CBS103U-COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİNE GİRİŞ
Ünite 5: Coğrafi Bilgi Sistemlerine İlişkin Temel Kavramlar
Temel Kavramlar
Coğrafi Bilgi Sistemlerinden söz edebilmek için öncelikle,
bu teknolojide kullanılan temel kavramları tanımlamak
gerekir. Bu kavramların en başında ise, genellikle birbirine
karıştırılan veri ve bilgi kavramları gelmektedir. Sözlük
anlamı olarak, gözlem veya deney sonucunda elde edilen
değerlerin işlenmemiş haline veri denir. Bilgi ise, verinin
işlenerek raporlanmış, anlam ifade eden şekli olarak
tanımlanır.
Coğrafi bilgi, yeryüzündeki herhangi bir nesnenin nerede
olduğunu veya yeryüzündeki herhangi bir konumda neler
bulunduğunu belirten bir kavramdır.
Günümüz teknolojisinde artık hemen hemen her bilgiyi
bilgisayar ortamında işleyebilmekteyiz. Verilerin
bilgisayar ortamında işlenebilmesi için temel şart, bilginin
sayısal veriye dönüştürülmesidir. Bilgiyi sayısal veriye
dönüştürmek için 0 ve 1 sayılarının diziliminden oluşan
ikili yapıda kodlamak gerekmektedir. Coğrafi bilginin
sayısal veriye dönüştürülebilmesi için de, tüm sayısal
verilerde olduğu gibi ikili yapı kullanılmaktadır. Böylece,
sayısal haritalar, uydu görüntüleri, küresel konumlandırma
sistemleri gibi coğrafi bilgi teknolojilerinden elde edilen
bilgiler bilgisayar ortamında işlenebilir, depolanabilir ve
analiz edilebilir bir yapıya dönüşmektedir.
Coğrafi bilgiyi diğer adıyla konumsal bilgiyi toplamaya,
saklamaya, güncellemeye, işlemeye, gerektiğinde
yaratmaya, analiz etmeye ve göstermeye yarayan;
içerisinde donanım, yazılım ve personel bulunduran,
kurumsal ve organizasyonal entegrasyon gerektiren bilgi
sistemlerinin genel adına Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS)
denir. CBS, proje sürecini görsel olarak izlenmeyi
sağlayan, değerlendirme ve planlama süreçlerini yöneten,
görsel karar destek sistemi olarak da tanımlanabilir.
Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Tarihçesi
İletişim, Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) tarihçesi aslında
insanoğlunun tematik harita gereksinimi ile birlikte
başlamıştır. Her ne kadar o günlerde bilgisayar olmasa da
farklı temalarda harita üretimi ile CBS’nin temelleri
atılmıştır. Buna en çarpıcı örnek, 1819 yılında modern
istatistiğin ilk tematik haritası, Fransız Pierre Charles
Dupin tarafından, siyah beyaz tonlama ve farklı tarama
yöntemleri kullanılarak üretilmiştir (Sayfa: 121, şekil 5.1).
Dupin’in Fransa’daki cehalet ve eğitimsizliğin dağılımını
göstermek amacı ile ürettiği harita, CBS’nin temel taşı
olarak gösterilmektedir. Tematik Harita, Altlık harita
üzerinde o bölge ile konumsal olarak ilişkili her konuda
bilgi aktaran, veri sınıflarına göre renklendirilmiş,
tonlanmış veya taranmış basit haritadır. illere göre nüfus
yoğunluğu, eğitim durumu, bölgesel ölçekte toprak, hava
ve su kirliliği, hava sıcaklığı haritaları tematik haritaya
örnek olarak gösterilebilir.
XIX. yüzyılın ortalarında, 1855 yılında İngiltere’de John
Snow tarafından üretilen, kolera salgınından ölümlerin
konumlarını gösteren harita da, CBS’nin ilklerindendir.
Snow çalışmasında salgın hastalıkların kontrolünü
amaçlamış ve kolera sonucu ölümleri noktasal harita
üzerinde göstermiştir (Sayfa:121, şekil 5.2). Noktasal
Harita, Altlık harita üzerinde herhangi bir olayın nerede
olduğunu gösteren basit haritalardır. Haritada kullanılan
noktalar bazen gerçekleşen olayın veya ilgi alanının türüne
göre farklı renk ve sembollerde kullanılır. Suç işlenen
veya trafik kazalarının olduğu noktalar, suç haritalarında
yoğunluklarına göre sınıflandırılmaktadır. Ayrıca Kent
Planı üzerinde, okullar, duraklar, turistik yerler vb.
noktaların farklı sembollerle gösterilmesi noktasal
haritalara örnek olarak gösterilebilir.
1958-1961 yılları arasında Washington Üniversitesi,
Coğrafya Bölümü’nde yapılan çalışmalar sonucunda
gerçek anlamda bilgisayar tabanlı CBS’nin temelleri
atılmıştır. Uzaklık, yön, bağlanırlık gibi temel konumsal
kavramların bilgisayar ortamında tanımlanması, harita
projeksiyonları için bilgisayar algoritmalarının
geliştirilmesi ve nokta, çizgi, poligon gibi geometrik
objelerle teorik coğrafyanın tanımlanması Washington
Üniversitesi’nde yapılan çalışmalar sonucunda ortaya
çıkmıştır.
CBS’nin babası olarak tanınan Roger Tomlison tarafından,
1963 yılında Kanada Coğrafi Bilgi Sistemi kurulmuştur.
Bilgisayar tabanlı ilk CBS uygulaması olan bu projenin iki
temel kuruluş amacı vardır. Birincisi Kanada Toprak
Envanteri için toplanan verileri bilgisayar ortamında
saklayarak analiz etmek; ikincisi de Arazi Yönetim
Planları’nda kullanmak için istatistiksel veri oluşturmaktır.
Proje tam olarak operasyonal anlamda 1971 yılında
çalışmaya başlamış ve teknolojik gelişmelere uyum
sağlayarak sürekli olarak geliştirilmiştir.
1980’lerin başında CBS’nin daha çok görsel analiz
yetenekleri gelişim göstermeye başlamış, bu aşamada
kullanıcı ile etkileşimli, kullanıcı dostu grafik ara yüzler
kullanılarak analiz fonksiyonları geliştirilmiştir. Konumsal
verinin farklı harita projeksiyonlarında gösterimini
sağlayan topoloji ve istatistiksel temel kavramlar üzerine
oturan bu fonksiyonlar, kullanıcıya konumsal veriyi
seçme, sıralama, sınıflandırma ve gösterim yetenekleri
sunmuştur. Topoloji: Nokta, çizgi ve alansal objelerin
birbirleri ile olan konumsal ilişkilerini inceleyen
matematik bilim dalıdır.
Bilgisayar donanımlarının güçlenmesi ve donanım
maliyetlerinin düşmesi ile CBS, belediyecilik sektöründe
ve kent planlamasında önemli roller üstlenmiştir. Öyle ki,
karar destek yetenekleri sayesinde günümüzde artık CBS,
Yönetim Bilgi Sistemleri’nin (YBS) yerini almıştır.
CBS’nin bilgisayar teknolojisi ile kullanılmaya
başlanmasından bugüne kadar geçirmiş olduğu evrim
incelendiğinde başlangıçta bağımsız kişisel bilgisayarlar
üzerinde kurulan sistemler zaman içerisinde kurumsal
anlamda lokal veri ağları ile entegre bir sisteme
dönüştürülmüştür. Artık günümüzde bu yapı lokal veri
ağlarını da aşarak kurumlar arası entegrasyon, ülke geneli
1
 CBS103U-COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİNE GİRİŞ
Ünite 5: Coğrafi Bilgi Sistemlerine İlişkin Temel Kavramlar
e-devlet projeleri ve hatta global anlamda web
platformunda konumsal veri işleyen ve paylaşan dev
sistemler haline gelmiştir.
Coğrafi Bilgi Sistemleri Bileşenleri
CBS bileşenleri personel, yönetim, donanım, yazılım ve
veri olmak üzere beş ana başlık altında toplanabilir:
Kurulan sistemin başarılı olabilmesi için beş temel CBS
bileşeninin denge içinde çalıştırılması ve bileşenlerden
birinin olmaması durumunda diğer bileşenlerin
çalışamayacağının unutulmaması gereklidir.
CBS’nin çalışmasındaki temel bileşenlerden biridir.
Eğitimli CBS personeli;
• CBS Yöneticisi
• Verita banı Yöneticisi
• Yazılım Uzmanı
• Sistem Analisti
• Programcı
kadrolarından oluşur. Bu ekip kurulacak olan konumsal
veri tabanının bakımı, işletimi, güvenliği ve teknik destek
vermekle yükümlü olmalıdır. Bu personelin yanı sıra, CBS
hangi amaçla kurulmuş ise o konuda karar verebilen ve
analiz yapabilecek konusunda uzman CBS kullanan
personele de gereksinim vardır.
Yöntem; öncelikle veriye nasıl ulaşılacağı, nasıl
toplanacağı, sisteme nasıl aktarılacağı, nasıl saklanacağı,
veri tabanının nasıl yönetileceği, veri dönüşümünün nasıl
yapılacağı, analiz yöntemlerinin neler olduğu ve son ürün
çıktılarının ne olduğu, nasıl sunulacağı konusunda görev
yapan personele yetki görev dağılımına göre verilen, sorun
çözümlerinde kullanılacak basamak basamak oluşturulan
prosedürleri kapsamaktadır.
CBS’nin çalışabilmesi için gerekli olan temel bilgisayar
sistemlerinin geneli donanım bileşeni olarak
tanımlanabilmektedir. Donanım bileşeni aynı zamanda bu
sistemler için gerekli enerji gereksinimini, sistemlerde
büyük yer tutan yoğun verilerin depolanacağı disk
kapasitesini, bu verileri işlemek için kullanılan hafızayı,
sisteme veri girişi için kullanılan tarayıcıları,
sayısallaştırıcı tabletlerini ve son ürün çıktılarının elde
edileceği yazıcı ve çizicileri kapsamaktadır. Ayrıca, GPS
(Küresel Konumlandırma Sistemi) veri toplayıcıları da
CBS’nin donanım bileşeni olarak kabul edilmektedir.
CBS yazılımları veri girişini, verinin saklanmasını,
yönetimini, koordinat sistemi dönüşümlerini, konumsal
analizleri yapabilmenin yanı sıra birbirinden farklı birçok
yöntemi entegre bir yapıda sunabilen kolay kullanımı olan
arayüzlere sahip olmalıdır.
Önceleri CBS yazılımları konumsal-ilişki modeli
kullanarak grafik ve sözel verileri ayrı veri tabanı
yapısında saklar ve bu ayrılmaz veri yapısını tanıtıcı kodu
ile ilişkilendirirdi. Ancak günümüzde CBS yazılımları
artık grafik ve sözel veriyi tek bir veri tabanı yapısında
işleyebilen nesne-ilişkisel model kullanmaktadır.
Günümüz modern CBS yazılımları, ayrıca kullanıcı
gereksinimleri doğrultusunda ara yüz uyarlama ve
düzenleme araçlarını da paket içinde sunmaktadırlar.
CBS’ni kurabilmek ve işlevselliğini sağlamak için en
temel bileşen muhakkak ki veridir. Konumsal veri, veri
tabanında tanımlanan nesne, kişi vb. ne ait özelliklerin
yanı sıra bunların bulunduğu yeri gösteren konum
bilgilerini içerir. Konumsal verinin toplanması ve veri
tabanı ortamına aktarılması en çok zaman ve maliyet
gerektiren işlemler dizisidir. Konumsal verinin istenen
kalitede toplanması ve sisteme aktarılması CBS projeleri
için çok önemlidir. Veri seti içindeki hataların
düzeltilmesi çok maliyetli ve uzun bir süreç
gerektirmektedir. Veri hatalarının giderilememesi CBS
analiz sonuçlarının doğruluğunu etkilemektedir.
Veri setinin kalitesi kontrol edilerek CBS kullanıcılarına
veri hakkında bilgi verilmelidir. CBS projelerinde bu
yapıya metaveri adı verilir. Metaveri, verinin verisi olarak
tanımlanan, bir veri setinin kim tarafından ne zaman
yaratıldığı, kim tarafından, ne zaman, hangi yöntemle
güncellendiği vb. bilgileri içeren veri türüdür.
Coğrafi Bilgi Sistemlerinde Kullanılan Analiz
Yöntemleri
CBS diğer bilgi sistemlerinden farklı olarak, konumsal
bilgiyi görsel platformda işleyebilen, saklayan, analiz
edebilen bir karar destek sistemidir. Coğrafi Bilgi
Sistemlerini farklı yapan beş (5) temel görsel analiz
yöntemi; konumsal kaynak envanteri, ağ (şebeke)
analizleri, yer seçimi analizleri, yüzey analizleri, zamana
bağlı konumsal değişiklik analizleri olarak sıralanabilir.
CBS veri tabanı ortamında veri toplama ve depolama
yeteneği sayesinde doğal kaynakların envanter çalışmaları
için ideal bir araç olarak kendini kanıtlamıştır. Kaynak
envanteri oluşturulurken sadece nitel ve nicel öznitelik
bilgilerini değil, aynı zamanda kaynakların konumsal
bilgilerini de veri tabanı ortamında depolayabilmektedir.
Böylece nerede, ne kadar, ne var sorularına en kısa sürede
yanıt verebildiği gibi konumsal analizler yardımı ile de
hangi kaynağın hangi amaçla kullanılması gerektiği gibi
sorulara da yanıt vermektedir.
CBS ağ analizleri ile hizmet yönetimi ve otomatik
haritalama alanlarında abone hizmeti sunan kurum ve
kuruluşlara görsel analiz desteği sağlamaktadır. Örneğin
elektrik, su ve gaz dağıtım kuruluşlarının şebeke
yönetiminde kullanılabilmesinin yanı sıra o kuruluşların
abone yönetim bilgi sistemleri ile entegre edilebilir.
Böylece acil durumlarda elektrik, su ve gaz şebekelerinde
hangi vanayı veya şalteri kapatırsam istenilen bölgedeki
elektrik, su ve gazı kesebilirim sorularına yanıt
bulunabilmektedir.
CBS öznitelik bilgilerini ve coğrafi objelerin birbirleri ile
olan konumsal ilişkilerini birlikte kullanarak, konumsal
sorgulama yeteneği ile herhangi bir amaç için en uygun
yer seçimi yapabilmektedir. Basit bir örnek vermek
2
 CBS103U-COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİNE GİRİŞ
Ünite 5: Coğrafi Bilgi Sistemlerine İlişkin Temel Kavramlar

gerekirse CBS konumsal analiz yeteneği ile yeterli tüm

parametreler verildiğinde bir kentte yeni açılması
düşünülen alış-veriş merkezinin en uygun konumu için yer
seçenekleri sunabilir.
CBS sayısal arazi modeli kullanarak doğal afetler için
tehlikeli zonları, görülebilirlik, eğim, bakı, kapsama
alanları gibi analizleri gerçekleştirebilir. Deprem, sel gibi
doğal afetlerin, yükseklik verileri ile ilgili olan risk
haritaları yüzey analizleri ile yapılmaktadır. Doğal afet
risk bölgeleri CBS ile önceden belirlenerek, gerekli
önlemlerin alınması sağlanmaktadır.
CBS uydu ve hava fotoğraflarını da kullanarak, belirli bir
lokasyonda veya bölgede zaman içerisinde nelerin
değiştiğini veya farklı tarihler için var olan sayısal
haritaları karşılaştırarak toprak yapısı, arazi kullanım,
nüfus yoğunluğu, bitki örtüsü vb. değişiklikleri ve değişim
nedenlerini zamana bağlı konumsal değişiklik analizleri
ile inceleyebilmektedir.
Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Kullanım Alanları
CBS konumsal veri toplama, depolama, analiz yöntemleri,
vb. yetenekleri ile birçok konuda kullanım alanı
bulmuştur. CBS’nin kullanım alanları uygulama bazında
aşağıdakiler örnek olarak verilebilir.
• Elektrik, Su, Doğalgaz şebekeleri
• Telekomünikasyon Ağı
• Araç Takip Sistemleri
• Ekilebilir Arazi
• Tahıl Rekolte Tahmini
• Su Kaynakları ve Kirlilik Analizleri
• Sel Bölgeleri Risk Analizleri
• Maden, Petrol Alanlarının Tespit ve Envanteri
• Deprem Risk Analizleri
• Orman ve Ağaç Envanteri
• Uydu ve Hava Fotoğraflarının işlenerek
Arkeolojik Yer Tespit Çalışmaları
• Arkeolojik Ölçümler
• Arazi Kullanım Haritaları
• Tapu ve Kadastro Müdürlüklerinde Mülkiyet
Envanteri
• Kent içi Ulaşım Planları
• Adres Yönetim Sistemi