You are on page 1of 230

मयमतम्‌

मयमतम्‌्‌नामक्‌ग्रंथमे्‌संपर्
ू ्‌ण वास्तुशास्रकी चचाण्‌की्‌गयी्‌है ।्‌संपर्
ू ्‌ण वास्त्‌ु ननमाणर्मे्‌
इस्‌ग्रंथको्‌प्रमार््‌माना्‌गया्‌है ।

मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌१
असरु राज्‌’मय’्‌के्‌मयमतम्‌ग्रंथमे्‌ववद्वानों, दे वों्‌एवं्‌मनष्ु योंके्‌संपर्
ू ्‌ण भवनलक्षर्ोंका्‌

om
वर्णन्‌प्रस्तुत्‌ककया्‌है।

संग्रहाध्याय
मङ्गलाचरण
सवणस्व्‌के्‌ज्ञाता, संसार्‌के्‌स्वामी्‌दे वता्‌को्‌ससर्‌झुका्‌कर्‌प्रर्ाम्‌करने्‌के्‌पश्चात्‌मैं्‌(मय)्‌ने्‌
s.c
उनसे्‌(वास्तुशास्र्‌से्‌सम्बन्धित)्‌प्रश्न्‌ककया्‌एवं्‌उनसे्‌पयाणप्त्‌शास्र-श्रवर््‌करने्‌के्‌पश्चात्‌
क्रमानुसार्‌उस्‌शास्र्‌का्‌उपदे श्‌करता्‌हूूँ्‌॥१॥

दे वों्‌एवं्‌मनुष्यों्‌के्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌वास्तु्‌आदद्‌(भूसम, भवन्‌एवं्‌उपस्कर्‌आदद)्‌के्‌ववद्वान्‌
ok
स्थपनत्‌मय्‌मुनन्‌सुख्‌प्रदान्‌करने्‌वाले्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌वास्तु्‌के्‌लक्षर््‌का्‌उपदे श्‌करते्‌हैं्‌॥२॥

ग्रन्थविषयसच
ू ना
वास्तक
ु ायण्‌के्‌प्रारन्म्भक्‌चरर््‌में ्‌प्रथमतः्‌ध्यातव्य्‌तथ्य्‌है ्‌-्‌सवणप्रथम्‌भसू म्‌एवं्‌भवन्‌के्‌प्रकार्‌
Bo

(भेदों)्‌का्‌ज्ञान, तत्पश्चात्‌भसू म्‌के्‌गर्


ू -दोषों्‌की्‌परीक्षा्‌।्‌उपयक्
ु त्‌भसू म्‌के्‌चयन्‌के्‌पश्चात्‌
उसका्‌मापन्‌एवं्‌इसके्‌पश्चात्‌भूसम्‌में ्‌शङ्कु्‌की्‌स्थापना्‌की्‌जाती्‌है ्‌॥३॥

इसके्‌पश्चात्‌भसू म्‌में ्‌वास्तप


ु द्‌का्‌ववधयास्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌एवं्‌पदोंमें ्‌वास्तद
ु े वों्‌की्‌स्थापना्‌की्‌
44

जाती्‌है ्‌।्‌वास्तद
ु े वों्‌का्‌बसलकमण्‌ववधि्‌(ककस्‌दे वता्‌की्‌पज
ू ा्‌ककस्‌सामग्री्‌से्‌की्‌जाय, यही्‌
बसलकमण्‌ववधि्‌है )्‌से्‌पज
ू न्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌।्‌तत्पश्चात्‌नगर्‌आदद्‌में ्‌ववववि्‌प्रकार्‌के्‌ग्रामों्‌का्‌
लक्षर््‌एवं्‌उनके्‌ववधयास्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌है ्‌(इसी्‌भाूँनत्‌नगर-योजना्‌पर्‌भी्‌ववचार्‌ककया्‌
गया्‌है )्‌॥४॥

इसके्‌पश्चात्‌इस्‌ग्रधथ्‌में ्‌भल
ू म्ब्‌(गह
ृ ्‌के्‌तल), गभण-ववधयास, उपपीठ्‌एवं्‌गह
ृ ्‌के्‌अधिष्ठान्‌के्‌
लक्षर्ों्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌है ्‌॥५॥

भवनननमाणर््‌के्‌प्रसङ्ग्‌में ्‌स्तम्भों्‌का्‌लक्षर्, गह
ृ ्‌की्‌प्रस्तारववधि, भवन्‌के्‌ववसभधन्‌अङ्गों्‌की्‌
आपस्‌में ्‌सन्धिं्‌एवं्‌भवन्‌के्‌सशखरों्‌के्‌लक्षर््‌वर्र्णत्‌है ्‌॥६॥
भवन्‌के्‌तलों्‌के्‌प्रसङ्ग्‌में ्‌(ववशेषतः्‌मन्धदरननमाणर््‌में )्‌एक्‌तल्‌का्‌वविान.्‌दस
ू रे ्‌तल्‌का्‌
वविान, तीसरे ्‌तल्‌का्‌वविान्‌एवं्‌चतथ
ु ्‌ण तल्‌आदद्‌का्‌वविान्‌लक्षर्ों-सदहत्‌वर्र्णत्‌है ्‌॥७॥

दे वालय्‌के्‌सेवकों्‌के्‌आवास, गोपुर्‌(मन्धदर्‌का्‌प्रवेश-मागण), मण्डपाददकों्‌का्‌वविान्‌एवं्‌शालाओं्‌


का्‌लक्षर््‌प्राप्त्‌होता्‌है ्‌॥८॥

इसके्‌पश्चात्‌गह
ृ -ववधयास-मागण, गह
ृ प्रवेश, राजगह
ृ ्‌का्‌वविान्‌एवं्‌द्वारववधयास्‌का्‌लक्षर््‌वर्र्णत्‌है ्‌
॥९॥
तदनधतर्‌यान्‌के्‌लक्षर्, शयन्‌के्‌लक्षर्, सलङ्ग्‌(दे वसलङ्ग)्‌एवं्‌उनके्‌पीठ्‌के्‌लक्षर््‌एवं्‌उसके्‌
अनुरूप्‌उधचत्‌कमण्‌की्‌ववधि्‌वर्र्णत्‌है ्‌॥१०॥

om
दे वालय्‌के्‌प्रसङ्ग्‌में ्‌मूनतण्‌के्‌लक्षर्, दे वता्‌एवं्‌दे ववयों्‌के्‌प्रमार््‌का्‌लक्षर्, नेरों्‌के्‌उधमीलन्‌की्‌
ववधि्‌क्रमानुसार्‌संक्षेप्‌में ्‌वर्र्णत्‌है ्‌॥११॥

ब्रह्मा्‌आदद्‌दे वों्‌ने्‌एवं्‌श्रेष्ठ्‌मुननयों्‌ने्‌न्जस्‌प्रकार्‌ववद्वानों, दे वों्‌एवं्‌मनुष्यों्‌के्‌सम्पूर््‌ण


s.c
भवनलक्षर्ों्‌का्‌उपदे श्‌ककया्‌है , उसी्‌प्रकार्‌मय्‌ऋवष्‌ने्‌उन्‌सभी्‌लक्षर्ों्‌का्‌वर्णन्‌प्रस्तुत्‌ककया्‌
है ्‌॥१२॥

इनत्‌मयमते्‌वास्तुशास्रे्‌संग्रहाध्यायः्‌प्रथमः
ok
मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌२
असरु राज्‌’मय’्‌के्‌मयमतम्‌ग्रंथमे्‌ववद्वानों, दे वों्‌एवं्‌मनष्ु योंके्‌संपर्
ू ्‌ण भवनलक्षर्ोंका्‌
Bo

वर्णन्‌प्रस्तुत्‌ककया्‌है।

िस्तुप्रकार
44

आवास्‌एवं्‌भूसम्‌के्‌प्रकार्‌-्‌अमर्‌(दे व)्‌एवं्‌मरर्िमाण्‌(मनुष्य)्‌जहाूँ्‌जहाूँ्‌ननवास्‌करते्‌हैं,
ववद्वज्जन्‌उसे्‌वस्तु्‌(वास्तु)्‌कहते्‌है ्‌।्‌उन्‌ननवासस्थलों्‌के्‌भेदों्‌का्‌मैं्‌(मय्‌ऋवष)्‌वर्णन्‌करता्‌
हूूँ्‌॥१॥
वास्तु्‌चार्‌प्रकार्‌के्‌होते्‌हैं्‌-्‌भूसम, प्रासाद्‌(दे वालय), यान्‌एवं्‌शयन्‌।्‌इनमें ्‌प्रिान्‌वास्तु्‌भूसम्‌
ही्‌हैं; क्योंकक्‌शेष्‌इसी्‌से्‌उत्पधन्‌होते्‌हैं्‌॥२॥
प्रासाद्‌आदद्‌वास्तु्‌प्रिान्‌वस्तु्‌(वास्तु)्‌भूसम्‌से्‌उत्पधन्‌होने्‌एवं्‌उस्‌पर्‌आधश्रत्‌होने्‌के्‌कारर््‌
वास्तु्‌ही्‌है ्‌।्‌इसी्‌कारर््‌प्राचीन्‌आचायो्‌ने्‌इधहें ्‌वास्तु्‌की्‌संज्ञा्‌प्रदान्‌की्‌है ्‌॥३॥
(चारो्‌वास्तुओं्‌में ्‌प्रथमतः्‌प्रिान्‌वास्तु्‌पर्‌ववचार्‌करना्‌चादहये्‌।)्‌भवन-प्रासादादद्‌के्‌ननमाणर््‌के्‌
सलये्‌भूसम्‌की्‌परीक्षा्‌वर्ण्‌(रं ग), गधि, रस्‌(स्वाद), आकृनत, ददशा, शब्द्‌एवं्‌स्पशण्‌के्‌द्वारा्‌करनी्‌
चादहये्‌।्‌परीक्षा्‌के्‌पश्चात्‌्‌ही्‌ननमाणर्कायण्‌की्‌आवश्यकता्‌के्‌अनस
ु ार्‌भसू म-ग्रहर््‌करना्‌चादहये्‌
॥४॥

भूममभेद
प्रत्येक्‌वर्ण्‌(ब्राह्मर्ादद)्‌के्‌अनस
ु ार्‌भसू म्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌है ्‌।्‌इस्‌दृन्ष्ि्‌से्‌भसू म्‌क्रमशः्‌दो्‌
प्रकार्‌की्‌होती्‌है ्‌-्‌गौर््‌एवं्‌अङ्गी्‌(प्रिान)्‌॥५॥
भसू म्‌अङ्गी्‌होती्‌है ्‌तथा्‌ग्रामादद्‌गौर््‌के्‌अधतगणत्‌आते्‌है ्‌।्‌सभागार, शाला, प्रपा्‌(प्याऊ),
रङ्गमण्डप्‌एवं्‌मन्धदर्‌(प्रासाद्‌होते्‌है )्‌॥्‌६॥
इधहें ्‌प्रासाद्‌कहते्‌है ्‌।्‌सशबबका, धगन्ललका, रथ, स्यधदन्‌एवं्‌आनीक्‌को्‌यान्‌कहा्‌जाता्‌है ्‌॥७॥
शयन्‌के्‌अधतगणत्‌मञ्च्‌(ससंहासन), मन्ञ्चसलका्‌(ददवान), काष्ठ्‌(काष्ठ्‌के्‌आसन), पञ्जर्‌(वपंजरा),

om
फलकासन्‌(बेञ्च), पयणङ्क्‌(पलंग), बालपयणङ्क्‌आदद्‌ग्रहर््‌ककये्‌जाते्‌हैं्‌॥८॥

भूप्राधान्य्‌हे तु
उपयक्
ुण त्‌चारो्‌में ्‌प्रथम्‌स्थान्‌भूसम्‌का्‌कहा्‌जाता्‌हैं; क्योंकक्‌भूतों(पञ्च्‌महाभूतों)्‌में ्‌प्रथम्‌स्थान्‌
s.c
भूसम्‌का्‌है , संसार्‌की्‌न्स्थनत्‌इसी्‌पर्‌है ्‌एवं्‌यही्‌सबका्‌आिार्‌है ्‌॥९॥

िणाानुरूप्‌भूमम
ब्राह्मर्ो्‌के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌भूसम्‌के्‌लक्षर््‌इस्‌प्रकार्‌है ्‌-्‌भूसम्‌चौकोर्‌(लम्बाई-चौड़ाई्‌का्‌प्रमार््‌
ok
सम)्‌हो, समट्िी्‌का्‌रं ग्‌श्वेत्‌हो, उदम्
ु बर्‌के्‌वक्ष
ृ ्‌से्‌(गूलर)्‌युक्त्‌हो्‌एवं्‌भूसम्‌का्‌ढलान्‌उत्तर्‌
ददशा्‌की्‌ओर्‌रहे ्‌॥१०॥
कषाय-मिरु ्‌स्वाद्‌वाली्‌भूसम्‌(ब्राह्मर्ो्‌के्‌सलये)्‌सुखद्‌कही्‌गयी्‌है ्‌।्‌क्षबरयों्‌के्‌सलये्‌श्रेष्ठ्‌
भूसम्‌के्‌लक्षर््‌इस्‌प्रकार्‌है ्‌-्‌भूसम्‌लम्बाई्‌में ्‌चौडाई्‌से्‌आठ्‌भाग्‌अधिक्‌हो, समट्िी्‌का्‌रं ग्‌
Bo

लाल्‌हो्‌एवं्‌स्वाद्‌में ्‌नतक्त्‌हो्‌॥११॥
पूव्‌ण की्‌ओर्‌ढलान्‌वाली, ववस्तत
ृ , पीपल्‌के्‌वक्ष
ृ ्‌से्‌समन्धवत्‌भूसम्‌पीपल्‌के्‌वक्ष
ृ ्‌से्‌समन्धवत्‌
भसू म्‌राजाओं्‌(क्षबरयों)्‌के्‌सलये्‌शभ
ु ्‌एवं्‌सवणदा्‌सभी्‌प्रकार्‌की्‌सम्पवत्त्‌प्रदान्‌करने्‌वाली्‌कही्‌
गई्‌है ्‌॥१२॥
44

लम्बाई्‌चौड़ाई्‌से्‌छः्‌भाग्‌अधिक्‌हो, समट्िी्‌का्‌रं ग्‌पीला्‌हो, उसका्‌स्वाद्‌खट्िा्‌ओ, प्लक्ष्‌


(पाकड़)्‌के्‌वक्ष
ृ ्‌से्‌यक्
ु त्‌हो्‌एवं्‌पव
ू ्‌ण ददशा्‌की्‌ओर्‌ढलान्‌हो-ऐसी्‌भसू म्‌वैश्य्‌वर्ण्‌के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌
कही्‌गई्‌है ्‌॥१३॥
लम्बाई्‌और्‌चौड़ाई्‌से्‌चार्‌भाग्‌अधिक्‌हो, पव
ू ्‌ण ददशा्‌की्‌ओर्‌ढलान्‌हो, समट्िी्‌का्‌रं ग्‌काला्‌हो्‌
तथा्‌स्वाद्‌कड़वा्‌हो, भसू म्‌पर्‌बरगद्‌के्‌वक्ष
ृ ्‌हो्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌की्‌भसू म्‌शद्र
ू ्‌वर्ण्‌वालों्‌को्‌िन-
िाधय्‌एवं्‌समद्
ृ धि्‌प्रदान्‌करती्‌है ्‌॥१४॥
इस्‌प्रकार्‌ब्राह्मर्ों, क्षबरयों, वैश्यों्‌एवं्‌शूद्रों्‌के्‌अनुरूप्‌वास्तु्‌(भूसम)्‌के्‌प्रकार्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌
गया्‌है ्‌।्‌दे वों, ब्राह्मर्ों्‌एवं्‌राजाओं्‌के्‌सलये्‌सभी्‌प्रकार्‌की्‌भूसमयाूँ्‌प्रशस्त्‌होती्‌है ्‌(यह्‌उपयक्
ुण त्‌
मत्‌का्‌ववकलप्‌है ); ककधतु्‌शेष्‌दो्‌(वैश्य्‌एवं्‌शूद्र)्‌को्‌अपने्‌अनुरूप्‌भूसम्‌का्‌ही्‌चयन्‌करना्‌
चादहये्‌॥१५॥
मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌३
असुरराज्‌’मय’्‌के्‌मयमतम्‌ग्रंथमे्‌ववद्वानों, दे वों्‌एवं्‌मनष्ु योंके्‌संपूर््‌ण भवनलक्षर्ोंका्‌वर्णन्‌प्रस्तत
ु ्‌ककया्‌है ।

भूमीपरीक्षा
दे वों्‌एवं्‌ब्राह्मर्ों्‌के्‌सलये्‌आयताकार्‌भसू म्‌भे्‌प्रशस्त्‌होती्‌है ्‌।्‌भसू म्‌की्‌आकृनत्‌अननधदनीय्‌
होनी्‌चादहये्‌एवं्‌उसे्‌दक्षक्षर््‌तथा्‌पन्श्चम्‌में ्‌ऊूँची्‌होनी्‌चादहये्‌॥१॥
भसू म, अश्व, गज, वेर्,ु वीर्ा, समद्र
ु ्‌(जल)्‌एवं्‌दधु दसु भ्‌वाद्य्‌की्‌ध्वनन्‌से्‌यक्
ु त्‌होनी्‌चादहये्‌तथा्‌
पध
ु नाग्‌(नागकेसर), जानत-पष्ु प्‌(चमेली), कमल, िाधय्‌एवं्‌पािल्‌(गल
ु ाब)्‌के्‌सग
ु धि्‌से्‌सव
ु ाससत्‌

om
होनी्‌चादहये्‌॥२॥
पश्‌ु के्‌गधि्‌के्‌समान्‌एवं्‌न्जस्‌पर्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌बीज्‌उगे, ऐसी्‌भसू म्‌श्रेष्ठ्‌होती्‌है ्‌।्‌भसू म्‌
एक्‌रं ग्‌की, सघन, कोमल्‌एवं्‌छूने्‌में ्‌सुख्‌प्रदान्‌करने्‌वाली्‌होनी्‌चादहये्‌॥३॥
न्जस्‌समतल्‌भूसम्‌पर्‌बेल, नीम, ननगण्
ुण डी, वपन्ण्डत, सप्तपर्णक्‌(सप्तच्छद)्‌एवं्‌सहकार्‌(आम)-ये्‌
छः्‌वक्ष
ृ ्‌हों्‌एवं्‌भूसम्‌समतल्‌हो्‌॥४॥
s.c
रं ग्‌मे्‌श्वेत, लाल, पीली्‌तथा्‌कपोत्‌के्‌समान्‌काली, स्वाद्‌मे्‌नतक्त, कड़वी, कसैली, नमकीन, खट्िी्‌
॥५॥
एवं्‌मीठी्‌-्‌इन्‌छः्‌स्वादोवाली्‌भूसम्‌सभी्‌प्रकार्‌की्‌सम्पवत्तयाूँ्‌प्रदान्‌करती्‌है ्‌।्‌रं ग, गधि्‌एवं्‌
ok
स्वाद्‌से्‌युक्त्‌न्जस्‌भूसम्‌पर्‌जलिारा्‌का्‌प्रवाह्‌दादहनी्‌ओर्‌हो, वह्‌भूसम्‌शुभ्‌होती्‌है ्‌॥६॥
(उत्खनन्‌करने्‌पर)्‌पुरुषाञ्जसल-प्रमार््‌(पुरुष-प्रमार्)्‌पर्‌जल्‌ददखाई्‌पड़े, मन्‌को्‌अच्छी्‌लगने्‌
वाली, कपालान्स्थ-ववहीन, कंकड़-पत्थररदहत, कीिों्‌एवं्‌दीमक्‌की्‌बाूँबी्‌आदद्‌से्‌ववहीन्‌॥७॥
हड्डी्‌आदद्‌से्‌रदहत, नछद्ररदहत, महीन्‌बालू्‌वाली, जले्‌कोयले, वक्ष
ृ ्‌के्‌मूल्‌एवं्‌ककसी्‌प्रकार्‌के्‌शूल्‌
Bo

से्‌रदहत्‌॥८॥
कीचड़.्‌िल
ू , कूप, काष्ठ, समट्िी्‌के्‌ढे ले्‌एवं्‌बालू, राख्‌आदद्‌से्‌तथा्‌भूसे्‌से्‌रदहत्‌॥९॥

ननन््य्‌भूमी
44

भूसम्‌सभी्‌वर्ण्‌वालों्‌के्‌सलये्‌शुभ्‌एवं्‌समद्
ृ धि्‌प्रदान्‌करने्‌वाली्‌होती्‌है ्‌।्‌जो्‌भूसम्‌दधि, घत
ृ ,
मि्‌ु (मद्य), तेल्‌तथा्‌रक्त्‌गधि्‌वाली्‌होती्‌है ्‌(वह्‌भी्‌प्रशस्त्‌होती्‌है ्‌)्‌॥१०॥
शव, मछली्‌एवं्‌पक्षी्‌के्‌गधि्‌वाली्‌भूसम्‌अग्राह्य्‌होती्‌है ्‌।्‌इसी्‌प्रकार्‌सभागार, चैत्य्‌(ग्राम्‌का्‌
प्रिान्‌वक्ष
ृ )्‌एवं्‌राजभवन्‌के्‌ननकि्‌की्‌भूसम्‌गह
ृ ननमाणर््‌की्‌दृन्ष्ि्‌से्‌त्याज्ज्‌होती्‌है ्‌॥११॥
दे वालय्‌के्‌ननकि, काूँिेदार्‌वक्ष
ृ ्‌से्‌युक्त, वत्त
ृ ाकार, बरकोर्, ववषम्‌(न्जसकी्‌आकृनत्‌असमान्‌हो),
वज्र्‌के्‌सदृश्‌(कई्‌कोर््‌वाली)्‌तथा्‌कछुये्‌के्‌समान्‌आकृनत्‌(बीच्‌मे्‌ऊूँची)्‌वाली्‌भूसम्‌
गह
ृ ननमाणर््‌के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌नही्‌होती्‌है ्‌॥१२॥
न्जस्‌भूसम्‌पर्‌चाण्डाल्‌(शव्‌आदद्‌से्‌आजीववका्‌चलाने्‌वाले)्‌के्‌गह
ृ ्‌की्‌छाया्‌पड़े, चमण्‌द्वारा्‌
आजीववका्‌चलाने्‌वाले्‌के्‌गह
ृ ्‌के्‌पास, एक, दो, तीन्‌एवं्‌चार्‌मागो्‌पर्‌(एक-दो्‌राजमागो, नतराहे ्‌
एवं्‌चौराहे )्‌पर्‌न्स्थत्‌तथा्‌जहाूँ्‌ठीक्‌मागण्‌न्‌हों, ऐसे्‌स्थान्‌पर्‌गह
ृ -ननमाणर््‌प्रशस्त्‌नहीं्‌होता्‌
॥१३॥
मध्य्‌में ्‌दबी, पर्व्‌(ढोल्‌के्‌सदृश्‌एक्‌वाद्य), पक्षी, मरु ज्‌(एक्‌वाद्य)्‌तथा्‌मछली्‌के्‌समान्‌
आकार्‌की्‌भूसम्‌तथा्‌जहाूँ्‌चारो्‌कोनों्‌पर्‌महावक्ष
ृ ्‌लगे्‌हों, ऐसी्‌भूसम्‌गह
ृ ननमाणर््‌के्‌सलये्‌उधचत्‌
नहीं्‌होती्‌है ्‌॥१४॥
ग्रामादद्‌के्‌प्रिान्‌वक्ष
ृ , न्जसके्‌चारो्‌कोनों्‌पर्‌साल्‌वक्ष
ृ ्‌हों, सपण्‌के्‌आवास्‌के्‌ननकि्‌एवं्‌समधश्रत्‌
जानत्‌के्‌वक्ष
ृ ों्‌के्‌बाग्‌के्‌पास्‌की्‌भूसम्‌गह
ृ -ननमाणर््‌केल्‌सलये्‌अप्रशस्त्‌होती्‌है ्‌॥१५॥
श्मशान्‌के्‌क्षेर, आश्रमस्थान, बधदर्‌एवं्‌सुअर्‌के्‌आकार्‌की, वनसपण्‌के्‌सदृश, कुठार्‌की्‌आकृनत्‌
वाली, शूप्‌ण एवं्‌ऊखल्‌की्‌आकृनत्‌वाली्‌भूसम्‌त्याज्य्‌होती्‌है ्‌॥१६॥
शङ्ख, शङ्कु, ववडाल, धगरधगि्‌तथा्‌नछपकली्‌की्‌आकृनत्‌वाली, ऊसर्‌एवं्‌कीड़े्‌लगी्‌भूसम्‌गह
ृ ्‌

om
ननमाणर््‌के्‌सलये्‌त्याज्य्‌होती्‌है ्‌॥१७॥
इसी्‌प्रकार्‌अधय्‌आकृनत्‌वाली्‌भूसम, बहुत्‌से्‌प्रवेशमागण्‌वाली्‌एवं्‌मागण्‌से्‌ववद्ि्‌भूसम्‌ववद्वानों्‌
द्वारा्‌ननन्धदत्‌है ्‌॥१८॥
यदद्‌अज्ञानतावश्‌ऐसी्‌भूसम्‌पर्‌गह
ृ ्‌बन्‌भी्‌जाय्‌तो्‌इससे्‌महान्‌दोष्‌उत्पधन्‌होता्‌है ्‌।्‌अतः्‌
s.c
सभी्‌प्रकार्‌से्‌ऐसी्‌भूसम्‌का्‌पररत्याग्‌करना्‌चादहये्‌॥१९॥

सिोत्कृष्ट्‌भूमी
श्वेत, रक्त, पीत्‌एवं्‌कृष्र््‌वर्ण्‌वाली, अश्व्‌एवं्‌गज्‌के्‌नननाद्‌से्‌युक्त, मिरु ्‌आदद्‌छः्‌स्वादो्‌
वाली, एक्‌वर्ण्‌की, गो-िाधय्‌एवं्‌कमल्‌के्‌गधि्‌से्‌युक्त, पत्थर्‌एवं्‌भूसे्‌से्‌रदहत, दक्षक्षर््‌एवं्‌
ok
पन्श्चम्‌मे्‌ऊूँची, पूव्‌ण एवं्‌उत्तर्‌मे्‌ढलान्‌वाली, श्रेष्ठ्‌सुरसभ्‌के्‌सदृश, शूल्‌एवं्‌अन्स्थ्‌से्‌रदहत,
कर्द्‌(िल
ू , बालू्‌आदद)्‌रदहत्‌भूसम्‌सभी्‌के्‌सलये्‌अनुकूल्‌होती्‌है , ऐसा्‌सभी्‌श्रेष्ठ्‌मुननयों्‌का्‌
ववचार्‌है ्‌॥२०॥
Bo
44

मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌४
असुरराज्‌’मय’्‌के्‌मयमतम्‌ग्रंथमे्‌ववद्वानों, दे वों्‌एवं्‌मनष्ु योंके्‌संपूर््‌ण भवनलक्षर्ोंका्‌वर्णन्‌प्रस्तत
ु ्‌ककया्‌है ।

भम
ू ीपररग्रह
भम
ू ीग्रहण्‌कर्त्ाव्य
ननमाणर्-हे त्‌ु भसु म्‌का्‌ग्रहर््‌-्‌आकार, रं ग्‌एवं्‌शब्द्‌आदद्‌गर्
ु ों्‌से्‌यक्
ु त्‌भसू म्‌का्‌चयन्‌करने्‌के्‌
पश्चात्‌बद्
ु धिमान्‌स्थपनत्‌को्‌दे वबसल्‌(वास्तद
ु े वों्‌की्‌पज
ू ा)्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌पश्चात्‌॥१॥
वह्‌स्वन्स्तवाचक्‌घोष्‌एवं्‌जय्‌आदद्‌मंगलकारी्‌शब्दों्‌के्‌साथ्‌इस्‌प्रकार्‌कहे -राक्षसों्‌के्‌साथ्‌
दे वता्‌एवं्‌भत
ू ्‌(मानवेतर्‌प्रार्ी)्‌दरू ्‌हो्‌जायूँ्‌॥२॥
वे्‌इस्‌भसू म्‌से्‌अधयर्‌स्थान्‌पर्‌जाकर्‌अपना्‌ननवास्‌बनायें्‌।्‌हम्‌इस्‌भसू म्‌को्‌(गह
ृ ननमाणर्-
हे तु)्‌ग्रहर््‌कर्‌रहे ्‌हैं्‌।्‌इस्‌मधर्‌का्‌उच्चारर््‌करते्‌हुये्‌ग्रहर््‌की्‌गी्‌भूसम्‌पर्‌(अिोरे र्खत्‌कायण्‌
करना्‌चादहये)्‌॥३॥
उस्‌भूसम्‌में ्‌हल्‌चलवा्‌कर्‌गोबरसमधश्रत्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌बीजों्‌को्‌उसमें ्‌बो्‌दे ना्‌चादहये्‌।्‌उन्‌
बीजों्‌को्‌उगा्‌हुआ्‌एवं्‌उनमें ्‌पके्‌हुये्‌फल्‌दे ख्‌कर्‌-्‌॥४॥
वष
ृ भ्‌एवं्‌बछड़ो्‌के्‌साथ्‌गायों्‌को्‌वहाूँ्‌बसा्‌दे ना्‌चादहये; क्योंकक्‌गायों्‌के्‌वहाूँ्‌चलने्‌एवं्‌सूँघ
ू ने्‌
से्‌वह्‌भूसम्‌पववर्‌हो्‌जाती्‌है ्‌॥५॥
प्रसधन्‌वष
ृ ों्‌के्‌नाद्‌से्‌एवं्‌बछड़ों्‌के्‌मुख्‌से्‌धगरे ्‌हुये्‌फेन्‌से्‌भूसम्‌पररष्कृत्‌हो्‌जाती्‌है ्‌एवं्‌

om
उसके्‌सभी्‌दोष्‌िल
ु ्‌जाते्‌है ्‌॥६॥
गोमूर्‌से्‌सींची्‌गई्‌तथा्‌गोबर्‌से्‌लीपी्‌हुई, शरीर्‌रगड़ने्‌से्‌धगरे ्‌हुये्‌रोमों्‌से्‌युक्त्‌तथा्‌गायों्‌के्‌
पैरों्‌द्वारा्‌ककये्‌गये्‌खेल्‌से्‌भूसम्‌(शुद्ि्‌हो्‌जानत्‌है ।)्‌॥७॥
गाय्‌के्‌गधि्‌से्‌युक्त, इसके्‌पश्चात्‌पुण्यजल्‌से्‌पुनः्‌पववर्‌की्‌गई्‌भूसम्‌पर्‌(ननमाणर्कायण्‌के्‌
s.c
सलये)्‌शुभ्‌नतधथ्‌से्‌युक्त्‌नक्षर्‌का्‌ववचार्‌करना्‌चादहये्‌॥८॥
ववद्वानों्‌द्वारा्‌सुववचाररत्‌शुभ्‌करर्, मुहूत्‌ण एवं्‌सुधदर्‌लग्न्‌में ्‌अक्षत्‌एवं्‌श्वेत्‌पुष्पों्‌से्‌
वास्तुदेवों्‌का्‌पूजन्‌करना्‌चादहये्‌॥९॥
ब्राह्मर्ों्‌द्वारा्‌यथाशन्क्त्‌स्वन्स्तवाचन्‌कराना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌पश्चात्‌वास्तुक्षेर्‌के्‌मध्य्‌में ्‌
ok
पधृ थवीतल्‌की्‌खद
ु ाई्‌करनी्‌चादहये्‌॥१०॥
वास्तु्‌के्‌मध्य्‌मेख्‌एक्‌हाथ्‌गहरा, चौकोर, न्जसकी्‌ददशायें्‌ठीक्‌हों, दोषरदहत्‌गड्ढा्‌खोदना्‌
चादहये्‌।्‌यह्‌गड्ढा्‌सूँकरा्‌नहीं्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌न्‌ही्‌बहुत्‌गहरा्‌होना्‌चादहये्‌॥११॥
इसके्‌पश्चात्‌यथोधचत्‌ववधि्‌से्‌पज
ू ा्‌करके्‌तथा्‌उस्‌गड्ढे ्‌की्‌वधदना्‌करने्‌के्‌पश्चात्‌चधदन्‌
Bo

एवं्‌अक्षतसमधश्रत्‌तथा्‌सभी्‌रत््‌नों्‌से्‌यक्
ु त्‌जल्‌को-्‌॥१२॥
पयसा्‌त्‌ु ततः्‌प्राज्ञो्‌ननशादौ्‌पररपरू येत्‌।
बद्
ु धिमान्‌्‌मनष्ु य्‌को्‌राबर्‌के्‌प्रारम्भ्‌में ्‌गड्ढे ्‌में ्‌डालते्‌हुये्‌उसे्‌जल्‌से्‌पर्
ू ्‌ण करना्‌चादहये्‌।्‌
इसके्‌पश्चात्‌पववर्‌होकर्‌साविान्‌मन्‌से्‌गड्ढे ्‌के्‌पास्‌भसू म्‌पर्‌कुश्‌बबछा्‌कर्‌पव
ू ्‌ण ददशा्‌की्‌
44

ओर्‌मख
ु ्‌करके्‌बैठ्‌जाना्‌चादहये्‌॥१३॥
उपवास्‌करते्‌हुये्‌इस्‌मधर्‌का्‌जप्‌करना्‌चादहये्‌।्‌मधर्‌इस्‌प्रकार्‌है -्‌हे ्‌पधृ थवी, इस्‌भसू म्‌पर्‌
उत्तम्‌समद्
ृ धि्‌स्थावपत्‌कर्‌इसे्‌िन-िाधय्‌से्‌वद्
ृ धि्‌प्रदान्‌करो्‌।्‌तुम्‌कलयार्कारी्‌बनो, तुम्हें ्‌
प्रर्ाम्‌॥१४-१५॥

उर्त्माददभम
ू ीलक्षण
बद्
ु धिमान्‌स्थपनत्‌को्‌ददन्‌होने्‌पर्‌प्रथमतः्‌उस्‌गड्ढे ्‌की्‌परीक्षा्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌इसमें ्‌जल्‌
बचा्‌हुआ्‌दे ख्‌कर्‌सभी्‌प्रकार्‌की्‌सम्पवत्तयों्‌के्‌सलये्‌उस्‌भसू म्‌को्‌ननमाणर्हे त्‌ु ग्रहर््‌करना्‌
चादहये्‌॥१६॥
भसू म्‌यदद्‌गीली्‌रहे ्‌तो्‌उस्‌पर्‌ननसमणत्‌गह
ृ ्‌में ्‌ववनाश्‌होता्‌है ्‌।्‌यदद्‌शष्ु क्‌रहे ्‌तो्‌उस्‌गह
ृ ्‌में ्‌
िन-िान्‌की्‌हानन्‌होती्‌है ्‌।्‌यदद्‌उस्‌गड्ढे ्‌के्‌खोदने्‌से्‌ननकली्‌समट्िी्‌से्‌उसे्‌भरा्‌जाय्‌एवं्‌
परु ी्‌समट्िी्‌उसमें ्‌समा्‌जाय्‌तो्‌भसू म्‌को्‌मध्यम्‌श्रेर्ी्‌का्‌समझना्‌चादहये्‌॥१७॥
यदद्‌समट्िी्‌से्‌गड्ढा्‌भर्‌जाय्‌एवं्‌समट्िी्‌बच्‌भी्‌जाय्‌अथाणत्‌समट्िी्‌अधिक्‌हो्‌तो्‌भूसम्‌उत्तम,
यदद्‌गड्ढा्‌भी्‌न्‌भरे ्‌एवं्‌समट्िी्‌समाप्त्‌हो्‌जाय्‌अथाणत्‌समट्िी्‌गड्ढा्‌भरने्‌में ्‌कम्‌पड़े्‌तो्‌भूसम्‌
हीन्‌कोदि्‌की्‌होती्‌है ्‌।्‌उस्‌गड्ढे ्‌के्‌मध्यमें ्‌यदद्‌जल्‌दादहनी्‌ओर्‌घूम्‌कर्‌बहे ्‌तो्‌इस्‌प्रकार्‌
की्‌सुरसभ्‌की्‌मूनतण्‌के्‌सदृश्‌वाली्‌भूसम्‌सवणसम्पवत्तकारक्‌होती्‌है ्‌॥१८॥
इसे्‌ननमाणर्-हे तु्‌ग्रहर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌पूवोक्त्‌ववधि्‌से्‌ववववि्‌प्रकार्‌की्‌भूसमयों्‌का्‌
ज्ञान्‌कर्‌व्यन्क्त्‌को्‌ग्राम, अग्रहार, पुर, पतन, खवणि, स्थानीय, खेि, ननगम्‌एवं्‌अधय्‌की्‌स्थापना्‌के्‌
सलये्‌भूसम्‌का्‌ग्रहर््‌करना्‌चादहये्‌॥१९॥

om
मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌५
असुरराज्‌’मय’्‌के्‌मयमतम्‌ग्रंथमे्‌ववद्वानों, दे वों्‌एवं्‌मनष्ु योंके्‌संपूर््‌ण भवनलक्षर्ोंका्‌वर्णन्‌प्रस्तत
s.c ु ्‌ककया्‌है ।

मानोपकरण
भसू म-मापन्‌के्‌उपकरर््‌-्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌वास्तओ
ु ्‌ं (भसू म्‌एवं्‌भवन)्‌का्‌ननिाणरर््‌मान्‌या्‌प्रमार््‌
ok
से्‌ही्‌ककया्‌जाता्‌है ; अतः्‌मैं्‌(मय्‌ऋवष)्‌संक्षेप्‌में ्‌मापन्‌के्‌उपकरर्ों्‌के्‌ववषय्‌में ्‌बतलाता्‌हूूँ्‌
॥१॥
(मापन्‌की्‌प्रथम्‌इकाई)्‌अङ्गल
ु -माप्‌परमार्ओ
ु ं्‌के्‌क्रमशः्‌वद्
ृ धि्‌से्‌होती्‌है ्‌।्‌परमार्ओ
ु ंका्‌
Bo

दशणन्‌योगी-जनों्‌को्‌होता्‌है , ऐसा्‌शास्रों्‌मे्‌कहा्‌गया्‌है ्‌॥२॥


आठ्‌परमार्ुओं्‌के्‌समलने्‌से्‌एक्‌'रथरे र्ु' (िल
ू ्‌का्‌कर्), आठ्‌रथरे र्ुओं्‌के्‌समलने्‌से्‌एक्‌बालाग्र्‌
(बाल्‌की्‌नोक), आठ्‌बालाग्र्‌से्‌एक्‌'सलक्षा', आठ्‌सलक्षा्‌से्‌एक्‌'यूका' एवं्‌आठ्‌यूका्‌से्‌एक्‌'यव'
रूपी्‌माप्‌बनता्‌है ्‌॥३॥
44

उपयुक्
ण त्‌माप्‌क्रमशः्‌आठ्‌गुना्‌बढ़ते्‌हुये्‌'यव' बनते्‌हैं्‌।्‌यव्‌का्‌आठ्‌गन
ु ा्‌'अङ्गुल' माप्‌होता्‌है्‌
।्‌बारह्‌अङ्गुल्‌माप्‌को्‌'ववतन्स्त' (बबत्ता)्‌कहते्‌है ्‌॥४॥
दो्‌ववतन्स्त्‌का्‌एक्‌'हस्त' होता्‌है , न्जसे्‌'ककष्कु' भी्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌पच्चीस्‌हाथ्‌का्‌एक्‌
'प्राजापत्य' होता्‌है ्‌॥५॥
छब्बीस्‌हाथ्‌की्‌एक्‌'िनुसमणष्ि' तथा्‌सत्ताईस्‌हाथ्‌से्‌एक्‌'िनुग्रह
ण ' माप्‌बनता्‌है ्‌।्‌यान्‌(वाहन)्‌
तथा्‌शयन्‌(आसन्‌एवं्‌शय्या)्‌में ्‌ककष्कु्‌माप्‌तथा्‌ववमान्‌में ्‌प्राजापत्य्‌माप्‌का्‌प्रयोग्‌होता्‌है ्‌
॥६॥
वास्तुननमाणर््‌में ्‌'िनुमन्ुण ष्ि' माप्‌का्‌तथा्‌ग्रामादद्‌के्‌मापन्‌में ्‌'िनुग्रह
ण ' प्रमार््‌का्‌प्रयोग्‌होता्‌है ्‌।्‌
अथवा्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌वास्तु-कमण्‌में ्‌'ककष्कु' प्रमार््‌का्‌प्रयोग्‌ककया्‌जा्‌सकता्‌है ्‌॥७॥
हस्त्‌माप्‌को्‌'रन्त््‌
न', 'अरन्त््‌न, 'भज
ु ', बाहु' एवं्‌'कर' कहते्‌हैं्‌।्‌चार्‌हस्त्‌से्‌'िनद
ु ण ण्ड' माप्‌बनता्‌है ्‌
।्‌इसी्‌को्‌'यन्ष्ि' भी्‌कहते्‌है ्‌॥८॥
आठ्‌दण्ड्‌(यन्ष्ि)्‌को्‌'रज्जु' कहा्‌जाता्‌है ्‌।्‌दण्डमाप्‌से्‌ही्‌ग्राम, पत्तन, नगर, ननगम, खेि्‌एवं्‌
वेश्म्‌(भवन)्‌आदद्‌का्‌मापन्‌करना्‌चादहये्‌॥९॥
गह
ृ ादद्‌का्‌माप्‌हस्त्‌से, यान्‌एवं्‌शयन्‌का्‌मापन्‌ववतन्स्त्‌(बबत्ता)्‌से्‌एवं्‌छोिी्‌वस्तुओं्‌का्‌
मापन्‌अङ्गुल्‌से्‌करना्‌चादहये, ऐसा्‌ववद्वानों्‌का्‌मत्‌है ्‌॥१०॥
'यव' माप्‌से्‌अत्यधत्‌छोिी्‌वस्तुओं्‌का्‌मापन्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌।्‌यह्‌मध्यमा्‌अङ्गुसल्‌में ्‌बीच्‌
वाले्‌पवण्‌के्‌बराबर्‌)अङ्गुसल्‌के्‌मध्य्‌के्‌जोड़्‌के्‌ऊपर्‌बनी्‌यव्‌की्‌आकृनत्‌)्‌होता्‌है ्‌॥११॥
इस्‌माप्‌को्‌'माराङ्गुल' कहते्‌है ्‌।्‌इसका्‌प्रयोग्‌यज्ञ्‌में ्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌एवं्‌यह्‌माप्‌यज्ञकताण्‌की्‌
अङ्गुसल्‌से्‌सलया्‌जाता्‌है ्‌।्‌इसे्‌'दे हलब्िाङ्गुल' भी्‌कहते्‌है ्‌॥१२॥

om
इस्‌प्रकार्‌माप्‌का्‌ज्ञान्‌करने्‌के्‌पश्चात्‌स्थपनत्‌को्‌दृढ़तापूवक
ण ्‌(साविानी्‌पूवक
ण )्‌मापनकायण्‌
करना्‌चादहये्‌।

मिल्पपलक्षण
संसार्‌में ्‌अपने-अपने्‌कायों्‌के्‌अनुसार्‌चार्‌प्रकार्‌के्‌सशलपी्‌होते्‌हैं्‌॥१३॥
s.c
चार्‌प्रकार्‌के्‌सशलपी्‌-्‌स्थवपती, सूरग्राही, विणकक्‌(बढ़ई)्‌एवं्‌तक्षक्‌(छीलने, कािने्‌एवं्‌आकृनतयाूँ्‌
उकेरने्‌वाले)्‌होते्‌हैं्‌।्‌ये्‌सभी्‌(स्थापत्यादद्‌कमण्‌के्‌सलये)्‌प्रससद्ि्‌स्थान्‌वाले, सङ्कीर्ण्‌जानत्‌से्‌
उत्पधन्‌एवं्‌अपने्‌कायो्‌के्‌सलये्‌असभष्ि्‌गुर्ों्‌से्‌युक्त्‌होते्‌हैं्‌॥१४॥
'स्थपनत' संज्ञक्‌सशलपी्‌को्‌भवन्‌की्‌स्थापना्‌में ्‌योग्य्‌एवं्‌(गह
ृ -ननमाणर््‌के्‌सहायक)्‌अधय्‌शास्रों्‌
ok
का्‌भी्‌ज्ञाता्‌होना्‌चादहये्‌।्‌शारीररक्‌दृन्ष्ि्‌से्‌सामाधय्‌से्‌न्‌कम्‌अङ्गो्‌वाला्‌तथा्‌न्‌ही्‌
अधिक्‌अङ्गो्‌वाला्‌(अथाणत्‌सम्पूर््‌ण रूप्‌से्‌स्वस्थ)्‌िासमणक्‌ववृ त्त्‌वाला्‌एवं्‌दयावान्‌होना्‌चादहये्‌
॥१५॥
Bo

स्थपनत्‌को्‌द्वेषरदहत, ईष्याणरदहत, साविान्‌आसभजात्य्‌गुर्ों्‌से्‌युक्त, गर्र्त्‌तथा्‌पुरार्ों्‌का्‌


ज्ञाता, सत्यवक्ता्‌एवं्‌इन्धद्रयो्‌को्‌वश्‌मे्‌रखने्‌वाला्‌होना्‌चादहये्‌॥१६॥
स्थपनत्‌को्‌धचरकमण्‌(गह
ृ ्‌के्‌नक्शा्‌आदद्‌बनाने)्‌मे्‌ननपुर्, सभी्‌दे शों्‌का्‌ज्ञाता्‌(स्थान्‌के्‌भूगोल्‌
का्‌ज्ञाता), (अपने्‌सहायको्‌को)्‌अधन्‌दे ने्‌वाला, अलोभी, रोगरदहत, आलस्य्‌एवं्‌भूल्‌न्‌करने्‌वाला्‌
44

तथा्‌सात्‌प्रकार्‌के्‌व्यसनों्‌(वाधचक्‌आघात्‌पहुूँचाना, सम्पवत्त्‌के्‌सलये्‌दहंसा्‌का्‌मागण्‌अपनाना,
शारीररक्‌चोि्‌पहुूँचाना, सशकार, जुआ, स्री्‌एवं्‌सुरापान्‌-अथणशास्र्‌-्‌८३.२३.३२)्‌से्‌रदहत्‌होना्‌
चादहये्‌॥१७॥

सूत्रग्राही
'सूरग्राही' स्थपनत्‌का्‌पुर्‌या्‌सशष्य्‌होता्‌है ्‌।्‌उसे्‌यशस्वी, दृढ़्‌मानससकता्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌वास्तु-
ववद्या्‌मे्‌पारं गत्‌होना्‌चादहये्‌॥१८॥
सूरग्राही्‌को्‌स्थपनत्‌की्‌आज्ञानुसार्‌कायण्‌करने्‌वाला्‌एवं्‌(स्थापत्यसम्बधिी)्‌सभी्‌कायों्‌का्‌ज्ञाता्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌उसे्‌सूर्‌एवं्‌दण्ड्‌के्‌प्रयोग्‌का्‌ज्ञाता्‌एवं्‌ववववि्‌प्रकार्‌के्‌मापन्‌मान-उधमान्‌
(लम्बाई, चौड़ाई, ऊूँचाई्‌एवं्‌उनके्‌उधचत्‌अनुपात)्‌का्‌ज्ञाता्‌होना्‌चादहये्‌॥१९॥
पत्थर, काष्ठ्‌एवं्‌ईि्‌आदद्‌को्‌मोिा्‌एवं्‌पतला्‌कािने्‌के्‌कारर््‌वह्‌सशलपी्‌'तक्षक' कहलाता्‌है ्‌।्‌
यह्‌सर
ू ग्राही्‌के्‌इच्छानस
ु ार्‌कायण्‌करता्‌है ्‌॥२०॥
विणकक्‌मवृ त्तका्‌के्‌कमण्‌(गह
ृ ननमाणर्)्‌का्‌ज्ञाता, गर्
ु वान, अपने्‌कायण्‌मे्‌समथण, अपने्‌क्षेर्‌से्‌
सम्बद्ि्‌सभी्‌कायो्‌को्‌स्वतधरतापूवक
ण ्‌करनेवाला, तक्षक्‌द्वारा्‌कािे ्‌छाूँिे्‌गये्‌सभी्‌िुकड़ों्‌को्‌
युन्क्तपूवक
ण ्‌जोड़्‌सकता्‌है ्‌॥२१॥
सवणदा्‌सूरग्राही्‌के्‌अनुसार्‌कायण्‌करने्‌वाला्‌सशलपी्‌'विणकक' कहा्‌जाता्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌ये्‌सभी्‌
सशलपी्‌कायण्‌करने्‌वाले, अपने्‌कायों्‌में ्‌कुशल, शुद्ि, बलवान, दयावान्‌होते्‌है ्‌॥२२॥
ये्‌सभी्‌सशलपी्‌अपने्‌गुरु्‌(प्रिान्‌स्थपनत)्‌का्‌सम्मान्‌करने्‌वाले, सदा्‌प्रसधन्‌रहने्‌वाले्‌एवं्‌
सदै व्‌स्थपनत्‌की्‌आज्ञा्‌का्‌अनुसरर््‌करने्‌वाले्‌होते्‌है ्‌।्‌उनके्‌सलये्‌स्थपनत्‌ही्‌ववश्वकमाण्‌माना्‌
जाता्‌है ्‌॥२३॥

om
उपयक्
ुण त्‌(सूरग्राही, तक्षक्‌एवं्‌विणकक)्‌सशन्लपयों्‌के्‌ववना्‌स्थपनत्‌(भवनननमाणर्सम्बधिी)्‌सभी्‌कायण्‌
नही्‌कर्‌सकता्‌है ्‌।्‌इससलये्‌स्थपनत्‌आदद्‌चारो्‌सशन्लपयों्‌का्‌सदा्‌सत्कार्‌करना्‌चादहये्‌॥२४॥
इस्‌संसार्‌में ्‌इन्‌स्थपनत्‌आदद्‌को्‌ग्रहर््‌ककये्‌ववना्‌कोई्‌भी्‌(ननमाणर्सम्बधिी)्‌सुधदर्‌कायण्‌
सम्भव्‌नही्‌है ्‌।्‌अतः्‌तीनों्‌सशन्लपयों्‌को्‌उनके्‌गुरु्‌(प्रहान्‌स्थपनत)्‌के्‌साथ्‌ग्रहर््‌करना्‌चादहये्‌
।्‌इसी्‌से्‌मनुष्य्‌संसार्‌(शीत, िप
करते्‌है ्‌॥२५॥
ू , वषाण्‌एवं्‌गह
s.c
ृ ्‌के्‌अभाव्‌में ्‌होने्‌वाले्‌कष्िों)्‌से्‌मुन्क्त्‌प्राप्त्‌
ok
मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌६
असुरराज्‌’मय’्‌के्‌मयमतम्‌ग्रंथमे्‌ववद्वानों, दे वों्‌एवं्‌मनष्ु योंके्‌संपूर््‌ण भवनलक्षर्ोंका्‌वर्णन्‌प्रस्तत
ु ्‌ककया्‌है ।
Bo

ददक्पररच्छे द
ददशा-ननिाणरर््‌-्‌मैं्‌(मय)्‌ददशा्‌के्‌ननिाणरर््‌के्‌ववषय्‌में ्‌कहता्‌हूूँ्‌।्‌यह्‌कायण्‌उत्तरायर््‌मास्‌में ्‌
44

शुभ्‌शुक्ल्‌पक्ष्‌में ्‌सूयोदय्‌होने्‌पर्‌शङ्कु्‌द्वारा्‌करना्‌चादहये्‌॥१॥
शुभ्‌पक्ष्‌एवं्‌नक्षर्‌में ्‌सूयम
ण ण्डल्‌के्‌ननमणल्‌रहने्‌पर्‌ग्रहर््‌ककये्‌गये्‌वास्तु्‌के्‌मध्य्‌की्‌भूसम्‌
को्‌समतल्‌करना्‌चादहये्‌॥२॥

िङ्कुलक्षण
न्जस्‌स्थान्‌पर्‌शङ्कुस्थापन्‌करना्‌हो, उस्‌स्थान्‌से्‌चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌दण्डप्रमार््‌से्‌चौकोर्‌ककये्‌
गये्‌भूखण्ड्‌को्‌जल्‌द्वारा्‌समतल्‌करना्‌चादहये्‌॥
उस्‌समतल्‌भूसम्‌के्‌मध्य्‌में ्‌शङ्कुस्थापन्‌करना्‌चादहये्‌।्‌अब्‌शङ्कु्‌के्‌प्रमार््‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌
जा्‌रहा्‌है ्‌॥३॥
शङ्कु्‌का्‌लक्षर््‌इस्‌प्रकार्‌है ्‌-्‌यह्‌एक्‌हाथ्‌लम्बा्‌हो, शीषण्‌पर्‌इसका्‌माप्‌एक्‌अङ्गल
ु ्‌हो्‌तथा्‌
मल
ू ्‌भाग्‌में ्‌इसका्‌व्यास्‌पाूँच्‌अङ्गल
ु ्‌हो्‌।्‌इसकी्‌गोलाई्‌सध
ु दर्‌हो, ककसी्‌प्रकार्‌का्‌इसमें ्‌व्रर््‌
न्‌हो्‌अथाणत्‌इसका्‌काष्ठ्‌किा-फिा्‌न्‌हो्‌एवं्‌श्रेष्ठ्‌हो्‌॥४॥
(उपयक्
ुण त्‌माप्‌उत्तम्‌शङ्कुमान्‌का्‌है ।)्‌मध्यम्‌शङ्कु्‌अट्ठारह्‌अङ्गुल्‌लम्बा्‌एवं्‌कननष्ठ्‌शङ्कु्‌
बारह्‌या्‌नौ्‌अङ्गुल्‌लम्बा्‌होता्‌है ्‌।्‌लम्बाई्‌के्‌समान्‌ही्‌इसका्‌मूल्‌एवं्‌अग्र्‌भाग्‌में ्‌भी्‌माप्‌
रखना्‌चादहये्‌॥५॥
दधत्‌(मौलससरी), चधदन, खैर्‌या्‌कत्था, कदर, शमी, शाक्‌(सागौन)्‌एवं्‌नतधदक
ु ्‌(तें द)्‌के्‌वक्ष
ृ ्‌शङ्कु-
वक्ष
ृ ्‌कहलाते्‌है ्‌अथाणत्‌इनके्‌काष्ठ्‌से्‌शङ्कुननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌॥६॥
इनके्‌अनतररक्त्‌कठोर्‌काष्ठ्‌वाले्‌वक्ष
ृ ों्‌से्‌भी्‌शङ्कु्‌ननमाणर््‌ककया्‌जा्‌सकता्‌है ्‌।्‌शङ्कु्‌का्‌अग्र्‌
भाग्‌धचरवत्त
ृ क्‌(दोषहीन्‌गोलाई)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌शङ्कु्‌ननमाणर््‌के्‌पश्चात्‌प्रातःकाल्‌भूतल्‌के्‌पूव्‌ण

om
ननिाणररत्‌स्थल्‌पर्‌उसे्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥७॥
शङ्कु्‌प्रमार््‌का्‌दग
ु ुना्‌माप्‌लेकर्‌शङ्कु्‌को्‌केधद्र्‌बना्‌कर्‌वत्त
ृ ्‌खींचना्‌चादहये्‌।्‌ददन्‌के्‌
पूवाणह्र््‌एवं्‌अपराह्र््‌में ्‌उस्‌मण्डलाकृनत्‌पर्‌शङ्कु्‌की्‌छाया्‌पड़ती्‌है ्‌॥८॥
उपयक्
ुण त्‌छायायें्‌न्जन-न्जन्‌बबधदओ
ु ं्‌पर्‌पड़ती्‌है , उन्‌बबधदओ
ु ं्‌को्‌सूर्‌से्‌समलाना्‌चादहये्‌।्‌इससे्‌
s.c
पूव्‌ण एवं्‌पन्श्चम्‌ददशा्‌का्‌ज्ञान्‌होता्‌है ्‌(पूवाणह्र््‌मे्‌जहाूँ्‌छाया्‌पड़ती्‌है , वह्‌पन्श्चम्‌ददशा्‌एवं्‌
अपराह्र््‌में ्‌जहाूँ्‌छाया्‌पड़ती्‌है , वह्‌पूव्‌ण ददशा्‌होती्‌है ्‌)।्‌पूवोक्त्‌बबधदओ
मछली्‌की्‌आकृनत्‌बनानी्‌चादहये्‌॥९॥
ु ्‌ं को्‌केधद्र्‌बनाकर्‌

दो्‌सूरों्‌को्‌बबधदओ
ु ं्‌के्‌केधद्र्‌में ्‌इस्‌प्रकार्‌रखना्‌चादहये्‌कक्‌वे्‌दक्षक्षर््‌से्‌उत्तर्‌तक्‌जायूँ्‌।्‌इसी्‌
ok
प्रकार्‌दस
ू रे ्‌सूर्‌को्‌उत्तर्‌से्‌दक्षक्षर््‌तक्‌ले्‌जाना्‌चादहये्‌।
कहने्‌का्‌तात्पयण्‌यह्‌है ्‌कक्‌एक्‌बबधद्‌ु को्‌केधद्र्‌बनाकर्‌चाप्‌की्‌आकृनत्‌उत्तर्‌से्‌दक्षक्षर््‌तक्‌
बनानी्‌चादहये्‌।्‌पुनः्‌दस
ू रे ्‌बबधद्‌ु को्‌केधद्र्‌बनाकर्‌दस
ू री्‌चापाकृनत्‌बनानी्‌चादहये्‌।्‌मण्डल्‌के्‌
दो्‌छोरों्‌पर्‌ये्‌चापाकृनतयाूँ्‌एक-दस
ू रे ्‌को्‌कािती्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌मत्स्य्‌की्‌आकृनत्‌बनती्‌है ्‌
Bo

॥१०॥
इन्‌सर
ू ों्‌से्‌बद्
ु धिमान्‌स्थपनत्‌उत्तर्‌एवं्‌दक्षक्षर््‌ददशा्‌का्‌ननिाणरर््‌करते्‌है ्‌।्‌(पव
ू ्‌ण के्‌बाूँयीं्‌और्‌
उत्तर्‌ददशा्‌एवं्‌दादहनी्‌ओर्‌दक्षक्षर््‌ददशा्‌होती्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌भसू म्‌में ्‌ददशा्‌का्‌ज्ञान्‌होता्‌है )।
44

अिु्ध्‌छाया -
जब्‌सूय्‌ण कधया्‌या्‌वष
ृ भ्‌रासश्‌में ्‌होता्‌है , उस्‌समय्‌सूय्‌ण की्‌अपच्छाया्‌नही्‌पड़ती्‌है ्‌(अथाणत्‌
इस्‌न्स्थनत्‌में ्‌शङ्कु्‌की्‌छाया्‌सीिे्‌पूव्‌ण और्‌पन्श्चम्‌ददशा्‌पर्‌पड़ती्‌है ्‌)्‌॥११॥

वििेष -
सूय्‌ण की्‌छाया्‌बारहो्‌महीनों्‌में ्‌एक्‌समान्‌नहीं्‌होती्‌है ्‌।्‌अतः्‌सूय्‌ण के्‌नक्षरों्‌के्‌सङ््‌क्रमर््‌के्‌
अनुसार्‌शुद्ि्‌रूप्‌से्‌पूवण्‌एवं्‌पन्श्चम्‌का्‌ननिाणरर््‌ककस्‌प्रकार्‌ककया्‌जाय्‌एवं्‌अपच्छाया्‌से्‌बचा्‌
जाय, इसका्‌उपाय्‌आगे्‌के्‌श्लोकों्‌में ्‌वर्र्णत्‌है ्‌।
मेष, समथन
ु , ससंह्‌एवं्‌तल
ु ा्‌रासश्‌में ्‌सय
ू ्‌ण के्‌रहने्‌पर्‌जहाूँ्‌शङ्कु्‌की्‌छाया्‌पड़े, उससे्‌दो्‌अङ्गल
ु ्‌
पीछे ्‌हि्‌कर्‌पव
ू ्‌ण एवं्‌पन्श्चम्‌का्‌ननिाणरर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌न्जस्‌समय्‌सूय्‌ण ककण, वन्ृ श्चक्‌एवं्‌
मीन्‌रासश्‌पर्‌हो, उस्‌समय्‌अङ्गल
ु ्‌हि्‌कर्‌ददशाननिाणरर््‌करना्‌चादहये्‌॥१२॥
िनु्‌एवं्‌कुम्भ्‌पर्‌सूय्‌ण के्‌रहने्‌पर्‌छः्‌अङ्गुल्‌एवं्‌मकर्‌पर्‌आठ्‌अङ्गुल्‌हि्‌कर्‌शङ्कु्‌की्‌
छाया्‌के्‌दादहने्‌एवं्‌बाूँये्‌सुर्‌का्‌प्रयोग्‌करना्‌चादहये्‌॥१३॥

रज्जल
ु क्षण
माप-सर
ू ्‌का्‌लक्षर््‌-्‌रज्ज्‌ु अथवा्‌सर
ू ्‌को्‌आठ्‌दण्ड्‌लम्बा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌ननमाणर््‌ताल,
केतक्‌के्‌रे श,े कपास, कुश्‌अथवा्‌धयग्रोि्‌(बरगद)्‌के्‌छाल्‌से्‌होना्‌चादहये्‌॥१४॥
दे वता, ब्राह्मर््‌एवं्‌राजा्‌(क्षबरय)्‌के्‌वास्तु-मापन्‌के्‌सलये्‌रज्ज्‌ु को्‌अङ्गल
ु ्‌के्‌अग्र्‌बाग्‌के्‌

om
बराबर्‌मोिा, तीन्‌बवत्तयों्‌से्‌ननसमणत्‌एवं्‌ववना्‌गाूँठ्‌का्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌वैश्य्‌एवं्‌शूद्र्‌के्‌सलये्‌
रज्जु्‌को्‌बवत्तयों्‌से्‌बूँिा्‌होना्‌चादहये्‌॥१५॥

खातिङ्कुलक्षण
गड्ढे ्‌में ्‌गाड़े्‌जाने्‌वाले्‌शङ्कु्‌का्‌लक्षर््‌-्‌गड्ढे ्‌में ्‌गाड़े्‌जाने्‌वाले्‌शङ्कु्‌न्जन्‌वक्ष
s.c ृ ों्‌के्‌काष्ठ्‌से्‌
बनते्‌है , उनके्‌नाम्‌है ्‌-्‌खददर, खाददर, महा, क्षीररर्ी्‌तथा्‌अधय्‌कठोर्‌काष्ठ्‌वाले्‌वक्ष
ृ ्‌॥१६॥
इसकी्‌लम्बाई्‌ग्यारह्‌अङ्गल
ु ्‌से्‌लेकर्‌इक्कीस्‌अङ्गल
ु ्‌तक्‌होनी्‌चादहये्‌एवं्‌व्यास्‌एक्‌मट्
ु ठी्‌
होना्‌चादहए्‌।्‌इसका्‌मूल्‌सई
ू ्‌की्‌भाूँनत्‌नक
ु ीला्‌होना्‌चादहये्‌॥१७॥
स्थपनत्‌पूव्‌ण या्‌उत्तर्‌की्‌ओर्‌मुख्‌करके्‌स्थापक्‌की्‌आज्ञा्‌से्‌बाूँयें्‌हाथ्‌में ्‌खातशङ्कु्‌लेकर्‌एवं्‌
ok
दादहने्‌हाथ्‌में ्‌हथौड़ा्‌लेकर्‌क्रमशः्‌आठ्‌बार्‌शङ्कु्‌पर्‌प्रहार्‌करे ्‌॥१८॥

सत्र
ू विन्यास
सर
ू ्‌को्‌भसू म्‌पर्‌फैलाना्‌-्‌चूँ कू क्‌इस्‌सूर्‌से्‌भवन-ननमाणर्सम्बधिी्‌कायण्‌में ्‌प्रमार््‌या्‌माप्‌
Bo

ननन्श्चत्‌ककया्‌जाता्‌है ; अतः्‌इसे्‌'प्रमार्सर
ू ' कहा्‌जाता्‌है ्‌॥१९॥
प्रमार्सर
ू ्‌के्‌कायणक्षेर्‌के्‌बाहर्‌के्‌चारो्‌ओर्‌के्‌क्षेर्‌का्‌न्जससे्‌मापन्‌ककया्‌जाता्‌है , उस्‌सर
ू ्‌को्‌
'पयणधत्‌सूर' कहते्‌है ्‌।्‌न्जस्‌सूर्‌से्‌ननन्श्चत्‌स्थान्‌का्‌ननिाणरर्, दे वताओम्‌के्‌पद्‌का्‌ननिाणरन्‌
तथा्‌वास्तुपद्‌का्‌ववधयास्‌ककया्‌जाता्‌है , उसे्‌'ववधयाससूर' कहते्‌है ्‌॥२०॥
44

गह
ृ ्‌के्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌गह
ृ ्‌का्‌गभण्‌होता्‌है , अतः्‌उसी्‌के्‌पास्‌से्‌सूरपात्‌प्रारम्भ्‌करना्‌चादहये्‌
॥२१॥
उस्‌सूर्‌से्‌शङ्कु्‌का्‌मान्‌लेते्‌हुये्‌शङ्कु्‌को्‌भूसम्‌में ्‌गाड़ना्‌चादहये्‌।्‌इसी्‌से्‌प्रवेशमागण्‌(अथवा्‌
गह
ृ ्‌से्‌बाहर्‌ननकलने्‌का्‌मागण)्‌या्‌सभवत्त-ननमाणर््‌के्‌सलये्‌मापन्‌करना्‌चादहये्‌॥२२॥
नगर, ग्राम्‌एवं्‌दग
ु ्‌ण के्‌मापन्‌के्‌सलये्‌सवणप्रथम्‌सूरपात्‌वायव्य्‌कोर््‌(उत्तर-पन्श्चम)्‌में ्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌इसके्‌पश्चात्‌दक्षक्षर््‌से्‌उत्तर्‌तथा्‌पूव्‌ण से्‌पन्श्चम्‌सूरपात्‌करना्‌चादहये्‌।्‌॥२३॥
इसके्‌पश्चात्‌पन्श्चम्‌से्‌पूव्‌ण एवं्‌उत्तर्‌से्‌दक्षक्षर््‌तक्‌सूरप्रपात्‌करना्‌चादहये्‌।्‌न्जस्‌सूर्‌से्‌
ब्रह्मा्‌के्‌पद्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌पूव्‌ण ददशा्‌तक्‌मापन्‌ककया्‌जाता्‌है , उसे्‌'बरसूर' कहते्‌है ्‌॥२४॥
इसके्‌पश्चात्‌ब्रह्मस्थान्‌से्‌पन्श्चम्‌की्‌ओर्‌जाने्‌वाले्‌सर
ू ्‌को्‌'िन' दक्षक्षर््‌की्‌ओर्‌जाने्‌वाले्‌
सर
ू ्‌को्‌'िाधय' एवं्‌उत्तर्‌की्‌ओर्‌जाने्‌वाले्‌सर
ू ्‌को्‌'सख
ु ' कहते्‌है ्‌॥२५॥
न्जस्‌सर
ू ्‌से्‌सख
ु प्रमार््‌प्राप्त्‌होता्‌है , उसका्‌माप्‌यहाूँ्‌वर्र्णत्‌है ्‌।्‌बल्‌के्‌सलये्‌केधद्र्‌के्‌चारो्‌
ओर्‌मण्डप्‌के्‌व्यास्‌से्‌एक्‌हाथ, दो्‌हाथ्‌या्‌तीन्‌हाथ्‌की्‌दरू ी्‌लेते्‌हुये्‌उत्खनन्‌करना्‌चादहये्‌
॥२६॥

पन
ु रपच्छाया
पन
ु ः्‌दोषयक्
ु त्‌छाया्‌-्‌पव
ू ्‌ण एवं्‌पन्श्चम्‌के्‌ननिाणरर््‌के्‌सलये्‌प्रत्येक्‌माह्‌प्रत्येक्‌दस्‌ददन्‌के्‌
काल-खण्ड्‌मे्‌संख्याओं्‌का्‌संयोजन्‌इस्‌प्रकार्‌करना्‌चादहये-्‌सय
ू ्‌ण का्‌सङ््‌
क्रमर््‌मेष्‌रासश्‌मे्‌
होने्‌पर्‌दो, एक, शध
ू य; वष
ृ ्‌मे्‌होने्‌पर्‌शध
ू य, एक, दो; समथन
ु ्‌मे्‌होने्‌पर्‌दो, तीन, चार; ककण्‌मे्‌होने्‌

om
पर्‌चार, तीन, दो; ससंह्‌मे्‌होने्‌पर्‌दो, एक, शूधय; कधया्‌मे्‌होने्‌पर्‌शूधय, एक, दो; तुला्‌मे्‌होने्‌पर्‌
दो, तीन, चार; वन्ृ श्चक्‌मे्‌होने्‌पर्‌चार, पाूँच, छः; िन्‌ु मे्‌होने्‌पर्‌छ;, सात, आठ; मकर्‌मे्‌होने्‌पर्‌
आठ, सात, छः; कुम्भ्‌में ्‌होने्‌पर्‌छ;, पाूँच, चार्‌तथा्‌मीन्‌में ्‌होने्‌पर्‌चार, तीन्‌एवं्‌दो्‌॥२७॥
रासश्‌के्‌साथ्‌सूय्‌ण की्‌गनत्‌का्‌ववचार्‌एवं्‌युन्क्तपव
ू क
ण ्‌समीक्षा्‌करते्‌हुये्‌पूवोक्त्‌अङ्गुसलयों्‌को्‌
छोड़्‌दे ना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌अनुसार्‌सीमा्‌एवं्‌ददशा्‌आदद्‌का्‌शङ्कु्‌द्वारा्‌ग्रहर््‌करते्‌हुये्‌स्थान्‌
s.c
को्‌तैयार्‌करना्‌चादहए्‌॥२८॥
ok
मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌७
असरु राज्‌’मय’्‌के्‌मयमतम्‌ग्रंथमे्‌ववद्वानों, दे वों्‌एवं्‌मनष्ु योंके्‌संपर्
ू ्‌ण भवनलक्षर्ोंका्‌
वर्णन्‌प्रस्तुत्‌ककया्‌है।
Bo

िास्तुपद-विन्यास्‌-
मैं्‌(मय्‌ऋवष)्‌सभी्‌वास्तुमण्डलों्‌के्‌पद्‌पद-ववधयास्‌का्‌वर्णन्‌करता्‌हूूँ्‌।
44

बत्तीस्‌प्रकार्‌के्‌पदववधयास्‌होते्‌है ्‌।्‌उनके्‌नाम्‌है ्‌-्‌सकल, पेचक, पीठ, महापीठ, उपपीठ, उग्रपीठ,


स्थन्ण्डलचन्ण्डत, मण्डूक, परमशानयक, आसन, स्थानीय, दे शीय, उभयचन्ण्डत, भद्रमाहसन, पद्मगभण,
बरयत
ु , व्रतभोग, कर्ाणष्िक, गर्र्त, सय
ू वण वशालक, सस
ु दं हत, सप्र
ु तीकाधत, ववशाल, ववप्रगभण, ववश्वेश,
ववपल
ु भोग, ववप्रनतकाधत, ववशालाक्ष, ववप्रभन्क्तक, ववश्वेसार, ईश्वरकाधत्‌एवं्‌इधद्रकाधत्‌॥१-७॥
'सकल' पदववधयास्‌एक्‌पद्‌से्‌बनता्‌है ्‌।्‌'पेचक' चार्‌पद, 'पीठ' नौ्‌पद्‌एवं्‌'महापीठ' सोलह्‌पद्‌से्‌
बनते्‌है ्‌॥८॥
'उपपीठ' का्‌पदववधयास्‌पच्चीस्‌पदों्‌से, 'उग्रपीठ' छत्तीस्‌पदों्‌से, 'स्थन्ण्डल' उनचास्‌पदों्‌से्‌एवं्‌
'मण्डूक' चौसठ्‌पदों्‌से्‌होता्‌है ्‌॥९॥
'परमशानयक' इक्यासी्‌पदों्‌से्‌एवं्‌'आसन' सौ्‌पदों्‌से्‌बनता्‌है ्‌।्‌एक्‌सौ्‌इक्कीस्‌पदों्‌से्‌-्‌॥१०॥
'स्थानीय' पदो्‌की्‌रचना्‌होती्‌है ्‌।्‌'दे शीय' पदववधयास्‌एक्‌सौ्‌चौवालीस्‌पदो्‌से्‌तथा्‌उभयचन्ण्डत्‌
एक्‌सौ्‌उनहत्तर्‌पदों्‌से्‌होता्‌है ्‌॥११॥
'भद्र-महासन' मे्‌एक्‌सौ्‌नछयानबे्‌पद्‌होते्‌है ्‌तथा्‌'पद्मगभण' मे्‌दो्‌सौ्‌पच्चीस्‌पद्‌होते्‌है ्‌॥१२॥
'बरयुत' मे्‌दो्‌सौ्‌छप्पन्‌पद्‌होते्‌है ्‌एवं्‌'व्रतभोग' मे्‌दो्‌सौ्‌नवासी्‌पद्‌होते्‌है ्‌॥१३॥
'कर्ाणष्िक' मे्‌तीन्‌सौ्‌चोबीस्‌पद्‌तथा्‌'गर्र्त' वास्तु-पद्‌मे्‌तीन्‌सौ्‌एकसठ्‌पद्‌होते्‌है ्‌॥१४॥
'सूयवण वशाल' मे्‌चार्‌सौ्‌पद्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌एवं्‌'सुसंदहत' पद-ववधयास्‌में ्‌चार्‌सौ्‌एकतालीस्‌पद्‌होते्‌है ्‌
॥१५॥
'सुप्रतीकाधत' मे्‌चार्‌सौ्‌चौरासी्‌पद्‌तथा्‌'ववशाल' मे्‌पाूँच्‌सौ्‌उधतीस्‌पद्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌॥१६॥
'ववप्रगभण' पदववधयास्‌पाूँच्‌सौ्‌नछहत्तर्‌तथा्‌'ववश्वेश' छः्‌सौ्‌पच्चीस्‌पदों्‌से्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌॥१७॥
'ववपुलभोग' मे्‌छः्‌सौ्‌नछहत्तर्‌एवं्‌'ववप्रकाधत' मे्‌सात्‌सौ्‌उधतीस्‌पद्‌होते्‌है ्‌॥१८॥

om
'ववशालाक्ष' मे्‌सात्‌सौ्‌चौरासी्‌पद्‌तथा्‌'ववप्रभन्क्तक' मे्‌आठ्‌सौ्‌इकतालीस्‌पद्‌होते्‌है ्‌॥१९॥
'ववश्वेशसार' मे्‌नौ्‌सौ्‌पद्‌एवं्‌'ईश्वरकाधत' मे्‌नौ्‌सौ्‌इकसठ्‌पद्‌होते्‌है ्‌॥२०॥
'इधद्रकाधत' पदववधयास्‌मे्‌एक्‌हजार्‌चौबीस्‌पद्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌तधरशास्र्‌के्‌प्राचीन्‌ववद्वानों्‌के्‌मत्‌
है ्‌॥२१॥

सकल
s.c
प्रथम्‌वास्तुपद-ववधयास्‌मे्‌केवल्‌एक्‌पद्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌यनतयों्‌के्‌सलये्‌अनुकूल्‌होता्‌है ्‌।्‌इसमे्‌
अन्ग्नकायण्‌होता्‌है ्‌एवं्‌इसमे्‌कुश्‌बबछाया्‌जाता्‌है ्‌।्‌इस्‌पर्‌वपतप
ृ ूजन, दे वपूजन्‌एवं्‌गुरुपूजन्‌का्‌
कायण्‌सम्पधन्‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌चारो्‌ओर्‌खींची्‌गई्‌रे खाये्‌भानु, अककण, तोय्‌एवं्‌शसश्‌कहलाती्‌है ्‌
ok
॥२२॥

पेचक
Bo

पेचकसंज्ञक्‌पद-ववधयास्‌मे्‌चार्‌पद्‌होते्‌है ्‌।्‌इसमे्‌वपशाच, भूत, ववषग्रह्‌एवं्‌राक्षसों्‌की्‌पूजा्‌होती्‌


है ्‌।्‌ववधियों्‌के्‌ज्ञाता्‌ववधिपूवक
ण ्‌इस्‌प्रकार्‌के्‌कायों्‌के्‌सलये्‌इस्‌पदववधयास्‌को्‌बनाते्‌है ्‌एवं्‌
इसमे्‌सभी्‌ववधियों्‌का्‌पालन्‌करते्‌हुये्‌ननमणल्‌एवं्‌ननष्कल्‌सशवको्‌प्रनतन्ष्ठत्‌करते्‌है ्‌॥२३॥
पीठसंज्ञक्‌पद-ववधयास्‌में ्‌नौ्‌पद्‌होते्‌है ्‌।्‌इसके्‌चारो्‌ददशाओ्‌मे्‌चारो्‌वेद, ईशान्‌आदद्‌(कोर्ो)्‌में ्‌
44

क्रमशः्‌उदक्‌(जल), दहन्‌(अन्ग्न), गगन्‌(आकाश)्‌एवं्‌पवन्‌(वायु)्‌होते्‌है ्‌तथा्‌मध्य्‌मे्‌पधृ थवी्‌


होती्‌है ्‌॥२४॥

महापीठ
महापीठ्‌पद-ववधयास्‌मे्‌सोलह्‌पद्‌होते्‌है ्‌एवं्‌इसमे्‌पच्चीस्‌दे वता्‌होते्‌है ्‌।्‌इन्‌पदो्‌मे्‌(ईशान्‌
कोर््‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌क्रमशः)्‌दे वता्‌इस्‌प्रकार्‌होते्‌है ्‌-्‌ईश, जयधत, आददत्य, भश
ृ , अन्ग्न,
ववतथ, यम्‌॥२५॥
भङ्
ृ ग, वपत,ृ सुग्रीव, वरुर्, शोष, मारुत, मुख्य, सोम्‌एवं्‌अददनत्‌बाह्य्‌पदो्‌के्‌दे वता्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌॥२६॥
अधदर्‌के्‌पदो्‌के्‌दे वता्‌आपवत्स, आयण, साववर, वववस्वान, इधद्र, समर, रुद्रज्‌एवं्‌भुिर्‌है ्‌।्‌केधद्र्‌मे्‌
ब्रह्मा्‌न्स्थत्‌होते्‌है , जो्‌सबके्‌स्वामी्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌॥२७॥
उपपीठादी
उपपीठ्‌वास्तु-ववधयास्‌में ्‌वे्‌(पव
ू ोक्त)्‌दे वता्‌अपने्‌पदों्‌के्‌अनतररक्त्‌अपने्‌दोनो्‌पाश्वो्‌मे्‌एक-एक्‌
पद्‌की्‌वद्
ृ धि्‌प्राप्त्‌करते्‌हुये्‌न्स्थत्‌होते्‌है ्‌॥२८॥
बुद्धिमान्‌(स्थपनत)्‌को्‌चादहये्‌कक्‌उन्‌दे वो्‌के्‌दोनो्‌पाश्वो्‌मे्‌एक-एक्‌पद्‌की्‌वद्
ृ धि्‌तब्‌तक्‌
करे , जब्‌तक्‌इधद्रकाधत्‌पद्‌न्‌बन्‌जाय्‌॥२९॥
न्जन्‌वास्तु-ववधयासों्‌मे्‌सम्‌संख्या्‌मे्‌पद्‌हो, उधहे ्‌चौसठ्‌पद्‌वाले्‌वास्तु्‌के्‌समान्‌एवं्‌ववषम्‌
संख्या्‌मे्‌पद्‌हो्‌तो्‌इक्यासी्‌पद्‌वाले्‌वास्तु्‌के्‌समान्‌(दे वों्‌को)्‌रखना्‌चादहये्‌॥३०॥
सभी्‌वास्त-ु ववधयासों्‌मे्‌मण्डूकसंज्ञक्‌वास्तुपद-्‌ववधयास्‌सभी्‌ननमाणर्-कायो्‌के्‌सलये्‌उपयुक्त्‌होता्‌
है ; क्योंकक्‌यह्‌(तान्धरक)्‌ववधि्‌पर्‌आिाररत्‌होता्‌है ्‌॥३१॥
इससलये्‌मै्‌(मय्‌ऋवष)्‌तधरों्‌से्‌संक्षेप्‌में ्‌ववषय्‌ग्रहर््‌कर्‌सकल्‌एवं्‌ननष्कल्‌चौसठ्‌एवं्‌इक्यासी्‌

om
दो्‌पदववधयासों्‌का्‌वर्णन्‌करता्‌हूूँ्‌॥३२॥
(उपयक्
ुण त्‌दोनो्‌पदववधयासो्‌मे)्‌वास्तुपद्‌के्‌मध्य्‌मे्‌ब्रह्मा्‌आदद्‌दे वता्‌स्थावपत्‌ककये्‌जाते्‌है ्‌।्‌
ईशान्‌कोर््‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌पथ
ृ क-पथ
ृ क्‌स्थावपत्‌ककये्‌जाने्‌वाले्‌दे वता्‌का्‌यहाूँ्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌
रहा्‌है ्‌॥३३॥

दै ितस्थान
s.c
वास्तुदेवों्‌के्‌स्थान्‌-्‌(ईशान्‌कोर््‌से्‌प्रारम्भ्‌करते्‌हुये्‌दे वता्‌इस्‌प्रकार्‌है ्‌-)्‌ईशान, पजणधय,
जयधत, महे धद्रक, आददत्य, सत्यक, भश
ृ ्‌तथा्‌अधतररक्ष्‌॥३४॥
(आग्धये्‌कोर््‌से्‌नैऋत्य्‌कोर््‌के्‌दे वता्‌इस्‌प्रकार्‌है )-्‌अन्ग्न, पूषा, ववतथ, राक्षस, यम, गधिवण,
ok
भङ्
ृ गराज, मष
ृ ्‌तथा्‌वपतद
ृ े वता्‌॥३५॥
(पन्श्चम्‌से्‌वायव्य्‌तक्‌तथा्‌उत्तर्‌के्‌दे वता्‌इस्‌प्रकार्‌है )्‌दौवाररक, सुग्रीव, पुष्पदधत, जलाधिप्‌
(वरुर्), असुर, शोष, रोग, वायु्‌एवं्‌(उत्तर्‌ददशा्‌मे)्‌नाग्‌॥३६॥
Bo

(उत्तर्‌ददशा्‌के्‌दे वता्‌है -)्‌मुख्य, भललािक, सोम, मग


ृ , अददनत्‌एवं्‌उददनत-्‌ये्‌बत्तीस्‌बाह्य्‌पदों्‌के्‌
दे वता्‌है ्‌॥३७॥
अधतः्‌दे वों्‌मे्‌पूवोत्तर्‌(ईशान)्‌मे्‌आप्‌एवं्‌आपवत्स्‌दे वता्‌तथा्‌पूव-ण दक्षक्षर््‌(आग्नेय्‌कोर्)्‌मे्‌
सववधद्र्‌एवं्‌साववधद्र्‌दे वता्‌होते्‌है ्‌॥३८॥
44

दक्षक्षर्-पन्श्चम्‌(नैऋत्य्‌कोर्)्‌मे्‌इधद्र्‌एवं्‌इधद्रराज्‌तथा्‌पन्श्चमोत्तर्‌(वायव्य्‌कोर्)्‌मे्‌रुद्र्‌एवं्‌
रुद्रजय्‌दे वता्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌॥३९॥
मध्य्‌मे्‌न्स्थत्‌ब्रह्मा्‌शम्भु्‌है ्‌तथा्‌अयण, वववस्वान्‌समर्‌एवं्‌भि
ू र्‌-्‌ये्‌चार्‌दे वता्‌उनकी्‌ओर्‌मख
ु ्‌
करके्‌न्स्थत्‌होए्‌है ्‌॥४०॥
ईशान्‌आदद्‌चारो्‌कोर्ों्‌के्‌बाहर्‌क्रमशः्‌चार्‌स्री-दे वताओं-चरकी, ववदारी, पत
ू ना्‌एवं्‌पापराक्शसी्‌की्‌
स्थापना्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌ये्‌चारो्‌ववना्‌पद्‌के्‌ही्‌बसल्‌(वास्त्‌ु के्‌ननसमत्त्‌हववष)्‌ग्रहर््‌करती्‌है ्‌।्‌
शेष्‌दे वो्‌का्‌पद्‌कहा्‌गया्‌है ्‌॥४१॥
इस्‌प्रकार्‌इक्यासी्‌संख्याओ्‌का्‌एक्‌पद्‌वास्तच
ु क्र्‌मे्‌मण्डलदे वताओं्‌का्‌होता्‌है , न्जसका्‌वववरर््‌
अग्रसलर्खत्‌है -्‌२०्‌+्‌७्‌+्‌६्‌+्‌६्‌+्‌६्‌+६्‌+्‌६्‌+्‌१२्‌+्‌४्‌+्‌८्‌=्‌८१्‌अथाणत्‌खड़ी्‌और्‌पड़ी्‌
दश-दश्‌रे खायें्‌होने्‌से्‌इक्यासी्‌पद्‌का्‌वास्तच
ु क्र्‌सम्पधन्‌होता्‌है ्‌॥४२॥
चौसठ्‌पद्‌वाले्‌मण्डूक्‌पद्‌मे्‌मध्य्‌के्‌चार्‌पद्‌मे्‌ब्रह्मा्‌होते्‌है ्‌॥४३॥

मण्डूकपद
(ब्रह्मा्‌के्‌पश्चात्‌उनके्‌चारो्‌ओर०्‌आयणक्‌आदद्‌चार्‌दे वता्‌(आयण, वववस्वान, समर, भूिर)्‌पूव्‌ण से्‌
आरम्भ्‌होकर्‌तीने-तीन्‌पद्‌मे्‌न्स्थत्‌होते्‌है ्‌।्‌आप्‌आदद्‌आठ्‌दे वता्‌(आप, आपवत्स, सववधद्र,
साववधद्र, इधद्र, इधद्रराज, रुद्र्‌एवं्‌रुद्रजय)्‌ब्रह्मा्‌के्‌चारो्‌कोर्ों्‌मे्‌आिे-आिे्‌पद्‌मे्‌प्रनतन्ष्ठत्‌होते्‌है्‌
॥४४॥
महे धद्र, राक्षस, पष्ु प्‌एवं्‌भललािक्‌-्‌ये्‌चारो्‌दे वता्‌ददशाओं्‌मे्‌(क्रमशः्‌पव
ू ,ण दक्षक्षर्, पन्श्चम्‌एवं्‌पव
ू ्‌ण
मे)्‌दो-दो्‌पद्‌के्‌भागी्‌बनते्‌है ्‌॥४५॥
जयधत, अधतररक्ष, ववतथ, मष
ृ , सग्र
ु ीव, रोग, मख्
ु य्‌एवं्‌ददनत्‌को्‌एक-एक्‌पद्‌प्राप्त्‌होता्‌है ्‌॥४६॥

om
शेष्‌बचे्‌ईश्‌आददआठ्‌दे वता्‌(ईश, पजणधय, अन्ग्न, पूषा, वपतद
ृ े वता, दौवाररक, वायु्‌एवं्‌नाग)्‌कोर्ों्‌पर्‌
आिा-आिा्‌पद्‌पाप्त्‌करते्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌मण्डूक्‌वास्तुपद्‌मे्‌दे वताओं्‌को्‌स्थान्‌प्राप्त्‌होता्‌है ्‌
॥४७॥
अपने-अपने्‌क्रम्‌से्‌ये्‌सभी्‌दे वता्‌बाूँये्‌से्‌दादहने्‌पदो्‌मे्‌न्स्थत्‌होते्‌है ्‌।्‌सभी्‌दे वगर््‌ब्रह्मा्‌को्‌
दे खते्‌हुये्‌अपने-अपने्‌पदों्‌मे्‌स्थान्‌ग्रहर््‌करते्‌है ्‌॥४८॥
s.c
िास्तप
ु रु
ु षविधान
वास्तप
ु रु
ु ष्‌की्‌रचना्‌-्‌वास्तु-परु
ु ष्‌ननकुब्ज्‌पव
ू ्‌ण की्‌ददशा्‌मे्‌ससर्‌ककये्‌वास्तभ
ु सू म्‌पर्‌न्स्थत्‌होता्‌
है ्‌।्‌उसके्‌छः्‌वंश्‌(अन्स्थयाूँ), चार्‌ममणस्थल, चार्‌ससरायें्‌एवं्‌एक्‌ह्रदय्‌होते्‌है ्‌॥४९॥
ok
उस्‌वास्तुपुरुष्‌के्‌ससर्‌आयणकसंज्ञक्‌दे वता्‌होते्‌है ्‌।्‌सववधद्र्‌दादहनी्‌भुजा्‌एवं्‌साववधद्र्‌कक्ष्‌होते्‌है ्‌
॥५०॥
आप्‌एवं्‌आपवत्स्‌कक्षसदहत्‌वाम्‌भुजा, वववस्वान्‌दक्षक्षर््‌पाश्वण्‌एव्‌महीिर्‌वाम्‌पाश्वण्‌बनते्‌है ्‌
Bo

॥५१॥
वास्तुपुरुष्‌का्‌मध्य्‌शरीर्‌ब्रह्मा्‌से्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌एवं्‌समर्‌उसके्‌पुरुषसलङ्ग्‌होते्‌है ्‌।्‌इधद्र्‌एवं्‌
इधद्रराज्‌वास्तुपुरुष्‌के्‌दक्षक्षर््‌पाद्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌॥५२॥
रुद्रं ्‌एवं्‌रुद्रजय्‌इसके्‌वाम्‌पद्‌है ्‌एवं्‌वह्‌अिोमुख्‌होकर्‌भूसम्‌पर्‌सोता्‌है ्‌।्‌इसके्‌छः्‌वंश्‌
44

(रे खाये)्‌है , जो्‌पूव्‌ण एवं्‌उत्तर्‌की्‌ओर्‌होते्‌है ्‌॥५३॥


वास्तुमण्डल्‌के्‌मध्ये्‌में ्‌वास्तुपुरुष्‌के्‌ममणस्थल्‌होते्‌है ्‌एवं्‌ब्रह्मा्‌वास्तुपुरुष्‌के्‌ह्रदय्‌है ्‌।्‌
वास्तुमण्डल्‌के्‌ननष्कूि्‌अंश्‌(रे खाये)्‌वास्तुपुरुष्‌की्‌ससरायें्‌(रक्तवादहनी्‌सशराये)्‌होती्‌है ्‌॥५४॥
मनुष्यों्‌के्‌प्रत्येक्‌गह
ृ ्‌में ्‌वास्तुपुरुष्‌का्‌ननवास्‌होता्‌है , जो्‌गह
ृ ्‌मे्‌रहने्‌वालो्‌के्‌शुभ्‌एवं्‌अशुभ्‌
पररर्ाम्‌का्‌कारक्‌होता्‌है ्‌।्‌ववद्वान्‌मनुष्य्‌को्‌चादहये्‌कक्‌वास्तुपुरुष्‌के्‌अङ्गो्‌को्‌गह
ृ ्‌के्‌
अङ्गो्‌को्‌गह
ृ ्‌के्‌अङ्गो्‌(स्तम्भ, सभवत्त्‌आदद)्‌से्‌पीड़ड़त्‌न्‌करे ्‌॥५५॥
वास्तुपुरुष्‌का्‌जो-जो्‌अङ्ग्‌पीड़ड़त्‌होता्‌है , गह
ृ स्वामी्‌के्‌उस-उस्‌अङ्ग्‌मे्‌रोग्‌होता्‌है ्‌।्‌अतः्‌
ववद्वान्‌गह
ृ स्वामी्‌को्‌वास्तुपुरुष्‌के्‌अंगो्‌पर्‌ननमाणर्कायण्‌का्‌सवणथा्‌त्याग्‌करना्‌चादहये्‌।

पुनमाण्डूकपद
पन
ु ः्‌मण्डूक-्‌पदववधयास्‌-्‌वास्तु-मण्डल्‌मे्‌४५्‌दे वता्‌होते्‌है ्‌।्‌मण्डूकसंज्ञक्‌वास्तम
ु ण्डल्‌में ्‌चौंसठ्‌
पद्‌होते्‌है ्‌।्‌केधद्र्‌मे्‌ब्रह्मा्‌के्‌चार्‌पद्‌होते्‌है ्‌।्‌ब्रह्मा्‌की्‌ओर्‌मख
ु ्‌ककये्‌चार्‌दे वों्‌के्‌तीन-तीन्‌
पद, सोलह्‌दे वों्‌के्‌आिे-आिे्‌पद, आठ्‌दे वों्‌के्‌एक-एक्‌पद्‌एवं्‌सोलह्‌के्‌दो्‌पद्‌होते्‌है ्‌॥५६-५७॥
परमशायी्‌वास्तु-मण्डल्‌मे्‌ब्रह्मा्‌को्‌नौ्‌पद्‌प्राप्त्‌होते्‌है ्‌।्‌उनकी्‌ओर्‌मुख्‌ककये्‌चारो्‌दे वों्‌को्‌
छः-छः्‌पद, कोर््‌मे्‌न्स्थत्‌दे वो्‌को्‌दो-दो्‌पद्‌एवं्‌बाहर्‌न्स्थत्‌सभी्‌दे वो्‌को्‌एक-एक्‌पद्‌प्राप्त्‌
होता्‌है ्‌॥५८॥

om
मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌८
असरु राज्‌’मय’्‌के्‌मयमतम्‌ग्रंथमे्‌ववद्वानों, दे वों्‌एवं्‌मनष्ु योंके्‌संपर्
ू ्‌ण भवनलक्षर्ोंका्‌
वर्णन्‌प्रस्तुत्‌ककया्‌है।

बमलकमा
s.c
अपने-अपने्‌वास्तप
ु द्‌में ्‌न्स्थत्‌वास्तद
ु े वों्‌का्‌बसलकमण्‌(पज
ू ा्‌एवं्‌नैवेद्य)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इनका्‌
बसलकमण्‌सामाधय्‌आहत्य्‌मागण्‌(प्रत्येक्‌दे वता्‌के्‌अनस
ु ार्‌पज
ू ा्‌एवं्‌नैवेद्य)्‌से्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
ok
बसलकमण्‌में ्‌ब्रह्मा्‌आदद्‌दे वों्‌की्‌क्रमानस
ु ार्‌पज
ू ा्‌करनी्‌चादहये्‌॥१॥

आहत्यबमल
पज
ू न-सामग्री्‌एवं्‌नैवेद्य्‌-्‌बसलकमण्‌मे्‌दे वों्‌को्‌इस्‌प्रकार्‌क्रम्‌दे ना्‌चादहये्‌-्‌ब्रह्मस्थान्‌की्‌
Bo

पज
ू ा्‌गधि, मालय, िप
ू , दि
ू , मि,ु घी्‌खीर्‌एवं्‌िान्‌के्‌लावा्‌से्‌करनी्‌चादहये्‌॥२॥
(इसके्‌पश्चात्‌ब्रह्मा्‌के्‌चारो्‌ओर्‌न्स्थत्‌दे वोंकी्‌पज
ू ा्‌होती्‌है ।)्‌आयणक्‌का्‌बसलकमण्‌फलननसमणत्‌
भोज्य्‌पदाथण, उड़द्‌एवं्‌नतल्‌से्‌करना्‌चादहये्‌।्‌वववस्वान्‌को्‌दधि्‌एवं्‌समरक्‌को्‌दव
ू ाण्‌प्रदान्‌
करना्‌चादहये्‌॥३॥
44

महीिर्‌को्‌दि
ू ्‌प्रदान्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌वास्तम
ु ण्डल्‌के्‌भीतर्‌केधद्रस्थ्‌दे वों्‌का्‌बसलकमण्‌
सम्पधन्‌होता्‌है ्‌(इसके्‌पश्चात्‌बाह्य्‌कोष्ठों्‌के्‌दे वों्‌का्‌बसलकमण्‌होता्‌है ्‌।)्‌पजणधय्‌को्‌घी्‌एवं्‌
ऐधद्र्‌को्‌पुष्पसदहत्‌नवनीत्‌प्रदान्‌करना्‌चादहये्‌॥४॥
इधद्र्‌को्‌कोष्ठ्‌एवं्‌पुष्प, सूय्‌ण को्‌कधद्‌एवं्‌मि,ु सत्यक्‌को्‌मि्‌ु तथा्‌भश
ृ ्‌को्‌नवनीत्‌प्रदान्‌
करना्‌चादहये्‌॥५॥
आकाश्‌को्‌उड़द्‌एवं्‌हरताल, अन्ग्न्‌को्‌दि
ू , घी्‌एवं्‌तगरपुष्प्‌तथा्‌पूषा्‌को्‌सशम्बाधन्‌(तरकारी)्‌
एवं्‌पायस्‌प्रदान्‌करना्‌चादहये्‌॥६॥
ववतथ्‌को्‌पका्‌हुआ्‌कङ्कु, राक्षस्‌को्‌मददरा, यम्‌को्‌तरकारी्‌एवं्‌र्खचड़ी्‌तथा्‌गधिवण्‌को्‌
सुगन्धि्‌बसलरूप्‌मे्‌प्रदान्‌करना्‌चादहये्‌॥७॥
भङ्
ृ गराज्‌को्‌समद्र
ु ्‌की्‌मछली, मष
ृ ्‌को्‌मछली्‌एवं्‌भात, ननऋनत्‌को्‌तेल्‌में ्‌पका्‌वपण्याक्‌(वपण्डी्‌
या्‌मदु ठया)्‌तथा्‌दौवाररक्‌को्‌बीज्‌की्‌बसल्‌दे नी्‌चादहये्‌॥८॥
सग्र
ु ीव्‌को्‌लड्डू, पष्ु पदधत्‌को्‌पष्ु प्‌एवं्‌जल, वरुर््‌को्‌दि
ू ्‌एवं्‌िाधय्‌(अधन)्‌तथा्‌असरु ्‌को्‌रक्त्‌
प्रदान्‌करना्‌चादहये्‌॥९॥
शोष्‌को्‌नतलयुक्त्‌चावल, रोग्‌को्‌सूखी्‌मछली, वायु्‌को्‌चबी्‌एवं्‌हररद्रा्‌(हलदी)्‌तथा्‌नाग्‌को्‌
मद्य्‌एवं्‌लावा्‌प्रदान्‌करना्‌चादहये्‌॥१०॥
मुख्य्‌को्‌अधन्‌का्‌चर्
ू ्‌ण (आिा), दधि, एवं्‌घत
ृ , भललाि्‌को्‌गुड़्‌में ्‌पका्‌भात्‌एवं्‌सोम्‌को्‌दि
ू -
भात्‌प्रदान्‌करना्‌चादहये्‌॥११॥
मग
ृ ्‌को्‌शुष्क्‌मांस, दे वमाता्‌अददनत्‌को्‌लड्डू, उददनत्‌को्‌नतल-भोज्य्‌एवं्‌ईश्‌को्‌दि
ु ्‌में ्‌पका्‌
अधन्‌एवं्‌घत
ृ ्‌को्‌बसलरूप्‌में ्‌चढ़ाना्‌चादहये्‌॥१२॥

om
लावा्‌एवं्‌िाधय्‌सववधद्र्‌को, सुगन्धित्‌जल्‌साववधद्र्‌को, बकरी्‌का्‌मेद्‌एवं्‌मूँग
ू ्‌का्‌चर्
ू ्‌ण इधद्र्‌एवं्‌
इधद्रराज्‌को्‌प्रदान्‌करना्‌चादहये्‌॥१३॥
रुद्र्‌एवं्‌रुद्रजय्‌को्‌मांस्‌तथा्‌चबी, आप्‌एवं्‌आपवत्स्‌को्‌कुमुदपुष्प, मछली्‌का्‌मांस, शङ्ख्‌
(शङ्ख्‌के्‌मध्य्‌न्स्थत्‌मांस)्‌एवं्‌कछुये्‌का्‌मांस्‌प्रदान्‌करना्‌चादहये्‌॥१४॥
चरकी्‌को्‌मद्य्‌एवं्‌घत
s.c
ृ , ववदारी्‌को्‌लवर्, पूतना्‌को्‌नतल्‌एवं्‌वपष्ि्‌तथा्‌पाप-राक्षसी्‌को्‌मूँग
सत्त्व्‌प्रदान्‌करना्‌चादहये्‌॥१५॥
ू ्‌का्‌

साधारणबमल
सामाधय्‌रूप्‌से्‌सभी्‌दे वों्‌को्‌प्रदान्‌की्‌जाने्‌वाली्‌बसल्‌इस्‌प्रकार्‌है -्‌सािारर््‌बसल्‌घत
ृ ्‌के्‌
ok
सदहत्‌शुद्ि्‌भोजन्‌एवं्‌दधि्‌है ्‌।्‌सभी्‌दे वों्‌को्‌क्रमशः्‌गधि्‌आदद्‌प्रदान्‌करना्‌चादहये्‌॥१६॥
कधया्‌या्‌वेश्या्‌को्‌बसल-पदाथण्‌िारर््‌करने्‌योग्य्‌माना्‌गया्‌है ्‌।्‌इधहे ्‌अङ्गधयास्‌एवं्‌करधयास्‌
द्वारा्‌पववर्‌मन्‌(एवं्‌शरीर)्‌वाली्‌बनना्‌चादहये्‌॥१७॥
Bo

वास्तुदेवों्‌का्‌क्रमानुसार्‌नाम्‌लेना्‌चादहये्‌।्‌उनके्‌नाम्‌से्‌पूव्‌ण 'ॐ' एवं्‌नाम्‌के्‌पश्चात्‌'नमः'


लगाना्‌चादहये्‌।्‌उधहे ्‌प्रथमतः्‌जलं्‌एवं्‌उसके्‌पश्चात्‌सािारर््‌बसल्‌दे नी्‌चादहये्‌॥१८॥
इसके्‌पश्चात्‌उनको्‌ववसशष्ि्‌बसल्‌प्रदान्‌कर्‌पीछे ्‌जल्‌प्रदान्‌करना्‌चादहये्‌।्‌ववद्वानों्‌के्‌
अनुसार्‌ग्रामादद्‌में ्‌मण्डूक्‌वास्तुपद्‌एवं्‌परमशानयक्‌वास्तुपद्‌में ्‌भी्‌बसल्‌प्रदान्‌करना्‌चादहये्‌
44

॥१९॥
इस्‌प्रकार्‌पूव्‌ण में ्‌कही्‌गयी्‌ववधि्‌से्‌दे वों्‌को्‌उनके्‌क्रम्‌के्‌अनुसार्‌तप्ृ त्‌करके्‌उधहे ्‌ववधिपूवक
ण ्‌
ववसन्जणत्‌करना्‌चादहये, न्जससे्‌वास्तक्ष
ु ेर्‌का्‌ननमाणर््‌करने्‌के्‌सलये्‌ववधयास्‌(भवनननमाणर््‌की्‌
योजना)्‌ककया्‌जा्‌सके्‌॥२०॥
ब्रह्मा्‌एवं्‌बाह्य्‌दे वों्‌को्‌उनके-उनके्‌स्थानों्‌पर्‌रखना्‌चादहये, न्जससे्‌दे वालय्‌एवं्‌द्वार्‌का्‌
वविान्‌उनको्‌ध्यान्‌में ्‌रखते्‌हुये्‌ककया्‌जा्‌सके्‌॥२१॥
पद्‌से्‌रदहत्‌शेष्‌सभी्‌दे वों्‌को्‌वास्त्‌ु की्‌रक्षा्‌के्‌सलये्‌स्थान्‌दे ना्‌चादहये्‌।्‌इसी्‌ववधि्‌से्‌
ग्रामादद्‌मे्‌भी्‌दे वों्‌का्‌ववधयास्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌वास्तु-पदववधयास्‌एवं्‌वास्तद
ु े वों्‌के्‌
पज
ू न्‌के्‌रहस्य्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌है ्‌॥२२॥
प्रातःकाल्‌से्‌उपवास्‌करते्‌हुये्‌स्थपनत्‌ववशद्
ु ि्‌शरीर्‌एवं्‌शाधत्‌मन्‌से्‌वास्त्‌ु दे वों्‌की्‌ववशेष्‌एवं्‌
सामाधय्‌बसल्‌को्‌लेकर्‌पव
ू व
ण र्र्णत्‌रीनत्‌से्‌भली-भाूँनत्‌पूजा्‌करे ्‌एवं्‌बसल्‌प्रदान्‌करे ्‌॥२३॥

मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌९
मयमतम्‌एक्‌वास्तश
ु ास्र्‌है।्‌मयमतम्‌एक्‌उधचत्‌असभववधयास, सही्‌आयाम्‌और्‌

om
उपयक्
ु त्‌सामग्री्‌के्‌चयन्‌के्‌सलए्‌संकेत्‌दे ता्‌है ।

ग्रामववधयास
ग्रामयोजना्‌-्‌अब्‌ग्राम्‌आदद्‌का्‌ननयमानुसार्‌प्रमार््‌एवं्‌ववधयास्‌(ननमाणर्-योजना)्‌का्‌वर्णन्‌
ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।
पुनमाानोपकरण
s.c
पुनः्‌प्रमार्-चचाण्‌-पाूँच्‌सौ्‌दण्डों्‌का्‌एक्‌क्रोश्‌एव्‌उसके्‌दग
ु ने्‌(दो्‌क्रोश)्‌का्‌एक्‌अिणगव्यूत्‌
मान्‌होता्‌है ्‌॥१॥
ok
एक्‌अिणगव्यूत्‌का्‌दग
ु ुना्‌एक्‌गव्यूत्‌होता्‌है ्‌।्‌आठ्‌हजार्‌दण्ड्‌का्‌एक्‌योजन्‌होता्‌है ्‌।्‌आठ्‌
िनु्‌(दण्ड)्‌का्‌चौकोर्‌माप

काकनीका्‌एवं्‌उसका्‌चौगुना्‌माप्‌माष्‌कहलाता्‌है ्‌॥२॥
Bo

माश्‌का्‌चार्‌गुना्‌वतणनक्‌एवं्‌पाूँच्‌गुना्‌वादिकासंज्ञक्‌माप्‌होता्‌है ्‌।्‌वादिका्‌का्‌चार्‌गुना्‌
स्थान्‌ग्राम्‌मे्‌एक्‌पररवार्‌के

सलये्‌उत्तम्‌होता्‌है ्‌॥३॥
44

इस्‌प्रकार्‌दण्डमाप्‌के्‌द्वारा्‌भूसम्‌का्‌मान्‌होता्‌है ्‌।्‌उनका्‌मान्‌(इस्‌प्रकार)्‌कहा्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।

ग्रामाददमानम
ग्रामादद्‌का्‌प्रमार््‌-्‌(सबसे्‌बड़े)्‌ग्राम्‌का्‌मान्‌सौ्‌हजार्‌दण्ड्‌कहा्‌गया्‌है ्‌॥४॥
बीस्‌हजार्‌दण्ड्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌सम्‌संख्या्‌में ्‌मानवद्
ृ धि्‌करते्‌हुये्‌ग्रामों्‌के्‌पाूँच्‌प्रकार्‌के्‌प्रमार््‌
होते्‌है ्‌।्‌ग्राम्‌के्‌बीस्‌भाग
में ्‌एक्‌भाग्‌एक्‌कुिुम्ब्‌की्‌भुसम्‌होती्‌है ्‌॥५॥
हीन्‌(सबसे्‌छोिे )्‌ग्राम्‌का्‌मान्‌पाूँच्‌सौ्‌दण्ड्‌का्‌होता्‌है ्‌।्‌इससे्‌प्रारम्भ्‌कर्‌पाूँच्‌सौ्‌दण्ड्‌
बढ़ाते्‌हुये्‌बीस्‌हजार्‌दण्ड्‌तक

मान्‌प्राप्त्‌करना्‌चादहये्‌॥६॥
ग्राम्‌के्‌चालीस्‌भेद्‌होते्‌है ्‌।्‌यह्‌ग्राम्‌का्‌मान्‌है ्‌।्‌(चौड़ाई्‌में )्‌दो्‌हजार्‌दण्ड, एक्‌हजार्‌पाूँच्‌
सौ्‌दण्ड्‌तथा्‌हजार्‌दण्ड

(ग्राम्‌का्‌मान्‌है )्‌॥७॥
नौ्‌सौ, सात्‌सौ, पाूँच्‌सौ्‌एवं्‌नतन्‌सौ्‌(ग्राम्‌का)्‌ववस्तार्‌होता्‌है ्‌।्‌नगर्‌का्‌दण्डमान्‌एक्‌हजार्‌
दण्ड्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌दो

हजार्‌दण्डपयणधत्‌होता्‌है्‌॥८॥
(सबसे्‌बड़े)्‌नगर्‌का्‌मान्‌आठ्‌हजार्‌दण्ड्‌होता्‌है ्‌।्‌दो-दो्‌हजार्‌दधड्‌कम्‌करते्‌हुये्‌नगर्‌के्‌
चार्‌प्रकार्‌के्‌मान्‌प्राप्त्‌होते

om
है ्‌॥९॥
ग्राम, खेि, खवणि, दग
ु ्‌ण एवं्‌नगर्‌-्‌ये्‌पाूँच्‌प्रकार्‌के्‌(वसनत-ववधयास)्‌होते्‌है ्‌।्‌अब्‌मै्‌(मय्‌ऋवष)्‌
दण्ड्‌के्‌द्वारा्‌प्रत्येक्‌के्‌तीन
- तीन्‌भेद्‌कहता्‌हूूँ्‌॥१०॥
छोिे ्‌मे्‌भी्‌सबसे्‌छोिा्‌ग्राम्‌चौसठ्‌दण्ड्‌होता्‌है ्‌।्‌मध्यम्‌ग्राम्‌का्‌उसका्‌दग
s.c ु न
ु ा्‌एवं्‌उत्तम्‌तीन्‌
गन
ु ा्‌होता्‌है ्‌॥११॥
छोिे ्‌खेि्‌का्‌माप्‌दो्‌सौ्‌छप्पन, मध्यम्‌खेि्‌का्‌तीन्‌सौ्‌बीस्‌तथा्‌उत्तम्‌खेि्‌का्‌माप्‌तीन्‌सौ्‌
चौरासी्‌दण्ड्‌होता्‌है ्‌॥१२॥
छोिे ्‌खवणि्‌का्‌माप्‌चार्‌सौ्‌अड़तालीस, मध्यम्‌खवणि्‌का्‌माप्‌पाूँच्‌सौ्‌बारह्‌तथा्‌उत्तम्‌खवणि्‌का्‌
ok
माप्‌पाूँच्‌सौ्‌नछहत्तर्‌दण्ड
कहा्‌गया्‌है ्‌॥१३॥
कननष्ठ्‌दग
ु ्‌ण छः्‌सौ्‌चालीस्‌दण्ड, मध्यम्‌दग
ु ्‌ण सात्‌सौ्‌चार्‌दण्ड्‌एवं्‌उत्तम्‌दग
ु ्‌ण सात्‌सौ्‌अड़सठ्‌
Bo

दण्ड्‌का्‌होता्‌है ्‌॥१४॥
कननष्ठ्‌नगर्‌आठ्‌सौ्‌बत्तीस्‌दण्ड, मध्यम्‌नगर्‌आठ्‌सौ्‌नछयानबे्‌दण्ड्‌तथा्‌उत्तम्‌नगर्‌नौ्‌सौ्‌
साठ्‌दण्ड्‌माप्‌का्‌होता्‌है

॥१५॥
44

सोलह्‌दण्ड्‌की्‌वद्
ृ धि्‌करते्‌हुये्‌प्रत्येक्‌के्‌नौ्‌भेद्‌होते्‌है ्‌।्‌इनकी्‌लम्बाई्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
ु ुनी, तीन्‌
चौथाई, आिी्‌या्‌चौथाई

अधिक्‌होती्‌है ्‌॥१६॥
अथवा्‌छः्‌या्‌आठ्‌भाग्‌अधिक्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌इच्छानस
ु ार्‌इसकी्‌लम्बाई-चौड़ाई्‌समान्‌भी्‌हो्‌
सकती्‌है ्‌।्‌इनकी्‌लम्बाई

एवं्‌चौड़ाई्‌ववषम्‌दण्डसंख्या्‌में ्‌होनी्‌चादहये्‌॥१७॥
शेष्‌का्‌सम्बधि्‌उस्‌क्षेर्‌से्‌होता्‌है , न्जस्‌पर्‌ननमाणर्कायण्‌नहीं्‌हुआ्‌रहता्‌।्‌इस्‌ववधि्‌का्‌प्रयोग्‌
सभी्‌ग्राम्‌आदद
वास्तुक्षेरों्‌पर्‌होता्‌है ्‌।

आयादद
आयादद्‌को्‌प्राप्त्‌करने्‌के्‌सलये्‌दण्डो्‌को्‌बढ़ाया-घिाया्‌जा्‌सकता्‌है ्‌॥१८॥
न्जस्‌वास्तु्‌का्‌माप्‌आय, व्यय, नक्षर, योनन, आय,ु नतधथ्‌एवं्‌वार्‌के्‌ववपरीत्‌न्‌हो्‌एवं्‌न्‌ही्‌
यजमान्‌(गह
ृ स्वामी)्‌के्‌नाम,

जधमनक्षर्‌अथवा्‌स्थान्‌से्‌ववपरीत्‌होना्‌चादहये्‌(कहने्‌का्‌तात्पयण्‌यह्‌है ्‌कक्‌ग्राम्‌आदद्‌
वसनतववधयास्‌के्‌सभी्‌ववचारर्ीय

om
बबधद्‌ु गह
ृ स्वामी्‌एवं्‌उसकी्‌भूसम्‌के्‌अनुकूल्‌होने्‌चादहये)्‌॥१९॥
सभी्‌प्रकार्‌की्‌सम्पवत्तयो्‌की्‌प्रान्प्त्‌के्‌सलये्‌वास्तुक्षेर्‌को्‌उसके्‌मान्‌समेत्‌ग्रहर््‌करना्‌चादहये्‌
।्‌वास्तुक्षेर्‌के्‌चौड़ाई्‌एवं

लम्बाई्‌को्‌जोड़्‌कर्‌आठ्‌से्‌एवं्‌नौ्‌से्‌गुर्ा्‌करना्‌चादहये्‌।्‌प्राप्त्‌गुर्नफल्‌में ्‌क्रमशः्‌बारह्‌
s.c
एवं्‌दश्‌का्‌भाग्‌दे ना्‌चादहये

॥२०॥
शेष्‌संख्या्‌से्‌क्रमशः्‌आय्‌एवं्‌व्यय्‌का्‌ज्ञान्‌करना्‌चादहये्‌।्‌(लम्बाई्‌एवं्‌चौड़ाई्‌के्‌योग्‌में )्‌
ok
तीन्‌से्‌गर्
ु ा्‌कर्‌आठ्‌से

भाग्‌दे ने्‌पर्‌जो्‌शेष्‌बचे, उससे्‌योननयों्‌की्‌प्रान्प्त्‌होती्‌है ्‌।्‌ये्‌योननयाूँ्‌ध्वज, िम


ू , ससंह, श्वान,
वष
ृ , खर, गज्‌एवं्‌काक्‌कही
Bo

गई्‌है ्‌॥२१॥
(उपयक्
ुण त)्‌आठ्‌योननयाूँ्‌कही्‌गई्‌है ्‌।्‌इनमे्‌ध्वज, ससंह, वष
ृ ्‌एवं्‌गज्‌प्रशस्त्‌है ्‌।्‌पुनः्‌(लम्बाई्‌एं्‌
चौड़ाई्‌के्‌योग्‌में )्‌आठ्‌का
44

गुना्‌कर्‌सत्ताईस्‌का्‌भाग्‌दे ने्‌पर्‌भागफल्‌से्‌वय्‌का्‌ज्ञान्‌होता्‌है ्‌॥२२॥


लम्बाई्‌एवं्‌चौड़ाई्‌के्‌योग्‌में ्‌तीस्‌का्‌भाग्‌दे ने्‌पर्‌शेष्‌संख्या्‌से्‌सौर्‌ददनों्‌का्‌ज्ञान्‌होता्‌है ्‌।्‌
प्रथम्‌वार्‌रवववार्‌होता्‌है

।्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌वास्तुओ्‌ं में ्‌इसी्‌प्रकार्‌ज्ञात्‌कर्‌कायण्‌करना्‌चादहये्‌॥२३॥


आय्‌का्‌अधिक्‌होना्‌सुखदायक्‌होता्‌है ्‌एवं्‌व्यय्‌का्‌अधिक्‌होना्‌नाश्‌का्‌कारर््‌होता्‌है ्‌।्‌
इसके्‌ववपरीत्‌होना
ववपवत्तकारक्‌होता्‌है ्‌।्‌अतः्‌भली-भाूँनत्‌इसकी्‌परीक्षा्‌करने्‌के्‌पश्चात्‌ही्‌कायण्‌करना्‌चादहये्‌
॥२४॥

विप्रसंख्या
ब्राह्मर्ों्‌की्‌संख्या्‌-्‌सवणश्रेष्ठ्‌ग्राम्‌वह्‌है , जहाूँ्‌बारह्‌हजार्‌ब्राह्मर््‌हों्‌।्‌मध्यम्‌ग्राम्‌में ्‌दस्‌
हजार्‌तथा्‌छोिे ्‌ग्राम्‌में ्‌आठ

हजार्‌ब्राह्मर््‌होते्‌हैं्‌॥२५॥
सात्‌हजार्‌ब्राह्मर््‌मध्योत्तम्‌ग्राम्‌में ्‌होते्‌है ्‌।्‌छः्‌हजार्‌ब्राह्मर््‌मध्यम-मध्यम्‌ग्राम्‌मे्‌तथा्‌
पाूँच्‌हजार्‌ब्राह्मर््‌मध्यम्‌के

om
अिम्‌ग्राम्‌मे्‌होते्‌है ्‌॥२६॥
अिमोत्तम्‌(छोिे ्‌ग्राम्‌मे्‌उत्तम)्‌ग्राम्‌मे्‌चार्‌हजार, अिमसम्‌(छोिे ्‌मे्‌मध्यम)्‌ग्राम्‌मे्‌तीन्‌
हजार्‌तथा्‌अिमािम्‌(छोिे ्‌मे

s.c
सबसे्‌छोिे )्‌ग्राम्‌मे्‌दो्‌हजार्‌ब्राह्मर््‌रहते्‌है ्‌॥२७॥
नीचोत्तम्‌ग्राम्‌में ्‌एक्‌हजार्‌ब्राह्मर््‌रहते्‌है ्‌।्‌नीच-मध्यम्‌ग्राम्‌में ्‌सात्‌सौ्‌एवं्‌नीचालप्‌ग्राम्‌
में ्‌पाूँच्‌सौ्‌ब्राह्मर््‌होते्‌है ,

ऐसा्‌आचायों्‌का्‌कथन्‌है ्‌॥२८॥
ok
ब्राह्मर्ों्‌के्‌आवास्‌की्‌दृष्िी्‌से्‌दस्‌प्रकार्‌के्‌क्षुद्रक्‌ग्राम्‌इस्‌प्रकार्‌है ्‌-्‌एक्‌हजार्‌आठ, दो्‌
हजार्‌सोलह, तीन्‌हजार्‌चौबीस,
Bo

चौरासी, चौंसठ, पचास, बत्तीस्‌तथा्‌चौबीस्‌॥२९॥


बारह्‌एवं्‌सोलह्‌ब्राह्मर््‌(आवास)्‌की्‌दृष्िी्‌से्‌क्षुद्रक्‌ग्राम्‌के्‌दस्‌भेद्‌होते्‌है ्‌।्‌यदद्‌ऐसा्‌न्‌हो्‌
तो्‌एक्‌से्‌दस्‌ब्राह्मर््‌को

भसू म्‌दान्‌मे्‌दे ना्‌चादहये्‌॥३०॥


44

न्जस्‌ग्राम्‌में ्‌एक्‌ब्राह्मर्-पररवार्‌रहता्‌हो, उसे्‌'कुदिक' ग्राम्‌तथा्‌'एकभोग' ग्राम्‌कहते्‌है ्‌।्‌वहाूँ्‌


'सुखालय' प्रशस्त्‌होता्‌है

तथा्‌'दण्डक' आदद्‌अधय्‌ग्रामो्‌में ्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌॥३१॥


सभी्‌प्रकार्‌के्‌वास्तु-ववधयास्‌दो्‌ववभागों-यग्ु म्‌एवं्‌अयग्ु म्‌(सम्‌संख्या्‌एवं्‌ववषम्‌संख्या)्‌मे्‌
रक्खे्‌जाते्‌है ्‌।्‌यग्ु म

वास्तुववधयास्‌मे्‌सूरपथ्‌से्‌मागणववधयास्‌एवं्‌अयुग्म्‌ववधयास्‌मे्‌मध्यम्‌पद्‌से्‌वीथी्‌का्‌ववधयास्‌
ककया्‌जाता्‌है ्‌॥३२॥
ग्रामनामानन
ग्रामो्‌के्‌नाम्‌-्‌ग्राम्‌आठ्‌प्रकार्‌के्‌होते्‌है ्‌-्‌दण्डक, स्वन्स्तक, प्रस्तर, प्रकीर्णक, नधद्यावतण, पराग,
पद्म्‌एवं्‌श्रीप्रनतन्ष्ठत्‌॥३३-३४॥

िीथथविधानम
मागण-वविान्‌-्‌सभी्‌ग्राम्‌अधदर्‌एवं्‌बाहर्‌से्‌मङ्गलजीवी्‌से्‌आवत
ृ ्‌होते्‌है ्‌।्‌ग्राम्‌मे्‌ब्रह्मस्थान्‌
(मध्य्‌भाग)्‌में ्‌दे वालय्‌या

पीठ्‌(दे वों्‌के्‌ननसमत्त्‌बना्‌चबूतरा)्‌होता्‌है ्‌॥३५॥


मागों्‌की्‌चौड़ाई्‌एक, दो, तीन, चार्‌या्‌पाूँच्‌कामक
ुण ्‌(दण्ड)्‌होती्‌है ; ककधतु्‌पूव्‌ण से्‌पन्श्चम्‌जाने्‌वाले्‌

om
'महापथ' संज्ञक्‌मागण्‌छः

दण्ड्‌चौड़े्‌होते्‌है ्‌॥३६॥
ग्राम्‌की्‌मध्य-वीथी्‌'ब्रह्मवीथी' होती्‌है ्‌।्‌वही्‌ग्राम्‌की्‌नासभ्‌होती्‌है ्‌।्‌द्वार्‌से्‌युक्त्‌वीथी्‌
'राजवीथी' होती्‌है ्‌।्‌दोनो्‌पाश्वों्‌से

बनी्‌वीथी्‌'क्षुद्रा' होती्‌है ्‌॥३७॥


s.c
सभी्‌ववधथयाूँ्‌'कुट्दिमका' संज्ञक्‌होती्‌है ्‌।्‌इसी्‌प्रकार्‌मङ्गलवीथी्‌'रथमागण' कहलाती्‌है ्‌।्‌नतयणग्‌
द्वार्‌(प्रिान्‌द्वार्‌का्‌सहायक
ok
द्वार)्‌युक्त्‌वीधथयाूँ्‌'नाराचपथा' कहलाती्‌है ्‌।्‌उत्तर्‌की्‌ओर्‌जाने्‌वाले्‌मागण्‌'क्षुद्र', 'अगणल' एवं्‌
'वामन्‌कहे ्‌जाते्‌है ्‌॥३८॥
ग्राम्‌को्‌घेरने्‌वाली्‌वीथी्‌'मङ्गलवीधथका' तथा्‌पुर्‌को्‌आवत
ृ ्‌करने्‌वाल्‌वीथी्‌'जनवीधथका' होती्‌
Bo

है ्‌।्‌इन्‌दोनों्‌को्‌'रथ्या' भी

कहा्‌जाता्‌है ्‌।्‌प्राचीन्‌ववद्वानों्‌के्‌अनुसार्‌अधय्‌मागो्‌को्‌भी्‌इसी्‌प्रकार्‌समझना्‌चादहये्‌
॥३९॥
44

ग्रामभेद
ग्राम्‌के्‌भेद्‌-्‌ब्राह्मर्ों्‌से्‌पररपूर््‌ण वसनत-ववधयास्‌को्‌'मङ्गल' कहते्‌है ्‌।्‌राजा्‌(क्षबरय)्‌तथा्‌
व्यापाररयों्‌से्‌युक्त्‌स्थान्‌'पुर'

कहलाता्‌है ्‌।्‌जहाूँ्‌अधय्‌जन्‌ननवास्‌करते्‌है , उसे्‌'ग्राम' कहते्‌है ्‌।्‌जहाूँ्‌तपन्स्वयो्‌का्‌ननवास्‌


होता्‌है , उसे्‌'मठ' कहते्‌है

॥४०॥
पव
ू ्‌ण एवं्‌उत्तर्‌की्‌ओर्‌सीिी्‌रे खा्‌से्‌बने्‌हुये्‌दण्ड्‌के्‌समान्‌मागण्‌होते्‌है ्‌एवं्‌चार्‌द्वार्‌से्‌यक्
ु त्‌
होते्‌है ्‌।्‌ऐसे्‌ग्राम्‌को
मुननजन्‌दण्डक्‌कहते्‌है ्‌।्‌जहाूँ्‌दण्ड्‌के्‌सदृश्‌एक्‌वीथी्‌होती्‌है , उसे्‌भी्‌'दण्डक' ग्राम्‌कहते्‌है ्‌
॥४१-४२॥
नौ्‌पदों्‌से्‌युक्त्‌ग्राम्‌में ्‌पद्‌से्‌बाहर्‌चारो्‌ओर्‌एक्‌मागण्‌होता्‌है ्‌।्‌एक्‌वीथी्‌उत्तर-पूव्‌ण से्‌
प्रारम्भ्‌होकर्‌पव
ू ्‌ण की्‌ओर्‌जाती

है ्‌।्‌वह्‌दक्षक्षर््‌से्‌प्रारम्भ्‌होती्‌है ्‌॥४३॥
दक्षक्षर््‌वीथी्‌पूवण-दक्षक्षर््‌से्‌प्रारम्भ्‌होकर्‌पन्श्चम्‌की्‌ओर्‌जाती्‌है ्‌।्‌दक्षक्षर््‌से्‌पन्श्चम्‌होकर्‌
जाने्‌वाली्‌वीथी्‌उत्तर्‌की्‌ओर

om
जाती्‌है ्‌॥४४॥
दस
ू री्‌वीथी्‌उत्तरसे्‌प्रारम्भ्‌होती्‌है , इससलये्‌उत्तरवीथी्‌है ्‌।्‌इसका्‌मुख्‌पूव्‌ण की्‌ओर्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌
ग्राम्‌को्‌'स्वन्स्तक' कहा

गया्‌है ्‌।्‌इसके्‌चार्‌मागण्‌स्वन्स्तक्‌की्‌आकृनत्‌के्‌होते्‌है ्‌॥४५॥


s.c
'प्रस्तर' ग्राम्‌पाूँच्‌प्रकार्‌के्‌होते्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌पूव्‌ण से्‌पन्श्चम्‌तीन्‌मागण्‌जाते्‌है ्‌।्‌उत्तर्‌से्‌जाने्‌वाले्‌
मागण्‌तीन, चार, पाूँच, छः

या्‌सात्‌होते्‌है ्‌॥४६॥
'प्रकीर्णक' ग्राम्‌पाूँच्‌प्रकार्‌के्‌होते्‌है ्‌।्‌इसमे्‌चार्‌मागण्‌पूव्‌ण से्‌पन्श्चम्‌जाते्‌है ्‌।्‌उत्तर्‌से्‌बारह,
ok
ग्यारह, दस, नौ्‌या्‌आठ्‌मागण

जाते्‌है ्‌॥४७॥
Bo

(नधद्यावतण्‌ग्राम्‌का्‌लक्षर््‌इस्‌प्रकार्‌है -)्‌पाूँच्‌सड़के्‌पूव्‌ण से्‌पन्श्चम्‌की्‌ओर्‌जाती्‌है ्‌।्‌उत्तर्‌


ददशा्‌से्‌तेरह, इक्कीस, पधद्रह,

सोलह्‌एवं्‌सरह्‌मागो्‌द्वारा्‌।्‌(इस्‌ग्राम्‌का्‌ववधयास्‌ककया्‌जाता्‌है )्‌॥४८॥
नधद्यावतण्‌ग्राम्‌(उपयुक्
ण त्‌मागो्‌से)्‌यक्
ु त्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌नधद्यावतण्‌आकृनत्‌का्‌होता्‌है ्‌।्‌बाहर्‌
44

की्‌ओर्‌जाने्‌वाले्‌मागो्‌के्‌बाहर

चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌चार्‌द्वार्‌होते्‌है ्‌॥४९॥


अनेक्‌मागो्‌के्‌आपस्‌मे्‌संयक्
ु त्‌होने्‌से्‌अनेक्‌मागण-संयोग्‌(नतराहे , चौराहे ्‌आदद)्‌बनते्‌है ्‌।्‌
नधद्यावतण्‌की्‌आकृनत्‌के्‌सदृश

होने्‌के्‌कारर््‌इस्‌ग्राम्‌को्‌'नधद्यावत' कहते्‌है ्‌।


पराग्‌ग्राम्‌का्‌लक्षर््‌इस्‌प्रकार्‌है ्‌-्‌यहाूँ्‌अट्ठारह्‌से्‌बाईस्‌संख्या्‌तक्‌मागण्‌उत्तर्‌से्‌जाते्‌है ्‌
॥५०॥
छः्‌मागण्‌पव
ू ्‌ण से्‌ननकलते्‌है ्‌।्‌इस्‌ग्राम्‌को्‌'पराग' कहते्‌है ्‌।्‌(पद्म्‌ग्राम्‌में )्‌पव
ू -ण पन्श्चम्‌में ्‌सात्‌
मागण्‌होते्‌है ्‌तथा्‌उत्तर्‌से

तीन, चार, पाूँच-्‌॥५१॥


छः्‌या्‌सात्‌मागण्‌ननकलते्‌है ्‌तथा्‌बीस्‌मागण-संयोग्‌बनते्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌'पद्म' ग्राम्‌के्‌पाूँच्‌भेद्‌
बनते्‌है ्‌।्‌(श्रीप्रनतन्ष्ठत्‌ग्राम

में )्‌आठ्‌मागण्‌पूव्‌ण ददशा्‌से्‌तथा्‌अट्ठाईस्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌॥५२॥


बत्तीस्‌संख्या्‌तक्‌मागण्‌उत्तर्‌ददशा्‌से्‌ननकलते्‌है ्‌।्‌इसे्‌'श्रीप्रनतन्ष्ठत' ग्राम्‌कहते्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌
आठ्‌प्रकार्‌के्‌ग्राम्‌होते्‌है

om
॥५३॥
अथवा्‌'श्रीवत्स' आदद्‌अधय्‌ग्रामों्‌का्‌भी्‌ववधयास्‌करना्‌चादहये्‌।्‌सभी्‌ग्रामों्‌के्‌नासभ्‌(केधद्र-
स्थल)्‌को्‌बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌को

ववद्ि्‌नही्‌करना्‌चादहये्‌॥५४॥
ग्राम्‌अथवा्‌गह
s.c
ृ ्‌में ्‌दण्डच्छे द्‌नही्‌करना्‌चादहये्‌।्‌बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌ग्राम्‌अथवा्‌गह
ववधयास्‌हे तु्‌सकल्‌(एकपद्‌वास्तु)
ृ ्‌के्‌

से्‌लेकर्‌आसन्‌(एक्‌हजार्‌पद्‌वास्तु)्‌तक्‌(ककसी्‌उपयुक्त)्‌पदववधयास्‌को्‌ग्रहर््‌करना्‌चादहये्‌
ok
॥५५॥
छोिे ्‌ग्राम्‌में ्‌चार्‌मागण, मध्यम्‌ग्राम्‌में ्‌आठ्‌मागण्‌एवं्‌उत्तम्‌ग्राम्‌में ्‌बारह्‌अथवा्‌सोलह्‌मागण्‌
होते्‌है ्‌॥५६॥
Bo

्िार
्िार - भललाि, महे धद्र, राक्षस्‌एवं्‌पुष्पदधत्‌पद्‌द्वारस्थापन्‌के्‌स्थान्‌है ्‌तथा्‌जलमागण्‌भी्‌चार्‌है ्‌
॥५७॥
जलमागण्‌के्‌चार्‌वास्तु-पद्‌ववतथ, जयधत, सुग्रीव्‌एवं्‌मुख्य्‌है ्‌।्‌भश
ृ , पूषा, भङ्
ृ गराज, दौवाररक, शोष,
44

नाग, ददनत्‌एवं्‌जलद

॥५८॥
इन्‌आठ्‌वास्तुदेवों्‌के्‌पद्‌उपद्वार्‌के्‌स्थान्‌है ्‌।्‌इन्‌उपद्वारों्‌का्‌ववस्तार्‌तीन, पाूँच्‌या्‌सात्‌
हस्त्‌होता्‌है ्‌॥५९॥
इन्‌उपद्वारों्‌की्‌ऊूँचाई्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
ु ुनी, डेढ़्‌गुनी्‌अथवा्‌नतन्‌चौथाई्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌सभी्‌
ग्रामों्‌के्‌चारो्‌ओर्‌बारह

पररका्‌(खाई)्‌एवं्‌वप्र्‌(प्राचीर, घेरने्‌वाली्‌सभवत्त)्‌होनी्‌चादहये्‌॥६०॥
नदद्‌के्‌दक्षक्षर््‌ति्‌पर्‌उससे्‌नघरे ्‌ग्राम्‌(उत्तम)्‌होते्‌है ्‌।्‌इक्यासी्‌वास्तप
ु द्‌एवं्‌चौसठ्‌वास्तप
ु द-
ववधयास्‌से्‌यक्
ु त्‌ग्राम्‌का

मध्य्‌भाग्‌ब्राह्मक्षेर्‌एवं्‌इसके्‌पश्चात्‌दै व्‌क्षेर्‌होता्‌है ्‌॥६१॥


इसके्‌पश्चात्‌मानष
ु ्‌एवं्‌पैशाच्‌क्षेर्‌का्‌ननश्चय्‌करना्‌चादहये्‌।्‌दै व्‌एवं्‌मानष
ु ्‌क्षेर्‌में ्‌ब्राह्मर्ों्‌
के्‌गह
ृ ्‌होने्‌चादहये्‌॥६२॥
अपने्‌कायण्‌के्‌द्वारा्‌अपनी्‌आजीववका्‌चलाने्‌वालों्‌का्‌गह
ृ ्‌पैशाच्‌क्षेर्‌में ्‌होना्‌चादहये्‌अथवा्‌
वहाूँ्‌ब्राह्मर्ों्‌का्‌आवास्‌होना

चादहये्‌।्‌उनके्‌मध्य्‌पूव्‌ण आदद्‌ददशाओं्‌में ्‌क्रमानुसार्‌दे वालय्‌की्‌स्थापना्‌करनी्‌चादहये्‌॥६३॥

om
प्रासादस्थान
वास्तु-क्षेर्‌के्‌भीतर्‌ब्राह्मर््‌एवं्‌दे वता्‌की्‌स्थापना्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌सशवालय्‌की्‌स्थापना्‌ग्राम्‌
के्‌बाहर्‌होनी्‌चादहये्‌अथाणत

भङ्
s.c
सशवालय्‌की्‌स्थापना्‌इच्छानुसार्‌ग्राम्‌के्‌भीतर्‌या्‌बाहर्‌कही्‌भी्‌हो्‌सकती्‌है ्‌॥६४॥
ृ गराज्‌के्‌या्‌पावक्‌के्‌भाग्‌पर्‌ववनायक्‌का्‌मन्धदर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ईश्‌के्‌पद्‌पर, सोम्‌के्‌
पद्‌पर्‌अथवा्‌अधय्‌ककसी

वास्तुपद्‌पर्‌सशवमन्धदर्‌की्‌स्थापना्‌करनी्‌चादहये्‌॥६५॥
ok
दे वालय्‌के्‌बाहर्‌गह
ृ ो्‌की्‌श्रेर्ी्‌पूवव
ण र्र्णत्‌मान्‌के्‌अनुसार्‌ननयमपूवक
ण ्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌सशव्‌के्‌
पररवार-दे वताओ्‌के्‌स्थान्‌का
Bo

यहाूँ्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥६६॥
सूय्‌ण के्‌वास्तुपद्‌पर्‌सूयद
ण े वता्‌का्‌स्थान्‌एवं्‌अन्ग्न्‌के्‌पद्‌पर्‌कासलका्‌का्‌मन्धदर्‌होना्‌चादहये्‌
।्‌भश
ृ ्‌के्‌वास्तुपद्‌पर

ववष्र्म
ु न्धदर्‌तथा्‌यम्‌के्‌पद्‌पर्‌षण्मख
ु ्‌(कानतणकेय)्‌का्‌मन्धदर्‌होना्‌चादहये्‌॥६७॥
44

भश
ृ , मग
ृ ्‌या्‌नैऋत्य्‌स्थानपर्‌केशव्‌का्‌मन्धदर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सग्र
ु ीव्‌के्‌पद्‌पर्‌या्‌पष्ु पदधत्‌के्‌
पद्‌पर्‌गर्ाध्यक्ष्‌(गर्ेश)

का्‌मन्धदर्‌होना्‌चादहये्‌॥६८॥
आयणक्‌का्‌भवन्‌नैऋत्य्‌कोर््‌मे्‌एवं्‌ववष्र््‌ु का्‌ववमान्‌(दे वालय)्‌वरुर््‌के्‌पद्‌पर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
मन्धदर्‌में ्‌ऊपरी्‌तल्‌से

क्रमशः्‌ववष्र्ु्‌की्‌स्थानक्‌(खड़ी), आसन्‌(बैठी)्‌एवं्‌शयन्‌प्रनतमा्‌होनी्‌चादहये्‌॥६९॥
अथवा्‌भत
ू ल्‌पर्‌बड़ी्‌एवं्‌भारी्‌तथा्‌ऊपरी्‌तल्‌पर्‌स्थानक्‌मद्र
ु ा्‌में ्‌ववष्र्ुप्रनतमा्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
सग
ु ल्‌के्‌पद्‌पर्‌सग
ु त
(बुद्ि)्‌की्‌प्रनतमा्‌एवं्‌भङ्
ृ गराज्‌के्‌पद्‌पर्‌न्जन-दे वालय्‌होना्‌चादहये्‌॥७०॥
वायु्‌के्‌पद्‌पर्‌मददरा्‌का्‌मन्धदर, मुख्य्‌के्‌पद्‌पर्‌कात्यायनी्‌का्‌मन्धदर, सोम्‌के्‌पद्‌पर्‌िनद्‌
(कुबेर)्‌का्‌मन्धदर्‌अथवा

मातद
ृ े ववयों्‌का्‌मन्धदर्‌होना्‌चादहये्‌॥७१॥
सशवालय्‌ईश, पजणधय्‌या्‌जयधत्‌के्‌पद्‌पर, कुबेर्‌का्‌मन्धदर्‌सोम्‌अथवा्‌शोष्‌के्‌पद्‌पर्‌ननसमणत्‌
कराना्‌चादहये्‌॥७२॥
वही्‌गर्ेश्‌का्‌भवन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌अथवा्‌अददनत्‌के्‌पद्‌पर्‌मातद
ृ े ववयो्‌का्‌मन्धदर्‌होना्‌चादहये्‌
।्‌मध्य्‌में ्‌ववष्र्ु्‌का

om
मन्धदर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌वही्‌सभामण्डप्‌भी्‌होना्‌चादहये-्‌ऐसा्‌कहा्‌गया्‌है ्‌॥७३॥
अथवा्‌सभास्थल्‌ब्रह्मा्‌के्‌पद्‌पर्‌ईशान्‌कोर््‌या्‌आग्नेय्‌कोर््‌में ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ववष्र्ुमन्धदर्‌
उत्तर-पन्श्चम्‌मे्‌अथवा्‌दक्षक्षर्

में ्‌होना्‌चादहये्‌॥७४॥ s.c


मध्य्‌के्‌पाूँच्‌पदों्‌पर्‌ननमाणर्कायण्‌दःु खकारक्‌होता्‌है ्‌।्‌वास्तुमण्डल्‌के्‌युग्म्‌पद्‌से्‌तथा्‌अयुग्म्‌
पद्‌(समसंख्या्‌एवं

ववषमसंख्या)्‌से्‌ननसमणत्‌होने्‌पर्‌ब्रह्मस्थान्‌आठ्‌भाग्‌एवं्‌नौ्‌भाग्‌से्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌
ok
॥७५॥
ब्रह्मा्‌के्‌भाग्‌को्‌छोड़्‌कर्‌पूव्‌ण ददशा्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌क्रमशः्‌नसलनक, स्वन्स्तक,नधद्यावतण,
प्रलीनक, श्रीप्रनतन्ष्ठत, चतम
ु ख
ुण ्‌एवं
Bo

पद्मसम्‌भवन्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌वहाूँ्‌तीन्‌तल्‌से्‌लेकर्‌बारह्‌तलपयणधत्‌ववष्र्ुच्छधद्‌
ववमान्‌का्‌ननमाणर््‌होना

चादहये्‌॥७६॥७७॥
44

यह्‌ववष्र्म
ु न्धदर्‌ग्रामादद्‌से्‌बाहर्‌भी्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌ववष्र््‌ु की्‌खड़ी, बैठी्‌या्‌शयन्‌करती्‌
हुई्‌मूनतण्‌स्थावपत्‌करनी

चादहये्‌॥७८॥
ग्रामों्‌में ्‌क्रमानस
ु ार्‌उत्कृष्ि, मध्यम, अिम्‌एवं्‌नीच्‌आदद्‌भवन्‌होने्‌चादहये; ककधत्‌ु उत्तर्‌ग्राम्‌में ्‌
नीच्‌भवन्‌नहीं्‌होना

चादहये्‌॥७९॥

यदद्‌ग्राम्‌क्षुद्र्‌हो्‌तो्‌वहाूँ्‌क्षुद्र्‌ववमान्‌(छोिा्‌मन्धदर)्‌ही्‌उधचत्‌है ्‌एवं्‌वही्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌तीन,
चार्‌एवं्‌पाूँच्‌तल्‌का

दे वालय्‌हीन्‌ग्राम्‌में ्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌हीन्‌ग्राम्‌में ्‌सामाधय्‌भवन्‌होना्‌चादहये्‌॥८०॥


उत्कृष्ि्‌ग्राम्‌अथवा्‌नगर्‌में ्‌यदद्‌नीच्‌श्रेर्ी्‌का्‌दे वालय्‌हो्‌तो्‌वहाूँ्‌के्‌पुरुषो्‌में ्‌नीच्‌प्रववृ त्त्‌एवं्‌
न्स्रयों्‌में ्‌दःु शीलता्‌होती्‌है

॥८१॥
इससलये्‌ग्राम्‌अथवा्‌नगर्‌की्‌श्रेर्ी्‌के्‌समान्‌या्‌अधिक्‌श्रेर्ी्‌का्‌मन्धदर्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
हररहर्‌मन्धदर्‌अथवा्‌अधय
सभी्‌वास्तुननसमणत्‌यथोधचत्‌होनी्‌चादहये्‌॥८२॥

om
दौिाररक
चण्डश्वर, कुमार, िनद, काली, पूतना, कालीसुत्‌तथा्‌खड््‌गी्‌-्‌ये्‌दे वता्‌दौवाररक्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌॥८३॥
ग्राम्‌आदद्‌में ्‌पूवम
ण ुख्‌या्‌पन्श्चममुख्‌सशव्‌का्‌स्थान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यदद्‌उनका्‌मुख्‌ग्रामादद्‌से्‌
बाहर्‌की्‌ओर्‌हो्‌तो्‌प्रशस्त
s.c
होता्‌है ्‌।्‌ववष्र्ु्‌का्‌मुख्‌सभी्‌ददशाओं्‌में ्‌हो्‌सकता्‌है ; ककधतु्‌उनका्‌मुख्‌यदद्‌ग्राम्‌कक्‌ओर्‌हो्‌
तो्‌शुभ्‌होता्‌है ्‌॥८४॥
शेष्‌दे वगर््‌पूवम
ण ुख्‌होने्‌चादहये्‌।्‌मातद
ृ े ववयों्‌को्‌उत्तरमुख्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌सूयम
ण न्धदर्‌
का्‌द्वार्‌पन्श्चममुख्‌होना
ok
चादहये्‌।्‌पुर्‌आदद्‌में ्‌मनुष्यों्‌के्‌गह
ृ ्‌से्‌पहले्‌दे वालयों्‌का्‌ननमाणर््‌कराना्‌चादहये्‌॥८५॥

त्याज्य्‌स्थान - वास्तुमण्डल्‌के्‌ह्रदय, वंश, सूर, सन्धिस्थल्‌तथा्‌कर्णससराओं्‌इन्‌छः्‌स्थलों्‌पर्‌


Bo

दे वालय्‌आदद्‌का्‌ननमाणर्

नहीं्‌होना्‌चादहये्‌॥८६॥

अन्य्‌श्रेणी्‌के्‌भिन - स्थान्‌-्‌(परु ्‌तथा्‌ग्राम्‌आदद्‌के)्‌दक्षक्षर््‌ओर्‌गोशाला्‌एव्‌उत्तर्‌में ्‌


44

पष्ु पवादिका्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌पव
ू ण

या्‌पन्श्चम्‌द्वार्‌के्‌ननकि्‌तपन्स्वयों्‌का्‌आवास्‌होना्‌चादहये्‌॥८७॥
जलाशय, वापी्‌एवं्‌कूप्‌सभी्‌स्थानों्‌पर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌वैश्यों्‌का्‌आवास्‌दक्षक्षर््‌में ्‌एवं्‌शद्र
ू ों्‌का्‌
आवास्‌चारो्‌ओर्‌होना

चादहये्‌॥८८॥
पूव्‌ण अथवा्‌उत्तर्‌ददशा्‌में ्‌कुम्हारो्‌के्‌गह
ृ ्‌होने्‌चादहये्‌।्‌वही्‌नाइयों्‌का्‌एवं्‌अधय्‌हस्तकौशल्‌
वालों्‌के्‌भी्‌गह
ृ ्‌होने्‌चादहये
॥८९॥
उत्तर-पन्श्चम्‌ददशा्‌में ्‌मछुआरों्‌का्‌ननवास्‌होना्‌चादहये्‌।्‌पन्श्चमी्‌क्षेर्‌में ्‌मांस्‌से्‌आजीववका्‌
चलाने्‌वालों्‌का्‌ननवास्‌होना

चादहये्‌॥९०॥
तेसलयों्‌के्‌गह
ृ ्‌उत्तर्‌ददशा्‌में ्‌होने्‌चादहये्‌।

गह
ृ लक्षण
गह
ृ ्‌के्‌लक्षण - गह
ृ ों्‌की्‌चौड़ाई्‌तीन, पाूँच, सात्‌या्‌नौ्‌िनुप्रमार््‌होनी्‌चादहये्‌॥९१॥

om
गह
ृ ों्‌की्‌लम्बाई्‌चौड़ाई्‌से्‌क्रमशः्‌दो-दो्‌दण्ड्‌बढ़ानी्‌चादहये्‌।्‌लम्बाई्‌उतनी्‌ही्‌ग्रहर््‌करनी्‌
चादहये, न्जतनी्‌कक्‌चौड़ाई्‌की

दग
ु ुनी्‌से्‌अधिक्‌न्‌हो्‌जाय्‌॥९२॥
गह
ृ ों्‌का्‌ननमाणर््‌ववधि्‌के्‌अनुसार्‌हस्तप्रमार््‌से्‌करना्‌चादहये्‌।्‌ये्‌गह
ृ ्‌रुचक, स्वन्स्तक,
नधद्यावतण्‌और्‌सवणतोभद्र्‌(ककसी्‌एक

शैली्‌के)्‌हो्‌सकते्‌है ्‌॥९३॥
s.c
गह
ृ ्‌(सवणतोभद्र्‌या)्‌विणमान्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌आकृनत्‌की्‌दृन्ष्ि्‌से्‌ये्‌चार्‌गह
ृ ्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌।्‌अथवा्‌
दण्डक, लाङ्गल्‌या्‌शूप्‌ण गह

ok
इच्छानस
ु ार्‌हो्‌सकते्‌है ्‌॥९४॥
ग्राम्‌से्‌कुछ्‌दरू ्‌आग्नेय्‌अथवा्‌वायव्य्‌कोर््‌में ्‌स्थपनतयों्‌का्‌आवास्‌होना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌का्‌
Bo

आवास्‌भी्‌वही्‌बनवाना

चादहये्‌॥९५॥
उससे्‌कुछ्‌दरू ्‌रजक्‌(िोबी)्‌आदद्‌का्‌आवास्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ग्राम्‌से्‌पव
ू ्‌ण ददशा्‌मे्‌एक्‌कोस्‌की्‌
दरू ी्‌पर्‌चण्डाल्‌वगण्‌का
44

आवास्‌होना्‌चादहये्‌॥९६॥
वहाूँ्‌चण्डाल-न्स्रयाूँ्‌ताम्र, अयस्‌एवं्‌सीसे्‌के्‌आभष
ू र््‌पहने्‌हुये्‌ननवास्‌करे ्‌।्‌ददन्‌के्‌प्रथम्‌प्रहर्‌
में ्‌ग्राम्‌में ्‌प्रवेश्‌कर

चण्डाल्‌वगण्‌ग्राम्‌की्‌गधदगी्‌साफ्‌करें ्‌॥९७॥
पूवोत्तर्‌ददशा्‌में ्‌ग्राम्‌से्‌पाूँच्‌सौ्‌दण्ड्‌दरू ्‌शवों्‌(की्‌अधत्येन्ष्ि्‌कक्रया)्‌का्‌स्थान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
शेष्‌लोगों्‌(सामाधय्‌जनों्‌से

पथ
ृ क्‌)्‌का्‌श्मशान्‌उससे्‌दरू ्‌होना्‌चादहये्‌॥९८॥
विन्यासदोष
भिन-विन्यास्‌के्‌दोष - चण्डाल्‌एवं्‌चमणकार्‌का्‌आवास, श्मशान, जलाशय, दे वालय, ववश्वकोष्ठ्‌(सभी्‌
पदाथो्‌का्‌संग्रहस्थल),

ग्राम्‌के्‌चारो्‌ओर्‌का्‌पररवेश्‌एवं्‌ग्राम्‌के्‌चारो्‌ओर्‌के्‌मागण्‌यदद्‌उधचत्‌स्थान्‌पर्‌नहीं्‌होते्‌है ्‌
(तो्‌उनका्‌पररर्ाम्‌कष्िकर

होता्‌है ्‌)्‌॥९९॥
उपयक्
ुण त्‌का्‌दष्ु पररर्ाम्‌ग्राम्‌का्‌ववनाश, राजा्‌का्‌भङ्ग्‌(हानन)्‌एवं्‌मत्ृ यु्‌होता्‌है ्‌।्‌दे वालय्‌एवं्‌

om
हाि्‌का्‌ररक्त्‌होना, कूड़े्‌का

संग्रह्‌तथा्‌मागण्‌में ्‌अशुद्ि्‌वस्तुओं्‌(कूड़े्‌आदद)्‌का्‌फेंका्‌जाना्‌ग्राम्‌को्‌शूधय्‌कर्‌दे ता्‌है ्‌


॥१००॥

गभाविन्यास s.c
मिलान्यास - सभी्‌ग्रामाददकों्‌के्‌गभण-ववधयास्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌॥१०१॥
(ग्रामादद्‌का)्‌गभणयुक्त्‌होना्‌सभी्‌प्रकार्‌की्‌सम्पवत्तयों्‌का्‌एवं्‌गभणहीन्‌होना्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌
ववनाश्‌का्‌कारर््‌होता्‌है ्‌।
ok
इससलये्‌प्रयत्नपव
ू क
ण ्‌सही्‌रीनत्‌से्‌गभणववधयास्‌करना्‌चादहये्‌॥१०२॥

गभाविन्यास - भसू म्‌मे्‌खोदे ्‌गये्‌गतण्‌में ्‌आगे्‌के्‌श्लोकों्‌मे्‌वर्र्णत्‌पदाथों्‌का्‌डाला्‌जाना्‌गभण-


ववधयास्‌कहलाता्‌है ्‌।
Bo

मवृ त्तका, कधद्‌(मल


ू , जड़), लोहयक्
ु त्‌अधन्‌(लोह-पार्‌मे्‌रक्खा्‌अधन), िात,ु इधद्रनील्‌आदद्‌रत््‌न्‌
गभणववधयास्‌के्‌द्रव्य्‌है ्‌।

इधहे ्‌दोषहीन्‌ही्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌इधहे ्‌पैसों्‌से्‌क्रय्‌करके्‌संगह


ृ ीत्‌करना्‌चादहये्‌॥१०३॥
44

भूसम्‌में ्‌खोदे ्‌गये्‌गतण्‌में ्‌जल्‌भरने्‌के्‌पश्चात्‌मवृ त्तका्‌आदद्‌डालनी्‌चादहये्‌।्‌अधन्‌के्‌ऊपर्‌


दोषहीन्‌ताम्रपार्‌रखना्‌चादहये

॥१०४॥
ताम्रपार्‌की्‌चौड़ाई्‌पाूँच्‌प्रकार्‌की्‌कही्‌गई्‌है ्‌।्‌इनका्‌प्रमार््‌चौदह, बारह, दश, आठ्‌या्‌चार्‌
अङ्गुल्‌होना्‌चादहये्‌॥१०५॥
ताम्रपार्‌की्‌ऊूँचाई्‌चौड़ाई्‌के्‌समान्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌उसमें ्‌पच्चीस्‌अथवा्‌नौ्‌कोष्ठ्‌होने्‌चादहये्‌
॥१०६॥
उपपीठ्‌पद्‌से्‌यक्
ु त्‌(पच्चीस्‌कोष्ठ्‌वाले)्‌उस्‌पार्‌में ्‌वास्तद
ु े वों्‌को्‌स्थान्‌दे ना्‌चादहये्‌।्‌सय
ू ्‌ण के्‌
कोष्ठ्‌में ्‌रजतननसमणत्‌वष
ृ ्‌एवं
सुवर्णननसमणत्‌इधद्र्‌को्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥१०७॥
यम्‌के्‌पद्‌पर्‌ताम्रननसमणत्‌यमराज, लौहननसमणत्‌ससंह्‌एवं्‌रजतननसमणत्‌वरुर््‌को्‌स्थावपत्‌करना्‌
चादहये्‌॥१०८॥
सोम्‌के्‌पद्‌पर्‌श्वेत्‌वर्ण्‌का्‌(रजतमय)्‌अश्व्‌तथा्‌रजतननसमणत्‌गज्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌ईश्‌के्‌पद्‌
पर्‌पारा, अन्ग्न्‌पर्‌दिन,

ननऋनत्‌पर्‌सीसा्‌रखना्‌चादहये्‌॥१०९॥
समीरर््‌के्‌पद्‌पर्‌सुवर्ण, जयधत्‌पर्‌ससधदरू , भश
ृ ्‌पर्‌हररताल्‌तथा्‌ववतथ्‌पर्‌मनःसशला्‌
(मैनससल)्‌रखना्‌चादहये्‌॥११०॥

om
भङ्
ृ गराज्‌पर्‌माक्षक्षक्‌(एक्‌खननज्‌पदाथण), सुकधिर्‌पर्‌लाजावतण, शोष्‌पर्‌गैररक्‌(गेरु)्‌तथा्‌
गर्मख्
ु य्‌पर्‌अञ्जन्‌रखना

चादहये्‌॥१११॥
अददनत्‌पर्‌रक्त्‌वर्ण्‌का्‌ताम्र्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌उपयक्
ुण त्‌सभी्‌को्‌भली्‌भाूँनत्‌जान्‌कर्‌क्रमानुसार्‌
रखना्‌चादहये्‌।्‌चतुष्पदो्‌पर
s.c
लोकनाथों्‌को्‌इस्‌प्रकार्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये, न्जससे्‌उनका्‌मुख्‌केधद्र्‌की्‌ओर्‌रहे ्‌॥११२॥
इन्‌दे वों्‌की्‌प्रनतमा्‌की्‌ऊूँचाई्‌छः, पाूँच, चार, तीन्‌या्‌दो्‌अङ्गुल्‌होनी्‌चादहये्‌एवं्‌उनके्‌वाहनों्‌
ok
की्‌ऊूँचाई्‌पूवोक्त्‌माप्‌की

आिी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌प्रनतमायें्‌स्थानक्‌मुद्रा्‌(खड़ी)्‌अथवा्‌आसन्‌मुद्रा्‌(बैठी)्‌में ्‌होनी्‌चादहये्‌
॥११३॥
Bo

आपवत्स्‌पर्‌मोती, मरीधच्‌पर्‌मूँग
ू ा, सववता्‌पर्‌पष्ु पराग्‌(पोखराज)्‌तथा्‌वववस्वान्‌पर्‌वैदय
ू ्‌ण मर्र््‌
रखना्‌चादहये्‌॥११४॥
इधद्रजय्‌पर्‌हीरा, समरक्‌पर्‌इधद्रनील, रुद्रराज्‌पर्‌महानील्‌तथा्‌महीिर्‌पर्‌मरकत्‌(पधना)्‌रखना्‌
चादहये्‌॥११५॥
44

पार्‌के्‌मध्य्‌मे्‌पद्मराग्‌(रुबी)्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌रत्न्‌एवं्‌िातुओं्‌को्‌पार्‌में ्‌उनके्‌उधचत्‌स्थान्‌
पर्‌रखना्‌चादहये्‌॥११६॥
उन्‌दे वों्‌के्‌स्थान्‌एवं्‌न्स्थनत्‌को्‌ववधिपूवक
ण ्‌ज्ञात्‌कर्‌रत््‌नादद्‌को्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌चारो्‌ददशाओं्‌
में ्‌सुवर्ण, आयस्‌(लौह),

ताूँबे्‌एवं्‌चाूँदी्‌के्‌स्वन्स्तक्‌रखने्‌चादहये्‌॥११७॥
ब्रह्मस्थान्‌के्‌बाहर्‌पूव,ण दक्षक्षर्, पन्श्चम, पन्श्चम्‌एवं्‌उत्तर्‌ददशा्‌में ्‌सुवर्ण्‌के्‌साथ्‌शासलिाधय,
चाूँदी्‌के्‌साथ्‌व्रीदह, अयस्‌के

साथ्‌कोद्रव्‌(कोदो)्‌रखना्‌चादहये्‌॥११८॥
दिन्‌के्‌साथ्‌कङ्कु्‌िाधय, सीसा्‌के्‌साथ्‌माष्‌(उड़द), नतल्‌पारे ्‌के्‌साथ, मूँग
ू ्‌को्‌अयस्‌(लोह)्‌के्‌
साथ्‌तथा्‌कुलत्थ्‌को्‌ताम्र

िातु्‌के्‌साथ्‌रखना्‌चादहये्‌॥११९॥
प्रथमतः्‌पार्‌के्‌सलये्‌बसल्‌(उपयक्
ुण त्‌वर्र्णत्‌पदाथण)्‌प्रदान्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌पश्चात्‌सभी्‌
पदाथो्‌को्‌पार्‌में ्‌रख्‌दे ना

चादहये्‌।्‌(पार्‌को्‌ढकने्‌के्‌सलये)्‌एक्‌अङ्गुल्‌से्‌अधिक्‌चौड़ा्‌तथा्‌बारह्‌अङ्गुल्‌लम्बा्‌पर्‌
लेना्‌चादहये्‌॥१२०॥
बारह्‌अङ्गुल्‌से्‌लेकर्‌पाूँच-पाूँच्‌अङ्गुल्‌के्‌वद्
ृ धि-मान्‌से्‌बत्तीस्‌अङ्गुल्‌तक्‌(पर)्‌का्‌प्रमार््‌हो्‌

om
सकता्‌है ्‌।्‌यह

इधद्रकीलसंज्ञक्‌पर्‌खददर्‌के्‌काष्ठ्‌का्‌गोलाकार्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌॥१२१॥
गभण-ववधयास्‌के्‌ज्ञाता्‌को्‌इस्‌पर्‌को्‌पार्‌के्‌ऊपर्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌गभण्‌ववधयास्‌स्थानीय,
द्रोर्मुख्‌तथा्‌खवणि्‌एवं

प्रत्येक्‌प्रकार्‌के्‌नगर्‌मे्‌करना्‌चादहये्‌।
(उपयक्
s.c
ुण त्‌के्‌अनतररक्त)्‌ग्राम, ननगम, खेि, पत्तन्‌तथा्‌कोत्मकोलक्‌आदद्‌वसनतववधयासों्‌में ्‌गभण-
ववधयास्‌ब्रह्मा, आयण, अकण,
ok
वववस्वान, यम, समर, वरुर्, सोम्‌एवं्‌पधृ थवीिर्‌के्‌भाग्‌में ्‌या्‌द्वार्‌के्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌करना्‌
चादहये्‌॥१२३-१२४॥
(द्वार्‌के्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌में )्‌पुष्पदधत, भललाि, महे धद्र्‌एवं्‌गह
ृ क्षत्‌के्‌पद्‌पर्‌अथवा्‌ववष्र्ु्‌के्‌स्थान्‌
Bo

(मन्धदर), लक्ष्मी्‌के्‌स्थान

या्‌स्कधद्‌के्‌स्थान्‌में ्‌ग्राम्‌की्‌रक्षा्‌के्‌सलये्‌एवं्‌सभी्‌प्रकार्‌की्‌कामनाओं्‌की्‌वद्
ृ िी्‌के्‌सलये्‌
गभण-ववधयास्‌करना्‌चादहये्‌।
44

प्रथमतः्‌(गत्तण्‌में )्‌गभण-ववधयास्‌करना्‌चादहये्‌।्‌तत्पश्चत्‌्‌उसके्‌ऊपर्‌मनू तणयों्‌को्‌स्थावपत्‌करना्‌


चादहये्‌॥१२५-१२६॥
गभण-ववधयास्‌वाले्‌क्षेर्‌को्‌(गत्तण्‌को)्‌सशलाओं्‌एवं्‌इष्िकाओं्‌से्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌
माप्‌पुरुष्‌का्‌अञ्जसलप्रमार्

रखना्‌चादहये्‌।्‌अवर्र्णत्‌सभी्‌पदाथों्‌को्‌ब्रह्म्‌आदद्‌के्‌भाग्‌में ्‌रखना्‌चादहये्‌(अवर्र्णत्‌पदाथो्‌
का्‌वर्णन्‌'गभणववधयास'

अध्याय्‌मे्‌प्राप्त्‌होता्‌है)्‌॥१२७॥
न्जस्‌वविे्‌से्‌गभणववधयास्‌सरु क्षक्षत्‌एवं्‌न्स्थर्‌है ्‌(तथा्‌भवनननमाणर््‌भी्‌सरु क्षक्षत्‌एवं्‌न्स्थर्‌रहे ),
उसी्‌रीनत्‌से्‌स्थपनत्‌को्‌गभण

स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌यहाूँ्‌न्जनका्‌वर्णन्‌नहीं्‌ककया्‌गया्‌है , उन्‌सभी्‌का्‌वर्णन्‌गभणलक्षर््‌
(गभणववधयास, अध्याय-१२)्‌में

ककया्‌गया्‌है ्‌॥१२८॥
इस्‌प्रकार्‌दे वों्‌के्‌अनुरूप्‌भूसम्‌का्‌माप्‌(वास्तुमण्डल), वर्ण्‌एवं्‌अधय्‌जानतयों्‌के्‌अनुकूल्‌माप,
ग्रामाददकों्‌का्‌प्रमार्,

om
मागणयोजना्‌आदद्‌को्‌तधरों्‌से्‌अलङ्कारसदहत, सुधदर्‌ढं ग्‌से्‌एवं्‌संक्षेप्‌में ्‌सलया्‌गया्‌है ्‌॥१२९॥
राजा्‌को्‌मापन्‌आदद्‌कमण्‌में ्‌ननपुर््‌चारो्‌स्थपनतयों्‌को्‌भूसम्‌एवं्‌गाये्‌प्रदान्‌करनी्‌चादहये; जो्‌
व्यन्क्त्‌इस्‌प्रकार्‌करता्‌है ,

उसे्‌संसार्‌मे्‌चधद्रमा्‌एवं्‌तारों्‌की्‌न्स्थनतपयणधत्‌सवणदा्‌िन्‌एवं्‌अनेक्‌(समद्
ृ धिदायक)्‌वस्तुओं्‌
की्‌प्रान्प्त्‌होती्‌रहती्‌है ्‌एवं्‌वह
सवणदा्‌प्रसधन्‌रहता्‌है ्‌॥१३०॥
s.c
ok
मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌१०
मयमतम्‌एक्‌वास्तुशास्र्‌है।्‌मयमतम्‌एक्‌उधचत्‌असभववधयास, सही्‌आयाम्‌और्‌
उपयक्
ु त्‌सामग्री्‌के्‌चयन्‌के्‌सलए्‌संकेत्‌दे ता्‌है ।
Bo

नगरमान
नगर्‌-्‌योजना - मै्‌नगर्‌आदद्‌के्‌प्रमार््‌एवं्‌ववधयास्‌का्‌क्रमानुसार्‌वर्णन्‌करता्‌हूूँ्‌।
44

नगरों्‌का्‌प्रमाण - नगर्‌का्‌प्रमार््‌तीन्‌सौ्‌िनुष्‌से्‌प्रारम्भ्‌होकर्‌एक-एक्‌सौ्‌दण्ड्‌की्‌वद्
ृ िी्‌
करते्‌हुये्‌आठ्‌हजार्‌दण्ड्‌तक्‌प्राप्त्‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌अठहत्तर्‌भेद्‌बनते्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌नगरों्‌
के्‌ववस्तार्‌का्‌प्रमार््‌प्राप्त्‌होता्‌है ्‌॥१-२॥
एक्‌सौ्‌दण्ड्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌दश-दश्‌दण्ड्‌की्‌वद्
ृ धि्‌करते्‌हुये्‌तीन्‌सौ्‌दण्डपयणधत्‌सभी्‌क्षुद्र्‌
नगरों्‌के्‌इक्कीस्‌ववस्तार-प्रमार््‌प्राप्त्‌होते्‌है ्‌॥३॥
राजाओं्‌के्‌उत्तम्‌पुरों्‌की्‌पररधि्‌का्‌प्रमार््‌सोलह्‌हजार्‌यन्ष्िप्रमार््‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌पाूँच्‌सौ्‌दण्ड्‌
कम्‌करते्‌हुये्‌चार्‌हजार्‌पयणधत्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌इनके्‌पच्चीस्‌प्रमार्भेद्‌बनते्‌है ्‌॥४॥
तीन्‌सौ्‌दण्ड्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌बीस-बीस्‌दण्ड्‌की्‌वद्
ृ धि्‌करते्‌समय्‌चार्‌सौ्‌दण्डपयणधत्‌खेि्‌के्‌
छः्‌प्रकार्‌के्‌भेद्‌वर्र्णत्‌है ्‌।्‌इनमे्‌दो्‌श्रेष्ठ, दो्‌मध्यम्‌एवं्‌दो्‌कननष्ठ्‌प्रकार्‌के्‌खेि्‌होते्‌है ्‌
॥५॥
उससे्‌(चार्‌सौ्‌दण्ड्‌से)्‌चोबीस-चौबीस्‌दण्ड्‌की्‌वद्
ृ धि्‌करते्‌हुये्‌चार्‌सौ्‌नछयानबे्‌दण्डपयणधत्‌
द्रोर्मख
ु ्‌वास्त्‌ु के्‌पाूँच्‌प्रकार्‌बनते्‌है ्‌।्‌ये्‌इनके्‌ववस्तारमान्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌॥६॥
दो्‌सौ्‌दण्ड्‌से्‌प्रारम्भ्‌करते्‌हुये्‌पचास-पचास्‌दण्ड्‌की्‌क्रमशः्‌वद्
ृ धि्‌चार्‌सौ्‌दण्डपयंधत्‌की्‌
जाती्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌खवणि्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌पाूँच्‌प्रमार्भेद्‌प्राप्त्‌होते्‌है ्‌॥७॥
दो्‌सौ्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌दश-दश्‌दण्ड्‌की्‌वद्
ृ धि्‌करते्‌हुये्‌तीन्‌सौ्‌चालीस्‌दण्डपयणधत्‌ननगम्‌के्‌
ववस्तार्‌का्‌मान्‌प्राप्त्‌होता्‌है ्‌।्‌ववस्तारमान्‌की्‌दृन्ष्ि्‌से्‌इसके्‌पधद्रह्‌भेद्‌बनते्‌है ्‌॥८॥
शत्‌दण्ड्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌एक-एक्‌सौ्‌दण्ड्‌की्‌वद्
ृ िी्‌करते्‌हुये्‌पाूँच्‌सौ्‌पयणधत्‌कोत्मकोलक्‌का्‌
ववस्तार्‌रक्खा्‌जाता्‌है ्‌।्‌ववस्तारमान्‌की्‌दृन्ष्ि्‌से्‌इसके्‌पाूँच्‌भेद्‌होते्‌है ्‌॥९॥
ववद्वान्‌मनीवषयों्‌ने्‌पुरों्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌प्रमार्ों्‌का्‌इस्‌प्रकार्‌वर्णन्‌ककया्‌है ्‌।्‌ववडम्ब्‌का्‌
ववस्तार्‌मान्‌तीन्‌सौ्‌दण्ड्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌पचास-पचास्‌दण्ड्‌की्‌वद्
ृ धि्‌करते्‌हुये्‌पाूँच्‌सौ्‌

om
दण्डपयणधत्‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌प्रमार््‌की्‌दृन्ष्ि्‌से्‌सात्‌भेद्‌बनते्‌है ्‌।्‌पूवव
ण र्र्णत्‌मान्‌ही्‌इनका्‌
(समानुपानतक)्‌मान्‌होता्‌है ्‌॥१०-११॥
इन्‌पुराददकों्‌की्‌लम्बाई्‌इनकी्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
ु ुनी, तीन्‌चौथाई, आिी्‌अथवा्‌चतुथांश्‌अधिक्‌होती्‌
है ्‌।्‌अथवा्‌चौड़ाई्‌का्‌षष्ठांश्‌या्‌अष्िमांश्‌अधिक्‌लम्बाई्‌रखनी्‌चादहये्‌॥१२॥

िप्रविधान
s.c
प्राकार-योजना - नगर्‌का्‌प्राकारमण्डल्‌(चारददवारी)्‌पाूँच्‌प्रकार्‌की्‌होती्‌है -्‌चौकोर, आयताकार,
वत्त
ृ ाकार, वत्त
ृ ायताकार्‌(लम्बाई्‌सलये्‌वत्त
ृ ाकार)्‌तथा्‌गोलवत्त
ृ ाकार्‌॥१३॥
प्राकार-मण्डल्‌की्‌लम्बाई्‌दश, आठ, सात, पाूँच्‌एवं्‌चार्‌तथा्‌चौड़ाई्‌सात, छः, पाूँच, चार्‌एवं्‌तीन्‌
ok
रखनी्‌चादहये्‌॥१४॥
वप्र्‌के्‌मूल्‌का्‌ववस्तार्‌दो, तीन्‌या्‌चा्‌हस्त्‌तथा्‌ऊूँचाई्‌सात, दश्‌या्‌ग्यारह्‌हस्त्‌रखना्‌चादहये्‌
।्‌इसके्‌ऊध्वण्‌भाग्‌का्‌ववस्तार्‌मूल्‌से्‌तीन्‌भाग्‌कम्‌होना्‌चादहये्‌।्‌दे वालय्‌आदद्‌के्‌बाहर्‌एवं्‌
Bo

भीतर्‌पररखा्‌(जलयुक्त्‌खाई)्‌होनी्‌चादहये्‌॥१५॥

िज्यास्थान
त्याज्य्‌स्थान - पेचक्‌वास्तु-ववधयास्‌(चार्‌पद्‌वास्तु)्‌या्‌आसन्‌वास्तुववधयास्‌(एक्‌सौ्‌पद्‌
44

वास्तु)्‌अथवा्‌इन्‌दोनों्‌के्‌मध्य्‌आने्‌वाले्‌वास्तु-ववधयासों्‌में ्‌से्‌ककसी्‌का्‌प्रयोग्‌ककया्‌जा्‌
सकता्‌है ्‌।्‌बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌ननमाणर््‌करते्‌समय्‌वास्तु्‌के्‌सूराददकों्‌एवं्‌ववषम्‌स्थलों्‌का्‌
पररत्याग्‌करना्‌चादहये्‌॥१६॥

मागा
वहाूँ्‌मागण्‌की्‌योजना्‌इच्छानुसार्‌ववधिपूवक
ण ्‌पूव्‌ण तथा्‌उत्तर्‌से्‌प्रारम्भ्‌करते्‌हुये्‌करनी्‌चादहये्‌
॥१७॥
मागो्‌का्‌ववस्तार्‌एक्‌दण्ड्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌आिा-आिा्‌दण्ड्‌बढ़ाते्‌हुये्‌सात्‌दण्डपयणधत्‌रखना्‌
चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌ववस्तार्‌की्‌दृन्ष्ि्‌से्‌मागण्‌के्‌तेरह्‌भेद्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌॥१८॥
राजधानी
राष्र्‌(राज्य)्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌में , नदी्‌के्‌ननकि, श्रेष्ठ्‌लोगो्‌की्‌जनसंख्या्‌जहाूँ्‌अधिक्‌हो, ऐसा्‌
वसनत-ववधयास्‌केवल्‌नगर्‌होता्‌है ्‌।्‌उस्‌नगर्‌में ्‌यदद्‌राजभवन्‌हो्‌तो्‌उसे्‌राजिानी्‌कहते्‌है ्‌
॥१९॥
चार्‌ददशाओं्‌में ्‌चार्‌द्वार्‌से्‌युक्त, द्वारों्‌पर्‌शालयुक्त्‌गोपुर, क्रय-ववक्रय्‌के्‌स्थानों्‌(बाजार)्‌से्‌
युक्त्‌एवं्‌सभी्‌वर्ो्‌के्‌आवास्‌से्‌युक्त्‌स्थान्‌(नगर्‌होता्‌है ्‌)्‌॥२०॥
सभी्‌दे वों्‌के्‌मन्धदर्‌से्‌युक्त्‌स्थान्‌को्‌केवल्‌नगर्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌(राजिानी्‌के)्‌पूव्‌ण एवं्‌उत्तर्‌
ददशा्‌में ्‌गहरा्‌होता्‌है ्‌तथा्‌बाहर्‌चारो्‌ओर्‌गीली्‌समट्िी्‌से्‌ननसमणत्‌प्राकार्‌होता्‌है ्‌॥२१॥
प्राकार-मण्डल्‌के्‌बाहर्‌चारो्‌ओर्‌पररखा्‌होती्‌है ्‌।्‌नगर्‌(राजिानी)्‌के्‌रक्षाथण्‌सशववर्‌होता्‌है , जहाूँ्‌
से्‌प्रत्येक्‌ददशा्‌पर्‌दृन्ष्ि्‌रक्खी्‌जानत्‌है ्‌।्‌राज्य्‌के्‌प्रहरी्‌सैननक्‌पूव्‌ण एवं्‌दक्षक्षर््‌ददशा्‌मे्‌मुख्‌
करके्‌पहरा्‌दे ते्‌है ्‌॥२२॥

om
नगर्‌में ्‌ऊूँचे-ऊूँचे्‌गोपुर्‌(प्रवेशद्वार)्‌होते्‌है , न्जनमें ्‌अनेक्‌मासलकायें्‌होती्‌है ्‌।्‌उसमे्‌सभी्‌दे वों्‌के्‌
मन्धदर, नाना्‌प्रकार्‌की्‌गर्र्काये्‌एवं्‌बहुत्‌से्‌उद्यान्‌होते्‌है ्‌॥२३॥
यहाूँ्‌गज, अश्व, रथ्‌एवं्‌पैदल्‌सैननक्‌होते्‌है ्‌।्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌एवं्‌सभी्‌वर्ण्‌के्‌लोग्‌ननवास्‌करते्‌
है ्‌।्‌इस्‌नगर्‌में ्‌द्वार्‌एवं्‌उपद्वार्‌(छोिे ्‌प्रवेशद्वार)्‌होते्‌है ्‌।्‌नगर्‌के्‌भीतर्‌अनेक्‌प्रकार्‌के्‌
जनावास्‌होते्‌है ्‌॥२४॥
s.c
इस्‌प्रकार्‌का्‌राजभवन्‌से्‌युक्त्‌नगर्‌राजिानी्‌कहलाता्‌है ्‌।्‌जो्‌वन-प्रदे श्‌में ्‌न्स्थत्‌होता्‌है ,
जहाूँ्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌लोग्‌बसते्‌है ्‌एवं्‌क्रय-ववक्रय्‌के्‌स्थल्‌(हाि, बाजार)्‌से्‌युक्त्‌पुर्‌को्‌नगर्‌
कहते्‌है ्‌॥२५॥
ok
खेटादटभेद
नदी्‌अथवा्‌पवणत्‌से्‌नघरे ्‌एवं्‌शूद्रों्‌के्‌ननवास्‌से्‌युक्त्‌स्थान्‌को्‌खेि्‌कहते्‌है ्‌॥२६॥
चारो्‌ओर्‌पवणत्‌से्‌नघरे ्‌हुये, सभी्‌वर्ो्‌के्‌आवास्‌से्‌युक्त्‌स्थान्‌को्‌खवणिक्‌कहते्‌है ्‌।्‌खेि्‌एवं्‌
Bo

खवणि्‌के्‌मध्य्‌न्स्थत्‌घनी्‌जनसंख्या्‌वाले्‌स्थान्‌को्‌कुब्ज्‌कहते्‌है ्‌॥२७॥
अधय्‌द्वीपों्‌से्‌आये्‌हुये्‌वस्तुओं्‌से्‌युक्त, सभी्‌प्रकार्‌के्‌लोगों्‌से्‌युक्त, क्रयववक्रयस्थल्‌से्‌
युक्त, रत््‌न, िन, ससलक्‌के्‌वस्रों्‌से्‌युक्त्‌तथा्‌ववववि्‌प्रकार्‌के्‌सुगन्धियों्‌(इर्‌आदद)्‌से्‌युक्त,
सागर-ति्‌पर्‌न्स्थत्‌एवं्‌उससे्‌सम्बद्ि्‌नगर्‌को्‌पत्तन्‌कहते्‌है ्‌॥२८॥
44

शर-ु दे श्‌के्‌समीप्‌न्स्थत, युद्ि्‌प्रारम्भ्‌करने्‌के्‌सलये्‌सभी्‌सामधग्रयों्‌से्‌युक्त्‌तथा्‌सेना्‌एवं्‌


सेनापनत्‌से्‌युक्त्‌स्थान्‌को्‌सशववर्‌कहते्‌है ्‌।्‌वही्‌स्थान्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌लोगों्‌के्‌आवास्‌से्‌
यक्
ु त्‌एवं्‌राजभवन्‌से्‌यक्
ु त्‌होता्‌है ्‌तथा्‌बहुत-सी्‌सेनाओं्‌से्‌यक्
ु त्‌होता्‌है , तो्‌उसे्‌सेनामख
ु ्‌
कहते्‌है ्‌॥२९-३०॥
नदी्‌के्‌ककनारे ्‌या्‌पवणत्‌के्‌पास, राजभवन्‌तथा्‌बहुत्‌से्‌सैननकों्‌से्‌यक्
ु त्‌तथा्‌राजा्‌के्‌द्वारा्‌
स्थावपत्‌स्थान्‌को्‌स्थानीय्‌कहते्‌है ्‌॥३१॥
नदी्‌के्‌उत्तर्‌एवं्‌दक्षक्षर््‌दोनों्‌भागों्‌में ्‌अथवा्‌समद्र
ु ्‌के्‌ककनारे ्‌बसे्‌हुये्‌स्थान्‌को्‌द्रोर्मुख्‌कहते्‌
है ्‌।्‌यहाूँ्‌व्यापारी्‌वगण्‌(प्रिान्‌रूप्‌से)्‌तथा्‌अधय्‌सभी्‌वगो्‌के्‌लोग्‌ननवास्‌करते्‌है ्‌।्‌ग्राम्‌के्‌
समीप्‌जनावास्‌को्‌ववडम्ब्‌कहा्‌जाता्‌है ्‌॥३२-३३॥
वन्‌के्‌मध्य्‌में ्‌न्स्थत्‌जनस्थान्‌को्‌कोत्मकोलक्‌कहा्‌जाता्‌है ्‌।्‌जो्‌स्थान्‌चारो्‌वर्ों्‌के्‌लोगों्‌
से्‌यक्
ु त्‌हो, सभी्‌प्रकार्‌के्‌लोगों्‌से्‌बसा्‌हो्‌तथा्‌अधिक्‌संख्य़ा्‌में ्‌जहाूँ्‌हस्तसशलपी्‌ननवास्‌करते्‌
हो, उसे्‌ननगम्‌कहते्‌है ्‌॥३४॥
नदी, पवणत्‌एवं्‌वन्‌से्‌यक्
ु त, जहाूँ्‌की्‌जनसंख्या्‌अधिक्‌हो्‌एवं्‌जहाूँ्‌राजा्‌ननवास्‌करते्‌हों; ऐसे्‌
स्थान्‌को्‌स्कधिावार्‌कहते्‌है ्‌।्‌इसके्‌पाश्वण्‌मे्‌चेररका्‌जनावास्‌होता्‌है ्‌॥३५॥
दग
ु ा
दग
ु ्‌ण के्‌प्रकार्‌-्‌दग
ु ्‌ण सात्‌प्रकार्‌के्‌होते्‌है ्‌-्‌धगररदग
ु ,ण वनदग
ु ,ण जलदग
ु ,ण पङ्कदग
ु ,ण इररर््‌(मरु)्‌दग
ु ,ण
दै वतदग
ु ्‌ण एवं्‌समधश्रत्‌दग
ु ण्‌॥३६॥
धगररदग
ु ्‌ण पवणत्‌के्‌मध्य, पवणत्‌के्‌बगल्‌या्‌पवणत्‌के्‌सशखर्‌पर्‌न्स्थत्‌होता्‌है ्‌।्‌वनदग
ु ्‌ण की्‌न्स्तनत्‌
जलहीन्‌स्थान्‌पर्‌वक्ष
ृ ों्‌के्‌सघन्‌वन्‌में ्‌होती्‌है ्‌।्‌समधश्रत्‌दग
ु ्‌ण में ्‌धगरर्‌एवं्‌वन्‌दोनों्‌दग
ु ों्‌के्‌

om
समधश्रत्‌लक्षर््‌होते्‌है ्‌॥३७॥
न्जस्‌दग
ु ्‌ण की्‌सुरक्षा-व्यवस्था्‌प्राकृनतक्‌होती्‌है , उसे्‌दै वदग
ु ्‌ण कहते्‌है ्‌।्‌न्जस्‌दग
ु ्‌ण के्‌बाहर्‌कीचड़्‌
(दलदल)्‌हो, उसे्‌पङ्कदग
ु ण्‌कहते्‌है ्‌।्‌चारो्‌ओर्‌नदी्‌या्‌समुद्र्‌से्‌नघरे ्‌दग
ु ण्‌को्‌जलदग
ु ्‌ण तथा्‌वन्‌
एवं्‌जल्‌से्‌रदहत्‌(ऊषर्‌या्‌रे धगस्तान्‌क्षेर्‌में ्‌न्स्थत)्‌दग
ु ्‌ण को्‌इररर््‌दग
ु ्‌ण कहते्‌है ्‌॥३८॥
दग
शस्रास्र्‌होना्‌चादहये्‌।्‌दग
ु ्‌ण अत्यधत्‌ववस्तत
s.c
ु ्‌ण प्रत्येक्‌दृन्ष्ि्‌से्‌सभी्‌लक्षर्ों्‌से्‌पररपूर््‌ण होना्‌चादहये्‌।्‌दग
ु ्‌ण मे्‌अक्षय्‌जल, अधन्‌एवं्‌
ृ , उधनत्‌एवं्‌ठोस्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उसे्‌प्राकार-मण्डल्‌
एवं्‌सभी्‌द्वारों्‌पर्‌रक्षकों्‌से्‌युक्त्‌होना्‌चादहये्‌॥३९॥
बाहर्‌से्‌दग
ु ्‌ण में ्‌प्रवेश्‌हे तु्‌ऐसा्‌मागण्‌होना्‌चादहये, न्जस्‌पर्‌जल्‌न्‌हो, वन्‌द्वारा्‌नछपा्‌हो्‌तथा्‌
ok
इस्‌मागण्‌से्‌दग
ु ्‌ण मे्‌प्रवेश्‌कदठनाई्‌से्‌होता्‌है ्‌।्‌दग
ु ्‌ण का्‌प्रवेशद्वार्‌गोपुरमण्डप्‌से्‌युक्त,
सोपानयुक्त्‌हो्‌एवं्‌ढका्‌न्‌हो्‌॥४०॥
प्रवेशद्वार्‌पर्‌दो्‌कपाि्‌हो, न्जनमे्‌चार्‌पररघागणल्‌(द्वार्‌को्‌खल
ु ने्‌से्‌रोकने्‌के्‌सलये्‌लगी्‌
अगणला)्‌तथा्‌एक्‌हाथ्‌ऊूँची्‌इधद्रकील्‌लगी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌द्वार्‌पर्‌मध्य्‌में ्‌काष्ठ्‌की्‌स्थर्
ू ा्‌
Bo

(खम्भा)्‌से्‌यक्
ु त्‌कक्ष्‌होना्‌चादहये, न्जसमें ्‌समण्ठक्‌(द्वार्‌पर्‌लिकने्‌वाली्‌ववशेष्‌आकृनत)्‌लगा्‌
हो्‌।्‌उस्‌कक्ष्‌में ्‌प्रवेश्‌हे त्‌ु सीदढ़याूँ्‌बनी्‌होनी्‌चादहये, जो्‌नछपी्‌हो्‌॥४१॥
द्वारों्‌को्‌मण्डप, सभा्‌अथवा्‌शाला्‌के्‌आकार्‌का्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌इनकी्‌योजना्‌बारह्‌में ्‌से्‌
ककसी्‌एक्‌प्रकार्‌की्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌बारह्‌आकृनत-योजनायें्‌इस्‌प्रकार्‌है -्‌चौकोर, वत्त
ृ , आयत,
44

नधद्यावतण, कुक्कुि, इभ्‌(गजाकृनत), कुम्भ, नागवत्त


ृ ्‌(कुण्डलीयक्
ु त्‌सपण), मग्नचतरु ्‌(गोलाई्‌वाले्‌कोने्‌
से्‌यक्
ु त्‌चौकोर), बरकोर्, अष्िकोर््‌तथा्‌नेसमखण्ड्‌(कुछ्‌गोलाई्‌सलये्‌आकृनत)्‌॥४२-४३॥
ईिों्‌से्‌ननसमणत्‌प्राकार्‌की्‌ऊूँचाई्‌कम्‌से्‌कम्‌बारह्‌हाथ्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌प्राकार्‌के्‌मूल्‌की्‌
चौड़ाई्‌ऊूँचाई्‌की्‌आिी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌सभवत्त्‌इतनी्‌चौड़ी्‌होनी्‌चादहये, न्जससे्‌उस्‌पर्‌सुगमता्‌से्‌
चला्‌जा्‌सके्‌॥४४॥
प्राकार्‌के्‌भीतर्‌भाग्‌में ्‌पांसुचय्‌(कच्ची्‌समट्िी्‌की्‌जोड़ाई)्‌के्‌ऊपर्‌अनेक्‌सुरक्षायधर्‌लगाना्‌
चादहये्‌।्‌चारो्‌ओर्‌पररखा्‌(खाई)्‌होनी्‌चादहये्‌एवं्‌पांसुचय्‌के्‌ऊपर्‌अट्िालक्‌बनाना्‌चादहये्‌
॥४५॥
इसके्‌चारो्‌ओर्‌सैननकों्‌की्‌छावनी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌दग
ु ्‌ण मे्‌ववसभधन्‌प्रकार्‌के्‌लोगों्‌का्‌आवास,
राजभवन्‌तथा्‌गज, अश्व, रथ्‌एवं्‌पैदल्‌सेना्‌होनी्‌चादहये्‌॥४६॥
दग
ु ्‌ण के्‌भीतर्‌अधन, तेल, क्षार, नमक, औषधियाूँ, सग
ु धि, ववष, िातय
ु ,ें अङ्गार्‌(कोयला), स्नाय्‌ु (चमड़े्‌
की्‌डोरी), सींग, बाूँस्‌एवं्‌इधिन्‌की्‌लकड़ी्‌पयाणप्त्‌मारा्‌में ्‌होनी्‌चादहये्‌॥४७॥
दग
ु ्‌ण मे्‌तर्
ृ ्‌(पशओ
ु ं्‌का्‌चारा), चमड़ा, शाक्‌(तरकारी), छाल्‌से्‌यक्
ु त्‌काष्ठ्‌एवं्‌कठोर्‌काष्ठ्‌प्रभत
ू ्‌
मारा्‌में ्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌दग
ु ्‌ण का्‌कदठनाई्‌से्‌प्रवेश्‌करने्‌योग्य, कदठनाई्‌से्‌लाूँघने्‌योग्य्‌तथा्‌
कदठनाई्‌से्‌पार्‌करने्‌योग्य्‌होना्‌चादहये-्‌ऐसा्‌कहा्‌गया्‌है ्‌॥४८॥
रक्षा्‌के्‌सलये, ववजय्‌के्‌सलये्‌एवं्‌शरओ
ु ं्‌द्वारा्‌अभेद्यता्‌के्‌सलये्‌दग
ु ्‌ण की्‌आवश्यकता्‌होती्‌है ्‌।्‌
दग
ु -ण ननवेश्‌के्‌समय्‌प्राकार्‌के्‌भीतर्‌इधद्र, वासुदेव, गुह, जयधत, कुबेर, दोनों्‌अन्श्वनीकुमार, श्री,
मददरा, सशव, दग
ु ाण्‌तथा्‌सरस्वती्‌दे वी-दे वताओं्‌को्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥४९-५०॥
इस्‌प्रकार्‌प्राचीन्‌मनीषयों्‌ने्‌दग
ु -ण वविान्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌है ्‌।

om
नगरविन्यास
नगर्‌-्‌योजना - अब्‌क्रमशः्‌सभी्‌(नगरों)्‌का्‌ववधयास्‌संक्षेप्‌में ्‌वर्र्णत्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥५१॥
पूव्‌ण से्‌पन्श्चम्‌की्‌ओर्‌जाने्‌वाले्‌मागों्‌की्‌संख्या्‌बारह, दश, आठ, छः, चार्‌या्‌दो्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
इसी्‌प्रकार्‌उत्तर्‌(से्‌दक्षक्षर््‌जाने्‌वाले)्‌मागों्‌की्‌भी्‌योजना्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌अथवा्‌अयुग्म्‌
(ववषम)्‌संख्या्‌में ्‌मागण्‌होने्‌चादहये्‌॥५२॥ s.c
अयुग्म्‌संख्याओं्‌में ्‌ग्यारह, नौ, सात, पाूँच, तीन्‌या्‌एक्‌मागण्‌होने्‌चादहये्‌।्‌युग्म्‌(सम)्‌अथव्‌
अयुग्म्‌(ववषम)्‌पदों्‌में ्‌दो, तीन्‌एवं्‌एक्‌अज्‌(ब्रह्मा)्‌का्‌भाग्‌होता्‌है ्‌॥५३॥
इस्‌प्रकार्‌सभी्‌नगराददकों्‌के्‌मागो्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌है ्‌।्‌दण्ड्‌के्‌समान्‌एक्‌वीथी्‌(मागण)्‌
को्‌दण्डक्‌कहते्‌है ्‌॥५४॥
ok
उत्तर्‌ददशा्‌से्‌आता्‌हा्‌एक्‌मागण्‌यदद्‌पूवोक्त्‌मागण्‌के्‌साल्‌मध्य्‌में ्‌संयुक्त्‌होता्‌है ्‌तो्‌उसे्‌
कतणररदण्डक्‌कहते्‌है ्‌।्‌यदद्‌पूव्‌ण ददशा्‌से्‌ईिो्‌से्‌ननसमणत्‌दो्‌मागण्‌आते्‌है ्‌॥५५॥
तो्‌उसे्‌बाहुदण्डक्‌कहा्‌जाता्‌है ्‌।्‌यदद्‌चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌द्वार्‌हो्‌तथा्‌वीथी्‌के्‌मध्य्‌में ्‌दोनों्‌
Bo

पाश्वो्‌मे्‌बहुत्‌से्‌कुट्दिमयुक्त्‌(ईिों्‌से्‌ननसमणत)्‌मागण्‌आकर्‌समले्‌एव्‌शेष्‌न्स्थनत्‌पूवव
ण र्र्णत्‌रहे ्‌
तो्‌उसे्‌कुदिकामुख्‌दण्डक्‌कहते्‌है ्‌॥५६॥
पूव्‌ण से्‌आने्‌वाले्‌तीन्‌मागण्‌तथा्‌उत्तर्‌से्‌आने्‌वाले्‌तीन्‌मागण्‌जब्‌आपस्‌में ्‌संयुक्त्‌होते्‌है ्‌तो्‌
उसे्‌कलकाबधिदण्डक्‌कहा्‌गया्‌है ्‌॥५७॥
44

यदद्‌पूव्‌ण से्‌तीन्‌मागण्‌एवं्‌उत्तर्‌से्‌तीन्‌मागण्‌ननकलें्‌तथा्‌इनमें ्‌एक-एक्‌के्‌बाद्‌अनेक्‌


कुट्दिममागण्‌हो्‌तो्‌उसे्‌वेदीभद्रक्‌कहते्‌है ्‌।्‌यह्‌मागण-योजना्‌नगराददकों्‌के्‌सलये्‌उपयुक्त्‌होती्‌
है ्‌॥५८-५९॥
मागण्‌की्‌स्वन्स्तक-योजना्‌स्वन्स्तक्‌ग्राम्‌के्‌सलये्‌कही्‌गई्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌छः्‌मागण्‌पव
ू ्‌ण से्‌एवं्‌छः्‌
मागण्‌उत्तर्‌से्‌ननकलते्‌है्‌॥६०॥
पव
ू -ण वर्र्णत्‌मागण-योजना्‌के्‌अनस
ु ार्‌मागो्‌की्‌रचना्‌स्वन्स्तक्‌होती्‌है ्‌।
पव
ू ्‌ण से्‌एवं्‌उत्तर्‌से्‌ननकलने्‌वाले्‌मागो्‌की्‌संख्य़ा्‌चार्‌होती्‌है ्‌।्‌एक्‌मागण्‌ब्रह्मस्थान्‌से्‌
ननकलता्‌है ्‌।्‌तीन्‌कुट्दिममागण्‌पव
ू ्‌ण ददशा्‌मे्‌होते्‌है ्‌।्‌इस्‌मागणयोजना्‌को्‌भद्रक्‌कहा्‌जाता्‌है ्‌।्‌
इस्‌मागणयोजना्‌का्‌प्रयोग्‌नगरादद्‌के्‌ववधयास्‌मे्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌॥६१-६२॥
पाूँच्‌मागण्‌पव
ू ्‌ण ददशा्‌से्‌एवं्‌पाूँच्‌मागण्‌उत्तर्‌ददशा्‌से्‌ननकलते्‌है ्‌।्‌बहुत्‌से्‌कुट्दिम्‌मागण्‌ननकलते्‌
है ्‌।्‌इस्‌मागणयोजना्‌को्‌भद्रमख
ु ्‌कहते्‌है ्‌॥६३॥
छः्‌मागण्‌पव
ू ्‌ण ददशा्‌से्‌एवं्‌छः्‌मागण्‌उत्तर्‌ददशा्‌से्‌ननकलते्‌है ्‌तथा्‌बहुत्‌से्‌कुट्दिम्‌मागण्‌होते्‌है ,
तो्‌उसे्‌भद्रकलयार््‌मागणयोजना्‌कहते्‌है ्‌॥६४॥
पूव्‌ण से्‌पन्श्चम्‌की्‌ओर्‌जाने्‌वाले्‌सात्‌मागण्‌तथा्‌उत्तर्‌से्‌(दक्षक्षर््‌की्‌ओर्‌जाने्‌वाले)्‌सात्‌मागण्‌
हो्‌तथा्‌शेष्‌योजना्‌पूवव
ण त्‌्‌९बहुत्‌से्‌कुट्दिम्‌मागण)्‌हो्‌तो्‌उसे्‌महाभद्र्‌मागणयोजना्‌कहते्‌है ्‌
॥६५॥
आठ्‌मागण्‌पूव्‌ण ददशा्‌से्‌एवं्‌आठ्‌मागण्‌उत्तर्‌ददशा्‌से्‌ननकलते्‌है ्‌।्‌(इनके्‌अनतररक्त)्‌बारह्‌मागो्‌
एवं्‌बहुत्‌से्‌अगणल्‌कुट्दियों्‌से्‌(अगणला्‌के्‌समान्‌आपस्‌में ्‌गुन्म्फत)्‌युक्त्‌मागण-ववधयास्‌को्‌
वस्तुसुभद्र्‌कहते्‌है ्‌॥६६॥

om
नौ्‌द्वार्‌पूव्‌ण से्‌ननकलते्‌हो्‌तथा्‌नौ्‌द्वार्‌उत्तर्‌से्‌ननकलते्‌हो, इन्‌मागो्‌पर्‌द्वार्‌एवं्‌उपद्वार्‌
(छोिे ्‌प्रवेशद्वार)्‌हो, इन्‌मागो्‌के्‌साथ्‌अगणल-कुट्दिम्‌मागण्‌भी्‌हो्‌तथा्‌नगर्‌मे्‌राजगह
ृ ्‌भी्‌हो्‌
तो्‌उसकी्‌संज्ञा्‌जयाङ्ग्‌होती्‌है ्‌॥६७-६८॥
पूव्‌ण ददशा्‌से्‌दश्‌मागो्‌का्‌प्रारम्भ्‌होता्‌हो्‌तथा्‌उत्तर्‌ददशा्‌से्‌भी्‌दश्‌मागण्‌ननकलते्‌हो; साथ्‌ही्‌
s.c
इन्‌मागो्‌के्‌साथ्‌अनेक्‌अगणलायुक्त्‌कुट्दिम्‌मागण्‌हो्‌तथा्‌नगर्‌मे्‌राजभवन्‌भी्‌हो्‌तो्‌उसे्‌
श्रेष्ठ्‌जनों्‌ने्‌ववजय्‌संज्ञा्‌प्रदान्‌की्‌है ्‌॥६९॥
(सवणतोभद्र्‌योजना्‌मे)्‌पूव्‌ण से्‌ग्यारह्‌मागण्‌तथा्‌उत्तर्‌से्‌ग्यारह्‌मागण्‌ननकलते्‌हो, ब्रह्मभाग्‌क्‌
पन्श्चम्‌मे्‌इन्च्छत्‌स्थान्‌पर्‌राजा्‌का्‌आवास्‌हो, उसके्‌सम्मुख्‌बहुत्‌ववशाल्‌आूँगन्‌होना्‌चादहये्‌
ok
॥७०-७१॥
इसके्‌पश्चात्‌अभीष्ि्‌स्थन्‌पर्‌राननयों्‌का्‌आवास्‌होना्‌चादहये्‌।्‌पूव्‌ण से्‌ननकले्‌मागण्‌को्‌
राजवीथी्‌कहते्‌है ्‌॥७२॥
राजवीथे्‌के्‌दोनो्‌पाश्वों्‌मे्‌िनाढ्य्‌लोगों्‌की्‌मासलका-पङ्न्क्त्‌(भवनो्‌की्‌पङ्न्क्त्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
Bo

उनके्‌पाश्वों्‌मे्‌व्यापाररयों्‌का्‌आवास्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌दक्षक्षर््‌में ्‌तधतव
ु ायों्‌(जल
ु ाहो)्‌का्‌
आवास्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌उत्तर्‌मे्‌कुम्हारों्‌का्‌आवास्‌होना्‌चाइये्‌और्‌इनके्‌समीप्‌ही्‌
जात्यधतरो्‌(छोिी्‌जानत्‌वालों)्‌का्‌आवास्‌होना्‌चादहये्‌॥७३-७४॥
शेष्‌सभी्‌पव
ू व
ण र्र्णत्‌ननयमों्‌के्‌अनस
ु ार्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌सवणतोभद्र्‌व्यवस्था्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌
44

प्राचीन्‌मनु नयों्‌ने्‌नगर्‌के्‌सोलह्‌भेदों्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌है ्‌॥७५॥


नगर्‌के्‌मध्य्‌पद्‌में ्‌न्‌तो्‌मागण्‌बाधित्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌न्‌ही्‌वहाूँ्‌चौराहा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌
की्‌योजना्‌राजा्‌की्‌इच्छानुसार्‌मध्य्‌मे्‌करनी्‌चादहये, न्जनका्‌यहाूँ्‌वर्णन्‌नही्‌ककया्‌गया्‌है ्‌
॥७६॥

अन्तरापण
हाि-योजना्‌-्‌अब्‌मैं्‌(मय)्‌कुिुम्बावसलक्‌(पररवारों्‌के्‌आवास्‌की्‌पंन्क्त)्‌तथा्‌बाजारों्‌का्‌वर्णन्‌
करता्‌हूूँ्‌॥७७॥
बाजार्‌के्‌चारो्‌ओर्‌रथ्‌के्‌चलने्‌योग्य्‌मागण्‌हो्‌एवं्‌मध्य्‌मे्‌व्यापाररयों्‌के्‌गह
ृ ों्‌की्‌पङ्न्क्त्‌
होनी्‌चादहये्‌।्‌उनके्‌दक्षक्षर््‌पाश्वण्‌मे्‌जल
ु ाहों्‌के्‌गह
ृ ्‌होने्‌चादहये्‌॥७८॥
उत्तर्‌भाग्‌मे्‌कुम्हारो्‌के्‌भवन्‌होने्‌चादहये्‌।्‌अधय्‌सशन्लपयों्‌के्‌गह
ृ ्‌भी्‌रथमागण्‌से्‌संयक्
ु त्‌होने्‌
चादहये्‌॥७९॥
जो्‌मागण्‌ब्रह्म-पद्‌को्‌घेरता्‌हो, उस्‌पर्‌पान, फल्‌एवं्‌सारयक्
ु त्‌सामधग्रयो्‌का्‌हाि्‌बनाना्‌चादहये्‌
॥८०॥
ईशान्‌से्‌महे धद्र्‌पद्‌तक्‌हाि-बाजार्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌वही्‌पर्‌मछली, माूँस, सूखे्‌पदाथण्‌एवं्‌
शाक्‌(सब्जी, तरकारी)्‌का्‌हाि्‌भी्‌होना्‌चादहये्‌॥८१॥
महे धद्र्‌पद्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌अन्ग्नकोर्-पयणधत्‌भक्ष्य्‌एवं्‌भोज्य्‌(खाने-पीने्‌योग्य)्‌पदाथों्‌का्‌हाि्‌
बनाना्‌चादहये्‌तथा्‌अन्ग्न्‌से्‌गह
ृ क्षतपयणधत्‌भाण्डों्‌(बरतन)्‌का्‌हाि्‌होना्‌चादहये्‌॥८२॥
गह
ृ क्षत्‌से्‌ननऋनत्‌के्‌पद्‌तक्‌कांस्य्‌आदद्‌िातुओं्‌से्‌ननसमणत्‌पदाथों्‌का्‌हाि्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
वपतप
ृ द्‌से्‌पुष्पदधत्‌के्‌पद्‌तक्‌वस्रों्‌का्‌हाि्‌होना्‌चादहये्‌॥८३॥

om
पुष्पदधत्‌से्‌समीर्‌पदपयणधत्‌चावल, अधन्‌एवं्‌भूसे्‌के्‌बाजार्‌होने्‌चादहये्‌।्‌वायु्‌से्‌भललाि्‌के्‌
पद्‌तक्‌वस्र्‌आदद्‌के्‌हाि्‌होने्‌चादहये्‌॥८४॥
उसी्‌स्थान्‌पर्‌नमक्‌आदद्‌पदाथण्‌एवं्‌तेल्‌आदद्‌का्‌हाि्‌होना्‌चादहये्‌।्‌भललाि्‌से्‌ईश्‌तक्‌
सुगधि्‌एवं्‌पुष्प्‌आदद्‌का्‌हाि्‌होना्‌चादहये्‌॥८५॥
s.c
इस्‌प्रकार्‌वसनत-ववधयास्‌(नगरादद)्‌मे्‌चारो्‌ओर्‌नौ्‌प्रकार्‌के्‌हािों्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌है ्‌।्‌
मध्य्‌भाग्‌मे्‌जाने्‌वाले्‌मागो्‌पर्‌रत््‌न, सुवर्ण्‌एवं्‌वस्रो्‌का्‌हाि्‌होना्‌चादहये्‌॥८६॥
इनके्‌अनतररक्त्‌मान्ञ्जष्ठ्‌(मजीठ, रं ग), काली्‌समचण, पीपल, हाररद्र्‌(हलदी), शहद, घी, तेल्‌तथा्‌
औषि्‌के्‌हाि्‌सभी्‌स्थानों्‌पर्‌होने्‌चादहये्‌॥८७॥
ok
आयण, वववस्वान, समर्‌एवं्‌पधृ थवीिर्‌के्‌पद्‌पर्‌शास्ता, दग
ु ाण, गजमुख्‌एवं्‌लक्ष्मी्‌का्‌स्थान्‌होना्‌
चादहये्‌॥८८॥
न्जस्‌प्रकार्‌ग्राम्‌मे्‌उसी्‌प्रकार्‌(नगर्‌आदद्‌मे्‌भी)्‌चारो्‌ओर्‌दे वालय्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इससे्‌कुछ्‌
दरू ्‌सभी्‌वर्ण्‌के्‌मनष्ु यों्‌का्‌आवास्‌होना्‌चादहये्‌॥८९॥ नगर्‌से्‌दो्‌सौ्‌दण्ड्‌दरू ्‌ले्‌जाकर्‌पव
ू ्‌ण
Bo

अथवा्‌आग्नेय्‌कोर््‌मे्‌चण्डालों्‌एवं्‌कोसलकों्‌के्‌कुिीर्‌होने्‌चादहये्‌॥९०॥
यहाूँ्‌न्जन्‌सबका्‌वर्णन्‌नही्‌ककया्‌गया्‌है , वे्‌सब्‌उसी्‌प्रकार्‌होंगे, जैसे्‌ग्रामों्‌मे्‌वर्र्णत्‌है ्‌।्‌पत्तन्‌
में ्‌ऋतप
ु थ्‌(सीिी्‌सड़क)्‌होती्‌है ्‌एवं्‌वहाूँ्‌बाजार्‌नही्‌होते्‌है ्‌।्‌शेष्‌नगर्‌आदद्‌स्थानों्‌मे्‌
यथोधचत्‌(आवश्यकतानस
ु ार)्‌हाि्‌आदद्‌होना्‌चादहये्‌॥९१॥
44

प्राचीन्‌आचायो्‌ने्‌दस्‌प्रकार्‌के्‌वासयोग्य्‌अधिष्ठानो्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌है ्‌-्‌स्नानीय, दग
ु ,ण परु ,
पत्तन, कोत्मकोल, द्रोर्मख
ु , ननगम, खेि, ग्राम्‌तथा्‌खवणि्‌।्‌(इनकी्‌स्थापना्‌भौगोसलक्‌न्स्थत्‌के्‌
अनुसार्‌होती्‌है )्‌॥९२॥
इस्‌प्रकार्‌तधरों्‌से्‌ग्रहर््‌कर्‌संक्षेप्‌मे्‌भूसम, दे वताओं, चार्‌वर्ों, जात्यधतरो्‌(सङ्कर्‌जानत),
ग्रामादद्‌के्‌प्रमार्, मागण-ववधयास्‌का्‌सुधदर्‌सजावि्‌के्‌साथ्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌है ्‌॥९३॥
राजा्‌को्‌मापन्‌आदद्‌कायण्‌में ्‌ननपुर््‌चारो्‌स्थपनत्‌आदद्‌को्‌गाय्‌एवं्‌पधृ थवी्‌प्रदान्‌करना्‌चादहये्‌
।्‌ऐसा्‌करने्‌से्‌जब्‌तक्‌संसार्‌मे्‌चधद्रमा्‌एवं्‌तारे ्‌रहें गे्‌तब्‌तक्‌वह्‌राजा्‌प्रसधनतापूवक
ण ्‌
पधृ थवी्‌पर्‌िन्‌आदद्‌अनेक्‌समद्
ृ धिदायक्‌वस्तुओं्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌सवणदा्‌प्रसधन्‌रहता्‌है ्‌॥९४॥
इनत्‌मयमते्‌वस्तुशास्रे्‌नगरवविानो
मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌११

भूमम्‌के्‌तल्‌एिं्‌आयाम -
अब्‌मै्‌(मय)्‌संक्षेप्‌मे्‌क्रमानुसार्‌भूसमलम्बवविान्‌का्‌वर्णन्‌करता्‌हूूँ्‌।्‌क्षय्‌(कम्‌करते्‌हुये)्‌एवं्‌
वद्
ृ धि्‌(बढाते्‌हुये)्‌वविान्‌के्‌अनुसार्‌ववधयास-भेद्‌इस्‌प्रकार्‌है ्‌-्‌चौकोर, आयताकार, गोलाकार,
लम्बाई्‌सलये्‌गोलाकार, अष्िकोर्, षट््‌कोर््‌एवं्‌द्व्यस्रवत्त
ृ ्‌(दो्‌कोर्ों्‌के्‌साथ्‌गोलाकार)्‌॥१-२॥
इसे्‌भूसमलम्ब्‌कहते्‌है ्‌।्‌एक्‌भूसम्‌(के्‌भवन)्‌का्‌मान्‌तीन्‌या्‌चार्‌हस्त्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌दो-दो्‌
हाथ्‌की्‌वद्
ृ धि्‌करते्‌हुये्‌चार्‌प्रकार्‌का्‌होता्‌है ्‌॥३॥

om
पाूँच्‌या्‌छः्‌हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌दो-दो्‌हाथ्‌बढ़ाते्‌हुये्‌ग्यारह्‌या्‌बारह्‌हाथ्‌तक्‌दो्‌तल्‌वाले्‌
भवन्‌के्‌चार्‌प्रकार्‌के्‌मान्‌होते्‌है ्‌॥४॥
तीन्‌तल्‌वाले्‌भवन्‌के्‌सात्‌या्‌आठ्‌हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌दो-दो्‌हाथ्‌बढ़ाते्‌हुये्‌पधद्रह्‌या्‌सोलह्‌
हस्तपयणधत्‌पाूँच्‌प्रकार्‌के्‌मान्‌होते्‌है ्‌॥५॥
नौ्‌या्‌दश्‌हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌पधद्रह्‌या्‌सोलह्‌हाथ्‌तक्‌चार्‌और्‌पाूँच्‌तल्‌वाले्‌भवन्‌के्‌चार्‌
s.c
प्रकार्‌के्‌मान्‌वर्र्णत्‌है ्‌॥६॥
अथवा्‌एक्‌तल्‌का्‌क्षुद्र्‌प्रमार््‌एक्‌हाथ्‌या्‌दो्‌हाथ्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌कुछ्‌ववद्वान्‌्‌दे वों्‌एवं्‌
मनष्ु यो्‌के्‌कई्‌तल्‌वाले्‌भवन्‌के्‌ववस्तारप्रमार््‌में ्‌आिा्‌हाथ्‌जोड़ने्‌या्‌कम्‌करने्‌के्‌सलये्‌
कहते्‌है ्‌।्‌यह्‌सम्‌या्‌ववषम्‌संख्या्‌वाले्‌सभी्‌हस्त-प्रमार््‌के्‌सलये्‌है ्‌।्‌(लम्बाई्‌के्‌सलये)्‌
ok
ववस्तारप्रमार््‌मे्‌तीन्‌के्‌साथ्‌ववस्तार्‌का्‌सात, छः, पाूँच, चार्‌या्‌नतन्‌अंश्‌अधिक्‌जोड़ना्‌चादहये्‌
॥७-८॥
शान्धतक, पौन्ष्िक, जयद, अद्भत
ु ्‌एवं्‌सावणकासमक्‌भवनों्‌मे्‌पव
ू ोक्त्‌प्रमार््‌के्‌अनतररक्त्‌भवन्‌की्‌
Bo

ऊूँचाई्‌उसके्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
ु न
ु ी, डेढ़गन
ु ी्‌अथवा्‌सवा्‌गन
ु ी्‌अधिक्‌होनी्‌चादहये्‌॥९॥
चौड़ाई्‌मे्‌पधद्रह्‌हाथ्‌से्‌कम्‌माप्‌का्‌भवन्‌क्षुद्रववमानक्‌होता्‌है ्‌।्‌सरह्‌या्‌अट्ठारह्‌हाथ्‌से्‌
प्रारम्भ्‌कर्‌दो-दो्‌हाथ्‌बढ़ाना्‌चादहये्‌॥१०॥
(दो-दो्‌हाथ्‌बढ़ाते्‌हुये)्‌सत्तर्‌हाथ्‌तक्‌माप्‌ले्‌जाना्‌चादहये्‌।्‌चार्‌तल्‌से्‌बारह्‌तलपयणधत्‌भवन्‌
44

के्‌सत्ताईस्‌भेद्‌होते्‌है ्‌एवं्‌इनमें ्‌से्‌प्रत्येक्‌के्‌तीन्‌भेद्‌होते्‌है ्‌॥११॥


तेईस्‌या्‌चौबीस्‌हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌एक्‌सौ्‌हाथ्‌तक्‌तीन-तीन्‌हाथ्‌बढ़ाते्‌हुये्‌भवन्‌के्‌सत्ताईस्‌
प्रकार्‌के्‌ऊूँचाई्‌के्‌प्रमार्-भेद्‌प्राप्त्‌होते्‌है ्‌॥१२॥
इस्‌प्रकार्‌उूँ चे्‌भवनों्‌के्‌श्रेष्ठ, मध्यम्‌एवं्‌अिम्‌भेद्‌प्राप्त्‌होते्‌है ्‌।्‌तेरह्‌या्‌चौदह्‌हाथ्‌से्‌
प्रारम्भ्‌कर्‌दो-दो्‌हाथ्‌बढ़ाते्‌हुये्‌पैसठ्‌या्‌छाछठ्‌हाथ्‌पयणधत्‌इनके्‌माप्‌प्राप्त्‌होते्‌है ्‌।्‌इसी्‌
प्रकार्‌पूवव
ण र्र्णत्‌संख्याओं्‌द्वारा्‌चार्‌तल्‌के्‌भवन्‌से्‌लेकर्‌बारह्‌तल्‌तक्‌भवनों्‌के्‌प्रकार्‌प्राप्त्‌
होते्‌है ्‌॥१३-१४॥
सरह्‌या्‌अट्ठारह्‌हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌पञ्चानबे्‌या्‌नछयानबे्‌हाथ्‌तक्‌तीन-तीन्‌हाथ्‌बढ़ाते्‌हुये्‌
भवन्‌की्‌ऊूँचाई्‌का्‌प्रमार््‌प्राप्त्‌होता्‌है ्‌॥१५॥
उपयक्
ुण त्‌सभी्‌भवनों्‌के्‌श्रेष्ठ, मध्यम्‌एवं्‌कननष्ठ्‌भेद्‌होते्‌है ्‌।्‌नौ्‌या्‌दश्‌हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌
दो-दो्‌हाथ्‌बढ़ाते्‌हुये्‌पचपन्‌या्‌छप्पन्‌हाथपयणधत्‌चौबीस्‌प्रकार्‌के्‌ववस्तार्‌प्रमार््‌-्‌प्राप्त्‌होते्‌
है ्‌।्‌ये्‌भवन्‌पाूँच्‌तल्‌से्‌प्रारम्भ्‌होकर्‌बारह्‌तल्‌तक्‌होते्‌है ्‌॥१६-१७॥
सात, आठ्‌या्‌नौ्‌तल्‌के्‌भवनों्‌का्‌मान्‌के्‌साथ्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌।्‌मान्‌में ्‌कुशल्‌स्थपनत्‌इन्‌
ननयमों्‌का्‌प्रयोग्‌करते्‌हुये्‌बारह्‌तलपयणधत्‌भवनों्‌का्‌ननमाणर््‌कर्‌सकता्‌है ्‌॥१८॥
सशव्‌दे वता्‌से्‌सम्बद्ि्‌दे वालय्‌बारह, तेरह्‌अथवा्‌सोलह्‌तल्‌का्‌होता्‌है , न्जसका्‌ववस्तार्‌क्रमशः्‌
छत्तीस, बयालीस्‌एवं्‌पचास्‌हाथ्‌कहा्‌गया्‌है ्‌॥१९॥
भवन्‌का्‌ववस्तार्‌स्तम्भ्‌के्‌बाहर्‌से्‌मापना्‌चादहए्‌एवं्‌इसकी्‌ऊूँचाई्‌इसके्‌जधम्‌(मूल)्‌से्‌
प्रारम्भ्‌कर्‌स्तूवपका-पयणधत्‌लेनी्‌चादहये्‌।्‌कुछ्‌ववद्वान्‌्‌भवनकी्‌ऊूँचाई्‌सशखर-पयणधत्‌मानते्‌है ्‌
॥२०॥

om
बड़े्‌भवनों्‌की्‌ऊूँचाई्‌कर-प्रमार््‌में ्‌दी्‌गई्‌है ्‌।्‌इनका्‌ववस्तर्‌दश्‌मे्‌सातवाूँ्‌भाग्‌होना्‌चादहये्‌
॥२१॥
छोिे ्‌भवनों्‌की्‌ऊूँचाई्‌उनके्‌ववस्तर्‌की्‌दग
ु ुने्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌सावणभौम्‌दे वों्‌का्‌मन्धदर्‌बारह्‌तलों्‌
का्‌होना्‌चादहये्‌॥२२॥

होना्‌चादहये्‌॥२३॥
s.c
राक्षस, गधिवण्‌एवं्‌यक्षो्‌का्‌भवन्‌एकादश्‌तल्‌का्‌तथा्‌ब्राह्मर्ों्‌का्‌भवन्‌नौ्‌या्‌दश्‌तल्‌का्‌

पाूँचवे्‌प्रकार्‌का्‌भवन्‌युवराजों्‌एवं्‌राजाओं्‌का्‌होता्‌है , जो्‌सात्‌तल्‌का्‌होता्‌है ्‌।्‌चक्रवती्‌


राजाओं्‌का्‌भवन्‌छः्‌तल्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌ग्यारह्‌तलपयणधत्‌होता्‌है ्‌॥२४॥
ok
वैश्यों्‌एवं्‌शूद्रों्‌का्‌भवन्‌तीन्‌एवं्‌चार्‌तल्‌का्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌पट्िभत
ृ ्‌राजाओं्‌(छोिे ्‌राजाओं)्‌
का्‌भवन्‌पाूँच्‌तल्‌का्‌होना्‌चादहये्‌॥२५॥
कुशल्‌स्थपनत्‌एक्‌सौ्‌हाथ्‌से्‌अधिक्‌ऊूँचे्‌तथा्‌सत्तर्‌हाथ्‌से्‌अधिक्‌ववस्तत
ृ ्‌भवन्‌का्‌प्रमार््‌
अभीष्ि्‌नहीं्‌मानते्‌है ्‌॥२६॥
Bo

मैने्‌(मय्‌ऋवष्‌ने)्‌ववसभधन्‌ऊूँचई्‌वाले्‌एवं्‌ववस्तार्‌वाले्‌अत्यधत्‌छोिे , मध्यम्‌एवं्‌बडे्‌भवनों्‌का्‌
वर्णन्‌प्राचीन्‌ववद्वानों्‌के्‌मतानस
ु ार्‌ककया्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌यह्‌ब्रह्मा्‌आदद्‌दे वों्‌एवं्‌मनष्ु यो्‌के्‌
भवनो्‌का्‌वर्णन्‌ननयमानस
ु ार्‌ककया्‌गया्‌॥२७॥
इनत्‌मयमते्‌वस्तश
ु ास्रे्‌भल
ू म्बवविानो्‌नामैकादशोऽध्यायः
44

मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌१२

मिलान्यास्‌-
दे वों्‌के्‌ब्राह्मर्ों्‌के्‌एवं्‌अधय्‌वर्ण्‌वालों्‌के्‌भवनों्‌के्‌गभणधयास्‌(सशलाधयास)्‌की्‌ववधि्‌का्‌भली-
भाूँनत्‌एवं्‌संक्षेप्‌मे्‌अब्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥१॥
सभी्‌पदाथों्‌से्‌यक्
ु त्‌गभण्‌(भवन्‌की्‌नींव्‌का्‌गत)्‌सम्पदा्‌का्‌स्थल्‌होता्‌है ्‌तथा्‌ककसी्‌पदाथण्‌के्‌
कम्‌होने्‌से्‌अथवा्‌गभणधयास्‌न्‌होने्‌से्‌वह्‌गभण्‌सभी्‌प्रकार्‌की्‌ववपवत्तयों्‌का्‌कारर््‌(उस्‌पर्‌
ननसमणत्‌भवन्‌एवं्‌भवन्‌के्‌ननवाससयों्‌के्‌सलये)्‌बनता्‌है ्‌॥२॥
इससलये्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌प्रयत्नपूवक
ण ्‌गभण्‌का्‌धयास्‌करना्‌चादहये्‌।्‌गभण्‌के्‌गतण्‌की्‌गहराई्‌को्‌
अधिष्ठान्‌की्‌ऊूँचाई्‌तक्‌समतल्‌करना्‌चादहये्‌॥३॥
गतण्‌को्‌ईंिों्‌एवं्‌पत्थरो्‌से्‌सम्‌एवं्‌चौकोर्‌करना्‌चादहये्‌।्‌पानी्‌से्‌गड्ढे ्‌को्‌भरने्‌के्‌बाद्‌इसके्‌
मूल्‌मे्‌सभी्‌प्रकार्‌की्‌समट्दियाूँ्‌डालनी्‌चादहये्‌॥४॥
यह्‌मवृ त्तका्‌नदी्‌से, तालाब्‌से, अधन्‌के्‌खेत्‌से, पवणत्‌से, बाूँबी्‌से, हल्‌से, बैल्‌के्‌सींग्‌से्‌एवं्‌
गजदधत्‌से्‌प्राप्त्‌होती्‌है्‌॥५॥
उसके्‌ऊपर्‌गतण्‌के्‌मध्य्‌में ्‌पद्म्‌(लाल्‌कमल)्‌की्‌जड़, पूव्‌ण ददशा्‌में ्‌उत्पल्‌(नीलकमल)्‌की्‌जड़्‌

om
एवं्‌दक्षक्षर््‌में ्‌कुमुद्‌(की्‌जड़)्‌डालनी्‌चादहये्‌॥६॥
पन्श्चम्‌ददशा्‌में ्‌सौगन्धि्‌(एक्‌प्रकार्‌की्‌सुगन्धित्‌घास), उत्तर्‌ददशा्‌में ्‌नील-लोह्‌(नीले्‌या्‌काले्‌
रं ग्‌का्‌िातु)्‌डालना्‌चादहये्‌।्‌उनके्‌ऊपर्‌आठो्‌ददशाओं्‌में ्‌आठ्‌िाधयशासल्‌(चावल्‌का्‌एक्‌
प्रकार), व्रीदह्‌(चावल्‌का्‌एक्‌प्रकार), कोद्रव्‌(कोदो), कङ्कु, मुद्ग्‌(मूँग
ू ), माष्‌(उड़द), कुलत्थ्‌(कुलथा)्‌

पेटी -
s.c
एवं्‌नतल्‌को्‌प्रदक्षक्षर््‌क्रम्‌से्‌ईशान्‌से्‌प्रारम्भ्‌करते्‌हुये्‌गतण्‌मे्‌डालना्‌चादहये्‌॥७-८॥

उसके्‌ऊपर्‌ताूँबे्‌से्‌ननसमणत्‌मञ्जूषा्‌(पेिी, बाक्स)्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌प्रमार््‌की्‌दृन्ष्ि्‌से्‌यह्‌पार्‌
चौड़ाई्‌में ्‌तीन्‌या्‌चार्‌अंगुल्‌से्‌प्रारम्भ्‌करते्‌हुये्‌दो-दो्‌अंगुल्‌की्‌वद्
ृ धि्‌के्‌साथ्‌पच्चीस-छब्बीस्‌
ok
अंगुलपयणधत्‌बारह्‌प्रकार्‌का्‌होता्‌है ्‌।्‌इसकी्‌ऊूँचाई्‌इसकी्‌चौड़ाई्‌के्‌बराबर्‌अथवा्‌आठ, छः्‌या्‌
पाूँच्‌भाग्‌कम्‌रखनी्‌चादहये्‌॥९-१०॥
उपयक्
ुण त्‌माप्‌एक्‌से्‌बारह्‌तलपयणधत्‌भवनों्‌के्‌क्रमानुसार्‌वर्र्णत्‌है ्‌।्‌(अथवा)्‌पादलम्ब्‌(स्तम्भ)्‌
के्‌वविान्‌के्‌अनस
ु ार्‌गह
ृ ्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌तीसरे ्‌भाग्‌के्‌प्रमार््‌को्‌ग्रहर््‌करना्‌चादहये्‌॥११॥
Bo

अथवा्‌भवन्‌के्‌स्तम्भ्‌के्‌ववष्कम्ब्‌(घेरा)्‌से्‌आठ्‌भाग्‌कम्‌मञ्जष
ू ा्‌का्‌माप्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌
मञ्जष
ू ा्‌की्‌चौड़ाई्‌फेला्‌(गतण्‌के्‌तल्‌का्‌मेहराब)्‌का्‌तीन्‌चौथाई्‌भाग्‌या्‌पव
ू व
ण र्र्णत्‌माप्‌के्‌
अनस
ु ार्‌रखना्‌चादहये्‌॥१२॥
मञ्जष
ू ा्‌की्‌आकृनत्‌बरवगण्‌मण्डप्‌के्‌सदृश, वत्त
ृ ाकार्‌अथवा्‌चौकोर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसमे्‌पच्चीस्‌
44

कोष्ठ्‌या्‌नौ्‌कोष्ठ्‌होना्‌चादहये्‌॥१३॥
फेला्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌तीन्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌एक्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌कोष्ठ्‌की्‌सभवत्त्‌की्‌ऊूँचाई्‌
होनी्‌चादहये्‌।्‌उस्‌सभवत्त्‌की्‌मोिाई्‌दो, तीन्‌या्‌चार्‌यव्‌(ववना्‌नछलके्‌वाले्‌यव्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌की्‌
चौड़ाई)्‌के्‌बराबर्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌उपपीठ्‌वास्तुववधयास्‌पर्‌पच्चीस्‌वास्तुदेवों्‌को्‌स्थावपत्‌करना्‌
चादहये्‌॥१४॥
नीव्‌मे्‌वास्तु-पूजन्‌की्‌सामग्री्‌रखना्‌-्‌न्जस्‌ददन्‌गभणस्थापन्‌का्‌वविान्‌करना्‌हो, उसके्‌एक्‌
ददन्‌पूव्‌ण गतण्‌के्‌ऊपर्‌की्‌(आस-पास्‌की)्‌भूसम्‌को्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌गधिो्‌से्‌सुवाससत्‌कर्‌पुष्पों्‌
तथा्‌दीपकों्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌मञ्जूषापार्‌को्‌पञ्चगव्य्‌(गाय्‌का्‌दि
ू , दही, घी, मूर्‌एवं्‌
गोबर)्‌से्‌स्वच्छ्‌कर्‌उस्‌पर्‌सूर्‌लपेिना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌पश्चात्‌भूसम्‌पर्‌शुद्ि्‌शासल्‌का्‌िान्‌
बबछाना्‌चादहये्‌॥१५-१६॥
उस्‌शासल्‌के्‌आस्तरर््‌पर्‌चन्ण्डत्‌अथवा्‌मण्डूक्‌वास्तप
ु द्‌का्‌ववधयास्‌कर्‌श्वेत्‌तण्डुल्‌की्‌िारा्‌
के्‌द्वारा्‌ब्रह्मा्‌आदद्‌वास्तुदेवों्‌का्‌पदववधयास्‌करना्‌चादहये्‌॥१७॥
वास्तु-दे वों्‌की्‌पज
ू ा्‌गधि्‌एवं्‌पष्ु प्‌आदद्‌से्‌करके्‌संसार्‌के्‌स्वामी्‌(सशव)्‌का्‌जप्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
इसके्‌पश्चात्‌पाूँच-पाूँच्‌कलशो्‌का्‌धयास्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इन्‌कलशों्‌को्‌वस्रों्‌से्‌सजाना्‌चादहये,
उनमें ्‌सुगन्धित्‌जल्‌से्‌भरना्‌चादहये्‌तथा्‌गधि्‌एवं्‌पुष्पों्‌से्‌उनकी्‌पूजा्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌इन्‌
कलशों्‌को्‌दोषरदहत, नछद्ररदहत्‌एवं्‌एक्‌सूर्‌(एक्‌लाइन)्‌में ्‌रक्खा्‌होना्‌चादहये्‌॥१८-१९॥
शासल्‌िाधय्‌के्‌ऊपर्‌ननसमणत्‌स्थन्ण्डल्‌मण्डल्‌के्‌ऊपर्‌प्रदक्षक्षर्क्रम्‌से्‌(पूवण, दक्षक्षर्, पन्श्चम्‌एवं्‌
उत्तर)्‌गधि्‌एवं्‌पुष्प्‌आदद्‌से्‌वास्तुदेवों्‌को्‌ननयमानुसार्‌बसल्‌प्रदान्‌कर्‌एवं्‌उनकी्‌पूजा्‌करने्‌के्‌
पश्चात्‌मञ्जूषा-पार्‌को्‌श्वेत्‌वस्र्‌से्‌लपेिना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌ऊपर्‌श्वेत्‌वस्र्‌को्‌फैलाना्‌चादहये्‌
एवं्‌उसके्‌ऊपर्‌दभण्‌(कुश)्‌बबछाना्‌चादहये्‌॥२०-२१॥

om
तदनधतर्‌सूरग्राही्‌आदद्‌के्‌द्वारा्‌सम्माननत्‌बुद्धिमान्‌एवं्‌वास्तुशास्र्‌के्‌ज्ञाता्‌स्थपनत्‌को्‌शुद्ि्‌
जल्‌पान्‌कर्‌राबर्‌को्‌उपवास्‌करना्‌चादहये्‌॥२२॥
(अगले्‌ददन)्‌मञ्जूषा्‌मे्‌प्रयत्नपूरक्‌िाधय्‌आदद्‌वस्तुओं्‌को्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌ये्‌पदाथण्‌है ्‌-सोने्‌के्‌
शासल, चाूँदी्‌के्‌व्रीदह, ताूँबे्‌के्‌कुलत्थ, राूँगे्‌के्‌कङ्कु, सीसे्‌के्‌उड़द, अयस्‌(लोहे )्‌के्‌मूँूग, अयस्‌के्‌
कोदो्‌तथा्‌पारे ्‌के्‌नतल्‌॥२३-२४॥
उपयक्
s.c
ुण त्‌वस्तुओं्‌को्‌ईशान्‌कोर््‌से्‌प्रारम्भ्‌करते्‌हुये्‌(प्रदक्षक्षर्क्रम्‌से)्‌आठो्‌ददशाओं्‌(एवं्‌कोर्ों)्‌
में ्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌पश्चात्‌जयधत्‌के्‌पद्‌पर्‌ससधदरू ्‌एवं्‌भश
ृ ्‌पर्‌हररताल्‌रखना्‌चादहये्‌
॥२५॥
ok
ववतथ्‌के्‌पद्‌पर्‌मनःसशला्‌(मैनससल), भङ्
ृ गराज्‌पर्‌माक्षक्षक्‌(लाल्‌खड़ड़या), सुग्रीव्‌पर्‌लाजावतण,
शोष्‌पर्‌गेरु, गर्मुक्य़्‌पर्‌अञ्जन, उददर्‌पर्‌दरद्‌(लाल्‌ताूँबा), मध्य्‌भाग्‌पर्‌पद्मराग्‌(रूबी्‌
पत्थर), मरीधच्‌पर्‌मूँग
ू ा, सववधद्र्‌पर्‌पुष्पराग, वववस्वान्‌पर्‌वैदय
ू ्‌ण मर्र्, इधद्रजय्‌पर्‌हीरा, समर्‌पर्‌
इधद्रनील, रुद्रराज्‌पर्‌महानील, महीिर्‌पर्‌मरकत्‌(पधना)्‌एवं्‌आपवत्स्‌पर्‌मोती्‌का्‌स्थापन्‌करना्‌
Bo

चादहये्‌।्‌इन्‌सभी्‌पदाथों्‌को्‌मध्य्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌पव
ू ्‌ण क्रम्‌से्‌क्रमानस
ु ार्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌॥२६-
२७-२८-२९॥
उपयक्
ुण त्‌कोष्ठों्‌मे्‌इन्‌ओषधियों्‌को्‌ईशान्‌कोर््‌से्‌प्रारम्भ्‌करते्‌हुये्‌रखना्‌चादहये्‌-्‌
ववष्र्क्र
ु ाधता, बरशल
ू ा, श्री, सहा, दव
ु ाण, भङ्
ृ गक, अपामागण्‌तथा्‌एकपराब्ज्‌॥३०॥
44

जयधत्‌आदद्‌के्‌कोष्ठों्‌में ्‌चधदन, अगरु, कपरू , लवङ्ग, इलायची, लताफल, तक्कोल्‌एवं्‌इना-्‌इन्‌आठ्‌


गधियक्
ु त्‌पदाथों्‌को्‌रखना्‌चादहये्‌॥३१॥
चारो्‌ददशाओं्‌मे्‌सुवर्ण, अयस, ताम्र्‌एवं्‌रुप्यक्‌(रूपा, चाूँदी)्‌द्वारा्‌ननसमणत्‌स्वन्स्तक्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌
सभी्‌दे वों्‌केसलये्‌ये्‌सभी्‌सामाधय्‌है ; ककधतु्‌उनको्‌उनके्‌ववशेष्‌धचह्नों्‌से्‌युक्त्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌
॥३२॥
सशवालय्‌का्‌सशलाधयास्‌-्‌सशवालय्‌के्‌भूगभण्‌में ्‌पूव्‌ण ददशा्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌सुवर्ण-ननसमणत्‌कपाल,
शूल, खट््‌वाङ्ग, परशु, वष
ृ भ, वपनाक्‌िनुष, हररर््‌एवं्‌पाश्‌का्‌गभणधयास्‌करना्‌चादहये्‌॥३३॥
उपयक्
ुण त्‌क्रमानुसार्‌ही्‌आठ्‌मंगल्‌पदाथण्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌दपणर्, पूर्क
ण ु म्भ्‌(जल्‌भरा्‌घि), वष
ृ भ,
चामर्‌का्‌जोड़ा, श्रीवत्स, स्वन्स्तक, शंख्‌एवं्‌दीप्‌-्‌ये्‌सभी्‌दे वों्‌के्‌अष्िमंगल्‌होते्‌है ्‌।्‌स्थापक्‌के्‌
अनुसार्‌स्थपनत्‌को्‌इधहे ्‌क्रमशः्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥३४-३५॥
उस्‌पववर्‌एवं्‌दृढं ्‌मञ्जूषापार्‌को्‌ढक्कन्‌से्‌ढूँ क्‌कर्‌उसकी्‌गधि्‌आदद्‌से्‌पज
ू ा्‌करे ्‌एवं्‌एक्‌
कलश्‌के्‌जल्‌से्‌उसे्‌स्नान्‌कराये्‌॥३६॥
न्जस्‌समय्‌ब्राह्मर््‌वेदमधरों्‌का्‌उच्चारर््‌कर्‌रहे ्‌हो, शंख्‌एवं्‌भेरी्‌आदद्‌वाद्यों्‌के्‌स्वर्‌हो्‌रहे ्‌
हो, कलयार््‌एवं्‌जय्‌का्‌उद््‌घोष्‌हो्‌रहा्‌हो, उस्‌समय्‌स्थपनत्‌एवं्‌स्थापक्‌को्‌अपने्‌शरीर्‌को्‌
पुष्प, कुण्डल, हार, किक्‌(बाजूबधद)्‌एवं्‌अंगूठी-्‌इन्‌पञ्चाङ्ग्‌आभूषर्ों्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌करना्‌चादहये्‌
।्‌ये्‌आभूषर््‌सुवर्णननसमणत्‌होने्‌चादहये्‌।्‌पववर्‌होकर्‌उधहें ्‌सोने्‌का्‌जनेऊ, नया्‌उत्तरीयक्‌(शरीर्‌
के्‌ऊपर्‌ओढ़ा्‌जाने्‌वाला)्‌वस्र, श्वेत, (चधदन्‌आदद)्‌का्‌लेप्‌एवं्‌ससर पर्‌श्वेत्‌पुष्प्‌िारर््‌करना्‌
चादहये्‌॥३७-३८-३९॥
(इसके्‌पश्चात)्‌पधृ थवी्‌दे वी्‌का्‌ध्यान्‌करना्‌चादहये्‌।्‌वह्‌ददग्गजों्‌से्‌युक्त्‌हो, सागर्‌एवं्‌पवणतराज्‌
से्‌युक्त्‌हो्‌तथा्‌अनधत्‌नाग्‌के्‌ऊपर्‌न्स्थत्‌हो्‌(इस्‌रूप्‌में ्‌पधृ थवी्‌का्‌ध्यान्‌करना्‌चादहये्‌)्‌

om
॥४०॥
(पधृ थवी्‌का्‌ध्यान्‌करने्‌के्‌पश्चात)्‌सन्ृ ष्ि, न्स्थनत्‌एवं्‌ववनाश्‌के्‌आिारभूत्‌संसार्‌के्‌स्वामी्‌का्‌
जप्‌करना्‌चादहये्‌।्‌ब्रह्मा्‌आदद्‌दे वों्‌एवं्‌दे ववयों्‌के्‌(मन्धदर्‌के)्‌दक्षक्षर््‌द्वार्‌के्‌स्तम्भ्‌के्‌मूल्‌
में , होमस्तम्भ्‌के्‌नीचे,प्रनतस्तम्भ्‌के्‌नीचे, पादक
ु ा्‌से्‌प्रनत्‌के्‌नीचे्‌उधचत्‌रीनत्‌से्‌रखना्‌चादहये्‌
॥४१-४२॥
s.c
ननयत्‌स्थान्‌से्‌ऊूँचा्‌या्‌नीचा्‌गभण-स्थापन्‌सम्पवत्त्‌के्‌ववनाश्‌का्‌कारर््‌होता्‌है ्‌।्‌मञ्जूषा-
स्थापन्‌के्‌पश्चात्‌सार-वक्ष
ृ ्‌के्‌काष्ठ्‌या्‌पाषार्-खण्डो्‌से्‌भूसम्‌को्‌चौकोर्‌बनाना्‌चादहये्‌॥४३॥
इस्‌पार्‌के्‌ऊपर्‌पार्‌का्‌दग
ु ना्‌चौड़ा्‌एवं्‌पाूँच्‌अंगुल्‌मोिा्‌प्रनतमाफलक्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌
ok
॥४४॥
उसके्‌ऊपर्‌चार्‌ईंिो्‌से्‌जुड़्‌े हुये्‌स्तम्भ्‌की्‌स्थापना्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌वह्‌स्तम्भ्‌रत्न्‌एवं्‌
ओषधियों्‌से्‌युक्त्‌हो्‌एवं्‌वस्र्‌तथा्‌पुष्प्‌आदद्‌से्‌अलङ्कृत्‌हो्‌॥४५॥
इस्‌प्रकार्‌सशवालय्‌के्‌भू-गभण्‌ववधयास्‌की्‌ववधि्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌।्‌अब्‌अधय्‌मन्धदरों्‌के्‌
Bo

गभण-ववधयास्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।
विष्णग
ु भा
विष्णम
ु ल्न्दर्‌का्‌मिलान्यास - ववष्र्द
ु े व्‌के्‌भवन्‌में ्‌मध्य्‌भाग्‌मे्‌सव
ु र्णननसमणत्‌चक्र्‌स्थावपत्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌शङ्ख, िनष
ु , दण्ड्‌सव
ु र्ण-ननसमणत्‌एवं्‌लोहे ्‌की्‌तलवार्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌िनष
ु ्‌एवं्‌शङ्ख्‌वाम्‌
44

भाग्‌में ्‌तथा्‌खड््‌ग्‌एवं्‌दण्ड्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सामने्‌सोने्‌का्‌गरुड्‌स्थावपत्‌करना्‌


चादहये्‌॥४६-४७॥
ब्रह्मा्‌के्‌मन्धदर्‌का्‌सशलाधयास्‌-्‌ब्रह्मा्‌के्‌मन्धदर्‌में ्‌जनेऊ, ॐकार, स्वन्स्तक्‌एवं्‌अन्ग्न्‌
सुवर्णननसमणत्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌पद्म, कमण्ड्लौ, अक्षमाला्‌एवं्‌कुश्‌ताम्रननसमणत्‌रखना्‌चादहये्‌
।्‌ब्रह्मा्‌के्‌स्थान्‌के्‌मध्य्‌में ्‌कमल्‌स्थावपत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌॥४८-४९॥
उसके्‌मध्य्‌में ्‌जनेऊ्‌से्‌लपेिा्‌हुआ्‌ॐकार, चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌स्वन्स्तक्‌तथा्‌वाम्‌भाग्‌मे्‌कमण्डलु्‌
स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥५०॥
वाम्‌भाग्‌में ्‌कुश्‌एवं्‌अक्षमाला्‌तथा्‌सम्मुख्‌तीक्ष्र््‌अन्ग्न्‌स्थावपत्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌ब्रह्मस्थान्‌मे्‌
स्थावपत्‌होने्‌वाले्‌ब्रह्मगभण्‌का्‌वर्णन्‌इस्‌प्रकार्‌ककया्‌गया्‌॥५१॥
कानताकेय्‌-मल्न्दर्‌का्‌मिलान्यास - षण्मख
ु ्‌(कावत्तणकेय)्‌के्‌मन्धदर्‌के्‌गभण्‌मे्‌सव
ु र्णमय्‌स्वन्स्तक,
अक्षमाला, शन्क्त, चक्र, कुक्कुि्‌(मग
ु ाण)्‌एवं्‌मोर्‌तथा्‌लोहे ्‌की्‌शन्क्त्‌मध्य्‌भाग्‌मे्‌स्थावपत्‌करनी्‌
चादहये्‌।्‌वाम्‌भाग्‌मे्‌कुक्कुि्‌एवं्‌दादहने्‌भाग्‌मे्‌मोर्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌अक्षरमाला्‌को्‌सम्मख
ु ्‌
स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥५२-५३॥
अधय्‌दे वों्‌के्‌सलये्‌गभणधयास्‌की्‌सामग्री्‌-्‌सववत्‌ृ दे वता्‌के्‌भवन्‌में ्‌कमल, अंकुश, पाश्‌एवं्‌ससंह्‌
तथा्‌इधद्र्‌के्‌भवन्‌में ्‌वज्र, गज, तलवार्‌एवं्‌चामर्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥५४॥
अन्ग्न्‌के्‌भवन्‌में ्‌सुवर्णननसमणत्‌मेष्‌एवं्‌शन्क्त्‌तथा्‌यम्‌के्‌भवन्‌में ्‌लोहे ्‌का्‌मदहष्‌एवं्‌सुवर्णमय्‌
पाश्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥५५॥
ननऋनत्‌के्‌भवन्‌मे्‌लोहे ्‌की्‌तलवार्‌तथा्‌वरुर््‌के्‌भवन्‌मे्‌लोहे ्‌का्‌मकर्‌एवं्‌सुवर्णमय्‌पाश्‌
गभणस्थान्‌मे्‌रखना्‌चादहये्‌॥५६॥

om
गभणधयास्‌मे्‌वायु्‌के्‌भवन्‌में ्‌कृष्र््‌वर्ण्‌का्‌मग
ृ ्‌तथा्‌तारापनत्‌(चधद्रमा)्‌के्‌भवन्‌में ्‌सुवर्णननसमणत्‌
व्याल्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌कुबेर्‌के्‌भवन्‌मे्‌मनुष्य्‌(की्‌प्रनतमा)्‌एवं्‌मदन्‌(कामदे व)्‌के्‌भवन्‌
में ्‌मकर्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥५७॥
ववघ्नेश्‌(गर्ेश)्‌के्‌भवन्‌के्‌गभण्‌मे्‌कुठारदधत्‌(गजदधत)्‌एवं्‌अक्षमाला्‌स्थावपत्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌
s.c
आयणक्‌के्‌भवन्‌में ्‌सुवर्णननसमणत्‌िे ढ़ा्‌दण्ड्‌एवं्‌ओम्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥५८॥
सुगत्‌के्‌भवन्‌के्‌गभणधयास्‌के्‌सलये्‌सोने्‌के्‌पीपल, करक्‌(कमण्डलु), ससंह्‌एवं्‌छर्‌ननसमणत्‌कराना्‌
चादहये्‌।्‌सामने्‌के्‌भाग्‌मे्‌अश्वत्थ्‌(पीपल)्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌एवं्‌उसके्‌ऊपर्‌छर्‌स्थावपत्‌
करना्‌चादहये्‌।्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌कुन्ण्डका्‌(कमण्डलु)्‌एवं्‌दादहने्‌भाग्‌में ्‌केसरी्‌(ससंह)्‌तथा्‌गभण्‌में ्‌
ok
श्रीवत्स, अशोक्‌एवं्‌ससंह्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥५९-६०॥
(श्रीवत्स, अशोक्‌एवं्‌ससंह्‌के्‌अनतररक्त)्‌कमण्डलु, अक्षमाला्‌एवं्‌मोर्‌का्‌पंख्‌सुवर्णमय्‌तथा्‌
बरच्छर, करक्‌एवं्‌तालवधृ त्‌(ताल्‌का्‌पंखा)्‌सोने्‌से्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌॥६१॥
(न्जनमन्धदर्‌में )्‌वक्ष
ृ ्‌को्‌सम्मख
ु , उसके्‌ऊपर्‌छर्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌मोर-पंख्‌को्‌दादहने्‌
Bo

भाग्‌मे्‌एवं्‌वामभाग्‌मे्‌कुन्ण्डका्‌(कमण्डल)ु ्‌के्‌साथ्‌अक्षमाला्‌स्थावपत्‌करनी्‌चादहये्‌॥६२॥
न्जन-मन्धदर्‌में ्‌श्रीरूप्‌को्‌गभण्‌के्‌मध्य्‌में ्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌एवं्‌ससंह्‌को्‌भी्‌वही्‌स्थावपत्‌
करना्‌चादहये्‌।्‌करक्‌एवं्‌तालवधृ त्‌को्‌उसके्‌बाये्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥६३॥
बद्
ु धिमान्‌(स्थपनत)्‌को्‌दग
ु ाण-मन्धदर्‌के्‌गभण-ववधयास्‌मे्‌शक
ु ्‌एवं्‌चक्र्‌सव
ु र्ण्‌ननसमणत, ससंह्‌एवं्‌शंख्‌
44

रजत-ननसमणत, मग
ृ ्‌ताम्र-ननसमणत्‌तथा्‌तलवार्‌लोहा-ननसमणत्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌क्षेरपाल्‌के्‌
मन्धदर्‌के्‌गभण-ववधयास्‌में ्‌सव
ु र्णननसमणत्‌खट््‌वाङ्ग, तलवार्‌एवं्‌शन्क्त्‌स्थावपत्‌करनी्‌चादहये्‌॥६४-
६५॥
सुवर्णपद्म्‌लक्ष्मी-मन्धदर्‌में , तीन्‌वर्ण्‌का्‌ॐकार्‌सरस्वती्‌मन्धदर्‌मे्‌तथा्‌ज्येष्ठा्‌के्‌मन्धदर्‌मे्‌
सुवर्णननसमणत्‌काक, केतु्‌एवं्‌कमल्‌गभण्‌मे्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥६६॥
काली-मन्धदर्‌के्‌गभणववधयास्‌के्‌कपाल, शूल्‌एवं्‌घण्िो्‌के्‌साथ्‌प्रेतो्‌को्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
मातक
ृ ाओं्‌के्‌भवन्‌के्‌गभण्‌में ्‌हं स, वष
ृ भ, मयूर, गरुड़, ससंह, गज्‌एवं्‌प्रेतों्‌की्‌सुवर्ण-प्रनतमायें्‌स्थावपत्‌
करनी्‌चादहये्‌।्‌रोदहर्ी्‌के्‌मन्धदर्‌के्‌गभण्‌में ्‌पद्म, अक्षसूर्‌एवं्‌दीप्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥६७-
६८॥
पावणती-मन्धदर्‌के्‌गभण्‌में ्‌दपणर््‌एवं्‌अक्षमाला्‌तथा्‌मोदहनी-मन्धदर्‌में ्‌पद्म, अक्षमाला्‌एवं्‌पर्
ू -ण कुम्भ्‌
स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥६९॥
न्जन्‌दे वी्‌एवं्‌दे वों्‌का्‌उललेख्‌यहाूँ्‌नही्‌ककया्‌गया्‌है , उनके्‌मन्धदर्‌के्‌गभण्‌में ्‌उनके्‌ववसशष्ि्‌
धचह्न्‌एवं्‌वाहन्‌के्‌साथ्‌छर, ध्वज्‌एवं्‌पताका्‌स्थावपत्‌करनी्‌चादहये्‌॥७०॥

मानष
ु हर्मयागभाक
मनष्ु य्‌के्‌भवन्‌का्‌सशलाधयास्‌-्‌द्ववजधमा्‌वर्ण्‌वालों्‌के्‌भवन्‌के्‌गभण्‌मे्‌न्जन्‌वस्तओ
ु ं्‌का्‌
ववधयास्‌होता्‌है , उनका्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।्‌उनमे्‌कारक्‌तथा्‌दधतकाष्ठ्‌ताम्रमय्‌एवं्‌
सव
ु र्णमय्‌होता्‌है ्‌॥७१॥
यज्ञोपवीत्‌(जनेऊ), यज्ञान्ग्न्‌एवं्‌यज्ञपार्‌रजत-ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌यज्ञोपवीत्‌गभण्‌के्‌मध्य्‌मे्‌तथा्‌

om
यज्ञपार्‌उसके्‌दादहने्‌होना्‌चादहये्‌॥७२॥
यज्ञोपवीत्‌के्‌वाम्‌भाग्‌मे्‌करक्‌तथा्‌दधत-काष्ठ्‌एवं्‌यज्ञान्ग्न्‌सम्मुख्‌होना्‌चादहये्‌।्‌चारो्‌
ददशाओं्‌में ्‌स्वन्स्तक्‌होने्‌चादहये्‌।्‌ब्राह्मर््‌के्‌गह
ृ ्‌का्‌गभण-ववधयास्‌इस्‌प्रकार्‌वर्र्णत्‌है ्‌॥७३॥
(क्षबरय्‌के्‌गह
ृ ्‌का्‌गभण-ववधयास्‌इस्‌प्रकार्‌होना्‌चादहये)्‌मध्य्‌मे्‌सुवर्णमय्‌चक्र, उसके्‌वाम्‌भाग्‌
मे्‌रजत-ननसमणत्‌शंख्‌एवं्‌ताम्रननसमणत्‌िनुष्‌होना्‌चादहये्‌।्‌चक्र्‌के्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌सोने्‌का्‌दण्ड्‌
s.c
होना्‌चादहये्‌॥७४॥
दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌ही्‌लोहे ्‌का्‌खड््‌ग्‌तथा्‌चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌चार्‌गज्‌होने्‌चादहये्‌।्‌ये्‌क्रमशः्‌सुवर्ण,
लोहा, ताूँबा्‌एवं्‌रजत-ननसमणत्‌हो्‌॥७५॥
मध्य्‌भाग्‌में ्‌सुवर्णननसमणत्‌श्रीरूपक्‌एवं्‌चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌स्वन्स्तक्‌तथा्‌छर, ध्वज, पताका्‌एवं्‌दण्ड्‌
ok
ननन्श्चत्‌रूप्‌से्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌गभण-धयास्‌राजा्‌के्‌गह
ृ ्‌के्‌सलये्‌होता्‌है ्‌॥७६॥
ये्‌सभी्‌गभण-धयास्‌राजभवन्‌के्‌द्वार्‌के्‌स्थान्‌पर्‌होने्‌चादहये्‌।्‌अधय्‌क्षबरयों्‌के्‌गह
ृ ों्‌मे्‌उधचत्‌
स्थान्‌पर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यदद्‌राजा्‌'वाष्र्ेयक' श्रेर्ी्‌का्‌हो्‌तो्‌यह्‌गभण-धयास्‌ववजयद्वार्‌के्‌
Bo

दक्षक्षर््‌ओर्‌होना्‌चादहये्‌॥७७॥
(वैश्य-गह
ृ ो्‌का्‌गभण-धयास्‌इस्‌प्रकार्‌होना्‌चादहये)्‌लोहे ्‌से्‌ननसमणत्‌हल्‌का्‌अग्र्‌भाग्‌(न्जह्वा)्‌एवं्‌
शंख्‌तथा्‌ताूँबे्‌से्‌ननसमणत्‌केकड़ा, (ववष्र्ु्‌के)्‌पाूँच्‌अस्र्‌एवं्‌उड़द्‌सीसा्‌(लेड)्‌से्‌ननसमणत्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌इनके्‌अनतररक्त्‌अश्व, वष
ृ , गज्‌एवं्‌ससंह्‌होना्‌चादहये्‌॥७८॥
44

इधहें ्‌सूय,ण अन्ग्न, वरुर््‌एवं्‌सोम्‌के्‌स्थान्‌पर्‌भली-भाूँनत्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌श्वेत्‌वर्ण्‌


(रजत)्‌से्‌ननसमणत्‌चार्‌गायों्‌को्‌चारो्‌ददशाओं्‌मे्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌वष
ृ ्‌को्‌वैश्यों्‌के्‌भवन्‌
के्‌गभण्‌में ्‌सामने्‌रखना्‌चादहये्‌॥७९॥
(शद्र
ू ्‌के्‌गह
ृ ्‌का्‌गभण-ववधयास्‌इस्‌प्रकार्‌वर्र्णत्‌है -)्‌बीजपार, सोने्‌का्‌हल्‌एवं्‌ताूँबे्‌का्‌यग
ु ्‌(हल्‌
का्‌जआ
ु )्‌होना्‌चादहये्‌।्‌चारो्‌ददशाओं्‌मे्‌चाूँदी्‌से्‌ननसमणत्‌पश्‌ु (गाय)्‌रखना्‌चादहये्‌एवं्‌मध्य्‌मे्‌
वष
ृ ्‌होना्‌चादहये, न्जसके्‌सामने्‌जआ
ु ्‌रक्खा्‌होना्‌चादहये्‌॥८०-८१॥
वष
ृ ्‌के्‌दादहने्‌भाग्‌मे्‌हल्‌एवं्‌बाूँये्‌भाग्‌मे्‌बीज्‌का्‌पार्‌होना्‌चादहये्‌।्‌बीजों्‌को्‌सव
ु र्ण-ननसमणत्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌गभण-धयास्‌शद्र
ू ो्‌के्‌भवन्‌के्‌गभण्‌में ्‌उसी्‌प्रकार्‌होना्‌चादहये, न्जस्‌प्रकार्‌वैश्यों्‌
के्‌गह
ृ ्‌में ्‌वर्र्णत्‌है ्‌॥८२॥
सामाधय्‌भवनों्‌के्‌गह
ृ ों्‌के्‌गभण-धयास्‌एवं्‌जानत-ववशेष्‌के्‌गह
ृ ों्‌के्‌गभण-धयास्‌को्‌उस्‌भवन्‌मे्‌
समधश्रत्‌कर्‌ददया्‌जाता्‌है , जो्‌अनेक्‌तल्‌वाले्‌होते्‌है ्‌॥८३॥
उत्तर्‌आदद्‌चारो्‌ददशाओं्‌के्‌मख
ू ्‌वाले्‌गह
ृ ों्‌में ्‌सभनत्‌के्‌नेर्‌(गह
ृ ्‌का्‌द्वार)्‌के्‌दादहने्‌भाग्‌मे्‌
पुष्पदधत्‌(पन्श्चम्‌ददशा), भललाि्‌(उत्तर्‌ददशा), महे धद्र्‌(पूव्‌ण ददशा)्‌एवं्‌गह
ृ क्षत्‌(दक्षक्षर््‌ददशा)्‌के्‌पद्‌
पर्‌गभण-धयास्‌करना्‌चादहये्‌॥८४॥
रसोई्‌के्‌गभण्‌धयास्‌मे्‌द्वार्‌के्‌दादहने्‌भाग्‌मे्‌अथवा्‌स्तम्भ्‌के्‌नीचे्‌स्थाली्‌(पकाने्‌का्‌पार),
उसका्‌ढक्कन, करछुल, चावल, मथानी, चलनी, दाूँत्‌साफ्‌करने्‌का्‌काष्ठ्‌(दतुअन्‌या्‌दातौन)्‌तथा्‌
अन्ग्न्‌की्‌लौह-ननसमणत्‌प्रनतमा्‌रखनी्‌चादहये्‌॥८५॥
रसोई्‌के्‌दादहनी्‌ओर्‌के्‌कक्ष्‌मे्‌शासल्‌(चावल)्‌से्‌भरा्‌कुम्भ्‌गभण्‌मे्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
िन-कक्ष्‌के्‌गभण-धयास्‌मे्‌चाभी्‌एवं्‌अगणला्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌सुखालय्‌(ववश्राम-गह
ृ )्‌के्‌गभण्‌में ्‌पलंग,

om
दीपक्‌एवं्‌शयन्‌(आसन)्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌॥८६-८७॥
न्जन्‌सामधग्रयों्‌से्‌न्जन्‌कायों्‌को्‌सम्पधन्‌ककया्‌जाता्‌है , उन्‌सामधग्रयों्‌को्‌उनके्‌कक्षों्‌के्‌गभण्‌में ्‌
स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌जो्‌न्जनके्‌प्रतीक्‌हो, उन्‌धचह्नो्‌को्‌उसके्‌गभण्‌में ्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌
॥८८॥
s.c
सभागार, प्रपा्‌(प्याऊ)्‌एवं्‌मण्डपो्‌मे्‌दक्षक्षर्ी्‌कोने्‌के्‌स्तम्भ्‌अथवा्‌दस
दादहने्‌स्तम्भ्‌के्‌नीचे्‌गभण-स्थापन्‌करना्‌चादहये्‌॥८९॥
उपयक्
ू रे ्‌स्तम्भ्‌या्‌द्वार्‌के्‌

ुण त्‌भवन-ननमाणर््‌में ्‌गभण-ववधयास्‌हे तु्‌लोहे ्‌का्‌गज, कोदो्‌(अधन-ववशेष)्‌सुवर्ण-ननसमणत्‌लक्ष्मी्‌


एवं्‌सरस्वती्‌को्‌पार्‌के्‌मध्य्‌में ्‌रखना्‌चादहये्‌॥९०॥
ok
नाट्य-गह
ृ ्‌का्‌गभणववधयास्‌कुदिकामुख्‌या्‌मन्ण्डतस्तम्भ्‌के्‌मूल्‌मे्‌अथवा्‌दोनो्‌स्थानो्‌पर्‌करना्‌
चादहये्‌॥९१॥
नाट्य-गह
ृ ्‌के्‌गभण-ववधयास्‌मे्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌िातुओं्‌से्‌ननसमणत्‌सभी्‌वाद्य-यधर्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌
श्रीवत्स, कमल्‌तथा्‌पर्
ू ्‌ण कुम्भ्‌सोने्‌से्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌॥९२॥
Bo

सभागार्‌के्‌गभण-स्थापन्‌में ्‌(पव
ू ोक्त)्‌सव
ु र्ण-ननसमणत्‌पदाथों्‌को्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌गभण-स्थापन्‌
सभागार्‌के्‌द्वार्‌अथवा्‌स्तम्भ्‌के्‌नीचे्‌अथवा्‌कोर््‌मे्‌न्स्थत्‌स्तम्भ्‌के्‌मल
ू ्‌मे्‌करना्‌चादहये्‌
॥९३॥
उपयक्
ुण त्‌हे म-गभण्‌का्‌स्थापन्‌तल
ु ाभार्‌एवं्‌असभषेक्‌मण्डप्‌(राजभवन्‌के्‌ववसशष्ि्‌अवसरों्‌पर्‌
44

प्रयोग्‌होने्‌वाले्‌मण्डप)्‌में ्‌भी्‌होता्‌है ्‌।्‌पाखण्डी्‌(वविमी)्‌लोगों्‌के्‌आवास्‌में ्‌उनके्‌धचह्नो्‌को्‌


भवन्‌के्‌गभण्‌में ्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥९४॥
(चारो्‌वर्ो्‌से्‌पथ
ृ क)्‌अधय्‌जानत्‌वालों्‌के्‌आवास्‌मे्‌उनके्‌ववसशष्िो्‌धचह्नो्‌को्‌भवन-गभण्‌मे्‌
स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌यदद्‌भवन्‌के्‌स्वामी्‌की्‌पत्नी्‌गभणवती्‌हो्‌तो्‌उसे्‌भवनगभण्‌का्‌स्थापन्‌
नहीं्‌करना्‌चादहये्‌॥९५॥
छोिे ्‌पार्‌(गभण्‌मे्‌स्थावपत्‌होने्‌वाली्‌मञ्जूषा) में ्‌वास्तु-दे वों्‌के्‌स्थानों्‌के्‌ज्ञाता्‌को्‌दे वों्‌के्‌अनुरूप्‌
रत्न्‌एवं्‌िातुओं्‌को्‌यथोधचत्‌ववधि्‌से्‌रखना्‌चादहये्‌॥९६॥
पार्‌को्‌द्वार्‌के्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌या्‌गह
ृ स्वामी्‌के्‌कक्ष्‌के्‌दादहने्‌भाग्‌मे्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
(सामाधयतया)्‌इस्‌पार्‌का्‌मुख्‌भवन्‌के्‌भीतरी्‌भाग्‌की्‌ओर्‌होना्‌चादहये; ककधतु्‌मञ्जूषा्‌भवन्‌
के्‌मध्य्‌भाग्‌मे्‌स्थावपत्‌हो्‌तो्‌उसका्‌मुख्‌बाहर्‌की्‌ओर्‌होना्‌चादहये्‌॥९७॥
गभामन्त्र
सशलाधयास्‌का्‌मधर्‌-्‌मूलोक्त्‌मधर्‌का्‌उच्चारर््‌करते्‌हुये्‌पूवाणसभमुख्‌अथवा्‌उत्तरमुख्‌होकर्‌
स्थपनत्‌को्‌पूव-ण वर्र्णत्‌ववधि्‌से्‌क्रमशः्‌ववधिवत्‌भवन्‌का्‌गभण्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥९८॥

अयं्‌मन्त्र्‌-
मधर्‌इस्‌प्रकार्‌है ्‌-्‌मधरो्‌एवं्‌स्वर्‌के्‌दे वता्‌के्‌सलये्‌स्वाहा्‌॥्‌सभी्‌रत्नो्‌के्‌अधिपनत्‌के्‌सलये्‌
स्वाहा्‌।्‌उत्तम्‌एवं्‌सत्यवादी्‌प्रजापनत्‌के्‌सलये्‌स्वाहा्‌।्‌लक्ष्मी्‌को्‌प्रर्ाम्‌।्‌सरस्वती्‌को्‌प्रर्ाम्‌।्‌
वववस्वान्‌को्‌प्रर्ाम्‌।्‌वज्रपार्र््‌को्‌प्रर्ाम्‌।्‌सभी्‌ववघ्नो्‌के्‌ववनाशक्‌असभनव्‌को्‌प्रर्ाम्‌।्‌अन्ग्न्‌
को्‌प्रर्ाम्‌एवं्‌स्वाहा्‌॥

om
बावड़ी्‌आदद्‌का्‌सशलाधयास्‌-्‌वापी्‌(बावड़ी)्‌कूप, तालाब, दीनघणका्‌(लम्बा्‌सरोवर, जलाशय)्‌एवं्‌पुल्‌
के्‌ननमाणर््‌मे्‌गभण-स्थापन्‌हे त्‌ु स्वर्ण-ननसमणत्‌मछली, मेढक, केकड़ा, सपण्‌एवं्‌सूँस
ू ्‌को्‌पार्‌में ्‌रखकर्‌
उत्तर्‌ददशा्‌या्‌पव
ू ्‌ण ददशा्‌में ्‌एक्‌परु
ु ष्‌की्‌अञ्जली्‌के्‌माप्‌के्‌गड्ढे ्‌मे्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥९९-
१००॥
प्रथमेष्टक s.c
सशलाधयास्‌की्‌प्रथम्‌ईि-स्थापना्‌-्‌भवन्‌के्‌गभण्‌का्‌स्थापन्‌शभ
ु ्‌मह
ु ू त,ण लग्न्‌एवं्‌होरा्‌से्‌यक्
ु त्‌
राबर्‌में ्‌करना्‌चादहये्‌तथा्‌शभ
ु ्‌मह
ु ू त,ण लग्न्‌एवं्‌होरा्‌से्‌यक्
ु त्‌ददन्‌मे्‌चार्‌ईंिो्‌की्‌स्थापना्‌करनी्‌
चादहये्‌॥१०१॥
न्जस-न्जस्‌स्थान्‌पर्‌गभण-स्थापन्‌ककया्‌गया्‌हो, वहाूँ्‌प्रथम्‌ईि्‌मवृ त्तका, जड़, अधन, िातु, रत्न्‌एवं्‌
ok
ओषधियों्‌के्‌साथ्‌स्थावपत्‌करनी्‌चादहये्‌॥१०२॥
(इनके्‌अनतररक्त)्‌गधियुक्त्‌पदाथो्‌एवं्‌बीजों्‌के्‌साथ्‌प्रथम्‌ईि्‌का्‌धयास्‌करना्‌चादहये्‌।्‌प्रस्तर्‌
से्‌ननसमणत्‌होने्‌वाले्‌भवन्‌में ्‌प्रस्तरमयी्‌सशला्‌एवं्‌ईि्‌से्‌ननसमणत्‌होने्‌वाले्‌भवन्‌मे्‌इष्िका्‌का्‌
Bo

धयास्‌करना्‌चादहये्‌॥१०३॥
गभण्‌मे्‌रक्खी्‌जाने्‌वाली्‌मञ्जूषा्‌के्‌बराबर्‌चौड़ी, चौड़ाई्‌से्‌दग
ु ुनी्‌लम्बी्‌एवं्‌चौड़ाई्‌की्‌आिी्‌मोिी्‌
चारों्‌इष्िकायें्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इष्िका्‌का्‌यह्‌प्रमार््‌सभी्‌भवनों्‌के्‌सलये्‌होता्‌है ्‌॥१०४॥
मध्यम्‌एवं्‌उससे्‌बडे्‌आकार्‌के्‌ईि्‌आठ्‌या्‌बारह्‌होने्‌चादहये्‌।्‌पुरुष-इष्िकाओं्‌की्‌लम्बाई्‌सीिी्‌
44

होनी्‌चादहये्‌एवं्‌उनका्‌माप्‌सम्‌संख्या्‌वाली्‌अंगुसलयों्‌से्‌रखना्‌चादहये्‌॥१०५॥
स्री-इष्िकाओ्‌की्‌लम्बाई्‌का्‌माप्‌ववषम्‌संख्या्‌मे्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌नंपुसक्‌इष्िकाओं्‌की्‌रे खा्‌
वक्र्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌ईिो्‌को्‌स्पशण्‌मे्‌धचकना, अच्छी्‌प्रकार्‌पका्‌हुआ, (ठोकने्‌पर)्‌सुधदर्‌स्वर्‌से्‌
युक्त्‌एवं्‌दे खने्‌में ्‌सुधदर्‌होना्‌चादहये्‌॥१०६॥
पुरुष, स्री्‌एवं्‌नपुंसक्‌इष्िकाओं्‌का्‌भवन्‌में ्‌प्रयोग्‌क्रमानुसार्‌करना्‌चादहये्‌।्‌जैसा्‌पहले्‌प्राप्त्‌
होता्‌है , उसी्‌प्रकार्‌उनकी्‌स्थापना्‌करनी्‌चादहये्‌॥१०७॥
प्रथमेष्िका्‌को्‌दोषहीन्‌तथा्‌बबधद्‌ु एवं्‌रे खाओं्‌(अप्रशस्त्‌धचह्नो)्‌से्‌रदहत्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌
प्रारम्भ्‌मे्‌ही्‌झषाल्‌स्तम्भ्‌के्‌नीचे्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥१०८॥
ववमान्‌(मन्धदर)्‌मे्‌ननखात्‌स्तम्भ्‌के्‌नीचे्‌एवं्‌गभणधयास्‌के्‌ऊपर्‌इष्िका्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌उधहे ्‌
पव
ू -ण दक्षक्षर््‌से्‌(प्रारम्भ्‌कर)्‌प्रदक्षक्षर्क्रम्‌से्‌तीनों्‌कोर्ों्‌(दक्षक्षर्-पन्श्चम, उत्तर-पन्श्चम्‌एवं्‌उत्तर-पव
ू )ण ्‌
मे्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥१०९॥
दे वों्‌एवं्‌ब्राह्मर्ों्‌के्‌भवन्‌मे्‌इष्िका-स्थापन्‌पूवोक्त्‌क्रम्‌से्‌होना्‌चादहये्‌।्‌कुछ्‌ववद्वानों्‌के्‌
अनुसार्‌गतण्‌की्‌गहराई्‌ववस्तार्‌के्‌२/५्‌भाग्‌(से्‌अधिक)्‌नही्‌होनी्‌चादहये्‌॥११०॥
इष्िकाओ्‌के्‌चयन्‌से्‌तैयार्‌गतण्‌मे्‌सुधदर्‌वेष्‌िारर््‌कर्‌प्रथम्‌इष्िका्‌को्‌पूवव
ण र्र्णत्‌ववधि्‌से्‌
स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥१११॥
शुभ्‌ददन, पक्ष, नक्षर, होरा्‌एवं्‌मुहूत्‌ण प्राप्त्‌होने्‌पर्‌प्रथमतः्‌गभण्‌मे्‌रक्खे्‌जाने्‌वाले्‌पार्‌मे्‌मूनतणयाूँ,
वनस्पनतयाूँ, मर्र्, सुवर्ण्‌आदद्‌अष्ििातु्‌तथा्‌वर्ो; यथा्‌अञ्जन्‌आदद्‌को्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌राबर्‌में ्‌
मवृ त्तका, जड़्‌एवं्‌आठ्‌प्रकार्‌के्‌अधनों्‌को्‌गतण्‌के्‌मूल्‌में ्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌(अगले्‌ददन्‌प्रातः)्‌गभण-

om
स्थापन्‌की्‌मञ्जूषा्‌के्‌सलये्‌बसल-कमण्‌करने्‌के्‌पश्चात्‌गतण्‌मे्‌जल्‌के्‌भीतर्‌गभण-स्थापन्‌करना्‌
चादहये्‌॥११२॥
दे वों्‌के्‌एवं्‌मनुष्यों्‌के्‌भवन्‌में ्‌द्वार्‌एवं्‌स्तम्भ्‌के्‌मूल्‌में ्‌ववधिपूवक
ण ्‌अववकलाङ्ग्‌(सम्पूर््‌ण
अङ्गो्‌के्‌सदहत)्‌प्रारम्भ्‌मे्‌गभण-स्थापन्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसी्‌के्‌ऊपर्‌स्तम्भ्‌आदद्‌का्‌ननमाणर््‌

स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥११३॥
s.c
करना्‌चादहये्‌।्‌गभण-स्थल्‌के्‌ऊपर्‌सम्पूर््‌ण वैभव्‌से्‌युक्त्‌स्तम्भ्‌आदद्‌को्‌ववधि-वविानपूवक
ण ्‌

द्वार-योग्‌एवं्‌स्तम्भ्‌को्‌पच्चीस्‌कलशों्‌के्‌जल्‌से्‌पववर्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इधहें ्‌श्वेत्‌चधदन्‌एवं्‌
नवीन्‌वस्र्‌से्‌युक्त्‌करना्‌चादहये्‌एवं्‌सभी्‌मङ्गल्‌पदाथो्‌से्‌युक्त्‌करने्‌के्‌पश्चात्‌स्थपनत्‌को्‌
ok
स्तम्भ्‌एवं्‌द्वार-योग्‌को्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥११४॥
इनत्‌मयमते्‌वस्तुशास्रे्‌गभणववधयासो्‌नाम्‌द्वादशोऽध्यायः
Bo

मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌१३

उपपीठ-विन्यास
44

उपपीठ्‌का्‌ननमाणर््‌अधिष्ठान्‌के्‌नीचे्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌भवन्‌की्‌रक्षा, ऊूँचाई्‌एवं्‌शोभा्‌के्‌सलये्‌होता्‌


है ्‌॥१॥
उपपीठ्‌का्‌प्रमार््‌अधिष्ठान्‌के्‌बराबर्‌(ऊूँचाई), तीन्‌चौथाई, आिा, पाूँच्‌भाग्‌में ्‌से्‌दो्‌भाग्‌के्‌
बराबर, सवा्‌भाग, डेढ़्‌भाग्‌अथवा्‌दग
ु ुने्‌से्‌चतुथांश्‌कम्‌होना्‌चादहये्‌॥२॥
अथवा्‌उपपीठ्‌को्‌अधिष्ठान्‌की्‌ऊूँचाई्‌का्‌दग
ु न
ु ा्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌ऊूँचाई्‌के्‌दस्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌
तथा्‌एक-एक्‌भाग्‌की्‌वद्
ृ धि्‌करनी्‌चादहये्‌॥३॥
(एक-एक्‌भाग्‌से्‌वद्
ृ धि्‌करते्‌हुये)्‌पाूँचवे्‌भाग्‌तक्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌अथवा्‌अधिष्ठान्‌के्‌
प्रारम्भ्‌से्‌बाह्य्‌भाग्‌में ्‌अधिष्ठान्‌से्‌बाहर्‌की्‌ओर्‌ननकला्‌हुआ)्‌एक्‌दण्ड, डेढ़्‌दण्ड, दो्‌दण्ड्‌
अथवा्‌तीन्‌दण्ड्‌माप्‌का्‌ननगणम्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥४॥
उपपीठ्‌को्‌अधिष्ठान्‌अथवा्‌जगती्‌के्‌बराबर्‌भी्‌ननसमणत्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌।्‌उपपीठ्‌तीन्‌प्रकार्‌के्‌
होते्‌है -वेददभद्र, प्रनतभद्र्‌एवं्‌सुभद्र्‌॥५॥
(वेददभद्र्‌उपपीठ्‌दो्‌प्रकार्‌के्‌होते्‌है )्‌-्‌आठ्‌अङ्ग्‌वाले्‌एवं्‌छः्‌अङ्ग्‌वाले्‌।्‌इनका्‌वर्णन्‌इस्‌
प्रकार्‌है -)्‌उपपीठ्‌की्‌ऊूँचाई्‌को्‌बारह्‌भागों्‌मे्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌दो्‌भाग्‌से्‌उपान, एक्‌भाग्‌से्‌
पद्म, उसके्‌ऊपर्‌आिे्‌भाग्‌से्‌क्षेपर्, पाूँच्‌भाग्‌से्‌ग्रीव, आिे्‌से्‌कम्प, एक्‌भाग्‌से्‌अम्बुज्‌तथा्‌
शेष्‌भाग्‌से्‌वाजन्‌एवं्‌कम्प्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌उपपीठ्‌के्‌आठ्‌अङ्ग्‌होते्‌है्‌
॥६-७॥
अथवा्‌ऊपर्‌एवं्‌नीचे्‌के्‌अम्बुज्‌(तथा्‌पद्म)्‌को्‌छोड़्‌कर्‌छः्‌भागों्‌का्‌उपपीठ्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌
इस्‌प्रकार्‌सभी्‌भवनों्‌के्‌अनुरूप्‌वेददभद्र्‌उपपीठ्‌दो्‌प्रकार्‌के्‌होते्‌है ्‌॥८॥
प्रनतभद्र्‌उपपीठ्‌के्‌जधम्‌(उपपीठ्‌का्‌एक्‌भाग)्‌से्‌लेकर्‌वाजनपयणधत्‌सत्ताईस्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌

om
।्‌एक्‌भाग्‌से्‌जधम्‌एवं्‌वाजम, दो्‌भाग्‌से्‌पादक
ु , दो्‌से्‌पङ्कज, एक्‌से्‌कम्प, बारह्‌से्‌कण्ठ, एक्‌
से्‌उत्तर, तीन्‌से्‌अम्बुज, एक्‌से्‌कपोत, दो्‌से्‌आसलङ्ग्‌एवं्‌एक्‌से्‌प्रनतवाजन्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌
।्‌प्रनतभद्र्‌नामक्‌यह्‌उपपीठ्‌इन्‌सभी्‌अलङ्कारों्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌॥९-१०-११॥
प्रनतभद्र्‌दो्‌प्रकार्‌के्‌होते्‌है ्‌।्‌(प्रथम्‌प्रकार्‌ऊपर्‌वर्र्णत्‌है ।)्‌दस
ू रे ्‌प्रकार्‌में ्‌एक्‌भाग्‌अधिक्‌होता्‌
s.c
है ्‌।्‌(इसके्‌अट्ठाईस्‌भाग्‌ककये्‌जाते्‌है ्‌।)्‌इसमें ्‌दो्‌भाग्‌से्‌पादक
ु , तीन्‌से्‌पङ्कज, एक्‌से्‌
आसलङ्ग, एक्‌से्‌अधतररत, दो्‌से्‌प्रनत, एक्‌से्‌ऊध्वण्‌वाजन, आठ्‌से्‌कण्ठ, एक्‌से्‌उत्तर, एक्‌से्‌
अब्ज, तीन्‌से्‌कपोत, एक्‌से्‌आसलङ्ग, एक्‌से्‌अधतररत, दो्‌से्‌प्रनत्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌से्‌ऊध्वणवाजन्‌का्‌
ननमाणर््‌ककया्‌जाता्‌है ्‌॥१२-१३-१४॥
ok
इस्‌उपपीठ्‌में ्‌ऊूँचाई्‌के्‌इक्कीस्‌भाग्‌ककये्‌जाते्‌है ्‌।्‌दो्‌भाग्‌से्‌जधम, दो्‌से्‌अम्बुज, आिे्‌से्‌
कण्ठ, आिे्‌से्‌पद्म, दो्‌से्‌वाजन, आिे्‌से्‌अब्ज, आिे्‌से्‌कम्प, आठ्‌से्‌कण्ठ, एक्‌से्‌उत्तर, आिे्‌से्‌
पद्म, तीन्‌से्‌गोपानक्‌एवं्‌आिे्‌से्‌ऊध्वण्‌कम्प्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌(इनसे्‌युक्त्‌उपपीठ)्‌की्‌संज्ञा्‌
सभ
ु द्रक्‌होती्‌है ्‌॥१५-१६॥
Bo

(सभ
ु द्र्‌उपपीठ्‌का्‌दस
ू रा्‌भेद्‌इस्‌प्रकार्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌भी्‌ऊूँचाई्‌के्‌इक्कीस्‌भाग्‌ककये्‌जाते्‌है ्‌।)्‌
इसमें ्‌दो्‌भाग्‌से्‌जधम, तीन्‌से्‌पद्म, एक्‌से्‌कधिर, दो्‌से्‌वाजन, एक्‌से्‌कम्प, आठ्‌से्‌गल, एक्‌
से्‌कम्प, दो्‌से्‌वाजन्‌एवं्‌एक्‌से्‌कम्प्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌सभी्‌(उपयक्
ुण त)्‌अलङ्करर्ों्‌
से्‌यक्
ु त्‌सभ
ु द्र्‌उपपीठ्‌दो्‌प्रकार्‌के्‌होते्‌है ्‌॥१७-१८॥
44

अवपणत्‌(भवन्‌का्‌भागववशेष)्‌से्‌यक्
ु त्‌एवं्‌अवपणत्‌से्‌रदहत्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌भवनों्‌में ्‌ससंह, गज,
मकर, व्याल, भत
ु ्‌(प्रार्ी), पर्‌एवं्‌न्जसके्‌मस्तक्‌पर्‌बाल्‌मीन्‌सवार्‌हो, ऐसा्‌मत्स्य्‌अलङ्करर्रूप्‌
में ्‌अंककत्‌करना्‌चादहये्‌॥१९-२०॥
उपपीठ्‌के्‌प्रत्येक्‌अङ्ग्‌को्‌वद्
ृ धिक्रम्‌से्‌अथवा्‌हीन-क्रम्‌से्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌एवं्‌उसी्‌प्रकार्‌
उपपीठ्‌को्‌अधिष्ठान्‌से्‌जोड़ना्‌चादहये्‌॥२१॥
उपपीठ्‌अधिष्ठान्‌की्‌ऊूँचाई्‌से्‌दग
ु ुना, डेढ़्‌गुना, बराबर, आिा, तीन्‌चौथाई, २/५, दो्‌नतहाई्‌या्‌आिी्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌यदद्‌अपने्‌सभी्‌अङ्गो्‌के्‌साथ्‌उपपीठ्‌अददष्ठान्‌के्‌बराबर्‌हो्‌तो्‌भी्‌उसका्‌
वाजन्‌बड़ा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उपपीठ्‌के्‌दृढ़्‌बनाने्‌के्‌सलये्‌बुद्धिमान्‌स्थपनत्‌को्‌उसके्‌सभी्‌अङ्गो्‌
को्‌उधचत्‌माप्‌मे्‌रखना्‌चादहये्‌॥२२॥
मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌१४

अथधष्ठान्‌का्‌ननमााण्‌-
दे वों, ब्राह्मर्ों्‌एवं्‌अधय्‌वर्ण्‌वालों्‌के्‌गह
ृ -ननमाणर््‌के्‌अनरू
ु प्‌दो्‌प्रकार्‌की्‌भसू म-जाङ्गल्‌(सख
ू ी)्‌
एवं्‌अनप
ू ्‌(न्स्नग्ि)्‌होती्‌है ्‌।॥१॥
जाङ्गल्‌भसू म्‌अत्यधत्‌कंकरीली्‌होती्‌है ्‌एवं्‌खोदने्‌में ्‌कड़ी्‌होती्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌खद
ु ाई्‌के्‌पश्चात्‌
अत्यधत्‌स्वच्छ, चधद्रमा्‌के्‌सदृश्‌जल्‌प्राप्त्‌होता्‌है ्‌॥२॥
भवन्‌की्‌योजना्‌के्‌अनरू
ु प्‌खद
ु ाई्‌करने्‌पर्‌धल्‌कमल्‌एवं्‌ककड़ी्‌से्‌यक्
ु त्‌महीन्‌बाल्‌ू प्राप्त्‌

om
होते्‌है ्‌।्‌ऐसी्‌भूसम्‌को्‌अनूप्‌कहते्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌खद
ु ाई्‌करते्‌ही्‌जल्‌ददखाई्‌पड़ने्‌लगता्‌है ्‌॥३॥
(जलदशणन्‌के्‌पश्चात्‌)्‌गड्ढे ्‌को्‌ईंिो, प्रस्तर, समट्िी, धचकने्‌बालू्‌एवं्‌कङ्कड़्‌से्‌भरना्‌चादहये्‌।्‌
इधहे ्‌इस्‌प्रकार्‌भरना्‌चादहये, न्जससे्‌कक्‌खोदा्‌गया्‌गड्ढा्‌छे दरदहत्‌एवं्‌दृढ़्‌हो्‌जाय्‌।्‌इसे्‌
गजपाद्‌से्‌एवं्‌बड़े्‌काष्ठखण्डों्‌से्‌(कूि-पीि्‌कर)्‌सघन्‌बना्‌दे ना्‌चादहये्‌॥४-५॥
उस्‌गतण्‌को्‌(कङ्कड़्‌आदद्‌से्‌भरने्‌के्‌बाद्‌शेष्‌बचे्‌गड्ढे ्‌को)्‌जल्‌से्‌भरना्‌चादहये्‌।्‌जल्‌के्‌
s.c
क्षीर््‌न्‌होने्‌पर्‌शुभ्‌होता्‌है ्‌।्‌बुद्धिमान्‌(स्थपनत)्‌को्‌जल्‌से्‌ही्‌भूसम्‌के्‌समान्‌होने्‌(समतल्‌
होने)्‌की्‌परीक्षा्‌करने्‌के्‌पश्चात्‌गतण्‌में ्‌गभण-धयास्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌पश्चात््‌्‌ननयमपूवक
ण ्‌
वास्तु-होम्‌करना्‌चादहये्‌॥६॥
उस्‌स्थान्‌पर्‌स्तम्भ्‌का्‌दग
ु ुना्‌या्‌तीन्‌गुना्‌व्यास्‌वाला्‌एवं्‌उसका्‌आिा्‌मोिाई्‌वाला्‌बहल्‌से्‌
ok
युक्त्‌उपान्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌ऊपर्‌बुद्धिमान्‌(स्थपनत)्‌को्‌उपान्‌के्‌अनुरूप्‌
प्रमार््‌का्‌पद्म्‌तथा्‌उपोपान्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥७-८॥
भूसम्‌को्‌एक्‌हाथ्‌के्‌प्रमार््‌से्‌ऊूँचा्‌बनाकर्‌एवं्‌सघन्‌कर्‌उसके्‌ऊपर्‌न्जस्‌उपान्‌को्‌स्थावपत्‌
Bo

ककया्‌जात्‌है , उसे्‌जधम्‌कहते्‌है ्‌॥९॥


उसके्‌ऊपर्‌उपपीठ्‌से्‌युक्त्‌अधिष्ठान्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌एवं्‌उसके्‌ऊपर्‌स्तम्भ, सभवत्त्‌
अथवा्‌जङ्घा्‌ननसमणत्‌होनी्‌चादहये्‌॥१०॥
न्जस्‌पर्‌प्रासाद्‌आदद्‌भवन्‌न्स्थत्‌रहते्‌है ्‌एवं्‌न्जससे्‌कपोत्‌(भवन्‌का्‌एक्‌भाग)्‌के्‌ऊपर्‌प्रनत्‌
44

(भवन्‌का्‌अङ्ग)्‌ननसमणत्‌होता्‌है , उसे्‌भूसमदे श्‌कहते्‌है ्‌॥११॥


अथधष्ठानोन्मान
अधिष्ठान्‌की्‌ऊूँचाई्‌का्‌प्रमार््‌-्‌अधिष्ठान्‌की्‌ऊूँचाई्‌का्‌प्रमार््‌भूसम्‌(तल)्‌के्‌एवं्‌जानत्‌के्‌
अनस
ु ार्‌दो्‌प्रकार्‌का्‌होता्‌है ्‌।्‌दे वालय्‌में ्‌यह्‌चार्‌हाथ्‌का्‌एवं्‌ब्राह्मर्गह
ृ ्‌में ्‌साढ़े ्‌तीन्‌हाथ्‌
का्‌होता्‌है ्‌॥१२॥
राजा्‌के्‌भवन्‌में ्‌तीन्‌हाथ, यव
ु राज्‌के्‌भवन्‌में ्‌ढ़ाई्‌हाथ, वेश्यों्‌के्‌भवन्‌में ्‌दो्‌हाथ्‌एवं्‌शद्र
ू ्‌के्‌
भवन्‌में ्‌एक्‌हाथ्‌का्‌अधिष्ठान्‌कहा्‌गया्‌है ्‌॥१३॥
अधिष्ठान्‌की्‌ऊूँचाई्‌का्‌यह्‌प्रमार््‌जानत्‌के्‌अनस
ु ार्‌वर्र्णत्‌है ्‌।्‌भसू म्‌(तल)्‌के्‌अनस
ु ार्‌
अधिष्ठान्‌का्‌माप्‌इस्‌प्रकार्‌है ्‌-्‌बारह्‌भसू म्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌छः-छः्‌अंश्‌प्रत्येक्‌भसू म्‌के्‌कम्‌
करते्‌हुये्‌तीन्‌भसू मपयणधत्‌भवन्‌में ्‌अधिष्ठान्‌(की्‌ऊूँचाई)्‌एक्‌दण्ड्‌होना्‌चादहये्‌॥१४॥
तीन्‌तल्‌के्‌भवन्‌में ्‌उत्तम्‌अधिष्ठान्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌।्‌उसका्‌माप्‌चतथ
ु ांश्‌कम्‌दो्‌हाथ्‌होता्‌
है ्‌।्‌इससे्‌छोिे ्‌अधिष्ठान्‌का्‌प्रयोग्‌छोिे ्‌भवनों्‌में ्‌ववद्वानों्‌द्वारा्‌वर्र्णत्‌नीनत्‌के्‌अनस
ु ार्‌
करना्‌चादहये्‌॥१५॥
यह्‌मान्‌भवन्‌के्‌स्तम्भ्‌के्‌आिे्‌प्रमार््‌से्‌छः्‌या्‌आठ्‌भाग्‌कम्‌होना्‌चादहये्‌।्‌अधिष्ठान्‌की्‌
ऊूँचाई्‌का्‌प्रमार््‌भवन्‌के्‌तल्‌के्‌अनुसार्‌रखना्‌चादहये्‌॥१६॥
उपान्‌के्‌ननष्क्राधत्‌के्‌तीन्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌एक्‌भाग्‌को्‌छोड़्‌कर्‌जगती्‌(अधिष्ठान)्‌
का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌॥१७॥
इसी्‌प्रकार्‌कुमुदपट्ि्‌एवं्‌कण्ठ्‌का्‌भी्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌अधिष्ठान्‌की्‌ऊूँचाई्‌
पयणधत्‌प्रत्येक्‌भाग्‌का्‌प्रमार््‌वर्र्णत्‌है ्‌॥१८॥
पादबधि्‌अधिष्ठान्‌-्‌पादबधि्‌के्‌भागों्‌के्‌नाम्‌एवं्‌प्रमार््‌इस्‌प्रकार्‌है ्‌-्‌वप्र्‌आठ्‌भाग, कुमुद्‌

om
सात्‌भाग, कम्प्‌एक्‌भाग, कधिर्‌तीन्‌भाग, कम्प्‌एक्‌भाग, वाजन्‌तीन्‌भाग्‌तथा्‌एक्‌भाग्‌मे्‌
अिोकम्प्‌एवं्‌ऊध्वणकम्प्‌॥१९॥
इस्‌प्रकार्‌ऊूँचई्‌में ्‌चौबीस्‌भागों्‌में ्‌बाूँिे्‌गये्‌पादबधि्‌का्‌वर्णन्‌प्राचीन्‌ऋवषयों्‌द्वारा्‌ककया्‌
गया्‌है , जो्‌दे वों, ब्राह्मर्ों, राजाओं्‌(ऋवषयों)्‌वैश्यों्‌एवं्‌शूद्रों्‌के्‌भवन्‌के्‌अनुकूल्‌है ्‌॥२०॥
s.c
उरगबधि्‌अधिष्ठान्‌-्‌ऊूँचाई्‌में ्‌अट्ठारह्‌बागों्‌में ्‌ववभान्जत्‌उरगबधि्‌अधिष्ठान, के्‌दो्‌प्रनत्‌
नाग-मुख्‌के्‌सदृश्‌होते्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌वाजन्‌एक्‌बाग, प्रनतमुख्‌दो्‌बाग, बरयस्रक्‌एक्‌बाग, दृक्‌्‌तीन्‌
भाग, वत्त
ृ कुमुद्‌चः्‌भाग्‌एवं्‌वप्रक्‌पाूँच्‌भाग्‌से्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌दे वों, ब्राह्मर्ों्‌एवं्‌राजाओं्‌
के्‌भवनों्‌के्‌योग्य्‌होता्‌है ्‌॥२१-२२॥
ok
प्रनतक्रम
प्रनतक्रम्‌अधिष्ठान्‌-्‌प्रनतक्रम्‌अधिष्ठान्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌इक्कीस्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌एक्‌भाग्‌से्‌
क्षुद्रोपान, डेढ़्‌भाग्‌से्‌अब्ज, आिे्‌भाग्‌से्‌कम्प, सात्‌भाग्‌से्‌जगती, छः्‌भाग्‌से्‌िारायुक्त्‌कुमुद,
एक्‌भाग्‌से्‌आसलङ्गाधत, एक्‌भाग्‌से्‌आसलङ्गादद, दो्‌भाग्‌से्‌प्रनतमख
ु ्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌से्‌
Bo

पद्मयक्
ु त्‌वाजन्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌अधिष्ठान्‌पर्‌गज, ससंह, मकर्‌एवं्‌व्याल्‌आदद्‌का्‌
आभष
ू र््‌के्‌रूप्‌में ्‌अंकन्‌करना्‌चादहये्‌॥२३॥
इस्‌प्रकार्‌सस
ु न्ज्जत्‌प्रनतक्रम्‌अधिष्ठान्‌दे वालय्‌के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌।्‌जब्‌इस्‌पर्‌पर्‌एवं्‌
लताददकों्‌का्‌अंकन्‌ककया्‌जाता्‌है , तब्‌वह्‌ब्राह्मर््‌एवं्‌राजाओं्‌के्‌गह
ृ ्‌के्‌अनरू
ु प्‌होता्‌है ; साथ्‌
44

ही्‌उधहे ्‌शभ
ु , समद्
ृ धि्‌तथा्‌ववजय्‌प्रदान्‌करता्‌है ्‌॥२४॥
प्मकेसर
पद्मकेसर्‌अधिष्ठान्‌-्‌पद्मकेसर्‌अधिष्ठान्‌के्‌छब्बीस्‌भाग्‌(ऊूँचाई्‌में )्‌ककये्‌जाते्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌
जधम्‌एक्‌भाग, अब्जक्‌दो्‌भाग, वप्र्‌एक्‌भाग, पद्म्‌छः्‌भाग, गल्‌एक्‌भाग, अब्ज्‌एक्‌भाग,
कुमुद्‌एक्‌भाग, पद्म्‌चार्‌भाग, कम्प्‌एक्‌भाग, गल्‌एक्‌भाग, कम्प्‌दो्‌भाग, पद्म्‌एक्‌भाग, पिी्‌
दो्‌भाग, कमल्‌एक्‌भाग्‌एवं्‌कम्प्‌एक्‌भाग्‌होता्‌है ्‌॥२५॥
यह्‌अधिष्ठान्‌पद्मकेसर्‌है ्‌।्‌इस्‌पद्मकेसर्‌अधिष्ठान्‌में ्‌कम्पवाजन, पङ्कज, कुम्भ, वप्र्‌और्‌
कधिर्‌जब्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌तो्‌यह्‌शम्भु-मन्धदर्‌के्‌अनुकूल्‌हो्‌जाता्‌है ्‌॥२६॥
पुष्पपुष्पक्‌अधिष्ठान्‌-्‌पुष्पपुष्पकल्‌अधिष्ठान्‌की्‌ऊूँचाई्‌को्‌उधनीस्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌
इसमें ्‌एक्‌भाग्‌से्‌जधम, पाूँच्‌से्‌ववप्र, एक्‌से्‌कञ्ज, आिे्‌से्‌गल, आिे्‌से्‌अब्ज, चार्‌से्‌कुमुद,
आिे्‌से्‌पङ्कज, आिे्‌से्‌कम्प, दो्‌से्‌कण्ठ, आिे्‌से्‌कम्प, आिे्‌से्‌पद्म, दो्‌से्‌महावाजन, आिे्‌से्‌
दल्‌तथा्‌आिे्‌से्‌पङ्कजयक्
ु त्‌कम्प्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकर्‌अनेक्‌पद्म-पष्ु पों्‌से्‌यक्
ु त्‌
अधिष्ठान्‌पष्ु पपष्ु पकल्‌कहलाता्‌है ्‌।्‌सशन्लपयों्‌के्‌अनुसार्‌यह्‌अधिष्ठान्‌मध्यम्‌एवं्‌बड़े्‌ववमानों्‌
(मन्धदरो)्‌के्‌अधिक्‌अनुकूल्‌होता्‌है ्‌॥२७-२८॥
श्रीबधि्‌अधिष्ठान्‌-्‌श्रीबधि्‌अधिष्ठान्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌बत्तीस्‌भाग्‌ककये्‌जाते्‌है ्‌।्‌इसमे्‌दो्‌भाग्‌
से्‌अधिष्ठान्‌का्‌ननचला्‌भाग, एक्‌से्‌अब्ज, सात्‌से्‌ह्रत्‌, एक्‌से्‌पद्म, एक्‌से्‌कैरव, चार्‌से्‌अब्ज,
एक्‌से्‌गल, एक्‌से्‌अिर, तीन्‌से्‌गल, एक्‌से्‌कम्प, एक्‌से्‌दल, चार्‌से्‌कपोत, एक्‌से्‌
आसलङ्गादद, एक्‌से्‌आसलङ्गाधत, दो्‌से्‌प्रनतमुख्‌एवं्‌एक्‌से्‌पङ्कजयुक्त्‌वाजन्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌
इसकी्‌स्थापना्‌कुशल्‌विणकक्‌द्वारा्‌करानी्‌चादहये्‌।्‌यह्‌अधिष्ठान्‌दे वालयों्‌एवं्‌राजभवनों्‌के्‌
सलये्‌अनुकूल्‌होता्‌है ्‌तथा्‌श्री, सौभाग्य, आरोग्य्‌एवं्‌भोग्‌प्रदान्‌करता्‌है ्‌॥२९-३०॥

om
मञ्चबधि्‌अधिष्ठान्‌-्‌मञ्चबधि्‌अधिष्ठान्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌छब्बीस्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌एक्‌भाग्‌
से्‌खरु , छः्‌से्‌जगती, पाूँच्‌से्‌कैरव, एक्‌से्‌कम्प, तीन्‌से्‌कण्ठ, एक्‌से्‌कम्प, एक्‌से्‌पद्म, तीन्‌से्‌
कपोत, एक-एक्‌भाग्‌से्‌ऊपर-नीचे्‌के्‌सदृश्‌ननमाणर्, एक-एक्‌भाग्‌से्‌अधतवक्र्‌एवं्‌आददवक्र्‌
तथा्‌एक्‌भाग्‌से्‌कम्प्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌अधिष्ठान्‌राजगह
ृ ्‌के्‌अनुकूल्‌होता्‌है ्‌॥३१॥
s.c
श्रीकाधत्‌अधिष्ठान्‌-्‌जब्‌अधिष्ठान्‌आसलङ्ग्‌एवं्‌अधतररत्‌प्रनत्‌से्‌युक्त्‌हो्‌एवं्‌वाजन्‌से्‌रदहत्‌
हो्‌तो्‌उसे्‌श्रीकाधत्‌कहते्‌है ्‌।्‌इसका्‌कुमुद्‌अष्िकोर््‌अथवा्‌वत्त
अम्बरामाधगणयों्‌के्‌अनुकूल्‌होता्‌है ्‌॥३२॥
ृ ाकार्‌हो्‌सकता्‌है ्‌एवं्‌यह्‌

श्रेणीबन्ध
ok
श्रेर्ीबधि्‌अधिष्ठान्‌-्‌दे वालयों्‌के्‌अनुकूल्‌श्रेर्ीबधि्‌संज्ञक्‌अधिष्ठान्‌ऊूँचाई्‌में ्‌छब्बीस्‌भागों्‌में ्‌
बाूँिा्‌जाता्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌एक्‌भाग्‌से्‌जधम, दो्‌से्‌अब्ज, एक्‌से्‌कम्प, छः्‌से्‌जगती, चार्‌से्‌कुमुद,
एक्‌से्‌कम्प, दो्‌से्‌कण्ठ, एक्‌से्‌कम्प, दो्‌से्‌पद्म, एक्‌से्‌पट्ि, दो्‌से्‌कण्ठ, एक्‌से्‌वाजन, डेढ़्‌
से्‌अब्ज्‌एवं्‌एक्‌से्‌पट्ि्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌॥३३॥
Bo

पद्मबधि्‌अधिष्ठान्‌-्‌पद्मबधि्‌अधिष्ठान्‌की्‌ऊूँचाई्‌को्‌अट्ठारह्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌डेढ़्‌
भाग्‌से्‌जधम, आिे्‌भाग्‌से्‌क्षुद्र, पाूँच्‌से्‌पद्म, एक्‌से्‌िक्
ृ ्‌, तीन्‌से्‌अब्ज, एक्‌से्‌कुमद
ु , एक्‌से्‌
पद्म, एक्‌से्‌आसलङ्ग, एक्‌से्‌आसलङ्गात, दो्‌से्‌प्रनत्‌एवं्‌एक्‌से्‌वाजन्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌
अधिष्ठान्‌को्‌ववना्‌ककसी्‌दोष्‌के्‌प्रिान्‌दे वों्‌के्‌मन्धदर्‌में ्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥३४॥
44

वप्रबधि्‌अधिष्ठान्‌-्‌वप्रबधि्‌अधिष्ठान्‌की्‌ऊूँचाई्‌को्‌बाईस्‌भागों्‌में ्‌बाूँिा्‌जाता्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌दो्‌


भाग्‌से्‌उपान, एक्‌से्‌कञ्ज, एक्‌से्‌कम्प, पाूँच्‌से्‌वप्र, चार्‌से्‌कुम्भ, एक्‌से्‌पद्म, एक्‌से्‌पट्ि,
दो्‌से्‌कण्ठ, एक्‌से्‌कम्प, एक्‌से्‌पद्म, दो्‌से्‌पट्िी्‌तथा्‌एक्‌से्‌पट्ि्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌इसे्‌
वप्रबधि्‌अधिष्ठान्‌कहते्‌है ्‌॥३५॥
कपोतबन्ध
कपोतबधि्‌अधिष्ठान्‌-्‌वाजन्‌पर्‌जब्‌कुमुद्‌वत्त
ृ ाकार्‌हो्‌एवं्‌कपोत्‌ननसमणत्‌तो्‌उसे्‌कपोतबधि्‌
अधिष्ठान्‌कहते्‌है ्‌।
प्रनतबधिम््‌
प्रनतबधि्‌अधिष्ठान्‌-्‌जब्‌प्रनत्‌एवं्‌वाजन्‌चार्‌भाग्‌में ्‌ननसमणत्‌हो्‌एवं्‌प्रनत्‌बरकारस्रयुक्त्‌(तीन्‌
कोर्ों्‌वाला)्‌हो्‌तो्‌उसे्‌प्रनतबधि्‌अधिष्ठान्‌कहते्‌है ्‌॥३६॥
कलिाथधष्ठान
कलश्‌अधिष्ठान्‌-्‌इस्‌अधिष्ठान्‌को्‌ऊूँचाई्‌में ्‌चौबीस्‌भागों्‌में ्‌बाूँिा्‌जाता्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌एक्‌भाग्‌
से्‌खरु , दो्‌से्‌कमल, एक्‌से्‌कम्प, तीन्‌से्‌कण्ठ, एक्‌से्‌कम्प, दो्‌से्‌पद्म, एक्‌से्‌पट्ि, दो्‌से्‌
अब्ज, एक्‌से्‌ननम्न, दो्‌से्‌प्रनत्‌एवं्‌एक्‌से्‌वाजन्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌इसे्‌कलश्‌अधिष्ठान्‌कहते्‌
है ्‌॥३७॥
अथधष्ठानसामान्यलक्षण
अधिष्ठान्‌के्‌सामाधय्‌लक्षर््‌-्‌इस्‌प्रकार्‌चौदह्‌प्रकार्‌के्‌अधिष्ठानो्‌का्‌लक्षर्सदहत्‌वर्णन्‌
ववद्वानों्‌द्वारा्‌ककया्‌गया्‌है ्‌।्‌सभी्‌को्‌छोिे ्‌पादों्‌एव्‌सजाविी्‌र्खड़ककयों्‌से्‌युक्त्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌इनके्‌सभी्‌अङ्गों्‌को, न्जनका्‌वर्णन्‌ऋवष्‌मय्‌ने्‌ककया्‌है , दृढ़ता्‌पूवक
ण ्‌स्थावपत्‌करना्‌
चादहये्‌॥३८॥

om
अधिष्ठान्‌को्‌अधिक्‌दृढ़्‌बनाने्‌के्‌सलये्‌बुद्धिमान्‌(स्थपनत)्‌को्‌एक्‌भाग्‌या्‌आिा, बरपद(पौन्‌
भाग)्‌या्‌चतुथांश, डेढ़्‌भाग्‌अथवा्‌एक्‌भाग्‌का्‌चतुथांश्‌जोड़ना्‌या्‌घिाना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌माप्‌
का्‌ननर्णय्‌भवन्‌के्‌अनुसार्‌उसके्‌उत्तम्‌(बड़ा), मध्यम्‌अथवा्‌छोिे ्‌आकार्‌के्‌अनुसार्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌यह्‌भवन्‌की्‌शोभा्‌के्‌सलये्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌मत्‌संयमी, ननमणल्‌बद्
ु िी, तधर्‌एवं्‌पुरार््‌के्‌
ज्ञाता्‌ववद्वानों्‌का्‌है ्‌॥३९॥
अथधष्ठानपयाायनामान
s.c
अधिष्ठान्‌के्‌पयाणयवाची्‌शब्द्‌-्‌मसूरक, अधिष्ठान्‌वास्त्वािार, िरातल, तल, कुट्दिम्‌अथा्‌
आद्यङ्ग्‌अधिष्ठान्‌के्‌पयाणयवाची्‌है ्‌॥४०॥
ok
ननगणम्‌का्‌प्रमार््‌-्‌न्जतना्‌जगती्‌का्‌ननष्क्राधत्‌ननसमणत्‌हो, उतना्‌ही्‌कुमद
ु ्‌का्‌ननगणम्‌ननसमणत्‌
करना्‌चादहये्‌।्‌सभी्‌अम्बुजों्‌की्‌ऊूँचाई्‌ननगणम्‌के्‌बराबर्‌रखनी्‌चादहये्‌॥४१॥
दल्‌(पवत्तयों्‌की्‌पंन्क्त)्‌के्‌अग्र्‌भाग्‌पंन्क्त्‌की्‌ऊूँचाई्‌का्‌चतुथांश्‌या्‌चतुथांश्‌का्‌आिा्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌सभी्‌वेरों्‌का्‌ननगणम्‌चौथाई्‌होना्‌चादहये्‌॥४२॥
Bo

महावाजन्‌का्‌ननगणम्‌उसके्‌बराबर्‌आथवा्‌तीन्‌चौथाई्‌होना्‌चादहये्‌।्‌शोभा्‌एवं्‌बल्‌के्‌अनस
ु ार्‌
अधिष्ठान्‌के्‌सभी्‌भागों्‌का्‌प्रवेश्‌एवं्‌ननगणम्‌रखना्‌चादहये्‌॥४३॥
अथधष्ठानप्रनतच्छे दविथध
अधिष्ठान्‌में ्‌खण्ड्‌करने्‌की्‌ववधि्‌-्‌बद्
ु धिमान्‌(स्थपनत)्‌को्‌अधिष्ठान्‌में ्‌कहीं्‌भी्‌प्रनतच्छे द्‌
44

(खण्ड)्‌नहीं्‌करना्‌चादहये्‌।्‌द्वार्‌के्‌सलये्‌ककया्‌गया्‌प्रनतच्छे द्‌सम्पवत्तकारक्‌नही्‌होता्‌है ्‌।्‌


पादबधि्‌एवं्‌अधिष्ठान्‌में ्‌आवश्यकतानस
ु ार्‌प्रनतच्छे द्‌करना्‌चादहये्‌॥४४-४५॥
जधम्‌आदद्‌पाूँच्‌वगोंमे्‌उनकी्‌ऊूँचाई्‌के्‌अधत्‌में , सपट्दिकाङ्ग्‌में , अधिष्ठान्‌में ्‌एवं्‌अधय्‌अङ्गो्‌
में ्‌प्रनतच्छे द्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌जहाूँ-जहाूँ्‌उधचत्‌हो, बुद्धिमान्‌(स्थपनत)्‌को्‌वहाूँ्‌प्रयोग्‌करना्‌चादहये्‌
॥४६॥
अधिष्ठान्‌की्‌ऊूँचाई्‌स्तम्भ्‌के्‌ऊूँचाई्‌की्‌आिी, छः, सात्‌या्‌आठ्‌भाग्‌कम्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
अधिष्ठान्‌की्‌ऊूँचाई्‌सभी्‌भवनों्‌में ्‌उनके्‌अनुसार्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌इस्‌मत्‌का्‌प्रनतपादन्‌शम्भु्‌
ने्‌अच्छी्‌प्रकार्‌से्‌ककया्‌है ्‌॥४७॥
मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌१५

स्तर्मभलक्षण
स्तम्भ्‌के्‌लक्षर््‌-्‌मैं्‌(मय्‌ऋवष)्‌अधय्‌लक्षर्ों्‌के्‌साथ्‌स्तम्भों्‌की्‌लम्बाई, चौड़ाई, आकृनत्‌एवं्‌
उनके्‌अलङ्करर््‌आदद्‌का्‌संक्षेप्‌मे्‌सम्यक््‌्‌रूप्‌से्‌क्रमशः्‌वर्णन्‌कर्‌रहा्‌हूूँ्‌॥१॥
स्थार्ु, स्थर्
ू , पाद, जङ्घा, चरर्, अङ््‌निक, स्तम्भ, तसलप्‌एवं्‌कम्प्‌(स्तम्भ्‌के)्‌पयाणयवाची्‌शब्द्‌है ्‌
॥२॥
स्तर्मभमान

om
स्तम्भ्‌का्‌प्रमार््‌-्‌बारह्‌तल्‌के्‌भवन्‌में ्‌भूतल्‌पर्‌बनने्‌वाले्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌आठ्‌हाथ्‌एक्‌
बबत्ता्‌(साढ़े ्‌आठ्‌हाथ)्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌प्रत्येक्‌तल्‌पर्‌एक-एक्‌बबत्ता्‌कम्‌करते्‌हुये्‌सबसे्‌ऊपर्‌के्‌
तल्‌पर्‌तीन्‌हाथ्‌ऊूँचाई्‌होनी्‌चादहये्‌॥३॥
अथवा्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌का्‌मापन्‌ददये्‌गये्‌माप्‌से्‌(दस
ू रे ्‌ढं ग्‌से)्‌करना्‌चादहये्‌।्‌अधिष्ठान्‌की्‌
ऊूँचाई्‌का्‌दग
ु ुना्‌माप्‌स्तम्भ्‌का्‌रखना्‌चादहये्‌॥४॥
s.c
(बारह्‌तल्‌के्‌भवन्‌में )्‌स्वयम्भू्‌के्‌अनुसार्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌अधिष्ठान्‌के्‌दग
ु ुने्‌से्‌अधिक्‌होनी्‌
चादहये्‌।्‌भत
ू ल्‌के्‌स्तम्भ्‌का्‌ववस्तार्‌अट्ठाईस्‌मारा्‌(अङ्गल
ु -माप)्‌होना्‌चादहये्‌॥५॥
प्रत्येक्‌तल्‌मे्‌उपयक्
ुण त्‌माप्‌से्‌दो-दो्‌अङ्गल
ु ्‌कम्‌करते्‌हुये्‌ऊपर्‌के्‌तल्‌में ्‌स्तम्भ्‌की्‌चौडाई्‌
का्‌माप्‌प्राप्त्‌होता्‌है ्‌।्‌अथवा्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌का्‌दसवाूँ, नवाूँ्‌या्‌आठवाूँ्‌भाग्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌का्‌
ok
माप्‌होना्‌चादहये्‌॥६॥
अथवा्‌स्तम्भ्‌का्‌ववस्तार्‌आिा, तीन्‌भाग्‌कम्‌अथवा्‌चतथ
ु ांश्‌कम्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌सभवत्त-स्तम्भ्‌
के्‌ववस्तार्‌से्‌सभवत्त-ववष्कम्भ्‌का्‌ववस्तार्‌दग
ु न
ु ा, तीन्‌गन
ु ा, चार्‌गन
ु ा, पाूँच्‌गन
ु ा्‌या्‌छः्‌गन
ु ा्‌रखना्‌
Bo

चादहए्‌।्‌स्तम्भ-स्थापन-ववधि्‌के्‌ज्ञाता्‌अधिष्ठान्‌के्‌ऊपर्‌स्तम्भ्‌के्‌स्थापन्‌के्‌समय्‌होम्‌करने्‌
का्‌वविान्‌बतलाते्‌है ्‌॥७-८॥
स्तम्भ्‌के्‌भेद्‌-्‌प्रनतस्तम्भ्‌के्‌प्रनत्‌के्‌ऊपर्‌एवं्‌उत्तर्‌(सभवत्त)्‌के्‌नीचे्‌ननसमणत्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌।्‌
जधम्‌(अधिष्ठान्‌का्‌एक्‌भाग)्‌के्‌ऊपर्‌स्तम्भ्‌को्‌स्थावपत्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌एवं्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌
44

उसकी्‌ऊूँचाई्‌के्‌तीसरे ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌॥९॥


(ननखातस्तम्भ्‌के्‌सलये)्‌गहरा्‌गतण्‌बनाकर्‌उसके्‌ऊपर्‌तल्‌का्‌ननमाणर््‌ककया्‌जाता्‌है ्‌(पुनः्‌
स्तम्भ-स्थापन्‌होता्‌है )्‌।्‌पादक
ु ्‌से्‌लेकर्‌उत्तर-सभवत्त्‌के्‌मध्य्‌में ्‌न्स्थत्‌इस्‌स्तम्भ्‌का्‌
ननखातस्तम्भ्‌कहते्‌है ्‌॥१०॥
अधिष्ठान्‌से्‌प्रारम्भ्‌होकर्‌उत्तरसभवत्त्‌के्‌मध्य्‌में ्‌न्स्थर्‌स्तम्भ्‌को्‌झषाल्‌स्तम्भ्‌कहते्‌है ्‌।्‌यह्‌
स्तम्भ्‌मूल्‌की्‌अपेक्षा्‌ऊध्वण्‌भाग्‌में ्‌छः-बारह्‌भाग्‌कम्‌चौड़ा्‌होता्‌है ्‌॥११॥
(बारह्‌मन्ञ्जल्‌के्‌भवन्‌में )्‌भूतल्‌में ्‌स्तम्भ्‌की्‌चौड़ाई्‌उसकी्‌ऊूँचाई्‌का्‌छठवाूँ्‌भाग्‌होना्‌चादहये्‌
।्‌ऊपर्‌के्‌तलों्‌में ्‌भी्‌स्तम्भों्‌की्‌ऊूँचाई्‌एवं्‌चौड़ाई्‌में ्‌यही्‌अनुपात्‌होना्‌चादहये्‌॥१२॥
मुल्‌से्‌लेकर्‌ऊपर्‌तक्‌चौकोर्‌तथा्‌कुम्भ्‌एवं्‌मन्ण्ड्‌से्‌युक्त्‌स्तम्भ्‌को्‌ब्रह्मकाधत्‌कहा्‌जाता्‌है ्‌
तथा्‌आठ्‌कोर््‌वाले्‌स्तम्भ्‌को्‌ववष्र्ुकाधत्‌कहते्‌है ्‌॥१३॥
षट््‌कोर््‌वाला्‌स्तम्भ्‌इधद्रकाधत्‌संज्ञक्‌होता्‌है ्‌।्‌सोलह्‌कोर््‌वाला्‌स्तम्भ्‌सौम्य्‌कहलाता्‌है ्‌।्‌
(कोर््‌वाले्‌स्तम्भों्‌मे)्‌मल
ू ्‌में ्‌चौकोर्‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌पश्चात््‌्‌अष्िकोर्, षोडशकोर््‌अथवा्‌वत्त
ृ ाकार्‌
होता्‌है ्‌।्‌इसकी्‌संज्ञा्‌पव
ू ाणस्र्‌होती्‌है ्‌।्‌वत्त
ृ ाकार्‌स्तम्भ्‌यदद्‌कुम्भ्‌एवं्‌मन्ण्ड्‌से्‌यक्
ु त्‌हो्‌तो्‌
उसकी्‌संज्ञा्‌रुद्रकाधत्‌होती्‌है ्‌।॥१४-१५॥
यदद्‌स्तम्भ्‌की्‌लम्बाई्‌ववस्तार्‌से्‌दग
ु ुनी्‌हो, मध्य्‌में ्‌अष्िकोर््‌एवं्‌ऊपर्‌तथा्‌नीचे्‌चौकोर्‌हो्‌
तथा्‌कुम्भ्‌एवं्‌मन्ण्ड्‌से्‌रदहत्‌हो्‌तो्‌उसे्‌'मध्ये्‌अष्िास्र' कहा्‌जाता्‌है ्‌॥१६॥
रुद्रच्छधद्‌संज्ञक्‌स्तम्भ्‌(मूल्‌से्‌क्रमशः्‌ऊपर्‌की्‌ओर)्‌चतुष्कोर्, अष्िकोर््‌एवं्‌वत्त
ृ ाकार्‌होता्‌है ्‌।्‌
पद्मासन्‌संज्ञक्‌स्तम्भ्‌के्‌मूल्‌में ्‌पद्मासन्‌की्‌रचना्‌की्‌जाती्‌है , न्जसका्‌प्रमार््‌डेढ़्‌दण्ड्‌अथवा्‌
दो्‌दण्ड्‌ऊूँचा्‌एवं्‌उसका्‌दग
ु ुना्‌चौड़ा्‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌ऊध्वण्‌भाग्‌में ्‌इच्छानुसार्‌आकृनत्‌अथवा्‌
मन्ण्ड्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌॥१७-१८॥

om
भद्रक्‌संज्ञक्‌स्तम्भ्‌के्‌मूल्‌में ्‌पद्मासन, चक्रवाक्‌की्‌आकृनत्‌से्‌युक्त्‌दो्‌मन्ण्ड्‌एवं्‌मध्य्‌में ्‌भद्र्‌
ननसमणत्‌होता्‌है ्‌॥१९॥
न्जसके्‌मूल्‌में ्‌व्याल, गज, ससंह, एवं्‌भूत्‌आदद्‌(अधय्‌प्रार्ी)्‌अलंकृत्‌हो्‌एवं्‌ऊपर्‌इच्छानुसार्‌
आकृनत्‌का्‌ननमाणर््‌ककया्‌गया्‌हो, उस्‌स्तम्भ्‌को्‌उसके्‌अलङ्कार्‌के्‌अनुसार्‌संज्ञा्‌दी्‌जाती्‌है ्‌
॥२०॥
न्जस्‌स्तम्भ्‌पर्‌लम्बाई्‌में ्‌हाथे्‌का्‌सूँड़
शुण्डपाद्‌स्तम्भ्‌कहते्‌है ्‌॥२१॥
s.c
ू ्‌ननसमणत्‌हो्‌एवं्‌कुम्भ्‌तथा्‌मन्ण्ड्‌से्‌युक्त्‌हो, उसे्‌

शुण्डपाद्‌में ्‌जब्‌पूरे्‌स्तम्भ्‌में ्‌मोनतयाूँ्‌उत्कीर्ण्‌होती्‌है ्‌तो्‌उसे्‌वपन्ण्डपाद्‌कहते्‌है ्‌।्‌(धचरखण्ड्‌


ok
संज्ञक्‌स्तम्भ्‌के)्‌अग्र्‌भाग्‌(ऊपरी्‌भाग)्‌में ्‌दो्‌दण्ड्‌से्‌चौकोर्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌उसके्‌नीचे्‌आिे्‌
दण्ड्‌से्‌अष्िकोर््‌पद्म्‌होता्‌है ्‌।्‌उसके्‌नीचे्‌एक्‌दण्ड्‌माप्‌का्‌सोलह्‌कोर््‌पद्म्‌तथा्‌उसके्‌
नीचे्‌एक्‌दण्डप्रमार््‌का्‌चौकोर्‌मध्य्‌पट्ि्‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌पश्चात्‌्‌(नीचे)्‌पहले्‌के्‌सदृश्‌षोडश्‌
कोर््‌पद्म्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌मल
ू ्‌में ्‌शेष्‌भाग्‌चौकोर्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌स्तम्भ्‌को्‌धचरखर््‌कहते्‌है ्‌
Bo

।्‌इसी्‌में ्‌यदद्‌मध्य्‌पट्ि्‌अष्िकोर््‌हो्‌तो्‌उसे्‌श्रीखण्ड्‌स्तम्भ्‌कहते्‌है ्‌॥२२-२३-२४-२५॥


उपयक्
ुण त्‌स्तम्भ्‌में ्‌यदद्‌मध्य्‌पट्ि्‌सोलह्‌कोर््‌हो्‌तो्‌उसकी्‌संज्ञा्‌श्रीवज्र्‌होती्‌है ्‌।्‌(क्षेपर््‌
स्तम्भ्‌के)्‌अग्र्‌भाग्‌की्‌आकृनत्‌चौकोर्‌होती्‌है ्‌।्‌न्जसमें ्‌तीन्‌पट्ि्‌से्‌यक्
ु त्‌क्षेपर््‌ननसमणत्‌होता्‌
है , उसे्‌क्षेपर््‌स्तम्भ्‌कहते्‌है ्‌।्‌इसके्‌पट्ि्‌पर्‌आदद्‌से्‌अलंकृत्‌होते्‌है ्‌।्‌उसके्‌नीचे्‌तीन्‌अथवा्‌
44

चार्‌भाग्‌मे्‌सशखा्‌का्‌मान्‌रक्खा्‌जाता्‌है ्‌।्‌सभी्‌स्तम्भ्‌पोनतका्‌से्‌यक्
ु त्‌एवं्‌ववसभधन्‌प्रकार्‌
की्‌आकृनतयों्‌से्‌सस
ु न्ज्जत्‌होते्‌है ्‌॥२६-२७॥
दण्डलक्षण
दण्ड्‌का्‌लक्षर््‌-्‌स्तम्भ्‌के्‌अग्र्‌(ऊध्वण)्‌भाग्‌की्‌चौड़ाई्‌को्‌दण्ड्‌कहते्‌है ्‌।्‌भवन्‌के्‌सभी्‌भागों्‌
का्‌प्रमार््‌दण्डमान्‌से्‌मापा्‌जाता्‌है ्‌॥२८॥
कलश्‌के्‌लक्षर््‌-्‌कलशों्‌के्‌नाम्‌क्रमशः्‌श्रीकर, चधद्रकाधत, सौमुख्य्‌एवं्‌वप्रयदशणन्‌है ्‌।्‌इनका्‌माप्‌
(चौड़ाई्‌में )्‌सवा्‌दण्ड, डेढ़्‌दण्ड, पौने्‌दो्‌दण्ड्‌तथा्‌दो्‌दण्ड्‌एवं्‌इसके्‌दग
ु ुना्‌ऊूँचा्‌होता्‌है ्‌॥२९-३०॥
स्तम्भ्‌के्‌ऊध्वण्‌भाग्‌से्‌पोनतका, खण्ड, मन्ण्ड, कुम्भ, स्कधि, पद्म्‌एवं्‌मालास्थान्‌का्‌क्रमशः्‌
ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌॥३१॥
कुम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌नौ्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌इसमें ्‌एक्‌भाग्‌से्‌िग
ृ , चार्‌भाग्‌से्‌कमल, एक्‌भाग्‌
से्‌कण्ठ, एक्‌भाग्‌से्‌मख
ु , एक्‌भाग्‌से्‌पद्म, आिा्‌भाग्‌से्‌वत्त
ृ ्‌एवं्‌आिा्‌भाग्‌से्‌दो्‌हीरकों्‌का्‌
ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌हीरकों्‌का्‌व्यास्‌स्तम्भ्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌बराबर्‌एवं्‌मख
ु ्‌उसके्‌कर्ण्‌तक्‌
ववस्तत
ृ ्‌होना्‌चादहये्‌॥३२-३३॥
कर्ण्‌फलक्‌के्‌बराबर्‌चौड़ा्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌कर्ण्‌के्‌बराबर्‌कुम्भ्‌का्‌ववस्तार्‌रखना्‌चादहये्‌अथवा्‌
फलक्‌का्‌ववस्तार्‌चार्‌दण्ड्‌या्‌नतन्‌दण्ड्‌होना्‌चादहये्‌॥३४॥
अथवा्‌साढ़े ्‌तीन्‌दण्ड्‌ववस्तार्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌उसकी्‌ऊूँचाई्‌तीन्‌दण्ड्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌ऊूँचाई्‌को्‌
तीन्‌बराबर्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌ऊध्वण्‌भाग्‌की्‌ननसमणनत्‌(उत्सन्धि)्‌एक्‌भाग्‌से्‌करनी्‌चादहये्‌
॥३५॥
एक्‌भाग्‌से्‌वेर्‌ं एवं्‌एक्‌भाग्‌से्‌अधदर्‌की्‌ओर्‌मुड़ा्‌पद्म्‌होना्‌चादहये्‌।्‌वह्‌कुम्भ्‌स्तम्भ्‌की्‌

om
आकृनत्‌के्‌समान्‌वेर्‌से्‌नागवक्र्‌के्‌आकार्‌का्‌होना्‌चादहये्‌॥३६॥
स्तम्भ्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌समान्‌िक
ृ ्‌, कण्ठ्‌एवं्‌वीरकाण्ड्‌का्‌ववस्तार्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌सभी्‌स्तम्भों्‌का्‌
वीरकाण्ड्‌चौकोर्‌होना्‌चादहये्‌॥३७॥
उसकी्‌(वीरकाण्ड्‌की)्‌ऊूँचाई्‌से्‌पौन्‌भाग्‌कम्‌(एक्‌चौथाई्‌अथवा)्‌एक्‌दण्ड्‌ऊूँचा्‌स्कधि्‌होना्‌
s.c
चादहये्‌।्‌उसके्‌नीचे्‌उसके्‌आिे्‌माप्‌का्‌पद्म्‌होना्‌चादहये, जो्‌परों्‌से्‌अलंकृत्‌हो्‌।्‌उसके्‌नीचे्‌
माला-स्थान्‌होना्‌चादहये, जो्‌दण्डप्रमार््‌ऊूँचा्‌हो्‌॥३८॥
पोनतका
पोनतका्‌(स्तम्भ्‌का्‌ऊपरी्‌भाग, जो्‌स्तम्भ्‌से्‌बाहर्‌ननकला्‌हो)्‌का्‌ववस्तार्‌स्तम्भ्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌
ok
बराबर्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌उसकी्‌ऊूँचाई्‌भी्‌ववस्तार्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌॥३९॥
उत्तम्‌पोनतका्‌की्‌चौड़ा्‌पाूँच्‌दण्ड्‌एवं्‌उसकी्‌ऊूँचाई्‌की्‌आिी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌कननष्ठ्‌पोनतका्‌की्‌
चौड़ाई्‌तीन्‌दण्ड्‌एवं्‌मध्यम्‌पोनतका्‌की्‌चौड़ाई्‌तीन्‌भाग्‌कम्‌चार्‌दण्ड्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌(स्तम्भ्‌
का)्‌पव
ू ोक्त्‌प्रमार््‌मण्डी्‌एवं्‌कुम्भ्‌के्‌साथ्‌चार्‌गन
ु ा्‌हो्‌जाता्‌है ्‌॥४०-४१॥
Bo

(मण्डी, कुम्भ्‌आदद्‌से्‌रदहत)्‌केवल्‌स्तम्भ्‌का्‌माप्‌नतन्‌गन
ु ा्‌होता्‌है ्‌।्‌सभी्‌पादों्‌का्‌यथोधचत्‌
माप्‌वर्र्णत्‌ककया्‌गया्‌है ्‌॥४२॥
पोनतका्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌तीसरे ्‌या्‌चौथे्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌पोनतका्‌के्‌ऊपर्‌अग्रपट्दिका्‌ननसमणत्‌होती्‌है ्‌
।्‌इसका्‌छायामान्‌आिा, दो-नतहाई्‌अथवा्‌तीन-चौथाई्‌होना्‌चादहये्‌॥४३॥
44

तीन्‌भाग्‌अथवा्‌चौथे्‌भाग्‌में ्‌तरङ्ग-स्थान्‌(लहरों्‌की्‌रचना)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌क्षुद्र-क्षेपर्, मध्य्‌


पट्ि्‌एवं्‌पट्िो्‌से्‌अलंकृत्‌होना्‌चादहये्‌॥४४॥
सभी्‌लहरें ्‌सम्‌एवं्‌एक-दस
ु रे ्‌से्‌हीन्‌नही्‌होती्‌है ्‌।्‌इनका्‌अग्र्‌भाग्‌एवं्‌ननष्क्राम्‌(प्रथम्‌छोर्‌से्‌
अन्धतम्‌छोर)्‌अपने्‌ववस्तार्‌का्‌आिा्‌अथवा्‌तीसरे ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होना्‌चादहये्‌॥४५॥
इसके्‌ऊध्वण्‌भाग्‌में ्‌सपण्‌की्‌कुण्डली्‌के्‌सदृश्‌मुन्ष्िबधि्‌होना्‌चादहये, जो्‌नासलयों्‌के्‌सदहत्‌
समतल्‌एवं्‌नािकों्‌(नाट्य्‌धचरो)्‌से्‌युक्त्‌हो्‌॥४६॥
पोनतका्‌के्‌ऊध्वण्‌भाग्‌में ्‌भूत्‌(जीव-जधतु), गज, मकर्‌एवं्‌व्याल्‌आदद्‌का्‌अलङ्करर््‌होना्‌चादहये्‌
।्‌पोनतका्‌का्‌मध्य्‌पट्ि्‌दोनों्‌पाश्वों्‌मे्‌स्तम्भ्‌के्‌समान्‌ववस्तत
ृ ्‌होना्‌चादहये्‌॥४७॥
न्जस्‌पोनतका्‌की्‌अग्रस्थ्‌पट्दिका्‌(ऊपरी्‌पट्िी्‌पर)्‌रत््‌नजदित्‌लता्‌अङ्ककत्‌हो्‌अथवा्‌अनेक्‌
प्रकार्‌के्‌धचरों्‌से्‌न्जसकी्‌सज्जा्‌की्‌गई्‌हो, उसे्‌धचरपोनतका्‌कहते्‌है ्‌॥४८॥
ववसभधन्‌प्रकार्‌के्‌परों्‌से्‌अलंकृत्‌पोनतका्‌को्‌परपोनतका्‌कहते्‌हैं्‌।्‌न्जस्‌पोनतका्‌में ्‌सागर्‌के्‌
लहरों्‌के्‌सदृश्‌लहरें ्‌ननसमणत्‌हो, वह्‌तरङ्धगर्ी्‌पोनतका्‌होती्‌है ्‌।्‌इन्‌लहरों्‌की्‌संख्या्‌चार, छः,
आठ, दश्‌या्‌बारह्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌अथवा्‌बहुत्‌सी्‌सम्‌संख्याओं्‌में ्‌लहरे ्‌होनी्‌चादहये, जो्‌एक-
दस
ू रे ्‌से्‌आगे्‌बढ़ती्‌हुई्‌हो्‌॥४९-५०॥
स्तम्भ्‌के्‌ववषय्‌में ्‌ववशेष्‌-्‌सभवत्त्‌के्‌स्तम्भ्‌का्‌ननगणम्‌इस्‌प्रकार्‌होना्‌चादहये्‌-्‌यदद्‌चतुष्कोर््‌
हो्‌तो्‌चौथाई, अष्िकोर््‌हो्‌तो्‌आिा्‌तथा्‌वत्त
ृ ाकार्‌हो्‌तो्‌तीन्‌चौथाई्‌॥५१॥
स्तम्भाधतर्‌दो्‌हाथ्‌से्‌लेकर्‌चार्‌हाथ्‌तक्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌छः-छः्‌अङ्गुल्‌की्‌वद्
ृ धि्‌करते्‌हुये्‌
इसके्‌नौ्‌भेद्‌कहे ्‌गये्‌हैं्‌॥५२॥
सभी्‌स्थानों्‌पर्‌सभी्‌भवनों्‌मे्‌यथोधचत्‌अंश्‌(उपयक्
ुण त्‌मापों्‌में ्‌से)्‌ग्रहर््‌कर्‌स्तम्भ्‌एवं्‌
स्तम्भाधतर्‌में ्‌प्रयोग्‌करना्‌चादहये्‌॥५३॥

om
यदद्‌स्तम्भ-स्थापन्‌ननयमानुकूल्‌न्‌हो्‌तो्‌वह्‌भसू म्‌एवं्‌भवन्‌(तथा्‌उसके्‌स्वामी)्‌का्‌ववनाश्‌
करने्‌वाला्‌होता्‌है ्‌।्‌अनुकूल्‌स्तम्भ-स्थापन्‌कलयार््‌प्रदान्‌करता्‌है ्‌॥५४॥
न्जतना्‌ववस्तत
ृ ्‌काष्ठस्तम्भ्‌होता्‌है , उतना्‌ववस्तत
ृ , उसका्‌आिा, दग
ु ुना्‌या्‌तीन्‌गुना्‌ववस्तत
ृ ्‌
प्रस्तरस्तम्भ्‌हो्‌सकता्‌है ; ककधतु्‌इसका्‌प्रयोग्‌केवल्‌दे वालय्‌में ्‌होना्‌चादहये, मनुष्यालय्‌मे्‌नही्‌
होना्‌चादहये्‌॥५५॥
s.c
प्राचीन्‌मनीवषयों्‌ने्‌सभी्‌स्तम्भों्‌को्‌ईि, प्रस्तर्‌अथवा्‌काष्ठ्‌से्‌ननसमणत्‌कहा्‌है ्‌।्‌दे वगह
की्‌संख्या्‌सम्‌अथवा्‌ववषम्‌हो्‌सकती्‌है ; ककधतु्‌मनुष्यों्‌के्‌गह
ृ ोंमे्‌स्तम्भ्‌
ृ ्‌में ्‌स्तम्भों्‌की्‌संख्या्‌ववषम्‌होनी्‌
चादहये्‌॥५६॥
ok
न्जस्‌प्रकार्‌आजुसूर्‌(मापसूर)्‌हो, उसी्‌के्‌अनुसार्‌अधतःस्तम्भ्‌एवं्‌बदहःस्तम्भ्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌
चादहये्‌।्‌उसी्‌के्‌अनुसार्‌गह
ृ ्‌की्‌सभवत्त्‌के्‌मध्य्‌शालाओं्‌की्‌भी्‌न्स्थनत्‌होनी्‌चादहये्‌॥५७॥
यह्‌माप्‌दे वालयों्‌मे्‌स्तम्भ्‌के्‌बाहर्‌से्‌सलया्‌जाता्‌है ्‌।्‌(ककधतु)्‌शयन्‌एवं्‌आसन्‌के्‌ननमाणर््‌में ्‌
पाद्‌(पाये्‌=्‌स्तम्भ)्‌के्‌अधदर्‌से्‌सलया्‌जाता्‌है ्‌।्‌(प्रासादों्‌के्‌ननमाणर््‌में ्‌ऊूँचाई्‌का्‌माप)्‌कुछ्‌
Bo

ववद्वानों्‌के्‌अनस
ु ार्‌उपान्‌से्‌सशरःप्रदे श्‌तक्‌माप्‌लेना्‌चादहये्‌तथा्‌कुछ्‌के्‌मतानस
ु ार्‌मापन्‌कायण्‌
प्रासाद्‌की्‌स्तप
ू ी्‌तक्‌होना्‌चादहये्‌।्‌॥५८॥
सभी्‌स्थानों्‌पर्‌प्रासादों्‌की्‌ऊूँचाई्‌का्‌माप्‌इसी्‌प्रकार्‌लेना्‌चादहये, ऐसा्‌मनु नयों्‌का्‌मत्‌है ्‌।्‌
सभागार्‌एवं्‌मण्डप्‌में ्‌स्तम्भों्‌के्‌बाहर्‌से्‌अथवा्‌स्तम्भ्‌के्‌मध्य्‌से्‌माप-सर
ू ्‌ले्‌जाना्‌चादहये्‌
44

॥५९॥
भवनों्‌में ्‌मानसर
ू ्‌बाहर्‌(सभवत्त्‌अथवा्‌स्तम्भ्‌के्‌बाहर)्‌से, भीतर्‌से्‌एवं्‌मध्य्‌से्‌प्रयक्
ु त्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌का्‌(ववववि्‌प्रकार्‌से्‌मानसूर्‌का)्‌प्रयोग्‌सभी्‌सम्पदाओं्‌को्‌प्रदान्‌करने्‌वाला्‌
होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌ववपरीत्‌(मानसूर्‌द्वारा्‌भली-भाूँनत्‌मापन्‌न्‌करने्‌पर)्‌होने्‌पर्‌गह
ृ स्वामी्‌के्‌
सलये्‌ववपवत्तकारक्‌होता्‌है , ऐसा्‌शास्रों्‌का्‌मत्‌है ्‌॥६०॥
द्रव्यपररग्रहः
पदाथों्‌का्‌संग्रह्‌-्‌स्तम्भ्‌एवं्‌उत्तर्‌(स्तम्भ्‌के्‌ऊपर्‌ननसमणत्‌सभवत्त)्‌आदद्‌अङ्गों्‌में ्‌प्रयुक्त्‌होने्‌
वाले्‌द्रव्य्‌काष्ठ, प्रस्तर्‌एवं्‌ईिे ्‌है ्‌॥६१॥
िक्ष
ृ लक्षण
वक्ष
ृ ्‌के्‌लक्षर््‌-्‌(भवनों्‌में ्‌प्रयक्
ु त्‌होने्‌वाले्‌काष्ठ्‌के्‌गर्
ु -िमण्‌इस्‌प्रकार्‌है -)्‌न्स्नग्िसार्‌(ठोस्‌
एवं्‌धचकना), महासार्‌(अत्यधत्‌दृढं )्‌न्‌ही्‌बहुत्‌परु ाना्‌तथा्‌न्‌ही्‌अपररपक्व्‌हो, िे ढ़ा्‌न्‌हो्‌तथा्‌
वक्ष
ृ ्‌में ्‌ककसी्‌प्रकार्‌का्‌चोि्‌एवं्‌दोष्‌न्‌हो; ऐसा्‌वक्ष
ृ ्‌गह
ृ ननमाणर््‌में ्‌ग्रहर््‌करने्‌योग्य्‌होता्‌है ्‌
॥६२॥
पववर्‌स्थल, पवणत, वन्‌एवं्‌तीथों्‌मे्‌न्स्थत, दे खने्‌में ्‌सुधदर्‌तथा्‌मन्‌को्‌आकृष्ि्‌करने्‌वाले्‌वक्ष
ृ ्‌
सभी्‌प्रकार्‌की्‌सम्पवत्त्‌एवं्‌समद्
ृ धि्‌प्रदान्‌करने्‌वाले्‌होते्‌है , इसमेम्‌सधदे ह्‌नही्‌है ्‌॥६३॥
स्तम्भ्‌में ्‌प्रयोग्‌के्‌योग्य्‌वक्ष
ृ ्‌इस्‌प्रकार्‌है ्‌-्‌पुरुष, कत्था, साल, महुआ, चम्पक, शीशम, अजन
ुण ,
अजकर्ी, क्षीररर्ी, पद्म, चधदन, वपसशत, िधवन, वपण्डी, ससंह, राजादन, शमी्‌एवं्‌नतलक्‌।्‌इसी्‌प्रकार्‌
ननम्ब, आसन, सशरीष, एक, काल, कट््‌
फल, नतसमस, सलकुच, किहल, सप्तपर्णक, भौमा्‌एवं्‌गवाक्षी्‌के्‌वक्ष
ृ ्‌
भी्‌ग्रहर््‌करने्‌योग्य्‌होते्‌है ्‌॥६४-६५-६६॥

om
सशलालक्षर्म््‌
सशला्‌के्‌लक्षर््‌-्‌शुभ्‌सशला्‌एक्‌रं ग्‌की, दृढ़, (ककधतु्‌छूने्‌पर)्‌धचकनी, छूने्‌पर्‌अच्छी्‌लगने्‌वाली,
भूसम्‌में ्‌गड़ी्‌होने्‌पर्‌पव
ू म
ण ुख्‌अथवा्‌उत्तर्‌की्‌ओर्‌मुख्‌वाली्‌होती्‌है ्‌॥६७॥
इष्टकालक्षण

(न्जसमें ्‌समट्िी्‌खब
s.c
ईिो्‌के्‌लक्षर््‌-्‌इष्िकाये्‌स्रीसलङ्ग, पूँन्ु ललङ्ग, एवं्‌नपुंसक्‌सलङ्ग्‌की्‌होती्‌है ्‌।्‌इधहे ्‌दोषहीन, घनी्‌
ू ्‌दबा्‌कर्‌बैठायी्‌गई्‌हो), आग्‌मे्‌चारो्‌ओर्‌समान्‌रूप्‌से्‌पकी्‌हो, (बजाने्‌पर)्‌
सुधदर्‌स्वर्‌वाली, दरार, िूिन्‌तथा्‌नछद्ररदहत्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌(ये्‌लक्षर्)्‌स्रीसलङ्ग, एवं्‌पूँन्ु ललङ्ग्‌
(दोनो)्‌इष्िकाओं्‌के्‌सलये्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌॥६८-६९॥
ok
इस्‌प्रकार्‌के्‌इन्‌पदाथो्‌से्‌ननसमणत्‌भवन्‌ननन्श्चत्‌रूप्‌से्‌िमण, अथण्‌एवं्‌काम्‌के्‌सुख्‌को्‌प्रदान्‌
करने्‌वाला्‌होता्‌है ्‌॥७०॥
वज्याण्‌वक्ष
ृ ाः
त्याज्य्‌वक्ष
ृ ्‌-्‌गह
ृ ननमाणर््‌में ्‌त्याज्य्‌वक्ष
ृ ्‌इस्‌प्रकार्‌है ्‌-्‌दे वालय्‌के्‌ननकि्‌न्स्थत्‌वक्ष
ृ , शस्रादद्‌से्‌
Bo

आहत्‌वक्ष
ृ , आकाशीय्‌बबजली्‌से्‌जला्‌हुआ्‌वक्ष
ृ , वन्‌की्‌अन्ग्न्‌से्‌जला्‌हुआ्‌तथा्‌प्रेतस्थल्‌पर्‌
उगा्‌हुआ्‌वक्ष
ृ ्‌(भवन्‌के्‌काष्ठ्‌के्‌सलये)्‌ग्राह्य्‌नही्‌होता्‌है ्‌॥७१॥
प्रिान्‌मागण्‌पर्‌उगा्‌हुआ्‌वक्ष
ृ , ग्राम्‌में ्‌उत्पधन्‌वक्ष
ृ , घि्‌के्‌जल्‌से्‌ससन्ञ्चत्‌वक्ष
ृ ्‌तथा्‌पक्षक्षयों्‌एवं्‌
पशओ
ु ं्‌से्‌सेववत्‌वक्ष
ृ ्‌गह
ृ ननमाणर््‌के्‌सलये्‌ग्राह्य्‌नही्‌होता्‌है ्‌॥७२॥
44

वाय्‌ु द्वारा्‌तोड़ा्‌गया, गजों्‌द्वारा्‌तोड़ा्‌गया, समाप्त्‌जीवन्‌वाला, चण्डालवगण्‌के्‌लोगों्‌को्‌शरर््‌


दे ने्‌वाला्‌तथा्‌न्जस्‌वक्ष
ृ ्‌के्‌नीचे्‌(चण्डालवगण्‌को्‌छोड़्‌कर)्‌अधय्‌सभी्‌वगण्‌के्‌लोग्‌शरर््‌लेते्‌हो्‌
(इस्‌वगण्‌के्‌वक्ष
ृ ्‌भी्‌भवन्‌के्‌सलये्‌अग्राह्य्‌होते्‌है )्‌॥७३॥
दो्‌वक्ष
ृ ्‌आपस्‌में ्‌सलपिे ्‌हुये्‌हो, िूिे ्‌हो, दीमक्‌लगे्‌हो, उस्‌वक्ष
ृ ्‌से्‌घनी्‌लता्‌सलपि्‌हो्‌तथा्‌उस्‌
वक्ष
ृ ्‌पर्‌पक्षक्षयों्‌के्‌घोसले्‌हो्‌इस्‌प्रकार्‌के्‌वक्ष
ृ ्‌भवन्‌के्‌सलये्‌अग्राह्य्‌होते्‌है ्‌॥७४॥
न्जस्‌वक्ष
ृ ्‌के्‌सभी्‌अङ्गो्‌पर्‌अङ्कुर्‌ननकले्‌हो, भ्रमरो्‌तथा्‌कीिों्‌से्‌दोषयुक्त, ववना्‌समय्‌फलने्‌
वाले्‌तथा्‌श्मशान्‌के्‌समीप्‌उगे्‌वक्ष
ृ ्‌(गह
ृ ननमाणर््‌के्‌सलये)्‌ग्राह्य्‌नही्‌होते्‌है ्‌॥७५॥
सभागार्‌एवं्‌चैत्य्‌(ग्राम्‌का्‌पूजनीय्‌स्थल)्‌के्‌समीप्‌तथा्‌दे वालय्‌के्‌समीप्‌उगे्‌वक्ष
ृ ्‌तथा्‌वापी,
कूप्‌एवं्‌तालाब्‌आदद्‌ननमाणर्-स्थलों्‌पर्‌उगे्‌वक्ष
ृ ्‌भी्‌(भवन्‌ननमाणर््‌के्‌सलये)्‌ग्राह्य्‌नही्‌होते्‌है ्‌
॥७६॥
अग्राह्य्‌वक्ष
ृ ादद्‌से्‌ननसमणत्‌पदाथण्‌(जब्‌भवन्‌मे्‌प्रयक्
ु त्‌होते्‌है ्‌तो)्‌सभी्‌प्रकर्‌की्‌ववपवत्तयों्‌के्‌
कारक्‌बनते्‌है ्‌।्‌इससलये्‌प्रयत्नपव
ू क
ण ्‌शद्
ु ि्‌पदाथों्‌को्‌ही्‌लेना्‌चादहये्‌॥७७॥
प्रस्तर्‌का्‌प्रयोग्‌दे वालय, ब्राह्मर्, राजा्‌तथा्‌पाषन्ण्डयों्‌(वविमी)्‌के्‌गह
ृ ्‌में ्‌होना्‌चादहये; ककधत्‌ु
वैश्य्‌एवं्‌शूद्र्‌के्‌भवन्‌में ्‌नही्‌करना्‌चादहये्‌॥७८॥
यदद्‌उस्‌प्रकार्‌का्‌(वैश्य्‌एवं्‌शूद्र्‌के्‌भवन्‌में ्‌सशलाप्रयोग)्‌भवन्‌ननसमणत्‌ककया्‌गया्‌तो्‌वह्‌िमण,
काम्‌एवं्‌अथण्‌का्‌नाश्‌करता्‌है ्‌।्‌एक्‌पदाथण्‌से्‌ननसमणत्‌भवन्‌की्‌संज्ञा्‌'शुद्ि' दो्‌द्रव्य्‌से्‌ननसमणत्‌
भवन्‌'समश्र' तथा्‌तीन्‌द्रव्य-समधश्रत्‌पदाथण्‌से्‌ननसमणत्‌भवन्‌की्‌संज्ञा्‌'सङ्कीर्ण' होती्‌है ्‌।्‌पहले्‌
वर्र्णत्‌ननयमों्‌के्‌अनुसार्‌ननसमणत्‌भवन्‌सम्पवत्त्‌प्रदान्‌करता्‌है ्‌॥७९-८०॥
िक्ष
ृ संग्रहण
काष्ठ्‌हे तु्‌वक्ष
ृ ्‌का्‌संग्रह्‌-्‌(गह
ृ ननमाणर््‌हे तु्‌काष्ठ्‌के्‌संग्रह्‌के्‌सलये)्‌पदाथों्‌की्‌कामना्‌रखने्‌वाले्‌

om
(गह
ृ स्वामी)्‌को्‌शुभ्‌कृत्य्‌करके्‌सवणद्वाररक्‌नक्षर्‌में ्‌शुभ्‌(शुक्ल)्‌पक्ष्‌में ्‌एवं्‌शुभ्‌मुहूत्‌ण मे्‌वन्‌
की्‌ओर्‌प्रस्थान्‌करना्‌चादहये्‌॥८१॥
अच्छे ्‌लक्षर्ों्‌वाले्‌शकुनों्‌एवं्‌मङ्गलध्वनन्‌के्‌साथ्‌वनदे वताओं्‌एवं्‌सभी्‌अभीष्ि्‌वक्ष
ृ ों्‌की्‌गधि,
पुष्प, िप
ू , मांस, र्खचड़ी, दि
ू , भात, मछली्‌एवं्‌ववववि्‌प्रकार्‌की्‌भोज्य्‌सामधग्रयों्‌से्‌पूजा्‌करनी्‌
चादहये्‌॥८२-८३॥
(वक्ष
s.c
ृ ों्‌में ्‌ननवास्‌करने्‌वाले)्‌भूतों्‌(प्रेत, वपशाच, ब्रह्म्‌आदद)्‌के्‌सलये्‌क्रूर्‌बसल्‌(रक्त, मांस्‌आदद)्‌
दे कर्‌अपने्‌कायण्‌के्‌अनुकूल्‌वक्ष
ृ ्‌का्‌चयन्‌करना्‌चादहये्‌।्‌ये्‌वक्ष
ृ ्‌जड़्‌से्‌सशरोभाग्‌तक्‌सीिे,
गोलाकार्‌एवं्‌अनेक्‌शाखाओं्‌से्‌युक्त्‌होने्‌चादहये्‌॥८४॥
ok
उपयक्
ुण त्‌वक्ष
ृ ्‌'पुरुष' होते्‌है ्‌।्‌जो्‌वक्ष
ृ ्‌मूल्‌में ्‌स्थूल्‌एवं्‌ऊध्वण्‌भाग्‌में ्‌पतले्‌होते्‌है , वे्‌'स्री' वक्ष
ृ ्‌हैं्‌
तथा्‌न्जनका्‌मूल्‌कृश्‌एवं्‌ऊध्वण्‌भाग्‌स्थल
ू ्‌हो, वे्‌वक्ष
ृ ्‌'षण्ड' (नपुंसक)्‌होते्‌है ्‌॥८५॥
'मुहूतस्
ण तम्भ' (सशलाधयास्‌के्‌स्थान्‌पर्‌स्थावपत्‌होने्‌वाला्‌स्तम्भ)्‌पुरुष्‌वक्ष
ृ ्‌का्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
गह
ृ ्‌के्‌अधय्‌भागों्‌के्‌सलये्‌परु
ु ष, स्री्‌एवं्‌षण्ड्‌तीनों्‌वक्ष
ृ ों्‌का्‌प्रयोग्‌हो्‌सकता्‌है ्‌॥८६॥
Bo

(काष्ठानयन्‌के्‌सलये्‌गये्‌व्यन्क्त्‌को)्‌बद्
ु धिमान्‌एवं्‌पववर्‌व्यन्क्त्‌(स्थपनत)्‌को्‌वक्ष
ृ ्‌के्‌नीचे्‌पव
ू ्‌ण
ददशा्‌में ्‌कुश्‌बबछा्‌कर्‌एवं्‌अपने्‌दादहने्‌भाग्‌में ्‌परश्‌ु रख्‌कर्‌राबर्‌में ्‌वही्‌शयन्‌करना्‌चादहये्‌
॥८७॥
इसके्‌पश्चात््‌्‌राबर्‌(शेष्‌रहने्‌पर)्‌शद्
ु ि्‌जल्‌पीकर्‌पन्श्चमासभमुख्‌होकर्‌सध
ु दर्‌वेष्‌िारर््‌कर्‌
44

हाथ्‌में ्‌परश्‌ु लेकर्‌स्थपनत्‌को्‌इस्‌प्रकार्‌मधरपाठ्‌करना्‌चादहये्‌॥८८।


अयं्‌मधरः-
इस्‌वक्ष
ृ ्‌से्‌भूत-प्रेत, दे वता, गुह्यक्‌आदद्‌दरू ्‌हो्‌जायूँ्‌।्‌हे ्‌वक्ष
ृ ों!्‌आपको्‌सोम्‌दे वता्‌बल्‌प्रदान्‌करें ्‌
॥८९॥
हे ्‌वक्ष
ृ ों, दे वों्‌एवं्‌उनके्‌साथ्‌गुह्यकों!्‌(हमारा)्‌कलयार््‌हो्‌।्‌मैं्‌अपना्‌(इन्‌काष्ठों्‌से्‌
गह
ृ ननमाणर्रूपी)्‌कायण्‌ससद्ि्‌करना्‌चाहता्‌हूूँ्‌।्‌आप्‌दस
ू रे ्‌स्थान्‌पर्‌ननवास्‌ग्रहर््‌करें ्‌॥९०॥
इस्‌प्रकार्‌मधर्‌बोल्‌कर्‌पववर्‌स्थपनत्‌वक्ष
ृ ों्‌को्‌प्रर्ाम्‌करके्‌दि
ू , तेल्‌एवं्‌घी्‌से्‌परशु्‌(फरसा,
कुलहाड़ी)्‌के्‌मुख्‌(िार)्‌को्‌भली)भाूँनत्‌तेज्‌करे ्‌॥९१॥
(परशु्‌को्‌तेज्‌करके)्‌उस्‌अभीष्ि्‌वक्ष
ृ ्‌के्‌पास्‌उसे्‌कािने्‌के्‌सलये्‌जाना्‌चादहये्‌।्‌उस्‌वक्ष
ृ ्‌के्‌
मूल्‌से्‌एक्‌हाथ्‌छोड़कर्‌तीन्‌बार्‌(परशु्‌द्वारा)्‌छे द्‌कर्‌उसका्‌ननरीक्षर््‌करना्‌चादहये्‌॥९२॥
किे ्‌स्थान्‌से्‌यदद्‌जल्‌बहे ्‌तो्‌वह्‌वक्ष
ृ ्‌गह
ृ स्वामी्‌को्‌वद्
ृ धि्‌प्रदान्‌करता्‌है ्‌।्‌यदद्‌दि
ू ्‌का्‌स्राव्‌
हो्‌तो्‌पर
ु ों्‌की्‌वद्
ृ धि्‌प्रदान्‌करने्‌वाला्‌तथा्‌रक्त्‌का्‌(लाल्‌वर्ण्‌का्‌स्राव)्‌स्राव्‌गह
ृ स्वामी्‌को्‌
मत्ृ य्‌ु प्रदान्‌करने्‌वाला्‌होता्‌है ्‌।्‌ऐसे्‌वक्ष
ृ ्‌को्‌प्रयत्नपव
ू क
ण ्‌छोड़्‌दे ना्‌चादहये्‌॥९३॥
किे ्‌वक्ष
ृ ्‌के्‌धगरने्‌के्‌समय्‌यदद्‌ससंह, शादण ल
ू ्‌एवं्‌गज्‌के्‌स्वर्‌सुनाई्‌पड़े्‌तो्‌शुभ्‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌
ववपरीत्‌ववद्वानों्‌ने्‌रोदन, हूँ सने, आक्रोशपूर््‌ण एवं्‌गुञ्जन्‌के्‌स्वर्‌को्‌ननधदनीय्‌कहा्‌है ्‌॥९४॥
वक्ष
ृ ्‌यदद्‌पूव्‌ण या्‌उत्तर्‌ददशा्‌की्‌ओर्‌असभमुख्‌होकर्‌धगरे ्‌तो्‌दोनो्‌ददशायें्‌शुभ्‌होती्‌है ्‌।्‌अधय्‌
ददशाओं्‌में ्‌वक्ष
ृ ्‌का्‌पतन्‌ववपरीत्‌पररर्ाम्‌प्रदान्‌करता्‌है ्‌॥९५॥
यदद्‌साल, अश्मरी्‌एवं्‌अजकर्ी्‌वक्ष
ृ ों्‌का्‌ऊध्वण्‌भाग्‌धगरे ्‌तो्‌शुभ; ककधतु्‌यदद्‌पतन्‌होते्‌समय्‌
ऊपरी्‌भाग्‌नीचे्‌एवं्‌पष्ृ ठ्‌या्‌मूल्‌भाग्‌ऊपर्‌होकर्‌धगरे ्‌तो्‌गह
ृ स्वामी्‌के्‌बधि-ु बाधिवों्‌एवं्‌
पररचारोंका्‌ववनाश्‌होता्‌॥९६॥

om
कािने्‌के्‌पश्चात््‌्‌अधय्‌वक्ष
ृ ो्‌के्‌मध्य्‌धगरता्‌हुआ्‌वक्ष
ृ ्‌यदद्‌अधय्‌वक्ष
ृ ों्‌के्‌शीषण्‌भाग्‌से्‌सहारा्‌
पाकर्‌धगरने्‌से्‌रुक्‌जाता्‌है ्‌तो्‌गह
ृ स्वामी्‌का्‌ववनाश्‌होता्‌है ्‌तथा्‌जड़्‌के्‌सहारे ्‌रुकने्‌पर्‌
गह
ृ स्वामी्‌के्‌अस्वास्थ्य्‌का्‌कारर््‌बनता्‌है ्‌॥९७॥
यदद्‌वक्ष
ृ ्‌का्‌मध्य्‌भाग्‌िूि्‌जाय्‌तो्‌वक्ष
ृ ्‌कािने्‌वाले्‌का्‌नाश्‌होता्‌है ्‌तथा्‌शीषण्‌भाग्‌के्‌िूिने्‌
पर्‌सधतनत्‌का्‌नाश्‌होता्‌है ्‌।्‌वक्ष
धगरना)्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌।्‌वक्ष
(किे ्‌वक्ष
s.c
ृ ों्‌का्‌एक-दस
ू रे ्‌पर्‌धगरना्‌(एक्‌वक्ष
ृ ्‌के्‌ऊपर्‌दस
ृ ों्‌के्‌दोनों्‌भागों्‌को्‌बराबर्‌कािना्‌चादहये्‌॥९८॥
ू रे ्‌किे ्‌वक्ष
ृ ्‌का्‌

ृ ्‌के्‌दोनों्‌छोरों्‌को्‌बराबर्‌काि्‌कर)्‌काष्ठ्‌को्‌चौकोर्‌एवं्‌सीिा्‌बनाना्‌चादहये्‌तथा्‌उसे्‌
मुहूतस्
ण तम्भ्‌के्‌सलये्‌ग्रहर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌तत्पश्चात््‌्‌उस्‌काष्ठ्‌को्‌श्वेत्‌वस्र्‌से्‌ढूँ ककर्‌स्यधदन्‌
ok
(रथ, गाड़ी)्‌मे्‌रखना्‌चादहये्‌॥९९॥
दे वों, ब्राह्मर्ों, राजाओं्‌एवं्‌वैश्यों्‌का्‌काष्ठ्‌शकि्‌(गाड़ी)्‌द्वारा्‌ले्‌लाया्‌जाना्‌चादहये्‌तथा्‌
बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌शूद्र्‌के्‌गह
ृ ्‌का्‌काष्ठ्‌पुरुष्‌के्‌कधिों्‌द्वारा्‌ढ़ोकर्‌ले्‌जाना्‌चादहये्‌॥१००॥
वक्ष
ृ ों्‌(काष्ठों)्‌को्‌सलिा्‌कर्‌दोनों्‌पाश्वों्‌से्‌शकि्‌में ्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌स्थपनत्‌द्वारा्‌चन
ु े्‌गये्‌वक्ष
ृ ों्‌
Bo

को्‌प्रशस्त्‌द्वारा्‌द्वारा्‌(कमणमण्डप्‌में )्‌प्रवेश्‌कराना्‌चादहये्‌॥१०१॥
कमणमण्डप्‌(कायणशाला)्‌में ्‌वक्ष
ृ ों्‌का्‌प्रवेश्‌कराकर्‌उधहें ्‌बाल्‌ू पर्‌सलिा्‌दे ना्‌चादहये्‌।्‌उनका्‌शीषण्‌
भाग्‌पव
ू ्‌ण अथवा्‌उत्तर्‌की्‌ओर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इनके्‌सख
ू ने्‌तक्‌इनकी्‌रक्षा्‌करनी्‌चादहये्‌॥१०२॥
छः्‌मासों्‌तक्‌इन्‌वक्ष
ृ ों्‌को्‌अपने्‌स्थान्‌से्‌नहीं्‌दहलाना्‌चादहये्‌।्‌इसी्‌प्रकार्‌सभी्‌इधद्रकीलों्‌
44

(कीलों)्‌को्‌भी्‌प्रयत्नपव
ू क
ण ्‌प्राप्त्‌करना्‌चादहये्‌॥१०३॥
अधय्‌िात्‌ु आदद्‌पदाथों्‌का्‌संग्रह्‌करके्‌उधहें ्‌भी्‌इसी्‌प्रकार्‌करना्‌चादहये्‌।्‌॥१०३॥
मुहूर्त्ास्तर्मभ
मुहूत-ण स्तम्भ्‌-्‌दे वों्‌एवं्‌द्ववजानतयों्‌(ब्राह्मर्, क्षबरय, वैश्य)्‌के्‌मुहूतस्
ण तम्भ्‌(का्‌काष्ठ)्‌क्रमशः्‌इस्‌
प्रकार्‌होता्‌है -्‌कातणमाल, खददर, खाददर, मिक
ू ्‌एवं्‌राजादन्‌।्‌इनका्‌ववस्तार्‌एवं्‌लम्बाई्‌क्रमशः्‌इस्‌
प्रकार्‌वर्र्णत्‌है ्‌॥१०४-१०५॥
इनकी्‌ऊूँचाई्‌(या्‌लम्बाई)्‌बारह, ग्यारह, दश्‌या्‌नौ्‌ववतन्स्त्‌(बबत्ता)्‌एवं्‌ववस्तार्‌भी्‌इतने्‌ही्‌अंगुल्‌
का्‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌अग्र्‌भाग्‌(शीषण्‌भाग)्‌का्‌ववस्तार्‌दश्‌भाग्‌कम्‌होता्‌है ्‌॥१०६॥
गतण्‌में ्‌रहने्‌वाले्‌मूल्‌भाग्‌की्‌चौड़ाई्‌पाूँच, साढ़े ्‌चार, चार्‌या्‌तीन्‌बबत्ता्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌अथवा्‌
स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌एवं्‌चौड़ाई्‌भवन्‌के्‌तल्‌के्‌अनुसार्‌रखनी्‌चादहये्‌॥१०७॥
झषालाङ््‌नि्‌स्तम्भ्‌में ्‌सभी्‌स्थानों्‌पर्‌गतण्‌का्‌पररत्याग्‌करना्‌चादहये्‌॥१०७॥
अश्वत्थ्‌(पीपल), उदम्
ु बर्‌(गल
ू र), प्लक्ष्‌(पाकड़), वि्‌(बरगद), सप्तपर्ण, बबलव्‌(बेल), पलाश, कुिज,
पीलु, श्लेष्मातकी्‌(सलसोढ़ा), लोध्र, कदम्ब, पाररजात, सशरीष, कोववदार्‌(कचनार), नतन्धरर्ी, महाद्रम
ु ,
सशलीधध्र, सपणमार, शालमली्‌(सेमल), सरल्‌(चीड़), ककंशुक, अररमेद, अभया, अक्ष, आमलकद्रम
ु , कवपत्थ्‌
(कैथा), कण्िक, पुरजीव, डुण्डुक, कारस्कर, करञ्ज, वरर्, अश्वमारक, बदर, बकुल, वपण्डी, पद्मक, नतलक,
पािली, अगरु्‌तथा्‌कपूर्‌के्‌वक्ष
ृ ों्‌का्‌प्रयोग्‌गह
ृ ननमाणर््‌मे्‌नही्‌करना्‌चादहये्‌।्‌ये्‌सभी्‌वक्ष
ृ ्‌दे वों्‌के्‌
योग्य्‌है ; लेककन्‌मनुष्यों्‌सलये्‌अनथणकारक्‌होते्‌है ्‌।्‌इससलये्‌मनुष्यों्‌के्‌गह
ृ -ननमाणर््‌के्‌सलये्‌इनको्‌
प्रयत््‌नपूवक
ण ्‌नहीं्‌ग्रहर््‌करना्‌चादहये्‌अथाणत््‌्‌इन्‌वक्ष
ृ काष्ठों्‌का्‌पररत्याग्‌कर्‌दे ना्‌चादहये्‌।॥१०८-
१०९-११०-१११-११२-११३॥
इष्टकासंग्रहणम

om
ईंिों्‌का्‌संग्रह्‌-्‌(मवृ त्तका्‌चार्‌प्रकार्‌की्‌होती्‌है -)्‌ऊषर्‌(लोनी, नमकीन), पाण्डुर्‌(सफेद), कृष्र्-
धचक्कर््‌(काली्‌और्‌धचकनी)्‌एवं्‌ताम्रपुललक्‌(लाल्‌वर्ण्‌की्‌र्खली्‌हुई)्‌॥११४॥
मवृ त्तकायें्‌चार्‌प्रकार्‌की्‌होती्‌है ्‌।्‌इनमें ्‌ताम्रपुललक्‌मवृ त्तका्‌इष्िकादद्‌के्‌सलये्‌ग्रहर््‌करने्‌योग्य्‌
होती्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌कंकड़, पत्थर, जड़्‌एवं्‌अन्स्थ्‌के्‌िुकड़े्‌नही्‌होने्‌चादहये; साथ्‌ही्‌इसमें ्‌महीन्‌बालू्‌
होना्‌चादहये्‌॥११५॥
s.c
यह्‌मवृ त्तका्‌एक्‌रं ग्‌की्‌एवं्‌छूने्‌में ्‌सुखद्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌लोष्ि्‌(िाइलस)्‌एवं्‌ईि्‌के्‌ननमाणर््‌के्‌
सलये्‌(गतण्‌में )्‌घुिने्‌के्‌बराबर्‌जल्‌में ्‌समट्िी्‌डालनी्‌चादहये्‌॥११६॥
समट्िी्‌एवं्‌पानी्‌को्‌अच्छी्‌तरह्‌से्‌समलाकर्‌पैरों्‌से्‌चालीस्‌बार्‌उनका्‌मदण न्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
ok
इसके्‌पश्चात््‌्‌क्षीरद्रम
ु , कदम्ब, आम, अभया्‌एवं्‌वक्ष
ृ ्‌के्‌छाल्‌के्‌जल्‌से्‌एवं्‌बरफला्‌के्‌जल्‌से्‌
ससन्ञ्चत्‌कर्‌तीस्‌बार्‌मदण न्‌करना्‌चादहये्‌अथाणत््‌्‌पैरों्‌से्‌सानना्‌चादहये्‌॥११७॥
(उपयक्
ुण त्‌ववधि्‌से्‌तैयार्‌की्‌गई्‌समट्िी्‌से)्‌चार, पाूँच, छः्‌या्‌आठ्‌अङ्गुल्‌चौड़ी, चौड़ाई्‌की्‌दग
ु ुनी्‌
लम्बी्‌तथा्‌चौड़ाई्‌की्‌चतथ
ु ांश, आिा्‌अथवा्‌तीसरे ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌मोिी्‌ईिो्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌
Bo

चादहये्‌।्‌इनकी्‌मोिाई्‌एक्‌छोर्‌से्‌दस
ू रे ्‌छोर्‌तक्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌ईिों्‌को्‌पर्
ू ्‌ण रूप्‌से्‌सख
ु ाकर्‌
पन
ु ः्‌इधहें ्‌समान्‌रूप्‌से्‌पकाया्‌जाता्‌है ्‌॥११८-११९॥
इसके्‌पश्चात््‌्‌एक, दो, तीन्‌या्‌चार्‌मास्‌बीत्‌जाने्‌पर्‌बद्
ु धिमान्‌(स्थपनत)्‌को्‌ईिों्‌को्‌यत््‌नपव
ू क
ण ्‌
जल्‌में ्‌डाल्‌कर्‌पन
ु ः्‌जल्‌से्‌ननकालना्‌चादहये्‌।्‌जब्‌ईिे ्‌सख
ू ्‌जायूँ्‌तब्‌इन्च्छत्‌ननमाणर्कायण्‌मे्‌
44

इनका्‌प्रयोग्‌करना्‌चादहये्‌॥१२०॥
इस्‌प्रकार्‌ववधिपव
ू क
ण ्‌वक्ष
ृ ्‌(काष्ठ), ईि्‌एवं्‌सशला्‌आदद्‌लेकर्‌भवनननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌श्रेष्ठ्‌
जन्‌ऐसे्‌भवन्‌को्‌समद्
ृ धिदायक्‌कहते्‌है ्‌।्‌जो्‌पदाथण्‌ननन्धदत्‌है ्‌अथवा्‌दस
ू रे ्‌भवन्‌से्‌सलये्‌गये्‌
है ्‌(पुरने्‌भवन्‌से्‌ननकले्‌ईि, काष्ठ्‌आदद), उनसे्‌ननसमणत्‌भवन्‌नष्ि्‌हो्‌जाते्‌है ्‌तथा्‌(गह
ृ स्वामी्‌के्‌
सलये)्‌ववपवत्त्‌के्‌कारर््‌बनते्‌है , ऐसा्‌प्राचीन्‌जनों्‌का्‌मत्‌है ्‌॥१२१॥
स्तम्भों्‌की्‌लम्बाई, मोिाई्‌एवं्‌आकारों्‌का्‌वर्णन्‌उनके्‌अलङ्कार्‌एवं्‌सज्जासदहत्‌क्रमानुसार्‌ककया्‌
गया्‌है ्‌।्‌मनुष्यों्‌एवं्‌दे वों्‌के्‌गह
ृ ्‌में ्‌ववधिपूवक
ण ्‌इनका्‌प्रयोग्‌सम्पवत्त्‌प्रदान्‌करता्‌है , ऐसा्‌मय्‌
द्वारा्‌वर्र्णत्‌है ्‌॥१२२॥
मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌१६

प्रस्तर-ननमााण्‌-
मैं्‌(मय्‌ऋवष)्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌भवनों्‌के्‌अनुरूप्‌उत्तर्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌वनृ त्‌(प्रनत)्‌पयणधत्‌प्रसात्‌
(प्रस्तर)्‌के्‌अंगों्‌का्‌सम्यक्‌रूप्‌से्‌क्रमशः्‌वर्णन्‌कर्‌रहा्‌हूूँ्‌॥१॥
उर्त्रिाजनौ
उत्तर्‌एवं्‌वाजन्‌-्‌उत्तर्‌(स्तम्भ्‌के्‌ऊपर्‌की्‌सभवत्त)्‌तीन्‌प्रकार्‌का्‌होता्‌है ्‌।्‌प्रथम्‌की्‌चौड़ाई्‌
स्तम्भ्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌एवं्‌उसकी्‌ऊूँचाई्‌चौड़ाई्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌दस
ु रे ्‌उत्तर्‌की्‌

om
ऊूँचाई्‌चौड़ाई्‌से्‌तीन्‌चौथाई्‌अधिक्‌होनी्‌चादहये्‌एवं्‌तीसरे ्‌उत्तर्‌की्‌ऊूँचाई्‌चौड़ाई्‌की्‌आिी्‌
होनी्‌चादहये्‌॥२॥
इन्‌तीनों्‌उत्तरों्‌की्‌संज्ञा्‌खण्डोत्तर, परबधि्‌एवं्‌रूपोत्तर्‌है ्‌।्‌इनका्‌कर्णननगणम्‌(कोर्ों्‌पर्‌ननकली्‌
ननसमणनत)्‌तीन्‌चौथाई, तीन्‌भाग्‌कम्‌अथवा्‌आिा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌॥३॥
उत्तर्‌से्‌वनृ त्‌(अथवा्‌प्रनत)्‌के्‌मध्य्‌होने्‌वाले्‌ननवेश्‌स्वन्स्तक, विणमान, नधद्यावतण्‌अथवा्‌
s.c
सवणतोभद्र्‌आकृनत्‌के्‌होते्‌है ्‌॥४॥
वाजन्‌के्‌तीसरे ्‌अथवा्‌चौथे्‌भाग्‌से्‌चार्‌कोर्ों्‌वाले्‌एवं्‌ऊपरी्‌भाग्‌में ्‌पर्ण्‌से्‌युक्त्‌ननगणम्‌का्‌
प्रारम्भ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ननगणम्‌के्‌ऊपर्‌मुन्ष्िबधि्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌॥५॥
वाजन्‌के्‌ऊपर्‌मुन्ष्िबधि्‌तुलाच्छे द्‌के्‌द्वारा्‌अथवा्‌स्वतधर्‌रूप्‌से्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
ok
स्तम्भ्‌की्‌चौड़ाई्‌का्‌आिा्‌चौड़ा्‌एवं्‌अपनी्‌चौड़ाई्‌का्‌आिा्‌मोिा्‌अम्बुजपट्ि्‌ननसमणत्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌वाजन्‌के्‌नीचे्‌वाली्‌से्‌युक्त्‌दण्डननगणम्‌का्‌ननमाणर््‌होना्‌चादहये्‌॥६॥
उसके्‌ऊपर्‌मूल्‌एवं्‌ऊध्वण्‌भाग्‌में ्‌सशखा्‌से्‌(चल
ू )्‌युक्त्‌प्रमासलका्‌ननसमणत्‌होती्‌है ्‌।्‌यह्‌स्तम्भ्‌
Bo

के्‌व्यास्‌के्‌बराबर्‌ऊूँची्‌एवं्‌उसके्‌तीसरे ्‌या्‌चौथे्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌मोिी्‌होती्‌है ्‌।्‌साथ्‌ही्‌हाथी्‌


के्‌सूँड
ू ्‌के्‌समान्‌आकृनत्‌वाली्‌कुम्भ्‌एवं्‌मन्ण्ड्‌से्‌युक्त्‌होती्‌है ्‌॥७-८॥
उसके्‌ऊपर्‌दन्ण्डका्‌होती्‌है ्‌।्‌यह्‌स्तम्भ्‌की्‌आिी्‌चौड़ी, चौड़ाई्‌की्‌आिी्‌मोिी्‌एवं्‌एक्‌दण्ड्‌
माप्‌की्‌होती्‌है ्‌।्‌इसका्‌ननष्क्रम्‌नीव्र्‌का्‌आिा्‌होता्‌है ्‌।्‌इसकी्‌आकृनत्‌मुन्ष्िबधि्‌के्‌समान्‌
44

चौकोर्‌होती्‌है ्‌॥९॥
िलयं्‌गोपानञ्च
इसके्‌ऊपर्‌ऊूँचाई्‌पर्‌इच्छानुसार्‌चौड़ा्‌एवं्‌ऊूँचा्‌वलय्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌ऊपर्‌गोपान्‌तथा्‌
उसके्‌ऊपर्‌क्षेपर्ाम्बुज्‌पट्दिका्‌होती्‌है , जो्‌मुन्ष्िबधि्‌के्‌समान्‌ववस्तत
ृ ्‌एवं्‌ऊूँची्‌होती्‌है ्‌॥१०-
११॥
यह्‌पट्दिका्‌दन्ण्डका्‌के्‌ऊपर्‌छील-काि्‌कर्‌लगाई्‌जाती्‌है ्‌।्‌उसके्‌ऊपर्‌उसके्‌प्रमार््‌के्‌
अनुसार्‌काि्‌कर्‌बुद्धिमान्‌(स्थपनत)्‌को्‌गोपान्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥१२॥
उत्तर्‌के्‌अन्धतम्‌भाग्‌में ्‌इच्छानुसार्‌युन्क्तपूवक
ण ्‌अवलम्ब्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌वाजन्‌अथवा्‌
तल
ु ा्‌के्‌ऊपर्‌बद्
ु धिमान्‌(स्थपनत)्‌को्‌गोपान्‌लगाना्‌चादहये्‌॥१३॥
न्जतना्‌(सभवत्त्‌से)्‌तल
ु ा्‌का्‌अधतर्‌होता्‌है , उतना्‌ही्‌अधतर्‌गोपान्‌का्‌भी्‌होना्‌चादहये्‌।्‌गोपान्‌
यदद्‌दन्ण्डका्‌के्‌ऊपरी्‌भाग्‌में ्‌ननसमणत्‌हो्‌तो्‌वाजन्‌के्‌अन्धतम्‌भाग्‌में ्‌अवलम्बन्‌होना्‌चादहये्‌
॥१४॥
गोपान्‌के्‌ऊपर्‌दण्ड्‌का्‌आिा्‌चौड़ा्‌एवं्‌चौड़ाई्‌का्‌आिा्‌मोिा्‌कम्प्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌
वलयनछद्र्‌अधतर्‌के्‌बराबर्‌अधतर्‌पर्‌रखते्‌हुये्‌उसके्‌समानाधतर्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥१५॥
कायपाद
दन्ण्डका्‌एवं्‌वाजन्‌के्‌बीच्‌में ्‌पूवोक्त्‌वर्र्णत्‌भाग्‌के्‌अनुसार्‌कायपाद्‌(स्तम्भ्‌को्‌सहारा्‌दे ने्‌
वाली्‌कड़ी)्‌लगाना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌स्तम्भ्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌बराबर्‌होता्‌है ्‌एवं्‌उसका्‌ननष्क्राधत्‌उसके्‌
ववस्तार्‌के्‌आिे्‌का्‌आिा्‌होता्‌है ्‌एवं्‌अग्रपट्िी्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌॥१६॥
स्तम्भों्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌को्‌सार्‌वक्ष
ृ ्‌के्‌काष्ि्‌के्‌फलकों्‌(पिरों)्‌से्‌छा्‌दे ना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌दण्ड़्‌के्‌

om
आठवें्‌भाग्‌की्‌मोिाई्‌वाले्‌फलकों्‌से्‌छाना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌ऊपर्‌गोपान्‌के्‌ऊपर्‌िातुननसमणत्‌
लोष्िकों्‌(िाइलस)्‌से्‌आच्छादन्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌साथ्‌दो्‌या्‌तीन्‌दण्ड्‌माप्‌की्‌ऊूँचाई्‌पर्‌
ननकली्‌हुई्‌कपोतपासलका्‌ननसमणत्‌होनी्‌चादहये्‌॥१७-१८॥
छोिे ्‌भवन्‌में ्‌एक्‌हाथ्‌की्‌एवं्‌बड़े्‌भवन्‌में ्‌दो्‌हाथ्‌की्‌सुधदरता्‌के्‌लये्‌धचरयुक्त्‌कर्णपासलका्‌

लगानी्‌चादहये्‌॥१९॥
s.c
कपोत्‌पर्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌अथवा्‌इसे्‌भवन्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌प्रस्तर-ननसमणत्‌कर्णपासलका्‌

वाजन्‌के्‌ऊपर्‌भूत्‌(प्रार्ी, पशु्‌आदद)्‌एवं्‌हं स्‌आदद्‌की्‌पंन्क्त्‌एक्‌दण्ड्‌या्‌पौन्‌दण्ड्‌ऊूँची्‌होनी्‌


चादहये्‌।्‌वाजन्‌पूव्‌ण के्‌सदृश्‌होना्‌चादहये्‌।्‌वहाूँ्‌आिे्‌दण्ड्‌या्‌एक्‌दण्ड्‌माप्‌का्‌कपोतालम्बन्‌
ok
होना्‌चादहये्‌॥२०-२१॥
कपोत्‌की्‌ऊूँचाई्‌से्‌ननकला्‌ननगणम्‌डेढ़्‌दण्ड्‌से्‌लेकर्‌तीन्‌द्ण्डपयणधत्‌होता्‌है ्‌।्‌वाजन्‌के्‌ऊपर्‌
वसधतक्‌अथवा्‌ननद्रा्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌यह्‌उसके्‌ऊपर्‌पौन्‌दण्ड्‌ऊूँची्‌होनी्‌चादहये्‌एवं्‌
कपोत्‌की्‌ऊूँचाई्‌पव
ू व
ण र्र्णत्‌रखनी्‌चादहये्‌॥२२॥
Bo

इस्‌प्रकार्‌पव
ू ोक्त्‌वर्र्णत्‌भागों्‌को्‌प्रस्तर्‌अथवा्‌ईंिो्‌से्‌दृढ़्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌न्जस्‌वस्त्‌ु के्‌
प्रयोग्‌से्‌न्स्थरता्‌प्राप्त्‌हो, उसी्‌का्‌प्रयोग्‌बद्
ु धिमान्‌(स्थपनत)्‌को्‌करना्‌चादहये्‌।्‌कपोत्‌की्‌
ऊूँचाई्‌के्‌तीन्‌भाग्‌अथवा्‌चतथ
ु ांश्‌के्‌बराबर्‌क्षुद्रननष्कृनत्‌(बाहर्‌ननकला्‌भाग)्‌बनाना्‌चादहये्‌
॥२३-२४॥
44

कपोत्‌के्‌नीव्र्‌के्‌ऊपर्‌नाससका्‌(र्खड़की्‌के्‌सदृश्‌आकृनत)्‌होती्‌है , जो्‌कर्र्णका्‌(लता)्‌की्‌भाूँनत्‌
होती्‌है ्‌।्‌यह्‌सवा्‌दण्ड, डेढ़्‌दण्ड्‌या्‌दो्‌दण्ड्‌ववस्तत
ृ ्‌होती्‌है ्‌॥२५॥
इसके्‌शीषण्‌भाग्‌की्‌आकृनत्‌ससंह्‌के्‌कान्‌के्‌सदृश्‌होती्‌है ्‌।्‌पट्दिक्‌के्‌अन्धतम्‌भाग्‌में ्‌
स्वन्स्तक्‌की्‌आकृनत्‌वाली्‌पट्दिका्‌होती्‌है ्‌।्‌नाससका्‌के्‌ऊपर्‌नाससका्‌ननसमणत्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
इसके मूल्‌भाग्‌एवं्‌ऊध्वण्‌भाग्‌का्‌प्रमार््‌शोभा्‌के्‌अनुसार्‌होना्‌चादहये्‌।्‌प्रनतवाजनक्‌के्‌ऊपर्‌
नाससका्‌की्‌ऊूँचाई्‌नहीं्‌होनी्‌चादहये्‌॥२६-२७॥
प्रस्तर्‌का्‌ऊपरी्‌भाग्‌-्‌प्रस्तर्‌के्‌ऊध्वण्‌भाग्‌की्‌योजना्‌इस्‌प्रकार्‌है ्‌-्‌आसलङ्ग्‌का्‌माप्‌पाद्‌
के्‌चतुथांश्‌माप्‌का्‌होता्‌है ्‌एवं्‌पादववननगणत्‌(बाहर्‌ननकला्‌भाग)्‌भी्‌चतुथांश्‌माप्‌का्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌उन्‌दोनों्‌के्‌मध्य्‌में ्‌ऊध्वण्‌भाग्‌पर्‌ननष्क्राधत्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥२८॥
दो्‌स्तम्भों्‌के्‌मध्य, स्तम्भों्‌के्‌ऊपर्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌का्‌बरपट्िाग्र्‌(तीन्‌पट्दियों्‌की्‌आकृनत)्‌
ननसमणत्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌ऊपर्‌प्रनत्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये, न्जसका्‌माप्‌एक्‌दण्ड, तीन्‌
चौथाई्‌अथवा्‌आिा्‌दण्ड्‌होना्‌चादहये्‌॥२९॥
प्रनतवक्र्‌संज्ञक्‌भाग्‌का्‌माप्‌प्रनत्‌के्‌माप्‌का्‌तीन्‌चौथाई, आिा, एक्‌दण्ड, सवा्‌दण्ड्‌अथवा्‌डेढ़्‌
दण्ड्‌रखना्‌चादहये्‌॥३०॥
उसके्‌ऊपर्‌उसकी्‌गनत्‌का्‌ननमाणर््‌पूवव
ण र्र्णत्‌ववधि्‌से्‌करना्‌चादहये्‌।्‌प्रनत्‌की्‌रचना्‌व्याल्‌के्‌
सदहत, ससंह्‌के्‌सदहत, गज्‌के्‌सदहत्‌अथवा्‌सीिी्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌॥३१॥
इसके्‌ऊपर्‌इसकी्‌ऊूँचाई्‌के्‌तीसरे ्‌अथवा्‌चौथे्‌भाग्‌से्‌वाजन्‌एवं्‌ननगणम्‌का्‌प्रारम्भ्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌ये्‌समकर, धचरखण्ड्‌एवं्‌नागवक्र्‌-्‌तीन्‌प्रकार्‌के्‌होते्‌है ्‌।्‌॥३२॥
नागवक्र्‌आकृनत्‌में ्‌नाग्‌के्‌फर््‌एवं्‌स्वन्स्त्‌की्‌आकृनत्‌में ्‌(नाग्‌का)्‌ससर्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌

om
दे वों्‌एवं्‌ब्राह्मर्ों्‌के्‌भवन्‌में ्‌समकर्‌प्रनत्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌॥३३॥
(समकर्‌प्रनत)्‌आकृनत्‌में ्‌चौकोर्‌एवं्‌शीषणभाग्‌में ्‌मकर्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌धचरखण्ड्‌प्रनत्‌राजाओं,
व्यापाररओं्‌(वैश्यों)्‌एवं्‌शूद्रों्‌के्‌(भवन्‌के)्‌अनुकूल्‌होता्‌है ्‌।्‌इसकी्‌आकृनत्‌अिणचधद्र्‌के्‌सदृश्‌
होती्‌है ्‌।्‌इसका्‌शीषणभाग्‌गज्‌की्‌आकृनत्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रनत्‌का्‌अग्र्‌भाग्‌धचर्‌की्‌

३५॥
s.c
भाूँनत्‌होता्‌है ; इससलये्‌इसे्‌ककर, ककणि, बधि्‌अथवा्‌अधय्‌संज्ञा्‌से्‌भी्‌सम्बोधित्‌करते्‌है ्‌॥३४-

वाजन्‌के्‌ऊपर्‌(अथवा)्‌वलीक्‌के्‌ऊपर्‌भली-भाूँनत्‌तुला्‌(बीम)्‌को्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
इसकी्‌ऊूँचाई्‌एक्‌दण्ड्‌अथवा्‌तीन्‌चौथाई्‌दण्ड्‌होनी्‌चादहये्‌तथा्‌इसकी्‌मोिाई्‌ऊूँचाई्‌की्‌आिी्‌
ok
होनी्‌चादहये्‌॥३६॥
वलीक्‌की्‌लम्बाई्‌तीन, चार्‌या्‌पाूँच्‌दण्ड्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌अग्र्‌भाग्‌में ्‌नासलयाूँ, व्याल्‌या्‌
बबधद्‌ु होना्‌चादहये्‌एवं्‌इसका्‌पाश्वण्‌भाग्‌तरङ्ग्‌की्‌भाूँनत्‌होना्‌चादहये्‌॥३७॥
(उपयक्
ुण त्‌वर्णन्‌के्‌अनस
ु ार)्‌वलीक्‌होना्‌चादहये्‌।्‌वलीक्‌के्‌ऊपर्‌वर्णपट्दिका्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌
Bo

चादहये्‌।्‌इसका्‌ववस्तार्‌आिा्‌दण्ड्‌एवं्‌ऊूँचाई्‌ववस्तार्‌का्‌आिा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌मध्य्‌
भाग्‌को्‌फलकों्‌द्वारा्‌छे दरदहत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌ऊपर्‌एक्‌दण्ड्‌ऊूँची्‌न्स्थर्‌तल
ु ा्‌स्थावपत्‌
करनी्‌चादहये्‌।्‌तल
ु ा्‌का्‌ववस्तार्‌तीन्‌चौथाई्‌दण्ड्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌द्वार्‌की्‌ओर्‌उधमख
ु ्‌
होना्‌चादहये्‌॥३८-३९॥
44

तल
ु ा्‌के्‌ऊपर्‌तल
ु ा्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌बराबर्‌ऊूँचाई्‌वाली्‌जयधती्‌रक्खी्‌जानी्‌चादहये्‌।्‌जयधती्‌के्‌
ऊपर्‌आिा्‌दण्ड्‌ऊूँचा्‌अनम
ु ागणक्‌रखना्‌चादहये्‌॥४०॥
उसके्‌ऊपर्‌फलको्‌को्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसकी्‌मोिाई्‌दण्ड्‌के्‌चौथे्‌या्‌छठवे्‌भाग्‌के्‌
बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌प्रस्तर्‌एवं्‌स्तम्भ्‌के्‌ववस्तार्‌को्‌ईंिों्‌एवं्‌चर्
ू ्‌ण से्‌जोड़ना्‌चादहये्‌॥४१॥
कराल, मुद्धग, गुलमास, कलक्‌एवं्‌धचक्कर््‌(ये्‌सभी्‌ईंिो्‌को्‌जोड़ने्‌एवं्‌लेप्‌में ्‌प्रयुक्त्‌होते्‌है )्‌का्‌
प्रयोग्‌करना्‌चादहये्‌।्‌उत्तर्‌एवं्‌वाजन्‌पाश्वण्‌में ्‌लगने्‌चादहये्‌।्‌॥४२॥
तुला्‌(की्‌स्थापना)्‌द्वार्‌के्‌अनुसार्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌जयधती्‌(उसके्‌ऊपर)्‌नतरछी्‌रक्खी्‌जानी्‌
चादहये्‌।्‌उसके्‌ऊपर्‌द्वार्‌के्‌अनुसार्‌अनुमागण्‌रक्खा्‌जाना्‌चादहये्‌।्‌॥४३॥
दे वालय्‌एवं्‌राजभवन्‌में ्‌तुला्‌द्वार्‌से्‌नतरछी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌वलीक्‌एवं्‌तुला्‌के्‌मध्य्‌का्‌
अवकाश्‌दो्‌या्‌तीन्‌दण्ड्‌होना्‌चादहये्‌॥४४॥
जयन्धतयों्‌के्‌मध्य्‌का्‌अधतर्‌डेढ़्‌या्‌ढ़ाई्‌दण्ड्‌होता्‌है ्‌।्‌उनके्‌ऊपर्‌एक-एक्‌दण्ड्‌के्‌अधतर्‌
पर्‌रक्खे्‌अनम
ु ागण्‌उनके्‌मध्य्‌के्‌नछद्र्‌को्‌भर्‌दे ते्‌है ्‌॥४५॥
इस्‌प्रकार्‌प्रस्र-कक्रय्‌धचर-ववधचर्‌अङ्गो्‌से्‌ननसमणत्‌होती्‌है ्‌।्‌क्षुद्रं्‌एवं्‌तल
ु ा्‌को्‌इस्‌प्रकार्‌रखना्‌
चादहये, न्जससे्‌कक्‌वे्‌दृढ़तापूवक
ण ्‌स्थावपत्‌हो्‌जायूँ्‌॥४६॥
रूप्‌(आकृनत)्‌के्‌साथ्‌अथवा्‌ववना्‌रूप्‌के्‌(प्रस्तर-प्रकलपन्‌में )्‌सभी्‌अङ्गों्‌का्‌प्रयोग्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌तुला्‌के्‌ऊपर्‌फलकों्‌द्वारा्‌आच्छादन्‌करना्‌चादहये्‌।्‌अथवा्‌ईंिों्‌से्‌आच्छादन्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌शेष्‌कायण्‌पूवव
ण र्र्णत्‌ववधि्‌से्‌करना्‌चादहये्‌॥४७॥
प्रस्तर्‌की्‌ऊूँचाई्‌मसूर्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌एवं्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌से्‌दश्‌या्‌आठ्‌
भाग्‌कम्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌प्रस्तर्‌की्‌ऊूँचाई्‌एवं्‌माप्‌इस्‌प्रकार्‌रखना्‌चादहये, न्जससे्‌कक्‌भवन्‌
को्‌दृढ़ता्‌एवं्‌सौधदयण्‌प्रदान्‌ककया्‌जा्‌सके, ऐसा्‌ववद्वानों्‌का्‌मत्‌है ्‌॥४८॥

om
लेप
लेप-सामग्री्‌-्‌लेप्‌के्‌सलये्‌यह्‌समश्रर््‌तैयार्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌-्‌शहद, घत
ृ , दही, दि
ू , उड़द्‌का्‌पानी,
चमड़ा, केला, गुड़, बरफला्‌एवं्‌नाररयल्‌।्‌इधहें ्‌क्रमशः्‌एक-एक्‌भाग्‌बढ़ाते्‌हुये्‌लेना्‌चादहये्‌।्‌इनमें ्‌
एक्‌सौ्‌भाग्‌चन
ू ा्‌समलाना्‌चादहये्‌तथा्‌इस्‌समश्रर््‌में ्‌दग
ु ुनी्‌मारा्‌में ्‌बालू्‌समलाना्‌चादहये्‌॥४९॥
युग्मायुग्ममान
सम्‌एवं्‌ववषम्‌मान्‌-्‌मनुष्यों्‌के्‌गह
s.c
ृ ्‌में ्‌हस्त, स्तम्भ्‌तथा्‌तुला्‌आदद्‌का्‌प्रयोग्‌ववषम्‌संख्याओं्‌
में ्‌करना्‌चादहये; ककधतु्‌दे वालय्‌में ्‌हस्त्‌आदद्‌का्‌प्रयोग्‌सम्‌अथवा्‌ववषम्‌संख्याओं्‌में ्‌होता्‌है ्‌

ok
्िार
दे वता, ब्राह्मर््‌एवं्‌राजाओं्‌के्‌गह
ृ ्‌में ्‌मध्य्‌में ्‌द्वारस्थापन्‌ननधदनीय्‌नही्‌है ; ककधतु्‌अधय्‌वर्ण्‌
वालों्‌के्‌सलये्‌द्वार्‌मध्य्‌के्‌पाश्वण्‌में ्‌शुभ्‌होता्‌है ्‌॥५०॥
िेदद
Bo

प्रनत्‌के्‌ऊपर्‌वेदद्‌का्‌ननमाणर््‌होना्‌चादहये, न्जसकी्‌ऊूँचाई्‌प्रनत्‌की्‌डेढ़, पौने्‌दो्‌या्‌दग


ु ुनी्‌होनी्‌
चादहये्‌॥५१॥
कम्प्‌की्‌संख्या्‌दो, चार्‌या्‌छः्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इनकी्‌मोिाई्‌चौथाई्‌दण्ड्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इनकी्‌
वेददका्‌पद्मपुष्प, शैवाल्‌एवं्‌पर्‌आदद्‌धचरों्‌से्‌सन्ज्जत्‌होनी्‌चादहये्‌॥५२॥
44

कम्प्‌के्‌नीचे्‌स्तम्भों्‌को्‌उधचत्‌रीनत्‌से्‌जोड़ना्‌चाइये्‌।्‌इन्‌स्तम्भों्‌का्‌मल
ू ्‌एवं्‌अग्र्‌भाग्‌
कम्प्‌के्‌अनस
ु ार्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌इसे्‌पद्मपट्िी्‌एवं्‌अग्रबधिन्‌से्‌यक्
ु त्‌होना्‌चादहये्‌॥५३॥
जालकानन
झरोखा, जाल्‌-्‌ववद्वानों्‌के्‌अनुसार्‌वेददयों्‌के्‌ऊपर्‌जालकों्‌(र्खड़की, रोशनदान)्‌का्‌प्रयोग्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌इधहे ्‌सभवत्त्‌के्‌साथ्‌स्तम्भ्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌नही्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इनकी्‌चौड़ाई्‌चार्‌दण्ड्‌
होनी्‌चादहये्‌॥५४॥
इनकी्‌चौड़ाई्‌दो्‌दण्ड्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌(चार्‌दण्डपयणधत)्‌तथा्‌ऊूँचाई्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
ु ुनी्‌होनी्‌चादहये्‌
।्‌अथवा्‌ऊूँचाई्‌डेढ़्‌या्‌पौने्‌दो्‌भाग्‌(चौड़ाई्‌की)्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌यह्‌स्तम्भ्‌के्‌मध्य्‌रधध्र्‌को्‌
छोड़्‌कर्‌होनी्‌चादहये्‌॥५५॥
सम्‌एवं्‌ववषम्‌संख्याओं्‌वाले्‌पादों्‌एवं्‌कम्पों्‌से्‌यक्
ु त्‌सजाविी्‌र्खड़ककयों्‌का्‌यथोधचत्‌ऊूँचाई्‌
एवं्‌ववस्तार्‌के्‌साथ्‌प्रयोग्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इनकी्‌संज्ञा्‌गवाक्श, कुञ्जराक्ष, नधद्यावतण, ऋजकु क्रय,
पष्ु पखण्ड्‌एवं्‌सकर्ण्‌है ्‌।्‌गवाक्ष्‌संज्ञक्‌जालक्‌(र्खड़की, झरोखा)्‌लम्बा, अनेक्‌कोर्ों्‌वाला्‌एवं्‌
नछद्रयुक्त्‌होता्‌है ्‌॥५६-५७॥
चौकोर्‌एवं्‌कर्णकनछद्र्‌(ववसभधन्‌प्रकार्‌के्‌नछद्रों्‌वाले)्‌से्‌युक्त्‌जालक्‌कुञ्जराक्ष्‌संज्ञक्‌होता्‌है ्‌।्‌
पाूँच्‌सूरों्‌से्‌प्रदक्षक्षर्क्रम्‌(बायें्‌से्‌दादहने)्‌से्‌ननसमत्‌नछद्रयुक्त्‌जालक्‌नधद्यावतण्‌आकृनत्‌का्‌
होने्‌के्‌कारर््‌नधद्यावतण्‌संज्ञक्‌होता्‌है ्‌।्‌नतरछे ्‌एवं्‌सीिे्‌स्तम्भों्‌से्‌ननसमणत्‌एवं्‌कम्पयुक्त्‌
जालक्‌की्‌संज्ञा्‌ऋजुकक्रय्‌होती्‌है ्‌॥५८-५९॥
पुष्पखण्ड्‌एवं्‌सकर्ण्‌जालक्‌नधद्यावतण्‌के्‌समान्‌होते्‌है ्‌।्‌सभवत्त्‌के्‌मध्य्‌से्‌हि्‌कर्‌जालकों्‌के्‌
स्तम्भों्‌का्‌योग्‌होता्‌है ्‌एवं्‌जालक्‌कवाि्‌(पललों)्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌॥६०॥

om
ये्‌कवाि्‌एक्‌अथवा्‌दो्‌होते्‌है ्‌एवं्‌खल
ु ने्‌तथा्‌बधद्‌होने्‌में ्‌समथण्‌होते्‌है ्‌।्‌जालकों्‌की्‌न्स्थनत्‌
स्तम्भ्‌के्‌बराबर्‌अथवा्‌भवन्‌की्‌ग्रीवा्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌॥६१॥
गोल्‌आकृनत्‌वाले्‌जालक्‌सूय्‌ण की्‌आकृनत्‌वाले्‌एवं्‌नछद्रयुक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌स्वन्स्तक, विणमान्‌तथा्‌
सवणतोभद्र्‌प्रकार्‌के्‌होते्‌है ्‌॥६२॥
मभवर्त्
दीवार्‌-्‌बुद्धिमान, (स्थपनत)्‌को्‌गह
s.c
ृ स्वामी्‌की्‌इच्छानुसार्‌अथवा्‌आवश्यकतानुसार)्‌काष्ठ, प्रस्तर्‌
अथवा्‌ईंिो्‌से्‌सभवत्त-ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌जालक्‌(काष्ठ-ननसमणत), फलक्‌
(प्रस्तरफलकों्‌से्‌ननसमणत)्‌तथा्‌ऐष्िक्‌(ईंिो्‌से्‌ननसमणत)्‌तीन्‌प्रकार्‌की्‌सभवत्तयाूँ्‌होती्‌है ्‌॥६३॥
ok
जालक्‌सभवत्त्‌जालकों्‌(काष्ठननसमणत)्‌से्‌युक्त, ऐष्िक्‌सभवत्त्‌ईंिों्‌से्‌युक्त्‌तथा्‌फालक्‌सभवत्त्‌
फलकों्‌(प्रस्तरखण्डों)्‌से्‌युक्त्‌होती्‌है ्‌।्‌सभवत्त्‌के्‌मध्य्‌में ्‌पाद्‌होते्‌हैं्‌॥६४॥
दीवार्‌बनाते्‌समय्‌ऊपर्‌एवं्‌नीचे्‌कमलपुष्पों्‌के्‌समूह्‌से्‌युक्त्‌पट्दिका्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌
चादहये्‌।्‌फलकों्‌की्‌मोिाई्‌स्तम्भ्‌के्‌चौथे, छठे ्‌या्‌आठवें्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌॥६५॥
Bo

अथवा्‌सभी्‌स्थान्‌पर्‌सशबबका्‌(पालकी)्‌की्‌सभवत्त्‌के्‌समान्‌फलका्‌ननसमणत्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌(यहाूँ्‌
सम्भवतः्‌काष्ठखण्डों्‌से्‌ननसमणत्‌सभवत्त्‌का्‌तात्पयण्‌है )्‌इस्‌प्रकार्‌जहाूँ-जहाूँ्‌उधचत्‌हो, फलका्‌कुड्य्‌
वहाूँ-वहाूँ्‌(फलकननसमणत्‌सभवत्त)्‌का्‌प्रयोग्‌करना्‌चादहये, ऐसा्‌वास्तश
ु ास्र्‌के्‌ववशेषज्ञो्‌का्‌मत्‌है ्‌
॥६६॥
44

इस्‌प्रकार्‌प्रस्तर-करर्, वेददकाङ्ग, जालक्‌एवं्‌तीन्‌प्रकार्‌की्‌सभवत्तयों्‌का्‌वर्णन्‌एवं्‌उनकी्‌रीनत्‌


का्‌वर्णन्‌ववद्वानों्‌के्‌मतानस
ु ार्‌ककया्‌गया्‌।्‌जालक्‌के्‌ननमाणर््‌के्‌सलये्‌वेददका्‌को्‌कभी्‌नहीं्‌
तोड़ना्‌चादहये्‌तथा्‌प्रनत्‌के्‌अङ्गो्‌को्‌भी्‌नही्‌तोड़ना्‌चादहये्‌॥६७॥
मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌१७

सल्न्धकाया्‌का्‌विधान्‌-
पाश्वण्‌में ्‌खड़े्‌एवं्‌लेिे्‌(ऊध्वाणिर्‌एवं्‌क्षैनतज्‌न्स्थनत)्‌पदाथों्‌की्‌सन्धि्‌होती्‌है ्‌।्‌एक्‌वस्तु्‌(के्‌
ननमाणर्)्‌में ्‌बहुत्‌वस्तुओं्‌के्‌संयोग्‌से, वक्ष
ृ ्‌के्‌अग्र्‌भाग्‌(के्‌काष्ठों)्‌की्‌दब
ु ल
ण ता्‌के्‌कारर्, दब
ु ल
ण ्‌
के्‌बलवद्
ृ धि्‌के्‌कारर््‌सन्धिकमण्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌।्‌समान्‌जानत्‌वाले्‌वक्ष
ृ ों्‌(कोष्ठों)्‌का्‌सन्धिकमण्‌
प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌॥१-२॥
सन्धि्‌के्‌भेद्‌-्‌सन्धियाूँ्‌छः्‌प्रकार्‌की्‌होती्‌है -्‌मलललील, ब्रह्मराज, वेर्ुपवणक, पूकपवण, दे वसन्धि्‌एवं्‌

om
दन्ण्डका्‌॥३॥
सल्न्धविथध
जोड़ने्‌के्‌ववधि्‌-्‌स्थपनत्‌घर्‌के्‌बाहर्‌खड़े्‌होकर्‌चारो्‌ददशाओं्‌से्‌उसका्‌ननरीक्षर््‌करे ्‌।्‌
तत्पश्चात्‌दक्षक्षर््‌को्‌उत्तर्‌से्‌एवं्‌दीघण्‌(लम्बाई)्‌को्‌अदीघण्‌(छोिी्‌लम्बाई)्‌से्‌क्रमशः्‌जोड़े्‌॥४॥
यदद्‌मध्य्‌एवं्‌दक्षक्षर््‌में ्‌सन्धि्‌करना्‌चाहते्‌हों्‌तो्‌मध्य्‌के्‌अनत्‌दीघण्‌को्‌पूव्‌ण की्‌भाूँनत्‌छोिे ्‌
s.c
दीघण्‌से्‌जोड़ना्‌चादहये्‌॥५॥
अथवा्‌वाम्‌भाग्‌एवं्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌समान्‌माप्‌के्‌द्रव्य्‌हो्‌तथा्‌मध्य्‌में ्‌न्स्थत्‌पदाथण्‌दीघण्‌हों्‌
तो्‌उनमें ्‌सन्धि्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌यदद्‌मध्य्‌का्‌पदाथण्‌न्‌हो्‌तथा्‌दोनों्‌ओर्‌समान्‌माप्‌के्‌द्रव्य्‌
हो्‌तो्‌भी्‌सन्धि्‌करनी्‌चादहये्‌॥६॥
ok
इस्‌प्रकार्‌गह
ृ ्‌के्‌बाहरी्‌भाग्‌कक्‌सन्धि्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌भीतरी्‌भाग्‌की्‌सन्धि्‌के्‌सलये्‌गह
ृ ्‌के्‌
मध्य्‌स्थान्‌में ्‌खड़े्‌होकर्‌स्थपनत्‌को्‌चारो्‌ददशाओं्‌का्‌ननरीक्षर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌न्जस्‌प्राकर्‌
बाहरी्‌भाग्‌की्‌सन्धि्‌होती्‌है , उसी्‌प्रकार्‌भीतरी्‌भाग्‌की्‌भी्‌सन्धि्‌होती्‌है ्‌॥७॥
Bo

दीघण, छोिे ्‌एवं्‌समान्‌माप्‌के्‌द्रव्यों्‌की्‌सन्धि्‌पूवव


ण र्र्णत्‌ववधि्‌से्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌आिार्‌एवं्‌
आिेय्‌के्‌ननयम्‌(दीघण्‌का्‌अलप्‌दीघण्‌से, दीघण्‌को्‌मध्य्‌में ्‌रखकर्‌सम्‌माप्‌की्‌सन्धि्‌आदद)्‌का्‌
पालन्‌करते्‌हुये्‌पदाथों्‌को्‌जोड़ना्‌चादहये्‌॥८॥
ककसी्‌पदाथण्‌के्‌मूल्‌को्‌मूल्‌से्‌एवं्‌अग्र्‌भाग्‌को्‌अग्र्‌भाग्‌से्‌नही्‌जोड़ना्‌चादहये्‌।्‌मूल्‌एवं्‌अग्र्‌
44

भाग्‌को्‌जोड़ने्‌से्‌सन्धिकायण्‌सुखद्‌होता्‌है ्‌।्‌मूल्‌भाग्‌को्‌नीचे्‌सलिा्‌कर्‌रखना्‌चादहये्‌एवं्‌
उसके्‌ऊपर्‌अग्र्‌भाग्‌को्‌जोड़ना्‌चादहये्‌॥९॥
दो्‌द्रव्यों्‌को्‌जोड़्‌कर्‌एक्‌सन्धि्‌होती्‌है ्‌।्‌इसे्‌मलललील्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌तीन्‌पदाथो्‌को्‌जोड़ने्‌
से्‌दो्‌सन्धियाूँ्‌बनती्‌है ्‌।्‌इसे्‌ब्रह्मराज्‌कहते्‌है ्‌।्‌चार्‌एवं्‌पाूँच्‌पदाथों्‌के्‌योग्‌से्‌क्रमशः्‌तीन्‌
एवं्‌चार्‌सन्धियाूँ्‌होती्‌है ्‌॥१०-११॥
(तीन्‌एवं्‌चार्‌सन्धियों्‌को)्‌वेर्ुपवण्‌कहते्‌है ्‌।्‌यह्‌दे वालय्‌एवं्‌मनुष्यों्‌के्‌गह
ृ ों्‌में ्‌होता्‌है ्‌।्‌छः्‌
एवं्‌सात्‌पदाथो्‌के्‌योग्‌से्‌पाूँच्‌एवं्‌छः्‌सन्धियाूँ्‌बनती्‌है ्‌॥१२॥
(उपयक्
ुण त्‌सन्धियों्‌के)्‌पूकपवण्‌कहा्‌गया्‌है ; साथ्‌ही्‌इसे्‌िन-िाधय्‌प्रदान्‌करने्‌वाला्‌कहा्‌गया्‌है ्‌
।्‌आठ्‌एवं्‌नौ्‌पदाथों्‌के्‌योग्‌से्‌सात्‌एवं्‌आठ्‌सन्धियाूँ्‌ननसमणत्‌होती्‌है ्‌॥१३॥
(पव
ू ोक्त्‌सन्धियों्‌को)्‌दे वसन्धि्‌कहते्‌है ्‌।्‌यह्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌गह
ृ ों्‌के्‌अनक
ु ू ल्‌होती्‌है ्‌।्‌बहुत-से्‌
पदाथों्‌से्‌बहुत-सी्‌सन्धियाूँ्‌ननसमणत्‌होती्‌है ्‌।्‌इनमें ्‌दीघण्‌एवं्‌अलप्‌दीघण्‌(कम्‌लम्बा)्‌के्‌संयोग्‌का्‌
ननयम्‌पहले्‌की्‌भाूँनत्‌ही्‌लगता्‌है ्‌।्‌इस्‌सन्धि्‌को्‌दन्ण्डका्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌यह्‌सन्धि्‌िन, िाधय्‌
एवं्‌सुख्‌प्रदान्‌करती्‌है ्‌॥१४॥
(सवणतोभद्र्‌सन्धि्‌में )्‌दक्षक्षर््‌एवं्‌अपर्‌भाग्‌(दक्षक्षर्-पूव)ण ्‌में ्‌पदाथण्‌का्‌मूल्‌रखना्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ;
साथ्‌ही्‌इसका्‌ऊध्वण्‌भाग्‌ईशान्‌कोर््‌में ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌अब्‌इनके्‌बधिन्‌का्‌उललेख्‌ककया्‌जाता्‌
है ्‌।्‌प्रथम्‌आिार्‌पूव्‌ण ददशा्‌होती्‌है , जहाूँ्‌मूल्‌एवं्‌अग्र्‌छे द्‌से्‌युक्त्‌पदाथण्‌रक्खा्‌जाता्‌है ्‌।्‌उसके्‌
ऊपर्‌दक्षक्षर््‌एवं्‌उत्तर्‌में ्‌अग्र्‌भाग्‌से्‌युक्त्‌पदाथण्‌रक्खा्‌जाता्‌है ्‌।्‌इनके्‌मूल्‌भाग्‌एवं्‌ऊध्वण्‌छे द्‌
से्‌युक्त्‌अग्र्‌भाग्‌संयक्
ु त्‌होते्‌है ्‌।्‌पन्श्चमी्‌ददशा्‌में ्‌रक्खे्‌पदाथण्‌का्‌छे द्‌नीचे्‌की्‌ओर्‌रखना्‌
चादहये्‌एवं्‌इसे्‌आिेय्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌दक्षक्षर््‌से्‌प्रारम्भ्‌होने्‌वाला्‌यह्‌संयोग्‌(सन्धि)्‌

om
सवणतोभद्र्‌संज्ञक्‌होता्‌है ्‌॥१५-१८॥
नन््याितासल्न्ध
नधद्यावतण्‌सन्धि्‌नधद्यावतण्‌आकृनत्‌के्‌अनुसार्‌बनाई्‌जाती्‌है ्‌।्‌दक्षक्षर््‌से्‌उत्तर्‌की्‌ओर्‌जाने्‌
वाली्‌लम्बाई्‌में ्‌दक्षक्षर््‌ददशा्‌में ्‌ननकला्‌भाग्‌कर्णकयुक्त्‌होता्‌है ्‌॥१९॥

पूव्‌ण एवं्‌पन्श्चम्‌की्‌(दस
s.c
पूव्‌ण से्‌पन्श्चम्‌की्‌ओर्‌जाने्‌वाले्‌आयाम्‌(लम्बाई)्‌का्‌कर्णक्‌पन्श्चम्‌में ्‌होता्‌है ्‌।्‌दक्षक्षर््‌एवं्‌
उत्तर्‌की्‌लम्बाई्‌(सन्धि्‌के्‌दस
ू री्‌ओर)्‌में ्‌उत्तर्‌ददशा्‌में ्‌कर्णक्‌होता्‌है ्‌॥२०॥
ू री्‌ददशा्‌में )्‌लम्बाई्‌में ्‌पूव्‌ण ददशा्‌में ्‌कर्णक्‌होता्‌है ्‌।्‌आिार्‌एवं्‌आिेय्‌
ननयम्‌के्‌अनुसार्‌पूव्‌ण आदद्‌में ्‌इस्‌प्रकार्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌नधद्यावतण्‌सन्धि्‌को्‌दक्षक्षर्क्रम्‌से्‌
ok
करना्‌चादहये्‌॥२१॥
स्िल्स्तबन्धसल्न्ध
जब्‌पूव-ण उत्तर्‌की्‌ओर्‌शीषण्‌भाग्‌वाले्‌दीघण्‌से्‌बहुत्‌से्‌पदाथण्‌जुड़ते्‌है , जब्‌नतरछे ्‌अग्र्‌भाग्‌वाले्‌
दीघण्‌से्‌दो्‌या्‌बहुत्‌से्‌पदाथण्‌सशखाओं्‌(चल
ू ों)्‌से्‌जड़
ु ते्‌है ्‌एवं्‌यह्‌योग्‌यदद्‌स्वन्स्तक्‌की्‌आकृनत्‌
Bo

का्‌होता्‌है ्‌तो्‌इसे्‌स्वन्स्तबधि्‌सन्धि्‌कहते्‌है ्‌॥२२-२३॥


िधामानसल्न्ध
जब्‌चारो्‌ओर्‌बहुत्‌से्‌पदाथों्‌का्‌संयोग्‌होता्‌है ्‌एवं्‌इसी्‌प्रकार्‌भीतर्‌भी्‌होता्‌है ्‌तथा्‌मध्य्‌
भाग्‌में ्‌आूँगन्‌जैसी्‌आकृनत्‌होती्‌है ्‌तो्‌बाह्य्‌भाग्‌से्‌यक्
ु त्‌यह्‌आकृनत्‌सभद्रक्‌होती्‌है ्‌॥२४॥
44

पव
ू ्‌ण ददशा्‌का्‌पदाथण्‌दक्षक्षर््‌की्‌ओर्‌एवं्‌पन्श्चम्‌ददशा्‌का्‌पदाथण्‌उत्तर्‌की्‌ओर्‌कक्षों्‌की्‌सभवत्त्‌का्‌
आश्रय्‌लेते्‌हुये्‌उधचत्‌रीनत्‌से्‌रखते्‌हुये्‌जोड़ना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌बधि्‌को्‌विणमान्‌कहते्‌है ्‌।्‌ननचले्‌
तल्‌के्‌कायण्‌के्‌अनुसर्‌ऊपर्‌एवं्‌उसके्‌ऊपर्‌के्‌तल्‌में ्‌भी्‌करना्‌चादहये्‌॥२५-२६॥
इसके्‌ववपरीत्‌करने्‌से्‌ववपत्ती्‌आती्‌है , ऐसा्‌शास्रों्‌का्‌मत्‌है ्‌।्‌दीघण्‌एवं्‌अदीघण्‌(कम्‌लम्बा)्‌का्‌
संयोग्‌पदाथों्‌का्‌ववधिवत्‌परीक्षर््‌एवं्‌ननरीक्षर््‌करके्‌ही्‌करना्‌चादहये्‌॥२७॥
न्जस्‌स्थान्‌पर्‌न्जतने्‌बल्‌की्‌एवं्‌न्जस्‌प्रकार्‌के्‌योग्‌(सन्धि, जोड़)्‌की्‌आवश्यकता्‌हो, वहाूँ्‌उसी्‌
प्रकार्‌की्‌सन्धि्‌का्‌प्रयोग्‌बुद्धिमान्‌(स्थपनत)्‌को्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌ववशेष्‌ववधि्‌से्‌की्‌
गई्‌सन्धि्‌सम्पवत्तकारक्‌होती्‌है ्‌॥२८॥
सन्धि्‌के्‌भेद्‌-्‌स्तम्भों्‌की्‌पाूँच्‌प्रकार्‌की्‌सन्धियाूँ्‌इस्‌प्रकार्‌कही्‌गई्‌है -्‌मेषयुद्ि,बरखण्ड,
सौभद्र, अिणपार्र्क्‌एवं्‌महावत्त
ृ ्‌॥२९॥
(खड़ी्‌न्स्थनत्‌की्‌सन्धियाूँ्‌पव
ू व
ण र्र्णत्‌है )्‌लेिी्‌न्स्थनत्‌(अथवा्‌क्षैनतज)्‌की्‌पाूँच्‌प्रकार्‌की्‌सन्धियाूँ्‌
इस्‌प्रकार्‌है ्‌-्‌षट््‌सशखा, झषदधत, सक
ू रिार्, सङ्कीर्णकील्‌एवं्‌वज्राभ्‌॥३०॥
स्तर्मभसन्धय
स्तम्भ्‌की्‌सन्धियाूँ्‌-्‌जब्‌सन्धि्‌वाले्‌पदाथण्‌का्‌मध्य्‌भाग्‌चौड़ाई्‌में ्‌स्तम्भ्‌के्‌तीसरे ्‌भाग्‌के्‌
बराबर्‌एवं्‌लम्बाई्‌चौड़ाई्‌कक्‌दग
ु ुनी्‌अथवा्‌ढाई्‌गुनी्‌हो्‌तो्‌इसे्‌मेषयुद्ि्‌सन्धि्‌कहते्‌है ्‌॥३१॥
बरखण्ड्‌सन्धि्‌स्वन्स्तक्‌के्‌आकार्‌की्‌होती्‌है ्‌।्‌इसके्‌तीन्‌भाग्‌एवं्‌तीन्‌चसू लयाूँ्‌होती्‌है ्‌।्‌पाश्वण्‌
में ्‌चार्‌सशखा्‌(चल
ू ी)्‌से्‌युक्त्‌सन्धि्‌सौभद्र्‌कहलाती्‌है ्‌॥३२॥
न्जस्‌सन्धि्‌के्‌सलये्‌स्तम्भ्‌की्‌मोिाई्‌के्‌अनुसार्‌आिा्‌भाग्‌मूल्‌(ननचले)्‌भाग्‌का्‌एवं्‌आिा्‌
भाग्‌अग्र्‌(ऊध्वण)्‌भाग्‌का्‌कािा्‌जाता्‌है , उसे्‌अिणपार्र््‌सन्धि्‌कहते्‌है ्‌॥३३॥
जब्‌चसू लका्‌का्‌आकार्‌अिणवत्त
ृ ाकार्‌हो्‌एवं्‌मध्य्‌भाग्‌(जहाूँ्‌जोड़्‌बैठाया्‌जाय)्‌में ्‌अिणवत्त
ृ ्‌हो्‌तो्‌

om
उस्‌सन्धि्‌को्‌महावत्त
ृ ्‌कहते्‌है ्‌।्‌बुद्धिमान्‌(स्थपनत)्‌स्तम्भों्‌के्‌वत्त
ृ ाकार्‌भाग्‌में ्‌इस्‌सन्धि्‌का्‌
प्रयोग्‌करते्‌है ्‌॥३४॥
स्तम्भों्‌में ्‌की्‌जाने्‌वाली्‌सन्धि्‌स्तम्भों्‌की्‌लम्बाई्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌के्‌नीचे्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌स्तम्भ्‌
के्‌मध्य्‌एवं्‌उसके्‌ऊपर्‌यदद्‌सन्धि्‌हो्‌तो्‌वह्‌सवणदा्‌ववपवत्त्‌प्रदान्‌करती्‌है ्‌॥३५॥
s.c
कुम्भ्‌एवं्‌मन्ण्ड्‌आदद्‌से्‌युक्त्‌स्तम्भ्‌की्‌सन्धि्‌(उपयक्
ुण त्‌दोनों्‌की्‌सन्धि)्‌सम्पनत-कारक्‌होती्‌है ्‌
।्‌सज्जा्‌से्‌युक्त्‌प्रस्तर-स्तम्भ्‌की्‌सन्धि्‌जैसी्‌आवश्यकता्‌हो, उसके्‌अनुसार्‌करनी्‌चादहये्‌॥३६॥
खड़े्‌वक्ष
ृ ्‌के्‌(काष्ठों्‌के)्‌ववववि्‌अङ्गों्‌का्‌संयोग्‌अनुकुलता्‌के्‌अनुसार्‌करना्‌चादहये्‌।्‌ऊध्वण्‌भाग्‌
का्‌मूल्‌भाग्‌के्‌साथ्‌एव्‌ननचले्‌भाग्‌के्‌साथ्‌शीषण्‌भाग्‌की्‌सन्धि्‌सभी्‌प्रकार्‌की्‌सम्पवत्तयों्‌का्‌
ok
नाश्‌करती्‌है ्‌॥३७॥
िनयतसन्धय
क्षैनतज्‌सन्धियाूँ्‌-्‌न्जसके्‌दोनो्‌छोरों्‌पर्‌अिणपार्र््‌सन्धियाूँ्‌हो्‌एवं्‌सन्धि्‌वाले्‌पदाथण्‌में ्‌छः्‌
लाङ्गल्‌(हल्‌के)्‌आकार्‌की्‌सशखायें्‌(चल
ू े)्‌बनी्‌हो, साथ्‌ही्‌मध्य्‌की्‌कील्‌मोिी्‌हो, उस्‌सन्धि्‌को्‌
Bo

षट््‌सशखा्‌सन्धि्‌कहते्‌है ्‌॥३८॥
झषदधतक्‌सन्धि्‌में ्‌पदाथण्‌के्‌ऊपर्‌एवं्‌नीचे्‌दोनों्‌ओर्‌बहुत-सी्‌सशखायें्‌होती्‌है ्‌।्‌ये्‌सभी्‌
सशखायें्‌आवश्यकतानस
ु ार्‌एवं्‌बल्‌के्‌अनस
ु ार्‌ननसमणत्‌होती्‌है ्‌॥३९॥
सअ
ू र्‌की्‌नाक्‌के्‌समान, आवश्यकतानस
ु ार्‌शन्क्त्‌एवं्‌योग्‌से्‌यक्
ु त, ववसभधन्‌बल्‌की्‌सशखाओं्‌
44

वाली्‌सन्धि्‌सक
ू रिार््‌कही्‌जाती्‌है ्‌॥४०॥
ववसभधन्‌प्रकार्‌की्‌कीलों्‌से्‌यक्
ु त्‌सन्धि्‌को्‌सङ्कीर्णकीलक्‌कहते्‌है ्‌।्‌वज्रसन्धनभ्‌सन्धि्‌में ्‌वज्र्‌
के्‌आकृनत्‌की्‌सशखा्‌होती्‌है ्‌॥४१॥
इस्‌प्रकार्‌एक्‌पंन्क्त्‌को्‌जोड़ने्‌में ्‌ऊपर्‌से्‌ननचे्‌तक्‌एक्‌की्‌आकार्‌की्‌सन्धि्‌का्‌प्रयोग्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌इसके्‌ववपरीत्‌सन्धि्‌करने्‌पर्‌ववपवत्त्‌आती्‌है ्‌॥४२॥
(सन्धि्‌करते्‌समय्‌इस्‌बात्‌का्‌ध्यान्‌रखना्‌चादहये्‌कक)्‌मूल्‌भाग्‌भीतर्‌की्‌ओर्‌एवं्‌अग्र्‌भाग्‌
बाहर्‌की्‌ओर्‌रहे ्‌।्‌यदद्‌अग्र्‌भाग्‌भीतर्‌एवं्‌मल
ू ्‌भाग्‌बाहर्‌रहता्‌है ्‌तो्‌वह्‌स्वामी्‌के्‌ववनाश्‌
का्‌कारर््‌बनता्‌है ्‌॥४३॥
वि्ध्‌एिं्‌कील्‌-
सशखा, दधत, शल
ू ्‌एवं्‌ववद्ि्‌-्‌ये्‌सभी्‌(चल
ू ी, चल
ू ्‌के)्‌पयाणय्‌है ्‌तथा्‌शलय, शङ्कु, आर्र््‌तथा्‌कील-्‌
ये्‌सभी्‌शब्द्‌(कील्‌के)्‌पयाणय्‌है ्‌।्‌शल
ू ्‌एवं्‌कील्‌का्‌माप्‌स्तम्भ्‌की्‌चौड़ाई्‌का्‌आठ, सात्‌या्‌
छठवें्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होता्‌है ्‌॥४४॥
सल्न्धदोषा
सन्धि्‌के्‌दोष - बुद्धिमान्‌(स्थपनत)्‌को्‌चादहये्‌कक्‌कील्‌का्‌पाश्वण्‌स्तम्भ्‌के्‌मध्य्‌में ्‌लगाये्‌
॥४५॥
स्तम्भ्‌का्‌अन्धतम्‌भाग्‌एवं्‌दधत, (सशखा, चल
ू )्‌का्‌अन्धतम्‌भाग्‌यदद्‌आपस्‌में ्‌जुड़्‌े तो्‌ववनाश्‌के्‌
कारर््‌बनते्‌है ्‌।्‌इसी्‌प्रकार्‌यदद्‌दधत्‌का्‌अन्धतम्‌भाग्‌स्तम्भ्‌के्‌मध्य्‌में ्‌पड़े्‌तो्‌भी्‌वही्‌
पररर्ाम्‌होता्‌है ्‌।्‌यदद्‌स्तम्भ्‌का्‌अन्धतम्‌भाग्‌सन्धि्‌के्‌मध्य्‌पड़े्‌तो्‌वह्‌रोगकारक्‌होता्‌है ्‌
तथा्‌सन्धि्‌का्‌मध्य्‌एवं्‌पाद्‌का्‌मध्य्‌यदद्‌एक्‌साथ्‌हो्‌तो्‌वह्‌क्षय्‌का्‌कारर््‌होता्‌है ्‌॥४६॥

om
ददक, ववददक्‌एवं्‌द्वार्‌के्‌दे वताओं्‌के्‌सभी्‌भागों्‌को्‌छोड़कर्‌सन्धि्‌का्‌प्रयोग्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
अकण्‌(सूय)ण , अककण्‌(यम), वरुर््‌एवं्‌इधद्‌ु दे वों्‌का्‌स्थान्‌ददक्‌कहलाता्‌है ्‌(ये्‌ददशायें्‌क्रमशः्‌पूव,ण
दक्षक्षर्, पन्श्चम्‌एवं्‌उत्तर्‌है )्‌॥४७॥
अन्ग्न, राक्षस, वायु्‌एवं्‌ईश्‌दे वता्‌का्‌स्थान्‌ववददक्‌(कोर्)्‌कहलाता्‌है ्‌।्‌गह
ृ क्षत, पुष्पाख्य, भललाि्‌

स्थानों्‌पर्‌शलय्‌(कील)्‌एवं्‌दधत्‌(चल
s.c
एवं्‌महे धद्र्‌दे वों्‌का्‌भाग्‌द्वारभाग्‌है ्‌।्‌इन्‌स्थानों्‌पर्‌सन्धि्‌नही्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌पूव-ण वर्र्णत्‌
ू )्‌का्‌प्रयोग्‌नही्‌करना्‌चादहये्‌॥४८-४९॥
इसी्‌प्रकार्‌दधत्‌का्‌प्रयोग्‌मध्य्‌अथवा्‌मध्यािण्‌के्‌मध्य्‌(चतुथांश्‌भाग्‌के्‌बबधद)ु ्‌को्‌छोड़्‌कर्‌
करना्‌चादहये्‌।्‌दधत्‌का्‌प्रयोग्‌पदाथण्‌के्‌केधद्र-सूर्‌के्‌दादहने्‌एवं्‌बाूँयें्‌भाग्‌में ्‌करना्‌चादहये्‌
ok
॥५०॥
पदाथण्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌मध्य्‌में ्‌न्स्थत्‌सशखा्‌(चल
ू )्‌शीि्‌ही्‌ववनाश्‌करती्‌है ्‌।्‌सशखा्‌के्‌सलये्‌
ननसमणत्‌स्थान्‌में ्‌कील्‌लगाना्‌तथा्‌कील्‌के्‌स्थान्‌में ्‌सशखा्‌का्‌प्रयोग्‌करना्‌वेिन्‌होता्‌है ्‌॥५१॥
(उपयक्
ुण त्‌वेिन)्‌िमण, अथण, काम्‌एव्‌सख
ु ्‌का्‌नाश्‌करती्‌है ्‌।्‌बाूँये्‌स्थान्‌में ्‌होने्‌वाली्‌सन्धि्‌
Bo

दादहने्‌एवं्‌दादहने्‌स्थान्‌की्‌सन्धि्‌बाूँये्‌हो्‌तो्‌इसका्‌(प्रनतसन्धि्‌का)्‌पररत्याग्‌करना्‌चादहये्‌
॥५२॥
पदाथण्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌बराबर्‌स्थान्‌पर्‌लम्बाई्‌में ्‌हुई्‌सन्धि्‌कलप्यशलय्‌कहलाती्‌है ्‌।्‌पव
ू व
ण र्र्णत्‌
ववधि्‌से्‌पदाथण्‌के्‌मध्य्‌स्थान्‌को्‌छोड़्‌कर्‌सन्धि्‌करनी्‌चादहये्‌॥५३॥
44

अज्ञानता्‌अथवा्‌शीिता्‌के्‌कारर््‌वन्जणत्‌स्थान्‌पर्‌यदद्‌सन्धि्‌की्‌जाय्‌तो्‌सभी्‌वर्ण्‌वाले्‌गह
ृ स्थो्‌
की्‌सभी्‌सम्पवत्तयों्‌का्‌नाश्‌होता्‌है ्‌॥५४॥
पुराने्‌पदाथों्‌की्‌नये्‌पदाथण्‌से्‌तथा्‌नये्‌पदाथों्‌की्‌पुराने्‌पदाथों्‌के्‌साथ्‌सन्धि्‌नहीं्‌करनी्‌चादहये्‌
।्‌नये्‌पदाथों्‌की्‌नये्‌से्‌एवं्‌पुराने्‌पदाथों्‌का्‌पुराने्‌पदाथण्‌से्‌सन्धि्‌करनी्‌चादहये्‌॥५५॥
उधचत्‌रीनत्‌से्‌पदाथों्‌की्‌सन्धि्‌सम्पवत्तकारक्‌होती्‌है ्‌।्‌इसके्‌ववपररत्‌करने्‌से्‌ननश्चय्‌ही्‌ववनाश्‌
होता्‌है ्‌॥५६॥
(स्तम्भ्‌के)्‌ऊपर्‌के्‌सभी्‌वाजन्‌आदद्‌पदाथण्‌सशखा्‌के्‌साथ्‌अथवा्‌ववना्‌सशखा्‌के्‌पूवव
ण र्र्णत्‌ववधि्‌
के्‌अनुसार्‌उधचत्‌रीनत्‌से्‌जोड़ना्‌चादहये्‌॥५७॥
सन्धि्‌स्तम्भ्‌के्‌ऊपर्‌होती्‌है ्‌।्‌उनके्‌मध्य्‌में ्‌सन्धि्‌नही्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌ब्रह्मस्थल्‌(मध्य्‌
स्थान)्‌के्‌ऊपर्‌पदाथों्‌की्‌सन्धि्‌ववपवत्तकारक्‌होती्‌है ्‌॥५८॥
ब्रह्मस्थान्‌पर्‌न्स्थत्‌स्तम्भ्‌गह
ृ स्वामी्‌का्‌ववनाश्‌करता्‌है ्‌।्‌तल
ु ा्‌आदद्‌यदद्‌ऊपर्‌न्स्थत्‌पदाथण्‌
वहाूँ्‌पड़े्‌तो्‌दोष्‌नहीं्‌होता्‌है ्‌॥५९॥
पंन्ु ललङ्ग, स्रीसलङ्ग्‌एवं्‌नपस
ु ंकसलङ्ग्‌वक्ष
ृ ों्‌के्‌काष्ठों्‌के्‌सन्धि्‌की्‌समय्‌इस्‌बात्‌का्‌ध्यान्‌
रखना्‌चादहये्‌कक्‌पुरुष-काष्ठ्‌से्‌पुरुष-काष्ठ्‌का्‌एवं्‌इसी्‌प्रकार्‌स्री-काष्ठ्‌से्‌स्रीकाष्ठ्‌का्‌ही्‌
सन्धिकमण्‌हो्‌।्‌इनके्‌साथ्‌नपुंसक्‌काष्ठ्‌की्‌सन्धि्‌नहीं्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌नपुंसक्‌काष्ठ्‌का्‌
सजातीय्‌काष्ठ्‌से्‌संयोग्‌होना्‌चादहये्‌।्‌एक्‌जानत्‌के्‌काष्ठों्‌की्‌सन्धि्‌शुभ्‌पररर्ाम्‌दे ती्‌है ्‌
॥६०॥
इस्‌ववधि्‌से्‌मनुष्यों्‌एवं्‌दे वों्‌के्‌आवास्‌में ्‌पदाथों्‌की्‌सन्धि्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌इस्‌रीनत्‌से्‌की्‌गई्‌
सन्धि्‌सम्पवत्त्‌प्रदान्‌करती्‌है ्‌।्‌इसके्‌ववपरीत्‌रीनत्‌से्‌हुई्‌सन्धि्‌सभी्‌सम्पवत्तयों्‌का्‌नाश्‌करती्‌
है ्‌॥६१॥

om
अच्छे ्‌स्थपनत्‌को्‌छोिा, ककधतु्‌गहरा्‌नछद्र्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌कील्‌काष्ठ, प्रस्तर्‌या्‌गजदधत्‌ननसमणत्‌
से्‌होना्‌चादहये्‌।्‌पकी्‌ईंि्‌में ्‌नछद्र्‌छोि्‌एवं्‌कम्‌गहरा्‌होना्‌चादहये्‌।इसके्‌नछद्र्‌को्‌सुिा्‌को्‌
प्रयोग्‌से्‌पतला्‌एवं्‌उधचत्‌घेरे्‌वाला्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌न्जनका्‌यहाूँ्‌वर्णन्‌नही्‌ककया्‌गया्‌है , उनके्‌
योग्‌को्‌बुद्धिमान्‌स्थपनत्‌को्‌अपनी्‌बुद्धि्‌द्वारा्‌युन्क्तपूवक
ण ्‌करना्‌चादहये्‌॥६२॥
s.c
मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌१८
ok
प्रासाद्‌के्‌उ्ाधा्‌िगा्‌-
अब्‌मैं्‌(मय्‌ऋवष)्‌इन्‌(प्रासादों)्‌के्‌गले्‌के्‌अलङ्करर्ों्‌का, शीषण-भाग्‌के्‌आच्छादन्‌का, लुपा्‌के्‌
प्रमार््‌का्‌एवं्‌स्तूवपका्‌के्‌लक्षर््‌का्‌क्रमशः्‌वर्णन्‌करता्‌हूूँ्‌॥१॥
Bo

गललक्षण
गल्‌का्‌लक्षर््‌-्‌भवन्‌का्‌गल्‌वेददका्‌की्‌ऊूँचाई्‌का्‌दग
ु ुना्‌ऊूँचा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌ऊपर्‌
सशखरोदय्‌गल्‌का्‌दग
ु ुना्‌अथवा्‌तीन्‌गुना्‌ऊूँचा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌अथवा्‌गल्‌की्‌ऊूँचाई्‌वेददका्‌की्‌
ऊूँचाई्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌॥२॥
44

गभण-सभवत्त्‌(कक्ष्‌की्‌ददवार)्‌के्‌तीन्‌भाग्‌के्‌एक्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌अङ््‌नि्‌(पद, चरर्, स्तम्भ)्‌की्‌वेदी्‌


में ्‌अङ््‌नि्‌का्‌ननवेश्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसी्‌प्रकार्‌सभवत्त्‌के्‌ऊपरी्‌भाग्‌में ्‌ग्रीवा्‌(काष्ठ, गल)्‌का्‌
ननवेश्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌वविान्‌दे वालय्‌एवं्‌मनुष्यगह
ृ -दोनों्‌के्‌सलये्‌कहा्‌गया्‌है ्‌॥३॥
(अथवा)्‌सभवत्त-ववष्कम्भ्‌के्‌पाूँचवे्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌पाद-ननवेश्‌की्‌वेददका्‌एवं्‌ग्रीवावेश्‌(कण्ठ-ननवेश)्‌
होता्‌है ्‌।्‌इसी्‌प्रकार्‌ये्‌दोनों्‌सभवत्त-ववष्कम्भ्‌के्‌चौथे्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌भी्‌हो्‌सकते्‌हैं्‌॥४॥
इस्‌प्रकार्‌इन्‌तीन्‌प्रकारों्‌से्‌(ककसी्‌एक्‌ननयम्‌से्‌आवश्यकतानस
ु ार)्‌प्रयत्नपव
ू क
ण ्‌कण्ठ्‌ननसमणत्‌
करना्‌चादहये्‌।्‌उत्तरवाजन, मन्ु ष्िबधि, मर्
ृ ासलका, दन्ण्डका्‌एवं्‌वलय्‌गल्‌के्‌भष
ू र््‌होते्‌है ्‌।्‌
मन्ु ष्िबधि्‌के्‌ऊपर्‌व्याल्‌एव्‌नाट्य-दृश्य्‌ऊपर्‌से्‌(नीचे्‌तक)्‌होते्‌है ्‌।्‌दन्ण्डका्‌का्‌ननमाणर््‌(इस्‌
प्रकार)्‌होना्‌चादहये्‌(न्जससे)्‌उसके्‌ऊपर्‌सशखर-ननमाणर््‌हो्‌सके्‌॥५-६॥
सशखर्‌के्‌भेद्‌-्‌सशखर्‌की्‌ऊूँचाई्‌वर्र्णत्‌भाग्‌के्‌मान्‌के्‌अनस
ु ार्‌होती्‌है ्‌।्‌अथवा्‌दन्ण्डका्‌के्‌
मध्य्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌अनस
ु ार्‌रक्खी्‌जाती्‌है ्‌।्‌इसका्‌माप्‌इस्‌प्रकार्‌होता्‌है ्‌-्‌पाूँच्‌भाग्‌में ्‌दो्‌
भाग, सात्‌भाग्‌में ्‌तीन्‌भाग, नौ्‌भाग्‌में ्‌चार्‌भाग, ग्यारह्‌भाग्‌में ्‌पाूँच्‌भाग, तेरह्‌भाग्‌में ्‌छः्‌
भाग, पधद्रह्‌भाग्‌में ्‌सात्‌भाग, सरह्‌भाग्‌में ्‌आठ्‌भाग्‌अथवा्‌दन्ण्डका्‌की्‌मोिाई्‌का्‌आिा्‌भाग्‌
।्‌इस्‌प्रकार्‌सशखर्‌के्‌आठ्‌भेद्‌बनते्‌हैं, न्जनके्‌नाम्‌क्रमशः्‌इस्‌प्रकार्‌है -्‌पाञ्चाल, वैदेह, मागि,
कौरव, कौसल, शौरसेन, गाधिार्‌एवं्‌आवन्धतक्‌।्‌इसे्‌इस्‌प्रकार्‌समझा्‌जा्‌सकता्‌है ्‌-
१.्‌पाूँच्‌भाग्‌में ्‌दो्‌भाग्‌-्‌पाञ्चाल
२.्‌सात्‌भाग्‌में ्‌तीन्‌भाग्‌-्‌वैदेह
३.्‌नौ्‌भाग्‌में ्‌चार्‌भाग्‌-्‌मागि
४.्‌ग्यारह्‌भाग्‌में ्‌पाूँच्‌भाग्‌-्‌कौरव

om
५.्‌तेरह्‌भाग्‌में ्‌छः्‌भाग्‌-्‌कौसल
६.्‌पधद्रह्‌भाग्‌में ्‌सात्‌भाग्‌-्‌शौरसेन
७.्‌सरह्‌भाग्‌में ्‌आठ्‌भाग्‌-्‌गाधिार
८.्‌दन्ण्डका्‌मोिाई्‌का्‌आिा्‌भाग्‌-्‌आवन्धतक्‌॥७-१०॥
s.c
ज्ञाननयों्‌द्वारा्‌इनका्‌(पाञ्चाल्‌आदद्‌का)्‌नाम्‌क्रमशः्‌जानना्‌चादहये्‌।्‌ये्‌सभी्‌जङ्घा्‌के्‌बाहर्‌
ननकले्‌होते्‌है ्‌।्‌इन्‌सशखरों्‌में ्‌नीचे्‌वाला्‌(आवन्धतक)्‌सशखर्‌मनुष्य्‌के्‌आवास्‌के्‌योग्य्‌एवं्‌शेष्‌
सभी्‌दे वालय्‌के्‌योग्य्‌होते्‌है ्‌॥११॥
इन्‌आवन्धतक्‌आदद्‌सशखरों्‌पर्‌लुपा-संयोजन्‌के्‌सलये्‌दश्‌भाग्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌एक-एक्‌अंश्‌
ok
बढ़ाते्‌हुये्‌सरह्‌भाग्‌पयणधत्‌आठ्‌प्रकार्‌की्‌ऊूँचाइयाूँ्‌प्राप्त्‌होती्‌है ्‌।्‌इनके्‌नाम्‌इस्‌प्रकार्‌है ्‌-्‌
व्यासमश्र, कसलङ्ग, कौसशक, वराि, द्राववड, बबणर, कोललक्‌तथा्‌शौन्ण्डका्‌॥१२-१४॥
मिखराकृनत
सशखर्‌की्‌आकृनत्‌-्‌दे वों्‌एवं्‌सािओ
ु ं-संधयाससयों्‌का्‌भवन्‌के्‌सशखरों्‌के्‌आकार्‌चौकोर, वत्त
ृ ाकार,
Bo

षट््‌कोर्, अष्िकोर्, द्वादश्‌कोर्, षोडश्‌कोर्, पद्माकार, पके्‌आूँवले्‌के्‌आकार्‌का, लम्बी्‌गोलाई्‌के्‌


आकार्‌का्‌और्‌गोलाकार्‌होता्‌है ्‌।्‌॥१५-१६॥
हम्यों्‌(महलों)्‌के्‌सशखर्‌आठ्‌कोर््‌एवं्‌आठ्‌िाराओं्‌वाले्‌होते्‌है ; ककधत्‌ु ये्‌छः्‌कोर््‌से्‌लेकर्‌साठ्‌
कोर्पयणधत्‌हो्‌सकते्‌है ्‌॥१७॥
44

स्थवू पकोत्सेध
सशखर्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌चौथे्‌या्‌पाूँचवें्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌ऊूँचा्‌कमल्‌होना्‌चादहये्‌।
उसके्‌ऊपर्‌पद्म्‌के्‌बराबर्‌अथवा्‌उसके्‌तीसरे ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌लम्बी्‌स्थवू पका्‌(स्तूवपका)्‌होती्‌है ्‌
॥१८॥
अत्यधत्‌छोिे ्‌भवन्‌में ्‌स्थवू पका्‌(स्तूवपका)्‌का्‌प्रमार््‌सशखर्‌का्‌आिा्‌अथवा्‌तीसरे ्‌भाग्‌के्‌
बराबर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌संक्षेप्‌में ्‌स्थवू पका्‌को्‌अलङ्करर्ों्‌का्‌वर्णन्‌ऊपर्‌ककया्‌गया्‌
॥१९॥
लुपासंख्या
दे वों्‌एवं्‌मनष्ु यों्‌के्‌भवन्‌में ्‌चार्‌प्रकार्‌के्‌लप
ु ाओं्‌(लट्ठे , लकड़ी्‌के्‌पट्िे )्‌की्‌संख्या्‌होती्‌है ्‌।्‌
यह्‌पाूँच्‌से्‌लेकर्‌ग्यारह्‌पयणधत्‌(पाूँच, सात, नौ, ग्यारह)्‌अथवा्‌चार्‌से्‌लेकर्‌दस्‌तक्‌(चार, छः,
आठ, दश)्‌होती्‌है ्‌॥२०॥
पुष्कर
पूव-ण वर्र्णत्‌अधतर्‌की्‌ऊूँचाई्‌व्यासमश्र्‌नामक्‌पुष्कर्‌(सशखर्‌का्‌एक्‌भाग)्‌की्‌है ्‌।्‌ऊध्वण-न्स्थतं्‌एवं्‌
अिोभाग्‌में ्‌न्स्थत्‌पुष्कर्‌का्‌माप्‌आिे्‌प्रमार््‌से्‌रखना्‌चादहये्‌॥२१॥
आिे्‌प्रमार््‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌सबसे्‌ऊूँचे्‌प्रमार््‌तक्‌जाना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌पश्चात्‌वापस्‌(नीचे्‌तक)्‌
लौिना्‌चादहये्‌।्‌आरोह्‌एवं्‌अवरोह्‌का्‌यह्‌गोपनीय्‌क्रम्‌इस्‌प्रकार्‌वर्र्णत्‌है ्‌॥२२॥
लुपामान
(दो)्‌दन्ण्डकाओं्‌के्‌मध्य्‌के्‌मोिाई्‌(चौड़ाई)्‌के्‌आिे्‌माप्‌के्‌बराबर्‌एक्‌सम्‌चतुभज
ुण ्‌बनाना्‌

om
चादहये्‌।्‌इस्‌चतुभज
ुण ्‌के्‌चारो्‌भुजाओं्‌(सूरों)्‌की्‌संज्ञा्‌क, उष्र्ीष, आसन्‌एवं्‌सीम्‌होती्‌है ्‌॥२३॥
आसन्‌सूर्‌के्‌नीचे्‌दन्ण्डका्‌एवं्‌उत्तर्‌के्‌बराबर्‌सूर्‌फैलाना्‌चादहये्‌(रे खा्‌बनानी्‌चादहये)्‌।्‌इसके्‌
पश्चात्‌आसनसूर्‌पर्‌चार्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌दश्‌भागपयणधत्‌(चार, पाूँच, छः, सात, आठ, नौ, दश)्‌बबधद्‌ु
धचन्ह्नत्‌करना्‌चादहये्‌॥२४॥
s.c
क्‌सूर्‌एवं्‌उष्र्ीष्‌सूर्‌की्‌सन्धि्‌से्‌उस्‌बबधद्‌ु को्‌सीम्‌की्‌छाया्‌(सशखर्‌का्‌एक्‌भाग)्‌की्‌
ऊूँचाई्‌तक्‌ले्‌जाना्‌चादहये्‌।्‌छाया्‌की्‌ऊूँचाई्‌तक्‌लम्बाई्‌के्‌मान्‌को्‌क्‌सूर्‌के्‌म्ल्‌से्‌
आसानसूर्‌पर्‌धयस्त्‌करना्‌चादहये्‌॥२५॥
ये्‌ही्‌सूर्‌दन्ण्डका्‌आदद्‌तक्‌होते्‌है ्‌।्‌लुपाओं्‌की्‌लम्बाई्‌क्‌एवं्‌उष्र्ीष्‌सूर्‌के्‌सन्धिस्थल्‌से्‌
ok
बबधद्‌ु के्‌अधत्‌तक्‌होती्‌है ्‌॥२६॥
क्‌सूर्‌पर्‌उनका्‌(लुपाओं्‌का)्‌ववस्तार्‌पुनः्‌ववधयस्त्‌करना्‌चादहये्‌(अथाणत्‌लुपायें्‌कहाूँ-कहाूँ्‌
लगनी्‌है ्‌-्‌इसे्‌धचन्ह्नत्‌करना्‌चादहये)्‌।्‌सभी्‌को्‌अपने्‌कर्ण्‌से्‌छायामान्‌तक्‌मापना्‌चादहये्‌
॥२७॥
Bo

वे्‌पयणधत्‌सर
ू ्‌मलल्‌(सशखर्‌के्‌एक्‌भाग)्‌तक्‌सूर्‌की्‌भाूँनत्‌होते्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌मध्य्‌में ्‌न्स्थत्‌
लप
ु ा्‌अधय्‌लप
ु ाओं्‌(पाश्वण्‌के्‌न्स्थत्‌लप
ु ा)्‌की्‌संख्या्‌के्‌अनस
ु ार्‌बढ़्‌सकते्‌है ्‌॥२८॥
इस्‌प्रकार्‌(लप
ु ा-संयोजन)्‌करने्‌से्‌तथा्‌आरोह्‌एवं्‌अवरोह्‌से्‌पष्ु कर्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌एवं्‌इससे्‌
मलल्‌की्‌लम्बाई्‌ज्ञात्‌होती्‌है ्‌॥२९॥
44

पञ्चलप
ु ाभेद
लप
ु ायें्‌(अपनी्‌न्स्थनत्‌के्‌अनस
ु ार्‌दो्‌प्रकार्‌की)्‌समध्य्‌(मध्य्‌में ्‌लगने्‌वाली)्‌एवं्‌ववमध्य्‌(मध्य्‌
से्‌हि्‌कर्‌लगने्‌वाली)्‌होती्‌है ्‌।्‌लुपायें्‌पाूँच्‌प्रकार्‌की्‌क्रमशः्‌इस्‌प्रकार्‌होती्‌है ्‌-्‌मध्य,
मध्यकर्ण, आकर्ण, अनक
ु ोदिक्‌एवं्‌कोदि्‌।्‌यदद्‌रे खा्‌का्‌ववभाजन्‌सम्‌भागों्‌में ्‌हुआ्‌हो्‌तो्‌लुपा्‌की्‌
संख्या्‌ववषम्‌होती्‌है ्‌एवं्‌ववषम्‌भागों्‌में ्‌सम्‌संख्या्‌में ्‌लुपायें्‌होती्‌है ्‌॥३०-३१॥
काधता, अधतरा, अससका, उष्र्ीष, सीमाधत, चसू लका, भ्रमर्ीया, समया्‌एवं्‌असमया्‌उन्‌सूरों्‌से्‌न्स्थत्‌
होकर्‌दधत्‌एवं्‌स्तन्‌संज्ञक्‌सुरों्‌को्‌सूर्‌में ्‌बाूँिती्‌है ्‌(दधत्‌से्‌स्तन्‌संज्ञक्‌सूर्‌के्‌मध्य्‌
उपयक्
ुण तों्‌की्‌न्स्थनत्‌होनत्‌है )्‌।्‌नीचे्‌न्स्थत्‌शनयत्‌सूर्‌(क्षैनतज्‌सूर)्‌पष्ृ ठवंश्‌(लुपायें्‌न्जस्‌पर्‌
दिकती्‌है )्‌को्‌सूर्‌में ्‌बाूँिते्‌है ्‌।्‌॥३२-३३॥
शनयत्‌सर
ू ्‌के्‌भीतरी्‌भाग्‌में ्‌न्स्थत्‌कील्‌के्‌ऊध्वण्‌भाग्‌में ्‌कूि्‌को्‌अिणचधद्र्‌की्‌भाूँनत्‌स्थावपत्‌
कर्‌सभी्‌सम्‌चसू लकाओं्‌को्‌धचन्ह्नत्‌करना्‌चादहये्‌॥३४॥
लप
ु ा्‌एवं्‌ववलप
ु ्‌के्‌मध्य्‌में ्‌भीतर्‌न्स्थर्‌चसू लका्‌की्‌आकृनत्‌ननसमणत्‌होती्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌ऋज्‌ु
ननसमणत्‌होता्‌है ्‌एवं्‌इसकी्‌आकृनत्‌कुक्कुि्‌पक्षी्‌के्‌पंख्‌के्‌समान्‌होती्‌है ्‌॥३५॥
बालकूि्‌के्‌ववस्तार्‌में ्‌न्स्थत्‌सूरस्तन्‌के्‌मध्य्‌में , वलय्‌के्‌नछद्र्‌के्‌मध्य्‌में ्‌न्स्थत्‌कूि्‌का्‌
मध्यम्‌सूर्‌होता्‌है ्‌॥३६॥
पयणधत-सूर्‌से्‌अधतर-दन्ण्डका्‌के्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌जो्‌ववस्तार्‌होता्‌है , वहाूँ्‌अधतजाणनुक्‌का्‌व्यास्‌एव्‌
उसके्‌मध्य्‌में ्‌चसू लका्‌की्‌न्स्थनत्‌होती्‌है ्‌॥३७॥
मिखराियिमान
सशखर्‌के्‌अङ्गों्‌के्‌प्रमार््‌-्‌लुपा्‌की्‌चौड़ाई्‌एक्‌दण्ड, सवा्‌दण्ड्‌या्‌डेढ़्‌दण्ड्‌होती्‌है ्‌तथा्‌उसकी्‌

om
मोिाई्‌का्‌माप्‌ववस्तार्‌का्‌तीसरा, चौथा्‌या्‌पाूँचवाूँ्‌भाग्‌होता्‌है ्‌॥३८॥
जानु्‌का्‌व्यास्‌उत्तर्‌का्‌आिा्‌अथवा्‌चूसलका्‌के्‌आिे्‌का्‌आिा्‌(चतुथांश)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसकी्‌
मोिाई्‌दन्ण्डका्‌के्‌बराबर, तीन्‌चौथाई्‌अथवा्‌आिी्‌होनी्‌चादहये्‌॥३९॥
वलय्‌एवं्‌जानु्‌के्‌नीव्र्‌(ककनारा)्‌का्‌माप्‌दन्ण्डका्‌के्‌ववस्तार्‌का्‌आिा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌मलल्‌का्‌
s.c
मध्य्‌एवं्‌आददक्‌अमीली्‌एवं्‌जानु्‌के्‌आलम्बन्‌से्‌जानु्‌के्‌अधत्‌तक्‌चसू लका्‌का्‌अंश्‌होता्‌है ्‌।्‌
नीव्र्‌का्‌आलम्बन-सूर्‌शयन्‌से्‌होता्‌है ्‌।्‌॥४०-४१॥
कुठाररका, ललाि्‌एव्‌जघन्‌का्‌मान्‌एक्‌समान्‌होता्‌है ्‌।्‌पाद-ववष्कम्भ्‌एवं्‌कर्ण्‌का्‌माप्‌समान्‌
होता्‌है ्‌अथवा्‌ववष्कम्भ्‌का्‌दग
ु ुना्‌होता्‌है ्‌॥४२॥
ok
कूि्‌के्‌व्यास्‌के्‌बराबर्‌लुपा्‌की्‌वपण्डी्‌होती्‌है ्‌एवं्‌कर्ण्‌की्‌लम्बाई्‌उसकी्‌दग
ु ुनी्‌होती्‌है ्‌।्‌उसके्‌
आिे्‌माप्‌का्‌नासलका-लम्ब्‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌ऊपर्‌मलल्‌के्‌अग्र्‌भाग्‌को्‌जोड़ा्‌जाता्‌है ्‌॥४३॥
नछद्र्‌उसकी्‌मोिाई्‌के्‌अनुसार्‌होना्‌चादहये, न्जससे्‌उसमें ्‌मललों्‌का्‌प्रवेश्‌हो्‌सके्‌।्‌जानुक,
लप
ु ामध्य्‌एवं्‌मध्य्‌पष्ृ ठ्‌पर्‌न्स्थत्‌वंश्‌समान्‌के्‌माप्‌के्‌होते्‌है ्‌।्‌उनकी्‌मोिाई्‌चल
ू ी्‌के्‌भाग्‌के्‌
Bo

अथवा्‌लप
ु ा्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌अथवा्‌लप
ु ा्‌की्‌मोिाई्‌के्‌आठवें ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌
वलय्‌एवं्‌वंश्‌का्‌ववस्तार्‌होता्‌है ्‌॥४४-४५॥
छादन
आच्छादन, छाजन्‌-्‌उपयुणक्त्‌माप्‌का्‌आिा्‌मोिा्‌(आच्छादन्‌होना्‌चादहये)्‌।्‌काष्ठ्‌के्‌फलकों, िात्‌ु
44

के्‌लोष्िकों्‌(िातनु नसमणत्‌पट्ि)्‌अथवा्‌मवृ त्तका-ननसमणत्‌लोष्िकों्‌से्‌इच्छानस


ु ार्‌(भवन्‌के्‌शीषण्‌को)्‌
इस्‌प्रकार्‌आच्छाददत्‌करना्‌चादहये, न्जससे्‌आच्छादन्‌न्स्थर्‌रहे ्‌।्‌लप
ु ा्‌के्‌ऊपर्‌फलकों्‌(या्‌
लोष्िकों)्‌को्‌रखकर्‌नीचे्‌एवं्‌ऊपर्‌अष्िबधि्‌(ववसशष्ि्‌गारा)्‌लगाना्‌चादहये्‌॥४६॥
िलयसल्न्ध
वलय्‌की्‌सन्धि्‌-्‌वलय्‌के्‌नछद्र्‌लुपा्‌के्‌मध्य्‌के्‌नीचे्‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌सलये्‌सोलह्‌संख्या्‌में ्‌
परलेखायें्‌(ववसशष्ि्‌रे खायें)्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌प्रमार््‌कुक्षक्ष्‌के्‌व्यास्‌के्‌आठवे्‌भाग्‌के्‌
अङ्गुसलमान्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌॥४७-४८॥
उस्‌भाग्‌से्‌साढ़े ्‌सात्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌ढ़ाई्‌भाग्‌बढ़ाते्‌हुये्‌पधद्रह्‌संख्या्‌तक्‌ले्‌जाना्‌चादहये्‌।्‌
इस्‌प्रकार्‌सोलह्‌परलेखायें्‌बनती्‌है ्‌॥४९॥
लप
ु ा्‌के्‌नीचे्‌एवं्‌पर्‌बबधद्वादद्‌को्‌मध्य्‌में ्‌करना्‌चादहये्‌।्‌उस्‌बबधद्वादद्‌से्‌बद्
ु धिमान्‌(स्थपनत)्‌
को्‌परलेका्‌का्‌अवलोकन्‌करना्‌चादहये्‌॥५०॥
प्रासादों्‌(महलों, दे वालयों)्‌की्‌ये्‌परलेखायें्‌गह
ृ ों्‌मे्‌सोलह्‌संख्याओं्‌मे्‌होती्‌है ्‌।्‌लप
ु ाओं्‌में ्‌प्रथम्‌से्‌
दग
ु ुना्‌मान्‌करते्‌हुये्‌उनका्‌मान्‌बुद्धिमान्‌(स्थपनत)्‌को्‌स्वीकार्‌करना्‌चादहये्‌॥५१॥
क, उष्र्ीव्‌तथा्‌आसन्‌सूर्‌के्‌नीचे्‌शफर्‌को्‌अङ्ककत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌ऊपर्‌बुद्धिमान्‌
(स्थपनत)्‌को्‌मलल्‌का्‌अङ्कन्‌करना्‌चादहये्‌॥५२॥
मलल्‌के्‌नीचे्‌लम्बाई्‌के्‌पधद्रह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌उन-उन्‌भागों्‌के्‌अधत्‌से्‌मत्स्य्‌की्‌आकृनत्‌
बनानी्‌चादहये्‌॥५३॥
सभी्‌परलेखाओं्‌का्‌यही्‌क्रम्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌पाञ्चाल्‌आदद्‌लुपाओं्‌में ्‌से्‌प्रत्येक्‌के्‌ववषय्‌में ्‌
बुद्धिमानों्‌ने्‌वर्णन्‌ककया्‌है ्‌॥५४॥

om
आसन्‌एवं्‌क्‌सूर्‌के्‌अग्रभाग्‌से्‌एवं्‌मलल्‌से्‌संयुक्त, मध्य्‌भाग्‌एव्‌उसके्‌बाद्‌सीिी्‌रे खा्‌को्‌
बुद्धिअमन्‌ने्‌परलेखा्‌कहा्‌है ्‌॥५५॥
घदटका
लुपा्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌मान्‌से्‌चौकोर्‌घदिका्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌एक्‌ववतन्स्त्‌(बबत्ता,
s.c
बासलश्त)्‌लम्बी, सीिी, मध्यम्‌सूर्‌से्‌युक्त्‌होती्‌है ्‌॥५६॥
चसू लका, अधतवणर्,ण लुपा्‌एवं्‌नतयणक्‌सूर्‌के्‌मध्य्‌में ्‌घदिका्‌को्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌
पश्चात्‌इसे्‌शमन्‌सूर्‌के्‌समान्‌नछद्रयुक्त्‌करना्‌चादहये्‌॥५७॥
प्रत्येक्‌वर्ण्‌की्‌घदिका्‌को्‌उसके्‌वर्ण्‌पर्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌क्षक्षप्त्‌सूर्‌के्‌शेष्‌भाग्‌के्‌वर्ण्‌
ok
लुपा्‌के्‌उदर्‌भाग्‌पर्‌दन्ण्डका, उत्तर्‌एवं्‌वलय्‌पर्‌न्स्थत्‌समसूर्‌का्‌आलेखन्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
उदर्‌भाग्‌की्‌लम्बाई्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌सम-सूर्‌के्‌अङ्कन्‌से्‌ककर्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌॥५८-५९॥
न्जस्‌प्रकार्‌घदिका्‌ललाि्‌के्‌मध्य्‌में ्‌हो्‌तथा्‌ककर्‌सम्‌हो, उस्‌ववधि्‌से्‌लुपा्‌के्‌उदर्‌भाग्‌में ्‌
लम्बाई्‌में ्‌रखकर्‌उसे्‌ललाि्‌की्‌आकृनत्‌में ्‌कािना्‌चादहये्‌।्‌वलय्‌आदद्‌को्‌लप
ु ा के्‌उदर्‌भाग्‌में ्‌
Bo

इन्च्छत्‌भाग्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌वलय्‌के्‌नछद्रों्‌के्‌साथ्‌छाया्‌के्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥६०-६१॥
उस-उस्‌घदिका्‌के्‌साथ्‌तथा्‌मध्य्‌में ्‌न्स्थत्‌उनके्‌मध्य्‌भाग्‌से्‌संयक्
ु त्‌जो्‌ललाि्‌से्‌सम्बद्ि्‌
छाया्‌है , वह्‌उन-उन्‌(घदिकाओं)्‌की्‌होती्‌है ्‌॥६२॥
दन्ण्डका, वलय, नछद्र, स्तन, जान्‌ु एवं्‌उत्तर्‌आदद्‌पर, सशर्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌तथा्‌अिण्‌के्‌मध्य्‌में ्‌
44

तल
ु ा्‌के्‌ऊपर्‌मण्
ु ड्‌(सजाविी्‌अङ्ग)्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌॥६३॥
ववि्‌भाग्‌(शीषण्‌भाग)्‌सशखा्‌से्‌यक्
ु त, तल
ु ा-पाद्‌से्‌यक्
ु त, वंश्‌से्‌यक्
ु त, वर्ण्‌से्‌यक्
ु त, मत्स्य-बधि्‌
एवं्‌खजरूण -पर्‌के्‌समान्‌आकृनत्‌से्‌युक्त्‌होती्‌है ्‌॥६४॥
पुनश्छादन
पुनः्‌आच्छादन्‌-्‌सशखर्‌के्‌भीतरी्‌भाग्‌में ्‌वलयक्ष्‌के्‌साथ्‌लुपा्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌लुपा्‌के्‌ऊपर्‌
फलक्‌अथवा्‌कम्प्‌रखना्‌चादहये्‌तथा्‌सुिा्‌(गारा)्‌एवं्‌ईिों्‌से्‌आच्छादन्‌को्‌सुधदर्‌बनाना्‌चादहये्‌
(अथाणत्‌उधहे ्‌सही्‌एवं्‌सुधदर्‌बनाना्‌चादहये)्‌।्‌॥६५॥
स्थवू पकाकील
स्तवू पका्‌की्‌कील्‌-्‌स्थवू पका्‌(स्तवू पका)्‌के्‌कील्‌की्‌लम्बाई्‌स्तम्भ्‌की्‌लम्बाई्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌
चादहये्‌।्‌इसके्‌शीषण्‌भाग्‌की्‌चौड़ाई्‌चौथाई्‌दण्ड्‌एवं्‌मल
ू ्‌की्‌चौड़ाई्‌आिा्‌दण्ड्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
इसके्‌मल
ू ्‌का्‌वेिन्‌शङ्ग्कु्‌के्‌मल
ू ्‌से्‌लेकर्‌मण्
ु ड्‌पयणधत्‌होना्‌चादहये्‌॥६६-६७॥
वंश्‌के्‌नीचे्‌मधडनाग, अग्रपट्दिका, बालकूि, स्तन, शङ्कुमूल्‌एवं्‌मुण्डक्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌
॥६८॥
सशखर्‌के्‌भीतरी्‌भाग्‌की्‌सज्जा्‌अधतःस्थ्‌वलय, नासलयों्‌से्‌युक्त्‌वर्णपट्दिका, मत्स्यबधिन,
खजूरण पर, मलय, वलक्ष्‌तथा्‌स्वन्स्त्‌िाराओं्‌से्‌करनी्‌चादहये्‌॥६९॥
मुखपट्िी्‌का्‌ववस्तर्‌एक्‌दण्ड्‌या्‌डेढ़्‌दण्ड्‌होना्‌चादहये्‌।्‌नीप्र्‌का्‌माप्‌उसके्‌छिवें्‌या्‌आठवें्‌
भाग्‌के्‌बराबर्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌सुअकी्‌चौड़ाई्‌कर्र्णका्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
शन्क्तध्वज्‌के्‌मूल्‌की्‌चौड़ाई्‌एक्‌दण्ड्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌उसका्‌कण्ठ्‌उसके्‌बराबर, उसका्‌सवा्‌भाग्‌

om
या्‌डेढ़्‌भाग्‌अधिक्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ग्रीवा्‌के्‌अधत्‌तक्‌जाने्‌वाले्‌गग्रपर्‌का्‌मान्‌स्तम्भ्‌की्‌
चौड़ाई्‌का्‌आिा्‌ऊूँचा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌॥७०-७१-७२॥
दो्‌गग्रपरों्‌के्‌मध्य्‌का्‌भाग्‌दो्‌दण्ड्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌तीन्‌दण्ड्‌तक्‌होना्‌चादहये्‌।्‌कर्र्णका्‌वायु्‌
के्‌वेग्‌से्‌दहलती्‌हुई्‌लता्‌की्‌भाूँनत्‌होनी्‌चादहये्‌॥७३॥
s.c
नीचे्‌अिणकर्ण्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌उसके्‌ऊपर्‌सशर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌डेढ़्‌भाग्‌से्‌अननत्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
ग्रीवा्‌के्‌ऊपर्‌कपोल-पयणधत्‌का्‌भाग्‌तीन्‌या्‌साढ़े ्‌तीन्‌दण्ड्‌होना्‌चादहये्‌॥७४॥
उससे्‌पर्‌एवं्‌शूल्‌से्‌युक्त्‌शन्क्तध्वज्‌लगा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌वहाूँ्‌नेर्‌से्‌युक्त्‌मलल, चसू लका्‌एवं्‌
स्तनमण्डल्‌आदद्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌॥७५॥
ok
क्षैनतज्‌न्स्थत्‌पट्ि्‌कमल्‌आदद्‌से्‌अलङ््‌कृत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌अिणकर्ण, ऊध्वणपट्ि्‌एवं्‌ऊध्वणप्रनत्‌के्‌
ऊपर्‌मुन्ष्िबधि्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌॥७६॥
शोभा्‌के्‌अनुसार्‌ननष्क्राधत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌ऊपर्‌बरमुख्‌होना्‌चादहये, जो्‌शूल्‌के्‌समान,
मतल्‌के्‌सदृश, व्याल्‌(गज्‌अथवा्‌सपण)्‌के्‌सदृश्‌अथवा्‌नत्ृ यादद्‌के्‌दृश्यों्‌से्‌यक्
ु त्‌हो्‌॥७७॥
Bo

ललाटभष
ू ण
ललाि्‌के्‌अलङ्करर््‌-्‌उसके्‌ऊपर्‌कूि्‌एवं्‌कोष्ठ्‌आदद्‌से्‌अलङ्कृत्‌ववमान्‌(मन्धदर)्‌के्‌सदृश्‌
रचना्‌होती्‌चादहये, जो्‌पट्ि, क्षुद्रकम्प्‌आदद्‌अङ्गों्‌अथवा्‌मध्य्‌तोरर््‌से्‌यक्
ु त्‌हो्‌॥७८॥
तोरर््‌के्‌मध्य्‌में ्‌लक्ष्मी्‌अङ्ककत्‌होनी्‌चादहये, न्जनका्‌(गजों्‌द्वारा)्‌ऐषेक्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌ओ्‌एव्‌
44

हाथ्‌में ्‌कमल-पष्ु प्‌हो्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌अथवा्‌अधय्‌ववधि्‌से्‌ललादिका्‌को्‌सजाना्‌चादहये्‌॥७९॥


ललाि्‌के्‌वंश्‌ववद्ि, मध्य्‌के्‌शल
ू ्‌से्‌दृढ़्‌बनाई्‌गई, एक्‌दण्ड्‌ववस्तत
ृ ्‌कुठाररका्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
इसका्‌कर्ण्‌पर्‌एवं्‌मकर्‌से्‌अलङ्कृत्‌तथा्‌उस्‌पर्‌दिका्‌होना्‌चादहये्‌।्‌अथवा्‌पर्‌तथा्‌मकर्‌
मध्य्‌में ्‌या्‌अिणकर्ण्‌पर्‌रुधच्‌एवं्‌योजना्‌के्‌अनुसार्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥८०-८१॥
स्थवू पका
स्तूवपका्‌-्‌अग्र्‌भाग्‌(ऊपरी्‌भाग)्‌में ्‌जोड़े्‌गये्‌ईंिों्‌के्‌मध्य्‌में ्‌नतरछी्‌लुपायें्‌प्रववष्ि्‌होती्‌है ्‌।्‌
उसके्‌ऊपर्‌उनको्‌भेद्‌कर्‌स्थवू पका-यूप्‌ननकली्‌होती्‌है ्‌॥८२॥
स्थवू पका्‌के्‌प्रमार््‌का्‌पहले्‌वर्णम्‌ककया्‌चक
ु ा्‌है ्‌।्‌अब्‌उसके्‌अलङ्करर्ों्‌के्‌बाईस्‌भागों्‌का्‌
(प्रमार्सदहत)्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ; जो्‌इस्‌प्रकार्‌है ्‌-्‌पद्म्‌-्‌एक, क्षेपर्, आिा, वेर्‌-्‌आिा,
क्षेपर््‌-्‌आिा, पङ्कजः, एक, घि्‌-्‌पाूँच, पङ्कज्‌-्‌एक्‌, क्षेपर््‌-्‌आिा, िक्
ृ ्‌्‌-्‌एक, क्षेपर््‌-्‌आिा,
वेर्‌-्‌एक, क्षेपर््‌-्‌आिा, िक
ृ ्‌-्‌एक, कम्प्‌-्‌आिा, पद्म्‌-्‌आिा, फलक्‌-्‌एक, अम्बज
ु ्‌-्‌आिा, वेर्‌
-्‌आिा्‌तथा्‌मक
ु ु ल्‌-्‌साढ़े ्‌चार्‌॥८३-८६॥
पद्म्‌से्‌आरम्भ्‌कर्‌मक
ु ु ल्‌पयणधत्‌(ऊपर्‌वर्र्णत्‌क्रम्‌से्‌अङ्गों)्‌की्‌चौड़ाई्‌इस्‌प्रकार्‌होनी्‌चादहये्‌
-्‌पद्म्‌-्‌सात्‌भाग, क्षेपर््‌-्‌दो, वेर्‌-्‌तीन, क्षेपर््‌-्‌दो, पङ्कज्‌-्‌क्षेपर््‌-्‌तीन, िक्
ृ ्‌्‌-्‌दो, कम्प्‌-्‌
तीन, पद्म्‌-्‌पाूँच, फलक्‌-्‌छः, अम्बुज्‌-्‌पा~म्च, वेर्‌-्‌दो्‌एवं्‌मुकुल्‌-्‌तीन्‌भाग्‌॥८७-८८॥
मुकुल्‌के्‌अग्र्‌भाग्‌को्‌शोभा्‌के्‌अनुसार्‌एक्‌या्‌डेढ़्‌भाग्‌बढ़ाया्‌जा्‌सकता्‌है ्‌।्‌इसका्‌आकार्‌
चार, आठ्‌या्‌सोलह्‌कोर््‌वाला्‌अथवा्‌गोल्‌रक्खा्‌जा्‌सकता्‌है ्‌।्‌न्जस्‌प्रकार्‌से्‌ऊपरी्‌भाग्‌को्‌
सहारा्‌दे ्‌सके्‌(वही्‌आकृनत्‌चन
ु ी्‌जानी्‌चादहये)।्‌॥८९॥
अथवा्‌इसकी्‌आकृनत्‌भवन्‌के्‌शीषण्‌भाग्‌के्‌अलङ्करर््‌के्‌अनुसार्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌ये्‌आकृनतयाूँ्‌
दे वों, राजाओं, ब्राह्मर्ों्‌एवं्‌वैश्यों्‌के्‌अनुकूल्‌होती्‌है ्‌॥९०॥

om
दे वों, ब्राह्मर्ों्‌, क्षबरयों्‌एवं्‌वैश्यों्‌के्‌सलये्‌तो्‌यह्‌अनुकूल्‌ऐ; ककधतु्‌शूद्रो्‌के्‌सलये्‌नही्‌है ्‌।्‌इन्‌
अङ्गों्‌को्‌(यथोधचत्‌रीनत्‌से)्‌ननयोन्जत्‌कर्‌ध्वजदण्ड्‌को्‌उसके्‌ऊपर्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌इन्‌लक्षर्ों्‌
से्‌युक्त्‌ववमान्‌(दे वालय, ऊूँचा्‌भवन)्‌सम्पनतकारक्‌होता्‌है ्‌॥९१॥
लेप्‌एिं्‌गारा्‌-
s.c
कराल, मुद्गी, गुलमाष, कलक्‌एवं्‌धचक्कर््‌-्‌ये्‌पाूँचों्‌चर्
ू ्‌ण सभी्‌(ननमाणर्)्‌कायो्‌के्‌सलये्‌उधचत्‌होते्‌
है ्‌।्‌कराल्‌अभया्‌(हरण , हरीतकी)्‌अथवा्‌अक्ष्‌(बहे ड़ा, बबभीतक)्‌के्‌बीज्‌के्‌बराबर्‌आकार्‌के्‌कङ्कड़्‌
होते्‌है ्‌॥९२-९३॥
मूँग
ू ्‌के्‌दाने्‌के्‌बराबर्‌छोिे ्‌कङ्कड़्‌को्‌मुद्ग्‌कहते्‌है ्‌।्‌डेढ़्‌भाग, तीन्‌चौथाई्‌अथवा्‌दग
ु ुने्‌माप्‌
ok
में ्‌बालू्‌से्‌युक्त्‌ककञलक्‌(कमल्‌के्‌सूर, रे श)े ्‌में ्‌शकणरा्‌(कङ्कड़)्‌एवं्‌सीवपयों्‌(के्‌चर्
ू ्‌ण के्‌साथ)्‌
चन
ू ा्‌समलाने्‌पर्‌गुलमाष्‌(एक्‌प्रकार्‌का्‌गारा)्‌तैयार्‌होता्‌है ्‌।्‌करालं्‌एव्‌मुद्गी्‌को्‌भी्‌इसी्‌माप्‌
से्‌तैयार्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌॥९४-९५॥
पव
ू -ण वर्र्णत्‌माप्‌में ्‌बाल्‌ू के्‌साथ्‌चर्क्‌(चने्‌के्‌आकार्‌का्‌चन
ू ा)्‌को्‌एक्‌साथ्‌पीसना्‌चादहये्‌।्‌
Bo

यह्‌कलक्‌होता्‌है ्‌।्‌धचक्कर््‌केवल्‌(सादा, इसमें ्‌कुछ्‌नही्‌समलाया्‌जाता्‌)्‌होता्‌है ्‌॥९६॥


पव
ू व
ण र्र्णत्‌कराल, मद्
ु गी्‌आदद्‌पदाथों्‌का्‌प्रयोग्‌अलग-अलग्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इनसे्‌ईिों्‌को्‌आपस्‌
में ्‌इस्‌प्रकार्‌जोड़ा्‌जाता्‌है ; न्जससे्‌उनमें ्‌नछद्र्‌शेष्‌न्‌रहें ्‌।्‌॥९७॥
उपयक्
ुण त्‌पदाथों्‌में ्‌से्‌ककसी्‌एक्‌का्‌चन
ू ाव्‌करना्‌चादहये्‌।्‌(चन
ु े्‌गये्‌पदाथण्‌को)्‌केवल्‌जल्‌के्‌
44

साथ्‌पहले्‌तीन्‌बार्‌कूिना्‌चादहये्‌॥९८॥
इसके्‌पश्चात्‌क्षीरद्रम
ु , कदम्ब, आम, अभया, (हरण )्‌तथा्‌अक्श्‌(बहे ड़ा)्‌के्‌छाल्‌के्‌जल्‌के्‌साथ, इसके्‌
पश्चात्‌बरफला्‌(हरण , बहे ड़ा्‌एवं्‌आूँवला्‌)्‌के्‌जल्‌के्‌साथ, तदनधतर्‌उड़द्‌के्‌पानी्‌के्‌साथ्‌(कूिा्‌
जाता्‌है )्‌॥९९॥
इसके्‌पश्चात्‌कुङ्कड़, सीवपयाूँ्‌एवं्‌चन
ू े्‌में ्‌कूप्‌का्‌(अथवा्‌गड्ढ़े ्‌का)्‌जल्‌समला्‌कर्‌खरु ्‌से्‌
ववधिवत्‌कुिाई्‌करना्‌चादहये्‌।्‌पुनः्‌इसको्‌कपड़े्‌से्‌छानना्‌चादहये्‌॥१००॥
इस्‌(तरल्‌पदाथण)्‌से्‌कलक्‌एवं्‌धचक्कर््‌को्‌बुद्धिमान्‌(स्थपनत)्‌को्‌तैयार्‌करना्‌चादहये्‌।्‌दही,
दि
ू , उड़द्‌का्‌पानी, गुड़,घी, केला, नाररयल्‌का्‌पानी्‌एवं्‌पके्‌आम्‌का्‌रस-्‌इन्‌पदाथों्‌का्‌उधचत्‌
मारा्‌में ्‌संयोजन्‌कर्‌सशलपी्‌लोग्‌'बुद्िोदक' तैयार्‌करते्‌है ्‌॥१०१-१०२॥
प्रथमतः्‌साफ्‌पानी्‌से्‌(सभवत्त्‌आदद)्‌स्थान्‌को्‌शुद्ि्‌कर्‌(साफ्‌कर)्‌पन
ु ः्‌बधिोदक्‌का्‌लेप्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌लेप्‌के्‌पश्चात्‌सि
ु ा्‌से्‌लेप्‌करके्‌ववसभधन्‌प्रकार्‌के्‌रूपों्‌(धचरों)्‌आदद्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌
चादहये्‌॥१०३॥
गोपान्‌के्‌ऊपर्‌पकी्‌समट्िी्‌के्‌द्वारा्‌ननसमणत्‌अथवा्‌िातु-ननसमणत्‌लोष्ि्‌(िाइलस)्‌से्‌बुद्धिमान्‌
स्थपनत्‌को्‌आच्छादन्‌करना्‌चादहये्‌॥१०४॥
उसके्‌ऊपर्‌कराल, मुद्गी्‌एवं्‌गुलमाष्‌को्‌एक-एक्‌अङ्गुल, कलक्‌को्‌उसका्‌आिा्‌(आिा्‌अङ्गुल)्‌
तथा्‌धचक्कर््‌को्‌कलक्‌का्‌आिा्‌मोिा्‌रखना्‌चादहये्‌॥१०५॥
जल्‌वाले्‌स्थान्‌पर्‌उपयक्
ुण त्‌पदाथो्‌को्‌पयाणप्त्‌मोिा्‌लगाना्‌चादहये्‌।्‌इधहें ्‌बधिोदक्‌से्‌गीला्‌कर्‌
यदद्‌छः्‌मास्‌के्‌सलये्‌छोड़्‌ददया्‌जाय्‌तो्‌उत्तम्‌पररर्ाम्‌प्राप्त्‌होता्‌है ्‌(इससे्‌ईंिो्‌की्‌जोड़ाई्‌
अत्यधिक्‌द्रढ़
ु ्‌होती्‌है )्‌।्‌चार्‌मास्‌छोड़ने्‌पर्‌मध्यम्‌एवं्‌दो्‌मास्‌छोड़ने्‌पर्‌कम्‌पररर्ाम्‌प्राप्त्‌

om
होता्‌है ्‌॥१०६-१०७॥
लुपाओं्‌के्‌ऊपर्‌ईंिों्‌को्‌बबछाना्‌चादहये्‌एवं्‌उसके्‌ऊपर्‌चन
ू ा्‌डालना्‌चादहये्‌।्‌छत्‌को्‌प्रयत्नपूवक
ण ्‌
(पूवोक्त्‌लेप्‌से)्‌घना्‌आच्छाददत्‌करना्‌चादहये्‌॥१०८॥
दे वताओं्‌एवं्‌ब्राह्मर्ों्‌के्‌सभी्‌भवनों्‌के्‌भीतर्‌एवं्‌बाहर्‌बुद्धिमान्‌को्‌व्यन्क्त्‌को्‌धचरों्‌से्‌युक्त्‌
करना्‌चादहये्‌॥१०९॥
ववप्र्‌आदद्‌सभी्‌वर्ण्‌वालों्‌के्‌गह
धचर्‌बनाने्‌चादहये्‌।्‌ये्‌धचर्‌गह
s.c
ृ ों्‌मे्‌माङ्गसलक्‌कथाओं्‌से्‌युक्त, श्रद्िा, नत्ृ य्‌एवं्‌नािक्‌आदद्‌के्‌
ृ स्वामी्‌को्‌समद्
ृ धि्‌प्रदान्‌करने्‌वाले्‌होते्‌है ्‌॥११०॥
युद्ि, मत्ृ य,ु दःु ख्‌से्‌युक्त्‌दे वासुर्‌की्‌कथा्‌का्‌धचरर्, नग्न, तपन्स्वयों्‌की्‌लीला्‌तथा्‌रोधगयों-
ok
दःु र्खयों्‌का्‌अङ्कन्‌नही्‌करना्‌चादहये्‌।्‌अधय्‌लोगो्‌के्‌ननवास्‌स्थान्‌में ्‌उनकी्‌इच्छानुसार्‌
अङ्कन्‌करना्‌चादहये्‌॥१११॥
(अच्छे ्‌सुबधिन्‌के्‌सलये)्‌पाूँच्‌भाग्‌उड़द्‌का्‌पानी, नौ्‌भाग्‌गुड़, आठ्‌भाग्‌दही, दो्‌भाग्‌घी, सात्‌
भाग्‌क्षीर, छः्‌भाग्‌चमण, दश्‌भाग्‌बरफला, चार्‌भाग्‌नाररयल्‌का्‌पानी, एक्‌भाग्‌शहद्‌एवं्‌तीन्‌
Bo

भाग्‌केला्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इनमें ्‌दश्‌भाग्‌चन
ू ा्‌समलाने्‌से्‌सब
ु धिन्‌(अच्छा्‌मसाला, लेप)्‌प्राप्त्‌
होता्‌है ्‌।्‌इन्‌सभी्‌पदाथों्‌में ्‌गड़
ु , दही्‌एवं्‌दि
ू ्‌अधिक्‌होना्‌चादहये्‌॥११२-११४॥
दो्‌भाग्‌चन
ू ा, कराल, मि,ु घी, केला, नाररयल, उड़द, शन्ु क्त्‌(सीपी)्‌का्‌जल, दि
ू , दही, गड़
ु ्‌एवं्‌बरफला-
इनसे्‌प्राप्त्‌चर्
ू ्‌ण में ्‌इनके्‌सौवें ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌चन
ू ा्‌समलाना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌ववधि्‌से्‌तैयार्‌बधि्‌
44

(ईंिों्‌को्‌जोड़ने्‌का्‌गारा)्‌पत्थर्‌के्‌समान्‌दृढ़्‌होता्‌है ्‌-्‌ऐसा्‌तधर्‌के्‌ज्ञाता्‌ऋवषयों्‌का्‌कथन्‌है ्‌
॥११५॥
सशरोभाग्‌की्‌ईंि्‌-्‌अब्‌दे वों, ब्राह्मर्ों, क्षबरयो्‌एवं्‌वैश्यों्‌के्‌भवन्‌में ्‌मूध्नेष्िका्‌(भवन्‌के्‌ऊध्वण्‌
भाग्‌में ्‌रक्खी्‌जाने्‌वाली्‌इष्िका)्‌रक्खी्‌जानी्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌चार्‌लक्षर्ों्‌से्‌युक्त्‌होना्‌चादहये्‌-्‌
ये्‌धचकनी्‌हो, भली-भाूँनत्‌पकी्‌हों, (ठोकने्‌पर)्‌इससे्‌सुधदर्‌स्वर्‌उत्पधन्‌हो्‌तथा्‌दे खने्‌में ्‌सुधदर्‌
हों्‌॥११६-११७॥
ये्‌ईंिे ्‌स्रीसलङ्ग्‌अथवा्‌पुन्ललङ्ग्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌ये्‌िूिी्‌न्‌हों्‌तथा्‌नछद्र्‌आदद्‌से्‌रदहत्‌हो्‌।्‌
लम्बाई, चौड़ाई्‌एवं्‌मोिाई्‌में ्‌ये्‌प्रथम्‌ईंिों्‌(सशलाधयास्‌की्‌ईंिो)्‌के्‌समान्‌होती्‌है ्‌॥११८॥
प्रस्तर्‌से्‌ननसमणत्‌भवन्‌में ्‌सशला्‌को्‌सभी्‌दोषों्‌से्‌रदहत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌जधम्‌(नींव)्‌से्‌लेकर्‌
सशखर्‌के्‌अन्धतम्‌बाग्‌तक्‌भवन्‌न्जस्‌द्रव्य्‌से्‌ननसमणत्‌होता्‌है , उसी्‌द्रव्य्‌(ईंिो्‌अथवा्‌सशलाओं)्‌
से्‌ननसमणत्‌इष्िका्‌को्‌भवन्‌के्‌प्रारम्भ्‌एवं्‌अन्धतम्‌भाग्‌(सशखर)्‌में ्‌भी्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
यह्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌।्‌समधश्रत्‌द्रव्यों्‌से्‌ननसमणत्‌भवन्‌में ्‌ऊपरी्‌भाग्‌में ्‌जो्‌द्रव्य्‌ऊपर्‌न्स्थत्‌हो,
उसी्‌द्रव्य्‌का्‌ववधयास्‌भवन्‌के्‌ऊपरी्‌भाग्‌में ्‌करना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌रहस्य्‌(ऋवषयों्‌द्वारा)्‌कहा्‌
गया्‌है ्‌।्‌॥११९-१२०॥
स्थवू पकाकील
स्तूवपका्‌की्‌कील्‌-्‌स्थूवपका्‌(स्तूवपका)्‌की्‌कील्‌िातुननसमणत्‌या्‌काष्ठननसमणत्‌होनी्‌चादहये्‌॥१२१॥
कील्‌की्‌चौड़ाई्‌ऊध्वण्‌भाग्‌एवं्‌अिोभाग्‌में ्‌समान्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इसकी्‌लम्बाई्‌(ऊपरी्‌मन्ञ्जल्‌
के)्‌स्तम्भ्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌तथा्‌अग्र्‌भाग्‌(ऊपरी्‌भाग्‌का्‌अन्धतम्‌भाग)्‌एक्‌अङ्गुल्‌चौड़ा्‌
एवं्‌नीचे्‌की्‌अपेक्षा्‌पतला्‌होना्‌चादहये्‌॥१२२॥
कील्‌के्‌नीचे्‌का्‌एक-नतहाई्‌भाग्‌चौकोर्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌उसके्‌ऊपर्‌गोलाकार्‌होना्‌चादहये्‌।्‌

om
इसके्‌ननचले्‌भाग्‌में ्‌मोर्‌के्‌पैर्‌की्‌आकृनत्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌॥१२३॥
इसकी्‌लम्बाई्‌चौड़ाई्‌की्‌तीन्‌गुनी्‌होनी्‌चादहये्‌एवं्‌चौड़ाई्‌ऊपरी्‌स्तम्भ्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
यह्‌भूसम्‌पर्‌दृढ़तापूवक
ण ्‌दिका्‌रहे ्‌एवं्‌इसे्‌पञ्चमूनतणयों्‌से्‌युक्त्‌होना्‌चादहये्‌॥१२४॥
अथवा्‌स्तूवपका-कील्‌की्‌लम्बाई्‌भवन्‌की्‌सशखा्‌की्‌लम्बाई्‌से्‌दग
ु ुनी्‌तथा्‌चौड़ाई्‌स्तम्भ्‌के्‌
s.c
व्यास्‌की्‌आिी, तीसरे ्‌अथवा्‌चौथे्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌॥१२५॥
यदद्‌कील्‌के्‌अग्र्‌भाग्‌का्‌व्यास्‌आिा्‌अङ्गुल्‌हो्‌तो्‌मयूर-पाद्‌बल्‌की्‌आवश्यकता्‌के्‌अनुसार्‌
रखना्‌चादहये्‌।्‌सशखर्‌की्‌आकृनत्‌के्‌अनुसार्‌कील्‌की्‌आकृनत्‌अथवा्‌सलङ्ग्‌की्‌आकृनत्‌का्‌
स्तूवपक-कील्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌तीन्‌प्रकार्‌के्‌स्तूवपका-कील्‌वर्णन्‌ववद्वानों्‌ने्‌
ok
ककया्‌है ्‌॥१२६॥
मूध्नेष्टकाददस्थापन
मुध्नेष्िका्‌आदद्‌की्‌स्थापना्‌-्‌गह
ृ ्‌के्‌उत्तरी्‌भाग्‌में ्‌मण्डप्‌को्‌स्वच्छ्‌करके, चार्‌दीपों्‌से्‌युक्त,
वस्रों्‌से्‌आच्छाददत्‌करके्‌सभी्‌मंगल्‌पदाथों्‌से्‌यक्
ु त्‌करना्‌चादहये्‌।्‌शद्
ु ि्‌शासलिाधय्‌को्‌बबछा्‌
Bo

कर्‌स्थन्ण्डल्‌वास्तम
ु ण्डल्‌अथवा्‌मण्डूक्‌वास्तम
ु ण्डल्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌पश्चात्‌
वास्तम
ु ण्डल्‌में ्‌ब्रह्मा्‌आदद्‌दे वों्‌का्‌ववधयास्‌कर्‌उनको्‌श्वेत्‌तण्डुल्‌(अक्षत)्‌समवपणत्‌करना्‌
चादहये्‌॥१२७-१२९॥
गधि्‌तथा्‌पष्ु प्‌आदद्‌से्‌गह
ृ -दे वता्‌की्‌पज
ू ा्‌एवं्‌स्तवन्‌करना्‌चादहये्‌।्‌दे वताओं्‌को्‌उनके्‌नाम्‌
44

से्‌ववधिपव
ू क
ण ्‌बसल्‌प्रदान्‌करनी्‌चादहये्‌॥१३०॥
स्थपनत्‌को्‌पच्चीस्‌सध
ु दर्‌लक्षर्ों्‌वाले्‌कलश्‌स्थावपत्‌करने्‌चादहये्‌।्‌इन्‌कलशों्‌में ्‌सग
ु न्धित्‌
जल्‌भरना्‌चादहये्‌तथा्‌पाूँच्‌रत्नों्‌को्‌डालना्‌चादहये्‌।्‌सूर, वस्र, कूचण्‌तथा्‌स्वर्ण्‌से्‌युक्त्‌करके्‌
इन्‌कलशों्‌को्‌ढूँ क्‌दे ना्‌चादहये्‌।्‌उपपीठ्‌संज्ञक्‌वास्तुमण्डल्‌में ्‌दे वों्‌को्‌उनके्‌नाम्‌से्‌आहूत्‌कर्‌
'ॐ्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌'नमः' से्‌अधत्‌करते्‌हुये्‌उन्‌दे वों्‌की्‌गधि्‌आदद्‌से्‌क्रमशः्‌पूजा्‌करनी्‌चादहये्‌
॥१३१-१३२॥
इष्िकाओं्‌एवं्‌कील्‌को्‌पञ्चगव्य्‌से, नवरत्नों्‌एवं्‌कुशा्‌के्‌जल्‌से्‌प्रक्षासलत्‌करके्‌क्रमशः्‌सूरों्‌से्‌
लपेिना्‌चादहये्‌।्‌प्रत्येक्‌कुम्भ्‌के्‌दादहने्‌भाग्‌में ्‌शुद्ि्‌शासलिाधय्‌के्‌द्वारा्‌ननसमणतस्थन्ण्डल्‌
वास्तुमण्डल्‌में ्‌॥१३३-१३४॥
वास्तद
ु े वों्‌की्‌पज
ू ा्‌गधि्‌एवं्‌पष्ु पों्‌से्‌करके्‌एवं्‌उधहे ्‌ववधि्‌के्‌अनस
ु ार्‌बसल्‌प्रदान्‌कर्‌ईंिो्‌एवं्‌
कीलों्‌को्‌शभ
ु ्‌वस्र्‌से्‌लपेिना्‌चादहये्‌॥१३५॥
श्वेत्‌वस्र्‌के्‌आस्तरर््‌(चादर, बबछा्‌वस्र)्‌के्‌ऊपर्‌बबछे ्‌हुये्‌पववर्‌कुश्‌पर्‌इष्िका्‌एवं्‌कीलों्‌को्‌
रखना्‌चादहये्‌।्‌स्थपनत्‌को्‌अच्छा्‌वेष, श्वेत्‌पुष्पों्‌की्‌माला, श्वेत्‌(चधदन)्‌का्‌लेप, श्वेत्‌वस्र्‌के्‌
उत्तरीय्‌को्‌ऊपर्‌ओढ़्‌कर्‌तथा्‌सुवर्णननसमत्‌अंगूठी्‌िारर््‌कर्‌शुद्ि्‌जल्‌पीना्‌चादहये्‌तथा्‌राबर्‌
में ्‌उपवास्‌रखते्‌हुये्‌वहीं्‌ननवास्‌करना्‌चादहये्‌॥१३६-१३७॥
स्थपनत्‌को्‌(राबर्‌में ्‌)्‌कलश्‌के्‌उत्तरी्‌भाग्‌में ्‌श्वेत्‌वस्र्‌के्‌बबस्तर्‌(अथवा्‌चादर, बबछावन)्‌पर्‌
रहना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌पश्चात्‌प्रभात्‌वेला्‌में ्‌शुद्ि्‌नक्षर्‌एवं्‌करर््‌में , सुधदर्‌मुहूत्‌ण एवं्‌शुभ्‌लग्न्‌
में ्‌स्थपनत्‌को्‌स्थापक्‌(भवन-स्वामी)्‌के्‌साथ्‌पुष्प, कुण्डल, हार, किक्‌(हाथ्‌के्‌आभूषर्)्‌एवं्‌
अंगूठी-्‌इन्‌पाूँच्‌अंगों्‌के्‌सुवर्ण्‌ननसमणत्‌आभूषर्ों्‌से्‌अलङ््‌कृत्‌होकर्‌सुवर्ण-ननसमणत्‌जनेऊ्‌तथा्‌

om
नवीन्‌वस्र्‌का्‌पररच्छद्‌(ओढ़ने्‌का्‌वस्र)्‌िारर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌श्वेत्‌लेप्‌तथा्‌ससर्‌पर्‌सफेद्‌
पुष्प्‌िारर््‌करना्‌चादहये्‌एवं्‌पववर्‌होना्‌चादहये्‌॥१३८-१४०॥
(पववर्‌तन्‌एवं्‌मन्‌से)्‌ददशाओं्‌के्‌गजों, समुद्रों्‌एवं्‌पवणतों्‌से्‌युक्त्‌तथा्‌अनधत्‌सपण्‌पर्‌न्स्थत्‌
पधृ थवी्‌का्‌ध्यान्‌करते्‌हुये्‌सन्ृ ष्ि, न्स्थनत्‌एवं्‌प्रलय्‌के्‌आिार, भुवनों्‌के्‌अधिपनत्‌दे वता्‌का्‌जप्‌
(स्तुनत)्‌करना्‌चादहये्‌॥१४१-१४२॥
पूवव
s.c
ण र्र्णत्‌कलशों्‌के्‌जलों्‌से्‌इष्िका्‌एवं्‌कील्‌को्‌स्नान्‌कराकर्‌गधि, पुष्प, िप
वास्तुदेवों्‌की्‌पूजा्‌करनी्‌चादहये्‌॥१४३॥
ू ्‌एवं्‌दीप्‌से्‌

ननयमानुसार्‌वास्तुदेवों्‌को्‌बसल्‌प्रदान्‌कर्‌जय्‌आदद्‌मङ्गल्‌शब्दों, ब्राह्मर्ो्‌द्वारा्‌ककये्‌जा्‌रहे ्‌
ok
वेदपाठ्‌एवं्‌शङ्ख्‌तथा्‌भेरी्‌आदद्‌वाद्यों्‌की्‌ध्वनन्‌के्‌साथ्‌मुध्नेष्िका्‌को्‌क्रमानुसार्‌पूव्‌ण से्‌
दक्षक्षर््‌क्रम्‌में ्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌ववमान्‌(भवन)्‌के्‌सशखर्‌के्‌अिण्‌भाग्‌में ्‌अथवा्‌गग्र्‌
एवं्‌पर्‌के्‌मध्य्‌में ्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌॥१४४-१४५॥
सशखर्‌के्‌तीसरे ्‌अथवा्‌चौथे्‌भाग्‌के्‌अधत्‌तक, पद्म्‌के्‌नीचे्‌से, स्थवू पका्‌(स्तवू पका)्‌की्‌लम्बाई्‌
Bo

से्‌कील्‌की्‌लम्बाई्‌ग्रहर््‌करनी्‌चादहये्‌॥१४६॥
इष्िका्‌के्‌स्थान्‌को्‌पहले्‌ही्‌नछद्ररदहत्‌एवं्‌दृढ़्‌करना्‌चादहये; साथ्‌ही्‌उसके्‌मध्य्‌में ्‌नवरत्नों्‌को्‌
क्रमानस
ु ार्‌रखना्‌चादहये्‌॥१४७॥
इधद्र्‌के्‌पद्‌पर्‌मरकत्‌मर्र्, अन्ग्न्‌के्‌पद्‌पर्‌वैदय
ू ्‌ण मर्र्, यम्‌के्‌स्थान्‌पर्‌इधद्रनील्‌मर्र््‌एवं्‌
44

वपतप
ृ द्‌पर्‌मोती्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥१४८॥
वरुर््‌के्‌स्थान्‌पर्‌स्फदिक, वाय्‌ु के्‌स्थान्‌पर्‌महानील्‌मर्र्, सोम्‌के्‌पद्‌पर्‌वज्र्‌(हीरा)्‌तथा्‌
ईशान्‌में ्‌प्रवाल्‌(मूँग
ू ा)्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥१४९॥
मध्य्‌भाग्‌में ्‌मार्र्क्य, सोना, रस्‌(िातुननणसमत्‌अधन्‌के्‌दाने), उपरस्‌(रं गे्‌हुये्‌पदाथण), बीज, िाधय्‌
(अधन)्‌एव्‌औषि्‌(जड़ी)्‌डालना्‌चादहये्‌॥१५०॥
उसके्‌ऊपर्‌बराबर्‌एवं्‌न्स्थर्‌करते्‌हुये्‌स्तूवपका-कील्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इससे्‌ननचली्‌भूसम्‌
तक्‌उत्तर्‌ददशा्‌में ्‌महाध्वज्‌स्थावपत्‌होता्‌है ्‌॥१५१॥
इसे्‌रे शमी्‌वस्र्‌अथवा्‌सूती्‌वस्र्‌से्‌ननसमणत्‌सुधदर्‌(ध्वज)्‌ईशान्‌कोर््‌में ्‌लिकाना्‌चादहये्‌।्‌यदद्‌
यह्‌ईशान्‌कोर््‌की्‌भूसम्‌को्‌छूता्‌है ्‌तो्‌वह्‌भवन्‌सभी्‌(वर्ों)्‌के्‌प्रार्र्यों्‌के्‌सलये्‌सम्पवत्त्‌एवं्‌
समद्
ृ धिदायक्‌होता्‌है ्‌॥१५२॥
भवन्‌के्‌स्थवू पकील्‌(स्तवू पका-कील)्‌को्‌श्वेत्‌वस्रों्‌से्‌लपेि्‌कर्‌चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌बछड़ो्‌के्‌साथ्‌
चार्‌गायें्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌द्वार्‌को्‌नये्‌रं ग-बबरं गे्‌वस्रों्‌से्‌सजाना्‌चादहये्‌॥१५३-१५४॥
दक्षक्षणादान
दान-दक्षक्षर्ा्‌-्‌यजमान्‌(गह
ृ स्वामी)्‌को्‌शुद्ि्‌मन-मन्स्तष्क्‌से्‌गुरु्‌(प्रिान्‌आचायण), ववमान्‌(भवन्‌
या्‌मन्धदर), स्थवू पका्‌(स्तूवपका, स्तम्भ, द्वार्‌एवं्‌सज्जा्‌को्‌प्रर्ाम्‌कर्‌प्रसधन्‌भाव्‌से्‌स्थपनत्‌को्‌
वस्र, िन, अधन्‌एवं्‌बछड़े्‌सदहत्‌पशु्‌(गाय)्‌प्रदान्‌करना्‌चादहये्‌एवं्‌शेष्‌(उसके्‌सहायकों)्‌को्‌
भन्क्तपूवक
ण ्‌(िनादद्‌द्वारा)्‌तप्ृ त्‌करना्‌चादहये्‌॥१५५-१५६॥
रत्नाददस्थान
रत्न्‌आदद्‌का्‌स्थान्‌-्‌इस्‌प्रकार्‌प्रासादों्‌के्‌सशरोभाग्‌में , भवन्‌के्‌सशलाधयास्‌से्‌जुड़्‌े सभवत्तयों्‌में ,
प्रत्येक्‌तल्‌के्‌बीच्‌मेम,मण्डप्‌में , मध्य्‌भाग्‌मे, सभागार्‌आदद्‌में , सशखर्‌पर्‌न्स्थत्‌पद्म्‌के्‌नीचे्‌

om
एवं्‌गोपुर्‌द्वारों्‌के्‌शीषण्‌भाग्‌में ्‌प्रासाद्‌के्‌सदृश्‌रत्नादद्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌-्‌ऐसा्‌श्रेष्ठ्‌
मुननयों्‌का्‌वचन्‌है ्‌॥१५७-१५८॥
कमासमाल्तत
कायण्‌की्‌समान्प्त्‌-्‌इस्‌प्रकार्‌भवन-ननमाणर््‌के्‌प्रारम्भ्‌में ्‌एवं्‌अधत्‌में ्‌ववधिपूवक
ण ्‌सभी्‌कक्रयायें्‌
सम्पधन्‌करने्‌से्‌गह
गह
ृ स्वामी्‌के्‌द्वरा्‌ववधिपूवक
गह
s.c
ृ ्‌में ्‌सम्पदा्‌आती्‌है ्‌॥१५९॥
ण ्‌ककया्‌गया्‌कमण्‌श्री, सौभाग्य, आयु्‌एवं्‌िन्‌प्रदान्‌करता्‌है ्‌।्‌
ृ स्वामी्‌के्‌अभाव्‌में ्‌उसका्‌पुर्‌अथवा्‌सशष्य्‌उसकी्‌आकृनत्‌को्‌वस्र्‌पर्‌रे खाङ्ककत्‌कर्‌उसके्‌
(वस्र्‌पर्‌अंककत्‌धचर्‌के)्‌द्वारा्‌सभी्‌कायो्‌को्‌सम्पधन्‌करे ्‌।्‌अधय्‌व्यन्क्त्‌के्‌द्वारा्‌ककया्‌गया्‌
ok
कायण्‌यदद्‌शीिता्‌अथवा्‌अज्ञानतावश्‌सही्‌रीनत्‌से्‌नहीं्‌होता्‌है ्‌तो्‌गह
ृ स्वामी्‌को्‌ववपरीत्‌पररर्ाम्‌
प्राप्त्‌होता्‌है ्‌॥१६०-१६१॥
गह
ृ कताण्‌न्जस्‌ववधि्‌से्‌कायण्‌का्‌प्रारम्भ्‌करे , उसी्‌ववधि्‌से्‌कायण्‌करते्‌हुये्‌समापन्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
यदद्‌बीच्‌में ्‌अधय्‌ववधि्‌का्‌अनस
ु रर््‌ककया्‌जाय्‌तो्‌गह
ृ स्वामी्‌का्‌अशभ
ु ्‌होता्‌है ्‌॥१६२॥
Bo

इस्‌प्रकार्‌अलङ्कारों्‌से्‌यक्
ु त्‌ग्रीवा, पद्म्‌की्‌आकृनत, मललों्‌का्‌प्रमार््‌एवं्‌शीषण-स्थान्‌के्‌
अलङ्करर््‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌उधचत्‌रीनत्‌से्‌कराल्‌आदद्‌से्‌बधि्‌(ईंिो्‌का्‌जोड़ने्‌का्‌
गारा)्‌बनाकर्‌ऊध्वण्‌भाग्‌में ्‌भली-भाूँनत्‌ईंिो्‌को्‌जोड़ना्‌चादहये्‌॥१६३॥
स्थवू पकीलिक्ष
ृ ा
44

स्तवू पका-कील्‌के्‌वक्ष
ृ ्‌-्‌स्थवू पकील्‌के्‌सलये्‌प्रससद्ि्‌वक्ष
ृ ्‌कत्था, चीड़, साल, स्तबक, अशोक, किहल,
नतसमस, नीम, सप्तवर्ण्‌-्‌ये्‌सभी्‌वक्ष
ृ ्‌तथा्‌परुष, वकुल, वदहन्‌(अगरु), क्षीररर्ी्‌(सनोवर्‌का्‌वक्ष
ृ )्‌
आदद्‌वक्ष
ृ ्‌एवं्‌इस्‌प्रकार्‌के्‌अधय्‌सुदृढ़्म्‌दोषहीन्‌एवं्‌ठोस्‌वक्ष
ृ ्‌उपयुक्त्‌होते्‌है ्‌॥१६४॥
भवन्‌के्‌सम्पूर््‌ण हो्‌जाने्‌पर्‌यजमान, गुरु्‌एवं्‌विणकक्‌(बढ़ई)्‌को्‌शुभ्‌उत्तरायर््‌नक्षर्‌एवं्‌पक्ष्‌में ्‌
जलसम्प्रोक्षर््‌कमण्‌का्‌प्रारम्भ्‌करना्‌चादहये्‌॥१६५॥
अथधिासमण्डप
नवीं, सातवीं, तीसरी्‌एवं्‌पाूँचवी्‌राबर्‌में ्‌ववधिपूवक
ण ्‌अङ्कुरापणर््‌कमण्‌करना्‌चादहये्‌।्‌भवन्‌के्‌उत्तर-
पूव्‌ण भाग्‌में ्‌स्वधिवास-योग्य्‌मण्डप्‌बनाना्‌चादहये्‌॥१६६॥
इस्‌मण्डप्‌को्‌चौकोर, नौ, सात, या्‌पाूँच्‌हस्तमाप्‌का्‌एवं्‌आठ्‌स्तम्भों्‌से्‌यक्
ु त्‌ननसमणत्‌करना्‌
चादहये्‌तथा्‌नवीन्‌वस्रों्‌से्‌सजाना्‌चादहये्‌।्‌अधदर्‌ववतान्‌को्‌सध
ु दर्‌वस्र्‌से्‌तथा्‌श्वेत्‌पष्ु पों्‌से्‌
सजा्‌कर्‌मण्डप्‌को्‌मनोहर्‌बनाना्‌चादहये्‌॥१६७॥
उसके्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌शासलिाधय्‌से्‌एक्‌दण्ड्‌प्रमार््‌का्‌स्थन्ण्डल्‌वास्तुमण्डल्‌ननसमणत्‌करना्‌
चादहये्‌॥१६८॥
चौसठ्‌पद्‌बनाकर्‌श्वेत्‌चावल्‌से्‌ब्रह्मा्‌आदद्‌वास्तुदेवताओ्‌को्‌क्रमानुसार्‌स्थावपत्‌कर्‌तथा्‌
पुष्प-गधि-िप
ू -दीप्‌आदद्‌से्‌उनकी्‌पूजा्‌कर्‌उनेहं्‌ववधिपूवक
ण ्‌बसल्‌प्रदान्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌
ऊपर्‌वस्रों्‌से्‌सुशोसभत्‌पच्चीस्‌कलश्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌॥१६९-१७०॥
इन्‌कलशों्‌को्‌रत्नों, सुवर्ण, सूरों्‌एवं्‌ढक्कनों्‌से्‌युक्त्‌करना्‌चादहये्‌।्‌ये्‌कलश्‌दोषरदहत,
नछद्ररदहत्‌एवं्‌हािक-जल्‌(सुनहरा, पीला्‌जल)्‌अथवा्‌ितूरायुक्त्‌जल्‌से्‌भरे ्‌होने्‌चादहये्‌।्‌उपपीठ्‌

om
वास्तुमण्डल्‌पर्‌रक्खे्‌गये्‌प्रत्येक्‌घि्‌को्‌उस-उस्‌वास्तुदेवता्‌(न्जसके्‌पद्‌पर्‌कलश्‌हो)्‌का्‌नाम्‌
लेते्‌हुये्‌ओंकार्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌नमः्‌से्‌अधत्‌करते्‌हुये्‌वास्तुदेवता्‌की्‌पज
ु ा्‌(आवाहन्‌करते्‌हुये)्‌
करनी्‌चादहये्‌।्‌॥१७१-१७२॥
पववर्‌मन्‌एवं्‌आत्मा्‌वाले, व्रत्‌में ्‌न्स्थत्‌स्थपनत्‌को्‌शुद्ि्‌जल्‌पीकर्‌उपवास्‌रखते्‌हुये्‌कलश्‌के्‌
s.c
उत्तरी्‌भाग्‌में ्‌कुश्‌के्‌बबस्तर्‌पर, न्जसके्‌चतुददण क्‌चार्‌दीपक्‌जल्‌रहे ्‌हों्‌एवं्‌जो्‌माङ्गसलक्‌
पदाथों्‌से्‌सुशोसभत्‌हो, राबर्‌में ्‌ननवास्‌करना्‌चादहये्‌॥१७३-१७४॥
मन्धदर्‌के्‌अग्र्‌भाग्‌में ्‌ववधिपूवक
ण ्‌चार्‌तोरर्ों्‌से्‌सुसन्ज्जत, चार्‌द्वारों्‌से्‌युक्त्‌याग-मण्डप्‌
ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌यागमण्डप्‌को्‌वस्रों, कुशमालाओं्‌एवं्‌पुष्पों्‌से्‌अलङ््‌कृत्‌करना्‌चादहये्‌
ok
।्‌इसके्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌याग-मण्डप्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌तीसरे ्‌भाग्‌के्‌माप्‌से्‌वेददका्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌
चादहये्‌॥१७५-१७६॥
चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌चौकोर्‌तथा्‌ददक्कोर्ों्‌में ्‌पीपल्‌के्‌पत्ते्‌के्‌सदृश्‌कुण्ड्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
इधद्र्‌एवं्‌ईशकोर््‌के्‌मध्य्‌अष्िकोर््‌का्‌तीन्‌मेखला्‌अथवा्‌एक्‌मेखल्‌से्‌यक्
ु त्‌कुण्ड्‌ननसमणत्‌
Bo

करना्‌चादहये्‌॥१७७॥
कुर्मभस्थापन
कुम्भ्‌की्‌स्थापना्‌-्‌स्थापक्‌को्‌मनू तणरक्षक्‌के्‌साथ्‌ववधिपूवक
ण ्‌हवन्‌करना्‌चादहये्‌।्‌शासलिाधय्‌
द्वारा्‌वेदद्‌के्‌मध्य्‌में ्‌स्थन्ण्डल्‌वास्तम
ु ण्डल्‌ननसमणत्‌कर्‌बद्
ु धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌बीज-मधर्‌का्‌
44

स्मरर््‌करते्‌हुये्‌सम्यक््‌
्‌रीनत्‌से्‌मनू तणकुम्भ्‌का्‌धयास्‌करना्‌चादहये्‌॥१७८-१७९॥
प्रासाद्‌के्‌चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌वत्त
ृ ाकार्‌कुण्ड्‌में ्‌स्थापक्‌को्‌ववधिपव
ू णक्‌अन्ग्न्‌स्थावपत्‌करनी्‌चादहये्‌
॥१८०॥
ववमान्‌(मन्धदर)्‌को्‌जधम्‌(प्रारम्भ)्‌से्‌लेकर्‌स्थूवपकापयणधत्‌वस्रों्‌से्‌आवत्त
ृ ्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
स्थवू पकील्‌को्‌कुशा्‌से्‌युक्त्‌नवीन्‌वस्र्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌॥१८१॥
स्थापक्‌को्‌बसल्‌का्‌अधन, खीर, यव्‌(जौ)्‌से्‌पका्‌अधन, र्खचड़ी, गुड़्‌एवं्‌शुद्ि्‌अधन्‌(चावल), पीला,
काला्‌एवं्‌लाल्‌(रं ग्‌में ्‌रं गा्‌चावल)-्‌ये्‌सभी्‌सामग्री्‌सुवर्ण-पार्‌में ्‌लेकर्‌वास्तु-दे वता्‌के्‌आगे्‌
रखकर्‌दही, दि
ू , घी, शहद, रत्न, पुष्प, अक्षत्‌एवं्‌जल्‌तथा्‌केला्‌से्‌युक्त्‌पार्‌लेकर्‌अधय्‌सशन्लपयों्‌
के्‌साथ्‌राबर्‌में ्‌इन्‌पदायों्‌के्‌द्वारा्‌वास्तुदेवता्‌को्‌बसल्‌प्रदान्‌करनी्‌चादहये्‌॥१८२-१८४॥
चक्षुमोक्षण
आूँख्‌खोलना्‌-्‌इसके्‌पश्चात्‌प्रातःकाल्‌शभ
ु ्‌नक्षर्‌एवं्‌करर््‌से्‌यक्
ु त्‌वेला्‌में ्‌स्थपनत्‌को्‌सध
ु दर्‌
वेष्‌िारर््‌कर, पाूँचों्‌अंगों्‌में ्‌आभष
ू र््‌िारर््‌कर, सव
ु र्ण-ननसमणत्‌जनेऊ्‌तथा्‌श्वेत्‌(चधदन)्‌का्‌लेप्‌
िारर््‌कर, सशर्‌पर्‌श्वेत्‌पष्ु प्‌से्‌यक्
ु त्‌पगड़ी्‌तथा्‌कोरे ्‌वस्र्‌को्‌पहन्‌कर्‌ददशा-मूनतणयों्‌एवं्‌अधय्‌
(मुनतणयों)्‌की्‌ओर्‌चक्षुमोक्षर््‌(आूँख्‌खोलने्‌का्‌कृत्य)्‌करना्‌चादहये्‌एवं्‌इन्‌मूनतणयों्‌को्‌गधि्‌एवं्‌
पुष्प्‌से्‌युक्त्‌कलश्‌के्‌जल्‌से्‌स्नान्‌कराना्‌चादहये्‌॥१८५-१८७॥
प्रथमतः्‌सोने्‌की्‌सुई्‌से्‌नेर-मण्डल्‌की्‌आकृनत्‌बना्‌कर्‌(तदनधतर)्‌तीक्ष्र््‌शस्र्‌से्‌तीन्‌(नेर)्‌
मण्डल्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥१८८॥
ब्राह्मर्ों्‌के्‌सलये्‌नवीन्‌वस्र्‌से्‌अधन्‌के्‌ढे र्‌को्‌ढूँ क्‌कर्‌बछड़े्‌सदहत्‌गाय्‌एवं्‌कधया्‌को्‌क्रमशः्‌
ददखाना्‌चादहये्‌॥१८९॥
सर्मप्रोक्षण

om
सम्प्रोक्षर््‌कायण्‌-्‌इसके्‌पश्चात्‌स्थापक्‌की्‌आज्ञा्‌से्‌शङ्ख, काहल्‌(पीि्‌कर्‌बजाया्‌जाने्‌वाला्‌
वाद्य)्‌तथा्‌तूय्‌ण आदद्‌वाद्यों्‌के्‌स्वर्‌एवं्‌(ब्राह्मर्ों्‌द्वारा्‌ककये्‌जाने्‌वाले)्‌स्वन्स्त-पाठ्‌के्‌साथ्‌
स्थपनत्‌को्‌मन्धदर्‌पर्‌चढ़ाकर्‌स्तूवपका्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌भूसम्‌तक्‌चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌रे शमी्‌अथवा्‌
सूती्‌वस्र्‌से्‌ननसमणत्‌एवं्‌नर्‌(की्‌आकृनत्‌से्‌युक्त)्‌ध्वज्‌को्‌लिकाना्‌चादहये्‌॥१९०-१९१॥
s.c
बुद्धिमान्‌स्थपनत्‌को्‌चधदन्‌एवं्‌अगरु्‌के्‌जल्‌से, सभी्‌गधिों्‌से्‌युक्त्‌जल्‌से, कलश्‌के्‌जल्‌से्‌
एवं्‌कुश्‌के्‌जल्‌से्‌ऊपर्‌से्‌चारो्‌ओर्‌प्रोक्षर््‌करना्‌चादहये्‌एवं्‌संसार्‌के्‌स्वामी्‌की्‌स्तुनत्‌करनी्‌
चादहये्‌॥१९२॥
स्थवू पकुर्मभ
ok
दे वालयों्‌में ्‌स्थूवपकुम्भ्‌सुवर्ण, ताूँबा, चाूँदी, प्रस्तर, ईंि्‌अथवा्‌सुिा-इन्‌पाूँच्‌पदाथो्‌के्‌समश्रर््‌से्‌
ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌कील्‌के्‌समान्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌॥१९३-१९४॥
इसे्‌न्स्थर्‌करते्‌हुये्‌स्थावपत्‌करके्‌सुगन्धित्‌जल्‌से्‌इसका्‌प्रोक्षर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌ववमान्‌
(दे वालय)्‌से्‌उतरने्‌के्‌पश्चात्‌गभणगह
ृ ्‌एवं्‌मण्डप्‌का्‌प्रोक्षर््‌करना्‌चादहये्‌तथा्‌सम्मख
ु ्‌खड़े्‌होकर्‌
Bo

वास्तद
ु े व्‌को्‌प्रर्ाम्‌कर्‌इस्‌प्रकार्‌कहना्‌चादहये्‌।्‌॥१९५॥
(हे ्‌ईश्वर)्‌इस्‌भवन्‌की्‌धगरने्‌से, जल्‌के्‌प्रकोप्‌से, (गजादद्‌पशओ
ु ं्‌के)्‌दाूँत्‌से्‌धगरने्‌से, वाय्‌ु के्‌
प्रकोप्‌से, अन्ग्न्‌द्वाराजलने्‌से्‌एवं्‌चोरों्‌से्‌रक्षा्‌कीन्जये्‌और्‌मेरा्‌कलयार््‌ककन्जये्‌॥१९६॥
रोगरदहत, प्रसधनता, िनय्क्त, कीनत्‌का्‌ववस्तार्‌करने्‌वाली, बड़े्‌चमत्कारो्‌से्‌एवं्‌बल्‌से्‌यक्
ु त, ववना्‌
44

उपद्रव्‌के्‌ननरधतर्‌कमण्‌से्‌यक्
ु त्‌यह्‌पधृ थवी्‌धचरकाल्‌तक्‌िमणपव
ू क
ण ्‌रहे ्‌॥१९७॥
ब्रह्मा, ववष्र्,ु सशव, सभी्‌दे वता, क्षोर्ी्‌(पधृ थवी), लक्ष्मी, वाग्वि्‌ू (सरस्वती), ससंहकेत,ु ज्येष्ठा, ववश्वदे व्‌
तथा्‌दे ववयाूँ्‌प्रजाजनों्‌को्‌श्री, सौभाग्य, आरोग्य्‌एवं्‌भोग्‌प्रदान्‌करें ्‌॥१९८॥
इस्‌प्रकार्‌कहने्‌के्‌पश्चात्‌स्थपनत्‌का्‌कायण्‌पूर््‌ण हो्‌जाता्‌है ्‌।्‌इसके्‌पश्चात्‌स्थापक्‌को्‌ववधि-
पूवक
ण ्‌यज्ञ्‌आदद्‌कायण्‌से्‌तथा्‌घि्‌के्‌जल, पञ्चगव्य्‌एवं्‌कुश्‌के्‌जल्‌से्‌प्रोक्षर््‌कर्‌(ववमान्‌को)्‌
शुद्ि्‌करना्‌चादहये्‌॥१९९-२००॥
स्थापक्‌को्‌गधि्‌एवं्‌पुष्प्‌आदद्‌से्‌पूजा्‌करनी्‌चादहये्‌तथा्‌नैवेद्य्‌प्रदान्‌करना्‌चादहये; साथ्‌ही्‌
दे वालय्‌के्‌प्रिान्‌दे वता्‌को्‌ननसमत्त्‌बना्‌कर्‌प्रासाद्‌के्‌बीज-मधर्‌का्‌धयास्‌करना्‌चादहये्‌॥२०१॥
दक्षक्षणादान
दक्षक्षर्ा्‌एवं्‌दान्‌-्‌प्रसन-मनत्‌यजमान्‌द्वालय्‌के्‌सम्मख
ु ्‌खड़े्‌होकर्‌स्थपनत्‌के्‌सम्पर्
ू ्‌ण िमण्‌
(उत्तरदानयत्व)्‌को, जो्‌उसके्‌ऊपर्‌कष्ि्‌के्‌साथ्‌थे, उन्‌सबको्‌प्रसधन्‌भाव्‌से्‌स्थापक्‌की्‌आज्ञा्‌से्‌
ग्रहर््‌करे ्‌एवं्‌शन्क्त्‌के्‌अनस
ु ार्‌स्थापक्‌एवं्‌स्थपनत्‌का्‌सत्कार्‌करे ्‌॥२०२-२०३॥
अपने्‌पुर, भाई्‌एवं्‌पत्नी्‌के्‌साथ्‌यजमान्‌िन, अधन, पशु, वस्र, वाहन्‌तथा्‌भूसम्‌के्‌दान्‌से्‌एवं्‌
सोने्‌तथा्‌सुधदर्‌वस्रों्‌से्‌शेष्‌तक्षक्‌आदद्‌सभी्‌सशन्लपयों्‌को्‌भी्‌सधतुष्ि्‌करे ्‌॥२०४-२०५॥
ववमान, स्थवू पका्‌(स्तूवपका), स्तम्भ्‌एं्‌मण्डप्‌को्‌अलङ्करर्ोम्‌से्‌युक्त, वस्रादद, ध्वज्‌एवं्‌गाय्‌को्‌
प्रसधन्‌भाव्‌से्‌स्थपनत्‌को्‌दे ना्‌चादहये्‌॥२०६॥
सर्मप्रोक्षणािश्यकता
सम्प्रोक्षर््‌की्‌आवश्यकता्‌-्‌इस्‌प्रकार्‌से्‌ननसमणत्‌वास्तु्‌युगों्‌तक्‌ननत्य्‌वद्
ृ धि्‌को्‌प्राप्त्‌होता्‌है ्‌।्‌
यजमान्‌को्‌इस्‌लोक्‌एवं्‌परलोक्‌में ्‌न्स्थर्‌फल्‌भली्‌भाूँनत्‌प्राप्त्‌होता्‌है ्‌॥२०७॥

om
यदद्‌वास्तु-कृत्य्‌अधय्‌ववधि्‌से्‌होता्‌है ्‌तो्‌वह्‌वास्तु्‌फलदायी्‌नही्‌होता्‌है ्‌।्‌उस्‌भवन्‌में ्‌भूत,
प्रेत, वपशाच्‌एवं्‌राक्षस्‌ननवास्‌करते्‌है ्‌।्‌इससलये्‌प्रासाद्‌ननसमणत्‌हो्‌जाने्‌पर्‌सब्‌प्रकार्‌से्‌प्रोक्षर््‌
कमण्‌अवश्य्‌करना्‌चादहये्‌॥२०८॥
मण्डप्‌में , सभा्‌में , रङ्गमण्डप्‌में , ववहारशाला्‌में , हेमगभण्‌के्‌सभागार्‌में , तुलाभारकूि्‌में , ववश्वकोष्ठ्‌
में , प्रपा्‌(जल्‌का्‌प्याऊ)्‌में , िाधयगह
s.c
ृ ्‌में ्‌तथा्‌रसोई्‌में ्‌ववधिपूवक
ण ्‌वास्तुदेव्‌को्‌बसलप्रदान्‌कर्‌पववर्‌
धचत्त्‌एवं्‌आत्मा्‌से्‌पाूँच्‌अङ्गो्‌में ्‌आभूषर््‌िारर््‌कर, नवीन्‌वस्र्‌पहन्‌कर्‌तथा्‌नवीन्‌उत्तरीय्‌
(ऊपर्‌ओढ़ने्‌का्‌चादर)्‌िारर््‌कर्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌मङ्गल-स्वर्‌के्‌साथ्‌जलसम्प्रोक्षर््‌कमण्‌सम्पधन्‌
करना्‌चादहये्‌॥२०९-२१२॥
ok
सर्मप्रोक्षणकाल
सम्प्रोक्षर््‌का्‌समय्‌-्‌यदद्‌सम्प्रोक्षर्-कमण्‌उत्तरायर््‌मासों्‌में्‌ककया्‌जाय्‌तो्‌अनत्‌उत्तम्‌होता्‌है ्‌।्‌इदद्‌शीिता्‌
हो्‌तो्‌दक्षक्षर्ायन्‌मासों्‌में्‌भी्‌करना्‌चादहये्‌॥२१३॥
कताण्‌प्रासाद्‌के्‌पूरीतरह्‌पूर््‌ण हो्‌जाने्‌पर्‌तीन्‌राबर, एक्‌राबर्‌अथवा्‌उसी्‌ददन्‌वहाूँ्‌अधिवास्‌करे ्‌तो्‌वह्‌महान्‌
Bo

फल्‌प्राप्त्‌होता्‌है्‌॥२१४॥
दे वालय्‌मे्‌एक, तीन्‌या्‌पाूँच्‌दे वतामूनतण्‌हो्‌तो्‌एक, तीन्‌या्‌पाूँच्‌कलशों्‌में्‌मधरसदहत्‌उनके्‌नीचे्‌सुवर्ण्‌के्‌साथ्‌
रत्नन्‌को्‌दे खकर्‌ववधिपव
ू क
ण ्‌कलशों्‌का्‌धयास्‌करना्‌चादहये्‌॥२१५॥
इस्‌प्रकार्‌प्रसधनतापव
ू क
ण ्‌भवन्‌का्‌ननमाणर््‌पूर््‌ण होता्‌है ्‌तो्‌गह
ृ स्वामी, उसके्‌पररवार, उसके्‌पररजन्‌एवं्‌उसके्‌
गायों्‌के्‌वंश्‌की्‌वद्
ृ धि्‌होती्‌है ्‌।्‌इसके्‌ववपरीत्‌वास्तक
ु ायण्‌सम्पधन्‌होने्‌पर्‌एवं्‌वास्तद
ु े वता्‌के्‌बसल्‌से्‌रदहत्‌
44

होने्‌पर्‌वह्‌ननसमणत्‌भवन्‌अनथणकारी्‌होता्‌है ्‌॥२१६॥

मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌१९

एक्‌तल्‌का्‌विधान्‌-
एक्‌तल्‌वाले्‌भवन्‌(दे वालय)्‌का्‌शास्र्‌के्‌अनुसार्‌चार्‌प्रकार्‌का्‌प्रमार््‌संक्षेप्‌में ्‌कहता्‌हूूँ्‌।्‌यह्‌
तीन्‌हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌नौ्‌हाथ्‌तक्‌एवं्‌चार्‌हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌दस्‌हाथ्‌तक्‌ववस्तत
ृ ्‌होता्‌है ्‌
॥१॥
इनकी्‌ऊूँचाई्‌चौड़ाई्‌के्‌दस्‌भाग्‌में ्‌सातवें्‌भाग्‌के्‌बराबर, चौड़ाई्‌का्‌डेढ़्‌गन
ु ा, चौड़ाई्‌का्‌तीन्‌
चौथाई्‌(अथाणत्‌चौड़ाई्‌के्‌दग
ु न
ु े्‌से्‌चतथ
ु ांश्‌कम)्‌या्‌चौड़ाई्‌का्‌दग
ु न
ु ा्‌ऊूँचा्‌(ये्‌चार्‌प्रकार्‌के्‌मान)्‌
होनी्‌चादहये्‌।्‌चार्‌प्रकार्‌की्‌ऊूँचाई्‌वाले्‌भवन्‌की्‌संज्ञा्‌शान्धतक, पौन्ष्िक, जयद्‌एवं्‌अद्भत
ु ्‌होती्‌
है ्‌॥२॥
इन्‌(दे वालयों)्‌की्‌आकृनत्‌चौकोर, गोल, आयताकार, दो्‌कोर्ों्‌के्‌साथ्‌गोलाई्‌सलये, षट््‌कोर््‌तथा्‌
अष्िकोर््‌होती्‌है ्‌।्‌इनका्‌सशखर्‌भी्‌इनकी्‌आकृनत्‌के्‌अनुरूप्‌होता्‌है ्‌॥३॥
मुखमण्डप
दे वालय्‌के्‌मुखभाग्‌पर्‌ननसमणत्‌मण्डप्‌का्‌माप्‌दे वालय्‌के्‌समान, तीन्‌चौथाई्‌अथवा्‌आिा्‌होना्‌
चादहये्‌॥४॥
(दे वालय्‌के)्‌समान्‌मण्डप्‌अधतराल्‌(मण्डप्‌एवं्‌मन्धदर्‌का्‌मध्य्‌भाग)्‌एवं्‌वेशक्‌(प्रवेश, पोचण)्‌से्‌

om
युक्त्‌तथा्‌सम्‌संख्या्‌वाले्‌स्तम्भों्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌सम्पूर््‌ण अङ्गों्‌से्‌अलंकृत्‌होना्‌चादहये्‌॥५॥
अधतराल्‌का्‌ववस्तार्‌डेढ़्‌हाथ, दो्‌हाथ्‌या्‌प्रासाद्‌के्‌बराबर्‌एवं्‌उसकी्‌लम्बाई्‌दो्‌दण्ड्‌होनी्‌
चादहये्‌।्‌उसका्‌वेशन्‌अवकाश्‌एवं्‌अधतराल्‌से्‌युक्त्‌हो्‌तो्‌उसका्‌माप्‌दो्‌या्‌तीन्‌हाथ्‌का्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌वेशन्‌के्‌बगल्‌में ्‌सोपान्‌ननसमणत्‌हो्‌एवं्‌वह्‌गज्‌के्‌सूँड़
ू ्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌हो्‌॥६-७॥
s.c
सभवत्तननष्कम्भ्‌का्‌मान्‌प्रिान्‌भवन्‌की्‌सभवत्त्‌के्‌बराबर, उसका्‌आिा्‌या्‌उससे्‌चतुथांश्‌कम्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌पाश्वण्‌भाग्‌में ्‌दो्‌या्‌तीन्‌दण्ड्‌माप्‌का्‌वेशन्‌एवं्‌अग्र्‌भाग्‌में ्‌मण्डप्‌होना्‌चादहये, ऐसा्‌
बुद्धिमान्‌(ऋवष)्‌का्‌मत्‌है ॥८॥
ववस्तार, ऊूँचाई्‌एवं्‌लम्बाई्‌के्‌हस्तमान्‌में ्‌एक्‌हाथ्‌कम्‌(अथाणत)्‌तीन्‌चतुथांश, आिा्‌अथवा्‌
ok
चौथाई्‌प्रमार््‌होना्‌चादहये्‌।्‌वहीं्‌(प्रिान)्‌भवन्‌के्‌ननमाणर््‌में ्‌अनेक्‌शास्रकारों्‌द्वारा्‌ककसी्‌भी्‌
प्रकार्‌की्‌वद्
ृ धि्‌अथवा्‌हानन्‌को्‌वन्जणत्‌ककया्‌गया्‌है ्‌॥९॥
भवन्‌के्‌पयाणयवाची्‌नाम्‌-्‌ववद्वानों्‌के्‌अनुसार्‌भवन्‌के्‌पयाणयवाची्‌शब्द्‌ये्‌है ्‌-्‌ववमान, भवन,
हम्यण, सौि, िाम, ननकेतन, प्रासाद, सदन, सद्म, गेह, आवासक, ग,ृ आलय, ननलय, वास, आस्पद, वस्तु,
Bo

वास्तक
ु , क्षेर, आयतन, वेश्म, मन्धदर, धिष्ण्यक, पद, लय, क्षय, अगार, उदवाससत्‌तथा्‌स्थान्‌॥१०-१२॥
गभागह
ृ मान
गभणगह
ृ -प्रिान्‌भनू तकक्ष्‌का्‌मान्‌-्‌ववस्तार्‌में ्‌गभणगह
ृ ्‌का्‌प्रमार््‌मन्धदर्‌के्‌प्रमार््‌के्‌तीन्‌भाग्‌में ्‌
एक्‌भाग, पाूँच्‌भाग्‌में ्‌तीन्‌भाव, सात्‌में ्‌चार्‌भाग, नौ्‌में ्‌पाूँच्‌भाग, ग्यारह्‌में ्‌छः्‌भाग, तेरह्‌में ्‌
44

सात्‌भाग, पधद्रह्‌में ्‌आठ्‌भाग, सरह्‌में ्‌नौ्‌भाग्‌या्‌आिा्‌होना्‌चादहये्‌॥१३-१४॥


स्थवू पकामान
स्तूवपका्‌का्‌प्रमार््‌-्‌फसलक्‌के्‌पाूँच्‌भाग्‌में ्‌दो्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌पद्म्‌की्‌चौड़ाई्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌
पद्म्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌तीसरे ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌कुम्भ्‌की्‌चौड़ाई्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌कुम्भ्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌
तीसरे ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌कुम्भ्‌के्‌नीचे्‌वलग्न्‌का्‌मान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌वलग्न्‌के्‌तीसरे ्‌भाग्‌के्‌
बराबर्‌कुम्भ्‌के्‌ऊपर्‌कधिर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌कधिर्‌का्‌तीन्‌गुना्‌पाली्‌का्‌प्रमार््‌एवं्‌उसके्‌
तीसरे ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌कुड््‌मल्‌का्‌मान्‌होना्‌चादहये्‌॥१५-१७॥
महानासी्‌(सजाविी्‌र्खड़की)्‌का्‌ववननगणम्‌(ननमाणर्योजना्‌सशखर्‌के्‌ववसशष्ि्‌भाग्‌के)्‌बराबर, तीन्‌
चतुथांश्‌अथवा्‌आिा्‌चौड़ा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसकी्‌ऊूँचाई्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌से्‌तीन्‌या्‌चार्‌भाग्‌कम्‌
एवं्‌स्कधि्‌के्‌अन्धतम्‌भाग्‌तक्‌रखनी्‌चादहये्‌॥१८॥
शन्क्तध्वज्‌को्‌उसका्‌आिा्‌ऊूँचा्‌अथवा्‌तीन्‌चौथाई्‌प्रमार््‌का्‌होना्‌चादहये्‌।्‌कधिर्‌की्‌ऊूँचाई्‌
के्‌तीसरे ्‌भाग्‌से्‌वेददका्‌का्‌उदय्‌(प्रारम्भ)्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌क्षुद्रनासा्‌(छोिी्‌सजाविी्‌र्खड़की)्‌की्‌
चौड़ाई्‌आिा्‌दण्ड्‌या्‌दो्‌दण्ड्‌होनी्‌चादहये्‌॥१९॥
्िार
द्वार्‌की्‌ऊूँचाई्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌दश्‌भाग्‌में ्‌नौ्‌भाग, आठ्‌में ्‌नौ्‌भाग्‌या्‌सात्‌में ्‌आठ्‌भाग्‌
के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इसकी्‌चौड़ाई्‌ऊूँचाई्‌की्‌आिी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌राजभवन्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌
द्वार्‌होना्‌चादहये्‌॥२०॥
द्वार्‌के्‌पाख्‌(चौखि्‌का्‌पाश्वण)्‌की्‌चौड़ाई्‌स्तम्भ्‌के्‌बराबर्‌अथवा्‌उससे्‌चतुथांश्‌अधिक्‌होनी्‌
चादहये्‌एवं्‌उसकी्‌मोिाई्‌चौड़ाई्‌की्‌आिी्‌या्‌तीन्‌चतुथांश्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌बाहरी्‌भाग्‌में ्‌द्वार्‌का्‌
बाहुलय्‌पद्मों्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌इसकी्‌मोिाई्‌चौड़ाई्‌के्‌तीन्‌चतुथांश्‌भाग्‌के्‌माप्‌

om
की्‌होनी्‌चादहये्‌॥२१॥
सभवत्त्‌के्‌व्यास्‌के्‌बाहरी्‌भाग्‌के्‌बारह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌पाूँचवे्‌भाग्‌में ्‌द्वार्‌योग्‌का्‌मध्य्‌
भाग्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌दस
ू री्‌ओर्‌से्‌भी्‌इतनी्‌ही्‌दरू ी्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌इन्‌दोनों्‌(बबधदओ
ु ं)्‌के्‌
मध्य्‌ववद्वानों्‌ने्‌सभवत्तमध्य्‌कहा्‌है ्‌॥२२॥
नालमान
s.c
नाली्‌का्‌मान्‌-्‌सभी्‌भवनों्‌में ्‌तल्‌के्‌पाूँच्‌भेद्‌होते्‌है ्‌-्‌जधम्‌का्‌अन्धतम्‌भाग, जगती्‌का्‌
अन्धतम्‌भाग, कैरव्‌का्‌अन्धतम्‌भाग, गल्‌का्‌अन्धतम्‌भाग्‌एवं्‌पट्दिका्‌का्‌अन्धतम्‌भाग्‌।्‌इनके्‌
ननचले्‌एवं्‌ऊपरी्‌भाग्‌में ्‌नछद्र्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌नाली्‌बाहर्‌होनी्‌चादहये्‌॥२३-२४॥
ok
बारह्‌अङ्गुल्‌से्‌प्रारम्भ्‌करते्‌हुये्‌तीन-तीन्‌अङ्गुल्‌की्‌वद्
ृ धि्‌से्‌चौबीस्‌अङ्गुल्‌पयणधत्‌पाूँच्‌
प्रकार्‌की्‌नाली्‌की्‌लम्बाई्‌होती्‌है ्‌॥२५॥
आठ्‌अङ्गल
ु ्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌दो-दो्‌अङ्गुल्‌बढ़ाते्‌हुये्‌सोलह्‌अङ्गुलपयणधत्‌पाूँच्‌प्रकार्‌की्‌नाली्‌की्‌
चौड़ाई्‌होती्‌है ्‌॥२६॥
Bo

इनकी्‌मोिाई्‌(गहराई)्‌चौड़ाई्‌के्‌बराबर, तीन्‌चौथाई्‌या्‌आिी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌मध्यम्‌माप्‌तीन,
चार, पाूँच्‌या्‌छः्‌अङ्गल
ु ्‌चौड़ा्‌एवं्‌उतना्‌ही्‌गहरा्‌होता्‌है ्‌॥२७॥
नाली्‌के्‌अग्र्‌भाग्‌(दस
ू रे ्‌छोर)्‌की्‌चौड़ाई्‌मल
ू ्‌भाग्‌के्‌पाूँच्‌भाग्‌में ्‌से्‌तीन्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌एवं्‌
िारा्‌से्‌यक्
ु त्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌अग्र्‌भाग्‌मल
ू ्‌भाग्‌से्‌कुछ्‌नीचा्‌(ढालदार)्‌एवं्‌ससंह्‌के्‌मुख्‌
44

से्‌यक्
ु त्‌होता्‌है ्‌॥२८॥
इस्‌प्रकार्‌दे वालय्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌के्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌प्रर्ाल्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌अधतःपीठ्‌का्‌
नाल्‌बराबर्‌(सतह्‌पर)्‌एवं्‌बाहर्‌होना्‌चादहये्‌॥२९॥
अलङ्करण
सज्जा्‌-्‌प्रासाद्‌के्‌सभी्‌अङ्गों्‌का्‌संक्षेप्‌में ्‌क्रमशः्‌ववस्तार, लम्बाई्‌एवं्‌ऊूँचाई्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌
गया्‌है ्‌।्‌अब्‌उसके्‌अलङ्करर््‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥३०॥
यदद्‌दे वालय्‌का्‌ग्रीवा्‌एवं्‌मस्तक्‌(शीषण्‌भाग)्‌वत्त
ृ ाकार्‌हो्‌तो्‌उसकी्‌संज्ञा्‌'वैजयधत' होती्‌है ्‌।्‌
यदद्‌दे वालय्‌के्‌कर्णभाग्‌(कोर्ों)्‌में ्‌कूि्‌ननसमणत्‌हों्‌तो्‌वह्‌'श्रीभोग' संज्ञक्‌होता्‌है ्‌।्‌यदद्‌मध्य्‌
भाग्‌में ्‌भद्र्‌हो, तो्‌वह्‌'श्रीववशाल' एवं्‌शीषणभाग्‌यदद्‌अष्िकोर््‌हो्‌तो्‌वह्‌'स्वन्स्तबधि' संज्ञक्‌
प्रासाद्‌होता्‌है ्‌॥३१॥
चार्‌कोर््‌वाले्‌शीषण्‌से्‌यक्
ु त्‌प्रासाद्‌'श्रीकर', दो्‌कोर््‌एवं्‌वत्त
ृ ाकार्‌प्रासाद्‌'हन्स्तपष्ृ ठ' तथा्‌छः्‌कोर््‌
के्‌शीषण्‌वाला्‌प्रासाद्‌'स्कधदकाधत' संज्ञक्‌होता्‌है ्‌।्‌ये्‌सभी्‌भवन्‌लम्बाई्‌सलये्‌होते्‌है ्‌॥३२॥
केसर्‌संज्ञक्‌प्रासाद्‌में ्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌भद्र्‌एवं्‌शीषणभाग्‌में ्‌कर्णकूि, कोष्ठक्‌एवं्‌भद्रनासी्‌आदद्‌
अङ्ग्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌इसके्‌गल्‌एवं्‌मस्तक्‌(छत, आच्छादन)्‌वत्त
ृ ाकार्‌अथवा्‌चतुष्कोर््‌होते्‌है ्‌।्‌
मध्य-भद्रक्‌का्‌प्रमार््‌(भवन्‌की्‌चौड़ाई्‌के)्‌पाूँच, सात्‌या्‌छः्‌भाग्‌के्‌तीसरे ्‌एवं्‌दस
ू रे ्‌भाग्‌के्‌
बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌॥३३-३४॥
धामभेद
भवन्‌के्‌भेद्‌-्‌भवन्‌के्‌तीन्‌भेद्‌होते्‌है ्‌-्‌नागर, द्राववड्‌एवं्‌वेसर्‌।्‌सम, चतुभज
ुण ्‌एवं्‌आयताकार्‌
भवन्‌नागर्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌॥३५॥
आठ्‌भुजा्‌(एवं्‌कोर्)्‌तथा्‌छः्‌भुजा्‌(एव्‌कोर्)्‌वाला्‌लम्बा्‌भवन्‌द्राववड़्‌कहा्‌जाता्‌है ्‌।्‌वत्त
ृ ाकार,

om
लम्बाई्‌सलये्‌वत्त
ृ ाकार, दो्‌कोर््‌एवं्‌वत्त
ृ ाकार्‌भवन्‌वेसर्‌कहलाता्‌है ्‌॥३६॥
स्तूवपका्‌पयणधत्‌चौकोर्‌भवन्‌को्‌नागर्‌कहते्‌है ्‌।्‌ग्रीवा्‌से्‌अष्िकोर््‌ववमान्‌(भवन, प्रासाद)्‌द्राववड्‌
होता्‌है ्‌।्‌ग्रीवा्‌से्‌वत्त
ृ ाकार्‌भवन्‌वेसर्‌कहलाता्‌है ्‌।
विमानतलदे िता
s.c
ववमान्‌-्‌दे वालय्‌के्‌तलों्‌के्‌दे वता्‌-्‌ववमानों्‌(दे वालयों)्‌के्‌प्रत्येक्‌तल्‌में ्‌ददशाओं्‌में ्‌दे वताओं्‌का्‌
क्रमशः्‌धयास्‌करना्‌चादहये्‌।्‌पूव्‌ण ददशा्‌में ्‌नधदी्‌एवं्‌काल्‌के्‌रूप्‌में ्‌द्वारपाल्‌का्‌ववधयास्‌करना्‌
चादहये्‌॥३९॥
दक्षक्षर््‌ददशा्‌में ्‌दक्षक्षर्ामूनतण्‌को, पन्श्चम्‌ददशा्‌में ्‌अच्युत्‌को्‌या्‌सलङ्गसम्भूत्‌को्‌एवं्‌उत्तर्‌में ्‌
ok
वपतामह्‌को्‌ववधयस्त्‌करना्‌चादहये्‌॥४०॥
मण्डप्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌दक्षक्षर््‌में ्‌ववनायक, एवं्‌उनके्‌पूव्‌ण या्‌पन्श्चम्‌में ्‌नत्त
ृ रूप्‌का्‌ववधयास्‌
ववशेष्‌रूप्‌से्‌करना्‌चादहये्‌॥४१॥
उत्तर्‌भाग्‌में ्‌कात्यायनी्‌एवं्‌क्षेरपाल्‌को्‌तथा्‌स्थानक्‌का्‌आसन्‌(खड़े्‌अथवा्‌बैठे)्‌मद्र
ु ा्‌में ्‌
Bo

ददशामनू तणयों्‌का्‌ववधयास्‌करना्‌चादहये्‌।्‌ववसशष्ि्‌कथाओं्‌से्‌यक्
ु त्‌आकृनतयों्‌का्‌भी्‌ननयमानस
ु ार्‌
अङ्कन्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌मल
ू -तल्‌(भत
ू ल)्‌के्‌दे वता-ववधयास्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌।्‌अब्‌
ऊपरी्‌तलों्‌के्‌ववधयास्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥४२-४३॥
दस
ू रे ्‌तल्‌में ्‌पव
ू ्‌ण ददशा्‌में ्‌परु धदर्‌या्‌सब्र
ु ह्मण्य्‌को, दक्षक्षर््‌में ्‌वीरभद्र्‌को, पन्श्चम्‌में ्‌नरससंह्‌को्‌
44

एवं्‌उत्तर्‌में ्‌वविाता्‌या्‌िनद्‌को्‌ववधयस्त्‌करना्‌चादहये्‌।्‌तीसरे ्‌तल्‌में ्‌मरुद्गर्ों्‌का्‌ववधयास्‌


करना्‌चादहये्‌।्‌प्रत्येक्‌तल्‌में ्‌दे वों, ससद्िों, गधिवाणददकों्‌एवं्‌मनु नयों्‌का्‌ववधयास्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
प्रत्येक्‌तल्‌में ्‌सोलह्‌प्रनतमाओं्‌का्‌ववधयास्‌होना्‌चादहये्‌॥४४-४६॥
ग्रीवा्‌के्‌नीचे्‌एवं्‌प्रनत्‌के्‌ऊपर्‌कोने-कोने्‌पर्‌वष
ृ भों्‌का्‌ववधयास्‌करना्‌चादहये्‌।्‌सभी्‌दे वों्‌के्‌
वाहन्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌है ्‌।्‌सभी्‌दे वालयों्‌में ्‌दे वता्‌के्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌उनका्‌ववधयास्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌सभी्‌ववशेषताओं्‌से्‌युक्त्‌ववमान्‌(मन्धदर)्‌सम्पनतयाूँ्‌प्रदान्‌करता्‌है ्‌।्‌कूि,
नीड, तोरर्, मध्य्‌भद्र्‌आदद्‌से्‌युक्त, सभी्‌अलङ्करर्ों्‌से्‌सुशोसभत, ववववि्‌प्रकार्‌के्‌अधिष्ठान,
स्तम्भ्‌एवं्‌वेददयों्‌आदद्‌से्‌युक्त्‌दे वालयों्‌का्‌वर्णन्‌मेरे्‌(मय्‌ऋवष)्‌द्वारा्‌ककया्‌गया्‌है ्‌॥४७-
४९॥
मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌२०

(मन्धदर्‌के)्‌दस
ू रे ्‌तल्‌के्‌पाूँच्‌प्रकार्‌के्‌प्रमार््‌को्‌क्रमशः्‌संक्षेप्‌में ्‌कहता्‌हूूँ्‌।्‌पाूँच-छः्‌हाथ्‌से्‌
प्रारम्भ्‌कर्‌दो-दो्‌हाथ्‌की्‌वद्
ृ धि्‌से्‌तेरह्‌या्‌चौदह्‌हाथपयणधत्‌उसकी्‌ऊूँचाई्‌पूव-ण वर्र्णत्‌ननयम्‌के्‌
अनुसार्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌(ननचले्‌तल्‌के)्‌ववस्तार्‌के्‌छः्‌या्‌सात्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌एक्‌
भाग्‌को्‌सौन्ष्ठक्‌(कर्णकूि)्‌के्‌सलये्‌ग्रहर््‌करना्‌चादहये्‌॥१-२॥
कोष्ठ्‌(मन्धदर्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌का्‌कूि)्‌की्‌लम्बाई्‌के्‌सलये्‌दो्‌या्‌तीन्‌भाग्‌का्‌प्रमार््‌एवं्‌शेष्‌
भाग्‌में ्‌हार्‌(गसलयारा)्‌एवं्‌पञ्जर्‌(अलङ्करर्ववशेष)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ववमान्‌(दे वालय)्‌की्‌ऊूँचाई्‌
को्‌अट्ठाईस्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌॥३॥

om
(उपयक्
ुण त्‌अट्ठाईस्‌भाग्‌में )्‌तीन्‌भाग्‌मसरू क्‌(अधिष्ठान), छः्‌भाग्‌अड़िि्‌(भत
ू ल), तीन्‌भाग्‌
मञ्च, पाूँच्‌भाग्‌अंनि्‌(तल), दो्‌भाग्‌मञ्च, एक्‌भाग्‌ववतददण क्‌(वेददका), दो्‌भाग्‌कधिर, साढ़े ्‌चार्‌
भाग्‌सशकर्‌एवं्‌डेढ़्‌भाग्‌कुम्भ्‌के्‌सलये्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌पररकलपना्‌मल
ू ्‌से्‌(सशखरपयणधत)्‌की्‌गई्‌
है ्‌॥४-५॥
स्िल्स्तक s.c
(स्वन्स्त्‌दे वालय्‌का)्‌अधिष्ठान्‌चतभ
ु ज
ुण ्‌होता्‌है ्‌एवं्‌कधिर्‌तथा्‌मस्तक्‌(शीषणभाग)्‌भी्‌उसी्‌प्रकार्‌
होता्‌है ्‌।्‌यह्‌चार्‌कूिों्‌एवं्‌चार्‌कोष्ठों्‌(मध्य-कूि)्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌॥६॥
ऊपरी्‌भाग्‌में ्‌आठ्‌दभ्रनीड्‌(सजाविी्‌र्खड़ककयाूँ)्‌तथा्‌अड़तालीस्‌अलपनाससक्‌(अत्यधत्‌छोिे ्‌
अलङ्करर्-ववशेष)्‌होते्‌है ्‌।्‌सशखरभाग्‌में ्‌चार्‌बड़े्‌आकार्‌के्‌नीड्‌(सजाविी्‌र्खड़ककयाूँ)्‌होते्‌है ्‌
ok
॥७॥
हार्‌(चारो्‌ओर्‌ननसमणत्‌गसलयारा)्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌सभवत्त्‌पर्‌कुम्भ्‌से्‌ननगणत्‌लतायें्‌ननसमणत्‌होती्‌
है ्‌तथा्‌तोरर्, वेददका्‌एवं्‌ववसभधन्‌प्रकार्‌के्‌अङ्कनों्‌से्‌भवन्‌सुसन्ज्जत्‌रहता्‌है ्‌।्‌यह्‌भवन्‌सभी्‌
Bo

दे वों्‌के्‌अनुकूल्‌होता्‌है ्‌एवं्‌इसका्‌नाम्‌स्वन्स्तक्‌होत्‌है ्‌॥८॥


यदद्‌दे वालय्‌के्‌सौन्ष्ठक्‌(कर्णकूि)्‌नीचे्‌हों्‌एवं्‌कोष्ठक्‌(मध्य-कूि)्‌ऊूँचा्‌हो्‌तथा्‌अधतर्‌प्रस्तर्‌से्‌
युक्त्‌हो्‌तो्‌उसे्‌'ववपुलसुधदर' कहते्‌है ्‌॥९॥
कूट्‌का्‌लक्षण्‌-
44

द्ववतल्‌आदद्‌वाले्‌ववमान्‌(दे वालय)्‌में ्‌पादोदय, (पूरे्‌दे वालय)्‌के्‌दश्‌भाग्‌होने्‌चादहये्‌।्‌एक्‌भाग्‌


से्‌ववतददण , तीन्‌भाग्‌से्‌अड़िि, पौने्‌दो्‌भाग्‌से्‌प्रस्तर, सवा्‌भाग्‌से्‌ग्रीव्‌तथा्‌तीन्‌भाग्‌से्‌मस्तक्‌
ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌अधतर्‌प्रस्तर्‌से्‌युक्त्‌ऊूँचे्‌भवन्‌को्‌'कूिशाल' कहते्‌है ्‌॥१०-११॥
यदद्‌कोष्ठक्‌नीचा्‌हो्‌एवं्‌सौन्ष्ठक्‌ऊूँचा्‌हो्‌तथा्‌अधतर-प्रस्तर्‌से्‌युक्त्‌हो्‌तो्‌उस्‌भवन्‌(दे वालय)्‌
को्‌कैलास्‌कहते्‌है ्‌॥१२॥
यदद्‌वेदी, कधिर, सशखर्‌एवं्‌घि्‌वतल
ुण ाकार्‌हो, आठ्‌कूि्‌हो, चार्‌शाल्‌से्‌युक्त्‌हो, छप्पन्‌नाससक्‌
(सजाविी्‌र्खड़ककयों्‌की्‌आकृनतयाूँ)्‌हों, कोष्ठक्‌(मध्य्‌कूि)्‌से्‌प्राराम्भ्‌हुये्‌दो्‌या्‌तीन्‌दण्ड्‌के्‌
ननगणम्‌सौन्ष्ठक्‌से्‌सम्बद्ि्‌होते्‌है ्‌।्‌समान्‌माप्‌वाले्‌ग्रीवा्‌एवं्‌शीषणभाग्‌से्‌युक्त्‌कूि-कोष्ठ्‌होते्‌
है ्‌।्‌ववववि्‌प्रकार्‌के्‌अधिष्ठान्‌से्‌यक्
ु त्‌एवं्‌ववववि्‌प्रकार्‌के्‌स्तम्भों्‌से्‌सस
ु न्ज्जत्‌ववमान्‌की्‌
संज्ञा्‌'पवणत' होती्‌है ्‌एवं्‌यह्‌सभी्‌के्‌अनक
ु ू ल्‌होती्‌है ्‌॥१३-१५॥
दे वालय्‌के्‌सशखर्‌पर्‌चार्‌अिणकोष्ठ्‌हो, इनका्‌सशरोभाग्‌चौकोर्‌हो्‌एवं्‌चार्‌कूिों्‌से्‌यक्
ु त्‌हो,
अनेक्‌प्रकार्‌के्‌अधिष्ठान्‌से्‌यक्
ु त्‌हों्‌एवं्‌अड़तालीस्‌अलपनाससक्‌हो, तो्‌उसकी्‌संज्ञा्‌
'स्वन्स्तबधि' होती्‌है ्‌एवं्‌यह्‌ववसभधन्‌अङ्गों्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌होता्‌है ्‌॥१६-१७॥
यदद्‌कोर्ों्‌एवं्‌मध्य्‌में ्‌अधतर-प्रस्तर्‌से्‌युक्त्‌कोष्ठ्‌हों, हारा्‌(गसलयारा)्‌एवं्‌अलप-पञ्जर्‌नीचे्‌हो,
बहत्तर्‌अलप-नाससक्‌हो्‌तथा्‌ववसभधन्‌अलङ्करर्ों्‌से्‌युक्त्‌हो्‌तो्‌उस्‌दे वालय्‌को्‌'कलयार्' कहते्‌
है ्‌॥१८-१९॥
यदद्‌दे वालय्‌के्‌सशखरभाग्‌पर्‌अिणकोष्ठ्‌न्‌हो्‌तथा्‌वहाूँ्‌चार्‌नीडा्‌(सजाविी्‌र्खड़की्‌की्‌
आकृनतववशेष)्‌ननसमणथो्‌तो्‌उसे्‌'पाञ्चाल' कहते्‌है ्‌॥२०॥
यदद्‌दे वालय्‌की्‌वेदी, कधिर, सशखर्‌एवं्‌घि्‌अष्ि-कोर््‌हो्‌तथा्‌सशखर्‌पर्‌आठ्‌महानासी्‌ननसमणत्‌
हो, तो्‌उसकी्‌संज्ञा्‌'ववष्र्ुकाधत' होती्‌है ्‌॥२१॥

om
यदद्‌दे वालय्‌कूि, शाला्‌(मध्य्‌कोष्ठ)्‌एवं्‌अधतर-प्रस्तर्‌से्‌रदहत्‌हो, चार्‌भुजाओं्‌वाला्‌हो्‌तथा्‌
लम्बाई्‌चौड़आई्‌से्‌चतुथांश्‌अधिक्‌हो, वेदी, कधिर्‌एवं्‌सशखर्‌आयताकार्‌हो्‌एवं्‌तीन्‌स्तूवपयाूँ्‌हो्‌
तो्‌उसका्‌नाम्‌'सुमङ्गल' होता्‌है ्‌॥२२-२३॥
यदद्‌दे वालय्‌की्‌वेददका, गल्‌एवं्‌सशरोभाग्‌वत्त
ृ ायत्‌(लम्बाई्‌सलये्‌वत्त
ृ ाकार)्‌हो्‌तथा्‌सभी्‌अङ्गों्‌से्‌
s.c
भवन्‌युक्त्‌हो्‌तो्‌उसकी्‌संज्ञा्‌'गाधिार' होती्‌है ्‌॥२४॥
यदद्‌दे वालय्‌आयताकार्‌हो्‌तथा्‌लम्बाई्‌चौड़ाई्‌से्‌आिा्‌भाग्‌अधिक्‌हो, सशरोभाग्‌दो्‌कोर््‌से्‌
युक्त्‌गोलाई्‌सलये्‌हो्‌तथा्‌मुखभाग्‌(सामने)्‌पर्‌नेरशाला्‌(नेर्‌की्‌आकृनत्‌का्‌प्रकोष्ठ)्‌हो्‌तो्‌उसे्‌
'हन्स्तपष्ृ ठ्‌कहते्‌है ्‌।्‌इसका्‌अधिष्ठान्‌दो्‌कोर््‌से्‌युक्त्‌गोलाकार्‌भी्‌हो्‌सकता्‌है ्‌॥२५॥
ok
यदद्‌दे वालय्‌का्‌अधिष्ठान्‌चौकोर्‌हो्‌एवं्‌गभणगह
ृ ्‌वत्त
ृ ाकार्‌हो्‌तथा्‌भवन्‌सभी्‌अलङ्करर्ों्‌से्‌
युक्त्‌हो्‌तो्‌उसकी्‌संज्ञा्‌'मनोहर' होती्‌है ्‌॥२६॥
यदद्‌जधम्‌(भवन्‌के्‌मूल)्‌से्‌लेकर्‌कुम्भ्‌(सशखर्‌भाग)्‌तक्‌दे वालय्‌बाहर्‌एवं्‌भीतर्‌से्‌वत्त
ृ ाकार्‌
हो्‌एवं्‌शेष्‌भाग्‌पव
ू व
ण र्र्णत्‌ववधि्‌के्‌अनस
ु ार्‌हो्‌तो्‌उसे्‌'ईश्वरकाधत' कहते्‌है ्‌॥२७॥
Bo

यदद्‌दे वालय्‌का्‌गभणगह
ृ ्‌चौकोर्‌हो, अधिष्ठान्‌गोलाकार्‌हो्‌तथा्‌जधम्‌से्‌लेकर्‌स्तवू पकापयणधत्‌
भवन्‌वत्त
ृ ाकार्‌हो्‌तो्‌उसे्‌'वत्त
ृ हम्यण' कहते्‌है ्‌॥२८॥
यदद्‌अधिष्ठान्‌चौकोर्‌हो्‌तथा्‌कधिर्‌एवं्‌सशर्‌षट््‌कोर््‌हो्‌एवं्‌शेष्‌सभी्‌भाग्‌पव
ू व
ण त्‌हो्‌तो्‌उस्‌
दे वालय्‌की्‌संज्ञा्‌'कुबेरकाधत' होती्‌है ्‌॥२९॥
44

दो्‌तल्‌वाले्‌भवनों्‌के्‌प्रमार््‌पाूँच्‌प्रकार्‌के्‌होते्‌है ्‌एवं्‌उनके्‌भेद्‌पधद्रह्‌होते्‌है ्‌।्‌बद्


ु धिमान्‌
(स्थपनत)्‌को्‌भवन्‌का्‌ननमाणर््‌उसी्‌प्रकार्‌करना्‌चादहये, न्जस्‌प्रकार्‌उनका्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌है ्‌
॥३०॥
पुनः्‌धामभेद
पुनः्‌भवन्‌के्‌भेद्‌-्‌सन्ञ्चत, असन्ञ्चत्‌एव्‌उपसन्ञ्चत्‌संज्ञक्‌भवन्‌के्‌तीन्‌भेद्‌होते्‌है ्‌॥३१॥
उपयक्
ुण त्‌भेदों्‌को्‌स्री, पुरुष्‌एवं्‌नपुंसक्‌कहते्‌है ्‌।्‌ईंिों्‌अथवा्‌सशलाओं्‌से्‌ननसमणत्‌भवन्‌'सन्ञ्चत'
होता्‌है ्‌॥३२॥
कपोत्‌आदद्‌न्जस्‌भवन्‌के्‌शीषणभाग्‌पर्‌हो, उसे्‌पुरुष्‌भवन्‌कहते्‌है ्‌।्‌ईिों्‌या्‌काष्ठ्‌से्‌ननसमणत,
भोग्‌एवं्‌आग्‌(सशरोभाग्‌के्‌ववसशष्ि्‌ननमाणर्)्‌से्‌युक्त्‌भवन्‌स्रीत्वयुक्त्‌'असन्ञ्चत' संज्ञक्‌होते्‌है ्‌
।्‌काष्ठ्‌अथवा्‌ईंिों्‌से्‌ननसमणत्‌भोग्‌एवं्‌अभोग्‌से्‌यक्
ु त्‌तथा्‌घन्‌एवं्‌अघन्‌अङ्गों्‌से्‌यक्
ु त्‌भवन्‌
नपंस
ु क्‌होता्‌है ्‌।्‌इसकी्‌संज्ञा्‌'उपसन्ञ्चत' होती्‌है ्‌॥३३-३४॥
मनीवषयों्‌के्‌अनस
ु ार्‌खण्डभवन्‌की्‌स्थप
ू ी्‌(स्तवू पका)्‌का्‌मान्‌ऊपरी्‌तल्‌के्‌स्तम्भके्‌सातवें ्‌भाग्‌
के्‌बराबर्‌होता्‌है ्‌।्‌छत्‌की्‌ऊूँचाई्‌(स्तम्भ्‌के्‌सात्‌भाग)्‌के्‌तीन्‌भाग्‌के्‌बराबर, गल्‌दो्‌भाग्‌के्‌
बराबर्‌एवं्‌ववतददण क्‌(गल्‌का्‌आिार)्‌एक्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होता्‌है ्‌॥३५॥
तोरर््‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌सलये्‌स्तम्भ्‌के्‌दश, नौ्‌या्‌आठ्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌उनमें ्‌क्रमशः्‌सातवें , छठे ्‌
या्‌पाूँचवे्‌भाग्‌को्‌ग्रहर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌भाग्‌से्‌झषांश्‌(मछली्‌की्‌आकृनत्‌के्‌सदृश्‌गोलाई्‌
सलये्‌पट्दिका)्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसकी्‌चौड़ाई्‌लम्बाई्‌की्‌आिी, छठवें्‌भाग, पाूँचवे्‌भाग्‌
अथवा्‌चौथे्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌रखनी्‌चादहये्‌॥३६॥
नीड्‌(सजाविी्‌र्खड़की्‌की्‌आकृनत)्‌की्‌चौड़ाई्‌उसकी्‌ऊूँचाई्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌उन्‌दोनों्‌

om
(तोरर््‌एवं्‌नीड)्‌की्‌पररधि्‌स्तम्भ्‌के्‌मूल्‌भाग्‌के्‌तीन्‌चौथाई्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌हार्‌के्‌
मध्य, भवन-मध्य, कूि्‌पर्‌एवं्‌कोष्ठ्‌पर्‌तोरर््‌से्‌अलङ्करर््‌करना्‌चादहये्‌॥३७॥
द्वार्‌के्‌रक्षक्‌का्‌कक्ष्‌द्वार्‌के्‌दोनों्‌पाश्वों्‌में , द्वार्‌के्‌समीप्‌अथवा्‌पद्‌के्‌मध्य्‌में ्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌इसकी्‌ऊूँचाई्‌उत्तरमण्डपयणधत, खण्डपयणधत, पोनतकापयणधत्‌अथवा्‌तोरर्पयणधत्‌कही्‌गई्‌है ्‌।्‌
s.c
सभी्‌भवनों्‌में ्‌उधचत्‌रीनत्‌से्‌प्रवेश-भाग्‌का्‌ननमाणर््‌युन्क्तपूवक
ण ्‌करना्‌चादहये्‌॥३८-३९॥

मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌२१
ok

(त्रत्रभूममविधान)
Bo

तीन्‌तल्‌वाले्‌भवन्‌का्‌वविान्‌-्‌तीन्‌तल्‌वाले्‌भवन्‌के्‌पाूँच्‌प्रकार्‌के्‌प्रमार््‌को्‌अब्‌संक्षेप्‌
में ्‌वर्र्णत्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।्‌सात्‌या्‌आठ्‌हाथ्‌से्‌प्ररम्भ्‌कपणधद्रह्‌या्‌सोलह्‌हाथपयणधत्‌दो-दो्‌
हाथ्‌क्रमशः्‌वद्
ृ धि्‌करते्‌हुये्‌इसे्‌ले्‌जाना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌इनका्‌व्यास्‌है ्‌।्‌उूँ चाई्‌पूवव
ण र्र्णत्‌ननयम्‌
के्‌अनुसार्‌होनी्‌चादहये्‌॥१॥
44

यदद्‌(भूतल्‌की्‌चौड़ाई)्‌सात, आठ्‌या्‌नौ्‌हाथ्‌हो्‌तो्‌उसके्‌सात्‌या्‌आठ्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌
इसके्‌एक्‌बाग्‌से्‌ऊि्‌की्‌चौड़ाई, दो्‌या्‌तीन्‌भाग्‌से्‌कोष्ठ्‌(मध्य्‌में ्‌न्स्थत्‌कोष्ठ्‌या्‌कूि)्‌की्‌
चौड़ाई, आिे्‌भाग्‌से्‌लम्ब्‌पञ्जर्‌(हारा्‌संज्ञक्‌मागण्‌के्‌ऊपर्‌लिकती्‌आक्रुनत्‌)्‌एवं्‌इसी्‌के्‌
बराबर्‌प्रमार््‌का्‌हारा्‌संज्ञक्‌मागण्‌या्‌गसलयारा्‌होना्‌चादहये्‌॥२-३॥
ऊपरी्‌तल्‌(द्ववतीय्‌तल)्‌के्‌छः्‌भाग्‌करना्‌चादहये्‌।्‌एक्‌भाग्‌से्‌कूि्‌एवं्‌उसका्‌दग
ु ुना्‌चौड़ा्‌
कोष्ठक्‌एवं्‌मध्य्‌में ्‌एक्‌भाग्‌से्‌हारा्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌॥४॥
उसके्‌ऊपरी्‌तल्‌(तत
ृ ीय्‌तल)्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌भद्र्‌का्‌ननमाणर््‌होना्‌चादहये्‌।्‌बुद्धिमान्‌
(स्थपनत)्‌को्‌भद्र्‌का्‌माप्‌एक्‌दण्ड, डेढ़्‌दण्ड्‌या्‌दो्‌दण्ड्‌रखना्‌चादहये्‌॥५॥
दे वालय्‌की्‌सम्पूर््‌ण ऊूँचाई्‌को्‌चौबीस्‌भागों्‌में ्‌ववभक्त्‌करना्‌चादहये्‌।्‌तीन्‌भाग्‌से्‌िरातल्‌
(अधिष्ठान), चार्‌भाग्‌से्‌अिःस्तम्भ्‌(प्रथम्‌तल्‌की्‌ऊूँचाई), दो्‌भाग्‌से्‌मञ्च, पौने्‌चार्‌भाग्‌से्‌
(द्ववतीय्‌तल्‌का)्‌अड़ििक्‌(स्तम्भ), डेढ़्‌भाग्‌से्‌मञ्चक, साढ़े ्‌तीन्‌भाग्‌से्‌तसलप्‌(तत
ृ ीय्‌मंन्जल्‌
का्‌स्तम्भ्‌अथवा्‌ऊूँचाई), सवा्‌भाग्‌से्‌प्रस्तर, आिे्‌भाग्‌से्‌वेदी्‌एवं्‌गल, साढ़े ्‌तीन्‌भाग्‌से्‌
सशखर्‌एवं्‌एक्‌बाग्‌से्‌घि्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌॥६-८॥
दे वालय्‌मे्‌आठ्‌कूि्‌(कोर््‌के्‌कोष्ठ), आठ्‌नीड्‌(कूि्‌एवं्‌कोष्ठ्‌के्‌मध्य्‌के्‌कोष्ठ)्‌एवं्‌आठ्‌
कोष्ठक्‌(मध्य्‌कोष्ठ)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इधहे ्‌जधम्‌(प्रारम्भ)्‌से्‌स्तूवपकापयणधत्‌चौकोर्‌बनाना्‌
चादहये्‌।्‌ऊपरी्‌तल्‌पर्‌सोलह्‌अलपनीड्‌(छोिे ्‌कोष्ठ)्‌एवं्‌नछयानबे्‌अलपनास्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌
चादहये्‌।्‌अधिष्ठान, स्तम्भ्‌एवं्‌वेददका्‌आदद्‌की्‌आकृनत्‌ववसभधन्‌प्रकार्‌की्‌हो्‌सकती्‌है ्‌।्‌
शीषणभाग्‌पर्‌आठ्‌अभ्रनास्‌(सजाविी्‌र्खड़कीयाूँ)्‌होती्‌है ्‌।्‌कोष्ठ्‌कूि्‌से्‌उधनत्‌हों्‌एवं्‌आपस्‌में ्‌
समान्‌ऊूँचाई्‌के्‌हों, तो्‌वह्‌दे वालय्‌शम्भु्‌का्‌वास्‌होता्‌है ्‌एवं्‌यह्‌तीन्‌तल्‌का्‌दे वालय्‌
'स्वन्स्तक' संज्ञक्‌होता्‌है ्‌॥९-१०॥

om
विमलाकृनतक
दे वालय्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌सात्‌या्‌नौ्‌भाग्‌करने्‌पर्‌सौन्ष्ठक्‌(कोर््‌के्‌कोष्ठों)्‌को्‌एक्‌भाग्‌चौड़ा,
शाला्‌(मध्य्‌का्‌लम्बा्‌कोष्ठ)्‌एक्‌या्‌दो्‌भाग्‌चौड़ा्‌तथा्‌हारा-मागण्‌को्‌एक्‌भाग्‌से्‌ननसमणत्‌
करना्‌चादहये्‌॥११॥ s.c
(इस्‌दे वालय्‌में )्‌आठ्‌कूि, बारह्‌कोष्ठ, आठ्‌नीड्‌तथा्‌एक्‌सौ्‌बीच्‌अलपनाससक्‌होना्‌चादहये्‌
॥१२॥
मस्तक, वेदी्‌एवं्‌कधिर्‌अष्िकोर््‌एवं्‌आठ्‌नाससक्‌होना्‌चादहये्‌।्‌'ववमलाकृनतक' नामक्‌यह्‌
दे वालय्‌भगवान्‌सशव्‌के्‌ननवासयोग्य्‌होता्‌है ्‌॥१३॥
ok
जब्‌चौड़ाई्‌सात्‌या्‌नौ्‌हाथ्‌हो्‌तो्‌उसके्‌सात्‌या्‌नौ्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌कूि्‌की्‌चौड़ाई्‌एक्‌
भाग्‌हो्‌एवं्‌इनकी्‌संख्या्‌आठ्‌हो्‌।्‌बारह्‌कोष्ठ्‌हों, आठ्‌ऊध्वणपञ्जर्‌हो, आठ्‌गलनास्‌हो्‌तथा्‌
एक्‌सौ्‌बीस्‌(सजाविी्‌आकृनत्‌हो)्‌तो्‌उस्‌ववमान्‌(दे वालय)्‌की्‌संज्ञा्‌'ववमलाकृनत' होती्‌है ्‌॥१४॥
Bo

हल्स्तपष्ृ ठ
ग्यारह्‌हाथ्‌के्‌ववस्तार्‌को्‌आठ्‌भाग्‌में ्‌ववभक्त्‌करना्‌चादहये्‌।्‌लम्बाई्‌को्‌ववस्तार्‌से्‌चार्‌
भाग्‌अधिक्‌रखना्‌चादहये्‌तथा्‌(एक्‌ओर)्‌वत्त
ृ ाकार्‌(एवं्‌एक्‌ओर्‌दो्‌कोर्)्‌होना्‌चादहये्‌॥१५॥
अधिष्ठान्‌दो्‌कोर््‌(एक्‌ससरे ्‌पर्‌एवं्‌दस
ू रे ्‌ससर्‌पर)्‌वत्त
ृ ाकार्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसी्‌प्रकार्‌कधिर्‌
44

एवं्‌मस्तक्‌(सशखर)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ववस्तार्‌के्‌आिे्‌प्रमार््‌से्‌वत्त
ृ ाकृनत्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌
॥१६॥
कोर््‌(एवं्‌भज
ु ा)्‌के्‌बगल्‌एवं्‌पष्ृ ठ्‌भाग्‌के्‌बारह्‌भाग्‌दो्‌बार्‌करना्‌चादहये्‌।्‌कूि, कोष्ठक्‌एवं्‌
नीड्‌के्‌ववस्तार्‌का्‌ननमाणर््‌एक्‌भाग्‌से्‌करना्‌चादहये्‌।्‌कोष्ठक्‌को्‌दग
ु न
ु ा्‌लम्बा्‌तथा्‌हारामागण्‌
(की्‌चौड़ाई)्‌एक्‌भाग्‌से्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌॥१७॥
मख
ु -मण्डप्‌का्‌प्रमार््‌भवन्‌के्‌बराबर, तीन्‌चौथाई्‌या्‌आिा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌मण्डप्‌के्‌ऊपर्‌उसी्‌
प्रकार्‌का्‌अलङ्करर््‌होना्‌चादहये, न्जस्‌प्रकार्‌भवन्‌के्‌ऊपर्‌होता्‌है ्‌।्‌सभी्‌भवनों्‌(दे वालयों)्‌में ्‌
मण्डप्‌को्‌कूि्‌एवं्‌कोष्ठ्‌आदद्‌से्‌यक्
ु त्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥१८-१९॥
अथवा्‌बरवगणसदहत्‌भवन्‌(अथाणत्‌कूि्‌आदद्‌से्‌रदहत्‌तीन्‌वगण्‌वाले्‌भवन)्‌को्‌तोरर््‌आदद्‌से्‌
सजाना्‌चादहये्‌।्‌यदद्‌मण्डप्‌प्रिान्‌भवन्‌के्‌बराबर्‌हो्‌तो्‌अधतराल्‌नीचा्‌होना्‌चादहये्‌॥२०॥
कूि्‌एवं्‌कोष्ठ्‌आदद्‌सभी्‌अवयव्‌मान-सर
ू ्‌से्‌बाहर्‌की्‌ओर्‌ननकले्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌भाग्‌अपने्‌
चौड़ाई्‌के्‌आिे्‌अथवा्‌उसके्‌आिे, एक्‌दण्ड, डेढ़्‌दण्ड, ढ़ाई्‌दण्ड, तीन्‌दण्डपयणधत्‌मानसर
ू ्‌से्‌बाहर्‌
ननकले्‌होते्‌है ्‌।्‌न्जस्‌भवन्‌में ्‌इस्‌ववधि्‌से्‌कूिादद्‌अङ्गों्‌का्‌ननमाणर््‌होता्‌है , वह्‌सदै व्‌सम्पवत्त्‌
प्रदान्‌करता्‌है ्‌।्‌एक्‌सीिी्‌रे खा्‌(ऋजु्‌सूर्‌)्‌से्‌इसका्‌प्रमार््‌लेना्‌चादहये्‌।्‌ऋजुसूर्‌का्‌िूिना्‌
ववपवत्त्‌प्रदान्‌करता्‌है ्‌।्‌॥२१-२२॥
ऊध्वण-तल्‌(्‌की्‌चौड़ाई)्‌को्‌छः्‌भाग्‌मे्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌पष्ृ ठ-भाग्‌के्‌दोनों्‌पाश्वो्‌को्‌
बारह-बारह्‌भाग्‌मे्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌ऊपरी्‌तल्‌के्‌चार्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌चौकोर्‌भाग्‌पर्‌
पहले्‌के्‌समान्‌यथोधचत्‌रीनत्‌से्‌कूि्‌एवं्‌कोष्ठ्‌आदद्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌॥२३-२४॥
भवन्‌के्‌शीषण्‌भाग्‌में ्‌सामने्‌की्‌ओर्‌नेरशाला्‌(नेर्‌के्‌आकार्‌का्‌प्रकोष्ठ)्‌एवं्‌वक्र्‌(मुखभाग)्‌
ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌तथा्‌क्षुद्रनासी्‌एवं्‌स्तम्भ्‌से्‌युक्त्‌गभणकूि्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌॥२५॥

om
कूि्‌एवं्‌कोष्ठ्‌आदद्‌का्‌ननमाणर््‌इस्‌प्रकार्‌करना्‌चादहये, न्जससे्‌भवन्‌सुधदर्‌लगे्‌।्‌सशखर्‌भाग्‌
पर्‌तीस्‌नाससकायें्‌ननसमणत्‌होनी्‌चादहये्‌॥२६॥
भवन्‌पर्‌आठ्‌कूि्‌एवं्‌आठ्‌कोष्ि्‌तथा्‌बारह्‌नीड्‌होना्‌चादहये्‌।्‌हारा-मागण्‌पर्‌बारह्‌क्षुद्रनीडों्‌
का्‌ननमाणर््‌होना्‌चादहये्‌॥२७॥
s.c
ववसभधन्‌प्रकार्‌के्‌मसुरक्‌(अधिष्ठान), स्तम्भ्‌एवं्‌वेददका्‌आदद्‌से्‌भवन्‌को्‌अलङ््‌कृत्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌अधिष्ठान्‌उपपीठ्‌से्‌युक्त्‌हो्‌अथवा्‌केवल्‌अधिष्ठान्‌हो्‌।्‌यह्‌'हन्स्तपष्ृ ठ' नामक्‌भवन्‌
सभी्‌दे वों्‌केसलये्‌अनुकूल्‌होता्‌है ्‌॥२८॥

स्तर्मभतोरण
ok
स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌दो्‌नतहाई्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌(स्तम्भतोरर्)्‌की्‌ऊूँचाई्‌रखनी्‌चादहये्‌एवं्‌इसके्‌
सभी्‌अङ्गों्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌पोनतकाववहीन्‌तथा्‌वीरकाण्ड्‌के्‌ऊपर्‌मन्ण्ड्‌से्‌
युक्त, उत्तर-वाजन, अब्ज-क्षेपर््‌(पट्दिका्‌पर्‌ननसमणत्‌पद्मपुष्प)्‌एवं्‌ननम्न-वाजन्‌से्‌युक्त्‌ननसमणत्‌
Bo

करना्‌चादहये्‌॥२९-३०॥
उसके्‌ऊपर्‌झष-काण्ड्‌(मछली्‌की्‌आकृनत्‌वाली्‌गोलाई-युक्त्‌पट्दिका)्‌ववसभधन्‌प्रकार्‌के्‌परों्‌से्‌
सुसन्ज्जत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌तोरर््‌की्‌आकृनत्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌कधिर्‌पर्‌कमल्‌की्‌नाल्‌अङ्ककत्‌
होनी्‌चादहये्‌।्‌सभी्‌अलङ्करर्ों्‌से्‌युक्त्‌'स्तम्भतोरर्' का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌है ्‌॥३१॥
44

दो्‌स्तम्भों्‌के्‌मध्य्‌में , हारा-मागण्‌पर, कर्ण-प्रासाद्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌में , शाला्‌(कोष्ठ)्‌के्‌मध्य्‌के्‌


अधतराल्‌पर्‌सभी्‌भवनों्‌में ्‌(स्तम्भ-तोरर््‌का्‌प्रयोग्‌करना्‌चादहये)्‌॥३२॥
सभी्‌अवयवों्‌से्‌यक्
ु त्‌दोनों्‌पाश्वो्‌में ्‌न्स्थत्‌स्तम्भ्‌का्‌तल्‌(ऊूँचाई)्‌समान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌वीर-
काण्ड्‌अग्र्‌भाग्‌में ्‌उत्तर्‌एवं्‌वाजन्‌की्‌स्थापना्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌वाजन्‌के्‌ऊपर्‌दल्‌(पष्ु प-पर्‌
आदद)्‌एवं्‌क्षेपर््‌की्‌स्थापना्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌तोरर््‌के्‌अग्र्‌भाग्‌में ्‌नक्र्‌(मकर)्‌एवं्‌पर्‌आदद्‌
की्‌रचना्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌के्‌तोरर््‌की्‌दे वालय, मण्डप, भवन्‌या्‌अधय्‌भवन्‌में ्‌
स्थापना्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌इसमें ्‌स्तम्भ्‌की्‌संख्या्‌अयत
ु ्‌(एक)्‌होनी्‌चादहये्‌॥३३॥
पन
ु ः्‌हल्स्तपष्ृ ठ
जब्‌मसरू क्‌(अधिष्ठान)्‌आयताकार्‌हो्‌तो्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌के्‌आठ्‌भाग्‌एवं्‌लम्बाई्‌के्‌दस्‌भाग्‌
करने्‌चादहये्‌।्‌कूि, कोष्ठक्‌एवं्‌नीड्‌की्‌संरचना्‌एक-एक्‌भाग्‌से्‌करनी्‌चादहये्‌॥३४-३५॥
एक्‌भाग्‌से्‌हारा-मागण्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌ऊपर्‌के्‌तल्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌छः्‌भाग्‌होने्‌चादहये्‌
तथा्‌लम्बाई्‌को्‌दो्‌भाग्‌अधिक्‌रखना्‌चादहये्‌एवं्‌उसके्‌चार्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌॥३६॥
वेददका, गल्‌एव्‌मस्तक्‌आयताकार; ककधत्‌ु दो्‌कोर््‌वाला्‌वत्त
ृ ाकर्‌(आयताकार्‌आकृनत्‌के्‌एक्‌
ससरे ्‌पर्‌दो्‌कोर््‌हो्‌एवं्‌दस
ू रा्‌ससरा्‌गोलाई्‌सलये्‌हो)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌कूि्‌एवं्‌कोष्ठ्‌आदद्‌सभी्‌
अङ्गों्‌को्‌पूवव
ण र्र्णत्‌रीनत्‌से्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥३७॥
ववववि्‌प्रकार्‌के्‌अधिष्ठानों्‌से्‌एवं्‌ववसभधन्‌प्रकार्‌के्‌स्तम्भों्‌से्‌अलङ्कृत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌स्तम्भों्‌
के्‌ऊपर्‌स्वन्स्तबधिन्‌से्‌सुशोसभत्‌नासी्‌(सजाविी्‌र्खड़की)्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌
बल्‌के्‌अनुरूप्‌एवं्‌यथोधचत्‌रीनत्‌से्‌भवन्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌प्राचीन्‌मनीवषयों्‌ने्‌इस्‌
भवन्‌(दे वालय)्‌को्‌भी्‌'गजपष्ृ ठ' कहा्‌है ्‌।्‌सभी्‌दे वालयों्‌में ्‌सम्‌संख्या्‌का्‌प्रयोग्‌प्रमार््‌के्‌सलये्‌
करना्‌चादहये्‌॥३८-३९॥

om
भद्रकोष्ठ
तेरह्‌हाथ्‌की्‌चौड़ाई्‌को्‌नौ्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌गभणगह
ृ ्‌को्‌तीन्‌भाग्‌से्‌एवं्‌गह
ृ वपण्डी्‌
(सभवत्त)्‌एक्‌भाग्‌से्‌बनानी्‌चादहये्‌।्‌अधिार्‌(असलधद, बरामदा)्‌को्‌एक्‌भाग्‌से्‌तथा्‌एक्‌भाग्‌
से्‌उसके्‌चारो्‌ओर्‌अधिाररका्‌(असलधद्‌के्‌बाहर्‌की्‌दीवार)्‌बनानी्‌चादहये्‌॥४०-४१॥
s.c
एक्‌भाग्‌से्‌सौन्ष्ठक्‌एवं्‌कोष्ठ्‌का्‌ववस्तर्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌इसकी्‌लम्बाई्‌चौड़ाई्‌से्‌तीन्‌भाग्‌
अधिक्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌आिे्‌भाग्‌से्‌नीड्‌का्‌ववस्तार्‌तथा्‌शेष्‌भाग्‌से्‌हारामागण्‌ननसमणत्‌होना्‌
चादहये्‌॥४२॥
कोष्ठ्‌के्‌मध्य्‌में ्‌तीन्‌दण्ड्‌के्‌प्रमार््‌से्‌ननगणमन्‌(बाहर्‌की्‌ओर्‌ननकला्‌भाग)्‌से्‌युक्त्‌नासी्‌
ok
होनी्‌चादहये्‌।्‌ऊपरी्‌तल्‌के्‌छः्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌एक्‌भाग्‌से्‌कूि्‌ननसमणत्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌कोष्ठक्‌की्‌लम्बाई्‌दग
ु ुनी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌एक्‌भाग्‌से्‌पञ्जर्‌से्‌युक्त्‌हारा्‌होनी्‌
चादहये्‌।्‌उसके्‌ऊपरी्‌भाग्‌(तल)्‌के्‌तीन्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌एक्‌दण्ड्‌का्‌
ननगणम्‌होना्‌चादहये्‌॥४३-४४॥
Bo

यदद्‌अधिष्ठान्‌चौकोर्‌हो्‌तो्‌गल्‌तथा्‌सशखर्‌अष्िकोर््‌होना्‌चादहये्‌।्‌प्रथम्‌तल्‌के्‌चारो्‌कोनों्‌
पर्‌कूि्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌सशरोभाग्‌चौकोर्‌होना्‌चादहये्‌॥४५॥
ऊपरी्‌तल्‌पर्‌सौन्ष्ठकों्‌(कोष्ठों)्‌का्‌शीषण्‌अष्िकोर््‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसी्‌प्रकार्‌आठ्‌कूि, नीड्‌एवं्‌
कोष्ठक्‌होना्‌चादहये्‌॥४६॥
44

इसी्‌प्रकार्‌क्षुद्रनीड्‌होना्‌चादहये्‌।्‌गल-नाससकायें्‌चौसठ्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌नाससकाओं्‌का्‌अलङ्करर््‌
स्वन्स्तक्‌की्‌आकृनत्‌का्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌भवन्‌की्‌संज्ञा्‌'भद्रकोष्ठ' उधचत्‌ही्‌है ्‌॥४७॥
जब्‌प्रत्येक्‌ऊपरर्‌तल्‌में ्‌वत्त
ृ ाकर्‌कर्ण-कूि्‌ननसमणत्‌हो, सशखर्‌वत्त
ृ ाकार्‌हो्‌तथा्‌चार्‌नाससयों्‌से्‌
युक्त्‌हो, तो्‌उस्‌दे वालय्‌को्‌'वत्त
ृ कूि' कहते्‌है ्‌।्‌यह्‌दे वालय्‌सवणदा्‌दे वों्‌के्‌अनुकूल्‌होता्‌है ्‌॥४८-
४९॥
सुमङ्गल
यदद्‌दे वालय्‌चार्‌भुजाओं्‌वाला्‌आयताकार्‌हो्‌तथा्‌उसकी्‌लम्बाई्‌चौड़ाई्‌से्‌आठ्‌भाग्‌अधिक्‌
हो, चार्‌भुजाओं्‌वाला्‌कर्णकूि्‌हो्‌एवं्‌उसका्‌सशखर्‌वत्त
ृ ायताकार्‌(दीघण-वत्त
ृ ्‌के्‌आकार्‌का)्‌हो्‌तथा्‌
कोष्ठभद्र्‌न्‌हो्‌एवं्‌शेष्‌पूवव
ण र्र्णत्‌अवयव्‌ननसमणत्‌हो्‌तो्‌तीन्‌स्तूवपकाओं्‌से्‌युक्त्‌इस्‌दे वालय्‌
की्‌संज्ञा्‌'सुमङ्गल' होती्‌है ्‌।्‌॥५०-५१॥
गान्धार
दे वालय्‌का्‌पधद्रह्‌हाथ्‌व्यास्‌होने्‌पर्‌उसके्‌पधद्रह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌चार्‌भाग्‌से्‌गभणगह
ृ ,
एक्‌भाग्‌से्‌अधिारी्‌(सभवत्त्‌की्‌मोिाई), एक्‌भाग्‌से्‌असलधद, एक्‌भाग्‌से्‌खण्डहम्यण, एक्‌भाग्‌से्‌
कूि, एक्‌भाग्‌से्‌कोष्ठ्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌से्‌पञ्जर्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌कोष्ठक्‌की्‌लम्बाई्‌
उसकी्‌चौड़ाई्‌से्‌दग
ु ुनी्‌होनी्‌चादहये, ऐसा्‌बुद्धिमानों्‌का्‌मत्‌है ्‌॥५२-५३॥
ऊपरी्‌तल्‌के्‌छः्‌भाग्‌होने्‌चादहये्‌।्‌सौन्ष्ठक्‌की्‌चौड़ाई्‌एक्‌भाग्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌कोष्ठक्‌की्‌
लम्बाई्‌दग
ु ुनी्‌होनी्‌चादहये्‌एवं्‌हारा्‌एक्‌भाग्‌से्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌ऊपर्‌के्‌तल्‌का्‌चार्‌
भाग्‌करना्‌चादहये्‌एवं्‌दो्‌भाग्‌से्‌मध्य-ननगणम्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥५४-५५॥
इसका्‌माप्‌एक्‌दण्ड, डेढ़्‌दण्ड्‌या्‌दो्‌दण्ड्‌होना्‌चादहये्‌।्‌अधिष्ठान्‌चौकोर्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌
इसी्‌प्रकार्‌कधिर्‌(गल)्‌तथा्‌शीषण्‌होना्‌चादहये्‌॥५६॥

om
कूिों्‌की्‌संख्या्‌आठ्‌हो्‌एवं्‌इसी्‌प्रकार्‌नीड्‌एवं्‌कोष्ठक्‌भी्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ऊध्वण्‌भाग्‌में ्‌
वषणस्थल्‌(जल्‌का्‌स्थान)्‌से्‌युक्त्‌आठ्‌लम्बनीड्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌॥५७॥
स्वन्स्तक्‌के्‌आकार्‌की्‌नाससका्‌सभी्‌स्थलों्‌पर्‌सुशोसभत्‌होती्‌है ्‌।्‌ववसभधन्‌प्रकार्‌के्‌मसूरक्‌
(अधिष्ठान), स्तम्भ, वेदी, जालक्‌(झरोखा)्‌एवं्‌तोरर््‌इस्‌भवन्‌के्‌अनुकूल्‌होते्‌है ्‌॥५८॥
s.c
यदद्‌कूि्‌एवं्‌कोष्ठ्‌ऊूँचे्‌एवं्‌अधतर-प्रस्तर्‌(आिार-वेददका)्‌से्‌युक्त्‌हो, गल्‌एवं्‌सशर्‌अष्िकोर््‌
हों्‌तो्‌ऐसे्‌दे वालय्‌को्‌'गाधिार' कहते्‌है ्‌॥५९॥
श्रीभोग
यदद्‌वेदी, कधिर्‌एवं्‌सशखर्‌गोलाकार्‌हो्‌तथा्‌अधय्‌अङ्ग्‌पूव-ण वर्र्णत्‌ववधि्‌के्‌अनुसार्‌हो्‌तो्‌उस्‌
ok
दे वालय्‌की्‌संज्ञा्‌'श्रीभोग' होती्‌है ्‌॥६०॥
कूटकोष्ठ
वत्त
ृ ाकार, वत्त
ृ ायताकार्‌(लम्बाई-युक्त्‌गोलाई), दो्‌कोर््‌वाले्‌(एवं्‌दस
ू रे ्‌ससरे ्‌पर)्‌वत्त
ृ ाकार, आठ्‌कोर््‌
एवं्‌छः्‌कोर््‌वाले्‌भवन्‌में ्‌प्रत्येक्‌तल्‌में ्‌कूि, कोष्ठक्‌एवं्‌नीड्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इनके्‌ऊपर्‌
Bo

खण्ड-हम्यणक्‌(लम्बी्‌सजाविी्‌कक्ष्‌की्‌आकृनत)्‌भी्‌हो, जो्‌कूि, कोष्ठ्‌तथा्‌नीडों्‌से्‌सस


ु न्ज्जत्‌हो्‌
॥६१॥
दो्‌कोर््‌वाले्‌वत्त
ृ ाकर्‌एवं्‌वतल
ुण ाकार्‌भवन्‌में ्‌भीतरी्‌भाग्‌में ्‌सीिे्‌भाग्‌से्‌कुछ्‌कम्‌हो्‌सकता्‌है ्‌
या्‌बराबर्‌माप्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌ऊपरी्‌तल्‌ननचले्‌तल्‌से्‌आठ्‌या्‌दश्‌भाग्‌कम्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌
44

न्जस्‌रीनत्‌से्‌भवन्‌सध
ु दर्‌लगे्‌एवं्‌दृढ़्‌हो, उस्‌रीनत्‌का्‌प्रयोग्‌बद्
ु धिमान्‌स्थपनत्‌को्‌करना्‌
चादहये्‌॥६२-६३॥
पुनः्‌धामभेद
पुनः्‌भवन्‌के्‌भेद्‌-्‌दे वालय्‌दो्‌प्रकार्‌के्‌होते्‌है ्‌-्‌अवपणत्‌एवं्‌अनवपणत्‌।्‌अवपणत्‌दे वालय्‌में ्‌
असलधद्‌नही्‌होता्‌है ्‌एवं्‌अनवपणत्‌में ्‌असलधद्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌अलपक्रम्‌का्‌प्रयोग्‌सभी्‌दे वालयों्‌में ्‌
बुद्धिमान्‌स्थपनत्‌को्‌करना्‌चादहये्‌॥६०-६५॥
नालीगह

गभणगह
ृ ्‌-्‌गभणगह
ृ ्‌अथवा्‌नाली-गह
ृ ्‌का्‌प्रमार््‌दे वालय्‌का्‌तीसरा्‌भाग, पाूँच्‌भाग्‌में ्‌तीन्‌भाग,
सात्‌में ्‌चार्‌भाग, नौ्‌में ्‌पाूँच्‌भाग, ग्यारह्‌में ्‌छः्‌भाग, तेरह्‌में ्‌सात्‌भाग, पधद्रह्‌में ्‌आठ्‌भाग,
सरह्‌में ्‌नौ्‌भाग्‌अथवा्‌मन्धदर्‌का्‌आिा्‌होना्‌चादहये्‌॥६६॥
िेददका
भवन्‌के्‌अवयवों्‌के्‌नीचे, कूि्‌एवं्‌कोष्ठ्‌आदद्‌के्‌नीचे्‌एवं्‌ग्रीवा्‌के्‌नीचे्‌वेददका्‌ननसमणत्‌करनी्‌
चादहये्‌।्‌हाराभाग्‌के्‌नीचे्‌वेददका्‌का्‌ननमाणर््‌हो्‌भी्‌सकता्‌है ्‌तथा्‌नही्‌भी्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌वहाूँ्‌
नीड्‌एवं्‌अलप-नास्‌का्‌ननमाणर््‌(ऊपरी्‌भाग्‌में )्‌होना्‌चादहये्‌॥६७॥
तोरणाददविधान
तोरर््‌आदद्‌का्‌वविान्‌-्‌तोरर््‌तीन्‌प्राकर्‌के्‌होते्‌है ्‌-्‌पर्‌तोरर्, मकर-तोरर््‌एवं्‌धचर-तोरर््‌।्‌
अब्‌इनकी्‌सज्जा्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥६८॥
उगते्‌हुये्‌चधद्रमा्‌के्‌समान्‌एवं्‌परों्‌से्‌अलङ््‌कृत्‌तोरर््‌को्‌'परतोरर्' कहते्‌है ्‌।्‌मध्य्‌में ्‌दो्‌
मकरों्‌के्‌मुख्‌पर्‌न्स्थत्‌पूररन्‌(सशव)्‌हो्‌एव्‌तोरर््‌पर्‌ववववि्‌प्रकार्‌की्‌लतायें्‌ननसमणत्‌हो्‌तो्‌
वह्‌'मकरतोरर्' होता्‌है ्‌॥६९॥

om
(धचरतोरर््‌में )्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌पूररन्‌(सशव)्‌न्स्थत्‌रहते्‌है , न्जधहे ्‌नक्र-तुण्ड्‌(मकरों्‌के्‌मुख्‌का्‌
अग्र-भाग)्‌दोनों्‌ओर्‌से्‌पकड़े्‌रहता्‌है ्‌।्‌दोनों्‌मकर-मुखों्‌से्‌ववद्यािर, भूत, ससंह, व्याल, हं स्‌एवं्‌
बच्चे्‌ननकलते्‌है ्‌जो्‌पुष्पों्‌की्‌माला, अधय्‌मर्र्बधि्‌आदद्‌आभूषर्ों्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌रहते्‌है ्‌।्‌इस्‌
तोरर््‌की्‌संज्ञा्‌'धचरतोरर्' है ्‌तथा्‌यह्‌दे वों्‌एवं्‌राजाओं्‌के्‌सलये्‌(दे वालय्‌एवं्‌राज-भवन्‌में )्‌
प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌।
s.c
इस्‌तोरर््‌की्‌गुहाओं्‌(सजाविी्‌र्खड़ककयो्‌के्‌भीतर्‌का्‌कक्षनुमा्‌स्थान)्‌में ्‌प्रनतमायें्‌होती्‌है ्‌।्‌
तोरर््‌के्‌दोनो्‌पाश्वो्‌में ्‌स्तम्भ्‌होते्‌है ्‌एवं्‌नीचे्‌उत्तर्‌होते्‌है ्‌।्‌॥७३॥
स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌को्‌पाूँच, छः्‌या्‌सात्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌दो्‌भाग्‌तोरर््‌के्‌ऊध्वण्‌भाग्‌के्‌
ok
सलये्‌एवं्‌शेष्‌भाग्‌स्तम्भ्‌के्‌सलये्‌छोड़ना्‌चादहये्‌।्‌स्तम्भ्‌चौकोर, अष्िकोर््‌या्‌वत्त
ृ ाकार्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌यह्‌कुम्भ्‌एवं्‌मन्ण्ड्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌पोनतका्‌के्‌ववना्‌भी्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌इसके्‌अनतररक्त्‌
उत्तर, वाजन, अब्ज-क्षेपर््‌एवं्‌क्षुद्र-वाजन्‌ननसमणत्‌होती्‌है ्‌॥७४-७५॥
पोनतका्‌के्‌ऊपर्‌या्‌वीरकाण्ड्‌के्‌ऊपर्‌(स्तम्भ्‌की)्‌सन्धि्‌के्‌ऊध्वण्‌भाग्‌पर्‌मकर-ववष्िर्‌
Bo

(मकराकृनत्‌ढलान)्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥७६॥
तोरर््‌की्‌ऊूँचाई्‌की्‌आिी्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌रखनी्‌चादहये्‌(अथवा)्‌तीन, चार्‌या्‌पाूँच्‌दण्ड्‌तोरर््‌का्‌
ववस्तार्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌(अथवा)्‌तोरर््‌की्‌ऊूँचाई्‌द्वार्‌के्‌बराबर्‌हो्‌एवं्‌चौड़ाई्‌दोनों्‌स्तम्भों्‌के्‌
मध्यभाग्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌ऊपरी्‌भाग्‌में ्‌मकर्‌के्‌आकार्‌का्‌उत्तर्‌ननसमणत्‌करना्‌
44

चादहये, न्जस्‌पर्‌अष्ि-मङ्गल्‌पदाथण्‌अङ्ककत्‌हो्‌।्‌फलक्‌पर्‌पञ्चवक्र्‌(सशव)्‌अङ्ककत्‌हो्‌एवं्‌
ऊध्वण्‌भाग्‌में ्‌शल
ू ्‌ननसमणत्‌हो्‌।्‌ऊध्वण्‌भाग्‌में ्‌छर, ध्वज, पताका, श्री, भेरी, कुम्भ, दीप्‌एवं्‌
नधद्यावतण्‌आकृनत्‌(स्वन्स्तक)्‌सभी्‌पर्‌इन्‌अष्िमङ्गल्‌धचह्नो्‌का्‌अङ्कन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌
दे वता्‌आदद्‌के्‌(भवनों्‌में )्‌चार्‌प्रकार्‌के्‌तोरर्ों्‌के्‌भेद्‌वर्र्णत्‌है ्‌॥७७-७९॥
पद्मासन्‌(पद्म-फलक)्‌के्‌ऊपर्‌कुम्भ्‌के्‌नतरछे ्‌(पाश्वण्‌में )्‌सुधदर्‌लता्‌की्‌आकृनत्‌होनी्‌चादहये्‌
।्‌उसके्‌ऊपरी्‌फलक्‌के्‌ऊध्वण्‌भाग्‌में ्‌कुम्भ्‌की्‌लता्‌के्‌अग्र्‌भाग्‌में ्‌पद्म-पुष्प्‌अङ्ककत्‌होना्‌
चादहये्‌॥८०-८१॥
पद्म, कुम्भ्‌एवं्‌लता्‌तथा्‌अधय्‌सज्जाओं्‌का्‌भी्‌अङ्कन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ऊपरी्‌जोड़्‌के्‌ऊपर्‌
वीरकाण्ड्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ऊध्वण्‌भाग्‌में ्‌स्तम्भकुम्भलता्‌एवं्‌स्तम्भतोरर््‌होना्‌चादहये्‌।्‌दे वालय्‌
एवं्‌उससे्‌सभधन्‌(मनुष्य-आवास)्‌में ्‌हारा-मागण्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌॥८२-८३॥
'वत्त
ृ स्फुदित' दे वालयों्‌का्‌अलङ्करर््‌होता्‌है ्‌।्‌इसकी्‌लम्बाई्‌तोरर््‌के्‌स्तम्भ्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌
।्‌इसकी्‌चौड़ाई्‌छः, आठ, दश, बारह्‌या्‌चौदह्‌माप्‌(मारक)्‌की्‌होनी्‌चादहये्‌तथा्‌ननष्क्राधत्‌(बाहर्‌
ननकला्‌भाग)्‌चौड़ाई्‌का्‌आिा, दो्‌नतहाई्‌या्‌एक्‌नतहाई्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌आच्छादन्‌
गोलाकार्‌होता्‌है ्‌।्‌ऊध्वण्‌भाग्‌कधिर्‌(गल)से्‌युक्त्‌होता्‌है , न्जस्‌पर्‌'शक
ु नासस' ननसमणत्‌होती्‌है ्‌
॥८४-८५॥
सीढ़ी्‌-्‌प्रत्येक्‌तल्‌में ्‌बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌सीढ़ी्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌मूल्‌
(प्रारम्भ, प्रकार)्‌तीन्‌प्रकार्‌का्‌सम्भव्‌है ्‌-्‌चौकोर, गोलाकार्‌या्‌आयताकार्‌।्‌सीढ़ीयोंके्‌चार्‌
प्रकार्‌होते्‌है ्‌-बरखण्ड, शङ्खमण्डल, वलली्‌मण्डल, एवं्‌अिणगोमूर्‌॥८६-८७॥
मूल्‌(प्रारम्भ)्‌से्‌ऊपर्‌तक्‌चौड़ाई्‌में ्‌क्रमशः्‌क्षीर््‌होने्‌वाला्‌सोपान्‌'शङ्खमण्डल' है ्‌।्‌
वललीमण्डल्‌सोपान्‌की्‌संरचना्‌वक्ष
ृ ्‌पर्‌चढ़ी्‌हुई्‌(गोलाई्‌में ्‌सलपिी्‌हुई)्‌लता्‌के्‌समान्‌की्‌

om
जाती्‌है ्‌।्‌अश्वपाद्‌(अश्व्‌के्‌खरु ्‌अथवा्‌अिणचधद्र्‌का्‌प्रथम्‌सोपान्‌पट्िी)्‌के्‌ऊपर्‌से्‌प्रारम्भ्‌
होकर्‌दक्षक्षर््‌की्‌ओर्‌मुड़ते्‌हुये्‌दो्‌दण्ड्‌से्‌लेकर्‌सात्‌दण्डपयणधत्‌सोपान्‌की्‌चौड़ाई्‌हो्‌सकती्‌है ्‌
।्‌अश्वपाद्‌का्‌ववस्तार्‌सोपान्‌के्‌प्रमार््‌से्‌दग
ु ुना्‌से्‌लेकर्‌चार्‌गुना्‌तक्‌होता्‌है ्‌॥८८-९०॥
सोपान-पट्दियों्‌के्‌मध्य्‌की्‌ऊूँचाई्‌शनयत्‌व्यास्‌(लेिाई्‌गई्‌पट्दियों्‌की्‌चौडाई)्‌की्‌चौथाई, आिी्‌
s.c
या्‌तीन्‌चौथाई्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌गज, बच्चों्‌एवं्‌वद्
ृ िो्‌को्‌ध्यान्‌में ्‌रखते्‌हुये्‌सोपान-पट्दियों्‌को्‌
बराबर्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌(अथाणत्‌उनकी्‌लम्बाई-चौड़ाई्‌आदद्‌पूव-ण ननिाणररत्‌प्रमार््‌में ्‌हो)्‌।्‌
सोपान्‌के्‌बबछे ्‌फलक्‌का्‌व्यास्‌(गहराई)्‌सोलह्‌से्‌अट्ठारह्‌अङ्गुल्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌ऊूँचाई्‌
उसके्‌छठे ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌सोपान्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌॥९१-९२॥
ok
हस्त्‌की्‌चौड़ाई्‌दो्‌दण्ड्‌एवं्‌मोिाई्‌उसकी्‌चतुथांश्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌न्स्थत्‌(खड़ी्‌न्स्थनत)्‌एवं्‌
शानयन्‌(लेिी्‌न्स्थनत)्‌वाले्‌फलकों्‌को्‌हस्त्‌में ्‌दृढतापूवक
ण ्‌बैठाना्‌चादहये्‌।्‌(हस्त्‌सीढ़ी्‌के्‌पाश्वण्‌
का्‌एक्‌अङ्ग्‌है ्‌)्‌॥९३॥
सोपानों्‌की्‌संख्या्‌ववषम्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌ये्‌गप्ु त्‌(सभवत्त्‌आदद्‌में ्‌नछपी)्‌या्‌प्रकि्‌हो्‌सकती्‌है ्‌।्‌
Bo

मण्डप्‌आदद्‌में ्‌बाहर्‌की ओर्‌एक्‌सभवत्त्‌(सीढ़ी्‌का्‌एक्‌ववशेष्‌भाग)्‌ननकली्‌होनी्‌चादहये्‌॥९४॥


सभी्‌वर्ण्‌वाले्‌व्यन्क्तयों्‌के्‌भवन्‌में ्‌सीढ़ी्‌दक्षक्षर््‌(दादहनी)्‌की्‌ओर्‌घम
ू नी्‌चादहये्‌।्‌यह्‌शभ
ु ्‌
होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌ववपरी्‌(बाूँयी्‌ओर्‌मुड़ना)्‌ववनाशकारक्‌होता्‌है ्‌॥९५॥
अधिष्ठान्‌पर्‌चढ़ने्‌के्‌सलये्‌ननसमणत्‌सोपान्‌मख
ु ्‌एवं्‌दोनों्‌पाश्वों्‌की्‌ओर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
44

हन्स्तहस्त्‌(सीढ़ी्‌का्‌एक्‌भाग, सम्भवतः्‌रे सलङ्ग)्‌का्‌ननमाणर््‌अश्वपाद्‌से्‌लेकर्‌फलक्‌(ऊपर्‌


फलक)्‌तक्‌होना्‌चादहये्‌॥९६॥
अधिष्ठान्‌का्‌सोपान्‌उसके्‌स्तम्भ-प्रस्तर्‌के्‌बराबर्‌(ऊूँचा)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌ववधि्‌से्‌ननसमणत्‌
सोपान्‌सम्पवत्त-कारक्‌होता्‌है ्‌॥९७॥
इस्‌प्रकार्‌दे वालय्‌एवं्‌मनुष्यों्‌के्‌आवास्‌के्‌अनुरूप्‌तोरर््‌एवं्‌सोपान्‌के्‌भेद्‌एवं्‌आकार्‌का्‌
वर्णन्‌ककया्‌गया्‌।्‌वास्तु-ववद्या्‌के्‌ज्ञाता्‌को्‌भवन्‌के्‌अनुसार्‌उधचत्‌रीनत्‌से्‌इनकी्‌योजना्‌
बनानी्‌चादहये्‌॥९८॥
इस्‌प्रकार्‌इनके्‌(भवन्‌के)्‌तीन्‌भेद-्‌नागर, द्राववड्‌एवं्‌वेसर्‌होते्‌है , जो्‌क्रमशः्‌सत्त्व, रजस्‌एवं्‌
तमस्‌के्‌प्रतीक्‌है ्‌।्‌ये्‌(मनुष्यों्‌में )्‌ब्राह्मर्, राजा्‌(क्षबरय)्‌एवं्‌वैश्य्‌के्‌तथा्‌(दे वों्‌में )्‌हरर,
वविाता्‌एवं्‌सशव्‌के्‌(भवन्‌के्‌सलये)्‌अनुकूल्‌होते्‌है ्‌॥९९॥
मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌२२

चार्‌तल्‌से्‌लेकर्‌बहुतलों्‌के्‌दे िालयों्‌का्‌विधान्‌-
चार्‌तल्‌वाले्‌भवन्‌(दे वालय)्‌के्‌पाूँच्‌प्रकार्‌के्‌प्रमार्ों्‌का्‌संक्षेप्‌में ्‌क्रमानुसार्‌वर्णन्‌कर्‌रहा्‌हूूँ्‌
।्‌इसका्‌व्यास्‌तेरह्‌या्‌चौदह्‌हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌दो-दो्‌हाथ्‌बढ़ाते्‌हुये्‌इक्कीस्‌या्‌बाईस्‌हाथ्‌
तक्‌जाता्‌है ्‌एवं्‌भवन्‌की्‌ऊूँचाई्‌पूवोक्त्‌ननयम्‌के्‌अनुसार्‌रक्खी्‌जाती्‌है ्‌॥१॥
सुभद्रकम

om
ववस्तार्‌एवं्‌ऊूँचाई्‌के्‌प्रमार््‌से्‌भवन्‌के्‌भागों्‌की्‌चचाण्‌कर्‌रहा्‌हूूँ्‌।्‌तेरह्‌हस्त्‌के्‌व्यास्‌को्‌
बराबर-बराबर्‌आठ्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌एक्‌भाग्‌से्‌कूि्‌का्‌ववस्तार, दो्‌भाग्‌से्‌शाला्‌का्‌
ववस्तार्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌से्‌पञ्जर्‌का्‌ववस्तार्‌करना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌ऊपर्‌(दस
ू रे ्‌तल)्‌को्‌भी्‌आठ्‌
भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌सभाकक्ष, शाला्‌एवं्‌पञ्जर्‌के्‌ऊपर्‌पव
ू व
ण र्र्णत्‌(कूिादद)्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌
चादहये्‌॥२-४॥ s.c
ऊपरी्‌भाग्‌(तीसरी्‌मन्ञ्जल)्‌के्‌छः्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌एक्‌भाग्‌से्‌कूि्‌का्‌ववस्तार, दो्‌भाग्‌से्‌
कोष्ठक्‌की्‌लम्बाई्‌एवं्‌आिे्‌भाग्‌से्‌नीड़्‌का्‌माप्‌करना्‌चादहये्‌॥५॥
उसके्‌ऊपर्‌(के्‌तल)्‌के्‌तीन्‌भाग्‌करना्‌चादहये्‌।्‌मध्य्‌का्‌भाग्‌एक्‌अंश्‌(आिा)्‌रखना्‌चादहये्‌
एवं्‌ननगणम्‌का्‌माप्‌एक्‌दण्ड्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌बुद्धिमान्‌स्थपनत्‌को्‌ऊूँचाई्‌के्‌उधतालीस्‌भाग्‌
ok
करने्‌चादहये्‌॥६॥
(प्रथम्‌तल्‌में )्‌ढ़ाई्‌भाग्‌से्‌अधिष्ठान, पाूँच्‌भाग्‌से्‌स्तम्भ्‌की्‌लम्बाई्‌(प्रथम्‌तल्‌के्‌भवन्‌की्‌
ऊूँचाई), (द्ववतीय्‌तल्‌में )्‌इसके्‌आिे्‌माप्‌की्‌प्रस्तर्‌की्‌ऊूँचाई्‌एवं्‌पौने्‌पाूँच्‌भाग्‌से्‌(तल्‌की)्‌
Bo

स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌(तीसरे ्‌तल्‌में )्‌सवा्‌दो्‌बाग्‌से्‌मञ्चक्‌और्‌उसके्‌दग


ु ुने्‌प्रमार््‌
से्‌जङ्घा्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌ऊपर्‌(चौथे्‌तल्‌में )्‌दो्‌भाग्‌से्‌प्रस्तर्‌एवं्‌सवा्‌चार्‌भाग्‌से्‌
स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌ऊपर्‌सवा्‌एक्‌भाग्‌से्‌प्रस्तर, एक्‌भाग्‌से्‌वेददका, गल्‌
की्‌ऊूँचाई्‌दो्‌भाग्‌से, सशखर्‌सवा्‌चार्‌भाग्‌से्‌तथा्‌शेष्‌भाग्‌से्‌सशखा्‌का्‌प्रमार््‌रखना्‌चादहये्‌।्‌
44

पूरा्‌भवन्‌भूतल्‌से्‌चौकोर्‌होता्‌है ्‌॥७-१०॥
इस्‌भवन्‌में ्‌बारह्‌सौष्ठी, बारह्‌कोष्ठं ्‌एवं्‌पञ्जर्‌सशखर्‌पर्‌चार्‌नासी्‌होनी्‌चादहये्‌एवं्‌
अलपनाससयों्‌से्‌अलङ््‌कृत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌तल्‌के्‌नीचे्‌(अधिष्ठान)्‌पूवव
ण र्र्णत्‌ननयम्‌के्‌अनुसार्‌
होना्‌चादहये्‌तथा्‌स्तम्भ, अलङ््‌करर््‌एवं्‌तोरर््‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सभी्‌अलङ्करर्ों्‌से्‌युक्त्‌
इस्‌भवन्‌(दे वालय)्‌की्‌संज्ञा्‌'सुभद्रक' होती्‌है ्‌।्‌॥११-१२॥
श्रीवििाल
न्जस्‌दे वालय्‌के्‌(कोर्ों्‌पर्‌तथा्‌मध्य्‌में )्‌कूि्‌एवं्‌कोष्ठ्‌आदद्‌हो्‌तथा्‌बीच-बीच्‌में ्‌भवन्‌की्‌
छत्‌गोलाई्‌सलये्‌हो, कोर्कोष्ठ्‌भी्‌मण्डलाकार्‌हो, गभणगह
ृ ्‌भवन्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌आिे्‌पर्‌(मध्य)्‌
न्स्थत्‌हो, भीतर्‌की्‌सभवत्त्‌की्‌मोिाई्‌शेष्‌का्‌तत
ृ ीयांश्‌हो्‌तथा्‌यही्‌माप्‌बाहर्‌की्‌सभवत्त्‌(अधिार्‌
हार)्‌का्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌भवन्‌के्‌अनरू
ु प्‌ववववि्‌प्रकार्‌के्‌अधिष्ठान्‌स्तम्भ्‌एवं्‌वेदद्‌आदद्‌
होते्‌है ्‌एवं्‌इस्‌दे वालय्‌की्‌संज्ञा्‌'श्रीववशाल' होती्‌है ्‌॥१३-१४॥
भद्रकोष्ठ
भवन्‌के्‌पधद्रह्‌हाथ्‌के्‌व्यास्‌को्‌नौ्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌तीन्‌भाग्‌से्‌गभणगूह्‌की्‌चौड़ाई्‌
रखनी्‌चादहये्‌।्‌भीतरी्‌सभवत्त्‌की्‌मोिाई्‌के्‌सलये्‌एक्‌भाग्‌एवं्‌चारो्‌ओर्‌असलधद्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌
सलये्‌एक्‌भाग्‌तथा्‌खण्डहम्यणक्‌के्‌सलये्‌एक्‌भाग्‌रखना्‌चादहये्‌॥१५-१६॥
सभा, शाला्‌एवं्‌नीड्‌की्‌चौड़ाई्‌एक-एक्‌अंश्‌से्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌इनकी्‌लम्बाई्‌चौड़ाई्‌की्‌तीन्‌
गुनी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इनकी्‌चौड़ाई्‌के्‌माप्‌से्‌इनका्‌ननगणम्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌शाला्‌के्‌मध्य्‌
भाग्‌में ्‌महानासी्‌ननसमणत्‌होनी्‌चादहये, न्जसकी्‌चौड़ाइ्‌एवं्‌गहराई्‌एक्‌भाग्‌माप्‌की्‌हो्‌।्‌सभा,
कोष्ठक्‌एवं्‌नीडों्‌के्‌मध्य्‌आिे्‌भाग्‌से्‌हारक्‌(हारामागण)्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌॥१७-१८॥

om
ऊपरी्‌(दस
ू रे )्‌तल्‌की्‌चौड़ाई्‌को्‌आठ्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌एक्‌भाग्‌से्‌कूि्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌से्‌
कोष्ठक्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌कोष्ठक्‌की्‌लम्बाई्‌ववस्तार्‌की्‌दग
ु ुनी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌कूि्‌एवं्‌शाला्‌के्‌
मध्य्‌में ्‌एक्‌भाग्‌से्‌नीड्‌की्‌रचना्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌ऊपर्‌(तत
ृ ीय्‌बल)्‌के्‌छः्‌भाग्‌करने्‌
चादहये्‌एवं्‌कूि्‌तथा्‌कोष्ठक्‌का्‌ननमाणर््‌एक्‌भाग्‌से्‌करना्‌चादहये्‌॥१९-२०॥
(कूि्‌एवं्‌कोष्ठक्‌की)्‌लम्बाई्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
s.c
ु ुनी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इनके्‌मध्य्‌में ्‌आिे्‌भाग्‌से्‌पञ्जर्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌ऊपरी्‌भाग्‌के्‌चार्‌भाग्‌होने्‌चादहये्‌।्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌एक्‌दण्ड्‌का्‌ननगणम्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌कर्णकूि्‌अष्िकोर््‌हों्‌एवं्‌कोष्ठक्‌क्रकरी्‌(ददशाओं्‌में ्‌कोर्)्‌हो्‌।्‌महासशखर्‌
अष्िकोर््‌हो्‌तथा्‌आठ्‌नाससयों्‌से्‌अलङ््‌कृत्‌हो्‌।्‌कूि, कोष्ठक्‌एवं्‌नीड्‌की्‌संख्या, ववस्तार्‌एवं्‌
ok
ऊूँचाई्‌आदद्‌के्‌माप्‌पूवोक्त्‌रीनत्‌से्‌होने्‌चादहये्‌।्‌चार्‌तल्‌वाला्‌यह्‌दे वलय्‌'भद्रकोष्ठ' संज्ञक्‌
होता्‌है ्‌॥२१-२३॥
सरह्‌हाथ्‌के्‌व्यास्‌को्‌दश्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌चार्‌भाग्‌से्‌नालीगह
ृ ्‌(गभणगह
ृ ), एक्‌भाग्‌से्‌
अधिाररका्‌(भीतरी्‌सभवत्त), एक्‌भाग्‌से्‌असलधद्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌से्‌चारो्‌ओर्‌खण्ड-हम्यणक्‌का्‌
Bo

ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌॥२४-२५॥
कूि, कोष्ठ्‌एवं्‌नीड्‌की्‌रचना्‌एक-एक्‌भाग्‌से्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌कोष्ठ्‌की्‌लम्बाई्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
ु न
ु ी्‌
हो्‌एवं्‌शेष्‌भाग्‌से्‌पञ्जरयक्
ु त्‌हारा्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌॥२६॥
इसके्‌ऊपर्‌(दस
ू रे ्‌तल)्‌जलस्थान्‌को्‌छोड़्‌कर्‌आठ्‌भाग्‌करना्‌चादहये्‌।्‌एक्‌भाग्‌से्‌कूि्‌की्‌
44

चौड़ाई्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌कोष्ठक्‌की्‌लम्बाई्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
ु न
ु ी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌हारा्‌के्‌मध्य्‌में ्‌एक्‌
भाग्‌से्‌लम्ब्‌पञ्जर्‌(लिकती्‌हुई्‌सजाविी्‌आकृनत)्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌ऊपर्‌(तीसरे ्‌तल्‌पर)्‌
छः्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌एक्‌भाग्‌से्‌सौन्ष्ठक्‌का्‌ववस्तार्‌करना्‌चादहये्‌॥२७-२८॥
कोष्ठक्‌की्‌लम्बा्‌(चौड़ाई्‌की)्‌दग
ु ुनी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌हारामागण्‌में ्‌क्षुद्र-पञ्जर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌
ऊपर्‌(चतुथ्‌ण तल्‌पर)्‌के्‌तीन्‌भाग्‌होने्‌चादहये्‌।्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌एक्‌दण्ड्‌का्‌ननगणम्‌ननसमणत्‌होना्‌
चादहये्‌॥२९॥
इस्‌भवन्‌(दे वालय)्‌का्‌अधिष्ठान्‌चौकोर्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌गल्‌तथा्‌मस्तक्‌आठ्‌कोर््‌का्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌बारह्‌कोष्ठक, बारह्‌सौन्ष्ठक्‌एवं्‌आठ्‌पञ्जर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌आठ्‌लम्बपञ्जर्‌एवं्‌सोलह्‌
क्षुद्रनीड्‌होना्‌चादहये्‌।्‌गल्‌पर्‌आठ्‌नासी्‌हों्‌एवं्‌कोष्ठक्‌कुछ्‌ऊूँचे्‌हो्‌।्‌ववसभधन्‌प्रकार्‌के्‌
मसूरक, स्तम्भ, वेदी, जालक्‌(झरोखा, रोशनदान)्‌एवं्‌तोरर््‌हों्‌।्‌नाना्‌प्रकार्‌के्‌अलङ्करर्ों्‌एवं्‌
ववसभधन्‌प्रकार्‌के्‌अङ्कनों्‌से्‌यक्
ु त्‌हो्‌।्‌अधिष्ठान्‌उपपीठ्‌से्‌यक्
ु त्‌हो्‌या्‌केवल्‌मसरू क्‌हो्‌।्‌
स्वन्स्तक्‌की्‌आकृनत्‌ननसमणत्‌हो्‌एवं्‌नाससकाओं्‌से्‌सस
ु न्ज्जत्‌हो्‌।्‌ऊूँचे्‌भाग्‌की्‌संरचना्‌पव
ू -ण
वर्र्णत्‌ववधि्‌से्‌हो्‌।्‌इस्‌दे वालय्‌को्‌'जयावह' संज्ञा्‌दी्‌गई्‌है ्‌॥३०-३३॥
भद्रकूट
उधनीस्‌हाथ्‌की्‌चौड़ाई्‌को्‌दश्‌भागों्‌में ्‌बाूँिा्‌जाता्‌है ्‌।्‌चार्‌भाग्‌से्‌गभणगह
ृ , एक्‌भाग्‌से्‌सभवत्त्‌
की्‌मोिाई, एक्‌भाग्‌से्‌अधिार, एक्‌भाग्‌स्‌चारो्‌ओर्‌खण्डहम्यणक, एक-एक्‌भाग्‌से्‌कूि, कोष्ठक्‌
एवं्‌नीड्‌की्‌चौड़ाई्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌कोष्ठक्‌की्‌लम्बाई्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
ु ुनी्‌होनी्‌चादहये्‌तथा्‌एक्‌
भाग्‌से्‌हारा-मागण्‌की्‌रचना्‌होनी्‌चादहये्‌॥३४-३६॥
कपोतपञ्जर
सौन्ष्ठक्‌का्‌व्यस्‌मध्य्‌में ्‌पाूँच्‌में ्‌से्‌दो्‌भाग्‌से्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌एक्‌भाग्‌से्‌ववननष्क्राधत्‌

om
का्‌ननमाणर््‌होना्‌चादहये, जो्‌दो्‌स्तम्भों्‌से्‌युक्त्‌हो्‌।्‌यह्‌उपपीठ, अधिष्ठान, मञ्च, ववतददण क, कधिर्‌
एवं्‌सशरोभाग्‌से्‌युक्त्‌हो्‌तथा्‌सभी्‌अलङ्करर्ों्‌से्‌युक्त्‌हो्‌।्‌पादक
ु ्‌से्‌उत्तर्‌के्‌मध्य्‌नौ्‌भाग्‌से्‌
उपपीठ, दो्‌भाग्‌ऊूँचा्‌मसूरक, उनका्‌दग
ु ुना्‌ऊूँचा्‌स्तम्भ, आिे्‌भाग्‌से्‌प्रस्तर्‌की्‌ऊूँचाई, आिे्‌भाग्‌
से्‌वेददका्‌तथा्‌उत्तर्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌कपोत्‌तक्‌गल्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌॥३७-४०॥
s.c
पञ्जर्‌की्‌आकृनत्‌से्‌युक्त्‌एवंकपोत्‌से्‌ववननगणत्‌(कपोतपञ्जर)्‌होता्‌है ्‌।्‌न्जस्‌प्रकार्‌अच्छा्‌लगे्‌
एवं्‌ठीक्‌हो, उस्‌प्रकार्‌शन्क्त-ध्वज्‌से्‌युक्त्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌कपोतपञ्जर सभी्‌प्रकार्‌के्‌दे वालय्‌
के्‌अनुकूल्‌होता्‌है ्‌।्‌इसे्‌हारा्‌के्‌या्‌शाला्‌के्‌मध्य्‌में ्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥४१-४२॥
पुनः्‌भद्रकूि
ok
कूि, कोष्ठक्‌एवं्‌नीड्‌अधतर-प्रस्तर्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌इसके्‌ऊपर्‌जल-स्थल्‌को्‌छोड़्‌कर्‌आठ्‌
भाग्‌बचते्‌है ्‌।्‌एक्‌भाग्‌से्‌सौन्ष्ठक्‌का्‌ननमाणर््‌होना्‌चादहये्‌।्‌कोष्ठक्‌की्‌लम्बाई्‌(चौड़ाई्‌
की)दग
ु ुनी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌उनके्‌मध्य्‌में ्‌पञ्जर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌ऊपर्‌छः्‌भाग्‌करना्‌चादहये्‌
।्‌सौन्ष्ठक्‌एवं्‌कोष्ठ्‌पहले्‌की्‌भाूँनत्‌होने्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌ऊपरी्‌भाग्‌में ्‌जो्‌योजना्‌'ववजय' के्‌
Bo

सलये्‌कही्‌गयी्‌है , वही्‌यहाूँ्‌भी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌कूि्‌एवं्‌कोष्ठ्‌आदद्‌सभी्‌अङ्गों्‌की्‌संख्या्‌पव
ू -ण
वर्र्णत्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌महानीड्‌की्‌संख्या्‌सोलह्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इस्‌दे वालय्‌की्‌संज्ञा्‌'भद्रकूि' होती्‌
है ्‌॥४३-४५॥
मनोहर
44

यदद्‌भवन्‌के्‌अलङ्करर््‌सभधन्‌हों्‌एवं्‌शालाओं्‌के्‌मध्य्‌में ्‌भद्रक्‌हों, ग्रीवा्‌एवं्‌सशरोभाग्‌गोलाई्‌


सलये्‌हों्‌तो्‌इस्‌दे वालय्‌का्‌नाम्‌'मनोहर' होता्‌है्‌॥४६॥
आवन्धतकम
यदद्‌अलङ्करर््‌सभधन्‌हों, कधिर्‌एवं्‌सशरोभाग्‌चौकोर्‌हो, ववसभधन्‌प्रकार्‌के्‌मसूरक, स्तम्भ्‌एवं्‌
वेददका्‌आदद्‌से्‌अलङ््‌कृत्‌हो्‌तो्‌इस्‌दे वालय्‌की्‌संज्ञा्‌'आवन्धतक' होती्‌है ्‌।्‌यह्‌भवन्‌सशव-मन्धदर्‌
के्‌सलये्‌उपयुक्त्‌होता्‌है ्‌॥४७-४८॥
सुखािह
यदद्‌ववस्तार्‌इक्कीस्‌हाथ्‌हो्‌तो्‌उसके्‌दश्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌चार्‌भाग्‌से्‌नाली्‌(गभणगह
ृ ), एक्‌
भाग्‌से्‌चारो्‌ओर्‌भीतरी्‌सभवत्त्‌की्‌मोिाई, एक्‌भाग्‌से्‌अधिार, उसके्‌चारो्‌ओर्‌एक्‌भाग्‌से्‌
हारामागण्‌का्‌ववस्तार्‌तथा्‌एक्‌भाग्‌से्‌कूि, नीड्‌एवं्‌कोष्ठक्‌का्‌ववस्तार्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌शाला्‌की्‌
लम्बाई्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
ु न
ु ी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌हारा-मागण्‌की्‌चौड़ाई्‌एक्‌भाग्‌से्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌वातायन्‌
(र्खड़की, झरोखा)्‌एवं्‌मकर-तोरर््‌से्‌सज्जा्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌ऊपरी्‌भाग्‌में ्‌जल-भाग्‌को्‌
छोड़्‌कर्‌आठ्‌भाग्‌करना्‌चादहये्‌।्‌कूि, नीड्‌एवं्‌कोष्ठक्‌का्‌ववस्तार्‌एक्‌भाग्‌से्‌रखना्‌चादहये्‌
॥४९-५०॥
शाला्‌की्‌लम्बाई्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
ु ुनी्‌होती्‌है ्‌।्‌उसके्‌ऊपर्‌(के्‌तल्‌के)्‌छः्‌भाग्‌होते है ्‌।्‌सौष्ठी्‌की्‌
चौड़ाई्‌एक्‌भाग्‌से्‌एवं्‌उसकी्‌लम्बाई्‌उसके्‌दग
ु ुनी्‌होती्‌है ्‌।्‌कोष्ठ्‌एवं्‌नीड्‌की्‌चौड़ाई्‌आिे्‌भाग्‌
से्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌ऊपर्‌के्‌(तल्‌के)्‌चार्‌भाग्‌होने्‌चादहये्‌एवं्‌दो्‌भाग्‌से्‌मध्य-भद्र्‌की्‌
रचना्‌करनी्‌चादहये्‌॥५१॥
दण्ड-प्रमार््‌से्‌ननगणम्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌ऊपर्‌भद्रनीड्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌गल्‌एवं्‌नाससक्‌
ढ़ाई्‌दण्ड्‌चौड़ा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌कधिर, ववतददण क्‌एवं्‌मस्तक्‌गोलाई्‌सलये्‌होना्‌चादहये्‌।्‌आठ्‌

om
अिणनाससक्‌एवं्‌आठ्‌अलपनाससक्‌होना्‌चादहये्‌॥५२॥
प्रथम्‌तल्‌में ्‌कूि, नीड्‌एवं्‌कोष्ठक्‌मध्यम्‌मञ्च्‌(प्रस्तर)्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌ऊूँचे्‌हो्‌।्‌इसके्‌ऊपर्‌शाला्‌
(मध्य्‌कोष्ठ)्‌उधनत्‌हो, इसके्‌ऊपर्‌ऊूँचा्‌ऊध्वण-कूि्‌हो, जो्‌गोलाई्‌सलये्‌हो्‌।्‌मध्य्‌में ्‌शीषण-भाग्‌
आठ्‌पट्िो्‌वाला्‌हो्‌।्‌प्रथम्‌तल्‌में कूि्‌का्‌सशखर्‌चौकोर्‌हो्‌एवं्‌वहाूँ्‌ऊपर्‌ववना्‌ककसी्‌खल
ु े्‌स्थान्‌
s.c
के्‌अलप-नास्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ववसभधन्‌प्रकार्‌के्‌मसूरक, स्तम्भ्‌एवं्‌अलङ्करर्ों्‌से्‌युक्त्‌इस्‌
दे वालय्‌की्‌संज्ञा्‌'सुखावह' होती्‌है ्‌॥५३-५४॥
पाूँच्‌तल्‌के्‌दे वालय्‌का्‌वविान्‌-्‌पाूँच्‌तल्‌के्‌दे वालय्‌की्‌ऊूँचाई्‌को्‌अड़तालीस्‌बराबर्‌भागों्‌में ्‌
बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌पौने्‌तीन्‌भाग्‌से्‌कुट्दिम, साढ़े ्‌पाूँच्‌भाग्‌से्‌चरर््‌(स्तम्भ, द्ववतीय्‌तल्‌की्‌
ok
ऊूँचाई), ढ़ाई्‌भाग्‌से्‌मञ्च, सवा्‌पाूँच्‌भाग्‌से्‌पादक्‌(स्तम्भ, द्ववतीय्‌तल्‌की्‌ऊूँचाई)्‌ढाई्‌भाग्‌से्‌
प्रस्तर, पाूँच्‌भाग्‌से्‌तसलप्‌(तत
ृ ीय्‌तल्‌की्‌ऊूँचाई), सवा्‌दो्‌भाग्‌से्‌मञ्च, पौने्‌पाूँच्‌भाग्‌से्‌अड़िि्‌
(स्तम्भ, चतुथ्‌ण तल्‌की्‌ऊूँचाई), दो्‌भाग्‌से्‌प्रस्तर, सवा्‌चार्‌भाग्‌से्‌तसलप्‌(स्तम्भ, पाूँचवे्‌तल्‌की्‌
ऊूँचाई)्‌पौने्‌दो्‌भाग्‌से्‌मञ्च, एक्‌भाग्‌से्‌वेददका, दो्‌भाग्‌से्‌कधिर, सवा्‌चार्‌भाग्‌से्‌सशखर्‌एवं्‌
Bo

दो्‌भाग्‌से्‌कुम्भ्‌की्‌रचना्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌पाूँच्‌तल्‌के्‌दे वालय्‌की्‌चौड़ाई्‌को्‌नौ, दश्‌या्‌ग्यारह्‌


बराबर्‌भागों्‌मे्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌॥५५-५७॥
षडा्यैकादिभर्म
ू यन्तविधान
(पव
ू व
ण र्र्णत्‌पाूँच्‌तल्‌से्‌ऊपर्‌तल्‌में )्‌ननचले्‌तल्‌से्‌ऊपर्‌ऊूँचाई्‌में ्‌छः्‌भाग्‌से्‌अड़िि्‌(स्तम्भ,
44

तल्‌की्‌ऊूँचाई)्‌एवं्‌तीन्‌भाग्‌से्‌तल्‌(अधिष्ठान)्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसकी्‌चौड़ाई्‌पव
ू व
ण र्र्णत्‌
ननयम्‌के्‌अनस
ु ार्‌होनी्‌चादहये्‌॥५८॥
(सातवें्‌तल्‌के्‌सलये)्‌ननचले्‌तल्‌के्‌ऊपर्‌ऊूँचाई्‌में ्‌साढ़े ्‌छः्‌भाग्‌से्‌स्तम्भ्‌एवं्‌मसूरक्‌सवा्‌तीन्‌
भाग्‌से्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌तथा्‌ववस्तार्‌को्‌ग्यारह्‌या्‌बारह्‌भाग्‌से्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌सात्‌तल्‌
वाला्‌यह्‌ववमान्‌प्रत्येक्‌स्थान्‌एवं्‌अवसर्‌के्‌सलये्‌उपयुक्त्‌करना्‌होता्‌है ्‌॥५९॥
उसके्‌ऊपरी्‌तल्‌में ्‌सात्‌भाग्‌से्‌स्तम्भ्‌एवं्‌साढ़े ्‌तीन्‌भाग्‌से्‌कुट्दिम्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌इसकी्‌
चौड़ाई्‌को्‌दश, ग्यारह, बारह्‌या्‌तेरह्‌भाग्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌आठ्‌तल्‌के्‌मन्धदर्‌के्‌ननमाणर््‌के्‌
ववषय्‌में ्‌मुननयों्‌का्‌ववचार्‌इस्‌प्रकार्‌वर्र्णत्‌है ्‌।्‌॥६०-६१॥
उसके्‌ऊपरी्‌तल्‌(नौ्‌तल)्‌में ्‌ननचले्‌तल्‌से्‌ऊपर्‌साढ़े ्‌सात्‌भाग्‌से्‌स्तम्भ्‌एवं्‌पौने्‌चार्‌भाग्‌से्‌
तल्‌(अधिष्ठान)्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌तल्‌का्‌ववस्तार्‌पव
ू व
ण त्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌नौ्‌तल्‌का्‌
मन्धदर्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌अब्‌दशवें्‌तल्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥६२॥
(दसवें्‌तल्‌के्‌सलये)्‌ननचले्‌तल्‌के्‌ऊपर्‌आठ्‌भाग्‌से्‌पाद्‌(स्तम्भ, तल्‌की्‌ऊूँचाई)्‌एवं्‌चार्‌भाग्‌
से्‌मसूरक्‌होता्‌है ्‌।्‌चौड़ाई्‌पूवोक्त्‌रीनत्‌से्‌या्‌चौदह्‌भाग्‌में ्‌बाूँिनी्‌चादहये्‌॥६३॥
इसके्‌ऊपरी्‌तल्‌(ग्यारह्‌तल)्‌में ्‌ननचले्‌तल्‌के्‌ऊपर्‌साढ़े ्‌आठ्‌भाग्‌से्‌स्तम्भ्‌एवं्‌सवा्‌चार्‌से्‌
मसूरक्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌चौड़ाई्‌पूवव
ण र्र्णत्‌अथवा्‌पधद्रह, सोलह्‌या्‌सरह्‌भागों्‌में ्‌बाूँिनी्‌
चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌ग्यारह्‌तल्‌का्‌दे वालय्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌अब्‌बारह्‌तल्‌के्‌दे वालय्‌का्‌वर्णन्‌
ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥६४-६५॥
्िादितलविधान

om
बारह्‌तल्‌के्‌दे वालय्‌का्‌वविान्‌-्‌(बारह्‌तल्‌के्‌दे वालय्‌के्‌सलये)्‌ननचले्‌तल्‌(की्‌भूसम)्‌के्‌नौ्‌
भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌साढ़े ्‌चार्‌भाग्‌से्‌मसूरक्‌होने्‌चादहये्‌।्‌चौड़ाई्‌को्‌सोलह्‌से्‌चौबीस्‌भागों्‌में ्‌
बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌गभणगह
ृ ्‌से्‌लेकर्‌भवन्‌की्‌सीमा्‌तक्‌क्रमशः्‌गह
ृ वपन्ण्द्‌(सभवत्त), असलधद्र्‌एवं्‌
हारामागण्‌को्‌उनके्‌भाग्‌के्‌अनुसार्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌गभणगह
ृ ्‌दो, तीन, चार्‌या्‌छः्‌भाग्‌से्‌या्‌
s.c
पूवोक्त्‌भाग्‌से्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥६६-६८॥
असलधद्र्‌की्‌संरचना्‌एक्‌या्‌डेढ़्‌भाग्‌से्‌करनी्‌चादहये्‌एवं्‌शेष्‌भाग्‌से्‌सभवत्त्‌ननसमणत्‌होनी्‌चादहये्‌
।्‌कुछ्‌ववद्वानों्‌के्‌अनुसार्‌बारहवें ्‌तल्‌के्‌सत्ताईस्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌छः्‌भाग्‌से्‌सभवत्त्‌एवं्‌
पाूँच्‌भाग्‌से्‌असलधद्र्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌बाहरी्‌भाग्‌में ्‌कूिादद्‌से्‌अलङ्करर््‌होना्‌चादहये्‌।्‌
ok
वहाूँ्‌कूि, कोष्ठ, नीड, क्षुद्र-शाल्‌एवं्‌गजशुण्ड्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌॥६९-७०॥
इन्‌अलङ्करर्ों्‌को्‌इस्‌प्रकार्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये, न्जससे्‌वे्‌सुधदर्‌लगें ्‌।्‌इधहे ्‌सम-हस्तप्रमार््‌
से्‌या्‌ववषम-हस्तप्रमार््‌से्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥७१॥
यदद्‌प्रमार््‌सम्‌संख्या्‌में ्‌हों्‌तो्‌कूि्‌का्‌व्यास्‌दो्‌भाग्‌से्‌एवं्‌चौड़ाई्‌उसके्‌दग
ु न
ु ी्‌रखनी्‌चादहये्‌
Bo

।्‌अथवा्‌शाला्‌(कूि)्‌की्‌चौड़ाई्‌चार्‌भाग्‌से्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌सम्‌संख्या्‌का्‌माप्‌होने्‌पर्‌सभी्‌
भागों्‌का्‌माप्‌सम्‌संख्या्‌में ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌श्रेष्ठ्‌मनु नयों्‌ने्‌ववसभधन्‌भागों्‌एवं्‌अलङ्करर्ो्‌का्‌
वर्णन्‌ककया्‌है ्‌।्‌बद्
ु धिमान्‌सशलपी्‌को्‌उन्‌स्थानों्‌पर्‌उसी्‌ववधि्‌से्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌॥७२-
७३॥
44

खण्डहम्यण्‌में ्‌यदद्‌दे वालय्‌चार्‌तल्‌का्‌हो्‌तो्‌प्रथम्‌तल्‌की्‌ऊूँचाई्‌पर्‌ग्रास्‌(ननमाणर््‌का्‌एक्‌


ववसशष्ि्‌अङ्ग)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यदद्‌भवन्‌पाूँच, छः्‌या्‌सात्‌तल्‌का्‌हो्‌तो्‌दस
ू रे ्‌तल्‌की्‌ऊूँचाई्‌
पर; यदद्‌भवन्‌आठ, नौ्‌या्‌दश्‌तल्‌का्‌हो्‌तो्‌तीसरे ्‌तल्‌पर; यदद्‌ग्यारह्‌तल्‌का्‌भवन्‌हो्‌तो्‌
ग्रास्‌चौथे्‌तल्‌पर्‌तथा्‌बारह्‌तल्‌वाले्‌भवन्‌में ्‌पाूँचवें्‌तल्‌पर्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌॥७४-७५॥
कूटकोष्ठादद
जो्‌व्यन्क्त्‌प्रथम्‌तल्‌से्‌कूि-कोष्ठ्‌आदद्‌का्‌उधचत्‌रीनत्‌से्‌ननमाणर््‌करना्‌चाहता्‌है , उसे्‌प्रत्येक्‌
तल्‌का्‌ववभाग्‌ननयमानुसार्‌करना्‌चादहये्‌।्‌प्रत्येक्‌ऊपरी्‌तल्‌में ्‌कूि-कोष्ठ्‌आदद्‌अङ्गों्‌को्‌पहले्‌
न्जस्‌प्रकार्‌कहा्‌गया्‌है , उसी्‌ढं ग्‌से्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌कूि, कोष्ठ्‌एवं्‌नीड्‌आदद्‌भेदों्‌का्‌
वर्णन्‌पहले्‌ककया्‌जा्‌चुका्‌है ्‌॥७६-७७॥
(कूिादद)्‌भेदों्‌का्‌न्जस्‌भवन्‌में ्‌न्जस्‌प्रकार्‌प्रयोग्‌करना्‌चादहये, उसका्‌वर्णन्‌पहले्‌ककया्‌जा्‌
चक
ु ा्‌है ्‌।्‌इनका्‌प्रयोग्‌दस
ू रे ्‌तल्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌बारह्‌तलपयणधत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌भवन्‌के्‌कर्ण्‌
(कोने)्‌पर्‌कूि, मध्य्‌भाग्‌में ्‌कोष्ठ्‌एवं्‌कूि्‌तथा्‌कोष्ठ्‌के्‌मध्य्‌में ्‌पञ्जर्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌
चादहये्‌।्‌उनके्‌ननगणम्‌का्‌ननमाणर््‌मानसूर्‌से्‌करना्‌चादहये्‌॥७८-७९॥
ननगणमों्‌का्‌माप्‌(उस्‌तल)्‌की्‌चौड़ाई्‌का्‌आिा्‌अथवा्‌उसका्‌भी्‌आिा्‌(चौड़ाई्‌का्‌चौथाई्‌भाग)्‌
रखना्‌चादहये्‌या्‌उनका्‌माप्‌एक, दो्‌अथवा्‌तीन्‌दण्ड्‌होना्‌चदहये्‌।्‌इसके्‌भीतरी्‌भाग्‌केमाप्‌के्‌
सलये्‌मानसूर्‌का्‌प्रयोग्‌नही्‌करना्‌चादहये्‌।्‌ऋजुसूर्‌माप्‌के्‌अधत्‌तक्‌होता्‌है ्‌।्‌इसका्‌बीच्‌में ्‌
भङ्ग्‌होना्‌ववपवत्तकारक्‌होता्‌है ; इससलये्‌कूि्‌आदद्‌सभी्‌अङ्गों्‌का्‌ननमाणर््‌मानसूर्‌से्‌हिकर्‌
करना्‌चादहये्‌॥८०-८१॥
कर्ण्‌पर्‌ननसमणत्‌कूि्‌का्‌शीषण्‌चौकोर, अष्िकोर्, षोडशकोर््‌अथवा्‌गोलाकार्‌एवं्‌स्तूवपका्‌से्‌युक्त्‌

om
होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌नासस्‌एवं्‌अिणकोदि्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌मुखपट्दिका्‌एवं्‌
शन्क्तध्वज्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌॥८२-८३॥
अनेक्‌स्तूवपकाओं्‌से्‌युक्त्‌कोष्ठ्‌मध्य्‌में ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌वपछला्‌भाग्‌हाथी्‌के्‌पीठ्‌की्‌
समान्‌एवं्‌अग्र्‌भाग्‌शाला्‌के्‌आकार्‌का्‌होना्‌चादहये्‌।्‌कूि्‌एवं्‌कोष्ठ्‌मध्यपञ्जर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
s.c
इसका्‌मुख्‌पाश्वण्‌में ्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌गज-शुण्ड्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌होना्‌चादहये्‌॥८४-८५॥
'जानत' (भवन्‌का्‌प्रकारववशेष)्‌का्‌वर्णन्‌इस्‌प्रकार्‌ककया्‌गया्‌।्‌(छधदभवन्‌में )्‌भवन्‌के्‌कर्ण्‌
(कोर्ों)्‌पर्‌कोष्ठ, मध्य्‌भाग्‌में ्‌कूि्‌तथा्‌इन्‌दोनों्‌के्‌मध्य्‌में ्‌क्षूद्रकोष्ठ्‌आदद्‌ननसमणत्‌हो्‌तो्‌उसे्‌
'छधद' कहा्‌जाता्‌है ्‌।्‌(ववकलप्‌भवन्‌में )्‌कूि्‌या्‌कोष्ठ्‌अधतर-प्रस्तर्‌से्‌युक्त्‌हो, ऊूँचे्‌या्‌नीचे्‌हों्‌
ok
तो्‌उस्‌भवन्‌को्‌'ववकलप' कहा्‌जाता्‌है ्‌।्‌'आभास' भवन्‌में ्‌इन्‌दोनों्‌व्यवस्थाओं्‌के्‌समधश्रत्‌रूप्‌
का्‌प्रयोग्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌।्‌यह्‌छोिे , मध्यम्‌एवं्‌उत्तम्‌श्रेर्ी्‌के्‌भवनों्‌के्‌अनुकूल्‌होता्‌है ्‌।्‌'जानत'
आदद्‌भेदों्‌से्‌युक्त्‌दे वालय्‌सम्पवत्त्‌प्रदान्‌करते्‌है ्‌।्‌इसके्‌ववपरीत्‌रीनत्‌से्‌ननसमणत्‌दे वालय्‌
ववनाश्‌के्‌कारर््‌बनते्‌है ्‌॥८९॥
Bo

(कूि्‌आदद्‌के)्‌षट््‌कोर्, अष्िकोर्, वत्त


ृ ाकार, द्व्यस्रवत्त
ृ ाकर्‌(दो्‌कोर््‌एवं्‌अगले्‌ससर्‌पर्‌गोलाई)्‌
होने्‌पर्‌उनके्‌व्यास्‌के्‌क्रमशः्‌पाूँच, आठ, नौ्‌एवं्‌दश्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌से्‌उसके्‌
बाहर्‌उसी्‌की्‌आकृनत्‌का्‌घेरा्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌यहाूँ्‌कोदि्‌के्‌छे द्‌के्‌सलये्‌स्थान्‌रक्खा्‌जाता्‌है ्‌।्‌
चौकोर्‌के्‌घेरे्‌को्‌इस्‌प्रकार्‌रखना्‌चादहये, न्जससे्‌माप्‌सम्‌बना्‌रहे ्‌।्‌उनकी्‌वतणनी्‌से्‌उनका्‌
44

(कूिादद्‌का)्‌मान्‌पर्
ू ्‌ण होता्‌है ्‌।्‌यदद्‌भवन्‌का्‌मान्‌पर्
ू ्‌ण होताहै ्‌तो्‌संसार्‌सम्पर्
ू तण ा्‌को्‌प्राप्त्‌
होता्‌है ्‌(अथाणत्‌गह
ृ कताण्‌को्‌समद्
ृ धि्‌एवं्‌पर्
ू तण ा्‌इस्‌संसार्‌में ्‌प्राप्त्‌होती्‌है )्‌॥९०-९२॥
इससलये्‌बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌प्रत्येक्‌अङ्ग्‌का्‌ननमाणर््‌अत्यधत्‌साविानीपूवक
ण ्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
इस्‌प्रकार्‌मन्धदरों्‌का्‌लक्षर््‌संक्षेप्‌में ्‌वर्र्णत्‌ककया्‌गया्‌।्‌एक्‌तल्‌से्‌लेकर्‌बारह्‌तल्‌तक्‌के्‌
भवन्‌की्‌ऊूँचाई्‌एवं्‌चौड़ाई्‌हस्त-मान्‌से्‌वर्र्णत्‌की्‌गई्‌है ्‌।्‌कूि्‌एवं्‌कोष्ठ्‌आदद्‌अङ्गों्‌के्‌भेदों्‌
का्‌क्रमानुसार्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌।्‌दे वों्‌के्‌वप्रय्‌एवं्‌पववर्‌ववमानों्‌एवं्‌उअनेक्‌ववसभधन्‌भेदों्‌का्‌
दोषहीन्‌वर्णन्‌न्जस्‌प्रकार्‌प्राचीन्‌ऋवषयों्‌ने्‌ककया, न्जसका्‌प्रथमतः्‌ब्रह्मा्‌ने्‌उपदे श्‌ददया, उसे्‌
संक्षक्षप्त्‌करके्‌मय्‌ने्‌यहाूँ्‌प्रस्तुत्‌ककया्‌॥९३-९४॥
मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌२३

तत्र्‌प्राकारविधान
चार्‌दीवारी्‌एवं्‌सहायक्‌दे वपररवार्‌के्‌स्थान्‌का्‌वविान्‌-्‌बुद्धिमान्‌ऋवषयों्‌ने्‌दे वालय्‌की्‌रक्षा्‌
के्‌सलये, शोभा्‌के्‌सलये्‌एवं्‌पररवार्‌(सहायक्‌दे व, सेवकवगण)्‌के्‌सलये्‌प्राकार्‌का्‌वर्णन्‌न्जस्‌प्रकार्‌
ककया्‌गया्‌है , उसका्‌वर्णन्‌अब्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥१॥
प्राकारमान

om
प्राकार्‌का्‌मान्‌-्‌प्रिान्‌दे वालय्‌की्‌चौड़ाई्‌को्‌चार्‌पद्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌प्रथम्‌साल्‌(प्राकार)्‌
की्‌संज्ञा्‌'महापीठ' है ्‌एवं्‌इसमें ्‌सोलह्‌पद्‌होते्‌है्‌।्‌द्ववतीय्‌साल्‌की्‌संज्ञा्‌'मण्डूक' (चौसठ्‌पद),
मध्य्‌साल्‌(तत
ृ ीय)्‌की्‌संज्ञा्‌"भद्रमहासन' (एक्‌सौ्‌छत्तीस्‌पद), चतथ
ु ्‌ण 'सुप्रतीकाधत' (चार्‌सौ्‌चौरासी्‌
पद)्‌एवं्‌पाूँचवे्‌की्‌संज्ञा्‌'इधद्रकाधत' (एक्‌हजार्‌चौबीस्‌पद)्‌होती्‌है ्‌(ये्‌पाूँच्‌प्रकार्‌होते्‌है )्‌।्‌॥२-
३॥ s.c
(उपयक्
ुण त्‌प्राकारभेद)्‌यग्ु म्‌संख्या्‌वाले्‌पदों्‌के्‌अनस
ु ार्‌वर्र्णत्‌है ्‌।्‌अब्‌असम्‌संख्या्‌के्‌अनस
ु ार्‌
(प्राकार)्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।्‌ववमान्‌(दे वालय)्‌का्‌मार्‌एक्‌पद्‌होता्‌है ्‌।्‌प्रथम्‌साल्‌'पीठ'
(नौ्‌पद), दस
ु रा्‌'स्थन्ण्डल' (उनचास्‌पद), मध्य्‌साल्‌(तत
ृ ीय)्‌'उभयचन्ण्डत' (एक्‌सौ्‌उनहत्तर्‌पद)्‌
संज्ञक, चौथ्‌'सुसंदहत' (चार्‌सौ्‌इकतालीस)्‌संज्ञक्‌एवं्‌पाूँचवाूँ्‌'ईशकाधत' (नौ्‌सौ्‌इकसठ्‌पद)्‌संज्ञक्‌
ok
होता्‌है ्‌॥४-५॥
चतुष्कोर््‌क्षेर्‌के्‌अग्र्‌भाग्‌की्‌लम्बाई्‌का्‌वर्णन्‌ऊपर्‌ककया्‌जा्‌चक
ु ा्‌है ्‌।्‌यह्‌लम्बाई्‌(मन्धदर्‌के्‌
चौड़ाई्‌की)्‌क्रमशः्‌सवा, डेढ़, तीन, चौथाई्‌एवं्‌दग
ु ुनी्‌होती्‌है ्‌।्‌प्राकारों्‌के्‌अग्र्‌भाग्‌की्‌लम्बाई्‌
Bo

दग
ु ुनी, ढाई्‌गुनी, तीन्‌गुनी्‌या्‌चार्‌गुनी्‌कही्‌गई्‌है ्‌॥६-७॥
छोिे ्‌मन्धदरों्‌में ्‌भी्‌अत्यधत्‌छोिे ्‌मन्धदर्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌डेढ़्‌बाग्‌की्‌दरू ी्‌पर्‌(प्रथम्‌प्राकार)्‌
'अधतमणण्डल', उसके्‌आगे्‌उतनी्‌ही्‌दरू ी्‌तीन्‌हाथ्‌पर्‌दस
ू रा्‌प्राकार, उससे्‌पाूँच्‌हाथ्‌दरू ी्‌पर्‌तीसरा्‌
प्राकार, उससे्‌सात्‌हाथ्‌की्‌दरू ी्‌पर्‌चौथा्‌प्राकार्‌एवं्‌नौ्‌हाथ्‌की्‌दरू ी्‌पर्‌पाूँचवाूँ्‌प्राकार्‌होना्‌
44

चादहये्‌॥८-९॥
(छोिे ्‌मन्धदर्‌के)्‌मध्यम्‌कोदि्‌के्‌दे वालय्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌आिे्‌माप्‌की्‌दरू ी्‌पर्‌अधतरमण्डल्‌की्‌
रचना्‌की्‌जाती्‌है ्‌।्‌दस
ू रा्‌प्राकार्‌पाूँच्‌हाथ्‌की्‌दरू ी्‌पर्‌होता्‌है ्‌।्‌तीसरा्‌साल्‌(प्राकार)्‌सात्‌हाथ्‌
की्‌दरू ी्‌पर, चतुथ्‌ण साल्‌नौ्‌हाथ्‌की्‌दरु ी्‌पर्‌एवं्‌पाूँचवाूँ्‌ग्यारह्‌हाथ्‌की्‌दरू ी्‌पर्‌होना्‌चादहये्‌॥१०-
१२॥
(छोिे ्‌दे वालयों्‌के)्‌उत्तम्‌श्रेर्ी्‌के्‌दे वालयों्‌का्‌प्रथम्‌साल्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌के्‌आिे्‌माप्‌की्‌दरू ी्‌पर्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌दस
ू रा्‌साल्‌सात्‌हाथ्‌की्‌दरु ी्‌पर, तीसरा्‌नौ्‌हाथ्‌की्‌दरू ी्‌पर, चौथा्‌ग्यारह्‌हाथ्‌कक्‌
दरू ी्‌पर्‌एवं्‌पाूँचवाूँ्‌तेरह्‌हाथ्‌की्‌दरू ी्‌पर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌अत्यधत्‌छोिे , क्षुद्र-मध्यम्‌एवं्‌
क्षुद्र्‌उत्तम्‌कोदि्‌के्‌दे वालय्‌के्‌सालों्‌(प्राकारों)्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌॥१३-१५॥
बद्
ु धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌इस्‌ववधि्‌से्‌या्‌पव
ू ोक्त्‌क्रम्‌से्‌चारो्‌ओर्‌प्राकार्‌की्‌रचना्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌
इसके्‌मख
ु भाग्‌की्‌लम्बाई्‌पव
ू -ण वर्र्णत्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌माप्‌के्‌ज्ञाता्‌सभवत्त्‌के्‌भीतर्‌से्‌माप्‌लेते्‌
है ्‌।्‌कुछ्‌ववद्वानों्‌के्‌अनस
ु ार्‌सभवत्त्‌के्‌मध्य्‌से्‌एवं्‌कुछ्‌के्‌अनस
ु ार्‌सभवत्त्‌के्‌बाहर्‌से्‌माप्‌लेना्‌
चादहये्‌॥१६-१७॥
प्राकारमभवर्त्
अधतमणण्डल्‌की्‌सभवत्त्‌का्‌ववष्कम्भ्‌(मोिाई)्‌डेढ़्‌हाथ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌आगे्‌के्‌प्राकारों्‌के्‌
ववष्कम्भो्‌का्‌माप्‌तीन-तीन्‌अङ्गुल्‌बढ़ाते्‌हुये्‌दो्‌हाथ्‌तक्‌क्रमानुसार्‌ले्‌जाना्‌चादहये्‌।्‌पाूँचो्‌
सालो्‌(प्राकारों)्‌का्‌ववष्कम्भ्‌इस्‌प्रकार्‌ग्रहर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌उनके्‌ववष्कम्भ-मान्‌से्‌उनकी्‌ऊूँचाई्‌
तीन्‌गुनी्‌या्‌चार्‌गुनी्‌अधिक्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌अग्र्‌भाग्‌(ऊपरी्‌भाग)्‌का्‌ववस्तार्‌(मूल्‌से)्‌आठ्‌
भाग्‌कम्‌होना्‌चादहये्‌॥१८-१९॥

om
प्राकार्‌की्‌ऊूँचाई्‌उत्तर्‌के्‌अधत्‌तक्‌या्‌(स्तम्भ्‌के)्‌कुम्भ्‌या्‌मन्ण्ड्‌तक्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌प्राकार्‌
को्‌मसूरक्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌खण्डहम्यण्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌सभवत्त्‌सीिी्‌हो्‌अथवा्‌बुद्बुद्‌
(गोल्‌सजाविी्‌बबधद)ु ्‌या्‌अिणचधद्र्‌उसके्‌शीषणभाग्‌पर्‌सुसन्ज्जत्‌होना्‌चादहये्‌॥२०-२१॥
(छोिे ्‌दे वालयो्‌के)्‌सबसे्‌छोिे ्‌मन्धदर्‌के्‌सालों्‌की्‌सभवत्त्‌(प्राकारों्‌की्‌मोिाई)्‌हस्त-प्रमार््‌से्‌होती्‌

॥२२॥
s.c
है ्‌।्‌इसे्‌डेढ़्‌हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌होकर्‌पूव-ण वर्र्णत्‌रीनत्‌(तीन-तीन्‌अङ्गुल)्‌से्‌क्रमानुसार्‌बढ़ाना्‌चादहये्‌

प्राकार-शीषण्‌उत्तर, वाजन्‌एवं्‌छर्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌इसकी्‌ऊूँचाई्‌सभवत्त्‌के्‌चौड़ाई्‌के्‌बराबर, सवा्‌


भाग्‌या्‌डेढ़्‌भाग्‌अधिक्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌ऊूँचाई्‌को्‌ग्यारह्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌तीन्‌भाग्‌से्‌
ok
उत्तर, तीन्‌भाग्‌से्‌वाजन, दो्‌भाग्‌से्‌अब्ज्‌एवं्‌तीन्‌भाग्‌से्‌क्षेपर््‌की्‌क्रमानुसार्‌योजना्‌करनी्‌
चादहये्‌।्‌सभवत्त्‌(का्‌बाहरी्‌भाग)्‌सीिा्‌अथवा्‌खण्डहम्यण्‌से्‌युक्त्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌यह्‌अधिष्ठान्‌से्‌
प्रारम्भ्‌होकर्‌(ऊूँचाई्‌पर)्‌ननगणम्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌॥२३-२५॥
आित
ृ मण्डप
Bo

सभवत्त्‌के्‌भीतरी्‌भाग्‌में ्‌एक, दो्‌या्‌तीन्‌तल्‌से्‌यक्


ु त्‌आवत
ृ मण्डप्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌
सभवत्त्‌बाहर्‌से्‌सीिी्‌होती्‌है ्‌।्‌ननचले्‌तल्‌के्‌तीन्‌भाग्‌में ्‌से्‌दो्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌ऊपरी्‌तल्‌का्‌
मान्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌अथवा्‌यह्‌चतथ
ु ांश्‌या्‌आठवाूँ्‌भाग्‌हीन्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌या्‌इसकी्‌ऊूँचाई्‌
बाहरी्‌सभवत्त्‌के्‌बराबर्‌हो्‌सकती्‌है ्‌।्‌यह्‌मासलका्‌की्‌आकृनत्‌वाली्‌या्‌महावार्‌(बड़ा्‌बरामदा)्‌से्‌
44

यक्
ु त्‌होती्‌है ्‌॥२६-२७॥
बाह्य्‌सभवत्त्‌की्‌सबसे्‌अधिक्‌ऊूँचाई्‌प्रिान्‌दे वालय्‌की्‌ननचली्‌भसू म्‌के्‌स्थलभाग्‌से्‌उत्तर्‌पयणधत,
प्रस्तर्‌तक, खण्डहम्यण्‌के्‌उत्तर्‌तक्‌अथवा्‌सशखर्‌पयणधत्‌हो्‌सकती्‌है ्‌॥२८-२९॥
दो्‌या्‌एक्‌तलयुक्त्‌मण्डप्‌(दे वालय)्‌के्‌चाओ्‌ओर्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌यह्‌अधिष्ठान्‌से्‌युक्त, उसके्‌
बराबर्‌ऊूँचा, आठ्‌भाग्‌कम्‌या्‌तीन्‌चौथाई्‌ऊूँचा्‌ओ्‌सकता्‌है ्‌।्‌मण्डप्‌के्‌स्तम्भ्‌(अधिष्ठान्‌से)्‌
दग
ु ुने्‌ऊूँचे्‌या्‌(दग
ु ुने्‌से)्‌आठ्‌या्‌छः्‌भाग्‌कम्‌ऊूँचे्‌हो्‌सकते्‌है ्‌॥३०-३१॥
सालिीषाालङ्कार
प्राकार्‌के्‌शीषणभाग्‌के्‌अलङ्करर््‌-्‌साल्‌(प्राकार)्‌के्‌शीषणभाग्‌पर्‌वष
ृ भ्‌या्‌बूतों्‌का्‌स्वरूप्‌
अङ्ककत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌मूल्‌दे व-भवन्‌का्‌जधमतल्‌(अधिष्ठान)्‌साल्‌के्‌जधम्‌से्‌एक्‌हाथ्‌ऊूँचा्‌
रखना्‌चादहये्‌॥३२॥
अथधष्ठानोत्सेध
अधिष्ठान्‌की्‌ऊूँचाई्‌-्‌क्षुद्र्‌दे वालय्‌में ्‌शेष्‌सालों्‌मे्‌प्रत्येक्‌साल्‌छः-छः्‌अङ्गल
ु ्‌कम्‌होता्‌जाता्‌
है ्‌।्‌मध्यम्‌दे वालय्‌में ्‌अट्ठारह्‌अङ्गल
ु ्‌का्‌अधतर्‌होता्‌है ्‌।्‌प्रत्येक्‌साल्‌में ्‌(प्रथम्‌से)्‌पाूँचवे्‌
तक्‌चार-चार्‌अङ्गुल्‌कम्‌होता्‌जाता्‌है ्‌।्‌स्थपनत्‌को्‌इसी्‌ववधि्‌से्‌साल-योजना्‌करनी्‌चादहये्‌
॥३३-३४॥
पररिारालयविधान
दे व-पररवार्‌के्‌भवन्‌का्‌वविान्‌-्‌पररवार्‌दे वालय्‌(प्रिान्‌दे व-मूनतण्‌से्‌पथ
ृ क्‌्‌दे व-पररवार्‌का्‌
मन्धदर, जो्‌मन्धदर्‌पररसर्‌में ्‌बने्‌होते्‌है )्‌के्‌गभणगह
ृ ्‌का्‌मान्‌प्रिान्‌दे वालय्‌के्‌ववस्तार्‌का्‌आिा्‌
होता्‌है ्‌।्‌इस्‌तीसरे ्‌भाग, आिा, तीन्‌चौथाई्‌के्‌बराबर्‌भी्‌रक्खा्‌जाता्‌है ्‌।्‌इस्‌भवन्‌का्‌ववस्तार्‌
तीन, चार, पाूँच, छः्‌या्‌सात्‌हात्‌रखना्‌चादहये्‌॥३५॥

om
शास्र्‌के्‌ज्ञाताओं्‌के्‌अनुसार्‌आथ, बारह, सोलह्‌या्‌बत्तीस्‌पररवार-दे वता्‌होते्‌है ्‌।्‌पररवार-दे वों्‌की्‌
मूनतण्‌की्‌ऊूँचाई्‌ननयमानुसार्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌जो्‌प्रमार््‌सकल्‌बेरों्‌(बेरों, पट्दियों्‌पर्‌ननसमणत्‌
आकृनत)्‌के्‌सलये्‌कही्‌गई्‌है , वही्‌प्रमार््‌श्रेष्ठ्‌स्थपनत्‌को्‌ग्रहर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌ये्‌(मूनतणयाूँ)्‌सभी्‌
लक्षर्ों्‌से्‌युक्त्‌बैठी्‌या्‌खड़ी्‌मुद्रा्‌में ्‌होनी्‌चादहये्‌॥३६-३८॥
अष्टौ्‌पररिार
s.c
आठ्‌पररवार-दे वता्‌-्‌छोिे ्‌दे वालयों्‌में ्‌एक्‌ही्‌प्राकार्‌एवं्‌आठ्‌पररवार्‌दे वता्‌होने्‌चादहये्‌।्‌यदद्‌
पीठ-संज्ञक्‌वास्त-ु पद्‌हो्‌तो्‌आयणक्‌के्‌पद्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌ऋषभ, गर्ाधिप, कमलजा्‌(लक्ष्मी),
मातक
ृ ायें, गुह, आयण, अच्यत
ु ्‌एवं्‌चण्डेश्‌होने्‌चादहये्‌॥३९॥
ok
्िादि्‌पररिार
बारह्‌पररवार-दे वता्‌-्‌उपपीठ्‌वास्तुपद्‌पर्‌बारह्‌पररवार-दे वताओं्‌की्‌स्थापना्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌पहले्‌
की्‌भाूँनत्‌आयणक्‌पद्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌वष
ृ , कमलजा, गह
ृ ्‌एवं्‌हरर्‌होने्‌चादहये्‌।्‌सूय्‌ण के्‌पद्‌से्‌दादहनी्‌
ओर्‌रवव, गजवदन, यम, मातक
ृ ायें, जलेश, दग
ु ाण, िनद्‌एवं्‌चण्ड्‌क्रमानस
ु ार्‌होने्‌चादहये्‌॥४०-४१॥
Bo

षोडि्‌पररिार
षोडश्‌पररवार-दे वता्‌-्‌उग्र्‌पीठ्‌वास्तप
ु द्‌पर्‌सोलह्‌दे व-पररवार्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌आयणक्‌पद्‌
पर्‌वष
ृ ्‌आदद्‌दे वों्‌को्‌पहले्‌के्‌सदृश्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌ईश, जयधत, भश
ृ , अन्ग्न, ववतथ,
भङ्
ृ गनप
ृ , वपत,ृ सग
ु ल, शोष,वायु,मख्
ु य्‌एवं्‌उददनत्‌के्‌पद्‌पर्‌क्रमशः्‌चधद्र, चधद्र, सय
ू ,ण गजवदन, श्री,
44

सरस्वती, मातक
ृ ायें, शक्र
ु , जीव, दग
ु ाण, ददनत्‌एवं्‌उददनत्‌होनी्‌चादहये्‌॥४२-४४॥
्िात्रत्रंित्‌पररिार
बत्तीस्‌पररवार-दे वता्‌-्‌स्थन्ण्डल्‌वास्तुपद्‌पर्‌बत्तीस्‌पररवारदे वता्‌स्थावपत्‌ककये्‌जाते्‌है ्‌।्‌ब्रह्मा्‌के्‌
पद्‌के्‌बाहर्‌नौ्‌पदो्‌पर्‌श्री, ज्येष्ठा, उमा्‌एवं्‌सरस्वती्‌को्‌क्रमशः्‌साववधद्र, इधद्रजय, रुद्रजय्‌एवं्‌
आपवत्स्‌के्‌पद्‌पर्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌आयणक्‌आदद्‌के्‌पद्‌पर्‌वष
ृ भ्‌आदद्‌दे वों्‌को्‌पहले्‌की्‌भाूँनत्‌
स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌॥४५-४६॥
ईश, पजणधय, महे धद्र, सूय,ण सत्य, अधतररक्ष, अनल, पष
ू ा, गह
ृ क्षत, यम, गधिवण, मष
ृ , वपत,ृ बोिन, पुष्पदधत,
वरुर्, यक्ष, समीरर्, नाग, भललाि, सोम, मग
ृ ्‌एवं्‌उददनत्‌के्‌पद्‌पर्‌क्रमशः्‌दे वों्‌की्‌स्थापना्‌करनी्‌
चादहये्‌।्‌(ये्‌दे वता्‌है ०)्‌ईश, शसश, नन्धदकेश्वर, सुरपनत, महाकाल, ददनकर, वन्ह्न, बह
ृ स्पनत, गजवदन,
यम, भङ्
ृ गरीदि, चामुण्डा, ननऋनत, अगस्त्य, ववश्वकमाण, जलपनत, भग
ृ ु, दक्ष्‌प्रजापनत, वायु, दग
ु ाण, वीरभद्र,
िनद, चण्डेश्वर्‌एवं्‌शक्
ु त्‌।्‌ववद्वानों्‌के्‌कथनानुसार्‌स्थन्ण्डल्‌वास्तु-ववभाग्‌में ्‌यह्‌व्यवस्था्‌होनी्‌
चादहये्‌॥४७-५२॥
वास्तु-ववधयास्‌सम्‌पदों्‌का्‌हो्‌अथवा्‌ववषम्‌पदों्‌का्‌हो, पररवार-दे वता्‌प्राकार्‌की्‌सभवत्त्‌पर्‌ननसमणत्‌
होने्‌चादहये्‌।्‌उससे्‌पथ
ृ क्‌्‌होने्‌की्‌न्स्थनत्‌में ्‌मध्य्‌पद्‌के्‌पास्‌होने्‌चादहये्‌।्‌जहाूँ्‌तीन्‌अथवा्‌
पाूँच्‌प्राकार्‌हो, वहाूँ्‌प्रारन्म्भक्‌आठ्‌दे वता्‌मध्याहार्‌या्‌अधताहार्‌पर्‌ननसमणत्‌होने्‌चादहये्‌।्‌यदद्‌
दे वालय्‌पन्श्चम-मुख्‌हो्‌तो्‌समर्‌के्‌पद्‌पर्‌वष
ृ भ्‌की्‌न्स्थनत्‌होनी्‌चादहये्‌॥५३-५४॥
कमजल, गह
ृ ्‌एवं्‌हरर्‌को्‌भुिर, आयण्‌एवं्‌वववस्वान्‌के्‌पद्‌पर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌न्जस्‌ददशा्‌में ्‌ईश्वर्‌
के्‌भवन्‌का्‌मुख्‌हो, उसी्‌ददशा्‌में ्‌उनका्‌भी्‌मुख्‌होना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌दे वों्‌को्‌पूवव
ण र्र्णत्‌पदो्‌पर्‌
होना्‌चादहये्‌एवं्‌उनका्‌मुख्‌दे वालय्‌की्‌ओर्‌होना्‌चादहये्‌॥५५॥
दे वालय्‌का्‌मुख्‌चाहे ्‌पूव्‌ण ददशा्‌में ्‌हो, चाहे ्‌पन्श्चम्‌में ्‌हो, वष
ृ ्‌का्‌मुख्‌अथवा्‌पष्ृ ठभाग्‌सशव्‌की्‌

om
ओर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌चण्डेश्‌एवं्‌गजानन्‌का्‌मुख्‌क्रमशः्‌दक्षक्षर््‌एवं्‌उत्तर्‌की्‌ओर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
दे व-पररवार्‌के्‌भवन्‌सभी्‌अङ्गो्‌से्‌युक्त, उधचत्‌रीनत्‌से्‌प्रासाद, मण्डप, सभा्‌अथवा्‌शाला्‌के्‌
आकार्‌का्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌॥५६-५७॥
मध्यहार्‌एवं्‌अधतहाणर्‌के्‌बीच्‌में ्‌मासलका-पङ्न्क्त्‌ननसमणत्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌यह्‌एक, दो, नतन, चार्‌या्‌
s.c
पाूँच्‌तल्‌की्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌दीवार्‌के्‌ऊपर्‌एवं्‌स्तम्भ्‌के्‌ऊपर्‌स्तम्भ्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
सभवत्त्‌के्‌ऊपर्‌स्तम्भ्‌ननसमणत्‌हो्‌सकते्‌है ; ककधतु्‌स्तम्भ्‌के्‌ऊपर्‌सभवत्त्‌नही्‌ननसमणत्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
मासलका-पङ्न्क्त्‌को्‌कूि्‌एवं्‌कोष्ठ्‌आदद्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌जालसभवत्त्‌से्‌अलङ्कृत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌
मण्डप्‌के्‌आकृनत्‌की, शाला्‌या्‌सभा्‌के्‌आकृनत्‌की्‌होनी्‌चादहये्‌॥५८-६०॥
ok
अब्‌भन्क्तमान्‌(ववभाजन, दरू ी)्‌एवं्‌स्तम्भ्‌का्‌आयाम्‌संक्षेप्‌में ्‌वर्र्णत्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।्‌प्रिान्‌
दे वभवन्‌के्‌उपानत्‌(अधिष्ठान्‌का्‌ऊपरी्‌भाग)्‌से्‌उत्तरपयणधत्‌की्‌दरू ी्‌को्‌सात्‌बराबर्‌भागों्‌में ्‌
बाूँि्‌कर्‌दो्‌भाग्‌से्‌मसूरक्‌(अधिष्ठान)्‌की्‌ऊूँचाई्‌एवं्‌पाूँच्‌भाग्‌से्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌रखनी्‌
चादहये्‌।्‌स्तम्भ्‌को्‌सबी्‌अङ्गो्‌से्‌यक्
ु त्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌या्‌स्तम्भ्‌के्‌प्रमार््‌को्‌नौ्‌भागों्‌
Bo

में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌दो्‌भाग्‌से्‌अधिष्ठान्‌एवं्‌शेष्‌भाग्‌से्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌ढ़ाई्‌
हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌छः-्‌छः-्‌अङ्गल
ु ्‌बढ़ाते्‌हुये्‌छः्‌हाथ्‌तक्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌
इस्‌प्रकार्‌स्तम्भों्‌की्‌उूँ चाई्‌पधद्रह्‌प्रकार्‌की्‌हो्‌सकती्‌है ्‌।्‌भीतरी्‌सभवत्त्‌की्‌मोिाई्‌के्‌अनस
ु ार्‌
स्तम्भ्‌की्‌चौड़ाई्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌यह्‌भन्क्तमान्‌एवं्‌लम्बाई्‌छोिे ्‌एवं्‌बड़े्‌सभी्‌दे वालयों्‌के्‌सलये्‌
44

समान्‌है ्‌।्‌अथवा्‌छः्‌अङ्गल
ु ्‌से्‌प्रारम्भ्‌करके्‌एक-एक्‌अङ्गल
ु ्‌बढ़ाते्‌हुये्‌बीस्‌अङ्गल
ु पयणधत्‌
पादववष्कम्भ्‌(स्तम्भ्‌की्‌चौड़ाई)्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌॥६१-६६॥
अधिष्ठान्‌की्‌ऊूँचाइ्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌का्‌आिा, छः्‌या्‌आठ्‌भाग्‌कम्‌या्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌का्‌
तीसरा्‌अथवा्‌चौथा्‌भाग्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌अधिष्ठान्‌पादबधि्‌या्‌चारुबधि्‌शैली्‌का्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌इसका्‌चतुथांश्‌कम्‌प्रस्तर्‌होना्‌चादहये, जो्‌अलङ्करर्ों्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌हो्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌
पूवव
ण र्र्णत्‌रीनत्‌से्‌उधचत्‌ढं ग्‌से ननमाणर्कायण्‌करना्‌चादहये्‌॥६७-६९॥
(न्जस्‌प्रकार्‌दे वालय्‌में ्‌मासलका)्‌उसी्‌प्रकार्‌मनुष्यो्‌के्‌आवास्‌में ्‌खलूररका्‌का्‌ननमाणर््‌गह
ृ ्‌के्‌
चारो्‌ओर्‌होना्‌चादहये, जो्‌प्रथम्‌आवरर््‌(प्राकार)्‌से्‌लेकर्‌तीसरे ्‌प्राकार्‌तक्‌होता्‌है ्‌॥७०॥
उनके्‌द्वारों्‌को्‌अभीन्प्सत्‌ददशा्‌में ्‌मनुष्यों्‌के्‌भवन्‌में ्‌कहे ्‌गये्‌ननयम्‌के्‌अनुसर्‌स्थावपत्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌(मासलकापङ्न्क्त्‌में )्‌पररवार-दे वालयों्‌को्‌न्जन-न्जन्‌पदों्‌में ्‌कहा्‌गया्‌है , उधहे ्‌क्रमानुसार्‌
वही्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌आयणक्‌के्‌पद्‌से्‌प्रारम्भ्‌करते्‌हुये्‌पव
ू व
ण र्र्णत्‌ननयम्‌के्‌अनस
ु ार्‌
दे वालय्‌की्‌ओर्‌उधमख
ु ्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌इन्‌पररवार-दे वालयोंके्‌बाहर्‌नत्ृ य-मण्डप्‌एवं्‌पीठ्‌(वेदी)्‌
आदद्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌अथवा्‌स्नान-मण्डप्‌एवं्‌नत्ृ य-मण्डप्‌पररवारदे वालय्‌के्‌भीतर्‌भी्‌
प्रमार््‌के्‌अनुसार्‌ननसमणत्‌हो्‌सकता्‌है ्‌॥७१-७३॥
पीठलक्षण
पीठ्‌के्‌लक्षर््‌-्‌गभणगह
ृ ्‌के्‌व्यास्‌के्‌आिे्‌प्रमार््‌से्‌दो्‌पीठों्‌की्‌चौड़ाई्‌एवं्‌ऊूँचाई्‌रखनी्‌चादहये्‌
।्‌बसलववष्िर्‌(जहाूँ्‌बसल्‌दी्‌जाय)्‌की्‌ऊूँचाई्‌एवं्‌चौड़ाई्‌एक, दो्‌या्‌तीन्‌हाथ्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
(वपशाच)्‌पीठ्‌को्‌गोपुर्‌से्‌बाहर्‌प्रासाद्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌आिे्‌भग्‌की्‌दरू ी्‌पर्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌
।्‌बसलववष्िर्‌की्‌गोपुर्‌से्‌दरू ी्‌उपयक्
ुण त्‌माप्‌के्‌बराबर्‌अथवा्‌तीन्‌चौथाई्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
वपशाचपीठ्‌को्‌पाूँचो्‌प्राकारों्‌के्‌बाहर्‌एवं्‌मन्धदर्‌के्‌सम्मुख्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌बसलववष्िर्‌को्‌

om
वपशाचपीठ्‌एवं्‌प्रासाद्‌के्‌मध्य्‌में ्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥७४-७६॥
पीठ्‌की्‌ऊूँचाई्‌को्‌सोलह्‌बराबर्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌एक्‌भाग्‌से्‌जधम, चार्‌भाग्‌से्‌जगती,
तीन्‌भाग्‌से्‌कुमुद, उसके्‌ऊपर्‌एक्‌भाग्‌से्‌पट्ि, तीन्‌भाग्‌से्‌कण्ठ, ऊपर्‌एक्‌भाग्‌से्‌कम्प्‌एवं्‌
उसके्‌ऊपर्‌दो्‌भाग्‌से्‌वाजन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌॥७७-७८॥
s.c
उसके्‌ऊपर्‌एक्‌भाग्‌से्‌वाजन्‌एवं्‌कमलपुष्प्‌होना्‌चादहये्‌।्‌कमल्‌का्‌घेरा्‌(पीठ्‌के)्‌व्यास्‌का्‌
आिा्‌या्‌तीन्‌चौथाई्‌होना्‌चादहये्‌।्‌पद्म्‌के्‌ऊपर्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌कर्र्णका्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये,
न्जसका्‌ववस्तार्‌पद्म्‌का्‌तीन्‌चौथाई्‌हो्‌।्‌पद्म्‌की्‌ऊूँचाई्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌का्‌आिा्‌अथवा्‌
कर्र्णका्‌की्‌ऊूँचाई्‌का्‌आिा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌पीठ्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌भद्रयुक्त, भद्ररदहत्‌या्‌उपपीठ्‌से्‌
ok
युक्त्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌पीठ्‌की्‌आकृनत्‌अधिष्ठान्‌के्‌अनुसार्‌या्‌उससे्‌पथ
ृ क्‌्‌हो्‌सकती्‌है ्‌।्‌इस्‌
प्रकार्‌प्राचीन्‌श्रेष्ठ्‌मुननयों्‌ने्‌पीठ्‌के्‌अलङ्करर्ों्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌है ्‌॥७९-८१॥
प्रासाद्‌के्‌आिे्‌माप्‌से्‌वष
ृ भ्‌के्‌अग्र्‌भाग्‌में ्‌ध्वज्‌स्थान्‌का्‌ननमाणर््‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌आगे्‌
बरसशखालय्‌(बरशल
ू )्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ये्‌सभी्‌वष
ृ ्‌आदद्‌गोपरु ्‌के्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌(प्राकार्‌के)्‌भीतर्‌
Bo

होने्‌चादहये्‌॥८२॥
प्राकाराथश्रतस्थान
प्राकार्‌के्‌आधश्रत्‌स्थान्‌-्‌मयाणदद्‌साल्‌(प्राकार)्‌से्‌सिा्‌कर्‌आग्नेय्‌कोर््‌में ्‌हवव्‌का्‌प्रकोष्ठ्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌अन्ग्नकोर््‌एवं्‌गोपरु ्‌के्‌मध्य्‌में ्‌िन-िाधय्‌का्‌गह
ृ ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यम्‌के्‌प्रकोष्ठ्‌
44

पर्‌मज्जनशाला्‌(स्नानमण्डप)्‌एवं्‌वही्‌पष्ु पमण्डप्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌॥८३-८४॥
ननऋनत्‌के्‌स्थान्‌पर्‌अस्र-मण्डप्‌एवं्‌वरुर््‌तथा्‌वाय्‌ु के्‌स्थान्‌पर्‌शयनस्थान्‌ननसमणत्‌करना्‌
चादहये्‌॥८५॥
सोम्‌के्‌पद्‌पर्‌िमणश्रवर्-मण्डप्‌(जहाूँ्‌िमणसभा, िमणववषयक्‌प्रवचन्‌होते्‌हो्‌)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ईश्‌
के्‌पद्‌पर्‌एवं्‌आपवत्स्‌के्‌पद्‌पर्‌वापी्‌एवं्‌कूप्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ईश्‌एवं्‌गोपुर्‌के्‌मध्य्‌स्थल्‌में ्‌
वाद्यस्थान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ववमान्‌के्‌ननकि्‌ही्‌ईश्‌के्‌पद्‌पर्‌चण्डेश्वर्‌का्‌स्थान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
अथवा्‌पूवव
ण र्र्णत्‌स्थान्‌पर्‌बुद्धिमान्‌को्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌॥८६-८७॥
(ववमान्‌के)्‌पीठ्‌के्‌सामने्‌ववमान्‌के्‌मान्‌के्‌अनुसार्‌शन्क्तस्तम्भ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌क्षुद्र्‌(अत्यधत्‌
छोिे )्‌मन्धदर्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌दग
ु ुने्‌माप्‌की्‌शन्क्तस्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌अलप्‌(छोिे )्‌
ववमान्‌का्‌शन्क्तस्तम्भ्‌उसके्‌बराबर्‌माप्‌का्‌तथा्‌मध्यम्‌ववमान्‌में ्‌उसकी्‌ऊूँचाई्‌का्‌आिा्‌या्‌
तीन्‌चौथाई्‌माप्‌का्‌शन्क्तस्तम्भ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उत्तम्‌ववमान्‌में ्‌उसकी्‌ऊूँचाई्‌के्‌तीसरे ्‌या्‌आिे्‌
भाग्‌के्‌बराबर्‌शन्क्तस्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इसकी्‌चौड़ाई्‌एक्‌हाथ, सोलह्‌अङ्गल
ु ्‌या्‌
दश्‌अङ्गल
ु ्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌शन्क्तस्तम्भ्‌को्‌मन्ण्ड्‌एवं्‌कुम्भ्‌से्‌यक्
ु त्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌उसके्‌ऊपर्‌
भूत्‌या्‌वष
ृ भ्‌की्‌आकृनत्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌यह्‌भाग्‌प्रस्तर्‌या्‌काष्ठ्‌से्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌
इसे्‌वत्त
ृ ाकार, अष्िकोर््‌या्‌सोलह्‌कोर््‌का्‌होना्‌चादहये्‌।्‌॥८८-९१॥
इतर्‌स्थानानन
अन्य्‌स्थान्‌-
वेशस्थान्‌(पुरोदहत्‌का्‌आवास), वापी्‌(बावड़ी), कूप, बगीचा्‌एवं्‌दीनघणका्‌(तालाब)्‌सभी्‌स्थानों्‌में ्‌
(कही्‌भी)्‌हो्‌सकते्‌है ्‌।्‌इसी्‌प्रकार्‌मठ्‌एवं्‌भोजनशाला्‌भी्‌कहीं्‌भी्‌ननसमणत्‌हो्‌सकते्‌है ्‌॥९२॥
यदद्‌ववमान्‌में ्‌एक्‌प्राकार्‌हो्‌तो्‌वह्‌अधतमणण्डल्‌न्‌होकर्‌अधतहाणर्‌होता्‌है ्‌।्‌यदद्‌तीन्‌प्राकार्‌हो्‌

om
तो्‌वे्‌अधतहाणर, मध्यमहार्‌एवं्‌मयाणदासभवत्त्‌होते्‌है ्‌।्‌यदद्‌पाूँच्‌प्राकार्‌हो्‌(तो्‌वे्‌पूवव
ण र्र्णत्‌होते्‌है )्‌
इन्‌प्राकारों्‌के्‌ऊपर्‌चारो्‌ओर्‌पङ्न्क्त्‌में ्‌वष
ृ भों्‌की्‌आकृनतयाूँ्‌ननसमणत्‌होती्‌है ्‌॥९३-९४॥
शन्क्तस्तम्भ्‌से्‌पूव्‌ण प्रिान्‌दे वालय्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌तीन, चार्‌या्‌पाूँच्‌गुनी्‌दरू ी्‌पर्‌गर्र्कागह
ृ ्‌एवं्‌
उसके्‌दोनों्‌पाश्वों्‌में ्‌संवादहका-स्थान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌प्राकार्‌के्‌बाहर्‌चारो्‌ओर्‌(मन्धदर्‌के)्‌सेवकों्‌
s.c
का्‌आवास्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसी्‌प्रकार्‌दाससयों्‌का्‌आवास्‌होना्‌चादहये्‌अथवा्‌पूव्‌ण ददशा्‌में ्‌
सेवकाददकों्‌का्‌आवास्‌होना्‌चादहये्‌।्‌गुरुमठ्‌(प्रिान्‌पुजारी्‌का्‌स्थान)्‌दक्षक्षर््‌ददशा्‌में ्‌होना्‌
चादहये्‌अथवा्‌पूव्‌ण ददशा्‌में ्‌होना्‌चादहये, न्जसका्‌मुख्‌दक्षक्षर््‌ददशा्‌में ्‌हो्‌।्‌शेष्‌के्‌ववषय्‌में , जो्‌
नही्‌कहा्‌गया्‌है , वह्‌सब राजा्‌के्‌अनुसार्‌करना्‌चादहये्‌॥९५-९७॥
ok
विष्णुपररिारक
ववष्र्ू-दे वालय्‌के्‌पररवार्‌-दे वता्‌-्‌अब्‌मै्‌ववष्र्ूभवन्‌के्‌पररवारदे वों्‌के्‌ववषय्‌में ्‌कहता्‌हूूँ्‌।्‌प्रमख
ु ्‌
स्थान्‌(पूव्‌ण मे)्‌वैनतेय्‌(गरुड़), अन्ग्नकोर््‌में ्‌गजमुख, दक्षक्षर््‌में ्‌वपतामह्‌एवं्‌वपतप
ृ द्‌पर्‌सप्त्‌
मातक
ृ ायें्‌कही्‌गई्‌है ्‌।्‌जलेश्‌के्‌पद्‌पर्‌गह
ु , वायव्य्‌कोर््‌में ्‌दग
ु ाण, सोम्‌के्‌पद्‌पर्‌िनाधिप्‌कुबेर्‌
Bo

तथा्‌ईशान्‌कोर््‌पर्‌सेनापनत्‌का्‌स्थान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌पीठ्‌आदद्‌की्‌न्स्थनत्‌पव
ू व
ण र्र्णत्‌ननयमों्‌के्‌
अनस
ु ार्‌होनी्‌चादहये्‌॥९८-९९॥
(उपयक्
ुण त्‌व्यवस्था)्‌एक्‌प्राकार्‌होने्‌पर्‌इस्‌प्रकार्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌अब्‌बारह्‌पररवारदे वों्‌का्‌वर्णन्‌
ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।्‌ववष्र्ु्‌के्‌सामने्‌चक्र, उसके्‌दादहने्‌गरुड्‌एवं्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌शङ्ख्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
44

सय
ू ्‌ण एवं्‌चधद्रमा्‌गोपुर्‌के्‌दोनों्‌पाश्वों्‌मे्‌ननसमणत्‌हो्‌एवं्‌इनका्‌मख
ु ्‌भीतर्‌की्‌ओर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
आग्नेय्‌कोर््‌में ्‌हववष्‌को्‌पकाने्‌का्‌स्थान्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌शेष्‌ननमाणर््‌पव
ू व
ण र्र्णत्‌ननयम्‌के्‌
अनुसार्‌होना्‌चादहये्‌।॥१००-१०२॥
जहाूँ्‌सोलह्‌पररवारदे वों्‌की्‌स्थापना्‌करनी्‌हो, वहाूँ्‌उनकी्‌स्थापना्‌मध्यहार्‌एवं्‌अधतहाणर्‌के्‌बीच्‌में ्‌
करनी्‌चादहये्‌।्‌मण्डप्‌के्‌आगे्‌पक्षक्षराज्‌(गरुड)्‌एवं्‌पीथ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सशव्‌को्‌छोड़कर्‌सभी्‌
लोकपालों्‌को्‌उनके्‌स्थानों्‌पर्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌कोर््‌एवं्‌द्वारपालों्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌मे्‌
आददत्य, भग
ृ ,ु दोनो्‌अन्श्वनीकुमार, सरस्वती, पद्मा, पधृ थवी, मुननगर््‌एवं्‌सधचवदे वों्‌को्‌स्थावपत्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌यदद्‌दे वपररवार्‌की्‌संख्या्‌बत्तीस्‌हो्‌तो्‌उधहे ्‌वही्‌उधचत्‌रीनत्‌से्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌
।्‌॥१०३-१०५॥
चण्ड, प्रचण्ड, रथनेसम, पाञ्चजधय, दग
ु ाण, गर्ेश, रवव्‌तथा्‌चधद्र-इन्‌सभी्‌महान्‌दे वों्‌को्‌तथा्‌सवेश्वर्‌
एवं्‌सरु पनत-्‌इन्‌दस्‌को्‌पाूँचों्‌प्राकारों्‌के्‌गोपरु ्‌की्‌ओर्‌मख
ु ्‌ककये्‌हुये्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌
॥१०६॥
िष
ृ लक्षण
वष
ृ भ्‌के्‌लक्षर््‌-्‌वष
ृ ्‌(की्‌प्रनतमा)्‌का्‌लक्षर््‌अब्‌संक्षेप्‌में ्‌वर्र्णत्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।्‌श्रेष्ठ्‌वष
ृ ्‌
की्‌ऊूँचाई्‌द्वार्‌के्‌बराबर्‌या्‌सलङ्ग्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌मध्यम्‌वष
ृ ्‌उससे्‌चार्‌भाग्‌कम्‌एवं्‌
छोिा्‌वष
ृ ्‌तीन्‌भाग्‌में ्‌दो्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌ऊूँचा्‌होता्‌है ्‌।्‌(अथवा)्‌छोिे ्‌वष
ृ ्‌की्‌ऊूँचाई्‌गभणगह
ृ ्‌की्‌
ऊूँचाई्‌की्‌आिी्‌होती्‌है ्‌एवं्‌श्रेष्ठ्‌वष
ृ ्‌की्‌ऊूँचाई्‌गभणगह
ृ ्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌इन्‌दो्‌ऊूँचाई्‌के्‌
मध्य्‌के्‌अधतर्‌को्‌आठ्‌भागों्‌में ्‌बाूँिा्‌गया्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌एक्‌हाथ्‌से्‌लेकर्‌नौ्‌हाथ्‌तक्‌
कननष्ठ्‌आदद्‌तीन(उत्तर, मध्यम, कननष्ठ्‌ऊूँचाई्‌वाले)्‌वष
ृ ों्‌के्‌तीन-तीन्‌भेद्‌बनते्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌एक्‌

om
अंश्‌(अङ्गुलप्रमार्)्‌का्‌माप्‌मूनतण्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌पधद्रहवे्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌कहा्‌गया्‌है ्‌॥१०७-११०॥
इसकी्‌लम्बाई्‌चालीस्‌अङ्गुल्‌होती्‌है ्‌।्‌इसके्‌प्रमान्‌का्‌वर्णन्‌अब्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।्‌सशर्‌के्‌
ऊध्वण्‌भाग से्‌लेकर्‌गले्‌तक्‌का्‌माप्‌द्स्‌अङ्गुल्‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌पश्चात्‌उसके्‌नीचे्‌गले्‌का्‌
माप्‌आठ्‌अङ्गुल्‌तथा्‌गले्‌से्‌ऊरू्‌भाग्‌के्‌अधत्‌तक्‌का्‌माप्‌सोलह्‌अङ्गुल्‌होता्‌है ्‌।्‌ऊरू्‌की्‌
s.c
लम्बाई्‌का्‌प्रमार््‌छः्‌अङ्गुल्‌एवं्‌जानु्‌(घुिने)्‌का्‌माप्‌दो्‌अङ्गुल्‌होता्‌है ्‌।्‌जङ्घा्‌(घुिने्‌के्‌
नीचे्‌का्‌भाग)्‌की्‌लम्बाई्‌छः्‌अङ्गुल्‌एवं्‌खरु ्‌की्‌लम्बाई्‌कोलक्‌(दो्‌अङ्गुल)्‌होती्‌है ्‌।्‌दोनों्‌
सींगों्‌के्‌मध्य्‌की्‌दरू ी्‌दो्‌अङ्गुल्‌तथा्‌सींग्‌की्‌लम्बाई्‌दो्‌कोलक्‌(चार्‌अङ्गुल)्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
॥१११-११३॥
ok
सींग्‌के्‌ननचले्‌भाग्‌का्‌व्यास्‌तीन्‌अङ्गुल्‌से्‌एवं्‌ऊपरी्‌ससरा्‌दो्‌अङ्गुल्‌का्‌होना्‌चादहये्‌।्‌वष
ृ ्‌
का्‌ललाि्‌नौ्‌अङ्गुल्‌का्‌एवं्‌मुख्‌का्‌व्यास्‌पाूँच्‌अङ्गुल्‌का्‌होना्‌चादहये्‌।्‌मुख्‌की्‌ऊूँचाई्‌
उसकी्‌चौड़ाई्‌के्‌बराबर्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌नेरों्‌की्‌लम्बाई्‌दो्‌अङ्गुल्‌एवं्‌उसकी्‌ऊूँचाई्‌(चौड़ाई्‌के)्‌
डेढ़्‌अङ्गल
ु ्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌नेरों्‌के्‌मध्य्‌में ्‌मख
ु भाग्‌की्‌लम्बाई्‌आठ्‌अङ्गल
ु ्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
Bo

इसके्‌पश्चात्‌पष्ृ ठभाग्‌ग्रीवा्‌के्‌अधत्‌तक्‌छः्‌अङ्गल
ु ्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌नेर्‌के्‌मध्य्‌से्‌ललाि्‌की्‌
ऊूँचाई्‌चार्‌अङ्गल
ु ्‌कही्‌गई्‌है ्‌॥११४-११६॥
नेर्‌से्‌कान्‌की्‌दरू ी्‌कान्‌की्‌लम्बाई्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌एवं्‌कान्‌की्‌लम्बाई्‌पाूँच्‌अङ्गल
ु ्‌
होनी्‌चादहये्‌।्‌कानों्‌को्‌मल
ू ्‌में ्‌दो्‌अङ्गल
ु ्‌चौड़ा, मध्य्‌में ्‌दो्‌अङ्गल
ु ्‌चौड़ा्‌एव्‌ऊपरी्‌भाग्‌एक्‌
44

अङ्गल
ु ्‌चौड़ा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इनकी्‌मोिाई्‌आिी्‌अङ्गल
ु ्‌होनी्‌चादहये्‌॥११७॥
नाक्‌की्‌लम्बाई्‌डेढ़्‌अङ्गल
ु , चौड़ाई्‌एक्‌अङ्गल
ु ्‌तथा्‌ऊूँचाई्‌एक्‌अङ्गल
ु ्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌मख
ु ्‌की्‌
लम्बाई्‌पाूँच्‌अङ्गुल, ऊपरी्‌ओठ्‌तीन्‌अङ्गुल्‌तथा्‌ननचला्‌ओठ्‌दो्‌अङ्गुल्‌होना्‌चादहये्‌॥११८-
११९॥
न्जह्वा्‌की्‌लम्बाई्‌तीन्‌अङ्गुल, चौड़ाई्‌दो्‌अङ्गुल्‌एवं्‌ऊूँचाई्‌(मोिाई)्‌एक्‌अङ्गुल्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
ग्रीवा्‌का्‌व्यास्‌दश्‌अङ्गुल्‌एवं्‌उसका्‌ननचला्‌भाग्‌बारह्‌अङ्गुल्‌होना्‌चादहये्‌।्‌पष्ृ ठ्‌पर्‌इसका्‌
मूल्‌भाग्‌आठ्‌अङ्गुल्‌एवं्‌शीषण्‌के्‌नीचे्‌छः्‌अङ्गुल्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ककुत्‌(पीठ्‌का्‌ऊभरा्‌भाग)्‌
का्‌व्यास्‌छः्‌अङ्गुल्‌एवं्‌इसकी्‌ऊूँचाइ्‌चौड़ाई्‌की्‌आिी्‌होनी्‌चादहये्‌॥१२०-१२१॥
ग्रीवा्‌के्‌अग्र्‌भाग्‌मे्‌ककुत्‌की्‌चौड़ाई्‌दो्‌अङ्गुल्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌ककुत्‌तक्‌शरीर्‌की्‌ऊूँचाई्‌
अट्ठारह्‌अङ्गल
ु ्‌एवं्‌पीठ्‌तक्‌ऊूँचाई्‌चौदह्‌अङ्गुल्‌होनी्‌चादहये्‌तथा्‌व्यास्‌बारह्‌अङ्गल
ु ्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌वपछले्‌ऊरुओं्‌की्‌चौड़ाई्‌दश, आठ्‌एवं्‌चार्‌अङ्गल
ु ्‌होनी्‌चादहये्‌॥१२२-१२३॥
उनकी्‌लम्बाई्‌पाूँच्‌अङ्गुल्‌एवं्‌जानु्‌(घुिना)्‌दो्‌अङ्गुल्‌का्‌होना्‌चादहये्‌।्‌जङ्घा्‌(घुिने्‌से्‌नीचे्‌
का्‌भाग)्‌की्‌लम्बाई्‌पाूँच्‌अङ्गुल्‌एवं्‌चौड़ाई्‌चार्‌अङ्गुल्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌खरु ों्‌की्‌ऊूँचाई्‌तीन्‌
अङ्गुल्‌एवं्‌इसी्‌प्रकार्‌पूँछ
ू ्‌के्‌मूल्‌भाग्‌का्‌माप्‌(तीन्‌अङ्गुल)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌अग्र्‌भाग्‌
डेढ़्‌अङ्गुल्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌जङ्घा्‌के्‌अधत्‌तक्‌यह्‌लिकती्‌होनी्‌चादहये्‌॥१२४-१२५॥
मुष्क्‌(अण्डकोश)्‌की्‌लम्बाई्‌तीन्‌अङ्गुल्‌एवं्‌चौड़ाई्‌दो्‌अङ्गुल्‌होनी्‌चादहये्‌तथा्‌शेफ्‌(सलङ्ग)्‌
की्‌लम्बाई्‌तीन्‌अङ्गुल्‌एवं्‌पेि्‌के्‌पास्‌इसकी्‌मोिाई्‌एक्‌अङ्गुल्‌होनी्‌चादहये्‌॥१२६॥
ऊरूमल्‌की्‌चौड़ाई्‌चार्‌अङ्गुल्‌एवं्‌आगे्‌जङ्घा्‌के्‌अग्रभाग्‌पर्‌दो्‌अङ्गुल्‌प्रमार््‌का्‌होना्‌चादहये्‌

om
।्‌शेष्‌को्‌आवश्यकतानुसार्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌वष
ृ भ्‌की्‌मूनतण्‌को्‌खड़ी्‌अथवा्‌शनयत्‌(बैठी,
फैली्‌हुई)्‌मुद्रा्‌में , जो्‌उधचत्‌लगे, ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌॥१२७॥
यह्‌प्रनतमा्‌सुिा्‌(चन
ू ा, गारा)्‌लौह्‌(िातु)्‌या्‌अधय्‌पदाथों्‌से, जो्‌अनुकूल्‌हो, ननसमणत्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
प्रनतमा्‌यदद्‌िातुननसमणत्‌हो्‌तो्‌वह्‌घन्‌(ठोस, पूर््‌ण रूप्‌से्‌भरी्‌हुई)्‌या्‌खोखली्‌आवश्यकतानुसार्‌
हो्‌सकती्‌है ्‌।्‌वष
s.c
ृ भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌सशव्‌की्‌मूनतण्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌अनुसार्‌हो्‌सकती्‌है ्‌॥१२८-१२९॥
इसकाकुछ्‌कम्‌या्‌अधिक्‌होना्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌दोषों्‌को्‌उत्पधन्‌करता्‌है ्‌।्‌अतः्‌ज्ञाता्‌सशलपी्‌को्‌
दोषों्‌को्‌त्यागते्‌हुये्‌सभी्‌लक्षर्ों्‌से्‌युक्त्‌वष
ृ प्रनतमा्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌श्रेष्ठ्‌मुननयों्‌के्‌
अनुसार्‌वष
ृ प्रनतमा्‌की्‌ऊूँचाई्‌तीन्‌प्रकार्‌की्‌होनी्‌चादहये.्‌१.्‌सशव-सलङ्ग्‌के्‌द्वार्‌के्‌बराबर्‌उत्तम्‌
ok
प्रनतमा,
२.्‌उससे्‌चार्‌भाग्‌कम्‌मध्यम्‌प्रनतमा्‌तथा
३.्‌तीन्‌भाग्‌में ्‌से्‌दो्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌कननष्ठ्‌प्रनतमा्‌(इस्‌प्रकार्‌वष
ृ ्‌की्‌तीन्‌ऊूँचाई्‌वाले्‌प्रमार््‌
की्‌प्रनतमायें्‌होती्‌है )्‌॥१३०-१३१॥
Bo

मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌२४
44

गोपुर्‌-्‌अब्‌में ्‌(मय्‌ऋवष)्‌बहुत्‌छोिे -छोिे , मध्यम्‌एवं्‌उत्तम्‌आकार्‌के्‌प्रमख


ु ्‌भवनों्‌के्‌अनस
ु ार्‌
गोपरु ों्‌के्‌लक्षर््‌का्‌वर्णन्‌करता्‌हूूँ्‌॥१॥
पञ्चविधगोपरु मान
पाूँच्‌प्रकार्‌के्‌गोपरु ों्‌का्‌प्रमार्-्‌द्वार-शोभा्‌से्‌प्रारभ्‌करते्‌हुये्‌गोपरु ्‌तक्‌द्वार्‌का्‌ववस्तार्‌इस्‌
क्रम्‌से्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌प्रथम्‌द्वार्‌'द्वारशोभा' का्‌ववस्तार्‌प्रिान्‌प्रासाद्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌सात्‌भाग्‌
करने्‌पर्‌उससे्‌एक्‌भाग्‌कम्‌अथाणत्‌छठवे्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌(दस
ू रे ्‌द्वार)्‌का्‌
ववस्तार्‌मूल्‌प्रासाद्‌के्‌आठ्‌भाग्‌करने्‌पर्‌उससे्‌एक्‌भाग्‌कम्‌(सात्‌भाग), का्‌ववस्तार्‌मूल्‌
प्रासाद्‌के्‌आठ्‌भाग्‌करने्‌पर्‌उससे्‌एक्‌भाग्‌कम्‌(सात्‌भाग), (तीसरे ्‌द्वार)्‌का्‌ववस्तार्‌मूल्‌
भवन्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌नौ्‌भाग्‌करने्‌पर्‌उससे्‌एक्‌भाग्‌कम्‌(आठ्‌भाग), (चौथे्‌द्वार)्‌का्‌ववस्तार्‌
मल
ू ्‌प्रासाद्‌के्‌दस्‌भाग्‌करने्‌पर्‌उससे्‌एक्‌भाग्‌कम्‌(नौ्‌भाग)्‌तथा्‌(पाूँचवे्‌द्वार-गोपरु )्‌का्‌
ववस्तार्‌मल
ू ्‌प्रासाद्‌के्‌ग्यारह्‌भाग्‌करने्‌पर्‌उससे्‌एक्‌भाग्‌कम्‌(दस्‌भाग)्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌ये्‌
प्रमार््‌क्षुद्र्‌एवं्‌अलप्‌प्रासादों्‌के्‌गोपुरों्‌के्‌होते्‌है ्‌।्‌मध्यम्‌प्रासादों्‌के्‌गोपुरों्‌का्‌मान्‌इस्‌प्रकार्‌
ववदहत्‌है ्‌॥२-३॥
(मध्यम्‌आकार्‌के्‌दे वालयो्‌में )्‌द्वार्‌शोभा्‌से्‌गोपुर्‌तक्‌पाूँच्‌द्वारो्‌के्‌क्रमशः्‌मान्‌इस्‌प्रकार्‌है ्‌
-्‌मल
ू ्‌प्रासाद्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌चार्‌भाग्‌करने्‌पर्‌तीसरे ्‌भाग्‌के्‌बराबर, पाूँच्‌भाग्‌करने्‌पर्‌चौथे्‌
भाग्‌के्‌बराबर, छः्‌भाग्‌करने्‌पर्‌पाूँचवे्‌भाग्‌के्‌बराबर, सात्‌भाग्‌करने्‌पर्‌छूँ ठवे्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌
एवं्‌आठ्‌भाग्‌करने्‌पर्‌सातवें्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌ववस्तार्‌रखना्‌चादहये्‌॥४॥
द्वारशोभा्‌से्‌लेकर्‌गोपुरपयणधत्‌ववस्तार्‌उत्तम्‌(बड़े)्‌प्रासादों्‌में ्‌ववस्तारमान्‌इस्‌प्रकार्‌क्रमशः्‌

om
रक्खा्‌जाता्‌है ्‌।्‌(प्रिान्‌प्रासाद्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌)्‌तीन्‌भाग्‌में ्‌से्‌एक्‌भाग, डेढ़्‌भाग, दो्‌भाग, चार्‌
भाग्‌में ्‌तीन्‌भाग्‌या्‌पाूँच्‌मे्‌से्‌चार्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌अब्‌ववस्तार्‌को्‌हस्त-माप्‌
मे्‌वर्र्णत्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥५-६॥
(यदद्‌प्रमुख्‌दे वालय्‌छोिा्‌हो्‌तो)्‌द्वारशोभा्‌आदद्‌हारों्‌का्‌प्रमार््‌दो्‌हाअथ्‌माप्‌से्‌प्रारभ्‌कर्‌
s.c
उसे्‌एक-एक्‌हाथ्‌बढ़ाते्‌हुये्‌सोलह्‌हाथ्‌तक्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌(मध्यम्‌आकार्‌के्‌दे वालय्‌में )्‌
द्वारशोभा्‌आदद्‌पाूँच्‌द्वारों्‌में ्‌से्‌एक-एक्‌के्‌तीन्‌प्रकार्‌के्‌मान्‌होते्‌है्‌।्‌प्रथम्‌द्वार्‌द्वारशोभा्‌
से्‌तीन्‌हाथ्‌मान्‌से्‌प्रारभ्‌करते्‌हुये्‌दो-दो्‌हाथ्‌बढ़ाते्‌हुये्‌इकतीस्‌हाथ्‌तक्‌ले्‌जाना्‌चादहये्‌।्‌
(प्रमुख्‌दे वालय्‌के्‌उत्तम्‌आकार्‌के्‌होने्‌पर)्‌नौ्‌हाथ्‌से्‌प्रारभ्‌करते्‌हुये्‌सैतीस्‌हाथ्‌तक्‌दो-दो्‌
ok
हाथ्‌बढ़ाते्‌हुये्‌कुल्‌पधद्रह्‌प्रकार्‌के्‌प्रमार््‌प्राप्त्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌ववस्तार-प्रमार््‌पाूँचों्‌द्वारों्‌में ्‌
द्वारशोभा्‌से्‌प्रारभ्‌होकर्‌गोपुर-पयणधत्‌रक्खे्‌जाते्‌है ्‌॥७-१०॥
पञ्चविधगोपुर
पाूँच्‌प्रकार्‌के्‌गोपरु ्‌-्‌द्वारशोभा, द्वारशाला, द्वारप्रासाद, द्वारहयण्‌एवं्‌गोपरु ्‌ये्‌पाूँच्‌द्वारों्‌के्‌
Bo

क्रमशः्‌नाम्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌।्‌प्रथम्‌द्वार्‌की्‌संज्ञा्‌'द्वारशोभा' कही्‌गई्‌है ्‌॥११॥


इनके्‌ववस्तार्‌का्‌मान्‌हस्तप्रमार््‌से्‌ग्रहर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌सभाववत्‌ववस्तार-मान्‌पाूँच्‌है ्‌।्‌
द्वार्‌का्‌ववस्तार्‌तीन, पाूँच, सात, नौ्‌या्‌ग्यारह्‌हाथ्‌से्‌प्रारभ्‌कर्‌दो-दो्‌हाथ्‌बढ़ाते्‌हुये्‌(प्रथम्‌
द्वार्‌से्‌अन्धतम्‌द्वार्‌तक)्‌ले्‌जाना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌द्वारशोभा्‌संज्ञक्‌प्रथम्‌द्वार्‌का्‌मान्‌
44

पाूँच, सात, नौ, ग्यारह्‌या्‌तेरह्‌हाथ्‌होने्‌पर्‌'द्वारशाला' संज्ञक्‌द्वार्‌का्‌मान्‌पधद्रह्‌से्‌लेकर्‌तेईस्‌


हाथ-पयणधत्‌होता्‌है ्‌।्‌'द्वार-प्रासाद' संज्ञक्‌द्वार्‌का्‌मान्‌पाूँच्‌प्रकार्‌का्‌होता्‌है , जो्‌पच्चीस्‌हाथ्‌
से्‌प्रारभ्‌कर्‌तैतीस्‌हाथ्‌तक्‌जाता्‌है ्‌।्‌'द्वारहयण' संज्ञक्‌द्वार्‌का्‌मान्‌पैंतीस्‌हाथ्‌से्‌प्रारभ्‌कर्‌
तैतालीस्‌हाथ-पयणधत्‌पाूँच्‌प्रकार्‌का्‌होता्‌है ्‌।्‌अन्धतम्‌'गोपुर' संज्ञक्‌द्वार्‌का्‌मान्‌पैतालीस्‌हाथ्‌
से्‌प्रारभ्‌कर्‌नतरे पन्‌हाथ-पयणधत्‌पाूँच्‌प्रकार्‌का्‌होता्‌है ्‌॥१२-१७॥
उक्त्‌प्रकार्‌से्‌ही्‌चक्रवती्‌एवं्‌महाराज्‌राजाओं्‌के्‌भवनों्‌में ्‌भी्‌द्वार्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌
द्वारशोभा्‌आदद्‌पाूँच्‌द्वारों्‌की्‌चौड़ाई्‌उनके्‌लबाई्‌की्‌डेढ़्‌गुनी, पौने्‌दो्‌गुनी, दग
ु ुनी्‌अथवा्‌पौने्‌
तीन्‌गुनी्‌ननिाणररत्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌चौड़ाई्‌के्‌क्रम्‌से्‌ही्‌अब्‌उनकी्‌ऊूँचाई्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌
रहा्‌है ्‌॥१८-१९॥
द्वारों्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌सात्‌भाग्‌में ्‌दशवाूँ्‌भाग, चार्‌भाग्‌में ्‌छठा्‌भाग, चार्‌भाग्‌में ्‌सातवाूँ्‌भाग्‌
तथा्‌पाूँच्‌भाग्‌में ्‌नवाूँ्‌भाग्‌एवं्‌दग
ु न
ु ा्‌मान्‌ऊूँचाई्‌के्‌सलये्‌क्रमशः्‌ग्रहर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌गोपरु ्‌
के्‌द्वारायतन्‌(द्वार्‌पर्‌ननसमणत्‌भवन)्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌ये्‌मान्‌कहे ्‌गये्‌है्‌।्‌प्राकारसभवत्त्‌की्‌चौड़ाई्‌
का्‌तीसरा्‌भाग, एक्‌चौथाई्‌अथवा्‌पाूँच्‌भाग्‌में ्‌से्‌दो्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌गोपुरों्‌का्‌ननगणम्‌(बाहर्‌की्‌
ओर्‌ननकला्‌हुआ्‌ननमाणर््‌ववशेष)्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥२०-२२॥
्िारमान
द्वार-प्रमार््‌-्‌क्षुद्र्‌(छोिे ), मध्यम्‌एवं्‌श्रेष्ठ्‌(बड़े)्‌द्वारो्‌का्‌ववस्तार-प्रमार््‌इस्‌प्रकार्‌होता्‌है ्‌।्‌
क्षुद्र्‌द्वार्‌की्‌चौड़ाई्‌डेढ़्‌से्‌प्रारभ्‌कर्‌पाूँच्‌हाथ्‌तक्‌छः्‌छः्‌अंगुल्‌बढ़ाते्‌हुये्‌ले्‌जाना्‌चादहये्‌।्‌
मध्यम्‌द्वार्‌की्‌चौड़ाई्‌दो्‌हाथ्‌से्‌प्रारभ्‌करते्‌हुये्‌सात्‌हाथ्‌तक्‌नौ-नौ्‌अंगुल्‌बढ़ाते्‌हुये्‌ले्‌
जाना्‌चादहये्‌।्‌बड़े्‌द्वार्‌की्‌चौड़ाई्‌दो्‌हाथ्‌से्‌प्रारभ्‌करते्‌हुये्‌नौ्‌हाथ्‌तक्‌बारह्‌अंगुल्‌क्रमशः्‌

om
बढ़ाते्‌हुये्‌ले्‌जाना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌प्रत्येक्‌द्वार्‌के्‌पधद्रह्‌प्रमार््‌पथ
ृ क-पथ
ृ क्‌प्राप्त्‌होते्‌है ्‌।्‌
ववस्तार्‌के्‌अनुसार्‌उनकी्‌ऊूँचाई्‌अग्र्‌वर्र्णत्‌प्रकार्‌से्‌प्राप्त्‌होती्‌है ्‌॥२३-२५॥
उनकी्‌ऊूँचाई्‌क्रमशः्‌उनकी्‌चौड़ाई्‌के्‌पाूँच्‌भाग्‌से्‌सात्‌भाग, सात्‌भाग्‌से्‌दस्‌भाग, दग
ु ुनी, ढाई्‌
गुनी्‌एवं्‌सवा्‌दोगुनी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌ये्‌पाूँच्‌ऊूँचाई्‌के्‌प्रमार््‌कहे ्‌गये्‌है ्‌॥२६॥
अथधष्टानाददमान
s.c
अधिष्ठान्‌आदद्‌के्‌प्रमार््‌-्‌प्रिान्‌भवन्‌को्‌दे खकर्‌ही्‌गोपुर्‌के्‌पाद्‌(स्तभ)्‌एवं्‌अधिष्ठान्‌की्‌
ऊूँचाई्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌अधिष्ठान्‌की्‌ऊूँचाई्‌प्रिान्‌भवन्‌के्‌चार, पाूँच, छः, सात, आठ, नौ, दस, ग्यारह्‌
एवं्‌बारह्‌भागों्‌से्‌एक-एक्‌भाग्‌कम्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌भाग्‌से्‌उपपीठ्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌
ok
चादहये्‌।्‌शेष्‌भाग्‌से्‌उपपीठ्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌पादबधि्‌मसुरक्‌(अधिष्ठान)्‌होता्‌
है ्‌॥२७-२८॥
प्रासाद्‌के्‌स्तभ्‌का्‌प्रमार््‌भी्‌इसी्‌प्रकार्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌अथवा्‌गोपुर-स्तभ्‌की्‌ऊूँचाई्‌आठ, नौ्‌
या्‌दस्‌भाग्‌में ्‌एक-एक्‌भाग्‌कम्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌(स्तभ्‌के्‌सलये)्‌अधिष्ठान्‌में ्‌होमाधत्‌तक्‌
Bo

खातपादक्‌(स्तभ्‌के्‌सलये्‌गड्ढा)्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसकी्‌(द्वार्‌की)्‌ऊूँचाई्‌उत्तर्‌(सभवत्त्‌का्‌
भागववशेष)्‌तक्‌रखनी्‌चादहये्‌एवं्‌द्वार्‌का्‌ववस्तार्‌इसका्‌आिा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌प्रवेश्‌के्‌दक्षक्षर््‌
में ्‌सभवत्त्‌के्‌नीचे्‌गभणधयास्‌(सशलाधयास)्‌करना्‌चादहये्‌॥२९-३०॥
गोपरु भेद
44

गोपरु ्‌के्‌प्रकार्‌-्‌पधद्रह्‌प्रकार्‌के्‌गोपरु ों्‌केनाम्‌इस्‌प्रकार्‌है ्‌-्‌श्रीकर, रनतकाधत, काधतववजय,


ववजयववशालक, ववशालालय, ववप्रतीकाधत, श्रीकाधत, श्रीकेश, केशववशालक, स्वन्स्तक, ददशास्वन्स्तक,
मदण ल,मारकाण्ड, श्रीववशाल्‌एवं्‌चतुमख
ुण ्‌॥३१-३३॥
छोिे ्‌मन्धदरों्‌में ्‌पाूँच्‌गोपुर्‌द्वारशोभा्‌से्‌प्रारभ्‌कर्‌एक्‌से्‌पाूँच्‌तल्‌तक्‌क्रमशः्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
मध्यम्‌मन्धदरों्‌में ्‌दो्‌से्‌छः्‌तल्‌तक्‌एवं्‌बड़े्‌मन्धदरो्‌में ्‌तीन्‌से्‌सात्‌तल्‌तक्‌होने्‌चादहये्‌॥३४-
३५
एकतलगोपुर
एक्‌तल्‌का्‌गोपुर्‌-्‌एक्‌तल्‌के्‌गोपुर्‌की्‌ऊूँचाई्‌उत्तराधत्‌से्‌स्थप
ू ी्‌(स्तूवपका)्‌तक्‌छः्‌बराबर्‌
भागों्‌में ्‌बाूँिनी्‌चादहये्‌।्‌सवा्‌भाग्‌मञ्च्‌की्‌ऊूँचाई, एक्‌भाग्‌कधिर, तीन्‌चौथाई्‌सदहत्‌दो्‌भाग्‌
से्‌सशरोभाग्‌एवं्‌शेष्‌से्‌सशखोदय्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌एक्‌तल्‌गोपरु ्‌का्‌वर्णन्‌
ककया्‌गया्‌।्‌अब्‌दो्‌तल्‌गोपरु ्‌के्‌भागों्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥३६-३७॥
्वितलगोपरु
दो्‌तल्‌का्‌गोपुर्‌-्‌(द्ववतल्‌गोपुर्‌में ्‌प्रथम्‌तल्‌के)्‌उत्तर्‌से्‌प्रारभ्‌करते्‌हुए्‌सशखा्‌(सशरोभाग)्‌
तक्‌नौ्‌बराबर्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌(प्रथम्‌तल्‌के)्‌मञ्च्‌की्‌ऊूँचाई्‌सवा्‌भाग, ढाई्‌बाग्‌चरर््‌
(अथाणत्‌द्ववतीय्‌तल्‌का्‌भाग), एक्‌भाग्‌से्‌प्रस्तर्‌की्‌ऊूँचाई, एक्‌भाग्‌कधिर, ढाई्‌भाग्‌सशरोभाग्‌
की्‌ऊूँचाई्‌एवं्‌शेष्‌भाग्‌से्‌सशखा्‌(शीषणभाग)्‌का्‌उदय्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌द्ववतल्‌
का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌।्‌अब्‌बरतल्‌गोपुर्‌के्‌भागों्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥३८-४०॥
त्रत्रतलगोपुर
तीन्‌तल्‌का्‌गोपुर्‌-्‌(बरतल्‌गोपुर्‌में )्‌स्थप
ू ी्‌से्‌लेकर्‌उत्तरपयणधत्‌ऊूँचाई्‌को्‌बारह्‌बराबर्‌भागों्‌में ्‌

om
बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌डेढ़्‌भाग्‌से्‌कपोत्‌की्‌ऊूँचाई, ढाई्‌भाग्‌से्‌चरर््‌(द्ववतीय्‌तल्‌की्‌ऊूँचाई), एक्‌
भाग्‌से्‌प्रस्तर, दो्‌भाग्‌से्‌पाद्‌(तत
ृ ीय्‌तल्‌की्‌ऊूँचाई), पौने्‌एक्‌भाग्‌से्‌कपोत, एक्‌भाग्‌से्‌ग्रीवा,
ढाई्‌भाग्‌से्‌सशर्‌एवं्‌शेष्‌भाग्‌से्‌स्थप
ू ी्‌(स्थवू पका)्‌की्‌ऊूँचाई्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌बरतल्‌
गोपुर्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌।्‌अब्‌चतुस्तल्‌गोपुर्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥४१-४३॥
चतुस्तलगोपुर
s.c
चार्‌तल्‌का्‌गोपुर्‌-्‌(चार्‌तल्‌के्‌गोपुर्‌में )्‌उत्तर्‌से्‌सशखा्‌तक्‌के्‌प्रमार््‌को्‌अट्ठारह्‌भागों्‌में ्‌
बाूँिा्‌जाता्‌है ्‌।्‌पौने्‌दो्‌भाग्‌से्‌मञ्च, तीन्‌भाग्‌से्‌तसलप्‌(द्ववतीय्‌तल), डेढ़्‌भाग्‌से्‌प्रस्तर्‌की्‌
ऊूँचाई, ढाई्‌भाग्‌से्‌पद्‌(तत
ृ ीय्‌तल), सवा्‌एक्‌भाग्‌से्‌मञ्च्‌की्‌ऊूँचाई, दो्‌भाग्‌से्‌स्तभ्‌की्‌
ok
ऊूँचाई्‌(चतुथ्‌ण तल), एक्‌भाग्‌से्‌मञ्च, एक्‌भाग्‌से्‌गल, तीन्‌भाग्‌से्‌सशखर्‌एवं्‌शेष्‌भाग्‌से्‌
सशका्‌का्‌प्रमार््‌रखना्‌चादहये्‌।्‌अब्‌पाूँच्‌तल्‌के्‌गोपुर्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥४४-४५॥
पाूँच्‌तल्‌का्‌गोपुर्‌-्‌(पाूँच्‌तल्‌के्‌गोपुर्‌के्‌मान्‌को)्‌स्थप
ू ी्‌से्‌उत्तर्‌पयणधतप्रमार््‌को्‌तेईस्‌भागों्‌
में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌दो्‌भाग्‌से्‌प्रस्तर्‌की्‌ऊूँचाई, साढ़े ्‌तीन्‌भाग्‌से्‌चरर््‌(दस
ू रा्‌तल), पौने्‌दो्‌भाग्‌
Bo

से्‌मञ्च, तीन्‌भाग्‌से्‌पाद्‌(तीसरा्‌तल), डेढ्‌भाग्‌से्‌मञ्च, ढ़ाई्‌भाग्‌से्‌पाद्‌(चतथ


ु ्‌ण तल), सवा्‌एक्‌
भाग्‌से्‌कपोत, दो्‌भाग्‌से्‌तसलप्‌(पाूँचवाूँ्‌तल), एक्‌भाग्‌से्‌प्रस्तर, एक्‌भाग्‌से्‌कधिर, ढाई्‌भाग्‌
से्‌सशखर्‌एवं्‌शेष्‌भाग्‌से्‌स्थप
ू ी्‌को्‌ऊूँचाई्‌रखनी्‌चादहये्‌॥४६-४९॥
षट्‌नतलगोपरु
44

छः्‌तल्‌का्‌गोपरु ्‌-्‌(छः्‌तल्‌के्‌गोपरु ्‌में )्‌उत्तर्‌से्‌सशखाधतपयणधत्‌प्रमार््‌को्‌उधतीस्‌भागों्‌में ्‌


बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌दो्‌भाग्‌से्‌प्रस्तर्‌की्‌ऊूँचाई, चार्‌भाग्‌से्‌पाद्‌(द्ववतीय्‌तल), पौने्‌दो्‌भाग्‌से्‌
मञ्च, साढे ्‌तीन्‌भाग्‌से्‌पाद्‌(तीसरा्‌तल), पौने्‌दो्‌भाग्‌से्‌मञ्च, तीन्‌भाग्‌से्‌तसलप्‌(चतुथ्‌ण तल),
डेढ़्‌भाग्‌से्‌प्रस्तर, ढाई्‌भाग्‌से्‌पाद्‌(पाूँचवाूँ्‌तल), सवा्‌एक्‌भाग्‌से्‌कपोत, दो्‌भाग्‌से्‌ऊध्वणभाग्‌
(ऊपरी्‌तल, छठवाूँ्‌तल), एक्‌भाग्‌से्‌प्रस्तर, एक्‌भाग्‌से्‌कधिर, ढाई्‌भाग्‌से्‌सशरोभाग एवं्‌शेष्‌
भाग्‌से्‌सशखाभाग्‌की्‌ऊूँचाई्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌छः्‌तल्‌गोपुर्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌।्‌
अब्‌सात्‌तल्‌के्‌गोपुर्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥५०-५३॥
सतततलगोपुर
सात्‌तल्‌का्‌गोपुर्‌-्‌(सात्‌तल्‌के्‌गोपुर्‌के)्‌उत्तर्‌से्‌प्रारभ्‌कर्‌सशखापयणधत्‌प्रमार््‌को्‌छत्तीस्‌
भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌सवा्‌दो्‌भाग्‌से्‌मञ्च, साढ़े ्‌चार्‌भाग्‌से्‌पाद्‌(द्ववतीय्‌तल), दो्‌भाग्‌से्‌
प्रस्तर, चार्‌भाग्‌से्‌पाद्‌(तत
ृ ीय्‌तल), पौने्‌दो्‌भाग्‌से्‌मञ्च, साढ़े ्‌तीन्‌भाग्‌से्‌चरर््‌(चतथ
ु ्‌ण तल),
पौने्‌दो्‌भाग्‌से्‌मञ्च, तीन्‌भाग्‌से्‌पाद्‌(पाूँचवाूँ्‌तल), डेढ़्‌भाग्‌से्‌प्रस्तर, ढाई्‌भाग्‌से्‌तसलप्‌
(छठवाूँ्‌तल), सवा्‌एक्‌भाग्‌से्‌मञ्च, दो्‌भाग्‌से्‌ऊध्वण्‌पाद्‌(सातवाूँ्‌तल, ऊपरी्‌तल), एक्‌भाग्‌से्‌
कपोत, एक्‌भाग्‌से्‌कधिर, पौने्‌तीन्‌भाग्‌से्‌सशरोभाग्‌एवं्‌शेष्‌भाग्‌से्‌सशखा्‌की्‌ऊूँचाई्‌रखनी्‌
चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌इस्‌क्रम्‌से्‌गोपुरों्‌का्‌भाग्‌ननिाणररत्‌करना्‌चादहये्‌॥५४-५८॥
गोपुरविस्तारमान
गोपुर्‌के्‌ववस्तार्‌का्‌प्रमार््‌-्‌एक्‌तल्‌वाले्‌गोपुर्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌पाूँच्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌तीन्‌
भाग्‌स्‌नालीगेह्‌(मध्य्‌का्‌स्थान)्‌एवं्‌शेष्‌भाग्‌से्‌सभवत्तववष्कभ्‌(सभवत्त्‌की्‌मोिाई)्‌ननसमणत्‌करनी्‌
चादहये्‌॥५९॥
(यदद्‌दो्‌तलों्‌का्‌गोपुर्‌हो्‌तो)्‌चौड़ाई्‌के्‌सात्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌चार्‌भाग्‌से्‌गभणगह
ृ ्‌(मध्य्‌

om
भाग)्‌एवं्‌शेष्‌भाग्‌से्‌सभवत्तववष्कभ्‌(सभवत्त्‌कीचौड़ाई)्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌एक्‌भाग्‌से्‌कूि्‌का्‌ववस्तार्‌
रखना्‌चादहये्‌।्‌कोष्ठक्‌का्‌ववस्तार्‌तीन्‌भाग्‌से्‌एवं्‌लबाई्‌पाूँच्‌भाग्‌से्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌
कूि्‌एवं्‌कोष्ठ्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌को्‌पञ्जर्‌आदद्‌से्‌अलंकृत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌द्ववतल्‌गोपुर्‌
का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌है ्‌।्‌अब्‌बरतल्‌गोपुर्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥६०-६२॥

से्‌गह
s.c
(बरतल्‌गोपुर्‌में )्‌चौड़ाई्‌के्‌नौ्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌तीन्‌भाग्‌से्‌नालीगेह्‌(मध्य्‌भाग), एक्‌भाग्‌
ृ वपण्डी्‌(अधतःसभवत्त)्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌से्‌असलधदहारा्‌(बाह्य्‌सभवत्त)्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌कूि्‌
एवं्‌कोष्ठ्‌आदद्‌सभी्‌अंगो्‌को्‌पहले्‌के्‌समान्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌भाग्‌से्‌सभवत्त-ववष्कभ्‌
एवं्‌एक्‌भाग्‌से्‌कूि्‌का्‌ववस्तार्‌रखना्‌चादहये्‌॥६३-६४॥
ok
शाला्‌(मध्य्‌कोष्ठ)्‌की्‌लबाई्‌तीन्‌भाग्‌एवं्‌लब-पञ्जर्‌(मध्य्‌में ्‌लिकता्‌हुआ्‌कोष्ठ)्‌एक्‌भाग,
आिे्‌भाग्‌से्‌हाराभाग्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌कोष्ठ्‌की्‌लबाई्‌पाूँच्‌या्‌छः्‌भाग्‌होनी्‌चादहये्‌एवं्‌
ऊध्वण्‌भाग्‌मे्‌चौड़ाई्‌सात्‌भाग्‌होनी्‌चादहये्‌॥६५॥
कूि्‌की्‌चौड़ाई्‌एक्‌भाग्‌से, शाला्‌(मध्य्‌कोष्ठ)्‌की्‌चौड़ाई्‌एवं्‌लबाई्‌दोनों्‌दो्‌भाग्‌से, हारा्‌(मध्य्‌
Bo

ननसमणनत)्‌दो्‌भाग्‌से्‌एवं्‌क्षुद्रनीड्‌(छोिी्‌सजाविी्‌र्खड़कीयाूँ)्‌आिे्‌भाग्‌से्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌
शाला्‌की्‌लबाई्‌को्‌पाूँच्‌भाग्‌से्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌बरतल्‌गोपरु ्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌
गया्‌है ्‌।्‌शेष्‌भागो्‌का्‌ननमाणर् ववद्वान्‌लोगों्‌को्‌अपने्‌ववचार्‌के्‌अनस
ु ार्‌करना्‌चादहये्‌॥६६-६७॥
(चार्‌तलों्‌वाले्‌गोपरु ्‌में )्‌चौड़ाई्‌के्‌दस्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌तीन्‌भाग्‌से्‌नालीगेह्‌(मध्य्‌भाग),
44

डेढ़्‌भाग्‌से्‌सभवत्त-ववष्कभ्‌(भीतरी्‌सभवत्त्‌की्‌मोिाई)्‌एक्‌भाग्‌से्‌असलधद्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌से्‌खण्डहयण्‌
(बाह्य्‌सभवत्त्‌से्‌सबद्ि्‌संरचना)्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌कूि्‌एवं्‌कोष्ठ्‌का्‌ननमाणर््‌पहले्‌के्‌
समान्‌करना्‌चादहये्‌।्‌सामने्‌एवं्‌पीछे ्‌के्‌भाग्‌में ्‌महाशाला्‌(बड़ा्‌प्रकोष्ठ)्‌पाूँच्‌भाग्‌एवं्‌छः्‌भाग्‌
से्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌सभी्‌अंगो्‌से्‌युक्त्‌चार्‌तल्‌से्‌यक्
ु त्‌श्रेष्ठ्‌गोपुर्‌ननसमणत्‌
होता्‌है ्‌॥६८-७०॥
(पञ्चतल्‌गोपुर्‌में )्‌ववस्तार्‌के्‌ग्यारह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌तीन्‌भाग्‌से्‌नालीगेह, दो्‌भाग्‌से्‌
सभवत्त-ववष्कभ, एक्‌भाग्‌से्‌असलधद, एक्‌भाग्‌से्‌खण्डहयण्‌एवं्‌अधय्‌अंगो्‌का्‌ननमाणर््‌पूव-ण वर्र्णत्‌
ववधि्‌से्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌पञ्चतल्‌गोपुर्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌अब्‌षट््‌तल्‌गोपुर्‌
का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।्‌॥७१-७२॥
(षट््‌तल्‌में )्‌चौड़ाई्‌के्‌बारह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌चार्‌भाग्‌से्‌नालीगेह, दो्‌भाग्‌से्‌सभवत्त-ववष्कभ,
एक्‌भाग्‌से्‌अधिारक्‌(मागणववशेष)्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌से्‌खण्डहयण्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌कूि्‌एवं्‌
कोष्ठ्‌आदद्‌की्‌संरचना्‌पहले्‌के्‌समान्‌करनी्‌चादहये्‌॥७३॥
(सात्‌तल्‌के्‌गोपुर्‌में )्‌चौड़ाई्‌के्‌तेरह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌चार्‌भाग्‌से्‌गभणगह
ृ ्‌(नालीगह
ृ ,
मध्यभाग), ढाई्‌भाग्‌से्‌सभवत्त-ववष्कभ, एक्‌भाग्‌से्‌असलधद्र्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌से्‌खण्डहयण्‌का्‌ननमाणर््‌
करना्‌चादहये्‌।्‌कूि्‌एवं्‌कोष्ठ्‌आदद्‌पूवव
ण धि्‌से्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌सामने्‌एवं्‌पष्ृ ठभाग्‌में ्‌
छः्‌भाग्‌से्‌महाशाला्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌पञ्जर, हन्स्तपष्ृ ठ, पक्षशाला्‌आदद्‌से्‌युक्त्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌इसमें ्‌ववसभधन्‌प्रकार्‌के्‌मसूरक्‌(अधिष्ठान), स्तभ, वेदी्‌एवं्‌जालक-तोरर््‌ननसमणत्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌सभी्‌स्थानों्‌के्‌अनुकूल्‌सप्ततल्‌गोपुर्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌॥७४-७७॥
्िारविस्तारमान

om
द्वार्‌की्‌चौड़ाई्‌का्‌प्रमार््‌-्‌ऊपरी्‌तल्‌के्‌द्वार्‌की्‌चौड़ाई्‌मूल्‌द्वार्‌(ननचले्‌तल, भूतल्‌के्‌
द्वार)्‌के्‌ववस्तार्‌से्‌पाूँच्‌या्‌चार्‌भाग्‌कम्‌होना्‌चादहये्‌।्‌प्रत्येक्‌तल्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌पाद्‌एवं्‌
उत्तर्‌(चौखि)्‌से्‌युक्त्‌द्वार्‌स्थावपत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ऊपरी्‌तलों्‌में ्‌सोपान्‌का्‌ववधयास्‌गभण-गह
ृ ्‌
(मध्य्‌भाग)्‌में ्‌करना्‌चादहये्‌।्‌॥७८-७९॥
s.c
सोपान्‌चौकोर्‌उपपीठ्‌से्‌प्रारभ्‌करना्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌।्‌बुद्धिमान्‌(स्थपनत)्‌को्‌न्जस्‌प्रकार्‌
सोपान्‌का्‌ननमाणर््‌सुधदर्‌लगे, उस्‌प्रकार्‌समुधचत्‌रीनत्‌से्‌करना्‌चादहये्‌॥८०॥
गोपुरालङ्कार
गोपुर्‌के्‌अलङ्कार्‌-्‌गोपुरों्‌के्‌प्रत्येक्‌अलङ्कार्‌का्‌वर्णन्‌अब्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।्‌द्वारशोभा्‌गोपुर्‌
ok
का्‌ननमाणर््‌मण्डप्‌के्‌सदृश्‌करना्‌चादहये्‌।्‌द्वारशाला्‌गोपुर्‌का्‌ननमाणर््‌दण्डशाला्‌के्‌समान्‌
करना्‌चादहये्‌।्‌द्वारप्रासाद्‌गोपुर्‌का्‌ननमाणर््‌प्रासाद्‌(मन्धदर)्‌की्‌आकृनत्‌के्‌सदृश्‌करना्‌चादहये्‌
।्‌द्वारहयण्‌गोपुर्‌की्‌आकृनत्‌मासलका्‌की्‌आकृनत्‌के्‌समान्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌द्वारगोपुरसंज्ञक्‌गोपुर्‌
का्‌स्वरूप्‌शाला्‌के्‌समान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सभी्‌गोपरु ो्‌का्‌अलङ्करर््‌ववशेष्‌रूप्‌से्‌यथोधचत्‌रीनत्‌
Bo

से्‌करना्‌चादहये्‌॥८१-८३॥
श्रीकर-्िारिोभा
श्रीकर-रीनत्‌से्‌द्वारशोभा्‌-्‌श्रीकर्‌के्‌भी्‌अलङ्कारों्‌का्‌वर्णन्‌क्रमानस
ु ार्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।्‌इसकी्‌
लबाई्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
ु न
ु ी्‌या्‌दग
ु न
ु ी्‌से्‌चौथाई्‌कम्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌ववस्तार्‌के्‌पाूँच, सात्‌या्‌नौ्‌भाग्‌
44

करने्‌चादहये्‌।्‌ववस्तार्‌के्‌भाग-प्रमार््‌से्‌लबाई्‌के्‌भाग्‌ननन्श्चत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌एक, दो्‌या्‌
तीन्‌तल्‌से्‌एवं्‌सभी्‌अंगों्‌से्‌यक्
ु त्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥८४-८६॥
स्वन्स्तक्‌के्‌आकृनत्‌की्‌नासा्‌(सजाविी्‌छोिी्‌र्खड़की)्‌सभी्‌स्थानों्‌पर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌सामने्‌एवं्‌
पीछे ्‌महानासी्‌तथा्‌दोनों्‌पाश्वों्‌में ्‌वंशनासी्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌सशरोभाग्‌में ्‌क्रकर्‌कोष्ठ्‌
(ववसशष्ि्‌आकृनत)्‌या्‌सम्‌संख्या्‌में ्‌स्थप
ू ी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌साथ्‌ही्‌इसके्‌सशरोभाग्‌पर्‌लुपा्‌हो्‌
अथवा्‌इसकी्‌आकृनत्‌मण्डप्‌के्‌सदृश्‌होनी्‌चादहये्‌॥८७-८८॥
रनतकान्त-्िारिोभा
रनतकाधत्‌रीनत्‌से्‌द्वारशोभा्‌-्‌रनतकाधत्‌शैली्‌में ्‌लबाई्‌चौड़ाई्‌से्‌डेढ़्‌गुनी्‌अधिक्‌होती्‌है ्‌।्‌कूि्‌
एवं्‌कोष्ठ्‌आदद्‌सभी्‌अंगो्‌को्‌पूवव
ण र्र्णत्‌ववधि्‌से्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌सशरोभाग्‌शाला्‌के्‌
आकार्‌का्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌षण्र्ासी्‌(छोिी-छोिी्‌छः्‌सजाविी्‌र्खड़ककयाूँ)्‌सामने्‌एवं्‌पीछे ्‌होनी्‌
चादहये्‌तथा्‌अिणकोदि्‌(ववसशष्ि्‌आकृनत)्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌स्थवू पयों्‌की्‌संख्या्‌सम्‌होनी्‌
चादहये्‌।्‌इसे्‌अधतःपाद्‌(भीतरी्‌स्तभ)्‌एवं्‌उत्तर्‌से्‌यक्
ु त्‌तथा्‌मध्यवेशन्‌(मध्य्‌भाग्‌में ्‌कक्ष)्‌से्‌
यक्
ु त्‌सामने्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥८९-९०॥
कान्तविजय-्िारिोभा
काधतववजय्‌रीनत्‌से्‌द्वारशोभा्‌-्‌काधतववजय्‌द्वारशोभा्‌की्‌लबाई्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌से्‌दो्‌नतहाई्‌
अधिक्‌होती्‌है ्‌।्‌इसके्‌तल्‌पूवण वर्र्णत्‌एवं्‌कूि्‌तथा्‌कोष्ठ्‌आदद्‌अंग्‌भी्‌पूवव
ण र्र्णत्‌ववधि्‌से्‌
ननसमणत्‌करने्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌भीतरी्‌स्तभो्‌एवं्‌उत्तर्‌से्‌युक्त्‌तथा्‌ववववि्‌अगो्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌सशखर्‌के्‌आगे्‌एवं्‌पीछे ्‌षण्र्ासी्‌(छः्‌नाससयाूँ)्‌तथा्‌दोनों्‌पाश्वो्‌मे्‌सभा्‌के्‌आकार्‌का्‌
सशरोभाग्‌होना्‌चादहये, न्जस्‌पर्‌ववषम्‌संख्या्‌में ्‌स्थवू पकायें्‌होनी्‌चादहये्‌।
इस्‌प्रकार्‌द्वारशोभा्‌के्‌तीन्‌भेदों्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया, जो्‌अपने्‌सभी्‌अंगो्‌से्‌युक्त्‌है ्‌एवं्‌

om
न्जनका्‌मुखभाग्‌अलंकृत्‌है ्‌॥९१-९३॥
विजयवििाल-्िारिाला
द्वारशालासंज्ञक्‌गोपुर्‌का्‌ववजयववशाल्‌प्रकार्‌-्‌ववजयववशाल्‌द्वारशाला्‌की्‌लबाई्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌
की्‌दग
ु ुनी, सवा्‌भाग, डेढ़्‌भाग्‌अथवा्‌चतुथांश्‌कम्‌दग
ु ुनी्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌इसकी्‌चौड़ाई्‌के्‌सात, नौ्‌
s.c
या्‌ग्यारह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌तथा्‌इसके्‌दो, तीन्‌या्‌चार्‌तल्‌होने्‌चादहये्‌॥९४-९५॥
तीन्‌या्‌चार्‌तले्‌में ्‌असलधद्र्‌एवं्‌चार्‌मुखपट्दिकायें्‌मुखभाग्‌एवं्‌पीछे ्‌महानासी्‌(बड़ी्‌सजाविी्‌
र्खड़की)्‌अिणकोदि्‌एवं्‌भद्रक्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌सशरोभाग्‌शाला्‌के्‌आकार्‌का्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌
दोनो्‌पाश्वों्‌मे्‌पञ्जर्‌होने्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌ववषम्‌संख्या्‌में ्‌स्थवू पकाओं्‌एवं्‌सभी्‌अंगो्‌से्‌युक्त्‌
ok
करना्‌चादहये्‌॥९६-९७॥
वििालालय-्िारिाला
ववशालालय्‌प्रकार्‌की्‌द्वारशाला्‌-्‌ववशालालय्‌द्वारशाला्‌की्‌लबाई्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌से्‌चतुथांश्‌कम्‌
दग
ु न
ु ी्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌तल्‌पव
ु व
ण र्र्णत्‌ववधि्‌से्‌ननसमणत्‌होने्‌चादहये्‌तथा्‌इसे्‌कूि्‌एवं्‌कोष्ठ्‌
Bo

आदद्‌से्‌सस
ु न्ज्जत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसको्‌शीषणभाग्‌पर्‌अिणकोदि, भद्र्‌तथा्‌आगे्‌एवं्‌पीछे ्‌भद्रनासी्‌
से्‌यक्
ु त्‌करना्‌चादहये्‌।्‌दोनों्‌पाश्वों्‌मे्‌चार्‌नाससयाूँ, सशखर्‌भाग्‌शालायक्
ु त्‌एवं्‌ववषम्‌संख्या्‌मेम्‌
स्थवू पकायें्‌ननसमणत्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌अंग्‌पव
ू ्‌ण के्‌सदृश्‌ननसमणत्‌होने्‌चादहये्‌॥९८-९९॥
विप्रतीकान्त-्िारिाला
44

ववप्रतीकाधत्‌रीनत्‌से्‌द्वारशाला्‌-्‌ववप्रतीकाधत्‌द्वारशाला्‌की्‌लबाई्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌से्‌दो्‌नतहाई्‌
अथाणत्‌तीन्‌भाग्‌में ्‌से्‌दो्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌अधिक्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌कूि्‌एवं्‌कोष्ठ्‌आदद्‌सभी्‌अंगों्‌
को्‌पहले्‌समान्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌तलों्‌का्‌ननमाणर््‌पूवव
ण र्र्णत्‌ववधि्‌से्‌करना्‌चादहये्‌।्‌चारो्‌
ददशाओं्‌में ्‌भद्रक, सशखर्‌पर्‌चार्‌नाससयाूँ्‌एवं्‌सशरो्‌भाग्‌कोभद्र्‌से्‌युक्त्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌
भीतरी्‌भाग्‌में ्‌स्तभ्‌एवं्‌उत्तर्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌एवं्‌इसे्‌ववषम्‌संख्या्‌में ्‌स्थवू पकाओं्‌से्‌युक्त्‌
करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌सबी्‌अवयवों्‌से्‌युक्त्‌तीन्‌प्रकार्‌की्‌द्वारशालाओं्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌
गया्‌॥१००-१०२॥
श्रीकान्त-्िारप्रासाद
द्वारप्रासादसंज्ञक्‌गोपुर्‌का्‌श्रीकाधत्‌प्रकार्‌-्‌श्रीकाधत्‌द्वारप्रासाद्‌की्‌लबाई्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌से्‌डेढ्‌
गुनी्‌अधिक्‌होती्‌है ्‌।्‌इसकी्‌चौड़ाई्‌को्‌नौ, दस्‌या्‌ग्यारह्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌इसमें ्‌तीन,
चार्‌या्‌पाच्‌तल्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌द्वार्‌के्‌ऊपर्‌भीतरी्‌भाग्‌में ्‌रङ्ग्‌एवं्‌पररभद्र्‌
ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌सशरोभाग्‌शाला्‌(कोष्ठक)्‌के्‌आकार्‌का्‌हो्‌एवं्‌सामने्‌तथा्‌पीछे ्‌
महानासी्‌का्‌ननमाणर््‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌अिणकोदि्‌से्‌यक्
ु त्‌एवं्‌चार्‌पञ्जरों्‌से्‌सश
ु ोसभत्‌होना्‌
चादहये्‌।
श्रीकेि-्िारप्रासाद
श्रीकेश्‌रीनत्‌से्‌द्वारप्रासाद्‌-्‌श्रीकेश्‌द्वारप्रासाद्‌में ्‌लबाई्‌चौड़ाई्‌से्‌तीन्‌गुनी्‌अधिक्‌होती्‌है ्‌।्‌
इसके्‌तल्‌पहले्‌के्‌सदृश्‌होने्‌चादहये्‌एवं्‌द्वर्‌पर्‌ननगणम्‌कुदिम्‌(थोड़ा्‌बाहर्‌ननकला्‌हुआ्‌
अधिष्ठान)्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌अधिार्‌(मध्य्‌में ्‌न्स्थत्‌मागण)्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌कूि-कोष्ठ्‌आदद्‌
सभी्‌अवयवों्‌से्‌युक्त्‌होना्‌चादहये्‌॥१०६-१०७॥
इसे्‌ववसभधन्‌प्रकार्‌के्‌अधिष्ठानों, स्तभों्‌एवं्‌वेददका्‌आदद्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌

om
भीतरी्‌भाग्‌में ्‌स्तभ्‌एवं्‌उत्तर्‌तथा्‌मध्य्‌भाग्‌में्‌वारर््‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌
सशरोभाग्‌शाला्‌के्‌आकार्‌का्‌हो्‌एवं्‌सामने्‌तथा्‌पीछे ्‌महानासी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌दोनों्‌पाश्वो्‌में ्‌
चार्‌नाससयाूँ्‌ननसमणत्‌होनी्‌चादहये्‌एवं्‌इसे्‌सभी्‌अंगो्‌से्‌युक्त्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सभी्‌स्थानों्‌पर्‌
स्वन्स्तक्‌के्‌आकृनत्‌वाली्‌नाससयाूँ्‌सुशोसभत्‌होनी्‌चादहये्‌तथा्‌इसे्‌नधद्यावतण्‌गवाक्ष्‌एवं्‌जालक्‌

केिवििाल-्िारप्रासाद
s.c
(झरोखा)्‌आदद्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌करना्‌चादहये्‌॥१०८-११०॥

केशववशालसंज्ञक्‌द्वारप्रासाद्‌गोपुर्‌-्‌एक्शववशाल्‌द्वारप्रासाद्‌की्‌लबाइ्‌चौड़ाई्‌के्‌डेढ़्‌गुनी्‌अधिक्‌
होती्‌है ्‌तलों्‌काननमाणर््‌पहले्‌के्‌समान्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌वारर््‌(दालान, ओसारा)्‌
ok
होना्‌चादहये्‌।्‌कूि, कोष्ठ्‌आदद्‌अलंकरर्ों्‌का्‌ननमणर््‌पहले्‌की्‌भाूँनत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सामने, पीछे ्‌
एवं्‌दोनों्‌पाश्वों्‌में ्‌चार्‌महानासस्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌सशरोभाग्‌सभा्‌के्‌आकार्‌का्‌हो्‌
।्‌उसके्‌मुखभाग, पष्ृ ठभाग्‌एवं्‌दोनों्‌पाश्वों्‌में ्‌ववषम्‌संख्या्‌में ्‌स्थवू पकायें्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इस्‌
प्रकार्‌द्वारप्रासाद्‌गोपरु ्‌के्‌तीन्‌भेद्‌होते्‌है ्‌॥१११-११३॥
Bo

स्िल्स्तक-्िारहया
द्वारहयण्‌गोपरु ्‌का्‌स्वन्स्तकसंज्ञक्‌भेद्‌-्‌स्वन्स्तकसंज्ञक्‌द्वारहयण्‌गोपरु ्‌की्‌लबाई्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
ु ुनी्‌
होती्‌है ्‌एवं्‌चौड़ाई्‌को्‌दस, ग्यारह्‌या्‌बारह्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌चार, पाूँच्‌या्‌छः्‌तल्‌से्‌
यक्
ु त्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌भीतरी्‌भाग्‌में ्‌स्तभ्‌एवं्‌उत्तर्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌तलों्‌की्‌योजना्‌
44

पव
ू -ण वर्र्णत्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌कूि, कोष्ठ्‌आदद्‌सभी्‌अवयवों्‌तथा्‌अधिार्‌आदद्‌से्‌सस
ु न्ज्जत्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌इस्‌गोपरु ्‌को्‌सभाकार्‌सशखर्‌से्‌यक्
ु त्‌तथा्‌स्वन्स्तकाकार्‌नाससयों्‌से्‌यक्
ु त्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌सभा्‌के्‌अग्र-भाग्‌में ्‌आठ्‌नाससयाूँ्‌एवं्‌ववषम्‌संख्या्‌में ्‌स्थवू पकाओं्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌
चादहये्‌॥११४-११६॥
ददिास्िल्स्तक-्िारहया
ददशास्वन्स्तक्‌संज्ञक्‌द्वारहयण्‌-्‌ददशास्वन्स्तक्‌संज्ञक्‌द्वारहयण्‌गोपुर्‌की्‌लबाई्‌ववस्तार्‌की्‌दग
ु ुनी्‌
होनी्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌तलों्‌की्‌योजना्‌कूि-कोष्ठादद्‌सज्जा्‌पहले्‌के्‌सदृश्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌
अधिारी्‌(भीतरी्‌सभवत्त), अधिार, हाराङ्ग्‌एवं्‌खण्डहयण्‌से्‌युक्त्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌सशरोभाग्‌
आयतमण्डलाकार्‌(गोलाई्‌सलये्‌लबाई)्‌एवं्‌सामने्‌तथा्‌पीचे्‌अनतभद्रांश्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
इसे्‌चार्‌महानाससयों्‌एवं्‌चार्‌पञ्जरों्‌से्‌अलंकृत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌भीतरी्‌भाग्‌को्‌स्तभ, उत्तर्‌एवं्‌
सभी्‌अंगो्‌से्‌यक्
ु त्‌करना्‌चादहये्‌।्‌न्जनका्‌जहाूँ्‌उललेख्‌नही्‌ककया्‌गया्‌है , उन्‌सबको्‌पहले्‌के्‌
समान्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌तथा्‌ववषम्‌संख्या्‌में ्‌स्थवू पकायें्‌ननसमणत्‌होनी्‌चादहये्‌॥११७-११९॥
मदा ल-्िारहया
मदण ल्‌संज्ञक्‌द्वारहयण्‌गोपुर्‌-्‌मदण ल्‌की्‌लबाई्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
ु ुनी्‌होती्‌है ्‌।्‌तलों्‌का्‌ननमाणर््‌
एवं्‌कूि्‌तथा्‌कोष्ठ्‌आदद्‌अलंकरर्ों्‌का्‌ननमाणर््‌पूवव
ण र्र्णत्‌ववधि्‌से्‌होता्‌है ्‌।्‌सामने्‌एवं्‌पीचे्‌
सभा्‌के्‌अग्र्‌भाग्‌के्‌सदृश्‌ननमाणर््‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌इसका्‌ननगणत्‌ववस्तार्‌के्‌तीसरे ्‌भाग्‌के्‌
बराबर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌शीषणभाग्‌शाला्‌के्‌आकार्‌का्‌हो्‌एवं्‌क्षुद्रनाससयों्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌हो्‌।्‌
मुखभाग्‌एवं्‌पष्ृ ठभाग्‌की्‌महानासी्‌एवं्‌चार्‌पञ्जरों्‌से्‌सज्जा्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌भीतर्‌स्तभ्‌एवं्‌
उत्तर्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌द्वारहयण्‌तीन्‌प्रकार्‌से्‌वर्र्णत्‌है ्‌॥१२०-१२२॥
द्वारगोपुर्‌का्‌माराकाण्ड्‌संज्ञक्‌भेद्‌-्‌माराकाण्ड्‌की्‌लबाई्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
ु ुनी्‌होती्‌है ्‌।्‌इसकी्‌

om
चौड़ाई्‌के्‌ग्यारह, बारह्‌या्‌तेरह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌एवं्‌पाूँच, छः्‌या्‌सात्‌तल्‌होने्‌चादहये्‌।्‌
तलयोजना्‌पूवव
ण त्‌एवं्‌कूि्‌तथा्‌कोष्ठ्‌आदद्‌भी्‌पहले्‌के्‌सदृश्‌होने्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌भीतरी्‌भाग्‌
में ्‌स्तभ्‌एवं्‌उत्तर्‌हो्‌तथा्‌चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌भद्रक्‌ननसमणत्‌हो्‌।्‌इसे्‌गह
ृ वपण्डी्‌(भीतरी्‌सभवत्त),
असलधद्‌एवं्‌हारा्‌से्‌अलंकृत्‌करना्‌चादहये्‌तथा्‌खण्डहयण्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌सशरोभाग्‌

यथोधचत्‌रीनत्‌से्‌ननसमणत्‌होनी्‌चादहये्‌॥१२३-१२६॥
श्रीवििाल-्िारगोपुर
s.c
शाला्‌की्‌आकृनत्‌का्‌हो्‌तथा्‌सामने्‌एवं्‌पीछे ्‌महानासी्‌ननसमणत्‌हो्‌।्‌दोनों्‌पाश्वों्‌में ्‌क्षुद्रनाससयाूँ्‌

श्रीववशाल्‌संज्ञक्‌द्वारगोपुर्‌-्‌श्रीववशाल्‌द्वारगोपुर्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌पाूँच्‌भाग्‌में ्‌से्‌दो्‌भाग्‌के्‌
ok
बराबर्‌अधिक्‌लबाई्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌तल-योजना्‌पहले्‌के्‌सदृश्‌होनी्‌चादहये्‌तथा्‌मूल्‌से्‌ऊपर्‌
क्रकरी्‌आकार्‌(क्रास्‌का्‌आकार)्‌में ्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌सशरोभाग्‌पर्‌क्रकरश्रेष्ठ्‌(क्रास्‌
के्‌आकार्‌का्‌कोष्ठ)्‌या्‌सभा्‌का्‌आकार्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌ववसभधन्‌प्रकार्‌के्‌
अधिष्ठानों, स्तभों्‌एवं्‌वेददकाओं्‌से्‌सस
ु न्ज्जत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌महानासी्‌एवं्‌
Bo

क्षुद्रनासी्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌स्वन्स्तकाकार्‌नाससयाूँ्‌सभी्‌ओर्‌ननसमणत्‌होनी्‌चादहये्‌॥१२७-
१२९॥
चतम
ु ख
ुण ्‌संज्ञक्‌द्वारगोपरु ्‌-्‌चतम
ु ख
ुण ्‌द्वारगोपरु ्‌की्‌लबाई्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌से्‌चार्‌भाग्‌अधिक्‌होती्‌
है ्‌।्‌इसके्‌तलों्‌का्‌भाग्‌पव
ू -ण वर्र्णत्‌हो्‌एव्‌प्रत्येक्‌ददशा्‌में ्‌भद्रक्‌हो्‌।्‌हारा्‌के्‌मध्य्‌में ्‌कुभलता्‌
44

से्‌यक्
ु त्‌सभवत्त्‌हो्‌एवं्‌तोरर्,जालक्‌तथा्‌वत्त
ृ स्फुदित्‌(अलङ्करर्ववशेष)्‌आदद्‌से्‌सस
ु न्ज्जत्‌हो्‌।्‌
कूिों, नीडों्‌(सजाविी्‌र्खड़ककयों), कोष्ठो्‌एवं्‌क्षुद्रकोष्ठों्‌से्‌अलंकृत्‌हो्‌एवं्‌गह
ृ वपण्डी, असलधद्र, हारा्‌एवं्‌
खण्डहयण्‌आदद्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌हो्‌॥१३०-१३२॥
इसका्‌सशरो-भाग्‌सभा्‌की्‌आकृनत्‌का्‌या्‌शाला्‌की्‌आकृनत्‌का्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌चार्‌नाससयों्‌से्‌
युक्त्‌होता्‌है ्‌एवं्‌पाश्वों्‌में ्‌दो-दो्‌नाससकायें्‌होती्‌है ्‌।्‌ऊपरी्‌(तल)्‌कूि्‌आदद्‌सबी्‌अंगो्‌से्‌
सुसन्ज्जत्‌होता्‌है ्‌तथा्‌भीतर्‌सोपान्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌यह्‌गोपुर्‌तीन्‌प्रकार्‌का्‌होता्‌
है ्‌॥१३३-१३४॥
श्रीकर्‌आदद्‌ग्पुर्‌वषाण्‌के्‌स्थल्‌(वषाण्‌के्‌जल्‌के्‌ननकास-स्थल)्‌से्‌युक्त्‌अथवा्‌इससे्‌रदहत्‌हो्‌
सकते्‌है ्‌एवं्‌ये्‌सघन्‌अथवा्‌घनरदहत्‌अंगों्‌से्‌यक्
ु त्‌आवश्यकतानुसार्‌ननसमणत्‌ककये्‌जाते्‌है ्‌
॥१३५॥
शोभा्‌आदद्‌पधद्रह्‌गोपरु ों्‌में ्‌अनेक्‌प्रकार्‌के्‌स्तभ, मसरू क्‌(अधिष्ठा), अनेक्‌प्रकार्‌के्‌लक्षर्ों्‌से्‌
यक्
ु त्‌अवयव, ववववि्‌प्रकार्‌के्‌उपपीठ्‌मण्डक्‌सदहत, भद्र्‌से्‌यक्
ु त्‌या्‌भद्ररदहत्‌तथा्‌घने्‌या्‌ववरल्‌
अंग्‌आदद्‌से्‌यक्
ु त्‌एक्‌से्‌लेकर्‌सात्‌तलों्‌तक्‌का्‌ननमाणर््‌उधचत्‌रीनत्‌से्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इनके्‌
शीषणभाग्‌शाला्‌के्‌आकार, सभा्‌के्‌आकार्‌या्‌मण्डप्‌के्‌आकार्‌के्‌ननसमणत्‌होने्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌
राजाओं्‌एवं्‌दे वों्‌के्‌भवनों्‌के्‌गोपुरों्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌॥१३६-१३७॥

मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌२५
्‌

om
मण्डप्‌का्‌वविान्‌-्‌दे वों, ब्राह्मर्ों, क्षबरयों, वैश्यों्‌एवं्‌शद्र
ू ों्‌के्‌अनक
ु ू ल्‌मण्डपों्‌का्‌वर्णन्‌उधचत्‌रीनत्‌
से्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥१॥
मण्डपयोग्यदे ि
मण्डप्‌के्‌अनुकूल्‌स्थान्‌(मण्डपों्‌का्‌स्थान)्‌प्रासाद्‌(दे वालय)्‌के्‌अग्र्‌भाग्‌में , पुण्यक्षेर्‌(तीथणस्थल)्‌
में , आराम्‌(उद्यान, पाकण)्‌में , ग्राम्‌आदद्‌वास्तुक्षेर्‌के्‌बीच्‌में , चारो्‌ददशाओं्‌एवं्‌ददशाओं्‌के्‌कोर्ों्‌
s.c
में , गह
ृ ों्‌के्‌बाहर, भीतर, मध्य्‌में ्‌एवं्‌सामने्‌होता्‌है ्‌॥२॥
मण्डप्‌की्‌आिश्यकता
(मण्डप्‌के्‌प्रयोजन्‌इस्‌प्रकार्‌है -)्‌वास्‌के्‌सलये्‌मण्डप, यज्ञ-मण्डप, असभषेक्‌आदद्‌उत्सवों्‌के्‌
ok
अनुरूप्‌मण्डप, नत्ृ य्‌के्‌सलये्‌मण्डप, वैवादहक्‌कायण्‌के्‌सलये्‌मण्डप, मैर्‌(सामूदहक्‌उत्सव, कायणक्रम)्‌
एवं्‌उपनयन्‌संस्कार्‌के्‌योग्य्‌मण्डप, आस्थान-मण्डप्‌(राजा्‌की्‌सभा्‌अथवा्‌दे वों्‌के्‌जन-सामाधय्‌
के्‌दशणन्‌हे तु्‌ववशेष्‌अवसरों्‌पर्‌ननसमणत्‌मण्डप), बलालोनक-मण्डप्‌(सैधय्‌कायणसम्बधिी्‌मण्डप),
सन्धिकायाणहणक्‌मण्डप्‌(न्जस्‌मण्डप्‌में ्‌सन्धि्‌आदद्‌से्‌सम्बन्धित्‌कायण्‌सम्पधन्‌हो), क्षौर्‌मण्डप्‌
Bo

(जहाूँ्‌मुण्डन्‌आदद्‌कायण्‌सम्पधन्‌हो)्‌तथा्‌भुन्क्तकमणसुखान्धवत्‌मण्डप्‌(जहाूँ्‌समूहभोज्‌एवं्‌सुख्‌
उठाया्‌जाय)्‌॥३-५॥
मण्डपों्‌के्‌नाम्‌-्‌अब्‌उन्‌मण्डपों्‌के्‌नामों्‌का्‌क्रमशः्‌ववधिपूवणक्‌उललेख्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।्‌ये्‌
सोलह्‌चतुष्कोर््‌मण्डप्‌है , जो्‌दे वों, ब्राह्मर्ों्‌एवं्‌राजाओं्‌के्‌सलये्‌होते्‌है ्‌।्‌(उनके्‌नाम्‌इस्‌प्रकार्‌
44

है )्‌-्‌मेरुक, ववजय, ससद्ि, पद्मक, भद्रक, सशव, वेद, अलंकृत, दभण, कौसशक, कुलिाररर्, सुखाङ्ग, गभण,
मालय्‌तथा्‌मालयाद्भुत्‌॥६-७॥
िन, सुभूषर्, आहलय, स्रग
ु क, कोर्, खवणि, श्रीरूप्‌एवं्‌मङ्गल-्‌ये्‌आठ्‌आयाताकार्‌मण्डप्‌दे वता्‌आदद्‌
के्‌एवं्‌राजाओं्‌के्‌अनुकूल्‌होते्‌है ्‌तथा्‌वैश्य्‌एवं्‌शूद्रोम्‌के्‌अनुकूल्‌मण्डपों्‌के्‌नाम्‌इस्‌प्रकार्‌है ्‌-्‌
मागण, सौभद्रक, सध
ु दर, सािारर्, सौख्य, ईश्वरकाधत, श्रीभद्र्‌तथा्‌सवणतोभद्र्‌॥८-१०॥
इनके्‌स्तम्भों्‌के्‌भन्क्तमान्‌(ववभाजन्‌का्‌प्रमार्)्‌लम्बाई्‌एवं्‌चौडाई, इनके्‌अधिष्ठान, आकार, प्रपा्‌
(ननसमणनत्‌ववशेष), मध्यम्‌रङ्ग, अलङ्कार, स्तम्भों्‌के्‌पक्ष्‌(स्तम्भों्‌की्‌योजना)्‌एवं्‌उनकी्‌आकृनत-्‌
इन्‌सभी्‌का्‌वर्णन्‌अब्‌मैं्‌(मय्‌ऋवष)्‌करता्‌हूूँ्‌॥११-१२॥
भल्क्तमान
भन्क्त्‌का्‌प्रमार्, प्रमार्योजना्‌-्‌डेढ़्‌हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌छः-छः्‌अगल
ु ्‌बढ़ाते्‌हुये्‌पाूँच्‌हाथ्‌तक्‌
पधद्रह्‌प्रकार्‌के्‌स्तम्भ-मान्‌प्राप्त्‌होते्‌है ्‌।्‌इसकी्‌लम्बाई्‌का्‌मान्‌चौड़ाई्‌के्‌भन्क्तमान्‌से्‌ग्रहर््‌
ककया्‌जाता्‌है ्‌।्‌चौड़ाई्‌से्‌ग्रहर््‌ककये्‌गये्‌लम्बाई्‌के्‌मान्‌के्‌सलये्‌चौड़ाई्‌को्‌एक, दो, तीन, चार्‌
या्‌पाूँच्‌भाग्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌एवं्‌लम्बाई्‌को्‌एक्‌भाग्‌अधिक्‌होना्‌चादहये्‌।्‌अपने्‌ववस्तार्‌के्‌
भन्क्तमान्‌से्‌तीन-तीन्‌अंगुल्‌बढ़ाते्‌हुये्‌एक्‌हाथ्‌तक्‌ले्‌जाना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌लम्बाई्‌के्‌
आठ्‌प्रमार््‌प्राप्त्‌होते्‌है्‌।्‌इससे्‌प्रमार्योजना्‌बनानी्‌चादहये्‌तथा्‌सभी्‌लम्बे्‌मण्डप्‌इसी्‌
भन्क्तमान्‌से्‌ननसमणत्‌होने्‌चादहये्‌॥१३-१६॥
स्तर्मभमान
स्तम्भ-प्रमार््‌-्‌ढाई्‌हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌छः-छः-्‌अंगुल्‌बढ़ाते्‌हुये्‌आठ्‌हाथ्‌तक्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌
ले्‌जानी्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌स्तम्भ्‌के्‌तेईस्‌प्रमार््‌बनते्‌है ्‌।्‌अथवा्‌तीन-तीन्‌अंगुल्‌बढ़ाते्‌हुये्‌

om
स्तम्भ्‌का्‌मान्‌प्राप्त्‌होता्‌है ्‌॥१७॥
स्तम्भ्‌का्‌ववस्तार्‌(घेरा)्‌आठ्‌अंगुल्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌आिा्‌अंगुल्‌बढ़ाते्‌हुये्‌उधनीस्‌अंगुल्‌तक्‌ले्‌
जाना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌स्तम्भ्‌के्‌मूल्‌का्‌ववस्तार्‌प्राप्त्‌करने्‌के्‌सलये्‌उसकी्‌ऊूँचाई्‌के्‌ग्यारह, दस,
नौ्‌या्‌आठ्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌एवं्‌उसमें ्‌से्‌एक्‌कम्‌करने्‌पर्‌(दस, नौ, आठ, सात्‌भाग)्‌मूल्‌के्‌
ववस्तार्‌या्‌पररधि्‌का्‌होता्‌है ्‌॥१८-१९॥
अथधष्ठानोत्सेध
s.c
अधिष्ठान्‌की्‌ऊूँचाई्‌-्‌सामाधयतया्‌सभी्‌वास्तुओं्‌मे्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌आिे्‌प्रमार््‌से्‌
अधिष्ठान्‌का्‌मान्‌रक्खा्‌जाता्‌है ्‌।्‌अथवा्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌पाूँच्‌भाग्‌करने्‌पर्‌अधिष्ठान्‌दो्‌
ok
भाग्‌के्‌बराबर्‌रक्खा्‌जाता्‌है ्‌या्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌तीन्‌भाग्‌करने्‌पर्‌एक्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌
अधिष्ठान्‌रक्खा्‌जाता्‌है ्‌॥२०-२१॥
उपपीठोत्सेध
उपपीठ्‌की्‌ऊूँचाई्‌-्‌अधिष्ठान्‌उपपीठ्‌से्‌यक्
ु त्‌या्‌केवल्‌अधिष्ठान्‌(उपपीठरदहत्‌अधिष्ठान)्‌होना्‌
Bo

चादहये्‌।्‌उपपीठ्‌ऊूँचाई्‌में ्‌अधिष्ठान्‌के्‌बराबर, उसका्‌दग


ु न
ु ा्‌या्‌तीन्‌गन
ु ा्‌होता्‌है ्‌।्‌अथवा्‌उसकी्‌
ऊूँचाई्‌उसी्‌प्रकार्‌रखनी्‌चादहये, जैसी्‌उपपीठवविान्‌के्‌प्रसंग्‌में ्‌वर्र्णत्‌है ्‌।्‌उपपीठ्‌की्‌ऊूँचाई्‌
इच्छानस
ु ार्‌या्‌आवश्यकतानस
ु ार्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌उपपीठ, तल्‌(अधिष्ठान), स्तम्भ्‌एवं्‌प्रस्तर्‌की्‌
सज्जा्‌के्‌ववषय्‌में ्‌पहले्‌कहा्‌जा्‌चक
ु ा्‌है ्‌।्‌शेष्‌यथावसर्‌करना्‌चादहये्‌॥२२-२४॥
44

मण्डप्‌का्‌लक्षर््‌-्‌अधिष्ठान, उसके्‌ऊपर्‌स्तम्भ्‌एवं्‌प्रस्तर-्‌इन्‌तीन्‌वगो्‌से्‌यक्
ु त, कपोत्‌एवं्‌
प्रनत्‌से्‌यक्
ु त्‌ननमाणर््‌को्‌मण्डप्‌कहा्‌जाता्‌है ्‌॥२५॥
मण्डपिब्दाथा
मण्डप्‌शब्द्‌का्‌अथण्‌-्‌मण्ड्‌अथाणत्‌अलङ्करर््‌।्‌उसकी्‌जो्‌रक्षा्‌करता्‌है , उसे्‌मण्डप्‌कहते्‌है ्‌।
प्रपालक्षण
प्रपा्‌का्‌लक्षर््‌-्‌सभी्‌वर्ों्‌के्‌अनुकूल्‌प्रपा्‌के्‌सामाधय्‌स्वरूप्‌का्‌वर्णन्‌करता्‌हूूँ्‌।्‌इसके्‌स्तम्भ्‌
भूतल्‌से्‌प्रारम्भ्‌होते्‌है ्‌एवं्‌इनके्‌ऊपर्‌उत्तर्‌होते्‌है ्‌।्‌उत्तर्‌(स्तम्भ्‌के्‌ऊपर्‌सभवत्त), उसके्‌ऊपर्‌
ऊध्वणवंश्‌(प्रिान्‌वंश, छाजन्‌के्‌लट्ठे )्‌होते्‌है ्‌।्‌इनके्‌साथ्‌प्राग्वंश्‌(प्रिान्‌वंश्‌से्‌जुड़्‌े पूव्‌ण की्‌
ओर्‌जाने्‌वाले्‌अंश), अनुवंश्‌(सहायक्‌वंश)्‌आदद्‌होते्‌है ्‌।्‌प्रपा्‌का्‌आच्छादन्‌नाररयल्‌के्‌पत्ते्‌
तथा्‌अधय्‌पत्तों्‌से्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌॥२६-२७॥
स्तम्भों्‌की्‌लम्बाई्‌पव
ू व
ण र्णन्‌के्‌अनस
ु ार्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌स्तम्भ्‌का्‌ववष्कम्भ्‌(स्तम्भ्‌का्‌घेरा)्‌
चार, छः, आठ्‌या्‌दस्‌अंगल
ु ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌मान्‌सारदारु्‌(ठोस्‌काष्ठ)्‌से्‌ननसमणत्‌स्तम्भ्‌का्‌
कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌वंश-ननसमणत्‌स्तम्भ्‌का्‌मान्‌भी्‌यही्‌है ्‌।्‌जहाूँ्‌जैसी्‌आवश्यकता्‌हो, वहाूँ्‌वैसा्‌
ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌॥२८-२९॥
स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌दस, नौ, आठ, सात, छः्‌या्‌पाूँच्‌भाग्‌करना्‌चादहये्‌।
रङ्गलक्षण
रङ्ग्‌का्‌लक्षर््‌-्‌(पूवव
ण र्र्णत्‌भाग्‌के्‌बराबर)्‌वेददका्‌की्‌ऊूँचाई्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌एक्‌भाग्‌से्‌मध्य्‌
भाग्‌में ्‌रङ्ग्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌चार्‌भाग्‌करने्‌पर्‌एक्‌भाग्‌से्‌
मसूरक्‌(अधिष्ठान), दो्‌भाग्‌से्‌स्तम्भ्‌की्‌लम्बाई्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌से्‌प्रस्तर्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌
॥३०-३१॥

om
भवन-योजना्‌सम्‌संख्या्‌मे्‌हो्‌या्‌ववषम्‌संख्या्‌में ्‌हो, रङ्ग्‌की्‌ववशालता्‌दो्‌भाग्‌या्‌एक्‌भाग्‌
रखनी्‌चादहये्‌।्‌आठ्‌स्तम्भों्‌से्‌युक्त्‌अथवा्‌चार्‌स्तम्भों्‌से्‌युक्त्‌रङ्ग्‌का्‌ननमाणर््‌प्रपा्‌आदद्‌के्‌
समान्‌करना्‌चादहये्‌॥३२॥
रङ्ग्‌सभी्‌अंगो्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌समधश्रत्‌पदाथो्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌शाला, सभागार, प्रपा्‌एवं्‌मण्डपों्‌के्‌

॥३३-३४॥
मामलकामण्डप
s.c
मध्य्‌में -्‌इन्‌चार्‌स्थलों्‌पर्‌रङ्ग्‌का्‌ननमाणर््‌होता्‌है ्‌।्‌इसका्‌मान्‌तीन्‌प्रकार्‌का्‌कहा्‌गया्‌है ्‌

मासलका-मण्डप्‌-्‌मण्डप्‌के्‌ऊपर्‌का्‌तल्‌मासलका्‌मण्डप्‌होता्‌है ्‌।्‌यदद्‌मण्डप्‌के्‌दो्‌तल्‌हो्‌तो्‌
ok
वह्‌सशखरयुक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌दोनों्‌तलों्‌के्‌मध्य्‌में ्‌न्स्थत्‌भाग्‌को्‌प्रनतमध्य्‌कहते्‌है ्‌॥३५॥
मेरुक
मेरुक्‌-्‌मेरुक्‌मण्डप्‌चौकोर, चार्‌स्तम्भों्‌से्‌युक्त, एक्‌भाग्‌(भन्क्त)्‌माप्‌का्‌तथा्‌आठ्‌
नाससकाओं्‌से्‌यक्
ु त्‌होता्‌है ्‌।्‌इसे्‌ब्रह्मासन्‌कहा्‌गया्‌है ्‌॥३६॥
Bo

ववजय्‌-्‌ववजय्‌संज्ञक्‌मण्डप्‌दो्‌बन्क्त्‌से्‌यक्
ु त्‌एवं्‌चतष्ु कोर््‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌आठ्‌स्तम्भों्‌एवं्‌
आठ्‌नाससयों्‌से्‌अलंकृत्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌अधिष्ठान्‌से्‌यक्
ु त्‌एवं्‌मध्य्‌स्तम्भ्‌से्‌रदहत्‌होता्‌है ्‌।्‌
वववाह्‌के्‌सलये्‌नौ्‌स्तम्भों्‌से्‌यक्
ु त्‌प्रपा्‌ननसमणत्‌होनी्‌चादहये्‌॥३७-३८॥
मस्ध
44

ससद्ि्‌-्‌ससद्ि्‌संज्ञक्‌मण्डप्‌तीन्‌भन्क्त्‌(प्रमार््‌की्‌इकाई)्‌वाला, चतष्ु कोर्, सोलह्‌स्तम्भ्‌से्‌


यक्
ु त, सोलह्‌नाससकाओं्‌से्‌यक्
ु त्‌एवं्‌मध्य्‌में ्‌आूँगन्‌से्‌यक्
ु त्‌होना्‌चादहये, न्जसके्‌ऊपर्‌मध्यभाग्‌
में ्‌कूि्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌चार्‌द्वार्‌हो्‌।्‌बाहरी्‌द्वारों्‌कोचार्‌तोरर्ों्‌से्‌अलंकृत्‌
करना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌मण्डप्‌दे वों, ब्राह्मर्ों्‌एवं्‌राजाओं्‌के्‌यज्ञ-कायण्‌के्‌अनुकूल्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌
ससद्ि्‌नामक्‌मण्डप्‌सभी्‌कायों्‌के्‌अनुकूल्‌कहा्‌गया्‌है ्‌॥३९-४१॥
यागमण्डप
यज्ञमण्डप्‌-्‌बुद्धिमान्‌स्थपनत्‌को्‌मण्डप्‌के्‌भीतरी्‌भाग्‌को्‌इक्यासी्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌
मध्य्‌के्‌नौ्‌भागों्‌में ्‌वेदी्‌होती्‌है ्‌।्‌चारो्‌ओर्‌तीन्‌भाग्‌छोड़कर्‌मध्य्‌में ्‌चौकोर, योनन्‌के्‌आकार्‌
का, अिणचधद्रकार, बरकोर्, वत्त
ृ ाकार, षट््‌कोर्, पद्मपुष्प्‌के्‌आकार्‌का्‌या्‌अष्िकोर््‌कुण्ड्‌पूव्‌ण ददशा्‌से्‌
प्रारम्भ्‌करते्‌हुये्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥४२॥
कुण्डलक्षण
कुण्ड्‌का्‌लक्षर््‌-्‌(कुण्ड्‌के्‌सलये)्‌एक्‌हाथ्‌चौड़ा्‌तथा्‌एक्‌हाथ्‌गहरा्‌चौकोर्‌गड्ढा्‌ननसमणत्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌यदद्‌इसे्‌तीन्‌मेखला्‌से्‌यक्
ु त्‌करना्‌हो्‌तो्‌तीन्‌सर
ू ्‌या्‌दो्‌मेखला्‌से्‌यक्
ु त्‌करना्‌हो्‌
तो्‌दो्‌सूर्‌खींचना्‌चादहये्‌।्‌इन्‌मेखलाओं्‌की्‌ऊूँचाई्‌सात, पाूँच्‌या्‌तीन्‌अंगुल्‌रखनी्‌चादहये्‌
॥४३॥
उपयक्
ुण त्‌मेखलाओं्‌की्‌चौड़ाई्‌क्रमशः्‌चार, तीन्‌एवं्‌दो्‌अंगुल्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌योनन्‌की्‌आकृनत्‌
गज्‌के्‌ओष्ठ्‌के्‌समान्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसकी्‌चौड़ाई, लम्बाई्‌एवं्‌गहराई्‌क्रमशः्‌चार, छः्‌
एवं्‌एक्‌अंगुल्‌रखनी्‌चादहये्‌तथा्‌इसे्‌अन्ग्न्‌की्‌ओर्‌होना्‌चादहये्‌॥४४॥
कुण्ड्‌के्‌मेखलाओं्‌की्‌ऊूँचाई्‌चार, तीन्‌या्‌दो्‌अंगुल्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌अथवा्‌कुण्ड्‌की्‌गहराई्‌एक्‌
बबत्ता्‌हो्‌एवं्‌एक्‌मेखला्‌से्‌युक्त्‌हो्‌।्‌सभी्‌कुण्डों्‌की्‌योनन्‌कोने्‌में ्‌नही्‌होनी्‌चादहये्‌॥४५॥

om
कुण्ड्‌का्‌केधद्र्‌(नासभ)्‌कमल्‌के्‌समान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसकी्‌आकृनत्‌वत्त
ृ ्‌के्‌समान्‌होनी्‌चादहये्‌
।्‌इसका्‌व्यास्‌चार, पाूँच्‌या्‌छः्‌अंगुल्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌इसकी्‌ऊूँचाई्‌चार्‌या्‌तीन्‌भाग्‌होनी्‌
चादहये्‌॥४६॥
योननकुण्ड
s.c
योनन्‌की्‌आकृनत्‌का्‌दण्ड्‌-्‌कुण्ड्‌के्‌पूव्‌ण भाग्‌को्‌पाूँच्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌कोर््‌से्‌आिा्‌
भाग्‌ग्रहर््‌कर्‌(सीिी्‌रे खा्‌द्वारा्‌उत्तर्‌एवं्‌दक्षक्षर््‌के)्‌मध्य्‌भाग्‌को्‌जोड़ना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌
पश्चात्‌(उत्तर, पन्श्चम)्‌कोर््‌को्‌गोलाई्‌से्‌घेरना्‌चादहये्‌।्‌इसी्‌प्रकार्‌दस
ू री्‌ओर्‌भी्‌करना्‌चादहये्‌
अथाणत्‌दक्षक्षर्-पन्श्चम्‌के्‌कोर््‌को्‌भी्‌गोलाई्‌से्‌घेरना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌दो्‌सूरों्‌के्‌प्रयोग्‌से्‌
ok
योनन्‌की्‌आकृनत्‌ननष्पधन्‌होती्‌है ्‌॥४७॥
अधाचन्द्रकुण्ड
अिणचधद्रकार्‌कुण्ड्‌-्‌कुण्ड्‌के्‌व्यास्‌के्‌दसवे्‌भाग्‌में ्‌ऊपर्‌एवं्‌नीचे्‌(बबधद्‌ु बनाना्‌चादहये्‌।्‌उस्‌
बबधद्‌ु से)्‌ज्यासर
ू ्‌(सीिी्‌रे खा)्‌खींचना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌मान्‌से्‌अिणचधद्राकार्‌रे खा्‌खींचनी्‌चादहये्‌।्‌
Bo

इस्‌प्रकार्‌वास्तवु वद्या्‌के्‌ज्ञाता्‌को्‌अिणचधद्रकुण्ड्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥४८॥
त्र्यस्त्रकुण्ड
बरकोर््‌कुण्ड्‌-्‌चौकोर्‌क्षेर्‌के्‌व्यास्‌के्‌आठ्‌भाग्‌में ्‌छः्‌भाग्‌करके्‌तीन्‌सर
ू ों्‌से्‌त्र्यस्र्‌कुण्ड्‌
ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।
44

िर्त्
ृ कुण्ड
वत्त
ृ ाकार्‌कुण्ड्‌-्‌बरकोर््‌कुण्ड्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌चक
ु ा्‌है ्‌।्‌क्षेर्‌को्‌अट्ठारह्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌
चादहये्‌।्‌वत्त
ृ ाकार्‌कुण्ड्‌इस्‌प्रकार्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌(सुर्‌इस्‌प्रकार्‌घुमाना्‌चादहये), न्जससे्‌
कक्‌कुण्ड्‌एक्‌भाग्‌बाहर्‌रहे ्‌॥४९॥
छः्‌कोर््‌का्‌कुण्ड्‌-्‌(चतुष्कोर्)्‌कुण्ड्‌के्‌क्षेर्‌को्‌पाूँच्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌एक्‌वत्त
ृ ्‌इस्‌
प्रकार्‌खींचना्‌चादहये, न्जससे्‌उसकी्‌पररधि्‌उन्‌पाूँच्‌भागों्‌से्‌अधिक्‌हो्‌।्‌इसके्‌पश्चात्‌प्रत्येक्‌
भाग्‌में ्‌मत्स्य्‌की्‌आकृनत्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌छः्‌सूरों्‌के्‌द्वारा्‌षट््‌कोर््‌कुण्ड्‌
ननसमणत्‌होता्‌है ्‌॥५०॥
पद्माकार्‌कुण्ड्‌-्‌पव
ू व
ण र्र्णत्‌ववधि्‌से्‌वत
ृ ्‌बनाकर्‌उसके्‌मध्य्‌में ्‌एक्‌वत्त
ृ ्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
इसके्‌पश्चात्‌मध्य्‌से्‌प्रारम्भ्‌करते्‌हुये्‌पद्म्‌का्‌आकार्‌एवं्‌कर्र्णका्‌आदद्‌न्जस्‌प्रकार्‌बने, उस्‌
प्रकार्‌ववद्वान्‌को्‌पद्मकुण्ड्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌॥५१॥
अष्िकोर््‌कुण्ड्‌-्‌कुण्ड्‌के्‌क्षेर्‌को्‌चौबीस्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌एक्‌भाग्‌बाहर्‌रहे , इस्‌प्रकार्‌
एक्‌वत्त
ृ ्‌खींचना्‌चादहये्‌।्‌दोनों्‌कोर्ों्‌से्‌एवं्‌कोर्ों्‌के्‌अिण्‌भाग्‌से्‌आठ्‌सूरों्‌(रे खाओं)्‌से्‌
अष्िकोर््‌कुण्ड्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥५२॥
सततास्त्रकुण्ड
सप्तकोर््‌कुण्ड्‌-्‌कुण्ड्‌के्‌क्षेर्‌को्‌दस्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌उसमें ्‌एक्‌वत्त
ृ ्‌इस्‌प्रकार्‌खींचना्‌
चादहये, न्जससे्‌एक्‌भाग्‌क्षेर्‌के्‌बाहर्‌रहे ्‌।्‌सात्‌सूरों्‌के्‌प्रयोग्‌से्‌सप्तकोर््‌कुण्ड्‌ननसमणत्‌होता्‌
है , न्जसका्‌पट्िदै घ्य्‌(सात्‌कोर्ों्‌का्‌माप)्‌तैतीस्‌हो्‌एवं्‌क्षेर्‌का्‌माप्‌चौसठ्‌हो्‌॥५३॥

om
पञ्चास्रकुण्ड
पञ्चकोर््‌कुण्ड्‌-्‌कुण्ड्‌के्‌क्षेर्‌को्‌सात्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌एवं्‌उसमें ्‌एक्‌वत्त
ृ ्‌इस्‌प्रकार्‌
खींचना्‌चादहये, न्जससे्‌उसका्‌एक्‌भाग्‌बाहर्‌रहे ्‌।्‌पाूँच्‌सूरों्‌के्‌द्वारा्‌पञ्चकोर््‌कुण्ड्‌बनाना्‌
चादहये, न्जससे्‌पट्ि्‌का्‌आयाम्‌चतुष्कोर््‌का्‌तीन्‌चौथाई्‌हो्‌॥५४॥
s.c
प्राप्त्‌भागों्‌के्‌उतने्‌भाग्‌करके्‌पहले्‌के्‌समान्‌एक-एक्‌भाग्‌कम्‌या्‌अधिक्‌करते्‌हुये्‌कोर्ों्‌को्‌
पररधि्‌के्‌बराबर्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌बुद्धिमान्‌स्थपनत्‌को्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌कुण्डों्‌
की्‌योजना्‌करनी्‌चादहये्‌॥५५॥
पाूँच्‌में ्‌तीन्‌चतुथांशयुक्त्‌एक्‌भाग, सात्‌में ्‌दो्‌भाग, सोलह्‌में ्‌पाूँच्‌भाग, नौ्‌में ्‌तीन्‌चतुथांशयुक्त्‌
ok
एक्‌भाग, ग्यारह्‌में ्‌डेढ़्‌भाग, तेरह्‌में ्‌सवा्‌एक्‌भाग्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌पधद्रह्‌में ्‌एक्‌भाग्‌कम्‌एवं्‌
सोलह्‌भाग, सरह्‌भाग्‌तथा्‌उधनीस्‌भाग्‌में ्‌क्रमशः्‌आठ्‌भाग्‌कम्‌होना्‌चादहये्‌॥५६॥
मस्ध
ससद्िमण्डप्‌-्‌यदद्‌ससद्ि्‌मण्डप्‌को्‌दे वालय्‌के्‌सम्मख
ु ्‌स्थावपत्‌ककया्‌जाय्‌तो्‌उसमें ्‌अधिष्ठान,
Bo

स्तम्भ, प्रस्तर्‌एवं्‌वगण्‌दे वालय्‌के्‌अंग्‌के्‌समान्‌होने्‌चादहये्‌।्‌यह्‌एक, दो्‌या्‌तीन्‌द्वारों्‌से्‌


यक्
ु त्‌हो्‌एवं्‌सभवत्त्‌पर्‌कुम्भलता्‌का्‌अंकन्‌होना्‌चादहये्‌॥५७-५८॥
मण्डप्‌के्‌मध्य्‌में ्‌भद्रक्‌(पोचण)्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये, न्जसका्‌व्यास्‌स्तम्भ्‌के्‌व्यास्‌का्‌एक्‌गन
ु ा्‌
(बराबर), दग
ु न
ु ा्‌या्‌तीन्‌गन
ु ा्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌तोरर््‌से्‌यक्
ु त, सभी्‌अंगों्‌एवं्‌दे वों्‌की्‌आकृनतयो्‌
44

से्‌यक्
ु त्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥५९॥
मण्डप्‌की्‌सभवत्त्‌का्‌ववष्कम्भ्‌(मोिाई)्‌प्रिान्‌भवन्‌(या्‌दे वालय)्‌की्‌मोिाई्‌के्‌बराबर्‌तीन्‌चौथाई्‌
अथवा्‌तीन्‌में ्‌दो्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌सभी्‌भवनों्‌के्‌सम्मुख्‌अधतराल्‌(मागण)्‌से्‌
युक्त्‌एवं्‌वेश्‌(आच्छाददत्‌स्थल)्‌से्‌युक्त्‌होना्‌चादहये्‌॥६०॥
प्मक
पद्मक्‌-्‌चौकोर्‌क्षेर्‌को्‌चार्‌भन्क्त्‌(इकाई्‌माप)्‌एवं्‌चार्‌द्वार्‌से्‌युक्त्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
मुखभाग्‌एवं्‌पष्ृ ठभाग्‌पर्‌दो्‌भन्क्त्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌से्‌ननगणम्‌का्‌ववस्तार्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌मुखभाग्‌
एवं्‌पष्ृ ठभाग्‌पर्‌दो्‌भन्क्त्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌से्‌ननगणम्‌का्‌ववस्तार्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌
स्तम्भ्‌नही्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌दो्‌भन्क्त्‌से्‌ऊध्वणकूि्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌॥६१-६२॥
इसमें ्‌नतरे सठ्‌स्तम्भ्‌तथा्‌अट्ठाईस्‌अलपनाससकायें्‌(छोिी्‌सजाविी्‌र्खड़ककयाूँ)्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌चारों्‌
ददशाओं्‌में ्‌सोपान्‌होने्‌चादहये्‌एवं्‌लाङ्गल्‌के्‌आकार्‌की्‌सभवत्त्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌आठ्‌पञ्जर्‌
(सजाविी्‌अंग)्‌होने्‌चादहये्‌।्‌पद्मक्‌(कमलपष्ु प्‌के्‌समान)्‌इस्‌मण्डप्‌की्‌संज्ञा्‌पद्मक्‌है ्‌।्‌
दे वालय्‌के्‌सम्मुख्‌यह्‌मण्डप्‌दे वों्‌के्‌असभषेक्‌के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌एक्‌मुख्‌वाला्‌हो्‌
तो्‌मध्य्‌में ्‌आूँगन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌यज्ञकायण्‌के्‌अनुकूल्‌होता्‌है ्‌एवं्‌आठों्‌ददशाओं्‌में ्‌वारर््‌
(ककसी्‌भी्‌ददशा्‌में )्‌हो्‌सकता्‌है ्‌॥६३-६५॥
भद्रक
भद्रक्‌-्‌भद्रक्‌मण्डप्‌चौकोर्‌होता्‌है ्‌एवं्‌इसका्‌माप्‌पाूँच्‌भाग्‌रक्खा्‌जाता्‌है ्‌।्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌
तीन्‌भाग्‌से्‌कूि्‌एवं्‌चारो्‌ओर्‌एक्‌भाग्‌से्‌मण्डप्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌बत्ती्‌स्तम्भों्‌एवं्‌
चौबीस्‌नाससकाओं्‌से्‌युक्त्‌तथा्‌आठ्‌पञ्जरों्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌सभवत्त्‌कुम्भलता्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌

om
होती्‌है ्‌॥६६-६७॥
चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌चार्‌द्वार्‌एवं्‌कोनों्‌पर्‌लाङ्गलसभवत्त्‌(हल्‌के्‌आकार्‌की्‌सभवत्त)्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
अथवा्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌आूँगन्‌हो्‌एवं्‌तीन्‌भन्क्त्‌(तीन्‌ईकाई)्‌ववस्तर्‌वाले्‌स्तम्भों्‌से्‌युक्त्‌रखना्‌
चादहये्‌।्‌मण्डप्‌को्‌भवन्‌के्‌सतह्‌के्‌बराबर, दस्‌या्‌आठ्‌भाग्‌कम्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌मण्डप्‌

मिि
s.c
(दे वाददकों्‌के)्‌स्नान्‌के्‌सलये्‌एवं्‌नत्ृ य्‌के्‌सलये्‌अनुकूल्‌होता्‌है ्‌॥६८-६९॥

सशव-मण्डप्‌-्‌यह्‌छः्‌भन्क्त्‌वाला्‌चौकोर्‌मण्डप्‌होता्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌आठ्‌स्तम्भ्‌एवं्‌कूि्‌होते्‌है ्‌।्‌


यद्‌दो्‌भन्क्त्‌ववस्तत
ृ ्‌होता्‌है ्‌एवं्‌भाग्‌से्‌वक्रननष्क्राधत्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌इसमे्‌मध्य्‌भाग्‌को्‌
ok
छोड़कर्‌साठ्‌स्तम्भ, चौबीस्‌नाससयाूँ्‌होती्‌है ्‌एवं्‌यह्‌सभी्‌अलङ्कारों्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌होता्‌है ्‌।्‌सशव्‌
नामक्‌यह्‌सभी्‌भवनों्‌के्‌सलये्‌सदा्‌उपयुक्त्‌होता्‌है ्‌॥७०-७१॥
िेद
वेद्‌-्‌यह्‌चौकोर्‌एवं्‌सात्‌भाग्‌से्‌यक्
ु त्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌साठ्‌स्तम्भों्‌से्‌यक्
ु त्‌होता्‌है ्‌।्‌उसके्‌
Bo

मध्य्‌में ्‌नौ्‌भग्‌से्‌आूँगन्‌हो, जो्‌कूि्‌से्‌अलंकृत्‌हो्‌(अथवा्‌खल


ु ा्‌हो)्‌सकता्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌बत्तीस्‌
नाससयाूँ्‌एवं्‌चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌वारर््‌होता्‌है ्‌।्‌॥७२-७३॥
इस्‌मण्डप्‌को्‌तीन्‌भाग्‌के्‌माप्‌वाले्‌मख
ु भद्रक्‌(सामने्‌पोचण)्‌से्‌यक्
ु त्‌करना्‌चादहये, न्जसमें ्‌एक्‌
भाग्‌से्‌ननगणम्‌ननसमणत्‌हो्‌।्‌इसे्‌मध्य्‌रङ्ग्‌से्‌यक्
ु त्‌एवं्‌इन्च्छत्‌ददशा्‌में ्‌सभवत्त्‌से्‌यक्
ु त्‌होना्‌
44

चादहये्‌।्‌यह्‌दे वों्‌एवं्‌राजाओं्‌का्‌आस्थान्‌मण्डप्‌(जहाूँ्‌श्रोता-दशणक्‌बैठते्‌है )्‌है ्‌एवं्‌असभषेक्‌


आदद्‌कायों्‌के्‌सलये्‌उपयक्
ु त्‌होता्‌है ्‌।्‌इसे्‌वेद्‌(मण्डप)्‌कहा्‌गया्‌है ्‌॥७४-७५॥
अलङ्कृत
अलंकृत्‌-्‌यह्‌मण्डप्‌चौकोर, आठ्‌भन्क्तयुक्त्‌एवं्‌अस्सी्‌स्तम्भों्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌चार्‌
भाग्‌से्‌ऊध्वणकूि्‌एवं्‌दो्‌भागों्‌से्‌भद्रक्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌चार्‌द्वार्‌एवं्‌
बगल्‌में ्‌सीढ़ी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌सभी्‌अलंकारो्‌से्‌युक्त्‌इस्‌मण्डप्‌को्‌अलंकृत्‌कहा्‌गया्‌है ्‌॥७६-
७७॥
इसके्‌ब्रह्मस्थल्‌(केधद्रभाग्‌में )्‌जलपाद्‌(जल्‌का्‌स्थान)्‌हो्‌सकता्‌है , न्जसके्‌चारो्‌ओर्‌एक्‌भाग्‌
से्‌पैदल्‌चलने्‌का्‌मागण्‌हो्‌एवं्‌दो्‌भाग्‌से्‌ढूँ का्‌हुआ्‌मण्डप्‌ननसमणत्‌हो्‌।्‌मुखभद्र्‌पूव-ण वर्र्णत्‌रीनत्‌
से्‌हो्‌एवं्‌अभीन्प्सत्‌ददशा्‌में ्‌भद्रक्‌ननसमणत्‌हो्‌।्‌इसे्‌ग्राम्‌आदद्‌के्‌ब्रह्मस्थान्‌(केधद्र)्‌में ्‌ननसमणत्‌
करना्‌चादहये्‌॥७८-७९॥
दभा
दभण्‌-्‌यह्‌मण्डप्‌नौ्‌भन्क्तप्रमार््‌का्‌एवं्‌एक्‌सौ्‌स्तम्भों्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌इसका्‌भद्र्‌तीन्‌
भाग्‌ववस्तत
ृ ्‌(तथा्‌एक्‌भाग्‌से्‌ननगणमयुक्त)्‌एवं्‌चार्‌द्वारों्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है , जो्‌सोपान्‌से्‌युक्त्‌
होते्‌है ्‌।्‌उसके्‌कोनों्‌में ्‌लाङ्गल्‌के्‌आकार्‌की्‌सभवत्त्‌होती्‌है ्‌।्‌इसे्‌नौ्‌रं गो्‌से्‌तथा्‌अड़तालीस्‌
अलपनाससयों्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌नौ्‌ब्रह्माओं्‌(ब्रह्मा्‌के्‌नौ्‌ऋवषपुरों)्‌से्‌पून्जत्‌एवं्‌
ग्राम्‌तथा्‌भवन्‌आदद्‌के्‌मध्य्‌में ्‌होता्‌है ्‌।्‌सभी्‌अलंकारों्‌से्‌युक्त्‌दभणसंज्ञक्‌मण्डप्‌अत्यधत्‌
सुधदर्‌होता्‌है ्‌।्‌॥८०-८१-८२॥
कौमिक

om
कौसशक्‌-्‌दस्‌अंशो्‌वाला्‌चौकोर्‌मण्डप्‌एक्‌सौ्‌बारह्‌स्तम्भों्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌नौ्‌कूिों्‌से्‌
युक्त्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌के्‌अधतराल्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌इसे्‌'कौसशक' कहते्‌है ्‌।्‌चतुष्कोर््‌होने्‌पर्‌यह्‌
'जानतक' होता्‌है ्‌।्‌यदद्‌इसमें ्‌एक्‌मुख्‌(द्वार)्‌एवं्‌एक्‌भद्र्‌हो्‌तो्‌इसे्‌'नधद' कहते्‌है ्‌तथा्‌दो्‌
मुख्‌होने्‌पर्‌इसकी्‌संज्ञा्‌"भद्रकौसशक' होती्‌है ्‌।्‌तीन्‌मुख्‌होने्‌पर्‌'जयकोश' तथा्‌चार्‌मुख्‌होने्‌
पर्‌इसे्‌'पूर्क
s.c
ण ोश' कहते्‌है्‌।्‌यह्‌अधिष्ठान, स्तम्भ्‌एवं्‌कोनों्‌पर्‌लाङ्गल्‌के्‌आकार्‌की्‌सभवत्त्‌से्‌
युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌इसे्‌अड़तालीस्‌अलपनाससकाओं्‌एवं्‌सभी्‌अलङ्करर्ों्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
॥८३-८४-८५॥
कुलधारण
ok
कुलिारर््‌-्‌इसमें ्‌एक्‌समचतुष्कोर््‌क्षेर्‌ग्यारह्‌भाग्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌चारो्‌ओर्‌एक्‌
भाग्‌से्‌मण्डप्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌चारो्‌कोर्ों्‌पर्‌दो्‌भाग्‌से्‌चार्‌कूि्‌होते्‌है ्‌॥८६-८७॥
चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌दो्‌भाग्‌चौड़ा्‌एवं्‌तीन्‌भाग्‌लम्बा्‌कोष्ठ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌तीन्‌भन्क्तमाप्‌का्‌
चौकोर्‌मध्यरङ्ग्‌एवं्‌उसके्‌ऊपर्‌कूि्‌होना्‌चादहये्‌।्‌कूि्‌एवं्‌शाला्‌के्‌बीच्‌में ्‌क्रकरीकृत्‌(क्रास्‌के्‌
Bo

आकार्‌में )्‌मागण्‌होने्‌चादहये्‌।्‌जानत्‌आदद्‌को्‌मख
ु भद्र्‌आदद्‌सभी्‌अंगो्‌से्‌यक्
ु त्‌होना्‌चादहये्‌
॥८८-८९॥
ऊपरी्‌भाग्‌में ्‌सभाङ्ग, नीड, प्रस्तर्‌एवं्‌नौ्‌बोिक्‌होना्‌चादहये्‌।्‌मण्डप्‌ढका्‌हुआ्‌अथवा्‌खल
ु ा्‌
हुआ्‌गोपनीय्‌अथवा्‌खल ु े्‌कायण्‌की्‌आवश्यकता्‌के्‌अनस
ु ार्‌ननसमणत्‌ककया्‌जा्‌सकता्‌है ्‌।्‌इस्‌सम-
44

चतष्ु कोर््‌मण्डप्‌को्‌कुलिारर््‌कहते्‌है ्‌।्‌॥९०॥


सख
ु ाङ्ग
सुखाङ्ग्‌-्‌इस्‌मण्डप्‌में ्‌बारह्‌भागों्‌वाला्‌सम्‌चतुष्कोर््‌क्षेर्‌होता्‌है , न्जसके्‌आठों्‌ददशाओं्‌एवं्‌
मध्य्‌भाग्‌में ्‌दो्‌ईकाई्‌माप्‌के्‌ऊध्वणकूि्‌होते्‌है ्‌।्‌उसके्‌बाहर्‌एक्‌भाग्‌माप्‌का्‌असलधद्र्‌
(गसलयारा)्‌चारो्‌ओर्‌होना्‌चादहये्‌॥९१-९२॥
इसमें ्‌आूँगन्‌या्‌सभा-स्थल्‌एवं्‌कोने्‌में ्‌लाङ्गल्‌के्‌आकार्‌की्‌सभवत्त्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌चारो्‌ददशाओं्‌
में ्‌चार्‌भाग्‌से्‌ववस्तार्‌रक्खा्‌जाय्‌एवं्‌दो्‌भाग्‌से्‌ननगणम्‌ननसमणत्‌हो्‌।्‌सोपान्‌पाश्वण्‌में ्‌हो्‌तथा्‌
आठ्‌पञ्जरों्‌से्‌युक्त्‌हो्‌।्‌मण्डप्‌के्‌प्रारन्म्भक्‌अंग्‌(अधिष्ठान)्‌में ्‌एक्‌सौ्‌साठ्‌स्तम्भ्‌होने्‌
चादहये्‌।्‌यथोधचत्‌स्थान्‌पर्‌नाससकायें्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌ननसमणत्‌मण्डप्‌को्‌सुखाङ्ग्‌कहते्‌
है ्‌॥९३-९४॥
सौर्मय
सौम्य्‌-्‌सौख्य्‌(सौम्य)मण्डप्‌में ्‌तेरह्‌भाग्‌का्‌सम-चतष्ु कोर््‌क्षेर्‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌चारो्‌ओर्‌दो्‌
भाग्‌से्‌मण्डप्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌से्‌क्रकरी-पथ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌तीन्‌भाग्‌से्‌मध्य्‌रं ग्‌एवं्‌ऊपरी्‌भाग्‌
में ्‌ऊध्वण्‌कूि्‌एवं्‌स्थप
ू ी्‌से्‌युक्त्‌नीव्र्‌होता्‌है ्‌।्‌॥९५-९६॥
मण्डप्‌के्‌मध्य्‌में ्‌स्तम्भ्‌नही्‌होना्‌चादहये्‌।्‌चारो्‌कोर्ों्‌पर्‌दो्‌भाग्‌से्‌कूि्‌एवं्‌चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌
दो्‌भाग्‌चौड़े्‌एवं्‌तीन्‌भाग्‌लम्बे्‌चार्‌कोष्ठ्‌होने्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌मुखभाग्‌नधद्‌ववधि्‌(श्लोक्‌८४-
८५)्‌के्‌अनुसार्‌भद्र्‌(पोचण)्‌से्‌युक्त्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सभवत्त्‌का्‌ननमाणर््‌इन्च्छत्‌ददशा्‌में ्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌इसमें ्‌एक्‌सौ्‌चारासी्‌स्तम्भ्‌एवं्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌अलंकरर््‌होने्‌चादहये्‌।्‌यह्‌मण्डप्‌दे व,
ब्राह्मर््‌एवं्‌राजाओं्‌के्‌सलये्‌उपयुक्त्‌होता्‌है ्‌॥९७-९८॥
गभा

om
गभणमण्डप्‌-्‌चौदह्‌भाग्‌ववस्तार्‌वाला्‌यह्‌मण्डप्‌चौकोर्‌होता्‌है ्‌।्‌दो्‌भाग्‌से्‌गभणकूि्‌(मध्य्‌भाग्‌
के्‌ऊपर्‌ननसमणत्‌कूि)्‌होना्‌चादहये, न्जसके्‌चारो्‌ओर्‌एक्‌भाग्‌से्‌असलधद्र्‌(गसलयारा)्‌ननसमणत्‌हो्‌।्‌
एक्‌भाग्‌से्‌अधतराल्‌(मागण)्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये, न्जसके्‌ऊपर्‌छत्‌न्‌ननसमणत्‌हो्‌॥९९-१००॥
चारो्‌कोनों्‌पर्‌दो-दो्‌भाग्‌से्‌आूँगन्‌ननसमणत्‌होने्‌चादहये, न्जनके्‌ऊपर्‌ऊध्वणकूि्‌हो्‌सकते्‌हो्‌(या्‌
आूँगन्‌खल
s.c
ु े्‌रह्‌सकते्‌है )्‌।्‌चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌दो्‌भाग्‌चौड़े्‌एवं्‌तीन्‌भाग्‌लम्बे्‌आूँगन्‌या्‌तो्‌
कोष्ठ्‌से्‌युक्त्‌(या्‌ववना्‌कोष्ठ्‌के)्‌होने्‌चादहये्‌।्‌उनके्‌बाहर्‌चारो्‌ओर्‌एक्‌भाग्‌से्‌असलधद्र्‌
होना्‌चादहये्‌॥१०१॥
अभीष्ि्‌ददशा्‌में ्‌सभवत्त्‌हो्‌एवं्‌आठो्‌ददशाओं्‌में ्‌भद्र्‌ननसमणत्‌होने्‌चादहये्‌।्‌अधिष्ठान्‌पर्‌दो्‌सौ्‌
ok
आठ्‌स्तम्भ्‌ननसमणत्‌होने्‌चादहये्‌।्‌गभणसंज्ञक्‌सुधदर्‌मण्डप्‌दे वों, ब्राह्मर्ों्‌एवं्‌राजाओं्‌के्‌अनुकूल्‌
होता्‌है ्‌॥१०२-१०३॥
मापय
मालय्‌-्‌इस्‌मण्डप्‌में ्‌पधद्रह्‌भाग्‌ववस्तत
ृ ्‌चौकोर्‌क्षेर्‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌मध्य्‌में ्‌तीन्‌भाग्‌से्‌
Bo

ऊध्वणकूि-यक्
ु त्‌मध्यरं ग्‌अथवा्‌आूँगन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌चारो्‌ओर्‌एक्‌भाग्‌से्‌असलधद्र्‌तथा्‌एक्‌
भाग्‌से्‌अधतराल्‌होना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌अंग्‌पव
ू व
ण र्र्णत्‌होने्‌चादहये; ककधत्‌ु कोष्ि्‌एक्‌भाग्‌अधिक्‌
लम्बा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌अधिष्ठान्‌पर्‌दो्‌सौ्‌बत्तीस्‌स्तम्भ्‌होने्‌चादहये्‌।्‌सभी्‌सज्जाओं्‌से्‌यक्
ु त्‌
इस्‌मण्डप्‌की्‌संज्ञा्‌मालय्‌होती्‌है ्‌।्‌॥१०४-१०६॥
44

मापया्भत

मालयाद्भत
ु म्‌-्‌मालयाद्भत
ु ्‌मण्डप्‌सोलह्‌भागों्‌के्‌सम-चतष्ु कोर््‌क्षेर्‌से्‌यक्
ु त्‌होता्‌है ्‌।्‌दो्‌भाग्‌
से्‌ऊध्वणकूि्‌होता्‌है ्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌माप्‌के्‌असलधद्र्‌से्‌नघरा्‌होता्‌है ्‌।्‌सामने्‌दो्‌भाग्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌
माप्‌का्‌भद्र्‌होता्‌है ्‌एवं्‌कोने्‌में ्‌लाङ्गल्‌के्‌आकार्‌की्‌सभवत्त्‌होती्‌है ्‌।्‌पाश्वण्‌में ्‌सीढ़ी्‌ननसमणत्‌
होती्‌है ्‌एवं्‌यह्‌धचर-प्रस्तर्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌॥१०७-१०८॥
उसके्‌बाहर्‌दो्‌भाग्‌के्‌प्रमार््‌से्‌चारो्‌ओर्‌जलपाद्‌(जलस्थान)्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌उसके्‌बाहर्‌
चारो्‌ओर्‌चार्‌भाग्‌माप्‌का्‌मण्डप्‌होना्‌चादहये्‌।्‌दो्‌भाग्‌का्‌चौकोर्‌क्षेर्‌हो्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌से्‌
व्यविान्‌(अधतराल)्‌ननसमणत्‌हो्‌।्‌उसके्‌मध्य्‌में्‌चारो्‌ओर्‌सोलह्‌भागों्‌वाला्‌आूँगन्‌होना्‌चादहये्‌
॥१०९-११०॥
कोनों्‌पर्‌लाङ्गल्‌के्‌आकार्‌की्‌सभवत्त्‌हो्‌एवं्‌ऊध्वण्‌भाग्‌पर्‌हारामागण्‌से्‌अलंकरर््‌हो्‌।्‌दो्‌भाग्‌
ववस्तत
ृ ्‌क्षेर्‌ननगणम्‌से्‌यक्
ु त्‌हो्‌एवं्‌चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌भद्र्‌ननसमणत्‌हो्‌।्‌पाश्वण्‌में ्‌सीढ़ी्‌हो्‌एवं्‌सभी्‌
प्रकार्‌के्‌आभरर्ों्‌से्‌यक्
ु त्‌हो्‌।्‌ये्‌सोलह्‌प्रकार्‌के्‌चौकोर्‌मण्डप्‌दे वों, ब्राह्मर्ों्‌एवं्‌राजाओं्‌के्‌
सलये्‌उपयुक्त्‌होते्‌है ्‌॥१११-११२॥
बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌(स्थपनत)्‌को्‌उपयक्
ुण त्‌चतुष्कोर््‌मण्डपों्‌में ्‌प्रत्येक्‌में ्‌पाश्वो्‌में ्‌एक-एक्‌भाग्‌
बढ़ाते्‌हुये्‌बत्तीस्‌भाग्‌तक्‌ववस्तार्‌ले्‌जाना्‌चादहये्‌।्‌ये्‌मण्डप्‌खल
ु े्‌या्‌बधद्‌हो्‌सकते्‌है ्‌एवं्‌
आवश्यकतानुसार्‌सभवत्त्‌एवं्‌स्तम्भ्‌ननसमणत्‌ककये्‌जाने्‌चादहये्‌।्‌बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌यथावसर्‌
एवं्‌शोभा्‌के्‌अनुकूल्‌मण्डप-ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌आयताकार्‌मण्डपो्‌का्‌वर्णन्‌इस्‌प्रकार्‌ककया्‌
गया्‌॥११३-११४॥
धन

om
िन्‌-्‌यह्‌मण्डप्‌तीन्‌भाग्‌चौड़ा्‌एवं्‌लम्बाई्‌में ्‌दो्‌भाग्‌अधिक्‌होता्‌है ्‌।्‌सामने्‌एक्‌भाग्‌से्‌
वार्‌(प्रवेश)्‌होता्‌है ्‌एवं्‌यह्‌चौबीस्‌स्तम्भों्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌बीस्‌नाससयाूँ्‌होती्‌है ्‌।्‌िन्‌
प्रदान्‌करने्‌वाला्‌यह्‌मण्डप्‌िनसंज्ञक्‌होता्‌है ्‌॥११५-११६॥
सुभूषण
s.c
सुभूषर्म्‌-्‌इसका्‌ववस्तार्‌चार्‌भागों्‌से्‌एवं्‌लम्बाई्‌उससे्‌दो्‌भाग्‌अधिक्‌रक्खा्‌जाता्‌है ्‌।्‌एक्‌
भाग्‌से्‌चारो्‌ओर्‌मण्डप्‌एवं्‌शेष्‌भाग्‌से्‌आूँगन्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌मुख-भद्रक्‌(सामने्‌बना्‌
पोचण)्‌दो्‌भाग्‌ववस्तत
ृ ्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌(आगे्‌ननकला्‌भाग)्‌माप्‌का्‌होना्‌चादहये्‌।्‌अधिष्ठान्‌पर्‌
बाहरी्‌भाग्‌में ्‌बत्तीस्‌स्तम्भ्‌होने्‌चादहये्‌।्‌सभी्‌अलंकरर्ों्‌से्‌युक्त्‌इस्‌मण्डप्‌का्‌नाम्‌सुभूषर््‌
ok
होता्‌है ्‌।्‌॥११७-११८॥
आहपय
आहलय्‌-्‌इस्‌मण्डप्‌की्‌चौड़ाई्‌पाूँच्‌भाग्‌एवं्‌लम्बाई्‌उससे्‌दो्‌भाग्‌अधिक्‌होती्‌है ्‌।्‌चारो्‌ओर्‌
मण्डप्‌एक्‌भाग्‌से्‌एवं्‌शेष्‌भाग्‌से्‌कूि्‌ननसमणत्‌करे ्‌या्‌(खल
ु ा)्‌आूँगन्‌छोड़्‌दे ना्‌चादहये्‌।्‌तीन्‌
Bo

भाग्‌ववस्तार्‌वाला्‌एक्‌भाग्‌का्‌मख
ु भद्र्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌अधिष्ठान्‌चालीस्‌स्तम्भों्‌से्‌
यक्
ु त्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ववधचर्‌एवं्‌सभी्‌अलंकारों्‌से्‌यक्
ु त्‌आहत्य्‌संज्ञक्‌मण्डप्‌सभी्‌स्थानों्‌के्‌
सलये्‌उपयक्
ु त्‌होता्‌है ्‌॥११९-१२१॥
स्त्रग
ु ाख्य
44

स्रग
ु ्‌मण्डप्‌-्‌यह्‌मण्डप्‌छः्‌भाग्‌ववस्तत
ृ ्‌होता्‌है ्‌एवं्‌इसकी्‌लम्बाई्‌चौड़ाई्‌से्‌दो्‌भाग्‌अधिक्‌
होती्‌है ्‌।्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌चार्‌भाग्‌लम्बा्‌एवं्‌दो्‌भाग्‌चौड़ा्‌सभागार्‌होता्‌है , न्जसके्‌चारो्‌ओर्‌
मण्डप्‌होता्‌है ्‌।्‌दो्‌भाग्‌से्‌मुखभद्र्‌का्‌ननमाणर््‌इच्छानुसार्‌ककसी्‌भी्‌ददशा्‌में ्‌ककया्‌जा्‌सकता्‌है ्‌
।्‌अधिष्ठान्‌साठ्‌स्तम्भों्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌तथा्‌नाससयाूँ्‌ननसमणत्‌होती्‌है ्‌।्‌सभी्‌आभरर्ों्‌से्‌
सुसन्ज्जत्‌एव्‌मनोहर्‌इस्‌मण्डप्‌की्‌संज्ञा्‌स्रग
ु ्‌है ्‌॥१२२-१२३॥
कोण
कोर््‌-्‌यह्‌मण्डप्‌सात्‌भाग्‌ववस्तत
ृ ्‌एवं्‌लम्बाई्‌में ्‌चौड़ाई्‌से्‌दो्‌भाग्‌अधिक्‌होता्‌है ्‌।्‌तीन्‌
भाग्‌चौड़ा्‌एवं्‌पाूँच्‌भाग्‌लम्बा्‌इसका्‌सभाङ्गर््‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌चारो्‌ओर्‌मण्डप्‌दो्‌भाग्‌से्‌
ननसमणत्‌होता्‌है ्‌एवं्‌इच्छानुसार्‌ददशा्‌में ्‌सभवत्त्‌ननसमणत्‌की्‌जा्‌सकती्‌है ्‌।्‌मुखभद्र्‌तीन्‌भाग्‌चौड़ा्‌
एवं्‌एक्‌भाग्‌ननगणम्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌आवश्यकतानुसार्‌नाससयों्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌एवं्‌इसका्‌
अधिष्ठान्‌बहत्तर्‌स्तम्भों्‌से्‌यक्
ु त्‌होता्‌है ्‌।्‌कोर्संज्ञक्‌यह्‌मण्डप्‌सभी्‌अलंकरर्ों्‌से्‌सस
ु न्ज्जत्‌
होता्‌है ्‌।्‌॥१२४-१२५-१२६॥
खिाट
खवणि्‌-्‌इस्‌मण्डप्‌की्‌चौड़ाई्‌आठ्‌भाग्‌एवं्‌लम्बाई्‌उससे्‌दो्‌भाग्‌अधिक्‌होती्‌है ्‌।्‌मध्य्‌भाग्‌
में ्‌दो्‌भाग्‌चौड़ा्‌एवं्‌चार्‌भाग्‌लम्बा्‌जल-स्थान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌चारो्‌ओर्‌एक्‌भाग्‌से्‌असलधद्र्‌
एवं्‌उसके्‌बाहर्‌दो्‌भाग्‌से्‌मण्डप्‌होना्‌चादहये्‌।्‌॥१२७-१२८॥
उसके्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌स्तम्भ्‌नहीं्‌होना्‌चादहये्‌।्‌अभीन्प्सत्‌ददशा्‌में ्‌सभवत्त्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌पहले्‌के्‌
समान्‌अड़सठ्‌एवं्‌मुख-भद्र्‌होना्‌चादहये्‌।्‌मुखभाग्‌पर्‌एक्‌भाग्‌से्‌प्रवेश्‌एवं्‌मुखभाग्‌सीदढ़यों्‌
से्‌युक्त्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ववसभधन्‌अलंकारो्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌खवणिसंज्ञक्‌यह्‌मण्डप्‌दे वों्‌आदद्‌के्‌सलये्‌
प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌।्‌॥१२९-१३०॥

om
श्रीरूप
श्रीरूप्‌-्‌यह्‌मधडप्‌नौ्‌भाग्‌ववस्तत
ृ ्‌होता्‌है ्‌एवं्‌इसकी्‌लम्बाई्‌चौड़ाई्‌से्‌दो्‌भाग्‌अधिक्‌होती्‌है ्‌
।्‌चारो्‌ओर्‌एक्‌भाग्‌से्‌असलधद्र्‌एवं्‌उसके्‌बाहर्‌दो्‌भाग्‌से्‌मण्डप्‌होता्‌है ्‌।्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌
स्तम्भ्‌नही्‌होता्‌है ्‌तथा्‌बाहर्‌की्‌ओर्‌एक्‌भाग्‌से्‌मागण्‌होता्‌है ्‌॥१३१-१३२॥
s.c
इसमें ्‌उनहत्तर्‌स्तम्भ्‌होते्‌है ्‌तथा्‌इन्च्छत्‌ददशा्‌में ्‌द्वार्‌एवं्‌सभवत्त्‌का्‌ननमाणर््‌ककया्‌जाता्‌है ्‌।्‌
पूवव
ण र्र्णत्‌रीनत्‌से्‌मुखभद्र्‌होता्‌है , जो्‌मागण्‌से्‌यक्
युक्त्‌इस्‌मण्डप्‌को्‌श्रीरूप्‌कहते्‌है ्‌॥१३३॥
ु त्‌या्‌उसके्‌ववना्‌होता्‌है ्‌।्‌ववसभधन्‌अंगो्‌से्‌

मङ्गल
ok
मङ्गल्‌-्‌यह्‌मण्डप्‌दस्‌भाग्‌चौड़ा्‌एवं्‌लम्बाई्‌उससे्‌दो्‌भाग्‌अधिक्‌होती्‌है ्‌।्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌दो्‌
भाग्‌चौड़ा्‌एवं्‌चार्‌भाग्‌लम्बा्‌सभागार्‌होता्‌है ्‌।्‌चारो्‌ओर्‌एक्‌भाग्‌से्‌असलधद्र्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌
से्‌जल-स्थान्‌होता्‌है ्‌॥१३४-१३५॥
उसके्‌बाहर्‌चारो्‌ओर्‌दो्‌भाग्‌से्‌मण्डप्‌होता्‌है ्‌।्‌स्तम्भ, सभवत्त, मख
ु भद्र्‌आदद्‌का्‌ननमाणर््‌
Bo

इच्छानस
ु ार्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌।्‌अथवा्‌मध्यकूि्‌एवं्‌असलधद्र्‌पहले्‌के्‌सदृश्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
सभी्‌मण्डपों्‌को्‌जल-स्थान्‌के्‌ववना्‌ही्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।॥१३६-१३७॥
दोनों्‌पाश्वों्‌में ्‌दो्‌भाग्‌से्‌चौकोर्‌छः्‌कूिों्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌सामने्‌एवं्‌पीछे ्‌दो्‌भाग्‌
चौड़ा्‌एवं्‌चार्‌भाग्‌लम्बा्‌कोष्ठ्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌कोनों्‌पर्‌लाङ्गल-सभवत्त्‌तथा्‌चारो्‌ओर्‌
44

सभवत्त्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌या्‌सभवत्त्‌नही्‌भी्‌हो्‌सकती्‌है ्‌।्‌यह्‌खल
ु ा्‌अथवा्‌ढूँ का्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌
वही्‌स्तम्भ्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌॥१३८-१३९॥
सभी्‌अंगो्‌से्‌युक्त्‌इस्‌मण्डप्‌की्‌संज्ञा्‌मङ्गल्‌है ्‌।्‌आठ्‌चतुष्कोर््‌से्‌यक्
ु त्‌ये्‌(आयताकार)्‌
मण्डप्‌दे वों, ब्राह्मर्ों्‌एवं्‌राजाओं्‌के्‌सलये्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌॥१४०॥
पूवोक्त्‌चतुष्कोर््‌(आयताकार)्‌मण्डपों्‌में ्‌चौड़ाई्‌में ्‌एक-एक्‌भाग्‌बढ़ाते्‌हुये्‌वहाूँ्‌तक्‌लम्बाई्‌का्‌
माप्‌रखना्‌चादहये, जब्‌तक्‌लम्बाई्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
ु ुनी्‌न्‌हो्‌जाय्‌।्‌बुद्धिमान्‌स्थपनत्‌को्‌मण्डप्‌
में ्‌स्तम्भ्‌एवं्‌सभवत्त्‌आदद्‌सबी्‌अलंकरर्ों्‌का्‌इच्छानुसार्‌एवं्‌न्जस्‌प्रकार्‌सुधदर्‌लगे, उस्‌प्रकार्‌
ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌अब्‌वैश्य्‌एवं्‌शूद्रो्‌के्‌अनुकूल्‌आठ्‌आयताकार्‌मण्डपों्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌
जा्‌रहा्‌है ्‌।्‌॥१४१-१४२॥
मागा
मागण्‌-्‌इस्‌मण्डप्‌का्‌ववस्तार्‌दो्‌भाग्‌एवं्‌लम्बाई्‌ववस्तार्‌की्‌दग
ु न
ु ी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इसमें ्‌पधद्रह्‌
स्तम्भ्‌हों्‌एवं्‌दो्‌भाग्‌(चौड़ा)्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌(बाहर्‌की्‌ओर्‌ननकला)्‌मख
ु भद्रक्‌(प्रोच)्‌होना्‌चादहये्‌
।्‌इसका्‌सोपान्‌पाश्वण्‌में ्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌नाससकाओं्‌से्‌यह्‌सुशोसभत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
इसका्‌मुख-भाग्‌इन्च्छत्‌ददशा्‌में ्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌मागण्‌संज्ञक्‌मण्डप्‌कहते्‌है ्‌॥१४३-१४४॥
सौभद्र्‌-्‌सौभद्र्‌मण्डप्‌का्‌ववस्तार्‌तीन्‌भाग्‌एवं्‌लम्बाई्‌ववस्तार्‌की्‌दग
ु ुनी्‌होती्‌है ्‌।्‌यह्‌
अट्ठाईस्‌स्तम्भों्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌एवं्‌सामने्‌एक्‌भाग्‌से्‌वार्‌(मागण)्‌से्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌उधचत्‌
रीनत्‌से्‌नाससयों्‌एवं्‌स्तम्भों्‌से्‌युक्त्‌यह्‌सुधदर्‌मण्डप्‌सौभद्र्‌संज्ञक्‌होता्‌है ्‌॥१४५-१४६॥
सुन्दर
सुधदर्‌-्‌इस्‌मण्डप्‌की्‌चौड़ाई्‌चार्‌भाग्‌एवं्‌लम्बाई्‌उसकी्‌दग
ु ुनी्‌होती्‌है ्‌।्‌मध्य्‌भाग्‌दो्‌भाग्‌
चौड़ा्‌एवं्‌चार्‌भाग्‌लम्बा्‌होता्‌है , न्जस्‌पर्‌कूि्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌अथवा्‌वहाूँ्‌(खल
ु ा्‌हुआ)्‌आूँगन्‌

om
होता्‌है ्‌।बत्तीस्‌स्तम्भों्‌से्‌युक्त्‌इस्‌मण्डप्‌में ्‌एक्‌भाग्‌से्‌मुख-भद्रक्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌सुधदर्‌
नामक्‌यह्‌मण्डप्‌आवश्यकतानुसार्‌नाससयों्‌एवं्‌स्तम्भों्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌॥१४७-१४८॥
साधारण
सािारर््‌-्‌यह्‌मण्डप्‌पाूँच्‌भाग्‌ववस्तत
ृ ्‌एवं्‌लम्बाई्‌में ्‌चौड़ाई्‌से्‌चार्‌भाग्‌अधिक्‌होता्‌है ्‌।्‌
s.c
बगल्‌में ्‌दो्‌भाग्‌चौड़े्‌एवं्‌तीन्‌भाग्‌लम्बे्‌दो्‌आूँगन्‌होते्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌छप्पन्‌खम्भे्‌होते्‌है ्‌एवं्‌
सामने्‌एक्‌भाग्‌से्‌वार्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌तीन्‌भाग्‌ववस्तत
ृ ्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌(बाहर्‌ननकला)्‌माप्‌से्‌
मुख-भद्रक्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌मुख्‌भाग्‌पर्‌सोपान्‌एवं्‌चारो्‌ओर्‌सभवत्त्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
आवश्यकतानुसार्‌नासी्‌आदद्‌अंगो्‌से्‌युक्त्‌इस्‌मण्डप्‌को्‌सािारर््‌कहते्‌है ्‌॥१४९-१५१॥
ok
सौख्य
सौख्य्‌-्‌यह्‌छः्‌भाग्‌चौड़ा्‌एवं्‌चौड़ाई्‌से्‌तीन्‌भाग्‌अधिक्‌लम्बा्‌होता्‌है ्‌।्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌दो्‌
भाग्‌चौड़ा्‌एवं्‌पाूँच्‌भाग्‌लम्बा्‌सभागार्‌होता्‌है ्‌।्‌चारो्‌ओर्‌दो्‌भाग्‌से्‌मण्डप्‌एवं्‌सामने्‌एक्‌
भाग्‌से्‌वार्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌पहले्‌के्‌समान्‌मख
ु -भद्रक्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌एवं्‌नाससकाओं्‌से्‌
Bo

सस
ु न्ज्जत्‌होता्‌है ्‌।्‌साठ्‌स्तम्भों्‌से्‌एवं्‌सभी्‌अंगो्‌से्‌यक्
ु त्‌इस्‌मण्डप्‌की्‌संज्ञा्‌सौख्य्‌है ्‌।्‌यह्‌
सभी्‌लोगों्‌के्‌सलये्‌अनक
ु ू ल्‌होता्‌है ्‌॥१५२-१५४॥
ईश्िरकान्त
ईश्वरकाधत्‌-्‌इस्‌मण्डप्‌की्‌चौड़ाई्‌सात्‌भाग्‌से्‌एवं्‌लम्बाई्‌उससे्‌चार्‌भाग्‌अधिक्‌होती्‌है ्‌।्‌
44

मध्य्‌भाग्‌में ्‌तीन्‌भाग्‌का्‌चौकोर्‌क्षेर्‌होता्‌है , न्जस्‌पर्‌कूि्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌अथवा्‌वहाूँ्‌(खल


ु ा)्‌
आूँगन्‌होता्‌है ्‌।्‌उसके्‌बाहर्‌एक्‌भाग्‌प्रमार््‌से्‌चारो्‌ओर्‌असलधद्र्‌होता्‌है ्‌।्‌दोनों्‌पाश्वों्‌में ्‌दो्‌
भाग्‌चौड़े्‌एवं्‌पाूँच्‌भाग्‌लम्बे्‌दो्‌आूँगन्‌होते्‌है ्‌।्‌उसके्‌बाहर्‌एक्‌भाग्‌से्‌चारो्‌ओर्‌मण्डप्‌
ननसमणत्‌होता्‌है , ऐसा्‌ववद्वानों्‌का्‌मत्‌है ्‌॥१५५-१५७॥
तीन्‌भाग्‌चौड़ा्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌बाहर्‌ननकला्‌मुख-भद्रक्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌अधिष्ठान्‌पर्‌चौरासी्‌
स्तम्भ्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌मुखभाग्‌पर्‌एक्‌भाग्‌से्‌वार्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌ईश्वरकाधत्‌मण्डप्‌
ववसभधन्‌अंगों्‌से्‌सुशोसभत्‌एवं्‌सभी्‌अलंकरर्ों्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌॥१५८-१५९॥
श्रीभद्र
श्रीभद्र्‌-्‌यह्‌मण्डप्‌आठ्‌भाग्‌चौड़ा्‌तथा्‌पूवव
ण र्र्णत्‌माप्‌के्‌अनुसार्‌लम्बा्‌होता्‌है ्‌।्‌मध्य्‌भाग्‌
दो्‌भाग्‌माप्‌का्‌चौकोर्‌क्षेर्‌होता्‌है , न्जसमें ्‌कूि्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌या्‌आूँगन्‌होता्‌है ्‌।्‌उसके्‌बाहर्‌
एक्‌भाग्‌के्‌प्रमार््‌से्‌चारो्‌ओर्‌असलधद्र्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌दोनों्‌पाश्वों्‌में्‌पहले्‌के्‌समान्‌कूि्‌
होते्‌है , न्जधहे ्‌पव
ू व
ण र्र्णत्‌मान्‌से्‌दो्‌भाग्‌अधिक्‌लम्बा्‌रक्खा्‌जाता्‌है ्‌॥१६०-१६१॥
उसके्‌बाहर्‌चारो्‌ओर्‌दो्‌भाग्‌से्‌बद्
ु धिमान्‌स्थपनत्‌को्‌मण्डप्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌चार्‌भाग्‌
चौड़ा्‌एवं्‌दो्‌भाग्‌बाहर्‌ननकला्‌मुखभद्रक्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌अधिष्ठान्‌पर्‌एक्‌सौ्‌दस्‌
स्तम्भ्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌सभी्‌अलंकरर्ों्‌से्‌युक्त्‌यह्‌श्रीभद्र्‌मण्डप्‌सभी्‌के्‌सलये्‌अनुकूल्‌
होता्‌है ्‌॥१६२-१६३॥
सिातोभद्र
सवणतोभद्र्‌-्‌इस्‌मण्डप्‌को्‌नौ्‌भाग्‌ववस्तत
ृ ्‌एवं्‌लम्बाई्‌पहले्‌ददये्‌गये्‌माप्‌के्‌अनुसार्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌तीन्‌भाग्‌चौड़ाई्‌वाले्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌चौकोर्‌क्षेर्‌कूि्‌से्‌युक्त्‌हो्‌सकता्‌है ्‌या्‌वहाूँ्‌
आूँगन्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌उसके्‌बाहर्‌एक्‌भाग्‌प्रमार््‌से्‌चारो्‌ओर्‌असलधद्र्‌होना्‌चादहये्‌।्‌पाश्वण्‌

om
भाग्‌में ्‌दो्‌भाग्‌चौड़ा्‌एवं्‌पाूँच्‌भाग्‌लम्बा्‌दो्‌आूँगन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌चारो्‌ओर्‌उसके्‌बाहर्‌दो्‌
भाग्‌से्‌बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌मण्डप्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌सामने्‌एवं्‌पीछे ्‌पाूँच्‌भाग्‌चौड़े्‌एवं्‌दो्‌भाग्‌
लम्बे्‌(गहरे )्‌भद्र्‌(पोचण)्‌होने्‌चादहये्‌॥१६४-१६६॥
दोनो्‌पाश्वो्‌में ्‌तीन्‌भाग्‌चौड़े्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌लम्बे्‌दो्‌भद्रक्‌होने्‌चादहये्‌।्‌कोनों्‌पर्‌लाङ्गल्‌के्‌
s.c
समान्‌सभवत्त्‌एवं्‌स्तम्भ्‌होने्‌चादहये्‌।्‌अधिष्ठानपर्‌एक्‌सौ्‌अट्ठाईस्‌स्तम्भ्‌ननसमणत्‌होने्‌चादहये्‌
।्‌अधय्‌अवयवों्‌को्‌आवश्यकतानुसार्‌उधचत्‌रीनत्‌से्‌बुद्धिमान्‌स्थपनत्‌को्‌संयुक्त्‌करना्‌चादहये्‌
।्‌सवणतोभद्र्‌संज्ञक्‌मण्डप्‌सभी्‌अलंकरर्ों्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌इस्‌
मण्डप्‌का्‌ननमाणर््‌दे वाददकों्‌के्‌भवन्‌में ्‌करना्‌चादहये्‌॥१६७-१६९॥
ok
मण्डपमुखाय
मण्डप्‌की्‌लम्बाई्‌-्‌मण्डपों्‌की्‌लम्बाई्‌का्‌वविान्‌उनकी्‌चौड़ाई्‌के्‌अनुसार्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌।्‌
जानतरूप्‌का्‌वर्णन्‌पहले्‌ककया्‌जा्‌चक
ु ा्‌है ्‌।्‌छधदरूप्‌में ्‌लम्बाई्‌चौड़ा्‌से्‌एक्‌भाग्‌अधिक्‌होती्‌है ्‌
।्‌ववकलप्‌रीनत्‌में ्‌दो्‌भाग्‌एवं्‌आभास्‌रीनत्‌में ्‌तीन्‌भाग्‌अधिक्‌लम्बाई्‌रक्खी्‌जाती्‌है ्‌।्‌चौकोर,
Bo

दण्डक, स्वन्स्तभद्र, पद्म, क्रकरभद्रक, षण्मख


ु , लाङ्गल्‌तथा्‌मौसल्‌मण्डप्‌जानतमान्‌के्‌अनस
ु ार्‌होते्‌है ्‌
।्‌प्रपा्‌एवं्‌मण्डप्‌जानतमान्‌के्‌अनुसार्‌होते्‌है ्‌तथा्‌आवश्यकतानस
ु ार्‌इनमें ्‌स्तम्भों्‌का्‌ननमाणर््‌
ककया्‌जाता्‌है ्‌॥१७०-१७२॥
पन
ु ः्‌मण्डपभेद
44

मण्डपों्‌के्‌अधय्‌भेद्‌-्‌गह
ृ ववधयास्‌के्‌अंगभत
ू ्‌रङ्गस्थल्‌को्‌गह
ृ मण्डप्‌कहते्‌है ्‌।्‌न्जस्‌प्रकार्‌
प्रासाद्‌में ्‌गभणगह
ृ ्‌होता्‌है , उसी्‌प्रकार्‌गह
ृ ्‌में ्‌मण्डप्‌होता्‌है ्‌जो्‌ववशेष्‌रूप्‌से्‌असलधद्र्‌से्‌यक्
ु त्‌
होता्‌है ्‌।्‌अधिष्ठान्‌आदद्‌से्‌युक्त्‌यह्‌मण्डप्‌दे वालय्‌के्‌आकार्‌का्‌होता्‌है ्‌।्‌न्जस्‌गह
ृ मण्डप्‌में ्‌
वो्‌ववसशष्ि्‌अंग्‌होते्‌है , जो्‌दे वालय्‌के्‌मण्डप्‌के्‌अंग्‌होते्‌है , उसे्‌गह
ृ प्रासादमण्डप्‌कहते्‌है ्‌॥१७३-
१७४॥
यदद्‌मण्डप्‌के्‌ऊपर्‌तल्‌ननसमणत्‌हो्‌तो्‌उसे्‌मासलकामण्डप्‌कहते्‌है ्‌।्‌यह्‌मण्डप्‌ईंिो, सशलाओं,
काष्ठ, गजदधत्‌या्‌िातुओं्‌से्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌समधश्रत्‌द्रव्यों्‌से्‌ननसमणत्‌होता्‌
है ्‌॥१७५॥
जलक्रीडामण्डप
जलक्रीडा-मण्डप्‌-्‌राजा्‌की्‌इच्छा्‌के्‌अनस
ु ार्‌जल-क्रीडा्‌से्‌यक्
ु त्‌मण्डप्‌चौकोर्‌या्‌आयताकार्‌हो्‌
सकता्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌एक्‌या्‌अनेक्‌तल्‌हो्‌सकते्‌है ्‌॥१७६॥
यह्‌मण्डप्‌खल
ु ा्‌अथवा्‌(सभवत्त्‌से)्‌ढूँ का्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌यह्‌अंनि-सभवत्तयों्‌(पंन्क्त्‌में ्‌ननररत्‌स्तम्भों)्‌
से्‌नघरा्‌होता्‌है ्‌।्‌ददशाओं्‌में ्‌भद्र्‌(पोचण)्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌यह्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌रङ्गसदहत्‌होता्‌है ्‌
अथवा्‌वहाूँ्‌आूँगन्‌होता्‌है ्‌।्‌ऊपरी्‌तल्‌स्तम्भों्‌अथवा्‌सभवत्तयों्‌से्‌नघरा्‌होता्‌है ्‌॥१७७॥
इसकी्‌सीढी्‌गुप्त्‌द्वार्‌के्‌पीछे ्‌होती्‌है , न्जसके्‌द्वार्‌पर्‌बहुत्‌से्‌यधर्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌गज,
भूत, हं स, व्याल, कवप्‌एवं्‌शालभन्ञ्जका्‌(पेड़्‌की्‌शाख्‌पकड़्‌कर्‌तोड़ने्‌की्‌मुद्रा्‌में ्‌स्री्‌आकृनत)्‌
आदद्‌के्‌रूप्‌में ्‌होते्‌है , न्जनके्‌भीतर्‌जल्‌भरा्‌होता्‌है ्‌॥१७८॥
मण्डप्‌का्‌शीषण्‌भाग्‌हम्यण्‌के्‌शीषण्‌भाग्‌के्‌समान्‌या्‌सभागार्‌के्‌शीषण्‌भाग्‌के्‌समान्‌होता्‌है ्‌।्‌
यह्‌कूि, नीड, गज-तुण्ड्‌(हाथी्‌की्‌सूँूड)्‌एवं्‌कोष्ठक्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌तोरर््‌आदद, अनेक्‌

om
जालकों्‌(झरोखों)्‌एवं्‌नाससकाओं्‌से्‌अलंकृत्‌होता्‌है ्‌।्‌मण्डप्‌के्‌सामने्‌या्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌अनेक्‌
यधरों्‌से्‌युक्त्‌जलाशय्‌होता्‌है , जो्‌ईंिों्‌या्‌प्रस्तरों्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌होता्‌है ्‌।्‌जल्‌से्‌युक्त्‌यह्‌
जलाशय्‌गुप्त्‌होता्‌है ्‌अथवा्‌खल
ु ा्‌होता्‌है ्‌॥१७९-१८०॥
इस्‌प्रकार्‌राजाओं्‌के्‌जल-क्रीडा्‌के्‌सलये्‌न्जस्‌मण्डप्‌का्‌उललेख्‌ककया्‌गया्‌है , वह्‌रमर्ीय्‌स्थान्‌

भोग्‌प्रदान्‌करने्‌वाला्‌होता्‌है ्‌॥१८१॥
मण्डपयोग्यिक्ष
s.c
में ्‌रहता्‌है ्‌।्‌यह्‌अलंकारों्‌से्‌युक्त, ववसभधन्‌प्रकार्‌के्‌धचरों्‌से्‌युक्त, स्री, सौभाग्य, आरोग्य्‌एवं्‌


मण्डप्‌के्‌अनुकूल्‌वख
ृ ्‌-्‌खददर, खाददर, वन्ह्न, ननम्ब, साल, सससलधद्रक, वपसशत, नतधदक
ु , राजादन, होम्‌
ok
एवं्‌मिक
ू ्‌के्‌वक्ष
ृ ्‌(के्‌काष्ठ)्‌स्तम्भ्‌ननमाणर््‌के्‌सलये्‌अनुकूल्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌वक्ष
ृ ्‌दे वों, ब्राह्मर्ों्‌एवं्‌
राजाओं्‌के्‌सम्बद्ि्‌सभी्‌कायो्‌के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌होते्‌है ्‌।्‌पूवोक्त्‌सभी्‌वक्ष
ृ ्‌(काष्ठ)्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌
स्तम्भों्‌के्‌सलये्‌उपयुक्त्‌होते्‌है ्‌॥१८२-१८३॥
वपसशत, नतधदक
ु , ननम्ब, राजादन, मिक
ू ्‌एवं्‌सससलधद्र्‌के्‌वक्ष
ृ ्‌से्‌ननसमणत्‌स्तम्भ्‌वैश्यों्‌एवं्‌शद्र
ू ो्‌के्‌
Bo

सलये्‌होते्‌है ्‌।्‌स्तम्भों्‌की्‌आकृनतयाूँ्‌वत्त
ृ ाकार्‌चौकोर, अष्िकोर््‌या्‌सोलह्‌कोर््‌की्‌हो्‌सकती्‌है ्‌
एवं्‌त्वक्सार्‌अथाणत्‌बाूँस्‌से्‌ननसमणत्‌स्तम्भ्‌सभी्‌के्‌सलये्‌अनक
ु ू ल्‌होती्‌है ्‌॥१८४-१८५॥
ताल, नासलकेर्‌(नाररयल), क्रमक
ु , वेर््‌ु (बाूँस)्‌एवं्‌केतकी्‌वक्ष
ृ ्‌सभी्‌के्‌सलये्‌अनक
ु ू ल्‌होते्‌है ्‌।्‌ईंिो,
प्रस्तरों्‌एवं्‌वक्ष
ृ ों्‌(काष्ठों)्‌से्‌ननसमणत्‌भवन्‌दे वों, ब्राह्मर्ों्‌तथा्‌राजाओं्‌(क्षबरयों)्‌-इन्‌सभी्‌वर्ण्‌के्‌
44

गह
ृ स्वासमयों्‌के्‌सलये्‌उपयक्
ु त्‌होता्‌है ; ककधत्‌वैश्यों्‌एवं्‌शद्र
ू ो्‌के्‌भवन्‌में ्‌प्रस्तर्‌का्‌प्रयोग्‌कभी्‌भी्‌
अनक
ु ू ल्‌नही्‌होता्‌है ्‌॥१८६-१८७॥
मुखमन्डप
मुखमण्डप्‌-्‌मन्धदर्‌के्‌मुख-भाग्‌पर्‌ननसमणत्‌मण्डप्‌श्रेष्ठ्‌होता्‌है ्‌।्‌उनके्‌आद्यङ्ग्‌(अधिष्ठान),
स्तम्भ, उत्तर्‌एवं्‌वाजन्‌मन्धदर्‌के्‌समान्‌होते्‌है ; ककधतु्‌उनके्‌माप्‌उनसे्‌सात, आठ, नौ्‌या्‌दस्‌
भाग्‌कम्‌होते्‌है ्‌।्‌अथवा्‌सभी्‌अंगो्‌का्‌माप्‌पूवण-वर्र्णत्‌माप्‌के्‌समान्‌रखना्‌चादहए्‌॥१८८-१८९॥
मण्डपों्‌की्‌ददशा्‌एवं्‌उनका्‌प्रमार््‌वही्‌होना्‌चादहए, जो्‌मन्धदरों्‌का्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌सभवत्त्‌की्‌
चौड़ाई्‌स्तम्भ्‌की्‌चौड़ाई्‌से्‌पाूँच, चार, तीन्‌अथवा्‌दग
ु ुनी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌काष्ठस्तम्भ्‌के्‌व्यास्‌से्‌
सभवत्त्‌की्‌चौड़ाई्‌उससे्‌चतुथांश्‌कम्‌तीसरे ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌या्‌आिे्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहए्‌।्‌
अथवा्‌कुड्यस्तम्भ्‌(सभवत्त्‌से्‌संलग्न्‌स्तम्भ)्‌की्‌चौड़ाई्‌सभवत्त्‌की्‌चौड़ाई्‌बराबर्‌भी्‌हो्‌सकता्‌है ्‌
॥१९०-१९१॥
मण्डपगभास्थान
मण्डप्‌का्‌गभणस्थल्‌-्‌सशलाधयास्‌स्थल्‌-्‌मण्डप्‌के्‌गभण-स्थल्‌तीन्‌हो्‌सकते्‌है ्‌-्‌मध्य्‌आूँगन्‌के्‌
दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌स्तम्भ्‌के्‌मूल्‌में , द्वार्‌के्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌स्तम्भ्‌के्‌नीचे्‌या्‌कोने्‌में ्‌द्ववतीय्‌
स्तम्भ्‌के्‌नीचे्‌।्‌इन्‌तीन्‌स्थानों्‌के्‌ववषय्‌में ्‌मुननजन्‌कहते्‌है ्‌॥१९२॥
अमलन्द्र
असलधद्‌-्‌(मण्डप्‌आदद्‌के)्‌सामने, पीछे ्‌या्‌चारो्‌ओर्‌असलधद्र्‌संज्ञक्‌मागण्‌होता्‌है , न्जसकी्‌चौड़ाई्‌
मण्डप्‌की्‌चौड़ाई्‌से्‌एक्‌भाग्‌या्‌डेढ़्‌भाग्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌यह्‌दे वों, ब्राह्मर्ों्‌एवं्‌राजाओ्‌के्‌
मण्डपों्‌के्‌सलये्‌वविान्‌ककया्‌गया्‌है ्‌।्‌लम्बाई्‌मण्डप्‌के्‌अनुसार्‌होती्‌है ्‌॥१९३॥

om
मासलका्‌-्‌मासलका्‌के्‌अवयवों्‌के्‌प्रासाद्‌के्‌अंगो्‌के्‌अनुसार्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌ऊपरी्‌तल्‌की्‌सभवत्त्‌
भूतल्‌की्‌मूल्‌सभवत्त्‌के्‌ऊपर्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌एवं्‌स्तम्भों्‌को्‌स्तम्भों्‌के्‌ऊपर्‌ननसमणत्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌आवश्यकतानुसार्‌तल्‌एक-दो्‌या्‌तीन्‌हो्‌सकते्‌है ्‌॥१९४॥
कुछ्‌ववद्वानों्‌के्‌अनुसार्‌स्तम्भों्‌के्‌बाहरी्‌भाग्‌के्‌अनुसार्‌उनकी्‌लम्बाई्‌एवं्‌चौड़ाई्‌का्‌मान्‌
s.c
लेना्‌चादहये; जबकक्‌अधय्‌ववद्वानों्‌के्‌मतानुसास्र्‌मान्‌का्‌ग्रहर््‌सभवत्त्‌के्‌मध्य्‌से्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
ननवास-योग्य्‌मण्डप्‌के्‌शीषण्‌का्‌ननमाणर््‌शाला्‌के्‌आकार्‌का्‌या्‌सभा्‌के्‌आकार्‌का्‌करना्‌चादहये्‌
॥१९५-१९६॥
मण्डप्‌के्‌एक, दो, तीन्‌या्‌चार्‌मुखभाग्‌हो्‌सकते्‌है ्‌।्‌ये्‌भद्र्‌से्‌युक्त्‌या्‌भद्ररदहत्‌हो्‌सकते्‌है ्‌।्‌
ok
मध्य्‌भाग्‌में ्‌ऊपर्‌कूि्‌हो्‌सकता्‌है , रङ्गस्थल्‌या्‌आूँगन्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌ये्‌मण्डप्‌चौकोर्‌या्‌
आयताकार्‌हो्‌सकते्‌है ्‌।्‌ये्‌सभी्‌दे वों, ब्राह्मर्ों्‌एवं्‌राजाओं्‌के्‌अनुकूल्‌होते्‌है ्‌।्‌आयताकार्‌
मण्डप्‌वैश्यों्‌एवं्‌शूद्रों्‌के्‌अनुकूल्‌होते्‌है ्‌॥१९७॥
सभाविधानम
Bo

तत्र्‌सभाभेद
सभागार्‌का्‌वविान्‌एवं्‌भेद्‌-्‌अब्‌नौ्‌प्रकार्‌के्‌सभागारों्‌के्‌लक्षर््‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।्‌
इनमें ्‌प्रथम्‌मललवसधतक्‌संज्ञक्‌है ्‌।्‌इसके्‌पश्चात्‌पञ्चवसधतक, एकवसधतक, सवणभोभद्र,
पावणतकूमणक, माहे धद्र, सोमवत्त
ृ , शक
ु ववमान्‌एवं्‌श्रीप्रनतन्ष्ठत्‌होते्‌है ्‌।्‌इन्‌नौ्‌सभाओं्‌में ्‌सें्‌पाूँच्‌
44

आयताकार्‌होती्‌है ्‌तथा्‌शेष्‌चौकोर्‌होती्‌है ्‌॥१९८-२००॥


दे वों्‌एवं्‌मनष्ु यों्‌के्‌सभागह
ृ ्‌लम्बाई्‌में ्‌चौड़ाई्‌से्‌एक, दो, तीन्‌या्‌चार्‌भाग्‌अधिक्‌होते्‌है ्‌।्‌
इनकी्‌लम्बाई, चौड़ाई, सभवत्त्‌एवं्‌स्तम्भों्‌का्‌मान्‌पहले्‌के्‌सदृश्‌होता्‌है ्‌।्‌सभी्‌दन्ण्डका्‌पयणधत्‌
अलंकार्‌ववमान्‌(मन्धदर)्‌के्‌सदृश्‌होते्‌है ्‌।्‌लुपा्‌आदद्‌का्‌वविान्‌उसी्‌प्रकार्‌होता्‌है , जैसा्‌
सशखर-लक्षर््‌में ्‌वर्र्णत्‌है ्‌।्‌॥२०१-२०२॥
कूटलक्षण
कूि्‌का्‌लक्षर््‌-्‌न्जस्‌चौकोर्‌सभा्‌के्‌कोनों्‌में ्‌रन्श्मयाूँ्‌(लुपा)्‌हो, उसकी्‌कूि्‌संज्ञा्‌होती्‌है ्‌।्‌कूि्‌
एवं्‌कोष्ठक्‌(लम्बा्‌सभागार)्‌दोनों्‌सभागार्‌कोर्ों्‌में ्‌वलक्षक्षतस्वन्स्त्‌से्‌रदहत्‌होना्‌चादहये्‌॥२०३॥
मपलिसन्त
मललवसधतक्‌-्‌मललवसधत्‌संज्ञक्‌सभागह
ृ ्‌एक्‌भाग्‌माप्‌का, चार्‌स्तम्भों, लप
ु ाओं, कोदियों्‌(कोदि्‌
लप
ु ाओं, कोने्‌की्‌लप
ु ाओं)्‌तथा्‌एक्‌कूि्‌वाला्‌होता्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌आठ्‌पच्
ु छवलक्ष्‌होते्‌है ्‌॥२०४॥
पञ्चिसन्तक
पञ्चवसधतक्‌-्‌दो्‌भाग्‌माप्‌की, आठ्‌स्तम्भों्‌एवं्‌आठ्‌लम्बी्‌लुपाओं्‌से्‌युक्त्‌सभा्‌पञ्चवसधतक्‌
संज्ञक्‌होती्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌आठ्‌स्वन्स्तकवलक्ष, मध्य्‌मे्‌मूलकूि्‌एवं्‌चारो्‌कोर्ों्‌पर्‌चार्‌कूि्‌होते्‌है ्‌
॥२०५॥
एकिसन्तक
एकवसधतक्‌-्‌एकवसधतक्‌संज्ञक्‌सभागार्‌तीन्‌भाग्‌माप्‌का, चौकोर्‌एवं्‌बारह्‌स्तम्भ्‌से्‌युक्त्‌
होता्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌सोलह्‌स्वन्स्तपुच्छ, तेरह्‌कूि्‌एवं्‌चौबीस्‌वलक्ष्‌होते्‌है ्‌॥२०६-२०७॥
सिातोभद्र

om
सवणतोभद्र्‌-्‌यह्‌सभागार्‌चार्‌कोर्ों्‌वाला, चार्‌भाग्‌माप्‌का, बाहर्‌सोलह्‌स्तम्भों्‌से्‌युक्त, भीतरी्‌
भाग्‌में ्‌आठ्‌स्तम्भ्‌एवं्‌आठ्‌लम्बी्‌लुपाओं्‌से्‌युक्त, सोलह्‌कूि, चौबीस्‌स्वन्स्तपुच्छ्‌तथा्‌
अड़तालीस्‌वलक्षों्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌मध्य्‌में ्‌कूि्‌होता्‌है ्‌।्‌सवणतोभद्र्‌संज्ञक्‌सभागार्‌चार्‌चौकोर्‌
(कक्षों)्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌॥२०८-२०९॥
पािातकूमाक
s.c
पावणतकूमणक्‌-्‌पावणतकूमणक्‌सभागार्‌आयताकार, चार्‌भाग्‌चौड़ा्‌तथा्‌पाूँच्‌भाग्‌लम्बा्‌होता्‌है ्‌।्‌
बाहरी्‌भाग्‌में ्‌अट्ठारह्‌स्तम्भ्‌एवं्‌भीतरी्‌भाग्‌में ्‌दस्‌स्तम्भ्‌होते्‌है ्‌तथा्‌अट्ठारह्‌रन्श्मयाूँ्‌
(लुपायें)्‌होती्‌है ्‌।्‌सोलह्‌एवं्‌चौदह्‌कूि्‌होते्‌है ्‌।्‌छः्‌(या्‌सोलह)्‌बाहर्‌एवं्‌चौदह्‌भीतर्‌होते्‌है ्‌।्‌
ok
इसमें ्‌चौसठ्‌वलक्ष्‌तथा्‌सोलह्‌चतुष्कोष्ठ्‌होते्‌है ्‌॥२१०-२११॥
माहे न्द्र
माहे धद्र्‌सभागह
ृ ्‌चार्‌भाग्‌चौड़ा्‌एवं्‌छः्‌भाग्‌लम्बा्‌होता्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌बीस्‌स्तम्भ्‌एवं्‌भीतर्‌स्तम्भ्‌
होते्‌है ्‌।्‌इसके्‌भीतरी्‌भाग्‌में ्‌आठ्‌कूि्‌एवं्‌बाहरी्‌भाग्‌में ्‌सोलह्‌कूि्‌होते्‌है ्‌तथा्‌सोलह्‌लम्बी्‌
Bo

रन्श्मयाूँ्‌(लप
ु ाये)्‌होती्‌है ्‌॥२१२-२१३॥
इसमें ्‌चौबीस्‌स्वन्स्तक्‌एवं्‌मध्य्‌में ्‌तीन्‌कूि्‌होते्‌है ्‌तथा्‌इसमें ्‌अस्सी्‌वलक्ष्‌एवं्‌उधतालीस्‌कूि्‌
होते्‌है ्‌।्‌भीतरी्‌भाग्‌में ्‌स्तम्भ्‌नही्‌होते्‌है ्‌एवं्‌भाग्‌के्‌अनस
ु ार्‌वही्‌योजना्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌
मनु नयों्‌ने्‌माहे धद्र्‌सभागार्‌को्‌राजाओं्‌के्‌अनक
ु ू ल्‌बताया्‌है ्‌॥२१४-२१५॥
44

सोमिर्त्

सोमवत्त
ृ ्‌-्‌इसकी्‌चौड़ाई्‌चार्‌भाग्‌एवं्‌लम्बाई्‌सात्‌भाग्‌होती्‌है ्‌।्‌भीतरी्‌भाग्‌में ्‌चौदह्‌एवं्‌बाहर्‌
बाईस्‌स्तम्भ्‌होते्‌है ्‌तथा्‌चौबीस्‌स्वन्स्तपुच्छ्‌होते्‌है ्‌।्‌सोलह्‌लम्बी्‌रन्श्मयाूँ्‌एवं्‌नछयानबे्‌वलक्ष्‌
होते्‌है ्‌।्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌चार्‌कूि, भीतरी्‌भाग्‌में ्‌दस्‌एवं्‌बाहर्‌अट्ठारह्‌कूि्‌होते्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌चार्‌
कोदियाूँ्‌(कोदिलुपायें)्‌एवं्‌सात्‌कर्णिारायें्‌होती्‌है ्‌तथा्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌स्तम्भ्‌नही्‌होते्‌है ्‌।्‌इस्‌
सभागह
ृ ्‌की्‌संज्ञा्‌सोमवत्त
ृ ्‌होती्‌है ्‌॥२१६-२१८॥
िुकविमान
शुकववमान्‌-्‌यह्‌सभागार्‌पाूँच्‌भाग्‌चौड़ा्‌एवं्‌आठ्‌भाग्‌लम्बा्‌होता्‌है्‌।्‌इसमें ्‌छब्बीस्‌स्तम्भ्‌
होते्‌है ्‌।्‌अट्ठारह्‌स्तम्भ्‌भीतर्‌होते्‌हैं्‌एवं्‌चार्‌कोदियों्‌(कोने्‌की्‌लुपाओं)्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌यह्‌
बत्तीस्‌स्वन्स्तक्‌एवं्‌बहत्तर्‌वलक्षों्‌से्‌युक्त, सशरोभाग्‌पर्‌चार्‌कूिों्‌से्‌युक्त्‌तथा्‌सोलह्‌रन्श्मयों्‌
(लप
ु ाओं)्‌से्‌यक्
ु त्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌चौबीस्‌अधतःकूिों्‌एवं्‌बाईस्‌बदहःकूिों्‌से्‌यक्
ु त्‌होता्‌है ्‌।्‌आठ्‌
कर्णिाराओं्‌से्‌समन्धवत्‌यह्‌सभागार्‌शक
ु ववमान्‌संज्ञक्‌होता्‌है ्‌॥२१९-२२१॥
श्रीप्रनतल्ष्ठत
श्रीप्रनतन्ष्ठत्‌-्‌इस्‌सभागह
ृ ्‌की्‌चौड़ाई्‌पाूँच्‌भाग्‌एवं्‌लम्बाई्‌नौ्‌भाग्‌होती्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌अट्ठाईस्‌
गार्‌(स्तम्भ, पाद)्‌बत्तीस्‌स्वन्स्तपुच्छ, बत्तीस्‌भीतरी्‌भाग्‌के्‌स्तम्भ्‌एवं्‌उसी्‌प्रकार्‌मध्य्‌रन्श्मयाूँ्‌
(मध्य्‌में ्‌न्स्थत्‌लुपाये), सशरोभाग्‌पर्‌पाूँच्‌कूि्‌एवं्‌चार्‌कोदियों्‌(कोदि-लुपाओं)्‌से्‌यह्‌युक्त्‌होता्‌
है ्‌।्‌इसमें ्‌एक्‌सौ्‌साठ्‌वलक्ष्‌होते्‌है ्‌।्‌इसमेम्‌दस्‌कूि्‌होते्‌है ्‌एवं्‌इस्‌सभागह
ृ ्‌की्‌संज्ञा्‌
श्रीप्रनतन्ष्ठत्‌होती्‌है ्‌।्‌॥२२२-२२३-२२४॥
उसी्‌लम्बाई्‌एवं्‌चौड़ाई्‌के्‌माप्‌में ्‌तीन-तीन्‌भाग्‌बढ़ाने्‌से्‌चार्‌आयताकार्‌भवन्‌बनते्‌है , न्जनमें ्‌
बारह्‌भीतरी्‌भाग्‌में ्‌एवं्‌सोलह्‌बाहरी्‌भाग्‌में ्‌स्तम्भ्‌बनते्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌एक्‌भाग्‌से्‌वार्‌(मागण्‌या्‌

om
पोचण)्‌तथा्‌दो्‌भाग्‌से्‌शाला्‌ननसमणत्‌होती्‌है ्‌।्‌बाहरी्‌एवं्‌भीतरी्‌भाग्‌में ्‌चार्‌वार्‌(चार्‌स्थानों्‌
पर)्‌बहत्तर्‌स्तम्भ्‌बनते्‌है ्‌।्‌मन्धदर्‌के्‌सदृश्‌अलंकृत्‌कर्‌इसमें ्‌चार्‌द्वार्‌एवं्‌दो्‌चसू लकायें्‌
ननसमणत्‌होती्‌है ्‌।्‌यह्‌श्रीप्रनतन्ष्ठत्‌संज्ञक्‌सभागार्‌राजा्‌के्‌सलये्‌श्रीप्रनतष्ठा्‌वाला्‌(प्रनतष्ठकाकारक)्‌
होता्‌है ्‌॥२२५-२२७॥
उपयक्
s.c
ुण त्‌माप्‌मे्‌एक-एक्‌भाग्‌बढ़ाने्‌पर्‌सभाओं्‌के्‌अधय्‌प्रकार्‌प्राप्त्‌होते्‌है ्‌।्‌उनके्‌नाम्‌छधद,
ववकलप्‌एवं्‌आभास्‌है ्‌।्‌उनमें ्‌स्तम्भ, रन्श्म्‌(लुपा), वलक्ष्‌एवं्‌कूि्‌का्‌आवश्यकतानुसार्‌ननमाणर््‌
करना्‌चादहये्‌।्‌लम्बाई्‌एवं्‌चौड़ाई्‌के्‌भाग्‌(माप्‌की्‌ईकाई)्‌इच्छानुसार्‌एवं्‌न्जससे्‌सभी्‌सुधदर्‌
लगे, उस्‌प्रकार्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌॥२२८-२२९॥
ok
कूि्‌को्‌लम्बी्‌रन्श्मयों्‌से्‌युक्त्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌अथवा्‌कूि्‌को्‌चौकोर्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌
स्तम्भों्‌के्‌ऊपर्‌उत्तर्‌का्‌उद्गम्‌(ऊूँचाई)्‌दन्ण्डका्‌के्‌ननगणम्‌के्‌बराबर्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌चसू लका्‌का्‌
लन्म्बक्‌(ऊपर्‌लिकता्‌भाग)्‌तुला्‌एवं्‌प्रस्तर्‌के्‌भाग्‌के्‌अनुसार्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ऋजु्‌अथवा्‌
स्वन्स्तक्‌वलक्ष्‌में ्‌प्रववष्ि्‌होना्‌चादहये्‌।॥२३०-२३१॥
Bo

सशखावगण्‌(सशरोभाग)्‌तथा्‌सभी्‌कचग्रह्‌ववना्‌कूि्‌के्‌होते्‌है ्‌।्‌दो्‌चसू लकाओं्‌के्‌मध्य्‌में ्‌न्स्थत्‌


संरचना्‌वर्णपट्दिका्‌संज्ञक्‌होती्‌है ्‌।्‌वलय्‌व्यास्‌(चौड़ाई)्‌से्‌तीन्‌गुना्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌बाहुलया्‌
को्‌माप्‌में ्‌लप
ु ा्‌के्‌समान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌लप
ु ा्‌के्‌दोनो्‌पाश्वो्‌में ्‌वलयनासलका्‌होनी्‌चादहये्‌
॥२३२-२३३॥
44

प्रनतचसू लक्‌का्‌ववधयास्‌एवं्‌मद्
ु गर्‌का्‌आलम्बन्‌न्स्थर्‌होता्‌है ्‌।्‌आूँगन्‌के्‌वलक्ष्‌अनल
ु ोम्‌(नीचे्‌
से्‌ऊपर्‌सीिे)्‌एवं्‌प्रनतलोम्‌(ववपरीत्‌ववधि)्‌से्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌दो्‌कोदियों्‌(कोदि-लप
ु ाओं)्‌का्‌
संयोग्‌गभणगह
ृ ्‌के्‌दादहने्‌नछद्र्‌में ्‌होता्‌है ्‌।्‌सशलपी्‌को्‌सवणप्रथम्‌स्तम्भ्‌का्‌वविान्‌करना्‌चादहये्‌
॥२३४-२३५॥
पादबधि्‌अधिष्ठान्‌स्तम्भ्‌के्‌माप्‌का्‌आिा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यदद्‌ककसी्‌अंग्‌आदद्‌का्‌वर्णन्‌नही्‌
ककया्‌गया्‌हो्‌तो्‌उसका्‌प्रयोग्‌आवश्यकतानुसार्‌करना्‌चादहये्‌।्‌सभा्‌हल्‌के्‌लाङ्गल्‌के्‌समान्‌
सभवत्त्‌से्‌युक्त, मध्य्‌भाग्‌रङ्ग्‌से्‌युक्त्‌या्‌रङ्ग्‌से्‌रदहत्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌सभा्‌सभा्‌के्‌अनुरूप्‌
(सभ्य)्‌लोगों्‌से्‌बनती्‌है ्‌-्‌ऐसा्‌प्राचीन्‌ववद्वानों्‌ने्‌कहा्‌है ्‌।्‌सभ्यजनों्‌के्‌मागण्‌ननिाणररत्‌होते्‌है ्‌
॥२३६-२३७॥
मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌२६
्‌

िाला्‌का्‌विधान - दे वों्‌एवं्‌ब्राह्मर््‌आदद्‌वर्ो्‌के्‌ननवास्‌के्‌अनुकूल्‌एक, दो, तीन, चार, सात्‌एवं्‌


दस्‌शाला्‌वाले्‌छः्‌गह
ृ ्‌होते्‌है ्‌॥१॥
ये्‌भवन्‌ब्रह्मा्‌के्‌भाग्‌को्‌छोड़कर्‌ननसमणत, सम्मुख्‌असलधद्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌सभधन्‌वपण्डवाले्‌(आपस्‌
में ्‌अलग)्‌होते्‌है ्‌।्‌इनकी्‌चौड़ाई, लम्बाई्‌एवं्‌ऊूँचाई्‌सम्‌अथवा्‌ववषम्‌हस्त्‌माप्‌में ्‌होती्‌है ्‌।्‌
इनका्‌वर्णन्‌तथा्‌इनके्‌अलंकरर्ो्‌का्‌वर्णन्‌संक्षेप्‌में ्‌अब्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌॥२॥
िालाविस्तारः

om
िाला्‌की्‌चौड़ाई - यदद्‌भवन्‌एक्‌शाला्‌से्‌ननसमणत्‌हो्‌तो्‌उसके्‌ववस्तार्‌के्‌ग्यारह्‌माप्‌बनते्‌है ्‌।्‌
ये्‌माप्‌तीन्‌हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌होकर्‌तेईस्‌हाथ्‌तक्‌तथा्‌चार्‌हाथ्‌से्‌लेकर्‌चौबीस्‌हाथ्‌तक्‌दो-दो्‌
बढ़ाते्‌हुये्‌सलये्‌जाते्‌है ्‌॥३-४॥
यदद्‌भवन्‌द्ववशाल्‌या्‌बरशाल्‌हो्‌तो्‌उसका्‌सात्‌प्रकार्‌का्‌ववस्तार्‌सम्भव्‌है ्‌।्‌यह्‌माप्‌सात्‌या्‌
आठ्‌हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌होकर्‌उधनीस्‌(सात्‌से्‌उधनीस)्‌या्‌बीस्‌हाथ्‌(आठ्‌से्‌बीस)्‌तक्‌क्रमशः्‌दो-
s.c
दो्‌हाथ्‌बढ़ाते्‌हुये्‌जाता्‌है ्‌॥५॥
िालायामः
िाला्‌की्‌लर्मबाई - शाला्‌की्‌लम्बाई्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌से्‌सवा्‌भाग, डेढ्‌भाग्‌पौने्‌दो्‌या्‌चौड़ाई्‌की्‌
दग
ु न
ु ी्‌होनी्‌चादहए्‌।्‌इसमें ्‌चतथ
ु ांश, आिा, तीन्‌चौथाई्‌या्‌चौड़ाई्‌का्‌तीन्‌गन
ु ा्‌माप्‌अधिकतम्‌
ok
बढ़ाया्‌जा्‌सकता्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌लम्बाई्‌का्‌माप्‌आठ्‌प्रकार्‌से्‌सलया्‌जाता्‌है ्‌॥६-७॥
ये्‌सभी्‌लम्बाई्‌के्‌माप्‌दे वालय्‌के्‌सलये्‌अनक
ु ू ल्‌होते्‌है ्‌।्‌सामाधय्‌जन्‌के्‌सलये्‌दग
ु न
ु ी्‌लम्बाई्‌
अनक
ु ू ल्‌होती्‌है ्‌।्‌सभी्‌ववहार्‌एवं्‌आश्रम-वाससयों्‌(साि-ु संधयाससयों)्‌के्‌ननवास्‌के्‌सलये्‌दग
ु न
ु ी्‌या्‌
Bo

उससे्‌अधिक्‌लम्बाई्‌उपयक्
ु त्‌होती्‌है ्‌।्‌न्जस्‌आवास्‌में ्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌व्यन्क्त्‌एक्‌साथ्‌ननवास्‌
करते्‌हो, वहाूँ्‌भवन्‌की्‌लम्बाई्‌(बराबर्‌या)्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
ु न
ु ी्‌होनी्‌चादहये्‌॥८॥
िालोत्सेधः
िाला्‌की्‌ऊँचाई - शाला्‌की्‌ऊूँचाई्‌पाूँच्‌प्रकार्‌की्‌होती्‌है ्‌-्‌ववस्तार्‌के्‌बराबर्‌ऊूँचाई, सवा्‌भाग्‌
44

अधिक्‌ऊूँचाई, डेढ़्‌भाग्‌अधिक्‌ऊूँचाई, तीन्‌चौथाई्‌अधिक्‌या्‌चौड़ाई्‌की्‌दग


ु ुनी्‌ऊूँचाई्‌।्‌इनके्‌नाम्‌
क्रमशः्‌शान्धतक, पौन्ष्िक, जयद, िन्‌एवं्‌अद्भुत्‌होते्‌है ्‌॥९-१०॥
एकिालासामान्यलक्षणम
एकिाला्‌गह
ृ ्‌के्‌सामान्य्‌लक्षण - एकशाल्‌भवन्‌दे वों, ब्राह्मर््‌आदद्‌वर्ो, पाखन्ण्डयों्‌(नान्स्तको),
आश्रमवाससयों, गज, अश्व्‌एवं्‌रथ्‌के्‌योद्िाओ, याग-होम्‌आदद्‌करने्‌वालों्‌तथा्‌रूप्‌के्‌द्वारा्‌
आजीववका्‌चलाने्‌वाली्‌न्स्रयों्‌(नतणकी, असभनेरी्‌आदद)्‌के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌॥११॥
दण्डक, मौसलक, स्वन्स्तक्‌एवं्‌चतुमख
ुण ्‌संज्ञक्‌चार्‌प्रकार्‌के्‌एकशाल्‌भवन्‌दे वों्‌एवं्‌पूव-ण वर्र्णत्‌जनों्‌
के्‌सलये्‌अनुकूल्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌भवन्‌एक्‌तल्‌से्‌प्रारम्भ्‌होकर्‌अनेक्‌तलपयणधत्‌तथा्‌खण्ड-हम्यण्‌
आदद्‌अवयवों्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌होते्‌है ्‌॥१२-१३॥
ये्‌अवपणत्‌एवं्‌अनवपणत्‌दो्‌प्रकार्‌के्‌होते्‌है ्‌तथा्‌इनकी्‌सज्जा्‌दे वालय्‌के्‌समान्‌होती्‌है ्‌।्‌इनके्‌
सामने्‌दोनो्‌पाश्वो्‌एवं्‌पष्ृ ठभाग्‌में ्‌चारो्‌ओर्‌असलधद्र्‌(गसलयारा, मागण)्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌
मनष्ु यों, दे वों, पाखन्ण्डयों्‌एवं्‌आश्रमवाससयों्‌के्‌भवन्‌के्‌सामने्‌मण्डप्‌तथा्‌पीछे ्‌एवं्‌दोनोंपाश्वों्‌में ्‌
भद्र्‌(पोचण)्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌दे वों्‌का्‌तथा्‌पाश्वण्‌भाग्‌में ्‌मनुष्यों्‌का्‌
आवास्‌होना्‌चादहये्‌॥१४-१५॥
प्रिान्‌रूप्‌से्‌एकशाल्‌भवन्‌पूव,ण दक्षक्षर्, पन्श्चम्‌या्‌उत्तर्‌में ्‌न्स्थत्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌सभी्‌जानतयों्‌के्‌
सलये्‌अनुकूल्‌होता्‌है ्‌।्‌ववशेष्‌रूप्‌से्‌मनुष्यों्‌के्‌सलये्‌दक्षक्षर््‌या्‌पन्श्चम्‌में ्‌शाला्‌ननसमणत्‌होनी्‌
चादहए्‌।्‌यदद्‌शाला्‌लाङ्गल्‌हो्‌(दो्‌कोर्ों्‌को्‌समलाकर्‌लाङ्गल्‌या्‌हल्‌के्‌आकार्‌में ्‌ननसमणत्‌
शाला)्‌तो्‌यह्‌पूव्‌ण और्‌उत्तर-पूव्‌ण एवं्‌दक्षक्षर््‌या्‌पन्श्चम्‌एवं्‌उत्तर्‌में ्‌ननसमणत्‌हो्‌सकती्‌है ्‌।्‌इनका्‌
पररर्ाम्‌गह
ृ स्वामी्‌की्‌मत्ृ यु्‌है ्‌।्‌समद्
ृ धि्‌की्‌कामना्‌करने्‌वाले्‌को्‌अपनी्‌शाला्‌दक्षक्षर््‌-पन्श्चम्‌

om
में ्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌॥१६-१८॥
दक्षक्षर्, पन्श्चम्‌एवं्‌उत्तर्‌की्‌शाला्‌सम्पवत्त्‌तथा्‌पूव,ण दक्षक्षर््‌एवं्‌पन्श्चम्‌की्‌शाला्‌जय्‌प्रदान्‌करती्‌
है ्‌।्‌दक्षक्षर््‌एवं्‌पन्श्चम्‌से्‌रदहत्‌बरशाल-गह
ृ ्‌सवणदोषकारक्‌होता्‌है ्‌॥१९॥
लाङ्गल्‌शालगह
ृ ्‌गर्र्का्‌आदद्‌के्‌सलये्‌एवं्‌शूपश
ण ाल-गह
ृ ्‌(शोलक्‌१९)उग्र्‌कमण्‌द्वारा्‌आजीववका्‌
s.c
चलाने्‌वालों्‌के्‌सलये्‌अनुकूल्‌होता्‌है ्‌।्‌लाङ्गल्‌एवं्‌शूप्‌ण गह
ृ ों्‌में ्‌तथा्‌सभी्‌पथ
शालाववहीन्‌स्थानों्‌पर्‌द्वार्‌से्‌युक्त्‌सभवत्त्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌द्ववशाल्‌गह
तथा्‌बरशाल्‌गह
ृ क्‌शाला-गह
ृ ों्‌में ्‌
ृ ्‌में ्‌एक्‌सन्धि्‌
ृ ्‌में ्‌दो्‌सन्धियाूँ्‌होती्‌है ्‌।्‌अब्‌पूवव
ण र्र्णत्‌दण्डक्‌आदद्‌गह
ृ ों्‌के्‌ववधयास्‌का्‌वर्णन्‌
करता्‌हूूँ्‌॥२०-२१॥
ok
प्रथमदण्डकम
प्रथम्‌दण्डक - प्रथम्‌दण्डक्‌में ्‌ववस्तार्‌के्‌तीन्‌भाग्‌एवं्‌लम्बाई्‌के्‌चार्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌इनमें ्‌
गह
ृ ्‌की्‌चौड़ाई्‌दो्‌भाग्‌से्‌तथा्‌एक्‌भाग्‌से्‌सामने्‌वार्‌(मागण, बरामदा)्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
इसका्‌मख
ु भाग्‌खन्ण्डत्‌दण्ड्‌के्‌सामने्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌आवास्‌सभी्‌लोगों्‌के्‌सलये्‌अनक
ु ू ल्‌
Bo

होता्‌है ्‌।्‌शालभवन्‌के्‌सबसे्‌छोिे ्‌रूप्‌वाले्‌इस्‌भवन्‌की्‌संज्ञा्‌दण्डक्‌होती्‌है ्‌॥२२-२३॥


्वितीयदण्डकम
्वितीय्‌दण्डक - इस्‌भवन्‌में ्‌चौड़ाई्‌के्‌चार्‌भाग्‌तथा्‌लम्बाई्‌के्‌छः्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌गह
ृ ्‌का्‌
ववस्तार्‌दो्‌भाग्‌से्‌एवं्‌चंक्रमर््‌(चलने्‌का्‌मागण, बरामदा)्‌दो्‌भाग्‌से्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌अधय्‌
44

भाग्‌पव
ू ोक्त्‌रीनत्‌से्‌ननसमणत्‌करने्‌चादहये्‌।्‌इस्‌भवन्‌को्‌दण्डक्‌कहते्‌है ्‌॥२४-२५॥
भवन्‌की्‌द्वार-व्यवस्था्‌-्‌गह
ृ ्‌की्‌लम्बाई्‌के्‌नौ्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌इसमें ्‌पाूँच्‌भाग्‌दादहने्‌हाथ्‌
एवं्‌तीन्‌भाग्‌बाूँये्‌हाथ्‌में ्‌छोड़्‌दे ना्‌चादहये्‌।्‌इन्‌दोनों्‌छोड़े्‌गये्‌भाग्‌के्‌मध्य्‌में ्‌(अथाणत्‌एक्‌
भाग्‌में )्‌द्वार्‌की्‌स्थापना्‌करनी्‌चादहये्‌॥२६॥
कुछ्‌ववद्वानों्‌के्‌मतानुसार्‌मध्य्‌सूर्‌(अथाणत्‌लम्बाई्‌के्‌मध्य्‌बबधद)ु ्‌से्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌मनुष्यों्‌के्‌
आवास्‌में ्‌द्वार्‌की्‌स्थापना्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌सभी्‌भवनों्‌में ्‌शाला्‌की्‌लम्बाई्‌के्‌एक्‌भाग्‌में ्‌द्वार्‌
की्‌स्थापना्‌करनी्‌चादहये्‌॥२७॥
तत
ृ ीयदण्डकम
तत
ृ ीय्‌दण्डक - गह
ृ ्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌तीन्‌भाग्‌तथा्‌लम्बाई्‌के्‌उसके्‌दग
ु ुने्‌भाग्‌(छः्‌भाग)्‌करने्‌
चादहये्‌।्‌एक्‌भाग्‌से्‌चंक्रमर््‌तथा्‌मध्य्‌भाग्‌को्‌सभवत्त्‌से्‌युक्त्‌करना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌कुलया्‌के्‌
समान्‌(मड़
ु ा्‌हुआ)्‌द्वार्‌से्‌यक्
ु त्‌होता्‌है ्‌तथा्‌शेष्‌भाग्‌पहले्‌के्‌समान्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌वंश्‌
(मध्य-काष्ठ)्‌के्‌नीचे्‌गह
ृ ्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌इसके्‌अग्र्‌भाग्‌में ्‌रङ्गस्थल्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌
॥२८-२९॥
इसके्‌चारो्‌ओर्‌सभवत्त्‌होनी्‌चादहये्‌एवं्‌रङ्गस्थल्‌स्तम्भों्‌से्‌युक्त्‌होना्‌चादहये्‌।्‌एक्‌भाग्‌के्‌
सामने, दोनों्‌पाश्वों्‌में ्‌या्‌वपछले्‌भाग्‌मे्‌असलधद्र्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌अलंकरर््‌मन्धदर्‌
के्‌सदृश्‌करना्‌चादहये्‌तथा्‌इसकी्‌संज्ञा्‌दण्डक्‌होती्‌है ्‌।
चतुथद
ा ण्डकम
चतुथ्‌ा दण्डक - इस्‌भवन्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌रङ्गस्थल्‌होता्‌है ्‌तथा्‌वंश्‌(मध्य्‌में ्‌लगे्‌वंशसंज्ञक्‌
काष्ठ)्‌के्‌नीचे्‌एवं्‌ऊपर्‌कक्ष्‌होता्‌है ्‌।्‌भीतरी्‌भाग्‌में ्‌स्तम्भों्‌का्‌संयोजन्‌आवश्यकतानुसार्‌
होता्‌है ्‌।्‌वंश्‌के्‌सामने्‌द्वार्‌नही्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌भवन्‌के्‌अधय्‌भाग्‌पूवव
ण र्र्णत्‌रीनत्‌से्‌

om
ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌इस्‌शाल्‌गह
ृ ्‌की्‌संज्ञा्‌दण्डक्‌होती्‌है ्‌॥३१-३२॥
पञ्चमदण्डकम
पाँचिाँ्‌दण्डक - इस्‌भवन्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌छः्‌भाग्‌एवं्‌लम्बाई्‌के्‌बारह्‌भाग्‌होते्‌है ्‌।्‌एक्‌भाग्‌से्‌
चारो्‌ओर्‌असलधद्र्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌तथा्‌दो्‌भाग्‌से्‌शाला्‌ननमाणर््‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌सामने्‌इसी्‌के्‌
s.c
बराबर्‌भाग्‌से्‌असलधद्र्‌का्‌ननमाणर््‌होता्‌है ्‌।्‌भीतरी्‌स्तम्भों्‌का्‌संयोजन्‌आवश्यकतानुसार्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌शाला्‌की्‌लम्बाई्‌के्‌अनुसार्‌दोनों्‌पाश्वों्‌में ्‌दो्‌कक्ष्‌ननसमणत्‌होते्‌है , जो्‌दो्‌भाग्‌चौड़े्‌एवं्‌
तीन्‌भाग्‌लम्बे्‌होते्‌है ्‌॥३३-३४॥
मध्य्‌भाग्‌में ्‌दो्‌भाग्‌चौड़ा्‌एवं्‌चार्‌भाग्‌लम्बा्‌रङ्गस्थल्‌होता्‌है ्‌।्‌शेष्‌अवयव्‌पहले्‌के्‌
ok
अनुसार्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌इस्‌भवन्‌को्‌दण्डक्‌कहते्‌है ्‌॥३५॥
असलधद्‌का्‌प्रमार््‌-्‌द्ववशाल्‌एवं्‌बरशाल्‌भवन्‌में ्‌सामने्‌के्‌असलधद्र्‌के्‌ववस्तार्‌का्‌माप्‌भवन्‌के्‌
तीन्‌भाग्‌में ्‌एक्‌भाग, पाूँच्‌भाग्‌में ्‌दो्‌भाग, सात्‌भाग्‌में ्‌तीन्‌भाग्‌और्‌नौ्‌भाग्‌में ्‌चार्‌भाग्‌
होता्‌है ्‌॥३६॥
Bo

ये्‌सभी्‌दण्डकगह
ृ ्‌जानतशैली्‌के्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌दे वो, ब्राह्मर्ों, राजाओं, नान्स्तकों, वैश्यों, शद्र
ू ो, यद्
ु ि्‌करने्‌
वाली्‌तथा्‌रूप्‌के्‌माध्यम्‌से्‌आजीववका्‌चलाने्‌वाली्‌न्स्रयों्‌के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌॥३७॥
मौमलकम
मौमलक - मौसलक्‌भवन्‌का्‌शीषणभाग्‌सभा्‌के्‌आकार्‌का्‌(बीच्‌में ्‌उठा्‌हुआ)्‌होता्‌है ्‌।्‌अथवा्‌यह्‌
44

कानन्‌(ववसशष्ि्‌शीषण्‌रचना)्‌से्‌यक्
ु त्‌होता्‌है ्‌।्‌इसे्‌मौसलक्‌भवन्‌कहते्‌है ्‌।्‌यह्‌पव
ू -ण वर्र्णत्‌लोगों्‌
के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ; ककधत्‌ु न्स्रयों्‌(सम्भवतः्‌रूप्‌के्‌द्वारा्‌आजीववका्‌वाली्‌न्स्रयों)्‌के्‌सलये्‌
उपयुक्त्‌नही्‌होता्‌है ्‌॥३८॥
स्िल्स्तकम
स्िल्स्तक - भवन्‌के्‌अग्र्‌भाग्‌में ्‌चार्‌भाग्‌से्‌भद्र्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌तथा्‌ननगणम्‌(आगे्‌ननकला्‌
भाग)्‌दो्‌भाग्‌माप्‌का्‌होना्‌चादहये्‌।्‌आवास्‌तीन्‌नेरों्‌(ववसशष्ि्‌ननसमणनत)्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌
भवन्‌को्‌स्वन्स्तक्‌कहते्‌है ्‌एवं्‌यह्‌ववकलप्‌जानत्‌का्‌भवन्‌है ्‌।्‌यह्‌दे वों, ब्राह्मर्ों्‌एवं्‌राजाओं्‌के्‌
सलये्‌प्रशस्त्‌है ; ककधतु्‌अधत्यजों्‌(शूद्रो)्‌के्‌सलये्‌उपयुक्त्‌नही्‌होता्‌है ्‌॥३९-४०॥
चतुमख
ुा म
चतम
ु ख
ुा - भवन्‌के्‌सम्मख
ु ्‌न्जस्‌प्रकार्‌का्‌भद्र्‌होता्‌है , उसी्‌प्रकार्‌पीछे ्‌भी्‌(भद्र)्‌होता्‌है ्‌।्‌क्रकरी्‌
तथा्‌वंश्‌के्‌मल
ू ्‌भाग्‌एवं्‌अग्र्‌भाग्‌में ्‌चार्‌नेर्‌होते्‌है ्‌।्‌यह्‌अधिष्ठान्‌आदद्‌अंगो्‌से्‌यक्
ु त्‌
होता्‌है ्‌।्‌यह्‌दे वालय्‌के्‌समान्‌अलंकृत्‌और्‌नाससका, तोरर्, वातायन्‌आदद्‌अंगो्‌से्‌यक्
ु त्‌होता्‌है ्‌
।्‌यह्‌भव्‌चतुमख
ुण संज्ञक्‌होता्‌है ्‌तथा्‌आभास्‌शैली्‌में ्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌दे वों, ब्राह्मर्ों्‌और्‌
राजाओं्‌के्‌अनुकूल्‌एवं्‌सम्पवत्त्‌प्रदान्‌करने्‌वाला्‌होता्‌है ्‌॥४१-४३॥
दण्डकाददसामान्यलक्षणम
दण्डक्‌आदद्‌भिनों्‌के्‌सामान्य्‌लक्षण - दण्डक्‌आदद्‌चारो्‌भवनों्‌को्‌एक्‌तल्‌से्‌लेकर्‌पाूँच्‌तल्‌
तक्‌रक्खा्‌जा्‌सकता्‌है ्‌।्‌इसका्‌स्थान्‌एवं्‌अंगो्‌का्‌ववधयास्‌गह
ृ स्वामी्‌की्‌इच्छा्‌के्‌अनुसार्‌
करना्‌चादहये्‌॥४४॥
गज, अश्व्‌एवं्‌वष
ृ भ्‌आदद्‌प्रत्येक्‌पशु्‌का्‌आवास्‌पथ
ृ क्‌्‌पंन्क्त्‌में ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌दो्‌या्‌तीन्‌

om
चसू लयों्‌(सम्भवतः्‌र्खड़की)्‌से्‌युक्त, प्रग्रीव्‌(मुखशाला)्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌तलप्‌(द्वार)्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌
।्‌इसकी्‌ऊूँचाई्‌(ववस्तार्‌के)्‌बराबर, सवा्‌भाग्‌या्‌डेढ़्‌भाग्‌अधिक्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌दण्डक्‌एवं्‌
मौसलक्‌भवन्‌के्‌वारर््‌(द्वार)्‌इन्च्छत्‌ददशा्‌में ्‌ननसमणत्‌होने्‌चादहये्‌॥४५-४६॥
्वििालविधानम
चतुमख
ुा म
चतुमख
ुण ्‌द्ववशाल्‌भवन्‌-्‌चौकोर्‌द्ववशाल्‌गह
भाग्‌से्‌गह
s.c
ृ ्‌के्‌दस्‌भाग्‌कर्‌एक्‌भाग्‌से्‌बाहर्‌का्‌मागण्‌एवं्‌दो्‌
ृ ्‌का्‌ववस्तार्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌सामने्‌एक्‌भाग्‌से्‌वार्‌(मागण)्‌एवं्‌नौ्‌भाग्‌से्‌मण्डप्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌उसको्‌घेरते्‌हुये्‌एक्‌भाग्‌से्‌असलधद्‌एवं्‌शेष्‌भाग्‌से्‌चंक्रमर््‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌
ok
चादहये्‌॥४७-४८॥
गह
ृ ्‌का्‌मुखभाग्‌एवं्‌बाहरी्‌मागण्‌लागल्‌के्‌आकार्‌का्‌होना्‌चादहये, ककधतु्‌मुखभाग्‌पर्‌न्स्थत्‌
चंक्रमर््‌(गसलयारा)्‌तथा्‌भीतरी्‌ववधयास्‌चौकोर्‌होना्‌चादहये्‌॥४९॥
दो्‌कक्षों्‌से्‌ननसमणत्‌मख्
ु य्‌भवन्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌रङ्गस्थल्‌से्‌यक्
ु त्‌होना्‌चादहये्‌।्‌बाह्य्‌चंक्रमर््‌के्‌
Bo

बाहर्‌दो्‌भाग्‌से्‌मख
ु भद्र्‌(सामने्‌का्‌पोचण)्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌चार्‌मख
ु ्‌(द्वार)्‌से्‌यक्
ु त्‌इस्‌
द्ववशाल्‌भवन्‌की्‌संज्ञा्‌चतम
ु ख
ुण ्‌है ्‌॥५०॥
स्िल्स्तकम
स्िल्स्तक - इस्‌द्ववशाल्‌भवन्‌के्‌एक्‌शाला्‌की्‌लम्बाई्‌के्‌पाूँच्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌द्वार्‌का्‌
44

ननमाणर््‌पव
ू व
ण र्र्णत्‌ननयमों्‌के्‌अनस
ु ार्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌यह्‌भवन्‌सभी्‌अलंकरर्ों्‌से्‌युक्त्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌मण्डप्‌एवं्‌बाहरी्‌असलधद्र्‌आयताकार्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसमें ्‌तीन्‌नेर्‌होते्‌है ्‌और्‌लम्बाई्‌
में ्‌इसमें ्‌आयताकार्‌भद्र्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌भवनको्‌स्वन्स्तक्‌कहते्‌है ्‌।्‌शेष्‌अवयवों्‌का्‌ननमाणर््‌पहले्‌
के्‌समान्‌करना्‌चादहये्‌।्‌॥५१-५३॥
दण्डिक्त्रम
दण्डवक्र्‌-्‌दण्डवक्र्‌भवन्‌दो्‌मुखों्‌से्‌युक्त्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌यदद्‌मण्डप्‌न्‌ननसमणत्‌हो, तो्‌वहाूँ्‌
खल
ु ा्‌आूँगन्‌होता्‌है ्‌।्‌न्जस्‌स्थान्‌पर्‌कक्ष्‌न्‌ननसमणत्‌हो्‌वहाूँ्‌सभवत्त्‌एवं्‌द्वार्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌
रूप्‌से्‌आजीववका्‌चलाने्‌वाली्‌न्स्रयों्‌के्‌भवन्‌एक्‌तल्‌से्‌लेकर्‌अनेक्‌तल्‌से्‌युक्त्‌ननसमणत्‌
करना्‌चादहये्‌॥५४-५५॥
त्रत्रिालाविधानम
मेरुकान्तम
तीन्‌शाला्‌वाले्‌मेरुकाधत्‌भवन्‌-्‌इस्‌बरशाल्‌भवन्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌आथ्‌भाग्‌एवं्‌लम्बाई्‌के्‌१०्‌
भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌इसमें ्‌दो्‌भाग्‌से्‌आूँगन, तीन्‌ओर्‌एक्‌भाग्‌से्‌असलधद्र्‌तथा्‌दो्‌भाग्‌से्‌
शाला्‌का्‌ववस्तार्‌रखना्‌चादहये्‌॥५६॥
इस्‌भवन्‌का्‌मुखभद्र्‌दो्‌भाग्‌से्‌ननसमणत्‌होता्‌है , न्जसके्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌स्तम्भ्‌नही्‌होता्‌है ्‌।्‌
इसके्‌मुख्‌(द्वार)्‌की्‌संख्या्‌छः्‌होती्‌है ्‌तथा्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌ननसमणत्‌आूँगन्‌छत्‌से्‌ढूँ का्‌होता्‌है ्‌।्‌
एक्‌या्‌अनेक्‌तल्‌से्‌युक्त्‌यह्‌भवन्‌अलंकरर्ोम्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌होता्‌है ्‌।्‌द्वार्‌आदद्‌की्‌
व्यवस्था्‌पहले्‌के्‌समान्‌होती्‌है ्‌।्‌मेरुकाधत्‌संज्ञक्‌यह्‌भवन्‌उग्रजीववयों्‌(कठोर्‌कायण्‌करने्‌वालों)्‌
के्‌सलये्‌उपयुक्त्‌होता्‌है ्‌॥५७-५८॥
मौमलभद्रम

om
मौमलभद्र - इस्‌भवन्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌दस्‌भाग्‌एवं्‌लम्बाई्‌के्‌बारह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌दोनो्‌पाश्वों्‌
एवं्‌वपछले्‌भाग्‌में ्‌एक्‌भाग्‌से्‌वार्‌(मागण)्‌एवं्‌दो्‌भाग्‌से्‌गह
ृ ्‌का्‌ववस्तार्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌
मुखभाग्‌पर्‌एक्‌भाग्‌से्‌(मागण, भद्र)्‌होता्‌है , न्जसके्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌दो्‌भाग्‌से्‌आूँगन्‌होता्‌है ्‌।्‌
चारो्‌ओर्‌एक्‌भाग्‌से्‌वार्‌ननसमणत्‌होता्‌है , जो्‌ढका्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌इसकी्‌लम्बाई्‌चौड़ाई्‌से्‌दो्‌
s.c
भाग्‌अधिक्‌होती्‌है ्‌एवं्‌इसके्‌चार्‌मुख्‌होते्‌है ्‌।्‌मुखभाग्‌पर्‌(द्वार्‌के्‌सामने)्‌द्वारभद्रक्‌(द्वार्‌
पर्‌बना्‌पोचण)्‌होता्‌है , न्जसका्‌माप्‌चार्‌भाग्‌होता्‌है ्‌एवं्‌दो्‌भाग्‌बाहर्‌ननकला्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌
भवन्‌के्‌दोनों्‌पाश्वों्‌में ्‌या्‌पष्ृ ठभाग्‌में ्‌दो्‌ललाि्‌(मुख, ननकलने्‌का्‌मागण)्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌इसके्‌
शेष्‌अंग्‌पूवव
ण र्र्णत्‌ववधि्‌से्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌इस्‌भवन्‌की्‌संज्ञा्‌मौसलभद्र्‌होती्‌है ्‌॥५९-६२॥
ok
त्रत्रिालकप्रमाणम
बरशाल्‌भवन्‌का्‌प्रमार््‌-्‌इस्‌भवन्‌के्‌पाूँच्‌ववस्तारमाप्‌होते्‌है ्‌।्‌यह्‌पधद्रह्‌हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌
होकर्‌(तेईस्‌हाथ्‌पयणधत)्‌या्‌सोलह्‌हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌होकर्‌चौबीस्‌हाथ्‌पयणधत्‌जाता्‌है ्‌।्‌इनके्‌
मध्य्‌क्रमशः्‌दो-दो्‌हाथ्‌माप्‌की्‌वद्
ृ धि्‌की्‌जाती्‌है ्‌॥६३॥
Bo

चतःु िालाविधानम
चतःु िालाप्रमाणभेदानन
चार्‌शालाओं्‌वाले्‌भवन्‌की्‌योजना्‌-्‌चतःु शाल्‌भवन्‌का्‌ववस्तार्‌उधतीस्‌प्रकार्‌के्‌मान्‌से्‌यक्
ु त्‌
होता्‌है ्‌।्‌इसका्‌ववस्तार्‌नौ्‌हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌होकर्‌पौसठ्‌हाथ्‌तक्‌तथा्‌दस्‌हाथ्‌से्‌छाछठ्‌हाथ्‌
44

तक्‌जाता्‌है ्‌।्‌इसके्‌मध्य्‌के्‌मापों्‌में ्‌क्रमशः्‌दो-दो्‌हाथ्‌की्‌वद्


ृ धि्‌की्‌जाती्‌है ्‌।्‌प्रथम्‌चौदह्‌
माप्‌के्‌भवनों्‌में ्‌आूँगन्‌ढका्‌होता्‌है ्‌।्‌शेष्‌में ्‌आूँगन्‌को्‌आवश्यकतानस
ु ार्‌खल
ु ा्‌रक्खा्‌जाता्‌है ्‌
॥६४-६५॥
इनमे्‌प्रथम्‌भवन्‌की्‌संज्ञा्‌सवणतोभद्र, द्ववतीय्‌की्‌विणमान, तत
ृ ीय्‌की्‌स्वन्स्तक, चतुथ्‌ण की्‌
नधद्यावतण्‌एवं्‌पाूँचवे्‌की्‌रुचक्‌होती्‌है ्‌॥६६-६७॥
चतुःिालादै र्घयागणनम
चतुश्शाल्‌भवन्‌के्‌लम्बाई्‌की्‌गर्ना्‌-्‌चौकोर्‌चतुश्शाल्‌भवन्‌का्‌माप्‌चौड़ाई्‌के्‌सलये्‌ददये्‌गये्‌
माप्‌के्‌अनुसार्‌होता्‌है ्‌।्‌चौड़ाई्‌के्‌माप्‌से्‌जब्‌लम्बाई्‌दो्‌हाथ्‌अधिक्‌होती्‌है ्‌तब्‌वह्‌भवन्‌
जानत्‌शैली्‌का्‌होता्‌है ्‌।्‌चार्‌हाथ्‌अधिक्‌होने्‌पर्‌छधद्‌शैली्‌का्‌एवं्‌छः्‌हाथ्‌अधिक्‌होने्‌पर्‌
ववकलप्‌शैली्‌का्‌होता्‌है ्‌।्‌चौड़ाई्‌से्‌आठ्‌हाथ्‌अधिक्‌लम्बाई्‌होने्‌पर्‌भवन्‌आभास्‌शैली्‌का्‌
होता्‌है ्‌॥६८-६९॥
जब्‌चौड़ाई्‌के्‌माप्‌से्‌लम्बाई्‌का्‌माप्‌ननन्श्चत्‌करना्‌हो्‌तो्‌लम्बई्‌की्‌गर्ना्‌ववसशष्ि्‌रीनत्‌से्‌
करनी्‌चादहये्‌।्‌चौड़ाई्‌के्‌माप्‌से्‌दो्‌भाग्‌अधिक्‌रखने्‌पर्‌जानत्‌शैली्‌होती्‌है ्‌।्‌यदद्‌चौड़ाई्‌के्‌
मानक्‌माप्‌से्‌लम्बाई्‌चार्‌भाग्‌अधिक्‌हो्‌तो्‌वह्‌छधद्‌जानत्‌की्‌होती्‌है ्‌।्‌चौड़ाई्‌से्‌छः्‌भाग्‌
अधिक्‌लम्बा्‌होने्‌पर्‌ववकलप्‌शैली्‌होती्‌है ्‌।्‌चौड़ाई्‌से्‌लम्बाई्‌जब्‌आठ्‌भाग्‌अधिक्‌होती्‌है ,
तब्‌वहाूँ्‌आभास्‌शैली्‌होती्‌है ्‌।्‌जब्‌लम्बाई्‌छः्‌भाग्‌अधिक्‌हो्‌तो्‌वहाूँ्‌आभास्‌शैली्‌प्रशस्त्‌नहीं्‌
होती्‌है ्‌।्‌॥७०-७१-७२॥
प्रथमसिातोभद्रम
प्रथम्‌सिातोभद्र - अब्‌सवणतोभद्र्‌भवन्‌का्‌ववधयास्‌संक्षेप्‌में ्‌वर्र्णत्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।्‌भवन्‌की्‌

om
चौड़ाई्‌के्‌आठ्‌भाग्‌करने्‌पर्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌दो्‌भाग्‌से्‌आूँगन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌चारो्‌ओर्‌
उसके्‌आिे्‌माप्‌से्‌मागण्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌दो्‌भाग्‌से्‌गह
ृ ्‌का्‌ववस्तार्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌चारो्‌कोर्ों्‌
पर्‌सभास्थल्‌(बाहरी्‌कक्ष)्‌एवं्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌वार्‌(मागण)्‌होना्‌चादहये्‌॥७३-७४॥
गह
ृ स्वामी्‌का्‌आवास्‌भवन्‌के्‌पूव्‌ण या्‌पन्श्चम्‌में ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌चारो्‌ओर्‌सभवत्त्‌से्‌युक्त्‌हो्‌
s.c
तथा्‌कुलया्‌के्‌सदृश्‌(थोड़ा्‌मुड़्‌े हुये)्‌द्वार्‌से्‌युक्त्‌हो्‌।्‌सभवत्त्‌में ्‌बाहर्‌की्‌ओर्‌जालक्‌
(झरोखा)ननसमणत्‌हो्‌तथा्‌भीतर्‌की्‌ओर्‌स्तम्भ्‌ननसमणत्‌होने्‌चादहये्‌।्‌प्रिान्‌द्वार्‌पक्ष्‌(लम्बाई्‌की्‌
ओर)्‌के्‌एक्‌भाग्‌से्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌मुखभाग्‌पूव्‌ण या्‌पन्श्चम्‌में ्‌होना्‌चादहये्‌॥७५-७६॥
इस्‌भवन्‌में ्‌जालक्‌एवं्‌कपाि्‌बाहर्‌एवं्‌भीतर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसमें ्‌क्रकरी्‌वंश्‌(आपस्‌में ्‌क्रास्‌
ok
बनाते्‌हुये्‌बीम)्‌हो्‌एवं्‌आठ्‌मुखभाग्‌भद्र्‌से्‌युक्त्‌हो्‌।्‌भवन्‌के्‌चार्‌मुखों्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌मे्‌
अिण्‌सभा्‌के्‌आकार्‌के्‌कक्ष्‌होने्‌चादहये्‌।्‌कोर्ों्‌में ्‌भीतर्‌की्‌ओर्‌अधतभद्रसभा्‌(कक्ष)्‌हो, न्जसके्‌
छत्‌शंख्‌के्‌आकार्‌की्‌लुपा्‌से्‌युक्त्‌हो्‌॥७७-७८॥
(सशखरभाग्‌पर)्‌मख
ु पट्दिका्‌अिणकोदि्‌(लप
ु ा)्‌से्‌यक्
ु त्‌होती्‌है ्‌।्‌चारो्‌ओर्‌दन्ण्डकावार्‌(ननमाणर्-
Bo

ववशेष)्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌सशखरभाग्‌पर्‌नीव्रपट्दिका्‌(न्जस्‌पट्िी्‌पर्‌लप
ु ाओं्‌का्‌ननचला्‌ससरा्‌दृढ़्‌
ककया्‌जाता्‌है )्‌होती्‌है ्‌।्‌प्रस्तर्‌नाससकाओं्‌से्‌यक्
ु त्‌तथा्‌अधतर्‌प्रस्तर्‌से्‌यक्
ु त्‌होते्‌है ्‌।्‌लप
ु ायें,
द्वार्‌एवं्‌वंश्‌(बीम)्‌(चारो्‌भवनों्‌के)्‌समान्‌होने्‌चादहये्‌॥७९-८०॥
इसके्‌ववपरीत्‌अनथणकारक्‌ही्‌होता्‌है , इसमें ्‌सधदे ह्‌नही्‌है ्‌।्‌सभी्‌खल
ु े्‌स्थल्‌मण्डप्‌के्‌समान्‌
44

होते्‌है ्‌।्‌ये्‌एक्‌तल्‌या्‌अनेक्‌तलों्‌से्‌यक्
ु त्‌होते्‌है ्‌एवं्‌दे वालय्‌के्‌समान्‌सस
ु न्ज्जत्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌
भवन्‌सदा्‌दे वों, ब्राह्मर्ों्‌एवं्‌राजाओं्‌के्‌ननवास्‌के्‌अनक
ु ू ल्‌होते्‌है ्‌॥८१-८२॥
हस्त-माप्‌की्‌वद्
ृ धि्‌करते्‌हुये्‌या्‌घिाते्‌हुये्‌न्जस्‌प्रकार्‌माप्‌पूर््‌ण हो, उस्‌प्रकार्‌माप्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌यह्‌ननयम्‌सभी्‌भवनों्‌पर्‌समान्‌रूप्‌से्‌सम्मत्‌है ्‌॥८३॥
चारो्‌भवनों्‌के्‌अधत्‌में ्‌ननसमणत्‌मुख्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌होने्‌चादहये्‌।्‌इन्‌आथ्‌मुखोम्‌के्‌ऊपरी्‌तल्‌
पर्‌ग्रीवा्‌स्तूवपका्‌एवं्‌वंश्‌से्‌युक्त्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌वंश्‌के्‌ऊपर्‌स्तूवपका्‌समान्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
भद्र्‌के्‌ऊपर्‌मुखभाग्‌पर्‌कूि्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌भीतरी्‌द्वार्‌बाहर्‌की्‌ओर्‌मुख्‌ककये्‌हुये्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌यह्‌सवणतोभद्र्‌संज्ञक्‌भवन्‌राजाओं्‌के्‌ननवास्‌के्‌योग्य्‌होता्‌है ्‌॥८४-८५॥
्वितीयसिातोभद्रम
सवणतोभद्र्‌का्‌दस
ू रा्‌भेद्‌-्‌भवन्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌बारह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌दो्‌भाग्‌में ्‌
आूँगन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌चारो्‌ओर्‌एक्‌भाग्‌से्‌मागण्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌एक्‌भाग्‌से्‌
भीतर्‌का्‌वार्‌(बरामदा)्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌शाला्‌का्‌ववस्तार्‌दो्‌भाग्‌से्‌एवं्‌बाहरी्‌मागण्‌उसके्‌
आिे्‌माप्‌से्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌भवन्‌की्‌संज्ञा्‌सवणतोभद्र्‌है ्‌तथा्‌इसकी्‌सजावि्‌पूवण-
वर्र्णत्‌रीनत्‌से्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌॥८६-८७॥
तत
ृ ीयसिातोभद्रम
सवणतोभद्र्‌का्‌तीसरा्‌भेद्‌-्‌भवन्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌चौदह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌दो्‌भाग्‌से्‌मध्य्‌आूँगन्‌
तथा्‌उसके्‌चारो्‌ओर्‌एक्‌भाग्‌से्‌मागण्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌दो्‌भाग्‌से्‌शाला्‌का्‌ववस्तार्‌तथा्‌
उसके्‌आिे्‌माप्‌से्‌बाहरी्‌मागण्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌बड़ा्‌मागण्‌दो्‌भाग्‌से्‌होना्‌चादहये्‌।्‌चारो्‌
शालाओं्‌का्‌शीषण्‌भाग्‌सभा्‌के्‌आकार्‌का्‌(बीच्‌में ्‌उठा्‌हुआ)्‌होना्‌चादहये्‌॥८८-८९॥

om
मध्य्‌भाग्‌में ्‌नाससकायें्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌भद्र्‌आदद्‌का्‌ननमाणर््‌पहले्‌के्‌समान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सभी्‌
कक्षों्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌स्तम्भ्‌नही्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌भवन्‌में ्‌(कम्‌से्‌कम)्‌तीन्‌तल्‌
होते्‌है ्‌एवं्‌यह्‌खण्दहम्यण्‌आदद्‌भागों्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌भवन्‌को्‌सवणतोभद्र्‌कहते्‌है ्‌एवं्‌
यह्‌दे वों, ब्राह्मर्ों्‌तथा्‌राजाओं्‌के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌॥९०-९१॥
चतुथस
ा िातोभद्रम
s.c
सवणतोभद्र्‌का्‌चतुथ्‌ण प्रकार्‌-्‌भवन्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌सोलह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌मध्य्‌आूँगन्‌चार्‌भाग्‌
से्‌होना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌अंगों्‌को्‌पहले्‌के्‌समान्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌सशखर्‌की्‌आकृनत्‌(पूवव
ण र्र्णत्‌
आकृनतयों्‌से)्‌हीन्‌होती्‌है ्‌॥९२॥
ok
यह्‌नाससका, तोरर््‌आदद्‌अंगों्‌एवं्‌जालकों्‌(झरोखों)्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌तीन्‌तल्‌आदद्‌तलों्‌से्‌
युक्त्‌तथा्‌दे वालय्‌के्‌सदृश्‌सुसन्ज्जत्‌होता्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌प्रत्येक्‌तल्‌पर्‌सीढ़ी्‌एवं्‌बीच-बीच्‌
में मण्डप्‌होताहै ्‌अथवा्‌खल
ु ा्‌आूँगन्‌होता्‌है ्‌।्‌न्जनकी्‌चचाण्‌नही्‌की्‌गई्‌है , उनका्‌भी्‌
आवश्यकतानस
ु ार्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌भवन्‌की्‌संज्ञा्‌सवणतोभद्र्‌है ्‌।्‌यह्‌राजाओं्‌के्‌ननवास्‌
Bo

के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌॥९३-९४॥
पञ्चमसिातोभद्रम
सवणतोभद्र्‌का्‌पञ्चम्‌प्रकार्‌-्‌भवन्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌अट्ठारह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌दो्‌भाग्‌से्‌मध्य-
आूँगन, चारो्‌ओर्‌एक्‌भाग्‌से्‌मागण, एक्‌भाग्‌से्‌भीतरी्‌मागण, दो्‌भाग्‌से्‌शाला्‌का्‌ववस्तार, उसके्‌
44

आिे्‌भाग्‌से्‌बाहर्‌का्‌मागण्‌या्‌गसलयारा, दो्‌भाग्‌से्‌ववस्तत
ृ ्‌मागण्‌तथा्‌उसके्‌बाहर्‌एक्‌भाग्‌से्‌
ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌भवन्‌का्‌शीषण्‌शाला्‌के्‌आकार्‌का्‌(सीिा)्‌या्‌सभा्‌के्‌आकार्‌का्‌(उभरा्‌
हुआ)्‌होना्‌चादहये्‌॥९५-९७॥
यह्‌तीन्‌तल्‌आदद्‌(अनेक्‌तलों)्‌से्‌युक्त, खण्ड-हम्यण्‌आदद्‌से्‌सुशोसभत्‌होता्‌है ्‌।्‌शेष्‌अवयवों्‌का्‌
संयोजन्‌आवश्यकतानुसार्‌एवं्‌इच्छानुसार्‌करना्‌चादहये्‌।्‌भवन्‌के्‌स्थानों्‌की्‌ननमाणर्-योजना्‌
गह
ृ स्वामी्‌के्‌मन्‌के्‌अनुसार्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌अलङ्करर््‌बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌दे वालय्‌के्‌
समान्‌करना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌सवणतोभद्र्‌भवन्‌होता्‌है ्‌एवं्‌इसे्‌राजभवन्‌कहा्‌गया है ्‌॥९८-९९॥
विमानाददलक्षणम
ववमान्‌आदद्‌के्‌लक्षर््‌-्‌न्जस्‌भवन्‌का्‌शीषण-भाग्‌शाला्‌के्‌आकार्‌का्‌होता्‌है , उसे्‌ववमान्‌कहते्‌
है ्‌।्‌न्जस्‌भवन्‌का्‌शीषण-भाग्‌मुण्ड्‌के्‌आकार्‌का्‌होता्‌है , उसे्‌हम्यण्‌कहते्‌है ्‌।्‌ववसभधन्‌आकार्‌के्‌
अवयवों्‌से्‌यक्
ु त, अनेक्‌तल्‌से्‌यक्
ु त्‌तथा्‌माला्‌के्‌समान्‌एक-दस
ू रे ्‌से्‌संयक्
ु त्‌भवन्‌की्‌संज्ञा्‌
मासलका्‌होती्‌है ्‌।
जब्‌भवन्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌छः्‌या्‌आठ्‌भाग्‌ककये्‌जाते्‌है ्‌तब्‌लम्बाई्‌आठ्‌भाग, बारह्‌भाग्‌या्‌
चौदह्‌भाग्‌रक्खी्‌जानी्‌चादहये्‌।्‌प्रिान्‌भवन्‌का्‌मागण्‌एक्‌भाग्‌या्‌दो्‌भाग्‌ववस्तत
ृ ्‌होना्‌चादहये्‌
।्‌लम्बाई्‌यदद्‌आठ्‌भाग्‌से्‌हो्‌तो्‌वार्‌(मागण, बरामदा)्‌एक्‌भाग्‌या्‌डेढ़्‌भाग्‌से्‌होना्‌चादहये्‌
॥१००-१०१॥
प्रथमिधामानम
विणमान्‌भवन्‌का्‌प्रथम्‌प्रकार्‌-्‌अब्‌मैं्‌संक्षेप्‌में ्‌क्रमशः्‌विणमान्‌शालगह
ृ ्‌के्‌ववधयास्‌के्‌बारे ्‌में ्‌
कहता्‌हूूँ्‌।्‌गह
ृ ्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌छः्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌उसमें ्‌दो्‌भाग्‌से्‌भवन्‌का्‌ववस्तार्‌रखना्‌
चादहये्‌।्‌दो्‌भाग्‌से्‌आूँगन्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌बाहर्‌चारो्‌ओर्‌सभवत्त्‌होनी्‌चादहये्‌॥१०२-१०३॥

om
प्रिान्‌आवास्‌के्‌मुखभाग्‌(पूव्‌ण में )्‌पर्‌एक्‌भाग्‌से्‌मागण्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌भवन्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌
सभवत्त्‌तथा्‌कुलया्‌के्‌सदृश्‌(मोड़्‌वाले)्‌द्वार्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌॥१०४॥
पन्श्चम्‌भाग्‌में ्‌एक्‌लम्बी्‌शाला्‌हो, जो्‌दो्‌नेरोम्‌से्‌युक्त्‌हो्‌एवं्‌ऊूँची्‌हो्‌।्‌पूव्‌ण ददशा्‌की्‌शाला्‌
(पन्श्चम्‌की्‌शाला्‌की्‌अपेक्षा)्‌कुछ्‌नीची्‌एवं्‌लम्बी्‌तथा्‌सामने्‌मुख्‌(द्वार)्‌से्‌युक्त्‌होती्‌है ्‌।्‌
s.c
बगल्‌के्‌दो्‌कक्ष्‌मुखववहीन्‌एवं्‌नीचे्‌(अधय्‌वंशो्‌की्‌अपेक्षा्‌कम्‌ऊूँचे)्‌वंश्‌(लट्ि)्‌से्‌युक्त्‌होते्‌
है ्‌।्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌दो्‌अंशो्‌से्‌वारर््‌(पोचण)्‌होता्‌है , न्जसके्‌एक-एक्‌ददशा्‌में ्‌ननष्क्राधत्‌(ननगणम,
बाहर्‌ननकला्‌भाग)्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌॥१०५-१०६॥
इसमें ्‌छोिे ्‌स्तम्भ्‌इस्‌प्रकार्‌ननसमणत्‌होते्‌है , न्जससे्‌यह्‌सुधदर्‌लगे्‌।्‌कोने्‌पर्‌दो्‌भाग्‌से्‌
ok
शंखावतण्‌आकृनत्‌का्‌सोपान्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌॥१०७॥
इस्‌भवन्‌को्‌नाससका, तोरर्, स्तम्भ्‌तथा्‌जालकों्‌आदद्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌करना्‌चादहये्‌। इसकी्‌
सजावि्‌मन्धदर्‌के्‌समान्‌उन्‌अवयवोम्‌से्‌भी्‌करनी्‌चादहये, न्जनका्‌यहाूँ्‌वर्णन्‌नहीं्‌है ; ककधतु्‌
पहले्‌(दे वालय्‌के्‌प्रसंग्‌में )्‌ककया्‌गया्‌है ्‌।्‌यह्‌भवन्‌एक, दो्‌या्‌तीन्‌तल्‌से्‌यक्
ु त्‌होता्‌है ्‌।्‌
Bo

यदद्‌इसका्‌ननमाणर््‌राजा्‌के्‌सलये्‌ककया्‌जाय्‌तो्‌उत्तर्‌ददशा्‌में ्‌द्वार्‌नहीं्‌होना्‌चादहये्‌॥१०८॥
्वितीयिधामानम
विणमान्‌शालगह
ृ ्‌का्‌दस
ू रा्‌भेद्‌-्‌उसी्‌प्रकार्‌एक्‌भाग्‌से्‌स्तम्भ्‌एवं्‌सभवत्त्‌से्‌यक्
ु त्‌खल
ु ा्‌मागण्‌
बनाना्‌चादहये्‌।्‌मख्
ु य्‌भवन्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌मे्‌होता्‌है ्‌एवं्‌इसका्‌मल
ू ्‌वंश्‌ऊूँचा्‌होता्‌है ्‌।्‌इसका्‌
44

भद्र्‌(पोचण)्‌इच्छानस
ु ार्‌ककसी्‌भी्‌ददशा्‌में ्‌एवं्‌गह
ृ ्‌इन्च्छत्‌ददशा्‌में ्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥१०९-
११०॥
यह्‌भवन्‌दन्ण्डका-मागण्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌दे वालय्‌के्‌समान्‌द्वार, तोरर्, नासोयों, वेददकाओं्‌एवं्‌जालकों्‌
से्‌सुसन्ज्जत्‌होता्‌है ्‌।्‌बुद्धिमान्‌(स्थपनत्‌को)्‌इच्छानुसार, न्जस्‌प्रकार्‌सुधदर्‌लगे, उस्‌प्रकार्‌
भवन्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌भवन्‌को्‌विणमान्‌कहते्‌है ्‌।्‌यह्‌शालगह
ृ ्‌चारो्‌वर्ों्‌के्‌
सलये्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌॥१११-११२॥
तत
ृ ीयिधामानम
विणमान्‌भवन्‌का्‌तीसरा्‌प्रकार-्‌गह
ृ ्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌दस्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌उसमें ्‌दो्‌भाग्‌से्‌
आूँगन्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌उसके्‌बाहर्‌एक्‌भाग्‌से्‌वार्‌(मागण)्‌एवं्‌दो्‌भाग्‌से्‌शाल-भवन्‌की्‌
चौड़ाई्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌आिे्‌माप्‌से्‌बाहरी्‌मागण्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌द्वार्‌को्‌भद्र्‌से्‌
यक्
ु त्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌कूि्‌एवं्‌कोष्ठ्‌आदद्‌सभी्‌अवयवों्‌का्‌ननमाणर््‌आवश्यकतानस
ु ार्‌एवं्‌
इच्छानस
ु ार्‌करना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌शाल-भवन्‌विणमान्‌संज्ञक्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌चारो्‌वर्ों्‌के्‌सलये्‌
उपयक्
ु त्‌बताया्‌गया्‌है ्‌॥११३-११४॥
चतुथि
ा धामानम
विणमान्‌का्‌चतुथ्‌ण प्रकार्‌-्‌अथवा्‌पूरे्‌भवन्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌दस्‌भाग्‌करने्‌पर्‌दो्‌भाग्‌बाहरी्‌वार्‌
(मागण, बरामदा)्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌प्रत्येक्‌तल्‌के्‌खल
ु े्‌स्थान्‌को्‌मण्डप्‌के्‌समान्‌बनाना्‌
चादहये्‌।्‌ऊपरी्‌तलों्‌पर्‌क्रमानुसार्‌उधचत्‌सजावि्‌करनी्‌चादहये्‌॥११५-११६॥
मुख-भाग्‌पर्‌भद्र्‌को्‌छोड़कर्‌शेष्‌अवयवों्‌को्‌जैसा्‌पहले्‌कहा्‌गया्‌है , वैसा्‌ही्‌ननसमणत्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌मुक-मण्डप्‌को्‌भवन्‌के्‌समान, तीन्‌चौथाइ्‌या्‌भवन्‌के्‌आिे्‌माप्‌से्‌रखना्‌चादहये्‌
॥११७॥

om
शेष्‌भागोम्‌को्‌पूवव
ण र्र्णत्‌रीनत्‌में ्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌शालभवन्‌ब्राह्मर््‌आदद्‌सभी्‌वर्ो्‌
के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌।्‌सुधदर्‌विणमान्‌भवन्‌तीन, चार्‌या्‌पाूँच्‌तल्‌का्‌होता्‌है ्‌॥११८॥
पञ्चिधामानम
विणमान्‌भवन्‌का्‌पाूँचवाूँ्‌प्रकर्‌-्‌भवन्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌बारह्‌भाग्‌करने्‌पर्‌दो्‌भाग्‌से्‌मध्य्‌
s.c
आूँगन्‌दो्‌भाग्‌से्‌शाला्‌का्‌ववस्तार्‌तथा्‌उसके्‌बाहर्‌दो्‌भाग्‌से्‌असलधद्र्‌होता्‌है ्‌।्‌उसके्‌बाहर्‌
एक्‌भाग्‌से्‌वार्‌तथा्‌आवश्यकतानुसार्‌स्तम्भ्‌एवं्‌सभवत्त्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌दोनो्‌पाश्वों्‌मे्‌
उसके्‌बाहर्‌दो्‌भाग्‌ववस्तत
ृ ्‌एक्‌भाग्‌से्‌ननगणम्‌(से्‌युक्त्‌भद्र)्‌होना्‌चादहये्‌॥११९-१२०॥
उसके्‌साथ्‌वार्‌(बरामदा), मुख-पट्िी्‌आदद्‌अवयव, नेरशाला्‌ननसमणत्‌होते्‌है्‌।्‌सामने्‌एवं्‌दोनों्‌
ok
पाश्वों्‌में ्‌नेरशाला्‌एवं्‌असलधद्र्‌पहले्‌के्‌समान्‌होने्‌चादहये्‌।्‌इन्‌दोनों्‌के्‌मध्य्‌दस
ू रे ्‌तल्‌पर्‌
आठ्‌भाग्‌लम्बा्‌जल-स्थल्‌होना्‌चादहये्‌।्‌तीसरे ्‌तल्‌पर्‌वार्‌(मागण,बरामदा)्‌ननसमणत्‌हो्‌तथा्‌चौथे्‌
तल्‌में ्‌उन-उन्‌स्थलों्‌पर्‌कक्ष्‌होना्‌चादहये्‌।्‌॥१२१-१२२॥
पाूँचवे्‌तल्‌में ्‌दोनों्‌कोनों्‌पर्‌कर्णकूि्‌(कक्ष)्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌छठवें्‌तल्‌पर्‌उन्‌दोनों्‌कर्ण-
Bo

कूिों्‌के्‌मध्य्‌में ्‌उसके्‌आिे्‌माप्‌का्‌सभा-मुख्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌छठवे्‌तल्‌पर्‌ही्‌प्रिान्‌भवन्‌के्‌
दोनों्‌पाश्वो्‌में ्‌दो्‌नेरकूि्‌होने्‌चादहये्‌।्‌उन्‌दोनों्‌के्‌मध्य्‌में ्‌सामने्‌सोपान्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌
।्‌चौथे्‌तल्‌पर्‌सामने्‌की्‌ओर्‌दो्‌कर्णकूि्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌पाूँचवे्‌तल्‌पर्‌एक्‌भाग्‌से्‌
लम्बाई्‌में ्‌शाला्‌एवं्‌वही्‌पर्‌दोनों्‌पाश्वों्‌में ्‌पञ्जर्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये, न्जसकी्‌लम्बाई्‌एवं्‌
44

चौड़ाई्‌दो्‌भाग्‌हो्‌॥१२३-१२५॥
(प्रथम्‌तल्‌में )्‌आूँगन्‌एवं्‌उसके्‌ऊपर्‌मण्डप्‌तथा्‌उसके्‌ऊपर्‌स्तम्भों्‌से्‌यक्
ु त्‌स्थान्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌यह्‌द्वार्‌एवं्‌नेर्‌(सम्भवतः्‌दस
ू रे ्‌द्वार)्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌एव्‌इसके्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌
सोपान्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌प्रत्येक्‌तल्‌पर्‌मुख-चङ््‌क्रमर््‌(सामने्‌का्‌बरामदा)्‌से्‌नछपी्‌सीदढ़याूँ्‌
होनी्‌चादहए्‌॥१२६-१२७॥
वपछले्‌भाग्‌में ्‌आठ्‌भाग्‌चौड़ा्‌एवं्‌दो्‌भाग्‌ननगणम्‌युक्त्‌भद्र्‌होता्‌है ्‌।्‌उसके्‌दोनों्‌पाश्वण-मुखों्‌पर्‌
एक्‌भाग्‌से्‌तीन्‌तलों्‌से्‌युक्त्‌वार्‌(बरामदा)्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌पाूँचवे्‌तल्‌पर्‌दो्‌भाग्‌ववस्तत
ृ ्‌
एवं्‌एक्‌भाग्‌बाहर्‌की्‌ओर्‌ननकला्‌ननगणम्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌पष्ृ ठभाग्‌की्‌शाला्‌वार, मुखपट्िी्‌
आदद्‌अंगो्‌से्‌युक्त्‌होती्‌है ्‌।्‌चौथे्‌तल्‌पर्‌दोनों्‌पाश्वों्‌में ्‌दो-दो्‌भाग्‌माप्‌से्‌दो्‌कूि्‌ननसमणत्‌
होते्‌है ्‌।्‌उसके्‌चारो्‌ओर्‌भवन्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌माप्‌से्‌मण्डप्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌दस
ू रे ्‌तल्‌पर्‌नेर्‌
से्‌यक्
ु त्‌भद्राङ्गी्‌साला्‌(भद्र्‌के्‌समान्‌शाला)्‌ननसमणत्‌होती्‌है ्‌॥१२८-१३०॥
चार्‌मख
ु ्‌वाले्‌वास्त्‌ु (गह
ृ )्‌के्‌मध्य्‌चार्‌सर
ू ्‌(रे खायें)्‌खींचनी्‌चादहये्‌।्‌उन्‌सर
ू ों्‌के्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌
ननयम्‌के्‌अनुसार्‌द्वार्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌स्तम्भ्‌स्थावपत्‌कर्‌पाश्वण्‌भाग्‌में ्‌द्वार्‌
बनाना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌से्‌ननसमणत्‌द्वार्‌को्‌ववद्वान्‌कम्पद्वार्‌कहते्‌है ्‌।्‌प्रतेक्‌तल्‌पर्‌
स्तम्भ्‌आदद्‌अवयवों्‌द्वारा्‌दे वालय्‌की्‌भाूँनत्‌अलंकरर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌सात्‌तल्‌वाला्‌यह्‌
राजभवन्‌विणमान्‌कहलाता्‌है ्‌।्‌॥१३१-१३२-१३३॥
षष्ठिधामानम
विणमान्‌भवन्‌का्‌छठवाूँ्‌प्रकार्‌-्‌भवन्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌चौदह्‌भाग्‌करने्‌पर्‌दो्‌भाग्‌से्‌मध्य्‌भाग्‌
मे्‌आूँगन, उसके्‌चारो्‌ओर्‌एक्‌भाग्‌से्‌वार्‌(मागण)्‌तथा्‌दो्‌भाग्‌से्‌शाला्‌का्‌ववस्तार्‌रखना्‌

om
चादहये्‌।्‌दो्‌भाग्‌से्‌पथ
ृ ुवार्‌(बड़ा्‌गसलयारा)्‌एवं्‌बाहरी्‌वार्‌उसके्‌आिे्‌माप्‌से्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
चारो्‌ओर्‌दन्ण्डकावार्‌मुन्ष्िबधि्‌(ववसशष्ि्‌आकृनत)्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌होनी्‌चादहये्‌॥१३४-१३५॥
भवन्‌के्‌चल
ू हम्यण्‌आदद्‌अवयवों, सभवत्त्‌एवं्‌ऊपर्‌महावार्‌(बड़ा्‌गसलयारा)्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
कूि, कोष्ठ्‌आदद्‌सभी्‌अंगो्‌को्‌उधचत्‌रीनत्‌से्‌आवश्यकतानुसार्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌भवन्‌

नही्‌होना्‌चादहये्‌॥१३६॥
सततिधामानम
s.c
विणमान्‌संज्ञक्‌होता्‌है ; ककधतु्‌यदद्‌यह्‌राजा्‌के्‌सलये्‌ननसमणत्‌हो्‌तो्‌इसका्‌द्वार्‌उत्तर्‌ददशा्‌में ्‌

विणमान्‌का्‌सातवाूँ्‌प्रकार्‌-्‌गह
ृ ्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌सोलह्‌भाग्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसमें ्‌दो्‌भाग्‌से्‌मध्य्‌
ok
आूँगन्‌एवं्‌इतने्‌ही्‌माप्‌का्‌शाला्‌का्‌ववस्तार्‌होना्‌चादहये्‌।्‌चारो्‌ओर्‌सभवत्त्‌ननसमणत्‌होनी्‌
चादहये्‌।्‌दो्‌भाग्‌से्‌बड़ा्‌मागण्‌तथा्‌स्तम्भो्‌का्‌ननमाणर््‌आवश्यकतानुसार्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌
बाहर्‌एक्‌भाग्‌से्‌वार्‌एवं्‌दो्‌भाग्‌से्‌पथ
ृ व
ु ार्‌(बड़ा्‌गसलयारा)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌स्तम्भ्‌एवं्‌सभवत्त्‌का्‌
ननमाणर््‌आवश्यकतानस
ु ार्‌एवं्‌न्जस्‌प्रकार्‌सध
ु दर्‌लगे, उस्‌प्रकार्‌करना्‌चादहये्‌॥१३७-१३९॥
Bo

भवन्‌के्‌दोनों्‌पाश्वों्‌मे्‌दन्ण्डकावार्‌तथा्‌वपछले्‌भाग्‌में ्‌भद्र्‌होना्‌चादहये्‌।्‌दोनों्‌पाश्वों्‌में ्‌दो-दो्‌


महावारों्‌से्‌यक्
ु त्‌दो्‌नेरशालायें्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌उन्‌महावारों्‌(बरामदों)्‌के्‌आगे्‌दो-दो्‌भाग्‌आगे्‌
ननकली्‌हुई्‌मखु पट्दिकायें्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌भवन्‌के्‌पष्ृ ठवास्‌(वपछले्‌भाग)्‌को्‌इस्‌प्रकार्‌ननसमणत्‌
करना्‌चादहये, न्जससे्‌वह्‌सध ु दर्‌लगे्‌।्‌कूि्‌एव्‌कोष्ठ्‌के्‌प्रत्येक्‌तल्‌अप्र्‌इच्छानस
ु ार्‌एवं्‌शोभा्‌के्‌
44

अनस
ु ार्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌दस
ू रे ्‌या्‌तीसरे ्‌तल्‌पर्‌गोपान्‌के्‌ऊपर्‌मञ्चक्‌ननसमणत्‌करना्‌
चादहये्‌॥१४०-१४२॥
सामने्‌कर्ण्‌एवं्‌कूि्‌पर्‌शंखावतण्‌सोपान्‌(सोपान्‌का्‌ववशेष्‌प्रकार)्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌प्रत्येक्‌
तल्‌पर्‌सोपान्‌एवं्‌मुखभाग्‌पर्‌चङ््‌क्रमर््‌(चलने्‌का्‌मागण)्‌होना्‌चादहये्‌॥१४३॥
स्तम्भ्‌को्‌स्तम्भ्‌पर्‌आधश्रत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌स्तम्भ्‌को्‌इस्‌प्रकार्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये, न्जससे्‌
वह्‌दृढ़्‌हो्‌एवं्‌सुधदर्‌लगे्‌।्‌यदद्‌यह्‌आश्रय्‌थोड़ा्‌हो्‌(अथाणत्‌पूर््‌ण रूप्‌से्‌आधश्रत्‌न्‌हो, दिका्‌न्‌
हो)्‌या्‌बबलकुल्‌आश्रय्‌न्‌हो्‌तो्‌वह्‌स्तम्भ्‌ववपवत्तकारक्‌होता्‌है ्‌॥१४४॥
वशण-स्थल्‌(जलस्थान)्‌एवं्‌चल
ू हम्यण्‌प्रत्येक्‌तल्‌पर्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌
गोपान्‌(काननणस), लुपा, वक्र-स्तम्भ, नािक्‌(ववसभधन्‌प्रकार्‌के्‌धचर), मुन्ष्िबधि, ननयह
ूण , वलभी्‌एवं्‌
कचग्रह्‌(आदद्‌ववववि्‌अलंकरर्)्‌जहाूँ्‌जहाूँ्‌आवश्यकता्‌हो, वहाूँ-वहाूँ्‌इनका्‌संयोजन्‌करना्‌चादहये्‌
॥१४५-१४६॥
बद्
ु धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌इन्‌भवनों्‌का्‌आूँगन्‌(हॉल)्‌सभागह
ृ ्‌के्‌आकार्‌का, मण्डप्‌के्‌आकार्‌का्‌या्‌
मासलका्‌के्‌आकार्‌का्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌मण्डप्‌के्‌मध्य्‌में ्‌स्तम्भ्‌का्‌प्रयोग्‌नही्‌करना्‌
चादहये्‌॥१४७॥
भवन्‌के्‌सामने्‌मण्डप्‌भवन्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌बराबर, उसका्‌तीन्‌चौथाई्‌या्‌आिे्‌माप्‌का्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌आवश्यकतानुसार्‌इसे्‌भीतरी्‌स्तम्भ्‌से्‌युक्त्‌करना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌एक, दो्‌या्‌तीन्‌से्‌
युक्त्‌होता्‌है ्‌एवं्‌मासलका्‌के्‌समान्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌वववत
ृ ्‌स्तम्भों्‌से्‌युक्त्‌या्‌असलधद्र्‌से्‌युक्त्‌
होता्‌है ्‌।्‌इसे्‌भीतरर्‌सोपान्‌से्‌युक्त्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यहाूँ्‌न्जन्‌अंगो्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌है ,
उनका्‌तथा्‌न्जनका्‌वर्णन्‌नही्‌ककया्‌गया्‌है , उनका्‌ननमाणर््‌पहले्‌वर्र्णत्‌ववधि्‌के्‌अनुसार्‌करना्‌

om
चादहये्‌॥१४८-१५०॥
तीसरे ्‌तल्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌नवें्‌तल्‌या्‌ग्यारह्‌तल्‌तक्‌विणमान्‌शाल-भवन्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌यह्‌
भवन्‌ववशेष्‌रूप्‌से्‌राजाओं्‌के्‌अनुरूप्‌होता्‌है ्‌॥१५१॥
प्रथमनन््यािताम
s.c
नधद्यावतण्‌का्‌प्रथम्‌प्रकार्‌-्‌नधद्यावतण्‌शाल-भवन्‌के्‌ववधयास्‌एवं्‌सज्जा्‌का्‌वर्णन्‌अब्‌ककया्‌जा्‌
रहा्‌है ्‌।्‌भवन्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌छः्‌भाग्‌करना्‌चादहये्‌।्‌उनमें ्‌दो्‌भाग्‌से्‌मध्य्‌आूँगन्‌तथा्‌दो्‌
भाग्‌शाला्‌का्‌ववस्तार्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌प्रमार््‌चारो्‌(शालाओं)्‌के्‌सलये्‌होता्‌है ्‌।्‌बाहरी्‌
मागण्‌एवं्‌सभवत्त्‌नधद्यावतण्‌की्‌आकृनत्‌में ्‌होनी्‌चादहये्‌॥१५३-१५३॥
ok
(प्रिान)्‌शाला्‌में ्‌एक्‌द्वार्‌नही्‌होता्‌है ्‌या्‌चार्‌द्वार्‌होते्‌है ्‌।्‌द्वार्‌बाहर्‌एवं्‌भीतर्‌जालक्‌एवं्‌
कपाि्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌॥१५४॥
मुख्य्‌गह
ृ ्‌चारो्‌ओर्‌सभवत्त्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌इसका्‌सभतरी्‌भाग्‌सभवत्त्‌से्‌बूँिा्‌होता्‌है , न्जसमें ्‌
कुलयाभ्‌(थोड़ा्‌मड
ु ा्‌हुआ)्‌द्वार्‌होता्‌है ्‌।्‌मख
ु ्‌भाग्‌पर्‌चंक्रमर््‌(मागण)्‌होता्‌है ्‌।्‌भीतरी्‌भाग्‌में ्‌
Bo

स्तम्भ्‌होते्‌है ्‌एवं्‌खल
ु ा्‌(सभवत्त्‌के्‌ववना)्‌होता्‌है ्‌।्‌बाहरी्‌भाग्‌सभवत्त्‌से्‌ढूँ का्‌होता्‌है ्‌।्‌चारो्‌
ददशाओ्‌मे्‌ननगणम्‌होते्‌है ्‌एवं्‌अिणकूि्‌की्‌आकृनत्‌ननसमणत्‌होती्‌है ्‌।्‌यह्‌दन्ण्डकावार्‌से्‌युक्त्‌तथा्‌
दे वालय्‌के्‌सदृश्‌अलंकृत्‌होता्‌है ्‌॥१५५-१५६॥
यह्‌भवन्‌चारो्‌वर्ो्‌के्‌अनक
ु ू ल्‌होता्‌है ्‌।्‌वैश्य्‌एवं्‌शद्र
ू ्‌वर्ण्‌के्‌सलये्‌भवन्‌का्‌मख
ु ्‌पव
ू ्‌ण ददशा्‌में ्‌
44

होना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌एक्‌भाग्‌असलधद्र्‌से्‌नघरा्‌हो्‌तथा्‌बाहरी्‌द्वार्‌अलंकृत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
अधिष्ठान्‌एवं्‌स्तम्भ्‌आदद्‌का्‌संयोजन्‌पव
ू व
ण र्र्णत्‌रीनत्‌से्‌होना्‌चादहये्‌।्‌एक, दो्‌या्‌तीन्‌तल्‌से्‌
युक्त्‌तथा्‌सीिे्‌शीषण्‌भाग्‌वाली्‌यह्‌शाला्‌प्रासाद-डलप्‌होती्‌है ्‌।्‌बुद्धिमान्‌(स्थपनत)्‌को्‌चारो्‌
वर्ो्‌के्‌अनुरूप्‌इस्‌शाल-भवन्‌की्‌योजना्‌करनी्‌चादहये्‌॥१५७-१५८॥
्वितीयनन््यािताम
नधद्यावतण्‌का्‌दस
ू रा्‌प्रकार्‌-्‌भवन्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌दस्‌भाग्‌में ्‌दो्‌भाग्‌से्‌मध्य-आूँगन्‌ननसमणत्‌
करना्‌चादहये्‌।्‌चारो्‌ओर्‌एक्‌भाग्‌से्‌मागण्‌तथा्‌दो्‌भाग्‌से्‌भवन्‌का्‌ववस्तार्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌
बाहर्‌एक्‌भाग्‌से्‌असलधद्र्‌तथा्‌भद्र्‌आदद्‌का्‌ननमाणर््‌पूवव
ण र्र्णत्‌ववधि्‌से्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसमें ्‌
हम्यण्‌आदद्‌अंगो्‌से्‌अलंकरर््‌आवश्यकतानुसार्‌एवं्‌शोभा्‌के्‌अनुसार्‌करना्‌चादहये्‌॥१५९-१६०॥
तत
ृ ीयनन््यािताम
नधद्यावतण्‌का्‌तीसरा्‌प्रकार्‌-्‌भवन्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌बारह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌दो्‌भाग्‌से्‌मध्य-
आूँगन्‌एव्‌दो्‌भाग्‌से्‌गह
ृ ्‌का्‌ववस्तार्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌मख्
ु य्‌गहृ ्‌के्‌भीतरी्‌भाग्‌में ्‌एक्‌सभवत्त्‌
(ववभाजक्‌दीवार)्‌होती्‌है ्‌।्‌बाहरी्‌भाग्‌में ्‌चारो्‌ओर्‌दो्‌भाग्‌से्‌ववस्तत
ृ ्‌मागण्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
उसके्‌चारो्‌ओर्‌के्‌भाग्‌असलधद्र्‌(बरामदा)्‌होना्‌चादहये, न्जसमें ्‌इच्छानुसार्‌स्तम्भ्‌या्‌सभवत्त्‌का्‌
ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌असलधद्र्‌को्‌चल
ू ्‌एवं्‌हम्यण्‌आदद्‌से्‌आवश्यकतानुसार्‌या्‌इच्छानुसार्‌युक्त्‌
करना्‌चादहये्‌।्‌द्वार, मुखभद्र्‌और्‌अधिष्ठान्‌आदद्‌का्‌ननमाणर््‌पहले्‌के्‌समान्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
॥१६१-१६३॥
चारो्‌शालगह
ृ ों्‌में ्‌शीषण्‌भाग्‌मध्य्‌वंश्‌के्‌ऊपर्‌होता्‌है ्‌।्‌सामने्‌वाले्‌भाग्‌में ्‌कूि्‌एवं्‌पाश्वण-
शालायें्‌आनन्‌(मुख)्‌से्‌युक्त्‌होती्‌है ्‌।्‌नधद्यावतण्‌की्‌आकृनत्‌वाला्‌यह्‌भवन्‌चार्‌मुखों्‌(प्रवेश्‌
भाग)्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌॥१६४-१६५॥

om
आूँगन्‌के्‌ऊपर्‌आूँगन्‌एवं्‌पक्षशाला्‌(बाहरी्‌कक्ष)्‌के्‌ऊपर्‌पक्षशाला्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌मध्य-
आूँगन्‌का्‌ननमाणर््‌सभागार, मण्डप्‌या्‌मासलका्‌के्‌समान्‌करना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌भवन्‌तीन्‌तल्‌से्‌
प्रारम्भ्‌कर्‌(उससे्‌अधिक्‌तलों्‌से्‌युक्त)्‌ऊह्‌एवं्‌प्रत्यूह्‌आदद्‌अंगो्‌से्‌युक्त्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌
प्रासाद-भवन्‌ब्राह्मर्ों्‌एवं्‌राजाओं्‌के्‌सलये्‌अनुकूल्‌होता्‌है ्‌॥१६६-१६७॥
चतुथन
ा न््यािताम
s.c
नधद्यावतण्‌का्‌चौथा्‌प्रकार्‌-्‌भवन्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌चौदह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌दो्‌भाग्‌से्‌मध्य-
आूँगन्‌, एक्‌भाग्‌से्‌चारो्‌ओर्‌मागण्‌एवं्‌दो्‌भाग्‌से्‌गह
ृ ्‌का्‌ववस्तार्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌दो्‌भाग्‌से्‌
पथ
ृ व
ु ार्‌(ववस्तत
ृ ्‌मागण)्‌होना्‌चादहये, न्जसके्‌भीतरी्‌भाग्‌में ्‌आवश्यकतानुसार्‌स्तम्भ्‌ननसमणत्‌करना्‌
ok
चादहये्‌।्‌उसके्‌बाहर्‌एक्‌भाग्‌से्‌सभवत्त्‌एवं्‌स्तम्भ्‌आदद्‌से्‌युक्त्‌मागण्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌
॥१६८-१६९॥
नधद्यावतण्‌की्‌आकृनत्‌वाला्‌यह्‌भवन्‌चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌मुख्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌ऊध्वणशालायें्‌आठ्‌
मख
ु ों्‌से्‌यक्
ु त्‌होती्‌है ्‌एवं्‌ये्‌चार्‌मख
ु ्‌वाली्‌शालाओं्‌पर्‌व्यवन्स्थत्‌की्‌जाती्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌
Bo

ननचले्‌तल्‌एवं्‌ऊपरी्‌तल्‌की्‌शालाओं्‌को्‌समलाकर्‌भवन्‌के्‌बारह्‌मख
ु ्‌होते्‌है ्‌।्‌चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌
भद्र्‌एवं्‌द्वारशालायें्‌सश
ु ोसभत्‌होती्‌है ्‌।्‌न्जन्‌अंगो्‌का्‌वर्णन्‌यहाूँ्‌नही्‌ककया्‌गया्‌है , उन्‌सभी्‌का्‌
ननमाणर््‌भी्‌पहले्‌की्‌भाूँनत्‌करना्‌चादहये्‌॥१७०-१७१॥
पञ्चमनन््यािताम
44

नधद्यावतण्‌का्‌पाूँचवा्‌प्रकार्‌-्‌भवन्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌सोलह्‌भाग्‌करने्‌पर्‌दो्‌भाग्‌से्‌मध्य्‌आूँगन्‌
एवं्‌दो्‌भाग्‌से्‌शाला्‌का्‌ववस्तार्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌चौड़ा्‌मागण्‌उसी्‌के्‌सामने्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌
बाहर्‌एक्‌भाग्‌से्‌बाहरी्‌मागण्‌एवं्‌उसके्‌बाहर्‌एक्‌भाग्‌चौड़ा्‌मागण्‌होना्‌चादहये ॥१७२-१७३॥
इस्‌भवन्‌में ्‌आवश्यकतानुसार्‌एवं्‌इच्छानुसार्‌असलधद्र्‌(बरामदा)्‌तथा्‌चूल-हम्याणङ्ग्‌का्‌ननमाणर््‌
करना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌ऊपर्‌ननसमणत्‌शाला्‌का्‌शीषण्‌भाग्‌चौकोर्‌होना्‌चादहये्‌॥१७४॥
यह्‌भवन्‌तीन्‌तल्‌से्‌प्रारम्भ्‌होकर्‌नौ्‌तल्‌तक्‌होता्‌है ्‌एवं्‌यह्‌राजा्‌तथा्‌ब्राह्मर््‌के्‌योग्य्‌
होता्‌है ्‌।्‌द्वार्‌एवं्‌सभवत्तयाूँ्‌आदद्‌पूव-ण वर्र्णत्‌ननर्णय्‌के्‌अनुसार्‌ननसमणत्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌
अलंकरर््‌प्रासाद्‌के्‌समान्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌इसके्‌जालक्‌(झरोखे)्‌नधद्यावतण्‌के्‌सदृश्‌होने्‌चादहये्‌
।्‌इस्‌भवन्‌में ्‌ऊह, प्रत्यह
ू ्‌आदद्‌सभ्‌गह
ृ ्‌के्‌अलंकरर्ों्‌की्‌आवश्यकता्‌होती्‌है ्‌॥१७५-१७६॥
स्िल्स्तकम
स्वन्स्तक्‌भवन्‌-्‌इस्‌स्वन्स्तक्‌भवन्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌छः्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌इसमें ्‌दो्‌भाग्‌से्‌
आूँगन्‌एवं्‌उसी्‌के्‌समान्‌शाला्‌का्‌ववस्तार्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌द्वार्‌कुलया्‌के्‌समान्‌(मड़
ु ा्‌
हुआ)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌वपचले्‌भाग्‌में ्‌दीघण्‌कोष्ठ्‌एवं्‌सामने्‌भी्‌उसी्‌प्रकार्‌कोष्ठ्‌होना्‌
चादहये्‌॥१७७-१७८॥
इसके्‌दोनों्‌पाश्वो्‌में ्‌मुखपट्दिका्‌से्‌युक्त्‌ककणरी्‌शाला्‌(चौकोर्‌ननमाणर्)्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
वपछले्‌भाग्‌में ्‌पष्ृ ठ्‌से्‌युक्त, ववना्‌पट्दिका्‌के्‌कोष्ठक्‌का्‌ननमाणर््‌होना्‌चादहये्‌॥१७९॥
अथवा्‌यह्‌भवन्‌दन्ण्डकामागण्‌से्‌युक्त, छः्‌नेरो्‌(झरोखों, र्खड़ककयो)्‌से्‌युक्त्‌एव्‌भद्र्‌से्‌युक्त्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌सभी्‌अलंकरर््‌प्रासाद्‌के्‌सदृश्‌करना्‌चादहये्‌।्‌पूव-ण मुख्‌यह्‌
स्वन्स्तक्‌भवन्‌वैश्यों्‌एवं्‌शुद्रो्‌के्‌सलये्‌अनुकूल्‌कहा्‌गया्‌है ्‌॥१८०॥
स्िल्स्तकान्तरम

om
अधय्‌प्रकार्‌का्‌स्वन्स्तक्‌-्‌वही्‌भवन्‌एक्‌भाग्‌माप्‌के्‌असलधद्र्‌से्‌नघरा्‌होता्‌है ्‌तथा्‌खण्ड-हम्यण्‌
आदद्‌से्‌अलंकृत्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌पूव-ण वर्र्णत्‌भद्र्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌एवं्‌इसकी्‌सज्जा्‌पहले्‌के्‌समान्‌
ही्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌भवन्‌के्‌सम्पूर््‌ण ववस्तार्‌को्‌बारह, चौदह्‌या्‌सोलह्‌भागों्‌में ्‌इच्छानुसार्‌बाूँिना्‌
चादहये्‌॥१८१-१८२॥
आूँगन, बाहरी्‌मागण, ववस्तत
से्‌रखना्‌चादहये्‌॥१८३॥
s.c
ृ ्‌मागण्‌एवं्‌असलधद्र्‌का्‌ननमाणर््‌होना्‌चादहये्‌।्‌शाला्‌का्‌ववस्तार्‌दो्‌भाग्‌

द्वार, स्तम्भ, सभवत्त्‌एवं्‌भद्र्‌को्‌आवश्यकतानुसार्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌भवन्‌में ्‌हम्याणङ्ग्‌आदद्‌


का्‌ननमाणर््‌आवश्यकतानुसार्‌एवं्‌शोभा्‌के्‌अनुसार्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌भवन्‌का्‌शीषण्‌भाग्‌शाला्‌
ok
के्‌आकार्‌का, सभा्‌के्‌आकार्‌का्‌(उठा्‌हुआ)्‌या्‌हम्याणङ्ग्‌के्‌समान्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌भवन्‌को्‌
स्वन्स्तक्‌कहते्‌है ्‌।्‌न्जनका्‌वर्णन्‌यहाूँ्‌नही्‌ककया्‌गया्‌है , उन्‌अंगो्‌का्‌वर्णन्‌पहले्‌ककया्‌जा्‌
चक
ु ा्‌है ्‌॥१८४-१८५॥
रुचकम
Bo

रुचक्‌-्‌रुचक्‌संज्ञक्‌भवन्‌में ्‌ननववणष्ि्‌(क्रास-बीम)्‌नहीं्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌कोदि-लप


ु ाओं्‌से्‌संयक्
ु त्‌
होता्‌है ्‌तथा्‌कोने्‌पर्‌सोपान्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌ववधचर्‌अंगो्‌से्‌यक्
ु त्‌होता्‌है ; ककधत्‌ु उत्तर्‌
ददशा्‌में ्‌कोई्‌द्वार्‌नही्‌होता्‌।्‌यह्‌भवन्‌नान्स्तकों, ब्राह्मर्ों, अधय्‌वर्ों्‌एवं्‌दे वो्‌के्‌ननवास्‌के्‌
योग्य्‌होता्‌है ्‌।्‌बद्
ु धिमानो्‌के्‌अनस
ु ार्‌यह्‌भवन्‌चारो्‌वर्ों-्‌राजाओं, ब्राह्मर्ों, वैश्यों्‌एवं्‌शद्र
ू ों्‌के्‌
44

अनक
ु ू ल्‌होता्‌है ्‌॥१८६-१८७॥
चतःु िालसामान्यविथधः
चतुश्शाल्‌भवनों्‌के्‌सामाधय्‌ननयम्‌-्‌ववद्वानों्‌के्‌मतानुसार्‌चतुश्शाल्‌भवन्‌पूवव
ण र्र्णत्‌व्यास्‌से्‌
युक्त्‌होते्‌है ; ककधतु्‌लम्बे्‌नही्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌चौकोर्‌भवन्‌दे वो, ब्राह्मर्ो, दान्‌आदद्‌के्‌सलये्‌एवं्‌
सभी्‌नान्स्तकों्‌के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌होते्‌है ्‌।्‌॥१८८॥
(इस्‌ववषय्‌में )्‌मुनन-जन्‌इस्‌प्रकार्‌कहते्‌है ्‌-्‌यदद्‌गह
ृ ्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌नौ, आठ, सात, या्‌छः्‌भाग्‌
ककये्‌जायूँ्‌तो्‌प्रिान्‌भवन्‌की्‌चौड़ाई्‌दो्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होगी्‌।्‌यदद्‌ववस्तार्‌के्‌पाूँच्‌भाग्‌ककये्‌
जायूँ्‌तो्‌प्रिान्‌भवन्‌की्‌चौड़ाई्‌एक्‌भाग्‌से्‌रखनी्‌चादहये्‌॥१८९॥
सततिालादद
सात्‌शाला्‌आदद्‌से्‌ननसमणत्‌गह
ृ ्‌-्‌सात्‌कक्षों्‌के्‌राजगह
ृ ्‌का्‌ववस्तार्‌चौसठ्‌हाथ्‌एवं्‌लम्बाई्‌उसकी्‌
दग
ु ुनी्‌होती्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌दो्‌द्वार, दस्‌नेर, दो्‌आूँगन्‌एवं्‌प्रिान्‌भवन्‌में ्‌छः्‌सन्धियाूँ्‌होती्‌है ्‌।्‌
इसकी्‌सज्जा्‌भवन्‌(मन्धदर)्‌के्‌समान्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌॥१९०॥
चौड़ाई्‌पाूँच्‌भाग्‌रहने्‌पर्‌लम्बाई्‌नौ्‌भाग्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌चौड़ाई्‌छः्‌बाग्‌होने्‌पर्‌लम्बाई्‌ग्यारह्‌
भाग, सात्‌भाग्‌होने्‌पर्‌बारह्‌भाग, आठ्‌भाग्‌होने्‌पर्‌चौदह्‌भाग्‌या्‌नौ्‌भाग्‌होने्‌पर्‌सोलह्‌
भाग्‌लम्बाई्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌ये्‌सप्तशाल्‌भवन्‌के्‌पाूँच्‌प्रकार्‌की्‌लम्बाई्‌के्‌माप्‌है ्‌।्‌दश-शाल्‌
भवन्‌में ्‌भवन्‌की्‌चौड़ाई्‌पूव-ण वर्र्णत्‌भागों्‌में ्‌होती्‌है ्‌।्‌इसकी्‌लम्बाई्‌(पाूँच्‌भाग्‌पर)्‌तेरह्‌भाग,
(छः्‌भाग्‌पर)्‌सोलह्‌भाग, (सात्‌भाग्‌पर)्‌सरह्‌भाग, (आठ्‌भाग्‌पर)्‌बीस्‌भाग्‌या्‌(नौ्‌भाग्‌पर)्‌
तेईस्‌भाग्‌होनी्‌चादहये्‌॥१९१-१९२॥
यदद्‌दश-शाल्‌भवन्‌राजा्‌के्‌सलये्‌ननसमणत्‌हो्‌तो्‌इसकी्‌चौड़ाइ्‌अस्सी्‌हाथ्‌एवं्‌लम्बाई्‌उसकी्‌

om
तीनगुनी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌बारह्‌ललाि, तीन्‌प्रिान्‌द्वार, तीन्‌आूँगन्‌एवं्‌आठ्‌सन्धियाूँ्‌होनी्‌
चादहये्‌।्‌इसका्‌संयोजन्‌हम्यण्‌के्‌समान्‌करना्‌चादहये्‌।्‌॥१९३॥
असलधद्र्‌का्‌माप्‌भवन्‌के्‌तीसरे ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌या्‌आिा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌प्रवेशभाग्‌(भद्र,
प्रोच)्‌तीन्‌भाग्‌या्‌छः्‌भाग्‌से्‌(चौड़ाई्‌के)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌बाहर्‌एवं्‌अधदर्‌(भद्र्‌के)्‌आिे्‌

॥१९४॥
s.c
भाग्‌से्‌नालनीप्र्‌(संरचनाववशेष)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌सभी्‌भवनों्‌के्‌सलये्‌सामाधय्‌ननयम्‌है ्‌

न्जस्‌भवन्‌में ्‌(मध्य्‌भाग्‌में )्‌आूँगन्‌न्‌हो, उसके्‌कोनों्‌में ्‌आूँगन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌बहुत्‌से्‌


मुक्‌एवं्‌प्रवेश्‌(द्वार्‌का्‌ननमाणर्, भद्र)्‌होते्‌है ्‌।्‌इसके्‌बाहरी्‌एवं्‌भीतरी्‌भाग्‌में ्‌वक्र्‌(र्खड़की)्‌
ok
होते्‌है ्‌।्‌इस्‌भवन्‌को्‌'असीम' कहते्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌सामाधयतया्‌मध्यांगन्‌की्‌आवश्यकता्‌नही्‌होती्‌
है ्‌॥१९५॥
मनुष्यों्‌के्‌सलये्‌ननसमणत्‌भवन्‌में ्‌ववषम्‌संख्या्‌में ्‌हस्तमाप, स्तम्भ, डलायें्‌(बीम)्‌आदद्‌होनी्‌चादहये्‌
।्‌दे वालय्‌में ्‌हस्ताददकों्‌की्‌संख्या्‌सम्‌या्‌ववषम्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌दे वों, ब्राह्मर्ों्‌एवं्‌राजाओं्‌के्‌इस्‌
Bo

भवन्‌में ्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌द्वार्‌अप्रशस्त्‌नही्‌होता्‌है ; ककधत्‌ु अधय्‌मनष्ु यों्‌के्‌भवन्‌में ्‌द्वार्‌मध्य्‌


के्‌पाश्वण्‌में ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उनके्‌सलये्‌वही्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌॥१९६॥
गभास्थानम
सशलाधयास्‌या्‌गभणववधयास्‌का्‌स्थान्‌-्‌भवन्‌का्‌गभण-ववधयास्‌सामने्‌की्‌सभवत्त्‌के्‌नीचे्‌तथा्‌
44

स्तम्भ्‌के्‌गतण्‌में ्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌भवन्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌के्‌वाम्‌भाग्‌के्‌अथवा्‌भवन्‌की्‌
प्रिान्‌शाला्‌के्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥१९७॥
सभवत्त्‌की्‌चौड़ा्‌के्‌आठ्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌एवं्‌इसके्‌सामने्‌वाले्‌भाग्‌से्‌चार्‌भाग्‌तथा्‌भीतरी्‌
भाग्‌से्‌तीन्‌भाग्‌(छोड़कर्‌उन्‌दोनों्‌के्‌मध्य्‌में ्‌न्स्थत)्‌भाग्‌में ्‌गभणववधयास्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
दे वालय्‌के्‌द्वार्‌के्‌मध्य्‌में ्‌गभण-धयास्‌करना्‌चादहये; ककधतु्‌ब्राह्मर््‌आदद्‌(चारो्‌वर्ो्‌के)्‌भवन्‌
मे्‌यह्‌(मध्य्‌मे्‌गभण-ववधयास)्‌प्रशस्त्‌नही्‌होता्‌है ्‌॥१९८॥
िंि्िारम
वंशद्वार्‌-्‌ब्राह्मर््‌आदद्‌वर्ो्‌के्‌भवन्‌में ्‌वंशद्वार्‌(मध्य्‌वंश्‌के्‌सामने्‌द्वार)्‌नही्‌रखना्‌चादहये्‌
।्‌नान्स्तकों्‌एवं्‌संधयाससयों्‌के्‌गह
ृ ्‌में ्‌वंश-द्वार्‌दोषकारक्‌नही्‌होता्‌है ्‌॥१९९॥
विहारिालम
मठ्‌-्‌प्रमख
ु ्‌भवन्‌की्‌चौड़ाई्‌से्‌तीन्‌गन
ु ी्‌अधिक्‌उसकी्‌लम्बाई्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌भवन्‌की्‌लम्बाई्‌
चौड़ाई्‌के्‌दग
ु न
ु े्‌माप्‌से्‌लेकर्‌तेईस्‌भाग्‌माप्‌पयणधत्‌रक्खी्‌जाती्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌लम्बाई्‌की्‌
दृन्ष्ि्‌से्‌ग्यारह्‌प्रकार्‌के्‌भवन्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌॥२००॥
प्रिान्‌भवन्‌के्‌सामने्‌भद्र्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌सभागार, कोष्ठ्‌एवं्‌नीड्‌(सजाविी्‌र्खड़की)्‌
से्‌सुसन्ज्जत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌भवन्‌के्‌पष्ृ ठ-भाग्‌मे्‌वार्‌(बरामदा)्‌ननसमणत्‌हो्‌या्‌गभणकूि्‌के्‌सदृश्‌
दो्‌ललाि्‌(झरोखा)्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌एक-दो्‌या्‌तीन्‌से्‌युक्त्‌तथा्‌आगे्‌एवं्‌पीछे ्‌ववधचर्‌
नाससयों्‌(सजाविी्‌आकृनत)्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌यही्‌ववहारशाल्‌(मठ)्‌है ्‌।्‌इसका्‌ननमाणर््‌
मन्धदर्‌के्‌समान्‌करना्‌चादहये्‌॥२०१-२०२॥
िालापादप्रमाणम
भवन्‌के्‌स्तम्भों्‌का्‌माप्‌-्‌सभी्‌भवनों्‌के्‌स्तम्भों्‌की्‌लम्बाईएवं्‌ववष्कम्भ्‌(पररधि)्‌का्‌वर्णन्‌

om
ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।्‌स्तम्भ्‌की्‌लम्बाई्‌ढाई्‌हाथ्‌से्‌साढ़े ्‌तीन्‌हाथ्‌या्‌चार्‌हाथ्‌से्‌अधिक्‌तक्‌
रक्खी्‌जाती्‌है ्‌।्‌तीन्‌अंगुल्‌या्‌छः्‌अंगुल्‌की्‌वद्
ृ धि्‌करते्‌हुये्‌नौ्‌तक्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌होती्‌है ्‌
।्‌इसकी्‌चौड़ाई्‌छः्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌आिा्‌या्‌एक्‌अंगुल्‌बढ़ाते्‌हुये्‌दस्‌या्‌चौदह्‌अंगुल्‌माप्‌तक्‌
ले्‌जानी्‌चादहये्‌।्‌अथवा्‌ववद्वानों्‌द्वारा्‌पूवव
ण र्र्णत्‌मान्‌के्‌अनुसार्‌इनका्‌मान्‌रखना्‌चादहये्‌
॥२०३-२०५॥
आयाददलक्षणम
s.c
आय्‌आदद्‌के्‌लक्षर््‌-्‌भवन्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌माप्‌का्‌तीन्‌गुना्‌कर्‌उसमें ्‌आठ्‌से्‌भाग्‌दे ना्‌चादहये्‌
।्‌जो्‌शेष्‌संख्या्‌बचे, उससे्‌(एक्‌से्‌आठ्‌तक्‌क्रमशः)्‌ध्वज, िम
ू , ससंह, श्वान, वष
ृ , खर, गज्‌एवं्‌
ok
वायस्‌योननयाूँ्‌होती्‌है ्‌।्‌इनमें ्‌ध्वज, ससंह, वष
ृ ्‌एवं्‌गज्‌योननयाूँ्‌शुभ्‌एवं्‌अधय्‌अशुभ्‌होती्‌है ्‌
॥२०६॥
भवन्‌की्‌लम्बाई्‌में ्‌आठ्‌का्‌गुर्ा्‌करने्‌पर्‌गुर्नफल्‌में ्‌सत्ताइस्‌का्‌भाग्‌दे ना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌से्‌
अन्श्वनी्‌आदद्‌नक्षरों्‌का्‌एवं्‌उनके्‌अनस
ु ार्‌रासशयों्‌का्‌ज्ञान्‌होता्‌है ्‌।्‌॥२०७॥
Bo

भवन्‌की्‌लम्बाई्‌में ्‌क्रमशः्‌आठ्‌एवं्‌नौ्‌का्‌गर्
ु ा्‌करना्‌चादहये्‌।्‌प्राप्त्‌गर्
ु नफल्‌में ्‌बारह्‌एवं्‌
दस्‌से्‌भाग्‌दे ना्‌चादहये्‌।्‌इससे्‌दो्‌सभधन-सभधन्‌प्रकार्‌का्‌शेष्‌प्राप्त्‌होता्‌है ्‌।्‌इनेह्‌'िन' एवं्‌
'ऋर्' कहते्‌है ्‌।्‌आय्‌अथवा्‌िन्‌का्‌ऋर््‌से्‌अधिक्‌होना्‌प्रशस्त्‌होता्‌है्‌॥२०८॥
भवन्‌की्‌पररधि्‌को्‌नौ्‌से्‌गुना्‌करना्‌चादहये्‌।्‌गर्
ु नफल्‌में ्‌तीस्‌का्‌भाग्‌दे ना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌से्‌
44

(तीस्‌ददन्‌के्‌चाधद्रमास्‌का्‌ज्ञान्‌होताहै ्‌एवं्‌उसमें )्‌नतधथ्‌एवं्‌रवव्‌आदद्‌ददनों्‌का्‌ज्ञान्‌होता्‌है ्‌।्‌


इनसे्‌अमत
ृ , वर्‌एवं्‌ससद्धि्‌योगों्‌को्‌भी्‌ज्ञान्‌होता्‌है ्‌तथा्‌अधय्‌का्‌ज्ञान्‌नही्‌होता्‌है ्‌॥२०९-
२१०॥
न्जस्‌भान्‌का्‌नक्षर्‌गह
ृ स्वामी्‌यजमान्‌के्‌जधमनक्षर्‌के्‌सदृश्‌होता्‌है , वह्‌भवन्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌
।्‌यह्‌ननयम्‌मनुष्यों्‌के्‌आवास्‌के्‌सलये्‌है ्‌।्‌दे वालय्‌के्‌ननमाणर््‌में ्‌भवन्‌के्‌ननमाणर्कताण्‌के्‌
अनुसार्‌नक्षर्‌होना्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌॥२११॥
खलुरी
खलुरी, गह
ृ ्‌की्‌बाह्य्‌भाग्‌की्‌संरचना्‌-्‌गह
ृ ्‌के्‌बाह्य्‌भाग्‌में ्‌खलूरी्‌का्‌ववस्तार्‌इकतीस्‌हाथ्‌से्‌
प्रारम्भ्‌कर्‌दो-दो्‌हाथ्‌बढ़ाते्‌हुये्‌इकसठ्‌हाथ्‌तक्‌रक्खा्‌जाता्‌है ्‌तथा्‌इसकी्‌लम्बाई्‌इच्छानुसार्‌
रक्खी्‌जाती्‌है ्‌।्‌सभवत्त्‌एवं्‌स्तम्भ्‌आदद्‌अंगो्‌का्‌ननमाणर््‌भीतर्‌अथवा्‌बाहर्‌इच्छानुसार्‌शोभा्‌के्‌
सलये्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌पर्‌लप
ु ा्‌के्‌ऊपर्‌शीषणभाग्‌का्‌ननमाणर््‌ककया्‌जाता्‌है ्‌अथवा्‌यहाूँ्‌मण्डप्‌का्‌
ननमाणर््‌ककया्‌जाता्‌है ्‌।्‌खलरू ी्‌का्‌ननमाणर््‌मनष्ु यों्‌के्‌भवन्‌अथवा्‌दे वालय्‌के्‌चारो्‌ओर्‌होता्‌है ्‌
।्‌यह्‌एक्‌तल्‌या्‌दो्‌तल्‌का्‌अथवा्‌ववना्‌ककसी्‌तल्‌का्‌होता्‌है ्‌॥२१२-२१३॥
भवन्‌के्‌पूव्‌ण भाग्‌मे्‌प्रथम्‌या्‌द्ववतीय्‌आवरर््‌(भीतरी्‌भाग)्‌में ्‌न्स्रयों्‌का्‌आवास्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
नैऋत्य्‌ददशा्‌में ्‌सूनतका-गह
ृ ्‌तथा्‌शौचालय्‌होना्‌चादहये्‌।्‌न्स्रयों्‌का्‌आवास्‌वायु्‌के्‌पद्‌से्‌इधद्‌ु
(सोम)्‌के्‌पद्‌तक्‌हो्‌सकता्‌है ्‌॥२१४॥
यम्‌पद्‌(दक्षक्षर््‌ददशा)्‌पर्‌भोजन-गह
ृ , सोम्‌पद्‌(उत्तर्‌ददशा)्‌पर्‌िन-सञ्चयगह
ृ , अन्ग्न्‌के्‌स्थान्‌
पर्‌िाधयगह
ृ ्‌तथा्‌आकाश्‌के्‌स्थान्‌पर्‌पके्‌हुये्‌भोजन्‌के्‌रखने्‌का्‌स्थान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌पूजा-
गह
ृ ्‌ईश्‌(ईशान्‌कोर्)्‌में ्‌एवं्‌वही्‌कूप्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उददनत्‌के्‌पद्‌पर्‌स्नान्‌का्‌स्थान्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌न्जस-न्जस्‌स्थान्‌पर्‌न्जनकी्‌न्स्थनत्‌वर्र्णत्‌है , उधहे ्‌वही्‌रखना्‌चादहये्‌॥२१५-२१६॥

om
द्वार्‌एवं्‌सभवत्त्‌का्‌संयोजन्‌गह
ृ -स्वामी्‌की्‌इच्छा्‌के्‌अनुसार्‌करना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌का्‌ननमाणर््‌
बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌पूव-ण वर्र्णत्‌क्रम्‌में ्‌करना्‌चादहये्‌॥२१७॥
सशर्ख्‌के्‌पद्‌पर्‌गोशाला, ननऋनत्‌के्‌पद्‌पर्‌बकररयों्‌की्‌शाला, वायु्‌के्‌पद्‌पर्‌भैंसो्‌की्‌शाला्‌
तथा्‌ईश्‌के्‌कोर््‌पर्‌अश्वशाला्‌एवं्‌गजशाला्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌वाहनों्‌का्‌स्थान्‌
द्वार्‌के्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌होना्‌चादहये्‌॥२१८॥
उपयक्
s.c
ुण त्‌सभी्‌ननयम्‌चारो्‌वर्ो्‌के्‌भवन्‌के्‌सलये्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌।्‌राजाओं्‌के्‌आवास्‌के्‌सलये्‌ववशेष्‌
संयोजन्‌होता्‌है ्‌।्‌उनके्‌भवन्‌में ्‌तीन्‌प्रकार, भवनोम्‌की्‌तीन्‌पंन्क्तयाूँ्‌एवं्‌तीन्‌भोग्‌(अधतःपुर)्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌ननयम्‌उसी्‌प्रकार्‌है , जो्‌तीनों्‌वर्ो्‌के्‌सलये्‌ववदहत्‌है ्‌॥२१९॥
ok
मनुष्यों्‌के्‌गह
ृ ्‌में ्‌एक, दो्‌या्‌तीन्‌साल्‌(प्राकार)्‌एवं्‌दे वालयों्‌में ्‌पाूँच, तीन्‌या्‌एक्‌साल्‌होता्‌है ्‌।्‌
ववधि्‌के्‌ज्ञाता्‌(स्थपनत)्‌को्‌मनुष्यों्‌के्‌आवास्‌के्‌सलये्‌पूवव
ण र्र्णत्‌माप्‌का्‌प्रयोग्‌करना्‌चादहये्‌
॥२२०॥
Bo

मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌२७
्‌
44

िाटमभवर्त््‌-
बाहरी्‌सभवत्त्‌का्‌वविान्‌-्‌चार्‌दण्ड्‌(सोलह्‌हस्त)्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌दो-दो्‌हाथ्‌बढ़ाते्‌हुये्‌तीस्‌हाथ्‌
तक्‌एक-एक्‌गह
ृ ्‌का्‌मान्‌होता्‌है ्‌।्‌क्षुद्र्‌(छोिे )्‌गह
ृ ों्‌के्‌ये्‌आठ्‌प्रकार्‌के्‌मान्‌है ्‌।्‌अब्‌मध्यम्‌
मान्‌वाले्‌गह
ृ ्‌(के्‌वािसभवत्त)्‌का्‌मान्‌आठ्‌दण्ड्‌से्‌प्रारम्भ्‌होकर्‌दो-दो्‌दण्ड्‌बढ़ाते्‌हुये्‌बत्तीस्‌
दण्ड्‌तक्‌होता्‌है ्‌।्‌(उत्तम्‌गह
ृ ्‌के्‌मन्‌मे)्‌यहाूँ्‌से्‌(बत्तीस्‌दण्ड्‌से)्‌प्रारम्भ्‌कर्‌दो-दो्‌दण्ड्‌बढ़ाते्‌
हुये्‌एक्‌सौ्‌दण्ड्‌तक्‌ले्‌जाना्‌चादहये्‌।्‌वािसभवत्त्‌का्‌यह्‌मान्‌गह
ृ ्‌के्‌भीतरी्‌भाग्‌से्‌सलया्‌जाना्‌
चादहये्‌॥१-४॥
ब्राह्मर्ों्‌एवं्‌राजाओं्‌के्‌भवन्‌की्‌वािसभवत्त्‌ववशेष्‌रूप्‌से्‌चौकोर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌क्षबरय्‌आदद्‌वर्ो्‌
(वैश्य्‌एवं्‌शद्र
ू )्‌के्‌मान्‌में ्‌लम्बाई्‌चौड़ाई्‌से्‌आठ्‌भाग, छः्‌भाग्‌एवं्‌चार्‌भाग्‌अधिक्‌होती्‌है ्‌।्‌
सोलह्‌हाथ्‌से्‌कम्‌माप्‌वाले्‌गह
ृ ्‌का्‌ननमाणर््‌नही्‌करना्‌चादहये्‌।्‌वािसभवत्त्‌की्‌ऊूँचाई्‌नौ, आठ,
सात्‌या्‌छः्‌हाथ्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌तल्‌कक्‌मोिाई्‌तीन्‌या्‌चार्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌
तथा्‌अग्र्‌भाग्‌(ऊपरी्‌भाग)्‌की्‌मोिाई्‌अिोभाग्‌से्‌चतथ
ु ांश्‌कम्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌सशरोभाग्‌
सीिा्‌अथवा्‌चधद्रकार्‌नाससयों्‌से्‌सस
ु न्ज्जत्‌होना्‌चादहये्‌॥५-७॥
यह्‌चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌चार्‌द्वारों्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌ये्‌द्वार्‌तलप्‌(कपाि)्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌यह्‌
ववसभधन्‌अंगो्‌से्‌सुशोसभत्‌द्वार-गोपुर्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌बाहर्‌पररखा्‌होती्‌है ्‌एवं्‌सभी्‌
प्रकार्‌की्‌सुरक्षा, व्यवस्था्‌होती्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌वािसभवत्त्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌है , जो्‌गह
ृ ्‌के्‌बाहर्‌
से्‌आवत
ृ ्‌करती्‌है ्‌॥८-९॥
खलूररखा
खलूररखा्‌-्‌अथवा्‌(वािसभवत्त्‌के्‌स्थान्‌पर)्‌खलूररका्‌का्‌ननमाणर््‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌समट्िी्‌से्‌अथवा्‌
लकड़ी्‌के्‌लट्ठोंसे्‌ननसमणत्‌होती्‌है , न्जसे्‌घास्‌आदद्‌से्‌आच्छाददत्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌।्‌यह्‌वेददका्‌एवं्‌

om
स्तम्भो्‌से्‌युक्त्‌होती्‌है्‌॥१०॥
मभन्नामभन्नगह

संयुक्त्‌एवं्‌पथ
ृ क्‌गह
ृ ्‌-्‌गह
ृ -ननमाणर््‌सभधन्‌एवं्‌असभधनभेद्‌से्‌दो्‌प्रकार्‌के्‌होते्‌है ।्‌स्पष्ि्‌रूप्‌से्‌
सभधन्‌एवं्‌वपण्डभेद्‌(असभधन)्‌गह
ृ ्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥११॥
सभधन्‌गह
ृ ्‌सन्धिरदहत्‌होता्‌है ्‌।्‌असभधन्‌गह
ददशाओं्‌में ्‌चार्‌प्रिान्‌गह
॥१२॥
s.c
ृ ्‌सन्धि्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌सभधन्‌गह
ृ ों्‌में ्‌चारो्‌
ृ ्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌तथा्‌ददक्कोर्ों्‌में ्‌मण्डप्‌या्‌खलूररका्‌ननसमणत्‌होती्‌है ्‌

यदद्‌वािसभवत्त्‌के्‌भीतर्‌तीन, दो्‌या्‌एकशाल्‌भवन्‌हो्‌तो्‌वह्‌दभ
ु ाणग्यकारक्‌होता्‌है , इससलये्‌
ok
चतुश्शाल्‌भवन्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌तथा्‌इसका्‌माप्‌इसके्‌ववस्तार्‌के्‌माप्‌से्‌ग्रहर््‌करना्‌चादहये्‌
॥१३॥
छोिे ्‌लोगों्‌के्‌सलये्‌छोिे ्‌मान्‌का्‌प्रयोग्‌करना्‌चादहये्‌तथा्‌श्रेष्ठ्‌लोगों्‌के्‌सलये्‌उत्तम्‌मान्‌का्‌
प्रयोग्‌करना्‌चादहये्‌।्‌छोिे ्‌लोगों्‌के्‌सलये्‌कभी्‌भी्‌उत्तम्‌मान्‌का्‌प्रयोग्‌नही्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
Bo

कही-कही्‌छोिे ्‌लोगों्‌का्‌मान्‌श्रेष्ठ्‌लोगों्‌के्‌सलये्‌भी्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌॥१४॥


गह
ृ विन्यास
गह
ृ ्‌की्‌योजना्‌-्‌गह
ृ ्‌छोिे ्‌मान्‌का्‌हो्‌या्‌उत्तम्‌मान्‌का्‌हो, सवणप्रथम्‌इसकी्‌सीमारे खा्‌सर
ू ्‌द्वारा्‌
ननिाणररत्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌आयताकार्‌या्‌चौकोर्‌क्षेरको्‌चौसठ्‌पदों्‌में ्‌ववभान्जत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
44

इसमें ्‌छः्‌रज्जु, चार्‌वंश्‌एवं्‌आठ्‌ससरायें्‌इस्‌प्रकार्‌खींचनी्‌चादहये, न्जससे्‌सन्धियाूँ्‌ननसमणत्‌हो्‌


॥१५-१६॥
वास्तुववद््‌स्थपनत्‌को्‌गह
ृ ननमाणर््‌के्‌सलये्‌समय्‌सूराददकों्‌से्‌ननसमणत्‌ममणशूल्‌को्‌गह
ृ ्‌के्‌अवयवों्‌
(स्तम्भ-सभवत्त्‌आदद)्‌से्‌पीड़ड़त्‌नही्‌करना्‌चादहये्‌।्‌ऐसा्‌होने्‌पर्‌(गह
ृ ्‌एवं्‌गह
ृ स्वामी्‌का)्‌सवणनाश्‌
हो्‌जाता्‌है ्‌।्‌इससलये्‌सभी्‌प्रकार्‌से्‌प्रयत्नपूवक
ण ्‌सूरादद्‌(से्‌ननसमणत्‌ममणस्थलों)्‌का्‌पररत्याग्‌
करना्‌चादहये्‌॥१७॥
पूव्‌ण आदद्‌ददशा्‌के्‌मध्य्‌सूर्‌अधन, िाधय, िन्‌एवं्‌सुख्‌संज्ञक्‌है ्‌।्‌इधही्‌के्‌आिार्‌पर्‌चार्‌
शालाओं्‌की्‌संज्ञा्‌अधनालय, िाधयालय, िनालय्‌एवं्‌सुखालय्‌होती्‌है ्‌॥१८-१९॥
मध्यमन्डपप्रमाण
मध्य्‌मण्डप्‌का्‌मान्‌-्‌बद्
ु धिमान्‌स्थपनत्‌को्‌सवणप्रथम्‌वास्त्‌ु के्‌मध्य्‌में ्‌मण्डप्‌का्‌ननमाणर््‌
करना्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌ववस्तार्‌वास्त्‌ु क्षेर्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌चार, पाूँच, छः, सात, आठ्‌या्‌नवें्‌भाग्‌के्‌
बराबर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌श्रेष्ठ्‌(बड़े), मध्यम्‌एवं्‌कननश्ठ्‌(सबसे्‌छोिे )्‌मण्डप्‌के्‌छः्‌प्रमार््‌सात्‌हाथ्‌
से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌दो-दो्‌हाथ्‌बढ़ाते्‌हुये्‌सरह्‌हाथ्‌तक्‌जाते्‌है ्‌॥२०-२१॥
एक्‌भाग्‌या्‌दो्‌भाग्‌प्रमार््‌वाले्‌मण्डप्‌में ्‌चार्‌या्‌आठ्‌स्तम्भ्‌होने्‌चादहये्‌।्‌ब्राह्मर्, क्षबरय्‌एवं्‌
वैश्य्‌के्‌भवन्‌में ्‌सम्‌संख्या्‌में ्‌स्तम्भ्‌प्रशस्त्‌होते्‌है ्‌एवं्‌शूद्र्‌तथा्‌अधय्‌जानतयों्‌(छोिी्‌जानतयों)्‌
में ्‌ववषम्‌संख्या्‌में ्‌स्तम्भ्‌प्रशस्त्‌होते्‌है ्‌॥२२॥२३॥
मध्यिेददका
मध्य्‌वेदी्‌-्‌ब्राह्मर्, क्षबरय्‌एवं्‌वैश्यों्‌के्‌गह
ृ ्‌में ्‌मध्यवेदी्‌का्‌ववशेष्‌महत्त्व्‌है ्‌।्‌यहाूँ्‌तीनों्‌कालों्‌
(प्रातः, मध्याह्न्‌एवं्‌सायंकाल)्‌में ्‌बसल्‌(पूजन्‌सामग्री)्‌प्रदान्‌की्‌जाती्‌है ्‌एवं्‌पुष्प्‌तथा्‌सुगधि्‌से्‌

om
पूजा्‌की्‌जाती्‌है ्‌॥२४॥
वेददका्‌की्‌ऊूँचाई्‌तीन्‌ताल्‌(बबत्ता, बासलश्त)्‌एव्‌चौड़ाई्‌ऊूँचाई्‌के्‌समान्‌होती्‌है ्‌।्‌इसके्‌मध्य्‌
भाग्‌में ्‌वेददका्‌के्‌आिे्‌माप्‌से्‌ब्रह्मपीठ्‌का्‌ननमाणर््‌होता्‌है ्‌।्‌राजा्‌(क्षबरय)्‌एवं्‌वैश्य्‌के्‌भवन्‌
में ्‌इसका्‌मान्‌छः-छः्‌अंगुल्‌कम्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌शूद्र्‌एवं्‌अधय्‌जानतयों्‌के्‌भवन्‌में ्‌ब्रह्मवेददका्‌
का्‌ननमाणर््‌नही्‌करना्‌चादहये्‌।्‌॥२५-२६॥
मध्य-मण्डप्‌के्‌लक्षर््‌-्‌मण्डप्‌का्‌ननमाणर््‌गह
s.c
ृ ्‌के्‌आकार्‌के्‌अनुसार्‌आयताकार्‌या्‌चौकोर्‌होता्‌
है ्‌।्‌स्तम्भ्‌का्‌मान्‌पाूँच्‌ताल्‌से्‌प्रारम्भ्‌होकर्‌तीन-तीन्‌अंगुल्‌बढ़ाते्‌हुये्‌सात्‌ताल्‌तक्‌जाता्‌
है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌स्तम्भ्‌की्‌लम्बाई्‌नौ्‌प्रकार्‌की्‌होती्‌है ्‌।्‌स्तम्भ्‌का्‌ववष्कम्भ्‌(घेरा)्‌पाूँच्‌अंगुल्‌
ok
से्‌प्रारम्भ्‌होकर्‌तेरह्‌अंगुल्‌पयणधत्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌पादववष्कम्भ्‌नौ्‌प्रकार्‌का्‌होता्‌है ्‌।्‌
इसके्‌अग्र्‌भाग्‌(पाद्‌के्‌शीषण्‌भाग)्‌का्‌ववष्कम्भ्‌(नीचे्‌के्‌माप्‌से)्‌आठ्‌भाग्‌कम्‌होता्‌है ्‌।्‌पाद्‌
के्‌अधिष्ठान्‌की्‌ऊूँचाई्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌की्‌आिी, छः्‌या्‌आठ्‌भाग्‌कम्‌होती्‌है ्‌अथवा्‌
अधिष्ठान्‌की्‌ऊूँचाई्‌स्तम्भ्‌के्‌तीसरे ्‌या्‌चौथे्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌स्तम्भों्‌की्‌आकृनत्‌
Bo

चौकोर, वत्त
ृ ाकार, अष्िकोर््‌या्‌धचरखण्ड्‌होती्‌है ्‌॥२७-३०॥
ब्राह्मर्ो्‌एवं्‌राजाओं्‌(क्षबरयों)्‌के्‌स्तम्भ्‌शमी, खाददर, खददरकाष्ठ्‌से्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌वैश्य्‌के्‌
स्तम्भ्‌ससलीधध्र, वपसशत्‌एवं्‌मिक
ू काष्ठ्‌के्‌होते्‌है ्‌।्‌शद्र
ू ों्‌के्‌स्तम्भ्‌राजादन, ननम्ब, ससलीधध्र,
वपसशत्‌या्‌नतनक
ु ्‌के्‌काष्ठ्‌से्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌त्वक्सार्‌(बाूँस)्‌के्‌स्तम्भ्‌सभी्‌के्‌सलये्‌अनक
ु ू ल्‌
44

होते्‌है ्‌॥३१-३२॥
बाह्मर््‌एवं्‌राजाओं्‌के्‌मण्डप्‌पक्की्‌ईंिों्‌एवं्‌गारा्‌से्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌वैश्यों्‌आदद्‌के्‌मण्डप्‌
कच्ची्‌ईंिो्‌से्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌सभी्‌मण्डप्‌ववववि्‌अलंकरर्ो्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌होते्‌है ्‌।्‌अथवा्‌
(मण्डप्‌के्‌स्थान्‌पर)्‌नाररयल्‌के्‌परों्‌से्‌आच्छाददत्‌प्रपा्‌का्‌ननमाणर््‌होता्‌है ्‌।्‌गह
ृ ्‌एवं्‌मण्डप्‌के्‌
बीच्‌में ्‌चारो्‌ओर्‌तीन, चार, पाूँच्‌या्‌छः्‌हाथ्‌ववस्तार्‌का्‌एवं्‌सभी्‌स्थानों्‌पर्‌समान्‌माप्‌का्‌
मागण्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌छोिे ्‌भवनों्‌में ्‌एक्‌या्‌दो्‌हाथ्‌चौड़ा्‌मागण्‌होना्‌चादहये्‌॥३३-३५॥
अन्नागाराददस्थान
अधनागार्‌आदद्‌(िाधय, िन्‌एवं्‌सौख्य्‌गह
ृ )्‌का्‌मध्य्‌वास्तु्‌के्‌मध्य्‌से्‌दादहनी्‌ओर्‌होना्‌चादहये्‌
।्‌यह्‌क्रमशः्‌बारह, नौ, सात्‌एवं्‌पाूँच्‌अंगुल्‌होना्‌चादहये्‌।्‌(कहने्‌का्‌तात्पयण्‌यह्‌है ्‌कक्‌ये्‌कक्ष्‌
वास्तुमध्य्‌से्‌हिकर्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌ननसमणत्‌होने्‌चादहये)्‌॥३६॥
अधनागार्‌आदद्‌(िाधय, िन्‌एवं्‌सख
ु )्‌के्‌स्तम्भ्‌गह
ृ ों्‌के्‌क्रमशः्‌दस, नौ, आठ्‌एवं्‌सातवें्‌भाग्‌से्‌
होते्‌है ्‌।्‌एक-एक्‌स्तम्भ्‌स्तम्भ-स्थापन-कमण्‌द्वारा्‌स्थावपत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इधहे ्‌वास्त्‌ु के्‌मध्य्‌
से्‌उत्तर, पव
ू ,ण दक्षक्षर््‌एवं्‌पन्श्चम्‌में ्‌क्रमशः्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌गह
ृ ्‌एवं्‌स्तम्भो्‌के्‌मध्य्‌में ्‌
न्स्थत्‌सभवत्त्‌को्‌मध्यसभवत्त्‌कहते्‌है ्‌।्‌गह
ृ ों्‌(कक्षो)्‌के्‌मुख्‌(द्वार)्‌भीतर्‌की्‌ओर्‌एवं्‌वास्तु्‌का्‌
(गह
ृ ्‌के्‌बाहरी्‌भाग्‌का)्‌द्वार्‌बाहर्‌की्‌ओर्‌होना्‌चादहये्‌॥३७-३९॥
सुखालय
सुखालय्‌-्‌ब्राह्मर्ों्‌का्‌सुखालय्‌महीिर, इधद,ु भललाि, मग
ृ ्‌एवं्‌अददनत्‌के्‌पद्‌पर्‌ननसमणत्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌उसकी्‌लम्बाई्‌एवं्‌चौड़ाई्‌इस्‌प्रकार्‌है ्‌-्‌पाूँच्‌हाथ्‌से्‌नौ्‌हाथ्‌तक, साढ़े ्‌पाूँच्‌से्‌साढ़े ्‌
दस्‌तक्‌एवं्‌सात्‌हाथ्‌से्‌ग्यारह्‌हाथ्‌तक्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌इनका्‌तीन्‌प्रकार्‌का्‌प्रमार््‌होता्‌है ्‌
॥४०-४१॥

om
सामान्यप्रमाण
सामाधय्‌माप्‌-्‌सभी्‌भवनों्‌की्‌चल
ू ी्‌(स्तम्भ्‌का्‌ऊपरी्‌भाग)्‌की्‌ऊूँचाई्‌गह
ृ ्‌के्‌अन्धतम्‌भाग्‌तक्‌
की्‌चौड़ाई्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌बराबर्‌सभवत्त्‌की्‌ऊूँचाई्‌होनी्‌चादहये्‌तथा्‌
मोिाई्‌(चौड़ाई)्‌स्तम्भ्‌की्‌चौड़ाई्‌की्‌तीनगुनी्‌होनी्‌चादहये्‌॥४२॥

।्‌स्तम्भ्‌का्‌व्यास्‌पूवव
s.c
दो्‌स्तम्भों्‌के्‌मध्य्‌का्‌अधतराल्‌भवन्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌तीसरे ्‌या्‌पाूँचवे्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होना्‌चादहये्‌
ण र्णन्‌के्‌अनुसार्‌या्‌भवन्‌के्‌हस्त-माप्‌के्‌व्यास्‌के्‌अनुसार्‌रखना्‌चादहये्‌
।्‌भवन्‌का्‌ववस्तार्‌न्जतने्‌हाथ्‌हो, उतने्‌अंगुल्‌का्‌स्तम्भ्‌का्‌ववस्तार्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सभी्‌प्रकार्‌
के्‌भवनों्‌के्‌स्तम्भ्‌का्‌ववष्कम्भ्‌(ववस्तार)्‌इसी्‌प्रकार्‌होना्‌चादहये्‌॥४३-४४॥
ok
पुनः्‌सुखालय
पुनः्‌सुखालय्‌-्‌भवन्‌का्‌द्वार्‌महे धद्र्‌के्‌पद्‌पर्‌एवं्‌जल्‌की्‌नाली्‌मुख्य्‌के्‌पद्‌पर्‌होनी्‌चादहये्‌
।्‌इस्‌प्रकार्‌का्‌भवन्‌ब्राह्मर्ो्‌के्‌सलये्‌सवण-सम्पवत्तकारक्‌होता्‌है ्‌॥४५॥
अन्नालय
Bo

अधनगह
ृ ्‌-्‌महानस्‌(रसोई्‌-कक्ष)्‌का्‌ननमाणर््‌महे धद्र, अकण, आयणक, सत्य्‌तथा्‌भश
ृ ्‌के्‌पद्‌पर्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌इसका्‌माप्‌पाूँच्‌प्रकार्‌का्‌-्‌तीन्‌हाथ्‌एवं्‌पाूँच्‌हाथ, साढ़े ्‌तीन्‌तथा्‌साढ़े ्‌छः्‌हाथ, चार्‌
एवं्‌सात्‌हाथ, साढ़े ्‌चार्‌तथा्‌साढ़े ्‌आठ्‌हाथ्‌और्‌पाूँच्‌एवं्‌नौ्‌हाथ्‌तक्‌होता्‌है ्‌॥४६-४७॥
गह
ृ ्‌का्‌द्वार्‌गह
ृ क्षत्‌के्‌भाग्‌पर्‌एवं्‌जल-प्रर्ाल्‌जयधत्‌के्‌भाग्‌पर्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌पव
ू ्‌ण
44

ददशा्‌मे्‌न्स्थत्‌राजा्‌का्‌गह
ृ ्‌कोश्‌को्‌लाने्‌वाला्‌एवं्‌वद्
ृ धि्‌करने्‌वाला्‌होता्‌है ्‌॥४८॥
धान्यालय
िाधयगह
ृ ्‌-्‌िाधयालय्‌की्‌न्स्थनत्‌गह
ृ क्षत, अकी्‌(यम), गधिवण, भङ्
ृ गराज्‌तथा्‌वववस्वान्‌के्‌पद्‌पर्‌
होनी्‌चादहये्‌।्‌उसकी्‌लम्बाई्‌एवं्‌चौड़ाई्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌पाूँच्‌हाथ्‌तथा्‌नौ्‌हाथ, साढ़े ्‌
छः्‌एवं्‌साढ़े ्‌दस्‌हाथ, सात्‌एवं्‌ग्यारह्‌हाथ, नौ्‌एवं्‌तेरह्‌हाथ्‌और्‌ग्यारह्‌एवं्‌पधद्रह्‌हाथ-्‌ये्‌पाूँच्‌
प्रकार्‌के्‌माप्‌होते्‌है ्‌।्‌॥४९-५०॥
पुष्पदधत्‌के्‌पद्‌पर्‌द्वार्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌ववतथ्‌के्‌पद्‌पर्‌जलननकास्‌होना्‌चादहये्‌।्‌वैश्यों्‌का्‌
दक्षक्षर््‌ददशा्‌में ्‌आवास्‌िन, िाधय्‌एवं्‌सुख्‌प्रदान्‌करता्‌है ्‌॥५१॥
िनगह
ृ ्‌-्‌िनालय्‌पष्ु पदधत, असरु , शोष, वरुर््‌एवं्‌समर्‌के्‌पद्‌पर्‌होता्‌है ्‌।्‌इसे्‌िाधयालय्‌के्‌
समान्‌या्‌उससे्‌कुछ्‌कम्‌होना्‌चादहये्‌।्‌पन्श्चम्‌ददशा्‌में ्‌शद्र
ू ्‌का्‌वास्‌िन, िाधय्‌एवं्‌शभ
ु ता्‌
प्रदान्‌करता्‌है ्‌॥५२-५३॥
इस्‌भवन्‌में ्‌भललाि्‌के्‌पद्‌पर्‌द्वार्‌तथा्‌सुग्रीव्‌के्‌पद्‌पर्‌जलप्रर्ाल्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌
चारो्‌वर्ो्‌के्‌आवास्‌की्‌ववधि्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌॥५४॥
गह
ृ ोध्िाभागाङ्गान
गह
ृ ्‌के्‌ऊपरी्‌भाग्‌के्‌अंग्‌-्‌स्तम्भ्‌के्‌ऊपर्‌पोनतका, उत्तर, वाजन, तुला, जयधती, अनुमागण, फलका,
ऊपरी्‌भूसम्‌का्‌तल्‌(फशण), कपोत, उसकी्‌प्रनत, ववतन्स्त-जलक्‌(काननणस), मुन्ष्िबधि, मर्
ृ ाली, दन्ण्डका,
लुपा-कक्रया्‌(लुपा्‌का्‌ढाूँचा), लुपा-प्रच्छादन्‌तथा्‌पट्दिका्‌से्‌युक्त्‌मुख्‌की्‌रचना्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌गह
ृ ्‌
के्‌दक्षक्षर््‌पाश्वण्‌में ्‌बड़ा्‌द्वार्‌होना्‌चादहये्‌॥५५-५७॥

om
वास्तु्‌मण्डप्‌का्‌मान्‌-्‌मण्डप्‌का्‌प्रमार््‌दो्‌हाथ, साढे ्‌तीन्‌हाथ्‌और्‌चार्‌हाथ्‌होता्‌है ्‌।्‌अथवा्‌
वास्तु-मण्डप्‌(गह
ृ ्‌का्‌मण्डप)्‌चार्‌हाथ्‌प्रमार््‌से्‌प्रारम्भ्‌होकर्‌बत्तीस्‌हाथ्‌तक्‌होता्‌है ्‌।्‌छोिे ्‌
भवन्‌में ्‌प्रपा्‌का्‌ननमाणर््‌होता्‌है , न्जसका्‌प्रमार््‌एक्‌भन्क्त्‌से्‌लेकर्‌इकतीस्‌भन्क्त्‌तक्‌होता्‌है ्‌
।्‌यह्‌ताल्‌एवं्‌नाररयल्‌के्‌पत्तों्‌से्‌आच्छाददत्‌होता्‌है ्‌एवं्‌स्तम्भ्‌तथा्‌बीम्‌से्‌बना्‌होता्‌है ्‌॥५८-
५९॥
गभास्थान
गभण-धयास्‌का्‌स्थान्‌-्‌अब्‌मै्‌गह
s.c
ृ ो्‌के्‌गभणस्थान्‌का्‌वर्णन्‌पूव-ण वर्णन्‌के्‌अनुसार्‌करता्‌हूूँ्‌।्‌यह्‌
ववशेष्‌रूप्‌से्‌दे वों्‌के्‌भाग्‌के्‌अनुसार्‌ववधयास्‌के्‌ववषय्‌में ्‌है ्‌॥६०॥
ok
चार्‌प्रिान्‌भवनों्‌मे्‌उत्तर्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌पुष्पदधत, भललाि, महे धद्र्‌एवं्‌गह
ृ क्षत्‌के्‌पद्‌पर्‌सभनत्‌के्‌
नीचे्‌मुख्य्‌द्वार्‌के्‌दादहने्‌भाग्‌में ्‌गभणधयास्‌होना्‌चादहये्‌॥६१॥
सभवत्त्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌नौ्‌भाग्‌या्‌आठ्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌बाहर्‌से्‌चौथे्‌भाग्‌एवं्‌भीतर्‌से्‌तीसरे ्‌
भाग्‌को्‌लेकर्‌इन्‌दोनों्‌(बबधदओ
ु ं)्‌के्‌मध्य्‌में ्‌गभणधयास्‌करना्‌चादहये्‌॥६२॥
Bo

गह
ृ स्वामी्‌के्‌कक्ष्‌की्‌सभवत्त्‌की्‌चौड़ाई्‌को्‌पाूँच, छः्‌या्‌सात्‌भाग्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌सभतर्‌से्‌
दादहने्‌भाग्‌में ्‌दो्‌भाग्‌लेना्‌चादहये्‌॥६३॥
स्तम्भ्‌के्‌मल
ू ्‌में ्‌गभणधयास्‌अन्च्छ्‌तरह्‌नछपा्‌कर्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌द्वार्‌के्‌दादहने्‌स्तम्भ्‌के्‌
नीचे, भीतरी्‌सभवत्त्‌के्‌नीचे्‌अथवा्‌नछपे्‌स्तम्भ्‌के्‌नीचे, वास्त-ु मण्डल्‌के्‌मध्य्‌से्‌दक्षक्षर््‌स्तम्भ्‌के्‌
44

नीचे्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌वपण्डसभधन्‌(संयक्
ु त्‌एवं्‌पथ
ृ क)्‌गह
ृ ्‌में ्‌गभण-धयास्‌के्‌ये्‌पाूँच्‌स्थान्‌
है ्‌॥६४-६५॥
मुहूतास्तर्मभ
मुहूत्त-ण स्तम्भ्‌-्‌ववधि्‌के्‌ज्ञाता्‌के्‌द्वारा्‌उसके्‌(गभणधयास्‌के)्‌ऊपर्‌उत्तम्‌मुहूत-ण स्तम्भ्‌की्‌स्थापना्‌
करनी्‌चादहये्‌।्‌ये्‌स्तम्भ्‌खददर, खाददर, मिक
ू ्‌या्‌राजादन्‌के्‌काष्ठ्‌से्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌इनकी्‌
लम्बाई्‌एवं्‌चौड़ाई्‌इस्‌प्रकार्‌कही्‌गई्‌है -्‌इसकी्‌लम्बाई्‌बारह, ग्यारह, दस्‌या्‌नौ्‌बबत्ता्‌तथा्‌इसकी्‌
चौड़ाई्‌बबत्ते्‌के्‌माप्‌के्‌बराबर्‌अंगुल्‌होती्‌है ्‌।्‌शीषण्‌भाग्‌में ्‌इसकी्‌चौड़ाई्‌आठ्‌भाग्‌कम्‌होनी्‌
चादहये्‌।्‌गड्ढे ्‌मे्‌रक्खा्‌जाने्‌वाला्‌उसकी्‌लम्बाई्‌का्‌पाूँच, साढे ्‌चार, चार्‌या्‌तीन्‌बबत्ता्‌के्‌बराबर्‌
का्‌भाग्‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌शीषण्‌भाग्‌को्‌वत्त
ृ ाकार, कमलपुष्प्‌की्‌कली्‌के्‌समान, खण्डाग्र्‌या्‌बुद्बुद्‌
के्‌समान्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌स्तम्भ्‌की्‌पज
ू ा्‌ब्राह्मर््‌आदद्‌चारो्‌वर्ो्‌द्वारा्‌भली-भाूँनत्‌
करनी्‌चादहये्‌॥६६-६९॥
सामान्यविथध
सामाधय्‌ववधि-्‌वपण्डशाला्‌(सम्पूर््‌ण भवन्‌का्‌एक्‌भाग)्‌का्‌ननमाणर््‌मध्य्‌मे्‌न्स्थत्‌स्तम्भ्‌को्‌
छोड़कर्‌करना्‌चादहये्‌(अथाणत्‌गह
ृ ्‌के्‌मध्य्‌में ्‌स्तम्भ्‌नही्‌होना्‌चादहये)्‌गह
ृ ्‌की्‌मध्य्‌सभवत्त्‌
स्तम्भ्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌से्‌सम्बद्ि्‌नही्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इस्‌सभवत्त्‌पर्‌दो्‌कुलयाभ्‌द्वार्‌(मुडा्‌हुआ्‌
द्वार)्‌होना्‌चादहये्‌॥७०॥
(सुखालय)्‌भवन्‌में ्‌भीतरी्‌द्वर्‌दक्षक्षर्-पूव्‌ण मे्‌होना्‌चादहये्‌।्‌गह
ृ ्‌का्‌पाश्वण्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌होना्‌
चादहये्‌एवं्‌गह
ृ ्‌के्‌पाश्वण्‌(दक्षक्षर््‌भाग्‌में )्‌रसोई्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌(िाधयालय)्‌भवन्‌का्‌भीतरी्‌द्वार्‌
पन्श्चमोत्तर्‌ददशा्‌मे्‌होना्‌चदहये्‌।्‌गह
ृ ्‌का्‌पाश्वण्‌भाग्‌उत्तर्‌ददशा्‌मे्‌होना्‌चादहये्‌।्‌(िनालय्‌

om
भवन)्‌पाश्वण्‌भाग्‌के्‌पन्श्चम्‌में ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सभधन्‌शालागह
ृ ो्‌मे्‌शालाओ्‌में ्‌सन्धिकायण्‌नदह्‌
करना्‌चादहये्‌॥७१-७३॥
दे वों्‌(वास्तुदेवों)्‌की्‌स्थापना्‌वपण्डशालाओं्‌मे्‌(भवन्‌के्‌संयुक्त्‌खण्ड्‌में )्‌करना्‌चादहये्‌।्‌ब्रह्मा्‌
एवं्‌उनके्‌चतुददण क्‌बाह्य्‌दे वों्‌की्‌स्थापना्‌उधचत्‌रीनत्‌से्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌ववना्‌पदो्‌वाले्‌शेष्‌सभी्‌
s.c
दे वों्‌को्‌रक्षा्‌के्‌सलये्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥७४॥
ऐसा्‌भी्‌कहा्‌गया्‌है ्‌कक्‌वपण्डशाला्‌में ्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌स्तम्भ्‌नही्‌होना्‌चादहये्‌।्‌अब्‌मै्‌कफर्‌से्‌
क्रमानुसार्‌दोनो्‌पाश्वों्‌मे, पीछे ्‌तथा्‌सामने्‌स्तम्भों्‌की्‌संख्या्‌का्‌वर्णन्‌हस्तसंख्या्‌(हस्त-माप)्‌के्‌
अनुसार्‌करता्‌हूूँ्‌॥७५-७६॥
ok
भवन्‌का्‌माप्‌(ववस्तार)्‌तीन्‌या्‌साढे ्‌तीन्‌हाथ्‌होने्‌पर्‌आठ्‌स्तम्भ्‌होते्‌है ्‌।्‌माप्‌चार, साढ़े ्‌चार्‌
या्‌पाूँच्‌हाथ्‌होने्‌पर्‌सोलह्‌स्तम्भ, माप्‌छः, साढे ्‌छः्‌या्‌सात्‌हाथ्‌होने्‌पर्‌चौबीस्‌स्तम्भ, माप्‌
साढे ्‌आठ्‌या्‌नौ्‌हाथ्‌होने्‌पर्‌बत्तीस्‌स्तम्भः्‌माप्‌साढे ्‌दस्‌या्‌ग्यारह्‌हाथ्‌होने्‌पर्‌चालीस्‌
स्तम्भ; माप्‌साढ़े ्‌बारह्‌या्‌तेरह्‌हाथ्‌ववस्तत
ृ ्‌होने्‌पर्‌अड़तालीस्‌स्तम्भ्‌होने्‌चादहये्‌।्‌न्जस्‌प्रकार्‌
Bo

चौड़ाई्‌में ्‌उसी्‌प्रकार्‌लम्बाई्‌में ्‌भी्‌स्तम्भों्‌की्‌संख्य़ा्‌होनी्‌चादहये्‌॥७७-८०॥


अमलन्द्र
असलधद्र, बरामदा्‌-्‌(गह
ृ ्‌का)्‌ववस्तार्‌सात्‌हाथ्‌होने्‌पर्‌उसको्‌छः्‌भागो्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌(गह
ृ ्‌
के)्‌मख
ु भाग्‌(सामने)्‌दो्‌भाग्‌से्‌असलधद्र्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌नौ्‌हाथ्‌(ववस्तार)्‌होने्‌पर्‌आठ्‌
44

भाग्‌करना्‌चादहये्‌तथा्‌सामने्‌तीन्‌भाग्‌से्‌असलधद्र्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌ग्यारह्‌भाग्‌ववस्तार्‌
होने्‌पर्‌दस्‌भाग्‌करना्‌चादहये्‌तथा्‌चार्‌भाग्‌से्‌बरामदा्‌करना्‌चादहये्‌।्‌तेरह्‌भाग्‌ववस्तार्‌होने्‌
पर्‌बारह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌और्‌छः्‌भाग्‌से्‌सामने्‌असलधद्र्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌असलधद्र्‌का्‌
भाग्‌इस्‌पर्‌जानना्‌चादहये्‌॥८१-८२॥
स्िाममस्थान
गह
ृ स्वामी्‌का्‌स्थान्‌-्‌स्वामी्‌के्‌स्थान्‌का्‌ववस्तार्‌चौवन्‌अंगुल्‌होना्‌चादहये्‌।्‌बड़े्‌गह
ृ ्‌में ्‌
अठहत्तर्‌अंगुल्‌होना्‌चादहये्‌।्‌प्रारम्भ्‌से्‌लेकर्‌छः-छः्‌अगुल्‌बढ़ाते्‌हुये्‌इसके्‌पाूँच्‌प्रमार््‌प्राप्त्‌
होते्‌है ्‌॥८३-८४॥
स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌साठ्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌सोलह्‌भाग्‌से्‌वेददका्‌का्‌ननमाणर््‌होना्‌चादहये्‌।्‌
वेददका्‌का्‌दग
ु ुना्‌स्तम्भ्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌शेष्‌से्‌प्रस्तर्‌की्‌रचना्‌करनी्‌चादहये्‌॥८५॥
अधिष्ठान्‌पादबधि्‌रीनत्‌से्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌स्तम्भ्‌सभी्‌अंगो्‌से्‌यक्
ु त्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
उत्तर्‌के्‌ऊपर्‌भत
ू , कपोत्‌एवं्‌प्रनत्‌ननसमणत्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌व्याल, गज, मकर, ससंह्‌तथा्‌नाससका्‌
आदद्‌अलंकरर्ों्‌से्‌सस
ु न्ज्जत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌द्वार्‌तोरर््‌से्‌यक्
ु त्‌हो्‌तथा्‌सभवत्त्‌का्‌भीतरी्‌भाग्‌
अलंकृत्‌होना्‌चादहये्‌॥८६-८७॥
स्वामी्‌का्‌आवास्‌भवन्‌के्‌भीतर्‌होता्‌है ्‌एवं्‌वहाूँ्‌मण्डप्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌स्वामी्‌के्‌वास-
गह
ृ ्‌में ्‌शय्या्‌वंश्‌(वास्तुपद्‌की्‌रे खा)्‌पर्‌नही्‌होनी्‌चादहये्‌॥८८॥
स्वामी्‌के्‌आवास्‌में ्‌न्स्थत्‌स्तम्भ्‌दो्‌भाग्‌वाले्‌कहे ्‌गये्‌है ; (जबकक्‌शेष्‌स्थान्‌पर्‌न्स्थत)्‌स्तम्भ्‌
एक-दस
ु रे ्‌से्‌पथ
ृ क्‌होकर्‌न्स्थत्‌होते्‌है ्‌।्‌स्तम्भ्‌का्‌ववस्तार्‌स्तम्भ्‌(की्‌लम्बाई)्‌का्‌आिा्‌होता्‌
है ्‌एवं्‌इसका्‌अलंकरर््‌इच्छानुसार्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌।्‌स्वामी्‌का्‌स्थान्‌भवन्‌के्‌प्रत्येक्‌तल्‌में ्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌इसकी्‌सभवत्तयाूँ्‌ईिो, गारा्‌या्‌फलक्‌से्‌ननसमणत्‌होती्‌है ्‌।्‌राजाओं्‌के्‌आवास्‌की्‌

om
सभवत्त्‌सोने्‌एवं्‌ताम्र्‌आदद्‌िातुओं्‌से्‌ननसमणत्‌होती्‌है ्‌॥८९-९१॥
प्रिान्‌भवन्‌का्‌आच्छादन्‌-्‌अधनागार्‌आदद्‌गह
ृ ों्‌मे्‌ऊपर्‌पाञ्चाल्‌आदद्‌रीनतयों्‌से्‌दो-दो्‌लुपायें्‌
होनी्‌चादहये्‌।्‌लुपा-ननयोजन्‌एवं्‌उनका्‌क्रम्‌पूव-ण वर्र्णत्‌ववधि्‌से्‌होना्‌चादहये्‌।्‌लुपाओं्‌के्‌धयून्‌
होने्‌से्‌िन्‌का्‌क्षय्‌होता्‌है ्‌एवं्‌अधिक्‌होने्‌से्‌ऋर््‌एवं्‌बधिन्‌होता्‌है ्‌।्‌वैश्य्‌एवं्‌शूद्र्‌के्‌गह
ृ ों्‌
में ्‌तीन्‌चल
दे वगह
s.c
ू ी्‌तथा्‌राजा्‌के्‌भवन्‌मे्‌पाूँच्‌या्‌सात्‌चल
ू ी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌ब्राह्मर्ों्‌के्‌गह
ृ ्‌में ्‌ग्यारह, नान्स्तकों्‌एवं्‌आश्रमवाससयों्‌के्‌गह
॥९२-९४॥
ृ ्‌में ्‌सम्‌संख्या्‌में ्‌चल
ृ ्‌में ्‌नौ,
ू ी्‌ननसमणत्‌होनी्‌चादहये्‌

प्रिान्‌आवास्‌में ्‌गभणधयास, चंक्रमर््‌(पैदल्‌चलने्‌का्‌मागण)्‌और्‌क्‌सभवत्त्‌(मध्य-ववभाजक्‌सभवत्त)्‌


ok
होनी्‌चादहये्‌।्‌मनुष्यों्‌के्‌आवास्‌में ्‌सशलाननसमणत्‌स्तम्भ, तल्‌एवं्‌सभवत्त्‌नही्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌
।्‌तर्
ृ ्‌आदद्‌से्‌मवृ त्तका-्‌ननसमणत्‌भवन्‌का्‌छाद्य्‌तथा्‌अमण्ृ मय्‌भवन्‌में ्‌लोष्ि-ननसमणत्‌छाद्य्‌
(िाइलस्‌की्‌छत)्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌ब्रह्मस्थान्‌का्‌तल्‌(अधिष्ठान्‌से)्‌नीचा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
इसी्‌प्रकार्‌के्‌गह
ृ ्‌के्‌भीतरी्‌भाग्‌का्‌तल्‌होना्‌चादहये्‌।्‌गह
ृ ्‌का्‌तल्‌नीचा्‌होने्‌पर्‌गह
ृ ्‌का्‌द्वार्‌
Bo

इस्‌प्रकार्‌आच्छाददत्‌होना्‌चादहये, न्जससे्‌गह
ृ ्‌की्‌वषाण्‌के्‌जल्‌से्‌रक्षा्‌हो्‌सके्‌।्‌सभी्‌वर्ो्‌के्‌
गह
ृ ्‌के्‌अधिष्ठान्‌की्‌ऊूँचाई्‌स्तम्भ्‌की्‌आिी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌कुछ्‌ववद्वानों्‌के्‌मतानस
ु ार्‌अधिष्ठान्‌
की्‌ऊूँचाई्‌गह
ृ स्वामी्‌के्‌वक्ष्‌या्‌नासभ्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌यह्‌मान्‌दक्षक्षर््‌ददशा्‌से्‌प्रारम्भ्‌
होकर्‌चारो्‌ददशा्‌के्‌भवनों्‌के्‌सलये्‌क्रमशः्‌कहा्‌गया्‌है ्‌॥९५-९८॥
44

गह
ृ ्‌के्‌अधय्‌कक्षों्‌की्‌संरचना्‌प्रिान्‌भवन्‌के्‌अनस
ु ार्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌गह
ृ स्वामी्‌के्‌भोग्‌का्‌
स्थान्‌वही्‌(ननददण ष्ि्‌स्थल्‌पर)्‌करना्‌चादहये्‌॥९९॥
भोगविन्यास
भोग्‌का्‌ववधयास्‌-्‌पके्‌भात्‌के्‌एवं्‌नमक्‌के्‌जल्‌का्‌पार्‌पूवोत्तर्‌ददशा्‌में ्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌
अधतररक्ष्‌के्‌पद्‌पर्‌चल
ू हा, सत्य्‌के्‌पद्‌पर्‌ओखली्‌एवं्‌ईशान्‌के्‌स्थान्‌पर्‌पाकस्थल्‌सभी्‌
व्यन्क्तयों्‌के्‌सलये्‌कलयार्कर्‌होता्‌है ्‌॥१००॥
चप
ु लीलक्षण
चल
ू हे ्‌के्‌लक्षर््‌-्‌चल
ू हे ्‌के्‌पाूँच्‌प्रकार्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌।्‌इनका्‌ववस्ता-मान्‌आठ्‌अंगुल्‌से्‌लेकर्‌दो-दो्‌
अंगुल्‌बढ़ाए्‌हुये्‌सोलह्‌अंगुल्‌तक्‌तथा्‌ऊूँचाई्‌बारह्‌अंगुल्‌से्‌प्रारम्भ्‌करते्‌हुये-्‌तीन-तीन्‌अंगुल्‌
बढ़ाते्‌हुये्‌एक्‌हाथ्‌तक्‌होता्‌है ्‌॥१०१॥
चल
ू हे ्‌के्‌मख
ु ्‌का्‌ववस्तार्‌चार्‌अंगल
ु ्‌से्‌लेकर्‌बारह्‌अंगल
ु ्‌तक्‌और्‌इसी्‌प्रमार््‌से्‌पि
ु ्‌(चल
ू हे ्‌के्‌
स्थान)्‌की्‌चौड़ाई्‌एवं्‌पष्ृ ठ्‌कूि्‌(धचमनी)्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसकी्‌चौड़ाई्‌एवं्‌ऊूँचाई्‌
समान्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌यह्‌चल
ू हे ्‌का्‌उपयक्
ु त्‌प्रमार््‌है ्‌।्‌चल
ू हे ्‌का्‌सबसे्‌छोिा्‌प्रमार््‌छोिे ्‌लोगों्‌
के्‌सलये्‌उपयुक्त्‌होता्‌है ्‌॥१०२॥
राजाओं्‌के्‌चल
ू हे ्‌का्‌आकार्‌मनुष्य्‌के्‌शीषण्‌के्‌समान, दे वों्‌एवं्‌ब्राह्मर्ों्‌का्‌चल
ू हा्‌चौकोर, वैश्यों्‌का्‌
चल
ू हा्‌आयताकार्‌तथा्‌अधय्‌आकृनत्‌के्‌चल
ू हे ्‌अधय्‌वर्ण्‌के्‌लोगों्‌के्‌सलये्‌अभीष्ि्‌होते्‌है ्‌॥१०३॥
चल
ू ीसंख्या
चल
ू ी्‌की्‌संख्या्‌-्‌मनुष्यो्‌तथा्‌दे वों्‌के्‌भवन्‌में ्‌चल
ू ी्‌की्‌संख्य्‌एक, तीन, पाूँच, सात, नौ्‌या्‌ग्यारह्‌
होती्‌है ्‌।्‌इनकी्‌संख्या्‌सम्‌एवं्‌ववषम्‌होती्‌है ्‌।्‌दे वों, ब्राह्मर्ों्‌एवं्‌राजाओ्‌के्‌भवन्‌मे्‌सभी्‌
संख्याये्‌अनुकूल्‌होती्‌है ्‌।्‌शेष्‌वर्ण्‌के्‌लोगों्‌के्‌भवन्‌में ्‌उसी्‌संख्याये्‌अनुकूल्‌होती्‌है ्‌।्‌शेष्‌

om
वर्ण्‌के्‌लोगों्‌के्‌भवन्‌मे्‌उसी्‌संख्या्‌का्‌प्रयोग्‌करना्‌चादहये, जैसा्‌ववद्वानों्‌ने्‌कहा्‌है ्‌॥१०४॥
पुनभोगविन्यास
पुनः्‌भोगे्‌का्‌ववधयास्‌-्‌अधनप्राशन्‌(भोजन)्‌का्‌स्थान्‌आयण, इधद्र्‌तथा्‌सववधद्र्‌के्‌पद्‌पर्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌श्रवर््‌(वेदाभ्यास, अध्यय्न)्‌का्‌स्थान्‌वववस्वान्‌के्‌पद्‌पर, वववाह्‌का्‌स्थान्‌समर्‌के्‌पद्‌
s.c
पर्‌तथा्‌क्षौरकमण्‌(बाल्‌किवाने)्‌का्‌स्थान्‌इधद्रजय, वायु्‌एवं्‌सोम्‌के्‌पद्‌पर्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌आय-
व्यय्‌(दहसाब-ककताब)्‌का्‌स्थान्‌वपत,ृ दौवाररक्‌एवं्‌जल्‌के्‌पद्‌पर्‌और्‌सुगल्‌तथा्‌पुष्पदधत्‌के्‌
पद्‌पर्‌प्रसूनतगह
ृ ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌जलकोश्‌(जलसंग्रह)्‌आपवत्स्‌के्‌स्थान्‌पर्‌एवं्‌कुण्ड्‌(जलकुण्ड)्‌
आय्‌के्‌पद्‌पर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌अङ्कन्‌(चक्की)्‌महे धद्र्‌के्‌पद्‌पर्‌तथा्‌पेषर्ी्‌(ससल)्‌महीिर्‌के्‌
ok
पद्‌पर्‌होना्‌चादहये्‌॥१०५-१०८॥
िस्तुभेद
वास्तु्‌के्‌भेद्‌-्‌पूवव
ण र्र्णत्‌भवनों्‌के्‌क्रम्‌में ्‌वास्तुभेद्‌का्‌वर्णन्‌करता्‌हूूँ्‌।्‌इनमें ्‌प्रथम्‌ददशाभद्र,
उसके्‌पश्चात्‌दस
ू रा्‌गरुड़पक्ष, तीसरा्‌कायभार्‌एवं्‌चौथा्‌तल
ु ानीय्‌होता्‌है ्‌॥१०९॥
Bo

ददसशभद्रकम
ददशाभद्र्‌भवन्‌-्‌ददसशभद्र्‌भवन्‌में ्‌उसकी्‌लम्बाई्‌के्‌समान्‌सभी्‌ददशाओं्‌में ्‌भद्रक्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
सभी्‌ददशाओं्‌में ्‌आंगन्‌तथा्‌ददक्कोर्ों्‌में ्‌प्रनतवािभ्‌ू (खल
ु ा्‌स्थान्‌या्‌यागस्थल)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
शेष्‌पव
ू व
ण र्र्णत्‌ननयम्‌के्‌अनस
ु ार, ववशेष्‌रूप्‌से्‌ब्राह्मर््‌एव्‌राजाओ्‌के्‌भवन्‌में ्‌ननसमणत्‌करना्‌
44

चादहये्‌॥११०-१११॥
गरुडपक्ष
गरुड़पक्ष्‌-्‌गरुडपक्ष्‌भवन्‌के्‌ननयम्‌वही्‌है , जो्‌राजभवनों्‌के्‌होते्‌है ्‌।
कायभार
कायभार्‌-्‌इस्‌भवन्‌की्‌लम्बाई्‌ववस्तार्‌की्‌दग
ु ुनी्‌होती्‌है ्‌एवं्‌लम्बाई्‌के्‌पाूँच्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌
।्‌दो्‌भाग्‌पन्श्चम्‌में ्‌छोड़कर्‌शेष्‌भाग्‌मे्‌चौसठ्‌भाग्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌मण्डप्‌आदद्‌सभी्‌
भागो्‌का्‌ननमाणर््‌पहले्‌के्‌समान्‌करना्‌चादहये्‌।्‌प्रिान्‌भवन्‌दक्षक्षर््‌ददशा्‌में ्‌एवं्‌शेष्‌
भोगाधिवास्‌होते्‌है ्‌॥११२-११३॥
अररष्िागार्‌एवं्‌गह
ृ ्‌के्‌सामानों्‌का्‌भंग
ृ राज, दौवाररक, सुग्रीव्‌एवं्‌वपत्‌ृ के्‌पद्‌पर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
द्वार्‌के्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌वरुर््‌के्‌पद्‌पर्‌दानशाला, असुर्‌के्‌पद्‌पर्‌िाधयगह
ृ , इधद्रराज्‌के्‌पद्‌पर्‌
आयि
ु , समर्‌के्‌पद्‌पर्‌समरवास्‌(अनतधथगह
ृ )्‌रोग्‌के्‌पद्‌पर्‌उलख
ू ल्‌यधर्‌(ओखली), भि
ू र्‌के्‌पद्‌
पर्‌कोश-गह
ृ , नाग्‌के्‌पद्‌पर्‌घी्‌एवं्‌औषि्‌जयधत्‌के्‌पद्‌पर्‌ववष, आपवत्स्‌के्‌पद्‌पर्‌ववषघात,
पजणधय्‌के्‌पद्‌पर्‌कूप्‌तथा्‌सशव्‌के्‌पद्‌पर्‌दे वगह
ृ ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सववर्‌से्‌अधतररक्ष्‌के्‌पद्‌तक्‌
खाद्यसामग्री्‌एवं्‌रसोई्‌का्‌स्थान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ववतथ, पूषा्‌एवं्‌सववधद्र्‌के्‌पद्‌पर्‌भुन्क्तगेह्‌
(भोजनशाला)्‌होनी्‌चादहये्‌॥११४-११८॥
यह्‌वैश्यों्‌में ्‌ऐश्वयणशाली्‌लोगों्‌के्‌सलये्‌है ्‌।्‌कायभार्‌संज्ञक्‌भवन्‌पन्श्चम्‌भाग्‌को्‌छोड़कर्‌सभी्‌
वैश्यो्‌के्‌सलये्‌अनुकूल्‌होता्‌है ्‌।्‌अब्‌तुलानीय्‌भवन्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥११९-१२०॥
तुलानीय
तुलानीय्‌-्‌तुलानीय्‌भवन्‌की्‌लम्बाई्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
ु ुनी्‌होती्‌है ्‌।्‌लम्बाई्‌के्‌सात्‌भाग्‌
ककये्‌जाते्‌है ्‌।्‌वास्तु-मध्य्‌में ्‌तीन्‌भाग्‌सलया्‌जाता्‌है ्‌एवं्‌चौसठ्‌पदों्‌को्‌बाूँिा्‌जाता्‌है ्‌।्‌मण्डप्‌

om
आदद्‌सभी्‌अंगो्‌का्‌ननमाणर््‌पहले्‌के्‌समान्‌होता्‌है ्‌।्‌पूव्‌ण एवं्‌पन्श्चम्‌मे्‌दो-दो्‌भाग्‌प्रयत्नपूवक
ण ्‌
छोड़कर्‌मध्य्‌स्थान्‌को्‌ववद्वान्‌व्यन्क्त्‌को्‌उधचत्‌रीनत्‌से्‌आवश्यकतानस
ु ार्‌अलंकृत्‌करना्‌
चादहये्‌॥१२१-१२२॥
वायु, भललाि्‌एवं्‌सोम्‌के्‌पद्‌पर्‌आस्थानशाला्‌(स्वागतकक्ष)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌मुख्य्‌के्‌पद्‌पर्‌

स्थान्‌इच्छानुसार्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌समद्
ककया्‌गया्‌॥१२३-१२४॥
s.c
ओखली, आप्‌के्‌पद्‌पर्‌गर्र्काओं्‌का्‌स्थान, वाहन्‌सामने्‌(द्वार्‌के)्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌तथा्‌शेष्‌
ृ ि्‌शूद्रो्‌के्‌स्थान्‌का्‌इस्‌प्रकार्‌भली-भाूँनत्‌वर्णन्‌

यदद्‌भवन्‌के्‌बाहर्‌सभवत्त्‌पर्‌चारो्‌ओर्‌जल्‌धगरे ्‌तो्‌कुल्‌का्‌नाश्‌होता्‌है ्‌।्‌यदद्‌भवन्‌की्‌छत्‌


ok
का्‌ककनारा्‌(सभवत्त)्‌में ्‌संक्रसमत्‌न्‌हो्‌तो्‌सभी्‌वर्ण्‌वालो्‌की्‌सम्पूर््‌ण सम्पवत्त्‌का्‌नाश्‌हो्‌जाता्‌है ्‌
॥१२५-१२६॥
गह
ृ ्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌प्रमार््‌से्‌एवं्‌लम्बाई्‌के्‌मान्‌से्‌गह
ृ ्‌की्‌ऊूँचाई्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌से्‌
ननसमणत्‌भवन्‌प्रशस्त्‌होता्‌है , इससे्‌ववपरीत्‌होने्‌पर्‌ववनाश्‌का्‌कारर््‌बनता्‌है ्‌॥१२७॥
Bo

्िारमान
द्वार्‌के्‌मान्‌-्‌ववधि्‌के्‌ज्ञाता्‌(स्थपनत)्‌को्‌मनष्ु यों्‌के्‌भवन्‌के्‌द्वार्‌का्‌ननमाणर््‌इस्‌प्रकार्‌
करना्‌चादहये्‌।्‌स्तम्भ्‌की्‌लम्बाई्‌के्‌आठ्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌साढ़े ्‌छः्‌भाग्‌से्‌द्वार्‌की्‌
लम्बाई्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌लम्बाई्‌के्‌नौ्‌भाग्‌करके्‌उसके्‌आिे्‌भाग्‌को्‌छोड़्‌दे ना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌
44

भाग्‌के्‌बराबर्‌द्वार्‌की्‌चौड़ाई्‌रखनी्‌चादहये्‌॥१२८॥
स्तम्भ्‌की्‌लम्बाई्‌के्‌पाूँच्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌चार्‌भाग्‌से्‌द्वार्‌की्‌लम्बाई्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌
शेष्‌भाग्‌के्‌छः्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌सढ़े ्‌तीन्‌भाग्‌से्‌उत्तर्‌(सलधिल)्‌तथा्‌ढ़ाई्‌भाग्‌से्‌प्रनत्‌
होनी्‌चादहये्‌।्‌द्वार्‌पर्‌बधि्‌(बधद्‌करनेवाला्‌भाग)्‌होना्‌चादहये, न्जसकी्‌मोिाई्‌पूवव
ण र्र्णत्‌होनी्‌
चादहये्‌॥१२९॥
कमाकाल
उददत्‌होते्‌हुये्‌सूय्‌ण की्‌ककरर्ोंसे्‌जब्‌(शङ्कु्‌की्‌छाया्‌पड़े)्‌तब्‌अधनशाला्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌
चादहये्‌।्‌दोपहर्‌के्‌पश्चात्‌जब्‌सूय्‌ण कीककरर्ें ्‌पन्श्चम्‌से्‌अत्यधत्‌ढलकर्‌आती्‌है , उस्‌समय्‌अनत्‌
उधनत्‌िनगह
ृ ्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌दक्षक्षर््‌गह
ृ ्‌अत्यधत्‌उूँ चा्‌एवं्‌ववस्तत
ृ ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌(इस्‌
समय्‌सूय्‌ण दक्षक्षर््‌में ्‌होता्‌है )्‌।्‌सुखगह
ृ ्‌का्‌ननमाणर््‌उस्‌समय्‌करना्‌चादहये, जब्‌सूय्‌ण की्‌ककरर्े्‌
उतर्‌ददशा्‌से्‌आती्‌है ्‌या्‌जब्‌ककरर्े्‌सख
ु द्‌हो्‌।्‌प्राचीन्‌मनीवषयों्‌के्‌अनस
ु ार्‌ब्राह्मर्, राजा्‌
(क्षबरय)्‌वैश्य्‌एवं्‌शद्र
ू ो्‌के्‌भवन्‌का्‌ननमाणर््‌सय
ू ्‌ण के्‌उददत्‌होने्‌एवं्‌डूबने्‌के्‌समय्‌के्‌अनस
ु ार्‌
करना्‌चादहये्‌॥१३०-१३१॥
्िारस्थान
द्वार्‌का्‌स्थान्‌गह
ृ ्‌का्‌मुख्य्‌प्रवेशद्वार्‌राक्षस, पुष्पदधत, भललाि्‌या्‌महे धद्र्‌के्‌पद्‌पर्‌प्रशस्त्‌
होता्‌है ्‌।्‌यह्‌गह
ृ स्वामी्‌के्‌िन, वंश्‌एवं्‌पशुओं्‌की्‌वद्
ृ धि्‌करता्‌है ्‌।्‌गह
ृ ्‌की्‌सभवत्त्‌एवं्‌स्तम्भ्‌के्‌
मध्य्‌में ्‌न्स्थत्‌प्रवेशद्वार्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌॥१३२॥
गह
ृ ्‌में ्‌वास-योजना्‌-्‌गह
ृ स्वामी्‌का्‌कक्ष्‌भवन्‌के्‌दादहनी्‌ओर्‌एवं्‌उसकी्‌स्री्‌का्‌कक्ष्‌बायी्‌और्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌ववपरीत्‌होनेपर्‌प्रशस्त्‌नही्‌होता्‌है ्‌एवं्‌यही्‌न्स्थनत्‌उनके्‌धचत्त्‌को्‌सदै व्‌
दःु खी्‌बनाती्‌है ्‌॥१३३॥

om
सम्पवत्त्‌एवं्‌समद्
ृ धि्‌के्‌सलये्‌गह
ृ ्‌का्‌ननमाणर््‌वास्तु-क्षेर्‌के्‌मध्य्‌मे, गह
ृ ्‌के्‌मध्य्‌मे, स्तम्भ्‌एवं्‌
सभवत्त्‌के्‌ववषय्‌में ्‌न्जस्‌प्रकार्‌कहा्‌गया्‌है .्‌उसी्‌प्रकार्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इनके्‌आपस्‌में ्‌समधश्रत्‌हो्‌
जाने्‌पर्‌सभी्‌प्रकार्‌की्‌सम्पवत्तयों्‌का्‌नाश्‌होता्‌है ्‌।्‌अतः्‌ननमाणर्कायण्‌भली-भाूँनत्‌परीक्षा्‌करके्‌
ही्‌करना्‌चादहये्‌॥१३४॥
आरर्मभकाल
गह
s.c
ृ -ननमाणर््‌का्‌आरम्भकाल्‌-्‌सूय्‌ण के्‌मेष्‌और्‌वष
ृ ्‌में ्‌जाने्‌पर्‌अधनगह
ृ ्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌
।्‌ककण्‌और्‌ससंह्‌में ्‌सूय्‌ण के्‌रहने्‌पर्‌िाधयालय्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌तुला्‌और्‌वन्ृ श्चक्‌में ्‌
सूय्‌ण के्‌रहने्‌पर्‌िनालय्‌एवं्‌मकर्‌तथा्‌कुम्भ्‌में ्‌सूय्‌ण के्‌होने्‌पर्‌सुखालय्‌का्‌ननमाणर््‌होता्‌है ्‌।्‌
ok
सूय्‌ण के्‌मीन, समथन
ु , कधया्‌या्‌िनु्‌में ्‌होने्‌पर्‌कमणववत्‌व्यन्क्त्‌को्‌सभी्‌ददशाओं्‌में ्‌(अथाणत्‌ककसी्‌
भी्‌ददशा्‌में )्‌घर्‌नही्‌बनवाना्‌चादहये्‌।्‌यदद्‌कोई्‌व्यन्क्त्‌इस्‌व्यवस्था्‌की्‌उपेक्षा्‌कर्‌अपनी्‌
इच्छा्‌के्‌अनुसार्‌गह
ृ -ननमाणर््‌प्रारम्भ्‌करता्‌है ्‌तो्‌वह्‌या्‌तो्‌यमलोक्‌जाता्‌है ्‌अथवा्‌उसके्‌सेवकों्‌
का्‌नाश्‌होता्‌है ्‌॥१३५-१३६॥
Bo

मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌२८
्‌
44

(गह
ृ प्रिेि)
गह
ृ ्‌में ्‌प्रथम्‌प्रवेश्‌-्‌जब्‌गह
ृ ्‌ननसमणत्‌हो्‌जाय्‌तब्‌गह
ृ ्‌में ्‌प्रवेश्‌करना्‌चादहये्‌।्‌ववना्‌पर्
ू ्‌ण रूप्‌से्‌
ननसमणत्‌गह
ृ ्‌में ्‌प्रवेश्‌करने्‌की्‌शीिता्‌नही्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌गह
ृ ननमाणर््‌के्‌पर्
ू ्‌ण होने्‌के्‌पश्चात्‌गह
ृ -
प्रवेश्‌करने्‌मे्‌ववलम्ब्‌होने्‌पर्‌उस्‌गह
ृ ्‌में ्‌दे व्‌एवं्‌भत
ु ्‌आदद्‌गर्ों्‌का्‌वास्‌हो्‌जाता्‌है ्‌॥१॥
जब्‌गह
ृ -ननमाणर््‌का्‌कायण्‌समापन्‌की्‌ओर्‌पहुूँच्‌े तब्‌शुभ्‌नक्षर, नतधथ, वार, शुभ्‌होरा, शुभ्‌मुहूत,ण
अंश, करर््‌एवं्‌शुभ्‌लग्न्‌में ्‌गह
ृ प्रवेश्‌करना्‌चादहये्‌॥२॥
अथधिास
प्रवेश्‌से्‌पूव्‌ण के्‌कृत्य्‌-्‌गह
ृ प्रवेश्‌के्‌एक्‌ददन्‌पूव्‌ण गह
ृ ्‌में ्‌ब्राह्मर्, पशु्‌एवं्‌वष
ृ भ्‌को्‌बसाना्‌चादहये्‌
एवं्‌जल्‌आदद्‌से्‌उधहे ्‌तप्ृ त्‌कराना्‌चादहये्‌।्‌स्वाध्याय्‌(वेद-पाठ)्‌तथा्‌होम्‌आदद्‌तथा्‌
स्वन्स्तवाचन्‌से्‌ब्राह्मर््‌को्‌प्रसधन्‌करना्‌चादहये्‌।्‌गह
ृ ्‌की्‌सफाई्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌सभवत्त्‌पर्‌
हररद्रा्‌(हलदी), सरसों, कुष्ठ्‌(कूि), वचा्‌के्‌समश्रर््‌का्‌लेप्‌करना्‌चादहये्‌तथा्‌भसू म्‌पर्‌चधदन्‌के्‌
जल्‌का्‌नछड़काव्‌करना्‌चादहये्‌॥३॥
भवन्‌के्‌उत्तर-पूव्‌ण भाग्‌में ्‌ननशाकाल्‌में ्‌(पूवस
ण धध्या्‌में )्‌बुद्धिमान्‌मनुष्य्‌को्‌अधिवास-कमण्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌गह
ृ ्‌को्‌ववतान, पताका्‌तथा्‌रं ग-बबरं गे्‌वस्राददकों्‌से्‌मण्डप्‌को्‌सजाना्‌चादहये्‌॥४॥
स्थपनत्‌को्‌श्वेत्‌वस्र, सोने्‌का्‌यज्ञोपवीत, श्वेत्‌पष्ु प, श्वेत्‌लेप्‌(चधदन), सोने्‌एवं्‌रत्नों्‌से्‌युक्त्‌
ववववि्‌आभूषर््‌को्‌िारर््‌कर्‌प्रसधन्‌मन्‌से्‌उपन्स्थत्‌रहना्‌चादहये्‌॥५॥
कलि्‌स्थापन
कलश्‌की्‌स्थापना-्‌बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌पच्चीस्‌जलपूर््‌ण कलश्‌को्‌नये्‌वस्रों्‌से्‌लपेिना्‌चादहये्‌
एवं्‌उनमें ्‌सुवर्ण्‌तथा्‌रत्न्‌डालना्‌चादहये्‌।्‌इधहे ्‌तण्डुल्‌(चावल)्‌से्‌युक्त्‌उपपीठ्‌वास्तुपद्‌पर्‌

om
स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥६॥
इन्‌कलशों्‌के्‌उत्तर्‌ददशा्‌मे्‌बसल्‌के्‌अधन्‌(दे वों्‌को्‌समवपणत्‌करने्‌वाले्‌अधन)्‌श्वेत, लाल, पीला्‌
एवं्‌कृष्र््‌वर्ण्‌(का्‌चावल), मूँग
ू , पाअस्‌(दि
ू ्‌में ्‌पका्‌भात), पका्‌यव, वपङ्गाधन्‌(केसर्‌का्‌चावल),
कृसर्‌(र्खचड़ी), गुड़्‌मे्‌पका्‌भात्‌एवं्‌शुद्िाधन्‌(केवल्‌बात)्‌रखना्‌चादहये्‌॥७॥
s.c
इसके्‌पश्चात्‌स्थपनत्‌पलंग्‌पर्‌बैठता्‌है , न्जस्‌पर्‌सुद्नर्‌बबस्तर्‌बबछा्‌होता्‌है , चार्‌दीपक्‌होते्‌है्‌
तथा्‌उस्‌पर्‌वस्र्‌(चादर)्‌होता्‌है ्‌।्‌स्थपनत्‌सदै व्‌'शम्बर' (शुभ्‌वाचक्‌शब्द)्‌बोलता्‌रहता्‌है ्‌॥८॥
एक्‌सुवर्णपार्‌में ्‌सभी्‌अधन, बसल्‌एवं्‌चरु्‌(हवन्‌के्‌सलये्‌खीर), रत्न, सुवर्ण, दही, गुड, मि,ु फूल, घी,
अक्षत, िान्‌का्‌लावा, रजनन, तगरु, कुष्ठ्‌(कूि), अच्छकलक्‌(हलदी्‌का्‌समश्रर्)्‌आदद्‌रक्खा्‌जाता्‌है ्‌
ok
॥९॥
इसके्‌पश्चात्‌स्थपनत्‌सभी्‌दे वों्‌को्‌(वास्तुमण्डल)्‌उनके्‌कोष्ठों्‌में ्‌रखता्‌है ्‌और्‌ननमणल्‌कलशोम्‌
को्‌एक्‌हाथ्‌की्‌पंन्क्त्‌में ्‌रखता्‌है ्‌।्‌तक्षक्‌(स्थपनत)्‌इन्‌कलशों्‌को्‌श्वेत्‌पुष्प, यूप्‌(काष्ठ्‌की्‌
खि
ूँू ी, न्जसकी्‌प्रयोग्‌यज्ञभसू म्‌में ्‌होता्‌है ), दीप्‌तथा्‌गधि्‌अवपणत्‌करता्‌है ्‌।्‌प्रत्येक्‌दे वता्‌को्‌
Bo

आदरपव
ू क
ण ्‌ओंकार्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌नमः्‌पयणधत्‌नाम्‌लेते्‌हुये्‌बसल्‌प्रदान्‌करता्‌है , ऐसा्‌प्राचीन्‌
ववद्वानों्‌का्‌मत्‌है ्‌।्‌॥१०॥
बमलविधान
बसलप्रदान्‌-्‌सबसे्‌पहले्‌ववधिपव
ू क
ण ्‌अज्‌(ब्रह्मा)्‌को्‌नमन्‌करते्‌हुये्‌उधहे ्‌बसल-प्रदान्‌करे ्‌।्‌इसके्‌
44

पश्चात्‌चतम
ु ख
ुण ्‌ब्रह्मा्‌के्‌चारो्‌ददशाओं्‌मे्‌न्स्थत्‌दे वों्‌को्‌उनके्‌अनक
ु ू ल्‌बसल, पष्ु प, गधि्‌एवं्‌िप
ू ्‌
आदद्‌से्‌तप्ृ त्‌करना्‌चादहये्‌॥११-१२॥
बधिओ
ु ं्‌के्‌साथ्‌इधद्र्‌के्‌सलये्‌पूव्‌ण ददशा्‌में , अन्ग्न्‌के्‌सलये्‌अन्ग्नकोर््‌में , यम्‌के्‌सलये्‌दक्षक्षर््‌ददशा्‌
मे, ननऋनत्‌एवं्‌उसके्‌वपर्‌ु आदद्‌बधिु-वगण्‌के्‌सलये्‌नैऋत्य्‌कोर््‌में , पन्श्चम्‌मे्‌वरुर््‌के्‌सलये,
वायव्य्‌कोर््‌में ्‌पररवार्‌के्‌साथ्‌अननल्‌के्‌सलये, सोम्‌के्‌पद्‌पर्‌उत्तर्‌ददशा्‌में ्‌समरो्‌के्‌साथ्‌सोम्‌
के्‌सलये्‌बसल्‌प्रदान्‌करना्‌चादहये्‌।्‌पूवोत्तर्‌ददशा्‌में ्‌बधि-ु बाधिवों्‌के्‌सदहत्‌सशव्‌के्‌सलये्‌बसल्‌
प्रदान्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌सभी्‌ददशाओं्‌एवं्‌कोर्ों्‌में ्‌बसल्‌प्रदान्‌करना्‌चादहये्‌॥१३-१४॥
चरकी्‌के्‌सलये्‌ईश्‌पद्‌(के्‌बाहर), ववदारी्‌के्‌सलये्‌ज्वलन्‌(के्‌स्थान्‌के्‌बाहर), पूतना्‌के्‌सलये्‌
वपतप
ृ द्‌के्‌बाहर, इसी्‌प्रकार्‌पापराक्षसी्‌के्‌सलये्‌मारुत्‌के्‌पद्‌के्‌बाहरी्‌भाग्‌पर्‌बसल-कमण्‌करना्‌
चादहये्‌॥१५॥
स्तम्भ्‌पर्‌वन्‌(वक्ष
ृ )्‌एवं्‌घास्‌के्‌सलये, ददन्‌में ्‌ववचरर््‌करने्‌वालों्‌के्‌सलये्‌ददशाओं्‌में , राबर्‌मे्‌
ववचरर््‌करने्‌वालों्‌(राक्षस्‌आदद)्‌के्‌सलये्‌ददक्कोर्ों्‌मे्‌बसल्‌प्रदान्‌करना्‌चादहये्‌।्‌सपण्‌एवं्‌
दे वताओं्‌के्‌सलये्‌(भसू म्‌के्‌नीचे्‌न्स्थत्‌दे वों्‌के्‌सलये)्‌पथ्
ृ वी्‌पर्‌बसल्‌डालनी्‌चादहये्‌।्‌िमण्‌एवं्‌
सभी्‌दे वों्‌के्‌सलये्‌आकाश्‌की्‌ओर्‌बसल्‌फेंकनी्‌चादहये्‌।्‌द्वार्‌के्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌मनु्‌एवं्‌अधय्‌को्‌
तथा्‌शयन्‌पर्‌श्री्‌को्‌बसल्‌प्रदान्‌करना्‌चादहये्‌॥१६॥
शालाओं्‌मे, मण्डप्‌में , सभागारो्‌में , मासलकाओं्‌में , मध्य्‌आूँगन्‌मे्‌तथा्‌ववमान्‌(मन्धदर्‌)्‌में , मुख्य्‌
मण्डप्‌में ्‌भवन्‌के्‌आभ्यधतर्‌दे वों्‌का्‌चौसठ्‌पद्‌वास्तु-मण्डल्‌में ्‌आवाहन्‌कर्‌गधि-पुष्प्‌आदद्‌से्‌
उनकी्‌पूजा्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌उनको्‌जल्‌तथा्‌सुधदर्‌बसल्‌प्रदान्‌करने्‌के्‌पश्चात्‌जल्‌एवं्‌िप
ू ्‌
स्थपनत्‌द्वारा्‌प्रदान्‌ककया्‌जाना्‌चादहये्‌।्‌॥१७-१८॥
उत्तम्‌िप
ू ्‌में ्‌तुलसी, सज्जणरस्‌(साल्‌वक्ष
ृ ्‌का्‌रस), अजन
ुण , मञ्जरी, घनवाचक, पिोल्‌(ककड़ी्‌की्‌एक्‌

om
जानत), गुग्गुल, रपुष, दहंग, महौषधि्‌(दव
ू ाण), सरसो्‌तथा्‌कुरवक्‌(सदाबहार्‌पुष्प)्‌होते्‌है ्‌॥१९॥
(उपयक्
ुण त्‌िप
ू )्‌प्रभूत्‌िन्‌एवं्‌अधन्‌प्रदान्‌करता्‌है ्‌।्‌भूत, वपशाच्‌एवं्‌राक्षसो्‌को्‌दरू ्‌करता्‌है ्‌और्‌
कीि, सपण, मक्खी, चह
ू ा, मकड़ी्‌एवं्‌चीदियों्‌का्‌दाह्‌करता्‌है ्‌(अथाणत्‌ये्‌घर्‌से्‌दरू ्‌रहते्‌है )्‌॥२०॥
इसके्‌पश्चात्‌पारों्‌के्‌पन्श्चम्‌भाग्‌में ्‌िाधय्‌के्‌बबछौने्‌पर्‌तक्षक्‌(स्थपनत)्‌के्‌सभी्‌सािन्‌

सलये्‌(इस्‌प्रकार)्‌कहना्‌चादहये्‌॥२१॥
आरोग्य, प्रसधनता, िन्‌एवं्‌यश्‌की्‌वद्
s.c
(उपकरर्, औजार)्‌रखकर्‌उनको्‌बसल्‌प्रदान्‌करना्‌चादहये्‌।्‌उस्‌संग्रह्‌के्‌मध्य्‌न्स्थत्‌होकर्‌उनके्‌

ृ धि्‌से्‌युक्त, महान्‌कमण्‌से्‌यक्
ु त, ननरधतर्‌उपद्रवकारी्‌कमों्‌
से्‌रदहत्‌पधृ थवी्‌िमण्‌के्‌मागण्‌पर्‌धचर्‌काल्‌तक्‌जीववत्‌रहे ्‌।्‌िाराननपात्‌से, जल्‌के्‌प्रकोप्‌से,
ok
(गज्‌के)्‌दाूँतों्‌द्वारा्‌धगराये्‌जाने्‌से, वायु्‌के्‌प्रकोप्‌से, अन्ग्न्‌के्‌दाह्‌से्‌और्‌चोरों्‌द्वारा्‌चोरी्‌से्‌
इस्‌गह
ृ ्‌की्‌रक्षा्‌कीन्जये्‌।्‌यह्‌गह
ृ ्‌मेरे्‌सलये्‌कलयार्कारी्‌हो्‌॥२२-२३॥
स्थपनतननगामनम
स्थपनत्‌का्‌ननकलना्‌-्‌इस्‌प्रकार्‌कहते्‌हुये्‌सम्पर्
ू ्‌ण सािनों्‌(उपकरर्ों)्‌को्‌खड़े्‌होकर्‌स्थपनत्‌
Bo

दोनों्‌हाथों्‌से्‌(जोड़ते्‌हुये)्‌एवं्‌सशर्‌से्‌प्रर्ाम्‌करे ्‌।्‌उन्‌सभी्‌उपकरर्ों्‌को्‌हाथों्‌में ्‌अपने्‌लोगों्‌


एवं्‌सेवकों्‌के्‌साथ्‌उधचत्‌रीनत्‌से्‌रखकर्‌सधतष्ु ि्‌मन्‌से्‌बधि,ु पर
ु ्‌एवं्‌सहायक्‌आदद्‌के्‌साथ्‌
स्थपनत्‌अपने्‌घर्‌जाय्‌।्‌इसके्‌पश्चात्‌सभी्‌बसल्‌के्‌अधनों्‌को्‌समेि्‌कर्‌गह
ृ दे वताओं्‌के्‌सलये्‌
जल्‌मे्‌ववधिवत्‌डाल्‌दे ना्‌चादहये्‌॥२४-२५॥
44

इसके्‌पश्चात्‌गह
ृ ्‌की्‌भली-भाूँनत्‌सफाई्‌करके्‌कुष्ठ, अगरु्‌एवं्‌चधदन-समधश्रत्‌जल्‌से्‌तथा्‌कलश्‌
के्‌सग
ु धियक्
ु त्‌मर्र््‌एव्‌सव
ु र्णसमधश्रत्‌जल्‌से्‌ससज्चन्‌करना्‌चादहये्‌।्‌तदनधतर्‌लावा्‌एवं्‌शासल्‌
(चावल)्‌को्‌भवन्‌के्‌भीतर्‌छींिना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌पश्चात्‌सम्पूर््‌ण गह
ृ ्‌में ्‌आठो्‌प्रकार्‌के्‌अधन,
िन्‌और्‌रत्नों्‌को्‌रखना्‌चादहये्‌।॥२६-२७॥
गह
ृ पनतगदृ हणीप्रिेिः
गह
ृ स्वामी्‌एवं्‌गह
ृ स्वासमनी्‌का्‌प्रवेश्‌-्‌गह
ृ पनत्‌एवं्‌गदृ हर्ी्‌माङ्गसलक्‌प्रतीकों्‌से्‌युक्त, स्वजनों,
सेवकों, पुरों्‌(सधतानो), बधि-ु बाधिवों्‌से्‌युक्त्‌होकर्‌अपने्‌उस्‌गह
ृ ्‌में ्‌जगत्पनत्‌ईश्वर्‌का्‌धचधतन्‌
करते्‌हुये्‌प्रवेश्‌करते्‌है , गह
ृ ्‌के्‌सभी्‌वस्तुओं्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌॥२८॥
प्रसधन्‌मन्‌से्‌गह
ृ ्‌में ्‌प्रवेश्‌कर, गह
ृ ्‌मे्‌रखे्‌गये्‌सभी्‌पदाथों्‌को्‌दे खकर्‌गह
ृ पनत्‌एवं्‌गह
ृ स्वासमनी्‌
को्‌शय्या्‌पर्‌बैठना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌पश्चात्‌गदृ हर्ी्‌व्यञ्जनसदहत्‌अधन्‌को्‌लेकर्‌गह
ृ ्‌के्‌ननसमत्त्‌
बसल्‌प्रदान्‌करती्‌है ्‌।्‌बसल्‌दे ने्‌से्‌बचे्‌हुये्‌अधन्‌को्‌गदृ हर्ी्‌अपने्‌कुल्‌के्‌साथ्‌चलने्‌वाली्‌मल
ू ्‌
दासी्‌को्‌दे ती्‌है ्‌एवं्‌दे वता, ब्राह्मर््‌तथा्‌तक्षक्‌(स्थपनत)्‌आदद्‌को्‌िन, रत्न, पशु, अधन्‌एवं्‌
वस्रादद्‌दे कर्‌तप्ृ त्‌करती्‌है ्‌।्‌॥२९-३०॥
गह
ृ ्‌में ्‌सवणप्रथम्‌आत्मीय्‌जन, गुरुजन्‌(बड़े्‌लोग), समरगर्, सेवकगर््‌एवं्‌अधय्‌सम्बन्धियों्‌को्‌
भोजन्‌कराना्‌चादहये्‌।्‌गह
ृ पनत्‌एवं्‌गदृ हर्ी्‌अपने्‌गुरुजनों्‌को्‌प्रर्ाम्‌करे ्‌।्‌इसी्‌क्रम्‌से्‌पुर-पौरों्‌
को्‌भी्‌भोजन्‌कराना्‌चादहये्‌॥३१॥
गह
ृ स्वामी्‌उस्‌पववर्‌गह
ृ ्‌में ्‌प्रवेश्‌करे , जो्‌जलपूर््‌ण घिों्‌से्‌युक्त्‌हो, केले्‌के्‌फलयुक्त्‌डाली्‌से्‌
युक्त्‌हो, पूग्‌(सुपाड़ी)्‌वक्ष
ृ ्‌(की्‌डाली)्‌से्‌युक्त्‌हो, दीप, पीपल्‌के्‌पत्ते, श्वेत्‌पुष्प, अङ्कुररत्‌बीजों्‌से्‌
युक्त्‌हो्‌।्‌मांगसलक्‌कधयाओं, ननमणल्‌युवनतयों, प्रिान्‌ब्राह्मर्ों्‌से्‌युक्त्‌हो्‌एवं्‌न्जस्‌भवन्‌का्‌
द्वार्‌वधदनवार्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌हो्‌॥३२॥

om
गह
ृ पनत्‌न्जस्‌प्रकार्‌वववाह्‌के्‌समय्‌गदृ हर्ी्‌का्‌हाथ्‌पकड़ता्‌है , उसी्‌प्रकार्‌श्वेत्‌वस्र, जल्‌एवं्‌
जलते्‌हुये्‌दीपक्‌से्‌युक्त्‌होकर, प्रसधन्‌मन्‌से्‌श्वेत्‌पुष्प्‌एवं्‌वस्र्‌िारर््‌कर्‌गदृ हर्ी्‌का्‌हाथ्‌
पकड़कर्‌गह
ृ ्‌में ्‌प्रवेश्‌करे ्‌॥३३॥
ववना्‌बसल्‌प्रदान्‌ककये, ववना्‌भोजन्‌कराये, ववना्‌गह
ृ ्‌आच्छाददत्‌ककये, ववना्‌गभणववधयास्‌ककये,
s.c
ब्राह्मर््‌एवं्‌स्थपनत्‌आदद्‌जहाूँ्‌तप्ृ त्‌न्‌ककये्‌गये्‌हो्‌या्‌जहाूँ्‌ववस्तर्‌न्‌हो, ऐसे्‌गह
ृ ्‌में ्‌प्रवेश्‌
करने्‌पर्‌मार्‌ववपवत्त्‌आती्‌है ्‌।्‌दष्ु ि्‌ह्रदय्‌(दःु खी्‌मन, अप्रसधन्‌धचत्त)्‌प्रवेश्‌करने्‌वाला्‌गह
ववपवत्त्‌का्‌भाजन्‌बनता्‌है ्‌॥३४॥
ृ पनत्‌

अत्यधत्‌सधतुष्ि्‌मन्‌से्‌पुर, पत्नी, आत्मीय्‌जनों्‌एवं्‌वप्रय्‌लोगों्‌के्‌साथ्‌गह


ृ स्वामी्‌अपने्‌गह
ृ ्‌में ्‌
ok
प्रवेश्‌करे ्‌एवं्‌प्रवेश्‌करने्‌के्‌पश्चात्‌शुभ्‌वचन्‌उसके्‌कानों्‌में ्‌पड़े्‌॥३५॥
ग्राम, अग्रहार, पुर, पतन्‌आदद्‌में ्‌ब्रह्मा्‌के्‌पद्‌पर, ददशाओं्‌एवं्‌ददक्कोर्ों्‌में ्‌बसल्‌प्रदान्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌दे वालय्‌एवं्‌सरस्वती्‌भवन्‌में ्‌चौसठ्‌पद्‌वास्तुमण्डल्‌में ्‌सभी्‌दे वताओं्‌को्‌बसल्‌प्रदान्‌
करना्‌चादहये्‌॥३६॥
Bo

मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌२९
्‌
44

राजभिन - अब्‌मै्‌(मय)्‌संक्षेप्‌में ्‌बाह्य्‌भाग्‌में ्‌नगर्‌एवं्‌सशववर्‌से्‌यक्


ु त्‌राजगह
ृ ्‌का्‌वर्णन्‌
करता्‌हूूँ्‌।
राजिेश्ममान
राजगह
ृ ्‌के्‌प्रमार््‌-्‌नगर्‌में ्‌तीन्‌या्‌चार्‌भाग्‌में ्‌पव
ू ्‌ण ददशा्‌में ्‌या्‌शालाओं्‌(प्राकारों)्‌के्‌बीच्‌
(अथवा्‌ववना्‌प्राकारों्‌के)्‌राजभवन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌अधिराज्‌का्‌भवन्‌दक्षक्षर््‌से्‌पन्श्चम्‌भाग्‌में ्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌पाष्र्ीय्‌आदद्‌राजाओं्‌के्‌भवन्‌नगर्‌के्‌पन्श्चम्‌भाग्‌में ्‌सात्‌या्‌नौ्‌भाग्‌से्‌
होना्‌चदहये्‌।्‌अङ्कुर्‌आदद्‌(राजपुरों)्‌के्‌भवन्‌तथा्‌सेनापनत्‌के्‌भवन्‌भी्‌वहीं्‌होने्‌चादहये्‌।्‌
ववश्वनप
ृ ेश्वर्‌(सम्राि)्‌का्‌भवन्‌नगर्‌के्‌तीसरे ्‌भाग्‌से्‌मध्य्‌में ्‌होना्‌चादहये्‌॥१-३॥
नगर्‌के्‌अनस
ु ार्‌राजभवनों्‌का्‌प्रमार््‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌अब्‌दण्ड-प्रमार््‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌
।्‌भवन्‌का्‌ववस्तार्‌एक्‌सौ्‌चौवालीस्‌दण्ड्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इनमें ्‌क्रमशः्‌चार, आठ, बारह्‌एवं्‌
सोलह्‌दण्ड्‌कम्‌करते्‌जाना्‌चादहये्‌।्‌राजभवन्‌का्‌व्यास्‌बत्तीस्‌दण्डपयणधत्‌होता्‌है ्‌।्‌उपयक्
ुण त्‌
राजभवनों्‌का्‌ववस्तार्‌उसी्‌प्रकार्‌बढ़ाना्‌चादहये, जो्‌पाूँच्‌सौ्‌अट्ठाईस्‌दण्डपयणधत्‌जाता्‌है ्‌एवं्‌
जो्‌राजभवन्‌का्‌सबसे्‌बड़ा्‌ववस्तार्‌प्रमार््‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌बत्तीस्‌दण्ड्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌
बत्तीस्‌प्रकार्‌के्‌राजभवन्‌के्‌प्रमार््‌बनते्‌है ्‌।्‌राजभवन्‌का्‌ज्येष्ठ्‌या्‌अज्येष्ठ्‌(छोिा)्‌प्रमार््‌
(नगरादद्‌के्‌अनुसार)्‌होना्‌चादहये्‌॥४-७॥
लम्बाई्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
ु ुनी, दग
ु ुनी्‌से्‌चतुथांश्‌कम, डेढ्‌भाग्‌या्‌सवा्‌भाग्‌अधिक्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
साला्‌(प्राकार)्‌का्‌आकार्‌बारह्‌प्रकार्‌का्‌होता्‌है -्‌चौकोर, वत्त
ृ , आयताकार, शकिाकार, नधद्यावतण,
कौक्कुि्‌(मुगे्‌का्‌आकार), गज्‌का्‌आकार, कुम्भ्‌का्‌आकार, स्वन्स्तकाकार, गोलाकार, मद
ृ ङ्ग्‌का्‌

om
आकार्‌या्‌मग्न्‌(खोखला)्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌एक्‌मान्‌का्‌प्रयोग्‌करना्‌चादहये्‌॥८-९॥
एक्‌बार्‌अभीष्ि्‌लम्बाई्‌एवं्‌चौड़ाई्‌का्‌चयन्‌करने्‌के्‌पश्चात्‌उसी्‌के्‌अनुसार्‌भवनननमाणर््‌
करना्‌चादहये्‌।्‌यदद्‌भवन्‌ननसमणत्‌होने्‌के्‌पश्चात्‌ककसी्‌भी्‌कारर््‌से्‌उससे्‌छोिा्‌है ्‌तो्‌वह्‌
राजा्‌के्‌सलये्‌अशुभ्‌होता्‌है ्‌एवं्‌ननरधतर्‌ववपवत्तकारक्‌बनता्‌है ्‌।्‌यदद्‌भवन्‌को्‌बाहर्‌बढ़ाकर्‌
s.c
ननसमणत्‌करना्‌अभीष्ि्‌हो्‌तो्‌उसे्‌पुव्‌ण या्‌उत्तर्‌ददशा्‌में ्‌बढ़ाना्‌श्रेयस्कर्‌होता्‌है ्‌अथवा्‌चारो्‌ओर्‌
बढ़ाना्‌चादहये, ऐसा्‌प्राचीन्‌मनीवषयों्‌का्‌मत्‌है ्‌॥१०-११॥
छोिे ्‌भवनों्‌की्‌योजना्‌-्‌प्रथम्‌आूँगन्‌पूव्‌ण या्‌दक्षक्षर््‌मे्‌होना्‌चादहये्‌।्‌भवन्‌के्‌मध्य्‌में ्‌पीठ्‌
होना्‌चादहये, न्जसकी्‌ऊूँचाई्‌एवं्‌चौड़ाई्‌आिा्‌दण्ड्‌हो्‌।्‌यही्‌सह्‌(ब्रह्मा)्‌की्‌वेदी्‌पीठ्‌से्‌चारो्‌
ok
ओर्‌एक्‌दण्ड्‌अधिक्‌बड़ी्‌होती्‌है ्‌॥१२-१३॥
वेदी्‌की्‌दक्षक्षर््‌तीस्‌हाथ्‌की्‌दरु ी्‌पर्‌सीि्‌में ्‌राजा्‌का्‌भवन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌वेदी्‌के्‌पन्श्चम्‌में ्‌
मध्यसूर्‌होता्‌है ्‌।्‌वेदी्‌के्‌उत्तर्‌में ्‌इसी्‌प्रमार््‌की्‌दरू ी्‌पर्‌रानी्‌का्‌भवन्‌होता्‌है , न्जसका्‌मध्य्‌
सर
ू ्‌वेदी्‌के्‌पव
ू ्‌ण में ्‌होता्‌है ्‌॥१४-१५॥
Bo

राजा्‌के्‌दै घ्यण्‌(दीनघणका, तालाब)्‌को्‌अड़तालीस, बत्तीस, चौबीस्‌या्‌सोलह्‌दण्ड्‌की्‌दरू ी्‌पर्‌ननसमणत्‌


करना्‌चादहये्‌तथा्‌प्रथम्‌प्राकार्‌को्‌इसके्‌बाहर्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌तीन्‌हाथ्‌ववस्तत
ृ ्‌एवं्‌
ग्यारह्‌हाथ्‌ऊूँचा्‌होता्‌है्‌।्‌प्राकार्‌के्‌बाहर्‌सात्‌हाथ्‌चौड़ड़्‌सड़क्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌बाहर्‌नौ्‌
हाथ्‌चौड़ी्‌भवनो्‌की्‌पंन्क्त्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌पश्चात्‌भवनों्‌की्‌अन्धतम्‌पंन्क्त्‌एवं्‌उसके्‌
44

बाहर्‌प्राकार्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌प्राकार्‌एक्‌दण्ड्‌चौड़ा्‌एवं्‌साढ़े ्‌दस्‌हाथ्‌ऊूँचा्‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌


चारो्‌और्‌नौ्‌हाथ्‌चौड़ी्‌सडक्‌होती्‌है ्‌।्‌इससे्‌बत्तीस्‌दण्ड्‌की्‌दरू ी्‌पर्‌बाहरी्‌प्राकार्‌'मयाणदद' होता्‌
है ्‌।्‌यह्‌डेढ़्‌दण्ड्‌ववस्तत
ृ ्‌एवं्‌पधद्रह्‌हाथ्‌ऊूँचा्‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌बाहर्‌तीन्‌दण्ड्‌ववस्तत
ृ ्‌मागण्‌
होता्‌है ्‌।्‌राजभवन्‌के्‌बाहर्‌दे ख-रे ख्‌के्‌सलये्‌बारह्‌सुरक्षाकमी्‌ननयुक्त्‌ककये्‌जाते्‌है ्‌।्‌
बुद्धिमान्‌पुरुषों्‌ने्‌सभवत्तयों्‌के्‌बाहर्‌एवं्‌भीतर्‌का्‌मान्‌इस्‌प्रकार्‌ननिाणररत्‌ककया्‌है ्‌॥१६-२१॥
एत्गोपुराण
गोपुर्‌द्वार्‌-्‌छोिे ्‌राजाओं्‌के्‌भवनों्‌में ्‌तीन्‌प्राकार, तीन्‌मागण्‌एवं्‌तीन्‌भाग्‌(तीन्‌भवनों्‌की्‌
पंन्क्तयाूँ)्‌होती्‌है ्‌।्‌इनमें ्‌चार्‌से्‌अधिक्‌गोपुर्‌नही्‌होते्‌है ्‌।्‌प्रमुख्‌गोपुर्‌सबसे्‌अधिक्‌उधनत्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌पन्श्चम्‌का्‌प्रवेशद्वार्‌(गोपुर)्‌नीचा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌प्रिान्‌गोपुर्‌भवन्‌के्‌पूव्‌ण या्‌
दक्षक्षर्मख
ु ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उत्तर्‌या्‌पन्श्चममख
ु ्‌(राजाओं्‌के्‌सलये)्‌प्रशस्त्‌नही्‌होता्‌है ्‌।्‌राजाओं्‌
के्‌भवन्‌में ्‌पाूँच्‌मख
ु ्‌अभीष्ि्‌नही्‌होते्‌।्‌पव
ू व
ण र्र्णत्‌(संख्या्‌में )्‌गोपरु ्‌होने्‌चादहये्‌॥२२-२३॥
गह
ृ विन्यास
भवनों्‌का्‌ववधयास्‌-्‌कुछ्‌ववद्वानों्‌के्‌मतानुसार्‌राननयों्‌का्‌भवन्‌राजाओं्‌के्‌भवन्‌के्‌भीतर्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌मध्य्‌में ्‌आूँगन्‌या्‌एक्‌सौ्‌स्तम्भों्‌से्‌युक्त्‌प्रपा्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌दक्षक्षर््‌
भाग्‌में ्‌राजभवन्‌तथा्‌पन्श्चम्‌भाग्‌में ्‌असभषेक-गह
ृ ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उत्तर्‌ददशा्‌में ्‌एक्‌तल्‌या्‌
अनेक्‌तल्‌से्‌युक्त्‌राजमदहषी्‌(पिरानी)्‌का्‌भवन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌राजा्‌का्‌प्रिान्‌आवास्‌
पन्श्चम्‌ददशा्‌में ्‌पूवम
ण ुख्‌होना्‌चादहये्‌॥२४-२६॥
पररखा
खाई्‌-्‌बाह्य्‌प्राकार्‌के्‌चारो्‌ओर्‌पररखा्‌होनी्‌चादहये, न्जसकी्‌चौड़ाई्‌छः्‌दण्ड्‌से्‌लेकर्‌नौ्‌

om
दण्डपयणधत्‌होती्‌है ्‌।्‌पररखा्‌के्‌बाहर्‌एवं्‌भीतर्‌भाग्‌में ्‌तीन्‌दण्ड्‌ववस्तत
ृ ्‌मागण्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
पररखा्‌के्‌मूल्‌भाग्‌का्‌ववस्तार्‌ऊपरी्‌भाग्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌आठवे्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
इसकी्‌गहराई्‌आवश्यकतानुसार्‌(पररन्स्थनत्‌के्‌अनुसार)्‌एवं्‌आकृनत्‌घण्िे ्‌के्‌समान्‌(अथवा्‌
सुरक्षा्‌के्‌अनुसार)्‌होनी्‌चादहये्‌॥२७-२८॥
पुनगह
णृ ववधयासः
पुनः्‌गह
s.c
ृ ्‌का्‌ववधयास्‌-्‌रानी्‌के्‌भवन्‌के्‌बाहर्‌गह
ृ ों्‌को्‌आवश्यकतानुसार्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
अब्‌मै्‌यहाूँ्‌उनके्‌दै ववक्‌भाग्‌का्‌वर्णन्‌कर्‌रहा्‌हूूँ्‌।्‌प्रथम्‌प्राकार्‌के्‌बाहर्‌का्‌भवन्‌दे वता्‌के्‌
भाग्‌के्‌अनुसार्‌होना्‌चादहये्‌॥२९॥
ok
प्रथमािरण
द्वारहम्यण्‌संज्ञक्‌द्वार्‌आयण्‌के्‌पद्‌पर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इधद्र्‌एवं्‌सूय्‌ण के्‌पद्‌पर्‌एक्‌बड़ा्‌आूँगन्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌भश
ृ ्‌एवं्‌व्योम्‌के्‌पद्‌पर्‌वत्त
ृ ्‌(शालाववशेष)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌पूषा्‌के्‌पर्‌पर्‌स्वर्ण्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌सभी्‌सालाओं्‌(प्राकारों)्‌का्‌आूँगन्‌राक्षस्‌के्‌पद्‌से्‌लेकर्‌ववतथ्‌के्‌पद्‌तक्‌होना्‌
Bo

चादहये्‌।्‌यम्‌के्‌पद्‌पर्‌अत्यधत्‌उधनत्‌सेनावेशहम्यण्‌(रक्षाकमी्‌से्‌यक्
ु त्‌प्रवेशद्वार्‌पर्‌ननसमणत्‌
शाला)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌गधिवण्‌के्‌पद्‌पर्‌नीड़्‌(सजाविी्‌र्खड़की्‌की्‌आकृनत)्‌के्‌समान्‌ननमाणर््‌
होना्‌चादहये, जो्‌नत्ृ य्‌करने्‌के्‌अनक
ु ू ल्‌रङ्गस्थल्‌से्‌सश
ु ोसभत्‌हो्‌।्‌यह्‌ववमान्‌मन्धदर, शाला्‌या्‌
हम्यण्‌में ्‌होना्‌चादहये्‌॥३०-३२॥
44

भङ्
ृ गराज्‌के्‌पद्‌पर्‌अश्वशाला, भश
ृ ्‌के्‌पद्‌पर्‌सनू तकागह
ृ , वपत्‌ृ के्‌पद्‌पर्‌स्थानहम्यण्‌(स्वागत्‌
कक्ष), दौवाररक्‌एवं्‌सक
ु ण्ठ्‌के्‌पद्‌पर्‌जललीला्‌(स्थानववशेष, सम्भवतः्‌जलक्रीडा-स्थल)्‌ननसमणत्‌
करना्‌चादहये्‌।्‌पुष्पदधत्‌के्‌पद्‌पर्‌खलूररका्‌(अनतररक्त्‌बाहर्‌ननकला्‌स्थान्‌या्‌कक्ष)्‌ननसमणत्‌
करना्‌चादहये, जहाूँ्‌नमक्‌एवं्‌मररच्‌आदद्‌मसाले्‌रक्खे्‌जायूँ्‌॥३३-३४॥
वरुर्, असुर, शोष्‌एवं्‌समर्‌के्‌पद्‌पर्‌सङ्करालय्‌(समलने-जुलने्‌का्‌स्थान)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌
दादहने्‌एवं्‌बाूँये्‌रानी्‌का्‌कक्ष्‌एवं्‌गभाणगार्‌होना्‌चादहये्‌।्‌समर्‌के्‌पद्‌पर्‌नत्ृ यशाला्‌एवं्‌रस्‌
(नाट्यशाला)्‌तथा्‌उपस्करगह
ृ ्‌(नत्ृ यादद्‌से्‌सम्बन्धित्‌सामग्री्‌रखने्‌का्‌कक्ष्‌)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
रोग्‌एवं्‌समीरर््‌के्‌पद्‌पर्‌पूर््‌ण रूप्‌से्‌बधद्‌आवास्‌कक्ष्‌होना्‌चादहये्‌॥३५-३६॥
विणमान्‌आदद्‌चतुश्शाल्‌गह
ृ ो्‌में ्‌नाग्‌के्‌पद्‌पर्‌सैरधध्री्‌(केशसज्जा्‌करने्‌वाली्‌स्री)्‌एवं्‌िारी्‌
न्स्रयों्‌(बच्चों्‌की्‌दे ख-रे ख्‌करने्‌वाली्‌मदहलाओं)्‌का्‌कक्ष, मुख्य्‌के्‌पद्‌पर्‌कधयाओं्‌का्‌गह
ृ ्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌भललाि्‌के्‌पद्‌पर्‌औषिकक्ष्‌एवं्‌मग
ृ ्‌के्‌पद्‌पर्‌सांवादहका्‌गह
ृ ्‌(मासलश्‌करने्‌
वाली्‌स्री्‌का्‌कक्ष)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌रुचक्‌आदद्‌चतश्ु शाल्‌गह
ृ ्‌में ्‌यहाूँ्‌कक्ष्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌
।्‌उददनत्‌एवं्‌आपवत्स्‌के्‌पद्‌पर्‌स्नानगह
ृ ्‌होना्‌चादहये, जहा~म्‌पीने्‌का्‌जल्‌एवं्‌उष्र््‌जल्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌ववद्वानों्‌के्‌अनुसार्‌यह्‌प्रासाद्‌के्‌समय्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इष्िदे व्‌का्‌स्थान्‌ईशान्‌
एवं्‌जयधत्‌के्‌पद्‌पर्‌होना्‌चादहये्‌॥३७-४०॥
महे धद्र्‌के्‌पद्‌पर्‌भोजनकक्ष्‌होना्‌चादहये्‌।्‌महीिर्‌और्‌मरीच्‌के्‌पद्‌पर्‌(भोजनकक्ष)्‌अथवा्‌
पावणत्‌कूमण्‌सभाकक्ष्‌के्‌समान्‌सम्बाि्‌(समलने-जुलने्‌का्‌स्थान)्‌ननसमणत्‌कराना्‌चादहये्‌।्‌सभी्‌
द्वार्‌एवं्‌सभवत्तयाूँ्‌गह
ृ स्वामी्‌की्‌इच्छा्‌के्‌अनुसार्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌प्रथम्‌आवरर््‌(प्रथम्‌आकार)्‌
में ्‌(सभी्‌अंगो्‌का)्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌।्‌अब्‌द्ववतीय्‌आवरर््‌का्‌वर्णन्‌क्रमानुसार्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌
है ्‌॥४१-४२॥

om
्वितीयािरण
द्ववतीय्‌प्राकार्‌-्‌इधद्र्‌एवं्‌आददत्य्‌के्‌पद्‌पर्‌छर्‌एवं्‌भेरी्‌का्‌स्थान्‌एवं्‌शंख, काहल्‌तथा्‌तूय्‌ण
आदद्‌अधय्‌वाद्यों्‌का्‌स्थान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सत्य्‌के्‌पद्‌पर्‌दान्‌की्‌सामग्री, भश
ृ ्‌के्‌पद्‌पर्‌
िमणसम्बधिी्‌कायणहेतु्‌जल, पंन्क्तक्‌(आकाश)्‌के्‌पद्‌पर्‌ओखली, ज्वलन्‌(अन्ग्न)्‌के्‌पद्‌पर्‌
s.c
इधिन, पूषा, साववधद्र्‌एवं्‌ववतथ्‌के्‌पद्‌पर्‌अश्वशाला्‌होनी्‌चादहये्‌॥४३-४४॥
पूव्‌ण में ्‌न्स्थत्‌शालाओं्‌के्‌द्वार्‌पन्श्चम्‌ददशा्‌में , दक्षक्षर््‌में ्‌न्स्थत्‌शालाओं्‌के्‌द्वार्‌उत्तर्‌में ,
पन्श्चम्‌में ्‌न्स्थत्‌भवनों्‌का्‌मुख्‌पूव्‌ण में ्‌एवं्‌उत्तर्‌मे्‌न्स्थत्‌शालाओं्‌के्‌मुख्‌दक्षक्षर््‌में ्‌होने्‌
चादहये्‌।्‌सभी्‌गह
ृ ्‌मध्य्‌में ्‌न्स्थत्‌भवन्‌के्‌सामने्‌मागण्‌द्वारा्‌पथ
ृ क्‌-पथ
ृ क्‌्‌होना्‌चादहये्‌॥४५-
ok
४६॥
राक्षस्‌के्‌पद्‌पर्‌शस्रागार, (द्वार्‌के)्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌द्वारशाला्‌(द्वाररक्षक्‌का्‌कक्ष), िमणराज्‌के्‌
पद्‌पर्‌अधन्‌एवं्‌पेय्‌पदाथों्‌को्‌तैयार्‌करने्‌का्‌कक्ष्‌होना्‌चादहये्‌।्‌चतुश्शाल्‌गह
ृ ्‌को्‌मध्य्‌
रङ्ग्‌(मध्य्‌में ्‌आच्छाददत्‌हाल्‌या्‌बड़ा्‌कमरा)्‌से्‌यक्
ु त्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌गधिवण्‌के्‌पद्‌
Bo

पर्‌सेनापनत्‌का्‌स्थान्‌प्रशस्त्‌एवं्‌ववजय्‌प्रदान्‌करने्‌वाला्‌होता्‌है ्‌।्‌ऐसा्‌भी्‌मत्‌है ्‌कक्‌


भंग
ृ राज्‌के्‌पद्‌पर्‌(सेनापनत्‌का्‌स्थान)्‌अजेय्‌होता्‌है ्‌।्‌मष
ृ ्‌के्‌पद्‌पर्‌व्यालकामी्‌(सपेरा)्‌एवं्‌
इधद्रकाजाली्‌(जादग
ू र)्‌आदद्‌का्‌स्थान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ननऋनत्‌के्‌पर्‌पर्‌दौवाररक्‌एवं्‌सक
ु ण्ठ्‌के्‌
पद्‌पर्‌भैसों्‌का्‌स्थान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌पष्ु पदधत्‌आदद्‌के्‌पद्‌पर्‌दानगह
ृ , ईक्षर्गह
ृ ्‌(समलने-जल
ु ने्‌
44

का्‌स्थान)्‌तथा्‌स्नानगह
ृ ्‌होना्‌चादहये्‌॥४७-५०॥
नाग्‌एवं्‌रुद्र्‌के्‌भाग्‌पर्‌लम्बी्‌दीनघणका्‌(तालाब)्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌कधयाओं्‌एवं्‌(उनकी)्‌िाबरयों्‌
का्‌स्थान्‌मुख्य्‌के्‌पद्‌पर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सामाधयतया्‌ववद्वानों्‌के्‌मतानुसार्‌कञ्जुककयों्‌से्‌
मद्गु्‌(एक्‌ववशेष्‌प्रकार्‌के्‌राजसेवक, सङ्कर्‌जानत्‌के्‌लोग)्‌का्‌स्थान्‌अधयर्‌(राजभवन्‌से्‌हि्‌
कर)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌भललाि, सोम्‌एवं्‌मग
ृ ्‌के्‌पद्‌पर्‌कृण्व्‌आदद्‌(धचरकार्‌एवं्‌कलाकार्‌आदद)्‌
का्‌ननवास्‌होना्‌चादहये्‌।्‌अददनत्‌के्‌पद्‌पर्‌कुन्ब्जनी्‌(कुबड़ी), वामनी्‌कधया्‌(बौनी)्‌एवं्‌षण्डकी्‌
(दहजड़ी)्‌आदद्‌का्‌स्थान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उददनत, ईश्‌एवं्‌पजणधय्‌के्‌पद्‌पर्‌िारी्‌न्स्रयों्‌का्‌स्थान्‌
होना्‌चादहये्‌॥५१-५३॥
आप्‌एवं्‌आपवत्स्‌के्‌पद्‌पर्‌बावडी, कूप, दीनघणका्‌(तालाब), पीने्‌योग्य्‌जल्‌का्‌स्थान्‌एवं्‌पुष्पों्‌
का्‌बाग्‌होना्‌चादहये्‌।्‌जयधत्‌के्‌पद्‌पर्‌दक्षक्षर्ा-गह
ृ ्‌एवं्‌सुरेधद्र्‌के्‌पद्‌पर्‌दानशाला्‌होनी्‌
चादहये्‌।्‌पव
ू ्‌ण से्‌दक्षक्षर््‌की्‌ओर्‌ननसमणत्‌इन्‌सभी्‌भवनों्‌का्‌मख
ु ्‌मख्
ु य्‌भवन्‌की्‌ओर्‌होना्‌
चादहये्‌॥५४-५५॥
तत
ृ ीयावरर्म
तत
ृ ीय्‌आवरर््‌या्‌प्राकार्‌-्‌इधद्र्‌के्‌पद्‌पर्‌शास्र, रवव्‌के्‌पद्‌पर्‌संगीत, सत्य्‌एवं्‌भश
ृ ्‌के्‌पद्‌
पर्‌अध्यय्न, आकाश्‌के्‌पद्‌पर्‌प्रिान्‌रसोईगह
ृ , पूषा्‌एवं्‌पावक्‌के्‌पद्‌पर्‌गायों्‌एवं्‌उनके्‌बछड़ो्‌
को्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌ववतथ्‌के्‌पद्‌पर्‌नमक, वललूर्‌(सूखा्‌मांस), स्नायु्‌(नस, नाड़ी)्‌तथा्‌चमण्‌
रखना्‌चादहये्‌।्‌राक्षस्‌के्‌पद्‌पर्‌गजशाला्‌एवं्‌िमण्‌के्‌पद्‌पर्‌धचर्‌एवं्‌सशलप्‌का्‌स्थान्‌होना्‌
चादहये्‌एवं्‌इसकी्‌योजना्‌दण्डक, शूप्‌ण या्‌लांगल्‌(हल)्‌के्‌समान्‌करनी्‌चादहये्‌॥५६-५७॥
गधिवण्‌एवं्‌भंग
ृ राज्‌के्‌पद्‌पर्‌रसपदाथों्‌का्‌स्थान्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌मष
ृ ्‌के्‌पद्‌पर्‌दाह्‌
(इधिन), वपत्‌ृ एवं्‌दौवाररक्‌के्‌पद्‌पर्‌दान-सामग्री, सुग्रीव्‌के्‌पद्‌पर्‌मललों्‌का्‌ननवास्‌तथा्‌

om
पुष्पदधत्‌के्‌पद्‌पर्‌चार्‌कोष्ठ्‌(शालायें)्‌होने्‌चादहये्‌।्‌॥५८-५९॥
वारुर््‌के्‌पद्‌पर्‌युवराज्‌की्‌शाला्‌या्‌मासलका्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌वही्‌पर्‌अश्वशाला्‌एवं्‌पुरोदहत्‌
का्‌आवास्‌होना्‌चादहये्‌।्‌असुर्‌के्‌पद्‌पर्‌चधद्रशाला्‌एवं्‌शोष्‌के्‌पद्‌पर्‌दहरर्ों्‌का्‌स्थान्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌रोग्‌के्‌पद्‌पर्‌गिे्‌एवं्‌ऊूँि्‌का्‌स्थानन्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌औषि-स्थान्‌भी्‌वही्‌ननसमणत्‌
s.c
करना्‌चादहये्‌।्‌वायु्‌के्‌पद्‌पर्‌वापी्‌एवं्‌गोरनाग्‌के्‌पद्‌पर्‌पुष्कररर्ी्‌(कमल्‌का्‌तालाब)्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌मुख्य्‌एवं्‌भललाि्‌के्‌पद्‌पर्‌गजशाला्‌एवं्‌अश्वशाला्‌होनी्‌चादहये्‌॥६०-६२॥
सोम्‌के्‌पद्‌पर्‌प्रसूनतगह
ृ ्‌एवं्‌उपनीनतका्‌(ववचार-ववमशण्‌का्‌स्थान)्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌मग
ृ , अददनत,
उददनत, ईशान्‌एवं्‌जयधत्‌के्‌पद्‌पर्‌दीनघणका्‌(तालाब)्‌आदद्‌होना्‌चादहये्‌।्‌वही्‌पर्‌ववहार्‌एवं्‌
ok
आराम्‌(उपवन)्‌तथा्‌आूँगन्‌से्‌युक्त्‌सभा-स्थल्‌होना्‌चादहये्‌॥६३-६४॥
नगर
नगर्‌-्‌(राज)्‌भवन्‌के्‌सामने्‌एवं्‌बगल्‌में ्‌राजा्‌की्‌सेनापंन्क्त्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌बाहर्‌
व्यापाररयों्‌के्‌आवास्‌की्‌पंन्क्त्‌आवश्यकतानस
ु ार्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌राजभवन्‌की्‌पन्श्चम्‌ददशा्‌में ्‌
Bo

लम्बी्‌दीनघणका, वापी्‌एवं्‌कूप्‌आदद्‌क्रमशः्‌ओने्‌चादहये्‌।्‌वही्‌पर्‌अधतःपरु ्‌तथा्‌मल


ू भत्ृ यों्‌(वंशो्‌
से्‌रहने्‌वाले्‌सेवकों)्‌के्‌आवास्‌की्‌पंन्क्त्‌होनी्‌चादहये्‌॥६५-६६॥
(नगर्‌में )्‌दीनघणका, आराम्‌(उपवन), वापी्‌एवं्‌कूप्‌सभी्‌स्थानों्‌पर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ववसभधन्‌जानत्‌
के्‌लोग्‌एवं्‌ववसभधन्‌प्रकार्‌की्‌न्स्रयाूँ्‌वहाूँ्‌ननवास्‌करती्‌है ्‌।्‌ववसभधन्‌प्रकार्‌केसशलपी्‌वहाूँ्‌
44

ननवास्‌करते्‌है ्‌तथा्‌(नगर)्‌छः्‌प्रकार्‌की्‌सेनाओं्‌से्‌यक्
ु त्‌होता्‌है ्‌।्‌पव
ू ोत्तर्‌कोर््‌एवं्‌दक्षक्षर्-
पव
ू ्‌ण कोन्‌में ्‌गजशाला्‌एवं्‌अश्वशाला्‌होती्‌है ्‌।्‌नगर्‌ववसभधन्‌वर्ण्‌के्‌लोगों्‌से्‌यक्
ु त, ववसभधन्‌
व्यापारीवगण्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌सभी्‌वगण्‌के्‌लोग्‌राजा्‌की्‌इच्छा्‌के्‌अनुसार्‌अपने-अपने्‌
असभिान्‌वाले्‌होने्‌चादहये्‌।्‌॥६७-६९॥
नगरमभवर्त्
नगर्‌का्‌प्राकार्‌-्‌नगर्‌को्‌चारो्‌ओर्‌से्‌घेरने्‌वाला्‌प्राकार्‌दो्‌दण्ड्‌चौड़ा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसकी्‌
चौड़ाई्‌क्रमशः्‌पाूँच, छः्‌या्‌सात्‌हाथ्‌माप्‌की्‌भी्‌कही्‌गई्‌है ्‌।्‌इसकी्‌ऊूँचाई्‌चौड़ाई्‌से्‌दग
ु ुनी्‌या्‌
तीन्‌गुनी्‌होनी्‌चादहये्‌एवं्‌इसके्‌बाहर्‌समट्िी्‌की्‌सभवत्त्‌होनी्‌चादहये्‌या्‌इसके्‌बाहर्‌एक्‌
िनुप्रमार््‌(एक्‌दधड)्‌से्‌पररखा्‌एवं्‌वप्र्‌(समट्िी्‌की्‌सभवत्त)्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌बाहर्‌सभी्‌
स्थान्‌पर्‌सशन्लपका्‌(रचना्‌ववशेष)्‌होनी्‌चादहये्‌॥७०-७१॥
राजिेश्मगोपरु ाण
राजभवन्‌के्‌गोपरु ्‌द्वार्‌-्‌सभी्‌राजभवनों्‌में ्‌छोिा्‌या्‌बड़ा्‌गोपरु ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌बाहरी्‌(प्राकार्‌
का)्‌गोपरु ्‌स्वामी्‌(राजा)्‌के्‌आवास्‌बराबर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यदद्‌स्वामी्‌का्‌आवास्‌छोिा्‌हो्‌तो्‌
गोपुर्‌आवास्‌से्‌छोिा्‌एवं्‌एक्‌तल्‌का्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यदद्‌प्रिान्‌भवन्‌नौ्‌या्‌ग्यारह्‌तल्‌का्‌
हो्‌तो्‌द्वार-गोपुर्‌सात्‌तल्‌का्‌होना्‌चादहये्‌।्‌भीतरी्‌(सभवत्त्‌पर्‌ननसमणत)्‌गोपुर्‌बाहरी्‌सभवत्तयों्‌के्‌
गोपुर्‌से्‌क्रमशः्‌एक-एक्‌तल्‌कम्‌होता्‌जाना्‌चादहये्‌॥७२-७४॥
नरे धद्र्‌राजाओं्‌(राजाओं्‌का्‌स्तरववशेष)्‌का्‌सबसे्‌बड़ा्‌गोपुर्‌द्वार्‌महे धद्र्‌के्‌पद्‌पर्‌या्‌राक्षस्‌के्‌
पद्‌पर्‌पाूँच्‌या्‌तीन्‌तल्‌का्‌होना्‌चादहये्‌।्‌पुष्पदधत्‌और्‌भललाि्‌के्‌पद्‌पर्‌कम्‌तलों्‌का्‌
गोपुर्‌द्वार्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सुग्रीव, मुख्य, जयधत्‌एवं्‌ववतथ्‌के्‌पद्‌पर्‌पक्षद्वार्‌(पाश्वणद्वार)्‌एक्‌
या्‌दो्‌तल्‌से्‌युक्त्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌॥७५-७७॥

om
ववशेष्‌रूप्‌से्‌नरे धद्रों्‌का्‌भवन्‌इधद्र्‌के्‌पद्‌पर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ब्रह्मा्‌के्‌भाग्‌से्‌संलग्न्‌
राजभवन्‌सभी्‌प्रकार्‌की्‌सम्पवत्तयों्‌एवं्‌सुखों्‌का्‌प्रदाता्‌होता्‌है ॥७८॥
िेश्मतललर्मबविधान
राजभवन्‌के्‌तल्‌का्‌वविान्‌-्‌सम्पूर््‌ण पधृ थवी्‌के्‌स्वामी्‌राजा्‌का्‌भवन्‌ग्यारह्‌तल्‌का्‌होता्‌है ्‌।्‌
s.c
ब्राह्मर्ों्‌का्‌भवन्‌नौ्‌तल्‌का, राजाओं्‌(क्षबरयों)्‌का्‌भवन्‌सात्‌तल्‌का, मण्डल्‌के्‌स्वासमयों्‌का्‌
भवन्‌छः्‌तल्‌क्‌युवराज्‌का्‌भवन्‌पाूँच्‌तल्‌का, वैश्यों्‌का्‌चार्‌तल्‌का्‌तथा्‌योद्िाओं्‌एवं्‌
सेनाओं्‌के्‌स्वामी्‌का्‌भवन्‌भी्‌चार्‌तल्‌का्‌होता्‌है ्‌।्‌शूद्रों्‌का्‌भवन्‌एक्‌से्‌लेकर्‌तीन्‌
तलपयणधत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सामधत्‌आदद्‌प्रमुखों्‌का्‌भवन्‌पाूँच्‌भूसमयों्‌का्‌होना्‌चादहये्‌॥७९-८१॥
ok
सभी्‌राजभवन्‌सम्‌या्‌ववषम्‌संख्या्‌वाले्‌तल्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌राजा्‌की्‌न्स्रयों्‌तथा्‌दे ववयों्‌
(अधय्‌पन्त्नयो)्‌के्‌भवन्‌के्‌तल्‌सम्‌या्‌ववषम्‌संख्या्‌में ्‌होते्‌है ्‌।्‌दन्ण्डयुक्त, लूपायुक्त, दो्‌नेर्‌
(र्खड़की)्‌एवं्‌प्रस्तर्‌से्‌युक्त्‌मवृ त्तका-ननसमणत, तर्
ृ ों्‌(घास-फूस)्‌से्‌आच्छाददत, एक्‌तल्‌या्‌दो्‌तल्‌
से्‌यक्
ु त, स्तवू पका्‌एवं्‌कर्णलप
ु ा्‌से्‌रदहत्‌भवन्‌सभी्‌वर्ण्‌वालों्‌के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌॥८२-८३॥
Bo

समधश्रत्‌जानत्‌के्‌लोगों, सभी्‌प्रकार्‌के्‌ऐश्वयण्‌का्‌भोग्‌करने्‌वालों, रुचक्‌आदद्‌भवनों्‌में ्‌ननवास्‌


करने्‌वालों्‌के्‌भवन्‌में ्‌(तल्‌आदद्‌का)्‌आवश्यकतानस
ु ार्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌यहाूँ्‌न्जन्‌अंगों्‌
की्‌चचाण्‌नही्‌की्‌गई्‌है , उनका्‌प्रयोग्‌बद्
ु धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌आवश्यकतानस
ु ार्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
इस्‌प्रकार्‌पन्ण्डतों्‌ने्‌राजाओं्‌की्‌राजिानी्‌के्‌सामाधय्‌ननयमों्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌है ्‌॥८४-८५॥
44

नरे न्द्रिेश्म
नरे धद्र्‌का्‌राजभवन्‌-्‌अब्‌मै्‌(मय)्‌ववशेष्‌रूप्‌से्‌नरे धद्र्‌के्‌सनातन्‌आवास्‌के्‌ववषय्‌में ्‌कहता्‌
हूूँ्‌॥८६॥
प्राकार
प्राकार, बाहरी्‌सभवत्त्‌-्‌प्राकार्‌की्‌चौड़ाई्‌एक्‌दण्ड्‌(एवं्‌उससे्‌लगी्‌हुई)्‌पररखा्‌दो्‌या्‌तीन्‌दण्ड्‌
की्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌वत्त
ृ -मागण्‌चार्‌दण्ड्‌एवं्‌बीस्‌दण्ड्‌तक्‌गह
ृ ों्‌की्‌पंन्क्तयाूँ्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
वेश्याओं्‌की्‌क्रीड़ा्‌से्‌आवत
ृ ्‌मागण्‌तीन्‌या्‌चार्‌दण्ड्‌मान्‌का्‌होना्‌चादहये्‌।्‌वत्त
ृ -मागण्‌चार्‌दण्ड्‌
एवं्‌बीस्‌दण्ड्‌तक्‌गह
ृ ों्‌की्‌पंन्क्तयाूँ्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌(इसके्‌पश्चात्‌)्‌तीन्‌दण्ड्‌का्‌वप्र्‌मागण्‌
(समट्दि्‌से्‌ननसमणत्‌मागण)्‌तथा्‌पाूँच्‌हाथ्‌प्रमार््‌का्‌प्राकार्‌(दस
ू रा्‌प्राकार)्‌होना्‌चादहये्‌॥८७-८८॥
उसकी्‌(द्ववतीय्‌प्राकार्‌की्‌)्‌पररखा्‌चार्‌दण्ड्‌चौड़ी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌पररखा्‌के्‌चारो्‌ओर्‌आठ्‌
यन्ष्ि्‌ववस्तत
ृ ्‌मागण्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌पश्चात्‌अड़तालीस्‌दण्ड्‌ववस्तत
ृ ्‌क्षेर्‌में ्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌
भवन्‌होने्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌बाहर्‌चारो्‌ओर्‌छः्‌या्‌सात्‌िन्‌ु प्रमार््‌ववस्तत
ृ ्‌मागण्‌होने्‌चादहये्‌।्‌
पुनः्‌चार्‌दण्ड्‌प्रमर््‌का्‌वप्र्‌एवं्‌सात्‌हाथ्‌का्‌प्राकार्‌(तीसरा्‌प्राकार)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌(इसके्‌
पश्चात)्‌एक्‌दण्ड्‌प्रमार््‌का्‌नागों्‌से्‌युक्त्‌बधिन्‌(बाूँि, खाई)्‌होना्‌चादहये्‌॥८९-९१॥
पररखा्‌की्‌चौड़ाई्‌आठ्‌दण्ड्‌से्‌लेकर्‌बारह्‌दण्डपयणधत्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌प्राकार्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌बराबर्‌
सभतरी्‌एवं्‌बाहरी्‌मागण्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उसे्‌बाहर्‌दस्‌दण्ड्‌तक्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌लोगों्‌का्‌आवास्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌अथवा्‌वहाूँ्‌प्राकार्‌(चौथा्‌प्राकार)्‌या्‌आवास्‌के्‌साथ्‌पररखाये्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
वास्तुववदों्‌के्‌द्वारा्‌इस्‌प्रकार्‌वप्र्‌एवं्‌प्राकार्‌की्‌प्रशंसा्‌की्‌गई्‌है ्‌।्‌पाूँचवाूँ्‌आवरर््‌(प्राकार)्‌
आठ्‌हाथ्‌चौड़ा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌भीतरी्‌भागों्‌की्‌योजना्‌आवश्यकतानुसार्‌करनी्‌चादहये्‌॥९२-९४॥

om
िेश्मविन्यास
राजभवन्‌का्‌ववधयास्‌-्‌राजभवन्‌के्‌चन
ु े्‌हुये्‌ववस्तार्‌एवं्‌लम्बाई्‌के्‌छः्‌एवं्‌नौ्‌भाग्‌करने्‌
चादहये्‌।्‌एक्‌भाग्‌सामने्‌के्‌सलये, एक्‌भाग्‌पीछे ्‌के्‌सलये्‌एवं्‌एक-एक्‌भाग्‌दोनों्‌पाश्वो्‌के्‌
सलये्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌भाग्‌में ्‌पैंतीस्‌भाग्‌ब्रह्मा्‌का्‌स्थान्‌होता्‌है ्‌।्‌उस्‌स्थान्‌पर्‌सौ्‌
s.c
स्तम्भों्‌वाला्‌मण्डप्‌एवं्‌उसके्‌भीतर्‌वेददकापीठ्‌होना्‌चादहये्‌या्‌उसके्‌भीतर्‌दे वालय्‌हो्‌एवं्‌
उसके्‌चारो्‌ओर्‌प्रपा्‌ननसमणत्‌हो्‌।्‌एक्‌भाग्‌से्‌मागण्‌एवं्‌उसी्‌प्रमार््‌से्‌खलुररका्‌(अनतररक्त्‌
भाग)्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌चार्‌द्वारों्‌से्‌युक्त, सौन्ष्ठक्‌(लम्बा्‌कक्ष)्‌एवं्‌कोष्ठ्‌से्‌युक्त्‌
होने्‌पर्‌प्रशस्त्‌होती्‌है ्‌॥९५-९७॥
ok
राजभवन्‌का्‌केधद्रभाग्‌के्‌ननयमों्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌।्‌वहाूँ्‌नौ्‌पदों्‌पर्‌प्रमुख्‌दे वता्‌का्‌
स्थान्‌भी्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌राजभवन्‌को्‌अभीन्प्सत्‌भाग्‌में , दे वालय्‌के्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌तथा्‌ज्येष्ठ्‌
राननयों्‌के्‌आवास्‌के्‌उत्तर्‌भाग्‌में ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌आयण्‌के्‌पद्‌पर्‌द्वार्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌न्जसके्‌
पन्श्चम्‌में ्‌हम्यण, शाला्‌या्‌सभी्‌रं ग-ववरं गे्‌अलंकरर्ों्‌से्‌यक्
ु त्‌असभषेक-सभा्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌चारो्‌
Bo

कोनों्‌पर्‌दृढ़्‌स्तम्भों्‌से्‌यक्
ु त्‌खलरू रकायक्
ु त्‌सभा्‌होनी्‌चादहये्‌॥९८-१००॥
पव
ू ोत्तर्‌ददशा्‌में ्‌जल, स्नान्‌एवं्‌दे वों्‌का्‌गह
ृ ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सामने्‌होम्‌का्‌स्थान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
पव
ू -ण दक्षक्षर््‌ददशा्‌में ्‌सेना्‌के्‌अवलोकन्‌का्‌हम्यण्‌(कक्ष)्‌या्‌कूि्‌होना्‌चादहये्‌।्‌पन्श्चम-दक्षक्षर््‌
कोर््‌में ्‌नत्ृ य, वाद्य्‌एवं्‌अधय्‌मनोरञ्जन्‌के्‌स्थान्‌तथा्‌उत्तर-पन्श्चम्‌कोर््‌मे्‌गायक्‌गादद्‌का्‌
44

एवं्‌अधय्‌(नाट्याददकमी)्‌न्स्रयों्‌का्‌स्थान्‌होना्‌चादहये्‌॥१०१-१०२॥
पव
ू ्‌ण ददशा्‌में ्‌दग
ु ्‌ण का्‌आूँगन्‌एवं्‌मेरु्‌गोपरु , पव
ू ोत्तर्‌ददशा्‌मे्‌जल, जलक्रीडा्‌का्‌आूँगन्‌एवं्‌सभा्‌
होनी्‌चादहये्‌।्‌वहाूँ्‌भोजन्‌एवं्‌पा्‌का्‌गह
ृ ्‌सभी्‌उधचत्‌लक्षर्ों्‌से्‌युक्त्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
पूव-ण दक्षक्षर््‌कोर््‌में ्‌मध्य-आूँगन्‌से्‌युक्त्‌सभा्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌वहाूँ्‌रत्न, सव
ु र्ण्‌एवं्‌वस्र्‌आदद्‌का्‌
गह
ृ ्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌।्‌उसके्‌पश्चात्‌दक्षक्षर््‌को्‌में ्‌मध्य-आूँगन्‌से्‌युक्त्‌सभा्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
इसके्‌बाहर्‌चारो्‌ओर्‌न्स्रयों्‌के्‌अपने्‌भवन्‌होने्‌चादहये्‌।्‌वहाूँ्‌आराम्‌(बगीचा)्‌से्‌युक्त्‌
क्रीड़ागह
ृ ्‌एवं्‌जल्‌का्‌स्थान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌पूवोत्तर्‌कोर््‌में ्‌सभी्‌न्स्रयों्‌का्‌सभावास्‌(सभी्‌के्‌
रूप्‌में ्‌आवास्‌या्‌कक्ष)्‌होना्‌चादहये्‌॥१०३-१०६॥
यहाूँ्‌राजभवन्‌के्‌न्जन्‌भीतरी्‌अंगो्‌एवं्‌बाहरी्‌अंगो्‌का्‌वर्णन्‌नही्‌ककया्‌गया्‌है , उनके्‌ववषय्‌में्‌
पव
ू व
ण र्र्णत्‌ननयम्‌जानना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌मनु नयों्‌ने्‌राजाओं्‌के्‌पद्मक्‌आवास्‌का्‌वर्णन्‌
ककया्‌है ्‌॥१०७॥
सौबलिेश्म
प्रथमािरण
सौबल्‌राजगह
ृ ्‌(पथम्‌आवरर्, प्राकार)्‌-्‌राजभवन्‌की्‌लम्बाई्‌एवं्‌चौड़ाई्‌सुननन्श्चत्‌कर्‌स्थानीय्‌
संज्ञक्‌वास्तुमण्डल्‌(एक्‌सौ्‌बीस्‌पद्‌वास्तु)्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌मध्य्‌पद्‌में ्‌सकल्‌
वास्तुमण्डल्‌के्‌अनुसार्‌ब्रह्मा्‌की्‌पीठ्‌बनानी्‌चादहये्‌।्‌यह्‌वेददका्‌पर्‌मण्डप्‌में ्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
रानी्‌का्‌भवन्‌दक्षक्षर््‌एवं्‌उत्तर्‌में ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌पन्श्चम्‌ददशा्‌में ्‌राजा्‌का्‌भवन्‌अनेक्‌तलों्‌से्‌
युक्त्‌होना्‌चादहये्‌।्‌पूव्‌ण ददशा्‌में ्‌आूँगन्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌द्वारशोभा्‌संज्ञक्‌द्वार्‌

om
आदद्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌द्वार्‌के्‌पन्श्चम्‌में ्‌पुवी्‌भाग्‌में ्‌असभषेक्‌गह
ृ ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
इसकी्‌योजना्‌पीठ्‌वास्तु्‌पद्‌पर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इस्‌पर्‌साल्‌(प्रथम्‌आवरर्)्‌पूव-ण वर्णन्‌के्‌
अनुसार्‌करना्‌चादहये्‌॥१०८-११०॥
्वितीयािरण
s.c
उसके्‌पश्चात्‌(्‌प्रथम्‌आवरर््‌के्‌पश्चात्‌)्‌पूव्‌ण से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌क्रमशः्‌जयधत, भानु्‌एवं्‌भश
ृ ्‌के्‌
पद्‌पर्‌आूँगन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उनके्‌मध्य्‌में ्‌तीन्‌तल्‌से्‌युक्त्‌द्वारहम्यण्‌द्वार्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
अन्ग्न्‌के्‌पद्‌पर्‌रसोई्‌एवं्‌ववतथ्‌के्‌पद्‌पर्‌मूल्‌कोश्‌(पररवाररक्‌कोष)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उसी्‌
पद-भाग्‌पर्‌द्वारप्रासाद्‌द्वार्‌का्‌ननमाणर््‌होना्‌चादहये्‌।्‌॥१११-११३॥
ok
यम, भंग
ृ राज्‌एवं्‌वपतभ
ृ ाग्‌पर्‌न्स्रयों्‌का्‌भवन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सुगल्‌के्‌पद्‌पर्‌नत्त
ृ शाला्‌
(रं गमञ्च, नाट्यगह
ृ )्‌एवं्‌वारुर््‌के्‌पद्‌पर्‌राजभवन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌शोष्‌के्‌पद्‌पर्‌अधतःपुर्‌एवं्‌
वायु्‌के्‌पद्‌पर्‌जल-क्रीड़ा्‌के्‌ननसमत्त्‌वापी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌मुख्य्‌के्‌पद्‌पर्‌राजमदहषी्‌का्‌
आवास, शाला्‌या्‌मासलका्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌॥११४-११५॥
Bo

तल
ु ाभार्‌का्‌ननमाणर््‌सोम्‌के्‌पद्‌पर्‌और्‌उसके्‌पश्चात्‌हे मगभण्‌का्‌कृत्य्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ददनत्‌के्‌
भाग्‌पर्‌सव
ु र्ण्‌एवं्‌रत्न्‌तथा्‌सग
ु न्धि्‌का्‌कक्ष्‌होना्‌चादहये्‌।्‌वही्‌गजशाला्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌ईश्‌
के्‌पद्‌पर्‌वापी्‌एवं्‌कूप्‌होना्‌चादहये्‌।्‌वही्‌वचोगह
ृ ्‌(शौचगह
ृ )्‌एवं्‌जलयधर्‌स्थावपत्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌वही्‌पर्‌साल्‌(द्ववतीय्‌आवरर्)्‌एवं्‌मागण्‌का्‌ननमाणर््‌पव
ू व
ण र्र्णत्‌ववधि्‌से्‌करना्‌चादहये्‌
44

॥११६-११७॥
तत
ृ ीय्‌आवरर््‌-्‌उसके्‌(द्ववतीय्‌आवरर्)्‌के्‌बाहर्‌स्थन्ण्डल्‌वास्तम
ु ण्डल्‌(उनचास्‌पद्‌का्‌
वास्तुमधडल)्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌बुद्धिमानों्‌के्‌मतानुसार्‌पजणधय, महेधद्र, भानु, सत्य्‌एवं्‌
अधतररक्ष्‌के्‌पद्‌पर्‌आूँगन्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌महे धद्र्‌के्‌पद्‌पर्‌चार्‌या्‌पाूँच्‌तल्‌से्‌युक्त्‌
द्वार्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌वही्‌शंख, भेरी्‌आदद्‌वाद्यों्‌के्‌ववसभधन्‌प्रकार्‌के्‌शब्द्‌होते्‌है ्‌।्‌
यहाूँ्‌न्जन्‌बातों्‌का्‌वर्णन्‌नही्‌ककया्‌गया्‌है , उधसभी्‌का्‌चारो्‌ओर्‌ननमाणर््‌पूवव
ण र्णन्‌के्‌अनुसार्‌
करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌(तत
ृ ीय्‌आवरर्)्‌के्‌बाहर्‌परमशायी्‌वास्तुमण्डल्‌(इक्यासी्‌पद)्‌ननसमणत्‌
करना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌पूव्‌ण भाग्‌में ्‌आूँगन्‌होना्‌चादहये्‌॥११८-१२०॥
चतुथाािरण
चौथा्‌आवरर््‌-्‌इसका्‌(पव
ू व
ण र्र्णत्‌आूँगन्‌का)्‌अधिकांश्‌भाग्‌जयधत्‌से्‌अधतक्षणपयणधत्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌न्जनकी्‌यहाूँ्‌चचाण्‌नही्‌की्‌गई्‌है , वे्‌सभी्‌श्येन्‌(अन्ग्न)्‌के्‌पद्‌से्‌प्रारम्भ्‌करते्‌हुये्‌
ननसमणत्‌होने्‌चादहये्‌॥१२१॥
पञ्चमािरण
पाूँचवा्‌आवरर््‌-्‌उसके्‌(चौथे्‌आवरर््‌के)्‌बाहर्‌स्थानीय्‌वास्तुमण्दल्‌(एक्‌सौ्‌इक्कीस्‌पद)्‌के्‌
पूव्‌ण ददशा्‌में ्‌आूँगन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌आूँगन्‌की्‌चौड़ाई्‌उसकी्‌लम्बाई्‌के्‌सात्‌भाग्‌में ्‌दो्‌बाग्‌
से्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌यह्‌गोपुर्‌द्वार्‌से्‌एवं्‌दग
ु ्‌ण के्‌मन्धदर्‌से्‌युक्त्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌पूव-ण
दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌बड़ी्‌रसोईगह
ृ ्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌वही्‌राजभवन्‌के्‌राजकीय्‌कायो्‌का्‌लेखन्‌करने्‌
वाले्‌(प्रशासन)्‌कसमणयों्‌का्‌स्थान्‌होना्‌चादहये्‌॥१२२-१२४॥
दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌आठ्‌पदों्‌पर्‌एक्‌बड़ा्‌आवत
ृ ्‌आूँगन्‌होना्‌चादहये, जहाूँ्‌अश्वकक्रडा्‌या्‌गज-क्रीडा्‌

om
होनी्‌चादहये्‌।्‌वही्‌ऊूँचा्‌कूि्‌एवं्‌ननऋनत्‌के्‌पद्‌पर्‌राजभवन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌बाहरी्‌भाग्‌
में ्‌खलूररका्‌तथा्‌उसके्‌बाहर्‌वरुर््‌पद्‌पर्‌न्स्रयों्‌का्‌आवास्‌होना्‌चादहये्‌।्‌नप
ृ -भवन्‌के्‌वाम्‌
भाग्‌में ्‌न्स्रयों्‌का्‌सङ्करालय्‌(समलने-जुलने्‌का्‌कक्ष), जलक्रीडास्थान, सभा, मासलका्‌या्‌
आवासभवन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌॥१२५-१२७॥
s.c
वायु्‌के्‌पद्‌पर्‌वापी, ववहार्‌(उद्यान्‌आदद)्‌एवं्‌आश्रम्‌आदद्‌का्‌स्थान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सोम्‌के्‌
पद्‌पर्‌तुलाभार्‌एवं्‌उसके्‌बाद्‌सुवर्णगभण्‌का्‌कृत्य्‌करना्‌चादहये्‌।्‌ईश्‌के्‌पद्‌पर्‌सशवालय्‌
उधचत्‌रीनत्‌से्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌(पाूँचवी्‌सभवत्त्‌के)्‌बाहर्‌नगर्‌या्‌सशववर्‌का्‌ननमाणर््‌
पूवव
ण र्र्णत्‌ववधि्‌से्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌राजभवन्‌का्‌सौबल्‌कहा्‌गया्‌है ्‌॥१२८-१२९॥
ok
अथधराजमल्न्दर
अधिराज्‌राजभवन्‌-्‌अब्‌मै्‌ववशेष्‌रूप्‌से्‌संक्षेप्‌में ्‌अधिराज्‌राजाओं्‌के्‌भवन्‌का्‌वर्णन्‌करता्‌
हूूँ्‌।्‌ववस्तार्‌एवं्‌लम्बाई्‌का्‌ननश्चय्‌करने्‌के्‌पश्चात्‌वहाूँ्‌उभयचन्धदत्‌वास्तुमधडल्‌(उनहत्तर्‌
पद)्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌मध्य्‌पद्‌मे्‌ब्रह्मा्‌का्‌आसन्‌या्‌असभषेक्‌के्‌योग्य्‌सभागर्‌
Bo

एवं्‌मण्डप्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥१३०॥
उसके्‌पन्श्चम्‌भाग्‌में ्‌पाूँच, सात्‌या्‌नौ्‌तल्‌का्‌राजभवन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌पष्ृ ठ्‌भाग्‌एवं्‌
दोनो्‌पाश्वों्‌में ्‌एक्‌भाग्‌से्‌आूँगन्‌से्‌यक्
ु त्‌खलरू रका्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌राजा्‌की्‌इच्छानस
ु ार्‌भीतरी्‌
भाग्‌में ्‌भोजन-कक्ष्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌॥१३१-१३२॥
44

पव
ू ोत्तर्‌कोर््‌में ्‌स्नानगह
ृ ्‌एवं्‌दे वालय्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सामने्‌नौ्‌भाग्‌से्‌अत्यधत्‌लम्बा-चौड़ा्‌
ववशाल्‌आूँगन्‌होना्‌चादहये, न्जसके्‌पव
ू ्‌ण भाग्‌में ्‌मध्यभाग्‌से्‌यक्
ु त्‌खलरू रका्‌ननसमणत्‌होनी्‌चादहये्‌
।्‌दो्‌या्‌तीन्‌तलयक्
ु त्‌द्वार्‌हो, न्जस्‌पर्‌भेरी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌भवन्‌का्‌मुख-मण्डप्‌यहाूँ्‌ननसमणत्‌
करना्‌चादहये्‌तथा्‌पाश्वण-भाग्‌में ्‌पोत्‌का्‌पाश्वणभाग्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये.........................्‌द्वार्‌
के्‌समीप्‌राजा्‌का्‌प्रयोगस्थल्‌(अभ्यासस्थल)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌आूँगन्‌के्‌दो्‌यातीन्‌पाश्वण्‌भागों्‌में ्‌
गोलक्‌आदद्‌(खेलों)्‌का्‌स्थान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌न्जस्‌भवन्‌में ्‌मूल्‌कोश्‌(प्रिान्‌खजाना)्‌रक्खा्‌
जाय, वह्‌पूवोत्तर्‌कोर््‌में ्‌होना्‌चादहये्‌॥१३३-१३६॥
उसके्‌पन्श्चम्‌भाग्‌में ्‌वस्र्‌आदद्‌का्‌स्थान्‌एवं्‌कक्ष्‌होना्‌चादहये्‌।्‌द्वार्‌के्‌उत्तर्‌भाग्‌में ्‌पीने्‌
योग्य्‌पानी्‌एवं्‌उष्र््‌जल्‌का्‌कक्ष्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌वहीं्‌पर्‌पाक-गह
ृ ्‌एवं्‌सभी्‌वस्तुओं्‌
को्‌रखने्‌का्‌स्थान्‌(संग्रह्‌कक्ष)्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌द्वार्‌के्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌अधिवासक्‌गह
ृ ्‌
(कपड़ा्‌बदलने्‌का्‌स्थान)्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌सग
ु धि्‌आदद्‌(श्रग
ं ृ ारपरक्‌
सामग्री्‌)्‌का्‌कक्ष्‌होना्‌चादहये्‌।्‌पव
ू -ण दक्षक्षर््‌में ्‌ननसमणत्‌कक्ष्‌में ्‌मल
ू ्‌कोश्‌रखने्‌का्‌गह
ृ ्‌ननसमणत्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌राक्षस्‌के्‌पद्‌पर्‌एवं्‌उसके्‌पन्श्चम्‌भाग्‌में ्‌गजशाला्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌
पश्चात्‌दक्षक्षर्-पन्श्चम्‌कोर््‌में ्‌सशव्‌का्‌स्थान्‌एवं्‌रत्न्‌और्‌सुवर्ण्‌रखने्‌का्‌कक्ष्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
॥१३७-१४०॥
पूवोत्तर्‌कोर््‌में ्‌दान्‌एवं्‌अध्ययन्‌हे तु्‌शाला्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌प्रायः्‌प्रयोगशाला्‌एवं्‌छोिा्‌द्वार्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌(यहाूँ्‌मूल-पाठ्‌खन्ण्डत्‌है ्‌।)्‌द्वार्‌के्‌दोनों्‌पाश्वों्‌में ्‌सार-द्रव्यों्‌का्‌स्थान्‌एवं्‌
कूि-गह
ृ ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌वही्‌पर्‌गजशाला,सभी्‌प्रकार्‌के्‌ओषधियों्‌का्‌कक्ष्‌एवं्‌शस्रागार्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌अधय्‌सभी्‌व्यवस्थायें्‌राजा्‌की्‌इच्छा्‌के्‌अनुसार्‌करनी्‌चादहये्‌॥१४१-१४२॥
राजा्‌का्‌भवन्‌मुखाङ्गर््‌(सम्मुख्‌आूँगन)्‌एवं्‌मुखमण्डल्‌से्‌युक्त्‌होना्‌चादहये्‌।्‌राजा्‌की्‌

om
इच्छानुसार्‌भोग-गह
ृ ्‌एवं्‌रक्षा-व्यवस्था्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌(यहाूँ्‌मूल्‌पाठ्‌खन्ण्डत्‌है )्‌।्‌॥१४३॥
उसके्‌दक्षक्षर््‌पाश्वण्‌भाग्‌में ्‌बारह्‌पद्‌का्‌लम्बा्‌आूँगन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌वही्‌पन्श्चम्‌भाग्‌में ्‌
मण्डप, शाला्‌या्‌मासलका्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌दोनों्‌पाश्वो्‌मे्‌स्नान-गह
ृ ्‌एवं्‌मण्डप्‌होना्‌चादहये्‌
।्‌आूँगन्‌के्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌सभी्‌प्रकार्‌की्‌वस्तुओं्‌का्‌संग्रहकक्ष्‌होना्‌चादहये्‌।्‌पूव्‌ण भाग्‌में ्‌
s.c
पररघा, समण्ठक्‌एवं्‌कूिशाला्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌वेशन्‌(प्रवेश्‌द्वार)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌राजभवन्‌के्‌एवं्‌
आूँगन्‌के्‌पूव्‌ण भाग, दोनों्‌पाश्वों्‌एवं्‌पन्श्चम्‌भाग्‌मे्‌न्स्रयों्‌का्‌आूँगन्‌से्‌युक्त्‌आवास्‌या्‌
मासलकागह
ृ ों्‌की्‌पंन्क्त्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌भवन्‌के्‌उत्तर्‌पाश्वण्‌में ्‌राजभवन्‌के्‌समान्‌ऊूँचा्‌राजमदहषी्‌
का्‌भवन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌एक्‌भाग्‌माप्‌से्‌पाश्वण्‌भाग्‌में ्‌राननयों्‌की्‌मासलका-पंन्क्त्‌(भवनों्‌
ok
की्‌पंन्क्त)्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌वही्‌कधयाओं्‌का्‌आवास्‌एवं्‌कुब्जक्‌आदद्‌(सेवकों)्‌का्‌आवास्‌होना्‌
चादहये्‌॥१४४-१४८॥
दक्षक्षर््‌से्‌उत्तर्‌की्‌ओर्‌क्रमशः्‌एक, दो्‌या्‌तीन्‌भाग्‌से्‌ववशाल्‌उद्यान्‌एवं्‌उसके्‌बाहर्‌साल्‌
(प्राकार)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌उत्तर्‌भाग्‌में ्‌जलक्रीड़ा्‌का्‌स्थान, जल्‌का्‌स्थान्‌एवं्‌राजा्‌की्‌
Bo

दीनघणका्‌(जल-वापी)्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌राजभवन्‌के्‌पन्श्चम्‌भाग्‌में ्‌न्स्रयों्‌की्‌सङ्करशाला्‌(समलने-
जल
ु ने्‌का्‌कक्ष)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌॥१४९-१५०॥
राजभवन्‌के्‌पव
ू ोत्तर्‌भाग्‌में ्‌बाहर्‌नव्‌पदों्‌में ्‌इष्िदे वों्‌का्‌गह
ृ ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌वहीं्‌पर्‌आग्रायर््‌
(पज
ू ाकृत्य)्‌की्‌शाला, पष्ु पवादिका्‌एवं्‌कूप्‌होना्‌चादहये्‌।्‌पव
ू ्‌ण ददशा्‌में ्‌तीस्‌पदों्‌से्‌एक्‌ववस्तत
ृ ्‌
44

आूँगन्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌महे धद्र्‌के्‌पद्‌पर्‌तीन्‌या्‌चार्‌तल्‌से्‌यक्
ु त्‌गोपरु द्वार्‌ननसमणत्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌द्वार्‌के्‌दक्षक्षर््‌ओर्‌पावणती, सरस्वती्‌एवं्‌लक्ष्मी्‌का्‌मन्धदर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इनका्‌
मुख्‌भीतर्‌की्‌ओर्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌ये्‌दो, तीन्‌या्‌चार्‌तल्‌से्‌मुक्त्‌होने्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌पूव्‌ण
भाग्‌में ्‌शंख, भेरी्‌आदद्‌वादों्‌का्‌कक्ष्‌होना्‌चादहये्‌॥१५१-१५४॥
उसके्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌मे्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌रक्षकों्‌से्‌युक्त्‌बड़ी्‌रसोई्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌आूँगन्‌के्‌दक्षक्षर््‌
भाग्‌में ्‌दो्‌या्‌तीन्‌तल्‌से्‌युक्त्‌द्वार्‌होना्‌चादहये्‌।्‌द्वार्‌के्‌दोनो्‌पाश्वो्‌मे्‌लेखक्‌(दहसाब्‌
सलखने्‌वाले)्‌की्‌खलूरी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌आूँगन्‌के्‌उत्तर्‌भाग्‌में ्‌एक्‌ववशाल्‌सभागह
ृ ्‌होना्‌चादहये,
न्जसका्‌मुख्‌दक्षक्षर््‌की्‌ओर्‌हो, साथ्‌ही्‌सुसन्ज्जत, सुधदर्‌एवं्‌उूँ चा्‌हो, न्जसके्‌पन्श्चम्‌भाग्‌में ्‌
पूव्‌ण की्‌ओर्‌गीत्‌आदद्‌की्‌सभा्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌अधय्‌सभी्‌राजा्‌की्‌इच्छा्‌के्‌अनुसार्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌॥१५५-१५७॥
राजभवन्‌के्‌बाहर्‌प्रस्तर्‌एवं्‌ईि्‌से्‌प्राकार्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये, न्जसके्‌मल
ू ्‌की्‌चौड़ाई्‌एवं्‌
ऊूँचई्‌पव
ू व
ण र्र्णत्‌ननयम्‌के्‌अनस
ु ार्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌बाहर्‌पररखा्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌उत्तम्‌
राजभवन्‌ईि्‌आदद्‌से्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये; इसे्‌'जयङ्ग' कहते्‌है ्‌॥१५८॥
पररखा्‌को्‌प्रवादहत्‌होने्‌वाले्‌जल्‌से्‌भरना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌कदण म, मत्स्य, जोक, जलसपण, पद्म,
काूँिेदार्‌मछसलयाूँ, कच्छप, केकड़ा्‌एवं्‌शंखो्‌से्‌युक्त्‌करना्‌चादहये्‌।्‌॥१५९॥
सभवत्त्‌पर्‌ननवास्‌करने्‌योग्य्‌कूि्‌से्‌युक्त्‌आलम्बन्‌ननसमणत्‌होने्‌चादहये्‌।्‌यह्‌जाल, लता्‌एवं्‌
परों्‌से्‌पररपूर््‌ण होता्‌है ्‌।्‌इसका्‌भीतरी्‌भाग्‌झुका्‌एवं्‌उठा्‌होता्‌है ्‌।्‌सभवत्त्‌नछद्र्‌से्‌युक्त्‌होती्‌
है ्‌एवं्‌अनेक्‌यधरों्‌से्‌युक्त्‌होती्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌राजभवन्‌बाहर, भीतर्‌एवं्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌
दग
ु य
ण ुक्त्‌होना्‌चादहये्‌।्‌राजा्‌के्‌सभी्‌जन्‌(प्रजा)्‌रक्षर्ीय्‌होते्‌है , इससलये्‌बाहर्‌(दग
ु ्‌ण के्‌बाहर)्‌
छः्‌प्रकार्‌के्‌बल्‌(सैननक)्‌होने्‌चादहये्‌॥१६०-१६१॥

om
नगरभेद
नगर्‌के्‌भेद्‌-्‌ववद्वानों्‌के्‌मतानुसार्‌राजाओं्‌के्‌नगर्‌चार्‌प्रकार्‌के्‌होते्‌है -्‌स्थानीय, आहुत,
यारामर्र््‌एवं्‌ववजय्‌॥१६२॥
जनपद्‌के्‌मध्य्‌में ्‌(वतणमान्‌राजा्‌के)्‌कुल्‌के्‌मूल्‌राजाओं्‌के्‌द्वारा्‌बसाया्‌गया्‌नगर्‌स्थानीय्‌
संज्ञक्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌तर्
s.c
ृ , जल्‌एवं्‌भूसम्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌॥१६३॥
प्रभु्‌(स्वामी), मधर्‌(सही्‌मधरर्ा)्‌एवं्‌उत्साहरूपी्‌तीन्‌शन्क्तयों्‌से्‌युक्त; तर्
युक्त; नदी्‌से्‌आवत
ृ , भूसम्‌एवं्‌जल्‌से्‌
ृ ्‌या्‌अधय्‌रक्षर्ों्‌से्‌युक्त्‌नगर्‌को्‌कभी्‌ररक्त्‌नही्‌छोड़ना्‌चादहये्‌।्‌
प्रनतपक्षी्‌राजागर््‌इस्‌नगर्‌(आहुत)्‌को्‌दग ु म
ण ्‌कहते्‌है ्‌।्‌भूसम, जल्‌एवं्‌तर्
ृ ्‌से्‌युक्त्‌तथा्‌युद्ि्‌
ok
की्‌यारा्‌के्‌सलये्‌ननसमणत्‌नगर्‌को्‌संग्राम्‌(यारामर्र्)्‌कहते्‌है ्‌।्‌जो्‌नगर्‌ववजय्‌के्‌अवसर्‌पर्‌
स्थावपत्‌ककया्‌जाता्‌है , तीन्‌आवश्यक्‌वस्तुओं्‌स्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌एवं्‌न्जसका्‌प्रिान्‌उद्दे श्य्‌सीमा्‌
की्‌रक्षा्‌है , ववज्ञोने्‌उस्‌नगर्‌को्‌ववजय्‌कहा्‌है ्‌॥१६४-१६६॥
बड़े्‌राजभवन्‌में ्‌िनष
ु ्‌(शस्र)्‌से्‌यक्
ु त्‌भवन्‌यदद्‌(शरओ
ु ं्‌द्वारा)्‌अधिगह
ृ ीत्‌कर्‌सलया्‌जाता्‌है ्‌
Bo

तो्‌शेष्‌राजभवन्‌शन्क्तहीन्‌हो्‌जाता्‌है ्‌॥१६७॥
हल्स्तिाला
गजशाला-्‌तीन्‌हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌आिा-आिा्‌हाथ्‌बढ़ाते्‌हुये्‌पाूँच्‌हाथ्‌तक्‌गजशाला्‌के्‌पाूँच्‌
माप्‌प्राप्त्‌होते्‌है ्‌॥१६८॥
44

लम्बाइ्‌एवं्‌चौड़ाई्‌के्‌अनस
ु ार्‌गजशाला्‌तीन्‌प्रकार्‌की्‌होती्‌है ्‌।्‌ये्‌क्रमशः्‌नौ्‌एवं्‌छः्‌भाग, सत्‌
एवं्‌चार्‌भाग्‌तथा्‌तीन्‌एवं्‌पाूँच्‌भाग्‌के्‌होते्‌है ्‌।्‌छोिे ्‌राजभवन्‌में ्‌छोिे ्‌माप्‌की्‌एवं्‌बड़े्‌
राजभवन्‌में ्‌बड़े्‌माप्‌की्‌गजशाला्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌मुखशाला्‌एक्‌भाग्‌माप्‌से्‌होनी्‌
चादहये्‌तथा्‌मध्य्‌भाग्‌के्‌ववस्तार्‌से्‌ननगणत्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌एक्‌
भाग्‌माप्‌से्‌शयनस्थान्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌॥१६९-१७०॥
गजशाला्‌के्‌स्तम्भ्‌के्‌सलये्‌अनुकूल्‌काष्ठ्‌राजादन, मिक
ू , खददर, खाददर, अजन
ुण , नतन्धरर्ी,
स्तम्बक, वपसशत, शमी, क्षीररर्ी्‌एवं्‌पद्मक्‌होते्‌है ्‌॥१७१-१७२॥
(गज)्‌शाला्‌के्‌स्तम्भों्‌की्‌ऊूँचाई्‌सात, आठ्‌या्‌नौ्‌हाथ्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इसमें ्‌स्तम्भ्‌का्‌भूसम्‌में ्‌
गड़ा्‌भाग्‌नही्‌ग्रहर््‌ककया्‌जाता्‌है ्‌।्‌इसकी्‌चौड़ाई्‌भूसम्‌मे्‌गड़े्‌भाग्‌के्‌अनुसार्‌इस्‌प्रकार्‌
होनी्‌चादहये, न्जसमें ्‌स्तम्भ्‌दृढ़तापव
ू क
ण ्‌स्थावपत्‌हो्‌सके्‌।्‌ये्‌शालास्तम्भ्‌वक्ष
ृ ्‌की्‌शाखाओं्‌के्‌
समान्‌सशखाओं्‌से्‌यक्
ु त्‌होने्‌चादहये्‌॥१७३॥
गजशाला्‌के्‌स्तम्भ्‌वत्त
ृ ाकार्‌होने्‌चादहये्‌।्‌इनकी्‌मोिाई्‌एक्‌हाथ, तीन्‌चौथाई्‌हाथ्‌या्‌आिा्‌
हाथ्‌इस्‌तरह्‌तीन्‌प्रकार्‌की्‌कही्‌गई्‌है ्‌।्‌इसके्‌ऊध्वण्‌भाग्‌की्‌चौड़ाई्‌(नीचे्‌से)्‌आठ्‌भाग्‌कम्‌
होनी्‌चादहये्‌॥१७४-१७५॥
चौड़ाई्‌के्‌सोलह्‌भाग्‌करने्‌पर्‌पाूँच्‌भाग्‌शाला्‌की्‌चौड़ाई्‌में ्‌एवं्‌तीन्‌भाग्‌पष्ृ ठ्‌भाग्‌में ्‌ग्रहर््‌
करना्‌चादहये्‌।्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌आठ्‌भाग्‌छोड़कर्‌पूवोक्त्‌ननयम्‌के्‌अनुसार्‌स्तम्भ्‌को्‌(भूसम्‌के्‌
सभतर)्‌गाड़ना्‌चादहये्‌॥१७६॥
सभवत्त्‌के्‌ऊूँचाई्‌स्तम्भ्‌की्‌आिी्‌ऊूँचाई्‌तक्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌ऊपर्‌किक्‌(तर्
ृ -सींक्‌आदद्‌
से)्‌आच्छाददत्‌करना्‌चादहये, न्जसे्‌खोला्‌एवं्‌बधद्‌ककया्‌जा्‌सके्‌।्‌ववतन्स्तगोस्तन्‌(ववशेष्‌प्रकार्‌

om
की्‌र्खड़की्‌या्‌झरोखा)्‌एवं्‌बाहर्‌की्‌ओर्‌मुख्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌तल्‌(भूसम, फशण)्‌गज्‌के्‌
प्रमार््‌से्‌फलक-प्रस्तर्‌(काष्ठ-फलक्‌)्‌से्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌प्रस्तर्‌सशलाओं्‌एवं्‌ईंिो्‌
से्‌ननसमणत्‌नही्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसमें ्‌(गजशाला)्‌मूर्‌ननकलने्‌का्‌द्वार्‌(बाहर्‌ननकलने्‌के)्‌
द्वार्‌की्‌न्स्थनत्‌के्‌अनुसार्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌अधय्‌सभी्‌व्यवस्थायें्‌बुद्धिमान्‌स्थपनत्‌को्‌
आवश्यकतानुसार्‌करनी्‌चादहये्‌॥१७७-१८०॥
अश्ििाला
s.c
अश्वशाल, घुड़शाल्‌-्‌अश्वशाला्‌के्‌पाूँच्‌प्रकार्‌के्‌प्रमार्-्‌नौ, आठ, सात, छः्‌या्‌पाूँच्‌हाथ्‌होना्‌
चादहये्‌तथा्‌इसकी्‌लम्बाई्‌तीन्‌भन्क्त्‌(इकाई)्‌से्‌लेकर्‌इक्कीस्‌भन्क्त्‌तक्‌होनी्‌चादहये्‌॥१८१॥
ok
अश्वशाला्‌चार्‌द्वार, चार्‌कक्ष्‌एवं्‌प्रत्येक्‌कक्ष्‌में ्‌प्रग्रीव्‌से्‌युक्त्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌स्तम्भ्‌का्‌
व्यास्‌दस्‌या्‌बारह्‌हाथ्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌सभवत्त्‌की्‌ऊूँचाई्‌तीन,चार, पाूँच्‌या्‌छः्‌हाथ्‌होनी्‌चादहये्‌
।्‌सभधन्‌एवं्‌असभधन्‌(दोनो्‌प्रकार्‌की्‌शालाओं)्‌की्‌सभवत्त्‌का्‌जोड़्‌समुधचत्‌रीनत्‌से्‌होना्‌चादहये्‌
।्‌प्रत्येक्‌गह
ृ ्‌में ्‌नेरसभवत्त्‌एवं्‌पष्ृ ठ्‌भाग्‌में ्‌जालक्‌(झरोखा)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌गह
ृ ्‌के्‌अन्धतम्‌भाग्‌
Bo

में ्‌दृढ़्‌कर्णिारा्‌(रचनाववशेष)्‌होनी्‌चादहये्‌॥१८२-१८४॥
ववषय्‌संख्या्‌वाले बबछाये्‌गये्‌वंश्‌के्‌ऊपर्‌प्रस्तरफलकों्‌(काष्ठ-खण्ड)्‌से्‌भसू म्‌ननसमणत्‌होनी्‌
चादहये्‌।्‌इसमें ्‌मर
ू ्‌ननकलेके्‌सलये्‌नछद्र्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌इसे्‌ठोस्‌काष्ठ्‌से्‌दृढ़्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌
प्रत्येक्‌अश्वस्थान्‌मे्‌प्रवेश्‌के्‌सलये्‌एक्‌भन्क्त-प्रमार््‌का्‌प्रवेश्‌मागण्‌होना्‌चादहये्‌।्‌(अश्वशाला्‌
44

की)्‌कील्‌ठोस्‌काष्ठ्‌से्‌ननसमणत्‌चौदह्‌अंगल
ु ्‌लम्बी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इसकी्‌चौड़ाई्‌दो्‌या्‌तीन्‌
अंगल
ु ्‌एवं्‌अग्र्‌भाग्‌में ्‌सई
ू ्‌के्‌समान्‌नोंक्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌पश्चाद्बधि्‌को्‌अग्रबधि्‌में ्‌
दृढ़तापूवक
ण ्‌इस्‌प्रकार्‌जोड़ना्‌चादहये, जैसे्‌गतण्‌में ्‌दृढ़तापूवक
ण ्‌बैठाया्‌जाता्‌है ्‌॥१८५-१८७॥
नानालया
ववववि्‌भवन्‌-्‌मोर्‌एवं्‌बधदर्‌आदद्‌के्‌गह
ृ , तोते्‌का्‌वपञ्जरा, एक्‌जोड़ी्‌बैल, गाय्‌एवं्‌बछडो, जल,
िाधय्‌एवं्‌िन्‌के्‌कक्ष; वस्र, रत्न, अस्र-शस्र, द्यूतक्रीडा्‌एवं्‌कायण्‌करने्‌के्‌सलये्‌आवरर्-कक्ष;
दानशाला, भोजनगह
ृ ्‌एवं्‌दक्षक्षर्ायुक्त्‌यज्ञशाला्‌होनी्‌चादहये्‌॥१८८-१८९॥
दक्षक्षर््‌ददशा्‌में ्‌उधचत्‌स्थान्‌पर्‌वपञ्जरे ्‌का्‌स्थान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌बगीचे्‌और्‌जलाशय्‌के्‌पास्‌
स्थान-मण्डप्‌(बैठने्‌के्‌सलये्‌मण्डप)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌बैलों्‌के्‌सलये्‌कूिागार्‌या्‌गोल्‌कक्ष्‌होना्‌
चादहये्‌॥१९०॥
मन्त्रिालाददविथध
मधरर्ा्‌कक्ष्‌आदद्‌की्‌ववधि्‌-्‌राजा्‌मधरर्ा-कक्ष्‌पव
ू -ण पन्श्चम्‌लम्बा, सध
ु दर्‌एवं्‌ऊूँची्‌सभवत्तयों्‌से्‌
यक्
ु त्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सभा्‌स्तम्भों्‌से्‌आवत
ृ ्‌तथा्‌सभवत्तहीन्‌होनी्‌चादहये, न्जससे्‌दरू ्‌तक्‌दे खा्‌जा्‌
सके्‌॥१९१॥
अथवा्‌वहाूँ्‌पन्श्चम्‌ददशा्‌में ्‌कूिागार्‌होना्‌चादहये, जो्‌राज-ससंहासन्‌युक्त्‌हो्‌एवं्‌इस्‌प्रकार्‌
ननसमणत्‌हो, न्जससे्‌कक्‌उसका्‌मुख्‌पूव्‌ण की्‌ओर्‌हो्‌।्‌उसके्‌पूव-ण दक्षक्षर््‌भाग्‌मे्‌मधरी्‌का्‌आसन्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌दत
ू ्‌का्‌पूवोत्तर्‌भाग्‌में ्‌एवं्‌प्रशास्ता्‌का्‌उत्तर्‌भाग्‌में ्‌आसन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
उसके्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌सेनापनत्‌का्‌आसन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सभी्‌आसनों्‌के्‌मध्य्‌बराबर्‌नासलक्‌
का्‌अधतर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌मधरनासलका्‌सुधदर्‌एवं्‌एक-एक्‌अंगुल्‌की्‌दरू ी्‌पर्‌पाूँच्‌गाूँठ्‌से्‌युक्त्‌
होनी्‌चादहये्‌।्‌यह्‌नछद्रयुक्त्‌एवं्‌अग्र्‌भाग्‌में ्‌(दोनो्‌ओर)्‌कली्‌से्‌युक्त्‌होनी्‌चादहये्‌॥१९२-

om
१९४॥
प्रसाधनगह

भवन्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌पाूँच्‌भाग्‌एवं्‌लम्बाई्‌के्‌छः्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌एक्‌भाग्‌
(चौड़ा)्‌एवं्‌दो्‌भाग्‌लम्बा्‌आूँगन्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌वक्ष्‌के्‌बराबर्‌ऊूँची्‌सभवत्त्‌से्‌ढूँ का्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌उसके्‌मध्य्‌में ्‌वत्त
s.c
ृ ाकार्‌प्रस्तर्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌पूवोत्तर्‌भाग्‌में ्‌जलपूर््‌ण पार्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌उसके्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌केश्‌िोने्‌के्‌सलये्‌पयंक्‌(आसन)्‌होना्‌चादहये्‌॥१९५-१९६॥
मण्डप-मासलका्‌पूवोत्तर्‌द्वार्‌से्‌युक्त्‌होती्‌है ्‌।्‌प्रसािन्‌करने्‌वाली्‌स्री्‌का्‌आसन्‌समर्‌के्‌पद्‌
पर्‌तथा्‌वहीं्‌पर्‌मदहलाओं्‌का्‌स्थानमण्डप्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌ववस्तार्‌पाूँच्‌हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌
ok
होकर्‌पच्चीस्‌हाथ्‌तक्‌ववशम्‌संख्या्‌वाले्‌माप्‌में ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सभा, मण्डप्‌एवं्‌शालाओं्‌की्‌
लम्बाई्‌के्‌सामाधय्‌ननयम्‌होते्‌है ्‌।्‌चौड़ाई्‌पधद्रह्‌हाथ्‌होने्‌पर्‌लम्बाई्‌इक्कीस्‌हाथ्‌एवं्‌ऊूँचाई्‌
चल
ू ी-पयणधत्‌होनी्‌चादहये; ककधतु्‌वर्‌तेरह्‌हाथ्‌से्‌अधिक्‌नही्‌होनी्‌चादहये्‌॥१९७-१९९॥
अमभषेकिाला
Bo

असभषेक्‌के्‌अनक
ु ू ल्‌शाला्‌पव
ू ाणसभमख
ु ्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌रं गमञ्च्‌से्‌
यक्
ु त्‌सभा्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌राजा्‌का्‌मण्डप्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌मे्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌न्जस्‌कक्ष्‌में ्‌
पट्िासभषेक्‌हो, उसे्‌उत्तर्‌ददशा्‌में ्‌होना्‌चादहये्‌॥२००-२०१॥
(मध्य्‌भाग्‌में )्‌पाूँच, सात्‌या्‌नौ्‌हाथ्‌चौड़ी्‌एवं्‌लम्बाई्‌में ्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
ु न
ु ी्‌वेददका्‌होनी्‌चादहये्‌
44

।्‌इसकी्‌ऊूँचाई्‌चौड़ाई्‌के्‌तीन, चार्‌या्‌पाूँच्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌स्तम्भों्‌की्‌ऊूँचाई्‌
वेददका्‌के्‌बराबर्‌एवं्‌चौड़ाई्‌वेददका्‌के्‌अनस
ु ार्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌भीतरी्‌भाग्‌स्तम्भों्‌से्‌यक्
ु त्‌होना्‌
चादहये; ककधतु्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌स्तम्भ्‌नही्‌होना्‌चादहये्‌।्‌स्तम्भों्‌की्‌चौड़ाई्‌बारह, सोलह्‌या्‌
अट्ठारह्‌अंगुल्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌एक्‌भन्क्त्‌(माप्‌की्‌इकाई)्‌पयणधत्‌जाल्‌से्‌यह्‌आवत
ृ ्‌होना्‌
चादहये; न्जससे्‌कक्‌वहाूँ्‌प्रकाश्‌का्‌प्रवेश्‌हो्‌सके्‌॥२०२-२०४॥
तुलाभारस्थान
तुलाभार्‌का्‌स्थान्‌-्‌तुलाभार्‌कृत्य्‌के्‌अनुरूप्‌कूि्‌या्‌मण्डप्‌होता्‌है ्‌।्‌तोरण्के्‌स्तम्भ्‌की्‌
लम्बाई्‌तीन्‌हाथ्‌एवं्‌व्यास्‌दस्‌अंगुल्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌पष्ृ ठ्‌भाग्‌में ्‌(ऊध्वण्‌भाग्‌मे)्‌नौ,
आठ्‌या्‌सात्‌अंगुल्‌की्‌सशखा्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌वास्तु्‌के्‌मध्य्‌में ्‌इस्‌प्रकार्‌स्थावपत्‌करना्‌
चादहये, न्जससे्‌यह्‌दक्षक्षर्-उत्तर्‌की्‌ओर्‌रहे ्‌।्‌तोरर््‌के्‌मध्य्‌भाग्‌की्‌ऊूँचाई्‌समान्‌होनी्‌चादहये्‌
॥२०५-२०७॥
एक-दस
ू रे ्‌में ्‌प्रववष्ि्‌लट्ठे ्‌(क्रास्‌बीम)्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌वक्रतण्
ु ड्‌(मड़
ु ्‌े हुये्‌मख
ु ्‌या्‌सूँड
ू ्‌की्‌आकृनत)्‌
से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌पूव्‌ण से्‌पन्श्चम्‌में ्‌लगाई्‌गई्‌प्रिान्‌तुला्‌के्‌दोनों्‌ससरे ्‌अचल्‌(न्‌दहलने-डूलने्‌
वाले)्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌तुला्‌के्‌मध्य्‌में ्‌लगी्‌अरे ्‌(तीसलयाूँ, श्रख
ं ृ लाये)्‌महाराज्‌के्‌(पदादद)्‌
अनुसार्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌दृढ़्‌काष्ठ्‌से्‌ननसमणत्‌कुण्डल्‌जड़्‌दे ना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌कुण्डल्‌
को्‌वक्रतुण्ड्‌से्‌दृढ़तापूवक
ण ्‌जोड़ना्‌चादहये्‌।्‌फलकासन्‌(काष्ठ्‌का्‌आसन)्‌का्‌ननमाणर््‌पुं-काष्ठ्‌या्‌
नपुंसक-काष्ठ्‌को्‌छोड़कर्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌समान्रूप्‌से्‌लम्बी्‌एवं्‌दृढ्‌श्रख
ं ृ लाओं्‌द्वार्‌
साविानी्‌से्‌जोड़ना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌दो-दो्‌वक्रतुण्डों्‌से्‌दो-दो्‌बार्‌प्रयत्नपूवक
ण ्‌जोड़ना्‌चादहये्‌॥२०८-
२११॥

om
वास्तु्‌की्‌चारो्‌ददशाओं्‌मे्‌तथा्‌पूवम
ण ुख्‌तोरर््‌होना्‌चादहये्‌।्‌स्तम्भ, ववष्ि्‌(क्रास्‌बीम)्‌एवं्‌तुला्‌
प्रशस्त्‌एवं्‌दृढ्‌काष्ठों्‌से्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌चारो्‌ओर्‌बाहर्‌प्रपा्‌(मण्डप)्‌का्‌ननमाणर््‌होना्‌
चादहये, जो्‌वास्तु्‌के्‌मध्य्‌तक्‌पहुूँचता्‌हो्‌।्‌उसी्‌के्‌बराबर्‌उसके्‌बाहर्‌चारो्‌ओर्‌(दस
ू री्‌प्रपा)्‌
ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌तोरर््‌काष्ठ्‌(क्रमशः)्‌उदम्
ु बर्‌(गूलर), वि्‌(बड़), अश्वत्थ्‌(पीपल)्‌तथा्‌

लगाना्‌चादहये्‌॥२१२-२१४॥
s.c
धयग्रोि्‌(बरगद)्‌के्‌काष्ठ्‌से्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसी्‌क्रम्‌से्‌पीला, लाल, श्वेत्‌एवं्‌नीला्‌ध्वज्‌

जब्‌राजा्‌तुला्‌के्‌बराबर्‌(तुला्‌के्‌दोनो्‌पलडे्‌बराबर)्‌हो्‌जाय्‌एवं्‌राजा्‌का्‌मुख्‌इधद्र्‌की्‌ददशा्‌
(पूव)ण ्‌की्‌ओर्‌हो्‌जाय, तो्‌राजा्‌को्‌सभी्‌सुख्‌प्राप्त्‌होते्‌है ्‌।्‌अपने्‌सन्ञ्चत्‌सुवर्ण्‌रासश्‌को्‌
ok
दे खकर्‌राजा्‌पथ्
ृ वी्‌पर्‌कुबेर्‌के्‌समान्‌हो्‌जाता्‌है ्‌॥२१५॥
दहरण्यगभास्थान
दहरण्यगभण्‌का्‌स्थान्‌-्‌सुवर्ण-गभण्‌से्‌युक्त्‌भवन्‌के्‌सभवत्त्‌की्‌लम्बाई्‌सात्‌या्‌नौ्‌हाथ, व्यास्‌
चौकोर्‌एवं्‌व्यास्‌के्‌बराबर्‌भत
ू ल्‌से्‌उसकी्‌ऊूँचाई्‌होती्‌है ्‌।्‌स्तम्भ्‌का्‌व्यास्‌दस्‌या्‌बारह्‌
Bo

अंगल
ु ्‌का्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌यह्‌वत्त
ृ ाकार्‌या्‌चौकोर्‌होता्‌है ्‌एवं्‌इसे्‌भसू म्‌के्‌भीतर्‌यथाशन्क्त्‌
दृढ़तापव
ू क
ण ्‌गाड़ना्‌चादहये्‌।्‌आवत
ृ सभवत्त्‌(भवन्‌के्‌पास्‌की्‌सभवत्त)्‌की्‌ऊूँचाई्‌तीन्‌हाथ्‌एवं्‌इसकी्‌
वेददका्‌एक्‌दण्ड्‌ऊूँची्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌(भवन्‌का)्‌भीतरी्‌भाग्‌सोलह्‌ववष्िों्‌(क्रास्‌बीम)्‌की्‌दो्‌
पंन्क्तयों्‌से्‌सस
ु न्ज्जत्‌होना्‌चादहये, जो्‌स्तम्भों्‌के्‌अग्र्‌भाग्‌पर्‌दिके्‌है ्‌॥२१६-२१८॥
44

उनकी्‌ऊूँचाई्‌समान्‌होनी्‌चादहये; ऊपर्‌से्‌ढूँ की्‌होनी्‌चादहये्‌एवं्‌लप


ु ा्‌के्‌द्वारा्‌इधहे ्‌सहारा्‌प्राप्त्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌सभा्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌वेददका्‌ननसमणत्‌होनी्‌चादहये, जो्‌सात्‌हाथ्‌चौड़ी्‌एवं्‌दो्‌हाथ्‌
ऊूँची्‌या्‌पाूँच्‌हाथ्‌चौड़ी्‌एवं्‌दो्‌हाथ्‌ऊूँची्‌हो्‌।्‌उसके्‌मध्य्‌में ्‌गतण्‌होना्‌चादहये्‌॥२१९-२२०॥
बाहर्‌जाल्‌से्‌युक्त्‌सभवत्त्‌होनी्‌चादहये, न्जसके्‌बाहर्‌प्रकाश्‌हो्‌।्‌सभा्‌की्‌ऊूँचाई्‌नीव्र्‌(छत्‌का्‌
ककनारा)्‌के्‌बराबर्‌एवं्‌चौडाई्‌एक्‌दण्ड्‌प्रमार््‌की्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌बाहर्‌तेईस्‌हाथ्‌की्‌
पररखा्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌चार्‌द्वार्‌एवं्‌दि
ू ्‌वाले्‌वक्ष
ृ ों्‌के्‌काष्ठ्‌से्‌ननसमणत तोरर््‌
होना्‌चादहये्‌।्‌प्रत्येक्‌तोरर््‌का्‌व्यास्‌एवं्‌ऊूँचाई्‌द्वार्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌॥२२१-२२३॥
आठ्‌मांगसलक्‌पदाथण्‌काूँसे्‌के्‌पार्‌पर्‌या्‌अधय्‌िातु्‌पर्‌(अंककत्‌कर)्‌स्तम्भों्‌के्‌ऊपर्‌तोरर््‌
पर्‌लगाना्‌चादहये्‌।्‌चक्रवती्‌की्‌सशखा्‌(पहचान, धचह्न)्‌को्‌प्रत्येक्‌द्वार्‌पर्‌लगाना्‌चादहये्‌।्‌
सभी्‌के्‌सलये्‌आठ्‌मंगल-्‌छर, ध्वज, पताका, भेरी, श्री, कुम्भ, दीपक्‌एवं्‌नधद्यावतण्‌(स्वन्स्तक)्‌है ्‌
॥२२४-२२५॥
राजभवन्‌के्‌रक्षक्‌का्‌आवास्‌द्वार्‌की्‌ऊूँचाई्‌का्‌दग
ु न
ु ा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌राजभवन्‌के्‌बाहर्‌की्‌
रक्षा्‌बाहर्‌चलने्‌वाले्‌लोगों्‌(रक्षकों)्‌के्‌द्वारा्‌की्‌जानी्‌चादहये्‌।्‌राजा्‌की्‌इच्छानुसार्‌रानी्‌एवं्‌
राजकुमारी्‌का्‌आवास्‌मासलका-भवन्‌के्‌अधत्‌में ्‌भूसम्‌के्‌नीचे्‌या्‌जहाूँ्‌मन्‌को्‌अच्छा्‌लगे, वहाूँ्‌
बनवाना्‌चादहये्‌॥२२६-२२७॥
राजा्‌की्‌इच्छानुसार्‌राजभवन, कोष्‌एवं्‌अधय्‌भाग, रक्षा, प्रकार, गजशाला, अश्वशाला, राननयों्‌का्‌
आवास्‌आदद्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌नगर्‌की्‌संरचना्‌पररन्स्थनत्‌के्‌अनुसार्‌करनी्‌चादहये्‌
॥२२८॥

om
मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌३०
्‌

्िार्‌का्‌विधान्‌- s.c
मुननयों्‌के्‌वास्तु-परक्‌वाक्य्‌को्‌सुखपूवक
ण ्‌बुद्धि्‌मे्‌िारर््‌कर्‌(मै्‌मय)्‌ब्राह्मर्, राजा्‌(क्षबरय),
व्यापारी्‌(वैश्य)्‌एवं्‌शूद्रजनों्‌के्‌भवनों्‌के्‌मुख-द्वार्‌की्‌न्स्थनत, चौड़ाई्‌एवं्‌ऊूँचाई्‌तथा्‌पथ
ृ क-पथ
ृ क्‌
उनके्‌भेद्‌एवं्‌सज्जा्‌के्‌साथ्‌नामों्‌का्‌उललेख्‌करूूँगा्‌॥१॥
ok
्िार्‌के्‌प्रमाण्‌-
द्वार्‌की्‌चौड़ाई्‌(कम्‌से्‌कम)्‌तीन्‌बबत्ता्‌एवं्‌लम्बाई्‌(ऊूँचाई)्‌सात्‌बबत्ता्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌(पूवोक्त)्‌
चौड़ाई्‌एवं्‌लम्बाई्‌मे्‌क्रमशः्‌छः्‌एवं्‌बारह्‌अंगुल्‌बढ़ाते्‌हुये्‌पधद्रह्‌बबत्ता्‌चौड़ाई्‌एवं्‌इक्कीस्‌बबत्ता्‌
(ऊूँचाई)्‌ले्‌जानी्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌द्वार्‌के्‌ववस्तार्‌एवं्‌ऊूँचाई्‌के्‌पच्चीस्‌प्रकार्‌के्‌प्रमार््‌
Bo

बनते्‌है ्‌॥२-३॥
इनमें ्‌प्रथम्‌मान्‌शयन-गह
ृ ्‌के्‌सलये्‌उपयुक्त्‌है ्‌।्‌(आगे्‌के)्‌बारह्‌प्रमार््‌गह
ृ ्‌के्‌होते्‌है ्‌।्‌
ववद्वानों्‌के्‌मतानुसार्‌गह
ृ ्‌के्‌बाहर्‌चारो्‌ओर्‌खलूरी्‌के्‌द्वारमान्‌भी्‌यही्‌है ्‌।्‌(तत्पश्चात)्‌बारह्‌
प्रमार््‌नगर, ग्राम, दग
ु ्‌ण एवं्‌राजभवन्‌के्‌होते्‌है ्‌।्‌द्वार्‌की्‌ऊूँचाई्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
ु ुनी्‌एवं्‌छः्‌अंगुल्‌
44

या्‌नौ्‌अंगुल्‌अधिक्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌यह्‌माप्‌सभी्‌के्‌सलये्‌कहा्‌गया्‌है ्‌॥४-५॥
छोिे ्‌द्वारो्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌तीन्‌मान्‌प्राप्त्‌होते्‌है -्‌दो्‌बबत्ता्‌छः्‌अंगुल, दो्‌बबत्ता्‌तीन्‌अंगुल्‌तथा्‌दो्‌
बबत्ता्‌।्‌उनकी्‌ऊूँचाई्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
ु ुनी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रमार््‌में ्‌छः्‌अंगुल्‌या्‌दो्‌अंगुल्‌
अधिक्‌लेना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌द्वारो्‌से्‌ब्राह्मर््‌आदद्‌(अधय्‌वर्ों)्‌का्‌प्रवेश्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌॥६-७॥
द्वार्‌की्‌ऊूँचाई्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌आथ्‌भाग्‌में ्‌साढ़े ्‌छः्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌एवं्‌ववस्तार्‌स्तम्भ्‌
की्‌ऊूँचाई्‌के्‌नौ्‌भाग्‌में ्‌साढ़े ्‌आठ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌छोिे ्‌एवं्‌मध्यम्‌द्वार्‌प्रत्येक्‌
भसू म्‌पर्‌होते्‌है ्‌।्‌न्जस्‌द्वार्‌की्‌ऊूँचाई्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
ु न
ु ी्‌होती्‌है , वह्‌मनष्ु यो्‌के्‌आवास्‌के्‌सलये्‌
शभ
ु ्‌नही्‌होता्‌है ्‌॥८-९॥
दे वालयों्‌में ्‌द्वार्‌की्‌उचाई्‌स्तम्भ्‌के्‌आठ्‌भाग्‌में ्‌सात, नौ्‌मे्‌आठ्‌तथा्‌दस्‌में ्‌नौ्‌भाग्‌के्‌
बराबर्‌एवं्‌चौड़ाई्‌उचाई्‌की्‌आिी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌प्रत्येक्‌तल्‌में ्‌उस्‌तल्‌के्‌स्तम्भ्‌के्‌अनस
ु ार्‌
द्वार्‌का्‌मा्‌रखना्‌चादहये्‌॥१०॥
योगमान
द्वार्‌का्‌योगमान्‌-्‌द्वार्‌के्‌योग्‌के्‌ववस्तार्‌का्‌मान्‌स्तम्भ्‌के्‌बराबर, उससे्‌एक्‌चौथाई्‌भाग्‌
या्‌उससे्‌आिा्‌भाग्‌अधिक्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उसकी्‌मोिाई्‌चौड़ाई्‌की्‌आिी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌चौखि्‌
का्‌जो्‌भाग्‌उत्तर्‌(सलधिल)्‌के्‌नीचे्‌एवं्‌वाजन्‌(ऊपरी्‌भाग)्‌तक्‌जाता्‌है , उसकी्‌चौड़ाई्‌बरपाद्‌
(पौने्‌तीन्‌भाग)्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌॥११-१२॥
किाट
कपाि, द्वार्‌का्‌पलला्‌-्‌कवाि्‌की्‌चौड़ाई्‌स्तम्भ्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌तीसरे , चौथे्‌या्‌पाूँचवे्‌भाग्‌के्‌

om
बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌दे वता, ब्राह्मर््‌एवं्‌राजाओं्‌के्‌द्वार्‌में ्‌दो्‌कपाि्‌एवं्‌शेष्‌के्‌सलये्‌एक्‌
कपाि्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌सामधत्‌एवं्‌प्रमुख्‌आदद्‌के्‌सलये्‌द्वार्‌के्‌दो्‌कपात्‌प्रशस्त्‌होते्‌है ्‌॥१३-
१४॥
द्वार्‌के्‌कपािों्‌की्‌उचाई्‌साढ़े ्‌चार, पाूँच, सात, आठ्‌या्‌ग्यारह्‌हाथ्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌यह्‌उचाई्‌भवन्‌
s.c
के्‌भीतरी्‌भाग्‌की्‌उचाई्‌के्‌अनुसार्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इसमे्‌आिा्‌भाग्‌गुलफ्‌(नीचे्‌की्‌चौखि)्‌एवं्‌
आिा्‌भाग्‌ववमल्‌(ऊपर्‌क्‌चौखि)्‌के्‌सलये्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌दृढ़ता्‌के्‌सलये्‌थोडा्‌मोिा्‌रक्खा्‌जाता्‌
है ्‌।्‌कपाि्‌के्‌भीतरी्‌भाग्‌में ्‌सरप्‌(द्वार्‌के्‌खुलने-बधद्‌होने्‌पर्‌ननयधरर््‌रखने्‌वाला्‌अंग)्‌
लगाया्‌जाता्‌है , न्जसकी्‌उचाई्‌कपाि्‌के्‌तीन्‌भाग्‌में ्‌दो्‌भाग्‌के्‌या्‌पाूँच्‌भाग्‌में ्‌चार्‌भाग्‌के्‌
ok
बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌इसके्‌ववषय्‌में ्‌पहले्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌चक
ु ा्‌है ्‌॥१५-१६॥
दो्‌कपाि्‌होने्‌पर्‌एक्‌बड़ा्‌एवं्‌दस
ू रा्‌छोिा्‌होता्‌है ्‌।्‌दादहनी्‌ओर्‌के्‌कपाि्‌की्‌उचाई्‌के्‌पाूँच्‌
भाग्‌एवं्‌चौड़ाई्‌के्‌तीन्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌(लम्बाई्‌के)्‌तीन्‌भाग्‌को्‌ऊपर्‌एवं्‌नीचे्‌के्‌सलये्‌
एवं्‌एक्‌भाग्‌दोनो्‌पाश्वो्‌के्‌सलये्‌छोडकर्‌मध्य्‌मे्‌बचे्‌द्वारभाग्‌को्‌'आवार' कहते्‌है ्‌।्‌इसे्‌लोहे ्‌
Bo

के्‌पट्िो्‌से्‌इस्‌प्रकार्‌दृढ्‌करना्‌चादहये, न्जससे्‌कक्‌कपाि्‌दृढ्‌हो्‌एवं्‌सध
ु दर्‌लगे्‌॥१७-१९॥
भाजन्‌(साूँकेि)्‌का्‌भीतरी्‌व्यास्‌बडे्‌द्वार, मध्य्‌द्वार्‌या्‌छोिे ्‌द्वार्‌के्‌अनस
ु ार्‌तीन, चार्‌या्‌पाूँच्‌
अंगल
ु ्‌का्‌होना्‌चादहये्‌अथवा्‌(साूँकेि्‌के)्‌बाहरी्‌चौडाई्‌का्‌आिा, दो्‌नतहाई, तीन्‌चौथाई्‌या्‌तीसरे ्‌
भाग्‌के्‌अनस
ु ार्‌होना्‌चादहये्‌।्‌अथवा्‌इसका्‌माप्‌दस्‌अंगल
ु ्‌या्‌ववकासन्‌(घम
ू ने्‌वाली्‌कील)्‌की्‌
44

चौड़ाई्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌वेर्‌(कील्‌के्‌नोक)्‌को्‌(साूँकेि्‌मे)्‌इस्‌प्रकार्‌रखना्‌चादहये,
न्जससे्‌कक्‌यह्‌हाथी्‌की्‌सूँड
ू ्‌के्‌समान्‌लगे्‌॥२०-२१॥
कपाि्‌के्‌सलये्‌ववषम्‌संख्या्‌के्‌फलक्‌का्‌प्रयोग्‌करना्‌चादहये्‌एवं्‌मध्य्‌भाग्‌मे्‌जोड्‌नही्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌कपाि्‌की्‌भेषर्ी्‌(सहारा्‌दे ने्‌वाला्‌भाग)्‌मध्य्‌भाग्‌को्‌छोडकर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌दो्‌कपाि्‌
होने्‌पर्‌दृढ़ता्‌को्‌ध्यान्‌मे्‌रखते्‌हुये्‌भेषर्ी्‌का्‌प्रयोग्‌(अनावश्यक्‌होने्‌पर)्‌नही्‌करना्‌चादहये्‌
॥२२-२३॥
तलप्‌(कपािफलक)्‌पर्‌तीन, पाूँच, सात, नौ्‌या्‌ग्यारह्‌दण्ड्‌लगना चादहये, न्जनकी्‌मोिाई्‌तलप्‌की्‌
आिी्‌एवं्‌चौड़ाई्‌मोिाई्‌की्‌दग
ु ुनी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌उनकी्‌आकृनत्‌अश्व्‌के्‌कधिे्‌या्‌नख्‌के्‌समान,
पीपल्‌के्‌पत्ते्‌के्‌अग्र्‌भाग्‌के्‌समान, स्वन्स्तक्‌के्‌समान, घदिका्‌(छोिा्‌घि)्‌या्‌समर्णका्‌के्‌समान्‌
होनी्‌चादहये्‌।्‌॥२४-२५॥
कवाि्‌को्‌श्रीमख
ु , वामदण्ड, वपञ्जरी, गल, अगणल्‌(कड़ड़याूँ, श्रख
ं ृ लाये)्‌क्षेपर्, सन्धिपर, गच्
ु छे , वन,
लतागल
ु म्‌(झरु मि
ु ), भीतरसे्‌पकडने्‌वाले्‌भाग्‌(है ण्डल)्‌वालाग्र्‌(पूँछ
ू ), मध्य्‌भाग्‌में ्‌कुण्डल, ववषार््‌
(सींग), पररघा्‌एवं्‌क्षुद्र्‌दण्ड्‌(छोिा्‌दण्ड, न्जससे्‌द्वार्‌को्‌खल
ु ने्‌से्‌रोका्‌जा्‌सके)्‌से्‌यक्
ु त्‌करना्‌
चादहय्‌॥२६-२७॥
कपाि्‌को्‌सभी्‌प्रकार्‌से्‌सुधदर्‌इधद्रकील्‌से्‌युक्त्‌करना्‌चादहये्‌या्‌अधय्‌िातु्‌से्‌उधचत्‌रीनत्‌से्‌
दृढ्‌करना्‌चादहये्‌।्‌गुलफ्‌(ननचले्‌भाग),सन्धिस्थान्‌पर्‌एवं्‌ललाि्‌(सामने्‌के्‌भाग)्‌पर्‌इधद्रकील्‌
को्‌शंग
ृ ्‌एवं्‌लोहे ्‌के्‌पर्‌द्वारा्‌प्रयत्नपूवक
ण ्‌इस्‌प्रकार्‌लगाचा्‌चादहये, न्जससे्‌कक्‌वे्‌दृढ्‌रहे ्‌एवं्‌
सुधदर्‌लगे्‌।्‌दो्‌कसलयो्‌के्‌बीच्‌में ्‌सूई्‌के्‌समान्‌लम्बी्‌पर्‌बरनेरा्‌लगानी्‌चादहये्‌।्‌चौखि्‌का्‌
भीतर्‌िूँसा्‌भाग्‌पूरी्‌ऊूँचाई्‌का्‌तीसरा्‌भाग्‌होना्‌चादहये, न्जससे्‌कक्‌वह्‌दृढ्‌रहे ्‌॥२८-३०॥
पट्ि्‌के्‌सामने्‌स्कधिपट्दिका्‌(दोनो्‌कपािों्‌के्‌मध्य्‌के्‌अवकाश्‌को्‌ढूँ कने्‌वाली्‌पट्िी)्‌को्‌प्रवेश्‌

om
करते्‌समय्‌दादहने्‌कपािफलक्‌पर्‌इस्‌प्रकार्‌लगाना्‌चादहये, न्जससे्‌कक्‌वह्‌सुधदर्‌प्रतीत्‌हो्‌।्‌
इसकी्‌मोिाई्‌कपािफलक्‌के्‌समान्‌एवं्‌चौडाई्‌मोिाई्‌की्‌दग
ु ुनी्‌होती्‌है ्‌।्‌यह्‌पद्मपर्‌की्‌
आकृनत्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌होती्‌है ्‌।्‌दक्षक्षर््‌योग्‌पर्‌अगणल्‌(ससकडी, ससिककनी)्‌एवं्‌वामयोग्‌पर्‌
कपािफलक्‌होना्‌चादहये्‌।्‌॥३१-३२॥
िुभािुभ्िार
s.c
प्रशस्त्‌एवं्‌अप्रशस्त्‌द्वार्‌-्‌ववद्वान्‌को्‌(द्वार्‌खोलते्‌समय)्‌बाूँये्‌हाथ्‌से्‌कपािफलक्‌एवं्‌दादहने्‌
हाथ्‌से्‌घदिका्‌(द्वार्‌को्‌खोलने्‌बधद्‌करने्‌का्‌अवयव)्‌का्‌प्रयोग्‌करना्‌चादहये्‌।्‌चाहे ्‌
द्वारफलक्‌एक्‌हो्‌या्‌दो्‌हो्‌।्‌द्वार्‌को्‌खोलने्‌एवं्‌बधद्‌करते्‌समय्‌उत्पधन्‌स्वर्‌भेरी्‌के्‌स्वर्‌
ok
के्‌समान, गज्‌के्‌स्वर्‌या्‌ससंह्‌के्‌स्वर्‌के्‌समान, वीर्ा्‌एवं्‌वेर्ु्‌के्‌स्वर्‌के्‌समान्‌हो्‌तो्‌वह्‌
नाद्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌।्‌कण्ठ्‌से्‌ननकले्‌गजणन्‌के्‌समान, धचललाने्‌के्‌समान, गूँज
ू ने्‌के्‌समान्‌एवं्‌
अधय्‌प्रकार्‌के्‌स्वर्‌अप्रशस्त्‌होते्‌है ्‌॥३३-३५॥
द्वार्‌के्‌नीचे्‌का्‌भाग्‌एवं्‌ऊपर्‌का्‌भाग्‌समान्‌रूप्‌से्‌खल
ु ना्‌चादहये्‌।्‌भीतरी्‌अगणला्‌का्‌उसके्‌
Bo

नछद्र्‌से्‌(जहाूँ्‌फूँसाया्‌जाय)्‌छोिा्‌होना्‌या्‌अगणला्‌एवं्‌योग्‌का्‌आपस्‌में ्‌रगडना्‌बधिओ
ु ं्‌के्‌नाश्‌
का्‌कारर्, शरओ
ु ं्‌से्‌पीडा्‌एवं्‌सदा्‌उपद्र्‌का्‌कारर््‌होता्‌है ्‌।्‌जो्‌द्वार्‌अपने-आप्‌खल
ु े्‌तथा्‌
अपने-आप्‌बधद्‌हो, वह्‌बधि-ु बाधिव्‌के्‌ववनाश्‌का, सम्पवत्त्‌की्‌हानन्‌का्‌एवं्‌ववपवत्त्‌का्‌कारर््‌
होता्‌है ्‌॥३६-३७॥
44

द्वार्‌का्‌वक्ष
ृ , कोप, चारददवारी, खम्भा्‌एवं्‌कूप्‌से्‌ववद्ि्‌होना्‌(इनका्‌द्वार्‌के्‌सामने्‌होना), दे वालय्‌
से्‌ववद्ि्‌होना, मागण्‌से्‌ववद्ि्‌होना, बाूँबी्‌एवं्‌भस्म्‌से्‌ववद्ि्‌होना, ससरा्‌एवं्‌ममणस्थान्‌से्‌ववद्ि्‌
होना्‌ववष-नाडी्‌के्‌समान्‌(अप्रशस्त)्‌होता्‌है ्‌और्‌वह्‌सपो्‌का्‌स्थान्‌(मत्ृ युकारक्‌स्थान)्‌होता्‌है ्‌।्‌
द्वार्‌गह
ृ ्‌का्‌रक्षक्‌एवं्‌दृढ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ऐसा्‌द्वार्‌ववद्वानो्‌को्‌प्रसधन्‌करता्‌है ्‌॥३८-४०॥
गज्‌के्‌ऊपर्‌बैठकर्‌आते-जाते्‌समय्‌द्वार्‌के्‌कपाि्‌के्‌आघात्‌से्‌यदद्‌ब्राह्मर््‌की्‌मत्ृ यु्‌हो्‌
जाती्‌है ्‌तो्‌द्वार्‌राजा्‌के्‌ववनाश्‌का्‌कारर््‌बनता्‌है ्‌।्‌जब्‌पैदल्‌हो्‌और्‌ऐसी्‌घिना्‌हो्‌तो्‌वह्‌
राजा्‌की्‌अवननत्‌का्‌कारर््‌बनता्‌है ्‌।्‌यदद्‌राजा्‌बडे्‌द्वार्‌से्‌प्रवेश्‌करता्‌है ्‌तो्‌वह्‌ननःसधदे ह्‌
धचरकाल्‌तक्‌जीववत्‌रहता्‌है ्‌।्‌वह्‌दस
ू रे ्‌के्‌राज्य्‌पर्‌भी्‌अधिकार्‌प्राप्त्‌करता्‌है ्‌एवं्‌कभी्‌भी्‌
क्षीर््‌नही्‌होता्‌है ्‌॥४१-४२॥
्िारस्थान
द्वार्‌की्‌न्स्थनत्‌-्‌दे वो, ब्राह्मर्ो्‌एवं्‌राजाओं्‌का्‌द्वार्‌मध्य्‌में ्‌तथा्‌शेश्‌मनष्ु यों्‌के्‌आवास्‌का्‌
द्वार्‌मध्य्‌भाग्‌के्‌पाश्वण्‌मे्‌होना्‌चादहये्‌॥४३॥
बत्तीस्‌पद्‌वास्तम
ु ण्डल्‌मे्‌महे धद्र, राक्षस, पष्ु पदधत्‌एवं्‌भललाि-्‌इन्‌चारो्‌पदो्‌पर्‌द्वार्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌ये्‌द्वार्‌अपनी्‌ददशाओं्‌के्‌अधिपनत्‌दे वों्‌द्वारा्‌संरक्षक्षत्‌होते्‌है ्‌।्‌बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌
इसी्‌प्रकार्‌भीतर्‌के्‌द्वार्‌एवं्‌बाहर्‌के्‌द्वारों्‌का्‌समायोजन्‌करना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌अधय्‌सभी्‌द्वर्‌
दोषयुक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌ब्रह्मा्‌के्‌समान्‌एवं्‌ब्रह्मा्‌की्‌ओर्‌(बाहर्‌ननकलने्‌वाले्‌व्यन्क्त्‌की्‌पीठ)्‌वाले्‌
द्वार्‌ननवषद्ि्‌होते्‌है ्‌।्‌प्रलाप्‌करने्‌से्‌क्या्‌लाभ? अधय्‌स्थान्‌पर्‌द्वार्‌ननन्धदत्‌होते्‌है ्‌॥४४-
४६॥
द्वार्‌के्‌ववस्तार्‌का्‌माप्‌सुननन्श्चत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌माप्‌से्‌कम्‌या्‌अधिक्‌रोग्‌का्‌कारर््‌होता्‌है ्‌
।्‌खोलने्‌एवं्‌बधद्‌करने्‌पर्‌जहाूँ्‌इसे्‌रोका्‌जाय, उसी्‌न्स्थनत्‌मे्‌कपाि्‌का्‌न्स्थत्‌रहना्‌तथा्‌ऊपर्‌

om
एवं्‌ननचे्‌का्‌व्यास्‌एवं्‌लम्बाई्‌बराबर्‌रहे ्‌तो्‌वह्‌द्वार्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌।्‌यदद्‌(खोलने्‌एवं्‌बधद्‌
करने्‌पर्‌द्वार्‌का)्‌स्वर्‌िोबी्‌के्‌वस्र्‌िोने्‌जैसा्‌हो्‌तो्‌वह्‌गह
ृ स्वामी्‌के्‌ववपवत्त्‌का्‌कारर््‌बनता्‌
है ्‌॥४७-४९॥
जलद्वार्‌(जलप्रर्ाली)्‌को्‌जयधत, ववतथ, सुग्रीव्‌एवं्‌मुख्य्‌के्‌पद्‌पर्‌क्रमशः्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌

ृ , पूषा, भग
s.c
।्‌अधय्‌स्थान्‌(जलद्वार्‌के्‌सलये)्‌छोड्‌दे ना्‌चादहये्‌॥५०॥
पजणधय, भश ं ृ राज, दौवाररक, शोष, नग्‌एवं्‌अददनत्‌के्‌पद्‌उपद्वार्‌का्‌प्रयोग्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
इसे्‌सुरङ्ग्‌कहते्‌है ्‌।्‌ये्‌एक्‌या्‌दो्‌तल्‌से्‌युक्त्‌बहुत-सी्‌रक्षाओं्‌(सुरक्षा-बल)्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌
॥५१-५२॥
ok
(यहाूँ्‌कुछ्‌छूि्‌है ; पाठ्‌खन्ण्डत्‌है )्‌।्‌स्तम्भ्‌एवं्‌अधिष्ठान्‌की्‌ऊूँ्‌के्‌मान्‌को्‌लेकर्‌जो्‌शेष्‌बचे,
उससे्‌उपपीठ्‌की्‌ऊूँचाई्‌एवं्‌द्वार्‌की्‌ऊूँचाई्‌लेनी्‌चादहये; न्जसका्‌वर्णन्‌पहले्‌ककया्‌गया्‌है ्‌।्‌
सामने्‌द्वार्‌(कपाि)्‌से्‌लगे्‌गुप्त्‌या्‌ददखाई्‌पडने्‌वाले्‌सोपान्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌द्वार्‌
के्‌योग्‌को्‌द्वारगोपरु ्‌के्‌बराबर्‌गहराई्‌मे्‌(भसू म्‌मे)्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌भवन्‌की्‌बाहरी्‌
Bo

सभवत्त्‌राजभवन्‌एवं्‌अधय्‌भवनों्‌की्‌सीमा्‌ननिाणररत्‌करता्‌है ्‌॥५३-५४॥
गोपरु मान
गोपरु ्‌के्‌मान्‌-्‌अब्‌द्वारशोभा्‌से्‌लेकर्‌द्वारगोपरु ्‌तक्‌(सभी्‌द्वारो)्‌का्‌ववस्तार, लम्बाई्‌एवं्‌
ऊूँचाई्‌के्‌प्रमार््‌का्‌वर्णन्‌संक्षेप्‌में ्‌क्रमशः्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।्‌प्रथम्‌आवरर््‌द्वारशोभा्‌के्‌पाूँच्‌
44

प्रकार्‌के्‌व्यास-मान्‌प्राप्त्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌पाूँच, सात, नौ, ग्यारह्‌एवं्‌तेरह्‌हाथ्‌है ्‌।्‌द्वारशाला्‌का्‌


ववस्तार्‌मान्‌पधद्रह्‌से्‌तेईस्‌हाथ्‌पयणधत्‌होता्‌है ्‌।्‌द्वार-गोपरु ्‌के्‌पच्चीस्‌हाथ्‌से्‌लेकर्‌तैतीस्‌
हाथ्‌पयणधत्‌पाूँच्‌प्रकार्‌के्‌ववस्तारमान्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌॥५५-५८॥
इनकी्‌लम्बाई्‌ववस्तार्‌के्‌बराबर्‌या्‌उससे्‌दो्‌नतहाई, चौथाई, आिा्‌या्‌तीन्‌चौथाई्‌भाग्‌अधिक्‌
होती्‌है ्‌।्‌इसकी्‌उचाई्‌इच्छानुसार्‌या्‌चौड़ाई्‌के्‌बराबर्‌अथवा्‌सात्‌भाग्‌में ्‌पाूँच्‌भाग्‌या्‌दस्‌मे्‌
सात्‌भाग्‌अधिक्‌रखनी्‌चादहये्‌॥५९-६०॥
एकतलगोपुर
एक्‌तल्‌का्‌गोपुर्‌-्‌द्वारशोभा्‌आदद्‌पाूँच्‌गोपुरद्वारों्‌के्‌अलंकरर्ों्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।्‌
(एक्‌तल्‌गोपुर्‌की)्‌लम्बाई्‌के्‌दो, चार्‌या्‌छः्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌आिे्‌भाग्‌से्‌नालीगेह्‌
(मध्यभाग)्‌बनाना्‌चादहये।्‌शेष्‌भाग्‌से्‌सभवत्त्‌की्‌मोिाई्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌द्वार्‌मध्य्‌में ्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌मण्डप्‌के्‌आकार्‌में ्‌एवं्‌तीन्‌वगण्‌से्‌यक्
ु त्‌इस्‌द्वार्‌का्‌नाम्‌'श्रीकर' होता्‌है ्‌॥६१-६२॥
उसके्‌चारो्‌ओर्‌एक्‌भाग्‌से्‌महावार्‌(बड़ा्‌मागण)्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌ढूँ का्‌हुआ्‌या्‌खल
ु ा्‌
हुआ्‌एवं्‌लांगल्‌(हल)्‌के्‌आकार्‌की्‌सभवत्त्‌से्‌युक्त्‌हो्‌।्‌वार्‌के्‌ऊपरी्‌भाग्‌तक्‌प्रस्तलस्तुल्‌
(संरचनाववशेष)्‌से्‌युक्त्‌सोपान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यहाूँ्‌सकल्‌दस्ु तक्‌(अथण्‌स्पष्ि्‌नही्‌है ्‌)्‌कोष्ठ,
कानन्‌(संरचनाववशेष)्‌एवं्‌मुखपट्दिका्‌ननसमणत्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌मध्य्‌स्तम्भ्‌से्‌युक्त्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌
नाससका्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌महावार्‌पर्‌अष्ि्‌नाससयाूँ्‌(सजाविी्‌र्खड़की)्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌ग्राम्‌मे्‌इसे्‌
'सीता' कहते्‌है ्‌।्‌॥६३-६४-६५॥
(अथवा्‌मुख्‌भाग्‌पर)्‌मुखपट्दिका्‌के्‌युक्त्‌काननकोष्ठ्‌(एक्‌लम्बी्‌ननसमणनत)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
इसकी्‌संज्ञा्‌'श्रीभद्र' है ्‌एवं्‌यह्‌सभी्‌स्थान्‌के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌एक्‌तल्‌के्‌तीन्‌प्रकार्‌

om
के्‌गोपुरों्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌।्‌अब्‌दो्‌तल्‌के्‌गोपुरों्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥६६-६७॥
्वितलगोपुर
रनतकान्त
दो्‌तल्‌के्‌गोपुर्‌-्‌(रनतकाधत)्‌-्‌(द्ववतल्‌गोपुर्‌में )्‌लम्बाई्‌छः्‌भाग्‌एवं्‌चौड़ाई्‌दो्‌भाग्‌होनी्‌
s.c
चादहये्‌।्‌मध्य्‌भाग्‌मे्‌एक्‌भाग्‌चौड़ा्‌एवं्‌तीन्‌भाग्‌लम्बा्‌नालीगह
ृ ्‌(कक्ष)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌
चारो्‌ओर्‌एक्‌भाग्‌मोिी्‌सभवत्त्‌से्‌नघरा्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌उसके्‌आिे्‌भाग्‌से्‌तीन्‌भाग्‌से्‌वार्‌
(मागण, बरामदा)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌बाहर्‌उसके्‌आिे्‌भाग्‌से्‌तीन्‌भाग्‌चौडा्‌गोपानमञ्चक्‌
ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌अधिष्ठान्‌उपपीठ्‌से्‌युक्त्‌तथा्‌स्तम्भ्‌आदद्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
ok
महावार्‌अष्िनाससयों्‌से्‌युक्त्‌और्‌सशखर्‌कोष्ठक्‌के्‌आकार्‌का्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सामने्‌एवं्‌पीछे ्‌
दो्‌भाग्‌चौडी्‌महानासी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌यह्‌भद्र्‌से्‌युक्त, भद्र्‌से्‌रदहत्‌या्‌स्तम्भसदहत्‌भद्र्‌से्‌
युक्त्‌होती्‌है ्‌।्‌महावार्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌से्‌सोपान्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌इसका्‌नाम्‌'रनतकाधत' है ्‌एवं्‌
यह्‌सभी्‌की्‌प्रसधनता्‌में ्‌वद्
ृ धि्‌करता्‌है ्‌॥६८-७२॥
Bo

कान्तविजय
काधतववजय्‌-्‌उसी्‌सशखर्‌में ्‌यदद्‌चार्‌नाससयाूँ्‌हो्‌तो्‌उसकी्‌संज्ञा्‌'काधतववजय' होती्‌है ्‌एवं्‌यह्‌
सभी्‌की्‌शोभा्‌बढ़ाने्‌वाला्‌होता्‌है ्‌॥७३॥
सम
ु ङ्गल
44

सम
ु ङ्गल्‌-्‌यदद्‌सशखर्‌हीन्‌(छोिा, धचपिा)्‌हो्‌एवं्‌हारा्‌से्‌यक्
ु त्‌हो्‌तथा्‌वार्‌की्‌बाहरी्‌सभवत्त्‌पर्‌
चारो्‌ओर्‌नाससयाूँ्‌ननसमणत्‌हो्‌तो्‌उसकी्‌संज्ञा्‌'सम
ु ङ्गल' होती्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌द्ववतल्‌गोपरु ्‌का्‌
वर्णन्‌ककया्‌गया, अब्‌बरतल्‌गोपुर्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥७४॥
त्रत्रतलगोपुर
मदा ल
बरतलगोपुर्‌(मदण ल)्‌-्‌यह्‌गोपुर्‌चार्‌भाग्‌चौडा्‌एवं्‌छः्‌भाग्‌लम्बा्‌होता्‌है ्‌।्‌द्वार्‌के्‌दोनो्‌पाश्वो्‌
मे्‌एक-एक्‌भाग्‌के्‌आवास्‌होते्‌है ्‌।्‌उसके्‌चारो्‌ओर्‌आिे्‌भाग्‌से्‌सभवत्त्‌ननसमणत्‌होती्‌है ्‌।्‌उसके्‌
चारो्‌ओर्‌एक्‌भाग्‌से्‌वार्‌ननसमणत्‌होता्‌ह, न्जस्‌पर्‌दो्‌नाससयाूँ्‌ननसमणत्‌होती्‌है ्‌।्‌दोनो्‌गह
ृ ्‌
सोपान्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌एवं्‌ऊपर्‌भी्‌हारा्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌उन्‌दोनो्‌के्‌मध्य्‌वास्तल्‌(गिर)्‌
ननसमणत्‌होता्‌है , न्जसका्‌माप्‌द्वार्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌बराबर्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌द्वारहम्यण्‌गोपरु ्‌की्‌संज्ञा्‌
'मदण ल' होती्‌है ्‌एवं्‌यह्‌राजगह
ृ ्‌में ्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌॥७५-७८॥
मारखण्ड्‌-्‌यह्‌गोपरु ्‌छः्‌भाग्‌चौड़ा्‌एवं्‌दस्‌भाग्‌लम्बा्‌होता्‌है ्‌।्‌द्वार्‌के्‌दोनो्‌पाश्वो्‌मे्‌एक्‌
भाग्‌से्‌कक्ष्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌दोनो्‌कक्ष्‌आिे्‌भाग्‌मोिी्‌सभवत्त्‌से्‌नघरे ्‌होते्‌है ्‌।्‌उसके्‌बाहर्‌एक्‌
भाग्‌से्‌चारो्‌ओर्‌वार्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌उन्‌दोनो्‌के्‌मध्य्‌द्वार्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌बराबर्‌जलस्थल्‌
(गिर)्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌उसके्‌बाहर्‌एक्‌भाग्‌से्‌चारो्‌ओर्‌वार्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌उसके्‌चारो्‌
ओर्‌महावार्‌(बडा्‌मागण, बरामदा)्‌ननसमणत्‌होता्‌है , न्जस्‌पर्‌नाससकाये्‌ननसमणत्‌होती्‌है ्‌।्‌इसका्‌
सशखर्‌हीन्‌(लगभग्‌धचपिा)्‌होता्‌है ्‌एवं्‌ऊपर्‌हार्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌बाहरी्‌वार्‌पर्‌चौदह्‌
नाससकाये्‌ननसमणत्‌होती्‌है्‌।्‌द्वार, सोपान्‌एवं्‌मागण्‌का्‌ननमाणर््‌आवश्यकतानुसार्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
इस्‌गोपुर्‌की्‌संज्ञा्‌'मारखण्ड' है ्‌एवं्‌यह्‌राजाओं्‌को्‌ववजय्‌प्रदान्‌करता्‌है ्‌।्‌॥७९-८०-८१-८२-८३॥

om
श्रीननकेतन
इस्‌गोपुर्‌द्वार्‌की्‌चौड़ाई्‌आठ्‌भाग्‌एवं्‌लम्बाई्‌दस्‌भाग्‌होती्‌है ्‌।्‌नालीगह
ृ ्‌(मध्य्‌कक्ष)्‌दो्‌
भाग्‌से्‌एवं्‌चारो्‌ओर्‌एक्‌भाग्‌से्‌सभवत्त्‌होती्‌है ्‌।्‌तत्पश्चात्‌आिे्‌भाग्‌से्‌असलधद्र्‌(बरामदा)्‌एवं्‌
एक्‌भाग्‌से्‌चारो्‌ओर्‌अधिार्‌(मागण, गसलयारा)्‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌पश्चात्‌एक्‌भाग्‌से्‌चारो्‌ओर्‌
s.c
असलधद्र्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌से्‌हार्‌(बाहरी्‌सभवत्त)्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌कूि्‌की्‌चौड़ाई्‌दो्‌भाग्‌से्‌एवं्‌शाला्‌
की्‌लम्बाई्‌छः्‌भाग्‌से्‌होती्‌है ्‌।्‌कोष्ठक्‌का्‌ववस्तार्‌चार्‌भाग्‌से्‌एवं्‌(उसी्‌प्रकार्‌उसकी)्‌
लम्बाई्‌होती्‌है ्‌।्‌द्वार्‌का्‌ननमाणर््‌एक्‌भाग्‌से्‌चल
ू हम्यण्‌से्‌युक्त्‌करना्‌चादहये्‌।्‌कूि्‌एवं्‌शाला्‌
के्‌मध्य्‌मे्‌जल्‌का्‌स्थान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌आददतल्‌(भूतल)्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌।्‌अब्‌
ok
दस
ू रे ्‌तल्‌के्‌भागों्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥८४-८८॥
नाली-गह
ृ , चारो्‌ओर्‌की्‌सभवत्त्‌एवं्‌असलधद्र्‌पूवव
ण र्णन्‌के्‌अनुसार्‌होना्‌चादहये्‌।्‌आिे्‌भाग्‌से्‌चारो्‌
ओर्‌गोपानप्रस्तर्‌से्‌युक्त्‌वपण्डी्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌ऊपरी्‌भाग्‌में ्‌आठ्‌नाससयों्‌से्‌युक्त्‌
महावार्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌सशखर्‌कोष्ठक्‌के्‌आकार्‌का्‌होता्‌है ्‌एवं्‌इसका्‌ववस्तार्‌लम्बाई्‌का्‌
Bo

आिा्‌होता्‌है ्‌।्‌आगे्‌एवं्‌पीछे ्‌दो्‌भाग्‌चौड़े्‌महानाससयों्‌का्‌ननमाणर््‌होता्‌है ्‌॥८९-९०॥


ऊपरी्‌तलो्‌में ्‌मध्य्‌स्तम्भ्‌से्‌यक्
ु त्‌प्रवेश्‌का्‌संयोजन्‌आवश्यकतानस
ु ार्‌करना्‌चादहये्‌।्‌प्रत्येक्‌
तल्‌मे्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌मे्‌सोपान्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌अधिष्ठान्‌उपपीथ्‌एवं्‌स्तम्भ्‌आदद्‌से्‌सस
ु न्ज्जत्‌
होते्‌है ्‌।्‌ऊह्‌एवं्‌प्रत्यह
ू ्‌(प्रिान्‌एवं्‌अप्रिान्‌भाग)्‌से्‌यक्
ु त्‌इसकी्‌संज्ञा्‌'श्रीननकेतन' होती्‌है ्‌।्‌
44

शद्
ु ि्‌(एक)्‌या्‌समधश्रत्‌(अनेक)्‌पदाथों्‌से्‌ननसमणत्‌तीन्‌तल्‌के्‌गोपरु ों्‌के्‌तीन्‌प्रकारों्‌का्‌वर्णन्‌
ककया्‌गया्‌।्‌ये्‌ववसभधन्‌प्रकार्‌की्‌र्खड़ककयों्‌एवं्‌अधतःसालो्‌(भीतरी्‌प्राकारों)्‌से्‌यक्
ु त्‌होते्‌है ्‌।्‌
अब्‌सात्‌तल्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌चार्‌तल्‌पयणधत्‌गोपुरों्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥९१-९४॥
सतततलगोपुर
भद्रकपयाण
सात-तल्‌गोपुर्‌(भद्रकलयार्)्‌-्‌इस्‌गोपरु ्‌की्‌चौडाई्‌चौदह्‌भाग्‌एवं्‌लम्बाई्‌सोलह्‌भाग्‌होती्‌है ्‌।्‌
नालीगेह्‌(मध्यकक्ष)्‌दो्‌भाग्‌चौडा्‌एवं्‌छः्‌भाग्‌लम्बा्‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌चारो्‌ओर्‌सभवत्त्‌होती्‌है ्‌।्‌
दो्‌भाग्‌मान्‌के्‌चार्‌असलधद्र्‌होते्‌है ्‌।्‌चारो्‌ओर्‌आिे्‌भाग्‌से्‌चार्‌हारा्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌
।्‌इसके्‌बाहर्‌चारो्‌ओर्‌एक्‌भाग्‌से्‌असलधद्र्‌होता्‌है ्‌।्‌एक्‌भाग्‌से्‌हार-भाग्‌एवं्‌आिे्‌भाग्‌से्‌
सभवत्त्‌होती्‌है ्‌।्‌हार्‌के्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌दोनो्‌पाश्वो्‌में ्‌पञ्जर्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌॥९५-९७॥
प्रत्येक्‌ऊपरी्‌तल्‌की्‌भसू म्‌प्रनतयक्
ु त्‌होती्‌है ्‌।्‌तीसरे ्‌तल्‌को्‌खण्डहम्यण्‌आदद्‌से्‌सस
ु न्ज्जत्‌एवं्‌
जलस्थल्‌से्‌यक्
ु त्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌प्रत्येक्‌ऊपरी्‌तल्‌की्‌ग्रीव्‌पर्‌चार्‌महावार्‌(बडे्‌बरामदे )्‌होते्‌
है ्‌।्‌प्रत्येक्‌ऊपरी्‌तल्‌के्‌द्वार्‌के्‌मध्य्‌में ्‌स्तम्भ्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌छत्‌पर्‌छत्‌के्‌माप्‌
की्‌पट्दिका्‌एवं्‌ववषम्‌संख्या्‌में ्‌स्तूवपकाये्‌होनी्‌चादहये्‌॥९८-१००॥
इसे्‌तोरर्ो, झरोखो्‌एवं्‌क्षुद्रनीडो्‌(छोिी्‌सजाविी्‌र्खड़ककयों)्‌से्‌भली-भाूँनत्‌अलंकृत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
प्रत्येक्‌तल्‌पर्‌महावार्‌(की्‌सभवत्तयों)्‌को्‌नाससयों्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌द्वार्‌के्‌दोनो्‌
पाश्वो्‌मे्‌तथा्‌कूि्‌और्‌शाला्‌के्‌मध्य्‌मे्‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌पश्चात्‌उपपीठ, चढने्‌के्‌सलये्‌सीढ़ी्‌एवं्‌
चार्‌(चलने्‌के्‌सलये्‌मागण)्‌होता्‌है ्‌।्‌आूँगन्‌एवं्‌कूि्‌का्‌सोपान्‌बरखण्ड्‌या्‌श्रङ्
ृ गमण्डल्‌(शैली्‌का)्‌
होता्‌है ्‌।्‌प्रत्येक्‌ऊपरी्‌तल्‌मे्‌सोपान्‌की्‌योजना्‌आवश्यकतानुसार्‌की्‌जानी्‌चादहये्‌।्‌इस्‌
द्वारगोपुर्‌को्‌'भद्रकलयार्' संज्ञा्‌से्‌असभदहत्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌॥१०१-१०३॥

om
सुभद्र
सुभद्र्‌-्‌उसी्‌मे्‌मध्य्‌भाग्‌तथा्‌दोनो्‌पाश्वो्‌मे्‌नाससका्‌हो्‌तथा्‌सामने्‌एवं्‌पीछे ्‌नाससयाूँ्‌हो्‌तो्‌
उसकी्‌संज्ञा्‌'सुभद्र' होती्‌है ्‌॥१०४॥
भद्रसुन्दर
s.c
भद्रसुधदर्‌-्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌दो्‌भाग्‌से्‌जलस्थान्‌तथा्‌दोनो्‌पाश्वों्‌मे्‌दो्‌भाग्‌प्रमार््‌से्‌चार्‌
नाससयों्‌से्‌युक्त्‌सौन्ष्ठक्‌होता्‌है ्‌।्‌इसे्‌'भद्रसुधदर' नाम्‌से्‌असभदहत्‌ककया्‌गया्‌है ्‌।्‌पाश्वण्‌भाग्‌
में ्‌इसी्‌के्‌ववस्तार्‌मे्‌सोलह्‌भाग्‌एवं्‌लम्बाई्‌मे्‌अट्ठारह्‌भाग्‌रक्खा्‌जाता्‌है ्‌।्‌इसकी्‌लम्बाई्‌
चौड़ाई्‌से्‌चतुथांश्‌अधिक्‌होती्‌है ्‌।्‌शेष्‌भागो्‌को्‌आवश्यकतानुसार्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌ननमाणर््‌
ok
एक्‌या्‌अनेक्‌द्रव्यों्‌से्‌क्या्‌जाता्‌है ्‌॥१०५-१०७॥
षट्‌तलगोपुर
छः्‌तल्‌का्‌गोपुर्‌-्‌इस्‌प्रकार्‌सप्ततल्‌गोपुर्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌है ्‌।्‌इसके्‌तीन्‌प्रकार्‌होते्‌है ्‌
।्‌इसी्‌मे्‌ननचले्‌तल्‌को्‌छोड्‌छः्‌तल्‌के्‌गोपरु ्‌बनते्‌है ; न्जधहे ्‌क्रमशः्‌सब
ु ल, सक
ु ु मार्‌एवं्‌सध
ु दर्‌
Bo

कहा्‌गया्‌है ्‌॥१०८-१०९॥
पञ्चतलगोपरु
पाूँच्‌तल्‌का्‌गोपरु ्‌-्‌द्वार्‌की्‌लम्बाई्‌एवं्‌चौड़ाई्‌चौदह्‌भाग होनी्‌चादहये्‌।्‌गह
ृ ्‌की्‌सभवत्त्‌एवं्‌गह
ृ ्‌
(मध्य्‌कक्ष)्‌पहले्‌के्‌समान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌चारो्‌ओर्‌हार्‌(बाह्य्‌सभनत)्‌एवं्‌असलधद्र्‌क्रमशः्‌
44

पाूँच्‌तथा्‌डेढ़्‌भाग्‌से्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌असलधद्र्‌एवं्‌बाह्य्‌सभवत्त्‌की्‌चौड़ाई्‌एक्‌भाग्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
आूँगन्‌में ्‌दो्‌भाग्‌से्‌सौन्ष्ठक्‌एवं्‌छः्‌भाग्‌लम्बी्‌शाला्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌कूि्‌एवं्‌शाला्‌के्‌मध्य्‌
भाग्‌मे्‌तीन्‌भाग्‌से्‌जलस्थान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ववस्तार्‌में ्‌जलस्थान्‌दो्‌भाग्‌से्‌हो्‌एवं्‌तीन्‌
महावार्‌से्‌युक्त्‌हो्‌।्‌शेष्‌अंगो्‌का्‌ननमाणर््‌पूवव
ण र्र्णत्‌रीनत्‌से्‌करना्‌चादहये्‌।्‌पञ्चतल्‌गोपुर्‌को्‌
क्रमशः्‌श्रीच्छधद, श्रीववशाल्‌एवं्‌ववजय्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌ववसभधन्‌अंगो्‌से्‌सुशोसभत्‌
पञ्चतल्‌गोपुर्‌तीन्‌प्रकार्‌के्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌॥११०-११४॥
चतुस्तलगोपुर
चार्‌तल्‌का्‌गोपुर्‌-्‌उस्‌लम्बाईएवं्‌चौड़ाई्‌मे्‌से्‌दो्‌भाग्‌छोड्‌ददया्‌जाय, दो्‌महावारों्‌से्‌युक्त्‌हो्‌
तता्‌कूि्‌एवं्‌कोष्ठ्‌पहले्‌के्‌समान्‌हो्‌(तो्‌वह्‌चतुस्तल्‌गोपुर्‌होता्‌है ), यह्‌लसलत, कलयार््‌एवं्‌
कोमल-्‌तीन्‌प्रकार्‌का्‌होता्‌है ्‌।्‌ये्‌चतस्
ु तल्‌संज्ञक्‌गोपरु ्‌ग्रामो्‌एवं्‌राजभवन्‌के्‌सलये्‌उपयक्
ु त्‌
होते्‌है ्‌॥११५-११६॥
सामान्यविथध
सामाधय्‌ननयम्‌-्‌सप्ततल्‌आदद्‌तीन्‌गोपुरों्‌में ्‌तीन्‌असलधद्र, दो्‌एवं्‌एक्‌असलधद्र्‌होते्‌है ्‌।्‌शेष्‌मे्‌
सभवत्त्‌का्‌प्रयोग्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌प्रत्येक्‌के्‌तीन्‌भेद्‌होते्‌है ्‌एवं्‌उनका्‌अलंकरर््‌इस्‌
प्रकार्‌करना्‌चादहये, न्जससे्‌कक्‌वे्‌सुधदर्‌एवं्‌दृढ्‌रहे ्‌।्‌स्तम्भ्‌एवं्‌प्रस्तर्‌की्‌चौड़ाई्‌एवं्‌लम्बाई्‌
पूवव
ण र्र्णत्‌रीनत्‌से्‌रखनी्‌चादहये्‌।
ऊपरी्‌तल्‌एवं्‌ननचले्‌तल्‌के्‌मध्य्‌के्‌स्थान्‌(या्‌संरचना)्‌को्‌'प्रनत' कहते्‌है ्‌।्‌गभणधयास्‌
प्रवेशद्वार्‌के्‌दादहनी्‌ओर्‌सभवत्त्‌के्‌नीचे्‌होना्‌चादहये्‌॥११९॥
ब्राह्मर््‌आदद्‌चारो्‌वर्ो्‌के्‌ननवास्‌के्‌सलये्‌मय्‌ने्‌एक्‌से्‌लेकर्‌सात्‌तल्‌तक्‌गोपुरो्‌का्‌वर्णन्‌

om
ककया्‌है , न्जनके्‌इक्कीस्‌भेद्‌बनते्‌है ्‌।्‌इनमें ्‌से्‌ब्राह्मर््‌आदद्‌को्‌उपयुक्त्‌गोपुर्‌का्‌चयन्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌प्रारन्म्भक्‌तीन्‌भेद्‌सभी्‌वर्ो्‌के्‌अनुकूल्‌होते्‌है ; ववशेष्‌रूप्‌से्‌उन्‌लोगो्‌के्‌सलये, जो्‌
मनुष्यो्‌मे्‌समद्
ृ धिशासल्‌है ्‌।्‌दस
ू रे ्‌ग्राम, अग्रहार, पुर, पत्तन्‌के्‌सलये्‌एवं्‌सभी्‌राजभवन्‌एवं्‌दे वालयो्‌
के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌होते्‌है ्‌॥१२०-१२१॥
s.c
मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌३१
ok
यानियनभेद
यान्‌एवं्‌शयन्‌के्‌भेद्‌-्‌अब्‌मै्‌(मय)्‌यानो्‌(वाहनो)्‌एवं्‌शयनो्‌के्‌लक्षर््‌को्‌क्रमशः्‌कहता्‌हूूँ्‌।्‌
सशबबका्‌(पालकी)्‌एवं्‌रथ्‌यान्‌है ्‌तथा्‌पयणङ्क्‌(पलंग)्‌आदद्‌शयन्‌है ्‌।्‌शयन्‌के्‌अधतगणत्‌उधही्‌
Bo

से्‌उत्पधन्‌(उधही्‌की्‌शैली्‌मे्‌ननसमणत)्‌पीठ्‌आदद्‌आसन्‌आते्‌है ्‌॥१॥
मित्रबकाभेद
सशबबका्‌के्‌भेद्‌-्‌मेरे्‌(मय्‌के)्‌अनुसार्‌पीठा, सशखरा्‌और्‌मौण्डी्‌-्‌ये्‌तीन्‌प्रकार्‌की्‌सशबबकायें्‌
होती्‌है ्‌।्‌इनकी्‌लम्बाई्‌एवं्‌चौड़ाई्‌समान्‌होती्‌है्‌।्‌इनमे्‌भेद्‌सभवत्त्‌(पाश्वण्‌का्‌ककनारा), सशखर्‌
44

(छाजन)्‌या्‌अपने्‌तीन्‌स्तर्‌के्‌ननमाणर््‌के्‌कारर््‌होता्‌है ्‌।्‌अब्‌मै्‌(मय)्‌उनकी्‌चौड़ाई, लम्बाई्‌


एवं्‌ऊूँचाई्‌का्‌अलग-अलग्‌वर्णन्‌करता्‌हूूँ्‌॥२-३॥
पीठ
इसका्‌ववस्तार्‌तीन्‌बबत्ता्‌एवं्‌लम्बाई्‌पाूँच्‌बबत्ता्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌अिम्‌(छोिा)्‌पीठा्‌का्‌माप्‌तीन्‌
बबत्ता्‌एवं्‌मध्यम्‌का्‌माप्‌उससे्‌एक्‌अंगल
ु ्‌अधिक्‌होता्‌है ्‌।्‌उत्तम्‌(सबसे्‌बडा)्‌उससे्‌तीन्‌
अंगल
ु ्‌अधिक्‌होता्‌है ्‌-्‌ऐसा्‌मनु नयो्‌द्वारा्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌इसकी्‌लम्बाई्‌चौड़ाई्‌से्‌डेढ्‌गन
ु ी्‌या्‌
दग
ु न
ु ी्‌होती्‌है ्‌॥४-५॥
श्रेष्ठ्‌(सबसे्‌बडे)्‌पीठा्‌की्‌सभवत्त्‌की्‌ऊूँचाई्‌चौड़ाई्‌की्‌आिी्‌होती्‌है ्‌।्‌मध्यम्‌पीठा्‌की्‌ऊूँचाई्‌
उससे्‌तीन्‌अंगल
ु ्‌कम्‌एवं्‌अिम्‌पीठा्‌की्‌ऊूँचाई्‌उससे्‌(मध्यम्‌से्‌)्‌तीन्‌अंगल
ु ्‌कम्‌होती्‌है ्‌।्‌
इस्‌प्रकार्‌पीठा्‌की्‌ऊूँचाई्‌तीन्‌प्रकार्‌की्‌होती्‌है्‌।्‌चौड़ाई, लम्बाई्‌एवं्‌ऊूँचाई्‌के्‌अनस
ु र्‌
पौन्ण्डका्‌संज्ञक्‌सशबबका्‌तीन्‌प्रकार्‌की्‌कही्‌गई्‌है ्‌।्‌इनकी्‌चौड़ाइ्‌इकतीस, पैंतीस्‌एवं्‌सैतीस्‌
अंगल
ु ्‌कही्‌गई्‌है ्‌।्‌इनकी्‌लम्बाई्‌एवं्‌ऊूँचाई्‌पूवव
ण र्र्णत्‌रीनत्‌से्‌करनी्‌चादहये्‌॥६-७॥
उत्तम, मध्यम्‌एवं्‌अिम्‌प्रकार्‌के्‌ईवषका्‌(चौखि, फ्रेम)्‌की्‌चौड़ाई्‌पाूँच, उसके्‌आिी्‌या्‌दो्‌अंगल
ु ्‌
होनी्‌चहै ये्‌।्‌उसकी्‌ऊूँचाई्‌चौड़ाई्‌की्‌आिी्‌एवं्‌लम्बाई्‌उधचत्‌(आवश्यकतानुसार)्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
(अथवा)्‌इसकी्‌चौड़ाई्‌पाूँच, चार्‌या्‌तीन्‌अंगुल्‌एवं्‌मोिाई्‌डेढ्‌अंगुल्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌यह्‌
क्षुद्रपट्दिका, वाजन, ननम्न्‌एवं्‌अब्जक्‌(सभी्‌अलंकरर्ो)्‌से्‌युक्त्‌होती्‌है ्‌॥८-९॥
हस्त्‌(काष्ठननसमणत्‌पाश्वणसभवत्त्‌का्‌ऊपरी्‌भाग)्‌की्‌चौड़ाई्‌ढाई, दो्‌या्‌डेढ्‌अंगुल्‌चौडी्‌तथा्‌मोिाई्‌
तीन्‌चौथाई्‌या्‌चौडाई्‌की्‌आिा्‌होती्‌है ्‌।्‌इसकी्‌आकृनत्‌आिी्‌गोलाई्‌सलये, छर्‌के्‌समान्‌या्‌
वेर्‌(वेत)्‌के्‌समान्‌होती्‌है ्‌॥१०-११॥
हस्त्‌एवं्‌ईवषका्‌के्‌मध्य्‌छः्‌भाग्‌करना्‌चादहये्‌एवं्‌वहाूँ्‌चार्‌चम्पक्‌(रचना-ववशेष)्‌ननसमणत्‌

om
करना्‌चादहये्‌।्‌इनका्‌ववस्तार्‌ढ़ाई, दो्‌या्‌डेढ़्‌अंगुल्‌होना्‌चादहये्‌।्‌कम्पकों्‌के्‌ऊपर्‌एवं्‌नीचे्‌
एक्‌अंगुल्‌मोिा्‌फलक्‌होता्‌है ्‌एवं्‌इनकी्‌ऊूँचाई्‌(हस्त्‌एवं्‌ईवषका्‌के्‌मध्य)्‌छठे ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌
होती्‌है ्‌।्‌मध्य्‌कम्प्‌को्‌छोड़कर्‌(फलक्‌की्‌ऊूँचाई)्‌आवश्यकतानुसार्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌मध्य्‌
सभवत्त्‌पर्‌मध्य्‌भाग्‌के्‌दो्‌भाग्‌मे्‌नर, नारी, चक्रवाक, लता, चार्‌पैर्‌वाले्‌पशु, नािक्‌आदद्‌के्‌
s.c
दृश्यों्‌से्‌अलंकरर््‌होने्‌चादहये्‌।्‌हस्त्‌एवं्‌अधिक्‌(सम्भवतः्‌ईवषका)्‌के्‌मध्य्‌मे्‌अग्रभाग्‌मे्‌
व्यालस्थान्‌होता्‌है ्‌।्‌ननगणमन्‌के्‌साथ्‌मुन्ष्िबधि-माप्‌चौड़ाई्‌का्‌दग
ु ुना्‌होता्‌है ्‌(इधहे ्‌हस्त्‌एवं्‌
ईवषका्‌के्‌मध्य्‌में ्‌स्थावपत्‌ककया्‌जाता्‌है )्‌।्‌उसके्‌नीचे्‌अंनि्‌(स्तम्भ, पाद)्‌होता्‌है , न्जसकी्‌
ऊूँचाई्‌अिोभाग्‌(व्याल्‌के्‌नीचे्‌भाग)्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌उससे्‌सम्बद्ि्‌ननगणम्‌उसके्‌बराबर्‌
ok
माप्‌का्‌या्‌चौड़ाई्‌के्‌आिे्‌माप्‌का्‌होता्‌है ्‌एवं्‌नक्रमुख्‌(मकराकृनत)्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌होते्‌है ्‌।्‌
स्तम्भ्‌का्‌व्यास्‌पाूँच, सात्‌या्‌नौ्‌भाग्‌चौड़ा्‌तथा्‌नौ, दस्‌या्‌ग्यारह्‌भाग्‌लम्बा्‌होता्‌है ्‌।्‌इन्‌
पादों्‌की्‌चौड़ाई्‌एवं्‌मोिाई्‌कम्प्‌की्‌चौड़ाई्‌एवं्‌मोिाई्‌के्‌अनुरूप्‌होती्‌है ्‌॥१२-१८॥
बड़े्‌काष्ठखण्ड्‌(चौखि, फ्रेम)्‌के्‌अग्र्‌भाग्‌एवं्‌मल
ू ्‌भाग्‌(ऊपरी्‌एवं्‌ननचले्‌ससरे )्‌पर्‌दृढ्‌एवं्‌
Bo

आवश्यकतानस
ु ार्‌सशखा्‌(खि
ूँू ी्‌जैसी्‌आकृनत)्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये, न्जससे्‌कक्‌वह्‌काष्ठ्‌(फ्रेम्‌के्‌
दस
ू रे ्‌फलक्‌में )्‌सरलता्‌से्‌स्थावपत्‌ककया्‌जा्‌सके्‌(दस
ू रे ्‌फलक्‌मे्‌सशखा्‌के्‌अनस
ु ार्‌गड्ढा्‌
ननसमणत्‌होता्‌है , न्जसमे्‌सशखा्‌दृढ़ता्‌से्‌स्थावपत्‌की्‌जाती्‌है )्‌इसमें ्‌पाूँच्‌या्‌चार्‌अंगल
ु ्‌का्‌
ननगणम्‌होता्‌है , न्जस्‌पर्‌पद्म, पद्म्‌का्‌अग्रहस्त्‌एवं्‌कोने्‌पर्‌उसी्‌के्‌माप्‌का्‌कमल्‌या्‌चौकोर्‌
44

आकृनत्‌ननसमणत्‌होती्‌है ्‌॥१९-२०॥
छोिे -छोिे ्‌खण्डो्‌के्‌ऊपर्‌ववस्तत
ृ ्‌कम्प्‌या्‌फलक्‌होना्‌चादहये, न्जसकी्‌ऊूँचाई्‌एक्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌
होनी्‌चादहये्‌।्‌यह्‌शोभा्‌के्‌सलये्‌या्‌आवश्यकतानुसार्‌होता्‌है ्‌।्‌वही्‌छोिे -छोिे ्‌स्तम्भ्‌एवं्‌
गुसलकाये्‌(गोसलयाूँ)्‌शोभाथण्‌ननसमणत्‌होती्‌है ्‌।्‌अथवा्‌सामने्‌पाूँच्‌या्‌तीन्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌द्वार्‌
होना्‌चादहये, न्जसका्‌ववस्तार्‌तीन्‌या्‌चार्‌अंगुल्‌एवं्‌ऊूँचाई्‌सात्‌या्‌आठ्‌अंगुल्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
स्तम्भ, कुम्भ, अवलग्न्‌(स्कधि)्‌तथा्‌हीरक्‌(आकृनतववशेष)्‌से्‌युक्त्‌और्‌सुधदर्‌गोल्‌होना्‌चादहये्‌
।्‌बुद्धिमन्‌व्यन्क्त्‌को्‌द्वार्‌के्‌गुलफ्‌को्‌दृढ़तापूवक
ण ्‌कील्‌से्‌जड़्‌दे ना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌
ववसभधन्‌प्रकार्‌से्‌अलंकृत्‌सशबबका्‌को्‌'पैदठका' कहा्‌गया्‌है ्‌॥२१-२४॥
सशबबकाओं्‌के्‌अधय्‌प्रकार्‌-्‌(शेखरी)्‌सशबबका्‌की्‌ऊूँचाई्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌के्‌बराबर्‌एवं्‌सभवत्त्‌चौड़ाई्‌
की्‌आिी्‌या्‌तीन्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌स्तम्भों्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌सशखर्‌से्‌युक्त्‌सशबबका्‌को्‌
'शेखरी' कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌'मौण्डी' सशबबका्‌मण्
ु ड्‌के्‌आकार्‌की्‌होती्‌है ्‌एवं्‌सभवत्तयाूँ्‌'शेखरी' के्‌समान्‌
होती्‌है ्‌।्‌इसकी्‌चौड़ाई्‌के्‌समान्‌ऊूँचाई्‌होती्‌है ्‌।्‌यह्‌मण्डप्‌के्‌समान्‌होता्‌है ्‌एवं्‌कहा्‌जाता्‌
है ्‌॥२५-२६॥
इन्‌सशबबकाओं्‌का्‌प्रमार््‌स्तम्भ्‌के्‌मध्य्‌से्‌सलया्‌जाता्‌है ्‌।्‌यान्‌एवं्‌शयन्‌के्‌ननमाणर््‌के्‌
सलये्‌प्राचीन्‌मनीवषयों्‌के्‌अनुसार्‌प्रशस्त्‌वक्ष
ृ ्‌शाक्‌(सागौन), काल, नतसमश, पनस्‌(किहल), ननम्ब,
अजुन
ण ्‌एवं्‌मिक
ू ्‌(महुआ)्‌के्‌होते्‌है ्‌।्‌श्रीयुक्त्‌मनुष्य्‌जब्‌यान्‌पर्‌सवार्‌होता्‌है ्‌तब्‌उसकी्‌
प्रसधनता्‌असभव्यक्त्‌होती्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌के्‌लक्षर्ों्‌से्‌युक्त्‌सशबबका्‌उस्‌व्यन्क्त्‌को्‌सफलता्‌
एवं्‌समद्
ृ धि्‌प्रदान्‌करती्‌है ्‌॥२७-२८॥
मित्रबका-ननमााण्‌का्‌अध्याय्‌समातत्‌हुआ
रथः

om
रथ्‌-्‌रथ्‌का्‌ववस्तार्‌दोनो्‌चक्रों्‌के्‌बाहरी्‌भाग्‌से्‌ग्रहर््‌ककया्‌जाता्‌है ्‌।्‌यह्‌छः, सात्‌या्‌आठ्‌
बबत्ता्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌माप्‌चक्रों्‌की्‌दोनों्‌नासभयों्‌के्‌अन्धतम्‌भाग्‌से्‌या्‌अक्ष्‌(िरु ी)्‌के्‌ऊपर्‌
रक्खे्‌उत्तर्‌(पट्िी)्‌की्‌लम्बाई्‌से्‌अथवा्‌रथ्‌के्‌बाह्य्‌भाग्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌अनुसार्‌रक्खी्‌जाती्‌है ्‌
।्‌इसकी्‌लम्बाई्‌चौड़ाई्‌से्‌डेढ़्‌गुनी्‌अधिक्‌होती्‌है ्‌॥२९॥
s.c
रथ्‌में ्‌पाूँच्‌भार्‌(लम्बी्‌पट्दियाूँ)्‌होती्‌है , न्जनकी्‌मोिाई्‌एवं्‌ऊूँचाई्‌चार, तीन्‌या्‌दो्‌अंगुल्‌होती्‌
है ्‌।्‌अथवा्‌उनकी्‌संख्या्‌तीन, सात्‌या्‌नौ्‌होती्‌है ्‌तथा्‌उनका्‌ववस्तार्‌एवं्‌ऊूँचाई्‌पूवव
ण र्र्णत्‌
रक्खा्‌जाता्‌है ्‌।्‌उधहे ्‌लम्बाई्‌के्‌अनुसार्‌रक्खा्‌जाता्‌है ्‌एवं्‌उपयुक्त्‌नतयणक्‌्‌कम्पो्‌से्‌दृढ़्‌ककया्‌
जाता्‌है ्‌॥३०-३१॥
ok
मध्य्‌भार्‌के्‌ऊपर्‌तुला्‌होती्‌है ्‌।्‌इसके्‌जोड़्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌कूपर्‌(रथ्‌का्‌दण्ड)्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌
कूपर्‌का्‌माप्‌रथ्‌के्‌सामने्‌के्‌भाग्‌से्‌सलया्‌जाता्‌है , न्जसका्‌माप्‌तीन्‌हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌होता्‌है ्‌
एवं्‌उसका्‌अग्र्‌भाग्‌(छोर)्‌मुड़ा्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌कूपर्‌को्‌मध्यभार्‌कहा्‌जाता्‌है ्‌।्‌यह्‌युग्‌
(जआ
ु )्‌को्‌सहारा्‌प्रदान्‌करता्‌है ्‌।्‌इसके्‌ऊपर्‌एक्‌अंगल
ु ्‌मोिा्‌फलक्‌प्रस्तर्‌(पट्िी)्‌होता्‌है ्‌
Bo

॥३२-३३॥
अक्ष, अक्षोत्तर, चक्रपट्ि्‌एवं्‌भारोपिानक्‌(का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है )्‌।्‌भारोपिानक्‌(लम्बी्‌पट्िी्‌
का्‌सहारा)्‌की्‌ऊूँचाई्‌पाूँच, छः्‌या्‌सात्‌अंगल
ु ; मोिाई्‌दे ्‌या्‌तीन्‌अंगल
ु ्‌एवं्‌लम्बाई्‌अट्ठारह्‌
अंगल
ु ्‌होती्‌है ्‌।्‌ये्‌पाश्वण्‌में ्‌लगे्‌होते्‌है ्‌।्‌इनकी्‌आकृनत्‌पोनतका्‌के्‌समान्‌होती्‌है ्‌एवं्‌लोहे ्‌की्‌
44

पट्िी्‌से्‌ये्‌दृढ़तापव
ू क
ण ्‌जड़ी्‌होती्‌है ्‌॥३४-३५॥
अक्ष्‌के्‌ऊपर्‌उत्तर्‌(क्रास्‌बीम)्‌के्‌मध्य्‌में ्‌एक्‌नछद्र्‌होता्‌है , न्जसकी्‌चौड़ाई्‌एवं्‌गहराई्‌बराबर्‌
होती्‌है ्‌।्‌इसे्‌अक्ष्‌की्‌रक्षा्‌के्‌सलये्‌ननचले्‌भाग्‌में ्‌दोनो्‌पाश्वो्‌से्‌दृढतापूवक
ण ्‌कसा्‌जाता्‌है ्‌।्‌
इसकी्‌मोिाई्‌चौड़ई्‌की्‌आिी्‌होती्‌है , जो्‌कक्‌उपिान्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌इसकी्‌लम्बाई्‌अक्ष्‌के्‌
बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌यदद्‌यह्‌(उत्तर)्‌काष्ठननसमणत्‌हो्‌तो्‌चौकोर्‌होता्‌है ्‌एवं्‌लोहे ्‌की्‌पट्िी, कील्‌एवं्‌
उसी्‌काष्ठ्‌की्‌सशखा्‌(नुकीली्‌लकड़ी)्‌द्वारा्‌दृढ्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌।्‌अक्ष्‌के्‌ऊपरी्‌भाग्‌में ्‌उत्तर्‌को्‌
काष्ठ्‌के्‌कील्‌से्‌दृढतापूवक
ण ्‌कसा्‌जाता्‌है ्‌॥३६-३८॥
चक्र्‌का्‌ववस्तार्‌अक्ष्‌के्‌उत्तर्‌के्‌बराबर्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌नासभ्‌की्‌ऊूँचाई्‌(घेरा)्‌दस्‌अंगुल्‌एवं्‌
लम्बाई-्‌चौड़ाई्‌एक्‌ववतन्स्त्‌(बबत्ता)्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌पट्ि्‌एवं्‌नासभ्‌के्‌बीच्‌में ्‌बत्तीस, चौबीस्‌या्‌
सोलह्‌अथवा्‌आवश्यकता्‌के्‌अनुसार्‌संख्या्‌में ्‌अरें ्‌(नतसलयाूँ)्‌होती्‌है ्‌।्‌ये्‌छोर्‌पर्‌तीन्‌अंगुल्‌
चौड़ी्‌होती्‌है ्‌अथवा्‌मल
ू ्‌भाग्‌में ्‌सूँकरी्‌डेढ़्‌अंगल
ु ्‌माप्‌की्‌होती्‌है ्‌।्‌ये्‌यव्‌के्‌आकार्‌की्‌एवं्‌
मल
ू ्‌तथा्‌अग्र्‌भाग्‌(दोनो्‌छोर)्‌पर्‌सशका्‌(नोक)्‌से्‌यक्
ु त्‌होती्‌है ्‌।्‌जब्‌पदहया्‌रोहारोह्‌(ऊपर-
नीचे)्‌होता्‌है , उस्‌समय्‌अक्ष्‌का्‌मध्य्‌भाग्‌आूँख्‌के्‌सदृश्‌प्रतीत्‌होता्‌है्‌॥३९-४१॥
भार्‌(लम्बी्‌पट्िी)्‌को्‌लोहे ्‌के्‌पट्ि, कील्‌एवं्‌पट्िबधि्‌आदद्‌से्‌जो्‌जहाूँ्‌उधचत्‌हो, कसना्‌
चादहये्‌।्‌लोहपट्िी्‌की्‌लम्बाई्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌से्‌दग
ु ुनी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌उपपीठ्‌एवं्‌गोपनीय्‌भाग्‌
को्‌यथास्थान्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥४२-४३॥
स्तम्भों्‌की्‌ऊूँचाई्‌चक्र्‌के्‌आिे्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌यह्‌आिे्‌भाग्‌में ्‌हस्त्‌(हत्था, रे सलंग)्‌
को्‌सहारा्‌दे ता्‌है ्‌।्‌चसू लका्‌(ऊध्वणभाग्‌की्‌संरचना)्‌की्‌ऊूँचाई्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌की्‌आिी्‌होती्‌
है ्‌।्‌पट्दिकाओं्‌के्‌मध्य्‌भाग्‌मे्‌आगे, दोनो्‌पाश्वो्‌में ्‌एवं्‌तलभाग्‌में ्‌गुसलकायें्‌(गोली्‌
आकृनतयाूँ)्‌होती्‌है ्‌।्‌पष्ृ ठ्‌भाग्‌पाूँच्‌अंगुल्‌ऊूँची्‌मुखपट्दिका्‌से्‌नघरा्‌होता्‌है ्‌।्‌कोने्‌के्‌स्तम्भों्‌

om
के्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌उत्तर्‌पर्‌मुकुल्‌(कमल-कसलका)्‌अंककत्‌होते्‌है ्‌॥४५॥
भार, भारोपिान, अक्ष, अक्षोत्तर, कूबर्‌(कूपर)्‌एवं्‌कूबर्‌के्‌छोर्‌को्‌लोहपट्िो्‌एवं्‌कीलों्‌से्‌इस्‌प्रकार्‌
जोड़ना्‌चादहये, न्जससे्‌कक्‌वे्‌सही्‌स्थान्‌पर्‌ठीक्‌से्‌जुड़्‌े ।्‌अक्ष्‌एवं्‌अक्षोत्तर्‌के्‌मध्य्‌में ्‌लकड़ी्‌
की्‌कील्‌का्‌प्रयोग्‌करना्‌चादहये्‌॥४६-४७॥
s.c
रथ्‌पर्‌आरोहर््‌सवणराज्‌पर्‌अधिकार्‌प्राप्त्‌करने्‌के्‌समय्‌(साम्राज्य्‌का्‌अधिपनत्‌बनने्‌के्‌
समय), राज-युद्ि्‌के्‌समय, महोत्सव्‌के्‌समय, मंगलवेला्‌में , दे वपूजा्‌तथा्‌सोमयाग्‌के्‌समय्‌तथा्‌
न्जन्‌कायो्‌मे्‌कहा्‌गया्‌हो, उस्‌समय्‌करना्‌चादहये्‌॥४८-४९॥
चक्र्‌का्‌माप्‌(पररधि)्‌वास्‌(गभणगह
ृ , रथ्‌में ्‌बैठने्‌का्‌स्थान)्‌की्‌चौड़ाई्‌का्‌दग
ु ुना्‌या्‌तीन्‌गुना्‌
ok
होता्‌है ्‌।्‌अथवा्‌इसका्‌माप्‌सात्‌ताल्‌एवं्‌ववस्तार्‌तीन्‌या्‌चार्‌अंगुल्‌होना्‌चादहये्‌।्‌(रथ्‌के)्‌
स्तम्भ्‌के्‌माप्‌के्‌अनुसार्‌उत्तर्‌आदद्‌का्‌ननमाणर््‌पुवव
ण र्र्णत्‌ववधि्‌से्‌करना्‌चादहये्‌।्‌हार्‌(फ्रेम,
चौखि)्‌के्‌ऊपर्‌अधतराल्‌में ्‌चौसठ्‌छोिे ्‌स्तम्भ्‌होते्‌है ्‌और्‌स्तम्भ्‌से्‌यक्
ु त्‌होते्‌है ्‌।्‌स्तम्भोम्‌
का्‌उदय्‌छः, साढ़े ्‌पाूँच्‌या्‌पाूँच्‌ताल्‌का्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌एक, दो्‌या्‌तीन्‌तलों्‌से्‌यक्
ु त्‌एवं्‌एक्‌
Bo

या्‌चार्‌मख
ु ्‌(प्रवेश)्‌से्‌यक्
ु त्‌होता्‌है ्‌।्‌इसका्‌आकार्‌मण्डप्‌के्‌समान्‌एवं्‌सशरोभाग्‌शाला्‌के्‌
समान्‌(सीिा)्‌होता्‌है ्‌॥५०-५३॥
(अथवा)्‌चक्र्‌का्‌माप्‌तीन, चार, पाूँच, छःया्‌सात्‌हाथ्‌एवं्‌मोिाई्‌उसका्‌चार, पाूँच, छः्‌सात्‌या्‌
आठवाूँ्‌भाग्‌होता्‌है ्‌।्‌अक्ष्‌(िरु ी), अक्षोत्तर्‌(िरु ी्‌की्‌पट्िी)्‌तथा्‌भारोपिान्‌(लम्बी्‌सहारा्‌दे ने्‌
44

वाली्‌बीम)्‌की्‌चौड़ाई्‌एवं्‌मोिाई्‌आवश्यकतानस
ु ार्‌होनी्‌चादहये्‌एवं्‌काष्ठकीलों्‌से्‌दृढ्‌ककया्‌
जाना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌एक, दो्‌या्‌तीन्‌तल्‌से्‌यक्
ु त्‌एवं्‌प्रासाद्‌(दे वालय)्‌के्‌समान्‌अलंकृत्‌होना्‌
चादहये्‌॥५४-५५॥
(अथवा)्‌सोलह्‌स्तम्भों्‌से्‌युक्त, सभी्‌ददशाओं्‌में ्‌मुखभद्र्‌से्‌युक्त, सभी्‌प्रकार्‌के्‌अलंकरर्ो्‌से्‌
युक्त्‌रं ग्‌(रङ्गमञ्च्‌की्‌आकृनत)्‌को्‌रथ्‌में ्‌दृढ़तापूवक
ण ्‌जोड़ना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌ववद्वानों्‌के्‌
अनुसार्‌सशलप-ववशेषज्ञ्‌की्‌इच्छानुसार्‌रथ्‌में ्‌(आकृनत्‌आदद्‌का)्‌संयोजन्‌करना्‌चादहये्‌॥५६-
५७॥
लेर्खत्‌(धचरर्)्‌में ्‌पादक
ु ्‌(न्प्लधथ), (दस
ू रा)्‌जोड़े्‌सदहत्‌पद्म, (तीसरा)्‌मुनतणयों्‌सदहत्‌स्तम्भ,
(चौथा)्‌तुयक
ण ्‌आदद्‌से्‌युक्त्‌पट्िी, पाूँचवाूँ्‌बोधि्‌एवं्‌छठवा्‌कमलकसलका्‌होती्‌है ्‌॥५८॥
दो, तीन, चार, एक्‌एवं्‌नौ्‌वगों्‌से्‌ववप्रभाग्‌की्‌गर्ना्‌की्‌जाती्‌है ्‌।्‌पद्म, सहकर्ण्‌के्‌साथ्‌पट्िी्‌
एवं्‌व्याल्‌तथा्‌नक्र्‌से्‌सश
ु ोसभत्‌प्रस्तर्‌का्‌ननमाणर््‌होना्‌चादहये्‌।्‌दो्‌भाग्‌से्‌पद्म, जगती, प्रवेश्‌
का्‌आिार्‌एवं्‌कुमद
ु ्‌एक-एक्‌भाग्‌से्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌॥५९-६०॥
यदद्‌सोलह्‌भाग्‌हो्‌तो्‌तीन्‌भाग्‌से्‌पट्िी, एक्‌भाग्‌से्‌वेदी, एक्‌भाग्‌से्‌िरातल्‌(आिार), पाूँच्‌
भाग्‌से्‌पद्म, दो्‌भाग्‌से्‌वेददका, एक्‌भाग्‌से्‌वेदी, एक्‌भाग्‌से्‌गल, एक्‌भाग्‌से्‌प्रस्तर्‌एवं्‌(शेष्‌
से)्‌मुनन, दे व, नाट्य्‌दृश्य्‌एवं्‌उपिान्‌आदद्‌ननसमणत्‌होने्‌चादहये्‌॥६१॥

मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌३२

om
ियन
शयन्‌-्‌(सबसे्‌छोिे )्‌शयन्‌की्‌चौड़ाई्‌तीन्‌बबत्ता्‌एवं्‌लम्बाई्‌पाूँच्‌बबत्ता्‌होती्‌है ्‌।्‌ज्येष्ठ्‌(उससे्‌
बडे्‌शयन)्‌की्‌चौड़ाई्‌तीन्‌अंगुल्‌एवं्‌लम्बाई्‌पाूँच्‌अंगुल्‌अधिक्‌होती्‌है ्‌।्‌ईवषका्‌(पट्िी, दण्ड)्‌की्‌
चौड़ाई्‌चार्‌अंगुल्‌या्‌पाूँच्‌अंगुल्‌होती्‌है ्‌।्‌इसकी्‌मोिाईचौड़ाई्‌की्‌आिी्‌होती्‌है ्‌।्‌मध्य्‌पट्ि्‌
s.c
व्यास्‌के्‌तीसरे ्‌भाग्‌के्‌बरबर्‌होता्‌है ्‌।्‌(अथवा)्‌ईवषका्‌की्‌मोिाई्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌के्‌तीसरे ्‌या्‌
चौथे्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌॥१-२॥
(शयन्‌के)्‌शीषण्‌भाग्‌एवं्‌पष्ृ ठ्‌(पैर्‌की्‌ओर्‌दो्‌लम्बी्‌पट्दियाूँ्‌)्‌या्‌तो्‌अधत्‌तक्‌होती्‌है ्‌या्‌
ok
कोने्‌पर्‌समाप्त्‌हो्‌जाती्‌है ्‌।्‌पाश्वण्‌की्‌पट्दियाूँ्‌शीषण्‌भाग्‌से्‌पष्ृ ठ्‌भाग्‌तक्‌लम्बी्‌होती्‌है ्‌।्‌
इनके्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌सशखा्‌लगी्‌होती्‌है , न्जससे्‌के्‌ये्‌दृढ़्‌रहे ्‌।्‌बड़ी्‌पट्दियोम्‌की्‌लम्बाई्‌इस्‌
प्रकार्‌रखनी्‌चादहये, न्जससे्‌कक्‌ये्‌(शयन्‌के)्‌पाये्‌में ्‌दृढ़तापुवक
ण ्‌स्थावपत्‌की्‌जा्‌सके्‌॥३-४॥
शयन्‌के्‌पाद्‌(पाये)्‌की्‌लम्बाई्‌डेढ़्‌या्‌एक्‌बबत्ता्‌या्‌उससे्‌कम्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इनकी्‌चौड़ाई्‌
Bo

लम्बाई्‌के्‌चतुथांश्‌या्‌तीसरे ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये, शयन्‌के्‌पाद्‌सीदे , व्याि्‌के्‌पैर्‌या्‌मग


ृ ्‌
के्‌पैर्‌के्‌समान्‌होने्‌चादहये्‌।्‌बड़े्‌काष्ठखण्ड्‌में ्‌लगायी्‌गयी्‌सशखा्‌छोिे ्‌काष्ठ्‌में ्‌स्थावपत्‌होनी्‌
चादहये्‌।्‌शयनो्‌की्‌संज्ञा्‌उनके्‌(पैर, पाद)्‌के्‌आकार्‌के्‌अनुसार्‌होती्‌है ्‌॥५-६॥
पयाङ्क
44

पयणङ्क, दीवान्‌-्‌पयंक्‌का्‌ननमाणर््‌फलक्‌से्‌या्‌ववसभधन्‌प्रकार्‌की्‌पट्दियों्‌से्‌ककया्‌जाना्‌चादहये्‌
।्‌पाद्‌एवं्‌पट्दियों्‌से्‌युक्त्‌पयंक्‌की्‌लम्बाई, चौड़ाई्‌एवं्‌ऊूँचाई्‌शयन्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌
'पयंकसशबबका' (पयंक्‌का्‌प्रकार)्‌के्‌ऊध्वण्‌भाग्‌में ्‌तोरर््‌होता्‌है , न्जस्‌पर्‌कुण्डल, कील्‌एवं्‌बक्‌
(बगुले)्‌की्‌चोंच्‌के्‌आकार्‌की्‌कील्‌(आदद्‌अलंकरर्)्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌यह्‌राजा-राननयों, ब्राह्मर्ों्‌
आदद्‌के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌॥७-८॥
यदद्‌पयंक्‌का्‌ससर्‌पव
ू ्‌ण की्‌ओर्‌हो्‌तो्‌लेिने्‌वाले्‌का्‌मख
ु ्‌दक्षक्षर््‌की्‌ओर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌दक्षक्षर््‌
की्‌ओर्‌ससर्‌होने्‌पर्‌मख
ु ्‌पन्श्चम्‌की्‌ओर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌अधय्‌ददशायें्‌इष्ि्‌नही्‌होती्‌है ्‌।्‌
व्यािपाद्‌शयन्‌एवं्‌मग
ृ पाद्‌शयन्‌ब्राह्मर््‌एवं्‌राजाओं्‌के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌होते्‌है ्‌।्‌शेष्‌अधय्‌वर्ण्‌
के्‌सलये्‌अनक
ु ू ल्‌होते्‌है ्‌॥९॥
आसन
आसन्‌-्‌सीिे्‌पाद्‌वाले्‌उत्तम, मध्यम्‌एवं्‌छोिे ्‌आसन्‌को्‌शयन्‌के्‌समान्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
इनकी्‌चौड़ाई्‌उधतीस, सत्ताईस्‌या्‌पच्चीस्‌अंगल
ु ्‌तथा्‌ऊूँचाई्‌चौड़ाई्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌समान्‌
लम्बाई-चौड़ाई्‌वाले्‌आसन्‌को्‌'पीठ' और्‌आयताकार्‌को्‌'आसन' कहते्‌है ्‌।्‌इसकी्‌लम्बाई-चौड़ाई्‌से्‌
आठवाूँ्‌भाग्‌अधिक्‌या्‌दग
ु ुनी्‌होती्‌है ्‌।्‌दे वों, ब्राह्मर्ो्‌एवं्‌राजाओम्‌के्‌आसन्‌(के्‌पाद्‌का्‌
आकार)्‌ससंह, गज, भूत्‌(प्रार्ी, जीव)्‌या्‌वष
ृ ्‌के्‌समान्‌होता्‌है ्‌।्‌ससंह्‌एवं्‌गज्‌के्‌समान्‌(पाद्‌से्‌
युक्त)्‌आसन्‌की्‌संज्ञा्‌उनकी्‌आकृनत्‌के्‌अनुसार्‌होती्‌है ्‌॥१०-१२॥
मसंहासन
ससंहासन्‌-्‌अब्‌(मै, मय)्‌दे वों्‌एवं्‌राजाओ्‌के्‌(ससंहासन्‌का)्‌वर्णन्‌करता्‌हूूँ, जो्‌उत्तर, कमल, कपोत,
मसलङ्ग्‌आदद्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌ववसभधन्‌प्रकार्‌के्‌रं ग-बबरं गे्‌अलंकरर्ों्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌उपपीठ्‌
एव्‌पद्मबधि्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌कोनों्‌एवं्‌बीच-बीच्‌में ्‌स्तम्भससंह्‌से्‌अलंकृत्‌होता्‌है ्‌॥१३-

om
१४॥
ससंहासन्‌इसके्‌ऊपर्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌तोरर्युक्त, लहरों्‌(की्‌आक्रुनतयों)्‌से्‌सुसन्ज्जत, सुवर्ण्‌एवं्‌
रत्नोंसे्‌अलंकृत्‌होता्‌है ्‌।्‌इसके्‌सभी्‌अंग्‌दृढ्‌होते्‌है , ऐसा्‌मुननयों्‌ने्‌कहा्‌है ्‌।्‌इसके्‌आसन-
फलक्‌की्‌चौड़ाई्‌ससंहासन्‌के्‌बराबर्‌एवं्‌लम्बाई्‌चौड़ाई्‌की्‌दग
ु ुने्‌होती्‌है ्‌।्‌उसके्‌पाद्‌(पाये)्‌पाूँच्‌
s.c
अंगुल्‌से्‌अधिक्‌नही्‌होने्‌चादहये्‌।्‌ऊूँचाई्‌के्‌सलये्‌ऊपर्‌वाजन्‌होता्‌है ्‌॥१५-१६॥
इसके्‌वपछले्‌भाग्‌में ्‌अिण-उत्तर्‌होता्‌है ्‌तथा्‌उसके्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌के्‌बराबर्‌'खात'
होता्‌है ्‌।्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌एक्‌ववष्िर्‌(कुशन)्‌होता्‌है , न्जसकी्‌चौड़ाई्‌पाूँच्‌भाग्‌एवं्‌लम्बाई्‌एक्‌
भाग्‌(अधिक)्‌होती्‌है ्‌।्‌आसन्‌का्‌वपछला्‌भाग्‌उधचत्‌माप्‌का्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ऐसा्‌न्‌होने्‌पर्‌
ok
आसन्‌प्रशस्त्‌नही्‌होता्‌है ्‌।्‌आसन्‌एवं्‌शयन्‌की्‌लम्बाई्‌एवं्‌चौड़ाई्‌उत्तम्‌होनी्‌चादहये्‌एवं्‌
इच्छानुसार्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌एवं्‌इच्छानुसार्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इसकी्‌लम्बाई-चौड़ाई्‌(आसन्‌के्‌अनुसार)्‌
बढ़ाई-घिाई्‌जाती्‌है ्‌॥१७-१९॥
पूजापीठ
Bo

पज
ू ापीठ्‌-्‌पज
ू ा्‌पीठ्‌की्‌चौड़ाई्‌छः्‌अंगल
ु ्‌से्‌प्रारम्भ्‌होकर्‌दो-दो्‌अंगल
ु ्‌बढ़ाते्‌हुये्‌एक्‌हाथ्‌पयणधत्‌
दस्‌प्रकार्‌की्‌होती्‌है ्‌।्‌कुछ्‌ववद्वानों्‌के्‌मतानस
ु ार्‌इसकी्‌चौड़ाई्‌चार्‌अंगल
ु ्‌होती्‌है ्‌।्‌यह्‌
चौकोर, आयताकार्‌या्‌गोल्‌होता्‌है ्‌।्‌इसकी्‌ऊूँचाई्‌चौड़ाई्‌की्‌आिी, छठे ्‌या्‌आठवे्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌
होती्‌है ्‌।्‌इसकी्‌ऊूँचाई्‌चौड़ाई्‌की्‌आिी, छठे ्‌या्‌आठवे्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌यह्‌ससंह्‌पाद,
44

कम्प्‌एवं्‌वाजन्‌से्‌यक्
ु त्‌होत्‌है ्‌॥२०-२१॥
उसके्‌ऊपरी्‌भाग्‌में ्‌कर्र्णका्‌से्‌सश
ु ोसभत्‌सध
ु दर्‌पद्मपष्ु प्‌की्‌पंखड़ु डयाूँ्‌होती्‌है ।्‌इसे्‌'शोभन' कहते्‌
है ' क्योंकक्‌यह्‌सभी्‌दे वों्‌से्‌पून्जत्‌होता्‌है ्‌।्‌ववसभधन्‌धचरों्‌(वर्ों)्‌से्‌अलंकृत्‌इस्‌पीठ्‌को्‌पूजा-
पीठ्‌कहते्‌है , जो्‌गहृ ्‌की्‌पूजा्‌के्‌सलये्‌होता्‌है ्‌।्‌इसे्‌धयग्रोि, उदम्
ु बर, वि, वपप्पल, बबलव्‌या्‌
आमलक्‌के्‌काष्ठ्‌से्‌ननसमणत्‌करते्‌है ्‌।्‌इन्‌काष्ठों्‌से्‌ननसमणत्‌पीठ्‌सभी्‌कायो्‌के्‌योग्य्‌होते्‌है ्‌
एवं्‌ससद्धि्‌प्रदान्‌करते्‌है ्‌।्‌॥२२-२३॥
आयादद
आयादद्‌-्‌आय्‌को्‌आठ्‌से्‌गुर्ा्‌कर्‌एवं्‌बारह्‌से्‌भाग्‌दे कर्‌प्राप्त्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌।्‌व्यय्‌नौ्‌से्‌
गुर्ा्‌कर्‌एवं्‌दस्‌से्‌भाग्‌दे कर्‌प्राप्त्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌।्‌गुह्य्‌को्‌तीन्‌से्‌गुर्ा्‌कर्‌एवं्‌आठ्‌से्‌
भाग्‌दे कर्‌प्राप्त्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌।्‌उड््‌व्‌एवं्‌वाय्‌ु को्‌आथ्‌से्‌गुर्ा्‌अक्र्‌एवं्‌सत्ताईस्‌से्‌भाग्‌दे कर्‌
तथा्‌अंश्‌को्‌चार्‌से्‌गुर्ा्‌कर्‌एवं्‌नौ्‌से्‌भाग्‌दे कर्‌प्राप्त्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌।्‌वार्‌का्‌ज्ञान्‌नौ्‌से्‌
गर्
ु ा्‌कर्‌एवं्‌सात्‌से्‌भाग्‌दे कर्‌प्राप्त्‌होता्‌है ्‌।्‌यान, शयन, रथ्‌एवं्‌आसन्‌आदद्‌का्‌ननमाणर््‌इस्‌
प्रकार्‌होता्‌है ्‌॥२४॥

मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌३३

ननष्कलाददमलङ्गभेद
ननष्कल्‌आदद्‌सलङ्ग्‌के्‌भेद्‌-्‌सलङ्ग्‌(दे व-प्रतीक)्‌के्‌ननष्कल, सकल्‌एवं्‌समश्र-्‌ये्‌तीन्‌भेद्‌होते्‌है ्‌

om
।्‌ननष्कल्‌(प्रतीक)्‌को्‌सलङ्ग्‌एवं्‌सकल्‌(आकृनतयक्
ु त)्‌को्‌बेर्‌(प्रनतमा)्‌कहते्‌है ्‌।्‌मख
ु सलङ्ग्‌इन्‌
दोनो्‌का्‌समधश्रत्‌स्वरूप्‌होता्‌है ्‌।्‌इसकी्‌ऊूँचाई्‌एवं्‌आकृनत्‌सलङ्ग्‌के्‌समान्‌होती्‌है ्‌॥१॥
बबम्बमूनतण्‌(प्रनतमा)्‌(मानव)्‌शरीर्‌के्‌समान्‌तथा्‌ववश्वमूनतणस्वरूप्‌(मूनतण्‌के्‌सामाधय्‌लक्षर््‌एवं्‌
मानक)्‌होती्‌है ्‌।्‌यह्‌दे वता्‌के्‌धचह्न, शरीर, प्रनतछधद, प्रनतमा्‌के्‌प्रतीकों्‌तथा्‌नाम्‌से्‌होती्‌है ्‌।्‌
इस्‌प्रकार्‌दृश्य्‌दे व्‌(दे वता्‌की्‌प्रनतमा)्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌।्‌अब्‌ननष्कल्‌(प्रतीक, सलङ्गादद)्‌का्‌
s.c
वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥२-३॥
मिलालक्षण
ब्राह्मर््‌आदद्‌(ब्राह्मर्, क्षबरय, वैश्य, शूद्र)्‌के्‌सलये्‌अनुकूल्‌सशला्‌(प्रनतमा्‌ननमाणर््‌हे तु्‌क्रमशः)्‌श्वेत,
ok
लाल, पीली्‌एवं्‌काली्‌होती्‌है ्‌।्‌सशला्‌को्‌एक्‌रं ग्‌की, ठोस, स्पशण्‌में ्‌कोमल्‌एवं्‌भूसम्‌के्‌भीतर्‌
अच्छी्‌तरह्‌गड़ी्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इसकी्‌उधचत्‌लम्बाई्‌एवं्‌चौड़ाई्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌यह्‌दे खने्‌में ्‌
सुधदर्‌एवं्‌युगा्‌(बहुत्‌पुरानी्‌न्‌हो)्‌होनी्‌चादहये्‌॥४॥ववद्वानों्‌ने्‌इन्‌सशलाओं्‌को्‌गदहणत्‌कहा्‌है ्‌-्‌
वायु, िप
ू ्‌एवं्‌अन्ग्न्‌से्‌क्षनतग्रस्त, अत्याधिक्‌मद
ृ ्‌ु (जलदी्‌िूिने्‌वाली)्‌खारे ्‌जल्‌के्‌सम्पकण्‌वाली,
Bo

ननधदनीय्‌स्थान्‌से्‌प्राप्त, रूखी, ककसी्‌अधय्‌कायण्‌में ्‌प्रयुक्त, रे खा, बबधद्‌ु या्‌अधय्‌धचह्न्‌से्‌युक्त,


वद्
ृ िा्‌(अत्यधत्‌पुरानी)्‌िे ढी, शकणरा्‌(कंकड-बालु्‌आदद्‌से्‌युक्त)्‌न्जसका्‌रं ग्‌ठीक्‌न्‌हो, रास्‌
(धचिकी्‌हुई), गहृ ्‌में ्‌प्रयुक्त, (ठोकने्‌पर)्‌स्वरहीन, िूिी्‌हुई्‌एवं्‌गभणयुक्त्‌॥५-७॥
एक्‌रं ग्‌की, घन्‌(ठोस), कोमल, मूल्‌से्‌अग्र्‌भाग्‌तक्‌सीिी, गजघण्िा्‌के्‌समान्‌स्वर्‌वाली्‌सशला्‌
44

को्‌'पुंसशला' (पुरुषसशला)्‌कहते्‌है ्‌।्‌मूल्‌भाग्‌में ्‌मोिी्‌एवं्‌अग्र्‌भाग्‌में ्‌पतली, कांस्यताल्‌के्‌समान्‌


स्वर्‌वाली्‌सशला्‌को्‌'स्रीसशला' तथा्‌मूल्‌एवं्‌अग्र्‌भाग्‌में ्‌पतली्‌एवं्‌(मध्य्‌भाग्‌में )्‌मोिी्‌सशला्‌
को्‌'षण्डा' (नपुंसक)्‌सशला्‌कहते्‌है ्‌॥८-९॥
ववद्वान्‌व्यन्क्त्‌को्‌सकल, ननष्कल्‌एवं्‌समश्र्‌(प्रनतमा)्‌को्‌पुंसशला्‌से्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌नारी-
प्रनतमा्‌एवं्‌वपन्ण्डका्‌(मनू तण्‌की्‌वपण्डका, आिार)्‌के्‌ननमाणर््‌में ्‌स्रीसशला्‌का्‌प्रयोग्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
षण्डसशला्‌से्‌ब्रह्मसशला्‌या्‌कूमणसशला्‌का्‌अथवा्‌नधद्यावतण्‌सशला्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसी्‌
प्रकार्‌बद्
ु धिमान्‌मनष्ु य्‌को्‌दे वालय्‌के्‌तल्‌एवं्‌सभवत्त्‌आदद्‌का्‌भी्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌॥१०-
११॥
यह्‌सशला्‌(अवस्था्‌की्‌दृन्ष्ि्‌से)्‌बाला, मध्यमा्‌तथा्‌स्थववरा्‌होती्‌है ्‌।्‌बाला्‌सशला्‌कम्‌पकी्‌हुई्‌
ईि्‌के्‌समान्‌मद
ृ ्‌ु एवं्‌िं क्‌(िाूँकी, छे नी)्‌के्‌आघात्‌से्‌िूिने्‌वाली्‌होती्‌है ्‌।्‌यह्‌सशला्‌सभी्‌कायो्‌
के्‌सलये्‌त्याज्य्‌होती्‌है , ऐसा्‌ववद्वानों्‌का्‌मत्‌है ्‌॥१२-१३॥
यौवना्‌(मध्यमा)्‌सशला्‌स्पसण्‌में ्‌कोमल, गम्भीर्‌स्वर्‌वाली, सुगन्धित, शीतल,मद
ृ ,ु सघन्‌अंगो्‌वाली्‌
(ठोस)्‌एवं्‌तेजयुक्त्‌(चमकदार)्‌होती्‌है ्‌।्‌यह्‌मध्यमा्‌सशला्‌सभी्‌कायो्‌मे्‌प्रयोग्‌करने्‌योग्य्‌
होती्‌है ्‌एवं्‌सभी्‌कायों्‌में ्‌ससद्धि्‌प्रदान्‌करने्‌वाली्‌होती्‌है ॥१४॥
वद्
ृ िा्‌(स्थववरा)्‌सशला्‌मछली्‌या्‌मेढक्‌के्‌खाल्‌के्‌समान्‌रूखी्‌होने्‌के्‌कारर््‌अप्रशस्त्‌होती्‌है ्‌।्‌
यह्‌रे खा, बबधद्‌ु एवं्‌कलंक्‌(दाग-िब्बो)्‌से्‌युक्त्‌होती्‌है ्‌।्‌इस्‌सशला्‌का्‌प्रयत्नपूवक
ण ्‌त्याग्‌करना्‌
चादहये्‌॥१५॥
कािते-छीलते्‌समय्‌यदद्‌सशला्‌में ्‌मण्डल्‌ददखाई्‌पडे्‌तो्‌उसे्‌'गसभणर्ी' सशला्‌कहते्‌है ्‌।्‌ववद्वान्‌

om
व्यन्क्त्‌को्‌उसका्‌प्रयत्नपूवक
ण ्‌त्याग्‌करना्‌चादहये्‌॥१६॥
(भूसम्‌से्‌बाहर्‌ननकालते्‌समय)्‌सशला्‌का्‌मुख्‌नीचे्‌की्‌ओर्‌एवं्‌सशर्‌ऊपर्‌होता्‌है ्‌।्‌सशला्‌का्‌
मूल्‌भाग्‌दक्षक्षर््‌ददशा्‌या्‌पन्श्चम्‌ददशा्‌एवं्‌अग्र्‌भाग्‌उत्तर्‌या्‌पूव्‌ण की्‌ओर्‌होता्‌है ्‌।्‌(भूसम्‌में )्‌
जब्‌सशला्‌न्स्थत्‌(खड़ी)्‌हो्‌तो्‌अग्र्‌भाग्‌ऊपर्‌एवं्‌मूल्‌भाग्‌नीचे्‌होता्‌है ्‌।्‌(दक्षक्षर्-पन्श्चम्‌एवं्‌
s.c
उत्तर-पूव्‌ण मे्‌लेिी्‌न्स्थनत्‌मे)्‌नैऋत्य्‌कोर््‌में ्‌अग्र्‌भाग्‌एवं्‌ईशान्‌में ्‌(मूल)्‌तथा्‌(उत्तर-पन्श्चम्‌एवं्‌
दक्षक्षर्-पूव्‌ण मे्‌लेिी्‌न्स्थनत्‌की्‌सशला्‌का्‌)्‌अग्र्‌भाग्‌आग्नेय्‌कोर््‌में ्‌तथा्‌(मूल्‌भाग)्‌वायव्य्‌
कोर््‌में ्‌होता्‌है ्‌॥१७-१८॥
मिलासंग्रहन
ok
सशला-संग्रह्‌-्‌(सूय्‌ण के)्‌उत्तरायर््‌मास्‌मे, शुक्ल्‌पक्ष्‌मे, शुभ्‌उदय्‌काल्‌में , शुभ्‌पक्ष, नक्षर्‌एवं्‌
करर््‌से्‌युक्त्‌मुहूत्‌ण में ्‌सलंग-ननमाणर््‌(हे तु्‌प्रस्तर्‌लेने्‌के्‌सलये)्‌वन, उपवन, पवणत्‌अथवा्‌शुद्ि्‌
स्थान्‌पर्‌जाना्‌चादहये, जहाूँ्‌भूसम्‌में ्‌प्रस्तर्‌प्राप्त्‌होता्‌हो्‌।्‌यह्‌क्षेर्‌ववशेष्‌रूप्‌से्‌पूव,ण उत्तर्‌या्‌
ईशान्‌ददशा्‌में ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌॥१९-२०-२१॥
Bo

स्थापक, स्थपनत्‌एवं्‌कताण्‌तीनों्‌को्‌मंगल्‌कृत्य्‌करने्‌के्‌पश्चात्‌शभ
ु ्‌शकुनो्‌एवं्‌मंगलध्वनन्‌के्‌
साथ्‌(प्रस्थान्‌करना्‌चादहये), स्थापक्‌एवं्‌स्थपनत्‌श्वेत्‌को्‌वस्र्‌िारर््‌कर, श्वेत्‌सग
ु धि्‌एवं्‌लेप्‌
िारर््‌कर्‌तथा्‌श्वेत्‌वस्र्‌का्‌उत्तरीय्‌(ऊपर्‌ओढने्‌का्‌चादर)्‌ओढकर, ससर्‌पर्‌श्वेत्‌पष्ु प्‌िारर््‌
कर्‌एवं्‌पाूँच्‌अंगो्‌में ्‌आभष
ू र््‌िारर््‌कर्‌(सशला्‌प्राप्त्‌करनी्‌चादहये्‌)्‌॥२२-२३॥
44

गधि, पष्ु प, िप
ू , मांस, रक्त, दि
ु , भात, मछली्‌एवं्‌ववववि्‌प्रकार्‌के्‌भोज्य्‌पदाथों्‌से्‌अभीष्ि्‌वक्ष
ृ ों,
प्रस्तरो्‌तथा्‌वनदे वता्‌की्‌पज
ू ा्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌भत
ू ो्‌एवं्‌क्रूर्‌दे वो्‌को्‌बसल्‌प्रदान्‌कर्‌कायण्‌के्‌
अनुकूल्‌श्रेष्ठ्‌सशला्‌का्‌चयन्‌करना्‌चादहये्‌।्‌श्रेष्ठ्‌स्थपनत्‌उधचत्‌वेष्‌िारर््‌कर्‌पूवाणसभमुख्‌
होकर्‌मधर-पाठ्‌करे ्‌॥२४-२६॥
अयं्‌मन्त्र-
मधर्‌इस्‌प्रकार्‌है ्‌-्‌भूत्‌एवं्‌गुह्यको्‌के्‌साथ्‌दे वगर््‌तथा्‌क्रूर्‌वनदे वता्‌यहाूँ्‌से्‌दरू ्‌चले्‌जायूँ्‌।्‌
आप्‌सबको्‌बसल्‌प्राप्त्‌हो्‌।्‌मै्‌इस्‌कायण्‌को्‌करूूँगा्‌।्‌आप्‌ननवासस्थान्‌बदल्‌दे ्‌॥२७॥
इस्‌प्रकार्‌कहने्‌के्‌पश्चात्‌प्रर्ाम्‌कर्‌सशला-छे दन्‌प्रारम्भ्‌करे ्‌।्‌उसी्‌समय्‌स्थापक्‌उसके्‌
(सशला)्‌के्‌उत्तर्‌ददशा्‌में ्‌ननयमपूवक
ण ्‌हवन्‌करे ्‌।्‌तत्पश्चात्‌सोने्‌की्‌सूई्‌एवं्‌अष्ठील्‌(गोल्‌पत्थर)्‌
से्‌पहले्‌शोिन्‌करना्‌चादहये्‌।्‌(अथाणत्‌सशला्‌पर्‌ननशान्‌बनाना्‌चादहये)्‌।्‌तदनधतर्‌तीक्ष्र््‌शस्र्‌
से्‌तथा्‌बड़े्‌पत्थर्‌से्‌उसपर्‌प्रहार्‌करना्‌चादहये्‌॥२८-२९॥
वान्ञ्चत्‌लम्बाई्‌एवं्‌चौड़ाई्‌से्‌प्रयत्नपव
ू क
ण ्‌अधिक्‌सशला्‌(का्‌माप)्‌लेकर्‌उसे्‌चौकोर्‌बनाकर्‌उसके्‌
मुखभाग्‌का्‌ननर्णय्‌करना्‌चादहये्‌॥३०॥
इसे्‌शुद्ि्‌कर्‌एवं्‌गधि्‌आदद्‌से्‌ववधिपूवक
ण ्‌पूजा्‌करके्‌सलङ्ग, वपण्डका्‌(सलङ्ग्‌का्‌आिार)्‌या्‌
मूनतण्‌के्‌सलये्‌प्रस्तर्‌या्‌काष्ठ्‌को्‌वस्र्‌से्‌लपेि्‌कर्‌रथ्‌पर्‌साविानी्‌से्‌रखकर्‌सभी्‌मङ्गल्‌
(कृत्यों्‌एवं्‌पदाथो)्‌के्‌साथ्‌कमणमण्डप्‌(जहाूँ्‌ननमाणर््‌करना्‌हो)्‌में ्‌लाना्‌चादहये्‌।्‌वहाूँ्‌नछपे्‌रूप्‌से्‌
(सबकी्‌आूँखो्‌से्‌बचाकर्‌)्‌वर्र्णत्‌ववधि्‌से्‌भली-भाूँनत्‌कायण्‌करना्‌चादहये्‌॥३१-३३॥
यदद्‌ववद्वान्‌को्‌कही्‌गई्‌ववधि्‌से्‌(सशलादी)्‌न्‌प्राप्त्‌हो्‌तो्‌अधय्‌स्थान्‌से्‌सशलादद्‌ग्रहर््‌करना्‌
चादहये्‌।्‌उसके्‌उत्तर्‌ददशा्‌में ्‌पुवोक्त्‌ववधि्‌से्‌(हवन्‌आदद्‌करके)्‌वहाूँ्‌उत्खनन्‌कर, प्रशस्त्‌नक्षर्‌

om
एवं्‌मुहूत्‌ण मे्‌लाकर, ववधिपूवक
ण ्‌हवन्‌कर्‌एवं्‌जल्‌से्‌शुद्ि्‌करके्‌गधि्‌आदद्‌से्‌पूजन्‌कर्‌सभी्‌
प्रकार्‌की्‌मंगलध्वननयों्‌के्‌साथ्‌पूवव
ण र्र्णत्‌ववधि्‌से्‌(कमणमण्डप्‌तक)्‌लाना्‌चादहये्‌।्‌इससे्‌उधचत्‌
ददशा्‌न्‌होने्‌का्‌दोष्‌समाप्त्‌हो्‌जाता्‌है ्‌॥३४-३६॥
मलङ्गप्रमाण
s.c
सलङ्ग्‌का्‌स्थान्‌-्‌सलङ्ग्‌के्‌मान्‌से्‌ववमान्‌(दे वालय)्‌का्‌प्रमार््‌अथवा्‌दे वालय्‌के्‌प्रमार््‌से्‌
सलङ्ग्‌के्‌मान्‌का्‌ननिाणरर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌ववद्वान्‌व्यन्क्त्‌को्‌गभण्‌के्‌मध्यसूर्‌से्‌वाम्‌भाग्‌मे्‌
कुछ्‌ईशान्‌कोर््‌का्‌आश्रय्‌लेते्‌हुये्‌पूजा्‌ककये्‌जाने्‌वाले्‌सलङ्ग्‌को्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥३७॥
द्वार्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌इक्कीस्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌ब्रह्मा्‌के्‌भाग्‌में ्‌इसका्‌मध्य्‌भाग्‌होता्‌है ्‌।्‌
ok
मध्यम्‌भाग्‌के्‌छः्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌दो्‌भाग्‌छोड़कर्‌उस्‌भाग्‌से्‌सूर्‌को्‌
पूव-ण उत्तर्‌की्‌ओर्‌ले्‌जाना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌सूर्‌को्‌ब्रह्मसूर्‌कहते्‌है ्‌तथा्‌वह्‌सूर्‌सशव्‌के्‌मध्य्‌
भाग्‌को्‌ननददण ष्ि्‌करता्‌है ्‌॥३८-३९॥
नागरमलङ्ग
Bo

नागर्‌सशवसलङ्ग्‌-्‌नागर्‌मन्धदर्‌में ्‌नागरप्रमार््‌से्‌सलङ्ग्‌का्‌मान्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌गभण-गह


ृ ्‌के्‌
(चौड़ाई्‌के्‌प्रमार््‌से)्‌आिे्‌प्रमार््‌से्‌सबसे्‌छोिा्‌सशवसलङ्ग्‌होता्‌है ्‌।्‌श्रेष्ठ्‌(बड़ा)्‌सशवसलङ्ग्‌
(गभणगह
ृ ्‌की्‌चौड़ाई्‌के)्‌पाूँच्‌भाग्‌करने्‌पर्‌तीन्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होता्‌है ्‌।्‌इन्‌दोनों्‌के्‌मध्य्‌में ्‌
आठ्‌भाग्‌करने्‌पर्‌नौ्‌सशवसलङ्ग्‌ननसमणत्‌होते्‌है्‌।्‌सशवसलङ्ग्‌के्‌श्रेष्ठ, मध्यम्‌एवं्‌कननष्ठ्‌भेद्‌
44

होते्‌है ्‌तथा्‌इनके्‌भी्‌(प्रत्येक्‌के)्‌तीन-तीन्‌भेद्‌होते्‌है ्‌।्‌इन्‌सलङ्गो्‌की्‌चौड़ाई्‌उनकी्‌ऊूँचाई्‌के्‌


सोलह्‌भाग्‌में ्‌पाूँच, चार्‌या्‌तीसरे ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌इधहे ्‌नागरभेद्‌में ्‌जयद, पौन्ष्िक्‌एवं्‌
सावणकासमक्‌कहा्‌जाता्‌है ्‌॥४०-४२॥
द्राविडमलङ्ग
द्राववड्‌सशवसलङ्ग्‌-्‌द्राववड्‌गभणगह
ृ ्‌के्‌इक्कीस्‌भाग्‌करने्‌पर्‌दसवें ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌छोिे ्‌द्राववड्‌
सलङ्ग्‌की्‌ऊूँचाई्‌होती्‌है ्‌एवं्‌श्रेष्ठ्‌सलङ्ग्‌की्‌ऊूँचाई्‌तेरह्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌इन्‌दोनों्‌के्‌
मध्य्‌के्‌अधतर्‌को्‌उपयुक्त्‌प्रकार्‌से्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌द्रववड्‌वगण्‌के्‌जयद्‌आदद्‌की्‌ऊूँचाई्‌
इक्कीस्‌भाग्‌में ्‌छः, पाूँच्‌एवं्‌चार्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌रक्खी्‌जाती्‌है ्‌॥४३-४४॥
िेसरमलङ्गम
वेसर्‌सशवसलङ्ग्‌-्‌वेसर्‌दे वालय्‌के्‌पच्चीस्‌भाग्‌करने्‌पर्‌तेरह्‌भाग्‌से्‌सबसे्‌छोिा्‌सलङ्ग्‌ननसमणत्‌
होता्‌है ्‌।्‌सबसे्‌बड़ा्‌सलङ्ग्‌सोलह्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌ऊूँचा्‌होता्‌है ्‌।्‌उनके्‌मध्य्‌भाग्‌के्‌आठ्‌भाग्‌
करने्‌पर्‌पहले्‌के्‌समान्‌नौ्‌सलङ्ग्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌वेसर्‌सलङ्ग्‌के्‌जयद्‌आदद्‌भेदों्‌की्‌ऊूँचाई्‌
आठ, सात, छः्‌(पच्चीस्‌भाग्‌में ्‌से)्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌रक्खी्‌जाती्‌है ्‌॥४५-४७॥
सभी्‌प्रकार्‌के्‌सलङ्गों्‌की्‌चौड़ाई्‌की्‌पररधि्‌सोलह्‌में ्‌पाूँच्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌रक्खी्‌जाती्‌है ्‌।्‌ये्‌
प्रमार््‌गभणगह
ृ ्‌के्‌अनुसार्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌।्‌अब्‌उनके्‌हस्तप्रमार््‌को्‌कहता्‌हूूँ्‌॥४८॥
हस्ततो्‌मलङ्गमानानन
सलङ्गों्‌का्‌हस्तप्रमार््‌-्‌एक्‌हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌छः-्‌छः्‌अंगुल्‌बढ़ाते्‌हुये्‌नौ्‌हाथ्‌पयणधत्‌सलङ्ग्‌
के्‌तैतीस्‌भेद्‌होते्‌है ्‌।्‌यदद्‌दे वालय्‌बारह्‌या्‌उससे्‌अधिक्‌तल्‌से्‌युक्त्‌हो्‌तो्‌ये्‌तैतीस्‌भेद्‌
पाूँच्‌हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌पूवोक्त्‌(छः-छः्‌अंगुल)्‌वद्
ृ धि्‌करते्‌हुये्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌कुछ्‌

om
ववद्वानों्‌के्‌मतानुसार्‌एक्‌हाथ्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌तीन-तीन्‌अंगुल्‌बढ़ाना्‌चादहये्‌॥४९-५०॥
यदद्‌सलङ्ग्‌के्‌प्रमार््‌में ्‌ऊपर्‌ददये्‌मान्‌से्‌एक्‌अंगुल्‌कम्‌या्‌अधिक्‌हो्‌और्‌ऐसा्‌आयादद्‌की्‌
दृन्ष्ि्‌से्‌ककया्‌गया्‌हो्‌तो्‌वह्‌दोषपूर््‌ण नही्‌होता्‌है ्‌।्‌छोिे , मध्यम्‌एवं्‌बड़े्‌दे वालय्‌के्‌सलये्‌सलङ्ग्‌
के्‌नौ्‌मान्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌पच्चीस्‌अंगुल्‌से्‌प्रारम्भ्‌होकर्‌आठ्‌या्‌सोलह्‌अंगुल्‌बढ़ाते्‌हुये्‌होते्‌है ्‌
॥५१-५३॥
्िाराददतो्‌मानानन
s.c
द्वार्‌आदद्‌के्‌अनुसार्‌प्रमार््‌-्‌श्रेष्ठ्‌सलङ्ग्‌की्‌ऊूँचाई्‌द्वार्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌बराबर्‌तथा्‌कननष्ठ्‌
सलङ्ग्‌की्‌ऊूँचाई्‌उससे्‌तीन्‌भाग्‌कम्‌होती्‌है ्‌।्‌(अथवा)्‌श्रेष्ठ्‌सलङ्ग्‌की्‌ऊूँचाइ्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌
ok
के्‌नौ्‌भाग्‌करने्‌पर्‌सात्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌कननष्ठ्‌सलङ्ग्‌नौ्‌भाग्‌में ्‌से्‌पाूँच्‌भाग्‌के्‌
बराबर्‌होता्‌है ्‌।्‌उनके्‌(ज्येष्ठ्‌एवं्‌कननष्ठ्‌के)्‌मध्य्‌के्‌अधतर्‌को्‌आठ्‌भाग्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌
इससे्‌नौ्‌प्रकार्‌के्‌सलङ्गो्‌की्‌ऊूँचाई्‌बनती्‌है ्‌।्‌नागर्‌आदद्‌दे वालय्‌के्‌सलङ्गो्‌का्‌व्यास्‌
पव
ू व
ण र्र्णत्‌मान्‌के्‌अनस
ु ार्‌रखना्‌चादहये्‌॥५४-५५॥
Bo

कुछ्‌श्रेष्ठ्‌ऋवषयों्‌के्‌अनस
ु ार्‌कुम्भयोनन्‌के्‌बारे ्‌में ्‌कहा्‌गया्‌है ्‌कक्‌दे वालय्‌की्‌ऊूँचाई्‌अधिष्ठान्‌
से्‌सशखर, ग्रीवा्‌या्‌स्तवू पकापयणधत्‌मान्‌को्‌अंगल
ु -प्रमार््‌से्‌ववभान्जत्‌करना्‌चादहये्‌(एवं्‌उसके्‌
अनस
ु ार्‌सलङ्ग्‌का्‌मान्‌ननिाणररत्‌करना्‌चादहये)्‌।्‌एक्‌बार्‌ऊूँचाई्‌का्‌ननर्णय्‌कर्‌लेने्‌के्‌पश्चात्‌
उसमे्‌अंगल
ु ्‌की्‌वद्
ृ धि्‌या्‌हानन्‌नही्‌होनी्‌चादहये्‌॥५६-५७॥
44

आयादद
आयादद्‌-्‌ऊूँचाई्‌में ्‌आठ्‌का्‌गर्
ु ा्‌करना्‌चादहये्‌एवं्‌उसमें ्‌सत्ताईस्‌का्‌भाग्‌दे ना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌
एक्‌के्‌सत्ताईस्‌तक्‌नक्षर्‌का्‌ज्ञान्‌होता्‌है ्‌।्‌एक्‌से्‌अश्वयुज्‌नक्षर्‌होता्‌है ्‌।्‌ऊूँचाई्‌में ्‌चार्‌का्‌
गुर्ा्‌करना्‌चादहये्‌।्‌गुर्नफल्‌में ्‌नौ्‌का्‌भाग्‌दे ना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌से्‌तस्कर्‌आदद्‌'अंशक' प्राप्त्‌
होते्‌है ्‌।्‌इनमें ्‌(प्रथम्‌तस्कर)्‌अधय्‌भुन्क्त, शन्क्त, िन, राज, षण्ड, अभय, ववपत्‌एवं्‌समद्
ृ धि्‌-्‌ये्‌
नौ्‌क्रमशः्‌अंशक्‌होते्‌है ्‌।्‌इनमें ्‌तस्कर, ववपत्‌एवं्‌षण्ड्‌वास्तुववदों्‌द्वारा्‌ननधदनीय्‌है ्‌॥५८-६०॥
ऊूँचाई्‌को्‌आठ, नौ्‌एवं्‌तीन्‌से्‌गुर्ा्‌करे ्‌एवं्‌(प्राप्तांक)्‌में ्‌बारह, दस्‌एवं्‌आठ्‌से्‌(क्रमशः)्‌भाग्‌
दे ना्‌चादहए्‌।्‌शेष्‌से्‌िन, ऋर््‌एवं्‌योनन्‌का्‌ज्ञान्‌होता्‌है ्‌।्‌यदद्‌िन्‌अधिक्‌हो्‌एवं्‌ऋर््‌कम्‌हो्‌
तो्‌चयन्‌ककया्‌गया्‌प्रमार््‌सम्पवत्तकारक्‌होता्‌है ्‌।्‌योननयों्‌में ्‌ध्वज, ससंह, वष
ृ ्‌एव्‌गज्‌शुभ्‌होते्‌
है
॥६१-६२॥
ऊूँचाई्‌को्‌नौ्‌सो्‌गर्
ु ा्‌करना्‌चादहये्‌।्‌गर्
ु न-फल्‌में ्‌सात्‌से्‌भाग्‌दे ना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌से्‌सय
ू ्‌ण
आदद्‌सात्‌ददन्‌का्‌ज्ञान्‌होता्‌है ्‌।्‌इनमें ्‌क्रूर्‌ददनों्‌को्‌छोड़्‌दे ना्‌चादहये्‌।्‌॥६३॥
सलङ्ग्‌के्‌नक्षर्‌का्‌ववरोि्‌ग्राम्‌या्‌कताण्‌के्‌नक्षर्‌से्‌नही्‌होना्‌चादहये्‌।्‌वह्‌सलङ्ग्‌दे श, दे श्‌के्‌
स्वामी्‌एवं्‌उस्‌दे श्‌की्‌जनता्‌के्‌सलये्‌शुभ्‌होता्‌है ्‌॥६४॥
मलङ्गतक्षणम
सलङ्ग्‌का्‌तक्षर््‌=्‌छे दन, किाई-्‌अभीन्प्सत्‌लम्बाई्‌एवं्‌चौड़ाई्‌से्‌(सशला्‌को)्‌चौकोर्‌बनाना्‌
चादहये्‌।्‌इसके्‌पश्चात्‌यथोधचत्‌दे वता्‌की्‌आकृनत्‌उत्कीर्ण्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌'जानत' रूप्‌कहते्‌
है ्‌।्‌'छधद' रूप्‌अष्िकोर््‌या्‌षोडशकोर््‌होता्‌है ्‌।्‌वत्त
ृ ाकार्‌सलङ्ग्‌'आभास' होता्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌
सलङ्ग्‌का्‌छे दन्‌तीन्‌प्रकार्‌का्‌होता्‌है ्‌॥६५-६६॥

om
सलङ्ग्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌तीन्‌भाग्‌करना्‌चादहये्‌।्‌मूल्‌में ्‌ब्रह्मा्‌का्‌भाग्‌होता्‌है , जो्‌चौकोर्‌होता्‌है्‌
।्‌मध्य्‌का्‌अष्िकोर््‌भाग्‌वैष्र्व्‌होता्‌है ्‌।्‌ऊध्वण्‌भाग्‌वत्त
ृ ाकार्‌होता्‌है ्‌तथा्‌यह्‌ईशभाग्‌होता्‌है ्‌
॥६७॥
अष्िकोर््‌बनाने्‌की्‌तीन्‌ववधियाूँ्‌है ्‌।्‌अभीष्ि्‌मान्‌(सलङ्गमान)्‌से्‌एक्‌सम्‌चतुरस्र्‌(चौकोर)्‌
s.c
ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌अिणकर्ों्‌से्‌दो्‌रे खायें्‌(कोर््‌तक)्‌खींचनी्‌चादहये्‌तथा्‌चतुरस्र्‌के्‌मध्य्‌
से्‌रे खायें्‌खीचनी्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌अष्िकोर््‌ननसमणत्‌होगा्‌।्‌(द्रष्िव्य्‌२५.५२)्‌।्‌चतुरस्र्‌के्‌एक्‌
चतुथांश्‌एवं्‌तीन्‌भाग्‌के्‌बीच्‌में ्‌मध्य्‌पट्ि्‌होता्‌है ्‌।्‌चौकोर्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌सात्‌भाग्‌करने्‌पर्‌
तीसरे ्‌भाग्‌में ्‌मध्य्‌पट्ि्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌(अष्िकोर्)्‌तीन्‌प्रकार्‌से्‌कहा्‌गया्‌है ्‌॥६८-६९॥
ok
अब्‌षोडशास्र्‌का्‌लक्षर््‌कहते्‌है ्‌।्‌कोर््‌के्‌अधत्‌से्‌पट्िसूर-रे खा्‌में ्‌नतलछे ्‌समले्‌सूर्‌का्‌पट्िािण्‌
से्‌जो्‌अंककत्‌हो्‌तो्‌उसे्‌षोडशास्र्‌कहते्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌षोडशास्र्‌के्‌मध्य्‌में ्‌कोदि्‌छे दन्‌से्‌
बुद्धिमान्‌को्‌वत्त
ृ ्‌बनाना्‌चादहये, जो्‌न्‌ही्‌ऊूँचा्‌होता्‌है ्‌और्‌न्‌ही्‌नीचा्‌होता्‌है ्‌।्‌॥७०-७१॥
सिातोभद्राददमलङ्गप्रमाणम
Bo

सवणतोभद्र्‌आदद्‌सलंगो्‌का्‌प्रमार््‌-्‌प्रथम्‌प्रकार्‌का्‌सलङ्ग्‌'सवणतोभद्र' दस
ू रा्‌विणमान', तीसरा्‌
'सशवाधिक' एवं्‌चौथा्‌'स्वन्स्तक' होता्‌है ्‌।्‌'सवणतोभद्र' सलङ्ग्‌ब्राह्मर््‌के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌।्‌
'विणमान' राजाओं्‌को्‌सख
ु ्‌एवं्‌वद्
ृ धि्‌प्रदान्‌करता्‌है ्‌।्‌'शम्भभ
ु ागाधिक' वैश्यों्‌को्‌िन्‌प्रदान्‌करता्‌
है ्‌एवं्‌'स्वन्स्तक' चतथ
ु ्‌ण वर्ण्‌के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌॥७२-७३॥
44

सवणतोभद्र्‌सलङ्ग्‌को्‌तीस्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌दस्‌भाग्‌ननचले्‌भाग्‌के्‌सलये्‌तथा्‌उतना्‌ही्‌
भाग्‌मध्य्‌एवं्‌ऊध्वण्‌भाग्‌के्‌सलये्‌होना्‌चादहये्‌।्‌शम्भभ
ू ाग्‌पर्
ू तण ः्‌गोल्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌ब्राह्मर्ों्‌
एवं्‌राजाओ्‌के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌॥७४॥
विणमान्‌सलङ्ग्‌चार्‌प्रकार्‌के्‌होते्‌है ्‌।्‌इसका्‌ननिाणरर््‌ब्रह्मा, ववष्र्ु्‌एवं्‌सशवभाग्‌की्‌ऊूँचाई्‌से्‌
होता्‌है ्‌।्‌ननचले्‌भाग्‌से्‌प्रारम्भ्‌करते्‌हुये्‌चार्‌भाग्‌(ब्रह्मा्‌का), पाूँच्‌भाग्‌(ववष्र्ु्‌का)्‌एवं्‌छः्‌
भाग्‌सशवतत्त्व्‌का्‌होता्‌है ्‌।्‌(अथवा)्‌पाूँच, छः्‌एवं्‌सात्‌भाग्‌होता्‌है ्‌।्‌(अथवा)्‌छः, सात्‌या्‌आठ्‌
भाग्‌होता्‌है ्‌।्‌(अथवा्‌अनत
ृ ः)्‌सात, आठ्‌एव्‌नौ्‌भाग्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌सलङ्ग्‌राजाओं्‌को्‌सभी्‌
प्रकार्‌की्‌सम्पनतयाूँ, ववजय्‌एवं्‌पुरों्‌की्‌वद्
ृ धि्‌प्रदान्‌करता्‌है ्‌॥७५-७६॥
सशवधिक्‌सलङ्ग्‌चार्‌प्रकार्‌का्‌होता्‌है ्‌।्‌ब्रह्मा्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌तीन्‌तत्त्व्‌सात-सात्‌एवं्‌आठ्‌भाग्‌
(या)्‌पाूँच, पाूँच, छः्‌भाग्‌(अथवा)्‌चार, चार, पाूँच्‌भाग्‌एवं्‌(अधततः)्‌तीन, तीन, चार्‌भाग्‌होते्‌है ्‌।्‌
यह्‌सलङ्ग्‌वैश्यों्‌को्‌सभी्‌प्रकार्‌की्‌समद्
ृ िी्‌प्रदान्‌करता्‌है , जो्‌संयमी्‌है्‌।्‌ऐसा्‌(ववद्वानों्‌द्वारा)्‌
कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌॥७७-७८॥
स्वन्स्तक्‌सलङ्ग्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌नौ्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌इनमे्‌दो्‌भाग्‌मल
ू ्‌के्‌सलये, तीन्‌भाग्‌मध्य्‌
के्‌सलये्‌एवं्‌चार्‌भाग्‌पूजा्‌के्‌सलये्‌(उध्वण्‌भाग्‌)्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌शूद्रो्‌के्‌सलये्‌सभीकामनाओं्‌को्‌
प्रदान्‌करने्‌वाला्‌होता्‌है ्‌॥७९॥
सुराथचाताददमलङ्गभेदाः
सुराधचणत्‌आदद्‌सलङ्गो्‌के्‌भेद्‌-्‌सुराधचणत्‌सलङ्ग, िारासलङ्ग,साहस्रसलङ्ग्‌एवं्‌रैरासशक्‌सलङ्ग्‌सभी्‌
के्‌कामनाओं्‌को्‌पूर््‌ण करता्‌है ्‌॥८०॥
(सुरगर्ाधचणत)्‌सलङ्ग्‌की्‌चौड़ाई्‌उसकी्‌लम्बाई्‌के्‌चौथे्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌एवं्‌शेष्‌पहले्‌के्‌
समान्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌सलङ्ग्‌को्‌सुराधचणत्‌कहते्‌है ्‌॥८१॥

om
िारासलङ्ग्‌सभी्‌सलङ्गो्‌के्‌समान्‌होता्‌है ्‌।्‌इसका्‌मूल्‌भाग्‌आठ, सोलह्‌या्‌चार्‌कोर्ों्‌वाला्‌होता्‌
है ्‌।्‌इसका्‌ऊपरी्‌भाग्‌दग
ु ुना्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌िारायुक्त्‌िारासलङ्ग्‌सभी्‌वर्ो्‌के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌होता्‌
है ्‌॥८२॥
सवणतोभद्र्‌सलङ्ग्‌में ्‌पूजाभाग्‌में ्‌पच्चीस्‌िारायें्‌क्रमशः्‌ननसमणत्‌की्‌जायूँ्‌तथा्‌प्रत्येक्‌पर्‌चालीस्‌

है ्‌॥८३॥
रैरासशक्‌सलङ्ग्‌में ्‌वत्त
s.c
(सलङ्ग)्‌ननसमणत्‌ककये्‌जायूँ्‌तो्‌इस्‌प्रकार्‌सहस्र्‌सलङ्ग्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌एवं्‌इसे्‌साहस्रसलङ्ग्‌कहते्‌

ृ ाकार्‌भाग्‌की्‌पररधि्‌सम्पूर््‌ण ऊूँचाई्‌के्‌नौ्‌भाग्‌में ्‌छः्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होती्‌


है ्‌।्‌अष्िास्र्‌भाग्‌की्‌पररधि्‌नौ्‌मे्‌सात्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌एवं्‌चौकोर्‌भाग्‌की्‌पररधि्‌नौ्‌में ्‌आठ्‌
ok
भाग्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌अज्‌(ब्रह्म)्‌के्‌भाग्‌की्‌ऊूँचाई्‌नौ्‌मे्‌तीन्‌भाग्‌के्‌बराबर, हरर्‌(ववष्र्ु)्‌
भाग्‌की्‌ऊूँचाई्‌नौ्‌में ्‌तीन्‌भाग्‌तथा्‌हर्‌(सशव)्‌भाग्‌की्‌ऊूँचाई्‌नौ्‌में ्‌तीन्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होती्‌
है ्‌॥८४॥
आषामलङ्गम
Bo

आषण्‌=्‌ऋवष्‌के्‌अनक
ु ू ल्‌सलङ्ग्‌-्‌ऋवषयों्‌के्‌अनुकूल्‌चार्‌प्रकार्‌के्‌सलङ्ग्‌होते्‌है ्‌-्‌सस्थल
ू मल
ू ्‌
(तल्‌में ्‌अधिक्‌चौड़ा)्‌सलङ्ग, यवमध्य्‌(मध्य्‌भाग्‌में ्‌यव्‌के्‌समान)्‌सलङ्ग, वपपीसलकामध्य्‌(मध्य्‌
भाग्‌में ्‌चींिी्‌के्‌समान)्‌सलङ्ग्‌तथा्‌सशरः्‌स्थल
ू ्‌(ऊपरी्‌भाग्‌में ्‌स्थल
ू )्‌सलङ्ग्‌।्‌आवश्यकतानस
ु ार्‌
तल, मध्य्‌या्‌ऊपरी्‌भाग्‌का्‌ववस्तार्‌वान्ञ्छत्‌ववस्तार्‌से्‌आठ्‌भाग्‌कम्‌होता्‌है ्‌।्‌आषण्‌सलङ्ग्‌में्‌
44

ब्रह्मा्‌एवं्‌ववष्र््‌ु का्‌भाग्‌भली-भाूँनत्‌चौकोर्‌होता्‌है ्‌॥८५-८६॥


स्वयं्‌प्रकि्‌सशवसलङ्ग्‌-्‌स्वयम्भ्‌ु सलङ्ग्‌का्‌आकार्‌फलक्‌के्‌समान, द्ववकोर्, पञ्चकोर्, बरकोर्,
ग्यारह, नौ, छः, सात्‌तथा्‌बारह्‌कोर््‌अथवा्‌पूवोक्त्‌से्‌पथ
ृ क्‌्‌कोर््‌हो्‌सकते्‌है ्‌।्‌इसका्‌अग्र्‌भाग्‌
शूल्‌के्‌समान्‌एवं्‌श्रङ्
ृ ग्‌के्‌समान्‌सशर्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌इसके्‌सशरोभाग्‌अधय्‌प्रकार्‌के्‌भी्‌हो्‌
सकते्‌है ्‌।्‌ये्‌मानयक्
ु त्‌नही्‌होते्‌एवं्‌प्रमार्सूर्‌से्‌पथ
ृ क्‌्‌होते्‌है ्‌(अथाणत्‌इनका्‌कोई्‌ननिाणररत्‌
प्रमार््‌नही्‌होता्‌है )्‌।्‌ये्‌ऊूँचे-नीचे, झझणर्‌के्‌समान्‌नछद्रयुक्त, वववर्ण्‌(अस्पष्ि्‌वर्ण्‌के)्‌तथा्‌
पूजाभाग्‌ऊूँचा-नीचा्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌ये्‌िे ढ़े्‌या्‌सीिे, बालूयुक्त्‌(प्रस्तर्‌के), रे खा, धचह्न्‌तथा्‌बबधद्‌ु से्‌
युक्त्‌या्‌एक्‌रे खा्‌से्‌यक्
ु त्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌ही्‌स्वयम्भु्‌सलङ्ग्‌कहलाते्‌है ्‌।्‌बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌
इन्‌सलङ्गो्‌के्‌मूल्‌स्वरूप्‌का्‌शोिन्‌नही्‌करना्‌चादहये्‌।्‌अज्ञानता्‌से्‌अथवा्‌मोहवश्‌मूल्‌सलङ्गो्‌
का्‌संशोिन्‌दोषकारी्‌होता्‌है ्‌॥८७-९०॥
मिरोितानम
सशरोभाग्‌कक्‌गोलाकार्‌किाई्‌-्‌स्थापना्‌के्‌समय्‌सलङ्ग्‌का्‌(ननचला)्‌पूजा्‌भाग्‌पीठ्‌के्‌बराबर्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌पज
ू ाभाग्‌वत्त
ृ ाकार्‌या्‌िारायक्
ु त्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌यह्‌पज
ू क्‌को्‌मन्ु क्त्‌प्रदान्‌करने्‌
वाला्‌होता्‌है ्‌।्‌अब्‌क्रमानुसार्‌सलङ्गो्‌के्‌सशरोभाग्‌की्‌गोलाकृनत्‌(ननमाणर्, किाई)्‌के्‌ववषय्‌में ्‌
कहा्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥९१-९२॥
मुननयों्‌के्‌अनुसार्‌(सलङ्ग्‌के्‌सशरोभाग्‌की)्‌गोलाई्‌पाूँच्‌प्रकार्‌की्‌होती्‌है -्‌छर्‌के्‌समान, रपुष्‌
(ककड़ी)्‌के्‌समान, कुक्कुि्‌(मुगी्‌के)्‌अण्डे्‌के्‌समान, अिणचधद्र्‌के्‌समान्‌या्‌बुद्बुद्‌के्‌समान्‌
॥९३॥
छराभ्‌सशरोभाग्‌की्‌(गोलाई्‌की्‌ऊूँचाई)्‌चौड़ाई्‌के्‌सोलह्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌या्‌दो, तीन्‌या्‌चार्‌भाग्‌
के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌शीषण्‌भाग्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌नीचे्‌तक्‌गोलाई्‌दोनो्‌पाश्वो्‌में ्‌उधचत्‌अनुपात्‌

om
में ्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌प्रथम्‌दो्‌माप्‌सलङ्गो्‌के्‌सलये्‌सामाधय्‌होते्‌है ्‌।्‌शैवाधिक्‌सलङ्ग्‌के्‌सलये्‌
नतसरा्‌माप्‌होता्‌है ्‌।्‌विणमान्‌सलङ्ग्‌के्‌सलये्‌चार्‌भाग्‌का्‌माप्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌मापों्‌को्‌एक-
दस
ू रे ्‌में ्‌समलाकर्‌गोलाई्‌का्‌ननमाणर््‌अशुभ्‌होता्‌है ्‌॥९४-९६॥
रपुषाकार्‌सलङ्ग्‌के्‌गोलाई्‌की्‌ऊूँचाई्‌सलङ्ग्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌छः्‌भाग्‌में ्‌ढाई्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌रक्खी्‌
s.c
जाती्‌है ्‌।्‌कुकुिाण्ड्‌की्‌ऊूँचाई्‌आिे्‌माप्‌से, अिणचधद्र्‌की्‌ऊूँचाई्‌तीसरे ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌एवं्‌बुदबुद्‌
की्‌ऊूँचाई्‌आठ्‌भाग्‌में ्‌साढ़े ्‌तीन्‌भाग्‌माप्‌से्‌रक्खी्‌जाती्‌है ्‌॥९७॥
सभी्‌प्रकार्‌के्‌सलङ्गो्‌का्‌सामाधय्‌ननयम्‌इस्‌प्रकार्‌है ्‌।्‌सलङ्गो्‌की्‌गोलाई्‌का्‌माप्‌सलङ्ग्‌के्‌
ऊपरी्‌भाग्‌का्‌तीसरा्‌भाग्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌सशरोमाप्‌क्रमशः्‌कननष्ठ, मध्यम्‌एवं्‌श्रेष्ठ्‌सलङ्ग्‌का्‌
ok
होता्‌है ्‌॥९८-९९॥
सलङ्ग्‌के्‌सशरोभाग्‌के्‌अभीष्ि्‌भाग्‌को्‌दोनो्‌पाश्वो्‌मे्‌(बराबर)्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌उसपर्‌चार्‌
मत्स्याकृनत्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌प्रत्येक्‌आकृनत्‌के्‌मुख्‌एवं्‌पूँछ
ू ्‌तक्‌दो्‌रे खाये्‌खींचनी्‌चादहये्‌
।्‌जहाूँ्‌उनका्‌संयोग्‌हो, वहाूँ्‌तीन्‌बबधद्‌ु लगाना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌प्रयत्नपव
ू क
ण ्‌सशवसलङ्ग्‌की्‌
Bo

वतणना्‌करनी्‌चादहये्‌॥१००॥
लक्षणो्धरणम
लक्षर्ों्‌का्‌उद्िरर््‌-्‌अब्‌मै्‌सभी्‌सलङ्गो्‌का्‌लक्षर्ोद्िरर््‌कहता्‌हूूँ्‌।्‌सलङ्गो्‌की्‌नघसाई्‌धचकने्‌
पत्थर, महीन्‌बाल्‌ू के्‌साथ्‌गाय्‌के्‌बाल्‌की्‌रस्सी्‌आदद्‌से्‌एक्‌बार्‌में ्‌करनी्‌चादहये्‌एवं्‌
44

साविानीपव
ू क
ण ्‌सलङ्ग्‌के्‌धचह्नो्‌की्‌परीक्षा्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌पश्चात्‌शभ
ु ्‌लक्षर्ो्‌का्‌उद्िरर््‌
प्रारम्भ्‌करना्‌चादहये्‌।्‌॥१०१-१०२॥
मन्धदर्‌के्‌ननकि्‌रं ग-बबरं गे्‌वस्रों्‌से्‌अलंकृत्‌मण्डप्‌में ्‌शासल्‌आदद्‌िाधयों्‌से्‌युक्त्‌सुधदर्‌
स्थन्ण्डल्‌पर्‌आसन्‌के्‌ऊपर्‌प्रस्तर-शयन्‌पर, जो्‌कक्‌श्वेत्‌वस्र्‌से्‌सन्ज्जत्‌हो, सलङ्ग्‌की्‌स्थापना्‌
करनी्‌चादहये्‌।्‌आचायण्‌एवं्‌स्थपनत्‌नवीन्‌वस्र, सुवर्ण्‌एवं्‌पुष्पादद्‌से्‌तथा्‌पाूँचो्‌अंगो्‌मे्‌अलंकारो्‌
से्‌सुसन्ज्जत्‌होकर्‌तथा्‌श्वेत्‌पुष्प, लेप्‌आदद्‌से्‌एवं्‌उष्र्ीष्‌(पगडी)्‌आदद्‌िारर््‌कर्‌सुधदर्‌बने्‌
॥१०३-१०५॥
आचायण्‌नेर-मधर्‌का्‌स्मरर््‌करते्‌हुये्‌सोने्‌की्‌सूई्‌से्‌अजसूर, पाश्वणसूर्‌तथा्‌रे खा्‌का्‌लेखन्‌करे ्‌
॥१०६॥
सव
ु र्ण्‌अस्र्‌से्‌रे खाङ्कन्‌प्रारम्भ्‌कर्‌स्थपनत्‌पन
ु ः्‌छोिे ्‌शस्र्‌से्‌हाथ्‌में ्‌घी, दि
ू ्‌एवं्‌मि्‌ु के्‌साथ्‌
उधचत्‌रे खा्‌बनाये, न्जससे्‌सध
ु दर्‌झरने्‌का्‌रूप्‌बने्‌॥१०७॥
श्वेत्‌वस्र्‌से्‌सभी्‌अधनों्‌को्‌ढूँ ककर्‌गाय, ब्राह्मर्, गोवत्स्‌तथा्‌कधया्‌आदद्‌को्‌ददखाये्‌तथा्‌शेष्‌
को्‌उधचत्‌रीनत्‌से्‌बुद्धिमान्‌को्‌करना्‌चादहये्‌॥१०८॥
नागरमलङ्गलक्षणो्धरणम
नागर्‌सशवसलङ्ग्‌का्‌लक्षर्ोद्िरर््‌-्‌प्रथम्‌प्रकार्‌के्‌नागर्‌सलङ्ग्‌मे्‌सशव-भाग्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌
सोलह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌छोिे ्‌सलङ्ग्‌में ्‌छः्‌भाग्‌(मध्यम्‌सलङ्ग्‌में )्‌चार्‌भाग्‌एवं्‌(बड़े्‌सलङ्ग्‌
में )्‌तीन्‌भाग्‌ऊपरी्‌भाग्‌में ्‌एवं्‌ननचले्‌भाग्‌में ्‌तीन्‌भाग्‌छोड्‌दे ना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌सभी्‌
सलङ्गो्‌की्‌तीन्‌प्रकार्‌की्‌ऊूँचाई्‌होती्‌है ्‌।्‌ववष्र्ूभाग्‌में ्‌पाश्वण्‌में ्‌दो्‌रे खाये्‌खीचनी्‌चादहये्‌।्‌छोिे ्‌
सलङ्गो्‌में ्‌ये्‌रे खायें्‌चार, तीन्‌एवं्‌दो्‌भाग्‌से्‌होती्‌हुई्‌पष्ृ ठ्‌भाग्‌में ्‌समलती्‌है ्‌।्‌मध्यम्‌सलङ्ग्‌में ्‌

om
ये्‌रे खायें्‌पाूँच, चार, तीन्‌एवं्‌दो्‌भाग्‌से्‌होती्‌हुई्‌पीछे ्‌समलती्‌है ्‌।्‌श्रेष्ठ्‌सलङ्ग्‌में ्‌ये्‌रे खाये्‌छः,
पाूँच, चार, तीन्‌एवं्‌दो्‌भाग्‌से्‌होती्‌हुई्‌पीछे ्‌समलती्‌है ्‌।्‌श्रेष्ठ्‌सलङ्ग्‌मे्‌ये्‌रे खायें्‌छः, पाूँच, चार,
तीन्‌एवं्‌दो्‌भाग्‌से्‌होती्‌हुई्‌पीछे ्‌समलती्‌है ्‌।्‌सलङ्ग्‌की्‌चौड़ाई्‌(लम्बाई्‌की)्‌दो्‌नतहाई्‌होती्‌है ्‌
।्‌या्‌सलङ्ग्‌की्‌चौड़ाई्‌पुरी्‌लम्बाई्‌तक्‌समान्‌एवं्‌एक्‌कृष्र्ल्‌भाग्‌(ववशेष्‌माप)्‌कम्‌होती्‌है ्‌।्‌

द्राविडमलङ्गलक्षणो्धरणम
s.c
इस्‌प्रकार्‌मय्‌ने्‌नागरसलङ्ग्‌के्‌सूर्‌का्‌भली-भाूँनत्‌वर्णन्‌ककया्‌॥१०९-११३॥

द्राववडसलङ्ग्‌का्‌लक्षर्ोद्िरर््‌-्‌द्राववड्‌सलङ्ग्‌के्‌सशवतत्त्व्‌की्‌ऊूँचाइ्‌को्‌पधद्रह्‌भाग्‌में ्‌बाूँिना्‌
चादहये्‌।्‌सूर्‌की्‌लम्बाई्‌हीन्‌(छोिे )्‌आदद्‌क्रम्‌से्‌(मध्यम्‌एवं्‌श्रेष्ठ)्‌नौ, दस्‌या्‌ग्यारह्‌होनी्‌
ok
चादहये्‌।्‌आठ, नौ्‌या्‌दसवें ्‌भाग्‌से्‌सूर्‌लिकाना्‌चादहये्‌।्‌इनका्‌पष्ृ ठ्‌भाग्‌में ्‌संयोग, चार, तीन्‌
या्‌दो्‌पर्‌(गोलाई्‌बनाते्‌हुये)्‌होता्‌है ्‌।्‌यह्‌माप्‌छोिे ्‌सलङ्ग्‌के्‌सलये्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌पाूँच, चार,
तीन्‌एवं्‌दो्‌मध्यम्‌सलङ्ग्‌के्‌सलये्‌तथा्‌छः, पाूँच, चार, तीन्‌एवं्‌दो्‌भाग्‌श्रेष्ठ्‌सलङ्ग्‌के्‌कहा्‌गया्‌
है ्‌।्‌द्राववड्‌सलङ्ग्‌के्‌सर
ू ्‌की्‌चौड़ाई्‌(सशवभाग्‌की्‌ऊूँचाई्‌की)्‌आिी्‌होती्‌है ्‌॥११४-११६॥
Bo

िेसरमलङ्गलक्षणो्धरणम
वेसरसलङ्ग्‌का्‌लक्षर्ोद्िरर््‌-्‌वेसर्‌सलङ्ग्‌के्‌पूजाभाग्‌की्‌ऊूँचाई्‌को्‌पधद्रह्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌
चादहये्‌।्‌सर
ू ्‌की्‌ऊूँचाई्‌को्‌आठवें ्‌भाग्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌दस्‌भाग्‌तक्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌सर
ू ों्‌का्‌
संयोग्‌पाूँच, चार्‌एवं्‌तीन्‌भाग्‌पर्‌(गोलाई्‌बनाते्‌हुये)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सर
ू ्‌की्‌चौड़ाई्‌सलङ्ग्‌की्‌
44

पररधि्‌के्‌सोलहवे्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌यह्‌श्रेष्ठ्‌वेसर-सलङ्ग्‌का्‌प्रमार््‌है ्‌॥११७-११८॥
मध्यम्‌सलङ्ग्‌के्‌(सशवतत्त्व)्‌की्‌ऊूँचाई्‌को्‌आठ्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌सर
ू ्‌की्‌ऊूँचाई्‌चार्‌भाग्‌
होनी्‌चादहये्‌।्‌सूर्‌तीन्‌भाग्‌से्‌प्रारम्भ्‌होकर्‌दो्‌या्‌एक्‌भाग्‌पर्‌संयुक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌सूर्‌की्‌
चौड़ाई्‌पौन्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌छोिे ्‌वेसर्‌सलङ्ग्‌की्‌(सशवभाग्‌की)्‌ऊूँचाई्‌को्‌बारह्‌भागों्‌में ्‌
बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌प्रकक्रया्‌पहले्‌के्‌समान्‌होती्‌है ्‌।्‌सुर्‌की्‌चौड़ाई्‌(सशवभाग्‌के)्‌दो्‌भाग्‌के्‌
बराबर्‌होती्‌है ्‌॥११९-१२१॥
सूत्रयासगार्मभीये
रे खाओं्‌की्‌चौड़ाई्‌एवं्‌गहराई्‌-्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌सलङ्गो्‌में ्‌प्राप्त्‌भाग्‌(ननन्श्चत्‌ककये्‌गये्‌भाग)्‌मे्‌
नौ्‌भाग्‌करने्‌पर्‌एक्‌भाग्‌से्‌रे खाओं्‌की्‌चौड़ाई्‌एवं्‌गहराई्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌ये्‌रे खायें्‌
स्पष्ि्‌एवं्‌ननयमानुसार्‌होती्‌है ्‌।्‌दृढमनत्‌व्यन्क्त्‌को्‌आठ्‌यवों्‌को्‌लेकर्‌(आठ्‌यव्‌के्‌माप्‌से)्‌
नौ्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌एक्‌हाथ्‌ऊूँचे्‌सलङ्ग्‌में ्‌एक्‌भाग्‌से्‌रे खा्‌बनानी्‌चादहये्‌।्‌एक-एक्‌
भाग्‌बढ़ाते्‌हुये्‌नौ्‌हाथपयणधत्‌सलङ्ग्‌में ्‌आठ्‌यव्‌के्‌माप्‌से्‌गहरी्‌एवं्‌लम्बी्‌रे खा्‌बनती्‌है ्‌।्‌
॥१२२-१२४॥
(अथवा्‌एक्‌हाथ्‌से्‌सलङ्ग्‌में )्‌आिे्‌यव्‌के्‌माप्‌से्‌रे खाये्‌ननसमणत्‌होनी्‌चादहये्‌तथा्‌श्रेष्ठ्‌सलङ्ग्‌
मे्‌साढ़े ्‌चार्‌यवमाप्‌से्‌रे खाओं्‌की्‌चौड़ाई्‌एवं्‌गहराई्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌(इसके्‌मध्य्‌प्रत्येक्‌हाथ्‌
माप्‌पर)्‌आिे्‌यव्‌के्‌माप्‌को्‌जोडते्‌जाना्‌चादहये्‌।्‌मध्य्‌सूर्‌(रे खा)्‌की्‌चौड़ाई्‌की्‌आिी्‌पाश्वण्‌
सूरों्‌की्‌चौड़ाई्‌होती्‌है ्‌।्‌अधय्‌सभी्‌रे खायें्‌समान्‌चौड़ाई्‌एवं्‌माप्‌की्‌होती्‌है ्‌॥१२५-१२६॥
सामान्यविथधः
सामाधय्‌ननयम्‌-्‌अब्‌मै्‌(मय)्‌नागर्‌आदद्‌सलङ्गो्‌के्‌लक्षर्ोद्िरर््‌के्‌सामाधय्‌ननयमों्‌का्‌वर्णन्‌
करता्‌हूूँ्‌।्‌पूजा्‌भाग्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌सोलह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌इसमें ्‌नीचे्‌दो्‌भाग्‌तथा्‌ऊपर्‌चार्‌

om
भाग्‌छोड़्‌दे ना्‌चादहये्‌।्‌अग्र्‌भागसदहत्‌सूर्‌के्‌दस्‌भाग्‌होते्‌है ्‌।्‌मर्र््‌रे खा्‌दो्‌भाग्‌छोड़कर्‌
(पूजाभाग्‌के)्‌नीचे्‌से्‌प्रारम्भ्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌मुकुल्‌को्‌एक्‌भाग्‌छोड़कर्‌वे्‌रे खायें्‌पष्ृ ठ्‌भाग्‌में ्‌
जुड़ती्‌है ्‌।्‌मुकुल्‌की्‌चौडाई्‌एक्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होनी्‌चादहये्‌॥१२७-१२९॥
अथवा्‌सलङ्ग्‌(के्‌सशवभाग)्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌सोलह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌नीचे्‌एक्‌भाग्‌छोड़कर्‌दस्‌

सलङ्गो्‌के्‌सलये्‌सामाधय्‌होता्‌है ्‌॥१३०॥
s.c
भाग्‌नाल्‌के्‌सलये्‌ग्रहर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌कायण्‌पूव-ण वर्र्णत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌ननयम्‌सभी्‌

अथवा्‌सशवभाग्‌के्‌बारह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌दो्‌भाग्‌ऊपर्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌नीचे्‌छोड़ना्‌चादहये्‌
तथा्‌नौ्‌भाग्‌(सूर्‌तथा)्‌अग्र्‌भाग्‌(मुकुल)्‌के्‌सलये्‌ग्रहर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌पूवव
ण र्र्णत्‌रीनत्‌से्‌
ok
करना्‌चादहये्‌॥१३१॥
अथवा्‌सशवभाग्‌के्‌अट्ठारह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌दो्‌भाग्‌नीचे्‌एवं्‌पाूँच्‌भाग्‌ऊपर्‌छोड़्‌दे ना्‌
चादहये्‌।्‌ग्यारह्‌भाग्‌अजसूर्‌के्‌सलये्‌लेना्‌चादहये, न्जसमें ्‌एक्‌भाग्‌मुकुल्‌के्‌सलये्‌होता्‌है ्‌।्‌शेष्‌
पव
ू व
ण त्‌होता्‌है ्‌॥१३२॥
Bo

अथवा्‌सशवभाग्‌के्‌सोलह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌दो्‌भाग्‌नीचे्‌एवं्‌चार्‌भाग्‌ऊपर्‌छोड़कर्‌दस्‌भाग्‌
से्‌सर
ू ्‌की्‌ऊूँचाई्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌दो्‌सर
ू ्‌आठवे्‌भाग्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌पाूँच, छः्‌एवं्‌आठ्‌भाग्‌से्‌ले्‌
जाते्‌हुये्‌पष्ृ ठ्‌भाग्‌में ्‌एक्‌भाग्‌पर्‌संयक्
ु त्‌करना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌सभी्‌पहले्‌के्‌समान्‌होता्‌है ्‌
॥१३३-१३४॥
44

सर
ू ्‌को्‌पहले्‌भस्म्‌लगे्‌सर
ू ्‌के्‌साथ्‌लपेिना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌घदिकाग्र्‌(सर
ू ्‌का्‌अग्र्‌भाग)्‌से्‌
धचह्न्‌बनाकर्‌पाश्वण्‌भाग्‌मे्‌सर
ू ्‌से्‌लक्षर््‌अङ्ककत्‌करना्‌चादहये्‌॥१३५॥
सूत्राग्रलक्षणम
सूर्‌के्‌अग्र्‌भाग्‌का्‌लक्षर््‌-्‌सभी्‌सूर्‌के्‌अग्र्‌भाग्‌पर्‌गोला्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌सलङ्ग्‌की्‌
आकृनत्‌के्‌अनुसार्‌या्‌सामाधय्‌ननयम्‌के्‌अनुसार्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌गोल्‌आकृनत्‌सभी्‌सलङ्गो्‌में ्‌
सामाधय्‌है ्‌।्‌यह्‌पीपल्‌के्‌पत्ते्‌के्‌सदृश, कदली्‌(केला)्‌के्‌मुकुल्‌(कली)्‌के्‌समान, जौ्‌के्‌समान्‌
या्‌कमलपुष्प्‌की्‌कली्‌के्‌समान्‌होती्‌है ्‌।
सूर्‌के्‌अग्र-भाग्‌की्‌चौड़ाई्‌(सशवतत्त्व्‌के)्‌भाग्‌एक्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌एवं्‌ऊूँचाई्‌चौड़ाई्‌के्‌बराबर्‌
होती्‌है ्‌॥१३६-१३७॥
सर
ू ्‌के्‌अग्रभाग्‌का्‌आकार्‌सलङ्ग्‌(के्‌आकार)्‌के्‌अनस
ु ार्‌कहा्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।्‌सलङ्ग्‌के्‌अग्रभाग्‌की्‌
आकृनत्‌छर्‌के्‌समान्‌होने्‌पर्‌सर
ू ाग्र्‌गज-नेर्‌के्‌समान्‌होता्‌है ्‌।्‌सलङ्ग्‌का्‌अग्र्‌भाग्‌अिणचधद्र्‌
के्‌समान्‌एवं्‌बद
ु बद
ु ्‌के्‌समान्‌होने्‌पर्‌सर
ू ्‌का्‌अग्र्‌भाग्‌शल
ू ्‌के्‌अग्र्‌भाग्‌के्‌समान्‌होता्‌है ्‌।्‌
सलङ्ग्‌का्‌अग्र्‌भाग्‌रपुषाभ्‌(ककड़ी)्‌होने्‌पर्‌सूराग्र्‌कुक्कुि्‌(मुगी)्‌के्‌अण्डे्‌के्‌समान्‌होता्‌है ्‌।्‌
कुक्कुि्‌के्‌अण्डे्‌के्‌समान्‌सलङ्ग्‌के्‌अग्र-भाग्‌के्‌होने्‌पर्‌सूराग्र्‌छर्‌के्‌समान्‌होता्‌है ्‌॥१३८-
१४०॥
मध्यम्‌सूर्‌की्‌चौड़ाई्‌सलङ्ग्‌की्‌पररधि्‌के्‌सरह्‌भाग्‌करने्‌पर्‌दो-नतहाई्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌तथा्‌
पाश्वणसूर्‌चौड़ाई्‌मे्‌उसके्‌आिे्‌होते्‌है ्‌।्‌सलङ्ग्‌की्‌लम्बाई्‌मे्‌सामाधय्‌सभी्‌ननयम्‌उसी्‌प्रकार्‌
होते्‌है ्‌॥१४१-१४२॥
सलङ्गो्‌की्‌लम्बाई्‌एवं्‌चौड़ाई्‌उनके्‌नाम्‌एवं्‌भेदो्‌के्‌साथ, उष्र्ीष्‌(सशरोभाग)्‌का्‌मान, छर्‌के्‌

om
समान्‌आदद्‌(अधय्‌आकृनतयाूँ)्‌एवं्‌उष्र्ीषसूर्‌का्‌वर्णन्‌मैने्‌(मय्‌ने्‌)्‌यहाूँ्‌नागर्‌आदद्‌क्रम्‌से्‌
आवश्यकतानुसार्‌ककया्‌॥१४३॥
स्फादटकमलङ्गम
स्फदिक्‌सशवसलङ्ग्‌-्‌अब्‌मै्‌(मय)्‌छोिे , मध्यम्‌एवं्‌उत्तम्‌स्फदिकसलङ्ग्‌का्‌क्रमशः्‌वर्णन्‌कर्‌रहा्‌
s.c
हूूँ्‌।्‌छोिे ्‌सलङ्ग्‌के्‌पूजा-भाग्‌की्‌ऊूँचाई्‌एक्‌अंगुल्‌से्‌प्रारम्भ्‌होकर्‌एक-एक्‌अंगुल्‌बढ़ाते्‌हुये्‌छः्‌
अंगुल्‌तक्‌जाती्‌है ्‌।्‌मध्यम्‌सलङ्ग्‌के्‌पूजा्‌भाग्‌की्‌ऊूँचाई्‌सात्‌अंगुल्‌से्‌प्रारम्भ्‌होकर्‌बारह्‌
अंगुल्‌तक्‌जाती्‌है ्‌।्‌उत्तम्‌सलङ्ग्‌के्‌पूजा्‌भाग्‌की्‌ऊूँचाई्‌छः्‌प्रकार्‌की्‌होती्‌है ्‌।्‌यह्‌तेरह्‌भाग्‌
से्‌प्रारम्भ्‌होकर्‌एक-एक्‌अंगुल्‌बढ़ाते्‌हुये्‌अट्ठारह्‌भाग्‌तक्‌जाती्‌है ्‌।्‌(अथवा)्‌ऊूँचाई्‌में ्‌डेढ़-डेढ़्‌
ok
अंगुल्‌की्‌वद्
ृ धि्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌(सभी्‌सलङ्गो्‌में )्‌ग्यारह्‌संख्याभेद्‌प्राप्त्‌होते्‌है ्‌।्‌
श्रेष्ठ, मध्यम्‌एवं्‌कननष्ठ्‌सलङ्गों्‌के्‌तैतीस्‌ऊूँचाई-मान्‌(इस्‌प्रकार)्‌प्राप्त्‌होते्‌है ्‌॥१४४-१४७॥
(पीदठका्‌में ्‌स्थावपत्‌होने्‌वाला)्‌स्फदिकसलङ्ग्‌के्‌(अिोभाग्‌के)्‌पूजा्‌भाग्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌आिे्‌भाग्‌
या्‌तीसरे ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌पज
ू ाभाग्‌की्‌चौड़ाई्‌इसकी्‌ऊूँचाई्‌के्‌बराबर, तीन्‌चौथाई्‌या्‌
Bo

आिी्‌होती्‌है ्‌।्‌स्फदिकसलङ्गो्‌की्‌आकृनत्‌िारा्‌वाली्‌या्‌गोल्‌होती्‌है ्‌।्‌इसके्‌सशर्‌की्‌गोलाई्‌


नागर्‌आदद्‌सलङ्गो्‌के्‌सदृश्‌होती्‌है ्‌।्‌मध्यम्‌एवं्‌श्रेष्ठ्‌सलङ्ग्‌में ्‌ब्रह्मसूर्‌पव
ू व
ण र्णन्‌के्‌अनस
ु ार्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌ववना्‌ब्रह्मसर
ू ्‌के्‌यह्‌वर-प्रदाता्‌होता्‌है
॥१४८-१५०॥
44

(सलङ्ग्‌के्‌पीठ्‌की)्‌चौड़ाई्‌(सलङ्ग्‌की)्‌दग
ु न
ु ी, ढाई्‌गन
ु ी्‌या्‌तीन्‌गन
ु ी्‌होती्‌है ्‌।्‌पीठ्‌का्‌मण्डन्‌
(ककनारा, घेरा)्‌एवं्‌नाल्‌उधचत्‌रीनत्‌से्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌वपन्ण्डका्‌(पीठ)्‌की्‌ऊूँचाई्‌पज
ू ाभाग्‌
के्‌बराबर्‌या्‌उसके्‌तीन-चौथाई्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌॥१५१-१५२॥
मवृ त्तका-ननसमणत्‌एवं्‌अधय्‌सशवसलङ्ग्‌-्‌सलङ्ग्‌का्‌ननमाणर््‌मवृ त्तका, काष्ठ, रत्न्‌एवं्‌लौह्‌(िाड)्‌से्‌
स्फदिक्‌के्‌समान्‌दृढ्‌करना्‌चादहये्‌।्‌मवृ त्तकाननसमणत्‌सलङ्ग्‌इच्छानुसार्‌पक्का्‌या्‌कच्चा्‌हो्‌
सकता्‌है ्‌।्‌काष्ठसलङ्ग्‌दोषरदहत्‌(काष्ठ्‌से)्‌ननसमणत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌िातु-ननसमणत्‌सलङ्ग्‌घना्‌(ठोस)्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌लोहसलङ्ग्‌घना्‌होना्‌चादहये्‌।्‌लोहननसमणत्‌सलङ्ग्‌अङ्गसदहत्‌मूनतण्‌अथवा्‌
अङ्गरदहत्‌(सलङ्गरूप)्‌होता्‌है ्‌।्‌िातुननसमणत्‌सलङ्ग्‌पून्जत्‌होने्‌पर्‌भोग्‌एवं्‌मुन्क्त्‌प्रदान्‌करता्‌है ्‌
।्‌सशला्‌से्‌सभधन्‌सलङ्ग्‌को्‌मर्र्सलङ्ग्‌कहते्‌है ्‌॥१५३-१५५॥
अपनी्‌जानत्‌की्‌वस्त्‌ु से्‌अथवा्‌लोहे ्‌से्‌अथवा्‌स्फदिक्‌आदद्‌िात्‌ु या्‌रत्न्‌से्‌तत्तत्‌सलङ्गो्‌की्‌
रचना्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌स्फदिक्‌से्‌सभधन्‌वस्त्‌ु में ्‌पीठस्थान्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌लौहपीठ्‌में ्‌
रत्नननसमणत्‌प्रनतमा्‌की्‌स्थापना्‌की्‌जाती्‌है ्‌।्‌संकलप्‌के्‌अनस
ु ार्‌ब्रह्मा, ववष्र््‌ु एवं्‌शंकर्‌के्‌सलङ्ग्‌
की्‌युन्क्तपूवक
ण ्‌न्स्थनत्‌भोग्‌एवं्‌मोक्ष्‌प्रादान्‌करने्‌वाली्‌होती्‌है ्‌॥१५६-१५७॥
बार्सलङ्ग्‌(स्वयम्भूसलङ्ग)्‌को्‌पीदठका्‌में ्‌न्जस्‌प्रकार्‌न्स्थत्‌हो, उस्‌प्रकार्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌
।्‌इसका्‌पूजाभाग्‌पाूँच्‌में ्‌से्‌तीन्‌भाग, आिा्‌या्‌इसकी्‌ऊूँचाई्‌का्‌दो्‌नतहाई्‌होता्‌है ्‌।्‌शेष्‌भाग्‌
बार्सलङ्ग्‌में ्‌पीठबधि्‌(पीठ्‌से्‌सम्बद्ि)्‌होता्‌है ्‌॥१५८-१५९॥
(मर्र्सलङ्ग्‌के्‌सलये)्‌पूर्णतः्‌त्याज्य्‌मर्र्याूँ्‌इस्‌प्रकार्‌है -्‌रे खा, बबधद्‌ु एवं्‌कलङ्क्‌आदद्‌से्‌युक्त,
वववर्ण्‌(रङ्ग्‌का्‌साफ्‌न्‌होना), मक्षक्षका्‌(धचह्न)्‌से्‌युक्त्‌(काक)्‌पद्‌के्‌धचह्न्‌से्‌युक्त, दरार-युक्त्‌
एवं्‌शकणरा्‌(बालुका)्‌युक्त्‌मर्र्याूँ्‌॥१६०॥

om
मलङ्गस्थापनम
सलङ्ग्‌की्‌स्थापना्‌-्‌बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌बडे्‌सलङ्ग्‌की्‌स्थापना्‌अधिष्ठानननसमणत्‌होने्‌पर,
मध्यम्‌सलङ्ग्‌की्‌स्थापनादे वालय्‌के्‌आिा्‌ननसमणत्‌होने्‌पर्‌तथा्‌छोिे ्‌सलङ्ग्‌की्‌स्थापना्‌दे वालय्‌
के्‌पूर््‌ण होने्‌पर्‌करनी्‌चादहये्‌॥१६१॥
मलङ्गस्थापनफलम
s.c
सलङ्ग-स्थापना्‌का्‌फल्‌-्‌वर्र्णत्‌ववधि्‌से्‌स्थावपत्‌सलङ्ग्‌श्री, सौभाग्य, आरोग्य्‌एवं्‌भोग्‌प्रदान्‌
करता्‌है ्‌।्‌कही्‌गई्‌ववधि्‌से्‌स्थापना्‌न्‌करने्‌पर्‌स्वामी्‌(स्थापक)्‌के्‌सलये्‌ववपवत्तकारक्‌तथा्‌
ननत्य्‌रोग्‌एवं्‌शोक्‌प्रदान्‌करने्‌वाला्‌होता्‌है ्‌॥१६२॥
ok

मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌३४
Bo

पीठ-लक्षर््‌-्‌अब्‌मै्‌(मय)्‌ननष्कल्‌(न्जसमे्‌दे वो्‌के्‌अंग्‌न्‌ननसमणत्‌हो)्‌सलङ्गो्‌एवं्‌सकल्‌
(दे वमूनतणयों)्‌के्‌पीठ्‌(आिार)्‌के्‌सामाधय्‌ननयमो्‌के्‌अनुसार्‌लक्षर्ों्‌का्‌वर्णन्‌कर्‌रहा्‌हूूँ्‌॥१॥
पीठद्रव्याणण
44

पीठों्‌के्‌द्रव्य्‌-्‌(पीठ्‌एवं्‌सलङ्गादद्‌का)्‌ननमाणर््‌एक्‌ही्‌जानत्‌के्‌द्रव्य्‌से्‌करना्‌चादहये्‌।्‌कई्‌
द्रव्यो्‌का्‌समश्रर््‌प्रशस्त्‌नही्‌होता्‌है ्‌।्‌कुछ्‌ववद्वान्‌प्रस्तर्‌एवं्‌काष्ठननसमणत्‌सलङ्गादद्‌मे्‌पकी्‌
ईि्‌से्‌ननसमणत्‌पीठ्‌के्‌ववषय्‌मे्‌कहते्‌है ्‌।्‌मर्र्सलङ्गो्‌एवं्‌िातुननसमणत्‌सलङ्गो्‌में ्‌िातुननसमणत्‌
वपण्ड्‌होना्‌चादहये्‌।्‌स्री-सशला्‌को्‌लेकर्‌सलङ्ग्‌के्‌पीठ्‌का्‌भली-भाूँनत्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌॥२-
३॥
पीठप्रमाणम
पीठ्‌का्‌प्रमार््‌-्‌कननष्ठ्‌पीठ्‌(सलङ्ग्‌के)्‌पज
ू ाभाग्‌का्‌दग
ु न
ु ा्‌होता्‌है ्‌एवं्‌श्रेष्ठ्‌पीठ्‌सलङ्ग्‌की्‌
ऊूँचाई्‌के्‌बराबर्‌होता्‌है ्‌।्‌इन्‌दोनों्‌के्‌मध्य्‌आठ्‌भाग्‌करने्‌पर्‌नौ्‌प्रकार्‌के्‌पीठ-ववस्तार्‌प्राप्त्‌
होते्‌है ्‌।्‌उत्तम, मध्यम्‌एवं्‌हीन्‌के्‌तीन-तीन्‌भेद्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌॥४॥
अथवा्‌हीन्‌(सबसे्‌छोिा)्‌पीठ्‌सलङ्ग्‌की्‌ऊूँचाई्‌का्‌आिा्‌एवं्‌श्रेष्ठ्‌पीठ्‌सलङ्ग्‌की्‌ऊूँचाई्‌से्‌
चतथ
ु ांश्‌कम्‌होता्‌है ्‌।्‌इन्‌दोनो्‌के्‌मध्य्‌आठ्‌भाग्‌करने्‌पर्‌पीठ्‌का्‌व्यास्‌पव
ू व
ण र्णन्‌के्‌अनस
ु ार्‌
होता्‌है ्‌॥५॥
पीठ्‌की्‌चौड़ाइ्‌सलङ्ग्‌की्‌पररधि्‌की्‌तीन्‌गुनी, पररधि्‌के्‌बराबर्‌या्‌गभणगह
ृ ्‌के्‌तीसरे ्‌भाग्‌के्‌
बराबर्‌या्‌चौथे्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌अथवा्‌सलङ्ग्‌की्‌चौड़ई्‌की्‌दग
ु ुनी, ढाई्‌गुनी्‌या्‌तीन्‌गुनी्‌होनी्‌
चादहये्‌॥६-७॥
पीठ्‌के्‌ववस्तार्‌को्‌आठ्‌भाग्‌कम्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌ऊपर्‌सजावि्‌होती्‌है ्‌।्‌ववस्तार्‌को्‌या्‌
तो्‌आठ्‌भाग्‌कम्‌रखना्‌चादहये्‌या्‌आठ्‌भाग्‌बढ़ाकर्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌सभी्‌पीठों्‌के्‌मूल्‌भाग्‌
(नीचे्‌का)्‌ववस्तार्‌जधमभाग्‌तक्‌होता्‌है ्‌एवं्‌ऊपरी्‌भाग्‌का्‌ववस्तार्‌महापट्दिका्‌तक्‌होता्‌है ्‌।्‌
यह्‌ववष्र्ुभाग्‌के्‌बराबर, सवा्‌भाग्‌या्‌डेढ्‌भाग्‌अधिक्‌होता्‌है ्‌॥८-९॥

om
पीठाकारः
पीठ्‌की्‌आकृनत्‌-्‌पीठ्‌की्‌आकृनत्‌चौकोर, अष्िकोर्, षट््‌कोर्, बारहकोर्, सोलह्‌कोर्, वत्त
ृ ाकार्‌या्‌
उधही्‌में ्‌आयताकार्‌हो्‌सकती्‌है ्‌।्‌यह्‌बरकोर््‌या्‌अिणचधद्र्‌भी्‌हो्‌सकती्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌इसकी्‌
चौदह्‌आकृनतयाूँ्‌हो्‌सकती्‌है ्‌॥१०-११॥
s.c
सम्‌पीठ्‌सलङ्गो्‌के्‌अनुकूल्‌होते्‌है ्‌।्‌आयत्‌पीठ्‌सकल्‌(मूनतणयों)्‌के्‌सलये्‌होते्‌है ्‌।्‌बरकोर््‌एवं्‌
अिणचधद्र्‌पीठ्‌क्रमशः्‌ननष्कल्‌(सलङ्ग)्‌एवं्‌सकल्‌(मूनतण)्‌के्‌अनुकूल्‌होते्‌है ्‌॥१२॥
पीठनामानन
पीठो्‌के्‌नाम्‌-्‌नौ्‌पीठों्‌के्‌नाम्‌इस्‌प्रकार्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌-्‌भद्रपीठ, पद्मपीठ, वज्रपीठ, महाम्बुज,
ok
श्रीकर, पीठपद्म, महावज्र, सौम्यक्‌एवं्‌श्रीकामाख्य्‌।्‌बरकोर््‌एवं्‌अिणचधद्र्‌पीठ्‌अपने्‌नाम्‌के्‌
अनुरूप्‌होते्‌है ्‌॥१३-१४॥
अब्‌ऊूँचाई्‌एवं्‌अनेक्‌भागों्‌के्‌अनुसार्‌पीठों्‌के्‌सजाविों्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥१५॥
भद्रपीठम
Bo

भद्रपीठ्‌-्‌पीठ्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌पधद्रह्‌भाग्‌ककये्‌जाते्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌दो्‌भाग्‌से्‌जधम्‌(न्प्लधथ), चार्‌


भाग्‌से्‌वप्र, डेढ़्‌भाग्‌से्‌पद्मक, आिे्‌भाग्‌से्‌कुम्भ, दो्‌भाग्‌से्‌क्षेपर्, ऊध्वण्‌भाग्‌में ्‌आिे्‌भाग्‌से्‌
ग्रीव्‌तथा्‌उसी्‌प्रकार्‌क्षेपर््‌की्‌ऊूँचाई्‌होती्‌है ्‌।्‌दो्‌भाग्‌से्‌पट्ि्‌एवं्‌आिे्‌भाग्‌स्‌स्नेहवारी्‌होती्‌
है ्‌।्‌ये्‌भद्रपीठ्‌के्‌सामाधय्‌वैसशष्ट्य्‌है , जो्‌प्रसधनता्‌प्रदान्‌करते्‌है ्‌।्‌ये्‌ब्राह्मर्ो, राजाओं, वैश्यों्‌
44

एवं्‌दस
ू रो्‌को्‌श्री, सौभाग्य, आरोग्य्‌एवं्‌भोग्‌प्रदान्‌करते्‌है ्‌॥१६-१७॥
प्मपीठम
पद्मपीठ्‌-्‌पद्म्‌पीथ्‌की्‌ऊूँचाई्‌को्‌सोलह्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌दो्‌भाग्‌से्‌पट्ि, पाूँच्‌भाग्‌
से्‌पद्म, दो्‌भाग्‌से्‌वत्त
ृ , चार्‌भाग्‌से्‌दल, दो्‌भाग्‌से्‌पट्ि्‌एवं्‌एक्‌भाग्‌से्‌घत
ृ वारर्‌होना्‌चादहये्‌
॥१८॥
िज्रप्मपीठम
वज्रपीठ्‌-्‌पीठ्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌चौदह्‌भाग्‌होते्‌है ्‌।्‌जधम्‌डेढ़्‌भाग्‌से, ननम्न्‌आिा्‌भाग्‌से, पद्म्‌
साढे ्‌तीन्‌भाग्‌से्‌क्रमशः्‌होते्‌है ्‌।्‌पट्ि्‌एवं्‌ननम्न्‌आिे-आिे्‌भाभ्‌से्‌तथा्‌वज्र, ननम्न्‌एवं्‌
कम्पक्‌पहले्‌के्‌समान्‌होते्‌है ्‌।्‌तीन्‌भाग्‌से्‌पद्म, आिे्‌भाग्‌से्‌ननम्न, उसके्‌ऊपर्‌डेढ़्‌भाग्‌से्‌
पट्दिका्‌होती्‌है ्‌।्‌हवन्‌के्‌सलये्‌आिे्‌भाग्‌से्‌पीठ्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌पीठ्‌का्‌नाम्‌
वज्रपीठ्‌है ्‌एवं्‌यह्‌सभी्‌सलङ्गो्‌के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌॥१९-२०॥
महाब्जपीठम
महाब्ज्‌पीठ्‌-्‌पीठ्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌अट्ठारह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌जधम्‌ढाई्‌भाग्‌से, अब्ज्‌चार्‌भाग्‌
से, पट्ि्‌आिे्‌भाग्‌से, ननम्न्‌डेढ्‌भाग्‌से, पङ्कज्‌ढाई्‌भाग्‌से, वत्त
ृ ्‌आिे्‌भाग्‌से, अब्ज्‌आिे्‌भाग्‌
से, ननम्न्‌आिे्‌भाग्‌से, पट्ि्‌तीन्‌भाग्‌से, पंकज्‌आिे्‌भाग्‌से्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌श्रीपट्ि्‌डेढ़्‌भाग्‌
से्‌एवं्‌उसका्‌स्नेह-भार्‌आिे्‌भाग्‌से्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌पीठ्‌की्‌संज्ञा्‌महाब्ज्‌होती्‌है ्‌एवं्‌यह्‌मनुष्यों्‌
तथा्‌ऋवषयों्‌द्वारा्‌ननसमणत्‌सलङ्ग्‌के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌॥२१-२२॥
श्रीकरपीठम
श्रीकर्‌पीठ्‌-्‌पीठ्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌सोलह्‌भाग्‌करने्‌चादहये्‌।्‌एक्‌भाग्‌से्‌जधम, तीन्‌भाग्‌से्‌वप्र,

om
चार्‌भाग्‌से्‌पद्म, आिे्‌भाग्‌से्‌ह्रद््‌, दो्‌भाग्‌से्‌वत्त
ृ , आिे्‌भाग्‌से्‌िग
ृ ्‌, तीन्‌भाग्‌से्‌पद्म, डेढ़्‌
भाग्‌से्‌पट्दिका, स्नेहवारर्‌आिे्‌भाग्‌से्‌तथा्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌भी्‌उतने्‌ही्‌भाग्‌से्‌होती्‌है ्‌।्‌नाल्‌
का्‌व्यास्‌तीन्‌या्‌चार्‌भाग्‌से्‌एवं्‌इसका्‌ननगणम्‌तीन्‌भाग्‌से्‌होता्‌है ्‌।्‌इसका्‌अग्र्‌श्रीप्रदान्‌
करने्‌वाला्‌होता्‌है ्‌एवं्‌यह्‌पीठ्‌श्रीकर्‌संज्ञक्‌होता्‌है ्‌॥२२-२४॥
पीठप्मपीठ
s.c
पीठपद्म्‌पीठ्‌-्‌पीठपद्म्‌पीठ्‌की्‌ऊूँचाई्‌को्‌दस्‌भागों्‌में ्‌बाूँिा्‌जाता्‌है ्‌।्‌खरु ्‌डेढ़्‌भाग, ननम्न्‌
आिा्‌भाग, अब्ज्‌ढाई्‌भाग, पट्ि्‌आिा्‌भाग, ननम्न्‌आिा्‌भा, पट्ि्‌आिा्‌भाग, अब्ज्‌ढाई्‌भाग,
ननम्न्‌आिा्‌भाग, पट्ि्‌डेढ़्‌भाग्‌एवं्‌ननम्न्‌आिा्‌भाग्‌से्‌ननसमणत्‌होता्‌है ्‌॥२५॥
ok
महािज्रसौर्मयपीठे
महावज्र्‌एवं्‌सौम्य्‌पीठ्‌-्‌पीठ्‌की्‌ऊूँचाई्‌को्‌पधद्रह्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌जधम्‌डेड़्ह्‌भाग्‌से,
ननम्न्‌एक्‌भाग्‌से, पट्ि्‌चार्‌भाग्‌से्‌अथवा्‌जधम्‌डेढ़्‌भाग्‌से, ननम्न्‌एक्‌भाग्‌से, पङ्कज्‌चार्‌
भाग्‌से, वज्र्‌ढाई्‌भाग्‌से, वत्त
ृ ्‌डेढ्‌भाग्‌से, कञ्ज्‌ढाई्‌भाग्‌से, उसके्‌ऊपर्‌पट्ि्‌डेढ़्‌भाग्‌से्‌एवं्‌
Bo

ननम्न्‌आिे्‌भाग्‌से्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌सौम्य्‌पीठ्‌को्‌महावज्र्‌कहते्‌है ्‌।्‌यह्‌सभी्‌प्रकार्‌की्‌


सम्पनतयाूँ्‌प्रदान्‌करता्‌है ्‌।्‌वही्‌जब्‌वत्त
ृ ्‌वज्राकार्‌हो्‌तो्‌उस्‌सौम्य्‌पीठ्‌को्‌तङ्
ु ग्‌कहते्‌है ्‌।्‌यह्‌
सम्पवत्त्‌एवं्‌आय्‌ु प्रदान्‌करता्‌है ्‌॥२६-२७॥
श्रीकार्मयपीठ
44

श्रीकाम्य्‌पीठ्‌-्‌पीठ्‌की्‌ऊूँचाई्‌को्‌बारह्‌भाग्‌में ्‌बाूँिा्‌जाता्‌है ्‌।्‌जधम्‌एक्‌भाग्‌से, वप्र्‌दो्‌भाग्‌


से, ननम्न्‌आिे्‌भाग्‌से, पद्म्‌डेढ़्‌भाग्‌से, िग्ृ दल्‌डेढ़्‌भाग्‌से, वत्त
ृ ्‌डेढ़्‌भाग्‌से, अब्ज्‌डेढ़्‌भाग्‌से,
िक
ृ ्‌्‌आिे्‌भाग्‌से, पद्म्‌आिे्‌भाग्‌से, पट्दिका्‌डेढ़्‌भाग्‌से्‌एवं्‌ननम्न्‌आिे्‌भाग्‌से्‌होता्‌है ्‌।्‌इसे्‌
श्रीकाम्य्‌पीठ्‌कहते्‌है , न्जसका्‌वर्णन्‌मैने्‌(मय्‌ने)्‌ककया्‌॥२८-२९॥
पीठसामान्यलक्षण
पीठ्‌के्‌सामाधय्‌लक्षर््‌-्‌भवनों्‌के्‌अधिष्ठान्‌इस्‌प्रकार्‌होने्‌चादहये, न्जससे्‌कक्‌उसके्‌अलंकरर््‌
उस्‌(भवन)्‌के्‌अनुसार्‌हो्‌अथाणत्‌भवन्‌एवं्‌अधिष्ठान्‌(अथवा्‌पीठ)्‌में ्‌एकलयता्‌हो्‌।्‌सभी्‌पीठों्‌
के्‌अंगो्‌के्‌प्रवेश्‌एवं्‌ननगणम्‌इस्‌प्रकार्‌ननसमणत्‌होने्‌चादहये्‌कक्‌न्जससे्‌पीठ्‌दृढ, सुधदर्‌एवं्‌उधचत्‌
लगे्‌॥३०-३१॥
पीठ्‌के्‌प्रर्ाल्‌का्‌मल
ू -ववस्तार्‌एवं्‌लम्बाई्‌क्रमशः्‌पीठ्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌तीसरे ्‌भाग्‌तथा्‌चौथे्‌भाग्‌
के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌प्रर्ाल्‌के्‌अग्रभाग्‌का्‌ववस्तार्‌मल
ू ्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌आिे, दो्‌नतहाई्‌या्‌तीसरे ्‌
भाग्‌के्‌बराबर्‌होता्‌है ्‌।्‌इसकी्‌मोिाई्‌इसकी्‌चौड़ाई्‌के्‌तीन्‌चौथाई्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌॥३२-३३॥
प्रर्ाल्‌की्‌आकृनत्‌हाथी्‌के्‌ओष्ठ्‌के्‌समान्‌या्‌गाय्‌के्‌मुख्‌के्‌समान्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इसके्‌
ननम्न्‌खात्‌(गड्ढा)्‌की्‌चौड़ाई्‌प्रर्ाल्‌की्‌चौड़ाई्‌के्‌तीसरे ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌मूल्‌एवं्‌अग्र्‌भाग्‌में ्‌
होनी्‌चाइये्‌।्‌अभीष्ि्‌ददशा्‌में ्‌सलङ्ग्‌होने्‌पर्‌पीठ्‌के्‌मध्य्‌के्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌प्रर्ाल्‌होता्‌है ्‌।्‌इसे्‌
आिारयुक्त्‌बनाना्‌चादहये्‌॥३४-३५॥
अग्र्‌पट्ि्‌की्‌चौड़ाई्‌इसकी्‌लम्बाई्‌के्‌बराबर्‌या्‌सवा्‌भाग, आिा्‌या्‌तीन्‌चौथाई्‌इसकी्‌दृढ़ता्‌के्‌
अनुसार्‌रखनी्‌चादहये्‌।्‌मुननयों्‌के्‌अनुसार्‌उस्‌पट्ि्‌का्‌गतण्‌पट्ि्‌की्‌मोिाई्‌के्‌बराबर्‌गहरा्‌
बनाना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌खात्‌के्‌तल्‌को्‌इस्‌प्रकार्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये, न्जससे्‌कक्‌उसका्‌तल्‌

om
क्रमशः्‌बढते्‌हुये्‌सलङ्ग्‌से्‌समले्‌।्‌सशवतत्त्व्‌का्‌मूल्‌पीठ्‌के्‌ऊपरी्‌तल्‌से्‌थोडा्‌नीचा्‌होना्‌चादहये्‌
।्‌यदद्‌उस्‌उससे्‌ऊूँचा्‌होगा्‌तो्‌सभी्‌का्‌अशुभ्‌होता्‌है ्‌॥३६-३८॥
अिणचधद्र्‌पीठ्‌का्‌िनुषाकार्‌भाग्‌द्वार्‌के्‌सामने्‌होना्‌चादहये्‌तथा्‌बरकोर््‌पीठ्‌का्‌सीिा्‌भाग्‌
द्वार्‌के्‌सम्मुख्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ववद्वानों्‌के्‌अनुसार्‌पीठ्‌के्‌कोर््‌को्‌द्वार-सूर्‌का्‌वेि्‌नही्‌
करना्‌चादहये्‌॥३९॥
s.c
एक्‌ही्‌पत्थर्‌से्‌ववना्‌सन्धि्‌के्‌ननसमणत्‌पीठ्‌शुभ्‌होता्‌है ्‌।्‌यदद्‌एक्‌ही्‌पत्थर्‌न्‌प्राप्त्‌हो्‌तो्‌
पीठ्‌का्‌ऊपरी्‌भाग्‌एक्‌पत्थर्‌का्‌होना्‌चादहये्‌।्‌छोिे ्‌एवं्‌बड़े्‌पीठ्‌में ्‌मध्य्‌भागों्‌में ्‌सन्धि्‌नही्‌
होनी्‌चादहये्‌॥४०-४१॥
ok
ऊपरी्‌भाग्‌में ्‌पीठ्‌के्‌भागो्‌की्‌सन्धि्‌अधत्‌में ्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌प्रर्ाल्‌के्‌मध्य्‌में , (पीठ्‌के)्‌आिे्‌
भाग्‌के्‌मध्य्‌में ्‌एवं्‌कोर्ों्‌पर्‌सन्धि्‌नही्‌होनी्‌चादहये्‌॥४२॥
लम्बे्‌एवं्‌छोिे ्‌भागों्‌के्‌दक्षक्षर््‌एवं्‌वाम्‌भाग्‌को्‌ननयमानुसार्‌जोड़ना्‌चादहये्‌।्‌पीठ्‌के्‌ननचले्‌
भाग्‌को्‌तीन्‌खण्डो्‌में ्‌अथवा्‌आवश्यकतानस
ु ार्‌बनाना्‌चादहये्‌॥४३॥
Bo

ब्रह्ममिला
ब्रह्मसशला्‌-्‌ब्रह्मसशला्‌की्‌सबसे्‌बडी्‌चौड़ाइ्‌सलङ्ग्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌सबसे्‌छोिा्‌
माप्‌सलङ्ग्‌के्‌पज
ू ा्‌भाग्‌की्‌ऊूँचाई्‌का्‌दग
ु न
ु ा्‌होता्‌है ्‌।्‌इन्‌दोनों्‌के्‌मध्य्‌के्‌अधतर्‌को्‌आठ्‌
भागों्‌में ्‌बाूँिते्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌ववस्तार्‌के्‌नौ्‌प्रकार्‌बनते्‌है ्‌।्‌इसकी्‌सबसे्‌अधिक्‌मोिाई्‌ववस्तार्‌
44

की्‌आिी्‌होती्‌है ्‌एवं्‌सबसे्‌कम्‌मोिाई्‌चौडाई्‌की्‌चतथ
ु ांश्‌होती्‌है ्‌।्‌इन्‌दोनों्‌के्‌मध्य्‌के्‌भेद्‌
को्‌पहले्‌के्‌समान्‌बाूँिते्‌है ्‌॥४४-४५॥
अथवा्‌ब्रह्मसशलाकी्‌श्रेष्ठ्‌चौड़ाई्‌सलङ्ग्‌की्‌पररधि्‌की्‌दग
ु ुनी्‌होती्‌है ्‌।्‌सबसे्‌कम्‌चौड़ाई्‌(सलङ्ग्‌
की्‌पररधि)्‌डेढ्‌गुनी्‌होती्‌है ्‌।्‌इसकी्‌मोिाई्‌चौड़ाई्‌की्‌तीन्‌चौथाई्‌होती्‌है ्‌।्‌सबसे्‌कम्‌माप्‌
चौड़ाई्‌की्‌आिी्‌होती्‌है ्‌।्‌व्यास्‌एवं्‌मोिाई्‌(या्‌ऊूँचाई)्‌के्‌दोनो्‌मापों्‌के्‌मध्य्‌के्‌भेद्‌पहले्‌के्‌
समान्‌नौ्‌भेद्‌बनते्‌है ्‌॥४६॥
(सलङ्ग्‌के)्‌ब्रह्म्‌भाग्‌को्‌स्थावपत्‌करने्‌के्‌लये्‌(ब्रह्मसशला)्‌के्‌मध्य्‌में ्‌ब्रह्मतत्त्व्‌के्‌आकार्‌के्‌
अनुसार्‌गड्ढा्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌गतण्‌की्‌गहराई्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌के्‌आिी्‌होती्‌है ्‌अथवा्‌सलङ्ग्‌के्‌
ननचले्‌भाग्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌आठवे्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌इसमें ्‌रत्नों्‌को्‌रखना्‌चादहये्‌एवं्‌इसमें ्‌
सलङ्ग्‌के्‌मल
ू ्‌भाग्‌को्‌भली्‌भाूँनत-्‌दृढतापव
ू क
ण ्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌ब्रह्मसशला्‌को्‌नपंस
ु क्‌
सशला्‌से्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌।॥४७-४९॥
नन््याितामिला
नधद्यावतण्‌सशलाये्‌-्‌चार्‌सशलाये्‌प्रदक्षक्षर्क्रम्‌से्‌ब्रह्मसशला्‌एवं्‌पीठ्‌के्‌मध्य्‌के्‌अवकाश्‌में ्‌
नधद्यावतण्‌आकृनत्‌ननसमणत्‌करती्‌है ्‌॥५०॥
प्रनतमापीठ
प्रनतमाओं्‌के्‌पीठ्‌-्‌मूनतणयों्‌की्‌पीठों्‌में ्‌कुछ्‌स्थानक्‌(खड़ी)्‌एवं्‌कुछ्‌आसन्‌(बैठी)्‌प्रनतमाओं्‌के्‌
अनुकूल्‌होती्‌है ्‌।्‌आसन-प्रनतमाओं्‌के्‌(पीठ्‌की्‌चौड़ाई)्‌(उन्‌प्रनतमाओं्‌से)्‌एक, दो, तीन, चार, पाूँच्‌
या्‌छः्‌अंगुल्‌अधिक्‌होती्‌है ्‌।्‌इसकी्‌लम्बाई्‌उसकी्‌चौड़ाई्‌से्‌आठ्‌भाग्‌अधिक्‌होती्‌है ्‌।्‌पीठ्‌
की्‌चौड़ाई्‌(प्रनतमा्‌की)्‌चौड़ाई्‌के्‌दग
ु ुने्‌से्‌अधिक्‌नही्‌होनी्‌चादहये्‌॥५१-५२॥

om
पीठ्‌की्‌ऊूँचाई्‌प्रनतमा्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌तीसरे ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है , यदद्‌शयन्‌प्रनतमा्‌हो्‌।्‌आसन-
प्रनतमा्‌में ्‌चौथे्‌भाग्‌एवं्‌स्थानक्‌प्रनतमा्‌में ्‌पाूँचवे्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌पीठ्‌होता्‌है ्‌।्‌शयन्‌प्रनतमा्‌के्‌
(पीठ्‌की)्‌लम्बाई्‌एवं्‌चौड़ाई्‌यथोधचत्‌(पूवव
ण र्र्णत)्‌रीनत्‌से्‌ग्रहर््‌करनी्‌चादहये्‌॥५३॥
ब्रह्मा्‌आदद्‌दे वों्‌एवं्‌दे ववयों्‌के्‌आसन्‌को्‌ससंहासन्‌कहते्‌है ्‌।्‌जब्‌इसे्‌पीठ्‌पर्‌स्थावपत्‌ककया्‌
s.c
जाता्‌है , तब्‌इसके्‌पाद्‌ससंह्‌के्‌सदृश्‌होते्‌है ्‌।्‌इसके्‌तीन्‌और्‌तरङ्गे्‌ननसमणत्‌होती्‌है ्‌एवं्‌यह्‌
ववसभधन्‌अलंकरर्ो्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌होता्‌है ्‌।्‌इस्‌ससंहासन्‌की्‌ननमाणर्ववधि्‌को्‌दे खकर्‌इसक्‌
अलंकरर््‌करना्‌चादहये्‌॥५४-५५॥
पीठमान्‌प्रासादमान
ok
पीठ्‌के्‌प्रमार््‌के्‌अनुसार्‌प्रासाद्‌का्‌प्रमार््‌-्‌बार्सलङ्ग्‌आदद्‌के, ऋवषयों्‌द्वारा्‌ननसमणत्‌सलङ्गो्‌
के्‌तथा्‌स्वयम्भू्‌सलङ्गो्‌के्‌पीठो्‌का्‌ननमाणर््‌बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌इच्छानुसार्‌प्रासाद्‌की्‌आकृनत्‌का्‌
कर्‌सकता्‌है ्‌।्‌पूवव
ण र्र्णत्‌पुरुषननसमणत्‌सलङ्गो्‌के्‌पीठ्‌के्‌ववस्तार्‌आददके्‌माप्‌पहले्‌कहे ्‌गये्‌
ननयमो्‌के्‌अनस
ु ार्‌होने्‌चादहये्‌।्‌पीठों्‌के्‌प्रमार््‌के्‌अनस
ु ार्‌ववमान्‌(दे वालयो)्‌के्‌ववस्तार्‌का्‌
Bo

सम्यक्‌प्रकार्‌से्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।्‌नालीगेह्‌(गभणगह
ृ )्‌का्‌ववस्तार्‌पीठ्‌का्‌दग
ु न
ु ा, चौगन
ु ा्‌
या्‌पाूँच्‌गन
ु ा्‌होना्‌चादहये्‌या्‌पहले्‌के्‌समान्‌(माप्‌के्‌अनस
ु ार)्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसकी्‌
सभवत्त्‌की्‌मोिाई्‌इसके्‌तीसरे ्‌भाग्‌या्‌आिे्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌यह्‌अधिार्‌(पररक्रमामागण)्‌से्‌
यक्
ु त्‌या्‌ववना्‌अधिार्‌के्‌हो्‌सकती्‌है ्‌।्‌कूि्‌एवं्‌कोष्ठ्‌आदद्‌पहले्‌के्‌सदृश्‌(ननसमणत)्‌होते्‌है ्‌।्‌
44

प्रासाद्‌का्‌वर्णन्‌सलङ्ग्‌के्‌प्रमार््‌के्‌अनस
ु ार्‌ककया्‌गया्‌है , न्जसकी्‌ऊूँचाई्‌पहले्‌के्‌समान्‌होती्‌है्‌
॥५६-६०॥
बेरमानत्‌प्रासादमान
बेर्‌-्‌प्रनतमा्‌के्‌मान्‌के्‌अनुसार्‌दे वालय्‌का्‌प्रमार््‌-्‌दे वालय्‌का्‌ननमाणर््‌न्जस्‌प्रकार्‌भवन्‌के्‌
स्तम्भ्‌एवं्‌द्वार्‌के्‌प्रमार््‌के्‌अनुसार्‌होता्‌है , उसी्‌प्रकार्‌प्रनतमा्‌के्‌प्रमार््‌के्‌अनुसार्‌भी्‌होता्‌
है ्‌।्‌इसी्‌प्रकार्‌आकारयक्
ु त्‌प्रनतमा्‌के्‌अनुसार्‌भी्‌दे वालय्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌(गभण)्‌गह
ृ ्‌
का्‌ववस्तार्‌बेर्‌की्‌लम्बाई्‌के्‌बराबर, उससे्‌डेढ्‌गुना्‌या्‌दग
ु ुना्‌होना्‌चादहये्‌।्‌(अथवा)्‌बेर्‌के्‌पाूँच्‌
भाग्‌में ्‌तीन्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌ववस्तार्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌(अथवा)्‌बेर्‌(की्‌लम्बाई)्‌गह
ृ ्‌के्‌ववस्तार्‌के्‌
चार्‌भाग, तीन्‌भाग्‌या्‌आिे्‌के्‌बराबर्‌एवं्‌(गभणगह
ृ ्‌की्‌चौड़ाई)्‌(उसकी्‌ऊूँचाई)्‌की्‌आिी्‌होनी्‌
चादहये्‌॥६१-६३॥
अष्टबन्धसंग्रहण
अष्िबधि=्‌गारा्‌का्‌संग्रह्‌-्‌लाक्षा्‌(लाख), गड
ु , मि,ु उन्च्छष्ि्‌गग्ु गल
ु ्‌की्‌समान्‌मारा्‌एवं्‌इसका्‌
दग
ु न
ु ा्‌सजणरस्‌(साल्‌वक्ष
ृ ्‌का्‌रस)्‌लेना्‌चादहये्‌।्‌इसमें ्‌गैररकचर्
ू ्‌ण एवं्‌इसका्‌आिा्‌घनचर्
ु ्‌ण
(सम्भवतः्‌ईि्‌का्‌चर्
ू )ण ्‌लेना्‌चादहये्‌।्‌इन्‌सभी्‌का्‌आिा्‌तेल्‌लेकर्‌लोह्‌(िातु)्‌के्‌पार्‌में ्‌
डालना्‌चादहये्‌।्‌इन्‌सभी्‌को्‌लोह्‌(िातु)्‌के्‌कलछुल्‌से्‌चलाकर्‌(समलाकर)्‌िीमी्‌आूँच्‌पर्‌पकाना्‌
चादहये्‌।्‌इसे्‌अष्िबधि्‌कहते्‌है ्‌।्‌यह्‌प्रस्तर्‌के्‌समान्‌दृढ़ता्‌से्‌जोड़ता्‌है ्‌॥६४-६६॥
गभणगह
ृ ्‌में ्‌बेर्‌के्‌स्थान्‌-्‌(दे वालय)्‌कताण्‌की्‌इच्छा्‌के्‌अनुसार्‌एक्‌या्‌अनेक्‌सलङ्गों्‌की्‌स्थापना्‌
करनी्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌मध्य्‌में , सभवत्त्‌के्‌पाश्वो्‌में ्‌या्‌जहाूँ्‌जहाूँ्‌चारो्‌ओर्‌चाहे , स्थावपत्‌ककया्‌जा्‌
सकता्‌है ्‌।्‌दे वालय्‌एक्‌या्‌कई्‌हो्‌सकते्‌है ्‌।्‌इनमे्‌शूल्‌एवं्‌सलङ्ग्‌वाला्‌भवन्‌अधय्‌भवनों्‌से्‌
बड़ा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌शेष्‌भवनो्‌को्‌बुद्धिमान्‌स्थपनत्‌को्‌उससे्‌हीन्‌बनाना्‌चादहये्‌॥६७-६८॥

om
गभण-गह
ृ ्‌को्‌उनचास्‌भागों्‌में ्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌मध्य्‌के्‌आठ्‌भागों्‌में ्‌ब्रह्मा्‌का्‌पद्‌होता्‌है ्‌।्‌
चारो्‌ओर्‌आठ्‌भाग्‌आठो्‌दे वताओं्‌के्‌सलये, इसके्‌बाहर्‌सोलह्‌भाग्‌मनुष्यों्‌के्‌सलये्‌एवं्‌बाहर्‌के्‌
चौबीस्‌भाग्‌वपशाच्‌के्‌सलये्‌होते्‌है ्‌॥६९॥
सशवसलङ्ग्‌को्‌ब्रह्मा्‌के्‌भाग्‌मे, ववष्र्ु्‌को्‌दे वों्‌के्‌भाग्‌में ,अधय्‌दे वोम्‌को्‌मनुष्यों्‌के्‌भाग्‌में ,
वपशाचभाग्‌में ्‌मातद
s.c
ृ े वों, असुरों, राक्षसों, गधिवण्‌आदद्‌दे वो, यक्षो्‌एवं्‌अधय्‌शेष्‌दे वों्‌की्‌स्थापना्‌करनी्‌
चादहये्‌।्‌मध्य्‌मे्‌ब्रह्मा्‌का्‌सूर्‌होता्‌है ्‌।्‌उसके्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌सशव्‌तथा्‌दोनो्‌के्‌मध्य्‌में ्‌
ववष्र्ुसूर्‌होता्‌है ्‌।्‌दे वों्‌को्‌क्रमशः्‌ववष्र्ुसूर्‌पर्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌ये्‌सूर्‌ददशाओं्‌से्‌खींच्‌े
जाते्‌है ्‌॥७०-७१॥
ok
सलङ्ग्‌सकल्‌(अंगो्‌से्‌युक्त), अकल्‌(अंगववहीन)्‌या्‌समधश्रत्‌हो, बुद्धिमान्‌स्थपनत्‌को्‌साविान्‌
होकर्‌न्स्थरतापूवक
ण ्‌उसे्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌(स्थपनत्‌को)्‌सुवर्ण्‌यज्ञोपवीत्‌तथा्‌आभूषर्ों्‌से्‌
सुसन्ज्जत्‌होकर, सभी्‌प्रकार्‌के्‌वैभव्‌से्‌युक्त्‌होकर्‌(सलङ्ग्‌के)्‌स्थापक्‌के्‌साथ्‌(सशवसलङ्ग)्‌की्‌
स्थापना्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌सवाणत्म्‌सलङ्ग्‌(सामाधयतया्‌आकृनतहीन्‌होने्‌के्‌कारर्)्‌आकाशरूप्‌होते्‌
Bo

है ्‌।्‌इससलये्‌मनष्ु यननसमणत्‌सलङ्ग्‌ही्‌स्थापना्‌के्‌योग्य्‌होते्‌है ्‌।्‌ववद्वान्‌अवसर्‌के्‌अनस


ु ार्‌इसे्‌
अवकाशयक्
ु त्‌(पयाणप्त्‌बड़े)्‌दे वालय्‌में ्‌स्थावपत्‌करते्‌है ्‌।्‌वे्‌मध्
ु नेष्िका्‌(सशरोभाग्‌की्‌सशला)्‌को्‌
सलङ्गस्थापना्‌के्‌पश्चात्‌स्थावपत्‌करते्‌है ्‌॥७२-७३॥
इस्‌प्रकार्‌ननष्कल्‌सलङ्गो्‌के्‌पीठ, आसन, मण्डन्‌एवं्‌प्रर्ाल्‌होते्‌है ्‌।्‌मनष्ु यननसमणत्‌सलङ्गो्‌को्‌
44

दे वालय्‌में ्‌ननयमानस
ु ार्‌स्थावपत्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌॥७४॥
मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌३५

जीणो्धार-्‌विधान्‌-
अब्‌मै्‌(मय)्‌हम्यो्‌(मन्धदरो), सलङ्गो, पीठो, प्रनतमाओं्‌एवं्‌अधय्‌वास्त-ु ननमाणर्ों्‌के्‌अधय्‌लक्षर्ों्‌से्‌
अनक
ु मणववधि्‌का्‌संक्षेप्‌में ्‌उनके्‌क्रम्‌से्‌भली-भाूँनत्‌वर्णन्‌करता्‌हूूँ्‌॥१॥
भिनजीणो्धार
भवन्‌का्‌जीर्ोद्िार्‌-्‌भवन्‌(दे वालय)्‌िूि्‌सकता्‌है , धगर्‌सकता्‌है , िे ढ़ा्‌हो्‌सकता्‌है , परु ाना्‌हो्‌
सकता्‌है ्‌या्‌जीर्ण्‌हो्‌सकता्‌है ्‌।्‌अथवा्‌इसकी्‌जानत, छधद, ववकलप्‌या्‌आभास्‌संस्थान्‌से्‌सभधन्‌

om
हो्‌सकती्‌है ्‌।्‌अथवा्‌इसकी्‌जानत, छधद, ववकलप्‌या्‌आभास्‌संस्थान्‌से्‌सभधन्‌हो्‌सकती्‌है ्‌।्‌
न्जन्‌(दे वालयों)्‌का्‌लक्षर््‌स्पष्ि्‌न्‌हो, वहाूँ्‌स्थावपत्‌सलङ्ग्‌के्‌भेद्‌के्‌अनुसार्‌(अनुकमणवविान्‌
होना्‌चादहये)्‌इसमें ्‌अधय्‌द्रव्य, अच्छे ्‌द्रव्य, नवीन्‌घर, ववस्तार्‌एवं्‌ऊूँचाई्‌आदद्‌से्‌उधचत्‌आय्‌
आदद्‌का्‌ननिाणरर््‌तथा्‌अलंकरर््‌आदद्‌से्‌(अनुकमण्‌होना्‌चादहये)्‌॥२-४॥
न्जन्‌दे वालयों्‌के्‌प्रिान्‌अंगो्‌एवं्‌उपांगो्‌के्‌लक्षर््‌प्राप्त्‌हो्‌रहे ्‌हो, उनका्‌(अनुकमणवविान)्‌उधही्‌के्‌
s.c
द्रव्यों्‌से्‌करना्‌चादहये्‌।्‌यदद्‌उनमें ्‌ककसी्‌तत्त्व्‌की्‌कमी्‌हो्‌या्‌कोई्‌और्‌अभाव्‌हो्‌तो्‌ववद्वानों्‌
के्‌अनुसार्‌उसे्‌पूर््‌ण करना्‌चादहये्‌।्‌इससे्‌वे्‌पूर्त
ण ा्‌को्‌प्राप्त्‌करते्‌है ्‌एवं्‌सौम्य्‌रीनत्‌से्‌द्रव्यों्‌
का्‌प्रयोग्‌करना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌सब्‌ऊूँचाई्‌आदद्‌के्‌अनुसार्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌उनको्‌सौन्ष्ठक्‌एवं्‌
कोष्ठ्‌आदद्‌अलंकारो्‌से्‌युक्त्‌करना्‌चादहये्‌।्‌ववना्‌उसमें ्‌कुछ्‌जोड़े्‌उसके्‌वास्तववक्‌स्वरूप्‌को्‌
ok
बनाये्‌रखना्‌चादहये्‌॥५-७॥
नागर्‌दे वालय्‌में ्‌नागर्‌दे वालय्‌(का्‌अनुकमण-वविान)्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌इसी्‌प्रकार्‌द्राववड्‌दे वालय्‌में ्‌
द्राववड्‌एवं्‌वेसर्‌दे वालय्‌में ्‌वेसर्‌प्रशस्त्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌अवपणत्‌भवन्‌में ्‌भी्‌अवपणत्‌(भवन्‌का्‌
Bo

अनुकमण-वविान)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌अवपणत्‌से्‌सभधन्‌भवन्‌(दे वालय)्‌में ्‌अवपणत्‌से्‌सभधन्‌भवन्‌(का्‌


अनुकमण-वविान)्‌होना्‌चादहये्‌॥८॥
ववद्वान्‌व्यन्क्त्‌को्‌वास्तु्‌(भवन)्‌ननमाणर््‌में ्‌सभी्‌योजनीय्‌भागों्‌को्‌उधचत्‌रीनत्‌से्‌प्रयत्नपूवक
ण ्‌
जोड़ना्‌चादहये्‌।्‌ववमान्‌को्‌प्राकार्‌से्‌संयुक्त्‌करना्‌चादहये्‌।्‌साल्‌भवन्‌के्‌भीतर्‌एवं्‌बाहर्‌
44

प्राकार्‌ववकलप्‌से्‌होता्‌है ्‌(अथाणत्‌हो्‌भी्‌सकता्‌है , नही्‌भी्‌हो्‌सकता्‌है )्‌।्‌दे वालय्‌में ्‌गनतयों्‌


(चलने्‌का्‌मागण)्‌का्‌ननमाणर््‌ननयमानुसार्‌होना्‌चादहये, न्जनका्‌वर्णन्‌मै्‌(मय)्‌यहाूँ्‌कर्‌रहा्‌हूूँ्‌।्‌
इनकी्‌ऊूँचाई्‌मूल्‌भवन्‌के्‌समान्‌या्‌उससे्‌अधिक्‌होनी्‌चादहये, अथवा्‌इच्छानुसार्‌स्वीकरर्ीय्‌
होता्‌है ्‌।्‌ददशाओं्‌में ्‌न्जनकी्‌योजना्‌की्‌जाती्‌है , उनकी्‌ऊूँचाई्‌मल
ू ्‌भवन्‌के्‌समान्‌होती्‌है ्‌।्‌
ददक्कोर्ों्‌में ्‌यह्‌अधिक्‌ऊूँची्‌होती्‌है , ककधत्‌ु ववमान्‌के्‌ननष्क्रम्‌को्‌आठवे्‌भाग्‌या्‌चौथे्‌भाग्‌से्‌
अधिक्‌नही्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌आवश्यकतानस
ु ार्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥९-११॥
साल्‌की्‌वद्
ृ धि्‌उत्तर्‌ददशा, पव
ू ्‌ण ददशा्‌या्‌चारो्‌ओर्‌ननयमानस
ु ार्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌भवन्‌के्‌जीर्ण्‌
होने्‌पर्‌ननमाणर्कायण्‌उसी्‌स्थान्‌पर्‌या्‌अधय्‌स्थान्‌पर्‌करना्‌चादहये्‌।्‌वास्तवु वद्‌ददशाओं्‌एवं्‌
ददक्कोर्ों्‌में ्‌या्‌उससे्‌बाहर्‌इसका्‌ननमाणर््‌प्रशस्त्‌नही्‌मानते्‌।्‌इससे्‌ववपरीत्‌करने्‌पर्‌ववपवत्त्‌
आती्‌है ; अतः्‌पव
ू ोक्त्‌क्रम्‌से्‌ही्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌नष्ि्‌वास्त्‌ु को्‌छोड़कर्‌पन
ु ः्‌गभणवविान्‌
(सशलाधयास)्‌से्‌भवनननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌॥१२-१४॥
मलङ्गजीणो्धार
सलङ्ग्‌का्‌जीर्ोद्िार्‌-्‌संसार्‌मेम्‌ववज्ञजन्‌इन्‌सलङ्गों्‌को्‌सदासशव्‌(सदा्‌असशव, अप्रशस्त)्‌कहते्‌
है ्‌।्‌ये्‌है -्‌धगरा्‌हुआ्‌सलङ्ग, फूिा्‌हुआ, न्जसके्‌चारो्‌ओर्‌चलना्‌कदठन्‌हो, िे ढा, अिोगत्‌सलङ्ग,
सलङ्ग्‌से्‌ऊध्वणगत्‌सलङ्ग, ककसी्‌की्‌कलपना्‌से्‌ननसमणत्‌सलङ्ग, अज्ञानी्‌द्वारा्‌स्थावपत्‌सलङ्ग, िूिा्‌
हुआ्‌सलङ्ग, जला्‌हुआ्‌सलङ्ग, जीर्ण्‌सलङ्ग, िूिा-फूिा्‌सलङ्ग, चारो्‌द्वारा्‌छोड्‌हुआ्‌सलङ्ग, दवू षत्‌
स्थान्‌का्‌सलङ्ग, अशुद्ि्‌व्यन्क्त्‌द्वारा्‌छुआ्‌गया्‌सलङ्ग्‌एवं्‌ववपरीत्‌ननयमो्‌से्‌युक्त्‌सलङ्ग्‌
॥१५-१७॥
यदद्‌सलङ्ग्‌धगर्‌जाय्‌तथा्‌ककसी्‌अज्ञानी्‌व्यन्क्त्‌द्वारा्‌उसे्‌स्थावपत्‌कर्‌ददया्‌जाय्‌तो्‌उसके्‌

om
स्थान्‌पर्‌दस
ू रा्‌ऐसा्‌सलङ्ग्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये, न्जसे्‌सूय्‌ण की्‌ककरर्ें ्‌भी्‌न्‌स्पशण्‌की्‌हो्‌।्‌जो्‌
सलङ्ग्‌अपववर्‌वस्तुओं्‌के्‌मध्य्‌में ्‌रक्खा्‌हो, या्‌जो्‌पीठ्‌के्‌खात्‌के्‌ननचले्‌तल्‌का्‌स्पशण्‌करे ,
अथवा्‌जो्‌पीदठका्‌के्‌ऊपर्‌न्‌ददखाई्‌पडे, उसे्‌'तुच्छ' सलङ्ग्‌कहते्‌है ्‌।्‌न्जस्‌सलङ्ग्‌की्‌ददशा्‌सही्‌
न्‌हो, वह्‌भी्‌उसी्‌प्रकार्‌(तुच्छ्‌)्‌होता्‌है ्‌।्‌ववद्वान्‌व्यन्क्त्‌वक्र्‌एवं्‌वक्रवत्त
ृ ्‌ं सलङ्ग्‌को्‌माप्‌के्‌
अनुसार्‌ठीक्‌कर्‌सकता्‌है ्‌॥१८-२०॥
s.c
जो्‌सलङ्ग्‌ज्ञात्‌काल्‌तक्‌भूसम्‌में ्‌गड़ा्‌हो, उसे्‌अिोगत्‌सलङ्ग्‌कहते्‌है ्‌।्‌इसे्‌बाहर्‌ननकाल्‌कर्‌
इसका्‌माप्‌करना्‌चादहये्‌।्‌अज्ञात्‌काल्‌से्‌गड़े्‌सलङ्ग्‌को्‌ऊध्वणगत्‌सलङ्ग्‌कहते्‌है ्‌।्‌यदद्‌इसमें ्‌
कोई्‌दोष्‌न्‌हो्‌तो्‌उसे्‌पुनः्‌उसी्‌स्थान्‌पर्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥२१-२२॥
ok
यदद्‌सलङ्ग्‌नदी्‌में ्‌धगर्‌जाय्‌तो्‌उसे्‌ननकाल्‌कर्‌उसके्‌पुराने्‌स्थान्‌से्‌एक्‌सौ्‌दण्ड्‌दरू ्‌ददव्य्‌
सलङ्ग्‌की्‌ववधि्‌से्‌पववर्‌स्थान्‌पर्‌पूवम
ण ुख्‌ववधिपूवक
ण ्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥२३॥
यदद्‌कोई्‌सलङ्ग्‌सभी्‌लक्षर्ों्‌से्‌युक्त्‌हो; ककधतु्‌मधर्‌एवं्‌कक्रया्‌से्‌रदहत्‌एवं्‌अज्ञानतापूवक
ण ्‌
स्थावपत्‌हो्‌तो्‌उसे्‌ववधिपव
ू क
ण ्‌पन
ु ः्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌हीन, जले्‌हुये, जीर्ण, फूिे ्‌एवं्‌िूिे ्‌हुये्‌
Bo

सलङ्ग्‌को, चाहे ्‌उसकी्‌पूजा्‌हो्‌रही्‌हो्‌।्‌तो्‌भी्‌उसका्‌त्याग्‌कर्‌नवीन्‌सलङ्ग्‌की्‌पन


ु ः्‌स्थापना्‌
करते्‌समय्‌अज्ञानतावश्‌ऊपर्‌का्‌भाग्‌नीचे्‌स्थावपत्‌हो्‌जाय, या्‌इसका्‌मख
ु ्‌अधय्‌ददशा्‌में ्‌हो,
या्‌अचानक्‌ववपरीत्‌हो्‌जाय्‌तो्‌उस्‌सलङ्ग्‌का्‌तरु धत्‌पररत्याग्‌कर्‌उसके्‌स्थान्‌पर्‌ननयमपव
ू क
ण ्‌
नवीन्‌सलङ्ग्‌की्‌स्थापना्‌करनी्‌चादहये्‌॥२४-२६॥
44

सभी्‌लक्षर्ों्‌से्‌यक्
ु त्‌होने्‌पर्‌भी्‌तल्‌या्‌अक्ष्‌(अथाणत्‌उधचत्‌आकृनत्‌न्‌होने्‌पर)्‌से्‌रदहत्‌होने्‌
पर्‌अथवा्‌त्याज्य्‌क्षेर्‌में ्‌होने्‌पर्‌वह्‌सलङ्ग्‌स्थापना्‌के्‌योग्य्‌नही्‌होता्‌है , अतः्‌उसका्‌पर्
ू ्‌ण रूप्‌
से्‌त्याग्‌करना्‌चादहये्‌।्‌उसके्‌स्थान्‌पर्‌नवीन्‌सलङ्ग्‌की्‌ववधिपूवक
ण ्‌स्थापना्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌
यदद्‌ककसी्‌सलङ्ग्‌को्‌चोर्‌छोड़्‌गये्‌हो्‌एवं्‌वह्‌पञ्च-सधिान्‌के्‌भीतर्‌धगरा्‌हो्‌तथा्‌वह्‌सलङ्ग्‌
दोषरदहत्‌हो्‌तो्‌उसे्‌वही्‌पर्‌ववधिपूवक
ण ्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥२७-२८॥
चाण्डाल्‌एवं्‌शूद्र्‌आदद्‌द्वारा्‌स्पशण्‌ककया्‌गया्‌सलङ्ग्‌(पूजा्‌के्‌सलये)्‌अयोग्य्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌यदद्‌
नदी्‌के्‌ति्‌पर्‌स्पशण्‌ककया्‌गया्‌हो्‌एवं्‌वह्‌सलङ्ग्‌मन्धदरववहीन्‌हो्‌तो्‌उसे्‌पूव्‌ण ददशा्‌या्‌उत्तर्‌
ददशा्‌में ्‌अधयर्‌पववर्‌स्थान्‌पर्‌ले्‌जाकर्‌पूवव
ण र्र्णत्‌ववधि्‌द्वारा्‌लाये्‌गये्‌सलङ्ग्‌के्‌समान्‌
सम्यक्‌्‌प्रकार्‌से्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌यदद्‌बेर्‌(प्रनतमा)्‌को्‌भी्‌पररन्स्थनतवश्‌नये्‌स्थान्‌पर्‌
ले्‌जाया्‌एवं्‌वह्‌दोषहीन्‌हो्‌तो्‌उसे्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌ववषय्‌में ्‌यदद्‌कुछ्‌न्‌कहा्‌गया्‌
हो्‌तो्‌जो्‌कुछ्‌सलङ्ग्‌के्‌सलये्‌कहा्‌गया्‌है , उसी्‌ववधि्‌को्‌मानना्‌चादहये्‌॥२९-३१॥
कुछ्‌ववद्वानों्‌के्‌मतानस
ु ार्‌यदद्‌सलङ्ग्‌बारह्‌वषों्‌से्‌अधिक्‌समय्‌तक्‌शूधय्‌(पज
ू ा्‌आदद्‌से्‌
रदहत, त्यक्त)्‌रहा्‌हो्‌तो्‌ऐसे्‌सलङ्ग्‌को्‌दोषरदहत्‌होने्‌पर्‌भी्‌ग्रहर््‌नही्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌उसे्‌शीि्‌ही्‌नदी्‌में ्‌प्रवादहत्‌कर्‌दे ना्‌चादहये्‌॥३२॥
पीठजीणो्धार
पीठ्‌का्‌जीर्ोद्िार्‌-्‌सशला्‌आदद्‌द्वारा्‌ननसमणत्‌पीठं ्‌यदद्‌दोषरदहत्‌हो्‌तभी्‌उसका्‌ग्रहर््‌करना्‌
चादहये्‌।्‌ब्रह्मसशला, अधय्‌द्रव्य्‌एवं्‌वपण्ड्‌आदद्‌का्‌ग्रहर््‌पहले्‌के्‌समान्‌करना्‌चादहये्‌॥३३॥
ववना्‌लक्षर््‌के, हीन्‌(अपूर्)ण , िूिे -फूिे ्‌पीठ्‌का्‌त्याग्‌कर्‌पूवव
ण र्र्णत्‌ववधि्‌से्‌पीठ्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌
चादहये्‌।्‌पाषार्ननसमणत्‌पीठ्‌के्‌स्थान्‌पर्‌पाषार्ननसमणत्‌तथा्‌काष्ठमय्‌पीठ्‌के्‌स्थान्‌पर्‌काष्ठमय्‌

om
पीठ्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌यदद्‌पूव्‌ण पीठ्‌धगर्‌जाय्‌तो्‌पहले्‌के्‌समान्‌उधचत्‌रीनत्‌से्‌ननमाणर््‌
करना्‌चादहये्‌।्‌प्रस्तर्‌के्‌प्राप्त्‌न्‌होने्‌पर्‌या्‌इष्िका-ननसमणत्‌पीठ्‌होने्‌पर्‌पीठ्‌को्‌इष्िका्‌से्‌ही्‌
ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥३४-३६॥
बेरजीणो्धार

त्याग्‌कर्‌नवीन्‌प्रनतमा्‌की्‌पूवव
s.c
बेर्‌का्‌जीर्ोद्िार्‌-्‌यदद्‌प्रस्तरननसमणत्‌या्‌काष्ठननसमणत्‌बेर्‌(प्रनतमा)्‌अपूर््‌ण हो्‌तो्‌उसका्‌तुरधत्‌
ण र्र्णत्‌ववधि्‌से्‌स्थापना्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌उधचत्‌माप्‌से्‌युक्त्‌होने्‌
पर्‌भी्‌यदद्‌बेर्‌जीर्ण्‌हो्‌या्‌िूि-फूि्‌जाय्‌तो्‌उसका्‌त्याग्‌कर्‌उसके्‌स्थान्‌पर्‌नवीन्‌बेरे्‌
स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥३७-३८॥
ok
िातु-ननसमणत्‌या्‌मवृ त्तकाननसमणत्‌बेर्‌हाथ, नाक, पैर, आभूषर्, कान्‌एवं्‌दाूँत्‌आदद्‌से्‌रदहत्‌हो्‌तो्‌उसे्‌
उसी्‌द्रव्य्‌(िातु्‌में ्‌िातु्‌एवं्‌मवृ त्तका्‌में ्‌मवृ त्तका)्‌द्वारा्‌(उन्‌अंगो्‌को)्‌दृढ्‌ककया्‌जाता्‌है ; ककधतु्‌
यदद्‌प्रिान्‌अंग्‌से्‌रदहत्‌हो्‌तो्‌उसे्‌त्याग्‌कर्‌दस
ू री्‌नवीन्‌प्रनतमा्‌की्‌स्थापना्‌करनी्‌चादहये्‌
॥३९॥
Bo

सामान्यविथध
सामाधय्‌ननयम्‌-्‌दे वालय, सलङ्ग, पीठ्‌या्‌प्रनतमाओं्‌में ्‌(जीर्ोद्िार्‌करते्‌समय)्‌उधही्‌द्रव्यों्‌या्‌
उत्तम्‌द्रव्यों्‌का्‌प्रयोग्‌करना्‌चादहये्‌।्‌हीन्‌द्रव्यों्‌का्‌प्रयोग्‌कभी्‌नही्‌करना्‌चादहये्‌।्‌(उपयक्
ुण त्‌
के)्‌जीर्ण्‌हो्‌जाने्‌पर्‌जो्‌ववद्वान्‌उसका्‌ननमाणर््‌(जीर्ोद्िार)्‌करना्‌चाहता्‌है , उसे्‌उसी्‌द्रव्य्‌से्‌
44

पव
ू व
ण र्र्णत्‌रीते्‌से्‌ववधिपव
ू क
ण ्‌सम्‌(ठीक)्‌करना्‌चादहये्‌।्‌यदद्‌उपयक्
ुण त्‌हीन्‌(कम्‌या्‌छोिे )्‌हो्‌तो्‌
उसे्‌पव
ू -ण रूप्‌के्‌बराबर्‌करना्‌चादहये्‌।्‌उससे्‌अधिक्‌करने्‌पर्‌शभ
ु ्‌की्‌कामना्‌करने्‌वाले्‌को्‌सदा्‌
सवणदा्‌अभीष्ि्‌की्‌प्रान्प्त्‌होती्‌है ्‌॥४०-४२॥
हीन्‌का्‌ननमाणर््‌श्रेष्ठ्‌द्रव्यों्‌से्‌करना्‌चादहये्‌या्‌पहले्‌प्रयुक्त्‌द्रव्य्‌से्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसका्‌माप्‌
गभणगह
ृ , स्तम्भ्‌एवं्‌द्वार्‌आदद्‌के्‌प्रमार््‌के्‌अनुसार्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यदद्‌प्रनतमा्‌मवृ त्तका-ननसमणत्‌हो्‌
तो्‌उसे्‌जल्‌में ्‌प्रवादहत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌काष्ठ-ननसमणत्‌को्‌अन्ग्न्‌में ्‌प्रज्ज्वसलत्‌करना्‌चादहय्‌।्‌
िातुननसमणत्‌को्‌अन्ग्न्‌में ्‌जलाने्‌पर्‌शुद्ि्‌रूप्‌(िातु)्‌प्राप्त्‌होता्‌है ्‌॥४३-४४॥
ग्रामादद्‌का्‌जीर्ोद्िार्‌-्‌ग्राम्‌आदद्‌का, गह
ृ ्‌आदद्‌का्‌तथा्‌शाला्‌आदद्‌का्‌व्यास्‌एवं्‌लम्बाई्‌
(जीर्ोद्िार्‌के्‌समय)्‌मूल्‌से्‌कम्‌नही्‌होना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌प्रशस्त्‌नही्‌होता, ऐसा्‌श्रेष्ठ्‌मुननयों्‌का्‌
मत्‌है ्‌।्‌इसे्‌उसके्‌बराबर्‌बनाये्‌या्‌उससे्‌अधिक्‌बनाना्‌चादहये्‌।्‌आवश्यकतानुसार्‌इसे्‌चारो्‌
ओर्‌बढाना्‌चादहये्‌अथवा्‌पव
ू व
ण र्र्णत्‌ददशा्‌में ्‌बढ़ाना्‌चादहये्‌।्‌दक्षक्षर््‌या्‌पन्श्चम्‌ददशा्‌में ्‌बढ़ाने्‌
पर्‌वस्त्‌ु (गह
ृ )्‌का्‌ववनाश्‌होता्‌है ्‌॥४५-४६॥
गह
ृ ्‌या्‌मासलका्‌में ्‌ऊपर्‌के्‌तल्‌पव
ू स
ण ंख्या्‌के्‌अनस
ु ार्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌उससे्‌कम्‌करना्‌
उधचत्‌नही्‌होता्‌है ्‌।्‌इसक्‌अननमाणर््‌पूवव
ण र्र्णत्‌क्रम्‌से्‌करना्‌चादहये्‌॥४७॥
बालस्थापन
बाल-स्थापन्‌-्‌ननमाणर्-कायण्‌के्‌आरम्भ्‌मे्‌अथवा्‌जीर्ण्‌होने्‌या्‌िूिने्‌पर, हीन्‌अंगो्‌(अपूर्)ण ्‌के्‌
ननमाणर््‌में , सलङ्ग्‌अथवा्‌बेर्‌(प्रनतमा)्‌के्‌धगरने, फूिने, प्रिान्‌अंग्‌के्‌हीन्‌होने्‌(िूिने्‌या्‌खोने)्‌पर,
पीठबधि्‌के्‌समय्‌बाल-स्थापन्‌(सामनयक्‌स्थापना)्‌करनी्‌चादहये्‌॥४८॥
प्रिान्‌भवन्‌के्‌उत्तर्‌में ्‌नौ्‌स्तम्भो्‌पर्‌(बाल्‌भवन)्‌का्‌स्थापन्‌करना्‌चादहये्‌।्‌बाल-स्थापन्‌का्‌
माप्‌प्रिान्‌भवन्‌के्‌तीसरे , चौथे, पाूँचवे्‌या्‌छठे ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होता्‌है ्‌।्‌अथवा्‌इसका्‌माप्‌तीन,

om
चार, पाूँच, छः्‌या्‌सात्‌हाथ्‌छोिे ्‌या्‌बड़े्‌(भवन्‌के्‌)्‌अनुसार्‌होना्‌चादहये्‌॥४९॥
(बालभवन्‌की)्‌सभवत्त्‌की्‌मोिई्‌प्रिान्‌भवन्‌के्‌भूतल्‌के्‌स्तम्भ्‌की्‌दग
ु ुनी्‌या्‌नतगनी्‌होती्‌है ्‌।्‌
शेष्‌गह
ृ ्‌नीचे्‌होते्‌है ्‌।्‌यह्‌(बालभवन)्‌सभा्‌या्‌मण्डप्‌हो्‌सकता्‌है ्‌॥५०॥
(सलङ्ग्‌की्‌ऊूँचाई)्‌गभणगह
ृ ्‌के्‌चतुथांश्‌से्‌लेकर्‌आिे्‌तक्‌हो्‌सकती्‌है ्‌।्‌इन्‌दोनो्‌मापों्‌के्‌मध्य्‌
s.c
के्‌अधतर्‌को्‌आठ्‌से्‌भाग्‌दे ने्‌पर्‌(सलङ्ग)्‌के्‌नौ्‌ऊूँचाई्‌के्‌माप्‌प्राप्त्‌होते्‌है ्‌।्‌सलङ्ग्‌की्‌
पररधि्‌उसकी्‌ऊूँचाई्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌यह्‌अच्छी्‌गोलाई्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌एवं्‌इसका्‌सशरोभाग्‌
छर्‌के्‌समान्‌एवं्‌सूरहीन्‌होता्‌है ्‌॥५१॥
तरुर््‌सलङ्ग्‌के्‌नौ्‌प्रमार््‌प्राप्त्‌होते्‌है ्‌।्‌यह्‌स्थापक्‌के्‌अंगुसल-प्रमार््‌से्‌पधद्रह्‌अंगुल्‌माप्‌से्‌
ok
प्रारम्भ्‌होता्‌है ्‌एवं्‌एक-एक्‌अंगुल्‌प्रत्येक्‌में ्‌बढ़ाया्‌जाता्‌है ्‌।्‌इसे्‌पीठ्‌में ्‌इसकी्‌लम्बाई्‌के्‌
तीसरे ्‌या्‌चौथे्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌गहराई्‌में ्‌स्थावपत्‌ककया्‌जाता्‌है ्‌॥५२॥
तरुर््‌सलङ्ग्‌की्‌सबसे्‌अधिक्‌ऊूँचाई्‌प्रिान्‌भवन्‌के्‌मूल्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌एवं्‌सबसे्‌कम्‌
ऊूँचाई्‌उसकी्‌आिी्‌होती्‌है ्‌।्‌इन्‌दोनों्‌के्‌मध्य्‌के्‌अधतर्‌को्‌आठ्‌से्‌भाग्‌दे ने्‌पर्‌ऊूँचाइयों्‌के्‌
Bo

नौ्‌भेद्‌प्राप्त्‌होते्‌है ्‌॥५३॥
तरुर््‌प्रनतमा्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌नौ्‌भेद्‌प्राप्त्‌होते्‌है ्‌।्‌इसे्‌सात्‌अंगल
ु ्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌प्रत्येक्‌(अगले्‌
चरर््‌पर)्‌दो्‌अंगल
ु ्‌बढ़ाते्‌जाना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌ववधि्‌सकल्‌(अंगयक्
ु त)्‌एवं्‌सकल्‌(अंगववहीन)्‌
दोनों्‌(प्रकार्‌के्‌प्रनतमाओं, सलङ्गों)्‌के्‌सलये्‌कही्‌गई्‌है ्‌॥५४॥
44

जब्‌कोई्‌तरुर््‌प्रनतमा्‌पज
ू न्‌के्‌सलये्‌ननसमणत्‌हो्‌तो्‌उसकी्‌सबसे्‌अधिक्‌ऊूँचाई्‌मल
ू ्‌चल्‌प्रनतमा्‌
की्‌आिी्‌तथा्‌सबसे्‌कम्‌ऊूँचाई्‌उसके्‌चतथ
ु ांश्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इन्‌दोनों्‌मापो्‌के्‌मध्य्‌के्‌माप्‌
को्‌आठ्‌से्‌भाग्‌दे ने्‌पर्‌ऊूँचाई्‌के्‌नौ्‌प्रमार््‌प्राप्त्‌होते्‌है ्‌॥५५॥
तरुर््‌पीठ्‌की्‌सबसे्‌अधिक्‌ऊूँचाई्‌एवं्‌ववस्तार्‌मूल्‌अचल्‌पीठ्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌एवं्‌सबसे्‌कम्‌
माप्‌उसका्‌तीन्‌चौथाई्‌होता्‌है ्‌।्‌इन्‌दोनों्‌मापों्‌के्‌मध्य्‌के्‌अधतर्‌में ्‌आठ्‌से्‌भाग्‌दे ने्‌पर्‌
ऊूँचाई्‌एवं्‌ववस्तार्‌के्‌नौ्‌माप्‌प्राप्त्‌होते्‌है ्‌॥५६॥
तरुर््‌दे वालय्‌में ्‌प्रनतमा्‌या्‌सलङ्ग्‌प्रस्तर, लोह्‌(िातु)्‌अथवा्‌काष्ठननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌(बाल्‌अथवा्‌
तरुर्)्‌सलङ्ग्‌के्‌सलये्‌अनुकूल्‌वक्ष
ृ ्‌सरल, कालज, चधदन, साल, खददर, मारुत, पीपल्‌एवं्‌नतधदक
ु ्‌
॥५७॥
तरुर्ालय्‌में ्‌स्थावपत्‌होने्‌वाली्‌सलङ्ग्‌या्‌प्रनतमा्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌जब्‌तक्‌प्रिान्‌दे वालय्‌का्‌
ननमाणर््‌नही्‌होता्‌है ्‌एवं्‌जब्‌तक्‌वान्ञ्छत्‌लक्ष्य्‌ससद्ि्‌नही्‌हो्‌जाता, तब्‌तक्‌के्‌सलये्‌ही्‌इसे्‌
करना्‌चादहये्‌।्‌प्राचीन्‌मनीवषयों्‌के्‌अनस
ु ार्‌तरुर्ालय्‌को्‌बारह्‌वषण्‌से्‌अधिक्‌नही्‌करना्‌चादहये्‌
।्‌यह्‌सीमा्‌अधय्‌कायोम्‌के्‌सलये्‌भी्‌है ्‌।्‌यदद्‌अवधि्‌इससे्‌अधिक्‌हो्‌तो्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌दोष्‌
उत्पधन्‌होते्‌है ्‌॥५८॥
इस्‌प्रकार्‌मन्धदरों, सलङ्गो, पीठों, मूनतणयों, ग्राम्‌आदद्‌आवासयोग्य्‌स्थानोंमे्‌यदद्‌दोष्‌आ्‌जायूँ्‌तो्‌
उनके्‌अवश्य्‌करने्‌योग्य्‌अनुकमण-ववधि्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌।्‌इनसे्‌सभधन्‌ववधि्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌
दोषों्‌का्‌कारर््‌बनती्‌है ्‌॥५९॥

om
मयमतम्‌-्‌अध्याय्‌३६

प्रनतमालक्षण s.c
प्रनतमा्‌के्‌लक्षर््‌-्‌अब्‌ब्रह्मा्‌आदद्‌दे वों्‌एवं्‌दे ववयों्‌के्‌ववधयास, रं ग, आयि
ु , वाहन, अलंकार, धचह्न्‌
एवं्‌ववमान्‌का्‌क्रमशः्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌॥१॥
ब्रह्म
ब्रह्मा्‌-्‌ब्रह्मा्‌के्‌चार्‌मुख, चार्‌भुजायें, तपाये्‌गये्‌सोने्‌के्‌समान्‌वर्ण्‌तथा्‌ववद्युत्‌के्‌प्रकाश्‌
ok
की्‌ककरर्ों्‌के्‌समान्‌पीली्‌जिाये्‌होती्‌है , न्जन्‌पर्‌मुकुि्‌बूँिा्‌होता्‌है ्‌।्‌ये्‌कुण्डल, बाजूबधद, हार,
मग
ृ चमण्‌एवं्‌उत्तरीय्‌से्‌सुशोसभत्‌होते्‌है ्‌।्‌उत्तरीय्‌(ऊपरी्‌भाग्‌में ्‌ओढ़ा्‌जाने्‌वाला्‌वस्र, चादर)्‌
को्‌जनेऊ्‌के्‌समान्‌गलाधत्‌तक्‌रखना्‌चादहये्‌॥२-३॥
Bo

उनके्‌बभ्रु्‌वर्ण्‌(भूरी, पीली)्‌के्‌ऊरु्‌भाग्‌मे्‌मौन्ञ्जक्‌(मूँज
ू ्‌की)्‌मेखला्‌रहती्‌है ्‌।्‌वह्‌श्वेत्‌तथा्‌
पववर्‌माला्‌एवं्‌वस्र्‌िारर््‌ककये्‌रहते्‌है ्‌।्‌दादहने्‌दोनो्‌हाथो्‌में ्‌अक्षमाला्‌एवं्‌कूचण्‌(कूँू ची)्‌होती्‌
है ्‌।्‌वाम्‌भाग्‌के्‌(दोनो्‌हाथों्‌में )्‌कमण्डलु्‌एवं्‌कुश्‌होता्‌है ्‌।्‌अथवा्‌दक्षक्षर््‌हाथों्‌में ्‌स्रक
ु ्‌
(काष्ठननसमणत्‌चम्मच, न्जससे्‌हवन्‌ककया्‌जाता्‌है )्‌एवं्‌स्रव
ु ्‌(काष्ठननसमणत्‌यज्ञीय्‌पार)्‌होता्‌है ्‌
44

तथा्‌वाम्‌हस्तों्‌में ्‌घी्‌का्‌पार्‌एवं्‌कुश्‌होता्‌है ्‌।्‌या्‌ननचले्‌हाथ्‌वरद्‌(वर्‌दे ने्‌वाली)्‌मुद्रा्‌एवं्‌


अभय्‌मुद्रा्‌में ्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌जिा्‌एवं्‌मुकुि्‌से्‌सुशोसभत्‌होते्‌है ्‌॥४-५॥
इनके्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌साववरी्‌एवं्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌भारती, ऋवष-गर््‌एवं्‌पररवार्‌ननसमणत्‌होते्‌है ्‌।्‌
ब्रह्मा्‌हं स्‌पर्‌आरूढ़्‌एवं्‌कुश्‌के्‌ध्वज्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌(अथवा)्‌ब्रह्मा्‌को्‌पद्मासन्‌पर्‌बैठे्‌
या्‌खड़े्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥६-७॥
विष्णु
ववष्र््‌ु -्‌ववष्र््‌ु ककरीि, मक
ु ु ि, केयरू ्‌एवं्‌किक्‌आदद्‌आभष
ू र्ों्‌से्‌यक्
ु त, करिनी्‌से्‌अलंकृत, पीत्‌
वस्र्‌िारर््‌ककये्‌एवं्‌चतभ
ु ज
ुण ्‌होते्‌है ्‌।्‌(उनके्‌हाथ)्‌वरद्‌मुद्रा, अभय्‌मद्र
ु ा, शंख्‌एवं्‌चक्र्‌से्‌यक्
ु त्‌
होते्‌है ्‌।्‌वे्‌पववर्‌है ्‌।्‌वे्‌बैठे्‌अथवा्‌खड़े्‌रहते्‌है ्‌।्‌उनके्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌अवनन्‌(पथ्
ृ वी)्‌एवं्‌
दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌रमा्‌(लक्ष्मी)्‌होती्‌है ्‌।्‌अच्यत
ु ्‌प्रभ्‌ु का्‌वर्ण्‌श्याम्‌होता्‌है ्‌एवं्‌वह्‌पीठ्‌पर्‌
अथवा्‌कमल्‌पर्‌न्स्थत्‌होते्‌है ्‌॥८-९॥
(ववष्र््‌ु की्‌प्रनतमा)्‌ग्राम्‌आदद्‌वास्तओ
ु ं्‌के्‌मध्य्‌में ्‌तथा्‌आठो्‌ददशाओं्‌में ्‌प्रशस्त्‌होती्‌है ्‌।्‌श्री,
लक्ष्मी्‌एवं्‌भूसम्‌को्‌प्रकाश्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌कमल्‌के्‌समान्‌नेरों्‌वाली्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌ववद्वानों्‌के्‌
अनुसार्‌मोक्षकासमयों्‌को्‌एक्‌(यही)्‌प्रनतमा्‌स्थावपत्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌इनका्‌ध्वज्‌एवं्‌वाहन्‌गरुड़्‌
कहा्‌गया्‌है ्‌॥१०-११॥
िराह
वराह्‌-्‌वराह्‌के्‌दो्‌हाथ्‌वरदं ्‌एवं्‌अभयमुद्रा्‌में ्‌होने्‌चादहये्‌एवं्‌वे्‌भुजाओं्‌से्‌पथ्
ृ वी्‌को्‌उठाये्‌हो्‌
।्‌वे्‌पैर्‌से्‌सपणराज्‌को्‌आक्राधत्‌ककये्‌हो्‌एवं्‌उनका्‌वर्ण्‌तपे्‌हुये्‌सोने्‌के्‌समान्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
वे्‌पीले्‌रं ग्‌के्‌जनेऊ्‌एवं्‌सभी्‌अलंकारों्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌हो्‌।्‌वराह्‌की्‌प्रनतमा्‌का्‌वर्णन्‌इस्‌प्रकार्‌

om
प्राप्त्‌होता्‌है ्‌॥१२-१३॥
त्रत्रविक्रम
बरववक्रम्‌-्‌प्रलयकालीन्‌बादल्‌के्‌समान, गभणगह
ृ ्‌के्‌सभवत्त्‌के्‌सहारे ्‌खडे, पञ्चायुि्‌शरीर्‌वाले्‌
बरववक्रम्‌होते्‌है ्‌।्‌वामन्‌की्‌प्रनतमा्‌भी्‌इसी्‌प्रकार्‌होती्‌है ्‌॥१४॥
नारमसंह
s.c
नारससंह्‌-्‌नारससंह्‌(की्‌प्रनतमा)्‌वैष्र्व्‌है ्‌।्‌इनका्‌मुख्‌ससंह्‌का, अत्यधत्‌रूक्ष्‌(भयानक), उग्र्‌
दाूँत्‌एवं्‌वे्‌अत्यधत्‌बली्‌होते्‌है ्‌।्‌उनकी्‌माूँसल्‌जाूँघें्‌मुड़ी्‌होती्‌है ्‌एवं्‌वे्‌रोम्‌तथा्‌माला्‌से्‌
युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌वे्‌कुण्डल्‌से्‌युक्त, स्थल
ू ्‌न्जह्वा्‌वाले, करण्ड्‌एवं्‌मुकुि्‌से्‌अलंकृत्‌होते्‌है ्‌।्‌
ok
उनका्‌वर्ण्‌श्वेत्‌होता्‌है ्‌।्‌(नारससंह)्‌ववशाल्‌शरीर्‌मंगलमय्‌एवं्‌प्रचण्ड्‌वेग्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌
उनके्‌दस्‌या्‌आठ्‌हाथ्‌होते्‌है ्‌एवं्‌वे्‌तीक्ष्र््‌दाूँत्‌एवं्‌नख्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌वे्‌पीले्‌जनेऊ,
पुष्पमालाओं्‌से्‌अलंकृत्‌होते्‌है ्‌तथा्‌हार, केयूर, किक्‌एवं्‌कदिसूर्‌आदद्‌से्‌सुशोसभत्‌होते्‌है ्‌।्‌
नारससंह्‌दे व्‌रक्त्‌वस्र्‌िारर््‌ककये्‌हुये्‌रहते्‌है ्‌एवं्‌यद्
ु ि्‌में ्‌उनके्‌दोनो्‌हाथो्‌में ्‌अस्र्‌नही्‌होते्‌
Bo

।्‌उनके्‌दोनो्‌हाथ्‌दहरण्यकसशप्‌ु के्‌वक्षःस्थल्‌को्‌ववदीर्ण्‌करते्‌है ्‌।्‌पव


ू ोक्त्‌रीनत्‌से्‌(नारससंह)्‌
आसीन्‌मद्र
ु ा्‌में ्‌होते्‌है ्‌एवं्‌सभी्‌दे वता्‌उनका्‌असभवधदन्‌करते्‌है ्‌॥१५-१९॥
ववद्वानों्‌के्‌अनस
ु ार्‌शरओ
ु ं्‌के्‌ववनाश्‌के्‌सलये्‌नारससंह्‌की्‌प्रनतमा्‌को्‌पवणतसशखर्‌पर, गफ
ु ा्‌में ्‌
अथवा्‌शरओ
ु ं्‌के्‌क्षेर्‌में ्‌वन्‌में ्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥२०॥
44

ग्राम्‌आदद्‌में ्‌चतभ
ु ज
ुण , शंख्‌एवं्‌चक्र्‌िारर््‌ककये, सभी्‌आभरर्ों्‌से्‌सस
ु न्ज्जत, पीत्‌वस्र्‌िारर््‌
ककये, पववर्‌नारससंह्‌दे व्‌को्‌वायव्य्‌कोर््‌में ्‌खड़ी्‌या्‌बैठी्‌मद्र
ु ा्‌में ्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
(आसीन्‌मुद्रा्‌में ्‌)्‌इनके्‌दो्‌हाथ्‌शन्क्तशाली्‌जानुओं्‌पर्‌न्स्थत्‌होते्‌है ्‌एवं्‌उनकी्‌जङ्घायें्‌
पट्दिका्‌के्‌ऊपर्‌उठी्‌होती्‌है ्‌।्‌उनकी्‌मुद्रा्‌दण्ड्‌होती्‌है ्‌(अथवा्‌उनके्‌हाथ्‌में ्‌दण्ड्‌हो)्‌अथवा्‌
अभय्‌मुद्रा्‌होती्‌है ्‌।्‌अथवा्‌अधय्‌मुद्रा्‌होती्‌है ्‌।्‌उधहे ्‌योगपट्ि्‌से्‌लपेिना्‌चादहये्‌।्‌इनकी्‌
स्थानक्‌(खडी्‌मुद्रा)्‌प्रनतमा्‌पद्माकार्‌पीठ्‌पर्‌वरद्‌एवं्‌अभय्‌मुद्रा्‌वाले्‌हाथों्‌से्‌युक्त्‌होनी्‌
चादहये्‌।्‌(नारससंह्‌की्‌यह्‌प्रनतमा)्‌शान्धत, पुन्ष्ि, जय, आरोग्य, भोग, ऐश्वयण्‌एवं्‌िन्‌प्रदान्‌करती्‌
है ्‌॥२१-२४॥
अनन्तिायी
अनधतशायी्‌-्‌(अनधतशायी्‌ववष्र््‌ु का)्‌शयन्‌करता्‌हुआ्‌रूप्‌अनधत्‌रूप्‌वाली्‌शय्या्‌पर्‌ननसमणत्‌
करना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌(सपणरूप)्‌शय्या्‌तीन्‌मेखला्‌(तीन्‌कुण्डली्‌मारी्‌हुई)्‌एवं्‌पाूँच्‌या्‌सात्‌फर्ों्‌
से्‌यक्
ु त्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌दे वता्‌का्‌सशर्‌पव
ू ्‌ण या्‌दक्षक्षर््‌ददशा्‌में ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌इनकी्‌दो्‌भज
ु ायें्‌
होनी्‌चादहये्‌एवं्‌दे वता्‌को्‌प्रभु्‌(भास्वर, प्रकाशमान)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌दक्षक्षर््‌हस्त्‌में ्‌दण्ड्‌होना्‌
चादहये्‌अथवा्‌उनका्‌हाथ्‌सशर्‌को्‌िारर््‌ककये्‌हो्‌(सहारा्‌ददये्‌हो)्‌।्‌उनके्‌बाूँये्‌हाथ्‌में ्‌पुष्प्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌(अनधतशायी)्‌योगननद्रा्‌मे्‌होते्‌है ्‌।्‌कृत्‌(सतयुग)्‌आदद्‌युगों्‌में ्‌इनका्‌
वर्ण्‌क्रमशः्‌श्वेत, पीत, अञ्जन्‌के्‌समान्‌कृष्र््‌एवं्‌श्याम्‌होता्‌है ्‌। इनके्‌आभूषर््‌पहले्‌के्‌वर्णन्‌
के्‌अनुसार्‌होने्‌चादहये्‌॥२५-२७॥
(अनधतशायी्‌की)्‌नासभ्‌से्‌उत्पधन्‌कमल्‌पर्‌ध्यानस्थ्‌िाता्‌आसीन्‌रहते्‌है ्‌।्‌श्री्‌एवं्‌भूसम्‌को्‌
हाथ्‌में ्‌पुष्प्‌लेकर्‌सशर्‌की्‌ओर्‌एवं्‌पैर्‌की्‌ओर्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌दे वता्‌के्‌पाश्वण्‌में ्‌

om
पुष्प्‌से्‌युक्त्‌(उनका)्‌हाथ्‌हो, दस
ू रा्‌घूिने्‌पर्‌फैला्‌हो्‌।्‌दे व्‌का्‌वाम्‌पैर्‌श्री्‌की्‌ओर्‌एवं्‌
दक्षक्षर््‌पैर्‌भूसम्‌की्‌ओर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌शंख, चक्र, गदा, शाङ्णग्‌िनुष्‌एवं्‌खड्ग्‌का्‌अंकन्‌अपने्‌
रूप्‌में ्‌होना्‌चादहये्‌॥२८-३०॥
शंख्‌का्‌स्वामी्‌वामन्‌पुरुष्‌होता्‌है , न्जसका्‌वर्ण्‌श्वेत्‌होता्‌है ्‌।्‌चक्र्‌रक्त्‌वर्ण्‌का्‌पुरुष्‌है ्‌।्‌
s.c
गदा्‌सोने्‌के्‌वर्ण्‌की्‌स्री्‌होती्‌है ्‌।्‌शाङ्णग्‌कृष्र््‌वर्ण्‌का्‌पुरुष्‌होता्‌है ्‌।्‌खड््‌ग्‌श्यामल्‌वर्ण्‌की,
सभी्‌आभरर्ों्‌से्‌आभूवषत्‌स्री्‌होती्‌है ्‌।्‌ये्‌सभी्‌वाम्‌भाग्‌मे्‌न्स्थत्‌होते्‌है ्‌।्‌वाम्‌हस्त्‌में ्‌
सूधचयाूँ्‌(धचह्न)्‌होती्‌है ्‌एवं्‌दक्षक्षर््‌हाथ्‌उठा्‌होता्‌है ्‌।्‌सभी्‌अनेक्‌वर्ों्‌के्‌वस्र्‌िारर््‌ककये्‌
होते्‌है ्‌एवं्‌उनके्‌ससर्‌पर्‌अस्र्‌रक्खे्‌होते्‌है ्‌।्‌(दे वता्‌के)्‌पाश्वण्‌भाग्‌में ्‌क्रोधित्‌मि्‌ु एवं्‌कैिभ्‌
ok
(असुरों)्‌को्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌सुरेधद्र्‌को्‌अधय्‌दे वों्‌एवं्‌महवषणयों्‌के्‌साथ्‌पूवम
ण ुख्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌॥३१-३२-३३॥
दहत्‌की्‌कामना्‌करने्‌वालों्‌को्‌ननयमानुसार्‌हरर्‌को्‌ग्राम्‌आदद्‌वास्तु्‌के्‌मध्य्‌में ्‌अथवा्‌बाहर्‌
ददशाओं्‌एवं्‌ददक्कोर्ों्‌में ्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥३४॥
Bo

महे श्िर
महे श्वर-्‌(महे श्वर्‌के)्‌उध्वण्‌भाग्‌में ्‌वपशंग्‌वर्ण्‌(भरू ा्‌लाल)्‌की्‌जिायें्‌सव
ु र्ण्‌एवं्‌अन्ग्न्‌के्‌समान्‌
भास्वर्‌होती्‌है ्‌।्‌उनके्‌ऊरू्‌सघन्‌होते्‌है ्‌।्‌वे्‌ककरर्समह
ू ्‌से्‌यक्
ु त्‌चधद्रमा्‌को्‌अपनी्‌जिाओं्‌में ्‌
िारर््‌करते्‌है ्‌।्‌वे्‌चार्‌भज
ु ाओं्‌एवं्‌तीन्‌नेरों्‌वाले, सौम्य्‌एवं्‌पर्
ू ्‌ण यव
ु ावस्था्‌से्‌यक्
ु त्‌होते्‌है ्‌।्‌
44

(महे श्वर)्‌ववस्तत
ृ ्‌वक्ष्‌वाले, वष
ृ ्‌पर्‌सवार, श्रख
ं ृ ला, अंकुश्‌एवं्‌पाश्‌िारर््‌ककये्‌रहते्‌है ्‌।्‌इनकी्‌
भज
ु ायें्‌ववस्तत
ृ ्‌एवं्‌ऊूँची्‌होती्‌है ्‌तथा्‌गज्‌के्‌सूँड
ू ्‌के्‌समान्‌होते्‌है ्‌।्‌वे्‌हार्‌एवं्‌नप
ू रु , किक,
कदिसूर, नागननसमणत्‌कुण्डल, उदर-भाग्‌को्‌बाूँिने्‌वाली्‌मेखला्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌मग
ृ चमण्‌से्‌युक्त्‌होते्‌
है ्‌॥३५-३८॥
(महे श्वर्‌की)्‌दस्‌या्‌आठ्‌भुजायें्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌अलंकरर्ों्‌से्‌युक्त्‌होती्‌है ्‌।्‌दादहने्‌हाथ्‌में ्‌
शन्क्त, शूल, असस, गदा्‌एवं्‌अन्ग्न्‌होती्‌है ्‌।्‌वाम्‌हस्त्‌में ्‌नाग, खट््‌वाङ्ग, खेिक, कपाल्‌एवं्‌
नागपाश्‌होते्‌है ्‌।्‌व्यािचमण्‌के्‌वस्र्‌को्‌िारर््‌ककये्‌सशव्‌प्रसधन्‌(भाव्‌से्‌युक्त)्‌होते्‌है ्‌।्‌
अष्िभुजाओं्‌वाले्‌महे श्वर्‌उपयक्
ुण त्‌अस्रों्‌में ्‌गदा्‌एवं्‌असस्‌से्‌रदहत्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌बैठे्‌हुये, खड़े्‌
अथवा्‌वष
ृ ्‌पर्‌आरूढ्‌होते्‌है ्‌एवं्‌वष
ृ ध्वज्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌॥३९-४१॥
(महे श्वर)्‌भंग
ृ ी्‌वाद्य्‌एवं्‌नत्ृ य्‌तथा्‌(अधय)्‌वाद्यों्‌से्‌प्रसधन्‌होकर्‌नाचते्‌हुये, नन्धद्‌आदद्‌गर्ों्‌
से्‌यक्
ु त, दे वाददकों्‌से्‌सेववत्‌रहते्‌है ्‌।्‌दहत्‌की्‌कामना्‌करने्‌वालों्‌के्‌द्वारा्‌(महे श्वर्‌की)्‌
स्थापना्‌ग्राम्‌या्‌नगर्‌में ्‌करनी्‌चादहये्‌॥४२॥
षोडिमुर्त्य

सोलह्‌मूनतणयाूँ्‌-्‌अब्‌मै्‌(मय)्‌महे श्वर्‌की्‌सोलह्‌प्रकार्‌की्‌मूवत्तणयों्‌का्‌वर्णन्‌क्रमशः्‌ननयमानुसार्‌
करता्‌हूूँ्‌।्‌सुखासन, वववाह, उमास्कधद, वष
ृ ारूढ, पुरारर, नत्त
ृ , चधद्रशेखर, अिणनारी, ववष्ण्विण,
चण्डेशानुग्रह, कामारर, कालनाश, दक्षक्षर्ामूनतण, सभक्षािन, मुखसलङ्ग्‌एवं्‌सलङ्गसम्भूत्‌॥४३-४५॥
सोलह्‌मूनतणयों्‌के्‌सामाधय्‌लक्षर््‌इस्‌प्रकार्‌वर्र्णत्‌है ्‌।्‌(महे श्वर)्‌तीन्‌नेरों, चार्‌भुजाओं, सशर्‌पर्‌
बालचधद्र, व्यािचमण्‌का्‌वस्र्‌िारर््‌ककये, हार्‌एवं्‌केयूर्‌से्‌अलंकृत, जनेऊ्‌से्‌युक्त्‌तथा्‌दो्‌
कुण्डलों्‌से्‌ववभूवषत्‌होते्‌है ्‌।्‌अब्‌क्रमशः्‌प्रत्येक्‌के्‌रूप्‌का्‌पथ
ृ क-पथ
ृ क्‌वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌

om
॥४६-४८॥
सुखासनमूवत्तणः
सूखासन्‌मूनतण्‌आसन्‌पर्‌सुखपूवक
ण ्‌बैठे्‌हुये्‌वरद्‌एवं्‌अभय्‌मुद्राओं्‌में ्‌हाथ्‌वाले्‌महे श्वर्‌के्‌
दादहने्‌हाथ्‌में ्‌िङ्क्‌(परशु)्‌एवं्‌वाम्‌हाथ्‌में ्‌कृष्र््‌(दहरर्)्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌वाम्‌पैर्‌
s.c
आसन्‌पर्‌शनयत्‌।्‌(लेिा्‌हुआ, मोड़्‌कर्‌रक्खा्‌हुआ)्‌एवं्‌दादहना्‌पैर्‌पीठ्‌पर्‌दिका्‌होना्‌चादहये्‌
।्‌न्जनका्‌वर्णन्‌यहाूँ्‌न्‌ककया्‌गया्‌हो, वह्‌सब्‌पव
ू व
ण र्णन्‌के्‌अनुसार्‌सुखासन्‌मूनतण्‌में ्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌की्‌मूनतण्‌की्‌पूजा्‌ननन्श्चत्‌रूप्‌से्‌मोक्ष्‌प्रदान्‌करती्‌है
॥४९-५०॥
ok
िैिाहमूवर्त्ा
(महे श्वर्‌की्‌मूनतण्‌को)्‌थोड़ा्‌बरभङ्गी्‌(तीन्‌स्थान्‌पर्‌मुडी्‌हुई)्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌वाम्‌पैर्‌
मुड़ा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌दे वता्‌का्‌दादहना्‌हाथ्‌दे वी्‌के्‌हाथ्‌से्‌जुड़ा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌दे वता्‌का्‌बाूँया्‌
हाथ्‌वरदमद्र
ु ा्‌में ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌(शेष्‌दो्‌हाथ)्‌कृष्र््‌(मग
ृ )्‌एवं्‌परश्‌ु से्‌यक्
ु त्‌होना्‌चादहये्‌।्‌हर्‌
Bo

(सशव)्‌सभी्‌आभरर्ों्‌से्‌यक्
ु त्‌एवं्‌क्षौम्‌वस्र्‌(रे शमी्‌वस्र)्‌िारर््‌ककये्‌होने्‌चादहये्‌॥५१-५२॥
दे वी्‌को्‌दे वता्‌के्‌बाहु्‌के्‌माप्‌(बाहु्‌के्‌बराबर्‌ऊूँचाई)्‌का्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌दे वी्‌को्‌दो्‌
बाहु्‌से्‌यक्
ु त, दो्‌नेरो्‌वाली, सध
ु दर्‌मखु ्‌वाली, श्याम्‌वर्ण्‌की, कोमल्‌तथा्‌थोड़ी्‌िे ढी्‌ननसमणत्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌गौरी्‌को्‌केयरू , किक, अंगठ ू ी्‌से्‌यक्
ु त, ससर्‌पर्‌करन्ण्डका्‌एवं्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌आभरर्ों्‌से्‌
44

अलंकृत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌गौरी्‌दक
ु ू ल-वस्र्‌िारर््‌ककये्‌एवं्‌हाथों्‌में ्‌कमल्‌सलये्‌होती्‌है ्‌।्‌इनके्‌
चरर्-कमल्‌नप
ू रु ्‌आदद्‌अलंकरर्ों्‌से्‌शोभायमान्‌होते्‌है ्‌।्‌(इस्‌प्रकार्‌की)्‌गौरी्‌को्‌(हर्‌दे व्‌के)्‌
दादहने्‌भाग्‌में ्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥५३-५५॥
लक्ष्मी्‌को्‌सुवर्ण्‌वर्ण्‌की्‌दो्‌भुजाओं्‌एवं्‌दो्‌नेरों्‌से्‌युक्त्‌तथा्‌सभी्‌आभूषर्ों्‌से्‌युक्त्‌उमा्‌के्‌
पाश्वण्‌में ्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌सशला्‌अथवा्‌ववष्र्ुमूनतण्‌पर्‌जलिारा्‌डालनी्‌चादहये्‌।्‌सोलह्‌
पिल्‌वाले्‌कमल्‌पर्‌आसीन्‌ब्रह्मा्‌वववाह-हवन्‌के्‌सम्मुख्‌हो्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌सभी्‌दे वगर्ों्‌से्‌
युक्त, दे वों्‌द्वारा्‌पून्जत्‌दे वता्‌का्‌कलयार््‌(वववाह)्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌यह्‌(मूनतण)्‌सभी्‌
प्रकार्‌का्‌कलयार््‌करने्‌वाली्‌एवं्‌ससद्धि्‌प्रदान्‌करने्‌वाली्‌होती्‌है ्‌॥५६-५८॥
सोमास्कन्दमूवर्त्ा
सोमाकधद्‌मनू तण्‌-्‌(महे श्वर्‌दे व्‌को्‌अिणचधद्र्‌के्‌आकार्‌के्‌आसन्‌पर्‌आसीन्‌ननसमणत्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌उनके्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌गौरी्‌हो्‌।्‌उनका्‌हाथ्‌उमा्‌के्‌साथ्‌हो्‌(महे श्वर्‌का्‌एक्‌हाथ्‌उमा्‌
को्‌पकड़े)्‌।्‌दे वी्‌का्‌हाथ्‌नछपा्‌हो्‌।्‌उमा्‌एवं्‌महे श्वर्‌के्‌अपने-अपने्‌रूप्‌का्‌जैसा्‌वर्णन्‌पहले्‌
ककया्‌गया्‌है , वैसा्‌ही्‌ननमाणर््‌होना्‌चादहये्‌।्‌ववद्वान्‌को्‌दे वी्‌को्‌दे वता्‌के्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌ननसमणत्‌
करना्‌चादहये्‌॥५९-६०॥
उमा्‌एवं्‌शंकर्‌के्‌बीच्‌में ्‌बालरूप्‌में ्‌स्कधद्‌होते्‌है ्‌।्‌उमा्‌एवं्‌स्कधद्‌के्‌साथ्‌शंकर्‌को्‌
सुखासन्‌में ्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌उमा्‌एवं्‌स्कधद्‌से्‌युक्त्‌दे वता्‌(शंकर)्‌सभी्‌कामनाओं्‌की्‌
पूनतण्‌करते्‌है ्‌।्‌अथण्‌एवं्‌ससद्धि्‌प्रदान्‌करते्‌है ्‌॥६१॥
िष
ृ ारूढमूवर्त्
वष
ृ ्‌पर्‌आरूढ्‌मूनतण्‌-्‌उमा्‌एवं्‌ईश्वर्‌(सशव)्‌पीठ्‌पर्‌न्स्थत्‌होते्‌है ्‌एवं्‌वष
ृ भ्‌पीछे ्‌न्स्थत्‌होता्‌है ्‌

om
।्‌सशव्‌की्‌बाूँई्‌कोहनी्‌वष
ृ ्‌के्‌मस्तक्‌पर्‌रक्खी्‌होती्‌है ्‌।्‌दादहना्‌हाथ्‌लिका्‌रहता्‌है ्‌।्‌बायें्‌
हाथ्‌में ्‌शूल्‌होता्‌है ्‌।्‌(शेष्‌दो्‌हाथों्‌में )्‌कृष्र््‌(मग
ृ )्‌एवं्‌परशु्‌होता्‌है ्‌।्‌इसे्‌वष
ृ ारूढ्‌(सशवमूनतण)्‌
कहते्‌है ्‌।्‌इस्‌मूनतण्‌की्‌पूजा्‌दाररद्र्य्‌के्‌ववनाश्‌के्‌सलये्‌होती्‌है ्‌एव्‌यह्‌सभी्‌प्रार्र्यों्‌का्‌
कलयार््‌करती्‌है ्‌॥६२-६४॥
त्रत्रपुरान्तकमूवर्त्ा
s.c
बरपुराधतक्‌-्‌(भगवान्‌सशव)्‌दक्षक्षर््‌पैर्‌पर्‌भली-भाूँनत्‌न्स्थत्‌होते्‌है ्‌एवं्‌बायाूँ्‌पैर्‌मुड़ा्‌होता्‌है ्‌
।्‌ये्‌िनुष्‌एवं्‌बार््‌से्‌युक्त्‌तथा्‌कृष्र््‌(मग
ृ )्‌एवं्‌परशुसे्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌वष
ृ भ्‌द्वारा्‌खींच्‌े
जा्‌रहे ्‌पर्‌न्स्थत्‌होते्‌है ्‌एवं्‌सभी्‌दे वगर्ों्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌बरपुर्‌का्‌वि्‌करने्‌वाले्‌दे व्‌
ok
(सशव)्‌को्‌उमा्‌के्‌सदहत्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌शरओ
ु ं्‌के्‌ववनाश्‌के्‌सलये्‌बरपुरसुधदर्‌का्‌पूजन्‌
करना्‌चादहये्‌॥६५-६६॥
नर्त्
ृ मूर्त्य

नत्ृ य्‌करती्‌मनू तणयाूँ्‌-्‌भज
ु ंगलसलत्‌नत्ृ य्‌को्‌यहाूँ्‌सधध्या्‌नत्ृ य्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌इनके्‌दादहने्‌हाथ्‌
Bo

में ्‌डमरू्‌एवं्‌बाूँये्‌हाथ्‌में ्‌अन्ग्न्‌रहती्‌है ्‌।्‌(अधय)्‌दादहने्‌हाथों्‌में ्‌बरशल


ू , परशु, खड््‌ग्‌एवं्‌बार््‌
होते्‌है ्‌।्‌बाूँये्‌हाथों्‌में ्‌खेिक, वपनाक, दण्ड्‌एवं्‌पाश्‌होते्‌है ्‌॥६७-६८॥
इनके्‌पैर्‌नत्ृ य्‌की्‌सध
ु दर्‌गनत्‌से्‌प्रकाशमान्‌होते्‌है ्‌।्‌दादहना्‌पैर्‌मड़
ु ा्‌होता्‌है ्‌एवं्‌वाम्‌जान्‌ु
तक्‌उठा्‌होता्‌है ्‌।्‌बाूँयी्‌एड़ी्‌तथा्‌दादहने्‌घि
ु ने्‌के्‌मध्य्‌में ्‌मख
ु ्‌की्‌ऊूँचाई्‌का्‌तीन्‌गन
ु ा्‌अधतर्‌
44

होता्‌है ्‌।्‌अपने्‌स्थान्‌से्‌उठे ्‌हुये्‌दादहने्‌पैर्‌के्‌मध्य्‌नौ्‌में ्‌से्‌आठ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌अधतर्‌


पव
ू व
ण र्णन्‌के्‌अनस
ु ार्‌होना्‌चादहये्‌।्‌बाूँये्‌पैर्‌का्‌ननगणम्‌आवश्यकतानस
ु ार्‌रखना्‌चादहये्‌॥६९-७१॥
मुख्‌सीिा्‌होना्‌चादहये; ककधतु्‌शरीर्‌तीन्‌स्थानों्‌से्‌थोडा्‌झुका्‌होना्‌चादहये्‌।्‌दादहना्‌हाथ्‌अभय्‌
मुद्रा्‌में ्‌हो, न्जसका्‌अंगूठे्‌का्‌अन्धतम्‌भाग्‌स्तन्‌तक्‌होना्‌चादहये्‌।्‌डमरू्‌उठाया्‌हाथ्‌कान्‌की्‌
चल
ू ी्‌तक्‌उठा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌गज्‌के्‌सूँड
ू ्‌के्‌समान्‌बाूँयाूँ्‌हाथ्‌बाूँये्‌पैर्‌के्‌समीप्‌तक्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌(दस
ू रे )्‌बाूँये्‌हाथ्‌को्‌अन्ग्न्‌से्‌युक्त्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌एवं्‌
बाहु्‌के्‌बराबर्‌ऊूँचा्‌रखना्‌चादहये्‌॥७२-७३॥
(सशव्‌के)्‌बाहु्‌एवं्‌कक्ष्‌के्‌मध्य्‌का्‌अधतर्‌उतना्‌ही्‌होना्‌चादहये्‌।्‌(सशव)्‌व्याि्‌का्‌चमण्‌िारर््‌
करते्‌है ्‌।्‌बाूँये्‌एवं्‌ददहने्‌हाथ्‌से्‌सपण्‌की्‌आकृनत्‌बनानी्‌चादहये्‌या्‌वाम्‌हस्त्‌अभय्‌मुद्रा्‌में ्‌
होना्‌चादहये्‌।्‌(दे वता्‌की)्‌बूँिी्‌जिायें्‌तक्‌(बगुले)्‌के्‌पंखो्‌से्‌सजी्‌होती्‌है ्‌।्‌उनकी्‌बूँिी्‌जिा्‌
में ्‌कपालों्‌की्‌माला्‌सलपिी्‌होती्‌है ्‌एवं्‌उसमें ्‌चधद्रमा्‌होता्‌है ्‌।्‌उनके्‌जिाओं्‌की्‌संख्या्‌पाूँच,
सात्‌या्‌नौ्‌होती्‌है ्‌॥७४-७६॥
उनके्‌वाम्‌भाग्‌में (दे वता्‌के)्‌तीन्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌गौरी्‌होनी्‌चादहये्‌एवं्‌दादहने्‌भाग्‌में ्‌
नन्धदकेश्वर्‌होना्‌चादहये्‌।्‌दोनों्‌नत्ृ य्‌एवं्‌संगीत्‌से्‌प्रसधन्‌होते्‌है ्‌एवं्‌भङ्
ृ गी्‌पूवव
ण र्णन्‌के्‌
अनुसार्‌नत्ृ य्‌करते्‌है ्‌।्‌(सशव)्‌दे व, दानव, गधिवण, ससद्ि्‌एवं्‌ववद्यािरों्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌उनके्‌
दोनों्‌पाश्वों्‌में ्‌मुननगर््‌होते्‌है ्‌एवं्‌वे्‌दे वगर्ों्‌से्‌सेववत्‌होते्‌है ्‌।्‌दे वता्‌को्‌पीठ्‌पर्‌न्स्थत्‌या्‌
कमल्‌पर्‌न्स्थत्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌उनके्‌पैर्‌का्‌आिार्‌अपस्मार्‌होता्‌है ्‌एवं्‌यहाूँ्‌सपण्‌
भी्‌वर्र्णत्‌है ्‌।्‌नत्ृ यमूनतण्‌की्‌पूजा्‌का्‌पररर्ाम्‌तुरधत्‌शर्‌ु का्‌नाश्‌करने्‌वाला्‌होता्‌है ्‌॥७७-७९॥
चन्द्रिेखरमूवर्त्ा
चधद्रशेखर्‌मूनतण्‌-्‌चधद्रशेखर्‌की्‌मूवत्तण्‌को्‌सीिी्‌खड़ी, वरद्‌एवं्‌अभय्‌मुद्रा्‌में ्‌हाथों्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌

om
कृष्र््‌(मग
ृ )्‌तथा्‌परशु्‌से्‌युक्त्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥८०॥
अधानारीश्िरमूवर्त्ा
अिणनारीश्वर्‌मूवत्तण्‌-्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌उमा्‌एवं्‌दादहने्‌भाग्‌में ्‌ईश्‌होना्‌चादहये्‌।्‌(दादहना्‌भाग)्‌
अत्यधत्‌पीत्‌वर्ण्‌की्‌जिा, मुकुि्‌एवं्‌अनेक्‌प्रकार्‌(के्‌अलंकरर्ों)्‌से्‌अलंकृत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
s.c
आिा्‌वाम्‌भाग्‌िन्म्मल्‌सीमधत्‌(माूँग)्‌से्‌युक्त्‌होना्‌चादहये्‌एवं्‌मस्तक्‌पर्‌नतलक्‌होना्‌
चादहये्‌।्‌दादहने्‌कान्‌में ्‌वासुकक्‌सपण्‌का्‌कुण्डल्‌होना्‌चादहये्‌।्‌बाूँये्‌कान्‌में ्‌ताड़डक्‌एवं्‌पासलका्‌
(आभूषर्ववशेष)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌॥८१-८२॥
(दोनों)्‌दादहने्‌हाथों्‌कें्‌कपाल, शूल्‌या्‌िं क, (परशु)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌बाूँये्‌हाथ्‌में ्‌कमल्‌होना्‌चादहये्‌
ok
तथा्‌वह्‌केयूर्‌एवं्‌किक्‌(बाजूबधद्‌एवं्‌कंगन)्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌होना्‌चादहये्‌।्‌दादहने्‌बाग्‌में ्‌पववर्‌
(यज्ञोपवीत)्‌हो्‌एवं्‌वाम्‌में ्‌अक्षमाला्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌गले्‌का्‌वाम्‌भाग्‌हार्‌से्‌युक्त्‌तथा्‌दक्षक्षर््‌
भाग्‌अन्ग्न्‌से्‌युक्त्‌होना्‌चादहये्‌।्‌॥८३-८४॥
उमा्‌के्‌आिे्‌भाग्‌में ्‌स्तन्‌एवं्‌दादहने्‌(सशव्‌के)्‌भाग्‌में ्‌पीन्‌वक्ष्‌होना्‌चादहये्‌।्‌दादहने्‌आिे्‌
Bo

सशव्‌के्‌भाग्‌में ्‌कमर्‌पर्‌व्यािचमण्‌से्‌ननसमणत्‌वस्र्‌होना्‌चादहये्‌।्‌उमा्‌वाला्‌आिा्‌भाग्‌
कदिसर
ू ्‌(करिनी)्‌तथा्‌रं ग-बबरं गे्‌वस्रों्‌से्‌आच्छाददत्‌होना्‌चादहये्‌॥८५-८६॥
दे वता्‌एवं्‌दे वी्‌के्‌दोनो्‌पैर्‌एक्‌ही्‌पद्मपष्ु प्‌पर्‌न्स्थत्‌रहते्‌है ; ककधत्‌ु वाम्‌पाद्‌नप
ू रु ्‌से्‌
सस
ु न्ज्जत्‌एवं्‌थोड़ा्‌झक
ु ा्‌होता्‌है ्‌।्‌दे वी्‌का्‌वाम्‌पाद्‌अंगल
ु ीय्‌(बबनछया)्‌से्‌अलंकृत्‌होता्‌है ्‌
44

॥८७॥
अथवा, दे वता्‌को्‌चतभ
ु ज
ुण ्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌उमा्‌के्‌(दस
ू रे ्‌हाथ्‌में )्‌शक
ु ्‌होना्‌चादहये्‌।्‌ईश्‌
(सशव)्‌का्‌आिा्‌भाग्‌रक्त्‌वर्ण्‌का्‌एवं्‌उमा्‌का्‌आिा्‌भाग्‌श्याम्‌वर्ण्‌का्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
ववद्वान्‌व्यन्क्त्‌को्‌इन्‌लक्षर्ों्‌से्‌युक्त्‌अिणनारीश्वर्‌के्‌रूप्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌॥८८-८९॥
हररहरमूवर्त्ा
हररहर्‌मूवत्तण्‌-्‌(इस्‌मूनतण्‌का)्‌आिा्‌भाग्‌ववष्र्ु्‌का्‌एवं्‌आिा्‌भाग्‌ईश्वर्‌(सशव)्‌का्‌होता्‌है ्‌।्‌
इसे्‌पूवव
ण त्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌कृष्र््‌के्‌आिे्‌भाग्‌में ्‌शंख्‌एवं्‌दण्ड्‌तथा्‌सशव्‌के्‌आिे्‌भाग्‌
में ्‌शूल्‌एवं्‌िं क्‌(परशु)्‌होना्‌चादहये्‌।्‌एकही्‌पद्म्‌पर्‌न्स्थत्‌(हरर-हर्‌को)्‌उनके्‌अपने-अपने्‌
सम्पूर््‌ण आभरर्ों्‌से्‌अलंकृत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌वाम्‌भाग्‌ववष्र्ु्‌का्‌एवं्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌शंकर्‌का्‌होता्‌
है ्‌॥९०-९१॥
चण्डेिानग्र
ु हमवू र्त्ा
चण्डेशानग्र
ु ह्‌मवू त्तण्‌-्‌प्रत्यालीढ्‌(िनष
ु ्‌खीचे्‌हुये)्‌दे वता्‌के्‌पाश्वण्‌में ्‌चण्डेश्‌को्‌स्थावपत्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌ह्रदय्‌पर्‌हाथ्‌बाूँिे्‌हुये्‌चण्डेश्‌प्रकोष्ठ्‌(दोनों्‌बूँिे्‌हाथों्‌के्‌मध्य)्‌में ्‌परश्‌ु सलये्‌हो्‌।्‌
वह्‌पुष्पमाला्‌से्‌युक्त, अत्यधत्‌ऊजाणवान्‌तथा्‌तेज्‌से्‌युक्त्‌हो्‌।्‌यह्‌चण्डेश्वर्‌प्रसाद्‌रूप्‌है ्‌
॥९२॥
कामाररमूवर्त्ा
कामारर्‌मूवत्तण्‌-्‌अब्‌कामारर्‌सशव्‌का्‌रूप-वर्णन्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।्‌दे वता्‌के्‌पाश्वण्‌में ्‌काम्‌
ननसमणत्‌होना्‌चादहए्‌।्‌उसक्‌अरूप्‌कहा्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।्‌कामदे व्‌पयंक्‌के्‌बधि्‌(ककनारे )्‌बैठे्‌हो्‌एवं्‌
अपना्‌हाथ्‌ऊपर्‌उठाये्‌हो्‌।्‌कामारर्‌सशव्‌का्‌रूप्‌उग्र्‌हो्‌एवं्‌उधहे ्‌लक्षर्ों्‌के्‌अनुसार्‌ननसमणत्‌
करना्‌चादहये्‌॥९३-९४॥

om
कालनािमूवर्त्ा
कालनाश्‌मूवत्तण्‌-्‌(सशव्‌का)्‌दादहना्‌पैर्‌ऊपर्‌उठा्‌हो्‌एवं्‌बाूँयाूँ्‌पैर्‌मुड़ा्‌होना्‌चादहये्‌।्‌दादहने्‌
हाथ्‌में ्‌शूल्‌एवं्‌बाूँये्‌हाथ्‌में ्‌परशु्‌होना्‌चादहये्‌।्‌(दस
ू रे )्‌दादहने्‌हाथ्‌में ्‌नाग-पाश्‌तथा्‌(दस
ू रा)्‌
वाम्‌हस्त्‌सूधचत्‌करता्‌हो्‌।्‌उनका्‌पैर्‌काल्‌के्‌ह्रदय्‌पर्‌हो्‌एवं्‌शूल्‌का्‌मुख्‌नीचे्‌की्‌ओर्‌

भयानक्‌होनी्‌चादहये्‌॥९५-९७॥
दक्षक्षणामूनता
s.c
होना्‌चादहये्‌।्‌अब्‌कालनाश्‌के्‌ववग्रह्‌के्‌बारे ्‌में ्‌कहा्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।्‌उनका्‌रूप्‌उग्र्‌एवं्‌दृन्ष्ि्‌

दक्षक्षर्ामूवत्तण्‌-्‌सशव्‌का्‌दादहना्‌हस्त्‌सशक्षा्‌दे ने्‌की्‌मुद्रा्‌में ्‌हो्‌एवं्‌दस


ू रे ्‌हाथ्‌में ्‌अक्षमाला्‌होनी्‌
ok
चादहये्‌।्‌बाूँये्‌हाथ्‌में ्‌पुस्तक्‌एवं्‌अन्ग्न्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌दे वता्‌को्‌श्वेत्‌वर्ण्‌का्‌एवं्‌बरनेरयुक्त्‌
ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥९८॥
उनके्‌केश्‌वपङ्गल्‌वर्े्‌से्‌आवत
ृ ्‌होते्‌है ्‌एवं्‌चधद्रमा्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌(उनके्‌केश)्‌कपाल्‌
मधदार्‌एवं्‌ित्तरू ्‌के्‌पष्ु प्‌से्‌अलंकृत्‌होते्‌है ्‌।्‌वह्‌आसीन्‌होते्‌है ्‌तथा्‌उनके्‌दादहने्‌ऊरू्‌पर्‌
Bo

वाम्‌चरर््‌शनयत्‌(फैला, दिका)्‌होता्‌है ्‌।्‌पीठ्‌पर्‌वे्‌आसीन्‌होते्‌है ्‌एवं्‌पैर्‌के्‌आिार्‌(पैर्‌के्‌


नीचे)्‌पर्‌अपस्मार्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌उनके्‌दोनो्‌पाश्वों्‌में ्‌ऋवषगर््‌होते्‌है ्‌।्‌
दक्षक्षर्ामवू त्तण्‌दे व्‌पवणत्‌के्‌सशखर्‌पर्‌न्स्थत्‌होते्‌है ्‌एवं्‌वे्‌पशु-पक्षी्‌एवंमनु नयों्‌के्‌स्वामी्‌है ्‌॥९९-
१०१॥
44

मभक्षाटनमूवर्त्ा
सभक्षािन्‌मवू त्तण्‌-्‌सभक्षािन्‌मनू तण्‌को्‌नग्न्‌रूप, बरलोचन्‌एवं्‌चार्‌भज
ू ाओं्‌से्‌यक्
ु त्‌होना्‌चादहये्‌।्‌
बाूँये्‌हाथ्‌में ्‌मयूरपूँछ
ू ्‌एवं्‌कपाल्‌होता्‌है ्‌।्‌दादहना्‌हाथ्‌दहरर््‌के्‌मुख्‌तक्‌गया्‌होता्‌है ्‌एवं्‌
दस
ू रा्‌हाथ्‌डमर्‌सलये्‌ऊूँचा्‌उठा्‌होता्‌है ्‌।्‌पैर्‌पादक
ु ्‌(जूता, चप्पल)्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌दे वता्‌
चलने्‌के्‌सलये्‌तत्पर्‌होते्‌है ्‌॥१०२-१०३॥
कङ्कालमूवर्त्ा
कंकाल्‌मूवत्तण्‌-्‌अथवा्‌महे श्वर्‌आठ्‌भुजाओं, चार्‌भज
ु ाओं्‌या्‌चार्‌भुजाओं्‌या्‌छः्‌भुजाओं्‌से्‌युक्त्‌
होते्‌है ्‌।्‌ये्‌मर्र्यों, मोनतयों्‌एवं्‌नागों्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌होते्‌है ्‌।्‌सपण्‌का्‌कुण्डल्‌(दादहने्‌कान्‌में )्‌
होता्‌है ्‌तथा्‌बाूँये्‌में ्‌पासलक्‌या्‌पर्‌होता्‌है ्‌।्‌उनकी्‌कदि्‌क्षुररका्‌से्‌आभूवषत्‌होती्‌है ्‌।्‌दे वता्‌
व्यािचमण्‌का्‌वस्र्‌िारर््‌ककये, श्वेत्‌वर्ण्‌के्‌एवं्‌तीन्‌नेरों्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌॥१०४-१०५॥
दे वता्‌के्‌पैर्‌पादक
ु ्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌होते्‌है ्‌एवं्‌हाथ्‌में ्‌तदु िकािण्‌(कच्छप्‌के्‌आिे्‌खोल्‌से्‌ननसमणत्‌
पार)्‌होता्‌है ्‌।्‌ये्‌सभी्‌आभष
ू र्ों्‌से्‌आभवु षत्‌एवं्‌सभी्‌भत
ू ों्‌से्‌यक्
ु त्‌होते्‌है ्‌।्‌आवेशयक्
ु त्‌
न्स्रयों्‌से्‌नघरे ्‌हुये्‌एवं्‌सध
ु दर्‌वेष्‌से्‌यक्
ु त्‌कंकालमवू त्तण्‌सशव्‌होते्‌है ्‌॥१०६॥
मुखमलङ्ग
मुखसलंग्‌-्‌अब्‌मै्‌(मय)्‌सभी्‌इच्छाओं्‌की्‌ससद्धि्‌के्‌सलये्‌मुखसलङ्ग्‌का्‌वर्णन्‌कर्‌रहा्‌हूूँ्‌।्‌
सशवभाग्‌की्‌चौड़ाई्‌सलङ्ग्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌दस्‌भाग्‌में ्‌तीन्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होती्‌है ्‌।्‌कधिों्‌के्‌
सलये्‌दस्‌में ्‌दो्‌भाग, गले्‌के्‌सलये्‌एक्‌भाग, मुख्‌के्‌सलये्‌तीन्‌भाग, सशरोभाग्‌के्‌सलये्‌एक्‌भाग,
मुकुि्‌के्‌सलये्‌दो्‌भाग, एक्‌भाग्‌मुखववष्कम्भ्‌के्‌सलये्‌होना्‌चादहये्‌।्‌सलङ्ग्‌के्‌ऊपरी्‌भाग्‌की्‌
चौड़ाई्‌भी्‌उसी्‌प्रकार्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌ववष्र्ु्‌एवं्‌वपतामह्‌के्‌भाग्‌ऋवष-सलङ्ग्‌के्‌अनुसार्‌होने्‌
चादहये्‌॥१०७-१०९॥

om
ललाि, बाल-चधद्र, मुख, ओष्ठ, नाससका, नेर, कर्ण, गण्ड्‌(कपोल)्‌सभी्‌के्‌ववषय्‌में ्‌जैसा्‌कहा्‌गया्‌है ,
वैसा्‌ही्‌होना्‌चादहये्‌।्‌शास्रज्ञ्‌को्‌इसे्‌मान्‌एवं्‌उधमान्‌(लम्बाई, चौड़ाई, ऊूँचाई)्‌के्‌प्रमार््‌से्‌
ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥११०-१११॥
चारो्‌मुखों्‌का्‌अलंकरन्‌अब्‌वर्र्णत्‌ककया्‌जा्‌रहा्‌है ्‌।्‌पूव्‌ण ददशा्‌का्‌मुख्‌तत्पुरुष्‌संज्ञक, तीन्‌
s.c
नेरों्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌न्स्मत्‌(मुस्कुराहि)्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌।्‌जिाजूि्‌चधद्र्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌कुङ्कुम्‌के्‌
समान्‌(रक्त्‌वर्ण्‌का)्‌होता्‌है ्‌।्‌ये्‌नक्रकुण्डल्‌(मकराकृनत्‌कुण्डल)्‌से्‌सुशोसभत्‌होते्‌है ्‌एवं्‌इनके्‌
नेर्‌कमल-पर्‌के्‌सदृश्‌होते्‌है ्‌।
इनका्‌दक्षक्षर््‌मुख्‌अघोर्‌संज्ञक्‌होता्‌है ्‌।्‌आूँखे्‌एवं्‌मुख्‌ससंह्‌के्‌समान्‌होते्‌है ्‌।्‌इनका्‌वर्ण्‌
ok
राजावतण्‌(लाजावतण)्‌के्‌समान्‌होता्‌है ्‌एवं्‌सपण्‌से्‌आवत
ृ ्‌एवं्‌जिायें्‌चधद्रमा्‌से्‌युक्त्‌होती्‌है ्‌।्‌
यह्‌मुख्‌दाढ़्‌से्‌युक्त, मोिी्‌न्जह्वा्‌से्‌युक्त, भूरी्‌दाढी-मूँछ
ू ों्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌तीन्‌नेरों्‌से्‌युक्त्‌
होता्‌है ्‌॥११४-११५॥
दे वता्‌का्‌पन्श्चम्‌मख
ु ्‌प्रसधन्‌रहता्‌है ्‌।्‌ये्‌रत्नों्‌एवं्‌कुण्डल्‌से्‌मन्ण्डत्‌होते्‌है ्‌।्‌बूँिी्‌जिा्‌सपण्‌
Bo

एवं्‌अिणचधद्र्‌से्‌यक्
ु त्‌होती्‌है ्‌।्‌मख
ु ्‌पर्
ू ्‌ण चधद्र्‌के्‌समान्‌होता्‌है ्‌।्‌इसे्‌सद्योजात्‌कहते्‌है ्‌।्‌
उत्तर्‌मख
ु ्‌बधिक
ू पष्ु प्‌के्‌समान्‌होता्‌है ्‌।्‌जिाजि
ू ्‌चधद्रमा्‌से्‌यक्
ु त्‌होता्‌है ्‌एवं्‌मस्तक्‌पर्‌
नतलक्‌होता्‌है ्‌।्‌यव
ु नतयों्‌के्‌आभरर्ों्‌से्‌यक्
ु त्‌दे वता्‌का्‌मख
ु ्‌िन्म्मल्‌(केशसज्जाववशेष)्‌से्‌
प्रकाशमान्‌रहता्‌है ्‌।्‌मख
ु सलङ्ग्‌एक, दो, तीन्‌या्‌चार्‌मख
ु ों्‌से्‌यक्
ु त्‌होता्‌है ्‌॥११६-११८॥
44

षण्मख

षण्मख
ु ्‌-्‌सभी्‌आभष
ू र्ोंसे्‌आभवू षत्‌षण्मख
ु ्‌का्‌सौधदयण्‌कंु कुम्‌के्‌रं ग्‌का्‌होता्‌है ्‌।्‌उनके्‌दादहने्‌
एवं्‌बाूँये्‌पीले्‌एवं्‌श्याम्‌वर्ण्‌की्‌गजा्‌एवं्‌वलली्‌संज्ञक्‌दे ववयाूँ्‌सभी्‌आभूषर्ों्‌से्‌आभूवषत्‌
ननसमणत्‌होती्‌है ्‌॥११९॥
ग्राम्‌आदद्‌वास्तुओं्‌के्‌मध्य्‌में ्‌एवं्‌चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌षण्मुख्‌की्‌मूनतण्‌प्रशस्त्‌होती्‌है ्‌।्‌वीधथयों्‌
के्‌अग्र्‌भाग्‌या्‌मध्य्‌भाग्‌में ्‌तथा्‌ईशान्‌कोर््‌में ्‌षण्मुख्‌वद्
ृ धि्‌प्रदान्‌करते्‌है ्‌।्‌भोग्‌के्‌सलये्‌
इनकी्‌स्थापना्‌पन्श्चम्‌में ्‌एवं्‌मोक्ष्‌के्‌सलये्‌मध्य्‌में ्‌करनी्‌चादहये्‌॥१२०-१२१॥
गणाथधप
गर्ाधिप्‌-्‌गर्ाधिप्‌गजमुख, एकदधत, समन्स्थत, तीन्‌नेरों्‌से्‌युक्त, लाल्‌वर्ण्‌के, चार्‌भुजाओं्‌
वाले, भूत्‌रूप, बड़े्‌उदर्‌वाले, सपण्‌के्‌यज्ञोपवीत्‌वाले्‌होते्‌है ्‌।्‌इनके्‌उरू्‌एवं्‌जानु्‌सघन्‌होते्‌है ्‌।्‌
ये्‌पद्मासन्‌पर्‌न्स्थत्‌होते्‌है ्‌।्‌इनका्‌वाम्‌पाद्‌शनयत्‌मद्र
ु ा्‌में ्‌एवं्‌दक्षक्षर््‌पैर्‌मड
ु ा्‌होता्‌है ्‌।्‌
इनकी्‌सूँड
ू ्‌बाूँयी्‌ओर्‌मड़
ु ी्‌होती्‌है ्‌॥१२२-१२३॥
दादहने्‌दोनों्‌हाथों्‌से्‌दाूँत्‌एवं्‌अंकुश्‌पकड़े्‌होते्‌है ्‌।्‌दोनों्‌वाम्‌हस्तों्‌में ्‌अक्षमाला्‌एवं्‌लड्डू्‌दे ना्‌
चादहये्‌।्‌(गर्ाधिप)्‌का्‌सशरोभाग्‌करन्ण्डका्‌(सशरोभूषर्)्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌होता्‌है ्‌एवं्‌वे्‌हार्‌आदद्‌
आभूषर्ों्‌से्‌आभूवषत्‌होते्‌है ्‌॥१२४-१२५॥
इस्‌प्रकार्‌गर्ाधिप्‌को्‌खड़ा्‌या्‌पद्मपीठ्‌पर्‌आसीन्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌नत्ृ य्‌करते्‌हुये्‌
इनकी्‌छः्‌या्‌चार्‌भुजायें्‌होती्‌है ्‌।्‌मूषक्‌इनका्‌वाहन्‌एवं्‌केतु्‌(ध्वज, पहचान)्‌होता्‌है ्‌॥१२६॥
सूया
सूय्‌ण -्‌सूय्‌ण का्‌बडा्‌रथ्‌एक्‌चक्र, सात्‌अश्वों्‌एवं्‌आगे्‌अरुर््‌(सूय्‌ण का्‌सारधथ)्‌से्‌युक्त्‌रहता्‌है ्‌
।्‌दो्‌हाथो्‌वाले, हाथ्‌में ्‌कमल-पुष्प्‌से्‌युक्त्‌(सूय्‌ण दे व्‌का)्‌वक्ष्‌कञ्चक
ु ्‌से्‌आच्छाददत्‌रहता्‌है ्‌।्‌

om
इनके्‌सुधदर्‌केश्‌अकुन्ञ्चत्‌(सीिे)्‌होते्‌है ्‌तथा्‌प्रभामण्डल्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌अथवा्‌ये्‌कोशवेष्िन्‌
(लम्बे्‌वस्र)्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌एवं्‌स्वर्ण्‌तथा्‌रत्नों्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌रहते्‌है ्‌।्‌उधहे ्‌मुकुि्‌से्‌एवं्‌
अधय्‌सभी्‌अलंकरर्ों्‌से्‌युक्त्‌करना्‌चादहये्‌॥१२७-१२८॥
सूय्‌ण को्‌एक्‌मुख्‌एवं्‌स्कधियुक्त्‌दो्‌बाहु्‌होते्‌है ्‌।्‌इधहे ्‌हाथ्‌में ्‌कमल्‌एवं्‌पुरुष्‌की्‌आकृनत्‌से्‌

पूजा्‌के्‌अनुकूल्‌हो्‌।्‌ससधदरू ्‌वर्ण्‌के्‌सूयम
s.c
युक्त्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इधहे ्‌अश्व्‌पर्‌आरूढ़्‌या्‌पद्म्‌पर्‌न्स्थत्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये, जो्‌
ण ण्डल्‌में ्‌श्याम्‌वर्ण्‌की्‌दे वी्‌उषा्‌एवं्‌सुवर्ण्‌वर्ण्‌की्‌
प्रत्यूषा्‌की्‌स्थापना्‌करनी्‌चादहये्‌।॥१२९-१३१॥
(सूय्‌ण की्‌प्रनतमा)्‌चार्‌भुजाओं्‌से्‌युक्त्‌होने्‌पर्‌दो्‌हाथों्‌में ्‌रक्त्‌कमल्‌होता्‌है ्‌।्‌अधय्‌दो्‌हाथ्‌
ok
अभय्‌एवं्‌वरद्‌मुद्रा्‌में ्‌होते्‌है ्‌।्‌उनका्‌सारधथ्‌अरुर््‌दो्‌हाथो्‌से्‌युक्त्‌होता्‌है ्‌एवं्‌वह्‌रथ्‌पर्‌
न्स्थत्‌होता्‌है ्‌॥१३२॥
सम्पूर््‌ण लोक्‌के्‌एकमार्‌जीवात्मा्‌सूयद
ण े व्‌सदा्‌ही्‌हीन्‌शरीर्‌(सम्पूर््‌ण शरीर)्‌वाले्‌होते्‌है ्‌।्‌ददन्‌
के्‌स्वामी्‌सय
ू ्‌ण की्‌स्थापना्‌करनी्‌चादहये; क्योंकक्‌यही्‌ब्रह्मा, ववष्र््‌ु एवं्‌सशव्‌आदद्‌दे व्‌है ्‌।्‌इनके्‌
Bo

बाूँये्‌एवं्‌दादहने्‌पाश्वण्‌में ्‌दे वी्‌प्रभा्‌एवं्‌सधध्या्‌होती्‌है ्‌।्‌उनके्‌चारो्‌ओर्‌पधद्रह्‌आवरर्ों्‌


(पंन्क्तयों)्‌में ्‌ग्रहों्‌एवं्‌अधय्‌पररवार्‌को्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌आगम्‌ग्रधथों्‌में ्‌इनके्‌ननत्य्‌
पज
ू न्‌एवं्‌उत्सवपज
ू न्‌की्‌ववधि्‌वर्र्णत्‌है ्‌।्‌इनका्‌ध्वज्‌एवं्‌वाहन्‌ससंह्‌ही्‌कहा्‌गया्‌है ्‌॥१३३-
१३५॥
44

ददक्पालका
इन्द्र
इधद्र्‌-्‌दे वों्‌के्‌राजा्‌शचीपनत्‌इधद्र्‌हाथ्‌में ्‌वज्र्‌िारर््‌ककये्‌हुये; ससंह्‌के्‌समान्‌स्कधि्‌वाले;
ववशाल्‌नेरो्‌वाले; ककरीि, कुण्डल, हार्‌एवं्‌केयूर्‌िारर््‌ककये्‌हुये; गज्‌वाहन्‌वाले; दो्‌भुजाओं्‌वाले;
श्याम्‌वर्ण्‌वाले; रक्त्‌वर्ण्‌के्‌वस्र्‌िारर््‌ककये्‌हुये; सुखी; ललाि, वक्षःस्थल्‌एवं्‌पैरों्‌में ्‌सभी्‌
आभूषर््‌िारर््‌ककये्‌हुये; ववशाल्‌नेरों्‌वाले्‌तथा्‌चौड़ी्‌ग्रीवा्‌वाले्‌होते्‌है ्‌॥१३६-१३८॥
अल्ग्न
अन्ग्न-्‌अन्ग्नदे व्‌का्‌स्वरूप्‌वद्
ृ ि्‌व्यन्क्त्‌के्‌समान्‌होता्‌है ्‌।्‌ये्‌अिणचधद्राकार्‌आसन्‌पर्‌न्स्थत्‌
रहते्‌है ्‌।्‌इनकी्‌ज्योनत्‌प्रकाशमान्‌सुवर्ण्‌के्‌सदृश्‌होती्‌है ्‌।्‌इनकी्‌आूँखे्‌एवं्‌भौंहें ्‌वपङ्ग्‌(भूरे)्‌
रं ग्‌की्‌होती्‌है ्‌।्‌इनकी्‌दाढ़ी्‌सोने्‌की्‌कूँू ची्‌के्‌समान्‌होती्‌है ्‌एवं्‌इसी्‌प्रकार्‌इनके्‌केश्‌होते्‌है ्‌
।्‌इनका्‌वस्र्‌उददत्‌होते्‌हुये्‌सय
ू ्‌ण के्‌सदृश्‌होता्‌है ्‌एवं्‌यज्ञोपवीत्‌भी्‌उसी्‌प्रकार्‌होता्‌है ्‌॥१३९-
१४०॥
(अन्ग्नदे व)्‌दादहने्‌हाथ्‌में ्‌अक्षमाला्‌एवं्‌बाूँये्‌हाथ्‌में ्‌करक्‌(समट्िी्‌का्‌पार)्‌िारर््‌ककये्‌रहते्‌है ्‌
।्‌ये्‌सात्‌अस्र-शस्रों्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌इनकी्‌जिा्‌एवं्‌दाढ़ी्‌से्‌सात्‌प्रकार्‌की्‌ककरर्े्‌प्रकासशत्‌
होती्‌रहती्‌है ्‌।्‌इनकी्‌माला्‌से्‌प्रज्ज्वसलत्‌ज्वाला्‌ननकलती्‌रहती्‌है ्‌।्‌इनके्‌पाश्वण्‌में ्‌अंशु-
मधडल्‌ननसमणत्‌रहता्‌है ्‌॥१४१॥
(अन्ग्नदे व)्‌मेष्‌पर्‌सवार्‌एवं्‌कुण्ड्‌में ्‌न्स्थत्‌रहते्‌है ्‌।्‌ये्‌योग-पट्ि्‌से्‌सलपिे ्‌होते्‌है ्‌।्‌इनक्‌
एदादहने्‌रत्नकुण्डल्‌से्‌ववभूवषत्‌स्वाहा्‌ननसमणत्‌होती्‌है ्‌।्‌वपङ्ग्‌वर्ण्‌के्‌आभरर्ों्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌
पुण्य्‌अन्ग्न्‌सभी्‌याजों्‌के्‌अनुकूल्‌होते्‌है ्‌॥१४२-१४३॥
यम

om
यम्‌-्‌(यमराज)्‌हाथ्‌में ्‌दण्ड्‌िारर््‌ककये्‌हुये, (दस
ू रे ्‌हाथ्‌में )्‌पाश्‌िारर््‌ककये्‌हुये्‌एवं्‌जलती्‌
हुई्‌अन्ग्न्‌के्‌समान्‌नेरों्‌वाले्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌बड़े्‌भैंसे्‌पर्‌सवार्‌होते्‌है ्‌एवं्‌इनका्‌शरीर्‌नीले्‌
अञ्जन्‌के्‌समान्‌प्रकाशमान्‌रहता्‌है ्‌॥१४४॥
यम्‌के्‌दोनों्‌पाश्वों्‌में ्‌उनके्‌ही्‌समान्‌सहायक्‌पुरुष्‌होते्‌है ्‌।्‌उनका्‌वक्षःस्थल्‌ददव्य्‌तथा्‌
ववस्तत
s.c
ृ ्‌होता्‌है ्‌एवं्‌वे्‌शन्क्तशाली्‌संहारो्‌(अस्रों)्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌वे्‌द्वार्‌पर्‌खड़े्‌होते्‌है ,
क्रोियुक्त्‌होते्‌है ्‌एवं्‌सम्पूर््‌ण लोकों्‌को्‌भयभीत्‌करते्‌है ्‌।्‌(यम्‌के)्‌दादहने्‌एवं्‌बाूँये्‌पाश्वण्‌में ्‌
धचरगुप्त्‌एवं्‌कसल्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌दोनो्‌कृष्र््‌एवं्‌श्याम्‌(गहरे ्‌रं ग)्‌के्‌होते्‌है , लाल्‌वस्र्‌िारर््‌
ककये्‌होते्‌है ्‌तथा्‌साविान्‌मुद्रा्‌में ्‌होते्‌है ्‌॥१४५-१४६॥
ok
मदहष्‌ध्वज्‌एवं्‌वाहन्‌वाले, आसीन्‌यम्‌के्‌पीठ्‌के्‌पाश्वण्‌में ्‌उग्र्‌तेज्‌वाले्‌मत्ृ यु्‌एवं्‌सदहता्‌
न्स्थत्‌होते्‌है ्‌।्‌उनके्‌दोनों्‌पाश्वो्‌में ्‌नील्‌वर्ण्‌एवं्‌रक्त्‌वर्ण्‌की्‌दो्‌चामरिाररर्ी्‌न्स्रयाूँ्‌होती्‌है ्‌
।्‌बाूँये्‌एवं्‌दक्षक्षर््‌पाश्वण्‌में ्‌िमण्‌एवं्‌अिमण्‌होते्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌यम्‌का्‌वर्णन्‌मेरे्‌(मय्‌के)्‌
द्वारा्‌ककया्‌गया्‌॥१४७-१४८॥
Bo

ननऋनत
ननऋनत्‌-्‌ननऋनत्‌ववशाल्‌नेर्‌वाले, हाथ्‌में ्‌खड््‌ग्‌सलये्‌हुये, बड़ी्‌भज
ु ाओं्‌वाले, पीले्‌वस्रों्‌वाले,
शव्‌पर्‌आरूढ, नीले्‌रं ग्‌के, अत्यधत्‌बलशाली, सभी्‌अलंकारों्‌से्‌यक्
ु त, सहायकरदहतः्‌ककधत्‌ु संसार्‌
के्‌स्वामी्‌है ्‌॥१४९-१५०॥
44

िरुण
वरुर््‌-्‌वरुर्दे व्‌शङ्ख्‌एवं्‌कुधद्‌के्‌पष्ु प्‌के्‌समान्‌उज्ज्वल, हाथ्‌में ्‌पाश्‌सलये, अत्यधत्‌
शन्क्तशाली्‌है ्‌।्‌हार, केयरू ्‌एवं्‌सुधदर्‌कुण्डलों्‌से्‌सुसन्ज्जत, पीला्‌वस्र्‌िारर्, अतुलनीय, सोने्‌के्‌
वर्ण्‌वाले्‌एवं्‌सभी्‌को्‌प्रसधनता्‌दे ने्‌वाले्‌है ्‌।्‌ये्‌आसीन्‌मुद्रा्‌में ्‌या्‌मकर्‌पर्‌खड़े्‌रहते्‌है ्‌
॥१५१-१५२॥
िायु
वायु्‌-्‌वायुदेव्‌हाथ्‌में ्‌ध्वज्‌सलये, अत्यधत्‌बलशाली, ताूँब्‌े के्‌समान्‌नेर्‌वाले, िम
ू ्‌के्‌समान्‌वर्ण्‌
वाले, मुड़ी्‌भौहों्‌वाले, ववधचर्‌वर्ो्‌के्‌वस्र्‌वाले्‌एवं्‌आभूषर्ों्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌होते्‌है ्‌।्‌इधहे ्‌मग
ृ ्‌पर्‌
आरूढ़्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥१५३॥
कुबेर
कुबेर्‌-्‌बद्
ु धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌कुबेर्‌की्‌प्रनतमा्‌को्‌इस्‌प्रकार्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌वे्‌सभी्‌
यक्षों्‌के्‌स्वामी्‌, मक
ु ु ि्‌आदद्‌से्‌सश
ु ोसभत, तप्त्‌सव
ु र्ण्‌के्‌समान्‌वर्ण्‌वाले, वर्‌प्रदान्‌करने्‌वाले्‌
तथा्‌अभय्‌प्रदान्‌करने्‌वाले्‌हाथों्‌से्‌यक्
ु त्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌मेष्‌पर्‌आरूढ़, हाथ्‌में ्‌गदा्‌सलये्‌दौ्‌पैर्‌
एवं्‌दो्‌हाथों्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌नर्‌पर्‌आरूढ़्‌कुबेर्‌शङ्ख्‌एवं्‌पद्मननधियों्‌को्‌िारर््‌करते्‌है ्‌।्‌
इधहे ्‌सभी्‌आभूषर्ों्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌दे वी्‌के्‌साथ्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥१५४-१५६॥
चन्द्र
चधद्र्‌-्‌चधद्रमा्‌ससंहासन्‌पर्‌आसीन्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌कुधद्‌एवं्‌शङ्ग्‌के्‌समान्‌श्वेत्‌वर्ण्‌के्‌होते्‌।्‌
(चधद्रमा)्‌प्रभामण्डल्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌तथा्‌दो्‌भुजाओं्‌एवं्‌श्वेत्‌वस्र्‌िारर््‌ककये्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌
आसीन्‌या्‌खड़े्‌हो्‌सकते्‌है ्‌।्‌उनके्‌प्रकाशमान्‌हाथ्‌में ्‌कुमुदपुष्प्‌होता्‌है ्‌।्‌(चधद्रमा्‌का)्‌
यज्ञोपवीत्‌सुवर्णननसमणत्‌होता्‌है ्‌।्‌सोम्‌सौम्य्‌एवं्‌घिते-बढ़ते्‌रहते्‌है ्‌।्‌ये्‌श्वेत्‌माला्‌एवं्‌वस्र्‌

om
से्‌युक्त, सोने्‌के्‌समान्‌एवं्‌लाल्‌नेरों्‌वाले्‌होते्‌है ्‌॥१५७-१५८॥
रे वती्‌एवं्‌रोदहर्ी्‌िाधय्‌के्‌अंकुर्‌से्‌युक्त्‌होती्‌है ्‌।्‌इनके्‌नेर्‌कमलपुष्प्‌के्‌समान्‌प्रकाशमान्‌
होते्‌है ्‌।्‌ये्‌दोनो्‌पववर्‌तथा्‌कृष्र््‌वस्र्‌िारर््‌करती्‌है ्‌।्‌पन्श्चम्‌ददशा्‌में ्‌हाथ्‌में ्‌चामर-व्यजन्‌
िारर््‌ककये्‌ननशा्‌एवं्‌ज्योत्सना्‌होती्‌है ्‌।्‌ननशा्‌चधद्रमा्‌की्‌गौरी्‌(पत्नी)्‌है ्‌एवं्‌ज्योत्सना्‌
मानवों्‌की्‌प्रकाश्‌होती्‌है ्‌॥१५९-१६०॥
ईिान
ईशान्‌-्‌ईशान्‌वष
s.c
ृ ्‌पर्‌सवार, अत्यधत्‌तेजस्वी, श्वेत्‌वर्ण्‌के्‌एवं्‌श्वेत्‌नेरों्‌वाले्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌हाथ्‌
में ्‌बरशूल्‌सलये, संसार्‌के्‌स्वामी, तीन्‌नेरों्‌वाले्‌एवं्‌लोक्‌का्‌कलयार््‌करने्‌वाले्‌होते्‌है ्‌॥१६१॥
ok
काम
कामदे व्‌-्‌कामदे व्‌सोने्‌के्‌समान, अच्छी्‌प्रकार्‌से्‌सभी्‌आभरर्ों्‌से्‌सुसन्ज्जत, दो्‌बाहुओं्‌वाले,
सुधदर्‌आकृनत्‌वाले, सौम्य्‌एवं्‌नवयुवा्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌पीठ्‌पर्‌आसीन्‌या्‌रथ्‌पर्‌आसीन्‌होते्‌है ्‌
एवं्‌सम्पर्
ू ्‌ण लोकों्‌द्वारा्‌पन्ू जत्‌होते्‌है ्‌॥१६२-१६३॥
Bo

है म, मद, राग्‌एवं्‌वसधत्‌उनके्‌साथी्‌है ्‌।्‌तापनी, दादहनी, सवणमोदहनी, ववश्वमददण नी्‌एवं्‌मारर्ी्‌


कासमनी्‌के्‌दाूँत्‌-्‌ये्‌उनके्‌पाूँच्‌शर्‌है ्‌।्‌ईख्‌से्‌ननसमणत्‌िनष
ु ्‌एवं्‌पञ्चशर्‌पन्श्चम्‌में ्‌वर्र्णत्‌है ्‌
।्‌उनके्‌दादहने्‌भाग्‌में ्‌रनत्‌होती्‌है ्‌।्‌इनकी्‌शोभा्‌श्याम्‌वर्ण्‌की्‌होती्‌है ्‌।्‌ये्‌सभी्‌आभष
ू र्ों्‌से्‌
आभवू षत्‌तथा्‌सध
ु दर्‌बड़े्‌केशों्‌से्‌प्रकाशमान्‌होती्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌काम्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌है ्‌
44

।्‌इनका्‌ध्वज्‌मकर्‌होता्‌है ्‌॥१६४-१६६॥
अल्श्िनी
दोनों्‌अन्श्वनीकुमार्‌-्‌(दोनों्‌अन्श्वनीकुमार)्‌अश्व-रूप्‌वाले, ससंहासन्‌पर्‌बैठे हुये, दाड़डमी्‌पुष्प्‌के्‌
समान्‌वर्ण्‌वाले, अपने्‌कधिों्‌पर्‌यज्ञोपवीत्‌िारर््‌ककये्‌रहते्‌है ्‌।्‌ये्‌दोनों्‌धचककत्सक्‌होते्‌है ्‌एवं्‌
दो्‌न्स्रयाूँ्‌चमर्‌िारर््‌ककये्‌होती्‌है ्‌।्‌(उन्‌न्स्रयों्‌में ्‌एक)्‌मत
ृ ्‌सञ्जीवनी्‌पीत्‌वर्ण्‌की्‌होती्‌है ्‌
(तथा्‌दस
ू री)्‌ववशलयकरर्ी्‌पीछे ्‌लाल्‌रं ग्‌की्‌होती्‌है ्‌।्‌दो्‌न्स्रयाूँ्‌पीत्‌एवं्‌वपङ्गल्‌
(लासलमायुक्त)्‌वर्ण्‌की्‌होती्‌है ्‌।्‌बाूँयी्‌ओर्‌िधवधतरर्‌एवं्‌आरेय्‌रहते्‌है ्‌।्‌ये्‌दोनों्‌पीत्‌एवं्‌
रक्त्‌वर्ण्‌के्‌एवं्‌कृष्र््‌वस्र्‌िारर््‌ककये्‌रहते्‌है्‌॥१६८-१७०॥
िसि
वसद
ु े वगर््‌-्‌(वस्‌ु दे वगर्)्‌हाथ्‌में ्‌खड््‌ग्‌एवं्‌खेिक्‌िारर््‌ककये, सभी्‌आभष
ू र्ों्‌से्‌सस
ु न्ज्जत, दो्‌
भज
ु ाओं्‌वाले, रक्त्‌वर्ण्‌के, पीत्‌वस्रों्‌से्‌यक्
ु त्‌एवं्‌पववर्‌होते्‌है ्‌।्‌बैठे्‌हुये्‌खड़ी्‌मद्र
ु ा्‌में ्‌ये्‌आठों्‌
वस्‌ु भयानक्‌होते्‌है ्‌।्‌िर, ध्रव
ु , सोम, आप, अनल, अननल, प्रत्यष
ू ्‌एवं्‌प्रभाव-्‌ये्‌आठ्‌वस्‌ु कहे ्‌गये्‌
है ्‌॥१७१-१७२॥
मरु्गणा
मरुद््‌गर््‌-्‌(मरुतों्‌के)्‌केश्‌जूि्‌में ्‌आबद्ि्‌होते्‌है , न्जधहे ्‌सुधदर्‌न्स्रयाूँ्‌अपने्‌स्तनों्‌पर्‌लिकाती्‌
है ्‌।्‌सभी्‌ददव्य्‌पुरुष्‌िारर््‌करते्‌है ्‌तथा्‌सभी्‌उत्तम्‌दक
ु ू ल्‌वस्र्‌िारर््‌करते्‌है ्‌।्‌आठों्‌
मरुद््‌गर््‌सभी्‌यज्ञो्‌के्‌योग्य्‌होते्‌है ्‌॥१७३-१७४॥
रुद्र्‌वि्येश्िर
रुद्र्‌एवं्‌ववद्येश्वर्‌-्‌रुद्र्‌दे वगर््‌रुद्रान्ग्न्‌(भयानक्‌अन्ग्न)्‌के्‌समान्‌होते्‌है ्‌।्‌(ववद्येश्वर)्‌नील्‌

om
लोदहत, जीमूत्‌(बादल)्‌के्‌वर्ण्‌के, कंु कुम्‌(लाल)्‌वर्ण्‌के्‌तथा्‌कृष्र््‌वर्ण्‌के्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌चतुभज
ुण ,
तीन्‌नेरों्‌वाले, िङ्क्‌शूल्‌एवं्‌जिािारी्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌वरद्‌एवं्‌अभय्‌मुद्रा्‌में ्‌हाथ्‌वाले, क्षौम्‌वस्र्‌
िारर््‌ककये्‌हुये्‌तथा्‌पववर्‌होते्‌है ्‌॥१७५-१७६॥
सभी्‌यज्ञो्‌से्‌युक्त्‌आठ्‌ववद्येश्वर्‌अनधत, सूक्ष्म, सशवोत्कृष्ि, एकनेरक, एकरुद्र, बरमूनतण, श्रीखण्ड्‌
तथा्‌सशकन्ण्डक्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌॥१७७॥
क्षेत्रपाल
s.c
क्षेरपाल्‌-्‌(क्षेरपाल)्‌तामस्‌रूप्‌वाले्‌तथा्‌प्रलयकालीन्‌मेघ्‌के्‌समान्‌कृष्र््‌वर्ण्‌वाले्‌होते्‌है ्‌।्‌
सान्त्त्वक्‌(रूप्‌में )्‌दो्‌या्‌चार्‌भुजाओं्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌राजस्‌(रूप्‌में )्‌छः्‌भुजाओं्‌एवं्‌तामस्‌(रूप्‌
ok
में )्‌आठ्‌भुजाओं्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌गोचर्‌भूसम्‌में ्‌उनके्‌सलये्‌उधचत्‌स्थान्‌होता्‌है ्‌।्‌दो्‌भुजाओं्‌
में ्‌कपाल्‌तथा्‌शूल्‌एवं्‌चार्‌भुजाओं्‌में ्‌खट््‌वांग्‌एवं्‌परशु्‌होता्‌है ्‌।्‌दो्‌भुजायें्‌वरद्‌एवं्‌अभय्‌
मुद्रा्‌में ्‌होती्‌है ्‌॥१७८-१७९॥
(छः्‌हाथों्‌में )्‌दादहने्‌हाथो्‌में ्‌शल
ू , असस्‌एवं्‌घण्िा्‌होता्‌है ्‌तथा्‌वाम्‌हस्तों्‌में ्‌खेिक, कपाल्‌एवं्‌
Bo

नागपाश्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌॥१८०॥


आठ्‌हाथ्‌होने्‌पर्‌पव
ू ोक्त्‌शस्रों्‌के्‌साथ्‌िनष
ु ्‌एवं्‌बार््‌होते्‌है ्‌।्‌रक्त्‌वर्ण्‌के्‌गर्
ु ों्‌से्‌यक्
ु त्‌
(राजस्‌रूप्‌में )्‌इनके्‌केश्‌ऊपर्‌उठे ्‌हुये्‌एवं्‌लहराते्‌रहते्‌है ्‌।्‌भौहें ्‌मड़
ु ी्‌होती्‌है , तीन्‌नेर्‌तथा्‌
दो्‌भयानक्‌दाूँतों्‌से्‌यक्
ु त्‌(क्षेरपाल)्‌होते्‌है ्‌।्‌॥१८१-१८२॥
44

(क्षेरपाल)्‌मागण्‌के्‌अधत्‌में ्‌गर्ों्‌के्‌संरक्षक, बालरूप्‌तथा्‌कुत्ते्‌पर्‌सवार्‌होते्‌है ्‌।्‌इनकी्‌स्थापना्‌


ग्राम्‌आदद्‌वास्तक्ष
ु ेरों्‌के्‌बाहर, द्वार्‌पर, वन्‌में , पवणत्‌पर्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌इनकी्‌ददशा्‌ईशान्‌के्‌
पूव्‌ण भाग्‌में ्‌पजणधय्‌पर्‌एवं्‌ददनत्‌के्‌पद्‌पर्‌क्रमशः्‌होनी्‌चादहये्‌।्‌पद्मासन्‌पर्‌आसीन्‌
(क्षेरपाल)्‌सभी्‌इच्छाओं्‌को्‌पूर््‌ण करते्‌है ्‌।्‌छः्‌या्‌चार्‌भुजाओं्‌से्‌युक्त्‌ये्‌कुत्तों, कुक्कुिों्‌एवं्‌
अधय्‌जीवों्‌द्वारा्‌सेववत्‌होते्‌है ्‌तथा्‌ससद्ि्‌एवं्‌योधगयों्‌द्वारा्‌नघरे ्‌होते्‌है ्‌॥१८३-१८५॥
चण्डेश्िर
चण्डेश्वर्‌-्‌चण्डेश्वर्‌श्वेत्‌वर्ण्‌समधश्रत्‌सुधदर्‌लाल्‌रं ग्‌की्‌शोभा्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌इनकी्‌दो्‌
भुजायें्‌होती्‌है ्‌।्‌इनके्‌केश्‌परों्‌से्‌आच्छाददत्‌होते्‌है ्‌तथा्‌ये्‌शंख्‌एवं्‌पर्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌
(चण्डेश्वर)्‌यज्ञोपवीत्‌िारर््‌ककये्‌हुये, श्वेत्‌वर्ण्‌की्‌माला्‌एवं्‌वस्र्‌पहने्‌हुये्‌पववर्‌होते्‌है ्‌।्‌
इनके्‌हाथ्‌ह्रदय्‌के्‌पास्‌जुड़्‌े होते्‌है ्‌।्‌इनकी्‌भुजाओं्‌में ्‌िङ्क्‌(परशु)्‌होता्‌है ्‌।्‌ये्‌पुष्पमालाओं्‌
से्‌सस
ु न्ज्जत, अिणचधद्राकार्‌आसन्‌पर्‌आसीन्‌होते्‌है ्‌।्‌सभी्‌आभष
ू र्ों्‌से्‌सस
ु न्ज्जत, जिािारी्‌या्‌
केशबधि्‌से्‌यक्
ु त्‌(चण्डेश्वर)्‌होते्‌है ्‌॥१८६-१८८॥
आददत्या
आददत्यगर््‌-्‌सभी्‌बारह्‌भास्कर्‌दो्‌भुजाओं्‌वाले, हाथों्‌में ्‌कमलपुष्प्‌सलये, लाल्‌पद्मासन्‌पर्‌
न्स्थत, रत्नकुण्डल्‌से्‌युक्त, सभी्‌आभूषर्ों्‌से्‌आभूवषत्‌एवं्‌लाल्‌वस्र्‌िारर््‌ककये्‌रहते्‌है ्‌।्‌
(बारह्‌आददत्य्‌इस्‌प्रकार्‌है -)्‌अयणमा, समर, वरुर्ांश, भग, इधद्र, वववस्वान, पूषा, पजणधय, त्वष्िा, ववष्र्ु,
अजघधय्‌तथा्‌जघधयज्‌॥१८९-१९१॥
सततषाय
सप्तवषणगर््‌-्‌सप्तवषणगर््‌उपदे श्‌दे ने्‌की्‌मुद्रा्‌में ्‌मुख्‌एवं्‌हाथो्‌वाले, जिाजूि्‌से्‌युक्त, पीत्‌वर्ण्‌
के्‌तथा्‌अनेक्‌वर्ों्‌के्‌वस्र्‌िारर््‌ककये्‌हुये्‌होते्‌है ्‌।्‌(अथवा)्‌ये्‌दो्‌भुजाओं्‌वाले, वपङ्गनेरों्‌

om
(ललाईयुक्त्‌नेरों)्‌वाले, पीत्‌वर्ण्‌के, अत्यधत्‌वद्
ृ ि, रक्त्‌वर्ण्‌के्‌वस्र्‌पहने्‌हुये, केशभार्‌(जिा-
जूि)्‌को्‌िारर््‌ककये्‌एवं्‌ववसभधन्‌प्रकार्‌के्‌आभूषर्ों्‌से्‌आभूवषत्‌होते्‌है ्‌॥१९२-१९३॥
सततरोदहण्य
सात्‌रोदहर्ी्‌-्‌सप्त्‌रोदहर्ीगर््‌सुधदर्‌रूप्‌वाली, सोने्‌के्‌समान्‌वर्ण्‌वाली, नागों्‌से्‌आभूवषत,

गरुड
s.c
श्वेत्‌वस्र्‌िारर््‌की्‌हुई्‌आसीन्‌या्‌खड़ी्‌मुद्रा्‌में ्‌होती्‌है ्‌॥१९४॥

गरुड्‌-्‌ताक्ष्यण्‌(गरुड)्‌गोल्‌रक्त्‌वर्ण्‌के्‌नेरों्‌से्‌युक्त, पीत्‌वर्ण्‌के, अत्यधत्‌बलशाली, दो्‌भुजाओं्‌


वाले, अञ्जसलबद्ि्‌अथवा्‌थोडी्‌उठी्‌जंघाओं्‌पर्‌हाथ्‌दिकाये्‌हुये, पाूँच्‌वर्ण्‌वाले्‌कञ्चक
ु ्‌िारर््‌
ok
ककये्‌हुये, सीसननसमणत्‌पक्षों्‌से्‌युक्त, दाूँतो्‌से्‌यक्
ु त, श्याम्‌वर्ण्‌की्‌नाससका्‌वाले, करण्ड्‌एवं्‌मुकुि्‌
से्‌प्रकाशमान,नागों्‌के्‌आभूषर्ों्‌से्‌युक्त, कानों्‌में ्‌पीत्‌वर्ण्‌के्‌परों्‌को्‌िारर््‌ककये्‌हुये, लाल्‌
वस्र्‌पहने्‌हुये, सपों्‌के्‌शर्‌ु एवं्‌ववष्र्ुवाहन्‌होते्‌है ्‌॥१९५-१९७॥
शास्ता्‌-्‌मोदहनी्‌के्‌पर
ु ्‌शास्ता्‌दो्‌भज
ु ाओं्‌वाले, श्याम्‌वर्ण्‌के, पीठ्‌पर्‌न्स्थत, (बाूँये)्‌पैर्‌को्‌मोड्‌
Bo

कर्‌दादहना्‌पैर्‌लिकाये्‌रहते्‌है ्‌।्‌इनकी्‌वाम्‌भज
ु ा्‌गज्‌के्‌सूँड
ू ्‌के्‌समान्‌होती्‌है ्‌तथा्‌घि
ु ने्‌एवं्‌
ऊरु्‌के्‌बाहर्‌(पीठासन्‌पर्‌दिकी)्‌रहती्‌है ्‌।्‌वे्‌गोलाई्‌वाले्‌अथवा्‌िे ड़्‌े दण्ड्‌को्‌(हाथों्‌में )्‌िारर््‌
ककये्‌रहते्‌है ्‌।्‌इनके्‌कोमल्‌काले्‌घूँघ
ु राले्‌केश्‌फैले्‌रहते्‌है ्‌॥१९८-२००॥
ये्‌वाहन्‌एवं्‌ध्वज्‌(दोनों्‌में )्‌गज्‌से्‌यक्
ु त, हार्‌आदद्‌से्‌अलंकृत्‌होते्‌है ्‌।्‌अथवा्‌जब्‌ये्‌चार्‌
44

भज
ु ाओं्‌एवं्‌तीन्‌नेरों्‌वाले्‌होते्‌है , तब्‌उनका्‌ध्वज्‌सवणर्‌कुक्कुि्‌(मग
ु ाण)्‌होता्‌है ्‌॥२०१॥
(शास्ता)्‌ज्ञानी, योगासन्‌मद्र
ु ा्‌में ्‌आसीन, सदा्‌अध्ययन्‌करने्‌वाले, पववर्‌दोनों्‌कधिों्‌पर्‌
यज्ञोपवीत्‌िारर््‌ककये्‌हुये, युवा, वीरासन्‌से्‌युक्त, उललासयुक्त, गीत-भाव्‌वाले, दे व-भाव्‌वाले्‌तथा्‌
सुखासन्‌में ्‌न्स्थत्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌वाम्‌ऊरु्‌के्‌ऊपर्‌दादहना्‌पैर्‌दिकाये्‌न्स्थत्‌होते्‌है ्‌॥२०२-२०३॥
(शास्ता)्‌नौ्‌शन्क्तयों्‌से्‌तथा्‌चौसठ्‌योधगननयों्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌पूर्ाण्‌एवं्‌पुष्कला्‌दे ववयाूँ्‌उनके्‌
वाम्‌एवं्‌दक्षक्षर््‌भाग्‌में ्‌होती्‌है ्‌।्‌इनका्‌वर्ण्‌कृष्र््‌एवं्‌सुवर्ण्‌के्‌समान्‌होता्‌है ्‌।्‌दोनों्‌
सौगधध्य्‌पुष्प्‌सलये, सभी्‌अलंकारों्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌एवं्‌पीत्‌तथा्‌श्वेत्‌वस्र्‌िारर््‌ककये्‌रहती्‌है ्‌
॥२०४-२०५॥
इनके्‌वाम्‌हस्त्‌में ्‌मि्‌ु होता्‌है ्‌।्‌ये्‌मि्‌ु के्‌समान्‌शोभा्‌वाले, दो्‌भुजाओं्‌वाले, मांसल्‌शरीर्‌
वाले, र्खले्‌मुख्‌वाले्‌एवं्‌लम्बे्‌उदर्‌वाले्‌होते्‌है ्‌।्‌इनके्‌वाम्‌हस्त्‌में ्‌शीि-ु पार्‌(मिु-पार)्‌एवं्‌
दादहने्‌हाथ्‌में ्‌दण्ड्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इनके्‌द्वारपाल्‌शन्क्त्‌िारर््‌करने्‌वाले, दण्ड्‌एवं्‌
लांगल्‌से्‌यक्
ु त्‌होते्‌है ्‌॥२०६-२०७॥
दे वों्‌के्‌वप्रय्‌शास्ता्‌को्‌वर्ाणधतर्‌(छोिी्‌जानत्‌के)्‌आश्रमस्थान्‌में , वेश्या्‌के्‌आवास्‌में , दग
ु म
ण ्‌में ,
ननगम्‌में , खवणि्‌में ्‌एवं्‌खेि्‌में ्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌ग्राम्‌आदद्‌वास्तुओं्‌के्‌मध्य्‌में , बाहर,
दक्षक्षर््‌द्वार्‌पर्‌कलयार्ेच्छुओं्‌को्‌दे वभावी्‌एवं्‌ज्ञानभावी्‌(शास्ता)्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌
नगर्‌एवं्‌पत्तन्‌में ्‌गीतभावी्‌की्‌स्थापना्‌करनी्‌चादहये्‌॥२०८-२१०॥
मातक
ृ ा
मातक
ृ ायें्‌-्‌अब्‌मै्‌(मय)्‌मातक
ृ ाओं्‌के्‌लक्षर्, स्थापन्‌एवं्‌स्थान्‌के्‌ववषय्‌में ्‌कहता्‌हूूँ्‌।्‌ये्‌
ब्राह्मी, माहे श्वरी, कौमारी, वैष्र्वी, वाराही, इधद्रार्ी्‌तथा्‌काली्‌है ्‌।्‌इनके्‌दक्षक्षर््‌एवं्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌
वीरभद्र्‌एवं्‌ववनायक्‌रहते्‌है ्‌॥२११-२१२॥

om
िीरभद्र
वीरभद्र्‌-्‌वीरभद्र्‌वष
ृ ्‌पर्‌आरूढ, हाथ्‌में ्‌शूल्‌सलये, गदा्‌िारर््‌ककये, हाथ्‌में ्‌वीर्ा्‌सलये्‌अथवा्‌
(नीचे्‌के्‌हाथ)्‌वरद्‌एवं्‌अभय्‌मुद्रा्‌में ्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌चार्‌भुजाओं्‌एवं्‌तीन्‌नेरों्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌
ये्‌जिा्‌िारर््‌ककये्‌हुये्‌एवं्‌जिा्‌में ्‌चधद्रमा्‌िारर््‌ककये्‌होते्‌है ्‌।्‌सभी्‌आभूषर्ों्‌से्‌युक्त, श्वेत्‌
वर्ण्‌के्‌एवं्‌वष
s.c
ृ ध्वज्‌वाले्‌(वीरभद्र)्‌पद्मासन्‌से्‌युक्त्‌दे वता्‌विवक्ष
लोकों्‌के्‌स्वामी, कलयार््‌करने्‌वाले्‌(लोकेश, शंकर)्‌शम्भु्‌मातक
॥२१३-२१५॥
ृ ्‌का्‌आश्रय्‌सलये्‌होते्‌है ्‌।्‌
ृ ाओं्‌के्‌आगे्‌न्स्थत्‌होते्‌है ्‌

ब्रह्माणी
ok
ब्रह्मार्ी्‌-्‌ब्रह्मार्ी्‌को्‌ब्रह्मा्‌के्‌समान्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌ये्‌चार्‌मुखों्‌वाली; ववशाल्‌नेरो्‌
वाली; तप्त्‌सुवर्ण्‌के्‌समान्‌वर्ण्‌वाली; वरद्‌मुद्रा, अभयमुद्रा, शूल्‌तथा्‌अक्षमाला्‌से्‌युक्त्‌चार्‌
भुजाओं्‌वाली; रक्तकमल्‌के्‌आसन्‌पर्‌आसीन; वाहन्‌एवं्‌ध्वज्‌में ्‌हं स्‌से्‌युक्त्‌तथा्‌व्यािचमण्‌से्‌
यक्
ु त्‌होती्‌है ्‌॥२१६-२१७॥
Bo

माहे श्िरी
माहे श्वरी्‌-्‌माहे श्वरी्‌को्‌तीन्‌नेरोंवाली, लाल्‌वर्ण्‌की, हाथ्‌में ्‌शल
ू ्‌सलये, वष
ृ ध्वज्‌से्‌यक्
ु त, वरद्‌
तथा्‌अभय्‌मद्र
ु ा्‌से्‌यक्
ु त्‌हाथों्‌वाली, अक्षमाला्‌से्‌यक्
ु त, जिा्‌एवं्‌मक
ु ु ि्‌से्‌यक्
ु त, शम्भ्‌ु (के्‌
अनस
ु ार, उधही्‌के्‌समान)्‌आभवू षत, चधदन्‌के्‌वक्ष
ृ ्‌से्‌यक्
ु त्‌तथा्‌वष
ृ ्‌पर्‌आरूढ़्‌होती्‌है ्‌॥२१८-
44

२१९॥
कौमारी
कौमारी्‌-्‌वस्र्‌से्‌मुकुि्‌बाूँिे्‌हुये, शन्क्त्‌एवं्‌कुक्कुि्‌िारर््‌करने्‌वाली, रक्त्‌वर्ण्‌की, अत्यधत्‌
शन्क्तयुक्त, हार्‌एवं्‌केयूर्‌से्‌आभूवषत, वरद्‌एवं्‌अभय्‌मुद्रा्‌में ्‌हस्ते्‌से्‌युक्त, कंु कुम्‌के्‌समान्‌
प्रभा्‌वाली, सभी्‌आभूषर्ों्‌से्‌आभूवषत, मयूरध्वज्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌मयूर्‌पर्‌आरूढ, उदम्
ु बर्‌वक्ष
ृ ्‌का्‌
आश्रय्‌ली्‌हुई्‌कौमारी्‌दे वी्‌का्‌प्रकलपन्‌बुद्धिमान्‌मनुष्य्‌को्‌करना्‌चादहये्‌॥२२०-२२१॥
िैष्णिी
वैष्र्वी्‌-्‌ववद्वान्‌व्यन्क्त्‌को्‌वैष्र्वी्‌का्‌ननमाणर््‌इस्‌प्रकार्‌करना्‌चादहये-्‌वह्‌दे वी्‌शंख्‌एवं्‌
चक्र्‌िारर््‌ककये्‌हो्‌एवं्‌(शेष्‌दो)्‌हाथ्‌वरद्‌एवं्‌अभय्‌मुद्रा्‌में ्‌हो्‌।्‌उधहें ्‌अच्छी्‌प्रकार्‌खड़ी,
श्याम्‌वर्ण्‌की, पीत्‌वस्र्‌िारर््‌की्‌हुई्‌एवं्‌सुधदर्‌नेरों्‌से्‌युक्त्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌
गरुड़ध्वज्‌एवं्‌वाहन्‌वाली्‌(वैष्र्वी)्‌पीपल्‌के्‌वक्ष
ृ ्‌से्‌संयक्
ु त्‌होती्‌है ्‌।्‌ये्‌ववष्र््‌ु के्‌आभष
ू र्ों्‌से्‌
अलंकृत्‌होती्‌है ्‌॥२२२-२२३॥
िाराही
वाराही्‌-्‌वरद्‌एवं्‌अभय्‌हस्त्‌वाली्‌वाराही्‌कृष्र््‌के्‌समान्‌होती्‌है ्‌।्‌हल्‌एवं्‌मुसल्‌को्‌िारर््‌
कर्‌चमणवस्र्‌से्‌युक्त्‌होती्‌है ्‌।्‌शंख्‌वर्ण्‌की्‌(वाराही)्‌वरद, अभय्‌एवं्‌दण्ड्‌को्‌हाथ्‌में ्‌िारर््‌
करती्‌है ्‌।्‌(बड़े)्‌दाूँतो्‌वाली, ववशाल्‌शरीर्‌वाली, प्रकाशमान्‌मुकुि्‌एवं्‌ककरीि्‌से्‌युक्त, कृष्र््‌वस्र्‌
िारर््‌करने्‌वाली्‌दे वी्‌सभी्‌आभूषर्ों्‌से्‌आभूवषत्‌होती्‌है ्‌।्‌(वाराही)्‌करञ्ज्‌के्‌वक्ष
ृ ्‌के्‌युक्त्‌
तथा्‌मदहष्‌ध्वज्‌एवं्‌वाहन्‌से्‌युक्त्‌होती्‌है ्‌॥२२४-२२६॥
इन्द्राणी
इधद्रार्ी्‌-्‌(इधद्रार्ी)्‌ककरीि्‌एवं्‌मुकुि्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌सभी्‌आभूषर्ों्‌से्‌सुसन्ज्जत्‌होती्‌है ्‌।्‌हाथ्‌

om
में ्‌वरद्‌एवं्‌अभय्‌मुद्रा्‌तथा्‌पाश्‌एवं्‌कमल्‌िारर््‌ककये्‌होती्‌है ्‌।्‌ये्‌चधद्रमा्‌के्‌समान्‌होती्‌है ्‌
।्‌बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌इधद्रार्ी्‌को्‌कलपद्रम
ु ्‌से्‌युक्त्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥२२७-२२८॥
चामुण्डी
चामुण्डी्‌-्‌चामुण्डी्‌दे वी्‌कपाल्‌सलये, शूल्‌िारर््‌की्‌हुई, वरद्‌एवं्‌अभय्‌मुद्रा्‌में ्‌हाथ्‌वाली्‌होती्‌
s.c
है ्‌।्‌(अथवा)्‌उनकी्‌आठ्‌भुजायें्‌होती्‌है ्‌।्‌शूल्‌एवं्‌कपाल्‌(के्‌अनतररक्त), वाम्‌हस्त्‌में ्‌दण्ड,
िनुष, खड््‌ग, खेिक, पाश्‌एवं्‌बार््‌िारर््‌ककये्‌रहती्‌है ्‌।्‌इनकी्‌आठ्‌भुजायें्‌कही्‌गई्‌है ्‌।्‌इनके्‌
दस्‌हाथ्‌(भी)्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌।्‌सभी्‌का्‌पूव्‌ण में ्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌है ्‌।्‌(इनके्‌अनतररक्त्‌हाथों्‌में )्‌
डमरु्‌एवं्‌शूल्‌कहा्‌गया्‌है ्‌।्‌ये्‌रक्तवर्ण्‌के्‌नेरों्‌वाली, कुदिका्‌पर्‌आसीन्‌एवं्‌स्तनोंपर्‌सपणबधि्‌
ok
िारर््‌ककये्‌रहती्‌है ्‌॥२२९-२३१॥
वह्‌सशरों्‌(मुण्डो)्‌की्‌माला्‌िारर््‌ककये्‌रहती्‌है ्‌।्‌वह्‌पतले्‌उदर्‌वाली्‌शव्‌पर्‌आरूढ्‌होती्‌है ्‌।्‌
ये्‌मांसरदहत्‌खल
ु े्‌मुख्‌वाली, लम्बी्‌न्जह्वा्‌वाली, तीन्‌नेरों्‌वाली, व्यािचमण्‌िारर््‌की्‌हुई्‌होती्‌है ्‌
।्‌इसके्‌केश्‌ज्वाला्‌के्‌सदृश्‌एवं्‌सपो्‌से्‌यक्
ु त्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌अभीष्ि्‌प्रदान्‌करती्‌है ्‌।्‌काली,
Bo

पतले्‌अंगो्‌वाली, कृष्र्ा, वि्‌वक्ष


ृ ्‌का्‌आश्रय्‌ली्‌हुई्‌है , बड़े्‌दाूँतो्‌एवं्‌भयानक्‌मख
ु ्‌वाली्‌चामुण्डा्‌
गध्र
ृ ध्वज्‌से्‌यक्
ु त्‌होती्‌है ्‌॥२३२-२३३॥
विनायक
ववनायक्‌-्‌बद्
ु धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌ववनायक्‌का्‌स्वरूप्‌पव
ू -ण वर्णन्‌(१२२-१२५्‌श्लोक)्‌के्‌अनस
ु ार्‌
44

ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥२३२॥
मातक
ृ ा्‌स्थापन
मातक
ृ ाओं्‌की्‌स्थापना्‌-्‌मातक
ृ ाओं्‌की्‌स्थापना्‌ग्राम्‌से्‌दरू , ग्राम्‌के्‌उत्तर्‌या्‌ईशान्‌कोर््‌में ्‌की्‌
जानी्‌चदहये्‌।्‌इधहे ्‌बरशूल्‌के्‌आकार्‌के्‌शूल्‌एवं्‌वस्रों्‌से्‌व्याह्रत्‌(जागत
ृ , मधरयुक्त)्‌करना्‌
चादहये्‌।्‌(अथवा)्‌ददशाओं्‌के्‌द्वार्‌के्‌पास्‌इधहे ्‌पूवम
ण ुख्‌या्‌उत्तरमुख्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌
॥२३५॥
(इसके्‌पश्चात)्‌इधहे ्‌ब्रह्मस्थान्‌पर्‌दक्षक्षर्क्रम्‌से्‌क्रमशः्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इससे्‌शान्धत,
पुन्ष्ि, जय, आरोग्य, भोग, ऐश्वयण्‌एवं्‌आयु्‌की्‌वद्
ृ धि्‌होती्‌है ्‌।्‌इससे्‌ववपरीत्‌होने्‌पर्‌ननस्सधदे ह्‌
शरत
ु ा्‌होती्‌है ्‌॥२३६-२३७॥
पव
ू व
ण र्र्णत्‌वविान्‌के्‌अनस
ु ार्‌यदद्‌मध्य्‌में ्‌ब्रह्मार्ी्‌स्थावपत्‌होती है ्‌तो्‌यह्‌प्रनतष्ठा्‌सभी्‌को्‌
मोदहत्‌करती्‌है ्‌एवं्‌सभी्‌कामनाये्‌पररपर्
ू ्‌ण होती्‌है ्‌।्‌यदद्‌मध्य्‌में ्‌चामण्
ु डी्‌की्‌स्थापना्‌की्‌
जाय्‌तो्‌प्रनतन्ष्ठत्‌होने्‌पर्‌प्रजा्‌(सधतनत)्‌की्‌प्रान्प्त्‌होती्‌है ्‌।्‌(मातक
ृ ाओं्‌की्‌स्थापना)्‌
कामासन्‌में ्‌होने्‌पर्‌योग, वीरासन्‌में ्‌होने्‌पर्‌शान्धत्‌प्राप्त्‌होती्‌है ्‌।्‌सख
ु ासन्‌में ्‌(प्रनतष्ठा)्‌होने्‌
पर्‌सभी्‌कामनाओं्‌की्‌प्रान्प्त्‌होती्‌है ्‌॥२३८-२३९॥
पुनः्‌चामुण्डी
ववद्वान्‌व्यन्क्त्‌को्‌काश्ठ, मवृ त्तका्‌या्‌सुिा्‌(चन
ू ा-गारा)्‌से्‌आठ, दस, बारह्‌या्‌सोलह्‌भुजाओम्‌से्‌
युक्त्‌चामुण्डी्‌का्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌अथवा्‌आठ्‌भुजाओं्‌से्‌युक्त्‌नत्ृ यमुद्रा्‌में ्‌चामुण्डी्‌का्‌
ननमाणर््‌आवश्यकतानुसार्‌करना्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌सधध्यानत्ृ य्‌(सशव)्‌के्‌समीप्‌अथवा्‌न्जस्‌प्रकार्‌
सधध्यानत्ृ य

om
होता्‌है , उस्‌प्रकार्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌या्‌लोक्‌की्‌शान्धत्‌के्‌सलये्‌(चामुण्डी्‌के)्‌चार्‌या्‌छः्‌
भुजायें्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌॥२४०-२४२॥
पररिार
पररवार्‌-्‌द्वार्‌के्‌बाहर्‌न्स्थत्‌दो्‌दौवायों्‌(द्वारपालों)्‌की्‌स्थापना्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌ये्‌शूल्‌आदद्‌

॥२४३॥
s.c
िारर््‌करने्‌वाले्‌भूत्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌भयानक्‌भूतों्‌के्‌समूह्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌वपशाचों्‌से्‌नघरे ्‌होते्‌है ्‌

मण्डप्‌के्‌भीतर्‌दो्‌सुधदर, युवा, रक्त्‌तथा्‌श्याम्‌वर्ण्‌की्‌न्स्रयाूँ्‌योधगनी्‌कही्‌गई्‌है ्‌।्‌ये्‌हाथमें ्‌


कपाल्‌की्‌अन्स्थ्‌सलये्‌होती्‌है ्‌एवं्‌व्याल्‌से्‌युक्त्‌होती्‌है ्‌।्‌इनके्‌केश्‌माूँग्‌से्‌युक्त, िन्म्मल्‌
ok
शैली्‌में ्‌(सजे)्‌होते्‌है ्‌तथा्‌मुकुि्‌से्‌प्रकाशमान्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌(दोनो्‌योगोननयाूँ)्‌सभी्‌प्रकार्‌के्‌
आभूषर्ों्‌से्‌सुसन्ज्जत, सध
ु दर्‌मुख्‌तथा्‌तीन्‌नेरों्‌से्‌युक्त्‌होती्‌है ्‌॥२४४-२४५॥
उसी्‌स्थान्‌पर्‌भूत, वेताल्‌एवं्‌डाककनी्‌आदद्‌को्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌मधरशास्र्‌द्वारा्‌
वर्र्णत्‌यामल्‌ववधि्‌से्‌ननत्योत्सव्‌करना्‌चादहये्‌॥२४६॥
Bo

लक्ष्मी
लक्ष्मी्‌-्‌पद्मासन्‌पर्‌आसीन्‌लन्क्ष्म्‌दो्‌भज
ु ाओं्‌से्‌यक्
ु त्‌एवं्‌सव
ु र्ण्‌आभा्‌वाली्‌होती्‌है ्‌।्‌उनके्‌
(दोनो्‌कुण्डलों्‌में ्‌से्‌एक)्‌नक्र-कुण्डल्‌(तथा्‌दस
ू रा)्‌शंखकुण्डल्‌होता्‌है ्‌एवं्‌वह्‌कुण्डल्‌सव
ु र्ण्‌एवं्‌
रत्नों्‌से्‌प्रकाशमान्‌होता्‌है ्‌।्‌वे्‌यौवनसम्पधन, सध
ु दर्‌अंगो्‌वाली, मड
ु ्‌े हुये्‌भौंहो्‌से्‌लीला्‌करती्‌
44

हुई, गोल्‌मख ु ्‌वाली, कर्णपरू ्‌(कान्‌में ्‌आभष


ू र्)्‌से्‌यक्
ु त्‌एवं्‌कमल्‌के्‌समान्‌नेरों्‌से्‌यक् ु त्‌होती्‌
है ्‌।्‌इनके्‌ओष्ठ्‌लाल्‌वर्ण्‌के, कपोल्‌भरे ्‌हुये्‌तथा्‌स्तन्‌कञ्चक ु ्‌से्‌ढूँ के्‌होते्‌है ्‌।्‌सशर्‌का्‌श्रग
ं ृ ार्‌
शंख, चक्र, माूँग्‌एवं्‌कमल्‌से्‌होता्‌है ्‌।्‌दादहने्‌हाथ्‌में ्‌पद्म्‌होता्‌है ्‌एवं्‌बाूँये्‌हाथ्‌में ्‌श्रीफल्‌
होता्‌है ्‌।्‌इनका्‌मध्य्‌भाग्‌सुधदर्‌तथा्‌ब़डे्‌ननतम्ब्‌सुधदर्‌वस्रों्‌से्‌सलपिे ्‌रहते्‌है ्‌।्‌ये्‌मेखला,
कदिसूर्‌एवं्‌सभी्‌आभूषर्ों्‌से्‌अलंकृत्‌होती्‌है ्‌।्‌इनका्‌सशरोभाग्‌करण्डक्‌से्‌सुशोसभत्‌होता्‌है ्‌
एवं्‌ये्‌कमलासन्‌पर्‌आसीन्‌होती्‌है ्‌॥२४७-२५१॥
उनके्‌पाश्वण्‌में ्‌दो्‌न्स्रयाूँ्‌हाथ्‌में ्‌चामर्‌िारर््‌ककये्‌रहती्‌है ्‌।्‌दो्‌हाधथयों्‌को्‌सूँड
ू ्‌में ्‌कुम्भ्‌लेकर्‌
उधहे ्‌(लक्ष्मी्‌दे वी्‌को)्‌स्नान्‌कराते्‌हुये्‌ददखाना्‌चादहये्‌॥२५२॥
गह
ृ ्‌में ्‌पूजा-योग्य्‌लक्ष्मी्‌चार्‌भुजाओं्‌से्‌युक्त्‌होती्‌है ्‌।्‌इनके्‌हाथ्‌वरद्‌एवं्‌अभय्‌मुद्रा्‌में ्‌होते्‌
है ्‌।्‌वे्‌रक्त्‌वर्ण्‌के्‌पद्म्‌की्‌आभा्‌के्‌समान्‌अरुर््‌वर्ण्‌की्‌होती्‌है ्‌।्‌वे्‌सभी्‌आभूषर्ों्‌से्‌
सस
ु न्ज्जत, तपे्‌हुये्‌सोने्‌के्‌समान्‌आभा्‌वाली्‌होती्‌है ्‌।्‌(लक्ष्मी)्‌पयणङ्कबधि्‌मद्र
ु ा्‌में ्‌श्वेत्‌कमल्‌
पर्‌आसीन्‌होती्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌अभीष्ि्‌पल्‌प्रदान्‌करने्‌वाली्‌लक्ष्मी्‌दे वी्‌को्‌ननसमणत्‌करना्‌
चादहये्‌॥२५३-२५५॥
यक्षक्षणी
यक्षक्षर्ी्‌-्‌हे ममाला्‌यक्षक्षर्ी्‌लक्ष्मी्‌के्‌लक्षर्ों्‌से्‌युक्त, ककधतु्‌गज्‌से्‌रदहत्‌पररलक्षक्षत्‌होनी्‌
चादहये्‌।्‌यह्‌ससद्ि्‌एवं्‌अप्सराओं्‌से्‌सेववत्‌होती्‌है ्‌।्‌ककधनर्‌के्‌साथ्‌गान्‌करती्‌हुई्‌यक्षों्‌एवं्‌
गधिवो्‌से्‌सेववत्‌होती्‌है ्‌।्‌ग्राम्‌आदद्‌वास्तुओं्‌में ्‌भीतर्‌एवं्‌बाहर्‌इनकी्‌स्थापना्‌होनी्‌चादहये्‌
॥२५६-२५७॥
कात्यायनी
कात्यायनी्‌-्‌कात्यायनी्‌दे वी्‌ककरीि्‌एवं्‌मुकुि्‌से्‌युक्त, सभी्‌अलंकरर्ों्‌से्‌सुसन्ज्जत, दस्‌भुजाओं्‌

om
से्‌युक्त्‌तथा्‌मदहष्‌का्‌ससर्‌कािने्‌के्‌सलये्‌उद्यत्‌होती्‌है ्‌।्‌इनके्‌(दादहने्‌हाथ्‌में )्‌शन्क्त,
बार्, मुसल, शूल्‌तथा्‌खड््‌
ग्‌एवं्‌बाूँयें्‌हाथ्‌में ्‌क्रमशः्‌चमण, वराखेि, पूर््‌ण चाप, अङ्कुश्‌तथा्‌नागपाश्‌
होते्‌है ्‌।्‌इनके्‌सभी्‌करकमलों्‌में ्‌सभी्‌अस्र्‌होते्‌है ्‌॥२५८-२५९॥
ये्‌सुधदर्‌वस्रों्‌से्‌युक्त, नीले्‌केशों्‌वाली, नील्‌कमल्‌के्‌पर्‌के्‌समान्‌नेरों्‌वाली, तीन्‌नेरों्‌वाली,
s.c
सुधदर्‌अंगो्‌वाली, उधनत्‌एवं्‌पीन्‌वक्षो्‌वाली, सुधदर्‌मध्य्‌भाग्‌वाली, श्याम्‌वर्ण्‌की्‌तथा्‌स्तनों्‌
पर्‌सपणबधि्‌िारर््‌ककये्‌होती्‌है ्‌।्‌ये्‌ससंह्‌पर्‌आरूढ, ससंह-ध्वज्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌ससंहचमण्‌का्‌वस्र्‌
िारर््‌ककये्‌होती्‌है ्‌।्‌दस्‌भुजाओं्‌वाली्‌कात्यायनी्‌मदहष्‌के्‌ससर्‌पर्‌खड़ी्‌रहती्‌है ्‌॥२६०-२६२॥
दग
ु ाा
ok
दग
ु ाण्‌-्‌दग
ु ाण्‌दे वी्‌चार्‌भुजाओं्‌से्‌युक्त्‌पंकज्‌के्‌आसन्‌पर्‌न्स्थत्‌होती्‌है ्‌।्‌इनके्‌हाथ्‌वरद्‌एवं्‌
अभय्‌मुद्रा्‌में ्‌होते्‌है ्‌तथा्‌(शेष्‌दो्‌हाथों्‌में )्‌शंख्‌एवं्‌चक्र्‌िारर््‌ककये्‌रहती्‌है ्‌।्‌अष्ि्‌भुजाओं्‌
से्‌युक्त्‌होने्‌पर्‌(पूवाणर्र्णत्‌पदाथों्‌में ्‌से)्‌खेिक्‌एवं्‌शन्क्त्‌से्‌रदहत्‌होती्‌है ्‌एवं्‌शुक्‌िारर््‌
करती्‌है ्‌।्‌वह्‌दग
ु ाण्‌है ्‌तथा्‌दग
ु ्‌ण एवं्‌ग्रामादद्‌वास्तओ
ु ं्‌में ्‌ववशेष्‌रूप्‌से्‌(स्थावपत)्‌होती्‌है ्‌॥२६३-
Bo

२६४॥
सरस्िती
सरस्वती्‌-्‌सरस्वती्‌दे वी्‌श्वेत्‌वर्ण्‌की, ससर्‌पर्‌जिा्‌िारर््‌ककये, चार्‌भज
ु ाओं्‌वाली, श्वेत्‌कमल्‌
के्‌आसन्‌पर्‌आसीन, रत्नकुण्डल्‌से्‌सस
ु न्ज्जत, यज्ञोपवीत्‌से्‌यक्
ु त, सध
ु दर्‌मोनतयों्‌का्‌हार्‌िारर््‌
44

की्‌हुई, सध ु दर्‌नेरों्‌वाली, दादहने्‌हाथ्‌में ्‌व्याख्यान-मद्र


ु ा्‌एवं्‌अक्षसूर्‌िारर््‌ककये्‌तथा्‌(वाम्‌हस्तों्‌
में )्‌पस्
ु तक्‌एवं्‌कुन्ण्डका्‌िारर््‌ककये्‌रहती्‌है ्‌।्‌ये्‌तीन्‌नेरों्‌वाली, सध ु दर्‌रूप्‌वाली, ऊपर्‌उठे ्‌
सीिे्‌मुख्‌वाली्‌तथा्‌सभी्‌मुननयों्‌से्‌सेववत्‌होती्‌है ्‌।्‌कलयार््‌की्‌कामना्‌करने्‌वाली्‌द्वारा्‌
वास्तु्‌के्‌मध्य्‌में ्‌चारो्‌ददशाओं्‌में ्‌इनकी्‌स्थापना्‌होनी्‌चादहये्‌॥२६५-२६७॥
ज्येष्ठा
ज्येष्ठा्‌-्‌ज्येष्ठा्‌दे वी्‌लम्बे्‌ओठों्‌वाली, ऊूँची्‌नाससका्‌वाली, लम्बे्‌स्तनों्‌एवं्‌उदर्‌वाली, हाथ्‌में ्‌
कमल्‌सलये्‌ज्येष्ठा्‌महालक्ष्मी्‌की्‌बड़ी्‌(बहन)्‌है ्‌।्‌पीठ्‌पर्‌आसीन, कसल्‌की्‌दे वी, पीठ्‌पर्‌पैर्‌
लिकाये्‌रहती्‌है ्‌।्‌ये्‌लाल्‌वर्ण्‌का्‌वस्र्‌िारर््‌करती्‌है ्‌।्‌इनका्‌वर्ण्‌श्याम्‌है ्‌तथा्‌ये्‌अमत
ृ ्‌से्‌
उत्पधन्‌है ्‌।्‌सभी्‌आभूषर्ों्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌सशर्‌पर्‌वस्र्‌का्‌बधि्‌िारर््‌करती्‌है ्‌।्‌ये्‌काकध्वज्‌
से्‌युक्त्‌तथा्‌साराल्‌के्‌नतलक्‌से्‌युक्त्‌होती्‌है ्‌॥२६८-२७०॥
उनका्‌पर
ु ्‌वष
ृ ्‌के्‌समान्‌मख
ु ्‌वाला, सख
ु ासन्‌में ्‌आसीन, हाथ्‌में ्‌दण्ड्‌िारर््‌ककये, बड़ी्‌भज
ु ाओं्‌
वाला्‌होता्‌है ्‌।्‌वह्‌ज्येष्ठा्‌के्‌दक्षक्षर््‌में ्‌होता्‌है ्‌।्‌उनकी्‌पर
ु ी्‌ज्येष्ठा्‌के्‌वाम्‌भाग्‌में ्‌होती्‌है ्‌।्‌
वह्‌सध
ु दर्‌स्तनों्‌वाली, यव
ु ावस्था्‌से्‌यक्
ु त्‌अंगो्‌वाल, सध
ु दर्‌वस्रों्‌वाली, सुधदर्‌नेरों्‌वाली, कृष्र््‌
वर्ण्‌की्‌एवं्‌सभी्‌आभूषर्ों्‌से्‌आभूवषत्‌होती्‌है ्‌।्‌अथवा्‌प्रत्येक्‌द्वार्‌पर, प्रत्येक्‌स्थान्‌पर्‌
सभवत्तयों्‌के्‌ऊपर्‌युवा्‌स्री्‌होना्‌चादहये्‌॥२७१-२७३॥
भूमम
भूसम्‌-्‌िाधय्‌के्‌अंकुर्‌के्‌समान्‌भूसम्‌कमलपुष्प्‌के्‌समान्‌बड़े्‌नेरो्‌वाली्‌होती्‌है ्‌।्‌ये्‌नतलक्‌
एवं्‌केशों्‌से्‌युक्त्‌एवं्‌सभी्‌आभरर्ों्‌से्‌अलंकृत्‌होती्‌है ्‌।्‌भूसम्‌हाथ्‌में ्‌पुष्प्‌िारर््‌ककये्‌सुधदर्‌
रूप्‌वाली, करण्ड्‌एवं्‌मुकुि्‌से्‌प्रकाशमान, पीले्‌वस्र्‌िारर््‌ककये, सभी्‌प्रार्र्यों्‌को्‌िारर््‌करने्‌
वाली्‌एवं्‌पीठ्‌पर्‌आसीन्‌होती्‌है ्‌।॥२७४-२७५॥

om
पािाती
पावणती्‌-्‌पावणती्‌दे वी्‌प्रसधनमुख, सौम्य्‌दृष्िी्‌वाली, सुधदर्‌रूप्‌वाली, सभी्‌आभूषर्ों्‌से्‌युक्त,
श्यामवर्ण्‌की, दो्‌भुजाओं्‌वाली, दक
ु ू ल्‌वस्र्‌िारर््‌की्‌हुई, हाथ्‌में ्‌पुष्प्‌सलये, अत्यधत्‌सुधदर्‌होती्‌
है ्‌।्‌चारो्‌ददशाओं्‌में , मध्य्‌में ्‌या्‌भललाि्‌के्‌पद्‌पर्‌सुसम्पधन्‌एवं्‌पररवार्‌(सहायकों)्‌से्‌युक्त्‌

असभलवषत्‌कामनाओं्‌की्‌पूर््‌ण करती्‌है ्‌॥२७६-२७८॥


s.c
पावणती्‌की्‌स्थापना्‌करनी्‌चादहये्‌।्‌ससद्ि्‌एवं्‌ववद्यािर्‌न्स्रयों्‌से्‌सेववत्‌(पावणती)्‌सभी्‌

सप्तमाता्‌-्‌सप्तमाता्‌को्‌ग्राम्‌एवं्‌नगर्‌के्‌बाहर्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌ये्‌स्थल
ू ्‌शरीर्‌की,
बडे्‌उदर्‌वाली, पाश्वण्‌में ्‌दो्‌विओ
ु ं्‌से्‌युक्त, श्याम्‌वर्ण्‌की, बड़े्‌नेरों्‌वाली, लाल्‌वस्र्‌िारर््‌ककये्‌
ok
तथा्‌दो्‌भुजाओं्‌से्‌युक्त्‌होती्‌है ्‌।्‌ये्‌ववशेष्‌रूप्‌से्‌भूत, प्रेत्‌एवं्‌वपशाच्‌आददसे्‌सेववत्‌होती्‌है ्‌
॥२७९-२८०॥
बु्ध
बद्
ु ि्‌-्‌बुद्िदे व्‌पयणङ्कबधि्‌मद्र
ु ा्‌(एक्‌के्‌ऊपर्‌दस
ू रा्‌पैर्‌रखकर, पालथी्‌मार्‌कर्‌बैठना)्‌में ्‌
Bo

आसीन्‌रहते्‌है ्‌।्‌अपनी्‌गोद्‌में ्‌अपने्‌हाथ्‌ऊपर्‌की्‌ओर्‌(हथेली्‌ककये)्‌रक्खे्‌रहते्‌है ्‌।्‌ये्‌रक्त्‌


वर्ण्‌का्‌वस्र्‌िारर््‌ककये, रक्त्‌वर्ण्‌का्‌उत्तरीय्‌(चादर, ऊपर्‌ओढने्‌का्‌वस्र)्‌ओढे ्‌तथा्‌दो्‌
भज
ु ाओं्‌वाले्‌होते्‌है ्‌।्‌वपङ्ग्‌वर्ण्‌(पीला, भरू ा)्‌वस्र्‌िारर््‌ककये, ससर्‌पर्‌ववना्‌ककसी्‌आभष
ू र््‌के,
ससंहासन्‌के्‌ऊपर्‌(न्स्थत्‌बद्
ु िदे व)्‌इधद्र्‌आदद्‌दे वों्‌से्‌सेववत्‌रहते्‌है ्‌।्‌यक्ष, ववद्यािर, ससद्ि्‌तथा्‌
44

गधिवण्‌आदद्‌उनकी्‌सेवा्‌करते्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌अश्वत्थ्‌(पीपल)्‌वक्ष
ृ ्‌से्‌संयक्
ु त्‌बद्
ु ि्‌के्‌रूप्‌का्‌
ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌॥२८१-२८३॥
न्जन्‌-्‌जैन्‌(न्जन)्‌नीले्‌(काले)्‌अञ्जन्‌के्‌समान्‌वर्ण्‌वाले, अशोक्‌वक्ष
ृ ्‌द्वारा्‌सेववत्‌होते्‌है ्‌।्‌
इनका्‌आसन्‌स्थानक्‌मुद्रा्‌(खड़ी्‌प्रनतमा)्‌में ्‌वर्र्णत्‌है ्‌तथा्‌इनका्‌आसन्‌(पीठ)्‌ससंह्‌या्‌पद्म्‌
होता्‌है ्‌।्‌इनका्‌(एक)्‌हाथ्‌बगल्‌में ्‌लिका्‌रहता्‌है ्‌तथा्‌(दस
ू रा)्‌स्तनाधत्‌पर्‌दिका्‌होता्‌है ्‌।्‌
इनका्‌माप्‌दे वों्‌के्‌अनुसार्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌इनके्‌चामर्‌ग्रहर््‌करने्‌वाले्‌का्‌मान्‌दे वता्‌के्‌
अंगुल-मान्‌से्‌तीस्‌अंगुल्‌का्‌होता्‌है ्‌।्‌शेष्‌मान्‌पूवव
ण र्णन्‌के्‌अनुसार्‌आवश्यकतानुसार्‌रक्खा्‌
जाना्‌चादहये्‌।्‌इनका्‌रूप्‌वस्ररदहत्‌होता्‌है ्‌।्‌तीन्‌छरों्‌से्‌युक्त्‌ये्‌दे वों्‌एवं्‌अमरों्‌(अधय्‌दे वों)्‌
द्वारा्‌सेववत्‌होते्‌है ्‌।्‌पाश्वण्‌में ्‌न्स्थत्‌उनकी्‌भुजाये्‌लताओं्‌एवं्‌रत्नों्‌से्‌युक्त्‌होती्‌है ्‌।्‌प्रत्येक्‌
अपने्‌वर्ण्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌इनकी्‌दो्‌भुजायें्‌होती्‌है ्‌।्‌उनके्‌पाश्वण्‌में ्‌यक्षेधद्र्‌एवं्‌अपरान्जत्‌
होते्‌है ्‌।्‌उनका्‌शीषण्‌(न्जन्‌दे व्‌के)्‌कमर्‌तक्‌होता्‌है ्‌।्‌इन्‌दोनों्‌को्‌पव
ू व
ण र्र्णत्‌ननयमों्‌के्‌
अनस
ु ार्‌सशलपशास्र्‌के्‌तलस्पशी्‌ववद्वानों्‌द्वारा्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌॥२८४-२८७॥
सामान्यविथध
सामाधय्‌ननयम्‌-्‌इसी्‌प्रकार्‌अधय्‌दे वों्‌का्‌भी्‌ननमाणर््‌करना्‌चादहये्‌तथा्‌उनके्‌धचह्नो्‌को्‌भी्‌
प्रदसशणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌सपो्‌को्‌सात्‌या्‌तीन्‌भोगों्‌(कुण्डसलयों)्‌से्‌युक्त्‌तथा्‌राक्षसों्‌एवं्‌
वपशाचों्‌को्‌भयानक्‌स्वरूप्‌वाला्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌प्रेत्‌तथा्‌भूत-वेताल्‌आदद्‌सभी्‌को्‌
यथोधचत्‌रीनत्‌से्‌ननसमणत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌उधहे ्‌अनुकूल्‌स्थान्‌पर्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌मैने्‌
(मय्‌ने)्‌संक्षेप्‌में ्‌प्रनतमाओं्‌के्‌लक्षर््‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌॥२८८-२९१॥
बेरमान
प्रनतमाओं्‌के्‌प्रमाण्‌-

om
यजमान्‌(स्थापक)्‌के्‌बराबर्‌ऊूँचा्‌बेर्‌श्रेष्ठ, आठ्‌भाग्‌कम्‌मध्यम्‌तथा्‌उससे्‌एक्‌भाग्‌कम्‌
अिम्‌(छोिा, हीन)्‌होता्‌है ्‌।्‌इसे्‌(यजमान्‌की)्‌रुधच्‌के्‌अनुसार्‌या्‌उसे्‌पथ
ृ क््‌्‌इच्छानुसार्‌ननसमणत्‌
करना्‌चादहये्‌।्‌अथवा्‌(प्रनतमा्‌यजमान्‌के)्‌स्कधि, स्तनाधत्‌या्‌नासभ्‌तक्‌ननसमणत्‌करनी्‌चादहये्‌
।्‌ये्‌(क्रमशः)्‌श्रेष्ठ, मध्यम्‌एवं्‌कननष्ठ्‌होती्‌है ्‌।्‌(ककधतु्‌यदद्‌यजमान)्‌कूबड़युक्त्‌या्‌बौना्‌हो्‌

िाम्‌(मन्धदर), गभणगह
s.c
तो्‌(यजमान्‌के्‌प्रमार््‌को)्‌छोड़्‌दे ना्‌चादहये्‌॥२९२-२९३॥
ृ , स्तम्भ, द्वार्‌अथवा्‌ननमाणर््‌करने्‌वाले्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌अनुसार्‌लम्बोच्च्‌
मान्‌को्‌बराबर्‌अंगुल-मान्‌से्‌बाूँिना्‌चादहये्‌।्‌बुद्धिमान्‌व्यन्क्त्‌को्‌अंगुलच्छे द्‌(सभधन)्‌को्‌
छोड़कर्‌संख्या्‌की्‌वद्
ृ धि्‌या्‌हानन्‌(कम)्‌कर्‌पूर्ण्‌संख्या्‌कर्‌लेनी्‌चादहये्‌।्‌इसे्‌इस्‌प्रकार्‌
ok
करना्‌चादहये, न्जससे्‌आय, व्यय, नक्षर, वार, अष्ि्‌योननयाूँ्‌एवं्‌अंशक्‌शुभ्‌हों्‌॥३९४-३९५॥
ऋवषयों्‌के्‌अनुसार्‌आय्‌एवं्‌व्यय्‌क्रमशः्‌लाभ्‌एवं्‌हानन्‌के्‌कारर््‌होते्‌है ्‌।्‌मूवत्तण्‌की्‌ऊूँचाई्‌को्‌
आठ, नौ्‌एवं्‌तीन्‌से्‌गुर्ा्‌करना्‌चादहये्‌।्‌प्राप्तांक्‌को्‌क्रमशः्‌बारह, आठ, आठ्‌से्‌ववभान्जत्‌
करना्‌चादहये्‌।्‌इससे्‌आय, व्यय्‌एवं्‌योनन्‌का्‌ज्ञान्‌होता्‌है ्‌।्‌यदद्‌आय्‌अधिक्‌हो्‌एवं्‌व्यय्‌
Bo

कम्‌हो्‌तो्‌इससे्‌सम्पवत्त्‌(लाभ)्‌प्राप्त्‌होती्‌है ्‌।्‌आठ्‌योननयों्‌में ्‌॥२९६-२९८॥


ऐसा्‌कहा्‌गया्‌है ्‌कक्‌श्रेष्ठ्‌बेर्‌स्तम्भ्‌के्‌डेढ़्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌होता्‌है ्‌।्‌अथवा्‌स्तम्भ्‌की्‌ऊूँचाई्‌
के्‌नौ्‌भागों्‌में ्‌आठ्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌या्‌आठ्‌में ्‌सात्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌(मवू त्तण्‌की्‌ऊूँचाई्‌के)्‌दो्‌
प्रकार्‌के्‌प्रमार््‌प्राप्त्‌होते्‌है ्‌॥२९९॥
44

इस्‌प्रकार्‌बेर्‌के्‌प्रमार््‌का्‌अनेक्‌प्रकार्‌से्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌है ्‌।्‌श्रेष्ठ, मध्यम्‌एवं्‌कननष्ठ्‌


तीन्‌प्रकार्‌की्‌प्रनतमाओं्‌के्‌अनस
ु ार्‌ऊूँचाई्‌पधद्रह, दस्‌या्‌पाूँच्‌हाथ्‌की्‌होती्‌है ्‌।्‌इनका्‌मान्‌
छोिे ्‌एवं्‌बड़े्‌गह
ृ ों्‌के्‌अनुसार, प्रासाद्‌के्‌हस्त-मान्‌के्‌अनुसार्‌रखना्‌चादहये्‌॥३००-३०१॥
इकतीस्‌अंगुल्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌नौ्‌हाथ, सात्‌अंगुल्‌तक्‌छः-छः्‌अंगुल्‌बढ़ते्‌हुये्‌प्रनतमा्‌की्‌ऊूँचाई्‌
का्‌मान्‌रखना्‌चादहये्‌।्‌पाूँच्‌हाथ्‌से्‌बारह्‌हाथ्‌(चौड़े)्‌ववमा्‌(मन्धदर)्‌के्‌तैतीस्‌ऊूँचाई्‌के्‌प्रमार््‌
के्‌ज्ञाता्‌मनीवषयों्‌द्वारा्‌वर्र्णत्‌है ्‌॥३०२-३०३॥
जङ्गबेरमानानन
जंगम्‌प्रनतमाओं्‌के्‌प्रमार््‌-्‌महान्‌ऋवषयों्‌के्‌अनुसार्‌चल्‌प्रनतमाओं्‌की्‌ऊूँचाई्‌मूल्‌प्रनतमा्‌के्‌
सात, छः, पाूँच्‌भाग्‌अथवा्‌चार, तीन्‌एवं्‌दो्‌भाग्‌के्‌बराबर्‌रखनी्‌चादहये्‌॥३०४॥
चल्‌प्रनतमा्‌की्‌ऊूँचाई्‌सलङ्ग्‌के्‌मान्‌के्‌अनस
ु ार्‌होती्‌है ्‌।्‌हीन्‌प्रनतमा्‌सलङ्ग्‌के्‌पज
ू ा्‌भाग्‌के्‌
बराबर, मध्यम्‌प्रनतमा्‌उससे्‌आिी्‌भाग्‌अधिक्‌होती्‌है ्‌।्‌श्रेष्ठ्‌प्रनतमा्‌उसकी्‌(पज
ू ाबाग्‌की)्‌
दग
ु न
ु ी्‌होती्‌है ्‌।्‌(अथवा)्‌चल्‌प्रनतमा्‌की्‌ऊूँचाई्‌सलङ्ग्‌के्‌पज
ू ा्‌भाग्‌की्‌ऊूँचाई्‌की्‌आिी, तीन्‌
चौथाई्‌या्‌उसके्‌बराबर्‌ऊूँची्‌होती्‌है ्‌।्‌इस्‌प्रकार्‌चल्‌प्रनतमा्‌दो्‌प्रकार्‌की्‌होती्‌है ्‌॥३०५-३०६॥
तेरह्‌अंगुल्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌दो-दो्‌अंगुल्‌क्रमशः्‌बढ़ाते्‌हुये्‌इकतीस्‌अंगुल्‌तक्‌चल्‌प्रनतमा्‌के्‌दस्‌
प्रकार्‌की्‌ऊूँचाई्‌के्‌प्रमार््‌बनते्‌है ्‌।्‌मनुष्यों्‌के्‌(आवास)्‌गह
ृ ्‌में ्‌ननसमणत्‌होने्‌वाली्‌प्रनतमा्‌तीन्‌
अंगुल्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌आिा-आिा्‌अंगुल्‌बढ़ाते्‌हुये्‌पधद्रह्‌अंगुल्‌तक्‌(्‌ऊूँची्‌)्‌होती्‌है ्‌।्‌अथवा,
यजमान्‌के्‌अंगुल्‌से्‌प्रमार््‌ग्रहर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌छोिी्‌मूनतणयों्‌के्‌सलये्‌यव्‌के्‌प्रमार््‌का्‌
प्रयोग्‌करना्‌चादहये्‌॥३०७-३०९॥
्िारपाल

om
नधदी्‌तथा्‌काल्‌पूव्‌ण ददशा्‌में , दण्डी्‌एवं्‌मुण्डी्‌दक्षक्षर््‌में , वैजय्‌एवं्‌भङ्
ृ गरीिी्‌पन्श्चम्‌में ्‌तथा्‌
गोप्‌एवं्‌अनधतक्‌उत्तर्‌ददशा्‌में ्‌होते्‌है ्‌।्‌इधहे ्‌क्रमशः्‌दक्षक्षर्-क्रम्‌से्‌(प्रथम्‌नाम्‌दादहनी्‌ओर)्‌
स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌॥३१०॥
इन्‌द्वारपालों्‌के्‌वर्ण्‌इस्‌प्रकार्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌-्‌श्याम्‌वर्ण्‌(नधदी), कंु कुम्‌के्‌समान्‌वर्ण्‌(काल),

समान्‌वर्ण्‌(भङ्
s.c
इधद्रक्‌वर्ण्‌अथाणत्‌इधद्रनील्‌वर्ण्‌(दण्डी), लाल्‌वर्ण्‌(मुण्डी), श्वेत्‌वर्ण्‌(वैजय), मयूर्‌के्‌कण्ठ्‌के्‌
ृ गरीिी), नील्‌पद्म्‌के्‌समान्‌वर्ण्‌(गोप)्‌तथा्‌काला्‌वर्ण्‌(अनधतक)्‌॥३११॥
इनके्‌आयुि्‌इस्‌प्रकार्‌है ्‌-्‌दण्ड, िङ्क, तीक्ष्र््‌नोक्‌से्‌युक्त्‌खड््‌ग, सभन्ण्डपाल, वेल, शूल, वज्र्‌एवं्‌
स्फुररत्‌सशखा्‌से्‌युक्त्‌शन्क्त्‌।्‌ये्‌चार्‌भुजाओं्‌से्‌युक्त, तीन्‌या्‌दो्‌नेर्‌तथा्‌उग्र्‌दाूँतो्‌से्‌युक्त्‌
ok
होते्‌है ्‌।्‌इनके्‌मुकुि्‌के्‌तल्‌शूल्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌तथा्‌अंगो्‌पर्‌सपण्‌अंककत्‌होते्‌है ्‌॥३१२॥
प्रत्येक्‌के्‌एक्‌हाथ्‌सूची्‌के्‌समान, दस
ू रा्‌अिणचधद्र्‌के्‌समान्‌तथा्‌अधय्‌हाथ्‌र्खले्‌हुये्‌कमल्‌के्‌
समान्‌होते्‌है ्‌।्‌उनके्‌शरीर्‌उधचत्‌मांस्‌से्‌युक्त्‌होते्‌है ्‌।्‌दे वों्‌के्‌समान्‌उनके्‌चेहरे ्‌भयरदहत्‌
होते्‌है ; ककधत्‌ु (दे खने्‌वालों्‌के्‌सलये)्‌भय्‌उत्पधन्‌करते्‌है ्‌।्‌ये्‌प्रचण्ड्‌स्वरूप्‌वाले्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌
Bo

ववसभधन्‌कायों्‌के्‌सलये्‌उपयक्
ु त्‌होते्‌है ्‌।्‌ये्‌हात्‌में ्‌शल
ू ्‌िारर््‌ककये, केशों्‌से्‌यक्
ु त्‌सशवालय्‌में ्‌
स्थावपत्‌होते्‌है ्‌॥३१३॥
सभी्‌के्‌प्रमार््‌नौ्‌ताल्‌कहे ्‌गये्‌है ्‌।्‌ववद्वाध्‌्‌सशन्लपयों्‌को्‌ताल-प्रमार््‌के्‌क्रम्‌को्‌हर्‌के्‌द्वारा्‌
उपददष्ि्‌शास्र्‌(आगम)्‌के्‌अनस
ु ार्‌ग्रहर््‌करना्‌चादहये्‌।्‌सभी्‌के्‌एक्‌पैर्‌मड़
ु ्‌े होने्‌चादहये्‌।्‌
44

मन्धदरों्‌में ्‌इधहे ्‌द्वारपाल्‌के्‌रूप्‌में ्‌स्थावपत्‌करना्‌चादहये्‌।्‌सभी्‌प्रकाश्‌से्‌यक्


ु त, सपों्‌से्‌
सस
ु न्ज्जत्‌एवं्‌इच्छानस
ु ार्‌वस्रों्‌से्‌यक्
ु त्‌होते्‌है ्‌।॥३१४॥
आगम-परम्परा्‌के्‌अनुयानययों्‌के्‌सलये्‌यहाूँ्‌ब्रह्मा, ववष्र्ु, सशव्‌एवं्‌कुमार्‌आदद्‌प्रमुख्‌दे वों्‌के्‌
आकार, वर्ण, आभूषर्, वाहन, स्थान, ध्वज, आयुि, उनके्‌आसन्‌आदद्‌का्‌वर्णन्‌ककया्‌गया्‌है ्‌
॥३१५॥
मयमतम्‌-्‌पररमिष्ट
्‌

मयमतम्‌नामक्‌ग्रं
्‌ थमे्‌संपण
ू ्‌ा िास्ति
ु ास्त्रकी्‌चचाा्‌की्‌गयी्‌है ।्‌संपण
ू ्‌ा िास्त्‌ु ननमााणमे्‌इस्‌ग्रंथको्‌

प्रमाण्‌माना्‌गया्‌है ।

पररमिष्ट

(कूपारर्मभ)

om
कूपारम्भ्‌-्‌ग्राम्‌आदद्‌में ्‌यदद्‌कूप्‌नैऋत्य्‌कोर््‌में ्‌हो्‌तो्‌व्याधि्‌एवं्‌पीड़ा, वारुर््‌ददिा्‌में ्‌पश्‌ु
की्‌वद्
ृ धि, वायव्य्‌कोर््‌में ्‌शर-ु नाश, उत्तर्‌ददशा्‌में ्‌सभी्‌सख
ु ों्‌को्‌प्रदान्‌करने्‌वाला्‌तथा्‌ईशान्‌
कोर््‌में ्‌शर्‌ंु का्‌नाश्‌करने्‌वाला्‌होता्‌है ्‌।्‌ऐसा्‌कहा्‌गया्‌है ्‌॥१-२॥
चन्द्रगतु त्‌-
चधद्रगुप्त्‌ने्‌कहा्‌है ्‌कक्‌खेत्‌एवं्‌उद्यानों्‌में ्‌ईशान्‌तथा्‌पन्श्चम्‌ददशा्‌में ्‌कूप्‌प्रशस्त्‌होता्‌है ्‌
॥३॥
िराहममदहर्‌-
s.c
यदद्‌ग्राम्‌के्‌या्‌पुर्‌के्‌आग्नेय्‌कोर््‌में ्‌कूप्‌हो्‌तो्‌वह्‌सदा्‌भय्‌प्रदान्‌करता्‌है ्‌तथा्‌मनुष्य्‌
का्‌नाश्‌करता्‌है ्‌।्‌नैऋत्य्‌कोर््‌में ्‌कूप्‌होने्‌पर्‌िन्‌की्‌हानन्‌तथा्‌वायव्य्‌कोर््‌में ्‌होने्‌पर्‌
ok
स्री्‌की्‌हाने्‌होती्‌है ्‌।्‌इन्‌तीनों्‌ददशाओं्‌को्‌छोड़कर्‌शेष्‌ददशाओं्‌में ्‌कूप्‌शुभ्‌होता्‌है ्‌॥४-५॥
नतधथ्‌के्‌ववधि्‌के्‌ववषय्‌में ्‌नसृ संह्‌ने्‌इस्‌प्रकार्‌कहा्‌है ्‌-्‌धचरा्‌नक्षर, अमावस्या्‌नतधथ्‌तथा्‌
ररक्ता्‌नतधथयाूँ्‌(चार, नौ, चौदह)्‌छोड़कर्‌शेष्‌नतधथयाूँ्‌शुभ्‌होती्‌है ्‌।्‌शकुन्‌(अपशकुन)्‌होने्‌पर्‌
ववशेष्‌रूप्‌से्‌छोड़्‌दे ना्‌चादहये्‌।्‌अथवा्‌शुक्र, बुि, बह
ृ स्पनत्‌एवं्‌चधद्र्‌वगों्‌का्‌उदय्‌शुभ्‌होता्‌है ्‌
Bo

॥६-७॥
नक्षत्रविथधमाह्‌-
नक्षर-ववधि्‌के्‌ववषय्‌में ्‌कहा्‌गया्‌है ्‌कक्‌कूप-खनन्‌में ्‌अिोमुख्‌ये्‌नक्षर्‌शुभ्‌होते्‌है -्‌मूल,
कृवत्तका, मघा, आश्लेषा, ववशाखा, भरर्ी्‌तथा्‌तीनों्‌पूवाण्‌(पूवाणफालगुनी, पूवाणषाढ़ा्‌एवं्‌पूवाणभाद्रपदा)्‌
44

ऊध्वणमुख्‌ये्‌नक्षर्‌प्रशस्त्‌होते्‌है ्‌-्‌रोदहर्ी, आद्राण, श्रववष्ठा, पुष्य, शतसभषा, श्रवर््‌तथा्‌तीनों्‌उत्तरा्‌


(उत्तराफालगुनी, उत्तराषाढ़ा्‌एवं्‌उत्तराभाद्रपदा)्‌तुला्‌आदद्‌रासशयाूँ्‌क्रमशः्‌वद्
ृ धि-कायों्‌आदद्‌में ्‌
प्रशस्त्‌होती्‌है ्‌।्‌अन्श्वनी्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌पाूँच्‌नक्षर, धचरा्‌से्‌प्रारम्भ्‌कर्‌पाूँच्‌नक्षर्‌तथा्‌मुल्‌से्‌
प्रारम्भ्‌कर्‌पाूँच्‌नक्षर्‌वद्
ृ धि्‌प्रदान्‌करते्‌है ्‌।्‌कुछ्‌ववद्वानों्‌के्‌मतानुसार्‌ये्‌सभी्‌सेतु, कुलया्‌
(नहर)्‌आदद्‌कायों्‌में ्‌प्रशस्त्‌होते्‌है ्‌॥८-१०॥
चार्‌नक्षर्‌-्‌पूवाणषाढ़ा, स्वाती, कृवत्तका्‌एवं्‌शतसभषा्‌का्‌अवरोहन्‌काल्‌(उतरता्‌काल)्‌वापी-्‌कूप्‌
तथा्‌तिाक्‌(तालाब)्‌आदद्‌के्‌खनन्‌(खद
ु ाई)्‌में ्‌शभ
ु ्‌होते्‌है ्‌॥११-१२॥
चन्द्रगतु त-
धचरगप्ु त्‌के्‌मतानस
ु ार्‌हस्त, (तीनो)्‌उत्तरा, िननष्ठा, मघा, शतसभषा, ज्येष्ठा, रोदहर्ी, श्रवर्, मल
ू ,
आश्लेषा, धचरा्‌तथा्‌नतष्य्‌नक्षर्‌खद
ु ाई्‌के्‌सलये्‌प्रशस्त्‌होते्‌है ्‌॥१३॥
कूपखनन्‌के्‌प्रारम्भ्‌की्‌ववधि्‌कही्‌जा्‌रही्‌है ्‌-्‌ईशान्‌कोर््‌से्‌प्रारम्भ्‌कूपखनन्‌से्‌पन्ु ष्ि, भनू त्‌
(िन), पुरहानन, स्री-नाश, मत्ृ यु, सम्पदा, शस्र-बािा्‌तथा्‌कुछ्‌सुख्‌प्राप्त्‌होता्‌है ्‌।्‌गह
ृ ्‌के्‌मध्य्‌में ्‌
कूप्‌मनुष्यों्‌के्‌सलये्‌क्षयकारक्‌होता्‌है ्‌॥१४॥
तथाह्‌दे िरात-
दे वरात्‌ने्‌कहा्‌है -्‌(गह
ृ ्‌के)्‌मध्य्‌में ्‌कूप्‌िन-नाशकारक्‌तथा्‌पूव्‌ण में ्‌सुखकारक्‌होता्‌है ्‌।्‌
आग्नेय्‌कोर््‌में ्‌होने्‌पर्‌पुर्‌की्‌मत्ृ यु्‌तथा्‌दक्षक्षर््‌में ्‌होने्‌पर्‌सवणस्व्‌का्‌नाश्‌होता्‌है ्‌॥१५॥

om
s.c
ok
Bo
44

You might also like