Δημήτριος Τσουλκανάκης

ΟΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΣΑΜΑΡΕΙΤΩΝ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗ ΤΟ 484

ΚΑΙ ΤΟ 529, ΚΑΘΩΣ ΚΑΙ Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΤΟΥΣ ΑΠΟΣΤΟΛΗ
ΣΤΗΝ ΠΕΡΣΙΚΗ ΑΥΛΗ
ΜΙΑ ΝΕΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ

Οι Σαμαρείτες αποτελούσαν μία ιδιαίτερη θρησκευτική-φυλετική μειονότητα της

Παλαιστίνης.1 Τα μέλη της ζούσαν, ως επί το πλείστον, από την καλλιέργεια της
γης στην περιοχή της Σαμάρειας, στα βορειοδυτικά της επαρχίας Πρώτη Παλαι-
στίνη, και στην ύπαιθρο χώρα της Καισάρειας.2 Υπήρχαν όμως και αρκετοί Σαμα-
ρείτες που ευημερούσαν οικονομικά στην Καισάρεια, τη Σκυθόπολη, τη Νεάπολη
και τη Σεβαστή. Ασχολούνταν με το εμπόριο και τη βιοτεχνία, ανταγωνιζόμενοι
τις εξίσου δραστήριες οικονομικά ιουδαϊκές κοινότητες της Παλαιστίνης.3
Τα μέλη της σαμαρειτικής μειονότητας υφίσταντο πλήθος διακρίσεων από
την κεντρική εξουσία. Η αιτία της άνισης μεταχείρισης που είχαν οι Σαμαρείτες
σε σχέση με τους χριστιανούς πολίτες ήταν η ανάδειξη του χριστιανισμού σε κυ-
ρίαρχη θρησκεία της αυτοκρατορίας στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα, καθώς και
η πολιτική βούληση της κεντρικής εξουσίας να τους προσηλυτίσει.4 Ο πρώτος
αυτοκράτορας που έλαβε σκληρά μέτρα εναντίον τους υπήρξε ο Θεοδόσιος Β'
(408-450). Το 438 τους απαγόρευσε δια νόμου να χτίσουν νέες συναγωγές, να

1
Για μία συνολική επισκόπηση της ιστορίας της Σαμαρειτικής μειονότητας στην Παλαι-
στίνη από τον 4ο έως τον 7ο αιώνα, βλ. Α. Montgomery, he Samaritans, the Earliest Jewish Sect:
heir History, heology and Literature, New York 1968· Α.D. Crown, he Samaritans, Tübingen
1989 (στο εξής Crown, Samaritans)· Ν. Schur, History of the Samaritans, [Beiträge zur Erfor-
schung des Alten Testaments und des Antiken Judentums 18], Frankfurt am Main 1992 (στο
εξής Schur, Samaritans).
2 Βλ. Procopii Caesariensis opera omnia, Historia quae dicitur Arcana, ed. J. Haury, Lipsiae
1963, 11.27-29 (στο εξής Προκόπιος, Ανέκδοτα). Πβ. K.G. Holum, Caesarea and the Samaritans,
στο R.L. Hohlfelder (έκδ.), City, Town and Countryside in the Early Byzantine Era, New York
1982, 66 (στο εξής Holum, Caesarea)· Crown, Samaritans, 59-60. Για τη διοικητική οργάνωση
της βυζαντινής Παλαιστίνης, βλ. Δ. Τσουλκανάκης, Η παρουσία του Βυζαντίου στους Αγίους Τό-
πους από το Μέγα Κωνσταντίνο έως την αραβική κατάκτηση, Διδακτ. διατριβή, Βόλος 2011, 18
κ.ε. (στο εξής Τσουλκανάκης, Άγιοι Τόποι).
3
Βλ. Holum, Caesarea, 66· Crown, Samaritans, 60.
4
Βλ. Τσουλκανάκης, Άγιοι Τόποι, 174-183.

Βυζαντινά 32 (2012) 133-153

134 Δημήτριος Τσουλκανάκης

προσηλυτίζουν ελεύθερους πολίτες ή δούλους και να κατέχουν δημόσια αξιώ-

ματα.5 Παράλληλα, εγκατέστησε ισχυρή στρατιωτική φρουρά στη Νεάπολη, το
κύριο κέντρο των Σαμαρειτών στην Παλαιστίνη, και τους απαγόρευσε στο εξής
να προσεύχονται με κατεύθυνση προς το ιερό τους όρος Γαριζίν, αποστερώντας
τους ουσιαστικά το κέντρο της λατρευτικής τους ζωής.6 Όλα τα παραπάνω ευνό-
ησαν σε βάθος χρόνου τη δημιουργία ενός κλίματος έντονης αντιπαράθεσης με το
αυτοκρατορικό κέντρο και τις πολιτικές ή στρατιωτικές αρχές της Παλαιστίνης.

Η επανάσταση του 484

Η εξέγερση των Σαμαρειτών ξεκίνησε επί βασιλείας Ζήνωνος (474-491) και

“ἡγεμονεύοντος τῆς πρώτης Παλαιστίνης Πορφυρίου”.7 Δε γνωρίζουμε την αιτία
ή την αφορμή που πυροδότησε την εξέγερση. Σύμφωνα με τον ιστορικό Προ-
κόπιο, την Πεντηκοστή του 484 ένοπλοι Σαμαρείτες μπήκαν στον καθεδρικό ναό
της Νεάπολης, όπου τελούνταν η Θεία Λειτουργία χοροστατούντος του τοπικού
επισκόπου Τερεβίνθιου. Οι εισβολείς εξύβρισαν τα μυστήρια της Εκκλησίας, σκό-
τωσαν πολλούς χριστιανούς και υπέβαλαν σε βασανιστήρια τον Τερεβίνθιο κό-
βοντάς του τα δάχτυλα. Ο ακρωτηριασμένος ιεράρχης, όταν συνήλθε από τα
τραύματά του, μετέβη στην Κωνσταντινούπολη ενώπιον του αυτοκράτορα και
τον παρακάλεσε να τιμωρήσει παραδειγματικά τους ενόχους.8
Χάρη στο χρονογράφο Μαλάλα, έχουμε τη δυνατότητα να συμπληρώσουμε
τον καμβά των γεγονότων της εξέγερσης, τα οποία, δυστυχώς, δεν παραδίδονται
από τον Προκόπιο.9 Οι Σαμαρείτες δεν σταμάτησαν τις βιαιοπραγίες στην
περιοχή της Σαμάρειας, αλλά συνέχισαν την προέλασή τους έως την Καισάρεια,
την πρωτεύουσα της Πρώτης Παλαιστίνης. Εισέβαλαν αιφνιδιαστικά στην πόλη,
5
Βλ. heodosiani Leges Novellae, ed. T. Mommsen – P.M. Meyer, 2, Berolini 1905, αρ. 3.
6
Βλ. Procopii Caesariensis opera omnia, De Aediiciis, ed. J. Haury, Lipsiae 1964, 5.7.1-
2 (στο εξής Προκόπιος, Περί κτισμάτων). Πβ. C. Dauphin, La Palestine byzantine: peuplement
et populations, 2, Oxford 1998, 286 (στο εξής Dauphin, La Palestine byzantine)· J. Finegan,
he Archeology of the New Testament: he Life of Jesus and the Beginning of the Early Church,
Princeton, New Jersey 1969, 34-35· J. Wilkinson, Egeria’s Travels, London 1971, 154 και σημ.
9· O. Keel – M. Küchler – C. Uehlinger, Orte und Landschaten der Bibel: Ein Handbuch und
Studien-Reiseführer zum Heiligen Land, 1, Zürich-Köln 1984, 622.
7
Για τον Πορφύριο, βλ. A.H.M. Jones – J.R. Martindale – J. Morris, he Prosopography of
the Later Roman Empire, 2, Cambridge 1980, 900 (στο εξής Jones, PLRE 2).
8
Βλ. Προκόπιος, Περί κτισμάτων, 5.7.5-9. Πβ. S. Dubnov, History of the Jews: From the
Roman Empire to the Early Medieval Period, New Jersey 1968, 209 (στο εξής Dubnov, Jews)· H.
Sivan, Palestine in Late Antiquity, New York 2008, 119-121 (στο εξής Sivan, Palestine).
9
Βλ. Ioannis Malalae, Chronographia, ed. I. hurn [CFHB 35], Berlin 2000, 15.8, 305-
306 (στο εξής Μαλάλας). Βλ. και Chronicon Paschale, ed. L. Dindorf [CSHB], 1, Bonnae 1832,
603.19-604.13 (στο εξής Πασχάλιον Χρονικόν).
 Οι επαναστάσεις των Σαμαρειτών στην Παλαιστίνη 135

εκδιώκοντας την τοπική φρουρά των Αρκαδιανών, έκαψαν το μητροπολιτικό ναό

του Αγίου Προκοπίου, καθώς και το ναό του Αγίου Πρόβου, και δολοφόνησαν
πολλούς χριστιανούς πολίτες. Στο τέλος, έστεψαν βασιλέα τους κάποιο Σαμα-
ρείτη “λήσταρχο” ονόματι Ιουστασά, ο οποίος εόρτασε το γεγονός με τη διοργά-
νωση αρματοδρομιών στον ιππόδρομο της πόλης.10
Ο δούκας της Παλαιστίνης Ασκληπιάδης, όμως, επανέφερε την τάξη και απo-
κατέστησε τη δημόσια ασφάλεια στην επαρχία, αφού κατανίκησε σε μάχη το
στρατό των επαναστατών, συνέλαβε ζωντανό τον αρχηγό της εξέγερσης, τον απο-
κεφάλισε και απέστειλε το κομμένο κεφάλι μαζί με το διάδημα στον αυτοκρά-
τορα.11 Το περιεχόμενο του “μηνύματος” του δούκα προς τον αυτοκράτορα ήταν
σαφέστατο και ταυτόχρονα παραστατικό. Του αποδείκνυε, πέραν πάσης αμφιβο-
λίας, ότι εκτέλεσε τα καθήκοντά του με τρόπο υποδειγματικό, αφού πάταξε τους
στασιαστές και αποκατέστησε το κλίμα ασφάλειας στην Παλαιστίνη.
Ο Ζήνων, απ’ την πλευρά του, εξέδωσε νόμο να μη στρατεύεται εις το εξής
κανείς Σαμαρείτης και δήμευσε την περιουσία των εύπορων Σαμαρειτών, θεω-
ρώντας τους, προφανώς, πρωτεργάτες αλλά και οικονομικούς χορηγούς της
εξέγερσης. Έδωσε, επίσης, εντολή να απαγορευτεί η πρόσβαση των Σαμαρειτών
στο ιερό τους όρος Γαριζίν και μετέτρεψε την εκεί συναγωγή τους σε χριστιανικό
ναό προς τιμήν της Θεοτόκου. Αποφάσισε, μάλιστα, να περιτειχίσει το ναό για
μεγαλύτερη προστασία και να εγκαταστήσει εκεί μόνιμη φρουρά δέκα στρατιω-
τών.12 Με την επιβολή των νέων μέτρων, ο αυτοκράτορας θεώρησε, αφενός,
ότι η δημόσια τάξη στην Παλαιστίνη είχε αποκατασταθεί και, αφετέρου, ότι
εξουδετέρωσε οποιαδήποτε σκέψη των Σαμαρειτών να εξεγερθούν στο μέλλον.
Τα σκληρά κατασταλτικά μέτρα, όμως, είναι νομοτελειακά βέβαιο ότι προοι-
κονομούν νέες εντάσεις και εξεγέρσεις, διότι αυτά αποδίδουν προσωρινά και
αποσοβούν τον κίνδυνο πρόσκαιρα μόνο. Στην πραγματικότητα, η βάναυση
καταστολή τροφοδοτεί το μίσος των καταπιεσμένων εναντίον της αυταρχικής
εξουσίας, οι οποίοι περιμένουν την κατάλληλη ευκαιρία για να δράσουν εκ νέου
με μεγαλύτερη ένταση και σφοδρότητα. Οι Σαμαρείτες χρειάστηκε να περιμένουν
45 χρόνια, αλλά όταν επαναστάτησαν το 529, όπως θα δούμε στη συνέχεια, τα

10
Για τον Ιουστασά, βλ. Jones, PLRE 2, 644.
11
Βλ. Schur, Samaritans, 85-86· Crown, Samaritans, 71-73. Για τον Ασκληπιάδη, βλ. Jones,
PLRE 2, 159.
12
Βλ. T.C. Lounghis – B. Blysidu – S. Lampakes, Regesten der Kaiserurkunden des oströmi-
schen Reiches von 476 bis 565, Λευκωσία 2005, αρ. 130-132, σ. 73-74 (στο εξής Lounghis, Rege-
sten)· Y. Magen, he Church of Mary heotokos on Mount Gerizim, στο G.C. Bottini – L. Di
Segni – E. Alliata (έκδ.), Christian Archaeology in the Holy Land, new discoveries: Essays in
honor of Virgilio C. Corbo, Jerusalem 1990, 333-342· Y. Magen, he Church of Mary heotokos
on Mount Gerizim, στο Y. Tsafrir (έκδ.), Ancient churches revealed, Jerusalem 1993, 83-89·
Dauphin, La Palestine byzantine, 287· Sivan, Palestine, 120.
136 Δημήτριος Τσουλκανάκης

αποτελέσματα της δράσης τους υπήρξαν καταστροφικά για την Παλαιστίνη.13

Η επανάσταση του 529

Η μεγάλη επανάσταση των Σαμαρειτών ξέσπασε τον Ιούνιο του 529.14 Οι

καταστροφές που προξένησαν οι Σαμαρείτες στην Παλαιστίνη ήταν τόσο εκτε-
ταμένες, ώστε μετά το πέρας της επανάστασης ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός
(527-565) θεώρησε σκόπιμο, πρώτον, να αποζημιώσει τους χριστιανούς κατοί-
κους της επαρχίας για τις λεηλατημένες και κατεστραμμένες περιουσίες τους με
το ποσό των 93.600 χρυσών νομισμάτων και, δεύτερον, να τους χορηγήσει φορο-
λογική ατέλεια για τα έτη 531 και 532.15
Ο Μαλάλας, που αποτελεί την κύρια πηγή μας για τα δραματικά γεγονότα
της επανάστασης, αναφέρει ότι ο αρχηγός των επαναστατών, ο Ιουλιανός του
Σαβάρου, στέφθηκε “βασιλέας” στη Νεάπολη γιορτάζοντας την ενθρόνισή του
στον ιππόδρομο της πόλης και, στη συνέχεια, επέβαλε στους χριστιανούς της
Παλαιστίνης ένα καθεστώς τρομοκρατίας,16 “ὥστε τάς βασιλικάς καλουμένας
ὁδούς ἀβάτους καί ἀδιοδεύτους τοῖς Χριστιανοῖς γενέσθαι”.17 Επέτρεψε δε τη

13
Επί αυτοκράτορα Αναστασίου (491-518), σύμφωνα με τον Προκόπιο (Περί κτισμάτων,
5.7.10-17), σημειώθηκε μία, μικρής έκτασης, εξέγερση νεαρών ζηλωτών Σαμαρειτών στη Νεά-
πολη. Αδυνατώντας να υποφέρουν την ιεροσυλία που υπέστη το ιερό όρος Γαριζίν, αναρριχή-
θηκαν σ’ αυτό από την απόκρημνη, και προφανώς αφύλακτη, πλευρά του, αιφνιδιάζοντας πλή-
ρως τη μικρή φρουρά των δέκα περίπου στρατιωτών που είχε εγκαταστήσει εκεί ο Ζήνων. Στη
συμπλοκή που ακολούθησε, η φρουρά τέθηκε γρήγορα εκτός μάχης. Με σήματα ακουστικά,
ή/και οπτικά, οι νικητές ενημέρωσαν τους ομοεθνείς τους στους πρόποδες του όρους για την
επιτυχή έκβαση της αποστολής τους και ζήτησαν άμεσα ενισχύσεις. Δυστυχώς γι’ αυτούς, οι
ενισχύσεις που περίμεναν δεν έφθασαν ποτέ, λόγω της ατολμίας των Σαμαρειτών της Νεά-
πολης να συγκρουστούν με την ισχυρή φρουρά της πόλης τους. Μέσα στη γενικότερη αναστά-
τωση, πάντως, πυρπολήθηκαν πέντε χριστιανικοί ναοί της πόλης, τους οποίους ο Αναστάσιος
ανακαίνισε μετά το πέρας των ταραχών. Ο διοικητής της Πρώτης Παλαιστίνης Προκόπιος (βλ.
Jones, PLRE 2, 921) συνέλαβε και εκτέλεσε τους ταραξίες αποκαθιστώντας τη δημόσια τάξη.
14
Για το χρόνο έναρξης της επανάστασης, βλ. Μαλάλας, 18.35, 373· Kyrillos von Skytho-
polis, Leben des Sabas, ed. E. Schwartz, Leipzig 1939, 172.1-2 (στο εξής Βίος οσίου Σάβα)· heo-
phanis, Chronographia, ed. C. de Boor, 1, Lipsiae 1883, 178.22-23 (στο εξής Θεοφάνης). Πβ.
Dubnov, Jews, 210· Sivan, Palestine, 127-128· I. Shahid, Byzantium and the Arabs in the sixth
century, Washington D.C. 1995, 82-89 (στο εξής Shahid, Byzantium).
15
Βλ. Βίος οσίου Σάβα, 173.4-11, 176.24-177.9. Πβ. Τσουλκανάκης, Άγιοι Τόποι, 178.
16
Βλ. Μαλάλας, 18.35, 373-375. Σύμφωνα με τον Προκόπιο (Procopii Caesariensis opera
omnia, De Bellis libris, ed. J. Haury, 1-2, Lipsiae 1962-1963, 7.37.4 (στο εξής Προκόπιος, Υπέρ
πολέμων)), ο Γότθος βασιλιάς Τωτίλας διοργάνωσε επίσης ιπποδρομίες στη Ρώμη μετά την
κατάληψη της πόλης το 550. Για τον Ιουλιανό, βλ. A.H.M. Jones – J.R. Martindale – J. Morris,
he Prosopography of the Later Roman Empire, 3, Cambridge 1992, 729 (στο εξής Jones, PLRE 3).
17
Βλ. Βίος οσίου Σάβα, 172.12-13.
 Οι επαναστάσεις των Σαμαρειτών στην Παλαιστίνη 137

δολοφονία πλήθους χριστιανών, τη λεηλασία των περιουσιών τους, καθώς και

την πυρπόληση ναών και αγροτικών οικισμών. Οι επαναστάτες, σύμφωνα με τις
πηγές, φέρθηκαν ιδιαίτερα βάναυσα σε μέλη του χριστιανικού κλήρου. Αρκετοί
ιερείς ακρωτηριάστηκαν και, στη συνέχεια, κάηκαν ζωντανοί στην πυρά. Θύμα
της αγριότητας των ημερών υπήρξε και ο επίσκοπος Νεαπόλεως Μαμωνάς.18
Η Σκυθόπολη, πρωτεύουσα της Δεύτερης Παλαιστίνης, δοκιμάστηκε εξί-
σου σκληρά από το μένος των επαναστατών. Σύμφωνα με το Μαλάλα, ο αυτο-
κράτορας Ιουστινιανός καθαίρεσε και τιμώρησε παραδειγματικά με θάνατο δια
αποκεφαλισμού τον πολιτικό διοικητή της επαρχίας Βάσσο, επειδή δεν απέτρεψε
την καταστροφή της Σκυθόπολης.19 Τα αρχαιολογικά ευρήματα, πάντως, από
τις ανασκαφές που διενεργήθηκαν στην πόλη, παρόλο που κατέδειξαν πτώση
της οικοδομικής δραστηριότητας στο δεύτερο μισό του 6ου αιώνα, αποδίδουν το
γεγονός μάλλον στα γενικότερα φαινόμενα παρακμής του αστικού πολιτισμού σε
όλη σχεδόν την αυτοκρατορία κατά την εξεταζόμενη περίοδο και όχι στις κατα-
στροφές που προκάλεσαν οι επαναστάτες.20
Ποια υπήρξαν τα αίτια που οδήγησαν στην επανάσταση των Σαμαρειτών; Ο
Προκόπιος καταγράφει στα Ανέκδοτα ότι η αιτία της επανάστασης, που προξέ-
νησε βιβλικές καταστροφές στην Παλαιστίνη, ήταν η δια νόμου δήμευση της
περιουσίας των συναγωγών των Σαμαρειτών και ο υποχρεωτικός προσηλυτισμός
τους στο χριστιανισμό.21 Είναι εξαιρετικά πιθανό στο συγκεκριμένο χωρίο ο
Προκόπιος να μην βρίσκεται μακριά από την ιστορική αλήθεια, παρά τα όσα συ-
κοφαντικά εις βάρος του αυτοκράτορα γράφει στο συγκεκριμένο έργο.22 Ο Ιου-

18
Βλ. Βίος οσίου Σάβα, 172.5-11· Μαλάλας, 18.35, 374· he Syriac Chronicle known as that
of Zachariah of Mytilene, ed. F.J. Hamilton – E.W. Brooks, London 1899, 9.8 (στο εξής Ζαχαρίας
Μυτιλήνης). Πβ. Schur, Samaritans, 87-90· Crown, Samaritans, 74-75.
19
Βλ. Μαλάλας, 18.35, 373. Για το Βάσσο, βλ. Jones, PLRE 3, 177.
20
Βλ. Y. Tsafrir – G. Foerster, Urbanism at Skythopolis-Bet Shean in the fourth to seventh
centuries, DOP 51 (1997) 118 και 126. Για τους παράγοντες παρακμής των πόλεων κατά το
δεύτερο μισό του 6ου αιώνα, βλ. Μ.Σ. Κορδώση, Ιστορικογεωγραφικά πρωτοβυζαντινών και εν
γένει παλαιοχριστιανικών χρόνων [Βιβλιοθήκη Ιστορικών Μελετών 264], Αθήνα 1996, 230-233·
C. Morrisson – J.-P. Sodini, he Sixth – Century Economy, στο A.E. Laiou (έκδ.), he Economic
History of Byzantium: From the Seventh through the Fiteenth Century, 1, Washington D.C. 2002,
189-193 και 219-220.
21
Βλ. Προκόπιος, Ανέκδοτα, 11.15-27.
22
Το Λεξικό Σουΐδα (Suidae Lexikon, ed. A. Adler, IV, Leipzig 1935), στο λήμμα “Προ-
κόπιος” (= Π. 2479), αναφέρει για τα Ανέκδοτα τα εξής: “Προκόπιος, Ἰλλούστριος, Καισα-
ρεύς ἐκ Παλαιστίνης, ῥήτωρ καί σοφιστής. ἔγραψεν Ἱστορίαν Ῥωμαϊκήν, … . ἔγραψε καί ἕτε-
ρον βιβλίον, τά καλούμενα Ἀνέκδοτα, τῶν αὐτῶν πράξεων∙ ὡς εἶναι ἀμφότερα βιβλία Θ΄. ὅτι
τό βιβλίον Προκοπίου τό καλούμενον Ἀνέκδοτα ψόγους τε καί κωμωδίαν Ἰουστινιανοῦ βασι-
λέως περιέχει καί τῆς αὐτοῦ γυναικός Θεοδώρας, ἀλλά μήν καί αὐτοῦ Βελισαρίου καί τῆς
γαμετῆς αὐτοῦ”. Κατά τον Η. Hunger (Βυζαντινή Λογοτεχνία: Η λόγια κοσμική γραμματεία
των Βυζαντινών, Β΄, μτφρ. Τ. Κόλλιας – Κ. Συνέλλη – Γ.Χ. Μακρής – Ι. Βάσσης, Αθήνα 1992,
138 Δημήτριος Τσουλκανάκης

στινιανός, πράγματι, εξέδωσε το 527 νόμο, σύμφωνα με τον οποίο διέταξε την κα-
θαίρεση των σαμαρειτικών συναγωγών. Επιπλέον, στον ίδιο νόμο υπήρχε διάταξη,
όπου ρητά απαγορευόταν η εκ νέου οικοδόμηση ή επισκευή των συναγωγών, ενώ
ταυτόχρονα προβλεπόταν και η δήμευση της περιουσίας τους. Παράλληλα, ο νό-
μος αφαιρούσε από τους Σαμαρείτες το δικαίωμα της κληροδοσίας, εκτός αν οι
νόμιμοι κληρονόμοι ήταν χριστιανοί. Σε περίπτωση που οι νόμιμοι κληρονόμοι
ήταν όλοι Σαμαρείτες, την περιουσία του αποθανόντος τη διεκδικούσε το δημό-
σιο ταμείο “προνοίᾳ τῶν ἐπισκόπων καί τῶν ἀρχόντων”.23 Το ίδιο έτος (527),
εξάλλου, είχε επανέλθει σε ισχύ, με μεγαλύτερη τώρα αυστηρότητα, νόμος του
Θεοδοσίου Β', σύμφωνα με τον οποίο απαγορευόταν στους Σαμαρείτες να κατέ-
χουν δημόσια αξιώματα, εκτός αν ήταν μέλη της επαρχιακής διοίκησης (cohor-
talini).24 Με άλλο νόμο, που εκδόθηκε επίσης το 527, ο Ιουστινιανός απαγόρευσε
στους Σαμαρείτες να κατέχουν στο εξής χριστιανούς σκλάβους. Αν, παρόλα αυτά,
είχαν στην ιδιοκτησία τους κάποιο χριστιανό σκλάβο τη στιγμή της δημοσίευσης
του νόμου, ήταν υποχρεωμένοι να τον απελευθερώσουν άμεσα και, επιπρόσθετα,
να καταβάλουν στο δημόσιο ταμείο υψηλό χρηματικό πρόστιμο ύψους είκοσι
λίτρων χρυσού.25
Το οικονομικό πλήγμα που δέχτηκαν οι Σαμαρείτες με τα νέα μέτρα του Ιου-
στινιανού, κυρίως όμως οι νομικές διατάξεις που παραβίαζαν κατάφωρα τα θρη-
σκευτικά τους δικαιώματα, προξένησαν, όπως ήταν φυσικό, ευρεία δυσαρέσκεια
στους κύκλους της μειονότητας. Οι Σαμαρείτες έβλεπαν ότι το κράτος επιζητούσε
με κάθε μέσο και τρόπο να τους αφομοιώσει και να τους εξαλείψει ως ιδιαίτερη
εθνική-θρησκευτική οντότητα. Όλα τα παραπάνω αποτέλεσαν γι’ αυτούς casus
belli έναντι της δεσποτικής κρατικής εξουσίας. Αρνούμενοι να υποκύψουν στις
αυτοκρατορικές αξιώσεις, μετουσίωσαν την υποβόσκουσα, εδώ και χρόνια,
έντονη δυσαρέσκεια σε ένοπλη εξέγερση το 529.
Τα ίδια τα γεγονότα, πάντως, συνηγορούν ότι, τόσο η κεντρική εξουσία, όσο
και η επαρχιακή διοίκηση στην Παλαιστίνη, δεν αντιλήφθηκαν την “καταιγίδα”
που επρόκειτο να ξεσπάσει. Γι’ αυτό και ο αιφνιδιασμός τους υπήρξε πλήρης. Οι
ευθύνες τους, ως εκ τούτου, είναι τεράστιες, διότι δεν απέτρεψαν την καταστροφή

81: στο εξής Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία), στα Ανέκδοτα ο Προκόπιος ασκεί στον Ιου-
στινιανό “έντονη πολεμική, που τη χαρακτηρίζει εμπάθεια και επιθετικότητα”. Για το θέμα βλ.
επίσης, J. Haury, Prokop und der Kaiser Justinian, BZ 37 (1937) 1-9· B. Rubin, Der Fürst der
Dämonen, BZ 44 (1951) 469-481· B. Rubin, Das Zeitalter Iustinians, 1, Berlin 1960, 102 και 104·
Ο. Veh, Prokop: Anekdota, München 1961, 274· M. Meier, Das andere Zeitalter Justinians – Kon-
tingenzerfahrung und Kontingenzbewältigung im 6. Jahrhundert n. Chr., Göttingen 2003, 89.
23
Βλ. Corpus Iuris Civilis, Codex Justinianus, ed. P. Krueger, 2, Dublin-Zürich 1967, 1.5.17
(στο εξής CJ)· Lounghis, Regesten, αρ. 685, σ. 189.
24
Βλ. CJ, 1.5.12.
25
Βλ. CJ, 1.10.2.
 Οι επαναστάσεις των Σαμαρειτών στην Παλαιστίνη 139

εν τη γενέσει της, όταν όλα τα σημάδια συνέκλιναν στο ίδιο αποτέλεσμα, δηλαδή
την επανάσταση των Σαμαρειτών.
Αφορμή δε για την επανάσταση θεωρούμε ότι είναι πολύ πιθανό να υπήρξε
η μεγάλης κλίμακας επιδρομή του Αλαμούνδαρου (al-Mundir) των Λαχμιδών το
Μάρτιο του 529 στη Συρία, κατά την οποία έφτασε έως τα τείχη της Αντιόχειας.26
Αν έτσι έχουν τα πράγματα, η επιδρομή του Αλαμούνδαρου ήταν ένας βολικός
για την υπόθεσή τους αντιπερισπασμός, διότι η στρατιωτική διοίκηση της Ανατο-
λής, που έδρευε στην Αντιόχεια, ήταν υποχρεωμένη να στρέψει το μέγιστο της
προσοχής της στην αντιμετώπιση του Άραβα ηγέτη.27 Οι Σαμαρείτες, όπως απέ-
δειξαν τα μεταγενέστερα γεγονότα, προφανώς πίστευαν ότι είχαν τη δυνατότητα
να αιφνιδιάσουν τις ελάχιστες στρατιωτικές μονάδες που στάθμευαν στην Πρώτη
Παλαιστίνη. Στη συνέχεια, αφού θα εκκαθάριζαν όλες τις εστίες αντίστασης,
υπολόγιζαν ότι θα διέθεταν τον απαραίτητο χρόνο για να εδραιώσουν την
κυριαρχία τους στην επαρχία.28
Οι επαναστάτες, πράγματι, εξουδετέρωσαν αρχικά τις τοπικές στρατιωτικές
φρουρές. Στη συνέχεια, όμως, ηττήθηκαν σε μάχη από τις ενωμένες δυνάμεις του
δούκα της Παλαιστίνης Θεοδώρου, ο οποίος είχε την έδρα του στην Τρίτη Παλαι-
στίνη μάλλον, και του φυλάρχου Αρέθα (al-Harith) των Γασσανιδών.29 Ο αρχηγός
των επαναστατών, που σκοτώθηκε στη μάχη, αποκεφαλίστηκε και το κεφάλι του,

26
Βλ. Μαλάλας, 18.32, 372· Θεοφάνης, 178.8-15. Πβ. Shahid, Byzantium, 79-80. Ο Αλα-
μούνδαρος, ο εξαίρετος στρατιωτικός ηγέτης των Αράβων Λαχμιδών και πιστός σύμμαχος
των Περσών επί μία ολόκληρη πεντηκονταετία (503-554), έχοντας ως έδρα την πόλη Χίρα
του Κάτω Ευφράτη, πραγματοποιούσε ξαφνικές καταστροφικές επιδρομές κατά μήκος όλου
του ανατολικού μετώπου, από τη βόρεια Μεσοποταμία έως την Παλαιστίνη. Οι πολεμικές ικα-
νότητες του Αλαμούνδαρου ήταν ευρέως αναγνωρισμένες και το κύρος του στην Ανατολή πο-
λύ υψηλό. Ο Ιουστινιανός, ασκώντας έναντί του πολιτική κατευνασμού και επιθυμώντας να
διατηρήσει την εύθραυστη ειρήνη στο ανατολικό μέτωπο με κάθε τίμημα, ήταν διατεθειμένος
να συνάψει διπλωματικές σχέσεις μαζί του και χωριστά από τον Πέρση βασιλιά πάκτα ειρήνης.
Επιπλέον, ήταν πρόθυμος να του πληρώσει “φόρο υποτέλειας”, που ευσχήμως είχε τη μορφή
της χορηγίας βασιλικών δώρων. Οι Σασσανίδες, χωρίς να φαίνονται οι ίδιοι επισήμως ως κατα-
πατητές των συνθηκών ειρήνης, πολύ έξυπνα χρησιμοποιούσαν συχνά τον Αλαμούνδαρο ως
φόβητρο ή/και μοχλό πίεσης εναντίον του Βυζαντίου, πρώτον, για την εκβιαστική καταβολή
ετησίως του ποσού των 500 λίτρων χρυσού, που ήταν η συμμετοχή του Βυζαντίου στη φύλαξη
των Κασπίων Πυλών, οι οποίες προστάτευαν αμφοτέρους από τις επιδρομές των Ούννων, και
δεύτερον, για την καταβολή “φόρου υποτέλειας”. Βλ. Προκόπιος, Yπέρ πολέμων, 1.17.40-48·
Μαλάλας, 18.61, 390· Ζαχαρίας Μυτιλήνης, 8.5.
27
Βλ. Lounghis, Regesten, αρ. 589, σ. 169. Για τα γεγονότα αυτά, βλ. Τσουλκανάκης, Άγιοι
Τόποι, 85-86.
28
Για τις στρατιωτικές ικανότητες των Σαμαρειτών, βλ. Crown, Samaritans, 61-62.
29
Βλ. Ζαχαρίας Μυτιλήνης, 9.8. Για τον Θεόδωρο, βλ. Jones, PLRE 3, 1245-1246. Για τον
Αρέθα, βλ. Jones, PLRE 3, 111-113. Για την έδρα του δούκα της Παλαιστίνης, βλ. Τσουλκανάκης,
Άγιοι Τόποι, 60-62.
140 Δημήτριος Τσουλκανάκης

μαζί με το διάδημα, στάλθηκε στον Ιουστινιανό.30 Άλλοι 20.000 περίπου Σαμαρεί-

τες, ή ακόμη και 100.000 κατ’ άλλες πηγές,31 σκοτώθηκαν στη μάχη και στις γενι-
κευμένες εκκαθαρίσεις που ακολούθησαν τη νίκη των αυτοκρατορικών δυνάμε-
ων. Κάποιοι άλλοι, που κατάφεραν να διαφύγουν στο όρος “Ἀρπαρίζιν” και στην
Τραχωνίτιδα χώρα καταδιώχτηκαν ανηλεώς από το νέο δούκα της Παλαιστίνης
Ειρηναίο Πενταδία, ο οποίος αντικατέστησε τον Θεόδωρο,32 και εξολοθρεύτηκαν
ή πιάστηκαν αιχμάλωτοι. Από αυτούς τους αιχμαλώτους, οι νικητές ξεχώρισαν
20.000 νεαρά αγόρια και κορίτσια των Σαμαρειτών, αναθέτοντας στον φύλαρχο
της Τρίτης Παλαιστίνης Αβοχάραβο (Abu Karib), αδερφό του φυλάρχου Αρέθα,
να τα πουλήσει στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής, “ἐν τοῖς Περσικοῖς καί Ἰνδικοῖς
μέρεσιν”.33
Το γεγονός αποτέλεσε μία περιορισμένης έκτασης γενοκτονία και, ως εκ
τούτου, επηρέασε τη δημογραφική ανάπτυξη της περιοχής. Οι μυριάδες νεκροί
στα πεδία των μαχών και οι χιλιάδες αιχμάλωτοι, απ’ τους οποίους οι πιο νέοι
πουλήθηκαν ως δούλοι εκτός της αυτοκρατορίας, σηματοδοτούν τη ραγδαία
συρρίκνωση του σαμαρειτικού πληθυσμού. Το σημαντικότερο μάλιστα ήταν ότι
χάθηκαν χιλιάδες νέοι άνθρωποι που βρίσκονταν σε αναπαραγωγική ηλικία, γε-
γονός που οπωσδήποτε επηρέασε δημογραφικά τη μειονότητα κατά τις δεκαετίες
530-560. Επιπλέον, επειδή οι επαναστάτες ήταν, ως επί το πλείστον, αγρότες, τα
κτήματα στην ύπαιθρο χώρα, που ήταν εξαιρετικά εύφορη, έμειναν ακαλλιέργητα
και χέρσα.34 Η απώλεια όμως επί μακρόν της αγροτικής παραγωγής και πλήθους
εργατικών χεριών σηματοδοτούσε ταυτόχρονα και την απώλεια σημαντικών
φορολογικών εσόδων για το δημόσιο ταμείο στην Παλαιστίνη.35
Μετά την καταστολή της επανάστασης ο Ιουστινιανός εξέδωσε νόμους που
έπλητταν την οικονομική ισχύ της σαμαρειτικής μειονότητας. Συγκεκριμένα, στο
προοίμιο της Νεαράς 129 αναφέρεται ότι ο αυτοκράτορας στερούσε στους Σα-
μαρείτες εις το εξής το δικαίωμα της κληροδοσίας και της δωρεάς της περιου-
σίας τους στους απογόνους και τους συγγενείς τους.36 Επιπλέον, η Νεαρά 45

30
Βλ. Θεοφάνης, 178.22-26.
31
Βλ. Προκόπιος, Ανέκδοτα, 11.29.
32
Ο Ιουστινιανός θεώρησε ως αποκλειστικά υπεύθυνο για τις τρομερές καταστροφές
που υπέστη η Παλαιστίνη το δούκα Θεόδωρο. Γι’ αυτό και τον απέπεμψε για παράβαση καθή-
κοντος και ανικανότητα, τιμωρώντας τον παράλληλα με φυλάκιση. Βλ. Μαλάλας, 18.35, 375·
Lounghis, Regesten, αρ. 640 και 641, σ. 179. Για τον Ειρηναίο, βλ. Jones, PLRE 2, 625-626.
33
Βλ. Μαλάλας, 18.35, 375· Lounghis, Regesten, αρ. 686, σ. 189. Για τον Αβοχάραβο, βλ.
Jones, PLRE 3, 3.
34
Βλ. Προκόπιος, Ανέκδοτα, 11.27, 29-30.
35
Βλ. P. Mayerson, Justinian’s Novel 103 and the Reorganization of Palestine, Bulletin of the
American Schools of Oriental Research 269 (1988) 70.
36
Βλ. Corpus Iuris Civilis, Novellae, ed. R. Schoell, 3, Dublin-Zürich 1972, 647 (στο εξής
Nov.).
 Οι επαναστάσεις των Σαμαρειτών στην Παλαιστίνη 141

δεν απάλλασσε τους Σαμαρείτες από τα βουλευτικά τους καθήκοντα και τα

συνακόλουθα οικονομικά βάρη που συνεπάγονταν εκείνα, παρόλο που ο Ιου-
στινιανός τους απέτασσε από κάθε δημόσιο, πολιτικό και στρατιωτικό, αξίωμα.37
Τα παραπάνω νομοθετικά μέτρα αποτελούν ισχυρές ενδείξεις ότι η κεντρική
εξουσία είχε ως στόχο την οικονομική αποδυνάμωση της σαμαρειτικής μειονό-
τητας μεσοπρόθεσμα. Εφόσον εκπληρωνόταν ο παραπάνω στόχος σε διάστημα
μιας ή δύο γενεών, η επαρχιακή διοίκηση στην Παλαιστίνη θα μπορούσε να
αισθάνεται ασφαλής από ενδεχόμενες στασιαστικές κινήσεις των Σαμαρειτών, οι
οποίοι δεν θα είχαν πλέον τα μέσα και τη δυνατότητα να επιβάλουν τη θέλησή
τους δια των όπλων, ώστε να διασαλεύσουν τη δημόσια τάξη και τον οικονομικό
βίο στην περιοχή.
Εν κατακλείδι, ο αυτοκράτορας, μ’ ένα συνδυασμό κατασταλτικών και νομο-
θετικών μέτρων, επέφερε βαρύτατο πλήγμα στη σαμαρειτική μειονότητα της
Παλαιστίνης με την απώλεια πολυάριθμου ανθρώπινου δυναμικού και τη συρ-
ρίκνωση της οικονομικής της ισχύος. Άμεση συνέπεια των παραπάνω υπήρξε η
αδυναμία των Σαμαρειτών να εξεγερθούν εκ νέου κατά τη διάρκεια των επόμε-
νων τριών δεκαετιών. Οι αποδυναμωμένοι πλέον Σαμαρείτες τόλμησαν να διασα-
λεύσουν ξανά την έννομη τάξη 27 χρόνια αργότερα, όταν εξεγέρθηκαν τον Ιούλιο
του 556 συμμαχώντας, αυτή τη φορά, με τους μισητούς σ’ αυτούς Ιουδαίους. Κατά
τη διάρκεια της στάσης, που περιορίστηκε πάντως στην πόλη της Καισάρειας
μόνο, δολοφονήθηκε ο πολιτικός διοικητής της Πρώτης Παλαιστίνης Στέφανος.38

Η πρεσβεία των Σαμαρειτών

Ένα κρίσιμο ζήτημα, που χρήζει εξέτασης και το οποίο δεν έχει μελετηθεί έως
τώρα διεξοδικά, είναι ο χρόνος έναρξης της πρεσβείας των Σαμαρειτών στην περ-
σική Αυλή. Η από κοινού και εκ παραλλήλου εξέταση και ερμηνεία τριών εκτε-
νών αποσπασμάτων από τη χρονογραφία του Ιωάννη Μαλάλα, τα οποία, όπως
πιστεύουμε, συνδέονται οργανικά μεταξύ τους, καθώς και η αντιπαραβολή τους
με άλλες πηγές, μας επιτρέπει να υποστηρίξουμε ότι η επιχειρούμενη προσέγγιση
του θέματος δίνει απάντηση στο υπό εξέταση ζήτημα.
Απόσπασμα Α: “Τῷ δέ ἰουνίῳ μηνί τῆς ἑβδόμης ἰνδικτιῶνος ταραχῆς γενο-
μένης ἐθνικῆς, συμβαλόντων γάρ τῶν Σαμαρειτῶν μεταξύ χριστιανῶν καί Ἰου-
δαίων, πολλοί τόποι ἐνεπρήσθησαν ἐν Σκυθοπόλει ἐκ τῶν αὐτῶν Σαμαρειτῶν. …

37
Βλ. Nov. 45, 277-279· Lounghis, Regesten, αρ. 1133, σ. 283.
38
Βλ. Μαλάλας, 18.119, 417-418· Θεοφάνης, 230.5-15. Για το Στέφανο, βλ. Jones, PLRE 3,
1186.
142 Δημήτριος Τσουλκανάκης

οἱ δέ Σαμαρεῖται γνόντες τήν καθ’ ἑαυτῶν ἀγανάκτησιν ἐτυράννησαν…”.39

Απόσπασμα Β: “Καί ἐκπεμφθείς ὑπό Ῥωμαίων πάλιν Ῥουφῖνος, δευτέρας ἀπο-
κρίσεως καταπεμφθείσης ἐν τοῖς Περσικοῖς μέρεσιν, εὗρε τόν βασιλέα Περσῶν
ἀναδυέντα πρός τά δόξαντα μεταξύ αὐτῶν ἕνεκεν τῆς εἰρήνης. φημισθέντος γάρ
τούτου, ὡς τῶν Σαμαρειτῶν Ῥωμαίων ἀγανακτηθέντων ὑπό τοῦ βασιλέως Ἰου-
στινιανοῦ, ὡς προγέγραπται, φυγόντων καί ἀπελθόντων πρός Κωάδην, βασι-
λέα Περσῶν, ἀπό τῆς ἑαυτῶν χώρας Παλαιστίνης, καί ἐπαγγειλαμένων αὐτῷ
συμμαχεῖν· τό δέ πλῆθος αὐτῶν ἦν χιλιάδες πεντήκοντα, ἐπηγγείλαντο δέ τῶν
Περσῶν βασιλεῖ προδιδόναι τήν ἑαυτῶν χώραν, τήν Παλαιστίνην πᾶσαν καί
τούς ἁγίους τόπους, πόλιν ἔχουσαν διαφόρων βασιλέων χαρίσματα· χρυσοῦ τε
γάρ πλῆθος πολύ καί λίθων τιμίων ἀναρίθμητος ποσότης· καί ἀκούσας ταῦτα
ὁ βασιλεύς Περσῶν, καί πεισθείς τοῖς παρ’ αὐτῶν λεγομένοις, ἀνεδύη περί τό
ποιῆσαι τά πάκτα.”40
Απόσπασμα Γ: “Ἡ δέ τῶν Σαμαρειτῶν προδοσία ἐγνώσθη Ῥωμαίοις, ὥς τινων
ἐξ αὐτῶν εὐπόρων συσχεθέντων ἐν τῷ ὑποστρέφειν αὐτούς ἀπό τῶν Περσικῶν
μερῶν, καί γνωρισθέντων μετά τό ἀπελθεῖν αὐτούς πρός Κωάδην, βασιλέα Περ-
σῶν, καί συντάξασθαι αὐτῷ ποιεῖν τήν προδοσίαν τῆς ἰδίας χώρας, ὡς προεί-
ρηται· ἦσαν δέ οἱ γνωρισθέντες Σαμαρεῖται ὀνόματα πέντε· καί συσχεθέντες
ἀπηνέχθησαν πρός τόν στρατηλάτην ἀνατολῆς, καί ἐξητάσθησαν παρ’ αὐτῷ, καί
ὡμολόγησαν τήν προδοσίαν ἥν ἐμελέτων. τά δέ πεπραγμένα αὐτῶν ἀνεγνώσθη
τῷ βασιλεῖ Ἰουστινιανῷ.”41
Είναι βέβαιο ότι στο έργο του Μαλάλα υπάρχουν πολλές ανακρίβειες και
άκριτες πληροφορίες.42 Όπως κατέδειξε ο Η. Hunger, “τα ιστορικά γεγονότα
παρατίθενται χωρίς καμία επιλογή και χωρίς ορθολογική αξιολόγηση”.43 Στα
ίδια συμπεράσματα κατέληξε και ο Α. Καρπόζηλος, που διαπίστωσε ότι στο
κείμενο του χρονογράφου δεν υπάρχει “καμία ιστορική συνέχεια”, όπως επίσης
ότι παρατηρούνται “αναχρονισμοί, ανακρίβειες και παραποίηση των γεγονό-
των”.44 Το ζήτημα, επομένως, που πρέπει να διευκρινιστεί είναι αν ο Μαλάλας, ο
οποίος ήταν σύγχρονος του Ιουστινιανού και διέθετε πρόσβαση σε διπλωματικά
έγγραφα, είτε στην Αντιόχεια, στο γραφείο του comes Οrientis, είτε στα αυτο-

39
Μαλάλας, 18.35, 373.
40
Μαλάλας, 18.54, 383.
41
Μαλάλας, 18.54, 383.
42
Για το Μαλάλα, βλ. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, 116-125· Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί
ιστορικοί και χρονογράφοι (4ος-7ος αι.), Α΄, Αθήνα 1997, 538-558 (στο εξής Καρπόζηλος, Βυζα-
ντινοί ιστορικοί).
43
Βλ. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, 119.
44
Βλ. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί, 548, 550.
 Οι επαναστάσεις των Σαμαρειτών στην Παλαιστίνη 143

κρατορικά αρχεία της Κωνσταντινούπολης,45 αποτελεί αξιόπιστη πηγή τουλάχι-

στον για τα εξεταζόμενα γεγονότα. Εφόσον η απάντηση που θα προκύψει είναι
αρνητική, τότε οφείλουμε να απαντήσουμε στο εξής καίριο ερώτημα: πότε ακρι-
βώς έλαβε χώρα η πρεσβεία των Σαμαρειτών στην Περσία;
Ο J.A.S. Evans και ο Μ. Avi-Yonah τοποθετούν χρονικά την άφιξη των Σαμα-
ρειτών στην Περσία στα μέσα του θέρους του 530,46 ενώ ο R. Browning και ο Ι.
Shahid την χρονολογούν στα τέλη του 530.47 Ο Ι.Γ. Καραγιαννόπουλος, πάλι, τη
μεταθέτει στο επόμενο έτος, το 531.48 Η επιχειρηματολογία μας, όπως θα φανεί
αμέσως παρακάτω, θα καταδείξει ότι οι θέσεις των παραπάνω μελετητών χρήζουν
αναθεώρησης.
Ερμηνεύοντας όσα μαρτυρεί ο χρονογράφος στο απόσπασμα Β, το 531
κατέφτασαν στην περσική Αυλή δύο πρεσβείες: μία πενταμελής πρεσβεία των
Σαμαρειτών αιτούμενη σύναψη συμμαχίας με τον βασιλιά Καβάδη (488-496,
498-531) και μία διπλωματική αντιπροσωπεία του Βυζαντίου με επικεφαλής το
στρατηλάτη Ρουφίνο.49 Η αυτοκρατορία των Σασσανιδών, όπως έδειχναν τα

45
Βλ. R. Scott, Diplomacy in the sixth century: he evidence of John Malalas, στο J. Shepard
– S. Franklin (έκδ.), Byzantine Diplomacy, London 1992, 161-165 (στο εξής Scott, Diplomacy)·
Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί, 543.
46
Βλ. J.A.S. Evans, Η εποχή του Ιουστινιανού, μτφρ. Β. Κουρής, Αθήνα 1999, 213 (στο εξής
Evans, Η εποχή του Ιουστινιανού)· M. Avi-Yonah, he Samaritans in Roman-Byzantine Times,
στο J. Abiram (έκδ.), Eretz Shomron, Jerusalem 1973, 46.
47
Βλ. R. Browning, Ο αιώνας του Ιουστινιανού, στο Ιστορία Ελληνικού Έθνους, Ζ΄, Αθήνα
1978, 161· Shahid, Byzantium, 91.
48
Βλ. Ι.Γ. Καραγιαννόπουλου, Ιστορία Βυζαντινού Κράτους, Α΄, Θεσσαλονίκη 1991, 401.
49
Η δεύτερη διπλωματική αποστολή του Ρουφίνου (βλ. Jones, PLRE 2, 954-957) ήρθε ως
απότοκος έντονων διπλωματικών διεργασιών μεταξύ Βυζαντίου και Περσίας κατά τα αμέσως
προηγούμενα χρόνια. Τα ακριβή γεγονότα έχουν ως εξής:
α. Στις 12 Μαΐου του 529 κατέφθασε στην Αντιόχεια ο μάγιστρος Ερμογένης (βλ. Jones,
PLRE 3, 590-593), για να μεταβεί, στη συνέχεια, ως απεσταλμένος του αυτοκράτορα Ιουστινια-
νού στην περσική Αυλή, όπου έγινε δεκτός τον Ιούλιο. Τέλη του έτους επέστρεψε στην Κων-
σταντινούπολη κομίζοντας προτάσεις ειρήνης του Πέρση βασιλιά Καβάδη.
β. Το Μάρτιο του 530 κατέφθασαν στο συνοριακό οχυρό Δάρας δύο αυτοκρατορικοί απε-
σταλμένοι, ο Ερμογένης και ο στρατηλάτης Ρουφίνος, κομίζοντας νέες προτάσεις ειρήνης εκ
μέρους του Ιουστινιανού. Τον Αύγουστο, μετά την προηγηθείσα μεγάλη νίκη των Βυζαντινών
στη μάχη του Δάρας, έγιναν δεκτοί από τον Καβάδη ο Ρουφίνος και ο κόμης Αλέξανδρος μόνο,
με τον Ερμογένη να παραμένει στο Δάρας. Τον Οκτώβριο ή Νοέμβριο του 530, οι διπλωμάτες
επέστρεψαν στα πάτρια με επιστολή του Καβάδη προς τον Ιουστινιανό.
γ. Την άνοιξη του 531, ο Ρουφίνος αναχώρησε από την Κωνσταντινούπολη για την Κτησι-
φώντα με νέα επιστολή του αυτοκράτορα, ο οποίος επιθυμούσε να κατοχυρώσει τις προτάσεις
του Καβάδη σε ένα οριστικό κείμενο, που θα επισφράγιζε την επικείμενη συνθήκη ειρήνης. Βλ.
Μαλάλας, 18.34-54, 373-383· Θεοφάνης, 178-181· Lounghis, Regesten, αρ. 638, 695, 822, σ. 179,
191, 216. Πβ. Scott, Diplomacy, 160-161· V. Grumel, La Chronologie, Paris 1958, 244-245 (στο
εξής Grumel, Chronologie).
144 Δημήτριος Τσουλκανάκης

πράγματα, ετοιμαζόταν να υπογράψει συνθήκη ειρήνης με το Βυζάντιο. Η σα-

μαρειτική αντιπροσωπεία προσπάθησε να ανατρέψει υπέρ της την ισορροπία
ισχύος των υπερδυνάμεων της εποχής. Οι Σαμαρείτες προσέφεραν στον Καβάδη
ένα δέλεαρ υψηλού κινήτρου, το οποίο ήταν πεπεισμένοι ότι ο Πέρσης βασιλιάς
ήταν αδύνατο να απορρίψει: τη λεηλασία του τεράστιου, από τις αυτοκρατορικές
και άλλες δωρεές, πλούτου των Αγίων Τόπων. Προφανώς, δε δυσκολεύτηκαν
να τον πείσουν ότι ο πλούτος αυτός μπορούσε να γίνει δικός του με τη δύναμη
των όπλων, έπειτα από μία καλοσυντονισμένη αιφνίδια επιδρομή. Παράλληλα,
υπήρξε μία προφορική δέσμευση των απεσταλμένων τους στην περσική Αυλή για
τη συγκρότηση ένοπλης δύναμης 50.000 τουλάχιστον επαναστατών. Η εξέγερ-
ση των συμπατριωτών τους στην Πρώτη και Δεύτερη Παλαιστίνη, γεγονός που
στοιχειοθετούσε τη συνεισφορά τους στη συμμαχία με τους Σασσανίδες, θα
λειτουργούσε, τρόπον τινά, ως ένα δεύτερο “μέτωπο” στην επικείμενη σύγκρου-
ση Βυζαντινών και Περσών, το οποίο, αναμφισβήτητα, θα διευκόλυνε στο μέγι-
στο βαθμό τις επιχειρήσεις των τελευταίων στην περιοχή της Συρίας και της
Παλαιστίνης. Οι συζητήσεις έπεισαν τελικά τον Καβάδη να μην υπογράψει την
επικείμενη συνθήκη ειρήνης με το Βυζάντιο, την οποία διαπραγματευόταν για
λογαριασμό του Ιουστινιανού ο Ρουφίνος. Για να αιτιολογήσει την αιφνίδια
αλλαγή στη διπλωματική του πολιτική, ο Καβάδης ισχυρίσθηκε προσχηματικά
ότι ο αυτοκράτορας Αναστάσιος είχε αυθαίρετα θέσει υπό την κατοχή του Βυ-
ζαντίου τα “χρυσόρυκτα ὄρη”, τα οποία κείνται μεταξύ Περσαρμενίας και Βυ-
ζαντινής Αρμενίας. Οι βυζαντινές αρχές, όμως, αντιλήφθηκαν την αιτία της
μεταστροφής του Πέρση βασιλιά, όταν συνέλαβαν τους “προδότες” κατά την
επάνοδό τους στη βυζαντινή επικράτεια. Τους προσήγαγαν για ανάκριση ενώπιον
του στρατηλάτη της Ανατολής Βελισάριου, όπου και ομολόγησαν το έγκλημά
τους, σύμφωνα με τις πηγές.50 Η υπόθεση της προδοτικής συμπεριφοράς των
Σαμαρειτών κοινοποιήθηκε στον Ιουστινιανό, ώστε να λάβει εκείνος τις οριστικές
αποφάσεις, τόσο για την ακυρωθείσα συμφωνία ειρήνης με την Περσία, όσο και
για τη σαμαρειτική μειονότητα.
Εάν τα παραπάνω γεγονότα είχαν, πράγματι, εξελιχθεί κατ’ αυτόν τον τρόπο
το 531, τότε, αναπόφευκτα, δημιουργούνται εύλογα ερωτηματικά, τα οποία, κα-
τά τη κρίση μας, αίρουν την αξιοπιστία της πηγής μας. Καταρχήν, τι νόημα θα
είχε μία πρεσβεία των Σαμαρειτών στην περσική Αυλή το 531 με το αίτημα της
σύναψης συμμαχίας με τον Καβάδη, όταν η επανάστασή τους είχε τον προη-
γούμενο μόλις χρόνο (530) κατασταλεί αμείλικτα;51 Εξάλλου, ακόμα κι αν δε-
50
Βλ. Μαλάλας, 18.54, 383· Θεοφάνης, 178.27-179.14.
Καμία πηγή, εξ όσων γνωρίζουμε, δεν καταγράφει τον ακριβή χρόνο λήξης της επανά-
51

στασης. Έμμεσα, πάντως, είναι δυνατόν να προσδιορίσουμε χρονικά το γεγονός από μία μαρ-
τυρία του Κύριλλου Σκυθοπολίτη στο Βίο του οσίου Σάβα (173.4-11, 177.1-2). Εκεί αναφέρε-
 Οι επαναστάσεις των Σαμαρειτών στην Παλαιστίνη 145

χτούμε ότι το γεγονός της πρεσβείας συνέβη το 531, ποια θα ήταν, δυνητικά, η
συνεισφορά των Σαμαρειτών στην επικείμενη συμμαχία; Ούτε στρατιωτικά,
ούτε οικονομικά πλέον, μετά την άγρια καταστολή της επανάστασης και τα
νομοθετικά μέτρα του Ιουστινιανού, όπως αναλυτικά καταγράφηκαν παραπάνω,
μπορούσαν να συνδράμουν τους Πέρσες.52 Αν πάλι δούμε τα ίδια γεγονότα από
την οπτική πλευρά των Περσών, θα διαπιστώσουμε ότι ο Καβάδης δεν είχε κανένα
απολύτως συμφέρον να συμμαχήσει με μία εθνότητα, η οποία, ένα μόλις χρόνο
πριν, είχε βγει πολλαπλά τραυματισμένη από την ένοπλη αντιπαράθεσή της με
τη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Επομένως, η συμμαχία με τους αποδυναμωμένους
πλέον Σαμαρείτες θα απέφερε στους Σασσανίδες μηδενικά οφέλη, ενώ το ρίσκο
μιας στρατιωτικής τους επιχείρησης στην Πρώτη Παλαιστίνη, τόσο μακριά από
τις βάσεις ανεφοδιασμού τους και χωρίς την αναγκαία υποστήριξη των επιχωρίων
συμμάχων τους, θα ήταν πάρα πολύ υψηλό.
Η πρεσβεία λοιπόν των Σαμαρειτών ήταν εξαιρετικά απίθανο, κατά τη γνώ-
μη μας, να συνέβη το 531. Όσον αφορά δε την ακριβή της χρονολόγηση, ση-
μειώνουμε τα εξής. Είναι καταρχήν σαφές ότι ο Μαλάλας, στο απόσπασμα Β που
παραθέσαμε παραπάνω, αναφέρεται στη δεύτερη διπλωματική αποστολή του
Ρουφίνου που πραγματοποιήθηκε το 531: “καί ἐκπεμφθείς ὑπό Ῥωμαίων πάλιν
Ῥουφῖνος, δευτέρας ἀποκρίσεως καταπεμφθείσης ἐν τοῖς Περσικοῖς μέρεσιν”.53
Στο ίδιο απόσπασμα, ο χρονογράφος καταγράφει και την αποστολή της σα-
μαρειτικής πρεσβείας στην περσική Αυλή, γεγονός που αποτέλεσε την αιτία της
αιφνίδιας μεταστροφής του Καβάδη, ώστε να μην υπογράψει την προτεινόμενη
συνθήκη ειρήνης με το Βυζάντιο (ἀνεδύη περί τό ποιῆσαι τά πάκτα), όταν αργότε-
ρα υποδέχθηκε το Ρουφίνο (εὗρε [Ῥουφῖνος] τόν βασιλέα Περσῶν ἀναδυέντα
πρός τά δόξαντα μεταξύ αὐτῶν ἕνεκεν τῆς εἰρήνης). Ταυτόχρονα, ο χρονογράφος
αναφέρεται και στην επανάσταση των Σαμαρειτών το 529, την οποία πληροφο-

ται ότι ο πατριάρχης Ιεροσολύμων Πέτρος (524-544) απέστειλε τον ηγούμενο της Μεγίστης
Λαύρας Σάβα προς τον Ιουστινιανό τον Απρίλιο του 530 με αιτήματα φορολογικής ελάφρυν-
σης, τόσο της τοπικής Εκκλησίας, όσο και των πολιτών της επαρχίας, εξαιτίας των εκτεταμένων
καταστροφών που είχε επιφέρει η επανάσταση των Σαμαρειτών. Αυτό σημαίνει ότι, εφόσον
την άνοιξη του 530 γινόταν ήδη προσπάθεια ανασυγκρότησης του οικονομικού βίου στην
επαρχία, η επανάσταση είχε κατασταλεί στα τέλη του 529 ή στις αρχές του 530 το αργότερο.
Τη θέση αυτή ενισχύει και το γεγονός ότι ο Ιουστινιανός χορήγησε φορολογική ατέλεια στην
Παλαιστίνη για τα έτη 531 και 532 (ἐνάτης καί δεκάτης ἐπινεμήσεως). Είναι, επομένως, φανερό
ότι η επανάσταση είχε ήδη λήξει το 530 και ο αυτοκράτορας, όταν αντιλήφθηκε από τις γραπτές
εκθέσεις των τοπικών αρχών το μέγεθος της συντελεσθείσας καταστροφής στην Παλαιστίνη,
χορήγησε φορολογική ατέλεια στους πολίτες της επαρχίας, ώστε να “ανασάνουν” οικονομικά.
Για τη χρονολόγηση, βλ. Grumel, Chronologie, 245.
52
Βλ. παραπάνω, σ. 140-141.
53
Βλ. παραπάνω, σημ. 49.
146 Δημήτριος Τσουλκανάκης

ρήθηκε ο Καβάδης από τους πέντε απεσταλμένους τους. Τα γεγονότα της

επανάστασης, όμως, τα είχε ήδη καταγράψει σε προηγούμενο χωρίο, όπως φαίνε-
ται στο απόσπασμα Α. Για να μην τα επαναλάβει, προτιμά να τα υπενθυμίσει λιτά
στον αναγνώστη με τη φράση “ὡς προγέγραπται” στο απόσπασμα Β.
Από τα παραπάνω καθίσταται φανερό ότι ο Μαλάλας παρεμβάλλει στη
χρονογραφία του, ως είδος μικρής παρέκβασης, τα γεγονότα που αφορούν
στους Σαμαρείτες το 529, τη στιγμή που αναφέρεται στη δεύτερη πρεσβεία του
Ρουφίνου το 531. Η παρέκβαση αυτή όμως, τελικά, δημιουργεί σύγχυση στον
αναγνώστη ως προς τη σωστή χρονική ακολουθία των γεγονότων. Η ερμηνεία
του κειμένου, πάντως, μας παραδίδει δύο χρονικά δεδομένα: πρώτον, την επα-
νάσταση των Σαμαρειτών τον Ιούνιο του 529 και, δεύτερον, την πρεσβεία του
Ρουφίνου στα τέλη της άνοιξης ή στις αρχές του θέρους του 531. Αυτό που παρα-
μένει ασαφές είναι το χρονικό πλαίσιο, κατά το οποίο έλαβε χώρα η πρεσβεία των
Σαμαρειτών, διότι οι μετοχές “φυγόντων” και “ἀπελθόντων” (τῶν Σαμαρειτῶν
… φυγόντων καί ἀπελθόντων πρός Κωάδην), δεν μας επιτρέπουν να ορίσουμε
χρονικά το γεγονός με ακρίβεια. Επομένως, για να λύσουμε το επίμαχο πρόβλημα
της χρονολόγησης της σαμαρειτικής πρεσβείας, πρέπει να ανατρέξουμε σε άλλες
πηγές.
Στη χρονογραφία του Θεοφάνη54 αναφέρεται ότι ο Πέρσης βασιλιάς Χοσρόης
δέχθηκε καταρχήν σε ακρόαση τον μάγιστρο Ερμογένη τον Ιούλιο του 529, αρ-
νήθηκε όμως να υπογράψει την προτεινόμενη συνθήκη ειρήνης.55 Η αιτία της
άρνησής του, κατά το Θεοφάνη, ήταν η πρόταση που του είχαν προσκομίσει την
ίδια χρονική περίοδο οι Σαμαρείτες αντιπρόσωποι ότι οι ομοεθνείς τους θα τον
συνέδραμαν με 50.000 μάχιμους άνδρες, αν πραγματοποιούσε ληστρική επιδρομή
στους Αγίους Τόπους.56 Επομένως, σύμφωνα με την πηγή μας, υπάρχει το χρονικό
δεδομένο ότι οι Σαμαρείτες βρίσκονταν στην Κτησιφώντα τον Ιούλιο του 529
τουλάχιστον, αν όχι και νωρίτερα.
Οι πέντε πρέσβεις των Σαμαρειτών, σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Μαλάλας
στο απόσπασμα Γ, κατά την επάνοδό τους στη βυζαντινή επικράτεια συνελήφθη-
σαν ως προδότες από τις αρχές. Η χρονολόγηση του γεγονότος αυτού παρου-
σιάζει δυσκολίες, διότι ο χρονογράφος μάς παραθέτει ένα μόνο, κι αυτό αόριστο,
στοιχείο. Η σύλληψη των Σαμαρειτών έγινε μετά την ολοκλήρωση της διαπραγ-
μάτευσής τους με τον Καβάδη (“ἡ δέ τῶν Σαμαρειτῶν προδοσία ἐγνώσθη Ῥω-

54
Για το Θεοφάνη και το έργο του, βλ. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, 136-143.
55
Ο Θεοφάνης (178.27-29) σφάλλει ως προς το πρόσωπο του Πέρση βασιλιά, διότι τη δε-
δομένη στιγμή βασίλευε ακόμη ο Καβάδης. Ο Χοσρόης Α' (531-579) ανέλαβε τα καθήκοντά
του στις 13 Σεπτεμβρίου του 531. Βλ. Προκόπιος, Υπέρ πολέμων, 1.21.17-22· Μαλάλας, 18.68,
393.
56
Βλ. Θεοφάνης, 178.27-179.14.
 Οι επαναστάσεις των Σαμαρειτών στην Παλαιστίνη 147

μαίοις … μετά τό ἀπελθεῖν αὐτούς πρός Κωάδην … καί συσχεθέντες ἀπηνέ-

χθησαν πρός τόν στρατηλάτην τῆς ἀνατολῆς”).
Η αοριστία που παρουσιάζει το κείμενο του Μαλάλα στο συγκεκριμένο ση-
μείο, μας αναγκάζει, ακόμη μία φορά, να ανατρέξουμε σε άλλη πηγή, προκει-
μένου να δώσουμε λύση στο πρόβλημα. Στη χρονογραφία του Θεοφάνη, η φράση
που μας επιτρέπει να οργανώσουμε τα υπό εξέταση γεγονότα στο συνταγματικό
άξονα του χρόνου με τρόπο πειστικό είναι η εξής: “γνωσθέντος δέ τοῦ δράματος
τῶν Σαμαρειτῶν, ἐν τῷ ὑποστρέφειν αὐτούς ἐκ τῶν Περσῶν ἐκρατήθησαν εἰς τό
Ἀμμάδιος”.57 Η προσεκτική ανάγνωση του κειμένου του Θεοφάνη, όπου αναφέ-
ρεται συνολικά στην επανάσταση των Σαμαρειτών και την πρεσβεία τους στην
Περσία,58 μας επιτρέπει να δώσουμε την ακόλουθη ερμηνεία. Στην παραπάνω
φράση, με τη λέξη “δράμα” ο χρονογράφος δεν μπορεί να εννοεί παρά μόνο
την επανάσταση των Σαμαρειτών, εφόσον τα ίδια τα γεγονότα συνιστούν την
εγκυρότερη απόδειξη για τις οδυνηρές συνέπειες που είχε η εξέγερσή τους για
την Παλαιστίνη, ενώ με τη λέξη “αὐτούς” εννοεί σαφέστατα τους πρέσβεις. Το
συγκεκριμένο χωρίο αποτυπώνει με σαφήνεια το γεγονός ότι οι βυζαντινές αρ-
χές, στην παραμεθόρια περιοχή της Μεσοποταμίας, ήταν ήδη ενήμερες για την
εν εξελίξει επανάσταση των Σαμαρειτών στη μακρινή Παλαιστίνη, όταν συνέ-
λαβαν τους πέντε πρέσβεις ως προδότες. Αυτό σημαίνει ότι η σύλληψή τους
πραγματοποιήθηκε όσο ακόμη διαρκούσε η επανάσταση, δηλαδή έως τα τέ-
λη του 529. Σύμφωνα με τον Θεοφάνη, γνωρίζουμε ήδη ότι η σαμαρειτική αντι-
προσωπεία βρισκόταν στην περσική Αυλή τον Ιούλιο του 529. Το χρονικό
πλαίσιο, επομένως, μέσα στο οποίο συνέβη το γεγονός της σύλληψης των
πέντε πρέσβεων, είναι το διάστημα από τον Ιούλιο μέχρι τον Δεκέμβριο του 529.
Θεωρούμε ότι τρεις ή τέσσερις μήνες αποτελούν ικανό χρονικό διάστημα, ώστε
τα νέα της επανάστασης των Σαμαρειτών να είχαν φτάσει από την Παλαιστίνη
στις πολιτικές και στρατιωτικές αρχές των επαρχιών που συνόρευαν με την Περ-
σία. Ως εκ τούτου, η σύλληψη των πρέσβεων είναι πολύ πιθανό να συνέβη κάποια
στιγμή μεταξύ Αυγούστου – Οκτωβρίου του 529.
Καταδεικνύοντας λοιπόν το χρονικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ανάγεται η σύλ-
ληψη των πρέσβεων, θα τολμήσουμε στη συνέχεια να προσδιορίσουμε το χρόνο
της αναχώρησής τους από την Παλαιστίνη. Το κρίσιμο στοιχείο που πρέπει να
διερευνηθεί είναι αν οι πρέσβεις αναχώρησαν από την Παλαιστίνη μετά την έναρ-
ξη της επανάστασης ή πριν από την έκρηξή της.
Αν οι Σαμαρείτες ξεκινούσαν την επανάσταση αυθόρμητα και χωρίς προ-
γραμματισμό, ελλόχευε ο κίνδυνος αυτή να καταπνιγεί εν τη γενέσει της. Σε περί-

57
Θεοφάνης, 179.10-11.
58
Βλ. Θεοφάνης, 178.22-179.14.
148 Δημήτριος Τσουλκανάκης

πτωση που ζητούσαν την ενεργή σύμπραξη των Περσών μετά την έναρξη της
επανάστασης, δηλαδή μετά τον Ιούνιο του 529, το χρονοδιάγραμμα των γεγο-
νότων θα είχε πιθανότατα ως εξής:
α. Έναρξη της επανάστασης των Σαμαρειτών τον Ιούνιο.
β. Εσπευσμένη αναχώρηση των απεσταλμένων και άφιξή τους στην Κτησι-
φώντα, την πρωτεύουσα των Περσών βασιλέων, τον Ιούλιο.
γ. Έναρξη των διαπραγματεύσεων τον ίδιο μήνα, παρόλο που την ίδια περίο-
δο βρισκόταν στην περσική Αυλή και ο Ερμογένης ως πρέσβης, κομίζοντας εκ
μέρους του Ιουστινιανού προτάσεις για τη σύναψη συνθήκης ειρήνης.
δ. Ολοκλήρωση των διαπραγματεύσεων στα τέλη του θέρους ή το αργότερο
μέσα στο φθινόπωρο.
ε. Εκπόνηση σχεδίου επίθεσης εναντίον της Παλαιστίνης από το στρατιωτικό
επιτελείο των Περσών, καθώς και οργάνωση και εξοπλισμός σώματος στρατού,
μέσα στο φθινόπωρο.
στ. Πραγματοποίηση της επιδρομής στους Αγίους Τόπους τους χειμερινούς
μήνες, εποχή κατά την οποία οι επικρατούσες κλιματικές συνθήκες θα επέτρεπαν
στους Πέρσες τη διέλευση της αραβικής ερήμου, υπό την καθοδήγηση των Λαχμι-
δών συμμάχων τους, με σχετική ασφάλεια.59
Εφόσον τα γεγονότα εκτυλίσσονταν σύμφωνα με το παραπάνω χρονοδιά-
γραμμα, αντιλαμβάνεται κανείς πόσος πολύτιμος χρόνος θα είχε χαθεί σ’ αυτήν
την περίπτωση για τους Σαμαρείτες. Για έξι, τουλάχιστον, μήνες, δηλαδή ολό-
κληρο το δεύτερο εξάμηνο του 529, οι δυνάμεις των επαναστατών θα είχαν μεί-
νει εντελώς αβοήθητες, δεχόμενες ισχυρότατη πίεση από τα αυτοκρατορικά
στρατεύματα, γεγονός που θα οδηγούσε με βεβαιότητα στην άμεση καταστολή
της επανάστασης. Αν όμως τα περσικά στρατεύματα κατέφταναν στην Παλαιστί-
νη εγκαίρως, δηλαδή κατά τα αρχικά στάδια ή έστω μεσούσης της επανάστασης,
θα εκτόνωναν αφενός την πίεση που οι στρατιωτικές δυνάμεις του Βυζαντίου θα
ασκούσαν ήδη στους επαναστάτες και θα βοηθούσαν αφετέρου τους Σαμαρείτες
να εδραιώσουν την κυριαρχία τους στην περιοχή. Η επιτυχία βεβαίως του όλου
εγχειρήματος προϋπέθετε, πριν την έκρηξη της επανάστασης, τη διπλωματική

Ο Αλαμούνδαρος των Λαχμιδών είχε πραγματοποιήσει στα τέλη του 503 επιτυχή κατα-
59

δρομική επιχείρηση στην Πρώτη Παλαιστίνη. Διέσχισε ταχύτατα τη συριακή και αραβική έρη-
μο παρακάμπτοντας όλα τα αμυντικά συστήματα των Βυζαντινών στις επαρχίες Αραβία, Τρίτη
και Πρώτη Παλαιστίνη. Ο αιφνιδιασμός των στρατιωτικών αρχών εκεί υπήρξε απόλυτος. Το
παραπάνω γεγονός αποδεικνύει ότι οι Άραβες Λαχμίδες διέθεταν τις γνώσεις (κλιματικές
συνθήκες, μορφολογία εδάφους και τοπογραφικά δεδομένα, πηγές νερού, οχυρά και πύργοι-
παρατηρητήρια των λιμιτανέων, στρατόπεδα και έφιππες περίπολοι του τακτικού βυζαντινού
στρατού ή των Αράβων Γασσανιδών) και την ικανότητα να οδηγήσουν, με μεγάλες πιθανότητες
επιτυχίας, τον αυτοκρατορικό στρατό των Σασσανιδών, διαμέσου της αραβικής ερήμου, σε μία
επιδρομή στους Αγίους Τόπους. Βλ. Τσουλκανάκης, Άγιοι Τόποι, 92-93.
 Οι επαναστάσεις των Σαμαρειτών στην Παλαιστίνη 149

συνεργασία Περσών-Σαμαρειτών, η οποία, στη συνέχεια, θα μετουσιωνόταν σε

στρατιωτική συμμαχία.
Οι ηγέτες της σαμαρειτικής μειονότητας γνώριζαν πολύ καλά ποιος ήταν
ο αντίπαλός τους, τι στρατιωτικά μέσα διέθετε και τι επιπτώσεις θα είχε για τα
μέλη της μια ενδεχόμενη αποτυχία της επανάστασης. Αντιλαμβάνονταν λοιπόν
ότι, για να έχει ο επικείμενος αγώνας τους εναντίον του καταπιεστικού αυτο-
κρατορικού κέντρου αίσια έκβαση, όφειλαν να εισέλθουν σ’ αυτόν κατάλλη-
λα προετοιμασμένοι. Γνωρίζοντας ποιο ήταν, εδώ και αιώνες, το αντίπαλον δέ-
ος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και επιθυμώντας να αυξήσουν στο μέγιστο
τις πιθανότητες επιτυχίας του εγχειρήματός τους, οι Σαμαρείτες επιζήτησαν να
προσεταιριστούν έναν ισχυρό σύμμαχο, την κραταιά Σασσανιδική αυτοκρατο-
ρία, πριν την έκρηξη της επανάστασης. Το ζητούμενο, βέβαια, είναι να προσ-
διορίσουμε την ακριβή χρονική περίοδο, κατά την οποία συνέβη το γεγονός.
Εφόσον οι πηγές σιωπούν στο θέμα αυτό, δεν μπορούμε παρά να ορίσουμε το
ευρύτερο χρονολογικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο πραγματοποιήθηκε η πρεσβεία.
Είμαστε υποχρεωμένοι να λάβουμε υπόψη δύο δεδομένα: την επιδρομή του
Αλαμούνδαρου στη Συρία τον Μάρτιο του 529, που αποτέλεσε την πιθανή αφορ-
μή της σαμαρειτικής επανάστασης, και τις διαπραγματεύσεις της σαμαρειτικής
αντιπροσωπείας με τον Πέρση βασιλιά τον Ιούλιο του ιδίου έτους. Επομένως,
η πρεσβεία των Σαμαρειτών πρέπει να τοποθετηθεί χρονικά μεταξύ των δύο
αυτών ορίων. Πολύ πιθανόν δε να αναχώρησε από την Παλαιστίνη κάποια στιγ-
μή μέσα στο δίμηνο Απρίλιος – Μάιος του 529. Εάν έτσι έχουν τα πράγματα,
οι διπλωματικές διεργασίες μεταξύ των Σαμαρειτών και των Περσών θα μπο-
ρούσαν δυνητικά να τελεσφορήσουν πριν την έκρηξη της επανάστασης τον Ιού-
νιο. Δυστυχώς για τους Σαμαρείτες όμως, τα μετέπειτα γεγονότα απέδειξαν ότι οι
προθέσεις και τα σχέδιά τους δεν ευδοκίμησαν, διότι, πρώτον, οι διαπραγματεύσεις
διεξήχθησαν με βεβαιότητα έως και τον Ιούλιο του 529,60 ένα μήνα δηλαδή μετά
την έναρξη της επανάστασης, και δεύτερον, οι Σασσανίδες δεν πραγματοποίησαν
ποτέ την από κοινού με τους Σαμαρείτες σχεδιαζόμενη επιδρομή στους Αγίους
Τόπους.

Το “βασίλειο” των Σαμαρειτών

Μία σύγκριση των δύο εξεγέρσεων των Σαμαρειτών, το 484 και το 529, δη-
μιουργεί αναπόφευκτα ισχυρούς λογικούς συνειρμούς, οι οποίοι οδηγούν στην,
κατά το δυνατόν, εξάλειψη από τα γεγονότα του τυχαίου και του συμπτωματικού.
Η επανάσταση και στις δύο περιπτώσεις έχει ως επίκεντρο τη Νεάπολη και το
60
Βλ. Θεοφάνης, 178-179. Βλ. επίσης παραπάνω, σ. 146.
150 Δημήτριος Τσουλκανάκης

μένος του όχλου στρέφεται κατά των εντοπίων χριστιανών, του κλήρου και των
ναών. Επιπλέον, οι επαναστάτες δεν αρκούνται στις λεηλασίες και τις καταστρο-
φές δημόσιας και ιδιωτικής περιουσίας, αλλά εκδιώκουν, μετά από μάχη, τις το-
πικές στρατιωτικές φρουρές. Τέλος, αναγορεύουν ως αρχηγό τους κάποιον ικανό,
ως προς τα στρατιωτικά, ομοεθνή τους και τον στέφουν “βασιλέα” τους. Ο τίτλος
του συνοδεύεται από τα διάσημα του αξιώματος και, κυρίως, το διάδημα που
φορά στο κεφάλι.61
Η, σε μεγάλο βαθμό, σύγκλιση των γεγονότων που έλαβαν χώρα το 484 και
το 529 καταδεικνύει δύο σημαντικά στοιχεία. Πρώτον, διαφαίνονται έντονα τα
αισθήματα οργής και εκδίκησης των Σαμαρειτών προς οτιδήποτε φέρει ή έχει
σχέση με το σύμβολο του Σταυρού. Δεύτερον, υποκρύπτεται η επιθυμία για την
πολιτική τους αυτονόμηση και, εντέλει, την απόσχισή τους, ενδεχομένως, από
τον κορμό της αυτοκρατορίας με την ίδρυση ενός δικού τους βασιλείου.
Καταρχήν, οι Σαμαρείτες θεωρούσαν την Εκκλησία ως την απαρχή των
θρησκευτικών τους δεινών. Πίστευαν, δηλαδή, ότι η Εκκλησία, ως πανίσχυρος
κρατικός θεσμός, επηρέαζε αποφασιστικά την κεντρική εξουσία στη λήψη απο-
φάσεων, οι οποίες οδήγησαν στην κατεδάφιση και δήμευση της περιουσίας των
συναγωγών τους και την ιεροσυλία του ιερού τους όρους Γαριζίν. Γι’ αυτό και
στοχοποίησαν κάθε εκπρόσωπο ή σύμβολο του χριστιανισμού, καίγοντας και
λεηλατώντας ναούς, δολοφονώντας χριστιανούς πολίτες και οδηγώντας σε βα-
σανιστήρια ή ακόμα και σε μαρτυρικό θάνατο ιερωμένους, επιθυμώντας μ’ αυτόν
τον τρόπο να ξεριζώσουν το “κακό” από την περιοχή τους.
Από την άλλη, επιθυμούσαν την πολιτική τους αυτονόμηση, αφού θεωρού-
σαν ότι η κοινότητά τους διώκονταν θρησκευτικά και οικονομικά και, επομένως,
δεν μπορούσαν να ζήσουν “ελεύθερα” εντός του αυταρχικού, χριστιανικού im-
perium romanun.62 Στις πηγές οι όροι “τύραννος”,63 “τυραννίς”,64 “βασιλεύς”,65
που αποδίδονται στον ηγέτη της επανάστασης, είναι κρίσιμοι για την κατανόηση
61
Βλ. M. Avi-Yonah, he Jews of Palestine: Α political history from the Bar Kokhba war to the
Arab conquest, Oxford 1986, 242-243.
62
Η απόφαση δεκάδων χιλιάδων επαναστατών να καταφύγουν στην Τραχωνίτιδα χώρα,
περιοχή μεταξύ των επαρχιών της Δεύτερης Παλαιστίνης και της Αραβίας, όταν αντιλήφθηκαν
ότι οι ελπίδες τους να επικρατήσουν στην Παλαιστίνη είχαν πλέον ναυαγήσει, πιστεύουμε
ότι ήταν συνειδητή επιλογή. Από εκεί, με τη δύναμη των όπλων, θα μπορούσαν δυνητικά να
φτάσουν στα βυζαντινά σύνορα, στις παρυφές της αραβικής ερήμου, και στη συνέχεια, με τη
βοήθεια των Αράβων Λαχμιδών, να καταφύγουν για ασφάλεια στην Περσία. Δυστυχώς γι’ αυ-
τούς όμως, τους πρόλαβαν οι αυτοκρατορικές δυνάμεις, γεγονός που επέφερε την αιχμαλωσία
και την εξόντωσή τους. Για τα γεγονότα, βλ. παραπάνω, σ. 140. Βλ. επίσης, Shahid, Byzantium,
90-91.
63
Βλ. Μαλάλας, 18.35, 374· Ζαχαρίας Μυτιλήνης, 9.8· Θεοφάνης, 178.26.
64
Βλ. Μαλάλας, 18.35, 374-375.
65
Βλ. Βίος οσίου Σάβα, 172.8· Πασχάλιον Χρονικόν, 619.15.
 Οι επαναστάσεις των Σαμαρειτών στην Παλαιστίνη 151

της δημιουργίας του Σαμαρειτικού βασιλείου. Οι παραπάνω όροι δηλώνουν την

προσπάθεια σφετερισμού της νόμιμης εξουσίας και της δημιουργίας ενός ανε-
ξάρτητου πολιτικά και εδαφικά οργανισμού. Πρωτεύουσα του νέου Σαμαρει-
τικού βασιλείου θα ήταν η Καισάρεια (484) ή η Νεάπολη (529). Στήριγμα, ισχυρός
σύμμαχος, αλλά και προστάτης της νέας κρατικής οντότητας, κατά τις επιθυμίες
των Σαμαρειτών, επρόκειτο να είναι η Σασσανιδική αυτοκρατορία.66 Και οι δύο
πλευρές βεβαίως είχαν έναν κοινό εχθρό και, κατ’ επέκταση, κοινά συμφέροντα
αλληλοϋποστήριξης. Οι μεν Σαμαρείτες να κερδίσουν, υπό την πατρωνία των
Περσών, την πολιτική τους ανεξαρτησία έναντι του δεσποτικού αυτοκρατορικού
κέντρου. Οι Πέρσες, από τη μεριά τους, να ανοίξουν χωρίς κόστος, σε πρώτο
στάδιο, ένα δεύτερο “μέτωπο” στο νοτιοδυτικό τομέα των συνόρων τους με το
Βυζάντιο. Πράγματι, οι Πέρσες ανέλαβαν τα δύο επόμενα χρόνια σημαντικές
επιθετικές πρωτοβουλίες στη Μεσοποταμία και τη Συρία. Χάρη όμως στις ικα-
νότητες του στρατηγού Βελισάριου, οι απώλειες των βυζαντινών δυνάμεων στις
δύο σημαντικότερες μάχες του ανατολικού μετώπου, στο Δάρας (Ιούνιος 530)
και το Καλλίνικο (Απρίλιος 531), ήταν μέτριες, ενώ ταυτόχρονα το γόητρο της
αυτοκρατορίας παρέμεινε αλώβητο.67 Σ’ ένα δεύτερο στάδιο, και εφόσον όλα
έβαιναν σύμφωνα με τα σχέδιά τους, οι Πέρσες είχαν τη δυνατότητα ν’ αποκτή-
σουν ένα απόλυτα πιστό σ’ αυτούς πελατειακό κράτος. Πέρα απ’ όλα αυτά όμως,
δεν θα πρέπει να μας διαφύγει ένα κρίσιμο στοιχείο. Η στέψη του ηγέτη των επα-
ναστατών με το διάδημα και η διοργάνωση από εκείνον των αρματοδρομιών
στην Καισάρεια και τη Νεάπολη αποσκοπούσε να μεταδώσει στην κεντρική εξου-
σία ένα ξεκάθαρο μήνυμα. Το μήνυμα αυτό διακήρυσσε εμφατικά ότι αίρονταν
η νομιμοφροσύνη των Σαμαρειτών στο πρόσωπο του αυτοκράτορα και ότι την
ανώτατη εξουσία στην Παλαιστίνη την ασκούσε πλέον ο “βασιλεύς” των Σαμα-
ρειτών.
Η στέψη των Σαμαρειτών αρχηγών με το διάδημα και η αξίωσή τους στον
τίτλο βασιλεύς, καθώς και η διοργάνωση από εκείνον αρματοδρομιών, σήμαινε
για τους Βυζαντινούς αξίωση στην αυτοκρατορική αρχή.68 Και αυτό δεν μπορού-
σαν να το δεχτούν, από τη στιγμή που ο αυτοκράτορας, σύμφωνα με την πολι-
τειακή ιδεολογία τους, αποτελούσε τον αντιπρόσωπο του Θεού επί γης. Ούτε
θα μπορούσαν ποτέ να συμβιβαστούν με την ιδέα ότι η κατεχόμενη από τους
Σαμαρείτες Παλαιστίνη θα αποκόπτονταν οργανικά από το σώμα της αυτοκρα-

66
Βλ. Ζαχαρίας Μυτιλήνης, 9.8.
67
Για τη μάχη στο Δάρας, βλ. Προκόπιος, Υπέρ πολέμων, 1.13-14. Για τη μάχη στο Καλλίνι-
κο, βλ. Προκόπιος, Υπέρ πολέμων, 1.18.13-50· Μαλάλας, 18.59-60, 387-389.
68
Βλ. K.G. Holum, heodosian Empresses: Women and Imperial Dominion in Late Antiquity,
Los Angeles – London 1982, 28 και σημ. 84· Evans, Η εποχή του Ιουστινιανού, 45· Holum,
Caesarea, 70.
152 Δημήτριος Τσουλκανάκης

τορίας. Οι διττοί λόγοι ήταν, βέβαια, προφανείς. Καταρχήν, η περιοχή των Αγίων
Τόπων απέκτησε ειδικό βάρος στη συνείδηση των χριστιανών πολιτών της
αυτοκρατορίας από το δεύτερο τέταρτο του 4ου αιώνα, αποτελώντας έκτοτε το
σημαντικότερο κέντρο προσκυνήματος του χριστιανικού κόσμου. Έπειτα, η Πα-
λαιστίνη αποτελούσε τον συνδετικό κρίκο που ένωνε τις δύο σπουδαιότερες,
από κάθε άποψη, επαρχίες της αυτοκρατορίας στην Ανατολή, τη Συρία και την
Αίγυπτο.
Μετά την καταστολή της επανάστασης, οι βυζαντινές αρχές της επαρχίας
απέστειλαν το κομμένο κεφάλι του σφετεριστή μαζί με το διάδημα στην Κωνστα-
ντινούπολη. Η πράξη αυτή είχε πολλαπλή σημασία. Πρώτον, δήλωνε ότι ο σφετε-
ριστής έλαβε ως ανταμοιβή αυτό που “δικαιωματικά” του άξιζε. Δεύτερον, διακή-
ρυττε την αποκατάσταση της ρωμαϊκής τάξης και ειρήνης στην Παλαιστίνη, διότι
οι στρατιωτικές και πολιτικές αρχές της επαρχίας είχαν εκπληρώσει στο ακέραιο
τα καθήκοντά τους και παρέμεναν πιστές στη νόμιμη αρχή.69 Τρίτον, η επαρχιακή
διοίκηση διαβεβαίωνε την κεντρική εξουσία για την πλήρη εκμηδένιση κάθε τά-
σης απόσχισης από τον κορμό της αυτοκρατορίας.
Από την άλλη πάλι, θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι όλα τα παραπάνω στοι-
χεία υπογραμμίζουν και επικυρώνουν με ενάργεια το εξής γεγονός: ως Ρωμαίοι
πολίτες εδώ και αιώνες, οι Σαμαρείτες ήταν, σε μεγάλο βαθμό, ενταγμένοι στο
ρωμαϊκό πολιτικό σύστημα. Γνωρίζουμε ότι κατείχαν δημόσια αξιώματα, σε
κεντρικό και επαρχιακό επίπεδο, εκλέγονταν μέλη των τοπικών βουλών και στρα-
τεύονταν.70 Το γεγονός, επίσης, ότι παρακολουθούσαν ως θεατές και συμμετείχαν
ως αθλητές σε αγώνες ιπποδρόμου υποδηλώνει την ισχυρή πολιτιστική επίδραση
που ασκούσε η Ρώμη στους Σαμαρείτες.71 Στην προσπάθειά τους λοιπόν να “οικο-
δομήσουν” το δικό τους κράτος, υιοθέτησαν τα οικεία σ’ αυτούς ρωμαϊκά σύμβο-
λα εξουσίας, όπως τη στέψη με το διάδημα, τη διοργάνωση αρματοδρομιών από
τον αυτοκράτορα και τη δημιουργία μιας βασιλικής πρωτεύουσας.72

Βόλος

69
Για ανάλογες περιπτώσεις, όπου το κομμένο κεφάλι του σφετεριστή απεστάλη στον
αυτοκράτορα, βλ. Ammianus Marcellinus, Res Gestae, 22.14.4, 26.10.5-6, 27.2.10 – Με αγγλική
μετάφραση: J.C. Rolfe [Loeb Classical Library], London-Cambridge, Massachusetts 1972· Μα-
λάλας, 15.14, 315 και 16.3, 320-321. Πβ. Μ. McCormick, Odoacer, Emperor Zeno and the
Rugian Victory Legation, Byz 47 (1977) 217-219, ιδίως 218 και σημ. 28.
70
Βλ. Τσουλκανάκης, Άγιοι Τόποι, 69, 175, 177, 179-182· Crown, Samaritans, 63-65.
71
Βλ. Μαλάλας, 15.8, 305 και 18.35, 374· Πασχάλιον Χρονικόν, 603.20-22.
72
Βλ. Holum, Caesarea, 70.
 Οι επαναστάσεις των Σαμαρειτών στην Παλαιστίνη 153

Abstract

THE REVOLUTIONS OF THE SAMARITANS IN PALESTINE

IN 484 AND 529 AND THEIR DIPLOMATIC MISSION TO THE PERSIAN
COURT: A NEW APPROACH

his study consists of two parts. In the irst, are recorded the events of the
Samaritan revolution in Palestine in the years 484 and 529 during the reign of
emperor Zeno and Justinian respectively. In addition, all kinds of repressive
measures, military and legislative, who took both emperors to subdue the rebels
and restore law and public life in the province, are analyzed.
In the second part, the author proposes a new chronology for the embassy of
the Samaritans in the Persian Court. he aim of the Samaritans was the signing of
a treaty of alliance with the Persians. hey believed that their own revolution and
the military assistance of the Persians would free them from the despotic rule of
the Byzantine emperor.
he author, using the Chronicles of Malalas and heophanes Confessor as
interpretive tool to approach the issue, takes the view that the departure of the
ambassadors from Palestine must have happened sometime between April and
May 529, while their arrest for treason by the Byzantine authorities should be held
between August – October of 529.