Professional Documents
Culture Documents
सञ्जीवनी पटवर्धन.
रमा - अद्भुतोऽयम ् आववष्कार: - यात्रत्रन ् नाम ! सीमे, स्मरसस? प्राय: पञ्चदर्वषशपूवं अन्तर्ाशले कस्यावप
अन्वेषणाय, ककयत ् टङ्कनं करणीयम ् अभवत ्! तथा च सवं ज्ञानं द्ववसमततचचत्रेण (2D) प्राप्यते स्म।
अधुना तु केवलम ् उच्चारणमात्रेण सवं दृश्यं त्रत्रसमततरूपेण (3D) प्रदर्शके आववभशवतत।
सीमा - अथ ककम ्? पश्याम: तावत ्! पुरा.... कथमासीत ् अस्माकं भारतदे र्:? कथमासीत ् तस्य
र्ततमवधाशपनददनम ् ?
रमा - यात्रत्रन ् , आवाम ् ककञ्ञ्चत ् पूवं नय। १५ आँगस्ट २०४७ तमे वषे.....। स्थानमञ्स्त एतत ्। (इत्युक्त्वा
पथ्
ृ वीगोले भारते कुत्रचचत ् अङ्गुल ं स्थापयतत।)
(क्षणेन प्रदर्शके आववभशवतत सोत्साहं सभाज्यमाना ध्वर्वन्दना!) अनन्तरं संस्कृतेन भाषणम ् । सीमा गोले
अन्यत्र अङ्गुल ं स्थापयतत।... अनन्तरं कुत्रचचत ् अन्यत्र ।)
सीमा - श्रुणु श्रुणु अवधानेन। ववववधा: भाषा: तु सञ्न्त, परन्तु प्राचुयेण संस्कृतम ्! तथा च प्रान्ते प्रान्ते
मराठी, कन्नडा, दहन्द ...इत्यादय:|
सीमा - सत्यं खलु। ततोऽवप पूवं गच्छे व.....। अये, ककयान ् कठोर: एष: पारतन््यकाल: ! अहं द्रष्टुमवप न
रमा - अन्या: बहव: भाषा: दृश्यन्ते अत्र। सीमे, पश्य पश्य....सारकेण अनेन स्थानं ककञ्ञ्चत ् ककञ्ञ्चत ्
सीमा -आम ् आम ्। इतोऽवप एक: ववर्ेष:: लक्षक्षत: मया। प्रत्येकं भाषा यथा स्थानानुरूपं तथा च
परन्तु एकं सत्यं खलु! अस्माकं दे र्े बहव: र्ूरा: , योद्धार: आसन ् खलु। येन वयं सुरक्षक्षता: | धन्यास्ते खलु
सवे।
सीमा - अस्तु अस्तु रमे, न अञ्स्मन ् काले स्थातुसमच्छासम ककञ्ञ्चदवप। चल, पूवं कथमासीत ् ञ्स्थतत:....
पश्याव।
अहो रमणीयकाल:!
(बालकानां समह
ू : ककमवप गायतत इतत अस्पष्टं श्रय
ू ते।)
(प्रदर्शके अधन
ु ा स्पष्टतया गरु
ु कुल: दृश्यते। स्पष्टं श्रय
ू ते च...
मन्दं मन्दं चसलतमतनलेनाहतं हस्तयग्ु मे, तञ्स्मन ् मग्नं गणक कथय क्षक्षप्रमम्भ: प्रमाणम ् ।
रमा - अरे , न कोऽवप गायनवगश:| एतत्तु गणणतम ्! तदवप काव्यरूपेण! भास्कराचायशस्य ल लावती पाठ्यते अत्र!
(छात्रा: हसञ्न्त।)
रमा - सीमे, एष तु छन्दोववज्ञानम ् ! अयं ऋवषस्तु व्याकरणं पाठयतत। तदवप मनोरञ्र्कर त्या!
सीमा - पश्य पश्य रमे! गणणतम ्, छन्दोववज्ञानम ् , आयुववशद्या, स्थापत्यर्ास्त्रम ्, योग: ... सवं सवं काव्यमयम ्!
तेन पठनपाठनं तथा च स्मरणमवप सुकरं भवतत।
रमा – (हसन्ती) अधुना कुत्रचचत ् दृष्टं ककम ्? असभयाञ्न्त्रकवगे भैषज्यवगे वा गायन्तो अध्यापका:,
गायन्तश्छात्राश्च!
सीमा - (हसन्ती) सत्यं खलु। अस्माकं सवं ववज्ञानं गेयम ् ।तथा च अन्यदवप लक्षक्षतं ककल? अञ्स्मन ् प्रद घे
काले प्राय: द्ववसहस्रवषं संस्कृतभाषा न तु काले काले, स्थाने स्थाने वा पररवततशता दृश्यते। पूवं केवलं वेदेषु
या भाषा दृश्यते सा एव काचचत ् सभन्ना!
रमा - आश्चयं खलु! व्याकरणं दृढं चचञ्न्ततं सवै: सवशत्र इतत दृश्यते।
सीमा - तथावप अन्यदे कमवप सत्यम ् । आदौ भाषा भवतत, अनन्तरं व्याकरणम ् ।
रमा - तदवप सत्यम ् । तदहश अत्र व्याकरणं तु बहुपूवशमेव केनचचत ् रचचतसमतत दृश्यते। तथा च एषा भाषा तु
तस्मादवप बहुपुर ातनी भवेत ्।
सीमा - एष खलु महवषशपतञ्र्सल: , तेन पाणणतनव्याकरणं ववर्द कृतम ् इतत श्रूयते। तथा च तेन
गेयकाव्यमाध्यमं ववहाय सूत्रमाध्यमेन योग: अवप कचथत:| केवलं १९५ सूत्रेषु !
सीमा - तथावप सूत्रै: रचना लघुतां यातत।पश्य, योगसदृर्ो गहनववषय: अन्यथा को वक्तुं र्क्नोतत?
रमा - सत्यं खलु! सूत्राणामुपयोग: पूवशमवप केनचचत ् कृतं ककम ्? नय तत्र आवाम ् ....
(अइउण ् ..ऋलक
ृ ् ...एओङ् .... ऐऔच ् ....)
रमा - महवषशपाणणतनम ् आददष्टवान ् स:| तदनु पाणणतनना अष्टाध्यायी रचचता! अततअततसंक्षक्षप्ता सम्पूणाश
व्याकरणरचना! वस्तुत: अद्यत्वे सङ्गणके यत ् सङ्कूटन-तनष्कूटनं (encoding decoding) कियते, तत ् तु
बहुपूवशम ् उत्तमतया पाणणतनना एव कृतसमतत दृश्यते।
सीमा - एवम ्? बहुञ्क्लष्टा सा अष्टाध्यायी इतत श्रुतम ् मया। तथावप न्यूनतमं तस्या: मङ्गलाचरणं तु
श्रावय।
सीमा - रुचचकरं खलु सवशम ् । पाणणनतनना यद् व्याकरणं रचचतं तदे व तत्पश्चात ् सवशत्र रूढमभवत ्, इतत
श्रुतम ् । पाणणने: पूवशमवप वैयाकरणा: आसन ् खलु।
सीमा - तथावप तत्पश्चात ् तस्य एव रचना पाठ्यते स्म। तां स्पष्ट कतुं वावत्तशकातन, महाभाष्यं,
ससद्धान्तकौमुद , लघुससद्धान्तकौमुद वा अभवत ्। परन्तु अष्टाध्यायी तु अधुनावप सवशत्र ग्राह्या।
रमा - अन्वेष्याव ककल? क आसीत ् पाणणतन: .... अधुना तु अहं तद्ववषये यावत ् र्क्यं तत्सवशमेव
ज्ञातुसमच्छासम।
रमा - सीमे। पश्य, मूलतः तु र्ालातुर य: एष ऋवष:| व्याकरणे तस्य कावप रुचच: नासीत ्। यत:
संस्कृतव्याकरणं बहुव्यापकमेव। परन्तु तेन यथाकथमवप तत ् पदठतम ्। अनन्तरं स्वर्ैल्या रचचतम ्।
सीमा - तदा प्रान्ते प्रान्ते भाषायां सभन्नता आसीत ् इतत दृश्यते। प्रथमं तु तेन सवशत्र या भाषा प्रचसलता
आसीत ् सा केवलं तनर क्षक्षता।
रमा - अथ ककम ्?
सीमा - तदहश ककसमदं वक्तुं र्क्यते, यत ् वेदानन्तरं संस्कृते ककमवप पररवतशनं न अभवत ् , संस्कृतं यथावत ्
एव अततष्ठत ् । तत ् सवशथा पाणणने: साफल्यम ् ।
सीमा - रमे, वाग्यात्रां कुवशन्ती अहं अधुना तु एतत ् चचन्तयासम, यत ् कावप यात्रा खलु केनावप कारणेन कृता
भवेत ्। कस्यावप मङ्गलकारणेन कृता चेत ् सा सफला यात्रा। अन्यथा तु तत्सवं कालस्य धनस्य च
अपव्यय: एव।
रमा - तस्य इहयात्रा एव सम्पूणशतया सफला एव। स खलु महान ् योगी। 'योग: कमशसु कौर्लम ्' इतत
यदच्
ु यते तत ् तु अनेनैव स्पष्टं भवतत। नमस्तस्मै महात्मने!