Spis treści

1 Agresja interpersonalna: od czego zależy; jakie ma konsekwencje dla jednostki; wpływ mediów na
zachowania agresywne..............................................................................................................................................3
2 Atrakcyjność interpersonalna: teorie, przykłady badań..................................................................................4
3 Autoprezentacje: rodzaje, uwarunkowania, konsekwencje.............................................................................5
4 Co dla rozumienia zachowania się człowieka wniosła psychologia ewolucyjna?..........................................6
5 Co to jest „inteligencja”? Omów różne rozumienie inteligencji na podstawie wybranych koncepcji............7
6 Czy cechy temperamentalne mogą ulegać zmianie? Uzasadnij odwołując się do konkretnych koncepcji.. . .8
7 Czy człowiek jest istotą myślącą racjonalnie? Omów zagadnienie w odniesieniu do wyników badań nad
rozumowaniem i podejmowaniem decyzji................................................................................................................9
8 Czy inteligencję naprawdę można mierzyć? Omów kontrowersje wokół pomiaru inteligencji...................10
9 Czy każdy może być twórczy - jakie cechy osobowości sprzyjają aktywności twórczej?...........................11
10 Czym się różnią procesy samokontroli od mechanizmów obronnych.....................................................12
11 Czynniki środowiskowe warunkujące jakość zmian rozwojowych w okresie dorosłości.......................13
12 Deformacje percepcji społecznej (np. błędy atrybucji)............................................................................14
13 „Dziedziczność czy środowisko?”– spór o podstawowe determinanty różnic indywidualnych..............15
14 Fizjologiczne koncepcje emocji– scharakteryzuj wybraną koncepcję.....................................................16
15 Heurystyki wydawania sądów społecznych.............................................................................................17
16 Humanistyczne podejście do osobowości – scharakteryzuj wybraną koncepcję.....................................18
17 Jak kultura może wpływać na osobowość?..............................................................................................19
18 Jak można wyjaśnić wpływ doświadczeń wczesnodziecięcych na przebieg procesu rozwoju?..............20
19 Jakie funkcje mogą pełnić emocje?..........................................................................................................21
20 Jakie funkcje pełni ekspresja emocji?.......................................................................................................22
21 Jakie miejsce w badaniach psychologicznych mają badania prowadzone na zwierzętach?....................23
22 Konflikty: rodzaje, procesy im towarzyszące; sposoby rozwiązywania..................................................24
23 Małe grupy: procesy wewnątrzgrupowe, struktury, zjawisko konformizmu; myślenie grupowe............25
24 Myślenie dywergencyjne i konwergencyjne............................................................................................26
25 Ograniczenia badań podłużnych nad rozwojem człowieka......................................................................27
26 Omów dwuczynnikową koncepcję emocji Schachtera i Singera.............................................................28
27 Omów elementy struktury myślenia. Jaką rolę pełnią reguły algorytmiczne i heurystyczne w procesie
myślenia?.................................................................................................................................................................29
28 Omów problem pierwszeństwa afektu i poznania....................................................................................30
29 Osoby dorosłe jako osoby znaczące w procesie rozwoju w okresie dzieciństwa.....................................31
30 Podstawowe funkcje procesów motywacyjnych –omów na podstawie wybranej koncepcji...................32
31 Podstawowe funkcje uwagi. Adaptacyjna rola funkcji selektywnej uwagi..............................................33
32 Porównaj koncepcje cech osobowości......................................................................................................34
33 Postawy i ich zmiany................................................................................................................................35
34 Prawidłowości percepcji społecznej.........................................................................................................36
35 Problemy etyczne badań eksperymentalnych nad rozwojem człowieka..................................................37
36 Procesy automatyczne i kontrolowane i ich rola w sterowaniu zachowaniem.........................................38
37 Procesy radzenia sobie ze stresem............................................................................................................39
38 Przedstaw strukturę i funkcjonowanie różnych form reprezentacji pojęciowych....................................40
39 Regulacyjne funkcje schematów poznawczych........................................................................................41
40 Rola ja w funkcjonowaniu człowieka.......................................................................................................42
41 Scharakteryzuj wybraną koncepcję pamięci operacyjnej.........................................................................43
42 Scharakteryzuj wybraną psychodynamiczną koncepcję osobowości.......................................................44
43 Scharakteryzuj wybrany, magazynowy model pamięci...........................................................................45
44 Struktura pojęć naturalnych......................................................................................................................48
45 Styl działania a temperament. Co wiadomo o stylu działania osób o różnym zapotrzebowaniu na
stymulację?..............................................................................................................................................................51
46 Świadomość i nieświadomość w procesach emocjonalnych....................................................................55
Funkcjonalne ujęcie emocji według Frijdy.............................................................................................................57
47. Teorie atrybucji: klasyczne i nowe modele; przykłady badań..........................................................................60
48 Zachowania prospołeczne: teorie, przykłady badań.................................................................................67
49 Znaczenie koncepcji rozwoju Jeana Piageta.............................................................................................71
50 Związek funkcjonowania pamięci z emocjami.........................................................................................74

1
 1. Agresja interpersonalna: od czego zależy; jakie ma konsekwencje dla
jednostki; wpływ mediów na zachowania agresywne.

Agresja jest określana jako zachowanie ukierunkowane na zadanie cierpienia innemu

człowiekowi, który jest motywowany do uniknięcia tego cierpienia.
Agresja wroga - cierpienie ofiary jest głównym bądź jedynym celem sprawcy.
Agresja instrumentalna - cierpienie służy sprawcy jedynie jako instrument do osiągnięcia
innego celu (napad rabunkowy, wymuszenia).

Wyróżniamy trzy różne teorie agresji:

- teoria instynktu: widzi agresję jako zachowanie wrodzone, zdeterminowane biologiczną
koniecznością wyładowania agresywnej energii, mało podatne na wpływy zewnętrzne i
proces uczenia.
- Teoria uczenia: zajmuje przeciwne stanowisko, zakładając, że agresja jest nabytym w
trakcie życia jednostki rezultatem uczenia.
- Teoria popędu: zajmuje stanowisko pośrednie, zakładając, że agresja stanowi wprawdzie
rozładowanie popędu, jednak sam ów popęd jest rezultatem oddziaływania czynników
sytuacyjnych, a sposób jego rozładowania uzależniony jest od procesów uczenia.

Według Konrada Lorenza agresja jest wrodzonym wzorcem zachowania, który zostaje
automatycznie wzbudzony pojawieniem się w otoczeniu odpowiednich „wyzwalaczy”. Bądź
zahamowany pojawieniem się odpowiednich „inhibitorów”. Ma charakter spontaniczny więc
może też pojawiać się bez jakichkolwiek powodów zewnętrznych. Wyjaśnia to koncepcja
hydrauliczna agresji zakładająca, że energia agresywna jest samoistnie, stale wytwarzana i
gromadzona wewnątrz organizmu. Duże nagromadzenie tej agresywnej energii prowadzi do
jej rozładowania, gdy w otoczeniu pojawi się wyzwalacz lub po prostu nie pojawi się
inhibitor. Eksplozja agresywna może pojawić się również bez żadnego powodu.
Grupa badaczy z Uniwersytetu Yale (nie wiem do cholery jak się nazywali) sformułowała
teorię frustracji-agresji. Głosi ona, że wszelka agresja jest wynikiem frustracji, a wszelka
frustracja rodzi skłonność do agresji. Jednak nie każda frustracja prowadzi do agresji lecz
tylko niektóre jej rodzaje. Sama frustracja nie wystarcza do wzbudzenia agresji, muszą jej
towarzyszyć jakieś dodatkowe czynniki, których oryginalna teoria nie uwzględnia. Według
Berkowitza dodatkowym czynnikiem są sygnały wywoławcze agresji czyli „bodźce
skojarzone z czynnikami wzbudzającymi gniew aktualnie lub w przeszłości”.

Wyznaczniki agresji
- czynniki genetyczne – za genetycznym uwarunkowaniem agresji przemawia duża stałość
agresywności w trakcie życia oraz wczesne pojawienie się trwałych różnic indywidualnych w
poziomie agresywności. Faktem jest także ponad kulturowy charakter różnic.
- Prowokacja – wywołuje agresje z co najmniej 3 powodów
1. wzbudza gniew i cierpienie
2. wzbudza pragnienie rewanżu poprzez agresje
3. podważa dobre mniemanie zaatakowanego o sobie i jego reputacje, co
wzbudza motywacje do ich odzyskania
- pobudzenie emocjonalne - także jest odpowiedzialne za nasilenie agresji bo: (1)
pobudzenie nasila oddziaływanie prowokacji, (2) silne pobudzenie osłabia poznawczą
kontrolę zachowania. Teoria przesunięcia pobudzenia - pochodzące z różnych źródeł
pobudzenie emocjonalne sumuje się w organizmie i zwykle przypisywane jest w całości
jednemu tylko czynnikowi. Nie liczy się treść „starych emocji” lecz jedynie siła
wywoływanego nimi pobudzenia.

2
Tak więc agresja rośnie jeśli tuż przed prowokacją albo wkrótce po niej zastanie u
sprowokowanej osoby wywołany dodatkowy wzrost pobudzenia.
Zgodnie z prawem Yerkesa-Dodsona, opisującym związek pobudzenia ze sprawnością
funkcjonowania, początkowy wzrost pobudzenia wywołuje przyrost, natomiast dalszy wzrost
pobudzenia powoduje spadek sprawności działania. Pozwala to oczekiwać że (1) poznawcza
kontrola reakcji na prowokacje załamuje się w przypadku silnego pobudzenia oraz ze (2)
kontrola poznawcza załamuje się szybciej niż kontrola agresji oparta na uczeniu się, np. na
nawykach.
Przy umiarkowanym poziomie pobudzenia reagowanie na prowokacje regulowane jest
poznawczo, a więc sposobem rozumienia sytuacji, przewidywanymi konsekwencjami
własnego działania, tym jak oceniają nas inni i jak sami siebie oceniamy. Wzrost pobudzenia
powoduje dezorganizację tych procesów myślenia, a zachowanie zaczyna być kontrolowane
przez prostszy system kontroli – wyuczone nawyki, zautomatyzowane reakcje.
- normy i oczekiwania społeczne - obecność innych potępiających agresję hamuje jej
przejaw, podczas gry obserwatorzy pochwalający agresję mogą prowadzić do jej nasilenia

Media:
Agresja jest bardzo często pokazywana w mediach, pewnie dlatego, że jest bardziej
interesująca niż cnotliwe normy moralne. Wiele koncepcji psychologicznych pozwala
przewidywać, że częste oglądanie przemocy nasila agresję widzów, ponieważ aktywizuje ono
treści o agresywnym charakterze, staje się okazją do modelowania agresji i wykształcania
skryptów zachowań ukierunkowanych na wyrządzenie krzywdy innym a także rodzi
obojętność wobec cudzego cierpienia w skutek habituacji. Samo występowanie korelacji nie
przesądza oczywiście o tym, że oglądanie przemocy jest przyczyną agresynego zachowania
młodych widzów. Kierunek zależności przyczynowo-skutkowej może tu być odwrotny:
agresywne dzieci, właśnie dlatego, że są agresywne, mogą być bardziej skłonne do oglądania
przemocy w telewizji. Wyniki badań laboratoryjnych zgodnie pokazują, że oglądanie
agresywnego modela nasila własną agresję widzów. Eksperymenty naturalne, w których
młodzieży wyświetlano przez kilka wieczorów filmy o treści agresywnej wykazały wzrost
agresji we wzajemnych kontaktach w porównaniu z młodzieżą oglądającą filmy o neutralnej
treści. Oglądanie przemocy na filmach jest więc słabo choć rzetelnie skorelowane z agresją w
zachowaniu młodocianych widzów, w szczególności chłopców.
Są cztery przyczyny odpowiedzialne za nasilenie tendencji agresywnyh w wyniku kontaktu z
przemocą poprzez środki masowego przekazu:
a) Jeśli oni mogą to robić, to ja też mogę – oglądanie agresywnych bohaterów osłabia przyjętą
przez nas w dzieciństwie normę nakazującą samokontrolę;
b) Ach, więc tak to się robi – oglądanie agresywnych działań może dostarczać pomysłów, jak
ujawnić własne agresywne odczucia;
c) Myślę, że to, co czuję, to właśnie agresja – oglądanie przemocy sprawia, że lepiej
uświadamiamy sobie własną złość i szybciej uruchamiamy działanie agresywne;
d) Ale lipa, znowu się tłuką, a co jest na innym kanale? – oglądanie wielu krwawych scen
likwiduje nasze przerażenie, wstręt na widok przemocy i zmniejsza współczucie.

Wpływ agresji oglądanej w środkach masowego przekazu

Wpływ agresji oglądanej w środkach masowego przekazu na dzieci. Jeśli dziecko naśladuje
brutalne zachowanie osoby dorosłej wobec lalki. to jaki wpływ mogą wobec tego wywierać
na nie filmy, w których aż roi się od scen przemocy? Jest to interesujące pytanie, a odpowiedź
na nie ma istotne społeczne znaczenie. W wielu przez lata prowadzonych badaniach
stwierdzano, że im bardziej brutalne filmy człowiek ogląda w dzieciństwie, tym częściej jako
nastolatek lub dorosły posługuje się przemocą(Eron, 1982, 1987; Huesmann, 1982; Turner i

3
in., 1986). W badaniach proszono nastolatków, aby przypomnieli sobie, jakie filmy i jak
często oglądali w dzieciństwie. Filmy te następnie były oceniane pod względem
prezentowanej w nich przemocy przez sędziów kompetentnych. Natomiast nauczyciele i
rówieśnicy wystawiali niezależne opinie objętym badaniami nastolatkom, głównie pod kątem
przejawianych przez nich postaw agresywnych. Nie tylko stwierdzono istnienie wysokiej
korelacji między liczbą oglądanych brutalnych filmów a skłonnością do zachowań
agresywnych, ale stwierdzono także, że wraz z upływem lat badanego korelacja ta staje się
silniejsza. Zebrane dane nie dowodzą jednak z całą pewnością, że oglądanie filmów z aktami
przemocy powoduje, że z dziecka wyrasta agresywny nastolatek. Dlaczego nie przyjąć, że
rodzą się agresywne dzieci, które uwielbiają przemoc, co znajduje swój wyraz zarówno w ich
agresywnym zachowaniu, jak i zainteresowaniu brutalnymi filmami? Po raz kolejny w
rozstrzygnięciu wątpliwości pomaga kontrolowany eksperyment laboratoryjny. Stwierdzenie
poprzez eksperyment związku między oglądaniem brutalnych filmów a skłonnością do
zachowań agresywnych dowodzi, że związek taki rzeczywiście istnieje.
Znaczenie tego zagadnienia sprawiło, że przeprowadzono wiele rzetelnych badań. Chociaż
nie wszystkie one dostarczają wyników całkowicie zgodnych, to jednak ponad wszelką
wątpliwość stwierdzono, że oglądanie przemocy rzeczywiście wywołuje agresywne
zachowania (Hearold, 1986).
Ostatnie stwierdzenie jest bardzo istotne i może sugerować, że nieagresywne dzieci poddane
przez dłuższy czas specjalnej "kuracji" oglądania aktów przemocy zmienią się i zaczną
prezentować zachowania agresywne. Badania terenowe wykazały istnienie takiej zależności
(Leyens i in., 1975; Parke i in., 1977). Oddzielnym grupom dzieci pokazywano brutalne filmy
przez różne okresy. W każdym razie nie był to jednokrotny seans. Większość dzieci, nawet
nie przejawiających poprzednio tendencji agresywnych, pod wpływem długotrwałego
kontaktu z aktami przemocy poprzez ekran telewizyjny, zaczęła wykazywać nasilone
tendencje agresywne. Grupa tych dzieci została porównana z analogiczną grupą kontrolną,
której w czasie zarezerwowanym na oglądanie filmów nie wyświetlano scen przemocy. Może
na koniec warto dodać, iż obliczono, że przeciętny dwunastolatek zdążył obejrzeć w ciągu
swego życia na ekranie telewizyjnym ponad 100000 aktów agresji.
Prezentowana w mediach przemoc wywiera przemożny wpływ również na zachowanie się
osób dorosłych. Kilka lat temu David Phillips (1983, 1986) dokonał ciekawej analizy zbrodni
popełnionych w Stanach Zjednoczonych. Okazało się, że liczba morderstw wzrasta zawsze w
tygodniu następującym po walkach bokserów wagi ciężkiej. Co więcej, im liczniej
zgromadzona publiczność, tym wzrost ten jest większy. Najbardziej szokujący jest fakt, że
kolor skóry przegrywającego boksera koreluje z kolorem skóry ofiar morderstw, do których
później dochodzi. Jeśli w walce ponosi porażkę biały zawodnik, w następnym tygodniu
można się spodziewać wzrostu morderstw popełnianych na białych mężczyznach, podczas
gdy wskaźnik zabójstw czarnych mężczyzn utrzymuje się na poprzednim poziomie. Odwrotna
zależność zachodzi, gdy w walce przegrywa czarny bokser - wtedy zaczyna ginąć więcej
czarnych mężczyzn. Dane zebrane przez Phillipsa są wiarygodne, ich spójność jest na tyle
duża, że nie mogą być wyłącznie rezultatem zbiegu okoliczności. Nie stanowi to jednak
podstawy, aby sformułować wniosek, iż wszyscy ludzie lub określony ich procent dopuszcza
się aktów agresji pod wpływem widzianej przemocy. Natomiast stwierdzić można, że takich
aktów dopuszczają się niektórzy ludzie i to wystarcza, aby skutki tego były tragiczne.

Bibliografia:
Strealu J. „Psychologia podręcznik akademicki” tom 3 – rozdział 45 – relacje interpersonalne
Aaronson E. „Psychologia społeczna serce i umysł” – rozdział 12 – Agresja: dlaczego ranimy innych ludzi

4
 2 Atrakcyjność interpersonalna: teorie, przykłady badań.

Atrakcyjność interpersonalna - jest to pozytywna postawa w stosunku do innego

człowieka. Zarówno pojęciowe, jak i czynnikowe analizy skal szacunkowych mierzących
atrakcyjność pozwalają wyróżnić dwa jej składniki: sympatię, która grupuje takie zmienne,
jak lubienie i chęć przebywania z daną osobą; oraz szacunek, grupujący takie zmienne jak
podziw i poszukiwanie opinii tej osoby.

Teorie:
Teoria kar i nagród – zakłada, że lubimy jakąś osobę, jeżeli jest ona skojarzona z nagrodami
(zdarzeniami przyjemnymi), zaś nie lubimy osób skojarzonych z karami (zdarzeniami
nieprzyjemnymi). A zatem lubimy tych, których cechy oceniamy pozytywnie, którzy się
dobrze o nas wyrażają, działają na rzecz naszego dobra. I na odwrót – nie lubimy osób o
cechach nieprzyjemnych, źle o nas mówiących i działających na naszą szkodę. U podstaw
tych oczywistych zależności leży prosty mechanizm klasycznego warunkowania reakcji
emocjonalnej: zaczynamy kogoś lubić bądź nie znosić dlatego, że na tę pierwotnie obojętną
osobę przenosi się nasza reakcja emocjonalna z pozytywnych bądź negatywnych bodźców
skojarzonych z tą osobą.

Teorie zgodności – dwie najważniejsze koncepcje zgodności, to teoria dysonansu

poznawczego ( stworzona przez Festingera; opiera się na złożeniu, że ludzie dążą do
zgodności między różnymi przekonaniami o tej samej sprawie i spójności między swoimi
poglądami a postępowaniem. Jeżeli wskutek odebrania nowej informacji, myślenia lub
własnego postępowania pojawi się psychologiczna sprzeczność, rodzi to dysonans) i teoria
równowagi poznawczej (sformułowana przez Heidera, teoria ta opisuje organizację, genezę i
zmianę postaw, także interpersonalnych. Przyjmuje założenie, że człowiek dąży do
wewnętrznej zgodności swoich poglądów, postaw i zachowań), które zawierają szereg
przewidywań co do wyznaczników atrakcyjności. W myśl tych przewidywań, powinniśmy
lubić ludzi, którzy zapewniają bądź przywracają zgodność w obrębie systemu naszych
przekonań, np. którzy wyznają poglądy podobne do naszych i dostarczają im w ten sposób
wsparcia. Teoria dysonansu poznawczego przewiduje powstawanie sympatii w stosunku do
osoby, której wyrządzamy dobro, zaś antypatii w stosunku do osoby, której sami wyrządzamy
jakieś zło. Teoria równowagi przewiduje natomiast, że nasze lubienie jakiejś osoby może być
konsekwencja jedynie faktu, że jesteśmy jakoś z tą osobą powiązani, czyli tworzymy z nią
tzw. jednostkę poznawczą.

Wyznaczniki atrakcyjności – atrakcyjność innej osoby zależy od częstości kontaktów z ta

osobą, od jej zalet, atrakcyjności fizycznej, podobieństwa do nas samych, a także od przysług
i komplementów, którymi nas ona obdarza

Teorie atrakcyjności interpersonalnej: wymiana społeczna i równość.

Teoria wymiany społecznej.
Miło jest otrzymać potwierdzenie trafności własnych postaw; im bardziej cudze postawy są
podobne do naszych, tym bardziej czujemy się nagrodzeni. I podobnie, nagrodą jest
przebywanie z kimś, kto jest fizycznie atrakcyjny, kto nas nagradza i kto nas lubi. Im więcej
nagród społecznych otrzymujemy ze strony drugiej osoby (inaczej: im mniejsze są koszty),
tym bardziej tę osobę lubimy. W teorii wymiany społecznej zakłada się, że to, co ludzie sądzą

5
(pozytywnie lub negatywnie) o swoim związku z inną osobą, będzie zależało od tego, jak
pojmują nagrody, które daje im ten związek, koszty na jakie się narażają, co sądzą o tym, na
jaki związek zasługują, i jakie jest, ich zdaniem, prawdopodobieństwo nawiązania lepszych
stosunków z kimś innym. Innymi słowy, kupujemy to, co najlepsze, a więc taki związek,
który daje nam najwięcej korzyści za nasze emocjonalne dolary. Podstawowymi pojęciami
teorii wymiany społecznej są pojęcia nagrody, kosztów, efektów i poziomu porównywania
czy inaczej - odniesienia (Secord, Backman, 1964).
Nagrody są pozytywnymi aspektami związku, które czynią go wartościowym i
wzmacniającym. Przez to pojęcie rozumiemy zarówno cechy indywidualne, konkretne
zachowania naszego partnera (o których mówiliśmy do tej pory), jak i nasze umiejętności
osiągania zewnętrznych korzyści dzięki znajomości zalet partnera (np. dostęp do pieniędzy,
status, działalność czy grono interesujących przyjaciół; Lott, Lott, 1974). Koszty to
oczywiście druga strona medalu i każda przyjaźń czy romantyczny związek wiąże się z
pewnymi kosztami (np. konieczność znoszenia wszystkich drażniących nawyków czy wad
drugiej osoby). Efektem związku jest rachunek nagród i kosztów. Można o tym myśleć w
kategoriach formuły matematycznej, której wynik otrzymuje się, odejmując koszty od nagród.
(Jeżeli otrzymacie wynik ujemny, to wasz związek nie jest w dobrej kondycji).
Harold Kelley i John Thibaut (1978; Thibaut, Kelley, 1959) twierdzą, że to, czy dany związek
jest dla nas satysfakcjonujący, zależy od innej zmiennej, a mianowicie od poziomu
odniesienia, czyli od tego, jakiego efektu (wyrażonego w terminach kosztów i zysków)
oczekujemy od konkretnego związku. W ciągu całego życia zbieramy historie związków z
innymi ludźmi, a to powoduje, że mamy określone oczekiwania co do naszych aktualnych i
przyszłych związków. Niektórzy ustawiają poprzeczkę(poziom odniesienia) bardzo wysoko,
oczekując wielu nagród i licząc na małe koszty. Jeżeli dany związek nie spełnia tych
oczekiwań, to będą oni nieszczęśliwi i niezadowoleni. I przeciwnie - ci, których poziom
odniesienia umieszczony jest nisko, będą - w takim samym związku szczęśliwi, ponieważ dla
nich jest oczywiste, że związki rodzą trudności, a więc są kosztowne.
Tym samym, chociaż generalnie lubimy ludzi, którzy mają wiele zdolności i zalet i którzy są
kompetentni w tym, co robią, to można przypuszczać, że jeżeli okażą się zbyt doskonali,
będziemy się czuć źle w ich towarzystwie. Osoby takie wydają się niedostępne, dalekie,
nadludzkie. Jednak polubimy je tym bardziej, im więcej niedoskonałości będą one ujawniać
(np. będą ponosić jakieś koszty). I tak, na przykład, gdyby Sam był znakomitym
matematykiem, świetnym graczem w baseball i wybrednym elegantem, to polubilibyśmy go
bardziej, gdyby choć raz źle dodał kolumnę cyfr, przepuścił łatwą piłkę czy pokazał się
publicznie z tłustą plamą na krawacie.
W konkluzji możemy stwierdzić, że choć na ogół lubimy te osoby, których zachowanie jest
dla nas najbardziej nagradzające, to uogólnienie to dokładnie przeanalizowane okazuje się
nadmiernym uproszczeniem. Jedną z przyczyn może być to, że czasami trudno z góry
wskazać ( jakie zachowanie okaże się najbardziej nagradzające. Tak więc, jak to pokazaliśmy,
istnieją takie specyficzne okoliczności, w których bardziej lubimy tych, którzy na początku
byli wobec nas krytyczni lub którzy byli przyczyną naszych cierpień. Istnieją również
sytuacje, w których wolimy osoby mniej doskonałe od idealnych.
Teoria równości.
Niektórzy badacze krytykowali teorię wymiany społecznej, ponieważ pomijano w niej tak
ważne zmienne warunkujące powstawanie relacji interpersonalnych jak pojęcie uczciwości
czy równości. Teoretycy zajmujący się pojęciem równości - tacy jak Elaine Walster, Ellen
Berscheid i George Homans - twierdzili, że ludziom nie zależy wyłącznie na zdobyciu
maksymalnych nagród za najniższą cenę. Zwracają oni uwagę też na równość inwestycji obu
stron wnoszonych w dany związek - a więc, czy nagrody i koszty, które są ich udziałem, są
równe nagrodom i kosztom ich partnera (H oman s, 1961; Walster, Wal ster, Berscheid,

6
1978). Naukowcy ci opisują relacje interpersonalne oparte na równości wkładów jako związki
najbardziej szczęśliwe i stabilne. I przeciwnie, związkach w których wkłady są nierówne,
powodują powstanie wrażenia nadmiernej rentowności (dużo nagród, niskie koszty, mało
czasu czy energii angażowanej w podtrzymanie związku) czy zbyt niskiej rentowności (mało
nagród, wysokie koszty, dużo czasu czy energii angażowanej w utrzymywanie związku).
Zgodnie z teorią równości zarówno osoby czerpiące nadmierne korzyści, jak i osoby mające
zbyt małe profity, powinny być niezadowolone z takiego stanu rzeczy i dążyć do
przywrócenia równowagi. Twierdzenie to wydaje się sensowne w przypadku osób
odnoszących za mało korzyści (bo któż chce kontynuacji niesatysfakcjonującego związku?).
Dlaczego więc osoby, które tak wiele zyskują, miałyby zrezygnować z tego, co teoria
wymiany społecznej określa jako korzystny interes (dużo nagród, małe koszty, mały
wysiłek)? Elaine Hatfield (Walster) i współpracownicy twierdzili, że pojęcie równości
stanowi ważną normę społeczną - ludzie w końcu będą się czuć niezręcznie, a nawet
doświadczać poczucia winy, jeżeli otrzymają więcej, niż na to zasłużyli. Przyjrzyjmy się
zatem faktom. Czerpanie nadmiernych korzyści nie wydaje się tak złe jak osiąganie zysków
zbyt małych, co dowiodły liczne badania. Brak równości odbierany jest jako problem wtedy,
gdy dotyczy osób osiągających za małe korzyści

(Hatfield, Greenberger, Traupmann, Lambert, 1982; Traupmann, Petersen, Utne, Hatfield, 1981). Aronson)

7
 3 Autoprezentacje: rodzaje, uwarunkowania, konsekwencje.

Autoprezentacja – kształtowanie (kontrola) sposobu, w jaki spostrzegają nas inni ludzie.

Autoprezentacja – próba zakomunikowania poprzez nasze wypowiedzi, zachowania
niewerbalne oraz działania, kim jesteśmy albo za kogo chcielibyśmy być uważani przez
innych.

Funkcje autoprezentacji:

1 ułatwia utrzymanie pozytywnej samooceny i/lub konstrukcje własnej tożsamości

2 regulacja emocji – nasila pozytywne, a osłabia negatywne emocje
3 regulacja kontaktów społecznych – zapewnia szybkie rozeznanie, kto jest, kim i sprawny
przebieg interakcji społecznych
4 ułatwia wpływ na innych i pozyskanie dóbr lub uniknięcie strat

Obronne techniki autoprezentacji – zachowania ukierunkowane na ochronę, utrzymanie lub

obronę zaatakowanej / zagrożonej tożsamości naszej osoby:
1. Samoutrudnianie – angażowanie się w działania, które obniżają szansę sukcesu, ale
zwalniają z osobistej odpowiedzialności za porażkę (a w dodatku nasilają osobistą chwałę w
przypadku sukcesu).
2. Wymówki – zaprzeczanie intencji wyrządzenia szkody i/lub przekonywanie, że nie miało
się kontroli nad przebiegiem zachowania
- To nie moja wina
- Odwoływanie się do alkoholu jako „sprawcy” wyniku (czasem skuteczne u mężczyzn nigdy
u kobiet)
- Odwoływanie się do okoliczności łagodzących
- Przekonywanie o własnej ignorancji (np. nieznajomość przepisów)
- Udawanie głupka- (mężczyźni stosują w odniesieniu do szefów, a kobiety w odniesieniu do
mężów i w kontekście zdolności intelektualnych)
3.Usprawiedliwienia – akceptowanie własnej odpowiedzialności przy jednoczesnym
przekonaniu, że „długoterminowe” korzyści z naszych działań przewyższają „pozorne” lub
„krótkoterminowe” szkody
- Przekonywanie, że szkody są pozorne (np. mit przyjemności kobiety z gwałtu); nikomu nie
szkodzą (np. przy oszukiwaniu na egzaminie)
- Usprawiedliwienia porównawcze (inni maja jeszcze gorzej niż ofiara) lub zasadami (dzieci
trzeba wychowywać)
4.Przeprosiny – akceptowanie własnej odpowiedzialności za szkodę, okazanie żalu,
kompensowanie szkody ofierze
- ; Jest to najskuteczniejszy sposób przywracania własnego pozytywnego obrazu w oczach
innych
- Taki sam wydźwięk ma fakt zasądzania niższych wyroków dla przestępców okazujących
skruchę

Asertywne taktyki autoprezentacji – zachowania ukierunkowane na zbudowanie,

pozyskanie, utrwalenia jakiejś nowej tożsamości naszej osoby:

1. Ingracjacja (podlizywanie się) – pozyskiwanie cudzej sympatii. Proces polegający na tym,

że ludzie schlebiają jakiejś osobie, często o wyższym statusie, wychwalają ją i w ogóle

8
próbują wzbudzić w niej sympatię do siebie.
Cztery zasadnicze techniki:
-; Prezentowanie siebie jako osoby zasługującej na sympatię
- Schlebianie innym
- Prezentowanie poglądów podobnych do poglądów partnera
- Wyrządzanie przysług

Dylemat lizusa – im ważniejsze jest dla nas pozyskanie sympatii jakiejś osoby, tym większa
jest szansa, że osoba ta zdaje sobie sprawę i wątpić będzie w szczerość naszych zabiegów
autoprezentacyjnych. Rozwiązanie dylematu lizusa: 1. prezentowanie poglądów sprzecznych
z wartościami partnera, ale w mniej ważnych sprawach. 2. Konstruowanie sytuacji w taki
sposób, że partner sam zapytuje o jakąś cechę/pogląd.
Dylemat zróżnicowanej publiczności – ludzie różnią się wartościami/upodobaniami i to, co
jednym się podoba odstręcza innych (chłopak – jego dziewczyna i koledzy). Jedyne
rozwiązanie to segregacja widowni (szczególnie o silnej obserwacyjnej samokontroli
zachowań).

2. Autopromocja – przedstawianie siebie jako osoby kompetentnej, podkreślanie, że nasze

dokonania są większe niż innym się wydaje, są rzadko osiągane, zostały osiągnięte pomimo
przeszkód.

Dylemat skromności – więcej sympatii zdobywamy w cudzych oczach, jeśli pomniejszamy

znaczenie naszych sukcesów niż chwalimy się nimi; z drugiej strony ludzie mogą
potraktować nasze skromne autoprezentacje dosłownie (uważać, że nasze sukcesy są
niewielkie), bądź też nawet jako wyraz niskiej samooceny.
Rozwiązanie dylematu ma kilka etapów:
* Skromność jest skuteczniejsza po fakcie niż przed faktem
* Umiarkowana skromność jest bardziej pożądana od krańcowej (nonszalancja)
* Skromność jest skuteczna tylko wtedy, kiedy audytorium i tak wie, że dobrze wypadliśmy
* Taktyka polegająca na wskazywaniu, że się odniosło sukces przy jednoczesnym
pomniejszaniu wagi tego sukcesu („dobrze wypadłem, ale to nie ma znaczenia”) może łatwo
przynieść efekt odwrotny od zamierzonego (wniosek o naszej zarozumiałości).
Dylemat reputacji – im większe i częstsze nasze osiągnięcia, tym bardziej inni ich po nas
oczekują i tym mniej mogą cenić dalsze nasze osiągnięcia; dylemat nierozwiązany.

3. Zastraszanie (intymidacja)- wizerunek człowieka niebezpiecznego. Celem zastraszania jest

dążenie do tego, aby partner przypisał aktorowi właściwości „bycia niebezpiecznym”.
Podejmując zastraszanie próbujemy zwiększyć swą moc społeczna grożąc sprawianiem bólu,
dyskomfortu i/lub możliwością poniesienia różnorodnych kosztów psychologicznych.
4. Świecenie przykładem – wizerunek człowieka moralnego. Osoba dokonująca
autoprezentacji „moralnej” podkreśla swoją uczciwość, zdyscyplinowanie i obowiązkowość,
skłonność do dobroczynności oraz samowyrzeczeń.
5. Pławienie się w cudzej chwale – autoprezentacja pośrednia. Polega na wykorzystaniu
skojarzenia własnej osoby z kimś (czymś) cieszącym się powszechnie znakomita opinia
(osobą, grupą, instytucją, itp.), roztaczającym wokół siebie aurę sukcesu, mocy, władzy czy
popularności. Pośredni charakter działania polega na tym, że autoprezenter tworzy swój
publiczny wizerunek poprzez informacje o innych osobach (lub obiektach), z którymi jest
kojarzony, a nie bezpośrednio poprzez opisywanie siebie i swoich osiągnięć, czy
behawioralne demonstrowanie zalet lub słabości. Skłonność do podkreślania swoich
związków z zwycięzcami wzrasta w warunkach zagrażających „dobremu imieniu”.

9
Jesteśmy bardziej skłonni do autoprezentacji:
* Im silniej wierzymy, że sposób spostrzegania nas przez innych ludzi decyduje o osiągnięciu
naszych celów
* Im bardziej zależy nam na tym celu
* Im bardziej zależy nam na aprobacie innych]
* Im większa jest rozbieżność między pożądanym a rzeczywistym obrazem naszej osoby, jaki
maja inni
* Im bardziej cechujemy się skłonnością do obserwacyjnej samokontroli zachowania i
samoświadomością publiczną
Co decyduje o stylu autoprezentacji:
* Samowiedza – Większość ludzi ceni sobie szczególnie pewne „fragmenty” swojego „ja” i je
właśnie pokazuje innym. Ludzie nie decydują się na podejmowanie autoprezentacji
niezgodnych z samowiedzą, ponieważ nisko oceniają szanse ich przekonującej realizacji.
Zinternalizowane normy zakazujące okłamywania przeciwdziałają podejmowaniu
autoprezentacji jawnie niezgodnych z samowiedzą.
* Wyobrażenia tożsamości pożądanej i niepożądanej.
* Wymagania roli społecznej
* Spostrzegane oczekiwania widowni.
Konsekwencje publicznego wizerunku:
* Ludzie unikają prezentowania siebie w sposób niezgodny z tym, co wiedzą o nich inni,
ponieważ nisko oceniają prawdopodobieństwo skuteczności takiego działania.
* Informacje o jednostce posiadane przez otoczenie mogą wymuszać określony sposób
autoprezentacji.
* Działania autoprezentacyjne zależą od wiedzy jednostki o tym, jak może być spostrzegana
w przyszłości.
* Osoby o samoocenie niskiej cechuje tendencja do unikania ryzyka,stąd częściej podejmują
one ochronne formy autoprezentacji.
* Osoby lękliwe częściej posługują się autoprezentacjami ochronnymi. Z lekiem społecznym
związany jest pasywny, samoobronny styl autoprezentacji, którego istotą jest unikanie
ujawniania informacji o sobie z jednoczesnym emitowaniem niewerbalnych sygnałów
aprobaty i sympatii wobec otoczenia, tzw. „nieszkodliwa towarzyskość”
* Styl ofensywny i asertywny wydają się być domeną osób o wysokiej samoocenie.
Podejmowaniu ofensywnych autoprezentacji sprzyja również skłonność do rywalizacji
i brak tendencji empatycznych. Ofensywny styl autoprezentacji wiąże się często z
naruszaniem norm społecznych,stąd można oczekiwać, że jest on mniej dostępny dla
osób o silnej potrzebie aprobaty społecznej, a szczególnie prawdopodobny u osób o
cechach osobowości aspołecznej.
* Z wysoka samooceną związana jest tendencja do autopromocji i zabiegania o podziw ze
strony innych, a z samoocena niską – tendencja do ingracjacji i zabiegania o sympatię.
* Osoby o samoocenie wysokiej są bardziej skłonne do prezentowania swoich uzdolnień i
kompetencji, a osoby o samoocenie niskiej, do prezentowania swego altruizmu i
uspołecznienia.
* Podejmowanie autoprezentacji może być determinowane przez właściwości sytuacji i
audytorium, a relatywnie niezależne od poziomu samooceny.
* Repertuar stylów autoprezentacji dostępnych jednostce określają również normy kulturowe
i wymagania pełnionej roli społecznej.

10
 4 Co dla rozumienia zachowania się człowieka wniosła psychologia ewolucyjna?

Wielu psychologów stara się oddzielić wpływ czynników dziedzicznych na zachowanie i

cechy człowieka, od wpływu czynników środowiskowych i ustalić, które z tych czynników są
ważniejsze. Z ewolucyjnego punktu widzenia rozróżnienie to wydaje się zbędne. Natura i
wychowanie przeplatają się ze sobą. Natura determinuje to, jak i dlaczego czynniki
środowiskowe będą wpływać na nas przez całe życie. W związku z uświadomieniem sobie
tego faktu, teoria ewolucji zaczęła wpływać na zrozumienie procesów poznawczych i
motywacji człowieka za pośrednictwem dziedziny zwanej psychologią ewolucjonistyczną.
Kierunek ten stara się połączyć nowoczesną psychologię z darwinowską teorią ewolucji drogą
doboru naturalnego. Podstawą podejścia ewolucjonistycznego jest pojęcie adaptacyjności
zachowania i umysłu, które zakłada, że zdolności ludzkiego umysły ewoluowały w ciągu
milionów lat, służąc konkretnym celom przystosowawczym, podobnie jak nasze zdolności
fizyczne. Mózg ewoluuje tak samo jak inne narządy. Mózgi generujące bardziej
przystosowawcze zachowania, ulegają rozmnożeniu w wyniku dobory naturalnego. Mózgi,
które generują zachowania nieprzystosowawcze, umierają. Zachowanie przystosowawcze
może obejmować poświęcenie się dla swoich dzieci lub rodzeństwa lub pomaganie tym,
którzy tą pomoc mogą odwzajemnić.
Psychologowie ewolucjonistyczni starają się stworzyć kompletną, jednolitą psychologię,
obejmującą wszystkie aspekty ludzkiego życia, doświadczenia i zachowania.
Ewolucjonizm pozbawił ludzi uprzywilejowanego miejsca w świecie istot żywych,
przypisując im przodków wspólnych ze zwierzętami. Psychologia ewolucyjna podjęła próbę
integracji wielu podejść – wyjaśniała, dlaczego jedne zachowania są pożądane a inne nie
odnosząc się do teorii doboru. Przedstawiciele tego podejścia szukają cech wspólnych dla
wszystkich istot ludzkich. Próbują też dociec, w jaki sposób te cechy wspólne wchodzą w
interakcje z otoczeniem społecznym.

11
 5 Co to jest „inteligencja”? Omów różne rozumienie inteligencji na podstawie
wybranych koncepcji.

Model adaptacyjny inteligencji (Stern)

Inteligencja – ogólna zdolność adaptacji do nowych warunków i do wykonywania nowych
zadań.
Z adaptacyjnym modelem inteligencji powiązane jest rozumienie tego zjawiska w kategoriach
efektywności działania. Znaczy to, że inteligencja jest właściwością psychiczną, która
pojawia się we względnie stałej, charakterystycznej dla jednostki efektywności wykonywania
zadań

Teorie inteligencji: (Strelau,1995)

- Oparte na analizie czynnikowej tzw. teorie strukturalne. (Spearman)
- Hierarchiczne teorie inteligencji
- Rozwojowa teoria inteligencji Piageta
- Teorie zdolności oparte na koncepcji działania
- Teorie biorące za punkt wyjścia podstawowe założenia teorii informacji.

Czynnikowe koncepce inteligencji= Modele strukturalne. (Spearman)

Najbardziej popularna teoria dwóch czynników została stworzona przez Spermana i opisana
w książce „The abilities of men” w 1927 roku. Mówi ona, że człowiek posiada ogólną
zdolność umysłową, którą określana symbolem g (general) – nazywa inteligencją ogólną.
Pozostałe czynności są specyficzne s (specific)- zwane zdolnościami specjalnymi.
CZYLI : istnieje jeden czynnik g i bliżej nieokreślona liczba czynników s.
Najlepiej inteligencje ogólna badają zadania angażujące takie procesy umysłowe, jak
rozumowanie i wnioskowanie. Teoria dwuczynnikowa wykorzystuje analizę czynnikową,
czyli dużą ilość zjawisk (cech) redukuje się do mniejszej liczby bardziej podstawowych
(pierwotnych) cech, zwanych od tej metody czynnikami.
Krytycy teorii dwuczynnikowej, stosując również metodę czynnikową doszli do wniosku że
na strukturę inteligencji składa się więcej niż jeden czynnik g. W ich poglądach wystąpiły
jednak różnice nie tylko co do liczby i jakości czynników inteligencji, ale również co do tego
w jakim stosunku do siebie pozostają wyodrębniane czynniki. Rozwiązanie taj ostatniej
kwestii zależy od rodzaju zastosowanej metody analizy czynnikowej i szły w dwóch
podstawowych kierunkach: hierarchicznych teorii inteligencji i teorii opartych na czynnikach
równorzędnych (patrz: Strelau (1995) Temperament i inteligencja str 94) .

Hierarchiczne modele inteligencji

Hierarchiczna struktura inteligencji polega na tym, że im niższy stopień w tej strukturze
bierzemy pod uwagę, tym bardziej specyficzne i liczne są wyodrębnione czynniki.
Do najbardziej znanych teorii hierarchicznych należą koncepcje P.E Vernona, C.Burta i R.B
Cattella.
P.E.Vernon (1961) twierdzi ze struktura inteligencji składa się z 5 poziomów. Na szczycie
znajduje się czynnik g na niego składają się dwa czynniki grupowe: uzdolnienia werbalne (W)
i uzdolnienia praktyczne (P). Te dzielą się na bardziej specyficzne czynniki grupowe. W
obrębie czynnika uzdolnień werbalnych W- są 3 czynniki: słowny (S), liczbowy (L), szkolny
(E). Natomiast w skład czynnika uzdolnień praktycznych uzdolnień (P) wchodzą: sprawność
mechaniczna (M) zdolności przestrzenne (O) i zdolności manualne (R). Wyodrębnione na
tym poziomie czynniki składają się z bardziej specyficznych występujących w hierarchii

12
piętro niżej. Na poziomie najniższym znajdują się czynniki najbardziej specyficzne, odrębne
dla poszczególnych czynności. Teoria 4-stopiniowej hierarchicznej struktury inteligencji wg
Burta (1949) jest podobna do tej wg. Vernona.
Największe zainteresowania wzbudziła teoria Cattella opublikowana w sposób najbardziej
systematyczny w 1971 roku w dziale: Abilities:their structure,growth and action. Autor
wyodrębnił dwa podstawowe czynniki zdolności ogólnych- tzw. inteligencję płynną i
inteligencję skrystalizowaną.-które składają się razem na Spermanowskai czynnik g.
Inteligencja płynna- to zdolność do dostrzegania złożonych relacji między symbolami i
wykonywania manipulacji na symbolach, niezależnie od doświadczenia osobniczego i
znaczenia owych symboli. // Zależy głównie od genetycznie zdeterminowanych struktur i
funkcji mózgu. Zmiany w niej mają charakter rozwojowy. Ujawnia się najbardziej w
rozwiązywaniu testów niewerbalnych, polegających na ujmowaniu stosunków między
obiektami (elementami) uzupełnianie serii, klasyfikowanie obiektów, dostrzeganie analogii –
np. skala Ravena
Inteligencja skrystalizowana- to dysponowanie wiedzą i umiejętnościami ważnymi w danym
kontekście kulturowym. // Rozwija się na kanwie inteligencji płynnej w wyniku uczenia się i
nabywania doświadczenia. Jest ona w dużej mierze zdeterminowana kulturowo. Do pomiaru
tak rozumianej inteligencji służą testy inteligencji np. Bineta-Simona. Na ich podstawie
dokonujemy pomiaru zdolności werbalnych, liczbowych, jak też zdolności rozumowania
opartego na wyuczonych zadaniach logiki. Inteligencja skrystalizowana będąca wynikiem
interakcji czynnika inteligencji płynnej i kumulacji doświadczenia osobniczego, rozwija się
do wieku starczego.

Rozwojowa teoria inteligencji Piageta

Punktem wyjścia teorii Piageta było założenie że inteligencja stanowi rozwiniętą formę
adaptacji biologicznej. Rozwój umysłowy polega na coraz lepszym przystosowaniu, któremu
towarzyszy wzrost złożoności i efektywności struktur poznawczych, czyli utrzymaniu
równowagi między dwoma podstawowymi procesami –asymilacji i akomodacji. Są one ze
sobą związane i występują we wszystkich okresach rozwoju poznawczego.
Asymilacja to włączanie(przyswajanie) świata zewnętrznego do już ukształtowanych struktur
poznawczych. W trakcie tego procesu czynności i struktury poznawcze akomodują się
(dostosowywują) do przedmiotów asymilowanych.
Akomodacja – to proces zmian polegający na modyfikacji już istniejących struktur tak, aby
umożliwić lepsze przystosowanie, adekwatnie do wymagań środowiska.
Dzięki zwiększającej się złożoności i stałości struktur poznawczych wzrasta zdolność
przystosowawcza. Strukturalizacja procesów poznawczych stanowi niejako wewnętrzny
aspekt tej zdolności.
W pierwszym okresie rozwojowym struktury poznawcze kształtują się na gruncie odruchów
bezwarunkowych , stanowiących struktury odziedziczone.
Inteligencja człowieka to swoistego rodzaju aktywność polegająca na kształtowaniu i
organizacji struktur poznawczych powstających wskutek ciągłego procesu utrzymywania
równowagi między asymilacją i akomodacją.
Wskutek tego procesu tworzy się hierarchia coraz bardziej skutecznych i złożonych struktur
poznawczych zwanych schematami. Składają się one na to, co nazywamy wiedzą człowieka.
Struktury poznawcze rozwijają się pod wpływem doświadczeń w procesie interakcji jednostki
ze środowiskiem.

13
Piaget wyróżnia cztery podstawowe okresy:
Stadia przechodzą jedne w drugie w sposób ciągły.
Sensoryczno - motoryczny (do 2 roku życia)- kształtuje się inteligencja praktyczna. W
okresie tym dominują czynności odruchowe, które generalizują się na szeroki zakres
przedmiotów, osób i sytuacji. Brak dobrze rozwiniętej pamięci trwałej- reakcja na aktualnie
spostrzegane obiekty i wykonywane czynności. W tym okresie kształtuje się ważne dla
rozumienia świata pojęcie istnienia.
Przedoperacyjny (od 2 do 7)- intensywny rozwój języka, posługiwanie się nim ma charakter
głównie funkcjonalny. Przyswajanie znaków konkretnych symboli. Wyobrażenia stanowią
główną wewnętrzną reprezentację świata zewnętrznego. Rozumowanie jest oparte na
zdarzeniach zewnętrznych, konkretnych nie na operacjach logicznych.
Operacji konkretnych (od 7 do11-12 lat)- rozwiązywanie zadań konkretnych, przyswajanie
pojęć logicznych np. pojęć identyczności, odwracalności. Typowe są dla tego wieku procesy
rozumowania polegające na manipulowaniu przedmiotami i na osadzeniu i aktualnych
zdarzeniach umożliwiają dzieciom przyswojenie takich pojęć jak starość, przyczynowość,
kolejność.
Operacji formalnych ( od 11-12 lat do 15 roku życia) Rozwój myślenie abstrakcyjnego.
Inteligencja werbalna, przejawiająca się w myśleniu hipotetyczno-dedukcyjnym, stanowi
wyraz najwyższego poziomu przystosowania.

WAŻNE
Koncepcje czynnikowe- (pomiar psychometryczny)ilościowy wzrost zdolności umysłowych
U Piageta rozwój inteligencji na charakter jakościowy ( pojęcie aktywności- kształtowanie się
nowych struktur poznawczych).

14
 6 Czy cechy temperamentalne mogą ulegać zmianie? Uzasadnij odwołując się
do konkretnych koncepcji.
Temperament może się zmieniać w miarę upływu życia jednostki. Nawet te cechy
osobowości, które mają wysoki wskaźnik odziedziczalności można modyfikować, a być może
nawet zupełnie je zmieniać, gdyż środowisko wpływa na nie silniej, niż geny.
Z prof. Włodzimierzem Oniszczenką z Wydziału Psychologii Uniwersytetu
Warszawskiego oraz dyrektorem Interdyscyplinarnego Centrum Genetyki UW rozmawia
Urszula Piasecka
Pytanie co decyduje o temperamencie i zachowaniach ludzi – czynniki biologiczne czy
środowisko –Obecnie naukowcy nie mają już wątpliwości, że temperament jest wypadkową
jednego i drugiego czynnika, próbują natomiast określić jak duży jest udział każdego z nich i
który odgrywa tu decydującą rolę. Zespół, do którego Pan należy prowadził badania nad tym
zagadnieniem. Co z nich wynika?
Badania nad podstawami temperamentu kierowane przez prof. Jana Strelaua
rozpoczęliśmy jeszcze na początku lat 90. Standardowo wykorzystuje się w tym celu badania
bliźniąt… W naszych badaniach udało się ocenić, że czynniki genetyczne odpowiadają
średnio w 40% za różnice cech temperamentu pomiędzy ludźmi. Oczywiście, zależnie od
danej cechy, udział genów może być nieco mniejszy lub większy – w przypadku niektórych
cech może nawet dochodzić do 50%.
Czy te wyniki oznaczają, że środowisko odpowiada za różnice temperamentu między
ludźmi średnio w 60%?
Tak, z naszych i innych badań wynika, że środowisko odgrywa większą rolę niż geny,
przy czym chodzi tu o szczególny wpływ środowiskowy, tzw. środowisko specyficzne.
Można je określić jako zasób indywidualnych, specyficznych dla danej jednostki doświadczeń
– innymi słowy – jako osobistą historię życia jednostki. Mogą to być na przykład
doświadczenia wynikające z kolejności urodzin, różnego rodzaju zdarzeń losowych, takich
jak urazy, choroby, wpływy pozarodzinne, np. przynależność do różnych grup rówieśniczych,
nauka w różnych szkołach, a w związku z tym kontakt z różnymi ludźmi – nauczycielami,
rówieśnikami oraz wpływ telewizji, bo przecież obecność telewizora w domu wcale nie
znaczy, że dzieci oglądają te same programy. Natomiast udział tzw. środowiska wspólnego,
czyli ogółu warunków panujących w rodzinie, do której należą bliźnięta, jak np. status
społeczno-ekonomiczny rodziny, warunki materialne, klimat w rodzinie, sposób
postępowania rodziców z dziećmi, ich metody wychowawcze, okazuje się bliski zeru.
A jakie jest znaczenie tych badań dla przeciętnego człowieka? Czy oznaczają one, że
jesteśmy w pewien sposób skazani na nasz temperament, czy też, że możemy go zmieniać?
Czy powinniśmy się z nim raczej pogodzić? Czy mamy prawo tłumaczyć swoje zachowanie
temperamentem, np. „nie mogę się z nią dogadać, bo jestem cholerykiem”?
Dla przeciętnego człowieka wyniki tych badań mają bardzo optymistyczny wymiar.
Oznaczają bowiem, że temperament może się zmieniać w miarę upływu życia jednostki.
Innymi słowy, nawet te cechy osobowości, które mają wysoki wskaźnik odziedziczalności
można modyfikować, a być może nawet zupełnie je zmieniać, gdyż środowisko wpływa na
nie silniej, niż geny. Czasem słyszymy przecież, jak ktoś mówi „w przeszłości byłem
introwertykiem, byłem skoncentrowany na sobie, a teraz zacząłem otwierać się na ludzi”. Dla
psychoterapeutów nasze wyniki oznaczają, że warto prowadzić terapię, właśnie dlatego, że
cechy osobowości i wynikające z nich zachowania można zmieniać lub przynajmniej
modyfikować.

15
 7 Czy człowiek jest istotą myślącą racjonalnie? Omów zagadnienie w
odniesieniu do wyników badań nad rozumowaniem i podejmowaniem decyzji.

Z: Aronson „Psychologia społeczna”, Falkowski, Tyszka „Psychologia zachowan konsumenckich” (139-147).  

Potrzeba podtrzymania samooceny sprawia, że nie zawsze ludzie myślą racjonalnie.

Samoocena jest podnoszona po odczuciu dysonansu poznawczego, czyli uczuciu przykrego
napięcia spowodowanego informacją, która jest sprzeczna z naszym wyobrażaniem siebie
jako osoby rozsądnej i sensownej.  

Dysonans można zredukować przez:

- zmianę naszego zachowania – tak, aby było ono zgodne z dysonansowym elementem        
poznawczym

- uzasadnienie naszego zachowania – zmieniając jednej z elementów poznawczych tak, aby

był on mniej sprzeczny z zachowaniem

- uzasadnienie naszego zachowania – dodając nowe elementy poznawcze, które są zgodne z

zachowaniem i je wspierają. 

Aby zademonstrować irracjonalność zachowania zmierzającego do redukcji dysonansu,

Edward E. Jones i Rika Kohler (1959) przeprowadzili prosty eksperyment w jednym z miast
na południu Stanów Zjednoczonych w końcu lat pięćdziesiątych, zanim jeszcze desegregacja
została powszechnie zaakceptowana. Wyselekcjonowali oni osoby, które były bardzo
zaangażowane w problem segregacji rasowej – jedni byli za utrzymaniem jej, inni
sprzeciwiali się temu. Następnie badacze prezentowali uczestnikom eksperymentu serię
argumentów zarówno za, jak i przeciw segregacji. Część argumentów i z jednej, i z drugiej
strony było wiarygodnych, a część wręcz niedorzecznych. Chodziło o stwierdzenie, które
argumenty zostaną najlepiej zapamiętane.  

Gdyby uczestnicy eksperymentu Jonesa i Kohler mieli zachować się ściśle racjonalnie, to
należałoby oczekiwać, że najlepiej zapamiętają argumenty wiarygodne, a najgorzej
argumenty niewiarygodne – bez względu na to, po której stronie występowały. Ostatecznie,
dlaczego ktoś miałby zapamiętać argumenty niewiarygodne? Co przewiduje teoria
dysonansu? Argument głupi, ale zgodny z czyjąś postawą, wzbudza pewien dysonans,
ponieważ podaje w wątpliwość mądrość stanowiska, czyli inteligencję osób, które się z nim
zgadzają. Podobnie argument sensowny po stronie przeciwnej wzbudza pewien dysonans,
ponieważ dopuszcza możliwość, że druga strona może być bliższa prawdy niż ktoś
początkowo zakładał. Ponieważ takie argumenty burzą spójność poglądów, dlatego staramy
się o nich nie myśleć; znaczy to, że możemy niezbyt dobrze je sobie uświadomić lub po
prostu zapomnieć. Dokładnie takie wyniki uzyskali Jones i Kohler. Uczestnicy ich
eksperymentu nie kierowali się w procesie pamięciowym zasadą racjonalności czy
funkcjonalności. Wykazali tendencję do zapamiętania argumentów wiarygodnych,
zgadzających się z ich własnym stanowiskiem, stanowiskiem argumentów mało
wiarygodnych, zaprezentowanych po stronie przeciwnej.

16
8 Czy inteligencję naprawdę można mierzyć? Omów kontrowersje wokół pomiaru
inteligencji.
Prawzorem współczesnych testów IQ jest Skala Inteligencji Bineta-Simona (którego
późniejszą wersją jest test Stanforda-Bineta) stworzona przez twórcę pojęcia ilorazu
inteligencji – Alfreda Bineta w 1904 r. Pierwotnym celem tego testu było wyszukiwanie
uczniów w szkołach podstawowych, którzy wymagają szczególnej pomocy w nauczaniu.
Założenie Bineta było takie, że słaby wynik IQ nie wskazuje na niemożność osiągnięcia
dobrych wyników w nauce, lecz osoby takie wymagają dodatkowej, specjalistycznej pomocy
i wsparcia w procesie edukacji. Współcześnie najbardziej popularnym testem dla dorosłych
jest WAIS, używa się także często innego narzędzia: Testu matryc Ravena (Raven's
Advanced Matrices).
iloraz inteligencji - (IQ - od Intelligence quotient) to wartość liczbowa testu
psychometrycznego, którego celem jest pomiar inteligencji kognitywnej - czyli polegającej na
umiejętności kojarzenia informacji i operacji na symbolach. Wartość ta nie jest absolutną
miarą inteligencji, lecz ma zawsze charakter relatywny. Rozkład wyników testu jest
opisywany krzywą Gaussa (o kształcie "dzwonu"). Test jest tak konstruowany, aby średni dla
danej populacji (kraj, grupa wiekowa) wynik przeliczony wynosił 100 IQ, natomiast średni
rozrzut (σ) statystyczny wyników wynosił 15. Oznacza to, że wynik od 85 do 115 wskazuje
na przeciętną inteligencję; wynik powyżej 115 wskazuje na inteligencję wybitną, zaś poniżej
85 na inteligencję niską. Testy mierzące IQ muszą być od czasu do czasu kalibrowane od
nowa, ponieważ wykonanie różnych zadań zmienia się ze zmianami kulturowymi (np.
zmianie ulega znajomość różnych słów), a nadto w krajach rozwiniętych istnieje stała
tendencja do wzrastania średniego ilorazu inteligencji całej populacji (tzw. efekt Flynna),
Wartość IQ jest często traktowana jako obiektywna miara. Jednak ze względu na to,
że inteligencję jest trudno precyzyjnie zdefiniować istnieją liczne kontrowersje na temat tego,
co właściwie mierzą testy IQ (i czy rzeczywiście mierzą jakąś obiektywną wartość). Aby
uniknąć dywagacji na temat tego, co termin właściwie oznacza, wielu psychologów
proponowało całkiem poważnie zdefiniować go w następujący sposób: Inteligencja to to, co
mierzą testy IQ.
Współczesne testy IQ zazwyczaj dobrze potrafią ustalić poziom wykonania
zdefiniowanych umiejętności kognitywnych (sprawność językowa, arytmetyczna,
skojarzeniowa, analityczna i przestrzenna) w formie krótkich zadań, przy czym zadania
badające określone umiejętności są przemieszane tak, aby nie nużyć badanych osób. Testy
pozwalają zazwyczaj zmierzyć poziom umiejętności w każdym z tych bloków sprawności
osobno – zaś wartość IQ jest obliczana jako ich średnia.
Często stawia się zarzut, że testy IQ mierzą właściwie to, co ich twórcy uznają za
inteligencję i że inaczej skonstruowany test może dać odmienny wynik. Jednakże liczne
badania wykazały, że pomiary wykonywane przy pomocy różnych testów dają zaskakująco
zbieżne rezultaty. Testy, w których występują zadania, które nie są nastawione na ściśle
określone sprawności, lecz starają się badać ich kombinacje, dają podobne wartości IQ do
testów tradycyjnych.
Przeciwnicy testów IQ bardzo często podnoszą argument, że z praktycznego punktu
widzenia dużo ważniejsze są konkretne zdolności umysłowe ludzi, których pomiar mogłyby
dawać ich „profil intelektualnych zdolności” przydatny przy np. wyborze zawodu. Jednakże
badania testami IQ wskazują, że poza nielicznymi przypadkami, zwykle dotyczącymi osób o
szczególnie wysokim lub niskim ilorazie ogólnym, wynik pomiaru wszystkich
poszczególnych sprawności jest bardzo zbliżony od średniego IQ.

17
 Inny często wysuwany zarzut pod adresem tych testów zarzuca im niepotrzebne
zawężanie zakresu badanych sprawności umysłowych, pomijając tak istotne dla każdego
zdolności jak inteligencja emocjonalna, zdolności artystyczne, czy kreatywność. Jak dotąd
jednak, nikomu nie udało się skonstruować testu mierzącego te umiejętności w wiarygodny i
powtarzalny sposób. Istnieją testy starające się mierzyć inteligencję emocjonalną, są one
jednak bardzo kontrowersyjne.
Wielu psychologów uważa, że wszelkie testy psychometryczne dają zafałszowany i
nadmiernie uproszczony obraz umiejętności umysłowych i emocjonalnych ludzi, sztucznie
ich selekcjonując na „lepszych” i „gorszych”. Np.: w książce The Mismeasure of Man
profesor Stephen Jay Gould poddał druzgocącej krytyce podstawy naukowe testów
psychometrycznych i dowodził, że są one wręcz rodzajem „rasizmu naukowego”, zwłaszcza,
jeśli są stosowane, aby udowodnić „wyższość” jakiejś grupy społecznej nad innymi (np.:
wyższość mężczyzn nad kobietami, czy „rasy białej” nad „czarną”). (zob. norma
(psychologia)). Z podobnych powodów w ZSRR od 1936 stosowanie testów było zakazane.
Jakkolwiek same testy IQ są ciągle zagadnieniem bardzo kontrowersyjnym z
naukowego i społecznego punktu widzenia, są one wciąż dość szeroko stosowane w
badaniach psychologicznych i socjologicznych, głównie z braku innych, lepszych narzędzi
pomiarowych. Naukowcy stosujący je do badań mają zwykle świadomość ich braków,
natomiast inni ludzie mają często tendencję do przeceniania uzyskiwanych dzięki nim
wyników.
Zwolennicy stosowania testów IQ wykazują, że istnieje wiele badań wskazujących na
interesujące korelacje między ilorazem inteligencji mierzonym tymi testami a rozmaitymi
danymi statystycznymi, które to korelacje inaczej nie zostałyby nigdy odkryte. Np.:
- Badania przeprowadzone w Szkocji dowiodły, że ludzie IQ niższym niż 85 mają o
37% mniejszą szansę dożycia do 76 roku życia niż ludzie o IQ wyższym niż 115.
Badania przeprowadzone przez Charlesa Murray’a w USA dowiodły silnej,
pozytywnej korelacji między wysokością rocznych dochodów i poziomem IQ.
Kontrowersyjne badania zatytułowane IQ i zamożność narodów zdają się potwierdzać,
że istnieje ogólna pozytywna zależność między dochodem narodowym na osobę a średnim IQ
ludności danego kraju. Może to jednak wynikać zarówno z faktu, że „inteligentniejsze”
narody lepiej sobie radzą, jak i z faktu, że w bogatszych krajach istnieje więcej impulsów
(lepsza edukacja, łatwiejszy dostęp do źródeł informacji, więcej wolnego czasu) generujących
wyższe IQ ludności.

Źrodło: wikipedia

18
9. Czy każdy może być twórczy - jakie cechy osobowości sprzyjają aktywności
twórczej?
Indywidualność osoby twórczej nie ogranicza się do sfery intelektu; obejmuję również
emocjonalność, systemy motywacyjne i relacje z innymi ludźmi
OSOBOWOŚĆ:
Nadrzędny system regulacji, odpowiadający za spójność działania, zachowania i koordynację
poszczególnych procesów psychicznych; zespół cech indywidualnych, wyróżniających człowieka
spośród innych ludzi
BADANIA NAD OSOBĄ TWÓRCZĄ:
• szukano osobowościowych mechanizmów zachowań twórczych, stawiając pytanie: W jaki
sposób nadrzędny mechanizm prowadzi niektórych do zachowań twórczych?
• Wykryto typowe cechy osobowości ludzi twórczych
CECHY OSOBY TWÓRCZEJ:
• otwartość – łatwość asymilowania nowych informacji niezależnie od ich chwilowej
przydatności, wiarygodności czy niesprzeczności już posiadanymi informacjami
- silna potrzeba nowości; podwyższone zapotrzebowanie na nową
stymulację i niezwykłe doznania
- tolerancja wobec treści dwuznacznych i słabo zdefiniowanych, ponieważ proces twórczy
obfituje w sytuacje bardzo niejasne, a wręcz sprowadza się do definiowania problemu lub do
szukania porządku
- absorpcja – łatwość angażowania przez przypadkowe bodźce zewnętrzne lub przez wewnętrzne
procesy psychiczne (fantazje)
• niezależność – postawa nonkonformistyczna + nieuleganie naciskowi (mała podatność na
wpływy społeczne); podważanie istniejących form i kwestionowanie powszechnie wyznawanych
wartości; skłonności buntownicze – tendencja do kwestionowania i odrzucania autorytetów
• wytrwałość – zdolność do długotrwałej i wytężonej pracy i odraczania gratyfikacji
- posiadanie samoistnej motywacji oraz częstość i łatwość wzbudzania jej
- dążenie do osiągnięć i chęć ich przekraczania
- siła ego – stabilność emocjonalna, brak lęku i zdolność do przezwyciężania porażek
- perseweracja – skłonność do wielokrotnego podejmowania tego samego tematu lub nieustanne
nękanie innych ludzi własnymi pomysłami
„TWÓRCZE JEST TO, CO NOWE, WARTOŚCIOWE DLA PEWNEJ GRUPY OSÓB W
PEWNYM OKRESIE CZASU”
Trójczynnikowa teoria osobowości Eysencka operuje trzema wymiarami : ekstrawersja –
introwersja, neurotyczność – stabilność emocjonalna i psychotyczność. Wszystkie próbowano
korelować z twórczością i tylko psychotyczność wykazuje systematyczne, pozytywne związki ze
zdolnościami twórczymi. Eysencka twierdzi, że psychotyczność odzwierciedla
nonkonformistyczne tendencje osobowości, skłonności do łamania reguł i do zachowań
sprzeciwiających się przyjętym normom społecznym. W konkurencyjnym modelu „wielkiej
piątki” rozbito czynniki P na dwa wymiary: sumienność i ugodowość, a ponadto wyodrębniono
otwartość na doświadczenia, która wykazuje pozytywną korelację ze zdolnościami twórczymi.
Poza wyżej wymienionymi cechami, do tych, które sprzyjają twórczości zaliczamy: niezależność
sądów, autonomię jednostki, wiarę we własne możliwości i wysokim poziomem energii działania,
postawa estetyczna, tolerancja na bodźce wieloznaczne lub wewnętrznie sprzeczne oraz
preferencja wobec umiarkowanego ryzyka. Do cech funkcjonalnie przydatnych twórczości należy
też zaliczyć: narcyzm,.
Niezależnie od tego na jaką skalę przydatności dana jednostka jest w stanie stworzyć coś nowego,
np.: zabezpieczenie trzaskania szuflady ;lub nowy przepis kulinarny, jest to coś wartościowego
dla określonej grupy osób w danym momencie. Na pytanie: Czy każdy posiada cechy osobowości
twórczej? Nie odpowiedziałabym jednoznacznie, ale na pytanie: Czy każdy może być twórczy?
Skłaniałabym się do twierdzącej odpowiedzi.

19
 10 Czym się różnią procesy samokontroli od mechanizmów obronnych.

Z: 2 tom Psychologii Strelaua, str. 383 - 390, 615 – 617.  

Samokontrola emocjonalna to relatywnie stała właściwość osobowości, decydująca o

częstości i natężeniu takich przeżyć emocjonalnych, myśli i zachowań z nimi związanych,
które są zgodne ze standardami społecznymi lub standardami aprobowanymi przez
podmiot. Czynności (lub reakcje) samokontroli to przejawianie przez podmiot zachowania
zgodne ze wspomnianymi standardami, natomiast procesy samokontroli to reakcje
inicjowane przez podmiot, za których pomocą osiąga on zbieżność między własnymi
zachowaniami emocjonalnymi, myślami i odczuciami afektywnymi a akceptowanymi
standardami wewnętrznymi (zinternalizowanymi zasadami funkcjonowania) lub
zewnętrznymi (zasadami aprobowanymi społecznie).  

Samokontrola może być związana z unikaniem lub poszukiwaniem sytuacji i zdarzeń, o

których podmiot wie, że wiążą się z występowaniem u niego emocjo różnego rodzaju.  

Procesy samokontroli mogą dokonywać się na jednym z trzech poziomów i mogą

dotyczyć:

-- recepcji informacji

-- procesów intrapsychicznych

-- ekspresji emocji i związanych z emocjami działań. 

Mogą dokonywać się na dowolnych dwóch lub trzech poziomach. Każdy poziom
omówiony jest niżej. 

Recepcja informacji

Jest to technika behawioralnego blokowania napływających informacji. Najprostszym

sposobem na niedopuszczenie do pojawienia się niepożądanych emocji jest unikanie
sytuacji, w których stany takie mogą się pojawić. Natomiast sposobem na doświadczanie
emocji pożądanych jest poszukiwanie sytuacji sprzyjających ich wystąpieniu. Np.
wychodzimy na imprezę, bo mamy nadzieję dobrze się bawić. Natomiast na inne spotkanie
nie idziemy, ponieważ wiemy, że jest tam osoba, której nie lubimy.

Proces kontroli polega na wpływaniu na prawdopodobieństwo wystąpienia sytuacji

prowadzących do pojawienia się bądź unikania określonych emocji. Oprócz tego można
kontrolować czy informacje dotrą do adresata. Można patrzeć lub nie w określonym
kierunku, słuchać lub nie słuchać różnych źródeł informacji, itp. Np. palacze czytają
artykuły o wpływie nikotyny na raka płuc rzadziej niż niepalący.  

Procesy intrapsychiczne

Człowiek może też dokonywać poznawczych operacji na informacjach, które już do niego
dotarły. Często to ma formę interpretowania informacji, aby doprowadziło to do zmiany

20
znaczenia nadawanego sytuacji. W konsekwencji sytuacja jest odbierana jako bardziej
sprzyjająca, mniej szkodliwa czy zagrażająca lub bardziej akceptowana niż początkowo.

Jednym sposobem jest mechanizm izolacji, który polega na tym, że człowiek ma

świadomość istniejącego zagrożenia, szkody, która nastąpiła, czy nieodwracalnej straty, ale
osłabione jest jego poczucie osobistego zaangażowania w samą sytuację.

Dokonywane przez niego reinterpretacje, powodują, że stawia się z boku wydarzeń i

stwierdza, że dana sytuacja dotyczy jego z niewielkim stopniu. Np. spotkanie u dentysty –
jest mniej ważne, że borowanie boli – ważne, że ząb będzie wyleczony i przestanie boleć.  

Ekspresja emocji i związane z emocjami działania

Doświadczanie emocji wiąże się z ich zewnętrzną ekspresją. Otoczenie ma wgląd w to,
jakie emocje nam towarzyszą. Samokontrola emocji polega na sterowaniu swoimi
reakcjami tak, żeby ich przebieg był zgodny z osobistymi standardami.

Reguły okazywania to obowiązujące w danej społeczności zasady określające, jakie emocje

powinny być prezentowane lub maskowane w poszczególnych sytuacjach.

Znajomość obowiązujących reguł (kiedy trzeba zachować powagę, kiedy można się śmiać)
i wolicjonalna kontrola nad mimiką, pantomimiką oraz nad tym, co i w jaki sposób
mówimy, pozwala nam zachowywać się zgodnie ze standardami społecznymi.  

Procesy samokontroli mogą dotyczyć różnych obszarów: subiektywnego doświadczania

emocji, fizjologicznych komponentów emocji, ekspresji emocji i zachowań
emocjonalnych. 
 

Mechanizmy obronne są sposobem radzenia sobie z pojawiającym się lękiem.

Obrony mogą być konstruktywne i sprawiać, że działanie i myślenie stają się bardziej
skuteczne, to jednak jest to skuteczność tylko doraźna. Dłuższe hamowanie i
powstrzymywanie pragnień blokuje energię organizmu, prowadząc do objawów
somatycznych. Wszystkie mechanizmy obronne są próbą wyrzeczenia się impulsu
popędowego. Klasyczna psychoanaliza nie zakłada sytuacji, w której nie występują
mechanizmy obronne.  

Wyparcie to usunięcie ze świadomości lub utrzymywanie poza świadomością myśli,

wyobrażeń i wspomnień, które są bolesne lub budzą lęk (konflikt pomiędzy id i ego).
Parcie Choć w odniesieniu do danego materiału wyparcie dokonywane jest tylko raz, to
wymaga ono stałego wydatkowania energii, żeby mogło być podtrzymane. Jest to
kluczowy mechanizm decydujący o powstawaniu symptomów i przyczyniający się do
rozwoju nerwicy. Przykład: Student zapomina o terminie egzaminu. Pacjent mający
omówić z terapeutą swój trudny problem zapomina o wyznaczonej wizycie.  

Zaprzeczanie to udawanie, że sytuacja naprawdę zagrażająca lub wzbudzająca lęk nie ma

miejsca (konflikt pomiędzy impulsami id i frustrującą je rzeczywistością). Mechanizm ten
stoi w sprzeczności z podstawową funkcją ego, jaką jest rozpoznawanie i krytyczna ocena

21
rzeczywistości. Staję się niebezpieczne, kiedy zaczyna być długotrwałe. Przykład:
Przekonanie, że pomimo palenia papierosów nie zachoruje się na raka płuc ani na zawał
serca („Mnie się to nie zdarzy”). Dziecko, którego rodziców nie ma w domu, mówi do
siebie: „Oni są tutaj i zaraz uch znajdę”. 

Przemieszczenie, projekcja, reakcja upozorowana i sublimacja to grupa mechanizmów

obronnych, w których nieakceptowane impulsy (i seksualne, i agresywne) wyrażane są w
sposób pośredni.

Przemieszczenie to przeniesienie uczuć, zainteresowań, itp. uznanych za nieodpowiednie, z

jednej osoby na inną, z jednej rzeczy na drugą, mniej zagrażającą, bardziej „dozwoloną”.
Czyli impuls pozostaje ten sam, ale wyrażany jest wobec innej osoby. Np. mąż wszczyna
kłótnię z żoną krótko po tym, jak skrytykował go zwierzchnik w pracy.  

Projekcja to przypisanie własnego nieakceptowanego impulsu innej osobie. Lęk

neurotyczny przekształca się wówczas w obiektywny – z zagrożeniem zewnętrznym łatwiej
sobie poradzić. Czyli dany impuls wyraża ktoś inny. Np. Kobieta, której zaloty są
odrzucane, odbiera zachowania mężczyzn jako molestowanie seksualne.

Reakcja upozorowana to wyrażanie uczuć lub zachowań przeciwnych niż rzeczywiście

odczuwane, po to by prawdziwe pozostały wyparte. Zachowanie przeciwne wyrażane jest
przesadnie. Np. Osoba z przyjemnością oglądająca pornografię staje na czele komitetu do
jej zwalczania.  

Sublimacja to przemieszczenie celu popędowego na zgodny z wartościami społecznymi.

Czyli impuls jest wyrażany w swojej niedozwolonej postaci lecz w akceptowanym celu.
Np. Malarstwo, którego tematyką są akty. Osoba z tendencjami sadystycznymi zostaje
chirurgiem. 

Intelektualizacja  i racjonalizacja, uznawane za czynności reinterpretacyjne o bardziej

złożonym, poznawczym charakterze, są w gruncie rzeczy zaprzeczeniem na poziomie
emocjonalnym przy wsparciu mechanizmów poznawczych.  

Intelektualizacja to intelektualne opracowanie impulsów agresywnych lub seksualnych,

pozwalające na odcięcie się od doznań cielesnych, konfliktowych myśli lub uczuć. Np.
Nastolatek prowadzący abstrakcyjne dyskusje filozoficzne.  

Racjonalizacja to użycie samooszukujących się usprawiedliwień nieakceptowanego

zachowania lub niepowodzenia. Np. Wynajdujemy dobre strony tego, że skradziono nam
samochód, podkreślając korzyści zdrowotne płynące ze spacerów: „Nie ma tego złego, co
by na dobre nie wyszło”.  

Podsumowanie: samokontrola jest świadomym działaniem, natomiast mechanizmy obronne

są poza naszym świadomym wpływem.

22
 11 Czynniki środowiskowe warunkujące jakość zmian rozwojowych w okresie
dorosłości.
A. Brzezińska: społeczna psychologia rozwoju

Helen Bee wyróżniła trzy rodzaje zmian, którymi interesuje się psychologia rozwoju
człowieka. Są to zmiany uniwersalne, zmiany wspólne dla danej grupy osób i zmiany
indywidualne.

Zmiany uniwersalne:
Są przypisywane do wieku czyi odnoszą się do każdego człowieka w danej grupie wiekowej.
Chodzi o takie zmiany, które warunkowane są procesem biologicznego dojrzewania
organizmu z jednej strony i tzw uniwersalnymi doświadczeniami społecznymi z drugiej.
Zmianom biologicznym towarzyszą określone oczekiwania społeczne. Np. urodzenie
pierwszego dziecka w wieku 20-30 lat, opuszczeni domu rodziców w początkach wcześniej
dorosłości, podjęcie pracy i usamodzielnienie się finansowe w tym samym czasie.

Zmiany wspólne:
Charakteryzują osoby należące do jakiejś społeczności lokalnej, wspólnoty, grupy a więc
wynikają z uczestniczenia w podobnych sytuacjach, czego efektem jest podzielanie
podobnych doświadczeń społecznych i podobnych przeżyć. Każda kultura, każda grupa
społeczna, także każda rodzina czy grupa rówieśnicza tworzy własne standardy, określające
sposób zachowania swych członków zależnie od wieku płci zajmowanej pozycji.
Rozpatrując zmiany rozwojowe trzeba uwzględniać fakt, że każe pokolenia żyjące w tej samej
kulturę w tym samym czasie historycznym w tym samym środowisku fizycznym i
społecznym jednoczenie żyją w innym środowisku psychologicznym i że to także determinuje
jego zachowanie i wpływa na jego rozwój.

Zmiany indywidualne:
Są wywoływane czynnikami unikatowymi, oddziałującymi tylko na daną jednostkę.
Przykładem mogą być sytuacje traumatyczne, przypadkowe, nagłe zdarzenia, niepunktualność
nacisków biologicznych czy społecznych. „ Niepunktualność” ma odmienne znaczenie
psychologiczne, a więc i konsekwencje dla rozwoju, w zależności od tego, w jakim wieku się
pojawia- np. urodzenie pierwszego dziecka przez 12-letnią dziewczynkę i przez kobietę w
wieku 40 lat. Analiza czynników i efektów zmian indywidualnych, tj charakterystycznych
tylko dla danej jednostki a nie dla innych, osób w jej wieku zwraca uwagę właśnie na to kiedy
pojawia się dane doświadczenie: czy osoba jest gotowa do jego przyjęcia czy też nie posiada
odpowiednich ku temu kompetencji, inaczej mówić, czy to szczególne doświadczenie pojawia
się za wcześnie, we właściwym czasie, czy za późno.
Aby o zmianie można było powiedzieć ze jest rozwojowa musi spełniać następujące
warunki: nie może być zmian ani nagła i jednorazowa, ani krótkotrwała, ale zmiana
względnie długotrwała; nie może to być zmiana pojedyncza, ale kilka zmian po sobie
następujących, czyli ciąg zmian; nie może być ciąg typu stale powtarzającego się
zamkniętego cyklu, ale ciąg o charakterze jednokierunkowym” otwartym”, kiedy to w miarę
upływu czasu, „ co najmniej jeden parametr danego obiektu zmienia się monotonicznie( tzn.
stale rośnie albo stale maleje)- inaczej- ciąg zmian musi tworzyć jakąś uporządkowaną w
czasie sekwencję; zmiana toa dotyczy wewnętrznej struktury obiektu, a więc jakościowych
przeobrażeń poszczególnych elementów i/lub niektórych relacji między nimi, czy też całego
układu powiązań; zmiany układu są względnie nieodwracalne; istotne, kluczowe przyczyny

23
zmian tkwią w samym zmieniających się układzie- zmiany o charakterze rozwojowym są
wywoływane przez przyczyny wewnętrzne, czyli są to zmiany spontaniczne, nie inicjowane
zewnętrznymi względem układu czynnikami- czynniki zewnętrzne mogą natomiast ową
zmianę podtrzymywać, przyspieszać ją bądź opóźniać ale nie mogą jej inicjować.
Współcześnie przyjmuje się iż rozwój jednostki to wypadkowa różnych sił, zarówno o
charakterze biologiczny, jako efekt dojrzewania organizmu, jak i o charakterze społecznym,
jako efekt uczenia się pod wpływem stymulacji płynącej z otoczenia głownie ja inni ludzie.
Rozwój człowieka przebiaga zawsze w jakimś otoczeniu społecznym, zorganizowanym na
wielu poziomach. Rozwój dzieje się też w czasie , co nie oznacza tylko tego ze zmiany
rozwojowe mają swe tempo i dynamikę ale również że osoba ta jest zawsze zanurzone w swej
przeszłości, skąd czerpie wiedzę o tym jak działać w różnych sytuacjach; jest umiejscowiona
w swoim „ tu i teraz’ aktualnie doświadczając różnorodnych nacisków, tak z własnego
organizmu jak i z otoczenia , ale także planuje swoja przyszłość.
Jednostka wraz ze swoim otoczeniem tworzy pewien układ/system, który w miarę upływu
czasu zmienia się i ewoluuje, co oznacza, iż „ nie tylko jednostka, ale także kontekst jej życia
ulega rozwojowi.
Zatem oba podsystemy tj i jednostka i kontekst jej życia w sposób współzależny się
zmieniają. W analizach środowiska należy, więc brać po uwagę wymiar czasu, bowiem różne
zdarzenia mają swoją historię, swój początek i swój koniec.
Przez środowisko rozumiemy każde zdarzenie istniejące poza organizmem, które może mieć
wpływ na rozwój tego organizmu i na które organizm także może mieć wpływ. W przypadku
człowieka mamy tu na myśli to, co występuje i dzieje się poza jego psychiką.
W tym sensie ludzie żyją w podobnych środowiskach zewnętrznych i doświadczają nacisków
płynących z działających na podobnych zasadach swoich środowisk wewnętrzny, czyli
organizmów rozwijających i zmieniających się pod wpływem posiadanych genów.
Z kolei kontekst rozwoju jest inny dla każdego człowieka; owa inność wynika z
indywidualnego nałożenia się ( interakcji) na siebie wpływów środowiska wewnętrznego i
otoczenia jednostki w danym okresie i tego jak taka interakcja jest przez podmiot
interpretowana i odczuwana.
Funkcjonowanie człowieka można ujmować jako trzy połączone ze sobą obszary/ aspekty tj:
psyche, soma i polis, łącznie determinujące jego zachowanie i powiązane wzajemnymi,
dwustronnymi relacjami ze środowiskiem zewnętrznym( otoczeniem) i środowiskiem
wewnętrznym( wyposażeniem genetycznym). Każdy z tych obszarów pozostaje w
specyficznej relacji i z jednym i z drugim środowiskiem. W obszarze polis człowiek, jako
istota społeczna podlega oczekiwaniom i wymaganiom społecznym i musi opanowywać takie
umiejętności, alby móc im sprostać, ale także tylko takie, które może opanować zgodnie ze
swoimi możliwościami wyznaczanymi zasobami środowiska wewnętrznego.
W obszarze soma jako żywy organizm, podlega tak jak wszystkie inne istoty żyjące presji
swoich naturalnych biologicznych potrzeb. W obszarze psyche człowiek jako istota
obdarzona życiem psychicznym spostrzega, ocenia, porównuje, przezywa to, czego
doświadcza od wewnątrz, ze strony swojego organizmu, i z zewnątrz, z otaczającego go
świata oraz podejmuje decyzje, co do formy zachowania w danej sytuacji
Jednostka spostrzega swoje otoczenie w określony sposób, dokonuje interpretacji tego,
co spostrzega i w rezultacie podejmuje różnorodne działania służące z jednej strony
zaspokajaniu jej osobistych potrzeb, a z drugiej spełnianiu oczekiwań i wymagań otoczenia.
Oczekiwania te nie zawsze ujawniane są wprost, bardzo często są ukryte np. w tym jak
zorganizowana jest przestrzeń i czas, jakie przedmioty są dostępne, a jakie nie, jak zachowują
się ludzie pozostający z nią w różnego typu relacjach emocjonalnych i zadaniowych.
Oczekiwania te mają formujący wpływ na jej zachowanie, ale jednocześnie zachowania

24
jednostki wypływają na kształt, tego, co ją otacza i na to, jakie oczekiwania formułują ludzie
względem niej.
Relacja jest, więc wzajemna, a wpływ obopólny. Z drugiej strony zachowania jednostki
wyznaczane są poziomem jej dojrzałości biologicznej, zmieniającym się wraz z wiekiem i
także wpływającym na to, jak spostrzega, przeżywa i ocenia otaczającą ją rzeczywistość, i do
wchodzenia, w jakiego typu relacje z otoczeniem jest gotowa.

Zdania rozwojowe dorosłego człowieka:

Wybór partnera życiowego
Uczenie się życia z partnerem
Start w rolach rodzinnych
Opieka nad dziećmi
Zarządzanie domem
Start w karierze zawodowej
Wzięcie na siebie odpowiedzialności obywatelskiej
Znalezienie odpowiedniej grupy towarzyskiej
Ustalenie i utrzymanie odpowiedniego ekonomicznego standardu życia
Towarzyszenie dorastającym dzieciom w stawaniu się szczęśliwymi i odpowiedzialnymi
dorosłymi
Rozwijanie się różnych dorosłych form spędzania czasu wolnego
Odnoszenie się jako osoba do swojego partnera
Ustalenie jasnej przynależności do swojej wiekowej grupy
Akceptowanie i przystosowanie do zmian fizjologicznych wieku średniego
Przystosowanie się do starzejących się rodziców
Przystosowanie się do słabnących sił fizycznych o pogarszającego się zdrowia
Przystosowanie się do niższych dochodów
Przystosowanie się do śmierci partnera/ małżonka
Ustalenie satysfakcjonującego standardu życia

25
 12 Deformacje percepcji społecznej (np. błędy atrybucji).

Atrybucja – w psychologii wyjaśnienie przyczyn swojego bądź cudzego zachowania

tworzone przez świadka tego zachowania (Fritz Heider, 1958)
Deformacje procesu percepcji:
1. Stosowanie schematów i teorii: jeśli ludzie dysponują teorią w myśl której dwie zmienne
są ze sobą połączone to spostrzegają je jako takie nawet gdy nie odzwierciedla to
rzeczywistości. Spostrzegamy tylko te fakty, które potwierdzają nasza teorie np. Jeśli mamy
teorie o tym że John jest niezdarą to będziemy zauważali tylko te fakty które potwierdzają
nasza teorie.
2.Podstawowy błąd atrybucji (Lee Ross): Polega na skłonności do przypisywania przyczyn
cudzych zachowań czynnikom wewnętrznym, czyli związanych z osobowością wykonawcy
jako odpowiedzialnego za zachowanie przy jednoczesnym niedocenianiu roli czynników
sytuacyjnych tych zachowań.
Niedocenianie przyczyn sytuacyjnych a przecenianie przyczyn dyspozycyjnych. Ludzie
wnioskują o dyspozycjach na podstawie zachowania nawet wtedy gdy jest ono wyraźnie
spowodowane przez sytuacje np. Mówią że eksperymentator to beee człowiek , chociaż
zadawanie trudnych pytań to jego rola w eksperymencie.
Powody podstawowego błędu atrybucji
-Heurystyka zakotwiczenia: ludzie przyjmują przedmiot koncentracji swej uwagi za punkt
startu nawet gdy wiedzą że na zachowanie miały wpływ czynniki sytuacyjne i tak nie
modyfikują wystarczająco swych wnioskowań i nadal wyjaśniają zachowanie cechami
osobowościowymi.:
-Informacja- obserwator może nie znać realiów społecznych w danej sytuacji (norm
realizacji władzy)
-Ideologia – ludzie skłonni są akceptować osobistą odpowiedzialności za działanie jednostki.
W kulturach zachodni preferujemy wyjaśnienia zachowania odwołujące się do dyspozycji-
kult. Zachodnia = indywidualizm. Kultury wschodnie np. Hindusi preferują wyjaśnienie
zachowania czynnikami sytuacyjnymi (panuje tam kolektywizm)
-Percepcja – dla obserwatorów osoby działające są figurami wyróżniającymi się na tle
sytuacji
-Język- zachodnie języki zawierają znacznie więcej terminów do opisywania osobowości niż
sytuacji
3. Różnica perspektywy aktora i obserwatora: Polega na tym, że cudze Zachowanie
wyjaśniamy czynnikami wewnętrznymi a zachowanie własne zewnętrznymi. Powody:
- wyrazistość spostrzeżenia (info które skupiają nasza uwagę, ludzie skłonni są przeceniać
przyczynowa role info która jest wyrazista spostrzeżeniowo). Zachowanie innych
postrzegamy silniej niż sytuacje w których się znajdują. Gdy chodzi o nasze zachowanie
kierujemy uwagę na sytuacje (info o sytuacji w jakiej się znajdujemy jest dla nas bardziej
wyrazista niż info o naszych cechach charakteru)
- rola dostępności info: dysponujemy bardziej spójną i zróżnicowana info o sobie niż info
którą dysponują nasi obserwatorzy np. wiemy jak zachowaliśmy się w różnych poprzednich
sytuacjach i umiemy ocenić czy nasze zachowanie wyniknęło z sytuacji czy jest efektem
naszej osobowości.
4. Atrybucje w służbie ego: Wnioskowanie o przyczynach naszych zachowań. Skłonność
ludzi do upatrywania przyczyny własnych sukcesów w samym sobie, zaś przyczyn
niepowodzeń we właściwościach otoczenia-zjawisko samoutrudnienia - sensem jest ochrona
własnej wartości, tzn. znalezienie czegoś, co z zewnątrz utrudnia człowiekowi zdanie

26
egzaminu nie, dlatego że jest nie zdolny tylko, dlatego, że ktoś mu np.: rzuca kłody pod nogi,
albo profesor jest niesprawiedliwy. Powody:
- utrzymanie samooceny: upatrywanie przyczynowości tam gdzie przyniesie nam to większa
korzyść
- różnice w dostępności informacji: np. Jacek ciężko pracował, jest dobrym studentem dostał
1 wnioskuje ze test był trudy; Nauczyciel : reszta studentów zdała dobrze więc test mnie mógł
być trudny
2. Atrybucje obronne: wyjaśnienie zachowania które pozwalają tłumić świadomość ze jest
się śmiertelnym np.:
- nierealistyczny optymizm; rzeczy dobre spotykają mnie a złe innych
-wiara w sprawiedliwy świat: zło dotyka złych ludzi, dobro spotyka dobrych (siebie widzimy
jako tych dobrych)
Aronson „Psychologia społeczna serce i umysł”
Dodatkowo to co było na swps.fora.pl nie znam jednak źródła skąd to pochodzi:
3. Egocentryzm atrybucyjny: Polega na przecenianiu własnego wkładu w jakiś wynik
osiągany wspólnie z innymi osobami.
4. Efekt fałszywej powszechności: Polegający na przecenianiu stopnia rozpowszechnienia
własnych poglądów, zachowań i preferencji a niedocenianiu częstości zachowań i przekonań
alternatywnych.
5. Aprobata społeczna: Mamy tendencję do przywiązywania nadmiernej wagi do zachowań
społecznie niepożądanych. Jeśli ktoś brzydko pachnie to żadna inna pozytywna cecha nie jest
w stanie skompensować naszego wrażenia.
6. Potwierdzenie istniejących przekonań: Oznacza, że staramy się umacniać w naszych
poglądach a niżeli szukać sposobów podważania ich.

Obserwując zachowanie innych wnioskujemy o intencjach, potrzebach, cechach osobowości,

cechach moralnych i in. Przebieg procesów spostrzegania ludzi wyjaśnia teoria atrybucji,
zapoczątkowana przez Heidera. Atrybucja to przypisywanie innym ludziom lub samemu
sobie określonych cech osobowości bądź systemu wartości, potrzeb, motywów na podstawie
zewnętrznych zachowań, m. in. wypowiedzi, mimiki, gestów. W klasycznych teoriach
atrybucji mówi się o procesie wnioskowania o stanach wewnętrznych osoby działającej, jak i
samego siebie na podstawie przesłanek zewnętrznych.
Najpowszechniejsze błędy atrybucji
1. Skłonność obserwatora do przeceniania roli cech osobowości i niedoceniania wpływu
właściwości sytuacji na zachowanie wykonawcy. Ludzie częściej dokonują atrybucji
wewnętrznej niż zewnętrznej.
2. Dotyczy procesów autoatrybucji.
3. Uproszczone ujmowanie przyczynowości, jeśli człowiek wie o występowaniu
określonego stanu będącego przyczyną określonego zjawiska to skłonny jest
pomniejszyć wpływ innych przyczyn
4. Skłonność obserwatora do przeceniania w retrospekcji prawdopodobieństwa zdarzeń
dokonywanych, zdarzenia z przeszłości są postrzegane jako nieuniknione.
5. Skłonność obserwatora do upatrywania przyczyn wyjaśniających zdarzenia w
dostępnych narzucających się aspektach sytuacji, gdy widzę X to wiem, że powoduję

27
 13 „Dziedziczność czy środowisko?”– spór o podstawowe determinanty różnic
indywidualnych.

nature or nurture? - Czyli co determinuje różnice w inteligencji - dziedziczność, czy

środowisko? To pytanie po raz pierwszy zadał sobie Galton, stając po stronie dziedziczności.
Pytanie to było o tyle ważne, że przez wiele dziesięcioleci wyznaczało poglądy badaczy
odnośnie roli dziedziczności i środowiska w determinowaniu różnic indywidualnych.
"Natywiści przyjmowali, że psychika człowieka jest dziedzicznie zdeterminowana, w
związku z czym jako nie poddająca się wpływom środowiska, jest niezmienna. Stanowisko
to prowadziło do fatalizmu (wiara w niepodatność poziomu inteligencji na wpływy
oddziaływań pedagogicznych zdejmowała z nauczycieli i rodziców odpowiedzialność m.in.
za rozwój umysłowy człowieka)" (Strelau,2002)

Środowiskowo zorientowani psychologowie, których skrajnymi przedstawicielami są

klasyczni behawiorysci uważali, że psychika człowieka jest całkowicie wyznaczona przez
wpływy środowiska. To stanowisko doprowadziło do woluntaryzmu, którego skutki są
równie negatywne, jak skutki fatalizmu. (Strelau, 2002)

Po kilkudziesięcioletnich sporach, które zakończyły się w zasadzie w latach sześćdziesiątych,

istnieje wśród psychologów zgodność, że oba czynniki - dziedziczność i środowisko –
determinują różnice indywidualne i są niezbędne dla rozwoju psychicznego człowieka.

Donald Hebb (1955) najdobitniej wyraził ten pogląd głosząc, iż proporcja obu czynników
stanowi 100% dziedziczności i 100% środowiska. (absurdalne z punktu widzenia
matematyki stwierdzenie miało podkreślić, że oba te czynniki są nierozłączne)
Tę nierozdzielność dziedziczności i środowiska najprościej wyraża wzór
Z=f(GxE)
(jakiekolwiek zachowanie (z), a także zjawisko psychiczne, nie może wystąpić, jeżeli jeden z
czynników – wyposażenie genetyczne (G), bądź środowisko (E) ma wartość zerową, tzn. gdy
go nie ma.

28
Powyższy wykres doskonale ilustruje, jak wielkie znaczenie mają oba te czynniki. Tzn.
osoba, której sprawność genetyczna jest duża (os. 1) może mieć niższą inteligencję (lub
jakąkolwiek inną zdolność, cechę), gdy będzie wychowywać się w środowisku ograniczonym
niż osoba, która ma niższą sprawność genetyczną tej cechy (os 2), ale została wychowana w
środowisku wspierającym daną cechę.

Poza patologią nie istnieją takie formy zachowania człowieka, których różnice indywidualne
byłyby zdeterminowane pojedynczym genem.
Jeżeli zmienność zachowania zależy od czynnika genetycznego, to u jej podstawy leży zespół
genów, a więc chodzi tu o determinację poligonową.

Badanie genetycznych determinant wymaga zastosowania genetyki ilościowej (opartej na

statystyce). W jej ramach rozwinęła się GENETYKA ZACHOWANIA, która koncentruje się
na badaniu determinant różnic indywidualnych w zachowaniu. Genetyka zachowania ocenia
wkład czynników genetycznych w wariancję zachowania, zaproponowane przez nią metody
badań pozwalają także wnioskować, na ile wspomniana wariancja zależy od środowiska.

METODY BADAŃ
stosunku środowiska i dziedziczności w genetyce zachowania-metody badań na
ZWIERZĘTACH
- chów wsobny
Polega na tym, że w obrębie tej samej linii zwierząt kojarzy się w kolejnych pokoleniach
rodzeństwo i tak otrzymane czyste linie porównuje się między sobą pod względem
interesujących badacza charakterystyk zachowania.
-selektywna hodowla
Jeżeli różnice indywidualne w zakresie określonych zachowań lub cech są w jakimś stopniu
zdeterminowane genetycznie (poligonowo), to ujawnią się one w wyniku selektywnej
hodowli. Im bardziej wariancja danej cechy lub zachowania zależy od czynnika

29
genetycznego, tym mniejszej liczby pokoleń trzeba, aby kontrolowana zmienna ujawniła się
w wyselekcjonowanej populacji (Plomin)
-Badanie Roberta Tryona
Aby odpowiedzieć na pytanie:Czy różnice indywidualne zdolności uczenia się zależą od
czynnika genetycznego czy też od środowiska? podjął w 1927 roku selektywną hodowlę
szczurów. Labirynt w kształcie litery „T”. Przez 18 kolejnych pokoleń i w jej wyniku autor
otrzymał dwie czyste linie – szczury „mądre” i „tępe”
- Badanie Cooper i Zubek
Obie wyselekcjonowane linie szczurów „mądrych” i „tępych” hodowano w trzech
odmiennych środowiskach: wzbogaconym, ubogim i normalnym.

metody badań na [LUDZIACH

ZAŁOŻENIE: jeżeli wariancja określonych zachowań czy cech jest w jakimś stopniu
uwarunkowana czynnikiem genetycznym, to istnieje liniowy związek między stopniem
pokrewieństwa genetycznego porównywanych osób, a zbieżnością w ich charakterystykach
zachowania.
JJ (bliźnięta monozygotyczne, jednojajowe) – 100% wspólnych genów
DJ (bliźnięta dyzygotyczne, dwujajowe) – 50% wspólnych genów
Rodzice – 50% wspólnych genów

Rodzeństwo – 50% wspólnych genów

Dziadkowie – 25% wspólnych genów
Rodzeństwo przyrodnie – 25% wspólnych genów
Rodzeństwo cioteczne – 12,5 % wspólnych genów
- Metoda bliźniąt
Porównywanie par bliźniąt JJ i DJ wychowywanych razem i oddzielnie.
- metoda adopcyjna
Dochodzi tu do specyficznego rozdzielenia czynnika genetycznego i środowiska, co nie
występuje w sytuacji rodzin naturalnych. Kiedy jest przewaga wielkości intrakorelacji
rodziców biologicznych i dziecka nad współczynnikiem intrakorelacji rodziców adopcyjnych
i dziecka – świadczy o tym, że czynnik GENETYCZNY odgrywa większą rolę niż
środowisko w kształtowaniu rozpatrywanych różnic indywidualnych. Odwrotna zależność –
wskazuje na dominującą rolę środowiska
- studia rodzinne
Różnice indywidualne wyraża się głównie w tzw. Wariancji genotypowej, która będąc
wariancją całkowitą rozkłada się na wariancje cząstkowe. Te ostatnie wyrażają różne aspekty
czynników dziedziczności i środowiska. Wariancja fenotypu (s2F) traktuje się jako sumę
trzech wariancji cząstkowych: genotypu (s2G), środowiska (s2s) i ich interakcji (s2I)

30
Wariancja fenotypowa miarą różnic indywidualnych
1. czynnik genetyczny addytywny – odnosi się do genów przekazywanych z pokolenia
na pokolenie tj. obejmuje tę część programu genetycznego, która powoduje, że
potomstwo jest podobne do swoich rodziców.
2. 2. czynnik genetyczny nieaddytywny – nie jest przekazywany przez rodziców i poza
bliźniętami JJ jest on dla każdej jednostki odrębny – ze względu na:
- indywidualne specyficzne interakcje między addytywnymi wartościami o różnym
3. umiejscowieniu
- między efektami dominacji o różnym umiejscowieniu
- między wartością addytywną o jednym umiejscowieniu a efektem dominacji o innym
umiejscowieniu.
a) Dominacja – dotyczy interakcji różnych alleli zajmujących w chromosomie jednakowe
położenie (interakcja intralocusowa)
b) Epistaza – interakcja między allelami zajmującymi w chromosomach różne położenia
interakcja interlocusowa)

Jeżeli partnerzy dobierają się pod względem cech, o których wiemy, że ich wariancja
zależy w dużym stopniu od czynnika genetycznego, to ich potomstwo będzie bardziej do
nich podobne, niż wynika to jedynie z wkładu addytywnego czynnika genetycznego
(SELEKTYWNY DOBÓR)

Pomiędzy czynnikami genetycznymi i środowiskowymi zachodzą jeszcze zjawiska

interakcji (GxE) oraz korelacji (GE)

31
Tak więc pełny wzór na wariancję fenotypową to:

Gdzie:
V – wariancja:
P – fenotypowa
A – genetyczna addytywna
AM – doboru rodziców
D – dominacji
EP – epistazy
SE – środowiska wspólnego
NE – środowiska specyficznego
Próba ilościowego określenia udziału genotypu w różnicowaniu inteligencji przyczyniła się
do zdefiniowania wskaźnika odziedziczalności. (Odziedziczalność to ta część wariancji
całkowitej [fenotypowej], którą należy przypisać wariancji genotypu).
Wskaźnik odziedziczalności może przyjmować wartości od 0 do 1 – im mniejszy udział
środowiska, tym większy wskaźnik.

Wskaźnik odziedziczalności może być mierzony także przez wzór Falconera

r- to współczynnik korelacji wg momentu iloczynowego (współczynnik korelacji Pearsona)

Badanie Oniszczenki (1997)
Udział czynników środowiskowych i genetycznych w determinowaniu cech temperamentu
- uczestnicy badania: 16-20 lat oraz ich rodzice.
Hipoteza I: łączny wkład czynników genetycznych addytywnych i nieaddytywnych w
fenotypową wariancję badanych cech temperamentu wynosić będzie nie więcej niż 50%
wyjaśnianej wariancji
Hipoteza II: Udział genetycznego czynnika addytywnego w wariancji cech temperamentu
będzie większy w porównaniu z udziałem czynnika nieaddytywnego związanego z dominacją
i epistazą.
Hipoteza III: Podobieństwo cech każdego dziecka z cechami każdego z jego rodziców
biologicznych wyrażone we współczynniku korelacji będzie niskie i nie przekroczy poziomu
0,25
Hipoteza IV: proporcjonalny udział czynników środowiskowych w zróżnicowaniu cech
będzie większy w porównaniu z udziałem czynników genetycznych.
Hipoteza V: wśród czynników środowiskowych dominujące znaczenie w kształtowaniu
różnic indywidualnych w zakresie cech temperamentu będzie miał czynnik specyficznego
środowiska.

32
(Tabela przedstawia korelacje – w procentach - między cechą a czynnikiem. Korelacja stotna
statystycznie jest wyższa niż r=0,5)
Wnioski
Potwierdzenie hipotezy I, II i V
Bibliografia:
Strelau, J. (2002), psychologia różnic indywidualnych. Warszawa: Wydawnictwo naukowe
Scholar. (s. 42-61)
Oniszczenko, W. (2000). Elementy genetyki zachowania. W: J. Strelau (red.) Psychologia.
Podręcznik akademicki. Gdańsk GWP, T. I, s. 205-219
Strelau, J. (1997). Inteligencja człowieka. Warszawa: Wydawnictwo Żak. s. 165-190

33
 14 Fizjologiczne koncepcje emocji– scharakteryzuj wybraną koncepcję.

Strelau tom 2,

Do fizjologicznych koncepcji emocji zaliczamy teorie Jamesa- Langego, Canona- Barda czy
aktywacyjną teorię emocji, w których źródło emocji upatrywane jest w zmianach
fizjologicznych naszego organizmu.

Teoria Jamesa- Langego zaliczana jest do obwodowych teorii emocji, gdyż za źródło emocji
uznaje działania, zmiany napięcia mięśni i zmiany w narządach wewnętrznych.
Jeden z jej twórców pisał:” jest nam przykro, ponieważ płaczemy, jesteśmy wściekli,
ponieważ uderzamy, boimy się, ponieważ drżą nam kolana”.
Powstawanie uczuć, według Jamesa, przedstawia się następująco:
Spostrzeżenie jakiegoś bodźca wywołuje zmiany fizjologiczne. Zmiany fizjologiczne, jakie
się pojawiły pod wpływem danego zdarzenia, są następnie spostrzegane, przez jednostkę.
Spostrzeganie tych zmian jest przekształcane w uczucie, które jest emocją. James, uważał, że
zmiany fizjologiczne są wcześniejsze i dopiero ich spostrzeżenie prowadzi do pojawienia się
uczucia. Początkowo sądził, że są to zmiany napięcia mięśni poprzecznie prążkowanych,
uważał, że zmiany fizjologiczne są wcześniejsze i dopiero ich spostrzeżenie prowadzi do
pojawienia się uczucia. Początkowo uważał on, że są to zarówno zmiany napięcia mięsni
poprzecznie prążkowanych, odpowiedzialnych za ekspresję mimiczną i pantomimiczną oraz
działania instrumentalne, jak i zmiany napięcia mięśni gładkich, znajdujących się w
narządach wewnętrznych.
Narządy wewnętrzne unerwiane są przez autonomiczny układ nerwowy, na którego rolę
zwracał Lange.
Choć sam James początkowo uwzględniał zarówno rolę pobudzenia mięśni poprzecznie
prążkowanych jak i rolę pobudzenia narządów wewnętrznych to później pod wpływem
Langego skoncentrował się na zmianach sterowanych przez autonomiczny układ nerwowy.
Jamesowi nie udało się zebrać danych dokumentujących to zjawisko. Dopiero w latach
osiemdziesiątych potwierdzono, że poszczególne emocji charakteryzują się odmiennymi
wzorcami pobudzenia fizjologicznego.

Dla Jamesa znaczenie pierwszoplanowe miały uczucia, a nie emocje. Uczucia były nie tylko
jądrem emocji, lecz i jądrem psychologii. Uczucia stanowią dla Jamesa istotę myśli i
świadomości, a także dostarczają poczucia tożsamości osobistej i nadają znaczenie pojęciu
samego siebie. James i Lange interesowali się nie tylko uczuciami typu radość i strach, ale
takimi subtelnymi emocjami jak uczucia moralne, intelektualne i estetyczne. Pojawiają się
one już na poziomie odbioru wrażeń wzrokowych lub słuchowych, a wrażenia pochodzące z
wnętrza organizmu mają znaczenie drugoplanowe. James był świadom tego, że pobudzenie
fizjologiczne towarzyszące oglądaniu obrazów czy słuchaniu muzyki jest znaczne słabsze, niż
wtedy, gdy człowiek spotyka się z zagrożeniem.

34
 15. Heurystyki wydawania sądów społecznych.

Aronson: Serce i umysł; Wojciszke: Człowiek wśród ludzi.

Ilość informacji dopływających do naszego umysłu znacznie przekracza możliwości ich

dokładnego, analitycznego przetworzenia, podobnie jak liczba podejmowanych, na co dzień
decyzji znacznie przekracza nasze możliwości ich przemyślanego podejścia.
W tej sytuacji nasz umysł ucieka się do heurystyk, czyli uproszczonych reguł myślenia
pozwalających na formułowanie sądów bez analizy większości informacji, na których
sąd powinien się opierać.
Heurystyki są nieświadomie stosowanymi „ drogami na skróty” w przetwarzaniu informacji
postulowanymi pierwotnie przez Kahnemana i Tverskiego-którzy nawiązali do rozróżnienia
między algorytmem( niezawodną, choć często złożoną metodą rozwiązywania problemu) a
heurystyką ( metodą prostą, zawodną, choć zwykle skuteczną).
Najważniejsze z nich to: Heurystyka dostępności, heurystyka, zakotwiczenia/dostosowania,
heurystyka symulacji i heurystyka reprezentatywności

Heurystyka dostępności:

To ocena częstości lub prawdopodobieństwa zdarzeń w oparciu o łatwość, z jaką przychodzą

nam na myśl ich przykłady, czyli egzemplarze. Zwykle prowadzi ona do trafnych ocen,
ponieważ zdarzenia częste są łatwo dostępne pamięciowo( często je napotykamy, często o
nich myślimy, a więc łatwo je przypomnieć).
Jednak czasami bywa myląca- nie wszystkie informacji dostępne pamięciowo dotyczą
zdarzeń częstych.
Na przykład, częste jest przekonanie, że więcej osób traci życie w płomieniach niż na skutek
utonięcia. Ta ocena bierze się stąd, że wypadki śmiertelne w wyniku pożaru mają większe
szanse znalezienia się w relacjach środków przekazu i tym samym są bardziej dostępne w
pamięci ludzi. Ze statystyk wynika, że ludzie częściej toną niż giną w pożarach.

Heurystyka reprezentatywności:

To klasyfikowanie rzeczy na podstawie ich podobieństwa do przypadku typowego tej

kategorii. Kategoryzując ludzi np. do zawodów, opieramy się na informacji, jak dalece dana
osoba wygląda na reprezentatywnego przedstawiciela danego zawodu.
Jeśli ktoś jest cichy, zgarbiony, zamknięty w sobie i nosi okulary, założymy, że jest raczej
bibliotekarzem niż rolnikiem.
Ponieważ heurystyka reprezentatywności opiera się na podobieństwie, prowadzi ona do
poszukiwania przyczyn zdarzeń w zdarzeniach do niech podobnych.

Heurystyka zakotwiczenia/ dopasowania:

Polega na tym,że oceniając jakąś wartość liczbową ( liczbę przypadków, częstość,

prawdopodobieństwo) bierzemy za punkt wyjścia jakąś łatwo dostępną
( np. podaną przez innych, liczbę) a następnie modyfikujemy ją stosownie do kontekstu i swej
wiedzy.
Np. Tversky i Kahneman prosili o ocenianie procentu krajów afrykańskich należących do
ONZ. Przedtem jednak należało, określić, czy procent ten jest wyższy czy niższy od pewnej

35
wartości arbitralnej, wskazanej przez zakręcenie kołem ruletki. W przypadku niektórych
badanych osób koło zatrzymywało się na liczbie 10, tak, więc oceniali oni, czy właściwa
wartość jest większa czy też mniejsza od 10 %. W tych okolicznościach badani określali
przeciętnie, że prawidłowa odpowiedz to 25 %. W przypadku innych badanych koło
zatrzymało się na liczbie 6 i szacowali oni, że prawidłowa odpowiedz to 45%. Jak się
okazuje, dokonywane oszacowania były zakotwiczone przez wartość wyjściową, mimo że
badani wiedzieli o jej arbitralnym wyborze.
Heurystyka zakotwiczenia nie tylko wpływa na oszacowania wartości liczbowych.
Kiedy formujemy sądy o rzeczywistości, pozwalamy często, by nasze osobiste doświadczenia
i obserwacje stanowiły zakotwiczenia dla, obrazu który tworzymy, nawet gdy wiemy, ze
doświadczenia nie są typowe.

Heurystyka symulacji:

To wydawanie sądu w oparciu o umysłową symulację( wyobrażenie) przebiegu zdarzeń.

Łatwość symulacji wpływa na treść sądu- np. zdarzenia, które łatwo sobie wyobrazić wydają
się bardziej prawdopodobne.

36
 16 Humanistyczne podejście do osobowości – scharakteryzuj wybraną
koncepcję.

Z: 2 tom Psychologii Strelaua, str. 640 – 647; Oleś „Wprowadzenie do psychologii

osobowości” 294 – 304. 

Psychologia humanistyczna powstała w wyniku niezgody na psychoanalizę i behawioryzm.

Rozwinęła się w latach sześćdziesiątych bardziej jako ruch psychologiczny przekonujący
do określonego sposobu funkcjonowania niż jako teoria naukowa w ścisłym sensie. Z
perspektywą humanistyczną identyfikowani są Carl Rogers, Abraham Maslow, Rollo May.

Wszystkich autorów łączy: 

     (1) Podobny pogląd na naturę człowieka: przekonanie o jego pozytywnych

możliwościach, które powinien realizować, czyli rozpoznawać i urzeczywistniać. Proces
urzeczywistniania własnych możliwości nazywany jest samorealizacją. Przez Maslowa
uważana za najwyższy szczebel w hierarchii potrzeb i identyfikowana z twórczością. Przez
Rogersa postulowana jest jako jedyny motyw zachowania.

      (2) Podobny pogląd na rolę społeczeństwa: otoczenie społeczne poprzez swoje

wymagania i oczekiwania hamuje lub frustruje naturalny proces samorealizacji.

      (3) Podejście fenomenologiczne, skoncentrowane na świadomym, bieżącym

doświadczaniu zdarzeń wewnętrznych i zewnętrznych – tego co zachodzi „tu i teraz”.

      (4) Podejście subiektywistyczne: świadomość własnego doświadczenia uważa się za

jedyne kryterium poznania rzeczywistości i poznania samego siebie.

      (5) Przekonanie, że naturę człowieka mogą ujawnić metody kliniczne, lecz nie
eksperymentalne. Te pierwsze, takie jak rozmowa czy psychoterapia, cechuje „taoistyczny”
stosunek do człowieka: bierny, nieingerujący, a zarazem osobowy.

      (6) Podejście organicystyczne lub holistyczne. Poszczególni przedstawiciele nurtu

chętniej mówią o organizmie niż o psychice czy osobowości, chcąc podkreślić, że zarówno
psychika i ciało, jak też organizm i środowisko funkcjonują jako zorganizowana całość i
jako jeden system.  

Hierarchia potrzeb A. Maslowa 

Podstawowe tezy teorii:

- człowiek ma wrodzoną, biologiczną naturę

- natura jest indywidualna i gatunkowa

- możliwe jest wykrycie tej natury

- natura jest neutralna lub dobra; złe właściwości są reakcją na frustrację potrzeb

37
- rozwój zgodny z naturą jest zdrowy, owocny i szczęśliwy

- jeżeli rdzeń osobowości zostanie odrzucony lub stłumiony jednostka zachoruje

- natura nie jest tak silna i nieomylna jak instynkt u zwierząt, ustępuje presji kulturowej

- natura mimo swej słabości nie zanika ale trwa w głębi i domaga się aktualizacji

- konieczność dyscypliny i wyrzeczeń, frustracji, cierpienia i tragedii

      - doświadczenia te odkrywają i rozwijają naturę - są zatem pożądane

      - umacniają nasze ja, dają poczucie sprawczości

      - rodzą zdrowy szacunek dla samego siebie, dają poczucie pewności  

Teoria zakłada hierarchiczną organizację potrzeb i jakościowo dwa różne rodzaje

motywacji: niedoboru i wzrostu.

Maslow wyróżnił pięć głównych klas potrzeb: (1) fizjologiczne, (2) bezpieczeństwa, (3)
przynależności i miłości, (4) szacunku i samoakceptacji, (5) samorealizacji. Realizacja
potrzeby z każdego kolejnego poziomu hierarchii jest możliwa pod warunkiem
zaspokojenia z poziomu niższego. Czyli potrzeba wyższego rzędu nie pojawi się, jeżeli nie
zostanie zaspokojona potrzeba niższego rzędu.  

-- potrzeby fizjologiczne – najbardziej elementarne potrzeby pożywienia, wody, snu,

których deprywacja (brak) zaburza funkcjonowanie organizmu, w tym i czynności
psychiczne;

-- potrzeba bezpieczeństwa – braku zagrożeń, unikania bólu, cierpienia i lęku, a także

porządku i stabilności w środowisku oraz redukowania niepewności przez przyjęcie układu
odniesienia – światopoglądu – dzięki, któremu świat staje się zrozumiały;

-- potrzeba przynależności i miłości – człowiek pragnie być akceptowany i kochany,

tworzyć jedność z kimś, kto może obdarzyć go uczuciem, przynależeć do grupy lub
wspólnoty;

-- potrzeba szacunku i samoakceptacji – szacunku dla siebie samego i szacunku ze strony

innych, pragnienie, by sprostać zadaniom, mieć osiągnięcia i być postrzeganym przez
innych i przez samego siebie jako osoba kompetentna i skuteczna;

-- potrzeby samorealizacji -- spełniania potencjalności, wychodzenia poza potrzeby niższe. 

Potrzeby samorealizacji to potrzeby wzrostu (metapotrzeby), a pozostałe to potrzeby

niedoboru, zwane podstawowymi.  

Potrzeby wzrostu w przeciwieństwie do potrzeb niedoboru:

      (1) Działają wg zasady „im więcej tym mniej” – ich realizacja rozbudza potrzebę,
zwiększając lub utrzymując motywację na tym samym poziomie. Potrzeby niedoboru są

38
realizowane wg zasady: napięcie-ulga; ich zaspokojenie powoduje redukcję napięcia i
wygadanie potrzeby.

      (2) Dostarczają emocji pozytywnych – napięcia związane z potrzebami wzrostu

odczuwane są jako przyjemne i pożądane.

      (3) Ich realizacja jest względnie niezależna od otoczenia, podczas gdy zaspokojenie
potrzeb niedoboru zależy od innych ludzi.

      (4) Koncentrują osobę na przedmiocie potrzeby – w tym sensie jest ona zdolna
przekroczyć „własne ego”. Potrzeby niedoboru koncentrują na samej potrzebie i na własnej
osobie.

      (5) Chociaż zaspokajanie potrzeb niedoboru zapobiega chorobie, to jednak tylko

realizacja potrzeb wzrostu zapewnia fizyczne i psychiczne zdrowie, rozumiane jako:
sprawność biologiczna, długowieczność, dobry sen, apetyt, ale też większe poczucie
szczęścia, pogada ducha i bogatsze życie wewnętrzne.  

Samorealizacja jest procesem długotrwałym, dostarczającym emocji pozytywnych,

względnie niezależnym od otoczenia.

39
 17 Jak kultura może wpływać na osobowość?

Z: . Oleś. Wprowadzenie do psychologii osobowości, s. 84-86 

Kultura oddziałuje na każdy właściwie aspekt funkcjonowania osobowości. Cele, które

odbieramy, oraz sposoby ich realizacji są uwarunkowane kulturowo. To czy pożądamy
sukcesu w obrębie życia zawodowego czy rodzinnego, zależy w wielkim stopniu od
wpływów kulturowych.

Osobowość to wewnętrzny system regulacji pozwalający na adaptację i wewnętrzną

integrację myśli, uczuć i zachowania w określonym środowisku w wymiarze czasowym
(poczucie stabilności). Osobowość jest także definiowana jako charakterystyczny, względnie
stały sposób reagowania jednostki na środowisko społeczno – przyrodnicze, a także sposób
wchodzenia z nim w interakcje. Osobowość kształtowana jest przez całe życie, szczególnie w
okresie dzieciństwa oraz młodości poprzez wpływ bodźców zewnętrznych w procesie
socjalizacji, a także własnej aktywności jednostki. Istotną rolę odgrywają tu również
wrodzone cechy biofizyczne.

"Kultura jest pewnym zespołem dyspozycji psychicznych przekazywanych w łonie

danej zbiorowości przez kontakt społeczny i uzależniony od całego systemu stosunków
międzyludzkich." Kultura należy do środowiskowych determinant osobowości. Każda kultura
ma swoje własne zinstytucjonalizowane i usankcjonowane wzorce wyuczonych zachowań,
rytuały i przekonania. Znaczy to, że większość członków kultury będzie miała wspólne
niektóre charakterystyki osobowości (weźmy chociażby kulturę muzułmańską i osobowość
Muzułmanów w porównaniu np. do Katolików). Często tak długo nie zdajemy sobie sprawy z
wpływów kulturowych dopóki nie znajdziemy się w kontakcie z członkami odrębnej kultury,
którzy spostrzegają świat inaczej (oj przeżyłam szok w Izraelu, gdy zderzyłam się z kulturą
muzułmańską czy ortodoksyjnie żydowską). Wpływy kulturowe wpływają na to, jak
określany nasze potrzeby i sposoby ich zaspokojenia, jak doświadczamy różnych emocji, jak
wyrażamy to co czujemy, itd. Itd.
Jednym z badaczy, który zajmował się wpływem kultury na osobowość człowieka był
Erich Fromm. Jego teoria wywodzi się z teorii Freuda i Marksa. Ten ostatni wyrażał
przekonanie, że ograniczeniem wolności człowieka są obiektywne warunki życia oraz
bezkrytyczna akceptacja zewnętrznej kontroli ze strony obyczajów. Ludzie nie mogą być
wolni, ponieważ podlegają oddziaływaniu nieświadomych czynników socjokulturowych.  
Fromm podkreślał społeczne i kulturowe determinanty zachowania, w przeciwieństwie do
motywacji biologicznych. Mimo, że jak sam podkreślał, kultura również nie odpowiada w
pełni, co robić i jak żyć. Człowiek ma niespotykane właściwości: świadomość refleksyjną,
rozum i wyobraźnię. Z jednej strony warunkują one rozwój kulturowym ale z drugiej leżą u
podłoża egzystencjalnych dylematów, poczucia bezradności i osamotnienia. Potrzeby są
wynikiem kulturowej ewolucji człowieka, a ich funkcją jest wypełnienie pustki wynikłej z
oderwania od natury. Służą zatem odbudowaniu poczucia łączności ze światem dającej
poczucie bezpieczeństwa.  

40
18 Jak można wyjaśnić wpływ doświadczeń wczesnodziecięcych na przebieg
procesu rozwoju?
Okres wczesnego dzieciństwa obejmuje przedział wiekowy od urodzenia do 3 r.ż.
Wyodrębniamy w nim dwie fazy: pierwszą, przypadającą na 1. r.ż., która jest nazywana
wiekiem niemowlęcym, oraz drugą, od 2 do 3 r.ż., określaną jako wiek poniemowlęcy.

0-1 rok życia (niemowlęctwo)

Pierwszy miesiąc życia to okres przystosowawczy do życia w nowym, pozamacicznym
środowisku. Dziecko musi przystosować się do: zmian temperatury, nowego sposobu
oddychania, nowego sposobu przyjmowania pokarmu i wydalania zbędnych produktów,
w chwili urodzenia 3,37 kg i 51,2 cm, duża głowa z małą częścią twarzową stanowi 30 %
masy ciała; długi tułów i krótkie kończyny, duży udział tkanki chrzęstnej w układzie
kostnym. Ciemiączko duże (zarasta ok. 15 miesiąca), ciemiączko małe (zarasta w
pierwszym kwartale życia), przyjmuje postawę leżącą asymetryczną. Leżąc na plecach
zwraca głowę w jedną stronę a kończyny asymetrycznie (jedna wyprostowana – ta po
stronie głowy a druga zgięta. U noworodek przewaga jest zginaczy nad prostownikami.
Wszystkie odruchy u noworodka można podzielić na 2 grupy: wspólne dla noworodka i
człowieka dorosłego, odruch źrenicowy, mrugania, ssania, połykania, odruch wydalania
moczu i kału występujące tylko u noworodków i/lub niemowlęcia a zanikające lub
patologiczne u człowieka dorosłego, np. odruch Babińskiego (unoszenie dużego palca
przy podrażnieniu stopy, odruch toniczno-szyjny (wraz z odwróceniem głowy
wyprostowują się kończyny po tej samej stronie a kurczą po przeciwnej, odruch Moro
(unoszenie kończyn i przyciąganie ich do ciała w geście obejmowania, odruch chwytny
( zaciskanie dłoni na przedmiocie i mocne trzymanie tak, że można dziecko unieść i
oderwać od podłoża), odruch marszu automatycznego,
naturalny rytm aktywności: snu i czuwania, noworodek głęboko śpi, jeśli regularnie
oddycha a jego oczy nie poruszają się (8-9 godz. Na dobę); sen lekki szybkie ruchy gałek
ocznych i nieregularny oddech; drzemie oczy otwarte, ale nieprzytomne; otwarte i
przytomne oczy bierne czuwanie. Noworodki śpią 16-18 godz. na dobę. Możliwość
odbierania bodźców przez noworodka:
-równowagi –kiedy płacze podniesienie uspokaja go,
-dotyku – dotknięcie okolicy ust wywołuje znieruchomienie,
-smaku – potrafi odróżnić smaki: słodki, słony, kwaśny i gorzki (lubi słodki),
-węchu – reaguje na zapach pewnych pokarmów tak samo jak dorosły.
Rozpoznaje zapach mleka matki może zlokalizować zapach i odwrócić się od
nieprzyjemnych zapachów
-s-łuchu – preferuje dźwięki o czystych tonach różnicuje niemal wszystkie dźwięki mowy
ludzkiej odwraca się w kierunku dźwięku preferuje dźwięki wysokie wypowiedzi z
wysoką intonacją oraz głos swojej matki,
-wzroku – akomodacja wzroku i ostrość widzenia są ograniczone przygląda się i próbuje
śledzić poruszający się obiekt widzenie kolorów nie jest jeszcze dobrze rozwinięte.
Dzieci w 2-3 dobie życia zdolne są do naśladowania wyrazów mimicznych swoich
opiekunów. W 2-3 tyg. patrząc na wyraz twarzy rodzica jak on wysuwa język, otwiera
usta, zaciska wargi naśladują nie tylko ruchy mimiczne, ale także ruchy głowy.

2-3 rok życia

Po pierwszym roku życia następuje dalszy intensywny rozwój, dziecko jest większe i
silniejsze. Podstawowym wydarzeniem jest opanowanie umiejętności stania i chodzenia.

41
Dzięki temu znacznie większa część fizyczna własnego domu staje się mu dostępna, a
przedmioty bardziej osiągalne. Intensywnemu rozwojowi podlega też mowa. Pozwala ona
dziecku skuteczniej i bardziej precyzyjnie komunikować własne potrzeby. Œwiat ludzi i
przedmiotów spostrzegany jest ortoskopicznie, tj z zachowaniem stałości wielkości,
kształtu, czy barwy. Dziecko staje się równocześnie gotowe do opanowywania całego
szeregu umiejętności społecznych związanych np. z samodzielnym jedzeniem przy
pomocy sztućców, myciem się, ubieraniem.

Badaniami nad rozwojem człowieka parało się wielu badaczy. Poniżej opiszę te
fragmenty ich teorii, które odnoszą się do interesującego nas okresu wczesnodziecięcego.

Kryzysy psychospołeczne wg E.H. Eriksona

Erikson podzielił całe życie człowieka na okresy ograniczone kolejnymi kryzysami
rozwojowymi. Każdy taki kryzys wiąże się z doświadczaniem silnych negatywnych
emocji. Z punktu widzenia dalszego rozwoju ważne jest, by został rozwiązany. I tak na
okres wczesnodzięciecy przypadają następujące kryzysy:
1) zaufanie vs brak zaufania (wiek 0-1 rok) – osiągnięcie zaufania do matki lub innego
opiekuna. Właśnie matka albo opiekun są kluczowym czynnikiem społecznym w rozwoju
dziecka. Jeśli zatem opiekunowie odrzucą dziecko lub są niekonsekwentni, dziecko może
spostrzegać świat jako niebezpieczny, pełen niegodnych zaufania i niewiarygodnych
ludzi. O zaufaniu i przywiązaniu będzie jeszcze więcej w dalszej części tekstu.
2) Autonomia vs wstyd (wiek 2-3 lata) – osiągnięcie samokontroli i poczucia własnej
odrębności. Dzieci musza się uczyć być autonomiczne – jeść i ubierać się samodzielnie,
dbać o własną higienę; porażki w osiąganiu tej niezależności mogą zmusić dziecko do
zwątpienia we własne zdolności i do poczucia wstydu. Dlatego tak ważne ze strony
rodziców/opiekunów są cierpliwość i spokój oraz stanowcze acz łagodne wyrażanie
oczekiwań wobec dziecka, dawanie mu emocjonalnego wsparcia (pochwały) i
tłumaczenia skutków jego zachowania.

Fazy rozwoju wg Freuda

- oralna – ssanie, gryzienie (agresja), mlaskanie. W tym czasie powstaje Ego.
Zafiksowanie na tym etapie powoduje w przyszłości rozwój uzależnień (zwłaszcza
palenie tytoniu, objadanie się), bierność i łatwowierność.
- analna (trening czystości), 2-3 r.ż – popęd wędruje na drugi koniec przewodu
pokarmowego, wydalanie jako źródło przyjemności, konflikt między ID a tym co mówi
otoczenie może być źródłem skąpstwa, uporu ale też zorganizowania (gdy dziecko było
karane za wydalanie nie w tym miejscu i czasie), gdy było chwalone – rozwój
twórczości,.

Teorie przywiązania
Badania J.Bowlbyego wykazały, że emocjonalne więzi międzyludzkie są podstawowym
składnikiem natury ludzkiej, a w pierwotnej formie można je zauważyć już u noworodka.
Takie związki w początkowym okresie są na wagę życia, gdyż zapewniają dziecku
opiekę. W późniejszych latach zaś wpływają na rozwój danego młodego osobnika.
Podtypem więzi uczuciowych jest przywiązanie, gdzie mamy do czynienia z poczuciem
bezpieczeństwa jednostki. Stąd możemy mówić o przywiązaniu dziecka do rodzica, a nie
odwrotnie. Aby taka więź mogła się wykształcić, konieczny jest nie tylko bliski kontakt
rodziców z dzieckiem, ale przede wszystkim synchronizacja, która pozwala zarówno
dziecku, jak i rodzicom nauczyć się reagowania w odpowiedni sposób na zgłaszane
potrzeby.

42
M.Ainsworth różnicuje przywiązanie na:
- bezpieczne – dziecko z łatwością znosi rozłąkę z opiekunem, szybko angażuje się w
badanie otoczenia; w poczuciu zagrożenia aktywnie poszukuje kontaktu i łatwo je
uspokoić, nie unika kontaktu zainicjowanego przez matkę. Podstawowym czynnikiem
bezpiecznego przywiązania jest akceptacja i gotowość reagowania rodziców na sygnały
dziecka.
- pozabezpieczne/unikania – dziecko unika kontaktu z matką, tudzież go nie poszukuje.
Nie stawia matki nad obcymi;
- pozabezpieczanie/ambiwalencji – dziecko wykazuje niewielkie zainteresowanie
badaniem otoczenia, jest nieufne wobec obcego. Boi się, gdy jest oddzielone od matki, ale
nie uspakaja się po jej powrocie. Modele pozabezpieczne pojawiają się najczęściej gdy
dziecko było obiektem nadużyć i w rodzinach, w których rodzice pielęgnują w sobie
nierozwiązane konflikty wynikające z urazów wyniesionych z dzieciństwa. Struktura
ambiwalentna jest najczęściej spotykana w rodzinach, gdzie kontakt z matką nie jest
ciągły lub jest tylko pozorny.
Jakie są długoterminowe konsekwencje przywiązania bezpiecznego i pozabezpiecznego?
Badania wykazały, że dzieci uznane za bezpiecznie przywiązane do matek w dzieciństwie
są później bardziej towarzyskie, bardziej pozytywnie nastawione do swoich przyjaciół i
rodzeństwa, są mniej agresywne i kłótliwe, bardziej empatyczne i dojrzałe emocjonalnie.
W wieku młodzieńczym posiadają więcej umiejętności społecznych, zawiązują więcej
umiejętności społecznych, częściej brani są za przywódców i mają wyższe poczucie
własnej wartości. Ci z przywiązaniem pozabezpiecznym nie tylko nawiązują słabsze
przyjaźnie, ale również szybciej stają się aktywni seksualnie, choć częściej przytrafiają się
im związane z tym niebezpieczne przygody.

Naśladownictwo lub imitacja jest to jeden z procesów uczenia się zachowań i działań, w
wyniku którego jednostka naśladująca internalizuje wzory kulturowe. Proces ten
występuje zarówno u ludzi, jak i innych zwierząt, np. u ptaków. W przypadku ludzi jest to
typowe zjawisko zachodzące podczas socjalizacji pierwotnej, gdy dzieci naśladują gesty,
słowa czy ton głosu znaczących innych.
Z procesem naśladownictwa wiąże się m.in. nauka mówienia. Dziecko około 2-3 miesiąca
zaczyna wymawiać samogłoski (typu uuuuu), a około 6-7 miesiąca zaczyna gaworzyć.
Dopiero około 13 miesiąca mogą się pojawić pierwsze słowa, lub dźwięki
wyrazopodobne. Ważne przy tym jest to, że dziecko okresie gaworzenia wydobywa z
siebie wszelkie kombinacje dźwięków i sylab, nawet takich, które nie występują w jego
rodzimym (czyli słyszanym od rodziców) języku. Jednak ok. 9 miesiąca zaczyna
ograniczać zestaw dźwięków do zestawu, do jakiego mają dostęp. Ciekawych obserwacji
dostarczyło badanie nad dziećmi rodziców głuchoniemych. Dzieci takie obcują od
pierwszych dni życia zarówno z językiem migowym, jak i mówionym – słyszanym w
kontaktach z resztą świata. Okazało się, ze u dzieci takich równocześnie pojawiały się
dźwięki mówione jak i odruchu migowe i około 13 miesiąca pojawiało się słowo
mówione i znak referencyjny (czyli określający w języku migowym słowo). Ta zbieżność
kolejności stanowi silny argument na to, że dziecko jest przez naturę niejako
poinstruowane, by nauczyć się języka w jakiejkolwiek formie, i kontakty z rodzicami i
osobami bliskimi dają bodziec do tego, żeby się nauczyć odpowiedniej formy
komunikacji.
Jeśli chodzi o naukę języka w odpowiednim momencie rozwoju (czyli we wczesnym
dzieciństwie) to przypomina mi się słynny „eksperyment” z dzieckiem (niestety nie
pamiętam imienia), które pierwsze lata życia spędziło odizolowane od świata, przez co nie
nauczyło się mówić. Mimo ciężkiej pracy lekarzy i psychologów nad procesem

43
socjalizacji tego dziecka, nauczenie go mówienia było prawie niemożliwe. Stąd wniosek,
że pewnych zachowań i odruchów musimy się uczyć w narzuconym przez naturę
momencie, by mogły się one prawidłowo rozwinąć.

Jakie są jeszcze inne czynniki, które występując w okresie wczesnodziecięcym mogą mieć
wpływ na dalszy rozwój dziecka?
Czynniki, które wymienię poniżej odnoszą się już bardziej do dzieci w okresie 2-3 roku
życia. Są to zatem m.in.
- nadmierna kontrola ze strony opiekuna/rodzica – czyli zbytnie narzucanie swojej woli
dziecku, np. nakazywanie dziecku, kiedy ma się wypróżnić, albo podnoszenie dziecka na
ręce gdy zbyt wolno idzie na spacerze (a nie potrafi chodzić szybciej), ciągłe
krytykowanie dziecka lub porównywanie ze starszym rodzeństwem. Prowadzi to do
rozwinięcia się u dziecka poczucia zwątpienia w to, że jego potrzeby są ważne i
dostrzegane, rodzi to w dziecku nieufność do otaczającej go rzeczywistości, może skłonić
do odwrócenia się od niej (autyzm). Może też prowadzić do zahamowania aktywności
dziecka.
- niedostateczna kontrola – czyli duża łagodność, niskie wymagania i niekonsekwencja
(tzw. wychowanie bezstresowe). Może prowadzić do poczucia bezradności i nieradzenia
sobie z silnymi emocjami.
- narodziny rodzeństwa – gdy przyjście na świat młodszego dziecka wiąże się z
przeniesieniem uwagi ze starszego na młodsze, może to w przyszłości prowadzić do
rozwinięcia się poczucia bezsilności lub przesadnej samowoli.
- niepełnosprawność dziecka – gdy rodzice nie zdają sobie sprawy z ograniczeń i stawiają
zbyt wygórowane względem dziecka wymagania, może to prowadzić do skutków takich
jak nadmierna kontrola.

Bibliografia:
Bee H. Psychologia rozwoju człowieka. Str.104-231
Brzezińska A. Społeczna psychologia rozwoju
Internet

44
19 Jakie funkcje mogą pełnić emocje?
1) Orientacyjna
- emocje dostarczają info. o otoczeniu z punktu zaspokajania potrzeb;
- zaburzenie tej funkcji prowadzi do zmian w funkcjonowaniu psychicznym i w
zachowaniu
2) Aktywacyjna
- dostarczają energii, są układem zasilania dla procesów poznawczych
- procesy emocjonalne i motywacyjne mogą wpływać na łątwość uzyskiwania dostępu do
różnych kategorii zapisanych w pamięci
3) Modulacyjna
- moduluje ilość energii potrzebnej do optymalnego funkcjonowania poznawczego
- dotyczy związku między emocjami a sprawnością procesów poznawczych
- prawo Yerkesa-Dodsona: istnieje krzywoliniowy związek między poziomem pobudzenia
a sprawnością działania
4) Funkcja metapoznawcza
- zapewnia orientację we własnych procesach poznawczych i wybór takich procedur
poznawczych, któe mogą być efektywne w danej sytuacji
- dostarczają one info na temat wyniku procesów poznawczych

(Maruszewski, Rola emocji w procesach poznawczych)

Emocja to subiektywny stan psychiczny, uruchamiający priorytet dla związanego z nią

programu działania. Odczuwaniu emocji zwykle towarzyszą zmiany somatyczne,
ekspresje mimiczne i pantomimiczne oraz zachowania.

Emocje to niewątpliwie bodźce skłaniające do działania, to szybkie plany ratowania lub

podtrzymania życia;
Dostarczanie emocji służyć może jako podstawa sądów i decyzji oraz zmiany hierarchii
celów poznawczych.

T.Maruszewki dzieli funkcje emocji w procesach poznawczych następująco:

1) funkcja orientacyjna – emocje dostarczają informacji o obiektach, zdarzeniach i
osobach ważnych z punktu zaspokojenia potrzeb, czyli jest to przede wszystkim
wykrywanie w otoczeniu rzeczy (cech) istotnych z punktu widzenia potrzeb i celów
jednostki. Cechy te wyznaczają działania zdobywcze lub obronne. Zaburzenie tej funkcji
prowadzi do dużych zmian w funkcjonowaniu psychicznym oraz w zachowaniu. Tu za
przykład może posłużyć opisywany wypadek pewnego robotnika, któremu wielki pręt
przebił czaszkę. W wyniku wypadku robotnik z człowieka spokojnego, odpowiedzialnego
i zorganizowanego, stał się nierówny, przeklinał, był niecierpliwy i konfliktowy.
A zatem emocje ukierunkowują uwagę człowieka na obiekty zw. Z celami, uwaga zostaje
zwrócona na to, co najważniejsze (sygnalizują istotność danego zdarzenia z punktu
widzenia jednostki). Ale może być tak, że np. w kłótni zatracimy się dążąc do wygrania
sporu i dopiero po ochłonięciu zdamy sobie sprawę z tego, że dążenie to kosztowało nas
zbyt wiele.
Emocje wpływają również na oceniający koloryt spostrzeżeń (pozytywne poprawiają
ocenę, negatywne obniżają). Często jest to wykorzystywane w reklamach, w polityce.

45
2) funkcja aktywacyjna – emocje dostarczają energii koniecznej do uruchomienia i
przeprowadzenia różnych operacji poznawczych. Np. dzięki emocjom i motywacji
człowiek potrafi przez długi czas angażować się w pewną aktywność poznawczą.
W teorii gotowości percepcyjnej zwraca się uwagę na to, że procesy emocjonalne oraz
motywacyjne mogą wpływać na łatwość dostępu do różnych kategorii zapisanych w
pamięci. Kategorie naładowane emocjonalnie są łatwiej aktywizowane i łatwiej można
uzyskać do nich dostęp.
Emocje a przetwarzanie informacji
- pozytywne – rozszerzają zakres uwagi i jednostka potrafi odbierać zdecydowanie
większą pulę bodźców. Ponadto ułatwiają heurystyczne przetwarzanie danych i
odstępowanie od reguł
- negatywne – prowokują do bardziej systematycznego i kontrolowanego przetwarzania
informacji. Ponadto przy emocjach negatywnych następuje zawężenie pola uwagi i
koncentracja na bodźcach zagrażających, krytycznych (pamięć tunelowa). Np. obserwując
zagrażającą scenę koncentrujemy się tylko na tych elementach krytycznych. Dzięki temu
możemy zarejestrować te elementy sceny, które mają podstawowe znaczenie dla
poradzenia sobie z tymi zagrażającymi zdarzeniami.
3) funkcja „modulacyjna” – emocje dostarczają takiej ilości energii, która zapewnia
optymalne funkcjonowanie procesów poznawczych; funkcja ta może załamywać się, gdy
emocje są bardzo silne i trwają bardzo długo, albo też jednostka nie potrafi zrobić nic, aby
sobie z nimi poradzić. Podstawowe znaczenie, choć raczej jako swego rodzaju parafraza
mają tutaj prawa Yerkesa-Dodsona, a zwłaszcza pierwsze z tych praw, które głosi, że
istnieje krzywoliniowy związek między poziomem pobudzenia a sprawnością działania.
Wynika z niej, że organizmy najsprawniej funkcjonują przy pośrednich poziomach
napięcia emocjonalnego.
4) funkcja metapoznawcza – związana jest z orientacją we własnych procesach
poznawczych i wyborem takich procedur poznawczych, które mogą być najbardziej
efektywne w danej sytuacji. Rozwiązanie problemu prowadzi do emocji pozytywnych, a
jego brak tudzież rozwiązanie niedoskonałe pozostawiają nierozładowane napięcie.
Emocje pozytywne mają wartość wzmocnienia (np. radość występuje po sukcesie i
ponieważ jest miłym odczuciem, tym bardziej nas motywuje do dalszego działania i
osiągania sukcesów). Emocje negatywne sygnalizują konieczność podjęcia jakichś
działań, które służą naprawie bieżącego stanu.
Ta funkcja emocji jest funkcją paradoksalną, ponieważ procesy sterowane przez starsze
ewolucyjnie okolice mózgu kontrolują w pewien sposób procesy zależne od młodszych
ewolucyjnie struktur mózgu.

Źródło:
Maruszewski T. Psychologia poznania strony 393-399.
Strelau J. Psychologia podręcznik akademicki, tom II

Różni teoretycy wskazują na różne funkcje jako najważniejsze z punktu widzenia roli
emocji w ludzkim życiu. Emocje przynoszą nam liczne korzyści. Spełniają funkcję
motywacyjną, pobudzając nas do podjęcia działania dotyczącego jakiegoś
doświadczanego lub wyobrażonego zdarzenia. Emocje ukierunkowują i podtrzymują takie
nasze działania wobec określonych celów, które są dla nas korzystne, np. aktywizując
zachowania umożliwiające zbliżanie się ku pożytecznym bodźcom i unikanie bodźców
szkodliwych. Z miłości do innej osoby robimy wszystko, co w naszej mocy, by ją
zainteresować, być blisko niej i ja zdobyć, a niekiedy zmieniamy nasz styl życia.

46
Pozytywne emocje wynikają z działania w sposób zgodny z naszymi motywami
(osiąganie pożądanego, nagradzającego celu), podczas gdy emocje negatywne wywołuje
niezgodność z motywami (oddalanie się od pożądanych celów lub zbliżanie do
awersyjnych, odstręczających celów). Emocje pomagają w organizowaniu naszych
doświadczeń, gdyż od nich zależy, na co zwracamy uwagę, a także wpływają na nasz
sposób spostrzegania siebie i innych oraz na sposób interpretowania i zapamiętywania
różnych elementów sytuacji życiowych.
Oprócz tych funkcji, emocje intensyfikując wybrane doświadczenia życiowe sygnalizują,
że dana reakcja jest szczególnie ważna, albo, że dane zdarzenie jest istotne dla ja.
Na poziomie społecznym emocje regulują stosunki z innymi, sprzyjają zachowaniom
prospołecznym i są częścią naszego systemu komunikacji niewerbalnej. Emocje spełniają
ważną funkcję polegającą na regulowaniu interakcji społecznych: jako pozytywne spoiwo
społeczne wiążą nas z innymi ludźmi, jako negatywny społeczny środek odstraszający
pozwalają nam zachować dystans wobec innych. Wyniki wielu badań wskazują, że
emocje mogą pobudzać do zachowań prospołecznych. Jeśli w ludziach wzbudzi się dobre
samopoczucie, to jest bardziej prawdopodobne, że zaangażują się oni w różne zachowania
zmierzające do udzielenia pomocy innym. Podobnie, kiedy u osób badanych wywołano
poczucie winy z powodu ich niewłaściwego postępku w aktualnej sytuacji, wówczas było
bardziej prawdopodobne, że zgłoszą się one na ochotnika do pomocy w jakiejś przyszłej
sytuacji, zapewne w celu zredukowania swego poczucia winy.
Komunikacyjna funkcja emocji demaskuje nasze próby ukrycia przed innymi tego, co
czujemy i zamierzamy. Wycofujemy się gdy ktoś pieni się z gniewu, a zbliżamy, gdy inna
osoba sygnalizuje przychylność uśmiechem, rozszerzonymi źrenicami i spojrzeniem
mówiącym „chodź tutaj”. Silne negatywne emocje często są tłumione z szacunku dla
pozycji innej osoby lub z obawy, że ujawnia one ukrywaną informację. Znaczna część
komunikacji między ludźmi odbywa się w tym bezgłośnym języku niewerbalnych
komunikatów ciała.

47
20 Jakie funkcje pełni ekspresja emocji?
Ekspresja emocji to wszelkie sygnały (zmiany w wyglądzie organizmu, ruchy i dźwięki)
emitowane przez jednostkę, będące dla kogoś innego wskazówką przeżywania przez tę
osobę określonej emocji. Sygnały te nie muszą być intencjonalne, spontaniczne emocje są
poza kontrolą jednostki. Poszczególne ekspresje wyprzedzają w czasie odmienne reakcje
behawioralne. Ekspresje ciała mają nie tylko biologiczne znaczenie, ale też pełnią funkcję
komunikacyjną. Osobniki tego samego gatunku nauczyły się czerpać z tych sygnałów
wiedzę o intencjach danego osobnika. Odruchy nabierały zatem stopniowo znaczenia
komunikacyjnego, stały się przedjęzykowymi formami sygnalizowania intencji.
Wzajemne komunikowanie sobie pozytywnego ustosunkowania mogło stać się podstawą
formowania więzi społecznych. Ekspresja emocji umożliwia wywołanie analogicznej lub
innej ekspresji u odbiorców. Ludzie żyjący w różnych kulturach będą w stanie trafnie
odczytywać emocje malujące się na twarzach ludzi, którzy żyją w zupełnie innych
kulturach, ponieważ poszczególne ekspresje twarzy są w sposób uniwersalny powiązane z
odpowiednimi emocjami.

(Doliński, Ekspresja emocji. Emocje podstawowe i pochodne.)

Emocja to subiektywny stan psychiczny, uruchamiający priorytet dla związanego z nią

programu działania. Odczuwaniu emocji zwykle towarzyszą zmiany somatyczne,
ekspresje mimiczne i pantomimiczne oraz zachowania.

Natomiast ekspresja emocji to wszelkie sygnały (zmiany w wyglądzie organizmu, ruchy i

dźwięki), emitowane przez jednostkę, będące dla kogoś innego wskazówką przeżywania
przez tę osobę określonej emocji.

Sygnały te niekoniecznie są intencjonalne. W przypadku emocji spontanicznych

większość sygnałów pojawia się poza naszą kontrolą.

Ekspresja emocji jest wytworem ewolucji.

Funkcja komunikacyjna.
Już widząc na czyjeś twarzy uśmiech, albo opuszczone kąciki ust możemy
wywnioskować, w jakim jest nastroju.
Ponadto emocje uruchamiają odpowiednie programy zachowania. Stąd zdarza się nam
przywdziać „maskę” uśmiechu i pogodnego wyrazu twarzy, gdy chcemy zrobić dobre
wrażenie, chcemy zyskać sympatię. Podobnie działa zasada sprzężenia zwrotnego. Nawet
jeśli byliśmy do kogoś nastawieni pozytywnie, ale zobaczyliśmy wyraz niechęci na jego
twarzy, natychmiast również taki wyraz przyjmujemy i zmieniamy naszą postawę wobec
danej osoby. Na co rzeczona osoba, nawet jeśli ten jej wyraz twarzy był wywołany po
prostu bólem brzucha, też zaczyna nas nie lubić, bo widzi że my jej nie lubimy. I koło się
zamyka.

Aspekty rozwojowe.
We wczesnym okresie rozwoju funkcja ekspresji emocji polega głównie na umożliwieniu
przetrwania poprzez nawiązywanie więzi pomiędzy niemowlęciem a jego opiekunem.
Ludzka twarz jest szczególnym bodźcem dla bardzo małych dzieci. Już w wieku 3 tygodni

48
wolą się one przyglądać twarzy żywego człowieka niż manekina, a nawet niż butelce czy
misiowi. Dzieci bardzo szybko uczą się okazywać emocje. Już chwilę po urodzeniu
pojawia się płacz, bardzo szybko też mimiczna ekspresja wstrętu czy obrzydzenia.
Uśmiech pojawia się w wieku 3-4 tygodni, śmiech w 3 miesiącu życia, podobnie jak
smutek czy złość. Najpóźniej pojawia się strach (7.miesiąc życia) i wstyd (koniec
pierwszego roku życia).
Okazywanie w początkowym etapie życia emocji negatywnych (głównie przez płacz)
służy niemowlakom do sygnalizowania dyskomfortu. Skłania otoczenie do zaspokojenia
jego różnych potrzeb. Analogicznie po pewnym czasie uśmiech służy sygnalizowaniu, że
wszystko jest w porządku. Pod koniec pierwszego roku życia dzieci zaczynają
wykorzystywać informacje o mimicznym wyrazie twarzy innych ludzi do regulowania
własnych zachowań (np. eksperyment z przeszkloną podłogą, która sprawiała wrażenie
pozornego urwisk dzieci na widok uśmiechu lub zainteresowania na twarzy mamy
przechodziły nad przepaścią).

Ekspresja twarzy jako podstawa klasyfikacji

Wyraz twarzy jest jednym z głównych, acz nie jedynym kryterium podziału emocji na
podstawowe i pochodne. Podstawowe emocje, czyli: strach, złość, smutek, radość, wstręt,
zaskoczenie (choć to ostatnie kontrowersyjne) są doświadczane i rozpoznawane przez
wszystkich ludzi. M.in. właśnie na podstawie wyrazu twarzy.

Przeżycie i ekspresja negatywnych uczuć może pełnić rolę katalizatora uwalniającego

człowieka od negatywnego napięcia. Chyba każdy z nas zauważył, że emocje tłumione,
które się kumulują w nas, wprowadzają nas w stan dyskomfortu, często też eksplodują w
najmniej oczekiwanym momencie. Metodą na zaradzenie temu jest właśnie
doprowadzanie do ekspresji emocji i przez to wyładowanie się.

Bibliografia:
Strelau J. (2000). Psychologia podręcznik akademicki. Tom 2.
B. Harwas-Napierała, J.Trempała (2002). P

Główną funkcją emocji jest dostarczenie informacji:

innym ludziom poprzez ekspresję mimiczną i wokalną;
samej jednostce poprzez myśli i odczucia.
2. Funkcjonalność emocji zapewnia umiejscowienie ich w:
konkretnym czasie;
konkretnym miejscu;
konkretnych okolicznościach;
powiązanie ich z konkretnym obiektem/obiektami.
IS: „Aby emocje mogły być funkcjonalne muszą być nie tylko odczuwane, ale odczucia te
muszą też dostarczać różnicującej informacji o otoczeniu” (Clore, 1999, str. 95).
(Wykład:M.Godlewska)

49
21 Jakie miejsce w badaniach psychologicznych mają badania prowadzone na
zwierzętach?
Badania przeprowadzane na zwierzętach przyczyniają się do wzrostu rozumienia
fizycznego i psychicznego zdrowia człowieka. Dzięki nim zdobywamy wiedzę pomocna
np. w leczeniu chorób. Na zwierzętach testuje się np. nowe leki zanim zaczną stosować je
ludzie ale także, zwierzęta biorą udział w badaniach nauk behawioralnych, np.
etologicznych lub z zakresu psychologii eksperymentalnej. Dzięki takim badaniom
zdobyto wiele informacji dotyczących ludzkich zachowań.
Najliczniej wykorzystywane w badaniach są gryzonie (myszy i szczury), ale oprócz nich
badacze wykorzystują także małpy, ryby, psy i koty. Poszczególne zwierzęta są dobierane
ze względu na to, czy stanowią dobry model ludzkich reakcji. Udział zwierząt w takich
badaniach wynika z potrzeby zdobycia wiedzy na temat tych aspektów natury, które maja
bezpośredni wpływ na kondycje człowieka bez wystawiania jego samego na
niebezpieczeństwo.
Jednak rola zwierząt w badaniach psychologicznych budzi wiele wątpliwości. Pytanie
podstawowe to takie, czy zwierzęta w ogóle powinny brać udział w badaniach
naukowych. Inna ważna wątpliwość to kwestia ochrony i opieki nad zwierzętami
laboratoryjnymi. Zgodnie ze standardami APA badacz prowadzący eksperymenty z
udziałem zwierząt ma etyczny obowiązek dbania o ich zdrowie i humanitarne
traktowanie. Takie badania mogą prowadzić jedynie osoby o odpowiednim
przygotowaniu do opiekowania się i radzenia sobie z poszczególnymi gatunkami zwierząt.
Przeprowadzenie badania, które wystawia zwierzęta na ból lub dyskomfort, musi mieć
uzasadnienie w przewidywanych korzyściach naukowych, edukacyjnych i praktycznych.
Źródło:
Shaughnessy J.J., Zechmeister E.B., Zechmeister J.B.; „ Metody badawcze w psychologii”, GWP 2002

50
22 Konflikty: rodzaje, procesy im towarzyszące; sposoby rozwiązywania.
Część 1 pytania:
Konflikt: rodzaje, procesy im towarzyszące i sposoby rozwiązywania.
Konfliktem nazywamy każdą sytuacje, w, której istnieją wzajemnie sprzeczne motywy,
cele i zachowania. Rozróżniamy następujące typy konfliktów:
• Konflikt personalny – relacji
• Konflikt danych
• Konflikt interesów
• Konflikt strukturalny oraz wartości
POZIOMY KONFLIKTU:
1. Struktura – 2 lub więcej stron + współzależność – jest to konflikt potencjalny.
2. Poziom percepcji – definiowanie przez strony sytuacji jako interesów nie do
pogodzenia – konflikt ukryty
3. Działanie – konflikt jawny- łagodzenie lub eskalacja żądań.
PROCEDURY ROZWIĄZYWANIA KONFLIKTÓW
1. Negocjancie:
Najprościej rzecz ujmując negocjacje to zmiana sprzecznych interesów w jeden cel. Jest to
szczególna procedura, ponieważ jego wynik zależy tylko wyłącznie od stron – podobnie
jak meritum i przebieg. Jak negocjacje zawiodą to wtedy sięga się po inne metody.
2. Arbitraż:
Arbiter zbiera informacje od tron na temat konfliktu i tworzy sobie pogląd na sprawę.
Wyróżnimy dwa typy arbitrażu:
• Sformalizowany
• Nie sformalizowany
Arbiter kieruje:
• Procedurą
• Meritum
• Wynikiem sporu
Są tu wygrani i przegrani, a strony mają wpływ na wybór arbitra oraz na zgodę lub nie na
arbitraż.
4. Sąd
Procedury radzenia sobie z konfliktem:
Podstawowa procedurą są
negocjacje- dwie strony, wzajemnie zależne, próbują uzyskać porozumienie w ważnej dla
nich sprawie.
Należy przekształcić sprzeczne interesy we wspólny cel.
Typy negocjacji:
pozycyjne (dystrybutywne)- negocjacje handlowe
problemowe (integratywne)- skonstruowanie umowy na przyszłość
wielostronne, zespołowe, dwustronne, policyjne.
Czasem stanowiska stron są rozbieżne lub przedmiot negocjacji jest zbyt trudny, w takich
sytuacjach może dojść do zerwania negocjacji. W takiej sytuacji można udać się do
arbitra.
Arbitraż- neutralna trzecia strona, która ma rozstrzygną spór między stronami.
Specyficzną formą arbitrażu jest Sąd.
Sąd – zadaniem adwokata jest przeformułowanie problemu aby uzyskać korzystny
rezultat dla klienta. Wydaje orzeczenia. Cała procedura jest sterowana przez sąd.

51
Mediacja – mediator zamienia język na (nie emocjonalny) racjonalny, pełen faktów.
Wysłuchuje obie strony. Należy doprowadzić do stanu gdzie każda ze stron wie na czym
polega mediacja. Mediator zadaje stronom pytania o powody konfliktu. Nie ma wpływu
na ich decyzję, doprowadza do rozwiązania konfliktu ale nie proponuje rozwiązania.
Facylitacja – przeważnie jest wiele stron. Zadaniem facylitatora jest dbałośc o procedurę
i przebieg rozmów. Nie ma on żadnej władzy. Dba o to, żeby każdy mógł się
wypowiedzieć. Pomaga grupie uporządkować pracę.

52
 23 Małe grupy: procesy wewnątrzgrupowe, struktury, zjawisko konformizmu;
myślenie grupowe.

Podstawowe definicje
Grupa – dwie lub więcej osób przebywających w tym samym miejscu w tym samym czasie.
Grupa niespołeczna - dwie lub więcej osób przebywających w tym samym miejscu w tym
samym czasie, lecz niewspółpracujących ze sobą.
Grupa społeczna – dwie lub więcej osób współdziałających ze sobą oraz współzależnych od
siebie w ten sposób, że w zaspokojeniu potrzeb i osiągnięciu celu muszą na sobie polegać.

Socjalizacja i proces grupowy

Modele rozwoju grupy

Model Cohena Model Tuckmana i Jansena
Deklaracja członkostwa Formowanie
Wyłanianie subgrup
Konfrontacja Rozruchy
Zaznaczenie różnic indywidualnych Ustalanie norm
Współpraca Działanie
Rozpad

Deklaracja członkostwa (formowanie)

 Nie ma ustalonych norm i reguł
 Napięcie wstępne jest spowodowane tym, że podmiot nikogo nie zna, sądy o innych
oparte są często na stereotypach, a interakcje nacechowane są zdawkowością,
sztucznością i ostrożnością
 Niewielki poziom zaufania jest wynikiem tego, że los podmiotu zależy od osób,
których kompletnie nie zna
 Pozytywne autoprezentacja i brak negatywizmu jest sposobem na zaskarbienie sobie
sympatii innych członków grupy
 Unikanie konfliktów spowodowane jest tym, że podmiot nie wie, jakie mogą być
reakcje innych członków zespołu
 Niska efektywność grupy to efekt skupienia się przede wszystkim na poznawaniu
innych i tworzeniu własnego wizerunku a także braku negatywizmu.
 Na tym etapie rozwoju grupy niemile widziane są również jednostki zyskujące władzę
w grupie. Widzi się takie osoby jako autokratyczne, porywające się na samodzielność
niezależność innych członków.

Wyłanianie się subgrup

 Obejmuje ludzi, którzy mają ze sobą cos wspólnego
 Zmniejsza się ogólny poziom napięcia, co przekłada się na większy relaks, pewność
siebie poszczególnych jednostek oraz na wzajemne zaufanie
 Niska efektywność grupy spowodowana jest rywalizacją między subgrupami
 Narastanie wzajemnych pretensji jest efektem rywalizacji o wpływy.

Konfrontacja (Rozruchy)

53
  Nie musi oznaczać kryzysu, lecz jest wskaźnikiem prawidłowego rozwoju grupy
 Jest najbardziej krytycznym, przełomowym a zarazem niezbędnym momentem
rozwoju grupy
 Można uniknąć tej fazy, gdy perspektywa istnienia grupy jest bardzo krótka
 Szczególnie łagodnie tę fazę przechodzą grupy o wysokim poziomie zaufania
 3 rodzaje konfliktów:
fałszywy (autystyczny) – wynika z nieporozumienia
kontygentny – jest efektem konfliktu interesów członków grupy
narastający (napięcie wtórne) – to wynik całej serii zdarzeń konfliktowych,
nierozwiązanej sprawy

Zaznaczenie różnic indywidualnych (Ustalanie norm)

 Napięcie utrzymuje się na niskim poziomie
 Uczestnicy posiadają umiejętności rozwiązywania konfliktów
 Dość duży poziom wzajemnego zaufania
 Wyżej wymienione czynniki sprawiają, że ludzie potrafią podejmować racjonalne
decyzje, co do podziału obowiązków
 Najefektywniejszy jest podział obowiązków zgodnie z uzdolnieniami
predyspozycjami członków grupy
Tworzenie reguł działania
 Proces tworzenia norm trwa w zasadzie od momentu powstania grupy

Współpraca (Działanie)
 Osiągnięty jest stan optymalny zarówno w zakresie społecznym jak i zadaniowym

Rozpad
 Dwa sposoby zakończenia działalność: planowany i nieplanowany

Model socjalizacji Morelanda i Lenina

1. Badanie (wybór grupy)

2. Wejście (przyłączenie się do grupy)
 Im atrakcyjniejsza grupa, tym więcej poświęceń znosimy
 Trudna inicjacja = wzrost zaangażowania (efekt pozbywania się powstałego
dysonansu poznawczego)
3. Socjalizacja (odnajdowanie niszy)
 Etap rozpoczęcia pracy i podleganie ocenie innych członków grupy = status
kandydata
 „kandydat” decyduje, czy chce pozostać w grupie
4. Etap akceptacji/ utrzymania
 Podmiot jest pełnoprawnym członkiem grupy
 Następuje negocjacja roli
5. Dywergencje (osłabienie więzi)
 Realistyczne/ bardzo krytyczne spojrzenie na grupę
 Jeśli jednostka nie jest zadowolona z grupy, to cofa się do etapu, kiedy miała
status „kandydata”
6. Resocjalizacja
 Następuje po powrocie do grupy
 Podejmowane są próby przywrócenia podmiotu do zespołu

54
7. Zapamiętanie
 Efekt przemyśleń i interpretacji tego, co zaszło w procesie socjalizacji
Struktury grupowe
Pozycje
 Poszczególne pozycje nie są od siebie izolowane, ale są ze sobą powiązane,
istnieją pomiędzy nimi specyficzne stosunki
 Pozycja nie jest tożsama z człowiekiem
Status
 Status nie jest tożsamy z pozycją
 Status to wartość przypisywana danej pozycji
Struktura grupowa – układ powiązanych ze sobą ról
 Struktury mają charakter hierarchiczny
 Cztery rodzaje struktur grupowych:
- struktura władzy – poszczególne pozycje wiązą ze sobą stosunki władzy
- struktura socjometryczna – poszczególne pozycje wiążą ze sobą stosunki lubienia się,
nielubienia lub odrzucania
- struktura komunikowania się – stosunki wiążące ze sobą poszczególne pozycje
określone są ilością przekazywanych informacji i liczba kanałów informacyjnych
łączących poszczególne pozycje
- struktura awansu – powiązania pomiędzy poszczególnymi pozycjami uwarunkowane są
możliwością obejmowania wyższych pozycji w strukturze grupy.
 Struktura grupy może być nadana przez większą organizację, której jest
elementem lub może powstać w wyniku interakcji członków grupy.
Role grupowe
Według Miki rola jest zbiorem przepisów określających, jak powinien zachować się
człowiek, który zajmuje daną pozycję w grupie bądź też zbiór przywilejów obowiązków
związanych z dana pozycją.
Rola osiągnięta – mamy znaczny zakres kontroli, wciąż się staramy, aby utrzymać
związaną z rolą pozycję, łączy się z elementem wyboru i decyzji.
Rola przypisana – wynika z tego, kim jesteśmy, społeczeństwo spodziewa się, że
będziemy prezentować pewne kojarzone z rolami zachowania (np. rola matki).
Cechy roli:
Komplementarność – wzajemna zgodność ról, uzupełnianie się.
Klarowność – czasem wiemy, czego od nas oczekują a czasem nie wiemy jak się mamy
zachować.
Złożoność – pewne role są trudniejsze.
Ambiwalencja – związana jest z brakiem wiedzy o roli, w której właśnie się znajdujemy.
Role grupowe (wg. Oystera)
1. Zadaniowe
Inicjator
Dostarczyciel informacji
Opiniodawca
Stylista
Krytyk
Aktywator
Przywódca
2. Społeczne
Szef klakierów – pilnuje, by grupa nagrodziła każdego za jego zasługi
Dawca wsparcia – dodaje odwagi nieśmiałym i popiera ich pomysły.
Wesołek grupowy – dba o dobrą atmosferę, rozładowuje napięcie dowcipami.

55
 Marszałek – stoi na straży równouprawnienia, czyli hamuje „dyktatorów” i podtrzymuje
inicjatywę innych.
3. Indywidualne
Agresor – wywołuje konflikty i spory
Negatywista – nie zgadza się z pomysłami i burzy consensusy
Dyktator – upiera się przy swoich rozwiązaniach nie jest zintegrowany z innymi
Łowca uznania – skupia wysiłki by znaleźć się w grupie sukcesu
Ekshibicjonista – nieustannie opowiada o sobie, więc nie robi nic, zajmuje czas i uwagę
innych, wprawia ich w zakłopotanie i zażenowanie.
Procesy grupowe:
1. Facylitacja społeczna – napięcie wynikające obecność obecności innych osób możliwości
oceny naszego działania, obecność czego rezultatem jest lepsze wykonanie łatwiejszych
zadań, lecz gorsze wykonanie zadań trudniejszych.
Dlaczego obecność innych wywołuje pobudzenie innych?
a) w obecności innych osób znajdujemy się w stanie większej gotowości, stanie czujności;
b) lęk przed oceną;
c) w trakcie wykonywania zadania występują pewne zakłócenia, które utrudniają nam
koncentrację
(hałasy, obecność innych osób)
2. Próżniactwo społeczne.
3. Deindywiduacja – utrata normalnej kontroli nad zachowaniem, co prowadzi do wzrostu
impulsywności i patologiczności czynów. Dochodzi do niej szczególnie wtedy, gdy tłum jest
liczny, ludzie w nim czują się bardziej anonimowi, zmniejsza się odpowiedzialność za własne
czyny oraz obniża samoświadomość i koncentracja na normach społecznych.
Facylitacja społeczna
Efekt wzrostu poziomu wykonania zadań wywołany samą obecnością innych.
Niektóre badania pokazują efekt odwrotny od facylitacji, czyli hamowanie społeczne. Pessin
w swoich badaniach zaobserwował pogorszenie się uczenia w obecności innych. Według
Zająca, obecność innych podnosi poziom pobudzenia, motywację. Wysokie pobudzenie i
motywacja zwiększa prawdopodobieństwo pojawienia się rekcji dominujących silnie
utrwalonych. Obecność innych powinna, zatem poprawiać poziom wykonania zadań prostych
i dobrze wyuczonych, a obniżać poziom wykonania zadań trudnych i nowych. W przypadku
zadań trudnych i nowych może wystąpić efekt hamowania społecznego. Powstało pytanie czy
sama obecność innych osób powoduje facylitację i zahamowanie, czy też musza te osoby
obserwować, a więc móc oceniać osobę wykonującą zadanie. Według wyników badania
Cottrela dowodzą, że sama obecność nie wystarczy by wystąpiły te dwa efekty. Pobudzenie
wywołuje, bowiem dopiero świadomość, że jest się ocenianym. Inni badacze, wskazują
jednak, że te dwa efekty występują również w sytuacjach, gdzie osoby badane nie mają
powodów do oczekiwania oceny. Baron postuluje, że źródłem pobudzenia jest konflikt
miedzy dwiema tendencjami: do skupiania uwagi na zadaniu i do zwracania uwagi na innych..
Eksperymenty wykazują, że wpływ obecności innych na poziom wykonania zanika w
warunkach, których nie ma żadnych powodów, by badani zwracali uwagę na pozostałe osoby,
a zatem gdy nie ma konfliktu uwagi powodującego pobudzenie.
Konformizm
Konformizm jest to dostosowanie przez ludzi swoich postaw, przekonań i zachowań do norm
społecznych przyjętych w grupie. Czynnikami nasilającymi konformizm są:
- wielkość grupy – im większa grupa tym mniejszy wpływ, być może, dlatego że maleje
wiarygodność grupy, zdania są podzielone i różne opinie,
- aktywizacja normy – są dwa rodzaje norm: opisowe, (co większość ludzi w danej sytuacji
robi) i nakazowe, (co w danej sytuacji jest aprobowane a co nie). Gdy ludzie zachowują się w

56
sposób społecznie pożądany, można wzmocnić to zachowanie poprzez normę opisową
(zwrócić uwagę, że inni też tak się zachowują. W innych sytuacjach lepszym sposobem
uzyskania aprobowanego zachowania jest wzbudzenie normy nakazowej (zwrócenie uwagi
jak powinien się zachować),
- przedmiot normy – większy konformizm występuje, gdy przedmiotem są fakty,
rzeczywistość obiektywna. Jeśli chodzi o sądy i preferencje konformizm jest mniejszy.
Konformizm jest także silniejszy, gdy dotyczy spraw niejasnych i niepewnych a redukcja tej
niepewności wydaje się członkom grupy ich własnym dziełem (Sherif),
- atrakcyjność grupy i różnorodność poglądów – ludzie SA bardziej konformistyczni wobec
tych, których lubią i wobec grup, które są bardziej atrakcyjne. Nawet jedna osoba o
odmiennym zdaniu może sprawić, że konformizm w grupie spadnie (eksperyment Ascha:
ocenianie długości linii).
Ludzie zachowują się konformistycznie, ponieważ;
- chcą mieć trafny ogląd świata (informacyjny wpływ społeczny),
- chcą być lubiani przez innych (normatywny wpływ społeczny).
Na koniec warto dodać, że nie wszyscy ludzie zachowują się konformistycznie. W badaniu
Ascha jedna czwarta badanych nie poddała się ani razu. Zachowanie konformistyczne
zapewnia aprobatę społeczną, ale powoduje utratę części własnej tożsamości i unikalności.
Występuje również wpływ mniejszości na większość. Mniejszość wpływa na zakres
przetwarzanych informacji, rozszerza horyzonty, poszerza koncentracje na faktach opiniach
czy zdarzeniach.
Wpływ w grupie
1. Rozproszenie odpowiedzialności
Eksperymenty psychologiczne pokazały, że szansa otrzymania pomocy jest większa, gdy
jest mniej świadków wypadku. Dzieje się tak, ponieważ przypadku wielu świadków
następuje rozproszenie odpowiedzialności
2. Próżniactwo społeczne
Ludzie pracujący w grupie często pracują mniej wydajnie, niż w samotności. Spada
motywacja poszczególnych osób do pracy. Utrudniona jest koordynacja pracy jednostek.
Zjawisko to znika, gdy pojawia się możliwość zidentyfikowania indywidualnego wkładu
jednostki we wspólny wynik.
Grupowe podejmowanie decyzji
Efektywność decyzji podjętych przez grupę zależy od typu zadania, które ma ona rozwiązać.
Zadania addytywne – wszyscy członkowie grupy wykonują w zasadzie ten sam rodzaj pracy,
a produkt końcowy (lub działalność grupowa) jest sumą wkładu pracy wszystkich jej
członków. Grupy, które pracują nad zadaniem addytywnym tak długo są lepsze w pracy w
porównaniu z pojedynczymi osobami, jak długo każdy z członków wnosi odpowiedni wkład
pracy. Może jednak ujawnić się próżniactwo społeczne.
Zadania koniunktywne – działanie grupy jest uzależnione od najmniej sprawnego członka
„słabego ogniwa w łańcuchu”. Praca każdego członka jest uzależniona od pozostałych osób.
Grupa wykonująca zadanie koniunktywne gorzej wykonuje zadanie od pojedynczych osób,
ponieważ najsłabszy członek obniża działanie grupy do swojego poziomu.
Zadanie dysjunktywne – działanie grupy jest określane poprzez najlepszego członka grupy.
Utalentowana jednostka uzyskuje przewagę nad resztą grupy, podwyższając wynik możliwy
do uzyskania przez osoby przeciętne i słabe. W przypadku takich zadań grupy mają przewagę
nad jednostkami.
We współpracującej grupie mogą pojawić się aspekty utrudniające rozwiązanie
problemu, zjawisko to nazywane jest stratą ponoszoną w toku procesu. Strata taka może
nastąpić, gdy:
- najbardziej kompetentny członek będzie miał niski status w grupie,

57
- występują problemy w komunikacji wewnątrz grupy (ludzie nie słuchają się, zdominowanie
dyskusji przez jednostkę)
- zadanie nie ma jasnego, jednoznacznego rozwiązania.
Innym powodem pogorszenia się działania grupy jest niepowodzenie w dzieleniu się wiedzą.
Aby podjąć najlepszą decyzję grupa musi połączyć swe siły.
W pracy grupowej często wykorzystywana jest burza mózgów. Nie zawsze jednak wyniki
uzyskane w wyniku burzy mózgów są lepsze od wyników uzyskiwanych przez pojedyncze
osoby. Dzieje się tak, ponieważ w grupie w danym momencie może mówić tylko jedna osoba,
reszta słuch. Ludzie często zapominają, co chcieli dodać lub, jakie oni mieli pomysły. Często,
podczas gdy mówi jedna osoba, reszta się dekoncentruje i myśli o sprawach niezwiązanych z
problemem. Aby uskutecznić burze mózgów, należy zapewnić uczestnikom przejście treningu
w tym zakresie, stworzyć możliwość poszukiwania pomysłów jeszcze przed spotkaniem w
grupie oraz umożliwić im robienie notatek dotyczących własnych i cudzych pomysłów
zgłaszanych w trakcie spotkania.
Myślenie grupowe
Teoria opracowana przez Irvinga Janisa, dotycząca podejmowania decyzji grupowych.
Myślenie grupowe zdefiniował jako sposób myślenia, w którym dążenie do zachowania
grupowej spójności i solidarności jest ważniejsze od realistycznego liczenia się z faktami.
Myślenie grupowe występuje tylko w ściśle określonych warunkach:
- duża spójność grupy – grupa zapewnia prestiż i jest atrakcyjna, więc ludzie chcą do niej
należeć
- izolacja grupy – grupa jest wyizolowana, chroniona przed alternatywnymi poglądami
- autorytarny przywódca – przywódca kontroluje dyskusje w grupie oraz wyraźnie
przedstawia swoje życzenia
- silny stres – członkowie odczuwają zagrożenie dla grupy
- słabo wypracowane sposoby podejmowania decyzji – brak standardowych metod
rozpatrywania alternatywnych poglądów.
Symptomy myślenia grupowego:
- złudzenie odporności na ataki – grupa odczuwa swoją nieomylność siłę
- przekonanie o moralnych racjach grupy: „Bóg jest z nami”
- stereotypowe spostrzeganie przeciwników
- autocenzura
- nacisk na dysydentów, aby podporządkowali się większości
- złudzenie jednomyślności
- strażnicy jednomyślności – członkowie grupy chronią przywódcę przed odmiennymi
poglądami
W wyniku myślenia grupowego ludzie często podejmują błędne decyzje, ponieważ:
- nie analizują alternatywnych poglądów,
- lekceważą określanie ryzyka dla preferowanych rozwiązań
- opierają się na niepełnej informacji
- nie mają planu działania na wypadek niepowodzenia.
Polaryzacja grupowa
Kolejnym zjawiskiem dotyczącym grupowego podejmowania decyzji jest polaryzacja
grupowa. Polega ona na tym, że grupa zawsze podejmuje bardziej skrajne decyzje, niż
początkowe inklinacje członków. Grupa wzmacnia początkowe skłonności swoich członków
ku zwiększonemu ryzyku bądź ku zwiększonej ostrożności, w zależności od wyjściowych
preferencji członków. Polaryzacja grupowa powstaje w wyniku działania czynników
poznawczych motywacyjnych. Gromadzone są nowe informacje, które polaryzują decyzję. W
celu zdobycia sympatii ludzie podzielają stanowiska częściej wymieniane oraz bardziej
skrajne.

58
 24 Myślenie dywergencyjne i konwergencyjne.

Utarło się przekonanie, że myślenie twórcze jest myśleniem dywergencyjnym, zaś nietwórcze
– konwergencyjnym. Podział ten dotyczy raczej typów zadań, nie rodzajów myślenia.

Myślenie konwergencyjne – aspekt twórczości związany z posługiwaniem się wiedzą i logiką

do selekcji najlepszego rozwiązania problemu.

Myślenie dywergencyjne - aspekt twórczości związany ze zdolnością do wytwarzania

niezwykłych, ale właściwych odpowiedzi na standardowe pytania.
Myślenie ludzkie prawie zawsze ma charakter dywergencyjnym.

W procesie problemowego uczenia się myślenie ma charakter ukierunkowany (zależnie od typu

problemu). Problemy otwarte pobudzają ucznia do myślenia dywergencyjnego (twórczego).
Problemy zamknięte pobudzają do myślenia konwergencyjnego.

59
 25 Ograniczenia badań podłużnych nad rozwojem człowieka.

Badanie podłużne to badanie tej samej grupy ludzi w kolejnych odstępach czasowych. Badacz
uzyskuje od tej samej grupy osób kilka zbiorów wyników, które ze sobą porównuje.

Głównym problemem przy tego typu badaniach jest odpowiedni zestaw rzetelnych i trafnych
narzędzi badawczych i to w kilku równoległych wersjach. Problem ten pozornie znika, gdy
posługujemy się obserwacją i skalami szacunkowymi, wraca natomiast, gdy narzędziem
zbierania danych jest rozmowa lub technika projekcyjna. Kilkakrotne wykorzystywanie tych
samych narzędzi może zniekształcać wyniki. Innym problemem jest możliwość wejścia osoby
badanej w interakcje z badaczem. Przyprowadzanie na każda sesję kogoś innego nie jest
dobrym rozwiązaniem tego problemu, ponieważ badany może stracić poczucie
bezpieczeństwa i zaufanie. Ważnym czynnikiem zakłócającym, jeśli chodzi o badania
podłużne, jest trudność w sprawowaniu kontroli nad specyficznymi dla danej osoby
naciskami biologicznymi i społecznymi oraz ich interakcjami, które mają decydujący wpływ
na indywidualny przebieg jej drogi życiowej. W toku kolejnych sesji badawczych, badane
osoby mogą coraz bardziej różnić się od siebie, co może zmniejszyć czytelność
analizowanych związków.

60
 26 Omów dwuczynnikową koncepcję emocji Schachtera i Singera.

Badanie Schachtera i Singera (1962)

Procedura:
Badanym wstrzykiwano dożylnie adrenalinę lub placebo. Badanym mówiono, że jest to
preparat witaminowy Suproxin, a celem badania jest zbadanie wpływu tego preparatu na
spostrzeganie. Badanych na połowy i umieszczano ich w różnych sytuacjach: podzielono na
trzy grupy:
1 grupa poinformowana – mówiono o rzeczywistym działaniu preparatu (suchość w ustach,
przyspieszone bicie serca, drżenie rąk),
2 grupa nie poinformowana – brak jakiejkolwiek informacji na temat działania preparatu,
3 grupa fałszywie poinformowana – informacja fałszywa (preparat powoduje swędzenie i
drętwienie ust).
Dodatkowo badanych z trzech grup dzielono
- Wywołującej gniew (kwestionariusz z obraźliwymi pytaniami)
- Wywołującej euforię (podstawiona osoba jako drugi badany wygłupiała się i puszczała
samoloty).
Wyniki:
Badani z grupy poinformowanej – nie przejawiali reakcji emocjonalnych, albo reakcje były
bardzo słabe. Pobudzenie przypisywali działaniu podanego specyfiku, a nie czynnikom
sytuacyjnym.
Badani z grupy nie poinformowanej oraz poinformowanej fałszywie – pojawiły się wyraźne
reakcje emocjonalne. W sytuacji gniewu badani agresywnie komentowali kwestionariusz, w
sytuacji euforii – przyłączali się do zabawy.
Grupa z placebo – pojawiły się stany emocjonalne. Jest to niezgodne z założeniem autorów
(do powstania emocji jest potrzebne zarówno pobudzenie jak i sytuacja). Sama sytuacja
powodowała powstanie pobudzenia i emocji.

Schachter i Singer przeprowadzili dodatkowy eksperyment. Badanych podzielono na

trzy grupy:
1 – adrenalina
2 – środek uspokajający (chloropromazynę)
3 – placebo
Badani oglądali komedię.
Wyniki:
Najsłabsze emocje wystąpiły w grupie ze środkiem uspokajającym.

Interpretacja wyników
Badani, którzy nie byli poinformowani o działaniu adrenaliny albo byli poinformowani
błędnie, starali się wyjaśnić swój stan poszukując czynników sytuacyjnych, które mogłyby
być odpowiedzialne za jego pojawienie się. Ludzie poszukują przyczyn własnych emocji w
sytuacjach zewnętrznych. Ludzie nadają znaczenie rejestrowanym danym, a znaczenie to
zależy od wcześniejszych doświadczeń, socjalizacji, aktualnego kontekstu sytuacyjnego.

Wyżej opisany eksperyment miał kluczowe znaczenie dla rozwoju myślenia o emocjach a
także był nawiązaniem do teorii Jamesa-Langego mówiącej, że emocje pojawiają się jako
wynik postrzeganego własnego pobudzenia. Inspiracja dla Schachtera i Singera były badania

61
francuskiego lekarza Maranona: wstrzykiwał on badanym adrenaliną i pytał, czy odczuwają
jakieś emocje. Tylko u niektórych osób pojawiło się uczucie lęku, niepokoju.
Według Schachtera i Singera, aby doszło do stanu emocji muszą być spełnione następujące
warunki - podmiot musi:
1. Znaleźć się w stanie pobudzenia,
2. Dokonać procesu poznawczej analizy zaistniałych zmian fizjologicznych oraz sytuacji
zewnętrznych, w jakich doszło do wystąpienia tycz zmian,
3. Oznaczyć werbalnie stan, w jakim się znajduje.
Warunkiem powstania emocji jest pobudzenia fizjologiczne, którego pojawienie się można
wytłumaczyć odwołaniem się do sytuacji zewnętrznej. W przeprowadzonych przez
Schachtera i Singera eksperymentach emocje były wynikiem interakcji pewnych procesów
występujących wewnątrz organizmu z informacjami docierającymi ze środowiska oraz
informacjami zarejestrowanymi w doświadczeniu jednostki. W teorii występują dwa
czynniki: poznawcza ocena reakcji fizjologicznych (pobudzenia) oraz poznawcza ocena
wydarzenia. Czynniki tę są niezależne.

Wydarzenie Poznawcza
ocena
wydarzenia
Emocja

Reakcja Poznawcza
instrumentaln ocena reakcji
a fizjol.

Nieinterpreto
walne reakcje

Graficzne przedstawienie teorii Schachtera-Singera

62
 27 Omów elementy struktury myślenia. Jaką rolę pełnią reguły algorytmiczne i
heurystyczne w procesie myślenia?

Elementy struktury myślenia

1. Pojęcia
Pojęcia są tworzone przez nas kategorie, stanowiące reprezentację powiązanych ze sobą
zjawisk pogrupowanych w pewien sposób. Dzięki pojęciom możemy systematyzować
wiedze w sposób systematyczny. Pojęcia mogą reprezentować przedmioty, czynności,
organizmy żywe, właściwości, abstrakcje oraz relacje. Tworzenie pojęć jest
podstawowym zadaniem myślenia. Tworzenie pojęć polega na wyodrębnianiu tych
właściwości bodźców, które są wspólne jakiejś klasie przedmiotów, bądź idei. Umysł
rządzi się zasadą ekonomii poznawczej, minimalizując ilość czasu i wysiłku koniecznego
do przetworzenia informacji. Uczymy się tylko cech, które tworzą pojęcia oraz reguł
pojęciowych za pomocą, których cechy te SA ze sobą powiązane.
Dwie rywalizujące ze sobą teorie starające się odtworzyć formę, w jakiej przechowywana
jest informacja. Pierwsze podejście akcentuje cechy istotne, których występowanie jest
konieczne i wystarczające, żeby włączyć jakieś pojęcie do danej kategorii. Pojęcie należy
do kategorii wtedy i tylko wtedy, gdy posiada wszystkie cechy uznane za istotne.
Podejście drugie akcentuje role prototypu. Prototyp jest to idealny lub najbardziej
reprezentatywny egzemplarz. Pojęcie zostaje zaklasyfikowane do jako należące do danej
kategorii, jeśli jest bardziej podobne do prototypu tej kategorii, niż do prototypu innej
kategorii. Ludzie stosują obydwie metody przechowywania pojęć, jednak metodę cech
istotnych częściej stosują do pojęć naukowych, natomiast metodę prototypu – do pojęć
życia codziennego.
Pojęcia często zorganizowane są w hierarchie od poziomu ogólnego do bardziej
szczegółowego. Szeroka kategoria „zwierzę” ma kilka subkategorii, jak „ptak”, „ryba”…
Na szczycie hierarchii znajdują się pojęcia najbardziej abstrakcyjne, na dole zaś
najbardziej szczegółowe i konkretne. W takich hierarchiach istnieje poziom podstawowy,
na którym ludzie najlepiej kategoryzują przedmioty (mogą je najszybciej odnaleźć w
pamięci i najskuteczniej ich używać).
2. Schematy i skrypty
Schemat jest to ogólna wiązka przechowywanej wiedzy reprezentującej pojęcie lub typ
bodźca wraz z jego atrybutami i relacjami występującymi pomiędzy bodźcami. Schematy
wpływają na to, co spostrzegany i zapamiętujemy poprzez odgórną facylitację
przetwarzania. Schematy sprawiają, że nowa informacja staje się bardziej zrozumiała, jeśli
możemy ją odnieść do wiedzy istniejącej w przechowywanych w pamięci schematach.
Dzięki schematom możemy wnioskować o informacjach brakujących. Umysł stanowi sieć
wzajemnie powiązanych schematów. Myślenie jest zaś procesem konstruktywnym, w
którym odwołujemy się do naszych istniejących struktur umysłowych, aby uczynić nowe
informacje zrozumiałymi. Schematy mogą dotyczyć przedmiotów, osób (informacje o
konkretnych ludziach oraz o ludziach w ogóle), ról (zachowania oczekiwane odpowiednie
dl ludzi o danej pozycji i roli społecznej) a nawet własnego „ja” (koncepcje na temat nas
samych).
Skrypt jest to schemat zdarzenia, wiązka informacji o sekwencjach powiązanych
wzajemnie specyficznych zdarzeń i działań, których pojawienia się oczekujemy w
określonych sytuacjach.

63
 3. Wyobraźnia wzrokowa i mapy umysłowe
Wzrokowa wyobraźnia umysłowa polega na oglądzie informacji uprzednio
spostrzeganych i przechowywanych w pamięci. Występuje w sytuacjach braku
bezpośredniego dostępu do danych sensorycznych sensorycznych opiera się na
wewnętrznych reprezentacjach zdarzeń i pojęć w formie obrazowej.
Reguły algorytmiczne i heurystyczne w procesie myślenia
Kiedy problem jest dobrze zdefiniowany, ale nierozwiązany musimy posłużyć się
odpowiednimi operacjami, aby znaleźć rozwiązanie. Jedną ze strategii poszukiwania
rozwiązania jest algorytm. Jest to metodyczna procedura rozwiązywania problemu „krok po
kroku”, która gwarantuje końcowy sukces pod warunkiem wystarczającej ilości czasu i
cierpliwości, np.: istnieje 120 możliwych kombinacji liter otrhs – można wypróbować każdą z
nich by odnaleźć tę jedyną, która tworzy słowo „short”. Zastosowanie algorytmu gwarantuje
znalezienie rozwiązania. Algorytmy można podzielić na dwa typy:
- „drzewo decyzyjne”
- „dekompozycja problemu”
„Drzewo decyzyjne”
Sytuacja wyjściowa jest korzeniem drzewa i jest na górze. Kolejne kroki to gałęzie, które
rozgałęziają się w dół. Jedna z gałęzi dosięga rozwiązania (upatrzonego stanu docelowego).
„Dekompozycja problemu”
Algorytm ten polega na rozłożeniu problemu na problemy bardziej szczegółowe
Inne podejście, które można stosować do znalezienia rozwiązania to heurystyka.
Można ją wykorzystać między innymi do formułowania sądów. Heurystyka jest nieformalną
„regułą kciuka” pozwalająca iść na skróty, redukując rozwiązanie trudnych problemów do
prostszych operacji. Heurystyki są to strategie ogólne, które w przeszłości często się
sprawdzały w podobnych sytuacjach, więc mogą się również sprawdzić w bieżącej sytuacji.
Stosowanie heurystyki nie gwarantuje znalezienia rozwiązania. W miarę stosowania
heurystyk uczymy się, która jest godna zaufania i w jakich sytuacjach. Heurystykę należy
stosować, gdy jest wiele możliwych rozwiązań. Algorytm w takiej sytuacji byłby zbyt
czasochłonny. Najczęściej wymienianymi heurystykami są:
- heurystyka „byle bliżej”
- postępowanie wstecz
- ukonkretnienie problemu
- rozumowanie przez analogię
Heurystyka „byle bliżej”
Polega on a na wybieraniu zawsze takiej drogi, która w największym stopniu przybliża nas do
celu. Heurystyka ta sprawdza się w wielu przypadkach, lecz są sytuacje, że bliżej wcale nie
oznacza lepiej. Czasem warto podjąć roki oddalające od celu, gdyż mogą one dać lepszą
możliwość przybliżenia się do celu (np. planowanie podróży – czasem nie warto planować
przesiadek w mieście najbliżej położonym względem miasta docelowego, ponieważ może się
okazać, że nie ma stamtąd żadnego połączenia).
Postępowanie wstecz
Jest to tak zwane zaczynanie „od tyłu”. Najpierw wyobrażamy sobie stan końcowy, a potem
konstruujemy kroki wstecz prowadzące do stanu wyjściowego.
Ukonkretnienie problemu
Strategia ta jest użyteczna przy rozwiązywaniu problemów abstrakcyjnych (geometryczne).
Polega ona na konkretyzacji problemu, np. wyobrażenie sobie konkretnej figury
geometrycznej, na której rozwiązuje się problem, a następnie sprawdzenie, czy można go
uogólnić na inne figury tego rodzaju.
Rozumowanie przez analogię
Polega ono na przeniesieniu rozwiązania z innej, zbliżonej formalnie, klasy problemów.

64
 28 Omów problem pierwszeństwa afektu i poznania.

W kwestii tej możemy wyróżnić trzy konkurencyjne stanowiska:

1. Pierwotność poznania wobec emocji,
2. Niezależność emocji i poznania,
3. Pierwotność emocji względem poznania.
Omówmy po kolei każde z tych stanowisk.
1. Pierwotność poznania względem afektu.
Zgodnie z tym stanowiskiem, u podstaw emocji leży rozpoznanie przez podmiot
określonego zdarzenia jako znaczącego z punktu widzenia jego własnych celów,
interesów. Proces oceny jest procesem poznawczym, choć nie zawsze świadomym.
Koncepcja B Weinera (1980)
Odczuwane emocje zależą od postrzegania przyczyn danego zdarzenia jako
kontrolowanych bądź nie. Widok cierpiącego człowieka, leżącego na chodniku, może
budzić różne emocje (złość, gniew, odraza, współczucie) w zależności od atrybucji
przyczyn znalezienia się tego człowieka w takiej sytuacji. Ważnym wymiarem jest
kontrolowalność. Jeżeli przyczyny kłopotów innej osoby oceniane są jako pozostające pod
jego kontrolą, przechodzień będzie odczuwał raczej emocje gniewu i złości. Jeżeli ocena
będzie odmienna – kłopoty nie są zależne od woli człowieka, pojawia się uczucia
współczucia i litości.
Wyniki eksperymentu dotyczącego ocen osób dotkniętych różnymi nieszczęściami –
nieszczęścia, na których pojawienie się ludzie maja niewielki wpływ (nowotwór, choroba
Alzheimera) wywołują więcej współczucia i mniej złości niż te, które uważa się zawinione
przez podmiot (narkomania, maltretowanie dziecka).
Wyniki badań prowadzonych przez zwolenników tezy pierwszeństwa poznania względem
emocji świadczą jedynie o tym, że mechanizm oceny jest (raczej bywa) obecny w
doświadczaniu emocji. Nie mogą być jednak dowodem, że poznanie wyprzedza afekt.
2. Niezależność poznania i emocji
Ewolucyjne podejście do zagadnienia pierwszeństwa poznania i afektu odrzuca możliwość
pierwszeństwa poznania. Bardziej prawdopodobna jest niezależność tych dwóch procesów.
Aby przeżyć, żywy organizm musi dysponować zarówno szybkim i sprawnym aparatem
poznawczym jak i efektywnym aparatem emocjonalnym. Są sytuacje, w których człowiek
musi działać szybko, reakcje musza być natychmiastowe. Gdyby organizm tracił czas na
wygenerowanie przez mechanizmy poznawcze odpowiedniej emocji i dopiero uruchamiał
odpowiednie reakcje związane z tą emocją, mógłby stracić życie.
Dowodem na niezależność emocji i poznania mogą być również tak zwane emocje
niemające swojego przedmiotu (kliniczne przypadki lęku pozbawionego obiektu). R.
Plutchik zwraca uwagę na emocje, które rozwijają się bardzo wcześnie w ontogenezie
niemające swych podstaw w procesach poznawczych. Ich zadaniem jest komunikowanie
otoczeniu swoich potrzeb.
Efekt ekspozycji jest kolejnym dowodem na niezależność poznania i emocji. Polega on na
zmianie oceny obiektu wskutek wzrostu częstości kontaktów z nim. Dzieje się tak nawet,
gdy bodziec nie jest świadomie rozpoznawany a więc nie występują procesy poznawcze
(badania Zajonca). Mechanizmy poznawcze związane z zapamiętaniem bodźca i
rozpoznaniem go jako znanego i bezpiecznego nie leżą u podstaw emocjonalnej oceny,
gdyż nie było świadomego rozpoznania bodźca (czas ekspozycji był bardzo krótki).

65
 Dowodem na niezależność poznania i emocji były też inne badania Zajonca, dotyczące
kolorów. Różnicowanie kolorów opiera się na poznaniu: określeniu barwy, intensywności,
jasności. Na ich podstawie możemy określić jak ludzie będą różnicowali kolory. Nie
można jednak na podstawie tych cech powiedzieć, które kolory będą preferowane przez
ludzi. Preferencje kolorów nie są zależne od tych właściwości, które decydują o ich
podobieństwie różnicowaniu. W tym przypadku mechanizmy poznawcze nie determinują
przebiegu zjawisk emocjonalnych.
3. Pierwotność emocji względem poznania.
Badania Zajonca dowodzą, że emocja wyprzedza poznanie zarówno w sensie
filogenetycznym jak i ontogenetycznym. Doznania afektywne są uniwersalne
międzykulturowo i mają większe znaczenie adaptacyjne. Badania prowadzone przez LeDoux
dowiodły, że reakcje emocjonalne nie dość, że są pierwsze, to nie muszą być uświadamiane.
Istnieje, bowiem w mózgu bezpośrednie połączenie między wzgórzem a ciałem
migdałowatym z pominięciem kory wzrokowej (Goleman, 1997). Emocje są nieuniknione
również w tym sensie, że nie możemy zwiesić ich odczuwania, gdy są silne.
Gdy spotykamy człowieka, którego dawno nie widzieliśmy nie pamiętamy skąd go znamy i
jak ma na imię, ale potrafimy powiedzieć, jakie uczucia w nas budzi, czy go lubimy czy nie.
W wielu przypadkach reagujemy podobnie. Nasze preferencje wobec różnych obiektów
pojawiają się, zanim jeszcze dotrą do nas informacje o obiektywnych parametrach tych
obiektów. Koncepcja pierwotności emocji zakłada, że cechy afektywne bodźca mogą być
przetwarzane szybciej i łatwiej niż jego obiektywne własności.
Badanie: Zajonc i Murphy
Dwa rodzaje bodźców torujących – twarze wyrażające emocje (bodźce afektywne) oraz figury
geometryczne (bodźce nieefektywne). Bodźcami właściwymi były chińskie ideogramy. Bodźce
były eksponowane optymalnie (1 sek.) i suboptymalnie (4 milisekundy). Badani mieli oceniać
ideogramy. Okazało się ze suboptymalnie torowanie miało wpływ na ocenę bodźców. Gdy
bodźcem torującym była figura oceny nie różniły się od ocen w sytuacji braku bodźca
torującego. Gdy bodźcem torującym była twarz przedstawiająca pozytywne emocje, badani
lepiej oceniali ideogram. Gdy twarz wyrażała negatywne emocje ocena była niższa niż w
grupie kontrolnej.
Wyniki tego badania potwierdzają hipotezę o pierwszeństwie afektu sugerując, że reakcje
emocjonalne mogą występować przy minimalnej stymulacji.

Podsumowanie: Współzależność emocji i poznania.

Większość doświadczeń afektywnych pociąga za sobą pewien udział procesów
poznawczych, a istotnym składnikiem poznania jest afekt. Podejście to potwierdzają między
innymi badania Bornsteina (1992) dotyczące związku między świadomością percepcji
bodźców a siłą reakcji emocjonalnych (Strelau, 2002). Badania te pokazały, iż ludzie
orzekający o atrakcyjności bodźca „brali poprawkę” na fakt, że go już kilka razy widzieli. Ta
poprawka ma charakter poznawczy, co wskazuje na udział procesów poznawczych w
przebiegu procesu emocjonalnego.
Emocje wpływają na przebieg procesów poznawczych. Osoby znajdujące się w
dobrym nastroju z łatwością przypominają sobie przyjemne epizody (zasada zgodności
poznania z nastrojem). Nastrój neutralny sprzyja tak zwanemu systematycznemu trybowi
przetwarzania informacji (ludzie zwracają uwagę na ważność i rzetelność argumentów).
Nastrój pozytywny sprzyja skróconemu, uproszczonemu trybowi przetwarzania informacji
(ludzie zwracają uwagę na formę przekazu i na autorytet nadawcy).

66
 29 Osoby dorosłe jako osoby znaczące w procesie rozwoju w okresie dzieciństwa.
Osoby dorosłe są osobami znaczącymi w procesie rozwoju dziecka już we wczesnym
niemowlęctwie. Zjawisko to widoczne jest szczególnie pomiędzy matką a dzieckiem, którzy
zachowują się wobec siebie w taki sposób, że powstaje bliski, emocjonalny stosunek. Proces
przywiązania staje się dobrze widoczny pod koniec 1. roku życia. Ważną cechę tych
wszystkich interakcji stanowi fakt, że każda z osób wpływa na zachowanie drugiej i
równocześnie dostosowuje się do jej zachowania, dzięki czemu powstaje płynny system
wzajemnej regulacji.
Najważniejszą postacią porozumiewania się stosowaną przez noworodka jest płacz. To
zachowanie, na które opiekunowie zdają się być najbardziej wrażliwi. Jak podkreśla wielu
badaczy komunikacyjna rola płaczu jest rezultatem działania natury i wychowania. Płacz
pierwotnie służy do przywoływania matki, jednak w miarę nabywania doświadczenia
opiekunowie coraz dokładniej odczytują informacje zawarte w tych sygnałach, a dzieci uczą
się wykorzystywania płaczu jako sposobu kontrolowania uwagi i zachowania matki. Oprócz
płaczu noworodki pokazują różne inne uczucia takie jak radość (uśmiechanie się), złość czy
wokalizowanie. Rozwój reakcji emocjonalnych zależy od otoczenia społecznego i od tego, jak
ludzie reagują na nie. Sądzi się, że wpływ ten może zachodzić na wiele sposobów. Na
przykład matki przeważnie pokazują swoim dzieciom tylko kilka wyrazów twarzy, a
większość spośród nich wyraża emocje pozytywne. Badania wykazały, że dzieci dopasowują
się do tych reakcji afektywnych.
Pod koniec 1. roku życia dzieci zaczynają wykorzystywać informacje o mimicznym
wyrazie emocji innych osób do regulowania własnego zachowania – proces ten nazywany jest
odniesieniem społecznym. Małe dzieci często patrzą na swoich rodziców, poszukując
wskazówek, gdy są niepewne co do swojego dalszego postępowania. Wykorzystują więc
wyraz twarzy mamy i taty jako wskazówkę dla własnej reakcji.
W pierwszych latach życia najważniejszym środowiskiem dla dziecka jest rodzina
wraz ze szkołą, sąsiedztwem, Kościołem, itd. Wczesny rozwój społeczny pozostaje pod
silnym wpływem postaw i praktyk rodziców dotyczących wychowania dzieci. Przekonania
rodziców na temat stopnia, w jakim ich zachowanie determinuje powodzenie w życiu dziecka,
wpływają na ich sposób wykonywania zadania socjalizacji dziecka. A stosowane przez
rodziców praktyki wychowawcze, takie jak ustanawianie i wprowadzanie zasad, oferowanie
wsparcia i zachęty czy dostarczanie kierowania, struktury i przewidywalności w życiu
dziecka, mogą silnie wpływać na rozwój dziecka.
Otoczenie społeczne wpływa także na proces nabywania przez dzieci właściwości
charakterystycznych dla danej płci. Postawy rodziców znajdują wyraz w rodzaju
przyjmowanych na siebie codziennych obowiązków domowych. Bardziej bezpośrednim
źródłem tego wpływu jest zachęcanie dzieci do wykonywania czynności charakterystycznych
dla danej roli płciowej oraz aprobowanie zachowań zgodnych z nią. Zabawki kupowane
dzieciom, drużyny i organizacje, do których dzieci są zapisywane, ustanawiane wymagania
dotyczące sposobu ubierania się czy zachowywania w towarzystwie oraz jeszcze inne
praktyki wychowawcze rodziców mogą bezpośrednio kształtować u dzieci formy zachowań
typowych dla danej płci.
Niejednokrotnie rodzice są również osobami, które mogą pomagać lub utrudniać
osiąganie przez dziecko kontaktów z rówieśnikami. Ufne przywiązanie do rodzica w okresie
niemowlęcym i poniemowlęcym wiąże się z pozytywnymi relacjami z rówieśnikami w
późniejszych okresach rozwojowych. Udział rodziców we wczesnych zabawach
tematycznych dziecka może ułatwiać pojawienie się takich zabaw w kontaktach z
rówieśnikami. Praktyki wychowawcze rodziców mogą pomagać w powstawaniu umiejętności
społecznych koniecznych do osiągnięcia powodzenia w grupie rówieśniczej.

67
 30 Podstawowe funkcje procesów motywacyjnych –omów na podstawie
wybranej koncepcji.
Termin „motywacja” stosowany jest w psychologii do opisu wszelkich mechanizmów
odpowiedzialnych za uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymanie i zakończenie
zachowania. Dotyczy on zarówno mechanizmów zachowań prostych, jak i zachowań
złożonych, zarówno mechanizmów wewnętrznych, jak i zewnętrznych, afektywnych i
poznawczych.
Procesy motywacyjne ukierunkowują zachowanie jednostki na osiągnięcie określonych,
istotnych dla niej stanów rzeczy, kierują wykonywaniem pewnych czynności tak, aby
prowadziły do zamierzonych wyników (zmiana warunków zewnętrznych, zmiana we własnej
osobie, zmiana własnego położenia). Jeśli człowiek jest świadomy wyniku wykonywanych
czynności wówczas ten wynik będzie nazywany celem. Proces motywacyjny składa się z
zespołu pojedynczych motywów. Motywem nazwać zaś można przeżycie pobudzające
człowieka do działania lub powstrzymujące go, lub przeszkadzające jego wykonaniu.

Hierarchiczna teoria potrzeb ( Maslow Abraham)

Teoria motywacji Maslowa zakłada obecność dwóch mechanizmów motywacyjnych: tzw.
Potrzeb niedoboru i tzw. Potrzeb wzrostu, niekiedy zwane metapotrzebami.
Postawił on hipotezę, że człowiek w swoim działaniu dąży do zaspokojenia tych zespołów
potrzeb, zaś potrzeby te tworzą logiczną hierarchię rozpoczynającą się od potrzeb niższego
stopnia(pierwotne potrzeby fizjologiczne), których zaspokojenie redukuje niedobory
w systemie fizjologicznym (potrzeba pożywienia i wody), a kończącą się wyższego stopnia
potrzebami osobistymi i abstrakcyjnymi.

Hierarchia potrzeb:
1. Potrzeby fizjologiczne (pragnienie, głód, posiłek); - deprywacja potrzeb fizjologicznych
koncentruje uwagę i działania organizmu na ich zaspokojeniu. Im silniejsza i dłuższa
deprywacja, tym silniejsze owładnięcie jednostki przez potrzebę. Inne potrzeby mają wtedy
niewielkie znaczenie. Zaspokojenie potrzeb fizjologicznych uruchamia nowe potrzeby;

2. Potrzeby bezpieczeństwa(potrzeba bezpieczeństwa, wygody, wolności od strachu) ; -

źródłem deprywacji tych potrzeb jest brak stabilności w otoczeniu, chaos, konflikty
społeczne, a ponad to różnego rodzaju bodźce zagrażające. Zaspokojenie potrzeb
fizjologicznych i bezpieczeństwa uruchamia następne potrzeby:

3. Potrzeby przynależności(przyjaźń, miłość); - poczucie alienacji, uprzedmiotowienia,

poczucie samotności, deficyt uczuć to objawy wskazujące na deprywację tych potrzeb.

4. Potrzeby szacunku( potrzeba kompetencji, poważania ze strony innych); - potrzeba ta

jest wzbudzana przez niską ocenę ze strony innych, niską pozycję społeczną, poczucie braku
siły, brak osiągnięć, brak kompetencji, złą reputację, itp. Zaspokojenie powyższych potrzeb
niższego rzędu uruchamia poziom najwyższy ( poziom typu B)

5. Potrzeby poznawcze ( potrzeby wiedzy, rozumienia, nowości).

6. Potrzeby estetyczne ( potrzeby harmonii i piękna);

7. Potrzeby samorealizacji ( potrzeby spełniania swojego potencjału, posiadania

sensownych celów);

68
8. Potrzeby transcendencji ( duchowe potrzeby, utożsamienie z kosmosem)

Maslow twierdził, że muszą być zaspokojone przede wszystkim potrzeby niższego rzędu, aby
było możliwe zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu. W przypadku, gdy potrzeba niższego
rzędu została już zaspokojona, to przestaje ona stanowić źródło motywacji. Maslow był
przekonany, że potrzeby wyższego stopnia mogą się pojawić tylko wtedy, gdy są zaspokojone
potrzeby niższego stopnia. Oprócz wymienionych pierwszych pięciu potrzeb, Maslow
wyróżnił również inne tzw. potrzeby dodatkowe. Przez potrzeby dodatkowe należy rozumieć
takie, które mogą ujawniać się tylko u niektórych ludzi. Dla przykładu mogą to być potrzeby
wiedzy, czy też potrzeby estetyczne. Zdaniem Maslowa trudno jest o nich cokolwiek
powiedzieć, gdyż nie zostały jeszcze dogłębnie poznane, ale można próbować wiązać je
z potrzebami samorealizacji. Zachowanie człowieka według teorii potrzeb określone jest
przez dwa prawa: prawo homeostazy i prawo wzmocnienia. Pierwsze z nich mówi o dążeniu
do równowagi potrzeb niższego rzędu. Oznacza to, że niezaspokojenie potrzeb niższego rzędu
będzie naruszać ustaloną równowagę organizmu człowieka, zaś ich zaspokojenie będzie tę
równowagę przywracać i stan napięcia zniknie. Z kolei do potrzeb wyższego rzędu ma
zastosowanie prawo wzmocnienia. Według tego prawa zaspokojenie wyższych potrzeb nie
powoduje ich zaniku, lecz wręcz przeciwnie, człowiek odczuwa je jako przyjemne i będzie
dążył do ich wzmocnienia. Struktura występowania określonych potrzeb związana jest
z osobowością człowieka. Wraz z rozwojem osobowości zauważa się większą motywację do
zaspokajania potrzeb wyższego rzędu.

Funkcje potrzeb:

 Potrzeby są jednym z czynników dynamizujących ludzkie działanie. Odgrywają istotną

rolę w życiu jednostki żyjącej i działającej w danym środowisku i grupie społecznej.
 Dosyć często harmonia, jaka istnieje między organizmem a środowiskiem społecznym czy
biologicznym zostaje zachwiana. I właśnie pojawienie się potrzeby oznacza naruszenie
równowagi organizmu: wewnętrznej (stabilności), zewnętrznej.
 Przywracanie owej równowagi, to właśnie zaspokajanie potrzeb. Nie chodzi tu jednak o
stan równowagi na jakimś stałym, niezmiennym poziomie. Nie jest więc to równowaga
statyczna lecz dynamiczna.
 Rozwój człowieka odbywa się poprzez stałe zakłócanie równowagi i jej przywracanie na
tym samym lub innym (wyższym bądź niższym) poziomie.
 Jeżeli u człowieka występuje tendencja jedynie do redukcji stanów napięcia, wówczas
mamy do czynienia ze zjawiskiem patologicznym.
 Człowiek zdrowy o silnej osobowości powinien odznaczać się ciągłym
poszukiwaniem nowych stanów napięcia, które stanowią źródło różnych form
działalności twórczej.
 Redukcja napięcia i dążenie do równowagi są jedynie cząstką motywacji
normalnej dorosłej jednostki
 Specyficzną cechą człowieka jest wrodzona skłonność do wzrostu niektórych potrzeb,
przebiegająca bez redukcji napięć.
 Napięcie to popycha człowieka do ciągłej aktywności, co w efekcie prowadzi do
„samourzeczywistnienia się”. Według Maslowa napięcie to nigdy nie znika, a wręcz
przeciwnie – stale rośnie. Dzięki takiemu napięciu człowiek rozwija się, doskonali ciągle
swój umysł, wiedzę i zdolności.

69
 31 Podstawowe funkcje uwagi. Adaptacyjna rola funkcji selektywnej uwagi.

Uwaga spełnia cztery podstawowe funkcje opisane poniżej.

1. Funkcja: selektywność
„Selektywność jest to zdolność do wyboru jednego bodźca, źródła stymulacji lub ciągu myśli,
kosztem innych”. Dzięki tej funkcji jesteśmy w stanie funkcjonować w środowisku, które
wysyła wiele bodźców. Możemy po prostu „ignorować” te sygnały, które nie SA dla nas
ważne i np. spokojnie czytać książkę. Zdarza się ze selektywność zawodzi a wtedy
zaczynamy przetwarzać informacje, które nie są w tym momencie nam potrzebne (np. na
wykładzie słyszymy rozmowę sąsiednich osób, mimo, że staramy się słuchać wykładowcy)
Za miarę selektywności oraz wskaźnik siły kontroli poznawczej uważane jest zadanie
Stroopa. Polega ono na czytaniu słów i określaniu – najtrudniejsze jest, gdy kolorowym
atramentem napisane jest słowo oznaczające inny kolor.

2. Funkcja: czujność
„Czujność jest to zdolność do długotrwałego oczekiwania na pojawienie się ściśle
określonego bodźca, zwanego sygnałem, a ignorowania pozostałych bodźców zwanych
szumem.” Trudność polega na tym, że szum działa nieustannie, natomiast sygnały – rzadko i
w nieoczekiwanych momentach. Czujność uwagi opisuje teoria detekcji sygnałów.
Prawidłowe działanie człowieka – zareagowanie na sygnał, czyli trafienie oraz nie
reagowanie na szum, czyli odrzucenie. Błędne działanie człowieka – zareagowanie na szum,
czyli błąd fałszywego alarmu oraz zlekceważenie sygnału, czyli błąd chybienia.

3. Funkcja: przeszukiwanie
„Przeszukiwanie jest procesem aktywnym, polegającym na systematycznym badaniu pola
percepcyjnego, w celu wykrycia obiektów spełniających założone kryterium.” Podstawowym
czynnikiem utrudniającym przeszukiwanie jest obecność bodźców zakłócających, czyli
dystraktorów. Efektywność i czas przeszukiwania zależy od liczby dystraktorów, ich
podobieństwa do bodźca poszukiwanego oraz podobieństwa do siebie samych. Jeśli zbiór
dystraktorów jest różnorodny przeszukiwanie jest trudniejsze a gdy jednorodny – łatwiejsze.

4. Funkcja: kontrola czynności jednoczesnych

Człowiek posiada umiejętność wykonywania na raz kilku czynności, np. słuchać wykładu i
robić notatki. Umiejętność ta dotyczy czynności prostych bądź zautomatyzowanych. W
przypadku, gdy wykład jest trudny lub w obcym języku mogą pojawić się problemy z
notowaniem. Zjawisko zwane psychologicznym okresem refrakcji polega na wzajemnym
spowalnianiu czynności wykonywanych w tym samym czasie, sugeruje to, że kontrola
czynności jednoczesnych polega na przetwarzaniu szeregowym. Teoria zasobów dobre
tłumaczy kontrole czynności jednoczesnych: każda czynność wymaga pewnej porcji energii
mentalnej zwanej zasobami poznawczymi, których ilość jest ograniczona. Dlatego
nadzorowanie dwóch czynności jednocześnie musi doprowadzić do pogorszenia wykonania
przynajmniej jednej z nich, chyba, że obie są proste. Obsługa czynności jednoczesnych
wymaga również skutecznego działania mechanizmu przełączania uwagi z jednej czynności
na drugą. Zgodnie z hipotezą przełączania nawet czynności w pełni zautomatyzowane i
wykonywane równolegle wymagają więcej czasu niż każda z nich osobno. Proces
przełączania zabiera nieco czasu, zatem to, że czynności się spowalniają nie koniecznie musi
świadczyć o istnieniu okresu refrakcji.

70
Adaptacyjna rola funkcji selektywnej uwagi

Broadbent przedstawił koncepcje uwagi jako filtra selekcyjnego, dzięki któremu radzimy
sobie z zalewem napływających informacji sensorycznych przez blokowanie niepożądanych
pobudzeń sensorycznych, sensorycznych zajmowanie się pobudzeniami pożądanymi.
Człowiek nie może analizować wszystkich bodźców docierających ze środowiska, dzięki
selektywnej funkcji uwagi możemy wybrać i skupić się na tych bodźcach, które są dla nas
istotne. Selekcja odbywa się na podstawie wyraźnych cech fizycznych – takich jak fakt, czy
źródłem przekazu jest głos męski czy kobiecy. Według teorii Broadbenta umysłowe kanały
komunikacyjne maja ograniczoną pojemność pełnego przetwarzania, uwaga musi, więc ściśle
regulować napływ informacji ze zmysłów do świadomości. Według Broadbenta selekcja
odbywa się na wczesnych etapach procesu, zanim podmiot uzyska dostęp do znaczenia
materiału wejściowego. Założenie to zostało zakwestionowane, gdy stwierdzono, że pewne
osoby spostrzegają rzeczy, których nie mogłyby spostrzegać, gdyby uwag całkowicie
eliminowała materiał ignorowany. Powstała konkurencyjna teoria – osłabiania (Treisman).
Znaczenie informacji ignorowanych jest przedmiotem pewnej analizy na wyższym poziomie,
ale jest ona fragmentaryczna i często nie przekracza progu świadomości.

71
32 Porównaj koncepcje cech osobowości.

72
33 Postawy i ich zmiany.
Postawa społeczna to termin wprowadzony przez Thomasa i Znanieckiego w 1918r. w celu
wyjaśnienia różnic w zachowaniu polskich farmerów w Polsce i w USA.
definicja – względnie stała ocena obiektu ( przedmiotów, osób, grup, zjawisk, idei itp.)
EAGLY i CHAIKEN ( 1993):
• Psychologiczna tendencja wrażana poprzez ocenę obiektu,
• Ocena zawarta jest we wszystkich klasach reakcji: jawnych czy ukrytych, poznawczych,
afektywnych, behawioralnych.

Trójskładnikowy model postaw:

• Komponent poznawczy – poznawcze oszacowanie obiektu oparte na przekonaniach i
wspomnieniach dotyczących obiektu postawy
• Komponent afektywny – pozytywna, negatywna lub mieszana reakcja afektywna
składająca się z emocji, nastrojów i uczuć dotyczących obiektu postawy
• Komponent behawioralny – dyspozycja czy tendencja do zachowania w specyficzny
sposób wobec obiektu postawy
Jednostka dąży do utrzymania spójnej ewaluacji obiektu, lecz wzajemne związki między
elementami postawy nie są jednoznaczne. W obliczu niespójnych ewaluatywnie informacji o
obiekcie jednostka dąży do ukształtowania postawy raczej pozytywnej lub raczej negatywnej,
rzadziej ambiwalentnej. Postawy, podobnie jak schematy poznawcze, kierują przetwarzaniem
informacji tak, by usunąć rozbieżności.

Funkcje postaw – instrumentalne:

• Utylitarna/ adaptacyjna – postawy pozwalają osiągnąć pożądane cele ( nagrody), a
uniknąć kar ( postawa wobec obiektu skłania do podjęcia odpowiednich kroków w celu
uzyskania czegoś lub uniknięcia)
• Poznawcza/ ekonomiczna – postawy pomagają zorganizować i uprościć świat, sterując
naszymi zachowaniami wobec obiektów pozytywnych i negatywnych

Funkcje tożsamościowe postaw:

• Ekspresja tożsamości jednostki i wyznawanych wartości – postawy pozwalają
zdefiniować tożsamość (kim jesteśmy) poprzez wyeksponowanie, jakie wartości cenimy, np.
postawy wobec aborcji, praktyk religijnych itp.
• Obrona Ego – projekcja własnych nieakceptowanych uczuć na inne osoby lub grupy chroni
poczucie własnej wartości, np. uprzedzenia wobec mniejszości etnicznych.
Funkcje instrumentalne i tożsamościowe nie muszą się wykluczać!

Rodzaje postaw:
• Oparte na komponencie behawioralnym – bardziej na obserwacji własnego zachowania
niż przekonaniach i emocjach
• Oparte na poznaniu – na przekonaniach na temat właściwości obiektu postawy; oparte na
racjonalnym myśleniu; funkcja to sklasyfikowanie obiektów wg nagród i kar, których nam
dostarczają.
• Oparte na emocjach – bardziej powiązane z uczuciami i wartościami, bez analizy faktów;
funkcja to w większym stopniu wyrażanie posiadanego systemu wartości, własnej tożsamości;
źródła postaw emocjonalnych – efekt ekspozycji ( Zajonc), warunkowanie klasyczne i
instrumentalne.

73
Siła postawy
• TESTER, 1993: Silne postawy są genetycznie uwarunkowane, np. na bazie wrodzonych
preferencji co do bodźców przyjemnych czy awersji do bodźców przykrych
• BONINGER i inni, 1995: Postawy silne dotyczą spraw, które mają bezpośredni wpływ na
dobro jednostki; pozostają w relacji do wartości cenionych przez jednostkę; są ważne dla osób
bliskich
• Postawy są silniejsze, jeśli:
- Jednostka jest dobrze poinformowana co do obiektu postawy;
- Jeśli informacje są zdobyte poprzez własne doświadczenie
- Jeśli postawy są łatwo dostępne w świadomości.

Postawy a Zachowanie
Postawy nie zawsze determinują zachowanie, może jednak wpływać, jeśli jest silna i jest
specyficzna ze względu na dane zachowanie.

Teoria planowanego zachowania ( AJZEN, 1991 r.)

Model związku między Postawą a Zachowaniem, w którym normy społeczne funkcjonują
jako główny czynnik pośredniczący.
Bezpośrednim czynnikiem determinującym zachowanie jest intencja zrealizowania bądź nie
zrealizowania danego zachowania. Intencja wykonania zachowania jest determinowana przez:
postawę wobec danego zachowania; subiektywne normy; spostrzeganą kontrolę
behawioralną.
Postawa wobec danego zachowania jest funkcją oczekiwań ( przekonań) co do tego, że dane
zachowanie odniesie określony skutek oraz wartości związanych z tymi skutkami.
Normy subiektywne – ocena prawdopodobieństwa tego, iż osoby znaczące oczekują danego
zachowania – są uwarunkowane sądami normatywnymi oraz motywacją do
podporządkowania się oczekiwaniom.
Spostrzegana kontrola behawioralna to przewidywanie, jak łatwo/ trudno jest wykonać dane
zachowanie.

Zmiana Postaw
Perswazja proces zmiany postaw ( kształtowania nowych, zmieniania starych)
Zmiana postaw odbywa się w procesie komunikowania się z a pomocą komunikatów
perswazyjnych.
Komunikaty perswazyjne:
• Komunikat przekonujący do zajęcia stanowiska w danej sprawie.
• Komunikaty przekazywane są w postaci słowa mówionego, słowa pisanego, obrazu,
• Niektóre komunikaty doprowadzają do zmiany postaw, inne – nie.

Program Uniwersytetu Yale poświęcony badaniu zmiany postaw – badanie warunków, w

jakich ludzie są najbardziej skłonni zmienić swoje postawy w odpowiedz na komunikaty
perswazyjne; badacze koncentrują się na tym „kto mówi, co i do kogo”, to jest na źródle
komunikatu, naturze komunikatu i naturze odbiorcy.
Kto: źródło komunikatu:
• Nadawcy wiarygodni ( np. ci z oczywistymi kompetencjami) są bardziej skuteczni niż
nadawcy mało wiarygodni
• Nadawcy atrakcyjni ( wygląd fizyczny, cechy osobowości) są bardziej skuteczni w
perswazji niż nadawcy nieatrakcyjnie
Co: charakter komunikatu:

74
• Ludzie są bardziej podatni na oddziaływanie komunikatu, który nie jest spostrzegany jako
specjalnie przygotowany w celu wywarcia na nich wpływu
• Kiedy odbiorcy ogólnie popierają twoje stanowisko, to najlepiej zastosować komunikat
jednostronny ( taki, który prezentuje tylko argumenty wspierające). Jeśli audytorium nie
zgadza się z twoim stanowiskiem, to najlepiej przedstawić komunikat dwustronny, a
następnie zbić argumenty, które się w opozycji do twojego stanowiska.
• Czy najlepiej wygłosić swoje argumenty przed czy po kimś, kto opowiada się za
przeciwstawnym stanowiskiem? Jeśli obie argumentacje mają być przedstawione
bezpośrednio jedna po drugiej, a później upłynie pewien czas, nim słuchacze podejmą
decyzję, to najlepiej wystąpić w pierwszej kolejności ( efekt pierwszeństwa). Jeśli między
pierwszą a drugą prezentacją jest przerwa, a słuchacze podejmują decyzję bezpośrednio po
drugiej prezentacji, to najlepiej wystąpić w drugiej kolejności ( efekt świeżości).
Do kogo: cechy odbiorców:
• Audytorium, którego uwaga jest rozproszona w czasie prezentacji komunikatu
perswazyjnego, będzie bardziej podatne na perswazję niż audytorium, którego uwaga jest
skupiona
• Ludzie są szczególnie predysponowani do zmiany postaw we „wrażliwym” okresie tj. 18 do
25 roku życia. poza tym przedziałem wieku nasze postawy są bardziej stałe i odporne na
zmiany

Teorie zmian postaw

1. Procesualny model perswazji – WILLIAM McGUIRE- w myśl tego modelu, ostateczny
efekt komunikatu perswazyjnego zależy od co najmniej pięciu etapów jego przetwarzania:
uwagi, zrozumienia jego treści, ulegania jego argumentom, utrzymywania tej zmienionej
postawy i wykorzystania jej we własnym zachowaniu odbiorcy komunikatu.
2. Model reakcji poznawczych – zakłada, że odbierając przekaz ludzie aktywnie go
konfrontują z własnymi dotychczasowymi poglądami i wiedzą na temat danej kwestii. Treść
tych reakcji poznawczych ( myśli i sądów), które mogą być przychylne lub nieprzychylne dla
przekazu, wyznacza zmianę postawy. Model zakłada, że zmiana zmian postaw jest
uwarunkowana jednocześnie ilością reakcji poznawczych i ich przychylnością dla przekazu.
3. Teorie dwutorowości perswazji – model ten zakłada, że zmiana postawy może dojść do
skutku dwoma różnymi torami – centralnym i peryferyjnym ( PETTY i CACIOPPO, 1986):
• Strategia centralna: kiedy ludzie myślą krytycznie o treści komunikatów i są pod
wpływem siły i jakości argumentów (np. analizowanie programu wyborczego kandydata na
prezydenta).
Komunikat perswazyjny przetwarzany centralnie ( systematycznie) ma większy wpływ, jeśli:
- jest łatwiejszy do zrozumienia
- może być łatwiej zapamiętany
- stymuluje raczej ocenę pozytywną niż negatywną
- zawiera silne argumenty
• Strategia peryferyczna: kiedy ludzie nie myślą krytycznie o treści komunikatów, lecz
koncentrują się na innych wskazówkach ( najbardziej dostępnych lub wyrazistych, np.
koncentracja na życiu prywatnym kandydata)
Przetwarzanie peryferyczne jest oparte na informacjach nieistotnych i/lub na używaniu
prostych heurystyk ( np. atrakcyjności). Odbiorca zamiast próbować zrozumieć i przemyśleć
komunikat, opiera się na powierzchownych wskazówkach. Strategia peryferyczna występuje
wtedy, gdy odbiorca nie ma motywacji do logicznej analiz komunikatu, albo nie jest w stanie
tego uczynić ( nie chce lub nie może).
Jest skuteczna, gdy brane są pod uwagę czynniki takie jak:
- reputacja źródła komunikatu

75
- atrakcyjność osoby nadającej komunikat
- szybkość i płynność mówienia
- długość komunikatu, obecność informacji statystycznych
- gdy komunikat wywołuje zadowolenie publiczności
- gdy większość ludzi popiera dane stanowisko
- gdy mówca prezentuje stanowisko wbrew swoim interesom
- także obserwacja własnego zachowania,

Jeśli sprawa dotyczy rzeczy dla nas ważnych, angażujemy się w przetwarzanie centralne.
Efekt śpiocha (HOVLAND)– odroczony w czasie perswazyjny efekt źródła niewiarygodnego
– oddzielenie komunikatu od jego źródła – efekt znika, gdy przypomni się źródło.
Efekt bumerangowy – przekazy (silne argumenty) podpisane przez nadawców mało
kompetentnych mogą wywoływać zmiany w kierunku odwrotnym do zamierzonego.
Komunikaty emocjonalne- wysoki poziom wzbudzanego lęku nie wpływa na zmianę postaw
– ostateczny efekt zależy od siły argumentów, ich logiki; od tego, czy komunikat mówi też o
sposobach, jak uniknąć zagrożenia.
Emocje pozytywne podnoszą efektywność perswazji, aktywizują peryferyczną ścieżkę
przetwarzania – pozytywny stan emocjonalny rozprasza, obniża zdolność do myślenia
krytycznego.
Zmiana postawy jest trwalsza, jeśli jest zainspirowana własnym zachowaniem, niż jeśli
wynika z bycia pasywnym odbiorcą komunikatu perswazyjnego.
Brak spójności między przekonaniami, również między przekonaniami a zachowaniami,
( dysonans poznawczy – FESTINGER) wywołuje napięcie, które jednostka stara się
zredukować. Jeśli sprzeczne z postawami zachowania są trudne do „odwrócenia” czy
zanegowania, napięcie łatwiej może być zniesione przez zmianę postawy ( przekonań), a nie
przez zmianę zachowania.
Jeśli nie ma wystarczającego usprawiedliwienia dla zachowania sprzecznego z postawą,
występuje tendencja do zmiany postawy.
Dysonans między włożonym wysiłkiem a uzyskanym wynikiem wywołuje tendencję do
zmiany postawy wobec wyniku.
Teoria reaktancji – koncepcja wedle, której zagrożenie wolności wyboru określonego
zachowania powoduje wzbudzenie nieprzyjemnego stanu przeciwstawiania się; ludzie mogą
zredukować ten stan, angażując się w zagrożone zachowanie.

Literatura:
Aronson – psychologia społeczna. Serce i umysł ( rozdział .
Wojciszke – człowiek wśród ludzi ( zmiana postaw 212 – 246)
Wykłady z psychologii społecznej – Kwiatkowska

76
34 Prawidłowości percepcji społecznej.
Spostrzeganie ludzi nazywane jest inaczej percepcją społeczną, percepcją interpersonalną lub
spostrzeganiem społecznym. Jest to proces złożony, przebiegający na poziomie wyższym tzn.
semantyczno – operacyjnym. Różni się od spostrzegania prostego zwanego spostrzeganiem
figuralnym, który przebiega na procesie niższym – senso – motorycznym. Spostrzeganie
społeczne polega nie tylko na odzwierciedlaniu cech, obserwowaniu zachowań innych ludzi,
ale także na interpretowaniu, selekcji, przetwarzaniu, na integrowaniu informacji o obiekcie
percepcji. Obserwując zachowanie innych wnioskujemy o intencjach, potrzebach, cechach
osobowości, cechach moralnych i in. Przebieg procesów spostrzegania ludzi wyjaśnia teoria
atrybucji, zapoczątkowana przez Hajdera. Atrybucja to przypisywanie innym ludziom lub
samemu sobie określonych cech osobowości bądź systemu wartości, potrzeb, motywów na
podstawie zewnętrznych zachowań, m. in. wypowiedzi, mimiki, gestów. W klasycznych
teoriach atrybucji mówi się o procesie wnioskowania o stanach wewnętrznych osoby
działającej, jak i samego siebie na podstawie przesłanek zewnętrznych.
Zdaniem Hajdera każdy człowiek dąży do wyjaśnienia otaczającego świata i stara się
przewidzieć co się w nim zdarzy. Największe zainteresowanie w świecie wzbudzają ludzie.
Pragnienie wyjaśnienia sobie określonych zachowań ludzi bądź ich przewidywanie powoduje,
że każdy z nas staje się na swój prywatny użytek, swego rodzaju naiwnym psychologiem.
Tzn., że stara się na swój sposób, w oparciu o dostępną wiedzę uzasadnić określone
zachowania. Teoria atrybucji zakłada, że zrozumienie i naukowe wyjaśnienie przyczyn
zachowania człowieka nie będzie możliwe, gdy nie sięgniemy do tzw. psychologii naiwnej,
psychologii człowieka z ulicy, psychologii amatorskiej, którą uprawiają ludzie na co dzień.
Ważną cechą percepcji społecznej jest to, że tworzymy wyobrażenia szybko i bez wysiłku.
Prawie niemożliwe jest, by spotykając kogoś, nie wytworzyć sobie jego wyobrażenia.
Ważnym źródłem informacji, z którego korzystamy, jest zachowanie niewerbalne.
Komunikacja niewerbalna – sposób, w jaki ludzie komunikują, intencjonalnie bądź
nieintencjonalnie, bez słów; wskaźniki niewerbalne obejmują mimikę, ton głosu, gesty,
pozycje, ruchy ciała, dotyk i spoglądanie.
Zachowanie niewerbalne służy:
- wyrażaniu emocji- mimiczne wyrazy emocji są najważniejszym elementem komunikacji
niewerbalnej. Podstawowe emocje przenoszone za pomocą twarzy są uniwersalne- wszyscy
ludzie wyrażają i kodują emocje w ten sam sposób ( dotyczy to sześciu podstawowych
emocji: gniewu, strachu, wstrętu, smutku, szczęścia i zaskoczenia).
- przenoszeniu postawy (np. lubię cię, więc się uśmiecham)
- informowaniu o cechach osobowości (np. Jestem otwarty)
- ułatwianiu komunikacji werbalnej (obniżasz głos i spoglądasz przed siebie, gdy kończysz
wypowiedź, by wskazać partnerowi, że teraz on może mówić)
1) Niewerbalne komunikaty badane są zwykle oddzielnie, w ramach odrębnych „kanałów”:
a) mimiczne wyrazy emocji – kanał wyrazów twarzy;
Podstawowe emocje (gniewu, szczęścia, zaskoczenia, strachu, niesmaku i smutku)
przenoszone za pomocą kanału twarzy są uniwersalne – wszyscy ludzie wszędzie wyrażają
(kodują) te emocje w ten sam sposób i wszyscy potrafią je zinterpretować (zdekodować) je z
jednakową dokładnością.
Reguły ujawniania – kulturowo zdeterminowane reguły określające, jakie zachowania
niewerbalne nadają się do ujawniania.
Należy pamiętać, że często ujawniamy mieszaninę emocji, dlatego często ciężko jest
odkodować daną emocję. Podczas gdy jedna część twarzy rejestruje jakąś emocje, druga
odzwierciedla inną. Ludzie prezentują również mikrosekundowe, wyjątkowo szybko
zmieniające się wyrazy twarzy.

77
b) kontakt wzrokowy i spojrzenie;
c) gesty rąk i ramion;
Emblematy – niewerbalne gesty, które w danej kulturze są dobrze zdefiniowane, mają zwykle
swoje bezpośrednie słowne odpowiedniki (np. OK)
d) wielokanałowa komunikacja niewerbalna;
Nietypowa jest sytuacja, która by zawierała jedną znaczącą przesłankę sygnalizującą
właściwą odpowiedź. Przydatna informacja jest ujawniana wieloma kanałami.
Z badań wynika, że ekstrawertycy prawdziwiej od introwertyków interpretują przesłanki
niewerbalne.
Zdolność ludzi do wykrywania kłamstwa nie jest szczególnie wysoka. Mamy skłonności do
wyjaśniania niejasności na korzyść innych, do zakładania, że mówią prawdę. Nawet, gdy
wiemy, że dana osoba kłamie nie potrafimy określić, co ona czuje. Poszukujemy wskazówek
na twarzy, zamiast na sygnałach pochodzących z ruchów ciała i zmian w głosie.
2) Różnice płciowe w komunikacji niewerbalnej.
Kobiety lepiej rozumieją odpowiednie wskazówki i są lepsze w niewerbalnym wyrażaniu
uczuć. Jednak mężczyźni bardziej podlegają na przesłankach niewerbalnych, które sugerują,
że ktoś nie mówi prawdy.
Teoria roli społecznej – różnice płciowe pojawiające się w zachowaniu społecznym wynikają
ze społecznego podziału pracy pomiędzy płciami; podział w oczekiwaniach wobec ról
płciowych i umiejętności związanych z płcią, które określają różnice w społecznych
zachowaniach kobiet i mężczyzn. A więc od kobiet oczekuje się większej opiekuńczości,
przyjacielskości, ekspresywności i wrażliwości. Dla kobiet ważniejsze jest opanowanie takich
cech jak: wrażliwość, komunikatywność, uprzejmość, przystosowania się i bycia życzliwym.

Percepcja społeczna jest to proces poznawania innych ludzi, składający się z trzech
komponentów:
• atrybucji, czyli przypisywania doraźnych i trwałych właściwości- na podstawie atrybutów
przypisywanych percypowanej osobie oczekujemy, że będzie się ona tak czy inaczej
zachowywać lub przejawiać takie czy inne cechy psychiczne
• przypisywania oczekiwań- oczekiwania mogą powodować, iż pewne właściwości są łatwiej
przypisywane niż inne.
• wywoływania emocji- spostrzegana osoba przez swoje zachowanie lub cechy psychiczne
wywołuje w nas albo pozytywne, albo negatywne emocje. Może to powodować
przypisywanie jej dodatkowych właściwości, zgodnie ze znakiem emocji.
I. Ukryte teorie osobowości: zapełnianie luk.
Ukryta teoria osobowości – schematy, które ludzie stosują, by pogrupować różne rodzaje cech
osobowości (np. gdy ktoś jest uprzejmy, to jest również hojny). Za punkt wyjścia wystarczy
nam kilka obserwacji osoby, by stosując swe schematy, stworzyć znacznie bogatszy jej obraz.
W ten sposób tworzymy szybko wyobrażenie o danej osobie
II. Atrybucja przyczyn: odpowiadanie na pytanie „dlaczego?”.
Teoria atrybucji – określenie sposobu, w jaki ludzie wyjaśniają przyczyny tak swego
zachowania, jak i zachowania innych ludzi.
III. Stosowanie skrótów poznawczych podczas dokonywania atrybucji.
1) Stosowanie schematów i teorii
W codziennym życiu, gdy dokonujemy atrybucji przyczynowych, pozwalamy dochodzić do
głosu naszym schematom i w ten sposób otrzymujemy te, których oczekiwaliśmy
(wymieniamy sytuacje, w których dana osoba zachowywała się już w taki sposób)
2) Podstawowy błąd atrybucji: ludzie jako psychologowie atrybucji.
Zakładamy, że ludzie czynią tak a nie inaczej, ponieważ są tacy właśnie, a nie dlatego, że
określa ich sytuacja bądź pełniona funkcja.

78
Podstawowy błąd atrybucji – tendencja do przeceniania czynników wewnętrznych
przynależnych do dyspozycji, a niedocenianie roli sytuacji.
IV. Na ile dokładne są nasze atrybucje i wyrażenia.
Im dłużej kogoś znamy, tym bardziej są dokładne nasze sądy o nim. Jednak nawet, gdy kogoś
znamy bardzo dobrze, tworzymy wyobrażenia, które odbiegają od doskonałości i pokładamy
zbyt wiele wiary w ich precyzje. Błędne ustalenia o ludziach mogą mieć ogromne
konsekwencje.
VI. Dlaczego nasze wyobrażenia są czasem błędne?
Winny jest podstawowy błąd atrybucji, schematy, którymi się posługujemy.
Dlaczego czasem wydaje się, że nasze wyobrażenia są dokładne?
Bo zawsze widzimy kogoś w określonych i na ogół podobnych sytuacjach, przy czym jest
bez znaczenia jak długo trwa nasza obserwacja, gdy nie uwzględniamy wpływu zewnętrznych
uwarunkowań na zachowanie. Drugim powodem jest zasada samospełniającego się
proroctwa.
Na proces percepcji mają wpływ:
- motywacje- są ściśle powiązane z postawami. Ujawnia się to szczególnie w przypadku
zaistniałych potrzeb, kiedy jednostka szuka obiektu dającego gwarancję zaspokojenia
potrzeby. Może dojść do zmiany treści spostrzeżeń, by były one zgodne z treścią pragnień (J.
Reykowski, 1982, s. 46). Ponadto jednostka wyraźniej i bardziej precyzyjnie postrzega cechy
obiektów, które nie są dla niej obojętne. Wartościowanie jest więc ujmowaniem
rzeczywistości w zależności od potrzeb
i celów jednostki, gdyż spośród docierających do niej bodźców wybiera ona te, które
posiadają dla niej w danej sytuacji określone znaczenie (K. Skarżyńska, 1981, s. 15).
- uwaga- jest swoistą cechą procesów poznawczych, a jej rezultatem jest bardziej adekwatne
poznanie otaczającego świata. Proces ten reguluje działalność człowieka w sferze poznawczej
oraz wykonawczej. Jego rezultatem jest lepszy obraz świata, gdyż uwaga umożliwia
skierowanie świadomości na określony obiekt percepcji oraz jego dokładniejsze
odzwierciedlenie w świadomości jednostki. Ta selekcyjna zdolność uwagi wpływa na
czynności człowieka, a jej utrata staje się przyczyną bezcelowości poczynań, gdyż jedną z
ważniejszych jej funkcji jest ukierunkowywanie czynności na określony cel. Jest ona jednym
z elementów podstawowego czynnika inteligencji, mianowicie - czynnika percepcyjnego,
którego cechę charakterystyczną stanowi zdolność do ujmowania szczegółów wzrokowych, w
tym postrzeganie różnic i podobieństw.
- pamięć- pamięć umożliwia jednostce przechowywanie zdobytych informacji oraz ich
interpretację w oparciu o informacje zdobyte wcześniej. Ta właściwość pamięci jest o tyle
ważna w procesie percepcji, gdyż podobnie - jak w przypadku uwagi - za jej pośrednictwem
człowiek może wybrać przedmiot postrzegania, skupić się na jego cechach
charakterystycznych oraz ocenić je, porównując
z wcześniej poznanymi. Jest to, istniejąca w człowieku, względnie trwała tendencja
„redukowania wagi informacji rozbieżnych z uzyskiwanymi jako pierwsze oraz do tłumienia i
zapominania informacji niezgodnych z wcześniej wytworzonym obrazem danej osoby czy
zjawiska”

79
35 Problemy etyczne badań eksperymentalnych nad rozwojem człowieka.

Badacze rozwoju człowieka w ciągu życia muszą w sposób szczególny brać pod uwagę
standardy etyczne. W związku z tym Amerykańskie Stowarzyszenie Psychologiczne
(American Psychological Association - APA) bada, rozwija i koryguje wytyczne moralne.
Wytyczne te, co roku poddawane przeglądowi, mówią, że najwyższym obowiązkiem
naukowców jest ocena ich badań w celu ustalenia, czy pojawiają się w nich problemy natury
moralnej, i omówienie tych problemów ze współpracownikami, asystentami, studentami i
pracownikami. Innymi słowy, przed rozpoczęciem badania cały zespół badaczy, jak również
psycholodzy spoza zespołu powinni dokonać pełnej oceny etycznej przedsięwzięcia. Poniżej
wymieniam niektóre z ważnych względów, którymi należy się kierować.
- Postępowanie etyczne wymaga, by prowadzący badanie poinformował uczestnika o
wszystkich tych cechach badania, które z uzasadnionych względów mogłyby wpłynąć na chęć
uczestnictwa w nim, oraz aby udzielił wyjaśnień na temat wszelkich innych aspektów testu, o
które pyta osoba badana.
- Etyczna procedura badawcza wymaga, aby prowadzący szanował prawo osoby do uchylenia
się od uczestnictwa w badaniu bądź wycofania się z dalszego uczestnictwa w dowolnym
momencie.
- Badanie akceptowane od strony etycznej zaczyna się od zawarcia jasnej i uczciwej umowy
między prowadzącym badanie a jego uczestnikiem, która określa obowiązki obojga.
Prowadzący badanie jest zobligowany do honorowania wszystkich obietnic i zobowiązań
zawartych w tej umowie.
- Osoba prowadząca badanie w sposób etyczny chroni uczestników przed fizycznym lub
psychicznym dyskomfortem, krzywdą i niebezpieczeństwem. Jeśli istnieje ryzyko pojawienia
się tego typu konsekwencji, prowadzący badanie jest zobowiązany poinformować uczestnika
o tym fakcie, uzyskać jego zgodę przed podjęciem badań i podjąć wszelkie możliwe kroki w
celu zminimalizowania niebezpieczeństwa..' Nie można stosować procedury badawczej, która
mogłaby wyrządzić uczestnikom poważną i nieodwracalną szkodę.
- W przypadkach, w których procedury badawcze mogą zaowocować niepożądanymi dla
uczestnika konsekwencjami, prowadzący badanie ma obowiązek wykryć je i usunąć lub
naprawić.
- Informacje uzyskane w trakcie badania na temat jego uczestników są poufne. Ponieważ
dzieci mogą być bardziej podatne na stres, należy podjąć maksymalne środki ostrożności, jeśli
naukowiec planuje włączyć je do swojego badania. Z tego właśnie powodu Wydział
Psychologii Rozwojowej APA sformułował dodatkowe normy etyczne, takie jak:
- Dziecko - niezależnie od wieku - ma prawa, które są ponad prawami prowadzącego badanie.
- Prowadzący badania nie stosuje żadnych operacji badawczych, które mogą przynieść
dziecku szkodę fizyczną lub psychiczną. Wprawdzie szkoda psychiczna jest trudna do
określenia, ale zdefiniowanie jej należy do zadań badacza,
- Od rodziców lub osób prawnie upoważnionych do działania in loco parentis należy uzyskać
- najlepiej w formie pisemnej - zgodę po poinformowaniu ich o celu badania. Wiąże się z tym
wymóg podania rodzicom rzetelnej informacji na temat celu badania i działań w nim
stosowanych, podanej w formie przystępnej dla laika. Zgoda rodziców nie może być na nich
wymuszona zapewnieniami, że to dla dobra dziecka. Nie tylko należy szanować prawo
rodziców do odmowy, ale trzeba również dać im szansę wyrażenia sprzeciwu.
- Wykładowcy przedmiotów mających związek z dziećmi powinni przedstawiać swoim
studentom moralne zasady prowadzenia badań.

80
 Stowarzyszenie Psychologów Amerykańskich opublikowało listę zasad etycznych, które
obowiązują we wszystkich badaniach w psychologii:

Etyczne zasady psychologów przy prowadzeniu badań

1. Psycholog musi zrobić wszystko, by nie szkodzić uczestnikom swoich badań.

2. Gdy psycholog planuje badania, musi określić ich dopuszczalność z punktu widzenia
etyki. Ponieważ sami badacze mogą nie być obiektywni w sądach dotyczących
zgodności ich badań z zasadami etyki, są zobowiązani do zasięgnięcia opinii innych
osób, w tym i Komisji ds. Recenzji. Komisja ds. Recenzji to grupa złożona tak z
naukowców, jak i osób spoza nauki, które orzekają, czy ryzyko, na które naraża się
uczestników eksperymentu, jest większe niż potencjalne korzyści, jakie może ten
eksperyment przynieść.
3. Badacz powinien tak dokładnie, jak to tylko jest możliwe, opisać badanym procedurę,
zanim wezmą oni udział w eksperymencie, i uzyskać od nich przyzwolenie, które
dokumentuje ich chęć udziału w takich badaniach, jakie im przedstawiono.
4. Maskowanie można zastosować jedynie wtedy, gdy nie ma żadnego innego sposobu
sprawdzenia postawionej hipotezy i jeżeli Komisja ds. Recenzji orzekła, iż nie naraża
uczestników na nadmierne ryzyko. Po przeprowadzeniu badań należy- w trakcie
spotkania zwanego sesją wyjaśniającą- dokładnie opisać i wyjaśnić uczestnikom
wszystkie wykorzystane procedury.
5. Wszystkie osoby badane muszą zostać poinformowane, że w każdej chwili mogą
zrezygnować z udziału w eksperymencie.
6. Wszystkie informacje uzyskane w trakcie badań od ich uczestników muszą być
utrzymane w ścisłej tajemnicy, jeżeli badany nie zgodzi się na ich publikację.

Wszystkie badania przeprowadzane przez psychologów muszą być dodatkowo recenzowane

przez Komisję ds. Recenzji lub komisję etyczną. Każdy element procedury eksperymentalnej,
który zostanie przez taką komisję uznany za stresujący lub budzący zaniepokojenie, musi
zostać zmieniony albo z procedury tej usunięty. Jeżeli badacze używali maskowania, są oni
zobowiązani do zorganizowania sesji wyjaśniającej po zakończeniu eksperymentu. Podczas
tego spotkania muszą powiedzieć jego uczestnikom o maskowaniu i wyjaśnić, dlaczego było
ono konieczne. Jeżeli uczestnicy badań doświadczyli jakiegoś rodzaju nieprzyjemności,
badacze powinni starać się odczucia te złagodzić i przywrócić badanym dobre samopoczucie.

81
 36 Procesy automatyczne i kontrolowane i ich rola w sterowaniu zachowaniem.

Rozróżnienie na procesy automatyczne i kontrolowane zostało wprowadzone przez Posnera i

Snydera (1975) oraz Schneidera i Shiffrina (1977). Przyjmuje się, że:
PROCESY AUTOMATYCZNE
Nie angażują świadomości.
Mają małe zapotrzebowanie na zasoby uwagi.
Przebiegają w sposób równoległy, wskutek czego można wykonywać różne czynności
równocześnie.
Biorą udział w zadaniach dobrze znanych i łatwych.
Charakteryzuje je duża szybkość wynikająca z dobrego opanowania danej czynności i
możliwości pracy w trybie równoległym.
Wykorzystują proste procesy poznawcze.
PROCESY KONTROLOWANE
Angażują świadomość.
Mają duże zapotrzebowanie na zasoby uwagi.
Przebiegają w sposób sekwencyjny: do wykonania następnej czynności można przystąpić
wówczas, kiedy zakończona zostanie czynność poprzednia.
Biorą udział w zadaniach nowych i o dużym stopniu trudności.
Charakteryzuje je mała szybkość wynikająca albo z dużej złożoności czynności, niewielkiego
stopnia jej opanowania albo z konieczności wykonywania jej w sposób sekwencyjny.
Wykorzystują złożone procesy poznawcze.
Czynności automatyczne są zwykle wynikiem długiego procesu nabywania wprawy. Procesy
kontrolowane sterowane są „globalnie” – z zaangażowaniem całego systemu poznawczego,
uwagi, pamięci roboczej. Czynności automatyczne sterowane są przez struktury „lokalne” –
nie angażują mechanizmów uwagi i pamięci albo robią to w minimalny sposób. Niektóre
czynności, które początkowo były kontrolowane stają się po pewnym czasie automatycznymi.
Im szybciej jakaś czynność zostaje zautomatyzowana (przechodzi z globalnego piętra kontroli
na piętro lokalne) tym łatwiej system poznawczy radzi sobie z nowymi czynnościami, jeszcze
niezautomatyzowanymi. Sens automatyzacji polega na tym, że świadoma uwaga zostaje
skupiona na obsłudze czynności wyższego rzędu. Podział na czynności automatyczne i
kontrolowane nie jest ostry i jednoznaczny, to jest kontinuum – po jednej stronie są czynności
automatyczne, po drugiej kontrolowane, a pomiędzy nimi czynności częściowo
automatyczne, zajmujące częściowo pole uwagi, świadomości itp. Procesy automatyczne
ułatwiają funkcjonowanie poznawcze, ale w pewnych warunkach mogą prowadzić do
deficytów w zakresie zachowania, np. ześlizg – rozpoczęcie czynności rutynowej powoduje
ześlizg i kontrolę przejmują procesy automatyczne. Ominięcie – przerwanie czynności
rutynowej powoduje pominięcie pozostałych faz. Perseweracja – powtarzanie czynności lub
całości procedury. Błąd opisu – wewnętrzny opis planowanego działania prowadzi do
wykonania go na złym obiekcie – np. kupione lody wkładamy do pojemnika na chleb zamiast
do lodówki.

82
 37 Procesy radzenia sobie ze stresem.

Stres w ujęciu Lazarusa i Falkman

Stres według teorii Lazarusa i Falkman jest rozumiany jako dynamiczna relacja pomiędzy
człowiekiem a otoczeniem, która to relacja oceniana jest przez jednostkę jako wymagająca
wysiłku adaptacyjnego lub przekraczająca możliwości sprostania jej. Jednostka i otoczenie
wpływają na siebie nawzajem, a więc relacja ta ulega ciągłemu przeobrażeniu, gdyż zmiany
zachodzą także w obrębie obydwu stron transakcji - przekształceniu ulega środowisko i
pozostający w nim człowiek. Jednostka w zetknięciu z sytuacją dokonuje oceny pierwotnej.
Zadaje sobie pytanie: "Czym jest dla mnie to zdarzenie?" Wynik tego wstępnego oszacowania
może mieć trojaki charakter. Zdarzenie może być oceniane jako fakt bez znaczenia, albo jako
korzystne, albo jako wymagające wysiłku adaptacyjnego. w tym ostatnim przypadku mamy
do czynienia ze stresem. Po ocenie pierwotnej następuje wtórna, w której człowiek zadaje
sobie pytanie: "Co mogę w tej sytuacji zrobić?" Dokonane zostaje oszacowanie własnych
możliwości: fizycznych, psychicznych i społecznych. Procesy oceny pierwotnej i wtórnej są
współzależne i dokonują się niemalże jednocześnie. Jeżeli relacja jednostki z otoczeniem, w
ocenie pierwotnej, oszacowana jest w kategoriach stresowych, to uruchomiony zostaje proces
radzenia sobie (coping). Ocena wtórna decyduje o doborze określonych działań związanych z
radzeniem sobie. O ile stres nie ma charakteru chronicznego, proces radzenia sobie kończy się
rozwiązaniem sytuacji stresowej. Radzenie sobie ze stresem Lazarus i Falkman określają jako
stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki skierowane na opanowanie,
zredukowanie lub tolerowanie zewnętrznych i wewnętrznych żądań, które oceniane są przez
jednostkę jako obciążające lub przekraczające możliwości sprostania im. Zmienność
charakteryzująca owe wysiłki decyduje o tym, że radzenie sobie jest procesem. Tak
rozumiane radzenie sobie jest złożone i dynamiczne, zajmuje- niekiedy długi- czas( np.
radzenie sobie z chorobą przewlekłą może trwać nawet kilkadziesiąt lat) i zmienia się w
wymiarze czasowym, przy czym ważnym czynnikiem decydującym o przebiegu tych zmian
jest rozwój sytuacji stresowej. Istotą sytuacji stresowej jest obecność wymagań zewnętrznych
lub wewnętrznych, będących na granicy możliwości przystosowawczych człowieka lub
przekraczających te możliwości, czemu towarzyszy odpowiednia ocena poznawcza oraz
przeżycia emocjonalne, niekiedy bardzo przykre i burzliwe. Sytuacja stresowa pobudza do
aktywności ukierunkowanej na odzyskanie równowagi pomiędzy wymaganiami i
możliwościami oraz na poprawę stanu emocjonalnego. Uwzględniony w definicji warunek
obecności określonej oceny poznawczej sprawia, że formy aktywności pojawiające się w
obliczu stresu automatycznie, bez pośrednictwa poznawczych procesów oceniających, nie są
traktowane jako radzenie sobie.
Autorzy wyróżniają cztery zasadnicze sposoby radzenia sobie: poszukiwanie informacji,
bezpośrednie działania, powstrzymywanie się od działania, wewnętrzne procesy regulujące
emocje. Lazarus i Folkman przypisują procesowi radzenia sobie dwie funkcje:
instrumentalną, inaczej zadaniową, zorientowaną na problem, czyli na poprawę relacji
podmiotu z otoczeniem, oraz funkcję samoregulacji emocji, która polega zwykle na obniżaniu
przykrego napięcia i łagodzeniu innych negatywnych stanów emocjonalnych.
Na ogół ludzie stosują strategie, które pełnią obydwie funkcje jednocześnie. Funkcje te
wspomagają się wzajemnie.
Według Lazarusa i Suzan Folkman ocena sytuacji nie musi być realistyczna, a cel aktywności
nie musi być uświadomiony, aby można było ją uznać za radzenie sobie. Pozwala to na
uznanie mechanizmów obronnych, u których podłoża tkwi nieświadome zniekształcenie
rzeczywistości, za formę radzenia sobie.

83
38 Przedstaw strukturę i funkcjonowanie różnych form reprezentacji pojęciowych.

Pojęcie- reprezentacja umysłowa, która zawiera opis istotnych właściwości pewnej klasy
(kategorii).

Właściwości istotne to:

1. właściwości wspólne, charakteryzujące wszystkie egzemplarze należące do danej
klasy. Na przykład taką wspólną właściwością wszystkich samochodów osobowych
jest to, że mają one trzy lub więcej kół oraz silnik.
2. właściwości charakteryzujące egzemplarze, które są najbardziej typowe dla danej
klasy. Na przykład, taką właściwością może być umiejętność latania u ptaków.
Chociaż wiemy, że istnieją takie ptaki, które nie umieją latać. Jednak większość to
potrafi. Umiejętność latania jest cechą takich typowych ptaków, jak wróbel czy
jaskółka, ale wiemy, że istnieją takie ptaki jak strusie czy pingwiny, które nigdy nie
będę latać.
3. właściwości charakteryzujące jeden konkretny lub kilka egzemplarzy należących do
danej klasy. Na przykład dziecko, które dowiedziało się, że zwierzę, które polizało je
po buzi jest psem, może przypuszczać, że pies to coś co liże po twarzy. Jeśli później
dziecko spotka psa zachowującego się z rezerwą, może nie zaliczać go do klasy psów.

Pojęcia można podzielić na:

1. ogólne – reprezentacje całych klas przedmiotów lub procesów. Na przykład pojęcie
„jabłko” lub „osoba oddana czemuś”. W obu wypadkach mamy do czynienia z
reprezentacją albo wszystkich rzeczy, które są traktowane jako jabłka, albo
wszystkich osób, które są czemuś oddane. Poszczególne egzemplarze traktowane są
jako równoważne. Kryteria tej równoważności mogą być różne.
2. jednostkowe – pojęcia te mają tylko jeden egzemplarz i wydają się bardziej konkretne
( można wskazać pewien konkretny egzemplarz pojęcia). Przykładem może być
pojęcie „ moja matka”.

W obu przypadkach dokonuje się szeregu operacji poznawczych, pozwalających stwierdzić,

że przez cały czas ma się do czynienia z tą samą osobą bądź przedmiotem, pomimo
docierających do nas zróżnicowanych informacji ( z upływem czasu zmienia się i wygląd i
zachowanie matki, pomimo to jest ona nadal matką). Operacje te to abstrakcje.
Abstrakcje – proces polegający na tym, że pomija się różnice pomiędzy różnymi
egzemplarzami pojęcia ( pojęcia ogólne) albo między właściwościami tego samego pojęcia w
różnych punktach czasu ( pojęcia jednostkowe) i jednocześnie wyodrębnia się pewne cechy
wspólne.

Podstawowe funkcje pojęć:

1. zapewnienie ekonomii funkcjonowaniu poznawczemu poprzez redukcję
różnorodności informacji przetwarzanych przez umysł; - czasami prowadzi to do
błędów: 1) niesłusznie poszukuje się pewnych właściwości tam, gdzie obiekty
należące do pewnej klasy są bardzo zróżnicowane; 2) niewłaściwa identyfikacja
owych cech wspólnych, np. uważa się, że Murzyni są muzykalni i leniwi, co nie jest
prawdą- jako grupa mają oni inne cechy wspólne, np. kolor skóry.
2. rozumienie i wyjaśnianie; - wiedza jest systematyzowana i dzielona na sensowne
części. Przy wyjaśnianiu szczególną rolę odgrywają pojęcia teoretyczne, które

84
 odnoszą się do nieobserwowalnych właściwości obiektów. Pozwalają nie tylko
wyjaśnić wystąpienie jakiegoś konkretnego zdarzenia, lecz także wielu innych
zdarzeń, a także to jak to się stało, że zdarzenie to wystąpiło.
3. możliwość wykonywania różnych operacji na reprezentacjach przedmiotów, a nie na
samych przedmiotach;
4. komunikowanie się - aby pojęcia mogły pełnić tą funkcję muszą być identycznie
rozumiane przez różne osoby.

Wiele pojęć jest uporządkowanych hierarchicznie, od najbardziej ogólnego do najbardziej

szczegółowego – owoc; jabłko; antonówka. Kategoryzacja przebiega najlepiej na poziomie
podstawowym – rozpoznając przedmiot nazwiemy go jabłkiem a nie owocem ani antonówką
(bo inne zbyt szczegółowe albo zbyt ogólne).

85
 39 Regulacyjne funkcje schematów poznawczych.

Schematy to struktury poznawcze za pomocą, których ludzie organizują swoją wiedzę o

świecie według pewnych tematów. Schematy silnie wpływają na to, co z otrzymanej
informacji zauważymy, o czym myślimy i co później pamiętamy. Schematy są strukturami
poznawczymi w naszych, które organizują informacje wokół pewnych tematów dotyczących
różnych spraw, np. innych ludzi, nas samych, ról społecznych, (np. jakim człowiekiem jest
kelnerka), także określonych zdarzeń (np. co się zwykle dzieje, gdy ludzie jedzą posiłek w
restauracji). W nich zawiera się nasza podstawowa wiedza o świecie i nasze odczucia,
wpływają także na przetwarzania i zapamiętywanie informacji. Gdy dociera do nas jakieś
zachowanie, informacja, doświadczenie z zewnątrz będące przedmiotem naszej uwagi i
odpowiada naszym wyobrażeniom to wzmacnia wtedy i potwierdza już istniejący schemat,
który staje się wraz z upływem czasu coraz silniejszy i mniej podatny na zmiany. Niekiedy
jakiś fakt jest tak zaskakujący i niezgodny z naszym schematem, że uwydatnia się i
prawdopodobne jest, że go zapamiętamy, ponieważ przyciąga naszą uwagę swoją
„nowością”. Schematy regulując nasze zachowanie, ułatwiają nam reagować w danej sytuacji,
ponieważ pomagają nam kategoryzować bodźce, dostarczając odpowiedzi na pytania: „co to
jest?”, gdy napotykamy coś nieznanego. Dzięki odnoszeniu nowych doświadczeń do tego, co
już wiemy, schemat w efektywny sposób pozwala nam zrozumieć rzeczywistość społeczną,
szczególnie, gdy nasze doświadczenia są niejednoznaczne i trudne do rozszyfrowania.
Schematy pozwalają nam uruchomić pewne zachowania bez zastanawiania się jak mam się
zachować – np. gdy idziemy do restauracji to wiemy jak się zachować, co zrobić, bo mamy
już taki scenariusz w głowie i nasze zachowanie w takiej sytuacji jest określone przez dany
schemat. Zachowanie kelnerki także jest zdeterminowane odpowiednim schematem.
Jednakowe odczytanie tego scenariusza, schematu umożliwia płynną i realizowana bez
wysiłku interakcje społeczną. Nie musimy się zastanawiać, dzięki czemu nie tracimy czasu.
Schematy regulują nasze zachowanie tak, że sprawnie poruszamy się w świecie społecznym.
Potrafimy identyfikować dane sytuacje i adekwatnie na nie reagować. Możemy wyłapywać
informacje i modyfikować lub utwierdzać schematy, a one kierują naszą uwagą tak, by
wyłapywać ważne informacje i tworzyć nowe schematy.

86
40. Rola ja w funkcjonowaniu człowieka.

Pojęcie JA to struktura składająca się z wielu schematów, które tworzą luźną sieć przekonań o
sobie. Informację dotyczące siebie tworzą i zajmują szczególne miejsce w całym systemie
poznawczym jednostki. Takie informacje są pamiętane lepiej i przetwarzane głębiej niż te,
które nie odnoszą się do JA. Różnorodność i rozległość przekonań na własny temat jest tak
duża, że często takie treści zawierają sądy sprzeczne i nie sposób używać naraz wszystkich
informacji na temat siebie. Dzięki istnieniu JA „roboczego” lub inaczej „spontanicznego
pojęcia JA” możliwe jest tolerowanie niespójności w obrębie JA – ponieważ tylko niewielka
liczba przekonań o sobie jest przez podmiot w danym momencie uświadamiana. JA to nie
tylko przekonania na temat tego, „jaki jestem”, ale także na temat tego, „jaki byłem, mogłem
być lub mogę być i co mogę osiągnąć”. Takie przeświadczenia mogą mieć charakter
pozytywny – np. jak dobrze mogło być, może być, lub negatywny – np. jak źle mogło, może
być w przyszłości. Takie wyobrażenia JA mogą wpływać i ukierunkowywać nasze działania –
szczególnie ważne są wyobrażenia na temat JA „przyszłego” – np. ludzie mogą zacząć
przestrzegać diety pod wpływem wyobrażenia siebie jako osoby szczupłej, zgrabnej, zdrowej
– przyszłe JA pożądane, jak również otyłej – przyszłe JA niepożądane. Higgins w pojęciu JA
wyróżnia 2 perspektywy. Pierwsza to własna, czyli to, co my o sobie myślimy, druga to
perspektywa „innych znaczących” – czyli osób dla nas ważnych. Istotne jest nie to, co
rzeczywiście ci znaczący myślą o podmiocie, ale jego własne wyobrażenie na temat tych
sądów. Dzięki tym 2 perspektywom możemy porównać nasze opinie o nas z opiniami osób
dla nas ważnych. Według Higginsa główne obszary JA, które podlegają ocenie to: JA realne –
jest to zbiór umiejętności, cech, aspiracji, wiedzy, marzeń, o których jednostka myśli, że jest
nimi obdarzona lub sądzi, że ktoś inny uważa je za ją charakteryzujące. JA idealne – zbiór
cech, atrybutów, które jednostka chciałaby mieć lub sądzi, że ktoś inny chciałby, aby je miała.
JA powinnościowe – zbiór myśli, cech, uczuć, umiejętności, które powinny charakteryzować
jednostkę- ona tak uważa, bądź jej zdaniem ktoś inny tak sądzi. Każde z tych JA można
zestawiać z innym. Rozbieżność między JA realnym a idealnym często jest określana jako
stopień samoakceptacji. Jeżeli te rozbieżności są duże to wiążą się one z niespełnieniem
osobistych pragnień i nadziei, co rodzi emocje rozczarowania i frustrację. Podobnie jest przy
zestawieniu JA realnego własnego z JA idealnym innych znaczących. Powstaje wtedy uczucie
niespełnienia cudzych oczekiwań, rodzi to poczucie winy oraz doznanie własnej
niedoskonałości. Rozbieżność między JA realnym własnym a JA powinnościowym innych to
stan niespełnienia pewnych wymogów i norm społecznych – często wiąże się to z
otrzymywaniem kar, zwłaszcza w dzieciństwie. Redukcja tych przykrych stanów i
negatywnych emocji dokonuje się dzięki osiągnięciu przez podmiot stanów zgodnych z
treścią ukierunkowań – a więc z zawartością JA idealnego i powinnościowego. Tak więc rola
JA jest znacząca, dzięki niemu widzimy rozbieżności, które chcemy zredukować, co popycha
nas do działania i samodoskonalenia.

87
 41 Scharakteryzuj wybraną koncepcję pamięci operacyjnej.

Badaczem, który najbardziej przyczynił się do poznania działania pamięci operacyjnej był
brytyjski psycholog Alan Baddeley. Doszedł on do wniosku, że pamięć operacyjna jest
systemem potrzebnym do wykonywania bieżących informacji umysłowych takich jak uczenie
się, myślenie i rozumowanie. Dodatkowo Baddeley doszedł do wniosku, że pamięć
operacyjna nie jest jednolitym systemem, ale musi być złożona podsystemów, które się
wzajemnie uzupełniają i zapewniają większą elastyczność. W skład pamięci operacyjnej
wchodzą:
1. Centralny system wykonawczy - pełni rolę kierowniczą i kontrolną. Określa to, na czym
skupimy uwagę. Kieruje pracą dwóch pozostałych systemów (notes wzrokowo-przestrzenny
oraz pętla fonologiczna), które pełnią względem niego funkcje podrzędne. Centralny system
wykonawszy jest często utożsamiany z centralną częścią pola uwagi, w której wykonywane są
różnego typu operacje umysłowe. System ten ma ograniczoną pojemność i przechowuje
informacje przez stosunkowo krótki czas – musi uwalniać swoje moce przerobowe do
radzenia sobie z nowymi zadaniami
2. Pętla fonologiczna - jest porównywana do głosu wewnętrznego. Składa się z centralnego
systemu artykulacyjnego, który przechowuje informacje przez ich ciągłe bezgłośne
powtarzanie oraz magazynu fonologicznego, który przechowuje informacje w postaci cichych
wypowiedzi przez okres 1,5 – 2 sekund. Informacje do magazynu fonologicznego mogą
docierać z trzech różnych źródeł: z pamięci sensorycznej (z części słuchowej), z centralnego
systemu artykulacyjnego oraz z pamięci trwałej
. 3. Notes wzrokowo przestrzenny – jest porównywany do oka wewnętrznego. Informacje
mogą trafiać do notesu z pamięci ikonicznej albo mogą być wydobywane z pamięci trwałej.
Przykładem wykorzystania tego notesu są procesy występujące podczas pisania – informacje
z pamięci trwałej przekształcane są na postać graficzną.
Człowiek zapamiętuje informacje w pamięci operacyjnej głównie dzięki działaniu centralnego
systemu wykonawczego, który określa, na czym w danym momencie skoncentrować uwagę
oraz jak dokładnie przeanalizować poszczególne bodźce. Praca pozostałych podsystemów ma
charakter mechaniczny gdyż działają one przez powtarzanie a to jak od dawna wiadomo
przedłuża żywot informacji w pamięci, a niekiedy ułatwia przeniesienie informacji z pamięci
operacyjnej (krótkotrwałej) do pamięci trwałej.

88
42 Scharakteryzuj wybraną psychodynamiczną koncepcję osobowości.
(opisane są dwie – do wyboru:))
1.Teoria klasyczna osobowości – Zygmunt Freud
Freud porównuje osobowość do góry lodowej „której niewielka część wyrastająca
ponad powierzchnię wody reprezentuje sferę świadomości, podczas gdy znacznie większa
masa poniżej poziomu wody przedstawia sferę nieświadomości” (Hall, 2001). Według Freuda
zachowanie ludzi kierowane jest przez nieświadome impulsy i w tej właśnie „masie”
nieświadomości ukryte są ludzkie namiętności, popędy, uczucia, wyparte myśli. Główną
motywacją do działania są popędy. Freud wyróżnia popędy: życia ( służą do przetrwania
jednostki, zachowania gatunku i przeżywania przyjemności) i śmierci- „Thanatos” (inaczej
destrukcyjne, są trudne do zaobserwowania, działają w ukryciu).
Spośród popędów życia Freud poświęcił najwięcej uwagi popędowi seksualnemu –
libido. Według niego to właśnie energia związana z libido jest głównym motorem działania
człowieka.
Osobowość według Freuda składa się z trzech głównych systemów: id, ego, superego.
Systemy te współdziałają ściśle ze sobą i niemożliwe jest rozdzielenie ich oddziaływań.
Zachowanie człowieka jest wypadkową interakcji trzech systemów psychiki (id, ego,
superego).
Id jest już obecne przy narodzeniu. W Id zgromadzona jest cała energia psychiczna
człowieka, wraz ze wszystkimi popędami. Id działa zgodnie z zasadą przyjemności, unika
cierpienia. Nie potrafi tolerować przyrostów energii, odczuwanych jako przykre stany
napięcia. Dlatego dąży do natychmiastowego rozładowania i redukcji napięcia (ten
mechanizm nosi nazwę 'zasada przyjemności'). Aby uniknąć przykrości i uzyskać
przyjemność, id używa dwóch procesów: czynności odruchowych (wrodzonych i
automatycznych reakcji, np. kichanie i mruganie) oraz procesu pierwotnego (wytworzenie
obrazu przedmiotu, który usuwa napięcie, np. głodny człowiek wyobraża sobie pokarm;
innym przykładem jest marzenie senne, które stanowi spełnienie jakiegoś pragnienia). Dla id
nie ma obiektywnej rzeczywistości, nie ulega też uczeniu się (wpływom środowiska, kultury,
edukacji). Popęd ten jest nieświadomy.
Drugim systemem umysłu wyrastającego na gruncie id jest ego. Ta warstwa kształtuje
się od 2 roku życia. Ego reprezentuje rozum, intelekt, planowanie, samokontrolę. EGO tworzy
się, ponieważ zaspokojenie potrzeb wymaga stosownych działań w rzeczywistym świecie
(zasadnicza różnica między id i ego: id zna tylko subiektywną rzeczywistość umysłu a ego
odróżnia to co w umyśle od tego, co w świecie zewnętrznym). Ego jest władzą wykonawczą
osobowości, ponieważ decyduje o przystąpieniu do działania, o tym, na jakie elementy
otoczenia należy reagować, które popędy zostaną zaspokojone i w jaki sposób. Przy
wykonywaniu tych czynności, często musi starać się pogodzić sprzeczne wymagania id,
superego oraz zewnętrznego świata. Człowiek, który pragnie doznać subiektywnego
zadowolenia (id) musi zrealizować je wykorzystując swój rozum (ego). Freud przedstawia
zależność między ego a id w postaci metafory: „ Tak więc w porównaniu z id przypomina ona
jeźdźca, który powinien okiełznać wielką siłę konia; [...] Podobnie jak jeźdźcowi- jeśli nie
chce spaść z konia- nie pozostaje nic innego, jak dać się mu zawieść tam, dokąd on zechce,
tak i ego zwykło realizować wolę id tak jak gdyby była to jego własna wola” (Tavris, 1999
za: Freud, 1923).
 Trzecią strukturą osobowości jest superego, które rozwija się z części EGO. Superego
wykształca się najpóźniej w rozwoju człowieka i reprezentuje moralność, normy kulturowe,
społeczne, sumienie. Składa się ona z dwóch części:
a/ SUMIENIE – wszystko to, co obejmuje zinternalizowane ( uwewnętrznione) zakazy,
nakazy, normy postępowania. Wiedza na temat:, co wolno, czego nie wolno itp.

89
b/ EGO IDEALNE – wszystkie uwewnętrznione wymagania pozytywne, jakie mają w
stosunku do dzieci rodzice: „takim powinieneś być”.
Superego to wewnętrzna reprezentacja wymagań rodzicielskich. Superego wzbudza wśród
nas uczucia pozytywne -duma (jeśli postępujemy zgodnie z zasadami moralnymi) bądź
negatywne- wstyd, kiedy te zasady łamiemy. Ego w celu ochrony naszego samopoczucia w
momencie sprzeczności pomiędzy pragnieniami id a wymaganiami superego dostarcza nam
narzędzia (które łagodzi nasze napięcie) w postaci mechanizmów obronnych (wyparcie,
projekcje, reakcję upozorowaną, r regresją, zaprzeczenie, racjonalizacje, przeniesienie i
sublimacje, rozegranie w działaniu, humor).
STADIA PSYCHOSEKSUALNEGO ROZWOJU CZŁOWIEKA ( fazy rozwoju libido)
Libido wędruje po ciele, zatrzymuje się w różnych miejscach, tam gdzie w danym
momencie znajduje się to tzw. strefa erogenna, której drażnienie sprawia człowiekowi
przyjemność.
1/ FAZA ORALNA
W której energia libidalna lokalizuje się w okolicach ust ( występuje około 1 roku
życia).
Wg Freuda np. palenie papierosów, picie alkoholu, gryzienie długopisów tj. zatrzymanie
się w fazie oralnej.
2/ FAZA ANALNA
Występuje w 2 i 3 roku życia. W tym wieku przyjemność czerpana jest w trakcie
wydalania i wstrzymywania wydalania. Wg Freuda karanie dziecka za zanieczyszczanie
się w 2 roku życia może wywoływać obawy w przyszłości przed przyjemnościami. Nie
stawianie ograniczeń zanieczyszczającemu się dziecku natomiast w przyszłości może
doprowadzić do chęci zaspokojenia potrzeb seksualnych. Trening czystości.
3/ FAZA FALLICZNA
Występuje od 3 do 5 roku życia. Dziecko czerpie przyjemność z drażnienia narządów
płciowych. Nazywa się ją też fazą Edypalną, – bo w tym wieku występuje kompleks
Edypa ( u chłopców) i kompleks Elektry ( u dziewcząt). Konsekwencją tego kompleksu
jest tabu kazirodztwa. Dziecko ma świadomość, że taka miłość do matki ( lub ojca) jest
karalna. Około 5 roku życia kompleks Edypa zostaje rozwiązany i dziecko identyfikuje się
z osobą tej samej płci. Formuje się superego
4/ FAZA LATENCJI
Występuje od 6 roku życia do okresu dojrzewania. W fazie latencji stłumione są intencje
seksualne. Libido nie wyraża się wprost, ale przez zabawę, naukę i relacje z
rówieśnikami . W tym wieku kształtują się pewne stałe strategie.
5/ FAZA GENITALNA
Występuje od okresu dojrzewania do osiągnięcia dojrzałości. W tej fazie przyjemność
czerpana jest ze stosunków seksualnych z płcią przeciwną
Cztery pierwsze fazy charakteryzują się narcyzmem. W 5 fazie narcyzm zanika a
pojawia się altruizm.
Zdaniem Freuda przyczyna wszelkich problemów ma swoje źródło w dzieciństwie.

90
 2. Psychologiczna koncepcja osobowości Karen Horney.

Horney opierała się na psychoanalitycznej teorii Freuda, jednakże pod wieloma

względami rozszerzyła granice freudowskiej teorii. Kładła nacisk na doniosłe znaczenie
środowiskowych i kulturowych kontekstów, w których przejawia się neurotyczne
zachowanie. Przyjęła także bardziej elastyczną koncepcje osobowości, jako stosującej
racjonalne sposoby radzenia sobie z lękami i impulsami, oraz podlegającej ciągłemu
rozwojowi, a nie zdeterminowanej wyłącznie przez doświadczenia i instynkty wczesnego
dzieciństwa. W koncepcji Horney kluczowym pojęciem jest pojęcie lęku podstawowego
definiowanego jako brak poczucia bezpieczeństwa dziecka w stosunkach z rodzicami.
Mimo słabości i lęków jednostka podświadomie tworzy własne strategie działania, by
wyjść naprzeciw siłom działającym w jego środowisku, rozwija również trwałe tendencje
charakteru, które w przyszłości mogą stać się częścią jej osobowości. Strategie te mogą
przybrać charakter popędu lub potrzeby w dynamice osobowości. Horney przedstawia
dziesięć skłonności neurotycznych, które się nabywa podczas poszukiwania rozwiązania
problemu zaburzonych stosunków z ludźmi. Rozwiązania te są irracjonalne. Należą do
nich: a)neurotyczna potrzeba uczucia i uznania;
b)neurotyczna potrzeba partnera, który weźmie w swe ręce życie danej osoby;
c)neurotyczna potrzeba zamykania swego życia w wąskich granicach;
d)neurotyczna potrzeba władzy;
e) neurotyczna potrzeba wykorzystywania innych;
f) neurotyczna potrzeba prestiżu;
g) neurotyczna potrzeba podziwu własnej osoby;
h)neurotyczna ambicja dotycząca osobistych osiągnięć;
i) neurotyczna potrzeba samowystarczalności i niezależności;
j) neurotyczna potrzeba perfekcji i nienaruszalności.
Potrzeby te są źródłem wewnętrznych konfliktów, które prowadzą do zaburzeń
psychicznych. Horney wyróżnia trzy kategorie tych potrzeb, które prezentują pewne
podstawowe nastawienie czy orientację w stosunku do siebie samego i innych. Są to: 1)
dążenie ku ludziom; jednostka akceptuje własną bezradność i mimo odczuwanej
oziębłości i lęku stara się zdobyć przychylność drugich i znaleźć ich poparcie, 2)
występowanie przeciw ludziom; osoba jest nieufna wobec uczuć i zamiarów
okazywanych mu przez innych, buntuje się i postanawia walczyć z otaczającą go
wrogością; 3) odsuwanie się od ludzi; jednostka nie chce ani przynależeć do żadnej
grupy, ani z nikim walczyć i trzyma się po prostu na uboczu. Według Horney istnienie
tych odmiennych nastawień jest podłożem wewnętrznych konfliktów. Różnica pomiędzy
osobą zdrową a osobą z zaburzeniami psychicznymi polega na tym, że u osoby normalnej
nie ma żadnego powodu, dla którego te trzy nastawienia musiałyby się wykluczać,
rozwiązuje ona konflikty poprzez zintegrowanie tych orientacji. W przypadku osoby
neurotycznej rzeczywiste zachowania jednostki są zdeterminowane przez tę postawę,
która dominuje, a pozostałe są wypierane bądź negowane. Danie pierwszeństwa jednemu
dążeniu i spychanie w głąb innych sprzecznych z nim, to podświadoma próba
uporządkowania własnej osobowości. Osoba ta może również stworzyć wyidealizowany
obraz samej siebie, w którym przeciwstawne tendencje znikają, ale w rzeczywistości nie
przestają istnieć. Trzecim sposobem używanym przez osoby neurotyczne do
rozwiązywania konfliktów wewnętrznych jest eksternalizacja tych konfliktów. Horney
sądzi, że konflikty wynikają z warunków społecznych, dlatego jeżeli dziecko wychowuje
się w domu, w którym odnajduje poczucie bezpieczeństwa, miłość, tolerancję i szacunek,
konflikty te można łatwiej rozwiązać bądź mogą one w ogóle nie wystąpić.

91
Przyczyną kształtowania się nerwicy charakteru jest wg Karen Horney frustracja potrzeby
bezpieczeństwa, która jest skutkiem niesprzyjających warunków w środowisku domowym
np.:
 niekonsekwencja rodziców
 faworyzowanie któregoś z rodzeństwa
 brak prawdziwych uczuć, szczerych i otwartych
 nadopiekuńczość rodziców
 zbyt mała opiekuńczość
Skutkiem tej frustracji jest pojawienie się lęku i wrogości. Wrogość jest naturalną reakcją na
frustrację potrzeb. W tym jednak wypadku musi zostać wyparta, gdyż ujawnienie jej
godziłoby w bezpieczeństwo dziecka. Są cztery przyczyny wyparcia wrogości:
 bezradność - dziecko musi wypierać wrogość gdyż potrzebuje rodziców
 strach - musi wypierać wrogość, gdyż boi się kary za okazywanie wrogości
 miłość - dziecko wypiera wrogość, gdyż chce trzymać się złudnych namiastek miłości
dawanej przez rodziców
 poczucie winy - dziecko wypiera wrogość, gdyż gdyby ją okazywało - byłoby złym,
niekochanym dzieckiem
Wyparta wrogość i lęk wynikły ze frustracji potrzeby bezpieczeństwa przyczyniają się do
rozwijania lęku podstawowego, który jest osią nerwicy i głównym motorem napędowym.
Dziecko musi łagodzić ten lęk. Są cztery główne sposoby obrony przed lękiem podstawowym:
 uległość - dlatego aby nie dać powodu do wyrządzenia krzywdy
 miłość - bo gdy dziecko zdobędzie miłość to nie będzie krzywdzone
 władza - aby można było się samemu bronić przed spodziewaną krzywdą
 izolacja - minimalizacja potrzeb i maksymalizacja samodzielności

92
43 Scharakteryzuj wybrany, magazynowy model pamięci.

Koncepcje magazynowe= strukturalne

Atkinsona i Shiffrina koncepcja magazynowa- Istnieją niezależne magazyny pamięciowe,

przechowujące inf. Przez długi lub krótki czas, wykorzystujące odmienne sposoby rejestracji
informacji oraz niejednakowo wrażliwe na zapominanie.
Donald i Hebb uważali, że u podłoża trwałego zapamiętywania informacji tkwi strukturalna
lub biochemiczna zmiana w OUN. Jej zaistnienie wymaga określonego czasu, w trakcie
której informacje pozostają w pamięci krótkotrwałej, będącej czymś w rodzaju przechowalni
danych. Fizjologicznym podłożem p. krótkotrwałej jest aktywność samopobudzających się
obwodów neuronów, tylko w czasie ich aktywności inf. pozostają w p. krótkotrwałej. W
procesie konsolidacji przechodzą do pamięci trwałej. Te które nie uległy konsolidacji
zapominamy.

Właściwość Pamięć krótkotrwała Pamięć trwała

Czas przechowywania
Pojemność
Zapamiętywanie
Utrwalanie materiału
Format zapamiętywanych
inf.
Wrażliwość na zapomnienie
Dostęp
Format zapisu (kod)
Czynniki powodujące
interferencję
Kilkanaście sekund- kilka
minut
7+=2 elementy (litera, cyfra,
figura, wyraz, liczba)
Szybkie, nie wymaga
wysiłku, przebiega
automatycznie
Powtórki wewnętrzne; w
pewnych wypadkach
ułatwiają przekazywanie inf.
do pamięci trwałej
Akustyczny lub wzrokowy
Duża; inf. zapominane
znikają bezpowrotnie
Łatwy i natychmiastowy
Głównie akustyczny i
wzrokowy; niekiedy
semantyczny
Podobieństwo akustyczne
Praktycznie nieograniczony
Praktycznie nieograniczona;
wedłóg Csikszentmihalyi
może sięgać 185 miliardów
bitów informacji
Wolniejsze, wymaga
zaangażowania i skupienia
uwagi
Wykrycie wewnętrznej
struktury lub znaczenia;
uczenie się dowolne
Semantyczny lub wzrokowy
Mała; inf. są zapominane
pozornie, można je odzyskać
stosując świadome specjalne
strategie wydobycia, lub
spontanicznie, w wyniku
reminiscencji
Powolny, czasem wymaga
wysiłku
Głównie semantyczny;
czasem wzrokowy lub
słuchowy
Podobieństwo semantyczne
lub wzrokowe

Czynniki powodujące interferencję: czynniki wykorzystujące ten sam kod co dany rodzaj
pamięci format zapisu.
1. Pamięć długotrwała: przyspieszenie ekspozycji (niweluje efekt pierwszeństwa) ef.
pierwszeństwa (pamiętamy to co było na początku).

93
 2. Pamięć krótkotrwała: odliczanie wstecz (niweluje efekt świeżości)  ef. świeżości
(pamiętamy to co było na końcu)

Łatwość ef. pierwszeństwa

ef. świeżości
zapamiętywania

Kolejne pozycje w szeregu

Krzywa pozycyjna- kształt wyidealizowany

Technika Browna- Petersonów- do badania pamięci krótkotrwałej. Eksponuje się małą

porcję materiałów. PO zakończeniu ekspozycji badany dostaje zadanie wykorzystujące
uwagę (np. odliczanie lub odejmowanie). Wykonywanie owego zadania powoduje, że ludzie
nie mają czas na wykonywanie czynności powtórkowych. Stwierdzono, że po upływie 18
sekund badani przypominali sobie tylko 10% podanych wcześniej elementów.

Technika uwolnienia spod hamowania proaktywnego- zakłócenia materiału nowego

przez wcześniej opanowany. Hamowanie proaktywne wytwarza się w obrębie materiału
jednolitego semantycznie. Uwolnienie świadczy o tym, że badany musiał przetworzyć ten
właśnie wymiar bodźca, który uległ zmianie. Skoro zmieniło się znaczenie bodźca i
wystąpiło uwolnienie spod hamowania, to badany musiał przetwarzać znaczenie bodźca.
Wiele wymiarów bodźca powoduje uwolnienie, ale najlepsza jest zmiana znaczenia
semantycznego.
Gunter, Berry i Clifford udowodnili, że właściwość ta ma także zastosowanie praktyczne.
Manipulowali kolejnością prezentowania informacji w wiadomościach. Stwierdzili, że
prezentowanie wiadomości w grupach połączonych ze względu na podobne treści powoduje
hamowanie proaktywne i słabsze ich zapamiętywanie. Kiedy wiadomości podawano w
sposób urozmaicony, efekt nie wystąpił.

Dowody odrębności pamięci krótkotrwałej i długotrwałej-

1. Dane dotyczące sposobu kodowania informacji. Krótkotrwałą- kod akustyczny,
trwała- semantyczny.
2. Dane neuropsychologiczne. Pamięć krótkotrwała- lewy płat potyliczny. Pamięć
długotrwała- okolice skroniowe. Hipokamp- kodowanie informacji deklaratywnych,
utrwalanie zarejestrowanej informacji w pamięci trwałej.
3. Dane pochodzące z badań nad krzywymi pozycyjnymi. Łatwość zapamiętywania
poszczególnych elementów w zależności od pozycji na liście (ef. pierwszeństwa i
świeżości).

94
Podsumowanie
Trwałe przechowywanie inf. jest niesłychanie zróżnicowane zarówno pod względem treści
jak i formy. Zebrano już wiele danych pozwalających zakwestionować użyteczność modelu
oddzielnych magazynów pamięci krótkotrwałej i trwałej, o zdecydowanie odmiennych
właściwościach.

p. sensoryczna p. krótkotrwała
p. trwała

Powtórki
wewnętrzne
ułatwiające zapominanie
konsolidację Pozorne
zapominanie

Związki między trzema podstawowymi magazynami pamięciowymi

95
 44 Struktura pojęć naturalnych.
(Podstawę brałam z forum. Rozwinęłam tam gdzie było moim zdaniem za mało)

Pojęcie - abstrakcyjny, myślowy odpowiednik przedmiotu, idea, w logice - znaczenie nazwy

generalnej, w psychologii - umysłowa reprezentacja obiektów i zjawisk.
Pojęcia (psychologia)
Tworzenie pojęć jest podstawową funkcją postrzegania i myślenia. Pojęcia pozwalają
systematyzować naszą wiedzę o świecie. Dwa podstawowe typy pojęć:
1. Pojęcia klasyczne (matrycowe, arystotelesowskie) - o ostrych granicach, oparte na ścisłej
definicji zawierającej warunki konieczne i wystarczające, by dany obiekt mógł być uznany
za reprezentanta danej kategorii;
2. Pojęcia naturalne (rozmyte) - zamiast na definicji i warunkach koniecznych i
wystarczających, oparte na podobieństwie do przechowywanych w pamięci "typowych"
egzemplarzach.
Zimbardo [s. 404] definiuje pojęcia (concepts) jako "kategorie, stanowiące umysłowe
reprezentacje powiązanych ze sobą zjawisk".
Głównym zadaniem myślenia jest kategoryzowanie świata i tworzenie pojęć (concept
formation). Pojęcia pozwalają systematyzować naszą wiedzę o świecie. Pojęcia mogą
reprezentować przedmioty materialne (np. okręt), czynności (np. rysować), istoty żywe (np.
skowronek), właściwości (np. wysoki), abstrakcje (np. piękno), relacje między obiektami
(mniejszy niż).

Wyróżniamy dwa podstawowe typy pojęć:

1. Pogląd klasyczny- Pojęcie matrycowe (arystotelesowskie) to "poznawcza reprezentacja
skończonej liczby wspólnych cech, które w jednakowym stopniu przysługują wszystkim
desygnatom (egzemplarzom) danej klasy" [J. Kozielecki, s. 99]. Zespół cech istotnych
pozwala w sposób jednoznaczny wyodrębnić desygnaty. Pojęcia matrycowe dominują w
matematyce, fizyce czy biologii (np. sześcian, ssak). Granice pojęcia są ostre (klipce).
3. Pogląd egzemplarzowy- Reprezentację kategorii stanowi jeden egzemplarz albo pewien
podzbiór egzemplarzy należących do danej kategorii.
2. Pogląd probabilistyczny- prototypowy- Podobieństwo rodzinne, w którym wszystkie
egzemplarze wykazują podobieństwo do prototypu.

Pojęcie naturalne to "reprezentacja poznawcza, odzwierciedlająca zespół wspólnych cech,

które w różnym stopniu przysługują desygnatom (egzemplarzom) danej klasy" [Kozielecki,
s. 102]. Pojęcia naturalne[/b] mają charakter prototypowy, tzn. desygnaty grupują się wokół
najbardziej reprezentatywnego egzemplarza [por. Zimbardo, s. 404-406].
Pojęcia naturalne występują w filozofii czy psychologii (np. byt, depresja). Prekursorem
badań nad pojęciami naturalnymi był L. S. Wygotski.

Pojęcie jest sumarycznym opisem pewnej klasy. Nie można go sprowadzić do zbioru cech,
które byłyby zarazem konieczne i wystarczające; sumaryczną reprezentację pojęcia stanowi
miara tendencji centralnej poszczególnych wymiarów egzemplarzy pojęcia, albo też
układów tych wymiarów.
Rosch i spółka ;) wyróżnili dwa wymiary kategorii: poziomy (relacje między kategorią i
egzemplarzami znajdującymi się an tym samym poziomie ogólności), pionowy (relacje
między egzemplarzami lub podkategoriami usytuowanymi na różnych poziomach
ogólności) (Strelau II str. 214-215).

96
 Wiele pojęć jest uporządkowanych hierarchicznie, od najbardziej ogólnego do najbardziej
szczegółowego.

p. najwyższy, ogólny,
charakteryzowany
instrumenty niewielką liczbą cech

poziom gitary saksofony

podstawowy

Gitara elektryczna Gitara klasyczna Saksofon altowy Saksofon sopranowy

Poziom podrzędny. Wiele cech wspólnych,

pokrywających się z cechami
charakteryzującymi inne grupy obiektów

Struktura pojęcia naturalnego

Badania wykazują, że kategoryzacja przebiega najlepiej na poziomie podstawowym.

Rozpoznając przedmiot, nazwiemy go gitarą, a nie gitarą klasyczną [Zimbardo, s. 406-407].

Warto tu wskazać na ważny postulat Leibniza, by usystematyzować właśnie w sposób

hierarchiczny język w celu uzyskania doskonałego języka logicznego – tzw. characteristica
universalis. Wówczas myślenie polegałoby – wg Leibniza – na rachowaniu – dodawaniu
bądź odejmowaniu poszczególnych cech pojęć ogólnych i szczegółowych).
Poprawność myślenia zależy od trafnego doboru pojęć, niezbędnych w danej sytuacji
problemowej [por. J. Kozielecki, s. 104

Wymiar poziomy-reprezentacja kategorii lub klasy

Prototypy i pojęcia naturalne

•Posner i Kelee: badania prototypów percepcyjnych
–Efekty prototypu(typowości) -Poprawność i czas rozpoznania zależą od
podobieństwa do prototypu (wróbel, a nie pingwin)
•Rosch: podobieństwo rodzinne, poziom podstawowy i zasada ekonomiki poznawczej
–Podobieństwo rodzinne (»podobieństwo do prototypu)
•Istnieją „lepsze” i „gorsze” egzemplarze kategorii (stopniowalność przynależności do
kategorii-jabłko i ogórek)
–Poziom podstawowy i zasada ekonomiki poznawczej
•Najbardziej użyteczne są kategorie, które przy wysokim podobieństwie rodzinnym
maksymalizują różnice w stosunku do innych kategorii. Takie kategorie nabywane
są najwcześniej w rozwoju, są najłatwiej przywoływane z pamięci (generowanie
przykładów, czasy reakcji) i łatwo leksykalizowane

97
Pojęcia naturalne: modele

Model prototypowy: –Najbardziej typowy rzeczywisty obiekt lub obiekt „idealny” tworzy
prototyp. Ogólne podobieństwo lub zakres dopuszczalnych przekształceń prototypu
wyznaczają granice kategorii
Model egzemplarzowy: –Spotkane desygnaty pojęcia tworzą w pamięci „przestrzeń
podobieństwa” bez wyróżnionego prototypu. Nowe egzemplarze lokujące się blisko
„centrum” przestrzeni zostają do niej włączone
Model „hybrydowy” –Nienaruszalny rdzeń określający właściwości definicyjne ; –Cechy
charakterystyczne pozwalające na szybką identyfikację egzemplarzy kategorii

Pojęcia naturalne: problemy

•Koncepcje pojęć naturalnych trafnie pokazały, że
–Granice kategorii reprezentowanych w umyśle nie zawsze są ostre
–Istnieją „lepsze” i „gorsze” egzemplarze kategorii
•Ale:
–Problem selekcji cech (dwa obiekty mogą być bardzo podobne pod względem koloru, ale
niepodobne pod względem kształtu; przy czym możliwych wymiarów podobieństwa jest
bardzo wiele)
•Jest to część bardziej ogólnego problemu indukcji
•Być może rozwiązaniem jest Quine’owska koncepcja ogólnego podobieństwa jako
pierwotnej władzy poznawczej
–Problemy ze zdefiniowaniem podobieństwa (Tversky, 1977, Tversky i Gatti, 1982):
podobieństwo jest asymetryczne i wymaga uwzględnienia wag wymiarów, na których jest
określone
–Armstrong, Gleitman i Gleitman (1983): stopniowalna struktura jest równie łatwo
generowana dla kategorii które mają ściśle wyznaczone definicyjne granice (liczba parzysta)
–Barsalou (1982, 1983): kategorie o stopniowalnej przynależności łatwo generowane są ad
hoc z niepodobnych obiektów, jeśli zdefiniowane są przez cel (rzeczy, które w pierwszej
kolejności należy wynieść z pożaru), lub inne kryteria
–Badania nad rozwojem poznawczym (w reakcji na prace Piageta) w początku lat 80-tych
XXw. oraz praca Murphiego i Medina (1985): pojęcia nie są monadami, ale składają się na
systematyczną wiedzę o świecie

98
45 Styl działania a temperament. Co wiadomo o stylu działania osób o różnym
zapotrzebowaniu na stymulację?

Regulacyjna teoria temperamentu (RTT).

Jest ona dziełem tych, którzy nas męczyli przez pierwsze lata studiów: Strelau, Klonowicz,
Zawadzki ;)

RTT jest dorobkiem warszawskich psychologów.

Do rozwoju przyczyniły się:
-badania Strelau nad podstawowymi cechami układu nerwowego w ujęciu Pawłowa i
szkoły neopawłowowskiej (Tiepłow i Niebylicyn- ukochani Klonowicz :P).
-teoria czynności Tomaszewskiego (temperament jako jedne z czynników
uczestniczących w regulowaniu relacji człowieka ze światem zewnętrznym).
-koncepcje temperamentu nawiązujące do teorii aktywacji, w szczególności Eysencka
-transakcyjny model temperamentu Eliasza (to chyba coś dla Kasi :P), stanowiący
modyfikację regulacyjnej teorii temperamentu Klonowicz- sronowicz

Pierwszy etap rozwoju RTT

Cechy temperamentu- obecne u człowieka już w okresie niemowlęcym, w świecie zwierząt-

odnoszą się do formalnych cech zachowania, jest typowa dla innych cech osobowości.
Strukturę temperamentu wyznaczają dwa aspekty: energetyczny i czasowy oraz dwie cechy
temperamentu: aktywność i reaktywność.
Reaktywność-cecha organizmu, która determinuje charakterystyczna dla danej
jednostki intensywność reakcji.
Niska reaktywność-duże zapotrzebowanie na stymulację
Wysoka reaktywność- małe zapotrzebowanie na stymulację. Wystarczą stany i
zachowania wewnętrzne
Aktywność- przejawia się w ilości i zakresie podejmowanych działań o określonej
wartości stymulacyjnej, reguluje poziom aktywacji. Duży poziom aktywności idzie w
parze z niską reaktywnością.
Rola aktywności- zgodnie z RTT jej rola to regulacja aktywacji do poziomu
optymalnego.
Wyodrębniono kilka cech zachowań. Najważniejsza to ruchliwość zachowania: zdolność
szybkiej zmiany zachowania adekwatnie do zmian w otoczeniu.
Do pomiaru cech temperamentu wykorzystywano w tym pierwszym etapie Kwestionariusz
Temperamentu Strelau

Drugi etap rozwoju RTT

Zmiana w poglądzie na strukturę temperamentu.

Zawadzki Bogdan (ten nasz kurna ukochany) wyodrębnił na podstawie analizy czynnikowej
6 następujących cech temperamentu:
Żwawość- szybkie reagowanie, wysokie tempo aktywności, łatwa zmiana zachowania,
reakcja na zmiany w otoczeniu
Perseweratywność- tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań po zaprzestaniu
bodźca
Wrażliwość sensoryczna- zdolność reagowania na bodźce o małej wartośći stymulacyjnej

99
Reaktywność emocjonalna- tendencja do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące
emocje, duża wrażliwość i niska odporność emocjonalna
Wytrzymałość- zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających
długotrwałej, lub wysoko stymulującej aktywności oraz w warunkach silnej stymulacji
zewnętrznej
Aktywność- tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub
zachowań dostarczających stymulacji zewnętrznej.

Do pomiaru tych cech służył inwentarz Formalna Charakterystyka Zachownia-

Kwestionariusz Temperamentu (Zawadzki i Strelau) składający się ze skal analogicznych
do tych cech powyżej.

Genetyki w temperamencie 40% (bliźniaki MZ DZ).

W RTT nie postuluje się konkretnych mechanizmów neurofizjologicznych. Każde

zachowanie temperamentalne jest wynikiem wszystkich mechanizmów fizjologicznych i
biochemicznych uczestniczących w regulacji aspektów czasowych i poziomu aktywacji.

Indywidualność neurohormonalna- na nią skłądająs ię biologiczne mechanizmy

temperamentu. Są one uwarunkowane specyficzna dla jednostki konfiguracją systemów
nerwowych i hormonalnych, odpowiedzialnych za regulację aspektów energetycznych i
czasowych zachowania.

Różnice w stylu działania:

W zależności od poziomu reaktywności jednostki różnią się stylem działania-typowym dla

danej jednostki sposobem wykonywania czynności.

Styl działania wspomagający- typowy dla osób wysoko reaktywnych. Przewagą czynności
pomocniczych nad zasadniczymi.
Styl działania prostolinijny- typowy dla osób nisko reaktywnych. Dominują czynności
zasadnicze nad wspomagającymi lub są w równowadze.

1. Gdy ob. mają możliwość regulacji wartośći stymulacyjnej przez wybór stylu działania
odpowiadającego jej poziomowi reaktywnośći, nie obserwuje się różnic w poziomie
efektywności.

2. W sytuacjach o bardzo wysokiej wartości stymulacyjnej osoby wysoko reaktywne, jeżeli

nie mają możliwości obniżenia poziomu stymulacji, wykazują spadek efektywności działania.
I odwrotnie – u jednostek nisko reaktywnych, które znajduja się w sytuacji o bardzo niskiej
wartości stymulacyjnej (np. deprywacja sensoryczna, monotania) i pozbawione są możliwości
podwyższania tej stymulacji, następuje spadek efektywności działania.

3. Kiedy istnieje możliwość wyboru sytuacji i form zachowania o określone wartości

stymulacyjnej, osoby nisko reaktywne wybierają wysoka stymulacje, natomiast osoby
wysoko reaktywne preferują sytuacje o niskiej stymulacji.

4. W wyjątkowych sytuacjach (takich jak wyjątkowa motywacja lub silna presja społeczna)
różnice w poziomie efektywności działania w zależności od poziomu reaktywności mogą się
nie ujawnić. Występują one jednak w zakresie poniesionych kosztów psychofizjologicznych

100
lub psychicznych. W sytuacji o dużej wartości stymulacyjnej są one wyższe u osób wysoko
reaktywnych a w sytuacjach ubogich w stymulację, u osób niskoreaktywnych. „

Str 710, 711. J. Strelau, Psychologia 2

Ludzie dążący do zapewnienia sobie optymalnego poziomu pobudzenia zachowują się różnie
w zależności od tego, czy ich mechanizm fizjologiczny tłumi, czy też wzmacnia stymulację.
Jednostki silnie reaktywne, których mechanizm wzmacnia stymulację, podejmują, ogólnie
rzecz biorąc, działania mniej intensywne oraz wybierają sytuacje mniej stymulujące aniżeli
osoby mało reaktywne, dla których charakterystyczne jest podejmowanie zadań i wybór
sytuacji silnie stymulujących.
Badania pokazują, że w grupie ludzi uprawiających silnie stymulującą działalność zawodową
(adwokaci) występuje statystycznie istotna przewaga jednostek mało reaktywnych, natomiast
w grupie osób których działalność zawodowa nie charakteryzuje się obecnością zagrożenia
społecznego (bibliotekarze), dominują liczebnie jednostki silnie reaktywne.
Prowadzone były również badania w grupie osób uprawiających sport. Grupę osób, których
działalność sportowa dostarcza silnej stymulacji, stanowili piloci szybowcowi i taternicy,
grupę uprawiającą działalność sportową średnio stymulującą – koszykarze i siatkarze. Grupa
nie obciążona charakteryzująca się brakiem zagrożenia fizycznego, składała się z jednostek
nie uprawiających sportu.

101
Ale było też coś takiego:

Z postulatów teorii hamowania wynika, że introwertycy w porównaniu z ekstrawertykami

charakteryzują się chronicznie wyższym poziomem pobudzenia, i podobnie teoria aktywacji
głosi, że introwertycy charakteryzują się stałym wyższym poziomem aktywacji niż
ekstrawertycy.
Bodźce o tej samej sile lub sytuacje o tej samej wartości inaczej wpływają na ekstrawertyka a
inaczej na introwertyka.
Z pierwszego i drugiego prawa Yerkesa-Dodsona (1908) wynika, że związek między
poziomem wykonania zadania a poziomem pobudzenia ma kształat odwróconej litery U i jest
modyfikowany przez trudność zadania.
Optymalny poziom pobudzenia dla zadań trudnych jest niższy niż dla zadań łatwych.
Ekstrawertycy charakteryzujący się chronicznie niskim poziomem aktywacji do osiągnięcia
optymalnego poziomu aktywacji potrzebują więcej stymulacji niż introwertycy.
Spadek poziomu wykonania w warunkach silnej stymulacji Eysenck wyjaśnia za pomocą
mechanizmu hamowania ochronnego., konstruktu teoretycznego wprowadzonego przez
Pawłowa. U introwertyków u których poziom aktywacji jest chronicznie wyższy, hamowanie
ochronne obserwujemy przy bodźcach mniej silnych niż u ekstrawertyków.
Eysenck sformułował hipotezę, że bodźce o tej samej sile wywołają inny stan emocjonalny u
ekstrawertyka inny zaś u introwertyka, a powodem są różnice w chronicznym poziomie
aktywacji.
Druga hipoteza- związek między poziomem stymulacji sensorycznej a doświadczanym
zabarwieniem emocjonalnym zależy od położenia na wymiarze ekstrawersji i introwersji.
Bodźce słabe wywołują dodatnie zabarwienia emocjonalne u introwertyków, ujemne zaś u
ekstrawertyków.
Zależność ta jest odwrotna przy bodźcach silnych, dlatego ekstrawertycy chcąc doświadczyć
dodatniego zabarwienia emocjonalnego poszukują silnej stymulacji, introwertycy-słabej.
Ekstrawertycy, których charakteryzuje głód stymulacji, poszukują pobudzenia, silnych
wrażeń, introwertycy natomiast dla których charakterystyczne jest unikanie stymulacji,
preferują formy aktywności o stosunkowo niskiej wartości stymulacyjnej, unikają nadmiaru
bodźców.
Postulat o podatności na warunkowanie, wywiedziony z dwóch podstawowych postulatów
Eysencka głosi, że introwertycy ze względu na wyższy potencjał pobudzenia i niższy
potencjał hamowania, łatwiej i szybciej wytwarzają odruchy warunkowe niż ekstrawertycy.
Z teorii aktywacji wywieść można natomiast twierdzenie odwrotne przy założeniu, że
warunkowanie odbywa się w warunkach silnej stymulacji- w takim bowiem wypadku u
introwertyków pojawia się hamowanie ochronne.
Z powyższych rozważań wynikają trzy podstawowe twierdzenia:
1) związek między poziomem wykonania a siłą bodźca modyfikowany jest przez ekstrawersję
(reaktywność)
2) ekstrawertycy(niskoreaktywni) poszukują stymulacji, introwertycy (wysoko reaktywni)
unikają jej
3) warunkowanie przebiega generalnie łatwiej u introwertyków niż u ekstrawertyków.

Strelau „ Psychologia temperamentu” 2002

102
46 Świadomość i nieświadomość w procesach emocjonalnych.

Pierwotność poznania nad afektem

Frijda i Lazarus
U podstaw emocji leży rozpoznanie przez podmiot określonego zdarzenia jako znaczącego z
punktu widzenia jgo własnych celów i interesów. Różne oceny sytuacji wiążą się z z
doświadczaniem odmiennych emocji.
Weiner
Badania nad emocjami doznawanymi w sytuacjach społecznych.
Widok cierpiącego człowieka leżącego na chodniku, budzić może różne, nawet
przeciwstawne emocje. Zależne jest to od atrybucji przyczyn znalezienia się tego człowieka
w takiej sytuacji. Najważniejszy jest przy tym wymiar kontrolowalności. Jeśli przyczyny
kłopotów tej osoby są odbierane jako pozostające pod jej kontrolą (upił się) wówczas
odczuwa się gniew lub złość. Zahamuje to udzielenie pomocy. Jeśli uznamy kłopoty za
niezależne od tej osoby (atak serca) to litość lub współczucie. Będziemy pomagać.
Podsumowanie
Wyniki tych badań świadczą jedynie o tym, że mechanizm oceny jest obecny w
doświadczaniu emocji. Nie mogą one być traktowane jako dowód na pierwotność poznania
względem emocji.
Niezależność poznania i emocji
Izard
Procesy poznawcze i emocjonalne mogą przebiegać niezależnie od siebie.
Z ewolucyjnego punku widzenia teza pierwotności poznania wydaje się wielce
nieprawdopodobna. Aby przeżyć, organizm musi dysponować efektywnym aparatem
emocjonalnym, działać bardzo szybko, aby reakcje były błyskawiczną i adekwatną
odpowiedzią na zmiany w środowisku. U zwierząt pewne bodźce uruchamiają odpowiednie
im reakcje emocjonalne w sposób zupełnie automatyczny, bez konieczności ich
przetwarzania.
Dowodem niezależności mogą być także tzw. emocje nie mające swojego przedmiotu.
Dowodem są również przypadki pozbawionego obiektu lęku czy niepokoju. Procesy
poznawcze i emocjonalne mogą przebiegać niezależnie od siebie.
Efekt ekspozycji – zmiana oceny obiektu w skutek wzrostu większej częstości kontaktów.
Rozpoznawanie bodźca jako znanego wiąże się zew zrostem poczucia bezpieczeństwa, obraz
staje się bardziej akceptowany.
Jednak efekt ekspozycji występuje także wtedy, gdy bodziec eksponowany jest podprogowo.
Mechanizmy poznawcze związane z zapamiętaniem bodźca i rozpoznaniem go jako znanego
i bezpiecznego, nie mogą więc leżeć u podstaw jego emocjonalnej oceny.
Zajonc
Badania nad percepcją kolorów
Procesy różnicowania i lubienia kolorów żądzą się zupełnie innymi regułami.
Różnicowanie jest niemal całkowicie uzależnione od 3 parametrów: barwy, nasycenia i
jasności. Informacje o tych parametrach będą jednak całkowicie nieprzydatne, jeśli
będziemy chcieli przewidzieć stopień lubienia. Preferencje kolorów nie są więc uzależnione
od tych bodźców, które decydują o ich podobieństwie i różnicowaniu.
Mechanizmy o charakterze poznawczym nie muszę determinować przebiegu
zjawisk emocjonalnych.

103
Pierwotność zjawisk afektywnych
Zając
Emocja wyprzedza poznanie zarówno w sensie filogenetycznym i ontogenetycznym. Doznania
afektywne są uniwersalne międzygatunkowo i mają większe znaczenie adaptacyjne.
Emocje są nieuniknione, ponieważ jeśli są silne, to nie możemy zawiesić ich odczuwania.
Niektóre stany emocjonalne (zwłaszcza nastroje) mogą być całkowicie pozbawione treści
poznawczych.
W przeciwieństwie do Lazarusa emocja w wielu wypadkach może wyprzedzać poznanie.
Gdy spotykamy jakiegoś człowieka, miewamy czasem kłopoty z przypomnieniem sobie, kto to
jest i gdzie go kiedyś spotkaliśmy. Mimo braku tych informacji doświadczamy niekiedy
poczucia, że osoby te lubimy bądź nie.
Nasze preferencje wobec różnych obiektów pojawiają się, zanim jeszcze dotrą do nas (z
zewnątrz albo za zasobów naszej pamięci) informacje o obiektywnych parametrów tych
obiektów.
Koncepcja pierwotności emocji zakłada, że cechy afektywne bodźca (takie jak: dobry-zły;
pozywany-negatywny) mogą być przetwarzane szybciej i łatwiej niż jego obiektywne cechy
nieefektywne.
Dowód  badania Zajonca. Z wykorzystaniem paradygmatu torowania (priming).
Prezentacja pierwszego bodźca torującego wpływać może na percepcję drugiego, właściwego
bodźca.
Suboptymalny charakter – gdy bodźce prezentowane są na tyle krótko, gdy nie można ich w
sposób świadomy zarejestrować.
Optymalne – gdy pokazuje się je na tyle dugo, że można je świadomie zauważyć i następnie
rozpoznać jako znane.
Chińskie ideogramy (Murphy i Zajonc 1994)
Wykorzystano 2 rodzaje bodźców torujących: bodźce afektywne – twarze wyrażające emocje,
bodźce nieafektywne – figury geometryczne. Bodźcami właściwymi były chińskie ideogramy.
Czas ekspozycji bodźców torujących wynosił 4 milisekundy w warunkach suboptymalnych;
1sek w warunkach optymalnych. Zadanie  wielokrotna ocena preferencji chińskich
ideogramów.
Torowanie subopytmalne miało istotny wpływ na dokonywane oceny. Gdy bodźcem torującym
był wielokąt, badani oceniali ideogramy tak samo jak w warunkach, w których bodźca nie było.
Gdy bodźcem była ludzka twarz wyrażająca emocję pozytywną  lubili ideogramy, emocję
negatywną  preferencja ideogramów była niższa, niż w warunkach kontrolnych.
Torowanie optymalne (1s) nie wywoływało istotnych zmian w ocenie ideogramów.
Inne eksperymenty wykazały, że sądy o charakterze poznawczym (np. ocena wielkości
prezentowanych bodźców) pozostają pod wpływem bodźców torujących tylko przy optymalnym
ale nie suboptymalnym czasie ekspozycji.
Wyniki te potwierdzają zatem hipotezę o pierwszeństwie afektu, sugerującą, że reakcje
emocjonalne mogą występować przy minimalnej stymulacji.
Moore- istnienie bezpośredniego połączenia między siatkówką a podwzgórzem (tradycyjnie
wiązanym z emocjami). Oznacza to możliwość przekazywania impulsów z siatkówki do
podwzgórza bez żadnego pośrednictwa kory (a więc procesów poznawczych).
LeDoux- istnienie bezpośredniego połączenia ciała migdałowatego (centralnego komputera
emocji) długości zaledwie jednej synapsy, ze wzgórzem.
Ciało migdałowate znajduje się w najstarszej części mózgu (mózgu gadzim). Ciało migdałowate
dokonuje ewaluacji sygnałów napływających nerwami czuciowymi. Otrzymuje impulsy z
obszarów kory związanych ze wzrokowym rozpoznawaniem obiektów i dźwięków. Ma
połączenia z podwzgórzem wiązanym np. przez Hessa z emocjami.
Zniszczenia ciała migdałowatego u mał prowadzi do zaniku lęku. Warunkowanie klasyczne u
szczurów jest możliwe po usunięciu kory ale przy zachowania ciała migdałowatego
(warunkowanie nie jest możliwe bez nadawania bodźcom znaczenia przyjemny- nieprzyjemny).

104
 Tego nie trzeba ale miałam, a wiąże się z tematem więc wklejam.

Funkcjonalne ujęcie emocji według Frijdy

Frijda wyróżnia 2 podstawowe aspekty emocji:
 ocenę zdarzeń, jako istotnych lub nieistotnych, przyjemnych lub nieprzyjemnych
 wzbudzanie pewnych reakcji fizjologicznych , zachowań, przeżyć.
Emocje to mechanizm sygnalizujący, że dane zdarzenie jest ważne dla interesów jednostki.
Zdarzenie jest związane z istotnym dla jednostki interesem w ten sposób, że ułatwia lub
utrudnia jego realizację.
 Emocje pozytywne sygnalizują, że jesteśmy na dobrej drodze do osiągnięcia
zamierzonego celu.
 Emocje negatywne wywoływane są przez zdarzenia, które interpretujemy jako
zagrażające lub przeszkadzające w realizacji jednostkowych interesów.

Frijda jako pierwszy sformułował prawa emocji. Uważał, że emocje powstają, narastają i
znikają zgodnie z określonymi regułami w określony sposób. Prawa emocji mają źródło w
mechanizmach częściowo tylko podlegających intencjonalnej kontroli.

Frijda wyróżnił 10 podstawowych praw emocji.

1. Prawo znaczenia sytuacyjnego- emocje powstają w odpowiedzi na struktury
znaczeniowe danych sytuacji; różne emocje powstają w odpowiedzi na różne struktury
znaczeniowe. Zdarzenia, które spełniają czyjeś dążenia są źródłem pozytywnych
emocji, zdarzenia zagrażające interesom jednostki to źródło emocji negatywnych.
2. Prawo zaangażowania – emocje powstają w odpowiedzi na zdarzenia ważne dla
celów, motywów i zaangażowań danej osoby. Znak, natężenie i rodzaj emocji
informują o relacji między sytuacją a podmiotem.
3. Prawo bezpośrednio spostrzeganej rzeczywistości – emocje są wywoływane przez
zdarzenia uważane za rzeczywiste. Rzeczywistość oznacza tu bezpośrednie
odczuwanie właściwości bodźca. Bodźce odbierane jako rzeczywiste obejmują:
(a) bezwarunkowe bodźce afektywne (ból, bodźce nieoczekiwane i nagłe
zachowanie ekspresyjne).
(b) bodźce zmysłowe
(c) zdarzenia wskazujące na nieskuteczność działań
4. Prawo zmiany przyzwyczajenia i odczuwania porównawczego – emocje powstają
nie tyle wskutek obecności korzystnych lub niekorzystnych warunków, co wskutek
aktualnych zmian w korzystnych lub niekorzystnych warunkach. Im większa jest
zmiana, tym silniejsza emocja po niej następuje.
5. Prawo hedonistycznej asymetrii – przyjemność jest zależna od zmiany i zanika z
ciągłością zaspokojenia, a przykrość może się utrzymywać na stałe w ciągle
trwających złych warunkach. Przywyka się do zdarzeń, które kiedyś wywoływały
radość, ale nie przywyka się do zdarzeń wywołujących emocje negatywne.
6. Prawo zachowania emocjonalnego momentu – zdarzenia emocjonalne zachowują
swoją siłę wywoływania emocji na czas nieokreślony, chyba że spotkają się z
przeciwdziałaniem innych, powtarzających się zdarzeń, które mogą spowodować
wygasanie zdarzeń poprzednich lub przyzwyczajenie się do nich. Prawo to odnosi się
do trwałości śladów pamięciowych, związanych z doświadczaniem emocji, zgodnie z
którym siła urazowych doświadczeń nie słabnie, a może jedynie ulec zamalowaniu.
7. Prawo zamknięcia w sobie – emocje wykazują skłonność do zamknięcia się przed
sądami o względności bodźca, który je spowodował i przed wymaganiami celów
innych niż ich własny. Reakcja emocjonalna nie jest względna. Proces emocjonalny

105
 wykazuje tendencje do absolutyzacji- myślenie i zachowanie jednostki
podporządkowane jest dominującemu stanowi.
8. Prawo zważania na konsekwencje – każdy emocjonalny impuls powoduje impuls
wtórny, który zmierza do modyfikowania poprzedniego, zgodnie z przewidywanymi
konsekwencjami. Kontrola emocji zawsze towarzyszy procesom emocjonalnym, o
czym przekonujemy się głównie wtedy, gdy ta kontrola zawodzi (panika, ślepy
gniew). Bodźcami dla kontroli są sygnały o możliwości niepożądanych konsekwencji
niepohamowanej reakcji emocjonalnej.
9. Prawo minimalnego obciążenia – ilekroć sytuację można ocenić na więcej niż jeden
sposób, pojawia się skłonność do ujęcia jej tak, by zminimalizować jej negatywne
obciążenie emocjonalne. Negatywne obciążenie emocjonalne odnosi się do stopnia, w
jakim dana sytuacja jest przykra i trudna do zniesienia. Minimalizacja obciążenia
emocjonalnego może nastąpić już na poziomie percepcji bodźców i przejawiać się w
działaniu mechanizmów obronnych- np. wyparcia, obrony percepcyjnej czy
wyciągania wniosków opartego na półwiedzy.
10. Prawo maksymalnego zysku -ilekroć sytuację można ocenić na wiele sposobów,
pojawia się tendencja by przedstawiać ją w sposób maksymalizujący emocjonalny
zysk. Doświadczanie emocji przynosi podmiotowi określone zyski psychologiczne,
które wpływają na jego poczucie własnej wartości.

106
47. Teorie atrybucji: klasyczne i nowe modele; przykłady badań.

Szukanie przyczyn zdarzeń jest czynnością „powszednią” i „zdroworozsądkową”. Wszyscy

potrafimy podać liczne przykłady wyjaśnień przyczynowych, czyli dokonywania atrybucji.
Dlaczego zdałem egzamin? Dlaczego koleżanka powiedziała mi komplement? Dlaczego to
dziecko płacze?
Teorie atrybucji dotyczą właśnie takich pytań „dlaczego?”. Ich przedmiotem jest badanie
mechanizmów działania „zdrowego rozsądku”. Innymi słowy to, jak „przeciętny człowiek”
wyjaśnia zdarzenia oraz to, jakie są psychologiczne konsekwencje tych wyjaśnień. Teorie
atrybucji są naukowymi teoriami na temat teorii tzw. naiwnych. Nie wnikają one (lub tyko
pośrednio) w rzeczywiste przyczyny danego zachowania, lecz koncentrują się na jego
spostrzeganych przyczynach, tzn. jak „szary, zwykły człowiek” wyjaśnia zachowanie własne i
innych osób oraz jak tłumaczy konsekwencje tych zachowań.

Podział teorii atrybucji

- teorie atrybucji (attribution), czyli teorie zajmujące się sposobem, w jaki ludzie dociekają
przyczyn zdarzeń (odpowiedź na pyt.: ”dlaczego?”)

- teorie atrybucyjne (attributional), określające, jakie konsekwencje dla różnych dziedzin

ludzkiego funkcjonowania (motywacji, emocji, zdrowia psychicznego, relacji
interpersonalnych, itd) mogą mieć określone atrybucje.

Teorie atrybucji oraz teorie atrybucyjne należą do tzw. podejść poznawczych w psychologii,
które są oparte na podstawowym założeniu, iż sytuacje lub bodźce (S) nie wywołują
bezpośrednio reakcji (R), takich jak zachowania i emocje, lecz między bodźcami i reakcjami
pośredniczą procesy poznawcze. Bada się, w jaki sposób jednostki wybierają, przetwarzają,
przechowują, przypominają sobie i oceniają informacje, oraz w jaki sposób informacje te są
następnie wykorzystywane do wyciągania wniosków, co do przyczyn. Z kolei badania
atrybucyjne zajmują się wpływem procesów poznawczych na późniejsze zachowanie i
reakcje emocjonalne badanych osób.
Jedno z założeń teorii atrybucji (oraz atrybucyjnych) mówi, że dokonywanie atrybucji
przyczynowych jest uzasadnione funkcjonalne. Podobnie jak teoria naukowa, naiwna teoria
służy zrozumieniu i przewidywaniu, a prawdopodobnie również kontrolowaniu zachowania i
zdarzeń.

Teorie atrybucji w psychologii

Naiwna psychologia Heidera

Uznaje się, że ojcem - założycielem teorii atrybucji wogóle był Fritz Heider (1958), który
swoje koncepcje uważał z rekonstrukcję sposobu, w jaki „psycholog naiwny”, czyli
przeciętny człowiek wyjaśnia sobie przyczyny ludzkich zachowań. Heider zakładał, iż
zachowanie jest łączną konsekwencją sił tkwiących w otoczeniu (czynniki zewnętrzne) i sił
tkwiących w działającej jednostce (czyli wewnętrzne). To, co według Heidera odróżnia ludzi
jako obiekty spostrzegania od przedmiotów fizycznych, to fakt, że ludzie mają intencje.
Większość zachowań ludzkich jest, zatem zamierzona, a proces wyjaśniania ich przyczyn
(atrybucja) jest odczytywaniem intencji. Przypisywanie intencji jest naturalną ludzką
czynnością. Ponadto ludzie wykazują skłonność do interpretowania w kategoriach
intencjonalnych nawet zupełnie nieożywionych przedmiotów, np. poruszających się
względem siebie figur geometrycznych.

107
Interesującym pomysłem na temat wnioskowania proponowanym przez Heidera, Simmela
oraz Michotte’a była teza dotycząca styczności czasowej i przestrzennej zdarzeń. Uważali
oni, że owa styczność oraz podobieństwo są podstawowymi wyznacznikami przyczynowości.
Wskazują na to wyniki badań nad postrzeganiem przyczynowości wprowadzania w ruch figur
geometrycznych.

Badanie 1 (Heider i Simmela, 1944)

Prezentowano badanym film, który przedstawiał następujący scenariusz: duży trójkąt T
porusza się ze stałą prędkością ku nieruchomemu małemu trójkącikowi – t, dopóki go nie
dotknie. Wtedy T zatrzymuje się, a dotknięty przez niego trójkącik t zaczyna poruszać się w
tym samym kierunku, w którym wcześniej poruszał się T. W tej sekwencji obserwator odnosi
wrażenie, że T wprawia w ruch t, czyli innymi słowy, że energia kinestetyczna została
przeniesiona z T na t.
Tę sekwencję filmową charakteryzują 3 wyznaczniki spostrzeganej przyczynowości
wspomniane wcześniej: styczność przestrzenna (T porusza się w stronę t, dotyka go zanim t
zacznie się poruszać), styczność czasowa (T dotyka t na krótko, zanim t zacznie się poruszać)
oraz podobieństwo (t porusza się w tym samym kierunku co T).

Badanie 2 (Michotte, 1946)

Weryfikowano jak długa musi być przerwa między zetknięciem się dwóch krążków (A i B) a
rozpoczęciem ruchu B, by uznać, że te dwa zdarzenia nie mają ze sobą związku. Stwierdzono,
że do75 milisekund zwłoki badani mieli wrażenie „natychmiastowego startu” B, przy 100
milisekundach mieli wrażenie „opóźnionego startu”, a przy 200 milisekundach badani już nie
mieli wrażenia, że A był odpowiedzialny za ruch B.
Obok zachowań intencjonalnych ludzie przejawiają także zachowania nieintencjonalne (np.
wypadki). Heider wyraźnie rozróżniał przypisywanie przyczynowości (kto jest sprawcą) od
przypisywania odpowiedzialności (kto jest winien).

Innym ważnym wkładem Heidera w rozwój teorii atrybucji było wprowadzenie rozróżnienia
na przyczyny osobowe i środowiskowe.
Przyczyny osobowe to:
- intencje („chcę”),
- zdolności („potrafię, mogę”)
- motywacja („usiłuję”)
Przyczyny środowiskowe zaś, to:
- obiektywne trudności
- sprzyjające bądź niesprzyjające okoliczności
- szczęście lub pech
Te dwa rodzaje okoliczności Heider uważał za wzajemnie wykluczające się. To znaczy, że
np. zachowanie będące wyrazem intencji nie może być równocześnie wywołane czynnikami
zewnętrznymi i odwrotnie (tzw. hydrauliczny model atrybucji).
Heider, również jako pierwszy (obok Ischeisera, 1949) opisał efekt atrybucyjny, polegający
na niedocenianiu roli sytuacji w uwarunkowaniu ludzkich zachowań, czyli przecenianiu roli,
jaką w zachowaniu odgrywały cechy dyspozycyjne wykonawcy. Mowa tu o podstawowym
błędzie atrybucji.

Teoria odpowiednich wniosków Jonesa i Divisa (1965)

Proces wyjaśniania zachowań ludzkich, wg. Jonesa i Davisa, rozumiany jest jako proces
znajdowania odpowiedzialności pomiędzy obserwowanym zachowaniem i leżącą u jego
podstaw intencją oraz trwałą dyspozycją osobowościową wykonawcy.

108
Proces wnioskowania przebiega w dwóch etapach.
Pierwszym jest identyfikacja intencji lezącej u podstaw wyjaśnianego zachowania,
drugim – atrybucja dyspozycji. To znaczy, że wyjaśniane zachowanie miało charakter
intencjonalny wtedy, gdy:
1. wykonawca wiedział, jakie skutki pociągnie za sobą to zachowanie
lub
2. wykonawca dysponował możliwościami wywołania pożądanych skutków.
W związku z tym, intencjonalność w tym ujęciu obejmuje wiedzę, możliwości i swobodę
działania wykonawcy. Wnioskowanie o dyspozycjach (trwałych cechach wykonawcy) jest
zawsze poprzedzone wnioskowaniem o intencjach. Wnioskowanie o dyspozycjach
rozpoczyna się od obserwacji skutków podjętego działania, po czym następuje ich
porównanie z przypuszczalnymi skutkami działań zaniechanych – tych, które nie zostały
podjęte. Zdaniem Jonesa i Davisa im mniej skutków różni te dwie kategorie działań, tym
bardziej pewny wniosek obserwatora na temat osobowości wykonawcy.
Teoria Jonesa i Davisa odpowiada na pyt.: „Dlaczego dokonano wyboru działania X a nie
działania Y?”
Na pewność wniosków, według tego modelu, wpływa także kilka innych czynników:
- zgodność z oczekiwaniami społecznymi (jesteśmy mniej pewni w wypadku cech
osobowości tych osób, których zachowania są zgodne z pełnioną przez nie rolą społeczną, niż
tych, które zachowują się w sposób niezbyt konformistyczny)
- informacja o sytuacyjnych ograniczeniach (im bardziej zachowanie spostrzegane jest jako
ograniczone czynnikami zewnętrznymi, tym mniej jesteśmy pewni, że jest ono wyrazem
rzeczywistych przekonań, przekonań, czy intencji wykonawcy).

Badanie 1 (Jones i Harris, 1967)

Badanym prezentowano fragmenty pisemnych przemówień na temat prezydenta Kuby Fidela
Castro. Połowa osób otrzymała do oceny wypowiedzi krytyczne wobec postaci Castro
(zgodne z powszechnymi przekonaniami na ten temat w ówczesnym społeczeństwie
amerykańskim), druga połowa – wypowiedzi popierające rządy Castro (niezgodne z
powszechnymi przekonaniami). Część osób badanych została poinformowana, że autor
wypowiedzi sam decydował o tym, co napisze, część natomiast – że został zmuszony do
argumentacji przemawiającej za narzuconym mu stanowiskiem.
Zgodnie z oczekiwaniami wynikającymi z modelu, badani dokonywali silniejszych atrybucji
dyspozycyjnych (uważali, że wyrażane poglądy odpowiadają faktycznym poglądom ich
autora) wówczas, gdy były to poglądy niepopularne (pro Castro), niż wtedy, gdy chodziło o
poglądy popularne (anty Castro). Co ciekawe tendencji tej nie zmieniała manipulacja
dotycząca „zmuszania” bądź „wolnego wyboru” w wyborze argumentacji. Okazało się, więc,
że informacja o wywieranej presji nie jest dostateczna dla modyfikowania skłonności do
atrybucji dyspozycji.

Teoria autoatrybucji Bema

Według Deryla Bema (1967), o tym jakie są nasze preferencje, wnioskujemy nie z
introspekcji, lecz z zachowań. To znaczy, że jeżeli np. często jadam lody i wydaję na nie dużo
pieniędzy, to dochodzę do wniosku, że pewnie je lubię.

Badanie 1 (Bem, 1967)

Replikacja badań Festingera i Carlsmitha (1959), w których mierzono zmiany postaw osób
wobec nudnego eksperymentu. Chodziło o wymyślenie własnej argumentacji w celu
zachęcenia do tego eksperymentu, co było sprzeczne z osobistymi przekonaniami badanych.
Połowie badanych za kłamstwo zapłacono mało (1$), połowie zaś dość dużo (20$). Osoby

109
badane „niedopłacone” w większym stopniu uwierzyły we własne kłamstwo niż osoby
„nadpłacone”. Festinger i Carlsmith wyjaśniają to dążeniem do redukcji nieprzyjemnego
wewnętrznego stanu dysonansu poznawczego, wytworzonego w pierwszej grupie badanych.
Eksperyment Bema dokładnie replikował całą procedurę, z tym że obok „aktorów”
eksperymentu byli także „obserwatorzy”, którzy na podstawie zewnętrznych wskaźników
(zachowania aktorów) mieli oceniać ich rzeczywiste postawy wobec eksperymentu. Okazało
się, że obserwatorzy wyciągali dokładnie takie same wnioski w odniesieniu do postaw
aktorów jak oni sami. Uważali, że jeżeli ktoś kłamie za marne pieniądze, to widocznie w to
wierzy.
Koncepcja Bema stanowiła punkt wyjścia dla rozbudowanych koncepcji motywacji. Teorie te
przewidują, że wprowadzenie w pole uwagi aktora czynników zewnętrznych (np. dodatkowej
opłaty), odpowiedzialnych za wykonywaną czynność może spowodować spadek
zainteresowania tą czynnością (wygaśnięcie motywacji wewnętrznej). Dostrzegając
przyczyny własnych zachowań poza sobą, przestajemy dostrzegać je w sobie.

Teorie atrybucji Kelleya

Harold Kelley (1967, 1973) wyróżnił dwie grupy sytuacji, w których zwyczajowo
dokonujemy atrybucji.
Pierwsza dotyczy zdarzeń, które mają charakter powtarzalny, druga – zdarzeń jednorazowych.
Według Kelleya, przyczyn zdarzeń powtarzalnych dociekamy inaczej niż przyczyn zdarzeń
niepowtarzalnych. Inaczej będziemy odpowiadać na pytanie (1) „dlaczego on nie chce zjeść
tego szpinaku?” – zdarzenie powtarzalne a inaczej na pyt. (2) „dlaczego zabił?” – zdarzenie
niepowtarzalne. Odp. na pytanie 1 udzielimy w sposób przypominający odpowiedź statystyka
porównującego częstości podobnych zachowań w podobnych sytuacjach u tej i innych osób
oraz wyciągającego wnioski indukcyjne. Odpowiadając na pyt. 2 posłużymy się gotowymi
schematami działania przyczynowego, czyli naszymi „prywatnymi teoriami” motywów
danego zachowania – np. zabójstwa.

Model ANOVA
Według Kelleya racjonalna analiza przyczyn przywołanego zdarzenia powinna uwzględniać
następujące 3 rodzaje informacji:
1. Informacja o spójności zachowania – jak często to się zdarza danej osobie. Jeśli jest to
zdarzenie jednorazowe, to spójność będzie mała, jeżeli powtarzało się w przeszłości – duża.
2. Informacja o wybiórczości zachowania – czy zachowanie dotyczy jakiegoś konkretnego
obiektu, czy może ma miejsce także w stosunku do innych. Wybiórczość mała – gdy odnosi
się do wielu; duża, gdy odnosi się tylko do jednego.
3. Informacja o powszechności zachowania – jak często w przeszłości to zachowanie było
odbierane od innych obiektów. Powszechność duża, gdy podobne zachowanie doświadczane
było od wielu obiektów; mała, gdy zachowanie doświadczane było od jednego konkretnego
obiektu.

Teoria Kelleya zyskała miano „sześcianu atrybucyjnego”. Trzy boki sześcianu to trzy
wymiary atrybucyjne: osoby, obiektu zachowania (bodźca) i czasu (okoliczności).
Zachowanie może więc, być spowodowane cechami wykonawcy, cechami przedmiotu
zachowania, cechami okoliczności zachowania. Według Kelleya przyczyną staje się ten
czynnik lub kombinacja czynników, która towarzyszy wyjaśnianemu zachowaniu. To znaczy,
że nie występuje, kiedy dane zachowanie nie ma miejsca. Żeby wyciągnąć wiarygodny
wniosek przyczynowy należy zestawić ze sobą wartości wszystkich 3 informacji. Teoria
Kelleya przewiduje, że przeciętny człowiek dokonuje wnioskowania atrybucyjnego w sposób,
który przypomina postępowanie statystyczne oparte na analizie wariancji. Zestawienie

110
wszystkich możliwych kombinacji wartości trzech informacji może dać istotne „efekty
główne” trzech czynników: wykonawcy, przedmiotu oraz sytuacji. Może też dać dodatkowe
istotne „efekty interakcyjne” dwóch albo trzech czynników podstawowych. Model ten został
umownie nazwany modelem analizy wariancji ANOVA.
Pewnym ograniczeniem tego modelu jest to, że ma on zastosowanie do poszukiwania
przyczyn zachowań raczej spójnych. Zachowania niespójne prowadzą zawsze do upatrywania
przyczyn leżących u ich podstaw w zmiennych okolicznościach, w jakich dane zachowanie
występuje a nie w cechach wykonawcy lub cechach przedmiotu zachowania.
Badanie 1 (Mc Artur, 1972)
Prezentowała ona badanym rozmaite kombinacje o spójności, wybiórczości i powszechności
zachowania (np. „John śmieje się na występach komika”), sprawdzając stopień ich
wykorzystania i wpływ na treść atrybucji. Badanie to potwierdziło zasadność modelu Kelleya:
wszystkie 3 typy informacji odgrywały rolę w formułowanych wnioskach atrybucyjnych. Ale
wbrew założeniom modelu – rola ta była niejednakowa. Informacja o spójności wyjaśniała 20
% wariancji wszystkich atrybucji przyczynowych, informacja o wybiórczości – 10%,
natomiast informacja o powszechności zachowania – tylko 3%.
Schematy wnioskowania przyczynowego
Kelley (1972, 1973) sformułował też teorię schematów przyczynowych. Mówiła ona, że w
sytuacji, w której nie dysponujemy wielokrotnymi obserwacjami tego samego zachowania,
np. gdy zdarzenia mają charakter jednorazowy lub, gdy dysponujemy informacją niepełną,
dokonujemy atrybucji przyczynowych, posługując się schematami wnioskowania
przyczynowego.
Jednym z głównych wyróżnień tej koncepcji jest rozróżnienie dwóch zasad wnioskowania
przyczynowego: zasady pomniejszania oraz zasady powiększania.
Zasada pomniejszania głosi, że jeśli dane zachowanie może być wywołane przez więcej niż
jeden czynnik i obserwujemy działanie jednego z tych czynników, wówczas mamy skłonność
do pomniejszania sprawczej roli pozostałych czynników. Jeśli zatem obserwujemy kogoś, kto
wykonuje pewna pracę za dobre pieniądze, będziemy skłonni uważać, że robi to dla pieniędzy
właśnie, a nie dlatego, że praca go rzeczywiście interesuje.
Zasada powiększania działa odwrotnie. Polega ona na przypisywaniu większej roli
określonemu czynnikowi sprawczemu wówczas, gdy równocześnie obserwujemy działanie
czynnika o przeciwnym kierunku. Uważamy, zatem, że jeżeli ktoś decyduje się np. zapisać do
spółdzielni mieszkaniowej w centrum W-wy, pomimo że cena mieszkania jest tam wyższa niż
gdzie indziej, to musi mu bardzo zależeć na mieszkaniu w śródmieściu.
Schematy przyczynowe są pewnego rodzaju skondensowanym doświadczeniem
atrybucyjnym człowieka. Zbiorem przekonań dotyczących wzajemnych związków między
przyczynami a ich skutkami.
Teoria Kelleya odpowiada na pytanie: „Dlaczego coś się wydarzyło zamiast się nie
wydarzyć?”
Model stanów nienormalnych Hiltona i Slugoskiego
Hilton i Slugoski (1986) zwrócili uwagę na pewną nieścisłość modelu Kelleya. Chodziło o to,
że model Kelleya nie uwzględnia ocen tego jak inne osoby zachowują się w danych
sytuacjach wobec innych przedmiotów/obiektów działania. Np. czy rzeczą normalna jest, że
partnerzy, którzy przyszli razem na imprezę później ze sobą nie tańczą, czy też nie tańczenie
ze sobą w takich okolicznościach jest typowe?
Hilton i Slugoski uczynili tę brakującą informację osią modelu atrybucyjnego, nazwanego
modelem stanów nienormalnych. Według tych autorów, wyjaśnianie jest zawsze procesem
porównywania sytuacji obecnej z jakimś kryterium porównań. Jeżeli zapytamy „dlaczego coś
się stało?”, to zawsze przesłanką tego pytania jest ukryte porównanie, np. dlaczego stało się to
a nie co innego. Czyli pytanie powinno brzmieć: „dlaczego wydarzyło się X, a nie to, co się

111
normalnie w tej sytuacji zdarza?”. Postawienie takiego pytania wymaga uwzględnienia
informacji o typowości zachowania.
Zdaniem Hiltona zachowania, które są spostrzegane jako typowe, nie będą prowadzić do
żadnych atrybucji. W jego opinii, 3 informacje Kelleya: o powszechności, wybiórczości i
spójności, spełniają funkcje identyfikatorów „stanów nienormalnych”, czyli potencjalnych
kandydatów do roli czynników sprawczych wyjaśnianego zdarzenia. Informacja o niskiej
powszechności sugeruje, że stanem nienormalnym – przyczyną jest osoba, informacja o dużej
wybiórczości zwraca uwagę na wyjątkowość przedmiotu/obiektu zdarzenia, natomiast info o
niskiej spójności identyfikuje jako nienormalne okoliczności zdarzenia.
Teoria Krugalskiego
Arie Krugalski (1975, 1979) proponuje podział na dwa typy zachowań, implikujące dwa
odmienne typy wyjaśniania.
Podział ten obejmuje działania – zachowania intencjonalne oraz zdarzenia – nieintencjonalne
konsekwencje zachowań. Np. jeżeli przystępuję do egzaminu to jest to działanie ale wynik
tego egzaminu ma już status zdarzenia. Szczególnie różnego rodzaju stany emocjonalne mają
charakter zdarzeń. Zdarzenia i działania w tej teorii wyjaśniane są odmiennie. Wg.
Krugalskiego tylko do zdarzeń pasują wszystkie 3 wymiary informacyjne Kelleya. Żeby
wyjaśnić działanie, nie trzeba np. informacji o jego powszechności. Hipoteza ta została
potwierdzona przez Zuckermana (1978). Zaobserwował on, że badani wyjaśniali działania
znacznie częściej opierając się wyłącznie na wymiarze spójności, zdarzenia zaś – na
podstawie wszystkich 3 wymiarów łącznie
Krugalski twierdził, że działania mogą mieć dwojaki charakter: endogenny i
egzogenny. Działanie endogenne to takie, którego celem jest samo działanie np. pisanie
rozdziału podręcznika dla samej przyjemności pisania. Działanie egzogenne jest jedynie
instrumentem wobec zewnętrznego celu np. pisanie rozdziału książki, kiedy śpieszymy się, by
zdążyć na wyznaczony termin. Wyjaśniając działania endogenne, odwołujemy się tylko to
celów, a wyjaśniając zachowania egzogenne – do celów i sytuacji.
Błędy i tendencyjności procesu atrybucji
Podstawowy błąd atrybucji – skłonność ludzi do przeceniania związku pomiędzy
zachowaniem a cechami jego wykonawcy
Powszechność subiektywna – treść oczekiwań dotyczących tego, jakie zachowanie jest w tej
sytuacji najbardziej prawdopodobne vs. Powszechność obiektywna – odpowiada
oszacowaniom bezwarunkowych częstości tego typu zachowań w populacji
Heurystyka zakotwiczenia/dostosowania – osoba lub obiekt pełni w procesie spostrzegania
zdarzenia funkcję kotwicy. Atrybucja w odniesieniu do cech danej osoby jest procesem
pierwotnym i spontanicznym. (Badanie Tversky’ego i Kahnemana – mnożenie w pamięci
liczb 10 x 9 x 8 x...x 1 i w odwrotnym kierunku. Wyższe wyniki w pierwszej sytuacji i niższe
w drugiej)
Egotyzm atrybucyjny – skłonność do takiego wyjaśniania konsekwencji własnych
zachowań, aby zwiększyć pozytywne i zmniejszyć negatywne znaczenie dla własnej
samooceny
Egocentryzm atrybucyjny – zjawisko przypisywania sobie większej odpowiedzialności za
konsekwencje wspólnie wykonywanej pracy niż by to oceniał postronny obserwator
Efekt fałszywej powszechności – tendencja do przeceniania częstości swoich zachowań w
populacji. Dotyczy to sytuacji: ważnych i angażujących emocjonalnie, zachowań i przekonań
o kontrowersyjnej wartości (np. ilość palaczy papierosów), będących raczej reakcją na
właściwości sytuacji niż wyrazem cech osobowości
Bibliografia
Lewicka, M. (2001). Procesy atrybucji. W: J. Strelau (red.)., Psychologia. Podręcznik akademicki. (t. 3). (s. 46-67) Gdańsk:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Försterling, F. (2005). Atrybucje. Podstawowe teorie, badania i zastosowanie. (s. 9-76). Gdańsk: GWP.

112
48 Zachowania prospołeczne: teorie, przykłady badań.

Zachowanie prospołeczne[/b] to każde ludzkie działanie ukierunkowane na niesienie

korzyści innej osobie. Brak jest jednej, kompleksowej teorii naukowej wyjaśniającej
powody, dla których niektórzy z nas decydują się na przejawianie takich postaw. Trudne jest
zrozumienie motywacji powodującej ludźmi w chwili gdy udzielają pomocy.

Zwolennicy socjobiologii ( perspektywa w ramach której zjawiska społeczne tłumaczy się

stosując prawa teorii ewolucji) uważają, że wiele naszych zachowań ma swoje korzenie w
wyposażeniu genetycznym, co oznacza że ludzie posiadający określone geny będą bardziej
skłonni do przejawiania takich właśnie zachowań. W ramach tego poglądu wypracowano
koncepcję doboru krewniaczego i normy wzajemności. Zgodnie z pierwszą z nich -
zachowania jednostki mające na celu ochronę życia spokrewnionych z nią osób są utrwalone
poprzez mechanizm naturalnej selekcji. Innymi słowy człowiek może zwiększyć
prawdopodobieństwo przekazania swoich genów następnym pokoleniom nie tylko przez
posiadanie dzieci, ale także dzięki przeżyciu spokrewnionych z nim osób. Natomiast ‚norma
wzajemności dotyczy założenia, że inni będą nas traktować w ten sam sposób, w jaki my ich
traktujemy. Ponieważ norma wzajemności nabrała znaczenia dla przetrwania człowieka -
została uwarunkowana genetycznie.

Inne podejście do problemu prezentują badacze wyznający teorię wymiany społecznej. Jest
to przekonanie, w którym przyjmuje się, że dwie zasady: zasada maksymalizacji zysków i
zasada minimalizacji kosztów najlepiej wyjaśniają społeczne relacje. Podstawową
właściwością człowieka jest troska o własny interes. Tylko wtedy zdecydujemy się na
udzielenie pomocy, gdy oczekiwane zyski będą przewyższać oczekiwane koszty.
Dodatkowo przyjście komuś z pomocą łagodzi dyskomfort związany z przyglądaniem się
cudzemu nieszczęściu.

Niektórzy psychologowie i socjologowie skłonni są jednak opowiadać się za istnieniem

prawdziwego altruizmu (każde działanie ukierunkowane na niesienie korzyści drugiej
osobie z pominięciem własnego interesu, często człowiek angażując się w takie działania
ponosi określone koszty).
D. Batson, autor hipotezy empatii - altruizmu, przekonany jest, że empatia (zdolność do
postawienia siebie na miejscu drugiej osoby i odbierania w podobny sposób zachodzących
wydarzeń oraz przeżywania podobnych emocji) odczuwana względem drugiego człowieka
skłania do udzielania jej pomocy bez względu na konsekwencje podjętych działań.

Ciekawą koncepcję przedstawił polski badacz - Jerzy Karyłowski, Dotyczy ona odróżniania
w naszych działaniach, skierowanych do drugiego człowieka, motywów altruistycznych od
egoistycznych. Nawet po odrzuceniu motywów zewnętrznych (tj. np. nagród materialnych,
pochwał itd., itp.) to i tak wśród pozostałych motywów wewnętrznych można doszukać się
elementów egoistycznych. Są jednak przypadki, gdzie przeważają bodźce czysto
altruistyczne. Jak tego dowieść ? Służy do tego technika rozpoznawania motywacji - badany
musi ustosunkować się do 12 stwierdzeń (osoba stawiana jest w sytuacji dylematu
moralnego). Z jego odpowiedzi wynika czy jednostka ta w określonej sytuacji myśli w
kategoriach własnych czy cudzych. Jeśli człowiek pomaga innym, po to żeby było im lepiej -
to mówimy o motywacji egzocentrycznej (pozaosobistej) - nie ma nadrzędnego celu
własnego. Jeśli zaś decyduje o moje pomocy interes zewnętrzny (bardziej myślimy o sobie)
to mamy do czynienia z motywacją endocentryczną (egoistyczną).

113
Zachowanie prospołeczne jest uwarunkowane zarówno czynnikami osobowościowymi jak i
sytuacyjnymi. Czynniki te mogą zachamować lub nasilić tendencję do niesienia pomocy. Do
grupy zmiennych indywidualnych zaliczamy osobowość altruistyczną- osobowość, którą
charakteryzuje tendencja do udzielania pomocy innym osobom. Można sprzyjać rozwojowi
takiego typu osobowości u dzieci przez nagradzanie, gdy okazują innym pomoc i
wskazywanie na pzrykłady zachowań pomocnych, które mogłyby stanowić wzór do
naśladowania. Należy jednak ostrożnie dawkować nagrody, gdyż mogą one stłumić
wewnętrzną motywację dziecka do pomagania, wywołując efekt nadmiernego uzasadnienia.
Innym ważnym czynnikiem jest płeć. Chociaż kobiety i mężczyźni nie różnią się pod
względem stopnia altruizmu, to jednak preferują inne formy pomagania. Mężczyźni są
bardziej skłonni pomagać w sposób heroiczny i rycerski, kobiety wybierają formy pomocy,
wymagające długotrwałych poświęceń i wyrzeczeń.

Na pomaganie wpływa także nastrój.

By to sprawdzić, Alice Isen i Paul Levin (1972) zgadali wpływ samopoczucia na
zachowaina prospołeczne na handlowym deptaku w San Francisco i Filadelfii. By poprawić
nastrój przypadkowych przechodniów, zostawiali dziesięciocentową monetę w szczelinie
pobliskiego automatu telefonicznego i czekali na jej znalazcę. Gdy ktoś zauważył monetę i
zabierał ją do kieszeni, pomocnik eksperymentatora wcielał się w rolę mężczyzny
dźwigającego ryzę papieru pakowego. Celowo upuszczał go tuż przez znalazcą
dziesięciocentówki. Okazało się, że fakt znalezienia monety wywierał wręcz
niespodziewany wpływ na gotowość do udzielenia pomocy. Jedynie 4% osób, którym nie
przytrafiło się wcześniej nic radosnego, skłonnych było pomóc mężczyźnie. Takiej pomocy
udzieliło natomiast aż 84% osób z tych, które znalazły monetę w automacie telefonicznym.

Zarówno dobry, jak i zły nastrój bardziej sprzyja naszej gotowości do zachowań
altruistycznych niż stan obojętności.

Dobre samopoczucie zwiększa prawdopodobieństwo, iż pośpieszymy komuś z pomocą.

Sprawia ono, że dostrzegamy dobre strony innych osób i jesteśmy bardziej pozytywnie do
nich nastawieni.
Złe samopoczucie, zgodnie z hipotezą redukcji negatywnego stanu emocjonalnego,
skłania nas do szukania sposobów pokonania własnej chandry (poczucie winy, smutek), na
przykład poprzez udzielenie pomocy drugiemu człowiekowi (Cialdini, 1973).

Cialdini zaaranżował badanie, w której eksperymentatorka, zapraszając badanego do sali,

zrzucała niechcący ze stolika badanego bardzo ważne dyskietki, mówiąc że nie da się już ich
poukładać tak, jak to było przed rozrzuceniem. Następnie inna eksperymentatorka wchodziła
do pomieszczenia i prosiła badanego, żeby wziął nieodpłatnie udział w jeszcze jednym
badaniu. W drugiej grupie badanych nie dochodziło do rozrzucenia dyskietek przed prośbą o
udział w badaniu. Zgodnie z przewidywaniami opartymi na hipotezie redukcji negatywnego
stanu emocjonalnego badani, którzy czuli się źle z powodu rozrzuconych dyskietek,
okazywali większą pomoc i chętniej zgadzali się na udział w nieodpłatnym eksperymencie.
Następnie Cialdini zaaranżował trzecią sytuację, w której badany po rozsypaniu dyskietek,
otrzymywali pieniądze za udział w pierwszym badaniu. Ukazało się, że wynagrodzenie
zmniejszało chęć pomocy w drugim badaniu. Ludzie nie musieli poprawiać swego nastroju
altruistycznym zachowaniem, gdyż niespodziewana zapłat wystarczyła, aby poczuli się
świetnie.

114
Do społecznych uwarunkowań zachowań prospołecznych należy typ środowiska-
wiejskie lub miejskie.

Paul Amato inscenizował wypadek: kulejący mężczyzna nagle upadał, wydając okrzyk bólu.
Podwijał następnie nogawkę spodni tak, aby ukazać zabandażowaną i krwawiącą nogę. W
przypadku małego miasteczka połowa przechodniów oferowała swoją pomoc. W dużym
mieście jedynie 15% przechodniów było gotowych udzielić pomocy.
Na wsi szanse uzyskania pomocy są znacznie większe niż w mieście.
To zjawisko wyjaśnia między innymi hipoteza przeładowania urbanistycznego (Milgram,
1970) zakładająca, że mieszkańcy miast, broniąc się przed nadmiarem stymulacji, jakich
dostarcza im miejskie życie, wykazują tendencje do zamykania się w sobie i unikania
kontaktów z innymi ludźmi.

Pojęcie efektu widza wskazuje na czynnik determinujący udzielanie pomocy. Im więcej jest
świadków nagłego wypadku, tym mniejsza istnieje szansa, że którykolwiek z nich podejmie
interwencję.
By to udowodnić, Bibb Latane i John Darley (1970) przeprowadzili serię eksperymentów.
W jednym z nich uczestnicy rozsadzeni w osobnych kabinach i podzieleni na dwie grupy
mieli dyskutować o życiu studenckim, porozumiewając się za pomocą telefonów. Jeden ze
studentów symulował w pewnym momencie atak padaczki, krzycząc, że potrzebuje pomocy.
Zgodnie z przewidywaniami, wynik zależał od przekonania uczestnika badania o liczbie
osób biorących razem z nim udział w sesji. Im więcej (w przekonaniu badanego) było
świadków zdarzenia, tym mniejsza liczba osób badanych pośpieszyła z pomocą.

Do podjęcia decyzji o przyjściu z pomocą konieczne jest spełnienie pięciu warunków

(Latane, Darley, 1970):
1. Potencjalny wybawca musi zauważyć zdarzenie
2. Musi zinterpretować je jako nagły wypadek.
Jednak w tym momencie może pojawić się zjawisko skumulowanej ignorancji
(Latane, Darley, 1970)- fenomen polegający na tym, że świadkowie nagłego
wypadku wzajemnie obserwując swoją obojętność, interpretują zdarzenie jako
niegroźne i nie wymagające interwencji. To zjawisko zostało zademonstrowane w
eksperymencie Latanego i Darleya. Osoby badane, przybywając na umówione
badanie, dotyczące postaw ludzi wobec problemów związanych z miejskim życiem,
czekały na rozpoczęcie eksperymentu i wypełniały formularz. Nagle z otworu
wentylacyjnego wydobywał się biały dym, wypełniając cały pokój. Jak się
spodziewano, gdy badani przebywali sami w pokoju, 75% z nich zaczęło szukać
eksperymentatora by powiadomić go o dymie. W przypadku, gdy w pokoju
przebywały trzy osoby badane, tylko 12% uczestniików podjęło interwencję w ciągu
pierwszej minuty. Do szóstej minuty, procent ten wzrósł do 38.
3. Musi zaakceptować swoją odpowiedzialność za dalszy rozwój sytuacji.
W tym momencie może nastąpić zjawisko rozproszenia odpowiedzialności-
fenomen polegający na tym, że wraz ze wzrostem liczby przygodnych świadków
zmniejsza się poczucie odpowiedzialności za rozwój wypadków.
4. Musi wiedzieć jak pomóc
5. Musi zrealizować zamierzoną pomoc.

Do społecznych uwarunkowań działań zaliczamy również cechy ofiary.

Bardziej skłonni jesteśmy pomagać osobom podobnym do nas.

115
Dzieje się tak, ponieważ podobieństwo warunkuje sympatię, z kolei chętniej pomagamy
osobom, które lubimy. To zjawisko zostało odkryte w eksperymencie Tima Emswillera
(1971). W klubie studenckim znajdowali się pomocnicy eksperymentatora, znacznie
różniący się wyglądem zewnętrznym, którzy zaczepiali wybrane osoby i prosili o pożyczenie
monety na telefon. Okazało się, że bywalcy klubu chętniej pomagali osobie podobnej do
siebie.

Pomaganie może przynieść zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki osobie, która pomoc
otrzymuje. Ważne jest, aby oferta pomocy nie stanowiła zagrożenia dla czyjejś samooceny.
Otrzymanie pomocy nie zawsze ma wydźwięk pozytywny. Jeśli osoba pomagająca jest
podobna do osoby, której pomaga (jej umiejętności są na tym samym poziomie), może to
wywołać poczucie niekompetencji i stanowić zagrożenie dla osoby, której usiłuje się pomóc.

Badania wykazują, iż świadomość uwarunkowań zachowań prospołecznych sprawia, że

ludzie zdają sobie sprawę z tego, dlaczego czasami nie pomagają innym. W rezultacie
zwiększa to ich gotowość do działań na rzecz innych.

Wykazał to eksperyment przeprowadzony przez Artura Bemana i jego współpracowników

(1978).
W sposób losowy podzielono studentów na dwie grupy- jedna wysłuchała sprawozdania z
badań Latanego i Darleya nad interwencją przygodnych świadków, druga wysłuchała
wykładu nie związanego z zagadnieniem zachowań prospołecznych. Dwa tygodnie później
wszyscy studenci brali udział w dalszej części eksperymentu, sądząc, że jest to badanie
socjologiczne, nie mające żadnego związku z wysłuchanymi wcześniej wykładami. W tej
drugiej części zaaranżowano sytuację, w której natrafiali na leżącego na podłodze studenta.
Pomocnik eksperymentatora, udający jednego z uczestników eksperymentu, celowo
wykazywał całkowitą obojętność. Patrząc na jego zachowanie, prawdziwy uczestnik
eksperymentu powinien dojść do wniosku, że wszystko jest w porządku i nie ma powodu do
obaw. Rzeczywiście większość studentów, spośród tych, którzy nie wysłuchali wcześniej
raportu o wpływie liczby obserwatorów na podejmowane interwencje, postąpiła zgodnie z
oczekiwaniami- pomocy udzieliło 25% osób. Natomiast spośród grupy, która słyszała dwa
tygodnie przedtem wykład o wynikach eksperymentu Latanego i Darleya, 43% osób zajęło
się leżącym studentem.
Aronson, internet

116
49 Znaczenie koncepcji rozwoju Jeana Piageta.

Teoria poznawczo-rozwojowa.
Twórcą podejścia poznawczo-rozwojowego jest Jean Piaget (1966a, 1981).
Najogólniej rzecz biorąc, zakłada on w swych rozważaniach, że istotą rozwoju psychicznego
jest rekonstrukcja i reintegracja struktur poznawczych. W rozwoju indywidualnym
wcześniejsze sposoby myślenia przekształcają się w nowe, bardziej adekwatne i bardziej
zrównoważone struktury poznawcze. W procesie tym obserwujemy przejście od
jednostronnego sposobu myślenia, związanego z czynnościami wykonywanymi przez
jednostkę na przedmiotach, poprzez odwracalne operacje umysłowe, pozwalające "wyjść
poza dane zmysłowe" i rozpatrywać "w myśli" wiele wariantów konkretnych działań, do w
pełni zinterioryzowanego myślenia wieloaspektowego, w którym istotna jest nie tyle treść
sądów, ile wartość logiczna przesłanek.
Mechanizmem tak rozumianego rozwoju jest dążenie systemu poznawczego do
zrównoważenia, u którego podstaw leżą dwa ściśle ze sobą powiązane procesy - asymilacja i
akomodacja.
Asymilacja polega na włączaniu struktur zewnętrznych do już ukształtowanych struktur
poznawczych.
Akomodacja natomiast to proces polegający na dostosowaniu struktur wewnętrznych do
struktur asymilowanych, w wyniku czego dochodzi do ich przekształceń.
Stan równowagi między asymilacją i akomodacją oznacza adaptację. Z drugiej jednak
strony stan równowagi Piaget wiąże również z odwracalnością struktury umysłowej, przez
co rozumie współwystępowanie wraz z każdą operacją umysłową operacji do niej odwrotnej,
likwidującej skutki działania pierwszej. Operacje formalne, jako "operacje na operacjach",
tworząc zamknięty system działań logicznych, są - jego zdaniem - najlepiej
zrównoważonymi formami poznania.
Piaget dowodził, że rozwój poznawczy ma charakter stadialny (zob. tab. 7.5).
Początkowo był on przekonany, że wykształcanie się zmian w strukturach poznawczych,
opisanych przez niego w sekwencji stadiów od inteligencji sensomotorycznej,
przedoperacyjnej, operacji konkretnych do operacji formalnych (zob. rozdz. 8.), jest funkcją
procesów dojrzewania biologicznego i wiąże się ściśle z dojrzałością elementów
strukturalnych ośrodkowego układu nerwowego.
W dyskusji na temat rozwoju intelektualnego młodych dorosłych (Piaget, 1972), jaką podjął
swego czasu, przyznał wprawdzie, że warunki kulturowe mogą stymulować lub opóźniać
rozwój umysłowy, wprowadzając zróżnicowanie międzygrupowe, szczególnie w
późniejszych fazach życia człowieka. Przyznał również, że w ramach danej kultury
zróżnicowanie to może być efektem specjalizacji zawodowej. Wskazywał, że na przykład
ktoś może z powodzeniem stosować operacje formalne w dziedzinie własnej specjalizacji
zawodowej mimo niepowodzeń w ich stosowaniu w obszarze innej aktywności. Z uporem
jednak twierdził, że rozwój poznawczy człowieka ma charakter formalno-logiczny.
Prace Piageta zmieniły tradycyjny obraz dziecka jako istoty biernej i kształtowanej przez
oddziaływania środowiskowe. Jego koncepcje zwróciły uwagę na to, że dziecko od samego
początku aktywnie poszukuje stymulacji i organizuje doświadczenie gromadzone w
interakcjach podejmowanych ze światem zewnętrznym. Z drugiej jednak strony teoria
rozwoju poznawczego Piageta upowszechniła przekonanie o "dojrzałości poznawczej",
rozumianej jako zrównoważenie wewnętrzne operacji umysłowych oraz jako zdolność
jednostki do stosowania formalno-operacyjnych sposobów myślenia. Z rozważań Piageta
wynika, że rozwój poznawczy człowieka przebiega w sposób nieodwracalny, w stałej
sekwencji zdefiniowanych przez niego stadiów, w kierunku operacji formalnych. Ponadto,
zgodnie z jego teorią, rozwój człowieka po adolescencji polega wyłącznie na stopniowym

117
konsolidowaniu i stabilizowaniu się formalnych sposobów rozumowania logicznego lub na
wyrównywaniu ewentualnych opóźnień rozwojowych, spowodowanych czynnikami
biologicznymi i/lub socjokulturowymi.
Psychologia rozwojowa znajduje się pod silnym wpływem Piageta. Jego poglądy
przyczyniły się do znacznego wzrostu wiedzy o rozwoju poznawczym. Inspirując wielu
badaczy, spotkały się one jednak także z krytyką, często dotyczącą istotnych kwestii.
- Po pierwsze bowiem, niektórzy badacze dowodzą, że rozwój poznawczy jest raczej
procesem ciągłym. Stąd mało prawdopodobne jest, aby zmiany te miały charakter stadialny i
dokonywały się w sposób skokowy (np. Brainerd, 1978).
- Po drugie, dane empiryczne zgromadzone w literaturze dowodzą, że to, jaki poziom
rozwoju myślenia jednostka przejawia, zależy od jej wcześniejszych doświadczeń z
zadaniami określonego typu lub z zadaniami o określonej treści, a także od samego sposobu
prezentowania tych zadań przez badacza (np. Siegler, 1980; Tyszkowa, 1984).
- Po trzecie, dostosowanie treści zadań i poleceń Piagetowskich do doświadczeń dziecka, to
jest użycie innego słownictwa i odwołanie się do bardziej realistycznych albo bardziej
zrozumiałych dla dzieci sytuacji, ujawnia już w wieku przedszkolnym zdolność dzieci do
stosowania sposobów myślenia typowych dla stadium operacji konkretnych, wyrażających
na przykład zdolność do decentracji (zob. np. Borke, 1978; Donaidson, 1986). Badania te
dowodzą tym samym, że dziecko jest zdolne do stosowania pewnych sposobów myślenia we
wcześniejszym wieku, niż to sugerował Piaget.
- Po czwarte, w dekadzie lat osiemdziesiątych coraz większa liczba badaczy zaczęła
podwazać Piagetowską tezę o uniwersalności stadium operacji formalnych w rozwoju
poznawczym człowieka (zob. np. Labouvie-Vief, 1980; Trempała, 1986). Okazało się, że
rozwój zmierza co prawda w kierunku stadium operacji formalnych, ale rzadko jest ono
osiągane przez ludzi dorosłych. W tym kontekście wielu badaczy wysunęło hipotezę
głoszącą, że w rozwoju człowieka po adolescencji kształtują się tak zwane postformalne
postacie poznania, konstytuujące piąte stadium w stosunku do czterech opisanych przez
Piageta (zob. rozdz. 8.).

Próbę operacjonalizacji formalno-logicznego modelu poznania Piageta podjął Lawrence

Kohlberg (1976, 1984) w swych badaniach nad rozwojem moralnym, przyczyniając się do
wzrostu zainteresowania podejściem poznawczo-rozwojowym w latach siedemdziesiątych i
osiemdziesiątych. Badacz ten zakładał, że w rozwoju człowieka wyodrębnić możemy stadia
odzwierciedlające zmiany w strukturach poznawczych, których funkcją jest logiczne lub
moralne rozumowanie. Rozwijając w swych badaniach Piagetowską teorię rozwoju
moralnego, opisał stadia rozwoju rozumowania moralnego, paralelne do stadiów rozwoju
operacji logicznych Piageta. Zdaniem Kohlberga, w rozwoju rozumowania moralnego
jednostki możemy wyróżnić trzy poziomy, a w obrębie każdego z nich - po dwa stadia
tworzące niezmienną i uniwersalną sekwencję sześciu różnych sposobów rozumowania,
coraz bardziej zrównoważonych wewnętrznie i adekwatniej ustrukturowanych całości.
Najbardziej ogólnym elementem, strukturującym wyróżnione przez niego formy
rozumowania moralnego, są treściowo zróżnicowane perspektywy, z których punktu
widzenia podmiot integruje wypowiedzi uzasadniające formułowane sądy moralne. Z tego
względu Kohlberg wyróżnił sekwencję stadiów rozwoju. W badaniach empirycznych
wykazał, że warunkiem koniecznym, choć niewystarczającym, rozwoju rozumowania
moralnego w opisanej sekwencji jest rozwój rozumowania logicznego na skali Piageta.
Należy podkreślić, że do dziś nie udało się zgromadzić przekonujących danych
empirycznych, które w pełni potwierdziłyby poglądy Kohlberga na temat sekwencyjności i
uniwersalności wyróżnionych przez niego stadiów. Zgodnie z koncepcjami tego uczonego,
wielu badaczy rozwoju dzieci i młodzieży potwierdziło występowanie form rozumowania

118
oraz ich progresję, ale tylko w ramach sekwencji pierwszych czterech stadiów. Okazało się,
że stadia moralności pokonwencjonalnej rzadko kiedy występują nawet w myśleniu ludzi
dorosłych (zob. Niemczyński, Czyżowska, Pourkos i Mirski,1988; Trempała, 1989). Jeśli zaś
występują, to w okresie wczesnej dorosłości są często podatne na regresję do wcześniejszych
rozwojowo form rozumowania w sekwencji Kohlberga (Kramer i Kohlberg, 1969; Murphy i
Gilligan, 1980).

Charakterystyka stadiów rozwoju poznawczego według Jeana Piageta

0-2
inteligencja sensomotoryczna
Charakterystyka stadium:
ćwiczenie odruchów i manipulacji podtrzymujących lub powtarzających interesujące
dziecko doznania.
Główne osiągnięcia: stałość przedmiotu.

2-6
Inteligencja przedoperacyjna
Charakterystyka stadium:
celowe eksperymentowanie na przedmiotach, coraz bardziej świadome planowanie działań,
oparte na reprezentacjach przedmiotów.
Główne osiągnięcia:
czynności symboliczne wraz z mową, zdolność do zachowania stałości cech, takich jak
barwa, kształt; rozumowanie transdukcyjne.

6-12
Operacje konkretne
Charakterystyka stadium:
coraz bardziej odwracalne manipulacje
na reprezentacjach konkretnych przedmiotów, decentracja umożliwiająca uwzględnienie
w rozważaniach wielu własności przedmiotu w tym samym czasie.
Główne osiągnięcia:
zdolność do zachowania ilości, np. masy, objętości; rozumowanie sylogistyczne.

12-15
Operacje formalne
Charakterystyka stadium:
w pelni odwracalne operacje umysłowe.
Główne osiągnięcia:
myślenie abstrakcyjne i hipotetyczno-dedukcyjne, rozumowanie logiczne; logika zdań.

119
50 Związek funkcjonowania pamięci z emocjami.

Oddziaływanie emocji na pamięć:

- zapośredniczone przez uwagę

W procesie uczenia:

1) emocje towarzyszą zawiedzionym oczekiwaniom i kierują uwagę człowieka na

towarzyszące temu zdarzenia, jako na obiekty warte zapamiętania

2) Emocje mobilizują zwracanie uwagi na te cechy, które człowiek ocenia jako ważne z
punktu widzenia zawiedzionych oczekiwań, co sprzyja lepszemu zapamiętywaniu tych cech

3) Zaleganie pobudzenia emocjonalnego powoduje wielokrotne przetwarzanie informacji na

temat zdarzeń uważanych za przyczynowo powiązane z reakcję emocjonalna

Wszystkie te czynniki ułatwiają zapamiętywanie emocjonalne istotnego materiału. Emocja

nie polepsza pamięci wszystkich szczegółów emocjonującego zdarzenia, a raczej skupia
uwagę na centralnych elementach sceny, dzięki czemu to one są lepiej zapamiętywane.

Emocje drenują zasoby uwagi i przetwarzania informacji.

Reakcje na jakąś emocjonującą scenę odwracają uwagę od innych, równolegle

rozgrywających się wydarzeń. Przejawem związku emocji z pamięcią jest też tak zwana
pamięć uzależniona od stanu. (Materiał wyuczony w jakimś stanie emocjonalnym może być
łatwiej czy lepiej przypomniany, kiedy w momencie przypominania człowiek znajdzie się w
tym samym stanie)

Emocje zawsze dotyczą scenariuszy pewnych znaczeń, wątków czy historii i obecne są w
umyśle jako podstawowe tematy relacyjne. Nie sam afekt ale skojarzenie z nim treści
poznawczych wpływa na wydobywanie informacji z pamięci. Wspomnienia emocjonalne są
pobudzane pojawieniem się w teraźniejszości określonego tematu relacyjnego, który jest
równoważny tematowi jakiegoś zdarzenia z przeszłości.

Ekman i Daidson Związek emocji z pamięcią

120