Skrypt K

SKRYPT K
WYKŁADY Z KRYMINOLOGII 2020/21
KAMIL BAJERSKI
Kryminologia – wykłady 2020/21
WYKŁAD 3
Główne nurty/paradygmaty kryminologii
Paradygmat – wzorcowe przykłady pracy badawczej, zawierające zbiór założeń pojęciowych,

metodologicznych i metafizycznych
 Wszystkie koncepcje kryminologiczne opierają się podstawowe założenia dotyczące

człowieka i społeczeństwa, a także istoty przestępstwa, zachowania przestępnego oraz
zjawiska przestępczości.
 Uwzględniając te założenia wyodrębnić możemy trzy podstawowe typy
kryminologiczne, inaczej paradygmaty kryminologiczne.
Trzy paradygmaty:
1) Kryminologia klasyczna oraz neoklasyczna.
2) Kryminologia pozytywistyczna.
3) Kryminologia antynaturalistyczna (krytyczna, radykalna)
KRYMINOLOGIA KLASYCZNA
Przedstawiciele:
 Cesare Baccaria – „O przestępstwach i karach” – 1764.

 Sformułował zasadę nullum crime sine lege i pojęcie gwarancji prawa
procesowych oskarżonego.
 Stworzył pierwszą koncepcję sprawcy przestępstwa.
 Jeremy Bentham – „Wprowadzenie do zasad moralności i legislacji” – 1780r.
 Twórca penologii (odrębna dziedzina nauki).
 Immanuel Kant – twórca nowożytnego pojęcia kary kryminalnej o charakterze
absolutnym, tzw. bezwzględnej racjonalizacji kary jako instrumentu odpłaty.
 Georg Wilhelm Friedrich Hegel.
 Paul Johann Anselm von Feuerbach – czołowy przedstawiciel klasycyzmu w niemieckiej
nauce prawa.
Założenia:
1) Indeterminizm
2) Pesymistyczna wizja natury człowieka
3) Racjonalność człowieka
4) Hedonizm człowieka
KRYMINOLOGIA POZYTYWISTYCZNA.
1
Autor: Kamil Bajerski
Pozytywizm i naturalizm metodologiczny:
 August Comte – „Kurs filozofii pozytywnej” – 1830-1842, „system polityki pozytywnej” –

1851-1854 .
 Twórca pojęcia pozytywizmu
 Nauki powinny zajmować się rzeczywistością, a nie spekulacjami, tematami
pożytecznymi (ma pomagać), ograniczać się do przedmiotów, za pomocą których
możemy uzyskać wiedzę pewną (przedmioty ścisłe), pracować pozytywnie (nie
ograniczać się do krytyki).
 Nauki społeczne stworzyły najdoskonalszy wzór postepowania naukowego.
 Herbert Spencer – „Studium socjologii” – 1873r.
 Przedstawiciel organicyzmu oraz ewolucjonizmu w naukach społecznych.
 Prekursor funkcjonalizmu socjologii.
 Jego myśl opierała się na założeniu, że rzeczywistość społeczna wywodzi się z
przyrodnicza (różnica pod względem złożoności – ta społeczna jest bardziej
złożona).
 Instytucje społeczne są tym, dzięki czemu dokonuje się dostosowanie człowieka
do społeczeństwa.
Organicyzm – społeczeństwo funkcjonuje jak organizm.
Szkoła prawa karnego
 Cesare Lombroso – „Człowiek-zbrodniarz” – 1876, „Kobieta jako zbrodniarka i jako

prostytutka” – 1893r.
 Lekarz pracujący w więzieniu.
 Twórca nurtu antropologiczno-biologicznego w kryminologii.
 Później był profesorem na jednym z uniwersytetów.
 Erico Ferri – „Socjologia kryminalna” – 1884.
 Twórca tzw. szkoły socjologicznej prawa karnego.
 Twórca koncepcji prawa karnego sprawcy i konsekwentnie celowej, prewencyjnej
koncepcji kary.
 Rafaele Garofalo – „Kryminologia: studium przestępstwa, jego przyczyn i środków
represji” – 1885.
 Franz von Liszt – „Myśl celowościowa w prawie karnym” – 1883:
 Twórca celowościowej koncepcji kary kryminalnej.
 „karany jest nie czyn lecz sprawca”
Założenia nurtu pozytywistycznego dotyczące nauki i nauk społecznych:

1) Scjentyzm – wiara w nieograniczone możliwości poznania naukowego pod warunkiem
prowadzenia ich w odpowiedni sposób – fascynacja naukami przyrodniczymi – musi być
odpowiednia metodologia do badania
2) Naturalizm metodologiczny – koniecznie trzeba stosować metodologie nauk
przyrodniczych – nauki społeczne miały dogonić nauki przyrodnicze.
Założenia nurtu pozytywistycznego dotyczące człowieka i przestępcy:
2
 Determinizm – wynik scjentyzmu, założenie że teza o istnieniu wolnej woli jest

nienaukowa! Świat przyrody oparty o przyczyny i skutki – więc ludzie tez tak mają bo
człowiek jest częścią rzeczywistości przyrodniczej – dotyczy to tez przestępstw –
musimy szukać przyczyn i tym powinny zajmować się nauki społeczne (kryminologia)
 Optymistyczna wizja natury ludzkiej – większość ludzi nie popełnia przestępstw –
trzeba mieć specyficzne cechy i właściwości by być przestępcą.
Koncepcje badań kryminologicznych i jej konsekwencje
1) Indywidualizm - badanie jednostki – pytanie lombrozjańskie (pytanie etiologiczne)

– dlaczego jedni ludzie popełniają przestępstwa a inni nie?
2) Teza (założenie) iż sprawca różni się w jakiś sposób od pozostałych ludzi – ma

specyficzne cechy i są podłożem dla przestępstw.
3) Kryminologia jest zorientowana na sprawcę – konsekwencje indywidualizmu i
tych specyficznych cech człowieka.
Konsekwencje dla prawa karnego
 Korekcjonizm – (correctionalism) analogia do medycyny (organicyzmu)– jeśli

sprawca jest odmienną osoba o szczególnych właściwościach – trzeba go „poprawia”
i usunięcie tej odmienności – analogia do choroby – trzeba wyleczyć.
 Prawo karne sprawcy – dlatego by leczyć stworzono specjalne środki karne
 kary nie mają służyć jako odwet czy odstraszanie – chodzi by kara miała celów
charakter i oddziaływać na przyczynę – uderzać w te cechy
 kara ma oddziaływać na sprawce by ten się zmienił i poprawił i by nie popełniał
przestępstw
 celowy i prewencyjny charakter kary – chodzi by sprawca nie popełnił w
przyszłości przestępstwa znowu – prewencja indywidualna, specjalna – kara
ma być dostosowana do tego kim on jest a nie to co zrobił.
 kara prewencyjna nie musi być proporcjonalna do tego co sprawca zrobił (może
być lżejsza lub mocniejsza)
Rola kryminologii jako nauki
 Kryminologia jako nauka stosowana na usługach prawa karnego
 Kryminologia ma dostarczać naukowych metod postępowania ze sprawcami

przestępstwa (w ten sposób wpływa na prawo karne).
 Kryminologia – prawo karne materialne, kryminalistyka – prawo karne
procesowe.
 wymiar kary nie jest kwestią czysto normatywna – ma być dostosowana do
tego kim sprawca jest (kwestia pozanormatywna – duża rola biegłego, wiedzy
specjalistycznej).
Dwa nurty kryminologii pozytywistycznej
3
1.) nurt indywidualistyczny (paradygmat rodzajów ludzi) – przyczyny przestępstwa tkwią

w jednostce.
 koncepcje biologiczne i antropologiczne przyczyny przestępstwa

 koncepcje psychologiczne tych przyczyn
2.) nurt środowiskowy – paradygmat rodzajów otoczenia – przyczyny tkwią w środowisku

jednostki.
 koncepcje socjologiczne przyczyn zachowania przestępnego.

Przyczyny indywidualnych zachowań czy przyczyn zjawiska społecznego (odnośnie nurtu
środowiskowego)?
 socjologiczne koncepcje przyczyn zachowania przestępnego – cechy

środowiska tak wpływają na ludzi że ci popełniają przestępstwa
 socjologiczne koncepcje prawidłowości rządzących zjawiskiem przestępczości

– prawidłowości czy prawa które rządzą zjawiskiem społecznym (społeczna
dystrybucja zachowań przestępczych) – przestępczość jest nierównomiernie
rozłożona w społeczeństwie – związany z pytaniem queletowskim.
Pytanie quetelowskie – dlaczego nasilenie jest różne w ramach różnych grup społecznych?
Jest to pewna wersja pytania lombrozjańskiego – ale chce wyjaśnić inne rodzaje zjawisk – ma
wyjaśnić samą przestępczość.
Kryminologia pozytywistyczna a tzw. teoria kontroli

Emile Durkheim:
 Les Regles de la methode sociologique (Zasady metody socjologicznej) – 1895
 „Le Suicide” (Samobójstwo)
 Twórca socjologizmu w socjologii (społeczeństwo i prawa rządzące społeczeństwem to to

coś więcej niż suma jednostek
Pytanie durkheimowskie: dlaczego większość ludzi nie popełnia przestępstw? – opiera się
na niej teoria kontroli w kryminologii.
Tezy teorii kontroli w kryminologii:

1) Sprawca przestępstwa nie różni się zasadniczo od innych ludzi
2) Wszyscy ludzie są tak samo skłonni popełniać przestępstwa
3) Większość nie robi tego dzięki mechanizmom kontroli – społeczeństwo wytwarza pewne
instytucje, które mają służyć wymuszeniu konformizmu na jednostce. Są to mechanizmy
bardzo rozbudowane (charakter formalny i nieformalny). Wyjaśnienie konformizmu jest
dla Durkheima wyjaśnieniem nonkonformizmu przestępstwa (odwrotnie niż u Lombrosa)
4
4) W przypadku niektórych ludzi mechanizmy to jednak zawodzą

5) Analiza przyczynowa (wspólne z pozytywizmem Lombrozjańskim)
Kryminologia antynaturalistyczna (krytyczna, radykalna)

Przedstawiciele:
 George Herbert Mead (1863 – 1931) – twórca nurtu w socjologii i psychologii społecznej
określanej mianem symbolicznego interakcjonizmu.
 Georg Simmel (1858 – 1918) – badacz m.in. zjawiska konfliktu międzygrupowego

(konflikty na poziomie mikrostrukturalnym).
 Karol Marks (1818 – 1883) - badacz zjawiska konfliktu społecznego (na poziomie
makrostrukturalnym)
 Ralph Dahrendorf (1929 – 2009) – badacz zjawisk konfliktu społecznego we

współczesnych społeczeństwach przemysłowych.
Główni twórcy prekursorskiego nurtu naznaczania społecznego (labelling theory):
 Edwin M. Lemert
 Howard S. Becker
 Edwin M. Schur
Podstawowe założenia ogólne kryminologii antynaturalistycznej:
 Antynaturalistyczna postawa metodologiczna – odwrócenie koncepcji nauk

społecznych, jako obszaru wiedzy, który ma być uprawiany według wzorów
przyrodniczych. Sprowadzanie badania natury społecznej, wyłącznie do faktów jest
niepoprawne. Oznacza to preferencje dla socjologii humanistycznej i badań jakościowych
(badania patrzące na zachowanie człowieka, przez „okulary” aktorów, którzy biorą udział
w życiu społeczeństwa – badacz jest częścią społeczeństwa i nie można zakładać, że jest
ponad nim.
 Interakcjonalistyczna (i konstruktywistycznej) koncepcja rzeczywistości

społecznej i przestępstwa – świat społeczny to nie tylko obiektywne fakty, ale również
wartości tworzone w interakcji społecznej. Przyjmuje się wobec tego, że żadne
zachowanie nie jest zachowaniem przestępnym (zależy to od oceny zachowania, a nie
przez sam fakt zachowania)
 Pytanie „reaktywne”
Pytanie „reaktywne” (reactive question): dlaczego pewne zachowania są uznawane za

przestępstwa, a pewni ludzie za przestępców.
Kryminologia ta zmieniła rodzaj pytania – przestało być odnoszone do wyjaśniania

zachowań- stało się pytaniem odnoszącym się do reakcji społeczeństwa na dane przestępstwo.
Koncepcje badań kryminologicznych:
5
 Mechanizmy funkcjonowania instytucji kontroli społecznej, jako przedmiot

zainteresowań badań kryminologicznych – mechanizmy tworzenia norm (prawo karne) i
mechanizmy stosowania tych norm.
 Zainteresowanie instytucjami kontroli społecznej
 Kryminologia zorientowana na normę.

Wizja społeczeństwa i prawa karnego (instytucji kontroli społecznej) kryminologii
antynaturalistycznej opiera się na konfliktowej wizji społeczeństwa (jest oparte na
konfliktach społecznych) i prawa karnego, jako przeciwieństwo wizji konsensualnej.
Pytanie o istotę ładu społecznego:
 Konsensualna wizja społeczeństwa- zakłada, że społeczeństwo opiera się na

podstawowym podzielaniu najważniejszych norm i wartości (konsens społeczny). Istnieją
immanentne siły odśrodkowe, które utrzymują społeczeństwo. Prawo karne jest
instrumentem normatywnym i stosowania przymusu, który jest wykonywany w interesie
większości społeczeństwa. A normy karne są objęte konsensem społecznym
 Konfliktowa (koercyjna) wizja społeczeństwa - społeczeństwo nie opiera się na

konsensie (konsensualna wizja jest utopijna). W każdym społeczeństwie istnieją
instytucje, stosujące przymus/przemoc, w stosunku do całego szeregu grup społecznych,
co utrzymuje społeczeństwo w ryzach. Prawo karne postrzegane jest jako instrument w
rękach grup władzy i realizujący interes tych władz (f. koercyjna jest realizowana w
imieniu tej władzy). Konfliktowa wizja wpisuje się w pytanie „reaktywne.
Wprowadzenie zjawiska konsensu i konfliktu zmieniło spojrzenie kryminologii na
poszczególne zjawiska czy instytucje – zaczęły być one traktowane jako problem, wymagający
głębszej refleksji.
Rola i pozycja kryminologii jako nauki:
 Problem wartości i ocen w kryminologii (kryminologia neutralna czy zaangażowana) –
zwrócenie uwagi na to, że kryminologia podporządkowywała się systemowi ocen jakie
ukształtowało/reprezentowało prawo karne. Wobec czego (zgodnie z konfliktową wizją)
kryminologia staje po jednej ze stron. W związku z czym nie może być neutralna wobec
poszczególnych wartości.
 Problem niezależności kryminologii jako nauki - ze wzorem pozytywistycznym
kryminologię traktujemy jako naukę stosowaną na usługach prawa karnego, wobec czego
podporządkowujemy często ją wartościom obecnie obowiązującego prawa prawnego czy
danym organizacjom ->kryminologia jest podporządkowana na potrzeby państwa. Dla
kryminologów antynaturalistycznych jest to problem, który chcą rozwiązać poprzez
uwolnienia kryminologii od praktyczności (wykorzystywania jej na potrzeby m.in.
wymiaru sprawiedliwości itp.).
Efekty kryminologii antynaturalistycznej:
 określenia nowego sposobu określania przedmiotu badań kryminologicznych
 Nie badanie problemu przestępstwa i przestępczości lecz badanie problemu kontroli

społecznej
6
KRYMINOLOGIA NEOKLASYCZNA.
Przedstawiciele:
 Andrew von Hirsch – doprowadził do renesansu nt. kary kryminalnej (proporcjonalność

kary, czynu itp.).
 Ernest von den Haag (1914 – 2002)– holender, który nawiązywał do koncepcji kary
odstraszającej (Benthan).
 James Q. Wilson (1931 – 2012) – krytykował pewne tradycyjne elementy podejścia

pozytywistycznego odnośnie przestępczości.
 Gary S. Becker (1930 – 2014) – twórca tzw. ekonomicznej teorii przestępstwa

(przestępczości) – wykorzystanie pewnej podstawowej kategorii analizy ekonomicznej w
kryminologii. Otrzymał Nagrodę Nobla.
Inspiracje kryminologii neoklasycznej:
 Kryminologia klasyczna wraz z jej koncepcją wolnej woli i racjonalnie wybierającego
sprawcy
 Psychologia behawiorystyczna- reakcje człowieka na określone bodźce odbywają się
według określonych schematów.
 Ekonomiczna teoria przestępczości – rozważa mechanizmy zachowania ludzkiego, ale
zgodnie ze schematami ekonomicznymi.
 Teoria kontroli w socjologii i kryminologii – dziedzictwo Emila Durkheima i jego pytanie.
Istota neoklasycyzmu w kryminologii:
 Reakcja na wieloletnią dominację w kryminologii amerykańskiej

pozytywistycznych socjologicznych teorii przestępczości i ich konsekwencji
kryminalno -politycznych – to środowisko rodzi problem przestępczości. Musimy
oddziaływać na to środowisko, aby ono nie sprzyjało powstawaniu tego typu
negatywnych zjawisk.
 Postulat powrotu do prawa karnego opartego na tradycyjnych zasadach

sprawiedliwej odpłaty, bądź odstraszania.
Założenia leżące u podnóża kryminologii neoklasycznej:
1. Indeterminizm.
2. Scjentyzm – przywiązywanie wagi do naukowości badań kryminologicznych (metody
ilościowe, tj. statystyka matematyczna).
3. Racjonalność człowieka (i sprawcy przestępstwa) – zakładamy, że człowiek wybiera
racjonalnie, więc możemy wpływać na te wybory.
4. Kryminologia zorientowana na normę w sensie przesłanek efektywności działania
norm i sankcji – podstawowym obszarem badań staje się kontrola społeczna i
zagadnienie jej efektywności mierzonej przez redukcję przestępczości.
7
Istotą neoklasycyzmu była próba odpowiedzi na pytanie jakie są możliwości

zwiększania efektywności instytucji formalnej kontroli społecznej we współczesnych
społeczeństwach, tak aby najmniejszym kosztem osiągnąć największe korzyści.
Pytanie Wilsonowskie: co zrobić, aby jak największa liczba ludzi nie popełniała przestępstw?
Kryminologia neoklasyczna a pozytywizm
Elementy wspólne Różnice
 Scjentyzm  Odrzucenie determinizmu
 Praktyczne nastawienia (nauka  Odrzucenie badań etiologicznych

stosowana)
WYKŁAD 4
Statystyki przestępczości
Podstawowe pojęcia związane z ilościowym pomiarem przestępczości
 przestępczość rzeczywista – zbiór zdarzeń stanowiących przestępstwa, tj.
realizujących znamiona czynu zabronionego pod groźbą kary, jakie miały miejsce
na danym terenie, w danym okresie czasu (ogół wszystkich zdarzeń naruszających
przepisy prawa karnego materialnego).
 przestępczość ujawniona - zbiór zdarzeń stanowiących przestępstwa, tj.
realizujących znamiona czynu zabronionego pod groźba kary, jakie miały miejsce
na danym terenie, w danym czasie, o których wiadomość dotarła do organów
ścigania oraz które zostały przez te organy uznane za przestępstwa i jako
przestępstwa zostały zarejestrowane w stosowanych zbiorach danych.
 Przestępczość nieujawniona (ciemna liczba przestępstw - dark figure, dark
numer, chiffre noir, Dunkelfeld) – zbiór zdarzeń stanowiących przestępstwa, tj.
realizujących znamiona czynu zabronionego pod groźbą kary, jakie miały miejsce
na danym terenie, w danym okresie czasy, o których wiadomość albo nie dotarła
do organów ścigania albo dotarła, ale nie zostały one przez nie uznane za
przestępstwa lub zarejestrowane jako przestępstwa w stosownych zbiorach
danych.
8
Przedstawienie powyższych definicji.
W związku z powyższym możemy stwierdzić, że przestępczość rzeczywista jest

sumą przestępczości ujawnionej i ciemnej liczby. Problem polega na tym, że co prawda
wiemy o przestępstwach ujawnionych (posiadamy pewne dane), ale nie znamy danych
dotyczących przestępczości nieujawnionej.
Relacja pomiędzy przestępczością ujawnioną a nieujawnioną
Hipoteza A zakłada, że przestępczość nieujawniona istnieje, ale w ogólnym rozrachunku

jest bardzo mała, wobec czego nie należy jej zbytnio badać. – największe odzwierciedlenie
odnośnie zabójstw (przestępstw przeciwko życiu).
9
Hipoteza B pokazuje, że przestępczość nieujawniona to znaczący odsetek przestępczości.

Pomimo tego, nadal przestępczość ujawniona stanowi większość. – najprawdopodobniej
najbardziej prawdziwa odnośnie średnich kategorii przestępstw.
Hipoteza C twierdzi, że dwa rodzaje przestępczości ilościowo odpowiadają sobie

wzajemnie.
10
Hipoteza D budzi poważny niepokój, ponieważ według niej przestępczość ujawniona

stanowi mniejszość ogółu wszystkich popełnianych przestępstw – prawdziwa w stosunku
do większości przestępstw (napady, rabunki itp.).
Która z hipotez jest najbardziej prawdopodobna? Niestety najbardziej realna wydaje się
hipoteza D.
Liczba przestępstw ujawnionych

Wskaźnik „ujawnialności” = ______________________________________________________
Liczba przestępstw rzeczywiście popełnionych
Liczba przestępstw wykrytych

Wskaźnik wykrywalności = _________________________________________
Liczba przestępstw ujawnionych
11
Jak to jest z przestępczością ujawnioną?
Relacja pomiędzy przestępczością ujawnioną a wykrytą.
W tym przypadku wszystkie przestępstwa ujawnione są przestępstwami wykrytymi.
12
Druga sytuacja zakłada, że przestępczość wykryta jest mniejsza niż ujawniona, ale to jest wielkość
wahająca się pomiędzy 50% a 100%.
Trzecia sytuacja pokazuje, że mniej niż 50% przestępstw jest wykryta.
Pytanie: Która z tych trzech hipotez/sytuacji jest najbardziej adekwatna wobec rzeczywistości?
- sytuacja 1 – to czysta teoria i nie ma realnego odzwierciedlenia w rzeczywistości.
- sytuacja 2. – występuje w bardzo wielu krajach i dotyczy cięższych gatunkowo przestępstw.
Czynniki kształtujące rozmiary przestępczości ujawnionej:

1. Czynniki o charakterze normatywnym – o tym co jest przestępstwem decyduje
pracodawca i normy prawa karnego, które mogą się zmieniać w czasie (zakres
kryminalizacji). Mogą być związane ze zmianami kryminalizacji (zmiana treść przepisów
skutecznego pewne zachowania stają się inaczej oceniane).
2. Czynniki wpływające na gotowość obywateli do meldowania o fakcie pokrzywdzenia – im
większa gotowość obywateli do zgłaszania faktu pokrzywdzenia, tym większa liczba
przestępstw ujawnionych. Ludzie nie zgłaszają przestępstw ze względu na: znikomą
rolę przestępstwa (np. drobna kradzież), stosunek ofiary do przestępcy, strach przed
13
sprawcą, stosunek ofiary do organów, specyficzne okoliczności (zgłoszenie mogłoby

postawić ofiarę w niekorzystnym świetle) itp.
3. Czynniki o charakterze statystycznym – rejestracja statystyczna przestępczości (system
działa według konkretnych zasad i kryteriów).
4. Czynniki wpływające na praktykę przyjmowania przez policję zgłoszeń o popełnianiu
przestępstwa oraz ich rejestrowanie – czasami funkcjonariusze policji zniechęcają nas do
składania zawiadomień lub stawiają pewne warunki (jak nam pan wskaże sprawcę, to się
tym zajmiemy). Oznacza to, że Policja bardzo subiektywnie może decydować o tym, jakie
zawiadomienia przyjmie, a które nie.
5. Czynniki związane z polityką ścigania i strategiami działań policyjnych – działania policji
mogą mieć charakter proaktywny (zależy od aktywności funkcjonariuszy) i reaktywny
(zależy od aktywności pokrzywdzonych).
dekryminalizacja – pozbawienie pewnych zdarzeń znamion czynów zakazanych.
Przestępstwa bez ofiar – przestępstwa w których brak pokrzywdzonego, który miałby
jakikolwiek interes w zgłoszeniu faktu pokrzywdzenia odpowiednim służbom.
Główne rodzaje statystyk przestępczości:

 Statystka policyjna
 Statystyka prokuratorska
 Statystyka sądowa
 Statystyka penitencjarna
Gromadzenie danych statystycznych dotyczących przestępczości
Statystyka policyjna.
Ustawa z dnia 28 czerwca 1995r. o statystyce publicznej - przewiduje gromadzenie i publikacje
przez stosowne komórki organizacyjne Policji, MSWiA, prokuratury, sądownictw, Służby
Więziennej
Gromadzenie danych statystycznych przez policję
1. System formularzy statystycznych (papierowych) – przed rokiem 1999
2. Policyjny System Statystyki Przestępczości TEMIDA – lata 1999 – 2012
3. Krajowy System Informacyjny Policji (KSIP) – od roku 2013.
Dodatkowe dokumenty:
 Rozporządzenie MSWiA z dnia 21.07.2016r. w sprawie przetwarzania informacji przez

Policję.
 Decyzja nr. 165 Komendanta Głównego Policji z dnia 25.07.2017r. – w sprawie

funkcjonowania Krajowego Systemu Informacyjnego Policji.
Statystyka policyjna:
14
- Rejestracja „na wejściu” (input crime recording)

- Rejestracja „na wyjściu” (output crime recording)
W polskim systemie statystyki policyjnej rejestrowane są 4 podstawowe elementy (jednostki
obliczeniowe):
1) Postepowania (przygotowawcze) wszczęte.
2) Przestępstwa stwierdzone (mamy do czynienia z output recording) - Jest to zbrodnia lub
występek ścigany z oskarżenia publicznego, w tym także przestępstw skarbowych
objętych postepowaniem przygotowawczym, zakończonym określonymi rodzajami
decyzji procesowych (wniosek do Prokuratury o przygotowanie aktu oskarżonego,
warunkowe umorzenie, umorzenie postepowania ze względu na fakt, że nie popełniono
przestępstwa, umorzenie postepowania ze względu na śmierć podejrzanego itp.)
3) Przestępstwo wykryte – przestępstwo stwierdzone, w którym stwierdzono przynajmniej
jednego podejrzanego w zakończonym podstępowaniu przygotowawczym, lub ustalono
nieletniego który według sądu rodzinnego popełnił przestępstwo.
4) Podejrzany – osoba, której postawiona zarzut.
Miary oparte o statystykę policyjną:

 Współczynnik (nasilenia) przestępczości – liczba przestępstw stwierdzonych,
przypadająca na 100 tys. mieszkańców.
 Wskaźnik dynamiki – iloraz liczby przestępstw stwierdzonych lub współczynnika

przestępczości w danym roku i latach poprzedzających lub innych latach porównujących.
 Współczynniki (wskaźnik) wykrywalności – iloraz liczby przestępstw wykrytych do

liczby przestępstw stwierdzonych.
Statystyka sądowa
Gromadzenie danych statystycznych przez wymiar sprawiedliwości
 Dane zagregowane (sprawozdania sądów)
 Dane indywidualne (karty rejestracyjne i statystyczne)

Ważne! Dane te są przekazywane na określonych wzorach formularzy.
Podstawa prawna: Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 2003 r.
Jednostki obliczeniowe:
 Sprawa – rejestrowanie wszelkich spraw prowadzonych przez sądy (odnośnie spraw
karnych, w tym przypadku)
 Osądzenie osoby - dotyczy to konkretnych osób (oskarżonych), odnośnie których sąd
podjął decyzję kończącą sprawę. Obejmuje ono również sytuacje o warunkowym
umorzeniu postępowania, decyzje uniewinniające itp.
 Skazanie osoby - decyzja sądu kończąca postępowanie, uznająca winę i orzekająca karę.
15
Miary oparte o statystykę sądową
 Współczynnik skazań – liczba prawomocnych skazań przypadających w danym roku na

10 tys. ludności powyżej 17. r.ż.
 Wskaźnik dynamiki skazań – procentowe wskazanie zmiany przestępczości w danym

okresie.
 Struktura skazań – jak przestępczość zmienia się w czasie pod względem określonych
składowych.
Statystyka sądowa jako źródło informacji o polityce karnej, tj. dostarcza nam wiedzę odnośnie:
o Skazania na karę bezwzględnego pozbawienia wolności
o Skazania na kare pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem wykonania
o Skazania na karę grzywny
o Orzeczone środki karne i inne środki.
Statystyka penitencjarna
Gromadzenie danych: Służba Więzienna
Populacja więzienna:
 Liczba osób przebywających w zakładach karnych (pozbawionych wolności).
 Osoby skazane
 Osoby tymczasowo aresztowane.
 Osoby ukarane.
Dwa aspekty rozumienia populacji więziennej:
 Aspekt statyczny – stan (stock) – liczba osób pozbawionych wolności (problem: w jakim
momencie ją uwzględniamy?)
 Aspekt dynamiczny – przepływ, ruch (flow) - dane dot. przyjęć i zwolnień z zakładów
karnych (wartość bezwzględna).
Miary oparte o statystykę penitencjarną.

Stan populacji więziennej w danym momencie czasowym:
 Współczynnik prizonizacji – liczba bezwzględna osób pozbawionych wolności na 100

tys. mieszkańców (im wyższy wskaźnik tym surowsza polityka karna).
 Wskaźnik zaludnienia (przeludnienia)
Ruch populacji więziennej w danym momencie czasowym (flow):
 Wskaźnik ruchu, przepływu osadzonych (flow of prisoners)

 Wskaźnik „dopływu”, wskaźnik „wejść” (flow of entries)
 Wskaźnik „odpływu”, wskaźnik „wyjść” (flow od exits)
16
Co znajduje się w tej kategorii?

Dane statystyczne dotyczące wykonywania kary pozbawiania wolności;
 Dane dot. osób odbywających karę bezwzględnego pozbawienia wolności.
 Dane dot. osób odbywających karę pozbawienia wolności w związku z zarządzeniem
wykonywania kary warunkowo zawieszonej.
 Dane dot. osób odbywających karę pozbawienia wolności (za ograniczenie wolności,
grzywnę).
Dane statystyczne dotyczące wykonywania wszystkich pozostałych kar i środków karnych
orzeczonych przez sądy:
 Dane dot. kary pozbawienia wolności wykonywana w systemie tzw. dozoru

elektronicznego.
 Dane dot. wykonywania warunkowego zawieszenia wykonania kary, w tym zarządzenia
wykonania kary.
 Dane dot. wykonywania kary ograniczenia wolności, w tym stosowania kar zastępczych.
 Dane dot. wykonywania kary grzywny w tym stosowania kar zastępczych.
Zapamiętaj! Statystyki penitencjarne nie są miarą przestępczości.
Pomiar zjawiska przestępczości (mechanizmy selekcji)
Mechanizm selekcji w procesie karnym

„Odpadanie”, selekcjonowanie, eliminowanie spraw na kolejnych etapach postępowania
karnego na skutek podejmowania decyzji selekcjonujących, tj. Decyzji oznaczających
zakończenia postępowania bez zrealizowania całego jego przebiegu.
Selekcja może dokonywać się:
 Przez formalnym wszczęciem postępowania (jak zakwalifikować dane zdarzenie?)
 Po jego wszczęciu (jak postąpić z danym zdarzeniem?)
Na skutek działania mechanizmów selekcji liczba przestępstw, sprawców i spraw
rejestrowanych przez statystyki ulega sukcesywnemu zmniejszaniu na kolejnych etapach
postępowania karnego.
Charakter mechanizmów:
 Formalne, ustawowe kryteria selekcji.

 Nieformalne, pozaustawowe kryteria selekcji (mogą mieć dwojaki charakter).
Dwie zasady działania: zasada legalizmu działania, zasada oportunizmu.
17
Model lejka – na każdym kolejnym etapie postępowania mamy do czynienia z eliminacją

pewnych składowych, elementów.
18
WYKŁAD 5
Przestępczość ujawniona w Polsce
Rozmiary, dynamika i struktura przestępczości ujawnionej w Polsce.
Wykres przedstawia danych dot. Rozmiarów przestępczości ujawnionych Polsce – dane

przestępstw zarejestrowanych w Polsce od 1990 r. do 2019r.
Dynamika przestępczości może być podzielona na kilka kresów:
 lata 1990 do 1996 – stabilizacja rozmiarów przestępczości ( ok. 850 tys
przestępstw)
 1997-2004 – wzrost przestępczości (z 900 tys do ok. 1,4 mln)
 od 2005 r. – tendencja spadkowa
 2008 – 2013 – tendencja stabilizacji
 2013 – 2014 – wyraźny spadek
 ostatnie 5/6 lat – stabilizacja
19
Wykres posługuje się współczynnikami nasilenia na 100 tys. mieszkańców.

 Od 1990 - tendencja dynamiki jest taka sama jak w powyższym wykresie.
 Przed 1990r. – wyraźnie niższa dynamika (okres PRL). Powód jest prosty, bowiem
rejestracja przestępstw w tym okresie miała inne wymogi. Władzom PRL zależało
na zaniżeniu danych dot. Poziomu przestępczości, aby przedstawić stan porządku
publicznego w korzystny sposób. Oznaczało to, że Policja stosowała różne techniki
mające na celu rejestracje mniejszej ilości zgłoszeń (niska szkodliwość).
 1990 – drastyczny wzrost nasilenia przestępczości ujawnionej (o 63%). W tym
roku „zaczęło” działać wiele czynników, które mogły się do tego przyczynić.
 Mało prawdopodobne aby coś tak nagle się pojawiło.
 Prawdopodobna przyczyna: Kompletna zmiana wzorów rejestrowania
zgłoszeń o fakcie popełnienia przestępstw (Policja rzetelniej rejestrowała
zgłoszenia) oraz gotowość pokrzywdzonych do zgłaszania faktu
pokrzywdzenia.
 1997 – 2003 r– faktyczny wzrost przestępczości w Polsce. Ok. 1997r. 15 rok życia
zaczęło przekraczać znaczna część osób -> prawdopodobny powód wzrostu
popełniania przestępstw Istnieje związek pomiędzy częstotliwością przestępstw a
wiekiem – ich popełnianie to przede wszystkim działalność młodych osób
(mężczyzn).
 2013 - 2014 – znaczny spadek.
 W 2013 roku system rejestracji TEMIDA został zastąpiony nowym
programem, który działa na innych zasadach -> zmiana systemu
rejestrowania danych dot. Przestępczości, co prawdopodobnie znalazło
odzwierciedlenie w statystykach.
20
 od 2013r. zmienił się sposób rejestracji przestępstw przez nieletnich –

wcześniej były rejestrowane w momencie zakończenia dochodzenia przez
Policje (rejestrowano ich jak dorosłych), obecnie: rejestrowanie decyzji
sądu dla nieletnich, a nie decyzji Policji.
2000r. – dwie decyzje kryminalizacyjne:

 art. 178a – kryminalizacja prowadzenia pojazdu pod wpływem alkoholu (dawniej
było to wykroczenie, teraz występek).
 Art. 62 ust. O przeciwdziałaniu narkomanii – penalizacja posiadania narkotyków
na własny użytek, nawet w małych ilościach.
Wykres:
 Czerwona linia – wszystkie przestępstwa ujawnione.
 Niebieska linia – efekt odjęcia od ogólnych współczynników przestępczości
wszystkiego tego, co związane z art. 178a k.k. (poziom jest niższy).
 Zielona linia – bez art. 62 u.o.p.n. – wykres jest jeszcze mniejszy.
21
Tendencja ogólna bez uwzględniania danych dot. Dwóch przepisów jest zbliżona co do
kształtu krzywej, ale nasilenie jest inne:
 Od 2015r. zbliżyło się do wskaźnika, z którym mieliśmy do czynienia w okresie
PRL.
1990 – 1994 – tendencja wzrostowa

Od 2002 – spadek tendencji.
2010 – spadek poniżej wartości z 1990r.
22
 Dynamika nasilenia zabójstw posiada pewną specyfikę – wzrost w roku 1990

nieprzerwanie do 1994r.
 Tendencja w ostatnich latach jest spadkowa.
 Wzrost liczby zabójstw usiłowanych.

 Kryteria zabójstw usiłowania są bardziej ocenne (nie są one jasno sprecyzowane)
– kwalifikowanie przestępstw dokonanych bardzo często jako usiłowanych.
 Działania sprawców były poddawane innym ocenom, niż to miało miejsce
wcześniej.
23
 kres lat 90. To wzrost przestępstwa (jego dynamika przedstawiała się inaczej niż
dynamika przestępczości w ogóle – Bing Benk a później stabilizacja) .
 Spadek od roku 2011 – przestępstwo uszczerbku na zdrowiu jest często
popełnianie przez sprawców nieletnich. Zmiana sposobu rejestracji ich działań
mogła mieć na to wpływ.
 Po roku 2015 poziom tego typu przestępstw powróciło do stanu, z jakim

mieliśmy do czynienia z latami 80.
24
WYKŁAD 6
Przestępczość rzeczywista w Polsce
Czy ciemną liczbę przestępstw (przestępczość nieujawnioną) można jakoś

zmierzyć?
Ciemna liczba przestępstw – to zjawisko ukryte (tzw. populacja ukryta), a więc ex definitine
niedostępne bezpośredniej obserwacji, a tym samym znanym metodom statystycznego
pomiaru zjawisk społecznych
Próby wykorzystania metod szacunkowych opartych o przyjmowanie określonych, często

całkowicie arbitralnych, założeń.
Współczesne metody badania ciemnej liczby przestępstw (przestępczości nieujawnionej
oraz rzeczywistej)
 Eksperyment
 Metoda self-report (samoopis)
 Badania wiktymizacyjne (vistamization survey)
Eksperyment
 Aranżowanie sytuacji stanowiące przestępstwo
Albo
25
 Mogącej potencjalnie prowadzić do przestępstwa

Następnie sprawdzanie czy wiadomość o tym dotarła do organów przestępstw.
Metoda ta teoretycznie jest możliwa do zorganizowania, ale z punktu widzenia

kryminologii rodzą się problemy natury etycznej i prawnej. Osoba przeprowadzająca
eksperyment musiałaby popełniać przestępstwa, aby sprawdzać, czy zostały one gdzieś
zgłoszone.
Pomimo tego w niektórych sytuacjach można było ją zastosować. W Polsce – lata
60. – przeprowadzano eksperyment polegający na zbadaniu zjawiska oszustwa na wadze
lub mierze. Pewien instytut dał pieniądze współpracownikom, którzy mieli robić zakupy
towarów (ważonych przez producentów). Następnie wracano z zakupionymi towarami w
celu ich porównania. Okazało się, że w większości przypadków tych zakupów pojawiały
się pewne nieścisłości (klienci otrzymywali mniej tego, za co zapłacili).
Metoda badań self-report (bardzo często wykorzystywana).

 Uzyskiwanie od respondentów informacji o przypadkach popełnienia przez nich
przestępstw – w określonym okresie czasu poprzedzającym badanie – oraz o tym
czy informacja na ten temat dotarła do organów ścigania.
 Badanie sprawców ujawniające rzeczywiste zamiary zachowań stanowiących
przestępstwa.
 Badania ankietowe realizowane najczęściej w postaci kwestionariusza
(papierowego lub on-line), wypełnianego przez respondenta.
Z metodą tą wiążą się liczne problemy, bowiem otwarcie pytamy ludzi, czy
popełnili dane przestępstwa – nie wszyscy się do tego przyznają. W związku z tym
badania self-report konieczne jest zapewnienie anonimowości odpowiedzi. Dodatkowo
najczęściej pyta się o popełnienie drobnych lub średnich przestępstw, ponieważ mamy
większą szansę na uzyskanie prawdziwej odpowiedzi.
Badania te były bardzo często wykorzystywane w Polsce, ale na małych próbach
lokalnych (brak reprezentatywnych prób), jak i na uczniach/studentach.
Przykłady badań realizowanych tą metodą:
 Badanie realizowane w roku 1980 r. w krakowskich szkołach podstawowych.
 80% próby stanowiły osoby w wieku 15-16 lat.
 Jednostką losowania była szkoła. Szkoły dobierano tak, aby w próbie szkoły
poszczególnych typów reprezentowane były proporcjonalne w stosunku do ich
liczny na terenie Krakowa.
 Badania realizowano metodą ankiety audytoryjnej.
26
 Próba wyniosła 1379 respondentów.

Zestawienie wyników.
Z badań self-report wyciąga się najczęściej dwa wnioski:

 zachowana dewiacyjne rozpowszechnione są w społeczeństwie znacznie bardziej
niż to ukazane w statystykach.
 pewne rodzaje zach. dewiacyjnych przebierają masowy charakter i nie stanowią
zachowań o marginalnym charakterze popełnianych przez konkretne kategorie
osób.
Badania wiktymizacyjne (vistamization survey)

 Uzyskiwanie od respondentów informacji o przypadkach pokrzywdzenia
(wiktymizacji) przestępstwami oraz o tym czy informacja na ten temat dotarła do
organów ścigania
 Badanie ofiar ujawniające rozmiary wiktymizacji przestępstwami.
 Badania ankietowe realizowane w postaci kwestionariusza wypełnianego przez
respondenta (papierowy lub on-line), bezpośredniego wywiadu
kwestionariuszowego lub wywiadu telefonicznego (CATI)
Zaleta:
 ludzie pytani o to czy stali się ofiarami przestępstwa mają większą skłonność do
przyznania się do tego.
 Są łatwiejsze w realizacji (nie ma tak dużego znaczenia do zapewnienia warunków
anonimowości).
27
Wada: jeżeli pytamy kogoś o to, czy ktoś stał się ofiarą przestępstwa w ciągu ostatniego
roku, pięciu lat itp. nie mamy pewności, że ta osoba dobrze lokalizuje to na osi czasu, w
związku z czym wiktymizacji się przesuwają (efekt teleskopowy, teleskoping).
Krajowe badania wiktymizacyjne:

 USA: National Crime and Victimization Survey (NCVS): regularnie powtarzalny
corocznie obejmuje ok. 90 tys. gospodarstw domowych i 160 tys. respondentów
 Canada: National Crime Survey: realizowany co 5 lat
 UK: British Crime Survey (BCS): powtarzany w regularnych odtępach czasu (co 2-
3 lata) od roku 1982 na reprezentacyjnej próbie ok. 40 tys. gospodarstw.
 Od 2012 podział na: Crime Survey for England and Wales oarz Scottisch
Crime Survey (Szkocja była włączona do Britisch Crime Survey do końca lat
80-tych).
 W wielu krajach badania są realizowane również na szczeblu lokalnym.
Międzynarodowe badania wiktymizacyjne (International Crime and Victims Survey –

ICVS):
 Międzynarodowe badania wiktymizacyjne realizowane od połowy lat 80-tych XX
wieku do początku XXI w.
 Realizowane w wielu krajach Europy i innych kontynentów
 Nie zawsze były to jednak te same kraje, co utrudnia dokonanie porównań przede
wszystkim ustalanie trendów czasowych badanych zjawisk (dynamiki).
Ogólnopolskie badania wiktymizacyjne

International Crime and Victims Survey (ICVS) był realizowany w Polsce od roku
1989, przez instytut Wymiaru Sprawiedliwości (1989, 1992, 1996, 2000, 2004). Te
badania były realizowane techniką wywiadów bezpośrednich (powód: sieć telefoniczna
w Polsce była niedorozwinięta).
Innym badaniem jest Polskie Badanie Przestępczości – PBP- które realizowane
były głównie przez Komendę Główną Policji we współpracy z Instytutem Wymiar
Sprawiedliwości (terminy badań: 2007,2008,2009,2013). Za każdym razem realizowano
je na próbie 17000 respondentów za pomocą wywiadów bezpośrednich.
Ostatnim badaniem było Ogólnopolskie Badanie Wiktymizacyjne zrealizowane
prze Instytut Wymiaru Sprawiedliwości. Badanie przeprowadzono w 2020 r., w terminie
od 29 stycznia do 6 lutego na ogólnopolskiej próbie 5 tys. respondentów w wieku powyżej
15 lat. Zostało ono zrealizowane przy pomocy techniki mieszanej: wywiadu
28
telefonicznego wspomaganego komputerowo (CATI) oraz wywiadu internetowego

(CAWI).
Na wykresie został zaprezentowany odsetek osób, które podawały w prowadzony

badaniach, że w ciągu roku od badania stały się ofiarą przestępstwa
 Do 2013 – nieustanna spadek odsetka osób pokrzywdzonych przestępstwem.
 Dynamika krzywej jest odwrotna niż danych prezentowanych przez oficjalne
statystyki policyjne.
Pytanie: Czy tutaj się coś nie zgadza?
29
W ciągu ostatnich 6 lat obszary wiktymizacji wzrosły w Polsce (wspólny el. Z tą policyjną).
Większość z tych przestępstw posiadała tendencję spadkowe:

 2004-2007 – skok włamania i rozboju. A następnie ich spadek.
 2013-2020 – wzrost (we wszystkich kat. Przestępstw) rozmiarów wiktymizacji
Pytanie: na ile tendencja rysowana w oparciu o dane wiktymizacji i ogólnych statystyk są

adekwatne do rzeczywistości.
30
Wskaźnik zgłoszeń – tendencja odsetka osób, które zgłaszają popełnienie przestępstwa:

 od 1992 r- tendencja ta wzrosła
 Na wielkości ujawniane w statystyce policyjnej mają wpływ to co dzieje się z
przestępczością – jeżeli rośnie lub spada musi mieć to przełożenie na statystyki.
Jednak statystyki reagują przede wszystkim na to, z jaką częstotliwością ofiary
przestępstw zgłaszają fakt wiktymizacji organom ścigania. Jeżeli ta skłonność
pozostaje stabilna – statystyka odzwierciedla to, jak jest w rzeczywistości. Jeżeli
rośnie lub maleje możemy stwierdzać, że tym bardziej statystyka odzwierciedla
zmiany w gotowości do zgłaszania faktu zgłaszania wiktymizacji.
 Jeżeli gotowość rośnie – możemy zakładać, że przestępczość też rośnie, nawet
jeżeli w rzeczywistości rozmiary wiktymizacji mogą się zmniejszać (w
statystykach wzrost przestępczości ujawnionej, mimo że ta rzeczywista mogła nie
ulec zmianie).
 Wzrastała między 1992 a 2008 r. – oznacza to, że coraz większy odsetek
przestępstw był zgłaszany organom ścigania.
Model rozkładu
terytorialnego, jeżeli chodzi o
badania wiktymizacyjne,
pokrywa się w znacznym
stopniu z danymi oficjalnych
statystyk policyjnych.
31
Korelacja nie jest idealna, ale jest bardzo wysoka. Dane wiktymizacyjne potwierdzają w
znacznym stopniu rozkład terytorialny nasilenia przestępczości, jaki rysuje się w oparciu
o tradycyjne statystki.
Porównania międzynarodowe w oparciu o wynik badań wiktymizacyjnych
 W przeciwieństwie do oficjalnych danych statystycznych gromadzonych na
szczeblu krajowym wyniki badań wiktymizacyjnych znacznie lepiej nadają się do
porównań międzynarodowych.
 Warunek: muszą być prowadzone – tak jak ICVS – przy użyciu tych samych
narzędzi wykorzystujących takie same pytania.
Ważne! W badaniach self-raport i wiktymizacyjnych nikt nie pyta się o to, czy ktoś stał
się ofiarą rozboju, kradzieży albo ofiarą wyłudzenia rozbójniczego – większość ludzi nie
wie co te pojęcia znaczą.
32
We wszystkich krajach (oprócz Belgi) odnotowano spadek przestępczości. Pozycja polski

zdaje się być wyższa niż innych statystyk, ale też nie jest prawdą, że w Polsce
występowanie tej przestępczości aż tak dużo.
33
34
35
Wyniki badań pokazują, ze gotowość zgłaszania faktu wiktymizacji ma fundamentalne

znaczenia dla tego, co jest ujawniane w statystykach policyjnych. Niewielkie
przekształcenia w tej gotowości mogą skutkować ogromnymi zmianami w obrazie
przestępczości ujawnionej – niewielkie zmiany dot. gotowości mogą wykazywać ogromne
konsekwencje w danych statystycznych. Zmiany jednak nie są wynikiem równic w
rzeczywistym zjawiskiem przestępczości w tych krajach (pomiędzy poszczególnymi
krajami – różnica), a po części wynikiem przemian w zakresie gotowości zgłaszania
zjawiska wiktymizacji
WYKŁAD 7
Przestępca, jako przedmiot badań kryminologicznych (k. biologiczna)
Ważne! Przestępcą zainteresowany jest pewien dział kryminologii – etiologia przestępczości.

3. koncepcie etiologii przestępczości
 koncepcja psychologiczne (paradygmat rodzajów ludzi).

 Koncepcje biologiczne (paradygmat rodzajów ludzi).
 Koncepcje socjologiczne (paradygmaty rodzajów otoczenia).
Cesare Lombroso (1836-1909)
 L’uomo delinquente (Człowiek-zbrodniarz) – 1876

 La donna deliquente, la prostituta e la donna normale (Kobieta jako zbrodniarka i
prostytutka) - - 1893.
36
Teoria urodzonego zbrodniarza (C. Lombroso).

„Nagle pewnego grudniowego poranka stwierdziłem, w czaszce bandyty długą serię
atawistycznych nienormalności, podobną do cech, które znajdujemy u niższych kręgowców.
Obserwując to dziwne zjawisko w pewnym momencie uświadomiłem sobie jasno, że oto
rozwiązany został problem przestępczości natury i pokoleń przestępców.”
Odnośnie koncepcji:
 Przestępca jest osobą, która posiada specyficzne cechy budowy fizycznej (głównie w
czaszce).
 Przestępca pod względem swych cech fizycznych różni się od pozostałych ludzi.
 Szczególne cechy są wskaźnikiem istnienia u danego osobnika tzw. atawizmów.
 Przestępca to osoba, która „zatrzymała się” na niższym stopniu rozwoju ewolucyjnego.
Atawizm – wskaźnik tego, że osoba zatrzymała się na niższym stopniu rozwoju.
Do cech atawistycznych (występujących 2/3 razy częściej niż u nie-przestępców) należą:
 Asymetryczność czaszki.
 Cofnięte czoło
 Wystające zatoki czołowe i łuki nadbrewne.
 Otwarty szef śródnosowy.
 Anomalie uzębienia.
 Bruzda potyliczna średnia.
 Zrost kręgu szczytowego.
 Anomalie otworu potylicowego.
Klasyfikacja przestępców C. Lombroso:
 Przestępcy urodzeni – zaliczany do tej grupy, jeżeli posiadał przynajmniej 6 cech

antropologicznych.
 Przestępcy obłąkani – osoby niedorozwinięte lub chore psychicznie (nie musieli mieć
cech
 Przestępcy okazjonalni (kryminoidzi) – popełniają przestępstwa pod wpływem
pewnych wydarzeń zewnętrznych. Nie mają tych atawizmów.
 Przestępcy z afektu – popełniają przestępstwa w gniewie, z powodu złości itp.
Zapamiętaj! Ww. podział jest wynikiem odejścia Lombroso od stricte genetycznego podłoża
przestępczości (posiadania atawizmów).
Wkład: stworzenie modelu uprawiania kryminologii i powstania pytania lombrozjańskiego.
Budowa antropologiczna a cechy psychiki i zachowanie.

Ernst Kretschmer (1888-1964) – „Korperbau und Charakter” (1921)
W książce tej Ernst wyróżnił 4. Typy budowy:
37
 Typ pykniczny – osobnik, który jest grupy, o rozwiniętej klatce, duży brzuch. Osobnik
swobodny, towarzyszki, łatwo nawiązujący kontakty z innymi ludźmi.
 Typ atletyczny – silny kościec, mięśnie. Brak wrażliwości, dominacja, agresywność.
 Typ asteniczny (leptosomiczny) – wątła, smukła, szczupłe ręce itp. – podchodzi z rezerwą
do ludzi, zahamowany w kontaktach z ludźmi, typ izolujący.
 Typ dysplastyczny – typ mieszany.
Ważne! Typ budowy ciała ma związek z cechami psychiki (wg. Badacza).
Wiliam Herbert Sheldon (1898-1977) – „The Varieties of Human Physique” (1940)
 Typ endomorficzny (pykniczny)- oszustwa.

 Typ mezomorficzny (atletyczny) – przestępstwa z użyciem przemocy, zabójstwo, rozbój.
 Typ ektomorficzny (asteniczny) – charakteryzowała go cerebrotonia (nadwrażliwość),
potrzeba samotności itp. kradzieże
 Typ dysplastyczny.
Dziedziczenie a zachowania przestępcze.

Czy mamy do czynienia z dziedziczeniem skłonności do popełniania przestępstw?
Kontrowersja:
 natura (nature) – to natura kształtuje jednostkę i jej predyspozycję do popełniania
przestępstw. W koncepcjach biologicznych to one zwyciężają.
 kultura (nurture) – to kultura ma kluczową rolę pod tym względem.
Dziedziczenie skłonności przestępczych: badania genealogiczne.

 Przestępczość jest zachowaniem dziedziczonym poprzez mechanizmy biologiczne.
 Wskazuje na to wysoka częstotliwość angażowania się różnych pokoleń tej samej rodziny
w działalność przestępczą,
Inni badacze do stanowiska genealogicznego:
 Richard Dugdale (1841-1883) – „The Jukes: A Study in Crime, Pauperism, Disease and
Heredity” – 1910. Było to studium przypadku rodziny. Doszedł do wniksu, że skonność do
popełniania przestępstw był dziedziczny.
 Charles Goring (1870-1919) – „The English convict: a ststisical study” 1913 –
Przestępczość jest cechą dziedziczną, tak samo jak cechy fizyczne. Uważał, że istnienie
statystyczna zależność pomiędzy faktem pobytu w więzieniu rodziców, a następnie
późniejszym pobycie w nim dzieci. Chciał wyłączyć z ich jakikolwiek wpływ społeczny.
 Henry Goddard (1866-1957) – „The Kallikak Family. A Study in the Heredity of Feeble-
Mindedness” 1927.
Pytanie: Czy badania genealogiczne wskazywały rzeczywiście wpływ dziedziczenia cech

biologicznych, czy jedynie konsekwencje wpływów środowiskowych?
38
Wnioski, które wysuwali autorzy są nieuzasadnione, bowiem według współczesnych

pokazywały one bardziej różnice na tle społecznym, a nie stricte biologicznym.
Badania bliźniąt.
Johannes Lange „Vebrechen als Schocksal” – „Przestępstwo jako przeznaczenie” – 1929. Książka
ta opierała się na badaniu zgodności różnego rodzaju bliźniąt.
 Zachowania bliźniąt jednojajowych

 Zachowania bliźniąt dwujajowych.
 Zachowania „zwykłego” rodzeństwa.
Badania Lange opierały się na założeniu, że skoro przestępczość jest dziedziczna, to
bliźnięta jednojajowe powinny w równym stopniu przejawiać tendencję do takich zachowań.
Zbieżność ta powinna być mniejsza u bliźniąt dizygotycznych, a najmniejsza u zwykłego
rodzeństwa.
Wyniki badań:
 13 par bliźniąt jedn.: w 10 przypadkach oboje mieli ze sobą pobyty w więzieniu (77%)
 17 par bliźń. dwujajowych : w 2 przypadkach oboje mieli za sobą pobyty w więzieniu
(11,6%)
 214 par zwykłych braci: w 17 przypadkach oboje mieli za sobą pobyty w więzieniu (8%)
Wniosek: dziedziczenie cech biologicznych odgrywa tutaj znaczącą rolę (eliminacja wpływu
środowiska).
Krytyka: liczebność próby, posługiwanie się prymitywną miarą zachowań (pobyt w więzieniu).
badania adopcyjne – opierały się na założeniu, że przedmiotem badań będzie rodzeństwo

wychowujące się w różnych środowiskach.
Barry Hutchings, Sarnoff A Mednick
 1145 chłopców adoptowanych w Kopenhadze w latach 1927-1941

 zbadano 143 chłopców z przeszłością kryminalną (p. badana) i dobraną z pozostałych
adoptowanych chłopców, odpowiadającą im pod względem cech społeczno-
demograficznych grupę 143 chłopców (próba kontrolna) bez przeszłości kryminalnej.
39
Autorzy stwierdzili brak korelacji pomiędzy wcześniejszy skazaniem adoptujących

rodziców, a skazaniem adoptowanych dzieci. Jednak stwierdzili korelację między skazaniem ojca
biologicznego, a ich adoptowanych dzieci biologicznych.
Autorzy badania reprezentowali umiarkowany odłam dziedziczenia przestępczość –
stwierdzili, że wpływy genetyczne nie oznaczają znamion przestępczych (w całości genetyka to
determinuje), a jedynie po części na to wpływa.
Chromosomalna koncepcja przestępczości

 każda komórka człowieka zawiera 22 pary chromosomów (tzw. autosomów) oraz 1 parę
chromosomów płciowych.
X -chr. żeński. Y- chr. męski

XX – osobnik z dwiema chromosomami żeńskimi
XY – osobnik z jednym chr. żeńskim i jednym męskim.
Najczęstsze anomalie chromosomów płciowych.

 Zespół Turnera (X0)
 Trisomia chromosomu X (zespół nadkobiety) – XXX
 Zespół Kleinefeltera (dodatkowe chromosomy X): 47 XXY, 48 XXY, 49 XXY – dotyczy
mężczyzn.
 Zespół Jacobs (zespół nadmężczyzny): 47 XYY, 48 XXYY – ważny z pkt widzenia
kryminologii.
40
Richard Franklin Speck (Chicago) – skazany za 8 zabójstwo i zgwałceń pielęgniarek w 1966r.

Był osobnikiem wysokim, półanalfabetą, z trądzikiem na twarzy -> w 1967r. stwierdzono u niego
zespół Jacobs (kariotyp XYY).
Czy miało to związek jego przestępczością? Tak, zostało to potwierdzone u innych przestępców:
 Robert Tait – zabójstwo staruszki w czasie włamania do mieszkania. Obecność tego

zespołu.
 Daniel Hugon (Paryż 1968) – oskarżony o zabójstwo prostytutki. Obecność tego
zaburzenia.
 Ernst Dieter Beck (Biesfeld, 1968) – oskarżony o zabójstwo trzech kobiet. Zaburzenie.
 Sean Farley (NY 1969) – oskarżony o zgwałcenie i zabójstwo. Zaburzenie.
Badania w szpitalach psychiatrycznych w Carstairs w Szkocji (1964) – Patrica Jacobs
 342 pacjentów (popełnili przestępstwo, stwarzanie zagrożenia dla otoczenia)

 Wśród nich 203 osoby niedorozwinięte umysłowo i 139 osoby chore psychicznie.
Badaniom poddano 315 pacjentów
 196 niedorozwinięte umysłowo:

 12 osób z anomaliami chromosomalnymi (6,1%) -> 7 z nich kariotyp XYY.
 119 chorych umysłowo -> 2 osoby (1,7%) posiadało kariotyp XYY.
 W całej zbadanej populacji pacjentów 315 osób 9 posiadało kariotyp XYY
 W populacji generalnej anomalia ta występuje z częstotliwością ok. 1,5 przypadku na 1000
(0,15%)
Wniosek: wśród pacjentów z Carstairs częstotliwość występowania kariotypu XYY była 20 razy
większa
Zarzuty wobec badania Patricii:
 relatywnie niewielka próba – składała się też ze specyficzne kategorii osób (chore i
zamknięte).
 Nieuzasadnione generalizowanie uzyskanych wyników
Co właściwie wskazały badania? Wykazały co najwyżej związek tych anomalii z niedorozwojem
lub chorobami psychiatrycznymi.
Cechy osobników z zespołem Jacobs

 Wzrost o 7 c wyższy niż oczekiwany
 Agresja nie występuje częściej niż w przeciętnej populacji.
 Iloraz inteligencji obniżony o 10-15 pkt względem rodzeństwa
 Zwykle płodni, potomstwo normalne.
 Trudności w nauce, opóźnienie w zdobywaniu umiejętności mowy i językowych.
Jeżeli anomalia w postaci dodatkowego chr. Y występuje 0,15 populacji, to dotknięte tym
jest bardzo znikła liczba osób – zachowania przestępcze występują znacznie częściej. Wobec tego
koncepcje chromosomalne są raczej zbyt ogólne (za rzadko występują).
41
Dziedziczenia a środowisko
Problem redukcjonizmu w naukach behawioralnych
Schemat OGOD (one gene disorder) – widzimy, że dany czynnik genetyczny wywołuje daną
chorobę (dany fakt biologiczny wywołuje inny fakt biologiczny). W niektórych sytuacjach jest
to prawda.
Epigenetyka – dziedziczność pozagenowa. Modyfikacja działania czynników genetycznych

poprzez czynniki środowiskowe (mogą wpływać na nasze zachowanie i na geny).
Wpływ czynników biologicznych i środowiskowych

 Czynniki ryzyka.
 Czynniki ochronne – mogą mieć charakter społeczny.
 Czynniki biologiczne – mogą być istotnymi czynnikami ryzyka wystąpienia zachowania
przestępnego. Mogą być redukowane przez czynniki ochronne.
 Czynniki środowiskowe – również czynniki ryzyka.
Adrian Reine: hipoteza impulsu społecznego
 Czynniki biologiczne ryzyka odgrywają mniejszą rolę (w mniejszym stopniu wyjaśniają

genezę zachowań przestępczych) u osób pochodzących z niekorzystnych środowisk –
czynniki społeczne i tak popychają te osoby do zachowań dewiacyjnych
 Osoby pochodzące z korzystnych środowisk – biologiczne czynniki ryzyka odgrywają
większą rolę (czynniki społeczne nie odgrywają tak dużej roli w tym wypadku).
 Biologiczne czynniki ryzyka- odgrywają mniejszą rolę u osób pochodzących z
niekorzystnych środowisk
42
WYKŁAD 8
Koncepcje psychologiczne
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego:
 Rola zaburzeń psychologicznych (chorób psychicznych i niedorozwój), w genezie

zachowania przestępnego – czy osoby chore psychiczne są bardziej skłonne do
popełniania przestępstw niż inne.
 Rola innych odstępstw od normy psychicznej w genezie zachowania przestępnego –
osoby, których zachowania są odstępstwem od normy, ale nie mają stwierdzonych chorób
psychicznych.
 Rola określonych specyficznych cech psychicznych e genezie zachowania przestępnego.
Klasyfikacja sprawców przestępstw z pkt. widzenia cech psychicznych (stan zdrowia

psychicznego):
 Sprawcy nienormalni – dotknięci chorobami psychicznym (psychozami) lub
niedorozwojem umysłowym.
 Sprawcy anormalni - tacy, u których występują negatywne odchylenia od normy
psychicznej: psychopatia, nerwice (neurozy).
 Sprawcy normalni – tacy, u których nie występują ani psychozy ani niedorozwój
umysłowy, ani psychopatia, ani neurozy (czy istnienie osobowość przestępcza?)
SPRAWCA NIENORMALNY.
Choroby psychiczne (psychozy)
 stan umysłu, w których doznaje się silnych zakłóceń w postrzeganiu rzeczywistości
43
 - zaburzenia dotyczą świadomości lub postrzegania.

 - przekonanie o realności przeżyć i normlanym funkcjonowaniu.
Choroby psychiczne (psychozy):

 psychozy organiczne – wynikają z jakiejś choroby somatycznej albo zakłócenia
funkcjonowania organizmu o podłożu somatycznym (padaczka, demencja starcza,
psychozy traumatyczne, psychozy alkoholowe, narkotykowe)
 Psychozy funkcjonalne – nie są związane z zaburzeniami somatycznymi; są to choroby
psychiczne sensu stricto (choroba dwubiegunowa, paranoje, psychoza maniakalno-
depresyjna, schizofrenia).
Zapamiętaj! Choroby psychiczne nie są częstym zjawiskiem występującym w społeczeństwie

(mały odsetek).
Niedorozwój umysłowy (oligofrenia)
 poziom inteligencji i jego pomiar: Alfred Binet.

 skala inteligencji Bineta-Simona (1905)
 koncepcja ilorazu inteligencji (inteligence quotient – IQ) – Wiliam Stern (pionier badań).
Pojęcie IQ opiera się na dwóch pojęciach
 Wieku chronologicznego – tyle ile osoba żyje na świecie

 Wieku umysłowego – kwestia pomiaru, ustalana na podstawie różnego rodzaju źródeł
pomiaru.
Jak to liczyć? Jeżeli wiek chronologiczny przemnożymy wiek umysłowy, a następnie podzielimy
przez 100 to uzyskamy wartość ilorazu inteligencji IQ
Czy sprawcy przestępstw to osoby o obniżonej inteligencji?

Henry Herbert Goddard
 - analiza badań inteligencji więźniów: od 28 do 89 więźniów było upośledzonych

umysłowo (ok. 70%)
 Oznacza to, że większość sprawców przestępstw to osoby upośledzone umysłowo.
44
 Sugeruje to istnienie jednoznacznego związku między upośledzeniem umysłowym a

przestępczością
 Więźniowie: gorsza kategoria ludzi (zmierzanie w kierunku Lombroso). Różnica tutaj
pomiędzy więźniami a zwykłymi ludźmi ma charakter psychologiczny a nie fizyczny
(ograniczający się np. do wyglądu, budowy ciała itp.).
 Dodatkowo uważał, że przestępstwo i upośledzenie umysłowo to dwa aspekty tego
samego aspektu degeneracji.
Badania nad rekrutami (testy inteligencji) do armii: 37 białych i 89 czarnych to osoby

niedorozwinięte umysłowo -> mało prawdopodobne, bo przekraczało to ogólny wskaźnik
niedorozwoju (możliwe źle dobrane materiały).
Istnienie związku między poziom inteligencji a przestępczością
 rozróżnienie klas kognitywnych na podstawie wyników testów inteligencji.

 jest ro rozkład normlany (najwięcej w klasie 3.).
 teza: sprawcy przestępstw wywodzą się z IV i V kl. Kognitywnej
45
Dot. osób, które w więzieniu miały przeprowadzane testy inteligencji -> badania realizowane na
osobach w zakładach karnych są mało reprezentatywne.
Obniżanie się korektywnego

Dumbing down IQ - osoby –o kierowanie
effect (efekt zgłupienia) wysokiej inteligencji mają społeczeństwa
się większości mniej dzieci i do
w
starszym wieku (ich udział w społeczeństwie spada). A osoby o małym poziomie
niższych klas kognitywnych – coraz więcej ludzi o relatywne niskiej inteligencji. inteligencji
mają więcej dzieci i w młodszym wieku co zwiększa ich udział w społeczeństwie.
46
Teza dwóch badaczy została skrytykowana: gdyby tak było, to przeciętne IQ powinno wskazać, a
różnice IQ pomiędzy klasami/rasami powinny się zwiększać w Ameryce – tak nie jest. Obecnie
tendencja jest odwrotna – różnica pomiędzy klasami spadła z 12 do 8.5. Zmnijeszyła się również
różnica pomiędzy białymi Amerykanami a Afroamerykanami.
Travis Hirschu, Micheal Hindelang (1977)
 niski poziom inteligencji jest tak samo ważnym predykatorem zachowania przestępnego,
jak przynależność klasowo-warstwowa oraz rasa.
 Dotyczy to tak przestępczości oficjalnie rejestrowanej, jak i przestępczości mierzonej
badaniami self-report.
Problem:
 zachowania przestępne pozostają w zw. z poziomem inteligencji. W ramach grup
rasowych oraz kl. społ. tzn. pochodzących z klas niższych przestępcy mają niższą
inteligencję niż pochodzący z tych danych klas nie-przestępcy, niezależnie od
przynależności rasowej.
 ignorowanie znaczenia inteligencji w genezie zachowania przestępnego jest wynikiem
uprzedzenia zrodzonego w pierwszej połowie XX wieku.
Wpływ poziomu inteligencji na zachowania przestępcze w młodym wieku nie polega na
bezpośrednimi związku przyczynowym. Inteligencja jest związana z os. Szkolnymi – słabe
osiągnięcia są związane z niski poziomem inteligencji. Wpływa to na unikanie chodzenia do
szkoły, alienacje – to jest ważne dla genezy zachowań dewiacyjnych (odrzucenia autorytetów) –
co wpływa na zerwanie więzi społecznych istotnych dla efektywności kontroli społecznej.
Związek poziomu inteligencji z zachowaniami przestępnym wśród młodzieży wynika z
wpływu wywieranym przez IQ, ale nie bezpośrednio na wyniki inteligencji, lecz na osiągnięcia w
szkole (problemy w nich), co uruchamia koleje, destrukcyjne mechanizmy. W związku z tym
poziom inteligencji nie jest bezpośrednim predykatorem przestępczości. Dowodzi to tego, że
możemy wcześniej wprowadzać pewne akcje służące zapobieganiu zapoczątkowania całego
procesu.
SPRAWCA ANORMALNY
Zaburzenia niepsychotyczne:
 nerwice (neurozy) i zaburzenia typu nerwicowego.

 Zaburzenia osobowości (osobowość dyssocjalna, psychopatia)
 Dewiacje seksualne (niektóre)
Badacze:
 James C. Pritchard – pojęcie obłędu moralnego (moral insanity – 1835)

 Julius L.A. Koch – pojęcie niższości psychopatyczne „psychopathische Minderwertigkeit
– 1891-1893)
Często używane pojęcia:

 Psychopatia
 Osobowość antyspołeczna
47
 Osobowość dyssocjalna (anti-social personality disorder)

Ważne! Wszystkie te określenia dotyczą nieprawidłowość osobowości (nie stricte choroby
psychicznej).
Psychopatia.
Głęboko utrwalone wzorce zachowanie, odbiegające od przeciętnych wzorów przyjętych w danej
kulturze, a charakteryzujące się mało elastycznymi reakcjami na różne sytuacje indywidualne i
społeczne oraz trudnościami w wielu obszarach funkcjonowania psychologiczno-społecznego
(ICD-10).
Względnie trwałe zahamowane rozwoju osobowości przejawiające się zakłóceniem
prawidłowego funkcjonowania mechanizmów integracyjno-regulacyjnych; zahamowanie
rozwoju na pewnym jego etapie uniemożliwiające przejście do kolejnego etapu.
(A.Bilikiewicz)
Psychopatia: zaburzenie struktury osobowości o charakterze trwałym cechujące się
występowaniem trzech podstawowych deficytów psychicznych:
 deficyt leku – defekt emocjonalny polegający na braku przyswajają pewnych odruchów
moralnych i braku empatii. Osoby dotknięte tym problemem inaczej ustosunkowują się
do innych ludzi (ich problemów itp.)
 Deficyt uczenia się – u osób dotkniętych tą przypadłością mamy do czynienia ze
wzrostem zachowań agresywnych, ze względu na problemy z uczeniem się s=zachowań
społecznie akceptowanych.
 Upośledzenie związków - oznacza relację oparte na przydatności osób do własnych
celów, płytki charakter.
Kryteria diagnostyczne wg ICD-10:
 nieliczenie się z uczuciami innych

 Lekceważenie norm
 Niemożliwość utrzymania związków
 Niska tolerancja frustracji i niski próg wyzwalania agresji
 Niezdolność do przeżywania winu i uczenia się (poprzez kary).
 Skłonność od obwiniania innych.
Dopiero połączenie tych cech powoduje, ze mamy do czynienia z osobami psychopatycznymi.
Kryteria pojęcia psychopatii (Barbara Woootlon)
 diagnostyczny worek na śmieci (odnośnie psychopatii): jeśli nie da się stwierdzić,

jakiegoś znanego zaburzenia, ale widać, że „coś jest nie tak”, diagnozuje się psychopatię.
 Rozumienie tautologiczne: anormalność wnioskowana jest na podstawie aspołecznego
zachowania, a ono jest wyjaśniane przy pomocy owej anormalności.
SPRAWCA NORMALNY.
48
Osobowość - system określonych, względnie trwałych dyspozycji specyficznych cech

osobowości każdej jednostki, którą można opisać na podstawie jej zachowania, a także jej
relacji introspektywnych. Osobowość tworzy się stopniowo i zmienia się w procesie interakcji
jednostki z otoczeniem i leży u podłoża każdej zaszłości psychicznej i każdego zachowania
jednostki.
Najczęściej wymieniane elementy osobowości: inteligencja, poglądy, potrzeby, przekonania,
postawy i temperament.
Hans Jurgen Eysenck (1916-1997) – Crime and Personality (1964). Praca i jego twórczość
dotyczyła związku pomiędzy przestępczością a charakterem.
Koncepcja Eysencka:
 skłonności przestępcze są uniwersalne.

 w większości wypadków są jednak trzymane na wodzy przez „sumienie”
 do przestępstwa dochodzi wówczas, gdy „zawodzi sumienie” (jest nieprawidłowo
ukształtowane).
Pierwszy wymiar osobowości: ekstrawersja/introwersja:

 ektrawerska/introwerska: łatwość/trudność pobudzenia.
 Ekstrawertycy – to osoby „niedostymulowane”, szukające silnych bodźców (impulsywne,
skłonne do ryzyka.
 introwertycy - to osoby „przestymulowane”, unikające silnych bodźców (spokojne,
wyciszone, unikające nadmiernych emocji).
Drugi wymiar: niski/wysoki neurotyzm

Neurotyzm – niska/wysoka wrażliwość emocjonalna, zrównoważenie/brak zrównoważenia
emocjonalnego.
 Osoby z wysokim neurotyzmem przejawiają silne reakcje na jakiekolwiek nieprzyjemne
bodźce, są drażliwe, przejawiają reakcje lękowe.
 Osoby o niskim poziomie neurotyzmu charakteryzuje spokój i zrównoważenie nawet w
silnym stresie.
Trzeci wymiar: niski/wysoki psychotyzm.

Psychotyzm – orientacja na siebie i innych (mało dokładnie zdefiniowany przez badacza).
49
Odnośnie wykresu:
 Stabilny ekstrawertyk i neurotyczny introwertyk – osoby ,średnio podatne na
warunkowanie – nie możemy jednocześnie stwierdzić jakie konsekwencje przyniesie ich
wychowywanie (kształtowanie)
 Stabilny introwertyk – najlepiej podatny na warunkowanie (silne mechanizmy
powstrzymywania przed skłonnościami przestępczymi
 Neurotyczny ekstrawertyk – najbardziej problematyczna kat. z pkt widzenia kryminologii,
ze względu na fakt tego, że są mało podatne na warunkowanie, więc ich sumienie może
nie wykształcić się prawidłowo.
Wniosek: przestępcy są częściej osobami o wysokiej ekstrawersji i o podwyższonym stopniu
neurotyzmu (wysokie E i N)
Dodatkowo: przestępcami są częściej osoby o wysokiej ekstrawersji i o podwyższonym stopniu
psychotyzmu i neurotyzmu (wysokie E, N i P).
Ważne! Są to tezy probabilistyczne!
50
WYKŁAD 9
Przestępca – ujęcia socjologiczne.
Klasyfikacja socjologicznych teorii zachowania przestępnego;

1) teorie procesów społecznych (próbują odpowiedzieć na pytanie Lombrozjańskie)
2) teorie strukturalne (teoria napięcia strukturalnego + próbują odpowiedzieć na pytanie
Lombrozjańskie)
3) teorie kontroli (związane z pytaniem Durkheimowskim).
Teoria procesów społecznych.

Koncepcje ekologiczne: R. Park, E. Burgess, C. Shaw, H. McKay
Szkoła chicagowska w socjologii:
 Robert E. Park
 Ernest W. Burgess
 the City (1925)
 narodziny socjologii miasta 9socjologiczne badania nt. specyficznej formy
organizacji społecznej (miejskiej).
 ekologia społeczności ludzkich (human ecology)
 ekologia miejska (urban ecology).
 koncepcja kręgów koncentrycznych (concentric circles).
51
Szkoła chicagowska w socjologii i kryminologii:
 Clifford Shaw
 Henry McKay
 Juvenile Deliquency and Urban Ereas
(1942) – czerpała w koncepcji kręgów
koncentrycznych, a z drugiej strony
formułowała tezy, które dotyczyły
dezorganizacji społecznej.
 teoria dezorganizacji społecznej.
Zapamiętaj: koncepcja kręgów koncentrycznych.
 Tak naprawdę ich koncepcja opierała się

na pewnych związkach z typami
przestrzeni miejskie, a nasileniem
przestępczości (zwłaszcza nieletnich).
 W miarę odsuwania się od centrum
nasilenie się zachowań przestępczości
spada.
 Kręgi koncentryczne różnią się i dotyczy to
strefy związanej z zakresem
przestępczości. Szczególnie widoczne jest
to II strefy (charakteryzuje ją
dezorganizacja społeczna)
Dezorganizacja społeczna – charakteryzuje się załamaniem pewnych form instytucji

społecznych (rodzina, szkoła itp.). Ma to znaczenie pod tym względem, że brak jest czynników
52
formalnej kontroli przestępstwa, która jest fundamentalnym czynnikiem wpływającym na

zjawisko przestępczości społecznej.
Strefa przejściowa (ta przy samym centrum) jest interesująca pod tym względem, że
występowała tutaj cykliczna wymiana ludności (osiedlali się tutaj zwłaszcza emigranci – rotacja).
Badacze zauważyli, że w ciągu kilkunastu lat ludność ulegała często całkowitej wymianie (np. pod
względem etnicznym).
Pomimo tego sama przestępczość pozostawała nieustannie na tym samym poziomie, w
związku z czym, badacze wysnuli tezę, że przestępczość to nie jest cechą indywidualną jednostki,
lecz jest cechą danego społeczeństwa/dzielnicy/obszaru. Zważywszy na to, przestępstwo byłoby
normlanym sposobem adaptacji jednostki do niekorzystnych warunków środowiskach, jakie
występują na danym obszarze.
Teoria zróżnicowanych powiązań

Edwin H. Sutherland – był związany ze szkołą chicagowską, w związku z czym szereg jego
teorii/tez nawiązuje bezpośrednio do niej.
 Criminology (1924)
 Principles of criminology (1934) wraz z Donaldem R. Cressey’em.
 White collar crime (1949)
Teoria ta opiera się na następujących tezach:
 zachowanie przestępcze jest zachowaniem wyuczonym, a proces ten jest identyczny z

procesem prowadzącym do zachowań zgodnych z prawem (tak jak uczymy się
odpowiednich reguł postepowania, tak samo nabywamy wzorce popełniania
przestępstw)
 zachowanie przestępcze jest wynikiem powiązań z tymi, ,którzy popełniają przestępstwa,
tak jak zachowanie zgodne z prawem jest wynikiem powiązań z tymi, którzy prawa
przestrzegają. Uczymy się zachowań przestępczych od osób popełniających przestępstwa.
 proces uczenia się zachodzi w obrębie grup pierwotnych – charakteryzuje się tym, że
należymy do nich nie z własnej woli (stajemy się ich członkami z „przymusu”, np. rodzina).
 prawdopodobieństwo zaangażowania się w zachowania przestępcze określane jest przez
dwa czynniki: częstotliwość i trwałość kontaktów ze wzorami takich zachowań. Każdy z
nas m atak naprawdę do czynienia się z wzorcami negatywnymi i pozytywnymi –
wszystko zależy od ich częstotliwości (nadwyżka określeń sprzyjających naruszeniu
prawa).
 u podstaw zróżnicowanych powiązań, a tym samym zachowania przestępczego, leży
konflikt kultur (kultura proprawna i antyprawna).
Pytanie: Czy w tej teorii chodzi o powiązanie z osobami czy z wzorami?
Odpowiedź najczęściej jest związana z tym, że i jedno i drugie na to wpływa. Osoby są nośnikiem
pewnych wzorów.
Pytanie 2: czy w tej teorii chodzi o umiejętności czysto techniczne popełniania przestępstw czy
też ogólne wzory zachowań i wartości o charakterze pro-przestępczych?
53
Dotyczy to tych zachowań przestępczych, dla popełniania których są potrzebne techniczne

umiejętności (złodziej, kanciarz) – czy uczą się technicznie jak to robić, czy też zależy to od
wartości wpajanych. Tak naprawdę nawet ślusarz potrafi otwierać zamek bez klucza (ale nie ma
wartości, które każą mu to wykorzystywać w złym celu). Zasadniczo więc chodzi o jedno i drugie.
Teoria społecznego uczenia się agresji. - Albert Bandura - „Agression. A Social Learning
Analysis” – 1973 r.
Trzy płaszczyzny społecznego uczenia się:
1) mechanizmy nabywania wzorów zachowań agresywnych.
54
2) Mechanizmy wyzwalania zachowań agresywnych – pewnych sytuacji/faktorów, które

spowodują, że wcześniej zapamiętane zachowania zostaną wyzwolone (zastosowane w
praktyce).
3) mechanizmy utrwalania zachowań agresywnych – przejawione wcześniej zachowanie
przestaje być jednym, sporadycznym zachowaniem i staje się trwałym wzorcem.
Mechanizmy nabywania wzorów zachowań agresywnych (acquisition mechanism):

 uczenie się przez bezpośrednie doświadczenie (learning by direct experience) –
uczenie się pod wpływem systemu nagród i kar (instrumentalne). Według bandury ma to
jednak mały wpływ na nasze zachowanie, ponieważ bywa niebezpieczne dla nas –
najpierw musimy mieć kontakt z jakimś doświadczeniem (pozytywnym lub negatywnym),
aby się go wyuczyć. Te negatywne doświadczenia mogą być dla jednostki destrukcyjne,
np.. nauczenie się, że nie wolno dotykać rozżarzonego pieca, poprzez wcześniejsze
zrobienie tego.
 uczenie się obserwacyjne, czy też modelowanie (observational learning) - częściej je
wykorzystujemy. Jesteśmy w naszym życiu eksponowani na dane wzorce zachowania –
obserwując te wzory/modele dowiadujemy się, że dane zachowania są możliwe.
Podstawowe źródła o pewnych rodzajach agresji i przemocy we współczesnych społeczeństwach:
 środowisko rodzinne – nawiązanie do Sutherland (koncepcja grup pierwotnych). W

rodzinie człowiek nabywa podstawowe zachowania.
 Popkultura, w której jednostka uczestniczy – grupy, które reprezentują dany system
wartości (nawiązanie do popkultury przemocy – specyficzne systemy, w których
gloryfikujemy przemoc, a często nawet jej wymagamy od innych ludzi).
 środki masowego przekazu – podstawowa odrębność odnośnie teorii naznaczenia
społecznego Sutherlanda (on twierdził, że tutaj znaczenia mają grupy pierwotne i
bezpośrednie kontakty). U bandury chodzi o zwrócenie się ku środkom masowego
przekazu (najprawdopodobniej chodzi o to, że kiedy tamten tworzył, to to nie było tak
spopularyzowane).
Mechanizmy wyzwalające zachowania agresywne:

 czynniki awersyjne – jednostka odczuwa je jako niemiłe, krzywdzące itp.
 czynniki instrumentalne – mamy do czynienia z doświadczeniem przez jednostkę
zachowań agresywnych. Dzięki nim osiągamy efektywne cele – agresja na to ułatwia.
 czynniki modelujące – ludzie mogą wyzwalać wcześniej nabyte wzory zachowań
agresywnych, pod wpływem tego co się dzieje w otoczeniu.
 czynniki instrukcyjne – eksperyment Milgrama - instrukcje pochodzące od autorytetu
(naukowego itp.), mogą doprowadzać do wykonywania poleceń, których konsekwencją
jest nieludzkie traktowanie innych.
 czynniki urojeniowe – czynniki związane ze szczególnym stanem fizjologicznym, w
którym znajduje się jednostka (zaburzenia psychiczne, uzależnienia itp.).
Mechanizmy podtrzymywania zachowań agresywnych:

 wzmocnienia zewnętrzne- realne nagrody, które otrzymujemy z danego zachowania:
55
 realne nagrody.
 redukcja niekorzystnej sytuacji – na skutek zachowań agresywnych jednostka
poprawi swoją sytuację życiową.
 nagrody społeczne – obecne w grupach przestępczych (kibole itp.).
 wzmocnienie zastępcze – efekt wzmacniający dawać może nie tylko osobiste
doświadczenie kary, nagrody itp. ale obserwowanie, że inni tego typu wzmocnień
zewnętrznych doświadczają (ktoś jest nagradzany za zachowanie agresywne itp. = też tak
chcemy).
 Wzmocnienie wewnętrzne – internalizacja wartości związanych z agresją itp. Ktoś czuje
satysfakcję z bycia agresywnym (nie mamy z tym do czynienia w przypadku pozostałych
wzmocnień, tzn. możemy czerpać z tego przyjemność, ale nie musimy).
Kultura klasy niższej jako środowisko generujące przestępczość gangów.

 Walter B. Miller - Lower Class Culture as Generating Milieu of Gang Delinquency
 odwołuje się do specyficznych cech uwarstwienia społecznego społeczeństwa
amerykańskiego.
Koncepcja:
 amerykańska klasa niższa wytworzyła specyficzną, jej tylko właściwą kulturę (system
wartości i normatywny, który różni się od kultury dwóch pozostałych klas).
 odwołanie się do 3. Klas
 składające się na nią wartości i normy wywodzą się ze specyficznych punktów
koncentracji, punktów skupienia uwagi, głównych obaw (focal concerns).
Punkty skupienia, główne obawy:

1) kłopoty (trouble) – umiejętność unikania działań przysparzających kłopotów, w tym tych
prawnych.
2) twardość (toughness) – specyficzne pojmowanie męskości (macho). Koncentruje się na
sile fizycznej (w tym reagowaniu agresywnym).
3) cwaniactwo (smartness) – umiejętność „przechytrzenia „ innych i niedopuszczenia do
tego, aby samemu stać się ofiarą manipulacji.
4) podniecenie (excitement) – nieustanne poszukiwanie specyficzne pojmowanych,
mocnych wrażeń (skok adrenaliny).
5) los (fate) – bierność życiowa. Przekonania, że nie jesteśmy kowalami własnego losu –
wszystko zależy od szczęścia i niczego więcej.
6) niezależność (autonomy) – sprzeciw wobec zewnętrznej kontroli i uleganiu autorytetom.
Problemy:
 wartości będące wyrazem focal concerns stoją w opozycji do wartości reprezentowanych
przez amerykańską klasę średnią, które kształtują kulturę dominującą.
 przez to zachowanie naturalne dla członków kl. Niższej nie są akceptowane w klasie
średniej i oceniane jako naruszające istotne normy kultury dominującej.
56
Reasumując:
Możemy stwierdzić, że koncepcja ta zakłada, że zachowania zgodne z i oczekiwaniami i
nastawione na realizację sposobu życia klasy niższej, mogą automatycznie naruszać niektóre
normy prawne, będące emanacją kultury dominującej pozostającej pod zasadniczym wpływem
opozycyjnych wartości reprezentowanych przez klasę średnią.
Koncepcja technik neutralizacji.

 Grasham M. Sykes
 David Matza
 Techniques of Neutralization: A theory of Delinquency – 1957.
Dwie konkurencyjne tezy w kryminologii:
1) Sprawcy przestępstw posiadają specyficzny, odrębny od pozostałych ludzi system
wartości i nasze zachowania kształtowane są pod wpływem danych systemów
normatywnych, a przestępcy mają inny, specyficzny system, który różni się od tych
„normalnych”
2) sprawcy przestępstw posiadają taki sam jak pozostali ludzi system wartości (to przyjęli ci
badacze) – naruszenia wzorów zachowań nie wynikają z odrębnego systemu, wręcz
przeciwnie – takie zachowanie pociąga za sobą konieczność redukcji poczucia winy, która
pojawia się po tym wszystkim (dysonans poznawczy). Popełnianie przestępstw jest więc
możliwe dzięki technikom neutralizacji poczucia winy.
Przykładowe techniki neutralizacji:
 kwestionowanie odpowiedzialności (denial of responsability) – ja nie jestem

odpowiedzialny za to, to nie moja wina – zrobiłem to, nie dlatego, że tak chciałem, ale tak
wynikło.
 kwestionowanie szkody (denial of injury) – zrobiłem coś złego, ale nie wyrządziło to
istotnej szkody.
 odwołanie się do nadrzędnej lojalności (appeal to higher loyalities)- zrobiłem coś
złego, ale wynikało to z pewnych nadrzędnych wartości/standardów itp.
 potępienie potępiających (the condemnation of the condemners) -zrzucenie winy na
tych, którzy twierdzą że zrobiliśmy coś złego. Takie osoby są tez złe, nie mają prawa nas
potępiać.
 kwestionowanie ofiary (denial of victim) – ofiara nie poniosła żadnych szkód, a nawet
jeżeli poniosła, to to jest nieistotne/nieszkodliwe (wiele hałasu o nic).
57
Teorie strukturalne (teorie napięcia strukturalnego)

Emile Durkheim i pojęcie anomii
 Les Regales de la methode socjologique (zasady metody socjologiczne) – 1895.
 Les suicide (Samobójstwo) – 1897.
Anomia (bezprawność, bez norm, pozbawiony normy)
 anomia oznacza osłabienie lub utratę mocy wiążącej norm przez normy społeczne.
 pojawia się m.in. w procesie zmian społecznych.
Przyczyny wyodrębnienia tego pojęcia: rewolucja przemysłowa i znaczne formy industrialne.
Zanikały tutaj pewne dawne formy (rolne, formy produkcji itp.).
Konsekwencja: narastające problemy społeczne i przestępczość.
Ważne! Durkheim opisywał to jako przechodzeni społeczeństwa o więzi mechanicznej
(bezpośrednie interakcje, tradycje), do społeczeństwa o więzi organicznej (interakcje pośrednie,
podział pracy, wzajemna zależność).
Eunomia – „praworządność” – rozumiane jako obowiązywanie norm.
Teoria anomii Roberta Mertona- Robert k. Merton.
 Social structure and anomie, American Sociological Review – 1938

 Continuities in the theory of social struture and anomie – 1949.
58
Dwa typy struktur w społeczeństwie:

1) struktura kulturowa:
 wartości i normy określające kulturowo zdefiniowane cele, dążenia.
 wartości i normy określające kulturowo zdefiniowane sposoby, środki realizacji celów i
dążeń.
2) struktura społeczna: relacje społeczne, fakty społeczne, w których dani ludzie są umieszczeni.
Warunkują oni warunki ruchliwości pionowej.
 W amerykańskim społeczeństwie najpełniej zdefiniowanymi celami są: sukces

materialny, bogactwo (władza, wpływy, uznanie społeczne) - „Pieniądze często uświęcone
są jako wartość sama w sobie”.
 w amerykańskim kodzie kulturowym istnieją pewnie wyraźnie zdefiniowane możliwości
realizowania tego celu (ciężka praca, zdobywanie doświadczenia/wykształcenia,
oszczędność).
Amerykańskie marzenie – każdy, kto będzie się odpowiednio starał, ma szanse na osiągnięcie
kulturowo zdefiniowanych celów, za pomocą danych środków. Wynika to z tego, że sukces
wynika wyłączenie z pracowitości, zdolności itp.
Pytanie: Na ile to, o czym mówi badacz (co odnosi się do społeczeństwa amerykańskiego), może
mieć charakter uniwersalny (społeczeństwa kapitalistyczne)?
Anomia (wg Mertona) – niemożliwość realizacji kulturowo zdefiniowanych celów, za pomocą

kulturowo zdefiniowanych środków na skutek strukturalnej blokady takiej możliwości.
Problem: rzeczywistość amerykańskiego marzenia. Społeczeństwo amerykańskie zakłada

również, że każda osoba ma równe szanse. W tym momencie Merton twierdzi, że to się nie
sprawdza – możliwości nie są nieograniczone (nie każdy może mieć dostęp do sukcesu). Wszystko
to, zdaniem badacza, prowadzi do dewiacji, ponieważ jest bardzo ograniczona możliwość
korzystania z „legalnych” metod pozyskiwania pieniędzy – ta jest ograniczona przez strukturę
klasową. Inaczej mówiąc, dewiacja jest wynikiem uniwersalnej presji kulturowej, wywieranej na
jednostkę w kierunku realizacji pewnych celów, bez względu na sposoby, jakimi te sposoby miały
być realizowane. W związku z tym dewiacja nie jest wynikiem uznawania pewnych specyficznych
norm, lecz podporządkowaniem się tym uniwersalnym (przestrzeganym przez wszystkich). W
związku z tym zachowania te są wynikiem konformizmu wobec zwykłych i konwencjonalnych
wartości społecznych (kulturowo zdefiniowane cele). W związku z tym jest to bliższe koncepcjom
Matsy.
59
1) Innowacja – zachowanie dewiacyjne sensu stricte. Jednostka akceptuje cel (trzeba się
bogacić), ale zmiana swój stosunek do środków, odrzucając te konwencjonalne sposoby
(wymyśla inne sposoby, które często są nielegalne), np. Alfonso Capone.
2) Rytualizm – odrzucamy cele, ale akceptujemy środki (zachowujemy się z pewnymi
zasadami, sposobami). Nie jest to jednak zachowanie negatywne, ale równie nie jest
bardzo cenione. Występuje w klasie średniej i niższej.
3) Wycofanie – wyjście ze społeczeństwa. Odrzucamy wszystko, co się z nim wiąże
(alkoholizm, narkomania, samobójstwo).
4) Bunt – odrzucenie obowiązujących środków i celów i zaproponowanie nowych.
Anomia a uwarstwienie społeczne:

 różna intensywność odczuwania anomii w ramach różnych warstw społecznych, na
różnych poziomach uwarstwienia społecznego.
 różne formy przystosowania do sytuacji anomijnej w ramach różnych warstw
społecznych, na różnych poziomach uwarstwienia społecznego.
Pytanie mertonowskie: dlaczego w różnych strukturach społecznych zachowania dewiacyjne

występują z odmienną częstotliwością, przybierają inne formy oraz przebiegają wedle
odmiennych schematów?
Porównanie teorii anomii (napięcia) i teorii procesów społecznych

 Szkoła chicagowska i teoria zróżnicowanych powiązań
 heterogeniczność społeczna (etniczna) i konflikt kultur – zwłaszcza na terenach
podmiejskich.
 kryminogenna rola miasta, sąsiedztwa i dezorganizacji społecznej.
 przestępstwo jako wyniki konformizmu wobec specyficznych norm kultury
przestępczej.
60
 Teoria anomii:
 homogeniczność społeczna i uniwersalizm kulturowy.
 kryminologiczna rola struktury kulturowej i społecznej.
 przestępstw jako wynik konformizmu wobec uniwersalnych i konwencjonalnych
kulturowo zdefiniowanych celów.
Teoria kultury gangu - Albert K. Cohen (Deliquent Boys: Culture of the gang – 1955).
Odnośnie teorii:
 kultura przestępcza funkcjonuje w specyficznych warunkach, na specyficznych obszarach
wielkich miast, w dzielnicach znajdujący się w niekorzystnej sytuacji (zbliżenie do teorii
procesów społecznych i kulturowych).
 taka kultura, w tym kultura gangu młodzieżowego, jak każda podkultura powstaje jako
odpowiedź na specyficzne problemy z jakimi konfrontowani są ludzie.
Podobieństwa do innych teorii: przestępstwo jest traktowane jako wynik konformizmu, wobec
poszczególnych norm. Cohena jednak interesuje przede wszystkim to, skąd się te normy biorą.
Kultura klasy niższej (w tym gangu), nie jest czymś zastanym, ale odpowiada konkretnym
problemom/napięciom. W związku z tym można powiedzieć, że kl. teorie kulturowe koncentrują
się na mechanizmach przekazywania pewnych zastanych wzorów – nie interesują się natomiast
kwestią ich genezy. U Cohena jest odwrotnie – zainteresowanie genezą i upatrywanie ich w
zjawisku anomii.
Popkultura gangu, w ujęciu Cohena, jest więc produktem, który jest wytwarzany w
procesie interakcji społecznych, stanowiącym zbiorowa reakcję na pewne zjawiska frustracji
statusowej.
Dodatkowo:
 młodzież z klasy niższej znajduje się w niekorzystnej sytuacji z punktu widzenia

możliwości realizacji konwencjonalnych celów i osiągnięcia w ten sposób stosownego
statusu społecznego.
 rodzi to frustrację :statusową” (status frustration): frustracja będąca wynikiem
posiadanego przez jednostkę określonego statusu społecznego.
 w odpowiedzi klasa niższa wytwarza specyficzny system kulturowo-normatywny
stanowiący odpowiednik typów przystosowania u Mertona.
 w tym sensie przestępstwo jest produktem napięcia strukturalnego.
Cechy kultury średniej:
 Ambicja
 Odpowiedzialność osobista
 Szacunek do osiągnięć zdolność do odkładania na przyszłość realizacji dążeń
 Racjonalność
 Dbałość o wygląd i maniery
 Kontrola agresywności i przemocy fizycznej.
 Rozsądny wypoczynek
 Szacunek do własności.
61
Końcowe wnioski.
 popkultura gangu to „odwrócona”, „postawiona na głowie” kultura klasy średniej.

 negatywizm podkultury gangu: pewne formy zachowania uważane są w niej za dobre
tylko i wyłącznie dlatego, ze są uważane za niedobre w kulturze klasy średniej.
Konkluzja: można powiedzieć, ze jest to warstwa klasy średniej, ze znakiem minus.
Dlaczego kultura ta jest atrakcyjna dla członków gangu młodzieżowego?
Wynika to z tego, że kultura tworzy pewien istotny system „zastępczych wyznacznikami
statusu”. Te normalne wyznaczniki, dostępne członkom klasy średniej, są niedostępne członkom
klasy niższej – kultura gangu opiera się na ich zaprzeczeniu, aby dostać wysoki status społeczny,
prestiż. Napięcie związane ze statusem społecznym i blokady możliwości realizacji pewnych
celów w konwencjonalny sposób prowadzi do narodzin systemu normatywnego, który sprzyja
systemom dewiacyjnym.
Koncepcja Cohena jest mocno osadzona w realiach slumsów miast amerykańskich –
jednak ta epoka już minęła. W związku z tym, co to ma za znaczenie obecnie? Pewne mechanizmy
odreagowywania frustracji tworzonych przez dane grupy, jest dość powszechne nawet w tych
czasach.
Problem kiboli: negacja wszystkie tego, co obowiązuje jest mechanizmem uniwersalnym.
Prowadzi to do zdobycia pewnego prestiżu itp.
Ogólna teoria napięcia (general theory of strain) - Robert Agnew – „Why Do Criminals Offend?
A Genreral Theory of Crime and Deliquency – 2005
Podstawy:
 Merton i jego kontynuatorzy zajmowali się tylko jednym rodzajem napięcia, a mianowicie
taki, które:
 uniemożliwiają jednostce realizację celów
 poprzez blokadę o charakterze strukturalnym.
Dodatkowo autor zauważył, że punktem wyjścia Mertona i innych było stwierdzenie, że
im wyższe jest napięcie doświadczane przez jednostkę, tym wyższe jest prawdopodobieństwo
zaangażowania się jednostki w zachowania dewiacyjne.
Agnew z kolei zauważała, że ludzie którzy doświadczają napięcia (anomii) mogą ale
nie muszą dopuszczać się zachowań dewiacyjnych. W związku z tym, nawet jeżeli pojawiają
się dane czynniki kryminogenne, nie oznacza to, że jednostka postąpi zgodnie z nimi (nie musimy
stawać sie od razu przestępcami, bo wszyscy wokół kradną) - konieczne jest wystąpienie
dodatkowych czynników. Z tego powodu Agnew twierdzi, iż teoria napięcia musi odpowiedzieć
nie tylko na pytanie jak się rodzi napięcie, ale również na to co powoduje, że w niektórych
wypadkach (i w jakich) ludzi poddanie działaniom napięcia popełniają przestępstwa.
Formy napięcia:
1) napięcie jako rezultat niezdolności do osiągnięcia ważnych dla jednostki celów (napięcie
tradycyjne, w ujęciu Mertona).
2) napięcie jako rezultat pozbawienia jednostki ważnych dla niej bodźców (nie chodzi tutaj
o ograniczenie czegoś, Przykłady: zwolnienie z pracy, zabranie dziecku zabawki).
62
3) napięcie jako rezultat poddania jednostki bodźcom o negatywnym charakterze – sytuacje

w których jednostka jest traktowana przez otoczenie w negatywny sposób (np. życie w
skonfliktowanej rodzinie, chodzenie do niebezpiecznej szkoły itp.).
Wniosek: napięcie może mieć wiele różnych postaci i może wynikać z różnych źródeł.
Typy napięcia najczęściej prowadzące do zachowań przestępczych:
 Napięcie postrzegane jako mające niesprawiedliwe, nieuzasadnione źródła.

 Napięcie o bardzo wysokim stężeniu.
 Napięcie będące wynikiem lub mające związek z niską samokontrolą (związek wyłącznie
z cechą indywidualną jednostki).
 Napięcie rodzące bezpośredni nacisk lub zachętę do zaangażowania w zachowane
przestępne (z samego faktu występowania napięcia wynika zachęta do popełnienia
przestępstwa - Rozładowanie w ten sposób).
Czynniki:
 Zwiększające prawdopodobieństwo adaptacji dewiacyjnej:

 Niska samokontrola.
 Wcześniejsze kontakty ze wzorami zachowań przestępnych.
 Internalizacja antyspołecznych przekonań.
 Tendencja do obwiniania innych za niepowodzenia.
 Zmniejszające prawdopodobieństwo zachowania dewiacyjnego:
 Dostępność celów zastępczych.
 Indywidualna zdolność radzenia sobie (np. inteligencja).
 Wsparcie pochodzące z otoczenia.
 Silna obawa kary.
 Silne więzi społeczne.
 Brak dostępu do nielegalnych metod działania.
Reasumując: Koncepcja Agnew jest próbą rozwinięcia teorii napięcia (bezpośrednio Mertona). Ma
jednak nieco inny charakter - Merton stawiał na socjologiczne wyjaśnianie mechanizmów
(socjologizm).
Teoria kontroli.
Prekursor: Emile Durkheim.
Pytanie durkheimowskie: dlaczego większość ludzi nie popełnia przestępstw?
Odpowiedź: jest tak ze względu na efektywne działanie mechanizmu kontroli społecznej.
 naruszenia norm są rezultatem utraty przez społeczeństwo zdolności do efektywnej

kontroli swych członków na skutek zjawiska anomii.
 anomia (u Durkheima) to m.in. osłabienie lub utrata mocy wiążącej przez normy
społeczne, osłabienie ich wpływu na zachowania jednostek, a tym samym osłabienie
społecznych mechanizmów kontrolnych.
Mechanizmy kontroli społecznej:
63
 Mechanizmy materialno – społeczne (tzw. kontrola zewnętrzna) – mechanizmy

związane z naciskiem zewnętrznym, posłuszeństwo wobec norm jest wynikiem
przyznania nagrody, kary itp.
 mechanizmy psychospołeczne (kontrola wewnętrzna) – mechanizmy wytworzone w
trakcie socjalizacji (w drodze internalizacji pewnych norm).
Teoria więzi społecznej (social bond theory) - Trafis Hirschi – „Causes of Delinquency” - 1969
Założenia:
 podstawowym mechanizmem kontroli jest więź społeczna (social bond).

 zerwanie lub osłabienie więzi społecznej prowadzi do zaniku lub osłabienia
mechanizmów kontrolnych.
Elementy więzi społecznej:
 przywiązanie (attachement) – pozytywny związek emocjonalny z osobami z bliskiego

otoczenia (wrażliwość wobec innych).
 zaangażowanie (commitment) – wysiłek i czas wkładany przez jednostkę w realizacje
różnych legalnych działań.
 zaabsorbowanie (involvement) – stopień zaangażowania w działanie zgodne z prawem,
która nie pozostawia nam czasu na angażowanie się w działalność przestępczą (im
większe zaabsorbowanie, tym mniejsza szansa na popełnienie przestępstwa)
 przekonanie (Belief) – element kontroli wewnętrznej. To gotowość do przestrzegania
norm, która wynika z ich akceptacji.
64
WYKŁAD 10
Przestępca- wybrane charakterystyki
Płeć a popełnianie przestępstw.
Problem płci w kryminologii:

 starsze koncepcje kryminologiczne w zasadzie były tworzone jako neutralne wobec
zmiennej płci.
 Koncepcje te równocześnie koncentrowały się de facto na przestępczości mężczyzn,
wyjaśniały przyczyny zachowań przestępczych mężczyzn.
Powód: przestępczość to domena mężczyzn
Fakty:
 Kobiety rzadziej angażują się w przestępstwa.
 Jest to prawda, nawet jeśli w pewnych kategoriach przestępstw udział kobiet może być
wyższy od przeciętnej.
 Wszystko to dotyczy przede wszystkim przestępczości ujawnionej (odsetki
podejrzanych kobiet i mężczyzn, odsetki skazanych kobiet i mężczyzn).
 Potwierdzają to wyniki badań self-report.
65
Pytania:
1. Dlaczego kobiety popełniają mniej przestępstw niż mężczyźni? (wyjaśnienie i
interpretacja samego faktu dysproporcji płci).
2. Dlaczego proporcje kobiet i mężczyzn wśród sprawców przestępstw ulegają zmianom w
czasie? (wyjaśnienie i interpretacja zmian dysproporcji płci w czasie).
Koncepcje wyjaśniające:
 Cesare Lombroso
 Wyjaśnienie antropologiczno-biologiczne
 Kobiety- przestępczynie dotknięte są szczególnym rodzajem atawizmów – kobiety
posiadają znaczną część męskich cech. Ze względu na fakt, że cechy męskie
występują u nich relatywnie rzadziej, tak samo popełniają mniejszą liczbę
przestępstw. Ekwiwalentem tego, czym jest przestępczość u kobiet jest
prostytucja.
 Zygmunt Freud:
 Wyjaśnienie psychoanalityczno-biologiczne.
 Kobieta naruszająca normy społeczne jest osobą usiłującą być mężczyzną.
Koncepcje socjologiczno-kulturowe.
Ogólna teoria napięcia (R. Agnew):

 Kobiety i mężczyźni doświadczają innego rodzaju napięć, na które również reagują
emocjonalnie w odmienny sposób (reakcje mężczyzn częściej zmierzają do popełnienia
przestępstw).
66
 Napięcie, które są typowe dla mężczyzn bardziej skłaniają do zachowań przestępczych.
Teoria kontroli (T.Hirschi, M.Hindelang):

 Płeć społeczno-kulturowa (gender) wpływa na kształt więzi społecznych, które z kolei
warunkują zachowania przestępne.
 Dziewczynki są socjalizowane w sposób bardziej relacyjny (a nie indywidualny),
skoncentrowany na budowaniu i podtrzymywaniu więzi i relacji.
Teoria zróżnicowanych ról społecznych (J.W.Messerchmidt):
 Płeć społeczno-kulturowa ma fundamentalne znaczenie dla wyjaśniania różnic w

przestępczości kobiet i mężczyzn.
 Zachowania kobiet i ich mniejsza skłonność do zachowań przestępnych jest rezultatem
odmiennej od mężczyzn socjalizacji.
 Specyficzna socjalizacja dziewczynek do pełnienia roli społecznej kobiety (społeczno-
kulturowy wymiar płci), prowadzi do większego przestrzegania porządku prawnego niż
socjalizacji chłopców, powodująca, że mężczyźni są bardziej skłonni do łamania prawa.
Teoria emancypacji i maskulinizacji (F.Adler, R.J.Simon)
 Związek przyczynowy między emancypacją kobiet, polepszeniem ich pozycji w

społeczeństwie i aktywizacją zawodową, a aktywnością kryminalną.
 Emancypacja i równouprawnienie otworzyły nowe możliwości aktywności przestępczej,
które wcześniej były poza zasięgiem kobiet.
 Próbowały odpowiedzieć na pytanie, dlaczego proporcje udziału obu płci w
przestępczości ulegają pewnym zmianom.
Problem: całkowita równość pomiędzy płciami powinna doprowadzić do wyrównania
częstotliwości popełniania przestępstw – tak niestety nie jest, co widzimy obecnie.
Podsumowanie: dwa nurty współczesnego feminizmu w kryminologii:

 Tradycyjne podejście liberalne: poszukiwanie koncepcji wyjaśniających różnice pomiędzy
płciami, w zachowaniach przestępnych.
 Podejście krytyczne: poszukiwanie teorii płci kulturowej (gender), która opisywałaby i
wyjaśniała wpływ płci kulturowej na kształtowanie świadomości kobiet, ich
samoidentyfikację i możliwość określonych zachowań.
Wiek a popełnianie przestępstw.

Fakt: Przestępstwo ro zachowanie, które występuje przede wszystkim w młodym, a nawet bardzo
młodym wieku. Prowadzi to do wniosku, że im starsza jest osoba, tym mniejsze jest
prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa.
67
Prawidłowość:
 rok 1990 to zachowania kształtowane przez okres PRL – charakter zależności między
wiekiem a przestępczością był inny, niż obecnie.
 3 pozostałe lata są w miarę równomiernie rozłożone.
 największe angażowanie się w przestępczość (wiek): 17-20, 13-16 i 21-24.
68
69
Wniosek: Osoby, które wcześnie popełniły przestępstwo przeciwko mieniu, najczęściej

rezygnują z tego w późniejszych latach. Tendencja ta nie jest zauważalna w przypadku
przestępstw z użyciem przemocy – często to jest kontynuowane w późniejszym wieku.
Fakty:
1) Istnieje ścisła zależność między młodym wiekiem a częstotliwością angażowania się w
zachowania przestępcze.
2) Zachowania przestępne to domena osób młodych, nawet bardzo młodych.
3) Częstotliwość popełniania przestępstw gwałtowanie spada po przekroczeniu wieku 20-
25 lat.
4) Zależność ta może wyglądać nieco inaczej w zależności od tego, jaki rodzaj przestępstwa
chodzi.
5) Zachowania przestępne to domena młodych mężczyzn.
6) Kobiety popełniają generalnie znacznie mniej przestępstw, ale w ich wypadku zależność
częstotliwości popełniania przestępstw od wieku jest mniej wyraźna.
Dynamika zmian w częstotliwości popełniania przestępstw w ciągu życia jednostki.
Sposoby badania zachowań przestępczych:

Porównania dokonywane pomiędzy jednostkami (between-individual comparisons) –
dotychczasowe teorie korzystały głownie z tego.
Wyjaśnianie różnic w częstotliwości i formach zachowań przestępczych pomiędzy jednostkami
lub grupami społecznymi.
Badania przekrojowe, poprzeczne (cross-sectional research).
Analizy dotyczące przebiegu życia jednostek (within-individual analyses).
Wyjaśnienia zmian w częstotliwości i formach zachowań przestępczych jednostek w miarę
upływu czasu.
Badania podłużne (longitudial research)
Kierunki badawcze w ramach nurtu przebiegu życia jednostek:
 Paradygmat karier przestępczych (cryminal careers paradigm).

 Kryminologia przebiegu drogi życiowej (life course criminology).
 Kryminologia rozwojowa (development criminology).
Czy one się między sobą różnią? Ciężko to określić i nie ma tutaj pełnej zgodności. Możemy
powiedzieć, że paradygmat karier angażuje się przede wszystkim w zakresie ilościowych
aspektów opisujących popełnianie pewnej kategorii przestępstw. Pozostałe dwie zajmują się
bardziej kryteriami jakościowymi.
Indywidualna kariera przestępcza:
70
Path of offending over age – droga popełniania przestępstw w miarę upływu czasu.
- sekwencja następujących kolejno po sobie zachowań konkretnej osoby stanowiących czyny
zabronione.
Zmiany w częstotliwości i formach zaangażowania w zachowania przestępne następujące w
określonym przedziale czasowym od narodzin do śmierci.
Badanie karier przestępczych – śledzenie zmian w częstotliwości i innych cechach zachowań

przestępczych (np. rodzaj popełnianych przestępstw), dokonujących się w trakcie życia jednostku
lub jednostek należących do jakiejś grupy, mające na celu przede wszystkim ustalanie wpływu
jaki na zachowania przestępcze w różnych stadiach kariery przestępczej wywierają rozmaite
czynniki.
Metody służące do badania karier (kryterium czasu):
Generalnie są to badania śledzące zdarzenia, ich częstotliwość w określonych ramach czasowych,
odnoszące się do poszczególnych jednostek.
 Prospektywne badanie podłużne (prospective longitudinal studies) – dotyczą przyszłości.
Są problematyczne ze względu na fakt, że trwają bardzo długo i jednocześnie są drogie.
 Retrospektywne badania podłużne (retrospective longitudinal studies) – dotyczy
przeszłości (korzysta z danych zastanych).
Trajektorie karier przestępczych:

- zagregowane - mogą różnie przebiegać. Dotyczą różnych kategorii przestępstw i konkretnych
kategorii przestępców (grup)
- indywidualne – dotyczą poszczególnych osób. Mogą tworzyć wzory podobne do trajektorii
Dodatkowe informacje:
- trajektorie zagregowane mogą różnie przebiegać, dla typów przestępców i przestępstw.
- trajektorie indywidualne mogą tworzyć wzory zbliżone o trajektorii zagregowanych, ale mogą
od nich całkowicie odbiegać.
71
Podstawowe elementy charakterystyki indywidualnych karier przestępczych:

1) Udział (participation) – chodzi o to, czy osoba wgl bierze udział w karierze przestępczej
(niektórzy nigdy nie popełniają przestępstw).
2) Początek kariery kryminalnej (onset).
3) Zakończenie kariery kryminalnej (desistance).
4) Częstotliwość popełniania przestępstw (offending frequency)
5) Długość kariery przestępczej (duration).
Podstawowe ustalenia na temat przebiegu karier przestępczych:

 Najwyższa częstotliwość popełniania przestępstw przypada na ok. 15-19 lat.
 Najwyższa częstotliwość rozpoczynania przestępstw przypada na ok. 8-14 lat.
 Najwyższa częstotliwość kończenia przestępstw przypada na ok. 20-29 lat.
 Sprawcy o wczesnym początku kariery (early-onset offender) – skupiamy się najczęściej
na tej grupie, ponieważ im wcześniej zaczynamy działalność przestępczą, tym większe
prawdopodobieństwo iż nie zrezygnujemy z niej za szybko.
 Sprawcy o późnym początku kariery (late-onset offenders)
Wczesny moment rozpoczynania kariery przestępczej daje podstawę do przewidywania

relatywnie długiej kariery i wysokiej częstotliwości popełniania przestępstw.
Przestępcy chroniczni (chronić offender) – wczesny początek kariery przestępczej, wysoka

częstotliwość popełniania przestępstw i długi okres trwania (późniejsze kończenie kariery
przestępczej).
Warto nadmienić, iż przestępcy chroniczni stanowiący relatywnie niewielki odsetek
populacji sprawców przestępstw są odpowiedzialni za olbrzymią większość wszystkich
popełnianych przestępstw.
Badania kohortowe (Mervin E. Wolfgang w Filadelfii):
 Badanie retrospektywne (?) chłopców urodzonych w Filadelfii w roku 1945.

 Śledzenie przebiegu karier przestępczych do momentu osiągnięcia wieku 18 lat w roku
1963 w oparciu o dane policyjne oraz pochodzące ze szkół.
 Próba: 9 945 chłopców.
 627 (6,2%) dopuściło się przed ukończeniem 18 roku życia więcej niż 5 przestępstw.
 Grupa ta była odpowiedzialna za ponad połowę wszystkich przestępstw popełnianych
przez członków całej kohorty, w tym 2/3 wszystkich przestępstw z użyciem przemocy.
72
Pytanie: Mamy się skupić na osobach popełniających przestępstwa jednorazowe czy

wielorazowe?
Jeżeli zredukujemy liczbę sprawców jednokrotnych nie przyniesie to relatywnie dużej
poprawy (wg Marvina jest ich po prostu mało). Odwrotnie będzie ze sprawcami wielorazowymi.
Zapamiętaj: Koncepcja uniemożliwiania, jako podstawowego celu kary:
 uniemożliwianie selektywne – opiera się na założeniu, ze trzeba wcześnie zidentyfikować

sprawców wielorazowych i odizolować ich od reszty społeczeństwa -problem pojawiania
się:
 fałszywych pozytywnych – nie mają popełniać przestępstw, a to jednak robią
73
 fałszywych negatywnych – osoby, które mają popełniać przestępstwa, ale tego

nie robią.
 - uniemożliwianie zbiorowe – przekroczenie danych progów popełniania przestępstw,
powoduje zastosowania więzieni.
Terry Moffit:
1) Osoby nie popełniające przestępstw (non-offenders)
2) Osoby popełniające przestępstwa wyłącznie w okresie dorastania (adolescence-limited
offenders) – osoby o wczesnym końcu kariery przestępczej.
3) Osoby trwające w popełnianiu przestępstw w ciągu swego życia (life-course-persistent
offenders).
Czynniki decydujące o zakończeniu lub kontynuowaniu kariery przestępczej:

 grupa osób popełniających przestępstwa tylko w okresie dorastania – nawet intensywnie-
najczęściej samodzielnie całkowicie „wyrasta” z przestępczości.
 Wczesne zakończenie kariery kryminalnej ok. 20 r.ż jest dla nich procesem naturalnym,
następuje samorzutnie
 Wpływ okoliczności społecznych: rozpoczęcie kariery, odbycie służby wojskowej,
rodzicielstwo, związek.
Czynniki ryzyka rozpoczęcia kariery: niska inteligencja, impulsywność, skłonność do ryzyka,
agresja, słaby nadzór, przemoc, słabe zaangażowanie w wychowanie dziecka, czynniki społeczno-
ekonomiczne itd.
Czynniki ochronne: różne pozytywne zmiany.
 Grupa osób kontynuujących karierę przestępczą poza próg 20-25 lat jest szczególnym
problemem (przestępcy chroniczni).
 Osoby niejako „immunizowane” na naturalne kończenie karier przestępczych.
 Czynniki mogące wpływać na kończenie karier przestępczych przez takie osoby i
możliwości odwrotnej interwencji w tym kierunku.
WYKŁAD 11a
Kryminologiczna problematyka recydywy.
Kryteria zaliczenia do kategorii sprawców wielokrotnych (recydywistów):
 Ponowne popełnienie przestępstwa (brak oficjalnych kryteriów; jedynie badania self-

report).
 Ponowne zatrzymanie (aresztowanie).
 Ponowne podejrzenie (postawienie zarzutów).
 Ponowne oskarżenie (akt oskarżenia).
 Ponowne skazanie (wyrok skazujący). – najczęściej używane kryterium.
74
 Ponowne odbycie kary pozbawienia wolności.
Pojęcie recydywy (powrót do przestępstwa).

1) Recydywa kryminologiczna – ponowne skazanie za jakiekolwiek przestępstwo.
2) Recydywa specjalna (kodeksowa) - ponowne skazanie za specyficzne przestępstwo w
specyficznych warunkach (aktualnie art. 64 k.k.)
 Recydywa specjalna podstawowa, zwykła (art. 64 § 1 k.k.) – ponowne skazani za
przestępstwo umyślne, na karę pozbawienia wolności i przynajmniej po upływie
6 mies. od odbycia kary popełnił kolejne umyślne przestępstwo. Sąd może
zastosować nadzwyczajne obostrzenie kary.
 Recydywa specjalna wielokrotna (art. 64 § 2 k.k.) – sprawca jest skazany w
warunkach określonych w § 1 k.k. i odbył łącznie przynajmniej 1 rok kary
pozbawienia wolności i w ciągu 5 lat, po odbyciu w całości lub w części wyroku
popełnia ponowni przestępstwo (zgwałcenia, kradzieży, rozboju, przeciwko życiu
i zdrowiu itp.). Sąd wymierza karę pozbawienia wolności, w wysokości powyżej
granicy dolnego zagrożenia, do górnej granicy (zwiększonego o połowę).
3) Recydywa penitencjarna – ponowne odbywanie kary pozbawienia wolności.
Od 2010 r. zaczęło przybywać recydywistów.
75
Kategorie sprawców wielokrotnych (badania Stanisława Szelhausa z lat 60-tych)
 Recydywiści o wczesnym początku karalności – popełnianie przestępstw pojawiało się

w okresie niepełnoletności + popełnianie przestępstw wyprzedzało nadużywanie
alkoholu.
 Recydywiści o późnym początku karalności – problemy społeczne pojawiały się od
uzależnienia od alkoholu (wcześnie zaczynali pić, a później popełniali przestępstwa).
Dodatkowo (odnośnie badania S.Sz.)
 badanie było oparte na założeniu, że recydywiści są groźnymi osobami, które należy karać.
 Sprawcy przestępstw poważnych (rozboje, włamania, przestępstwa p-ko osobie).
 Sprawcy drobnych występków (głownie przestępstwa przeciwko mieniu).
 Większość recydywistów wielokrotnych to raczej osoby uciążliwe społecznie, a nie
niebezpieczne.
 Badania wykazały, brak przestępców zawodowych (bardzo niewiele), a większość była
dotknięta upośledzeniami psychicznymi.
 15% bez zaburzeń.
 88% osób pijących alkohol.
Wniosek badań: Recydywiści wielokrotni to osoby niedostosowane społeczne, ale doskonale
przystosowane do życia w zakładzie karnym – niemożliwość dostosowania się do życia „w
normalności, na wolności”.
76
Wnioski:
1. W przypadku skazania 2-krotnego ponowne popełnienie przestępstwa jest równe 1
(100%), tak z każdym kolejnym popełnieniem przestępstwa spada. Prawdopodobieństwo
kolejnych skazań zmniejsza się (n+1 skazania).
2. Prawdopodobieństwo tego, że ktoś skazany 3-krotnie ponownie popełni przestępstwo
wynosi (zostanie ponownie skazany) 0,488; prawdopodobieństwo, że osoba skazana 4-
krotnie ponownie zostanie skazana wynosi 0,542 (popełni 5. Przestępstwo) itd.
WNIOSEK: z każdym kolejnym skazaniem osoby, prawdopodobieństwo, że zostanie n+1

skazana rośnie. Jest to jednak populacja relatywnie niewielka.
Inne badanie: w miarę wzrostu ilości skazań ilość czasu (spędzanego na wolności)
spadała, tj. osoby popełniały szybko przestępstwa, aby ponownie wrócić do zakładu
karnego.
77
WYKŁAD 11 b
Szczególne kategorie sprawców problematycznych
Szczególne kategorie sprawców problematycznych:
 Przestępcy chroniczni.
 Przestępcy intensywni.
 Przestępcy wielokrotni.
 Przestępcy niepoprawni.
 Przestępcy zawodowi.
 Przestępcy z nawyknienia.
 Przestępcy niebezpieczni.
Prawnokarna reakcja wobec szczególnych kategorii sprawców:
1) Stanowisko kryminologii klasycznej -
2) Stanowisko kryminologii pozytywistycznej.
3) Stanowisko kryminologii współczesnej.
Stanowisko kryminologii klasycznej.

Absolutna, retrybutywna koncepcja kary kryminalnej:
 Prawo karne czynu (i winy), w których kary realizują przede wszystkim funkcję
sprawiedliwościową.
 Kara realizuje cele represyjne w postaci sprawiedliwej odpłaty za wyrządzone zło,
proporcjonalnej do wagi czynu oraz stopnia winy.
 Kara jest reakcją na czyn.
 Kara jest reakcją na zło wyrządzone w przeszłości (racjonalizacja retrospektywna).
 Szczególne kategorie sprawców nie wymagają w zasadzie szczególnej reakcji.
Konsekwencja: wymiar kary sprawiedliwej pozostaje w wyłącznej kompetencji sędziego.
Stanowisko kryminologii pozytywistycznej.

Celowościowa, prewencyjna koncepcja kary:
 Prawo karne sprawcy realizujące przede wszystkim funkcję ochronną.

 Kara realizuje cele prewencyjne (ochrona społeczna).
 Kara jest środkiem zapobiegania przyszłemu popełnianiu przestępstw, zapobiegania
powrotowi do przestępstwa (racjonalizacja prospektywna).
 Szczególne kategorie sprawców wymagają szczególnej reakcji.
Problem: wymiar kary może być kwestią wymagającą wiadomości specjalnych – same
doświadczenie prawnicze nie wystarczy (diagnoza kryminologiczna). Dodatkowo musimy
posiadać dodatkową wiedze odnośnie kategorii sprawców i jak i indywidualnych przypadków.
78
Typologie sprawców przestępstw.

Typologie sprawców przestępstw Franza von Liszta:
1) Sprawcy okazjonalni (occasional offenders)
2) Sprawcy reformowalni „poprawni” (reformable offenders)
3) Sprawcy niepoprawni (non-reformable offenders).
Kary dla sprawców (wg. Liszta):
 Odstraszanie – stosowana do sprawców okazjonalnych. Kara musi odstraszać sprawców

od ponownego popełniania przestępstw.
 Resocjalizacja (rehabilitation) - stosowana do sprawców reformowalnych. Powinno się
oddziaływać na danych sprawców, podczas odsiadywania przez nich kary, tak aby w
przyszłości już nie popełnił przestępstw (a’la naprawienie; korekcjonalizm).
 Uniemożliwianie (incapacitation) - stosowana do sprawców niepoprawnych. Nie
możemy „naprostować” tej kategorii przestępców, w związku z czym musimy im
uniemożliwić popełnianie przestępstw, np. zamknąć w więzieniu.
Retrybucja (szkoła klasyczna) a prewencja (szkoła pozytywistyczna) jako funkcje kary.

 Kara retrybutywna - powinna być karą proporcjonalną (nie może być nieproporcjonalna
do wagi czynu i winy).
 Kara odstraszająca – może być nieproporcjonalna do wagi czynu i winy, jeśli jest to
uzasadnione potrzebami efektywnego odstraszania sprawcy skazanego i sprawców
potencjalnych.
 Kara resocjalizująca – może być nieproporcjonalna do czynu i winy jeśli jest to
uzasadnione potrzebami efektywnego oddziaływania (treatment).
 Kara uniemożliwiająca – może być nieproporcjonalna do wagi czynu i winy, jeśli jest to
uzasadnione potrzebami efektywnej ochrony społeczeństwa przed sprawcą.
Wniosek: Kara celowa nie musi odpowiadać kryteriom proporcjonalności do winy czy czynu.
Może być łagodniejsza lub surowsza, nawet jeżeli test proporcjonalności wykaże coś innego.
Przedstawiciele obu nurtów używali pojęcia kara. Jednak szkoła klasyczna odmawiała karze
charakteru prewencyjnego – nie spełnia wymogów proporcjonalności.
Trzy fundamentalne stanowiska:
1) Karą jest taka forma reakcji prawnokarnej na czyn (jego społeczne niebezpieczeństwo
szkodliwości), która realizuje cele represyjne, sprawiedliwościowe - kryminologia
klasyczna .
2) Karą jest także taka forma reakcji prawnokarnej na osobę sprawcy (społeczne
niebezpieczeństwo sprawcy), która realizuje cele prewencyjne – kryminologia
pozytywistyczna.
3) Karą jest tylko taka forma reakcji prawnokarnej na czyn (jego społeczne
niebezpieczeństwo, szkodliwość), która realizuje cele represyjne sprawiedliwości. Taka
forma reakcji prawnokarnej, która realizuje cele prewencyjne wobec osoby sprawcy
79
(społecznej niebezpieczeństwo sprawcy), jest środkiem odstraszającym, – stanowisko

kompromisowe.
Kary a środki zabezpieczające.

Tzw. dwutorowość w prawie karnym – kary egzystują wobec określonych kategorii środków
zabezpieczających.
 Kary mają charakter oznaczony i retrybutywny.

 Środki zabezpieczające mają charakter nieoznaczony i celowy:
 Środki zabezpieczające stosowane zamiast kary – najczęściej wobec osób
uznanych za niepoczytalne i niebezpieczne.
 Środki zabezpieczające stosowana obok kary – najbardziej kontrowersyjne.
Stosowane do sprawców poczytalnych. Wymierza się mu karę o charakterze
retrybutywnym o statecznym i dodaje środek zabezpieczający.
Uniemożliwiająca funkcja kary.

Szczególny problem na gruncie uniemożliwiania jako funkcji kary:
 Niebezpieczeństwo przejmowania przez karę funkcji środka zabezpieczającego.
 Orzekanie bardzo surowych, całkowicie nieproporcjonalnych kar, wyłącznie w celu
„przetrzymania” sprawcy uznanego za niebezpiecznego w izolacji.
 Kara nieproporcjonalna jako substytut środka zabezpieczającego.
Przypadek regulacji art. 60 k.k. z 1969r:
 Brak w k.k. z 1969r. przepisów o środkach zabezpieczających dla niebezpiecznych, ale

poczytalnych sprawców.
80
 W zamian za to, w przypadku recydywistów wielokrotnych:

 Obligatoryjne nadzwyczajne obostrzenie kary.
 Specjalne środki w postaci nadzoru ochronnego i ośrodka przystosowania
społecznego.
 Funkcje prewencyjną przejmuje kara – społeczne niebezpieczeństwo sprawcy i
konieczność uniemożliwiania zaczynają być celem i dyrektywą wymiaru kary.
Implikacje badań M.E. Wofganga:
 Uniemożliwienie selektywne (selective incapacitation) – odpowiednio wczesna

identyfikacja sprawców intensywnych i ich długa izolacja.
 Trudności trafnej prognozy i odpowiednio wczesnego „wyselekcjonowania”
przyszłych sprawców intensywnych (problem fałszywych pozytywnych i
fałszywych negatywnych).
 Uniemożliwienie zbiorowe (collective incapacitation) – stosowanie uniemożliwiania
bez precyzyjnej prognozy „na wszelki wypadek” (precautionary principle), ryzykując
długą i niepotrzebna izolację wielu fałszywych pozytywnych.
 Zasada three strikes and you are out.
Stanowisko kryminologii współczesnej.

Zmiana paradygmatu w kryminologii (Lucia Zedner):
1) Kryminologia postdeliktualna, retrospektywna (post-crime criminology).
2) Kryminologia predeliktualna, prospektywna (pre-crime criminology)
Kryminologia postdeliktualna:
 Tradycyjny obszar zainteresowania kryminologii, szczególnie pozytywistycznej.

 Wyjaśnienie przyczyn, etiologii przede wszystkim indywidualnego zachowania, ale także
prawidłowości rządzących zjawiskiem społecznym.
 Dobór stosownej reakcji o charakterze prawnokarnym (represja) lub innym
(prewencyjnym, terapeutycznym itp.)
 Punktem wyjścia determinującym reakcję jest czyn, do którego wcześniej doszło.
Kryminologia predeliktualna:
 Przewidywanie prawdopodobieństwa nastąpienia określonych zdarzeń i tworzenie

instrumentów zapobiegania temu.
 Dobór stosownych środków mających zmniejszyć prawdopodobieństwo lub wykluczyć
wystąpienie określonych zachowań lub zjawisk.
 Ryzyko nastąpienia określonych zachowań lub zjawisk, jako punkt wyjścia determinujący
dobór środków.
 Ryzyko nastąpienia określonych zachowań lub zjawisk jako centralny punkt
zainteresowania tak rozumianej kryminologii.
 Cel: Zapewnienie bezpieczeństwa i uniemożliwienie dojścia do pewnych zdarzeń.
81
Źródła kryminologii predeliktualnej.

Społeczeństwo (łaknące) bezpieczeństwa:
 Obsesja bezpieczeństwa we współczesnych społeczeństwach.
 Obsesja przewidywania, identyfikacji i neutralizacji zagrożeń we współczesnych
społeczeństwach.
 Odrzucenie tezy, że istnieją niebezpieczeństwa, których nie da się przewidzieć i
zneutralizować.
 Konsekwencje społeczno-polityczne społeczeństwa bezpieczeństwa.
Specyfika kryminologii predeliktualnej (M. Feeley, J. Simon):

 Porzucenie charakterystycznej dla pozytywizmu koncentracji na osobie sprawcy i jego
cechach rodzących potrzebę korekcji, resocjalizacji.
 Jak postępować aby zapobiegać popełnianiu przestępstw w przyszłości.
 Koncentracja badań kryminologicznych i ich wykorzystywanie w praktyce na
„zarządzaniu” zachowaniem (behavior menagement) przy wykorzystaniu technik o
charakterze predykcyjnym (przywidujących przyszłe zachowania).
 Kryminologia „aktuarialna” (actuarial criminology) – przeniesienie na nurt
kryminologii założeń odnośnie zarządzania ryzykiem przyszłych wydarzeń. W związku z
tym opieramy się na założeniu, że naruszenia norm są czymś normalnym w
społeczeństwie (dojście do przestępstwa jest takim samym ryzykiem, co wypadek
samochodowy itp.). W związku z tym dążymy do profilowania ryzyka wystąpienia
konkretnych zdarzeń (nie na cechach jednostek).
WNIOSEK: Skupiamy się na zarządzaniu ryzykiem stwarzanym przez przestępców, a nie
diagnozowania cech/charakteru/problemu przestępców.
 Kontrola przestępczości przy wykorzystaniu oficjalnego dyskursu i technik zarządzania
ryzykiem, przede wszystkim w ramach tzw. sprawiedliwości aktuarialnej.
Kryminologia menadżerska (menedżeryzm w kryminologii) – takie zarządzanie pewnymi

kategoriami osób, aby móc zapobiegać dojściu do realizacji niebezpieczeństw, które stwarzają
takie osoby.
Nowe typy współczesnego prawa karnego.

G. Jacobs:
 Prawo karne obywatela (Burgerstrafecht) – przewiduje pewne konsekwencje dla ludzi
(uznając ich podmiotowość), którzy naruszyli pewne normy/zasady. Dalej jednak
pozostają obywatelami (naprostowanie ich, ale bez wykluczania ze społeczeństwa).
 Prawo karnego wroga (Feindstrafrecht) – sprawca przestępstwa to wróg, który musi
zostać wyeliminowany ze społeczeństwo.
C. Prittwitz:
 Prawo karne ryzyka (Riskostrafrecht) – przepisy prawne normują sytuacje ryzyka –
możliwość wywołania danego skutku (niekoniecznie musi do tego dojść). Ludzie są
postrzegani jako ci, z których „emanuje” ryzyko popełnienia przestępstwa.
82
WYKŁAD 12
Ofiara jako przedmiot badań kryminologicznych (wiktymologia)
Wiktymologia = victima (ofiara) + logos (nauka)
Przestępstwo to interakcja dwóch podmiotów (lata 50.)

Sprawca + ofiara
Twórcy wiktymologii:
1) Hans von Henting (1887-1914) – „The Criminal and His Victim” – 1948r.
2) Benjamin Mendelsohn (1900-1998) – „Un nouvelle branche de la science bio-psycho-
sociale: victimologie” – 1956.
Nauka o ofierze:
 Ujęcie szerokie: nauka o ofierze (wszelkich ofiarach).

 Ujęcie wąskie: nauka o ofierze przestępstwa (wiktymologia kryminalna).
Podstawowe pojęcia wiktymologii.

 Pokrzywdzony (pojęcie prawne) – osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne
zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo (art 49 § 1 k.p.k.).
 Ofiara (pojęcie wiktymologiczne):
 Ujęcie wąskie (tradycyjne): konkretny człowiek, który ponosi szkodę na skutek
przestępstwa.
 Ujęcie szerokie: także podmioty zbiorowe (przedsiębiorstwa, organizacje itp.).
Pytanie: Czy zdarzenie (zachowanie) określane mianem przestępstwa implikuje zawsze istnienie
ofiary?
Pojęcie tzw. przestępstwa bez ofiar (victimless crime):
 Edwin M. Schur – akt dobrowolnej wymiany między osobami dorosłymi silnie

pożądanych, lecz prawnie zakazanych dóbr i/lub usług.
 Hugo A. Bedau – zachowanie człowieka zakazane przez ustawę karną polegające na
wymianie dóbr i usług pomiędzy dorosłymi osobami, które wyraziły na to zgodę i uważają,
że czyn taki nie przynosi im szkody i dlatego nie informują dobrowolnie o swoim udziale
w tej czynności.
 Lech Falandysz – dwa znaczenia pojęcia:
o Kategoria merytoryczna – czyny kwalifikowane za względu na pewne wartości
moralne.
o Kategoria techniczna – czyny w których brak jest konkretnego, określonego
pokrzywdzonego (źródłem wiedzy o przestępstwach jest najczęściej
pokrzywdzony).
Zapamiętaj: Przedmiotem ochrony są szczególne normy chronione prawnie.
83
Wiktymizacja:
 Wiktymizacja: fakt stania się przez daną osobę ofiarą przestępstwa.

 Wiktymizacja jednorazowa
 Wiktymizacja wielokrotna – specyficzny problem.
Formy wiktymizacji:
 bezpośrednia – fakt stania się ofiarą (X staje się pokrzywdzony).
 Pośrednia – konsekwencja bezpośredniej wiktymizacji ofiary. Padają nią osoby
spokrewnione z pokrzywdzoną (rodzina, przyjaciele itp.). Inaczej: stykamy się z faktem
wiktymizacji.
 Pierwotna – stanie się ofiarą w wyniku popełnienia przez kogoś przestępstwa.
 Wtórna - ma miejsce wówczas, kiedy ofiara przestępstwa doznaje kolejnej (wtórnej)
krzywdy ze strony innych osób - otoczenia, rodziny, bliskich (np. gdyby tam nie szedł, to
nic by mu nie było, mogła ubrać się mniej wyzywająco).
Podstawowe pytania badawcze wiktymologii: kto, dlaczego i w jaki sposób staje isę ofiarą
przestępstwa? Jakie są przyczyny wiktymizacji przestępstwami?
 Wiktymność (B. Mendelssohn)

 Podatność wiktymizacyjna
 predestynacja wiktymizacyjna
Typologia B. Mendelssohna:
o ofiara całkowicie niewinna.
o Ofiara mniej winna niż sprawca – ofiara przypadkowo znalazła się w niewłaściwym
miejscu.
o Ofiara winna w takim samym stopniu co sprawca – ofiara, która dopuściła się
przestępstwa przeciwko sprawcy i w związku z czym sama doznała pokrzywdzenia.
o Ofiara bardziej winna niż sprawca – ofiara, która wywołała swoim zachowaniem czyn
przestępny.
o Ofiara winna przede wszystkim – ofiara, która zainicjowała przestępstwo, w wyniku
którego doznała pokrzywdzenia.
o Ofiara wyimaginowana – ofiara, która wyobraża sobie jedynie, że nią jest.
Problem: sytuacje, w których mamy do czynienia z interakcją - ofiara nie jest jedynie odbiorcą
negatywnych działań i może mieć udział w genezie samego przestępstwa.
Typologia Stephena Schafera:
o Ofiara nieponosząca odpowiedzialności – ofiara przypadkowa.
o Ofiara prowokująca – zachowanie wywołało określone zachowanie przestępcy (dzieli z
nim odpowiedzialność)
o Ofiara uczestnicząca – osoba uwikłana w niebezpieczne sytuacje (niewłaściwie ubrana,
spędza w określony sposób czas), w związku z czym (pod tym względem) jest uwikłana w
przestępstwo.
o Ofiara słaba biologicznie – osoby starsze, niesprawne, które za fakt wiktymizacji nie
ponoszą żadnej odpowiedzialności.
o Ofiara słaba społecznie – imigranci, członkowie mniejszości.
o Ofiara autowiktymizacji – ofiary samookaleczeń, samobójstw, które są samodzielnie
odpowiedzialne za to.
84
o Ofiara polityczna – ofiara doznająca wiktymizacji ze względu na swoją przynależność do

opozycji lub zmuszona została do podporządkowania.
Koncepcje wiktymizacji.
Marvin E. Wolfgang – „Patterns in Criminal Himicide” – 1958
 Victim precipitated homicide – zabójstwo „przyspieszone” („katalizowane”) przez ofiarę.

 Ofiara, jej zachowanie, jako katalizator przestępstwa – ofiara jest czynnikiem inicjującym
zachowania przestępcze (ofiara często znała się z oprawcą, a pod wpływem jakiegoś
konfliktu dochodziło do popełnienia przestępstwa)
 Ofiara, jej zachowanie, jako czynniki inicjujący zamiar popełnienia przestępstwa.
 Koncepcja ma bardzo rzadkie zastosowanie (pocz. tylko zabójstwo).
Monachem Amir – Patterns in Forcible Rape – 1971
 Rola zachowania, postępowania ofiary w genezie przestępstwa zgwałcenia.

 Koncepcja bardzo ostro skrytykowana przez kobiety (zrzucanie winy na
ofiarę/zgwałcenia).
 Victim precipitation vs blaming the victim.
Larry J. Siegel.
Formy przyczynienia się ofiary:
 Przyczynienie się bierne – sytuacja, w której ofiara przejawia cechy osobiste, które w
sposób nieuświadamiany zagrażają sprawcy i zachęcają go do działania, np. konkurencja
o miejsce pracy, względy uczuciowe itp. – sytuacje w których jednostka należy do
określonej grupy i to samo istnienie zagraża sytuacji społeczno-ekonomicznej sprawcy.
Występuje bardzo często w przypadku niechęci do imigrantów.
 Przyczynienie się czynne – ofiara zachowuje się w sposób prowokacyjny (nawet
nieświadomie), używa gróźb, atakuje pierwsza wobec czego dochodzi do „odwetu” ze
strony sprawcy.
Predestynacja wiktymizacyjna – podatność na stanie się ofiarą przestępstwa na skutek

posiadania pewnych specyficznych cech, np. kolor skóry, orientacja seksualna itp.
 Predestynacja bierna – jednostka staje się ofiarą, bez wystawiania się na jakiekolwiek
niebezpieczeństwo, np. kobiety, osoby starsze, mniejszości etniczne itp.
 Predestynacja czynna – jednostka świadomie podejmuje działania, które mogą ją narazić
na popełnienie przestępstwa/skrzywdzenie jej – doskonale zdaje sobie sprawę z tego, że
może narazić się na ataki, ale nic nie robi, aby tego uniknąć, np. taksówkarze (samochód,
gotówka), listonosze (przynoszenie emerytury do domu), policjanci.
M.J, Hindelang, M.R. Gottfredson, J.Garofo.

Koncepcja stylu życia (lifestyle-exposure):
85
 Rutynowa codzienna aktywność determinuje związki z innymi i sytuacje w jakich

jednostka może się znaleźć.
 Styl życia przesądza o tym:
 Jak często dana osoba trafia w określonym czasie do określonych miejsc mogących
stanowić źródło wiktymizacji.
 Jak często ma kontakty z ludźmi mogącymi być źródłem wiktymizacji.
Uogólniając: Określone formy zachowania mogą zwiększać możliwość znalezienia się w
niewłaściwym miejscu i czasie, i zwiększać ryzyko ekspozycji na ryzyko wiktymizacji, np. samotne
nocne spacery, bycie innym, mieszkanie w niebezpiecznej części miasta, nadużywanie alkoholu
itd.
Marcus Felson
 Perspektywa działań rutynowych (routine activities approach)

 Dla zaistnienie przestępstwa konieczne jest kumulatywne zaistnienie trzech okoliczności:
 Zdatny cel ataku (suitable target).
 Zmotywowany sprawca (motivated offender).
 Brak „strażników” (lack os capable guerdians).
Perspektywa działań rutynowych

Koncentracja czynników ryzyka na pewnych obszarach, w pewnych miejscach prowadzi do
powstania tzw. gorących punktów (hot spots) przestępczości, w których wiktymizacja jest wysoce
prawdopodobna lub znacznie bardziej prawdopodobna, niż w innych miejscach przestrzeni
(fizycznej i społecznej).
86
Perspektywa działań rutynowych a tradycyjne teorie kryminologiczne:

 Teorie pozytywistyczne: koncentracja na wyjaśnianiu „podaży sprawców przestępstw”
.
 Teoria działań rutynowych: koncentracja na wyjaśnianiu „podaży okazji
przestępczych”. Jeżeli zmienia się kwestia związanych z dostępnością celów i
przedmiotów i jednocześnie kwestia zmotywowanych sprawców, nadzoru to mamy do
czynienia ze zmianami w tendencjach przestępczości.
Kryminogenny wpływ kuchenki mikrofalowej – dawniej normalnością był wspólny

posiłek. Obecnie mikrofalówka zrujnowała to – posiłek przygotowany przez matkę stał się
ograniczony. Co za tym idzie, kontrola społeczna rodziców względem dzieci również uległa
osłabieniu.
Czynniki predestynacji:
1) Płeć a wiktymizacja
 Kobiety popełniają mniej przestępstw niż mężczyźni.
 Mężczyźni stają się częściej ofiarami przestępstw (pomimo tego, że kobiety
charakteryzują się wyższą podatnością wiktymizacyjną).
 Wyjątki: przestępstwo zgwałcenia i przemocy domowej.
2) Wiek a wiktymizacja
 Działalność przestępcza mężczyzn następuje w młodym wieku (po 22 r.ż.
przestępczość spada).
 Młodzi mężczyźni od 16 – 22 lat stają się ofiarami przestępstw.
 Osoby starsze są relatywnie rzadko obiektem wiktymizacji.
 Kobiety jak i osoby starsze (teoria lifestyle) zachowują się w sposób utrudniający
wiktymizacje – kobiety unikają pewnych miejsc, nie chodzą same. Osoby starsze
nie opuszczają często domu, rzadko wychodzą itp.
3) Status społeczno-ekonomiczny a wiktymizacja
 Większość sprawców to osoby o niskim statusie społecznym.
 Znaczna część ofiar to takie, które są zbliżone do sprawców przestępstw, np.
przestępstwa związane z użyciem siły itp.
 Często ofiarami padają osoby wysoko na drabinie społecznej.
 Z wyższym statusem społeczno ekonomicznym wiąże się możliwość silniejszej
obrony/ochrony interesu.
4) Przynależność etniczna lub rasowa a wiktymizacja
 Przestępstwa motywowane nienawiścią itd.
 Wiktymizacja wśród Afroamerykanów jest dużo większa (dyskusja: czy jest to
wynik przynależności etnicznej czy relatywnie niskiego statusu).
5) Przynależność do mniejszości a wiktymizacja
6) Popełnianie przestępstw a wiktymizacja
Związki łączące ofiarę ze sprawcą.

Ofiarę i sprawcę przestępstwa łączą najczęściej określonego typu związki, a charakter tych
związków ma często istotny wpływ na to, że w ogóle dochodzi do przestępstwa.
87
 Brak jakichkolwiek związków łączących ofiarę ze sprawcą (wiktymizacja przez

obcych). Najczęściej obecne w przestępstwach przeciwko mieniu.
 Istnienie związków łączących ofiarę ze sprawcą (wiktymizacja przez osoby znane).
WYKŁAD 13
Lęk i strach przed przestępczością
Podstawowe informacje (U. Beck):

1) Ekspozycja i zróżnicowanie definiowania ryzyka we współczesnych społeczeństwach
zastępują zróżnicowanie klasowe, jako podstawowe źródło nierówności.
2) Pojęcie ryzyka odnosi do zagrożeń antycypowanych, niż realnie istniejących. Boimy się, że
jakieś wydarzenia dotkną również i nas, chociaż jest to mało prawdopodobne.
3) Konsekwencją jest fakt, że społeczeństwo ryzyka jest owładnięte obsesją ryzyka (żyją pod
presją zagrożeń). Nie przyjmujemy faktu, że pewnych wydarzeń/zagrożeń nie możemy
kontrolować.
4) Pomimo obsesji zagrożeń większość społeczeństw osiągnęło wysoki poziom
bezpieczeństwa.
88
Kulturowa teoria lęków – lęki traktuje się jako kreację mechanizmów kulturowych, a nie
obiektywnych zagrożeń.
89
Znaczenie i konsekwencje zjawisk lęku i strachu przed przestępczością

„Fear of cime is now biger than General Motors. Proboems posed by fear of crime might be greater
than crime itself.”
 Lęk przed przestępczością jako jeden z podstawowych problemów współczesnych

społeczeństw:
 Wywiera zasadniczy na jakość życia.
 Podważa legitymację demokratycznego państwa prawa i wymiaru
sprawiedliwości.
 Podważa racjonalizację prawa karnego i stymuluje postawy punitywne.
90
Problematyka zjawisk lęku i strachu przed przestępczością

 Lęk przed przestępczością (fear of crime) – abstrakcyjna obawa wiktymizacji. Reakcja,
która nie jest związana z daną rzeczą, która miałaby wywoływać tą emocję.
 Strach przed przestępczością (fear of crime) – konkretna obawa wiktymizacji w
konkretnych sytuacjach. Reakcja emocjonalna na pewne konkretne, obiektywnie
występujące zagrożenie.
Miary rozmiarów lęku (strachu) przed przestępczością:

1) Aspekt społeczny – ocena zagrożenia przestępczością.
2) Aspekt kognitywny – ocena prawdopodobieństwa wiktymizacji (jak oceniamy
możliwość stania się ofiarą przestępstwa w konkretnym okresie czasu).
3) Aspekt emocjonalny – poczucie bezpieczeństwa w określonych miejscach
(najistotniejsza miara). Dla pomiaru tego aspektu używa się pytania standardowego (jak
bezpiecznie czuje się Pani/Pan spacerując wieczorem w miejscu swojego zamieszkania?)
4) Aspekt konatywny (behawioralny) – zachowania mające na celu uniknięcie wiktymizacji
(kupowanie zabezpieczeń, noszenie gazu pieprzowego itp.).
91
Po 1990 nastąpiła eksplozja zjawiska lęku przed przestępczością – podobnie w innych krajach,
które przechodziły transformację ustrojową. Dodatkowo zwiększyła się częstotliwość
popełniania przestępstw.
92
93
94
Badanie polega na wyborze dwóch dzielnic według określonych kryteriów – w Krakowie było to
Kazimierz oraz Grzegórzki, a z blokowisk to Nowy Bieżanów.
95
Przestępczość a poziom lęku (strachu) przed nią.

Różnice w poziomie lęku przed przestępczością w różnych częściach tego samego kraju.
 Paradoks poziomu lęku przed przestępczością i jego relacji do nasilenia przestępczości

ujawnionej w Niemczech po upadku muru berlińskiego i zjednoczenia w roku 1991.
 Przestępczość ujawniona w RFN pozostawała wyższa niż w NRD.
 Poziom przestępczości w Niemczech wschodnich był niższy niż w zachodnich –
konkluzja: poziom bezpieczeństwa w NRD był lepszy niż w RFN, co powinno się
przekładać na poziom lęku przed przestępczością – TAK NIE BYŁO.
 Poziom lęku przed przestępczością w NRD (po rozpoczęciu badań) był dużo
większy niż w RFN – brak korelacji pomiędzy przestępstwami a lękiem.
Różnice w poziomie lęku przed przestępczością w różnych grupach społecznych.
96
 Paradoksy lęku przed przestępczością wśród osób starszych i kobiet w porównaniu z

resztą populacji.
 Kobiety i osoby starsze mają większy poziom lęku niż mężczyźni i osoby młode.
Paradoks polega na tym, że najwyższy wskaźnik wiktymizacji dotyczy młodych
mężczyzn.
 Poziom obawy wśród kobiet jest widoczny zwłaszcza w zgwałceniu (obce miejsce
i mężczyzna – takie sytuacje są jednak mało prawdopodobne).
 Kobiety czują się bezpieczniej z punktu widzenia zagrożenia przemocą seksualną,
we własnym mieszkaniu – paradoksalnie to w nim najczęściej dochodzi do aktów
przemocy seksualnej.
Hipoteza: lęk (strach) przed przestępczością, nie stanowi samodzielnego zjawiska, lecz jest
elementem składowym szerokiego kompleksu lęków i niepokojów we współczesnych
społeczeństwach.
Źródła lęku przed przestępczością

1) Bezpośrednie doświadczenia wiktymizacyjne.
2) Pośrednie doświadczenia wiktymizacyjne – nie doznajemy wiktymizacji, ale często mówią
nam o tym osoby z naszego najbliższego otoczenia. Im intensywniejsza sieć kontaktów
społecznych w danej zbiorowości, tym częstsze jest przekazywanie informacji
o wiktymizacji.
3) Generalny poziom poczucia zagrożenia i braku bezpieczeństwa w danym społeczeństwie
– społeczeństwa charakteryzujące się wysokimi wskaźnikami lęków, patrzą na
rzeczywistość również przez pryzmat tego lęku.
4) Incivilities (nieporządki) - dotyczy to zwłaszcza stanu środowiska/przestrzeni, którą
zamieszkują ludzie (obserwowane w dużych miastach).
5) Stosunki z policją – im lepsze tym większe poczucie bezpieczeństwa.
6) Środki masowego przekazu – odgrywają istotną rolę w podnoszeniu lęku przed
przestępczością (pokazują różnego rodzaju materiały: gwałty, rozboje itd.).
Problem metodologiczny badania leku przed przestępczością:
 Co właściwie mierzą badania lęku przed przestępczością? Ciężko mierzyć to wszystko,

bowiem lęk i strach są emocjami – występują też relatywnie rzadko/krótko. W związku z
tym, w badaniach nad przestępczością powszechnie posługujemy się badaniem postaw,
zakładając że są one wynikiem lęku lub strachu.
 Podstawowym narzędziem pomiaru emocjonalnego aspektu zjawiska lęku przed
przestępczością jest tzw. pytanie standardowe. ALE nie pytamy tutaj wgl o jakąkolwiek
przestępczość (źródło lęku może być różne).
PYTANIE: Co właściwie mierzy to pytanie standardowe?

 Badania prowadzone metodami ilościowymi, prowadzone przy wykorzystaniu
pytania standardowego wykazują o wiele większy poziom lęku przed
przestępczością, niż badania pogłębione lub jakościowe.
 Posługiwanie się pytaniem standardowym może zatem prowadzić do zawyżania
lęku przed przestępczością.
 Metoda badawcza może mieć zatem wpływ na uzyskiwane wyniki.
97
Pytanie standardowe: Jak bezpiecznie czuje się Pan/Pani spacerując po zmierzchu w okolicy
miejsca swego zamieszkania
Konkluzja: Na ile kryminologiczne badania zjawiska lęku i strachu przed przestępczością kreuje
te zjawiska?
„W UK nie było lęku przed przestępczością dopóty, dopóty nie został on w roku 1982
wynaleziony”
J. Dilton, J.Bannister. E. Gilchrist, S. Farral
WYKŁAD 14
Punitywność społecznych postaw wobec sprawców
W punitywności i postawach ludzi chodzi przede wszystkim o ich wyobrażenie na temat

karania sprawców przestępstw, sposobów w jaki można to robić, wysokości kar i sposoby ich
wymierzania itp.
Czy społeczeństwa są usatysfakcjonowane karami stosowanym wobec sprawców

przestępstw w swoich krajach
Możliwość ocen:
1) Tak, surowość kar jest taka jakiej społeczeństwo oczekuje.
2) Nie, kary są zbyt surowe,
3) Nie, kary są zbyt łagodne
Wnioski:
 Badania opinii publicznej w większości krajów wskazują na to, że niemalże wszędzie

przeważają oceny trzeciego typu.
 Daje to oręż niektórym politykom do forsowania rozmaitych pomysłów na zaostrzenie
represji karnej przy powołaniu się na demokratyczną wolę większości.
 W przeprowadzanych badaniach (Warszawa) 1/3 mieszkańców wskazała, że za
dokonanie kradzieży słuszną karą byłoby ucięcie ręki.
98
 Do 2011 r zdecydowana większość opowiada się za karą śmierci.

 1/3 (do maks. ¼) to przeciwnicy.
 Po 2004 r. zwolennicy się zmniejszyli, a przeciwnicy zwiększyli.
 Zakłócenie wyników przez duży wskaźnik osób niezdecydowanych.

 Zwolennicy nie są już tak dużą grupą jak przy poprzednim badaniu.
 Możliwa tendencja do zmian (zwiększenie się przeciwników), ale nie jest to pewne.
1997 r – zniesienie kary śmierci w Polsce (decyzja niedemokratyczna? Czy też ustawodawstwa
miał do tego prawo?). Opinia publiczna jednak akceptuje ten stan – brak jest większości
domagającej się jej przywrócenia.
99
Charakter wiedzy o zjawisku, problemie, a reprezentowane wobec tego zjawiska czy

problemu postawy.
Hipoteza „bliskości”, „dystansu”:
1) Odległość, dystans dzielący obserwatora od zjawiska, problemu, ma wpływ na
postrzeganie i ocenę tego zjawiska czy problemu.
2) To co bliższe, znane z bezpośredniego kontaktu, wydaje się często bardziej spójne, mniej
problematyczne, niebezpieczne, zagrażające.
3) To co dalsze, nieznane bezpośrednio, wydaje się często o wiele bardziej problematyczne,
niebezpieczne, zagrażające.
Hipoteza „poinformowania”:
1) Ilość i charakter posiadanych informacji wpływa w istotny sposób na opinie i postawy
wyrażane wobec różnych zjawisk, zdarzeń, problemów, zachowań.
2) W przypadku postaw wobec karania za przestępstwa wiedza i ilość posiadanych
informacji wpływają na bardziej zróżnicowany stosunek do przestępstwa i sprawcy.
Tzw. hipoteza Marshalla (orzeczenie Furman v. Georgia – 1972) - poparcie większości

społeczeństwa dla kary śmierci jest wynikiem braku dostatecznej wiedzy, wręcz ignorancji w tym
zakresie (popieramy kare śmierci, ale nie wiemy nic na ten temat).
N. Vidmar, P.C. Ellworth : Abstrakcyjne i konkretne postawy wobec kary śmierci
 Zadawanie abstrakcyjnych pytań (czy jest pani za karą śmierci?) powoduje emocjonalne
podejście do tego zagadnienia. Determinuje to nasze stanowisko, ocenę sytuacji i w
konsekwencji przekłada się na odpowiedź – najprawdopodobniej stwierdzimy, że
jesteśmy za jej przywróceniem.
 Zadawanie pytania, ale odnośnie konkretnej sytuacji sprawia, że dogłębniej się nad tym
zastanawiamy rozważając za i przeciw.
Wniosek: osoby stosujące postawę alternatywną wobec kary śmierci niekoniecznie muszą chcieć
stosować ją w rzeczywistości.
Co kryje się za odpowiedziami na proste pytanie o abstrakcyjne postawy?

 Abstrakcyjna akceptacja kary ,śmierci nie determinuje zachowania w konkretnej sytuacji.
 Osoby wyrażające in abstracto poparcie dla kary śmierci konfrontowane z konkretnymi
przypadkami bardzo często nie są skłonne opowiedzieć się za wymierzeniem kary
śmierci.
 Sytuacja ta działa na odwrót: pewna grupa przeciwników kary śmierci w kategoriach
abstrakcyjnych może opowiedzieć się za jej wymierzeniem w konkretnym przypadku.
Konkluzja: postawy wobec karania, w tym szczególności kary śmierci, mają wielowarstwowy
charakter. Abstrakcyjnemu poparciu surowego karania (w tym kary śmierci), niekoniecznie
towarzyszy gotowość opowiedzenia się za jej zastosowaniem w konkretnych przypadkach.
Poziomy poczucia sprawiedliwości:
1) Zgeneralizowane i spontaniczne poczucie sprawiedliwości (general and spontaneous sens
of justice).
100
2) Konkretne i poinformowane poczucie sprawiedliwości (concreto and informed sense of

justice).
Różnice między postawami abstrakcyjnymi a konkretnymi w Polsce – A.Szymanowska, T.
Szymanowski
Ich badania:
1) Badania realizowane przez OBOP.
2) W latach 1993 i 1995 na reprezentatywnej próbie ludności Polski (1201 osób powyżej 16
roku życia).
3) W roku 2006 na reprezentatywnej próbie Polski (1005 osób powyżej 16 roku życia) .
Wyniki w próbach nie odbiegały od ogólnego stanowiska w populacji.
101
Konkluzja: wyniki polskich badań zdaja się potwierdzać tezę, że ludzie często popierają karę
śmierci in abstracto, jako pewną ideę, natomiast niekoniecznie przekłada się to na gotowość
akceptacji jej stosowania in concreto.
WYKŁAD 15
Reakcja jako przedmiot kryminologii
Teoria naznaczenia społecznego (nie jest to teoria w czystym tego słowa znaczeniu)
Labelling Theory (poniżej zaprezentowano jej polskie odpowiedniki – są takie same)
1) Teoria stygmatyzacji
102
2) Teoria etykietowania
3) Teoria naznaczenia społecznego
Dwie warstwy teorii naznaczenia społecznego:

 Warstwa psychologiczna
 Warstwa socjologiczna
Teoria naznaczenia społecznego (warstwa psychologiczna):

 Edwin M. Lemert (1912 – 1996) – „Social Pathology” – 1951, „Human Deviance, Social
Problems and Social Control” – 1967.
 Edwin M. Schur.
Psychologowie ci zajmują się naruszeniami norm w znaczenie szerszym aspekcie niż sama
kryminologia – wychodzili poza czyn stanowiący przestępstwo (w ścisłym tego słowa znaczeniu)
Koncepcja Edwina Lemerta:
 Dewiacja pierwotna (primary deviance) – sam fakt naruszenia normy (nawiązanie do

klasycznych teorii kryminologii).
 Dewiacja wtórna (secondary deviance) - utrwalenie się tożsamości jednostki jako
dewianta, zgoda na wzmacniającą zachowania dewiacyjne stygmatyzację oraz w wyniku
tego rozpoczęcie przez nią kariery dewiacyjnej. Można powiedzieć, że jest to reakcja
jednostki, na reakcje społeczeństwa wobec niej.
Edwin M. Schur – przebieg procesu naznaczania społecznego:

1) Zachowania naruszające normę.
2) Wykrycie przez otoczenie (organ ścigania)
3) Decyzja o naznaczeniu jako dewiant (przestępca).
4) Ewentualna kontestacja naznaczania – jednostka może się buntować przeciwko takiemu
naznaczeniu.
5) Akceptacja naznaczenia i wytworzenie nowej autoidentyfikacji.
6) Wzmocnienie zachowań dewiacyjnych.
Prognoza samorealizująca się – nazwanie kogoś oszustem itp. wytwarza u tej osoby nową
identyfikację wobec której postępuje.
Proces naznaczania społecznego oznacza mechanizmy społeczne, które „wpychają”

jednostkę w określone wzorce postepowania. Powstaje tutaj paradoks. Potępienie jednostki,
nazwanie jej dewiantem pociąga za sobą odwrotny skutek niż powinno, np. karzemy kogoś po to,
aby przestał kraść a tak naprawdę jednostka ta umacnia się w zachowaniach naruszających normy
(paradoks kontroli społecznej).
103
Konsekwencja naznaczenia:
 „bycie przestępcą” – jako status przypisany, a nie status osiągnięty.

 Naznaczenie kogoś jako przestępca jako prognoza samorealizująca.
 Jednostka staje się dewiantem nie dlatego, że coś zrobiła, ale dlatego, że społeczeństwo
uznało jednostkę za przestępcę.
Zapamiętaj! Teoria naznaczenia społecznego (indywidualna, psychologiczna) zwraca uwagę na
negatywne konsekwencje naznaczania przestępców jako dewiantów.
Konsekwencje kryminalnopolityczne (4D):

1) Dekryminalizacja (ultra ratio)
2) Depenalizacja – łagodzenie form prawnokarnych.
3) Dekarceracja (alternatywy pozbawienia wolności) – ograniczenie zakresu stosowania
kary pozbawienia wolności.
4) Deversion (przekierowanie) - sprawy nie musza być koniecznie załatwiane przez wymiar
sprawiedliwości.
Teoria naznaczenia społecznego (warstwa socjologiczna).

Interakcjonalistyczna koncepcja rzeczywistości społecznej.
„Działanie społeczne nie jest jedynie zewnętrznym zachowaniem; dołączony jest do niego
zawsze wysoce znaczący element subiektywnego znaczenia.”
Edwin Schur
Przedstawiciele: Fritz Sack, Howars S. Becker

Odnośne teorii:
 Żadne czyn, żadne zachowanie nie jest przestępstwem „samo przez się”.
 Zachowania stają się przestępstwem dopiero poprzez nadania im z zewnątrz stosowanej
kary.
 Ocena może dotyczyć zachowań in abstracto (zabójstwo, kradzież).
 Ocena może dotyczyć zachowań in concreto (konkretne zachowanie).
W teorii tej reakcja społeczna staje kryterium dewiacyjności zachowania. Innymi słowy reakcja
pokazuje nam, czy mamy do czynienia z zachowaniem dewiacyjnym czy też nie, np. jeżeli
społeczeństwo nie reaguje to nie jest to dewiacyjne zachowanie.
Możliwe kryteria dewiacyjności zachowania:
 Kryterium statystyczne – zachowanie dewiacyjne jest popełniane przez mniejszość
(większość przestrzega kryteriów zachowania).
 Kryterium normatywne - zachowaniem dewiacyjnym jest zachowanie naruszające daną
normę (nie wolno zabijać -> zach. dewiacyjne: zabójstwo). Związane jest z
obowiązywaniem norm społecznych.
 Kryterium reaktywne (pomysł teorii naznaczenia)– O tym, czy mamy zachowanie
dewiacyjne nie decyduje zachowanie społeczeństwa (większość, mniejszość), lecz czy
104
dane zachowanie spotkało się z jego reakcją.. Wprowadzone przez teorię naznaczenia
społecznego.
Howard S. Becker – wprowadził kryterium reaktywne – „Outsiders. Studies in the Sociology of
Deviance”. W pracy tej wypracował pewne wzorce/kryteria zachowania.
Tabela ta pokazuje kwestie związane z reakcją społeczną jako pewnego kryterium dewiacyjności
zachowania. Tym samym uzupełnia ona inne kryteria, np. normatywne.
Fritz Sack: wypowiedzi deskryptywne i askryptywne
X jest zabójcą
 Stanowisko pozytywistyczne: wypowiedź o charakterze deskryptywnym i
deklaratoryjnym (fakty istnieją niezależnie od naszej oceny).
 Stanowisko teorii naznaczenia społecznego: wypowiedź o charakterze askryptywnym
(wypowiedź, która przypisuje pewne właściwości określnym osobom lub rzeczom) i
konstytutywnym (nadanie określonych cech tworzy nową rzeczywistość) . W związku z
tym zdanie „X jest zabójcą” nie opisuje rzeczywistości, lecz poprzez fakt przypisania X
przymiotu przestępcy tworzy „nową” rzeczywistość.
„Zasadniczą zmienną w badaniach nad dewiacją jest raczej audytorium, a nie jednostka,
albowiem to audytorium decyduje, czy określone zachowanie lub grupa zachowań zostaną
naznaczone jako dewiacja”
Kai Erikson
 Odrzucenie bardziej pozytywistycznych koncepcji badań kryminologicznych (badań nad
etiologią), które skupiały się na jednostce. Tutaj patrzymy na inny aspekt.
 Bardzo ważne jest audytorium (społeczeństwo).
 Taka definicja rozumienia dewiacji sprawiła, że nastąpiło przeformułowanie obiektu
zainteresowań badań kryminologicznych i pytań, jakie zadawano
105
Konsekwencje naznaczenia społecznego:

 Nowe podejście do przedmiotu badań kryminologicznych.
 Pytania „reaktywne”: Dlaczego pewne zachowania są uznawane za przestępstwa, a pewni
ludzie za przestępców.
 Zbadanie mechanizmów naznaczania/reakcji społeczeństwa staje się bardzo ważnym
zagadnieniem dla kryminologii i socjologii badań.
 Prawo karne zaczyna być traktowane jako zmienna zależna (zjawisko wymagające
wyjaśnienia).
 Teoria naznaczenia społecznego = kryminologia zorientowana na normę (teoria
kryminalizacji).
 Teoria kryminologiczna zaczyna zbliżać się do socjologii prawa karnego
Konsekwencje naznaczenia społecznego c.d.

Interakcjonistyczna koncepcja przestępstwa.
Dewiacja nie jest cechą jakościową aktu zachowania się, lecz raczej konsekwencją zastosowania
przez innych w stosunku do sprawcy norm i sankcji.
Howard S. Becker
Dewiacyjność nie jest właściwością immanentną pewnych form zachowania się: jest
właściwością nadaną tym zachowaniom przez audytorium społeczne, które je bezpośrednio lub
pośrednio obserwuje
Kai Erikson
Interakcjonistyczna koncepcja przestępcy.

Przestępców i nie-przestępców nie różnicują żadne cechy biologiczne, psychologiczne czy
socjologiczne, lecz fakt bycia lub nie naznaczonym
„Formy zachowania się same przez się nie różnicują dewiantów i nie-dewiantów; to odpowiedź
zwykłych i konformizujących członków społeczeństwa, którzy identyfikują i interpretują
zachowania jako dewiacyjne, przeistacza ludzi w dewiantów.”
Pytania o istotę przestępstwa w kryminologii.

Czym jest przestępstwo?
Z punktu widzenia prawnego (normatywnego) odpowiedzi na to pytania udziela art. 1 k.k.:
 Czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia
(kryterium formalne).
 Społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż nieznaczny (kryterium materialne)
106
 Tzw. materialna def. przestępstwa wskazuje na to iż o przestępności zachowania decyduje

coś więcej niż li tylko formalny zakaz.
 Przestępstwo posiada pewien materialny substrat. Na czym to polega (substrat)?
Stanowisko obiektywistyczne
 Istnieją takie czyny, które same przez się , obiektywnie, niezależnie od oceny, miejsca
czasu, są złe, niemoralne, a więc „ze swej natury” stanowią przestępstwa.
 W skrajnym ujęciu wszystkie przestępstwa mają taki charakter.
 W umiarkowanym ujęciu taki charakter ma przynajmniej część przestępstw (te
najważniejsze).
Stanowisko obiektywistyczne:
 Kryminalizacja jakiegoś zachowania to zawsze akt o deklaratoryjnym jedynie charakterze.
 Kryminalizacja jest zawsze wynikiem rozpoznania przez ustawodawcę w sposób
prawidłowy materialnego substratu przestępstwa (społecznej szkodliwości czynu)
Przykłady stanowiska obiektywistycznego:
 Pojęcie malum in se oraz malum prohibitum – zło samo w sobie i zło tylko ze względu na
fakt zabronienia (zło materialne i zło formalne).
 Rafaele Garofalo – koncepcja przestępstwa naturalnego.
 Edwin Sutherland – socjologiczna definicja przestępstwa: kryterium zachowania
przestępności zachowania jest jego szkodliwość społeczna. Społecznie szkodliwe w
bardzo wysokim stopniu czyny „sprawców w białych kołnierzykach” są w związku z tym
przestępstwami, nawet jeśli nie są formalnie jako takie definiowane przez obowiązujące
ustawodawstwo .
Koncepcja przestępstwa naturalnego (R.Garofalo) - przestępstwem naturalnym jest każdy

czyn stanowiący przeciętnej skali uczuć altruistycznych (wrodzony charakter), wyrażający się
w:
 litości – powstrzymywanie się od zadawania cierpień innym
 Uczciwości – poszanowanie cudzej własności
Krytyka stanowiska obiektywistycznego;

 Żadne zachowanie nigdy nie jest przestępstwem „samo przez się”
 Stanowisko takie potwierdza historia wskazując na względność pojęcia przestępstwa w
czasie i przestrzeni.
Nieadekwatność stanowiska obiektywistycznego (przykłady):
 Kryminalizacja i dekryminalizacja samobójstwa – kiedyś było to karane, teraz już nie.
 Kryminalizacja i dekryminalizacja dobrowolnych relacji homoseksualnych – kiedyś były
karane niemal we wszystkich państwach, obecnie nie jest aż tak źle (chociaż w niektórych
społeczeństwach takie działania ciągle spotykają się z wysoką karą).
107
 Kryminalizacja i dekryminalizacja aborcji – obecnie jest ona coraz częściej

dekryminalizowane. Zależy od oceny ustawodawcy w danym kraju.
 Kryminalizacja i dekryminalizacja zdrady małżeńskiej.
 Relatywność pojęcia zabójstwa od ustroju niewolniczego, przez feudalizm, do czasów
współczesnych.
 Relatywność pojęcia zabójstwa: konsekwencje przyjęcia lub nie konstrukcji zamiaru
ewentualnego.
 Relatywność pojęcia kazirodztwa: jest ono powszechne i występuje we wszystkich
kulturach, ale treść może być rozmaita (system matriarchatu i patriarchatu)
Stanowisko relatywistyczne:
 Nie ma takich czynów, które same przez się stanowiłyby przestępstwa.
 Przestępstwa czynu jest zawsze wynikiem nadania pewnej zewnętrznej oceny.
 Bez takiej zewnętrznej oceny nic nie jest przestępstwem.
 bez oceny nie można odróżnić zabójstwa od bohaterskiego czynu żołnierza na wojnie,
legalnej egzekucji od linczu (zabójstwo na polu bitwy jest czynem godnym pochwały, ale
takie same dokonane w karczmie nie spotka się z uznaniem).
 Nawet pojęcie społecznej szkodliwości ma w gruncie rzeczy oceny charakter
Charakterystyka stanowiska relatywistycznego:

 Kryminalizacja jest zawsze aktem konstytutywnym
 Przestępstwo nie istnieje w oderwaniu od ocen (prawnych), a przestępność jakiegoś
zachowania nie zależy od jego cech „immanentnych”, lecz od jego zewnętrznej oceny.
WYKŁAD 16
Pytanie reaktywne
Społeczne funkcje prawa karnego.

1) Oficjalne deklarowane funkcje penologiczne – są one wyrażane w k.k. i innych ustawach.
Kara będzie uniemożliwiała popełnienie przestępstwa (celowościowa koncepcja kary)
oraz realizowała postulat sprawiedliwej zapłaty, za karę (retrybutywna koncepcja)
2) Nieoficjalne „ukryte” funkcje pozapenologiczne – prawo karne jest używane do realizacji
innych celów.
Przedstawiciele:
 William Chambliss – „Sociological analysis of the law of vagrancy”

 Kryminalizacja włóczęgostwa jako instrument zwalczania zagrożenia dla
porządku i bezpieczeństwa publicznego.
 Kryminalizacja włóczęgostwa jako instrument regulacji rynku pracy
(zabezpieczanie dopływu rąk do pracy).
 Wiliam podważał społeczne funkcje ustawodawstwa odnośnie włóczęgostwa
(oparł się na założeniach historycznych).
 Zauważył korelację pomiędzy intensywnością tworzenia ustawodawstwa
odnośnie włóczęgostwa a zjawiskami zachodzącymi na rynku pracy -> niedobór
108
rąk do pracy powodował zwiększenie penalizacji włóczęgostwa (miało to

zapewnić napływ nowej „siły robotniczej”). Jeżeli było odwrotnie, to intensywność
poczynań ustawodawstwa spadała.
 WNIOSEK: kryminalizacja włóczęgostwa (w średniowieczu) była instrumentem
regulacji dopływu rąk do pracy
 Kai Erikson – „Wayward Puritans” – społeczne funkcje naznaczenia odstępstw od normy
(dewiacji) i dewiantów):
 Kryminalizacja jako narzędzie przeciwdziałania dewiacji, zwalczania jej.
 Kryminalizacja jako instrument umacniania integracji wewnętrznej spoistości
grupy.
 Badacz zajmował się opisaniem Massachusetts – miasta, które stworzyli purytanie
- oraz kryzysów (fale herezji), jakie w nim następowały (1. Spór o antynomie, 2.
Inwazja Kwaków, 3. Incydent z czarownicami z Salem).
 Sankcjonowano odstępstwa od normy (odnośnie ww. działań).
 Erikson zaproponował inne wyjaśnienie: funkcjonalność dewiacji dla
funkcjonowania pewnych zbiorowości. Incydenty były dla osób sprawujących
władzę instrumentem do wskazywania czym jest dewiacja, jakie są jej następstwa.
 Etykietowanie dewiacji jest definiowaniem konformizmu!
 Nawiązywał do Georga Simmel’a.
 Erikson chciał pokazać, że te 3. ww. zjawiska były wykorzystywane przez
przewodników purytańskich (albo i przez nich wywoływane).
 Prawo karne przestaje być narzędziem przeciwdziałania dewiacji.
 Michel Foucault – „Histoire de la folie a l’age classique. Folie et reraison”, „Surveiller et
punir. Naissance de la prison”
 Stworzył modelowy przykład analizy ukrytych funkcji społecznych prawa
karnego i wyjaśniania pewnych problemów związanych z tą gałęzią prawa
poprzez odwołanie się do tych ukrytych sensów.
Michel Foucault: kontrola społeczna i prawo karne jako instrumenty dyscyplinowania i

nadzorowania społeczeństwa.
 „kontrola ciała” a „kontrola duszy”: poniechanie kar fizycznych i narodziny

nowożytnego więzienia w XVIII w. DO XVIII w. więzienie było rodzajem aresztu
tymczasowego. Przebywały tam osoby przed egzekucją itp. Od XVIII więzienie stało się
metodą kary (pozbawienie wolności).
 Nieefektywność więzienia jako instrument kontroli przestępczości.
 Koncepcja władzy jako specyficznej relacji społecznej polegającej na wywieraniu wpływu
na zachowania innych ludzi, dążącej do kontroli tych zachowań.
 Władza jako zjawisko rozproszone i zdecentralizowane, a nie skoncentrowane w jednym
ośrodku: niesubstancjalne pojęcie władzy, która nie jest utożsamiana z jakąś konkretną
instytucją społeczną (np. państwa).
 Nośnik władzy: instytucje, podmioty i relacje społeczne, w które immanentnie wpisane
są stosunki dominacji, kontroli i nadzoru (władza ma wszechogarniający charakter.
Istotne jest posiadanie wiedzy – dla tej władzy).
 Więzienie nie jest jedyną instytucją, która ma za zadanie dyscyplinować (więzienie jest
skrajnym przykładem), np. szpital, wojsko itp.
 Koncepcja relacji władza-wiedza (power-knowledge).
 Relacja ta występuje w kryminologii (zwłaszcza w tej pozytywistycznej).
 Legitymizacyjna funkcja władzy kryminologicznej.
109
 Odwołuje się do panoptykonu - dla Foucault jest alegorią kontroli społecznej we

współczesnych społeczeństwach: powszechna, permanentna inwigilacja
(ponoptyzm)
 Jest to powszechna, permanentna inwigilacja dająca wiedzę umożliwiającą sprawowanie
kontroli.
 Koncepcja służy wyjaśnieniu utrzymywania się dysfunkcjonalnej instytucji więzienia.
 Cele więzienia: inwigilacja, permanentna kontrola
Fundamentalne pytanie: jak instytucja dysfunkcjonalna z punktu widzenia swych oficjalnie
deklarowanych celów penologicznych mogła przetrwać tak wiele lat?
Odpowiedź (funkcjonalizm): jeżeli więzienie nie realizuje penologicznych celów, to muszą istnieć
jakieś inne, ukryte. Dyscyplinujemy społeczeństwo poprzez kontrolę duszy.
Panoptykon – projekt Jeremy’ego Benthana doskonałego więzienia umożliwiającego

permanentną inwigilację osadzonych przez strażników. Dozorca może obserwować
wszystkich osadzonych, ale dla nich jest niewidoczny. Wybudowany też na Kubie
110

Skrypt K

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Skrypt K

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SKRYPT K

WYKŁADY Z KRYMINOLOGII 2020/21

Paradygmat – wzorcowe przykłady pracy badawczej, zawierające zbiór założeń pojęciowych,

 Wszystkie koncepcje kryminologiczne opierają się podstawowe założenia dotyczące

 Cesare Baccaria – „O przestępstwach i karach” – 1764.

Pozytywizm i naturalizm metodologiczny:

 August Comte – „Kurs filozofii pozytywnej” – 1830-1842, „system polityki pozytywnej” –

Organicyzm – społeczeństwo funkcjonuje jak organizm.

Szkoła prawa karnego

 Cesare Lombroso – „Człowiek-zbrodniarz” – 1876, „Kobieta jako zbrodniarka i jako

Założenia nurtu pozytywistycznego dotyczące nauki i nauk społecznych:

Założenia nurtu pozytywistycznego dotyczące człowieka i przestępcy:

 Determinizm – wynik scjentyzmu, założenie że teza o istnieniu wolnej woli jest

Koncepcje badań kryminologicznych i jej konsekwencje

1) Indywidualizm - badanie jednostki – pytanie lombrozjańskie (pytanie etiologiczne)

2) Teza (założenie) iż sprawca różni się w jakiś sposób od pozostałych ludzi – ma

Konsekwencje dla prawa karnego

 Korekcjonizm – (correctionalism) analogia do medycyny (organicyzmu)– jeśli

 Prawo karne sprawcy – dlatego by leczyć stworzono specjalne środki karne

 Kryminologia ma dostarczać naukowych metod postępowania ze sprawcami

Dwa nurty kryminologii pozytywistycznej

1.) nurt indywidualistyczny (paradygmat rodzajów ludzi) – przyczyny przestępstwa tkwią

 koncepcje biologiczne i antropologiczne przyczyny przestępstwa

2.) nurt środowiskowy – paradygmat rodzajów otoczenia – przyczyny tkwią w środowisku

 koncepcje socjologiczne przyczyn zachowania przestępnego.

 socjologiczne koncepcje przyczyn zachowania przestępnego – cechy

 socjologiczne koncepcje prawidłowości rządzących zjawiskiem przestępczości

Kryminologia pozytywistyczna a tzw. teoria kontroli

 Les Regles de la methode sociologique (Zasady metody socjologicznej) – 1895

 „Le Suicide” (Samobójstwo)

 Twórca socjologizmu w socjologii (społeczeństwo i prawa rządzące społeczeństwem to to

Tezy teorii kontroli w kryminologii:

4) W przypadku niektórych ludzi mechanizmy to jednak zawodzą

Kryminologia antynaturalistyczna (krytyczna, radykalna)

 Georg Simmel (1858 – 1918) – badacz m.in. zjawiska konfliktu międzygrupowego

 Ralph Dahrendorf (1929 – 2009) – badacz zjawisk konfliktu społecznego we

Podstawowe założenia ogólne kryminologii antynaturalistycznej:

 Antynaturalistyczna postawa metodologiczna – odwrócenie koncepcji nauk

 Interakcjonalistyczna (i konstruktywistycznej) koncepcja rzeczywistości

Pytanie „reaktywne” (reactive question): dlaczego pewne zachowania są uznawane za

Kryminologia ta zmieniła rodzaj pytania – przestało być odnoszone do wyjaśniania

 Mechanizmy funkcjonowania instytucji kontroli społecznej, jako przedmiot

 Zainteresowanie instytucjami kontroli społecznej

 Kryminologia zorientowana na normę.

 Konsensualna wizja społeczeństwa- zakłada, że społeczeństwo opiera się na

 Konfliktowa (koercyjna) wizja społeczeństwa - społeczeństwo nie opiera się na

 określenia nowego sposobu określania przedmiotu badań kryminologicznych

 Nie badanie problemu przestępstwa i przestępczości lecz badanie problemu kontroli

 Andrew von Hirsch – doprowadził do renesansu nt. kary kryminalnej (proporcjonalność

 James Q. Wilson (1931 – 2012) – krytykował pewne tradycyjne elementy podejścia

 Gary S. Becker (1930 – 2014) – twórca tzw. ekonomicznej teorii przestępstwa

Istota neoklasycyzmu w kryminologii:

 Reakcja na wieloletnią dominację w kryminologii amerykańskiej

 Postulat powrotu do prawa karnego opartego na tradycyjnych zasadach

Istotą neoklasycyzmu była próba odpowiedzi na pytanie jakie są możliwości

Kryminologia neoklasyczna a pozytywizm

Elementy wspólne Różnice

 Scjentyzm  Odrzucenie determinizmu

 Praktyczne nastawienia (nauka  Odrzucenie badań etiologicznych

Przedstawienie powyższych definicji.

W związku z powyższym możemy stwierdzić, że przestępczość rzeczywista jest

Hipoteza A zakłada, że przestępczość nieujawniona istnieje, ale w ogólnym rozrachunku

Hipoteza B pokazuje, że przestępczość nieujawniona to znaczący odsetek przestępczości.