επηηπρήο, ν επηβιέπσλ ζα ζέζεη ζε ιεηηνπξγία ηα δχν ηξνθνδνηηθά θαη
ζα ζαο ελεκεξψζεη ζρεηηθψο γηα ηνλ έιεγρν θαη ρξήζε ηνπ ηξνθνδνηηθνχ αλνδηθήο ηάζεο.
΢εκεηψλνπκε φηη ε δηάξθεηα δσήο ηεο θαζφδνπ κεηψλεηαη αηζζεηά φηαλ ε αλνδηθή ηάζε
εθαξκφδεηαη ζε ςπρξή θάζνδν. Δπνκέλσο πξψηα ζεξκαίλνπκε ηελ θάζνδν ηνπ ηειεβφινπ (2-
3 ιεπηά αξθνχλ) θαη κφλν κεηά εθαξκφδνπκε ζηελ άλνδν ηελ αλνδηθή ηάζε! Απηφο είλαη ν
ιφγνο γηα ηνλ νπνίν ην ηξνθνδνηηθφ ηνπ ηειεβφινπ δηαζέηεη θαη έλαλ πξφζζεην δηαθφπηε, κε
ελεξγνπνίεζε ηνπ νπνίνπ εθαξκφδεηαη ε πςειή ηάζε ζηελ άλνδν ηνπ ηειεβφινπ.
΢εκείσζε: ΢ην θηβώηην-βάζε νη εζσηεξηθέο ζπλδέζεηο δεκηνπξγνύλ ηε ζπλδεζκνινγία πνπ
βιέπνπκε ζην ΢ρ. 14.4. Δδώ ε πςειή ηάζε εθαξκόδεηαη ζηελ άλνδν κε ηελ νπή, ελώ ε εζηίαζε
ηεο δέζκεο επηηπγράλεηαη κέζσ ξύζκηζεο ηεο ηάζεο ζηνλ θύιηλδξν Wehnelt (Focus). Από ηηο
ηηκέο ησλ αληηζηάζεσλ ηνπ δηαηξέηε ζπκπεξαίλνπκε όηη ε ηάζε απηή κπνξεί λα κεηαβάιιεηαη
από 0 έσο Ua/4.

6. Ρπζκίζηε ηελ αλνδηθή ηάζε ζηα 200 V θαη ζέζαηε ζε ιεηηνπξγία ηνλ πξφζζεην δηαθφπηε.
Θα εκθαληζηεί κία νξηδφληηα επζχγξακκε δέζκε ειεθηξνλίσλ πνπ ζα ηεξκαηίδεη ζηελ
εζσηεξηθή επηθάλεηα ηεο γπάιηλεο ζθαίξαο. ΢ηε ζπλέρεηα, απμάλνληαο ην ξεχκα ζηα πελία
έσο πεξίπνπ 1,3 Α, ζα δηαπηζηψζεηε θακπχισζε ηεο δέζκεο θαη εκθάληζε ελφο θχθινπ κε
δηάκεηξν πεξίπνπ 6-8 cm.
7. Ρπζκίζηε ην θνπκπί Focus πξνθεηκέλνπ λα ιεπηχλεηε ηε δέζκε. Απφ ην ζεκείν απηφ
είζηε έηνηκνη λα θάλεηε ηα πεηξάκαηα.
΢εκείσζε: Με ρξεζηκνπνηείηε ηάζεηο άλσ ησλ 250 V. Δπίζεο κελ αθήλεηε ηε ιπρλία ππό ηάζε
γηα κεγάια ρξνληθά δηαζηήκαηα θαζώο ηα ζεηηθά ηόληα ηνπ Ζιίνπ πνπ δεκηνπξγνύληαη από ηα
ειεθηξόληα ηεο δέζκεο βνκβαξδίδνπλ ηελ θάζνδν κε ελέξγεηεο ηεο ηάμεο 200 eV θαη πξνθαινύλ
ηε θζνξά ηεο (θαηλόκελν spattering).

134
14.4.1. Μέζνδνο βέιηηζηνπ θύθινπ
΢ηελ πεηξακαηηθή δηάηαμε ε δέζκε ησλ ειεθηξνλίσλ ζρεκαηίδεη έλαλ θχθιν, ε δηάκεηξνο ηνπ
νπνίνπ πξέπεη λα κεηξεζεί κε φζν ην δπλαηφλ κεγαιχηεξε αθξίβεηα, θαζψο ε θχξηα
ζπληζηψζα ηνπ ζθάικαηνο πξνέξρεηαη απφ ηελ ηηκή απηή. Ζ κέηξεζε ηεο δηακέηξνπ γίλεηαη
κε κία θαηνπηξηθή θιίκαθα πνπ έρεη νξηδφληην πξνζαλαηνιηζκφ θαη βξίζθεηαη (δπζηπρψο)
ζηελ νξηδόληηα δηάκεηξν ηεο γπάιηλεο ζθαίξαο (ζα έπξεπε λα βξίζθεηαη ζηελ θάζεηε
δηάκεηξν) πίζσ ηεο, ζε απφζηαζε 10 cm απφ ην θέληξν ηεο ζθαίξαο (βι. ζρήκα). Σν γεγνλφο
απηφ δεκηνπξγεί κεγάιε παξάιιαμε θαηά ηε κέηξεζε ηεο δηακέηξνπ, ε νπνία κεηψλεηαη
αηζζεηά αλ θαηαθχγνπκε ζηνλ βέιηηζην θχθιν, ε δηάκεηξνο ηνπ νπνίνπ είλαη 9,0 cm. Σνλ
θχθιν απηφλ ηνλ απνθαινχκε βέιηηζην
γηα δχν ιφγνπο. Βέιηηζηνο
θχθινο
 Δίλαη κηθξφηεξνο απφ ηε δηάκεηξν ηεο
γπάιηλεο ζθαίξαο (13 cm) θαη
επνκέλσο ηα ειεθηξφληα δε
ζπγθξνχνληαη κε απηή θαη δελ ηε Κάηνπηξν
θνξηίδνπλ κε ειεθηξηθφ θνξηίν.
Δπίζεο, ν θχθινο απηφο είλαη αξθεηά 4,5 cm
κεγάινο θαη επνκέλσο ε δηάκεηξφο
ηνπ κπνξεί λα κεηξεζεί κε κηθξφ Σειεβφιν
ζρεηηθφ ζθάικα.
 Λφγσ ηνπ φηη ην ηειεβφιν βξίζθεηαη ζηελ θαηαθφξπθν θαη ρακειφηεξα θαηά 4,5 cm απφ
ην θέληξν ηεο ζθαίξαο (βι. παξαπ ζρήκα), αιιά θαη ιφγσ αηπρνχο πξνζαλαηνιηζκνχ ηεο
θαηνπηξηθήο θιίκαθαο γηα ηε κέηξεζε ηεο δηακέηξνπ ζηε δηάηαμε απηή, αληί λα κεηξηέηαη
ε δηάκεηξνο ηνπ θχθινπ, νπζηαζηηθά κεηξηέηαη ε ρνξδή ηνπ. Δπεηδή κφλν ν θχθινο κε
αθηίλα 4,5 cm είλαη νκφθεληξνο κε ηε ζθαίξα, κφλν ζε απηφλ ηνλ θχθιν ε θαηνπηξηθή
θιίκαθα ηνπ κεηξεηή ζπκπίπηεη κε ηε δηάκεηξφ ηνπ. Δπνκέλσο, ιφγσ κεγάιεο
παξάιιαμεο, ζηνλ βέιηηζην θχθιν ηα ζθάικαηα κέηξεζεο ηεο δηακέηξνπ κεηψλνληαη
ζεκαληηθά.

14.4.2. Πείξακα 1
1. Με ζηαζεξή αλνδηθή ηάζε 200 V, ξπζκίζηε ην ξεχκα ησλ πελίσλ έσο
φηνπ ν θχθινο απνθηήζεη δηάκεηξν 9,0 cm. ΢εκεηψζηε ηε δηάκεηξν, ηελ
ηηκή ηνπ ξεχκαηνο φπσο θαη ηα ζθάικαηα ζηε δηάκεηξν θαη ην ξεχκα.
200 eV

2. Δπαλαιάβαηε ην πξνεγνχκελν βήκα άιιεο 6 θνξέο. Δπνκέλσο ζην 180 eV

πείξακα ν ιφγνο e/m ζα ππνινγηζηεί απφ ηελ ηηκή ηεο δηακέηξνπ (9 cm),
ηεο κέζεο ηηκήο ηνπ ξεχκαηνο θαη ηεο ηάζεο 200 V. Σν ζθάικα ηεο ηάζεο 180 eV
ην αληιείηε απφ ην ζθάικα ηνπ νξγάλνπ, ελψ ην ζθάικα ηεο δηακέηξνπ ην
εθηηκάηε αλάινγα κε ηε δπζθνιία κέηξεζεο ηεο δηακέηξνπ ηνπ βέιηηζηνπ θχθινπ.
΢εκείσζε: Λόγσ δηαζπνξάο ζηηο ελέξγεηεο ησλ ειεθηξνλίσλ ηεο δέζκεο (βι. Παξάξηεκα 1),
παξά ηηο ξπζκίζεηο κε ην θνπκπί FOCUS, ε γξακκή ηνπ θύθινπ δελ είλαη ιεπηή παληνύ. Ζ
δέζκε παξακέλεη πιαηηά ζην πάλσ κέξνο ηνπ θύθινπ, ελώ ιεπηαίλεη κόλν ζηελ πεξηνρή ηνπ
ηειεβόινπ (βι. πιατλό ζρήκα). Έηζη, όηαλ κεηξάκε ηε δηάκεηξν ηνπ θύθινπ πνπ αληηζηνηρεί ζε
αλνδηθή ηάζε 200 V, ηηο ελέξγεηεο 200 eV έρνπλ ηα ειεθηξόληα πνπ ζρεκαηίδνπλ ηελ
εμσηεξηθή πιεπξά ηεο δέζκεο. Δπνκέλσο ζσζηό είλαη λα ζεκεηώλνπκε ηηο ζέζεηο ηεο
εμσηεξηθήο γξακκήο ηνπ θύθινπ θαη όρη ηνπ θέληξνπ ηεο δέζκεο, όπσο ζπλεζίδεηαη.

135
14.4.3. Πείξακα 2
Δδψ ν ιφγνο e/m ζα ππνινγηζηεί κε ηε κέζνδν ειαρίζησλ ηεηξαγψλσλ. ΢ην πείξακα απηφ ηα
κεηξνχκελα κεγέζε είλαη ε αλνδηθή ηάζε θαη ην ξεχκα ησλ πελίσλ, ελψ ε δηάκεηξνο ηνπ
θχθινπ είλαη παξάκεηξνο ηνπ πεηξάκαηνο θαη θξνληίδνπκε λα είλαη πάληα 9,0 cm.
Γηα ηελ εθηέιεζε:
1. Δθαξκφζηε ζηελ άλνδν ηνπ ηειεβφινπ ηάζε 160 V θαη ξπζκίζηε ην ξεχκα ησλ πελίσλ
έσο φηνπ ζηε ιπρλία ζρεκαηηζηεί θχθινο κε δηάκεηξν 9,0 cm. ΢εκεηψζηε ηελ ηηκή απηνχ ηνπ
ξεχκαηνο.
2. Δπαλαιάβαηε ην παξαπάλσ βήκα γηα ηηο ηάζεηο 180, 200, 220, 240, 260 θαη 280 V.
3. Κιείζηε ηα φξγαλα κε ηελ εμήο ζεηξά: δηαθφπηεο πςειήο ηάζεο „„ΖΣ‟‟ ζε ζέζε OFF,
γεληθφο δηαθφπηεο ηνπ ηξνθνδνηηθνχ ζε ζέζε OFF. Δπίζεο θιείζηε θαη ηνπο γεληθνχο
δηαθφπηεο ηνπ ηξνθνδνηηθνχ ησλ πελίσλ θαη ηνπ ςεθηαθνχ ακπεξφκεηξνπ.

14.5. Δπεμεξγαζία ησλ κεηξήζεσλ

14.5.1. Πείξακα 1
Τπνινγίζηε ηνλ ιφγν e/m κε βάζε ηε ζρέζε

e 2U 2  125 R 2 U a
 2 a2  (14.5)
m r B 64  02 N 2 r 2 I 2

φπνπ R = 0,15 m, Ν = 130 θαη κ0 = 4πx10-7 H/m. Ζ αθηίλα, r, είλαη 4,5 cm, ελψ ην Η είλαη ε
κέζε ηηκή ηνπ ξεχκαηνο ζηα 7 πεηξάκαηα. Τπνινγίζηε ην ζθάικα ηνπ ιφγνπ ζπλαξηήζεη ησλ
δUa, δr θαη δΗ. ΢ην πείξακα απηφ, θαζψο ε δηαζπνξά ηνπ Η είλαη πνιχ κεγαιχηεξε απφ ην
ζθάικα ηνπ ςεθηαθνχ νξγάλνπ, ην δΗ ην ππνινγίδεηε σο ηππηθή απφθιηζε ηεο κέζεο ηηκήο.

14.5.2. Πείξακα 2
Με ηε κέζνδν ησλ ειαρίζησλ ηεηξαγψλσλ ππνινγίζηε ηνλ ιφγν e/m φπσο θαη ην ζθάικα ηνπ,
απφ ηελ θιίζε ηεο επζείαο

I  c  Ua (14.6)

φπνπ y = I θαη x = √Ua. ΢ηελ Δμ. (14.6),

m 250 R 2 e 1 250 R 2
c2      (14.7α,β)
e 64 r 2 02 N 2 m c 2 64 r 2 02 N 2

΢εκείσζε
΢ε ζπλαξηήζεηο ηχπνπ y = bx, φπνπ ε δηαζπνξά ησλ ηηκψλ x είλαη κεδέλ (ζx = 0), ε θιίζε ηεο
βέιηηζηεο επζείαο ππνινγίδεηαη απφ ηε ζρέζε (Παξάξηεκα 2):
n
 xi yi
b  i n1
2
 xi
i 1

ελψ ην ζθάικα ηεο θιίζεο, δειαδή ην ζb, ππνινγίδεηαη απφ ηνλ ηχπν

136
  y2
 b2  n
2
 xi
i 1

φπνπ
n
 y2  
 yi  bxi 2
i 1 (n  1)
(Παξάξηεκα 2).
΢ηε κέζνδν ησλ ειαρίζησλ ηεηξαγψλσλ δελ είλαη αδηάθνξν πνην απφ ηα δχν κεγέζε ζα
νξηζηεί σο x θαη πνην σο y. ΢ηε ζεσξία ηεο κεζφδνπ, δηαζπαξκέλεο κε ζηαζεξή δηαζπνξά
ζεσξνχληαη κφλν νη ηηκέο ηνπ y, ελψ ε δηαζπνξά ησλ x ζεσξείηαη κεδεληθή (ακειεηέα). Ο
φξνο απηφο επηβάιιεη γηα x λα επηιέγεηαη ε κεηαβιεηή πνπ κεηξήζεθε κε πνιύ κεγαιύηεξε
αθξίβεηα θαη κεδεληθή δηαζπνξά. Πξνζνρή ζηνλ όξν ίδηα (ζηαζεξή) δηαζπνξά ησλ yi! Αλ,
γηα παξάδεηγκα, ζηηο ηηκέο ησλ Ii ε δηαζπνξά είλαη ίδηα, ηφηε ζηηο ηηκέο (Ii)2 ε δηαζπνξά παχεη
λα είλαη ίδηα (ζηαζεξή) θαη είλαη αλάινγε ησλ Ii. Απηφο είλαη ν ιφγνο γηα ηνλ νπνίν γηα
κεηαβιεηή y επηιέμακε ηηο ηηκέο Ii θαη φρη ηηο (Ii)2, πνπ ζα ήηαλ πην βνιηθφ!
΢ην πείξακα ηεο Άζθεζεο, κε κεγαιχηεξε αθξίβεηα θαη κεδεληθή δηαζπνξά κεηξήζεθαλ
νη ηηκέο Ua. Παξφηη ν ςεθηαθφο κεηξεηήο ξεχκαηνο είλαη φξγαλν αθξηβείαο, ιφγσ δπζθνιίαο
λα απνθαλζεί θαλείο πφηε (ζε πνηα ηηκή ηνπ ξεχκαηνο) ε δηάκεηξνο ηνπ θχθινπ είλαη 9 cm, νη
ηηκέο Ii εκθαλίδνληαη έληνλα δηαζπαξκέλεο.
Απφ ηε ζθνπηά απηή ηα ζθάικαηα ησλ νξγάλσλ ζεσξνχληαη ακειεηέα. Ακειεηέα επίζεο
ζεσξνχληαη θαη ηα ζθάικαηα ησλ κεγεζψλ R, r, N, θαη κ0 (ε δηαζπνξά ηεο r εθδειψλεηαη σο
δηαζπνξά ηνπ Η). Δπνκέλσο ζην δεχηεξν πείξακα ην ζθάικα ηνπ ιφγνπ ζα ππνινγηζηεί απφ
ην ζθάικα ηεο θιίζεο √b, ην νπνίν ζπλδέεηαη θαη πξνθαιείηαη απφ ηε κεγάιε δηαζπνξά ησλ
ηηκψλ Ηi.

14.6 Παξάξηεκα 1
14.6.1. Ηιεθηξννπηηθέο ηδηόηεηεο ηεο νπήο
Ζ δέζκε ειεθηξνλίσλ ζρεκαηίδεηαη απφ ηα ειεθηξφληα πνπ δηαπεξλνχλ ηελ νπή ηεο αλφδνπ
θαη θηλνχληαη επζχγξακκα ιφγσ αδξάλεηαο κε ελέξγεηεο „„πεξίπνπ‟‟ 200 eV, αξθεί ζην ρψξν
δεμηφηεξα ηεο αλφδνπ λα κελ ππάξρνπλ ειεθηξηθά πεδία. Ο πξννξηζκφο ηνπ θπιίλδξνπ
Wehnelt γίλεηαη θαηαλνεηφο αλ εμεηάζνπκε ηηο αδπλακίεο ηνπ απινχ ηειεβφινπ πνπ
απνηειείηαη κόλν από δύν ειεθηξφδηα, δειαδή ηελ θάζνδν θαη ηελ άλνδν κε νπή. ΢ην
ζχζηεκα ησλ δχν ειεθηξνδίσλ, πνπ ζα ην απνθαινχκε δίνδν, ε δέζκε ησλ ειεθηξνλίσλ είλαη
πάληα απνθιίλνπζα, δειαδή ε νπή ηεο αλφδνπ έρεη ηδηφηεηεο ελφο απνθιίλνληνο νπηηθνχ
θαθνχ (βι. ΢ρ 14.5).

΢ρήκα 14.5.

137
 Σα ζέκαηα απηά απνηεινχλ αληηθείκελν κειέηεο ηεο Ζιεθηξνληθήο Οπηηθήο, φπνπ γηα
ηελ εζηηαθή απφζηαζε ηνπ απνθιίλνληνο ειεθηξνληθνχ θαθνχ νη ζρεηηθνί ππνινγηζκνί
δίλνπλ
F = 4l
φπνπ l είλαη ε απφζηαζε κεηαμχ ησλ δχν ειεθηξνδίσλ.
Ζ ηδηφηεηα απηή πεγάδεη απφ ηελ παξνπζία εγθάξζηνπ ειεθηξηθνχ πεδίνπ ζηελ επηθάλεηα
ηεο νπήο. Ζ ζρεηηθή αλάιπζε δείρλεη φηη ζην θέληξν ηεο νπήο ην δπλακηθφ είλαη κηθξφηεξν
θαηά έλα παξάγνληα πνπ εμαξηάηαη απφ ηνλ ιφγν d/l, φπνπ d είλαη ε δηάκεηξνο ηεο νπήο:

 1 d
 c   a 1  
 2 l 

(΢ην ηειεβφιν ηεο Άζθεζεο, d = 0,5 mm θαη l = 1 mm)

Δπίζεο, ζην επίπεδν ηεο αλνδηθήο νπήο, ην εγθάξζην απηφ πεδίν έρεη θπθιηθή ζπκκεηξία
θαη κε θαιή πξνζέγγηζε είλαη παξαβνιηθφ:

(r )   c  br 2 ,

φπνπ ν ζπληειεζηήο b νξίδεηαη απφ ηελ νξηαθή ζπλζήθε

Φ(d) = Φa.

΢ην παξαβνιηθφ πεδίν ε έληαζε ηνπ εγθάξζηνπ

ειεθηξηθνχ πεδίνπ είλαη
(r )
E (r )    2br
r
δειαδή είλαη γξακκηθή ζπλάξηεζε αθηίλαο r.
Απφ ηηο παξαπάλσ ζρέζεηο πξνθχπηεη φηη ζην επίπεδν ηεο νπήο, ζηα ειεθηξφληα αζθείηαη
κία εγθάξζηα δχλακε πνπ είλαη αλάινγε ηνπ r, δειαδή ην πεδίν απηφ δξα κε ηνλ ίδην ηξφπν
πνπ ν νπηηθφο θαθφο επηδξά ζην θσο. Βιέπνπκε αθφκε φηη ε εγθάξζηα δχλακε πνπ δξα ζην
ειεθηξφλην είλαη κεδέλ ζην θέληξν θαη κεγηζηνπνηείηαη ζηελ πεξηθέξεηα ηεο νπήο.
Ζ νπή ζα απνθηήζεη ηδηφηεηεο ζπγθιίλνληνο θαθνχ αλ αλαζηξαθεί ην εγθάξζην πεδίν
ηεο νπήο. Απηφ επηηπγράλεηαη φηαλ ζην θέληξν ηεο νπήο ην δπλακηθφ γίλεη πςειφηεξν απφ
απηφ ηεο πεξηθέξεηαο. Πην θάησ ζα δνχκε έλα δπλαηφ ηξφπν πινπνίεζεο ηέηνηαο θαηάζηαζεο.

14.6.2. Γηαζπνξά ζηηο ελέξγεηεο ησλ ειεθηξνλίσλ ηεο δέζκεο

Απφ ηελ πξνεγνχκελε αλάιπζε πξνθχπηεη ην ζπκπέξαζκα φηη ηα ειεθηξφληα πνπ δηαπεξλάλε
ηελ νπή ηεο αλφδνπ δελ έρνπλ ίδηεο θηλεηηθέο ελέξγεηεο. Γηα παξάδεηγκα, απηά πνπ
δηαπεξλάλε ην θέληξν ηεο νπήο έρνπλ ελέξγεηεο φζν είλαη ην δπλακηθφ ζην θέληξν, δειαδή
200(1 – d/2πl), ελψ απηά πνπ θηλνχληαη θνληά ζηελ πεξηθέξεηα ηεο νπήο „„μπζηά‟‟, έρνπλ
ελέξγεηεο ζρεδφλ 200 eV. Έηζη, φηαλ ν ιφγνο d/l = 1/2, φπσο ζηε ιπρλία ηεο Άζθεζεο, ε
δηαθνξά ζηα δπλακηθά θαη επνκέλσο ζηηο ελέξγεηεο είλαη ηεο ηάμεο 1/4π ή πεξίπνπ ~ 8 %,
Δπνκέλσο ζην ζην θέληξν ηεο νπήο ην δπλακηθφ είλαη 184 θαη φρη 200 V!
Σνλίδνπκε φηη ε δηαζπνξά ζηηο ελέξγεηεο ηεο δέζκεο άκεζα επεξεάδεη ηελ αθξίβεηα ηνπ
πεηξάκαηνο ζηελ Άζθεζε απηή, θαζψο ζην καγλεηηθφ πεδίν, θχθιν άιιεο δηακέηξνπ ζα

138
δηαγξάςνπλ ηα ειεθηξφληα κε ελέξγεηεο 184 eV, ελψ θχθιν άιιεο δηακέηξνπ (κεγαιχηεξεο)
ζα δηαγξάςνπλ ηα ειεθηξφληα κε ελέξγεηεο 200 eV.

14.6.3. Αλαζηξνθή ηνπ εγθάξζηνπ ειεθηξηθνύ πεδίνπ. Γηάθξαγκα Wehnelt

Ζ απνζηνιή ηνπ δηαθξάγκαηνο απηνχ είλαη λα εμνπδεηεξψζεη ηηο απνθιίλνπζεο ηδηφηεηεο ηεο
νπήο θαη κε ηνλ ηξφπν απηφ λα θάλεη ηε δέζκε ειεθηξνλίσλ παξάιιειε.

Απηφ επηηπγράλεηαη κε έλα ηξίην ειεθηξφδην, ην δηάθξαγκα

Wehnelt, πνπ ηνπνζεηείηαη αλάκεζα ζηελ θάζνδν θαη άλνδν κε ηελ
νπή. Ζ νπή ηνπ δηαθξάγκαηνο πξέπεη λα είλαη κεγαιχηεξε απφ απηή
ηεο αλφδνπ, γηα παξάδεηγκα 5 θνξέο.
Ζ δξάζε ηνπ ελδηάκεζνπ δηαθξάγκαηνο εμαξηάηαη απφ ην
δπλακηθφ πνπ απηφ θέξεη.
Πξάγκαηη έζησ φηη ην δηάθξαγκα βξίζθεηαη ζην κέζν ηεο
απφζηαζεο αλφδνπ-θαζφδνπ. Αλ εθαξκφζνπκε ζην δηάθξαγκα ην
δπλακηθφ πνπ ζα είρε ε ηζνδπλακηθή επηθάλεηα ζην ζχζηεκα ησλ
δχν ειεθηξνδίσλ, δειαδή 100 V, ηφηε ε παξνπζία ηνπ δηαθξάγκαηνο δε ζα επηθέξεη θακία
επίδξαζε ζηα θηλνχκελα ειεθηξφληα.
Ζ θαηάζηαζε δηαθνξνπνηείηαη φηαλ ζην δηάθξαγκα εθαξκφζνπκε ηάζε κηθξφηεξε απφ
ηελ ηζνδπλακηθή ησλ δχν ειεθηξνδίσλ, γηα παξάδεηγκα 50 V. Καζψο ε νπή ηνπ δηαθξάγκαηνο
είλαη κεγάιε, ζην θέληξν ηεο ην δπλακηθφ ιίγν ζα κεησζεί, αιιά ζα παξακείλεη ζηα επίπεδα
ηνπ 100 V, ελψ ην δπλακηθφ ηεο επηθάλεηαο ηνπ δηαθξάγκαηνο ζα είλαη 50 V. Βιέπνπκε φηη
εδψ έρνπκε κία θαηάζηαζε φπνπ ζην θέληξν ηεο νπήο ην δπλακηθφ είλαη πςειφηεξν απφ φ,ηη
ζηελ πεξηθέξεηά ηνπ. Με άιια ιφγηα, ην εγθάξζην πεδίν ηνπ δηαθξάγκαηνο ηψξα έρεη
αληίζεηε θνξά απφ απηφ ηεο αλφδνπ. Δπνκέλσο ην πεδίν ηνπ πηέδεη ηα ειεθηξφληα πξνο ηνλ
άμνλα ζπκκεηξίαο ησλ δχν νπψλ. Με ηελ έλλνηα απηή ην δηάθξαγκα έρεη ηδηφηεηεο ελφο
ζπγθιίλνληνο θαθνχ, ε εζηηαθή απφζηαζε ηνπ νπνίνπ εμαξηάηαη απφ ην δπλακηθφ πνπ απηφ
θέξεη. ΢πκπεξαζκαηηθά κπνξνχκε λα πνχκε φηη:
 Όηαλ ην δπλακηθφ ηνπ δηαθξάγκαηνο είλαη πςειφηεξν απφ ηελ ηζνδπλακηθή ησλ δχν
ειεθηξνδίσλ, π.ρ. είλαη 150 V, ζην θέληξν ηεο νπήο ην δπλακηθφ είλαη ρακειφηεξν (είλαη
πεξίπνπ 100 V) ηεο πεξηθέξεηαο θαη ην δηάθξαγκα έρεη ηδηφηεηεο απνθιίλνληνο θαθνχ.
΢πλεπψο ην φιν ζχζηεκα απνηειείηαη απφ δχν απνθιίλνληεο θαθνχο,
 Όηαλ ην δπλακηθφ ηνπ δηαθξάγκαηνο είλαη ρακειφηεξν απφ ηελ ηζνδπλακηθή ησλ δχν
ειεθηξνδίσλ, π.ρ. είλαη 50 V, ζην θέληξν ηνπ δηαθξάγκαηνο ην δπλακηθφ αλακέλεηαη λα
είλαη πεξίπνπ φζν ην δπλακηθφ ηεο ηζνδπλακηθήο, δειαδή πεξίπνπ 100 V, δειαδή
πςειφηεξν απφ ην δπλακηθφ ηεο πεξηθέξεηαο. Δδψ ην δηάθξαγκα απνθηά ηδηφηεηεο
ζπγθιίλνληνο θαθνχ θαη ην φιν ζχζηεκα απνηειείηαη απφ έλα ζπγθιίλνληα θαη έλαλ
απνθιίλνληα θαθφ. Ρπζκίδνληαο ην δπλακηθφ ηνπ δηαθξάγκαηνο Wehnelt κπνξνχκε λα
εμνπδεηεξψζνπκε ηελ εγθάξζηα δξάζε ηεο νπήο ηεο αλφδνπ θαη κε ηνλ ηξφπν απηφ λα
θάλνπκε ηε δέζκε παξάιιειε.
Οη ειεθηξννπηηθέο ηδηφηεηεο ησλ δηαθξαγκάησλ θαη νπψλ βξίζθνπλ επξεία εθαξκνγή
ζηνπο θαζνδηθνχο ζσιήλεο ησλ παικνγξάθσλ, ησλ ηειενξάζεσλ, ησλ ππνινγηζηψλ, ζηελ
ειεθηξνληθή κηθξνζθνπία, ζηηο πεγέο αθηίλσλ Υ θ.ιπ.

14.7 Παξάξηεκα 2
14.7.1. Μέζνδνο ειαρίζησλ ηεηξαγώλσλ ζε ζπλαξηήζεηο ηύπνπ Y = bX
΢ε κεξηθέο πεξηπηψζεηο ε ζρεηηθή ζεσξεηηθή αλάιπζε ηεο πεηξακαηηθήο κεζφδνπ νδεγεί ζην
ζπκπέξαζκα φηη ν ειεχζεξνο φξνο a είλαη κεδέλ ζηε ζρέζε y = a + bx. Δπνκέλσο ε
πξαγκαηηθή ζρέζε κεηαμχ ησλ κεηαβιεηψλ είλαη ηχπνπ

139
 Τ = bX (14.7.1)

΢ηηο πεξηπηψζεηο απηέο ην πξφβιεκα δηαηππψλεηαη σο εμήο. Απφ ηα n πεηξακαηηθά δεχγε xi,
yi, λα ππνινγηζηεί ε θιίζε b ηεο επζείαο y = bx, ε νπνία κε ηνλ θαιχηεξν ηξφπν
πξνζνκνηψλεη ηα πεηξακαηηθά ζεκεία.
Ζ εθαξκνγή ηεο κεζφδνπ νδεγεί ζηνλ φξν
n n
S   di2   ( yi  bxi )2  ειάρηζην, (14.7.2)
i 1 i

φπνπ ε αλαγθαία ζπλζήθε γηα ειάρηζην S είλαη

S
0
b
ή
n
2 ( yi  bxi ) xi  0 (14.7.3)
i 1

Απφ ηελ ηειεπηαία ζρέζε έρνπκε:

n n
2
 yi xi  b  xi
i 1 i 1
θαη επνκέλσο
n
 xi yi
b  i n1 (14.7.4)
2
 xi
i 1
2
Γηα ηνλ ππνινγηζκφ ηεο δηαζπνξάο (ζb) , ζα ιάβνπκε ππφςε ηηο ζπλζήθεο:

 x  0,  y1   y2   y3  .......   yn   y (ζηαζεξή δηαζπνξά ησλ yi), (14.7.5)

φπσο επίζεο θαη ηηο ζρέζεηο
2 2
b x  b  2  b  2
b  b( y1 , y2 , y3 ,... yn ),  n i ,  b2     y1  ...  y (14.7.6)
yi  x 2  y1   yn  n
i
i 1
2
Αληηθαζηζηψληαο, γηα ηελ (ζb) πξνθχπηεη:

 2

x 2
1  x22  x32  ... xn2  y2  
 y2
(14.7.7)
b 2 n
 n x2   xi
2
 i 
 i 1  i 1

φπνπ ην (ζy)2 ππνινγίδεηαη θαλνληθά απφ ηε ζρέζε γηα ηα (di)2, δειαδή:

n di2 n  y  bx 2
 y2    i i
(14.7.8.)
i 1 (n  1) i 1 (n  1)

Ζ δηαίξεζε εδψ γίλεηαη δηα n – 1 θαη φρη n – 2, θαζφηη ζην πξφβιεκα απηφ ν ειάρηζηνο
αξηζκφο ησλ πεηξακαηηθψλ δεπγψλ xi, yi δελ είλαη 3, αιιά 2. Έρνπκε ηειηθά:
n
 xi yi  y2 n  yi  bxi 2
b  i n1 ,  b2  θαη  y2   (14.7.9α,β,γ)
 i x 2
n
2
 xi i 1 (n  1)
i 1 i 1

140
Άζθεζε 15
Παικνγξάθνο

15.1. ΢θνπόο
΢θνπφο ηεο άζθεζεο απηήο είλαη ε κειέηε ηεο βαζηθήο δνκήο θαη ιεηηνπξγίαο ελφο
παικνγξάθνπ θαη ε εμάζθεζε ηνπ ζπνπδαζηή ζε ρξήζε ηνπ ζε κεηξήζεηο ζπλερνχο θαη
ελαιιαζζφκελεο ηάζεο, ηεο ζπρλφηεηά ηεο, κηθξψλ ρξφλσλ, φπσο θαη κέηξεζε ηεο δηαθνξάο
θάζεο κεηαμχ δχν εκηηνληθψλ θπκαηνκνξθψλ. Θα κειεηεζνχλ αθφκε ην θαηλφκελν ησλ
δηαθξνηεκάησλ θαη νη θακπχιεο Ληζζαδνχ.

15.2. Γεληθά
Ο παικνγξάθνο είλαη ην πην ρξήζηκν φξγαλν κειέηεο θαη κέηξεζεο ηεο ελαιιαζζφκελεο θαη
ζπλερνχο ηάζεο θαη ρξεζηκνπνηείηαη επξχηαηα ζε πνιινχο ηνκείο ηεο επηζηεκνληθήο έξεπλαο
θαη ηερλνινγίαο. Σν φξγαλν απηφ παξέρεη νπηηθή απεηθφληζε πάζεο θχζεσο θπκαηνκνξθήο
ζπλερνχο θαη ελαιιαζζφκελεο ηάζεο φπσο επίζεο κηθξήο δηάξθεηαο ρξφλνπ θαη δηαθνξέο
θάζεο κεηαμχ δχν εκηηνληθψλ ηάζεσλ.
Σα πεξηζζφηεξα φξγαλα πνπ κεηξνχλ ηελ ηάζε ρξεζηκνπνηνχλ κεραληθά κέζα, φπσο
πελία, δείθηεο, θάηνπηξα θ.ιπ. Σα θηλνχκελα κεραληθά κέξε ηνπ κεηξεηή έρνπλ κεγάιε
κεραληθή αδξάλεηα θαη ελψ είλαη αμηφπηζηα φηαλ κε ηα φξγαλα απηά κεηξνχλ κία ζηαζεξή
ζην ρξφλν ηάζε, είλαη αλαμηφπηζηα φηαλ, ιφγσ αδξάλεηαο ηνπ κεηξεηή, ε ηάζε κεηαβάιιεηαη
κε κεγάιε ζπρλφηεηα.
΢ηνλ παικνγξάθν ηνλ ξφιν ηνπ δείθηε ή ηεο βειφλαο ηνπ αλαινγηθνχ κεηξεηή παίδεη
κία ιεπηή δέζκε ειεθηξνλίσλ, ε νπνία εθηξέπεηαη απφ ηε κεηξνχκελε ηάζε. Όπσο
γλσξίδνπκε ε δέζκε ειεθηξνλίσλ έρεη ακειεηέα αδξάλεηα θαη επνκέλσο κπνξεί λα
αθνινπζήζεη πνιχ γξήγνξεο κεηαβνιέο ηάζεο, πνπ αληηζηνηρνχλ ζε κεξηθέο εθαηνληάδεο
MHz.

15.2.1. Ο θαζνδηθόο ζσιήλαο ηνπ παικνγξάθνπ

Σν θπξηφηεξν εμάξηεκα θάζε παικνγξάθνπ είλαη ν θαζνδηθόο ζσιήλαο (΢ρ. 15.1).
Απνηειείηαη απφ έλαλ αεξφθελν γπάιηλν ζσιήλα, έλα ηειεβφιν ειεθηξνλίσλ θαη δχν δεχγε
πιαθηδίσλ εθηξνπήο, ησλ ιεγφκελσλ πιαθηδίσλ Υ θαη Τ.
΢ην έλα άθξν ηνπ ζσιήλα βξίζθεηαη ην ηειεβφιν ειεθηξνλίσλ, ελψ ην άιιν
δηεπξχλεηαη, ζρεκαηίδνληαο ρνάλε πνπ θαηαιήγεη ζε κία ζρεδφλ επίπεδε επηθάλεηα, ηελ
νζόλε ηνπ παικνγξάθνπ. Ζ εζσηεξηθή πιεπξά ηεο νζφλεο είλαη θαιπκκέλε κε ZnS, πνπ
θζνξίδεη έληνλα φηαλ βνκβαξδίδεηαη κε ειεθηξφληα. Μία ιεπηή δέζκε ειεθηξνλίσλ κε
ελέξγεηεο ηεο ηάμεο 2000 eV, πξνζθξνχεη ζηελ επηθάλεηα ηεο θζνξίδνπζαο νπζίαο θαη ζην
ζεκείν πξφζθξνπζεο δεκηνπξγείηαη κία θσηεηλή θειίδα, ε δηάκεηξνο ηεο νπνίαο είλαη
πεξίπνπ 0,5 mm. Η θειίδα απηή είλαη ν δείθηεο ηνπ νξγάλνπ.
Ζ εθαξκνγή θάπνηαο ηάζεο ζηα πιαθίδηα Τ πξνθαιεί κεηαηφπηζε ηεο δέζκεο
ειεθηξνλίσλ θαη επνκέλσο ηεο θσηεηλήο θειίδαο ζηνλ θαηαθφξπθν άμνλα ηεο νζφλεο. Ζ
κεηαηφπηζε ηεο θειίδαο είλαη αλάινγε πξνο ηελ εθαξκνδφκελε ηάζε.
Σα πιαθίδηα Υ επηδξνχλ ζηε θσηεηλή θειίδα κε αλάινγν ηξφπν, αιιά εδψ ε κεηαηφπηζε
γίλεηαη ζηνλ νξηδφληην άμνλα ηεο νζφλεο. Δπνκέλσο φηαλ γλσξίδνπκε ηελ επαηζζεζία ησλ
πιαθηδίσλ (είλαη 12,0 V/cm) θαη ε νζφλε είλαη ραξαγκέλε θαη βαζκνλνκεκέλε ζε cm ή mm,
ηφηε απφ ηε κεηαηφπηζε ηεο θειίδαο κπνξνχκε λα ππνινγίζνπκε ηελ ηάζε πνπ ηελ
πξνθάιεζε. Απηή είλαη ε βαζηθή ιεηηνπξγία ηνπ παικνγξάθνπ.

141
15.2.2. Σειεβόιν ειεθηξνλίσλ ηνπ θαζνδηθνύ ζσιήλα
15.2.2.1. Κάζνδνο
Σα θχξηα θαη ζπνπδαηφηεξα κέξε ηνπ θαζνδηθνχ ζσιήλα θαίλνληαη ζην ΢ρ. 15.1.
Ζ απνζηνιή ηνπ ηειεβφινπ ειεθηξνλίσλ είλαη λα παξάγεη ιεπηή θαη θαιά εζηηαζκέλε
δέζκε ειεθηξνλίσλ κε ζρεηηθά κηθξέο ελέξγεηεο, ψζηε ηα πιαθίδηα Υ θαη Τ λα ηελ εθηξέπνπλ
εχθνια, ελψ απφ ηελ άιιε πιεπξά νη ελέξγεηέο ηνπο πξέπεη λα είλαη αξθεηά κεγάιεο
πξνθεηκέλνπ λα δηαζθαιίδεηαη έληνλνο θζνξηζκφο ηεο θζνξίδνπζαο νπζίαο. Βξέζεθε
πεηξακαηηθά φηη ε ελέξγεηεο 2000 eV είλαη θνληά ζηε βέιηηζηε ηηκή.
΢ην ηειεβφιν ηα ειεθηξφληα παξάγνληαη ζεξκηνληθά, δειαδή εθπέκπνληαη απφ κία
ζεξκή επηθάλεηα πνπ έρεη κηθξφ έξγν εμαγσγήο ησλ ειεθηξνλίσλ (π.ρ. ΒαΟ). ΢πλεζίδεηαη ε
επηθάλεηα πνπ εθπέκπεη ηα ειεθηξφληα λα νλνκάδεηαη θάζνδνο, ελψ ην άιιν ειεθηξφδην, ζην
νπνίν εθαξκφδεηαη ζεηηθφ δπλακηθφ θαη ζπιιέγεη ηα ειεθηξφληα λα νλνκάδεηαη άλνδνο.

΢ρήκα 15.1. Ο θαζνδηθφο ζσιήλαο ηνπ παικνγξάθνπ

Ζ γεληθή φςε ηνπ παικνγξάθνπ δχν θαλαιηψλ δίλεηαη ζην ζρήκα πνπ αθνινπζεί, φπνπ
εηθνλίδνληαη θαη ηα δηάθνξα θνπκπηά ειέγρνπ ηνπ νξγάλνπ θαη ησλ ιεηηνπξγηψλ ηνπ. ΢ηελ
πξφζνςε ηνπ νξγάλνπ ππάξρνπλ:
1. Ο γεληθφο δηαθφπηεο, ON-OFF
2. Tα θνπκπηά ειέγρνπ ηεο δέζκεο ειεθηξνλίσλ: Intensity (έληαζε) θαη FOKUS (εζηίαζε).
3. Ζ είζνδνο ηνπ ζήκαηνο ζην θαλάιη 1, CH1-Y,
4. Ο επηινγέαο επαηζζεζίαο, VOLTS/DIV, θαη ην θνπκπί POSITION, πνπ επηηξέπεη ηνλ
ρεηξνθίλεην έιεγρν ηεο ζέζεο ηνπ «κεδελφο» ζηελ νζφλε ηνπ νξγάλνπ.
5. Γεμηφηεξα βξίζθνληαη ηα θνπκπηά ηνπ θαλαιηνχ 2, CH2-Y, φηαλ ζέινπκε λα κειεηήζνπκε
ηαπηφρξνλα 2 ειεθηξηθά ζήκαηα.
6. Σέξκα δεμηά βξίζθνληαη ηα φξγαλα ειέγρνπ ηεο νξηδόληηαο ηαρύηεηαο ζάξσζεο ηεο
θσηεηλήο θειίδαο, ηα θπξηφηεξα εθ ησλ νπνίσλ είλαη ην θνπκπί TIME/DIV θαη ην TRIG
LEVEL, πνπ ζηαζεξνπνηεί ηελ εηθφλα ηεο θπκαηνκνξθήο ζηελ νζφλε (ξπζκίδνληαο,
απνηξέπνπκε ην δεμηφ ή αξηζηεξφ „„ξνιάξηζκα‟‟ ηεο εηθφλαο ζηελ νζφλε).
7. Ο ξφινο θαη ε απνζηνιή ησλ ππφινηπσλ θνπκπηψλ εμεηάδεηαη ζην εγρεηξίδην ηνπ νξγάλνπ.

142
 ΢ην ζεκείν απηφ είλαη ζθφπηκν λα εμεηάζνπκε κεξηθέο βαζηθέο ιεηηνπξγίεο ηνπ
παικνγξάθνπ, φπσο θαη ηνλ έιεγρφ ηνπο.

15.2.2.2. Κύιηλδξνο Wehnelt ηνπ ηειεβόινπ θαη ην θνπκπί «INTENSITY»

Ο θχιηλδξνο Wehnelt πεξηβάιεη ηελ θάζνδν (΢ρ. 15.1) θαη έρεη κηθξφ άλνηγκα απέλαληη απφ
ην θέληξν ηεο. Ωο πξνο ηελ θάζνδν, ην δπλακηθφ ηεο είλαη αξλεηηθφ θαηά 10-20 V θαη
ρξεζηκεχεη γηα ξχζκηζε ηεο έληαζεο ηνπ ξεχκαηνο ηεο δέζκεο.
Ζ έληαζε ηεο θσηεηλήο θειίδαο ζηελ νζφλε γίλεηαη κέζσ ξχζκηζεο ηνπ ξεχκαηνο ηεο
δέζκεο. Σν ξεχκα απηφ ξπζκίδεηαη κε εηδηθφ θνπκπί πνπ βξίζθεηαη ζηελ πξφζνςε ηνπ
νξγάλνπ, ζην πιάη ηνπ νπνίνπ ππάξρεη ε αλαγξαθή «INTENSITY». ΢ηε ζέζε «ηέξκα
αξηζηεξά», ην ξεχκα ηεο δέζκεο κεδελίδεηαη θαη ε θειίδα εμαθαλίδεηαη απφ ηελ νζφλε, ελψ
ηε ζέζε «ηέξκα δεμηά» (έληνλε θσηεηλή θειίδα), ηελ απνθεύγνπκε, θαζψο εδψ ειινρεχεη ν
θίλδπλνο θαηαζηξνθήο ηεο θζνξίδνπζαο νπζίαο ηεο νζφλεο.

15.2.2.3. Πξώηε άλνδνο ηνπ ηειεβόινπ θαη ην θνπκπί «FOCUS»

Ζ ξχζκηζε ηεο έληαζεο ηεο θσηεηλήο θειίδαο ή ηζνδχλακα ηνπ αξλεηηθνχ δπλακηθνχ ηνπ
θπιίλδξνπ Wehnelt, κεηαβάιιεη ειαθξψο ηε ζέζε ηεο πξψηεο εζηίαο ζην ηειεβφιν. Απηφ
πξνθαιεί κεηαηφπηζε ηεο ζέζεο θαη ηεο δεχηεξεο εζηίαο. Με άιια ιφγηα, ε δέζκε εζηηάδεηαη
ζε έλα επίπεδν πνπ δελ ζπκπίπηεη κε ηελ νζφλε θαη ε θειίδα θαίλεηαη κε εζηηαζκέλε.
Ζ ζέζε ηεο πξψηεο θαη επνκέλσο ηεο δεχηεξεο εζηίαο επαλέξρνληαη ζην ίδην ζεκείν,
ξπζκίδνληαο ηελ ηάζε ζηελ πξψηε άλνδν (Α1) ηνπ ηειεβφινπ, ε νπνία είλαη ζε κνξθή θνίινπ
θπιίλδξνπ. Δπνκέλσο κεηά απφ ηε ξχζκηζε ηνπ ξεχκαηνο ηεο δέζκεο ή ηζνδχλακα ηεο
έληαζεο ηεο θσηεηλήο θειίδαο, επηβάιιεηαη λέα ξχζκηζε ηεο ηάζεο ζηελ πξψηε άλνδν (Α1). Ζ
ξχζκηζε απηή επηηπγράλεηαη κε εηδηθφ θνπκπί πνπ βξίζθεηαη ζηελ πξφζνςε ηνπ νξγάλνπ πνπ
ζην πιάη ηνπ αλαγξάθεηαη ε ιέμε «FOCUS».

143
15.2.2.4. Γεύηεξε άλνδνο ηνπ ηειεβόινπ θαη ν ρώξνο ειεύζεξεο δηαδξνκήο.
Ζ δεχηεξε άλνδνο (Α2) ηνπ ηειεβφινπ έρεη κνξθή δίζθνπ κε κία κηθξή νπή ζην θέληξν θαη
είλαη γεησκέλε. Ζ κηθξή νπή απνθφπηεη εθείλα ηα ειεθηξφληα ηεο δέζκεο πνπ απνθιίλνπλ
απφ ηελ πνξεία πνιχ θαη νη φπνηεο ξπζκίζεηο δελ κπνξνχλ λα ηα εζηηάζνπλ.
΢ηνλ ρψξν ηεο ειεχζεξεο δηαδξνκήο βξίζθνληαη ηα δχν δεχγε πιαθηδίσλ εθηξνπήο. Γηα
λα κελ επεξεάδεηαη ε δέζκε απφ ηα αλαθιψκελα ειεθηξφληα θαη εμσηεξηθά ειεθηξηθά πεδία,
ε εζσηεξηθή επηθάλεηα ηνπ ζσιήλα γίλεηαη ειεθηξηθά αγψγηκε, θαζψο επηθαιχπηεηαη κε
ιεπηφ ζηξψκα απφ γξαθίηε.

15.2.2.5. Πιαθίδηα εθηξνπήο

Οη θπξηφηεξεο παξάκεηξνη ησλ πιαθηδίσλ εθηξνπήο είλαη ε επαηζζεζία ηνπο θαη νη κε
γξακκηθέο παξακνξθψζεηο ηνπ ειεθηξηθνχ ζήκαηνο πνπ βιέπεη θαλείο ζηελ νζφλε. Γηα
παξάδεηγκα ζηνλ παικνγξάθν ηεο Άζθεζεο ε επαηζζεζία ηνλ πιαθηδίσλ Τ είλαη 12 V/cm.

15.3. Γηαδξνκή ηνπ ζήκαηνο ζην θαλάιη Τ

΢ηνλ παικνγξάθν ην ειεθηξηθφ ζήκα δελ εθαξκφδεηαη απεπζείαο ζηα πιαθίδηα Τ, αιιά
πξψηα νδεγείηαη ζηνλ δηαηξέηε ηάζεο, φηαλ ην ζήκα είλαη κεγάιν ή εληζρχνληαη κε ηνλ εηδηθφ
εληζρπηή ειεθηξηθψλ ζεκάησλ, φηαλ ην ζήκα είλαη κηθξφ.
΢ε θάζε πεξίπησζε, ε επαηζζεζία ηνπ παικνγξάθνπ θαη ε βαζκνλφκεζή ηνπ ειέγρεηαη
απφ ην θνπκπί VOLTS/DIV ηνπ αληίζηνηρνπ θαλαιηνχ, ζηνλ άμνλα ηνπ νπνίνπ ππάξρεη θαη
δεχηεξν θνπκπί, ην VARIABLE, πνπ κπνξεί λα ξπζκίδεηαη. Σνλίδνπκε φηη νη ηηκέο ησλ
VOLTS/DIV, γηα παξάδεηγκα, 0,5 V/cm, ηζρχνπλ κφλν φηαλ ην θνπκπί VARIABLE
βξίζθεηαη ζηε ζέζε «ηέξκα δεμηά», ψζπνπ λα αθνπζηεί έλα ραξαθηεξηζηηθφ θιίθ (ζέζε CAL,
calibration). ΢ε φπνηα άιιε ζέζε ηνπ θνπκπηνχ απηνχ νη αλαγξαθφκελεο ηηκέο παχνπλ λα
ηζρχνπλ θαη ν παικνγξάθνο παύεη λα είλαη βαζκνλνκεκέλνο!
Ζ δψλε νκαιήο ελίζρπζεο ηνπ εληζρπηή (ην band width) αλαγξάθεηαη ζηελ πξφζνςε ηνπ
νξγάλνπ. Γηα παξάδεηγκα, ην band width ηνπ παικνγξάθνπ ηεο Άζθεζεο είλαη 20 MHz, πνπ
ζεκαίλεη φηη ν εληζρπηήο ηνπ παικνγξάθνπ εληζρχεη νκαιά ηα ειεθηξηθά ζήκαηα απφ 0 έσο
20 MHz. ΢ε πςειφηεξεο ζπρλφηεηεο ν εληζρπηήο ηνπ παικνγξάθνπ αδπλαηεί λα απνθξηζεί.
΢πλήζσο ην ειεθηξηθφ ζήκα εθαξκφδεηαη ζηελ είζνδν ηχπνπ BNC, πνπ δίπια ηεο
αλαγξάθεηαη ην CH1, φηαλ ν παικνγξάθνο είλαη 2 θαλαιηψλ. ΢ηνπο πεξηζζφηεξνπο
παικνγξάθνπο αλαγξάθεηαη αθφκε ε αληίζηαζε θαη ε ρσξεηηθφηεηα εηζφδνπ ηνπ νξγάλνπ, 1
ΜΩ, 20 pF, πνπ κεξηθέο θνξέο πξέπεη λα ιακβάλνληαη ππφςε απφ ηνλ εξεπλεηή.

15.3.1. Ο επηινγέαο εηζόδνπ.

΢ηελ είζνδν ηνπ νξγάλνπ, ακέζσο κεηά, ην εηζεξρφκελν ζήκα νδεγείηαη ζε έλαλ ρεηξνθίλεην
επηινγέα 3 ζέζεσλ: AC, GND, θαη DC.
1. Θέζε AC. Σν AC ζε κεηάθξαζε ζεκαίλεη ελαιιαζζφκελν ξεχκα. Όηαλ ν επηινγέαο είλαη
ζηε ζέζε AC παξεκβάιιεηαη ζηε δηαδξνκή ηνπ ζήκαηνο έλαο ππθλσηήο, ζπλήζσο 1 κF. Ζ
ιεηηνπξγία απηή επηιέγεηαη φηαλ ν ρξήζηεο επηζπκεί λα απαιιαγεί απφ ηε ζπλερή ζπληζηψζα
ηεο κηθηήο ηάζεο (ηάζε ζπλερήο + ελαιιαζζφκελε).
2. Θέζε GND. To GND ζεκαίλεη ground, δειαδή Γε. Ζ ζέζε απηή επηιέγεηαη φηαλ ν
ρξήζηεο επηζπκεί λα ξπζκίζεη ηε ζέζε ηνπ κεδελφο ζηελ νζφλε. ΢ηε ζέζε απηή απνθφπηεηαη
ην εηζεξρφκελν ζήκα θαη ηαπηφρξνλα γεηψλεηαη ε είζνδνο ηνπ εληζρπηή.

144
3. Θέζε DC. Σν DC ζεκαίλεη ζπλερέο ξεχκα. ΢ηε ζέζε απηή ε ζχλδεζε ηεο εηζφδνπ κε ηνλ
εληζρπηή είλαη άκεζε, ρσξίο λα παξεκβάιιεηαη ν ππθλσηήο. Δπνκέλσο εδψ ν παικνγξάθνο
αληαπνθξίλεηαη ζε θάζε είδνπο ζήκαηα, AC, DC θαη κηθηά.
15.3.2. Δπηινγέαο θαλαιηνύ
Ο παικνγξάθνο ηεο Άζθεζεο είλαη 2 θαλαιηψλ, επνκέλσο ζηελ νζφλε ηνπ παικνγξάθνπ
κπνξεί λα βιέπεη θαλείο θαη λα κειεηά δύν ειεθηξηθά ζήκαηα ηαπηόρξνλα. Αιιά έλαο
εηδηθφο επηινγέαο ηεζζάξσλ ζέζεσλ, επηηξέπεη ζηνλ ρξήζηε λα παξνπζηάδεη ζηελ νζφλε κφλν
ην πξψην, κφλν ην δεχηεξν ή ηα δχν ζήκαηα καδί. Έηζη:
1. ΢ηε ζέζε CH 1, ζηελ νζφλε ηνπ παικνγξάθνπ ππάξρεη κόλν ην ζήκα πνπ εηζάγεηαη ζην
θαλάιη 1.
2. ΢ηε ζέζε CH 2, ζηελ νζφλε ηνπ παικνγξάθνπ ππάξρεη κόλν ην ζήκα πνπ εηζάγεηαη ζην
θαλάιη 2.
3. ΢ηε ζέζε DUAL, ζηελ νζφλε βιέπνπκε ηα ζήκαηα ησλ δχν θαλαιηψλ.
4. ΢ηε ζέζε ADD, ζηελ νζφλε βιέπνπκε ην αιγεβξηθό άζξνηζκα ησλ δχν ζεκάησλ.

15.4. Οξηδόληηα ζάξσζε ηεο δέζκεο θαη ν άμνλαο ρξόλνπ ηνπ παικνγξάθνπ. Καλάιη Υ
΢ε θαλνληθή ιεηηνπξγία ε θσηεηλή θειίδα ζαξψλεηαη ζηελ νζφλε απφ αξηζηεξά πξνο ηα
δεμηά, κε ζηαζεξή ηαρχηεηα πνπ επηιέγεηαη απφ ηνλ ρξήζηε. Με ηνλ ηξφπν απηφ
δεκηνπξγείηαη ν άμνλαο ρξφλνπ, ζε κνλάδεο s/cm. Ζ ηαρχηεηα ζάξσζεο επηιέγεηαη κε ηνλ
επηινγέα TIME/DIV θαη επηηξέπεη ζηνλ ρξήζηε λα ζαξψλεη ηελ θειίδα κε ηαρχηεηεο 0,5-0,2-
0,1 s/cm ή 50-20-10-5-2-1 ms/cm ή 50-20-10-5-2-1-0,5-0,2 κs/cm.
΢ηνλ άμνλα ηνπ επηινγέα βξίζθεηαη έλα δεχηεξν θνπκπί πνπ κπνξεί λα ξπζκίδεηαη, ην
VARIABLE. Καη εδψ, νη αλαγξαθφκελεο ηαρχηεηεο ζάξσζεο ηζρχνπλ κφλν φηαλ ην θνπκπί
απηφ είλαη θιεηδσκέλν, δειαδή είρε πεξηζηξαθεί δεμηφζηξνθα έσο φηνπ αθνπζηεί ην
ραξαθηεξηζηηθφ θιηθ (ζέζε CAL, calibration). ΢ε νπνηαδήπνηε άιιε ζέζε απηνχ ηνπ
θνπκπηνχ ε ηαρχηεηα ζάξσζεο ηεο θσηεηλήο θειίδαο είλαη απξνζδηόξηζηε.
Ζ ζάξσζε ηεο δέζκεο ζηελ νζφλε επηηπγράλεηαη κέζσ εθαξκνγήο γξακκηθά
απμαλφκελεο ηάζεο ζηα πιαθίδηα νξηδφληηαο εθηξνπήο Υ. Ζ ηάζε απηή παξάγεηαη ζην
εζσηεξηθφ ηνπ παικνγξάθνπ, απφ κία εηδηθή γελλήηξηα «πξηνλσηήο» ηάζεο. Ολνκάδεηαη
πξηνλσηή επεηδή φηαλ ηε βιέπεη θαλείο ζηελ νζφλε θάπνηνπ άιινπ παικνγξάθνπ, είλαη φπσο
ζην ΢ρ. 15.2, φπνπ ε θιίζε ηεο πξηνλσηήο ηάζεο ειέγρεηαη απφ ηνλ ρξήζηε κε ηνλ επηινγέα
TIME/DIV.

΢ρήκα 15.2. Ζ πξηνλσηή ηάζε πνπ ρξεζηκεχεη γηα ηε ζάξσζε ηεο δέζκεο ζηνλ άμνλα Υ

145
15.4.1. Μνλάδα ζπγρξνληζκνύ
Ζ κνλάδα απηή είλαη ην πην ζεκαληηθφ ηκήκα ηνπ παικνγξάθνπ, απφ ην νπνίν ζε κεγάιν
βαζκφ εμαξηάηαη ε πνηφηεηα ηεο εηθφλαο ζηελ νζφλε θαη ε επθνιία ρξήζεο ηνπ νξγάλνπ.
Γηα λα είλαη ε εηθφλα ηεο θπκαηνκνξθήο ζηαζεξή θαη αθίλεηε ζηελ νζφλε (λα κε
«ξνιάξεη»), ε εζσηεξηθή γελλήηξηα ηεο πξηνλσηήο ηάζεο πξέπεη λα πξνζαξκόδεη ηε
ζπρλφηεηά ηεο, πξνο απηή ηνπ ζήκαηνο, αθξηβώο! Ζ πξνζαξκνγή απηή επηηπγράλεηαη κε ηελ
εηδηθή κνλάδα ζπγρξνληζκνχ πνπ βξίζθεηαη ζην εζσηεξηθφ ηνπ παικνγξάθνπ. Ο έιεγρνο
απηήο ηεο πξνζαξκνγήο γίλεηαη κε ην θνπκπί TRIG LEVEL, ζηνλ άμνλα ηνπ νπνίνπ
βξίζθεηαη θαη ην θνπκπί PUL AUTO.
Σν θνπκπί TRIG LEVEL ειέγρεη ηε ζηάζκε ηνπ ζήκαηνο, φπνπ δειαδή δεκηνπξγείηαη
ν ιεγφκελνο παικόο ζθαλδαιηζκνύ, ν νπνίνο ειέγρεη πόηε πξέπεη λα αξρίδεη ε ζάξσζε,
δειαδή ε έλαξμε ηεο γξακκηθήο αλφδνπ ηεο πξηνλσηήο ηάζεο. Γηα παξάδεηγκα αλ ην πιάηνο
ηνπ εκηηνληθνχ ζήκαηνο πνπ κειεηάκε είλαη 1,5 V, ελψ ηε ζηάζκε ηνπ TRIG LEVEL ηελ
επηιέμνπκε 1 V (ε ξχζκηζε απηή γίλεηαη ζηα «ηπθιά», πεξηζηξέθνληαο ηνπ θνπκπί TRIG
LEVEL, δεμηά-αξηζηεξά, ψζπνπ λα ζηαζεξνπνηεζεί ε εηθφλα), ζηελ νζφλε ζα θαίλεηαη ε
αθίλεηε εηθφλα ηνπ εκηηφλνπ, ε νπνία ζα αξρίδεη απφ 1 V.
Αλ ε ζηάζκε ηνπ TRIG LEVEL επηιεγεί κεγαιχηεξε απφ ην πιάηνο ηνπ ζήκαηφο καο,
ζην παξάδεηγκά καο πάλσ απφ 1,5 V, ζηελ νζφλε, ην εκίηνλν ζα «ξνιάξεη», θαζψο ηψξα δελ
δεκηνπξγείηαη ν παικφο ζθαλδαιηζκνχ θαη ε γελλήηξηα πξηνλσηήο ηάζεο «ηαιαληψλεηαη»
απηόλνκα, ρσξίο λα πξνζαξκφδεηαη ε ζπρλφηεηά ηεο.
Σν θνπκπί PUL AUTO ειέγρεη ηελ θαηάζηαζε ηεο γελλήηξηαο πξηνλσηήο ηάζεο. ΢ε
θαηάζηαζε «παηεκέλν», ε γελλήηξηα πξηνλσηήο ηάζεο βξίζθεηαη ζε θαηάζηαζε κόληκεο
αλακνλήο, δειαδή δελ «ηαιαληψλεηαη» θαη αλακέλεη ηνλ παικφ ζθαλδαιηζκνχ επ‟ άπεηξν, ν
νπνίνο, λα ζεκεησζεί, δεκηνπξγείηαη κόλν φηαλ ζηελ είζνδν ηνπ νξγάλνπ εηζάγεηαη θάπνην
ζήκα. Υσξίο ην ζήκα απηφ, εμαθαλίδεηαη ε αθίλεηε θσηεηλή θειίδα (κπινθάξεηαη ε δέζκε
πξνθεηκέλνπ λα κελ «θαεί» ε θζνξίδνπζα νπζία) θαη ε εληχπσζε πνπ δεκηνπξγείηαη ζηνλ
ρξήζηε είλαη φηη «ν παικνγξάθνο ράιαζε». Δδψ ε απνξία αίξεηαη φηαλ ην θνπκπί PUL
AUTO «ηξαβερηεί». ΢ηελ νζφλε ακέζσο ζα εκθαληζηεί ε νξηδφληηα γξακκή ηεο θσηεηλήο
θειίδαο, αθφκε θαη φηαλ δελ εηζάγνπκε ειεθηξηθφ ζήκα ζηελ είζνδν ηνπ νξγάλνπ, θαζψο
ζηελ θαηάζηαζε απηή ε γελλήηξηα ηεο πξηνλσηήο ηάζεο «ηαιαληψλεηαη» απηόκαηα,
δεκηνπξγψληαο ην ειεθηξηθφ ζήκα πνπ βιέπνπκε ζην ΢ρ. 15.2.

15.4.2. Ο Δπηινγέαο ηνπ ζήκαηνο ζπγρξνληζκνύ

Ο επηινγέαο απηφο βξίζθεηαη ζηελ πξφζνςε ηνπ παικνγξάθνπ φπνπ δίπια ηνπ ππάξρεη ε
αλαγξαθή SOURCE. Ο επηινγέαο απηφο έρεη 4 ζέζεηο, EXT, LINE, CH2 θαη INT.
1. ΢ηε ζέζε EXΣ, ν ζπγρξνληζκφο ηεο γελλήηξηαο πξηνλσηήο ηάζεο γίλεηαη κε ζήκα πνπ
εηζάγεηαη ζηνλ παικνγξάθν απφ κία εμσηεξηθή πεγή.
2. ΢ηε ζέζε LINE, ην ζήκα ζπγρξνληζκνχ εηζάγεηαη απφ ην δηθηχν ηεο ΓΔΖ (50 Hz).
3. ΢ηε ζέζε CH2, ν ζπγρξνληζκφο γίλεηαη απφ ην ζήκα πνπ εηζάγεηαη ζην θαλάιη 2.
4. ΢ηε ζέζε INT, ν ζπγρξνληζκφο επηηπγράλεηαη κε ην ζήκα πνπ δεκηνπξγείηαη απφ ην
αιγεβξηθό άζξνηζκα ησλ δχν ζεκάησλ πνπ εηζάγνληαη ζηα δχν θαλάιηα.

15.4.3. Ο επηινγέαο COUPLING

Γηα λα δηεπθνιπλζεί ν ζπγρξνληζκφο ηνπ νξγάλνπ, ην ζήκα ζπγρξνληζκνχ πξψηα
επεμεξγάδεηαη κε ηνλ επηινγέα COUPLING πνπ έρεη 3 ζέζεηο: AC, HF REG θαη TV.

146
1. ΢ηε ζέζε AC ην ζήκα δελ πθίζηαηαη θαλελφο είδνπο επεμεξγαζία θαη άκεζα νδεγείηαη
ζηε κνλάδα ζπγρξνληζκνχ.
2. ΢ηε ζέζε HF REG, ην ζήκα πξψηα θηιηξάξεηαη, δειαδή απνθφπηνληαη απφ απηφ νη
πςειέο ζπρλφηεηεο θαη ζηε ζπλέρεηα νδεγείηαη ζηε κνλάδα ζπγρξνληζκνχ.
3. Σν βίληεν ζήκα ηεο ηειεφξαζεο είλαη πνιχ ζχλζεην θαη δχζθνια ζπγρξνλίδεηαη απφ ηνλ
παικνγξάθν. Γηα λα δηεπθνιπλζεί ν ζπγρξνληζκφο, ζηε ζέζε TV, ην βίληεν ζήκα δελ
νδεγείηαη άκεζα ζηε κνλάδα ζπγρξνληζκνχ, αιιά πξψηα νδεγείηαη ζε κία εηδηθή κνλάδα
αλαγλψξηζεο θαη δηαρσξηζκνχ ηνπ βίληεν ζήκαηνο απφ ηνπο ζπγρξνπαικνχο πνπ
εθπέκπεη ν ηειενπηηθφο ζηαζκφο. ΢ηε ζπλέρεηα, νη δηαρσξηζκέλνη ζπγρξνπαικνί ηνπ
ηειενπηηθνχ ζηαζκνχ νδεγνχληαη ζηε κνλάδα ζπγρξνληζκνχ ηνπ παικνγξάθνπ.

15.5. Μεηξήζεηο απιώλ ειεθηξηθώλ ζεκάησλ κε ηνλ παικνγξάθν

΢ηελ Άζθεζε ζα κειεηεζνχλ δηάθνξα είδε ειεθηξηθψλ ζεκάησλ:
1. ΢πλερήο ηάζε πνπ παξάγεηαη απφ κία αιθαιηθή κπαηαξία.
2. Ζκηηνληθή ηάζε πνπ παξάγεηαη απφ ηε γελλήηξηα ζπρλνηήησλ
3. Γηαθνξά θάζεο δχν εκηηνληθψλ ζεκάησλ, ίδηαο ζπρλφηεηαο
4. Γηαθξφηεκα δχν εκηηνληθψλ ηάζεσλ πνπ παξάγνληαη απφ δχν αλεμάξηεηεο γελλήηξηεο
5. Κακπχιεο Ληζζαδνχ (Lissajous) πνπ παξάγνληαη απφ δχν γελλήηξηεο.
Σα πξψηα δχν ζήκαηα κε ηνλ παικνγξάθν κεηξψληαη άκεζα. Γηα ηνλ ιφγν απηφ δελ ζα
ηα εμεηάζνπκε ηδηαηηέξσο.

15.5.1. Μέηξεζε δηαθνξά θάζεο δύν εκηηνληθώλ ζεκάησλ ίδηαο ζπρλόηεηαο

Αλ ζηα δχν θαλάιηα ηνπ παικνγξάθνπ εθαξκνζηνχλ δχν εκηηνληθά ζήκαηα ίδηαο
ζπρλφηεηαο: V1 θαη V2, φπνπ

V1  V01 sin  t θαη V2  V02 sin( t   ) (15.1 α, β)

ηφηε ε εηθφλα πνπ ζα εκθαληζηεί ζηελ νζφλε ηνπ παικνγξάθνπ ζα είλαη φπσο ζην ΢ρήκα
15.4.

Γt
Σ

΢ρήκα 15.4. Μέηξεζε ηεο δηαθνξάο θάζεο δχν ζεκάησλ

Βιέπνπκε φηη ζηνλ άμνλα ηνπ ρξφλνπ, νη θπκαηνκνξθέο απηέο είλαη κεηαηνπηζκέλεο ε
κία σο πξνο ηελ άιιε, θαηά Γt. Ζ ρξνληθή απηή κεηαηφπηζε καο επηηξέπεη λα ππνινγίζνπκε
ηε δηαθνξά θάζεο θ κεηαμύ ησλ δύν ζεκάησλ:

147
 t
  360 ή   360  f  t (15.2 α,β)
T

15.5.2. Γηαθξνηήκαηα δύν ζεκάησλ

Σα δηαθξνηήκαηα είλαη ηαιαληψζεηο κε πεξηνδηθά κεηαβαιιφκελν πιάηνο πνπ πξνέξρνληαη
απφ ηελ επαιιειία δχν αξκνληθψλ ηαιαληψζεσλ πεξίπνπ ίδηαο ζπρλόηεηαο.

΢ρήκα 15.5. Γηαθξνηήκαηα (γ) πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ επαιιειία δχν ηαιαληψζεσλ, (α)
θαη (β), κε ζπρλφηεηεο πνπ δηαθέξνπλ ιίγν.
Σν απνηέιεζκα ηεο επαιιειίαο ησλ δχν ηαιαληψζεσλ, ίζνπ πιάηνπο, κπνξεί λα γξαθηεί σο:

Y  V1  V2  2 Acos(modt ) cos(avt ) , (15.3)

1
φπνπ  av  (1   2 ) ε κέζε ζπρλφηεηα (15.4)
2
1
θαη  mod  1   2 ε ζπρλφηεηα δηακφξθσζεο (15.5)
2

Ο ρξφλνο πνπ κεζνιαβεί αλάκεζα ζε δχν δηαδνρηθνχο κεδεληζκνχο ηνπ cos(σmodt)

θαιείηαη πεξίνδνο Σδ ηνπ δηαθξνηήκαηνο.
H γσληαθή ζπρλφηεηα ηνπ δηαθξνηήκαηνο

2
  (15.6)
T

ηζνχηαη πξνθαλψο κε │σ1 – σ2│, είλαη δειαδή δηπιάζηα ηεο σmod.

15.5.3. Κακπύιεο Ληζζαδνύ (Lissajous)

Oη θακπχιεο Ληζζαδνχ είλαη θιεηζηέο ηξνρηέο πνπ δηαγξάθνληαη απφ έλα ζεκείν πνπ εθηειεί
ηαπηφρξνλα δχν αξκνληθέο ηαιαληψζεηο
x = A1cos(σ1t + θ1) (15.7)
y =A2cos(σ2t + θ2)

148
ζε δχν θάζεηεο κεηαμχ ηνπο δηεπζχλζεηο.
Ζ κνξθή ησλ ζρεκάησλ Ληζζζαδνχ εμαξηάηαη απφ ηνπο ιφγνπο ησλ ζπρλνηήησλ σ1, σ2
θαη ησλ πιαηψλ A1, A2, θαζψο θαη απφ ηελ δηαθνξά ησλ θάζεσλ θ1, θ2. Αλ νη ζπρλφηεηεο σ1
θαη σ2 είλαη ηπραίεο, δεκηνπξγνχληαη πεξίπινθεο θακπχιεο, ζηελ πεξίπησζε φκσο πνπ νη
ζπρλφηεηεο έρνπλ ιφγν ίζν κε ην ιφγν δχν αθέξαησλ αξηζκψλ, ηφηε παξάγνληαη ζηαζεξά
απιά ζρήκαηα ηεο κνξθήο ηνπ ΢ρ. 15.6.

΢ρήκα 15.6. ΢ρήκαηα Ληζζαδνχ πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ ζχλζεζε δχν θάζεησλ
θπκαηνκνξθψλ κε ίζα πιάηε, ζπρλφηεηεο σ1 θαη σ2 αληηζηνίρσο θαη δηαθνξά θάζεο, θ. Ο
νξηδφληηνο άμνλαο αληηζηνηρεί ζε δηαθνξεηηθνχο ιφγνπο σ2 /σ1 θαη ν θαηαθφξπθνο ζε
δηάθνξεο θ.

Αλ Ν1 θαη Ν2 είλαη ν αξηζκφο ησλ ζεκείσλ επαθήο ηνπ δηαγξάκκαηνο Ληζζαδνχ κε ηελ
νξηδφληηα θαη θαηαθφξπθε πιεπξά αληηζηνίρσο ηνπ πεξηγεγξακκέλνπ νξζνγσλίνπ
παξαιιεινγξάκκνπ, ηφηε ηζρχεη ε ζρέζε:
σ1/σ2 = Ν2/Ν1 (15.8)
Γηα έλα ζπγθεθξηκέλν ιφγν ζπρλνηήησλ, ηα ζρήκαηα Ληζζαδνχ εμαξηψληαη απφ ηε
δηαθνξά θάζεο. Π.ρ. γηα σ1 = σ2 είλαη ειιείςεηο πνπ εθθπιίδνληαη ζε επζείεο φηαλ ε δηαθνξά
θάζεο είλαη 0 ή π θαη γίλνληαη θχθινη φηαλ ε δηαθνξά θάζεο είλαη π/2 θαη ηα πιάηε ίζα.

15.6. Πεηξακαηηθή δηάηαμε

Ζ πεηξακαηηθή δηάηαμε πεξηιακβάλεη:
1. Έλαλ παικνγξάθν 2 θαλαιηψλ
2. Γχν γελλήηξηεο εκηηνληθήο ελαιιαζζφκελεο ηάζεο
3. Μηα θνηλή αιθαιηθή κπαηαξία
4. Βάζε κε ην θχθισκα RC.

Βηβιηνγξαθία
1. Κ. Αιεμφπνπινπ. Γεληθή Φπζηθή: Σφκνο 2: Ζιεθηξηζκφο. §184, 185 θαη § 105, 108.
2. Μαζήκαηα Φπζηθήο Berkeley. Σφκνο 2: Ζιεθηξηζκόο-Μαγλεηηζκόο. (Αζήλα, 1978). § 8.2.
3. Μαζήκαηα Φπζηθήο Berkeley. Σφκνο 3: Κπκαηηθή (Αζήλα, 1978). § 1.5.
4. Alonso-Finn. Θεκειηώδεο Παλεπηζηεκηαθή Φπζηθή. Σφκνο ΗΗ: Πεδία θαη Κύκαηα. § 14.4,
΢ρ. 14-17,§ 17.10.

149
5. Δξγαζηεξηαθέο Αζθήζεηο Φπζηθήο, Σφκνο Η, ΔΜΠ, Σνκέαο Φπζηθήο, ΢ΔΜΦΔ, Δθδφζεηο
΢πκκεηξία (Αζήλα 2010).

15.7. Δθηέιεζε
1. Θέζαηε ζε ιεηηνπξγία ηνλ παικνγξάθν, παηψληαο ηνλ δηαθφπηε Power. ΢ηελ νζφλε ζα
εκθαληζηεί κία ή δχν νξηδφληηεο πξάζηλεο θσηεηλέο γξακκέο, δειαδή ην ίρλνο ζάξσζεο ηεο
θσηεηλήο θειίδαο (θειίδσλ). Δάλ νη γξακκέο απηέο δελ εκθαλίδνληαη, δχν είλαη νη
πηζαλφηεξεο αηηίεο, ή νη θσηεηλέο γξακκέο είλαη εθηφο ηεο θιίκαθαο ηεο νζφλεο, (κε ηα
θνπκπηά POSITION ηα επαλαθέξεηε ζηελ πεξηνρή ηνπ θέληξνπ), ή ε γελλήηξηα πξηνλσηήο
ηάζεο βξίζθεηαη ζε θαηάζηαζε κφληκεο αλακνλήο, (ηξαβώληαο PULL ην θνπκπί πνπ
βξίζθεηαη ζηνλ άμνλα ηνπ TRIG LEVEL, εκθαλίδεηε ζηελ νζφλε ηηο δχν θσηεηλέο γξακκέο).
2. Αλαγλσξίζηε όια ηα φξγαλα ειέγρνπ ηνπ παικνγξάθνπ θαη ειέγμηε ηελ αληίδξαζή ηνπο
ζηηο αιιαγέο ησλ ξπζκίζεσλ.
3. Θέζαηε ζε ιεηηνπξγία κία γελλήηξηα θαη εθαξκφζηε ην ζήκα ηεο ζην θαλάιη 1 ηνπ
παικνγξάθνπ, θξνληίδνληαο νη γεηψζεηο ησλ δχν νξγάλσλ λα είλαη ζπλδεκέλεο κεηαμχ ηνπο.
Κάλεηε κεξηθέο δνθηκαζηηθέο κεηξήζεηο πιάηνπο θαη ζπρλφηεηαο ελφο ηπραίνπ ζήκαηνο πνπ
παξάγεη ε γελλήηξηα. Μειεηήζηε θαη ειέγμηε ηηο ιεηηνπξγίεο ησλ δηαθφξσλ θνπκπηψλ ηεο
γελλήηξηαο, ε νπνία κπνξεί λα παξάγεη ζήκαηα εκηηνληθά, νξζνγψληα, ηξηγσληθά θ.ι.π., έσο
φηνπ εμνηθεησζείηε κε ηε ρξήζε ησλ δχν νξγάλσλ.
4. Μέηξεζε ηεο ηάζεο d.c. Μεηξήζηε ηελ ηάζε πνπ παξάγεη ε αιθαιηθή κπαηαξία.
5. Μέηξεζε ηνπ πιάηνπο θαη ηεο ζπρλόηεηαο ζήκαηνο. Μεηξήζηε ηα θχξηα
ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ζήκαηνο πνπ παξάγεη ε γελλήηξηα, δειαδή ην πιάηνο θαη ηε ζπρλφηεηα
ελφο εκηηνληθνχ ζήκαηνο. Σν ζήκα απηφ (πιάηνο θαη ζπρλφηεηα) ξπζκίδεηαη απφ ηνλ
επηβιέπνληα ηεο Άζθεζεο.
6. Μέηξεζε ηεο δηαθνξάο θάζεο. ΢πλαξκνινγήζηε ην θχθισκα RC, ζχκθσλα κε ην
ζρεδηάγξακκα πνπ δίλεηαη ζην ΢ρ. 15.7.

΢ρήκα 15.7
Δθαξκφζηε ζηε γελλήηξηα ηε ζπρλφηεηα σ0 θαη πιάηνο 1,0 V. ΢εκεηψζηε ηελ ηηκή θαη ην
ζθάικα.
Μεηξήζηε ηε δηαθνξά θάζεο κεηαμχ ηνπ ζήκαηνο πνπ παξάγεη ε γελλήηξηα θαη απηνχ πνπ
δεκηνπξγείηαη ζηελ αληίζηαζε 6,8 kΩ (6,8x103 Ω).
7. Μέηξεζε δηαθξνηεκάησλ. Θέζαηε ζε ιεηηνπξγία θαη ηε δεχηεξε γελλήηξηα, επηιέμηε
εκηηνληθφ ζήκα θαη ξπζκίζηε ηηο ζπρλφηεηεο ζηα 1000 θαη 1100 Hz. Οδεγήζηε ηα ζήκαηα
απηά ζηα δχν θαλάιηα ηνπ παικνγξάθνπ. Φξνληίζηε ηα πιάηε ησλ δχν ζεκάησλ λα είλαη ίζα.
Με θαηάιιειεο ξπζκίζεηο ηνπ θνπκπηνχ TRIG LEVEL θξνληίζηε λα έρεηε κία ζηαζεξή
εηθφλα ηνπ δηαθξνηήκαηνο ζηελ νζφλε ηνπ παικνγξάθνπ. Μεηξήζηε ηελ πεξίνδν ησλ

150
δηαθξνηεκάησλ απφ ηελ απφζηαζε δχν κεδεληζκψλ θαη εθηηκήζηε ην ζθάικα απηήο ηεο
κέηξεζεο.
8. Δηθόλεο Ληζζαδνύ. Φέξηε ηνλ κεηαγσγφ ζάξσζεο (ΣΗΜΔ/DIV) ζηε ζέζε Τ-Υ. Με απηφλ
ηνλ ηξφπν ην ζήκα εμφδνπ ηεο δεχηεξεο γελλήηξηαο (CH2) εθαξκφδεηαη ζηα πιαθίδηα Υ.
Πξνζπαζήζηε λα δείηε ηηο ζπρλφηεηεο ησλ δχν γελλεηξηψλ θαη επηβεβαηψζηε ηελ Δμ. (15.8)
9. Παξαηεξήζηε φηη επεηδή νη ζπρλφηεηεο ησλ δχν γελλεηξηψλ δελ είλαη απνιχησο
ζηαζεξέο, νη εηθφλεο κεηαβάιινληαη (κνηάδνπλ λα πεξηζηξέθνληαη ζην ρψξν), γξάθνληαο
ζπλερψο ηα δηάθνξα ζρέδηα ηνπ ΢ρ. 15.6, γηα σ1/σ2 ζηαζεξφ. Γξάςηε ηηο παξαηεξήζεηο ζαο.

15.8. Δπεμεξγαζία ησλ κεηξήζεσλ

1. Τπνινγίζηε ηελ ηηκή θαη ην ζθάικα ηεο ηάζεο ηεο αιθαιηθήο κπαηαξίαο.
2. Τπνινγίζηε ην πιάηνο θαη ηε ζπρλφηεηα ηνπ ελαιιαζζφκελνπ ζήκαηνο πνπ ξπζκίζηεθε
απφ ηνλ επηβιέπνληα ηεο Άζθεζεο. Τπνινγίζηε θαη ηα ζθάικαηα απηψλ ησλ ηηκψλ.
3. Τπνινγίζηε ηε δηαθνξά θάζεο κεηαμχ ηνπ ζήκαηνο ηεο γελλήηξηαο θαη απηνχ πνπ
παξάγεηαη ζηελ αληίζηαζε ηνπ θπθιψκαηνο RC. Τπνινγίζηε θαη ην ζθάικα Γθ. Τπνινγίζηε
ζεσξεηηθά κε βάζε ηα ζηνηρεία ηνπ θπθιψκαηνο ηελ ηηκή ηεο δηαθνξάο θάζεο θαη ζπγθξίλεηε
ηε ζεσξεηηθή κε ηελ πεηξακαηηθή ηηκή. ΢ρνιηάζηε ηηο ηπρφλ δηαθνξέο. Ζ ζπκθσλία είλαη
θαιή φηαλ ε επί ηνηο εθαηφ δηαθνξά, (1 – Γθπ/Γθζ), είλαη κηθξή.
4. Τπνινγίζηε ηε ζπρλφηεηα ησλ δηαθξνηεκάησλ πνπ παξαηεξήζαηε θαη βξείηε ην ζθάικα
ηεο. Τπνινγίζηε επίζεο ηηο ζπρλφηεηεο ησλ δχν εκηηνληθψλ θπκαηνκνξθψλ πνπ
ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα ηελ παξαηήξεζε ησλ δηαθξνηεκάησλ. Τπνινγίζηε επίζεο θαη ηα
ζθάικαηά ηνπο. Βξείηε ηε δηαθνξά ησλ δχν απηψλ ζπρλνηήησλ θαη ζπγθξίλεηέ ηελ κε ηελ
ζπρλφηεηα ησλ δηαθξνηεκάησλ.
5. Γξάςηε ηηο παξαηεξήζεηο ζαο γηα ηα ζρήκαηα Ληζζαδνχ.
6. Γείμηε φηη, αλ έλα ζχζηεκα κε δχν βαζκνχο ειεπζεξίαο, x θαη y, ηαιαληψλεηαη έηζη ψζηε
x = Acosσt θαη y = Acos(σt-θ),
ηφηε ε ζχλζεζε ησλ δχν δίλεη επζεία, αλ θ = 0, θαη θχθιν, αλ θ = 900.

151
Άζθεζε 16
Ρνπή αδξάλεηαο ζηεξεώλ ζσκάησλ

16.1 . ΢θνπόο
΢ηελ άζθεζε απηή εμεηάδεηαη ε έλλνηα ηεο ξνπήο αδξάλεηαο θαη κεηξνχληαη νη ξνπέο
αδξάλεηαο ηεζζάξσλ ζηεξεψλ ζσκάησλ: ελφο δίζθνπ, κηαο ζθαίξαο, ελφο θπιηλδξηθνχ
ζσιήλα θαη ελφο ζπκπαγνχο θπιίλδξνπ.

16.2. Δηζαγσγή
16.2.1. Κηλεηηθή ελέξγεηα πεξηζηξεθόκελνπ ζηεξενύ ζώκαηνο-Ρνπή αδξάλεηαο.
Αο εμεηάζνπκε έλα ζηεξεφ ζψκα (΢ρ. 16.1), ην νπνίν πεξηζηξέθεηαη γχξσ απφ έλα ζηαζεξφ
άμνλα Α. Γελ είλαη απαξαίηεην ν άμνλαο λα δηαπεξλά ην ζψκα.

Αλ θάπνηα ρξνληθή ζηηγκή ην ζψκα έρεη γσληαθή ηαρχηεηα σ, έλα κηθξφ ζηνηρείν κάδαο
m i , πνπ απέρεη απφζηαζε ri απφ ηνλ άμνλα πεξηζηξνθήο, ζα έρεη ζηηγκηαία ηαρχηεηα  i   ri
Ζ θηλεηηθή ηνπ ελέξγεηα ζα είλαη επνκέλσο Ki  12 mi ( ri ) . Αζξνίδνληαο γηα φια ηα
2

ζηνηρεία κάδαο πνπ απνηεινχλ ην ζψκα, έρνπκε γηα ηελ θηλεηηθή ελέξγεηα ηνπ ζψκαηνο,
ιφγσ ηεο πεξηζηξνθήο ηνπ:

K 
i
1
2
mi 2 ri2  12  2 m r
i
i i
2
(16.1)

Σν άζξνηζκα ζηελ Δμ. (16.1) εμαξηάηαη κφλν απφ ηε γεσκεηξηθή θαηαλνκή ηεο κάδαο
ηνπ ζψκαηνο σο πξνο ηνλ άμνλα πεξηζηξνθήο. Tν άζξνηζκα απηφ νλνκάδεηαη ξνπή
αδξάλεηαο ηνπ ζώκαηνο σο πξνο ηνλ άμνλα IA, θαη νξίδεηαη σο

I A   mi ri 2 (16.2)
i

φπνπ ν δείθηεο Α ππνδειψλεη ηνλ άμνλα σο πξνο ηνλ νπνίνλ ππνινγίδεηαη ε ξνπή αδξάλεηαο.
Δπνκέλσο ε θηλεηηθή ελέξγεηα ελφο ζηεξενχ ζψκαηνο, ιφγσ ηεο πεξηζηξνθήο ηνπ γχξσ απφ

152
ηνλ άμνλα Α κε γσληαθή ηαρχηεηα σ, είλαη

K  12 I A 2 (16.3)

Ζ νκνηφηεηα ηεο Δμ. (16.3) κε ηε γλσζηή ζρέζε K  12 m 2 γηα ηε κεηαθνξηθή θίλεζε,

δείρλεη φηη ζηελ πεξηζηξνθηθή θίλεζε, φπσο ε γσληαθή ηαρχηεηα παίδεη ην ξφιν πνπ παίδεη ε
ηαρχηεηα ζηε κεηαθνξηθή θίλεζε, έηζη θαη ε ξνπή αδξάλεηαο παίδεη ην ξφιν πνπ παίδεη ε
κάδα.
Οη ξνπέο αδξάλεηαο πνιιψλ ζηεξεψλ ζσκάησλ σο πξνο θάπνηνπο ραξαθηεξηζηηθνχο
άμνλεο ππνινγίδνληαη εχθνια (βι. Βηβιηνγξαθία, αλαθνξά 2). ΢ην φξην mi  dm , ην
άζξνηζκα ζηελ Δμ. (16.2) κεηαηξέπεηαη ζε νινθιήξσκα

r
2
I  dm (16.4)
ζψκα

΢ηνλ πίλαθα πνπ αθνινπζεί δίλνληαη νη ξνπέο αδξάλεηαο κεξηθψλ ζηεξεψλ, σο πξνο
δηάθνξνπο άμνλεο.

ΠΙΝΑΚΑ΢ Ι
Ρνπέο αδξάλεηαο κεξηθώλ θνηλώλ ζηεξεώλ ζσκάησλ

Οκνγελέο ζώκα κάδαο Μ Άμνλαο Ρνπή

αδξάλεηαο

Κάζεηνο ζηε ξάβδν, ζην θέληξν ηεο 1

12 ML2
Ράβδνο κήθνπο L
Κάζεηνο ζηε ξάβδν, ζην έλα ηεο άθξν 1 2
3 ML

Κάζεηνο ζηo επίπεδν ηνπ δαθηπιίνπ, ζην θέληξν ηνπ MR2

Κπθιηθφο δαθηχιηνο αθηίλαο R
Μηα δηάκεηξνο ηνπ δαθηπιίνπ 1
2 MR 2

Κάζεηνο ζην επίπεδν ηνπ δίζθνπ, ζην θέληξν ηνπ 1

2 MR 2
Κπθιηθφο δίζθνο αθηίλαο R
Μηα δηάκεηξνο ηνπ δίζθνπ 1
4 MR 2
΢πκπαγήο ζθαίξα αθηίλαο R Μηα δηάκεηξνο ηεο ζθαίξαο 2
5 MR 2
΢πκπαγήο θχιηλδξνο αθηίλαο R Ο άμνλαο ηνπ θπιίλδξνπ 1
2 MR 2
Λεπηφηνηρνο ζσιήλαο αθηίλαο R Ο άμνλαο ηνπ ζσιήλα MR2

16.2.2. Γπλακηθή ελέξγεηα ζπεηξνεηδνύο ειαηεξίνπ

Αλ ην έλα άθξν ελφο ζπεηξνεηδνχο ειαηεξίνπ δηαηεξείηαη αθίλεην, ελψ ζην άιιν αζθείηαη κηα
δχλακε, ην δεχηεξν απηφ άθξν ζα πεξηζηξαθεί γχξσ απφ ηνλ άμνλα ηνπ ειαηεξίνπ. Έζησ φηη
ην εμσηεξηθφ άθξν ηνπ ειαηεξίνπ δηαηεξείηαη αθίλεην, ελψ ζην άιιν ζπλδέεηαη έλαο
κνρινβξαρίνλαο (ξάβδνο), ν νπνίνο κπνξεί λα πεξηζηξαθεί γχξσ απφ άμνλα πνπ πεξλά απφ
ην θέληξν ηνπ ειαηεξίνπ θαη είλαη θάζεηνο ζην επίπεδφ ηνπ (΢ρ. 16.2). Αλ κηα δχλακε F,
αζθεζεί θάζεηα ζην ειεχζεξν άθξν ηνπ κνρινβξαρίνλα, ην νπνίν απέρεη απφζηαζε L απφ ηνλ
άμνλα πεξηζηξνθήο, ν κνρινβξαρίνλαο ζα πεξηζηξαθεί θαηά γσλία θ, αλάινγε ηεο δχλακεο.

153
΢πγθεθξηκέλα,
FL
 (16.5)
D
φπνπ D είλαη κηα ζηαζεξά ηνπ ειαηεξίνπ, γλσζηή σο θαηεπζύλνπζα ξνπή.
Αθξηβέζηεξα, ιέκε φηη ε δχλακε F αζθεί ζην ειαηήξην ξνπή ε νπνία έρεη, σο πξνο ην
θέληξν ηνπ ειαηεξίνπ, κέηξν ίζν κε

N F  FL (16.6)
Σν άθξν ηνπ ειαηεξίνπ πεξηζηξέθεηαη θαηά γσλία θ, ηφζε ψζηε ην ειαηήξην λα
αληηδξάζεη αζθψληαο ίζε θαη αληίζεηε ξνπή επαλαθνξάο, N   N F , φπνπ

N   D (16.7)

Απηή ε ζρέζε είλαη ν λόκνο ηνπ Hooke γηα ην ζπεηξνεηδέο ειαηήξην.

Ζ Δμ. (16.5) κπνξεί λα γξαθεί θαη κε ηε κνξθή

D
F  (16.8)
L
Αλ ηψξα πεξηζηξέςνπκε ην άθξν ηνπ ειαηεξίνπ θαηά νιηθή γσλία θ0, κπνξνχκε εχθνια
λα απνδείμνπκε φηη ην έξγν πνπ παξάγνπκε είλαη ίζν κε

W  12 D 02 (16.9)
Απηή είλαη θαη ε δπλακηθή ελέξγεηα πνπ απνζεθεχεηαη ζην ζπεηξνεηδέο ειαηήξην
(ζπγθξίλεηε κε ηε δπλακηθή ελέξγεηα 12 kx2 ηνπ γξακκηθνχ ειαηεξίνπ).

16.3. Μέζνδνο
Έζησ φηη έλα ζηεξεφ ζψκα κπνξεί λα πεξηζηξαθεί γχξσ απφ έλαλ άμνλα. ΢ηελ πεξηζηξνθή
ηνπ ζψκαηνο αληηζηέθεηαη ζπεηξνεηδέο ειαηήξην, ην νπνίν αζθεί ξνπή επαλαθνξάο αλάινγε
ηεο γσλίαο πεξηζηξνθήο ηνπ ζψκαηνο απφ ηε ζέζε ηζνξξνπίαο ηνπ (βι. δηάηαμε ηνπ ΢ρ. 16.3).
Σν ζχζηεκα απηφ απνηειεί έλαλ ζηξνθηθό αξκνληθό ηαιαλησηή, ν νπνίνο αλ πεξηζηξαθεί
θαηά κία γσλία θαη αθεζεί ειεχζεξνο, ζα εθηειέζεη ζηξνθηθέο ηαιαληψζεηο.
΢χκθσλα κε φζα αλαπηχρζεθαλ πην πάλσ, αλ ην ζψκα έρεη πεξηζηξαθεί θαηά γσλία θ
απφ ηε ζέζε ηζνξξνπίαο ηνπ θαη έρεη γσληαθή ηαρχηεηα πεξηζηξνθήο γχξσ απφ ηνλ άμνλα ίζε

154
κε  , ζα έρεη δπλακηθή ελέξγεηα U  12 D  2 ππνζεθεπκέλε ζην ειαηήξην θαη θηλεηηθή
ελέξγεηα K  12 I 2 ιφγσ ηεο πεξηζηξνθήο ηνπ ζψκαηνο. Ζ νιηθή ελέξγεηα ηνπ ηαιαλησηή ζα
είλαη ίζε κε
E  12 I 2  12 D  2 (16.10)

Αλ νη ηξηβέο κπνξνχλ λα αγλνεζνχλ, ε Δ ζα παξακέλεη ζηαζεξή. Δπνκέλσο ν ξπζκφο

κεηαβνιήο ηεο Δ σο πξνο ην ρξφλν ζα είλαη ίζνο κε κεδέλ:

dE d 1 2 d d d
0  ( 2 I )  ( 12 D  2)  0  I  D 0 (16.11)
dt dt dt dt dt
Όκσο ε γσλία θ θαη ε γσληαθή ηαρχηεηα σ ζπλδένληαη κέζσ ηεο ζρέζεο

d
 (16.12)
dt
Δπνκέλσο ε Δμ. (16.11) γξάθεηαη σο
d d 2
I  D  0 ή I 2  D  0
dt dt
ή αθφκε
d 2 D
2
 k 2  0 φπνπ k (16.13)
dt I

Απηή είλαη ε γλσζηή εμίζσζε θίλεζεο ηνπ απινχ αξκνληθνχ ηαιαλησηή γηα ειεχζεξεο
ηαιαληψζεηο, ε γεληθή ιχζε ηεο νπνίαο είλαη
 (t )  0 cos (k t   ) (16.14)
φπνπ θ0 είλαη ην πιάηνο ηεο ηαιάλησζεο (ζε αθηίληα) θαη ζ κηα γσληαθή ζηαζεξά (επίζεο ζε
αθηίληα), γλσζηή σο ζηαζεξά θάζεο. Ζ γσληαθή ζπρλφηεηα ησλ ηαιαληψζεσλσ, είλαη
πξνθαλψο ίζε κε k (ζε αθηίληα αλά δεπηεξφιεπην, rad/s). Οη ζηαζεξέο θ0 θαη ζ θαζνξίδνληαη
απφ ηηο αξρηθέο ζπλζήθεο ή θάπνηεο άιιεο ζπλζήθεο ηνπ πξνβιήκαηνο.
Απφ ηε γλσζηή ζρέζε Σ = 2π/k, ε πεξίνδνο ησλ ζηξνθηθψλ ηαιαληψζεσλ βξίζθεηαη ίζε κε

I
T  2 (16.15)
D
Δπνκέλσο ε ξνπή αδξάλεηαο ηνπ ζψκαηνο κπνξεί λα ππνινγηζηεί απφ ηελ πεξίνδν ησλ
ηαιαληψζεψλ ηνπ σο

T 2D
I (16.16)
4 2
ζρέζε ε νπνία απνηειεί θαη ηε βάζε γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ησλ ξνπψλ αδξάλεηαο ζηελ
παξνχζα άζθεζε.

16.4. Πεηξακαηηθή δηάηαμε

Όπσο είδακε ζηε πξνεγνχκελε παξάγξαθν, ζηελ πεξηζηξνθηθή θίλεζε ε ξνπή αδξάλεηαο ηνπ
ζψκαηνο παίδεη ηνλ ίδην ξφιν πνπ παίδεη ε κάδα ζηε κεηαθνξηθή θίλεζε. Έηζη ε γλψζε ηνπ
κεγέζνπο απηνχ απνθηά ηδηαίηεξε ζεκαζία φηαλ ην ζψκα πεξηζηξέθεηαη ή εθηειεί
ηαιαληψζεηο. ΢ηα ζψκαηα πνπ έρνπλ απιή γεσκεηξία, ν ππνινγηζκφο ηεο ξνπήο αδξάλεηαο

155
δελ παξνπζηάδεη θάπνηα ηδηαίηεξε δπζθνιία. Αληίζεηα, ζηα ζψκαηα κε πεξίπινθν ζρήκα,
είλαη πξνηηκφηεξν ε ξνπή αδξάλεηαο λα κεηξεζεί πεηξακαηηθά.
Μία απφ ηηο ζπζθεπέο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη επξχηαηα γηα ηε κέηξεζε ηεο ξνπήο
αδξάλεηαο ησλ ζσκάησλ είλαη ν ζηξνθηθφο ηαιαλησηήο, ν νπνίνο εηθνλίδεηαη ζην ΢ρ. 16.3.

΢ρήκα 16.3 ΢ηξνθηθφο ηαιαλησηήο

΢ηε ζπζθεπή απηή ην ζψκα εθηειεί ζηξνθηθέο ηαιαληψζεηο γχξσ απφ θαηαθφξπθν
άμνλα. Ζ ξνπή επαλαθνξάο παξέρεηαη απφ έλα ζπεηξνεηδέο ειαηήξην. Ζ ζηαζεξά απηνχ ηνπ
ειαηεξίνπ (ε θαηεπζχλνπζα ξνπή D), κπνξεί λα κεηξεζεί κε έλα δπλακφκεηξν θαη έλα
κνρινβξαρίνλα (Ράβδνο), ην κήθνο ηνπ νπνίνπ (εγθνπή-άμνλαο πεξηζηξνθήο) πξέπεη λα
κεηξεζεί. Ζ ξάβδνο απηή ηνπνζεηείηαη θάζεηα ζηνλ άμνλα πεξηζηξνθήο ηνπ ζπζηήκαηνο θαη
έηζη κεηαηξέπεηαη ζε έλα κνριφ πνπ κπνξεί λα αζθήζεη κεηξήζηκε ξνπή ζην ειαηήξην θαη λα
ην πεξηζηξέςεη. Οη πεξίνδνη ησλ ζηξνθηθψλ ηαιαληψζεσλ ησλ ζσκάησλ κεηξνχληαη κε ηε
βνήζεηα ελφο ςεθηαθνχ ρξνλνκέηξνπ ρεηξφο. ΢ηε δηάηαμε πνπ ρξεζηκνπνηνχκε νη κάδεο θαη
νη ραξαθηεξηζηηθέο δηαζηάζεηο ησλ ζσκάησλ αλαγξάθνληαη επάλσ ζηηο επηθάλεηέο ηνπο.

Βηβιηνγξαθία
1. Κ.Γ. Αιεμφπνπινο, Γεληθή Φπζηθή, Σφκνο Α: Μεραληθή - Αθνπζηηθή (Αζήλα, 1953), Κεθ.
5, 7, 10.
2. Μαζήκαηα Φπζηθήο Berkeley, Σφκνο 1 (C. Kittel θ.ά.), Μεραληθή (Παλεπηζηεκηαθέο
Δθδφζεηο Δ.Μ.Π., Αζήλα 1998). Κεθ. 8.
3. Δξγαζηεξηαθέο Αζθήζεηο Φπζηθήο, Σφκνο Η, ΔΜΠ, Σνκέαο Φπζηθήο, ΢ΔΜΦΔ, Δθδφζεηο
΢πκκεηξία (Αζήλα 2010).

16.5. Δθηέιεζε

156
16.5.1. Μέηξεζε ηεο ζηαζεξάο επαλαθνξάο
1. Δηζάγεηε ζηελ ππνδνρή ηε ιεπηή ξάβδν, πνπ ζα είλαη έηζη θάζεηε ζηνλ άμνλα
πεξηζηξνθήο ηνπ ζπζηήκαηνο, θαη ζθίμηε ηε βίδα πνπ βξίζθεηαη ζην πιεπξφ ηεο ππνδνρήο.
2. Πάξηε ην δπλακφκεηξν θαη κε πξνζνρή θνξέζηε ηε ζειηά ηνπ ζηε ξάβδν, ζην ζεκείν
εγθνπήο. Σν δπλακφκεηξν θαη ε ξάβδνο πξέπεη ζε θάζε κέηξεζε λα ζρεκαηίδνπλ νξζή γσλία.
3. Σξαβήμηε ην δπλακφκεηξν θάζεηα πξνο ηε ξάβδν, έσο φηνπ ε ξάβδνο πεξηζηξαθεί θαηά
γσλία θ, ίζε κε 45 κνίξεο. ΢εκεηψζηε ηελ έλδεημε ηνπ δπλακφκεηξνπ (ζε Newton, Ν).
4. Δπαλαιάβεηε ην βήκα 3 γηα ηηο γσλίεο 90, 135, 180, 225, 270, 315 θαη 360 κνίξεο θαη
ζπκπιεξψζηε ηνλ Πίλαθα ΗΗ.

Πίλαθαο ΙΙ

θ (κνίξεο) F (Ν)

16.5.2. Μέηξεζε ησλ πεξηόδσλ ησλ ηαιαληώζεσλ

1. Αθαηξέζηε ηε ξάβδν απφ ηελ ππνδνρή θαη ζηε ζέζε ηεο ηνπνζεηήζηε ηνλ δίζθν. ΢θίμηε
ηε βίδα πνπ βξίζθεηαη ζην πιεπξφ ηεο ππνδνρήο.
2. ΢ηξέςηε ηνλ δίζθν θαηά πεξίπνπ 45 κνίξεο θαη αθήζηε ηνλ λα εθηειέζεη ζηξνθηθέο
ηαιαληψζεηο. Μεηξήζηε ην ζπλνιηθφ ρξφλν γηα 20 ηαιαληψζεηο, 6 θνξέο δηαδνρηθά.
3. Δπαλαιάβεηε ηε δηαδηθαζία απηή γηα ηνλ ζπκπαγή θχιηλδξν, ηνλ θπιηλδξηθφ ζσιήλα θαη
ηε ζθαίξα, ζπκπιεξψλνληαο ηνλ Πίλαθα ΗΗΗ.
4. ΢εκεηψζηε ηηο κάδεο θαη ηηο δηαζηάζεηο ησλ ζσκάησλ απηψλ.
Πίλαθαο ΙΙΙ

Γίζθνο ΢πκπαγήο Κπιηλδξηθφο ΢θαίξα

θχιηλδξνο ζσιήλαο
Α/Α
Μέηξεζεο Υξφλνο γηα 20 πιήξεηο ηαιαληψζεηο, Σ20 (s)

1
2
3
….
T20  s T20  s T20  s T20  s
Μέζε ηηκή
T s T s T s T s

157
16.6. Δπεμεξγαζία ησλ κεηξήζεσλ
16.6.1. Έιεγρνο ηεο γξακκηθόηεηαο θαη βαζκνλόκεζε ηνπ ειαηεξίνπ
1. Απφ ηηο ηηκέο ηνπ Πίλαθα ΗΗ, ζρεδηάζηε ηε γξαθηθή παξάζηαζε ηεο δχλακεο επαλαθνξάοF
(ζε Ν), ζπλαξηήζεη ηεο γσλίαο πεξηζηξνθήο θ ηνπ ειαηεξίνπ (ζε αθηίληα, rad).
2. Γηαπηζηψζηε αλ ε ζρέζε F = f (θ) είλαη γξακκηθή Δμ. (16.8), πξνζδηνξίζηε, γξαθηθά, ηελ
θιίζε ηεο επζείαο D/L, θαη ην ζθάικα ηεο (Παξάγξ. Γ.7) θαη απφ απηήλ ππνινγίζηε ηελ
θαηεπζχλνπζα ξνπή D, θαη ην ζθάικα ηεο δD.

16.6.2. Τπνινγηζκόο ηεο ξνπήο αδξάλεηαο ηνλ ζσκάησλ

1. Απφ ηηο ηηκέο ηεο κέζεο πεξηφδνπ T  T20 / 20 , πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηνλ Πίλαθα ΗΗΗ, ηελ ηηκή
D πνπ κεηξήζαηε θαη ηελ Δμ. (16.16), ππνινγίζηε ηελ πεηξακαηηθή ηηκή ηεο ξνπήο αδξάλεηαο
Η: ηνπ δίζθνπ, ηνπ ζπκπαγνχο θπιίλδξνπ, ηνπ θπιηλδξηθνχ ζσιήλα θαη ηεο ζθαίξαο, θαζψο
θαη ηα αληίζηνηρα ζθάικαηα δΗ, θαη ζπκπιεξψζηε ηελ πξψηε γξακκή ηνπ Πίλαθα ΗV.
2. Απφ ηηο ζρέζεηο πνπ δίλνληαη ζηνλ Πίλαθα Η, ππνινγίζηε ηηο ζεσξεηηθέο ηηκέο ησλ ξνπψλ
αδξάλεηαο ησλ ζσκάησλ απηψλ κε βάζε ηηο κάδεο ηνπο θαη ηηο δηαζηάζεηο ηνπο θαη
ζπκπιεξψζηε ηε δεχηεξε γξακκή ηνπ Πίλαθα ΗV.
3. Τπνινγίζηε ηηο ζρεηηθέο δηαθνξέο δΗ/Η = (Ηζ – Ηπ)/Ηζ, αλάκεζα ζηηο ζεσξεηηθέο θαη ηηο
πεηξακαηηθέο ηηκέο ηεο ξνπήο αδξάλεηαο γηα ηηο δηάθνξεο πεξηπηψζεηο θαη θαηαγξάςηε ηηο
ζηελ ηξίηε γξακκή ηνπ Πίλαθα ΗV. Δίλαη νη δηαθνξέο απηέο ζεκαληηθέο; Αλ λαη, ζε ηη θαηά ηε
γλψκε ζαο κπνξεί λα νθείινληαη; Βξίζθνληαη κέζα ζηα φξηα ηνπ πεηξακαηηθνχ ζθάικαηνο;

ΠΙΝΑΚΑ΢ ΙV

Γίζθνο ΢πκπαγήο Κπιηλδξηθφο ΢θαίξα

θχιηλδξνο ζσιήλαο
Ηπ
(πεηξακαηηθή)
(kg∙m2)
Ηζ (ζεσξεηηθή)
(kg∙m2)

δΗ/Ηζ
(%)

158
Άζθεζε 17
Φαηλόκελα δηάζιαζεο. Ιδηόηεηεο θαη ζθάικαηα θαθώλ

17.1. ΢θνπόο
Ο ζθνπφο απηήο ηεο άζθεζεο είλαη ε κειέηε ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο δηάζιαζεο θαη ησλ
ραξαθηεξηζηηθψλ ηδηνηήησλ ησλ ιεπηψλ θαθψλ, θαζψο θαη ε παξαηήξεζε ηνπ ζρεκαηηζκνχ
εηδψισλ απφ θαθνχο θάησ απφ δηάθνξεο ζπλζήθεο. Αλαθέξνληαη επίζεο νξηζκέλα ζηνηρεία
γηα ηα ζθάικαηα ησλ θαθψλ.

17.2. Γεληθά
Όπσο απνδεηθλχεηαη, νη ηδηφηεηεο ησλ θαθψλ είλαη ην ηειηθφ απνηέιεζκα επηκέξνπο
δηαζιάζεσλ ηνπ θσηφο θαηά ηε δηέιεπζή ηνπ κέζα απφ ηηο επηθάλεηεο πνπ νξίδνπλ ηνπο
θαθνχο. Πξηλ αζρνιεζνχκε επνκέλσο κε ην πην ζχλζεην απηφ θαηλφκελν, αο αξρίζνπκε απφ
ην απινχζηεξν θαηλφκελν ηεο δηάζιαζεο ηνπ θσηφο θαηά ηε δηέιεπζή ηνπ απφ επίπεδεο
δηαρσξηζηηθέο επηθάλεηεο, αλάκεζα ζε δηαθνξεηηθά νπηηθά κέζα.

17.2.1. Γηάζιαζε θσηόο

Γλσξίδνπκε φηη κηα θσηεηλή αθηίλα (έλα ειεθηξνκαγλεηηθφ θπκαηνκέησπν), φηαλ δηαζρίδεη
κηα επηθάλεηα πνπ δηαρσξίδεη δχν δηαθνξεηηθά κέζα, αιιάδεη γεληθά πνξεία. Ζ αιιαγή
πνξείαο κηαο θσηεηλήο δέζκεο γίλεηαη ζχκθσλα κε ηνλ λόκν ηνπ Snell:

n1 sinζ1 = n2 sinζ2 (17.1)

φπνπ νη γσλίεο ζ1 θαη ζ2 είλαη νη γσλίεο πξφζπησζεο θαη δηάζιαζεο αληηζηνίρσο, φπσο
θαίλνληαη ζην ΢ρ.17.1(α). Σα n1, n2 είλαη νη ιεγφκελνη δείθηεο δηάζιαζεο ησλ αληίζηνηρσλ
νπηηθψλ κέζσλ θαη νξίδνληαη σο ην πειίθν c/ci ηεο ηαρχηεηαο ηνπ θσηφο ζην θελφ πξνο ηελ
ηαρχηεηα ηνπ θσηφο ζην αληίζηνηρν νπηηθφ κέζν.

(α) (β) (γ)

΢ρήκα 17.1. (α) Γξαθηθή παξάζηαζε ηνπ λφκνπ ηεο δηάζιαζεο ηνπ Snell. (β) Δθηξνπή θσηφο δηεξρφκελνπ
κέζα απφ πξίζκα. Ζ γσλία εθηξνπήο δ, νξίδεηαη σο ε γσλία κεηαμχ ηεο πξνέθηαζεο ηεο εηζεξρφκελεο ζην
πξίζκα αθηίλαο θαη ηεο εμεξρφκελεο απφ απηφ. (γ) Έλαο ακθίθπξηνο θαθφο κπνξεί λα παξαζηαζεί σο κηα
επαιιειία ελφο πνιχ κεγάινπ αξηζκνχ πξηζκάησλ κε κεηαβαιιφκελε γσλία θνξπθήο Α.

159
 Ο δείθηεο δηάζιαζεο ελφο πιηθνχ εμαξηάηαη, γεληθά, απφ ην κήθνο θχκαηνο ι (ρξψκα)
ηνπ θσηφο. Όηαλ έλα νπηηθφ κέζνλ έρεη ηε κνξθή πξίζκαηνο, κηα δέζκε θσηφο πνπ δηέξρεηαη
κέζα απφ απηφ πθίζηαηαη εθηξνπή, φπσο ζην ΢ρ. 17.1(β). Ζ γσλία εθηξνπήο δ, δειαδή ε
γσλία κεηαμχ ηεο πξνέθηαζεο ηεο εηζεξρφκελεο ζην πξίζκα αθηίλαο θαη ηεο εμεξρφκελεο απφ
απηφ, είλαη ηφζν κεγαιχηεξε φζν κεγαιχηεξε είλαη ε γσλία ηνπ πξίζκαηνο Α.

17.2.2. Οπηηθνί θαθνί

Φαθό νλνκάδνπκε, γεληθά, θάζε νπηηθφ κέζν κε ζπγθεθξηκέλν δείθηε δηάζιαζεο, κε δχν
θακπχιεο επηθάλεηεο, απφ ηηο νπνίεο ε κία ηνπιάρηζηνλ έρεη κε κεδεληθή θακππιφηεηα (ε
επίπεδε επηθάλεηα κπνξεί λα ζεσξεζεί σο ζθαηξηθή κε κεδεληθή θακππιφηεηα ή άπεηξε
αθηίλα θακππιφηεηαο). Οη θαθνί θαηαζθεπάδνληαη ζπλήζσο απφ γπαιί, αιιά θαη απφ πιηθά
φπσο ν ραιαδίαο, ν θζνξίηεο ή θαη πιαζηηθά.
Απφ άπνςε ιεηηνπξγηθφηεηαο (θαη γεσκεηξηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ), νη θαθνί
θαηαηάζζνληαη θαη' αξρήλ ζε δχν θαηεγνξίεο: ηνπο ζπγθιίλνληεο ή ζεηηθνχο, πνπ είλαη
παρχηεξνη ζην θέληξν απφ φ,ηη ζηα άθξα θαη ζπγθεληξψλνπλ ην θσο, θαη ηνπο απνθιίλνληεο ή
αξλεηηθνχο, πνπ είλαη παρχηεξνη ζηα άθξα θαη δεκηνπξγνχλ ην αληίζεην νπηηθφ απνηέιεζκα.
Οη ζπγθιίλνληεο θαθνί κπνξεί λα είλαη ακθίθπξηνη, επηπεδφθπξηνη ή ζεηηθνί κελίζθνη, θαη νη
απνθιίλνληεο, αληίζηνηρα, ακθίθνηινη, επηπεδφθνηινη ή αξλεηηθνί κελίζθνη. ΢ην ΢ρ. 17.2
θαίλνληαη ραξαθηεξηζηηθά παξαδείγκαηα ησλ θαθψλ πνπ πξναλαθέξακε.

΢ρήκα 17.2. Υαξαθηεξηζηηθά παξαδείγκαηα θαθψλ: (α) ΢πγθιίλνληεο (απφ αξηζηεξά): ακθίθπξηνο,
επηπεδφθπξηνο, ζεηηθφο κελίζθνο. (β) Απνθιίλνληεο (απφ αξηζηεξά): ακθίθνηινο, επηπεδφθνηινο, αξλεηηθφο
κελίζθνο.

Ζ ζπγθιίλνπζα ή απνθιίλνπζα δξάζε ησλ θαθψλ πνπ αλαθέξακε απνηειεί ην ηειηθφ

απνηέιεζκα επηκέξνπο δηαζιάζεσλ. Μπνξνχκε δειαδή λα δνχκε έλα θαθφ σο κηα επαιιειία
ελφο πνιχ κεγάινπ αξηζκνχ πξηζκάησλ κε κεηαβαιιφκελε γσλία θνξπθήο Α, φπσο ζην ΢ρ.
17.1γ γηα έλαλ ακθίθπξην θαθφ. Λφγσ κεηαβνιήο ηεο γσλίαο θνξπθήο Α, απφ πξίζκα ζε
πξίζκα, ε γσλία εθηξνπήο είλαη κεγαιχηεξε γηα ηα αθξαία απφ φ, ηη γηα ηα θεληξηθά ηκήκαηα
ηνπ θαθνχ. Έηζη, φηαλ κία παξάιιειε δέζκε θσηφο πεξάζεη κέζα απφ έλαλ ηέηνην θαθφ, ε
εθηξνπή ησλ πεξηθεξεηαθψλ αθηηλψλ απηήο ηεο δέζκεο είλαη κεγαιχηεξε θαη κεηψλεηαη
ζηαδηαθά πξνο ην κεδέλ γηα ηηο θεληξηθέο αθηίλεο. Σν απνηέιεζκα είλαη φηη φιεο νη αθηίλεο
ηείλνπλ λα ζπγθεληξσζνχλ ζε κία κηθξή πεξηνρή, κεηά ηνλ θαθφ, ε γεσκεηξία θαη νη
δηαζηάζεηο ηεο νπνίαο εμαξηψληαη απφ ηε κνξθή ηνπ θαθνχ, φπσο θαίλεηαη ζην ΢ρ. 17.3α γηα
έλαλ ζπγθιίλνληα θαθφ. Γηα απνθιίλνληα θαθφ κηα παξάιιειε δέζκε θσηφο θαίλεηαη, κεηά
ηε δηέιεπζή ηεο απφ ην θαθφ, λα απνηειείηαη απφ αθηίλεο πνπ απνθιίλνπλ, μεθηλψληαο απφ
κηα πεξηνρή πξηλ απφ ην θαθφ (΢ρ. 17.3β).

160
 (α) (β)
΢ρήκα 17.3. (α) Οη παξάιιειεο αθηίλεο ζπγθιίλνπλ κεηά ηε δηέιεπζή ηνπο απφ ζπγθιίλνληα θαθφ. (β) Οη
παξάιιειεο αθηίλεο απνθιίλνπλ κεηά ηε δηέιεπζή ηνπο απφ απνθιίλνληα θαθφ.

17.2.3. Ιδηόηεηεο ησλ θαθώλ

Κάζε θαθφο παξνπζηάδεη αμνληθή ζπκκεηξία σο πξνο κηα επζεία πνπ πεξλάεη απφ ην
γεσκεηξηθφ θέληξν ηνπ θαη είλαη θάζεηε ζηηο δχν επηθάλεηεο ηνπ θαθνχ ζηα ζεκεία δηέιεπζεο
ηεο επζείαο. Ζ ραξαθηεξηζηηθή απηή επζεία ιέγεηαη άμνλαο ηνπ θαθνύ. Γηα ηνπο ζθαηξηθνχο
θαθνχο (θαθνχο δειαδή πνπ νξίδνληαη απφ ζθαηξηθέο επηθάλεηεο), ν άμνλαο πεξλάεη απφ ηα
θέληξα θακππιφηεηαο ησλ ζθαηξηθψλ επηθαλεηψλ πνπ νξίδνπλ ηνλ θαθφ. Πάλσ ζηνλ άμνλα
νξίδνπκε σο θπξία εζηία (F, ΢ρ. 17.4) έλα ζεκείν πνπ έρεη ηελ αθφινπζε ηδηφηεηα: θάζε
αθηίλα πνπ δηέξρεηαη απφ απηφ ηαμηδεχεη κεηά ηε δηάζιαζε, παξάιιεια ζηνλ άμνλα ηνπ
θαθνχ. Αληίζηνηρα, δεπηεξεύνπζα εζηία είλαη έλα ζεκείν πξνο ην νπνίν θαηεπζχλνληαη, κεηά
ηε δηάζιαζε, νη αθηίλεο πνπ πξηλ ηαμίδεπαλ παξάιιεια ζηνλ άμνλα.
΢ηελ πεξίπησζε ησλ ιεπηψλ ζθαηξηθψλ θαθψλ (δειαδή θαθψλ ην πάρνο ησλ νπνίσλ
είλαη κηθξφ ζε ζρέζε κε ηε δηάκεηξφ ηνπο) νη απνζηάζεηο ηεο θχξηαο θαη ηεο δεπηεξεχνπζαο
εζηίαο απφ ην θέληξν ηνπ θαθνχ είλαη ίζεο, αλεμάξηεηα απφ ην αλ ν θαθφο είλαη ζπκκεηξηθφο
ή φρη. Ζ απφζηαζε απηή ιέγεηαη εζηηαθή απόζηαζε θαη ζπκβνιίδεηαη κε f. Ζ εζηηαθή
απφζηαζε εμαξηάηαη απφ ην πιηθφ απφ ην νπνίν είλαη θηηαγκέλνο ν θαθφο θαη απφ ηε
γεσκεηξία ησλ επηθαλεηψλ πνπ ηνλ νξίδνπλ.
΢ηελ πεξίπησζε ησλ ζθαηξηθψλ θαθψλ ηζρχεη ε ιεγφκελε ζρέζε ησλ θαηαζθεπαζηώλ
ησλ θαθώλ:
1 1 1
 n  1    (17.2)
f  r1 r2 
΢ηελ Δμ. (17.2), n είλαη ν δείθηεο δηάζιαζεο ηνπ πιηθνχ, ν νπνίνο πξνζδηνξίδεηαη
ζπλήζσο ζην θίηξηλν ρξψκα ησλ γξακκψλ D ηνπ λαηξίνπ (ι1 = 588,995 nm, ι2 = 589,592
nm), θαη r1, r2 είλαη νη αθηίλεο θακππιφηεηαο ησλ ζθαηξηθψλ επηθαλεηψλ πνπ νξίδνπλ ηνλ
θαθφ. Γηα ηηο αθηίλεο θακππιφηεηαο ηζρχεη ε ζχκβαζε φηη θαζψο νη θσηεηλέο αθηίλεο
ηαμηδεχνπλ απφ ηα αξηζηεξά πξνο ηα δεμηά κέζα απφ ην θαθφ, φιεο νη θπξηέο επηθάλεηεο
έρνπλ ζεηηθή αθηίλα θακππιφηεηαο θαη φιεο νη θνίιεο αξλεηηθή. Γλσξίδνληαο ηνλ δείθηε
δηάζιαζεο (n) ηνπ πιηθνχ θαη ηε γεσκεηξία (r1, r2) ελφο θαθνχ, κπνξνχκε λα ππνινγίζνπκε
ηελ εζηηαθή ηνπ απφζηαζε.
Απνδεηθλχεηαη φηη νη ζθαηξηθνί θαθνί ζπγθεληξψλνπλ, κε πνιχ θαιή πξνζέγγηζε, ηηο
παξάιιειεο αθηίλεο πνπ δηέξρνληαη απφ απηνχο ζε έλα ζεκείν, δειαδή ζηελ εζηία ηνπ

161
θαθνχ, κε ηελ πξνυπφζεζε φηη ε απφζηαζε ησλ αθηηλψλ απφ ην θέληξν ηνπ θαθνχ είλαη
κηθξή ζε ζρέζε κε ηελ αληίζηνηρε εζηηαθή απφζηαζε (πξνζέγγηζε κηθξψλ γσληψλ).
Έρνληαο ππφςε καο φια ηα παξαπάλσ, κπνξνχκε λα πξνζδηνξίζνπκε γξαθηθά ηελ
εηθφλα ζηελ νπνία, ζεκείν πξνο ζεκείν (βι. ΢ρ. 17.4):
 νη αθηίλεο νη νπνίεο, πξηλ ηε δηέιεπζή ηνπο απφ ην θαθφ, είλαη παξάιιειεο πξνο ηνλ
άμνλα (αθηίλα 1) πεξλνχλ, κεηά ηε δηέιεπζή ηνπο απφ ην θαθφ, απφ ηελ εζηία (F΄) ηνπ
θαθνχ
 νη αθηίλεο νη δηεξρφκελεο απφ ηελ θπξία εζηία (F) γίλνληαη, κεηά ηε δηέιεπζή ηνπο απφ
ην θαθφ, παξάιιειεο πξνο ηνλ άμνλα (αθηίλα 3).

΢ρήκα 17.4. Καηαζθεπή ηνπ πξαγκαηηθνχ εηδψινπ, Α΄Β΄, ελφο αληηθεηκέλνπ, ΑΒ, ηνπνζεηεκέλνπ ζε
απφζηαζε s, κεγαιχηεξε απφ ηελ εζηηαθή απφζηαζε, f, ελφο ζπγθιίλνληα θαθνχ.

Μπνξνχκε κάιηζηα γηα ηνλ έιεγρν ηεο γξαθηθήο θαηαζθεπήο, λα ρξεζηκνπνηήζνπκε θαη
κία ηξίηε θαηεγνξία αθηηλψλ, απηψλ πνπ δηέξρνληαη απφ ην θέληξν (αθηίλα 3), νη νπνίεο κεηά
αθνινπζνχλ ηελ ίδηα αθξηβψο θαηεχζπλζε. Μηα ηέηνηα θαηαζθεπή ηεο εηθφλαο, κε ηε
ιεγφκελε κέζνδν ησλ παξάιιεισλ αθηηλψλ, θαίλεηαη ζην ΢ρ. 17.4. Αλ s θαη s΄ είλαη νη
απνζηάζεηο ηνπ αληηθεηκέλνπ θαη ηνπ εηδψινπ, αληίζηνηρα, απφ ην θέληξν ηνπ θαθνχ, θαη y
θαη y΄ ηα αληίζηνηρα κεγέζε ηνπο, απνδεηθλχεηαη φηη ηζρχνπλ, γηα φιεο ηηο πεξηπηψζεηο, νη
ιεγφκελεο ζεκειηώδεηο εμηζώζεηο ησλ θαθώλ:

1 1 1
  (17.3α)
s s f
y s
 (17.3β)
y s
Ζ ζχκβαζε πνπ ηζρχεη γηα ηα πξφζεκα ησλ κεγεζψλ έρεη ζπκθσλεζεί κε βάζε ηελ
πνξεία ησλ αθηηλψλ απφ αξηζηεξά πξνο ηα δεμηά. ΢πγθεθξηκέλα:
 ην s είλαη ζεηηθφ φηαλ κεηξάηαη αξηζηεξά απφ ην θέληξν ηνπ θαθνχ, ελψ ην s΄ είλαη
ζεηηθφ φηαλ κεηξάηαη δεμηά απφ ην θέληξν ηνπ θαθνχ
 θαη νη δχν εζηηαθέο απνζηάζεηο είλαη ζεηηθέο γηα ηνπο ζπγθιίλνληεο θαη αξλεηηθέο γηα
ηνπο απνθιίλνληεο θαθνχο

162
  νη δηαζηάζεηο αληηθεηκέλνπ θαη εηδψινπ είλαη ζεηηθέο φηαλ κεηξψληαη πξνο ηα πάλσ ζε
ζρέζε κε ηνλ άμνλα ηνπ θαθνχ, θαη αξλεηηθέο ζηελ αληίζεηε πεξίπησζε.
Όηαλ έλα αληηθείκελν ηνπνζεηεζεί κπξνζηά απφ έλα θαθφ, ηφηε νη αθηίλεο πνπ μεθηλάλε
απφ θάζε ζεκείν ηνπ αληηθεηκέλνπ θαη δηέξρνληαη απφ ην θαθφ αθνινπζνχλ, αλάινγα κε ην
είδνο ηνπ θαθνχ θαη ηελ απφζηαζε θαθνχ-αληηθεηκέλνπ, δηαθνξεηηθή πνξεία. Άιινηε
ζπγθεληξψλνληαη ζ‟ έλα ζεκείν, ην νπνίν θαη νλνκάδνπκε πξαγκαηηθό είδσιν (ηνπ
αληίζηνηρνπ ζεκείνπ ηνπ αληηθεηκέλνπ), θαη άιινηε απνθιίλνπλ, δίλνληαο ηελ εληχπσζε φηη
πξνέξρνληαη απφ θάπνην άιιν ζεκείν, ην νπνίν θαη νλνκάδνπκε θαληαζηηθό είδσιν ηνπ
αληίζηνηρνπ ζεκείνπ ηνπ αληηθεηκέλνπ.

΢ρήκα 17.5. (α)Καηαζθεπή θαληαζηηθνχ εηδψινπ Α΄Β΄ ελφο αληηθεηκέλνπ ΑΒ, ηνπνζεηεκέλνπ ζε απφζηαζε,
s, κηθξφηεξε απφ ηελ εζηηαθή απφζηαζε f, ελφο ζπγθιίλνληα θαθνχ. (β)Καηαζθεπή θαληαζηηθνχ εηδψινπ Α΄Β΄
ελφο αληηθεηκέλνπ ΑΒ, ηνπνζεηεκέλνπ κπξνζηά απφ έλαλ απνθιίλνληα θαθφ.

Πξαγκαηηθά είδσια παίξλνπκε απφ αληηθείκελα ηνπνζεηεκέλα κπξνζηά ζε ζπγθιίλνληεο

θαθνχο, ζε απφζηαζε κεγαιχηεξε απφ ηελ εζηηαθή ηνπο απφζηαζε (΢ρ. 17.4). Φαληαζηηθά
είδσια παίξλνπκε απφ αληηθείκελα ηνπνζεηεκέλα κπξνζηά απφ ζπγθιίλνληεο θαθνχο ζε
απφζηαζε κηθξφηεξε ηεο εζηηαθήο (΢ρ. 17.5α) θαη απφ αληηθείκελα ηνπνζεηεκέλα ζε
νπνηνδήπνηε ζεκείν κπξνζηά απφ απνθιίλνληεο θαθνχο (΢ρ. 17.5β).

163
 Οξίδνπκε σο νπηηθή ηζρύ P ελφο θαθνχ ην αληίζηξνθν ηεο εζηηαθήο ηνπ απφζηαζεο,
δειαδή P = 1/f. Ζ κνλάδα νπηηθήο ηζρχνο είλαη ε δηνπηξία D, θαη αληηζηνηρεί ζε εζηηαθή
απφζηαζε ελφο κέηξνπ, 1 D = 1 m-1.

17.2.4. ΢θάικαηα ησλ θαθώλ

Ζ ζπδήηεζε γηα ηνπο θαθνχο, σο απηφ ην ζεκείν, ππέζεηε ζησπεξά δχν ζπλζήθεο:
 ην θσο είλαη κνλνρξσκαηηθφ
 ν θαθφο έρεη κηθξφ άλνηγκα, θαη ην αληηθείκελν βξίζθεηαη θνληά ζηνλ άμνλα
(πξνζέγγηζε κηθξψλ γσληψλ).
Ζ πξψηε ζπλζήθε εμαζθαιίδεη ζηαζεξφηεηα ηνπ δείθηε δηάζιαζεο, n, γηα φιεο ηηο
θσηεηλέο αθηίλεο πνπ έξρνληαη απφ ην αληηθείκελν, ελψ ε δεχηεξε εμαζθαιίδεη κηθξέο θιίζεηο
ησλ αθηηλψλ θαη κηθξέο γσλίεο εηζφδνπ. Ζ παξαβίαζε ηεο πξψηεο ζπλζήθεο νδεγεί ζηα
ιεγφκελα ρξσκαηηθά ζθάικαηα ησλ θαθώλ ελψ ε παξαβίαζε ηεο δεχηεξεο νδεγεί ζηα
ιεγφκελα κνλνρξσκαηηθά ζθάικαηα.

17.2.4.1. Υξσκαηηθά ζθάικαηα

Σα ρξσκαηηθά ζθάικαηα ησλ θαθψλ νθείινληαη ζηηο ηδηφηεηεο δηαζπνξάο ησλ νπηηθψλ
πιηθψλ. Ζ εμάξηεζε ηεο ηαρχηεηαο δηάδνζεο ηνπ θσηφο ζε έλα νπηηθφ κέζν απφ ηε
ζπρλφηεηά ηνπ, πνπ εθθξάδεηαη σο εμάξηεζε ηνπ δείθηε δηάζιαζεο απφ ην ρξψκα, θάλεη
ακέζσο θαλεξή ηελ πεγή ησλ ρξσκαηηθψλ ζθαικάησλ. Μία πξψηε πνηνηηθή αληίιεςε απηήο
ηεο ζπκπεξηθνξάο κπνξεί λα έρεη θαλείο κέζα απφ ηελ αληηκεηψπηζε ελφο θαθνχ σο
επαιιειία πξηζκάησλ, φπσο ζην ΢ρ.17.6.

(α) (β)
΢ρήκα 17.6. (α) Μηα πνιπρξσκαηηθή αθηίλα, δηεξρφκελε κέζα απφ πξίζκα, αλαιχεηαη ζηηο ρξσκαηηθέο
ζπληζηψζεο ηεο. (β) Οη επηκέξνπο ρξσκαηηθέο ζπληζηψζεο παξάιιεισλ πνιπρξσκαηηθψλ αθηηλψλ
ζπγθεληξψλνληαη ζε δηαθνξεηηθά εζηηαθά ζεκεία.

΢ην ΢ρ. 17.6α, κία παξάιιειε πνιπρξσκαηηθή δέζκε, πνπ πέθηεη ζε έλα πξίζκα,
αλαιχεηαη ζε φια ηα ρξψκαηα απφ ηα νπνία απνηειείηαη, απφ ην θφθθηλν (Κ) κέρξη ην ηψδεο
(Η). Όηαλ έρνπκε ινηπφλ πνιπρξσκαηηθφ θσο, ε ζπλδπαζκέλε δξάζε ηεο επαιιειίαο ησλ
πξηζκάησλ πνπ ζπληζηνχλ ηνλ θαθφ έρεη σο απνηέιεζκα ηε ζπγθέληξσζε ησλ επηκέξνπο
ρξσκαηηθψλ ζπληζησζψλ ζε δηαθνξεηηθά εζηηαθά ζεκεία (΢ρ. 17.6β).
Απφ ηε ζρέζε ησλ θαηαζθεπαζηψλ ησλ θαθψλ (Δμ. 17.2) βιέπνπκε φηη γηα ζηαζεξά
γεσκεηξηθά ραξαθηεξηζηηθά ελφο θαθνχ, ε εζηηαθή απφζηαζεf, αιιάδεη κε ην κήθνο
θχκαηνοι ηεο αθηηλνβνιίαο, κε ηνλ ίδην ηξφπν πνπ αιιάδεη ν παξάγνληαο (n1). Γηα λα δνζεί
έλα κέηξν ηεο δηαζπνξάο ελφο πιηθνχ, ζπλήζσο δίλεηαη ν δείθηεο δηάζιαζεο ηνπ πιηθνχ γηα
ηξεηο ραξαθηεξηζηηθέο γξακκέο εθπνκπήο: ηε θαζκαηηθή γξακκή C ηνπ πδξνγφλνπ (ι =
656,28 nm) ζην θφθθηλν, ηελ θίηξηλε δηπιή γξακκή D ηνπ λαηξίνπ (ι = 589,59 nm, 588,99

164
nm), θαη ηελ θπαλή γξακκή F (ι = 486,13 nm) ηνπ πδξνγφλνπ. Οη ηξεηο παξαπάλσ γξακκέο
θαιχπηνπλ ην 70% πεξίπνπ ηεο νξαηήο πεξηνρήο ηνπ θσηφο θαη είλαη δηαηεηαγκέλεο γχξσ απφ
ην κέγηζην ηεο επαηζζεζίαο ηνπ αλζξψπηλνπ καηηνχ. Σν πειίθν
nD  1
 (17.4)
nF  nC
φπνπ nD, nF θαη nC είλαη νη δείθηεο δηάζιαζεο γηα ηηο γξακκέο D, F, θαη C αληίζηνηρα,
απνηειεί έλα κέηξν ηεο δηαζπνξάο ηνπ πιηθνύ.
Ωο παξάδεηγκα ηνπ κνλνρξσκαηηθνχ ζθάικαηνο αλαθέξνπκε φηη έλαο θαθφο απφ
ηεγκέλν ραιαδία, κε κέζε εζηηαθή απφζηαζε 1 m θαη δείθηεο δηάζιαζεο nC = 1,45640,
nD = 1,45845 θαη nF = 1,46318, έρεη κηα κεηαβνιή ηεο εζηηαθήο απφζηαζεο απφ ην θφθθηλν
ζην κπιε ίζε κε 1,5 cm πεξίπνπ.

17.2.4.2. Μνλνρξσκαηηθά ζθάικαηα ιεπηώλ θαθώλ

Όηαλ ην θσο πνπ δηέξρεηαη απφ έλα θαθφ είλαη κνλνρξσκαηηθφ, ηφηε απηφο εμαθνινπζεί
γεληθά λα παξνπζηάδεη θάπνηα ζθάικαηα, ιφγσ ηεο κε ηθαλνπνίεζεο ησλ ζπλζεθψλ κηθξνχ
αλνίγκαηνο θαη παξαιιειίαο ησλ αθηίλσλ πξνο ηνλ άμνλα.
Τπάξρνπλ πέληε είδε κνλνρξσκαηηθψλ ζθαικάησλ: (α) ζθαηξηθή εθηξνπή, (β) θφκε, (γ)
αζηηγκαηηζκφο, (δ) θακππιφηεηα πεδίνπ θαη (ε) παξακφξθσζε (Βι. [4] Κεθ.9). Θα
επηρεηξήζνπκε λα πεξηγξάςνπκε ζπλνπηηθά ην πξψην απφ απηά, κε ην νπνίν θαη ζα
αζρνιεζνχκε ζηα πιαίζηα ηεο άζθεζεο.
Με ηνλ φξν ζθαηξηθή εθηξνπή πεξηγξάθνπκε ηελ εμάξηεζε ηεο εζηηαθήο απφζηαζεο ελφο
ζθαηξηθνχ θαθνχ απφ ηελ απφζηαζε ησλ αθηηλψλ απφ ηνλ θχξην άμνλά ηνπ, φπσο θαίλεηαη
ζην ΢ρ. 17.7. Όζν πην απνκαθξπζκέλεο είλαη νη αθηίλεο απφ ηνλ θχξην άμνλα ηνπ θαθνχ,
ηφζν πην θνληά ζηνλ θαθφ ζπλαληψληαη (κηθξφηεξε εζηηαθή απφζηαζε).

΢ρήκα 17.7 Ζ εζηηαθή απφζηαζε ελφο θαθνχ κεηαβάιιεηαη αλάινγα κε ηελ απφζηαζε κηαο αθηίλαο απφ ηνλ
θχξην άμνλα ηνπ θαθνχ. Ζ εμάξηεζε απηή είλαη ε αηηία ηνπ ζθάικαηνο ζθαηξηθήο εθηξνπήο ελφο θαθνχ.

Ζ ζθαηξηθή εθηξνπή είλαη θαη ην πην ζεκαληηθφ απφ ηα κνλνρξσκαηηθά ζθάικαηα,

κπνξεί δε ε κεηαβνιή ηεο εζηηαθήο απφζηαζεο σο ζπλάξηεζε ηεο απφζηαζεο ησλ αθηίλσλ
απφ ηνλ άμνλα ηνπ θαθνχ, ζε έλαλ παρχ θαθφ λα θηάζεη, κέρξη θαη 50%. Πξέπεη λα
ζεκεησζεί φηη θαη ζηνπο ιεπηνχο θαθνχο, ε ζθαηξηθή εθηξνπή κπνξεί λα πάξεη κεγάιεο ηηκέο.
΢πγθεθξηκέλα, γηα ιεπηφ θαθφ ζηαζεξήο εζηηαθήο απφζηαζεο, ε ηηκή ηεο ζθαηξηθήο εθηξνπήο

165
θπκαίλεηαη απφ 5% κέρξη θαη πάλσ απφ 50%, αλάινγα κε ην ζπλδπαζκφ ησλ αθηίλσλ r1 , r2
πνπ δίλνπλ ηε ζπγθεθξηκέλε εζηηαθή απφζηαζε.
Διαρηζηνπνίεζε ησλ ζθαηξηθψλ ζθαικάησλ επηηπγράλεηαη κε ηε ρξήζε ελφο
δηαθξάγκαηνο πξηλ απφ ην θαθφ, ψζηε λα ρξεζηκνπνηνχληαη κφλνλ νη θεληξηθέο πεξηνρέο ελφο
θαθνχ (πξνζέγγηζε κηθξψλ γσληψλ).

17.2.4.3. Βάζνο Πεδίνπ

Σν βάζνο πεδίνπ είλαη ην εχξνο ησλ απνζηάζεσλ ηνπ αληηθεηκέλνπ απφ ην θαθφ γηα ην νπνίν
ν βαζκφο εζηίαζεο ηνπ εηδψινπ παξακέλεη πξαθηηθά ακεηάβιεηνο δειαδή, κε άιια ιφγηα, ην
είδσιν παξακέλεη πξαθηηθά επθξηλέο (Βι. Βηβιηνγξαθία, Παξαπνκπή 2, Παξ. 3.2.4). Σν
βάζνο πεδίνπ εμαξηάηαη απφ ηελ εζηηαθή απφζηαζε θαη ην άλνηγκα ηνπ δηαθξάγκαηνο ηνπ
θαθνχ.

17.3 Μέζνδνο
Γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπ δείθηε δηάζιαζεο ελφο πιηθνχ ζα παξαηεξήζνπκε ηα θαηλφκελα
δηάζιαζεο, γηα δηαθνξεηηθέο γσλίεο πξφζπησζεο θαη ζα ρξεζηκνπνηήζνπκε ηελ Δμ. (17.1),
ππνζέηνληαο φηη ν δείθηεο δηάζιαζεο ηνπ αέξα είλαη, ζε θαιή πξνζέγγηζε, ίζνο κε ηε κνλάδα.
΢ηε ζπλέρεηα ζα κειεηήζνπκε ηηο ηδηφηεηεο ελφο ζπγθιίλνληνο θαθνχ. Έλαο ηξφπνο
ππνινγηζκνχ ηεο εζηηαθήο απφζηαζεο ελφο θαθνχ κπνξεί λα ζηεξηρζεί ζηνλ πξνζδηνξηζκφ
ησλ απνζηάζεσλ, s θαη s΄, ελφο αληηθεηκέλνπ θαη ηνπ εηδψινπ ηνπ απφ ηνλ θαθφ θαη ηε ρξήζε
ηεο Δμ. (17.3α).
Μία ηζνδχλακε κέηξεζε ηεο εζηηαθήο απφζηαζεο κπνξεί λα γίλεη κε ηε ρξήζε
παξάιιειεο δέζκεο αθηηλψλ. Γλσξίδνληαο φηη ε εζηία ελφο θαθνχ είλαη ην ζεκείν ζην νπνίν
ζπγθεληξψλνληαη νη αθηίλεο πνπ εηζέξρνληαη ζηνλ θαθφ παξάιιεια ζηνλ άμνλά ηνπ,
κπνξνχκε λα κεηξήζνπκε ηελ εζηηαθή απφζηαζε ελφο ιεπηνχ θαθνχ, πξνζδηνξίδνληαο ην
ζεκείν απηφ.
Όζνλ αθνξά ηελ παξαηήξεζε ησλ ζθαικάησλ, κπνξεί θαλείο λα ρξεζηκνπνηήζεη, γηα
κελ ηα ρξσκαηηθά ζθάικαηα, θίιηξα δηαθνξεηηθψλ ρξσκάησλ, γηα δε ηε ζθαηξηθή εθηξνπή,
δηάθξαγκα κεηαβιεηνχ αλνίγκαηνο πξηλ απφ ηνλ θαθφ.

17.4. Πεηξακαηηθή Γηάηαμε

Γηα ηε κέηξεζε ηνπ δείθηε δηάζιαζεο ζα ρξεζηκνπνηεζνχλ :

 Μηα πεγή ιεπθνχ θσηφο

 Μηα κεηαιιηθή ζρηζκή
 Έλα νπηηθφ κέζν εκηθπιηλδξηθνχ ζρήκαηνο, θαη
 Έλα γσληφκεηξν.
Γηα ηε κέηξεζε ηεο εζηηαθήο απφζηαζεο θαη ησλ ρξσκαηηθψλ θαη ζθαηξηθψλ ζθαικάησλ
ελφο θαθνχ ρξεηαδφκαζηε:
 Σνλ ππφ κειέηε θαθφ
 Μηα πεγή ιεπθνχ θσηφο
 Μηα δηαθάλεηα πνπ ζα ρξεζηκνπνηεζεί σο αληηθείκελν
 Έλα δεπγάξη θαθψλ πνπ ζα ρξεζηκνπνηεζνχλ γηα ηε δηεχξπλζε-παξαιιειία ηεο
δέζκεο θσηφο
 Μηα ζεηξά δηαθξαγκάησλ γηα ηελ επηινγή αθηίλσλ ζε δηαθνξεηηθέο απνζηάζεηο απφ
ηνλ άμνλα ηνπ θαθνχ
 Μηα ζεηξά ρξσκαηηθψλ θίιηξσλ γηα ηελ επηινγή δηαθνξεηηθψλ κεθψλ θχκαηνο ηεο
δέζκεο.
 Μηα νζφλε γηα ηελ παξαηήξεζε πξαγκαηηθψλ εηδψισλ

166
  Μηα νπηηθή ηξάπεδα γηα ηελ ζηήξημε ησλ νπηηθψλ θαη ηε κέηξεζε ησλ απνζηάζεσλ.

Βηβιηνγξαθία
1. E. Hecht, Οπηηθή, Schaum's Outline Series, Δθδφζεηο Δ΢ΠΗ, Αζήλα 1979.
2. M. Young, Οπηηθή θαη Λέηδεξ, Παλεπηζηεκηαθέο Δθδφζεηο Δ.Μ.Π., Αζήλα 2008.
3. Η.Δ. ΢ππξηδέιε, Θέκαηα Οπηηθήο, ηεχρνο α΄, (Θεζζαινλίθε 1976).
4. F.A. Jenkins θαη H.E. White, Fundamentals of Optics, Mc Graw-Hill, ΝΤ 1976.
5. D.R. Khanna θαη H.R. Gulati, Fundamentals of Optics, ed. R. Chand & Co., New Delhi
1985.
6. F.G. Smith - J.H. Thomson, Optics, John Wiley 1971.
7. Δξγαζηεξηαθέο Αζθήζεηο Φπζηθήο, Σφκνο Η, ΔΜΠ, Σνκέαο Φπζηθήο, ΢ΔΜΦΔ, Δθδφζεηο
΢πκκεηξία (Αζήλα 2010).

17.5. Δθηέιεζε
17.5.1. Πξνζδηνξηζκόο ηνπ δείθηε δηάζιαζεο πιηθνύ
1. Σνπνζεηήζηε ηελ πεγή ιεπθνχ θσηφο ζηελ νπηηθή ηξάπεδα θαη ην γσληφκεηξν ζην
επηθιηλέο ζηήξηγκά ηνπ (πάλσ ζηελ νπηηθή ηξάπεδα), κε ηε δηεχζπλζε 0 ν-0ν παξάιιεια ζηνλ
άμνλα ηεο ηξάπεδαο.
2. ΢πλδπάδνληαο, ζε έλα ζηήξηγκα ακέζσο κεηά ηελ πεγή ιεπθνχ θσηφο, ηα κεηαιιηθά
δηαθξάγκαηα απιήο ζρηζκήο θαη πνιιαπιψλ ζρηζκψλ, θαηεπζχλεηε κία ιεπηή δέζκε θσηφο
παξάιιεια ζηε δηεχζπλζε 0ν-0ν ηνπ γσληνκέηξνπ.
3. Σνπνζεηήζηε ηνλ εκηθπιηλδξηθφ θαθφ ζην γσληφκεηξν, κε ην θέληξν ηνπ ζηνλ άμνλα
πεξηζηξνθήο ηνπ γσληνκέηξνπ θαη κε ηελ επίπεδε πιεπξά ηνπ πξνο ηελ πεγή, θαηά κήθνο ηεο
επζείαο “COMPONENT”.
4. Γηα γσλίεο πξφζπησζεο απφ 5ν έσο 85ν θαη κε βήκα 5ν  10ν,ζεκεηψζηε ηηο αληίζηνηρεο
γσλίεο δηάζιαζεο. Καηαρσξήζηε ηηο κεηξήζεηο ζαο ζηε ζηήιε (ζ2)Α ηνπ Πίλαθα Η.

Πίλαθαο Ι

ζ1 (ζ2)Α sin(ζ2)Α (ζ2)Β sin(ζ2)B

0ν
5ν
..
..

5. Δπαλαιάβεηε ηηο κεηξήζεηο ηνπ βήκαηνο 4, γηα δηεχζπλζε πξφζπησζεο ζπκκεηξηθή ηεο
πξνεγνχκελεο, σο πξνο ηελ θάζεην ζηελ επίπεδε πιεπξά ηνπ εκηθπιηλδξηθνχ θαθνχ, θαη
θαηαρσξήζηε ηα απνηειέζκαηά ζαο ζηε ζηήιε (ζ2)Β ηνπ Πίλαθα Η.

167
17.5.2. Πξνζδηνξηζκόο ηεο εζηηαθήο απόζηαζεο ζπγθιίλνληνο θαθνύ
1. Σνπνζεηήζηε ηελ πεγή ιεπθνχ θσηφο ζηελ αξρή ηεο νπηηθήο ηξάπεδαο.
2. Σνπνζεηήζηε ηε δηαθάλεηα-αληηθείκελν (δηαζηαπξσκέλα βέιε-θχθινο) ζε έλα ζηήξηγκα
επί ηεο νπηηθήο ηξάπεδαο, ακέζσο κεηά ηελ πεγή ιεπθνχ θσηφο.
3. Σνπνζεηήζηε ηε ιεπθή νζφλε παξαηήξεζεο ζην ηέξκα ηεο νπηηθήο ηξάπεδαο.
4. Σνπνζεηήζηε ηνλ θαθφ κε ηελ άγλσζηε εζηηαθή απφζηαζε θάπνπ αλάκεζα, έηζη ψζηε λα
εζηηάζεηε ηε δηαθάλεηα-αληηθείκελν ζηελ νζφλε παξαηήξεζεο.
5. ΢εκεηψζηε ηνλ πξνζαλαηνιηζκφ θαη ην κέγεζνο ηνπ εηδψινπ ζε ζρέζε κε απηά ηνπ
αληηθεηκέλνπ.
6. Μεηξήζηε ζε απηή ηελ θαηάζηαζε ηηο απνζηάζεηο s θαη s΄.
7. Μεηαθηλψληαο ην θαθφ, κεηαβάιιεηε (απμάλνληαο) ηελ απφζηαζε s κε βήκαηα 1 cm, 2
cm θαη ζηε ζπλέρεηα 3 cm, γηα ηηκέο ηνπ s απφ 9 cm έσο 39 cm, θαη κεηξήζηε ηηο αληίζηνηρεο
απνζηάζεηο s΄. Καηαρσξήζηε ηηο κεηξήζεηο ζαο ζηνλ Πίλαθα ΗΗ.

Πίλαθαο ΙΙ
s(cm) s´ (cm) 1/s + 1/s´ (cm-1) 1/f(cm-1) f(cm)

9
10
12
15
18
…..

17.5.3. Υξσκαηηθά ζθάικαηα απινύ θαθνύ

1. Με ηελ νζφλε παξαηήξεζεο ζηα 60 cm, κεηαθηλήζηε ηνλ θαθφ ψζηε λα εζηηάζεηε ην
είδσιν ηνπ λήκαηνο ηεο ιάκπαο πάλσ ζηελ νζφλε.
2. Σνπνζεηήζηε ην δηάθξαγκα, κε έλα άλνηγκα κέρξη 2 mm, ζε πεξηθεξεηαθέο πεξηνρέο ηνπ
θαθνχ (πάλσ, θάησ, δεμηά, αξηζηεξά) θαη παξαηεξήζηε ηνλ ρξσκαηηθφ δηαρσξηζκφ ηνπ
εηδψινπ. ΢εκεηψζηε ηηο παξαηεξήζεηο ζαο.
3. Δπαλαηνπνζεηήζηε ην ζηήξηγκα κε ηε δηαθάλεηα-αληηθείκελν θνληά ζηελ πεγή ηνπ
ιεπθνχ θσηφο, θαη ηελ νζφλε παξαηήξεζεο γχξσ ζηα 60 cm.
4. Σνπνζεηήζηε, ζην ζηήξηγκα κε ηνλ θαθφ, ην θίιηξν κπιε (Μ) ρξψκαηνο θαη κεηαθηλήζηε
ηνλ θαθφ κέρξηο φηνπ ζρεκαηηζζεί επθξηλψο ην είδσιν ηνπ αληηθεηκέλνπ ζηελ νζφλε.
Μεηξήζηε θαη θαηαγξάςηε ηηο ηηκέο ησλ απνζηάζεσλ sΜ = …… θαη sΜ΄ = ……
5. Αληηθαηαζηήζηε ην θίιηξν κπιε ρξψκαηνο κε ην θίιηξν θφθθηλνπ (Κ) ρξψκαηνο θαη
επαλαιάβεηε ηε δηαδηθαζία θαη ηηο κεηξήζεηο ηνπ πξνεγνπκέλνπ βήκαηνο, θαη θαηαγξάςηε ηηο
ηηκέο ησλ απνζηάζεσλ sK = …….. θαη sK΄= …….

168
17.5.4. ΢θαηξηθά ζθάικαηα απινύ θαθνύ
1. Αθαηξέζηε ην ζηήξηγκα κε ηε δηαθάλεηα-αληηθείκελν θαη ηνπνζεηήζηε ηελ νζφλε ζην
άθξν ηεο νπηηθήο ηξάπεδαο.
2. Μεηαθηλήζηε ην ζηήξηγκα κε ην θαθφ κέρξηο φηνπ εζηηαζηεί ην εξπζξνππξσκέλν λήκα
ηεο ιάκπαο πάλσ ζηελ νζφλε.
3. Σνπνζεηήζηε ζην ίδην ζηήξηγκα κε ην θαθφ, ην δηάθξαγκα κεηαβιεηνχ αλνίγκαηνο, κε
άλνηγκα 2-3 mm, ζην θέληξν ηνπ θαθνχ.
4. Παξαηεξήζηε ηελ πνηφηεηα εζηίαζεο, κε θαη ρσξίο ην δηάθξαγκα κηθξνχ αλνίγκαηνο θαη
θαηαγξάςηε ηηο παξαηεξήζεηο ζαο.

17.5.5. Βάζνο Πεδίνπ

1. Αθαηξέζηε ην ζηήξηγκα κε ηε δηαθάλεηα-αληηθείκελν θαη ηνπνζεηήζηε ηε ιεπθή νζφλε
παξαηήξεζεο ζηε ζέζε 55 cm.
2. Μεηαθηλήζηε ηνλ θαθφ θαηά κήθνο ηεο ηξάπεδαο, κέρξηο φηνπ παξαηεξήζεηε ζηελ νζφλε
ην είδσιν ηνπ εξπζξνππξσκέλνπ ειηθνεηδνχο λήκαηνο ηεο ιάκπαο.
3. Πξνζδηνξίζηε ην βάζνο πεδίνπ κεηαθηλψληαο ηελ νζφλε παξαηήξεζεο κπξνο-πίζσ:

D = ................  ..........

4. Σνπνζεηήζηε, ζην ίδην ζηήξηγκα κε ην θαθφ, ην δηάθξαγκα κε κηθξφ άλνηγκα.

5. Πξνζδηνξίζηε ην λέν βάζνο πεδίνπ D΄ = .................  .............

17.6. Δπεμεξγαζία ησλ κεηξήζεσλ

17.6.1. Πξνζδηνξηζκόο ηνπ δείθηε δηάζιαζεο πιηθνύ.
1. Απφ ηηο κεηξήζεηο πνπ πήξαηε ζηελ Παξάγξ. 17.5.1, ππνινγίζηε ηηο ηηκέο ησλ sin(ζ2)Α
θαη sin(ζ2)Β γηα ηηο δηάθνξεο ηηκέο ηεο γσλίαο πξφζπησζεο ζ1, θαη θαηαρσξήζηε ηηο ζηηο
αληίζηνηρεο ζηήιεο ηνπ Πίλαθα Η.
2. ΢ρεδηάζηε ζε ραξηί κηιιηκεηξέ ην γξάθεκα ηνπ sinζ2 σο ζπλάξηεζε ηνπ sinζ1, γηα φιεο
ηηο ηηκέο ηεο γσλίαο πξφζπησζεο, ζ1. Πξνζνρή: Να γίλεη έλα κφλν δηάγξακκα, κε
ηεηκεκέλε (άμνλα x) ην sinζ1 θαη ηεηαγκέλε (άμνλα y) ην sinζ2 θαη γηα ηηο δχν πεξηπηψζεηο
[(sinζ2)Α θαη (sinζ2)Β ] ζην ίδην δηάγξακκα.
3. Πξνζδηνξίζηε, γξαθηθά, ηελ θιίζε ησλ επζεηψλ πνπ ραξάμαηε γηα ηηο δχν πεξηπηψζεηο
Α θαη Β, θαη απφ απηήλ ην δείθηε δηάζιαζεο n, γηα ηηο δχν πεξηπηψζεηο, θαη ηε κέζε ηηκή
n (ησλ δχν πεξηπηψζεσλ) ηνπ δείθηε δηάζιαζεο ηνπ εκηθπιηλδξηθνχ θαθνχ, θαη
εθηηκήζηε ην ζθάικα ηνπ, δn [βι. Παξάγξ. Γ.5. Δμ. (Γ.30)]. Δθθξάζηε ην απνηέιεζκα σο n
 δn.
17.6.2. Πξνζδηνξηζκόο ηεο εζηηαθήο απόζηαζεο ζπγθιίλνληνο θαθνύ.
1. Σν είδσιν πνπ παξαηεξήζαηε ζηελ νζφλε είλαη πξαγκαηηθφ ή θαληαζηηθφ; Πψο
βγάδεηε ην ζπκπέξαζκα απηφ;
2. Σν είδσιν πνπ παξαηεξείηε είλαη επζχ ή αλάζηξνθν; Δμεγήζηε γξαθηθά γηαηί.
3. Όηαλ ην s απμάλεη, ηη ζπκβαίλεη ζην s΄ θαη γηαηί;

169
4. Σν είδσιν κεγαιψλεη ή κηθξαίλεη, φηαλ ην s απμάλεη; Δμεγήζηε γηαηί, κε βάζε ηελ Δμ.
(17.3β) θαη θάλνληαο έλα απιφ ζρήκα.
5. Με ηη ζα ηζνχηαη ην s΄ φηαλ ην s γίλεη πάξα πνιχ κεγάιν; Αλαθέξεηε έλα ηέηνην
παξάδεηγκα απφ ηνλ θπζηθφ θφζκν.
6. Με βάζε ηηο κεηξήζεηο πνπ θαηαρσξήζαηε ζηνλ Πίλαθα ΗΗ, ππνινγίζηε ηε κέζε
εζηηαθή απφζηαζε f, ηνπ θαθνχ θαη ην ζθάικα ηεο δf [Παξ. Γ.3.5, Δμ. (Γ.10)]. Γξάςηε ην
απνηέιεζκα κε ηε κνξθή f ± δf.

17.6.3. Υξσκαηηθά ζθάικαηα

1. Πεξηγξάςηε ην ρξσκαηηθφ δηαρσξηζκφ ηνπ εηδψινπ ηνπ λήκαηνο ηεο πεγήο, θαζψο ην
δηάθξαγκα κεηαθηλείηαη καθξηά απφ ηνλ νπηηθφ άμνλα ηνπ θαθνχ. Γηαηί ην ρξσκαηηθφ
ζθάικα γίλεηαη πην έληνλν, φηαλ ην δηάθξαγκα βξίζθεηαη αξθεηά καθξηά απφ ηνλ νπηηθφ
άμνλα;
2. Απφ ηηο κεηξήζεηο ησλ s θαη s΄ πνπ πήξαηε, ρξεζηκνπνηψληαο δχν θίιηξα κε δψλεο
δηέιεπζεο ζην θφθθηλν (Κ) θαη ζην κπιε (Μ) αληίζηνηρα, πξνζδηνξίζηε ηελ εζηηαθή
απφζηαζε ηνπ θαθνχ γηα ηα δχν δηαθνξεηηθά ρξψκαηα, θαζψο θαη ηα αληίζηνηρα
ζθάικαηα, θαη εθθξάζηε ηα απνηειέζκαηά ζαο κε ηε κνξθή fΚ  δfΚ θαη fΜ  δfΜ.

17.6.4. ΢θαηξηθά ζθάικαηα

1. Πψο επηδξά ζηελ πνηφηεηα ηνπ εηδψινπ ην κέγεζνο ηνπ δηαθξάγκαηνο;
2. Πνην άλνηγκα ηνπ δηαθξάγκαηνο ζα έδηλε ηελ θαιχηεξε πνηφηεηα εηδψινπ;

17.6.5. Βάζνο Πεδίνπ

1. Πψο κεηαβάιιεηαη ην βάζνο πεδίνπ κε ην άλνηγκα ηνπ δηαθξάγκαηνο;
2. Γηαηί δελ είλαη εθηθηφ έλα βάζνο πεδίνπ απείξνπ κήθνπο;

170
Άζθεζε 18
Οπηηθό κηθξνζθόπην

18.1. ΢θνπόο
΢θνπφο ηεο άζθεζεο είλαη ε εμνηθείσζε ησλ ζπνπδαζηψλ κε ηελ νπηηθή κηθξνζθνπία θαη ε
κειέηε κηθξνδνκψλ (κεγέζνπο κηθξνκέηξσλ) κε δηαθνξεηηθέο κεγεζχλζεηο, νη νπνίεο
επηηπγράλνληαη κε ρξήζε θαθψλ δηαθνξεηηθήο εζηηαθήο απφζηαζεο. Θα κειεηεζνχλ
παξαζθεπάζκαηα απφ ην βηφθνζκν θαζψο θαη δείγκαηα θξπζηάιισλ θαη νξπθηψλ.

18.2. Δηζαγσγή
Ζ νπηηθή κηθξνζθνπία απνηειεί ηελ απινχζηεξε κέζνδν κεγέζπλζεο κηθξψλ αληηθεηκέλσλ
θαη κειέηεο ηνπ κηθξφθνζκνπ. Δίλαη έλα ρξήζηκν εξγαιείν παξαηήξεζεο θαη αλάιπζεο γηα ηε
κειέηε ηνπ κηθξφθνζκνπ ζηε Βηνινγία, ηελ Ηαηξηθή, ηελ Οξπθηνινγία, ηε Μηθξνειεθηξνληθή
θαη ηε Μεραληθή ησλ κηθξν-ζπζηεκάησλ. ΢ηελ θιαζηθή κηθξνζθνπία θαη ζηελ πεξίπησζε
ηεο κειέηεο έκβησλ κηθξν-νξγαληζκψλ, γηα λα αλαδεηρζνχλ θαη λα θαλνχλ ηα πξνο κειέηε
θχηηαξα ή νη ππνθπηηαξηθέο δνκέο ελφο δείγκαηνο, έρνπλ αλαπηπρζεί δηάθνξεο ηερληθέο
ζηεξέσζεο θαη ρξψζεο, επηιεθηηθέο γηα νξηζκέλα θχηηαξα ή νξγαλίδηα θπηηάξσλ. Βέβαηα ε
θαηάιιειε επεμεξγαζία ησλ δεηγκάησλ γηα παξαηήξεζε ζην νπηηθφ κηθξνζθφπην
θαηαζηξέθεη ηειηθά ηε βησζηκφηεηα θαη ηε ιεηηνπξγηθφηεηα ησλ θπηηάξσλ ζην δείγκα θαη
απηφ απνηειεί έλα πξφβιεκα, γηα ηελ επίιπζε ηνπ νπνίνπ αλαδεηήζεθαλ λέεο ηερληθέο
κηθξνζθνπηθήο απεηθφληζεο, φπσο π.ρ. ε κηθξνζθνπία ζάξσζεο κε αθίδα. Παξ' φια απηά ην
απιφ νπηηθφ κηθξνζθφπην παξακέλεη θαη ζήκεξα ην πιένλ δηαδεδνκέλν εξγαιείν ζηα
εξγαζηήξηα κηθξναλαιχζεσλ.
Σν νπηηθφ κηθξνζθφπην πεξηιακβάλεη έλα ζχζηεκα ζπγθιηλφλησλ θαθψλ: ηνλ
πξνζνθζάικην θαθό Φ2, θαη ηνλ αληηθεηκεληθό θαθό Φ1. Ζ εζηηαθή απόζηαζε f2 ηνπ
πξνζνθζαικίνπ είλαη κεγαιχηεξε απφ εθείλελ ηνπ αληηθεηκεληθνχ f1. Οη θαθνί απηνί είλαη
θαηάιιεια επηιεγκέλνη γηα ηελ ειαρηζηνπνίεζε ησλ ζθαικάησλ, φπσο ε ρξσκαηηθή ή ε
ζθαηξηθή εθηξνπή (βι. Άζθεζε 17).
Σν πξνο παξαηήξεζε αληηθείκελν ΑΒ, ηνπνζεηείηαη πξηλ απφ ηελ θχξηα εζηία F1, ηνπ
αληηθεηκεληθνχ θαθνχ Φ1 (΢ρ. 18.2). Αξρηθά ζρεκαηίδεηαη έλα πξαγκαηηθφ, κεγαιχηεξν ηνπ
αληηθεηκέλνπ είδσιν Α'Β', πνπ απνηειεί ην αληηθείκελν γηα ην πξνζνθζάικην ζχζηεκα θαθψλ
θαη βξίζθεηαη θνληά ζηελ εζηία F2,ηνπ πξνζνθζάικηνπ θαθνχ Φ2. Ο θαθφο Φ2 ιεηηνπξγεί σο
κεγεζπληηθόο θαθόο θαη δίλεη θαληαζηηθό είδσιν αληεζηξακκέλν (βι. Άζθεζε 17). Σν
ηειηθφ είδσιν Α''Β'' βξίζθεηαη ζηελ ειάρηζηε απόζηαζε επθξηλνύο νξάζεσο Γ (ζπκβαηηθά
ζεσξνχκε Γ = 25 cm, ΢ρ. 18.1).

΢ρήκα 18.1 ΢ρεκαηηθή παξάζηαζε ηεο γσλίαο επθξηλνχο νξάζεσο.

171
 Ζ απφζηαζε L, κεηαμχ ηεο δεπηεξεχνπζαο εζηίαο ηνπ αληηθεηκεληθνχ (F1΄) θαη ηεο
θπξίαο εζηίαο ηνπ πξνζνθζάικηνπ (F2) είλαη γλσζηή σο κήθνο ζσιήλα ή νπηηθό κήθνο ηνπ
κηθξνζθνπίνπ.

΢ρήκα 18.1 ΢ρεκαηηθή παξάζηαζε ηεο πνξείαο ησλ αθηηλψλ ζην νπηηθφ κηθξνζθφπην.

Μεγέζπλζε, Μ, ελφο κηθξνζθνπίνπ θαιείηαη ν ιφγνο ηεο γσλίαο νξάζεσο,ζ2,ππφ ηελ

νπνίαλ βιέπνπκε ην θαληαζηηθφ είδσιν απφ ην κηθξνζθφπην, πξνο ηε γσλία νξάζεσο, ζγν,
ππφ ηελ νπνία βιέπνπκε ην αληηθείκελν ΑΒ δηα γπκλνχ νθζαικνχ, φηαλ ην αληηθείκελν
βξίζθεηαη ζηελ ειάρηζηε απφζηαζε επθξηλνχο νξάζεσο (΢ρ. 18.2).

2
M (18.1)
 γν

Όηαλ απηέο νη γσλίεο είλαη κηθξέο ( tan    ), ε κεγέζπλζε δίλεηαη απφ ηε ζρέζε:
tan  2 AB
M  (18.2)
tan  AB
Με ηε βνήζεηα ηεο γεσκεηξίαο ηνπ ΢ρ. 18.1 θαη ηνπ γλσζηνχ ηχπνπ(βι. Άζθεζε 17):
y s

y s (18.3)
κπνξνχκε λα δείμνπκε φηη ηειηθά ε κεγέζπλζε παίξλεη ηελ κνξθή:

L mπ L
M    m π mα (18.4)
f1 f 2 f2
φπνπ mπ ε κεγέζπλζε ηνπ πξνζνθζαικίνπ θαη mα ε κεγέζπλζε ηνπ αληηθεηκεληθνχ. Σφζν
ζηνπο αληηθεηκεληθνχο θαθνχο, φζν θαη ζηνπο πξνζνθζάικηνπο ησλ κηθξνζθνπίσλ, ε

172
κεγέζπλζε αλαγξάθεηαη ζπκβνιηθά σο m, π.ρ. 40, κπνξνχκε ζπλεπψο λα βξνχκε ηελ
κεγέζπλζε ελφο κηθξνζθνπίνπ κε απιφ πνιιαπιαζηαζκφ ησλ ηηκψλ πνπ αλαγξάθνληαη πάλσ
ζηνπο δπν θαθνχο.
Δπεηδή ν θσηηζκφο ηνπ δείγκαηνο θαηαλέκεηαη θαηά ηε κεγέζπλζή ηνπ ζε πνιχ
κεγαιχηεξε επηθάλεηα, ε ηειηθή εηθφλα είλαη ακπδξή θαη απαηηείηαη επνκέλσο ηζρπξφο
θσηηζκφο ηνπ αληηθεηκέλνπ. Ο ηζρπξφο απηφο θσηηζκφο επηηπγράλεηαη κε ηε βνήζεηα κηαο
θσηεηλήο πεγήο θαη ελφο θαθνχ πνπ ζπγθεληξψλεη ην θσο πάλσ ζην αληηθείκελν. Ο θσηηζκφο
πξέπεη λα πξνζαξκφδεηαη θαηάιιεια φηαλ κεηαβάιιεηαη ε κεγέζπλζε (αχμεζε ηεο
κεγέζπλζεο-αχμεζε ηνπ θσηηζκνχ).
Με ηε βνήζεηα ηνπ κηθξνζθνπίνπ κπνξνχκε ζεσξεηηθά λα επηηχρνπκε νπνηαδήπνηε
κεγέζπλζε ζέινπκε κε θαηάιιειε επηινγή ησλ κεγεζψλ πνπ ππεηζέξρνληαη ζηελ Δμ. (18.4).
Απηφ φκσο δελ έρεη θακία πξαθηηθή ζεκαζία αλ δελ κπνξνχκε λα δηαθξίλνπκε ιεπηνκέξεηεο
ηνπ αληηθεηκέλνπ. Ζ ηθαλφηεηα κεγέζπλζεο κηθξνδνκψλ ζην νπηηθφ κηθξνζθφπην
πεξηνξίδεηαη απφ ην δηαθξηηηθό ηνπ όξην. Ωο δηαθξηηηθφ φξην ηνπ κηθξνζθνπίνπ νξίδεηαη ε
ειάρηζηε απφζηαζε δχν ζεκείσλ ηνπ δείγκαηνο, ηα νπνία δίλνπλ είδσια πνπ λα δηαθξίλνληαη
σο μερσξηζηά ζεκεία. Σν δηαθξηηηθφ φξην ηνπ κηθξνζθνπίνπ, R, δίλεηαη απφ ηε ζρέζε (βι.
Βηβιηνγξαθηθή παξαπνκπή 3, Παξάγξ. 3.8.3):

R  0,61 (18.5)
A
φπνπ ι είλαη ην κήθνο θχκαηνο ηνπ ρξεζηκνπνηνχκελνπ θσηφο ζην θελφ θαη Α ην αξηζκεηηθό
άλνηγκα ηνπ θαθνχ, ην νπνίν αλαγξάθεηαη επίζεο πάλσ ζηνλ θχιηλδξν ηνπ αληηθεηκεληθνχ
θαθνχ. Ο πεξηνξηζκφο ζηελ ηηκή ηνπ δηαθξηηηθνχ νξίνπ ηνπ κηθξνζθνπίνπ νθείιεηαη ζην
θαηλφκελν ηεο πεξίζιαζεο ηνπ θσηφο. Σν αληίζηξνθν ηνπ δηαθξηηηθνχ νξίνπ ηνπ
κηθξνζθνπίνπ ιέγεηαη δηαθξηηηθή ηθαλόηεηα, δ.
΢ην νπηηθό κηθξνζθόπην, ην κηθξνζθφπην δειαδή πνπ ιεηηνπξγεί κε νξαηφ θσο, ν
πεξηνξηζκφο ζηε δηαθξηηηθή ηνπ ηθαλφηεηα είλαη ηεο ηάμεο ηνπ κήθνπο θχκαηνο, ι, ηνπ
ρξεζηκνπνηνχκελνπ θσηφο. ΢πγθεθξηκέλα, ην δηαθξηηηθφ φξην ηνπ κηθξνζθνπίνπ δελ κπνξεί
λα ππεξβεί ην ήκηζπ ηνπ κήθνπο θχκαηνο ηνπ ρξεζηκνπνηνχκελνπ θσηφο (γηα ζπλεζηζκέλν
αληηθεηκεληθφ θαθφ) θαη επνκέλσο, γηα ην θνηλφ νπηηθφ κηθξνζθφπην, ην δηαθξηηηθφ φξην δελ
κπνξεί λα είλαη κηθξφηεξν απφ 0,2 κm. Τπελζπκίδνπκε, γηα ζχγθξηζε, φηη ην δηαθξηηηθφ φξην
ηνπ νθζαικνχ, ζηελ ειάρηζηε απφζηαζε επθξηλνχο νξάζεσο ησλ 25 cm, είλαη πεξίπνπ 0,1
mm θαη δείρλεη ηελ ηθαλφηεηα ηνπ νθζαικνχ λα δηαθξίλεη σο ρσξηζηέο ηηο παξάιιειεο
εθείλεο γξακκέο πνπ έρνπλ ηελ ειάρηζηε απηή απφζηαζε κεηαμχ ηνπο.
Μπνξεί λα επηηχρεη θαλείο κηθξφηεξν δηαθξηηηθφ φξην αλ ρξεζηκνπνηήζεη θαηαδπηηθό
θαθό, παξεκβάιινληαο κηα ζηαγφλα πγξνχ κε δείθηε δηάζιαζεο ίδην κε απηφλ ηνπ θαθνχ
(ζπλήζσο θεδξέιαην πνπ έρεη δείθηε δηάζιαζεο 1,5) κεηαμχ ηνπ δείγκαηνο θαη ηνπ
αληηθεηκεληθνχ θαθνχ. Με απηφλ ηνλ ηξφπν κεηαβάιιεηαη ην αξηζκεηηθφ άλνηγκα ηνπ
αληηθεηκεληθνχ θαθνχ, θαζψο θαη ην γσληαθφ άλνηγκα Φ ησλ αθηηλψλ σο εμήο: Όηαλ
βπζίδνπκε ην αληηθείκελν κέζα ζε δηαθαλέο πγξφ κε δείθηε δηάζιαζεο ίζν κε εθείλνλ ηνπ
θαηαδπηηθνχ θαθνχ, νη αθηίλεο πνπ εμέξρνληαη απφ ην αληηθείκελν δελ δηαζιψληαη, εθφζνλ
απνπζηάδεη ην ζηξψκα ηνπ αέξα θαη έηζη δηαδίδνληαη επζχγξακκα θαη κέζα ζηνλ θαθφ, νπφηε
δηαζιψληαη γηα πξψηε θνξά φηαλ θζάζνπλ ζηελ πίζσ επηθάλεηα ηνπ θαθνχ.
Σα δείγκαηα ζην νπηηθφ κηθξνζθφπην κπνξνχλ λα έρνπλ πάρνο 1 – 60 κm (ζπλήζσο 4 –
5 κm), ψζηε λα είλαη δπλαηφο ν θσηηζκφο ηνπο, δειαδή λα δηέξρεηαη κέζα απφ ην δείγκα ην
θσο ηεο θσηεηλήο πεγήο ηνπ κηθξνζθνπίνπ. Γηα παρχηεξα ή «αδηαθαλή» δείγκαηα
ρξεζηκνπνηείηαη πιάγηνο θσηηζκφο ηνπ δείγκαηνο (κέζσ αλάθιαζεο) θαη φρη θσηηζκφο
δηέιεπζεο. ΢ηα ζχγρξνλα νπηηθά κηθξνζθφπηα, αληί ηνπ κνλνχ πξνζνθζάικηνπ, ππάξρεη
δηνπηξηθφ ζχζηεκα γηα ηελ παξαηήξεζε θαη κε ηα δχν κάηηα, θαζψο θαη πνιιέο άιιεο
βειηηψζεηο, φπσο ζχζηεκα θσηνγξάθεζεο, βηληενζθφπεζεο θ.ιπ.

173
18.3. Άιια είδε κηθξνζθνπίσλ
Τπάξρνπλ πνιιέο παξαιιαγέο ηνπ νπηηθνχ κηθξνζθνπίνπ, φπσο ην κηθξνζθφπην ζθνηεηλνχ
πεδίνπ, ην κηθξνζθφπην θζνξηζκνχ, ην κηθξνζθφπην αληηζέζεσο θάζεσλ, ην κηθξνζθφπην
ζπκβνιήο, ην κηθξνζθφπην πφισζεο θαη ην ππεξκηθξνζθφπην γηα ηελ παξαηήξεζε
θηλνχκελσλ αληηθεηκέλσλ.
΢εκαληηθή εμέιημε ζηνλ ηνκέα ηεο κηθξνζθνπίαο έθεξε ε αλαθάιπςε ηνπ ειεθηξνληθνύ
κηθξνζθνπίνπ, πνπ πνιιαπιαζίαζε ζεκαληηθά ηελ ηθαλφηεηα κεγέζπλζεο ηνπ κηθξφθνζκνπ
κε ηαπηφρξνλε βειηίσζε ηεο δηαθξηηηθήο ηθαλφηεηαο.
΢ην ειεθηξνληθφ κηθξνζθφπην αληί ηνπ θσηφο ρξεζηκνπνηνχληαη ειεθηξφληα, ην κήθνο
θχκαηνο ησλ νπνίσλ είλαη πνιχ κηθξφηεξν απφ νπνηνδήπνηε κήθνο θχκαηνο θσηνλίσλ.
Πξάγκαηη, φπσο είλαη γλσζηφ, ζε ειεθηξφλην (κε κάδα me= 9,109×10-31 kg) πνπ θηλείηαη κε
ηαρχηεηα π, αληηζηνηρεί κήθνο θχκαηνο, ιει θαηά deBroglie, πνπ είλαη ίζν κε
h
ει  (18.6)
me
φπνπ h = ζηαζεξά ηνπ Planc (6,636×10-34J.s.)
Γηα παξάδεηγκα, αλ έλα ειεθηξφλην επηηαρχλεηαη κε κηα δηαθνξά δπλακηθνχ U =15000
V, νπφηε ζα έρεη νξκή meπ = (2emeU)1/2 = 6,61×10-23 kg.m.s-1 (κε e = 1,6×10-19 C ην θνξηίν
θαη me= 9,11×10-31 kg ηε κάδα ηνπ ειεθηξνλίνπ) ην κήθνο θχκαηνο ιει, ηνπ ειεθηξνλίνπ
βξίζθεηαη πεξίπνπ ίζν κε 0,01 nm, δειαδή πεξίπνπ 50000 θνξέο κηθξφηεξν απφ ην
ραξαθηεξηζηηθφ κήθνο θχκαηνο ηνπ νξαηνχ θσηφο.
Όιν ην ζχζηεκα ηνπ ειεθηξνληθνχ κηθξνζθνπίνπ πξέπεη λα βξίζθεηαη κέζα ζε πςειφ
θελφ γηα λα απνθεπρζεί απνξξφθεζε ή ζθέδαζε ηεο δέζκεο ησλ ειεθηξνλίσλ απφ ηα κφξηα
ηνπ αέξα. Απαηηνχληαη δείγκαηα πνιχ κηθξνχ πάρνπο (5 – 150 nm, ζπλήζσο 20 – 100 nm). Ζ
ηνκή ησλ δεηγκάησλ γίλεηαη κε ππεξκηθξνηφκνπο, θαη έπεηηα ηα δείγκαηα θαζίζηαληαη
αγψγηκα (αλ είλαη ειεθηξηθά νπδέηεξα). Δίλαη θπζηθφ φηη, κε φιεο απηέο ηηο δηαδηθαζίεο,
θαηαζηξέθνληαη νη δσηηθέο θαη ιεηηνπξγηθέο ηνπο ηδηφηεηεο.
Παξαιιαγή ηνπ θνηλνχ ειεθηξνληθνχ κηθξνζθνπίνπ είλαη ην ειεθηξνληθό κηθξνζθόπην
ζάξσζεο (Scanning Electron Microscope, SEM).
Μεηά ηελ αλαθάιπςε ηεο αθηηλνβνιίαο ιέηδεξ αλαπηχρζεθαλ λέεο ηερληθέο
κηθξνζθνπίαο, θάησ απφ ηνλ γεληθφ ηίηιν κηθξνζθνπία ζάξσζεο κε αθίδα, νη νπνίεο
άξρηζαλ λα εθαξκφδνληαη εξγαζηεξηαθά απφ ην 1990. Ζ κηθξνζθνπία ζάξσζεο κε αθίδα
παξέρεη ηξηζδηάζηαηεο απεηθνλίζεηο επηθαλεηψλ, επεθηείλνληαο ζεακαηηθά ηα πεδία ηεο
νπηηθήο θαη ηεο ειεθηξνληθήο κηθξνζθνπίαο. Γελ απαηηείηαη εηδηθή επεμεξγαζία θαη έηζη
απνθεχγεηαη ε πηζαλή θαηαζηξνθή ηνπ δείγκαηνο. Γελ έρεη ζεκαζία αλ ην δείγκα είλαη
ειεθηξηθά αγψγηκν, φπσο ζηελ ειεθηξνληθή κηθξνζθνπία. Μπνξνχλ λα γίλνπλ επίζεο
κεηξήζεηο θάησ απφ ζπλζήθεο επαθήο ηνπ δείγκαηνο κε ηελ αθίδα, επηηξέπνληαο έηζη ηελ
θαηαγξαθή ησλ θπζηθψλ ή θαη ρεκηθψλ ηδηνηήησλ ηνπ δείγκαηνο, εθηφο απφ ηελ ηνπνγξαθηθή
απεηθφληζε ηεο επηθάλεηάο ηνπ.

174
18.4. Πεηξακαηηθή δηάηαμε
Σν νπηηθφ κηθξνζθφπην ζπλίζηαηαη απφ έλα νπηηθό ζύζηεκα θαη έλα κεραληθφ ζχζηεκα, ην
ζώκα. Σν ζψκα ηνπ κηθξνζθνπίνπ απνηειείηαη απφ κία βάζε, κε ηελ νπνία ην κηθξνζθφπην
αθνπκπά ζηνλ πάγθν εξγαζίαο θαη νλνκάδεηαη ηξάπεδα ηνπ δείγκαηνο θαη έλαλ θαηαθφξπθν
ζσιήλα κήθνπο 16 cm πεξίπνπ, ζηηο άθξεο ηνπ νπνίνπ βξίζθεηαη ην νπηηθφ ζχζηεκα ηνπ
δείγκαηνο.
΢ην νπηηθφ ζχζηεκα κεγέζπλζεο πεξηιακβάλνληαη νη δχν ζπγθιίλνληεο θαθνί, ν
πξνζνθζάικηνο θαθφο (επάλσ) θαη ν αληηθεηκεληθφο θαθφο (θάησ). Όπσο αλαθέξακε θαη πην
πάλσ (Παξάγξ. 18.2), ν αληηθεηκεληθφο θαθφο έρεη κηθξφηεξε εζηηαθή απφζηαζε f1, απφ ηνλ
πξνζνθζάικην f2.
Σν πξνο κεγέζπλζε αληηθείκελν ηνπνζεηείηαη θάησ απφ ηνλ αληηθεηκεληθφ θαθφ πάλσ ζηελ
ηξάπεδα ηνπ δείγκαηνο. Ζ απφζηαζε αληηθεηκέλνπ θαη αληηθεηκεληθνχ θαθνχ ξπζκίδεηαη απφ
ηνλ ρεηξηζηή. Κάησ απφ ηελ ηξάπεδα ηνπ δείγκαηνο βξίζθεηαη κηα άιιε βάζε, πνπ
πεξηιακβάλεη ην ζχζηεκα θσηηζκνχ ηνπ αληηθεηκέλνπ, ην νπνίν απνηειείηαη απφ κηα ηερλεηή
πεγή θσηφο, ην ζπκππθλσηή, ηελ ίξηδα θαη έλα θάηνπηξν. Ο ζπκππθλσηήο απνηειείηαη απφ
έλα ζχζηεκα θαθψλ, πνπ ζπιιέγνπλ θαη εζηηάδνπλ ην θσο ζην πξνο κεγέζπλζε αληηθείκελν.
Ζ ίξηο είλαη έλα κεηαβιεηφ δηάθξαγκα πνπ ξπζκίδεη ηε δηάκεηξν ηεο θσηεηλήο δέζκεο πνπ
πξνζπίπηεη ζην αληηθείκελν.

18.4.1. Αλαιώζηκα πιηθά γηα ηε κηθξνζθόπεζε

1. Αληηθεηκελνθόξνο πιάθα: Δίλαη κία γπάιηλε νξζνγψληα πιάθα (ζπλήζσο, δηαζηάζεσλ 7,6
×2,6 cm2). Πάλσ ζε απηήλ ηνπνζεηνχκε ην δείγκα-παξαζθεχαζκα. Ζ αληηθεηκελνθφξνο
πιάθα θαηά ηε κηθξνζθφπεζε ηνπνζεηείηαη πάλσ ζηελ αληηθεηκελνθφξν ηξάπεδα.
2. Καιππηξίδα: Δίλαη κία κηθξή ηεηξάγσλε γπάιηλε ή, ζπλήζσο, πιαζηηθή πιάθα
(δηαζηάζεσλ 1,8×1,8 cm2). ΢ήκεξα ππάξρνπλ επίζεο θαιππηξίδεο δηαθφξσλ δηαζηάζεσλ.
Υξεζηκεχεη γηα ηελ θάιπςε ηνπ δείγκαηνο πάλσ ζηελ αληηθεηκελνθφξν πιάθα, ηδηαίηεξα
αλ απηφ είλαη ζε πγξή κνξθή (π.ρ. βηνινγηθά δείγκαηα), θαζψο επίζεο θαη γηα ηε
ζπγθξάηεζε θαη νκαινπνίεζε ηεο επηθάλεηαο άιισλ δεηγκάησλ (π.ρ. ιεπηέο κεκβξάλεο).
3. Κεδξέιαην: Σν θεδξέιαην είλαη έλα εηδηθφ ιάδη πνπ ρξεζηκνπνηείηαη ζηε κηθξνζθφπεζε
φηαλ ρξεζηκνπνηνχκε ηνλ θαηαδπηηθφ θαθφ 100×. Σν φλνκα άιισζηε ηνπ θαθνχ νθείιεηαη
ζην φηη ν θαθφο ζα πξέπεη λα “θαηαδπζεί” κέζα ζε κία ζηαγφλα θεδξέιαηνπ (νη θαθνί
απηνί ιέγνληαη επίζεο θαη ειαηνθαηαδπηηθνί).
4. Μηθξνκεηξηθή πιάθα: Δίλαη κία εηδηθή αληηθεηκελνθφξνο πιάθα, πνπ ρξεζηκεχεη γηα ηε
κέηξεζε ηεο δηάζηαζεο ηνπ δείγκαηνο. Γηαθέξεη απφ ηηο ζπλεζηζκέλεο «ιείεο»
αληηθεηκελνθφξεο πιάθεο απφ ην γεγνλφο φηη θέξεη ζηελ επηθάλεηα ηεο ραξαγκέλε
κηθξνκεηξηθή θιίκαθα.

175
΢ρήκα 18.3. Φσηνγξαθία νπηηθνχ κηθξνζθνπίνπ, φπνπ ππνδεηθλχνληαη ηα βαζηθά κέξε πνπ ην απνηεινχλ.

Βηβιηνγξαθία
1. H. D. Young, Παλεπηζηεκηαθή Φπζηθή, Σφκνο Β', Ζιεθηξνκαγλεηηζκόο, Οπηηθή, ΢ύγρξνλε
Φπζηθή, Παξάγξ. 36.4, 36.5 θαη 41.4, 41.5. Δθδφζεηο Παπαδήζε (1994).
2. M. Young, Οπηηθή θαη Λέηδεξ, Κεθάιαην 3, Παλεπηζηεκηαθέο Δθδφζεηο Δ.Μ.Π. (2008).
3. H.C. Ohanian, Φπζηθή, Σφκνο Β', Ζιεθηξνκαγλεηηζκόο - Οπηηθή,
4. Κ. Γ. Αιεμφπνπινο. Γεληθή Φπζηθή, Σφκνο 5νο, Οπηηθή (1966).
5. Δξγαζηεξηαθέο Αζθήζεηο Φπζηθήο, Σφκνο Η, ΔΜΠ, Σνκέαο Φπζηθήο, ΢ΔΜΦΔ, Δθδφζεηο
΢πκκεηξία (Αζήλα 2010.

18.5. Δθηέιεζε
18.5.1. Δζηίαζε ηνπ κηθξνζθνπίνπ.
1. Σνπνζεηήζηε ηνλ αληηθεηκεληθφ θαθφ κε ηε κηθξφηεξε ηζρχ ζηε ζέζε παξαηήξεζεο
2. Σνπνζεηήζηε ζηελ ηξάπεδα ηνπ δείγκαηνο έλα απφ ηα έηνηκα παξαζθεπάζκαηα
3. Θέζηε ην ζπκππθλσηή ζηε ζέζε θσηεηλνχ πεδίνπ
4. Παξαθνινπζψληαο πξνζεθηηθά απφ ην πιάη, πιεζηάζηε ηνλ αληηθεηκεληθφ θαθφ πξνο ην
παξαζθεχαζκα φζν κπνξείηε. Πξνζνρή! Γελ πξέπεη λα αθνπκπήζεη ν θαθφο ζηελ
θαιππηξίδα, γηαηί κπνξεί λα θαηαζηξαθεί ή λα θαηαζηξέςεη ην παξαζθεχαζκα.
5. Παξαηεξψληαο κέζα απφ ηνλ πξνζνθζάικην, εζηηάζηε κε θαηάιιειεο κηθξέο θηλήζεηο
ηνπ θνπκπηνχ ηξαρείαο ξχζκηζεο, κέρξηο φηνπ θαλεί έλα είδσιν ηνπ αληηθεηκέλνπ.
6. Πξνζαξκφζηε ηελ ίξηδα θαη ηελ έληαζε ηνπ θσηφο θαη θάληε ηηο ηειηθέο ιεπηέο ξπζκίζεηο,
εάλ ρξεηάδεηαη, ψζηε λα νινθιεξσζεί ε εζηίαζε.

176
18.5.2. Μέηξεζε ηεο νιηθήο κεγέζπλζεο ηνπ κηθξνζθνπίνπ
Γηα λα βξείηε ηελ αθξηβή ηηκή ηεο κεγέζπλζεο πξέπεη λα εξγαζζείηε σο εμήο: Παξαηεξείηε κε
ην έλα κάηη, κέζα απφ ην κηθξνζθφπην ηελ αληηθεηκελνθφξν πιάθα κε ηε κηθξνκεηξηθή
θιίκαθα, ε νπνία θαη απνηειεί ην πξνο κειέηε «αληηθείκελν», ελψ κε ην άιιν κάηη
παξαηεξείηε ηελ θιίκαθα ελφο ππνδεθάκεηξνπ, ε νπνία βξίζθεηαη ζην ίδην χςνο κε ηε βάζε
ηνπ δείγκαηνο, ζηελ ειάρηζηε απφζηαζε επθξηλνχο νξάζεσο, ίζε κε ~25 cm. Με θάπνηα
εμάζθεζε ζα κπνξείηε λα δηαθξίλεηε ηα δχν αληηθείκελα ζαλ λα έρνπλ ππνζηεί ππέξζεζε θαη
λα ζπγθξίλεηε έηζη ηα κεγέζε ηνπο. Με ηε βνήζεηα ηνπ ππνδεθακέηξνπ κεηξάηε ην κέγεζνο
ηνπ θαληαζηηθνχ εηδψινπ (Α΄΄Β΄΄) πνπ αληηζηνηρεί ζε νξηζκέλν κήθνο (ΑΒ) ηνπ αληηθεηκέλνπ,
δειαδή ζε νξηζκέλν αξηζκφ ππνδηαηξέζεσλ ηεο κηθξνκεηξηθήο θιίκαθαο, θαη ππνινγίδεηε
έηζη ηε κεγέζπλζε απφ ην πειίθν Α΄΄Β΄΄/ΑΒ.
1. Δπηιέμηε ηνλ αληηθεηκεληθφ θαθφ κε ηε κηθξφηεξε ηζρχ θαη έλαλ πξνζνθζάικην θαθφ θαη
θαηαγξάςηε ζηνλ Πίλαθα Η ην πξαγκαηηθφ κέγεζνο ηνπ αληηθεηκέλνπ θαη ην εηθνληθφ κέγεζνο
ηνπ θαληαζηηθνχ εηδψινπ.
2. Τπνινγίζηε, ζχκθσλα κε ηελ παξαπάλσ κέζνδν, ηελ πεηξακαηηθή κεγέζπλζε Μ, γηα ηνλ
ζπγθεθξηκέλν ζπλδπαζκφ θαθψλ.
3. Να επαλαιεθζεί ην ίδην γηα δηαθνξεηηθή επηινγή ηνπ κεγέζνπο ηνπ αληηθεηκέλνπ θαη λα
ππνινγηζηεί ε κέζε ηηκή ηεο κεγέζπλζεο γηα ηνλ ζπγθεθξηκέλν ζπλδπαζκφ θαθψλ.
4. Να επαλαιεθζνχλ κε ηνλ ίδην ηξφπν νη κεηξήζεηο θαη γηα ηνπο ππφινηπνπο
αληηθεηκεληθνχο θαθνχο θαη λα ζπκπιεξσζεί ν Πίλαθαο Η.
5. Απφ ηηο αλαγξαθφκελεο, πάλσ ζηνπο θαθνχο, ηηκέο ηεο κεγέζπλζεο ηνπ πξνζνθζαικίνπ
mπ θαη ηνπ αληηθεηκεληθνχ mα, ππνινγίζηε ηελ νλνκαζηηθή (ζεσξεηηθή) κεγέζπλζε ηνπ
κηθξνζθνπίνπ (Μ΄) γηα φινπο ηνπο ζπλδπαζκνχο θαθψλ θαη θαηαγξάςηε ηελ ηηκή ηεο ζηνλ
Πίλαθα Η.

Πίλαθαο Ι

mπ mα ΑΒ (mm) Α΄΄Β΄΄ Μ Μ΄ M/M΄

4 (mm)

10

40

100

18.5.3. Απεηθόληζε βηνινγηθώλ παξαζθεπαζκάησλ

Σνπνζεηήζηε ζηελ ηξάπεδα ηνπ δείγκαηνο ηα βηνινγηθά παξαζθεπάζκαηα πνπ ζα ζαο δνζνχλ
απφ ηνλ επηβιέπνληα. Παξαηεξήζηε ηε κνξθή θάζε δείγκαηνο θαη πξνζπαζήζηε λα
δηαθξίλεηε θάπνηα βηνινγηθά νξγαλίδηα (π.ρ. θχηηαξα, ππξήλα, κεκβξάλεο).

177
18.5.4. Υξήζε θαηαδπηηθώλ θαθώλ
1. Σνπνζεηήζηε ζηελ ηξάπεδα ηνπ δείγκαηνο ηελ αληηθεηκελνθφξν πιάθα θαη εζηηάζηε κε ηε
βνήζεηα ελφο αληηθεηκεληθνχ θαθνχ κέηξηαο κεγέζπλζεο.
2. Μεηαηνπίζηε ηνλ θαηαδπηηθφ αληηθεηκεληθφ θαθφ γχξσ απφ ηε ζέζε ηνπ θαη βάιηε κηα
ζηαγφλα ειαίνπ πάλσ ζηελ πιάθα.
3. Σνπνζεηήζηε πξνζεθηηθά κέζα ζηε ζηαγφλα ηνλ θαηάιιειν αληηθεηκεληθφ θαθφ θαη
παξαηεξήζηε ηελ εηθφλα. ΢ρνιηάζηε ηηο παξαηεξήζεηο ζαο.
ΠΡΟ΢ΟΥΗ! Ακέζσο κεηά ην πείξακα αθαηξέζηε πξνζεθηηθά ηελ επίζηξσζε ιαδηνύ από ηελ
πξόζζηα επηθάλεηα ηνπ θαθνύ θαη από ηελ πιάθα, κε ην θαηάιιειν απνξξνθεηηθό ραξηί.

18.5.5. Απεηθόληζε νξπθηώλ παξαζθεπαζκάησλ

1. Σνπνζεηήζηε ζηελ ηξάπεδα ηνπ δείγκαηνο ηα παξαζθεπάζκαηα ησλ νξπθηψλ πνπ ζα ζαο
δνζνχλ απφ ηνλ επηβιέπνληα. Πξνζπαζήζηε λα αλαγλσξίζεηε ην είδνο ηνπ νξπθηνχ, κε ηε
βνήζεηα ηνπ επηβιέπνληνο.
2. Παξαηεξήζηε ηα ίδηα δείγκαηα, θσηίδνληαο κφλνλ απφ ην πιάη ην δείγκα (κηθξνζθφπην
αλάθιαζεο). ΢ρνιηάζηε ηηο δηαθνξέο πνπ βιέπεηε.

18.5.6. Απεηθόληζε ειεθηξνληθώλ θπθισκάησλ

1. Σνπνζεηήζηε ζηελ ηξάπεδα ηνπ δείγκαηνο ηα ειεθηξνληθά θπθιψκαηα πνπ ζα ζαο δνζνχλ
απφ ηνλ επηβιέπνληα θαη παξαηεξήζηε ηα δηάθνξα κέξε ηνπ θπθιψκαηνο.
2. Παξαηεξήζηε ηα ίδηα δείγκαηα θσηίδνληαο κφλν απφ ην πιάη ην δείγκα (κηθξνζθφπην
αλάθιαζεο). ΢ρνιηάζηε ηηο δηαθνξέο πνπ βιέπεηε.

18.6. Δπεμεξγαζία ησλ κεηξήζεσλ θαη εξσηήζεηο

1. Απφ ηελ πεηξακαηηθή ηηκή ηεο κεγέζπλζεο (Μ) θαη ηελ (ζεσξεηηθά αλακελφκελε)
νλνκαζηηθή κεγέζπλζε (Μ΄) ππνινγίζηε ηνλ ιφγν Μ/Μ΄ γηα θάζε ζπλδπαζκφ θαθψλ θαη
θαηαγξάςηε ηελ ηηκή ηνπ ζηνλ Πίλαθα 1. ΢ρνιηάζηε ηα απνηειέζκαηα.
2. Καηαγξάςηε ηα ζρφιηα ησλ παξαηεξήζεψλ ζαο γηα ηηο πεξηπηψζεηο 18.5.3, 18.5.4, 18.5.5
θαη 18.5.6.
3. Έλα κηθξνζθφπην έρεη έλαλ πξνζνθζάικην θαθφ κε κεγέζπλζε 20 θαη έλαλ
αληηθεηκεληθφ θαθφ εζηηαθήο απφζηαζεο 5 cm. Πνηα είλαη ε νιηθή κεγέζπλζε Μ, φηαλ ε
απφζηαζε ησλ εζηηαθψλ επηπέδσλ ησλ δχν θαθψλ είλαη 16 cm;
4. Πνχ αθξηβψο ζρεκαηίδεηαη ην είδσιν ζε ζρέζε κε ηνλ πξνζνθζάικηνπ θαθφ κεγέζπλζεο
20;
5. Αλαιχζηε ηε ζεκαζία ηεο δηαθξηηηθήο ηθαλφηεηαο, ζε ζρέζε κε ηελ πνξεία ησλ αθηίλσλ
πνπ εηζέξρνληαη ζην κηθξνζθφπην θαη ζε ζπλάξηεζε κε ην κέζνλ πνπ παξεκβάιιεηαη κεηαμχ
δείγκαηνο-αληηθεηκέλνπ θαη θαθνχ. Τπνζέζηε φηη έλα αληηθείκελν είλαη βπζηζκέλν ζην λεξφ
θαη φηη ππάξρεη κηα ζηαγφλα ιαδηνχ κεηαμχ αληηθεηκέλνπ θαη θαθνχ. Δκθαλίδνληαη έηζη ηξεηο
ζπληειεζηέο δηάζιαζεο nλεξφ, nγπαιί, nιάδη. Πνηνο ζπληειεζηήο δηάζιαζεο ζεσξείηε φηη
ππεηζέξρεηαη ζηνλ νξηζκφ ηνπ αξηζκεηηθνχ αλνίγκαηνο;
6. Αλ, αληί γηα νξαηφ θσο (κε κήθνο θχκαηνο 500 nm), κπνξνχζακε λα ρξεζηκνπνηήζνπκε
θσο κήθνπο θχκαηνο 300 nm, πφζε ζα ήηαλ ε δηαθξηηηθή ηθαλφηεηα ηνπ νπηηθνχ
κηθξνζθνπίνπ;

178
Άζθεζε 19

Μέηξεζε ηνπ καγλεηηθνύ πεδίνπ ηεο γεο

θαη ηεο καγλεηηθήο δηαπεξαηόηεηαο ηνπ θελνύ

19.1. ΢θνπόο
΢ηελ άζθεζε απηή πξνζδηνξίδεηαη πεηξακαηηθά ε ηηκή ηεο καγλεηηθήο δηαπεξαηφηεηαο ηνπ
θελνχ κ0 θαη ε ηηκή ηεο νξηδφληηαο ζπληζηψζαο Bx ηνπ καγλεηηθνχ πεδίνπ ηεο Γεο.

19.2. Δηζαγσγή
Ζ δχλακε πνπ αζθείηαη ζε έλα επζχγξακκν ηκήκα ελφο αγσγνχ φηαλ απηφο δηαξξέεηαη απφ
ξεχκα I θαη βξίζθεηαη κέζα ζε καγλεηηθφ πεδίν καγλεηηθήο επαγσγήο, B, δίλεηαη απφ ηε
ζρέζε
F = I [lB] = Η ι (19.1)

φπνπ l είλαη ην κήθνο ηνπ αγσγνχ θαη έρνπκε ζπκβνιίζεη κε ι ην εμσηεξηθφ γηλφκελν [l  B].
΢ε πεξηπηψζεηο φπνπ ην καγλεηηθφ πεδίν παξάγεηαη απφ έλαλ δεχηεξν επζχγξακκν
αγσγφ, ην κήθνο ηνπ νπνίνπ είλαη άπεηξν, γλσξίδνπκε φηη ε ηηκή ηεο έληαζεο ηνπ καγλεηηθνχ
πεδίνπ ζην ζεκείν πνπ απέρεη απφζηαζε R απφ απηφλ δίλεηαη απφ ηε ζρέζε:
I0
B (19.2)
2R
φπνπ κ0 είλαη ε καγλεηηθή δηαπεξαηόηεηα ηνπ θελνύ. ΢πλεπψο γηα δχν παξάιιεινπο
αγσγνχο (΢ρ. 19.1), ε δχλακε πνπ αζθεί ν δεχηεξνο αγσγφο πάλσ ζηνλ πξψην κπνξεί λα
ππνινγηζηεί απφ ηηο Δμ. (19.1) θαη (19.2) θαη ε ηηκή ηεο είλαη :

΢ρήκα 19.1. Αλάκεζα ζε δχν παξάιιεινπο αγσγνχο πνπ δηαξξένληαη απφ ξεχκαηα, I1 θαη I2, αληηζηνίρσο,
αζθείηαη κηα δχλακε F, ειθηηθή ή απσζηηθή, αλάινγα κε ηε θνξά ησλ ξεπκάησλ.

l0 I1I 2
F (19.3)
2πR
φπνπ I1 θαη I2 είλαη νη ηηκέο ησλ ξεπκάησλ πνπ δηαξξένπλ ηνλ πξψην θαη ηνλ δεχηεξν αγσγφ
αληίζηνηρα.

179
΢ηελ πεξίπησζε φπνπ I1 = I2 , ε Δμ. (19.3) γίλεηαη:

l0 I 2
F  kI2 (19.4)
2πR

19.3. Μέζνδνο
Ο πξνζδηνξηζκφο ηνπ κ0 βαζίδεηαη ζηε κέηξεζε ηεο δχλακεο F, πνπ αζθείηαη πάλσ ζε έλαλ
επζχγξακκν ξεπκαηνθφξν αγσγφ, φηαλ απηφο βξίζθεηαη κέζα ζην καγλεηηθφ πεδίν πνπ
παξάγεηαη απφ έλαλ δεχηεξν ξεπκαηνθφξν αγσγφ. Ο δεχηεξνο αγσγφο είλαη παξάιιεινο ζηνλ
πξψην θαη ην κήθνο ηνπ είλαη πνιχ κεγαιχηεξν ηνπ πξψηνπ (΢ρ. 19.1). Καη νη δχν αγσγνί
δηαξξένληαη απφ ην ίδην ξεχκα Η. Βάζε ηεο κεζφδνπ απνηειεί ε Δμ. (19.4), ζχκθσλα κε ηελ
νπνία ε δχλακε F είλαη γξακκηθή ζπλάξηεζε ηνπ ηεηξαγψλνπ ηνπ ξεχκαηνο Η2, πνπ δηαξξέεη
ηνπο δχν αγσγνχο θαη ν ζπληειεζηήο αλαινγίαο είλαη:
l 0
k (19.5)
2πR
Σελ ηηκή ηνπ ζπληειεζηή k κπνξεί λα ηελ κεηξήζεη θαλείο κεηξψληαο ηε δχλακε F γηα
δηάθνξεο ηηκέο ηνπ ξεχκαηνο I θαη ζρεδηάδνληαο ηε γξαθηθή παξάζηαζε ηεο F σο ζπλάξηεζε
ηνπ I2. Ζ γξαθηθή παξάζηαζε ηεο ζρέζεο απηήο ζα είλαη πξνθαλψο επζεία, κε θιίζε ίζε κε k
(Δμ. 19.4). Έηζη κεηξψληαο πεηξακαηηθά ηελ ηηκή ηνπ k, κπνξνχκε λα ππνινγίζνπκε ηελ ηηκή
ηνπ κ0 απφ ηε ζρέζε:
2Rk
0  (19.6)
l
Όκνηα δηαδηθαζία αθνινπζείηαη θαη γηα ηε κέηξεζε ηνπ καγλεηηθνχ πεδίνπ ηεο Γεο. ΢ην
πείξακα απηφ ν ξεπκαηνθφξνο αγσγφο πξνζαλαηνιίδεηαη έηζη ψζηε λα είλαη θάζεηνο πξνο ηελ
νξηδφληηα ζπληζηψζα ηνπ καγλεηηθνχ πεδίνπ ηεο Γεο. Δδψ αμηνπνηείηαη ε Δμ. (19.1),
ζχκθσλα κε ηελ νπνία ε δχλακε F πνπ αζθείηαη ζηνλ αγσγφ είλαη αλάινγε ηνπ ξεχκαηνο πνπ
ηνλ δηαξξέεη. Ο ζπληειεζηήο αλαινγίαο ι ηεο ζρέζεο είλαη [lB]θαη επεηδή ζηελ πεξίπησζή
καο ν αγσγφο (l) είλαη θάζεηνο ζην Β, έρνπκε [lB] = lB = ι. Σελ ηηκή απηνχ ηνπ ζπληειεζηή
κπνξεί λα ηε κεηξήζεη θαλείο κεηξψληαο ηε δχλακε F γηα δηάθνξεο ηηκέο ηνπ ξεχκαηνο I θαη
ζρεδηάδνληαο ηε γξαθηθή παξάζηαζε F = F(I). Καη εδψ ε πεηξακαηηθή θακπχιε F = F(I)
αλακέλεηαη λα είλαη επζεία κε θιίζε ι = lB (Δμ.19.1). Απφ ηνλ γξαθηθφ πξνζδηνξηζκφ ηεο
θιίζεο, ι, ηεο πεηξακαηηθήο επζείαο, κπνξνχκε λα ππνινγίζνπκε ηελ ηηκή ηεο έληαζεο ηνπ
καγλεηηθνχ πεδίνπ απφ ηε ζρέζε:


B (19.7)
l

19.4 Πεηξακαηηθή δηάηαμε

Οη καγλεηνζηαηηθέο δπλάκεηο αιιειεπίδξαζεο δχν ξεπκαηνθφξσλ αγσγψλ είλαη πνιχ
αζζελείο. Γηα ηνλ ιφγν απηφ ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηε κέηξεζή ηνπο έλαο επαίζζεηνο θαη
θαηάιιεια πξνζαξκνζκέλνο δπγφο ζηξέςεο. ΢ηνλ άμνλα ηνπ δπγνχ απηνχ ππάξρεη έλα ιεπηφ
αηζάιηλν ζχξκα, ην νπνίν βξίζθεηαη ζην νξηδφληην επίπεδν (΢ρ. 19.2). Ζ ξνπή επαλαθνξάο
ηνπ δπγνχ (ζηε ζέζε ηζνξξνπίαο) δεκηνπξγείηαη απφ ην αηζάιηλν ζχξκα, ην έλα άθξν ηνπ
νπνίνπ είλαη παθησκέλν, ελψ ην άιιν κπνξεί λα πεξηζηξαθεί γχξσ απφ ηνλ άμνλά ηνπ. Ζ
κέηξεζε ηεο δχλακεο επαλαθνξάο επηηπγράλεηαη κε ηε κέηξεζε ηεο γσλίαο απηήο ηεο
πεξηζηξνθήο.

180
 ΢ρήκα 19.2. Πεηξακαηηθή δηάηαμε γηα ηε κέηξεζε ησλ καγλεηνζηαηηθψλ δπλάκεσλ.

΢ην θέληξν ηνπ ζχξκαηνο ζπλδέεηαη έλα κεηαιιηθφ νξζνγψλην πιαίζην, ζην νπνίν
δηνρεηεχεηαη ξεχκα δηακέζνπ δχν επαθψλ, ε κία απφ ηηο νπνίεο απνηειείηαη απφ πγξφ
κέηαιιν (πδξάξγπξν ή γάιιην). Ζ ιεηηνπξγία ησλ επαθψλ απηψλ είλαη λα δηαζθαιίδνπλ κηα
πεξηζηξνθηθή θίλεζε ηνπ πιαηζίνπ πξαθηηθά ρσξίο ηξηβέο. Ζ ξνπή πνπ δεκηνπξγείηαη απφ ην
βάξνο ηνπ πιαηζίνπ αληηζηαζκίδεηαη απφ ην βάξνο ηνπ πηεξπγίνπ θαη ηνπ αληίβαξνπ, ε ζέζε
ηνπ νπνίνπ ξπζκίδεηαη. Σν πηεξχγην έρεη δηπιφ πξννξηζκφ: ρξεζηκνπνηείηαη αθελφο σο
δείθηεο ηζνξξνπίαο θαη αθεηέξνπ σο κνλάδα απφζβεζεο ησλ κεραληθψλ ηαιαληψζεσλ ηνπ
πιαηζίνπ. Γηα ηνλ ζθνπφ απηφ ην πηεξχγην είλαη θαηαζθεπαζκέλν απφ αγψγηκν πιηθφ θαη
θηλείηαη κέζα ζε καγλεηηθφ πεδίν πνπ δεκηνπξγείηαη απφ δχν κηθξνχο ζηαζεξνχο καγλήηεο.
Κάζε κεηαβνιή ηεο ηζνξξνπίαο ηνπ δπγνχ κπνξεί λα αληηζηαζκηζζεί κε κηα θαηάιιειε
πεξηζηξνθή ηνπ ελφο άθξνπ ηνπ ζχξκαηνο. Αλ ν δπγφο είλαη βαζκνλνκεκέλνο, είλαη δειαδή

181
γλσζηή ε επαηζζεζία ηνπ, κε άιια ιφγηα ε ζρέζε «γσλία πεξηζηξνθήο-δχλακε
επαλαθνξάο», ηφηε ε δχλακε πνπ είρε δηαηαξάμεη ηελ ηζνξξνπία ηνπ δπγνχ κπνξεί λα
πξνζδηνξηζηεί απφ ηε κέηξεζε ηεο γσλίαο πεξηζηξνθήο ηνπ ζχξκαηνο (δειαδή ηεο γσλίαο
αληηζηάζκηζεο πνπ επαλαθέξεη ηνλ δπγφ ζε θαηάζηαζε ηζνξξνπίαο).
Κάησ απφ ηελ πιεπξά ΑΒ ηνπ πιαηζίνπ θαη ζε απφζηαζε R απφ απηήλ, είλαη
ζηεξεσκέλνο έλαο δεχηεξνο αγσγφο (ν θάησ αγσγφο), ην κήθνο ηνπ νπνίνπ είλαη κεγαιχηεξν
απφ ηελ πιεπξά ΑΒ. Ζ παξαιιειία ηνπ θάησ αγσγνχ σο πξνο ηνλ ΑΒ, φπσο επίζεο θαη ε
απφζηαζε R, ειέγρνληαη απφ δχν κεραληζκνχο πνπ βξίζθνληαη ζηα άθξα ηνπ θάησ αγσγνχ.
Μία ζηξνθή ηεο βίδαο ηνπ κεραληζκνχ απηνχ αλπςψλεη ή θαηεβάδεη ηνλ θάησ αγσγφ θαηά
1,00  0,05 mm.
Ζ πεηξακαηηθή δηάηαμε είλαη ζρεδηαζκέλε θαη θαηαζθεπαζκέλε θαηά ηέηνην ηξφπν, ψζηε
νη καγλεηηθέο δπλάκεηο πνπ αζθνχληαη ζηηο ππφινηπεο πιεπξέο ηνπ πιαηζίνπ λα είλαη
ακειεηέεο. Ζ δηάηαμε πεξηιακβάλεη αθφκα έλα ζεη βαξηδηψλ γηα ηελ βαζκνλφκεζε ηνπ
δπγνχ, θαζψο θαη κηα ππμίδα γηα ηνλ πξνζαλαηνιηζκφ ηεο πιεπξάο ΑΒ σο πξνο ην καγλεηηθφ
πεδίν ηεο Γεο.

Βηβιηνγξαθία
1. Μαζήκαηα Φπζηθήο Berkeley. Σφκνο 2 (E.M. Purcell): Ζιεθηξηζκόο θαη Μαγλεηηζκόο.
(Αζήλα 2004). Κεθ. 6.
2. H.D. Young, Παλεπηζηεκηαθή Φπζηθή, Σφκνο Β΄, Ζιεθηξνκαγλεηηζκόο, Οπηηθή, ΢ύγρξνλε
Φπζηθή. (Παλεπηζηεκηαθέο Δθδφζεηο Δ.Μ.Π., Αζήλα 1994), Κεθ. 28 θαη 29.
3. Δξγαζηεξηαθέο Αζθήζεηο Φπζηθήο, Σφκνο Η, ΔΜΠ, Σνκέαο Φπζηθήο, ΢ΔΜΦΔ, Δθδφζεηο
΢πκκεηξία (Αζήλα 2010).

19.5. Δθηέιεζε
19.5.1. Έιεγρνο ηεο γξακκηθόηεηαο θαη βαζκνλόκεζε ηνπ δπγνύ
1. Μεδελίζηε ηνλ δπγφ, ζηξέθνληαο ην έλα άθξν ηνπ ιεπηνχ αηζάιηλνπ ζχξκαηνο πξνο ηα
αξηζηεξά ή πξνο ηα δεμηά. ΢εκεηψζηε (ζε κνίξεο) ηε «κεδεληθή» ηηκή.
2. Με πξνζνρή, ηνπνζεηήζηε ζην θέληξν ηεο πιεπξάο ΑΒ ην βαξίδη ησλ 20 mg θαη
πεξηζηξέθνληαο ην έλα άθξν ηνπ ζχξκαηνο ηζνξξνπήζηε ηνλ δπγφ. ΢εκεηψζηε (ζε κνίξεο) ηε
λέα ηηκή θ.
3. Δπαλαιάβεηε ην βήκα 2 γηα ηα βαξίδηα ησλ 40, 60, 80 θαη 100 mg.
4. ΢πκπιεξψζηε ηνλ Πίλαθα Η, φπνπ F είλαη ε δχλακε πνπ αζθεί ην βαξίδη πάλσ ζηνλ δπγφ.

ΠίλαθαοI
m F θ
(mg) (N) (κνίξεο)

182
19.5.2. Μέηξεζε ηεο καγλεηηθήο δηαπεξαηόηεηαο, κ0, ηνπ θελνύ
΢ην πείξακα απηφ γίλεηαη κέηξεζε ηεο δχλακεο πνπ αζθείηαη ζηελ πιεπξά ΑΒ ηνπ πιαηζίνπ
απφ ηνλ δεχηεξν ξεπκαηνθφξν αγσγφ, ν νπνίνο βξίζθεηαη ζε απφζηαζε R θάησ απφ ηελ
πιεπξά απηή. Γηα λα κελ επεξεάδνληαη νη ηηκέο ησλ κεηξήζεσλ απφ ην καγλεηηθφ πεδίν ηεο
Γεο, ε πιεπξά ΑΒ πξέπεη λα έρεη ηελ θαηεχζπλζε Βνξξάο-Νφηνο. ΢ην πείξακα απηφ ε
κέηξεζε ηεο απφζηαζεο R γίλεηαη κε ηε βνήζεηα δχν κεραληζκψλ ειέγρνπ ηνπ χςνπο ηνπ
θάησ αγσγνχ. Έηζη:
1. Αθνχ πξψηα ηζνξξνπήζεηε ηνλ δπγφ θαη αλεβάζεηε ηνλ θάησ αγσγφ ψζπνπ απηφο ζρεδφλ
λα εθάπηεηαη ηεο πιεπξάο ΑΒ, ζεκεηψζηε ηηο ελδείμεηο ησλ κεραληζκψλ απηψλ θαη ζηε
ζπλέρεηα ζηξίςηε ηνπο πξνο ηελ αληίζεηε θαηεχζπλζε ηφζεο ζηξνθέο φζα είλαη ηα ρηιηνζηά
πνπ επηζπκείηε λα θαηέβεη ν θάησ αγσγφο. Λάβεηε ππφςε ην γεγνλφο φηη ε δηάκεηξνο ησλ
αγσγψλ είλαη 3,2  0,1 mm θαη θξνληίζηε ε απφζηαζε κεηαμχ ησλ αμφλσλ ηνπο λα είλαη
πεξίπνπ 8,0 mm.
2. ΢πλαξκνινγήζηε ην θχθισκα, έηζη ψζηε ην ξεχκα λα δηαξξέεη δηαδνρηθά θαη ηνπο δχν
αγσγνχο θαη ζέζηε ζε ιεηηνπξγία ην ηξνθνδνηηθφ.
3. Γηνρεηεχζηε ζην θχθισκα 1 Α. Ζ ηζνξξνπία ηνπ δπγνχ ζα δηαηαξαρζεί. Δπαλαθέξεηέ ηνλ
ζε ηζνξξνπία θαη ζεκεηψζηε ηε γσλία πεξηζηξνθήο (επαλαθνξάο) ηνπ ζχξκαηνο.
4. Δπαλαιάβεηε ην βήκα 3 γηα ηηκέο ηνπ ξεχκαηνο 2, 3, 4, 5, 6, 7 θαη 8 Α θαη ζπκπιεξψζηε
ηηο δχν πξψηεο ζηήιεο ηνπ Πίλαθα ΗΗ.
Πίλαθαο II
I I2 θ F
(A) (A2) (κνίξεο) (N)

5. Μεδελίζηε ην ξεχκα ζην θχθισκα θαη θιείζηε ην ηξνθνδνηηθφ.

19.5.3. Μέηξεζε ηεο νξηδόληηαο ζπληζηώζαο ηνπ καγλεηηθνύ πεδίνπ ηεο Γεο
΢ην πείξακα απηφ κεηξάηαη ε δχλακε πνπ αζθείηαη ζηελ πιεπξά ΑΒ ηνπ πιαηζίνπ, φηαλ
απηή δηαξξέεηαη απφ ξεχκα θαη βξίζθεηαη κέζα ζην καγλεηηθφ πεδίν ηεο Γεο. Γηα ην ζθνπφ
απηφ:
1. Πξνζαλαηνιίζηε ηε ζπζθεπή, έηζη ψζηε ε πιεπξά ΑΒ λα έρεη ηελ θαηεχζπλζε Αλαηνιή-
Γχζε θαη ζπλαξκνινγήζηε πάιη ην θχθισκα, θξνληίδνληαο ην ξεχκα λα δηαξξέεη κφλνλ απηή
ηελ πιεπξά.
2. Ηζνξξνπήζηε ηνλ δπγφ θαη ζηε ζπλέρεηα ζέζηε ζε ιεηηνπξγία ην ηξνθνδνηηθφ.
3. Δθαξκφζηε ζην θχθισκα 2 Α. Ζ ηζνξξνπία ηνπ δπγνχ ζα δηαηαξαρζεί. Δπαλαθέξεηε ηνλ
δπγφ ζε ηζνξξνπία θαη ζεκεηψζηε ηε γσλία πεξηζηξνθήο ηνπ ζχξκαηνο.
4. Δπαλαιάβεηε ην βήκα 3 γηα ηηκέο ηνπ ξεχκαηνο 4, 6, 8 θαη 10 Α θαη ζπκπιεξψζηε ηηο δχν
πξψηεο ζηήιεο ηνπ Πίλαθα ΗΗΗ
Πίλαθαο III
I θ F
(A) (κνίξεο) (N)

183
19.6. Δπεμεξγαζία ησλ κεηξήζεσλ
19.6.1. Έιεγρνο ηεο γξακκηθόηεηαο θαη βαζκνλόκεζε ηνπ δπγνύ
Απφ ηηο ηηκέο ηνπ Πίλαθα Η, ζρεδηάζηε ηε γξαθηθή παξάζηαζε ηεο δχλακεο F, ζπλαξηήζεη ηεο
γσλίαο ζηξέςεο ηνπ ζχξκαηνο, θ. Τπνινγίζηε ηελ θιίζε, α, ηεο επζείαο F = αθ, δειαδή ηε
ζηαζεξά ηνπ δπγνχ, θαη εθηηκήζηε ην ζθάικα ηεο, δα.

19.6.2. Τπνινγηζκόο ηεο καγλεηηθήο δηαπεξαηόηεηαο ηνπ θελνύ (κ 0)

1. Υξεζηκνπνηψληαο ηελ ηηκή ηνπ α πνπ πξνζδηνξίζαηε ζην 19.6.1, ππνινγίζηε ηηο ηηκέο ηεο
δχλακεο επαλαθνξάο F, γηα θάζε ηηκή ηνπ ξεχκαηνο Η, θαζψο θαη ηηο αληίζηνηρεο ηηκέο ηνπ Η2,
θαη ζπκπιεξψζηε ηελ ηξίηε ζηήιε ηνπ Πίλαθα ΗΗ.
2. Απφ ηηο ηηκέο ηνπ Πίλαθα ΗΗ, ζρεδηάζηε ηε γξαθηθή παξάζηαζε ηεο δχλακεο F, πνπ
αζθείηαη ζηελ πιεπξά ΑΒ ζπλαξηήζεη ηνπ ηεηξαγψλνπ ηνπ ξεχκαηνο Η2.
3. Τπνινγίζηε ηελ θιίζε k (Δμ.19.4) ηεο επζείαο απηήο θαη ελ ζπλερεία ηελ ηηκή ηνπ κ0,
ζχκθσλα κε ηελ Δμ. (19.5) . Δθηηκήζηε ην ζθάικα ηεο δκ0.

19.6.3. Τπνινγηζκόο ηεο νξηδόληηαο ζπληζηώζαο Βx, ηεο έληαζεο ηνπ καγλεηηθνύ πεδίνπ
ηεο Γεο
1. Υξεζηκνπνηψληαο ηελ ηηκή ηνπ α πνπ πξνζδηνξίζαηε ζην 19.6.1, ππνινγίζηε ηηο ηηκέο ηεο
δχλακεο επαλαθνξάο F, γηα θάζε ηηκή ηνπ ξεχκαηνο Η, θαη ζπκπιεξψζηε ηελ ηξίηε ζηήιε ηνπ
Πίλαθα ΗΗΗ.
2. Απφ ηηο ηηκέο ηνπ Πίλαθα ΗΗΗ, ζρεδηάζηε ηε γξαθηθή παξάζηαζε ηεο δχλακεο F,
ζπλαξηήζεη ηνπ ξεχκαηνο I, πνπ δηαξξέεη ηελ πιεπξά ΑΒ.
3. Πξνζδηνξίζηε ηελ θιίζε ι, ηεο ζπλάξηεζεο F(I) (Δμ. 19.1) θαη ζηε ζπλερεία ηελ ηηκή Bx,
ζχκθσλα κε ηελ Δμ. (19.7) θαη εθηηκήζηε ην ζθάικα ηεο ηηκήο απηήο, δBx

184
Άζθεζε 20
Φσηνειεθηξηθό θαηλόκελν

20.1. ΢θνπόο
΢ηελ άζθεζε απηή κειεηάηαη ην θσηνειεθηξηθφ θαηλφκελν θαη πξνζδηνξίδεηαη
πεηξακαηηθά ε ηηκή ηεο ζηαζεξάο ηνπ Planck.

20.2. Δηζαγσγή
΢ηα ηέιε ηνπ δεθάηνπ ελάηνπ αηψλα παξαηεξήζεθε φηη κηα κεηαιιηθή επηθάλεηα εθπέκπεη
ειεθηξφληα φηαλ απηή θσηίδεηαη. Σν θαηλφκελν απηφ νλνκάζηεθε θσηνειεθηξηθφ θαηλφκελν.
Ζ ζπζηεκαηηθφηεξε κειέηε ηνπ θαηλφκελνπ έδεημε φηη:
(α) ν αξηζκφο ησλ ειεθηξνλίσλ πνπ εθπέκπνληαη ζε κνλάδα ρξφλνπ είλαη αλάινγνο ηεο
έληαζεο ηνπ πξνζπίπηνληνο θσηφο
(β) ην θαηλφκελν δε ιακβάλεη ρψξα φηαλ ε ζπρλφηεηα ηνπ πξνζπίπηνληνο θσηφο είλαη
κηθξφηεξε απφ θάπνηα νξηζκέλε ηηκή θαη
(γ) ε κέγηζηε ηαρχηεηα ησλ εμεξρνκέλσλ ειεθηξνλίσλ απμάλεη γξακκηθά κε ηε ζπρλφηεηα
ηνπ θσηφο θαη δελ εμαξηάηαη απφ ηελ έληαζή ηνπ.
Ζ εξκελεία ηνπ θσηνειεθηξηθνχ θαηλφκελνπ ζηα πιαίζηα ηεο θιαζηθήο ειεθηξν-
δπλακηθήο ζεσξίαο, ελψ δελ ζπλαληνχζε δπζθνιίεο ζε ζρέζε κε ηελ παξαηήξεζε (α), ήηαλ
αδχλαηε ζε ζρέζε κε ηηο παξαηεξήζεηο (β) θαη (γ). Πξάγκαηη, ζχκθσλα κε ηελ θιαζηθή
ειεθηξνδπλακηθή, ηα ειεχζεξα ειεθηξφληα ηνπ κεηάιινπ, φηαλ απηφ δέρεηαη ηελ επίδξαζε
ελφο ειεθηξνκαγλεηηθνχ θχκαηνο, ηίζεληαη ζε ηαιάλησζε κε ζπρλφηεηα ίζε κε απηήλ ηνπ
θσηεηλνχ θχκαηνο θαη κε πιάηνο αλάινγν ηεο έληαζεο ηεο ειεθηξηθήο ζπληζηψζαο ηνπ
πεδίνπ. ΢πλεπψο, ζε πνιχ ηζρπξά ειεθηξνκαγλεηηθά πεδία, ηα ειεθηξφληα ζα είραλ ηε
δπλαηφηεηα λα απνθηήζνπλ ελέξγεηεο αξθεηά κεγάιεο, ψζηε λα είλαη ζε ζέζε λα
εγθαηαιείςνπλ ην κέηαιιν. ΢πκπεξαζκαηηθά, ε εθπνκπή ησλ ειεθηξνλίσλ απφ ηα κέηαιια
δε ζα έπξεπε λα εμαξηάηαη απφ ηε ζπρλφηεηα, αιιά κφλνλ απφ ηελ έληαζε ηνπ θσηφο. Ζ
αζπκθσλία ηεο θιαζηθήο ζεσξίαο κε ηα πεηξακαηηθά δεδνκέλα εξκελεχηεθε ην 1905 απφ ηνλ
Einstein, πνπ γηα ηελ εξγαζία ηνπ απηή ηηκήζεθε κε ην βξαβείν Nobel.

20.2.1. Θεσξία ηνπ Einstein

΢χκθσλα κε ηελ πξφηαζε ηνπ Einstein, ζηελ πεξίπησζε ηνπ θσηνειεθηξηθνχ θαηλνκέλνπ, ην
θσο ζπκπεξηθέξεηαη ζαλ λα απνηειείηαη απφ δηαθξηηά θβάληα (θσηόληα) πνπ ην θαζέλα έρεη
ελέξγεηα
Δ = hλ (20.1)

φπνπ h είλαη ε ζηαζεξά ηνπ Planck, ίζε κε 6,626×10-34 J·s, θαη λ ε ζπρλφηεηά ηνπ θσηφο
Έηζη, φηαλ ζηε κεηαιιηθή επηθάλεηα πξνζπέζνπλ θσηφληα, ηα ειεχζεξα ειεθηξφληα ηνπ
κεηάιινπ, απνξξνθψληαο ηελ ελέξγεηα ησλ θσηνλίσλ, κπνξνχλ λα μεθχγνπλ απφ ην κέηαιιν,
αξθεί ε ελέξγεηα απηή λα είλαη κεγαιχηεξε απφ ην έξγν εμόδνπ ηνπ κεηάιινπ, δειαδή απφ ην
έξγν πνπ απαηηείηαη γηα λα απνζπαζηεί ην ειεθηξφλην απφ ην ζηεξεφ (΢ρ. 20.1). Απφ ηελ Δμ.
(20.1) θαη ηνλ λφκν δηαηήξεζεο ηεο ελέξγεηαο πξνθχπηεη ε θσηνειεθηξηθή εμίζσζε ηνπ
Einstein

hλ = Ek + θ (20.2)

185
φπνπ Ek είλαη ε θηλεηηθή ελέξγεηα ησλ ειεθηξνλίσλ πνπ εγθαηέιεηςαλ ην κέηαιιν θαη θ ην
έξγν εμφδνπ ηνπ κεηάιινπ.

΢ρήκα 20.1 ΢ρεκαηηθή παξάζηαζε ηεο αξρήο ηνπ θσηνειεθηξηθνχ θαηλνκέλνπ.

Ζ παξαπάλσ πξφηαζε εξκελεχεη εχθνια ηηο ηξεηο παξαηεξήζεηο.

Ζ παξαηήξεζε (α) εξκελεχεηαη απφ ην γεγνλφο φηη ε έληαζε κηαο θσηεηλήο δέζκεο είλαη
αλάινγε ηνπ αξηζκνχ ησλ θσηνλίσλ πνπ πξνζπίπηνπλ ζηε κνλάδα επηθάλεηαο αλά κνλάδα
ρξφλνπ. Δίλαη επνκέλσο πξνθαλέο φηη ην ξεχκα ησλ εμεξρνκέλσλ ειεθηξνλίσλ είλαη αλάινγν
ηεο έληαζεο ηεο θσηεηλήο αθηηλνβνιίαο.
Ζ παξαηήξεζε (β) εξκελεχεηαη απφ ηελ Δμ. (20.2), φπνπ θαίλεηαη φηη γηα

hλ < θ (20.3)
ε ελέξγεηα πνπ απνξξνθάηαη απφ θάζε ειεθηξφλην δελ επαξθεί γηα ηελ έμνδφ ηνπ απφ ην
ζηεξεφ.
Ζ παξαηήξεζε (γ) επίζεο πξνθχπηεη απφ ηελ Δμ. (20.2). Πξάγκαηη, ε Δμ. (20.2) κπνξεί λα
γξαθηεί θαη σο:
Ek = hλ – θ (20.4)

δειαδή ε θηλεηηθή ελέξγεηα ησλ εμεξρνκέλσλ ειεθηξνλίσλ απμάλεη γξακκηθά κε ηε

ζπρλφηεηα ηνπ θσηφο.

20.2.2. Σν θσηνθύηηαξν θελνύ

΢ηελ παξνχζα εξγαζία ε κειέηε ηνπ θσηνειεθηξηθνχ θαηλνκέλνπ γίλεηαη κε ηε βνήζεηα ελφο
θσηνθχηηαξνπ θελνχ, ην νπνίν ζηελ νπζία είλαη κηα δίνδνο θελνχ (βι. ΢ρ. 20.2), ε θάζνδνο
Κ, ηεο νπνίαο είλαη θαηαζθεπαζκέλε απφ έλα θσηνεπαίζζεην πιηθφ.
Όηαλ ε θάζνδνο, Κ, θσηίδεηαη, εθπέκπεη θσηνειεθηξόληα, e-, ε ζπιινγή ησλ νπνίσλ
γίλεηαη απφ ηελ άλνδν, A. Ζ ηηκή ηεο αλνδηθήο ηάζεο Vα, ζπλήζσο επηιέγεηαη λα είλαη ηέηνηα
ψζηε λα γίλεηαη ε ζπιινγή φισλ ησλ θσηνειεθηξνλίσλ (θνξεζκφο ηνπ αλνδηθνχ ξεχκαηνο
Iα). Κάησ απφ απηέο ηηο ζπλζήθεο ην αλνδηθφ ξεχκα είλαη αλάινγν ηεο έληαζεο ηνπ
πξνζπίπηνληνο θσηφο θαη ζπλεπψο, κεηξψληαο ην αλνδηθφ ξεχκα κπνξνχκε λα
πξνζδηνξίζνπκε ηελ έληαζε ηνπ θσηφο. Σα θπξηφηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ θσηνθπηηάξνπ,
πνπ πξνζδηνξίδνπλ ηελ πνηφηεηά ηνπ, είλαη ε επαηζζεζία πνπ ζπλήζσο δίλεηαη ζε κηθξνακπέξ
αλά ινχκελ (κΑ/Lm), ε θαζκαηηθή απφθξηζε πνπ δίλεηαη απφ ηνλ θαηαζθεπαζηή κε ηε
κνξθή γξαθηθήο παξάζηαζεο θαη ην ξεχκα ζθφηνπο, απφ ην νπνίν εμαξηάηαη ε ειάρηζηε
έληαζε ηνπ θσηφο πνπ κπνξεί λα αληρλεπηεί κε ηε ζπγθεθξηκέλε θσηνδίνδν.

186
 ΢ρήκα 20.2 ΢ρεκαηηθή δηάηαμε ιεηηνπξγίαο ηνπ θσηνθπηηάξνπ θελνχ.

Ζ θσηνδίνδνο κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί θαη δίρσο ηελ πεγή αλνδηθήο ηάζεο. ΢ηελ
πεξίπησζε απηή, ηα θσηνειεθηξφληα πνπ θαηαθζάλνπλ ζηελ άλνδν ηελ θνξηίδνπλ αξλεηηθά,
δεκηνπξγψληαο ζηα άθξα ηεο θσηνδηφδνπ κηα δηαθνξά δπλακηθνχ, ε ηηκή ηεο νπνίαο
εμαξηάηαη κφλν απφ ηε ζπρλφηεηα ηνπ θσηφο θαη φρη απφ ηελ έληαζή ηνπ. Σν κέγεζνο πνπ
είλαη αλάινγν ηεο έληαζεο ηνπ θσηφο είλαη ην ξεχκα πνπ ξέεη ζην θχθισκα ηεο θσηνδηφδνπ
φηαλ απηή βξαρπθπθιψλεηαη, δειαδή φηαλ ε άλνδνο θαη ε θάζνδνο ζπλδένληαη κε έλα ζχξκα
ή κε έλαλ κεηξεηή ξεχκαηνο πνπ έρεη "κεδεληθή" εζσηεξηθή αληίζηαζε. Αλ ε αληίζηαζε ηνπ
κεηξεηή δελ είλαη κηθξή, ηφηε εμαηηίαο ηεο εθζεηηθήο ελεξγεηαθήο θαηαλνκήο ησλ
εμεξρνκέλσλ ειεθηξνλίσλ, ε πηψζε ηάζεο πνπ δεκηνπξγείηαη απφ ην θσηόξεπκα δεκηνπξγεί
έλα επηβξαδπληηθφ πεδίν κεηαμχ αλφδνπ θαη θαζφδνπ, κε επαθφινπζν ηα θσηφκεηξα απηνχ
ηνπ είδνπο λα έρνπλ ινγαξηζκηθή θιίκαθα, θάηη πνπ πνιιέο θνξέο ζθνπίκσο επηδηψθεηαη (π.ρ.
ζηηο θσηνγξαθηθέο κεραλέο, βηληενθάκεξεο θ.ιπ.).
Σν θσηνθχηηαξν ή ε θσηνδίνδνο θελνχ, παιαηφηεξα εχξηζθε επξεία εθαξκνγή ζε φινπο
ηνπ ηνκείο ηεο ηερλνινγίαο θαη επηζηήκεο φπνπ απαηηείηαη ε κέηξεζε θαη αλίρλεπζε ηνπ
θσηφο. ΢ήκεξα, ζε κεγάιν βαζκφ έρεη αληηθαηαζηαζεί απφ ην θξπζηαιιηθφ θσηνθχηηαξν πνπ
είλαη ιηγφηεξν εππαζέο, έρεη πνιχ κηθξφηεξεο δηαζηάζεηο θαη ιεηηνπξγεί κε βάζε ην
εζσηεξηθφ θσηνειεθηξηθφ θαηλφκελν. Ζ θσηνδίνδνο θελνχ εμαθνινπζεί αθφκα λα είλαη
αλαληηθαηάζηαηε φπνπ απαηηείηαη ε κέηξεζε θσηεηλήο αθηηλνβνιίαο πνιχ κηθξήο έληαζεο
φπσο π.ρ. ζηελ αζηξνλνκία, θαζκαηνκεηξία, ζηα ζπζηήκαηα ζθφπεπζεο, παξαθνινχζεζεο
δνξπθφξσλ, ζηηο δηφπηξεο λπθηφο, θσηνπνιιαπιαζηαζηέο θ.ιπ.

20.3. Μέζνδνο κέηξεζεο ηεο ζηαζεξάο ηνπ Planck

΢ηελ εξγαζία απηή ην θσηνειεθηξηθφ θαηλφκελν αμηνπνηείηαη γηα ηε κέηξεζε ηεο ζηαζεξάο
ηνπ Planck. H κέζνδνο ζηεξίδεηαη ζηελ Δμ. (20.4).
Με ηελ είζνδν κνλνρξσκαηηθνχ θσηφο ζην θσηνθχηηαξν ε θσηνθάζνδνο αξρίδεη λα
εθπέκπεη ειεθηξφληα, νη θηλεηηθέο ελέξγεηεο ησλ νπνίσλ θαιχπηνπλ κία πεξηνρή ηηκψλ απφ
κεδέλ κέρξη κηα κέγηζηε ηηκή. Ζ παξαηεξνχκελε δηαζπνξά ησλ θηλεηηθψλ ελεξγεηψλ
νθείιεηαη ζε ζπγθξνχζεηο πνπ πξνεγήζεθαλ κέζα ζηε θσηνθάζνδν, πξηλ ηα ειεθηξφληα
εμέιζνπλ, φπσο επίζεο θαη ζηελ ελεξγεηαθή θαηαλνκή ησλ ειεθηξνλίσλ κέζα ζην κέηαιιν.
Πξνθαλψο, ηε κέγηζηε θηλεηηθή ελέξγεηα έρνπλ κφλνλ εθείλα ηα ειεθηξφληα πνπ εμήιζαλ απφ
ηελ θάζνδν κέζσ ειαζηηθψλ ζπγθξνχζεσλ, δειαδή κε κεδεληθή απψιεηα ηεο ελέξγεηάο ηνπο.

187
΢πλεπψο, κφλνλ ε κέγηζηε θηλεηηθή ελέξγεηα ησλ εμεξρνκέλσλ ειεθηξνλίσλ ηθαλνπνηεί ηελ
Δμ. (20.4).
Ζ θηλεηηθή ελέξγεηα ησλ ειεθηξνλίσλ κπνξεί λα κεηξεζεί κε πνιινχο θαη πνηθίινπο
ηξφπνπο. ΢ηε κέζνδν ηνπ επηβξαδπληηθνχ πεδίνπ, πνπ είλαη θαη ε απινχζηεξε, κεηαμχ αλφδνπ
θαη θαζφδνπ ηνπ θσηνθπηηάξνπ εθαξκφδεηαη έλα επηβξαδπληηθφ ειεθηξηθφ πεδίν. Ζ ηηκή ηνπ
αξλεηηθνχ δπλακηθνχ ηεο αλφδνπ έληνλα επεξεάδεη ην αλνδηθφ ξεχκα, εθφζνλ ζηελ άλνδν
θαηαθζάλνπλ κφλνλ εθείλα ηα ειεθηξφληα πνπ έρνπλ θηλεηηθή ελέξγεηα ίζε ή κεγαιχηεξε ηνπ
δπλακηθνχ θξάγκαηνο, ελψ ηα ππφινηπα ειεθηξφληα επηζηξέθνπλ ζηελ θάζνδν. Ζ ηηκή ηνπ
αξλεηηθνχ δπλακηθνχ ηεο αλφδνπ ζηελ νπνία παξαηεξείηαη κεδεληζκφο ηνπ αλνδηθνχ
ξεχκαηνο νλνκάδεηαη δπλακηθό απνθνπήο. Απφ ην δπλακηθφ απνθνπήο, Uαπ, πξνθχπηεη ε
ηηκή ηεο κέγηζηεο θηλεηηθήο ελέξγεηαο

Ek,max = e Uαπ (20.5)

φπνπ e είλαη ην ειεθηξηθφ θνξηίν ηνπ ειεθηξνλίνπ.

Με βάζε ηελ Δμ. (20.5), ε (20.4) παίξλεη ηε κνξθή
h 
Uαπ =  (20.6)
e e
Έηζη θσηίδνληαο δηαδνρηθά ηε θσηνθάζνδν κε θσο δηαθνξεηηθψλ ζπρλνηήησλ θαη
κεηξψληαο κε ηνλ έλα ή ηνλ άιιν ηξφπν ηα αληίζηνηρα δπλακηθά απνθνπήο, κπνξνχκε λα
ραξάμνπκε ηελ πεηξακαηηθή θακπχιε Uαπ = f (λ).
΢χκθσλα κε ηελ Δμ. (20.6) ε γξαθηθή παξάζηαζε ηεο ζπλάξηεζεο Uαπ = f (λ) (βι. ΢ρ.
20.3) παξηζηάλεη κηα επζεία, ε θιίζε ηεο νπνίαο είλαη h/e θαη, ε νπνία, ηέκλεη ηνλ άμνλα ηνπ
δπλακηθνχ ζε κηα αξλεηηθή ηηκή ίζε κε ην δπλακηθφ ηνπ έξγνπ εμφδνπ θ.

΢ρήκα 20.3 Γξαθηθή παξάζηαζε ηνπ

δπλακηθνχ απνθνπήο Uαπ, σο ζπλάξηεζε ηεο
ζπρλφηεηαο, λ, ηνπ θσηφο πνπ πξνζπίπηεη ζηε
θσηνθάζνδν. Απφ ηελ θιίζε ηεο επζείαο
πξνζδηνξίδεηαη ε ζηαζεξά ηνπ Planck, h, απφ
ηελ ηεηκεκέλε ζηελ αξρή πξνζδηνξίδεηαη ε
νξηαθή ζπρλφηεηα λ0, ηνπ θσηνειεθηξηθνχ
θαηλνκέλνπ θαη απφ ηελ ηεηαγκέλε ζηελ αξρή
ην έξγν εμφδνπ, θ, ηνπ πιηθνχ ηεο
θσηνθαζφδνπ.

Μεηξψληαο πεηξακαηηθά ηελ θιίζε h/e, απφ ηε γλσζηή ηηκή ηνπ θνξηίνπ ηνπ ειεθηξνλίνπ
e, κπνξνχκε λα πξνζδηνξίζνπκε ηελ ζηαζεξά ηνπ Planck, h. Απφ ηελ ίδηα γξαθηθή
παξάζηαζε κπνξνχκε λα πξνζδηνξίζνπκε θαη ην έξγν εμφδνπ ηεο θσηνθαζφδνπ, θ, φπσο θαη
ηελ νξηαθή ζπρλφηεηα ηνπ θσηνειεθηξηθνχ θαηλνκέλνπ, λν, ε ηηκή ηεο νπνίαο άκεζα
πξνζδηνξίδεη ην φξην ηεο θαζκαηηθήο απφθξηζεο ελφο θσηνθπηηάξνπ.

188
20.4. Πεηξακαηηθή δηάηαμε
Ζ πεηξακαηηθή δηάηαμε απνηειείηαη απφ δχν βαζηθά ηκήκαηα πνπ είλαη:
(α) ε πεγή θσηφο θαη ην ζχζηεκα αλάιπζήο ηνπ θαη
(β) ην θσηνθχηηαξν θελνχ κε ηε εηδηθή κνλάδα κέηξεζεο ηνπ δπλακηθνχ απνθνπήο ησλ
θσηνειεθηξνλίσλ.
Ζ ζρεκαηηθή παξάζηαζε ηεο πεηξακαηηθήο δηάηαμεο δίλεηαη ζην ΢ρ. 20.4. Μηα ιπρλία
πδξαξγχξνπ εθπέκπεη έλα ζχλνιν θαζκαηηθψλ γξακκψλ, νη ζπρλφηεηεο ησλ νπνίσλ είλαη
γλσζηέο κε αθξίβεηα θαη πέληε απφ απηέο είλαη αξθεηά ηζρπξέο. Ζ δέζκε θσηφο ζρεκαηίδεηαη
απφ κηα ζρηζκή, ζηε ζπλέρεηα γίλεηαη παξάιιειε κε ηε βνήζεηα ελφο θαθνχ θαη πξνζπίπηεη
θάζεηα ζε έλα νπηηθφ θξάγκα κε 600 ραξαγέο/mm, φπνπ αλαιχεηαη ζηηο θαζκαηηθέο γξακκέο
ηεο. Μεηά ην θξάγκα, ζε θάπνηα απφζηαζε, βξίζθεηαη ν ζάιακνο ηνπ θσηνθπηηάξνπ, ν
νπνίνο κπνξεί λα πεξηζηξέθεηαη νξηδνληίσο γχξσ απφ θαηαθφξπθν άμνλα πνπ πεξλά απφ ηε
ζέζε ηνπ θξάγκαηνο. Με ηνλ ηξφπν απηφ επηηπγράλεηαη ε δπλαηφηεηα επηινγήο ηεο
επηζπκεηήο γξακκήο πνπ ζα εηζέιζεη ζην ζάιακν.

΢ρήκα 20.4 ΢ρεκαηηθή παξάζηαζε ηεο αξρήο ιεηηνπξγίαο ηεο πεηξακαηηθήο δηάηαμεο γηα ηε κειέηε ηνπ
θσηνειεθηξηθνχ θαηλνκέλνπ

189
20.4.1. Μέηξεζε ηεο ηάζεο απνθνπήο
΢ηελ παξνχζα εξγαζία ην επηβξαδπληηθφ δπλακηθφ δεκηνπξγείηαη απφ ηα ίδηα ηα
θσηνειεθηξφληα πνπ θαηαθζάλνπλ ζηελ άλνδν θαη ηε θνξηίδνπλ αξλεηηθά (βι. ΢ρ. 20.5).
Έηζη, ην δπλακηθφ ηεο αλφδνπ πιεζηάδεη αζπκπησηηθά ηελ ηηκή Uαπ θαη ζηαζεξνπνηείηαη ζηελ
ηηκή απηή. Σαπηφρξνλα, ε ξνή ησλ ειεθηξνλίσλ πνπ θαηαθζάλνπλ ζηελ άλνδν αζπκπησηηθά
κεδελίδεηαη. ΢ηελ ηδαληθή πεξίπησζε, φηαλ επέιζεη ηζνξξνπία, θαλέλα ειεθηξφλην δελ κπνξεί
λα θηάζεη ζηελ άλνδν.
΢ηελ πξάμε φκσο, έλα κηθξφ κέξνο ηνπ ειεθηξηθνχ θνξηίνπ δηαθεχγεη απφ ηελ άλνδν,
αθφκα θαη φηαλ απηή κνλψλεηαη πνιχ θαιά. Δμαηηίαο απηήο ηεο δηαξξνήο, ην δπλακηθφ ηεο
αλφδνπ ηζνξξνπεί ζε κηα ηηκή πνπ είλαη ιίγν κηθξφηεξε ηνπ δπλακηθνχ απνθνπήο,
επηηξέπνληαο ζε έλα κηθξφ κέξνο ησλ ηαρχηεξσλ ειεθηξνλίσλ λα θαηαθζάλνπλ ζηελ άλνδν
γηα λα θαιχςνπλ ηε δηαξξνή. Ζ ηζνξξνπία ηνπ ζπζηήκαηνο ζα δηαηαξαρζεί δξαζηηθά, αλ γηα
ηε κέηξεζε ηνπ δπλακηθνχ ηεο αλφδνπ ρξεζηκνπνηεζεί έλα θνηλφ βνιηφκεηξν. Σν ξεχκα
θαηαλάισζεο ηνπ νξγάλνπ ιεηηνπξγεί σο ζεκαληηθή δηαξξνή, κε επαθφινπζν κία πνιχ
ιαλζαζκέλε κέηξεζε ηνπ δπλακηθνχ απνθνπήο. Γηα ην ιφγν απηφ ε κέηξεζε πξέπεη λα
γίλεηαη κε ζχζηεκα αλνηθηνχ θπθιψκαηνο (κεδεληθήο θαηαλάισζεο ξεχκαηνο) ή ηνπιάρηζηνλ
κε κεηξεηή πνπ έρεη κεγάιε αληίζηαζε εηζφδνπ. ΢ηελ δηάηαμε ηεο άζθεζεο είλαη κεγαιχηεξε
απφ 1012 Ω.
΢ηελ πεηξακαηηθή δηάηαμε (βι. ΢ρ. 20.5) ην ξεχκα θαηαλάισζεο ηνπ βνιηνκέηξνπ
αληιείηαη απφ ηελ έμνδν ηνπ ηειεζηηθνχ εληζρπηή, ζηνλ νπνίν ν ζπληειεζηήο ελίζρπζεο
ηάζεο επηιέγεηαη λα είλαη πνιχ θνληά ζηελ κνλάδα. Δπεηδή γηα δεδνκέλε δηαξξνή ηνπ
θνξηίνπ απφ ηελ άλνδν, κεγαιχηεξε έληαζε ηνπ πξνζπίπηνληνο θσηφο εμαζθαιίδεη
κηθξφηεξν ζρεηηθφ ζθάικα ζηε κέηξεζε ηνπ δπλακηθνχ απνθνπήο, ε έληαζε ηνπ θσηφο ζην
πείξακά καο επηιέρζεθε λα είλαη αξθεηά κεγάιε, ψζηε ε κεηξνχκελε ηάζε λα είλαη ειάρηζηα
κηθξφηεξε απφ ηελ ηάζε απνθνπήο.

΢ρήκα 20.5 ΢ρεκαηηθή παξάζηαζε ηεο πεηξακαηηθήο δηάηαμεο γηα ηε κέηξεζε ηνπ δπλακηθνχ απνθνπήο .

20.4.2. Μέηξεζε ηεο ζηαζεξάο ηνπ Planck

Μεηξψληαο ηηο ηάζεηο απνθνπήο γηα ηηο πέληε γλσζηέο γξακκέο ηνπ πδξαξγχξνπ, κπνξνχκε
λα ππνινγίζνπκε ηελ θιίζε ηεο επζείαο Uαπ = f(λ) (βι. ΢ρ. 20.3) θαη απφ ηε γλσζηή ηηκή ηνπ
θνξηίνπ, e, ζηε ζπλέρεηα λα πξνζδηνξίζνπκε ηε ζηαζεξά ηνπ Planck, h, ην έξγν εμφδνπ, θ,

190
φπσο επίζεο θαη ηελ νξηαθή ζπρλφηεηα, λo, ηνπ θσηνειεθηξηθνχ θαηλνκέλνπ γηα ηε
ζπγθεθξηκέλε θσηνθάζνδν.

Βηβιηνγξαθία
1. Μαζήκαηα Φπζηθήο Berkeley. Σφκνο 4: Κβαληηθή Φπζηθή. (Αζήλα 1978). Παξάγξ. 42-46.
2. H.D. Young, Παλεπηζηεκηαθή Φπζηθή, Ζιεθηξνκαγλεηηζκόο, Οπηηθή, ΢ύγρξνλε Φπζηθή,
Παξάγξ. 40.1 θαη 41.2 (Δθδφζεηο Παπαδήζε, Αζήλα 1994).
3. Κ. Γ. Αιεμφπνπινο, Γεληθή Φπζηθή, Σφκνο Γ΄, Αηνκηθή θαη Ππξεληθή Φπζηθή. Δηζαγσγή,
Παξάγξ. 1 – 4.

20.5. Δθηέιεζε
1. Θέζηε ζε ιεηηνπξγία ηε ιπρλία πδξαξγχξνπ.
2. Με ηε βνήζεηα ελφο ιεπθνχ ραξηηνχ παξαηεξήζηε ην θάζκα ηνπ πδξαξγχξνπ πξψηεο
ηάμεο (κηθξέο γσλίεο εθηξνπήο) θαη δεχηεξεο ηάμεο. ΢πκκεηξηθά, ζηηο ίδηεο γσλίεο εθηξνπήο
ππάξρεη φκνηα εηθφλα (βι. ΢ρ. 20.4). Σα θάζκαηα πξψηεο ηάμεο είλαη πην έληνλα θαη γηα ηνλ
ιφγν απηφ είλαη ζθφπηκν ε πεξαηηέξσ εξγαζία λα γίλεη ζε έλα απφ απηά. Λφγσ ηδηνκνξθίαο
ζηελ θαηαζθεπή ηνπ νπηηθνχ θξάγκαηνο, ην έλα απφ ηα δχν θάζκαηα πξψηεο ηάμεο είλαη πην
επθξηλέο. Δπηιέμηε απηφ γηα ηηο κεηξήζεηο. ΢εκεηψλνπκε φηη ε ηειεπηαία γξακκή (ε
ππεξηψδεο) δελ είλαη νξαηή απφ ην αλζξψπηλν κάηη, αιιά θαίλεηαη ζηελ νζφλε ηνπ ζαιάκνπ
ηνπ θσηνθπηηάξνπ, επεηδή ε επηθάλεηά ηεο είλαη θαιπκκέλε κε εηδηθή θζνξίδνπζα νπζία.
3. Μεηαθηλήζηε ηνλ ζάιακν ηνπ θσηνθπηηάξνπ ζηελ πεξηνρή ηνπ θάζκαηνο πνπ επηιέμαηε.
Φξνληίζηε ψζηε ε θίηξηλε γξακκή λα εηζέιζεη ζην άλνηγκα ηεο νζφλεο ηνπ ζαιάκνπ θαη
ζέζηε ζε ιεηηνπξγία ην θχθισκα ηνπ θσηνθπηηάξνπ.
4. Με πξνζνρή, γηα λα κελ θαηαζηξαθεί ε θζνξίδνπζα νπζία, ηνπνζεηήζηε ζηελ νζφλε ηνπ
ζαιάκνπ ην θίηξηλν θίιηξν, ην νπνίν απνηξέπεη ηελ είζνδν ησλ πην ελεξγψλ θσηνλίσλ ηνπ
θάζκαηνο. Σν πιαίζην ηνπ θίιηξνπ είλαη θαηαζθεπαζκέλν απφ καγλεηηθφ πιηθφ θαη
ζπγθξαηείηαη ζηελ νζφλε κε απιή επαθή.
5. ΢πλδέζηε ην ςεθηαθφ βνιηφκεηξν ζηελ έμνδν ηεο δηάηαμεο ηνπ ζαιάκνπ θαη ηνλ
επηινγέα ηεο θιίκαθάο ηνπ ζηε ζέζε 40 V dc. Θα παξαηεξήζεηε κηα αζπκπησηηθή άλνδν ηεο
κεηξνχκελεο ηάζεο. Μεηά απφ πεξίπνπ πέληε ιεπηά ε ηάζε ζα έρεη ζηαζεξνπνηεζεί.
΢εκεηψζηε ηελ ηηκή απηήο ηεο ηάζεο σο ηάζε απνθνπήο, Uαπ, γηα ηε ζπγθεθξηκέλε γξακκή.

6. Δπαλαιάβεηε ην βήκα 4 γηα ηελ πξάζηλε γξακκή κε ην πξάζηλν θίιηξν. Γηα ηηο ππφινηπεο
ηξεηο γξακκέο δελ είλαη απαξαίηεηε ε ρξήζε θίιηξνπ. Μεηξήζηε ηηο ηάζεηο απνθνπήο θαη γηα
απηέο ηηο γξακκέο θαη επαλαιάβεηε ηηο κεηξήζεηο ζε αληίζηξνθε ζεηξά ησλ γξακκψλ, δει.
μεθηλψληαο απφ ην ππεξηψδεο πξνο ην θίηξηλν. ΢πκπιεξψζηε ηνλ Πίλαθα Η.
7. Δπηιέμηε κία απφ ηηο πην έληνλεο γξακκέο θαη ηνπνζεηήζηε πάλσ ζηελ νζφλε ην άρξσκν
θίιηξν. Σν θίιηξν έρεη πεξηνρέο κε δηαπεξαηφηεηα 80, 60, 40 θαη 20%. Μεηξήζηε ηελ ηάζε
απνθνπήο γηα δηαπεξαηφηεηα 80 θαη 40%, γηα κία γξακκή, ψζηε λα δηαπηζηψζεηε φηη ε ηάζε
απνθνπήο δελ εμαξηάηαη απφ ηελ έληαζε ηνπ θσηφο.

191
 Πίλαθαο Ι

Α/Α Υξψκα γξακκήο (κήθνο θχκαηνο) ΢πρλφηεηα λ Σάζε απνθνπήο

γξακκήο ι (nm) (1014 Hz) Uαπ (V)

1 Κίηξηλν (578) 5,19

2 Πξάζηλν (546) 5,49

3 Κπαλνχλ (436) 6,88

4 Ηψδεο (405) 7,41

5 Τπεξηψδεο (365) 8,22

20.6. Δπεμεξγαζία ησλ κεηξήζεσλ

1. ΢ε έλα ζρεδηάγξακκα, κε άμνλεο Uαπ θαη λ, ζεκεηψζηε ηα πεηξακαηηθά ζεκεία πνπ
πεξηέρεη ν Πίλαθαο Η.
2. Τπνινγίζηε κε ηε γξαθηθή κέζνδν (ΠΑΡΑΓΡΑΦΟ΢ Γ.7, ζει 32) ηελ θιίζε ηεο επζείαο
Uαπ = f(λ) θαη απφ απηήλ ππνινγίζηε ηε ζηαζεξά h, ην έξγν εμφδνπ θ ζε eV, ηελ νξηαθή
ζπρλφηεηα λν, φπσο επίζεο θαη ηα αληίζηνηρα ζθάικαηά ηνπο.
3. Ζ παξαδεθηή ηηκή ηεο ζηαζεξάο h είλαη 6,6310-34 J.s. ΢ε πεξίπησζε πνπ ε ηηκή ηεο h
πνπ βξήθαηε δηαθέξεη απφ ηελ παξαπάλσ ηηκή, πνην είλαη θαηά ηε γλψκε ζαο ην θπξηφηεξν
αίηην γηα απηή ηε δηαθνξά;
4. ΢ρνιηάζηε ηα απνηειέζκαηα ηνπ πεηξάκαηνο κε ην άρξσκν θίιηξν.

192
 ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ Ι
Φπζηθέο ζηαζεξέο
Φπζηθή ΢ηαζεξά ΢ύκβνιν Σηκή

Σαρχηεηα ηνπ θσηφο ζην θελφ c 299792458 m/s

΢ηαζεξά ηεο βαξχηεηαο G 6,67x10-11 Nm2/kg2

΢ηαζεξά ηνπ Boltzmann k 1,38x10-23 J/K

΢ηαζεξά ηνπ Planck h 6,63x10-34 Js

Αξηζκφο Avogadro N 6,02x1023 mol-1

Μάδα εξεκίαο ηνπ ειεθηξνλίνπ me 9,11x10-31 kg

Μάδα εξεκίαο ηνπ πξσηνλίνπ mp 1,6725x10-27 kg

Μάδα εξεκίαο ηνπ λεηξνλίνπ mn 1,6748x10-27 kg

Μνλάδα αηνκηθήο κάδαο u 1,6604x10-27 kg

Φνξηίν ηνπ ειεθηξνλίνπ e -1,60210x10-19 C

Γηειεθηξηθή ζηαζεξά ηνπ θελνχ ε0 8,85x10-12 F/m

Μαγλεηηθή δηαπεξαηφηεηα ηνπ θελνχ κ0 4π x10-7 Ζ/m

193
 ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ ΙI
Μνλάδεο κέηξεζεο Φπζηθώλ κεγεζώλ
΢ύζηεκα S.I. (M.K.S.A)

΢ύκβνιν ΢ύκβνιν Έθθξαζε

Μνλάδα
Φπζηθό Μέγεζνο Φπζηθνύ Μνλάδαο ζπλαξηήζεηο ησλ
Μέηξεζεο
Μεγέζνπο Μέηξεζεο Θεκειησδώλ
Μνλάδσλ

Μήθνο l, s, d Μέηξν M Θεκειηψδεο

Μάδα m Υηιηφγξακκν Kg Θεκειηψδεο

Υξφλνο t Γεπηεξφιεπην S Θεκειηψδεο

Θεξκνθξαζία T Kelvin K Θεκειηψδεο

Έληαζε Ζιεθηξηθνχ
Θεκειηψδεο
Ρεχκαηνο I, i Ampère A

΢πρλφηεηα λ, f Hertz Hz s-1

Γχλακε F Newton N Kg·m∙s-2

Πίεζε p Pascal Pa Nm-2 =kg∙m-1∙s-2

Ημψδεο ε Poiseuille PI Nsm-2 = kg∙m-1∙s-1

Δλέξγεηα Q, q Joule J kg∙m2∙s-2

Ηζρχο P, W Watt W J/s-1 = kg∙m2∙s-3

Ζιεθηξηθφ Φνξηίν Q, q Coulomb C A∙s

Ζιεθηξηθφ Γπλακηθφ U, V Volt V J/C = kg∙m2∙s-3∙A-1

Ζιεθηξηθή Αληίζηαζε R Ohm Ω V/A = kg∙m2∙s-3∙A-2

Ζιεθηξηθή
C/V = A2∙ s4∙ kg-1∙m-2
Υσξεηηθφηεηα C Farad F

Μαγλεηηθή Δπαγσγή B Tesla T Vsm-2 = kg∙s-2∙ A-1

Απηεπαγσγή L Henry H VsA-1 = kg∙m2∙s-2∙A-2

194