CBS103U-COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİNE GİRİŞ

Ünite 1: Temel Coğrafya Bilgisi

olarak ele alınmaktadır, olayların karşılıklı etkileri ve

Coğrafyanın Tanımı, Konusu ve Bölümleri bulundukları yer ile ilgileri bir bütün olarak incelenmekte
Coğrafya çok geniş kapsamlı ve çeşitli konuları içeren bir ve değerlendirilmektedir. Bu incelemelerin konusu
bilimdir. Coğrafya adı, geo; ‘yer’ ve graphein ‘yazmak, aşağıda sıralanmaktadır;
tasvir etmek’ sözcüklerinin birleşmesinden oluşmuştur.
Sözcük anlamı “yerin tasvir edilmesi” olarak belirtilen • Bölge coğrafyası,
coğrafya; “yeryüzünde meydana gelen fiziki ve beşeri • Ülkeler coğrafyası,
olayların dağılımını, aralarındaki ilişkileri neden ve • Kıta coğrafyası.
sonuçlarıyla açıklayan bir bilimdir” şeklinde
Yer Yuvarlağı ve Evren
tanımlanmaktadır.
Bütün gök cisimleri ile onları barındıran sınırsız gök
Coğrafya, Dünya’daki fiziksel, sosyal ve ekonomik boşluğuna “evren” denmektedir. Bir başka deyişle, evren
olayları insan ve çevre özellikleri ile olan ilişkileri içinde sonsuz uzayda bulunan tüm madde ve enerji biçimlerini
ve kendi prensipleri açısından incelemektedir. içeren bütünün adı olarak da ifade edilebilmektedir.
Coğrafyanın temel amacı; doğal çevreyle insan arasındaki Evrende milyonlarca yıldız, gezegen, meteor gibi gök
ilişkileri belirlemek ve bu olayların coğrafi dağılımını ve cisimleri bulunmaktadır. Gök cisimleri binlerce “galaksi”
bu dağılımın neden ve sonuçlarını ortaya çıkartmaktır. halinde gruplaşmışlardır. Galaksilerin içindeki yıldızların
Yer bilimleri grubu içinde yer alan coğrafya, yerkürenin kimileri de bir araya gelerek yıldız sistemlerini
çeşitli özelliklerini ve insan etkinliklerini incelerken oluşturmaktadır. Dünyamız, Samanyolu Galaksisi içinde
birçok bilim dalından da yararlanmaktadır. Coğrafyanın binlerce yıldız sisteminden biri olan “güneş sistemi”
yararlandığı başlıca bilimler aşağıda sıralanmaktadır; içinde yer almaktadır. Samanyolu Galaksisi’nin temsili
resmi Sayfa 7’de bulunan Şekil 1.1’de verilmiştir. Dünya;
• Antropoloji, yer, yer yuvarlağı ve yerküre diye de adlandırılmaktadır.
• Astronomi, Güneş sistemi kütlesinin %99’unu Güneş, %1 kadarını da
• Botanik, Güneş’in etrafında belirli yörüngelerinde dolanan 9
• Ekonomi, gezegen oluşturmaktadır. Güneş sisteminde bulunan
• Etnografya, gezegenler ve yörüngeleri Sayfa 7’de bulunan Şekil 1.2’de
• İstatistik, verilmiştir. Bu gezegenler, Güneş’e olan uzaklıklarına
• Hidroloji, göre aşağıda sıralanmaktadır;
• Jeofizik, • Merkür,
• Jeodezi, • Venüs,
• Jeoloji, • Dünya,
• Jeopolitik, • Mars,
• Kartoğrafya, • Jüpiter,
• Meteoroloji, • Satürn,
• Petrografi, • Uranüs,
• Sosyoloji, • Neptün,
• Tarih, • Plüton.
• Zooloji.
Güneş sisteminde yer alan dokuz gezegenden biri olan
Coğrafya, konuların işlenişi bakımından birbirinden farklı yerküre (Dünya), üzerinde canlıların yaşadığı bilinen tek
ancak birbirini bütünleyen Genel Coğrafya ve Yerel gezegendir. 18. yüzyılda gerçekleştirilen hassas ölçümler
Coğrafya bölümlerine ayrılmaktadır. sonucunda, yerkürenin kutuplardan basık ve küreye çok
Genel coğrafyada esas olan konudur. Coğrafya konularını yakın bir şekilde olduğu saptanmıştır. 20. yüzyılın
ayrı ayrı ele almakta ve bunları yeryüzünün bütününde ortalarından itibaren uzaydan çekilen fotoğraflarla
veya bir bölümünde incelemektedir. Nüfusun dağılışı, yerkürenin biçimi kesin olarak kanıtlanmıştır. Sayfa 8’de
iklim tipleri, yer şekilleri, volkanizma olayları gibi konular bulunan Şekil 1.3’te yerkürenin uzaydan görünüşü
genel coğrafyanın inceleme alanına girmektedir. Olayların verilmiştir. Yerkürenin ekvator kesiminden şişkin,
oluşum nedenlerini, biçimlerini, dağılışlarını ve bu kutuplardan basık olan kendine özgü küremsi şekline
dağılışın sonuçlarını incelemektedir. Genel coğrafyanın “geoid” adı verilmektedir.
kapsadığı konular aşağıda sıralanmıştır; Paralel-Meridyen, Enlem-Boylam
• Fiziki coğrafya, Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın bulunduğu yerin
• Beşeri coğrafya, bilinmesi büyük önem taşımaktadır. Buna o yerin, coğrafi
• Ekonomik coğrafya. konumu denmektedir. Bir bölge veya ülkenin, hangi kıtada
veya kıtalar arasında bulunduğu, çevresindeki denizler,
Yerel coğrafyada esas alınan konu değil alandır. komşu ülkeler, önemli ticaret yollarına göre durumu,
Yeryüzünün bir bölümündeki coğrafi konular bir bütün hangi iklim kuşağında yer aldığı, farklı ekonomik, siyasi

1
 CBS103U-COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİNE GİRİŞ
Ünite 1: Temel Coğrafya Bilgisi
ve kültürel topluluklara göre konumu, o yerin özel
konumunu belirlemektedir. Bir bölgenin veya ülkenin,
hangi meridyenler ve paralel daireleri arasında
bulunduğunu belirten konumuna ise o yerin matematik
konumu adı verilmektedir.
Bir harita veya küreye baktığımızda birbirini dik kesen
birtakım çizgiler görürüz. Dünya yüzeyinden geçtiği
varsayılan bu çizgilere paralel daireleri ve meridyen
yayları denmektedir. Paralel daireleri; ekvatordan
kutuplara doğru uzanmakta, aralarında eşit uzaklık (111
km) bulunmakta, kutuplara yaklaştıkça küçülmekte ve
kutuplarda bir nokta haline gelmektedirler. Meridyenler;
iki kutup noktasını birleştiren ve ekvatoru dik olarak kesen
yarım dairelerdir. Ekvator üzerinde, aralarındaki uzaklık
eşit olan (111 km) meridyenler, kutuplara uzandıkça
birbirine yaklaşmakta ve kutuplarda bir noktada
birleşmektedirler.
Paralel daireleri ve meridyen yayları arasındaki noktaların
yerlerini bulmak için, bir derecelik yaylar dakikalara ve
saniyelere bölünmüştür. yeryüzündeki bir noktanın,
ekvatora olan uzaklığının derece, dakika ve saniye
cinsinden açı değerine enlem denmektedir. Aynı noktanın,
başlangıç meridyenine olan uzaklığının derece, dakika ve
saniye cinsinden açı değerine ise boylam adı
verilmektedir. Sayfa 9’da bulunan Şekil 1.4’te paralel,
meridyen, enlem ve boylamlar verilmiştir.
Yerel Saat - Uluslararası Saat Dilimleri
Dünya kendi ekseni etrafında batıdan doğuya doğru
dönmektedir. Bütün meridyenler sırasıyla Güneş’in
karşısından geçmektedirler. Yeryüzünde, her bir nokta
için, Güneş’in o noktadaki meridyen üzerinden geçmesi
ile düzenlenen saate yerel saat denilmektedir.
Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki bir dönüşünü 24 saatte
tamamladığı göz önünde tutulduğunda, 1 saatte 15
meridyenlik (360° : 24 = 15 meridyen) bir mesafe aldığı,
bir derecelik meridyen yayının dönme hızının da yaklaşık
4 dakika olduğu saptanır. Dünya üzerinde saat
farklılıklarından doğan karışıklıkları önlemek için, Dünya
24 saat dilimine ayrılmıştır. Buna göre, her 15 meridyenlik
bölüm bir saat dilimi olarak kabul edilmiştir. Aynı saat
diliminde yer alan her yerde aynı saat ayarı
kullanılmaktadır. Sayfa 12’de bulunan Şekil 1.5’te
uluslararası saat dilimleri verilmiştir.
Bir ülkenin sınırları içerisinde bulunan belirli bir yerden
geçen meridyen esas alınarak ayarlanan saat düzenine
ulusal saat denilmektedir.
İnsan ve İçinde Yaşadığı Yakın Çevresi
İnsanlar doğdukları andan itibaren toplum içinde
yaşamaktadırlar. İnsanların yaşamlarını sürdürebilmeleri
için, çeşitli gereksinmelerinin karşılanması gerekmektedir.
İnsanlar tüm gereksinmelerini tek başlarına
karşılayamayacakları için toplu halde yaşamak
zorundadırlar. Bu amaçla, aralarında iş bölümü yapar ve
dayanışma içinde olurlar.
Yakın çevremizi daha geniş boyutta tanıyabilmek için
yöre, bölüm ve bölge kavramları önem arz etmektedir.
İklim, bitki örtüsü, yüzey şekilleri gibi doğal özellikler ile
nüfus, yerleşme ve ekonomik etkinlikler gibi beşeri ve
ekonomik özellikler açısından diğer alanlardan ayrılan,
fakat kendi içerisinde bir bütünlük gösteren en büyük
coğrafi birime bölge adı verilmektedir.
Aynı bölgede yer alan, ancak yüzey şekilleri, iklim, bitki
örtüsü ile beşeri ve ekonomik yönden kendi içinde benzer
özellikleri daha çok olan bölgeden küçük alanlara bölüm
adı verilmektedir.
Bölüm içinde yer alan, coğrafi özellikleri bakımından
kendine özgü görünüşü olan en küçük coğrafi birim de
yöre olarak adlandırılmaktadır.
Ülkemizde nüfus yerleşmesi, kır ve şehir yerleşmeleri
şeklinde görülmektedir.
Ülkemizde yönetim, merkezi (merkezden) ve yerel
(yerinden) olmak üzere iki şekilde gerçekleştirilmektedir.
Coğrafi Yönler ve Yön Bulma
Yönler, bilinen bir yere göre başka yerlerin nerede
olduğunu anlatmaktadır. Yön, “bulunduğumuz yere göre
diğer bir yerin bulunduğu taraftır” şeklinde
tanımlanabilmektedir. Yönler, sayfa 15’te bulunan Şekil
1.6’da gösterilmektedir.
Yönler, ana ve ara yönler olarak sınıflandırılmaktadır.
Ana yönler aşağıda sıralanmıştır;
• Kuzey,
• Güney,
• Doğu,
• Batı.
Ara yönler aşağıda sıralanmıştır;
• Kuzeydoğu,
• Kuzeybatı,
• Güneydoğu,
• Güneybatı.
Yön bulmak için kullanılan başlıca yöntemler aşağıda
sıralanmaktadır;
• Pusula ile yön bulma,
• Kutup yıldızı ile yön bulma,
• Güneş’ten yararlanma,
• Çubuk ve gölge yöntemi,
• Karınca yuvaları yardımıyla yön bulma,
• Yosunlar yardımıyla yön bulma.
İnsanın Üzerinde Yaşadığı Fiziki Çevre
Yerkürenin yüzeyi karalar ve denizlerle kaplıdır.
İnsanların üzerinde yaşadığı karaların bulunduğu bölüme
taş küre (litosfer), okyanus ve denizlerin kapladığı bölüme
de su küre (hidrosfer) adı verilmektedir. Taş küre ile su
küreyi çepeçevre saran hava tabakası da yerkürenin bir
2
 CBS103U-COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİNE GİRİŞ
Ünite 1: Temel Coğrafya Bilgisi

diğer bölümü olan hava küre (atmosfer)’yi • Volkanik Depremler,

oluşturmaktadır. • Tektonik Depremler,
Yerküre, etrafını saran atmosfer ve çukur yerlerini • Çöküntü Depremleri.
dolduran hidrosfer dışında iç içe üç küreden (geosfer) Enerjisini Güneş’ten alan kuvvetlere dış kuvvetler adı
oluşmaktadır. Yerin katmanları sayfa 16’da bulunan Şekil verilmekte, dış olaylar ise dış kuvvetlerin etkisiyle
1.8’de görülmektedir. Geosferler şu şekilde oluşmaktadırlar. Dış kuvvetler ve dış olaylar aşağıda
sıralanmaktadır; sıralanmaktadır;
• Yer Kabuğu, • Çözülmeler,
• Manto, • Yer Göçmeleri ve Kaymalar,
• Çekirdek. • Toprak Erozyonu,
Yerkürenin yüzeyinde ana kabarıklıklar (karalar) ve ana • Akarsuların Etkileri,
çukurluklar (denizler) yer almaktadır. Karalar ve denizler o Aşındırma,
arasında büyük yükseklik farkı bulunmaktadır. Kara ve o Taşıma,
denizlerin dağılımı sayfa 18’de bulunan Şekil 1.9’da o Biriktirme,
grafiksel olarak görülmektedir. • Yer Altı Sularının Etkileri,
• Rüzgarın Etkileri,
Kendine bağlı yarımadalarla birlikte büyük kara • Dalga ve Akıntıların Etkileri,
kütlelerine kıta adı verilmektedir. Dünya üzerindeki kıtalar
• Buzulların Etkileri.
büyüklüklerine göre şu şekilde sıralanmaktadır;
Başlıca Yeryüzü Şekilleri
• Asya,
• Afrika, Yer kabuğunun yüzeyinde görülen şekillere yer şekilleri
• Kuzey Amerika, (yüzey şekilleri) adı verilmektedir. Başlıca yer şekilleri
aşağıda sıralanmıştır;
• Güney Amerika,
• Antarktika, • Dağlar (Sayfa 25, Şekil 1.18),
• Avrupa, • Ovalar (Sayfa 24, Şekil 1.17),
• Avustralya (Okyanusya). • Platolar (Sayfa 25, Şekil 1.19),
Etrafı sularla çevrili kıtadan küçük kara parçasına ada, • Vadiler (Sayfa 26, Şekil 1.20-21-22).
birbirine yakın adalar topluluğuna takımada, üç tarafı Harita Bilgisinin Önemi
denizlerle çevrili kara parçasına da yarımada
Doğal ortam ile insan toplulukları arası karşılıklı ilişkileri
denilmektedir.
inceleyen coğrafya biliminde en çok kullanılan araçlardan
Anakaraları birbirinden ayıran geniş su kütlelerine biri haritadır. Haritalarda, çeşitli coğrafi bilgiler ve coğrafi
okyanus adı verilmektedir. Kıtalar ve okyanuslar sayfa olayların dağılışı gösterilmekte, coğrafi bilgiler somut ve
18’de bulunan Şekil 1.10’da görülmektedir. Yerkürede daha anlaşılır hale getirilmektedir.
büyüklüklerine göre okyanuslar şu şekilde
sıralanmaktadır; Harita ve Türleri
Harita, Dünya’nın bütününün ya da bir bölümünün kuş
• Büyük Okyanus (Pasifik), bakışı görünüşünün, belli bir ölçeğe göre küçültülerek bir
• Atlas Okyanusu (Atlantik), düzlem üzerine geçirilmesidir.
• Hint Okyanusu.
Dünya’nın kendine özgü küremsi şekli nedeniyle,
Yer Şekillerinin Oluşumu yeryüzünün bir zemin üzerine hatasız olarak çizilmesi
Yer kabuğunun oluşumu ve yeryüzünün üzerinde olanaksızdır. Bu nedenle haritalarda, projeksiyon adı
yaşadığımız bölümünün şekillenmesi çok uzun bir süreçte verilen gerçeğe yakın iz düşümler kullanılmaktadır.
gerçekleşmiştir. Yer şekilleri, iç kuvvetler ve olaylar ile Projeksiyonlar, çeşitli iz düşüm metotlarına göre enlem ve
dış kuvvetler ve olayların etkisi altında yeryüzünün biçim boylam ağının bir düzleme aktarılmasını sağlamaktadırlar.
değiştirmesi ve şekillenmesi sonucu oluşmuşlardır. Projeksiyonlarda, önce yerküre üzerindeki koordinatlar bir
düzleme aktarılır. Bu işlem, genellikle düzleme koni ya da
Enerjisini yerin merkezinden alan kuvvetlere iç kuvvetler silindir biçimi verilerek gerçekleştirilmektedir.
denilmekte, iç olaylar ise iç kuvvetlerin etkisiyle
oluşmaktadırlar. İç kuvvetler ve iç olaylar aşağıda Haritalar, ölçeklerine ve gösterdikleri ayrıntılara göre dört
sıralanmaktadır; türe ayrılmaktadırlar, bunlar şu şekilde sıralanmıştır;

• Orojenez, • Planlar,
• Epirojenik Hareketler, • Büyük Ölçekli Haritalar,
• Volkanizma, • Orta Ölçekli Haritalar,
• Depremler, • Küçük Ölçekli Haritalar.

3
 CBS103U-COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİNE GİRİŞ
Ünite 1: Temel Coğrafya Bilgisi

Haritalar konuları, amaç ve kapsamları bakımından da iki o Nazım İmar Planı,

türe ayrılmaktadırlar, bunlar şu şekilde sıralanmıştır; o Uygulama İmar Planı,
• Koruma Amaçlı İmar Planı,
• Genel Haritalar,
• İlave İmar Planı,
• Özel Haritalar.
• Revizyon İmar Planı,
Haritalarda Ölçek ve Çeşitleri • Mevzii İmar Planı.
Coğrafi olayların, özelliklerin ve yer şekillerinin haritaya
aktarılması sırasında kullanılan küçültme oranına ölçek
denilmektedir. Ölçek, harita üzerinde belirli iki nokta
arasındaki uzunluğun, yeryüzündeki gerçek uzaklığa
oranını vermektedir. Haritanın ölçeği büyüdükçe harita
üzerinde gösterilen ayrıntılar artmakta, küçüldükçe de
azalmaktadır.
Haritalarda ölçek iki şekilde gösterilmektedir, bunlar şu
şekilde sıralanmıştır;
• Kesir Ölçek,
• Çizgi (Grafik) Ölçek.
Haritalarda Yüzey Şekillerinin Gösterilmesi
Dağ, ova, plato, vadi, tepe vb. yüzey şekilleri iki ayrı
harita türüyle gösterilmektedir, bunlar aşağıda
sıralanmıştır;
• Jeomorfoloji Haritaları: Yüzey şekilleri
işaretlerle gösterilmektedir. Özel amaçlarla
kullanılan bu haritalar pek yaygın değildir.
• Topoğrafya Haritaları: Yüzey şekillerini
göstermek için farklı yöntemler kullanılmaktadır.
Topoğrafya haritalarında kullanılan başlıca yöntemler
aşağıda sıralanmıştır;
• İzohips Yöntemi,
• Tarama Yöntemi,
• Gölgelendirme Yöntemi,
• Renklendirme Yöntemi.
Haritalardan Yararlanma
Haritalar aracılığıyla çeşitli bilgiler edinilmekte ve
değerlendirmeler yapılmaktadır. Haritalardan
yararlandığımız alanların başlıcaları şu şekilde
sıralanmaktadır;
• Harita İşaretlerinden Yararlanma,
• Harita Üzerinde Uzunluk Ölçülmesi,
• Harita Üzerinde Alan Hesaplama,
• Uzunluklardan ve Alanlardan Yararlanarak
Ölçeği Bulma,
• Eğim Hesaplama,
• Profil Çıkarma.
Plan Hiyerarşisi
Ülkemizde şehir ve bölge planlamada kullanılan planlama
hiyerarşisi ana hatlarıyla şu şekilde sınıflandırılabilir:
• Bölge Planları,
• Çevre Düzeni Planları,
• İmar Planı,