ELEKTROMAGNETİK TEORİ

Madde içinde Elektrik Alanlar

Kutuplanma(Polarizasyon)
Prof.Dr.Latife Şahin Yalçın-Ders Notları
 ÖNEMLİ UYARI:
Bu sunum İ.Ü. Fen Fakültesi Lisans öğrencilerinin eğitimlerine ücretsiz katkı
sağlamak amaçlı hazırlanmış olup, bilimsel kaynak olarak gösterilemez,
ücretlendirilemez, izinsiz kaydedilemez, kullanılamaz, çoğaltılamaz ve ticari
bir ürün haline dönüştürülemez.
 Kaynaklar
• Elektromagnetik Teori, David J.Griffiths
• Teorik Fizik Dersleri-Klasik Elektrodinamiğe Giriş, A.Yüksel Özemre
• Classical Electrodynamics, J.D. Jackson
 Ofis saatleri ve Ödevler
• Perşembe: 10:30-11.30 ( Prof.Dr.Latife Şahin Yalçın)
• Perşembe Öğleden sonra ve Cuma Öğleden sonra( Araş.Gör.Dr.Nurgül
Hafızoğlu Alkan)-Nükleer Fizik Koridoru
• Ödevler; Ödev1-21Ekim,Ödev2-22Kasım gibi isim verilerek
latife.sahin@istanbul.edu.tr ve nurgulhafizoglu@istanbul.edu.tr
gönderilecektir.
• Ödev süresi 1 haftadır, 1 hafta sonra gönderilen ödevler
değerlendirilmeye alınmayacaktır.
SI (MKS) Birim sistemi
MADDE İÇİNDE ELEKTRİK ALAN
• Şimdiye kadar vakum ortamda elektrik alanlara odaklandık
• Peki vakum olmayan katı, sıvı ve gaz gibi ortamlarda elektrik alan
davranışı nasıl olur?
• Bu derste dielektrik olarak adlandırılan yalıtkan ortamlarda elektrik
alanın davranışını inceleyeceğiz
 DİELEKTRİKLER
• Günlük cisimlerin çoğu iki büyük sınıftan birine aittir: iletkenler ve
yalıtkanlar (veya dielektrikler)
• İletken maddeler, malzeme içinde hareket etmekte serbest olan "sınırsız"
bir yük kaynağı içerir.
• Dielektrikler: Tüm yükler belirli atomlara veya moleküllere bağlıdır.
Yapabilecekleri tek şey atom veya molekül içinde biraz hareket etmektir.
• Bu malzemeler iletkenlerin zıttıdır: serbestçe hareket edebilen herhangi bir
yükleri yoktur. Dahası, tipik olarak nötrdürler(yüksüz), bu yüzden - en
azından ortalaması alındığında - yük yoğunluğu kaybolur:  = 0.
• Bu tür nötr malzemelerin elektrik ve manyetik alanlar üzerinde çok fazla
etkiye sahip olamayacağını düşünebilirsiniz. Ancak göreceğimiz gibi, işler
daha incelikli ve ilginçtir.
MADDE İÇİNDE ELEKTRİK ALAN
• Bir dielektrik içerisindeki elektrik alanlarının kaderi, malzemenin
mikroskobik yapısına bağlıdır. Sadece en basit modelleri düşünelim.
Malzememizin bir nötr atomlar kafesinden yapıldığını düşünelim. Bu
atomlar her biri pozitif yüklü bir çekirdekten, negatif yüklü bir
çekirdeği çevreleyen elektron bulutundan meydana gelsin.
• Yüksüz bir maddenin basit bir modeli: çekirdek kırmızı renk ile,
elektron bulutu sarı renk ile gösterilsin.

• Bu maddeyi elektrik alana yerleştirdiğimizde ne olur?

 İndüklenmiş Dipoller
• E elektrik alanına yerleştirildiğinde nötr bir atoma ne olur?
• Bu, polarizasyon adı verilen bir etkiye sebep olur: pozitif yüklü çekirdek,
biraz E yönünde itilir;
• Atom elektriksel olarak nötr olsa da, pozitif yüklü bir çekirdek ve onu
çevreleyen negatif yüklü bir elektron bulutu vardır.
• Böylece çekirdek alan yönünde, elektron ise ters yönde itilir.
• Elektrik alan elektron bulutunu ve çekirdeği birbirinden ayırır
• Net etki, nötr atomun bir elektrik dipol momenti kazanmasıdır. d mesafesi
ile ayrılmış iki eşit ve zıt yük, + q ve q, elektrik dipolü p = qd'ye sahiptir.
Geleneksel olarak, p, negatif yükten pozitif yüke işaret eder.
 Örnek
• Bir atom için ilkel bir model, a yarıçaplı düzgün yüklü küresel bir
elektron bulutu ile çevrili bir noktasal çekirdekten (+ q) oluşur. Böyle
bir atomun atomik kutuplanabirliğini hesaplayınız.
• Yüklerin karşılıklı çekimleri onları bir araya getirir - dengeye ulaşarak
atomu kutuplaştırır.
• Çekirdeği sağa doğru iten dış alan onu sola doğru çeken iç alana tam
olarak eşitlenir.
 İndüklenmiş Dipoller
• Çoğu malzemede, indüklenen elektrik dipolünün elektrik alanıyla orantılı
olduğu ortaya çıkar.
• Atom veya molekül artık E ile aynı yönü gösteren ve alanla orantılı olan
küçük bir dipol momentine sahiptir.

• Orantılık sabiti  atomik kutuplanabilirlik adını alır

Moleküllerde kutuplanma
• Moleküller için durum o kadar basit değildir, çünkü sıklıkla bazı
yönlerde diğerlerinden daha kolay kutuplanırlar. Örneğin,
karbondioksit CO2

• Alan eksene belirli bir açıda olduğunda, onu paralel ve dikey

bileşenlere ayırmamız ve her birini ilgili kutuplanabirlirlik ile
çarpmamız gerekir:
p = α⊥E ⊥ + α∥E∥

• Bu durumda indüklenmiş dipol momenti E ile aynı yönelimde bile

olmayabilir.
 Kutuplanabilirlik tensörü
• CO2 moleküller arasında oldukça basittir, çünkü atonmlar kendini düz
bir çizgide düzenler
• Tamamen simetrik olmayan bir molekül için,E ile p arasındaki en genel
lineer bağıntı ile değişebilir

• Dokuz sabit değer ij molekülün kutuplanabilirlik tensörünü oluşturur

• Köşegen dışı terimlerin kaybolacağı şekilde "ana" eksenleri seçmek
her zaman mümkündür, sadece sıfır olmayan üç kutuplanabilirlik kalır.
 Kutuplu moleküllerin hizalanması
• Nötr bir atomun başlangıçta dipol momenti
-
yoktur - p, uygulanan E
alanı tarafından indüklenmiştir. Bununla birlikte, bazı moleküllerin
yerleşik, kalıcı dipol momenti vardır (su molekülü).
• Kutuplu moleküller bir elektrik alanına yerleştirildiğinde ne olur?
Döner

N=p x E torkunun etkisinde kalır. N ‘nin yöneliminin p ‘yi E’ ye paralel hale getirecek şekildedir.
 Düzgün olmayan alanda net kuvvet
• Elektrik alan düzgün değilse, böylece F +, F-'yi tam olarak dengelemez;
ve torka ek olarak Dipol üzerinde net bir kuvvet olacaktır.
• Bir molekülün hacmi içinde dikkate değer bir değişme olabilmesi için
E'nin aniden değişmesi gerekir, bu nedenle bu, dielektriklerin
davranışını tartışırken normalde önemli bir husus değildir.
• Düzgün olmayan bir alandaki bir dipol üzerindeki kuvvetin formülü
biraz ilgi çekicidir
 Örnek:Bir dipolün enerjisi
• E elektrik alan içindeki ideal bir p dipolünün enerjisinin U = -p.E
• Alana (0) başlangıçta dik olan bir çift kutup düşünün. Alan onu hizaya
çekme eğilimindedir (1'e doğru); onu 2'ye doğru hareket ettirmek için
itmek zorundayız. Böylece yaptığımız iş,
 Problem 4.2
• Kuantum mekaniğine göre, taban durumdaki bir hidrojen atomundaki
elektron bulutu

bir yük yoğunluğuna sahiptir. Böyle bir atomun kutuplanabilirliğini

bulunuz.
 Kutuplanma(Polarizasyon)
• Bir malzemeye elektrik alanı uygulandığında her atomun bir çift kutuplu (Dipol) moment
almasına neden olduğunu gördük.
• Bir elektrik alanına yerleştirildiğinde bir dielektrik malzeme parçasına ne olur?
• Nötr atomlar: Alanla aynı yönü gösteren küçük dipol momentini indükler (gerilme)
• Kutupsal moleküller: bir torku deneyimlemek, onu alan yönü boyunca hizalama
eğilimindedir (dönerek).
• Sonuç: Alanın yönü boyunca birçok küçük çift kutup vardır - malzeme kutuplanır (polarize
olur).
• Kutuplanma (Polarizasyon) P, birim hacim başına ortalama dipol moment olarak
tanımlanır.
• Eğer n atomların yoğunluğu ve her birinin dipol momenti p ise, o zaman
P= np
yazabiliriz
 Kutuplanmış bir cismin alanı: Bağlı yükler
• Polarizasyon P'ye sahip bir kutuplanmış malzememiz olduğunu
varsayalım.Nedeni ne olursa olsun, bir malzeme kutuplaştığında,
elektrik yükünün biriktiği bölgeler olacaktır. Buna hareket etmesine
izin verilmediğini ve kutuplaşma etkilerinden kaynaklandığını
vurgulamak için bağıl yük denir
• Gördüğümüz gibi, bir elektrik alanı varlığında, şekilde gösterildiği gibi
yükler polarize olurlar. Bununla birlikte, polarizasyon üniform olduğu
ve P sabit olduğu sürece, malzemenin ortasında net yük yoktur: birçok
atomun ortalaması alındığında, toplam yük aynı kalır. Net yük
birikiminin olduğu tek yer yüzeydir. Buna karşılık, P (r) sabit değilse,
ortada aşırı elektrik yüküne sahip bölgeler de olacaktır.
 Kutuplanmış bir cismin alanı: Bağlı yükler
• Polarizasyon P'ye sahip bir kutuplanmış malzememiz olduğunu
varsayalım. Yani hizalanmış birçok mikroskobik dipoller içeren bir
cisim.Bu cisim tarafından üretilen alan nedir? (Potansiyel ile çalışmak
daha kolaydır). Tek bir dipol için potansiyel:
P, birim hacim başına dipol oldupuna göre
Kutuplanmış bir cismin alanı: Bağlı yükler

Kutuplanmış bir cismin potansiyelinin bir hacim yük

Yoğunluğu artı yüzey yük yoğunluğu tarafından
oluşturulanla aynı olduğunu ifade eder.
Hacim yük
Yüzey yük
 Örnek 4.2
• Düzgün olarak kutuplanmış R yarıçaplı küre tarafından oluşturulan
elektrik alanı bulunuz
 Problem 4.5 ve 4.29
• İki mükemmel (sonsuz küçük) dipol p1 ve p2 dikeydir ve bir r uzaklıkta
uzanır. p2'den dolayı p1'deki (merkezi hakkında) tork nedir? p1'den
dolayı p2'deki (merkezi hakkında) tork nedir? Her birinin üzerindeki
kuvvetler nelerdir? Torklar neden eşit ve zıt değil?
 Bağıl yüklerin fiziksel yorumu
• Uçlardaki net yüke bağlı yük denir. Bağlı yük, diğer herhangi bir yükten
farklı değildir.
• Belirli bir polarizasyon P'ye sahip tüp şeklinde bir dielektriği düşünün.
 Düzgün olmayan kutuplanma
• Polarizasyon üniform değilse, malzeme içinde ve yüzeyde bağlı yük
birikimleri elde ederiz.
• Belirli bir hacimdeki net bağlı yük, yüzeyden dışarı itilen miktara eşit
ve zıttır.
 Örnek 4.3
• İki yüklü küre: bir pozitif küre ve bir negatif küre. Polarizasyon yokken
ikisi üst üste binmiştir ve birbirini tamamen iptal etmiştir.
• Fakat malzeme düzgün olarak kutuplandığında, tüm pozitif yükler
hafifçe +z yönünde negatif yükler –z yönünde aşağı doğru kayarlar. Bu
yükler bağlı yüzey yükleridir.

İki yüklü kürenin örtüşme alanında E alan problem 2.18

 Dielektrik içindeki alan
• Gerçekte ne tür bir dipol ile uğraşıyoruz,
"saf" dipol veya "fiziksel" dipol?
• Dielektriğin dışında, moleküllerden çok
uzak olduğumuz için gerçek bir sorun
yoktur.
• Bununla birlikte, dielektriğin içinde, tüm
dipollerden uzakmış gibi davranamayız.
• Maddenin içindeki elektrik alanı,
mikroskobik düzeyde çok karmaşık
hesaplanması tamamen imkansız
• Makroskopik alan, binlerce atom içerecek
kadar büyük bölgelerde ortalama alan
olarak tanımlanır.
 Elektrik Yer Değiştirme (D)
Dielektrik Varlığında Gauss Yasası
• Polarizasyon etkisi, dielektrik içinde bağlı yük yığılması ρb= -.P ve
yüzeyde b = P.nˆ üretmek r. Ortamın kutuplanmasından kaynaklanan
alan tam bu bağlı yükün alanıdır.
• Şimdi hem bağlı yük hem de serbest yükün neden olduğu alanı ele
alacağız.

Elektriksel yer değiştirme

D cinsinden diferansiyel Gauss yasası

D cinsinden Gauss yasası integral şekli

Örnek 4.4
• Düzgün  çizgi yükü taşıyan uzun bir tel, a yarıçapına kadar kauçuk
yalıtkanla çevrelenmiştir. Elektrik yer değiştirmeyi bulunuz.
Yanıltıcı paralellik

her zaman sıfır değil

D'nin rotasyoneli her zaman sıfır olmadığından, D skalerin

gradyanı olarak ifade edilemez.
Sınır koşulları

Bir ara yüzeye dik bileşendeki süreksizlik:

Bir ara yüzeye paralel bileşendeki süreksizlik:

Doğrusal Dielektrik:
Alınganlık ve Geçirgenlik
• Elektrik alan E, çok güçlü olmaması koşuluyla birçok madde için
polarizasyon ile orantılıdır.
e ye ortamın elektriksel alınganlığı denir ve boyutsuzdur.
Bu denkleme uyan malzemelere doğrusal dielektrikler denir

Malzemenin elektriksel geçirgenliğidir.

Bağıl geçirgenlik veya dielektrik sabit denir kutuplanacak malzemenin bulunmadığı vakumda,
Alınganlık sıfırdır ve geçirgenlik 0 dır. Bu sebeple serbest
Uzyın geçirğenliği olarak adlandırılır.
Örnek 4.5
a yarıçaplı bir metal küre Q yükü taşır (Şekil 4.20). b yarıçapına kadar,  geçirgenliğe sahip
doğrusal dielektrik malzeme ile çevrelenmiştir. Merkezdeki potansiyeli bulunuz (sonsuza
göre).Bağlı yükleri belirleyiniz.
Örnek 4.6
• Paralel plakalı kapasitör dielektrik sabiti r olan bir dielektrik malzeme
ile doldurulmuştur. Bu durum kapasitörün sığasını etkiler mi?
Paralel plakalı dielektrik malzemeli kapasitör:
1.Durum
Paralel plakalı dielektrik malzemeli kapasitör:
2.Durum
 Problem 4.15
Kalın bir küresel kabuk(iç yarıçapı a, dış yarıçapı b) dondurulmuş kutuplanması

olan bir dielektrik malzemeden yapılmıştır. Burada k sabit ve r merkezden olan uzaklıktır.
(problemde herhangi bir serbest yük yoktur). Her üç bölgedeki elektrik alanı iki farklı yöntem ile bulunuz:
a) Bağlı yükleri bulunuz ve onun oluşturduğu alanı bulmak Gauss yasasını kullanınız.
b) D yi bulmak için Elektrik yerdeğiştirme için gauss yasasını kullanınız ve D=o E + P denkleminden E yi bulunuz.
 Problem 4.18
Bir paralel plakalı kapasitörün düzlemleri arasındaki boşluk, iki
doğrusal dielektrik malzeme dilimi ile doldurulur. Her bir dilim
a kalınlıklı olup, böylece plakalar arasındaki toplam mesafe
2a'dır. Dilim 1'in dielektrik sabiti 2'dir ve dilim 2'nin dielektrik
sabiti 1.5'dir, üst plakadaki serbest yük yoğunluğu + ve alt
levhadaki -  'dır.
1. Her bir dilimdeki elektrik yer değiştirmesi D'yi bulunuz.
2. Her bir dilimdeki E elektrik alanını bulunuz.
3. Her bir dilimdeki polarizasyon P'yi bulunuz.
4. Plakalar arasındaki potansiyel farkı bulunuz.
5. Tüm bağlı yüklerin yerini ve miktarını bulunuz.
6. Şimdi tüm yükü (serbest ve bağlı) bildiğinize göre, her bir
plakadaki alanı yeniden hesaplayınız ve (2) 'ye cevabınızı
onaylayınız.
Doğrusal dielektriklerle sınır değer
problemleri
Örnek 4.7 Doğrusal dielektrik malzemeden yapılmış bir küre, önceden düzgün olan bir Eo
elektrik alanına yerleştiriliyor. Küre içindeki elektrik alanı bulunuz.
Örnek 4.8
Şekildeki z=0 düzleminin aşağısındaki tüm uzayın alınganlığı e olan düzgün doğrusal bir
Dielektrik malzeme ile doldurulduğunu varsayınız. Başlangıç noktasının yukarısında d
uzaklığına yerleştirilen bir q nokta yükü üzerindeki kuvveti hesaplayınız.
Dielektrik sistemlerde enerji
• Dielektrik dolu bir kapasitör için enerji nasıl ifade edilir?
Problem 4.26
a yarıçaplı küresel bir iletken Q yükü taşımaktadır. İletken b yarıçapına kadar e sahip
doğrusal dielektrik malzeme ile çevrelenmiştir. Bu şekillenimin enerjisini bulunuz.
Dielektriklerde kuvvet
• Bir iletkenin bir elektrik alan içine çekilmesi gibi bir dielektrikte çekilir:
bağlı yükler, zıt işaretteki serbest yüklerin etrafına birikme
eğilimindedir.
• Bir paralel plakalı kapasitörün plakaları arasına kısmen yerleştirilmiş
bir doğrusal dielektrik malzeme dilimi durumunu düşününüz.
 ÖNEMLİ HATIRLATMA:
Bu sunum İ.Ü. Fen Fakültesi Lisans öğrencilerinin eğitimlerine ücretsiz katkı
sağlamak amaçlı hazırlanmış olup, bilimsel kaynak olarak gösterilemez,
ücretlendirilemez, izinsiz kaydedilemez, kullanılamaz, çoğaltılamaz ve ticari
bir ürün haline dönüştürülemez.

İLGİNİZ ve SABRINIZ İÇİN TEŞEKKÜRLER…