Η σπουδαιότητα του περιβάλλοντος στο οποίο εντοπίζονται τα ευρήματα.

Για να γίνει ανασύσταση της ανθρώπινης δραστηριότητας του παρελθόντος σε μία συγκεκριμένη θέση
είναι εξαιρετικά σημαντικό να κατανοήσουμε το περιβάλλον ενός ευρήματος (είτε πρόκειται για
τεχνούργημα, είτε για χαρακτηριστικό στοιχείο, είτε για κατασκευή, είτε για οργανικό κατάλοιπο). Το
περιβάλλον ενός ευρήματος αποτελείται από:
1. την άμεση ομάδα του, δηλαδή το φυσικό υλικό που το περιβάλλει και συνήθως είναι κάποιο είδος
ιζήματος όπως χαλίκια άμμος ή πηλός.
2. την θέση του, αν για παράδειγμα είναι σε οριζόντια η κάθετη θέση μέσα στην ομάδα και
3. τον συσχετισμό του με τα υπόλοιπα ευρήματα συνύπαρξη δηλαδή ναι αλλά αρχαιολογικά κατάλοιπα,
συνήθως μέσα στην ίδια ομάδα.

➢ Πρωταρχικό περιβάλλον είναι αυτό πριν την διατάραξη του από ανθρώπινη δραστηριότητα (π.χ.

συλητές) ή από φυσικές δυνάμεις (νερό, άνεμος, σεισμοί, ηφαίστεια κ.α.) ακόμη και ζώα.
➢ Δευτερεύον περιβάλλον είναι αυτό που προκύπτει μετά την διατάραξή του.

Διαδικασίες σχηματισμού λέγονται οι διαδικασίες οι οποίες πραγματοποιήθηκαν ώστε τα ευρήματα να

θαφτούν αλλά και οτιδήποτε συνέβη και τα επηρέασε μετά την ταφή τους στο χώμα. Η γνώση μας για τις
διαδικασίες σχηματισμού είναι ζωτικής σημασίας ώστε να γίνει ασφαλής ανασύσταση της εικόνας των
ανθρωπίνων δραστηριοτήτων του παρελθόντος. Είναι σημαντικό να ξέρουμε αν συγκεκριμένες
αρχαιολογικές μαρτυρίες είναι προϊόν ανθρώπινης ή μη ανθρώπινης δραστηριότητας, αν είναι
αποτέλεσμα πολιτισμικών η φυσικών διαδικασιών σχηματισμού. Παράδειγμα 1: για πολλά χρόνια οι
επιστήμονες είχαν μία συγκεκριμένη αντίληψη για τις ικανότητες των πρωτόγονων ανθρώπων να
κυνηγούν οι οποίες βασίστηκα στο γεγονός ότι λίθινα εργαλεία και οστά ζώων βρεθήκανε μαζί σε
αρχαιολογικές θέσεις. Τελευταία, μελέτες έδειξαν ότι τα λίθινα εργαλεία εμφανίστηκαν αργότερα στο
προσκήνιο άρα αυτό ανατρέπει την συγκεκριμένη θεώρηση. Παράδειγμα 2: πρέπει να ξέρουμε να
αναγνωρίζουμε αν συγκεκριμένα σημάδια σε ξύλο γίναν από ζώο ή από άνθρωπο.
Πολιτισμικές διαδικασίες σχηματισμού: περιλαμβάνουν τις σκόπιμες ή τυχαίες δραστηριότητες των
ανθρώπων καθώς κατασκευάζουν ή/και χρησιμοποιούν τα τεχνουργήματα, χτίζουν ή/και εγκαταλείπουν
τα κτίσματά τους, καλλιεργούν τους αγρούς τους κτλ.
➢ Αρχική συμπεριφορά του ανθρώπου: είναι η ανθρώπινη συμπεριφορά και δραστηριότητα πριν

την ταφή ενός ευρήματος ή μιας θέσης. Διακρίνεται σε τέσσερις δραστηριότητες. Ας πάρουμε το
παράδειγμα ενός εργαλείου. Πρόκειται για την α) απόκτηση του ακατέργαστου υλικού β) την
κατασκευή του εργαλείου γ) την χρήση και δ) την αποβολή ή απόρριψη όταν το εργαλείο είναι
παλιό ή σπασμένο. Τα στάδια β και γ μπορούν να επαναληφθούν (επαναεπεξεργασία και
ανακύκλωση). Παράδειγμα 2: το σιτάρι α) απόκτησή του μετά τον θερισμό το στάδιο Β θα είναι η
 επεξεργασία του το στάδιο Γ θα είναι η χρήση του δηλαδή το γεγονός ότι θα φαγωθεί και το
τελευταίο στάδιο είναι η αποβολή του ενώ θα μπορούσε να κάποιος ενώ θα μπορούσαμε να
προσθέσουμε και ένα ενδιάμεσο στάδιο αποθήκευσης. Ο αρχαιολόγος πρέπει να προσπαθήσει να
κατανοήσει πιο από τα στάδια εξετάζει. Ένα εργαλείο μπορεί να χαθεί η να πεταχτεί κατά την
κατασκευή του και πριν την χρήση του λόγου για παράδειγμα κατώτερης ποιότητας υλικού ή μια
σοδειά μπορεί να καεί τυχαία. Συγκεκριμένο για το στάδιο της απόρριψης υπάρχουν οι εξής
περιπτώσεις μεταξύ άλλων:
➢ Σκόπιμη ταφή: θησαυρών που αποτελούν πρωταρχική πηγή μαρτυρίων και συγκεκριμένες

περιόδους του παρελθόντος τους οποίους είτε έθαψαν με σκοπό όμως να επανακτήσουν (και για
διάφορους λόγους αυτό δεν κατέστη δυνατόν)
➢ Σκόπιμη ταφή: με θρησκευτικό σκοπό μετά από τελετές εξευμενισμού υπερφυσικών δυνάμεων
κ.α.
➢ Σκόπιμη καταστροφή και εξάλειψη ιχνών του παρελθόντος τις περισσότερες φορές από πολιτική
αντιδικία ή ανταγωνισμό. Κατά καιρούς με χαρά και έκπληξη ερευνητές διαπίστωσαν ότι κάποια
ανθρώπινη καταστροφική ενέργεια που στόχευε στην εξάλειψη ιχνών συνέβαλε στη διατήρηση
του αρχαιολογικού υλικού αντί στην καταστροφή του. Η φωτιά για παράδειγμα μπορεί να μην
είναι πάντοτε καταστροφική!
➢ Στις μέρες μας η καταστροφή του αρχαιολογικού παρελθόντος από τον άνθρωπο συνεχίζεται με

τρομακτικό ρυθμό μέσω των αποξηράνσεων, του οργώματος, της ανοικοδόμησης, της σύλησης
κ.α.
Μη πολιτισμικές (ή φυσικές) διαδικασίες σχηματισμού: περιλαμβάνουν φυσικά γεγονότα που
καθορίζουν την ταφή ή/και την διατήρηση του αρχαιολογικού αρχείου (π.χ. Ηφαιστειακή τέφρα βαθμιαία
τάφοι τεχνουργημάτων από άμμο η χώμα που μεταφέρει ο αέρας, μεταφορά λίθινων εργαλείων από
νερά του ποταμού, ζώα που ροκανίζουν κομμάτια ξύλου ή ανοίγουν τρύπες στη γη). Ας δούμε πιο
συγκεκριμένα φυσικές διαδικασίες που προκαλούν φθορά η οδηγούν ακόμα και στην διατήρηση υλικών
1) ανόργανων υλικών
Α) λίθινα εργαλεία. Διατηρούνται εξαιρετικά καλά με ηλικία πάνω από 2 εκατομμύρια χρόνια. Έχουν
διασωθεί αμέτρητα τεχνουργήματα από την παλαιολιθική εποχή. Σε αντίθεση ξύλινα και κοκάλινα δεν
μπορούσαν να διατηρηθούν. Συχνά τα λίθινα εργαλεία είναι τροποποιημένα και η έρευνα αφορά και την
χρήση τους.
Β) Ψημένος πηλός: ο πηλός είναι κυριολεκτικά άφθαρτος αν ψηθεί. Γι’ αυτό το λόγο έχουν διασωθεί
κεραμικά σκεύη και πλίνθοι σε πολύ μεγάλη ποσότητα. Τα αγγεία μπορούν να μελετηθούν ως προς το
σχήμα, την διακόσμηση, την περιεκτικότητα τους σε μέταλλα, ακόμα και ως προς την τροφή ή άλλα
υπολείμματα που αποθηκεύτηκαν σε αυτά. Τα όξινά εδάφη μπορούν να καταστρέψουν την επιφάνεια
του ψημένου πηλού. Οι συνθήκες υγρασίας μπορεί να καταστήσουν εύθραυστα τα πορωθεί, κακό
ψημένα πήλινα αγγεία η τούβλα. Παρ’ όλα αυτά είναι χρήσιμα ακόμα και αν θρυμματιστούν.
Γ) Μέταλλα: Ο χρυσός ο Αργυρός και ο μόλυβδος διατηρούνται σε καλή κατάσταση. Ο χαλκός και ο
μπρούντζος σε κατώτερης ποιότητας κράμα προσβάλλονται από τα όξινά εδάφη και μπορούν να
οξειδωθούν τόσο ώστε να μείνει μονάχα μια πράσινη επιφανή κηλίδα. Ο σίδηρος επίσης απειλείται από
την οξείδωση. Παρόλα αυτά μερικές φορές μπορούμε να ανακτήσουμε εξαφανισμένα σιδερένια
αντικείμενα κατασκευάζοντας ένα καλούπι της κοιλότητας που αυτά έχουν αφήσει μέσα στο έδαφος ή
μέσα σε μία διαβρωμένη μάζα.
Δ) Θάλασσα: είναι μία πολύ καταστροφική δύναμη καθώς τα υποβρύχια κατάλοιπα σπάζουν και
διασκορπίζονται από τα ρεύματα, τα κύματα ή την παλιρροιακή δράση. Από την άλλη πλευρά μπορεί να
προκαλέσει την επικάλυψη των μετάλλων με ένα παχύ σκληρό στρώμα από μεταλλικά άλατα από τα ίδια
τα αντικείμενα. Αυτό βοηθάει στην διατήρηση των τεχνουργημάτων στο εσωτερικό της επικάλυψης.
Προσοχή: αν τα κατάλοιπα απλά συλλεχθούν από το νερό και δεν συντηρηθούν, τότε αντιδρούν με τον
αέρα, αποδεσμεύουν οξύ και καταστρέφουν το μέταλλο. Με την χρήση της ηλεκτρόλυσης, δηλαδή την
τοποθέτηση του αντικειμένου σε χημικό διάλειμμα και την διοχέτευση ασθενούς ηλεκτρικού ρεύματος
ανάμεσα σε αυτό και στο περιβάλλον, προκαλείται η σταδιακή μετακίνηση των καταστρεπτικών αλάτων
αφήνοντας το μεταλλικό τεχνούργημα καθαρό και ασφαλές (Τιτανικός).
2) οργανικών υλικών: Διατήρηση (ή όχι) οργανικών υλικών σε ακραίες συνθήκες
Ξηρά περιβάλλοντα. Η μεγάλη ανυδρία η ξηρασία εμποδίσει την φθορά λόγω της έλλειψης του νερού η
οποία αποτρέπει την ανάπτυξη πολλών καταστροφικών μικροοργανισμών (η ταχεία αφυδάτωση και η
ξηραντικές ικανότητες της άμμου πετυχαίνουν θεαματικά αποτελέσματα ως προς την συντήρησή των
νεκρών. Ίδια αποτελέσματα έχουμε σε νεκρός χαμένος σε ξηρά ή ηφαιστειακά σπήλαια).
Ψυχρά περιβάλλοντα. Η φυσική κατάψυξη μπορεί να καθυστερήσει για χιλιάδες χρόνια την φθορά και
την καταστροφή προϊστορικών μαμούθ μέχρι και τα αρχαιολογικά κατάλοιπα ταφικών τύμβων ή άτυχων
ναυτικών.
Υγρά περιβάλλοντα: Ένα ποσοστό γύρω στο 90% των ευρημάτων σε τοποθεσία υγρού περιβάλλοντος
είναι οργανικά. Ελάχιστα ή κανένα από αυτά τα υλικά όπως το ξύλο, το δέρμα υφαντικές ύλες, τα είδη
καλαθοπλεκτικής και τα κατάλοιπα όλο των φυτικών ειδών δεν θα μπορούσαν να διατηρηθούν στις
περισσότερες από τις ξηρές τοποθεσίες. Το μεγαλύτερο αρχαιολογικό πρόβλημα με τα ευρήματα των
υγρών περιβαλλόντων και ιδιαίτερα το ξύλο είναι ότι φθείρονται παρά πολύ γρήγορα όταν έρθουν στην
επιφάνεια. Αρχίζουν να ξηραίνονται και να σπάζουν σχεδόν αμέσως. Πρέπει επομένως να διατηρούνται
υγρά ως που να μπορούν να συντηρηθούν οι να καταψύχουν σε ένα εργαστήριο.
Α. (βάλτοι, έλη, βαλτότοποι τύρφης). Οι όξινοι βαλτότοποι τύρφης διατηρούν το ξύλο και τα φυτικά
κατάλοιπα μπορούν όμως να καταστρέψουν τα οστά, το σίδηρο ακόμα και τα αγγεία. Σε αυτή την
περίπτωση τα οργανικά υλικά στεγανοποιούνται αποτελεσματικά σε ένα υγρό και αναερόβιο περιβάλλον
που ευνοεί την διατήρηση τους. Μεγάλη απειλή αποτελεί η αποξήρανση, η μετατροπή δηλαδή από
υγρότοπο σε ξηρότοπο, γεγονός που θα οδηγήσει στην αποσύνθεση των οργανικών υλικών. Αυτό όμως
που είναι αναμφίβολα πολύ σημαντικό είναι η διατήρηση των σωμάτων μέσα στους βαλτούς τύρφης.
Προφανώς ο βαθμός διατήρησης ποικίλει και εξαρτάται από τις ιδιαίτερες συνθήκες κάτω από τις οποίες
εναποτέθηκαν τα πτώματα.
Β. Παραλίμνιοι οικισμοί: Η ποικιλία των διασωθέντων υλικών σε τέτοιου είδους οικισμούς είναι
εκπληκτικά ευρεία. Όχι μόνο ξύλινες κατασκευές, τεχνουργήματα και υφάσματα αλλά ακόμα και ξηροί
καρποί και φρούτα. Η μεγαλύτερη συμβολή των παραλιμνίων οικισμών και των άλλων αρχαιολογικών
υγροτόπων της Ευρώπης στην επιστήμη της αρχαιολογίας συνίσταται στην παροχή άφθονης
καλοδιατηρημένης ξυλείας για την μελέτη των δακτυλίων των δέντρων, δηλαδή των ετήσιων δακτυλίων
ανάπτυξης των δέντρων. Που συνέβαλαν στην ακριβή δενδροχρονολόγηση περιοχών της Βόρειας
Ευρώπης που εκτείνονται χιλιάδες χρόνια πίσω. Οι παλιές προκυμαίες των πόλεων (Λονδίνο, Νέα Υόρκη)
αποτελούν άλλη μία πλούσια πηγή καλοδιατηρημένης ξυλείας. Η υποβρύχια αρχαιολογία
πραγματοποιείται στα ποτάμια, τις λίμνες και ειδικά μέσα στη θάλασσα είναι η πλουσιότερη από όλες τις
πηγές που μας αποδίδουν ευρήματα υγρών περιβαλλόντων (συγκρίνοντας με αυτές των βαλτότοπων
τύρφης).