You are on page 1of 17

Apedorosio ikoku ko Uganda (Rights of Children) Ingaibo ikoku?

Ekisil lo apolon ko Uganda ngesi itolomuut ebe ikoku ngesi ituan yen ikaru ikaru itomonakaunyin kwap. Konye atutubet na akaisauni iwongon naka ekisil ka lo apolon ko Uganda na idarit iduwe kane ejai aitosomao, aswamisinei nu arokok kede agologol akec asioman ngesi ebala ebe ikoku ngesi itunganan yen ikaru itomonakanyarei kwap. Ekisil lo idwe ngesi enyarit ikoku kwape epone ngopongon kwape itunganan yen ikaru itomonakanyauni kwap. Apedorosio ikoku Apedor ngesi amin na ejenunit kosodi idarite ekisil. Ko Uganda, ejaasi idwe kede apedorosio nu ipu. Apedor na aijar

Ekisil lo Uganda itolomunit apedor na aija kosodi ekisil lo adiakanareta ngesi isimikit ayarion na iduwe lu eroko idouna. Aidario kane ejai amwangamwangao na ejautene lo aelo

Ekisil lo adiakanareta ngesi isimikit idio tunganan aelo kede ikoku yen ikaru itomonakanyauni kwap. Agelanar akuan n gesi iosimikit ekisil idio tunganan yen idio karu kere. Iduwe ngesi mam egwelario, akorar araibo aitosom. Araut auriak

Ekisil lo Uganda ngesi itolomunit ebe mam ebeit aitiak iduwe kede auriak kec komama ikoku ecamunit. Ekisil lo adiakanareta ngesi ebala ebe idio aurian aria edaran ikoku, yen inyeini ikoku aria aigir aigangit ikoku egwawuni emusago lo apolon. Asioman

Atutubet na akaisauni iwongon ka atutubet naikanyet ko kisil lo iduwe kesi itolomunitos apedor na asioman. Konye iduwe ngesi ejaasi kede epelu ajaut osomero kede ayongit auriak. Iduwe kesi emamei apedor adumun asioman na mam ikec auriak epedorete adumakin. Angaleu

Atutubet na akaisaunu iwongon na ekisil lo apolon ko Uganda kede atutubet na ikanyet (1) (b) (f) na ekisil lo iduwe kesi itolomutos aitonio ekato kede aimuke na iduwe. Araida ejatatar ikoku kede apedor na angaleu, ikoku ngesi ejaasi kede epelu lo ail aka ajaut ne emamei agasia. Na epol ngesi ajenunit ebe ikoku ngesi ibore yen epipil okalia so aidario kec ngesi itigogongoritai isisianaino. Apedor na ajaut aibois na elai

Atutubet na akaisauni ikanyaongon na ekisil lo apolon ko Uganda ngesi ebala ebe ngin itunganan ejaasi kede apedor na aibois na elai ko ngalei. Iduwe ejaasi kede apedor na atutubet na elai ko ngalei kanu apolo ka aisimik kesi adumun adekasinei nu itikitiko kwape nat eimidi, alepor ka nucie da. Ejaanakinat kesi kesi ebeit awanyun ebe iduwe kesi iboyete aibois kana engalei. Apedor na inyamat ka akipi

Ngin ikoku ejaasi ka apedor na inyamat ka akipi. Konye iduwe kesi ebeit aingarakit auriak kec amusirin bon be mam aswam ngin emunamunai asioman kec. Apedor na ajaut togo

Ngin ikoku ejaasi ka apedor na apor togo lo ejok. Erai lo epelu lo ejai ne ejai angina aurian adumakin iduwe ne eperete. Apedor na aboliaso

Iduwe kere ejaasi kede apedor abolia konye nu kesi elomunete opone kalo ejaar ejautene. Ne epedoriata auriak amoikin ikec iduwe ne bolias ne ejok, isomaete kesi ngun. Esisianakinak da ejaasi kede epelu awanyun ebe eboliasi iduwe osomero da.

Nu nyoika isomae aria etwana elope iboro? (Practical Aspects of Succession Law) Atwanare kayen iminat erain ainingosit. Itopoloro ationis aria ejaun ejie amaria iboro kayen atwan. Ekisil lo Uganda ngesi itodolikit atiakatiakao na iboro kayen atwan ejok. Kanu atupit ekisil, ebeit ituan atupit adokena. Egelegela adokena kotupitete aria etwanit yen atwan kede ewil aria mam Itemitemio adokena nu aarei apapula kana. Konye araida, kotoma adio adokena kanu, aberu/ekiliokit kede iduwe kokal ngesi ecamakit ekisil aiboi kokal kosodete akoru da amusirin nu idunyasi ka ekal. Nu nyoika isomao aria etwana itunganan kede ewil lo ejeni ekisil? Arai etwana ituan kede ewil lo ejeni ekisil, aicoreta nu ewil kalo kesi ipagaete nu isomaikina iboro kayen atwan. Ituan yen ikamunitos nu atiakatiak iboro kayen atwan kotupite aicoreta ewil lo ejeni ekisil, ngesi enyaritai atiakatiatan. Atiakatian da iwodikatai owil ngopengon. Arai irai ijo ataikatiakan, ejaasi adokena atomonarei nu ebeit atupit kanu atupit ekisil tetere ngin tunganan edumuni iboro jokan. Adokena kesi nuta; Adoketait na sodit- Adumun ebaluwa lo atwanare

Arai etwanikit yen atwan adekis ebeit aingitun adekis ebaluwa ngon. Arai etwanikit yen atwan kinga na adekis, ebeit aingit apolon eicolong LC1 aiwadik ebaluwa lo itodunit atwanare. Adoketait na iyareit- Adumun aitupuset na ewil na iwadikatai ka alongwau.

Arai iwadikatai ewil adio ngajep kere, ebeit aitor okisil kede amusugun. Adoketait na iwuniet- Ajenun ebe anibo adieket ejaasi kede apedorosio nu iboro.

Apedor na aidar iboro ngesi ejai kotupitete ejautene lo iboro. Iboro lu erai ilukumin akwatakany kwap erai atubon lo adoketai na iyareit ngesi itemonokini; iboro lu ejaasi kidding na ilukumin akwatakany ka imilionin akaisarei erai atubon lo adoketait na sodit; iboro lu erai kidding na imilionin akaisarei kede imilionin akaisakany, erai atubon lo apolon(chief magistrate); iboro lu ilamitos imilionin akaisakany , erai adieket na apolon. Adoketait na iwongonet- Adumun abaluwan nu itijenarete

Ibauwan lu itijenarete itodunitos adieket ka edaran ne ebeitor ijo ageuna kopukoro kede ajaut kede agangat kalu apolok kocalo. Adoketait naikanyet- Adumun akadi na ijenunet

Ekoto ekooti ajenun ebe ituan yen ikoto ibaluwan lu aidar iboro ngesi ngin yen ingisit. Adoketait naikanyetape- Aiwadik ibaluwan lu ekooti

Ibaluwan lu kesi enyaritai aitodiaret, emusago, kede aitijenikinet ka ayangar ibaluwan adieket. Adoketait na ikanyetarei- Adumun ibaluwan itolomunai

Aitolum ngesi aibaikin ejenunet ebe itunganan yen ejai eke kiror ngesi ituwan yen idokokit akan obaluwa.

Adoketait naikanyetauni- Alosit adieket aingitun acamakinio aidar

Adumun aidario ngesi ebaluwan ijakai adieket ijaikite edaran apedor atiakatiak iboro. Adoketait naikanyetaongon- Aitolomun akote na aidar eboro apupula na iyemuto

Aitijenaret na apapula na iyemuto itijenikit idio tuan kere yen ejai akote oboro ebe idau ijo alosit adieket akote araut edaran. Adoketait natomonet- Alosit adieket kanu ajenunio. Adoketait naitomonet adiop- Aijaun acamakinio.

Bon ebe adau adieket acamakin aingiset, ilosi ijo adieket alemun ibaluwan lu acamakinio. Adoketait na itomonetarei- Atiakatiak iboro

Anibo adokena etupitai anu atiakatiak iboro aria ejai ewil 1. Adoketait nasodit Atukun adio apesenin nu ebeitos yen atwan 2. Adoketait naiyareit Atacar adio apesenin un ebeitos yen atwan 3. Adoketait naiwuniet Aidwaikin adieket aitodunet na iboro kere. Ebeit aibwaikin adieket kiding na ilapio ikanyape ageun ne idumunet ibaluwan lu acamakin. 4. Adoketait na iwongonet Atiakatiak iboro otupitete un ebala ewil. Konye ebeit ajenunit ebe ewil ngesi ebeit aiyinakin yen iminat kayen atwan, iduwe lu ikaru itomonakanyauni kwap kede ipaja. Arai ejasi lu edolitos kanu atiakatiak kotupitete nu ebala ewil, itidisiaro icie. 5. Adoketait na ikanyet Aitolomun epone lo etiakatiakatere 6. Adoketait na ikanyetape Ebeit duc aswam nu kanu adumun kayen ebeit adumun iboro. Nu nyoika ebeit aswam arai etwana ituwan komamei ewil? Etiono noi arai etwana ituwan komamei ewil. Ekisil ngesi itolomunit eipone kanu apuserut ka iduwe anu adumun iboro noinoi, konye eipone ngesi ewoj kotiono. Kanu angun ngesi epolor ijo ka lu minan kon aisomaun ewil. Nu ebeit aswam nuta karai etwana ipajan komamei ewil; Ingaibo isomai kwape apoloikiniton?

Itunganan yen elomuni kwape edaran iboro kayen atwan komamei ewil ngesi enyarao kwape apoloikiniton. Ainingosit na sodit na ejai apoloikiniton iboro ngesi ajenun ebe ingaibo edaran. Ejaasi Uganda ka ikisila lu ipu lu ikamunitos asekunio na edaran. Naarai ekisil ngesi itojokarit ebe ngin tunganan kere bon ebe mam erai aberu arai ekiliokit ngesi edumuni ebaluwa lo mam itepegi kede mam ecamakit iduwe lu didik asekunio kwape edarak. Esubit bala ekisil ngesi igangit noinoi asekunio na aberu/ekiliokit yen ejari kwape edaran. Konye ekisil bobo ngesi itodolikit ebe itunganan yen ebeit einer lo epol ngesi eraun edaran do noinoi erai ikoku. Konye adieket ngesi ejaasi ka apedor na asekun itunganan yen ewomit ebe iswamauni ajokis aidar. Irwan nu ipu ejaasi apuser kede adobe aidar ikalia ngesi einakit kesi apedor na aidar iboro. Adokena atomonauni nu aidar iboro kayen etwani komamei ewil Adoketait na sodit- Adumun ebaluwa lo atwanare. Arai etwanikit yen atwan adekis ebeit aingitun adekis ebaluwa ngon. Arai etwanikit yen atwan kinga na adekis, ebeit aingit apolon eicolong LC1 aiwadik ebaluwa lo itodunit atwanare. Adoketait na iyareit- Ajenun ebe anibo adieket ejaasi kede apedorosio nu iboro. Apedor na aidar iboro ngesi ejai kotupitete ejautene lo iboro. Iboro lu erai ilukumin akwatakany kwap erai atubon lo adoketai na iyareit ngesi itemonokini; iboro lu ejaasi kidding na ilukumin akwatakany ka imilionin akaisarei erai atubon lo adoketait na sodit; iboro lu erai kidding na imilionin akaisarei kede imilionin akaisakany, erai atubon lo apolon(chief magistrate); iboro lu ilamitos imilionin akaisakany , erai adieket na apolon. Adoketait na iwuniet- Mam ekisil ekoto ibaluwan lu itodiarete, konye ibaluwan ngesi ingarakinete kanu eipono lo dumunet ibaluwan luce. Edolit adumun ibaluwan iyarei kane ejai LC 1, edope elosi nejai apolikiniton kosodi edope adieket na ejai apedor. Ebaluwa ngesi ebeit ajaut kede 1) Ekiror LC1, adoketait kede edistrict arai ecalo 2) Ekiror kon 3)Ekiror kayen atwan 4) Ajen kon kede yen atwan 5) Ecalo kayen atwan 6) ibore yen iteo noinoi koboro 7) Nejai etogo kayen atwan kede ipulotin lu idunyatar 8) Aparan na atwania 9) ikaru kayen atwan 10) Aswam kayen atwan 11) Astamp ke LC 1 Adoketait na iwongonet- Adumun Akadi na ajenunet(ID) Ekoto ekooti ajenun ebe ituan yen ikoto ibaluwan lu aidar iboro ngesi ngin yen ingisit. Adoketait na ikanyet- Arai imanyit yen atwan, adumun ajenunet na emanyit. Arai imanyit yen atwan kotoma okisil komameotor ebaluwa lo emanyit ipedori aitomun aisilairaet na edukone ngesi aitodunet na apuserut/epuserut kayen atwan. Adoketait na ikanyetape- Arai mam yen atwan imanyit ijo, odum ebaluwa lo mam isimiki kane ejai apolikiniton. Ebaluwa lo mam isimiki ngesi itodunit ebe ekal kayen atwan kede apoloikiniton kesi ecamakitos ijo araut edaran. Adoketait na ikanyetarei- Aiwadik ibaluwan lu adieket Ebeit ijo aiwadik ibaluwan ikany kosodi ayangar adieket kwape atutubet na akon aingiset adumunia ibaluwan. Nu kesi nuta; 1) aingiset na ibaluwan kalu eipugae 2) aitodiaret 3) aitijenaret na aingiset 4) Isirigin kanu acamkinio 5) ibaluwan lu ejania ijo adieket

Adoketait na ikanyetauni- Ekoto ebalu lo ingisitor ijo ojasi kede; 1) ebaluwa lo atwanare 2) Ibaluwan lu LC 1 lu itodiarete ijo 3) ebaluwa lo mam isimiki arai mam ijo irai yen iminat kayen atwan 6) aingiset 7) alimoret 8) aitijenaret na aitolomun 9) Isirigin kanu acamkinio 10) Ebaluw lo ijenia adieket. Adoketait na itomonet- Aitolomun aingiset apapaula na iyemuto Adoketait na itomonetadiop- Abunere kanu ajenunio Adoketait na itomonetarei- Adumun ibaluwan lu aidar iboro Adoketait na itomonetauni- Atiakatiak iboro Anibo adokena etupitai kanu atiakatiak iboro kotoma owil? 1. Adoketait nasodit Atukun adio apesenin nu ebeitos yen atwan 2. Adoketait naiyareit Atacar adio apesenin un ebeitos yen atwan 3. Adoketait naiwuniet Aidwaikin adieket aitodunet na iboro kere. Ebeit aibwaikin adieket kiding na ilapio ikanyape ageun ne idumunet ibaluwan lu acamakin. 4. Adoketait na iwongonet Atiakatiak iboro otupitete un ebala ewil. Konye ebeit ajenunit ebe ewil ngesi ebeit aiyinakin yen iminat kayen atwan, iduwe lu ikaru itomonakanyauni kwap kede ipaja. Epone lo ecamakitor ekisil kanu atiakatiak iboro nejaasi apuserut ka iduwe ngesi 1) 75% koboro ne ejaasi iduwe (iduwe kere toni lu ewurikitai awai kede lu igangitai) erian, 2) 15% nejai apuserut na emanyit yen atwan ( araida emina na apoloro adepar na ebeit apuserut adumun otupitete ibore elemut apuserut), 9% nejai ipajan yen igangit yen atwan, 4) 1% nejai emusik. 5. Adoketait na ikanyet Aitolomun epone lo etiakatiakatere 6. Adoketait na ikanyetape Ebeit duc aswam nu kanu adumun kayen ebeit adumun iboro.

Nuikamanara kede ekisil lo apolon kere ko uganda. (Portions of the Constitution with some portions bridge and modified for easier translations) (Atutuben nu apolok nu esekunitai). Ekisil ngol lo apolon loko Uganda lo etolomunio 1995 nes ekisil lo apolon akere. Atutubet na yareit okisil kangol ebla ebe, arai ejaun edio kisil kere arai bonat einon lo egirokinos ka ekisil ngol,nu apugan,ido da nes asipotait na ikpolou ejei do ekisil ngol arai einono ngol aibiror. Ekisil ngol lo apolon , nes ijaikit adoketa nu egelegela nu apugan , ido da nes asipotait na ikisila alu etutuganane. kotoma apak ngin egirunere ekisil lo apotu itunga lu Uganda ibecokinos adukun aica na kongaren. kec otupitos akerianut ka epugae loeipo okisila kalu ikamara kede emorikikina ,ajuara, ariak kowaitin kere, eipugae lo ikisila ailajara nepepe ka apol. Agogong na apugan ejai akanin itunga Ebe ngin tunganan ye OUganda yen adol ikaru 18 lu apolou ka adepta, ejaasi ka apedor na aicak aseeta. Akepolou erai do apedor na angin tunganan awanyun ebe iwadikaun ngesi kanu aicak aseeta kapak adio kere ne ejaunor aseo. Erai do konye apugan ngesi ebeit awanyun ebe ngin dio tunganin yen oUganda yen adol ikaru lu aisek, iwadikaun kede da aicak. Ido da ibusakinit ekasulo lo apolon oUganda(parliament) awanyun ebe iswamauna ekisil ngun lu apedorete aisipedor itunga ngun lu engwalangwalauna oponesio ka lu egelegela aicak. Ejaasi itunga lu oUganda ka alosikinet na awanyun ebe; (i) (ii) (iii) (iv) (v) (vi) (vii) (viii) (ix) (x) (xi) Eyongitos ido ijaikitos aibuses nejai ekosio lo akwap wok, emendera, aboko ka isirigin wok. Eyongitos kesi iswamisio lu etunganane luka ngin tunganan kere. Eyuitos kesi iduwe ka ngul da lu engwalangwalauna oponesio kere. Eyuitos kesi ido da idaritos kojokan iboro ngul kere lu ebeitos itunga lu oUganda. Eyuitos kesi ido da ogwoikitos akwap wok Uganda Ingarakinete kesi edare lo ayuara ka ikisila lu akwap wok Etacete kesi isolosio kere lu ebeit Iwadikaunos kesi kanu aicak Itijiete kesi amidicio na apiai Edukunete kesi ka ayaunit ejautene lo aibuses na akwap wok Etupete kesi ka da aswam ngun kere nu itolomuni ekasulo wok lo apolon kotoma okisila

Elosi ekisil wok lo apolon ebala ebe; y Itunga kere eriakas owai kalo ikisila ido mam ibusakinit atiakatiak itunga orotin kalu; edini, abila, ateker, ipatei,einono araibonat alibunet. Mam Uganda ebe erau akwap na ipagao kowai kalo edini. Angor da eponio aijaikit angosubib kwape nat ikiliok

y y y y y y y y y y y

y y

y -

Ngul da lu ejaasi angwalangwalaeta nuegelegela ebeit aijaikin angosibib kwa idio tunganan kere ido ibusakinit apugan ka itunga da kere awanyun ebe ingarakinete itunga ngul da adumun etolose lo akirosinei kere ka ailelebikina. Kosodi da ebeit apugan aijaikin itunga ngul kere lu itidisiara arerengusio kec araibo nat anu ikaru, engwale, aiberuikit, aropetait adio, osubite da do bala epone lo ejaikin kes da abolobol kwa luce itunga. Ido da ibungen ngul ludidik ejaasi kesi da kede apedorosio nu abolobol kede luce parties ngul apolok kotoma aseo. Iyatakinit ekisil do ebala ebe; Emamei itungan ebeit edemar ake aijar katitai kilema bon arai anu elelebikin atubokinet na adieket kana okuju. Itunga kere ibusakinit aijaikin etube lo erian ido ocai kotoma omusagon kere. Ngin tunganan kere ebeit ajaut kede iboro, ido d mam yen ebeit edema idio tunganan ake lup komam eropakinitai. Ngin tunganan kere ecamakinitai ajaut kede ayuara kede aiyeyea( angopit) na ere ke araibo nat iboro ke. Itunga lu oUganda ejaasi kede abecokineta ka apedorosio nu aisisia Ikiliok ka angor ngul adoloto ikaru itomonkanyauni ejaasi ka apedorosio nu kesi adukokin(ekiliokit/aberu) kotoma aseunet kec, kosodete do konye aitopolun ekale kec. Kangin dukokin kere kiding ne esapat ka apese, ibusakinit aupanara kede acamunet kec. Ngin tunganan kere ejaasi ka aseunet ke alomar, aitopol kede aitur edio einono, edini, angajep, ateker arai bon at atukot na aseunet ke. Kocoitete epone elimit ekisil ngol lo apolon kanu epugae kangul epoloikitos atekerin echamakitai ngul itinga lu ipudasi epugae kwanat kangol aibunganakin oponesio kec. Epedori idio tunganan yen oUganda adumun arai aingit adio kiro kere kane ejai edio yapesi lo apugan agear ne mam epone akiro kwangun egwelarete ayuara na akwap wok arai bon at amunar eyeyeane lo idio tunganan Ejaasi ekasulo wok ngol lo apolon aswam ikisila lu ikamunitos ngin tunganan ngin tunganan kanu ayuara wok, ailajara ka apol kana epugae wok. Ibus ajenuut ebe, kotoma alosikineta ngun nu etunganane, ejai ngun nu iketakitai (mam ebeit aimwang). Ido da eja ngun ijakasi narai epedorete bobo aitolitol epone lo itolototoor luce tunga da ilosikineta/ iswamisio kec. Epresident nes bon itunganan ejai kuju na ikisila kalu oUganda agear ne erokor nesi ejai oicolong narai nesi ebwoikit akwap na oUganda akwap kere; Erai nesi engarenon lo akwap wok Uganda Ido da nesi ingarenikit apugan wok Korai bobo da lo epolikit iriongeta luayuara kere akwap wok kwape nat- UPDF; UPF; UPS. y Iyatakit ekisil ngol lo apolon ebala ebe; agogong na ikisila kalu adieketa da kere elomunit kane ejaasi itunga. Akepolou, itosomaete do adieketa ikisila ngun atubio imusagon okiror itunga ido stupito aipud ka alosikieta nu itunga kalu oUganda. y Ebe, ejaa ngun ibusakinit adieketa kere kosalakitos ilajar komam idio tunganan itolitoli eswamae kec.

EWADIKAE LO EWIL (Will Writing) Inyobo Ewil? Ewil nes agirunet na ekisila idio tunganan naijaikit/naitacaunit epone loebeitor aitosom iboro itunganan kangin arai etwana itunganan ngol. Iwori bo ebeitor Ewil etesomao? Egear aitosomao na Ewil arai etwan ngin yen ewadikaunan/egirunan Ewil ngol. Ajokisio nu aigirun/nuewadikaun Ewil (a) Ewadikaun Ewil ingarakini aitamamaun angurian kiding kangul ebeit airumun iboro ayen atwan. (b) Ingarakini da aiyu aicanicanio na iboro kangul (c) Ijaikini yen atwan arereng nasekun jokan itunganan yen ejeni ngesi ebe ejaasi kede amunonut aidarakin ngesi ikeboro (d) Ijaikini yen atwan arereng nasekun jokon itungnan yen epedori aidarun ekeboro anuangul (idwe) luebeit adumun oboro kangul. (e) Epedori Ewil da aijaikin aurian yen ejaasi kede idwe ludidik areneg na idwe kangul asekun edio tunganan loebuni agwoikin kes (idwe) oboro aurian Kec aria etwana aurian. (f) Ijaikini bobo Ewil Kayen atwan arereng na nges ewadik/alimor iboro ke kere naarai iwadikai nes ewil oroko ekwenyi ido ajaas kede aijen. Ingai Epedori ewadikaun Ewil Loecamunitos Ikisila? Idio tunganan kere yen adol ikaru 21 luapolou epedori aigirun Ewil loecamunitai okisila Ekoto ngin yen ewadikan Ewil iswamaunite ngun ka alosikinet ke koman abuikinet. Ido ibusakinit ngin yen ewadikaunan Ewil, kojaasi kede aica akouke komam akou emunaara. Aibo ibusakinitor aingada Ewil? y y y Epedori ewadikaan Ewil aigwa/aingada Ewil ke adioboisit kere.Konye aboisio nueyuara nuti ebeit engada Ewil imoriaritos kwanat:y y y y OBank lo ejaatar ewadikaan ngol kede Account ke. Nejai apolon Ecolong lo LC.1 loejaasi kede arimaanut. Apolon Ekanisa (Kwepe Emuluka,Ekimat) lo emunoono Araibonat eyapesi edio loikisila kwape na epulida kon aria District Administrator Biabo Igirunere Ewil? y y y Idio tunganana yen egirunan Ewil icorakitai aswam ngun otupite nuta:Ibusakenit egwaikin ekiror kon ka Address ocaete jokan Ibusakenit epikakin ekiror kayen ebeit airumun ikoriboro aarai ngul luebeit atiakatiak iboro ngul

y y y y

Ido ibusakinit aitacaunit yen ebeit araut emusika okek/ateker kangin. Arai ejaasi idwe ludidik ido ipuda loegirunan Ewil ebe nginikoku idaru ekedaran,ibusakinit nes ewadik ekiror loangin ikoku ka edarunan ke. Arai ejaa iboro luitegelikina (Gifts) luipuda ijo aibe idiotunganan,ibusekit ijo ewadik ekiror lokangin tinganan kede ikeboro (Gift) Ibusakit jo epikakin a signature aria aidamakin ebokorit Owil kon kosedit 2 ka- ngul kaluiteete kwape ajenak epikakin, signatures aswasinei kec ka Address. Kojenu Nuta:-

y Ebbe,ngin yen ewadikaan Ewil,epedori aitosom adio ngajep kere naipuda ilope aitosom. Inyobo ebeit acoikit anu awanyun ebe erai Ewil kon lo iswamai ido ocamunitete kotoma okisila y y y Arai man Ewil kon ekorokoroit iboro kon ejok kiding na idwe kon; epodorete aticepak aitepeg Ewil ngol. Osodi bobo,ibusakinit Ewil kon okorakite Mucala koni da ener ke kitoni nuce da kere (aria edeparitos adiope) Ido ibusakit Ewil kon ocai jokan openioalo itiakatiakaitor ijo ikon bore. Kwapenat aria ikoto ijo aijaikin idioi koku aria idio tunganan iboro luipu adepar lu ayenice,ibusakinit ijo aitetem anuinyo iswamaunitor ijo opone kangol Kwape nat, aria ijaikit ijo idio ikoku aria idio tunganan adio ainakinet (Gift) ireko ijo ijari; anuangun ipuda ijo aitidisur ekedumunet oboro kon ido luce idure odumutu ne iyatakina; ibusalini ijo aitacaun ngun Owil kon tetere emamei angurian.

NUEBEIT IJO AJENUN NUIKAMANARA KEDE ADIEKETA NUOKWAP (LOCAL COUNCIL COURTS)

ANU BO ADIEKETA NUOKWAP? Adieketa nu okwap/nu okau nes nguni ngarakitos itunga lu okau (lu ocaloi) adumun etube/edieket adoketa kangun okwap. Ejaas da adieketa nu otoma adoketa auni:y y y Adieket nasodit Okwap (LC.I) nes ngin ocaalo (village) Adieket nayaret (LC.II)nes ngin otela (Parish) Adieket na uniet (LC.III)nes ngin otem(S/County)

Epone lo ejatar /Adieketa nu okwap Adieketa nu okwap-kwape nat ocaloi kede otela nes ebeit ajaut kede imemban lu;Chairman, Vice Chairman; Secretary, Chairpersons, na angor, lo atumunak kede lo angul ejaasi ka angwalangwalaeta. Ido da ibusakit 1/3 (idiopet kouni) kakesi oraasi angor. Adoketait kana auniet (Otem)Obomai aria adio tutubet na aMunicipality (Division).Ejaasi adieketa ngun kede imemban 5 luda esekuni Executive Committee ido ekasulo nes itigongoori. Otoma Okany kangul, iyarei (2) ibusakinit araut angor. Angin member lo adieket kangin ibusanakit oraiitunganan yet elomurit ngin. Angin member ibusakit araut emember lo ekasulo arai adieket adiope bon. Ido edio memba lo edio adieket kere ibusakinit orai itunganan yen iponesio ka ayongit na okuju. Ibusakit imemban lu adieketa kana ojenete angajep na okaou /na aboisit kangin.Konye ibus aria ti ojenete imemban ngul amusugun da. Mam ibusakit imemban lu adiekete kana okau araut immembano lu ekasulo edio kere,K ariada ekasulo je lokuju (Parliament), ariabo nat eswaman edio lo eyapesi kaloapengun. IKISILA LU EUPANARA KEDE ADIEKETA NU OKAU Imemban lu adieketa kanu okwap nes ibusakinit aricit ka atupit ikisila luijaikinete itunga da adumun alakara otube kec; kwape nat:y y Aitorit oswamae alo ikisila lu etunganane; Kwape nat-ebeit aitorit ene ngin tunganan euritai kede anyongit na etunganane.Akepolou mam ebeit aimuarit idio tunganan aria bo natatiakatiakait itunga otube naarai eraasi ingwalasik airai bo mam erasi lu eteker arai lu odini kon. Aitorit ikisila lu eupanara kede einono kwape nat ; mam edolit auitutub itunganan omam epupunitai nuke da. Mam atiakit itunga otube.Itunga kere eriakasi akonye kana ikisila.Ijaik lu eosak kere arerengesio nueriakasi. anu ngin tunganan apetun ekikiro. Aitprit ariak kede aitiryan angor kede ikilijok kanu iswamaasi kere. Ajaikit angor da irerengesio kec kwape ejaatar kes da owai kalo aitapolo awokkwap.

Aitorit eswamai lodai kiponesio kalu elaete owai kalo ejaanaki.Mam aitosom angajep na esil, omoromoroi eswamae arai aomisio nu idio tunganan,aria bonat etosom eyapesi kon anu emedaun kane ejaas ngul emootosi adiekio. Alalau aria adoketa na adieketa kangun nu okwap. Adieketa nuokwap kes ejaasi kede adoketa nuenangakinete kesada owai kalo imusagon kaluebeit kes aiting/aipup kotoma aboiso kec. Kwape nat ebeit kes apupakiro ngun nu elumunitos abosio kec ne enangit akec pugan bon- aria nu elomunitors/etirorites itunga lu iboyete aboisil kangin.Mam ibusakinit kes oupup akiro ngum elomunitors aboisio anu ipugatos acie dieketa. Ejaasi adieketa nu da kede asianget napedorosia kec katoma omusagon lu ebeit kes aipup. Ebeit kes aipup imusagon ngul lu ipudari yen enguriani atacio na Isirigin lumam edeparitos. currency points 100 (aria bon nat isirigin 2,000,000). Osodi bobo da ebeit kes aipup imusagon ngul lu elibunitos akrio anu ikamanara kede ikisila luikamanara kede inonosio; kwape nat:Akiro Imusagon kangul ikamunitos alupo ngun nu atekeresinei aria nu okekia Imusagon ngul ikamanara kede akiro nu imanyito luatekeresinei Imusagon ngul ikamanara kede iponesio lu asekun imusikan Osodi da imusagon ngul eupanara kede akirosinei nu atacio na ibanyai. Epedorete da bobo kesi aipup imusagon ngul luikamunitos ikisila lu okau lu da iswamaete ikasulon ngul lu okwap (LLCs). Ibusakinit ajenun ebe man adieketa ngun nu okau ebeit aipup akiro ngun ikamunitos ikisila lu apungan kana okuju, kilemarai apedorete kesi aipup idis ngul ludidika; kwape nat;- akoko namam iboro lu ekokotai ipu ikec isirigin noi. - Ijijiisio lumam akangosia kec epolok noi - amunaario arai aitolitolio na iboro idio tuganan - adedengu aria asuronokin itunga atitai

y y y (a) (b) (c) (d) (e) (f)

Itubesio lu imusagon adieketa kanu Oupanara kede ne enangakinitos ikisila/a pedorosia adieketa kanu; epedpri ngin dieket (otupite ne enangakinitos apedorosia ke), aitutub emusago osidi aijaikin acorakineta kwa nat kanu:(a) Apuponor - Epedori adieket ngin aicorakin ngul luengurianete acamun apuponor kwesi bonik aitodol kes adumun aipuco aiboi kec. (b) Aipuc - Epedori adieket alope da bon aitolumun aisiraret na eomit nes ebe epedori ayaun aipuc ido ikamanara aisirareret ngin kede nu adau ekoti ngol angicun. (c) Aropio - Aitepesen ngin yen ekamutu akiro alemun isirigin luitutubi adieket ngin anu airop ngin yen anguriani. (d) Ainyakakinio na ibore kalu etwaniarit yen enguriani Epedori ekoti ngol aicorakin ngin yen ekamutu akiro, ainyakakin ngin yen enguriani, ikibore ngul aponi omunaritete arai odemaritete

(e) Aitironokin - Epodori a dieket ngin aisiriikin ngin yen ekamutu akiro aitironokin nejai yen enguriani. (f) Epago ka Agwelario naiboro kangin ekamutu akiro - Epedori adieket ngin acamakin atubokinio na epago kede agwelario na iboro kangin ekamutu akiro anu aitac yen enguriani (g) Igaraman - Epedori adieket ngin da aisiriikin ngin yen ekamutu akiro aitac igaraman lu emusago kangol (imoriarite da igaraman lu ayen enguriani ka lu ekoti da) (h) Eitegelio na efine epedori ekoti ngol da ejaikin ngin yen ekamutu akiro aitac efine bon; ariabonat edokokin efine kuju na atepesenet acie (oputosi kwape elepesenator aideketa nu okuja) Eyatakin Emusago Akonye Arai man idio tunganan kotoma kangul engurianete imonikin etube lo ijaikini adieket ngin; ecamakit ekisil itunganan ngin aiyatakin ekemusago adieket na okuja kangin; Kwape nat:Ngini yen man imonikin adieket kan ocalo (LC.1 village), epedori aiyeker ekemusago adieket na Otela (LC.II- parish) y Ngin yen mam imonikin adieket kana Otela da (LC II at Parish), epedori aiyatakin ekemusago adieket na Otem (LC III at S/County) y Dodo ngin yen mam imonikin adieket kangin Otem (LC.III), epedori aiyatakin ekemusago adieket na Odistrict (adieket ngin na Chief Magistrate). Ibusakinit aitun ebe, ngin yen ipuda aiyatakin ekemusago ngaren; ibusakirit nges eswamaun ngun eroko aparasia 14 etubo ageun ne ejaikinere etube ngol alung ngesi. y

AKIRO NU IKAMARA KA IKISILA LU ALUPO (ASPECTS OF LAND LAW)

Alupo kere nu O Uganda ejaas akanin nu ituga alu O Uganda; ido ngin tunganan kere epedori adumun ka airumun alupo kediopone kaluta:Customary tenure Nes edumune aria erumune lo alupo owai kalo ateker arai ekale Free hold tenure - edumune aria erumune lo alupo aboisio kangun ejaasi apol kwape nat ibomai,ibugai aria centres. y Lease hold tenure Nes edumune (konye mere erumune) lo alupo owai kalo esubit bala aipagis kanu apak kana elimora apapulai kangun iinakitere (araibonat - lease offer forms). y Mailo land tenure Nes edumune (konyemere arumune) lo alupo nu egongakina nejai Ekabaka, aria ijaka lukolo Ekabaka kalaije OBuganda Nes do atemer kaurianut ebe; y y Ejaa iponesio aria irotin 4 lu epedora itunganan adumun aria airumun alupo. Konye do erot ngol lo 4 (mailo land tenure) erai lo ejai Buganda bon.

Nuikamanara kede nginipone lodumunet aria lorumunet Alupo (a)Customary land tenure system: Lo nges erot aria epone ediope epedora idio tunganan adumun aria airumun alupo. Ido ejai erot lo toma okisila wok lu O Uganda. Erai lo ekisil lo ikamanara kede eipone lo itunga airumunun alupo kowai kangol eupanara kede iinonosio lu atekeresinei aria ikalia. Nes atemar epedori idio itunganan adumun aria airumun alupo kanejai ateker, ekale aria bonat ipolok. Lo nes epone lo ajena noi kotoma ariino nu Okide, Nyakoi ka (nepetai) Engalakimak (ie East, North and somehow West). Kacai dado ebe, irumunete do amumuron (ngul lu didik) alupo kotoma abungen kec kane ejaa itunga kec luateker aria okekia. Aria ekotokin itunganan ido adumun apapula (acapa) nado nges airumun ka aibe alupo ngun nu ejaatar ngesi opone kangol; ecamakinitos ikisila. Aso erai do ijo aijaun apapulai (forms) nu ebeit aileleb kalaije oyapesi kalo alup O Mbale, osodi ayangaun nejai ekasulo (Committee) lo ocalo aria otela kon. Idaujo aileleb, osodi ekasulo da aileleb awaikec; inyakari konye do ijo apapulai ngun Mbale. Ijaikino do ijo a surveyor lo ebuni enwak/aipina akonilupo tapi do ijakinio ijo apapula ngin (Certificateof tittle) anu do ijo aibe cut alupo ngun.

Ajokisio nu adumun apapula (certificateof Tittle) kwa angin

idumun ijo apapula kwa angin, ipikakini do ijo kwape olope alupo ngun. Mam babo eraasi nu ateker. y Ido da okisila, ijaas do ijo kede apedorosia nu etoosa idio tunganan kere yen etami aitokokol aria amaria alupo ngun kamakon. y Kanepenene da , ipedori ijo aitosoma alupo ngun apatan kowai kalo adumuna ebany (eloan), narai ijasi do ijo ka apapula naejena okisila. y Epatana dado ijo eijular ekiror lo idio tunganan ayen egweli idio tutubet yen a lupo angun aria bo nat isingaa ijo. Kojenun Nuta:y Ebe, epatana idio tunganan ejulakin alupo ngun ijaatator ijo aria nu irumuni ijo owai ateker (customary tenure) toma angun ijaatatar ijo kede apapula (Free hold certificate or Certificate of Tittle.) Konye idau ijo adumun apapula ngin (Certificate of ownership), mam bobo epatana ijo ejulakin alupo ngun abongor ateker (customary).

(b)Free hold land tenure system Lo nges erot aria epone lo lodumunet alupo owai lo ijo aanyun ebe idumuni ijo aiwadikaet (Acapa - Certificate of Tittle) na alupo kangun. Mam eipone lo duc idila konye elosi kwana aidilikin, ido iswamasi nu noi noi kotoma otaonin aria obugai ka centres ngul lu eutasi apol. Kanu ijo adumun a capa (Certificate of title) lo alupo anu ijaatar ijo opene kalo; ibusakinit ijo ewadikaun alipa kon nejai District Land Registrar. Idumuni konye do ijo afomun (forms) nuebeit ijo aileleb, kosodi ekasula da lo otem kalo ejaasi alupo ngun aileleb owaikec nepepe ka ajenak lu egongasi kede ijo alupo kangun. Ekaulo inyakari konye do ijo afomun ngun Odistrict, nedo koney itolosaatar kwi adoketa nu adumakin ijo accapa aria bo not apapula ngin itoduuni ebe ijo nes alope alupo ngun idoda ojai do O register to District Land Office. Ajokisio nu adumun alupo opone kalo (a) Icamakinarai ijaikini ijo arerengesio nu etosom alupo kon edio pone kere loipudar ijo kwape nat; akoru; apol; aipagis aria bonat adumuna abanya (loan). (b) Ejokuna adepar alupo kwa nuateker naarai nuu, ejai acapa konye kwa, emamai toni ne ijulakina ijo. (c) Ipedori ijo agwelar kede apatunu narai yen agwelan da ejeni ebe ejai alupo ngun acapa kec. (d) Ipedori ijo aisingaar, aipagis aarai bonat akorar nejaai idio tunganan kede apatanu (kwa nat awai kalo eWil.) Atikisio lu adumun alupo opone kalo Epedori aitimameun itunga icie alupo naarai epedoreta do ngul lu ejaasi ejok agwel alupo kere osodete adumun apapulai (acapan) kec, ekaulo omameunos luce itunga aria bonat idwe luepolounete alupo.

Epone lo julet acapa na alupo kon aria igwel ijo araibonat irumu ijo Ejai lo agwelan ka lo agwelaran aitolomun atutuket na egwelet kec aria bo nat, aropio aria ainakinet. 1. Etupakindi, ebeit lo agwelan ka lo angelaran aileleb apappulai (forms) nuijulet acapa toma okirorin kayen agwelan. 2. Edaun aileleb, ebeit kes kere edokokin,akanin kec kosodete eikamakin apapulai nu icweunitai (photocopies) nu acapa kede identity card araibo Voters cards nepepe ka aputosia kec (passport photos). 3. Ebeit do idiope kakesi ayangaar apapulai ngun O Bank kec, kosodete aitac esolo lo stampu (stamp duty). Edua ebank anangakin a stamp,kec ijaikinete atikit kec na do imorikikino kede apapulai nuce kwa nuelimoro okuja, osodete konye ainyakar Land Registry Office. 4. Araida erai egwelet alupo nuemameatar loagwelaran kede acapa, epedori Registrar acamakin aijulio na acapa kangin. Konye eroko ngun iswamauna, ejai e Registrar aitacas loagwelaran aitac ikupun idis ngul anyaaritai ebe search fee aria assurance of file fees. Osodete do kesi (Registry) amoun nuabeitok otaaboi kec (Land Registers) anu aimonikin ajenun ebe ejaasi teni alupo ngun kede acapa ido da emamete kede alogirikinet ace. 5. Osodi do Commissioner lo eyapesi kangol (lo Registry) aijakin iketunga aimo itabon kec anu aanyun ebe emamete teni alupo ngun kede adio tionis aarai agologoleta (incumberances). 6. Arai emamei ationis ikwenyari do konye a Commissioner ngol kwi lu Land Registrtion Offie ebe emamei abuinikin. 7. Kanen itolomikin bodo e Registrar ajuleta nu acapa kangin ataabon kec (Register of Tittles). Kosodi bodo e Registrar aidokokin akekan apapulai ngun. Olumuni bodo acapa naitete okirorin kalo agwelan. 8. Edaun nen, ejai do e Registrar aikisar ekiror je losek kalo angwelaran alupo ngun naarai emameatar bobo nges kede adio gongakina alupo ngun. 10. Ejai duc acapan nu alupo kere aitodiarit aboisit na ejaas alupo gun, office kede eRegister lo ejaa akiro nu papulai ikamunitos alupo ngun. Koric Nu Arai itolio ijo aria icaka ijo acapa na alupo kon, ipedpri ijo enom eripota ayapesin kere; kwape nat;- Police kede Land Registry Office. Kanen epedori do Commissionr lo Land Registration aijaikin ijo acie acapa na enyaritai Certified Copy lo idokokinit nes akekan ka stamp da. y Arai idum ijo ations anu aiswamaanar kede eyapesi ngol loikaminutos nu alupo; inom esimu nejaasi ngul apolok kec (Land Ministry Complainants Office) osalai 04143755110 ( c)Lease hold tenure system y y Lo nes epone lo dumunet alupo asubite bala aipagis konye mere aibe. Idila noi ejautene lo aboisio anu apolok kwapenat ibugai, iboman ka centres neda ipagisaatar itunga alupo awai kalo plots.

Imoriarit epone lo ne ijaikinere ijo alupo (a plot) loda itosomai ijo kotoma apaka adio naetubokinitai ijo (onyaritete do ebe lease hold) Etubor apak ngin, ejaun bobo ijo aitach ikapun anu aiyekakin apak ngin. Ikapun do ngul enyaaritai Lease offer fees kede e preminum. y Irwan ipu, erai nu alupo apugan nes ijaikinit ijo irai epagisan-onyaritete do ebe lease. Dodo apungan aria etunganan ngol ipagisaikit ijo alupo onyaritete ebe lessor. y Okisila, ecamakitai leasee da aipagisaar alupo ngun KONYE MERE AGWELAR. Enyaritai do nen ebe Sub Leasing. y Opone kangol, ipedori ijo aijulakin lease hold kon aria erai alupo apagun ipagisat ijo, paka aroun alupo kon obee paka ijo adumun acapa da. y Nuu kere iswamasi kwape elimorar okuju. Itori ijo adoketa nu okuj anu ejulakin acapa ngin okiror kon. Ekaulo idumuni do ijo acapa ngin okirorin kon. Lawful and Bonafied occupants y Ebala ekisil lo apolon wok (Cosntitution) ebe, mam acamakinitai ijo arwetun ka airengear itunganan ngin yen iboit alupo kangun toni ne anyaraere nes Lawful or Bonafide Occupants kilemerai coar aria ijaasi ijo kede asiiraretnoekoti kede ceat aria emen nedaitac isirigin ngul lu epagisa akonilupo angonakaru aria elap. Ingai bo enyariatai lawfull occupant? y 1. Idio tunganan yen abu oloma ido yen olomari alupo kon kede acamakinet kon aria acamanara kus. 2. Idio tunganan ngin yen adumuni ngol kwana iwadikauna kwape olope alupo, ejai alupo ngun sek kwape lo ajai nen owai alo etekerane aria Customerry tenure; aria bonat ngol loman etacakinitai idiobore anu nges anyoun (compensation). Ido odumunite lo kwane iwadikauna alupo kangun itunganan ngin ejai alupo ngun sek. Ingai bo bonafide occupant? 1. Nes idio tunganan yen kolo ajai alupo ngun sek eroko egirunio na kisil wok loapa (constitution) Okaru kalo 1995; ido iboite, itopoloite alupo angun ikaru 12 arai adepar ageun ne alomuna ekisil ngol 2. Arai idio tungonan yen sek epikakitai alupo ngun edio apugan area edio pugan, eroke ekisil wok loapolon (constitution) itolomuna. 3. Idio tunganan kere yer obu ogwelite alupo ngun kama ejai bonfide occupant ido kotupite ikisila Asiiraret y y Kiitutu ebee,ijaasi yesi kede apedori ka aijen na enwarakin ikus itunga(luocaloi kus) airar ka ajenun akiro nu ikamunitos alupo. Alupo nes aijar, kede asipotait naka ngitunganan.

You might also like