Πολιτικές του βιβλικού Ισραήλ τον 8ο αι πΧ

σε σχέση με τον επεκτατισμό των Ασσυρίων

Δρ Νικόλαος Παύλου

Όπως δηλώνεται στην εισαγωγή του βιβλίου της παλαιοδιαθηκικής

γραμματείας «Μιχαίας» η εποχή της δράσης του προφήτη Μιχαία συμπίπτει με
τους χρόνους των βασιλέων του Ιούδα Ιωθάμ (756 – 742/1), Άχαζ (742/1-726/5) και
Εζεκία.(725/4-697/6)1. Εντούτοις η αρχαιότερη προφητεία του θα πρέπει να
τοποθετηθεί στους χρόνους του Άχαζ, όπως διαπιστώνεται από τους στίχους 1,2-8
του βιβλίου του, που αναφέρονται στην ειδωλολατρική διείσδυση στο Νότιο
βασίλειο και στην καταστρεπτική εισβολή των Ασσυρίων στο Βόρειο βασίλειο2.
To δεύτερο μισό του 8ου π.Χ. αι3 σημαδεύεται, για το Βόρειο και το Νότιο
βασίλειο, από τις προσπάθειες που γίνονται και από τα δύο κρατίδια, για να
αποφύγουν τις κατακτητικές βλέψεις των Ασσυρίων και να εμποδίσουν την
κυριαρχία τους στην περιοχή. Κάθε κίνησή τους έχει σαν σημείο αναφοράς τη
μεγάλη αυτοκρατορία της Ανατολής, που σιγά-σιγά επεκτείνει την απόλυτη
κυριαρχία της προς τα δυτικά.
Tο 745 π.Χ. αυτοκράτορας των Ασσυρίων γίνεται ο Τιγλάθ-Πιλεζέρ ο Γ΄
(745-727 π.Χ.)4 που εγκαινιάζει μία λαμπρή περίοδο κατακτήσεων, που συνεχίστηκε
και με τους διαδόχους του. Εισβάλλει στη Βαβυλώνα (745), νικάει τους Αραμαίους
(745) και το στρατό των Urartu. Παράλληλα εκμεταλλεύεται την έκκληση για
βοήθεια του Άχαζ, που δεν είχε δεχτεί να συμμετάσχει σε αντιασσυριακό
συνασπισμό, και δέχεται την εισβολή των Σύρων, των Φοινίκων, των Φιλισταίων
και του Βορείου βασιλείου στην περιοχή του, και καταφτάνει για βοήθειά του. Το
Νότιο Βασίλειο δείχνει να επιζητάει την κυριαρχία του. Άλλωστε τα λόγια του Άχαζ,
όταν απευθύνεται στον Τιγλάθ-Πιλεζέρ είναι χαρακτηριστικά: «Εγώ είμαι δούλος
σου και γιος σου∙ έλα να με γλυτώσεις από το βασιλιά της Συρίας κι από το βασιλιά
του Ισραήλ, που επιτίθενται εναντίον μου»5.
Η εκστρατεία των Ασσυρίων στην περιοχή της Εγγύς Ανατολής
πραγματοποιείται. Εισβάλλουν στο Βόρειο βασίλειο, την εποχή του Πεκάχ (Ο΄
Φακεέ) και καταλαμβάνουν την Αίν, την Αβελβαιθαμααχά, την Ιανώχ, την Κενέζ, την

1
Μιχ.1,1
2
Η επεκτατική πολιτική των Ασσυρίων είχε αρχίσει νωρίτερα, από τον 9 ο αι. π. Χ Βλ. Κωνσταντίνου
Μιλτιάδης (1993). Πηγές της ιστορίας της Παλαιστίνης, Θ΄ π.Χ. αιώνας, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής ,
9 που αναφέρεται «μία εποχή που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον τόσο από ιστορική άποψη, καθώς η
συνεχώς εντεινόμενη επεκτατική πολιτική των Ασσυρίων πυροδοτεί δραματικές εξελίξεις στις σχέσεις των
λαών της περιοχής, όσο και από βιβλική, καθώς τα βασίλεια του Ισραήλ και του Ιούδα βρίσκονται στο
επίκεντρο των εξελίξεων αυτών».
3
Το πρώτο μισό του 8ου αι. π.Χ. είναι, ειδικά για το βόρειο ισραηλιτικό βασίλειο, εποχή μακροχρόνιας
ειρήνης, που επέτρεψε δυνατότητα ελέγχου των καραβανιών και ανάπτυξης του εμπορίου.
Περισσότερα βλ Κωνσταντίνου Μιλτιάδης (1999). Ο προφήτης της Δικαιοσύνης. Ερμηνευτική ανάλυση
προφητειών από το βιβλίο του Αμώς. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, 10-11.
4
Gunneweg Antonius H.J.(1997) Η ιστορία του Ισραήλ έως την εξέγερση του Βαρ-Κοχβά,μετ. Ιωάν. Χ.
Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη: Πουρναράς, 231 κ.ε, Πρβλ Παπαδόπουλος Νικόλαος (1980/1975):
Υπόμνημα εις το βιβλίον του Μιχαίου. Εισαγωγή- Κείμενον- Ερμηνεία. Εν Αθήναις, 39
5
Β. Βασ. 16,7
Ασώρ, τη Γαλαάδ, τη Γαλιλαία, όλη την περιοχή Νεφθαλί και οδηγεί τους κατοίκους
της σε εξορία στην Ασσυρία6. Χωρίζουν το βόρειο βασίλειο σε τρεις επαρχίες7,
κατόπιν εισβάλλουν στη Συρία και καταλύουν το Αραμαϊκό βασίλειο8.
Για ένα διάστημα επικρατεί ειρήνη στην περιοχή, ενώ, όπως φαίνεται,,
κανένας δε μπορεί να αντισταθεί στην ασσυριακή δύναμη. Έτσι μόνο σαν πράξη
απελπισίας θα μπορούσε να εκληφθεί η κίνηση του βασιλιά του Ισραήλ Ωσηέ (731-
722 π.Χ.) να αρνηθεί να πληρώνει το φόρο υποτέλειας στο διάδοχο του Τιγλάθ-
Πιλεζέρ Γ΄ , Σαλμανασσάρ Ε΄ (727-722 π.Χ.), προσμένοντας πιθανόν κάποια βοήθεια
από την Αίγυπτο. Αυτός τότε εισβάλλει στο Βόρειο βασίλειο, συλλαμβάνει τον
Ωσηέ9, ενώ καταλαμβάνεται και η Σαμάρεια από το διάδοχό του Σαργών Β΄(722-
705). Οι ευγενείς του εξορίζονται στη Μεσοποταμία και τη Μηδία και εκτοπίζονται
μέλη άλλων τάξεων.
Το Βασίλειο είχε κατορθώσει να διασωθεί, έστω και με την πληρωμή του
φόρου υποτελείας και τον εξαναγκασμό του Άχαζ να προβαίνει σε συνεχείς
παραχωρήσεις, ακόμη και σε ζητήματα θρησκευτικής πολιτικής.
Ο γιος του Άχαζ, Εζεκίας(725/4-697/6), έδειχνε αρχικά να ακολουθεί την
ίδια με τον πατέρα του προσεκτική πολιτική απέναντι στους Ασσύριους10.
Συμμετείχε όμως στη συνέχεια στα επαναστατικά κινήματα που εκδηλώθηκαν στην
περιοχή εναντίον των Ασσυρίων. Πιο συγκεκριμένα, μετά το θάνατο του
Σαλμανασσάρ Ε΄ , εκδηλώνεται επανάσταση της Συρίας, Παλαιστίνης και Φοινίκης
με αιγυπτιακή υποκίνηση, που καταπνίγεται όμως από το Σαργών Β΄. Κατόπιν
αρχίζει νέος επαναστατικός γύρος στον οποίο συμμετέχουν Φιλισταίοι, Εδωμίτες,
Μωαβίτες και ο Εζεκίας που δεν άκουσε τη συμβουλή του προφήτη Ησαΐα11.
Αποτυγχάνει όμως και αυτή η προσπάθεια, ενώ οι σύμμαχοι αναγκάζονται να
παραδοθούν.
Τα επαναστατικά όμως κινήματα εναντίον των Ασσυρίων συνεχίζονται
μετά από λίγο. Όταν πεθαίνει ο Σαργών, ο διάδοχός του Σενναχηρίμ (705-681 π.Χ.)
χρειάστηκε χρόνο για να εδραιώσει την κυριαρχία του. Αρχίζει επαναστατική
κίνηση, στην οποία πρωταγωνιστικό ρόλο παίζει ο Εζεκίας. Αυτό μπορεί να
αποδειχτεί και από τα ασσυριακά χρονικά: όπως τονίζεται σε αυτά, κάποιοι
παρέδωσαν στον Εζεκία το βασιλιά Padi της Ακκαρών, όταν αυτός αρνήθηκε να
εγκαταλείψει το φιλοασσυριακό του προσανατολισμό12. Ο Εζεκίας το θεωρεί
ευκαιρία να εκδηλώσει τις αντιασσυριακές του θέσεις: Έρχεται σε επαφή με το
Φαραώ της Αιγύπτου αλλά και με τον ηγέτη των Βαβυλωνίων Μερωδάκ Βαλαδάν
που είχε απαλλάξει την περιοχή του από την Ασσυριακή κυριαρχία. Αν και η
συμμαχία ήταν καλά προετοιμασμένη, εντούτοις δε μπόρεσε να αποτινάξει τον
Ασσυριακό ζυγό. Ο Σενναχηρίμ, αφού εδραιώνει την κυριαρχία του και υποτάσσει

6
Β΄ Βασ. 15,29
7
Gunneweg, 234.
8
Β΄Βασ. 16,9
9
Για τα γεγονότα βλ. Β΄Βασ. 17,1-4
10
B΄ Βασ. 18, 14
11
Παπαδόπουλος, 40-41.
12
Gunneweg, 240
τους βαβυλώνιους, στρέφεται εναντίον του Εζεκία. Με γοργούς ρυθμούς γίνεται
κυρίαρχος σε όλο το Λεβάντε, ενώ συντρίβει και ένα αιγυπτιακό εκστρατευτικό
σώμα στην Αλκαθά, κοντά στην Ακκαρών. Ο Εζεκίας μένει μόνος του. Οι Ασσύριοι
κατακτούν όλη την Ιουδαία και το 701 παρουσιάζονται μπροστά στα τείχη της
Ιερουσαλήμ υπό την ηγεσία του αρχιστράτηγου του Σενναχηρίμ Rabsake
(:αρχιοινοχόος), που είχε παραμείνει στη Λαχίς. Ζητούν την παράδοση της πόλης.
Αυτή όμως δεν πραγματοποιείται, και σε αυτό φαίνεται να συμβάλλει και το πολύ
καλό σύστημα ύδρευσης της πόλης, καθώς και μία επιδημία λοιμού που πέφτει στο
Ασσυριακό στρατόπεδο. Η ουσία είναι ότι οι Ασσύριοι δεν πετυχαίνουν το σκοπό
τους και φεύγουν άπρακτοι, αφού δεν καταλαμβάνουν την πρωτεύουσα του Ιούδα
παρά τους κομπασμούς του Σενναχηρίμ13.
Το συμπέρασμα που εξάγεται είναι ότι η Ασσυριακή αυτοκρατορία
αντιμετωπίζει πολλά επαναστατικά κινήματα, που δεν τις δημιουργούν ιδιαίτερα
προβλήματα, και τα οποία υποκινούνται από την Αίγυπτο. Σε αυτά συμμετέχουν
και τα δύο ισραηλιτικά βασίλεια. Το Βόρειο οδηγείται στην καταστροφή το 722
π.Χ. και ακολουθεί αργότερα και το Νότιο.
Τέλος, σε αυτή τη σύντομη ιστορική επισκόπηση, θα πρέπει να γίνει λόγος
και για την κοινωνική κατάσταση στον βιβλικό Ισραήλ, που είναι στο επίκεντρο του
προφητικού του κηρύγματος14. Έτσι ο Μιχαίας ελέγχει τους άρχοντες και τους
ψευδοπροφήτες, που τους θεωρεί αιτία δεινών. Είναι αυτοί που διώχνουν τις
γυναίκες του λαού από τα σπίτια τους, αρπάζουν το γεωργικό κλήρο από τα παιδιά,
γδέρνουν τις σάρκες του λαού και τρέφονται από αυτές. Ειδικά οι ψευδοπροφήτες
προλέγουν ανάλογα με το συμφέρον τους. Έτσι προφητεύουν ειρήνη όταν
αμείβονται και απειλούν με πόλεμο όταν δεν παίρνουν κάτι. Ο Κύριος,
υπογραμμίζει ο προφήτης, θα κρύψει τι πρόσωπό του από όλους αυτούς15

###

Και η θρησκευτική πολιτική των βασιλέων Άχαζ και Εζεκία υπαγορευόταν

από τη σχέση που επιθυμούσαν ή ήταν αναγκασμένοι να έχουν με τους Ασσυρίους.
Αυτή τους οδήγησε να πάρουν αποφάσεις, που στην περίπτωση του πρώτου
ηγεμόνα ήταν εχθρικές για τη Γιαχβική θρησκεία, ενώ στην περίπτωση του
δεύτερου τη βοήθησαν να επανέρθει και πάλι στο προσκήνιο.
Είναι γνωστή και η επιρροή των χαναανιτικών θρησκευτικών δοξασιών σε
όλες τις ομάδες του ισραηλιτικού πληθυσμού τον 8ο αι. π.Χ.. Παρά τις προσπάθειες
των προφητών, αυτές είχαν διεισδύσει σε όλες τις εκδηλώσεις του πληθυσμού,
είχαν νοθεύσει τη λατρεία στο Ναό και είχαν δημιουργήσει ανατροπές που δεν
εξαλείφονταν εύκολα.

13
Για τα γεγονότα βλ. Βέλλας Βασίλειος (1934). Θρησκευτικαί προσωπικότητες της Παλαιάς
Διαθήκης. Εν Αθήναις,132-133
14
Βέλλας 214.
15
Μιχ. 2,8-11∙ 3,1-5.
 Ο Άχαζ φαίνεται να ακολουθεί μία συγκριτιστική πολιτική που συνδύαζε
στοιχεία της ασσυριακής και της χαναανιτικής θρησκείας. Αυτή η στάση
κατανοείται από το ενδιαφέρον του να διατηρεί καλές σχέσεις με τους Ασσυρίους,
ακόμη και με καταρράκωση της αξιοπρέπειάς του, αρκεί να κρατούσε τα κεκτημένα
και να μην προκαλούσε τη μεγάλη αυτοκρατορία με αυτή τη «σώφρονα» πολιτική
του. Και σίγουρα, δεν ήταν προς το συμφέρον του, να έρχεται σε αντιπαράθεση με
τις χαναανιτικές θρησκευτικές δοξασίες, που ακολουθούσαν οι υπήκοοί του, σε
καιρούς μάλιστα που έπρεπε να κάνει υποχωρήσεις.
Φτάνει στο σημείο να προσφέρει έναν από τους γιους του ολοκαύτωμα
στα είδωλα. Διενεργεί θυσίες στους ιερούς χανανιτικούς τόπους και οικοδομεί νέο
θυσιαστήριο στο Ναό του Σολομώντα, σύμφωνα με τα ασσυριακά πρότυπα στη
θέση του θυσιαστηρίου ολοκαυτωμάτων. Σε αυτό προσφέρει θυσίες
αναγνωρίζοντας τους ξένους θεούς, συγκεντρώνει τα ιερά σκεύη του ναού, τα
κομματιάζει, και σφραγίζει τις πόρτες του. Ταυτόχρονα διατάζει να
κατασκευαστούν ειδωλολατρικά θυσιαστήρια σε κάθε γωνία των δρόμων16. Η
θρησκευτική του πορεία είναι ξεκομμένη από το Γιαχβισμό.
Διαφορετική δείχνει να είναι η θρησκευτική πολιτική του Εζεκία17. Δεν
υπάρχει αμφιβολία ότι και αυτή υπαγορεύεται από τη στάση του απέναντι στους
Ασσύριους. Ταυτόχρονα δε θα πρέπει να αμφισβητηθεί και η επιρροή των οπαδών
του Γιαχβέ, που εκπροσωπούνταν στην εποχή του, από τον προφήτη Ησαΐα και τον
προφήτη Μιχαία. Στην πραγματικότητα ο Εζεκίας προσβλέπει στην υποστήριξή τους
για να μπορέσει να εφαρμόσει την αντιασσυριακή πολιτική του.
Όπως τονίζεται στο βιβλίο Β΄ Βασιλέων/Δ΄ Βασιλειών (18, 3-7) πράττει το
σωστό ενώπιον του Θεού: Καταργεί τους ιερούς τόπους, σπάζει τις πέτρινες στήλες
(Ματσεμπώθ) και καταστρέφει τις ξύλινες(Ασερώθ). Κομματιάζει το χάλκινο φίδι,
στο οποίο ο λαός πρόσφερε θυσίες, ενώ δεν απαρνήθηκε ποτέ τις εντολές του
Κυρίου. Ταυτόχρονα φροντίζει για τον εορτασμό του Πάσχα18. Κατά τη διάρκειά
του, «όλοι ήταν πανευτυχείς: ο λαός του Ιούδα, οι ιερείς, οι λευίτες και όσοι είχαν
έρθει από το βασίλειο του Ισραήλ. Επίσης οι ξένοι που είχαν έρθει ειδικά για τη
γιορτή, τόσο από τον Ισραήλ όσο κι από τον Ιούδα»19. Πάντως δε φαίνεται να
πέτυχε πολλά πράγματα, μιας και ο λαός δε φάνηκε να τον ακολουθεί στις
προσπάθειές του και στην εποχή του διαδόχου του Μανασσή γύρισε στις
ειδωλολατρικές συνήθειες.
Από τις διηγήσεις φαίνεται πως η λατρεία του Γιαχβέ είχε υποβαθμιστεί
και ήταν δύσκολο να αποδεχτεί ο λαός τον αυστηρό μονοθεϊστικό χαρακτήρα της.
Οι προσπάθειες των προφητών, που αντικατοπτρίζονται στις βιβλικές διηγήσεις, δε

16
Β΄Βασ.16, 12-18.
17
Βλ. και Μούρτζιος Ιωάννης Χ.(1999). Θρησκευτικές μεταρρυθμίσεις στο Βιβλικό Ισραήλ,
Θεσσαλονίκη: Πουρναράς, 68-80.
18
Β΄ Χρον. 1-30.
19
Β΄Χρον. 30, 25
φαίνεται να έχουν αποτέλεσμα, ενώ δεν εισακούονται πάντα, ακόμη και από τον
πιστό στο Γιαχβισμό Εζεκία20.

20
Βλ. τη στάση του Εζεκία απέναντι στον προφήτη Ησαΐα (Β. Βασ. 20, 12-19), όταν ο προφήτης του
ανάγγειλε πως ο Θεός δε συμφωνεί με την ευνοϊκή στάση του απέναντι στους απεσταλμένους του
Μερωδάκ-Βαλαδάν και προφητεύει τα δεινά από τους Βαβυλώνιους. Ενώ ο βασιλιάς του Ιούδα δείχνει
να συμφωνεί, σκέπτεται με τρόπο που δεν ταιριάζει σε έναν πιστό του Γιαχβισμού.