ภาพจากเลนส์บางและการคานวณ

การเกิดภาพจากเลนส์บาง

เลนส์บางเป็นอุปกรณ์ทางแสงที่ทางานโดยใช้หลักการหักเหของแสง ทาจากแก้วหรือพลาสติกโปร่งใส ที่มีผิวโค้ง

ทรงกลมทั้งสองข้างไม่ขนานกัน

เลนส์บางมี 2 ชนิด
เลนส์นน
ู (convex lens) เลนส์เว้า (concave lens)
เลนส์นน
ู (convex lens)

ถ้าแสงขนานเส้นแกนมุขสาคัญมาจากทางด้านซ้าย
แกนเลนส์

แสงมาจากทางซ้าย

โฟกัส
เส้นแกนมุขสาคัญ
F (Principal axis)

ความยาวโฟกัส : f

อาจเรียกว่า เลนส์รวมแสง (converging lens)

 เลนส์นน
ู (convex lens)
ถ้าแสงขนานเส้นแกนมุขสาคัญมาจากทางด้านขวา
แกนเลนส์

แสงมาจากทางขวา

โฟกัส
เส้นแกนมุขสาคัญ
(Principal axis) F

ความยาวโฟกัส : f
เลนส์นน
ู (convex lens)

ถ้าแสงออกจากโฟกัส
แกนเลนส์

โฟกัส
เส้นแกนมุขสาคัญ
F
(Principal axis)

ความยาวโฟกัส : f
เลนส์นน
ู (convex lens)

แสงผ่านจุดกึง่ กลางเลนส์
แกนเลนส์

โฟกัส
เส้นแกนมุขสาคัญ
F (Principal axis)

ความยาวโฟกัส : f
การหาตาแหน่งภาพของวัตถุ

1. วาดรูปเลนส์ แกนเลนส์และเส้นแกนมุขสาคัญ 4. เขียนรังสีของแสง

2. ระบุจุดโฟกัส 5. วาดภาพในตาแหน่งทีร่ งั สีหก
ั เหตัดกัน
3. วาดรูปวัตถุ แกนเลนส์

ภาพ เส้นแกนมุขสาคัญ
F
(Principal axis)
วัตถุ F

s s′
ถ้าเปลีย
่ นตาแหน่งภาพของวัตถุจะเกิดภาพเปลีย
่ นแปลงไปหรือไม่ ?

แกนเลนส์

ภาพ
เส้นแกนมุขสาคัญ
(Principal axis)
วัตถุ 2F F F 2F
ถ้าเปลีย
่ นตาแหน่งภาพของวัตถุจะเกิดภาพเปลีย
่ นแปลงไปหรือไม่ ?

แกนเลนส์

ภาพ
เส้นแกนมุขสาคัญ
(Principal axis)
2F F F 2F
วัตถุ
ถ้าเปลีย
่ นตาแหน่งภาพของวัตถุจะเกิดภาพเปลีย
่ นแปลงไปหรือไม่ ?

แกนเลนส์

เส้นแกนมุขสาคัญ
(Principal axis)
2F วัตถุ F F 2F

ภาพ
ถ้าเปลีย
่ นตาแหน่งภาพของวัตถุจะเกิดภาพเปลีย
่ นแปลงไปหรือไม่ ?

แกนเลนส์

เส้นแกนมุขสาคัญ
(Principal axis)
2F วัตถุ F F 2F
ถ้าเปลีย
่ นตาแหน่งภาพของวัตถุจะเกิดภาพเปลีย
่ นแปลงไปหรือไม่ ?

แกนเลนส์

เส้นแกนมุขสาคัญ
(Principal axis)
2F ภาพ F F 2F
วัตถุ

ภาพ
เราจะทราบชนิดของภาพได้อย่างไร ?

ภาพจากเลนส์นน
ู ภาพจริง (real image) ภาพเสมือน (virtual image)

การตัดกันของรังสีหก
ั เห รังสีตดั กันจริง ต้องต่อรังสีย้อนกลับไปตัดกัน

ภาพทีเ่ กิด ภาพหัวกลับ ภาพหัวตัง้

บริเวณทีเ่ กิดภาพ เกิดหลังเลนส์ เกิดหน้าเลนส์

ขนาดภาพ ใหญ่ เท่ากับและเล็กกว่าวัตถุ ใหญ่กว่าวัตถุ

ตาแหน่งทีว่ างวัตถุ วางวัตถุไว้ไกลกว่าความยาวโฟกัส วางไว้ใกล้กว่าความยาวโฟกัส

ภาพทีเ่ กิดบนฉาก ทาให้เกิดภาพบนฉากได้ ทาให้เกิดภาพบนฉากไม่ได้

ใช้ตารับแสงทีห
่ ก
ั เหผ่าน
เลนส์นน ู โดยตรง มองเห็นภาพได้ มองเห็นภาพได้
 เลนส์เว้า (concave lens)

การเกิดภาพจากเลนส์เว้า

F F

f f

รังสีของแสงขนานกับแกนมุขสาคัญ รังสีของแสงมีแนวโน้มผ่านโฟกัสด้านหลังเลนส์ รังสีของแสงมีแนวผ่านจุดกึง่ กลางเลนส์

การหาตาแหน่งภาพของวัตถุ

การเกิดภาพจากเลนส์เว้า
แกนเลนส์

ภาพ
เส้นแกนมุขสาคัญ
(Principal axis)
วัตถุ F F
ถ้าเปลีย
่ นตาแหน่งภาพของวัตถุจะเกิดภาพเปลีย
่ นแปลงไปหรือไม่ ?

การเกิดภาพจากเลนส์เว้า
แกนเลนส์

เส้นแกนมุขสาคัญ
(Principal axis)
วัตถุ ภาพ
F F
ถ้าเปลีย
่ นตาแหน่งภาพของวัตถุจะเกิดภาพเปลีย
่ นแปลงไปหรือไม่ ?

การเกิดภาพจากเลนส์เว้า

แกนเลนส์

เส้นแกนมุขสาคัญ
วัตถุ
(Principal axis)
ภาพ
F F
ถ้าเปลีย
่ นตาแหน่งภาพของวัตถุจะเกิดภาพเปลีย
่ นแปลงไปหรือไม่ ?

การเกิดภาพจากเลนส์เว้า

แกนเลนส์

เส้นแกนมุขสาคัญ
(Principal axis)
วัตถุ ภาพ
F F
ถ้าเปลีย
่ นตาแหน่งภาพของวัตถุจะเกิดภาพเปลีย
่ นแปลงไปหรือไม่ ?

การเกิดภาพจากเลนส์เว้า

แกนเลนส์

วัตถุ

เส้นแกนมุขสาคัญ
ภาพ
(Principal axis)
F F
ภาพที่เกิดจากเลนส์เว้า เป็นภาพชนิดใด ?

นักเรียนจะสังเกตเห็นว่าภาพทีเ่ กิดจากเลนส์เว้า ไม่วา่ วัตถุจะวางอยู่ ณ ตาแหน่งไหน ก็จะเกิดภาพ

ขนาดเล็กหัวตัง้ เหมือนกับวัตถุ เรียกว่า ภาพเสมือน (virtual image)

ภาพเสมือน (virtual image)

- ภาพที่เกิดขึ้นเป็นภาพหัวตั้ง ขนาดเล็ก
- เกิดภาพหน้าเลนส์
- เลนส์เว้าทาให้เกิดภาพเสมือนไม่ว่าจะวางวัตถุไว้ที่ตาแหน่งใด
คาถามตรวจสอบความเข้าใจ
1. หากใช้เลนส์นน
ู เป็นแว่นขยาย ระยะวัตถุต้องเป็นอย่างไร เมื่อเทียบกับความยาวโฟกัสของเลนส์

แนวคาตอบ

ระยะวัตถุตอ
้ งน้อยกว่าความยาวโฟกัสของเลนส์ เพราะแว่นขยายต้องการให้ได้ภาพหัวตัง้ ทีม่ ขี นาดใหญ่กว่าวัตถุ
จึงเป็นกรณีเกิดภาพเสมือนของเลนส์นน
ู
2. จงเขียนแผนภาพรังสีของแสง เพื่อหาระยะภาพทีเ่ กิดจากเลนส์นน
ู ซึง่ มีความยาวโฟกัส 12 เซนติเมตร เมื่อวางวัตถุสงู 6
เซนติเมตร ไว้ที่ระยะห่างจากเลนส์นน
ู 36 เซนติเมตร
แนวความคิด
- กาหนดสเกลทีเ่ หมาะสมกับระยะต่าง ๆ ตามทีโ่ จทย์กาหนด ในทีน
่ ใี้ ห้สกลห่างกัน 3 เซนติเมตร
- เขียนวัตถุบนเส้นแกนมุขสาคัญ จากนัน
้ เขียนรังสีของแสงจากส่วนปลายด้านบนของวัตถุเพือ
่ หาจุดตัดรังสีหก
ั เหทัง้
3 เส้น

3 cm

f=12 cm f=12 cm

S = 36 cm s′

ตอบ ภาพทีเ่ กิดจากเลนส์นน

ู อยูห
่ ลังเลนส์นน
ู และห่างจากศูนย์กลางเลนส์เป็นระยะเท่ากับ 18 เซนติเมตร
3. จงเขียนแผนภาพรังสีของแสง เพื่อแสดงภาพทีเ่ กิดจากเลนส์เว้าทีม่ ค
ี วามยาวโฟกัส 12 เซนติเมตร เมื่อวัตถุสงู 6 เซนติเมตร
ไว้ที่ระยะห่างจากเลนส์เว้า 24 เซนติเมตร
แนวความคิด
- กาหนดสเกลทีเ่ หมาะสมกับระยะต่าง ๆ ตามทีโ่ จทย์กาหนด ในทีน
่ ใี้ ห้สกลห่างกัน 3 เซนติเมตร
- เขียนวัตถุบนเส้นแกนมุขสาคัญ จากนัน
้ เขียนรังสีของแสงจากส่วนปลายด้านบนของวัตถุเพือ
่ หาจุดตัดรังสีหก
ั เหทัง้
3 เส้น

3 cm s′ =8 cm

f=12 cm f=12 cm

S = 24 cm

ตอบ ภาพทีเ่ กิดจากเลนส์นน

ู อยูห
่ น้าเลนส์และห่างจากศูนย์กลางเลนส์เป็นระยะเท่ากับ 8 เซนติเมตร
การคานวณเกี่ยวกับเลนส์
เราใช้เรขาคณิตเพือ
่ หาความสัมพันธ์ของระยะวัตถุ ระยะภาพ และความยาวโฟกัส

QR OF
=
P Q P′ F
′ ′

y f
= ให้ความสูงของภาพเป็น −y′ เนื่องจากเป็นภาพหัวกลับ (ภาพจริง)
−y′ s′ −f

y′ s′ −f
y′
= เรียกสมการนีว้ า่ กาลังขยาย (magnification : M) M=
y f y
 P′ Q′ P′ O
= s′ s′
PQ PO −1=
s s
−y′ s′
= s′ s′
y s = +1
f s
s′ −f s′ 1 1 1
= = + เรียกสมการนีว้ า่ สมการของเลนส์บาง
f s f s s′
ตัวแปร เครื่องหมายบวก เครื่องหมายลบ

มีเครือ
่ งหมายเป็น (-) เมื่อวัตถุอยู่
s วางวัตถุอยูห
่ น้าเลนส์ หลังเลนส์ ซึ่งไม่ใช่วตั ถุจริง แต่เป็น
วัตถุเสมือนทีเ่ กิดจากการตัดกันของ
รังสีของแสงทีบ่ ริเวณด้านหลังเลนส์

s′ เกิดภาพจริงทีด่ า้ นหลังเลนส์ เกิดภาพเสมือนทีด่ า้ นหน้าเลนส์

f เลนส์นน
ู เลนส์เว้า

วัตถุเสมือน คือ ภาพอุปกรณ์ชน

ิ้ ที่ 1 ที่ทาหน้าทีเ่ ป็นวัตถุให้กบั อุปกรณ์ชน
ิ้ ที่ 2 เช่น ภาพของเลนส์นน
ู ที่ 1
ทาหน้าทีเ่ ป็นวัตถุเสมือนให้เลนส์ที่ 2 ซึ่งจะได้ตาแหน่งภาพทีเ่ ปลี่ยนไป
กาลังขยาย (M)

กาลังขยาย (magnification, M) เท่ากับอัตราอัตราส่วนความสูงของภาพ y′ กับความสูงของวัตถุ y

y′ s′
M= =−
y s
โดย

M เป็น + แสดงว่าภาพทีเ่ กิดขึน้ หน้าเลนส์ (s′ เป็น -) และเป็นภาพเสมือนหัวตัง้

M เป็น - แสดงว่าภาพทีเ่ กิดขึน้ หน้าเลนส์ (s′ เป็น +) และเป็นภาพจริงหัวกลับ
ตัวอย่าง จงหาตาแหน่งและชนิดของภาพทีเ่ กิดจากเลนส์นน
ู ความยาวโฟกัส 12 เซนติเมตร เมื่อวางวัตถุสงู
6 มิลลิเมตร ไว้ทห
ี่ า่ งจากเลนส์นน
ู เป็นระยะ 36 เซนติเมตร
แนวคิด หาตาแหน่งของวัตถุทไี่ ด้จาก 1 1 1
= +
f s s′ ถ้า s′ ที่หาได้เป็น + ภาพทีเ่ กิดขึน
้ เป็นภาพจริง

ถ้า s′ ที่หาได้เป็น - ภาพทีเ่ กิดขึน

้ เป็นภาพจริง

โจทย์กาหนด f = 12 เซนติเมตร, s = 36 เซนติเมตร

วิธีทา จาก 1 1 1
= +
f s s′

1 1 1
= + ′
แทนค่า +12cm +36cm s
1 1 1
= -
s′ +12cm +36 cm
s′ = +18 cm s′ เป็นบวก แสดงว่าภาพทีเ่ กิดเป็นภาพจริง

ตอบ ภาพทีเ่ กิดขึน

้ เป็นภาพจริงหัวกลับและอยูด่ า้ นหลังเลนส์โดยอยูห
่ า่ งจากเลนส์นน
ู 18 เซนติเมตร
ตัวอย่าง ถ้าต้องการใช้เลนส์นน
ู บางทีม่ ค
ี วามยาวโฟกัส f เซนติเมตร ทาให้เกิดภาพจริงทีม่ ขี นาดเลกกว่าวัตถุ
จะต้องวางห่างจากเลนส์บางเป็นระยะเท่าใด
s′
แนวคิด หาตาแหน่งของวัตถุได้จาก 1 1 1
= + และ M=−
f s s′ s

โดยถ้าภาพจริงขนาดเล็กกว่าวัตถุแสดงว่ากาลังขยายจะต้องมีค่าเป็นลบ (-) และค่าน้อยกว่า 1

วิธีทา
1 1 1
จาก = +
f s s′

ss′
แทนค่า f=
s+s′
s′
แทนค่า M=− หรือ s′ = −Ms
s
จะได้ s(-Ms) -Ms
f= =
s+(-Ms) 1+(+M)

-Ms = f = -fM
ต่อตัวอย่าง ถ้าต้องการใช้เลนส์นน
ู บางทีม่ ค
ี วามยาวโฟกัส f เซนติเมตร ทาให้เกิดภาพจริงทีม่ ขี นาดเลกกว่าวัตถุ
จะต้องวางห่างจากเลนส์บางเป็นระยะเท่าใด
f
ดังนัน
้ M=
f-s
f
จากสมการ M=
f−s
เงื่อนไขของโจทย์ ระบุ ภาพทีเ่ กิดขึน
้ เป็นภาพจริง

แสดงว่า กาลังขยาย M เป็นลบ เกิดเมือ

่ 𝐬<𝐟

และต้องการภาพมีขนาดเล็กกว่าวัตถุ แสดงว่า ขนาดกาลังขยาย M|<1 |

นั้นคือ | f − s |> f จะได้ s > 2f

ดังนัน
้ คาตอบ คือ ต้องวางวัตถุหา่ งจากเลนส์เป็นระยะมากกว่า 2f นั้นเอง
ใบงานที่ 4 ภาพจากเลนส์บางและการคานวณ