con
ÔN TẬP THI CUỐI KÌ TRIẾT HỌC
Câu 1: Nguyên lí mối liên hệ phổ biến
a/ Khái niệm
Trong khi cùng tồn tại, các đối tượng luôn tương tác
với nhau, qua đó thể hiện các thuộc tính và bộc lộ
bản chất bên trong, khẳng định mình là những đối
tượng thực tồn. Sự thay đổi các tương tác tất yếu làm
đối tượng, các thuộc tính của nó thay đổi, và trong
một số trường hợp có thể còn làm nó biến mất,
chuyển hóa thành đối tượng khác. Sự tồn tại của đối
tượng, sự hiện hữu các thuộc tính của nó phụ thuộc
vào các tương tác giữa nó với các đối tượng khác,
chứng tỏ rằng đối tượng có liên hệ với các đối tượng
khác.
“Mối liên hệ” là một phạm trù triết học dùng để chỉ
các mối ràng buộc tương hỗ, quy định và ảnh hưởng
lẫn nhau giữa các yếu tố, bộ phận trong một đối
tượng hoặc giữa các đối tượng với nhau. Liên hệ là
quan hệ giữa hai đối tượng nếu sự thay đổi của 1
trong số chúng nhất định làm đối tượng kia thay đổi.
Chẳng hạn, vận động của vật thể có liên hệ hữu fcơ
với khối lượng của nó bởi sự thay đổi vận tốc vận
động tất yếu làm khối lượng của nó thay đổi; các sinh
vật đều có liên hệ với môi trường bên ngoài,…
Ngược lại, cô lập (tách rời) là trạng thái của các đối
tượng khi sự thay đổi của đối tượng này không ảnh
hưởng đến các đối tượng khác, không làm chúng thay
đổi. Chẳng hạn, sự biến đổi các nguyên tắc đạo đức
không làm quỹ đạo của trái đất thay đổi, hay nhg thay
đổi xảy ra khi các hạt cơ bản tương tác với nhau cũng
khó làm cho các nguyên tắc đạo đức thay đổi.
Điều này không có nghĩa là một số đối tượng luôn
liên hệ, còn nhg đối tượng khác lại chỉ cô lập. Trong
các trường hợp liên hệ, xét ở trên vẫn có sự cô lập
cũng như ở các trường hợp cô lập vẫn có mối liên hệ
qua lại. Mọi đối tượng đều trong trạng thái vừa cô lập
vừa liên hê với nhau. Chúng liên hệ với nahu trong
một số khía cạnh và khôn gliên hệ với nhau ở những
khía cạnh khác, trong chúng có nhg biến đổi khiến
các đối tượng khác thay đổi, lửng những biến đổi
không làm các đối tượng khác thay đổi. Như vậy liên
hệ và cô lập thống nhất với nhau mà ví dụ điển hình
là quan hệ giữa cơ thể sống và môi trường. Cơ thể
sống gắn bó với môi trường nhưng đồng thời cũng
tách biệt có tính độc lập tương đối. Một số thay đ6ỏi
nhất định của môi trường làm cơ thể sống thay đổi,
nhg có những thay đổi khác lại không làm nó thay
đổi. Chỉ những biến đổi môi trường gắn với hoạt
động sống của cơ thể mới làm ảnh hưởng đến cơ thể;
còn thay đổi nào không gắn với hoạt động đó thì
không gây ra sự biến đổi. Như vậy, liên hệ và cô lập
luôn tồn tại cùng nhau, là nhg mặt tất yếu của mọi
quan hệ cụ thể giữa các đối tượng.
b/ Tính chất
-Phép biện chứng duy vật khẳng định tính khách
quan của các mối liên hệ, tác động trong thế giới. Có
mối liên hệ, tác động giữa các sự vật, hiện tượng vật
chất với nhau. Có mối liên hệ giữa những hiện tượng
tinh thần với nhau (mối liên hệ và tác động giữa các
hình thức của nhận thức)…Các mối liên hệ, tác động
đó suy đến cùng đều là sự quy định, tác động qua lại,
chuyển hóa và phụ thuộc lẫn nhau giữa các sự vật,
hiện tượng
Ví dụ:
Mối
liên hệ
giữa
mặt
sự vật, hiện tượng, có mối liên hệ gián tiếp. Có mối yếu.Có thể nói, với quan điểm tổng lực trong nhận
thức thì yên cầu ta phải đi từ tri thức hay nhiều mối
liên hệ tất nhiên, có mối liên hệ ngẫu nhiên. Có mối
liên hệ đến cái khái quát để rút ra thực chất – cái quan
liên hệ bản chất, có mối liên hệ không bản chất chỉ trọng nhất của sự vật, hiện tượng kỳ lạ. Do đó, điều
này không như nhau với cách xem xét giàn trải và
đóng vai trò phụ thuộc. Có mối liên hệ chủ yếu và
mang tính liệt kê
mối liên hệ thứ yếu…Các mối liên hệ đó giữ những
Ví dụ: Đánh giá một sự vật, chỉ nhìn một vài mặt, vài
vai trò khác nhau quy định sự vận động, pt của sự
vật cụ (thể
mối liên hệ đã đi đến liên kết
vật, hiện tượng. Ví dụ: Đánh giá một sự vật chỉ nhìn một vài mặt , vài
mối quan hệ đã đi đến kết luận bản chất sự vật (Phiến
Ví dụ: Mối liên hệ con người, con cá,…với nước
diện – Sai lầm), chẳng hạn đánh giá con người; biến
khác nhau, cùng con người nhưng mỗi giai đoạn phát
nguyên nhân cơ bản, chủ yếu thành thứ yếu và ngược
triển khác nhau nhu cầu về nước cũng khác, con
lại (Ngụy biện – Sai lầm), chẳng hạn kết quả học tập
người sống ở nơi lạnh, nơi nóng nhu cầu về nước
đạt kết quả kém đỗ lỗi cho thầy cô, nhà trường...
khác nhau; cây xanh có cây cần nhiều nước, ánh
sáng, cây cần ít nước, ánh sáng...-> Mối liên hệ rất đa
thể lực,
-Trong các hoạt động thực tiễn
dạng, phong phú...
Để hoàn toàn có thể tái tạo sự vật, hiện tượng kỳ lạ
c/ Ý nghĩa
thì theo quan điểm tổng lực tất cả chúng ta phải dùng
hoạt động giải trí thực tiễn biến hóa những mối liên
hệ nội tại của sự vật và cả những mối liên hệ qua lại
***Nguyên tắc toàn diện
giữa những sự vật đó với những sự vật khác. Vì thế,
để đạt được mục tiêu này thì ta cần vận dụng đồng
(một trí
Trong quan điểm tổng lực thì tất cả chúng ta cần xem
điệu nhiều giải pháp và phương tiện đi lại khác nhau
xét những sự vật, hiện tượng kỳ lạ ở những góc nhìn :
nhằm mục đích ảnh hưởng tác động và đổi khác
những mối liên hệ tương ứng .
-Trong nhận thức hoặc trong học tập
Bên cạnh đó, tất cả chúng ta cũng cần phối hợp
Thứ nhất, cần xem xét các mối liên hệ bên trong các những “ chủ trương dàn đều ” và “ chủ trương có
sự vật và hiện tượng. Khi đó, cần xem xét mối quan trọng điểm ” một cách ngặt nghèo. Chẳng hạn, trong
cái
hệ qua lại giữa các bộ phận, các yếu tố hay các thuộc
lực,
thực tiễn kiến thiết xây dựng và tiến hành chủ trương
tính khác nhau ở trong chính sự vật và hiện tượng đó. Đổi mới thì Đảng Cộng sản Việt Nam vừa coi trọng
k
việc thay đổi tổng lực những yếu tố kinh tế tài chính,
văn hóa truyền thống, chính trị, xã hội, … và vừa
nhấn mạnh vấn đề “ việc thay đổi kinh tế tài chính ”
mới là trọng tâm .
 ***Nguyên tắc lịch sử - cụ thể
riêng) phẩ
Mọi sự vật, hiện tượng đều tồn tại trong không – thời
gian nhất định và mang dấu ấn của không – thời gian
hi
đó. Do vậy, ta nhất thiết phải quán triệt quan điểm
lịch sử – cụ thể khi xem xét, giải quyết mọi vấn đề do
thực tiễn đặt ra. Từ đó đòi hỏi chúng ta khi nhận thức
về sự vật và tác động vào sự vật phải chú ý điều kiện,
hoàn cảnh lịch sử - cụ thể, môi trường cụ thể trong đó
với m
sự vật sinh ra, tồn tại và phát triển. Trong lịch sử triết
học, khi xem xét các hệ thống triết học bao giờ chúng
đán
ta cũng xem xét hoàn cảnh ra đời và phát triển của
các hệ thống đó. Phải xét đến những tính chất đặc
thù, xác định rõ vị trí, vai trò khác nhau của đối
tượng đó trong mối liên hệ cụ thể, trong những tình
huống cụ thể. Từ đó, chúng ta mới có được những
giải pháp đúng đắn và có hiệu quả trong việc xử lý
quá chất
các vấn đề thực tiễn. Đồng thời, chống lại cách đánh
giá sự vật, hiện tượng một cách dàn trải, lệch lạc, coi
h
mọi mối liên hệ là như nhau.
Ví dụ: Mối liên hệ con người, con cá... với nước khác
nhau, cùng con người như
Câu 2: Sự vận động và phát triển
trình ,
a/ Khái niệm sự vận động
giá
-Vận động theo nghĩa chung nhất là mọi sự biến đỏi
nói chung. Ph Ăngghen viết:” Vận động, hiểu theo
nghĩa chung nhất, - tức được hiểu là một phương thức
đồng
Ví dụ: Khi đánh giá một sinh viên phải xem xét tồn tại của vật chất, là một thuộc tính cố hữu của vật
một
nhiều mặt (thể lực, trí lực, phẩm chất, học tập, đoàn chất, - thì bao gồm tất cả mọi sự thay đổi và mọi quá
thể...); nhiều mối liên hệ (thầy cô, nhân viên, bạn bè,
chủ nhà trọ; gia đình...-> Mối liên hệ con người với trình diễn ra trong vũ trụ kể từ sự thay đổi vị trí đơn
con người), mối liên hệ với tự nhiên, cơ sở vật chất giản cho đến tư duy”.
của nhà trường... -> Giữa các mặt, mối liên hệ đó tác
động qua lại -> Phải có cái nhìn bao quát chỉnh thể
hóa-
đó -> Rút ra SV là người như thế nào -Vận động là thuộc tính cố hữu của vật chất. Không ở
sinh
Thứ hai, cần xem xét các mối quan hệ bên ngoài của đâu và ở nơi nào lại có thể có vật chất không vận
sự vật và hiện tượng. Tức là việc xem xét sự vật, hiện động. Sự tồn tại của vật chất là tồn tại bằng cách vận
tượng trong mối liên hệ qua lại giữa các sự vật và
động, tức là vật chất dưới các dạng thức của nó luôn
hiện tượng đó với các sự vật và hiện tượng khác bằng
cả trực tiếp và gián tiếp.  luôn trong quá trình biến đổi không ngừng. Các dạng
dị hóa;
tồn tại cụ thể của vật chất không thể không có thuộc
Ví dụ: Khi đánh giá về công cuộc đổi mới ở VN phải
đánh giá toàn diện những thành tựu (kết cấu hạ tầng, tính vận động, nó tồn tại vĩnh viễn, không thể tạo ra
viên
thu nhập, mức sống, giáo dục, y tế...) cùng những hạn
và không bị tiêu diệt
chế (mặt trái của những yếu tố trên, đặc biệt là tệ nạn
xã hội) -> Rút ra được thành tựu vẫn là cái cơ bản.
Trên cơ sở đó, chúng ta kết luận đổi mới là tất yếu -Một hình thức vận động cụ thể thì có thể mất đi để
khách quan, phải phân tích chỉ ra được nguyên nhân
Ví dụ: Mối liên hệ cụ thể giữa con vật (cái riêng) với dẫn tới hạn chế, nguyên nhân nào là cơ bản, chủ yếu - chuyển hóa thành hình thức vận động khác, còn vận
quá trình đồng hóa – dị hóa; biến dị - di truyền; quy > Giải pháp khắc phục yếu kém đó -> Mỗi người có động nói chung tồn tại vĩnh viễn
niềm tin vào công cuộc đổi mới vào sự tất thắng của
phải
luật sinh học; sinh – trưởng thành – già – chết...->
(cái chung) chủ nghĩa xã hội.
-> cái vốn có của con vật đó, tách rời khỏi mối liên -Có 5 hình thức vận động chính
hệ đó không còn là con vật, con Thứ ba, cần xem xét sự vật và hiện tượng trong mối
vật đó sẽ chết... Mối liên hệ đó mang tính khách quan hệ phù hợp với nhu cầu thực tiễn. Tức là ứng
quan, con người không thể sáng tạo với mỗi người, mỗi thời đại và hoàn cảnh lịch sử nhất Vận động cơ học: Sự di chuyển của các vật thể trong
ra được mối liên hệ đó, mà có thể nhận thức, tác định thì con người sẽ chỉ có một số phản ánh mang
tính hữu hạn những mối quan hệ đó. Vì vậy, trí thức không gian
động...
xem
đạt được về sự vật và hiện tượng chỉ là tương đối, VD: Chim bay, tàu chạy, sự di chuyển của con lắc,
-Tính phổ biến của các mối liên hệ thể hiện ở chỗ, không có sự trọn vẹn và đầy đủ. Khi ý thức được điều
này sẽ giúp chúng ta tránh được tuyệt đối hóa các tri trái đất quay quanh mặt trời,….
bất kì ở đâu, trong tự nhiên, xã hội và tư duy đều có thức đã có và tránh xem đó là những chân lý luôn
vô vàn các mối liên hệ đa dạng, chúng giữ những vai đúng. Do đó, để nhận thức được hết sự vật, hiện
Vận động vật lý: Sự vận động của phân tử, các hạt cơ
tượng thì chúng ta phải nghiên cứu tất cả các mối liên
trò, vị trí khác nhau trong sự vận động, chuyển hó hệ. bản
của các sự vật, hiện tượng.Mối quan hệ qua lại, quy VD: Các e chuyển động xung quanh hạt nhân, sự bay
xét
Ví dụ: Vẫn tiếp ví dụ trên, chúng ta khi đã chỉ ra
định, chuyển hóa lẫn nhau không những diễn ra ở những hạn chế như tham ô, tham hơi, sự đông đặc, ma sát sinh ra nhiệt,…
mọi sự vật hiện tượng trong tự nhiên, xã hội, tư duy, Ví dụ: Chỉ ra những hạn chế như tham ô, tham
nhũng, lãng phí; con ông cháu cha, ma túy, cờ bạc,...
mà còn diễn ra giữa các mặt, các yếu tố, các quá trình -> Chúng ta phải tìm hiểu nguyên nhân dẫn đến kết Vận động hóa học: Quá trình hóa hợp và phân loại
của mỗi sự vật, hiện tượng quả đó -> Có cả nguyên nhân trực tiếp, gián tiếp, cơ
các chất.
bản và không cơ bản, chủ yếu và thứ yếu (đời sống
Ví dụ: Không gian và thời gian; sự vật, hiện tượng;
kinh tế hiện tại; do quan niệm truyền thống, đặc biệt VD: C + O2 -> CO2
nhiề
tự nhiên, xã hội, tư duy đều có mối liên hệ, chẳng hạn là chủ nghĩa cá nhân, thói tham lam, ích kỷ...;hệ
thống pháp luật chưa đồng bộ, còn kẽ hở, một số cán
quá khứ, hiện tại, tương lai liên hệ chặt chẽ với nhau bộ thoái hóa biến chất tham ô, tham nhũng; công tác Vận động sinh học: Sự trao đổi chất giữa cơ thể sống
giáo dục, tuyên truyền; giám sát, có lúc xử lý chưa
và môi trường
mạnh, tính răn đe chưa cao...) -> Có phân tích nguyên
-Mối liên hệ phổ biến cũng có tính đa dạng, phong nhân cơ bản, trực tiếp, chủ yếu... dẫn đến kết quả đó - VD: Hạt nảy mầm, sự quang hợp ở cây xanh, hô hấp
phú. Có mối liên hệ về không gian và cũng có mối > Giải pháp phù hợp -> Tương lai những hiện tượng
ở con người,…
tiêu cực đó mưới có thể bị xóa bỏ
u
liên hệ về mặt thời gian giữa các sự vật, hiên 5tượng.
Có mối liên hệ chung tác động lên toàn bộ hay trong Vận động xã hội: Những biến đổi diễn ra trong đời
Thứ tư, tránh xa quan điểm mang tính phiến diện khi
những lĩnh vực rộng lớn của thế giới; có mối liên hệ sống xã hội.
xem xét một sự vật, hiện tượng. Phiến diện được hiểu
riêng chỉ tác động trong từng lĩnh vực, từng sự vật và là sự chú ý tuyệt đối vào một hoặc một số ít mối liên
hệ, có nghĩa là xem xét nhiều mối liên hệ nhưng thực
hiện tượng cụ thể. Có mối liên hệ trực tiếp giữa nhiều
chất đều là mối liên hệ không có bản chất hay thứ
VD: Cuộc kháng chiến chống ngoại xâm của Việt
Nam, sự biến đổi các công cụ lao động từ đồ đá đến
kim loại, sự thay đổi xã hội loài
người,…
b/ Khái niệm sự phát triển
-Phát triển là quá trình vận động từ thấp đến cao, từ
kém hoàn thiện đến hoàn thiện hơn, từ chất cũ đến
chất mới ở trình độ cao hơn. Như vậy, phát triển là
vận động nhưng không phải mọi vận động đều là phát
triển, mà chỉ vận động nào theo khuynh hướng đi lên
thì mới là phát triển
-Trong lịch sử triết học, quan điểm siêu hình xem sự
phát triển chỉ là sự tăng, giảm thuần túy về lượng,
không có sự thay đổi về chất của sự vật, hiện tượng;
đồng thời, nó cũng xem sự phát triển là quá trình tiến
lên liên tục, không trải qua những bước quanh co
phức tạp.
-Đối lập với quan điểm siêu hình, trong phép biện
chứng khái niệm phát triển dùng để chỉ quá trình vận
động của sự vật, hiện tượng theo khuynh hướng đi
lên: từ trình độ thấp đến trình độ cao, từ kém hoàn
thiện đến hoàn thiện hơn. Như vậy, khái niệm phát
triển không đồng nhất với khái niệm "vận động"
(biến đổi) nói chung; đó không phải là sự biến đổi
tăng lên hay giảm đi đơn thuần về lượng hay sự biến
đổi tuần hoàn lặp đi lặp lại ở chất cũ mà là sự biến
đổi về chất theo hướng ngày càng hoàn thiện của sự
vật ở những trình độ ngày càng cao hơn.
-Phát triển cũng là quá trình phát sinh và giải quyết
mâu thuẫn khách quan vốn có của sự vật, hiện tượng;
là quá trình thống nhất giữa phủ định các nhân tố tiêu
cực và kế thừa, nâng cao nhân tố tích cực từ sự vật,
hiện tượng cũ trong hình thái của sự vật, hiện tượng
mới.
* Phân biệt khái niệm phát triển với khái niệm
tiến hóa, tiến bộ
Cần phân biệt hai khái niệm gắn với khái niệm phát
triển là tiến hóa và tiến bộ.
-Tiến hóa là một dạng của phát triển diễn ra theo cách
từ từ và thường là sự biến đổi hình thức của tồn tại xã
hội từ đơn giản đến phức tạp. Thuyết tiến hóa tập
trung giải thích khả năng sống sót và thích ứng của
cơ thể xã hội trong cuộc đấu tranh sinh tồn.
-Khái niệm tiến bộ đề cập đến sự phát triển có giá trị
tích cực. Tiến bộ là một quá trình biến đổi hướng tới
cải thiện thực trạng xã hội từ chỗ chưa hoàn thiện đến
hoàn thiện hơn so với thời điểm ban đầu. Trong tiến
bộ, khái niệm phát triển đã được lượng hóa thành tiêu
chí cự thể để đánh giá mức độ trưởng thành của các
dân tộc, các lĩnh vực của đời sống con người,…
c/ Tính chất của sự phát triển
- Tính khách quan của sự phát triển biểu hiện trong
nguồn gốc của sự vận động và phát triển. Đó là quá
trình bắt nguồn từ bản thân sự vật, hiện tượng; là quá
trình giải quyết mâu thuẫn của sự vật, hiện tượng đó.
Vì vậy, phát triển là thuộc tính tất yếu, khách quan,
không phụ thuộc vào ý thức của con người.
 - Tính phổ biến của sự phát triển được thể hiện ở các
quá trình phát triển diễn ra trong mọi lĩnh vực tự
nhiên, xã hội và tư duy; trong tất cả mọi sự vật, hiện
tượng và trong mọi quá trình, mọi giai đoạn của sự
vật, hiện tượng đó. Trong mỗi quá trình biến đổi đã
có thể bao hàm khả năng dẫn đến sự ra đời của cái
mới, phù họp với quy luật khách quan.
 - Tính đa dạng, phong phú của sự phát triển được thể
hiện ở chỗ: phát triển là khuynh hướng chung của
mọi sự vật. hiện tượng, song rnỗi sự vật, mỗi hiện
tượng, mỗi lĩnh vực hiện thực lại có quá trình phát
triển không hoàn toàn giống nhau. Tồn tại ở những
không gian và thời gian khác nhau sự vật, hiện tượng
phát triển sẽ khác nhau. Đồng thời, trong quá trình
phát triển của mình, sự vật, hiện tượng còn chịu
nhiều sự tác động của các sự vật, hiện tượng hay quá
trình khác, của rất nhiều yếu tố và điều kiện lịch sử,
cụ thể. Sự tác động đó có thể làm thay đổi chiều
hướng phát triển của sự vật, hiện tượng, thậm chí có
thể làm cho sự vật, hiện tượng thụt lùi tạm thời, có
thể dẫn tới sự phát triển về mặt này và thoái hóa ở
mặt khác... Đó đều là những biểu hiện của tính phong
phú, đa dạng của các quá trình phát triển.
-Tính kế thừa Sự phát triển tạo ra cái mới phải trên cơ
sở chọn lọc, kế thừa, giữ lại, cải tạo ít nhiều những bộ
phận, đặc điểm, thuộc tính… còn hợp lý của cái cũ;
đồng thời cũng đào thải, loại bỏ những gì tiêu cực,
lạc hậu, không tích hợp của cái cũ. Đến lượt nó, cái
mới này lại phát triển thành cái mới khác trên cơ sở
kế thừa như vậy.
Đó là quá trình phủ định biện chứng. Là sự thay đổi
về lượng dẫn đến sự thay đổi về chất. Quá trình này
diễn ra vô cùng, vô tận theo hình xoáy trôn ốc.
d/ Ý nghĩa của sự phát triển
Nguyên lý về sự phát triển là cơ sở lý luận khoa học
để định hướng việc nhận thức thế giới và cải tạo thế
giới. Theo nguyên lý này, trong mọi nhận thức và
thực tiễn cần phải có quan điểm phát triển. Theo
V.I.Lênin, "... Lôgích biện chứng đòi hỏi phải xét sự
vật trong sự phát triển, trong "sự tự vận động"...,
trong sự biển đổi của nó". Quan điểm phát triển đòi
hỏi phải khắc phục tư tưởng bảo thủ, trì trệ, định
kiến, đối lập với sự phát triển.
Theo quan điểm phát triển, để nhận thức và giải
quyết bất cứ vấn đề gì trong thực tiễn, một mặt, cần
phải đặt sự vật, hiện tượng theo khuynh hướng đi lên
của nó; mặt khác, con đường của sự phát triển lại là
một quá trình biện chứng, bao hàm tính thuận nghịch,
đầy mâu thuẫn, vì vậy, đòi hòi phải nhận thức được
tính quanh co, phức tạp của sự vật, hiện tượng trong
quá trình phát triển của nó, tức là cần phải có quan
điểm lịch sử - cụ thể trong nhận thức và giải quyết
các vấn đề của thực tiễn, phù hợp với tính chất phong
phú, đa dạng, phức tạp của nó.
Như vậy, với tư cách là khoa học về mối liên hệ phổ
biến và sự phát triển, phép biện chứng duy vật của
chủ nghĩa Mác - Lênin giữ một vai trò đặc biệt quan
trọng trong nhận thức và thực tiễn. Khẳng định vai
trò đó của phép biện chứng duy vật, Ph.Ăngghen
viết: "... Phép biện chứng là phương pháp mà điều
căn bản là nó xem xét những sự vật và những phản
ánh của chúng trong tư tưởng trong mối liên hệ qua
lại lẫn nhau của chúng, trong sự ràng buộc, sự vận
động, sự phát sinh và sự tiêu vong của chúng!' .
V.I.Lênin cũng cho rằng: "Phép biện chứng đòi hòi
nguời ta phải chú ý đến tất cả các mặt của những mối
quan hệ trong sự phát triển cụ thể của những mối
quan hệ đó".
Câu 3: Quy luật phủ định của phủ định
a/ Khái niệm của phủ định và phủ định biện
chứng
-Là một trong ba quy luật của phép biện chứng duy
vật, quy luật phủ định của phủ định chỉ ra khuynh
hướng (đi lên), hình thức (xoáy ốc), kết quả (sự vật,
hiện tượng mới ra đời từ sự vật, hiện tượng cũ) của
sự phát triển của chúng thông qua sự thống nhất giữa
tính thay đổi với tính kế thừa trong sự phát triển,
nghĩa là sự vật, hiện tượng mới ra đời từ sự vật, hiện
tượng cũ, phát triển từ thấp đến cao, từ đơn giản đến
phức tạp, từ kém hoàn thiện đến hoàn thiện hơn.
-Sự vật, hiện tượng sinh ra, tồn tại, phát triển rồi mất
đi, được thay thế bằng sự vật, hiện tượng khác; thay
thế hình thái tồn tại này bằng hình thế tồn tại khác
của cùng một sự vật trong quá trình vận động, phát
triển của nó. Sự thay thế đó gọi là sự phủ định.
-Phủ định siêu hình: để hiểu phủ định biện chứng
trước hết cần phủ định siêu hình là gì. Phủ định siêu
hình là sự phủ định sạch trơn, sự phủ định không tạo
tiền đề cho sự phát triển tiếp theo, không tạo cho cái
mới ra đời, lực lượng phủ định là ở bên ngoài sự vật.
-Phủ định biện chứng là phạm trù triết học dùng để
chỉ sự phủ định tự thân, sự phát triển tự thân, là mắt
khâu quan trọng trong quá trình dẫn tới sự ra đời sự
vật mới, tiến bộ hơn sự vật cũ. Phủ định biện chứng
có các đặc trưng cơ bản sau: tính khách quan và tính
kế thừa
b/ Đặc điểm của phủ định biện chứng
-Tính khách quan: vì nguyên nhân của sự phủ định
nằm ngay trong bản thân sự vật. Đó chính là giải
quyết những mâu thuẫn bên trong sự vật. Nhờ việc
giải quyết những mâu thuẫn mà sự vật luôn luôn phát
triển. Mỗi sự vật có phương thức phủ định riêng tuỳ
thuộc vào sự giải quyết mâu thuẫn của bản thân
chúng. Điều đó cũng có nghĩa, phủ định biện chứng
không phụ thuộc vào ý muốn, ý chí của con người.
Con người chỉ có thể tác động làm cho quá trình phủ
định ấy diễn ra nhanh hay chậm trên cơ sở nắm vững
quy luật phát triển của sự vật.
-Kế thừa: vì phủ định biện chứng là kết quả của sự
phát triển tự thân của sự vật, nên nó không thể là sự
thủ tiêu, sự phá huỷ hoàn toàn cái cũ. Cái mới chỉ có
thể ra đời trên nền tảng cái cũ. Cái mới ra đời không
xóa bỏ hoàn toàn cái cũ mà có chọn lọc, giữ lại và cải
tạo những mặt còn thích hợp, những mặt tích cực, nó
chỉ gạt bỏ ở cái cũ những mặt tiêu cực, lỗi thời, lạc
hậu, gây cản trở cho sự phát triển. Do vậy, phủ định
biện chứng đồng thời cũng là khẳng định.
Ví dụ: quá trình vận động của tư bản (k) từ hình thái
tư bản tiền tệ sang hình thái tư bản hàng hoá (tư liệu
sản xuất và sức lao động) là một sự phủ định trong
quá trình vận động, phát triển của tư bản. Quá trình
này có sự thay đổi hình thái tồn tại của tư bản nhưng
nội dung giá trị của tư bản được bảo tồn dưới hình
thái mới – hình thái có khả năng khi tiêu dùng trong
sản xuất thì chẳng những có khả năng tái tạo giá trị
cũ mà còn có khả năng làm tăng giá trị mới của tư
bản.
c/ Phủ định của phủ định
Khái niệm “phủ định của phủ định” hay “phủ định
cái phủ định” hoặc “phủ định sự phủ định” có 2 nghĩa
cơ bản:
-Một là, dùng để chỉ quá trình phủ định lặp đi lặp lại
trong quá trình vận động, phát triển của sự vật. (A –
B -C.., trong đó: A bị B phủ định, nhưng đến lượt nó
lại bị C phủ định,…).
Ví dụ: quá trình vận động, phát triển của xã hội loài
người: xã hội chiếm hữu nô lệ ra đời là sự phủ định
đối với xã hội nguyên thuỷ, đến lượt nó lại bị xã hội
phong kiến phủ định,…
- Hai là, dùng để chỉ quá trình vận động, phát triển
diễn ra dưới hình thức có tính chu kỳ “xoáy ốc”: sự
lặp lại hình thái ban đầu của mỗi chu kỳ phát triển
nhưng trên một cơ sở cao hơn qua hai lần phủ định cơ
bản.
Ví dụ: tính chu kỳ của quá trình vận động tăng
trưởng, phát triển của một giống loài thực vật:… hạt
– cây – những hạt mới…; hoặc sự vận động tăng
trưởng và phát triển của tư bản (k):… T – H (Tlsx +
Slđ)… H’ – T’ (T + t)…
d/ Ý nghĩa của phương pháp luận
-Thứ nhất, quy luật này chỉ ra khuynh hướng tiến lên
của sự vận động, của sự vật, hiện tượng; sự thống
nhất giữa tính tiến bộ và tính kế thừa của sự phát
triển, sau khi đã trải qua các mắc xích chuyển hóa, có
thể xác định được kết quả cuối cùng của sự phát triển
-Thứ hai, quy luật này giúp nhận thức đúng về xu
hướng của sự phát triển, đó là quá trình diễn ra quanh
co phức tạp, không hề đều đặn, thẳng tắp, không va
vấp, không có những bước thụt lùi. Trái lại là không
biện chứng, không khoa học, không đúng về mặt lý
luận
-Thứ ba, quy luật này giúp nhận thức đầy đủ hơn về
sự vật, hiện tượng, mới ra đời phù hợp với quy luật
phát triển, biểu hiện giai đoạn cao về chất trong sự
phát triển. Trong tự nhiên, sự xuất hiện của sự vật,
hiện tượng mới diển ra tự phát. Nhưng trong xã hội,
sự xuất hiện mới gắn với nhận thức và hành động có
ý thức của con người.
-Thứ tư, tuy sự vật, hiện tượng mới thắng sự vật,hiện
tượng cũ, nhưng trong tg nào đó, sự vật, hiện tượng
cũ còn mạnh hơn; vì vậy, cần ủng hộ sự vật, hiện
tượng mới, tạo điều kiện cho nó pt hợp quy luật, biết
thừa kế có chọn lọc, nhựng yếu tố tích cực và hợp lý
của sự vật, hiện tượng cũ, làm cho nó phù hợp với xu
thế vận động và phát triển của sự vật, hiện tượng mới
=> Lí luận nhận thức của chủ nghĩa duy vật biện
chứng nghiên cứu bản chất, tính quy luật, những hình
thức và phương pháp nhận thức, vấn đề chân lý. Nó
giải đáp một cách đúng đắn và đầy đủ mặt thứ hai
trong vấn đề cơ bản của triết học.
Câu 4: Sản xuất vật chất và vai trò của sản xuất vật
chất
a/ Khái niệm của sản xuất
Để tồn tại và phát triển, con người phải tiến hành
sảnh xuất. Đó là hoạt động đặc trưng riêng có của con
người. Quá trình sản xuất diễn ra trong xã hội loài
người chính là sự sản xuất xã hội – sản xuất và tái sản
xuất ra đời sống hiện thực. Nếu có ai xuyên tạc luận
điểm này theo ý nghĩa nhân tố kinh tế là nhân tố
quyết định duy nhất, thì người đó biên 1lời khẳng
định này thành một câu trống rỗng, trừu tượng, vô
nghĩa.
b/ Khái niệm của sản xuất vật chất
Thực hiện sản xuất công cụ, phương tiện, sản phẩm
và dịch vụ khác nhau. Sự đa dạng của vật chất gắn
với các nhu cầu và đòi hỏi ngày càng cao của con
người trong xã hội. Như sản xuất xe máy, tủ lạnh, lúa
gạo, thịt, cá, xà phòng,…
c/ Vai trò của sản xuất vật chất
- Sản xuất vật chất là tiền đề của mọi hoạt động lịch
sử của con người. Hoạt động sản xuất là cơ sở hình
thành nên quan hệ kinh tế - vật chất giữa người với
người, từ đó hình thành nên các quan hệ xã hội khác
– quan hệ giữa người với người về chính trị, pháp
luật, đạo đức, tôn giáo…
-Sản xuất vật chất đã tạo ra các điều kiện, phương
tiện bảo đảm cho hoạt động tinh thần của con người
và duy trì, phát triển phương thức sản xuất tinh thần
của xã hội. C.Mác chỉ rõ: “việc sản xuất ra những tư
liệu sinh hoạt vật chất trực tiếp… tạo ra một cơ sở, từ
đó mà người ta phát triển các thể chế nhà nước, các
quan điểm pháp quyền, nghệ thuật và thậm chí cả
những quan niệm tôn giáo của con người ta. Nhờ sự
sản xuất ra của cải vật chất để duy trì sự tồn tại và
phát triển của mình, con người đồng thời sáng tạo ra
toàn bộ đời sống vật chất và đời sống tinh thần của xã
hội với tất cả sự phong phú, phức tạp của nó.
-Sản xuất vật chất là điều kiện chủ yếu sáng tạo ra
bản thân con người. Nhờ hoạt động sản xuất vật chất
mà con người hình thành nên ngôn ngữ, nhận thức, tư
duy, tình cảm, đạo đức,…Sản xuất vật chất là điều
kiện cơ bản, quyết định nhất đối với sự hình thành,
phát triển phẩm chất xã hội của con người. Ph.
Ăngghen khẳng định rằng, trên một ý nghĩa cao nhất,
“lao động đã sáng tạo ra bản thân con người”. Như
vậy, nhờ lao độngsản xuất mà con người vừa tách
khỏi tự nhiên, vừa hòa nhập với tự nhiên, cải tạo tự
nhiên, sáng tạo ra mọi giá trị vật chất và tinh thần,
đồng thời sáng tạo ra chính bản thân con người.
d/ Ý nghĩa của phương pháp luận
Là yêu cầu khách quan của sự sinh tồn xã hội
-Sản xuất vật chất giữ vai trò là nhân tố quyết định sự
sinh tồn, phát triển của con người và xã hội. Thông
qua sản xuất con người mới có cái ăn, cái mặc. Cũng
như vận dụng vào kinh doanh, mua bán để tìm kiếm
các lợi ích kinh tế lớn hơn.
-Sản xuất là hoạt động nền tảng làm phát sinh, phát
triển những mối quan hệ xã hội của con người. Mang
đến sự hợp tác, yếu tố cạnh tranh thúc đẩy sản xuất
nên một tầm cao mới. Nó chính là cơ sở của sự hình
thành, biến đổi và phát triển của xã hội loài người.
Tác động lên nhận thức, điều chỉnh các hành vi và
làm mới đời sống của con người, chất lượng của xã
hội.
-Trong bất kỳ xã hội nào, con người đều có những
nhu cầu tiêu dùng từ cấp độ tối thiểu đến cấp độ cao
hơn. Từ đảm bảo cho các nhu cầu thiết yếu đến
thưởng thức, chiêm ngưỡng, tận hưởng. Như ăn, mặc,
nghe nhạc, xem phim, đi lại, đi du lịch,… Đó là ý
thức được hình thành và phát triển, yêu cầu con
người cũng phải cố gắng phấn đấu cho các nhu cầu
sở hữu thực tế.
Câu 5: Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp lực lượng
sản xuất
a/ Khái niệm lực lượng sản xuất
Lực lượng sản xuất là sự kết hợp giữa người lao động
với tư liệu sản xuất, tạo ra sức sản xuất và năng lượng
thực tiễn làm biến đổi các đối tượng vật chất của giới
tự nhiên theo nhu cầu nhất định của con người và xã
hội. Về cấu trúc, lực lượng sản xuất được xem xét
trên cả hai mặt, đó là mặt kinh tế - kỹ thuật (tư liệu
sản xuất) về mặt kinh tế - xã hội (người lao động).
Lực lượng sản xuất chính là sự kết hợp giữa “lao
động sống” với “lao động vật hóa” tạo ra sức sản
xuất, là toàn bộ những năng lực thực tiễn dung trong
sản xuất của xã hội ở các thời kỳ nhất định. Như vậy,
lực lượng sản xuất là một hệ thống gồm các yếu tố
(người lao động và tư liệu sản xuất) cùng mối quan
hệ (phương thức kết hợp), tạo ra thuộc tính đặc biệt
(sức sản xuất) để cải biến giới tự nhiên, sáng tạo ra
của cải cơ bản nhất – năng lực hoạt động sản xuất vật
chất của con người
b/ Khái niệm quan hệ sản xuất
Quan hệ sản xuất là tổng hợp các quan hệ kinh tế -
vật chất giữa người với người. Quá trình sản xuất vật
chất chính là tổng thể các yếu tố trong một quá trình
thống nhất, gồm sản xuất, phân phối, trao đổi và tiêu
dung của cải vật chất. Quan hệ sản xuất bao gồm
quan hệ về sở hữu đối với tư liệu sản xuất, quan hệ
trong tổ chức quản lý và trao đổi hoạt động với nhau,
quan hệ về phân phối sản phẩm lao động. Quan hệ sở
hữu về tư liệu sản xuất là quan hệ giữa các tập đoàn
người trong việc chiếm hữu, sử dụng các tư liệu sản
xuất xã hội. Đây là quan hệ quy định địa vị kinh tế -
xã hội của các tập đoàn người trong sản xuất, từ đó
quy định quan hệ quản lý và phân phối. Quan hệ sở
hữu về tư liệu sản xuất là quan hệ xuất phát, cơ bản,
trung tâm của quan hệ sản xuất, luôn có vai trò quyết
định các quan hệ khác bởi vì, lực lượng xã hội nào
nắm phương tiện vật chất chủ yếu của quá trình sản
xuất thì sẽ quyết định việc quản lý quá trình sản xuất
và phân phối sản phẩm.
Các mặt trong quan hệ sản xuất có mối quan hệ hữu
cơ, tác động qua lại, chi phối, ảnh hưởng lẫn nhau,
trong đó quan hệ về sở hữu tư liệu sản xuất giữ vai
trò quyết định bản chất và tính chất của quan hệ sản
xuất. Quan hệ sản xuất hình thành một cách khách
quan là quan hệ đầu tiên, cơ bản chủ yếu, quyết định
mọi quan hệ xã hội
c/ Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ
phát triển của lực lượng sản xuất
Lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất là hai mặt
của mộ phương thức có tác động biện chứng, trong
đó lực lượng sản xuất quyết định quan hệ sản xuất,
còn quan hệ sản xuất tác động trở lại đối với lực
lượng sản xuất. C.Mác viết:”trong sự sản xuất xã hội
ra đời sống của mình, con người có những quan hệ
nhất định, tất yếu, không tùy thuộc vào ý muốn của
họ - tất những quan hệ sx, những quna hệ này phù
hợp với một trình độ phát triển nhất định của các lực
lượng sản xuất vật chất của họ”. Nếu quan hệ sản
xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sx
thì thúc đẩy lực lượg sx phát triển, ngược lại, nếu
không phù hợp sẽ kiềm hãm sự phát triển của lcụ
lượng sx. Đây là quy luật cơ bản nhất của sự vận
động và phát triển xã hội.
*Vai trò quyết định của lực lượng sản xuất đối với
quan hệ sản xuất
Sự vận động và phát triển của phương thức sản xuất
bắt đầu từ sự biến đổi của lực lượng sản xuất. Lực
lượng sản xuất là nội dung của quá trình sx có tính
năng động, cách mạng, thường xuyên vận động và
phát triển; quan hệ sx là hình thức xã hội của quá
trình sx, có tính ổn định tương đối. Trong sự vận
động của mâu thuẫn biện chứng đó lực lượng sx
quyết định quan hệ sx. Cơ sở khách quan quy định sự
vận động, phát triển không ngừng của lực lượng sx là
do biện chưgn1 giữa sx và nhu cầu con ng; do tính
năng động và cách mạng của sự pt côn gcụ lao động;
do vai trò của ng lao động là chủ thể sáng tạo, là lực
lượng sx hàng đầu; do tính kế thừa khách quan của sự
pt lực lượng sx trong tiến trình lịch sử
*Sự phù hợp của quan hệ sx với trình độ pt của
lực lượng sx
-Là đòi hỏi khách quan của nền sx. Lực lượng sx vận
động, pt không ngừng sẽ mâu thuẫn với tính “đứng
yên” tương đối của qh sx. Quan hệ sx từ chỗ là “hình
thức phù hợp”, “tạo đại bàn” phát triển của lực lượng
sx trở thành”xiềng xích” kiềm hãm sự pt của lực
lượng sx. Đòi hỏi tất yếu của nền sx xã hội là phải
xóa bỏ quan hệ sx cũ, thiết lập quan hệ sx mới phù
hợp với trình độ phát triển của lực lượng sx đã pt.
C.Mác đã nêu tư tưởng về vai trò của sự pt lực lượng
sx đối với việc thay đổi các quan hệ xã hội: “Những
quan hệ xã hội đều gắn liềnm ật thiêt1 với những lực
lượng sx. Do có những lực lượng sx mới, loài ng thay
đổi phương thức sx của mình, và do thay đổi phương
thức sx, cách kiếm sống của mình, loài ng thay đ6ỏi
tất cả những quan hệ xã hội của mình. Cái cối xay
quay bằng tay đưa lại xh có lãnh chúa, cái cối xay
chạy bằng hơi nước đưa lại xh có nhà tư bản công
nghiệp”.
-Lực lượng sx quyết định sự ra đời cảu một kiểu quan
hệ sx mới tron lịch sử, quyết định nội dung và tính
chấ của quan hệ sx. Bằng năng lực nhận thức và hực
tiễn, con người phát hiện và giải quyết mâu thuẫn
thiết lập sự phù hợp mới làm cho quá trình sản xuất
pt đạt tớ một nấc thang cao hơn
*Sự tác động trở lại của quan hệ sx đối với lực
lượng sx
Do quan hệ sx là hình thức xã hội của quá trình sx có
tính độc lập tượng đối nên tác động mạnh m4 trở lại
đối với lực lượng sx. Vai trò của quan hệ sx đối với
lực lượng sx được thực hiện thông qua sự phù hợp
biện chứng giữa quan hệ sx với trình độ pt của lực
lượng sx

Sự phù hợp của quan hệ sx với trình độ pt của lực
lượng sx là đòi hỏi khách quan của nền sx. Sự phù
hợp của quan hệ sx với lực lượng sx và “tạo địa bàn
đầy đủ” cho lực lượng sx phát triển. Sự phù hợp bao
gồm sự kết hợp đúng đắn giữa các yếu tố cấu thành
lực lượng sx; giữa các yếu tố cấu thành quan hệ sx;
giữa lực lượng sx với quan hệ sx. Sự phù hợp bao
gồm cả việc tạo điều kiện hợp lý cho ng lao động
sáng tạo trong sx và hưởng thụ thành quả vật chất,
tinh thần của lao động.
Nếu quan hệ sx”đi sau” hay “vượt trước” trình độ pt
của lực lượng sx đều không phù hợp. Sự phù hợp
không có nghĩa là đồng nhất tuyệt đối mà chỉ là
tương đối, trong đó chứa đựng cả sự khác biệt. Sự
phù hợp diễn ra trong sự vận động và pt, là một quá
trình thường xuyên nảy sinh mâu thuẫn và giải quyết
mâu thuẫn.
Sự phù hợp của quan hệ sx với lực lượng sx quy định
mục đích, xu hướng pt của nền sx xã hội; hình thành
hệ thống động lực thúc đẩy sx pt; đem lại năgn suất,
chất lượng, hiệu quả của nền sx.
Sự tác động của quan hệ sx đối với lực lượng sx diễn
ra theo hai chiều hướng, đó là thúc đẩy hoặc kìm hãm
sự pt của lực lượng sx. Khi quan hệ sx phù hợp với
lực lượng sx thì nền sx pt đúng hướng, quy mô sx
được mở rộng; những thành tựu khoa học và công
nghệ đucợ áp dụng nhanh chóng; ng lao động nhiệt
tình, hang hái sx, lợi ích của ng lao động được đảm
bảo và thúc đẩy lực lượng sx pt. Nếu quan hệ sx khôn
gphù hợp sẽ kìm hãm, thậm chí phá hoại lực lượng
sx. Tuy nhiên, sự kìm hãm đó chỉ diễn ra trong những
giới hạn, với những điều kiện nhất định.
Trạng thái vận động của mâu thuẫn biện chứng giữa
lực lượng sx và quan hệ sx diễn ra là từ phù hợp đến
không phù hợp, rồi đến sự phù hợp mới ở trình độ
cao hơn.
Quy luật quan hệ sx phù hợp với trình độ pt của lực
lượng sx là quy luật phổ biến tác động trong toàn bộ
tiến trình lịch sử của nhân loại. Sự tác động biện
chứng giữa lực lượng sx với quan hệ sx làm cho lịch
sử xã hội loài ng là lcih5 sử kế tiếp nhau qua các
phương thức x, từ phương thức sx cộng sảnnguyên
thủy qua phương thức sx chiếm hữu nô lệ, phương
thức sx phong kiến, phương thức sx tư bản chủ nghĩa
và đang phát triển đến phương thức sx cộng sản chủ
nghĩa
d/ Ý nghĩa phương pháp luận
Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát
triển của lực lượng sản xuất có ý nghĩa vô cùng quan
trọng, việc nhận thức đúng đắn quy luật này giúp cho
việc nắm bắt quan điểm, hoạch định đường lối, chính
sách, là cơ sở khoa học để nhận thức rõ sự đổi mới
trong tư duy kinh tế của Đảng và Nhà nước ta. Khi có
xuất hiện mâu thuẫn giữa sự phát triển của lực lượng
sản xuất với sự lạc hậu của quan hệ sản xuất thì cần
phải có những cuộc cải cách, đổi mới mà cao hơn là
một cuộc cách mạng chính trị để có thể giải quyết
được mâu thuẫn, từ đó từng bước khôi phục, tạo lập
sự phù hợp giữa chúng
Câu 6: Con người và bản chất con người
a/ Con người là thực thể sinh vật – xã hội
*Con người là thực thể sinh vật
Về phương diện sinh học, con người là một thực thể
sinh vật, là sản phẩm của giới tự nhiên, là một động
vật xã hội. “Bản thân cái sự kiện là con người từ loài
động vật mà ra, cũng đã quyết định việc con người
không bao giờ hoàn toàn thoát ly khỏi những đặc tính
1
vốn có của con vật” . Điều đó có nghĩa rằng con
người cũng như mọi động vật khác phải tìm kiếm
thức ăn, nước uống, phải “đấu tranh sinh tồn” để tồn
tại và phát triển. Tuy nhiên, không được tuyệt đối hóa
điều đó, không phải đặc tính sinh học, bản năng sinh
học, sự sinh tồn thể xác là cái duy nhất tạo nên bản
chất của con người, mà con người còn là một thực thể
xã hội. Theo quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin,
khi xem xét con người, không thể tách rời hai phương
diện sinh học và xã hội của con người thành những
phương diện biệt lập, duy nhất, quyết định phương
diện kia.
Không chỉ là một thực thể sinh học, mà con người
cũng còn là một bộ phận của giới tự nhiên. “Giới tự
nhiên... là thân thể vô cơ của con người,... đời sống
thể xác và tinh thần của con người gắn liền với giới
2 tưởng nhân loại và dựa vào những thành tựu của
tự nhiên” . Về phương diện thực thể sinh học, con
người còn phải phục tùng các quy luật của giới tự
nhiên, các quy luật sinh học như di truyền, tiến hóa
sinh học và các quá trình sinh học của giới tự nhiên.
Con người là một bộ phận đặc biệt, quan trọng của
giới tự nhiên, nhưng lại có thể biến đổi giới tự nhiên
và chính bản thân mình, dựa trên các quy luật khách
quan. Đây chính là điểm khác biệt đặc biệt, rất quan
trọng giữa con người và các thực thể sinh học khác.
1 3
2 4
Về mặt thể xác, con người sống bằng những sản
phẩm tự nhiên, dù là dưới hình thức thực phẩm, nhiên
3 người là sản phẩm của lịch sử và của bản thân
liệu, áo quần, nhà ở , v.v.. Bằng hoạt động thực tiễn
con người trở thành một bộ phận của giới tự nhiên có
quan hệ với giới tự nhiên, thống nhất với giới tự
nhiên, bởi giới tự nhiên là “thân thể vô cơ của con
người”. Vì thế con người phải dựa vào giới tự nhiên,
gắn bó với giới tự nhiên, hòa hợp với giới tự nhiên
mới có thể tồn tại và phát triển. Quan điểm này là nền
tảng lý luận và phương pháp luận rất quan trọng, có
tính thời sự trong bối cảnh khủng hoảng sinh thái và
yêu cầu phát triển bền vững hiện nay.
*Con người là thực thể xã hội
Con người còn là một thực thể xã hội có các hoạt
động xã hội. Hoạt động xã hội quan trọng nhất của
con người là lao động sản xuất. “Người là giống vật
duy nhất có thể bằng lao động mà thoát khỏi trạng
4 người. Vì vậy, phát huy năng lực sáng tạo của mỗi
thái thuần túy là loài vật” . Nếu các động vật khác
phải sống dựa hoàn toàn vào các sản phẩm của tự
nhiên, dựa vào bản năng thì con người lại sống bằng
lao động sản xuất, bằng việc cải tạo tự nhiên, sáng
tạo ra các vật phẩm để thỏa mãn nhu cầu của mình.
Nhờ có lao động sản xuất mà về mặt sinh học con
người có thể trở thành thực thể xã hội, thành chủ thể
của “lịch sử có tính tự nhiên”, có lý tính, có “bản
năng xã hội”. Lao động đã góp phần cải tạo bản
năng sinh học của con người, làm cho con người
trở thành con người đúng nghĩa của nó. Lao
động là điều kiện tiên quyết, cần thiết và chủ yếu
quyết định sự hình thành và phát triển của con
người cả về phương diện sinh học lẫn phương
diện xã hội.
Trong hoạt động, con người không chỉ có các quan
hệ lẫn nhau trong sản xuất, mà còn có hàng loạt
các quan hệ xã hội khác. Những quan hệ đó ngày
càng phát triển phong phú, đa dạng, thể hiện những
tác động qua lại giữa họ với nhau. Xã hội, xét đến
cùng, là sản phẩm của sự tác động qua lại lẫn nhau
giữa những con người. Tính xã hội của con người
chỉ có trong xã hội loài người, con người không
thể tách khỏi xã hội và đó là điểm cơ bản làm cho
con người khác với các động vật khác. Hoạt động
của con người gắn liền với các quan hệ xã hội
không chỉ phục vụ cho con người mà còn cho xã
hội, khác với hoạt động của con vật chỉ phục vụ
cho nhu cầu bản năng sinh học trực tiếp của nó.
Hoạt động và giao tiếp của con người đã sinh ra ý
thức người. Tư duy, ý thức của con người chỉ có
thể phát triển trong lao động và giao tiếp xã hội với
nhau. Cũng nhờ có lao động và giao tiếp xã hội mà
ngôn ngữ xuất hiện và phát triển. Ngôn ngữ và tư
duy của con người thể hiện tập trung và nổi trội
tính xã hội của con người, là một trong những biểu
hiện rõ nhất phương diện con người là một thực
thể xã hội. Chính vì vậy, khác với con vật, con
người chỉ có thể tồn tại và phát triển trong xã hội
loài người.
*Mối quan hệ giữa thực thể sinh vật và xã hội của
con người
Là một thực thể sinh học – xã hội, con người chịu sự
chi phối của các qui luật khác nhau, nhưng thống
nhất với nhau. Hệ thống các qui luật sinh học (như
qui luật về sự phù hợp cơ thể với môi trường, qui luật
về sự trao đổi chất, về di truyền, biến dị, tiến hoá,
tình dục…) qui định phương diện sinh học của con
người. Hệ thống các qui luật tâm lý – ý thức, được
hình thành trên nền tảng sinh học của con người, chi
phối quá trình hình thành tình cảm, khát vọng, niềm
tin, ý chí. Hệ thống các quy luật xã hội quy định quan
hệ xã hội giữa người với người. Trong đời sống hiện
thực của mỗi con người cụ thể, hệ thống qui luật trên
không tách rời nhau mà hoà quyện vào nhau, thể hiện
tác động của chúng trong toàn bộ cuộc sống của con
người. Điều đó cho thấy trong mỗi con người, quan
hệ giữa mặt sinh học và mặt xã hội, cũng như nhu cầu
sinh học (như ăn, mặc, ở) và nhu cầu xã hội (nhu cầu
tái sản xuất xã hội, nhu cầu tình cảm, nhu cầu tự
khẳng định mình, nhu cầu thẩm mỹ và hưởng thụ các
giá trị tinh thần)… đều có sự thống nhất với nhau.
Trong đó, mặt sinh học là cơ sở tất yếu tự nhiên của
con người, còn mặt xã hội là đặc trưng bản chất để
phân biệt con người với loài vật. Nhu cầu sinh học
phải được “nhân hoá” để mang giá trị văn minh; và
đến lượt nó, nhu cầu xã hội không thể thoát ly khỏi
tiền đề của nhu cầu sinh học. Hai mặt trên thống nhất
với nhau để tạo thành con người với tính cách là một
thực thể sinh học – xã hội
b/ Con người là sản phẩm của lịch sử
Các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác - Lênin phê
phán quan niệm của Feuerbach đã xem xét con người
tách khỏi điều kiện lịch sử cụ thể và hoạt động thực
tiễn của họ, xem xét con người chỉ như là đối tượng
cảm tính, trừu tượng, không có hoạt động thực tiễn.
Feuerbach đã không nhìn thấy những quan hệ hiện
thực, sống động giữa người với người trong đời
sống xã hội, đặc biệt là trong sản xuất. Do vậy,
Feuerbach đã tuyệt đối hóa tình yêu giữa người
với người. Hơn nữa, đó cũng không phải là tình
yêu hiện thực mà là tình yêu đã được lý tưởng
hóa. Phê phán quan niệm sai lầm của Feuerbach
và của các nhà tư tưởng khác về con người, kế
thừa các quan niệm tiến bộ trong lịch sử tư
khoa học, chủ nghĩa Mác khẳng định con người
vừa là sản phẩm của sự phát triển lâu dài của
giới tự nhiên, vừa là sản phẩm của lịch sử xã hội
loài người và của chính bản thân con người. C.
Mác đã khẳng định trong tác phẩm Hệ tư tưởng
Đức rằng, tiền đề của lý luận duy vật biện chứng
và duy vật lịch sử là những con người hiện thực
đang hoạt động, lao động sản xuất và làm ra lịch
mới ở
sử của chính mình, làm cho họ trở thành những 7
con người như đang tồn tại. Cần lưu ý rằng con vật có tính xã hội” . Khía cạnh thực thể sinh vật là
tiền đề trên đó thực thể xã hội tồn tại, phát triển và
chi phối.
con người, nhưng con người, khác với các động
vật khác, không thụ động để lịch sử làm mình
thay đổi, mà con người còn là chủ thể của lịch sử
f/ Ý nghĩa
Việt
c/ Con người là chủ thể lịch sử Ý nghĩa phương pháp luận nhận thức và thực tiễn rút
ra từ quan niệm duy vật lịch sử về con người và bản
*Con người sáng tạo ra lịch sử của mình
chất của con người
Con người tự tìm ra được công cụ lao động .
Chỉ có con người biết sử dụng công cụ lao Một là, để lý giải một cách khoa học những vấn đề về
con người thì không thể chỉ đơn thuần từ phương
động . Nhờ công cụ lao động mà con người tự diện bản tính tự nhiên của nó mà điều căn bản hơn,
Nam
tách mình ra khỏi thế giới loài vật .Từ đó lịch có tính quyết định phải là từ phương diện bản tính xã
hội của nó, từ những quan hệ kinh tế – xã hội của nó.
sử loài người đựơc bắt đầu
Hai là, động lực cơ bản của sự tiến bộ và phát triển
của xã hội chính là năng lực sáng tạo lịch sử của con
con người, vì con người chính là phát huy nguồn
*Con người là chủ thể sáng tạo ra giá trị vật chất động lực quan trọng thác đẩy sự tiến bộ và phát triển
từ
của xã hội.
tinh thần cho xã hội
-Để tồn tại và phát triển con người phải lao Ba là, sự nghiệp giải phóng con người, nhằm phát
huy khả năng sáng tạo lịch sử của nó phải là hướng
động tạo ra của cải vật chất để nuôi sống xã
vào sự nghiệp giải phóng những quan hệ kinh tế – xã
hội. hội. Trên ý nghĩa phương pháp luận đó có thể thấy
-Sản xuất ra của cải vật chất là đặc trưng riêng một trong những giá trị căn bản nhất của cuộc cách
năm
mạng xã hội chủ nghĩa chính là ở mục tiêu xóa bỏ
chỉ có ở con người. triệt để các quan hệ kinh tế – xã hội áp bức và bóc
lột, ràng buộc khả năng sáng tạo lịch sử của con
-Là kết quả của quá trình lao động  và sáng tạo
người. Thông qua cuộc cách mạng đó nó cũng thực
của con người. hiện sự nghiệp giải phóng toàn nhân loại bằng
phương thức xây dựng mối quan hệ kinh tế – xã hội
Ví dụ: - Lương thực,thực phẩm, tư liệu sinh
xã hội chu nghĩa và cộng sản chủ nghĩa nhầm xác lập
hoạt… và phát triển một xã hội mà tự do, sáng tạo của người
1986
-Đời sống lao động của con người là này trở thành điều kiện cho tự do và sáng tạo của
người khác. Đó cũng chính là thực hiện triết lý đạo
nguồn đề tài vô tận của các giá trị văn hóa, tinh đức nhân sinh cao đẹp nhất của chủ nghĩa cộng sản:
“mỗi người vì mọi người, mọi người vì mỗi người”
thần.
-Con người là tác giả của các công
trình văn hóa, nghệ thuật.
đến
*Con người là động lực của các cuộc cách
mạng xã hội
Nhu cầu về một cuộc sống tốt đẹp hơn là động
lực thúc đẩy con người không ngừng đấu tranh
để cải tạo xã hội , mọi cuộc CMXH đều do con
người tạo ra.
nay,
Ví dụ: từ CXNT-> CHNL->PK->TBCN-
>XHCN.
d/ Con người là vừa là sản phẩm lịch sử vừa là
chủ thể lịch sử
chúng
Con người vừa là sản phẩm của lịch sử tự nhiên và
lịch sử xã hội, nhưng đồng thời, lại là chủ thể của lịch
sử bởi lao động và sáng tạo là thuộc tính xã hội tối
cao của con người. Con người và động vật đều có
lịch sử của mình, nhưng lịch sử con người khác với
lịch sử động vật. Lịch sử của động vật “là lịch sử
ta
nguồn gốc của chúng và sự phát triển dần dần của
chúng cho tới trạng thái hiện nay của chúng. Nhưng
lịch sử ấy không phải do chúng làm ra và trong
chừng mực mà chúng có tham dự vào việc làm ra lịch
sử ấy thì điều đó diễn ra mà chúng không hề biết và
không phải do ý muốn của chúng. Ngược lại, con
người càng cách xa con vật hiểu theo nghĩa hẹp của
từ này bao nhiêu thì con người lại càng tự mình làm
5
ra lịch sử của mình một cách có ý thức bấy nhiêu” .
Khi
Hoạt động lịch sử đầu tiên khiến con người tách khỏi
các động vật khác, có ý nghĩa sáng tạo chân chính là
hoạt động chế tạo công cụ lao động, hoạt động lao
động sản xuất. Nhờ chế tạo công cụ lao động mà con
người tách khỏi loài vật, tách khỏi tự nhiên trở thành
chủ thể hoạt động
đánh
e/ Bản chất con người là tổng hòa các quan hệ xã
hội
Trong sinh hoạt xã hội, khi hoạt động ở những
điều kiện lịch sử nhất định con người có quan hệ
với nhau để tồn tại và phát triển. “Trong tính
hiện thực của nó, bản chất con người là tổng hòa
giá về
6
những quan hệ xã hội” . Bản chất của con người
luôn được hình thành và thể hiện ở những con người
hiện thực, cụ thể trong những điều kiện lịch sử cụ thể.
Các quan hệ xã hội tạo nên bản chất của con người,
nhưng không phải là sự kết hợp giản đơn hoặc là tổng
cộng chúng lại với nhau mà là sự tổng hòa chúng;
công
mỗi quan hệ xã hội có vị trí, vai trò khác nhau, có tác
động qua lại, không tách rời nhau. Các quan hệ xã
hội có nhiều loại: quan hệ quá khứ, quan hệ hiện tại,
quan hệ vật chất, quan hệ tinh thần, quan hệ trực tiếp,
quan hệ gián tiếp, quan hệ tất nhiên hoặc ngẫu nhiên,
quan hệ bản chất hoặc hiện tượng, quan hệ kinh tế,
quan hệ phi kinh tế, v.v.. Tất cả các quan hệ đó đều
cuộc
góp phần hình thành nên bản chất của con người.
Các quan hệ xã hội thay đổi thì ít hoặc nhiều, sớm
hoặc muộn, bản chất con người cũng sẽ thay đổi
theo. Trong các quan hệ xã hội cụ thể, xác định,
con người mới có thể bộc lộ được bản chất thực sự
của mình, và cũng trong những quan hệ xã hội đó
thì bản chất người của con người mới được phát
đổi
triển. Các quan hệ xã hội khi đã hình thành thì có
vai trò chi phối và quyết định các phương diện
khác của đời sống con người khiến cho con người
không còn thuần túy là một động vật mà là một
động vật xã hội. Con người “bẩm sinh đã là sinh
5
6 7