Tzanakis 2012 Psyxiki Astheneia

001-040 arxika.
qxd:Layout 1 4/10/12 5:04 PM Page 1

001-040 arxika.qxd:Layout 1 4/10/12 5:04 PM Page 2
Ψυχική ασθένεια
και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού
ΠEΔIO
Επιστημονικές Εκδόσεις
Σειρά: ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ
Διεύθυνση: Φώτιος Αναγνωστόπουλος/Γιώργος Αλεξιάς
Κοινωνιολογία της υγείας
Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού
Διόρθωση: Αγγελική Τσαμπάζη

Εξώφυλλο: Παναγιώτα Δημοπούλου
Ηλεκτρονική επεξεργασία: Αφροδίτη Ανδριολάτου
ISBN: 978-960-546-074-7
© 2012 Εκδόσεις Πεδίο & Μανόλης Τζανάκης για την ελληνική γλώσσα
Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών
της. Κατά τον Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με τον Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση
της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με τον Ν. 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα
διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά,
στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη.
Τα συγγραφικά δικαιώματα εκχωρούνται εξ ολοκλήρου στην Πανελλαδική Ένωση

για την Ψυχοκοινωνική Αποκατάσταση και την Επαγγελματική Επανένταξη (Π.Ε.Ψ.Α.Ε.Ε.)
Eκδόσεις Πεδίο Α.Ε.

Mεθώνης 4 & Ιπποκράτους, 10680, Αθήνα
Τηλ.: 210 3390204-5-6 • Fax: 210 3390209
e-mail: info@pediobooks.gr
http: //www.pediobooks.gr/
Μανόλης Τζανάκης
Ψυχική ασθένεια
και σύγχρονες πρακτικές
του εαυτού
Μία μαρτυρία ζωής
ΠΕΔΙΟ
Αθήνα 2012
Στο γιο μας Μάριο

Περιεχόμενα
Πρόλογος του επιμελητή της σειράς ............................................................................ 13

Προλεγόμενα ................................................................................................................ 33
Ευχαριστίες ................................................................................................................... 39
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ..................................................................................................................... 41
Μια ζωή ......................................................................................................................... 41

Το ιστορικό μιας συνάντησης ....................................................................................... 46
Μια φωνή ...................................................................................................................... 51
Κεφάλαιο 1
ΣΕΛΙΔΕΣ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΥ ............................................................................................. 57
«Είμαι ψυχικά άρρωστος…» .......................................................................................... 60

«Τις ψυχές μας αλλοιώνουν οι φαρμακοβιομηχανίες…» ............................................. 72
«Παράσταση για ένα ρόλο…» ....................................................................................... 76
«Αρντάν – ζωή και κίνηση» .......................................................................................... 81
«ΔΕΝ ΘΑ ΠΕΘΑΝΟΥΜΕ ΠΟΤΕ ΚΟΥΦΑΛΑ ΝΕΚΡΟΘΑΦΤΗ» .......................................... 85
«Το πρωί θα πάω στο Νοσοκομείο Ημέρας να κάνω εισαγωγή» ................................ 92
Κεφάλαιο 2
«Η ΖΩΗ ΚΟΠΗΚΕ ΣΤΑ ΔΥΟ…»: ΕΠΩΔΥΝΕΣ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΖΩΗΣ ............................ 123
Τα παιδικά χρόνια στο χωριό ..................................................................................... 124

Στην πόλη των προκλήσεων ...................................................................................... 129
Επιστροφές ................................................................................................................. 132
10 Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού
Από γιατρό σε γιατρό, από ίδρυμα σε ίδρυμα ............................................................ 138

«Τα παιδιά» ................................................................................................................. 150
Δημόσιο ψυχιατρείο: ένα γκέτο .................................................................................. 156
Οι επαγγελματίες ........................................................................................................ 159
«Εναλλακτικές» θεραπείες ......................................................................................... 166
Πέραν του ασύλου ...................................................................................................... 167
Ευκαιρίες .................................................................................................................... 177
Η αρωγός οικογένεια ................................................................................................. 182
Το δισυπόστατο της εργασίας .................................................................................... 184
Σεξουαλικότητα, σχέσεις… ......................................................................................... 192
Τα ψυχοφάρμακα ........................................................................................................ 194
Αυτοβοήθεια ............................................................................................................... 201
«Τρέλα», «ψυχασθένεια», ταμπέλες… ....................................................................... 205
Τέχνη, το τελευταίο οχυρό… ....................................................................................... 210
Έκθεση εαυτού ........................................................................................................... 218
Αποτιμήσεις ................................................................................................................ 223
Κεφάλαιο 3
ΨΥΧΙΚΗ ΑΣΘΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΤΟΥ ΕΑΥΤΟΥ ........................... 229
Μετασχηματισμοί του πεδίου, μετασχηματισμοί του εαυτού ...................................... 229

Τεκμήρια ζωής ............................................................................................................ 235
Ένα ταξίδι σε ανεξερεύνητες χώρες… ........................................................................ 243
Ηθική σταδιοδρομία και βιογραφική ασυνέχεια ........................................................ 250
Ο ρηγματώδης εαυτός ................................................................................................ 256
Η αναγκαιότητα μιας εργασίας επί του εαυτού .......................................................... 267
Υπό την οπτική της ψυχιατρικής ................................................................................. 274
Η ανάδυση μιας κριτικής συνείδησης ........................................................................ 288
Η διαχείριση του πάσχοντος εαυτού .......................................................................... 302
Το μέλημα της επικοινωνίας ...................................................................................... 324
Αντί επιλόγου: το πρότυπο του Οδυσσέα… ................................................................ 339
Βιβλιογραφία .............................................................................................................. 367

Παράρτημα .................................................................................................................. 389
Υπάρχουν κάτι κραυγές

που φωλιάζουν μες στα μάτια μας.
Υπάρχουν κάτι φωνές,
πουλιά φωνές που εδρεύουν μες στ’ αυτιά μας.
Εγώ και οι φίλοι μου τρέχουμε στις ταράτσες των γκρίζων κτιρίων,
κάνουμε τραμπάλα σε μη μονωμένα καλώδια,
σαν τα πουλιά που τους αφαιρούν την άνοιξη.
[…]
Γιώργος Φαλελάκης, Ατέρμονη Ροή, σ. 26.

Πρόλογος
Η ψυχική ασθένεια αποτελεί ένα ιδιαίτερο πρόβλημα υγείας το οποίο, πέρα

από τις βιολογικές διαστάσεις του, συνδέεται άμεσα με την κοινωνία στην
οποία ιστορικά εμφανίζεται και η οποία προσπαθεί να το διαχειριστεί. Απο-
τελεί σύνθετο βιοψυχοκοινωνικό φαινόμενο, που δεν έχει την ίδια αντιμε-
τώπιση σε όλες τις κοινωνίες και σε όλες τις εποχές (Pilgrim & Rogers,
2004). Καταγράφοντας τα άκρα των κοινωνικών στάσεων απέναντί της, δια-
πιστώνουμε πως υπήρξαν κοινωνίες στις οποίες το άτομο που θεωρήθηκε
ψυχικά ασθενής αντιμετωπίστηκε ως προικισμένη ιδιαιτερότητα, απολαμβά-
νοντας υψηλό κύρος και σεβασμό, ως κάποιος που μεταφέρει μια άλλη αλή-
θεια για τη σχέση με την ευρύτερη φύση (χαρακτηριστικό παράδειγμα ο μά-
γος σε φυλετικές κοινωνίες) (Mauss, 2004), και κοινωνίες στις οποίες αντι-
μετωπίζεται επιφυλακτικά, αρνητικά, σε βαθμό που να θεωρείται ακόμα και
πως μπορεί να προκαλέσει μόλυνση η όποια επαφή μαζί του (Foucault,
2007). Αυτή η αρνητική στάση τείνει να χαρακτηρίσει μεγάλο τμήμα των δυ-
τικών κοινωνιών και μαρτυρά το φόβο απέναντι σε οτιδήποτε ξεφεύγει από
τη νόρμα και διαταράσσει την ομαλή αναπαραγωγή της καθημερινότητας. Η
τρέλα, σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμα και μια ελαφριά ψυχική διαταραχή,
προκαλούν σοκ διότι συμπεριφορές, εκδηλώσεις, ιδέες και αντιλήψεις τις
οποίες θεωρούμε δομημένες, σταθερές και αμετάβλητες, δηλαδή άμεσα προ-
βλέψιμες (η λογική, η καθωσπρέπει συμπεριφορά), διαρρηγνύονται από ένα
λόγο φαινομενικά μη ελεγχόμενο, εκ πρώτης όψεως ακατανόητο, δυνητικά
ανατρεπτικό και σίγουρα διαφορετικό. Γι’ αυτό, ακόμα και αν το ψυχολογικό
πρόβλημα είναι σχετικά περιορισμένο, ελεγχόμενο και κοινωνικά ανώδυνο,
το άτομο που πάσχει ετικετάρεται αρνητικά και απέναντί του διατηρείται μια
στάση, αν όχι αρνητική, τουλάχιστον επιφυλακτική. Η ίδια η ετικέτα της ψυ-

χασθένειας αποτελεί μια συμπαγή κοινωνική ταυτότητα η οποία, από τη στιγ-
μή που θα αποδοθεί σε ένα άτομο, άσχετα από τη σοβαρότητα της κατάστα-
σής του, παράγει αρνητικές στερεοτυπικές συμπεριφορές και προκαλεί, με τον
ένα ή τον άλλο τρόπο, περιθωριοποίηση (Stuber, Meyer & Link, 2008). Απο-
τελεί δηλαδή ένα master status, ένα στίγμα που επικαλύπτει όλες τις υπό-
λοιπες κοινωνικές συμπεριφορές, ρόλους και δραστηριότητες, τα οποία υπο-
βιβάζει τοποθετώντας τα κάτω από την ταμπέλα του ψυχικά ασθενή (Goffman,
2001). Η ταυτότητα αυτού του τελευταίου δομείται πάνω σε σύγχρονους αστι-
κούς μύθους περί βίαιης, εγκληματικής, ανορθολογικής, απάνθρωπης και
μη κοινωνικής (ακόμα και προ-κοινωνικής, δηλαδή ζωώδους) συμπεριφοράς,
ανασύροντας από το συλλογικό ασυνείδητο μνήμες αποτρόπαιων εγκλημά-
των, ενίοτε φανταστικών (π.χ. ο σχιζοφρενής με το πριόνι), συχνά στρεφό-
μενων εναντίον συγγενικών προσώπων, όπως οι γονείς (η κλασική μυθική,
αρχέγονη φιγούρα του σχιζοφρενή που σκοτώνει τη μητέρα που τον φροντί-
ζει), μετατρέποντας την κοινωνική του αναπαράσταση σε ακόμα περισσότερο
αποτρόπαια και απρόβλεπτη (Τσαλίκογλου, 1989).
Αυτή η αρνητική στάση απέναντι στην ψυχασθένεια και στον ψυχικά ασθε-
νή, στάση η οποία αντιβαίνει στη θεώρησή του ως ατόμου στο οποίο οφεί-
λουμε να προσφέρουμε βοήθεια –όπως οφείλουμε άλλωστε απέναντι σε κά-
θε άτομο που ασθενεί–, αποτελεί κοινωνική συμπεριφορά ιδιαίτερα διαδε-
δομένη στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες και πηγάζει προγραμματικά από την
ιδιαίτερη, αρνητική εννοιολόγηση την οποία έχουν εγκαθιδρύσει ιστορικά οι
σύγχρονες δυτικές κοινωνίες για την ασθένεια γενικότερα (Αλεξιάς, 2000).
Στο πλαίσιο του δυτικού ορθολογισμού, η ψυχική διαταραχή έχει προσδιορι-
στεί ως ασθένεια η οποία χρήζει αντιμετώπισης από τον εκάστοτε ειδικό (για-
τρός, ψυχίατρος, ψυχολόγος, κοινωνικός λειτουργός). Αντιμετωπίζεται δηλα-
δή ορθολογικά ως η διαταραχή μιας φυσιολογικής, κοινωνικά αναμενόμενης
συμπεριφοράς με αποτέλεσμα, εφόσον παρεκκλίνει από αυτό τον κανόνα, να
στιγματίζεται και να αναζητούνται οι βιολογικές, ενδεχομένως και οι γενετι-
κές βάσεις της εκδήλωσης και ανάπτυξής της. Η ψυχασθένεια θεωρείται ότι
είναι καταγεγραμμένη με τη μορφή της παθολογίας είτε στο γενετικό υλικό
Πρόλογος 15
(γενετική εξήγηση) είτε στη λειτουργία του εγκεφάλου και συγκεκριμένα των
νευρώνων (ψυχιατρική εξήγηση) είτε στη βίωση μιας προβληματικής δυ-
σπροσάρμοστης σχέσης με το παρελθόν (ψυχαναλυτική-ψυχοδυναμική εξή-
γηση) ή κάποιας άλλης δυσλειτουργίας η οποία έχει βαθύτερη βάση και εξή-
γηση, την οποία συχνά δεν μπορούμε να ανακαλύψουμε. Στη συνέχεια η ια-
τρική, αφού καταγράψει τη βλάβη, επεμβαίνει και προσπαθεί να την αποκα-
ταστήσει, στο μέτρο του δυνατού, με φαρμακευτικές μεθόδους (η ψυχανά-
λυση με τη συνειδητοποίηση του προβλήματος από το άτομο και τη συμβίω-
ση με το πρόβλημα), ώστε να επαναφέρει το άτομο στην προηγούμενη λει-
τουργική και διανοητική κατάσταση. Η ασθένειά του, στο πλαίσιο της κλασι-
κής αντιμετώπισης κάθε ασθένειας, θεωρείται βιολογική υπαρκτή οντότητα
που πρέπει να επιστρέψει στην πρότερη λειτουργικότητα με όρους, αν όχι ατο-
μικούς, σίγουρα πάντως κοινωνικούς, δηλαδή αποδεκτής συμπεριφοράς. Η
ψυχιατρική, η γενετική, ακόμα και η ψυχανάλυση δομούνται πάνω σε αυτή
τη μονομερή αντίληψη της ασθένειας ως διαχρονικής οντότητας ή κατάστα-
σης, a priori αρνητικής, η οποία διαφοροποιείται από την κατάσταση της κα-
νονικότητας και την οποία πρέπει με διάφορα μέσα να επαναφέρουμε σε μια
πρότερη αρμονική και ισορροπημένη σχέση, αποκαθιστώντας την υγεία ως
διανοητική κανονικότητα.
Απέναντι σε αυτή την κυρίαρχη ιατρική αντίληψη, στόχος των κοινωνικών
επιστημών –με προεξάρχουσα την κοινωνιολογία της ψυχικής υγείας– τα
προηγούμενα χρόνια ήταν να αναδειχθεί η μονομέρεια της συγκεκριμένης
προσέγγισης και να διαφανούν η κοινωνική διάσταση και οι κοινωνικές πα-
ράμετροι στον προσδιορισμό και τη διαχείριση της ψυχοπαθολογίας (Pilgrim
& Rogers, 2004). Η κοινωνιολογία επιχείρησε να δείξει ότι τόσο η ψυχική
υγεία όσο και η ψυχική ασθένεια μορφοποιούνται κοινωνικά σε κάθε ιστο-
ρική κοινωνία, εξυπηρετώντας ευρύτερες κοινωνικές ανάγκες και συμφέ-
ροντα, και υποστήριξε έτσι ότι δεν έχουν αντικειμενική διαχρονική διάστα-
ση. Η κοινωνιολογική αυτή κριτική αποδείχθηκε ιδιαίτερα χρήσιμη και ανέ-
δειξε την ψυχική ασθένεια ως φαινόμενο όχι μόνο βιολογικό αλλά και κοι-
νωνικό, το οποίο χρειάζεται να προσδιοριστεί χωροχρονικά προκειμένου να
κατανοηθεί σε βάθος και να μπορέσει στη συνέχεια να προσφερθεί ουσια-
στική βοήθεια στους πάσχοντες. Έδειξε δηλαδή ότι η ψυχική ασθένεια δεν
αντιμετωπίζεται με έναν ενιαίο τρόπο από όλες τις κοινωνίες, αλλά σε κάθε
ιστορική κοινωνία διαμορφώνονται διαφορετικοί τρόποι ορισμού, προσδιο-
ρισμού και θεραπείας της, παράγοντας στη συνέχεια, με βάση αυτούς τους
ιδιαίτερους ορισμούς, κοινωνικά διαφορετικές στάσεις και συμπεριφορές
απέναντι στα άτομα που αντιμετωπίζουν ανάλογες δυσκολίες.
Όμως πέρα από την ανάδειξη της κοινωνικής διάστασης της ασθένειας
αυτού του τύπου, και η κοινωνιολογική ανάλυση κινούνταν αρχικά σε ένα γε-
νικότερο θεωρητικό επίπεδο εννοιολογικού προσδιορισμού. Δηλαδή επικέ-
ντρωσε την προσπάθειά της στην αποκάλυψη της κοινωνικής διάστασης της
ασθένειας, προσφέροντας έναν περισσότερο διευρυμένο ορισμό της συ-
γκριτικά με αυτόν που προσέφερε μέχρι εκείνη τη στιγμή η ψυχιατρική. Το ση-
μαντικό όμως είναι ότι και η κοινωνιολογική ανάλυση λειτούργησε περισ-
σότερο σε ένα θεωρητικό επίπεδο μετα-ανάλυσης, όπου προσπαθούσε να μι-
λήσει για την ψυχική ασθένεια θεωρώντας ότι προωθεί τα συμφέροντα και
τις απόψεις του ατόμου που πάσχει. Ο κοινωνιολόγος, επιχειρώντας να προ-
σεγγίσει κριτικά την ψυχιατρική, υιοθετούσε μια οπτική η οποία κατασκεύα-
ζε την ίδια στιγμή την ψυχασθένεια και τον ψυχασθενή ως κοινωνικό και εν-
δεχομένως και ψυχολογικό φαινόμενο (Stanton, Revenson & Tennen, 2007).
Στην περίπτωση όμως αυτή πρόκειται για έναν ακόμα επιστημονικό λόγο
(discourse) ο οποίος, επαναπροσδιορίζοντας την ψυχασθένεια, παράγει μια
κοινωνιολογική αυτή τη φορά αντίληψη για το τι πραγματικά είναι (βιοψυχο-
κοινωνικό φαινόμενο). Όπως η ψυχιατρική, έτσι και η κοινωνιολογία κατα-
σκευάζει μια δική της μερική άποψη, σαφέστατα περισσότερο ολιστική από
αυτή της ψυχιατρικής, και προσπαθεί με βάση αυτή την κατασκευή να προ-
σφέρει βοήθεια στον πάσχοντα. Ανεξάρτητα από την επιτυχία του εγχειρή-
ματος, η οποία σαφέστατα δεν αμφισβητείται, το θέμα είναι ότι και σε αυτή
την περίπτωση πρόκειται για μια ανακατασκευή της ασθένειας, αυτή τη φο-
ρά κοινωνιολογικής αφετηρίας. Υιοθετώντας την οπτική του Foucault, μπο-
ρούμε να ισχυριστούμε ότι και η κοινωνιολογία αποτελεί ένα λόγο (discourse),
ο οποίος τη στιγμή που ανακαλύπτει την ψυχασθένεια την κατασκευάζει εξου-
σιαστικά με τη συγκεκριμένη μορφή, προκειμένου να την ελέγξει περισσό-
Πρόλογος 17
τερο αποτελεσματικά (Foucault, 1989α, 1991). Συνεπώς, και η ανάδειξη της

κοινωνικής διάστασης της ψυχικής ασθένειας μπορεί κάλλιστα να αποτελεί
μια νέα εξουσιαστική επανεγγραφή, ένα εξουσιαστικό διάβασμα, το οποίο εί-
ναι έτσι δομημένο ώστε να ασκείται περισσότερο αποτελεσματική, ολιστική
εξουσία στο υποκείμενο. Η κριτική αυτή, αν την ωθήσουμε στα άκρα της, οδη-
γεί ενδεχομένως σε μηδενισμό, εφόσον κανενός είδους γνώση δεν μπορεί
να είναι μη εξουσιαστική. Από την άλλη μεριά, όμως, μπορεί να αποτελέσει
το έναυσμα για τη στροφή της κοινωνιολογικής ανάλυσης σε ένα νέο προ-
σανατολισμό.
Με άλλα λόγια, αυτό που διαπιστώνεται είναι πως η κοινωνιολογία, ως
επιστημονικός λόγος, κατασκευάζει τη δική της αντίληψη για την ψυχική υγεία
και ασθένεια και με αυτό τον τρόπο τη μορφοποιεί και την εννοιολογεί έστω
ιστορικά, για τις δυτικές κοινωνίες και μόνο, ως σύνθετο βιολογικό-κοινωνι-
κό-ψυχολογικό φαινόμενο. Το ερώτημα είναι αν, αντί απλώς να ανακατα-
σκευάζει την ψυχική ασθένεια ως θεωρητική έννοια, θα μπορούσε επιπλέ-
ον να αναδείξει το λόγο του ίδιου του ασθενή, ο οποίος μπορεί να καταγρά-
ψει τη βιωματική διάσταση της ασθένειάς του (Hydin, 1997· Katz & Shotter,
1996). Για παράδειγμα, ενώ η σχιζοφρένεια χαρακτηρίζεται και ορίζεται ια-
τρικά, κοινωνιολογικά κ.λπ. με ένα συγκεκριμένο σύνθετο τρόπο, έχει ιδιαί-
τερη σημασία να καταγράψουμε την καθημερινότητα του ατόμου που πάσχει
από αυτή την ασθένεια (Sechehaye, 1998). Πρέπει να επιχειρήσουμε να
ακούσουμε και να καταγράψουμε στην αρχική του μορφή, δηλαδή αδιαμε-
σολάβητο, το λόγο του ασθενή και στη συνέχεια να επιχειρήσουμε την κοι-
νωνιολογική του ερμηνεία (Stanley, 1993). Αυτό σημαίνει πως δεν πρέπει να
αποκλείουμε τον ασθενή και την άποψή του γι’ αυτό που βιώνει ως στοιχείο
που συμβάλλει στην καλύτερη κατανόηση της κατάστασής του. Θα πρέπει να
του δοθούν η δυνατότητα και η βοήθεια προκειμένου να συνειδητοποιήσει αυ-
τό που του συμβαίνει και έπειτα εμείς να ακούσουμε τι έχει να μας πει δί-
χως ταμπού, προκαταλήψεις και στερεότυπα, και να μάθουμε έτσι τις ανάγκες
του (Θανοπούλου & Πετρονώτη, 1987). Έχει ενδιαφέρον να παρουσιάσου-
με τη βίωση της ασθένειας όχι έτσι όπως την ερμηνεύουμε εμείς, ενδεχο-
μένως ανακατασκευάζοντάς την, αλλά έτσι όπως τη βιώνει το άτομο που
ασθενεί, με τις εκφράσεις, τις παραστάσεις, τις εικόνες και τις λέξεις που το
ίδιο χρησιμοποιεί.
Με άλλα λόγια, για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε πληρέστερα την ψυ-
χική ασθένεια, θα πρέπει να δώσουμε λόγο στο υποκείμενο που ασθενεί και
να προσπαθήσουμε να ακούσουμε αυτά που μας λέει για την καθημερινή του
πάλη με μια βιοψυχοκοινωνική ιδιαιτερότητα, από τη μια μεριά, η οποία προ-
καλεί συγκεκριμένα ενοχλητικά και στρεσογόνα φαινόμενα και εκδηλώσεις,
και με έναν κοινωνικό περίγυρο, από την άλλη, που απαιτεί την ομοιομορφία
και περιθωριοποιεί τη διαφορετικότητα. Η ανάδειξη της βιωματικής διάστασης
της ψυχικής ασθένειας ενδεχομένως να μας προσφέρει τη δυνατότητα να
καταγράψουμε και να συνειδητοποιήσουμε τις φοβίες, τις ελπίδες, τα όνει-
ρα, τις απαιτήσεις του πάσχοντος ατόμου και έτσι να μας ευαισθητοποιήσει πε-
ρισσότερο, καταρρίπτοντας ταμπού και στερεότυπα που δομούν την αντίλη-
ψή μας. Με αυτό τον τρόπο έννοιες ή οπτικές της ψυχολογικής και της κοι-
νωνικής διάστασης της ψυχικής ασθένειας αποκτούν νέα υπόσταση, σωμα-
τοποιούνται και καταγράφονται ως η βίωση, η πρόσληψη και η αντιμετώπισή
της από ένα ζωντανό υποκείμενο το οποίο δυναμικά στην καθημερινότητά του,
στη διαρκή πάλη του με τις σωματικές βιολογικές εκδηλώσεις της, αγωνίζεται
να δομήσει την ταυτότητά του τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό επίπε-
δο. Η βιωματική διάσταση της ψυχικής ασθένειας ή, καλύτερα, η σωματο-
ποίησή της φέρνει στην επιφάνεια την αγωνιώδη προσπάθεια του ατόμου να
συμβιβαστεί με ένα σώμα του οποίου τις εκδηλώσεις δεν ελέγχει απόλυτα
(Αλεξιάς, 2011).
Παρότι βέβαια οι ανακατασκευές στο χώρο της κοινωνιολογίας της ψυχι-
κής υγείας και ασθένειας υπήρξαν χρήσιμες, προσφέροντας μια κριτική αλλά
και μια θεωρητική προσέγγιση της κοινωνικής διάστασης της ψυχοπαθολο-
γίας, εμπειρικές ποιοτικές έρευνες μας βοηθούν να κατανοήσουμε τα βιώ-
ματα και τις ψυχιατρικές εμπειρίες όχι ως κοινωνιολογικά αντικείμενα αλλά ως
μια δύσκολη πραγματικότητα γι’ αυτόν που τη βιώνει (Ασημόπουλος, 2009·
Τσιώλης, 2006· Woolf, 2008). Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι μπορούμε ή ότι
θα πρέπει να παραμείνουμε στην απλή καταγραφή του πηγαίου λόγου του ατό-
μου που ασθενεί, αναπαράγοντας ενδεχομένως αντιφάσεις ή κατευθυνόμενες
Πρόλογος 19
απόψεις και αντιλήψεις. Ο ρόλος του κοινωνιολόγου είναι να αναδείξει αυ-

τές τις αντιφάσεις και τις επαναλήψεις στο πλαίσιο της ανάλυσης περιεχομέ-
νου, επιχειρώντας να ανασυγκροτήσει το λόγο του ασθενή ως ένα αίτημα, μια
έκκληση βοήθειας απέναντι στην κοινωνία, αλλά και ως μια κοινωνικά μορ-
φοποιημένη άποψη. Φυσικά, αυτή καθεαυτή η διαδικασία μπορεί επίσης να
θεωρηθεί ότι αποτελεί μια μορφή ανακατασκευής της ψυχασθένειας, για να
υπενθυμίσουμε τη φουκωική κριτική. Όμως το σημαντικό σε αυτή την περί-
πτωση είναι ότι δίνεται στο άτομο που πάσχει η δυνατότητα να καταγράψει την
άποψή του για την ασθένεια, εντασσόμενο βέβαια –θα μπορούσαμε να πού-
με– σε μια αποτελεσματικότερη μορφή άσκησης εξουσίας, όπως θα μας έλε-
γε ο ίδιος ο Foucault (εφόσον το να προσφέρεται η δυνατότητα σε κάποιον
να μιλά σημαίνει ταυτόχρονα την ένταξή του σε ένα νέο, περισσότερο διευ-
ρυμένο δίκτυο εξουσίας). Κάθε διάβασμα και κάθε ερμηνεία είναι αυτά που δί-
νουν ζωή στο γραπτό κείμενο, κατευθύνοντάς το προς τη μία ή την άλλη κα-
τεύθυνση. Το ζήτημα βέβαια είναι ότι, παρότι σε θεωρητικό επίπεδο είναι χρή-
σιμη, ανατρεπτική και δημιουργική αυτή η κριτική, σε εμπειρικό επίπεδο έχει
σημασία να αναδειχθεί και να γνωρίσει δημοσιότητα ο λόγος των ασθενών.
Σε αυτό το γενικότερο πλαίσιο εντάσσεται και το συγκεκριμένο βιβλίο με
την ιδιαίτερη διάταξή του. Προσπαθώντας να αντιμετωπίσουμε την όποια κρι-
τική περί εξουσιαστικής ανακατασκευής του λόγου του ασθενή, το κείμενο συ-
γκροτήθηκε σε μια ιδιάζουσα, για επιστημονικό-πανεπιστημιακό σύγγραμμα,
δομή. Μετά την Εισαγωγή, στο πρώτο τμήμα (Πρώτο και Δεύτερο Κεφάλαιο)
καταγράφονται αυτόνομα η προσωπική εμπειρία του πρωταγωνιστή και η βιο-
γραφική πορεία του, και στο δεύτερο τμήμα (Τρίτο Κεφάλαιο) επιχειρείται η
κοινωνιολογική ανάλυση. Με αυτό τον τρόπο ο αναγνώστης μπορεί αφενός
να γνωρίσει την άποψη του πρωταγωνιστή για την προσωπική του ιστορία μέ-
σα από τα ίδια του τα λόγια και τις εκφράσεις που χρησιμοποιεί, όπως επίσης
μέσα από τις δικές του ερμηνείες και τις προσωπικές εκλογικεύσεις για την
εκδήλωση της ασθένειας, και αφετέρου να γνωρίσει την άποψη του ερευνη-
τή κοινωνιολόγου-συγγραφέα, ο οποίος επιχειρεί να διαβάσει πίσω από τις
γραμμές, τις εικόνες και τις φράσεις και να εξηγήσει, έστω και ανακατα-
σκευάζοντας, την πορεία ζωής και τις απόψεις του πρωταγωνιστή. Χωρίς να
παραγνωρίζει την κριτική περί ανακατασκευής αλλά και χωρίς να ακυρώνει

την προσφορά της κοινωνιολογικής ανάλυσης, το συγκεκριμένο βιβλίο απο-
τελεί μια προσπάθεια να αναδειχθούν κρυμμένες πτυχές της ψυχιατρικής
εμπειρίας, δηλαδή η βιωματική σωματοποιημένη διάστασή της.
Το σημαντικό σε αυτή τη διαδικασία –στο οποίο και έγκειται η πρωτοτυπία
του κειμένου– είναι ότι εντάσσεται και προωθεί μια γενικότερη τάση διεπι-
στημονικής αντιμετώπισης της ψυχικής υγείας και ασθένειας στη σύγχρονη
ψυχιατρική όπου, προκειμένου να τις κατανοήσουμε πληρέστερα, πέρα από
τα επιστημονικά αντικειμενικά δεδομένα (διάγνωση, εξετάσεις, διάφορα ια-
τρικά τεστ κ.λπ.), προσπαθούμε και θέλουμε να ακούσουμε και τον ίδιο τον
ασθενή. Παραδοσιακά ο ψυχασθενής αποτελούσε τον πλέον αναξιόπιστο
ασθενή, εφόσον θεωρούνταν ότι η φύση της ψυχασθένειας παρεμπόδιζε την
αντικειμενική αυτοπεριγραφή, την αποκάλυψη αυτού που πραγματικά (του)
συμβαίνει. Ο λόγος του ψυχασθενή αντιμετωπιζόταν ως ένας λόγος μη λο-
γικός, ά-λογος, ασυγχρόνιστος, δίχως κανονικότητες, με συνεχείς διαλείψεις
και κενά. Επικρατούσε η άποψη ότι η ίδια η φύση της ψυχικής ασθένειας προ-
καλούσε τα προβλήματα αυτά, παρεμβάλλοντας τη διαταραγμένη υποκειμε-
νικότητα στην ερμηνεία της αντικειμενικής κατάστασης που βίωνε. Ο λόγος
του ψυχασθενή θεωρούνταν, στο πλαίσιο της διάγνωσης, ένα επιπλέον κλι-
νικό στοιχείο-μαρτυρία, το οποίο επιβεβαίωνε τον ψυχιατρικό λόγο. Με άλ-
λα λόγια, σύμφωνα με την παραδοσιακή ερμηνεία του φαινομένου, ο διατα-
ραγμένος λόγος είναι αυτός που πιστοποιεί την ψυχασθένεια και η ψυχα-
σθένεια είναι ο διαταραγμένος λόγος. Αυτή η αξιωματική αρχή μάς εξηγεί και
τη στάση απέναντι στους φοιτητές στα δύο κλασικά πλέον πειράματα του
Rosenhan (1973).1 Τα εξωτερικά αντικειμενικά γεγονότα, η διάγνωση του ει-
1. Ο Rosenhan χρησιμοποίησε αρχικά οκτώ ανθρώπους (τρεις γυναίκες και πέντε άνδρες)
οι οποίοι προσπάθησαν να εισαχθούν ως ασθενείς σε δώδεκα διαφορετικά ψυχιατρι-
κά ιδρύματα σε πέντε διαφορετικές πολιτείες των ΗΠΑ. Όλοι έφτασαν στα νοσοκομεία
παραπονούμενοι ότι άκουγαν φωνές που τους έλεγαν «άδειο», «κούφιο» και «τρίτος».
Μετά την εισαγωγή τους οι «ασθενείς» αυτοί συμπεριφέρονταν φυσιολογικά και έλεγαν
στους γιατρούς ότι αισθάνονται περίφημα. Παρά τις εκδηλώσεις αυτές δεν τους δινόταν
εξιτήριο. Εφόσον είχαν χαρακτηριστεί ως ψυχικά ασθενείς –ειδικότερα ως σχιζο-
Πρόλογος 21
δικού, η οποία ανακαλύπτει και πιστοποιεί αυτόν ακριβώς το διαταραγμένο,

το μη ορθολογικό λόγο, με τις συνεχείς μεταπτώσεις, τις αντιφάσεις και την
έλλειψη κανονικότητας, είναι αυτά τα οποία αποκαλύπτουν την ύπαρξη της δια-
ταραχής. Δηλαδή ο λόγος του ψυχασθενή είναι a priori αναξιόπιστος και ψευ-
δής, αναπαράγει μια απόλυτη διαστρεβλωμένη υποκειμενικότητα στη βίωση
των καταστάσεων και φυσικά δεν μπορεί να βοηθήσει πουθενά πέρα από
τη διάγνωση της ασθένειας. Η διαταραχή ταυτίζεται δηλαδή με την αναξιοπι-
στία του λόγου του ασθενή. Το βιβλίο συμβάλλει στην αποδόμηση αυτής της
αντίληψης, καταδεικνύοντας τον ορθολογισμό και τη λογικότητα της μαρτυ-
ρίας του ψυχικά ασθενή.
Τα τελευταία χρόνια όμως, αρχικά στο χώρο της γενικής ιατρικής, ανα-
πτύχθηκε μια νέα τάση αντιμετώπισης των ασθενών. Τη στάση αυτή κινητο-
ποίησαν οι κοινωνικές επιστήμες και κυρίως η κοινωνιολογία, η ανθρωπο-
λογία και η ψυχολογία, οι οποίες και ανέδειξαν τη μοναδικότητα του ασθε-
νή. Αν και η ιατρική υποστήριζε αρχικά ότι η ασθένεια αποτελεί απόλυτο βιο-
λογικό γεγονός, στην πράξη φάνηκε ότι τα άτομα δεν ανταποκρίνονται με
τον ίδιο τρόπο στην ασθένεια, και ότι ασθενείς που πάσχουν από την ίδια
ασθένεια και λαμβάνουν την ίδια φαρμακευτική αγωγή δεν έχουν παρόμοια
αντίδραση και έκβαση. Στην προσπάθεια της ιατρικής να αποκτήσει μεγαλύ-
τερη αποτελεσματικότητα, φάνηκε πως ο ασθενής δεν μπορούσε πλέον να πε-
ριορίζεται σε έναν απόλυτα παθητικό ρόλο απέναντι στο γιατρό. Έτσι, θεω-
ρήθηκε ότι ο ασθενής αποτελεί ένα ενεργό ζωντανό υποκείμενο, με δυναμι-
φρενείς– παρέμεναν «ασθενείς», μέχρις ότου το νοσοκομείο τούς ανακοίνωνε ότι εί-
χαν γίνει καλά έπειτα από μια σειρά ενεργειών του. Στη δεύτερη έρευνα ο Rosenhan συ-
νεργάστηκε με ένα ψυχιατρικό νοσοκομείο: οι υπεύθυνοι του νοσοκομείου τού ζήτησαν
να στείλει ψευδοασθενείς, τους οποίους αυτοί θα προσπαθούσαν να ανακαλύψουν. Ο
Rosenhan δέχτηκε αλλά στη συνέχεια δεν έστειλε κανένα φοιτητή του. Το αποτέλεσμα
ήταν ότι από τους 195 νέους ασθενείς που πήγαν στο νοσοκομείο το προσωπικό ανα-
γνώρισε 42 ως απατεώνες και είχε τις ίδιες υποψίες για άλλους 48. Το συμπέρασμα
στο οποίο κατέληξε ο Rosenhan ήταν πως η ιατρική ταμπέλα λειτουργεί ανεξάρτητα από
την ύπαρξη αντικειμενικής βιολογικής βάσης. Η άποψη την οποία έχουν το προσωπικό
και οι ειδικοί αποδείχθηκε πιο σημαντική από τη συμπεριφορά των ατόμων.
κή δράση στη διαχείριση της ασθένειας. Σε αυτό το πλαίσιο προτάθηκε η ολι-

στική ιατρική, και το βιολογικό μοντέλο έδωσε το θέση του στο βιοψυχοκοι-
νωνικό, όπου ο ασθενής παύει να αποτελεί τον παθητικό πόλο και γίνεται συ-
νεργάτης του γιατρού στη διάγνωση και τη θεραπεία της ασθένειας (Αλε-
ξιάς, 2000· Bradby, 2010· Κωσταγιόλιας & Αλεξιάς, 2011). Ο ασθενής παύ-
ει πλέον να αντιμετωπίζεται παθητικά και αποκτά ενεργητικό ρόλο. Αυτό ση-
μαίνει ότι και ο γιατρός παύει να αντιμετωπίζει τον ασθενή ως ένα κομμάτι
σάρκας, ως ένα βιολογικό σώμα ή έναν εγκέφαλο που ασθενεί, και τον αντι-
μετωπίζει πια ως μια πολυδιάστατη και πολυεπίπεδη οντότητα η οποία, πέρα
από τη βιολογική βάση, έχει έντονη ψυχολογική και κοινωνική ύπαρξη –συ-
ναισθήματα, φοβίες, προσμονές, όνειρα και ανάγκες. Φαίνεται πια πως, αν
η ιατρική θέλει να αποκτήσει μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα, οφείλει να συ-
νεργαστεί με τις κοινωνικές επιστήμες και να λειτουργήσει λαμβάνοντας υπό-
ψη τον ασθενή ως ενεργητικό υποκείμενο (Nettleton, 2002).
Στο πλαίσιο της συγκεκριμένης προσπάθειας έρχεται στην επιφάνεια και
ο λόγος του ασθενή. Αφού πλέον ο ασθενής αποκτά το σεβασμό της ιατρικής,
αρχίζει να αναδεικνύεται το όφελος που οι γιατροί μπορεί να έχουν –και το
οποίο αφορά την καλύτερη διάγνωση και αποθεραπεία του ασθενή–, αν αρ-
χίσουν να συνομιλούν μαζί του, προσπαθώντας να συλλέξουν, πέρα από τα
αντικειμενικά στοιχεία που πιστοποιούν την ασθένεια (εξετάσεις, ιατρικά τε-
στ, ιατρικό ιστορικό κ.λπ.), και την αντίληψη που ο ίδιος έχει γι’ αυτό που του
συμβαίνει. Ο λόγος του ασθενή έρχεται στο προσκήνιο όχι πλέον ως υπο-
κειμενισμός, που εξαιτίας της βίωσης της άσχημης κατάστασης της ασθέ-
νειας μπερδεύει το γιατρό και οδηγεί σε λανθασμένη διάγνωση, αλλά ως συ-
μπληρωματικό μεν αλλά απαραίτητο στοιχείο της διάγνωσης και της θερα-
πείας. Ο ασθενής παύει να αντιμετωπίζεται a priori αρνητικά ως αναξιόπιστος.
Προκειμένου μάλιστα να βοηθηθεί ο γιατρός να κατανοήσει πώς πραγματι-
κά βιώνει την ασθένεια και τι σημαίνει για τον ίδιο τον πάσχοντα και τον πε-
ρίγυρό του η εμφάνισή της, η ιατρική αναπτύσσει τεχνικές θέλοντας να προ-
σφέρει ολιστική, πολύπλευρη, ολοκληρωμένη, συνεπώς όχι αποσπασματική
βοήθεια. Η κατάσταση αυτή τείνει να παγιωθεί, με αποτέλεσμα στις περισ-
σότερες περιπτώσεις η ιατρική να συνομιλεί με τον ασθενή ώστε να βοηθη-
Πρόλογος 23
θεί από αυτόν στην καλύτερη διάγνωση και στην επιλογή της καταλληλότερης
θεραπείας.
Όπως γίνεται αντιληπτό από τα παραπάνω, ο ρόλος του ασθενή στη θε-
ραπευτική σχέση και διαδικασία τροποποιείται σημαντικά και σαφώς ανα-
βαθμίζεται, ενώ ο λόγος του αποκτά μια κάποια βαρύτητα. Η ατομική βίωση
της ασθένειας μετατρέπεται από προσωπική, συναισθηματικά φορτισμένη
αφηγηματική μαρτυρία σε ένα ενδιαφέρον διδακτικό κείμενο, το οποίο μπο-
ρεί να προσφέρει βοήθεια στο γιατρό να διαγνώσει πώς ακριβώς επενεργεί
η βιολογική διάσταση της όποιας ασθένειας στον ψυχισμό και στη συμπερι-
φορά του ατόμου. Ανοίγεται έτσι ένας νέος διευρυμένος ορίζοντας στην ια-
τρική η οποία, πέρα από την απλή καταγραφή και διαχείριση βιολογικών δε-
δομένων, αναγκάζεται να εμπλακεί και στον τρόπο με τον οποίο το κάθε με-
μονωμένο άτομο βιώνει και διαχειρίζεται την κατάστασή του. Η εξέλιξη αυτή
αποκτά βέβαια άλλη δυναμική στην περίπτωση της ψυχασθένειας, όπου τα
πράγματα είναι πιο σύνθετα. Στην ψυχιατρική ο λόγος του ασθενή θεωρεί-
ται συχνά εγγενώς διαταραγμένος και δίχως σχεδόν καμιά βαρύτητα και εγκυ-
ρότητα. Συνεπώς, η τροποποίηση του status του ασθενή είναι μια διαδικα-
σία περισσότερο σύνθετη. Παρ’ όλα αυτά, κρίνεται γόνιμη η προσπάθεια να
ακουστεί ο λόγος του πάσχοντος, εφόσον μπορεί να βοηθήσει τόσο τους για-
τρούς όσο και τους κοινωνικούς επιστήμονες να κατανοήσουν καλύτερα την
κατάσταση που αυτός βιώνει. Βάσει αυτής της λογικής, ο βαθύτερος μεθο-
δολογικός σκοπός του βιβλίου είναι να αναδείξει και να φέρει στην επιφάνεια
το λόγο του ασθενή ως μια διαφορετική αλλά εξαιρετικά χρήσιμη οπτική θέ-
ασης της ψυχασθένειας, ενδεχομένως συμπληρωματικής ή και εναλλακτι-
κής ως προς την κυρίαρχη ιατρική.
Προχωρώντας στην κοινωνιολογική ανάλυση την οποία επιχειρεί το βι-
βλίο, το θεωρητικό πλαίσιο δομείται πάνω σε δύο βασικούς άξονες: (α) στην
έννοια της βιογραφικής ρήξης και έπειτα (β) στις τεχνικές του εαυτού. Η βιο-
γραφική ρήξη αναφέρεται στην απόπειρα που κάνει το υποκείμενο να ανα-
κατασκευάσει την πορεία της ζωής του, κατά την οποία προσπαθεί να συμ-
βιβαστεί και να αποδεχτεί την εμφάνιση μιας σοβαρής ασθένειας (Bury,
1982· Σαββάκης & Τζανάκης, 2006). Στο πλαίσιο αυτό ανακαλεί το παρελ-
θόν και το ανασκευάζει εκλογικεύοντάς το, προκειμένου να κατανοήσει και

να εξηγήσει την εμφάνιση της ασθένειας. Δηλαδή, προκειμένου να μπορέ-
σει ο ασθενής να αποδεχτεί αυτό που του συμβαίνει, πρέπει να φτιάξει την εν-
νοιολόγηση της πορείας της ζωής του έτσι, ώστε η ρήξη που επιφέρει η ασθέ-
νεια στην προσωπική του βιογραφία να αντικατασταθεί από μια αίσθηση συ-
νέχειας και εκλογίκευσης του αναπάντεχου. Με αυτό τον τρόπο προσπαθεί να
αντεπεξέλθει στις νέες συνθήκες που δημιουργεί η εμφάνιση της ασθένειας
στη διαχείριση της καθημερινότητάς του. Αποτελεί δηλαδή μια προσπάθεια
εκλογίκευσης, εξιδανίκευσης του τι συνέβη και γιατί, κατά την οποία επιχει-
ρεί να ελέγξει την κατάστασή του ώστε να μπορέσει να αντιμετωπίσει την επό-
μενη μέρα.
Οι πρακτικές του εαυτού, όπως αναφέρει ο Foucault, αποτελούν πρα-
κτικές στις οποίες καταφεύγει το υποκείμενο για να επεξεργαστεί την ίδια του
την υποκειμενικότητα (Foucault, 1989β). Αποτελούν δηλαδή κοινωνικούς
μηχανισμούς μέσω των οποίων επανασυγκροτείται η ταυτότητα του υποκει-
μένου, με άμεση αναφορά φυσικά στο ευρύτερο εξουσιαστικό κοινωνικό
πλαίσιο και στους περιορισμούς που αυτό θέτει. Οι πρακτικές μορφοποίησης
του εαυτού βρίσκουν μεγάλη εφαρμογή στην εγκαθίδρυση του νέου ψυχια-
τρικού λόγου, όπου βασικό στοιχείο αποτελεί η ανάδειξη της ατομικής υπευ-
θυνότητας ως θεραπευτικής μεθοδολογίας. Σε αυτή την πρόταση κέντρο
της ψυχιατρικής δεν είναι μόνο η επιστημονική γνώση και ο γιατρός αλλά,
επιπλέον, το υποκείμενο, το οποίο θεωρείται ότι μπορεί να προσφέρει το ίδιο
στη θεραπευτική του αποκατάσταση. Η συνειδητοποίηση, από το υποκείμε-
νο, της κατάστασης στην οποία βρίσκεται και την οποία βιώνει θεωρείται η
αρχή της ανάληψης υπεύθυνης ατομικής δράσης, προκειμένου να μπορέσει
να διαχειριστεί την ασθένειά του. Τα άτομα κατευθύνονται έτσι ώστε να ανα-
πτύξουν μια ιδιαίτερη σχέση με τον εαυτό τους. Στη θεραπεία αποκτά μεγά-
λη σημασία η αυτοσυνείδηση της κατάστασης. Για να πραγματωθεί αυτή η συ-
νειδητοποίηση θεωρείται προαπαιτούμενο ή, καλύτερα, επιβεβλημένο, όσον
αφορά τη μεθοδολογία και τις νέες θεραπευτικές τεχνικές, να μιλάει ο ασθε-
νής για την ασθένειά του και να γνωρίζει πώς να στηρίζει τη διαχείριση της
καθημερινότητάς του σε αυτή τη συμβίωση με τη συνειδητοποιημένη ασθέ-
Πρόλογος 25
νεια, παράγοντας ουσιαστικά μια νέα σχέση με τον εαυτό του και αποκτώντας
νέα κοινωνική υπόσταση. Σε αυτό το πλαίσιο η ασθένεια θεωρείται ενδο-
γενές στοιχείο της ταυτότητας του ατόμου και όσο καλύτερα ελεγχθεί, τόσο
γρηγορότερα μπορεί να αποκατασταθεί στο μέτρο του δυνατού, έστω κοι-
νωνικά. Με άλλα λόγια, η συνειδητοποίηση της ασθένειας είναι απαραίτητο
βήμα για τη θεραπεία.
Το σημαντικό και ταυτόχρονα προβληματικό στοιχείο στη συγκεκριμένη
πρόταση είναι ότι ο λόγος του ασθενή, όπως και ο λόγος κάθε ατόμου που
προσπαθεί να στοχαστεί ένα επώδυνο παρελθόν, εμπεριέχει μη κανονικό-
τητες, ασάφειες και ενδογενείς αντιφάσεις. Στο σημείο αυτό είναι χρήσιμη η
παράθεση ενός αποσπάσματος από το ίδιο το βιβλίο: «Ο αυτοβιογραφικός λό-
γος δεν στερείται πολιτικών προταγμάτων. Το μέλημα να ξαναγίνει η ψυχική
οδύνη στοιχείο του εαυτού καταγράφεται στην εν λόγω μαρτυρία ως διεκδί-
κηση, τόσο ατομική όσο και συλλογική. Διατυπώνεται το αίτημα η ασθένεια
να πάψει να αποτελεί αντικείμενο, κάτι ξένο για τον ίδιο τον πάσχοντα, δί-
χως εντούτοις να αποδιώχνεται σαν φάντασμα που δεν υπάρχει. Εάν και στο
βαθμό που πρόκειται για μια πάθηση, αυτή θεωρείται ότι αφορά την ύπαρξη
στην ολότητά της. Δεν μπορεί να αποκοπεί από τη βιογραφία, αναγόμενη διά
μέσου μιας αυστηρής ψυχιατρικής σημειολογίας σε νοσολογική οντότητα, πέ-
ραν της ιστορίας ζωής του ατόμου και της κοινωνίας εντός της οποίας αυτή
εκτυλίσσεται. Γι’ αυτό και ο λόγος που πηγάζει από το βίωμα της ψυχικής
ασθένειας είναι κριτικός και αυτοκριτικός ταυτόχρονα, θεμελιωδώς αντιφα-
τικός, ενίοτε αμήχανος έναντι αυτού που συμβαίνει. Το ενδιαφέρον είναι ότι
αυτές οι διεκδικήσεις δεν περιορίζονται στο πεδίο της ατομικής διαχείρισης
της ψυχικής ασθένειας, αλλά αντανακλούν και όψεις των σύγχρονων πρα-
κτικών του εαυτού». Εδώ αναδεικνύεται και η σημασία της κοινωνιολογικής
ανάλυσης. Ο λόγος του ασθενή, αποκομμένος από την ιδιαίτερη ιστορία του
ως ξεχωριστού ατόμου, από την προσωπική του βιογραφία, ξένος προς τα
βιώματά του, δεν μπορεί να προσφέρει την πραγματική κατανόηση και να ανα-
παραγάγει τις πραγματικές επιθυμίες και τα μηνύματα του. Η παρούσα κοι-
νωνιολογική ανάλυση κάνει αυτό ακριβώς: χωροθετεί τις κοινωνικές παρα-
μέτρους εντός των οποίων οι ασάφειες, οι αντιφάσεις, οι παράλογες ιδέες
εννοιολογούνται και αποκτούν την αληθινή διάστασή τους, μεταφέροντας τα

πραγματικά μηνύματα.
Παράλληλα, το βιβλίο λειτουργεί σε δύο διαφορετικά επίπεδα. Κατά πρώ-
τον, προσφέρει μια χρήσιμη ιστορική βιωματική καταγραφή της μετατροπής
του ψυχιατρικού συστήματος και της αποασυλοποίησης (Bell, 2011· Fakhoury
& Priebe, 2002), ιδιαίτερα στην περίπτωση της χώρας μας (Στυλιανίδης,
1999, 2001). Σε αυτό το επίπεδο, παρότι γνωρίζουμε θεωρητικά πώς ακρι-
βώς και γιατί πραγματοποιήθηκε η μετατροπή αυτή, θεωρείται χρήσιμη η κα-
ταγραφή των βιωμάτων που σχετίζονται με τη μεταρρύθμιση, η βοήθεια που
ενδεχομένως προσφέρει. Πρόκειται για μια προσπάθεια να δούμε μέσα από
τη μαρτυρία του ίδιου του ασθενή το μετασχηματισμό του ψυχιατρικού θεσμού,
το πέρασμα από το «ασυλικό» στο επονομαζόμενο «κοινοτικό» μοντέλο ψυ-
χιατρικής περίθαλψης. Με αυτό τον τρόπο ο μετασχηματισμός των ελληνικών
ψυχιατρικών υπηρεσιών συνδέεται με βιωματικά εμπειρικά φαινόμενα. Το
δεύτερο επίπεδο είναι η ίδια η βίωση της ασθένειας. Η ψυχική ασθένεια απο-
τελεί ιδιόμορφη κατάσταση, ατομική και κοινωνική, η οποία δημιουργεί προ-
βλήματα όχι μόνο στο ίδιο το άτομο που πάσχει αλλά και στον κοινωνικό του
περίγυρο. Η εικόνα του ψυχασθενή η οποία έχει ριζώσει βαθιά στο συλλο-
γικό ασυνείδητο είναι η εικόνα κάποιου που είναι βίαιος, αντικοινωνικός και
προκαλεί προβλήματα. Ο «τρελός» ανακαλεί ιδιόμορφα συναισθήματα απο-
στροφής και φόβου τα οποία οδηγούν στην περιθωριοποίησή του. Σκοπός του
βιβλίου είναι να παρουσιάσει την πραγματική εικόνα ενός ανθρώπου με ψυ-
χιατρικές εμπειρίες ο οποίος, ως ένας από εμάς, προσπαθεί με πολύπλοκους
κοινωνικούς και ψυχολογικούς μηχανισμούς να αντεπεξέλθει στα προβλή-
ματα και στις συνέπειες μιας δύσκολης κατάστασης, της ασθένειας, τόσο σε
βιολογικό όσο και σε ψυχοκοινωνικό επίπεδο.
Στο σημείο αυτό θα ήθελα να κάνω ιδιαίτερη μνεία στο συγγραφέα. Με χα-
ρά δέχτηκα την πρόσκληση του Μανόλη Τζανάκη να επιμεληθώ το συγκεκρι-
μένο βιβλίο και να το εντάξω στη σειρά «Ψυχοκοινωνιολογία της υγείας», την
οποία διατηρούμε μαζί με το συνάδελφο και φίλο Φώτη Αναγνωστόπουλο στις
εκδόσεις «Πεδίο». Το βιβλίο εντάσσεται στη σειρά διότι αναδεικνύει την κοι-
νωνική διάσταση της ψυχικής υγείας και ασθένειας, προτείνοντας τουλάχι-
Πρόλογος 27
στον για το ελληνικό αναγνωστικό κοινό μια νέα οπτική θέασής τους. Το βι-
βλίο μπορεί να αποτελέσει ένα πρώτο έναυσμα για την ευαισθητοποίηση του
κοινού απέναντι στην ψυχική ασθένεια μέσα από την ανάδειξη του λόγου του
ίδιου του ασθενή, ο οποίος και μιλάει για ό,τι του συμβαίνει. Πρόκειται για ένα
κείμενο χρήσιμο τόσο σε γιατρούς και ψυχιάτρους, σε κοινωνιολόγους και
κοινωνικούς επιστήμονες που θέλουν να έρθουν σε επαφή με μια κοινω-
νιολογική ανάλυση, όσο και στο μη ειδικό αναγνώστη ο οποίος θέλει να γνω-
ρίσει τον τρόπο με τον οποίο καταγράφεται η ψυχιατρική εμπειρία από τον ίδιο
τον ασθενή. Επιπλέον, αποτελεί ένα κείμενο παρακαταθήκη για τη ζωή ενός
ιδιαίτερου ανθρώπου ο οποίος με αξιοπρέπεια, αποφασιστικότητα και τόλμη
αντιμετώπισε την ασθένειά του και ο οποίος όχι μόνο δεν δίστασε αλλά και
επέμεινε να δημοσιευτεί –ήταν δική του επιθυμία– ενυπόγραφο το κείμενο,
γκρεμίζοντας στερεότυπα και προκαταλήψεις.
Παρ’ όλα αυτά, το συγκεκριμένο βιβλίο παραμένει ιδιόμορφο καθώς δεν
ακολουθεί την αυστηρή δομή των κλασικών επιστημονικών-πανεπιστημιακών
συγγραμμάτων, με την παράθεση της θεωρίας, τη διατύπωση των ερευνητι-
κών ερωτημάτων και έπειτα την ανάλυση-ερμηνεία των εμπειρικών δεδομέ-
νων για την επαλήθευση ή τη διάψευση των υποθέσεων και την επιβεβαίω-
ση ή την τροποποίηση των θεωρητικών σχημάτων. Παρότι η αρχική πρότα-
ση ήταν να ακολουθήσουμε αυτή την αυστηρή δόμηση και σε αυτό το βιβλίο,
όπως στα υπόλοιπα της σειράς, έπειτα από συζητήσεις με το συγγραφέα πεί-
στηκα ότι η ίδια η φύση του εγχειρήματος, η δημοσιοποίηση δηλαδή της προ-
σωπικής βίωσης της ψυχικής ασθένειας, μέσα από τα ίδια τα λόγια του ασθε-
νή, επιβάλλει την υιοθέτηση μιας λιγότερο αυστηρής δομής. Συνεπώς, η γραμ-
μικότητα των επιστημονικών κειμένων, με την αρχική αναφορά στη θεωρία η
οποία αποτελεί το εργαλείο ανίχνευσης και κατανόησης της εμπειρικής πραγ-
ματικότητας, δεν ακολουθείται αυστηρά στο παρόν σύγγραμμα. Το στοιχείο
αυτό αποτελεί άλλωστε και την ιδιαιτερότητα του βιβλίου. Στην ουσία πρό-
κειται για ένα κείμενο που αποτελείται από δύο τμήματα: (α) ένα βιογραφι-
κό-βιωματικό, στο οποίο ο πρωταγωνιστής καταγράφει την πορεία ζωής του
ανακαλώντας μνήμες και εμπειρίες, τις οποίες εντάσσει σε μια χρονική αλ-
ληλουχία, όπως αυτή παγιώνεται από την ανάπτυξη, την εξέλιξη και την επα-
νεμφάνιση της ψυχικής ασθένειας, και (β) ένα τμήμα κατ’ εξοχήν ερευνητικό-
κοινωνιολογικό, στο οποίο αναδεικνύονται, με τη μορφή της μελέτης περί-
πτωσης, ένας πρωτότυπος κοινωνιολογικός προβληματισμός και μια ευαι-
σθητοποιημένη και οξυδερκής κριτική ανάλυση για το ρόλο της ψυχικής ασθέ-
νειας στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία και για τις υποστηρικτικές δομές της.
Βασικά στοιχεία του βιβλίου είναι ο πηγαίος χαρακτήρας του και η κατα-
γραφή με ιδιαίτερα εύγλωττο και ζωηρό, σχεδόν ζωντανό τρόπο, της κατά-
στασης την οποία βίωσε στη διάρκεια της ζωής του ο πρωταγωνιστής. Είναι
ένα βιβλίο αφιερωμένο σε εκείνον, γι’ αυτό και αποφασίσαμε από κοινού
με το συγγραφέα ο γνήσιος και αυθόρμητος λόγος του να προηγηθεί της κοι-
νωνιολογικής ανάλυσης. Το κείμενο δηλαδή απευθύνεται ταυτόχρονα σε αυ-
τούς που επιθυμούν να διαβάσουν ένα ζωντανό, άμεσο, συναισθηματικά χρω-
ματισμένο κείμενο, το οποίο αναδεικνύει σε πρώτο πρόσωπο την καθημερι-
νή βίωση της ψυχικής ασθένειας και τα κοινωνικά και τα ατομικά προβλή-
ματα που αυτή συνεπάγεται, και σε όσους θέλουν να διαβάσουν μια αξιόλο-
γη κοινωνιολογική ανάλυση του τρόπου με τον οποίο συγκροτείται και ανα-
δεικνύεται, μέσω ιδιαίτερων κοινωνικών μηχανισμών, όπως η βιογραφική
ρήξη και οι τεχνικές του εαυτού, η ιδιαιτερότητα αυτών των βιωμάτων, τόσο
σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο.
Τέλος, οφείλω να πω δυο λόγια για τον πρωταγωνιστή του βιβλίου· έναν
άνθρωπο ο οποίος είχε την ατυχία(;) να περάσει μια δύσκολη κατάσταση· έναν
άνθρωπο τον οποίο δυστυχώς δεν είχα την τύχη να γνωρίσω από κοντά, αλ-
λά τον οποίο γνώρισα μέχρι ένα σημείο μέσα από τα ίδια τα λόγια του και
μέσα από τις αναλύσεις του συγγραφέα. Πρόκειται για μια ιδιαίτερα προικι-
σμένη φύση2, για ένα δημιουργικό και ευαίσθητο χαρακτήρα, ο οποίος αντι-
2. Αξίζει να αναφερθεί ότι η βίωση της ψυχασθένειας και η μετάδοση μηνυμάτων μπορεί
να εκφραστούν και μέσω της τέχνης. Για παράδειγμα, μελετώντας τα ποιήματα ή τους
πίνακες ζωγραφικής ατόμων με ψυχολογικά προβλήματα μπορούμε να κατανοήσουμε
καλύτερα αφενός τον τρόπο με τον οποίο βιώνουν την καθημερινή σχέση με το πρό-
βλημα υγείας και αφετέρου διάφορα μηνύματα που οι ψυχασθενείς στέλνουν στην κοι-
νωνία (βλ. Bell, 2002, 2006· Radley, 2002, 2009· Radley & Bell, 2007, 2011).
Πρόλογος 29
μετώπισε με αξιοπρέπεια, εντιμότητα, σθένος και αντοχή τις όποιες ψυχο-

συναισθηματικές δυσκολίες· για μια πολυσχιδή προσωπικότητα η οποία, πέ-
ρα από τις ανάγλυφες ζωηρές περιγραφές των συναισθημάτων του, εκφρά-
στηκε και εικαστικά και ποιητικά αφήνοντάς μας μια σημαντική παρακαταθήκη.
Κλείνοντας τη σύντομη αυτή παρέμβαση, οφείλω ως κοινωνιολόγος να
αναφερθώ στο βιβλίο ως παραδειγματική κοινωνιολογική ανάλυση ενός πο-
λυσύνθετου, πρωτότυπου και εξαιρετικά ενδιαφέροντος αντικειμένου. Είμαι
ιδιαίτερα χαρούμενος που μου δίνεται η ευκαιρία να προλογίσω και να επι-
μεληθώ το κείμενο ενός αξιόλογου κοινωνιολόγου-ερευνητή, ο οποίος με με-
ράκι και επιστημονικό ενδιαφέρον προσεγγίζει ένα θέμα ιδιαίτερα δύσκολο.
Για την όλη προσπάθεια χρειάστηκαν πολλά χρόνια συνεχούς, κοπιαστικής
αλλά αναμφίβολα δημιουργικής εργασίας. Κατ’ αρχάς θέλω να συγχαρώ το
συνάδελφο Τζανάκη για τις αναλύσεις τις οποίες πραγματοποίησε και με τις
οποίες συμφωνώ –οι ελάχιστες τροποποιήσεις τις οποίες έκανα κατά τη διάρ-
κεια της επιμέλειας είναι κυρίως μεθοδολογικού χαρακτήρα και στοχεύουν
στην ανάδειξη επιμέρους διαστάσεων του φαινομένου. Ένα από τα στοιχεία
που χαρακτηρίζουν το κείμενο και που θα ήθελα ευθύς εξαρχής να καταγρά-
ψω είναι η προσωπική και μακροχρόνια σχέση τριβής του Τζανάκη με τον
πρωταγωνιστή. Μια στενή σχέση για μεγάλο χρονικό διάστημα, η οποία ανα-
πόφευκτα επηρέασε και δόμησε τις ευαισθησίες του συγγραφέα απέναντι
στην ψυχική υγεία και ασθένεια και στις σύγχρονες ψυχιατρικές δομές και
τους γιατρούς, καθώς επίσης την ίδια την άποψή του για τον πρωταγωνιστή·
μια βιωματική σχέση με τον πρωταγωνιστή που οπωσδήποτε προσδιόρισε την
ίδια τη δομή της σκέψης του συγγραφέα και την κατεύθυνση του κειμένου. Γι’
αυτό και έγινε συνειδητή προσπάθεια να μην επηρεαστεί το δεύτερο τμήμα
της κοινωνιολογικής ανάλυσης από τη σχέση αυτή, διατηρώντας, στο μέτρο
του δυνατού, αποστάσεις από την αναπαραγωγή της άποψης του πρωταγω-
νιστή για την ασθένειά του και για τους θεσμούς διαχείρισής της. Έγινε δη-
λαδή προσπάθεια να αντιμετωπιστεί ο λόγος του ασθενή με ουδέτερο τρόπο,
ως ο λόγος ενός υποκειμένου το οποίο προσπαθεί να διαχειριστεί και να
δομήσει την ταυτότητά του, να κατασκευάσει τον εαυτό του σε μόνιμη και διαρ-
κή αντιπαράθεση με την ψυχική ασθένεια, με τις δομές και τους φορείς δια-
χείρισής της. Η κοινωνιολογική ανάλυση επιχειρεί επομένως να επεξεργαστεί

και να καταγράψει όχι την άποψη του πρωταγωνιστή, αλλά τις διαδικασίες
εκείνες μέσω των οποίων αυτός ανακατασκευάζει την ίδια την ιδιαιτερότητά
του, αντιμετωπίζοντας συνεχείς προκλήσεις τόσο σε ατομικό όσο και σε κοι-
νωνικό επίπεδο. Θεωρώ ότι ο Τζανάκης κατάφερε να διατηρήσει τις ισορ-
ροπίες ανάμεσα στην προσωπική εμπλοκή με τον πρωταγωνιστή και στην
αντικειμενικότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης. Νομίζω λοιπόν πως το τε-
λικό κείμενο έχει όντως τις αρετές μιας οξυδερκούς επιστημονικής κοινω-
νιολογικής ανάλυσης, η οποία μένει ανεπηρέαστη από προσωπικές σχέσεις,
απόψεις και ευαισθησίες.
Γιώργος Αλεξιάς
Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Ψυχολογίας,
Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών
Αθήνα, Φεβρουάριος 2012
Βιβλιογραφία
Αλεξιάς, Γ. (2000). Λόγος περί ζωής και θανάτου. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Αλεξιάς, Γ. (2011). Κοινωνιολογία του Σώματος. Αθήνα: Πεδίο.
Ασημόπουλος, Χ. (2009). Η καθημερινή ζωή στο ψυχιατρείο. Αθήνα: Καστανιώτης.
Bell, S. (2002). Photo images: Jo Spence’s narratives of living with illness. Health: An
Interdisciplinary Journal for the Social Study of Health, Illness and Medicine, 6(1),
5-30.
Bell, S. (2006). Living with breast cancer in text and image: Making art to make sense.
Qualitative Research in Psychology, 3(1), 31-44.
Bell, S. (2011). Claiming justice: Knowing mental illness in the public art of Anna
Schuleit’s “Habeas Corpus” and “Bloom”. Health, 15, 313.
Bradby, H. (2010). Εισαγωγή στην κοινωνιολογία της υγείας και της ασθένειας. Αθή-
να: Πεδίο.
Bury, M.R. (1982). Chronic Illness as Biographical Disruption. Sociology of Health and
Illness, 4(2), 167-182.
Πρόλογος 31
Fakhoury, W., & Priebe, S. (2002). The process of deinstitutionalization: An inter-

national review. Current Opinion in Psychiatry, 15(2), 187-192.
Foucault, M. (1989α). Επιτήρηση και τιμωρία. Αθήνα: Ράππας.
Foucault, M. (1989β). Ιστορία της σεξουαλικότητας. 2. Η χρήση των απολαύσεων.
Αθήνα: Ράππας.
Foucault, M. (1991). Η μικροφυσική της εξουσίας. Αθήνα: Ύψιλον.
Foucault, M. (2007). Η ιστορία της τρέλας στην κλασική εποχή. Αθήνα: Καλέντης.
Goffman, E. (2001). Στίγμα. Σημειώσεις για τη διαχείριση της φθαρμένης ταυτότη-
τας. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Hydin, L. (1997). Illness and narrative. Sociology of Health & Illness, 19(1), 48-69.
Θανοπούλου, Μ., & Πετρονώτη, Μ. (1987). Βιογραφική προσέγγιση: μια άλλη πρό-
ταση για την κοινωνιολογική θεώρηση της ανθρώπινης εμπειρίας. Επιθεώρηση
Κοινωνικών Ερευνών, 64, 20-42.
Katz, A., & Shotter, J. (1996). Hearing the patient’s “voice”: Toward a social poetics
in diagnostic interviews. Social Science & Medicine, 43(6), 919-931.
Κωσταγιόλας, Π., & Αλεξιάς, Γ. (2011). Οι υπηρεσίες πληροφόρησης στη διοίκηση
υπηρεσιών υγείας: Η κοινωνική διάσταση και ο εκδημοκρατισμός της ιατρικής πλη-
ροφορίας. Αθήνα: Πεδίο.
Mauss, M. (2004). Κοινωνιολογία και ανθρωπολογία. Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού
Πρώτου.
Nettleton, S. (2002). Κοινωνιολογία της υγείας και της ασθένειας. Αθήνα: Τυπωθήτω.
Pilgrim, D., & Rogers, A. (2004). Κοινωνιολογία της ψυχικής υγείας και ασθένειας.
Αθήνα: Τυπωθήτω.
Radley, A. (2002). Portrayals of suffering: On looking away, looking at, and the
comprehension of illness experience. Body and Society, 8(3), 1-23.
Radley, A. (2009). Works of Illness: Narrative, Picturing, and the Social Response to
Serious Disease. Ashby-de-la-Zouch: InkerMen Press.
Radley, A., & Bell, S. (2007). Artworks, collective experience, and claims for social
justice: The case of women living with breast cancer. Sociology of Health & Illness,
29(3), 366-390.
Radley, A., & Bell, S. (2011). Another way of knowing: Art, disease and illness
experience. Health, 15, 219.
Rosenhan, D. (1973). On being sane in insane places. Science, 179 (4070), 250-258.
Σαββάκης, Μ., & Τζανάκης, Μ. (2006). Βιογραφική ρήξη και ιδρυματισμός: θεσμικές
και αφηγηματικές διαστάσεις μιας κοινωνικής διαδικασίας. Επιθεώρηση Κοινω-
νικών Ερευνών, 120, 37-64.
Sechehaye, M. (1998). Μια σχιζοφρενής αφηγείται. Αθήνα: Δίοδος.

Stanley, L. (1993). On Auto/Biography in Sociology. Sociology, 27(1), 41-52.
Stanton, A.L., Revenson, T.A., & Tennen, H. (2007). Health psychology: Psychological
adjustment to chronic disease. Annual Review of Psychology, 58, 565-592.
Στυλιανίδης, Σ. (1999). Ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα: προς αναζήτηση μιας
ταυτότητας. Τετράδια Ψυχιατρικής, 64, 13-20.
Στυλιανίδης, Σ. (2001). Μοντέλα ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης και προβλήματα με-
ταφοράς τους στο χώρο της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης στην Ελλάδα: θεωρητι-
κές, κλινικές και πρακτικές παρατηρήσεις. Τετράδια Ψυχιατρικής, 75, 12-32.
Stuber, J., Meyer, I., & Link, B.G. (2008). Stigma, prejudice, discrimination and health.
Social Science and Medicine, 67(3), 351-357.
Τσαλίκογλου, Φ. (1989). Μυθολογίες βίας και καταστολής. Αθήνα: Παπαζήσης.
Τσιώλης, Γ. (2006). Ιστορίες ζωής και βιογραφικές αφηγήσεις. Η βιογραφική προ-
σέγγιση στην κοινωνιολογική ποιοτική έρευνα. Αθήνα: Κριτική.
Woolf, V. (2008). Πώς είναι να είσαι άρρωστος. Αθήνα: Συνάψεις.
Προλεγόμενα
Το ανά χείρας βιβλίο είναι αποτέλεσμα της συστηματικής εργασίας δύο ατό-
μων πάνω στην ιστορία ζωής ενός εκ των δύο, ο οποίος δεν βρίσκεται πλέον
μαζί μας. Ο Γιώργος Φαλελάκης καταθέτει τη μαρτυρία του για τον τρόπο με
τον οποίο βίωσε τη σχέση του με τις ελληνικές ψυχιατρικές υπηρεσίες ως
ασθενής, για την ίδια την εμπειρία της ασθένειας. Ο σκοπός είναι διττός: αφε-
νός η δημοσιοποίηση και αφετέρου η διερεύνηση της μαρτυρίας αυτής. Ο στό-
χος είναι η διασάφηση του τρόπου με τον οποίο ο μετασχηματισμός του ψυ-
χιατρικού θεσμού, το πέρασμα από το «ασυλικό» στο επονομαζόμενο «κοι-
νοτικό» μοντέλο ψυχιατρικής περίθαλψης, αποτυπώνεται στην καθημερινό-
τητα των ανθρώπων τους οποίους πρωτίστως αφορά, η ανάδειξη όψεων τό-
σο του βιώματος της ψυχικής ασθένειας όσο και των κοινωνικών διαδικα-
σιών που το διαμεσολαβούν.
Εδώ και ένα τέταρτο του αιώνα η δημόσια ψυχιατρική στην Ελλάδα εγκα-
ταλείπει τα «ασφαλή» τείχη του ασύλου, και ένα ολοένα και μεγαλύτερο μέ-
ρος του θεραπευτικού έργου επιτελείται στις νέες, κοινοτικού τύπου ψυχια-
τρικές υπηρεσίες. Τα κέντρα ψυχικής υγείας και τα όμορα ιατροπαιδαγωγικά
κέντρα για παιδιά και εφήβους, οι ψυχιατρικοί τομείς των γενικών νοσοκο-
μείων, οι κινητές ψυχιατρικές μονάδες, οι ξενώνες, τα οικοτροφεία, τα θε-
ραπευτικά διαμερίσματα και άλλες ψυχιατρικές δομές συναφούς θεραπευτι-
κού προσανατολισμού είναι οι κατ’ εξοχήν νέοι τόποι όπου η δημόσια ψυ-
χιατρική συναντά ό,τι κατανοεί ως αντικείμενό της, την ψυχική ασθένεια και
την πολυδιάστατη ψυχοκοινωνική οδύνη. Τα παραδοσιακά ψυχιατρικά νοσο-
κομεία, οι επίγονοι των ασύλων φρενοβλαβών, έχουν και αυτά αλλάξει μορ-
φή και προσανατολισμό, καθώς αποσκοπούν πλέον στην παρέμβαση στην
κρίση, στην αντιμετώπιση της οξείας φάσης της ψυχικής ασθένειας, και όχι
στη μακροχρόνια νοσηλεία.
Στην Ελλάδα η πορεία από το άσυλο στην κοινότητα, την οποία συνηθίσαμε
να αποκαλούμε ψυχιατρική μεταρρύθμιση, είναι εν τω γίγνεσθαι, παραμένει
ημιτελής, χαρακτηρίζεται από αντιφάσεις, και η προοπτική της φαντάζει δυ-
σοίωνη εξαιτίας της κακής δημοσιονομικής κατάστασης της χώρας και της συ-
νακόλουθης ιδεολογικής επίθεσης που δέχεται το κοινωνικό κράτος. Εντού-
τοις οι ψυχιατρικές θεραπείες, όσον αφορά το δημόσιο τομέα της υγείας, λαμ-
βάνουν χώρα ολοένα και περισσότερο έξω από τα εξειδικευμένα ψυχιατρι-
κά νοσοκομεία. Σε αυτές τις μη ασυλικές δομές δραστηριοποιούνται όλο και
πιο συχνά νέοι φορείς, όπως είναι οι σύλλογοι οικογενειών, χρηστών ή λη-
πτών, δηλαδή ομάδες αυτοεκπροσώπησης και αυτοβοήθειας, και οι μη κυ-
βερνητικές οργανώσεις (Μ.Κ.Ο.) οι οποίες αναπτύσσουν προγράμματα ψυ-
χικής υγείας με σκοπούς θεραπευτικούς, επιστημονικούς, πολιτικούς, ενίο-
τε και επιχειρηματικούς. Οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας που στελεχώνουν
τις κοινοτικές ψυχιατρικές υπηρεσίες (ψυχίατροι, ψυχολόγοι, κοινωνιολό-
γοι, νοσηλευτές, κοινωνικοί λειτουργοί, εργοθεραπευτές κ.ά.) μετέχουν σε
διαφορετικές επαγγελματικές παραδόσεις, με αποτέλεσμα η θεραπευτική πα-
ρέμβαση να αποκτά εκ των πραγμάτων διεπαγγελματικό χαρακτήρα. Την ίδια
στιγμή παρατηρείται μια διεύρυνση των ψυχοθεραπευτικών εφαρμογών στις
παρυφές της δημόσιας ψυχιατρικής, με ποικίλους κλινικούς προσανατολι-
σμούς.
Αναπόφευκτα, το άνοιγμα της θεραπευτικής ομάδας σε μορφές παρέμβα-
σης που δεν έχουν αμιγώς βιοϊατρικό χαρακτήρα θέτει ζητήματα εννοιολό-
γησης της ψυχικής ασθένειας και καθιστά το πεδίο της ψυχιατρικής λιγότε-
ρο συμπαγές. Σε αυτή τη σχετική απροσδιοριστία των θεραπευτικών παρεμ-
βάσεων συμβάλλει επίσης το γεγονός ότι οι κοινοτικού τύπου δομές ψυχικής
υγείας είναι προσβάσιμες σε ένα ολοένα και πιο ευρύ κοινό. Οι εξελίξεις
αυτές οδηγούν σε επαναπροσδιορισμό των σοβαρών ψυχικών διαταραχών,
ιδιαίτερα στο πεδίο της κλινικής πρακτικής, καθώς αναδεικνύεται η κοινωνι-
κή τους διάσταση. Δεν είναι τυχαίο ότι και τα επίσημα και διεθνώς αναγνω-
ρισμένα ταξινομητικά συστήματα της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας
Προλεγόμενα 35
(DSM-IV) και του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ICD-10) αναφέρονται πλέ-

ον σε «ψυχικές διαταραχές» και όχι σε «ψυχικές νόσους». Όσον αφορά τον
ελληνικό χώρο, στην ψυχιατρική καθημερινότητα χρησιμοποιούνται ολοένα
και περισσότερο προσδιορισμοί όπως «ψυχικά πάσχων άνθρωπος», «ψυχι-
κά πάσχον υποκείμενο», «ένοικος», «πελάτης», «χρήστης ή λήπτης υπηρε-
σιών ψυχικής υγείας», «εξυπηρετούμενος», μαζί με τον παραδοσιακό βιοϊα-
τρικό χαρακτηρισμό «ψυχικά άρρωστος/ασθενής». Οι οιονεί κλινικές αυτές
έννοιες συνάδουν με νέες μορφές οργάνωσης της θεραπευτικής σχέσης, οι
οποίες παραπέμπουν σε ένα διαφορετικό καθεστώς θεραπευτικής πρακτικής.
Διά μέσου των νέων θεραπευτικών προσανατολισμών, οι οποίοι τείνουν
να κυριαρχήσουν στην κλινική πρακτική ως καταστατικές αρχές, τα υπό θε-
ραπεία άτομα καθοδηγούνται έτσι ώστε να αναπτύξουν μια συγκεκριμένη σχέ-
ση με τον εαυτό. Οι νέες θεραπευτικές παραδοχές επηρεάζουν καθοριστικά
τον τρόπο με τον οποίο τα άτομα στα οποία προτείνεται μια ψυχιατρική διά-
γνωση αναζητούν ερμηνευτικά σχήματα προκειμένου να κατανοήσουν αυτό
που τους συμβαίνει, να μιλήσουν για την ασθένειά τους και να διαχειριστούν
την καθημερινότητά τους. Ο αναπροσανατολισμός της κλινικής πρακτικής
συνάδει με νέες πρακτικές του εαυτού, οι οποίες όμως δεν αποτελούν ίδιον
των ψυχιατρικών εφαρμογών. Πρόκειται για μορφές σχέσης με τον εαυτό οι
οποίες έχουν κυριαρχήσει μεταπολεμικά στο δυτικό κόσμο και αντανακλούν
θεμελιώδεις κοινωνικούς μετασχηματισμούς. Οι μετασχηματισμοί αυτοί έχουν
ιδεολογικές συνδηλώσεις τις οποίες οφείλουμε να αναδείξουμε. Η απόδο-
ση λόγου στα άτομα τα οποία πρωτίστως αφορούν οι μεγάλες ιδέες της αποϊ-
δρυματοποίησης, της αποασυλοποίησης και της ψυχοκοινωνικής επανέντα-
ξης σαφέστατα συμβάλλει στον εκδημοκρατισμό του πεδίου της ψυχιατρι-
κής. Επιπλέον, η επικέντρωση στην καθηλωμένη φωνή, αυτή των πρώην
έγκλειστων των ψυχιατρείων και νυν ληπτών των υπηρεσιών ψυχικής υγεί-
ας, μας οδηγεί σε ένα προνομιακό σημείο προκειμένου να παρατηρήσουμε
και εν συνεχεία να ερμηνεύσουμε τη μορφή που τείνει να πάρει η ψυχιατρι-
κή θεραπεία στις μέρες μας, τον τρόπο με τον οποίο η μορφή αυτή συνδέε-
ται με ευρύτερες κοινωνικές αλλαγές.
Ο Γιώργος Φαλελάκης βίωσε επώδυνα τις ψυχιατρικές θεραπείες που του
προσέφεραν οι ελληνικές ψυχιατρικές υπηρεσίες. Η εμπειρία του αυτή κα-

ταγράφηκε ποικιλοτρόπως: με παρεμβάσεις του σε δημόσιες εκδηλώσεις,
με ομιλίες του σε ημερίδες και ψυχιατρικά συνέδρια, κυρίως μέσω της ποί-
ησής του, και τώρα με τη δημοσιοποίηση τεκμηρίων τα οποία στοιχειοθε-
τούν μια ολοκληρωμένη μαρτυρία ζωής. Τα τεκμήρια αυτά αποτελούν πολύ-
τιμη πηγή πληροφοριών προκειμένου να κατανοήσουμε καλύτερα τι ήταν κά-
ποτε η ψυχιατρική στην Ελλάδα αλλά και προς τα πού πορεύεται τούτος ο κοι-
νωνικός θεσμός, ο ταγμένος στη διαχείριση της ψυχικής οδύνης και της απελ-
πισίας, των ρευστοποιημένων κοινωνικών σχέσεων, ενίοτε και της ευτυχίας.
Αναμφισβήτητα, η δημοσιοποίηση τεκμηρίων ζωής επηρεάζει τον τρόπο
με τον οποίο κατανοούμε το παρελθόν, διερευνούμε το παρόν και σχεδιάζουμε
το μέλλον τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Η συλλογική μνή-
μη, ό,τι αντιστέκεται στη φθορά από την αλληλουχία των γεγονότων, τις επι-
μέρους ιστορίες και τα βιώματα, συνιστά θεμελιώδες πολιτικό διακύβευμα.
Γι’ αυτόν το λόγο η ενθύμηση, η υπενθύμιση του παρελθόντος, ριζώνει πάντα
στο παρόν, ξεπηδά από τη ζώσα στιγμή. Εξού και οι διαμάχες για το άξιο ή
μη της μνημόνευσης καθοριστικών συμβάντων, και οι αγώνες προκειμένου
να μη λησμονηθούν αυτά που οφείλουμε να θυμόμαστε. Αυτό που συνέβη
εξακολουθεί να απασχολεί, να επιδρά στην καθημερινότητα και να επηρεά-
ζει τα μελλούμενα, έστω ως απουσία.
Αυτοβιογραφικές συνεισφορές όπως αυτή του Γιώργου Φαλελάκη μάς
βοηθούν να θυμηθούμε τι ήταν η ασθένεια πριν γίνει αντικείμενο ιατρικής
φροντίδας, αλλά και πώς η ψυχιατρική παρέμβαση καθοδηγεί το άτομο ώστε
να αναπτύξει μια νέα σχέση με τον εαυτό. Ο αυτοβιογραφικός λόγος δεν στε-
ρείται πολιτικών προταγμάτων. Το μέλημα να ξαναγίνει η ψυχική οδύνη στοι-
χείο του εαυτού καταγράφεται στην εν λόγω μαρτυρία ως διεκδίκηση, τόσο
ατομική όσο και συλλογική. Διατυπώνεται το αίτημα η ασθένεια να πάψει
να αποτελεί αντικείμενο, κάτι ξένο για τον ίδιο τον πάσχοντα, δίχως εντού-
τοις να αποδιώχνεται σαν φάντασμα που δεν υπάρχει. Εάν και στο βαθμό που
πρόκειται για μια πάθηση, αυτή θεωρείται ότι αφορά την ύπαρξη στην ολό-
τητά της. Δεν μπορεί να αποκοπεί από τη βιογραφία, αναγόμενη διά μέσου
μιας αυστηρής ψυχιατρικής σημειολογίας σε νοσολογική οντότητα, πέραν της
Προλεγόμενα 37
ιστορίας ζωής του ατόμου και της κοινωνίας εντός της οποίας αυτή εκτυ-
λίσσεται. Γι’ αυτό και ο λόγος που πηγάζει από το βίωμα της ψυχικής ασθέ-
νειας είναι κριτικός και αυτοκριτικός ταυτόχρονα, θεμελιωδώς αντιφατικός,
ενίοτε αμήχανος έναντι αυτού που συμβαίνει. Το ενδιαφέρον είναι ότι αυ-
τές οι διεκδικήσεις δεν περιορίζονται στο πεδίο της ατομικής διαχείρισης της
ψυχικής ασθένειας, αλλά αντανακλούν και όψεις των σύγχρονων πρακτικών
του εαυτού.
Το βιβλίο διαρθρώνεται σε τέσσερα σχετικά αυτόνομα μέρη. Στην Εισα-
γωγή περιγράφεται το ιστορικό της όλης προσπάθειας και αναλύονται τα με-
θοδολογικά διλήμματα που προέκυψαν στην πορεία. Το Πρώτο Κεφάλαιο απο-
τελεί ένα ανθολόγιο περιγραφών της καθημερινής ζωής, όπως αυτές απο-
τυπώθηκαν στο προσωπικό ημερολόγιο του Γιώργου Φαλελάκη. Οι κατα-
γραφές παρατίθενται με βάση τη χρονολογική σειρά στην οποία γράφτηκαν.
Σκιαγραφούν την εμπειρία της ψυχικής ασθένειας όπως αυτή αποτυπώνεται
σε ενεστώτα χρόνο, καθώς και τα εγχειρήματα διαχείρισης μιας επώδυνης
καθημερινότητας. Στο Δεύτερο Κεφάλαιο παρατίθεται η προφορική μαρτυ-
ρία του Γιώργου Φαλελάκη. Πρόκειται για μια σύνθεση πολλαπλών αφηγή-
σεων ζωής, στην πρωτότυπη μορφή τους, οι οποίες ανασυγκροτούν το πα-
ρελθόν βάσει των σχεδίων ζωής και των επιταγών του παρόντος, συχνά επι-
στρέφοντας σε γεγονότα και εμπειρίες που αποτυπώνονται και στο προσω-
πικό ημερολόγιο. Τέλος, στο Τρίτο Κεφάλαιο σχολιάζεται ακροθιγώς η προ-
βληματική της αφήγησης και της μαρτυρίας και επιχειρείται μια ενδελεχής κοι-
νωνιολογική ανάλυση των κοινωνικών μηχανισμών που μορφοποιούν το βίω-
μα της ψυχικής ασθένειας, με βασικό πλαίσιο αναφοράς τη μαρτυρία του
Γιώργου Φαλελάκη. Οι ψυχιατρικές παρεμβάσεις οδηγούν εντέλει στη στα-
διακή τροποποίηση της σχέσης με τον εαυτό και στην υιοθέτηση πρακτικών
που συνάδουν με τις πλέον σύγχρονες μορφές διαγωγής του βίου.
Ευχαριστίες
Το βιβλίο αυτό είναι αποτέλεσμα μιας προσπάθειας που ξεκίνησε στις αρχές
του 2003 και ολοκληρώθηκε αρκετά χρόνια αργότερα με την έμπρακτη συ-
νεισφορά πολλών ανθρώπων, στους οποίους και οφείλω πολλά. Είναι πρα-
κτικά αδύνατο να τους μνημονεύσω όλους. Οφείλω ωστόσο να αναφερθώ σε
ορισμένους από αυτούς, στο βαθμό που επηρέασαν, με τον ένα ή τον άλλο
τρόπο, την τελική μορφή του κειμένου, για τα ψεγάδια του οποίου είναι αυ-
τονόητο ότι ουδεμία ευθύνη φέρουν.
Στη σύντροφό μου Ειρήνη Πεδιαδίτου, σταθερό συνομιλητή και αυστηρό
κριτή των εργασιών μου, οφείλω πολλά, κυρίως για τη συνεχή ενθάρρυνσή
της και τα εποικοδομητικά της σχόλια. Η ενθουσιώδης υποστήριξη της Λέ-
νας Τάκη και του Αντώνη Λιοδάκη αποτέλεσε πηγή δύναμης και έμπνευσης.
Η Μαρία Φαφαλιού, ο Μαθιός Φραντζεσκάκης, ο Δημήτρης Χαραλαμπάκης,
ο Σταύρος Ψυλλάκης, ο Γιάννης Πετσαλάκης και η Μαρία Μηγιάνη μού πα-
ρείχαν πολύ χρήσιμο εμπειρικό υλικό. Με τον Μάνο Σαββάκη είχαμε γόνιμες
συζητήσεις σχετικά με τη χρήση τεκμηρίων ζωής στο πεδίο της κοινωνιολο-
γίας της υγείας. Ο Γιώργος Τσιώλης συνεισέφερε στην ολοκλήρωση του εγ-
χειρήματος με τις επισημάνσεις του επί των επιστημολογικών προϋποθέσεων
της βιογραφικής μεθόδου. Η Αλέκα Μπουτζουβή διάβασε με σχολαστικότη-
τα την πρώτη ολοκληρωμένη εκδοχή του βιβλίου, και οι παρατηρήσεις της
αποτέλεσαν οδηγό για τη δομή του τελικού κειμένου. Στα σχόλια του Κώστα
Γκούνη και του Σπύρου Φραγκιαδάκη οφείλεται ο τρόπος με τον οποίο χει-
ρίστηκα εντέλει το υλικό που είχα στα χέρια μου. Ιδιαιτέρως ευχαριστώ την
Ιωάννα Παπαθανασίου για τη συνεχή έγνοια για την πορεία της εργασίας
αυτής και για τα εκτενή σχόλιά της σε διάφορες φάσεις της εξέλιξής της.
Εκμεταλλεύτηκα τη φιλία μας προκειμένου να ωφεληθώ από την εμπειρία της

στη δημοσιοποίηση γραπτών και προφορικών μαρτυριών.
Σημαντικό χώρο διαλόγου γύρω από μεθοδολογικά και επιστημολογικά
ζητήματα που άπτονται του αντικειμένου του βιβλίου αυτού αποτελεί το Εντα-
τικό Σεμινάριο-Συνέδριο «Ζητήματα μεθοδολογίας της έρευνας στις κοινω-
νικές επιστήμες», το οποίο διοργανώνεται από το Τμήμα Κοινωνιολογίας του
Πανεπιστημίου Κρήτης κάθε χρόνο από το 1994. Οφείλω να ευχαριστήσω
τους συναδέλφους συνδιοργανωτές και κυρίως τον Σκεύο Παπαϊωάννου,
εμπνευστή και επιστημονικά υπεύθυνο της όλης προσπάθειας, καθώς και τους
ανθρώπους που συνάντησα εκεί, με τους οποίους αντάλλαξα σκέψεις και προ-
βληματισμούς που με βοήθησαν να χειριστώ κρίσιμα μεθοδολογικά και δε-
οντολογικά διλήμματα.
Η εργασία βρήκε φιλόξενη στέγη στις εκδόσεις «Πεδίο». Η συνεργασία
μου με τον επιστημονικό υπεύθυνο της σειράς «Ψυχοκοινωνιολογία της
υγείας», Γιώργο Αλεξιά, υπήρξε άψογη, και οι παρατηρήσεις του επί του υπό
έκδοση κειμένου πολύ εύστοχες. Η επικοινωνία με την κ. Χρύσα Ξενάκη,
υπεύθυνη των επιστημονικών εκδόσεων, καθώς και με την κ. Παναγούλα
Κολλιοπούλου αποτέλεσε εξαιρετικά παραγωγική και ευχάριστη εμπειρία. Η
συνεργασία με την κ. Αγγελική Τσαμπάζη, η οποία ανέλαβε το θαρραλέο έρ-
γο της φιλολογικής επιμέλειας, υπήρξε απρόσκοπτη και πολύ δημιουργική,
και την ευχαριστώ θερμά.
Η οικογένεια του Γιώργου Φαλελάκη αγκάλιασε εξαρχής την κοινή μας
προσπάθεια. Ιδιαιτέρως ευχαριστώ τον Μανόλη Φαλελάκη για τη θετική του
στάση στη δημοσιοποίηση των ευαίσθητων τεκμηρίων ζωής που αφορούν την
ιστορία ζωής του αδελφού του.
Ο Γιώργος Φαλελάκης έφυγε από τη ζωή πριν το έργο αυτό ολοκληρωθεί.
Η μνήμη του θα είναι πάντα ζωντανή, στο νου και την καρδιά μου. Μου εμπι-
στεύτηκε κάτι πολύτιμο, τις εμπειρίες του και τις καταγραφές των πιο προ-
σωπικών του στιγμών. Είχε το θάρρος να εκτεθεί, καθιστώντας τη μαρτυρία
του στοιχείο της «επίσημης» ιστορίας της ελληνικής ψυχιατρικής, μια γενναία
πολιτική πράξη η οποία αξίζει το σεβασμό μας.
041-056_Eisagogi.qxd:Layout 1 4/10/12 5:05 PM Page 41
Εισαγωγή
Μια ζωή
Ο Γιώργος Φαλελάκης γεννήθηκε στις 6 Οκτωβρίου του 1965 στον Ρα-

βδούχα, ένα μικρό χωριό στα βόρεια παράλια της Κρήτης, δυτικά των Χα-
νίων. Γόνος πολύτεκνης οικογένειας, το πέμπτο και μικρότερο παιδί της Ευ-
τυχίας και του Νικολάου, περνά τα παιδικά του χρόνια στο χωριό με τη μη-
τέρα του και τα μεγαλύτερα αδέλφια του. Ο πατέρας έχει μεταναστεύσει στη
Γερμανία ήδη από το 1963, επιλέγοντας μια συνηθισμένη εκείνη την επο-
χή λύση για την αντιμετώπιση των πιεστικών βιοποριστικών αναγκών. Ερ-
γάζεται στην αυτοκινητοβιομηχανία. Επιστρέφει κατά καιρούς στο χωριό, μέ-
νοντας για μικρά χρονικά διαστήματα. Η μετανάστευση του πατέρα εξασφα-
λίζει χρήματα στην οικογένεια, φέρνει όμως και πολλές δυσκολίες, καθώς η
μητέρα καλείται, με την εξ αποστάσεως συμπαράσταση του συζύγου, να αντε-
πεξέλθει στην ανατροφή πέντε παιδιών και να φροντίσει τα κτήματα της οι-
κογένειας.
Το χωριό την εποχή εκείνη δεν έχει ακόμα εγκαταλειφθεί από το μεγα-
λύτερο μέρος των κατοίκων του, αποτελεί ζωντανό κύτταρο κοινοτικής συμ-
βίωσης, σφύζει από ζωή. Τα παιδιά της οικογένειας, όλα αγόρια, συνδρά-
μουν τη μητέρα στις αγροτικές εργασίες και στις δουλειές του σπιτιού: «Με-
γάλωσα σε ένα χωριό που εκείνα τα χρόνια δεν είχε αδειάσει ακόμη. Υπήρ-
χαν πολλά νέα παιδιά. Αργότερα έγινε η εσωτερική μετανάστευση και φύ-
γανε όλοι από τα χωριά. Το λέω αυτό γιατί αν θα πηγαίνεις τώρα βλέπεις ότι
τα χωριά είναι κράτη γερόντων. Όταν αποφοίτησα από το δημοτικό σχολείο
είχαμε μείνει έξι παιδιά, τα οποία πήγαμε στο γυμνάσιο, και φεύγοντας μεί-
νανε τρία, και αργότερα το δημοτικό σχολείο έκλεισε».1 Ο πατέρας επιστρέ-

φει οριστικά από τη Γερμανία το 1970. Την ίδια χρονιά ο Γιώργος Φαλελά-
κης ξεκινά τις βασικές του σπουδές στο δημοτικό σχολείο του χωριού. Συ-
νεχίζει στο Γυμνάσιο Κολυμβαρίου, μιας κωμόπολης η οποία βρίσκεται λί-
γα χιλιόμετρα πιο πέρα. Αργότερα εγκαθίσταται στα Χανιά, προκειμένου να
παρακολουθήσει τις δύο πρώτες τάξεις του λυκείου. Επιστρέφει στο Κολυμ-
βάρι για να ολοκληρώσει τις σπουδές του στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.
Η οικογένειά του είχε, σύμφωνα με τον ίδιο, βενιζελική πολιτική προέ-
λευση: «Ήμασταν προοδευτικοί, βενιζελικοί, από τον πατέρα. Ανήκουμε στον
προοδευτικό-αριστερό χώρο, εννοούμε στον ευρύτερο».2 Από πολύ νωρίς
εντάσσεται στη νεολαία του κομμουνιστικού κόμματος (Κ.Ν.Ε.): «Να πω ότι
ήμουνα έντονα πολιτικοποιημένο άτομο, άνηκα στην Αριστερά. Αυτό έχει οριο-
θετήσει τη ζωή μου, τη φιλοσοφική μου στάση απέναντι στη ζωή».3 Τα δύο
χρόνια της εφηβείας που ζει στα Χανιά αναπτύσσει έντονη πολιτική δράση,
συμμετέχοντας σε ποικίλες δραστηριότητες της κομματικής νεολαίας. Απο-
στασιοποιείται από το κομμουνιστικό κόμμα στις αρχές της δεκαετίας του ’90,
διαφωνώντας με τις κεντρικές πολιτικές επιλογές της ηγεσίας του.
Σιγά σιγά τα μεγαλύτερα αδέλφια εγκαταλείπουν την οικογενειακή εστία,
προκειμένου να σπουδάσουν σε επαγγελματικές σχολές, να υπηρετήσουν
τη στρατιωτική τους θητεία, να δουλέψουν και να δημιουργήσουν τη δική τους
οικογένεια. Τον ίδιο δρόμο θα προσπαθήσει να ακολουθήσει και ο μικρότε-
ρος αδελφός. Σύμφωνα με τον ίδιο, όντας καλός μαθητής, τον προόριζαν
για ανώτερες σπουδές, ελπίζοντας να είναι το πρώτο παιδί της οικογένειας
που θα κατάφερνε να εισαχθεί σε σχολή της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης:
«Ήμουνα ντοπαρισμένος, θα ’λεγα, από την οικογένεια να κάνω μεγάλα πράγ-
ματα, είχα καλούς βαθμούς, ξενυχτούσα, διάβαζα…».4
1. Απόσπασμα από την πρώτη συνέντευξη του Γιώργου Φαλελάκη (εφεξής Γ.Φ. ή αφη-
γητής) στον Μανόλη Τζανάκη (εφεξής Μ.Τ.). Για αναλυτικές πληροφορίες για τις βιο-
γραφικές αφηγηματικές συνεντεύξεις βλ. σχετικό πίνακα στο παράρτημα.
2. Δεύτερη συνέντευξη του Γ.Φ. στον Μ.Τ.
3. Πρώτη συνέντευξη του Γ.Φ. στον Μ.Τ.
4. Συνέντευξη του Γ.Φ. στην εφημερίδα Σχόλιο (βλ. παρακάτω και παράρτημα).
Εισαγωγή 43
Ωστόσο, στα δεκαεπτά του, λίγο πριν τις εισαγωγικές εξετάσεις για το πα-
νεπιστήμιο, απρόσμενες ψυχοσυναισθηματικές δυσκολίες ανατρέπουν αυτούς
τους σχεδιασμούς: «Λίγο πριν τις εξετάσεις εκδηλώθηκε μια αδυναμία στο να
αντεπεξέλθω στις εξετάσεις».5 Η οικογένεια κινητοποιείται και προσπαθεί να
διαχειριστεί τη δύσκολη κατάσταση που έχει προκύψει. Ο Γιώργος Φαλελά-
κης επισκέπτεται, πάντοτε με τη συνοδεία μελών της οικογένειάς του, στην
αρχή γενικούς γιατρούς και στη συνέχεια ψυχιάτρους, πρώτα στα Χανιά, με-
τά στην Αθήνα και αργότερα στο εξωτερικό, στη Βουλγαρία. Για πρώτη φο-
ρά νοσηλεύεται σε ιδιωτική ψυχιατρική κλινική, στην Αττική. Ακολουθεί σει-
ρά επαναλαμβανόμενων εισαγωγών στο Θεραπευτήριο Ψυχικών Παθήσε-
ων Χανίων (Θ.Ψ.Π.Χ.). Η διάγνωση, υιοθετώντας σημερινή ορολογία, ανα-
φέρεται σε «συναισθηματική διαταραχή διπολικού τύπου», κοινώς μανιοκα-
τάθλιψη. Είναι αρχές της δεκαετίας του ’80, και η ενδονοσοκομειακή νοση-
λεία κυριαρχεί ως τρόπος αντιμετώπισης των ψυχικών ασθενειών. Δεν έχει
ακόμα αμφισβητηθεί ευρέως το ψυχιατρικό άσυλο, ούτε και έχουν αναπτυχθεί
κοινοτικού τύπου ψυχιατρικές υπηρεσίες, πλην ελάχιστων εξαιρέσεων. Από
αυτό το σημείο και μετά ξεκινά μια προσωπική «οδύσσεια», όπως ο ίδιος χα-
ρακτηρίζει την πορεία ζωής από εδώ και στο εξής: «Να το πω πιο απλά, εγώ
ας πούμε από το να περάσω στην εφηβεία στην αντρική ηλικία και να ακο-
λουθήσω μια διαδικασία, ξέρω ’γω, απλά πανεπιστήμιο, μια σχολή, κάτι, ερ-
γασία, οικογένεια, επαγγελματική αποκατάσταση, εγώ όλα αυτά τα χρόνια
τα πέρασα μέσα στα άσυλα, στα ιδρύματα, και με όλες τις κακές, κυρίως κα-
κές, συνέπειες. Πάνω στην προσπάθειά μου να ισορροπήσω για να μπορέσω
να επιβιώσω. Και το επιβιώσω κυριολεκτικά».6
Ήδη από το 1984 εξασφαλίζει αναπηρική σύνταξη. Αρχικά τού αναγνω-
ρίζεται αναπηρία 67% και το 1993 100%. Η σύνταξη του παρέχει την οι-
κονομική ευχέρεια να διαμένει για μακρά χρονικά διαστήματα μόνος του στα
Χανιά, αν και κατά καιρούς επιστρέφει στο πατρικό του σπίτι στο χωριό. Επί-
σης, του εξασφαλίζει ένα ελάχιστο επίπεδο οικονομικής ανεξαρτησίας, η
5. Ό.π.
6. Ό.π.
οποία επηρεάζει την καθημερινότητά του: «Γιατί, αν κι εγώ δεν είχα αυτή τη
βοήθεια από το κράτος, αν δεν μου ’βγαζε αυτή τη σύνταξη, ίσως να μην εί-
χα καταφέρει και στην υγεία μου να ’μαι καλύτερα».7 Έπειτα από αλλεπάλ-
ληλες νοσηλείες στο Θ.Ψ.Π.Χ. και αργότερα στο Νοσοκομείο Ημέρας του Κέ-
ντρου Ψυχικής Υγείας (Κ.Ψ.Υ.) Χανίων καταφέρνει να επιτύχει ένα σχετικά
υψηλό επίπεδο αυτονομίας αναλαμβάνοντας, επιπλέον, ενεργό ρόλο στις θε-
ραπευτικές παρεμβάσεις που αφορούν τον ίδιο, πάντοτε με τη συμπαράστα-
ση της οικογένειάς του.
Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Γιώργος Φαλελάκης ανέπτυξε πλούσια καλλι-
τεχνική δραστηριότητα στο διάστημα που διέμενε στα Χανιά, κυρίως από τα
μέσα της δεκαετίας του ’90 και μετά, συμμετέχοντας σε θεατρικές παραστά-
σεις ως ερασιτέχνης ηθοποιός, σε ποιητικές βραδιές και σε καλλιτεχνικά
δρώμενα, τα περισσότερα εκ των οποίων συνδέονται με το χώρο της ψυχικής
υγείας. Συμμετείχε στις περισσότερες από τις κινήσεις και δράσεις που ανα-
πτύχθηκαν στα Χανιά με σκοπό τη διεκδίκηση μιας «άλλης» ψυχιατρικής. Εί-
ναι η ηρωική εποχή της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, όταν το αίτημα για αλ-
λαγή του ασυλικού ψυχιατρικού συστήματος συναντιέται με τον απόηχο των
πολιτικών και των κοινωνικών διεκδικήσεων της μεταπολίτευσης.
Το 1996 δημοσιεύει την πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο Ατέρμονη
Ροή, έκδοση του χανιώτικου περιοδικού Νεώριον, η οποία τον καθιερώνει στο
στενό κύκλο των ειδικών της ψυχικής υγείας ως ταλαντούχο ποιητή που με-
ταμορφώνει το βίωμα της ψυχικής ασθένειας σε ρηξικέλευθο πολιτικό λό-
γο. Αργότερα δημοσιεύει ποιήματά του σε δύο συλλογικούς τόμους.8 Ποιή-
ματά του περιλαμβάνονται επίσης στους δύο συλλογικούς τόμους που εξέ-
δωσε το Τμήμα Εργοθεραπείας του Θ.Ψ.Π.Χ. το 1986 και το 1995,9 αντί-

8. Βλ. Φαλελάκης (1996) και Φαλελάκης κ.ά. (1999). Ποιήματά του περιλαμβάνονται
στο συλλογικό τόμο Έφοδος στον ουρανό (1998), όπου δημοσιεύονται ανώνυμα κεί-
μενα ανθρώπων με βιώματα από τα ελληνικά ψυχιατρεία.
9. Βλ. Σκορδαλά-Κακατσάκη (1995). Στο συλλογικό αυτόν τόμο περιλαμβάνονται ποιήμα-
τα των Κοσμά Βιγλάκη, Μανώλη Δρακάκη, Γιώργου Κοκκινίδη, Παναγιώτη Ντατόι, Μα-
νώλη Ξηρουχάκη, Γιάννη Πετσαλάκη, Γιάννη Σεγρεδάκη, Γιώργου Φαλελάκη και Μιχά-
Εισαγωγή 45
στοιχα. Ποιήματά του έχουν δημοσιευτεί ακόμα σε περιοδικά, τα περισσότε-

ρα εκ των οποίων ψυχιατρικού περιεχομένου. Επίσης, διακρίθηκε σε τοπικούς
λογοτεχνικούς διαγωνισμούς.
Στις αρχές του 2004 επιστρέφει εκ νέου στο χωριό του, όπου θα ζήσει με
τους γονείς του μέχρι τον πρόωρο θάνατό του, από παθολογικά αίτια, την 21η
Σεπτεμβρίου του 2006. Στο φύλλο της εφημερίδας Ελευθεροτυπία της 25ης
Σεπτεμβρίου 2006 αναγγέλλεται «το τέλος ενός ποιητή», «ποιητή της ελευ-
θερίας», «αγωνιστή των ατομικών, πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμά-
των».10 Στις 6 Οκτωβρίου του 2007 πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια του
Πνευματικού Κέντρου Ραβδούχα, στην κεντρική αίθουσα του οποίου δόθηκε
το όνομα του Γιώργου Φαλελάκη. Στην τιμητική πλακέτα που έχει αναρτηθεί
σε αυτήν αναφέρονται τα εξής: «Αίθουσα Γεωργίου Ν. Φαλελάκη, Ποιητή».
Το 2009 κυκλοφόρησε από το Σύλλογο Οικογενειών και Φίλων για την Ψυ-
χική Υγεία (Σ.Ο.Φ.Ψ.Υ.) του νομού Σερρών ένα CD με τίτλο «Άνοιξα μια πόρ-
τα στο όραμα…», στο οποίο περιέχονται ποιήματα του Γιώργου Φαλελάκη με-
λοποιημένα από τον Ευθύμη Παρά. Μελλοντικά σχεδιάζονται η μελοποίηση
και άλλων ποιημάτων του και η επανέκδοση του ποιητικού του έργου.
Να πώς περιγράφει ο ίδιος τον εαυτό του, συνοψίζοντας την ιστορία ζωής
του σε ένα σύντομο σημείωμα γραμμένο για τους σκοπούς αυτού του βιβλίου
την άνοιξη του 2003:
Ονομάζομαι Φαλελάκης Γιώργος, γεννήθηκα στα Χανιά και κατάγομαι

και μεγάλωσα σ’ ένα χωριό το: ΡΑΒΔΟΥΧΑΣ. Η ζωή μου μέχρι τώρα
λη Φαραγκουλιτάκη, «τροφίμων του Ευαγούς Ιδρύματος του Θεραπευτηρίου Ψυχικών

Παθήσεων Χανίων», όπως αναφέρει ο Αρχιμανδρίτης Ιγνάτιος Θ. Χατζηνικολάου σε άρ-
θρο του στα Χανιώτικα Νέα της 19ης Ιουλίου 1995, όπου και προβαίνει σε εκτενή βι-
βλιοπαρουσίαση του εν λόγω έργου. Ο συλλογικός αυτός τόμος αποτελεί συνέχεια ανά-
λογης έκδοσης του 1986, με τίτλο Ποιήματα, στην οποία επίσης περιλαμβάνονται ποι-
ήματα του Γιώργου Φαλελάκη.
10. «Το τέλος ενός ποιητή», Ελευθεροτυπία, 25.09.2006. Το θάνατό του διαδέχτηκε ένα
ειδικό αφιέρωμα στο περιοδικό Τετράδια Ψυχιατρικής. Βλ. σχετικά Λιοδάκης (2007),
Πολίτης (2007), Τάκη (2007), Τζανάκης (2007γ), Φαφαλιού (2007), Χατζαράκη
(2007).
ήταν πολυκύμαντη. Από τη μια η ικανότητά μου στα γράμματα στα παι-
δικά μου χρόνια και από την άλλη στην προσπάθεια να μπω στο πα-
νεπιστήμιο, υποτροπίασα, «αρρώστησα» ή όπως αλλιώς λέγεται αυ-
τό. Από αυτό το σημείο βιώνω την προσωπική μου «οδύσσεια». Χρό-
νια μεταφερόμενος από τον έναν ψυχίατρο στον άλλο, και από τη μια
ψυχιατρική κλινική στην άλλη. Η ζωή μου από τότε πέρασε διάφορα
στάδια και ένας ατέλειωτος αγώνας να ισορροπήσω, να ξαναμπώ στο
παιχνίδι της ζωής.
Τα πρώτα χρόνια ήταν δύσκολα, η άρνηση φαρμακευτικών αγωγών,
οι διαρκείς υποτροπές και την κατάσταση να την πιστοποιούν οι γνω-
ματεύσεις των γιατρών: μανιοκαταθλιπτική ψύχωση διπολικής φάσης,
καταθλιπτικό σύνδρομο, ψυχωσική συνδρομή και τώρα τελευταία: συ-
ναισθηματική διαταραχή.
Η ζωή κόπηκε στα δύο κομμάτια: γέννηση-17, 17 έως τώρα. Τα πρώ-

τα χρόνια ήταν πολυτάραχα στα όρια όμως κάποιας φυσιολογικότητας.
Τα υπόλοιπα χρόνια ήμουν πλέον «ψυχασθενής», πολλή κακοπάθεια,
πολύ στραπάτσο, πολύ extreme εμπειρίες. Αν ήταν κάτι που με κρά-
τησε ήταν η έκφραση η καλλιτεχνική, θα ’λεγα. Τόσο με την ποίηση
(έκδοση βιβλίων), το θέατρο (πρόβες, παραστάσεις) και λίγο με τη ζω-
γραφική (αφηρημένα σχεδιάκια). Ακόμη σ’ εργασιοθεραπεία σε δομές
του ψυχιατρείου.11
Το ιστορικό μιας συνάντησης
Τον Γιώργο Φαλελάκη γνώρισα κατά τη διάρκεια επιτόπιας έρευνας την οποία
πραγματοποιούσα στα Χανιά στο πλαίσιο της διδακτορικής μου διατριβής,
με θέμα τη μετάβαση από το ασυλικό στο κοινοτικό μοντέλο ψυχιατρικής
11. Χειρόγραφο σημείωμα το οποίο γράφτηκε κατόπιν παρότρυνσής μου λίγο πριν την έναρ-
ξη των βιογραφικών συνεντεύξεων.
Εισαγωγή 47
περίθαλψης (Τζανάκης, 2003). Εξαρχής με εντυπωσίασαν η κριτική του σκέ-

ψη και η ικανότητα να εξιστορεί με παραστατικότητα και εννοιολογικό βάθος
τις εμπειρίες του από τα ψυχιατρικά άσυλα και τις νέες ψυχιατρικές υπηρεσίες,
εκφέροντας ένα λόγο νηφάλιο και διαυγή. Από τη γνωριμία μας προέκυψε η
ιδέα της καταγραφής μιας μαρτυρίας που φαινόταν να παρουσιάζει πολύ με-
γάλο ενδιαφέρον, τόσο επιστημονικό (κοινωνιολογικό) όσο και πολιτικό. Με
την εμβάθυνση σε μια βιογραφία με αυτά τα εξαιρετικά χαρακτηριστικά θα
μπορούσαν να αναδειχθούν τυπικές όψεις της βιωμένης εμπειρίας των «κυ-
ριαρχημένων» του ψυχιατρικού πεδίου, παρέχοντας ταυτόχρονα μια μαρτυρία
από τα κάτω.12 Θεώρησα ότι ήταν μια καλή ευκαιρία να καταγραφούν βασι-
κά στοιχεία της ηθικής σταδιοδρομίας του ψυχικά πάσχοντος στην Ελλάδα της
αυγής του νέου αιώνα, για την οποία οι μαρτυρίες σπανίζουν,13 όπως επί-
σης μια ευκαιρία να ακουστεί η φωνή των χιλιάδων πρώην και νυν έγκλει-
στων των ψυχιατρείων.14
12. Για την προσέγγιση της μελέτης περίπτωσης βλ. ενδεικτικά Creswell (1998: 47-51,
221-223), Hamel (1993), Prouff (1995), Silverman (1998: 79-81), Travers (2001),
Ιωσηφίδης (2003: 128-129), Ρήγα (1997: 21-34). Για ένα αντίστοιχο εγχείρημα στο
χώρο της προφορικής ιστορίας βλ. Βερβενιώτη (2003).
13. Για την έννοια της ηθικής σταδιοδρομίας βλ. Goffman (1994: 133-135) και παρακάτω,
Τρίτο Κεφάλαιο.
14. Οι αφηγήσεις γιατρών για την ίδια τους τη ζωή, για τη ζωή άλλων γιατρών και για τη ζωή
στα ψυχιατρεία κυριαρχούν. Βλ. ενδεικτικά Λυκέτσος (1998), Παπαδημητρίου (2004),
Χαλλού (1965). Πολύτιμες μαρτυρίες από τα κάτω αποτελούν οι λογοτεχνικές κατα-
γραφές του Ζάρκου (1981α, 1981β· Τζανάκης, 2007α), όπως επίσης η αυτοβιογραφία
του Λεντάρη (2003) και το έργο της Φαφαλιού (1995). Συναφές με το παρόν έργο εί-
ναι αυτό της Sechehaye (1998), όπου όμως υιοθετείται η ψυχιατρική οπτική. Επίσης,
απουσιάζουν από το δημόσιο χώρο απομνημονεύματα του κατώτερου προσωπικού των
ψυχιατρείων, των πρακτικών νοσοκόμων του παρελθόντος, που θα φώτιζαν με τον τρό-
πο τους την ιστοριογραφία της ψυχιατρικής αλλά και της ιατρικής γενικότερα. Εξαιρετικό
παράδειγμα μιας τέτοιου είδους εργασίας αποτελεί το αυτοβιογραφικό έργο του
Roumieux (1974). Για την ιστορία της ελληνικής ψυχιατρικής βλ. το κλασικό έργο του
Πλουμπίδη (1989) και την εξαιρετική διατριβή της Κριτσωτάκη (2009). Για μια γενική
ιστορία της ιατρικής βλ. το κλασικό έργο του Ackerknecht (1998) και το πολύ ενδιαφέ-
ρον και επιστημολογικά ευαισθητοποιημένο έργο του Πεφάνη (2004).
Πρότεινα στον Γ. Φαλελάκη να δοκιμάσουμε από κοινού μια εργασία που

θα εστιαζόταν στην ιστορία ζωής του, με τελικό αποτέλεσμα ένα βιβλίο.15 Η
αποδοχή ήταν άμεση. Αν και του επισημάνθηκε ότι αυτό θα σήμαινε, εκτός των
άλλων, τη δημοσιοποίηση στοιχείων που θεωρούνται ευαίσθητα και παρόλο
που του προτάθηκαν εναλλακτικές λύσεις για τη διασφάλιση της ανωνυμίας
(ψευδώνυμο, απόκρυψη πληροφοριών που καταδεικνύουν συγκεκριμένα πρό-
σωπα και ιδρύματα κ.λπ.), εκείνος διατύπωσε την προτίμησή του σε μια επώ-
νυμη συνεισφορά, η οποία έγινε σεβαστή. Επιφυλάχτηκε ωστόσο όσον αφο-
ρά την ικανότητά του να επεξεργάζεται πολύπλοκα γραπτά κείμενα, εξαιτίας
της φαρμακευτικής αγωγής που ακολουθούσε και των σχετικών παρενερ-
γειών.16 Μου επισήμανε επιπλέον ότι το όλο εγχείρημα προϋπέθετε την επι-
στροφή σε ένα επώδυνο παρελθόν και ότι σε καμία περίπτωση δεν επρόκει-
το για μια ανώδυνη για τον ίδιο διαδικασία καταγραφής πληροφοριών.
Αρχικά συζητήθηκαν εκτενώς η διαδικασία και τα πιθανά προβλήματα του
εγχειρήματος και συμφωνήθηκε ένα πρόγραμμα εργασίας. Ξεκινήσαμε το
Μάιο του 2003 με τη διεξαγωγή δύο συνεντεύξεων βιογραφικού-αφηγημα-
τικού χαρακτήρα μέσα σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα, με την ελάχιστη
δυνατή παρέμβαση εκ μέρους του συνεντευκτή. Αφού έγιναν η απομαγνητο-
φώνηση και μια εκτενής πρώτη ανάλυση των κειμένων, ακολούθησε μια τρί-
τη συνέντευξη το Φεβρουάριο του 2004. Η τέταρτη βιογραφική συνέντευξη
διεξήχθη όταν η επεξεργασία του υλικού είχε προχωρήσει αρκετά, τον Αύ-
γουστο του 2004, και η πέμπτη τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου. Οι τρεις πρώ-
τες συνεντεύξεις διεξήχθησαν στα Χανιά, σε ένα μικρό διαμέρισμα δύο δω-
ματίων το οποίο ο Γ. Φαλελάκης ενοικίαζε εκείνη την εποχή. Οι δύο επόμενες
πραγματοποιήθηκαν στο πατρικό του σπίτι στον Ραβδούχα, όπου είχε εν τω
μεταξύ μετακομίσει.17
15. Αυτός ο τρόπος προσέγγισης του ερευνητικού πεδίου είναι προσφιλής στο χώρο των
ποιοτικών ερευνών, οι πρακτικές των οποίων προσομοιάζουν, σε ορισμένες περιπτώ-
σεις, με τις αντίστοιχες δημοσιογραφικές. Βλ. σχετικά Bertaux (1997: 59).
16. Θεωρείται, επομένως, ότι έχουν ικανοποιηθεί τα σχετικά κριτήρια της «ενήμερης συ-
γκατάθεσης» εκ μέρους του αφηγητή. Βλ. σχετικά Ασπράκη (2007: 219-220).
17. Αρχικά σκοπεύαμε να ακολουθήσουμε έναν πειραματικό τρόπο γραφής, μια σταδιακή
Εισαγωγή 49
Μετά τη διεξαγωγή και της τέταρτης συνέντευξης ο Γ. Φαλελάκης μού γνω-

στοποίησε την ύπαρξη του προσωπικού του ημερολογίου, το οποίο είχε τη
μορφή χειρόγραφων τετραδίων. Σε αυτά είχε καταγράψει τις σκέψεις και τις
αγωνίες του καθώς και ποιήματα, ορισμένα από τα οποία είχαν ήδη δημο-
σιευτεί. Εκ των πραγμάτων τέθηκε το ζήτημα κατά πόσο θα μπορούσε το πε-
ριεχόμενο του ημερολογίου να αξιοποιηθεί στο μελλοντικό βιβλίο και με ποιο
τρόπο. Αποφασίστηκε από κοινού να ταξινομηθούν προσεκτικά οι καταγρα-
φές και να δημοσιοποιηθεί το σύνολο των τεκμηρίων εκείνων που συνιστούν
βιωματικές καταγραφές της καθημερινότητας, εξαιρουμένων των ερωτικών
εκμυστηρεύσεων που αφορούσαν συγκεκριμένα άτομα. Επίσης, συμφωνή-
θηκε η μη αξιοποίηση, με οιονδήποτε τρόπο, των προσωπικών καταγραφών
από το χρονικό σημείο της συμφωνίας για δημοσιοποίηση του περιεχομέ-
νου του ημερολογίου και μετά.
Η πέμπτη και τελευταία βιογραφική συνέντευξη είχε ως στόχο την κάλυ-
ψη των κενών που είχαν προκύψει από τις προηγούμενες, καθώς επίσης την
αποσαφήνιση ορισμένων στοιχείων που περιέχονταν στο ημερολόγιο.18
από κοινού επεξεργασία των αφηγήσεων. Μετά από κάθε συνέντευξη η αφήγηση θα
απομαγνητοφωνούνταν και θα συντασσόταν ένα ερμηνευτικό σχόλιο επί του απομα-
γνητοφωνημένου προφορικού λόγου με τη μορφή της κοινωνιολογικής ανάλυσης, για
να ακολουθήσει ένα «αντισχόλιο» γραμμένο από τον αφηγητή. Πράγματι, κατά τη διάρ-
κεια των πρώτων συναντήσεων δοκιμάσαμε αυτή τη μορφή ερευνητικής συνεργασίας.
Τα απομαγνητοφωνημένα κείμενα των δύο πρώτων συνεντεύξεων δόθηκαν στον αφη-
γητή, συνοδευόμενα από ένα πρωτόλειο κοινωνιολογικής ανάλυσης. Όμως πολύ σύ-
ντομα εγκαταλείψαμε αυτό τον τρόπο εργασίας και υιοθετήσαμε ένα πιο ορθόδοξο
μοντέλο καταγραφής της προφορικής μαρτυρίας. Εκτός από τις εγγενείς δυσκολίες του
εγχειρήματος και την ασυμμετρία στο λόγο, εάν ακολουθούσαμε αυτόν το «διαδρα-
στικό» τρόπο επεξεργασίας των αφηγήσεων, το τελικό αποτέλεσμα θα ήταν ένα δυσ-
νόητο και αποσπασματικό κείμενο, με συνεχείς εσωτερικές αναφορές. Εξακολουθή-
σαμε ωστόσο να ανταλλάσσουμε συστηματικά απόψεις για τον τρόπο επεξεργασίας του
αφηγηματικού υλικού που προέκυπτε. Επιπλέον, ο αφηγητής ήταν ενήμερος για την πρό-
οδο της κοινωνιολογικής ανάλυσης, για την οποία και διατύπωνε προφορικά τη γνώ-
μη του.
18. Για την ερευνητική αυτή πρακτική βλ. Bertaux (1997: 78-79).
Γενικότερα, ενώ οι δύο πρώτες συνεντεύξεις είχαν αμιγώς αφηγηματικό χα-

ρακτήρα, οι τρεις επόμενες είχαν διττό στόχο: αφενός να εκμαιεύσουν αφη-
γήσεις για περιόδους του βίου για τις οποίες οι αναφορές ήταν περιορισμέ-
νες, και αφετέρου να αναδείξουν την επιχειρηματολογία και τον προβλημα-
τισμό του αφηγητή σε σχέση με συγκεκριμένα ζητήματα. Στο μεσοδιάστημα
έλαβαν χώρα πολλές συναντήσεις με σκοπό την επεξεργασία των απομα-
γνητοφωνημένων αφηγήσεων και την παροχή διευκρινίσεων. Η ερευνητική
πρακτική που αποσκοπεί στην καταγραφή ολοκληρωμένων προφορικών μαρ-
τυριών προϋποθέτει την τακτική επικοινωνία μεταξύ του ερευνητή και του
αφηγητή, μέσω της οποίας σφυρηλατείται και η αναγκαία αμοιβαία εμπιστο-
σύνη. Οι συναντήσεις αυτές επηρεάζουν την ποιότητα και την πιστότητα της
μαρτυρίας και σε ορισμένες περιπτώσεις αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της
όλης διαδικασίας (Plummer, 2000: 236-241· Λυδάκη, 2001: 172-173·
Μπουτζουβή, 1998). Μαγνητοφωνήθηκαν επίσης ορισμένες φιλικές συζητή-
σεις, οι οποίες όμως δεν κρίθηκε σκόπιμο, πλην ελάχιστων εξαιρέσεων, να
συμπεριληφθούν στο τελικό κείμενο.
Στο πραγματολογικό υλικό ενσωματώθηκε μια συνέντευξη του Γιώργου
Φαλελάκη στους Μ. Φραντζεσκάκη και Δ. Χαραλαμπάκη η οποία δημοσιεύ-
τηκε το καλοκαίρι του 2001 στην τοπική εφημερίδα των Χανίων Σχόλιο (τ. Ιου-
λίου-Αυγούστου 2001). Το σχετικό φύλλο της εφημερίδας μού έδωσε ο ίδιος
ο Γ. Φαλελάκης. Αργότερα, προκειμένου να διασταυρωθεί η πιστότητα του
αφηγηματικού λόγου, αναζήτησα την κασέτα με τη μαγνητοφωνημένη συνέ-
ντευξη, που ευγενικά μου παραχώρησε ο Μ. Φραντζεσκάκης, την οποία και
απομαγνητοφώνησα εξαρχής. Η εν λόγω συνέντευξη περιέχει πλούσια αυ-
τοβιογραφικά στοιχεία και για το λόγο αυτόν παρατίθεται με τον ίδιο τρόπο
όπως και οι υπόλοιπες βιογραφικές συνεντεύξεις.
Μετά το θάνατο του Γ. Φαλελάκη και συγκεκριμένα στα τέλη του 2006 κυ-
κλοφόρησε ένα σύντομο ντοκιμαντέρ αφιέρωμα (διάρκειας 16 λεπτών) σε
μορφή DVD με τίτλο Γιώργος Φαλελάκης, «προχωρώ σε ράγες που τρένα
έχουν χρόνια να διαβούν». Σε αυτό το αφιέρωμα, που βασίζεται σε ανέκδοτο
υλικό από το γνωστό ντοκιμαντέρ του Σ. Ψυλλάκη Ο άνθρωπος που ενόχλη-
σε το σύμπαν, περιλαμβάνεται μια συνέντευξη του Γιώργου Φαλελάκη στους
Εισαγωγή 51
Σ. Ψυλλάκη, Κ. Πάλμα και Επ. Χατζινικολή, η οποία κινηματογραφήθηκε κατά

τη διάρκεια εκδήλωσης στο καφενείο «Η 5η Εποχή» στα Χανιά στις 27 Αυ-
γούστου 1997.19 Το υλικό από αυτή τη συνέντευξη, το οποίο παρέλαβα με την
ευγενική μεσολάβηση της Μαρίας Φαφαλιού και κατόπιν άδειας του σκηνο-
θέτη, κρίθηκε σκόπιμο να αξιοποιηθεί όπως και οι υπόλοιπες αφηγήσεις, εφό-
σον περιέχει αυτοβιογραφικά στοιχεία και αξιοσημείωτες πολιτικές απόψεις
για το ζήτημα της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης.
Μια φωνή
Το σημαντικότερο μεθοδολογικό ζήτημα ανέκυψε στο τέλος και αφορούσε τον

τρόπο έκθεσης και δημοσιοποίησης αφενός του αφηγηματικού υλικού που
προέκυψε από τις πέντε βιογραφικές συνεντεύξεις και τις δύο που προστέ-
θηκαν εκ των υστέρων και είχαν διενεργηθεί από άλλους συνεντευκτές, και
αφετέρου του πλούσιου σε βιωματικές καταγραφές της καθημερινότητας υλι-
κού από το προσωπικό ημερολόγιο. Όσον αφορά το προσωπικό ημερολό-
γιο, τα πράγματα ξεκαθάρισαν γρήγορα. Εφόσον οι καταγραφές σε αυτό συ-
νιστούν αυτοβιογραφικό λόγο διαφορετικού τύπου από αυτόν της προφορι-
κής αφήγησης, κρίθηκε σκόπιμο να παρατεθούν σε ξεχωριστό κεφάλαιο, το
οποίο μάλιστα να προηγείται της προφορικής μαρτυρίας. Ο τρόπος έκθεσης
του περιεχομένου του δεν επέφερε καθοριστικής σημασίας μεθοδολογικά δι-
λήμματα, πέραν της μέριμνας για τη διασφάλιση της αυθεντικότητας και για
την ορθή αποκατάσταση της χρονολογικής σειράς. Από τα έξι τετράδια τα
οποία συνθέτουν το ημερολόγιο του Γιώργου Φαλελάκη παρατίθεται το σύ-
νολο των καταγραφών που αποτελούν βιωματικές αποτυπώσεις της καθη-
19. Το καφενείο «Η 5η Εποχή» λειτούργησε για πρώτη φορά στο χώρο του ενετικού λιμα-
νιού των Χανίων το 1990, στην οδό Αφεντούλιεφ. Αποτέλεσε θεραπευτική συνεταιρι-
στική μονάδα του πρώτου προγράμματος ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης του Θ.Ψ.Π.Χ.
με την επωνυμία «Προσπαθήστε μαζί μας», βάσει του Κανονισμού 815 του 1984 της
Ε.Ο.Κ. Βλ. Κοκκινάκος (2000, 2004: 18-19, 94-97, 2007: 159) και Λιοδάκης (1993).
μερινότητας. Το σπάνιο αυτό βιογραφικό ντοκουμέντο αποτελεί μια πλούσια

μαρτυρία για το βίωμα της ψυχικής ασθένειας και για τη σταδιακή αλλαγή
της σχέσης με τον εαυτό που η ασθένεια αυτή επιφέρει ως αποτέλεσμα της
εμφάνισης και της προσπάθειας διαχείρισής της.
Όσον αφορά τις προφορικές αφηγήσεις, εφόσον αυτές προήλθαν από
επτά διαφορετικές συνεντεύξεις, δεν ήταν δυνατή η παράθεσή τους in
extensio, δίχως καμία επεξεργασία, όπως ακριβώς απομαγνητοφωνήθηκαν.
Η χρονολογική σειρά είχε εκ των πραγμάτων ανατραπεί. Η αφήγηση επα-
νερχόταν διαρκώς σε προγενέστερα στάδια του βίου, στη ζωή στο χωριό, στην
εμφάνιση ψυχοσυναισθηματικών δυσκολιών, στις δραστηριότητες που χά-
ρισαν δημοσιότητα στον τοπικό χώρο των Χανίων, στα μέσα που επέτρεψαν
τον έλεγχο των συμπτωμάτων και των παρενεργειών των φαρμάκων, και στη
διαγωγή μιας κοινωνικά αποδεκτής ζωής.
Η έκθεση του προφορικού αφηγηματικού υλικού υπό μορφή αυτοβιογρα-
φίας, σαν να ήταν μία και μόνη αφήγηση, θα απαιτούσε μια σε βάθος επε-
ξεργασία των αφηγήσεων έτσι, ώστε το σύνολο των συνεντεύξεων να απο-
κτήσει μια αίσθηση ολότητας και ευθύγραμμης εξέλιξης. Όμως ο σκοπός της
όλης προσπάθειας δεν ήταν η συγγραφή μιας αυτοβιογραφίας ούτε και η
σύνταξη μιας εμπεριστατωμένης ιστορίας ζωής. Επιπλέον, μια τέτοια επιλογή
θα απαιτούσε εκτενείς παρεμβάσεις στον προφορικό λόγο του αφηγητή και
θα εξασθένιζε τη διάσταση της μαρτυρίας. Ο αναγνώστης δεν θα είχε πρό-
σβαση στην πρωτογενή εκφορά του λόγου. Από την άλλη μεριά, η παράθε-
ση κάθε συνέντευξης ξεχωριστά θα είχε ως αποτέλεσμα ένα κείμενο εκτενές,
δύσκολα προσπελάσιμο, με συχνές επαναλήψεις, χωρίς σαφή χρονική αλ-
ληλουχία. Τελικά, προτιμήθηκε ένα μεικτό σύστημα παράθεσης. Οι αφηγήσεις
διαχωρίστηκαν σε αφηγηματικές ενότητες οι οποίες εκτίθενται αυτοτελώς και
αυτούσιες, όπως ακριβώς απομαγνητοφωνήθηκαν, χωρίς περικοπές ή επεμ-
βάσεις επί του περιεχομένου (πλην της αφαίρεσης των ερωτήσεων των συ-
νεντευκτών),20 ταξινομημένες κατά θεματικές που παραπέμπουν σε στάδια
20. Το περιεχόμενο που παρατίθεται σε κάθε αφηγηματική ενότητα δεν έχει υποστεί καμία
Εισαγωγή 53
της ζωής. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ένα σχετικά ευανάγνωστο απάνθισμα επι-
μέρους αφηγήσεων που διαδέχονται η μία την άλλη. Ο αναγνώστης παρα-
κολουθεί την αφήγηση ζωής σαν να πρόκειται για μια ενιαία εξιστόρηση, εφό-
σον η παράθεση των αφηγηματικών ενοτήτων είναι σπονδυλωτή γύρω από
οικεία στάδια: τη ζωή στο χωριό διαδέχεται η μετάβαση στην πόλη, την εμ-
φάνιση της ασθένειας ο εγκλεισμός στο ψυχιατρείο, και αυτόν τα εγχειρή-
ματα αυτόνομης διαβίωσης κ.ο.κ.21
Σύμφωνα με τον Bertaux (1997), τα τεκμήρια ζωής επιτελούν τρεις βα-
σικές λειτουργίες: τη διερευνητική, την αναλυτική και την εκφραστική. Η πρώ-
τη έχει χρησιμεύσει στους κοινωνικούς επιστήμονες για να μελετήσουν ανε-
ξερεύνητους και δύσκολα προσεγγίσιμους κοινωνικούς χώρους (π.χ. κλει-
στές ομάδες, σέχτες κ.ά.), καθώς και διαστάσεις της κοινωνικής ζωής που εί-
ναι δύσκολο να αναλυθούν με στατιστικές μεθόδους. Η δεύτερη λειτουργία
συνδέεται με την ανάλυση των ιδιαίτερων πολιτισμικών-κοινωνικών χαρα-
κτηριστικών επιμέρους κοινωνικών κόσμων, όπως αυτός του ψυχιατρείου. Η
εκφραστική λειτουργία των αφηγήσεων ζωής σχετίζεται με την ιδιότητά τους
ως μαρτυριών μέσω των οποίων εικονογραφείται με παραστατικότητα ο τρό-
πος που τα υποκείμενα βιώνουν συγκεκριμένες κοινωνικές καταστάσεις
(Bertaux, 1997: 46). Το βιβλίο αποσκοπεί στην ανάδειξη και των τριών αυ-
τών διαστάσεων των τεκμηρίων ζωής που παρουσιάζει, επιχειρώντας μια
προσέγγιση «από τα κάτω» (Hobsbawm,1998: 247-264). Τοποθετείται εντός
του διαλόγου ο οποίος έχει αναπτυχθεί στους κόλπους της ελληνικής δημό-
περαιτέρω επέμβαση πλην της απομόνωσής του, της απόσπασής του από τη φυσική ροή
του λόγου. Επίσης, πάντοτε αναφέρεται σε υποσημείωση η πηγή, δηλαδή η συγκεκρι-
μένη συνέντευξη από την οποία αντλήθηκε. Η μόνη επέμβαση επί του περιεχομένου τό-
σο των προφορικών αφηγήσεων όσο και των καταγραφών του προσωπικού ημερολο-
γίου που δημοσιοποιούνται αφορά την ανωνυμία των ατόμων που μνημονεύονται. Τα
αρχικά των ονομάτων που αναφέρονται παραπέμπουν σε ψευδώνυμα και όχι στα πραγ-
ματικά ονόματα, εκτός από τα συγγενικά πρόσωπα του αφηγητή για τα οποία, εκ των
πραγμάτων, δεν είναι δυνατή η διασφάλιση της ανωνυμίας.
21. Για προβληματισμούς σχετικούς με τη σπονδύλωση των παραθεμάτων στην ιστορία ζω-
ής βλ. Bertaux (1997: 71-79) και Ρήγα & Τριανταφυλλίδου (2001: 13).
σιας ψυχιατρικής, εμπλουτίζοντάς τον με την οπτική των ίδιων των ατόμων τα
οποία πρωτίστως αφορά, παρέχοντας την ίδια στιγμή ένα πρίσμα ανάγνωσης
των κοινωνικών μηχανισμών που διαμεσολαβούν το βίωμα της ψυχικής
ασθένειας. Με σπάνια σαφήνεια και ενάργεια πνεύματος ο εν λόγω αφηγη-
τής μάς κοινοποιεί τις ψυχιατρικές του εμπειρίες βασιζόμενος στο πλαίσιο
νοημάτων και αξιολογήσεων εντός του οποίου διαχειρίστηκε τα διλήμματα
που του έθεσε ο ψυχιατρικός θεσμός. Η ιστορία ζωής του Γιώργου Φαλελά-
κη, όπως στοιχειοθετείται από τις πλούσιες σε αυτοβιογραφικό υλικό αφη-
γήσεις και τις γεμάτες με συναισθηματική ένταση καταγραφές του προσωπι-
κού ημερολογίου του, μας δίνει ένα σκιαγράφημα της νέας ηθικής σταδιο-
δρομίας των ατόμων με ψυχιατρικές εμπειρίες στην Ελλάδα των αρχών του
21ου αιώνα, παρουσιάζοντάς μας ένα άκρως ενδιαφέρον οδοιπορικό του
εαυτού (Τσιβάκου, 2000).
Καθώς ολοκληρωνόταν η διαδικασία διεξαγωγής των βιογραφικών συ-
νεντεύξεων, μαγνητοφωνήθηκαν –όπως αναφέρθηκε παραπάνω– ορισμένες
εκτενείς ανοιχτές συζητήσεις. Σε μία από αυτές, η οποία πραγματοποιήθηκε
τον Αύγουστο του 2004, ο Γ. Φαλελάκης εξηγεί τι σημαίνει γι’ αυτόν η δη-
μοσιοποίηση της μαρτυρίας του σε ένα βιβλίο που εστιάζεται στην ιστορία
ζωής του:
Εγώ αυτό που επιδιώκω είναι αυτό που πολλές φορές λέγεται, ότι κά-
ποιος ψάχνει την Ιθάκη του. Εντάξει, για μένα υπάρχουνε πολλές μι-
κρές Ιθάκες. Δηλαδή το βιβλίο μού δίνει τη δυνατότητα να εκφρα-
στώ, να εκφράσω αυτά που σκέφτομαι και που σαν εμπειρίες είναι πο-
λύ βασανιστικά, και γι’ αυτό επιδιώκω να γραφτούν και να διαβαστούν
ή να ακουστούν από τον κόσμο. Νομίζω ότι έτσι μου δίνεται η δυνα-
τότητα να επικοινωνήσω μ’ αυτόν που διαβάζει τις εμπειρίες μου ή την
ιστορία της ζωής μου. Και αυτό δεν είναι εγωιστικό, πιστεύω ότι είναι
απλά ανθρώπινο. Τώρα το τι θα σημαίνει για τον αναγνώστη, αυτό δεν
μπορώ να το ξέρω γιατί εκεί μπαίνει και το υποκειμενικό στοιχείο. Ο
καθένας, όμως, μπορεί να κρίνει ή να πάρει πράγματα ή ν’ αμφισβη-
τήσει, είναι πλέον στη δικαιοδοσία του. Εμένα όμως, αν κάτι με καίει
Εισαγωγή 55
απ’ όλη αυτή την ιστορία, είναι η ανάγκη μου να επικοινωνήσω. Βα-
σικά πιστεύω ότι η συνεργασία μας, απλά η κουβέντα μας, και ο στό-
χος μέσα από την κουβέντα μας, να φτιάξουμε κάτι καλό, μέσα από τις
εμπειρίες μου βασικά γι’ αυτά που έχω περάσει στη ζωή μου εγώ, σαν
ασθενής, και η πορεία της υγείας μου μέσα από διάφορες άλλες κα-
ταστάσεις, πιστεύω ότι μου δίνουνε το προνόμιο, θα ’λεγα, να μπο-
ρέσω κι εγώ να πω την ιστορία της ζωής μου με την προοπτική να
ξεδώσω από τη χρόνια κλεισούρα της σιωπής που σε οδηγεί σε μια
κατάσταση ψυχασθένειας.
Η φωνή του Γιώργου Φαλελάκη συνιστά μια αφήγηση μερική και την ίδια
στιγμή καθολική, εφόσον εμπεριέχει ένα δημοκρατικό τέλος. Η προσπάθεια
των ατόμων να καταγράψουν τις εμπειρίες τους στον ιδιωτικό και το δημό-
σιο χώρο αναβιώνοντας συνθήκες και γεγονότα της καθημερινής τους ζωής
ενισχύει την εμπιστοσύνη τους στην αποτύπωση της δικής τους εκδοχής για
τα γεγονότα. Έτσι, συνειδητοποιώντας ότι είναι συνδημιουργοί της ιστορίας
τους, ανακτούν τον αυτοσεβασμό για την ιστορικότητά τους (Μπουτζουβή,
1998, 1999: 17-18· Παπαθανασίου, 2008: 91-92). Στην περίπτωσή μας, η
αφήγηση των επώδυνων αυτών εμπειριών φαίνεται να παρέχει μια ευκαι-
ρία προώθησης τόσο ατομικών όσο και συλλογικών αιτημάτων (Wengraf,
2000: 144-145· Παπαθανασίου, 1996: 266). Η πολιτική διάσταση της μαρ-
τυρίας συνδέεται και με αυτούς τους πρακτικούς σκοπούς, εφόσον η έκθε-
ση του εαυτού παίρνει, εκ των πραγμάτων, τη μορφή μιας σκόπιμης επικοι-
νωνίας με τους άλλους (Αndrews, 2000). Το άτομο το οποίο δημοσιοποιεί την
προσωπική του ιστορία επιδιώκει να διατυπώσει τη δική του αλήθεια για την
ίδια του τη ζωή (Rosie, 1993). Είναι χαρακτηριστικά όσα ο ίδιος ο αφηγητής
αναφέρει σε μια άλλη μαγνητοφωνημένη συζήτησή μας, μετά το πέρας των
βιογραφικών συνεντεύξεων, στα τέλη του 2004:
Κοίταξε, από την αρχή που ξεκινήσαμε να δουλεύουμε το βιβλίο, μ’ εί-

χε πιάσει ένας συγκρατημένος ενθουσιασμός. Και λέω συγκρατημέ-
νος γιατί ήξερα ότι έκανα ένα καινούριο πράγμα στη ζωή μου. Και εί-
χα έναν ενθουσιασμό. Από την άλλη, όμως, δεν σου κρύβω ότι ήτα-
νε συγκρατημένος γιατί φοβόμουνα ότι σκαλίζαμε λίγο το παρελθόν
μου σε σημεία που πονούσε. Μιλούσα για πράγματα που πονάνε. Λοι-
πόν, αν εγώ είπα αυτά τα πράγματα, με καλύπτει ότι είναι αλήθεια, η
δικιά μου αλήθεια. Τώρα αν είναι σκληρή για κάποιον ή αμυδρή ή χα-
λαρή για κάποιον άλλο, για μένα δεν παύει να ’ναι η δικιά μου αλήθεια.
057-122_KEF 1.qxd:Layout 1 4/10/12 5:06 PM Page 57
1 Σελίδες ημερολογίου
Η βιωματική εκδοχή του παρελθόντος, της ιστορίας, αυτού που συνέβη, χα-
ρακτηρίζεται από πολλαπλότητα και από ετερογένεια. Ο πλέον εμπεριστατω-
μένος τρόπος για να τη φέρουμε εκ των υστέρων στο φως είναι μέσω της δη-
μοσιοποίησης τεκμηρίων ζωής. Το προσωπικό ημερολόγιο αποτελεί το κατ’
εξοχήν τεκμήριο ζωής, καθώς οι καταγραφές σε αυτό συνιστούν εν πολλοίς
πρωτογενή επεξεργασία των βιωμάτων (Plummer, 2000).
Στο ημερολόγιο του Γιώργου Φαλελάκη δεν θα βρούμε μια πλήρη και αντι-
κειμενική αποτύπωση της καθημερινότητας. Αυτή μας φανερώνεται εμμέσως,
εν μέρει και αποσπασματικά, μέσω της υποκειμενικής πρόσληψής της. Αντι-
θέτως, στις σελίδες του θα συναντήσουμε μια συστηματική επεξεργασία εκ-
δοχών του εαυτού, του προσωπικού είναι. Η διαδικασία γραφής του, η απο-
τύπωση σκέψεων και συναισθημάτων, λαμβάνει χώρα σε έναν κρίσιμο, για
την κατανόηση του βιώματος της ψυχικής ασθένειας, κοινωνικό χώρο, στο
διάκενο της υποκειμενικότητας και της εξωτερικής πραγματικότητας, στο όριό
τους. Ο συντάκτης του ημερολογίου φαίνεται να αναζητά σε αυτό το σύνορο
αφενός την αλήθεια της σχέσης με τους άλλους και αφετέρου την ουσία της
σχέσης του ίδιου με τον εαυτό του. Δεν πρόκειται για ουσία καθεαυτή, αλλά
για μια προσπάθεια να γίνουν οικεία το φευγαλέο και το έτερο, να αμβλυν-
θεί η αίσθηση του αδιεξόδου και του αποκλεισμού, και να τεθεί εκ νέου υπό
διαπραγμάτευση η σχέση με τον κόσμο. Πέραν της ουσίας, οι καταγραφές της
καθημερινότητας του Γιώργου Φαλελάκη είναι λόγος άμεσα συνδεδεμένος με
το βίωμα της ταυτότητας, με την αίσθηση του «είμαι έτσι ή αλλιώς» ή, παρα-
φράζοντας τα δικά του λόγια, «κι έτσι κι αλλιώς».
Τα έξι υποκεφάλαια που ακολουθούν βασίζονται σε καταγραφές της κα-
θημερινής ζωής οι οποίες αντλήθηκαν από έξι χειρόγραφα τετράδια του Γιώρ-
γου Φαλελάκη, τα οποία χρησίμευσαν ως προσωπικό του ημερολόγιο. Κάθε

υποκεφάλαιο αντιστοιχεί σε ένα τετράδιο, ξεκινώντας από το παλιότερο και
φτάνοντας στο νεότερο, το οποίο συντάσσεται έως την περίοδο που διενερ-
γούνται οι βιογραφικές συνεντεύξεις. Βασικό κριτήριο για την παράθεση ενός
αποσπάσματος αποτέλεσε το εάν το απόσπασμα αυτό περιέχει πληροφορίες
που αφορούν, έστω εμμέσως, την καθημερινότητα. Επισημαίνεται ότι παρα-
τίθεται το σύνολο των περιγραφών της καθημερινής ζωής που περιέχονται
στο εν λόγω ημερολόγιο.1 Επίσης, για ευνόητους λόγους προστασίας της
ανωνυμίας, τα ονόματα δίνονται με αρχικά τα οποία παραπέμπουν σε ψευ-
δώνυμα και όχι σε πραγματικά ονόματα.2
Όσον αφορά τη μορφή του ημερολογίου, αυτό χωρίζεται από το συντά-
κτη του σε μικρά ανεξάρτητα χωρία. Τα μεγαλύτερα έχουν έκταση το πολύ δύο
σελίδες, τα μικρότερα αποτελούνται από μία και μόνη φράση. Η μέση έκτα-
σή τους είναι συνήθως δύο έως τρεις παράγραφοι. Αν και δεν σημειώνεται
σε όλα τα χωρία η ημερομηνία, έγινε προσπάθεια να εξακριβωθεί ποιο προη-
γείται και ποιο έπεται, ώστε να παρουσιαστούν με τη σειρά με την οποία γρά-
φτηκαν. Η ημερομηνία παρατίθεται εφόσον αναγράφεται και στο πρωτότυ-
πο. Όπου υπάρχει υπογραφή σημειώνεται σε αγκύλη. Τα πρωτότυπα κείμε-
να του ημερολογίου μεταφέρονται πιστά στο βιβλίο αυτό. Η μόνη επέμβαση
αφορά την εφαρμογή της συμβατικής ορθογραφίας στις ελάχιστες περιπτώ-
σεις όπου εντοπίστηκαν προφανή ορθογραφικά λάθη.3
1. Βλ. Παράρτημα, όπου παρατίθεται σχετικός πίνακας κατάταξης του περιεχομένου των
τετραδίων.
2. Διατηρήθηκε το πραγματικό όνομα στις περιπτώσεις εκείνες όπου η παράθεση αρχικών
των ψευδωνύμων θα αλλοίωνε ουσιωδώς τους σκοπούς της καταγραφής και όπου, επι-
πλέον, δεν ετίθετο καθ’ οιονδήποτε τρόπο ζήτημα προστασίας της ανωνυμίας.
3. Με την πάροδο του χρόνου παρατηρούνται διαφοροποιήσεις τόσο στον τρόπο γραψί-
ματος όσο και στην ορθογραφία. Σε γενικές γραμμές, τα μεταγενέστερα κείμενα έχουν
λιγότερα ορθογραφικά λάθη. Σε κάθε περίπτωση, όμως, ο αριθμός των ορθογραφικών
λαθών είναι πολύ μικρός, κατά συνέπεια οι αντίστοιχες επεμβάσεις κατά τη διαδικα-
σία μεταφοράς είναι εξαιρετικά περιορισμένες.
Σελίδες ημερολογίου 59
Στο ημερολόγιο περιέχονται πολλά ποιήματα, αρκετά από τα οποία ανή-

κουν σε γνωστούς ποιητές και έχουν αντιγραφεί αυτούσια σε αυτό. Ακόμα και
τα ποιήματα του ίδιου του Γιώργου Φαλελάκη συχνά αποτελούν αντιγραφή εί-
τε από μεμονωμένα φύλλα χαρτιού είτε από τη δημοσιευμένη εκδοχή τους.
Όμως, ακόμα και όταν δεν πρόκειται για πρωτότυπες δημιουργίες, το περιε-
χόμενο των ποιημάτων αντανακλά τη διάθεση της στιγμής, συνδέεται με τις
προκλήσεις της συγκυρίας. Τα ποιήματα του συγγραφέα που παρατίθενται επι-
λέχτηκαν με κριτήριο όχι τη λογοτεχνική τους αξία αλλά το είδος των πλη-
ροφοριών που μας παρέχουν, έστω εμμέσως, για την καθημερινή ζωή, όπως
είναι η επαναλαμβανόμενη καταγραφή του αισθήματος της μοναξιάς ή η υπο-
σημείωση για το προχωρημένο της ώρας που γράφεται ένα κείμενο, το οποίο
συνδέεται εκ των πραγμάτων με το βίωμα της αϋπνίας.4 Ακόμα και ένα ποίημα
που έχει δημοσιευτεί αλλού προγενέστερα ή εκ των υστέρων παρατίθεται πά-
ντοτε στη χειρόγραφη εκδοχή του, όπως ακριβώς είναι γραμμένο στο ημε-
ρολόγιο.
Αξίζει να σημειωθεί ότι από ένα χρονικό σημείο και μετά φαίνεται πως
οι καταγραφές στο προσωπικό ημερολόγιο αποκτούν για τον ίδιο το συντάκτη
τους μια επιπλέον διάσταση, αυτή της οιονεί καλλιτεχνικής δημιουργίας, ένα
είδος προέκτασης του ποιητικού του έργου, το οποίο έτσι κι αλλιώς έχει βιω-
ματικό χαρακτήρα. Μάλιστα, αποσπάσματα του ημερολογίου έχουν δημο-
σιευτεί σε έντυπα του Θ.Ψ.Π.Χ. Επομένως η γραφή, αν και ιδιωτική, εμπε-
ριέχει εκ των προτέρων το στοιχείο της δημοσιότητας, ο στοχασμός επί του
εαυτού αποσκοπεί, έστω δυνάμει, στην έκθεσή του. Εάν οι αντιφάσεις μετα-
4. Δεν είναι τυχαίο ότι σε εκπομπή του τοπικού ραδιοφωνικού σταθμού «Ράδιο Μαρτυρία»
της Ιεράς Μητρόπολης Κυδωνίας και Αποκορώνου το 1994, αφιερωμένη στην ποίηση
του Γιώργου Φαλελάκη, η παραγωγός Ευδοκία Σκορδαλά-Κακατσάκη, εργοθεραπεύτρια
του Θ.Ψ.Π.Χ., αναφερόμενη στα ποιήματά του σημειώνει ότι «μοιάζουν λες και είναι παρ-
μένα από ένα ημερολόγιο». Πράγματι, συχνά τα ποιήματα αυτά είναι παρμένα από το
προσωπικό ημερολόγιο του Γιώργου Φαλελάκη και φαίνεται πως συνδέονται με το βίω-
μα της στιγμής, του οποίου τη βαθύτερη ουσία επιχειρεί να αιχμαλωτίσει ο συντάκτης
τους μεταφράζοντας τα συναισθήματα σε ποιητικό λόγο.
ξύ λόγων και έργων των ανθρώπων αποτελούν προνομιούχο πεδίο προκει-

μένου να κατανοήσουμε τον κοινωνικό κόσμο, ας δούμε σε αυτό το παρά-
δοξο έναν εξαιρετικά αποτελεσματικό κοινωνικό μηχανισμό μορφοποίησης
της σχέσης με τον εαυτό, αλλά και μια προσπάθεια εκ μέρους του υποκειμέ-
νου να αντιμετωπίσει τις οδυνηρές εσωτερικές εντάσεις, ένα εγχείρημα δια-
χείρισης και εντέλει επαναδιαπραγμάτευσης της σχέσης Εαυτού-Άλλου.
«Είμαι ψυχικά άρρωστος…»
Η πρώτη καταγραφή στο πρώτο τετράδιο του ημερολογίου χρονολογείται στις

11 Μαρτίου του 1985, δηλαδή τέσσερα χρόνια μετά την πρώτη ψυχιατρική
διάγνωση, και η τελευταία την 1η Ιανουαρίου του 1993. Πρόκειται για το τε-
τράδιο λατινικών της Γ΄ Λυκείου το οποίο χρησιμοποιήθηκε κατά τη διάρ-
κεια παρακολούθησης σχετικών μαθημάτων το 1983, δύο χρόνια μετά την
αποφοίτηση από το λύκειο, σε μία από τις μεταγενέστερες ανεπιτυχείς προ-
σπάθειες εισαγωγής στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Σε αυτό το χειρόγραφο
τετράδιο των λατινικών προστέθηκαν αργότερα εμβόλιμα, στα κενά που ήδη
υπήρχαν, αυτοβιογραφικά σημειώματα. Για το λόγο αυτόν δεν ακολουθείται
ακριβής χρονολογική σειρά. Επιπλέον, σε ορισμένες σελίδες του τετραδίου
περιέχονται ποιήματα ατόμων που νοσηλεύονταν στο Θ.Ψ.Π.Χ. την ίδια επο-
χή με τον Γιώργο Φαλελάκη, γραμμένα από τους ίδιους, ιδιόχειρα.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το τετράδιο αυτό δόθηκε εκ των υστέρων στην ερ-
γοθεραπεύτρια του Θ.Ψ.Π.Χ. Ευδοκία Σκορδαλά-Κακατσάκη, η οποία επέλεξε
ορισμένα κείμενα για δημοσίευση στη μηνιαία εφημερίδα του τμήματος ερ-
γασιοθεραπείας του Θ.Ψ.Π.Χ. Η φωνή μας. Σε καθένα από αυτά σημειώνε-
ται χειρόγραφα (με μολύβι) η ένδειξη «δημοσιεύτηκε» από την εν λόγω υπεύ-
θυνη έκδοσης. Από αυτό το χειρόγραφο τετράδιο μεταφέρουμε τα παρακά-
τω κείμενα, αποκαθιστώντας τη σειρά με την οποία γράφτηκαν:
Όταν γεννήθηκα και άνοιξα τα μάτια μου

Είδα ένα πρόσωπο
Ήταν η μητέρα μου

Είδα άλλο ένα πρόσωπο
Ήταν ο πατέρας μου
Είδα άλλα τέσσερα πρόσωπα
Ήταν τ’ αδέλφια μου.
* * *
27/2/1989
Νιώθω τόσο μόνος που αναζητώ συνέχεια την πνοή της μορφής σου
μέσα από τα κείμενα που μου ’χεις δώσει. Τα διαβάζω και τα ξανα-
διαβάζω και ανακαλύπτω καινούρια νοήματα και λέξεις που με συ-
γκινούν ιδιαίτερα. Νομίζω ότι κάθε τόσο γράφοντας, γράφω τα ίδια
πράγματα. Είμαι αυτή την περίοδο ιδιαίτερα απαιτητικός με τον εαυτό
μου. Του ζητάω ν’ αποδώσει κυρίως στο διάβασμα των βιβλίων της Γ΄
Λυκείου, όμως νιώθω να μένω πίσω. Πιστεύω ότι θα τα καταφέρω,
που σημαίνει ότι θα προσπαθήσω με τον τρόπο μου. Με σένα τι μπο-
ρεί να γίνει, θα ’ρθεις να περπατήσουμε ένα δρόμο που μαζί πιστεύω
ότι ανοίγουμε;
* * *
5/3/1989
Είναι Κυριακή, σηκώθηκα στις 11 π.μ. Ήλθε ο αδελφός μου με την
οικογένειά του, περάσαμε ωραία. Σε λίγο αρχίζει το ποδόσφαιρο στο
ράδιο, αλλά δεν έχω όρεξη ν’ ακούσω. Ακούω κασέτες στο στέρεο.
Προχθές Παρασκευή είχα πάει στο ψαλτήρι, ήτανε του ψυχού. Οι γυ-
ναίκες του χωριού φέρνουν κόλλυβα σε μια πιατέλα η καθεμιά για να
συχωρεθούν τα πεθαμένα τους. Σίγουρα σήμερα αισθάνομαι καλύτε-
ρα, πήγα και μάζεψα κλήματα από τ’ αμπέλι, κάτι έκανα και ’γω. Σε
περιμένω το Πάσχα που θα ’ρθει, σε νοσταλγώ πολύ. Σ’ αγαπώ.
That’s all
* * *
11/3/1989
Είναι Σαββατόβραδο, το ράδιο έχει ωραία τραγουδάκια, εγώ είμαι ανή-
συχος, δεν ξέρω τι μου φταίει. Πολλά πράγματα αρχίζουν να καθιε-
ρώνονται. Θέλω να κάνω πολλά και όλο μένω πίσω. Έχω βολευτεί
σε μια νάρκη και ψάχνω μια σωματική αντίδραση για να μπω στη δια-
δικασία της δουλειάς. Δεν ξέρω κατά πόσο είμαι αυστηρός με τον εαυ-
τό μου και δεν τον αφήνω σε λίγη ησυχία, δεν ξέρω. Ανοίγονται δρό-
μοι και κατευθύνσεις παρουσιάζονται. Πρέπει να συνειδητοποιήσω ψυ-
χή και σώμα ότι είμαι αγρότης. Και θα πεθάνω αγρότης. Όλοι οι άλ-
λοι δρόμοι είναι μια φυγή προς το όνειρο. Το ευχάριστο είναι τα πράγ-
ματα να εξελιχθούν ομαλά. Να μπω στην παραγωγή και ν’ αφήσω τα
όνειρα ότι μπορώ να μπω στο Πανεπιστήμιο. Όμως εγώ έχω τώρα
πρόβλημα με τη διαβίωσή μου από οικονομική πλευρά, και φαντάσου
όταν περάσω κάπου. Μετά είναι και η ηλικία, είμαι κοντά 24 χρονώ και
δεν έχω άλλα περιθώρια να φτιάξω τη ζωή όπως ονειρευόμουν πα-
λιότερα, πριν αρρωστήσω. Τώρα με την ασθένεια νομίζω ότι έχω έρ-
θει σε έναν καλό παρονομαστή. Έχω βέβαια ψυχολογικά κουραστεί
(όμως αυτό δε σημαίνει τίποτα) με τη φαρμακευτική αγωγή, έχω πέσει
σε ανθρώπους-γιατρούς πολύ καλούς και με βοηθάνε ικανοποιητικά.
Το μυαλό μου συνέχεια σκέφτεται, φεύγει, φεύγει μπροστά και πρέπει
να το φρενάρω, πράγμα που με τρελαίνει. Έχω σπασμένα τα φρένα,
δεν κωλύομαι πουθενά, έχω ξεπεράσει κάθε δείγμα λογικής (με τη
σκέψη μου φυσικά). Θέλω να φτιάξω τη ζωή και αυτό πιστεύω ακρά-
δαντα είναι εφικτό, όταν αρχίσω να δουλεύω στην αρχή απασχολού-
μενος και μετά να μην κωλύομαι πουθενά στη δουλειά. Μου αρέσει η
ελευθερία αλλά και σε ποιον δεν αρέσει; Όμως εγώ την εννοώ σε άρ-
ρηκτη θέση με την προσωπικότητά μου. Έχω φάει πολλά στραπάτσα
και δεν θέλω άλλα, γι’ αυτό πρέπει να προσπαθήσω.5
* * *
5. Έχει δημοσιευτεί στη «Μηνιάτικη έκδοση της εργασιοθεραπείας του Θ.Ψ.Π. Χανίων Η
φωνή μας» (τ. 69, Μάρτιος 1990, σελ. 5, 8).
13/3/1989
Σήμερα είναι Καθαρή Δευτέρα. Πέρασα όμορφα, αν και μέσα μου φου-
ντώνει η νοσταλγία για τις όμορφες στιγμές που πέρασα μαζί σου.
Υπάρχει και μια ομορφιά σε αυτή τη νοσταλγία, ίσως γιατί θα ’σαι κά-
πως σύντομα κοντά. Θα έρθεις, πόσο περιμένω αυτές τις στιγμές.
Πρέπει ν’ αφήσω και λίγο, μάλλον πολύ, τον εαυτό μου ελεύθερο
πια. Να μη βρίσκομαι σε μια συνεχή πάλη μαζί του. Πρέπει να μην αφή-
νω τον εαυτό μου χωρίς ησυχία. Κάπου πρέπει να ησυχάζει, να μη
ζητάω πράγματα που έχουν οι άλλοι να τ’ απαιτώ από τον εαυτό μου.6
* * *
Πάει να μου δημιουργηθεί μια δυσάρεστη κατάσταση ανάλογη με πα-

λιότερες. Δηλαδή κάνω εντελώς μηχανική ζωή χωρίς κανένα ενδια-
φέρον. Μόνο να καπνίζω και να πίνω καφέ και δουλειά μηδέν. Κά-
που είμαι σίγουρος ότι μπορώ να την αλλάξω αυτή την κατάσταση.
Όμως έχω φάει πολλά στραπάτσα, κάπου έχω κουραστεί να την ψά-
χνω, έχω κατρακυλήσει στις καταχρήσεις και βλέπω μπροστά μου κά-
ποια αδιέξοδα. Απόψε θα αρχίσω προσπάθεια, κόβω το τσιγάρο, τον
καφέ και από αύριο δουλειά. Όταν βλέπω δουλειά εδώ στη φύση αγα-
νακτώ, είναι ότι δε μου έχει μείνει τίποτα να αγαπήσω από αυτή. Πι-
στεύω να τα καταφέρω.7
[υπογραφή]
* * *
Είναι μια νύχτα συνηθισμένη, σαν όλες τις άλλες. Το μόνο καινούριο
φωνή μας» (τ. 80, Φεβρουάριος 1991, σελ. 4).
7. Το κείμενο αυτό ήταν στο σύνολό του διαγραμμένο με κάθετες και οριζόντιες γραμ-
μές, άγνωστο πότε, ωστόσο παραμένει ευανάγνωστο. Παρά τη διαγραφή του από το συ-
ντάκτη του, κρίθηκε ότι πρέπει να δημοσιευτεί, εφόσον συνδέεται οργανικά με ό,τι προη-
γείται και με ό,τι έπεται.
είναι ότι θέλω πολύ να γράψω. Η ώρα περνάει άδεια και άχρωμη. Θέ-
λω ν’ αλλάξω τη ζωή μου που έχει γίνει μονότονη, θέλω να μπω μέσα
στα πράγματα, να είμαι ώριμος και άνετος. Αυτή την άνεση που είχα
και παλιότερα, να μην είμαι στο περιθώριο της κοινωνικής ζωής. Όχι
γιατί είμαι αντικοινωνικός. Νομίζω ότι έχω χάσει πράγματα που πρέ-
πει να ξαναποχτήσω. Τα πράγματα που έχουν αλλάξει είναι ότι μάλλον
σε έχω χάσει από τη ζωή μου. Πόσο θα ήθελα να με σκεφτόσουνα

λιγουλάκι παραπάνω. Να έκανες ορισμένες ενέργειες έτσι ώστε να με
πλησιάσεις περισσότερο. Μιας και εγώ αισθάνομαι άοπλος απέναντι
στις απαιτήσεις του έρωτά σου. Μ’ αρέσει να σε σκέφτομαι συνέχεια
καθώς και την περίοδο που είχαμε δεσμό.
* * *
Η νύχτα πλησιάζει αθόρυβα, είναι αυτή που με παίρνει μέσα της, με
παίρνει και χάνομαι. Σε λίγο ξημερώνει, τα μάτια θολά και υγρά. Αυ-
τή η νύχτα που περνά απ’ τη ζωή μου δε θέλω να γίνει αιώνια. Παλεύω
και προσμένω δικαίωση, θέλω να φτιάξω τη ζωή μου, όμως συνα-
ντώ ένα σωρό εμπόδια.
* * *
Η ζωή θέλει δύναμη και ’γω την έχω αυτή τη δύναμη, ελλοχεύει μέ-
σα μου, είναι κάπου στριμωγμένη. Θέλω να βγω και ’γω στη ζωή, να
ζήσω σαν άνθρωπος όπως όλος ο κόσμος.
* * *
Δ., σ’ αγαπώ ακόμα και μέσα στη δίνη της ασθένειάς μου. Δε σε ξε-
χνάω δευτερόλεπτο και φυσικά προσπαθώ να παίρνω δύναμη από τα
γραπτά σου. Πόσο ευτυχισμένος θα ’μουνα, το πιστεύω ότι θα ’χα βγει
από το λούκι αν ίσχυαν ακόμα και είναι ζωντανά τα νοήματά τους. Ζω
με την ελπίδα όσο βουλιαγμένος και αν είμαι λόγω της φύσης της
ασθένειας.
* * *
Δεν έχω τίποτα, πρέπει να το πιστέψω. Οι καιροί μάς προσπερνούν,
τι περιμένω, πρέπει να την αντιμετωπίσω και αυτή τη φάση, πρέπει
να προσπαθήσω.
ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΙΝΩ ΚΑΛΑ
ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΙΝΩ ΑΚΟΜΑ ΚΑΛΥΤΕΡΑ
* * *
Μιας θάλασσας πίκρα είναι απόψε στην ψυχή μου…
* * *
Είμαι ψυχικά άρρωστος, ψυχωσική συνδρομή, έτσι λένε επιστημονι-
κά την αρρώστια. Ξυπνάω στις 10 π.μ. και παίρνω τα χάπια μου και με-
τά ξαναγυρνάω στο κρεβάτι, ή γυρνάω από το ένα κρεβάτι στο άλλο.
Έχω πέσει σε μια φοβερή κατάσταση γεμάτη αδιέξοδα, έχω απομο-
νωθεί από τον κόσμο. Έχω φοβίες απέναντι στον κόσμο. Άκουσες; Φο-
βάμαι τους ανθρώπους 2 μέτρα ένα παλικάρι. Μόνο να πίνω καφέ και
να κρύβομαι. Δεν θέλω να βλέπω ανθρώπους να έρχομαι σε επαφή
μαζί τους. Έχω χάσει την προσωπικότητά μου.
* * *
Νιώθω περίφημα, απόψε τουλάχιστον πήγα στο καφενείο και πέρα-
σα καλά. Το πρόβλημα παρουσιάζεται την ημέρα: Πρέπει να κάνω κά-
ποιες κινήσεις να αρχίσω να κάνω μπάνια. Πρέπει να νικήσω τη φο-
βία, άραγε από τι να προέρχεται έτσι ώστε να μην μπορώ να την ελέγ-
ξω, κάτι πρέπει να γίνει.
* * *
Ξημερώματα Τετάρτης, μ’ έχει πιάσει μια ανεξήγητη αϋπνία, έχει πάει
3 η ώρα και ’γω ακόμη να κοιμηθώ. Το βράδυ που πέρασε ήμουν θε-
τικός, συζητούσα άνετα και έκανα καλή παρέα. Την ημέρα που έρχεται
ελπίζω να είμαι εξίσου καλά.
* * *
Και σήμερα είμαι καλά, κάπως ανεβασμένος, όμως τη νύχτα που πέ-
ρασε δεν κοιμήθηκα καθόλου.
* * *
Τη νύχτα που πέρασε άυπνος όλη νύχτα και την ημέρα δεν κοιμήθη-
κα καθόλου, με αποτέλεσμα να «κοκαλιάσω» στο κρεβάτι, και απόψε

είμαι άυπνος. Έχω τόσα πολλά απωθημένα που προσπαθώ να τα βγά-
ζω από μέσα με ήρεμο τρόπο. Απόψε πάλι καραούλι.
[υπογραφή]
* * *
Απόψε η νύχτα με παίρνει σαν πρέζα ηρωίνης
Λευκά κελιά, λευκά φώτα, λευκά όνειρα και άχρωμα
Η απομόνωση, τα λουκέτα της συνείδησης, οδοφράγματα
Φωτιές χωρίς καπνό, και ρημαγμένα τοπία, φωτιά εσωτερική
Κάνω καβάτζα δυο όνειρα ξέμπαρκα, τα κρύβω βαθιά στο μαξιλάρι
μου, τα ’κλεψα απ’ το ντουλάπι με τα αρντάν δίπλα στο κουτάκι με το
θάνατο να ελλοχεύει μέσα μου.8
[υπογραφή]
* * *
Απόψε θέλω να κοιμηθώ ήσυχα, μόνος, χωρίς φιλιά και χάδια δικά
σου να με διεγείρουν.
* * *
28/8/1989
Πήρα έγχρωμη τηλεόραση Siemens, είναι πολύ καλή, έτσι να έχω τα
βράδια συντροφιά πριν να με πάρει ο ύπνος.
* * *
Άλλη μια νύχτα αϋπνίας και αγωνίας. ΑΡΑΓΕ ΘΑ ΚΟΙΜΗΘΩ; Ας το αφή-
σω φλου τελείως.
* * *
φωνή μας» (τ. 62, Αύγουστος 1989, σελ. 2) και στο Σκορδαλά-Κακατσάκη (1995:
174).
1/9/1989
Νομίζω ότι αυτή την περίοδο κάνω αγώνα για να επανενταχτώ κοι-
νωνικά. Όλο το καλοκαίρι ήμουν κλεισμένος χωρίς επαφή ή επικοι-
νωνία με τον κόσμο. Με αποτέλεσμα να μου δημιουργηθεί μια κοινω-
νική φοβία.
* * *
Οι εφιάλτες που τρυγούν τα όνειρά μου είναι πεινασμένοι και απάν-
θρωποι, εκδικητικοί.
* * *
«Μια κραυγή μού φεύγει και είναι πονεμένη, διαμαρτυρίας.»
* * *
Είναι στιγμές που χάνομαι στα ονειροπολήματά μου, βουλιάζω, πα-
ραπαίω, σμικραίνω και χάνομαι.
* * *
22/9/1989
Τα βλέφαρα κλείνουν βαριεστημένα, το κουράγιο μου χαμένο, το ψά-
χνω. Αναζητώ μέσα απ’ της αγάπης τη διάσταση τρόπο διαφυγής.9
* * *
Έχω μεγάλες μεταπτώσεις στην ψυχική διάθεση, έχει περάσει ένα με-
γάλο χρονικό διάστημα που τα ’χω χαμένα, έχω αποσυρθεί από το κοι-
νωνικό σύνολο. Ίσως γιατί έχω αποκτήσει αναισθητικότητα του προ-
βλήματος. Πρέπει να αλλάξουν τα πράγματα. Το ελπίζω, αν και είμαι
επαναλαμβανόμενος.
* * *
φωνή μας» (τ. 80, Φεβρουάριος 1991, σελ. 4).
Έχω πέσει σ’ ένα τέλμα σπαστικό, έχει χαθεί η προσωπικότητά μου, δεν
έχω ψυχική δύναμη ούτε τη διάθεση να αγωνιστώ και να παλέψω για
να αποκτήσω αυτή τη δύναμη. Είμαι έρμαιο των καταστάσεων, δεν έχω
φωνή για να μιλήσω όταν πρέπει. Ζω μέσα σ’ έναν άσχημο ιδρυματι-
σμό που κάθε μέρα μού απομυζά τις δυνάμεις. Κρύβομαι από τους αν-
θρώπους, τους φοβάμαι και τους αποφεύγω, με το να καταθλίβομαι και
να κλείνομαι περισσότερο στον εαυτό μου. Σίγουρα η ηττοπάθεια που
με διακατέχει και τα αισθήματα κατωτερότητας έχουν παγιοποιηθεί μέ-
σα μου. Κάπου ζω ένα δράμα, το δράμα ενός ψυχασθενή που η ασθέ-
νεια έχει χαρακτηριστεί χρόνια. Έχω ιδρυματοποιηθεί, είμαι συνέχεια
μέσα στο σπίτι, τριγυρίζω από το ένα κρεβάτι στο άλλο. Και να δικαιο-
λογούμαι ότι είμαι άρρωστος και δεν βγαίνω έξω να δουλέψω. Έχω γί-
νει τεμπέλης, δεν θέλω να κουράζομαι, αδυνατώ κυριολεκτικά να ανα-
λάβω τις ευθύνες μου. Σε λίγες μέρες μπαίνουν οι ελιές.10
* * *
Οι καιροί είναι δύσκολοι, έχομε να μαζέψομε τις ελιές, οι καιροί με
προσπερνούν, πρέπει να τρέξω να προσπαθήσω. Η κατάσταση είναι
δύσκολη. Δεν έχω και πολλά περιθώρια. Το μυαλό μου έχει κολλήσει.
Θέλω να γράψω, όμως δεν έχω έμπνευση και ίσως και τα ερεθίσμα-
τα. Η ζωή μου είναι μονότονη. Όμως πρέπει να ελπίζω σε κάτι καλύ-
τερο. Θέλω να δω τους φίλους μου, να κάνω παρέα μαζί τους, να τα
πω να ξεθυμάνω. Είμαι στρεσαρισμένος.
* * *
Οι ώρες αργοκυλούν μέσα μου, η απομόνωση στην ψυχή μου φαντά-
ζει σαν όραμα μιας νύχτας δανεικιάς. Σε λίγο η αυγή θα μου θυμίσει
έντονα την απουσία σου. Είμαι τρομακτικά μόνος.
10 Έχει δημοσιευτεί στη «Μηνιάτικη έκδοση της εργασιοθεραπείας του Θ.Ψ.Π. Χανίων Η
φωνή μας» (τ. 77, Νοέμβριος 1990, σελ. 4) ως ενιαίο κείμενο με το επόμενο παρά-
θεμα.
* * *
22/1/1990
Αγαπημένη μου, γεια σου. Έχω την εντύπωση ότι βρίσκομαι πάλι σε
δύσκολη κατάσταση. Έχω κλειστεί για τα καλά στον εαυτό μου. Έχω ένα
σωρό αναστολές και φοβίες. Τελικά νομίζω ότι έχω τη στάμπα ενός
αδύναμου και μαζόχα ψυχασθενή. Βαριά κουβέντα. Όμως η αλήθεια
είναι ότι έχω λυγίσει. Έχω κλειστεί όλη μέρα και όλη νύχτα σ’ ένα χώ-
ρο 4 δωματίων και κοιμάμαι συνεχώς. Δεν δουλεύω και το ερώτημα
που μπαίνει είναι πώς θα ζήσω, πώς θα καλύψω τα έξοδά μου. Γι’
αυτό χωρίς να έχω πολλά περιθώρια επιβάλλεται ν’ αντιδράσω.11
* * *
Η ζωή έχει γίνει μονότονη έως δραματική. Δεν έχω τη δύναμη ν’ αντι-
σταθώ στο τέλμα που μου απομυζά τις δυνάμεις και με παρασέρνει
σ’ ένα δρόμο χωρίς επιστροφή. Κάτι σαν ναρκομανής, μόνο που η δό-
ση μου εμένα μεταφράζεται στο να μη μου μιλάει κανείς. Και να μη θέ-
λω να κουραστώ. Μια φοβερή τεμπελιά. Έχω χάσει την επαφή μου με
την πραγματικότητα. Έχω ιδρυματοποιηθεί μέσα στο ίδιο μου το σπίτι.
Δεν μπορώ ειλικρινά να αντιδράσω, είμαι έρμαιο των καταστάσεων,
δε θέλω να αναλάβω τις ευθύνες μου και να δουλέψω, να βοηθήσω
τον εαυτό μου για μια κοινωνική επανένταξη που τόσο πολύ θέλω.
Όμως πρέπει και ’γω να πάρω μέτρα.
* * *
Μια νύχτα ακόμα μόνος, μια μέρα που πέρασε πάλι μόνος και στενα-
χωρημένος. Σίγουρα δεν μπορώ να γράφω όπως έγραφα παλιά. Μου
λείπουν οι συγκινήσεις. Έχω κλειστεί δραματικά στον εαυτό μου.
φωνή μας» (τ. 76, Οκτώβριος 1990, σελ. 5) μαζί με το επόμενο παράθεμα, ως ενιαίο
κείμενο.
* * *
ΘΕΛΩ ΝΑ ΖΗΣΩ
ΘΕΛΩ ΝΑ ΖΗΣΩ
[υπογραφή]
* * *
Σε 2 ημέρες φεύγω για την Αθήνα.
* * *
Ο δημιουργός
ο δήμιος
η καρμανιόλα
η επανένταξη
η δουλεία
το κέρδος
η στάκα
η σούπα
εγώ
και εσύ
μαζί.12
«Τις ψυχές μας αλλοιώνουν οι φαρμακοβιομηχανίες…»
Η πρώτη καταγραφή του δεύτερου τετραδίου έχει ημερομηνία 31 Δεκεμβρίου

1992 και στην τελευταία σημειώνεται «Αύγουστος ’95», χωρίς αναφορά
σε συγκεκριμένη ημέρα του μήνα. Συνεπώς, υπάρχει χρονολογική επικάλυ-
ψη και με το προηγούμενο και με το επόμενο τετράδιο. Αυτό συμβαίνει γιατί
στο δεύτερο τετράδιο περιλαμβάνονται ποιήματα και μικρά κείμενα που είχαν
12. Το ποίημα αυτό είναι γραμμένο στο οπισθόφυλλο του τετραδίου με τέτοιο τρόπο, ώστε
να καλυφτεί ο διαθέσιμος χώρος, γι’ αυτόν το λόγο έχει μορφή τριγώνου.
γραφτεί αρχικά σε μεμονωμένες σελίδες χαρτιού, μεταξύ των οποίων και

φύλλα συνταγογράφησης, κατά τη διάρκεια νοσηλειών στο Θ.Ψ.Π.Χ. και αλ-
λού, τα οποία αντιγράφηκαν εκ των υστέρων στο ημερολόγιο. Στα κείμενα
αυτά ο συντάκτης τους αναφέρει την ημερομηνία συγγραφής και όχι αντι-
γραφής.
Το δεύτερο είναι το τετράδιο με τις λιγότερες περιγραφές της καθημερι-
νότητας. Ακόμα και οι λιγοστές αναφορές αυτού του είδους ακολουθούν ένα
είδος ποιητικής γραφής. Ο Φαλελάκης χρησιμοποίησε το τετράδιο αυτό κυ-
ρίως για να κρατήσει σημειώσεις για ένα σεμινάριο επαγγελματικής κατάρ-
τισης με θέμα το μάρκετιγκ επιδοτούμενο από το Θ.Ψ.Π.Χ., το οποίο και πα-
ρακολούθησε. Σε αυτό έχουν αντιγραφεί ακόμα ποιήματα γνωστών ποιητών.
Επίσης, περιέχονται στην πρωτότυπη γραφή τους ποιήματα της εργοθερα-
πεύτριας του Θ.Ψ.Π.Χ. Σκορδαλά-Κακατσάκη –για την οποία έγινε αναφορά
παραπάνω–, καθώς και ορισμένων νοσηλευομένων. Από αυτό το τετράδιο
αντλήσαμε τα παρακάτω κείμενα:
Κομματιάσαμε τον ήλιο σε χιλιάδες γυάλινα μάτια.

Αφήσαμε τη νύχτα να βιώνει το φεγγάρι της.
Περπατήσαμε σε δρόμους όπου ο πόνος αντικαθιστούσε το οδόστρωμα.
Πηγαίναμε μαζί χέρι-χέρι, και ας κατοικούσε στις καρδιές μας ο φόβος.
Μας πήρε αγκαλιά σε καταγώγια διαρκείας.
Άλλωστε τις κραυγές μας τις συγκαλύπτει το δημόσιο
και τις ψυχές μας αλλοιώνουν οι φαρμακοβιομηχανίες.13
* * *
26/11/1994
Δημήτρη χρόνια σου πολλά & πάντα καλά ταξίδια.
* * *
13. Μια διαφορετική, πιο εκτεταμένη εκδοχή αυτού του ποιήματος έχει δημοσιευτεί στην ποι-
ητική συλλογή του Γιώργου Φαλελάκη Ατέρμονη Ροή (Φαλελάκης, 2006: 39).
Ξεκινήσαμε την πορεία αντίστροφα.

Χωρίς να μας καλύπτει η επιστροφή.
Ονομάσαμε τους δρόμους ανεξέλεγκτα.
Έτσι που το χάος να ταιριάζει με το χρώμα της μοναξιάς μας, χωρίς συμ-
βιβασμούς.
Προχωρούσαμε σε μπαλκόνια δίχως κάγκελα, υπνοβάτες.
Μάτια σπασμένα, γυαλιά και σκοτοδίνη.
Ένα φως αναζητώ, στης μοναξιάς μου τις σκιές.14
* * *
Τα φώτα ’σβησαν
η σκοτεινιά της νύχτας
ανταμώνει τη βροχή
και παιχνιδίζει μαζί της.
Ο γαρμπής
έχει ώρα που μαζεύτηκε
κούρνιασε στ’ αμπάρι του.
Ένα φεγγάρι
χλωμό, αδύναμο
αχνοροδίζει στη συννεφιά.
Η πόρτα έκλεισε
έκλεισε κι έναν άνθρωπο
στη μοναξιά του.
Το ρολόι χτυπά
και τα τικ-τακ του
ακαθόριστα, αδιάφορα
να μετράν τη ζωή του.
14. Μια άλλη εκδοχή αυτού του ποιήματος, με ελάχιστες διαφορές, έχει δημοσιευτεί στην
ποιητική συλλογή Ατέρμονη Ροή (Φαλελάκης, 2006: 52).
Μια φωτογραφία του γάμου

με χαμόγελα
αξίας ενός κλικ και μόνο.
Δυο κούκλες πλαστικές

πέντε κάδρα με εργόχειρα
τ’ ανθοδοχείο,
με τα κυκλάμινα και τα κρινάκια
άοσμα πλέον και μαραμένα.
Ο περίγυρος ενός ανθρώπου

που ο ύπνος του αρνιέται
πεισματικά τα δώρα του.
Η αγωνία ενός ανθρώπου

που γατζώνεται
στα τελευταία στιχάκια
μιας εξομολόγησής του.15
* * *
Αύγουστος ’95
Είχα αφήσει τον εαυτό μου σε χαλάσματα να σούρνεται.
Ήταν αγκάθια και ήμουν ξυπόλυτος.
Πονούσα και η αγανάκτηση ήταν στα δικά μου μέτρα και σταθμά.
Έπειτα περπάτησα σε δρόμους που η ώρα αιχμής ήταν μόνιμη.
Δυσκολευόμουν και δυσκολεύομαι, προσπαθώντας να δώσω κάποιο
νόημα στην αλλοιωμένη μου ύπαρξη.
Περνούσαν τα τρένα στο σταθμό και ’γω καθηλωμένος στο παγκάκι να
μετράω την αγωνία της μοναξιάς μου.16
15. Έχει δημοσιευτεί στην ειδική έκδοση του Θ.Ψ.Π. Χανίων ΠΟΙΗΜΑΤΑ (1986, σελ. 82).
φωνή μας» (τ. 98, Αύγουστος 1995, σελ. 8) όχι ως ποίημα αλλά με τίτλο «Από τις σε-
λίδες ενός ημερολογίου 18/12/94».
«Παράσταση για ένα ρόλο…»
Στο τρίτο χειρόγραφο τετράδιο η πρώτη καταγραφή έχει ημερομηνία 3 Φε-

βρουαρίου 1993 και η τελευταία 9 Οκτωβρίου 1997. Αυτό σημαίνει, όπως
αναφέρθηκε και παραπάνω, ότι υπάρχει χρονολογική επικάλυψη με το προη-
γούμενο τετράδιο. Είναι το πρώτο τετράδιο στο οποίο τηρείται ακριβής χρο-
νολογική σειρά. Από αυτό μεταφέρουμε τα παρακάτω κείμενα:
ΑΝΕΜΟΛΟΓΙΟ 19/3/1993
Αγρύπνια
Παράσταση για ένα ρόλο
Το κοινό χειροκροτεί αθέατο.
Υπάρχουν βίδες στο μυαλό μου.
Σφικτοβιδωμένες
Και εκλιπαρώ την άνοιξη να μαλακώσει το σφίξιμο.
Σας αγαπώ και τώρα και πάντα.
Μονώσεις από τεχνικές εταιρίες.
Μπουγέλα και πτύελα
Θλίψη, κατάθλιψη αδιεξόδου.
Πορεία αντιστρεπτή.
Στρι-πτιζ και βλεννόρροια.
«Ξημερώνει και ’γω στους δρόμους τριγυρνώ».
Ανεμολόγιο.
[υπογραφή17]
* * *
17/1/1996, ώρα: 3 μ.τ. μεσάνυχτα
Το κρύο έξω είναι βαθύ, και το σκοτάδι κρύο.
Η νύχτα φαντάζει στα τζαμόφυλλα αγριεμένη, επιθετικά κακή.
17. Έχει προστεθεί εκ των υστέρων.

Ο αγέρας λυσσομανά σ’ ένα χορό εκστατικό

με το θόρυβο που ξεσηκώνει διεγείροντας τις αισθήσεις.
Μια βροχή περιστασιακά ριπτόμενη τονίζει τον ψίθυρο της νύχτας.
Όλα αυτά οριοθετούν τη διέγερση στο έπακρον των αισθήσεών μου.
Μια σκέψη τρελή περνάει μέσα μου και με τινάζει.
* * *
16/10/1996
Η τέχνη στην Ψυχιατρική.
Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων18
* * *
Λέω να πηγαίνω στις γιορτές…
* * *
7/11/1996
Έχασα το τρένο των 9 παρά 15.
Περίμενα το επόμενο, –ξέρεις–, το τελευταίο,
αυτό της φυγής.
Έπιασε παγωνιά, μου ’χαν τελειώσει τα τσιγάρα.
Τράβηξα δυο ρουφηξιές παγωνιά.
Κουβάλησα το ουρλιαχτό μου μέχρι τα δόντια.
Όμως πρόλαβα και έκλεισα τα χείλη.
Δυο μάτια δακρυσμένα συνόδευαν
την αγωνία της προσμονής μου.
Άκουσα το σφύριγμα, πλησίαζε.
Τελευταία στιγμή σκέφτηκα να το πάρω
και όχι να με πάρει.
Οριακά σύνδρομα και αναστολές.
Ήταν το τρένο της φυγής.
Έφυγα.
* * *
18. Αναφέρεται σε έκθεση ζωγραφικής με τίτλο Η τέχνη στην ψυχιατρική, η οποία έλαβε χώ-
ρα το διάστημα 16-26 Οκτωβρίου 1996 στο Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων. Στην
εν λόγω έκθεση, την οποία επισκέφτηκε ο Γιώργος Φαλελάκης, εκτέθηκαν έργα τεσ-
σάρων καλλιτεχνών οι οποίοι, όντας νοσηλευόμενοι σε ψυχιατρεία της εποχής, συμ-
μετείχαν στα πρώτα προγράμματα ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης και επανένταξης που
δημιουργήθηκαν στη χώρα.
100 «ΦΩΝΕΣ»
και μια κραυγή. Αυτή της δημιουργίας.
Αυτής που μετουσιώνει τον πόνο
σε έργα πνοής.
Η παράγκα του ζητιάνου και το παλάτι του βασιλιά, ταξιδευμένα στα
όνειρά μας και δοσμένα με τη «ΦΩΝΗ ΜΑΣ».
Γιώργος Φαλελάκης
* * *
Περνάει ο καιρός, νιώθω άδειος, κάτι μου λείπει, σίγουρα μια σχέ-
ση. Η μοναξιά με ζώνει. Όσο και αν πονάνε οι αναμνήσεις, δίνουν κά-
ποια διέξοδο στις ώρες του κενού.
* * *
11/4/1997
Κατέβασες τα ρολά της επιθυμίας
Το ’κλεισες το μαγαζί των αισθημάτων σου
Έβαλες μαύρα ρούχα, δείγματα ψυχής.
Όλα άρρωστα, ανέραστα, πικρά.
Εγώ ήμουν απέναντι, μούσκεμα στη βροχή
Σε κάλεσα να στεγαστώ κάτω απ’ την ομπρέλα σου
Δεν αρνήθηκες, παρ’ όλες τις επιφυλάξεις σου.
Είδα στο πρόσωπό σου μια έξαψη.
Και το στήθος σου να φουσκώνει.
Με ήθελες αλλά…
Σε πόθησα αλλά…
Άλλη μια νύχτα χωρίς την παρουσία σου
Άλλη μια νύχτα –νύχτα της απουσίας σου
Όσο αργεί η αυγή τρελαίνομαι.
Γαμημένη καταδίκη.
[υπογραφή19]
19. Έχει προστεθεί εκ των υστέρων.

* * *
Η ελπίδα θα προέλθει από τους απελπισμένους.
[υπογραφή]
* * *
ΛΙΓΟ ΠΡΙΝ ΞΗΜΕΡΩΣΕΙ
Κυνηγημένος απ’ τη μορφή σου, φεύγω
Φαντάζεις σαν όραμα μιας νύχτας δανεικιάς,
λίγο πριν ξημερώσει.
Ελεύθερη κατεύθυνση στα παγερά
ανώγεια του μυαλού μου…
Σε περιμένω λίγο πριν αντικρίσω το θάνατο να παίζει ρουλέτα ρώσικη
την αγωνία μου.
Λίγο πριν ξεριζώσω την τρέλα από τα μάτια μου.
Σε περιμένω στο διάδρομο της κλινικής
λίγο πριν το ηλεκτροσόκ.
Σε περιμένω λίγο μετά που μαζεύω
λίγα θρύψαλα συνείδησης απ’ το πάτωμα.
Σε περιμένω στις γνωματεύσεις των γιατρών: Μανιοκαταθλιπτική ψύ-
χωση.
Στις συνταγές:
στεντόν: 1 πρωί – 1 μεσημέρι – 1 βράδυ20
αρντάν: 1 πρωί – 1 βράδυ
υπνοσεντόν: 1 βράδυ.
Σε περιμένω λίγο πριν τη σκοπιά 2-4,
φλερτάροντας με τη σκανδάλη του Μ-1.
Σε περιμένω στις κρύες νύχτες της ψυχής μου
σ’ έναν ερωτικό διάλογο,
20. Για γενικές πληροφορίες για τις φαρμακευτικές ουσίες οι οποίες αναφέρονται στο προ-
σωπικό ημερολόγιο και στις προφορικές αφηγήσεις βλ. σχετικό πίνακα στο Παράρτημα.
σε μια γυμνή συνάντηση των κορμιών μας,

σ’ ένα αργό παραλήρημα ηδονής.
Σε περιμένω.21
* * *
Εγώ πιστεύω ότι δεν ήμουν ποτέ άρρωστος, απλά είχα μεγάλες ιδέες για έναν
κόσμο μικρό που περικλείνει τον εαυτό μας.
«Αρντάν – ζωή και κίνηση»
Το τέταρτο ημερολόγιο είναι ένα καλοδιατηρημένο τετράδιο με σκληρό χάρ-

τινο εξώφυλλο, στο οποίο περιέχονται κυρίως ποιήματα που είχαν γραφτεί
παλιότερα. Έχει τον τίτλο Ταξιδεύοντας με ποιήματα Γιώργου Φαλελάκη. Οι
περισσότερες χρονολογικές επισημάνσεις που σημειώνονται στο τετράδιο
αφορούν τις ημερομηνίες που γράφτηκαν τα ποιήματα. Περιλαμβάνονται και
σημειώματα που έχουν γραφτεί από ένα φίλο του συγγραφέα κατά τη διάρ-
κεια ταυτόχρονης νοσηλείας τους στο Θ.Ψ.Π.Χ. Το τετράδιο αυτό συντάσσε-
ται από τις αρχές του 1997 έως τις 20 Ιουλίου του 2001. Από αυτό το τε-
τράδιο αντλήσαμε και παραθέτουμε τα παρακάτω ποιήματα:
Δεν σε περιμένει κανείς

έχει νυχτώσει παντού.
Ίσως την αυγή να σε περιμένει
η μοναξιά σου πιο έντονη, πιο σφριγηλή.
Αντίο για πάντα νύχτα –έως την ώρα που βραδιάζει.
Πάλι μαζί – Καλημέρα ζωή 3 παρά 15.
[υπογραφή]
21. Το ποίημα έχει δημοσιευτεί ανώνυμα, με ελάχιστες τροποποιήσεις, στην ποιητική συλ-
λογή Έφοδος στον ουρανό (1998, σελ. 90).
* * *
Στέρεη γη
μάτια θολά
μια σημαία
όλα σαθρά.
Κουράγιο, οι τέχνες γρηγορούν.22
* * *
Αρνήθηκα τα παρακείμενα της ευαισθησίας
Ατσάλωσα τις άμυνές μου με μέταλλα απολαβής
Προχωράω σε ράγες που τρένα έχουν χρόνια να διαβούν.
Φύτεψα στο στόμα ένα τσιγάρο,
σ’ ένα σώμα που μου πέφτει λίγο.
Ε! ψιτ αλλάζουμε νεύρωση.23
Γιώργος Φαλελάκης 1996
* * *
Οργασμός
Η επιθυμία ήταν διάχυτη
Υπήρχε ερωτισμός.
Ήταν μόνη, πλημμυρισμένη φαντασιώσεις
Οι παλμοί της καρδιάς είχαν ανέβει.
Μετά ήρθαν σπασμοί και γλυκό μούδιασμα.
Είχε τελειώσει, όμως η έξαψη διαρκούσε.
Το αποφάσισε, θα πήγαινε για ποτό…
… και ό,τι θέλει προκύψει…
22. Έχει δημοσιευτεί με ελάχιστες τροποποιήσεις στη συλλογική ποιητική συλλογή Η άρπα
του ουρανού (Φαλελάκης κ.ά., 1999, σελ. 12).
του ουρανού (ό.π., σελ. 11).
Η μοναξιά ταιριάζει στους ονειρικά αλκοολικούς.

Καλό ξημέρωμα24
* * *
Κομμάτια παραισθήσεων.
Η λήθη πιστοποιεί το ατέρμονο της συνέχειας.

Η συνέχεια δίνει την ώθηση της κίνησης.
Η κίνηση δηλώνει το αέναο της βίωσης των αναγκών.
Αρντάν – ζωή και κίνηση.25
* * *
20/1/1997
Μάζεψα τις ένοχες αντοχές μου
–είχαν ορφανέψει στο παράθυρο της απώθησης–
περπάτησα μ’ ένα μυαλό
λιώμα στην καθαρότητά του.
Πήρα και το ξίφος μου
έστω και χωρίς τη θήκη.
Το τριαντάφυλλο υποχωρούσε από ζωντάνια
στην πλησμονή του χώρου.
Έφτασα;!26
* * *
ΘΑ ’ΘΕΛΑ ΝΑ ’ΜΟΥΝΑ
Η ομίχλη που σκέπασε το πτώμα του Τσεκεβάρα.

Ένα γαρύφαλλο στον τάφο του Πέτρουλα.
Μια τρίχα στο κασκέτο ενός μπολσεβίκου.
Μια κηλίδα αίμα στο κορμί της Κωνσταντοπούλου.
Θα ’θελα να ’μουνα
Ένα πανό στα κάγκελα του Πολυτεχνείου.
Μια μολότοφ στο πρόσωπο ενός μπάτσου.
Μια παράγραφος απ’ το Κεφάλαιο του Μαρξ.
Ένας στίχος από τη «Μασσαλιώτισσα».
Μια χορδή στην κιθάρα του Μπομπ Ντύλαν.
Ο αισθησιασμός στη φωνή της Αλεξίου.
Μια αρτηρία στην καρδιά σου.
Μια προοπτική στα όνειρά σου.
Το σαρδόνιο χαμόγελο του Μεγαλέξανδρου
λίγο πριν κόψει το Γόρδιο δεσμό.
Η σκλάβα που χόρεψε για τις μπότες του Τσέκινς Χαν.
Η μεταλάβωση στο στόμα ενός λεπρού.
Το άχνισμα του καφέ στο στόμα ενός ψυχοπαθή.27
27. Μια συντομευμένη εκδοχή του έχει δημοσιευτεί στη συλλογική ποιητική συλλογή Η
άρπα του ουρανού (ό.π., σελ. 39). Με το ποίημα αυτό ο Φαλελάκης συμμετείχε, με το
ψευδώνυμο Γεώργιος Φαλέργης, στον 22ο Παγκρήτιο Λογοτεχνικό Διαγωνισμό (2004),
αφιερωμένο στην επέτειο του Πολυτεχνείου, και τιμήθηκε με Έπαινο.
* * *
Εκεί που η νύχτα αρχίζει στις 6
και τελειώνει στις 9:30
με το δελτίο καιρού και θαλασσών.
Εκεί που το καλέμι σφυρηλατείται
τις πρώτες πρωινές ώρες
για να ’ναι έτοιμο το πρωί.
Εκεί που η άνοιξη έρχεται με ζόφια χελιδόνια,
και τα καλοκαίρια με βουρκωμένα μάτια.
Εκεί που του φθινοπώρου
τα φύλλα είναι πεσμένα προ πολλού
και ο Χειμώνας άνυδρος.
Εκεί που η ώρα μετρά νεκρούς και πεθαμένους.

Εκεί που το σήμα ενός μπάτσου
βγαίνει στο σφυρί για λίγα γαλόνια βενζίνη.
Εκεί που οι ρόδες λασπώνουν με αίματα,
τα κόκκινα αίματα ενός ναρκομανή.28
«ΔΕΝ ΘΑ ΠΕΘΑΝΟΥΜΕ ΠΟΤΕ ΚΟΥΦΑΛΑ ΝΕΚΡΟΘΑΦΤΗ»
Η πρώτη καταγραφή στο πέμπτο τετράδιο χρονολογείται στις 21 Ιανουαρίου

του 2000 και η τελευταία στις 8 Μαρτίου του 2002. Από αυτό το χειρόγρα-
φο, στο οποίο τηρείται ακριβής χρονολογική σειρά, αντιγράφουμε τα παρα-
κάτω κείμενα:
28. Μια πολύ διαφορετική εκδοχή έχει δημοσιευτεί στην ποιητική συλλογή Ατέρμονη Ροή
(Φαλελάκης, 2006: 45).
23/7/2001
Πικρός καφές, το πρωινό ήρθε.
Τσιγάρο αρωματικό, ο ήλιος ανέτειλε.
Άφησα τη νύχτα, όπως με άφησε κι αυτή.
Πάλι μόνος, ανέπαφος από χάδια, πικραμένος.
* * *
27/2/2002
Αχ μοναξιά κι ας μου μιλούσες λίγο. Ένα μήνυμα, ένα τηλέφωνο από
κάπου. Το ράδιο παίζει ωραία τραγούδια. Γλυκαίνουν τον πόνο της μο-
ναξιάς μου. Τόσες κακοπάθειες, τόσες εισαγωγές στα ψυχιατρεία, τό-
ση ταλαιπωρία. Και ο έρωτας, να τα δίνεις όλα και να παίρνεις απονιά,
αναισθησία. Και ’γω να επιμένω. Τώρα όμως τέλος. Σε αναζητώ μό-
νο και μόνο για το κρεβάτι, ήσουνα κορμάρα, έκανες τέλειο έρωτα. Σί-
γουρα είναι ένας μύθος (πραγματικός) που πρέπει να καταρρίψω.
ΔΥΣΚΟΛΗ ΝΥΧΤΑ, ΥΠΟΜΟΝΗ ΘΑ ΞΗΜΕΡΩΣΕΙ. ΟΜΩΣ ΕΙΜΑΙ ΜΟΝΟΣ
ΚΑΙ ΚΑΠΟΥ ΔΕΝ ΤΟ ΑΝΤΕΧΩ. Θα στείλω μήνυμα στον Δ. Παΐζη.
* * *
28/2/2002
Τελευταία μέρα του Φλεβάρη. Ξύπνησα 7:30 η ώρα. Δεν ξαναπαίρ-
νω Normison γιατί με φρικάρει πριν κοιμηθώ. Πήρα τη ΜΑΝΝΑ τηλέ-
φωνο, είναι καλά. Τώρα έχω ένα μήνυμα στο κινητό. Ήταν η Κ. Είμαι
βράδυ στο χωριό παρέα με τη ΜΑΝΝΑ και τα λέμε. Επικοινώνησα με
την Κ. και τα είπαμε. Η Γ. έστειλε δύο μηνύματα.
α) ΔΕΝ ΘΑ ΠΕΘΑΝΟΥΜΕ ΠΟΤΕ ΚΟΥΦΑΛΑ ΝΕΚΡΟΘΑΦΤΗ.
β) Θ4. […]
Αύριο θα πάω Κολυμβάρι για φάρμακα της ΜΑΝΝΑΣ, επίσης να
κουρευτώ, να γυρίσω. Και μετά να ξαναπάω να πληρωθώ και να φύ-
γω ΧΑΝΙΑ. Το απόγευμα έχει πρόβα. Το Σάββατο ξεκινάει το ταξίδι.
* * *
1/3/2002
Δώρο κομποσκοίνι (γαλάζια χάντρα) από Η. Παρέα με την Κ. (πήγα σπί-
τι της και γνώρισα τους δικούς της). Πολύ καλοί άνθρωποι. […] Πλη-
ρώθηκα τη σύνταξη. Θα δώσω αύριο το νοίκι και το βράδυ γραμμή για
Πειραιά. Καληνύχτα.
* * *
Έκτιζα χρόνια ένα όνειρο.
Μόνο που ήταν ραγισμένο εκ γενετής.
Σπατάλησα πολύ λευκοπλάστ για να το κρατήσω ζωντανό.
Θα σου φύγω, έφυγα, δεν ξαναγυρνώ.
Ψάχνω τώρα το όνειρό μου, το καλό.
Καληνύχτα.
* * *
2/3/2002
0:26. Βραδιά Μίμη Πλέσσα στο 2ο πρόγραμμα.
Είμαι αγχωμένος, νιώθω μοναξιά. Ατέλειωτες νύχτες.
* * *
Σάββατο μεσημέρι.
Ο σπιτονοικοκύρης μού έκανε μια φοβερή εξήγηση, αντί για 130.000
μού πήρε μόνο 100.000. Με έπιασε ντελίριο χαράς. Έτσι φεύγω για
ταξίδι με 72.000. Η Γ. μού ευχήθηκε ΚΑΛΟ ΤΑΞΙΔΙ, την ευχαρίστησα
και με ρώτησε πότε γυρνάω. Της είπα 12 του Μάρτη. Η Σοφία η ξα-
δέλφη θα ’ρθει γύρω στις 4. Τώρα θα πάρω τη ΜΑΝΝΑ μου τηλέφω-
νο. Θέλω σιγά σιγά να περάσει η ώρα να πάω στο λιμάνι. Τώρα είναι
2 και 10.
Πήρα Normison. ΟΛΑ ΕΝΤΑΞΕΙ.
* * *
Δεν περνά η ώρα –είναι 5:20– για να φύγω για το λιμάνι. Μοναξιά που
τσακίζει κόκαλα. Γ. σε σκέφτομαι. Υπομονή, 12 μέρες ίσως μου στεί-

λεις κάποιο μήνυμα. […] Σε λίγο θα φύγω, θα πάω στην αγορά να πά-
ρω το λεωφορείο και θα περιμένω στο λιμάνι τ’ άλλα παιδιά. ΠΑΜΕ
ΛΟΙΠΟΝ…
* * *
Ώρα 6:30 βρίσκομαι στο λιμάνι της Σούδας. Ήπια εσπρέσσο. Πίσω μου
η τηλεόραση παίζει το ματς ΠΑΟΚ-ΙΩΝΙΚΟΣ. Δεν περνά η ώρα. Μάλλον
θα σηκωθώ να περπατήσω.
* * *
Ώρα 12 και 20 μέσα στο καράβι. F/B LISSOS για Πειραιά. Στην κα-
μπίνα κάποιος ροχαλίζει και ’γω θέλω να καπνίσω. Έστειλα μήνυμα
στην Κ.: ΜΕΣΟΠΕΛΑΓΑ ΑΡΜΕΝΙΖΩ και μου απάντησε. Κι εσύ που πά-
ντα έψαχνες αγγέλους. Να βρεις στην ξένη γη να σε κερδίσουν ένα πο-
λύχρωμο ζευγάρι ανοιχτές φτερούγες.
* * *
3/3/2002
Κοιμήθηκα καλά στο καράβι. Πήγα βόλτα Ομόνοια, συνάντησα τυχαία
τον Λ. Ήπιαμε καφέ. 1 μπανάνα χυμό εγώ, κόκα κόλα αυτός. Είναι στην
Πολυκλινική. Τώρα είμαι Νέο Φάληρο, ετοιμάζεται το φαγητό.
* * *
Βρίσκομαι στο σαλόνι του πλοίου «Μυτιλήνη». Το απόγευμα κοιμή-
θηκα αρκετά στον Δ., ο οποίος με έφερε στο καράβι με την BMW. Δεί-
πνησα με τον Σ. Τώρα παίζουν τα παιδιά TABOO, είναι όλο χαρά. Εγώ
διάβασα το υλικό που έφερε ο Σ. από Θεσσαλονίκη. Ελπίζω να κοι-
μηθώ απόψε. Καληνύχτα.
* * *
4/3/2002
Στο καράβι κοιμήθηκα. Το πρωί είχα λίγο πονοκέφαλο, πήρα ένα ντε-
πόν. Πήρα και ένα σπέσιαλ πρωινό στο ξενοδοχείο. Είναι όμορφα εδώ,
έχει γύρω γύρω πολλές ελιές και στο βάθος θάλασσα. Βέβαια κάνει
φασαρία ο κεντρικός δρόμος. Μίλησα στο τηλέφωνο με τη ΜΑΝΝΑ μου,
τον Κ. τον Χ. και τον Μ. Έστειλα μήνυμα στην Ε. και στην Κ. Τώρα εί-
μαι στο δωμάτιό μου και πίνω φραπέ. Αργότερα έχει φαγητό και στις
4 η ώρα ξεκινάει το σεμινάριο. Ήρθε ο Η.Λ. και Ε.Κ. […] Το σεμινά-
ριο κρατάει 7 μέρες. Τώρα χαλαρώνω. Έχε γεια.
* * *
Είχα στείλει το πρωί μήνυμα στη Γ.: Μια ζεστή καλημέρα απ’ την όμορ-
φη Λέσβο. Το απόγευμα μου έστειλε αυτή: Καλημέρα, όλα καλά; Απά-
ντησα: Όλα όμορφα, σ’ ευχαριστώ. Και μου στέλνει μήνυμα: Μη μου
ξαναστείλεις μήνυμα γιατί μ’ ενοχλείς (Μου έκανε την καρδιά περιβόλι).
Απάθεια, χαζομάρα, αντίφαση. Εγώ θα περιμένω νοσταλγικά κάποια
επαφή της. Μπορώ να περιμένω. Όμως έτσι που έγιναν τα πράγματα,
αυτή τα εξώθησε εκεί πέρα. Αυτό που δεν θέλω είναι να μελαγχολή-
σω. Σε λίγο θα κατέβω πάλι κάτω στο σεμινάριο. Γιώργος.
* * *
Παρακολούθησα για ένα μισάωρο την Κ., ήταν καταπληκτική, την έχου-
με και αύριο μαζί με τον Η. το Λ. Απόψε οι περισσότεροι δεν βγήκαμε
στη Μυτιλήνη για κάποιο μπαράκι. Πάει ο Σ. Αύριο 8:30 ξεκινάμε εκ-
δρομή για Μόλυβο. Ελπίζω να χαλαρώσω απόψε και να κοιμηθώ κα-
λά. Παρόλο που με στεναχώρησε η Γ. (είναι χαζή). Πού θα πάει, δεν θα
γυρίσει στα παλιά λημέρια μου; Εγώ τι έχω να χάσω; Πρέπει να συ-
νεχίσω τη ζωή μου φυσιολογικά. Το σεμινάριο προμηνύεται πολύ εν-
διαφέρον. Σκέφτομαι ότι έχω λίγα λεφτά και πρέπει να προσέχω για
να μη μείνω. Έστω ως την Αθήνα.
Καληνύχτα Γιώργο. Καληνύχτα ΖΩΗ

* * *
5/3/2002
Έχει αρχίσει να σουρουπώνει. Είμαι στο δωμάτιο του ξενοδοχείου με
τον Σ. Αυτός βλέπει ειδήσεις, εγώ γράφω. Η μέρα που πέρασε ήταν
αξιόλογη. Νοικιάσαμε αμάξια και πήγαμε εκδρομή (Καλλονή – Μόλυ-
βος – Ι.Μ. Ταξιαρχών – Μυτιλήνη, πίσω ξενοδοχείο). Σεμινάριο πα-
ρακολούθησα λίγο με την Κ., με πέθανε η διάρροια, τώρα είμαι καλά.
Το βράδυ έχει δείπνο από τον υπουργό Αιγαίου Νίκο Σηφουνάκη. Μί-
λησα με τη μητέρα μου στο τηλέφωνο. Περνάω καλά. Νιώθω όμορφα.
Ελεύθερος.
* * *
6/3/2002
Ξημερώματα Τετάρτης. Μόλις γυρίσαμε από το ρεμπετάδικο «Το πα-
ραμύθι», πέρασα ωραία παρ’ όλη τη διάρροια. Τώρα είμαι με τον Σ. στο
δωμάτιο και βλέπομε τηλεόραση. Καληνύχτα.
* * *
Καλημέρα, μου το είπε πρώτη η ΜΑΝΝΑ στο τηλέφωνο και μετά η Γ. σε
μήνυμα. Τώρα είναι μεσημέρι, κατόρθωσα και κοιμήθηκα ως τώρα.
Γιατί το βράδυ με ταλαιπωρούσε η ψύξη στον αριστερό ώμο. Σε λίγο
θα κατέβω για φαγητό. Με τη Γ. ελπίζω επιτέλους να τα πάμε καλά.
ΕΛΠΙΖΩ. ΟΣΟ ΖΩ ΘΑ ΕΛΠΙΖΩ. ΓΙΩΡΓΟΣ
* * *
Απόγευμα Τετάρτης 6/3/2002
Βρίσκομαι στο δωμάτιό μου, έχω ψύξη, με πονάει αρκετά. Και νιώθω
κομμάρες σε όλο μου το κορμί. Ίσως είμαι κρυωμένος. Πάντως κου-
ρασμένος. Το σεμινάριο άρχισε με Κ., προσπάθησα να παρακολου-
θήσω, δεν τα κατάφερα, τώρα είμαι εδώ στο δωμάτιο. Είναι σπάσιμο
νεύρων γιατί νιώθω απομονωμένος. Θα πάρω τη μάννα μου τηλέφω-
νο. […]
* * *
7/3/2002
Ώρα 1:15 μ.τ. μεσάνυχτα. Βγήκαμε για φαγητό στο ίδιο μαγαζί, «Το πα-
ραμύθι». Έφαγα λίγο. Μετά έκανα μια βόλτα όλη την πόλη. Αλλά ο φαρ-
μακοποιός ήθελε ειδική συνταγή για το Stedon. Αύριο θα πάω στο Νο-
σοκομείο Μυτιλήνης να μου το γράψουν. Πήρα όμως αλοιφή για την
ψύξη. Με ανακουφίζει αρκετά.
* * *
7/3/2002
Σήμερα περάσαμε όμορφα παρ’ όλη τη διάρροια και την ψύξη, πήγα-
με στο μουσείο Ευθυμιάδη και Θεόφιλου και στο μουσείο Λέσβου στην
πόλη της Μυτιλήνης και μετά σε ουζερί για φαγητό. Γ. ευχαριστώ για
το μήνυμα. Σε λίγο αρχίζει το σεμινάριο. Τώρα είναι coffee-break. Αρ-
χίζει το σεμινάριο με Ε.Κ.
Σεμινάριο τέλος, μ’ έπιασε διάρροια. Είμαι στο δωμάτιό μου ήσυ-
χος, καθόλου δεν ζηλεύω τα παιδιά που το παρακολουθούν […]. Νιώ-
θω μοναξιά. Ίσως κοιμηθώ.
* * *
8/3/2002
Ξημερώματα προς Παρασκευή, το βράδυ με πήρε η Ρ. τηλέφωνο και
μιλήσαμε και τώρα με ξύπνησε ο Σ. γιατί ήταν η πόρτα κλειστή. Δυο μη-
νύματα (τα μαγνητοφωνημένα) από τη Γ.: ΔΕΝ ΘΑ ΠΕΘΑΝΟΥΜΕ ΠΟ-
ΤΕ ΚΟΥΦΑΛΑ ΝΕΚΡΟΘΑΦΤΗ. […]
* * *
«Γιώργο είσαι θαυμάσιος, γιατί ταξιδεύεις ξύπνιος στα όνειρά σου».
Δ. από Μήλο. «Πάντοτε υπάρχουν κοινοί τόποι, για να συναντηθούνε
κοινές ψυχές. Η ποίησή σου είναι μια βάση που μπορείς να στηρίξεις
μια ζωή». Δ.Ν.
* * *
Απόγευμα Παρασκευής 8/3/2002

Είμαι στο δωμάτιο ξάπλα, έβαλα αλοιφή για την ψύξη. Αλλά πονάω αρ-
κετά. Κάτω ο Φ. κάνει μάθημα. Εγώ πλέον τα βαρέθηκα όλα αυτά τα
μαθήματα. Το θέατρο δεν μου λέει τίποτα σαν διδασκαλία. Δεν έχω κα-
θόλου τη δίψα να μάθω καινούρια πράγματα. ΒΑΡΙΕΜΑΙ. Έχω γίνει μο-
ναχικός, αναπολώ τα Χανιά, περιμένω κανένα τηλέφωνο. Διάβασα λί-
γο Το ζαφείρι του Θεού και σε λίγο μάλλον θα διαβάσω Ερωφίλη. […]
* * *
Αυτή τη στιγμή (1 μήνυμα ελήφθη). Θα μου δώσει χαρά ή λύπη. Πά-
ντως με σκέφτηκε. Να δούμε. Το ίδιο τροπάρι (ΠΙΚΡΑ). Της έστειλα:
ΚΑΛΗΣΠΕΡΑ. Τώρα θα μου την πει (2ο μήνυμα) όλο δηλητήριο. Θα
δώσω και ’γω τη χαριστική βολή: ΞΕΧΑΣΕ ΜΕ. Κι ας ελπίζω. Μετά θα
κατέβω στο σεμινάριο, θα προσπαθήσω να επικοινωνήσω με τον
κόσμο.
«Το πρωί θα πάω στο Νοσοκομείο Ημέρας να κάνω εισαγωγή»
Η πρώτη καταγραφή στο έκτο χειρόγραφο έχει ημερομηνία 19 Ιουνίου του

2002, και η τελευταία 20 Ιουλίου του 2004. Επομένως, το διάστημα αυτό εί-
χαν ήδη πραγματοποιηθεί οι τρεις πρώτες βιογραφικές συνεντεύξεις, οι
οποίες ξεκίνησαν το Μάιο του 2003.29 Στο τετράδιο αυτό, που καλύπτει τη
29. Είναι αξιοσημείωτο ότι στο προσωπικό ημερολόγιο δεν γίνεται καμία απολύτως ανα-
φορά στις βιογραφικές συνεντεύξεις και γενικά στη διαδικασία καταγραφής της προ-
φορικής μαρτυρίας ζωής. Αντιθέτως, ο συγγραφέας του ημερολογίου ανταλλάσσει συ-
στηματικά απόψεις για την πρόοδο της εν λόγω καταγραφής σε αλληλογραφία που δια-
τηρεί το ίδιο διάστημα με τον Γιάννη Πετσαλάκη, παλιό του γνώριμο από την εποχή
που νοσηλεύονταν και οι δύο στο Θ.Ψ.Π.Χ., ο οποίος ευγενικά μου παραχώρησε το
σύνολό της σε δεμένο τόμο, με κατοχυρωμένα πνευματικά δικαιώματα και πλήρη τίτ-
λο: Γιάννης Πετσαλάκης-Γιώργος Φαλελάκης, Αλληλογραφία ποιητών, Ηράκλειο, 2006.
Συγκεκριμένα, η πρώτη αναφορά γίνεται στις 14 Ιουλίου του 2004 και έχει ως εξής:
χρονική περίοδο στην οποία ο συντάκτης του εγκαταλείπει το διαμέρισμα που

ενοικίαζε στα Χανιά και εγκαθίσταται στο σπίτι των γονιών του στον Ραβδού-
χα, τηρείται ακριβής χρονολογική σειρά και περιέχονται πολύ περισσότερες
περιγραφές της καθημερινής ζωής συγκριτικά με τα προηγούμενα τετράδια.
«Αγαπητέ φίλε Γιάννη […] Εδώ και κάμποσο καιρό με ένα φίλο τον Μανόλη δου-
λεύουμε ένα βιβλίο. Αυτός είναι κοινωνιολόγος και αναλύει τις εμπειρίες και τη βίω-
σή μου στα ψυχιατρεία. Σίγουρα είναι μια καλή προσπάθεια και ελπίζω ότι αν κυκλο-
φορήσει το βιβλίο θα ’χει καλά αποτελέσματα. […]» (σελ. 34). Στις 27 του ίδιου μήνα
αναφέρει σε νέα του επιστολή, μεταξύ άλλων: «Φίλε Γιάννη γεια σου. […] Η υγεία μου
είναι σε πολύ καλό στάδιο και όσο περνά ο καιρός σταθεροποιείται και ισορροπώ. Σί-
γουρα είναι πολύ καλό η προσοχή που δίνουμε στην υγεία και καταφέρνουμε να είμα-
στε μες στην πραγματικότητα της ζωής. Γιάννη, το βιβλίο προχωράει, παρόλο που εί-
ναι μια εργασία για μένα επίπονη, απλά μου θυμίζει τα παλιά, ίσως να είναι η τελευ-
ταία μου επαφή με το χώρο του ψυχιατρείου, παρόλο που νοσταλγώ το θέατρο, όμως
έχουμε χαθεί όλα τα άτομα που είχαμε ασχοληθεί μ’ αυτό. […]» (σελ. 36). Στη συνέ-
χεια γίνονται αναφορές στην προοπτική της έκδοσης (σελ. 49-50, 51) καθώς και στη
γνωστοποίηση της ύπαρξης του προσωπικού ημερολογίου. Στις 25 Ιανουαρίου του
2005 αναφέρει σχετικά: «Φίλε Γιάννη καλησπέρα. […] Έχω δώσει στον Μανόλη (τον
κοινωνιολόγο) κάποια ημερολόγια, και αυτός από εκεί παίρνει υλικό για το βιβλίο που
ετοιμάζει. […] Από αυτά τα ημερολόγια υπάρχουν ποιήματα που είναι ανέκδοτα και συ-
νεπώς άγνωστα. […]» (σελ. 52). Στις 10 του Απρίλη του ίδιου χρόνου γράφει: «Αγαπητέ
Γιάννη καλησπέρα. […] ο καιρός είναι όντως ανοιξιάτικος και η ψυχολογική υγεία πάει
πολύ καλά. Η αλήθεια είναι ότι ο ύπνος έχει φτιάξει σε αρκετά μεγάλο βαθμό και το μυα-
λό μου το νιώθω νηφάλιο. Νιώθω πιο ξεκούραστος και δημιουργικός. Στο διάστημα που
πέρασε έλαβα το βιβλίο εννοείται σε φωτοτυπίες όπως αυτό θα σταλεί (κάτι που ίσως
να έχει γίνει ήδη) σε εκδοτικό οίκο στην Αθήνα. Ο τίτλος είναι: Μανόλης Τζανάκης, Ψυ-
χιατρικοί εγκλεισμοί και εγχειρήματα αυτονομίας. Η ιστορία ζωής του Γιώργου Φαλε-
λάκη [πρόκειται πράγματι για έναν πρώτο τίτλο εργασίας]. Με ικανοποίησε αρκετά, το
διαβάζω επανειλημμένα. Είναι χωρισμένο σε 3 μέρη (περίπου), κοινωνιολογική ανά-
λυση, οι δικές μου συνεντεύξεις αυτούσιες και ακόμη κομμάτια από τα ημερολόγια που
είχα όλα αυτά τα χρόνια. Είμαι ικανοποιημένος γιατί βλέπω μια δουλειά που έχω κά-
νει με τον Μανόλη τώρα 3 χρόνια να έχει προχωρήσει. […]» (σελ. 58). Ακολουθούν κά-
ποιες σύντομες αναφορές, δίχως εκτενή σχολιασμό (σελ. 61, 62).
Η διαφοροποίηση αυτή, δηλαδή η πλήρης απουσία από το ημερολόγιο του συγ-
γραφέα οποιασδήποτε αναφοράς στη διαδικασία καταγραφής της μαρτυρίας ζωής, ίσως
να φανερώνει ότι το ημερολόγιο αποτελεί για τον ίδιο ένα ιδιαίτερο μέσο αναστοχασμού
και διαχείρισης της καθημερινότητας, ένα διανοητικό εργαλείο «γραφής του εαυτού».
Και σε αυτό περιλαμβάνονται πολλά ποιήματα, τα οποία αναφέρονται σε κα-

θημερινά βιώματα:
Ασημόσκονη
Χρόνια κουβαλώ την ψυχοπάθειά μου.
Τη χαρίζω στους γιατρούς,
σαν καλλωπιστικό φυτό
χαμένο στην ανυπαρξία.
Εγώ κρατάω τ’ άστρα
να τρεμοσβήνουν
στις αισθήσεις μου.30
* * *
19/6/2002
[…] Σήμερα κατέβηκα στα Χανιά, είχαμε πρόβα στο θέατρο, πήγε πο-
λύ καλά. Ίσως να έχουμε κάποιες παραστάσεις και ένα σεμινάριο, και
έχει μπει η ιδέα για μια εκδρομή. Είναι σημαντικά όλα αυτά.
Τώρα που ζω στο χωριό είναι δύσκολα, κυρίως από συναισθημα-
τική διάθεση, ανάλογα αυτής μου φαίνονται όλα μονότονα, ή με άλλη
ψυχολογία υποφερτά. Μου λείπει μια σχέση να ξεκολλήσω από την
προηγούμενη. Υπομονή και ψυχραιμία.
Το τσιγάρο με ενοχλεί στα πνευμόνια, όσο καπνίζω τόσο βήχω.
[υπογραφή]
* * *
22/6/2002
Τα πράγματα έχουν αλλάξει προς το καλύτερο. Μετά την επαφή μας.
Όμως έχει φωλιάσει μέσα μου η αμφιβολία αν θα μου φερθείς καλά
30. Μια εκτεταμένη εκδοχή αυτού του ποιήματος έχει δημοσιευτεί στην ποιητική συλλογή
Ατέρμονη Ροή (Φαλελάκης, 1996: 9).
ή όχι. Τώρα αυτές τις μέρες κινήθηκα. Ήρθε ο Χ., πήγαμε για μπάνιο,
το απόγευμα εκκλησία και μετά: εγώ και συ.
* * *
1/7/2002
Άλλαξε ο μήνας. 12:30 μ.τ.μ. Και δεν μπορώ να φύγω από τη φυλα-
κή μου. Όμως δεν ισχύει. Έχω δύναμη, μια μοναξιά πρόσκαιρη με τα-
λαιπωρεί.
* * *
2/7/2002
Τα ’χω χαμένα. Έχω κατάθλιψη. Δεν βρίσκω έναν άνθρωπο να μιλή-
σω για πράγματα που μ’ ενδιαφέρουν. Φοβερή μοναξιά. Έχουν σπάσει
τα νεύρα. Σαν να ’χω παραδοθεί στην κατάθλιψη. Προσπαθώ να συ-
γκεντρώσω δυνάμεις. Είναι και αυτή η ιστορία με τη Γ. που ενώ δεν
τραβάει, δε λήγει και από μέρος της, ποτέ. Πρέπει να συγκεντρώσω τις
δυνάμεις μου, έχω πολύ χώρο ελευθερίας. Το μυαλό μου με παιδεύει.
* * *
7/7/2002
1:30 μετά τα μεσάνυχτα.
Γυρίσαμε από το γάμο στην Παλιόχωρα. Ήταν όμορφα. […]
* * *
8/7/2002
Θεατρικό Σεμινάριο.
Το δημοτικό τραγούδι και το θέατρο.
Μ.Β. Τέχνη της Υποκριτικής.
* * *
12/7/2002
Πες μου ποιο φόβο αγάπησες πάλι;
Το σεμινάριο απόψε το βράδυ (τώρα είναι 2 τα ξημερώματα) ήταν

σημαντικό. Με αυτή έχω τελειώσει. Να μου λείπει. Αγχώθηκα με το μη-
χανάκι. Το έχω πάει για επισκευή και θα το πάρω το Σάββατο. Αν φτά-
σουν τα λεφτά (50 ευρώ) έχει καλώς, αλλιώς θα το πάρω τη Δευτέρα.
Βέβαια αν το πάρω το Σάββατο θα μου ’ρθει κουτί. Γιατί θα πάρω τα
πράγματα από δω από τη Σ. που με φιλοξενεί και θα πάω στο χωριό.
Αλλιώς λεωφορείο και taxi από Κολυμβάρι.
Αύριο στο σεμινάριο θα κάνω την πραχτική μου πάνω στο «Τρα-
γούδι του νεκρού αδελφού». Την πρώτη μέρα που σηκώθηκα ο δά-
σκαλος ο κύριος Β. με βρήκε στην απαγγελία (στον αφηγητή) μονό-
τονο. Όμως προσπαθώ.
Η νύχτα απόψε με παγιδεύει. Η Σ. κοιμάται του καλού καιρού (χαί-
ρομαι που τα βρήκε με το αίσθημά της και είναι ήρεμη). Εγώ δεν νυ-
στάζω. Αναζητώ να δω τη μάννα μου. Όμως μου φαίνεται ότι τώρα που
θα γυρίσω στο χωριό θα μιζεριάσω, δηλαδή σα να μην έχω τίποτα να
κάνω. Υπάρχει κάποιο υλικό από βιβλία ή περιοδικά για κολάζ, όμως
με αποτρέπει η όλη αίσθηση της διαβίωσης εκεί πέρα.
Είναι μεσημέρι προς απόγευμα Παρασκευής. Λαχταρώ να πάω στο
σεμινάριο. Μίλησα με τη μάννα μου. Όλα καλά.
[υπογραφή]
* * *
13/7/2002
4 και 20 τα ξημερώματα.
Γύρισα από το καρνάγιο, εκεί έκλεισε το σεμινάριο, με έφερε η Α.
[…] Το σεμινάριο ήταν φανταστικό.
* * *
13/7/2002
Γύρισα στο χωριό. Νέκρα παντού. Έχει αρχίσει το σπάσιμο νεύρων από
έλλειψη επικοινωνίας. Τι να κάνω, πρέπει να αντέχω. […]
* * *
Είμαι καλύτερα, μόνος βέβαια, όμως αισθάνομαι δυνατός, μίλησα με
τα χωριανάκια μου. […]
* * *
Σίγουρα πρέπει να κατέβω πάλι στα Χανιά. Να νοικιάσω γκαρσονιέρα.
* * *
21/7/2002
Σήμερα όλη την ημέρα, ακόμα και τώρα, υπάρχει εκνευρισμός. Χθες
κατέβηκα Χανιά, πήρα το μηχανάκι (195 ευρώ). […] Σε λίγες μέρες
μπαίνει ο Αύγουστος, θα πληρωθώ και θα ψάξω για γκαρσονιέρα. Δεν
αντέχω πια τη μοναξιά στο χωριό. […]
* * *
Ήρθαν οι νύχτες οι άλαλες με τις ώρες τις άφθονες. Οι αλυσίδες της
απραξίας γατζώνουν το βλέμμα του κενού. Φτιάχνω τον καινούριο μου
μύθο, αναιρώ τον παλιό, διερωτώμαι για τον καινούριο. Με καλύπτει,
είναι εφάμιλλο μιας καινούριας διαστροφής.
* * *
23/7/2002
1:30 μ.τ. μεσάνυχτα
Ήταν ωραία η βραδιά για τον Ξυλούρη. Περίπλοκα τα πράγματα με τη
Μ. Τραβάει ζόρια. Εγώ το μυαλό μου το νιώθω νηφάλιο. Πιστεύω κρύ-
βει δύναμη. Αν γίνουν τα σεμινάρια το Σεπτέμβρη πιστεύω ότι είμαι μέ-
σα. Είναι σημαντικό. […]
* * *
24/7/2002
Ευριπίδη Μήδεια, Γιώργου Χειμωνά (μετάφραση). ΚΑΤΑΠΛΗΚΤΙΚΟ.
Σήμερα η Ν.Ζ. έφερε το βιβλίο της Αλόη δρυός: κατάστικτη. Ήρθε η
Σ. η ξαδέλφη. Συζητήσαμε, της έδωσα το βιβλίο. Σκέφτομαι να μελε-
τήσω το Οιδίπους Τύραννος.
* * *
27/7/2002
Βρέχει, είναι νύχτα. Αύριο έχει εκκλησία (ψαλτήρι) και το μεσημέρι
το γάμο: Ο.-Π. Αυτή πήρε τηλέφωνο για να μου γυρίσει τα λεφτά, της
είπα να τα κρατήσει, μου είπε ευχαριστώ. Ξύπνησαν οι αναμνήσεις (τα

ατελείωτα κρεβάτια). Όλα παίζονται (δεν ξέρω). Καλύτερα που είναι
τελειωμένο, έχω πιο ήσυχο το μυαλό μου και πιο γεμάτη την τσέπη
μου.
* * *
Είναι 12:30 μ.τ. μεσάνυχτα. Ακούω Ξυλούρη. Πέρασα σήμερα μια
έντονη κατάσταση θυμηδίας.
* * *
28/7/2002
Υπάρχει εδώ μέσα μια αίσθηση μελαγχολίας, κάτι που μου σπάει τα
νεύρα. Μόνιμο, μόνιμο, μόνιμο. Από τη ΜΑΝΝΑ, μονίμως στεναχω-
ρημένη. Εγώ θέλω πάλι να δημιουργήσω, να ζήσω. Πρέπει να ρυθ-
μίσω τα οικονομικά μου. Τα περιθώρια τελειώνουν και οι τράκες στα
αδέρφια μου. Αυτές τις μέρες που έρχονται (πράγμα δύσκολο) θέλω
να κρατηθώ νηφάλιος και ήρεμος. Έως ότου πληρωθώ. Μετά σιγά σι-
γά θα ψάξω για σπίτι. Η πολιτεία είναι όμορφη εδώ. […] Δεν ξέρω
αν θέλω (μάλλον θέλω) να αγαπήσω και πάλι. Σίγουρα σε μια υγιή βά-
ση, να μοιραστώ συναισθήματα αγνά με μια γυναίκα. […] Ίσως πρέ-
πει να γίνουν όλα τα παραπάνω (το σπίτι – η τακτοποίηση) και μετά
βλέπομε. Θα δώσω το βιβλίο Ατέρμονη Ροή στη Μ. να το βγάλει φω-
τοτυπίες και μετά θα το χαρίσω εκεί που αισθάνομαι. Θέλω να γράφω,
να διαβάζω, να ζωγραφίζω, να συζητήσω, να ερωτευτώ. Δηλαδή πά-
νω απ’ όλα να ζήσω. Θέλω να ζήσω απαλλαγμένος από ένα μαύρο πα-
ρελθόν.
* * *
1/8/2002
Καλό μήνα.
12:30 μ.τ. μεσάνυχτα.
Έχω ψιλοαγχωθεί αν θα βρω σπίτι και η μετακόμιση. Αυτή έρχεται στη
θύμησή μου και με στεναχωρεί. Η ζωή είναι μπροστά και ’γω θέλω
να ζήσω.
* * *
11/8/2002
Έχουν γίνει πολλά. Είμαι αρκετά καλά, όμως νιώθω αρκετή μοναξιά
(θέλω μια σχέση σίγουρα). Βρήκα σπίτι, πήγα τα πράγματα. Αύριο το
μεσημέρι θα πάω να το τακτοποιήσω.
* * *
15/8/2002
[…] Πήγα σινεμά «Κήπος»: «Δεκαπενταύγουστος» με τον Χ. Καλό έρ-
γο (έδειχνε μια σύγχρονη σκληρή πραγματικότητα). Νωρίτερα πήρα ένα
βιβλίο (Ζωγραφίστε μόνοι σας). Είδα τον Η., τον Γ., τον Τ. και τον κύ-
ριο Κ. το φύλακα στην πύλη & Γ.Κ. […]
* * *
16/8/2002
Είχα άσχημη νύχτα. Ήμουν άυπνος. Σήμερα συνάντησα: Κ., Λ., Δ., τη Λ.
του Ημέρας (χαιρετίσματα σε Λ. και Γ.) […].
* * *
ΜΟΥ ΕΙΠΕ Η ΜΑΝΝΑ: Χτύπησε ο Δ.Β. με τη μηχανή.
* * *
Πρέπει να κοιμήθηκα 2 ώρες, συνήλθα αρκετά. Αλλά χρειάζομαι και
άλλο ύπνο για να συνέλθω γερά. Περιμένω ανυπόμονα τηλέφωνο.
* * *
Ο Δ. την έβγαλε φθηνά. Δόξα σοι ο Θεός. Θα πάω να τον δω.
* * *
Ο πάσχων άνθρωπος
Ο ξενιτεμένος και το αγριολούλουδο
Η επιστροφή: η Ιθάκη για τον Οδυσσέα
Τεντωμένο σχοινί η ζωή
Χωρίς δίχτυ ασφαλείας από κάτω του
Σχοινοβατώ ατελείωτα
Δεν μπορώ την απραξία. Όταν γράφω, διαβάζω, ανακουφίζομαι από
την προσμονή του τηλεφώνου.
* * *
Λευκοί τοίχοι, απομόνωση, πρέπει, πρέπει ν’ αντέξω.
* * *
Η ζωή είναι μπροστά Γιώργο, ξέρω, περνάς δύσκολα, είναι η πάθη-
ση (ο κίνδυνος της υποτροπής). Θέλω να ερωτευτώ, να κάνω όνειρα
για μένα και την αγαπημένη μου. Έχω αμφιβολίες, δικαιολογημένα,
προέρχομαι από έναν κυκεώνα κακής σχέσης. Τώρα είμαι μόνος, δεν
νιώθω ελάχιστη μοναξιά αλλά τεράστια ανυπομονησία. Θέλω να δη-
μιουργήσω, θέλω… […]
* * *
17/8/2002
Νύχτα (κι αυτή) αξημέρωτη. Πολλή αϋπνία. Πήγα και πήρα τσιγάρα
και μια Coca Cola. Σπάσανε τα νεύρα μου. Προσδοκώ να ξημερώσει
(ώρα 5:00 το πρωί). […]
* * *
18/8/2002
Μεσάνυχτα προς πρωί Κυριακής.
Κοιμόμουν όλη μέρα. Λύτρωση. Ο Μ. μού έφερε 2 κούτες με βιβλία
από το χωριό. Η ΜΑΝΝΑ μού ’στειλε 50 ευρώ. Ίσως τη νύχτα να μην
κοιμηθώ. Τώρα όμως έχω υλικό για διάβασμα, κολάζ, ζωγραφική. […]
* * *
Πήρα 3 πακέτα τσιγάρα να ξενυχτήσω τη μοναξιά μου. […]
* * *
Πήρα το μηχανάκι (12 ευρώ). Οι κουρτίνες αργότερα (2-3 μέρες). Έχω
χαρτζιλίκι λίγο. Πήρα Normison για την αϋπνία. Θέλω να αγοράσω πολ-
λά πράγματα για σπίτι. Υπομονή, σε 11 μέρες πληρώνομαι.
* * *
21/8/2002
[…] Ακούω τη φωνή μου που απαγγέλλει ποιήματα ακαταλαβίστικα
Έχω σαλτάρει ΣΚΟΠΟΙ ΣΚΙΕΣ ΚΑΙ ΣΙΔΕΡΑ
ΜΟΥΛΩΧΤΕΣ ΕΝΕΣΕΙΣ ΑΦΥΠΝΙΣΗΣ ΝΕΚΡΩΝ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΩΝ
«Κάποιος χορεύει μέσα στα όμορφά σου μάτια»
Αλήθεια-ψέμα
Ηρεμία-ανηρεμία
Τσιγάρο-ατσιγαριά
Αλοπεριντίν ακινετόν
Στεντόν
Ζουλεντίν
Ιμάντες
Απομόνωση
Νοσοκόμοοος νερό.
Για περάστε για τα χάπια σας.
Φαγητό-Φαγητό. Στομαχικοί-διαβητικοί πρώτα.
Κλαίω-δάκρυα.
Η ψύχωση-η πουτάνα η ψύχωση να θες να ’σαι πραγματικός.
Ιατρικός, ιατρός (αρχαίο), ιατρική περίθαλψη, ο ιατρικός κόσμος, ου-

σιαστικό: γιατρικό. […]
* * *
Γράφω για να μην τρελαθώ στ’ αλήθεια. Με ανακουφίζει όταν γρά-

φω. Μου ’φυγε ο ύπνος. Το βράδυ θα πάω σινεμά. Ο Χ. χάθηκε. Έχει
έργο «Οι άλλοι» με τη Νικόλ Κίτμαν. Το έχω ξαναδεί, θα το δω πάλι.
Αν δεν πάμε στους «Αχαρνής» με την ξαδέλφη τη Σ.
* * *
Πρέπει να βάλω ένα πρόγραμμα στη ζωή μου. Να μην είμαι άπραχτος.
Δεν μπορώ πλέον να είμαι άπραχτος και να σκέφτομαι το κακό μου πα-
ρελθόν. Παρόλο που έχω καταφέρει πολλά πράγματα. Αλλά είναι τα
περισσότερα συγκεχυμένα. Πιο σαφής στις αναζητήσεις μου. ΑΝΑ-
ΖΗΤΗΣΗ ή ΣΟΒΑΡΟ ΑΡΑΓΜΑ!
* * *
Μετά την ποιητική βραδιά στο Top Channel31 που μου ξύπνησε δύσκο-
λες αναμνήσεις. Θα ακούσω Μαρκόπουλο.
* * *
Μίλησα με τη ΜΑΝΝΑ μου.
ΑΙΣΙΟΔΟΞΙΑ ΡΕ […]
* * *
22/8/2002
Βραδάκι.
Και σήμερα το τηλέφωνο δεν χτύπησε. Δεν πειράζει. Ελπίζω να ’σαι
καλά. Να ’σαι πάντα καλά. […]
Πήγα στο χωριό. Η μάννα μου μου έπλυνε τα ρούχα, έφαγα μα-
γειρεμένο φαγητό. Είδα τον πατέρα μου, τον αδελφό μου τον Αντώ-
νη, τη Βενετία, τα παιδιά. Είναι όλοι καλά. Σήμερα όλη μέρα ακούω την
31. Αναφέρεται σε εκπομπή σε τοπικό ραδιοφωνικό σταθμό, στην οποία ο Γιώργος Φαλε-
λάκης διάβασε ποιήματά του.
κασέτα στην ποιητική βραδιά «Ταξίδι στο όνειρο» του Top Channel.
Διάβασα το Θείο τραγί του Γ. Σκαρίμπα. Μένουν οι κριτικές και το λε-
ξιλόγιο. Υπερρεαλιστής. Το τέλειωσα.
* * *
Πήγα στον «Κήπο» με την Κ. και τον Δ. τον Λ. Η Κ. μού έδωσε μια
ωραία κασέτα: «Μαρία Φαραντούρη – Λιβανέλι» σε ποίηση του αγα-
πημένου Ναζίμ Χικμέτ.
* * *
Νεύρα, ατελείωτα νεύρα και απραξία και μοναξιά. Το σπίτι θυμίζει τά-
φο οικογενειακό. Σιωπή, ατελείωτη σιωπή. Και αν ειπωθεί κάτι είναι
για πρόβλημα. Έχουνε σπάσει τα νεύρα μου. Περιμένω τη Δευτέρα να
σε δω. Αύριο έχει ψαλτήρι και μετά θα κατέβω στα Χανιά, το βράδυ
ίσως να ’μαι με τους Ιταλούς.32 Μάλλον σίγουρα.
* * *
25/8/2002
Επιτέλους είμαι Χανιά. Είχα εκκλησία το πρωί. Το βράδυ κοιμήθηκα κα-
λά. Περιμένω αύριο να πάρεις τηλέφωνο. Ήρθαν οι Ιταλοί. Το βράδυ
θα βρεθούμε. Δεν ξέρω τι συμβαίνει με τον Χ.
* * *
26/8/2002
[…] Βρεθήκαμε με τους Ιταλούς. Περάσαμε υπέροχα στου Σ. το κτίσμα.
Αύριο έχει συνέντευξη τύπου 1 η ώρα. […]
* * *
32. Αναφέρεται σε ομάδα κοινωνικού θεάτρου από την Ιταλία, η οποία έδωσε παράσταση
στα Χανιά. Η μετακίνηση έγινε βάσει του ευρωπαϊκού προγράμματος ανταλλαγών
Leonardo Da Vinci, και ακολούθησε τη συμμετοχή της ομάδας κοινωνικού και θερα-
πευτικού θεάτρου του Θ.Ψ.Π.Χ. «Σχοινοβάτες» (βλ. παρακάτω, Δεύτερο Κεφάλαιο) στο
1ο Διεθνές Θεατρικό Φεστιβάλ Ψυχικά Πασχόντων Hidden Signs, το οποίο πραγματο-
ποιήθηκε στην Πάδοβα της Ιταλίας 6-29 Ιουνίου του 1998.
26/8/2002
[…] Αργώ, βιώνω, καθαίρομαι
Αστραπή, ενατιόθεση, Άγγιγμα, βροχή
Τιτιβίζω, τζιτζίκια, πεταλούδες, τριζόνια
Γρύλοι, κουκουβάγιες. Μόνο Σταύρο, μόνο Σταύρο
Μοναξιά, κουράγιο. Νύχτες ατελείωτα άδειες.
Ένας κύκλος μαύρος
Η δυσκολία να κοιμηθώ
Η άρνηση για Normison.
Ο Άρης, πανέξυπνο παιδάκι
Artaud και Αντιγόνη το βράδυ
Ένταση, άγχος, στρες, αϋπνία. ΑΝΤΕΧΩ.
* * *
27/8/2002
Μόλις γύρισα σπίτι από το θέατρο. Οι Ιταλοί με την «Αντιγόνη» ήταν κα-
ταπληκτικοί.
* * *
30/8/2002
Ώρα 3:30 το πρωί
Παρακολουθώ το «Συν και πλην» με συνέντευξη και τραγούδια της
Ελευθερίας Αρβανιτάκη. Μπορεί να μην κοιμηθώ απόψε. Αύριο το πρωί
έχω πολλές δουλειές να κάνω. Ίσως. […]
* * *
31/8/2002
[…] Ξύπνησα 3:30 το πρωί και διαβάζω δοκίμιο του Άγγελου Τερζάκη,
είναι φανταστικό. […]
Ώρα 11 παρά 20. Βρίσκομαι στο χωριό, παρέα με τους γονείς μου.
Τη μέρα κοιμήθηκα καλά. Αύριο Κυριακή έχω εκκλησία. […]
* * *
22/9/2002
[…] Θέλω να είμαι πιο δημιουργικός, πρέπει σίγουρα να διατηρώ το
σπίτι καθαρό και να μην το παραμελώ. Πρέπει να καταφέρνω να κοι-
μάμαι λίγες ώρες το μεσημέρι. Αφού βέβαια ξυπνάω κάπως νωρίς.
Αύριο πρέπει να πάω στον Ο.Α.Ε.Δ. να ανανεώσω την κάρτα ανεργίας.
Ελπίζω να ξεκινήσω σύντομα τα σεμινάρια με τα computers. Πρέπει να
μπορέσω οικονομικά να πάρω υπολογιστή. Το βράδυ 8:00 θα πάω σι-
νεμά στον «Κήπο». […]
* * *
Αύριο είναι παραμονή της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας στα Νοπήγεια.
Έχω ψαλτήρι.
* * *
Βρίσκομαι στο διάβασμα προς το τέλος της Μενεξεδένιας πολιτείας.
Πολύ ωραίο μυθιστόρημα, πολύ ερωτικό. Μετά θα δανειστώ από τη
Δημοτική Βιβλιοθήκη κάποιο βιβλίο με δοκίμια του Άγγελου Τερζάκη.
* * *
Το έργο ήτανε μάπα, έφυγα στα μισά. Αλλάξαμε μηνύματα για καλό
βράδυ με την Κ.
* * *
Τ’ αδέλφια μου πάντα μου έλεγαν, περισσότερο χρονικά, τα χρόνια της
πάθησης, να κοιτάζω τον εαυτό μου, να προσέχω τον εαυτό μου. Εγώ
συνέχεια επενδύω (νιώθω) συναισθηματικά και μετά πονώ. Γιατί; Το
κορμί μου πονά, το μυαλό μου πονά. Η μία απογοήτευση μετά την άλ-
λη και μου βγαίνει σε ένα πληγωμένο εγώ, και νεύρα και μελαγχολία
και κατάθλιψη. […]
* * *
Πήρα τη ΜΑΝΝΑ μου τηλέφωνο, ήταν καλά, όπως και ο ΠΑΤΕΡΑΣ μου.
Τώρα είναι απόγευμα, είμαι αρκετά χαλαρός, δεν θέλω να πέσω στη
λούμπα τού περίμενε. Το βράδυ οπωσδήποτε σινεμά «Ο ποδηλάτης
του Πεκίνου». Θέλω να αλαφρώσω τον εαυτό μου από τα όσα έχω ζή-
σει, να τα μεταβάλω σε εμπέδωση εμπειρίας. Με ενδιαφέρει η φιλο-
σοφία, ο στοχασμός και φυσικά η επικοινωνία με τους ανθρώπους.
Όλοι έχουν αξία, άσχετα τι περιμένουμε από τους ανθρώπους και τι
όχι.
* * *
Δεν είναι ωραίο πράγμα να νιώθει κανείς βαρεμάρα. Να τον κατακλύ-
ζει η απραξία, ενώ κάποιοι άλλοι κάνουν αμάν για λίγο ελεύθερο χρό-
νο. Εγώ θέλω να βρίσκω πράγματα να ασχολούμαι. Αλλά να υπάρχει
και η διάθεση για δημιουργία. Η αγάπη μου για σένα είναι τρυφερή και
αγνή, όσο δύσκολο και να ήταν το παρελθόν, όσο και να μην ξέρω τι
μου επιφυλάσσει το μέλλον. Ίσως αύριο να έρθει το γράμμα του φίλου
μου του Κ. του Ν. από Ηράκλειο. Πρέπει σήμερα, σε λίγο, να πάω να
δω τη θεία τη Χρυσούλα.
Τελικά δεν πήγα στη θεία τη Χρυσούλα. Πήγα στο super market και
πήρα μερικά απαραίτητα πράγματα. Το βράδυ ξεκίνησα να πάω σινεμά
αλλά από το δρόμο γύρισα πίσω. Ίσως να μην μπορώ να βγαίνω μό-
νος μου, μου δημιουργεί μοναξιά και απογοήτευση. Θα μείνω μέσα ως
την Τετάρτη που θα συναντηθούμε, μετρώντας τις ώρες να περάσουν
ως τότε.
* * *
Διάβασα τη Μενεξεδένια πολιτεία, ένα υπέροχο κοινωνικό μυθιστό-
ρημα.
* * *
Το πρωί θα πάω στο Νοσοκομείο Ημέρας να κάνω εισαγωγή.
* * *
4:30. Διαβάζω Έκτωρ Μαλό Χωρίς οικογένεια. Η νύχτα μού φαίνεται

ατελείωτη.
* * *
5:30. Νύχτα ατελείωτη.
* * *
Η νύχτα πέρασε, ήρθε το μεσημέρι. Δεν έκανα εισαγωγή στο Νοσο-
κομείο Ημέρας. Αλλά θα πηγαίνω 3 φορές την εβδομάδα. 1 με τη για-
τρό (μου αύξησε τα φάρμακα για να αντιμετωπιστεί η αϋπνία). 2 με
τη Ρ.Η. art therapy. 3. Γυμναστική. […]
* * *
Πήρε τηλέφωνο η Ν. να ρωτήσει τι κάνω και πότε ξεκινάει το θέατρο.
Ενδιαφέρεται για επανασύνδεση με το θέατρο. Είναι ένας άνθρωπος
που μπορείς να μιλήσεις. Να πεις χίλια δυο πράγματα.
Ν. ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ για την επικοινωνία
* * *
Ο Ολυμπιακός χάνει 2-0 από Μακάμπι. Έφαγα και βάρυνα. Νυστάζω με
το φάρμακο, παρόλο που τώρα ξύπνησα από το μεσημέρι. […]
* * *
3:00 έχω νευρικότητα συνηθισμένη. Μου ’στειλε γράμμα ο φίλος μου
ο Κ. ο Ν. από το Ηράκλειο. Πολύ ωραίο γράμμα, του απάντησα αμέσως.
Σε λίγο θα πάρω τη ΜΑΝΝΑ μου τηλέφωνο. Ελπίζω να περάσω ένα
ήσυχο απόγευμα. Τα λέμε από κοντά το βράδυ. […]
* * *
26/9/2002
Είμαι πικραμένος, προδομένες φιλίες και χρησιμοποίηση. Γαμώ την
ευαισθησία μου. Για τους άλλους δεν τρέχει τίποτα. Όλοι για την πάρ-
τη τους και να πάρουν. Τέλος πάντων. Πρέπει και ’γω να ξεπερνώ τις
δυσάρεστες καταστάσεις. Τώρα έχω έναν αδιόρατο φόβο, το μόνιμο
φόβο του μη ύπνου. Αποκαλύπτεται ότι υποσυνείδητα η αϋπνία μου εί-
ναι γιατί φοβάμαι ότι αν κοιμηθώ (και κυρίως όταν έχω ένταση) δεν θα
ξυπνήσω ποτέ. Με την παράμετρο ότι ίσως δεν έχω εκπληρώσει το
σκοπό σ’ αυτή τη ζωή (π.χ. οικογένεια, εργασία, καλή σχέση με τη μελ-
λούμενη σύντροφό μου). Ίσως;
* * *
Ο ίδιος ψυχολογικός (ο προσωπικός) εκβιασμός κάθε βράδυ: αν θα
κοιμηθώ. Βέβαια όταν εξαντλούμαι οργανικά κοιμάμαι. Θυμάμαι όταν
με παρακολουθούσε η κ. Ν. δεν ήθελε να παίρνω υπνωτικά. Όταν ξε-
ραθείς θα κοιμηθείς. Όμως υπάρχουν διακυμάνσεις, έρχεται η ένταση
και ξαφνικά παραλύω στο κρεβάτι. Να ’χε λυθεί αυτό το πρόβλημα,
να ηρεμήσω. Και απόψε νιώθω ότι δεν θα κοιμηθώ. Το θολωμένο μου
μυαλό, ο καφές, το αλκοόλ, οι καταχρήσεις ίσως; Έχουνε σπάσει τα
νεύρα μου. Δεν μπορώ τη μοναξιά. Όμως αντέχω και το παλεύω. Είναι
μονόδρομος η φυγή προς το όνειρο. Είσαι το όνειρό μου, η ελπίδα μου,
ο άνθρωπός μου. Όμως ζούμε χώρια. Νέβερ μάιν.
* * *
27/9/2002
Ως των αιχμαλώτων ελευθερωτής
και των φτωχών υπερασπιστής
ασθενούντων ιατρός
βασιλέων υπέρμαχος
Τροπαιοφόρε Μεγαλομάρτυς Γεώργιε,
πρέσβευε Χριστώ τω Θεώ
σωθήναι τας ψυχάς ημών.33
33. Αντιγραφή από το Απολυτίκιο του Αγίου Γεωργίου (το πρωτότυπο είναι σε πολυτονική
μορφή).
* * *
Κουβαλούσε τη σκιά του, όπως την έχανε απ’ το βλέμμα του
Ήταν μόνος εκ πεποιθήσεως. Κύλησαν οι μέρες…
* * *
28/9/2002
Αϋπνία, παρέα με τον ΠΑΤΕΡΑ μου. […]
* * *
Άσχημη νύχτα, χωριό και απομόνωση. Άυπνος.
* * *
Ευτυχώς κοιμήθηκα. Τώρα είμαι καλά.
* * *
Ώρα 10 το βράδυ.
Φοβάμαι ότι θα ταλαιπωρηθώ πάλι. Θα το παλέψω, δεν έχω άλλη επι-
λογή. […]
* * *
29/9/2002
Βράδυ στα Χανιά. Το απόγευμα γύρισα από το χωριό. Πήγα και είδα τη
θεία Χρυσούλα. Τακτοποίησα τα πράγματα από το σακβουαγιάζ και τώ-
ρα απολαμβάνω μια πορτοκαλάδα ακούγοντας όμορφα τραγούδια από
το ράδιο. […]
* * *
Η νύχτα, ο φόβος του θανάτου, η ακινησία του χρόνου, η μοναξιά του
μόνου. Δεν ξέρω πια τι να πω: Απλά ζήσε το σήμερα.
* * *
30/9/2002
Ξημέρωμα ώρα 5 και 20 το πρωί. Το παλεύω.
* * *
1/10/2002
[…] Πήγα σινεμά, δε μου άρεσε το έργο από την αρχή και έφυγα. Πή-
γα στον αδελφό μου το Γιάννη. Πέρασα καλά με τα παιδιά: τον Τάσο
(του έχω αδυναμία), τον Νίκο και τη μικρή Σταυρούλα. Πέρασα πολύ
ωραία. Τώρα είμαι στο σπίτι και κάτι κάνω για να γεμίσω το χρόνο
ώσπου να κοιμηθώ.
* * *
2/10/2002
Τελευταία κάτι τού μονοπωλούσε τις αισθήσεις.
Ήταν έρωτας, αγάπη, φιλία, ανθρωπιά, μοναξιά και πόνος.
Οι αντιδράσεις ήταν ρουτινιάρικες με λίγη φαντασία και πολύ σασπένς.
Οι αντοχές ήταν σταθερές έως οριακές.
Εκεί ’μπαιναν οι άλλοι, οι ειδικοί.
Απόψε το φεγγάρι απεργεί στην τροχιά του, άφαντο
τις ώρες που ερωτευόταν τη μορφή της.
Νοσταλγώ, αργώ, αργοκυλώ, περιμένω.
Γιώργος
* * *
Βραδάκι, ακούω Νταλάρα και Γεράσιμο Ανδρεάτο. Ήρθε η Σ. και πή-
γαμε στο Νοσοκομείο. Ο θείος και η θεία η Γιωργία είναι καλύτερα. Με-
τά πήγα στον «Άσωτο» με την Κ., ήπια μπύρα με μεζέ και με ζάλισε
προς στιγμή. Τώρα πριν λίγο πήρε τηλέφωνο ο Φ. ο Δ. Όλοι ρωτάνε
πότε ξεκινάει το θέατρο, και ’γω δεν ξέρω. Αύριο έχω στο Νοσ. Ημέ-
ρας 9:30 art therapy με τη Ρ.Η. Απόψε ίσως πάω στον αδελφό μου
το Μανόλη. Και Άγιε μου Παντελεήμονα κάνε το θαύμα σου να φτιά-
ξει ο ύπνος. Αμήν.
* * *
Συνέχεια κοιτάω το ρολόι μου, συνήθως ο χρόνος περνά αργά, συνήθως πε-
ριμένω κάτι με αγωνία. Δεν περνά η ώρα. Ο χρόνος σε σχέση με το χώρο.
Προσπαθώ να ηρεμήσω (πράγμα δύσκολο γιατί πίνω φραπέδες πολλούς και
είμαι σε υπερένταση, πρέπει να τους κόψω και απλά μηδενικό αλκοόλ). Θέ-
λω να φτιάξει ο ύπνος. Είναι το βασικότερο.
* * *
4/10/2002
Είμαι στο χωριό παρέα με τους γονείς μου.
* * *
5/10/2002
Πρωινό στο χωριό. Θα πάω με τον πατέρα μου στου αδελφού μου το φούρνο
επίσκεψη.
* * *
Σε λίγο θα μπει 6 του μηνός. Τότε που γίνομαι 38 ετών. Θέλω τα γενέθλια αυ-
τά να τα χαρώ.
* * *
6/10/2002
Γενέθλια, κλείνω τα 37 και μπαίνω στα 38. Πολλές ευχές από πολλά πρό-
σωπα. Και από σένα καλή μου. Ευχαριστώ. Θα περιμένω να γυρίσεις απ’ το
ταξίδι. Πάντα θα σε περιμένω.
* * *
Πρέπει ν’ αντιδράσω ακόμα περισσότερο, δεν μπορώ την απραξία και το κε-
νό που μόνο σκέψεις σκόρπιες φέρνει. Δεν ξέρω αν πρέπει να βάλω κάποιο
πρόγραμμα στη ζωή μου, αν και αισθάνομαι ότι τα έχω λίγο καταφέρει να έχω
μια ισορροπία. Το Ημέρας με βοηθά, θέλω να έχω καλές σχέσεις με όλο τον
κόσμο. Δεν έχω να μοιράσω τίποτα από κανένα.
Μες στη ζωή μου έχω ζήσει τόσες πίκρες. Αλίμονο σ’ αυτούς που
δε δακρύσανε. Ζωή την ομορφιά σου δεν γνωρίσανε. Αλίμονο σ’ αυ-
τούς που δεν αγάπησαν. Αλίμονο. Αλίμονο.
* * *
8/10/2002
Απόψε η νύχτα είναι ασαφής. Από τη μια θέλω πολύ να κοιμηθώ για
να ’μαι ξεκούραστος αύριο (ο μόνιμος εκβιασμός) από την άλλη θέ-
λω να τη ζήσω, εδώ στο σπίτι με μουσική και σκέψεις. […]
* * *
Τελικά κοιμήθηκα καλά, ξύπνησα 9, πήγα στο Νοσοκομείο Ημέρας αλ-
λά η Μ. είχε άδεια. Πήγα στο Χαμάμ,34 τα είπαμε με τον Λ. τον Δ. τον
υπεύθυνο. Πήρα και μία κασέτα της Καγιαλόγλου και την έγραψα. Τώ-
ρα είναι απόγευμα, καφεδάκι και αισθάνομαι όμορφα.
* * *
Απόγευμα Τετάρτης
[…] Το πρωί κάναμε μάθημα κηπουρικής αξιόλογο. Πήγα και στο Χα-
μάμ για λίγο.
* * *
11/10/2002
Υπαρξιακές αναζητήσεις, αγωνίες ζωής και ηρεμία, να προσπαθώ να
34. Το Χαμάμ ήταν ένα εργαστήρι ζωγραφικής, γλυπτικής, κοσμήματος και συναφών καλ-
λιτεχνικών δραστηριοτήτων (π.χ. κατασκευές) που στεγαζόταν σε κτήριο (στην οδό Κα-
τρέ 2) το οποίο είχε λειτουργήσει στο οθωμανικό παρελθόν ως χαμάμ και είχε παρα-
χωρηθεί από το Δήμο Χανίων στο Θ.Ψ.Π.Χ. Η επωνυμία του εργαστηρίου ως ψυχιατρι-
κής δομής ήταν «Ενθυμήματα ‘‘Η φυλλοτόμος μνήμη’’». Αποτελούσε θεραπευτική συ-
νεταιριστική μονάδα του προγράμματος ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης «Προσπαθή-
στε μαζί μας» έως το 2001, όταν εντάχθηκε στον Κοινωνικό Συνεταιρισμό Περιορι-
σμένης Ευθύνης (Κοι.Σ.Π.Ε.) του Νομού Χανίων.
αποβάλω την έντασή μου. Υπάρχουν πολλές παράμετροι ίσως αρνητι-

κές, όμως χρειάζομαι ηρεμία. Δεν ξέρω αν μπορώ να το επιβάλω στον
εαυτό μου. Οι αλλαγές περιβάλλοντος, τα προβλήματα των άλλων, τα
προβλήματά μου. […]
* * *
Η μόνιμη αντίδραση προς την επέλευση του ύπνου. Ο εκβιασμός (θα
κοιμηθώ-δε θα κοιμηθώ). Αν και στο τέλος κάποια στιγμή ξεραίνομαι
και κοιμάμαι. Αυτό έχει σίγουρα μια ψυχολογική βάση. (Δεν ξέρω
όμως. Τι;)
* * *
13/10/2002
Αγαπημένη καλημέρα. Θέλω να ’σαι καλά.
* * *
22/10/2002
Βράδυ και μόνος. Δεν την αντέχω τη γαμημένη τη μοναξιά. Εσύ ζεις
στον κόσμο σου, έχεις τους ρυθμούς, τη ζωή, και ’γω να περιμένω πό-
τε θα το επιτρέψει το πρόγραμμά σου να με θυμηθείς. Αυτό είναι και
λίγο άδικο. Δεν πειράζει, αν κάποια στιγμή συνειδητοποιήσεις ότι
υπάρχω και ’γω για σένα, τότε θα ήταν πιο εύκολα. Γιατί μου είναι
πολύ δύσκολο να υπομένω την απουσία σου. Ελπίζω τουλάχιστον να
’σαι καλά. Και να μην κουράζεσαι υπερβολικά!
* * *
Αφιέρωσα τη ζωή μου
στα παρακείμενα της αίσθησης.
Έζησα έρωτες αιμοσταγείς παράκαιρους.
Είμαι μόνος
με μόνη συντροφιά μια νερατζιά
που τη μυρίζω έξω απ’ το κελί μου.
Μια και δεν δραπετεύω πια,

αλλά τη νιώθω να ευωδιάζει
στους τόνους της μοναχικότητάς μου.
* * *
27/10/2002
Λευκό χαρτί. Χρόνια πολλά στα παιδιά που τα θέλουνε όλα.
* * *
30/10/2002
Ξημέρωμα, μπερδεμένος. Ένα σωρό σκέψεις περνάνε από το μυαλό
μου, που μόνο η ερχόμενη μέρα μπορεί να ξεδιαλύνει. […]
* * *
17/11/2002
Ο θάνατος, η κορύφωση, ο φόβος της μη ύπαρξης.
Η ασάφεια, το μόνιμο: περίμενε.
Τα νευρικά κύτταρα διεγερμένα.
* * *
20/11/2002
Ανατροπή, Συνήθεια, Εθισμός, Καθημερινότητα.
Θα τα καταφέρω. […]
* * *
26/12/2002
Πέρασαν τα Χριστούγεννα. Ήταν ωραία. Γιόρταζε ο αδελφός μου ο Μα-
νόλης, η γυναίκα του Χρυσούλα και ο ανιψιός μου ο Χρήστος.
Τηλεφωνηθήκαμε και μου είπε πως δε με πήρανε στο Εξ Απ. Πα-
νεπιστήμιο. Πολύ που έσκασα.
* * *
Η τηλεόραση έχει τραγούδια της Γαλάνη. Όμορφα. Έγινε ο κόσμος μια
σταλιά και πια δεν με χωράει. Έστειλα και έλαβα όμορφα μηνύματα. Και
του Ρ. με την Ο. από τη Νορβηγία. Τους οποίους πήρα τηλέφωνο, μί-
λησα με τον Ρ.
Λευκά κελιά, θολούρα και αγκιστρωμένες μαύρες αναμνήσεις. Η
απραξία ένα είδος εφήμερου και περίπου αργού θανάτου. Είναι καλό
να βρω κάτι να γεμίζω το χρόνο μου. Αν μου κάτσουν τα σεμινάρια έχει
ΚΑΛΩΣ.
Όμορφα τραγούδια. Είμαι μόνος, εγώ και τα τσιγάρα μου. Ο καπνός
ακαθόριστων σχημάτων να χάνεται στο χώρο. Αδυνατώ να ικανοποι-
ήσω το εγώ μου. Μοναχικότητα.
* * *
27/12/2002
Εφήμερα όνειρα και μόνιμη η αίσθηση του περίμενε με όλη τη νευρι-
κότητά τους. Αχ να μπορούσα να περιμένω χωρίς να νιώθω αυτόν τον
«εν βρασμώ ψυχής». […]
* * *
Το τριζόνι βουβάθηκε απότομα όταν η γάτα ρίχτηκε προς το ρυάκι.
Γύρισε πλευρό, αυτή η εικόνα μέσα στο σκληρό όνειρό του ήταν εφιάλ-
της.
Κι όμως το άκουγε να ’χει περάσει μέσα στο αυτί του, όσο κι αν η γά-
τα έκοβε βόλτες γύρω απ’ το ρυάκι. Ακούς φωνές;
Ναι, ακούω φωνές. Τις δικές μου φωνές.
1 Aloperidin ακόμη με Akineton.
Ένιωθε να του φεύγει η ψυχή και όλο να την κυνηγάει στο μονόδρομο,
χωρίς να έχει μαζί του τη σκιά του.
Είχε χάσει και το μοναδικό αναπόσπαστο και αναντίρρητα δικό του
πράγμα. Τη σκιά του.
Μεταλλαγμένη, φωσφορίζουσα.
Όλα τ’ άλλα είχαν αφαιρεθεί.
Χωρίς ψυχή, σκιά και θάνατο.
Αέναα νοσταλγικός γιατί οι δικές του ενοχές ήταν οριακές. Το πρωινό,
χάπια, η απραξία και πάλι μια μέρα θα ξημέρωνε. Μέρα με πανομοιό-
τυπο τόνο, στυλ, ερμηνεία. Μοναχικός άνθρωπος, μονίμως αμυνόμε-
νος, προσπαθώντας να μην αφήσει κανένα να μπει στη δική του ψύ-
χωση. Να μπορεί να ακούει τα τριζόνια του αμετάκλητα άγιος. Καλη-
νύχτα.35
* * *
14/01/2003
Σήμερα με δεχτήκανε στο ΚΕΚ ΔΕΛΤΑ για το σεμινάριο «Προώθηση
και τυποποίηση αγροτικών και κτηνοτροφικών προϊόντων», θα είναι
πρωινές ώρες και θα ’χω το απόγευμα ελεύθερο. Είμαι ευχαριστημέ-
νος. […]
* * *
26/1/2003
Μου χάλασε το κινητό.
Συστολή, ένταση, εμπλοκή-απεμπλοκή.
Αφαίρεση, όγκος, άγχος, Σ’ ΑΓΑΠΩ.
Όχι συμβιβασμός, βιώνω τη δική μου πραγματικότητα.
Θεωρητικά ολικός. Αληθινά μόνος.
35. Το ποίημα αυτό περιλαμβάνεται σε αποχαιρετιστήρια επιστολή την οποία δημοσιοποί-

ησε το Κοινωνικό Στέκι-Στέκι Μεταναστών Χανίων αμέσως μετά το θάνατό του. Όπως
αναφέρεται στην επιστολή, ο Γιώργος Φαλελάκης είχε συμμετάσχει στις εκδηλώσεις του
1ου Αντιρατσιστικού Φεστιβάλ Χανίων, όπου και διάβασε ποιήματά του, μεταξύ των
οποίων και αυτό. Το Φεστιβάλ διοργανώθηκε από το εν λόγω Στέκι στις 16-17 Σε-
πτεμβρίου 2006, δηλαδή λίγες ημέρες πριν το θάνατό του (βλ. εφημερίδα Χανιώτικα
Νέα, 28/9/2006).
Βιώνω τη μοναξιά μου, την εμπλουτίζω με στοιχεία υπομονής, καρτε-

ρικότητας που θα με βγάζουν από αυτή.
Κατά βάθος κάποτε όλοι είμαστε μόνοι.
* * *
21/2/2003
Σήμερα μίλησα στο συνέδριο της Π.Ε.Ψ.Α.Ε.Ε. εδώ στα Χανιά.36 Ήταν
επιτυχής. Σ’ ευχαριστώ που ενδιαφέρθηκες.
* * *
1/4/2003
Η ελπίδα θα προέλθει απ’ τους απελπισμένους.
* * *
30/4/2003
Πέρασαν οι γιορτές (το Πάσχα, του Αγίου Γεωργίου). Περάσαμε καλά.
Ήρθαν φίλοι, συγγενείς. […]
* * *
10/10/200337
Ο βρυχηθμός των μηχανών
Η ανασφάλεια του αύριο
Η σιγουριά του μονότονου τρόπου διαβίωσης.
* * *
36. Κατά τη διάρκεια αυτής της πανελλήνιας διημερίδας, αφιερωμένης στο ρόλο των Κοι-
νωνικών Συνεταιρισμών Περιορισμένης Ευθύνης στην ψυχοκοινωνική αποκατάσταση,
πρότεινα για πρώτη φορά στον Γιώργο Φαλελάκη τη συγγραφή ενός βιβλίου με θέμα
την ιστορία ζωής του, την οποία και αποδέχτηκε, όπως προαναφέρθηκε.
37. Τα παραθέματα από αυτό το σημείο και μετά γράφτηκαν μετά την έναρξη των βιογρα-
φικών συνεντεύξεων.
20/10/2003
[…] Σήμερα πήγα στο Ημέρας. Μάλλον αύριο κάνω εισαγωγή. Πέρασα
δύσκολες μέρες. Τώρα πιστεύω θα πάνε όλα καλά. Θα ξυπνάω πρωί,
θα περνάω την ώρα με ενδιαφέροντα θέματα (συζητήσεις κτλ.). Θα
τρώγω το μεσημέρι, ενδέχεται να παίρνω φαγητό για το βράδυ. Γεια,
καλό απόγευμα. […]
* * *
28/10/2003
Ώρα 2 μ.τ. μεσάνυχτα.
Η νύχτα με φυλακίζει. Προσπαθώ να ξεαγχωθώ.
* * *
10/5/2004
Εν αρχή ην ο πόνος
ύστερα ήρθε ξαστεριά
και πολύς θάνατος
στα μέλη, στις αισθήσεις, στο ατέρμονο ρέω του λυκαυγές.
Ήταν στοργή τη δεύτερη ημέρα
που ο δημιουργός μετρούσε τις πληγές του.
Έδωσε κομμάτια ουρανό πάνω στο φύλλωμα
των δέντρων που φύτρωμα δεν είχαν γνωρίσει.
Δώδεκα νύχτες να τρεμοσβήνει ένα φως
αχνό, αδιόρατο, ακαθόριστο
σαν το κερί που κράταγες μες στα χέρια σου
να λειώνει.
Εν αρχή ήταν ο πόνος
μετά ήρθε ο χρόνος και φίλιωσαν.
Πορεία με μοναξιάς αισθήματα προσγειωμένη.
Πήρα δυο χείλη μέσα στο όνειρο να φιλήσω,
ύστερα ήρθαν οι εποχές.
Εναπόθεσα το κορμί σου μακριά από την κίνηση των μηχανών.
Θόρυβος πολύς, ο βυθός τραβούσε τον ορίζοντα.

Και πάλι φως.
Εν αρχή ην ο λόγος.
* * *
14/5/2004
Δώρο από Η.: Έρικ Φοτορίνο: Έρωτας και μοναξιά. Το διάβασα, κατα-
πληκτικό. Πρώτο μπάνιο παρέα με τους φίλους.
* * *
16/5/2004
Βράδυ Κυριακής, ακούγοντας λαϊκά τραγούδια (ραδιορετρό). Ξεκίνη-
σα: Τζακ Λόντον: Η κόρη του χιονιού. Και αυτό δώρο του Δ. από παλιά.
Φαίνεται καλό (έχει περιπέτεια). […]
* * *
Αγέρας ύψωσε πανιά ιστιοφόρου.
Ξεκίνημα για άλλους τόπους.
Ποτάμια θάλασσες.
Δύσκολα χρόνια, πηγές στερεμένες. Καλά τα κατάφερες. Λιγοστά
σημάδια. Σημάδια μνήμης. Σαν και τίποτα. Όλα κυλάνε μπροστά. Τα πο-
τάμια δεν γυρίζουν πίσω. Υπάρχει δύναμη και δυναμική. Χρόνια που το
συναίσθημα οριοθετούσε μια ποιότητα ζωής. Γυναίκες και έρωτες. Να
δίνεις, να δίνεις, να παίρνεις. Λίγες χαρές και πολύς πόνος, πολλή αϋ-
πνία και πολλές υποτροπές. Τώρα είμαι μόνος ως προς την ελευθερία,
έχω μια Ιθάκη που λέγεται ΜΑΝΝΑ, ΠΑΤΕΡΑΣ, ΑΔΕΛΦΙΑ, ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ.
Και εκλαμβάνω μια εκτίμηση από τον περίγυρό μου. Έχω φίλους, πραγ-
ματικούς, αγνούς –ΕΙΜΑΙ ΚΑΛΑ.
Η αλήθεια είναι ότι έχω παλέψει με την πάθηση (ευάλωτο συναί-
σθημα), έχω ανατρέψει καταστάσεις αρρώστιας που βίωνα. Τώρα πρέ-
πει, όσο και αν είναι δύσκολο, να αμυνθώ συναισθηματικά σε κατα-
στάσεις που είναι απροσδιόριστες ερωτικά.
ΘΕΛΩ ΝΑ ΖΗΣΩ ΚΑΙ ΖΩ. Γιώργος.
* * *
Την περασμένη Κυριακή συναντήθηκα στον «Κήπο» με τον Θ., Λ. και
το μικρό Κ. και άλλους φίλους. Τη Δευτέρα τον βαφτίζουν στο Χαλάν-
δρι.
* * *
28/5/2004
Πρωί Παρασκευής. Πέρασα τη νύχτα διαβάζοντας Τζακ Λόντον (Η κό-
ρη του χιονιού) ακούγοντας Δεύτερο. […]
* * *
28/5/2004
Ξεκίνησα Λόυντ Ντάγκλας: Ο χιτών. Δώρο από τον επίσκοπο Ειρη-
ναίο Μεσαρχάκη στις 23/4/1979.38
* * *
29/5/2004
Βρίσκομαι σε άυπνη κατάσταση, το συναίσθημα έκρυθμο και η κού-
ραση αφόρητη. Το παλεύω, θα νικήσω, δεν είναι η πρώτη φορά. […]
* * *
8/6/2004
Διάβασα: Σοφία Φίλντιση: Οι κουβαρίστρες. Άρχισα: Προσπέρ Μεριμέ:
Κάρμεν. […]
* * *
38. Ο εν λόγω ιερωμένος υπήρξε καθηγητής του Γιώργου Φαλελάκη στη δευτεροβάθμια
εκπαίδευση.
10/6/2004
Κυριαρχώ στην προσπάθεια για αυτοκυριαρχία. Πέρασα και περνάω
δύσκολα. Τώρα νιώθω καλύτερα.
* * *
Διαβάζω: Ονορέ ντε Μπαλζάκ: Σαραζίνος. […]
* * *
15/7/2004
[…] Εγώ αισθάνομαι καλά, όμως περνάω και δύσκολα. Κυρίως με την
καθημερινότητα. […] Εδώ στο χωριό είναι καλύτερα από την πόλη,
υπάρχει μια άλλης μορφής επικοινωνία ή δεν υπάρχει σταθερή επι-
κοινωνία. Δύσκολα βλέπεις κόσμο και είναι όλοι απορροφημένοι με
τις δουλειές τους. […]39
39. Ο Γιώργος Φαλελάκης συνέχισε να καταγράφει στο ημερολόγιό του τις σκέψεις του έως
τον πρόωρο θάνατό του, από φυσικά αίτια, το φθινόπωρο του 2006. Τηρώντας ό,τι
είχαμε συμφωνήσει, δεν δημοσιεύεται στην παρούσα έκδοση το περιεχόμενο του προ-
σωπικού ημερολογίου που αφορά τα δύο αυτά τελευταία χρόνια της ζωής του.
2 «Η ζωή κόπηκε στα δύο…»:

Επώδυνες αφηγήσεις ζωής
Η αποτύπωση όψεων της προσωπικής ιστορίας σε ημερολόγιο είναι μια επε-

ξεργασία του βιώματος σε ενεστώτα χρόνο, διαμεσολαβημένη από τη ζώσα
ενέργεια της καθημερινότητας. Τα σχέδια ζωής που αναφαίνονται και οι αξιο-
λογήσεις της πορείας ζωής συνδέονται με τις πρακτικές ανάγκες, τις επιταγές
της συγκυρίας. Ακόμα και όταν ο συντάκτης του ημερολογίου προβαίνει σε μια
συνολική αποτίμηση του βίου, αυτή υπόκειται στις απαιτήσεις της καθημερι-
νότητας, υπηρετεί τη δράση. Ο εαυτός είναι την ίδια στιγμή δρων και αποδέ-
κτης της σκέψης. Η ίδια η γραφή συνάδει με την αυτογνωσία, αποσκοπεί στην
κατανόηση του εαυτού, στον αναστοχασμό, συμβάλλει ωστόσο, εκ των πραγ-
μάτων, στη μορφοποίησή του, στην τροποποίησή του.
Η προφορική αφήγηση ζωής συνιστά πρωτίστως μια επιστροφή, μια μα-
τιά στο παρελθόν υπό την οπτική του παρόντος και την προοπτική του μέλ-
λοντος. Εδώ η προβαλλόμενη εικόνα του εαυτού είναι ένα από τα κύρια δια-
κυβεύματα της πρόσκαιρης σχέσης με το συνεντευκτή, μια εύθραυστη και σχε-
τικά εύπλαστη φιγούρα η οποία συντίθεται από εκδοχές, ενίοτε αντικρουόμε-
νες, της ιστορίας ζωής. Η αναζήτηση της αλήθειας του εαυτού καθορίζεται από
τους παράγοντες οι οποίοι διαμεσολαβούν τη σχέση αυτού που μιλάει και αυ-
τού που ακούει: την παρουσία, δυνητικά έστω, των σημαντικών άλλων, την
πολιτική σημασία της δημοσιοποίησης όψεων της ατομικής ιστορίας, τη συ-
ναισθηματική ένταση που προκύπτει από την ανασυγκρότηση της βιωμένης
εμπειρίας, τα τερτίπια της μνήμης, τους υπόρρητους σκοπούς της προφορικής
αφήγησης... Η καθημερινότητα ανασυγκροτείται ως πλαίσιο εξιστόρησης της
προσωπικής διαδρομής, ως καμβάς πάνω στον οποίο σχεδιάζεται η παρά-
σταση του εαυτού.
Ο λόγος του Γιώργου Φαλελάκη ο οποίος καταγράφηκε μέσω βιογραφι-
κών συνεντεύξεων παρατίθεται στη συνέχεια σε θεματικές ενότητες. Όπως

ειπώθηκε και στην Εισαγωγή, οι εξιστορήσεις έχουν αποσπαστεί από το κύ-
ριο σώμα των εκάστοτε αφηγήσεων ζωής, και δεν παρατίθενται οι ερωτήσεις,
οι παρεμβάσεις και τα σχόλια των κατά περίπτωση συνεντευκτών. Η ταξινό-
μηση και έκθεση των επιμέρους αφηγηματικών ενοτήτων ακολουθεί δύο άξο-
νες: αφενός την ιστορία ζωής, τα αντικειμενικά δεδομένα του βίου, και αφε-
τέρου τη σταδιακή ένταξη του αφηγητή στον κοινωνικό κόσμο της ελληνικής
ψυχιατρικής. Σε αυτά τα θραύσματα αναστοχαστικού αφηγηματικού λόγου ο
Γιώργος Φαλελάκης εκθέτει τη «δικιά του αλήθεια» για τη «δικιά του οδύνη».
Ας προσεγγίσουμε αυτή την επιστροφή σε επώδυνες εμπειρίες με πολιτική
και θεωρητική ευαισθησία. Μέσω των αφηγήσεων αυτών διατρέχεται η ιστο-
ρία ζωής, η οποία αποτιμάται και αξιολογείται ως σχόλιο επί αυτού που συ-
νέβη και ως προβολή αυτού που έπεται…
Τα παιδικά χρόνια στο χωριό
Γεννήθηκα το 1965, είμαι μέλος πολύτεκνης οικογένειας, και το λέω

αυτό γιατί εκείνα τα χρόνια ο πατέρας μου ήτανε μετανάστης. Ήταν δύ-
σκολα χρόνια οικονομικά. Τα αδέρφια μού λέγανε αργότερα ότι «εσύ
ήσουν τυχερός, γιατί ο μπαμπάς έστελνε μάρκα από τη Γερμανία και
ήταν πιο εύκολα για σένα». Όμως θέλω να πω ότι δεν ήταν και τόσο
εύκολα. Ο αγώνας για το βιοποριστικό περνούσε μέσα από την εργα-
σία και από την προσπάθεια της μητέρας να κρατήσει την οικογένεια.
Τα παιδικά χρόνια, πέρα από την ιστορικότητά τους, είχανε και
όμορφες στιγμές. Μεγάλωσα σε ένα χωριό που εκείνα τα χρόνια δεν
είχε αδειάσει ακόμη. Υπήρχαν πολλά νέα παιδιά. Αργότερα έγινε η
εσωτερική μετανάστευση και φύγανε όλοι από τα χωριά. Το λέω αυ-
τό γιατί αν θα πηγαίνεις τώρα βλέπεις ότι τα χωριά είναι κράτη γερό-
ντων. Όταν αποφοίτησα από το δημοτικό σχολείο είχαμε μείνει έξι παι-
διά, τα οποία πήγαμε στο γυμνάσιο, και φεύγοντας μείνανε τρία, και
αργότερα το δημοτικό σχολείο έκλεισε.
«Η ζωή κόπηκε στα δύο…»: Επώδυνες αφηγήσεις ζωής 125

Όσον αφορά τα γράμματα, τα ’παιρνα από μικρός. Όλοι με λέγανε

«παιδί θαύμα», γιατί διάβαζα εφημερίδες. Πολλοί γονείς που τους
στέλνανε τα παιδιά τους, που ήτανε φαντάροι, γράμματα, με βάζανε και
τους τα διάβαζα. Τα κατάφερνα. Με βάζανε και τους έγραφα και τα
στέλναμε στα παιδιά που υπηρετούσαν. Ένα διάστημα, μετά που πήγα
στο γυμνάσιο, ήμουνα καλός μαθητής, αλλά ανέπτυξα και μια δρα-
στηριότητα, άρχισα να γράφω και ποιητικά κείμενα. Από πολύ μικρός,
από το γυμνάσιο. Αυτό αργότερα το ανέπτυξα. Το ανέπτυξα σε σχέση
με τα βιώματά μου.
Να πω ότι ήμουνα έντονα πολιτικοποιημένο άτομο, άνηκα στην Αρι-
στερά. Αυτό έχει οριοθετήσει τη ζωή μου, τη φιλοσοφική μου στάση
απέναντι στη ζωή. Όταν, όταν πήγα δεκαεπτά χρονών… Να πω όμως
ότι για δύο χρόνια είχα κατέβει στα Χανιά, σ’ ένα σχολείο, λύκειο, όπου
ήρθα σε επαφή με τον ευρύτερο κόσμο της πόλης, και ήτανε έντονη
η ζωή μου, η συμμετοχή μου σε κοινές δραστηριότητες των παιδιών,
πολιτικές κτλ.
Όταν πήγα τρίτη λυκείου γύρισα στο Κολυμπάρι, που ήταν ο φυσι-
κός μου χώρος. Προσπάθησα και είχα καταφέρει και είχα καλούς βαθ-
μούς, όλοι πιστεύανε ότι θα έμπαινα στο πανεπιστήμιο. Αλλά λίγο πριν
τις εξετάσεις για το πανεπιστήμιο μού δημιουργήθηκε μια ένταση και
μια δυσφορία και έτσι δεν κατάφερα να δώσω εξετάσεις για το πανε-
πιστήμιο, ούτε καν εξετάσεις για να πάρω το απολυτήριο. Από κει άρ-
χισε για μένα ένας γολγοθάς, ο γολγοθάς της ψύχωσης. Από τον ένα
γιατρό στον άλλο, και η οικογένεια να προσπαθεί να βρει μια λύση. Πά-
ρα πολλή ταλαιπωρία, με πήγανε στο εξωτερικό τ’ αδέρφια μου, πή-
γα στη Βουλγαρία, με εξετάσανε γιατροί… Τίποτα το ιδιαίτερο δεν συ-
νέβη εκεί. Γύρισα, μπήκα σε μια κλινική, στην Πεντέλη. Εκεί ήταν πο-
λύ δύσκολα τα πράγματα για μένα. Ήταν κάτι, κάτι ανάμεσα σε φυλακή
και σε στρατό. Εκεί έκανα και ηλεκτροσόκ στη θεραπεία μου.
Δεν θα το κατακρίνω. Αυτό με βοήθησε, γιατί ήταν για θεραπευτι-
κούς λόγους. Βέβαια να πω ότι εγώ κι αυτή τη στιγμή παίρνω φάρ-
μακα. Αλλά τότε, τα πρώτα χρόνια, ήμουνα ενάντια, δεν ήθελα να τα
παίρνω, και αυτό ήτανε ο πρωτογενής λόγος που με οδηγούσε σε θε-

ραπείες και σε εγκλεισμούς στο ψυχιατρείο, γιατί υποτροπίαζα. Για μέ-
να, σε καταστάσεις που διαπιστώνεται μια υποτροπή ή μια πάθηση σε
σχέση με τον ψυχολογικό ή τον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου, τα φάρ-
μακα και ένας γιατρός είναι απαραίτητα. Και αυτό το λέω από εμπειρία,
γιατί τα τελευταία χρόνια που παίρνω μια σταθερή θεραπεία έχω ισορ-
ροπήσει και στον τομέα της υγείας μου και μπορώ και κάνω και πράγ-
ματα που παλιότερα δεν μπορούσα.
Βέβαια ζω τη δική μου ελευθερία, ζω σε μια γκαρσονιέρα μόνος
μου στα Χανιά αυτή την περίοδο. Βιοποριστικά με βοήθησε το κράτος
κι έβγαλα μια σύνταξη έτσι ώστε να καλύβω τα έξοδά μου. Είμαι από
τους ανθρώπους που δεν πήγαν σε δομές, όπως είναι τα διαμερίσμα-
τα, ο ξενώνας κ.λπ. Θέλω να βιώνω τη δικιά μου πραγματικότητα. Αυ-
τό. Και σ’ αυτό με καλύβει η σύνταξή μου.1
Ήθελα να μπω στο πανεπιστήμιο τα χρόνια που έμπαινα στην εφηβεία,

αλλά είχα αφιερώσει το χρόνο μου στον αγώνα για τη δημοκρατία. Δη-
λαδή πίστευα ότι μέσα από το χώρο που κινιόμουνα θα μπορούσαμε
να αλλάζαμε τον κόσμο για κάτι καλύτερο. Και αυτό όχι μόνο τυπικά,
ότι άνηκα σε ένα κόμμα. Αυτή η δραστηριότητά μου είχε ένα ολικό
δόσιμο, να διαβάσεις ποιητές που ήταν στο χώρο της Αριστεράς, να
διαβάσεις συγγράμματα κ.λπ., μέσα σ’ αυτόν το χώρο. Εκτός απ’ αυτό,
η δραστηριότητά μου ήτανε πάρα πολύ μεγάλη. Δραστηριότητες όπως
οι αφισοκολλήσεις, η εφημερίδα τοίχου, η παρέμβαση στα συνδικα-
λιστικά όργανα του σχολείου κ.λπ.
Αυτό συνέβαινε περισσότερο τα δύο χρόνια που κατέβηκα στα Χα-
νιά. Δηλαδή έφυγα από το γυμνάσιο του Κολυμβαρίου, στην τρίτη τά-
ξη, και ήρθα εδώ, στο 1ο Λύκειο των Χανίων. Εδώ στα Χανιά ήτανε
1. Πρώτη συνέντευξη του Γ.Φ. στον Μ.Τ. Πρόκειται για την αρχή της προφορικής εξιστό-
ρησης του βίου, για τα πρώτα λόγια.
η δραστηριότητά μου πολύ παραπάνω, κάτι που ήτανε εις βάρος της
σχολικής μου δραστηριότητας. Όταν γύρισα στο Κολυμβάρι μετά από
δυο χρόνια, προσπαθούσα να καλύψω τα κενά. Γιατί, να το πούμε πιο
απλά, γιατί το να ’χεις ένα αρχαίο κείμενο μαζί σου και να προσπα-
θείς να το αναλύσεις σημαίνει ότι έχεις κάποια εργαλεία στο μυαλό
σου, το συντακτικό και τη γραμματική που τη μαθαίνεις από την πρώ-
τη και από τη δευτέρα λυκείου. Αυτά τα εργαλεία εγώ δεν τα είχα μα-
ζί μου. Και προσπαθούσα να καλύψω τα κενά μου. Και κάπου τα κα-
τάφερνα, αλλά συνέβησαν όλα αυτά, η αϋπνία, η εκδρομή μου στη Ρό-
δο, ο γυρισμός μου εδώ και η εισαγωγή μου στο νοσοκομείο Χανίων,
και από τότε η όλη περιπέτεια...2
Βασικά με το ψυχιατρείο είχα την πρώτη εμπειρία όταν ήμουνα στην

εφηβεία και ειδικά λίγο πριν τις εξετάσεις για το πανεπιστήμιο. Ήμου-
να ντοπαρισμένος, θα ’λεγα, από την οικογένεια να κάνω μεγάλα πράγ-
ματα, είχα καλούς βαθμούς, ξενυχτούσα, διάβαζα… Λίγο πριν τις εξε-
τάσεις εκδηλώθηκε μια αδυναμία στο να αντεπεξέλθω στις εξετάσεις.
Από κει ξεκίνησε για μένα ένα είδος οδύσσειας. Μιας οδύσσειας που
τώρα, στα τριάντα έξι μου, μου δίνει και μια Ιθάκη. Βέβαια μιλάμε ότι
έχουν περάσει από τότε δεκαοκτώ χρόνια. Να το πω πιο απλά, εγώ
ας πούμε από το να περάσω στην εφηβεία στην αντρική ηλικία και να
ακολουθήσω μια διαδικασία, ξέρω ’γω, απλά πανεπιστήμιο, μια σχο-
λή, κάτι, εργασία, οικογένεια, επαγγελματική αποκατάσταση, εγώ όλα
αυτά τα χρόνια τα πέρασα μέσα στα άσυλα, στα ιδρύματα, και με όλες
τις κακές, κυρίως κακές, συνέπειες. Πάνω στην προσπάθειά μου να
ισορροπήσω για να μπορέσω να επιβιώσω. Και το επιβιώσω κυριο-
λεκτικά. […]
Βασικά με ενδιέφερε ο στρατός, ήθελα να πάω στρατιωτική νομι-
κή, αλλά ήμουνα πολύ καλός και στα φιλολογικά μαθήματα. Όλοι λέ-

γανε ότι θα περνούσα, δηλαδή είχα πολύ καλούς βαθμούς. Αυτό βέ-
βαια το πληρώνω ακόμα και σήμερα. Πολλές φορές στη διάρκεια της
νοσηλείας μου, όταν αισθανόμουνα πολύ καλά, έβαζα σε ένα σακ-
βουαγιάζ τα βιβλία μου και έλεγα «τώρα», ας πούμε, «θα ξαναδώσω,
θα μπω».
Αργότερα βέβαια, προχωρώντας ο χρόνος και οι εμπειρίες, φορ-
τώνοντας το μυαλό μου και την πρακτική, μου είπαν ότι το μεγαλύτε-
ρο πανεπιστήμιο είναι η ίδια η ζωή, ας πούμε. Δεν είναι ανάγκη να πά-
ρεις έναν τίτλο... Εντάξει, καλή η διαδικασία του φοιτητή, εγώ τους ζή-
λευα όλους, αλλά η ζωή είναι μια μεγάλη ιστορία. Μαθαίνεις πολλά
πράγματα και από το πεζοδρόμιο, και όταν λέω από το πεζοδρόμιο
εννοώ το πεζοδρόμιο που περπατάς, είτε μέρα είτε νύκτα, και από τις
συναναστροφές με τους ανθρώπους, είτε σπουδαγμένους είτε μη, ας
πούμε, χωρίς ρατσισμό.
Εντάξει, κάποια στιγμή… Ειλικρινά δεν είναι καθόλου απωθημένο
πλέον για μένα το ότι δεν μπόρεσα να σπουδάσω.3
Στην πόλη των προκλήσεων
Τα πρώτα χρόνια ήτανε δύσκολα, ήμουνα σε κατάθλιψη, ήμουν όλο στο

κρεβάτι, ήταν πολύ κρίσιμα χρόνια. Μετά, όταν συνήλθα, δούλευα στα
χωράφια, στις ελιές και στ’ αμπέλια. Στα δικά μας, και μεροκάματο. Ναι,
δούλευα. Ε, μετά κατέβηκα στα Χανιά. Το συζητούσα με γιατρούς και
φίλους. Είχε μοναξιά το χωριό, δεν με κάλυβε. «Ναι», μου λέγανε, «κα-
τέβα στην πόλη, να παρακολουθείς ένα θέατρο, ένα σινεμά…». Δεν εί-
χα και μέσο να μετακινούμαι, σιγά σιγά πήρα ένα μηχανάκι. Ε ναι, και
από τότε, το ’90 και μετά, ’88 ξέρω ’γω, κατέβηκα στα Χανιά και πα-
ραμένω από τότε εδώ. Φυσικά μετακινούμαι τα Σαββατοκύριακα στο
χωριό ή όποιες άλλες μέρες, τόσο για να δω τους γονείς όσο και για
3. Συνέντευξη του Γ.Φ. στην εφημερίδα Σχόλιο.

να ψέλνω στην εκκλησία, αν τύχει μια λειτουργία ή κάτι άλλο που έχει
σχέση με την εκκλησία, κάποιο ευχέλαιο.4
Στο χωριό η ζωή είναι καθαρά αγροτική. Είναι καθαρά αγροτική. Αυ-
τό ισχύει για όλες τις εποχές και για όλους τους ανθρώπους, το ξέρω.
Το θέμα είναι ότι σε μένα, και με την πάθησή μου, ναι μεν υπήρχε μια
διακοπή της ορμής μου να κατακτήσω τον κόσμο, ας πούμε –όπως λέω
ότι στα δεκαεπτά μου κόπηκε αυτή η ορμή, και για μια δεκαετία να παι-
δεύομαι από τη μια κλινική στην άλλη κτλ., στα ιδρύματα–, αλλά αυτή
η ορμή δεν είχε σβήσει. Ίσως ήτανε και αυτή που με ταλαιπωρούσε πο-
λύ. Όταν λέω αυτή η ορμή, να κάνω πράγματα καλλιτεχνικά, να ζήσω
μια ζωή μέσα σε πολύ κόσμο, που θα μου ’δινε τη δυνατότητα να εκ-
φραστώ και καλλιτεχνικά, γιατί είχα αυτή τη φλέβα. Και την είχα και
πριν «αρρωστήσω», σε εισαγωγικά ή μη. Λοιπόν, με προτρέπανε, και
γιατροί που τότε μ’ εξετάζανε, ότι «εσύ είσαι ένα παιδί της πόλης»,
ας πούμε. Γιατί είχα, σαν να ’χα πέσει σε μια εγκατάλειψη του εαυτού
μου, σε μια μελαγχολία. Δεν έβρισκα διέξοδο της ανησυχίας μου να
εκφραστώ, να… Αυτό μου το δημιουργούσε το χωριό. Ε, και κατέβη-
κα στην πόλη.
Η πόλη βέβαια μου έδωσε πάρα πολλά, πολλές συγκινήσεις, στον
τομέα της καλλιτεχνικής έκφρασης. Αλλά ήτανε που έδωσα και πολλές
μάχες. Έδωσα και πολλές μάχες. Γιατί; Γιατί εκεί ήρθε το ανέβασμα που
δεν μπορούσα να το ελέγξω πολλές φορές. Το ανέβασμα, κάτι που
υπήρχε στις αρχές της πάθησής μου. Αυτό με οδήγησε πολλές φορές
στο ψυχιατρείο. Αλλεπάλληλες εισαγωγές. Αλλά ίσχυε το γεγονός ότι
το πάλευα καλύτερα. Δηλαδή, όσο περνούσε ο καιρός και παρά τις
εισαγωγές, εγώ ισορροπούσα. Έκανα πράγματα τα οποία με γεμίζα-
νε, και όποτε ήθελα να ξεφύγω πειθαρχούσα. Πειθαρχούσα. Ήταν ένα
άλλο στυλ ζωής απ’ το χωριό. Στο χωριό αισθανόμουνα μια πνευμα-
4. Πρώτη συνέντευξη του Γ.Φ. στον Μ.Τ. Για τη δραστηριότητα του αφηγητή ως ψάλτη στην
εκκλησία του χωριού βλ. παρακάτω.
τική στέρηση, ας πούμε. Δηλαδή το βράδυ νύκτωνε, αλλά δεν είχε πού
να πας, απλά. Η πόλη σού ’δινε τη δυνατότητα να πας σε ένα σινεμά,
να πας σε ένα θέατρο, να βρεθείς με φίλους κτλ. […]
[Στο χωριό] το περιβάλλον ήταν πιο προστατευτικό, θα ’λεγα, από
τους συγγενείς, από τους χωριανούς. Αρκετοί, όλοι ενδιαφερότανε
κ.λπ. Στην πόλη ήτανε αυτό που λέω, έπρεπε να δώσεις μάχες. Δη-
λαδή, ας πούμε στο χωριό ξέρανε τι σου ’χει συμβεί, και άντε να βρι-
σκότανε ένας στους διακόσιους να κάνει μια ειρωνεία, αν την έκανε.
Στην πόλη, όμως, όταν παρουσιαζόσουνα σε χώρους ως ψυχικά ασθε-
νής, εντάξει, σήμαινε ότι την άλλη μέρα που θα σε βλέπανε στο δρό-
μο… Αλλά αυτό ήτανε το καλό, ότι επιδοκιμάζανε αυτό το άνοιγμα που
έκανα εγώ. Πολλά παιδιά σε εκδηλώσεις, μετά που φτιάξαμε… Ήτανε
η «5η Εποχή», που παρουσιαζόμαστε στην κοινωνία με τις εκδηλώ-
σεις, και ερχότανε όλη η κοινωνία, όλος ο κόσμος ερχότανε εκεί. Πα-
ρουσιαζόμαστε. Πολλά παιδιά είχανε τη δυσκολία να παρουσιαστού-
νε στον κόσμο, ενώ ο κόσμος ήξερε ότι αυτός είχε μια ιστορία σε ένα
ίδρυμα κ.λπ. Αλλά εγώ το έκανα πιο εύκολα. Και εκεί κέρδιζα, εγώ προ-
σωπικά, τη συναίνεση του κόσμου. Δηλαδή, πολλοί… Θυμήθηκα τώ-
ρα ένα παράδειγμα, ότι μετά από μια παρουσίαση ενός ποιητικού βι-
βλίου στο δημαρχείο του δήμου μού λέγανε άνθρωποι, οικογενεια-
κοί φίλοι κτλ. «Να που τώρα τα κατάφερες». Παρόλο που εγώ είχα να
διανύσω πολύ δρόμο, όπως πιστεύω ότι έχω και ακόμα να διανύσω
δρόμο. Γιατί η ζωή δεν τελειώνει ποτέ, παρ’ όλες τις δυσκολίες.5
Έχω αλλάξει πολλά μέρη. Έμενα στη Νέα Χώρα, εδώ παρακάτω. Έχω
μία θεία, αδελφή της μάνας μου, έχω τέσσερα ξαδέρφια απ’ αυτήν, η
οποία έχει μια πολυκατοικία, ένα τετραώροφο, και είχα νοικιάσει ένα
δωμάτιο, από το οποίο ήταν κοινά βέβαια η κουζίνα και το λουτρό με τ’
άλλα δωμάτια. Μετά έφυγα από κει και πήγα στα Λιβάδια. Τα Λιβάδια
5. Τρίτη συνέντευξη του Γ.Φ. στον Μ.Τ. Κατά τη διάρκεια αυτής της συνέντευξης ο αφη-
γητής ζούσε στα Χανιά.
είναι μια περιοχή καθώς πάμε για το ψυχιατρείο, μετά τον Αϊ-Γιάννη.
Είναι παράλληλα με τη λεωφόρο Σούδας, εκεί στα χωράφια.
Πήγα εκεί, ήταν φτηνά, αλλά ήτανε στενά. Μετά άρχισα να κάνω μια
πιο καλή έξοδο, πήγα προς το λιμάνι. Νοίκιασα ένα σπίτι το οποίο εί-
χε παλιά έπιπλα κ.λπ., αλλά ζητούσε πολλά αυτός που το είχε. Όλο μού
ζητούσε αυξήσεις. Εν τω μεταξύ ήτανε πανσιόν και όλο μού ζητούσε
κοινά νερά, είχανε οι άλλοι νερά και μου ’κανε διαιρέσεις, προσθέ-
σεις... Δηλαδή με ανάγκασε να φύγω, αν και μου άρεσε εκεί. Ήταν κα-
λά εκεί. Μετά πήγα στα Παχιανά. Μετά πήγα στο χωριό ένα διάστημα,
γιατί δεν μ’ άρεσε στα Παχιανά και δεν είχα και τι να κάνω στη ζωή μου.
Και τελευταία στιγμή έλεγα να κατέβω Χανιά. Κατέβηκα βέβαια, βρή-
κα σπίτι. Άλλοι μού ζητούσανε ογδόντα χιλιάδες και φεύγανε οι κα-
τσαρίδες από δω κι από κει. Ε, και πήγα, είδα εδώ αυτό το σπίτι αγ-
γελία, ε, και είπα του ανθρώπου ότι θα το δω βέβαια αλλά θα το πάρω
μάλλον –είχα απογοητευτεί–, γιατί έγραφε η αγγελία «νοικιάζεται γκαρ-
σονιέρα με πολυκουζινάκι 200 ευρώ». Ήταν ό,τι καλύτερο.
Κατεβαίνοντας βέβαια εγώ με το μηχανάκι από το χωριό έλεγα από
μέσα μου: «Τι θα συναντήσω;», «Θα βρω κοινά λουτρά, θα βρω σκύ-
λους;»… Που τους βρήκα τους σκύλους δηλαδή. Τώρα δεν γαβγίζου-
νε. Τέλος πάντων. Και όντως βρήκα αυτό το σπιτάκι, και ενθουσιά-
στηκα. Γιατί, έχοντας αλλάξει τόσα πολλά… Είναι καλό, είναι καλό για-
τί έχει την κουζινούλα του, το μπαλκόνι είναι μεγάλο. Με κρατάει, ας
πούμε, με κρατάει, δεν με διώχνει, με κρατάει. Τα βράδια που μένω μό-
νος με κρατάει να μείνω μέσα.6
Επιστροφές
Η παραμονή μου στην πόλη είχε πλέον ωριμάσει. Το λέω αυτό για-
τί ήταν… Είχαν περάσει ήδη δέκα χρόνια από τότε που είχα κατέβει

στην πόλη και τον τελευταίο καιρό οι καλλιτεχνικές δραστηριότητες

που είχα είχανε κάπως κορεστεί και είχαν συσσωρευτεί ένα σωρό
συναισθηματικά και οικονομικά προβλήματα. Οπότε… Ίσως και αυτοί
που με ξέρουνε να λένε ότι είμαι ο άνθρωπος των απότομων κινή-
σεων, που εύκολα το μετανιώνει. Πέρα απ’ αυτό, αν το μετάνιωσα
ή όχι, ήτανε κάτι σαν μονόδρομος να ’ρθω εδώ. Βέβαια δεν βρήκα
παράδεισο, αλλά είχα την εντύπωση ότι ξέφυγα και λίγο από την κό-
λαση που ζούσα στην πόλη. Τελευταία έχω αρχίσει να το βλέπω λί-
γο ενιαία, ας πούμε. Η πόλη και το χωριό μπερδεύονται πλέον στη
ζωή μου, χωρίς διαχωριστικές γραμμές. Εντάξει, σαν μετάβαση, το
να κατέβεις στην πόλη για διασκέδαση, για να ψωνίσεις κάτι… Από
την άλλη, πάλι, αυτά που έβρισκα στην πόλη, αυτά που λέω καλλι-
τεχνικά ή θέματα επικοινωνίας, δυσκολευόμουνα να τα βρω στο χω-
ριό.
Η αλήθεια είναι, όμως, ότι αναμφισβήτητα στο χωριό υπάρχει μια
άλλη ποιότητα ζωής, και υπάρχει άλλη ποιότητα ζωής εφόσον νιώσεις
ότι γύρισες πίσω. Αυτό δεν μπορώ να το εξηγήσω ακριβώς. Δεν το
βλέπω ψυχρά, ότι είχα οικονομικά προβλήματα και ήρθα. Το βλέπω
μάλλον σαν μια διαδικασία που μέρα με τη μέρα και περνώντας ο και-
ρός δένω καλύτερα.
Η αλήθεια είναι ότι, όπως έχω πει και στην αρχή που μιλούσα για
τη ζωή μου, από τα παιδικά μου χρόνια και μετά οι συνθήκες στα χω-
ριά έχουν αλλάξει. Από τη μια έχει εξελιχθεί σαν διαβίωση, ας πού-
με. Καλύτερη διαβίωση, λιγότερη, καθόλου φτώχεια σχεδόν, ένα βιο-
τικό επίπεδο των κατοίκων καλύτερο. Από την άλλη, όμως, για έναν
άνθρωπο ο οποίος είχε μάθει να επικοινωνεί και να μιλάει για πράγ-
ματα που τον ενδιαφέρανε, για θέματα ψυχής περισσότερο –όχι ότι ψά-
χνω τίποτα το ιδιαίτερο–, είναι λίγο δύσκολα. Είναι λίγο δύσκολα. Εί-
μαι ένας άνθρωπος που μ’ αρέσει η επικοινωνία και όταν δεν την έχω
ψιλοϋποφέρω. Βέβαια, η απόσταση με τους ανθρώπους είναι μηδα-
μινή. Έχω και μια δραστηριότητα, το ψαλτήρι, που με βοηθάει, απλά, να
καταξιώνομαι κοινωνικά. Είναι μια αρχή στο χωριό, το να ’σαι στο ψαλ-
τήρι και να βοηθάς τον παπά, με λίγες γνώσεις και εμπειρικά περισ-
σότερο, αυτοσχεδιάζοντας. Όσο μπορώ.
Η αλήθεια είναι ότι η εργασία στο χωριό με απωθεί. Είναι κάτι που
δεν μπορώ κι εγώ να το εξηγήσω. Ναι μεν μ’ αρέσει η φύση, αλλά
επαγγελματικά αισθάνομαι στο χωριό τελειωμένος. Δηλαδή νομίζω ότι
δεν θα μπορέσω ποτέ να ξανασχοληθώ με κάτι που έχει σχέση με
την αγροτική διαβίωση και εργασία, όπως είναι το μάζεμα των ελιών.
Αυτό δεν είναι απόλυτο βέβαια, αλλά το να γίνεται σε καθημερινή βά-
ση, πάρα πολλές ώρες, δεν το βλέπω. Και αυτό το λέω περισσότερο
στον εαυτό μου. […]
Φαίνεται παράλογο, αλλά περισσότερο λειτουργώ εγκεφαλικά. Όχι
εργασιακά, εγκεφαλικά. Λειτουργώ εγκεφαλικά, δηλαδή συνέχεια σκέ-
φτομαι. Και αυτό που σκέφτομαι, συν όλα τα οποία μπορεί να σκεφτεί
ένας άνθρωπος, τα εργασιακά… Εγώ βλέπω το μυαλό μου να φιλο-
σοφεί περισσότερο, να φιλοσοφεί τα της ζωής. […]
Να αναλύσω και λίγο τις ιδέες μου για τη σύγχρονη ζωή. Δηλαδή
πιστεύω ότι, εντάξει, το οικονομικό, η τάση που έχουμε, το να κυνη-
γάμε το χρήμα, περισσότερο μας παγιδεύει σε μια μορφή εργασια-
κών σχέσεων απ’ ό,τι μας δίνει τη δυνατότητα να παραμένουμε σαν χα-
ρακτήρες απλοί και να αρκούμαστε στα λίγα πράγματα που βοηθάνε
στη διαβίωσή μας. Δεν μπορώ να το αναλύσω, δεν μπορώ να το πω
πιο απλά.
Εντάξει, δηλαδή απλά, παραδειγματικά, εμένα μου φαίνεται δύ-
σκολο στην ηλικία που είμαι τώρα, και ψυχολογικά μετά από όσα έχω
τραβήξει, να χτίσω ένα καινούριο σπίτι. Τώρα, σε αυτή την ηλικία, να
πάρω ένα αγροτικό, να πάρω ένα τρακτέρ, είναι δύσκολο. Φυσικά δεν
είναι καθόλου δύσκολο, εντάξει, να πας δύο ώρες, τρεις, τέσσερις, να
βοηθήσεις κάποιον άνθρωπο, ας πούμε έναν αδερφό, να μαζέψεις
ελιές ή να κόψεις σταφύλια ή να πατήσεις κ.λπ. Αλλά, είπα, φαίνεται
παράλογο. Και εκεί που κωλύομαι λίγο με τον εαυτό μου, και το προ-
σπαθώ να το συνειδητοποιήσω, είναι ότι φοβάμαι μη μου βγει και σε
κακό. Δηλαδή με το να σκέβομαι πολύ κ.λπ., χωρίς βέβαια να απο-
κλείω την επικοινωνία με τον καθένα, μήπως παραμελήσω λίγο το σώ-

μα μου. Δηλαδή ότι δεν γυμνάζομαι, δεν τραβάω καθαρό αέρα στο
βουνό, απλά πράγματα. Αυτό το φοβάμαι. Από την άλλη, όμως, είναι
πιο ισχυρή η έλξη μου να απέχω απ’ όλες αυτές τις εργασίες από το να
συμμετέχω. […]
Στα Χανιά δεν πρόφταινα να συντηρήσω τον εαυτό μου, στο βαθμό
που έπρεπε να πλύνω τα ρούχα μου, να πάω στο εστιατόριο, ελάχι-
στα να μαγειρέψω. Αυτά για να συντηρήσω τον εαυτό μου. […] Δηλα-
δή ήμουνα μόνος και όριζα τον εαυτό μου σε ένα χώρο που λειτουρ-
γούσα. Εδώ έχει αλλάξει λίγο, αισθάνομαι μόνος αλλά με αρκετή μο-
ναξιά. Προσωπική μοναξιά, δηλαδή που δεν μου την επιβάλλει κανείς,
δηλαδή ούτε οι συνθήκες του χωριού ούτε η αλλαγή που έκανα από
την πόλη στο χωριό ούτε τίποτα. Είναι μια μοναξιά που, εντάξει, μπο-
ρεί να διορθωθεί, να επιδεινωθεί, ανάλογα με το τι γίνεται με το συ-
ναισθηματικό μου ορίζοντα.
Το καλό βέβαια εδώ είναι ότι είμαι πολύ κοντά στην οικογένεια. Δη-
λαδή, αισθάνομαι ότι βρίσκομαι σε πολύ πιο προστατευτικό περιβάλ-
λον. Τόσο οι γονείς μου όσο και τ’ αδέρφια μου. Ε, συν βέβαια ότι αυ-
τό δεν έχει να κάνει με έλεγχο, δηλαδή ό,τι κάνεις κ.λπ. Έχει να κάνει
περισσότερο με ελευθερία, έχει να κάνει περισσότερο με ελευθερία.
Και με έχει βοηθήσει γιατί συμμετέχω πλέον. Από το μόνος που ήμουν
στα Χανιά και είχα τα κλειδιά μου, εδώ έχω αναλάβει και κάποιες ευ-
θύνες, ξέρω ’γω, ότι συμμετέχω στα οικονομικά της οικογένειας εδώ
μέσα… Τι άλλο; Στις κοινωνικές σχέσεις με την οικογένεια, τα αδέρ-
φια μου κ.λπ., συν το κοινωνικό πρεστίζ, με όλο το χωριό και μ’ όλο
τον κόσμο γενικότερα, και στην πόλη και παντού.
Η αλήθεια είναι ότι αυτή η μοναξιά έρχεται κάποιες ώρες που και
πρακτικά είσαι μόνος, λίγο πριν, όταν, στην ψυχιατρική γλώσσα, εί-
ναι η ώρα του απολογισμού της μέρας. Ε, και εδώ υπάρχουνε μέρες
που είναι πανομοιότυπες, που ναι μεν είναι ωραίο το χωριό, και έχει
ωραία δέντρα και παραλία κ.λπ., για μένα αυτό είναι μια καθημερινό-
τητα που τη ζω και μήνα, και μήνες, δεν αλλάζει.
Ε, βέβαια, θέλω να επανέλθω λίγο σ’ αυτό που είπα ότι σκέπτομαι,

που έχει να κάνει ότι όλα αυτά που είπα για τη διαβίωση εδώ ή στα Χα-
νιά, ή αν είμαι μόνος κ.λπ., παρατηρώ, αν μπορούσα να ’μαι παρατη-
ρητής σ’ αυτά που σκέβομαι κ.λπ., παρατηρώ μια ποιότητα, και συγ-
χρόνως μια καλύτερη υγεία στο μυαλό μου. Δηλαδή το μυαλό μου έχει
ξεμπλοκάρει σε μεγάλο βαθμό. […]
[Η επιστροφή] ήτανε καθαρά δικό μου θέμα. Ήτανε δικό μου θέ-
μα. Δηλαδή να ξεκινήσω από τους γονείς μου. Η αλήθεια είναι ότι έχω
ένα ιδιαίτερο δέσιμο με τη μητέρα μου, μεγάλωσα πολλά χρόνια ενώ
έλειπε ο πατέρας μου στη Γερμανία. Η αλήθεια είναι ότι λέμε με τη μά-
να μου πάρα πολλά. Και τις παραμονές που αποφάσισα να φύγω κα-
θίσαμε και τα βάλαμε κάτω, κυρίως τα οικονομικά. Δεν έβγαινα. Δεν
θέλω να τα αναλύσω όλα αυτά, είναι πολύ πεζά. Από την άλλη όλοι,
όταν λέω όλοι εννοώ και η μητέρα μου και ο πατέρας μου και τ’ αδέρ-
φια μου, μου λένε «εντάξει, αφού τ’ αποφάσισες να ’ρθεις, οποιαδή-
ποτε στιγμή θες φύγε πάλι, πήγαινε». Είναι η μια πλευρά. Η άλλη πλευ-
ρά, οι φίλοι μου και οι γνωστοί, έβαζαν στοίχημα μεταξύ τους: «Πό-
σο θ’ αντέξει αυτός στο χωριό;». Άλλος έλεγε «σ’ ένα μήνα θα ’ναι
πίσω», άλλος «σε δέκα μέρες», άλλος «σε δύο μήνες».
Η αλήθεια είναι ότι δεν σκοπεύω να ξαναφύγω. Εντάξει, δεν λέω
απόλυτα πράγματα, αλλά έτσι είναι. Μετά, δεν είναι ιδανικά. Όπου και
να ’ναι κανείς και προβλήματα έχει και, εντάξει…7
Μάρτη ήρθα. Πιστεύω ότι, εντάξει, είναι πολλές οι δυσκολίες προ-

σαρμογής, ήταν ένα καλοκαίρι όμως γεμάτο. Δηλαδή υπήρχανε φί-
λοι, υπήρχανε άτομα που ερχόμουνα σε συναναστροφή μαζί τους, που
δουλεύανε στου αδερφού μου την αναπαλαίωση. Πολλά παιδιά που ερ-
χότανε από την Αθήνα κ.λπ., η θάλασσα, αλλά κάτι μ’ έτρωγε, μ’ έτρω-
γε. Είχε να κάνει με το συναισθηματικό μου ορίζοντα περισσότερο. Δεν
έβρισκα αυτό που ήθελα.
7. Τέταρτη συνέντευξη του Γ.Φ. στον Μ.Τ.

Τώρα τελευταία έβαλα στο μυαλό μου ότι ο χειμώνας θα με βοηθού-

σε. Δηλαδή ίσως, μπορεί να είναι και λίγο μελαγχολικός, δεν ξέρω, αλ-
λά θα μου ’δινε μια άλλη αίσθηση. Και μάλλον τα κατάφερα. Δηλαδή, αι-
σθάνομαι πιο γήινα στο σπίτι μου, κάτι που μ’ έσπρωχνε τους πρώτους
μήνες να φεύγω από το σπίτι, και να φεύγω… Εννοώ ιδεατά, εδώ ήμουνα.
Δεν αποκλείω το γεγονός να φύγω, αλλά περισσότερο έχω συνει-
δητοποιήσει ότι φεύγεις με το μυαλό από κάπου. Δηλαδή, θα μπορούσα
να μείνω εδώ για πάντα και να ’μαι δυστυχισμένος, και να πεις στο τέ-
λος: «Τι να το κάνω, δεν πάω και σε μια άλλη πόλη, τι έγινε; Δεν κάνω
κάτι άλλο στη ζωή μου;». Θα μπορούσα να ’μαι στα Χανιά και να ’μαι δυ-
στυχισμένος και να λέω: «Δεν πάω στο χωριό να είμαι καλά;». Δηλαδή,
θέλω να πω ότι ο χώρος παίζει πολύ σπουδαίο ρόλο για να μπορούμε
να βιώνουμε και να ζούμε, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι είμαστε και για
πάντα. Ας πούμε, δεν μπορούμε να βγάλουμε μια ανακοίνωση η οποία
θα μας δεσμεύσει για το αν θα κάνουμε κάτι ή δεν θα το κάνουμε.
Η αλήθεια είναι ότι είναι πολύ καλά τώρα. Είναι πολύ καλά γιατί; Για-
τί η οικογένεια είναι πολύ δεμένη τώρα. Τα αδέρφια μου σχεδόν κα-
θημερινά έρχονται, οι γονείς μου πάνε καλά. Εντάξει, έχουνε παθο-
λογικά, κάποια προβλήματα, τα παλεύουνε, όπως σε αυτές τις ηλικίες.
Και εν τω μεταξύ βρίσκω και χώρο να λειτουργήσω κι εγώ. Δεν έχω
αυτή τη μοναξιά που ’χα στην πόλη. Δεν είχα αυτά που… Ας πούμε το
καλό φαγητό, τα ρούχα μου, κι όλα αυτά από τη μητέρα μου, δεν τα
’χα στις πολιτείες. Και δεν είχα και επαγγελματικό στίγμα στις πολιτεί-
ες. Εδώ μπορεί να πάω να μαζέψω ελιές αύριο αν θέλω, μπορεί να
σκάψω τον κήπο, να σκάψω τα λουλούδια. Αλλά όλα αυτά, όπως τα
σκέφτομαι, είναι ότι δεν πρέπει να δώσω σε κάποιους αναφορά. Αν εί-
ναι να το κάνω αυτό θα το κάνω επειδή θα το σκεφτεί το μυαλό μου.
Για παράδειγμα, σου λέω ότι η μάνα μου, ας πούμε, και ο πατέρας, η
μάνα μου κυρίως, που κουβεντιάζουμε πολύ μαζί, μου λέει «ό,τι ώρα
θες παιδί μου φύγε. Αν δεν περνάς καλά, πήγαινε πάλι στα Χανιά».8
8. Πέμπτη συνέντευξη του Γ.Φ. στον Μ.Τ.

Από γιατρό σε γιατρό, από ίδρυμα σε ίδρυμα
Εγώ, με το να ’μαι και με το να ασχολούμαι με το κόμμα, είχα χάσει

τη βάση. Δηλαδή, τη βάση για τα αρχαία, το συντακτικό, τη γραμματική,
όλα αυτά. Αυτό σημαίνει με λίγα λόγια διπλή προσπάθεια. Και κατα-
νάλωνα περισσότερο χρόνο στο διάβασμά μου για να εμπεδώσω τη
βάση και να μπορέσω να αποδώσω στην ανάλυση ενός κειμένου. Για-
τί αυτό το είχα χάσει δύο χρόνια που… Λοιπόν, αυτό σημαίνει ότι μου
κατανάλωνε…
Όμως, αυτό που συνέβη είναι ότι πήγαμε εκδρομή. Πήγαμε εκδρο-
μή εκείνες τις μέρες, μαζί με το Λύκειο Βουκολιών, στη Ρόδο. Εκεί έκα-
να… Ας πούμε, ήμουνα σαν το παιδί που τα ’βλεπα όλα ρόδινα, που ξε-
νυχτούσα, φαίνονταν όλα φανταστικά, και δεν κοιμόμουνα και πέντε-
έξι μέρες καθόλου. Όταν γύρισα με το αεροπλάνο από Ρόδο, την άλ-
λη μέρα ήτανε Πρωτομαγιά. Και ’γω «είχα φύγει», γιατί δεν είχα κοι-
μηθεί επί μέρες. Και ήρθα στα Χανιά και γινόταν τότε η μαθητική βδο-
μάδα. Εγώ τότε «είχα φύγει», που λένε. Και πήγα εκεί πέρα και προ-
σπάθησα να μιλήσω σ’ ένα μικρόφωνο –το οποίο μου το πήρανε από
τα χέρια– γιατί ήμουνα και πρόεδρος του μαθητικού συμβουλίου του
Κολυμβαρίου. Νόμιζα ότι θ’ άλλαζα τον κόσμο. Μου ’χε δημιουργηθεί
αυτή η ιδέα, ότι ο κόσμος πρέπει να αλλάξει, να γίνουμε καλύτεροι κι
όλα αυτά, αλλά εγώ το ’βλεπα από μια χαρωπή πλευρά.
Ε, την άλλη μέρα που ’τανε η γιορτή της Πρωτομαγιάς, όλοι ξέρω
’γω, εντάξει, κομμουνιστές κτλ., ήταν σε μια συγκέντρωση στα Νέα Κα-
ταστήματα.9 Εκεί πήγα και βρήκα ένα γιατρό και του είπα «κοίταξε να
δεις, έχω να κοιμηθώ τόσες μέρες και δεν είμαι καλά». Ε, και ήταν
γνωστός τότε στο χώρο, εκεί που βρισκόμασταν στα γραφεία, και θέ-
λησε ο άνθρωπος να με βοηθήσει. Οπότε με πήρε κατευθείαν και πή-
γαμε στο πολιτικό νοσοκομείο, το παλιό. Εκεί μου κάνανε κάποια ενέ-
9. Περιοχή της πόλης των Χανίων.

σιμα και κοιμήθηκα, και όταν ξύπνησα, ήρθε ο Α., ο παλιός ο γιατρός,
ο Α., και με εξέτασε. Ο οποίος μου ’βαλε φάρμακα. Τα οποία, πώς να
το πω δηλαδή, σαν να βάζεις σ’ ένα αγνό σώμα ουσίες που δεν μπο-
ρεί να τις δεχτεί. Δηλαδή, είχα φοβερή ακαθισία, δεν μπορούσα να κα-
θίσω. Δεν μπορούσα και ήμουνα και διεγερμένος ακόμη από την εκ-
δρομή που είχα πάει στη Ρόδο. Δηλαδή είχα την ένταση. Δεν κατηγο-
ρώ κανένα γιατρό, αλλά…10
Μετά, οι γονείς μου και τ’ αδέρφια μου βλέπανε ότι δεν βοηθιέμαι,
ξέρω ’γω, «όι, ν’ αλλάξουμε γιατρό». Πήγαμε μετά στον Κ., μετά με πή-
γαν στην Αθήνα σε κάποιον άλλο, δεν θυμάμαι ποιο όνομα. Εν τω με-
ταξύ και μένα ο ψυχισμός μου άρχισε ν’ αλλάζει, κι έπεσα στην κατά-
θλιψη. Γιατί είχα διαπιστώσει ότι με το πέρασμα του χρόνου τα παι-
διά που ήταν μαζί μου στο σχολείο είχανε μπει σε σχολές. Εγώ είχα,
είχε αρχίσει να μου δημιουργείται το στίγμα του ψυχοπαθή, ξέρω ’γω,
που έχει νοσηλευτεί κ.λπ. Ή μάλλον, δεν είχα αρχίσει να νοσηλεύο-
μαι εδώ στη Σούδα. Το ’83, μέχρι το Σεπτέμβρη που πήγαμε Βουλγα-
ρία, και μετά, ξεκίνησε η θεραπεία στην Πεντέλη, στην κλινική. Και με-
τά ένα διάστημα το πέρασα στο χωριό, υπό κάλυψη φαρμακευτική. Αλ-
λά έκανα τη βλακεία και τα πετούσα. Ε, και κάποια στιγμή σάλταρα και
έκανα την εισαγωγή μου στο ψυχιατρείο, και από κει και πέρα πλέον,
το ’84 και μετά, έως και το ’98 ας πούμε τώρα, έκανα άπειρες εισα-
γωγές και εξαγωγές.
[Στην ιδιωτική κλινική] ήτανε δύσκολα. Γιατί ήταν κλειστός ο χώ-
ρος και σε τόσο κλειστό χώρο είχα… Όλα τα τμήματα ήταν σχεδόν στον
ίδιο χώρο. Από ανίατους, ξέρω ’γω, από αυτούς, εξερχόμενους κ.λπ.
Ήτανε πολύ χάλια, δηλαδή, εντάξει. Μ’ ένα φίλο κάναμε εκεί, ο οποί-
ος είναι εδώ στο Καστέλι τώρα, έχουμε καλές σχέσεις. Έμενε η μη-
τέρα μου με τη μητέρα του στο ίδιο δωμάτιο και ερχότανε κάθε μέρα

και μας βλέπανε. Και είχα και τον αδερφό μου στο Αιγάλεω και τα Σαβ-
βατοκύριακα μ’ έπαιρνε με άδεια.11
Τόσο οι γονείς μου όσο και τ’ αδέρφια μου ποτέ δεν με αντιμετώπισαν
σαν άρρωστο στη διάρκεια της πάθησής μου. Ποτέ δεν με είδαν… πο-
τέ δεν με περιθωριοποιήσανε. Ίσα ίσα που κάνανε τα πάντα για να συ-
νέλθω. Δηλαδή τους χρωστώ ιερή υποχρέωση. Και ακόμα και τώρα,
που εντάξει έχω μια ισορροπία, σε στιγμές αδυναμίας μου σ’ αυτούς
τρέχω. Αυτοί με στηρίζουν, έστω και ψυχολογικά. […]
Θα μπορούσανε, ξέρω ’γω, να μ’ είχανε αφήσει στην τύχη μου,
στην εμμονή μου να μην παίρνω φάρμακα, στην εμμονή μου να θέλω
να ’μαι σ’ ένα ψυχιατρείο έγκλειστος. Αυτό, θέλω να πω στην εμμονή
μου να μην μπορώ να συνέλθω. Κινούσανε γη και ουρανό, γιατρούς,
τα πάντα. Ερχότανε τσιγάρα, άδειες…
Για παράδειγμα, με πήγανε στο εξωτερικό για καλύτερα. Στη Βουλ-
γαρία, ας πούμε, με πήγε ο αδερφός μου. […] Ήτανε της μόδας τότε,
ήταν της μόδας. Δεν υπήρχε καμία άλλη αιτιολογία, αν ήμασταν αρι-
στερή οικογένεια. Ήμασταν προοδευτικοί, βενιζελικοί, από τον πατέ-
ρα. Ανήκουμε στον προοδευτικό-αριστερό χώρο, εννοούμε στον ευ-
ρύτερο. Ήταν συμπτωματικό, γιατί ήταν και κοντά στην Ελλάδα, πού να
πήγαινες; Να πας Ρωσία ήταν δύσκολα. Εκεί μπήκαμε, πήραμε ένα
γκρουπ από την Αθήνα που οργάνωνε εκδρομές, και όλοι τους πή-
γαιναν για κάποιο πρόβλημα σε κάποιο νοσοκομείο το οποίο ήτανε ελ-
ληνόφωνο. Δηλαδή αυτό το νοσοκομείο κάλυβε περιπτώσεις από την
Ελλάδα. Άλλος πήγαινε για το πόδι του, άλλος για τα μάτια του, άλ-
λος για τα νεύρα του.
Ήταν δύσκολα για μένα εκεί, γιατί ήμουνα «σε φάση», δηλαδή
ήμουνα μονίμως στην πρίζα, ας πούμε, μονίμως εκνευρισμένος, μονί-
μως δεν μπορούσα να κάτσω σε μια καρέκλα. Αλλά μιλάμε ότι η Βουλ-
γαρία τότε για έναν επισκέπτη ήτανε παράδεισος, για έναν τουρίστα,
11. Ό.π.
ας πούμε. Παράδεισος. Τι μπαλέτα, τι λίμνες, τι μέρη φανταστικά με δέ-

ντρα και ρεματιές κ.λπ., και μοναστήρια. Και την πόλη, ξέρω ’γω, το ξε-
νοδοχείο. Αλλά για τους τουρίστες. Δηλαδή, τώρα δεν θέλω να κάνω
πολιτική, ήταν μια φλατ κατάσταση για τους Βούλγαρους. Δεν μπο-
ρώ, δεν μπορούσα να κάνω και συγκρίσεις, γιατί σου λέω ήμουνα σε
μια φάση που εγώ υπέφερα. Καλά, με πρόσεχε ο αδερφός μου αρκε-
τά.
Όταν βέβαια πήγαμε στο νοσοκομείο με είδε ένας γιατρός, και εί-
χε κι ένα μεταφραστή. Ε, του εξήγησα ότι ξέρεις –του γιατρού–, ότι στη
Ρόδο σε μια εκδρομή... Ε, κι έγραψε κάποια φάρμακα. Τα φάρμακα αυ-
τά τα πληρώσαμε σε δολάρια και τα πήραμε. Αλλά όταν γυρίσαμε στην
Αθήνα ο αδερφός μου ήταν σε ένα αδιέξοδο, δηλαδή η κατάστασή μου
επιδεινωνότανε. Εκεί κάπου έμαθε για ένα γιατρό. Με πήγε σε αυτόν
το γιατρό και ο γιατρός αυτός συνέστησε μια ιδιωτική κλινική. Αυτή η
κλινική ήτανε στην Πεντέλη.
Εκεί συνέβαινε το εξής, ότι εγώ ήμουνα πολύ άρρωστος, δηλαδή
είχα κατάθλιψη, μανιοκατάθλιψη. Είχα τάσεις αυτοκτονίας. Ξέρω ’γω,
στη Βουλγαρία μ’ είχε προλάβει ο αδερφός μου να μην πηδήσω από το
δέκατο τέταρτο όροφο, από το μπαλκόνι. Είχα, δεν ξέρω, πώς να το
εξηγήσω, γιατί είχα τάσεις αυτοκτονίας, να το εξηγήσω τώρα… Νόμι-
ζα ότι είχα χάσει τα πάντα στη ζωή, ότι είχα αποτύχει που δεν ήμουνα
στο πανεπιστήμιο, ότι ήμουνα βάρος στους δικούς μου, κι όλα αυτά.
Να πω για την κλινική αυτή. Η κλινική αυτή για μένα ήταν φυλακή.
Δηλαδή ήταν δύσκολη η διαμονή μου, γιατί ήμουνα… Η πρώτη φορά
που έμπαινα σε ένα συνολικό κατάστημα ασθενών. Ως πριν, προη-
γουμένως, πριν μπω εκεί, νοσηλευόμουνα κατά μονάδα, μόνος μου.
Πήγαινα στους γιατρούς κ.λπ. Όμως υπήρχε καλή θεραπεία. Δηλαδή,
αυτό που έχω να πω, δηλαδή το ότι έκανα οκτώ ηλεκτροσόκ μέσα σ’
ένα μήνα, με βοήθησε ξέρω ’γω. Γιατί γινόταν φοβερή, επισταμένη…
έλεγχος από τους γιατρούς κ.λπ. Βέβαια δεν ήταν και τίποτα το αξιό-
λογο, ας πούμε. Μετά που βγήκα είχα την κατάθλιψη, κατέβηκα στα
Χανιά…
Όταν γυρνούσαμε από Βουλγαρία ο αδερφός μου γνώρισε μια κο-

πέλα στο σταθμό που φεύγαμε, και μετά από ένα χρόνο θα παντρευ-
όντουσαν στον Ραβδούχα. Ε, την επομένη έκανα μια απόπειρα αυτο-
κτονίας. Πήγα στην αποθήκη και ήπια ένα φυτοφάρμακο, το οποίο εί-
χε κάπως, ήταν αλλοιωμένο, ας πούμε. Και ξέρεις, πρώτο βράδυ που
περνούσε, κι εγώ, ο καημένος ο αδερφός μου νεόνυμφος, το πρωί
πρωί είπα στη μάνα μου ότι «ξέρεις, κάτι ήπια δηλητήριο». Και έγινε το
έλα να δεις. Με τρέξανε στο νοσοκομείο, μου κάνανε πλύση στομάχου,
σε μια κατάσταση φοβερής μανίας και κατάθλιψης, μανιοκατάθλιψης.
Είχε συγκεντρωθεί όλο το χωριό στο νοσοκομείο, και με στείλανε με
την Ολυμπιακή στο Ιπποκράτειο.
Στο Ιπποκράτειο συνεχίσανε τη θεραπεία, ώσπου μετά από λίγες
μέρες αποσοβήθηκε ο κίνδυνος της υγείας μου. Αλλά δεν συνερχό-
μουνα εύκολα. Έμεινα στην Αθήνα ένα διάστημα, πήγα σε κάποιο για-
τρό, σε κάποιο κ. Α., ο οποίος ίσως βρήκε το κουμπί μου ή το τέμπο
μου και με συνέφερε λίγο. Πήγαινα στα εξωτερικά ιατρεία του Αιγη-
νίτειου κι έκανα… Μου είχε βάλει το λίθιο στο φάρμακο, που αυτό το
μετράς στο αίμα. Άμα είναι σε καλή κατάσταση στο αφήνει, αν είναι σε
λίγη ποσότητα στο αυξάνει. Σαν δοσολογία εννοώ. Δηλαδή από τις
τρεις κάψουλες τέσσερις ή από τις τέσσερις τρεις.
Μιλάω τώρα για τις εμπειρίες πριν καν μπω εδώ στο ψυχιατρείο της
Σούδας. Και κατεβαίνοντας στα Χανιά μού συστήσανε και από την Πε-
ντέλη και ο Α. την κυρία Τ., η οποία μ’ έβλεπε εκείνα τα χρόνια. Και
ήταν η εποχή που είχα κάνει διακοπή των φαρμάκων και πέρασα στην
αντίπερα όχθη, μ’ έπιασε μανία. Δηλαδή έβλεπα όλο τον κόσμο αφ’
υψηλού, παίρνανε τα βουνά, με κυνηγούσαν, ακόμα και η γιατρός που
ήταν έγκυος είχε έρθει στα βουνά. Μετά βγήκε εισαγγελική γιατί δεν
γινόμουν, δεν με πιάνανε, ας πούμε. Ε, και στο Κολυμβάρι με βάλανε
στο εκατό και με πήγανε στο ψυχιατρείο.12

Όταν πήγαινα ψυχιατρείο, καλά, ήμουνα ξεσαλωμένος μέσα στο εκα-

τό. Πολλά χρόνια εβίωνα το πρόβλημά μου πολιτικά, δηλαδή πίστευα
ότι ήμουνα πολιτικός εξόριστος. Δηλαδή, όχι με την έννοια ότι μ’ έχου-
νε εξορίσει, με την έννοια ότι δεν μπορούσαν να δεχτούνε αυτά που
πίστευα εγώ. Έτσι όπως το νόμιζα εγώ κι όχι όπως το νόμιζε ο κόσμος.
Ναι, και μπαίνοντας στην πύλη, σταματώντας στην πύλη, ήτανε ο Ν.
εκεί. Ο Ν. είναι ένα παιδί που ήτανε ιδρυματοποιημένο, αλλά έκανε κά-
τι ασύντακτες κινήσεις. Και το πρόσωπό του ήτανε λίγο αποστεωμένο.
Δηλαδή φαινότανε ότι ήτανε χρόνιος. Χρόνιος, δεν το λέω ρατσιστικά,
φαινότανε. Κι όταν, όταν ξαφνικά εκεί που ήταν να μπούμε στην πύ-
λη τον είδα, μου ’φυγε το κλαπέτο. Λέω «αμάν, πού πάω τώρα».
Ε, από κει ξεκινάει μια άλλη περιπέτεια. Στις αρχές δεν μου πή-
γαινε καλά. Ζητούσα να με βγάλουνε, αλλά υπήρχε εισαγγελική από-
φαση, που έπρεπε να καθίσω σαράντα μέρες. Συνήλθα όμως. Συνήλ-
θα. Αλλά για χρόνια είχα αυτό, δηλαδή τη μελαγχολία. Με μόνιμη αι-
τιολογία υποτροπές που έκανα επειδή σταματούσα τα φάρμακα. Πάντα
τα σταματούσα, πάντα κάτι έκανα.
Εντάξει, αυτή ήταν η δεκαετία ως το ’90, ξέρω ’γω. Μετά που συ-
νειδητοποίησα ότι πρέπει να τα παίρνω, και παρ’ όλες τις δραστηριό-
τητές μου, που είτε μου αγχωνούντανε είτε μου δημιουργούσανε χα-
ρά, άρχισα να σκέβομαι ότι, ξέρω ’γω, μου τέλειωσε το τάδε φάρμα-
κο, πρέπει να πάω στο φαρμακείο, στο γιατρό να μου το γράψει. Και
σιγά σιγά ισορρόπησα. Δηλαδή, εγώ δεν είμαι ενάντια στο φάρμακο,
είμαι ενάντια στη λογική ότι πάρε τα φάρμακά σου και τίποτα άλλο. Δη-
λαδή, πρέπει να υπάρχει και μια κοινωνική ευαισθησία δίπλα στον κά-
θε ασθενή. Και είχα την υποστήριξη της οικογένειας. Γιατί επέμενε η
μάνα μου, που εγώ ήμουνα έτοιμος να τα πετάξω πάλι και να μην τα
παίρνω, και μου ’λεγε «παιδί μου κάνε υπομονή, πάρε τα φάρμακά σου,
σε δέκα-δεκαπέντε μέρες θα ’σαι καλά». Και οπότε έκανα αυτό και
ήμουνα καλά.
Βέβαια, υπήρχε ένα διάστημα, ένα μεγάλο διάστημα, όλο το ’87
έως το ’91-’92, που ήμουνα τέλεια, είχα συνέλθει. Οδηγούσα το αμά-
ξι του πατέρα μου, έκανα δουλειές στο χωριό. Σκληρές δουλειές, οτι-
δήποτε μπορείς να φανταστείς από αγροτικές δουλειές, από πέτρες,
από ξύλα, από ελιές, από μεροκάματα, από κάρβουνα. Και όλοι κά-
νανε το σταυρό τους. […]
Όμως, τώρα δεν θυμάμαι ακριβώς, υπήρχε ένα κενό. Το κενό ότι
είχα μείνει πολύ πίσω, να το πω καλλιτεχνικά, δηλαδή δεν εξελισσό-
ταν το… Δηλαδή δεν μπορούσα να πάω σε ένα σινεμά, δεν μπορού-
σα να πάω σε ένα θέατρο, οι παρέες μου είχανε αποκοπεί, κι αυτό μου
δημιουργούσε ένα στενάχωρο κενό. Ναι, και μετά εντάξει, αποφασί-
σαμε, δεν θυμάμαι τώρα αν ήταν κάτι, συγκεκριμένη δραστηριότητα,
και κατέβηκα στα Χανιά. Έμεινα εδώ πιο κάτω στη θεία μου, εκεί σε ένα
δωμάτιο. Άρχιζε μετά η εποχή των δραστηριοτήτων, της «5ης Εποχής»,
του Χαμάμ…
Όπως είπα και προηγουμένως, η κατάσταση αυτή με αρρώστησε.
Με αρρώστησε, εννοώ ότι δεν μπορούσα να δείξω τη χαρά μου ότι
είχα γίνει δημιουργικός, ότι… Κι έκανα εισαγωγή. Αλλά η αλήθεια εί-
ναι, αν και σε αυτή την περίπτωση, και κάνω τώρα την αυτοκριτική
και στον εαυτό μου, αν και σ’ αυτή την περίπτωση ακολουθούσα κατά
γράμμα τις συμβουλές των γιατρών για τα φάρμακα, δεν θα αρρω-
στούσα. Γιατί το μόνιμό μου πρόβλημα ήτανε η αϋπνία. Ε ναι, όταν κά-
νεις αϋπνία κάπου μπερδεύεις και τα φάρμακα. Λες να πάρω τώρα τα
πρωινά, τώρα τα μεσημεριανά, τώρα τα βραδινά, πότε να πάρω, ξέ-
ρω ’γω… Και εντάξει, τώρα δεν τα λέω δικαιολογητικά, θέλω να πω
ότι οι εισαγωγές ήταν πιο λίγες και η δημιουργικότητα μεγαλύτερη.13
Δεν έχω αγγίξει βέβαια το μεγάλο κεφάλαιο που λέγεται ψυχιατρείο

Χανίων. Αλλά είναι που έχω ζήσει τόσα πολλά, έχω ξεχάσει και πολ-
λά. Δηλαδή, δεν θα μπορούσα και δεν θα ’θελα να περιγράφω στιγμές
από κει, δηλαδή αυτή τη στιγμή έγινε αυτό, την άλλη το άλλο, μπορώ
να πω όμως για το γενικό κλίμα. […]
13. Ό.π.
Το ψυχιατρείο είναι ένας χώρος, το οποίο είναι κάτι σαν γκέτο. Δη-
λαδή είναι ξεκομμένο από την κοινωνία, αλλά συγχρόνως είναι μια άλ-
λη κοινωνία εκεί μέσα. Η οποία, η σχέση με την έξω κοινωνία επη-
ρεάζει και τη μέσα, και λιγότερο η σχέση τής μέσα κοινωνίας επηρε-
άζει το έξω. Γιατί κάποια στιγμή οι πόρτες κλείνουν. Και κάπου το λέω,
μήπως μια κοινωνία για να λέγεται υγιής θέλει ένα άλλοθι, ότι κάποιοι
πρέπει να ’ναι λουκετωμένοι, αφού έχουνε διαταραχή στο μυαλό, για
να λέει ότι είμαστε υγιείς; Αφού υπάρχουνε φυλακές που τους φυλα-
κισμένους τούς επιτηρεί ο νόμος, η φύλαξη, ο στρατός λειτουργεί για
την προάσπιση της πατρίδας, κάνει το κουμάντο του, οι ψυχοπαθείς ή
οι διεστραμμένοι ή οι διεφθαρμένοι κ.λπ., οι έτσι ή οι αλλιώς, είναι
κλειδωμένοι κι αυτοί, άρα η κοινωνία πάει καλά. Μ’ αυτή τη λογική. Βέ-
βαια δεν θέλω να το δώσω τόσο τραγικά, αλλά είναι ότι εκεί μέσα βιώ-
νεις πράγματα που δεν τα βλέπεις σε ένα φυσιολογικό χώρο, θα ’λε-
γα. Υπάρχει ένα είδος λειτουργικότητας του ατόμου, που πρέπει να
αμύνεται και συγχρόνως να οριοθετείται μέσα στο χώρο, ποιος είναι
και τι κάνει. […]
Για παράδειγμα, εγώ που μπήκα στο ψυχιατρείο με εισαγγελική, σε
ένα χώρο που ήτανε άλλοι είκοσι πέντε με εισαγγελική, ήταν δύσκο-
λα. Όση προσπάθεια κι αν έκανε το προσωπικό, υπήρχε ένα είδος βίας.
Κι έπρεπε… Ένα είδος βίας, δηλαδή ένα, πώς να το εξηγήσω; Απλά
μπορούσες να τσακωθείς με το συνάνθρωπό σου, ρε παιδί μου, για
οτιδήποτε. Έπεφτε και ξύλο δηλαδή. Τα χρόνια που πρωτομπήκα εγώ,
το ’84 και μετά, σ’ ένα χώρο όσο είναι εδώ η γκαρσονιέρα14 ήμασταν
τριάντα άτομα. Είκοσι εννιά και τριάντα ήμασταν με εισαγγελική. Φα-
ντάζεσαι ότι ήμασταν όλοι ήρεμοι; Τι να σου κάνει δυο άτομα προσω-
πικό;15
14. Αναφέρεται στον τόπο διαμονής του στα Χανιά εκείνη την εποχή, μια μονόχωρη γκαρ-
σονιέρα είκοσι πέντε περίπου τετραγωνικών μέτρων, όπου και διεξήχθη η πρώτη συ-
νέντευξη του Γ.Φ. στον Μ.Τ.
Αλλά όταν μίλησα για βία, μίλησα για εσωτερική βία και ατομική βία.
Δηλαδή, δεν ήμασταν εκεί όλοι τα παιδιά του παραδείσου, που πηγαί-
ναμε να κάνουμε ένα happy end και να φύγουμε. Ήτανε δύσκολες οι
καταστάσεις, αλλά δεν μπορώ να περιγράψω. Δηλαδή υπήρχε βία, ας
πούμε. Ο άλλος μπορούσε να χτυπήσει το πόδι του, το χέρι του στα κά-
γκελα, να σπάσει τα τζάμια… Και δεν υπήρχε άλλη λύση, και με εντο-
λή γιατρού ήτανε η καθήλωση.16
Καθήλωση τώρα γινόταν για προστασία. Εγώ δεν διαφωνώ. Αλλά από
ένα σημείο και μετά, όταν ο άρρωστος είχε αρχίσει να οριοθετείται σαν
τρόφιμος του ψυχιατρείου και όχι σαν θεραπευόμενος, η καθήλωση
δεν ήταν για προστασία. Ήτανε για να τον κρατήσει, να μην είναι βίαιος.
Ένα άτομο το οποίο έμπαινε για πρώτη φορά και είχε έξαρση, το ’χου-
νε πει τόσοι και τόσοι, λογικό είναι ότι, αν δεν δεχόταν να δεχτεί ένα
ενέσιμο ή δεν δεχότανε να μπει σε μια απομόνωση, για να ’ναι προ-
στατευμένος και αυτός και να μην κάνει κακό σε κάποιον άλλο, το να
καθηλωθεί δεν ήτανε κάτι το οποίο εγώ το κατακρίνω.
Ο άλλος θα ’λεγε «ξέρεις κάτι, με δέσανε». Εντάξει, και μένα με δέ-
σανε, αλλά δεν ήμουνα κι εγώ το καλό παιδί, ας πούμε. Εντάξει και
το δέσιμο. Είπαμε, όμως, από ένα σημείο και μετά λειτουργούσε και
σαν εξαναγκασμός. Και ένα περίεργο άλλοθι: «Κάτσε καλά, γιατί θα σε
δέσουμε. Κάτσε καλά, γιατί θα σε δέσουμε».17
Καταστολή είναι το… Εντάξει, υποτίθεται για να σε προστατέψουνε εσέ-

να να μην κάνεις κακό στον εαυτό σου. Αυτό καλύτερα να το κρίνετε
εσείς, να μην το κρίνω εγώ αν είναι σωστό ή όχι, έτσι που το λέω. Η
καταστολή… να μην κάνεις κακό στον εαυτό σου και να μην κάνεις
κακό στους άλλους. Αλλά από κει ξεκινάει ένα πρόβλημα. […]
16. Τρίτη συνέντευξη του Γ.Φ. στον Μ.Τ.

Δεν μπορείς, ας πούμε, όταν είσαι καθηλωμένος… Εδώ έχουνε εκ-

δηλωθεί κινήματα στην Ευρώπη, που λέει ότι κάνεις συμφωνίες με
το γιατρό, και εγώ αυτό το βλέπω γελοίο. Με το γιατρό θα δεχτείς μια
φαρμακευτική θεραπεία, ξέρω ’γω, και να εισαχθείς σε ένα νοσοκο-
μείο ή όχι. Μιλάμε ανά την Ευρώπη, γιατί… Να πω ότι με τον κ. Σ. έχου-
με μια συνεργασία και πηγαίνουμε σε διάφορα συνέδρια, ας είναι κα-
λά και ο άνθρωπος που μου δίνει τη δυνατότητα και μιλάω και έχω μια
αντίληψη.18 Δηλαδή, όταν λέμε καταστολή εδώ, ας πούμε, ο… δεν κά-
θεται και πολλή ώρα, λέμε, να σε… να εκτονωθείς. Σε δένει εκεί κι
εντάξει. Μετά είναι και η χημική. Για μένα μετά αρχίζει η χημική κατα-
στολή, τα ενέσιμα. Μετά η χημειοφαρμακοθεραπεία. Αλλά κανείς δεν
σε ρώτησε εκείνη την ώρα πώς νιώθεις. Δηλαδή πώς βλέπεις το τα-
βάνι, τι αισθάνεσαι. Εντάξει, εγώ δεν μπορώ να πω αν η ψυχιατρική
στην Ελλάδα εφαρμόζεται σωστά ή όχι ή αν είναι πάνω σε ευρωπαϊ-
κά πρότυπα ή όχι, αλλά εγώ ξέρω πως την καταστολή εκείνη τη στιγ-
μή τη βιώνω σαν καταστολή, δεν τη βιώνω σαν προστασία. Άρα εμέ-
να μου σπάει τον τσαμπουκά, δηλαδή μου σπάει την προσωπικότητά
μου. Ενώ βέβαια εννοείται ότι δεν θέλω να επιτεθώ στον διπλανό μου.
Απλά είχε ο εισαγγελέας ή ο γιατρός διατάξει κάτι και πρέπει να γί-
νει. Ε, για κάτσε, ρε φίλε. Εσύ, κύριε εισαγγελεύς, βιώνεις την κατα-
στολή; Πείτε με τρελό τώρα, ας πούμε, έχεις βιώσει να δεις τι είναι αυ-
τό που εσύ το επιβάλλεις; Και πώς το επιβάλλεις; Και από πού ξεκινάς;
Και στο τέλος τέλος της γραφής μιλάμε για ψυχιατρείο, δεν μιλάμε για
φυλακή, που έχεις κάνει ποινικό αδίκημα και έχεις την αίσθηση ότι
πρέπει να το εκτίσεις. Ή είσαι στο στρατό, που λες ότι υπηρετώ την πα-
τρίδα, ας πούμε. Και ποια πατρίδα, τέλος πάντων.19
Όταν μπαίνεις σε ψυχιατρικό χώρο είσαι σε υπερένταση. Αν υπάρχει

εισαγγελική απόφαση, πας με συνοδεία αστυνομίας μέχρι να βγάλει
18. Αναφέρεται σε ψυχίατρο ο οποίος υπηρετούσε στο Θ.Ψ.Π.Χ.

ο γιατρός το πόρισμα. Ε, το πόρισμα είναι καθήλωση. Μετά, εντάξει,

ενέσιμα… Αυτά τα λέω ιστορικά, όχι ότι τα λέω κατηγορηματικά. Εί-
ναι η συμπτωματολογία, όλοι έχουνε μια υπερένταση και είναι πολύ
λογικό ότι ο άνθρωπος που μπαίνει σ’ αυτόν το χώρο είναι επικίνδυνο
να κάνει και κακό στον εαυτό του και στους άλλους, στους γύρω. Δη-
λαδή, και τιμωρητικά μπορείς να καθηλωθείς σε έναν τέτοιο χώρο και
από προστασία. Συνήθως, αυτοί που είναι χρόνιοι, δηλαδή δεν θέλω
να πω τη λέξη «ασθενείς», αλλά τα άτομα που παραμένουν για κοι-
νωνικά στάτους και κατεστημένα στο περιθώριο ενός ιδρύματος, αυ-
τοί, ξέρω ’γω, η πρώτη κουβέντα κάποιου που θέλει να επιβληθεί, του
λέει «κάτσε καλά γιατί θα καθηλωθείς». Οι άλλοι θα ακολουθήσουν
θεραπεία σχεδόν κοινή για όλους.
Αφήστε που από την πρώτη στιγμή που μπαίνεις θέλεις να φύγεις.
Είναι αυτό που λέω εγώ, ότι κάθε κρατούμενος έχει στο νου του την
απόδρασή του, τίποτα άλλο. Δεν θέλεις να μείνεις ούτε δευτερόλε-
πτο και μπορεί να μείνεις για πάντα.20
Βασικά έχει να κάνει το πώς βιώνεις, το πώς βιώνεις ένα ψυχιατρείο.

Δηλαδή, απλά, το ψυχιατρείο αλλιώς θα το βιώσει ένας εργαζόμενος,
αλλιώς ένας γιατρός, αλλιώς ένας συγγενής ενός ασθενή (σε εισα-
γωγικά ή μη «ασθενής») και αλλιώς ένας ασθενής. Εγώ το βιώνω από
την πιο κάτω, δηλαδή σαν ασθενής, ας πούμε. […]
Αυτό βέβαια είναι οριακό, γιατί οι άλλοι, ας πούμε, όσο ψυχρό και
αν φαίνεται, είναι έξω από το χορό. Δηλαδή, μιλάμε τώρα για ψυχια-
τρείο και μπορεί να το βλέπουμε, ξέρω ’γω, σαν την πυροσβεστική, σαν
ένα σώμα που πάνε κάποιοι και κάνουν μια θεραπεία. Ή σαν την…, ξέ-
ρω ’γω, σαν ένα σχολείο. Το ψυχιατρείο είναι πολύ δύσκολη ιστορία,
δεν θέλω να πω πάρα πολλά, τι είναι, τι δεν είναι. Όλοι έχουνε κά-
ποια εμπειρία, ή άλλοι δεν έχουνε καθόλου, και καλό είναι να μην
20. Απόσπασμα από μαγνητοφωνημένη συζήτηση μεταξύ του Γ.Φ. και του Μ.Τ. τον Αύγου-
στο του 2004.
έχουνε καθόλου. Αλλά είναι ένα γκέτο, δηλαδή είναι μία ιστορία που
δεν είναι ούτε φυλακή ούτε στρατός, είναι ανάμεσα στη φυλακή και στο
στρατό. Είναι κάτι παραπάνω από τη φυλακή και το στρατό. Συμβαίνουν
πράγματα που δεν μπορείς να τα ελέγξεις σαν προσωπικότητα. Από
ένα σημείο και μετά, αν οι αντιστάσεις σου είναι μηδενικές, ας πού-
με, είτε δεν έχεις υποστήριξη από την οικογένεια είτε από την κοινω-
νία είτε από κανένα φορέα είτε από κανένα, εκμηδενίζεται και η προ-
σωπικότητά σου. Είσαι ένας ρακένδυτος που προχωράει από τον ένα
θάλαμο στον άλλο και δέχεσαι τις υπηρεσίες, είτε με ανθρωπιά είτε με
εθελοντισμό είτε με αμφισβήτηση, του κάθε εργαζόμενου ή του κάθε
ανθρώπου που σου συμπαρίσταται ή όχι.21
Εγώ, ας πούμε, τα χρόνια που μπήκα, πρέπει να ήταν δύο χρόνια πριν,
τρία ή πέντε, δεν υπήρχε η έννοια της άδειας. Ενώ τώρα και στους φυ-
λακισμένους δίνουν άδεια για να βγαίνουνε. Κι εκεί υπήρχαν γιατροί
απ’ ό,τι λέγανε παλιοί, παλιά παιδιά, παιδιά που τα παλιά χρόνια νο-
σηλεύονταν, δεν βλέπανε άδεια. Άσχετα τι σύμπτωμα είχανε. Μετά εγώ
θυμάμαι που ήμουνα, έτυχα την εποχή που αρχίσανε να δίνουνε άδειες.
Μετά το ’94-’95 και ως τις μέρες μας. Άδεια. Πέρασες καλά, πάρε κι
άλλη άδεια. Αυτό κοινωνικοποιούσε ένα παιδί που ήτανε τελείως απο-
μονωμένος, παρ’ όλα τα προβλήματά του τα οικονομικά, τα κοινωνι-
κά κ.λπ. Τον έκανε να ορθοποδήσει. Γιατί το να βγει στην πόλη από ένα
χώρο… Μιλάμε και για ένα καθεστώς στρατονομημένο, το ψυχιατρείο.
[…]
Κάθε τμήμα είχε τη λογική της πάθησης του καθενός. Δηλαδή, ήταν
εξερχόμενοι, εσύ ήσουνα, ξέρω ’γω, στο 7 ή στο 5. Ήσουνα ανίατος,
ήσουνα στο 6Β. Ήσουνα… Το πρωί παίρνανε τη δύναμη, τη δύναμη τώ-
ρα πόσοι ήτανε εκεί, σε κάθε τμήμα. Υπήρχαν πράγματα που έπρεπε
να γίνουν κάποια στιγμή, ξέρω ’γω, τα μπάνια. Να βοηθήσουμε, σαν
μια εργασία παραπάνω, όσες λειτουργίες του νοσοκομείου: στο στρώ-

σιμο των κρεβατιών, να κουβαλήσουμε το φαΐ, να μαζέψουμε τα πιά-

τα, να καθαρίσουμε το χώρο, να βοηθήσουμε την καθαριότητα, στο
σφουγγάρισμα, όλα αυτά. Ήταν δομημένα αυτά. Δηλαδή, έπρεπε να γί-
νουν. Δεν έβγαινε βέβαια ένα δελτίο που έλεγε ότι εσύ θα κάνεις σή-
μερα αυτό, κάτι που ίσως να γίνεται τώρα στις δομές, που λέει «πιά-
τα εσύ, πιάτα, σφουγγάρισμα κ.λπ., ψήσιμο εσύ, εσύ, εσύ». Αλλά ήτα-
νε, υπήρχε… Ερχότανε φορτηγό με τα ρούχα, πολλοί βοηθούσαμε, οι
περισσότεροι, να πάρουμε τα ρούχα. Μιλάμε, όταν λέμε για ρούχα,
μιλάμε για σεντόνια, εντάξει, θέλει και λίγο κότσια σωματικά. Να τα βά-
λεις μέσα, να πας να βοηθήσεις την κυρία που δούλευε εκεί, να τα-
κτοποιήσεις στην αποθήκη. Στα μπάνια όλοι βοηθούσαμε, στα ρού-
χα, όλα αυτά. Ε, αυτό εννοώ στρατοκρατούμενο. Όχι όμως με την κα-
κή έννοια. Αυτό είχε μια δομή συγκεκριμένη. Δηλαδή δεν μπορούμε να
πούμε ότι το ψυχιατρείο είναι και μπάτε σκύλοι αλέστε, ότι έμπαινε ο
καθένας κι έκανε ό,τι έκανε και σηκωνότανε με μια υπογραφή του για-
τρού κι έφευγε. […]
Το ψυχιατρείο μετά το πρωί είναι βέβαια απραξία, δεν έχεις να κά-
νεις τίποτα. Εντάξει, θα ’ρθει το φαγητό κάποια ώρα, θα φας, θα πά-
ρεις χάπια, θα πας να ξεκουραστείς, να ξαπλώσεις. Μετά θα σηκωθείς,
τέσσερις η ώρα, ως το βράδυ πάλι απραξία. Άντε να ’ρθει κάποιο επι-
σκεπτήριο, μαμ, κακά και νάνι, ας πούμε. Είναι πολύ δύσκολο. Γιατί
έχεις την αίσθηση ότι θες να φύγεις, θες να πάρεις εξιτήριο, μα να φύ-
γεις, μα να δεν κάνεις, ξέρω ’γω. Όλοι ήμαστε στην ίδια παράμετρο,
όσοι κάνουμε παρέα εκεί. Εντάξει, ο ένας έκανε κουράγιο στον άλλο.22
«Τα παιδιά»
[Η διάγνωση] μεταξύ μας, δεν νομίζω να ’παιζε ρόλο. Το θέμα είναι ότι
ενοχλούσε τον καθένα προσωπικά. Να πω όταν έβγαινε έξω από το

χώρο του ψυχιατρείου; Δηλαδή όταν είχε τριβές με την κοινωνία πλέ-
ον; Δεν νομίζω ότι μεταξύ μας έπαιζε ρόλο. Απλά είχα… Ή μάλλον εγώ
δεν είχα σε μεγάλο βαθμό τη σκέψη να πω ότι οι γνωματεύσεις θα παί-
ζανε σημαντικό ρόλο στη ζωή μου. Αλλά θυμάμαι άλλα παιδιά που δεν
τους πήγαινε καλά όταν μια διάγνωση στο εξιτήριό τους είχε τη λέξη
«σχιζοφρένεια», ας πούμε, «σχιζοφρενική ψύχωση» κ.λπ. Τους κα-
τάτρωγε χρόνια, δηλαδή το ’χανε σαν στίγμα σοβαρό, και δεν μπο-
ρούσανε να το ξεπεράσουνε. Αλλά οι γνωματεύσεις λίγο ως πολύ ήτα-
νε το ίδιο. Ας πούμε, εντάξει, «διπολική διαταραχή», «ψυχωσική συν-
δρομή» που θα τα κάλυβε όλα, «συναισθηματική διαταραχή» για όλα.
Ίσως και οι νεότεροι ψυχίατροι να το θεωρούσανε καλό να μην εξει-
δικεύουνε ένα νόσημα που θα δημιουργούσε ένα πολύ σκληρό στίγμα
κοινωνικό, ας πούμε. […]
Δηλαδή ναι μεν ερχόμασταν σε επαφή, αλλά δεν είχε να κάνει με
μια άλλη διάγνωση. Μπορούσε κάποιος να απορρίψει κάποιον άλλο αν
ήταν βίαιος απέναντί του. Συνειδητά τον απέρριπτε αν ήτανε βίαιος
απέναντι σε κάποιο άλλο άτομο, όπως το σκέφτομαι τώρα. Αλλά δεν
νομίζω ότι μια γνωμάτευση θα με επηρέαζε, εμένα, από το να πω κα-
λημέρα σε κάποιον, που ίσως και η γνωμάτευση δεν ήταν αληθινή. Δη-
λαδή, δεν θα μου δημιουργούσε ένα ρατσισμό ή θα δεχόμουνα εγώ
ένα ρατσισμό, επειδή είχα μια συγκεκριμένη γνωμάτευση που ήτανε
πολύ χτυπητή, ας πούμε, όπως η «σχιζοφρενική ψύχωση».23
Εντάξει, δηλαδή πιστεύω ότι και τότε που πηγαίναμε δημοτικό, αν εί-
χε κάποιο παιδί πρόβλημα και είχε παρουσιαστεί, δεν το λέγαμε άρ-
ρωστο. Λέγαμε «το παιδί». Ε, κοίταξε, θέλω να πω και κάτι, πρέπει
να πω κάτι. Βασικά πρέπει να πέσει κι ένας μύθος, που κι εγώ ίσως να
τον έχω συντηρήσει. Δηλαδή ότι στα δεκαεπτά μου ήμουνα έτσι, μετά
ήμουνα αλλιώς, μετά αλλιώτικα. Όλα είναι μια ζωή ολόκληρη. Αφού
όλοι έχουνε παρελθόν, παρόν και μέλλον. Εντάξει, άλλο αν υποφέ-

ρουνε ή δεν υποφέρουνε, άλλο αν έχουνε καλή οικονομική κατάστα-

ση ή όχι, άλλο αν ανήκουνε στη Χ ή στην Ψ κοινωνική ομάδα κ.λπ. Όλοι
είναι ενιαία όντα και έχουν την ενιαία τους ταυτότητα.
Εγώ, ας πούμε, όταν λέω, όταν έλεγα «τα παιδιά», εγώ εννοώ… Εί-
ναι όπως μου ’λεγε το παιδί που σου λέω τώρα, μου έλεγε «ρε φί-
λε». Εγώ ο «ρε φίλε» αυτουνού, ας πούμε. Και εμένα, όταν τον ανέ-
φερα σε κάποιον άλλο, για όλα «τα παιδιά» –να το πω πάλι το ίδιο– στα
ψυχιατρεία είναι «παιδιά» για μένα. Είναι παιδιά σαν έκφραση και παι-
διά σαν πιστεύω. Δεν είναι ούτε ο ψυχασθενής, ούτε ο άρρωστος, ού-
τε ο ψυχοπαθής, ούτε τίποτα. Ούτε ο φυλακισμένος, ούτε ο καθηλω-
μένος. Έχει να κάνει με τα παιδιά, ρε παιδί μου.
Εντάξει, πώς μιλάει ο άλλος στον αέρα, όταν λέει «εγώ έχω τόσους
αρρώστους στο τμήμα μου»; «Εγώ έχω και τους αρρώστους μου κά-
τω, ο τρελός, ο έτσι, ο αλλιώς και ο αλλιώτικα». Εντάξει, εγώ δεν θέ-
λω να διορθώσω αυτό, ούτε με απασχολεί. Πώς το βιώνω εγώ, ας
πούμε. Και τώρα να μου το πεις, αν με ρωτήσεις, πάλι παιδιά θα στα
πω, δεν… Πώς να τα πεις; […]
Εντάξει, και κάτι άλλο. Δηλαδή, εντάξει, τώρα τσιμπάω λίγο. Γιατί
μιλάμε ότι ζούμε σε μια κοινωνία που οι κοινωνικές αξίες είναι το
ποιος θα πάρει το πρώτο μετάλλιο ή το ποιος θα ελέγχει τα πετρέλαια
της Μέσης Ανατολής, με αίμα και πόνο και σφαγές. Και ένας που «αρ-
ρωστήσει», σε εισαγωγικά ή μη εισαγωγικά, αυτόματα γίνεται ο πο-
λίτης της ωμέγα κατηγορίας, ο ξεχασμένος, ο ρακένδυτος, ο ασθενής,
ο έτσι, ο αλλιώς και ο αλλιώτικα. Ενώ τα στέμματα και οι κορόνες και
οι πολέμοι κι όλα αυτά είναι για τους μεγάλους. Αυτή είναι η διαφο-
ρά, ενώ είμαστε όλοι άνθρωποι. Εντάξει, δεν θα ’πρεπε να υπάρχει και
υποκρισία όταν ασχολούνται με χώρους που κάποιοι άνθρωποι βα-
σανίζονται από αυτό που λέτε «αρρώστια».24

Μετά, εντάξει, υπάρχουνε λόγοι που φέρνουνε άτομα μεταξύ τους σε

μια φιλία, σε μια «συγκατοίκηση», σε εισαγωγικά, θα ’λεγα… […] Εγώ
πιστεύω, κοίταξε πώς το καταλαβαίνω εγώ. Μπορεί να κάνω και λά-
θος. Κοίταξε, έχει να κάνει και με το χαρακτήρα του καθένα σαν άτο-
μο. Δηλαδή, είναι αυτό που οι άνθρωποι…, να το πούμε απλά, οι νο-
σηλευτές και οι γιατροί είναι θεοί όταν βρούνε ένα άτομο απλά, όπως
το ονομάζουμε, συνεργάσιμο. Που θέλει να πάρει τα φάρμακά του, που
θα γυρίσει από την άδειά του στην ώρα του, όταν πάρει το εξιτήριό του
θα παίρνει τα φάρμακά του και θα πηγαίνει κάθε δεκαπέντε ή μια φο-
ρά το μήνα να κάνει την εξέταση αίματος. Υπάρχουν άτομα που δεν
είναι καθόλου συνεργάσιμα, που ναι μεν τους δίνουνε άδεια, την κο-
πανάνε, παίρνουν εξιτήριο, πετάνε τη φαρμακευτική αγωγή, υποτρο-
πιάζουν, ξανά μέσα, εισαγγελικές. Αυτοί δεν είναι συνεργάσιμοι. Δεν
καταδικάζουμε κανένα. Αυτή είναι η διαφορά όμως, αυτή είναι η δια-
φορά.
Εντάξει, μπορούμε να μιλήσουμε και για άλλους ανθρώπους εκεί
μέσα, οι οποίοι διαβιώνουν εσώκλειστοι. Αυτοί έχουν άλλους λόγους.
Δηλαδή, πώς να το εξηγήσω τώρα. Δηλαδή, η ζωή τους… Αν δεν έχου-
νε επίδομα καλό, αν δεν έχουνε επισκεπτήριο κ.λπ., πιάνονται από τους
νόμους του ιδρύματος. Δηλαδή, τι ώρα ανοίγει η καντίνα να πάνε να
πιούνε έναν καφέ, τι ώρα έχει το φαγητό, τι ώρα θα πάνε στην εργα-
σιοθεραπεία, πότε θα πάει εκδρομή η εργασιοθεραπεία. Γιατί δεν έχου-
νε την πολυτέλεια να βγούνε με άδεια, γιατί κάποια άλλα χρόνια χά-
σανε ευκαιρίες, που ίσως να τις είχα χάσει κι εγώ ή κάποιος άλλος, και
που τις έχουνε ξανακερδίσει. Είναι και αυτοί μια περίπτωση. Αλλά αυ-
τό που πιστεύω είναι ότι υπάρχει και μια λογική σε αυτά τα ιδρύματα.
Όλοι μας έχουμε και μια λογική. Δηλαδή, όταν έρχεται η στιγμή να
πάρουμε τα λεφτά μας από τον κατάλογο –βγάζουνε ένα ποσό εκεί για
τις ανάγκες μας–, είμαστε όλοι ξουράφι. Τόσα λεφτά πήρα, να πάμε
όλοι, ψωνίζομε, ας πούμε. Υπάρχει λογική, ας πούμε τι ώρα παίζει το
ματς, ένα ματς, να το δούμε όλοι στην τηλεόραση. Τι ώρα κλείνει η κα-
ντίνα, ένα σωρό πράγματα. Πρέπει κάποια στιγμή να καταρριφθεί και
ο μύθος του ανθρώπου περιθώριο πλέον. Γιατί είναι κάπως άδικο. Αυ-
τό. Ίσως να ξέφυγα από το θέμα, αλλά είναι κάποιες γνώμες, κάποιες
εμπειρίες…
Η αλήθεια είναι ότι από ένα σημείο και μετά ήμουνα το καλό παι-
δί. Το καλό παιδί βέβαια γιατί ήμουνα συνεργάσιμος. Συνειδητά. Και
αυτό φαινόταν, γιατί μου εμπιστεύονταν, ξέρω ’γω, τα φάρμακα να τα
φέρω από το φαρμακείο στη διανομή, να πηγαίνω οικοδομικά να μου
δίνουν άδεια, δηλαδή, ή κανένα νοσοκόμο να με παίρνει μαζί του για-
τί βοηθούσα την καθαρίστρια. Για ένα σωρό λόγους προσπαθούσα να
μη δημιουργούνται φασαρίες. Δεν ήμουνα κι εγώ άγιος, γιατί σε τέ-
τοιους χώρους οι άγιοι περιττεύουν.25
Συμβαίνει με μας, τα παιδιά που έχουμε ζήσει στα ψυχιατρεία. Υπάρχει

ένα είδος υποσυνείδητης αλληλεγγύης μεταξύ μας. Δηλαδή, το να δώ-
σεις το τελευταίο σου τσιγάρο σε έναν που έχει να καπνίσει πέντε
ώρες, ενώ εσύ έχεις να καπνίσεις τρεις, θεωρείται κάπου δεδομένο.
Απλά θέλω να πω ότι συζητάμε κι εμείς μεταξύ μας πράγματα που συμ-
βήκανε, δηλαδή τι είπε ο διπλανός, τι θα πει ο άλλος. Παρόλο που κλεί-
νοντας η πόρτα του ασύλου υπάρχει κάποιο απόρρητο, κανείς δεν ξέ-
ρει τι έχει γίνει, τι έχει ειπωθεί ή τι θα πούμε εμείς πάλι στην καφετέ-
ρια, αν πάρουμε άδεια. Δηλαδή, θέλω να πω ότι είναι μία παράλληλη
ιδιότητα και σε μας.
Και το λέω αυτό, το λέω αυτό γιατί ίσως από κει ξεκινάει και το
πρόβλημα του καθενός, από τις πρώτες εμπειρίες μέσα σ’ ένα άσυ-
λο. Κανείς δεν μπορεί ποτέ να ξεπεράσει αυτές τις πρώτες αντιμετω-
πίσεις, ας πούμε. Και αν κάποιος έχει τη δύναμη με μία υποστηρικτι-
κή οικογένεια, που εγώ συμπτωματικά, εντάξει, την είχα, ας πούμε…
Δηλαδή οι δικοί μου βρεθήκανε, τα αδέρφια μου και οι γονείς μου,
στο του 2004.
σε μεγάλο βαθμό. Αν κάποιοι άλλοι, ιστορικά, αν είχαν πεθάνει οι γο-

νείς τους… Όπως έχει τεθεί το θέμα, για νομικά θέματα. Μιλάμε, αν
εμένα πεθάνουν οι γονείς μου, ποιος θα με βγάλει εμένα αύριο από το
ψυχιατρείο; Θα σαπίσω εκεί; Και μιλάμε για καταστάσεις που όταν τις
βλέπεις… Δηλαδή, για παράδειγμα, γυρίσαν την ταινία του Ψυλλάκη,
πώς λεγόταν δεν θυμάμαι, τέλος πάντων, θα το θυμηθώ αργότερα, και
είπε ο άνθρωπος: «Ευχαριστώ το διευθυντή του νοσοκομείου που πή-
γα στο ψυχιατρείο και γύρισα την ταινία».26 Γιατί δεν μπήκε σε χώρους;
Γιατί αν πάτε εσείς σε χώρους, σας μιλάω ότι τη λέξη «ανθρώπινη
αξιοπρέπεια» δεν θα μπορέσετε να τη διανοηθείτε.
Εντάξει, θα μου πείτε κι εσείς και όλοι, κάτι κάνουμε, όλοι φρο-
ντίζουμε για τους ανθρώπους, αλλά δεν παύει να είναι παρατημένοι
άνθρωποι. Αλλά δεν παύει να είναι και άνθρωποι. Δεν παύει να είναι
και άνθρωποι. Δεν είναι οι Χ άνθρωποι, δεν μπορώ να δεχτώ ότι ζού-
με σε μια κατάσταση τρομοκρατίας, και ο άλλος επειδή είναι άνθρω-
πος και ο άλλος επειδή ήταν άτυχος στη ζωή του δεν είναι προσωπι-
κότητα, δεν έχει δικαίωμα να δει τον ήλιο, που έχει να τον δει σαράντα
ή είκοσι ή δεκαπέντε χρόνια. Επειδή, επειδή, επειδή… Αλλά δεν ζούμε
σε κατάσταση αλληλεγγύης. Δηλαδή τι είναι αλληλεγγύη; Εντάξει, θα
κατεβούμε στην αγορά και θα φωνάξουμε για κάποια πράγματα, για τα
λευκά κελιά, ξέρω ’γω, στους Τούρκους πολιτικούς κρατούμενους,
το κατανοώ. Αλλά να πάμε πέντε χιλιόμετρα να δούμε, για να βάλουμε
και το φακό μέσα σε χώρους που ντρέπεσαι να μπεις, γιατί δεν είναι
άψογοι, ούτε από… από τίποτα, ρε παιδί μου. Δηλαδή, βλέπεις αν-
θρώπους παραιτημένους από τη ζωή. […]
Έχω δει ανθρώπους ρακένδυτους, χρόνια που μπαινοβγαίνω, τώ-
ρα δεκαεφτά χρόνια, και έχουνε την Οδύσσεια του Ομήρου και τη δια-
βάζουνε σ’ ένα παγκάκι. Κι εκτός… Και το λέω αυτό για να πω ότι ο κά-
26. Αναφέρεται στα γυρίσματα του γνωστού ντοκιμαντέρ του Σταύρου Ψυλλάκη Ο άνθρω-
πος που ενόχλησε το σύμπαν.
θε άνθρωπος που βλέπουμε σε τέτοιους χώρους, ή έξω από την πύλη

ή μέσα στην πύλη, έχει και ένα παρελθόν. Αυτό το παρελθόν έχει να
κάνει με ένα σωρό πράγματα. Έχει να κάνει με αυτό που είπα προη-
γουμένως, με μια ταυτότητα, με μια καταγωγή, με μια κουλτούρα, με
μια ιστορία. Και δεν λέω μόνο για το ψυχιατρείο Χανίων, και δεν λέω
και μόνο για άτομα που είναι, ας πούμε, εδώ οριοθετημένα. Είναι άτο-
μα που έχουνε, ξέρω ’γω…
Κανείς δεν μπορεί να με πείσει ότι το ψυχιατρείο της Λέρου δεν έχει
να κάνει με τους πολιτικούς κρατούμενους εκείνα τα χρόνια, που τους
διασκορπούσανε από δω και από κει. Έχω πάει και κει και κάποια αντί-
ληψη έχω. Θέλω να πω ότι εμείς οι άνθρωποι που έχουμε κάποιο… κά-
ποια τρέλα, ας πούμε, έχουμε και μια συγκεκριμένη προσωπικότητα.
Όπως προσωπικότητα έχουνε και οι άνθρωποι που έχουνε ένα βαθ-
μό, εγώ δεν θα το ’λεγα τρέλας, έτσι με την παθολογία που της δίνου-
με σήμερα, θα το ’λεγα με μια μορφή έρωτα, ας πούμε. Κάποιος έχει
τρέλα, ξέρω ’γω, με τα λουλούδια, με μια κοπέλα, αυτό δεν είναι πα-
θολογία, να πάρεις φάρμακα να το θεραπεύσεις.
Αλλά το θέμα είναι και κάτι άλλο. Και όταν κάποιο άτομο παρου-
σιάζει και μία υποτροπή, ας πούμε, και δεν το λέω ιατρικά, δηλαδή έρ-
θει σε μία έξαρση, παραδειγματικά στην εφηβεία του, και μπει σε ένα
ψυχιατρείο, από κει ξεκινά η οδύσσεια. Από κει ξεκινά η οδύσσειά του,
γιατί όταν μπει σε έναν τέτοιο χώρο το πρώτο πράγμα που αντιμετω-
πίζει είναι η καταστολή…27
Δημόσιο ψυχιατρείο: ένα γκέτο
Για μένα το ψυχιατρείο είναι ένα γκέτο, πολύ γκέτο. Για μένα. Δεν εί-
ναι δυνατόν, ξέρω ’γω, να υπάρχει ένας υπουργός Δικαιοσύνης ή Υγεί-

ας ή Εργασίας, με πολύχρωμους τοίχους, με τοίχους με πολύχρωμους

πίνακες, και να καθορίζει τα όρια της δικής μου δυστυχίας. Και εγώ να
μαζεύω γόπες και να μου ζητάει χαρτί απορίας για να πάρω ένα τσι-
γάρο το πρωί να καπνίσω σε κάποιο χώρο που βρέθηκα… Που την
ιδιότητα τη φορτώνομαι και την επωμίζομαι, γιατί είναι δική μου ευ-
θύνη. Από κει και πέρα όμως δεν μπορεί να μου καθορίζει ακόμα και
τον τρόπο και τα όρια, και πώς και τι, και πώς θα πεθάνω ακόμα, με
ποιο τρόπο θα ζήσω τη ζωή. Είναι… Είμαστε πολύ μίζεροι πλέον. Εί-
μαστε πολύ μίζεροι, γιατί όταν είσαι φυλακή ξέρεις ότι θα έχεις να εκτί-
σεις ένα ποινικό αδίκημα, όταν πας στο στρατό ξέρεις ότι πρέπει να
υπηρετήσεις την πατρίδα –και ποια πατρίδα;– και όταν είσαι στο ψυ-
χιατρείο δεν ξέρεις γιατί είσαι και γιατί…
Τουλάχιστον, όταν επισκέπτονται τα ψυχιατρεία οι αρμόδιες αρχές,
να πηγαίνουνε και εκεί που δεν μπαίνει καθόλου η ανθρώπινη λογι-
κή και φαντασία, που διαβιώνουμε μια δυστυχία πολύ φασιστική πλέ-
ον, για μια κοινωνία που λέγεται, δεν ξέρω τι, να μην το πω, Ελλάδα.
Είναι πολύ… πολύ σκληρό και απάνθρωπο. Και εγώ τουλάχιστον, που
έχω αυτές τις εμπειρίες, δεν μπορώ να έχω μια ησυχία, να πίνω εδώ
την μπίρα μου, τον καφέ μου και το τσιγάρο μου και να σκέφτομαι ότι
ο άλλος… Εκεί πέρα είναι άνθρωποι που είτε η μοίρα τούς έκλεισε εί-
τε δεν τους έκλεισε, και δεν θα έχουνε ποτέ, δεν θα έχουνε ποτέ την
ευκαιρία να ανοίξουνε μία πόρτα, γιατί είναι καθορισμένο ότι η μόνη
πόρτα που θα ανοίξουνε είναι το νεκροτομείο. Και δεν μπορώ να ησυ-
χάσω. Και στο κάτω κάτω της γραφής έχουμε κατακτήσει το δικαίω-
μα να μην είναι και ποινικό αδίκημα να μιλάμε σε μια εποχή που όλοι
εμπλέκονται, που πατάμε κουμπιά και κλείνουμε κουμπιά και τίποτα
άλλο. Και μετά λέμε για οικονομίες και μαλακίες, για μένα. Όταν χα-
λιούνται τόσα λεφτά σε ιατρικά συνέδρια και εμείς δεν έχουμε, είμα-
στε ρακένδυτοι εκεί πέρα, και τρώμε πατάτες οι οποίες δεν έχουνε ψη-
θεί ποτέ, και κάνουνε βόλτα τα ποντίκια στους θαλάμους και οι κα-
τσαρίδες. Γιατί; Για τι παλέψαμε σαν κοινωνία; […]
Δηλαδή, πώς μιλάνε για υγεία και πώς θέλουνε να γίνει κάτι, όταν
αυτά που λένε είναι σωστά και από πίσω αυτά που γίνονται είναι λά-
θος; Γιατί δηλαδή; Και στο κάτω κάτω της γραφής γιατί να μη ζητή-
σουμε υπαιτιότητα από μία συγκεκριμένη αρχή όταν αυτή η αρχή επω-
μίζεται την υπευθυνότητα ότι πρέπει να λειτουργεί σωστά ή λάθος; Για-
τί; Γιατί έχουμε ένα εκλογικό βιβλιάριο, για να εκφραζόμαστε πολιτικά.
Αφού το δέχεσαι εσύ και κατεβαίνεις και θες μια πολιτική στήριξη,
επωμίζεσαι και τις ευθύνες. Ρίξτε κονδύλια στην υγεία να βγει ο κό-
σμος έξω. Για μένα είναι πιο σωστή λογική «Ανοίξτε τα τρελάδικα να
βγει ο κόσμος έξω» από τη λογική «Εκσυγχρονίστε τα τρελάδικα να
μείνει ο κόσμος μέσα». […]
Και στο κάτω κάτω της γραφής, και στο θέμα της ευθιξίας, δεν
μπορούμε να είμαστε πολίτες βήτα και γάμα και δέλτα κατηγορίας. Για-
τί δεν κάναμε κανένα έγκλημα από το να ’χουμε μία διαταραχή, η οποία
ιατρικά είναι…, δεν είναι ποινικοποιημένη, είναι δικαιολογημένη. Δη-
λαδή είναι ποινικό αδίκημα για μένα, που είχα μια υποτροπή στην εφη-
βεία μου και πρέπει να την πληρώνω και στα τριάντα δύο μου και στα
εξήντα δύο μου και στα εβδομήντα δύο μου, γιατί; Και πού ’ναι αυτά,
πού ’ναι, πού είναι αυτά που επωμίζονται, που επαγγέλλονται και εξαγ-
γέλλουν όλοι αυτοί, που υποτίθεται ότι είναι ειδικευμένοι στο να απα-
λύνουν, έστω, και τον πόνο μας, εμάς. Εμείς δεν ζητάμε τίποτα, ούτε…
Δεν ζητάμε να μας αφήσουν ήσυχους. Αλλά δεν ζητάμε, και μιλάω –
δεν μιλάω σε τρίτο πρόσωπο, μιλάω σε πρώτο– για όλους εμάς, για-
τί μας έχουν καθορίσει να είμαστε εκεί. Μας το ’χουν αφαιρέσει το δι-
καίωμα να διοριζόμαστε στο δημόσιο και να οδηγούμε ένα αμάξι, για-
τί είμαστε ψυχοπαθείς, κοινωνικά επικίνδυνοι. Και πώς θα επιβιώ-
σουμε εμείς; Τι θα κάνουμε; Εντάξει, είναι άτομα που για ένα τσιγα-
ριλίκι είναι σαράντα δύο χρόνια μέσα. Και τα… και οι μπάτσοι που-
λάνε την ηρωίνη. Ποτέ δεν θα πάψω να το πιστεύω, είναι ένα καθε-
στώς. Περνάνε τα εμπόρια από όλα τα σύνορα. Κι εμείς δεν είμαστε
τοξικομανείς, μας κάνουνε τοξικομανείς. Γιατί οι φαρμακοβιομηχανίες
ανθούν πλέον. Κάθε μέρα ξεφυτρώνουν. Και τα χάπια είναι πιο πολ-
λά από τα χασίσια που πάνε στην υψικάμινο. Και πρέπει να τα κατα-
ναλώσουμε για να δικαιολογήσουμε μια κοινωνία που αποβάλλεται

και αποβάλλει τις ενοχές της, για να… δήθεν για να μην αισθάνεται
ένοχη.28
Οι επαγγελματίες
Μας λέγανε πόσο στοιχίζομε εμείς οι ασθενείς για το κράτος, δηλαδή

ότι είμαστε φύρα για το κράτος, να μας νοσηλεύει το κράτος, οικονο-
μικά. Φυσικά κάποιος αντέδρασε και του ’πε, σε κείνο το περιστατι-
κό, ότι «και συ πληρώνεσαι από μας, και ο μισθός ο δικός σου απ’
αυτά τα έξοδα βγαίνει». Σαν να του ’λεγε «κάνε καλά τη δουλειά σου
και μη θες τώρα…».
Από την άλλη, όμως, όχι από την άλλη, με την ίδια λογική, εγώ πι-
στεύω ότι έχει διαμορφωθεί κοινωνικά και ιστορικά σε ολόκληρο τον
ελλαδικό χώρο, για να μιλήσουμε για την Ελλάδα, οπουδήποτε υπάρ-
χει μια ψυχιατρική κοινότητα, ένα ψυχιατρείο, ένα κέντρο υγείας, δη-
μιουργείται και ένα μεγάλο πλαίσιο, πλέγμα οικονομικής δραστηριό-
τητας. Δηλαδή, θα το πω απλά, χωρίς να μπορέσω να το αναλύσω πε-
ρισσότερο. Εγώ πιστεύω δηλαδή ότι όλοι οι άνθρωποι που ασχολού-
νται μ’ αυτό, μ’ αυτή την πάθηση των άλλων ανθρώπων, εμάς, με λί-
γα λόγια στηρίζουν και τη δική τους επιβίωση στο δικό μας πόνο. Τώ-
ρα θα μου πεις αυτό, εντάξει, είναι μια πραγματικότητα. Ίσως στα προη-
γούμενα που είπαμε είναι ότι ο σεβασμός δεν υπάρχει πλέον. Δηλαδή,
εγώ δεν μπορώ να διανοηθώ πλέον πολίτες ωμέγα κατηγορίας και πο-
λίτες άλφα κατηγορίας. Δηλαδή, ο νοσηλευτής είναι μια αρχή και ο νο-
σηλευόμενος είναι ένα τίποτα. Αυτό θα ’πρεπε να ’ρχότανε και στην
επιφάνεια. Πέρα από το να καθόμαστε να συζητάμε ποιος είπε αυτό,
ποιος είπε το άλλο ή τι χρώμα έχει η τάδε κρατική μέριμνα και τι η άλ-
28. Απόσπασμα από βιντεοσκοπημένη συνέντευξη στους Σ. Ψυλλάκη (Σ.Ψ.), Κ. Πάλμα (Κ.Π.)
και Επ. Χατζινικολή (Επ.Χ.).
λη, θα ’τανε καλό να υπήρχε μια βοήθεια καλύτερη από το να υπάρ-

χει μια συντήρηση μιας κατάστασης. Κι εγώ πιστεύω –είναι κι αυτό μια
κρυφή ψυχολογική υποσυνείδητη άμυνα– ότι «όσο υπάρχει ένας πό-
νος εγώ επιβιώνω. Ό,τι και να θέλω να κάνω…» Και όλοι επικαλούνται
τα όρια της δικαιοδοσίας της επαγγελματικής τους. Από κει και πέρα,
εντάξει, «εγώ θα χτυπήσω κάρτα, θα ’μαι πάλι αύριο εδώ». Μάλλον,
«εσύ θα ’σαι πάλι αύριο εδώ, εγώ μπορεί να πάρω και ρεπό απόψε».
Εντάξει, τώρα θα μου πεις εσύ ότι «εγώ σπούδασα κι έβγαλα την
ιατρική και τη νοσηλευτική». Ναι αλλά, αν δεν ήμουνα κι εγώ, εσύ θα
είχες κάποιο άλλο επάγγελμα, θα ’σουνα ακόμα στην οικοδομή. Υπάρ-
χουν κάποιες σχέσεις τις οποίες τις αντιλαμβάνεσαι όταν ζεις όμως και
κάποιες καταστάσεις. Γιατί άμα κάτσεις και τα διαβάσεις όλα... Δηλα-
δή, μπορεί ένας εξαίρετος επιστήμονας, είτε ψυχίατρος ή οποιασδή-
ποτε άλλης ειδικότητας, άμα κάτσει και τα διαβάζει αυτά, μπορεί να δια-
βάζει μια ζωή. Και καλά κάνει ο άνθρωπος, είναι δικό του κατόρθωμα.
Αλλά άμα δεν τα δεις και στην πράξη, δηλαδή, δεν έχει νόημα.29
Εγώ πιστεύω ότι ο καθένας κάνει τη δουλειά του εκεί πέρα. Εντάξει,
φαντάζομαι, για να μην κρυβόμαστε, ότι υπάρχει κάποια ιεραρχία. Δη-
λαδή ο ψυχίατρος είναι ο αφεντικός όλων σε ένα τμήμα που το ’χει χρε-
ωθεί σαν διευθυντής ή σαν επιμελητής.
Πολλοί απ’ τα παλιά χρόνια, πολλοί νοσηλευτές έμπαιναν χωρίς να
είναι ειδικευόμενοι, χωρίς να έχουν τελειώσει μια νοσηλευτική σχο-
λή. Εγώ, θα σου φανεί παράξενο, βίωσα πολλά νέα παιδιά που είχα-
νε βγει από σχολές και ήταν λίγο μη μου άπτου, ξέρω ’γω… Εντάξει,
δηλαδή σε βλέπανε από απόσταση. Ένας, ξέρω ’γω, πενηντάρης νο-
σηλευτής, που είχε μπει πριν πέντε χρόνια ή δέκα χρόνια, σ’ έβλεπε
πιο πατρικά, πιο καλά, πιο… Σε συμμεριζότανε. Δηλαδή δεν σου ’λεγε
«ως εδώ», κάτι που θα σου ’λεγε ένας νοσηλευτής που μόλις είχε βγει
από μια σχολή και ήτανε γεμάτος στιλούς.

Καλά, και αυτό μπορεί να μην ισχύει στην ουσία, γιατί υπήρχαν και
άλλα παιδιά νοσηλευτές που ήταν πολύ καλοί στη δουλειά τους και
φερνότανε… Εντάξει, είναι και σκληρό επάγγελμα, οπότε και το τι παί-
ζεται μεταξύ τους είναι δύσκολο να το προσδιορίσεις. Γιατί ο καθέ-
νας έχει μια υπευθυνότητα σε αυτό που κάνει, η οποία έχει να κάνει
και με τη ζωή του άλλου. Οπότε τα πράγματα είναι λίγο δύσκολα και γι’
αυτούς. Είναι λίγο δύσκολα, δηλαδή δεν είναι ότι θα πάνε να ρίξουνε
μια πλάκα σε μια οικοδομή και μετά θα ρίξουνε νερό και θα φύγουνε.
Έχουνε να κάνουνε με το αν ο άλλος στην απομόνωση ουρλιάζει, αν
ο άλλος κτυπάει το κεφάλι του στον τοίχο, αν ο άλλος σπάει την τη-
λεόραση, αν ο άλλος δεν θέλει να φάει, ένα σωρό συμπτώματα. Και
ξέρεις ότι είναι ένα-δυο άτομα να αντιμετωπίσουνε όλα αυτά, και αν
δεν συνεργάζονται και μεταξύ τους αυτοί, σαν νοσηλευτικό προσω-
πικό, τότε κάπου χαλάει και η εικόνα, δηλαδή κάπου κάτι δεν πάει και
καλά στην ουσία.
Αλλά επιμένω σ’ αυτό, ότι συνήθως υπήρχε μια θετική αντιμετώ-
πιση από τους νοσηλευτές σε άτομα και σε ασθενείς που συνεργαζό-
ντουσαν περισσότερο, που βοηθούσαν, που παίρνανε τα χάπια τους,
δεν δημιουργούσαν προβλήματα. Σε άτομα που πηγαίνανε προς το να
γίνουν ανίατοι, δηλαδή χωρίς επισκεπτήριο, χωρίς η οικογένεια να
τους ζητήσει, τι να έκανε και ο νοσηλευτής;30
Τα χρόνια που ήμουνα εγώ εκεί μέσα, οι νοσοκόμοι και οι νοσηλευτές

και οι νοσηλεύτριες του ψυχιατρείου παλιά δεν υπήρχανε σχολές για
να βγούνε, αυτό λειτουργούσε θετικά. Ερχότανε οι άνθρωποι από χώ-
ρους λαϊκούς. Ο άλλος ήτανε από το χωριό, ξέρω ’γω, γεωργός, ο άλ-
λος ήταν τεχνίτης, ο άλλος ήταν οικοδόμος, και διοριζότανε από το δη-
μόσιο σαν νοσοκόμοι. Αυτοί ήτανε κοντά στον άρρωστο. Στον «άρ-
ρωστο», σε εισαγωγικά ή μη, ήτανε κοντά. Το γιατρό τον έβλεπες πέ-
ντε λεπτά την ημέρα, το νοσοκόμο τον έβλεπες είκοσι τέσσερις ώρες

το εικοσιτετράωρο, σε τρεις βάρδιες. Και θέλω να το πω αυτό, ότι αυ-

τοί βοηθούσαν, δηλαδή κάνανε ό,τι μπορούσαν.31
Το γιατρό τον έβλεπες πέντε-δέκα λεπτά την ημέρα, το υπόλοιπο προ-

σωπικό το ’βλεπες είκοσι τέσσερις ώρες το εικοσιτετράωρο. Βέβαια,
να πούμε την αλήθεια, δεν θέλω να ωραιοποιώ καταστάσεις, είναι μια
κακή φάση, είναι ένα νοσοκομείο. Δηλαδή εντάξει, έχει φοβερή απρα-
ξία. Ξυπνάς το πρωί κάποια στιγμή, ξυπνάμε όλοι, να πάρουμε πρωι-
νό, τα χάπια, μετά δεν έχεις τι να κάνεις. Αν θες, πας στην εργασιο-
θεραπεία, που είναι κάτι σημαντικό, αλλά λίγοι πηγαίνουνε. Στην ερ-
γασιοθεραπεία να ζωγραφίσεις, να φτιάξεις κάτι με χάντρες. Δεν ήτα-
νε και έτσι ευρέως διαδεδομένη η εργασιοθεραπεία. Πηγαίνανε, ξέρω
’γω, οι κοπέλες και κεντούσανε… Ε, εντάξει, αλλά δεν ήτανε και λίγο,
γιατί μπορούσες να παίξεις ένα τάβλι, αυτά.
Αργότερα, με τις προσπάθειες που γίνανε, γίνανε και εσωτερικά
προσπάθειες, ανοίχτηκε μια καφετέρια, μπορούσες να εκφραστείς εκεί
μέσα, να πιεις έναν καφέ.32
Έχω κάνει σε όλα τα τμήματα γιατί ήμουνα ζωηρός. Εγώ πιστεύω ότι
τώρα, και με το «Ψυχαργώ» που λένε, είναι καταστάσεις παραδείσου
σε σχέση με τα παλιά χρόνια. Με την αντιμετώπιση, με τον απεγκλω-
βισμό του χώρου.33
[Τους γιατρούς] πάντα τους σεβόμουνα και η αλήθεια είναι ότι… Να,
ακόμα και τώρα στο συνέδριο ήρθανε γιατροί που είχα, νέα παιδιά
τότε, όπου κάνανε την ειδικότητά τους στο ψυχιατρείο Χανίων, και μου
μιλήσανε κ.λπ. Αλλά και οι παλιότεροι. Η αλήθεια είναι ότι χαίρω εκτί-
μησης και απ’ αυτούς. Δηλαδή με βλέπανε συνεργαζόμενο άτομο, δη-

32. Ό.π.
λαδή ό,τι και να μου λέγανε εγώ το έκανα. Και η αλήθεια είναι ότι πο-
τέ δεν έπαιζα με τα φάρμακα. Εκτός την περίοδο που δεν τα ήθελα και
τα πετούσα. Αλλά από ένα σημείο και μετά… Κι εδώ που είμαι, να ’μαι
καλά, ξέρω ’γω, πάντα άκουγα τις παραινέσεις τους, τις συνταγές τους,
όλα… Και ήμουνα συνεργάσιμος.
Βέβαια, συμπτωματικά γίνονταν αλλαγές γιατρών. Πολλές φορές
έκανα εισαγωγή ενώ εφημέρευε η μία κλινική, την άλλη, μετά από χρό-
νια, επειδή εφημέρευε η άλλη. Έτσι άλλαζα γιατρούς. Αυτή με την οποία
συνεργάστηκα χρόνια και η οποία έχει και το τέμπο μου, δηλαδή με ξέ-
ρει πολύ καλά, είναι η κ. Φ., που μας την είχανε συστήσει και από την
Πεντέλη, όταν αυτή είχε ξεκινήσει να είναι διευθύντρια κλινικής. Χω-
ρίς βέβαια να μη θέλω να δώσω μνεία σε όλους τους άλλους γιατρούς.
[…]
Η αλήθεια είναι ότι έχαιρα μιας εκτίμησης, πρακτικής εκτίμησης.
Δηλαδή επειδή δεν… Ξέρανε ότι εγώ σε καμία περίπτωση δεν θέλω να
πω ότι δεν έπασχα, δηλαδή ότι δεν είχα πρόβλημα. Και τώρα, για να
κάνω μια θεραπεία έχω κάποιο πρόβλημα. Αλλά το να ’χεις πρόβλη-
μα δεν σημαίνει ότι δεν μπορείς να είσαι και άτομο, και προσωπικό-
τητα. Από κει και πέρα, όμως, έχαιρα μίας εκτίμησης των γιατρών,
επειδή βλέπανε ότι προσπαθούσα, επειδή βλέπανε ότι ήμουνα από
τα άτομα που δημιουργούσανε τα λιγότερα προβλήματα κατά κάποιο
τρόπο. Εντάξει, είχα και μια αντίληψη στο γενικότερο χώρο. Δηλαδή και
ένας γιατρός δεν ήτανε ξεκομμένος από το χώρο του ψυχιατρείου. Εί-
χε μια κλινική, είχε τους συνεργάτες του, το συγκεκριμένο νοσηλευ-
τικό προσωπικό, και λειτουργούσε. Όταν ήμουνα σ’ αυτόν το χώρο
ήμουνα κι εγώ ενταγμένος. Δηλαδή, δεν ξεχώριζα εγώ για να πάρω τα
εύσημα. Αλλά πάντα προσπαθούσα να τα πηγαίνω καλά και με το για-
τρό. Η αλήθεια είναι ότι δεν υπήρχε γιατρός –και δεν υπάρχει πιστεύω–
που να μην προσπαθούσε και να μην προσπαθεί να βοηθήσει έναν
ασθενή του.34

Βέβαια εγώ έχω μία ένσταση με το χώρο, το πώς λειτουργεί. Δηλα-

δή εγώ πιστεύω ότι ένα νοσοκομείο για να λειτουργήσει, όχι ότι εί-
μαι εγώ ο σχεδιαστής ή ο υπουργός ή ο υπεύθυνος για θέματα ψυχι-
κής υγείας, αλλά για μένα είναι ένα νοσοκομείο υπερβολικά διογκω-
μένο όσον αφορά το διοικητικό τομέα. Έχει ένα σωρό υπηρεσίες οι
οποίες αναλίσκονται… Το θεωρώ πολύ βασικό αυτό, δηλαδή όταν
βγαίνεις από την πόρτα του διοικητικού χώρου και πας στο επόμενο
περίπτερο και είναι η γη με τον ουρανό. Τώρα θα μου πεις και αυτοί
που είναι στο διοικητικό χώρο έχουνε σπουδάσει, κάτι κάνουνε, προ-
σφέρουνε, παράγουνε, αυτό δεν το αμφισβητώ. Αλλά από την άλλη,
όμως, είναι μια κατάσταση λίγο στατική. Δεν προσφέρουν όσο θα προ-
σφέρει ένας νοσοκόμος. Τόσες φορές… τα βάσανά μου να πω, σαν άν-
θρωπος. Σαν άνθρωπος, γιατί είναι και λίγο φιλοσοφικό να πεις ότι εί-
μαι άνθρωπος. Και πας ένα χαρτί, παίρνεις ένα χαρτί από κει, σε ένα
χώρο που τα πάντα είναι αρτιμελή, θα ’λεγα, μεταφορικά, με τα air
condition τους, τις σόμπες τους, τα ψυγεία τους κτλ., κι όταν βγεις έξω
ψάχνεις για μια γόπα, για ένα φίλο να σου δώσει ένα τσιγάρο, πας πα-
ρακάτω και συναντάς άτομα που είναι ρακένδυτα. Δεν λέω ότι είναι
υπεύθυνοι αυτοί, αλλά είναι μια διαφοροποίηση. Και αυτό το μοντέλο
διοίκησης των νοσοκομείων εγώ δεν μπορώ να το εξηγήσω, αλλά το
εκλαμβάνω…, είναι εμπόλεμο.
Εδώ σε ένα συνέδριο στο Δήμο Αιγάλεω –μας είχε φέρει ένας κα-
θηγητής ψυχίατρος, ο κ. Λ.–, στην Πέτρα Ολύμπου ήταν ένας ασθε-
νής ο οποίος διαμαρτυρήθηκε γιατί σκοτώσανε κάποια σκυλιά που
ήταν στο χώρο και τα ’χε. Λοιπόν, ο διοικητικός υπεύθυνος του νο-
σοκομείου διέταξε τον εγκλεισμό και την απομόνωση αυτού του ασθε-
νή. Το φέρνω σαν παράδειγμα για να δείξω πόση εξουσία μπορεί να
ασκήσει ένας διοικητικός τομέας ή παράγοντας στην όλη βίωση του
νοσοκομείου. Και μετά, εντάξει, δηλαδή μην αυταπατώμεθα, πόση γρα-
φειοκρατία δεν κλείνει, δεν κρύβει, και πόση… Ναι μεν είναι μες στο
χώρο, ναι μεν είναι έξω από το χώρο, όταν δεν θέλουν.
Ακόμα και το άλλο που μου ’τυχε, κάποιος άλλος ψυχίατρος σε κά-
ποιο άλλο συνέδριο, στην Καλλιθέα, έλεγε ότι με το «Ψυχαργώ» υπάρ-

χει ένα κίνητρο οικονομικό για να ασχοληθούνε κάποιοι από το ψυ-
χιατρείο παραπάνω με το «Ψυχαργώ». Και ενδιαφέρθηκαν περισσό-
τερο οι διοικητικοί. Εντάξει, εγώ λέω ότι αυτό είναι καθαρός φασισμός.
Δηλαδή αν θα πάει, συγγνώμη, αν θα πάρει ένα πεντοχίλιαρο παρα-
πάνω ο διοικητικός, θα κατέβει στο σκαλί το χαμηλό του ασθενή για να
τον βοηθήσει; Δηλαδή πρέπει να πάρει λεφτά ο διοικητικός για να
ασχοληθεί με το «Ψυχαργώ» και να προσφέρει; Ναι, εντάξει, δεν είναι
ότι τα ’χω με τη διοικητική εξουσία, αλλά παίζονται πολλά παιχνίδια, και
πολλά παιχνίδια παίζονται και το ξέρουνε και μεταξύ τους και με πολ-
λά θέματα. Τώρα δεν μπορώ να φανταστώ γιατί, δεν ξέρω ακριβώς.
[Με τους διοικητικούς] είχα το πάρε-δώσε όταν πήγαινα να κάνω
εισαγωγή, όταν μου δίνανε τη δύναμη –η δύναμη είναι πόσοι ασθενείς
είναι σε ένα τμήμα–, και πήγαινα εκεί όταν πήγαινα να πάρω μία άδεια
ή ένα εξιτήριο, όταν μου ερχότανε η επιταγή από το χωριό, όταν πα-
ρακολουθούσαμε κάποιο σεμινάριο και μας βάζανε εκεί τα λεφτά. Και
μας τα δίνανε –και καλά κάνανε–, μας τα δίνανε ελεγχόμενα. Και να
πω και κάτι αστείο, όταν ήταν να πάρουμε όλοι λεφτά και ερχότανε η
σειρά μας και η ώρα μας να πάρουμε λεφτά, ήμασταν όλοι λογικοί.
Όλοι ξέραμε ότι θα πάρουμε, ξέρω ’γω, ένα πεντοχίλιαρο, τρία χιλιά-
ρικα, κι όλοι κάναμε το κουμάντο μας πόσα τσιγάρα θα πάρουμε, πό-
σα θα δώσουμε, πού χρωστάμε. Θέλω να πω ήμασταν λογικό-
τατοι.35
Η αλήθεια είναι ότι, εκτός από την οικογένεια, βοηθήσανε και οι για-
τροί και οι ψυχολόγοι που πήγαινα. Όπως χρόνια έκανα ψυχοθεραπεία
με την κυρία Ζ. Βοηθούσε, με βοηθούσανε τόσοι και τόσοι που συ-
μπτωματικά συνδιαλεγόμουνα μαζί τους, από την άποψη της ιατρικής
αντιμετώπισης. Και πάντα υπήρχε κάτι το ανθρώπινο σε αυτούς. Και
χωρίς να θέλω να ωραιοποιήσω και το ψυχιατρείο, η αλήθεια είναι ότι

είχα πολύ λίγα προβλήματα, σχεδόν καθόλου, με το προσωπικό. Προ-

σπαθούσα, παρόλο που δεν ήμουνα και ο καλύτερος ασθενής, ήμου-
να ζωηρός, ήμουνα… Εντάξει, μπορεί να δημιουργούσα κι εγώ προ-
βλήματα. Αλλά και αυτοί δεν νομίζω ότι κρύβουνε κάποια βαρβαρό-
τητα, που λένε, ξέρω ’γω, πέφτει ξύλο κ.λπ. Εντάξει, το αν έπεφτε ξύ-
λο έπεφτε μεταξύ μας, των ατόμων που ήμασταν σε ένα χώρο που ήτα-
νε ο καθένας του απατού του. Ο καθένας κουβαλούσε τη βία του.
Γιατί η αλήθεια είναι ότι υπήρχε ένα στρατοκρατούμενο καθεστώς.
Δηλαδή, αν συνέβαινε κάτι έπρεπε να βοηθήσουμε κι εμείς, έπρεπε να
μεταφέρουμε και μια νεκρή μέσα στο νεκροθάλαμο, έναν νεκρό, ή κά-
ποιον με το καροτσάκι ή… Αν σου ’χε εμπιστοσύνη ο γιατρός, μπο-
ρούσες να πας να του φέρεις ράμματα και ξυραφάκια από τον πάνω
θάλαμο, για να δέσει έναν που έχει χτυπήσει το πόδι. Η αλήθεια εί-
ναι ότι είχα κερδίσει και την εκτίμηση του προσωπικού. Γιατί έρχο-
νται τώρα εποχές, πολλά χρόνια τώρα, που με βλέπουνε στο δρόμο και
μου μιλάνε με απόλυτη εγκαρδιότητα, οι νοσηλευτές και όποιος είχα
έρθει σε επαφή εκεί πέρα. Δεν θέλω να πω ότι είναι παιδική χαρά
και τα περνάς καλά, απλά συμπτωματικά έρχονται έτσι καταστάσεις στη
ζωή σου και πέφτεις σε αυτό το λούκι. Από κει και πέρα μετράνε όλα
αυτά, κοινωνία, οικογένεια, υποστηρικτικότητα, γιατρός, φάρμακα,
αντοχή του ατόμου κ.λπ.36
«Εναλλακτικές» θεραπείες
Η πεθερά του αδερφού μου, τότε που ήταν στο Αιγάλεω με τη μητέρα
μου, με πήγε σε κάποιον που ήτανε μυστικιστής ο οποίος, μπήκα για
μια στιγμή, και είχε αυτά που βλέπουμε στα ταρό κ.λπ. Ε, και μετά μου
λέει «βγες εσύ έξω», κι έμεινε η μητέρα μου με την πεθερά του αδερ-
36. Ό.π.
φού μου και τους έκανε κάτι σαν ευχέλαιο, ξέρω ’γω, και τους είπε «θα
πας στην εκκλησία και θα πεις…». Είπε έτσι κάτι ονόματα. Και λέει
στη μητέρα μου: «Να του κόψετε τα φάρμακα, δεν έχει ανάγκη από
φάρμακα». Τότε έπαιρνα φάρμακα από τον κ. Κ.
Όταν γύρισα στο Αιγάλεω τα κόβω τα χάπια, τα φάρμακα, αφού
το ’πανε αυτοί, και με πιάνει μετά από μια-δυο μέρες φοβερή υπερέ-
νταση. Δηλαδή υπερένταση πολύ πολύ κρίσιμη. […]
[Με την εκκλησία] τίποτα, τίποτα. Τίποτα. Έχω, είχα και κάποιες
απόψεις που… Ούτε εξομολόγηση, ούτε ευχέλαιο, ούτε τίποτα άλλο.
Ήρθαν τα χρόνια που με το ν’ ανέβω στο ψαλτήρι είχα έναν καλό λό-
γο με τους κληρικούς. Στο σχολείο τα πήγαινα καλά. Δηλαδή δεν εί-
ναι απόλυτο ότι, επειδή ήμουνα στην Αριστερά, δεν πίστευα στον Θεό.
Δεν το ’χα πολιτικοποιήσει αυτό. Δηλαδή δεν είχα φτάσει στο σημείο
να λέω «ο Θεός…». Απλά, εντάξει, ήμουνα σε αυτόν το χώρο, όλοι πη-
γαίνανε στις βαφτίσεις, κάναμε το σταυρό μας στην εκκλησία, αυτό
έκανα κι εγώ. Αλλά για την πάθησή μου δεν ζήτησα βοήθεια.
Γιατί, όταν ήμουνα στο Νοσοκομείο Ημέρας τα τελευταία χρόνια,
πολλά παιδιά πηγαίνανε στα Ακούμια.37 Ήταν ένας μοναχός, είναι ένας
μοναχός, τους έκανε κάποιες προσευχές, τους έδινε κομποσκοίνια,
και αυτοί αισθάνονταν κάποια ανακούφιση. Αλλά αυτό κρατούσε πο-
λύ λίγο.38
Πέραν του ασύλου
Την ψυχιατρική μεταρρύθμιση άρχισα να τη βιώνω εγώ στη δεκαετία

του ’90. Ή μάλλον λίγο πριν, λίγο πριν το «Ψυχαργώ», γύρω στο ’95.
37. Μικρό χωριό στα νότια του Νομού Ρεθύμνης, κοντά στο οποίο ασκήτεψε ο γέροντας Θε-
οδόσιος Δαμβακεράκης (1907-2000), σημαντική μορφή του κρητικού ασκητισμού,
με πολλές, σύμφωνα με το θρύλο, θαυματουργικές επεμβάσεις.
Δηλαδή μια δεκαετία, ας πούμε ’88 με ’98. Πιστεύω ότι στα Χανιά ει-
δικά…, εντάξει, στα Χανιά είναι το ψυχιατρείο και στα Χανιά γίνανε τό-
σα πράγματα. Πραγματικά γίνανε τόσα πράγματα, αλλά με πρωτοβου-
λία γιατρών, χωρίς να έχουν κάποιο προσωπικό όφελος, κάποιο οι-
κονομικό όφελος. Δηλαδή κάνανε πρωτοβουλίες που τότε θα ’πρεπε
να λέγονται «Ψυχαργώ».
Δηλαδή, η πρωτοβουλία του ξενώνα στα Νέα Καταστήματα, η «5η
Εποχή», το καφενείο που μας ξεμπλόκαρε πολλούς να βρεθούμε σ’
επαφή με τον κόσμο, όλες οι εκδηλώσεις που κάναμε εκεί πέρα· το Χα-
μάμ όπου ζωγραφίζαμε εγώ, ο Δ. κι ο Φ. και κάναμε μπιζού, και άλλα
παιδιά ερχότανε, κι ερχότανε κόσμος απ’ όλη την Ευρώπη κι έβλεπε τη
δουλειά μας με τη Μ.· το υφαντήριο, το θερμοκήπιο. Όλα αυτά ήτανε,
θα ’λεγα, ένα πρόωρο «Ψυχαργώ». Και αυτό οφείλεται όχι απλά επει-
δή υπήρχε μια δομημένη κρατική πολιτική, που όριζε να γίνουν όλα αυ-
τά, όπως γίνονται τώρα με το «Ψυχαργώ», πιστεύω. Γίνανε με πρω-
τοβουλίες κάποιων ανθρώπων που ήτανε εραστές του να βοηθήσου-
νε και να αναδείξουνε τον κόσμο από μέσα από τα άσυλα, ή να σπά-
σουνε αυτό το ασυλιακό που συνέβαινε τόσα χρόνια, το κλείσιμο των
ανθρώπων.39
Όσον αφορά την ψυχιατρική μεταρρύθμιση, σίγουρα εκ των έσω γί-

νεται. Και δεν νομίζω, δεν μπορώ να φανταστώ να ’χει εμπόδια. Αλ-
λά πιστεύω ότι είναι ίσως ο εθελοντισμός ορισμένων ανθρώπων που
κατείχαν κάποιες θέσεις, κάποιες θέσεις αξιόμαχες, να προχωρήσουν
αυτή την κατάσταση. Και κάπου το πετύχανε. Δηλαδή, πιστεύω ότι η
ψυχιατρική μεταρρύθμιση δεν ήρθε σαν ένα νομοσχέδιο και τα πάντα
αρχίσανε ν’ αλλάζουνε. Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση ήρθε εκ των έσω,
με την προσπάθεια όλων των εμπλεκομένων στο χώρο της ψυχικής
υγείας, και κυρίως με το προσωπικό –είτε ψυχίατρος είτε νοσηλευ-
τής είτε τραπεζοκόμος είτε διοικητικός, όλα αυτά. […]

Αλλά γίνανε εκεί μέσα πολλά πράγματα. Δηλαδή, είδα την επανέ-
νταξη… ή το 7, που το ’τυχα, έτυχα εγώ, ήμουνα μέσα κι έγινε μεικτό.
Ενώ από τη μια μεριά είχε γυναίκες και την άλλη άντρες, έγινε μεικτό.
Και κάπου ήταν καλό αυτό, γιατί σε άλλα τμήματα έκανες να δεις γυ-
ναίκα... Εκεί μπορούσες να κάνεις και με το άλλο φύλο παρέα. Ήταν πιο
ανθρώπινα. Και ήταν με πρωτοβουλία γιατρών και όχι με διοικητική
απόφαση –ότι λόγω του «Ψυχαργώ» πρέπει να γίνει. Ήταν κάτι το πρω-
τοποριακό.40
Μπορώ να πω ότι εγώ, σαν άτομο που έχω νοσηλευτεί, δεν θα μπο-
ρούσα να το πω απόλυτα ότι είναι η μέρα με τη νύχτα, αλλά ταιριάζει
λίγο. Εντάξει, εγώ μπαινόβγαινα μια εικοσαετία και ζούσα και πολιτική
ζωή. Αλλά φαντάσου να ’σαι είκοσι χρόνια κλεισμένος σ’ ένα χώρο
που ούτε άδεια ούτε συμπαράσταση από κάπου, και να βρίσκεσαι σ’
ένα χώρο που είναι ευχάριστος, που μπορείς να κάνεις κάτι παραγω-
γικό, δεν ξέρω, οτιδήποτε, να πας σ’ ένα θερμοκήπιο να φυτεύεις ντο-
μάτες, να ζωγραφίσεις, να φτιάξεις μπιζού. Είναι πολύ καλό, γιατί σου
δίνει μια πολιτική ζωή πλέον. Δηλαδή, έχω φτάσει στο σημείο να κα-
τεβαίνω στην πόλη και να βλέπω παιδιά που όντως ήτανε αποκλει-
σμένα, να ’χουνε μια κοινωνική ζωή. Άλλος να κάθεται στον καφενέ
να πίνει τον καφέ του, άλλος στο σουβλατζίδικο, άλλος να πηγαίνει
σε μια συναυλία που ’χω τύχει. Ιδιαίτερα με τα Κουνουπιδιανά41, που
έχω ένα φίλο εκεί, τον Σ., έχει απεγκλωβιστεί και αυτός από το ψυ-
χιατρείο και κάνει κάποια πράγματα… […]
Είναι πολύ καλύτερα, είναι πολύ καλύτερα με το «Ψυχαργώ». Εί-
πα η μέρα με τη νύχτα, αλλά δεν είναι και άδικο να το πούμε ότι είναι
η μέρα με τη νύχτα. Βέβαια για τους ειδικούς υπάρχει ο φόβος ότι ανοί-
γουνε μικρά ψυχιατρεία. Έτσι έχω ακούσει. Αυτό δεν μπορώ να το ξέ-

41. Περιοχή των Χανίων όπου λειτουργεί ψυχιατρικός ξενώνας στο πλαίσιο του προγράμ-
ματος «Ψυχαργώ».
ρω, αλλά σε σχέση με το ψυχιατρείο είναι καλύτερες αυτές οι δομές.

Πολύ καλύτερες. Είναι δηλαδή μεγάλη διαφορά στη συμβίωση και στη
βίωση της πραγματικότητας απ’ ό,τι να ’σαι σ’ ένα άσυλο σταμπαρι-
σμένος εκεί πέρα. Σου δίνει τη δυνατότητα να κάνεις πράγματα για
να ξεφύγεις από την κλεισούρα και την επαναληπτικότητα των πραγ-
μάτων που ζεις μέσα σ’ ένα άσυλο. […]
[Εγώ] μπαινόβγαινα, μπαινόβγαινα. Δεν μπορώ να θυμάμαι ποιες
περιόδους έμπαινα μέσα και ποιες έβγαινα έξω. Δηλαδή μπορούσα να
μπω για λίγες μέρες, για δέκα-δεκαπέντε μέρες, ή να μπω για δυο-τρεις
μήνες. Αλλά δεν θυμάμαι αν ήτανε συγκεκριμένη εποχή, ειδικά με την
«5η Εποχή», το καφενείο, που είχα νοσηλευτεί, αλλά πρέπει κάποια
στιγμή να είχα νοσηλευτεί εκείνη την περίοδο. Η αλήθεια είναι όμως
ότι εγώ βρήκα εκεί ένα στέκι. Εγώ ειδικά, που πάω μπροστά για να γυ-
ρίσω πάλι πίσω, όταν έκλεισε η «5η Εποχή» πολλοί μείναμε άστεγοι.
Άστεγοι για να εκφραστούμε. Δηλαδή η «5η Εποχή» ήταν ένα ορόση-
μο. Γιατί κάναμε ένα σωρό πράγματα εκεί. Ερχότανε ένας άνθρωπος
από ένα χωριό των Χανίων κι ερχότανε κι ένας τουρίστας από την Άπω
Ανατολή στο παραδίπλα τραπέζι. Ή ερχότανε κάποιος από την Αθήνα
ή από τα Χανιά. Ήτανε ένας χώρος πολιτιστικής συνάντησης.
Εμείς λειτουργούσαμε εκεί πέρα. Εκτός του ότι δουλεύανε τα παι-
διά και παίρνανε κι ένα χαρτζιλίκι, στήναμε παραστάσεις, κάναμε μου-
σικές βραδιές με τους Σύριους, και μας έδινε τη δυνατότητα να κοι-
νωνικοποιούμεθα κι εμείς. Γιατί λειτουργούσαμε εκεί, δεν καθόμα-
στε παθητικά να περιμένουμε πότε θα έρθει η ώρα του φαγητού, να πά-
ρουμε τα χάπια, να πάμε να κοιμηθούμε. Εκεί κάναμε πράγματα και ζού-
σαμε καταστάσεις που μας ξυπνούσανε, μας φέρνανε σε μια τριβή με
την κοινωνία. Ήταν σημαντική εκείνη η περίοδος, μια περίοδος πέντε
χρόνων περίπου. Αν στον κόσμο έλειψε μια φορά, εμάς μας έλειψε δε-
καπέντε. Το κλείσιμο, το κλείσιμο. Εγώ έζησα φάσεις που έλεγα «αμάν,
τι θα κάνω», και μετά βρέθηκε το «ΕΠΕΚΕΙΝΑ».42 Το «ΕΠΕΚΕΙΝΑ» και
42. Το Ινστιτούτο Έρευνας και Εφαρμογής Προγραμμάτων Ψυχικής Υγείας «ΕΠΕΚΕΙΝΑ»

η Λέσχη Ασθενών που δημιουργήσαμε μετά. Εκεί δεν ήτανε τόσο φα-
ντεζί. Δηλαδή, ήτανε λίγο συντεχνιακή η φάση, δεν ερχόμασταν σε επα-
φή με τον έξω κόσμο εύκολα. Αν κάναμε κάτι, το κάναμε μεταξύ μας.
Ενώ με την «5η Εποχή» έμπαινε ο κόσμος που έβλεπε τι κάναμε, τι δεν
κάναμε, πώς δουλεύαμε. Κι εμείς δουλεύαμε εκεί.
Βέβαια γίνανε σημαντικά πράγματα και με το «ΕΠΕΚΕΙΝΑ» και ξέ-
ρω ότι μπορούν να γίνουνε κι άλλα. Ήταν, ήτανε ένας χώρος… Ήτανε
λέω, είναι ένας χώρος έκφρασης. Και μόνο ότι μαζευόμαστε εκεί παι-
διά που είχαμε πρόβλημα μεταξύ μας… Και συν τοις άλλοις, τόσος κό-
σμος που ερχότανε εθελοντικά να βοηθήσει ασχολήθηκε μαζί μας. […]
[Αν έμπαινα σε έναν ξενώνα] βασικά θα αισθανόμουνα ότι δεν θα
’χα ξεφύγει ποτέ από τη νοοτροπία του ψυχιατριζόμενου. Δηλαδή, θα
το βίωνα ότι θα ’μουνα σε ένα ψυχιατρείο, έστω και μικρό. Θα το βίω-
να έτσι. Γιατί δεν θα ’χα ένα χώρο δικό μου να λειτουργήσω. Εντά-
ξει, από την άλλη όμως το θετικό είναι ότι θα ’χα… Είναι πιο ελευθε-
ριακά τα όρια, και θα ’χα πιο καλή παρέα, θα ’χα μια απασχόληση τα
πρωινά, κάπου θα πήγαινα.43
Για μένα αποασυλοποίηση δεν είναι πάμε στο ψυχιατρείο και βάζου-
με στην πόρτα ένα λουκέτο, ενώ έχουμε βγάλει τον κόσμο και τον
έχουμε πάει σε δεκαπέντε διαμερίσματα ανά την Κρήτη, ανά την Ελ-
λάδα. Και καλό αυτό και εγώ το εγκρίνω. Αποασυλοποίηση είναι να
βγάλεις όλες αυτές τις εμπειρίες, ξεκινώντας από την πρώτη σου επα-
φή μέχρι την τελευταία σκέψη, να βγάλεις αυτό το άσυλο από το μυα-
λό σου. Αυτό είναι αποασυλοποίηση. Δεν είναι να πας πάλι σε ένα δια-
είναι επιστημονικός, μη κερδοσκοπικός οργανισμός ο οποίος ιδρύθηκε από επαγγελ-

ματίες ψυχικής υγείας το 1994. Στο πλαίσιο του εν λόγω ινστιτούτου λειτούργησαν στα
τέλη της δεκαετίας του ’90 μια Κοινωνική Λέσχη Ασθενών με τίτλο «Ανήσυχα πνεύ-
ματα», στην οποία και συμμετείχε ο αφηγητής, και ένας Σύλλογος Οικογενειών για την
Ψυχική Υγεία, και αναπτύχθηκαν παρεμφερείς δραστηριότητες.
μέρισμα και να κουβαλάς πάλι τον εαυτό σου τον κακό ή τις εμπειρίες
σου. Αλλά, εντάξει, θα ’χεις και μια πιο καλή ζωή. Αυτό σωστό, εντά-
ξει, δεν είμαι αρνητικός. Αυτό εννοώ, ότι αποασυλοποίηση δεν είναι
ότι πάμε και κλείνουμε ένα άσυλο και το κάνουμε, ξέρω ’γω, χορο-
πηδάδικο, που λέει και ο Παπακωνσταντίνου, και τους βγάλαμε όλους
έξω και λύθηκε το πρόβλημα. Είναι να βγάλω κι εγώ τον εαυτό μου,
και εκεί μπαίνει για μένα η δημιουργία. Δηλαδή είναι άτομα στο ψυ-
χιατρείο που… Ας πούμε, αν ξέρω δεκαπέντε-είκοσι άτομα, τα δώδε-
κα ζωγραφίζουν, τα δεκαπέντε γράφουν ποίηση, τα είκοσι φτιάχνουν
θεατρικά έργα. Πήγε ποτέ εκεί κανείς να δει τίποτα; Προβάλλουνε τον
ένα και τον άλλο, να πούμε, τα ΜΜΕ και οι τηλεοράσεις. Πού είναι η ευ-
αισθησία; Θέλω να πω ότι αποασυλοποίηση δεν είναι ότι φτιάξαμε ορ-
γανωτικά και πάμε στον Γιανουλάτο44 και στον κάθε Γιανουλάτο –και,
εντάξει, τον εκτιμάω τον άνθρωπο και έχω δικαίωμα να τον κρίνω,
είναι ο Διευθυντής της Ψυχικής Υγείας, τον συναντώ σε κάποια συ-
νέδρια– και θέλω τόσο προσωπικό εδώ και τόσο εδώ, και τ’ ακούω και
τα νιώθω και τα βλέπω και οδύρομαι. Και τόσο προσωπικό εδώ, και
διόρισέ μου αυτούς εδώ και αυτούς εδώ, και ν’ ακούς και τον άλλο
να λέει, επειδή του βάλανε κάποια χρήματα παραπάνω, οι διοικητικοί
θα ασχοληθούνε με το «Ψυχαργώ». Κι εγώ τι θα γίνω; Εγώ δεν θα ’μαι
πάλι εξόριστος; Όταν θα βγω από το γραφείο, να πάρω το εξιτήριό μου,
ένα χαρτί, πάλι δεν θα ’μαι έξω και θα ψάχνω κάτω για γόπες; Ενώ μέ-
σα θα ’ναι ο άλλος στο κλιματέρ του, ξέρω ’γω, στις τράπεζές του;
Εντάξει, θα μου πεις δεν ζούμε σε καταστάσεις απόλυτης ξερωγνω-
μίας, ξέρω ’γω; Κάποιοι τα καταφέρανε στη ζωή τους και κάποιοι δεν
τα καταφέρανε, εντάξει, είναι και ένας νόμος αυτός. Αλλά δεν είναι
κι έτσι, δεν είναι κι έτσι… […]
44. Προϊστάμενος της Διεύθυνσης Ψυχικής Υγείας του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής
Αλληλεγγύης, ο οποίος συμμετείχε σε πάρα πολλές ημερίδες και συνέδρια που αφο-
ρούσαν την ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα, και για το λόγο αυτόν ήταν ευρύ-
τερα γνωστός.
Επ’ ουδενί δεν αμφισβητώ ότι υπάρχει ο εθελοντισμός. Δεν είναι

δηλαδή ότι ο οποιοσδήποτε γιατρός ή νοσοκόμος ή τραπεζοκόμος ή
διοικητικός δεν έχει το συναίσθημα της ανθρωπιάς, το έχει. Απλά πι-
στεύω ότι είναι θέμα, είναι θέμα συγκυρίας. Δηλαδή ίσως, ίσως να
ζούμε σε μια κοινωνία μετεξελικτικά. Δηλαδή το ψυχιατρείο δεν μπο-
ρεί να μείνει πίσω. Δηλαδή, δηλαδή δεν μπορώ να σκεφτώ ότι… Όπως
δεν μ’ αρέσει να πω ότι μετά από πέντε ή δέκα χρόνια ή μετά από τρία
χρόνια θα είναι λιγότερο γκέτο. Δεν μ’ αρέσει αυτή η λογική να την πω.
Αλλά θέλω να πω ότι προσπάθειες γίνονται. Και όλα αυτά που γίνονται
βοηθάνε, βοηθάνε κόσμο. Βοηθάνε. Δηλαδή, και επαναλαμβάνω τη λέ-
ξη «Ψυχαργώ», γιατί το φαντάζομαι περισσότερο στο να βγάλει τον κό-
σμο και πρακτικά έξω. Δηλαδή το να πεις βγαίνω έξω, εντάξει, δεν
αποασυλοποιούμαι, δεν βγάζω τη λογική που το άσυλο…, τις άσχη-
μες εμπειρίες, την απονιά, την ατσιγαρία, το να μην έχω επισκεπτήριο,
το να…, το να έχω προβλήματα με το συνάδελφό μου κ.λπ. Από την άλ-
λη, όμως, το να βγεις έξω, να πας μία εκδρομή, να λειτουργείς εργα-
σιακά κάπου, βοηθάει.
Δηλαδή, πιστεύω ότι είναι ώριμο πλέον το αίτημα κάποιοι άνθρω-
ποι να λειτουργήσουν και πιο υπεύθυνα. Θα το ’θελα κι εγώ. Εγώ δεν
μπορώ να πω ότι κοίταξε, εντάξει, με το «Ψυχαργώ» κάποιοι θα πά-
ρουνε λεφτά και κάποιοι άλλοι θα πουν «εντάξει, πήγαινέ τους εκεί»,
ξέρω ’γω. Ε, άμα το πάρουμε έτσι, τι είμαστε και εμείς, μεταφερόμε-
νο είδος; Δεν έχει νόημα και να συζητάμε. Δηλαδή να συζητήσω τι, πού
θα καταλήξω; Δηλαδή εκεί είναι και το πρόβλημά μου το προσωπικό
μου, είναι η ευαισθησία μου, ότι θέλω, θα ήθελα η κοινωνία, ας πού-
με… Και εμείς όλοι, κι εμείς που κατά διαστήματα διαβιώνουμε σε τέ-
τοιους χώρους, είμαστε κι εμείς μέλη της κοινωνίας. Είμαστε πολιτι-
κά πρόσωπα, δεν είμαστε άτομα. Οπότε μία τέτοια ενέργεια, ας πούμε,
είτε κρατική είναι είτε από φορείς εθελοντικούς, όπως οργανώσεις
κ.λπ., είναι καλό, είναι πολύ καλό. Από το να ’σαι στην αφάνεια. Ακό-
μα και να ’ρθει ένας παπάς, ξέρω ’γω, να σου μοιράσει ένα πακέτο τσι-
γάρα, έστω να το κάνει κάθε Χριστούγεννα ή Πάσχα, είναι κάπου θε-
τικό, ας πούμε. Σκέφτεσαι υποσυνείδητα ότι κάποιος σε σκέφτηκε.

Όπως, ξέρω ’γω, το να ’ρθει η μάνα κάποιου παιδιού και να σου δώ-
σει κι ένα κουλουράκι. Δηλαδή, δεν είναι ότι αισθάνεσαι πλέον εγκα-
ταλελειμμένος. Δηλαδή, μ’ αυτή τη λογική είναι πρωτοποριακά κι όλα
αυτά που γίνονται. Γιατί μιλάμε ότι εγώ, ας πούμε, όταν πρωτομπήκα
στα ψυχιατρεία, δεν θέλω να υποτιμήσω τους προηγούμενους από
άποψη πόνου, αλλά ήταν πολύ χάλια η κατάσταση. Ήταν πολύ χάλια.
Δηλαδή μπαίνανε ζητήματα… Ξέρω ’γω, πήγαινα με μία εισαγγελική,
επειδή έκανα φασαρία στους δρόμους, ξέρω ’γω… Δεν θέλω να πω
ότι ήμουνα και πολιτικός κρατούμενος, θα ήτανε γελοίο. Αλλά εξέ-
φραζα την πολιτική μου. Υποτίθεται ότι έκανα φασαρία. Αλλά πήγα σε
ένα χώρο που δεν ήταν θεραπευτικός. Αυτό τώρα είναι λίγο προσεγ-
μένο, γιατί πας σε μία κλινική και σου λέει «είσαι ένα οξύ περιστατικό,
να καθίσεις πέντε μέρες, να φύγεις». Αυτό είναι θετικό. Από το να πας
για πέντε μέρες, υποτίθεται, ή δέκα και να καθίσεις δεκαεφτά χρό-
νια, ξέρω ’γω. […]
Εγώ μπορώ να σου πω ότι δεν μπορείς και εσύ να εγγυηθείς στον
εαυτό σου ούτε στη γυναίκα σου ούτε στα παιδιά σου ότι δεν θα εί-
σαι ο επόμενος ψυχασθενής. Πώς θα το εγγυηθείς; Δηλαδή με τι δε-
δομένα; Δηλαδή σε ποια κοινωνία ζεις εσύ; Εγώ δηλαδή πώς την πά-
τησα και μου λες ότι δεν θα την πατήσεις εσύ; Βεβαίως δεν το θέτω
εκβιαστικά. Δηλαδή αν εσένα σου τύχει ένα πρόβλημα, ανάλογα με
τα δικά σου μέτρα και σταθμά θα το αντιμετωπίσεις. Αν, ξέρω ’γω,
σε ένα εύπορο άτομο του τύχει ένα πρόβλημα στο παιδί του, ξέρω ’γω,
πες ότι κάνει χρήση ναρκωτικών, και θέλει να κάνει μια αποτοξίνωση,
δεν θα πάει στο ψυχιατρείο των Χανίων, θα πάει σε μία κλινική στην
Ελβετία. Οπότε… Θέλω να σου πω ότι η ψυχασθένεια έτσι που αντι-
μετωπίζεται ή έτσι που δημιουργείται η τρέλα, αυτό το οριοθέτησα κι
εγώ σαν..., είναι ένα στοιχείο του ανθρώπου. Παίζει και η τύχη κάποιο
ρόλο βέβαια, μπορεί να μη σου έρθουνε καλά τα πράγματα με τη ζωή
σου. […]
Εγώ απλά λέω μήπως είμαστε και εμείς ένα άλλοθι για να στηρί-
ζεται η κοινωνία σε κάποια βάθρα. Δηλαδή, μήπως πρέπει να έχει η

κάθε πόλη, η κάθε κοινωνία και ένα ψυχιατρείο για να ’χει τους περι-
θωριακούς και τους ιδιαίτερα πληγωμένους κ.λπ. κ.λπ., και τους ψυ-
χοπαθητικούς, και να λένε ότι «εμείς είμαστε υγιής κοινωνία, πρέπει
να κλείσει και η πόρτα το βράδυ, για να κοιμηθούμε και εμείς ήσυ-
χα». Δηλαδή, μήπως λειτουργούμε κι εμείς σαν άλλοθι; […]
Κι εγώ στο Νοσοκομείο Ημέρας, σε μια μεταβατική δομή για την
υγεία μου, που πήγαινα δυο χρόνια εδώ στην Κροκιδά, μάθαινα από
τους ανθρώπους, τους υπαλλήλους εκεί, ότι κι εκεί αντιδράσανε. Και
μιλάμε ότι ήτανε πρωτοποριακή νοσοκομειακή δομή. […]
Εγώ δεν είμαι κοινωνιολόγος να το αναλύσω αλλά μπορώ να φα-
νταστώ… […] Όταν ένας άνθρωπος ζει σε μια κατάσταση… Εγώ ξυ-
πνάω το πρωί και ακούω τα σφυρίγματα και τα κορναρίσματα στην Κισ-
σάμου και τρελαίνομαι, λέω πώς θα μπω στην κίνηση τώρα για να πάω
κάπου στη δουλειά μου; Με πιάνει κρίση. Ένας άνθρωπος όμως που
κάθεται το βράδυ κουρασμένος από τη δουλειά στην τηλεθέαση, εντά-
ξει έχει το προτέρημα να ’χει ένα κομπιούτερ και ν’ αλλάζει τα κανάλια,
όταν ακούσει και μια είδηση για το τάδε έγκλημα, το τάδε, το τάδε, το
τάδε, σε μια προσωπική σχιζοφρένεια, και ξέρει ότι στη γειτονιά του
δίπλα θα ’ρθουν και πέντε-δέκα σχιζοφρενείς, θ’ αρχίσει να γίνεται και
αυτός σχιζοφρενής. Δηλαδή, πώς να το εξηγήσω; Δηλαδή…
Θα μπορούσε, θα μπορούσε, όπως μιλάμε για τον ΟΚΑΝΑ, ξέρω
’γω, ή για καταστάσεις ναρκομανίας, που όλοι μιλάνε, ξέρεις, λένε
πως κάνουνε χρήση κ.λπ. κλπ., αλλά πρέπει να κοιτάξουμε και την
πρόληψη, μήπως δεν θα ’πρεπε για την ψυχασθένεια και για τη σχι-
ζοφρένεια και για όλα αυτά να κοιτάξουμε την πρόληψη; Μήπως δεν
θα ’πρεπε να κάνουμε καλύτερη την κοινωνία από το να μαλώνουμε
αν στο δίπλα τετραγωνικό είναι πέντε σχιζοφρενείς και είναι επικίν-
δυνοι ή όχι; Αυτό πιστεύω εγώ. Δηλαδή και εκεί μπαίνει η πρόληψη.
Γιατί εσύ, εντάξει, πέντε δίπλα σου, αλλά αν αύριο το παιδί σου πά-
θει κάτι; Και επανέρχομαι, θα ψάχνεις μετά τον κάθε γιατρό και το
κάθε κοινωνικό κατεστημένο να σου φτιάξει έναν ξενώνα να δεχτεί το
παιδί σου, αφού εσύ δεν θα μπορείς να το καλύψεις. Δηλαδή είναι έτε-
ρον εκάτερον.
Εγώ δεν αμφισβητώ ότι δεν είναι ευχάριστο και για μένα να είναι
στη γειτονιά μου κάποια ιδιόμορφα άτομα, όπως είμαι κι εγώ, ας πού-
με. Ή να πάω να ζήσω κάπου και να μου φέρουν και γείτονες με ψυ-
χα… Αλλά εγώ ξέρω και κάτι άλλο, όλοι αντιδρούνε αλλά στο τέλος γί-
νονται οι καλύτεροι φίλοι. Δηλαδή και αυτό που λέγεται σχιζοφρένεια,
ας πούμε, εντάξει, δεν είμαι γιατρός, αλλά είναι περισσότερο σχιζο-
φρένεια να κάθομαι να βλέπω ειδήσεις και να βλέπω σε κάποια πα-
ράθυρα ότι η αστυνομία, ο τάδε σκότωσε, ο τάδε εγκλημάτησε. Άρα
μου δημιουργεί τη δικιά μου σχιζοφρένεια πλέον η κοινωνία. Δεν με
προλαμβάνει. Δεν με ντοπάρει να μου δείξει, ξέρω ’γω, ένα δεμάτι
με λουλούδια. Ή το τι έκανε, τι κάνανε πέντε σχιζοφρενείς που ζω-
γραφίσανε έναν τοίχο απέναντι. Άρα, δεν είναι ότι με το να το δεις χω-
ροταξικά, πέντε άτομα, βγάζεις από το μυαλό σου αυτό που σου ανα-
παράγει η κοινωνία. Δηλαδή δεν φταίει ότι τους πάνε δίπλα τους, αφού
είναι μέσα τους. Και δεν το λέω ότι η τηλεόραση είναι κακό πράγμα.
Σαν τεχνολογικό εύρημα, είναι κάτι τέλειο. Πώς χρησιμοποιείται; Όπως
χρησιμοποιούνται ένα σωρό πράγματα. Το κινητό, ξέρω ’γω, η βιντε-
οκάμερα και όλα αυτά. Έτσι και…
Αυτή είναι η γνώμη μου. Εγώ δεν λέω ότι δεν έχει επικινδυνότη-
τα μια τέτοια κατάσταση. Αλλά περισσότερο επικίνδυνα είναι αυτά που
γίνονται… Γιατί υπάρχει και το κέρδος, εγώ δεν μπορώ να το προσ-
διορίσω. Και ιδιαίτερα αν ένα κανάλι σού προβάλλει όλα αυτά, κά-
που αποσκοπεί, δεν αποσκοπεί στο να σε ευχαριστήσει στο κάτω κά-
τω της γραφής. Όταν από τις εφτά ειδήσεις οι οκτώ είναι εγκλήματα,
γιατί το κάνει, για να σε ευχαριστήσει; […]
Η κοινωνία μπορώ να πω ότι είναι πολύ καλή. Η κοινωνία μάς θέ-
λει, θέλει όλους τους ανθρώπους, και αυτός είναι ένας νόμος που έχει
να κάνει περισσότερο με την καρδιά μας και λιγότερο με το μυαλό μας.
[…]
Έχω γεννηθεί στα Χανιά, είμαι και ερωτευμένος με τα Χανιά. Αυ-
τό δεν σημαίνει ότι δεν έχω ζήσει και σ’ άλλες πόλεις. Αλλά πιστεύω
ότι υπάρχει φιλότιμο. Δηλαδή έχει να κάνει και με την Κρήτη. Δεν εί-
μαι εθνικιστής, δηλαδή δεν αισθάνομαι ότι πρέπει να βάλω, άμα γε-
ράσω, ένα μαντίλι στην κεφαλή για να κυκλοφορήσω, λέμε αν γερά-
σω, αλλά έχει να κάνει ότι πονάνε το συνάνθρωπο, ας πούμε. Παρ’ όλη
την ανάπτυξη, παρ’ όλο τον τουρισμό, παρ’ όλο το εμπορικό στάτους
που επικρατεί στο λιμάνι, ξέρω ’γω, τον πονάνε το συνάνθρωπο. Θέ-
λουνε να μην υποφέρει. Αυτό δεν βγαίνει με τη λογική, ότι πρέπει να
τον βοηθήσει οικονομικά, ας πούμε, πρέπει να τον βοηθήσει οικονο-
μικά το συνάνθρωπό του, για να του απαλύνει τον πόνο του. Με όποι-
ον τρόπο μπορεί το κάνει.45
Ευκαιρίες…
Τα τελευταία χρόνια, μετά τις αλλεπάλληλες εισαγωγές που είχα κάνει

στο ψυχιατρείο της Σούδας, και ενδιάμεσα, λειτουργούσε σαν μοχλός
άμυνας απέναντι σε κάποια υποτροπή το Νοσοκομείο Ημέρας. Σαν δο-
μή ψυχιατρική με βοηθούσε, γιατί ήτανε μια ιστορία για μένα που λει-
τουργούσε θεραπευτικά. Χωρίς –να το πω απλά και σε εισαγωγικά–
την πολλή «βαβούρα», το πολύ «κλείσιμο» κ.λπ. ενός ψυχιατρείου. Εί-
ναι μια πολύ καλή δομή, το λέω αυτό όχι γιατί πέρασα απ’ έξω και το
είδα, αλλά γιατί το βίωσα από μέσα. […]
Τελευταία φορά που μπήκα στο Ημέρας είχα το συναίσθημά μου
διεγερμένο, σίγουρα κάτι με απασχολούσε, συγχρόνως όμως είχα ξε-
κινήσει μια θεατρική δραστηριότητα, ήμουνα στα πλαίσια μιας θεα-
τρικής δραστηριότητας, και αυτό με πίεζε κάπως, με αποτέλεσμα να
μου εκδηλωθεί το κλασικό σύμπτωμα της αϋπνίας. Όταν λέμε κλασικό,
πάντα, τις περισσότερες φορές που έκανα υποτροπή, μου παρουσια-

ζότανε αϋπνία, η οποία με οδηγούσε σε καταστάσεις άσχημες εγκε-

φαλικά, με έμμονες ιδέες κ.λπ. Μία κλασική περίπτωση ήτανε και αυ-
τή η τελευταία που μου παρουσιάστηκε.
Πήγα στο Ημέρας, βρήκα μια αμέριστη συμπαράσταση από τους αν-
θρώπους που εργάζονται εκεί πέρα, από την ψυχολόγο, την ψυχία-
τρο. Αντιμετωπίστηκε από τον καθένα ξεχωριστά με τον τρόπο του, τό-
σο με την ψυχοθεραπεία όσο και με τα φάρμακα. Και ίσως και τελευ-
ταία, σαν ένας πρόσθετος ρεαλισμός στη σκέψη μου, προσπαθούσα
να κερδίσω πόντους για την υγεία μου με το ρύθμισμα των φαρμάκων.
Δηλαδή θεωρούσα πιο απαραίτητο να γίνει αυτό απέναντι στην υπο-
τροπή που ζούσα, στην υγεία μου, παρά να εγκλιματιστώ στο χώρο για
μεγάλο χρονικό διάστημα. Που εντάξει, μπορεί να παινεύω ένα τέ-
τοιο σύστημα, μια τέτοια δομή ψυχικής υγείας, αλλά και ο χρόνος δεν
βοηθάει και πολύ άμα είναι παρατεταμένη η παρουσία εκεί πέρα. Πα-
ρουσιάζονται σύνδρομα ψυχολογικά ιδρυματισμού, πιστεύω. Εστίασα
στα φάρμακα. Εγώ φυσικά ανταποκρίθηκα στις οδηγίες του γιατρού.
Κάθισα γύρω στις δεκαπέντε μέρες. Ισχύει αυτή η έκφραση που λέμε
«το πρόλαβα», η γιατρός με πρόλαβε, με προλάβανε, για να μην επι-
τραπεί κάποια υποτροπή. Και όντως έτσι έγινε.
Από κει και πέρα, όμως, το πώς ενέργησα εγώ, όταν κατάλαβα ότι
μπορούσα να πατήσω στα πόδια μου –και γι’ αυτό ήταν μόνο δεκα-
πέντε μέρες–, πήρα εξιτήριο με τη φαρμακευτική αγωγή του γιατρού.
Ε, και από τότε πάω πολύ καλά. Το επισκέπτομαι βέβαια συχνά και βλέ-
πω τη γιατρό, συγχρόνως κάνω τις αναλύσεις αίματος που απαιτεί η
θεραπεία, παίρνω τα φάρμακα που πρέπει και πάω καλά.
Συμπερασματικά, πιστεύω ότι ένα Νοσοκομείο Ημέρας για την κοι-
νωνία των Χανίων, μαζί φυσικά και με τις δραστηριότητες που μπή-
κανε στο πρόγραμμα του «Ψυχαργώ», που βγήκανε μάλλον από το
πρόγραμμα του «Ψυχαργώ» με τους συνεταιρισμούς και τα διαμερί-
σματα, αποσυμφορούνε το χώρο του ψυχιατρείου και δημιουργούνε
καταστάσεις καλύτερης προσέγγισης. Και δεν το λέω αυτό μόνο επει-
δή το είδα εγώ, το λέγαμε και με τα παιδιά εκεί που κάναμε θεραπεία
και συζητούσαμε, ότι είναι πολύ καλύτερα να συμμετέχουνε σε τέτοιες

δομές από, ας πούμε, απλά την κλεισούρα του ιδρύματος, του ψυχια-
τρείου. […]
Καλύτερα σε καταστάσεις υποτροπής, σε καταστάσεις που υπάρχει
ο κίνδυνος μιας εισαγωγής στο ψυχιατρείο. Το καλό έγκειται στη δομή
του Νοσοκομείου Ημέρας, με τις θεραπευτικές ομάδες που γίνονται,
με το να μπορείς να μιλήσεις περισσότερο και να έρθεις σε επαφή θε-
ραπευτικά με άτομα που είναι ειδικευμένα σ’ αυτό τον τομέα, ακόμα και
με το χώρο. Περισσότερο η αντιμετώπιση είναι ελαφριά, θα ’λεγα, εί-
ναι πιο καλή. Για μας, το προτιμούμε, γιατί μας προλαμβάνει από το
να κλειστούμε σε ένα περίπτερο, που νομίζω ότι έχω αναφέρει πόσο
άσχημες είναι οι συνθήκες διαβίωσης. Όχι, δεν έχει να κάνει τόσο με
το προσωπικό, αν είναι καλοί ή καλύτεροι στο Νοσοκομείο Ημέρας. Εί-
ναι μια άλλη φιλοσοφία ψυχιατρικής αντιμετώπισης, αντιμετώπισης
ενός ψυχιατρικού προβλήματος. […]
Εντάξει, υπάρχει το σκεπτικό ότι κανείς δεν σου κλείνει την πόρ-
τα, δεν νιώθεις ότι ίσως να απομονωθείς. Να απομονωθείς κυριολε-
κτικά, σε χώρο, να μπεις σε απομόνωση. Δεν νιώθεις ότι κάποιος θα
’ρθει βίαια, από οποιαδήποτε κατάσταση που μπορεί να προέλθει. Με-
τά, λειτουργεί θεραπευτικά με τη λογική ότι στο ψυχιατρείο δεν κά-
νεις τίποτα. Είσαι σε μια απραξία, σηκώνεσαι, παίρνεις χάπια και κά-
θεσαι και περιμένεις πότε θα φας, πάλι χάπια, να ξαπλώσεις κ.λπ. Εκεί
τουλάχιστον θα μιλήσεις στην ψυχοθεραπεία, θα κάνεις την εργοθε-
ραπεία σου, θα κάνεις την αγωγή υγείας, θα ζωγραφίσεις, θα ακού-
σεις μουσική, έχεις και την τηλεόραση που μπορείς να κάτσεις στο σα-
λονάκι, θα ’ρθει και το φαγητό που είναι κάτι που απλά δένει το γλυκό,
ας πούμε. Και μετά φεύγεις. Δεν είναι αυτό που ξέρεις στο ψυχιατρείο,
εντάξει, έφαγα, πήρα τα χάπια μου, θα πάω να ξαπλώσω, όπου δη-
λαδή νιώθεις έναν εγκλεισμό. Εκεί φεύγεις, μπαίνεις πάλι στην κοι-
νωνία και νιώθεις ότι είσαι και μέσα στην κοινωνία. Γιατί είναι και σε
ένα χώρο που δεν είναι οριοθετημένος σαν νοσοκομείο. Είναι η γει-
τόνισσα που θα περάσει, θα σου πει καλημέρα, θα δεις και ένα ταξί
που θα πάρει έναν άνθρωπο. Είσαι μέσα στην κοινωνία, δεν αισθά-
νεσαι την κλεισούρα ενός νοσοκομείου. Είτε καλά ή κακά θα ’σαι εκεί,
όλο το εικοσιτετράωρο, και την άλλη μέρα ώσπου να εξελιχθεί καλά
η υγεία και να πας μ’ ένα εξιτήριο, να ’σαι καλύτερα. Και δεν είναι τυ-
χαίο που μετά από ένα εξιτήριο πολλοί γιατροί συστήνουνε το Ημέ-
ρας για μια πιο καλή επανένταξη, θα ’λεγα, ενός ανθρώπου που έχει
πρόβλημα στην κοινωνία. Ένα μέσον για να αισθανθεί και ο άνθρωπος
που πάσχει ότι σιγά σιγά θα βγει και από το Ημέρας πιο καλά. Δηλα-
δή είναι ένας ενδιάμεσος σταθμός, ενώ συγχρόνως δεν είναι και σταθ-
μός, είναι κάτι μέσα στην κοινωνία. Δηλαδή τον επανεντάσσει χωρίς
να το καταλαβαίνει, κάπως έτσι απλά το σκέβομαι. […]
[Το εξιτήριο] το ζήτησα εγώ και δεν υπήρχε καμία αντίρρηση. Βέ-
βαια είπαμε ότι πολλοί γιατροί, όταν δίνουν ένα εξιτήριο από τις κλι-
νικές από μέσα από το ψυχιατρείο, σε παραπέμπουνε στο Ημέρας –
αν θες πας, φαντάζομαι, αν δεν θες δεν πας. Αλλά πολλές φορές,
όμως, κάποιο περιστατικό που κρίνεται οξύ, ιατρικά οξύ, παραπέμπε-
ται στο ψυχιατρείο. Αυτό συμβαίνει πολλές φορές. Δηλαδή, ναι μεν εκ-
θείασα τη δομή, αλλά αυτό δεν σημαίνει, δεν είναι θαυματοποιοί, επει-
δή είναι μια σύγχρονη και πολύ καλή περίπτωση Νοσοκομείου Ημέρας
στην πόλη των Χανίων. Κάποιος υποτροπιάζει, δεν μπορεί να ελεγχθεί
ιατρικά εκεί, ούτε να παραμείνει. Κατ’ αρχήν, δεν μπορείς να κοιμηθείς
στο Ημέρας, είναι νοσηλεία μέχρι το μεσημέρι. Ε, πάει στο ψυχιατρείο.
Εγώ όμως θέλω να πω και κάτι άλλο. Η τελευταία μου εισαγωγή
ήταν ομαλή, η υποτροπή μου αντιμετωπίστηκε καλά. Αλλά έχω να πω
για τα παλιότερα χρόνια που ήμουνα στο Ημέρας, που δεν είχα μόνο
το σύμπτωμα της αϋπνίας, είχα και ψυχολογικά προβλήματα πολλά. Και
εκεί, με την καθημερινή ψυχοθεραπεία, με όλα αυτά που ειπώθηκαν,
γινόταν έργο. Δηλαδή, κάθισα κι ένα χρόνο στο Ημέρας με καθημε-
ρινή παρουσία. Γινόταν έργο μέσα μου. Όταν έφυγα, μετά από κάποιο
εξιτήριο, είχα πάρει πράγματα, είχα ξεφύγει από την ψυχοπάθεια, την
ψυχοπάθεια τη δικιά μου, που με παίδευε. Το έσω μου είχε βγει, ο
κακός μου όχι ακριβώς εαυτός, τα κακά μου συναισθήματα, οι κακές
μου σκέψεις, η αποθάρρυνσή μου από τη ζωή είχαν αρχίσει να απο-

μακρύνονται, να ομαλοποιείται η ζωή μου. Δηλαδή πιστεύω ότι το Νο-
σοκομείο Ημέρας είναι πολύ καλό για περιπτώσεις όχι ακριβώς ελα-
φριές, για περιπτώσεις ατόμων που… Ό,τι γίνεται εκεί μέσα, με το λό-
γο, με τις συμβουλές που δίνονται, με τη φαρμακευτική αγωγή, πι-
στεύω ότι βοηθούν πολύ πολύ καλύτερα απ’ το να ’σαι σε άλλες ψυ-
χιατρικές δομές, όπως είναι το ψυχιατρείο, με κακές συνθήκες δια-
βίωσης ενός ασθενή. […]
Την τελευταία φορά πήγα μόνος μου. Πήγα μόνος μου και ζήτησα
βοήθεια. Είχα κάποια συμπτώματα, όλα αυτά που είπα. Και όταν ο για-
τρός έκρινε, ζήτησα να μπω γιατί φοβήθηκα. Λέω: «Αν συνεχιστεί η
αϋπνία μου και δεν κάνω εισαγωγή στο Ημέρας…» Φυσικά ο καθέ-
νας προσπαθεί, δεν σημαίνει ότι πας σε ένα νοσοκομείο και καθάρι-
σες. Προσπαθείς. Απλά φοβήθηκα αυτό που έλεγα και προηγουμένως
ότι, αν δεν προλάβεις με τη δικιά μου προσπάθεια και με την προσπά-
θεια των ειδικών εκεί πέρα, η επόμενη μπορεί να είναι το ψυχιατρείο.
Και γιατί να το λέμε ψέματα, κανείς δεν εύχεται να πηγαίνει στο ψυ-
χιατρείο. Ε, προτιμάει το Ημέρας με λίγα λόγια.46
Στο Νοσοκομείο Ημέρας ήτανε πολύ καταλυτικά για να συνέλθω από

το αδιέξοδο που είχα περιέλθει ένα διάστημα. Είχα μια κατάθλιψη η
οποία σχεδόν μ’ είχε καθηλώσει στο κρεβάτι, δηλαδή δεν ήθελα να
βλέπω το φως της ημέρας. Στο Νοσοκομείο Ημέρας βοηθήθηκα. Βοη-
θήθηκα γιατί γινότανε ομαδική δουλειά, ψυχοθεραπεία ομαδική, ψυ-
χοθεραπεία ατομική, ομάδα παραμυθιού, ομάδα θεάτρου, γυμναστική,
τρώγαμε εκεί, παίρναμε φάρμακα εκεί, και το απόγευμα που φεύγαμε
παίρναμε τα φάρμακά μας για την άλλη μέρα, ήταν πολύ καλά. Πραγ-
ματικά μια δομή πρωτοποριακή για τα δεδομένα της πάθησης. […]
Με βοήθησε γιατί ό,τι γινότανε εκεί πέρα μού στήριζε την υποκει-
μενικότητά μου. Δηλαδή, έβαζα το μυαλό μου να δουλέψει και να βγά-

λει από μέσα μου πράγματα τα οποία ήτανε συγκεντρωμένα μέσα μου
και τα οποία με παιδεύανε. Δεν ήτανε όμως κι εύκολη δουλειά. Όταν
πήγαινες το πρωί κι έμπαινες στην ομάδα ερχόσουνα αντιμέτωπος με
τα προβλήματα όλων συν το δικό σου. Αυτό ήταν κουραστικό και δύ-
σκολο, αλλά ήτανε ό,τι καταλληλότερο για να συνέλθω. Ήταν ένα εί-
δος σμίκρυνσης της κοινωνίας, αλλά με την προοπτική ότι κατάφερνες
να λειτουργήσεις στο χώρο εκεί πέρα από το να ’σαι απαθής σ’ ένα
τμήμα ενός ψυχιατρείου.47
Η αρωγός οικογένεια
Εγώ έτυχε να έχω. Πολλές φορές μού το λένε και οι φίλοι μου, «εσύ
ήσουνα τυχερός». Ήξερα παιδιά που δεν ερχότανε ούτε η μάνα τους
ούτε ο πατέρας τους, επειδή ήταν χωρισμένοι, επειδή είχαν κοινωνι-
κά προβλήματα, τα αδέρφια περιουσιακά κ.λπ., μια δικιά τους κατά-
σταση περίεργη. Εγώ, εντάξει, είχα και το επισκεπτήριό μου, είχα και
το χαρτζιλίκι μου. Ποτέ δεν έμενα ούτε από τσιγάρα, ας πούμε. Εντά-
ξει, πάντα μέναμε από τσιγάρα, γιατί ο ένας του αλλουνού… Εντάξει,
αυτό ήταν δεδομένο, αλλά… Με βοηθήσανε και τ’ αδέρφια μου και οι
γονείς μου. Αλλά το πιο σημαντικό απ’ όλα είναι ότι δεν με αντιμετω-
πίσανε ποτέ σαν άρρωστο οι δικοί μου. Ή ποτέ δεν μου ’πανε, ξέρω
’γω, «ξέρεις κάτι, είσαι παράλογος, θα σε περιθωριοποιήσουμε». Και
αυτό φάνηκε και φαίνεται ακόμη και τώρα. Δηλαδή πιστεύω ότι, αν δεν
είχα και μια οικογένεια υποστηρικτική, ίσως και να μην ήμαστε τώρα
εδώ μαζί να μιλάμε, να μην είχα τη δύναμη ν’ αντεπεξέλθω κι εγώ στις
δυσκολίες των ασύλων.48
Εκεί μπαίνει ένα μεγάλο κεφάλαιο. Δηλαδή ήταν άτομα που για πρώ-

τη φορά θεραπεύονταν σε ένα ψυχιατρείο και ήταν και άτομα που ήτα-
νε πολλά χρόνια στα ψυχιατρεία. Και η διαφορά, η ειδοποιός διαφορά,
πολύ σημαντική και για μένα, η οποία με στήριξε και με στηρίζει ακό-
μα και τώρα, είναι η οικογένεια. Αν ένα άτομο, που η μοίρα του το φέ-
ρει σε τέτοιες πόρτες και είναι ξεκομμένο, δεν έχει μια οικογένεια να
το στηρίξει, λογικό είναι ότι οι αντιστάσεις του μειώνονται. Είναι έρ-
μαιο. Δεν έχει από πού να κρατηθεί πέρα από την κούρα που του πα-
ρέχει το κράτος. Αλλά η πορεία του μέσα στο ίδρυμα αρχίζει να κυλάει,
να κυλάει προς το βαρύ, στο βαρύ.49
Εστιάζω περισσότερο στην οικογένειά μου. Και στο ευρύτερο συγγε-

νικό περιβάλλον, αλλά κυρίως... Κοίταξε, όταν είσαι σε ένα χώρο που
διαβιώνεις με μια οικογένεια, εκεί θα δεις κατά πόσο είσαι αποδεκτός,
κατά πόσο σε αντιμετωπίζουνε σαν πρόβλημα ή όχι. Οι άλλοι λειτουρ-
γούνε συναινετικά, απλά συναινετικά, οι άλλοι συγγενείς κ.λπ. Και πο-
τέ δεν είχα την απόρριψη από κανέναν.
Αλλά εντάξει, είχα τραβήξει κι εγώ πολλά, δηλαδή πήγαινα στο κα-
φενείο κι επειδή δεν μπορούσα έφευγα αμέσως. Και λέγανε «τι έχει
πάθει αυτός και φεύγει». Τα χρόνια που δεν ήμουνα καλά δεν έβγαι-
να, είχα φοβίες, του στυλ μη με δει κάποιος και με ρωτήσει «τι», «ποιος
είσαι», «τι έχεις κάνει στη ζωή σου». Τα είχα περάσει αυτά και πίστευα
εκείνα τα χρόνια, ειλικρινά, ότι δεν θα τα ξεπερνούσα ποτέ, τις φοβίες
μου και τις ανασφάλειές μου. Κι όμως, τώρα ούτε καν το σκέβομαι, δη-
λαδή ούτε καν το αξιολογώ ότι κατάφερα να ξεπεράσω τη φοβία μου
και το άγχος μου ότι δεν είμαι τίποτα. Ενώ τώρα μπορώ να πω ότι,
εντάξει, είμαι αυτός που είμαι. Χωρίς να νιώθω την ανάγκη να φτιά-
ξω μια καινούρια εικόνα για τον εαυτό μου και να τη δώσω στον κό-
σμο να μ’ εκτιμήσει. Αλλά εκείνα τα χρόνια ήτανε δύσκολα. Κατάφε-
ρα όμως και κάπου το ξεπέρασα.50
49. Ό.π.
Το δισυπόστατο της εργασίας
Αυτή τη στιγμή όλοι έχουν τα είδη διαβίωσης που στην ουσία έχουνε
γίνει αυτοσκοπός. Όλοι δουλεύουνε για να ’χουνε πράγματα, να ’χου-
νε αντικείμενα. Και αυτά τα αντικείμενα λειτουργούνε ως τροχοπέδη
στην εξέλιξή τους σαν προσωπικότητες, τους φαλκιδεύουν. Τι κι αν
έχω ένα πόνι να μετακινούμαι, που με πάει όπου θέλω, και τι κι αν έχω
μία πόρσε, και να καλύβω το χρόνο όπως θέλει η μηχανολογία, που
λέει ότι γεννηθήκαμε και πεθαίνουμε μόνο για να λαδώνουμε τα σω-
θικά των μηχανών με λάδι, τίποτα άλλο.
Ίσως είναι μία μόδα της εποχής να λέμε ότι η εργασία έχει ένα κοι-
νωνικό πρόσωπο, δηλαδή η μορφή της εργασίας μάς εξασφαλίζει μια
άνετη διαβίωση και μια εξέλιξη σαν προσωπικότητες. Αλλά από κει και
πέρα, με την πάροδο των χρόνων, η εργασία μπαίνει…, μπαίνει στο χώ-
ρο της φθοράς, της δουλείας πλέον, γιατί όλοι ξεφεύγουν, ξεφεύγουν.
Γιατί ζούμε σε ένα δεδομένο σύστημα σχέσεων οικονομικών στην ερ-
γασία. Κατ’ αρχήν δεν είναι δυνατόν να μου πεις ότι εσύ, ας πούμε, που
έχεις τελειώσει εργοθεραπευτής, ότι κάνεις το σκηνοθέτη. Εντάξει,
σ’ αρέσει η σκηνή και δουλεύεις στην οικοδομή, δουλεύεις σε ένα γρα-
φείο. Γιατί; Αφού έχεις σπουδάσει εργοθεραπευτής, τι θα κάνεις; Για-
τί αυτό το συγκεκριμένο μπλοκ σχέσεων σου κάνει αυτό το κατεστη-
μένο. Άρα είσαι μακριά από αυτό που ήθελες και μακριά από την προ-
σφορά εργασίας την οποία σπούδασες –απλά. […]
Είμαστε κοινωνικά περιθωριοποιημένο εργατικό δυναμικό. […]
Ζούμε μια ζωή με το φόβο των αρχών, μη μας καταγγείλουνε στον ει-
σαγγελέα, γιατί ο εισαγγελέας έκρινε κάποτε ότι ήμασταν κοινωνικά
επικίνδυνοι και πρέπει να είμαστε σε ένα ψυχιατρείο.51
Όταν λέω εγώ ότι ασθενώ, ότι είμαι ευπαθής πληθυσμός, δεν μπορεί
51. Απόσπασμα από βιντεοσκοπημένη συνέντευξη στους Σ.Ψ., Κ.Π. και Επ.Χ.
να μου ζητάει κανείς να είμαι και παραγωγικός εργασιακά. Εντάξει, κα-

λή είναι η εργασία… Κατ’ αρχήν, όλοι έχουνε καταδικάσει την εργα-
σιοθεραπεία, κανείς δεν βγήκε να μιλήσει απ’ όλους τους ειδικούς, που
στην εργασιοθεραπεία περνάς πέντε με έξι ώρες κάθε πρωί και ζω-
γραφίζεις, κάνεις πηλό, κάνεις… Και γιατί δεν οργανώνουν ένα εργα-
στήριο ενδονοσοκομειακά, ή εξωνοσοκομειακά ένα χώρο. Αλλά την
ανάγκη αυτή την έχουν καταδικασμένη... Δηλαδή, δεν αναγνωρίζου-
νε ότι την ώρα αυτή εσύ φεύγεις από τους τέσσερις τοίχους και πας σε
ένα χώρο και λειτουργείς εργασιακά, ενώ δεν μπορείς να πας να μπου-
κάρεις, να παράγεις βιομηχανικά είδη, ξέρω ’γω, γιατί είσαι ευπαθής
πληθυσμός, και το αναγνωρίζουνε και αυτό. Και σου λένε δούλεψε.
Όταν πας να ζητήσεις ένα επίδομα…, το οποίο εγώ το ’χω, δεν ντρέ-
πομαι να το λέω, εγώ πήρα μία σύνταξη από τις αναπηρίες. Λέω ειλι-
κρινά ότι, αν δεν την έπαιρνα, δεν θα καθόμουνα τώρα σε αυτό το τρα-
πέζι. Η κοινωνική μου ανέλιξη θα ήταν μηδαμινή, επειδή κι εγώ δεν κα-
τάγομαι από εύπορη οικογένεια. Το μόνο που θα μπορούσα θα ήταν να
έχω τα τσιγάρα μου. Ναι, αλλά θα ’χα και την κατάθλιψή μου, δεν θα
μπορούσα να διαβιώνω μόνος μου, να ’μαι λίγο παραπάνω από τη λο-
γική τού να ’μαι σ’ ένα ψυχιατρικό ίδρυμα, είτε ξενώνα είτε διαμέρισμα,
να διαβιώνω μόνος μου. Κι όλα αυτά εξαρτώνται από τη λογική τι θα
πει ο ψυχίατρος, αν θα υπογράψει ο ψυχίατρος να πάρει κάποιος ασθε-
νής ένα επίδομα. Δεν το λέει το κράτος, ξέρω ’γω, το κράτος τα εγκρί-
νει. Δεν θέλω να ξεφεύγω, αλλά…52
Αυτό είναι ένα γενικότερο ερώτημα, αυτό δεν αφορά μόνο μία συγκε-
κριμένη ομάδα όπως είναι τα…, εμείς τα άτομα τα οποία έχουμε και τον
τίτλο ΑμΕΑ, ας πούμε, είμαστε άτομα με ειδικές ανάγκες. Λες και δεν
μπορούμε να κινήσουμε τα χέρια μας και τα πόδια μας. Δεν το λέω ρα-
τσιστικά, αλλά είναι ένα ευρύτερο ερώτημα. Εγώ δεν λέω ότι η εργα-
σία δεν είναι κάτι καλό, ας πούμε, ότι ο άνθρωπος πρέπει να κάθεται

και να φιλοσοφεί για να περνάει την ώρα του. Από την άλλη, όμως, εί-
ναι ένα ευαίσθητο ζήτημα. Δηλαδή, αν πάρεις ένα άτομο, ξέρω ’γω, το
οποίο… Εντάξει, και πρακτικά δηλαδή, εγώ αυτή τη στιγμή παίρνω γύ-
ρω στα είκοσι με είκοσι πέντε χάπια, δηλαδή πόσο μπορώ να απο-
δώσω; Και μιλάμε ότι αυτά ψάχνουνε. Δηλαδή, σου λέει ότι αυτός ο
άνθρωπος, αν μπει σε ένα συνεταιρισμό, σε μια εταιρεία, ας πούμε, να
επιδοτηθεί από έναν εργοδότη, πόσο μπορεί να αποδώσει; Δηλαδή
μπαίνει και η αποδοτικότητά του.
Ένα αυτό. Ένα δεύτερο είναι ότι εγώ, ας πούμε, ότι έχω και μια
εργασιακή ταυτότητα. Δηλαδή, ναι μεν δεν έμαθα κάτι συγκεκριμένο,
αλλά θα μπορούσα όμως, βάσει των κλίσεών μου, να εργαστώ κά-
που και να ευχαριστιόμουν και σαν άτομο. Γι’ αυτό, λέω, είναι και λίγο
ευρύτερο. Δεν μπορείς να πάρεις ένα άτομο να το κάνεις παραγωγι-
κό από τη μια στιγμή στην άλλη, ενώ κάνει και μια θεραπεία συγχρό-
νως, που το κάνει βιολογικά και λίγο δύσκολο να αντεπεξέλθει. Και το
βάζεις, ξέρω ’γω, να σηκώνει τα υλικά στην οικοδομή. Κάπως έτσι
γίνεται, δηλαδή βγαίνουμε με παιδιά, ας πούμε, που… Αν κάποιοι άλ-
λοι τελειώνουνε ένα πανεπιστήμιο με την ανεργία στην πλάτη τους για
δέκα χρόνια, τι νομίζεις; Κι ένας, κι ένα παιδί που βγαίνει από το ψυ-
χιατρείο και προσπαθεί να βρει την ισορροπία του την ίδια ανεργία βιώ-
νει, γιατί κανείς δεν το παίρνει στη δουλειά. Με τη λογική, σου λέει, ξέ-
ρω ’γω, ότι αυτός δεν μπορεί να αποδώσει. […]
[Η δουλειά] είμαι απόλυτος εδώ, τον βοηθάει. Γιατί κι εγώ, αν την
εποχή που μου δώσανε αυτό το επίδομα μου δίνανε μία δουλειά, αν
–λέω– υπήρχε ένας νόμος που να λέει «Πάρτε αυτό το παιδί εκεί, να
κάνει κάτι που τ’ αρέσει», ίσως να ’χα εξελίξει και καλύτερα τη ζωή
μου. Ίσως. Βοηθάει η δουλειά, σίγουρα. Αλλά πάντα με κάποιους
όρους, γιατί δεν ξεκινάς με τα ίδια δεδομένα με έναν διπλανό σου που
δεν έχει το άγχος της θεραπείας, που δεν έχει το άγχος…
Από την άλλη, εκεί μπαίνει μια άλλη λογική, μπαίνει μια πρακτι-
κή… Δηλαδή, και ο ψυχίατρος έτσι σκέβεται πιστεύω. Δηλαδή, σου
λέει: Αν πω ότι αυτό το άτομο δεν μπορεί να εργαστεί και υπογράψω
να πάρει ένα επίδομα, από τη μια βοηθιέται οικονομικά… –τι βοηθιέ-

ται, και τα επιδόματα δεν έχουν…, τέλος πάντων βοηθιέται–, από την
άλλη μπαίνει σε μια απραξία… Ναι, αλλά από την άλλη, όμως, όταν βιώ-
νεις μια απραξία και δεν έχεις και τίποτα, δεν έχεις ούτε ένα τσιγάρο,
πώς να στο πω, δεν είναι και αυτό ένα πρόβλημα; Εγώ το μεταθέτω το
ερώτημα, δεν μπορώ να το απαντήσω. […]
Είναι όμως κάπως απόλυτο, γιατί… Είναι κάπου απόλυτο γιατί εγώ
απ’ ό,τι ακούω από την Ευρώπη, ας πούμε, στηρίζονται στο κράτος, δεν
στηρίζονται στην οικογένεια. Εγώ ξέρω ότι άμα πεινάσω μπορώ να
πάω στη μητέρα μου να μου…, και ας είμαι ψυχασθενής, λέμε τώρα, να
μου βάλει ένα πιάτο φαΐ να το φάω, και να μου πάρει και ένα πακέτο
τσιγάρα και σε μένα. Δηλαδή έχεις πρόβλημα, πες ότι είμαι άρρωστος,
και με βοηθάει η οικογένειά μου. Στα άλλα κράτη δεν υπάρχει αυτό.
Του δίνει, ξέρω ’γω, διακόσιες –τώρα φαντάζομαι, έρχονται στο μυα-
λό μου κάποιες συζητήσεις–, διακόσιες-τριακόσιες χιλιάδες και του
λέει «Βγάλ’ τα πέρα μόνος σου, μη με ενοχλείς. Πάρε τα τσιγάρα σου,
το φαγητό σου, ζήσε όπως θες. Ούτε εργασία σού δίνω ή, αν θες, βρες
μόνος σου εργασία». Δηλαδή θέλω να πω ότι, εντάξει, δεν λέω ότι βο-
λεύεσαι με αυτά τα λεφτά που θα σου δώσει το κράτος, γιατί δεν μι-
λάμε για πολλά λεφτά.53
Πιστεύω ότι υπάρχει κόσμος που έχει βοηθηθεί και κόσμος ο οποίος
κατ’ ανάγκη συμμετέχει. Πιστεύω, απ’ ό,τι έχω δει κι εγώ κι απ’ όσο
έχω ζήσει, ναι, κατ’ ανάγκη. Η αλήθεια είναι ότι ίσχυε σε πολύ μεγά-
λο βαθμό ότι έχουνε βοηθηθεί ανθρώποι στο θέμα της αποκατάστα-
σης, και αυτό έχει να κάνει με τους συνεταιρισμούς, τους συνεταιρι-
σμούς του ψυχιατρείου, τις δομές, το θερμοκήπιο, το Χαμάμ, την «5η
Εποχή», το υφαντήριο, το ξυλουργείο.54 Έχουνε βοηθηθεί. Δεν μπο-
ρώ να περιγράψω σε ποιο βαθμό, αλλά έχουνε βοηθηθεί.
53. Ό.π.
54. Αναφέρεται σε θεραπευτικές μονάδες του Προγράμματος Ψυχοκοινωνικής Αποκατά-
στασης «Προσπαθήστε μαζί μας» του Θ.Ψ.Π.Χ.
Εγώ στην «5η Εποχή» βοηθούσα χωρίς να συμμετέχω στην αμοι-

βή, βοηθούσα έτσι, γιατί μ’ άρεσε, ας πούμε κ.λπ. Συμμετείχα βέβαια
και στο Χαμάμ. Αρκετό καιρό πήγαινα εκεί και κάναμε μπιζού, οτιδή-
ποτε, ζωγραφίζαμε. Στην καντίνα ήταν καθαρά εργασιακό.55 Δηλαδή
ήξερες ότι εργαζόσουνα και θα αμειβόσουνα. Φυσικά ο γιατρός, ο
οποιοσδήποτε υπεύθυνος εκεί, ήτανε όλα μελετημένα. Δηλαδή ήξερε
ότι τα άτομα που εργαζόμασταν εκεί έχουμε και μια ευαισθησία, μπο-
ρεί να μας εκδηλωθεί σε υποτροπή. Με αποτέλεσμα να μας σταθερο-
ποιήσει εκεί και να δουλέψουμε και καιρό. Ξέρω πολλά άτομα που
ξεφύγανε από το άσυλο. Δηλαδή ξεφύγανε από την πλήρη παραμονή
στο ίδρυμα με την επανένταξη.
Εκεί στην καντίνα δούλεψα κι εγώ, αλλά μ’ έπαιρνε από κάτω. Από
ένα σημείο και μετά, μετά από δύο μήνες, ενώ μου άρεσε… Εγώ που
βαριόμουνα στο σπίτι μου να σφουγγαρίσω, εκεί μ’ άρεσε να σφουγ-
γαρίζω όλη την καντίνα κάθε μεσημέρι. Μ’ άρεσε, μ’ άρεσε. Ε, από ένα
σημείο και μετά δεν άντεξα. Δηλαδή όχι οικονομικά, και καλά λεφτά
ήταν, δεν άντεξα ψυχολογικά. Δεν άντεξα.
Ο χώρος μού θύμιζε το παρελθόν μου. Μου ήτανε εξαιρετικά βα-
σανιστικό το πρωί που πήγαινα με το μηχανάκι κι έβλεπα την πύλη,
το πρωί, για να πιάσω δουλειά. Τώρα θα σου φανεί υπερβολικό, αλ-
λά νόμιζα ότι πήγαινα, σαν να ’κανα εισαγωγή για τη μέρα, για τις ώρες
αυτές.
Το κλίμα όμως ήτανε καλό με το προσωπικό που ήτανε εκεί. Κά-
ναμε ομάδα, λέγαμε ποιος μπορεί έτσι, ποιος αλλιώς, έβγαινε ένα πρό-
γραμμα εργασιακό, ποιες μέρες έχει ρεπό κάποιος κ.λπ. Ε, αυτά ενι-
σχύανε, θα ’λεγα, τη λογική του ανθρώπου. Γιατί; Γιατί βέβαια, κάτι που
πιστεύω θα ’πρεπε να το ’χει προσέξει όλος ο κόσμος, οι ειδικοί που
55. Αναφέρεται στο κυλικείο του Θ.Ψ.Π.Χ., το οποίο λειτουργούσε εκείνη την εποχή και
ως επιμέρους δομή ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης. Τώρα λειτουργεί στο Κέντρο Ψυ-
χικής Υγείας Χανίων και είναι ενταγμένο από το 2001 στον Κοινωνικό Συνεταιρισμό
Περιορισμένης Ευθύνης του Νομού Χανίων.
ασχολούνται με τις επανεντάξεις, ποτέ δεν ερχόμαστε σε επαφή με συ-

ναλλαγές οικονομικές. Δηλαδή ποτέ κανένα από τα παιδιά είτε στην
«5η Εποχή» είτε στο Χαμάμ είτε στην καντίνα δεν είχε σχέση με την τα-
μειακή μηχανή. Εντάξει, δεν φοβόντουσαν μήπως κλέψει κανείς πράγ-
ματα, απλά δεν πιστεύανε ότι μπορεί κάποιος να… Πραγματικά, αν λει-
τουργούσε έτσι, που μπορεί να ’χει λειτουργήσει και να μην το ξέρω,
σε κάποια καντίνα ή κάπου στην Ελλάδα, σε κάποιο χώρο, βοηθάει πιο
πολύ. Ακονίζεις το μυαλό σου. Ήμασταν στα τμήματα και κάθε Τρίτη
που παίρναμε τα λεφτά που μας βάζανε οι γονείς μας στο ταμείο και
παίρναμε ένα-δυο χιλιάρικα για να τη βγάλουμε τρεις μέρες, τέσσερις,
όλοι ήμασταν λογικότατοι. Περιμέναμε να υπογράψουμε να πάρουμε
δυο χιλιάρικα. Και όταν παίρναμε δυο χιλιάρικα, ήμασταν με όλους πο-
λύ πολύ λογικοί. Δηλαδή, θέλω να πω ότι την αξία του χρήματος την
ξέραμε όλοι. Μπορεί να ήταν λίγα χρήματα, αλλά ήταν καλά και την ξέ-
ραμε.56
Με τη σύνταξη, βέβαια, η αλήθεια είναι ότι με βοηθάνε και τα αδέρ-

φια μου κάποια στιγμή. Δηλαδή, αν πάει 25 του μηνός και μου ’χουν
τελειώσει τα λεφτά, βοηθάνε τ’ αδέρφια μου. Αλλά περισσότερο η μη-
τέρα μου. Έχουμε και κάτι μικρά εισοδήματα από την περιουσία. Επει-
δή την έχουμε μοιράσει την περιουσία, και τη μοιράσαμε σε εποχές που
δεν ήμουνα καλά και πήρα τα καλύτερα κομμάτια εγώ. Ε, γι’ αυτό λέω
ότι με στήριξε η οικογένεια. Θα μπορούσε να πει ότι υπάρχει ένα ακα-
ταλόγιστο, ξέρω ’γω. Έχω υποστήριξη.
Εντάξει, δεν έχουμε κοινό ταμείο με τη μάνα μου, αλλά αλληλο-
συνεριζόμαστε. Θα πληρώσω εγώ ένα λογαριασμό δικό τους, θα μου
δώσουν αυτοί ένα χαρτζιλίκι παραπάνω. Ε, το λάδι το μαζεύει ένας ερ-
γάτης, δεν έχουμε πολλά εισοδήματα, ελάχιστα. Αλλά εντάξει, δεν έχω
την ανασφάλεια ότι πρέπει να σηκωθώ να βγάλω μεροκάματο για να

φάω. Κι αυτό λειτουργεί θεραπευτικά. Δηλαδή πιστεύω ότι κάποια στιγ-

μή πρέπει να συζητηθεί, ή σε συνέδριο ή αλλού, ότι θα ’πρεπε να δί-
νεται η δυνατότητα σε άτομα να ’χουνε πιο μεγάλα επιδόματα, αφού
δεν μπορούν να εργαστούν. Αν ασθενούν, δεν μπορούν. Μιλάμε για
μια κοινωνία παραγωγική, τη λέμε παραγωγική, που άτομα που τε-
λειώνουνε σχολές δεν διορίζονται ή δεν βρίσκουνε δουλειά. Φαντά-
σου στην αγορά εργασίας πόσο αδύναμο είναι ένα άτομο που πάσχει,
που πρέπει κάποια στιγμή να έχει ένα χρόνο ελεύθερο, που δεν μπο-
ρεί να αποδώσει όσο αποδίδει ένα άλλο άτομο. Άρα θα ’πρεπε να
υπάρχει μια πιο καλή βοήθεια, θα ’λεγα.
Εγώ βλέπω τον εαυτό μου σαν παράδειγμα. Γιατί, αν κι εγώ δεν εί-
χα αυτή τη βοήθεια από το κράτος, αν δεν μου ’βγαζε αυτή τη σύνταξη,
ίσως να μην είχα καταφέρει και στην υγεία μου να ’μαι καλύτερα. Για-
τί δεν είναι λίγος ο καιρός, εντάξει, περάσανε τα χρόνια που έπαιρνα
τα ίδια φάρμακα και πήγαινα και δούλευα οικοδομή κάθε πρωί, απ’
τις επτά ως τις τρεις το απόγευμα. Μιλάμε να σιδερώνεις οικοδομικά,
να βλέπεις το χάος από κάτω σου. Κι αν μ’ έπιανε ένας ίλιγγος με τό-
σα φάρμακα; Ή να μαζεύεις ελιές και να ’σαι σαν το λοκατζή πάνω στην
ελιά. Ή να πηγαίνεις στον κάθε περίεργο ή, την ώρα που οι άλλοι κά-
θονται στο καφενείο, εσύ να φεύγεις τη νύχτα από το χωράφι. Είναι
δύσκολες καταστάσεις. Δηλαδή εγώ πιστεύω ότι η σύνταξη με βοή-
θησε. Γιατί μπορεί να πει κάποιος ότι ναι, αυτός πήρε σύνταξη και άρα-
ξε, δεν κάνει τίποτα. Και αυτό μπορεί να ισχύει, δηλαδή είναι εποχές
που όντως δεν κάνω τίποτα. Δηλαδή, δεν κάνω τίποτα το παραγωγικό.
Αλλά γυρνάω πάλι πίσω στη λογική ότι πρέπει να αποδείξουμε στην
κοινωνία ότι είμαστε παραγωγικοί. Πρέπει να το αποδείξουμε όταν
έχουμε φτάσει σε μια ηλικία ή όταν η ποιότητα της πάθησής μας είναι
τέτοια που δεν μπορούμε να εργαστούμε face to face, δηλαδή μ’ ένα
υγιές άτομο; Δεν είναι τόσο εύκολο.
Σαν πρώτη σύνταξη πήρα 67%, όσο είναι η αγροτική. Την πήρα γύ-
ρω στο ’84. Έφτιαξα χαρτιά και μετά έψαξε ο αδερφός μου νομοθε-
σία που μπορούσα να πάρω 100%. Τότε ήμουνα στο ψυχιατρείο, εσώ-
κλειστος. Και πήγε ο αδερφός μου ο άλλος τα χαρτιά μου στην Αθή-
να, στην Πατησίων, στα κεντρικά του ΟΓΑ, και τους έδωσε τα χαρτιά.
Τους είπε βέβαια ότι το παιδί δεν μπορεί να εργαστεί με τη λογική ότι
μπαίνει κάθε τόσο στο ψυχιατρείο, και εμείς είμαστε φτωχή οικογένεια
–την αλήθεια είπε– και πώς να το στηρίξουμε; Υπογράψανε αυτοί, οι
γιατροί, και μετά από ένα χρόνο μού ήρθε αναδρομικά, το ’93.
Η αλήθεια είναι ότι από τότε έχει μια φοβερά ανοδική αύξηση. Δη-
λαδή το ’93 που ’τανε, ξέρω ’γω, σαράντα χιλιάδες, τώρα έχει πάει δια-
κόσιες χιλιάδες. Κι η κυρία Κ., που ήμουνα τότε μέσα, μου ’λεγε: «Εί-
σαι τυχερός, γιατί αυτές τις συντάξεις δεν τις δίνουνε ούτε σε παρα-
πληγικούς. Εσύ και άλλο ένα παιδί εδώ στα Χανιά την έχουνε πάρει».
Εντάξει, να αισθάνομαι τυχερός, να αισθάνομαι, αλλά ότι δεν τη δι-
καιούμαι, τη δικαιούμαι. Γιατί κανείς δεν μου ’χει πει ποτέ τίποτα, αλ-
λά να έχω ενοχές επειδή παίρνω αυτά τα λεφτά; Αφού με βοηθάνε, με
βοηθάνε. Βλέπεις, εδώ πληρώνω το νοίκι, έχω το φαγητό μου, έχω τα
ρούχα μου, έχω την έξοδό μου, τον καφέ μου. Και υποτίθεται ότι πά-
σχω και τα ’χω όλα αυτά. Άρα με βοηθάει, με βοηθάει. Και που το πα-
ρατήρησα σε πολλά συνέδρια που έχουμε πάει με τον Σ.,57 ότι όντως
στην Ευρώπη τούς δίνουν και αυτών πολλά λεφτά σε επιδόματα. Αλ-
λά εκεί δεν υπάρχει ο όρος «οικογένεια». Δηλαδή η οικογένεια σπάει,
μετά τα δεκαοκτώ τα παιδιά φεύγουνε και το κράτος τούς στηρίζει.
Μπορεί να μην υπάρχει ρατσισμός, να βρούνε δουλειά, ένας που έχει
θεραπευτεί μπορεί να γίνει αστυνομικός, όπως λέγανε. Και τους δί-
νει το κράτος επιδόματα, αλλά στήριξη από οικογένεια δεν έχουν αυ-
τοί στις ευρωπαϊκές χώρες.
Δηλαδή, σε ένα συνέδριο μιλούσε μία κυρία η οποία είχε…, είχα-
νε φτιάξει ένα συνδικαλιστικό όργανο ατόμων που είχανε ψυχικές πα-
θήσεις, και έκανα παρέμβαση και λέω «δεν άκουσα από πουθενά τη
λέξη “family”», γιατί υπήρχε και μετάφραση, «οικογένεια», και μας
είπε ότι «ναι, η οικογένεια δεν σε στηρίζει, ό,τι κάνει το κράτος». Αυ-
57. Ψυχίατρος ο οποίος υπηρετούσε στο Θ.Ψ.Π.Χ.

τό είναι και η διαφορά με την Ελλάδα. Στην Ελλάδα περισσότερο η οι-

κογένεια παίζει το ρόλο. Δηλαδή, αν έχεις μια υποστηρικτική οικογέ-
νεια, είναι καταλυτικό αυτό. Επουλώνονται οι πληγές πιο εύκολα. Και
ισορροπεί κανείς πιο εύκολα.58
Σεξουαλικότητα, σχέσεις…
Ακόμα και σε χώρους όπως είναι τα ψυχιατρεία, το να εκφραστείς ερω-

τικά αποτελεί πολύ επικίνδυνο ποινικό αδίκημα. Ακόμα και τώρα. Εμείς
μπορεί να θέλουμε να εκφραζόμαστε και οι νοσηλευτές μάς κυνηγά-
νε και οι γιατροί αντί για ψυχοφάρμακα μοιράζουν αντισυλληπτικά. Οι
χώροι εκεί που εκφραζόμαστε γίνονται χώροι για να συνεδριάζουνε σε
κάποιες συνελεύσεις οι συνδικαλιστές, οι νοσηλευτές. Αλλά εμείς αντι-
στεκόμαστε.59
Αγαπώ πολύ τις γυναίκες. Εντάξει, πιστεύω ότι δεν έχει φτιάξει ο Θεός
ωραιότερο πλάσμα σαν προσωπικότητα. Αλλά λίγο τα χαλάμε με τις γυ-
ναίκες στο χαρακτήρα –άλλο η προσωπικότητα, άλλο ο χαρακτήρας.
Πώς να στο εξηγήσω; Εντάξει, έχω κάνει ήδη μερικές σχέσεις και η
αλήθεια είναι ότι έχω πονέσει. Τώρα κανείς δεν παραδέχεται ότι σε
ένα χωρισμό όλα είναι fifty fifty, οι ευθύνες. Με λίγα λόγια, μ’ αρέσουν
οι γυναίκες που έχουνε ψυχή περισσότερο απ’ ό,τι ομορφιά εξωτερι-
κή. Δηλαδή, θα μπορούσε να…, ένας άντρας να κοιτάξει πιο θελκτικά
μια γυναίκα με το κορμί της από μακριά, ας πούμε. Εντάξει, μπορεί να
μ’ έχει συγκινήσει στη ζωή μου, αλλά περισσότερο μ’ αρέσουν οι γυ-
ναίκες που σε βλέπουν σαν ψυχή περισσότερο και λιγότερο σαν φευ-
γαλέα σχέση. Εντάξει, να πούμε και κάτι άλλο, μ’ αρέσει όταν σε μια

σχέση που υπάρχει με μια γυναίκα υπάρχει και η φιλία μαζί. Δηλαδή,
να μη διαχωρίζει τη φιλία από τον έρωτα. Όσο είναι δυνατόν αυτό.60
Κάποτε είχα κάνει μια ραδιοφωνική εκπομπή στο «Ράδιο Μαρτυρία»,

πρέπει να ήτανε το 1994, με την πολύ καλή κι αξιαγάπητη Ευδοκία, και
κάποια στιγμή, ενώ πλησιάζαμε προς το τέλος της εκπομπής, στην
οποία είχε διαβάσει ποιήματά μου, είχα διαβάσει κι εγώ, είχε διαβάσει
κριτικές από άλλους, ενδιάμεσα μπαίνανε τραγούδια, και της εξηγού-
σα για το συναίσθημά μου και πώς το μετέδιδα στην ποίηση. Και θέλω
να σου πω ότι σε μια ερώτησή της είπα ότι πάντα η σχέση μου με το
άλλο φύλο μ’ έκανε να γράφω, δηλαδή να μεταδίδω τα συναισθήμα-
τά μου στο χαρτί. Και πάντα οι απογοητεύσεις με οδηγούσαν στον πε-
σιμισμό, στη στενοχώρια, ενώ κάποιες άλλες ανταποκρίσεις μού δί-
νανε τον ενθουσιασμό. Εντάξει, αυτό συμβαίνει σε όλους τους αν-
θρώπους. […]
Κοίταξε, οι σχέσεις μου περισσότερο ήτανε με κοπέλες του χώρου
αυτουνού. Δεν θυμάμαι αν είχα κάποια εμπειρία με κάποια κοπέλα που
δεν είχε υποστεί ψυχιατρικό εγκλεισμό.
Επειδή είμαι έτσι βαθιά συναισθηματικό άτομο, όταν σκιρτούσε μέ-
σα μου ο έρωτας δινόμουνα. Φυσικά αντιμετώπιζα και τις δυσκολίες
και την καλή συμβίωση με κάποια ή με κάποιες γυναίκες που περά-
σανε ή και που και τώρα περνάνε από τη ζωή μου. Πιστεύω ότι πάντα
λειτουργούσα στη σχέση μου με το άλλο φύλο με γνώμονα το συναί-
σθημα και όχι τυχαία, κάνοντας μια σχέση τυχαία, μόνο και μόνο για
να ικανοποιήσω τις ορέξεις μου. Αυτά. […]
Η οικογένεια με πιέζει για γάμο. Μου περνάει πού και πού απ’ το
μυαλό μου, αλλά νομίζω ότι είναι πολύ νωρίς για να είναι πολύ αργά.
Δηλαδή, εντάξει, χρειάζομαι κάποιο χρόνο προσωπικά να λύσω στο
μυαλό μου, να κατασταλάξω σε κάποιες ιδέες, σε κάποιες αντιλήψεις,
σε κάποια καινούρια πραγματικότητα. Δηλαδή, θέλω να βιώσω έναν

έρωτα που αυτός, αυτός κι εγώ, ας πούμε, θα ’ρθουμε σ’ ένα γάμο. Το

να το ’χει θέληση η οικογένεια το καταλαβαίνω. Από την άλλη, όμως,
το να πάω σε ένα γάμο μόνο και μόνο επειδή το θέλει μια κοινωνία οι-
κογενειακή, λόγω της ηλικίας μου κι αυτά, δεν το κάνω. Δεν το κά-
νω. Και ίσως ακόμα δεν έχω συναντήσει το μεγάλο έρωτα της ζωής
μου. Που μπορεί να είναι και πιο μικρός ερωτικά, ας πούμε. Δηλαδή,
πώς το εννοώ, ότι μπορεί να έρθει από κει που δεν το περιμένω. Δη-
λαδή, με λίγα λόγια δεν είμαι κατά του γάμου, απλά, επειδή έχω πε-
ράσει τόση κακοπάθεια, χρειάζομαι έναν προσωπικό χρόνο, να βιώ-
σω κάποια πράγματα πιο ελεύθερα από αυτό το στρεσάρισμα των χρό-
νων που περάσανε. Μετά, κι ο χρόνος κι ο χώρος δεν είναι στατικοί
πλέον για μένα. Δηλαδή, επειδή ήρθα εδώ, εντάξει, θα κάνω τώρα
οικογένεια, θ’ αράξω.61 Μπορεί μεθαύριο να πάω ένα ταξίδι. Έχει κι
αντικειμενικές δυσκολίες. Γιατί, εντάξει, εγώ το βλέπω πιο ελεύθερα
το θέμα. Δηλαδή, ένας γάμος δεν θα μου ’λυνε τίποτα, ενώ θα μπο-
ρούσε να μου δημιουργήσει περισσότερα προβλήματα. Είναι κι αυτή
μια εκδοχή, δεν ξέρω.62
Τα ψυχοφάρμακα
Δεν μπήκα αμέσως στο ψυχιατρείο. Πήρα κάποιες αγωγές, αλλά αυτές
δεν βοηθούσανε. […] Φαρμακευτικές. Κοιτάξτε, για να μην είμαστε και
αιθεροβάμονες, μια φαρμακευτική αγωγή είναι απαραίτητη. […] Κατ’
αρχήν δεν ισχύει η λογική ότι ένας άνθρωπος δεν μπορεί να παρα-
δεχτεί ότι, ξέρεις κάτι, συμβαίνει κάτι στο μυαλό του που οι άλλοι δεν
το παραδέχονται, άρα είναι τρελός, ας πούμε. Και δεν μπορεί να δεχτεί
ότι κάποια χάπια θα του αποκαταστήσουνε αυτή τη σχέση του υγιούς
61. Αναφέρεται στην επιστροφή του στο χωριό.

με το μη υγιές. Αυτό είναι μια φοβερή δυσκολία. Εγώ τα τελευταία χρό-

νια άρχισα να δέχομαι τη φαρμακευτική υποστήριξη και διαδικασία και
από κει άρχισα να βρίσκω και μια ισορροπία με τον εαυτό μου. Δη-
λαδή, τα χρόνια που δεν δεχόμουνα και εγώ τις αγωγές και, εντάξει,
έκανα τις πονηριές μου, τα δεν ήθελα ή ήθελα κτλ., ήμουνα σε μια φά-
ση που μπαινόβγαινα στα ψυχιατρεία. Τα τελευταία χρόνια, που ακο-
λουθώ μια αγωγή κατά γράμμα, όσο μπορώ, έχω βρει μια ισορροπία.
Δηλαδή εγώ δεν είμαι ενάντια στο φάρμακο, εγώ θα ’θελα να πω ότι
είμαι ενάντια στο γιατρό που σε βλέπει, ξέρω ’γω, σαν μια…, σαν ένα
περιστατικό και σου γράφει κάποια φάρμακα και σου λέει «εντάξει,
ρε φίλε, τελειώσαμε τώρα, έλα μετά από δεκαπέντε μέρες να τα ξα-
ναπούμε». Αυτή η λογική δεν μ’ αρέσει. Αλλά η λογική ότι το φάρμα-
κο χρειάζεται, χρειάζεται.63
Αλλά το κακό που συνέβαινε, και θέλω να το επαναλάβω, είναι ότι

τα περισσότερα παιδιά που τύχαμε να μπερδευτούμε πολύ ήταν γιατί
δεν δεχόμασταν θεραπεία. Άμα στην έγραφε ένας γιατρός, πέρα από
την καλοπροαίρετη στάση του γιατρού, η θεραπεία ήταν μια χημεία
για τον οργανισμό. Είναι σαν να λέμε ινσουλίνη για έναν που είναι δια-
βητικός, άμα δεν την πάρει, θα πεθάνει. Άμα δεν τα πάρει ένας ψυ-
χιατριζόμενος, ξέρω ’γω, ένα άτομο που έχει ψυχικό πρόβλημα, άμα
δεν τα πάρει, θα υποτροπιάσει. Ή θα πέσει στη μελαγχολία ή θα βλέ-
πει…, ξέρω ’γω, θα ’ναι αιθεροβάμων. Είναι βασικό, τα φάρμακα. Κι
εμένα δεν μ’ αρέσει να σηκώνομαι το πρωί και μετά τον καφέ να λέω
«θα πάρω φάρμακα». Όμως πρέπει να τα πάρω, γιατί είναι προσωπι-
κό μου θέμα πρώτα απ’ όλα, και μετά θέμα οποιουδήποτε άλλου. […]
Άρχισα να το συνειδητοποιώ την προηγούμενη δεκαετία. Δηλαδή
γύρω μετά το ’90. Μετά το ’90. Αλλά η δεκαετία του ’90 ήταν και η επο-
χή που γίνανε και πολλά σημαντικά πράγματα στη ζωή μου. Και φυσι-

κά όταν παίρνεις τη θεραπεία, ό,τι και να σου τύχει το αντιμετωπίζεις

πιο ρεαλιστικά. Ό,τι και να σου τύχει. Και το λέω ό,τι και να μου τύ-
χει, γιατί ήτανε η εποχή, το ’90 μέχρι το 2000, που ήμουνα δημιουρ-
γικός. Δηλαδή κάναμε όλα αυτά στην «5η Εποχή», στο Χαμάμ. Μετά
βγήκε το βιβλίο Ατέρμονη Ροή, που δεν άντεξα τη χαρά. Μ’ έβαζε στα
βαθιά νερά με τον κόσμο το ότι έβγαλα ένα βιβλίο. Και ίσως και να μην
ήμουνα και έτοιμος. Και μ’ έκανε να υποτροπιάσω. Αλλά αυτό που συ-
νέβαινε ήταν ότι σιγά σιγά άρχισα να πατάω στα πόδια μου σταθερά.
Και εκεί με βοήθησε η θεραπεία. Δηλαδή, τώρα έχω φτάσει στο ση-
μείο να πηγαίνω πολύ αραιά στο γιατρό γιατί, απ’ ό,τι μου έχει πει και
αυτός, «αφού πας καλά, δεν υπάρχει λόγος να αλλάζουμε και να κά-
νουμε και να δείχνουμε». Ε, και επαναλαμβάνω ότι ήτανε η δεκαετία
που είχα σκαμπανεβάσματα στην υγεία μου. Ενώ σε μεγάλο βαθμό τη-
ρούσα τη φαρμακευτική αγωγή, αλλά όχι στο έπακρο. Δηλαδή ίσως να

’χανα και τον έλεγχο των φαρμάκων και γι’ αυτό και να υποτροπίασα.
Ήταν η εποχή που ζούσα και μέσα στη νύχτα. Το μόνιμό μου πρό-
βλημα, μετά που αρρώστησα, ήταν η αϋπνία. Είχα έντονες αϋπνίες.
Πώς να το πω, η διάθεσή μου να ανακαλύψω τον κόσμο, τι γίνεται,
να διαβάσω, να γράψω, να ζωγραφίσω. Και μου ’βγαινε σε… Η αϋπνία
με οδηγούσε σε δημιουργικότητα. Αλλά αυτό μ’ έριχνε όμως σαν άτο-
μο, μου δημιουργούσε προβλήματα. Κι εκεί έχανα το κοντρόλ με τα
φάρμακα.
Τώρα ξέρω ότι μπορεί να γράψω, μπορεί να ζωγραφίσω λίγο, μπο-
ρεί να διαβάσω, μπορεί να βγω, αλλά ξέρω ότι μία η ώρα, δωδεκά-
μισι-μία η ώρα θα κοιμηθώ. Το ξέρω αυτό. Είναι νόμος. Νόμος απα-
ράβατος. Κι αυτό με βοηθάει, γιατί τα χρόνια που είχα την αϋπνία εί-
χα και τις υποτροπές. Μοίρασα το χρονικό διάστημα σε τρεις δεκαετίες.
Η πρώτη δεκαετία ήτανε πολύ χάλια, με τις γνωματεύσεις, με τις αλ-
λεπάλληλες εισαγωγές, με την κακοπάθεια. Η δεύτερη δεκαετία ήτανε
η εποχή που ναι μεν ήμουνα δημιουργικός, αλλά ήμουνα και άτσαλος
με τη θεραπεία μου. Τώρα βιώνω, αυτή τη δεκαετία που έχει ξεκινήσει
εδώ και τρία χρόνια, βιώνω μια ψυχολογική και σωματική σταθερό-
τητα. Με τη θεραπεία μου και με τη ζωή μου. […]
Αυτό γίνεται με όλους, με όλα τα παιδιά που έχουνε νοσηλευτεί και
κάποια στιγμή βρίσκονται έξω στο φυσικό τους χώρο, στην κοινω-
νία. Αυτοί πρέπει να ρυθμίζουνε τη θεραπεία τους. Δηλαδή, θα πάνε
στο γιατρό, να τους πει ο γιατρός «να πάρεις αυτά τα χάπια». Άμα δεν
τηρήσουνε αυτό το στάτους, γιατί είναι ένα στάτους, «πάρε αυτά τα χά-
πια», από κει θα αρχίσουν να κυλούνε κι αυτοί. Αν δεν το κάνουνε,
θα αρχίσουνε να γυρνάνε πάλι πίσω. Μετά από ένα μήνα, δυο, θα γυ-
ρίσουνε πίσω, μέσα. […]
Πώς το επεξεργάστηκα; Γιατί… Θα στο πω λίγο θεωρητικά μάλλον,
γιατί μ’ αρέσει η ελευθερία. Μ’ αρέσει η ελευθερία, δηλαδή θέλω να
ρυθμίζω εγώ τα πράγματα του εαυτού μου. Δεν θέλω να ζω σε μια κα-
τάσταση συμβατική, στο χωριό, και να λέω στη μάνα μου «σε παρα-
καλώ, μου δίνεις τώρα το χαπάκι μου;», ή να ’μαι σε μια δομή ψυχια-
τρική. Ακόμα και αυτό το πέρασα κι έφτασα στο σημείο να πω ότι μό-
νος μου πλέον πρέπει να καθορίζω τη ζωή μου.
Και η αλήθεια είναι ότι δεν θέλω να ’μαι και πολύ στα πόδια των
ψυχιάτρων και των γιατρών. Ακόμα και ο χώρος πάνω στο ψυχιατρείο
των Χανίων, σαν χώρος, με ξενίζει. Δεν θέλω να πηγαίνω. Άντε να
πάω κάθε που ’ναι να κάνω λίθιο. Επειδή παίρνω ένα φάρμακο που με-
τριέται στο αίμα. Ε, και όταν μου πει ο γιατρός, πάω και κάνω μια εξέ-
ταση για να δω σε τι επίπεδα είναι. Αυτό είναι ισορροπιστικό. Αν εί-
ναι πάρα πολύ, κινδυνεύεις να πάθεις μανία, αν είναι λίγο, κατάθλι-
ψη. Αυτό είναι ελεγχόμενο, και πηγαίνω εκεί. Αλλά δεν βλέπω την ώρα
να φύγω. Δηλαδή δεν με συγκινεί σαν χώρος το ψυχιατρείο, να κάτσω
να δω τους φίλους μου κ.λπ. Τ’ αγαπώ όλα τα παιδιά, και το καλό είναι
ότι με το «Ψυχαργώ» έχει απεγκλωβιστεί πολύ ο χώρος. Δηλαδή, βλέ-
πω παιδιά σε δομές που πριν είκοσι χρόνια είχαμε συναντηθεί εκεί και
περνούσε ο καιρός και αυτοί ήτανε εσώκλειστοι, ενώ τώρα είναι σε
δομές που κάτι κάνουν, που έχουν καλύτερη διαβίωση.
Και βέβαια, δεν θέλω να πω ότι αυτό που έχει γίνει με μένα είναι
στα όρια του τυχαίου. Προσπάθησα πολύ για να διαβιώνω μόνος μου.
Προσπάθησα. Τώρα, αν τα κατάφερα; Εντάξει, αισθάνομαι τυχερός που
ξέρω ότι εγώ θα βάλω το κλειδί στην πόρτα και θα μπω μέσα ό,τι ώρα
και να ’ναι. Δεν πρέπει να δώσω αναφορά σε κάποια αρχή, για να μου
ανοίξει την πόρτα να μπω σε ένα συγκεκριμένο σύστημα αρχών και να
λειτουργήσω.
Εντάξει, εγώ έχω περάσει από πολλές φάσεις ψύχωσης, ας πού-
με, τις οποίες ούτε καν τις θυμάμαι τώρα. Αν εκείνη την περίοδο που
τις περνούσα με ρωτούσαν «Θα μπορέσεις να συνέλθεις;», θα σου ’λε-
γα όχι. Και όμως έχω συνέλθει, και ούτε καν θυμάμαι πώς ξέφυγα. Μι-
λάμε για κατάθλιψη, μιλάμε για φοβία, μιλάμε για συμπτώματα τα οποία
εξετάζει η ψυχιατρική περισσότερο.64

Εγώ στις αρχές, που τα πετούσα τα φάρμακα, έκανα μια απόπειρα. Ήπια
μισό μπουκάλι βιτριόλι. Την επομένη του γάμου του αδερφού μου. Και
ήμουνα σε υποτροπή, δεν έπαιρνα φάρμακα. Τώρα παίρνω τα φάρ-
μακα και λέω «παίρνω πίκρα». Παίρνεις πίκρα, αλλά άμα δεν τα πάρω,
πάλι δεν αισθάνομαι άνετα. Δηλαδή έχω ανασφάλεια, θα κοιμηθώ, θα
ξυπνήσω; Κι ένα σωρό πράγματα. Λέμε τώρα, δεν έπαιρνα τη φαρ-
μακευτική μου αγωγή. Μα αυτό δεν γινότανε μία-δύο μέρες, γινότανε
χρόνια. Τη βάζανε στο γάλα, με κυνηγούσανε, με πηγαίνανε μέσα αστυ-
νομίες, με παίρνανε από δω, από το σπίτι. Ε, μετά κατάλαβα, δηλαδή
από το ’90 και μετά, και άρχισα να τα παίρνω και να προσπαθώ, και
κατέβηκα στα Χανιά και γίνανε οι ποιήσεις κι όλα αυτά, έκανα πολύ λί-
γες υποτροπές. Μπήκα μία, δύο, τρεις φορές, δεν ήμουνα μέρα νύ-
χτα μέσα έξω, γιατροί κ.λπ. Σε κανέναν δεν είναι ευχάριστο και για κα-
μία πάθηση να παίρνει φάρμακα.
Εγώ είμαι αυτοκτονικός, στην πρώτη δυσκολία της ζωής μου σκέ-
φτομαι την αυτοκτονία. Άσε που το παλεύω αλλά, αν δεν υπήρχαν και
τα φάρμακα, μπορεί να το είχα ξαναεπιχειρήσει. Δηλαδή, δεν είναι δυ-
νατόν να πηγαίνεις σε ένα γιατρό και να σου γράφει μια συνταγή που
σε προστατεύει και να σου εξηγεί ότι είναι για τις έμμονες ιδέες, για
τις κακές σκέψεις, για την αυτοκτονία, για την υπερδιέγερση… Χθες
βράδυ ξύπνησα, το απόγευμα, το βραδάκι, πήρα τα χάπια και για δύο
ώρες ήμουνα παλαβωμένος, ήτανε παρενέργειες. Δηλαδή, δεν είναι
τέλεια τα πράγματα με το να παίρνεις τα φάρμακά σου, αλλά δεν γί-
νεται διαφορετικά. Γιατί άμα σπάσεις το πόδι σου, θα το βάλεις στο γύ-
ψο ώσπου να το βγάλεις. Κανείς δεν κυκλοφοράει με σπασμένο πόδι
χωρίς να το ’χει βάλει στο γύψο. Έτσι είναι κι αυτή η πάθηση. Και ίσως
κι αυτός ο μύθος πρέπει κάποια στιγμή να σπάσει, και να βοηθηθεί και
ο κόσμος. Γιατί είναι πολύ παράλογο να θέλεις τη βοήθεια ενός για-
τρού ή ενός ψυχιάτρου και να φύγεις και να λες «Μα, καλά, γιατί μου
’γραψε φάρμακα;». Ε, γιατί πήγες; Ρωτάω κι εγώ τον εαυτό μου, γιατί
πήγαινα στον ψυχίατρο; Αφού σε όποιον γιατρό και να πας θα σου γρά-
ψει φάρμακα. Σε παθολόγο, σε οδοντίατρο, όλοι φάρμακα, δεν γίνε-
ται διαφορετικά. Και όσο εμπειρικά καταλαβαίνεις ότι ένας γιατρός

μπορεί να σε βοηθήσει, ανεξαρτήτως πολιτικής κατεύθυνσης, κομ-
ματικής, ικανοτήτων, και πιαστείς σ’ αυτόν, βοηθιέσαι. Να πω πως
είναι απλά μαθηματικά, δεν θα το ’λεγα. Αλλά είναι και απλά μαθημα-
τικά.
Να, σε λίγο που θα πάει δέκα-δεκάμισι η ώρα θα πάρω εννιά χά-
πια. Και δεν το λέω αυτό για να προτείνω ότι κάτι καλό κάνω. Δεν γί-
νεται διαφορετικά. Και ξέρω ότι θα πεθάνω μ’ αυτά τα φάρμακα. Το ’χω
πάρει απόφαση. Αλλά δεν παύω να έχω μια συνεργασία με το γιατρό.
Όταν έπαιξα θέατρο στα Νεώρια, όλο το νοσηλευτικό προσωπικό ήταν
να με χειροκροτήσουνε και να μ’ αγκαλιάσουνε. Αναγνωρίζουνε και
την προσπάθειά μου. Γιατί, εντάξει, η αλήθεια είναι ότι οι καταστά-
σεις είναι δύσκολες σε τέτοιους χώρους, δεν είναι οι ανθρώποι κακοί.
Ούτε οι ασθενείς, τα παιδιά, ας πούμε, ούτε το νοσηλευτικό… Κανείς
δεν πληρώνεται για να ’ναι κακός. Εντάξει, μπορεί μ’ ένα διαφορετι-
κό τρόπο να προσεγγίζει ένα γεγονός, ως ένα βαθμό, που περνάει από
την αρμοδιότητά του. Ακόμα και η πολιτεία πιστεύω ότι βοηθάει όσο
μπορεί. Ή όσο δεν μπορεί. Γι’ αυτούς που δεν συμφωνούνε με την πο-
λιτική μου τοποθέτηση, σημείωσέ το.65
Θέλω να πω και κάτι άλλο. Όταν είσαι στο χώρο πλέον –θα κάνω μια
γενική θεώρηση– που πολλοί λένε «ψυχιατρική», «ψυχασθενείς» κι
όλα αυτά… δεν θέλω να το οριοθετήσω σαν αντιμετώπιση, θέλω να το
οριοθετήσω σαν οργανισμό, σαν μια οργανική λειτουργία. Και θα το
πω απλά: το να πάρω τα φάρμακά μου, στην πιο ψυχρή λογική –για κά-
ποια φιλοσοφία ή κάποια ιατρική ή ψυχιατρική σχολή– μπορεί να ση-
μαίνει κάτι διαφορετικό, αντίθετο ή όμοιο, για μένα σημαίνει ότι είναι
η βοήθειά μου, να ’μαι καλά. Και αυτό το λέω χωρίς να θέλω να δώ-
στο του 2004.
σω συμβουλές σε κανέναν, το λέω γιατί μου συμβαίνει εμένα. Είναι

πρωταρχικό. Είναι πρωταρχικό, και όσο σχοινοβατούσα μεταξύ φθο-
ράς και αφθαρσίας υπήρχανε προβλήματα.
Αλλά γιατί το λέω αυτό με τα φάρμακα. Γιατί θέλω να πω ότι από
τη μια κάνουν τη δουλειά τους πολύ καλά, από την άλλη όμως δεν εί-
ναι και εύκολη ιστορία. Δεν είναι και εύκολη. Σημαίνει ότι, αν τα δε-
χτείς ψυχολογικά, σε βοηθάνε και στον τομέα της επικοινωνίας με τον
κόσμο. Αν τα παίρνεις και σε απωθούνε, έχεις ένα ακόμα ψυχολογι-
κό τραύμα παραπάνω. Τα δέχεσαι κατ’ ανάγκην.
Ήθελα να κάνω αυτή τη σκέψη για τα φάρμακα, αλλά θέλω να επι-
κεντρώσω πάλι ότι δεν είναι και τόσο εύκολη ιστορία. Γιατί απλά έχου-
νε και παρενέργειες. Παρενέργειες οι οποίες δεν έχουν να κάνουν τό-
σο πολύ με τον ψυχολογικό τομέα όσο με το σωματικό, τα συμπτώ-
ματα κ.λπ. Δεν θέλω να υπεισέρχομαι σε ιατρικά θέματα, αλλά πολλές
φορές το να πάρω τα φάρμακα μου δίνει μια αίσθηση σιγουριάς. Αυ-
τό το κάνουνε πολλά παιδιά και μ’ αρέσει. Το κάνουν όμως. Ναι, θα πά-
ρω τα φάρμακά μου και αισθάνομαι καλά, τώρα θα κοιμηθώ. Μπορεί
οργανικά να τους παιδεύει μια αϋπνία, αλλά μόνο η σιγουριά...66
Αυτοβοήθεια
[Η αυτοβοήθεια] έχει να κάνει όχι ακριβώς με την κουλτούρα, έχει

να κάνει γενικά με τα δεδομένα τα ελληνικά, που δεν είναι τα ίδια σ’
αυτό τον τομέα με τα ευρωπαϊκά. Εντάξει, δεν ξέρω τι γίνεται στις άλ-
λες χώρες, απ’ ό,τι έχω συμμετάσχει σε ομιλίες, κυρίως στην Ευρώπη
(Αγγλία, Ολλανδία), είναι διαφορετικά τα δεδομένα. Έχει να κάνει λίγο
με την κουλτούρα. Δηλαδή, σε ένα συνέδριο άκουσα από μια κυρία που
ανέλυε την πραγματικότητα στην Αγγλία, για τα παιδιά στην Αγγλία,
κι έλεγε… Κι όταν τέλειωσε έθεσα την ερώτηση ότι δεν άκουσα ούτε

μια φορά τη λέξη «family» (οικογένεια). Ε, και μου εξήγησε ότι εκεί η
οικογένεια δεν είναι τόσο δεμένη πάνω στο πρόγραμμα αυτό να βοη-
θήσει. Και βοηθάει το κράτος. Δηλαδή το κράτος κάνει κάποιες πα-
ροχές. Δηλαδή, μπορεί πιο εύκολα από την Ελλάδα να βρει ένα παιδί
δουλειά στην Αγγλία. Μπορεί στην Αγγλία να βρει πιο εύκολα απ’ ό,τι
στην Ελλάδα, αλλά η οικογένεια δεν μπορεί να το στηρίξει, γιατί απ’ ό,τι
άκουσα και από έναν άλλο Ολλανδό που είναι συνδικαλιστής, είναι αυ-
τό που λένε όλοι, ότι τα παιδιά άμα γίνουν δεκατεσσάρων, δεκαπέ-
ντε, δεκάξι, ξέρω ’γω, στις ευρωπαϊκές χώρες φεύγουνε. Αντίθετα
στην Ελλάδα, ξέρω ’γω, είναι ο Σ.Ο.Φ.Ψ.Υ. Σερρών,67 ας πούμε, μια
οργάνωση με φοβερή προσφορά της κυρίας Ν., ακόμα και ο
ΠΑ.Σ.Ο.Ψ.Υ.68 που έχουμε σαν παρόμοιο, παγκρήτιος μάλλον, ευαι-
σθητοποιεί την κοινωνία και τις οικογένειες για πιο πολλή συμπαρά-
σταση. Εντάξει, είναι πιο πολύ διαδεδομένο, πέρα από την παρότρυν-
ση, ότι η οικογένεια, για το κάθε παιδί που έχει ένα πρόβλημα, ενδια-
φέρεται. Άλλη σε μικρό, άλλη σε μεγαλύτερο βαθμό, αλλά ενδιαφέ-
ρεται. Δηλαδή είναι κάπου ποσοστιαία πολύ λίγα, πιστεύω, μπορεί να
κάνω και λάθος, τα ποσοστά που μια οικογένεια δεν θα ενδιαφερθεί
καθόλου για ένα παιδί που θα αρρωστήσει, να το πούμε έτσι, και θα
μπει σε ένα ίδρυμα, σε ένα ψυχιατρικό κατάστημα.
Λοιπόν, εμένα δεν μ’ αρέσει και πολύ η φιλοσοφία –όχι ότι δεν μ’
αρέσει η Ευρώπη–, ο τρόπος που προσεγγίζουνε τα προβλήματά τους
τα παιδιά. Είναι λίγο συνδικαλιστικός, δηλαδή ζητάνε πράγματα. Εντά-
ξει, δεν λέω να μη ζητάς, αλλά πρέπει να… Θέλουνε να το βλέπουνε
λίγο οργανωτικά. Δηλαδή, οργανώνουνε ένα φορέα και από κει φέρ-
νουνε κάποιους κοντά, κάποια συνέδρια εδώ, κάτι εκεί. Εντάξει, δεν
είναι το ίδιο όπως στην Ελλάδα, δεν έχω…, δεν μπορώ να ξέρω. Στην
Ελλάδα πιστεύω ότι είναι αυτή η διαφορά, ότι η οικογένεια βοηθάει πο-
λύ σε ένα τέτοιο πρόβλημα. Βοηθάει.
67. Σύλλογος Οικογενειών και Φίλων για την Ψυχική Υγεία του Νομού Σερρών.
68. Παγκρήτιος Σύλλογος Οικογενειών για την Ψυχική Υγεία.
Συμμετείχα σε ένα συνέδριο πανευρωπαϊκό στη Λέρο το ’95, και

εκεί ήρθα σε επαφή με πολλές ομάδες, με πολλές ομάδες τόσο από
την Αγγλία όσο απ’ όλα τα κράτη της Ευρώπης, τόσο νοσηλευόμενους,
να το πούμε κι έτσι, όσο και ειδικούς, ψυχιάτρους, ψυχολόγους. Και
Έλληνες, βέβαια. Εντάξει, περισσότερο το ζητούμενο εκείνα τα χρό-
νια ήτανε κατά πόσο είχε προχωρήσει η ψυχιατρική μεταρρύθμιση στη
Λέρο. Και εντάξει, και το στάτους των συνεδρίων σε σχέση με τα φάρ-
μακα, πώς έχει εξελιχθεί η φαρμακευτική αγωγή, και η αντιμετώπι-
ση, δηλαδή η δομή των ψυχιατρείων, κι όλα αυτά. Θυμάμαι χαρακτη-
ριστικά που ήτανε τρία άτομα από την Αγγλία και αναφέρανε αυτό, ότι
«εμείς στην Αγγλία έχουμε μεγάλα επιδόματα αναπηρίας». Δηλαδή, «το
κράτος μάς βοηθάει να αντεπεξέλθουμε έτσι ώστε να μειώνονται οι
υποτροπές, τα προβλήματα κι όλα αυτά και να μην κάνουμε εισαγωγές
σε ψυχιατρεία». Ήτανε ένας κύριος από την Ολλανδία, συνδικαλιστής,
ο οποίος όμως έβαζε στην ταυτότητά του και «επιβιώσας της ψυχια-
τρικής». Δηλαδή, η οργάνωσή τους ήτανε αυτό, «επιβιώσαντες της ψυ-
χιατρικής». Δηλαδή, ήτανε αυτοί που είχανε ζήσει σε ψυχιατρεία, νο-
σηλείες κ.λπ. Ε, ήτανε λίγο συνδικαλιστικά. Δηλαδή, μπορούσανε να
διεκδικήσουνε από τον ψυχίατρό τους τι αγωγή θα τους κάνει και αν
θέλουν να τους κάνει αγωγή. Δηλαδή, πράγματα που στην Ελλάδα δεν
γίνονται. Δηλαδή, πιστεύω ότι δεν γίνονται. Δηλαδή, δεν μπορείς να
βάλεις ένα δικηγόρο την ώρα που κάνεις εισαγωγή να διαπραγμα-
τευτεί με το γιατρό πόσες μέρες θα καθίσεις και πότε θα φύγεις, ή πό-
σα μεροκάματα θα χάσεις και να σε καλύψει το ΙΚΑ. Δηλαδή πιστεύω
ότι είναι λίγο δύσκολα αυτά.
Δεν ξέρω. Με το συνδικαλισμό δεν τα πάω πολύ καλά, γιατί μου ’χει
δημιουργήσει πληγές όσο ήμουνα στο ψυχιατρείο, στην παραμονή μου.
Έβλεπα τους υπαλλήλους και κάνανε συνδικαλιστικούς…, είχανε τα
σωματεία τους, συνελεύσεις, και σβουρίζαμε, σβουρίζαμε. Το ρήμα
«σβουρίζω» σημαίνει ότι κάναμε βόλτες πάνω-κάτω, αφού δεν είχαμε
και τίποτα άλλο να κάνουμε, και άμα δεν είχαμε τσιγάρο ένας λόγος
παραπάνω να μπούμε, να ζητήσουμε κανένα τσιγάρο. Αν μας δίνανε.
Και συνήθως μας δίνανε. Εντάξει, και αν έδινες προσοχή και άκουγες,
ζητούσαν λεφτά από το κράτος, το μισθό τους. Εγώ δεν άκουσα όμως
να πούνε να φτιάξει καλύτερα η ποιότητα ζωής των ασθενών. Γιατί στα
τάδε τμήματα δεν υπάρχει πρόσβαση για άτομα με ειδικές ανάγκες, που
έχουνε και πρόβλημα ψυχιατρικό; Και δεν βλέπουνε τον ήλιο ποτέ.
Εντάξει, για παράδειγμα τα λέω, απλά…
Εντάξει, η αλήθεια είναι ότι με συγκινούσε ο συνδικαλισμός που εί-
χαμε εμείς. Ο δικός μας συνδικαλισμός ήτανε η αλληλεγγύη, γι’ αυτό
λέω και «παιδιά». Η αλληλεγγύη, ο ένας με τον άλλο. Το να σου δώσει
ο άλλος το τελευταίο του τσιγάρο μπορεί να το βρεις στο ψυχιατρείο,
στην κοινωνία δεν το βρίσκεις εύκολα. Κι όχι μόνο αυτό, τα πάντα.
Η αλήθεια όμως είναι ότι οι Ευρωπαίοι, πέρα από τις ενστάσεις που
έκανα πριν πω και τη γνώμη μου την ουσιαστική, εντάξει, είναι προ-
χωρημένη η προσπάθειά τους. Δηλαδή έχουνε δικτυωθεί πανευρω-
παϊκά, για να μην πω παγκόσμια, απ’ ό,τι διαβάζω και από τα περιο-
δικά της Π.Ε.Ψ.Α.Ε.Ε. Ειδικά ο Ολλανδός αυτός γράφει συνέχεια, και
ξεχνάω το όνομά του. Οπωσδήποτε, από το να μην υπάρχει τίποτα,
είναι κάτι καλό. Δηλαδή, εγώ το κρίνω έτσι με βάση τα δεδομένα που
βλέπω τώρα εδώ στην Ελλάδα ή στα Χανιά ή στο μυαλό μου μέσα. Αλ-
λά αυτοί είναι πιο δραστήριοι. Δηλαδή θα κάνουν ένα συνέδριο στο Βε-
λιγράδι, είναι εποχή που θα κάνανε στην Κοπεγχάγη, στην Ολλανδία,
στο Άμστερνταμ, κινητοποιούνται. Από το να μην υπάρχει τίποτα... Και
εντάξει, δεν θα κολλήσουμε αν κάποια στιγμή από τα κάτω, δηλαδή εν-
νοώ από μας, υπάρξει κάτι, ένας φορέας, κάτι που θα διεκδικούσε
πράγματα για καλύτερη διαβίωση. Γιατί είμαστε πλέον και κοινωνική
ομάδα. Έστω και κοινωνιολογικά ή ιατρικά ή όπως θες.69
Ναι, και οι νεκροί συνδικαλίζονται, και οι νεκροί συνδικαλίζονται. Παί-

ζουμε τάβλι με τα σκουλήκια μας.70

«Τρέλα», «ψυχασθένεια», ταμπέλες…
Στο στενό κοινωνικό μου περίγυρο τα πρώτα χρόνια η σχέση ήταν

άκρως προστατευτική. Συν την αγωνία της εξέλιξης της υγείας μου. Αρ-
γότερα ήταν περισσότερο συναινετική και ενθαρρυντική στο να προ-
χωρήσω, να αισθάνομαι περισσότερο ελεύθερος. Τώρα στο πώς με
έβλεπε η ευρύτερη κοινωνία, εκεί δεν ήταν όλα ρόδινα.
Έχει να κάνει και με την εξέλιξη της θεραπείας. Δηλαδή, αυτή τη
στιγμή αισθάνομαι τόσο καλά με τον εαυτό μου… Εντάξει, και πριν από
δεκαπέντε χρόνια έπαιρνα φάρμακα, αλλά δεν είχα τα ίδια προβλή-
ματα ή, μάλλον, δεν έχω τα ίδια προβλήματα που είχα τότε. Αυτό κάνει
να είναι πιο καθαρό το μυαλό μου και πιο συμβατή η ζωή μου με την
πραγματικότητα. Αυτό δεν δημιουργεί κανένα εμπόδιο στις σχέσεις μου
με τους άλλους. Δηλαδή, δεν βλέπεις τίποτα που να σε διαφοροποιεί
στη συνδιαλλαγή μαζί τους. Ίσα ίσα που νιώθεις και την ευχαρίστησή
τους όταν μαθαίνουνε, από μία συνάντηση face to face ή από μία πα-
ρέα, ότι έχω προχωρήσει στη ζωή μου, και αν όχι ακριβώς έχω θε-
ραπευτεί, ότι είμαι καλά. Και το να είσαι καλά μετά από τόση κακοπά-
θεια έχει πιο πολλή βαρύτητα από το να μην έχεις σοβαρά προβλή-
ματα τόσο καιρό. Εντάξει, ο άλλος σού λέει «είναι καλά», αλλά όταν ξέ-
ρει ότι έχεις περάσει πάρα πολλά, το να σε επιδοκιμάζει με το βλέμ-
μα του, με τα λόγια του ότι είσαι καλά είναι σημαντικό, αυτό θέλω να
πω. Είναι σημαντικό συναισθηματικά. Είναι σημαντικό.
Αυτό βέβαια λειτουργεί για μένα πολύ ενθαρρυντικά, στο να ’μαι
καλά κι εγώ. Απλά να ’μαι καλά κι εγώ. Δηλαδή, γυρνώντας στο χρό-
νο, όταν είχα προβλήματα με την ευρύτερη κοινωνία, ήταν πράγματα
που με πείραζαν για χρόνια. Μια αποδοκιμασία, μια ειρωνεία, κάτι που
το εκλάμβανα εγώ σαν ειρωνεία –μπορεί και να μην ήταν. Εντάξει, με
τις σπουδές περισσότερο. Δηλαδή, με πείραζε ένα διάστημα που δεν
είχα προχωρήσει. Πολλοί λέγανε ότι ο τάδε μπήκε στο πανεπιστήμιο,
ο τάδε είναι έτσι, είχε την τάδε επαγγελματική ιδιότητα. Γι’ αυτό σου
λέω, ίσως να μη θέλανε κι αυτοί να με ειρωνευτούνε ή να πούνε κά-

τι αποδοκιμαστικό, αλλά ίσως εγώ να το εκλάμβανα έτσι. Περνώντας

όμως τα χρόνια το ξεπέρασα. Και να πω και κάτι, ίσως λίγο απολο-
γητικό στον εαυτό μου σε σχέση με αυτό που έλεγα με το πανεπιστή-
μιο. Όταν είχα συνέλθει –ήταν διαστήματα στη διάρκεια της πάθησής
μου που είχα συνέλθει αρκετά–, μου λέγανε πολλοί φίλοι μου και από
το περιβάλλον μου –όταν λέω φίλοι μου εννοώ και καθηγητές μου από
το σχολειό– να κάνω μια προσπάθεια να μπω στο πανεπιστήμιο. Δεν
ήτανε ότι δεν είχα το χρόνο ή τις δυνάμεις, απλά είχα ζήσει τόσα πολ-
λά που μου φαινότανε ανώφελο να μπω στο πανεπιστήμιο και να ξε-
κινήσω μια ζωή που την ονειρευόμουνα. Γιατί πίστευα ότι τη ζωή τη μα-
θαίνεις, και το μεγαλύτερο πανεπιστήμιο –αυτό βέβαια το ’χουνε πει
και άλλοι– είναι η ίδια η ζωή. Είχα ξεφύγει από τα άγχη μου, τα θέλω
μου που ήτανε ανεκπλήρωτα, τα θέλω μου που με οδηγήσανε σε κά-
ποια ψυχασθένεια κτλ.71
Εγώ πιστεύω ότι τρελός σημαίνει αυτό που λέει το τραγούδι: «Άσ’ τον
τρελό στην τρέλα του». Δηλαδή κάτι που μπορεί να συμβεί στον κα-
θένα, ας πούμε. Η τρέλα…, δεν είμαι πολύ ειδικευμένος σε φιλοσο-
φικά θέματα, αλλά πιστεύω ότι ο καθένας έχει μια δόση τρέλας μέσα
του. Είναι αυτό το ιδιαίτερο στοιχείο που τόνε κάνει να μην τρελαίνεται
στ’ αλήθεια. Δηλαδή η τρέλα του του δίνει και λίγο φαντασία, του δίνει
και λίγο έρωτα, του δίνει και λίγο ποίηση, του δίνει και μια κινητήρια
δύναμη μέσα στο μυαλό του. Δεν είναι…, για μένα δεν είναι ότι η τρέ-
λα είναι το σημείο όπου η σεροτονίνη έχει έλλειψη και πρέπει να τη
δώσουμε για να λειτουργήσει ο εγκέφαλος λογικά και να μην είναι πα-
ράλογος. Εγώ πιστεύω ότι υπάρχουν άτομα που άμα τα βλέπεις είναι
αρκετά σοβαρά στο πρόσωπο απέναντί σου, αλλά κουβαλάνε ένα πο-
σοστό τρέλας πολύ μεγάλο, που γι’ αυτούς μπορεί να ’ναι, ξέρω ’γω,
δημιουργικό, αλλά να μην είναι παθολογία που είναι για μένα, ας πού-

με, να ξεπερνάει κάποια όρια κάποιας συγκεκριμένης κοινωνικής κα-

τάστασης ή κουλτούρας. Ξέρω ’γω, έχω ακούσει πάρα πολλά παιδιά
που συζητάμε… Γιατί θέλω να τονίσω και κάτι άλλο, ότι εμείς, να πω
και το «εμείς», που ζούμε σε τέτοιους χώρους δεν είμαστε οι βλαμ-
μένοι της κοινωνίας, οι τρελοί. Είμαστε άνθρωποι που μιλάμε και με-
ταξύ μας.72
Ίσως, δυσκολεύομαι να το εξηγήσω, αλλά νομίζω ότι είναι μια ενέρ-

γειά μου που αναφέρεται σε κάτι που υπάρχει και δεν υπάρχει συγ-
χρόνως. Δηλαδή, ναι μεν υπάρχει τρέλα και ψυχασθένεια και όλα αυ-
τά που έχουμε πει για μας που έχουμε νοσηλευτεί στα ιδρύματα, από
την άλλη είναι κάτι που το ’χει όλος ο κόσμος. Κάποια στιγμή το αντι-
μετωπίζει και χτυπά ξύλο να μην του τύχει ένα περιστατικό στην οι-
κογένειά του, προσωπικό κ.λπ. Οπότε απλά πιστεύω ότι όλοι έχουμε
μερίδιο σ’ αυτό που λέμε «τρέλα». Και από την άλλη, το βάζω σε ει-
σαγωγικά γιατί πιστεύω ότι αυτή είναι η διαφοροποίηση που κάνει το
ευρύ κοινό, το σύνολο, σε ανθρώπους που κάποια στιγμή αντιμετώ-
πισαν κάποια δυσκολία στη ζωή τους. Δηλαδή, οριοθετείται με κάποιες
ταμπέλες, με κάποιες λέξεις ένας άνθρωπος που κάποια στιγμή στη
ζωή του συμπεριφέρθηκε διαφορετικά, και είναι αυτές που του ορί-
ζουνε το υπόλοιπο της ζωής του πλέον.73
Εγώ πιστεύω ότι ισχύει η λογική της ταμπέλας. Δηλαδή μπορείς να

οριοθετήσεις τη ζωή κάποιου εφ’ όρου ζωής, για πάντα, ή για κάποιο
μεγάλο χρονικό διάστημα της ζωής του λέγοντας ότι αυτός είναι έτσι.
Και όχι μόνο στο χώρο της ψυχιατρικής, οπουδήποτε. Βάζεις μια τα-
μπέλα και είναι έτσι.
Εγώ δεν αμφισβητώ από τον εαυτό μου, από κανέναν, ότι έχω μια
πάθηση, ας πούμε, που είναι ορισμένη σαν ψυχασθένεια, ψυχοπάθεια,

οτιδήποτε, και με όλη τη βαρύτητα που μπορεί να έχει. Εγώ αμφισβη-

τώ αυτό, ότι πέρα από οποιαδήποτε ταμπέλα και οποιαδήποτε διά-
γνωση, καταφέρνεις να έχεις και μια λογικότητα. Δηλαδή, δεν μπορεί
να είσαι ο εξόριστος μιας διάγνωσης και μιας ταμπέλας. Και αυτή η λο-
γικότητα μου δίνει το δικαίωμα σαν άτομο, απέναντι στον εαυτό μου,
περισσότερο στον εαυτό μου αλλά και σε αυτούς που είναι κομμάτια
του εαυτού μου, να τους πω ότι δεν είμαι κι έτσι. Εντάξει, επιπλέον δεν
μπορεί να νοηθεί μια κοινωνία που κόπτεται ότι θεραπεύει μια πάθη-
ση οργανική να έχει στο περιθώριο άτομα τα οποία είχαν ή έχουν ή θα
έχουν μια πάθηση καθαρά διανοητική, να τους έχει στο περιθώριο μια
ζωή. Και αυτοί μπορούν να διεκδικήσουν και μπορούν να προβάλουν
τη φυσιολογικότητά τους σαν άτομα. Και θέλω να πω ακόμη ότι αυτό
είναι και λίγο ένα παράπονο. Και από μένα αλλά πιστεύω, χωρίς να εκ-
προσωπώ κανέναν, και από πολλά παιδιά που έχουμε ζήσει στο χώρο.
Γιατί; Γιατί χρησιμοποιείται κάπως ρατσιστικά. Δεν μπορώ να ξέρω
ποιος το κάνει αυτό, αλλά πολλοί το κάνουν. Δεν μπορεί κάποιος για-
τρός να λέει «ο ασθενής μου». Και δεν μπορεί να πει «ο ασθενής μου»,
που έχει ένα IQ τόσο, δηλαδή είναι καθηγητής πανεπιστημίου, επειδή
όμως έχει αρρωστήσει είναι «ο ασθενής μου».
Ένα παράδειγμα αυτό, όπως και ιστορικά δεν μ’ αρέσει αυτό που
γινότανε –ακόμα και τώρα γίνεται, δεν έχω αυταπάτες–, το να προ-
σπαθούνε να αντιμετωπίσουνε την ομάδα, θα ’λεγα, πληθυσμιακά των
«ψυχασθενών», σε εισαγωγικά ή μη, αλλάζοντάς τους ανά τις επο-
χές και την ταμπέλα. Στη Λέρο δεν λέγανε οι ασθενείς της Λέρου, λέ-
γανε Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου. Εγώ πόσες φορές, χωρίς να θέλω
να κάνω κουτσομπολιό, δεν πήγαινα να πάρω το εξιτήριό μου από τα
διοικητικά και κατεβάζανε τα βιβλία και γράφανε «Τμήμα ψυχοπαθών».
Μετά έγινε «ψυχασθενών» και τώρα λέγεται «χρήστες υπηρεσιών ψυ-
χικής υγείας». Και το λέω γελώντας γιατί μου φαίνεται αστείο. Γιατί
εμένα ψυχολογικά δεν μου χρησιμεύει αυτός ο ορισμός. Δηλαδή μια
ταμπέλα δεν μπορεί να μου οριοθετήσει τον ψυχισμό μου, όχι ακριβώς
την ψυχολογία μου, αλλά το είναι μου. Δεν με οριοθετεί.
Η αλήθεια βέβαια είναι ότι κάποιος εργαζόμενος στο χώρο της ψυ-
χικής υγείας, από οποιαδήποτε ειδικότητα –νοσοκόμος, κοινωνικός
λειτουργός, γιατρός–, λειτουργεί ανθρωποκεντρικά. Δηλαδή δεν θέ-
λουν, δεν θέλουν ούτε να βασανίσουνε κάποιον ασθενή ούτε... Αλλά
σαν ένα γενικότερο πλαίσιο κοινωνικό, ο ασθενής υφίσταται τον πα-
ραγκωνισμό του από τα κοινωνικά δρώμενα. Από την άλλη όμως, ενώ
δεν θα ’πρεπε, και θα το εξηγήσω αυτό, του καταλογίζουνε, του δημι-
ουργούνε και την ενοχή που είναι έτσι.
Δηλαδή πολλές φορές, όταν ήθελα να κάνουμε θεραπεία, θεραπεία
εννοώ να πάρουμε φάρμακα ή να ξαπλώσουμε στο κρεβάτι μας… Μου
θυμίζει ένα ποίημα του Κ., λέγεται «Το εξιτήριό μου», και σε ένα στί-
χο λέει: «και αυτός με την άσπρη μπλούζα, θα ’ρθει για να σου διαπι-
στώσει την ειδική σου ύπαρξη».74
Τέχνη, το τελευταίο οχυρό…
Έχει να κάνει και με τα προσωπικά δεδομένα του καθενός, όλα αυτά,

δηλαδή ακόμα και την οικονομική του κατάσταση. Έχει να κάνει με την
οικονομική σου κατάσταση, με το επίπεδο της θεραπείας σου, με το
χρόνο σου, με το πώς… με όλα, για τον καθένα. Δηλαδή δεν είναι εξί-
σου το ίδιο για όλους. Δηλαδή, ας πούμε, εγώ μπορώ να διαθέσω
περισσότερο χρόνο από ένα άλλο παιδί για το θέατρο. Ένα άλλο παι-
δί μπορεί να το συγκινήσει περισσότερο η ζωγραφική απ’ ό,τι εμένα.
Αλλά θέλω να πω ότι η τέχνη είναι ίσως το τελευταίο οχυρό. […]
Ίσως είναι το μόνο πράγμα που άμα το στερήσεις από τον άνθρω-
πο τον έχεις εξορίσει πλέον. Εντάξει, είπαμε, τώρα που συζητάμε αν
είναι παραγωγικός κάποιος ή όχι, αν είναι σχιζοφρενής ή όχι, για να
τον δεχτεί ένα διαμέρισμα. Αλλά αν δημιουργεί το παιδάκι που μπήκε
τώρα μέσα, αν πιάσει και κάνει μία μουντζαλιά σ’ ένα χαρτί, είναι εξί-

σου δημιουργία με μια παράσταση των Σχοινοβατών.75 Δηλαδή θέ-

λω να πω, με αυτή την έννοια λέω ότι η τέχνη είναι το τελευταίο οχυ-
ρό. Και καθένας έχει τις ιδιαιτερότητές του απέναντι στην τέχνη. Εμέ-
να, ας πούμε, μ’ αρέσει η ποίηση, εκφράζομαι στην ποίηση, εσένα σ’
αρέσει ν’ ακούς μουσική, να γράφεις κάποια κομμάτια στη μουσική, αυ-
τό είναι τέχνη. Όπως τέχνη είναι αυτό που κάνουμε τώρα, να συζητά-
με για την ποίηση. Για μένα. Και αυτό βοηθάει, γιατί εκεί φαίνεται και
η προσωπικότητα του κάθε ανθρώπου. Εκεί εκφράζεται και η ιδιαιτε-
ρότητά του. Εκεί θα χαμογελάσει και ο θεατής. Στο θέατρο. Εκεί θα
κλάψει και αυτός που είναι πάνω στο σανίδι. […]
Και το λέω το τελευταίο οχυρό γιατί το συνδυάζω με τα κοινωνι-
κά δρώμενα. Δηλαδή το συνδυάζω με το ότι, εντάξει ρε παιδιά, πρέπει
να έχεις ιδιαίτερες αντοχές για να μπορείς να διαβιώνεις σήμερα, πώς
να το πούμε. Αν δεν εκφραστείς και με την τέχνη –με την τέχνη όπως
την εννοούμε όλοι–, άμα δεν εκφραστείς, είσαι πλέον μια μονοτονία,
δηλαδή είσαι πλέον κάτι που… […]
Δηλαδή δεν το βλέπω, εδώ θέλω να κάνω μια ένσταση, δεν το βλέ-
πω ότι κάποιοι μου φταίνε, ας πούμε. Γιατί και εγώ τους οριοθετώ στον
τομέα που είναι, με τις επιλογές μου, με πολιτικά κριτήρια κ.λπ. Αλλά
από κει και πέρα, αν εγώ αυτή τη στιγμή αδυνατώ να παίξω σ’ ένα
θέατρο, αισθάνομαι ακρωτηριασμένος. Όπως, ξέρω ’γω, κάποια παι-
διά που έχουν ιδιαίτερα προβλήματα θέλουν να πάνε στα Special
75. Αναφέρεται στην Ομάδα Κοινωνικού και Θεραπευτικού Θεάτρου του Θ.Ψ.Π.Χ. «Σχοι-
νοβάτες», η οποία δημιουργήθηκε στα μέσα της δεκαετίας του ’90. Η πρώτη παράστα-
ση το 1996 αφορούσε έναν πειραματισμό με το έργο του Μπρεχτ Ο κύκλος με την κι-
μωλία. Η πρώτη ολοκληρωμένη παράσταση (1997) βασίζεται στο έργο της Μάρως Βαμ-
βουνάκη Αν είσαι αέρας πήγαινε. Το 1998 ανεβαίνει η παράσταση Φερσε-φόνη – Η δι-
δαχή της απουσίας, έργο του Γιώργου Οικονομόπουλου. Το 1999-2000 η ομάδα πα-
ρουσίασε το έργο Οδύσσεια – Τα έργα της ψυχής, στην οποία ο Γιώργος Φαλελάκης
είχε πρωταγωνιστικό ρόλο. Λειτούργησε για μια πενταετία περίπου, έως το 2002, και
αποτελούνταν από επαγγελματίες ψυχικής υγείας, νοσηλευόμενους και πρώην νοση-
λευόμενους στο Θ.Ψ.Π.Χ., καθώς και πολίτες των Χανίων.
Olympics, για να προβάλουνε και αυτοί τη δημιουργία τους. Οπότε,

εκτός από την τέχνη, πάμε και στον πολιτισμό. Δηλαδή θεσπίζουμε,
χρησιμοποιούμε την τέχνη για να δημιουργήσουμε και να υπερασπι-
στούμε τον πολιτισμό μας. Να κάνουμε τις επιστροφές μας. […]
Στα Χανιά, για μας τα παιδιά, ζήσαμε μια εποχή αναγέννησης. Ήταν
η εποχή της «5ης Εποχής», η εποχή του Χαμάμ, του τούρκικου λουτρού
που πηγαίναμε τρία, τέσσερα, πέντε, έξι, επτά παιδιά και κάναμε από
μπιζού, ας πούμε… Εγώ έκανα μπιζού επαγγελματικά, μπιζού, δηλαδή
ήμουνα μπιζουρίστας. Και με τ’ άλλα παιδιά ζωγραφίζαμε και είχαμε
πάει στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων μαζί… Φωτογραφίες
με τον Φρέντυ Γερμανό, ας πούμε, με... Ήταν η εποχή με τον Λουδο-
βίκο των Ανωγείων, τον Ψαραντώνη, τα παιδιά από τη Συρία… Ήτανε
μία εποχή που εμείς ήμασταν οι αστέρες, οι διάττοντες αστέρες. Δη-
λαδή δεν ήμασταν οι ψυχασθενείς, αυτοί που… Ίσως έδωσα κι εγώ μια
κακή εικόνα, γιατί μίλησα κι εγώ για τις δικές μου τέτοιες εμπειρίες,
δηλαδή τα δικά μου πονέματα. […]
Τώρα εγώ δεν θέλω όμως, δεν θέλω, ειλικρινά δεν θέλω να πω
για το σπόνσορά μας, για το ποιος μας σπόνσαρε. Δηλαδή, να το πω
όσο πιο γενικά γιατί δεν θέλω να πω ονόματα. Ο εθελοντισμός κά-
ποιων ανθρώπων, επαγγελματιών ψυχικής υγείας… Γιατί εμείς τώρα
πια, δεν ξέρω αν ξέρετε, ότι εμείς είμαστε πλέον οι χρήστες υπηρε-
σιών ψυχικής υγείας, δεν είμαστε οι ψυχοπαθείς του ’70 και οι ψυ-
χασθενείς του ’80 με ’90. Είμαστε οι χρήστες… Είναι μια άλλη φάση
αυτή. Δηλαδή αυτοί που ασχολιότανε στο χώρο της ψυχικής υγείας δώ-
σανε τον καλύτερό τους εαυτό. Και τον δίνουνε ακόμη. Αλλά ίσως εί-
ναι λίγο υποτονικά…[…]
Προσπαθούμε μέσω εθελοντικών ομάδων, όχι μέσω ψυχιατρείων,
να πάρουμε ένα χώρο, να πάρουμε έναν πολυχώρο. Και όλο προ-
γράμματα κάνουμε και όλο μας τ’ απορρίπτει η ΕΕ. Μέσω του ΕΠΕΚΕΙ-
ΝΑ και μέσω του Σ.76 Την «5η Εποχή» την πήρε το Αρσενάλι να την κά-
76. Ψυχίατρος ο οποίος υπηρετούσε στο Θ.Ψ.Π.Χ.

νει… […] Τώρα να ξεκινήσουμε εμείς πάλι άλλο χώρο, ξέρεις, δεν εί-
ναι και εύκολο. Πρέπει να πληρώνει και το ψυχιατρείο ώστε να… Δη-
λαδή εμάς, σαν «Σχοινοβάτες», μας έχει βοηθήσει απεριόριστα. Μας
πήρε μηχανήματα, μας πληρώνει μετακινήσεις… Εντάξει, μην έχουμε
και την απαίτηση να μας κάνει και αστέρες. Εντάξει, από κει και μετά
όλοι ψιλοϋποφέραμε. Δηλαδή, όλα τα παιδιά που βρισκόμασταν σε ένα
χώρο τώρα θα πάμε στο Κουμ Καπί, σε μια απρόσωπη καφετέρια, να
πούμε απρόσωπα πράγματα. Δεν έχουμε το χώρο που… Για εμάς ήταν
το σπίτι μας η «5η Εποχή» για πέντε χρόνια. […] Μας έβγαζε τη μαύ-
ρη εικόνα που είχαμε κι εμείς απέναντι στον εαυτό μας. Κατεβάζαμε
αυτό το είδωλο του κλειστοφοβικού σ’ ένα χώρο. Ερχότανε άνθρωποι
απ’ όλο τον κόσμο. Ήτανε διεθνές, ξέρω ’γω, ερχότανε και ο Γιαπω-
νέζος να πιει τον καφέ του, ερχότανε και από το διπλανό χωριό, που
κουβαλούσε πορτοκάλια, να πιει τον καφέ του. Εμείς όμως ήμασταν
εκτεθειμένοι σ’ αυτούς θετικά και μπαίναμε στη διαδικασία της επανέ-
νταξης. Γιατί για μας η επανένταξη είναι οριακό ζήτημα. […]
Ώρες ώρες βλέπω τον εαυτό μου στον καθρέφτη και, εντάξει, δεν
είμαι εγωιστής απόλυτα, έχω και εγώ έναν εγωισμό, αλλά είναι φο-
βερός ο αγώνας να αποφύγεις το χειρότερο. Είναι φοβερός ο αγώνας.
Δηλαδή, πώς να το παρομοιάσω και πώς να το συγκρίνω. Δηλαδή,
το να προσπαθείς να αποφύγεις την ασυλοποίηση είναι πιο φοβερός
αγώνας από το να πετύχεις την αποασυλοποίηση. Δηλαδή, το να κα-
ταφέρεις να μην παραμείνεις εκεί μέσα ρακένδυτος, ξέρω ’γω, εξό-
ριστος και εξαρτώμενος και μπλα μπλα μπλα είναι πολύ πιο δύσκολο
από το να πεις, ξέρεις κάτι, βγήκα από την πύλη, εντάξει θα πάω δω,
θα πάω εκεί, θα πάω παραπέρα, θα βρω τον εαυτό μου, τι θα κάνω;
Θα πάρω τα τάδε φάρμακα, θα πάρω άλλο, θα τον βρω. Έτσι κι αλλιώς.
Αλλά το να μην παραμένεις εκεί μέσα, το να μην είσαι στη λογική «θα
δω το γιατρό», να περιμένεις το γιατρό ανώνυμα για δέκα λεπτά και
μετά να είσαι είκοσι τέσσερις ώρες πάλι με τους… με την απραξία σου,
γιατί άσυλο είναι απραξία. Θα ’πρεπε τόσα χρόνια τουλάχιστον να γι-
νόταν κάτι ενδονοσοκομειακά. Ξέρω ’γω, ένα γήπεδο τένις, ένα…, ξέ-
ρω ’γω, ένα κάτι, ένα κάτι. Κάτι θα ’πρεπε να γινότανε, δεν μπορεί ο
ένας ασθενής να ξυπνάει το πρωί να παίρνει πρωινό, μετά χάπια, το
μεσημέρι χάπια και το βράδυ να κοιμάται, μαμ, κακά και νάνι. Απραξία.
Αυτό βέβαια σημαίνει ότι είναι πολύ πιο δύσκολο να ξεφύγεις απ’ αυ-
τό από το να πεις ότι, εντάξει, προσπαθώ να γίνω και καλύτερος. Και
αυτό είναι δύσκολο, αλλά είναι πιο βατό. […]
Επανένταξη μιλάω ότι… Αυτό έχει να κάνει περισσότερο και με μας,
σαν προσωπικότητες, εμάς τα άτομα που πάσχουμε, ας πούμε. […] Εν-
νοώ το να μπει πλέον στην κοινωνία αυτό που λέμε ισοτιμία. Εντάξει,
εσύ μπορεί να εργάζεσαι μ’ ένα συνάδελφό σου αλλά να μη μάθεις πο-
τέ ότι είχε στο παρελθόν μια ψυχική…, μια περιπέτεια με την ψυχική του
υγεία. Και σε μερικά θέματα να ’ναι πιο αυθεντία από σένα. Αυτό δεν
είναι ένα είδος επανένταξης, το να μη μάθεις εσύ ποτέ; Είναι επανε-
ντάξιμος. Ή κάποια άλλα άτομα που έχουνε κλίση ως προς την τέχνη,
επειδή το αναφέραμε, γιατί να μην τους παρουσιάσει ένας σύλλογος
ή, δεν ξέρω, ένας κρατικός φορέας; Εγώ ξέρω άτομα που είναι πολύ…
που ζωγραφίζουνε πολύ καλά. Δηλαδή τι πρέπει, να πεθάνουνε αυτά
τα παιδιά για να πούνε να ένας νέος Βαν Γκογκ, ξέρω ’γω;77
Ποίηση είναι αυτό που βλέπω τώρα εδώ, αυτό που νιώθω. Δηλαδή
ποίηση είναι η ζωή, ας πούμε. Και το να την εκφράζεις… Συμβαίνει το
εξής περίεργο με μένα, ότι εγώ κατάφερα να την εκφράσω και γρά-
φοντας, ξέρω ’γω. Γράφοντας, δηλαδή οριοθετώντας συγκεκριμένα
ποίηση, στίχους. Να πω ένα διευκρινιστικό, ότι για μένα η ποίηση εί-
ναι βιωματική. Και το λέω και λίγο εγωιστικά. Γιατί κι εγώ μέσα από
την οδύσσεια και την Ιθάκη, που δεν φτάνει κανείς ποτέ στην Ιθάκη,
απλώς την ονειρεύεται… ναι, την ονειρεύεται, πάει να την πιάσει και
του ’χει φύγει, είναι ότι είμαι βιωματικός. Δηλαδή, θέλω να πω δεν τέ-
λειωσα μια σχολή και έκατσα, ξέροντας να χειρίζομαι το λόγο, για να


γράψω κάποια πράγματα. […] Η Ατέρμονη Ροή είναι πολύ βιωματική,

έχει γραφτεί σε χώρους που έχουνε σχέση με αυτά που έχουμε πει.
Έχει γραφτεί σε χώρους πολύ άσχημους για να γράψεις και να ονει-
ρευτείς κ.λπ. Και ακόμη και η ποίηση έχει πολλή απαισιοδοξία και πολ-
λή… όχι ακριβώς ματαιοδοξία, και πολύ ρεαλισμό, θα ’λεγα. Το ότι μπο-
ρώ να γράφω –είναι λίγο πεζό έτσι που το λέω– πιστεύω ότι το ’χω.
Δηλαδή, μπορεί να περάσει ένας χρόνος και να γράψω ένα στίχο, μπο-
ρεί να περάσουν δύο μέρες και να γράψω δέκα ποιήματα. Είναι ανά-
λογα την έμπνευση, και η έμπνευση είναι κάτι που έρχεται μπαμ και κά-
τω και γράφεις. Είναι κάτι που είναι μια διαδικασία σε σχέση με το συ-
ναισθηματικό τομέα, σε σχέση με τα ερωτικά σου, τα ερωτικά μου, θέ-
λω να πω, σε σχέση με όλα αυτά που είναι μες στη ζωή. Για μένα η ποί-
ηση είναι δημιουργία, ας πούμε. Όπως και το θέατρο είναι δημιουργία.
Αλλά για μένα είναι λίγο παραπάνω. Γιατί έγραφα και πριν μπω σ’ αυ-
τή την περιπέτεια. Έγραφα από μικρός, έγραφα και από μικρός.78
Ποιήματα μπορεί να γράψει ο καθένας, οποιαδήποτε δουλειά και να κά-

νει. […] Το να γράφει κανείς, εντάξει, είναι μια μορφή τέχνης, ας πού-
με. Θεωρητικά. Ο άλλος ζωγραφίζει, ο άλλος κάνει κολάζ, ο άλλος κά-
νει γλυπτική, είναι μια δημιουργία. Αυτό έχει να κάνει με το συναί-
σθημα, δεν έχει να κάνει με τη ζωή όπως την εννοούμε, δηλαδή με
το πώς ζούμε. Βγάζεις κάποια πράγματα που στα καθορίζει η ζωή, δεν
καθορίζεις τη ζωή σου, σου καθορίζει η ζωή τι θα βγάλεις. Δεν λες ότι
με αυτά που βγάζω θα φτιάξω και τη ζωή μου έτσι ή αλλιώς. Είναι δε-
δομένο αυτό. Δηλαδή, εγώ δεν μπορώ να σκεφτώ ότι θα γράψω κάτι
για να ζήσω, βιοποριστικά έστω, απλά έστω για να βγάλω κι ένα τσι-
γάρο, δεν μπορώ να το σκεφτώ. Δεν θα γράψω ποτέ, θα γράψω μπα-
ρούφες, αν έχω την ικανότητα να εκφράζομαι με το λόγο. Η ποίηση εί-
ναι τελείως βιωματικό πράγμα, είναι κάτι που σε στέλνει σε κόσμους
78. Ό.π.
που τους παίρνεις και τους γράφεις στο χαρτί. Αλλά αυτοί οι κόσμοι ξε-
κινάνε από την ίδια την πραγματικότητα. Δηλαδή, εγώ αυτή τη στιγμή
δεν μπορώ να πω ότι θα κάτσω να γράψω ποίηση, δεν μπορώ να το
κάνω. Μπορεί να περάσει ένας χρόνος να γράψω ένα ποίημα και μπο-
ρεί σε δέκα μέρες να γράψω τρία ποιήματα. Αφού έχουμε μάθει να λέ-
με για ποίηση, αν μου επιτρέπεται, εγώ πιστεύω ότι ο καθένας μπο-
ρεί να εκφραστεί με οποιονδήποτε τρόπο, με οποιονδήποτε. Και η μου-
ντζαλιά ενός νηπίου πάνω σε ένα χαρτί για μένα είναι δημιουργία, τέ-
χνη, είναι κάτι το αυτούσιο, που υπάρχει. Μπορεί ο άλλος να εκφρα-
στεί με εκατό λέξεις, και ένα μωρό με μία μουντζαλιά να σου λέει πιο
πολλά πράγματα, είναι πάνω στην υποκειμενικότητα που το βλέπει ο
καθένας, σε ποια φάση είναι και το βλέπει, πώς το εκτιμάει ή δεν το
εκτιμάει. Έτσι είναι και η ποίηση. […]
Το θέατρο είναι πιο γλαφυρό και πιο πιστό από την πραγματικότη-
τα. Είναι πιο κοντά σε αυτά που θέλουμε να ζήσουμε και να πετύχου-
με. Πολύ πιο κοντά. Γιατί με το θέατρο κάνεις αυτό που θέλεις να κά-
νεις, ταυτίζεις τη ζωή σου με μία γκάμα, ας πούμε, ρόλων και τους
κάνεις. Ναι, αλλά το θέμα είναι ότι στο θέατρο είσαι εγκεκριμένος από
την κοινωνία, είσαι καλυμμένος, γιατί φοράς τα ρούχα και το ρόλο
κάποιου άλλου, ενώ στη ζωή είμαστε όλοι κομπλεξικοί πλέον. Λέμε
τι θα πει ο άλλος, δηλαδή τον τύπο τον έχουμε και τον δουλεύουμε. Στο
θέατρο λειτουργούμε πιο ελευθεριακά. Και τουλάχιστον, ιστορικά πλέ-
ον, και εμείς σαν άτομα έχουμε εμπειρίες που δεν μπορεί να τις έχει
ένας κοινός άνθρωπος. Δεν το βλέπω ρατσιστικά, ένας άνθρωπος που
έχει τάξει τη ζωή του μόνο στη διαβίωση διαφέρει από έναν άνθρω-
πο που δεν μετανιώνει ποτέ να ακοντίζει τους ανεμόμυλους, όπως ο
Δον Κιχώτης. Δεν το μετανιώνει, τους ακοντίζει. Αυτό γίνεται στο θέ-
ατρο και ερχόμαστε πιο κοντά. Δηλαδή οι ρόλοι μας και όλη η πορεία,
η τριβή με τις πρόβες κ.λπ. μας δίνουν την αίσθηση ότι λειτουργού-
με, ότι ερχόμαστε πιο κοντά σε αυτό που λέμε ότι η ελευθερία είναι θε-
ραπευτική. […]
Ένα θεατρικό έργο, κυρίως όταν τελειώνει, μπορεί να έχει μια κά-
θαρση, οποιαδήποτε μπορούμε να εννοήσουμε κάθαρση. Συνήθως

όλα τα έργα έχουνε ένα τέλος, καλό ή κακό. Αυτό στην αρχαία τρα-
γωδία είναι η κάθαρση. Για μας, για μας…, κερδίζουμε πόντους στο να
αντιμετωπίζουμε τη ζωή πιο ρεαλιστικά και πιο σίγουρα, αλλά για μας
η κάθαρση αυτή δεν έρχεται ποτέ. Ποτέ δεν παύουμε να είμαστε στο
περιθώριο μιας αντιμετώπισης κοινωνικής που εμείς δεν τη θέλου-
με, γιατί εμείς είμαστε μέσα στην κοινωνία. Και αυτό το περιθώριο
είναι η ίδια η κοινωνία, που είναι η σωστή και η πραγματική άποψη της
κοινωνίας. Η άλλη είναι αυτή που θέλουμε να μην είναι τόσο πεζή και
τόσο κρύα, σαν ζωή, ας πούμε. Και τονίζω και κάτι άλλο, ότι τουλάχι-
στον σε θέματα εμπειρίας, ακόμα και σε θέματα τραγικότητας που αγ-
γίζουν το όριο της φιλοσοφικής σκέψης πάνω στη ζωή ή στο θάνατο,
εμείς δεν μασάμε πλέον, δεν μασάμε.79
Έκθεση εαυτού
Όταν ήμουνα στο χωριό –πέρασα χρόνια που είχα ισορροπήσει και
δούλευα από δω κι από κει, κι ας έπαιρνα φάρμακα– έτυχε ν’ ανέβω
στο ψαλτήρι του χωριού. Με τη λογική ότι έμπαινε θέμα ότι ο ψάλτης
είχε γεράσει, ο γεροντάκος, έπρεπε κάποιος να βοηθήσει την κατά-
σταση. Βέβαια εγώ δεν είχα «ιαθεί», σε εισαγωγικά ή μη, είχα τις φο-
βίες μου, είχα τα κόμπλεξ μου. Όλος ο κόσμος μ’ έβλεπε και διαφο-
ρετικά, ήμουν αυτός που μέχρι τώρα ήταν κλειστός, κλειστοφοβικός,
ξέρω ’γω. Περιγράφω την κατάστασή μου τότε. Και βγήκα εκεί πέρα,
ξέρεις τώρα, είναι σαν θεατρική παράσταση. Το ψαλτήρι είναι ένα σκα-
λοπάτι πάνω από το λαϊκό στοιχείο της εκκλησίας. Οπότε διαφορο-
ποιείται ο ρόλος. Εκεί έφτυσα αίμα. Έφτυσα αίμα εννοώ να κρατηθώ.
Πόσες φορές είχα φύγει. Είχα φύγει με τη λογική ότι υπήρχε και κά-
ποιος άλλος ψάλτης. Γιατί; Γιατί ένιωθα τα μάτια όλου του κόσμου που
ήταν στην εκκλησία καρφωμένα πάνω μου. Άσχετα αν εγώ, παρότι
έτρεμε το φυλλοκάρδι μου, αξιοποιούσα αυτό που έκανα. Δηλαδή, τό-
τε που δεν καταλάβαινε κανείς ότι εγώ έβγαζα τη λειτουργία, βοη-
θούσα και τα κατάφερνα, αλλά κανένας δεν καταλάβαινε το άγχος που
τραβούσα και την τρεμούλα μου. Βέβαια τώρα, τα τελευταία χρόνια, το
’χω ξεπεράσει και αυτό.
Και το λέω αυτό γιατί και ο Σ. μού έδωσε το ερέθισμα ν’ ανοίξω
τα φτερά μου κατά κάποιο τρόπο, και με το βιβλίο αλλά και με το να
με παίρνει σε συνέδρια μαζί του…80 Ε, τις πρώτες φορές ήμουνα δι-
στακτικός. Δηλαδή, στην πρώτη επαφή μου με τον κόσμο είμαι λίγο κο-
μπλεξαρισμένος. Μετά καταφέρνω και το ξεπερνάω. Και λέω επίσης
και κάτι άλλο, ότι σπάνια να κρατήσω σημειώσεις του τι θα πω. Είναι
κάτι που βγαίνει από μέσα μου το τι θα πω. Όχι ότι θα πω αρλούμπες,
αλλά έχω εμπιστοσύνη στο λογικό μου ότι θα δώσει αυτό που σκέ-
βεται. Αλλά πόσες φορές δεν έχω πει πριν βγω να μιλήσω «Σ., τι θα
πω;», και μου λέει, «Έλα βρε, ελεύθερα, πες ό,τι θες». Κατάλαβες;
Με τον Σ. έχουμε πάει σε πολλά [συνέδρια]. Έχουμε πάει στη Λέ-
ρο, δύο στην Καλλιθέα, ένα στο Δήμο Αιγάλεω, ένα στο Ηράκλειο, με
τον ΠΑ.Σ.Ο.Ψ.Υ. και το ΕΠΕΚΕΙΝΑ, αυτά. Είναι ότι ανοίγονται ορίζο-
ντες. Ανοίγονται ορίζοντες στο μυαλό μου, αισθάνομαι πιο ολοκλη-
ρωμένος. Αισθάνομαι ότι ναι μεν δεν μπήκα στο πανεπιστήμιο, αλλά
έχω κερδίσει πολλά από μόνος μου. Δηλαδή, ακόμα και με την ποί-
ηση, να πω ένα παράδειγμα, δεν τέλειωσα τη φιλοσοφική για να κά-
τσω να γράψω ξέροντας να χειρίζομαι το λόγο. Έμαθα να χειρίζομαι
το λόγο χωρίς να έχω τελειώσει πανεπιστήμιο. Μέσα από τη ζωή,
με τις εμπειρίες μου. Και αυτό μού δίνει μια δύναμη, γιατί η αλήθεια
είναι ότι δεν κάνω παραγωγικά πράγματα. Δηλαδή, με τη σύνταξή μου
δεν εργάζομαι σ’ έναν οργανισμό, στο δημόσιο ή σ’ έναν ιδιώτη. Όχι
80. Αναφέρεται στον ίδιο ψυχίατρο για τον οποίο έγινε λόγος παραπάνω.
γιατί είμαι τεμπέλης, αλλά μάλλον τα έχει φέρει έτσι η ίδια η ζωή. Για-
τί όταν παίρνεις και δεκαοχτώ χάπια την ημέρα δεν μπορείς να απο-
δώσεις. Δεν μπορείς να σηκωθείς επτά η ώρα το πρωί και να τρέχεις
να παίρνεις μεροκάματο, και από την άλλη, όταν εγώ δεν έχω πεποί-
θηση να γίνω πλούσιος, όταν με καλύβει η σύνταξή μου, γιατί να δου-
λέψω;
Η ιστορία με το ψαλτήρι ξεκίνησε γύρω στο ’93. Να πω ότι η πε-
ρίοδος από το ’89 έως το ’93 ήτανε κάπως καλή για την υγεία μου.
Αντιμετώπιζα το πρόβλημα πιο ρεαλιστικά, δούλευα στα χωράφια,
ήμουνα κάπως καλά. Αρκετά καλά θα ’λεγα. Η αλήθεια είναι ότι το ψαλ-
τήρι ήτανε μια πρόκληση για μένα. Γιατί πηγαίνοντας στην εκκλησία μα-
ζί, όπως όλος ο κόσμος του χωριού, και βλέποντας το γεροντάκο τό-
τε που έψελνε, σκεβόμαστε τότε λογικά, σαν άτομα του χωριού, ότι θα
σταματούσε λόγω ηλικίας, θα έμενε κενή η θέση στο ψαλτήρι. Αυτό
ήτανε ένα ρίσκο για μένα, μια πρόκληση. Από τη μια είχα τις φοβίες
μου με τον κόσμο τον πολύ, από την άλλη ήτανε μια πρόκληση να δη-
μιουργήσω, να κάνω κάτι καλό. Έτσι ανέβηκα στο ψαλτήρι μετά από
προτροπή από τον παλιό ψάλτη, τον κ. Δ. τον Ν.
Πήγαινα στις λειτουργίες, αυτά που έμαθα τα έμαθα περισσότερο
εμπειρικά. Ακόμα και τώρα δεν ξέρω πολύ καλά τους ήχους, μπορεί να
ξέρω όλο το Τυπικό να βρίσκω, αλλά εκεί δυσκολευόμουνα. Δυσκο-
λευόμουνα. Η αλήθεια όμως είναι ότι βοηθήσανε πολλοί, όπως ο ιε-
ρέας που είχαμε τότε. Μετά από ένα χρόνο, μετά το ’93, ήρθε ένα δί-
πλωμα που αναγνώριζε ότι ήμουνα ο αναγνώστης του χωριού.
Ε, δεν θέλω να πω και πολλά πράγματα, γιατί ανακυκλώνω τα ίδια.
Η αλήθεια είναι ότι τώρα βρίσκομαι σε πολύ καλό επίπεδο με την ψαλ-
τική. Μου δημιουργεί μια ευφορία, μια ευχαρίστηση το να σκέφτομαι
ότι έχουμε λειτουργία κάποια στιγμή, κάποια Κυριακή ή σε κάποιο άλ-
λο μυστήριο –γάμο, βάφτιση κ.λπ. Μου δίνεται η αίσθηση, σε σχέση μ’
αυτά που πέρασα, ότι φαινόταν στον κόσμο ότι τα ’χα ξεπεράσει. Έτσι
το εκλάμβανα εγώ. Δηλαδή, πόσες φορές δεν μου είπε ο θείος μου,
ο οποίος ήτανε επίτροπος εκείνα τα χρόνια, ότι «το ψαλτήρι που ασχο-
λείσαι σε βοηθάει με τη λογική τού να γίνεσαι και καλά στην υγεία

σου», στην υγεία μου.
Αυτή τη στιγμή, όπως είπαμε, είναι μια χαρά. Είναι ένας νέος ιε-
ρομόναχος στην ενορία που ασκεί την ιδιότητά του. Πάντα με παίρνει
τηλέφωνο και μ’ ενημερώνει για τις λειτουργίες. Η αλήθεια είναι ότι εί-
ναι πολύ απλός κι αυτός, δεν είναι απαιτητικός, η λειτουργία να γίνει
με κορόνες, όπως σε κάποια άλλη εκκλησία των Χανίων, ας πούμε,
που ξέρουνε πολλά από βυζαντινή μουσική, από ψαλμούς κ.λπ. Σκέ-
φτομαι πολλές φορές και το ’χω επιχειρήσει αλλά, λόγω δυσκολιών
μετάβασης, έχω παρακολουθήσει μερικά μόνο μαθήματα ψαλτικής τέ-
χνης. Ξέρεις, δεν έχω και αμάξι τώρα και είναι δύσκολα. Δεν με συ-
γκινεί και πολύ να κάτσω να μάθω τις νότες, γιατί έχω ένα βαθμό δυ-
σκολίας, που νομίζω ότι δεν θα τα καταφέρω. Εκτός βέβαια από την
προσπάθεια που κάνω να λειτουργήσω ακουστικά απέναντι στον πα-
πά, ο οποίος έρχεται δίπλα μου και ψέλνει κάποια τροπάρια και εγώ
πιάνω με το αυτί. Μόνο έτσι, ακουστικά, αν πάρω κάτι. Έχω μάθει
έναν…, έναν ήχο τον ξέρω, τον Τέταρτο. Τους άλλους τους δουλεύω
στο μυαλό μου όταν τους συναντήσω, αλλά όχι τέλεια όσο τον Τέταρτο.
Είναι κάτι πλέον που έχει μπει στη ζωή μου. Και τώρα ειδικά που
είμαι στο χωριό είναι λίγο πιο εύκολο, γιατί δεν τρέχω με το μηχανά-
κι, με μπόρες, με βροχές να ’ρθω από τα Χανιά. Είναι η ενορία, οι εκ-
κλησίες είναι κοντά στο σπίτι και μπορώ και μεταβαίνω σ’ αυτές πιο
εύκολα. […]
Πιστεύω αλλά, εντάξει, το ψάχνω λίγο. Το ψάχνω. Το βλέπω λίγο
αθλητικά, θα ’λεγα. Γεννήθηκα στην Ελλάδα, είμαι Έλληνας, είμαι χρι-
στιανός ορθόδοξος. Αν γεννιόμουνα στην Αραβία θα ’μουνα μου-
σουλμάνος, αν γεννιόμουνα στην Ιταλία θα ’μουνα καθολικός, οπότε
εντάξει… Αν το ψάξουμε καλά, εγώ πιστεύω ότι όλοι κάπου πιστεύ-
ουμε. Όσο και να μη θέλουμε να το παραδεχτούμε, όλοι κάπου πι-
στεύουμε.
Έχω, έχω περάσει και εποχές, λόγω της αντίληψής μου, της κο-
σμοθεώρησης με τα πολιτικά, που έχω απορρίψει κάθε σχέση ιδεατή
με τα Θεία και μ’ αυτά, κάτι που το ξεπέρασα πλέον. Έχω μία πίστη,
πιστεύω ότι, εντάξει, υπάρχει Θεός. Αλλά από την άλλη, εάν υπάρχει
Θεός, γιατί να σκοτώνονται τα παιδιά του Ιράκ; Ή τα παιδιά των Ελλή-
νων και των Αμερικανών; Τι να πω κι εγώ δεν ξέρω. Αν και σκέφτο-
μαι να διαβάσω το βιβλίο του Κοέλο που λέει για τον Ιησού Χριστό, ένα
καινούριο που κυκλοφόρησε, κι ο οποίος έχει μια ιδιαίτερη γραφή.
Εντάξει, μαθαίνω και πράγματα από το ψαλτήρι γιατί, όπως ξέρου-
με, τα κείμενα είναι γραμμένα στην αρχαΐζουσα… Αλλά με το Τυπικό,
δηλαδή κάθε μέρα και άλλη λειτουργία και κυρίως κάθε Κυριακή ο Όρ-
θρος, μαθαίνεις κάποια πράγματα ιστορικά, μαθαίνεις για βίους των
αγίων, κάτι που έχει σχέση μ’ αυτά που θα διαβάσεις μετά, αρχαία κεί-
μενα κ.λπ. Μου φαίνονται λίγο προσφιλή σαν αντικείμενο να τα μελε-
τήσω. Βέβαια, να σου πω την αλήθεια, δεν ξέρω του ύμνους που ψάλ-
λουνε, είμαι τελείως άσχετος. Δηλαδή, αν έρθει κανείς από τα Χανιά,
που έρχεται καμιά φορά, κανείς ψάλτης κλασάτος, εγώ αισθάνομαι μπι-
ρουμπικιμπίνι απέναντί του. Κάνω την παλαβή και κάθομαι σε μια γω-
νιά και τον αφήνω αυτόν να ψάλει. Θέλω να πω ότι είμαι τελείως
εμπειρικός.81
Εγώ το βλέπω ότι βοηθήθηκα από αυτή την ενέργεια, μ’ αυτή τη δια-
δικασία. Αυτό το αναγνωρίζει κι ο κόσμος απέναντί μου. Δηλαδή, ότι
προσπάθησα όχι μόνο να βοηθήσω την εκκλησία, που αυτός είναι ίσως
κι ο πρώτιστος λόγος να με βλέπουνε με καλοκάγαθες προθέσεις, αλ-
λά έδινα και τον αγώνα μου. Επειδή ξέρανε, αν όχι τα συμπτώματα, ξέ-
ρανε ότι ήμουνα κλεισμένος στο σπίτι, ότι δεν έβγαινα στα καφενεία,
ότι δεν πήγαινα ούτε καν στην εκκλησία. Το αναγνωρίζουν απλά ότι
προσπάθησα. Και εντάξει, αυτό μου δίνει κι εμένα κουράγιο και δύ-
ναμη να αναγνωρίσω κι εγώ τη γνώμη τους. Να αναγνωρίσω ότι έχου-
νε καλοπροαίρετες σκέψεις για μένα και ίσως την ικανοποίηση ότι βοη-

θάω κι εγώ, ας πούμε, από μια αρχή το χωριό. Όπως θα το βοηθούσε,

ξέρω ’γω, ο παπάς, ο επίτροπος, ο δημοτικός σύμβουλος, κάποιες αρ-
χές του χωριού, ο αγροτικός γιατρός, κι όλα αυτά. Βέβαια δεν το λέω
έτσι τυπικά. Η αλήθεια είναι ότι με αγαπούνε, κι αυτό το εκδηλώνου-
νε και με το καλημέρα που θα μου πούνε. Εγώ το εκλαμβάνω σαν πο-
λύ μεγάλο γεγονός, πώς να στο πω.82
Αποτιμήσεις
Πιστεύω ότι κάθε άνθρωπος έχει…, βρίσκει τη δύναμη, όσο στραβά και
να του ’χουν πάει στη ζωή τα πράγματα, ακόμα και για να επιβιώσει,
ακόμα και για να πει «να ’μαι καλά και αύριο». Αυτό είναι μια δύνα-
μη. Εγώ δεν νομίζω ότι κάνω τίποτα παραπάνω από αυτή τη λογική, απ’
ό,τι κάνουν όλοι οι άνθρωποι. Εγώ απλά, εντάξει, ονειρεύομαι έναν
καλύτερο κόσμο. Δηλαδή, δεν τον ονειρεύομαι σαν ένα πολιτικό σύν-
θημα, τον ονειρεύομαι σαν έναν κόσμο με λιγότερο πόνο και περισ-
σότερα ιδανικά, ας πούμε. Γιατί βλέπω ότι, έτσι που πηγαίνουμε, αυ-
τό όλο και παραγκωνίζεται.83
Ευαισθησία, ίσως εκεί θα ’πρεπε να βρεθούνε κάποια πρακτικά θέ-

ματα από αρχές που ασχολούνται με το χώρο της ψυχικής υγείας. Έχει
να κάνει και με… Βασικά, για να τα λέμε έξω από τα δόντια, είναι ότι
ένα άτομο που στα δεκαεπτά του, στα δεκαοκτώ του παίρνει μια εμπει-
ρία ψυχικής υγείας αρχίζει να καταστρέφεται, δηλαδή η ζωή του κα-
ταστρέφεται. Αυτός είναι ένας νόμος. Αν δεν το προσέξουνε σ’ αυτή
την ηλικία, ποτέ δεν θα μπορέσει αυτό το άτομο να το ξεπεράσει, εί-
ναι πολύ δύσκολο. Εγώ θα ’θελα να πω ότι θα ’θελα να υπάρχει πε-
ρισσότερο μια κατανόηση, θα ’λεγα. Και ίσως και μια ευρύτητα στη

σκέψη αυτών που ασχολούνται σε τέτοιους χώρους, μια ευρύτητα.

Θα ’πρεπε, ξέρω ’γω… Βλέπεις ένα άτομο το οποίο αρχίζει να χάνει το
εγώ του, ας πούμε, εκεί θέλει στήριξη, στα δεκαοκτώ του, στα είκο-
σι. Εκεί βρες του μια δουλειά, εκεί δώσ’ του ένα ερέθισμα, εκεί οδή-
γησέ τον σε ένα χώρο να εκφραστεί, ξέρω ’γω. Αφού αυτός έχει πει
ότι ασθενώ. Μην μπει η λογική, ξέρω ’γω, ενός σύγχρονου καιάδα,
εντάξει και αυτός στο περιθώριο, άσ’ τον και πίεζέ τον και πίεζέ τον,
βγάλ’ τον, βάλ’ τον, βγάλ’ τον, βάλ’ τον. Συναισθηματικά πικραίνομαι
όταν ακούω για τέτοιες ιστορίες. Γιατί δεν είμαι και ρατσιστής, να πι-
στεύω ότι ένα άτομο που αρρωσταίνει ή, ξέρω ’γω, έχει μια υποτροπή
στα τριάντα του ή στα σαράντα του δεν έχει προβλήματα. Αλλά αυτός
είναι πιο ψύχραιμος, πιστεύω, να αντιμετωπίσει…, με την ιδεολογία
του, με τις εμπειρίες του, να αντιμετωπίσει ένα πρόβλημα απ’ ό,τι ένα
νεαρό παιδί που δεν έχει μάθει να ζήσει…, ξέρω ’γω, έτσι να έχει τις
εμπειρίες, για να ’χει αντοχές και αναστολές που να το βοηθούνε να
πατάει γερά στη ζωή του. Εκεί θέλει κάποια στήριξη, αν πιστεύουμε ότι
και η κοινωνία, η κοινωνία μας, δέχεται και μας, όπως εμείς τη δεχό-
μαστε.84
Τουλάχιστον έχω φτάσει στο επίπεδο της εξέγερσης. Και δεν ζητάω να
πολιτικοποιηθώ σε κανέναν χώρο για να πω κάποια πράγματα. Ούτε
θα κατηγορήσω κανέναν άνθρωπο γι’ αυτό που κάνει. Αλλά τουλάχι-
στον, όταν κάποιοι λένε ότι είναι υπεύθυνοι γι’ αυτό το πράγμα, να ’ναι
όντως υπεύθυνοι. Και όταν εγώ είμαι το αντικείμενό τους είτε σαν…,
σαν οτιδήποτε, είτε σαν τοξικομανής είτε σαν ποιητής είτε σαν εργα-
ζόμενος, τουλάχιστον να προσφέρουνε μια ανθρωπιά, αφού εγώ δεν
μπορώ να επιβιώσω. Με λένε ασθενή, άρα ασθενώ. Με λένε ψυχο-
παθή, άρα ψυχοπαθώ. Δηλαδή τι πρέπει να κάνω εγώ; Τι πρέπει να κά-
νω για να με δεχτεί η κοινωνία; Να μπω στον εργασιακό τομέα; Τι πρέ-
84. Ό.π.
πει να κάνω, να δουλεύω με δεκαπέντε χάπια την ημέρα στην οικο-

δομή, για να μπορέσω να πάρω ένα πακέτο τσιγάρα;85
Η αλήθεια είναι ότι εγώ έμεινα πολύ πίσω και πολύ μπροστά συγχρό-
νως. Δηλαδή, βλέπω ένα σωρό παιδιά που είτε είναι στις δομές είτε
διαβιούν στο ψυχιατρείο και κάνουνε παρέα κ.λπ. Κάτι που εγώ δεν
το κάνω, γιατί διαβιώνω μόνος μου. Και εντάξει, εγώ το βλέπω θετικά
αυτό. Γιατί θα μπορούσα να ’μουνα…, αισθανόμουνα ότι η πραγματι-
κότητα τα είχε φέρει έτσι που, αν δεν είχα την οικονομική στήριξη του
κράτους με τη σύνταξη που μου δίνει, μια οικογένεια που με καταλά-
βαινε και με στήριζε και μια ιατρική αντιμετώπιση ρεαλιστική, θα μπο-
ρούσα να ήμουνα έγκλειστος σε μια δομή, χωρίς να εξελίσσομαι, με
την απλή λογική ότι θα ’πρεπε να διαβιώνω με συνθήκες ελεγχόμενης
διαβίωσης. Ε, αυτό δεν συμβαίνει.
Το ψυχιατρείο με απωθεί. Δεν θέλω να πηγαίνω εκεί, δηλαδή να
βλέπω την πύλη και το χώρο. Πολύ περισσότερο με απωθεί το να κα-
τέβω σε ένα τμήμα. Πολλές φορές πηγαίνω και κάνω αίμα, δηλαδή μου
παίρνουνε αίμα για λίθιο, αλλά μόλις τελειώσω άρον άρον να φύγω,
δεν μπορώ, δεν μπορώ. Εδώ να πω κάτι ποιητικό, που το ’πε ο φίλος
ο Κ. ο Γ.: «Το ψυχιατρείο θα ’ναι ο χώρος που θα ’ρχομαι να βλέπω τις
παλιές μου αλυσίδες σκουριασμένες». Ναι, το ’πε ο Κ. Τώρα είναι στο
Ηράκλειο, σε μια μονάδα. Και είναι και έξω, έχουνε ένα περίπτερο με
τη μάνα του. Κρατάω επικοινωνία και με τον Κ. και με ένα άλλο παι-
δί, καλό παιδί, πολύ καλός φίλος, τον Λ. τον Τ., που έχει γράψει πά-
ρα πολλά ποιήματα και πεζά. Τώρα περιμένω γράμμα του. Εντάξει, και
με παιδιά που έχουμε ζήσει καταστάσεις, καταστάσεις ζωής, και με κο-
ρίτσια ακόμα που γνωριζόμαστε από κει μέσα, υπάρχει μια αλληλεγ-
γύη τώρα που είμαστε οι περισσότεροι έξω. Να πιούμε έναν καφέ,
να συζητήσουμε ο ένας τα προβλήματα του αλλουνού, να βοηθήσεις
κάποιους σε κάτι, υπάρχει μια αλληλεγγύη. Θα έλεγα, μια υποσυνεί-

δητη αλληλεγγύη.86
Για να ’μαι απολύτως ειλικρινής, παρ’ όλα αυτά που έχω ζήσει, κάτι μου
λείπει. Μονίμως κάτι μου λείπει, αλλά αυτό δεν συμβαίνει τώρα, αυτή
την περίοδο ή αυτή τη στιγμή ή αυτό το διάστημα της ζωής μου ή τη φά-
ση της ζωής μου. Πάντα κάτι μου λείπει. Και αυτό γιατί το τονίζω; Για-
τί για μένα, όσο οδυνηρό και να ’ναι ή όσο εύκολο ή όσο δύσκολο,
είναι και η κινητήριος δύναμή μου. Για να προχωρήσω παρακάτω. Και
ξέρω και παρακάτω πάντα κάτι θα μου λείπει.
Αυτό δεν έχει να κάνει με πλεονεξία, έχει να κάνει περισσότερο με
το χαρακτήρα μου. Δηλαδή, σίγουρα ο καθένας έχει ένα δρόμο τον
οποίο τον παλεύει να τον προχωρήσει, να τον κερδίσει, έχει κάνει ή
κάνει τις επιλογές του. Είναι καμιά φορά και η μοίρα, είναι και η τύχη
που λένε, που τον εμποδίζει να προχωρήσει περισσότερο, ή είναι στα-
διακή η εξέλιξη ενός ανθρώπου. Εγώ πιστεύω ότι είναι πολύ, μα πάρα
πολύ θέμα δικό μου αυτό που είμαι αυτή τη στιγμή. Δηλαδή, θα μου
πεις, εντάξει, την εποχή που όλοι προσπαθούσαν να μπουν στο πα-
νεπιστήμιο, εγώ είχα άλλα πράγματα στο μυαλό μου και το φόρτιζα. Και
μετά, στην πορεία μέχρι τώρα, έχω κάνει τόσα πράγματα τα οποία, μ’
ένα γενικό κοινωνικό χαρακτηρισμό, δεν μ’ έχουνε δικαιώσει. Εμένα
αυτό είναι το δικό μου ασυμβίβαστο. Μπορεί να κάνω συμβιβασμούς
σε πράγματα ώστε οι άλλοι να αισθάνονται καλά, με τη λογική να μην
προσβάλεις κάποιον για κάτι που σε πειράζει, αλλά με τη λογική τού να
’μαι σ’ ένα περιθώριο που για μένα, δεν θέλω να πω πάλι σε εισα-
γωγικά ή μη, είναι το περιθώριό μου, η ζωή μου. Δεν αισθάνομαι και
πολύ άσχημα. Δεν αισθάνομαι και καθόλου άσχημα. Δηλαδή απλά,
θα το ’λεγα πιο απλά ότι είναι και η επιλογή μου, κι ας έχω χάσει τό-
σα πράγματα που θα ’θελα να κάνω σε συγκεκριμένες χρονικές
στιγμές.

Βέβαια, πρέπει να ’μαι και φιλόδοξος, δεν έχω να το κρύβω. Και

όταν λέω ότι κάτι μου λείπει, τις εποχές που μου λείπει αυτό το κάτι,
με πονάει. Με πονάει. Αλλά αυτή η φιλοδοξία μού δίνει τη δύναμη, θα
’λεγα, να περιμένω. Να περιμένω για να κερδίσω αυτό το οποίο λα-
χταρώ και να προχωρήσω μετά παραπέρα. Δηλαδή, «οδοιπόρε για σέ-
να δεν υπάρχει δρόμος, το δρόμο τον ανοίγεις προχωρώντας».
Η αλήθεια είναι βέβαια ότι υπάρχει και μια δυσκολία ανάλογα με
τις εποχές. Υπάρχει δυσκολία σίγουρα. Για μένα, όχι γιατί κάτι γίνε-
ται, χωρίς να σημαίνει ότι με αφήνει αδιάφορο το κοινωνικό γίγνεσθαι.
Από κει και πέρα, όμως, υπάρχει δυσκολία, η οποία μου εκμαιεύει
κάτι περισσότερο εγκεφαλικά, ας πούμε. Εντάξει, είτε ποίηση είναι αυ-
τό είτε θεατρικά, με τη θεατρική μου παρουσία. Αλλά πολύ περισσό-
τερο μου αρέσει η συναλλαγή με τους ανθρώπους. Όχι ακριβώς η συ-
ναλλαγή, η επαφή με τους ανθρώπους. Μ’ αρέσει περισσότερο, γιατί
αυτό το πράγμα προεκτείνει την προσπάθειά μου να γίνομαι πιο γήινος
κάθε φορά.87
Η αλήθεια είναι ότι, δεν ξέρω τι γίνεται με τους άλλους, αλλά εγώ το
βλέπω λίγο διαφορετικά. Ναι μεν δεν μ’ αρέσει η μοναξιά, αλλά δεν
μ’ αρέσει και το πολύ πάρε-δώσε με τον κόσμο. Αυτό που θα ’θελα έχει
να κάνει περισσότερο με την υγεία μου. Πιστεύω, και εντάξει το ’χω
συζητήσει και με πολλούς ειδικούς, εάν μπορώ να χαρακτηριστώ και
σαν ιατρικό περιστατικό, τώρα αυτή την εποχή είμαι ισορροπημένος.
Θέλω πιο πολύ να ηρεμήσω, θέλω να δω το χρόνο διαφορετικά. Και
θέλω να τον δω συμβατικά. Δηλαδή, θέλω να λειτουργεί στο βαθμό
που θα με ξεκουράζει. Και αυτό το λέω γιατί, εντάξει, είπα ότι λει-
τουργώ και εγκεφαλικά και σκέφτομαι κάποια πράγματα. Σκέφτομαι ότι
αγγίζω και λίγο τα όρια της προσωπικής μου ελευθερίας, πιο πέρα από
τις κοινωνικές συνθήκες τις κυρίαρχες. Θέλω να βιώσω τη δική μου
προσωπικότητα, ας πούμε, να τη βιώσω όπως θέλω εγώ. Είναι στιγ-

μές που σκέφτομαι πράγματα κι αισθάνομαι ευτυχής. Είναι στιγμές που

είμαι με ένα σωρό κόσμο κι έχω την τάση να φύγω, να κρυφτώ.
Μετά δεν ξέρω, μου λες να σου πω τι έχω να κάνω τώρα, ας πού-
με. Δεν βλέπω και εργασιακά να σου πω πάλι τίποτα, γιατί, όπως εί-
πα και πριν, ίσως αυτή η σύνταξη που έχω να με καλύβει σε ένα βαθ-
μό. Και δεν μου δημιουργεί το άγχος να σου πω, ξέρεις κάτι, να πάω
να μαζέψω ελιές ή να πάω στην οικοδομή, οπότε… Φυσικά δεν λει-
τουργεί αρνητικά. Γιατί όταν ξεκίνησα και ήρθα εδώ, πήγα κι έσκαψα
έναν κήπο και σε μισή ώρα είχα τσακιστεί, δεν μπορούσα. Και γιατί δεν
μπορούσα; Εντάξει, άμα παίρνεις μια φαρμακευτική αγωγή δεκαεπτά
φάρμακα την ημέρα, δεν μπορείς να αποδώσεις και τίποτα. Και αυτό
δεν είναι μια απογοήτευση, δεν μπορούσα να το κάνω. Στην αρχή με
πείραξε, αλλά μετά… Δεν μπορώ, ρε παιδί μου, και όταν δεν μπορώ δεν
υπάρχουν και άνθρωποι να μου πούνε «μπόρεσε». Γιατί, εντάξει, τα
τσιγάρα μου τα ’χω και το φαγητό μου. Βέβαια δεν με σπρώχνει η ανά-
γκη να κάνω όνειρα για το μέλλον εργασιακά, ενώ με σπρώχνει η ανά-
γκη να εκφράζομαι πνευματικά περισσότερο. Και όταν λέω πνευματι-
κά, ακόμα και αυτό που κάνουμε τώρα, μπορεί να σε δω την άλλη
εβδομάδα, αλλά αυτό που κάνουμε τώρα, εγώ απλά φορτώνω τις μπα-
ταρίες μου.88
88. Τέταρτη συνέντευξη του Γ.Φ. στον Μ.Τ. Αναφέρεται στη διαδικασία διεξαγωγής των βιο-
γραφικών συνεντεύξεων.
3 Ψυχική ασθένεια
και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού
Μετασχηματισμοί του πεδίου, μετασχηματισμοί του εαυτού
Η μαρτυρία ζωής του Γιώργου Φαλελάκη μάς παρέχει πλούσιο πληροφορια-

κό υλικό για όψεις του κοινωνικού κόσμου της ελληνικής ψυχιατρικής τις
οποίες δεν γνωρίζουμε πολύ καλά. Οι αφηγήσεις με τις οποίες τα άτομα κα-
ταθέτουν μεγαλύτερα ή μικρότερα κομμάτια από τη ζωή τους αποτελούν απο-
τυπώσεις που διασώζουν την πολυμορφία της βίωσης της ιστορίας, φωτίζο-
ντας παράλληλα την πολυπλοκότητα της πραγματικότητας μέσα στην οποία συ-
ντελέστηκαν γεγονότα που δημιούργησαν τον κόσμο όπου ζούμε (Παπαθα-
νασίου, 1996). Η ανάδειξη όλων των οπτικών θέασης, το άκουσμα όλων των
φωνών και όχι μόνο όσων είναι θεσμικά ισχυρές, η ευαισθησία απέναντι στις
σιωπές οδηγούν στην πληρέστερη γνώση σχετικά κλειστών κοινωνικών μορ-
φωμάτων, όπως το ψυχιατρείο και τα αντίστοιχα ιδρύματα και υπηρεσίες
(Vilanova, 2000: 59-63). Όσον αφορά ειδικότερα τον κοινωνικό κόσμο της
ψυχιατρικής στην Ελλάδα, είναι πασίδηλο ότι η φωνή των ατόμων που εγκλεί-
στηκαν σε ψυχιατρικά ιδρύματα κατά το παρελθόν αλλά και αυτών που «αποϊ-
δρυματοποιήθηκαν» τα τελευταία χρόνια απουσιάζουν από το προσκήνιο της
επίσημης ιστοριογραφίας της ψυχιατρικής, όπως αυτή γράφεται και ξανα-
γράφεται καθημερινά.
Ο Φαλελάκης δεν ήταν βέβαια μια συνηθισμένη περίπτωση ατόμου με ψυ-
χιατρικές εμπειρίες. Η κατάκτηση μιας λογοτεχνικής γλώσσας και η αναγνώ-
ρισή του ως ποιητή τον απομακρύνουν από αυτό που θα μπορούσαμε να απο-
καλέσουμε «μέση περίπτωση» με τη στατιστική έννοια του όρου.1 Έτσι, μέ-
1. Η βιογραφική προσέγγιση δεν συνάδει με στατιστικούς όρους δειγματοληψίας (Θα-

σα από τις ιδιαίτερες εξιστορήσεις του και τις προσωπικές καταγραφές του
τρόπου με τον οποίο βίωσε τη σχέση του με τις ελληνικές ψυχιατρικές υπη-
ρεσίες μάς κοινοποιεί τις συνηθισμένες προκλήσεις και το περίγραμμα των
δυνατοτήτων που σχηματοποιεί η μη ασυλική ψυχιατρική στα άτομα στα οποία
προτείνει μια διάγνωση και ένα θεραπευτικό σχέδιο. Ο λόγος του αναδεικνύει
την υπολανθάνουσα ένταση που προκύπτει όταν νέοι ηθικοί κανόνες ει-
σβάλλουν στην καθημερινότητα των ατόμων με ψυχιατρικές εμπειρίες, προ-
τρέποντάς τα να αναπτύξουν μια συγκεκριμένη σχέση με τον εαυτό τους. Μέ-
σω των τεκμηρίων ζωής που παρατίθενται σκιαγραφούνται οι αντινομίες αυ-
τές όπως εκφράζονται στο ελάχιστο επίπεδο της καθημερινότητας ενός συ-
γκεκριμένου ατόμου. Επιβεβαιώνεται έτσι και σε αυτή την περίπτωση ότι το
εξαιρετικό διαφωτίζει, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, το γενικό και το τυπι-
κό (Bell, 1997: 31-33· Ginzburg, 1994: 23-24).
Ο μετασχηματισμός του πεδίου της ψυχιατρικής επιφέρει πολύ σημαντικές
αλλαγές στη βιογραφία των ατόμων με ψυχιατρικές εμπειρίες, καθώς ανα-
πτύσσονται κοινωνικοί μηχανισμοί οι οποίοι αποσκοπούν στον επαναπροσ-
διορισμό της σχέσης με τον εαυτό και στην καλλιέργεια τεχνικών διαχείρισης
της ζωής εν κοινωνία. Το υπό διαμόρφωση μη ασυλικό καθεστώς κλινικής
πρακτικής επικαθορίζει την εμπειρία της ψυχικής ασθένειας (Τζανάκης,
2012). Σε αυτή τη νέα σχέση με τον εαυτό, η οποία αντανακλάται στα τεκ-
μήρια ζωής που μας παρείχε ο Φαλελάκης, θα επικεντρώσουμε το ενδιαφέ-
ρον μας στη συνέχεια. Ο θεσμικός μετασχηματισμός και η αναδιοργάνωση της
νοπούλου & Πετρονώτη, 1987: 35-37). Η πιο συνηθισμένη μορφή δειγματοληψίας στις
έρευνες που ακολουθούν τη βιογραφική μέθοδο είναι η «θεωρητική δειγματοληψία»,
η οποία βασίζεται σε κατηγοριοποιήσεις που αναπτύσσονται σταδιακά. Βλ. σχετικά
Glazer (1992), Glazer & Strauss (2003), Simmons & Gregory (2003), Strauss & Corbin
(1996), Vilanova (1998, 2000: 53-56), Wainwright (1997), Αλεξιάς (2000: 329-
334), Κυριαζή (1999: 270-275). Για μια κριτική προσέγγιση της βιογραφικής προ-
σέγγισης βλ. Bourdieu (1994: 131-139), Peneff (1990), Γεωργούλας (1997: 36,
2007), Παναγιωτόπουλος (2002). Για μια συζήτηση της σχέσης μεταξύ ποιοτικής και
ποσοτικής μεθοδολογίας βλ. Τσιώλης (2011).
Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού 231
θεραπευτικής σχέσης που αυτός επιφέρει στην Ελλάδα, στην προκειμένη

περίπτωση, αλλά και ευρύτερα στο δυτικό κόσμο, επηρεάζουν καθοριστικά
την ηθική σταδιοδρομία των ατόμων στα οποία ο ψυχιατρικός θεσμός προ-
τείνει μια ψυχιατρική διάγνωση και μια θεραπευτική προοπτική.2
Το ζήτημα αυτό αντανακλά ευρύτερους προβληματισμούς οι οποίοι συν-
δέονται με τις γενικότερες κοινωνικές εξελίξεις και ιδιαίτερα με την ένταση
των διαδικασιών εξατομίκευσης στις κοινωνίες της ύστερης νεωτερικότητας,
όπου η διακινδύνευση αποτελεί συστατικό στοιχείο της κοινωνικής οργά-
νωσης, η πολυπλοκότητα αυξάνεται και οι παραδόσεις καθίστανται σχετικά
ανίσχυρες και ρευστοποιούνται. Η εμβάθυνση της κοινωνικής διαφοροποίη-
σης έχει αντιφατικές συνέπειες στον τρόπο με τον οποίο τα άτομα κατανοούν
το παρελθόν, παρεμβαίνουν στο παρόν, σχεδιάζουν το μέλλον, και εντέλει
σχετίζονται με τον εαυτό τους. Ανάλογες κοινωνικές εξελίξεις εμφανίστη-
καν και στην ελληνική κοινωνία κατά τη διάρκεια της μεταπολίτευσης. Οι ευ-
καιρίες ατομικής δράσης πολλαπλασιάζονται, αλλά σε ένα περιβάλλον όπου
ο προσανατολισμός χαρακτηρίζεται από αβεβαιότητα, καθώς τα σταθερά ση-
μεία αναφοράς είναι λιγοστά και το κοινωνικό πλαίσιο ασταθές. Στο άτομο
2. Σε κάθε χώρα ακολουθήθηκε ένας διαφορετικός δρόμος υπέρβασης του ασυλικού μο-
ντέλου ψυχιατρικής περίθαλψης. Σε κάθε περίπτωση, όμως, το άσυλο συνδέθηκε αφε-
νός με τη θεραπευτική αναποτελεσματικότητα και αφετέρου με την καταπάτηση των
ανθρώπινων δικαιωμάτων, με την απαξίωση της ψυχιατρικής και με το στιγματισμό των
έγκλειστων ψυχασθενών. Στην Ελλάδα αυτό το εγχείρημα τείνει να ταυτιστεί με την
ψυχιατρική μεταρρύθμιση, η οποία ξεκίνησε στα μέσα της δεκαετίας του ’80 με τον
Κανονισμό της Ε.Ο.Κ. 815/1984 και αργότερα με το πρόγραμμα «Ψυχαργώ» που βρί-
σκεται σε εξέλιξη. Πρόκειται για ένα εγχείρημα το οποίο σαφώς και τίθεται εν αμφιβό-
λω εξαιτίας της τρέχουσας οικονομικής κρίσης και της συνακόλουθης κατάρρευσης του
κοινωνικού κράτους.
Τα τελευταία χρόνια έχει εμφανιστεί ένας σχετικά επαρκής αριθμός εργασιών που
πραγματεύονται το ζήτημα της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στην Ελλάδα. Ενδεικτικά
βλ. Blue (1993, 1999), Ιεροδιακόνου & Ιακωβίδης (1997), Μαδιανός (1994, 1999,
2000α, 2000β), Μεγαλοοικονόμου (1999α, 1999β, 2000, 2001α, 2001β), Μπαϊ-
ρακτάρης (1994), Παπαδάτος (1987), Σακκέλης (2009), Στυλιανίδης (1993, 1999α,
1999β, 2001), Τζανάκης (2002, 2007β, 2008).
αποδίδονται ολοένα και περισσότερες ευθύνες όσον αφορά την οργάνωση

της ζωής και τη διαχείριση κρίσιμων ζητημάτων που το επηρεάζουν, δίχως
όμως την ύπαρξη καθολικών ή έστω γενικά αποδεκτών κριτηρίων αξιολό-
γησης του βίου, και από ένα σημείο και μετά, δίχως τις υλικές βάσεις της στα-
θερής εργασίας. Αυτό έχει ως συνέπεια η ζωή να αποκτά, αναγκαστικά, στοι-
χεία πειραματισμού και αυτοσχεδιασμού και, ως εκ τούτου, ένα πρωτόγνωρο
ηθικό βάρος, καθώς το άτομο επωμίζεται ευθύνες οι οποίες επεκτείνονται στο
πεδίο της συγκρότησης της υποκειμενικότητας και της διαχείρισης της ατο-
μικής ταυτότητας.3
Το ύστερο έργο του Foucault, το οποίο επικεντρώνεται στις διαδικασίες
υποκειμενοποίησης και διακυβέρνησης του εαυτού, αποτελεί μια πολύτιμη
θεωρητική παρακαταθήκη προκειμένου να ερμηνευτούν οι εν λόγω κοινω-
νικοί μετασχηματισμοί (Foucault 1983, 1989α, 1992α, 1992β, 2008,
2009). Σε αυτές τις αναλύσεις το ζήτημα του υποκειμένου τίθεται με όρους
πρακτικής του εαυτού. Η έμφαση δίνεται στις τεχνικές στις οποίες το άτομο
καταλήγει προκειμένου να τροποποιήσει την υποκειμενικότητά του, οι οποί-
ες του επιτρέπουν να μεταμορφώσει τον εαυτό του, να τροποποιήσει την ιδι-
αιτερότητά του και να διάγει τη ζωή του με συγκεκριμένα ηθικά κριτήρια
(Foucault 1989α: 19). Το υποκείμενο δεν θεωρείται δεδομένο, μια οντότητα
ανεξάρτητη από την ατομική και τη συλλογική ιστορία. Οι ηθικές του δεσμεύ-
σεις δεν αποκαλύπτουν «τη φιγούρα ενός υποκειμένου καθεαυτού, που προη-
γείται των ιστορικών συνθηκών πραγμάτωσής του, αλλά την ιστορία του υπο-
κειμένου: δείχνει με ποιον τρόπο, υπό αυτές ή τις άλλες συνθήκες, τα άτομα
γίνονται υποκείμενα» (Macherey, 2010: 162-163). Αν και ο Foucault είναι
περισσότερο γνωστός ως μελετητής του ασυλικού παρελθόντος της ψυχια-
τρικής, ως ο συγγραφέας της Ιστορίας της τρέλας (Foucault, 2007), μπορούμε
να κατανοήσουμε βασικές όψεις της μετα-ασυλικής ρύθμισης, εάν εξετάσου-
3. Βλ. σχετικά Bauman (1998, 2002), Beck (1996α, 1996β), Beck & Ziegler (2000),
Giddens (1991, 2001α, 2001β), Humpherey (1993), Lash (2002), Serdedakis &
Tsiolis (2000).
με τις πρακτικές του εαυτού στις οποίες κατατείνει το νέο, υπό διαμόρφωση
στην Ελλάδα, καθεστώς κλινικών εφαρμογών, αξιοποιώντας κυρίως το ύστε-
ρο έργο του (Pilgrim & Rogers, 2004: 208-209, 256-257· Τζανάκης, 2006).
Η εν λόγω θεωρητική οπτική λειτουργεί ως οδηγός στην ανάλυση που ακο-
λουθεί, η οποία εστιάζεται στον τρόπο με τον οποίο η μαρτυρία του Φαλελά-
κη διασυνδέεται ποικιλοτρόπως αφενός με το μετασχηματισμό του ψυχια-
τρικού θεσμού και αφετέρου με τις κοινωνικές εξελίξεις που μορφοποιούν το
σύγχρονο άτομο ως μια εξατομικευμένη κοινωνική ύπαρξη.
Η διάσταση του χρόνου είναι καθοριστική σε αυτή την πορεία συνακό-
λουθης μεταβολής ψυχιατρικού θεσμού και σχέσης με τον εαυτό, με την έν-
νοια ότι αφενός η ιστορική συγκυρία διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο και αφε-
τέρου η εμπειρία της ψυχικής ασθένειας συνδέεται αναπόφευκτα με την κοι-
νωνική διαδρομή του ατόμου, με τη βιογραφία του (Bury, 1997: 1). Η εμπει-
ρία της ψυχικής ασθένειας δεν αφορά μια απόκρυφη υποκειμενικότητα, ένα
μυστικιστικό σύμπαν, αλλά τον τρόπο με τον οποίο βιώνεται από το άτομο μια
κοινωνική διαδικασία (Velpry, 2009: 39). Αυτή καθορίζεται από τις συνεχείς
διαμεσολαβήσεις του ψυχιατρικού θεσμού στον τρόπο με τον οποίο το άτο-
μο που κατανοείται ως ασθενής εντάσσεται στις ποικίλες διαστάσεις της κοι-
νωνικής ζωής κατά τη διάρκεια του βίου. Οι ψυχιατρικές παρεμβάσεις, όσο
αποσπασματικές και αντιφατικές και αν φαίνονται κάποιες φορές, βασίζονται
σε στέρεα κανονιστικά συστήματα και ιδεολογικές παραδοχές, τις οποίες
οφείλουμε να κατανοήσουμε (Velpry, 2009: 217).
Ιδιαίτερη σημασία έχει η διερεύνηση της δημόσιας ψυχιατρικής φροντίδας
των ατόμων με σοβαρές ψυχικές διαταραχές, καθώς από αυτήν προκύπτουν
οι βασικοί θεραπευτικοί προσανατολισμοί στον τομέα της ψυχικής υγείας εν
γένει (Goodwin, 1997). Η διάσταση της σοβαρότητας υπογραμμίζει τις ση-
μαντικές συνέπειες της ασθένειας στο σύνολο της κοινωνικής ζωής, όπως εί-
ναι η οικογένεια, η εργασία, οι σπουδές, ο τόπος διαβίωσης κ.ά. Σε αυτές
τις περιπτώσεις, η ψυχιατρική συχνά παρεμβαίνει καθ’ όλη τη διάρκεια του βί-
ου και στο σύνολο της κοινωνικής ζωής. Αυτό συμβαίνει και στο μετα-ασυ-
λικό καθεστώς, αν και η σχέση μεταξύ παρεμβαινόντων και ασθενών καθί-
σταται σχετικά ασαφής, πιο ανοιχτή, με περισσότερα περιθώρια διαπραγμά-
τευσης, ενίοτε περιστασιακή και δίχως σαφή θεραπευτική δέσμευση. Η σχε-

τική ρευστότητα του χαρακτήρα της δημόσιας ψυχιατρικής παρέμβασης εντεί-
νεται όταν οι κοινοτικού τύπου ψυχιατρικές υπηρεσίες είναι ελλιπείς ως προς
τον αριθμό και δίχως οργανική διασύνδεση μεταξύ τους. Η αποδυνάμωση του
έτσι κι αλλιώς ασθενικού κοινωνικού κράτους στην Ελλάδα επιτείνει αυτή την
κατάσταση ρευστότητας.
Τα τεκμήρια ζωής, τα οποία δημοσιοποιούνται σε αυτό το βιβλίο, μας δί-
νουν την ευκαιρία να γνωρίσουμε τις πρακτικές στις οποίες ένα άτομο με ψυ-
χιατρικές διαγνώσεις καταφεύγει προκειμένου να αντεπεξέλθει στο ετερογε-
νές θεσμικό σύμπλεγμα εντός του οποίου ρίχνεται και από το οποίο προσπα-
θεί σταδιακά να ανεξαρτητοποιηθεί, ικανοποιώντας την ίδια στιγμή τις σύγ-
χρονες απαιτήσεις μορφοποίησης του εαυτού. Εξάλλου, η αφήγηση καθεαυ-
τή της ιστορίας ζωής, γραπτώς ή προφορικώς, η παρουσίαση εν γένει του
εαυτού με ένα βιογραφικό τρόπο, αποτελεί ένα μοντέρνο μέσο προκειμένου
τα άτομα να μπορέσουν να διαχειριστούν την αμφισημία και τη ρευστότητα των
σύγχρονων κοινωνιών. Η αφήγηση ζωής έχει μετατραπεί σε κοινωνικό ερ-
γαλείο επεξεργασίας του εαυτού, το οποίο ενεργοποιείται όποτε το άτομο ανα-
γκαστεί να εξιστορήσει πώς έγινε αυτό που το ίδιο νομίζει ότι είναι (Fischer-
Rosenthal, 2000: 114-118). Αυτή η διάσταση της αφήγησης, ως μέσου επε-
ξεργασίας του εαυτού, εντείνεται όταν στο πεδίο της καθημερινότητας τα συ-
νεκτικά συστήματα παραστάσεων του παρελθόντος αντικαθιστούνται από συ-
μπλέγματα επιμέρους κοινωνικών μορφωμάτων εξαιτίας της έντασης της κοι-
νωνικής διαφοροποίησης.
Η προφορική αφήγηση και οι καταγραφές του προσωπικού ημερολογίου
του Φαλελάκη που παρατέθηκαν σκιαγραφούν ορισμένες από τις βασικές
πρακτικές στις οποίες καταφεύγουν τα άτομα με ψυχιατρικές εμπειρίες προ-
κειμένου αφενός να εκμεταλλευτούν το αυξημένο δυναμικό διαπραγμάτευσης
που τους παρέχεται με την αναδιάρθρωση των ψυχιατρικών υπηρεσιών, και
αφετέρου να αντιμετωπίσουν τα ρίσκα που συνεπάγεται η ρευστότητα των θε-
ραπευτικών εφαρμογών της μετα-ασυλικής ψυχιατρικής (Bonnet et al., 2007:
16). Οι πρακτικές αυτές επιτρέπουν στα υπό θεραπεία άτομα να κατακτήσουν
πράγματι κάποια περιθώρια αυτονομίας έναντι των ψυχιατρικών υπηρεσιών.
Το παράδοξο είναι ότι αυτή η αυτονομία σχεδόν τους επιβάλλεται, καθώς χα-
ρακτηρίζεται περισσότερο από μια διαχειριστικού τύπου κανονιστικότητα με
ηθοπλαστικές συνεπαγωγές και λιγότερο από μια χειραφετητική μέριμνα. Αυ-
τές οι θεσμικές αντιφάσεις αποτυπώνονται στα εν λόγω τεκμήρια ζωής, και
σε αυτά θα βασιστούμε προκειμένου να διερευνήσουμε στη συνέχεια τον τρό-
πο με τον οποίο η μη ασυλική ψυχιατρική παρεμβαίνει τροποποιώντας το βίω-
μα και την καθημερινή διαχείριση της ψυχικής ασθένειας, καθοδηγώντας τα
άτομα με ψυχιατρικές εμπειρίες σε πρακτικές του εαυτού που συνάδουν με τις
σύγχρονες μορφές οργάνωσης του βίου.
Τεκμήρια ζωής
Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’60 παρατηρήθηκε αυξημένο ενδιαφέ-
ρον των κοινωνικών επιστημών για τις αφηγήσεις βιωμένων εμπειριών, για
την υποκειμενική πρόσληψη του κοινωνικού κόσμου και για τον τρόπο με
τον οποίο εγγράφεται το κοινωνικό στις ιστορίες ζωής.4 Δεν πρόκειται βε-
βαίως για ανακάλυψη, με την κυριολεκτική σημασία του όρου, αλλά για την
αναβίωση και την περαιτέρω θεωρητική επεξεργασία ενός πρώιμου ενδια-
φέροντος που έδειξαν οι κοινωνικές επιστήμες για τα προσωπικά τεκμήρια,
ιδιαίτερα στις αρχές του 20ού αιώνα στο πλαίσιο της κοινωνιολογίας της Σχο-
λής του Σικάγο. Τα τεκμήρια ζωής θεωρούνται προνομιακό υλικό προκειμέ-
νου να κατανοηθεί ο βιωματικός κόσμος των επιμέρους υποκειμένων, να ανι-
χνευτούν τυπικές μορφές αποτύπωσης ευρύτερων κοινωνικών διαδικασιών
στο επίπεδο των μεμονωμένων ατόμων και να αναλυθούν οι πρακτικές δια-
χείρισης των διαρκώς μεταβαλλόμενων κοινωνικών συνθηκών (Thompson,
2002: 34-35, 37· Λάζος, 1998: 276-283).
Η ανάδειξη των τεκμηρίων ζωής σε σημαντικό στοιχείο της κοινωνιολο-
γικής έρευνας προϋποθέτει σημαντικούς μεθοδολογικούς αναπροσανατολι-
4. Βλ. σχετικά Bertaux & Kohli (1984), Θανοπούλου & Πετρονώτη (1987: 20-30), Πα-
νταζής (2004: 34-45), Σαββάκης (2008: 28-33), Τσιώλης (2006: 19).
σμούς, οι οποίοι παραπέμπουν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στην παράδο-
ση της ερμηνευτικής.5 Η επικέντρωση στο ατομικό και στο υποκειμενικό μάς
επιτρέπει την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι σύγχρονες κοινωνίες λει-
τουργούν και αναπαράγονται σε ορισμένες θεμελιώδεις διαστάσεις τους. Το
ατομικό μπορεί, κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις, να γίνει η γέφυρα για να
φτάσουμε στο γενικό. Η σημαντικότερη εξ αυτών είναι η συμπερίληψη των
κοινωνικών πλαισιώσεων και των ιστορικών συμφραζομένων των επιμέρους
ιστοριών ζωής που τίθενται κάθε φορά στο επίκεντρο του κοινωνιολογικού
ενδιαφέροντος.6
5. Το γνωσιακό διακύβευμα συνδέεται έτσι με μια ιδιάζουσα λογική συγκρότησης του επι-
στημονικού αντικειμένου, η οποία βασίζεται στην ανασυγκρότηση της προσωπικής εμπει-
ρίας, προκειμένου να φωτιστούν η υποκειμενική οπτική του αντικειμενικού αλλά και η
πολυδιάστατη σχέση μεταξύ προσωπικού και συλλογικού. Βλ. σχετικά Breuer (2000),
Chamberlayne et al. (2000: 1-10), Creswell (1998: 85), Denzin (1989, 1996, 1997),
Ferraroti (1990: 59-66, 85-88), Groeben & Scheele (2000), Hazzard (2000: 126-
127), Karsenti (2000: 72-110), Mason (2003: 20), Wengraf (2000: 144-145), Αστρι-
νάκης (1998: 50-56), Ζαϊμάκης (1999: 55-67), Λυδάκη (2003: 75-88), Πανταζής
(2004: 61-80), Σαββάκης (2003).
Το ζήτημα αυτό εμπίπτει και στο κλασικό επιστημολογικό ερώτημα της διάκρισης
μεταξύ επιστημονικής και μη επιστημονικής γνώσης. Ο Kaufmann (1996) υποστηρίζει
ότι η διάκριση αυτή δεν είναι ποτέ απόλυτη στην επιστημολογική κατεύθυνση της «κα-
τανοούσας συνέντευξης» (l’entretien compréhensif), την οποία προτείνει ως μέθοδο
κοινωνιολογικής έρευνας και η οποία βρίσκεται πολύ κοντά σε αυτήν της «θεμελιω-
μένης θεωρίας». Σύμφωνα με τον Kaufmann, η επιστημονική παρατήρηση δεν είναι
οντολογικά διαφορετική από αυτή που ακολουθεί οιοσδήποτε εισέρχεται σε έναν πρω-
τόγνωρο κοινωνικό κόσμο. Η επιστημονική πρακτική, ωστόσο, ενέχει μια σαφή δια-
φοροποίηση από τη «φυσική στάση», ακόμα και στη φαινομενολογική παράδοση. Όπως
χαρακτηριστικά αναφέρει ο Schütz (1987: 49): «Ο συμμετέχων παρατηρητής ή ο ερευ-
νητής εντός του πεδίου δένεται με ένα συμβόλαιο με την υπό μελέτη ομάδα ως ένας άν-
θρωπος μεταξύ ομοίων. Η επιστημονική στάση δεν προσδιορίζει παρά το σύστημα των
ιδιοτήτων που λειτουργεί ως σχήμα επιλογής και ερμηνείας, στάση η οποία εγκαταλεί-
πεται προς στιγμή προκειμένου να επανεισαχθεί στη συνέχεια». Ο ερευνητής εντός
του πεδίου βρίσκεται την ίδια στιγμή σε δύο κόσμους: στο υπό μελέτη πεδίο, στο οποίο
επιχειρεί να ενσωματωθεί, και στον κόσμο της επιστήμης, την οποία μόνο προσωρινά
και βάσει σύμβασης εγκαταλείπει.
6. Η κοινωνιολογική ανάλυση κινδυνεύει να βρεθεί σε αδιέξοδο, εάν δεν υπερβεί το πα-
Είναι σαφές ότι αυτοί οι μεθοδολογικοί αναπροσανατολισμοί έχουν πο-

λιτικές συνέπειες, καθώς κατατείνουν σε ένα πρόταγμα σφυρηλάτησης μιας
πιο αυθεντικής, πιο δημοκρατικής συλλογικής μνήμης. Πράγματι, οι ποσοτι-
κές προσεγγίσεις στο χώρο των κοινωνικών επιστημών θεωρήθηκε ότι είχαν
ως αποτέλεσμα την εξαφάνιση από το προσκήνιο της καταγεγραμμένης ιστο-
ρίας των δρώντων υποκειμένων των κατώτερων τάξεων και γενικότερα των
περιθωριοποιημένων ομάδων. Γυναίκες, εργάτες, έγχρωμοι, μετανάστες, μει-
ονοτικές ομάδες, αυτόχθονες, επιμέρους περιθωριοποιημένες κοινωνικές κα-
τηγορίες, όπως οι έγκλειστοι ψυχασθενείς των ασύλων, δεν απέκτησαν ποτέ
φωνή, παρά μόνο ως ενσαρκώσεις των κοινωνικών διαδικασιών και πάντο-
τε με τη διαμεσολάβηση των επίσημων αρχείων. Η απόδοση λόγου στους «χα-
μένους» και στους «κυριαρχημένους» της ιστορίας θεωρήθηκε ότι συνει-
σφέρει στον εκδημοκρατισμό των συλλογικών αφηγήσεων, οι οποίες συν-
δράμουν με τη σειρά τους στον τρόπο που τα μέλη μιας κοινωνίας αναπαρι-
στούν τον εαυτό τους και σχεδιάζουν το μέλλον τους. Σύμφωνα με αυτή την
οπτική, η συλλογική μνήμη αποκτά πιο πλουραλιστικό χαρακτήρα όταν στην
παραγωγή της συμβάλλουν και οι άνθρωποι που δύσκολα έχουν τη δυνατό-
τητα να παρέμβουν δημιουργικά στις επίσημες καταγραφές. Έτσι, η πολλα-
πλώς διαμεσολαβημένη ατομική μνήμη γίνεται πρόπλασμα προκειμένου να
ραδοσιακό όσο και θεμελιώδες δίλημμα περί της πρωτοκαθεδρίας είτε της ατομικής συ-
νείδησης και των ατομικών επιλογών είτε των κοινωνικών δομών και του κοινωνικού
συστήματος. «Η μεσολάβηση αυτών των δύο άκρων μπορεί να γίνει μόνο αν αποκα-
τασταθεί η εσωτερική σχέση των κοινωνικών πρακτικών προς την ιστορικότητά τους»
(Γιαννησοπούλου, 1998: 341). Όπως έδειξε ο Mauss, κυρίως με την έννοια του ολικού
κοινωνικού φαινομένου, το ατομικό δεν μπορεί να διαχωριστεί από το κοινωνικό, κα-
θώς το ένα διεισδύει διαρκώς μέσα στο άλλο (Mauss, 1979· βλ. επίσης Karsenti, 2000:
96· Levi-Strauss, 2004: 31-38). Γι’ αυτόν το λόγο οι πλέον θεμελιωμένες υποθέσεις
εργασίας πολύ συχνά έχουν ως σημείο εκκίνησης ενδελεχείς περιγραφές εθνογραφι-
κού τύπου, οι οποίες αναδεικνύουν το γενικό και το σταθερό, καθώς αυτό φανερώνε-
ται από τη συγκυρία, από «το χρώμα και τη γεύση» επιμέρους κοινωνικών μορφωμά-
των (Mauss, 1979: 173). Για τις προοπτικές της μωσιανής προσέγγισης στις κοινωνι-
κές επιστήμες και ειδικότερα στις εμπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες με ποιοτικό προ-
σανατολισμό, βλ. Schwartz (1993).
«διορθωθεί» η καταγεγραμμένη ιστορία, να ξαναδούμε το παρελθόν υπό την

οπτική αυτών που το βίωσαν, αναδεικνύοντας τις επιμέρους λογικές ανασυ-
γκρότησής του και τα ιδεολογικά διακυβεύματα που ανακύπτουν από αυτές.7
Ωστόσο, ο στόχος μιας τέτοιας γνωσιοθεωρητικής προοπτικής δεν μπο-
ρεί και δεν είναι αμιγώς πολιτικός. Μάλιστα, η πολιτική διάσταση είναι συ-
χνά το παρεπόμενο του μελήματος να κατανοηθούν και να περιγραφούν λε-
πτομερώς οι ιδιαίτερες συμπεριφορές που εμφανίζονται ως αποτέλεσμα ρυθ-
μίσεων συγκεκριμένων κοινωνικών θεσμών και διαιρέσεων που χαρακτη-
ρίζουν επιμέρους «κοινωνικούς κόσμους» (Peretz, 1998: 32-47). Τα ατο-
μικά βιώματα έχουν γνωσιοθεωρητική σημασία ακριβώς επειδή διαφωτίζουν
τις κοινωνικές διαδικασίες μορφοποίησης της κοινωνικής εμπειρίας
(Riessman, 1993). Οι αφηγήσεις είναι λεκτικές συμπυκνώσεις ιστορικών
εμπειριών και μέσα από την ανάλυσή τους μπορούμε να αναζητήσουμε τα ίχνη
των πρακτικών στις οποίες δεν έχουμε πρόσβαση με άλλο τρόπο.8 Οι εξι-
7. Για την πολιτική διάσταση της μαρτυρίας υπάρχει μια εκτενής ελληνόγλωσση βιβλιο-
γραφία. Βλ. σχετικά Ataide (2002), Bourdieu (1993), Ferro (1990), Passerini (1998),
Vilanova (2000), Αβδελά & Ψαρά (1997), Βαρίκα (2000), Βιδάλη (1998, 1999), Μαρ-
βάκης κ.ά (2001), Μπενεβίστε (1999), Μπούσχοτεν (1997, 2002), Μπουτζουβή & Θα-
νοπούλου (2002), Παπαθανασίου (1996), Παπαστεφανάκη (2011), Παπαταξιάρχης
(1993), Παραδέλλης (1999).
8. Παραδειγματική εργασία η οποία, εκκινώντας από το μικρο-επίπεδο, επεξηγεί μακρό-
συρτους μετασχηματισμούς συνιστά το έργο του Ginzburg, έργο ενδεικτικό της ιταλικής
μικροϊστορικής σχολής. Εστιάζοντας σε μία και μόνη περίπτωση, τον Μενόκκιο, η ανά-
λυση του Ginzburg διαφωτίζει το ζήτημα των αντιφάσεων που διέπουν τους μετασχη-
ματισμούς της λαϊκής κουλτούρας την περίοδο της Αναγέννησης: «Ακόμα και μια ορια-
κή περίπτωση (όπως είναι αναμφίβολα αυτή του Μενόκκιο) μπορεί να αποδειχθεί αντι-
προσωπευτική: τόσο αρνητικά –γιατί βοηθάει στη διακρίβωση του τι πρέπει να εννο-
ούμε, σε μια δεδομένη κατάσταση, με τον όρο “στατιστικά συχνότερος”– όσο και θετικά
–γιατί μας επιτρέπει να ορίσουμε το περίγραμμα των λανθανουσών δυνατοτήτων ενός
πράγματος (της λαϊκής κουλτούρας) που μας είναι γνωστό μονάχα μέσα από αποσπα-
σματικά και παραμορφωμένα τεκμήρια, τα οποία προέρχονται σχεδόν όλα από τα “αρ-
χεία της καταστολής”» (Ginzburg, 1994: 24). Μάλιστα, όπως αναφέρει ο Levi-Strauss
σχολιάζοντας το έργο του Mauss, «δεν μπορούμε να είμαστε ποτέ βέβαιοι ότι έχουμε
συλλάβει το νόημα και τη λειτουργία ενός θεσμού, αν δεν είμαστε σε θέση να αναβιώ-
στορήσεις αυτές αντανακλούν τις κοινωνικές δομές, τις ανισότητες που απο-
τυπώνονται σε βιώματα ταυτότητας, τις περιστολές του εαυτού που ορισμέ-
νες κατηγορίες ατόμων αντιμετωπίζουν, όπως οι ψυχικά πάσχοντες που
εγκλείονται με τη βία σε ένα ψυχιατρικό άσυλο. Αν και τα προσωπικά τεκμή-
ρια συνιστούν κατά βάση ατομικές εκφορές του λόγου, αποτυπώνουν συλ-
λογικές διεργασίες. Ιδιαίτερα στις περιπτώσεις εκείνες όπου ο αφηγηματικός
λόγος, γραπτός ή προφορικός, βασίζεται σε διαζεύγματα του τύπου «δικός-
ξένος», «εμείς-άλλοι» κ.λπ., όπου δηλαδή το εγώ προβάλλεται ως μέλος μιας
συλλογικότητας και η ατομική ιστορία συνδέεται με μια κοινή μοίρα η οποία
χαρακτηρίζεται από κακουχίες, διώξεις και απειλές (Serdedakis et al., 2003·
Αμπατζόγλου, 2002: 111-112· Καυτατζόγλου, 2001: 240-250). Το κοι-
νωνικό εμπεριέχεται σε καθεμία από τις πράξεις του ατόμου, στα όνειρα και
στις ελπίδες του. Η αφήγηση αποτελεί μεγάλη πρόκληση, όταν πρόκειται για
το εγχείρημα ανασυγκρότησης μιας κατακερματισμένης ζωής.9
σουμε την επίπτωσή του πάνω σε μια ατομική συνείδηση. Καθώς η επίπτωση αυτή απο-
τελεί συστατικό μέρος του θεσμού, κάθε ερμηνεία πρέπει να συνδυάζει την αντικειμε-
νικότητα της ιστορικής ή συγκριτικής ανάλυσης με την υποκειμενικότητα της βιωμένης
εμπειρίας» (Levi-Strauss, 2004: 31-32).
9. Η αφήγηση δημιουργεί φιγούρες του εαυτού, αποβλέπει όμως και στην παραγωγή μιας
συνεκτικής παράστασης της ιστορίας ζωής, αυτού που έχει βιωθεί αλλά και οριστικά χα-
θεί, παρότι σπάνια είναι γραμμική. Η ανασυγκρότηση του βίου είναι μια δημιουργική δια-
δικασία, στην οποία η σχέση του συμβολικού (της μεταφοράς ή της αφηγούμενης ιστο-
ρίας) και του πραγματικού (της αληθινής ζωής όπως την έχει ζήσει το άτομο) καθίστα-
ται το κατ’ εξοχήν πρόβλημα προς επίλυση. Η εξιστόρηση της ζωής, στο βαθμό που εί-
ναι συνεπής και ειλικρινής ως προς τις βιωμένες εμπειρίες, μπορεί ωστόσο να περιέ-
χει παρανοήσεις, στρεβλώσεις, υποκειμενικές ερμηνείες, μονομερείς αναγνώσεις κα-
ταστάσεων, και συχνά βρίθει από αποσιωπήσεις, χρονικά άλματα και αμφισημίες. Για
το λόγο αυτόν, η μορφή της αφηγηματικής ανασυγκρότησης του παρελθόντος αποτε-
λεί εξίσου σημαντική διάσταση των τεκμηρίων ζωής όσο και το πληροφοριακό περιε-
χόμενο της αφήγησης. Σε αυτή τη στοχοθετημένη αλλά όχι αυθαίρετη επινόηση της
συνέχειας της βιογραφίας εστιάζεται η μορφολογική ανάλυση, όπου εξετάζεται όχι μό-
νο τι έχει ειπωθεί αλλά και με ποιο τρόπο. Βλ. σχετικά Alheit (1998), Bruner (2004:
124-125), Fischer-Rosenthal (2000: 114-118), Middleton & Hewitt (2000: 261-275),
Μπούσχοτεν (1997: 213), Τσιώλης (2006: 164-166).
Στην παράδοση της προφορικής ιστορίας και της κοινωνιολογίας που χρη-
σιμοποιεί ποιοτικές μεθόδους πολλές φορές η ερευνητική πρακτική εμφανί-
ζεται ως πρακτική διαλόγου και επικοινωνίας, η οποία σπάει τα στεγανά και
φέρνει σε επαφή κοινωνικούς συνομιλητές από διαφορετικούς κοινωνικούς
χώρους, από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις ή κοινωνικά πεδία (Plummer,
2000: 55-57· Thompson, 2002· Ιγγλέση, 1997· Μπουτζουβή, 1998: 24-
25· Παπαγαρουφάλη, 2002· Πετρονώτη, 2002). Αυτή η «δημοκρατική» προ-
οπτική, ωστόσο, έρχεται αντιμέτωπη με δύο προκλήσεις, οι οποίες αποτελούν
βασικά χαρακτηριστικά της βιογραφικής έρευνας: (α) οι αφηγήσεις ζωής συ-
χνά είναι το αποτέλεσμα της σχέσης ερευνητή/ερευνήτριας και αφηγητή/αφη-
γήτριας, και (β) ο προφορικός λόγος αποτελεί μια πολυδιάστατη, εγγενώς με-
ροληπτική ανασυγκρότηση του παρελθόντος.10
Η ερευνητική σχέση επηρεάζει καθοριστικά και τη μορφή και το περιεχό-
μενο του αυτοβιογραφικού υλικού. Η επικοινωνιακή πρακτική με σκοπό την
ανασυγκρότηση του παρελθόντος, του ατομικού και του συλλογικού, επηρε-
άζεται από πολλούς παράγοντες, όπως το πώς βλέπει ο αφηγητής τον εαυτό
του, πώς θεωρεί ο ίδιος ότι τον βλέπουν, η σχέση καθεαυτή μεταξύ αυτού που
μιλά και αυτού που ακούει και καταγράφει.11 Έτσι, το παρελθόν και η ανα-
10. Όπως αναφέρει ο Ζαϊμάκης, «οι βιογραφικές εκφορές μάς επιτρέπουν να ξανασκε-
φτούμε για τις υπάρχουσες κατανοήσεις και να κάνουμε γόνιμες συνδέσεις ανάμεσα στη
λαϊκή, τη δημόσια και την ακαδημαϊκή ιστορία, διαβαίνοντας βιωματικές πληροφορίες
μιας ανθρωπολογικής γνώσης που δεν είναι διαθέσιμη στις γραπτές πηγές» (2010:
372). Ορθά, ωστόσο, επισημαίνει ότι η «δημοκρατική» διάσταση της στροφής στο λό-
γο των υποκειμένων δεν είναι εξασφαλισμένη, εφόσον, εκτός των άλλων, η σχέση
ερευνητή-βιογραφούμενου είναι άνιση: «Η βιογραφία λοιπόν δεν είναι εκ των προτέ-
ρων μια κριτική και “δημοκρατική” μέθοδος στρατηγικής που de facto αναδεικνύει την
ερμηνευτική σκοπιά των υποκειμένων, αλλά μια προσέγγιση η οποία, εάν χρησιμοποι-
ηθεί κατάλληλα και με σεβασμό προς το ερευνώμενο υποκείμενο, μπορεί να αναδείξει
εναλλακτικές ερμηνείες του κοινωνικού μετασχηματισμού» (2007: 185).
11. Η επικοινωνία μεταξύ ερευνητή και ερευνώμενων, η σχέση γενικότερα του ερευνητή με
το πεδίο, μπορεί να αποτελέσει καθαυτό υλικό βάσει του οποίου μπορούν να διαλευ-
κανθούν όψεις του κοινωνικού χώρου που ερευνάται. Βλ. σχετικά Mason (2003: 85-98),
Savvakis & Tzanakis (2004), Stanley (1993: 50), Thomson (2003: 442-450), Wilkins
(1993: 96-97), Θανοπούλου (2000: 51), Τζανάκης & Σαββάκης (2007: 120-136).
συγκρότησή του συνενώνονται σε έναν ενιαίο, αν και αντιφατικό και εξό-

χως συγκρουσιακό, ορίζοντα ερμηνείας και αφήγησης (Ataide, 2002: 39-
41). Πράγματι, όπως επισημαίνει ο Marin (1997), το άτομο που αφηγείται εί-
ναι ένα διφυές υποκείμενο (sujet duel), ένα υποκείμενο-τώρα και ένα υπο-
κείμενο-τότε. Ο λόγος ο οποίος παράγεται κατά τη διαδικασία μιας αφηγη-
ματικής συνέντευξης βρίσκεται στο μεταίχμιο του παρελθόντος και του μέλ-
λοντος. Η αφήγηση είναι ένας πολλαπλά διαμεσολαβημένος λόγος, και μό-
νο ως τέτοιος μπορεί να νοηθεί. Οφείλουμε σε αυτή τη διαμεσολάβηση να συ-
μπεριλάβουμε και τη σχέση αφηγητή και συνεντευκτή, καθώς και τους σκο-
πούς της έρευνας. Και αυτό διότι η αφήγηση εμπεριέχει ένα εγχείρημα πρό-
ταξης και διαχείρισης μιας δημόσιας εικόνας του εαυτού, ιδιαίτερα όταν ο
τελικός στόχος είναι γνωστό ότι αποβλέπει στη δημοσιοποίηση της μαρτυρίας,
όπως στην περίπτωσή μας (Marin, 1997: 14-17).
Για το λόγο αυτόν, βασικό διαμεσολαβητικό στοιχείο στην αφήγηση του
βίου η οποία πραγματοποιείται για ερευνητικούς σκοπούς είναι το ερευνητι-
κό ενδιαφέρον (Angrosino, 1989· Atkinson, 1998). Ο αφηγητής γνωρίζει
εκ των προτέρων τους γενικούς ερευνητικούς προσανατολισμούς και ανα-
πτύσσει την εξιστόρηση με γνώμονα τις κατευθύνσεις αυτές, καθώς το ερευ-
νητικό ερώτημα λειτουργεί ως φίλτρο των αφηγήσεων, ως κατευθυντήριος
άξονας με βάση τον οποίο ανασυγκροτείται και ταυτόχρονα ερμηνεύεται η πα-
ρελθούσα ζωή. «Ενδιαφέρομαι για…» είναι ο απαράβατος όρος της συνομι-
λίας μεταξύ ερευνητών και συμμετεχόντων σε κάθε έρευνα (Bertaux, 1997:
34-36). Ο ερευνητής θέτει το πλαίσιο, και σε αυτό έγκειται εν πολλοίς η ασυμ-
μετρία ισχύος στο διάλογο μεταξύ συνεντευκτών και αφηγητών (Franceschini,
2003· Mishler, 1996: 92).
Ο Φαλελάκης προσκλήθηκε να αφηγηθεί την ιστορία του, να εκθέσει τον
εαυτό του, γνωρίζοντας εξαρχής ότι αυτό που προκαλούσε το ενδιαφέρον για
τη ζωή του ήταν η εμπειρία του ως ατόμου το οποίο είχε βιώσει επώδυνες ψυ-
χοσυναισθηματικές καταστάσεις και είχε υποστεί μακροχρόνιες ψυχιατρικές
θεραπείες και νοσηλείες, ενίοτε αναγκαστικές. Ήταν επόμενο η αφήγησή
του να ακολουθήσει αυτό τον κατευθυντήριο άξονα. Η ιδιότητα του ασθενή
διαμεσολαβεί τον προφορικό αυτοβιογραφικό λόγο, τον καθοδηγεί και τον
χρωματίζει ανεξίτηλα. Η προφορική αφήγηση συνδέεται με ποικίλους, ενίο-

τε αντιφατικούς, στόχους. Σε αυτούς συγκαταλέγεται η ίδια η δημοσιοποίη-
ση της μαρτυρίας, η αφήγηση της προσωπικής αλήθειας, της εκδοχής του πα-
ρελθόντος που πριμοδοτείται από τη συγκυρία.12
Το περιβάλλον εντός του οποίου αρθρώνεται η μαρτυρία ζωής του Φαλε-
λάκη χαρακτηρίζεται πρωτίστως από τη διαδικασία μετασχηματισμού των ψυ-
χιατρικών υπηρεσιών. Το ίδιο το σύστημα των ψυχιατρικών υπηρεσιών ανα-
διατάσσεται έτσι ώστε να προωθείται θεσμικά η αυτενέργεια και να ενισχύε-
ται η ατομική υπευθυνότητα.13 Τα άτομα με ψυχιατρικές διαγνώσεις καλούνται
από τη νέα ψυχιατρική να επεξεργαστούν τα ίδια τον εαυτό τους, να προχω-
ρήσουν σε ένα είδος εργασίας επί του εαυτού, προκειμένου να επέμβουν στην
εσώτερη δομή του, η οποία γίνεται αντιληπτή ως πεδίο ανοιχτό σε παρεμβά-
σεις και τροποποιήσεις (Ehrenberg & Lovell, 2001). Έτσι, η εμπειρία της ασθέ-
νειας, όπως αυτή αποτυπώνεται στην εν λόγω μαρτυρία ζωής, προσομοιάζει
με ένα ταξίδι εσωτερικό, με ένα συνεχές πηγαινέλα ανάμεσα στον εσώτερο
εαυτό και στους τριγύρω, με ένα ταξίδι σε ανεξερεύνητες χώρες.
12. Όπως ορθά σημειώνει ο Αμπατζόγλου (1999: 80-81), «κάθε άτομο που διηγείται τη
ζωή του σε έναν ερευνητή έχει φυσικά και αυτό ορισμένα κίνητρα και ίσως και κάποιο
αίτημα. Με την έννοια αυτή ο ερευνητής μπορεί να αποτελεί και μια ευκαιρία για τον
ερευνώμενο, ή να μετατρέπεται καθ’ οδόν σε ευκαιρία. Ο ερευνητής προσφέρει στον
ερευνώμενο την ευκαιρία της διήγησης, δηλαδή της δικαίωσης ή της ισχυροποίησης μιας
ταυτότητας μέσω της κατάδειξης ενός υπαρξιακού νοήματος». Είναι ενδεικτικό το σχό-
λιο του Willemsen, το οποίο αφορά τους κρατούμενους του Γκουαντάναμο, ότι μερικοί
εξ αυτών υποστηρίζουν «ότι το μόνο που τους έκανε να αντέξουν όλα τα βασανιστή-
ρια και τους εξευτελισμούς που υπέστησαν στην απομόνωση ήταν η προοπτική ότι μια
μέρα θα τους επιτρεπόταν επιτέλους να παρουσιάσουν τη δική τους εκδοχή» (Willemsen,
2006: 9).
13. Για τους μετασχηματισμούς στο ελληνικό κράτος πρόνοιας σε σχέση με το ζήτημα που
εδώ πρωτίστως μας ενδιαφέρει, δηλαδή της προαγωγής μιας ηθικής της ατομικής ευ-
θύνης, βλ. Αλεξίου (1998, 2008), Γράβαρης (1993, 1997), Κατρούγκαλος (1998),
Καυταντζόγλου & Πετρονώτη (2000), Κουζέλης (1993), Μαλούτας & Οικονόμου
(1988), Σακκελαρόπουλος (1999), Στασινοπούλου (2000). Σε σχέση με τη διασύν-
δεση κράτους πρόνοιας και ψυχιατρικής περίθαλψης μεταπολεμικά βλ. Κούτση (2001)
και Μάτσα (1999, 2000).
Ένα ταξίδι σε ανεξερεύνητες χώρες…
Η Woolf, στο ευρέως γνωστό δοκίμιό της Πώς είναι να είσαι άρρωστος, πε-
ριγράφει την εμπειρία της ασθένειας ως μια διαδικασία η οποία υπερβαίνει
την παθολογία και τη σωματική ανημποριά, ως μια πορεία ανακαλύψεων και
αποκαλύψεων:
Αν αναλογιστεί κανείς πόσο κοινό πράγμα είναι η αρρώστια, πόσο τρο-

μερή η πνευματική αλλαγή που επιφέρει, πόσο εκπληκτικές οι ανεξε-
ρεύνητες χώρες που αναδύονται καθώς τα φώτα της υγείας χαμηλώ-
νουν, αν αναλογιστεί τα χερσοτόπια και τις ερήμους της ψυχής που
αποκαλύπτει μια ελαφριά γρίπη, τους γκρεμούς και τα λιβάδια με τα ζω-
ηρά άνθη που φανερώνει μια ελάχιστη άνοδος της θερμοκρασίας […]
(Woolf, 2008: 9).
Στο εξαιρετικά πυκνό αυτό κείμενο η αρρώστια δεν εμφανίζεται μονοδιάστα-

τα ως μια αρνητική κατάσταση, μια δυσλειτουργία του σώματος, αλλά επι-
πλέον ως δοκιμασία η οποία έχει ως αποτέλεσμα μια νέα σχέση, έστω πρό-
σκαιρη, με τον εαυτό και με τον κόσμο. Μάλιστα, οι επιπτώσεις της ασθένειας
είναι συχνά δημιουργικές, σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμα και απελευθε-
ρωτικές, καθώς η μυστικιστική εμπειρία που συνοδεύει το βίωμα του μονα-
χικού και ανήμπορου ατόμου το οδηγεί σε «νέες χώρες», τις οποίες καλεί-
ται –ενίοτε εξαναγκάζεται– να εξερευνήσει.14 Είναι χαρακτηριστικά τα λόγια
του Hans Castorp, κεντρικού ήρωα του διάσημου μυθιστορήματος του Thomas
Mann Το μαγικό βουνό, όταν αναφέρεται στις συνέπειες που επιφέρει στη συ-
νείδηση των αρρώστων η μακρόχρονη διαμονή σε ένα σανατόριο φυματικών
στις ελβετικές Άλπεις των αρχών του προηγούμενου αιώνα:
14. Για παράδειγμα, στη σχετική βιβλιογραφία έχει διαπιστωθεί ότι η εμφάνιση του καρκί-
νου επιφέρει και θετικές αλλαγές στο άτομο που πάσχει, οι οποίες περιγράφονται ως
«εύρεση οφέλους», «νοηματοδότηση», «μετατραυματική» ή «προσωπική ανάπτυξη»
(Helgeson et al., 2007· Stanton et al., 2007).
Ζούμε σε υπέρτατο αποχωρισμό, εμείς εδώ επάνω, αυτό είναι βέβαιο.

Σε ύψος πέντε χιλιάδων ποδιών είμαστε ξαπλωμένοι στις πολυθρόνες
μας, τις εντυπωσιακά αναπαυτικές πολυθρόνες μας, και κοιτάμε τον
κόσμο και τα πλάσματα κάτω και κάνουμε τις σκέψεις μας. Όταν το κα-
λοσκέφτομαι, για να πω την αλήθεια, το κρεβάτι, με κρεβάτι εννοώ
τη σαιζ-λονγκ, καταλαβαίνετε, μέσα σε δέκα μήνες με ωφέλησε και με
έκανε να σκεφτώ περισσότερο από όσο οι κόποι κάτω στα πεδινά όλα
αυτά τα χρόνια, είναι αναμφισβήτητο (Mann, 1995: 59).
Η απομόνωση εξαναγκάζει σε αναστοχασμό, η κατάσταση του κλινήρους

ασθενή οδηγεί σε μια διαφορετική πρόσληψη του παρελθόντος χρόνου, κα-
θώς «η συμφορά της νόσου μπορεί να ανοίξει το δρόμο ώστε να δει κανείς
καθαρά τις αυταπάτες ολόκληρης της ζωής του» (Sontag, 1993: 48). Η μα-
κρόχρονη ιδίως νοσηλεία οδηγεί σε ένα ξερίζωμα, σε μια ρήξη με το πρότε-
ρο παρελθόν και σε μια σειρά από βιώματα που καθοδηγούν το άτομο να
ξαναδεί με ένα νέο βλέμμα τον κόσμο και τον εαυτό του μέσα σε αυτόν. Αυτή
η νέα ματιά είναι το αποτέλεσμα της εμπειρίας της ασθένειας, της οδύνης που
συνεπάγεται, αλλά και των θεσμικών ρυθμίσεων που διαμεσολαβούν αυτά τα
βιώματα (Adam & Herzlich, 1994: 108-113). Στην περίπτωση του Castorp,
η μέριμνα για την απομόνωση στα ελβετικά υψίπεδα οδηγεί σε νοητικό δια-
χωρισμό αυτών που είναι αναγκασμένοι να διαμείνουν για ένα τουλάχιστον
χρονικό διάστημα «εδώ επάνω» από αυτούς που συνεχίζουν αμέριμνοι την
πρότερη ζωή τους. Η μακρά διαμονή στο σανατόριο έχει ως αποτέλεσμα την
εμπέδωση της αίσθησης ενός ρήγματος, το οποίο είναι ταυτόχρονα νοητικό
και υλικό, συμβολικό και σωματικό. Η αίσθηση της ασυνέχειας οδηγεί στη
χρήση διαζευγμάτων που διαχωρίζουν και ενώνουν, ξεριζώνουν και εντάσ-
σουν («εμείς εδώ επάνω»-«αυτοί εκεί κάτω»), και εξαναγκάζει το άτομο να
αξιολογήσει εκ νέου τον πρότερο βίο του.
Αυτή η σχεδόν αναγκαστική επαναξιολόγηση της ατομικής και της συλ-
λογικής ιστορίας, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις σοβαρών ασθενειών, είναι απο-
τέλεσμα έντονων εμπειριών και πολύπλοκων κοινωνικών διεργασιών. Το ίδιο
συμβαίνει και στην περίπτωση των σοβαρών ψυχικών ασθενειών. Το ιδιάζον
των βιωμάτων, τα οποία προκύπτουν από τις λεγόμενες ψυχιατρικές εμπει-

ρίες, είναι ότι αυτά αφορούν με έναν πολύ πιο άμεσο τρόπο την ατομική συ-
νείδηση, την αίσθηση του εαυτού. «Εάν δεν είχα πάθει αυτή την αρρώστια, τη
μανιοκατάθλιψη, δεν θα ’μουνα ο άνθρωπος που είμαι τώρα. Και θα σου πω
και κάτι τρομερό. Κάπου της είμαι ευγνώμων» εξομολογείται η Καραπάνου σε
ένα κείμενο-συζήτηση με την Τσαλίκογλου (Καραπάνου & Τσαλίκογλου,
2006: 30). Εάν μια σοβαρή χρόνια ασθένεια, η οποία δυνητικά απειλεί τη ζωή
ή τη δυνατότητα συνέχισης του πρότερου βίου, αναγκάζει το άτομο να ξανα-
σκεφτεί ποιος πραγματικά είναι και να επαναξιολογήσει τις προτεραιότητες
και τις αξίες βάσει των οποίων είχε οργανώσει τη ζωή του, μια σοβαρή ψυ-
χική ασθένεια έχει πολύ πιο άμεσες συνέπειες στην αίσθηση του εαυτού.
Όμως αυτή η αμεσότητα είναι υπεύθυνη για πολύ σοβαρές παρανοήσεις,
στο βαθμό που η εμπειρία της ρευστότητας του εαυτού συχνά ανάγεται απο-
κλειστικά στην ψυχοπαθολογία και όχι στις κοινωνικές εμπειρίες και στις
θεσμικές παρεμβάσεις που συνεπάγονται ανάλογες ψυχοσυναισθηματικές
δυσκολίες. Σε αυτή τη σχέση αναγκαστικής επαναδιαπραγμάτευσης του εαυ-
τού και του κόσμου και των ψυχιατρικών εμπειριών, με την κυριολεκτική ση-
μασία του όρου, δηλαδή ως εμπειριών που απορρέουν από τη σχέση με τον
ψυχιατρικό θεσμό, θα επικεντρωθούμε στη συνέχεια.
Ο Solomon στο εξαιρετικό του βιβλίο-υβρίδιο, εν μέρει αυτοβιογραφία, εν
μέρει κοινωνική έρευνα και εν μέρει εκλαϊκευμένη επιστημονική επισκόπηση
της κατάθλιψης, περιγράφοντας αυτού του τύπου τις ριζικές εμπειρίες και τις
συνέπειες που επιφέρουν στην αίσθηση του εαυτού, μιλά για αλλαγές οι οποί-
ες οδηγούν σε υπαρξιακό ξύπνημα:
Η αρρώστια φέρνει στο φως την οδυνηρή πραγματικότητα που οι πε-

ρισσότεροι άνθρωποι κρατούν θαμμένη στο σκοτάδι. Η κατάθλιψη πα-
ροξύνει το χαρακτήρα. Μακροπρόθεσμα, νομίζω πως κάνει τους κα-
λούς ανθρώπους καλύτερους και τους κακούς χειρότερους. Μπορεί να
καταστρέψει την αίσθηση ισορροπίας που έχεις και να προκαλέσει πα-
ρανοϊκές φαντασιώσεις και μια ψευδή αίσθηση ανημποριάς, ταυτό-
χρονα όμως είναι ένα παράθυρο στην αλήθεια (Solomon, 2004: 469).
Αυτό το «παράθυρο στην αλήθεια» συχνά συνδέεται με μια ριζική επαναξιο-

λόγηση του εαυτού, οδηγεί σε ένα ερώτημα που έχει να κάνει με τον ορισμό
της κοινωνικής ταυτότητας. Ο Solomon, αναφερόμενος στις προσωπικές του
εμπειρίες, περιγράφει αυτή την παράσταση του εαυτού ως αντιθετική στα μο-
νοδιάστατα είτε βιοϊατρικά-ψυχιατρικά είτε κοινωνιολογικά-ψυχοθεραπευτι-
κά συστήματα παραστάσεων περί εαυτού:
Ποιος είναι ο πραγματικός εαυτός μου; Ο πραγματικός εαυτός μου εί-

ναι ένα πρόσωπο που ζει σ’ έναν κόσμο όπου κάθε λογής χειρισμοί εί-
ναι δυνατοί και που έχει αποδεχτεί ορισμένους από αυτούς τους χει-
ρισμούς. Αυτός είμαι. Ο άρρωστος εαυτός μου δεν είναι ένας λιγότε-
ρο ή περισσότερο αυθεντικός εαυτός, ο θεραπευμένος εαυτός μου δεν
είναι ένας λιγότερο ή περισσότερο αυθεντικός εαυτός. […] Θα μας άρε-
σε ίσως να μπορούσαμε να χαράξουμε με σαφήνεια τα όρια του εαυ-
τού. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν υπάρχει καθαρός εαυτός σαν
φλέβα χρυσού κάτω από το χάος της χημείας και της εμπειρίας. Ο κα-
θένας από μας είναι άθροισμα επιλογών και περιστάσεων, ο εαυτός
υπάρχει στο στενό εκείνο μέρος όπου συναντιούνται ο κόσμος και οι
επιλογές μας (Solomon, 2004: 472).
Έτσι, η αποκαλυπτική πλευρά της αρρώστιας, το «παράθυρο στην αλήθεια»,

γίνεται μια κυρίαρχη παράσταση η οποία υπαγορεύει στον πάσχοντα ότι ο εαυ-
τός είναι ένα κοινωνικό δημιούργημα και την ίδια στιγμή ένα αποτέλεσμα των
δικών του πράξεων και παραλείψεων.15 Και από τη διαπίστωση αυτή προ-
15. Είναι ενδεικτικά τα δύο παρακάτω αυτοβιογραφικά κείμενα, σε ποιητική γραφή, της Τσι-
τσέλη, γραμμένα κατά τη διάρκεια της «αμετάκλητης πορείας προς το τέλος», στα οποία
περιγράφεται ανάγλυφα η αίσθηση τόσο του κλονισμού της ατομικής ταυτότητας όσο και
του ξεριζωμού από το οικείο περιβάλλον:
«Αλλά τι στο διάβολο κάθομαι και λέω;
Ποιες γελοίες συνωμοσίες υπαινίσσομαι;
Ποιες, τι είναι αυτές οι μυστηριώδεις δυνάμεις
που με κάνουν ό,τι θέλουν;
Βλακείες, κουραφέξαλα, τα μισώ αυτά τα κενά,
κύπτει μια πρακτική του εαυτού η οποία παραπέμπει σε μια υπαρξιστικού τύ-
που φιλοσοφία: είμαι αυτό που κάνω, είμαι αυτό που μπορώ να κάνω, να σκε-
φτώ, να επινοήσω, δεδομένων των κοινωνικών περιστάσεων:
Δεν μπορούμε ποτέ να ξεφύγουμε από την ίδια την επιλογή. Ο εαυ-
τός μας έγκειται στην επιλογή, κάθε επιλογή, κάθε μέρα. Εγώ είμαι αυ-
τός που επιλέγω να παίρνω τα φάρμακά μου δυο φορές τη μέρα. Εγώ
επιλέγω να μιλήσω στον πατέρα μου, εγώ επιλέγω να τηλεφωνήσω
στον αδελφό μου, να έχω ένα σκύλο, να σηκωθώ (ή όχι) από το κρε-
βάτι όταν χτυπάει το ξυπνητήρι, εγώ επιλέγω επίσης να είμαι κάποιες
φορές σκληρός ή εγωκεντρικός ή ξεχασιάρης. Υπάρχει μια χημεία πί-
σω από την απόφαση να γράψω αυτό το βιβλίο και ίσως θα μπορούσα
τα κούφια λόγια, πάντα τα μισούσα.

Να φτάσω εκεί!
Έχω χάσει εντελώς τον εαυτό μου,
δεν είμαι εγώ αυτή –τότε ποια είμαι; […]» (Τσιτσέλη, 2006: 45)
Και παρακάτω:
«Όχι, όχι, ούτε αυτό είναι σωστό.
Δεν έχει νόημα. Ούτε η πρώτη φορά ούτε η τελευταία, της “εξόδου”.
Έτσι βρίσκομαι ξανά εκεί που άρχισα, με τα ίδια ερωτήματα.
Άραγε οι δύο διαφορετικοί “χρόνοι” –ο δικός τους και ο δικός μου–
συναντώνται ποτέ, φτάνουν να έχουν ποτέ τον ίδιο ρυθμό,
αναγνωρίζονται αμοιβαία; Δεν είμαι καθόλου βέβαιη
ότι αυτό συμβαίνει, και αυτή η έλλειψη μιας concordance
(δεν είμαι βέβαιη ότι είναι η σωστή λέξη αλλά μου αρέσει)
είναι βασανιστική. Αυτό μου δίνει την αίσθηση της
απόλυτης απομόνωσης, της εξορίας, της αποκλήρωσης
–το αγεφύρωτο χάσμα ανάμεσά μας,
η διακοπή της επικοινωνίας.
Με όλη την καλή θέληση του κόσμου και γνήσιο ενδιαφέρον
μού κάνουν τα χατίρια για να με κρατούν ήσυχη
χωρίς να έχουν ιδέα τι συμβαίνει.
Κι αυτή η καλοκάγαθη συμπεριφορά μού σπάει τα νεύρα.
Αλλά τι άλλο μπορούν να κάνουν;» (Τσιτσέλη, 2006: 51).
να καθυποτάξω αυτήν τη χημεία, να τη χαλιναγωγήσω ώστε να γράψω

ένα άλλο βιβλίο, αλλά κι αυτό θα ήταν μια επιλογή. Η σκέψη μου φαί-
νεται λιγότερο πειστική απόδειξη της ύπαρξης από την επιλογή. Η αν-
θρώπινη ουσία μας δεν βρίσκεται ούτε στη χημεία ούτε στις περιστά-
σεις, αλλά στη θέλησή μας να λειτουργήσουμε με όλα τα τεχνικά μέσα
που είναι διαθέσιμα στην εποχή μας, μέσα από το δικό μας χαρακτήρα
και τις περιστάσεις της ζωής μας (Solomon, 2004: 473).
Αυτό το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο εν λόγω συγγραφέας είναι απο-

τέλεσμα πολύπλοκων διεργασιών, των ψυχιατρικών εμπειριών, αλλά και του
κοινωνικού κόσμου εντός του οποίου αυτές εμφανίζονται. Το νόημά τους εί-
ναι διαποτισμένο από τον ψυχιατρικό λόγο, και αυτός αντανακλά, όντας ριζι-
κά ιδεολογικός λόγος, τις κυρίαρχες παραστάσεις περί σχέσεων με τον εαυ-
τό, περί δυνατοτήτων παρέμβασης επί του εαυτού. Αυτός ο ενδιάμεσος χώ-
ρος μεταξύ ιδεολογικού, συνειδησιακού και θεσμικού, εντός του οποίου ξε-
πηδά αυτή η ριζικά αναστοχαστική συνείδηση, είναι το κοινωνικό πεδίο όπου
μορφοποιείται το βίωμα της ψυχικής ασθένειας στην εποχή μας. Μεμιάς τα
φάρμακα γίνονται μέσα διαχείρισης των εντάσεων και των καταπτώσεων του
υποκειμένου, οι καθημερινές δραστηριότητες αποκτούν ηθικό βάρος, και η
σχέση με την αρρώστια μετατρέπεται σε σχέση με τον εαυτό και με τον κόσμο.
Υπό αυτή την οπτική, η ψυχική ασθένεια δεν συνιστά απλώς μια ανωμα-
λία της βιοχημείας του εγκεφάλου, αλλά μια δυναμική διαδικασία με διάρκεια
η οποία οδηγεί σε μια νέα μορφή κοινωνικής συνείδησης και σε αναδιάταξη
των κοινωνικών σχέσεων. Όπως σημειώνει ο Canguilhem (2007), οι πα-
θολογικές συνθήκες εν γένει γίνονται αισθητές στο επίπεδο του βιώματος και
της συνείδησης με τη μορφή του εμποδίου και της ενόχλησης στην άσκηση
των κοινωνικών δραστηριοτήτων. Η ψυχική ασθένεια συνίσταται σε μια πολ-
λαπλότητα από εμπειρίες, ενίοτε ασυνήθιστες, οι οποίες δεν ερμηνεύονται πά-
ντοτε ως εκδηλώσεις μιας νόσου (Barrett, 1998: 19). Σε κάθε περίπτωση,
πρόκειται για καταστάσεις οι οποίες εξελίσσονται διαρκώς. Η μαρτυρία ζω-
ής του Φαλελάκη μάς δίνει ένα σκιαγράφημα της σταδιακής αυτής αλλαγής
της σχέσης με τον εαυτό, η οποία συνεπάγεται το βίωμα μιας κατά το μάλ-
λον ή ήττον δυσάρεστης ψυχοσυναισθηματικής κατάστασης. Μια εμπειρία τό-

σο ιδιαίτερη αλλά την ίδια στιγμή τόσο συγγενής με αντίστοιχα επώδυνα βιώ-
ματα ατόμων, στα οποία ο ψυχιατρικός θεσμός προτείνει μια διάγνωση προ-
κειμένου η δυσάρεστη ψυχοσυναισθηματική κατάσταση να γίνει κατανοητή,
αποδίδοντάς της νόημα, και διαχειρίσιμη, οργανώνοντας μια θεραπευτική πα-
ρέμβαση. Η εμπειρία της ψυχικής ασθένειας μορφοποιείται κοινωνικά σε βά-
θος χρόνου, ριζώνει στο βιογραφικό χρόνο, μετασχηματίζεται μέρα με τη μέ-
ρα, χρόνο με το χρόνο. Σταδιακά αμφισβητείται αυτό που το άτομο διεκδικεί
να είναι, καθώς η παρέμβαση του ψυχιατρικού θεσμού διασπά το σύνηθες
πλαίσιο διαχείρισης της κοινωνικής ταυτότητας. Πρόκειται για μια ακολου-
θία συμβάντων, ασυνήθιστων καταστάσεων οι οποίες συνδέονται μεταξύ
τους, επηρεάζοντας η μία την άλλη. Μάλιστα, ορισμένα ψυχιατρικά συμπτώ-
ματα είναι εξαιρετικά δυσάρεστα και έχουν επώδυνες κοινωνικές επιπτώσεις,
για παράδειγμα, ενδέχεται να μειώσουν την αποτελεσματικότητα στην εργα-
σία, αυτή με τη σειρά της να επηρεάσει δυσμενώς την αίσθηση αυτάρκειας
του εαυτού κ.ο.κ. Η αλληλουχία των γεγονότων είναι αυτή που διαμορφώ-
νει το βίωμα της ψυχικής ασθένειας, το οποίο εντούτοις, όταν αναπαρίστα-
ται αφηγηματικά, προβάλλεται ωσάν να πρόκειται για μια ενιαία κατάσταση
που προέκυψε ξαφνικά (Goffman, 2001: 135-147).
Στη συνέχεια θα επιχειρήσουμε, ακολουθώντας τις μεθοδολογικές προ-
τάσεις του Foucault και του Goffman, να κατανοήσουμε τη διαδικασία γένε-
σης του «νέου εαυτού» τον οποίο συνεπάγονται οι ψυχιατρικές εμπειρίες, ανα-
δεικνύοντας τις δέουσες πρακτικές τις οποίες το άτομο καλείται υιοθετήσει.
Για την ανάπτυξη του εγχειρήματος αυτού θα αξιοποιηθούν τα τεκμήρια ζω-
ής που παρατέθηκαν προηγουμένως υπό μορφή μαρτυρίας. Και όπως θα φα-
νεί, η σταδιακή τροποποίηση της σχέσης με τον εαυτό αναδεικνύει τη θεσμι-
κή μεταβολή. Η μαρτυρία του Φαλελάκη διαφωτίζει όψεις δύο εποχών, αυ-
τής του ασύλου και αυτής του εγχειρήματος εγκαθίδρυσης μιας κοινοτικού τύ-
που ψυχιατρικής. Οι αντιφάσεις του λόγου αντανακλούν τις αντιφάσεις που
γεννά ο μετασχηματισμός του ψυχιατρικού θεσμού. Οι αμφισημίες της αφή-
γησης υποδηλώνουν τη ρευστότητα και τους τριγμούς των δομών. Τα γεγο-
νότα που συνθέτουν τη ζωή του Γιώργου Φαλελάκη σκιαγραφούν εναλλα-
κτικά μοτίβα σταδιοδρομίας, σηματοδοτούν θεσμικά σταυροδρόμια, τα οποία

καλούνται να διαβούν τα άτομα που εμπλέκονται με τη θέλησή τους ή μη στο
σύστημα των ψυχιατρικών υπηρεσιών. Στο ελάχιστο επίπεδο της βιογραφίας
καταδεικνύονται, έστω με λανθάνοντα τρόπο, τα ιστορικά συμφραζόμενα,
όπως η σταδιακή υποκατάσταση του παραδοσιακού ψυχιατρικού ασύλου με
νέες ψυχιατρικές υπηρεσίες, τα οποία οδηγούν σε ένα ταξίδι προς μια ανε-
ξερεύνητη χώρα, η οποία αποδεικνύεται ότι είναι ο ίδιος ο εαυτός. Μια δια-
δρομή περιπετειώδης και αβέβαιη, η οποία αναγκάζει το άτομο να υπερκε-
ράσει μια σειρά από εμπόδια. Μια περιπέτεια η οποία καταλήγει σε μια κρι-
τική συνείδηση έναντι αυτού που πέρασε και αυτού που έρχεται.
Ηθική σταδιοδρομία και βιογραφική ασυνέχεια
Η αίσθηση της ασυνέχειας, στην οποία έγινε αναφορά προηγουμένως ως συ-

νέπεια της εμφάνισης μιας σοβαρής ψυχικής ασθένειας, αναδεικνύει τη ση-
μασία της κλασικής μελέτης του Goffman Άσυλα, ο οποίος ερεύνησε την ηθι-
κή σταδιοδρομία των τροφίμων των μεγάλων ψυχιατρείων των ΗΠΑ κατά τη
μεταπολεμική περίοδο. Σύμφωνα με τον Goffman, μπορούμε να ορίσουμε την
τυπική βιογραφική διαδρομή των ατόμων με ψυχιατρικές διαγνώσεις ως μια
διαδοχή τυπικών συμβάντων, μια «κανονική ακολουθία των αλλαγών που η
σταδιοδρομία συνεπάγεται για τον εαυτό του προσώπου και για το πλαίσιο
των παραστάσεων που διαθέτει για να κρίνει τον εαυτό του και τους άλλους»
(Goffman, 1994: 133). Η προσέγγιση του Goffman βασίζεται σε δύο υπο-
θέσεις: (α) η ηθική σταδιοδρομία των ψυχικά ασθενών είναι γραμμική και ενι-
αία, και (β) ο ψυχιατρικός εγκλεισμός έχει δραματικές συνέπειες στην κοι-
νωνική ζωή, στην οποία επιφέρει ένα πραγματικό βιογραφικό ρήγμα.
Σύμφωνα με τον Goffman, ο εγκλεισμός στο ψυχιατρικό άσυλο έχει ως
αποτέλεσμα τη μετατροπή του ατόμου από πολίτη με δικαιώματα και υποχρε-
ώσεις σε ασθενή απογυμνωμένο και από τα δύο αυτά κοινωνικά χαρακτηρι-
στικά. Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και ο Ασημόπουλος, ο οποίος
μελέτησε εθνογραφικά ένα ψυχιατρικό άσυλο στην Ελλάδα (Ασημόπουλος,
2009). Αν και αναγνωρίζεται ότι οι απαρχές της ηθικής σταδιοδρομίας του

ψυχικά ασθενή συνδέονται με την εμφάνιση συμπεριφορών που αξιολογού-
νται κοινωνικά ως ανεπίτρεπτες –και οι οποίες εκδηλώνονται πολύ πριν πα-
ρέμβει ο ψυχιατρικός θεσμός–, το καθοριστικό γεγονός στην ηθική σταδιο-
δρομία θεωρείται ότι αποτελεί ο εγκλεισμός. Η νέα ταυτότητα είναι αποτέ-
λεσμα της παρέμβασης του ψυχιατρικού θεσμού και συγκεκριμένα της επι-
βολής της ενδονοσοκομειακής νοσηλείας.
Η ανάλυση αυτή χρήζει σχετικής επικαιροποίησης, καθώς στις δυτικές κοι-
νωνίες της αυγής του 21ου αιώνα και ως ένα βαθμό και στην Ελλάδα ο ρό-
λος του ψυχιατρικού νοσοκομείου περιορίζεται και ο τρόπος λειτουργίας του
αλλάζει. Συγκεκριμένα, η πρώτη υπόθεση του Goffman, ότι η ηθική σταδιο-
δρομία των ψυχικά ασθενών είναι ευθύγραμμη και κοινή στα βασικά της ση-
μεία, δεν φαίνεται να ευσταθεί απόλυτα στο νέο αυτό κοινωνικό περιβάλ-
λον. Στη μετα-ασυλική ψυχιατρική ούτε η γραμμικότητα της σταδιοδρομίας
μπορεί να εκληφθεί ως δεδομένη ούτε η παρέμβαση του ψυχιατρικού θεσμού
είναι σε τέτοιο βαθμό ομογενοποιημένη, ώστε να μιλάμε με ασφάλεια για στά-
δια θεραπευτικής παρέμβασης, τα οποία οδηγούν απαρέγκλιτα το άτομο να
υιοθετήσει ένα συγκεκριμένο ρόλο ασθενή.
Η δεύτερη υπόθεση του Goffman, ότι η ηθική σταδιοδρομία του ψυχικά
ασθενή συνδέεται αναπόδραστα με μια βιογραφική ασυνέχεια, βασίζεται στην
ιδέα ότι η ένταξη στον κόσμο της ψυχιατρικής καθορίζει το σύνολο της κοι-
νωνικής ζωής του ατόμου, εφόσον οδηγήσει σε μακροχρόνιο εγκλεισμό. Και
αυτή η άποψη, ωστόσο, τίθεται υπό δοκιμασία στη μετα-ασυλική ψυχιατρική.
Για παράδειγμα, δεν είναι απολύτως σαφές με ποιο τρόπο τα κοινωνικά χα-
ρακτηριστικά του ατόμου στα οποία ο ψυχιατρικός θεσμός προτείνει μια διά-
γνωση και ένα θεραπευτικό σχήμα θα επηρεάσουν τη μορφή της σχέσης με
τη μετα-ασυλική ψυχιατρική, καθώς η πολλαπλότητά τους, σε συνδυασμό με
τον κοινωνικά ασαφή χαρακτήρα της ψυχιατρικής παρέμβασης, προσδιορί-
ζει ένα καθεστώς κλινικής πρακτικής ανοιχτό σε διαφορετικούς τύπους ηθι-
κής σταδιοδρομίας (Aubert, 1999: 25-29). Η εν λόγω σταδιοδρομία συχνά
συνδέεται με νέες ρήξεις, με υποτροπές, ψυχοσυναισθηματικές καταρρεύσεις
οι οποίες επιφέρουν πολύ δυσάρεστες κοινωνικές συνέπειες και βιώνονται
επώδυνα, όπως οδυνηρή είναι και η ίδια η προοπτική επανεμφάνισής τους και
ο τρόπος με τον οποίο ο φόβος αυτός καθορίζει τα σχέδια ζωής. Ακόμα κι
αν το άτομο αναγκαστεί να υποστεί μια βίαιη ενδονοσοκομειακή νοσηλεία, αυ-
τή δεν έχει τον προσδιοριστικό χαρακτήρα που είχε στο παρελθόν, εφόσον
αποτελεί μία εκ των πολλών παρεμβάσεων του ψυχιατρικού θεσμού στη ζωή
του ασθενή, όχι κατ’ ανάγκη την πιο καθοριστική. Μάλιστα, όλο και πιο πολύ
οι ψυχιατρικές παρεμβάσεις έχουν υβριδικό χαρακτήρα, εν μέρει ιατρικό, εν
μέρει κοινωνικό, ψυχολογικό, υποστηρικτικό, επαγγελματικό κ.λπ. (Lovell,
1996: 55). Σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις, η ψυχιατρική παρέμβαση
εντάσσει στο ρεπερτόριό της τη μέριμνα για την αποκατάσταση της βιογρα-
φικής ασυνέχειας (π.χ. επιστροφή στην πρότερη εργασία, ομαλοποίηση
οικογενειακών και φιλικών σχέσεων κ.λπ.), ή, δρώντας προληπτικά, για τη
διατήρηση μιας σχετικής αίσθησης συνεκτικότητας και συνέχειας της ιστορίας
ζωής.
Ωστόσο, μια συστηματική παρατήρηση του τρόπου με τον οποίο παρεμ-
βαίνει θεραπευτικά ο ψυχιατρικός θεσμός στην κοινοτική εκδοχή του, όταν
αυτή έχει πράγματι αναπτυχθεί, μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως, αν και δεν
είναι αυτονόητο ότι η παραγωγή της βιογραφικής ασυνέχειας συνδέεται ανα-
πόδραστα και μονοσήμαντα με τον ψυχιατρικό εγκλεισμό, η ψυχιατρική εμπει-
ρία εξακολουθεί να καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από την παρέμβαση του
ψυχιατρικού θεσμού. Οι δομικές αλλαγές που έχει υποστεί ο τελευταίος δεν
θα πρέπει να μας οδηγήσουν στο συμπέρασμα ότι οι απόψεις του Goffman εί-
ναι λανθασμένες, ούτε ότι αντανακλούν αποκλειστικά ιστορικές μορφές ψυ-
χιατρικής παρέμβασης που έχουν περάσει ανεπιστρεπτί. Απεναντίας, οι ανα-
λύσεις του έχουν αξιοσημείωτο θεωρητικό βάθος. Από αυτές προκύπτει μια
θεώρηση του εαυτού η οποία, παραδόξως, έχει συγγένειες με τις ύστερες
αναλύσεις του Foucault περί διακυβέρνησης του εαυτού, τις οποίες ακο-
λουθούμε στην παρούσα ανάλυση. Οι ενδελεχείς αναλύσεις του Goffman μάς
διαφωτίζουν για το πόσο καθοριστική είναι εν γένει η ψυχιατρική παρέμβα-
ση στην ατομική ταυτότητα των ασθενών. Η ανάλυσή του εξακολουθεί να
είναι εξαιρετικά επίκαιρη όσον αφορά την ανάλυση των βιογραφικών ασυνε-
χειών που προκύπτουν ως αποτέλεσμα της εμφάνισης ανάρμοστων συμπε-
ριφορών και συναισθημάτων, και εν συνεχεία της θεραπευτικής διαχείρισής

τους.
Η διάσταση της βιογραφικής ασυνέχειας, της βιογραφικής ρήξης
(biographical disruption) όπως έχει οριστεί, είναι πράγματι καθοριστική σε
πάρα πολλές χρόνιες ασθένειες, συνεπώς και στο χώρο της ψυχιατρικής.
Το φαινόμενο αυτό αποτελεί κλασικό πεδίο μελέτης στον τομέα της κοινω-
νιολογίας της υγείας και της ασθένειας, και δεν είναι παράξενο που σε αυτό
εστιάζεται μεγάλος αριθμός αντίστοιχων ερευνών. Την έννοια εισήγαγε ο
Bury στις αρχές της δεκαετίας του ’80 (Bury, 1982). Με τον όρο «βιογρα-
φική ρήξη» εννοούμε ένα αντικειμενικό γεγονός ή ένα σύνολο ομοειδών συμ-
βάντων τα οποία εμφανίζονται στην ιστορία ζωής ενός ατόμου και βιώνο-
νται ως τομή στο βιογραφικό χρόνο, με συνέπεια τη διάρρηξη των δομών της
καθημερινής ζωής, την άρση των αυτονόητων στοιχείων της και την αμφι-
σβήτηση των διαθέσιμων αποθεμάτων κοινωνικής γνώσης (Σαββάκης & Τζα-
νάκης, 2006: 42). Ορισμένα συμβάντα στη ζωή του ατόμου, όπως η εμφά-
νιση και η ιατρική πιστοποίηση μιας πολύ σοβαρής ή χρόνιας ασθένειας, οδη-
γούν σε μια σχεδόν υποχρεωτική αναδιάταξη των προσωπικών οριζόντων και
σε νέους προσανατολισμούς της δράσης (Σαββάκης, 2008: 124). Στις πε-
ριπτώσεις αυτές το άτομο αναγκάζεται να ερμηνεύσει ένα επώδυνο γεγονός
ως τομή στο χρόνο, ως ρήγμα στην προσωπική ιστορία. Βέβαια, η βιογρα-
φική ρήξη δεν αποτελεί σχεδόν ποτέ ένα στατικό και μονοσήμαντο γεγονός,
καθώς επιδέχεται πολλαπλές και διαφοροποιημένες υποκειμενικές ερμη-
νείες. Επιπλέον, δεν αποτελεί ένα και μόνο γεγονός. Συντίθεται από μια ακο-
λουθία συμβάντων, τα οποία εντούτοις αποκτούν για το υποκείμενο μια αί-
σθηση οργανικής ενότητας (π.χ. η εμφάνιση και η διαχείριση της αρρώστιας),
σηματοδοτώντας ένα ορόσημο στην ιστορία ζωής, καθώς και ένα μέτρο σύ-
γκρισης και συνολικής αποτίμησης της πρότερης ατομικής ιστορίας.
Η βιογραφική ρήξη συνδέεται συχνά με τη θεσμική διαχείριση της ψυχι-
κής ασθένειας και με ευρύτερες διαδικασίες παραγωγής κοινωνικών διακρί-
σεων, ιδιαίτερα στην περίπτωση της ενδονοσοκομειακής νοσηλείας σε ένα
εξειδικευμένο ψυχιατρικό ίδρυμα. Αυτή η διάσταση φαίνεται να σχετίζεται
με την οργάνωση και την κοινωνική λειτουργικότητα των ίδιων των ιδρυμά-
των που αναλαμβάνουν να διαχειριστούν ανάλογες καταστάσεις, με διαχω-

ρισμούς οι οποίοι αποτυπώνονται στο συλλογικό φαντασιακό. Αυτού του τύ-
που τα ιδρύματα συνδέονται τις περισσότερες φορές με συγκεκριμένες το-
πολογικές αναφορές οι οποίες αντανακλούν συμβολικά διαζεύγματα του τύ-
που κανονικότητα-παρέκκλιση, ασθένεια-υγεία, εντέλει ομαλότητα-ανωμα-
λία, λειτουργούν δηλαδή ως σύμβολα κοινωνικών ορίων. Η νοσηλεία στο
Δαφνί, για παράδειγμα, σημαίνει πολλά περισσότερα πράγματα από μια απλή
παροχή εξειδικευμένης ιατρικής φροντίδας. Αυτό συμβαίνει διότι αυτού του
τύπου τα ιδρύματα φαίνεται πως διαθέτουν μια ιδιαίτερη κοινωνική λειτουρ-
γικότητα διάκρισης, η οποία συνεισφέρει στην παραγωγή κοινωνικών ταξι-
νομήσεων που απορρέουν από τη διασύνδεση τόπου και ιδρύματος («Αυτός
είναι για το Δαφνί», βλ. Σαββάκης & Τζανάκης, 2002· Τζανάκης & Σαββάκης,
2003).
Βέβαια, η έννοια της βιογραφικής ρήξης δεν είναι πάντοτε η πιο κατάλ-
ληλη προκειμένου να ερμηνευτεί η σχέση βιογραφίας και ασθένειας.16 Το πο-
λιτισμικό κεφάλαιο, η κοινωνική τάξη, το κοινωνικό φύλο, η ηλικία κ.ά. εί-
ναι παράγοντες που επιδρούν καθοριστικά στη διαμόρφωση της εμπειρίας
της ασθένειας. Μάλιστα, σε ορισμένες περιπτώσεις η βιογραφική αποδιορ-
γάνωση είναι το αίτιο και η χρόνια ασθένεια το αποτέλεσμα καταστάσεων
όπως η ανεργία, η αναγκαστική μετανάστευση κ.ά. (Williams, 2001). Όσον
αφορά την ψυχική ασθένεια ειδικότερα, ο ψυχιατρικός θεσμός συχνά πα-
ρεμβαίνει προτείνοντας μια διάγνωση και ένα θεραπευτικό σχήμα, όταν ήδη
το σύνολο της ζωής βρίσκεται σε καθεστώς αποδιοργάνωσης. Ο χαρακτήρας
αυτού του τύπου των συνεπειών της ασθένειας είναι κοινωνικά καθορισμέ-
νος. Η οικονομική κατάσταση του ατόμου, το φύλο, το επάγγελμα που ασκεί,
16. Για τη δισυπόστατη διάσταση των καταστάσεων που περιγράφονται με αυτή την έν-
νοια βλ. σχετικά Carricaburu & Pierret (1995), Nettleton (2002: 132-134), Williams
(2001), Williams, Gabe & Calnan (2000: 36-99), Σαββάκης & Τζανάκης (2006). Για
την έννοια της βιογραφικής ρήξης βλ. επίσης Anderson & Bury (1988: 231-250),
Brown & Harris (1989: 56-89), Bury (1986, 1997: 145-213), Carricaburu & Pierret
(1995), Hyden (1997), Kelly & Field (1996), Kleinman (1980, 1988: 120-139).
η ύπαρξη μιας υποστηρικτικής οικογένειας, η ηλικία, η μορφή και η ένταση

των συμπτωμάτων και οι ψυχοσυναισθηματικές οδύνες που συνεπάγεται η
εμφάνισή τους, το είδος των ψυχιατρικών υπηρεσιών στις οποίες έχει πρό-
σβαση, όλα αυτά αποτελούν στοιχεία που καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο
θα βιωθεί η κατάσταση που η ψυχιατρική προσδιορίζει ως «ψυχική διατα-
ραχή».
Επομένως, η βιογραφική ρήξη την οποία υπαινίσσεται ο Goffman και η
οποία αποτέλεσε στη συνέχεια ένα κλασικό πεδίο κοινωνιολογικού προβλη-
ματισμού δεν ταυτίζεται μονοσήμαντα με την παρέμβαση του ψυχιατρικού θε-
σμού, με την ένταξη του ατόμου στον κόσμο της ψυχιατρικής. Ο χαρακτήρας
και η έκτασή της εξαρτώνται επίσης από τα κοινωνικά χαρακτηριστικά του ατό-
μου, εντέλει από την κοινωνικά καθορισμένη συγκυρία, όπως αυτή αποκρυ-
σταλλώνεται εν προκειμένω στη βιογραφική συγκρότησή του.17 Αν και η έν-
νοια της βιογραφικής ρήξης διαφωτίζει σε πολύ μεγάλο βαθμό την εμπειρία
της ψυχικής ασθένειας, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις που εμφανίζεται μια «μεί-
ζων διαταραχή», φαίνεται ότι η αποδιοργάνωση της ζωής του ατόμου είναι
αποτέλεσμα όχι μίας αλλά πολλών επιμέρους καταρρεύσεων (Solomon,
17. Για την έννοια της «βιογραφικής συγκρότησης» βλ. Τσιώλης (2006). Ο εν λόγω συγ-
γραφέας επεξεργάζεται και αναπτύσσει περαιτέρω τις απόψεις των Alheit και Dausien
σχετικά με το χαρακτήρα της βιογραφίας και τη σχέση της με το κοινωνικό περιβάλ-
λον. Σύμφωνα με τον Τσιώλη, η σχέση αυτή έχει τα παρακάτω χαρακτηριστικά: (α) Ο ορί-
ζοντας βίωσης και δράσης του υποκειμένου προσδιορίζεται από την τοποθέτησή του
εντός ενός δομικά προσδιορισμένου συστήματος σχέσεων κυριαρχίας και από κοινω-
νικές προδιαγραφές που απορρέουν από τα κοινωνικά του χαρακτηριστικά και την κοι-
νωνική του θέση (τάξη, φύλο, τόπος, γενιά κ.ά.). (β) Το υποκείμενο δρα σε έναν αφενός
δομημένο και αφετέρου προερμηνευμένο κόσμο. (γ) Η ατομική ιστορία συνδέεται σε
πολλά σημεία της με την ιστορία συλλογικών υποκειμένων, συλλογικών σημείων ανα-
φοράς. (δ) Το υποκείμενο ερμηνεύει την κοινωνική πραγματικότητα αντλώντας νόημα
από οργανωμένα συστήματα παραγωγής νοήματος (σελ. 153-154). Όπως ορθά επι-
σημαίνει ο Τσιώλης, «η βιογραφία […] είναι εκείνο το πεδίο στο οποίο μπορεί να με-
λετηθούν οι διαδικασίες υποκειμενικής προσοικείωσης του κοινωνικού κόσμου ή της
εσωτερίκευσης των κοινωνικών δομών, και αυτό όχι στατικά και άπαξ, αλλά στη χρο-
νική τους εξέλιξη ως διαδοχικών μετασχηματισμών» (σελ. 155).
2004: 43-107), οι οποίες μόνο αναδρομικά αποκτούν χαρακτήρα ολότητας

και οι οποίες αναπαρίστανται αφηγηματικά ως ενιαίο χάσμα στη βιογραφία
(Σαββάκης & Τζανάκης, 2006). Έτσι, η εμφάνιση μιας σοβαρής ψυχιατρικής
διαταραχής προκαλεί ρωγμές στο βαθμό που κλονίζει την προσδοκία μακρο-
βιότητας και ελέγχου της ζωής, στοιχείων πολύ στενά συνδεδεμένων με τις
ιδεολογικές συνεκδοχές της ύστερης νεωτερικότητας. Το άτομο αδυνατεί να
επιτελέσει αυτό που το ίδιο και ο περίγυρός του θεωρούν ως δεδομένο, ως
ιδιότητα σύμφυτη με την έννοια του υποκειμένου, δηλαδή την αυτόβουλη δρά-
ση και το σχεδιασμό της ζωής.
Ο ρηγματώδης εαυτός
Τα βιώματα του παρελθόντος και η προοπτική του μέλλοντος συνδέονται δια-

λεκτικά. Αυτό το σύμπλεγμα παρελθόν-παρόν-μέλλον επικαθορίζει, όπως
ειπώθηκε παραπάνω, την αφηγηματική ανασυγκρότηση της ζωής. Η αφήγη-
ση ζωής είναι εκ των πραγμάτων μια συνθετική διεργασία, καθώς βασίζεται
στην παραγωγική επεξεργασία των βιωμάτων του παρελθόντος και της ατο-
μικής ταυτότητας. Όταν η ιστορία ζωής ενός ατόμου σημαδεύεται από δια-
δοχικές βιογραφικές ρήξεις, στην περίπτωσή μας εξαιτίας διαδοχικών ψυχι-
κών καταρρεύσεων και δραστικών θεσμικών παρεμβάσεων, η αφηγηματική
ανασυγκρότηση του παρελθόντος συνδέεται εσωτερικά, στέρεα, με μια πραγ-
ματική βιογραφική εργασία, την οποία το άτομο είναι έτσι κι αλλιώς αναγκα-
σμένο να επιτελέσει προκειμένου να διαχειριστεί τις αντίστοιχες αποδιορ-
γανωτικές επιπτώσεις στην καθημερινή ζωή.18 Σε αυτή την εξαναγκαστικά
18. Για την έννοια της «βιογραφικής εργασίας» βλ. Fischer-Rosenthal (2000) και Τσιώ-
λης (2006). Είναι ενδεικτικό το παρακάτω απόσπασμα, το οποίο και προσυπογράφου-
με: «Οι βιογραφικές ανατροπές δεν επιφέρουν την πλήρη αντικατάσταση των παλιών
θεωρήσεων με νέες, αλλά μια νέα συνάρθρωση των νέων και των παλιών. Συνεπώς τα
υποκείμενα, παράλληλα με τις υλικές πρακτικές, οφείλουν να ενεργοποιήσουν και συμ-
βολικές τεχνικές διαχείρισης της νέας πραγματικότητας. Οφείλουν να διαχειριστούν τη
“διαφορά” του “τότε” και του “τώρα”, να ορίσουν την παροντική τους κατάσταση και να
αναστοχαστική ματιά στο βιωμένο παρελθόν παρεμβαίνει δραστικά ο ψυχια-

τρικός θεσμός στη μετα-ασυλική εκδοχή του, ο οποίος επιβάλλει μια κανο-
νιστικότητα με σαφείς ιδεολογικές συνδηλώσεις, βάσει της οποίας το άτομο
εγκαλείται σε μια εργασία επί του ρηγματώδους εαυτού (Τζανάκης, 2007β,
2008).
Έχει υποστηριχτεί ότι οι εξιστορήσεις σε αυτές τις περιπτώσεις αντανα-
κλούν αφηγήσεις «θρυμματισμένων εαυτών», όπου το άτομο προσεγγίζει
το παρελθόν του εξόχως δημιουργικά, ανασυγκροτώντας το ως ηρωικό πα-
ρελθόν (Squire, 2000). Ωστόσο, η αναφορά στο ρηγματώδη εαυτό δεν πα-
ραπέμπει σε μια θρυμματισμένη υποκειμενικότητα, της οποίας η ικανότητα αυ-
τοελέγχου και αξιόπιστης αυτοπεριγραφής έχει πληγεί ανεπανόρθωτα. Ο ρηγ-
ματώδης εαυτός διατηρεί την ενότητά του, αλλά αυτή γίνεται αισθητή ως διαρ-
κώς υπό καθεστώς διακύβευσης και αμφισβήτησης. Η διαχείριση του πα-
ρελθόντος απαιτεί, στις περιπτώσεις αυτές, διαρκείς γεφυρώσεις και δικαι-
ολογήσεις, μια μόνιμη επαγρύπνηση για την αντιμετώπιση πρακτικών που
στιγματίζουν και αποδομούν την αποδεκτή, από το ίδιο το άτομο, εικόνα του
εαυτού. Στην περίπτωση που εξετάζουμε εδώ, οι ψυχιατρικές εμπειρίες και οι
δραστικές παρεμβάσεις των ψυχιατρικών υπηρεσιών, αυτός ο διαρκής αγώ-
νας υπεράσπισης των ίδιων των δυνατοτήτων αυτοπροσδιορισμού καταλήγει
σε μια πιο δομική αλλαγή της σχέσης με τον εαυτό.
Τα τεκμήρια ζωής αποτελούν προνομιακό υλικό προκειμένου να αναδεί-
ξουμε αυτή τη σειρά από διαδοχικές μετατοπίσεις της σχέσης με τον εαυτό
στις οποίες αναγκάζονται να εμπλακούν τα άτομα με ψυχιατρικές εμπειρίες με
τη μεσολάβηση του ψυχιατρικού θεσμού. Ιδιαίτερα τα γραπτά κείμενα, όταν
έχουν ιστορικό βάθος, όπως στην περίπτωσή μας το προσωπικό ημερολό-
προσδιορίσουν εκ νέου τη θέση τους στο μεταβαλλόμενο κοινωνικό τοπίο. Η σύνθετη

αυτή διαδικασία μετασχηματισμών προϋποθέτει βιογραφική εργασία. Το υποκείμενο,
ανασκοπώντας και αναθεωρώντας την ιστορία ζωής του, επιζητά να επικυρώσει ή να
ανανεώσει την εικόνα του εαυτού του, έτσι ώστε να είναι συμβατή με τους νέους κοι-
νωνικούς όρους. […] Η διαδικασία αυτή εμπεριέχει στοιχεία μετασχηματισμού, ανανέ-
ωσης αλλά και αντίστασης, παλινδρόμησης» (Τσιώλης, 2006: 166).
γιο που παραθέτουμε, μας επιτρέπουν να ανιχνεύσουμε τις μετατοπίσεις αυ-

τές και να αναδείξουμε τα κρίσιμα στάδια, τις επιμέρους περιόδους και τα βα-
σικά χαρακτηριστικά της εκάστοτε μορφής που παίρνει η σχέση με τον εαυτό.
Αν ακολουθήσουμε το νήμα της ιστορίας ζωής του Γιώργου Φαλελάκη, όπως
μας ξετυλίγεται μέσω των τεκμηρίων ζωής που διαθέτουμε, θα δούμε ότι
εμφανίζονται με σαφήνεια αντίστοιχες αλλαγές και τροποποιήσεις ως απόρ-
ροια αφενός της εμπειρίας της ψυχικής ασθένειας και αφετέρου της συνολι-
κής μετεξέλιξης του κοινωνικού κόσμου της ψυχιατρικής. Αυτές οι μετατοπί-
σεις αποτυπώνονται ανάγλυφα όταν ο αφηγητής επιχειρεί να αναστοχαστεί
την ιστορία ζωής του σχηματοποιώντας το παρελθόν υπό την οπτική του πα-
ρόντος.
Το σύντομο αυτοβιογραφικό κείμενο που παραθέτουμε στην Εισαγωγή εί-
ναι ενδεικτικό αυτής της διασταύρωσης μετασχηματισμών του πεδίου και του
εαυτού («Ονομάζομαι Φαλελάκης Γιώργος…»). Σε αυτό το εξαιρετικά περιε-
κτικό γραπτό ανιχνεύονται τα βασικά στοιχεία της ψυχικής ασθένειας ως ηθι-
κής σταδιοδρομίας, όπως την εννοεί ο Goffman, καθώς και το συναφές κοι-
νωνικό φαινόμενο το οποίο έχει προσδιοριστεί στη σχετική βιβλιογραφία –
στην οποία προηγουμένως αναφερθήκαμε– ως βιογραφική ρήξη. Το σημεί-
ωμα αυτό γράφτηκε στο σημείο μηδέν της αφηγηματικής ανασυγκρότησης του
παρελθόντος, λίγο πριν τη διεξαγωγή της πρώτης βιογραφικής-αφηγηματικής
συνέντευξης, όταν η επιστροφή στο παρελθόν και η ενατένιση του μέλλοντος,
με σκοπό τη δημοσιοποίηση μιας συνολικής μαρτυρίας ζωής, τέμνονται από
την αναγκαιότητα να παραχθεί μια αφενός νόμιμη και αφετέρου συνεκτική πα-
ράσταση του εαυτού, η οποία θα προωθηθεί στο δημόσιο χώρο. Αυτό το εγ-
χείρημα είναι που αναδεικνύει, παραδόξως, τα βιογραφικά ρήγματα, σκια-
γραφώντας το πλαίσιο εντός του οποίου εμφανίζεται ως ιδιαίτερο κοινωνι-
κό φαινόμενο ο ρηγματώδης εαυτός, για τον οποίο θα επιχειρήσουμε στη συ-
νέχεια την αρχαιολογία της βιογραφικής συγκρότησής του με αναφορά στην
εν λόγω μαρτυρία ζωής.
Στο σημείωμα αυτό η παιδική ηλικία και τα χρόνια της εφηβείας χαρα-
κτηρίζονται από τον αφηγητή ως ελπιδοφόρα. Ήταν το μόνο μέλος της οικο-
γένειας το οποίο φαινόταν να έχει πολύ καλές πιθανότητες εισόδου στην τρι-
τοβάθμια εκπαίδευση, προοπτική η οποία εντασσόταν σε μια συλλογική οι-

κογενειακή στρατηγική. Όμως η «ασθένεια» –ο όρος τίθεται σε εισαγωγικά
από τον ίδιο το συντάκτη του αυτοβιογραφικού κειμένου– και η θεσμική πα-
ρέμβαση στην κρίση, δηλαδή οι ψυχιατρικές διαγνώσεις και οι νοσηλείες,
οδηγούν σε μια ρήξη, η οποία εμπεριέχει υποκειμενικά στοιχεία, την αίσθηση
ασυνέχειας της πορείας του βίου, αλλά και διαστάσεις που υπερβαίνουν το
άτομο και σχετίζονται με την απόδοση μιας νέας κοινωνικής ταυτότητας
(«ήμουν πλέον “ψυχασθενής”»). Ο βιογραφικός χρόνος τέμνεται από την εμ-
φάνιση και την κοινωνική επικύρωση της ασθένειας, την κινητοποίηση των
οικογενειακών κοινωνικών δικτύων, την ιατρική γνωμάτευση και τη νοσηλεία.
Η αφήγηση επικεντρώνεται εξαρχής στο βασικό χαρακτηριστικό της ζωής,
όπως κατανοείται τη στιγμή που το κείμενο αυτό γράφεται, μια περιπέτεια, μια
πορεία γεμάτη ασυνέχειες, ματαιώσεις και υπερπηδήσεις εμποδίων («Η ζωή
μου μέχρι τώρα ήταν πολυκύμαντη. Από τη μια η ικανότητά μου στα γράμμα-
τα στα παιδικά μου χρόνια και από την άλλη στην προσπάθεια να μπω στο πα-
νεπιστήμιο, υποτροπίασα, “αρρώστησα” ή όπως αλλιώς λέγεται αυτό»).
Με τη βιογραφική ρήξη επιτελείται μια σχάση των οριζόντων συγκρότησης
του εαυτού σε ένα πριν και ένα μετά («Η ζωή κόπηκε στα δύο κομμάτια: γέν-
νηση-17, 17 έως τώρα»). Αυτή η αίσθηση της ασυνέχειας είναι τόσο τυπι-
κή ώστε να καθοδηγεί τις θεραπευτικές παρεμβάσεις. Μια βασική διάσταση
των σύγχρονων ψυχοθεραπευτικών πρακτικών, καθώς και των παρεμβάσεων
των αντίστοιχων κοινωνικών υπηρεσιών, επικεντρώνεται στην άρση αυτής
της ρήξης, η οποία απειλεί την αίσθηση της ενότητας του εαυτού, της συνέ-
χειας της προσωπικής ιστορίας.19 Υπό αυτή την οπτική, οι ψυχοθεραπευτι-
κές και οι αποκαταστασιακές παρεμβάσεις αποβλέπουν, εκτός των άλλων,
στην επούλωση των «τραυμάτων ταυτότητας» που επιφέρουν η εμφάνιση και
19. Αυτό το θεραπευτικό μέλημα παρουσιάζεται ανάγλυφα στην εξαιρετική μελέτη της Μά-
τσα Η περίπτωση Ευρυδίκη, όπου ο αυτοβιογραφικός λόγος περί διασπασμένου εαυτού
συναντά τη θεραπευτική προσέγγιση της επούλωσης των τραυμάτων που εμφανίζο-
νται ως αποτέλεσμα του βιώματος της ασυνέχειας (Μάτσα, 2001α: 99-100, 127).
η κοινωνική επικύρωση της ασθένειας (Σαββάκης & Τζανάκης, 2007: 305-

312). Στην περίπτωση που εξετάζουμε εδώ, η ρήξη εντοπίζεται από τον ίδιο
τον αφηγητή στα τέλη της εφηβείας. Στο εν λόγω απόσπασμα η εμφάνιση της
ασθένειας και η κοινωνική αναγνώρισή της θεωρείται ότι οδηγούν σε μια τα-
ραχώδη περίοδο του βίου, η οποία χαρακτηρίζεται από τη συνεχή προσπάθεια
ανάκτησης της ικανότητας διαγωγής μιας «φυσιολογικής ζωής», κυρίως μέ-
σω της τέχνης.20
Η διαδικασία ενηλικίωσης ερμηνεύεται αναδρομικά ως περίοδος του βί-
ου με πολύ καλές προοπτικές. Το προσωπικό ταλέντο, η ικανότητα στα γράμ-
ματα, αφενός αντιδιαστέλλεται στην «ασθένεια» και το στίγμα που επιφέρει
και αφετέρου διασυνδέει το παρελθόν με το παρόν: η καλλιτεχνική δημιουρ-
γία προϋπάρχει της εμφάνισης της ασθένειας.21 Μάλιστα, η εμφάνιση της
ασθένειας ερμηνεύεται στο δημόσιο χώρο ως αποτέλεσμα ενός γεγονότος
ζωής (life event) με θετικές συνδηλώσεις, μια αφηγηματική πρακτική αρ-
κούντως τυπική σε περιπτώσεις ατόμων με ψυχιατρικές εμπειρίες: η ικανό-
τητα στα γράμματα οδηγεί στην υπερπροσπάθεια, η οποία οδηγεί στην ασθέ-
νεια.
Ας ξεπεράσουμε το σκόπελο για την ορθότητα αυτής της διαπίστωσης.
Σε κάθε περίπτωση, δεν συνιστά αυθαιρεσία να θεωρήσουμε ότι η εκ των
υστέρων ανασυγκρότηση της ιστορίας του βίου συνδέεται ευθέως με την πρό-
ταξη μιας θετικής εικόνας του εαυτού. Όμως εκείνο που έχει σημασία για το
ζήτημα που μας ενδιαφέρει εδώ είναι ότι με αυτό τον τρόπο επιχειρείται μια
σχετικοποίηση του συμβολικού βάρους της ψυχιατρικής διάγνωσης. Η υπεν-
θύμιση της ικανότητας στα γράμματα, η οποία επιβεβαιώνεται εκ των υστέ-
ρων και αναδρομικά με την αναγνώριση του ποιητικού ταλέντου του αφηγητή
(έκδοση βιβλίων), αποσκοπεί στην υπόσκαψη του στίγματος και στην υπε-
ράσπιση της συνέχειας και της ενότητας του εαυτού. Η αναφορά στην προ-
σπάθεια εισαγωγής στο πανεπιστήμιο συνδέεται με την υπεράσπιση μιας θε-
20. Για τη σχέση τέχνης και ψυχιατρικής μεταρρύθμισης βλ. Λιοδάκης κ.ά. (2007) και ει-
δικότερα Τζανάκης & Τσούρτου (2007).
21. Για την έννοια του στίγματος, όπως χρησιμοποιείται εδώ, βλ. Goffman (2001).
τικής εικόνας του εαυτού, η οποία αμφισβητείται από την ψυχιατρική διά-
γνωση. Σε αυτό το πρόταγμα συνηγορούν και τα πραγματολογικά στοιχεία που
ο αφηγητής θεωρεί ότι είναι σε γνώση του αναγνώστη, δηλαδή το γεγονός
ότι πρόκειται για ένα άτομο που διαβάζει και γράφει συστηματικά, για έναν
λόγιο.
Είναι αξιοσημείωτο ότι η λέξη «ασθένεια» μπαίνει εντός εισαγωγικών από
τον ίδιο τον αφηγητή. Αυτό υποδηλώνει ότι δεν γίνεται πλήρως αποδεκτή η
οντολογική της βάση ως βιολογικού φαινομένου, και σε αυτό θα επανέλ-
θουμε. Ο αφηγητής είναι γνώστης των διαφοροποιήσεων των ψυχιατρικών
διαγνώσεων που του έχουν προταθεί, τις οποίες και σχετικοποιεί παραθέ-
τοντας τη μία δίπλα στην άλλη («Τα πρώτα χρόνια ήταν δύσκολα […] και την
κατάσταση να την πιστοποιούν οι γνωματεύσεις των γιατρών: μανιοκαταθλι-
πτική ψύχωση διπολικής φάσης, καταθλιπτικό σύνδρομο, ψυχωσική συνδρο-
μή και τώρα τελευταία: συναισθηματική διαταραχή»). Είναι σαν να μας λέει,
με μια αδιόρατη ειρωνεία, ότι το γεγονός πως οι γιατροί δεν είναι σίγουροι
για τη διάγνωσή τους αποδεικνύει τη σαθρότητα των ιατρικών κατηγοριο-
ποιήσεων. Φαίνεται να είναι πληροφορημένος για τον ανταγωνισμό των
θεωρητικών παραδειγμάτων στο χώρο της ψυχιατρικής, και για το λόγο αυ-
τόν τον χρησιμοποιεί στην αφήγησή του προκειμένου να υπερασπιστεί μια μη
ιατρικοποιημένη κοινωνική ταυτότητα.
Συνεπώς, διαφαίνεται μια ευαισθητοποίηση σχετικά με την πολιτική διά-
σταση του ορισμού που συνεπάγεται η ψυχιατρική διάγνωση. Ο αφηγητής φαί-
νεται να αντιλαμβάνεται ότι η πορεία του βίου επηρεάζεται καθοριστικά από
τους ψυχιατρικούς ορισμούς και ευρύτερα από τους κοινωνικούς μηχανισμούς
που τίθενται σε λειτουργία από τη στιγμή της διατύπωσης ενός αιτήματος στο
σύστημα των ψυχιατρικών υπηρεσιών. Η εναλλαγή των ορισμών και η θε-
σμική διαχείριση της κατάστασης συσχετίζονται άμεσα από τον ίδιο τον αφη-
γητή με την πορεία ζωής του, με τα κατορθώματα και τις αποτυχίες του. Ωστό-
σο, η συνειδητή αποδοχή της φαρμακευτικής αγωγής, όπως θα διαφανεί και
στη συνέχεια, φανερώνει την υπό όρους αποδοχή της ψυχιατρικής πιστο-
ποίησης, της ιατρικής διάγνωσης. Έτσι, καταγράφεται ένας προβληματισμός
περί των κοινωνικών πρακτικών στιγματισμού ο οποίος έπεται της ιατρικής
οριοθέτησης της φυσιολογικότητας. Για τον αφηγητή ο ορισμός της ασθέ-

νειας, ανεξάρτητα από την όποια αντικειμενικότητά της, τείνει να οριοθετήσει
κοινωνικές επικράτειες ομαλότητας και μη ομαλότητας, και ως εκ τούτου να
διαχωρίσει.22 Η αφήγηση της προσωπικής ιστορίας εξαναγκάζει τον αφηγη-
τή να αναμετρηθεί με αυτές τις θεσμικές αμφισημίες, οι οποίες γίνονται αντι-
ληπτές ως προσωπικές προκλήσεις.
Εξαιτίας της έκρυθμης κατάστασης η οποία παγιώνεται σταδιακά, η υπο-
κειμενική αίσθηση της συνέχειας της βιογραφίας καθίσταται προβληματική,
βρίσκεται διαρκώς υπό διακύβευση. Η ζωή φαίνεται να ξετυλίγεται ως μια
εξαρτημένη πορεία εντός διακεκριμένων κοινωνικών χώρων και χρονικο-
τήτων («Χρόνια μεταφερόμενος από τον έναν ψυχίατρο στον άλλο, και από τη
μια ψυχιατρική κλινική στην άλλη»). Η ενότητα του εαυτού, της ατομικής ταυ-
τότητας, αναδύεται ως εγχείρημα και όχι ως παγιωμένη δομή και ως καθη-
μερινό αυτονόητο. Έτσι, τίθενται καθοριστικά διλήμματα διαχείρισης της ατο-
μικής ταυτότητας, τα οποία εξαναγκάζουν το άτομο να αναμετρηθεί με ένα
στοίχημα, αυτό της επιτέλεσης του εαυτού.23
Αποτέλεσμα αυτής της αντιδιαστολής ανάμεσα σε ένα πριν και σε ένα με-
τά είναι η πορεία του βίου να χαρακτηρίζεται εξαρχής ως περιπέτεια, ως
22. Σε κανένα σημείο των επιμέρους αφηγήσεων η αναφορά στην ασθένεια δεν γίνεται ου-
δέτερα. Για τον ίδιο τον αφηγητή η ψυχική ασθένεια δεν θεωρείται αρρώστια όπως οι
άλλες, ακόμα και αν θεματοποιείται ως τέτοια. Απεναντίας, διαρκώς παραπέμπει σε πρα-
κτικές στιγματισμού και σε αρνητικές εικόνες του εαυτού.
23. Σε αυτό το μικρό απόσπασμα, όπως και σε πολλά σημεία της αφήγησής του, ο Φαλε-
λάκης αναγνωρίζει ότι οι υποστηρικτικές δομές στο εσωτερικό του συστήματος ψυχια-
τρικών υπηρεσιών μπορούν να υποβοηθήσουν ατομικά εγχειρήματα ανάκτησης της αυ-
τονομίας. Ακόμα και η περίφημη εργασιοθεραπεία, η οποία κατακρίνεται συχνά είτε
ως μαύρη εργασία είτε ως «απασχολησιοθεραπεία» (Goffman, 1994· Κοκκινάκος,
2000, 2004, 2007), αποτιμάται θετικά από τον αφηγητή. Συγκρινόμενη με την «αδρά-
νεια του ασύλου» των προμεταρρυθμιστικών ενδονοσοκομειακών συνθηκών, η εργα-
σιοθεραπεία νοείται ως μέσο σχετικοποίησης του κοινωνικού στιγματισμού και ανα-
στροφής μέρους των αρνητικών σημασιοδοτήσεων του εαυτού που συνδέονται με τις
θεσμικές παρεμβάσεις (ψυχιατρική διάγνωση, βίαιοι εγκλεισμοί, νοσηλεία κ.ά.) στην πο-
ρεία ζωής των ατόμων με ψυχιατρικές εμπειρίες.
«οδύσσεια», ως οδοιπορικό με συνεχή και απρόβλεπτα εμπόδια, με τελικό

στόχο την Ιθάκη της «επανένταξης στο παιχνίδι της ζωής». Η καλλιτεχνική δη-
μιουργία μετατρέπεται σε ένα από τα βασικότερα μέσα ανάκτησης μιας θετι-
κής εικόνας, εφόσον η ποιητική έκφραση, ιδιαίτερα όταν υποστασιοποιείται
σε βιβλία, αναγνωρίζεται κοινωνικά. Η έκφραση μέσω της τέχνης και η συμ-
μετοχή σε συλλογικές δραστηριότητες που σχετίζονται με αυτήν συσχετίζονται
ευθέως στην αφήγηση με την αποδόμηση της αρνητικής ταυτότητας που απο-
δίδεται στα άτομα με ψυχιατρικές εμπειρίες. Τα βιβλία αυτά λειτουργούν ως
τεκμήρια των δυνατοτήτων του ίδιου του υποκειμένου, σχετικοποιώντας, εν
μέρει αίροντας τις αρνητικές συνέπειες του στίγματος της ψυχικής ασθένειας.
Το εν λόγω μικρό αλλά μεστό αυτοβιογραφικό κείμενο είναι το αποτέλε-
σμα μιας μακράς διαδικασίας εγκαθίδρυσης μιας νέας, πιο ενεργητικής, πιο
παρεμβατικής σχέσης με τον εαυτό, μιας επώδυνης πορείας αναγκαστικής
επαναδιαπραγμάτευσης των βασικών παραμέτρων της κοινωνικής ζωής. Αυ-
τή η αναγκαιότητα εργασίας επί του εαυτού, η οποία πηγάζει από τη σταδια-
κή συνειδητοποίηση ενός ενεργού ρήγματος μεταξύ του παρελθοντικού και
του παρόντος εαυτού, λειτουργεί ως ένας ιδιάζων μηχανισμός εξατομίκευ-
σης. Το άτομο ξεριζώνεται από την οικεία καθημερινότητα και σταδιακά απο-
ξενώνεται από τις καθιερωμένες παραστάσεις για τον εαυτό και για τον κό-
σμο που τον περιβάλλει. Η αναδιάταξη των σχεδίων ζωής οδηγεί σε έναν ανα-
γκαστικό αναστοχασμό, ο οποίος κατατείνει σε μια εξατομικευμένη κοινωνι-
κή ύπαρξη. Η αναδιάταξη των ψυχιατρικών υπηρεσιών προς την κατεύθυν-
ση του κοινοτικού μοντέλου ενισχύει αυτό τον τρόπο προσέγγισης του εαυ-
τού, ο οποίος εξάλλου φαίνεται να είναι σύμφυτος με τις εξατομικεύουσες κοι-
νωνίες του καιρού μας. Το ενδιαφέρον είναι ότι στο νέο σύστημα ψυχιατρι-
κών υπηρεσιών η αναγκαιότητα της εργασίας επί του εαυτού, η οποία πηγά-
ζει από τη βιογραφική αποδιοργάνωση, μετατρέπεται σε πρόταγμα με σαφές
ηθικό-ιδεολογικό περίβλημα. Ο εαυτός σταδιακά τίθεται στο επίκεντρο μιας
λεπτομερούς επεξεργασίας με κανονιστικά συμφραζόμενα.24
24. Είναι χαρακτηριστικό το παρακάτω απόσπασμα το οποίο αφορά τη φιλοσοφία μιας ανοι-
χτής ψυχιατρικής δομής που απευθύνεται πρωτίστως σε μετανάστες: «Η εξατομικευ-
Η βιογραφική αποδιοργάνωση σηματοδοτείται με τον πιο δραματικό τρό-

πο με τον ψυχιατρικό εγκλεισμό, ειδικά όταν αυτός έπεται μιας εισαγγελικής
εντολής για ακούσια νοσηλεία με τη μεσολάβηση της αστυνομίας. Η πρακτική
αυτή υπήρξε –και εξακολουθεί να είναι– ο πιο συνηθισμένος τρόπος εισόδου
ενός ατόμου με διάγνωση μείζονος ψυχικής διαταραχής στο ψυχιατρικό νο-
σοκομείο.25 Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η αναγκαστική νοσηλεία αποτελεί και
σήμερα βασικό μηχανισμό του συστήματος ψυχιατρικών υπηρεσιών, την πιο
βίαιη επιβολή της ιατρικής διάγνωσης στο άτομο που την αρνείται. Το ίδιο
το γεγονός του εγκλεισμού, ιδιαίτερα όταν γίνεται με τη μεσολάβηση της δι-
καστικής εξουσίας και της αστυνομίας, επιβάλλει τις αναγκαιότητές του, κα-
θώς το άτομο βιώνει τη νοσηλεία ως εξαναγκασμό, ως βίαιη επιβολή του κοι-
νωνικού περίγυρου, ως απώλεια ελέγχου της ζωής του. Μπορούμε βάσιμα να
υποθέσουμε ότι οι συνεχείς εγκλεισμοί οδηγούν σε αποδιοργάνωση της ταυ-
τότητας –σε αυτή τη διαπίστωση συνηγορεί ο αφηγητής–, καθώς το άτομο που
τους υφίσταται βιώνει την ένταξη σε έναν ιδιαίτερο κοινωνικό κόσμο, αυτόν
του ψυχιατρείου, ως απένταξη από την ευρύτερη κοινωνία, ως έναν ξεριζω-
μό. Η παρομοίωση, εκ μέρους του αφηγητή, του ψυχιατρικού νοσοκομείου,
ακόμα και της ιδιωτικής ψυχιατρικής κλινικής στην οποία νοσηλεύτηκε, με
«φυλακή», «γκέτο» και «στρατόπεδο» υπογραμμίζει αυτή την ακραία εμπειρία
διάκρισης και διαχωρισμού. Μάλιστα, σε πολλά σημεία της εξιστόρησης το
μένη προσέγγιση διαπερνά ως αντίληψη το σύνολο των παρεμβάσεων που θα ενερ-

γοποιηθούν […]. Αυτό σημαίνει, μεταξύ άλλων, ότι δεν υπάρχουν προκαθορισμένες θε-
ραπευτικές διαδρομές που ακολουθούνται στην προσπάθεια εξυπηρέτησης αναγκών.
Αντίθετα, δημιουργείται κάθε φορά μια ατομική θεραπευτική διαδρομή που είναι μο-
ναδική για κάθε εξυπηρετούμενο. Αυτή η διαδρομή είναι το αποτέλεσμα μιας διαπραγ-
μάτευσης ανάμεσα στον εξυπηρετούμενο και το πλαίσιο. Το ζητούμενο είναι πάντα η
προσέγγιση του άλλου ως υποκειμένου, με μοναδικά χαρακτηριστικά, ιστορία, προ-
βλήματα και, βέβαια, αξιοπρέπεια» (Πόλιο, 2008: 31-32).
25. Βλ. τη σχετική έκθεση σχετικά με την ακούσια νοσηλεία ψυχικά ασθενών, όπου μετα-
ξύ άλλων αναφέρεται ότι στο 97% των ασθενών η μεταφορά από τον τόπο κατοικίας
στον τόπο αναγκαστικής νοσηλείας γίνεται από την αστυνομία (Συνήγορος του Πολίτη,
2007: 16).
ψυχιατρικό νοσοκομείο αντιδιαστέλλεται στο «πολιτικό» και υπογραμμίζονται

οι ιδιομορφίες του κόσμου του ψυχιατρείου, που είναι μια «κοινωνία μέσα
στην κοινωνία», ένα ξεχωριστό κοινωνικό μόρφωμα με ιδιαίτερα χαρακτη-
ριστικά και δικούς του, ως ένα βαθμό, κανόνες. Ρητά αναφέρεται ότι το ψυ-
χιατρείο, όπως επίσης ανάλογα ιδρύματα που είναι ταγμένα στη φυσική κα-
θυπόταξη παρεκκλίνουσων μορφών συμπεριφοράς (π.χ. οι φυλακές), λει-
τουργούν για το γενικό πληθυσμό ως αντεστραμμένες εικόνες της κανονι-
κότητας και της ομαλότητας, ως διακεκριμένοι τόποι με εξόχως αρνητική ση-
μασία, εν ολίγοις ως τόποι σύμβολα κοινωνικών ορίων. Δεν μπορούμε πα-
ρά να προσυπογράψουμε αυτή τη διαπίστωση (Τζανάκης & Σαββάκης, 2003).
Επομένως, υπό την οπτική του εγκλεισμένου υποκειμένου, η αίσθηση της
ασυνέχειας του βίου, το στίγμα της ψυχικής ασθένειας και ιδιαίτερα οι βίαιοι
εγκλεισμοί οδηγούν σε αποδιοργάνωση της ατομικής ταυτότητας, σε ανα-
γκαστική αναδιάρθρωση των κοινωνικά αναγνωρισμένων εικόνων του εαυ-
τού (Goffman, 1994: 225-232). Το τραύμα που επιφέρει η ένταξη σε έναν
αρνητικά διακεκριμένο κοινωνικό κόσμο δικαιολογεί τις περιορισμένες σε
έκταση περιγραφές της καθημερινής ζωής του ψυχιατρείου εκ μέρους του
αφηγητή. Είναι ο τόπος της οδύνης και του εξευτελισμού, ο τόπος της ντρο-
πής, το επώδυνο παρελθόν που πρέπει να ξεχαστεί. Εάν η αφήγηση εμπε-
ριέχει στην ίδια τη δομή της την αναγκαιότητα της διαχείρισης της εικόνας του
εαυτού, τότε η έκθεση στο δημόσιο χώρο, στο προσκήνιο της κοινωνικής ζω-
ής, θέτει επιτακτικά το ζήτημα της επούλωσης ή, μάλλον, της διαχείρισης των
τραυμάτων αυτών, που είναι αποτέλεσμα των ρήξεων και των εμπεδωμένων
κοινωνικών διακρίσεων (Alheit, 1998· Σαββάκης, 2007: 264-270).
Σε πολλά σημεία των προφορικών αφηγήσεων και του προσωπικού ημε-
ρολογίου αναδεικνύονται η ένταση των επιθέσεων στις καθιερωμένες, πριν
από την ψυχιατρική νοσηλεία, εικόνες του εαυτού και οι αμφισημίες τις οποί-
ες τα πλήγματα αυτά προκαλούν. Η είσοδος στον κόσμο του ψυχιατρείου έχει
ως αποτέλεσμα τη σταδιακή εμπέδωση της ταυτότητας του ασθενή. Το άτο-
μο μαθαίνει, μέσω ενός δικτύου σχέσεων που τον περιβάλλει (υποχρεωτική
συμβίωση, ένταξη στην κουλτούρα του ιδρύματος, διαχείριση του λιμνάζοντος
χρόνου, σύστημα ποινών και επιβραβεύσεων κ.ά.) και πρακτικών που εστιά-
ζονται στο σώμα του (χημική και μηχανική καθήλωση και απομόνωση), να
αναγνωρίζει τον εαυτό του και ως ασθενή, αποδεχόμενο την κοινωνική ταυ-
τότητα που ο θεσμός τού επιβάλλει. Σε αυτή την τυπική πορεία, η οποία συν-
δέεται με κοινά για τους έγκλειστους βιώματα και ηθικές εμπειρίες, εμπλέ-
κονται πολλοί παράγοντες που διαφοροποιούν τη μοίρα του καθενός, ανα-
δεικνύουν την κάθε ξεχωριστή διαδρομή στο εσωτερικό του συστήματος των
ψυχιατρικών υπηρεσιών. Όπως καταδεικνύεται ιδιαίτερα στην προφορική
αφήγηση, αλλά και στα λοιπά τεκμήρια ζωής που στοιχειοθετούν τη μαρτυ-
ρία που παραθέτουμε, η επίδραση του μακροχρόνιου εγκλεισμού στη βιο-
γραφική διαδρομή των νοσηλευομένων διαμεσολαβείται από παράγοντες οι
οποίοι είτε συνεπικουρούν είτε αντίκεινται στη σταδιακά επιβαλλόμενη νέα ει-
κόνα του εαυτού που εγκαθιδρύεται με την κοινωνική αναγνώριση της ασθέ-
νειας. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, ο ρηγματώδης εαυτός είναι ριζωμένος
στην ηθική σταδιοδρομία του ασθενή, η οποία συμβάλλει στην παραγωγή αντι-
κρουόμενων εικόνων του ατόμου. Ο ασθενής είναι αναγκασμένος να κατα-
φεύγει διαρκώς σε πρακτικές που αποσκοπούν στη διαμόρφωση του εσώ-
τερου είναι, τις οποίες συχνά αντιλαμβάνεται ως μέσα διαχείρισης μιας δύ-
σκολης κατάστασης που το εγκλωβίζει και από την οποία το ίδιο προσπαθεί
με κάθε τρόπο να ξεφύγει.
Σε αυτά τα μέσα θα αναφερθούμε λεπτομερώς στη συνέχεια. Δεν πρέ-
πει να ξεχνάμε όμως ότι η κλειστή νοσηλεία αποτελεί τον πιο ισχυρό κοινω-
νικό μηχανισμό του ψυχιατρικού θεσμού κατά τη διαδικασία απόδοσης μιας
νέας ταυτότητας στα άτομα στα οποία προτείνεται μια ψυχιατρική διάγνωση,
ανεξάρτητα, ως ένα βαθμό, από την όποια φυσιολογία ή αντικειμενικότητα της
«διαταραχής». Το άτομο εγκλωβίζεται σε ένα θεσμικό σύμπλεγμα το οποίο
βιώνει ως μέγιστη απειλή της εικόνας που το ίδιο έχει για τον εαυτό του και
την ίδια στιγμή, παραδόξως, ως ύστατη λύση. Θα κατανοήσουμε καλύτερα αυ-
τό το παράδοξο εάν επικεντρώσουμε την προσοχή μας στα εγχειρήματα αυ-
τονομίας που αναπτύσσουν, σε ορισμένες περιπτώσεις, τα άτομα με ψυχια-
τρικές διαγνώσεις, εκμεταλλευόμενα τις ευκαιρίες που τους παρουσιάζονται
και τα μέσα που τους διατίθενται από τον ίδιο τον ψυχιατρικό θεσμό, ιδιαίτε-
ρα στην κοινοτική του εκδοχή.
Η βιογραφική διαδρομή του Γιώργου Φαλελάκη αποτελεί ένα τέτοιο πα-

ράδειγμα, όπως αναδεικνύεται από την εξιστόρηση του βίου και από το προ-
σωπικό ημερολόγιο που παραθέτουμε. Το βίωμα της ματαίωσης των σχεδίων
ζωής των μετεφηβικών του χρόνων για πανεπιστημιακές σπουδές και τη μα-
κροχρόνια εξάρτηση από την ψυχιατρική παρέμβαση και την οικογενειακή
αρωγή διαδέχονται εγχειρήματα διαγωγής αυτόνομου βίου και η εκφορά ενός
έντονα πολιτικοποιημένου λόγου. Έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον να παρακο-
λουθήσουμε αυτή την πορεία, τα βασικά της στάδια, στην αφετηρία της οποίας
βρίσκεται η επώδυνη αποτυχία του βιογραφικού σχεδιασμού και στο τέλος της
το μέλημα για μια έλλογη διαχείριση της καθημερινότητας, εμποτισμένο από
μια κριτική συνείδηση.
Η αναγκαιότητα μιας εργασίας επί του εαυτού
Οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας υπάγονται στην κατηγορία των ειδικών στη

διαμόρφωση του εαυτού, καθώς αποσκοπούν καταστατικά στην περιχαρά-
κωση της συμπεριφοράς και στη θέσπιση κανόνων κοινωνικής δράσης.
Εντούτοις, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η θεραπευτική σχέση δεν αποτελεί
ένα απόλυτα συνεκτικό σύστημα ρόλων, εννοιών και σημασιών, καθώς πρό-
κειται για ένα ιστορικό φαινόμενο, ένα ζωντανό ευμετάβλητο κοινωνικό δη-
μιούργημα το οποίο χαρακτηρίζεται από πλαστικότητα και ποικιλομορφία (Αν-
δριάκαινα, 2005: 15, 18). Σε γενικές γραμμές, η τυπική βιογραφική δια-
δρομή των ατόμων με ψυχιατρικές εμπειρίες βρίσκεται σε διαδικασία ριζι-
κής τροποποίησης σε ολόκληρο το δυτικό κόσμο από τα μέσα του 20ού αι-
ώνα. Η αλλαγή στη μοίρα των ανθρώπων που εμπλέκονται στο σκληρό πυ-
ρήνα των ψυχιατρικών υπηρεσιών ως ασθενείς οφείλεται πρωτίστως στη στα-
διακή αναδιάρθρωση των συστημάτων ψυχιατρικής περίθαλψης, στην έστω
και μερική αντικατάσταση του ασυλικού από το κοινοτικό μοντέλο.26
26. Για μια συνοπτική καταγραφή των ψυχιατρικών υπηρεσιών μη ασυλικού τύπου και της
συνακόλουθης ιδεολογίας τους βλ. Μ.Υ.Π. Προγράμματος «Ψυχαργώ» Β΄ Φάση (2004α,
2004δ, 2005α, 2005β).
Η κατάρρευση των τειχών του ασύλου αναγκάζει τους επαγγελματίες να

εγκαθιδρύσουν διαφορετικού τύπου δεσμούς με τα άτομα που καλούνται να
εξυπηρετήσουν. Οι εξυπηρετούμενοι, στην προκειμένη περίπτωση, δεν είναι
ο ίδιος πληθυσμός που νοσηλευόταν παλιότερα στα ψυχιατρικά νοσοκομεία
(Μωρογιάννης, 2000). Και στην περίπτωση της ελληνικής ψυχιατρικής με-
ταρρύθμισης, όπως στα περισσότερα αντίστοιχα μεταρρυθμιστικά προγράμ-
ματα χωρών της δυτικής Ευρώπης, η σφυρηλάτηση θεραπευτικών δεσμών
νέου τύπου αφορά ένα διαφοροποιημένο πληθυσμό. Κατ’ αρχάς πρόκειται για
εκείνα τα άτομα που πριν διαβιούσαν στα ψυχιατρεία και μεταφέρθηκαν, συ-
χνά δίχως τη δική τους συγκατάθεση, στο πλαίσιο της διαδικασίας αποϊδρυ-
ματοποίησης –κυρίως βάσει του Κανονισμού 815/84 και του προγράμματος
«Ψυχαργώ»–, σε νέες στεγαστικές δομές, όπως είναι τα οικοτροφεία, οι ξε-
νώνες και τα θεραπευτικά διαμερίσματα. Τα άτομα αυτά εξακολουθούν να
εξαρτώνται απόλυτα από την ψυχιατρική φροντίδα. Μια άλλη κατηγορία αφο-
ρά άτομα τα οποία αναγκάζονται να συνάψουν σταθερή σχέση με την ψυχια-
τρική, ακολουθώντας ισόβια φαρμακευτική αγωγή. Εντάσσονται στα ποικίλα
προγράμματα ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης, αφού απέτυχε η αποτελε-
σματική διαχείριση των συμπτωμάτων μέσω προγενέστερων, κατά βάση απο-
σπασματικών θεραπευτικών παρεμβάσεων, συμπεριλαμβανομένης της εν-
δονοσοκομειακής νοσηλείας. Μια τρίτη κατηγορία ατόμων είναι αυτά που βιώ-
νουν επώδυνες ψυχοσυναισθηματικές καταστάσεις, αλλά δεν έχουν υποστεί
τη δοκιμασία του ψυχιατρικού εγκλεισμού. Εξαιτίας όμως της αυξημένης προ-
σβασιμότητας των νέων υπηρεσιών κοινοτικού τύπου οδηγούνται, ενδεχο-
μένως με πειθαναγκασμό, στις παρυφές του συστήματος ψυχιατρικής φρο-
ντίδας, δίχως να αντιλαμβάνονται οπωσδήποτε τον εαυτό τους ως ασθενή.
Στα Κέντρα Ψυχικής Υγείας (Κ.Ψ.Υ.), για παράδειγμα, ολοένα και μεγαλύτερο
ποσοστό εξυπηρετούμενων αφορά περιπτώσεις που υπερβαίνουν τις μείζο-
νες ψυχικές διαταραχές (Μωρογιάννης, 2000). Μια τέταρτη κατηγορία συ-
νιστούν άτομα τα οποία, παρά τις πολύ σοβαρές ψυχοσυναισθηματικές δυ-
σκολίες, δεν απευθύνονται στο σκληρό πυρήνα της δημόσιας ψυχιατρικής.
Η άρνησή τους οφείλεται είτε σε ιδεολογικούς λόγους είτε στο γεγονός ότι
διαθέτουν το πολιτισμικό κεφάλαιο και την οικονομική δυνατότητα για να ανα-
ζητήσουν εξειδικευμένη φροντίδα σε ιδιωτικά κέντρα στην Ελλάδα και στο

εξωτερικό είτε, τέλος, στους ακριβώς αντίθετους λόγους, δηλαδή στην έλ-
λειψη πολιτισμικού κεφαλαίου και αντίστοιχων παραστάσεων που να επι-
τρέπουν τη συμπερίληψη της ψυχιατρικής στις δυνατές επιλογές. Μια τελευ-
ταία κατηγορία εξυπηρετούμενων αφορά άτομα που απευθύνονται στις κοι-
νοτικού τύπου ψυχιατρικές υπηρεσίες εκμεταλλευόμενα την αυξημένη προ-
σβασιμότητα αυτών των τελευταίων, χωρίς να βιώνουν ψυχοκοινωνικές κα-
ταστάσεις τέτοιας έντασης που να απειλούν με αποδιοργάνωση την κοινω-
νική τους ζωή, αλλά στο πλαίσιο μιας αφενός αναστοχαστικής και αφετέρου
εργαλειακής σχέσης με τον εαυτό και το οικείο κοινωνικό περιβάλλον, ανα-
ζητώντας συμβουλές για οικογενειακά προβλήματα, για επαγγελματικές δυ-
σκολίες, συναισθηματικούς προβληματισμούς κ.λπ.
Οι διαφορετικές αυτές τυπικές διαδρομές εφάπτονται, ωστόσο, με μια ιδε-
ολογικά ενιαία θεραπευτική κανονιστικότητα, με μια γενική προσδοκία που
προκύπτει από την ίδια τη φιλοσοφία των ψυχιατρικών υπηρεσιών κοινοτικού
προσανατολισμού, η οποία αποσκοπεί στην καλλιέργεια μιας εργασίας επί του
εαυτού και στην προαγωγή της αυτονομίας. Για το λόγο αυτόν δεν είναι σπά-
νιο οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας που εργάζονται σε αντίστοιχες ψυχια-
τρικές υπηρεσίες να επιχειρούν την ανάπτυξη και τη διατήρηση σχέσεων σχε-
τικά ευέλικτων, οι οποίες να επιδέχονται εξαρχής κάποιου είδους διαπραγ-
μάτευση, με απώτερο δεδηλωμένο στόχο την κατά το δυνατόν προαγωγή
της αυτονομίας. Από την άλλη μεριά οι ασθενείς αναζητούν, εντός του θε-
ραπευτικού πλαισίου που έχει προσδιοριστεί από τους επαγγελματίες, την επι-
βεβαίωση της δυνατότητάς τους να διάγουν ένα σχετικά αυτόνομο βίο, να
είναι υπεύθυνα άτομα κυρίως σε ένα υλικό-πρακτικό πλάνο διαχείρισης της
καθημερινότητας που αφορά την κατοικία, τις κοινωνικές σχέσεις και την
εργασία (Pilgrim & Rogers, 2004: 256). Οι προσμονές αυτές, οι οποίες ρι-
ζώνουν στον κοινωνικό ορίζοντα της ύστερης νεωτερικότητας, συναντούν μια
συγκεκριμένη θεραπευτική ιδεολογία η οποία τις ενισχύει.27
27. Ένα από τα σημεία συνάντησης αυτού του τύπου των προσμονών και των θεραπευτικών
πρακτικών κοινοτικού προσανατολισμού είναι η θεώρηση της ψυχιατρικής παρέμβασης
Η ένταση με την οποία προβάλλεται το ιδανικό της αυτονομίας εξαρτάται

από το θεραπευτικό προσανατολισμό της εκάστοτε υπηρεσίας, από την ιδε-
ολογική τοποθέτηση των επαγγελματιών που τη στελεχώνουν και από τις υλι-
κοτεχνικές συνθήκες, οι οποίες επιδεινώνονται διαρκώς εξαιτίας της δημο-
σιονομικής κρίσης. Η ιδέα αυτή, ωστόσο, τείνει να αποτελέσει γενικό δείκτη
αξιολόγησης της αποτελεσματικότητας των θεραπευτικών παρεμβάσεων. Αυ-
τές κρίνονται επιτυχημένες στο βαθμό που τα άτομα με ψυχιατρικές διαγνώ-
σεις θα καταφέρουν να οργανώσουν μια λιγότερο ή περισσότερο ακηδεμό-
νευτη από τον ψυχιατρικό θεσμό καθημερινότητα. Η ψυχοκοινωνική αποκα-
τάσταση μόνο κατά ένα μέρος αφορά μια καθαρά ιατρική-κλινική παρέμβαση,
άμεσα εφαρμόσιμη στο σώμα του ασθενή. Η θεραπεία εκτείνεται στον τρό-
πο ζωής, δηλαδή στη διαμονή, στο επάγγελμα, στις καθημερινές συνανα-
στροφές κ.ο.κ.28
υπό την οπτική των δικαιωμάτων. Έτσι, θεωρείται ότι «[…] η πολιτική για την ψυχική
υγεία θα πρέπει να προάγει τα πρωταρχικής αξίας δικαιώματα των ασθενών όπως η
ισότητα και η εξάλειψη διακρίσεων, το απαραβίαστο της προσωπικής ζωής, η αυτονο-
μία, η σωματική ακεραιότητα, το δικαίωμα πληροφόρησης και συμμετοχής, η ανεξι-
θρησκία, το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και της ελεύθερης κίνησης» (βλ. Μ.Υ.Π. Προ-
γράμματος «Ψυχαργώ» Β΄ Φάση, 2004β: 7). Μάλιστα, έχει δημιουργηθεί στο Υπουρ-
γείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης σχετική υπηρεσία με τον τίτλο «Γραφείο για
την προστασία των δικαιωμάτων των ατόμων με ψυχικές διαταραχές» (ό.π.: 13). Βλ.
σχετικά και την έκθεση του Συνηγόρου του Πολίτη για την «ακούσια νοσηλεία ψυχικά
ασθενών», όπου γίνεται εκτενής αναφορά στο νομικό πλαίσιο για την προάσπιση των
δικαιωμάτων των ψυχικά ασθενών (Συνήγορος του Πολίτη, 2007). Για τη νομική διά-
σταση των δικαιωμάτων, σε σχέση και με την επικινδυνότητα, βλ. και Mitrossili-
Asimakopoulou (1991), Λειβαδίτης (1990, 1994). Για μια κριτική άποψη στη ρητορι-
κή περί δικαιωμάτων βλ. Γιανουλόπουλος (2008).
28. Η επαγγελματική αποκατάσταση αποτελεί ένα μεγάλο στοίχημα στον τομέα της ψυχι-
κής υγείας. Συνδέεται με καίρια διλήμματα, τα οποία δεν περιορίζονται στη θεραπεία με
τη στενή έννοια, αλλά επεκτείνονται στην οργάνωση της καθημερινής ζωής των ατόμων
που αντιμετωπίζουν ψυχοσυναισθηματικές δυσκολίες και που έχουν χαρακτηριστεί ως
ψυχιατρικοί ασθενείς. Τα σχέδια ζωής και ο τρόπος που ένα άτομο κατανοεί τον εαυτό
του και τους άλλους σχετίζονται άμεσα με την προοπτική της ένταξης στην αγορά ερ-
γασίας, η οποία στην περίπτωση της ψυχικής ασθένειας αποκτά βαρύνουσα σημασία.
Για το λόγο αυτόν, στο πλαίσιο της μη ασυλικής ψυχιατρικής έχουν αναπτυχθεί προ-
Βέβαια, η δυνατότητα ουσιαστικής διαπραγμάτευσης είναι εφικτή μεταξύ

ατόμων ή ομάδων που διαθέτουν ισχύ και που έχουν κατοχυρώσει κοινωνι-
κά (στη δεύτερη περίπτωση τα μέλη τους) ένα ελάχιστο επίπεδο αυτόβουλης
δραστηριότητας. Στο βαθμό που θεωρείται ότι ο ασθενής αδυνατεί να δια-
χειριστεί μόνος του την ασθένεια και ότι ο ίδιος ο θεσμός αναλαμβάνει να τον
εκπαιδεύσει, καθιστώντας τον ικανό να διάγει έναν κατά το δυνατόν αυτό-
βληματισμοί και αντίστοιχες παρεμβάσεις που αποσκοπούν αφενός στην ενίσχυση των
πιθανοτήτων εξεύρεσης εργασίας, κάτι εξαιρετικά δύσκολο ιδιαίτερα σε περιόδους ύφε-
σης και μεγάλης ανεργίας, και αφετέρου στην υποστηριζόμενη εργασία σε ειδικού τύ-
που οιονεί παραγωγικές μονάδες με θεραπευτικό προσανατολισμό (Στεφανάκης, 2007).
Οι παρεμβάσεις αυτές χαρακτηρίζονται από δομικές αντιφάσεις, στο βαθμό που απο-
σκοπούν στη διαμεσολάβηση για την ενίσχυση του αυτόβουλου των ασθενών.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ιδεολογία που διαπνέει τις σχετικές μονά-
δες, η οποία αντανακλά το ηθικό μέλημα για την ανάπτυξη της αυτονομίας και την προ-
αγωγή της ανεξαρτησίας, με την έμφαση που αποδίδεται στην εξατομικευμένη παρέμ-
βαση (Παπανικολάου, 2000: 43). Το ηθικό αυτό περίβλημα των θεραπευτικών παρεμ-
βάσεων που αποσκοπούν στην υποστηριζόμενη εργασία δεν αποτελεί ωστόσο ίδιον του
ψυχιατρικού θεσμού. Στο πεδίο ευρύτερα της διαχείρισης της ανεργίας έχουν αναπτυ-
χθεί τα τελευταία χρόνια και στην Ελλάδα μια σειρά από δομές που αποσκοπούν στην
προώθηση μιας αντίστοιχης ηθικής. Όπως υποστηρίζει ο Τσιώλης, οι ποικίλες υπηρε-
σίες συμβουλευτικής και στήριξης για την πρόσβαση στην απασχόληση εντάσσονται
σε ένα διαφοροποιημένο πεδίο, στο οποίο δραστηριοποιούνται Ο.Τ.Α., Μ.Κ.Ο., συνδι-
καλιστικοί οργανισμοί, εκπαιδευτικά ιδρύματα και το ίδιο το κράτος. Παρά τον πλουρα-
λιστικό χαρακτήρα του πεδίου της συμβουλευτικής, «εντοπίζεται μια κοινή συνισταμέ-
νη στη λογική της λειτουργίας τους: η εξατομικευμένη προσέγγιση και παρέμβαση. Στο
επίκεντρο της συμβουλευτικής διαδικασίας τοποθετείται το άτομο. Σκοπός είναι να υπο-
βοηθηθεί ώστε να αναπτύξει μια ενεργητική ατομική στρατηγική για να εξέλθει από
την κάθε είδους κρίση» (Τσιώλης, 2005: 13-14). Η έμφαση δίνεται στην ενεργοποίη-
ση των ατόμων και στην ανάληψη της προσωπικής τους ευθύνης ως προς τη διαχείρι-
ση της κατάστασής τους. Κεντρικό στοιχείο της διαμορφούμενης αυτής ατομοκεντρι-
κής επαγγελματικής κουλτούρας, η ανάπτυξη της οποίας οφείλεται και στην επιρροή που
ασκεί στους χώρους της συμβουλευτικής η κλινική ψυχολογία, αποτελεί η έμφαση που
αποδίδεται στην ενεργοποίηση, στην κινητικότητα και στην ευελιξία. Προωθείται έτσι μια
ιδεολογία προσαρμοστικότητας των (δυνάμει) εργαζομένων στη δυναμική της οικονο-
μίας και της αγοράς εργασίας, βασισμένη στην ατομική ευθύνη (ό.π.: 191-192, 197).
Είναι ενδεικτικό της ιδεολογικής αναλογίας των επιμέρους παρεμβάσεων που απο-
νομο βίο, τότε η διάσταση της διαπραγμάτευσης εξ ορισμού αποδυναμώνε-

ται.29 Στην ψυχιατρική το καθεστώς διαπραγμάτευσης δεν μπορεί να θεωρη-
θεί σε καμία περίπτωση ένα δεδομένο, ανεξάρτητα από τους διακηρυγμένους
στόχους της εκάστοτε υπηρεσίας και τον ιδεολογικό προσανατολισμό των
επαγγελματιών που βρίσκονται επικεφαλής. Αντιθέτως, η διάσταση της δια-
πραγμάτευσης μεταξύ θεραπευτών και θεραπευομένων τίθεται ως ένα από
τα πιο κρίσιμα διακυβεύματα κατά τη διάρκεια της εξέλιξης της θεραπείας στις
μετα-ασυλικές συνθήκες (Pilgrim & Rogers, 2004: 242-248).
Ο βαθμός στον οποίο αναγνωρίζεται από τους επαγγελματίες η ικανότη-
τα αυτόνομης δράσης και υπευθυνότητας υπό θεραπεία ατόμων καθορίζει σε
μεγάλο βαθμό το είδος και την ένταση της θεραπευτικής παρέμβασης (Αρα-
πίδης, 2009· Γκούνη & Ζαρζώνη-Αναγνωστοπούλου, 2001). Ωστόσο, πρό-
κειται για έναν εσωτερικά αντιφατικό προσδιορισμό, καθώς η αυτονομία της
δράσης εκλαμβάνεται ταυτόχρονα ως προσδιοριστικός παράγοντας του εί-
δους της θεραπευτικής παρέμβασης και ως απώτερος στόχος της. Την ίδια
στιγμή που ο ψυχιατρικός θεσμός παρεμβαίνει στην οργάνωση της καθημε-
σκοπούν στην προώθηση της απασχόλησης το παρακάτω απόσπασμα, στο οποίο πε-
ριγράφονται μερικοί από τους στόχους ενός τέτοιου θεραπευτικού προγράμματος υπο-
στηριζόμενης εργασίας: «[…] Επικεντρωμένος στο άτομο σχεδιασμός βασισμένος στα
ενδιαφέροντα και στις επιλογές του ατόμου –είναι η αποφυγή του τυπικού Κλινικού Μο-
ντέλου όπου ο ειδικός γνωρίζει καλύτερα– είναι ένα σύστημα βασισμένο στις δυνά-
μεις του εξυπηρετούμενου σε αντίθεση με τις αδυναμίες του. Ανάπτυξη του προφίλ προ-
σωπικότητας βασισμένου στις προτιμήσεις, τα ταλέντα και τα ενδιαφέροντα του εξυ-
πηρετούμενου (το λεγόμενο προφίλ ικανοτήτων). Ανάπτυξη ενός προγράμματος δράσης
βασισμένου στις πραγματικότητες της κοινότητας και στις επιλογές του εξυπηρετούμε-
νου μέσα σε αυτό το περιβάλλον» (Παπανικολάου, 2000: 51).
29. Για την προσέγγιση των νοσοκομείων και γενικότερα του πεδίου των υπηρεσιών υγεί-
ας ως χώρων όπου επικρατεί μια διαπραγματευτική τάξη, στο βαθμό που η καθημερι-
νή ζωή διέπεται από το μέλημα διαφορετικών δρώντων να προσδιοριστεί η κατάστα-
ση με ένα συγκεκριμένο τρόπο, βλ. Αλεξιάς (2000: 86-92). Για τον τρόπο με τον οποίο
το διαδίκτυο και ο συνεπαγόμενος εκδημοκρατισμός της ιατρικής πληροφορίας τροπο-
ποιούν τη σχέση επαγγελματιών υγείας και ασθενών, βλ. Κωσταγιόλας & Αλεξιάς
(2011).
ρινότητας, απαιτεί την ηθική δέσμευση του ασθενή στο προτεινόμενο θερα-
πευτικό σχήμα και εμμέσως την αναγνώριση της ύπαρξης της «πάθησης»,
προκειμένου να επιτευχθεί το μέγιστο θεραπευτικό αποτέλεσμα, το οποίο συ-
νίσταται στην ανάκτηση της αυτονομίας. Ένα από τα πιο ισχυρά μέσα προ-
κειμένου να επιτευχθεί αυτός ο στόχος θεωρείται ότι είναι ο μετασχηματισμός
του ασθενή σε συμμετέχοντα-δρώντα της θεραπευτικής παρέμβασης, κάτι που
έχει ως σκοπό την ενίσχυση των δυνατοτήτων αυτόνομης δράσης, με την έν-
νοια της διαγωγής ενός νοούμενου ως φυσιολογικού κοινωνικού βίου. Ανα-
γκαίο βήμα σε αυτού του είδους τη σχέση είναι η συγκατάθεση του ασθενή
(Μπιλανάκης, 2004: 156-157). Δεν είναι τυχαίο ότι σε πολλά προγράμματα
αποκατάστασης ψυχικά πασχόντων συχνά γίνεται λόγος για δυνητική ίαση,
υπονοώντας μια διαχειρίσιμη κατάσταση με την οποία ο πάσχων είναι υπο-
χρεωμένος να μάθει να ζει.30 Η ικανότητα αυτόνομης δράσης αναγνωρίζεται
σταδιακά, στο πλαίσιο κυρίως των διαδράσεων πρόσωπο με πρόσωπο με-
ταξύ ασθενή, επαγγελματιών και λοιπών παρεμβαινόντων. Επίσης, όσον αφο-
ρά ιδιαίτερα την ελληνική περίπτωση, θα πρέπει να σημειωθεί ότι καθορι-
στικό ρόλο διαδραματίζει η ύπαρξη ή όχι υποστηρικτικών κοινωνικών δι-
κτύων, κυρίως της οικογένειας. Η παρουσία ή όχι μιας «υποστηρικτικής οι-
κογένειας» συχνά καθορίζει το είδος της θεραπευτικής παρέμβασης (Ελευ-
θεριάδης, 2008· Νομίδου, 2008). Η ιδιομορφία αυτή εντείνει το προανα-
φερθέν θεμελιώδες παράδοξο της κοινοτικής ψυχιατρικής.
Η αμφισημία αυτή είναι διαρκώς παρούσα στη μαρτυρία την οποία παρα-
θέτουμε. Το μέλημα για διαγωγή ενός αυτόνομου βίου προϋποθέτει την ερ-
γασία επί του εαυτού βάσει μιας κανονιστικότητας που προέρχεται σε μεγάλο
βαθμό από το θεραπευτικό προσανατολισμό των κοινοτικού τύπου ψυχια-
τρικών υπηρεσιών στις οποίες ο αφηγητής καταφεύγει. Αυτή η κανονιστικό-
τητα ριζώνει ωστόσο στην κοινωνική εμπειρία της ασθένειας και στη στα-
διακή τροποποίηση της σχέσης με τον εαυτό που αυτή συνεπάγεται. Στην
30. Για σχετικούς προβληματισμούς βλ. Πρακτικές ενδυνάμωσης στην κοινωνική πολιτική.
Δουλεύοντας μαζί στην εκπαίδευση ψυχικής υγείας (2009).
περίπτωση της μαρτυρίας που παραθέτουμε εδώ μπορούμε να διακρίνουμε

ορισμένα στάδια αυτής της μετεξέλιξης της σχέσης με τον εαυτό ως αποτέ-
λεσμα της ψυχιατρικής εμπειρίας αφενός των ψυχοσυναισθηματικών προ-
κλήσεων και αφετέρου των ιατρικών παρεμβάσεων.
Υπό την οπτική της ψυχιατρικής
Η ηθική δέσμευση του ατόμου που αναγνωρίζεται ως πάσχοντας στην ψυ-

χιατρική θεραπεία που του προτείνεται τροποποιείται στην πορεία του χρόνου
ως προς την ένταση, την έκταση και τον προσανατολισμό. Ιδιαίτερα στην πε-
ρίπτωση της μετα-ασυλικής ψυχιατρικής, η ένταξη στον κόσμο της ψυχιατρι-
κής δεν είναι ευθύγραμμη, καθώς εξαρτάται από πολλούς παράγοντες και ποι-
κίλες διαμεσολαβήσεις. Για παράδειγμα, τη διαμονή σε ένα θεραπευτικό δια-
μέρισμα μπορεί να διαδεχτούν ένα εγχείρημα αυτόνομης διαβίωσης και στη
συνέχεια η επιστροφή στην πατρογονική στέγη, δίχως να αποκλείεται μια μελ-
λοντική ενδονοσοκομειακή νοσηλεία κ.ο.κ. Ωστόσο, η ηθική σταδιοδρομία του
ατόμου που καταλήγει να αναγνωρίζεται κοινωνικά ως ψυχικά ασθενής έχει
ως αφετηρία την εμφάνιση συμπεριφορών που αξιολογούνται είτε από το ίδιο
το άτομο είτε από τον περίγυρό του ως ιδιόρρυθμες, ασύμβατες με τις κοι-
νωνικές νόρμες, μη κανονικές κ.λπ. Πρόκειται δηλαδή για παρεκκλίνουσες
δραστηριότητες, σκέψεις και συναισθήματα που αναγνωρίζονται κοινωνικά
ότι εμπίπτουν στη σφαίρα αρμοδιότητας της ψυχιατρικής. Πολύ συχνά η έντα-
ξη στον κόσμο της ψυχιατρικής είναι μια διαδικασία παράλληλη με τη στα-
διακή αποδιοργάνωση της ζωής, ανεξάρτητα από το εάν η ψυχιατρική πα-
ρέμβαση αξιολογείται από το ίδιο το άτομο ως ικανοποιητική και αποτελε-
σματική λύση. Δεν είναι σπάνια η απόρριψη της ταυτότητας του ασθενή, μα-
ζί με το συμβολικό κόστος που αυτή επιφέρει. Συχνά οι σχέσεις των ασθενών
με την ψυχιατρική αποκτούν εξωτερικό χαρακτήρα, με την έννοια ότι μόνο μία
διάσταση της κοινωνικής ζωής ερμηνεύεται ως άμεσα συνδεδεμένη με την
ψυχική ασθένεια. Ωστόσο, φαίνεται να υπάρχει διαλεκτική σχέση ανάμεσα
στις διαδοχικές ρήξεις, οι οποίες σχετίζονται αφενός με τις εκδηλώσεις της
ασθένειας και αφετέρου με τις συνέπειες στην κοινωνική ζωή του ατόμου και
τη δέσμευση στις ψυχιατρικές θεραπείες. Αυτό το επώδυνο πηγαινέλα έχει
επιπτώσεις στον τρόπο με τον οποίο το άτομο αντιλαμβάνεται τον εαυτό του
ως κοινωνικό ον. Η εν λόγω διαδικασία εμπεριέχει συνήθως μεγάλες δόσεις
πειθαναγκασμού, ενίοτε και βίας, προκειμένου το άτομο να αποδεχτεί την προ-
οπτική της μακροχρόνιας, αν όχι ισόβιας ψυχιατρικής συνδρομής, της ηθι-
κής του δέσμευσης στη θεραπευτική σχέση.
Είναι πασιφανές ότι στην περίπτωση που το άτομο αποδεχτεί πλήρως την
ψυχιατρική παρέμβαση, οι προτεινόμενες θεραπείες διαδραματίζουν ρυθμι-
στικό ρόλο στην κοινωνική του ζωή. Αυτή η άνευ όρων νομιμοποίηση της θε-
ραπευτικής παρέμβασης είναι πολύ συνηθισμένη σε άτομα που έχουν υπο-
στεί σειρά ψυχιατρικών εγκλεισμών ή μακροχρόνιες θεραπείες ποικίλων μορ-
φών. Στη συγκεκριμένη περίπτωση αναπτύσσεται σταδιακά μια σταθερή σχέ-
ση με την ψυχιατρική, με απώτερο στόχο τη διαχείριση και τον έλεγχο της
ασθένειας. Η ένταξη στον κοινωνικό κόσμο της ψυχιατρικής θεωρείται ισό-
βια. Μάλιστα η ψυχιατρική λειτουργεί ως κύριος διάμεσος προκειμένου να επι-
τευχθεί ή και να τροποποιηθεί η ένταξη στις ποικίλες διαστάσεις της κοινω-
νικής ζωής, όπως η εργασία και η οικογένεια.31 Η διαχείριση της ασθένειας
31. Για παράδειγμα, η σεξουαλικότητα, η σύναψη σταθερών σχέσεων, ο γάμος και η τε-
κνοποίηση συχνά μετατρέπονται σε καθαυτό αντικείμενα των ψυχιατρικών θεραπειών.
Οι καίριοι αυτοί τομείς της ζωής επηρεάζονται από την παρέμβαση του ψυχιατρικού
θεσμού, ο οποίος κατευθύνει ως ένα βαθμό τη σεξουαλική συμπεριφορά των ατόμων
που αποδέχονται μακρόχρονη ψυχιατρική θεραπεία και επιδρά κατ’ επέκταση στην προ-
οπτική δημιουργίας οικογένειας. Το άτομο, σε αυτή την περίπτωση, είναι υποχρεωμέ-
νο να συμβιβάσει αντιτιθέμενες κοινωνικές απαιτήσεις, προκειμένου να ακολουθήσει
ένα σχέδιο ζωής το οποίο να θεωρηθεί ρεαλιστικό.
Η συμπερίληψη του συνόλου της ζωής στο θεραπευτικό σχέδιο της μη ασυλικής ψυ-
χιατρικής καταγράφεται και στην έκθεση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (Π.Ο.Υ.)
για την ψυχική υγεία, όπου αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι μεταξύ των ενδεδειγμένων
στόχων για μια αποτελεσματική πολιτική δημόσιας υγείας είναι επίσης η «προαγωγή
υγιεινών τρόπων ζωής και μείωση των παραγόντων κινδύνου που οδηγούν σε ψυχικές
και συμπεριφορικές διαταραχές, όπως ασταθή οικογενειακά περιβάλλοντα, καταχρή-
σεις και κοινωνικές αναταραχές, υποστήριξη της σταθερής οικογενειακής ζωής, της κοι-
νωνικής συνοχής και της ανάπτυξης του ανθρώπου» (βλ. Π.Ο.Υ., 2002: 18).
συνδέεται με τη σφυρηλάτηση σταθερών σχέσεων οικειότητας με τους επαγ-

γελματίες, οι οποίες αναπτύσσονται σε βάθος χρόνου (Bonnet et al., 2007:
140-165· Velpry, 2009: 275-301). Σε αυτή την περίπτωση μπορεί πράγματι
να γίνει λόγος για χρονιότητα (Χαλκούση, 2008). Συχνά, ειδικά στο πλαίσιο
της κοινοτικής ψυχιατρικής, οι επαγγελματίες βλέπουν σε αυτή την άνευ όρων
νομιμοποίηση της παρέμβασής τους ένα είδος εξάρτησης.32 Αυτή η μορφή
σχέσης με τον ψυχιατρικό θεσμό έχει στέρεα ψυχοκοινωνική διάσταση, εφό-
σον είναι το αποτέλεσμα διαδοχικών καταρρεύσεων (Solomon, 2004: 43-
107). Στην πραγματικότητα, η κατάσταση που οι επαγγελματίες συχνά ερμη-
νεύουν ως εξάρτηση είναι το αποτέλεσμα ενός τρόπου ζωής ο οποίος έχει
διαμορφωθεί σταδιακά, με την επίδραση πολλών κοινωνικών παραγόντων,
και δεν αποτελεί απλώς το αποτέλεσμα μιας νόσου.
Από τη στιγμή που διατυπώνεται ένα αίτημα σε κάποια ψυχιατρική υπη-
ρεσία, ενεργοποιούνται κοινωνικοί μηχανισμοί διαχείρισης της κρίσης μέ-
σω παρεμβάσεων που επικεντρώνονται τόσο στο ίδιο το άτομο όσο και στην
αναπροσαρμογή των σχέσεων με τους άλλους, οι οποίοι είναι διαρκώς πα-
ρόντες, πρακτικά ή συμβολικά. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Pandolfi
(1992: 69), «το πάσχον υποκείμενο δεν είναι ποτέ μόνο: θύμα ή θύτης, πραγ-
ματικά, η ίδια του η κουλτούρα με την πράξη της διάγνωσης το θέτει στο κέ-
ντρο ενός πολύπλοκου δικτύου ερμηνευτικών επιπέδων στα οποία η φυσιο-
παθολογία διαπλέκεται με το παθοκοινωνικό». Αυτοί οι κοινωνικοί μηχανι-
σμοί και τα αντίστοιχα συστήματα παραστάσεων τροποποιούνται στο χρόνο
τόσο από ενδογενείς παράγοντες, που αφορούν ειδικά το πεδίο της ψυχια-
τρικής, όσο και από ευρύτερες κοινωνικές διαδικασίες, και σε κάθε περί-
πτωση καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο θα σφυρηλατηθεί η θεραπευτική
32. Για μια ανάλυση των σύγχρονων κοινωνικών σχέσεων η οποία συνάδει με την αρνη-
τική αυτή προσέγγιση της εξάρτησης και εν γένει των εθισμών βλ. Giddens (2005: 110-
113). Η εξάρτηση και ο εθισμός ερμηνεύονται ως κίνδυνοι που απορρέουν από την εξα-
τομίκευση. Η ρευστότητα των κοινωνικών σχέσεων οδηγεί το σύγχρονο άτομο στην ανα-
ζήτηση βεβαιοτήτων, στο πλαίσιο της διαχείρισης των ρίσκων, ως συνέπεια της θε-
σμοποίησης του αναστοχαστικού σχεδίου του εαυτού, της αναγκαιότητας για μια ζωή
χωρίς κοινωνικά θέσφατα.
σχέση. Οι ποικίλες αυτές κοινωνικές διαμεσολαβήσεις και τα συναφή ατο-

μικά ενεργήματα αναδεικνύονται ξεκάθαρα και στην περίπτωση της μαρτυρίας
την οποία παραθέτουμε εδώ, οδηγώντας εντέλει σε μια ιδιάζουσα σχέση βιο-
γραφίας και ψυχιατρικού θεσμού.
Όπως είδαμε, ο Φαλελάκης γεννήθηκε σε ένα χωριό της ελληνικής πε-
ριφέρειας, όντας ο τελευταίος γόνος μιας πολυμελούς λαϊκής οικογένειας.
Μέσα στην αφήγηση καταγράφεται η πεποίθηση ότι η προοπτική των σπου-
δών αποτελούσε ένα ρεαλιστικό σχέδιο, το οποίο εντασσόταν σε μια οικο-
γενειακή στρατηγική κοινωνικής ανόδου. Το σχέδιο αυτό, στο οποίο σύμ-
φωνα με τον αφηγητή «όλοι πίστευαν», θα μείνει ανεκπλήρωτο, η προοπτι-
κή θα διακοπεί βίαια.
Στην προφορική αφήγηση προηγείται η περιγραφή του πλαισίου εντός του
οποίου σκιαγραφούνται ο κοινωνικός εαυτός, η οικογένεια, το χωριό, τα σχέ-
δια για το μέλλον και η πολιτική στράτευση. Όλα αυτά τα στοιχεία, δηλαδή,
τα οποία περιλαμβάνονται στην προσωπική εξιστόρηση του αφηγητή για το
πώς μια σειρά από ψυχοσυναισθηματικές δυσκολίες τον οδηγούν σε πρώτη
φάση στις παρυφές του ψυχιατρικού θεσμού και αργότερα σε διαδοχικούς
ακούσιους εγκλεισμούς. Το σημείο τομής στην ιστορία του βίου, όπως ανα-
συγκροτείται μετά από είκοσι και πλέον χρόνια, συνδέεται αναμφισβήτητα
με την ιατρική παρέμβαση. Η εμφάνιση ψυχοκοινωνικών καταστάσεων που
δημιουργούν κοινωνική ενόχληση και σταδιακά βιώνονται ως προβλήματα
υγείας (αϋπνία, συναισθηματική διέγερση κ.ά.) τον οδηγεί για πρώτη φορά
στην αναζήτηση ιατρικής αρωγής. Ο πρώτος γιατρός τον οποίο συμβουλεύ-
εται είναι ένας γνωστός, ομοϊδεάτης, μέλος του Κ.Κ.Ε. Με τη μεσολάβηση αυ-
τού φτάνει στο γενικό νοσοκομείο, όπου ακολουθεί για πρώτη φορά φαρ-
μακευτική αγωγή ψυχιατρικού τύπου, ύστερα από γνωμάτευση ενός μη εξει-
δικευμένου γιατρού. Σύμφωνα με τον αφηγητή, η πρώτη αυτή σχέση με την
ψυχοφαρμακολογία βιώνεται τραυματικά. Η ανάκληση αυτού του βιώματος
συνδέεται με μια πρώτη ρήξη, με την απαρχή μιας μακράς πορείας εντός του
συστήματος των ψυχιατρικών υπηρεσιών. Η χορήγηση της φαρμακευτικής
αγωγής σηματοδοτεί το κατώφλι της μετάβασης σε ένα νέο κόσμο, έστω στο
πλαίσιο μιας αναδρομικής ανασυγκρότησης του βίου.
Η διαδρομή αυτή δεν ξενίζει, φαντάζει σχεδόν τυπική. Την πρώτη επίσκε-
ψη σε κάποιον ιδιώτη γιατρό, κατά κανόνα γνωστό, ακολουθούν η κινητο-
ποίηση των συγγενικών δικτύων και η καταφυγή στο γενικό σύστημα ιατρι-
κής φροντίδας. Η πρώτη επαφή με εξειδικευμένες ψυχιατρικές υπηρεσίες
γίνεται με την επίσκεψη σε ιδιώτες ψυχιάτρους σε άλλη πόλη ή στην Αθήνα (ή
στο εξωτερικό, εφόσον οι συνθήκες το επιτρέπουν), όπου συνήθως λαμβά-
νουν χώρα και οι πρώτες νοσηλείες. Εκείνο που επιζητείται τις περισσότε-
ρες φορές είναι η αποτελεσματικότητα, γι’ αυτό και υπάρχει πίεση για την ανά-
ληψη της φροντίδας από αναγνωρισμένο πανεπιστημιακό ίδρυμα ή από μια
φημισμένη ιδιωτική κλινική. Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι γενικά τό-
σο η πρώτη ενδονοσοκομειακή νοσηλεία όσο και η πρώτη φορά που το άτο-
μο υπόκειται σε φαρμακευτική αγωγή έχουν χαρακτήρα ορόσημου στην ηθι-
κή σταδιοδρομία του ασθενή, χωρίς απαραίτητα να αξιολογούνται αρνητικά.
Στις αυτοβιογραφικές αφηγήσεις μνημονεύονται συνήθως ως γεγονότα που
σηματοδοτούν την ένταξη στον κόσμο της ψυχιατρικής. Ωστόσο, η σύναψη
σταθερών δεσμών με την ψυχιατρική δεν γίνεται αυτόματα, αλλά συνδέεται
με μια διαδικασία μάθησης, μέσω της οποίας το άτομο αποκτά την πρακτική
γνώση του τρόπου με τον οποίο είναι δυνατόν να διαπραγματευτεί την κατά-
στασή του και την προοπτική της θεραπείας. Η διαδικασία αυτή στο μετα-ασυ-
λικό περιβάλλον είναι ιδιαζόντως δυναμική και πολυδιάστατη (Ehrenberg,
2002).
Στην περίπτωση του αφηγητή, η κοινωνική αναγνώριση της ασθένειας
συνδέεται άμεσα σε πρώτη φάση με την κινητοποίηση των διαθέσιμων κοι-
νωνικών δικτύων, της οικογένειας, των φίλων και των συγγενών, και σε δεύ-
τερη φάση με την καταφυγή στο σύστημα των ιατρικών υπηρεσιών, αρχικά
στον ιδιωτικό και μετέπειτα στο δημόσιο τομέα. Αυτή η αρκούντως τυπική πο-
ρεία αναδεικνύει το σημαντικό ρόλο που εξακολουθεί να διαδραματίζει η οι-
κογένεια ως κεντρικός διαμεσολαβητής ανάμεσα στο πάσχον μέλος της και
στην ευρύτερη κοινωνία και υπογραμμίζει το διαρκές μέλημα να αναπτυχθούν
στρατηγικές αποφυγής του στίγματος, με το οποίο είναι συνυφασμένη η πα-
ρέμβαση μιας εξειδικευμένης ψυχιατρικής υπηρεσίας (Varas-Dίaz & Toro-
Alfonso, 2003).
Σε αυτή την πρώτη επαφή με τον ψυχιατρικό θεσμό, με τις παρυφές του,
τη γενική ιατρική και τη φαρμακοθεραπεία, ο αφηγητής δεν είναι μόνος. Η οι-
κογένεια κινητοποιείται προκειμένου να αντιμετωπίσει την κρίση που δια-
φαίνεται. Εφεξής θα είναι μόνιμος αρωγός του πάσχοντος μέλους της και στα-
θερός διαμεσολαβητής μεταξύ αυτού και του συστήματος των ιατρικών και
των ψυχιατρικών υπηρεσιών. Η διαχείριση της δυσχερούς κατάστασης οδη-
γεί στη διατύπωση ενός πιο σαφούς αιτήματος θεραπευτικής παρέμβασης, το
οποίο απευθύνεται από την οικογένεια του πάσχοντος στον ψυχιατρικό θε-
σμό. Αυτό γίνεται σε μια δεύτερη φάση, αφού εξαντληθούν τα περιθώρια που
παρέχει το γενικό σύστημα υγείας. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην προφορική
αφήγηση διαφαίνεται σε πάρα πολλά σημεία ένας απόλυτος διαχωρισμός ανά-
μεσα στο σύστημα ψυχιατρικών υπηρεσιών και στην ιατρική γενικά, ανάμε-
σα στο ψυχιατρικό και στο «πολιτικό», όπως το χαρακτηρίζει ο αφηγητής,
νοσοκομείο. Οι συνάφειες με τη στρατιωτική αργκό είναι πασιφανείς. Στη μια
περίπτωση έχουμε ένα δίκτυο υπηρεσιών που απευθύνονται στο γενικό πλη-
θυσμό, στην άλλη εξειδικευμένες υπηρεσίες οι οποίες αποσκοπούν στη φρο-
ντίδα ενός συγκεκριμένου και με σαφήνεια οριοθετημένου τμήματός του.
Όπως ειπώθηκε και παραπάνω, το ψυχιατρικό νοσοκομείο λειτουργεί ως
καθαυτό τόπος σύμβολο κοινωνικών ορίων (Σαββάκης & Τζανάκης, 2002).
Εξαρχής διαφαίνεται μια μέριμνα εκ μέρους της οικογένειας να προφυ-
λάξει τα μέλη της, ιδιαίτερα αυτό που σιγά σιγά αναγνωρίζεται ως πάσχον,
από το στίγμα που επιφέρει η κοινωνική αναγνώριση της ψυχικής ασθένειας.
Η επίσκεψη σε ιατρικές υπηρεσίες που βρίσκονται σε άλλες περιοχές ή και
στο εξωτερικό συνδέεται αφενός με τη σταδιακή συνειδητοποίηση της σο-
βαρότητας της κατάστασης και αφετέρου με το μέλημα να αποφευχθεί, στο
μέτρο του δυνατού, ο στιγματισμός. Κατά την αναζήτηση επαρκούς και απο-
τελεσματικής λύσης συνυπολογίζονται η αποφυγή του στίγματος που συνε-
πάγεται η επίσκεψη σε ένα εξειδικευμένο ίδρυμα, και η γνωστοποίηση στο εγ-
γύτερο κοινωνικό περιβάλλον, στην ευρύτερη οικογένεια, τη γειτονιά και το
χωριό, του είδους των προβλημάτων που ένα μέλος της οικογένειας αντιμε-
τωπίζει. Εφεξής η βιογραφία του ατόμου εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό από
τη δυνατότητα της οικογένειας να διαμεσολαβεί ανάμεσα στο ίδιο, στο σύ-
στημα των ψυχιατρικών υπηρεσιών και στον κοινωνικό περίγυρο· αλλά και
από την ικανότητα του ίδιου να διαχειρίζεται και να εκμεταλλεύεται τις ευ-
καιρίες για αυτόβουλη οργάνωση της ζωής του.
Τις πρώτες επαφές με ιατρικές υπηρεσίες ακολουθούν παραινέσεις για
πιο εξειδικευμένη παρέμβαση από ειδικούς της ψυχικής υγείας. Ο αφηγη-
τής επισκέπτεται αρχικά ιδιώτες ψυχιάτρους και στη συνέχεια καταφεύγει στη
Βουλγαρία με τη συνοδεία του αδελφού του. Το ζήτημα ανάγεται σε οικογε-
νειακό πρόβλημα. Η περιφορά από γιατρό σε γιατρό και από ίδρυμα σε ίδρυ-
μα, στην Αθήνα και στο εξωτερικό, υπακούει σε δύο αναγκαιότητες: στην ανα-
ζήτηση αποτελεσματικής λύσης και στην προφύλαξη από το στίγμα της ψυ-
χικής ασθένειας, το οποίο δεν απειλεί την ταυτότητα μόνο του πάσχοντος μέ-
λους αλλά και της οικογένειας συνολικά.33 Η ψυχιατρική δεν φαίνεται σε
αυτή τη φάση να αποτελεί ακόμα μια πλήρως νομιμοποιημένη θεσμική πα-
ρέμβαση. Δεν μας ξενίζει το γεγονός ότι η πρώτη νοσηλεία γίνεται στην Αθή-
να, σε μια κλινική που συστήνεται από τρίτους ως αποτελεσματική. Η ελπί-
δα της ίασης συνδέεται με την απομάκρυνση του πάσχοντος μέλους της οι-
κογένειας από τους οικείους χώρους της καθημερινότητας, η προσμονή της
θεραπείας και η αποφυγή του στίγματος της ψυχασθένειας συνδράμουν η μία
την άλλη.
Σε αυτό το στάδιο, κατά τη διάρκεια των πρώτων επαφών με τις γενικές
υπηρεσίες ιατρικής φροντίδας, και στο επόμενο, όταν επιχειρούνται οι πρώ-
τες επισκέψεις σε εξειδικευμένες ψυχιατρικές υπηρεσίες, τα άτομα που εμπλέ-
κονται στη διαχείριση της κρίσης καταφεύγουν συχνά σε παραδοσιακές πρα-
κτικές θρησκευτικού ή παραψυχολογικού χαρακτήρα. Ο Φαλελάκης δεν ξε-
φεύγει από αυτό τον κανόνα. Με τη μεσολάβηση και τη συνοδεία της μητέρας
του και ενός ακόμα συγγενικού προσώπου επισκέπτεται ένα «μυστικιστή».
Η παρέμβαση του τελευταίου και οι παραινέσεις του για διακοπή της ακο-
33. Η έννοια της ταυτότητας υποκρύπτει βαθύτερες επιστημολογικές παραδοχές που δεν εί-
ναι άμοιρες γνωσιοθεωρητικών και πολιτικών κινδύνων. Για μια κριτική αυτής της έν-
νοιας βλ. Γεωργούλας (1995).
λουθούμενης φαρμακοθεραπείας κρίνονται αναποτελεσματικές εκ του απο-

τελέσματος και εγκαταλείπονται πολύ γρήγορα. Ούτε αυτός ο τρόπος διαχεί-
ρισης της κρίσης μάς ξενίζει. Υπάρχει μια μακρά παράδοση «παραϊατρικών»,
«μη», «ημι-» ή «προ-επιστημονικών» θεραπευτικών παρεμβάσεων αυτού του
τύπου στον ελλαδικό χώρο. Παλιότερα ήταν πολύ συνηθισμένη η επίσκεψη σε
τόπους λατρείας ή η καταφυγή σε συγκεκριμένα άτομα που θεωρούνταν ότι
είχαν ιδιαίτερα χαρίσματα ή ειδικές γνώσεις, προκειμένου να αντιμετωπι-
στεί η ασθένεια πριν αναγνωριστεί ιατρικά ως τέτοια. Η υιοθέτηση λατρευ-
τικών, παραθρησκευτικών ή παραψυχολογικών πρακτικών αποτελεί συστατι-
κό στοιχείο της τυπικής βιογραφίας του Έλληνα ψυχασθενή. Σε ορισμένες πε-
ριπτώσεις οι πρακτικές αυτές εφαρμόζονταν παράλληλα, είτε συμπληρωμα-
τικά είτε ανταγωνιστικά, με τις κλασικές θεραπείες βιοϊατρικού τύπου. Ιδιαί-
τερα στα αρχικά στάδια της κοινωνικής αναγνώρισης της ασθένειας, η από-
γνωση και η προσμονή της θεραπείας, σε συνδυασμό με τη μερική νομιμο-
ποίηση του ψυχιατρικού θεσμού, στρέφουν συχνά το ενδιαφέρον των οικείων
προσώπων σε μυστικιστικές ή θρησκευτικές τελετές. Οι εξορκισμοί κατά το
παρελθόν και η διάδοση New Age παραψυχολογικών πρακτικών στις μέρες
μας αποτελούν τυπικές οδούς διαφυγής των ατόμων που αναλαμβάνουν την
ευθύνη της συνδρομής σε αντίστοιχες καταστάσεις. Το ίδιο συνέβη και στην
περίπτωση του αφηγητή.
Βρισκόμαστε μόλις στην αρχή της ηθικής σταδιοδρομίας του ατόμου με
ψυχιατρικές διαγνώσεις. Μια κοινωνική αναγνώριση αρχίζει να παγιώνεται
με την ενεργοποίηση κοινωνικών μηχανισμών που αποδίδουν μια νέα ταυ-
τότητα στο άτομο, το οποίο αναγνωρίζεται τόσο ατομικά (εκτός ίσως από ορι-
σμένες περιπτώσεις όπου η δυνατότητα ενσυναίσθησης είναι εξαιρετικά πε-
ριορισμένη) όσο και κοινωνικά ότι πάσχει. Το στάδιο αυτό είναι κρίσιμο στο
βαθμό που τα σχέδια ζωής αναπροσαρμόζονται βάσει των νέων συνθηκών.
Η εμφάνιση της κρίσης συνοδεύεται από μια αναπροσαρμογή των στόχων
εξαιτίας της τροποποίησης του κόσμου της οικειότητας, αλλά και από μια στα-
διακή αποδόμηση της προηγούμενης εικόνας του εαυτού. Αυτό έχει ως απο-
τέλεσμα την παγίωση με τα χρόνια ενός αισθήματος ρήξης και ασυνέχειας, το
οποίο αποκτά δραματικό χαρακτήρα με τον ψυχιατρικό εγκλεισμό.
Είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος με τον οποίο ο αφηγητής αναφέρεται στη

διαδοχική παρέμβαση των επιμέρους θεσμών, υπηρεσιών και λοιπών αρω-
γών («από τον ένα γιατρό στον άλλο, από τη μια ψυχιατρική κλινική στην άλ-
λη») στη ζωή του. Σαν να πρόκειται για την περιφορά ενός αντικειμένου από
τον έναν τόπο θεραπείας στον άλλο. Είναι αξιοσημείωτο ότι το αίτημα δεν φαί-
νεται να απευθύνεται από ένα άτομο που πάσχει σε ένα θεσμό που είναι ταγ-
μένος στην αντιμετώπιση κάθε εκφρασμένης ψυχικής ή κοινωνικής οδύνης.
Η παραπομπή αρχικά στις ιατρικές υπηρεσίες και αργότερα στις ψυχιατρικές
γίνεται από μια συλλογικότητα. Στην περίπτωσή μας είναι η οικογένεια, θα
μπορούσε όμως να είναι η γειτονιά, ένα άτυπο δίκτυο φίλων και γνωστών ή
κάποια κοινωνική υπηρεσία, με τη συνδρομή της δικαστικής εξουσίας και της
αστυνομίας, σύμφωνα με τις κείμενες διατάξεις περί αναγκαστικής νοσηλεί-
ας. Στις περισσότερες των περιπτώσεων πρόκειται για ένα συλλογικό αίτη-
μα που απευθύνεται σε ένα θεσμό ο οποίος απαντά κατ’ αρχάς διαχειριστι-
κά, διά μέσου της νοσηλείας και της φαρμακοθεραπείας.
Ο αφηγητής νοσηλεύεται για πρώτη φορά σε ιδιωτική ψυχιατρική κλινική
στην Αττική. Αυτό σηματοδοτούσε κατά το παρελθόν την αφετηρία μιας βιο-
γραφικής διαδρομής που είχε ως μοιραία κατάληξη το δημόσιο ψυχιατρείο και
τον ισόβιο κοινωνικό εξοβελισμό. Και δεν είναι καθόλου σπάνιο την επιβαλ-
λόμενη αυτή κοινωνική ευθανασία να διαδέχεται ο πρόωρος φυσικός θάνα-
τος. Ο αφηγητής μνημονεύει δισυπόστατα αυτή την πρώτη ενδονοσοκομεια-
κή νοσηλεία. Στην προφορική εξιστόρηση διαφαίνεται μια αντίφαση. Όπως
ο ίδιος αναφέρει, επρόκειτο για ένα είδος «αναποτελεσματικής φυλακής».
Όμως σε άλλα σημεία της αφήγησης η νοσηλεία στην ιδιωτική κλινική κρί-
νεται σχετικά αποτελεσματική και θεωρείται η απαρχή μιας μεταβολής των
προσωπικών αντιλήψεων που έχει ως αποτέλεσμα την αποδοχή της φαρμα-
κοθεραπείας, η οποία νοείται ως βασικό μέσο διαχείρισης του πάσχοντος εαυ-
τού. Η αντίφαση αυτή φαντάζει εύλογη, στο βαθμό που η εξιστόρηση του βί-
ου παραπέμπει ταυτόχρονα σε δύο ορίζοντες συγκρότησης του αφηγηματικού
λόγου, στην επώδυνη βιωμένη εμπειρία του πρώτου ψυχιατρικού εγκλεισμού
και στην ανασυγκρότησή της με αφετηρία το παρόν, όταν πια έχουν κατακτη-
θεί αυξημένες δυνατότητες αυτοπροσδιορισμού.
Τα επόμενα χρόνια ακολούθησαν πολλές νοσηλείες, οι περισσότερες βί-

αιες, με τη μεσολάβηση της δικαστικής εξουσίας και της αστυνομίας, μέσω ει-
σαγγελικών εντολών. Όπως διαφαίνεται στην αφήγηση, το πέρασμα της πόρ-
τας του ασύλου, του δημόσιου ψυχιατρείου, επικυρώνει με τον πλέον δρα-
ματικό τρόπο μια ριζική μεταλλαγή στην εικόνα του εαυτού, διαπλέκοντας στα-
διακά αλλά σταθερά τη βιογραφία με τον ψυχιατρικό θεσμό. Σιγά σιγά ο αφη-
γητής εντάσσεται στον κοινωνικό κόσμο της ψυχιατρικής, τον οποίο και πε-
ριγράφει στις αφηγήσεις του από τα μέσα. Οι αναφορές στη βία του ασύλου
είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες, καθώς μας υποδεικνύουν μια ιδιάζουσα οπτι-
κή, πάντοτε υπό το βάρος που φέρει η αφηγηματική διαχείριση της δημόσιας
έκθεσης μιας τραυματισμένης κοινωνικής ταυτότητας. Καταδεικνύονται ορι-
σμένα βασικά χαρακτηριστικά του τρόπου με τον οποίο το υποκείμενο αφενός
βιώνει και αφετέρου αναπαριστά τη νοσηλεία, αναγκαστική ή εθελούσια, σε
ένα δημόσιο ψυχιατρικό νοσοκομείο της προμεταρρυθμιστικής περιόδου, όταν
οι εισαγωγές ήταν συχνές και διαρκούσαν αρκετό καιρό. Τα σημαντικότερα
στοιχεία που επισημαίνονται είναι η βία του ίδιου του θεσμού, η οποία απο-
τυπώνεται στη ρύθμιση των δραστηριοτήτων με ένα σύστημα ποινών και επι-
βραβεύσεων, αλλά και η επιδεικνυόμενη αλληλεγγύη ανάμεσα στους νοση-
λευόμενους, η άρνηση της χρησιμοποίησης ψυχιατρικού τύπου ταξινομήσε-
ων στην καθημερινή ζωή, η έμφαση στην εσωτερική ιεραρχία και στην πει-
θαρχία, και η επίδραση στη βιογραφία του μακροχρόνιου εγκλεισμού.
Κατ’ αρχάς, η βία του ασύλου δεν ανάγεται στους ανθρώπους του, στους
εκφραστές της ψυχιατρικής άποψης για τα πράγματα, αλλά στη δομή του. Η
συμβίωση σε περιορισμένο χώρο επιφέρει συγκρούσεις. Είναι αξιοσημείω-
το ότι ο αφηγητής αρχικά ανάγει τη βία του ασύλου στην ατομική βία που φέ-
ρει καθένας από τους νοσηλευόμενους και η οποία πολύ συχνά στρέφεται
εναντίον του ίδιου του εαυτού. Σε κάποια σημεία της αφήγησης δικαιολογεί-
ται εμμέσως ακόμα και η φυσική καθήλωση, αναγνωρίζοντας ότι σε ορισμέ-
νες περιπτώσεις αποτελεί αναγκαιότητα, την οποία ωστόσο επιβάλλει η ίδια
η δομή του ψυχιατρείου, ο συνωστισμός σε έναν περιορισμένο χώρο πολλών
ατόμων που βιώνουν μια έκρυθμη εσωτερική κατάσταση. Βέβαια, όπως επι-
σημαίνει ο ίδιος ο αφηγητής, αυτή η αναγκαιότητα, η οποία πηγάζει από την
ασυλική δομή του ιδρύματος και όχι από μια βιολογική κατάσταση, μετασχη-
ματίζεται πολύ εύκολα σε ένα λειτουργικό σύστημα ποινών και επιβραβεύ-
σεων, το οποίο αποσκοπεί αντικειμενικά στον έλεγχο και την πειθάρχηση των
έγκλειστων («Κάτσε καλά, γιατί θα σε δέσω»). Η αναγνωρισμένη από τον
αφηγητή αναγκαιότητα της καθήλωσης ολισθαίνει σε μια διαρκή απειλή φυ-
σικού περιορισμού, με το πρόσχημα της προστασίας των ίδιων των υπό κα-
θήλωση νοσηλευομένων και των ανθρώπων που βρίσκονται γύρω τους. Οι
καθημερινές δραστηριότητες ρυθμίζονται από αυτό το σύστημα των ποινών
και των επιβραβεύσεων, το οποίο επισημαίνεται σε πολλά σημεία της εξι-
στόρησης και είναι ευρέως γνωστό επίσης από τους μελετητές των κλειστών
ιδρυμάτων (Goffman, 1994: 32-83· Ασημόπουλος, 2009· Παναγιωτόπου-
λος, 1998).
Το ενδιαφέρον εδώ είναι ότι η λειτουργικότητα αυτού του συστήματος ρύθ-
μισης των καθημερινών δραστηριοτήτων οδηγεί στην ενίσχυση των παρα-
στάσεων σχετικά με τη λειτουργικότητα του θεσμού του ψυχιατρείου εν γένει.
Η εξάρτηση της καθημερινής ζωής των νοσηλευομένων από ένα τέτοιο σύ-
στημα ρύθμισης των δραστηριοτήτων ενισχύει τις παραστάσεις που διαχω-
ρίζουν την εσωτερική κοινωνία του ασύλου από το ευρύτερο κοινωνικό πε-
ριβάλλον. Η έμφαση που δίνει ο αφηγητής στο ότι η καθημερινή ζωή στο ψυ-
χιατρείο είναι «δομημένη», δηλαδή πολύ καλά οργανωμένη, πέρα από το στό-
χο να αμφισβητήσει τη συλλογική παράσταση περί επικράτησης μιας εκτός
ελέγχου κατάστασης στο εσωτερικό του, υπογραμμίζει εμμέσως ότι η έντα-
ξη στον εν λόγω κοινωνικό κόσμο απαιτεί την προσαρμογή του ατόμου στην
εσωτερική ζωή του ιδρύματος. Όμως, όπως επισημάνθηκε παραπάνω, η έντα-
ξη στον κοινωνικό κόσμο του ψυχιατρείου οδηγεί εξ ανάγκης στην απόδοση
μιας νέας ταυτότητας στο άτομο, προσθέτοντας μια καινούρια εικόνα του εαυ-
τού στις παλιότερες. Όπως σημειώνει ο αφηγητής, η ίδια η ένταξη στον κό-
σμο του ψυχιατρείου, την οποία υποβοηθά η ρύθμιση των καθημερινών δρα-
στηριοτήτων μέσω ενός συστήματος ποινών και επιβραβεύσεων, σπρώχνει
το άτομο στη σταδιακή αποξένωση από τις προηγούμενες αναγνωρισμένες
εικόνες του εαυτού («Υπάρχει ένα είδος λειτουργικότητας του ατόμου, που
πρέπει να αμύνεται και συγχρόνως να οριοθετείται μέσα στο χώρο, ποιος
είναι και τι κάνει»). Η ένταξη σε έναν κοινωνικό κόσμο συνδέεται διαλεκτι-

κά με την απένταξη από έναν άλλο. Όσοι έχουν περάσει μεγάλο χρονικό διά-
στημα σε ένα ίδρυμα περιγράφουν με παρόμοιο τρόπο τα βιώματά τους. Με
το χρόνο η ιδιάζουσα πραγματικότητα του ασύλου γίνεται η οικεία καθημερι-
νότητα όπου αναπτύσσονται όλες οι δραστηριότητες. Τη σταδιακή προσοικεί-
ωση του αλλότριου κοινωνικού κόσμου συνοδεύει η αποξένωση από ό,τι φά-
νταζε πριν ως ο μόνος δυνατός κόσμος. Όσον αφορά τα ψυχιατρικά νοσο-
κομεία, όπως και άλλα ιδρύματα κλειστής διαβίωσης, η ένταξη στην καθη-
μερινότητα συνεπάγεται τη σταδιακή αναδιοργάνωση της ατομικής ταυτότη-
τας (Τσαλίκογλου, 1989: 184-195). Η ρύθμιση των καθημερινών δραστη-
ριοτήτων με βάση τα οργανογράμματα και κυρίως η εγκαθίδρυση ενός τύπου
διαχείρισης του χρόνου που αποβλέπει αντικειμενικά στον έλεγχο διά μέ-
σου της παθητικοποίησης αναδομούν την ταυτότητα του ατόμου.34
Στην περίπτωσή μας το αποτέλεσμα είναι η εγκαθίδρυση μιας οπτικής
εμποτισμένης από την ψυχιατρική. Σταδιακά ο αφηγητής βλέπει την κατάστα-
σή του, τον ίδιο τον εαυτό του, υπό την οπτική της ψυχιατρικής, κατανοεί τον
εαυτό του διά μέσου του ιατρικού λόγου. Πληθώρα ιατρικών όρων χρησιμο-
ποιούνται προκειμένου να περιγραφεί το κοινωνικό και ψυχοσυναισθηματικό
αδιέξοδο. «Ιδρυματοποίηση», «κοινωνική επανένταξη», «ψυχωσική συνδρο-
μή» είναι λέξεις που δίνονται στον αφηγητή από τον ψυχιατρικό θεσμό προ-
κειμένου αυτός να ερμηνεύσει ό,τι του συμβαίνει και να προσανατολιστεί στο
μέλλον.
34. Είναι σημαντική η παρατήρηση του Taylor σχετικά με το πόσο σημαντική είναι η απο-
νομιμοποίηση της αναγνωρισμένης δημόσιας εικόνας του ατόμου: «Η βασική παραδο-
χή είναι η ακόλουθη: αφού η ταυτότητά μας συγκροτείται εν μέρει από την αναγνώρι-
ση ή την απουσία της –και ενίοτε από την εσφαλμένη αναγνώριση που μας επιφυλάσ-
σουν οι άλλοι–, ένα άτομο ή μια ομάδα μπορούν να υποστούν σοβαρή ζημία ή παρα-
μόρφωση, εάν οι άνθρωποι στην κοινωνία όπου ζουν τους μεταδίδουν την περιοριστι-
κή, μειωτική και περιφρονητική εικόνα που διατηρούν γι’ αυτά. Η απουσία αναγνώρισης
ή η εσφαλμένη αναγνώριση μπορούν να αποβούν επιζήμιες και να αποτελέσουν μια μορ-
φή καταπίεσης, η οποία καταλήγει στον εγκλωβισμό και σ’ έναν εσφαλμένο, διαστρε-
βλωμένο και στερημένο τρόπο ύπαρξης» (Taylor, 2000: 71-72).
Αυτή η νέα εικόνα του εαυτού αποτυπώνεται στις πρώτες καταγραφές του
προσωπικού ημερολογίου, οι οποίες χρονολογούνται το φθινόπωρο του
1989, όταν ο αφηγητής βρίσκεται ήδη σε ηλικία 25 ετών («Είμαι ψυχικά άρ-
ρωστος, ψυχωσική συνδρομή, έτσι λένε επιστημονικά την αρρώστια»). Η
επώδυνη αποδιοργάνωση της ζωής καταλήγει σε ερωτήσεις του τύπου «ποιος
είμαι», ερωτήσεις δηλαδή που αφορούν την ατομική ταυτότητα («Έχω χάσει
την προσωπικότητά μου»). Η ψυχιατρική διάγνωση, η παρέμβαση της ψυχια-
τρικής, δίνει τις έννοιες, τις λέξεις εκείνες που τον καλούν να ερμηνεύσει αυ-
τό που του συμβαίνει, να εκφράσει την οδύνη που ξεπηδά από το εσωτερικό
του εαυτού. Μεμιάς η δυσφορία και το προσωπικό αδιέξοδο παίρνουν τη μορ-
φή της αρρώστιας («ζω ένα δράμα, το δράμα ενός ψυχασθενή που η ασθέ-
νεια έχει χαρακτηριστεί χρόνια»), και η αξιολόγηση της ζωής βασίζεται αφε-
νός στον κομφορμισμό και αφετέρου στην ενοχή.
Στα πρώτα αυτά γραπτά ο λόγος είναι κυρίως αυτοκριτικός. Ήδη διαφαί-
νεται ο στιγματισμός που συνδέεται με την ψυχική ασθένεια. Η ετικέτα του ψυ-
χασθενή είναι μια πανίσχυρη και συγχρόνως εσωτερικά αντιφατική παρά-
σταση, βάσει της οποίας ο αφηγητής, διά μέσου της κρίσης των άλλων, αξιο-
λογεί τον εαυτό του. Το άτομο περιθωριοποιείται, καθώς οι δραστηριότητές
του περιορίζονται και το ίδιο αναγκάζεται να παραμένει για μεγάλα διαστήματα
στο σπίτι, ενίοτε κλινήρες. Μάλιστα, η ίδια η καθημερινή ζωή αποκτά ιδρυ-
ματικά χαρακτηριστικά, καθώς επικαθορίζεται από τη φαρμακευτική αγωγή
και από τη συνολική διαχείριση της ασθένειας. Η ίδια η ζωή ορίζεται ως πα-
θολογική, ως άρρωστη ζωή, εφόσον η ασθένεια νοείται ως παθολογία της
δράσης, της δυνατότητας αυτοπροσδιορισμού και εναρμόνισης με το ρυθμό
της συλλογικότητας. Ο ιδρυματισμός δεν αφορά μόνο το άσυλο και την ψυ-
χιατρική κλινική αλλά και το ίδιο το σπίτι του ασθενή. Το ενδιαφέρον είναι ότι
ο αφηγητής χρησιμοποιεί ο ίδιος τη σχετική έννοια του ιδρυματισμού, με όλα
τα συμβολικά και τα πρακτικά συμφραζόμενα, προκειμένου να περιγράψει την
κατάστασή του και την καθημερινότητά του στο προσωπικό του ημερολόγιο.
Η ιδρυματοποίηση φαντάζει ως μέγα αδιέξοδο, ως το αντίπαλο δέος της
αποασυλοποίησης. Η κατάσταση αυτή δεν χαρακτηρίζει μόνο το άσυλο. Στην
προκειμένη περίπτωση, εμφανίζεται ως στοιχείο της ζωής στο σπίτι. Αφορά
τον τρόπο ζωής αλλά και την κατανόηση του εαυτού. Η πρόκληση φαίνεται να
ανάγεται εντέλει στο εσωτερικό του εαυτού, στις ψυχοσυναισθηματικές δυ-
σκολίες που ματαίωσαν τα φιλόδοξα σχέδια για σπουδές. Η επώδυνη κατά-
σταση οδηγεί σε αναδιοργάνωση του βίου και σε μια διερώτηση για την ατο-
μική ταυτότητα. Ο κατ’ εξοχήν κόσμος της οικειότητας, η οικογενειακή εστία,
γίνεται φυλακή της σκέψης και των συναισθημάτων. Οι καθημερινές συνα-
ναστροφές, αντί να προσφέρουν επικοινωνία και ευχαρίστηση, γίνονται δυ-
σβάσταχτο βάρος. Δεν είναι τυχαίο ότι στα υπό μελέτη γραπτά η κοινωνική
περιθωριοποίηση συνδέεται συχνά με την ενοχή. Ένα περίσσευμα ενοχής
προκύπτει από αυτές τις πρώτες καταγραφές στο προσωπικό ημερολόγιο, κα-
θώς ο εαυτός κρίνεται και επικρίνεται διαρκώς, στην προσπάθεια να επιτευ-
χθεί το αυτονόητο. Ο βαθμός περιθωριοποίησης διαφαίνεται όταν ο αφηγη-
τής αξιολογεί ως επίτευγμα ό,τι για τον περίγυρό του αποτελεί αυτονόητη συ-
μπεριφορά, όπως η επίσκεψη στο καφενείο του χωριού. Από αυτό το εγχεί-
ρημα, να γίνει η ζωή φυσιολογική, όπως πρέπει, προκύπτει αναπόφευκτα ένας
κομφορμισμός, ο οποίος συνίσταται στο εγχείρημα της επανένταξης, δηλα-
δή στην προσπάθεια να επιτευχθεί ένας ρυθμός ζωής που συνάδει με τις επι-
ταγές της πλειονότητας. Η φυσιολογικότητα τίθεται ως διακύβευμα και ως
στρατηγικός στόχος.
Τα νοητικά μέσα κατανόησης του πάσχοντος εαυτού προέρχονται σε αυτή
τη φάση από την ψυχιατρική. Τα εννοιολογικά εργαλεία της ιατρικής είναι εκεί-
να που χρησιμεύουν προκειμένου να ερμηνευτεί η επώδυνη ψυχοκοινωνική
κατάσταση. Όμως σταδιακά αυτή η οπτική προβληματοποιείται, τίθεται ως ζή-
τημα προς διευθέτηση. Σε αυτή τη μεταβολή, από την κυριαρχία της ψυχια-
τρικής εκδοχής του εαυτού σε μια ματιά που αμφισβητεί και διερωτάται, κα-
θοριστικό ρόλο διαδραματίζει η γραφή. Όχι μόνο η αναγνώριση του αφηγη-
τή ως ταλαντούχου ποιητή, ικανού να μετουσιώσει επώδυνα βιώματα σε καλ-
λιτεχνική δημιουργία, αλλά η ίδια η διαδικασία της γραφής ως πρακτικής του
εαυτού.
Η ανάδυση μιας κριτικής συνείδησης
Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, πολλά από τα λογοτεχνικά γραπτά του

Γιώργου Φαλελάκη είναι κατ’ ουσίαν αυτοβιογραφικά κείμενα. Αξίζει να ση-
μειωθεί, ωστόσο, ότι η επιλογή της γραφής, ακόμα και η τήρηση προσωπικού
ημερολογίου, δεν αποτελούν πρακτική άσχετη με την ψυχιατρική παρέμβαση.
Ο ίδιος ο ψυχιατρικός θεσμός συχνά προτρέπει τα άτομα να επεξεργαστούν
τα συμπτώματά τους διά μέσου της γραφής που βασίζεται στην αυτοπαρατή-
ρηση. Επαγγελματίες ψυχικής υγείας προτρέπουν τον αφηγητή να τηρήσει
προσωπικό ημερολόγιο, θεωρώντας πιθανότατα ότι η γραφή μπορεί να απο-
τελέσει αποτελεσματικό μέσο αυτογνωσίας και διαχείρισης των εσωτερι-
κών εντάσεων. Τον προτρέπουν να καταγράφει ό,τι του συμβαίνει, τις σκέ-
ψεις και τα συναισθήματά του, την αίσθηση του αδιεξόδου και της προσμονής.
Ωστόσο, τα εν λόγω αυτοβιογραφικά κείμενα δεν υπηρετούν μόνο στενά θε-
ραπευτικούς σκοπούς. Ορισμένες καταγραφές στο προσωπικό ημερολόγιο
αξιολογούνται ως κείμενα άξια προς δημοσίευση, τα οποία στη συνέχεια
πράγματι δημοσιεύονται σε ψυχιατρικά έντυπα (βλ. Η φωνή μας), με αποτέ-
λεσμα να συνεισφέρουν στη σφυρηλάτηση μιας θετικής εικόνας του εαυτού
στον περιορισμένο δημόσιο χώρο του ψυχιατρείου και της τοπικής κοινωνίας
και να ενταχθούν σταδιακά στο σύνολο των διαθέσιμων μέσων διαχείρισης
της καθημερινότητας.
Στις σελίδες του ημερολογίου αποτυπώνονται σκέψεις και συναισθήματα
που απασχολούν τον αφηγητή και αφορούν την τρέχουσα ψυχοσυναισθημα-
τική κατάσταση, τις ευρύτερες κοινωνικές εξελίξεις και ιδιαίτερα τις καθημε-
ρινές συναναστροφές και δραστηριότητες. Η βιογραφική ρήξη, η ματαίωση
των σχεδίων ζωής στα οποία φαίνεται να έχει επενδύσει όλη η οικογένεια, ιδι-
αίτερα της προοπτικής των σπουδών, εμφανίζεται ως κυρίαρχη πρόκληση, ως
ολική κατάσταση που το άτομο επιχειρεί να διαχειριστεί. Η καθημερινότητα χα-
ρακτηρίζεται αφενός από την αίσθηση της ασυνέχειας, καθώς η προοπτική των
σπουδών και τα σχέδια ζωής διακόπτονται εξαιτίας των ψυχοσυναισθηματι-
κών δυσκολιών, και αφετέρου από την αποδιοργάνωση, καθώς η ανατροπή
αυτή οδηγεί στην εξάρτηση από την οικογένεια και τον ψυχιατρικό θεσμό.
Οι δυσκολίες συνδέονται ευθέως και με την οικονομική κατάσταση, η

οποία επικαθορίζει τις μελλοντικές προοπτικές και τις δυνατές θεραπευτικές
παρεμβάσεις. Η αγροτική ζωή στο χωριό, τη σπουδαιότητα της οποίας είχε
υποβαθμίσει η προοπτική των σπουδών, επιστρέφει ως αναγκαιότητα. Τα
οικονομικά αδιέξοδα που εμφανίζονται επιτείνουν αυτή την αίσθηση ματαί-
ωσης των φιλόδοξων σχεδίων ζωής. Όμως το αίσθημα της ματαίωσης δεν
οδηγεί σε παραίτηση αλλά σε ένα αμήχανο εγχείρημα επαναπροσδιορισμού
των στόχων, ανάκτησης της αυτοπεποίθησης, αναδιατύπωσης ρεαλιστικών
σχεδίων ζωής («Πρέπει να συνειδητοποιήσω ψυχή και σώμα ότι είμαι αγρό-
της. Και θα πεθάνω αγρότης. Όλοι οι άλλοι δρόμοι είναι μια φυγή προς το
όνειρο»). Ωστόσο, ούτε αυτό το εναλλακτικό σχέδιο θα ευοδωθεί. Το χωριό
θα εξακολουθήσει να αποτελεί παρελθόν, έναν τόπο πρόσκαιρων επιστρο-
φών. Είναι αξιοσημείωτο ότι η καθημερινότητα του χωριού περιγράφεται ως
ένα ρομαντικό βουκολικό περιβάλλον το οποίο προσεγγίζεται εξ αποστάσε-
ως, υπό την οπτική του περιηγητή, και όχι ως βιόκοσμος όπου ριζώνει η κα-
θημερινή πρακτική.
Ειδικά στις πρώιμες καταγραφές του ημερολογίου η καθημερινότητα του
χωριού καταγράφεται στο πλαίσιο ενός εγχειρήματος να ερμηνευτεί η προ-
σωπική κατάσταση, να κατανοηθεί η βαθύτερη σχέση αφενός με τους άλλους
και αφετέρου με τον ίδιο τον εαυτό. Πρόκειται για ένα εγχείρημα άμεσα συν-
δεδεμένο με το βίωμα της ταυτότητας, η οποία έχει πληγεί από τους πρώτους
ψυχιατρικούς εγκλεισμούς. Εξαρχής η τήρηση προσωπικού ημερολογίου απο-
τελεί άσκηση παρατήρησης του εσώτερου είναι και των σχέσεών του με τους
άλλους. Στην περίπτωσή μας, ωστόσο, αφορά κάτι πολύ πιο ουσιαστικό, η
γραφή συνιστά καθοριστικό παράγοντα της νέας σχέσης με τον εαυτό που
εγκαθιδρύεται ως αποτέλεσμα της ψυχιατρικής εμπειρίας, των επώδυνων ψυ-
χοσυναισθηματικών καταστάσεων και των ιατρικών παρεμβάσεων. Παρατη-
ρούμε εδώ μια συνάφεια μορφής και περιεχομένου του προσωπικού ημε-
ρολογίου. Γράφοντας για τον εαυτό τον παρατηρώ, και μαθαίνοντας –ενδε-
χομένως κατόπιν προτροπών– να παρατηρώ διαρκώς τον εαυτό μου, η κα-
θημερινότητα γίνεται ένα πεδίο αυτοπαρατήρησης και αναστοχασμού. Γρά-
φοντας λοιπόν για τον εαυτό γράφω τον εαυτό, με την έννοια ότι αντιλαμβά-
νομαι τη γραφή για τον εαυτό ως έγγραφη άσκηση κατανόησής του, ως μέ-
σο προκειμένου να δω ποιος είμαι στ’ αλήθεια, και την ίδια στιγμή ως εργα-
λείο προκειμένου να γίνω αυτό ή το άλλο, στο βαθμό που έχω πειστεί ότι
κάτι τέτοιο είναι εφικτό. Να λοιπόν ένα παράδοξο αποτέλεσμα τούτης της
πολύπλοκης κοινωνικής διεργασίας: η διαδικασία να γράφω για τον εαυτό
μου, δηλαδή να καταγράφω ό,τι αισθάνομαι και ό,τι μου συμβαίνει, μετατρέ-
πεται σε επεξεργασία του εαυτού μου διά της γραφής. Αυτή η εν πολλοίς ανε-
πεξέργαστη μορφή γραφής σε πρώτο πρόσωπο, η οποία αντιμετωπίζει τον
εαυτό και ως αντικείμενο («καληνύχτα Γιώργο, καληνύχτα ζωή»), φαίνεται να
είναι αρκούντως παραγωγική, με την έννοια ότι καταλήγει στην έλλογη επε-
ξεργασία του ίδιου του εαυτού διά της καταγραφής της αλήθειας του, της βα-
θύτερης ουσίας του («Η ψύχωση-η πουτάνα η ψύχωση να θες να ’σαι πραγ-
ματικός»). Ενώ σε πρώτη φάση κυριαρχεί το βίωμα της ρήξης και της ασυ-
νέχειας, της απώλειας, της ντροπής και της ενοχής, και ο εαυτός κατανοεί-
ται υπό την οπτική της ψυχιατρικής, στη συνέχεια η αυτοπαρατήρηση οδηγεί
σε νέους τρόπους ερμηνείας της ατομικής ιστορίας.
Η πρακτική άσκηση της αυτοπαρατήρησης σχετίζεται ευθέως με τον άφθο-
νο ελεύθερο χρόνο, ο οποίος είναι το κληροδότημα της ανημποριάς. Η απε-
μπλοκή από τον κόσμο της εργασίας και από το καθήκον της παραγωγικότη-
τας συνάδει με μια εμπειρία που σε ορισμένες περιπτώσεις οδηγεί σε μια σκέ-
ψη πρωτογενώς αναστοχαστική, και αυτή με τη σειρά της σε μια κριτική μα-
τιά. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Woolf, το ξερίζωμα του αρρώστου από
τον κόσμο της οικειότητας, η απομάκρυνση από την παραγωγική εργασία, γε-
νικότερα η απόκλιση από το ρυθμό της συλλογικότητας συνάδει, συχνά διά
του ριζικού αναστοχασμού, με την αποκάλυψη της επιφάνειας της καθημερι-
νότητας. Το αναγκαστικό αποτράβηγμα οδηγεί στην ανακάλυψη των χρωμά-
των του ουρανού, των αδιόρατων δεσμών που ενώνουν τα πράγματα μετα-
ξύ τους, των ανείπωτων προσδοκιών…
Αγναντεύοντας τώρα ίσια πάνω, ανακαλύπτουμε, από την κλίνη μας,

έναν ουρανό τόσο διαφορετικό που λιγάκι μας σκανδαλίζει. Έτσι ήταν
όλο τον καιρό χωρίς εμείς να το ξέρουμε! – σχήματα που αδιάκοπα επι-
νοούνται και καταργούνται, νέφη που αλληλοσυγκρούονται, συρμοί

ατέλειωτοι από πλοία και βαγόνια ζωγραφίζονται από Βορρά προς Νό-
το, αυλαίες φωτός και σκιάς που πέφτουν ακατάπαυστα, ένα απέραντο
πείραμα που διεξάγεται με τα χρυσά βέλη και τις κυανές σκιές, με τα
πέπλα που κρύβουν τον ήλιο κι ύστερα σηκώνονται, με το χτίσιμο οχυ-
ρών και το σάρωμά τους – τούτη η ατέρμονη δραστηριότητα, που δα-
πανά ο Θεός ξέρει τι κολοσσιαία ποσά ιπποδύναμης, χρόνος μπαίνει,
χρόνος βγαίνει αφήνεται να εκπληρώσει ανενόχλητη τη βούλησή της
(Woolf, 2008: 17).
Έτσι και ο αφηγητής σημειώνει στο ημερολόγιό του ό,τι του συμβαίνει και δο-
κιμάζει να το ερμηνεύσει. Μόνο που από ένα σημείο και μετά δεν περιορίζε-
ται ούτε στη μηχανική αναπαραγωγή του ψυχιατρικού λόγου ούτε στην αυ-
τοπαρατήρηση. Σταδιακά η οδύνη της καθημερινής ζωής, ο πόνος που πη-
γάζει από την άρρωστη ζωή, οδηγεί στην ανάπτυξη ενός πολυδιάστατου κρι-
τικού λόγου, σε αντίθεση με την ενοχή και τον κομφορμισμό που περιγρά-
φηκε παραπάνω, στοιχεία που καθορίζουν τη σχέση με τον εαυτό στα πρώ-
τα χρόνια της ηθικής σταδιοδρομίας του αφηγητή ως ψυχικά ασθενή.
Ο κριτικός αυτός λόγος είναι αποτέλεσμα και μιας εσωτερικής σχέσης
με την ποιητική γραφή. Μέσω του ποιητικού λόγου το άτομο για πρώτη φο-
ρά οικειοποιείται την ασθένεια και συμβολικά την υπερβαίνει είτε ξορκίζοντάς
την είτε επενδύοντάς τη με νοήματα τα οποία δεν προέρχονται πια από τον ια-
τρικό λόγο. Η οδύνη γίνεται σε κάποιες περιπτώσεις συνώνυμη της διαμαρ-
τυρίας, ξεπερνά τα στενά όρια του προσωπικού αδιεξόδου. Η ασυμφωνία με
τον απειλητικό κόσμο προέρχεται από την εμπειρία της καταπίεσης, από το
αδιέξοδο, τον εγκλεισμό. Συνεχόμενες τέτοιες εμπειρίες φαίνεται πως οδη-
γούν στην αναγνώριση όχι μόνο ότι ο κόσμος δεν είναι τέλειος αλλά, επι-
πλέον, ότι είναι ελαττωματικός κατά ένα θεμελιώδη τρόπο.35 Στη σελίδα 47
της ποιητικής συλλογής Ατέρμονη Ροή διαβάζουμε:
35. Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο και πολιτικό στοχαστή John Holloway, η αίσθηση της
ασυμφωνίας μπορεί να πάρει πολλές μορφές: «Μπορεί να είναι ένα άναρθρο ψέλλι-
Imitation συνειδήσεις και πτύελα

Rectifié εγκεφάλου και παράνοια
Φτάσαμε στα άκρα.
Λοβοτομές,
Ηλεκτροσόκ και γάγγραινα.
Σε μισώ κόσμε που κρύβεις σίδερα.

Μου μπαίνουν χιαστί.
Αχ καρδούλα μου που δε σ’ αγγίζω.

Σε ποθώ.
Διά μέσου της ποίησης και του έθους της ενδελεχούς αυτοπαρατήρησης
και της εξ αποστάσεως παρατήρησης των άλλων αναπτύσσεται μια κριτική μα-
τιά, ένας λόγος αμφισβήτησης, ο οποίος δεν ριζώνει πια στο συναίσθημα της
ντροπής αλλά στην αίσθηση της αδικίας. Η αυτοπαρατήρηση δεν βασίζεται πια
στη μηχανιστική αναπαραγωγή του ψυχιατρικού λόγου. Διά μέσου της μετα-
φορικής διάστασης του ποιητικού λόγου ο αφηγητής κατακτά μια κριτική συ-
νείδηση του εαυτού. Και σιγά σιγά η αποτύπωση της μοναξιάς ξεπερνά τα στε-
νά όρια του προσωπικού αδιεξόδου και τείνει να μετασχηματιστεί σε κατα-
γραφή της υπαρξιακής αγωνίας του καθενός. Η αϋπνία, για παράδειγμα, γί-
νεται το επώδυνα άγρυπνο πνεύμα που φανερώνει τη γύμνια της ζωής («Τα
φώτα ’σβησαν […] Η αγωνία ενός ανθρώπου / που γατζώνεται / στα τελευ-
ταία στιχάκια / μιας εξομολόγησής του»). Το παιχνίδι του αναστοχασμού,
ως αποτέλεσμα πολλαπλών διαστάσεων της ηθικής σταδιοδρομίας μέχρι εκεί-
νο το χρονικό σημείο, συνεισφέρει στην ανάδυση αυτής της κριτικής ματιάς.
Σταδιακά η κριτική συνείδηση παίρνει τη μορφή της ένταξης της ατομι-
σμα δυσαρέσκειας, δάκρυα στέρησης, μια κραυγή οργής ή ένας λεοντόκαρδος βρυ-
χηθμός. Μπορεί να είναι ένα αίσθημα ανησυχίας, μια σύγχυση, μια λαχτάρα, μια οριακή
δόνηση […] Δεν μας ενδιαφέρει η ψυχιατρική διάγνωση, δεν μας ενδιαφέρει εάν η υπο-
κειμενικότητά μας είναι μια κοινωνική κατασκευή: αυτή είναι η κραυγή μας, αυτός εί-
ναι ο πόνος μας, αυτά είναι τα δάκρυά μας…» (Holloway, 2006: 18-19, 22).
κής βιογραφίας σε μια συλλογική μοίρα. Ο ποιητικός λόγος αναφέρεται στο

πρώτο πληθυντικό, στο εμείς («Κομματιάσαμε τον ήλιο σε χιλιάδες γυάλινα
μάτια. […] Άλλωστε τις κραυγές μας τις συγκαλύπτει το δημόσιο / και τις ψυ-
χές μας αλλοιώνουν οι φαρμακοβιομηχανίες»). Ο ιατρικός λόγος δεν έχει πια
την πρωτοκαθεδρία στην ερμηνεία του εαυτού. Απεναντίας, ο κριτικός λό-
γος που αναδύεται σταδιακά αμφισβητεί την αρμοδιότητα του ψυχιατρικού λό-
γου να πει στον αφηγητή ποιος στ’ αλήθεια είναι. Η κριτική αναπτύσσεται εδώ
ως αμφισβήτηση της ψυχιατρικής μονομέρειας («Ακούς φωνές; Ναι, ακούω
φωνές. Τις δικές μου φωνές. […] Μοναχικός άνθρωπος, μονίμως αμυνόμε-
νος, προσπαθώντας να μην αφήσει κανένα να μπει στη δική του ψύχωση»).
Οι «φωνές», το σύμβολο της ψυχιατρικής σημειολογίας, καταβάλλεται προ-
σπάθεια να γίνουν ξανά κτήμα του ατόμου. Είναι οι «δικές του φωνές», τα
«τριζόνια του» γίνονται αντικείμενο πολιτικής διεκδίκησης, η ψύχωση γίνε-
ται «η ψύχωσή του». Εάν και στο βαθμό που πρόκειται για πάθηση, αυτή θε-
ωρείται ότι αφορά την ύπαρξη στην ολότητά της.
Η κριτική συνείδηση φτάνει στα όριά της όταν διά μέσου της μεταφορι-
κής διάστασης του ποιητικού λόγου η αρρώστια συναντά την πρέζα, την από-
γνωση της φυλακής, το φόβο του θανάτου και της απώλειας ελέγχου της
ζωής, την καταστολή και τη βία («Απόψε η νύχτα με παίρνει σαν πρέζα ηρω-
ίνης […] Κάνω καβάτζα δυο όνειρα ξέμπαρκα, τα κρύβω βαθιά στο μαξιλάρι
μου, τα ’κλεψα απ’ το ντουλάπι με τα αρντάν δίπλα στο κουτάκι με το θάνατο
να ελλοχεύει μέσα μου»). Το όνειρο και η ελπίδα της λύτρωσης γίνονται ένα
με τις θανατερές σκιές της ζωής. Ο κόσμος γίνεται στοιχείο μιας αγωνίας που
προσεγγίζει την κατάσταση εκείνη την οποία ο Giddens περιγράφει ως οντο-
λογική ανασφάλεια (Giddens, 2001α: 161-165).
Συνεχόμενες τέτοιες εμπειρίες φαίνεται ότι οδηγούν τον αφηγητή στην
αναγνώριση ότι ο κόσμος δεν είναι τέλειος, ότι είναι ελαττωματικός κατά ένα
θεμελιώδη τρόπο. Στο ημερολόγιό του, κάποιες νυχτερινές ώρες που το πα-
ραλήρημα γυροφέρνει τη συνείδηση σαν αλλόκοτη και απειλητική σκιά, επι-
ζητεί τη σωτηρία διά της γραφής («Ακούω τη φωνή μου που απαγγέλλει ποι-
ήματα ακαταλαβίστικα»). Η απόγνωση οδηγεί σε μια κραυγή η οποία μετου-
σιώνεται σε ποιητικό λόγο που ξεπηδά από την εμπειρία της οδύνης και κα-
θορίζεται από την αμεσότητα του βιώματος. Η κραυγή αυτή γίνεται πολιτική
όταν υπερβαίνει την ατομική μοίρα, όταν η ατομική οδύνη συνδέεται με τη συλ-
λογική ευθύνη, με τη θεσμική διαχείριση της ασθένειας. Είναι χαρακτηριστι-
κό το παρακάτω ποίημα, το οποίο είναι δημοσιευμένο στην ποιητική συλλο-
γή Ατέρμονη Ροή (Φαλελάκης, 1996: 49):
Έχω φυλακή
αρχίζω να κρυώνω
εκεί που η μόνωση
μπαίνει στην απομόνωσή μου
Λευκά κελιά λευκά φώτα
Απονιά
Χρόνια κουβαλώ την ψυχοπάθειά μου

τη χαρίζω στους γιατρούς.
Εγώ κρατώ τ’ αστέρια

που τρεμοσβήνουν στις αισθήσεις μου
και το φεγγάρι
να σέρνεται στ’ ανώγεια του μυαλού μου.
Κορμί ψυχή και μοναξιά
Όποιος αντέξει.
Η διαδικασία μετασχηματισμού οδυνηρών βιωμάτων σε κριτικό λόγο είναι μια

συναρπαστική ιστορία. Το βίωμα της ψυχικής ασθένειας, αυτή η ολική εμπει-
ρία του υποκειμένου, οδηγεί συχνά στην ανάπτυξη μιας κριτικής συνείδησης
η οποία ξεπερνά το υπόστρωμα της ατομικής εμπειρίας, στην επινόηση νέ-
ων λέξεων ή και νέων σημασιών. Όπως αναφέρει η Woolf, το βίωμα της οδύ-
νης, συνέπεια μιας βαριάς αρρώστιας, δεν είναι εύκολα κοινοποιήσιμο, κα-
θώς συχνά απουσιάζουν οι λέξεις προκειμένου να περιγραφεί αναλυτικά η
κατάστασή του:
Δεν υπάρχει καμιά έτοιμη έκφραση για να χρησιμοποιήσει. Θ’ ανα-

γκαστεί να επινοήσει λέξεις, και παίρνοντας απ’ το ένα χέρι τον πόνο
του κι απ’ το άλλο ένα κομμάτι καθαρού ήχου (όπως έκαναν στην αρ-
χή οι κάτοικοι της Βαβέλ), να τους κοπανήσει μεταξύ τους, να τους τσα-
κίσει, ώσπου να ξεπηδήσει τελικά μια ολοκαίνουργια λέξη (Woolf,
2008: 12).
Ο ασθενής έρχεται αντιμέτωπος με τη φτώχεια της γλώσσας, καθώς προ-

σπαθεί να περιγράψει την κατάσταση που βιώνει, την εναλλαγή των συναι-
σθημάτων και το ακατανόητο της οδύνης. Όπως μαρτυρά ο Solomon αναφε-
ρόμενος στο βίωμα της μείζονος κατάθλιψης, είναι ακατανόητη αυτή η οδύ-
νη που ξεπηδά από το πουθενά, δίχως μια λογική αιτία (Solomon, 2004: 17-
42). Η συνειδητοποίηση για το ακατανόητο της ανυπέρβλητης οδύνης ενισχύει
την κατάσταση του αδιεξόδου, αλλά και σπρώχνει το ανυπότακτο πνεύμα στην
αναζήτηση νέων τρόπων ερμηνείας των πραγμάτων.
Έτσι, στην περίπτωση του αφηγητή η νύχτα γίνεται η μεταφορά της ασθέ-
νειας, είναι αυτός ο ταυτόχρονα γοητευτικός και επικίνδυνος κόσμος εντός
του οποίου το άτομο έχει βυθιστεί. Αλλά δεν πρόκειται μονοσήμαντα για αδιέ-
ξοδο. Η νύχτα συμβολίζει την αρρώστια και το βάσανο της αϋπνίας, είναι όμως
και ο χρόνος της δημιουργίας. Δεν είναι απλώς το διάστημα που το παραλή-
ρημα γυροφέρνει τη συνείδηση, που ξεπηδούν το βίωμα της οδυνηρής αγρύ-
πνιας («Όσο αργεί η αυγή τρελαίνομαι. / Γαμημένη καταδίκη») και η δραμα-
τική συναίσθηση της μοναξιάς. Η νύχτα δεν είναι συνυφασμένη μόνο με την
αγωνία και τον αγώνα κατά της ασθένειας («Ξημέρωμα ώρα 5 και 20 το πρωί.
Το παλεύω»), με τη γραφή ως μέσο επεξεργασίας του εαυτού («Γράφω για
να μην τρελαθώ στ’ αλήθεια»). Η επώδυνη μοναξιά της είναι η περίοδος του
εικοσιτετράωρου όπου ο εαυτός υποστασιοποιείται ως τέτοιος, ως απομο-
νωμένη και ανεξάρτητη συνείδηση. Πολλά ποιήματα γράφονται τη νύχτα πε-
ριγράφοντας την αγωνία της, την οδύνη της απομόνωσης, την προσμονή των
«δώρων του ύπνου», μα και του ξημερώματος. Σε πάρα πολλές καταγραφές
στο προσωπικό ημερολόγιο σημειώνονται ως χρόνος γραφής οι πρώτες πρω-
ινές ώρες, και σε πάμπολλα ποιήματα η αϋπνία μετουσιώνεται σε σημαίνον
περιεχόμενο της ποιητικής δημιουργίας («ώρα: 3 μ.τ. μεσάνυχτα. […] Ο αγέ-
ρας λυσσομανά σ’ ένα χορό εκστατικό…»). Το ξενύχτι καταγράφεται ως ένα


σύνολο στιγμών συνυφασμένων με τη δημιουργία και τον αναστοχασμό («εί-

ναι η ώρα του απολογισμού της μέρας»). Η νύχτα είναι επίσης το διάστημα του
εικοσιτετράωρου που ο αφηγητής συστηματικά διαβάζει και ακούει ραδιό-
φωνο, μετέχοντας ενεργά (π.χ. στέλνοντας μηνύματα) στις δυνητικές κοινό-
τητες των νυχτερινών ακροατών, στις εικονικές συλλογικότητες των ξενύ-
χτηδων («0:26. Βραδιά Μίμη Πλέσσα στο 2ο πρόγραμμα. Είμαι αγχωμένος,
νιώθω μοναξιά. Ατέλειωτες νύχτες»). Και όπως κάθε νύχτα, έχει και αυτή ένα
αναπόφευκτο τέλος, το ξημέρωμά της. Έτσι το τέλμα συμβολίζει ταυτόχρονα
την ελπίδα, καθώς η ζωή αποκτά περιοδικό ρυθμό. Και αν η μέρα είναι ο προ-
θάλαμος της νύχτας, η αβάσταχτη μεταμεσονύχτια μοναξιά θα δώσει τη θέ-
ση της στο ελπιδοφόρο φως της μέρας. Και πάλι από την αρχή, ακολουθώ-
ντας το ρυθμό του εσωτερικού κύκλου της άρρωστης ζωής, το εκκρεμές του
«ανεβάσματος» και της «βύθισης», της έλλογης διαχείρισης της καθημερι-
νότητας και των υποτροπών. Έτσι, η νύχτα γίνεται σύμβολο («Δεν σε περι-
μένει κανείς, / έχει νυχτώσει παντού»), και τα βιώματα της νυχτερινής ζωής
αναπόσπαστο στοιχείο του εαυτού. Η αγρύπνια δεν είναι μόνο το στείρο απο-
τέλεσμα της ψυχοπαθολογίας, αλλά και μορφή αγώνα ενάντια στην πάθηση
και την περιθωριοποίηση («Αυτή η νύχτα που περνάει απ’ τη ζωή μου δε θέ-
λω να γίνει αιώνια»), ένα σύνολο μοναχικών διαδρομών αλλά και ένας τρό-
πος ζωής.
Η κριτική διάσταση του ποιητικού έργου του αφηγητή δεν θα είχε τόσο εν-
διαφέρον, εάν δεν συνδεόταν με μια ευρύτερη κριτική συνείδηση, στην οποία
φαίνεται να συνεισέφερε η εμπειρία της ψυχικής ασθένειας. Εξαιρετικό εν-
διαφέρον παρουσιάζει η επανάληψη των αναφορών, καθ’ όλη την έκταση της
προφορικής αφήγησης, στην αλληλεγγύη που αναπτύχθηκε μεταξύ των ατό-
μων που νοσηλεύτηκαν μαζί με αυτόν σε κάποια ψυχιατρική κλινική, ιδιωτι-
κή ή δημόσια. Ανεξάρτητα από την ένταση αυτών των δεσμών και το εύρος
της ισχύος τους, η εμπειρία της νοσηλείας φαίνεται ότι πράγματι σφυρηλα-
τεί φιλίες και άτυπα δίκτυα φίλων και γνωστών, τα οποία διατηρούνται σε βά-
θος χρόνου. Το εν λόγω δίκτυο αναπτύσσεται μέσα στο ψυχιατρείο και σε ορι-
σμένες περιπτώσεις εξακολουθεί να λειτουργεί και μετά την έξοδο από αυτό.
Το τσιγάρο, το σύμβολο της αποστέρησης και της παρηγοριάς, προβάλλεται
ως τεκμήριο της ουσιαστικής επικοινωνίας και της αλληλεγγύης μεταξύ των

νοσηλευομένων σε ένα ψυχιατρικό ίδρυμα («το να δώσεις το τελευταίο σου
τσιγάρο σε έναν που έχει να καπνίσει πέντε ώρες, ενώ εσύ έχεις να καπνί-
σεις τρεις, θεωρείται κάπου δεδομένο»). Οι ανταλλαγές αυτές λειτουργούν
ως μηχανισμός αλληλοϋποστήριξης και ενθάρρυνσης, ο οποίος βοηθά τα άτο-
μα να αντεπεξέλθουν στις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν μέσα στο ψυχιατρείο
αλλά και μετά την έξοδό τους από αυτό («Εντάξει, ο ένας έκανε κουράγιο στον
άλλο»).
Οι δεσμοί είναι πιο εύκολο να δημιουργηθούν και να ενισχυθούν σε μια
πόλη της ελληνικής περιφέρειας, όπως είναι τα Χανιά. Στην περίπτωσή μας,
τα παραδοσιακά συγγενικά δίκτυα και οι εμπεδωμένες μορφές καθημερινών
συναναστροφών λειτουργούν ως βάση πάνω στην οποία χτίζονται οι ενδο-
νοσοκομειακοί δεσμοί. Όμως οι τελευταίοι φαίνεται πως διατηρούν την ανε-
ξαρτησία τους. Το κοινό βίωμα του εγκλεισμού και του στιγματισμού σφυ-
ρηλατεί έναν κοινό κώδικα επικοινωνίας. Αυτό το βίωμα δεν σχετίζεται τό-
σο με την υποτιθέμενη φυσιολογία της ασθένειας όσο με τη βιογραφική δια-
δρομή εντός του συστήματος των ψυχιατρικών υπηρεσιών («Όλοι ήμαστε στην
ίδια παράμετρο»). Οι νοσηλείες, οι δύσκολες συνθήκες διαβίωσης στο εσω-
τερικό ενός ψυχιατρικού νοσοκομείου που προσομοιάζει με άσυλο, οι επι-
θέσεις εναντίον των αναγνωρισμένων κατά το παρελθόν εικόνων του εαυ-
τού, η ανεργία και η οικονομική ανέχεια κάνουν μια μεγάλη μερίδα νοση-
λευομένων να βλέπουν τον κόσμο με ένα συγκεκριμένο τρόπο, εντελώς δια-
φορετικό σε σχέση με παλιότερα, πριν εισαχθούν στον κόσμο του ψυχια-
τρείου.36
36. Αυτά τα κοινά βιώματα σχετίζονται περισσότερο με κοινωνικά παρά με ψυχοπαθολο-

γικά χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα, ένα άτομο με διάγνωση «διπολική διαταραχή»
έχει περισσότερα κοινά βιώματα με ένα άλλο με διάγνωση «σχιζοφρένεια» ή «διατα-
ραχή προσωπικότητας» όταν εγκλειστεί για μεγάλο χρονικό διάστημα σε ψυχιατρικό νο-
σοκομείο, παρά με ένα τρίτο το οποίο, ενώ του προτείνεται η ίδια διάγνωση, έχει την
οικονομική ευχέρεια και το σχετικό πολιτισμικό κεφάλαιο ώστε να επισκεφτεί και να
διαμείνει σε εξειδικευμένο νοσοκομείο, για παράδειγμα, στην Ελβετία ή στις ΗΠΑ.
Είναι ενδεικτικό ότι, όταν ο αφηγητής αναφέρεται σε ανθρώπους που νο-

σηλεύονταν μαζί με αυτόν στο Θ.Ψ.Π.Χ. και αλλού, δεν χρησιμοποιεί ψυχια-
τρικές ταξινομητικές κατηγορίες αλλά κοινές, κοινωνικά καταξιωμένες, ηθι-
κές κρίσεις. Η μόνη κατηγοριοποίηση η οποία πηγάζει από το πεδίο της ψυ-
χιατρικής συνδέεται με το βίωμα της ένταξης σε έναν κοινό κόσμο. Προκει-
μένου να κατηγοριοποιηθούν και να αξιολογηθούν οι συμπεριφορές των νο-
σηλευομένων, χρησιμοποιείται ένα μοντέλο ταξινόμησης βασισμένο στη βιω-
μένη εμπειρία της συνεύρεσης και της πορείας εντός του ψυχιατρικού συ-
στήματος. Οι νοσηλευόμενοι, άνδρες και γυναίκες, «τα παιδιά», διακρίνο-
νται σε άτομα που τα κατάφεραν, λιγότερο ή περισσότερο καλά, και σε άτο-
μα που κύλησαν στη χρονιότητα. Αυτό είναι το αποφασιστικό στοιχείο, το
μέτρο σύγκρισης του εαυτού με τους άλλους, η χρονιότητα, και ο αντίστοι-
χος βαθμός εξάρτησης από τον ψυχιατρικό θεσμό.
Οι αμιγώς ψυχιατρικές κατηγορίες δεν γίνονται αποδεκτές. Απουσιάζει μια
μήτρα ταξινόμησης ψυχιατρικής τάξης, δανεισμένης από την τρέχουσα ιατρι-
κή σημειολογία, από το τρέχον ψυχιατρικό λεξιλόγιο. Ο αναγνώστης θα δια-
πιστώσει ότι σε κανένα σημείο της αφήγησης δεν γίνεται χρήση ψυχιατρικών
όρων για να χαρακτηριστούν οι άλλοι και κυρίως οι νοσηλευόμενοι σε ψυ-
χιατρική κλινική. Κάτι τέτοιο συστηματικά αποφεύγεται. Αυτή η αφηγηματική
πρακτική αποκτά μεγαλύτερη σημασία αν αναλογιστούμε ότι ο αφηγητής έχει
σχετικά καλή γνώση της ψυχιατρικής ορολογίας και δεν αρνείται τη φαρμα-
κοθεραπεία. Ακόμα και όταν γίνεται αναφορά σε ψυχιατρικές διαγνώσεις που
αφορούν τον ίδιο, σχεδόν πάντοτε οι ορισμοί τίθενται εντός εισαγωγικών,
υποδηλώνοντας μια τάση αμφισβήτησης της ψυχιατρικής αντικειμενοποίησης,
καθώς δεν αποδέχεται δίχως όρους και προϋποθέσεις την εκάστοτε ψυχια-
τρική διάγνωση που του προτείνεται ως πλαίσιο πρόσληψης του εαυτού. Μέ-
σω αυτών των επικοινωνιακών διαβημάτων το άτομο, εν προκειμένω ο συ-
γκεκριμένος αφηγητής, διεκδικεί την κοινωνική αναγνώριση, η οποία θα του
επιτρέψει να διάγει έναν κατά το δυνατόν αυτόνομο βίο. Το εγχείρημα είναι
εγγενώς αμφίσημο και βαθύτατα αντιφατικό, καθώς αρθρώνεται στο μεταίχ-
μιο του ορίου, στον αβέβαιο χώρο μεταξύ οντολογικής ομοιότητας και οντο-
λογικής ετερότητας.
Σε αυτή τη μεταλλαγή συμβάλλουν και οι ειδικότερες κοινωνικές εξελίξεις,

οι οποίες αφορούν το πεδίο της ψυχιατρικής. Είναι η εποχή που η ψυχιατρι-
κή μεταρρύθμιση στα Χανιά αρχίζει να εδραιώνεται και να αποκτά μια οιονεί
κινηματική διάσταση. Ο γενικότερος αναβρασμός στα ψυχιατρικά πράγματα
των Χανίων, η εμφάνιση σειράς δράσεων, παρεμβάσεων και προγραμμά-
των αποκατάστασης και επανένταξης, οδηγεί τους συντάκτες ενός αριστερού
εντύπου, της εφημερίδας Σχόλιο, να αναζητήσουν το λόγο των ίδιων των
ενδιαφερομένων, των ψυχικά πασχόντων. Δεν ξενίζει που αυτή η αναζήτη-
ση καταλήγει στον Γιώργο Φαλελάκη, τον «ποιητή-ψυχασθενή». Ο αφηγη-
τής εξηγεί σε αυτή τη συνέντευξη37 ότι για τον ίδιο η αποασυλοποίηση δεν
ταυτίζεται με το κλείσιμο του ψυχιατρείου αλλά με το ζήτημα της εμπειρίας και
του εαυτού («Αποασυλοποίηση είναι να βγάλεις όλες αυτές τις εμπειρίες,
ξεκινώντας από την πρώτη σου επαφή μέχρι την τελευταία σκέψη, να βγάλεις
αυτό το άσυλο από το μυαλό σου»). Το κλείσιμο του ψυχιατρείου μπορεί να
οδηγήσει σε εξαθλίωση, εάν δεν συνοδευτεί από την ανάπτυξη θεσμών που
θα εξασφαλίζουν, πέρα από την ιατρική διαχείριση των όποιων ψυχοσυναι-
σθηματικών δυσκολιών, την κοινωνική αλληλεγγύη («Και εγώ τι θα γίνω; Εγώ
δεν θα ’μαι πάλι εξόριστος; Όταν θα βγω από το γραφείο, να πάρω το εξιτή-
ριό μου, ένα χαρτί, πάλι δεν θα ’μαι έξω και θα ψάχνω κάτω για γόπες;»).
Το ζήτημα της κατάλυσης του ασύλου δεν θεωρείται τεχνικό πρόβλημα, ζή-
τημα αναδιοργάνωσης των ψυχιατρικών υπηρεσιών, αλλά ζήτημα θεσμικό,
πρωτίστως πολιτικό.
Η ενοχή έχει πια ξεπεραστεί, η αυτοκριτική έχει δώσει τη θέση της στην
κοινωνική κριτική. Προϋπόθεση γι’ αυτή τη μεταστροφή της οπτικής σε αυτή
την αλλαγή κατεύθυνσης της διαδικασίας αναγκαστικού επώδυνου αναστο-
χασμού είναι η σύνδεση της ατομικής μοίρας με τη συλλογικότητα των πρώ-
ην έγκλειστων των ψυχιατρικών ασύλων, της Σούδας εν προκειμένω. Οι ψυ-
χασθενείς νοούνται στο λόγο του αφηγητή ως μια κοινωνική κατηγορία, η
οριοθέτηση της οποίας φαίνεται να διαδραματίζει θεμελιώδη ρόλο στη συ-
γκρότηση της κοινωνίας, λειτουργώντας ως αντεστραμμένη εικόνα της ομα-
37. Παρατίθεται αυτούσια στο σχετικό κεφάλαιο της προφορικής μαρτυρίας.

λότητας («[…] μήπως είμαστε και εμείς ένα άλλοθι για να στηρίζεται η κοι-
νωνία σε κάποια βάθρα. Δηλαδή, μήπως πρέπει να έχει η κάθε πόλη, η κά-
θε κοινωνία και ένα ψυχιατρείο για να ’χει τους περιθωριακούς και […] τους
ψυχοπαθητικούς, και να λένε ότι “εμείς είμαστε υγιής κοινωνία”»).
Από τις προφορικές εξιστορήσεις και τις καταγραφές στο προσωπικό ημε-
ρολόγιο αναδεικνύεται το γεγονός ότι στα νέα ψυχιατρικά περιβάλλοντα η θε-
ραπεία συχνά τείνει να πάρει τη μορφή μαθητείας στη μέριμνα για τον εαυ-
τό. Η σχέση με τον εαυτό ηθικοποιείται, καθώς τίθενται συγκεκριμένα κρι-
τήρια για τον τρόπο με τον οποίο το άτομο είναι θεμιτό να επέμβει στη δομή
της υποκειμενικότητάς του, ελέγχοντας τα συναισθήματά του, επαναπροσ-
διορίζοντας τους στόχους του, αλλάζοντας την καθημερινή του συμπεριφο-
ρά και την επικοινωνία με τους άλλους (Μπούρας & Πάσχος, 2008). Η φρο-
ντίδα του εαυτού φαίνεται να ανάγεται σε πρώτιστο ηθικό καθήκον. Το άτο-
μο καλείται να ακολουθήσει ορισμένους κανόνες και να εφαρμόσει ορισμέ-
νες, ως ένα βαθμό επεξεργασμένες από τον ψυχιατρικό θεσμό, πρακτικές δια-
χείρισης της καθημερινότητας (Prior, 1993: 175-178). Εξάλλου, στις δυτι-
κού τύπου κοινωνίες «η αυτονομία θεωρείται ένδειξη ωριμότητας και ψυχο-
λογικής υγείας, γι’ αυτό και αποτελεί έναν από τους στόχους της ψυχολογικής
θεραπευτικής αντιμετώπισης» (Hare-Mustin & Marecek, 2003: 227). Έτσι, το
πάσχον άτομο αναγκάζεται να επεξεργαστεί τρόπους ελέγχου της συμπερι-
φοράς και των συναισθημάτων, και μαθητεύει σε ένα συγκεκριμένο τρόπο
ύπαρξης. Αυτές οι τεχνικές συνάδουν με έναν τρόπο θεραπευτικής παρέμ-
βασης ο οποίος λειτουργεί με βάση τη λογική της ατομικής ευθύνης, ανα-
γκάζοντας ταυτόχρονα τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας να αναγνωρίσουν
στα άτομα στα οποία προτείνουν μια ψυχιατρική διάγνωση ορισμένα περι-
θώρια αυτενέργειας και μια ορισμένη ικανότητα παραγωγής έγκυρης γνώσης.
Η διαχείριση του πάσχοντος εαυτού
Στο έκτο και τελευταίο ημερολόγιο, το οποίο γράφεται μεταξύ Ιουνίου 2002
και Ιουλίου 2004, τα γραπτά που αποτυπώνουν ένα κριτικό πνεύμα τείνουν
να είναι λιγότερα, ενώ κυριαρχούν καταγραφές οι οποίες φανερώνουν μια

κατάσταση ήπιας διαχείρισης του εαυτού. Η μέριμνα για την υγεία του εαυτού
παίρνει τη μορφή αυτοσυγκράτησης και αυτοελέγχου, συστηματικής αποφυ-
γής καταστάσεων που απαιτούν βαθιά συναισθηματική δέσμευση και δια-
σπούν τη ρουτίνα της καθημερινότητας. Ο κανόνας της εγκράτειας δεν είναι
και ούτε μπορεί να είναι απόλυτος, φαίνεται εντούτοις ότι οδηγεί σε μια κα-
τάσταση συνεχούς αυτοεπιτήρησης, στην προσπάθεια του ατόμου να απο-
φύγει την ενδονοσοκομειακή νοσηλεία, η οποία τις περισσότερες φορές βιώ-
νεται ως περιστολή και ως απώλεια της ανεξαρτησίας. Το ψυχιατρείο στα Χα-
νιά δεν έχει κλείσει ακόμα. Είναι η εποχή που το ηρωικό πνεύμα της ψυχια-
τρικής μεταρρύθμισης στα Χανιά αλλά και γενικότερα στην Ελλάδα δίνει τη θέ-
ση του σε μια πιο τεχνοκρατική αντίληψη περί αποϊδρυματοποίησης (Τζανά-
κης, 2002).
Οι τελευταίες καταγραφές του ημερολογίου ταυτίζονται με την εμπέδωση
της λειτουργίας των ψυχιατρικών υπηρεσιών κοινοτικού τύπου στα Χανιά,
όπως είναι το Κέντρο Ψυχικής Υγείας. Όπως διαφαίνεται, οι εν λόγω υπη-
ρεσίες εντάσσονται κανονικά στο ρεπερτόριο των καθημερινών δραστηριο-
τήτων ως εναλλακτικές λύσεις έναντι του ψυχιατρικού εγκλεισμού, χωρίς
ωστόσο να θεωρούνται πανάκεια. Φαίνεται πως γίνονται για τον πάσχοντα
ένα καταφύγιο, ένα αποκούμπι, στο οποίο μπορεί να βασιστεί σε μια δύσκο-
λη στιγμή. Η ψυχιατρική υπηρεσία λειτουργεί με αυτό τον τρόπο ως ένα μέ-
σο για τη διαχείριση της υποκειμενικότητας, μια εναλλακτική στο πλαίσιο της
καθημερινότητας. Ο αφηγητής περιγράφει μια σκόπιμη και λελογισμένη χρή-
ση των ψυχιατρικών υπηρεσιών. Η ελεγχόμενη χρήση τους επιβάλλεται κα-
τά κάποιο τρόπο από την ίδια την οργάνωση της μετα-ασυλικής ψυχιατρικής.
Οι ψυχιατρικές υπηρεσίες παίρνουν τη μορφή «μέσου προς χρήση», στο βαθ-
μό που δεν αναλαμβάνουν με την ίδια ευκολία την πλήρη ευθύνη του ασθε-
νή είτε εξαιτίας ενός σαφούς θεραπευτικού προσανατολισμού αποϊδρυμα-
τοποίησης είτε λόγω της ανεπάρκειάς τους (Μπαϊρακτάρης, 1994: 92-101).
Η τελευταία αυτή διάσταση αναμένεται να επιταθεί από την κατάρρευση του
έτσι κι αλλιώς ασθενικού ελληνικού κοινωνικού κράτους, σε συνθήκες
ακραίας δημοσιονομικής κρίσης.
Σύμφωνα με τον Young (1981), κάθε εξηγητικό μοντέλο της ασθένειας

προϋποθέτει ένα σύνολο από πεποιθήσεις που απαντούν σε ερωτήματα τα
οποία σχετίζονται με την αιτιολογία της ασθένειας, το χαρακτηρισμό των συ-
μπτωμάτων, την παθοφυσιολογία, την πρόγνωση και τη δυνατή θεραπεία. Για
να κατανοήσουμε την κλινική πρακτική, όπως αυτή αναπτύσσεται στη μετα-
ασυλική εποχή, θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι σχεδόν ποτέ αυτή δεν χα-
ρακτηρίζεται από επιστημολογική καθαρότητα, από έναν απολύτως ξεκάθαρο
θεραπευτικό προσανατολισμό. Πολύ συχνά συμβαίνει το αντίθετο, καθώς κυ-
ριαρχεί ένα θεωρητικό συμπίλημα προσαρμοσμένο στην πρακτική αναγκαι-
ότητα38. Η κυριαρχία της πρακτικής αναγκαιότητας έναντι του θεωρητικού στο-
χασμού δεν είναι βέβαια ελληνική ιδιαιτερότητα, καθώς συνιστά μια ευρύ-
τερη τάση της ψυχιατρικής στο δυτικό κόσμο (Tasman, 2002· Στυλιανίδης &
Στυλιανούδη, 2008). Για το λόγο αυτόν ιδιαίτερη σημασία έχουν τα άμεσα
αποτελέσματα της κλινικής πρακτικής, όπως επίσης η συμβολική και πολιτική
της διάσταση η οποία συνεισφέρει στη μορφοποίηση του εντοπισμένου, στο
πεδίο της θεραπείας, νοήματος, που εγκαλεί σε κινητοποίηση το υπό θερα-
πεία υποκείμενο (Castel, 1981: 15).
Όπως είδαμε, η εμφάνιση μιας σοβαρής ασθένειας οδηγεί συχνά σε απο-
διοργάνωση των ερμηνευτικών σχημάτων περί εαυτού και σε ριζική επανε-
ξέταση της ζωής. Στο πλαίσιο αυτής της επώδυνης διαδικασίας, οι απόψεις
των ειδικών έρχονται σε αντιπαράθεση με τις αντιλήψεις του πάσχοντος ατό-
μου. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι απόψεις των ειδικών συγχωνεύονται, ενίο-
38. Όπως σημειώνει ο Πλουμπίδης, είναι πολύ συνηθισμένη και στην ελληνική ψυχιατρική
πραγματικότητα η συνύπαρξη διάφορων θεωρητικών ρευμάτων, τα οποία οδηγούν σε
κάποιου είδους πρακτικό εκλεκτικισμό με σαφείς, ωστόσο, κλινικές συνέπειες. Για πα-
ράδειγμα, η ψυχανάλυση αποτέλεσε μια γέφυρα προκειμένου να αναδειχθεί η «φωνή
του πάσχοντα» σε βασική συνιστώσα του μετασχηματισμού της θεραπευτικής πρακτι-
κής. «Διά μέσου της στοιχειώδους επαφής με την ψυχανάλυση πολλοί Έλληνες ψυχία-
τροι έμαθαν να ακούν την αφήγηση του αρρώστου, πράγμα καθόλου αυτονόητο σε πα-
λιότερες εποχές, καθώς η αφήγηση του ασθενούς εθεωρείτο ως στοιχείο παραπλά-
νησης του γιατρού» (Πλουμπίδης, 2009: 33). Για την ιστορία της ψυχανάλυσης γενικά
στην Ελλάδα βλ. Ατζινά (2004).
τε με κριτικό τρόπο, με μορφές γνώσης που διαφέρουν ή και αντιμάχονται

τη σύγχρονη βιοϊατρική. Αυτή η τάση εντείνεται τα τελευταία χρόνια εξαιτίας
της εύκολης πρόσβασης σε πηγές εκλαϊκευμένης επιστημονικής γνώσης,
όπως είναι το διαδίκτυο (Κωσταγόλιας & Αλεξιάς, 2011). Τα άτομα που πά-
σχουν από μια χρόνια ασθένεια καθίστανται οιονεί ειδικοί της πάθησής τους,
ικανοί να περιγράψουν την κατάσταση που βιώνουν χρησιμοποιώντας επι-
στημονική ορολογία. Μερικές φορές η ιατρικοποίηση της κοινής γνώμης έχει
ως αποτέλεσμα την ενίσχυση της διαπραγματευτικής δύναμης των μη ειδικών,
εφόσον είναι σε θέση να ελέγχουν, ως ένα βαθμό, την πληρότητα και την επι-
στημονική επάρκεια των επαγγελματιών υγείας. Βέβαια, η διάγνωση μιας χρό-
νιας ασθένειας συχνά επιδρά λυτρωτικά, καθώς δίνεται μια λογική εξήγηση
στην προϊούσα αποδιοργάνωση της ζωής. Ιδιαίτερα στην περίπτωση πολύ σο-
βαρών ασθενειών, ο πάσχων συχνά προτιμά να δοθεί ένα όνομα στην πά-
θησή του, παρά να ζει σε ένα ασαφές πλαίσιο οδύνης και αδυναμίας (Bonnet
et al., 2007: 63-64· Nettleton, 2002: 117).
Όσον αφορά το ζήτημα που πραγματευόμαστε εδώ, η ανάδειξη του πά-
σχοντα σε παρεμβαίνοντα προϋποθέτει την αποδοχή εκ μέρους του μιας νέ-
ας ταυτότητας, η οποία να συμφωνεί με την ψυχιατρική διάγνωση. Το άτομο
στο οποίο ο ψυχιατρικός θεσμός προτείνει μια διάγνωση έχει να επιλέξει ανά-
μεσα στην άρνηση και στην αποδοχή της νέας αυτής ταυτότητας, η οποία φέ-
ρει το συμβολικό βάρος της υποτίμησης της ανθρώπινης ουσίας. Το πιο συ-
νηθισμένο είναι να υιοθετείται μια ενδιάμεση στάση μεταξύ της άκριτης απο-
δοχής και της καθαρής άρνησης, μια διαρκής μετακίνηση μεταξύ των δύο αυ-
τών επιλογών (Bonnet et al., 2007: 45).
Συχνά η συνύπαρξη με την ασθένεια βιώνεται και προβάλλεται ως κα-
τόρθωμα, και η ψυχική πάθηση ερμηνεύεται ως ατομικός αγώνας ενάντια
σε εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς, ως γολγοθάς. Σε άλλες πάλι πε-
ριπτώσεις γίνεται αποδεκτή η βιοϊατρική εκδοχή, προκειμένου να αποδομη-
θούν οι κοινωνικές παραστάσεις της τρέλας που στιγματίζουν τα άτομα με ψυ-
χιατρικές διαγνώσεις. Σε αυτές τις περιπτώσεις η ψυχική διαταραχή νοείται
ως «ασθένεια όπως οι άλλες», αν και θα πρέπει να σημειώσουμε ότι δεν εί-
ναι πολύ συνηθισμένο φαινόμενο η άκριτη υιοθέτηση της ψυχιατρικής άπο-
ψης στην ερμηνεία του εαυτού. Πολύ συχνά ασκείται κριτική στη θεώρηση της
πάθησης ως αντικειμένου, ως νοσολογικής οντότητας. Όπως είδαμε, όταν ο
αφηγητής μιλά για πάθηση, τη συνδέει πάντοτε με την ατομική ύπαρξη στην
ολότητά της, ενίοτε στο πλαίσιο μιας προσπάθειας υπεράσπισης της ατομικής
ταυτότητας που έχει πληγεί.
Μετά τις διαδοχικές νοσηλείες και τους συχνά βίαιους εγκλεισμούς αρ-
χίζουν να διαφοροποιούνται οι τροχιές και να εξατομικεύονται τα σχέδια δρά-
σης ανάλογα με την κοινωνική υποστήριξη, την εξέλιξη των συμπτωμάτων,
τις ευκαιρίες που παρουσιάζονται από το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον,
εν ολίγοις ανάλογα με τα διαθέσιμα μέσα ελέγχου της καθημερινότητας. Για
τους ανθρώπους που αναγκάστηκαν να περάσουν ένα μεγάλο μέρος της ζω-
ής τους στα ψυχιατρικά άσυλα, είτε ως έγκλειστοι είτε ως περιστασιακά νο-
σηλευόμενοι, τίθεται επιτακτικά το ζήτημα της διαφυγής από τη σχάση που η
κοινωνική αναγνώριση της ασθένειας επιφέρει στην ατομική κοινωνική ταυ-
τότητα. Η προσαρμογή στη ζωή και στους ρυθμούς του ιδρύματος είναι
οπωσδήποτε μια κάποια λύση. Τα άτομα που πέρασαν μερικές δεκαετίες από
τη ζωή τους σε ένα ψυχιατρικό άσυλο βλέπουν τη ζωή του ιδρύματος ως τον
κατ’ εξοχήν βιόκοσμο. Γι’ αυτούς τους ανθρώπους η καθημερινότητα του
ιδρύματος είναι ή, μάλλον, γίνεται σταδιακά ο κόσμος τους. Γι’ αυτόν το λό-
γο πολλοί μακροχρόνια έγκλειστοι αρνήθηκαν να μετακινηθούν από τα ψυ-
χιατρικά νοσοκομεία στους ξενώνες και στα οικοτροφεία που δημιουργήθη-
καν στην Ελλάδα με το πρόγραμμα «Ψυχαργώ» από το 2000 και μετά. Η προ-
σμονή της διαφυγής αντιδιαστέλλεται στο φόβο του αγνώστου εξαιτίας της
προσαρμογής στην καθημερινή ζωή του ιδρύματος. Γι’ αυτούς τους ανθρώ-
πους η μετακίνηση στους ξενώνες και στα οικοτροφεία, πέρα από την αναμ-
φισβήτητη βελτίωση των συνθηκών και τις απείρως μεγαλύτερες δυνατό-
τητες επικοινωνίας με τον έξω κόσμο, είναι ένας δεύτερος ξεριζωμός. Δί-
χως αμφιβολία, σε ορισμένες τουλάχιστον περιπτώσεις, ο απεγκλεισμός
βιώνεται ως μια εξίσου βίαια επιβολή όπως και ο εγκλεισμός (Μαρκίδης,
1998: 10).
Ωστόσο αυτές οι μικρές ατομικές ιστορίες, που αποτελούν τα μεμονω-
μένα συμβάντα από τα οποία συντίθεται η ιστορία της ασυλικής ψυχιατρι-
κής στην Ελλάδα, δεν αναιρούν το βασικό στόχο που τίθεται από τα άτομα με
ψυχιατρικές διαγνώσεις τα οποία βρίσκονται σε συνθήκες κλειστής νοση-
λείας σε ένα ψυχιατρικό νοσοκομείο. Εάν πάρουμε τα πράγματα από την αρ-
χή και υπό την οπτική των ίδιων των νοσηλευομένων, το πρωταρχικό σχέδιο
ζωής που φαίνεται να αρθρώνεται, ανεξάρτητα ως ένα βαθμό από τη φυ-
σιολογία και την αντικειμενικότητα της ασθένειας, είναι η επιστροφή στην
πρότερη κατάσταση, στον κόσμο που έμεινε πίσω, στις οικείες παραστάσεις
για τον εαυτό που αποδόμησε σταδιακά η κοινωνική αναγνώριση της ασθέ-
νειας, η οποία ολοκληρώνεται με τον ψυχιατρικό εγκλεισμό και τον κοινω-
νικό εξοβελισμό.
Το άτομο που υφίσταται βία σχεδόν πάντοτε ανθίσταται και αντιδρά σε αυ-
τήν (Foucault, 1982, 1991). Στα άτομα με ψυχιατρικές διαγνώσεις που νο-
σηλεύονται σε παραδοσιακό ψυχιατρικό νοσοκομείο ασκείται βία συμβολική,
καθώς η ατομική ταυτότητα δέχεται ισχυρές επιθέσεις, και υλική, εφόσον ο
εγκλεισμός συνδέεται με εξαιρετικά δραστικές επεμβάσεις στο σώμα (μη-
χανική και χημική καθήλωση, περιορισμός, έλεγχος των κινήσεων). Επομέ-
νως, η αντίσταση των εν λόγω ατόμων κινείται και στα δύο αυτά επίπεδα,
το συμβολικό και το πρακτικό. Στην περίπτωση του Φαλελάκη η αναπαρά-
σταση της πορείας ζωής ως γολγοθά υπογραμμίζει αυτό τον αγώνα που το
άτομο είναι αναγκασμένο να δώσει προκειμένου να κατακτήσει, κυριολεκτι-
κά, ορισμένα περιθώρια αυτονομίας. Ο αγώνας αυτός είναι διττός και αντι-
φατικός, καθώς δίνεται ταυτόχρονα στο εσωτερικό του ατόμου και στον κοι-
νωνικό κόσμο που το περιβάλλει. Είναι μια προσπάθεια για τη συγκρότηση
του εαυτού με ένα συγκεκριμένο τρόπο αλλά και για την αναγνώριση των δυ-
νατοτήτων, των ικανοτήτων και της αρμοδιότητας να φέρει σε πέρας αυτή την
προσπάθεια.
Η βιογραφική διαδρομή του Φαλελάκη, όπως διαφαίνεται από την αφή-
γηση και από τα προσωπικά ημερολόγιά του, χαρακτηρίζεται από το συνε-
χές μέλημα για την επιτέλεση ενός αυτόνομου βίου. Ο αγώνας αυτός φαίνε-
ται να είναι διαρκώς υπό αίρεση, καθώς λαμβάνει χώρα εντός κοινωνικών
μηχανισμών που υπηρετούν διαφορετικές και σε ορισμένες περιπτώσεις αντι-
θετικές λογικές, ανεξάρτητα ως ένα βαθμό από την αντικειμενικότητα της πά-
θησης. Έτσι, ο αφηγητής επιχειρεί να αυτονομηθεί τόσο από την οικογένειά

του όσο και από το σύστημα των ψυχιατρικών υπηρεσιών. Αρκετές φορές δο-
κίμασε και κατάφερε να ζήσει μόνος του στα Χανιά για μεγάλα χρονικά δια-
στήματα. Απέφυγε συστηματικά να καταφύγει στις νεότευκτες στεγαστικές δο-
μές, θεωρώντας ότι κάθε ανάληψη ευθύνης εκ μέρους του ψυχιατρικού συ-
στήματος προϋποθέτει την απώλεια ορισμένων ελευθεριών («Και η αλήθεια
είναι ότι δεν θέλω να ’μαι και πολύ στα πόδια των ψυχιάτρων και των για-
τρών»). Προσπάθησε, και βάσιμα μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι εν μέρει
κατάφερε, να ενταχθεί σε ένα δίκτυο φιλικών συναναστροφών και να ανα-
γνωριστεί στην τοπική κοινωνία ως ποιητής που εκφράζει στο δημόσιο χώρο
τα βιώματα των ανθρώπων που αναγνωρίζονται κοινωνικά ως ψυχασθενείς.
Έτσι, στην πληττόμενη κοινωνική ταυτότητα του παρελθόντος προστέθηκαν
στοιχεία που συνηγορούν στην αποδόμηση του στίγματος και στην προσοι-
κείωση μιας δυνάμει θετικής εικόνας του εαυτού.
Η προσπάθεια αυτή είναι εγγενώς αμφίσημη καθώς, όπως διαφαίνεται
από τα ίδια τα λόγια του αφηγητή, και η οικογένεια και το σύστημα των ψυ-
χιατρικών υπηρεσιών νοούνται ως προϋποθέσεις του εγχειρήματος. Η οι-
κογένεια θα παραμείνει σταθερός συνοδοιπόρος και ο ψυχιατρικός θεσμός
μόνιμος υποστηρικτής αυτών των προσπαθειών. Και οι δύο κοινωνικοί θε-
σμοί θα λειτουργήσουν, όπως ο ίδιος ισχυρίζεται για την περίπτωσή του, προς
την κατεύθυνση της υποστηρικτικότητας. Σύμφωνα με τον ίδιο, η υποστήρι-
ξη από την οικογένεια, από το κράτος και ειδικότερα από το σύστημα των ψυ-
χιατρικών υπηρεσιών, ιδιαίτερα από τις νέες κοινοτικού τύπου δομές, απο-
τέλεσε καθοριστικό παράγοντα στην προσπάθειά του «να τα καταφέρει», δη-
λαδή να ξεφύγει από τον κίνδυνο του ισόβιου εγκλεισμού, ο οποίος φάντα-
ζε πολύ πιθανός.
Η οικογένεια θα λειτουργήσει ως ευέλικτο όσο και ισχυρό δίκτυο προ-
στασίας και διαρκούς αρωγής. Με αυτό τον τρόπο λειτουργίας της δεν εγκλω-
βίζει το άτομο σε έναν παθητικό ρόλο αλλά, αντίθετα, γίνεται προϋπόθεση για
τη διαγωγή αυτόνομου βίου. Επομένως, τα εγχειρήματα αυτονομίας δεν βα-
σίζονται –να άλλο ένα παράδοξο της μεταβολής του κοινωνικού κόσμου της
ψυχιατρικής στην Ελλάδα– στον απογαλακτισμό από την οικογένεια. Αντιθέ-
τως, στηρίζονται στην οικογένεια και ως ένα βαθμό προϋποθέτουν την αλ-
ληλεγγύη και την αλληλοϋποστήριξη που παρέχεται μεταξύ των μελών της.
Σαφέστατα εδώ φαίνεται να διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο η έμφυλη διά-
σταση. Ο αφηγητής, ως άρρεν μέλος της οικογένειας, έχει πολύ μεγαλύτερα
περιθώρια αυτονομίας, κάτι που φαντάζει τυπικό στις τοπικές κοινωνίες της
περιφέρειας, ιδιαίτερα της Κρήτης. Ο άνδρας υποχρεούται παραδοσιακά να
επιχειρήσει την άρθρωση ενός φαινομενικά αυτόνομου σχεδίου ζωής, εντός
και υπό τη συνεχή υποστήριξη του ευρύτερου συγγενικού περιβάλλοντος.
Το κοινωνικό φύλο του άνδρα συνδέεται με την αυτοκυριαρχία, με τη διάθε-
ση επιβολής. Η κατάθλιψη δυσχεραίνει την ταύτιση με τις παραδοσιακές πα-
ραστάσεις του άνδρα (« Έχω φοβίες απέναντι στον κόσμο. ΑΚΟΥΣΕΣ; Φοβά-
μαι τους ανθρώπους 2 μέτρα ένα παλικάρι. Μόνο να πίνω καφέ και να κρύ-
βομαι»). Η κοινωνική αναγνώριση της ψυχικής ασθένειας ενεργοποιεί συ-
στήματα παραστάσεων και πρακτικές που συνηγορούν υπέρ της αποκατά-
στασης αυτής της πληττόμενης δυνατότητας, η οποία νοείται περισσότερο ως
καθήκον απέναντι στην ευρύτερη κοινωνία. Η ανάδειξη της ταυτότητας του
καλλιτέχνη και η ανάληψη των καθηκόντων του ψάλτη του χωριού λειτουρ-
γούν ως εναλλακτικοί ρόλοι, προκειμένου να αποκατασταθεί η πληγείσα αν-
δρική ταυτότητα. Σε κάθε περίπτωση, το κοινωνικό φύλο φαίνεται να αποτε-
λεί καθοριστικό παράγοντα στις προσπάθειες του ατόμου να αυτονομηθεί από
το θεσμικό σύμπλεγμα που εμπλέκεται στη διαχείριση της ατομικής κρίσης
(Delvaux, 1998).
Βέβαια, η ίδια η λειτουργία της οικογένειας συχνά επηρεάζεται από τη συλ-
λογική εμπειρία της διαχείρισης της δύσκολης κατάστασης και της διαμεσο-
λάβησης μεταξύ του πάσχοντος μέλους και των επαγγελματιών ψυχικής
υγείας. Αν και η μορφή και το εύρος των αλλαγών αποτελούν ανοιχτό ζήτημα
το οποίο επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες, φαίνεται να μην είναι σπάνια
η μεταβολή των ενδοοικογενειακών σχέσεων κατά τέτοιο τρόπο ώστε να επι-
τρέπουν μεγαλύτερη ευχέρεια στα μέλη τους να εκφράσουν την κοινωνική
οδύνη που συνεπάγεται μια κατάσταση κρίσης και να επεξεργαστούν πιο εξα-
τομικευμένες μορφές κοινωνικότητας και επικοινωνίας. Είναι πολύ συχνό
το φαινόμενο η διαμεσολάβηση της οικογένειας ανάμεσα στο πάσχον μέλος
και στους επαγγελματίες να μετατρέπεται σταδιακά σε διαμεσολάβηση των

επαγγελματιών ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας, ιδιαίτερα στα πρώτα στά-
δια της διαδικασίας κοινωνικής αναγνώρισης της ασθένειας.39
Στην αφήγηση ζωής του Φαλελάκη και στις καταγραφές στο προσωπικό
του ημερολόγιο σκιαγραφούνται τυπικές όψεις της μετανοσοκομειακής πο-
ρείας των ατόμων με ψυχιατρικές εμπειρίες στην Ελλάδα της εποχής της ψυ-
χιατρικής μεταρρύθμισης, της σταδιακής εμπέδωσης ενός κοινοτικού μοντέ-
λου ψυχιατρικής περίθαλψης. Το άτομο ενθαρρύνεται να γίνει κύριος του εαυ-
τού του και να συνδράμει στη θεραπεία είτε παθητικά, συναινώντας στην προ-
τεινόμενη φαρμακοθεραπεία, είτε ενεργητικά, εμπλεκόμενος σε ψυχοθερα-
πευτικές πρακτικές και επιχειρώντας να αρθρώσει εξατομικευμένα σχέδια
δράσης. Και στη μία και στην άλλη περίπτωση, παρότι διαφαίνονται δύο τε-
λείως διαφορετικές προοπτικές διαχείρισης της κρίσης, το άτομο πιέζεται
να συνδράμει στη θεραπεία, να αποτελέσει ενεργό παράγοντα, δηλαδή να λει-
τουργήσει και ως υποκείμενο.
Ωστόσο, τα εγχειρήματα απεξάρτησης από τον ψυχιατρικό θεσμό και δια-
γωγής αυτόνομου βίου προϋποθέτουν πολύ συχνά την παρέμβαση του ψυ-
χιατρικού θεσμού. Κάτι τέτοιο είναι φανερό στην περίπτωση του αφηγητή. Ενώ
η ανεξαρτησία από το ψυχιατρικό σύστημα τίθεται ως βασικός στόχος (απο-
φυγή εγκλεισμών, «προστατευμένης» διαβίωσης ή και συχνής επαφής με ψυ-
χοθεραπευτικού τύπου δραστηριότητες), αυτή συνδέεται με τη συνδρομή των
ίδιων των ψυχιατρικών υπηρεσιών. Ίσως αυτό να είναι ένα από τα βασικά πα-
ράδοξα της κοινοτικής ψυχιατρικής. Ενώ σε επίπεδο αρχών θεωρείται ότι το
άτομο πρέπει να διατηρηθεί εντός του επονομαζόμενου κοινωνικού ιστού, η
υλοποίηση αυτού του θεραπευτικού προσανατολισμού παίρνει τη μορφή ει-
σβολής του ψυχιατρικού συστήματος στις πιο μύχιες διαστάσεις της κοινω-
νικής ζωής, παρεμβαίνοντας ρυθμιστικά στην καθημερινότητα.
39. Βλ., για παράδειγμα, τη συστημική προσέγγιση στην ψυχοθεραπεία, η οποία προϋπο-
θέτει την τροποποίηση της δομής των ενδοοικογενειακών σχέσεων, οι οποίες και θε-
ωρούνται γενεσιουργός παράγοντας ψυχοπαθολογικών καταστάσεων.
Στην παθητική εκδοχή αυτού του τύπου παρέμβασης παρατηρείται το φαι-

νόμενο της «περιστρεφόμενης πόρτας». Ο μακροχρόνιος εγκλεισμός αντι-
καθίσταται από περιοδικά επαναλαμβανόμενες σχετικά ολιγοήμερες νοση-
λείες. Σε αυτή την περίπτωση οι ψυχιατρικές υπηρεσίες επεμβαίνουν μόνο
στην οξεία φάση, αφήνοντας το άτομο και τους οικείους του να διαχειριστούν
μόνοι τους την κατάσταση το υπόλοιπο διάστημα. Το άτομο διαβιώνει διαρ-
κώς στις παρυφές ιδρυμάτων ψυχιατρικού ή προνοιακού τύπου, δημόσιου ή
ιδιωτικού χαρακτήρα. Σε αυτή την περίπτωση η βιογραφική διαδρομή τέμνε-
ται από αποσπασματικές παρεμβάσεις των εξειδικευμένων θεσμών, οι οποί-
ες λειτουργούν διαχειριστικά, όπως και στο ασυλικό μοντέλο. Με τη διαφο-
ρά ότι, σε αντίθεση με το τελευταίο, το άτομο διαβιώνει σε ένα μη ελεγχό-
μενο από τον ψυχιατρικό θεσμό κοινωνικό περιβάλλον, όντας αναγκασμένο
να τα βγάλει πέρα μόνο του, με την ελάχιστη και πάντοτε περιστασιακή υπο-
στήριξη των ειδικών.
Στην ενεργητική εκδοχή του συγκεκριμένου τύπου παρέμβασης, η βιο-
γραφία τίθεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του ψυχιατρικού θεσμού. Το
άτομο προσεγγίζεται στην ολότητά του και όχι μόνο ως φορέας συμπτωμά-
των. Η πορεία της ζωής του, το επάγγελμά του, οι σχέσεις του με το άλλο φύ-
λο, οι καθημερινές δραστηριότητες, ο ίδιος ο ψυχισμός τίθενται στο επίκεντρο
της ψυχιατρικής φροντίδας. Το πάσχον άτομο νοείται ως κοινωνική οντότητα,
και τα κοινωνικά του χαρακτηριστικά νοούνται ως αξιοποιήσιμα στοιχεία κα-
τά τη θεραπευτική παρέμβαση. Η τελευταία παίρνει σε αυτή την περίπτωση το
χαρακτήρα επανασχεδιασμού της βιογραφίας, διεισδύει στο εσωτερικό του
εαυτού, με σκοπό την τροποποίηση των θεμελιωδών παραστάσεων σχετικά
με αυτόν. Το σημαντικότερο στοιχείο, σε σχέση με τα ερωτήματα που θέτου-
με εδώ, είναι ότι παρέχονται δυνατότητες εργαλειακής χρήσης των ψυχια-
τρικών υπηρεσιών με τη συνδρομή του ίδιου του ψυχιατρικού θεσμού. Η ιστο-
ρία ζωής του αφηγητή είναι ενδεικτική αυτών των δυνατοτήτων που παρέ-
χονται στα άτομα με ψυχιατρικές εμπειρίες προκειμένου να διαπραγματευτούν
τη σχέση τους με τον ψυχιατρικό θεσμό. Η ίδια η δομή των ψυχιατρικών υπη-
ρεσιών φαίνεται να αναδιατάσσεται κατά τέτοιο τρόπο ώστε να υποβοηθά αλ-
λά και ως ένα βαθμό να επιβάλλει την ανεξαρτησία. Ο εαυτός του πάσχο-
ντος υποκειμένου μετατρέπεται σε πεδίο, όπου το άτομο καλείται να παρέμ-

βει διαχειριζόμενο την ψυχική και την κοινωνική του οδύνη, και ως ένα βαθ-
μό να συνεισφέρει το ίδιο στην παραγωγή της κοινωνικής του ύπαρξης με
τη συνδρομή των ψυχιατρικών υπηρεσιών.
Η αντίφαση προκύπτει από το γεγονός ότι το σύστημα των ψυχιατρικών
υπηρεσιών αναδιατάσσεται με τέτοιο τρόπο ώστε να αποσκοπεί στην υπο-
βοήθηση των εγχειρημάτων αυτονομίας. Η κοινωνική αναγνώριση της
ασθένειας συνδέεται άμεσα με μια θεσμική παρέμβαση στον εαυτό κατά
τρόπο ώστε αυτός να εξαναγκάζεται στην ενεργητική διαχείριση της κα-
θημερινότητας, στην ανάκτηση των απολεσθέντων κοινωνικών δεξιοτήτων,
στη διαγωγή κατά το δυνατόν αυτόνομου βίου. Αυτές οι παρεμβάσεις απο-
κτούν χαρακτήρα ολότητας, με την έννοια ότι επιχειρούν να επέμβουν στο
σύνολο της ζωής, επηρεάζοντας όλες τις διαστάσεις της ύπαρξης, τον ψυ-
χισμό, την κοινωνική συμπεριφορά και το σώμα. Η εμπειρία της ψυχικής
ασθένειας, όπως αυτή μορφοποιείται από την ίδια την ψυχιατρική παρέμ-
βαση, στο βαθμό που η τελευταία είναι πράγματι αποτελεσματική, συνι-
στά μια ολική εμπειρία. Υπό αυτή την οπτική, η υποκειμενικότητα γίνεται
ο δυναμικός εκείνος χώρος εντός του οποίου δρουν διαφορετικές κοινω-
νικές δυνάμεις. Η φροντίδα του εαυτού ανάγεται σε ηθικό καθήκον (Λάιος,
2011). Ο τρόπος με τον οποίο πραγματοποιείται αυτή η μέριμνα είναι η τή-
ρηση ορισμένων κανόνων αλλά κυρίως η υιοθέτηση πρακτικών που βα-
σίζονται σε επεξεργασμένες τεχνικές του εαυτού. Τα άτομα με ψυχιατρικές
διαγνώσεις καλούνται να προχωρήσουν σε ένα είδος εργασίας επί του εαυ-
τού, ο οποίος με αυτό τον τρόπο γίνεται αντιληπτός ως πεδίο ανοιχτό σε
παρεμβάσεις και τροποποιήσεις, με απώτερο στόχο την αυτονόμηση που
συνεπάγεται την έστω μερική απεξάρτηση από τον ψυχιατρικό θεσμό. Ο συ-
γκεκριμένος τρόπος οργάνωσης της θεραπευτικής παρέμβασης συνάδει με
τις σύγχρονες μορφές βίου, οι οποίες προϋποθέτουν ένα σχεδιασμό ζω-
ής θεμελιωμένο στην εργαλειακή επεξεργασία της υποκειμενικότητας και
στην πολιτικοποίηση της ίδιας της καθημερινής ζωής (Giddens, 1991: 209-
231).
Η συστημική αυτή αναδιάταξη έρχεται σε πλήρη αντίστιξη με τη λογική του
ασυλικού συστήματος, τουλάχιστον σε επίπεδο αρχών.40 Έτσι, το άτομο εί-

ναι υποχρεωμένο να αντιπαλέψει μια νέα, υποδεέστερη εικόνα για τον εαυ-
τό και επιπλέον να συνδράμει κατά κάποιο τρόπο το ίδιο στον εκ νέου ορισμό
της ταυτότητάς του. Το κέρδος σε αυτή την περίπτωση, υπό την οπτική του
υποκειμένου, είναι η παροχή ενός υποστηρικτικού συστήματος υπηρεσιών το
οποίο υποβοηθά τα ατομικά εγχειρήματα. Το τίμημα είναι η αποδοχή αφενός
των προτεινόμενων πρακτικών του εαυτού και αφετέρου της ταυτότητας του
ασθενή.
Στο πραγματολογικό υλικό που μας παρέχει ο Φαλελάκης καταδεικνύονται
βασικές διαστάσεις των παρεμβάσεων επί του εαυτού που καλείται να επι-
τελέσει το άτομο με ψυχιατρικές εμπειρίες με τη συνδρομή του ψυχιατρικού
θεσμού. Έστω εμμέσως, μας δίνεται μια σαφής εικόνα των τρόπων με τους
οποίους η θεραπευτική παρέμβαση, η θεσμική μεταβολή αλλά και οι ευρύ-
τερες κοινωνικές εξελίξεις σπρώχνουν το άτομο να αναλάβει ενεργό ρόλο
έναντι του ίδιου του εαυτού, ο οποίος αναγνωρίζεται κοινωνικά ως πάσχων
εαυτός. Από τις εξιστορήσεις αυτές μαθαίνουμε πως το άτομο διδάσκεται στα-
διακά ότι οφείλει να αναλάβει συγκεκριμένα καθήκοντα αναφορικά με τη φρο-
ντίδα του εαυτού, καθώς η θεραπεία συχνά τείνει να πάρει τη μορφή μαθη-
τείας στη μέριμνά του. Η σχέση με τον εαυτό ηθικοποιείται, καθώς τίθενται
συγκεκριμένα κριτήρια για τον τρόπο με τον οποίο το άτομο είναι θεμιτό να
επέμβει στη δομή της υποκειμενικότητάς του, τροποποιώντας συστατικά της
στοιχεία, ελέγχοντας τα συναισθήματά του, αλλά και επαναπροσδιορίζοντας
τους στόχους του, αλλάζοντας την καθημερινή του συμπεριφορά και την επι-
κοινωνία του με τους άλλους. Η έννοια που φαίνεται να είναι καθοριστική
σε αυτή τη διαδικασία σταδιακής ηθικοποίησης της σχέσης με τον εαυτό είναι
η υγεία. Η υγεία του εαυτού αποτελεί το επίκεντρο της σταδιακής ηθικοποίη-
σης του τρόπου με τον οποίο το άτομο με ψυχιατρικές εμπειρίες οφείλει να εί-
ναι και να δρα σε σχέση με αυτό που μπορεί να γίνει.
40. Για παράδειγμα, ο τίτλος του περιοδικού του Κέντρου Ψυχικής Υγείας Ρεθύμνου τιτλο-
φορείται Ακούω φωνές, προφανώς αποσκοπώντας στην αμφισβήτηση μιας αυστηρής
βιοϊατρικής προσέγγισης της ψυχικής ασθένειας.
Σε πάρα πολλά σημεία των προφορικών αφηγήσεων, αλλά και στις κα-
ταγραφές του ημερολογίου που παραθέτουμε η φροντίδα του εαυτού ανάγε-
ται σε πρώτιστο ηθικό καθήκον και σε βασική καθημερινή μέριμνα. Ο τρό-
πος με τον οποίο πραγματοποιείται αυτή η μέριμνα είναι η τήρηση ορισμένων
κανόνων και κυρίως η εφαρμογή συγκεκριμένων τεχνικών του εαυτού. Μέ-
σω αυτής της τεχνολογίας του εαυτού, η οποία παρέχεται από τον ψυχιατρικό
θεσμό ως συγκροτημένο σύστημα παραστάσεων και πρακτικών, το άτομο
αναγκάζεται αφενός να επεξεργαστεί τρόπους ελέγχου της συμπεριφοράς,
των συναισθημάτων και της συναναστροφής με τους άλλους, και αφετέρου
να μαθητεύσει σε ένα συγκεκριμένο τρόπο ύπαρξης. Στην πρώτη περίπτω-
ση το σημαντικό είναι να δούμε τα περιεχόμενα της ηθικοποίησης της σχέσης
του ατόμου με τον εαυτό του, τις συγκεκριμένες τεχνικές με βάση τις οποίες
το άτομο καλείται να επεξεργαστεί την υποκειμενικότητά του. Στη δεύτερη πε-
ρίπτωση αυτό που πρέπει να εξετάσουμε είναι η μορφή αυτής της σχέσης που
σταδιακά εγκαθιδρύεται, η οποία μας οδηγεί σε ένα συγκεκριμένο τρόπο
ύπαρξης που ξεφεύγει από τα περιορισμένα ψυχιατρικά περιβάλλοντα, καθώς
συνδέεται στενά με τις σύγχρονες διαδικασίες εξατομίκευσης. Εάν στην πρώ-
τη περίπτωση το ζητούμενο είναι να περιγράψουμε με κάθε δυνατή λεπτομέ-
ρεια τους μετασχηματισμούς του ψυχιατρικού θεσμού, στη δεύτερη περίπτω-
ση θα πρέπει να κατανοήσουμε ορισμένες βασικές όψεις της συγκρότησης
των σύγχρονων κοινωνιών. Στην περίπτωση του αφηγητή αναφαίνονται τρεις
βασικές τεχνικές του εαυτού, οι οποίες παραπέμπουν ευθέως στο μετασχη-
ματισμό του ψυχιατρικού θεσμού: (α) συστηματική παρατήρηση και καταγρα-
φή των συμπτωμάτων, (β) έλεγχος των συναισθημάτων, και (γ) εργαλειακή
χρήση των νέων ψυχιατρικών υπηρεσιών.
Μια κομβικής σημασίας τεχνική, η οποία αποτυπώνεται σε πολλά σημεία
των τεκμηρίων ζωής που παραθέτουμε, είναι η συστηματική παρατήρηση και
καταγραφή των συμπτωμάτων, για την οποία έχει ήδη γίνει λόγος. Η περί-
πτωση του αφηγητή είναι χαρακτηριστική. Η πρακτική της τήρησης προσω-
πικού ημερολογίου, η οποία σταδιακά μετατράπηκε σε τακτική δραστηριότητα
με συνεπικουρία και παραινέσεις επαγγελματιών, αποσκοπεί στην ενδελεχή
καταγραφή της ψυχοσυναισθηματικής κατάστασης. Σταδιακά η αυτοπαρατή-
ρηση γίνεται εμπεδωμένη συνήθεια και η συστηματική περιγραφή της εσω-

τερικής κατάστασης μέσο ελέγχου και εποπτείας της καθημερινότητας. Η δια-
φορική διάγνωση, η χορήγηση και η πιθανή τροποποίηση της φαρμακευτικής
αγωγής και οι λοιπές ψυχοκοινωνικού τύπου παρεμβάσεις προϋποθέτουν
τη σαφή περιγραφή της εσωτερικής κατάστασης, που θεωρείται πως μόνο το
ίδιο το άτομο μπορεί να δώσει (Solomon, 2004: 56, 109-145). Δεν έχει ση-
μασία αν η περιγραφή των συμπτωμάτων γίνεται γραπτά ή απλώς καταγρά-
φεται στη μνήμη. Σε κάθε περίπτωση το άτομο θα ερωτηθεί από τους επαγ-
γελματίες ψυχικής υγείας για την υγεία του και θα του ζητηθεί η ενδελεχής πε-
ριγραφή της κατάστασης. Έτσι, η φροντίδα της υγείας του εαυτού προϋπο-
θέτει συστηματική παρατήρηση και περιγραφή, που σε πολλές περιπτώσεις
γίνεται και γραπτά. Η αυτοπαρατήρηση αναγνωρίζεται συχνά ως εργαλείο αυ-
τοέρευνας, το οποίο επιτρέπει την τροποποίηση της ταυτότητας και την επέν-
δυση του κοινωνικού κόσμου με νόημα. Ωστόσο η αυτοπαρατήρηση δεν πα-
ραμένει σε ένα επίπεδο αυτογνωσίας.
Μια συναφής τεχνική είναι ο έλεγχος των συναισθημάτων διά της απο-
φυγής συναναστροφών που διεγείρουν υπέρ το δέον τις αισθήσεις. Ο αυτο-
έλεγχος τίθεται ως αναγκαίο καθήκον του ατόμου στην προσπάθειά του να
αποφύγει είτε κλειστές νοσηλείες σε κάποιο εξειδικευμένο ψυχιατρικό ίδρυ-
μα ως αποτέλεσμα υποτροπής ή τη δραστικότερη παρέμβαση από τους εκ-
φραστές των ψυχιατρικών υπηρεσιών, η οποία βιώνεται ενίοτε ως περιστο-
λή του εαυτού, ως απώλεια της ανεξαρτησίας. Μάλιστα, η εκπαίδευση σε
στρατηγικές προσανατολισμένες στο συναίσθημα, στο χειρισμό του άγχους
και της εσωτερικής έντασης, είναι μια από τις πιο συνηθισμένες ψυχοκοι-
νωνικές παρεμβάσεις (Ζήση, 2002: 29). Αυτού του τύπου η θεραπευτική πα-
ρέμβαση συνάδει με την ανάπτυξη της συνήθειας της ενδελεχούς παρατή-
ρησης της ψυχοσυναισθηματικής κατάστασης.
Βασική παράμετρος στην προσπάθεια αποφυγής των κλειστών νοσηλειών
είναι η εργαλειακή χρήση των νέων ψυχιατρικών υπηρεσιών. Εφόσον το άτο-
μο αναλαμβάνει πράγματι μέρος της ευθύνης για τη φροντίδα της υγείας του,
επιλέγει αυτοβούλως ή με την παρέμβαση μελών της οικογένειάς του και
γενικότερα του οικείου περιβάλλοντός του μια σκόπιμη και λελογισμένη χρή-
ση των ψυχιατρικών υπηρεσιών. Σκόπιμη στο βαθμό που το ίδιο το άτομο επι-
διώκει την υποστήριξη των ψυχιατρικών υπηρεσιών προκειμένου να απο-
φύγει περιπέτειες που θα έχουν ως τελική κατάληξη ενδεχομένως ένα βί-
αιο εγκλεισμό. Λελογισμένη γιατί συχνά γίνεται με φειδώ, καθώς η συνδρο-
μή των ψυχιατρικών υπηρεσιών κατανοείται ενίοτε από το άτομο ως παρέμ-
βαση και επιβολή και όχι ως συνδρομή και υποστήριξη. Έτσι, η καταφυγή στις
ψυχιατρικές υπηρεσίες αποκτά εργαλειακή χροιά, καθώς για το ίδιο το άτο-
μο παίρνει τη μορφή ενός μέσου στο πλαίσιο μιας τεχνολογίας φροντίδας της
υγείας του εαυτού.
Το πέρασμα από το ασυλικό στο μετα-ασυλικό μοντέλο ψυχιατρικής πα-
ρέμβασης συνδέεται με τη θεσμοθέτηση δομών που ωθούν το άτομο να ανα-
πτύξει ανάλογες τεχνικές βάσει των οποίων θα καταστεί ικανό να παρέμβει
στην ίδια τη δομή του εαυτού. Αυτές οι τεχνικές συνάδουν με έναν τρόπο
θεραπευτικής παρέμβασης που προάγει την ατομική ευθύνη, ηθικοποιώντας
τη σχέση του ατόμου με τον εαυτό του. Το ίδιο το άτομο καλείται να αναλά-
βει έναν ελεγκτικό-συντονιστικό ρόλο, να προσδιορίσει τις προτεραιότητες
και να καθορίσει τους προσανατολισμούς της προσπάθειας διαχείρισης του
εαυτού. Θεωρείται ότι το άτομο και μπορεί και οφείλει να αναλάβει μέρος των
θεραπευτικών καθηκόντων, επεξεργαζόμενο το ίδιο τον εαυτό του. Εξάλλου,
είναι το ίδιο που θα ασκήσει τις αρμόζουσες πρακτικές και θα εφαρμόσει τις
τεχνικές που απαιτούνται, σύμφωνα με την καθοδήγηση και την υψηλή επο-
πτεία των επαγγελματιών που ενσαρκώνουν τον ψυχιατρικό θεσμό και σύμ-
φωνα με τις παραινέσεις των οικείων του. Το αποτέλεσμα της χρήσης αυ-
τών των τεχνικών είναι η δημιουργία μιας έξης, η οποία έχει τη μορφή μιας
βαθιά εμπεδωμένης συνήθειας για συνεχή και ενδελεχή αυτοπαρατήρηση.
Πρόκειται για μια αναστοχαστική ματιά, η οποία όμως δεν νοείται ως αυτο-
σκοπός αλλά ως το πρώτο στάδιο μιας επέμβασης στο εσωτερικό του εαυτού,
στον πυρήνα της υποκειμενικότητας. Υπό αυτή την οπτική, η υποκειμενικό-
τητα νοείται ως ο δυναμικός εκείνος χώρος εντός του οποίου μπορούν να
δράσουν πολλές και διαφορετικές δυνάμεις.
Ο τελικός στόχος είναι δεδομένος, η υγεία του πάσχοντος εαυτού. Όμως
δεν υπάρχει ένα προαποφασισμένο συνολικό σχέδιο δράσης αλλά μόνο μια
σειρά από πρακτικές συμβουλές τις οποίες το άτομο οφείλει να ακολουθήσει,

καθώς και συγκεκριμένα μέσα που του διατίθενται για το σκοπό αυτόν. Επο-
μένως, η ηθικοποίηση της σχέσης του ατόμου με τον εαυτό του αναπτύσσε-
ται προοδευτικά, ως αποτέλεσμα των παρεμβάσεων του ψυχιατρικού θεσμού,
οι οποίες σε κάθε περίπτωση αντανακλούν ευρύτερες κοινωνικές ρυθμίσεις.
Έτσι, η υγεία του εαυτού αποτελεί τον ηθικοποιημένο κοινωνικό χώρο όπου
τόσο ο ψυχιατρικός θεσμός (με τα κοινωνικά του στηρίγματα, το δικαστικό σύ-
στημα, την αστυνομία, την οικογένεια, τις ιατρικές και τις κοινωνικές υπηρε-
σίες) όσο και το ίδιο το υποκείμενο επενεργούν τροποποιητικά. Η καθημερι-
νότητα ρυθμίζεται με βάση την προοπτική της φροντίδας της υγείας του εαυ-
τού. Η πορεία της ζωής μετατρέπεται σταδιακά σε ένα διαρκές αναστοχαστι-
κό παιχνίδι, μέσα από το οποίο ξεπηδά μια σκέψη υποταγμένη στο καθήκον
για αυτοπροσδιορισμό.
Η φαρμακευτική αγωγή αποτελεί πρωτεύουσας σημασίας τεχνολογική πα-
ράμετρο σε αυτόν το θεραπευτικό προσανατολισμό. Η φαρμακοθεραπεία εί-
ναι φυσικά ευθύνη και αρμοδιότητα των ψυχιατρικών υπηρεσιών και ειδικό-
τερα της αμιγώς ιατρικής τους διάστασης. Όμως το άτομο καλείται να συν-
δράμει το ίδιο στην επιτυχία της. Όχι μόνο ακολουθώντας κατά γράμμα τις
οδηγίες αλλά, επιπλέον, παρακολουθώντας και καταγράφοντας όλες τις πα-
ρενέργειες και τις επιδράσεις στο σώμα και στον ψυχισμό. Το άτομο καλεί-
ται να μην ακολουθήσει παθητικά τα προτεινόμενα ψυχοφαρμακολογικά σχή-
ματα. Οι επαγγελματίες που αποφασίζουν για τη συνέχιση ή τη μεταβολή της
χορηγούμενης θεραπείας τείνουν να λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τις παρατη-
ρήσεις του ίδιου του υποκειμένου, εφόσον η τήρηση, για παράδειγμα, της
φαρμακευτικής αγωγής θεωρείται ότι προϋποθέτει τη συναίνεση του πάσχο-
ντος, επομένως θα πρέπει να ληφθεί μέριμνα για την ελαχιστοποίηση των δυ-
σάρεστων παρενεργειών. Πράγματι, η φαρμακοθεραπεία εντάσσεται σταδια-
κά στο ρεπερτόριο των τεχνικών της καθημερινής φροντίδας του εαυτού. Τα
φάρμακα αποκτούν συχνά για το άτομο το χαρακτήρα μέσου, προκειμένου να
ελέγξει την καθημερινότητά του και να επιτύχει τη μερική αυτονόμηση από
το σύστημα των ψυχιατρικών υπηρεσιών, αποφεύγοντας τους βίαιους εγκλει-
σμούς και τις μακρόχρονες νοσηλείες που συνεπάγεται μια υποτροπή.
Έχει δημιουργηθεί ένας μύθος γύρω από τα ψυχοφάρμακα. Στον κοινό νου
οι δυνατότητές τους συχνά φαίνονται σχεδόν εξωπραγματικές, καθώς νοού-
νται ως μέσα πλήρους ελέγχου μιας ατιθάσευτης, κατά βάση επικίνδυνης ψυ-
χοσύνθεσης. Πίσω από αυτή την υπερτίμησή τους, τη σύνδεσή τους με μυ-
στηριώδεις ιδιότητες, βρίσκεται ο φόβος της πλήρους καθυπόταξης του ατό-
μου που ακολουθεί φαρμακοθεραπεία, της πλήρους χειραγώγησης της συ-
νείδησής του. Σε αυτόν το δισυπόστατο, σχεδόν αρχέγονο φόβο θεμελιώνε-
ται συχνά η κριτική που τους ασκείται, ότι αποτελούν βάναυσα μέσα πειθάρ-
χησης, χημική εκδοχή της φυσικής καθήλωσης (δεν είναι αβάσιμος ο όρος
«χημική καθήλωση»). Στο συλλογικό φαντασιακό τα ψυχοφάρμακα προσο-
μοιάζουν με τους απαγορευμένους καρπούς που η σύγχρονη ιατρική κατά-
φερε να γευτεί, τιθασεύοντας τις ιδιότητές τους προκειμένου να καταστείλει
τα πρωτόγονα ένστικτα και τις μη ελεγχόμενες ενορμήσεις ορισμένων αν-
θρώπων. Συχνά επίσης η ένταση των παρενεργειών οδηγεί στην άρνηση της
προτεινόμενης φαρμακευτικής αγωγής ή και στη διακοπή μιας ήδη χορηγού-
μενης φαρμακοθεραπείας. Πίσω από αυτές τις αντιστάσεις βρίσκεται πολλές
φορές ο ίδιος αρχέγονος φόβος, ότι η φαρμακοθεραπεία απειλεί την ακε-
ραιότητα του εαυτού. Αναμφίβολα κινούμαστε στο πεδίο των συλλογικών πα-
ραστάσεων (Lehman, 2007· Αντωνάτος κ.ά., 2007· Καράβατος, 2002· Μά-
τσα, 2001β· Μεγαλοοικονόμου, 2005α, 2005β, 2006· Στέκα, 2005).
Τα ψυχοφάρμακα έχουν επώδυνες συνέπειες, και τα νεότερα αντιψυχω-
σικά φάρμακα (όπως η κλοζαπίνη, η ρισπεριδόνη, η ολανζαπίνη, η κουετια-
πίνη, η αμισουλπιρίδη) δεν στερούνται παράπλευρων απωλειών, παρά τον πε-
ριορισμό των νευρολογικών παρενεργειών όπως η δυστονία, η ακαθισία, ο
φαρμακευτικός παρκινσονισμός και η όψιμη δυσκινησία. Σε κάθε περίπτω-
ση δεν στερούνται ανεπιθύμητων συνεπειών, όπως η υποκειμενική δυσφο-
ρία, η αίσθηση της καταστολής, η αύξηση του βάρους και οι σεξουαλικές δια-
ταραχές (Καρούζος κ.ά., 2001: 157-159). Το σχετικά περιορισμένο εύρος
των νευρολογικών παρενεργειών δεν συνεπάγεται βελτίωση της ποιότητας
ζωής.41 Σε καμία περίπτωση επίσης δεν θα πρέπει να υποβαθμίσουμε το ρό-
41. Η προβληματική της ποιότητας ζωής έχει αναχθεί σε καθοριστικό παράγοντα αξιολό-
λο της φαρμακοβιομηχανίας, των ασφαλιστικών ταμείων και εταιριών, και

τα τεράστια συμφέροντα που κρύβονται πίσω από τη διάδοση και την εξοι-
κείωση ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων με εμπορευματοποιημένες ψυ-
χοτρόπες ουσίες. Αυτό που μας ενδιαφέρει πρωτίστως εδώ είναι ο τρόπος με
τον οποίο τα μείζονα ψυχοφάρμακα γίνονται αντιληπτά από τα ίδια τα άτομα
στα οποία ο ψυχιατρικός θεσμός προτείνει μια διάγνωση και στη συνέχεια ένα
ψυχοφαρμακευτικό σχήμα. Στα αρχικά στάδια της πορείας ενός ατόμου με ψυ-
χιατρικές διαγνώσεις ο φόβος για τον έλεγχο της συνείδησης, της σκέψης και
των συναισθημάτων διαπλέκεται με την εν τω γίγνεσθαι κοινωνική αναγνώ-
ριση της ασθένειας κατά τέτοιο τρόπο ώστε η αποδοχή της προτεινόμενης
αγωγής να ταυτίζεται με τη συναίνεση στην απαξίωση των προηγούμενων πα-
ραστάσεων του εαυτού· ή, εναλλακτικά, ο φόβος αυτός γίνεται τμήμα του πα-
ραληρήματος και των συμβολισμών του. Σε μεταγενέστερα στάδια της ηθικής
σταδιοδρομίας η άρνηση συμμόρφωσης στη χορηγούμενη φαρμακευτική αγω-
γή ενδέχεται να πάρει τη μορφή σαφούς διαφοροποίησης από τους προτει-
νόμενους ψυχιατρικούς ορισμούς, με μια συμβολική αλλά την ίδια στιγμή υλι-
κή αντίσταση ενάντια στη νέα ταυτότητα που προτείνεται από τον ψυχιατρικό
θεσμό. Γενικότερα, η στάση του κάθε ατόμου απέναντι στην προτεινόμενη ψυ-
χοφαρμακοθεραπεία δεν είναι σταθερή και εξαρτάται από πολλούς συγκυ-
ριακούς παράγοντες. Σε κάθε περίπτωση μετακινείται συχνά ανάμεσα στην
πλήρη αποδοχή και στην πλήρη απόρριψη.
Έχει υποστηριχτεί ότι τα άτομα που εντάσσονται στον κόσμο της κοινοτι-
κής εκδοχής της ψυχιατρικής ως ασθενείς σφυρηλατούν στην πορεία του χρό-
νου μια σχέση με αυτόν η οποία χαρακτηρίζεται είτε από το μέλημα της δια-
τήρησης των αποστάσεων είτε από την πλήρη αποδοχή της θεραπευτικής πα-
ρέμβασης στο σύνολο της κοινωνικής ζωής. Στην πρώτη περίπτωση το άτο-
μο επιχειρεί, και ως ένα βαθμό καταφέρνει, να χρησιμοποιήσει τον ψυχιατρικό
γησης των συστημάτων υγείας, και οι κλίμακες με βάση τις οποίες αξιολογείται η ποι-
ότητα ζωής λαμβάνουν σοβαρά υπόψη την άποψη των εξυπηρετούμενων. Βλ. σχετικά
Kovess (1994: 17), Tignol & Martin (1992: 77), Αλεξιάς (2002), Παξινός (2000), Πα-
ξινός κ.ά. (2010).
θεσμό ως μέσο, υλικό, ηθικό ή και συμβολικό, προκειμένου να επιτύχει έναν

κατά το δυνατόν αυτόνομο βίο, με την έννοια της ομαλής ένταξης στα ποικίλα
πεδία της κοινωνικής ζωής. Αυτό προϋποθέτει ότι το άτομο έχει τις ηθικές,
τις ψυχοσυναισθηματικές και τις υλικές προϋποθέσεις για να θέσει υπό τον
έλεγχό του, έστω εν μέρει, τη μορφή της σχέσης με την ψυχιατρική, διαγρά-
φοντας μια ρυθμιζόμενη από το ίδιο βιογραφική τροχιά εντός του συστήματος
των ψυχιατρικών υπηρεσιών. Το άτομο συνάπτει μια «θεραπευτική συμμα-
χία», αποδεχόμενο την αναγκαιότητα σταθερής ψυχιατρικής υποστήριξης, η
οποία είναι υπό διαπραγμάτευση, σε μια προοπτική ελέγχου και διαχείρισης
της ασθένειας (Falloon & Fadden, 1995· Velpry, 2009: 249-273). Η ψυ-
χιατρική στην περίπτωση αυτή αποκτά τη σημασία ενός δικτύου προστασίας
από μια πιθανή υποτροπή με τις όποιες συνέπειές της. Η παρέμβασή της κα-
θίσταται νόμιμη, εφόσον είναι χρήσιμη, αν και πολύ συχνά θεωρείται ανεπι-
θύμητη. Αν αξιολογηθεί από το ίδιο το άτομο ότι η ψυχιατρική θεραπεία επι-
φέρει υπερβολικό συμβολικό-ηθικό κόστος, η καταφυγή σε αυτήν μπορεί να
περιοριστεί στο ελάχιστο, σε μια προσπάθεια ενίσχυσης της ένταξης στη φυ-
σιολογική καθημερινότητα, στις ποικίλες διαστάσεις της. Αυτή η μορφή έντα-
ξης στον κόσμο της ψυχιατρικής συνάδει με την κανονιστικότητα που εξάγει η
κοινοτική ψυχιατρική, και στην ελληνική εκδοχή της, η οποία βασίζεται στην
προαγωγή της αυτονομίας (Τζανάκης, 2008).
Τα διλήμματα αυτά αποτυπώνονται ανάγλυφα στις πρακτικές που υιοθετεί
ο αφηγητής. Είναι αξιοσημείωτος ο τρόπος με τον οποίο περιγράφει την ψυ-
χοφαρμακοθεραπεία που του χορηγήθηκε σε ενέσιμη μορφή την πρώτη φο-
ρά που επισκέφτηκε το γενικό νοσοκομείο. Η εμπειρία αυτή ανασυγκροτεί-
ται ως το ανάλογο μιας τελετής μύησης στον κοινωνικό κόσμο της ψυχιατρι-
κής. Από εκείνο το σημείο και έπειτα το σώμα μετατρέπεται σε πεδίο στο
οποίο ο ψυχιατρικός θεσμός επεμβαίνει συστηματικά. Μεμιάς το «υγιές σώ-
μα» μεταλλάσσεται σε «πάσχον σώμα», το οποίο μαρτυρά την οδύνη της ψυ-
χής. Οι οδύνες αυτές, οι παρενέργειες των ψυχοφαρμάκων που αντανακλούν
τις επιθέσεις εναντίον των καταξιωμένων εικόνων του εαυτού, συμβολίζουν
εφεξής την κοινωνική αποδιοργάνωση.
Όμως τόσο οι προφορικές αφηγήσεις όσο και οι καταγραφές στο προ-
σωπικό ημερολόγιο αναδεικνύουν μια ιδιάζουσα διάσταση της χρήσης των

ψυχοφαρμάκων, η οποία σχετίζεται με την εργασία επί του εαυτού που κα-
λούνται να επιτελέσουν τα άτομα με ψυχιατρικές εμπειρίες στο μετα-ασυλι-
κό ψυχιατρικό σύστημα. Τα φάρμακα νοούνται ως βασικό μέσο ελέγχου της
καθημερινότητας και επέμβασης επί του εαυτού, ο οποίος με αυτό τον τρό-
πο αναγνωρίζεται και από το ίδιο το άτομο, έστω εμμέσως, ως πάσχων εαυ-
τός. Η έμμεση αυτή αναγνώριση της ψυχιατρικής ερμηνείας του εαυτού εί-
ναι το αποτέλεσμα του γεγονότος ότι τα φάρμακα φαντάζουν ως το μόνο άμε-
σα διαθέσιμο προς αξιοποίηση και ταυτόχρονα αποτελεσματικό μέσο παρέμ-
βασης. Μάλιστα, όπως διαφαίνεται από την εν λόγω μαρτυρία ζωής, το ίδιο
το άτομο αναλαμβάνει μέρος της ευθύνης για την ορθή εφαρμογή της χορη-
γούμενης αγωγής. Είναι αυτό που φροντίζει για τη λήψη των φαρμάκων σε
τακτά χρονικά διαστήματα και για την έγκαιρη συνταγογράφησή τους. Ταυ-
τόχρονα αναλαμβάνει την ευθύνη για την ενημέρωση των εκάστοτε θερα-
πόντων γιατρών και της θεραπευτικής ομάδας που τους υποστηρίζει σχετικά
με την αποτελεσματικότητα και τις παρενέργειες των φαρμάκων. Σε μεταγε-
νέστερα στάδια, όταν πια έχει γίνει αποδεκτή η χρήση τους, το άτομο διατυ-
πώνει γνώμη σχετικά με την αύξηση ή τη μείωση των χορηγούμενων δόσεων,
την οποία θεμελιώνει στην προσωπική εμπειρία και στην αυτοπαρατήρηση και
την οποία συζητά με τους εκάστοτε θεράποντες γιατρούς.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο δίνεται τόσο μεγάλη έμφαση από τον
αφηγητή στα φάρμακα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, αποτελούν βασικό πα-
ράγοντα για τη συγκρότηση ενός αυτενεργού υποκειμένου και δεν νοούνται
ως μέσα καταναγκασμού και πειθάρχησης. Όπως τουλάχιστον κατανοείται
από τον ίδιο τον αφηγητή, τα φάρμακα του επιτρέπουν να ελέγξει την καθη-
μερινότητά του και να παρέμβει επί της υγείας του εαυτού με αποτελεσματικό
τρόπο, προκειμένου εντέλει να επιτύχει τη μερική αυτονόμηση από το σύστημα
των ψυχιατρικών υπηρεσιών, αποφεύγοντας τους βίαιους εγκλεισμούς που
συνεπάγονται οι υποτροπές. Η αναγνώριση από τον ίδιο ότι η μη τήρηση της
χορηγούμενης φαρμακευτικής αγωγής είναι το πρώτο βήμα για τον εγκλεισμό
στο ψυχιατρικό ίδρυμα αποτελεί βασικό παράγοντα αποδοχής της («Αν δεν το
κάνουνε, θα αρχίσουνε να γυρνάνε πάλι πίσω. Μετά από ένα μήνα, δυο, θα
γυρίσουνε πίσω, μέσα»). Η διαγωγή αυτόνομου βίου, δηλαδή χωρίς την αυ-
στηρή κηδεμονία των ψυχιατρικών υπηρεσιών, φαίνεται να αποτελεί βασικό
στόχο, ο οποίος εντούτοις προϋποθέτει, σύμφωνα με τον αφηγητή, την απο-
δοχή της φαρμακευτικής αγωγής που προτείνεται από τους εκφραστές των
υπηρεσιών αυτών.
Έτσι, η αυτονόμηση προϋποθέτει την αποδοχή της ταυτότητας του ασθενή,
εφόσον ο εαυτός αναγνωρίζεται από το ίδιο το άτομο ως πάσχων. Με αυτό
τον τρόπο το άτομο αναγνωρίζει, υπό όρους, τον ψυχιατρικό θεσμό, συμ-
βάλλοντας στη νομιμοποίησή του. Έτσι εξηγούνται και τα συνεχή εισαγωγι-
κά στο λόγο του αφηγητή, καθώς οι θεσμικές αμφισημίες αντανακλούνται
στην εξιστόρηση του βίου, η οποία λαμβάνει τη μορφή εξιστόρησης του πά-
σχοντος εαυτού. Οι αναφορές στην ασθένεια είναι πάμπολλες, όμως σχε-
δόν πάντοτε συνοδεύονται από τη χρήση εισαγωγικών. Μάλιστα ο εαυτός
προβάλλεται υπό το πρίσμα της –εντός εισαγωγικών– ασθένειας, μια συνη-
θισμένη πρακτική περιγραφής του εαυτού, η οποία υπονοεί μια κριτική το-
ποθέτηση (Bonnet et al., 2007: 44-45). Η ψυχιατρική αρμοδιότητα γίνεται
υπό όρους αποδεκτή, την ίδια στιγμή που η οντολογική βάση της ασθένειας
αμφισβητείται. Αυτή η αφηγηματική πρακτική σχετίζεται άμεσα με τη βιογρα-
φική διαδρομή του αφηγητή. Τα φάρμακα αναγνωρίζονται ως μέσο μόνο όταν
επέρχεται μια σχετική συμφιλίωση με τη νέα κοινωνική ταυτότητα και μια ανα-
γνώριση της χρονιότητας της πάθησης («Δεν γίνεται διαφορετικά. Και ξέρω
ότι θα πεθάνω μ’ αυτά τα φάρμακα. Το ’χω πάρει απόφαση»).
Στην περίπτωση της ερμηνείας και της αξιολόγησης της χρήσης των φαρ-
μάκων κατά την αφήγηση διαφαίνεται περισσότερο ίσως από οπουδήποτε αλ-
λού η πρόσληψη του παρελθόντος υπό την οπτική του παρόντος. Η φαρμα-
κευτική αγωγή και η ορθολογική διαχείρισή της αποτελούν το πιο αποτελε-
σματικό μέσο αποφυγής τόσο των υποτροπών όσο και των συνεπακόλουθων
πιο δραστικών παρεμβάσεων του ψυχιατρικού θεσμού (εγκλεισμός ή και ανοι-
χτή νοσηλεία στο Νοσοκομείο Ημέρας) ως το κατ’ εξοχήν εχέγγυο της ατο-
μικής χειραφέτησης («Και η αλήθεια είναι ότι δεν θέλω να ’μαι και πολύ στα
πόδια των ψυχιάτρων και των γιατρών»). Η αφήγηση διαποτίζεται από αυτή
την έγνοια, στην οποία βασίζεται η θετική αποτίμηση της αποτελεσματικότη-
τας των ψυχοφαρμάκων. Η ερμηνεία αυτή είναι το προϊόν αφενός της μακράς
διαδρομής εντός του συστήματος των ψυχιατρικών υπηρεσιών ασυλικού τύ-
που και αφετέρου των προοπτικών που διανοίγονται με τους νέους θερα-
πευτικούς προσανατολισμούς κοινοτικού τύπου. Πρόκειται για μια ερμηνεία
θεμελιωμένη στη βιωμένη εμπειρία του εγκλεισμού και στα πραγματοποιη-
θέντα εγχειρήματα αυτονόμησης και διαγωγής ενός σχετικά ελεγχόμενου από
το ίδιο το άτομο βίου.
Η βιογραφική διαδρομή δίνει παραδείγματα και αντιπαραδείγματα στο άτο-
μο, προκειμένου να σχεδιάσει τη ζωή του και να μεριμνήσει για την αναζή-
τηση των διαθέσιμων μέσων που θα το βοηθήσουν να επιτύχει τους στόχους
του («Αυτό γίνεται με όλους, με όλα τα παιδιά που έχουνε νοσηλευτεί και
κάποια στιγμή βρίσκονται έξω στο φυσικό τους χώρο, στην κοινωνία. Αυτοί
πρέπει να ρυθμίζουνε τη θεραπεία τους»). Δεδομένων των παρενεργειών των
ψυχοφαρμάκων, που έχουν πολύ υψηλό σωματικό και συναισθηματικό κό-
στος για το ίδιο το άτομο, διαφαίνεται μια σαφής στράτευση στην υπόθεση
διασφάλισης της υγείας του εαυτού. Στόχοι και μέσα διαπλέκονται σε αυτή την
προοπτική. Η διαγωγή αυτόνομου βίου προϋποθέτει τη μέριμνα για την υγεία
του εαυτού, και την ίδια στιγμή το μέτρο σύγκρισης της τελευταίας είναι ο βαθ-
μός αυτονομίας που κατακτά το άτομο («Εντάξει, αισθάνομαι τυχερός που ξέ-
ρω ότι εγώ θα βάλω το κλειδί στην πόρτα και θα μπω μέσα ό,τι ώρα και να
’ναι. Δεν πρέπει να δώσω αναφορά σε κάποια αρχή για να μου ανοίξει την
πόρτα να μπω σε ένα συγκεκριμένο σύστημα αρχών και να λειτουργήσω»).
Δεδομένου αυτού του προσανατολισμού, τα ψυχοφάρμακα νοούνται ως ερ-
γαλεία ελέγχου των σκέψεων και των συναισθημάτων από το ίδιο το άτομο,
ως μέσα αυτοκυριαρχίας («Μ’ αρέσει η ελευθερία, δηλαδή θέλω να ρυθμί-
ζω εγώ τα πράγματα του εαυτού μου»). Αυτός ο προσανατολισμός συμπλέει
με το είδος της θεραπευτικής μέριμνας που υιοθετούν οι νέες ψυχιατρικές
υπηρεσίες προς την κατεύθυνση της εξατομίκευσης της ευθύνης.42 Το άτο-
42. Για μια διεπιστημονική προσέγγιση της χρήσης των φαρμάκων στην ψυχιατρική υπό την
οπτική των κοινωνικών επιστημών βλ. Ehrenberg (1991).
μο εμπλέκεται ως δρων στο θεραπευτικό γίγνεσθαι και αναλαμβάνει συγκε-

κριμένες ευθύνες στην εξέλιξη της θεραπείας του.
Επομένως η φαρμακευτική αγωγή, όσον αφορά τουλάχιστον τη συγκε-
κριμένη περίπτωση, δεν συνίσταται μονοσήμαντα στις προτάσεις εκ μέρους
ενός ειδικού προς έναν αδαή, ο οποίος οφείλει να προσαρμοστεί σε αυτές δί-
χως αντιρρήσεις. Ακόμα και η εξαιρετικά βίαιη συμβολικά έννοια της συμ-
μόρφωσης στη φαρμακευτική αγωγή, η οποία αποτελεί μέρος του τρέχοντος
ψυχιατρικού λεξιλογίου, προϋποθέτει ένα άτομο το οποίο θα πειστεί να ακο-
λουθήσει τις θεραπευτικές οδηγίες που του προτείνονται μαζί με μια διά-
γνωση από το σύστημα των ψυχιατρικών υπηρεσιών. Η απουσία εγκλεισμού
υπευθυνοποιεί εκ των πραγμάτων είτε τον πάσχοντα είτε τα οικεία του πρό-
σωπα είτε συνηθέστατα και τους δυο σε σχέση με την τήρηση της προτεινό-
μενης φαρμακευτικής αγωγής. Το άτομο στο οποίο ο ψυχιατρικός θεσμός έχει
προτείνει μια διάγνωση, στο βαθμό που υπάρχει έλλογη, έστω υπό όρους
αποδοχή της νέας ταυτότητας που του αποδίδεται, καθίσταται σταδιακά, έστω
εν μέρει, «υπεύθυνο» για την πορεία και το τελικό αποτέλεσμα της θεραπευ-
τικής παρέμβασης. Η υπευθυνοποίηση αποτελεί εγγενή διάσταση του κοι-
νωνικού δεσμού που εγκαθιδρύεται μεταξύ του ατόμου με ψυχιατρικές εμπει-
ρίες και του ψυχιατρικού θεσμού στην κοινοτική εκδοχή του. Πρόκειται για μια
δυναμική διαδικασία που αναπτύσσεται στο εσωτερικό της θεραπευτικής σχέ-
σης, η οποία σταδιακά αποκτά αφενός μια κανονιστική και αφετέρου μια δια-
λογική-επικοινωνιακή διάσταση.
Το μέλημα της επικοινωνίας
Όπως αναφέρει η Λυδάκη (2001: 201), «η εξέλιξη του κύκλου της ζωής (γέν-
νηση, γάμος, θάνατος), η οικογενειακή ζωή, η θρησκευτική ζωή, οι επαγ-
γελματικές ασχολίες, οι κοινωνικές εκδηλώσεις, οι ώρες της ανάπαυσης δια-
μορφώνουν τα άτομα σε ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό περιβάλλον και προσ-
δίδουν τα χαρακτηριστικά στοιχεία που συγκροτούν την ταυτότητά τους».
Όπως είδαμε, η βιογραφική διαδρομή των ατόμων με ψυχιατρικές εμπειρίες
συνδέεται με την απόδοση μιας νέας, μειωτικής ταυτότητας. Η διαδικασία της

κοινωνικής αναγνώρισης της ασθένειας συνάδει με μια έστω μερική τροπο-
ποίηση του εικόνων του εαυτού μέσα από την επενέργεια μιας σειράς κοι-
νωνικών μηχανισμών. Η τυπική βιογραφική διαδρομή των ατόμων στα οποία
προτείνεται μια διάγνωση διά μέσου του κοινωνικού θεσμού της ψυχιατρικής
τροποποιείται ουσιαστικά την εποχή της παρακμής του ασυλικού μοντέλου ψυ-
χιατρικής περίθαλψης. Το άτομο μετατρέπεται εκ των πραγμάτων σε αναστο-
χαστικό υποκείμενο, στο οποίο αποδίδεται μέρος της ευθύνης της θεραπεί-
ας του και συχνά γίνεται προσπάθεια να εμπλακεί ενεργά στο θεραπευτικό έρ-
γο, που αποσκοπεί καταστατικά στην τροποποίηση του εαυτού. Πρόκειται για
μια πολύπλοκη διαδικασία, καθώς από τη μια αυξάνονται οι ευκαιρίες για ενί-
σχυση των διαβημάτων αναγνώρισης στα οποία προβαίνουν τα άτομα με ψυ-
χιατρικές διαγνώσεις, όπως συμβαίνει στην περίπτωση του αφηγητή, και από
την άλλη διευρύνονται οι αρμοδιότητες του ψυχιατρικού θεσμού με τη θεώ-
ρηση της κοινωνικής ύπαρξης στο σύνολό της ως ψυχιατρικού αντικειμένου.
Ο Φαλελάκης δεν είναι βέβαια μια συνηθισμένη περίπτωση ατόμου με ψυ-
χιατρικές εμπειρίες. Οι ιδιαίτερες δεξιότητες, ειδικά στον τομέα της τέχνης,
του παρείχαν ένα ευρύ ρεπερτόριο πρακτικών αναγνώρισης και έλλογης δια-
χείρισης του στίγματος. Βέβαια, σε ορισμένες περιπτώσεις που η ψυχική κα-
τάρρευση είναι σχεδόν ολοκληρωτική και κάθε υπόθεση για ενσυναίσθηση
του ατόμου φαντάζει ουτοπία, είναι πολύ δύσκολο να αναπτυχθούν τέτοιου εί-
δους πρακτικές.43 Ωστόσο, αυτή η εξαιρετική περίπτωση φανερώνει τους βα-
43. Να τονίσουμε για ακόμα μία φορά ότι το γεγονός της «μη συνηθισμένης περίπτωσης»
δεν αίρει τη σημασία που έχει η μαρτυρία για την κατανόηση αντίστοιχων εμπειριών.
Όπως ορθά υποστηρίζει η Βαρίκα, αναφερόμενη στις ατομικές εμπειρίες καταπίεσης των
γυναικών, τα επιμέρους βιώματα, αν και δεν είναι αντιπροσωπευτικά με τη στατιστική
έννοια του όρου, αντιστοιχούν σε μορφές σχέσεων οι οποίες είναι γενικές, παγιωμέ-
νες. Οι αντίστοιχες ατομικές εμπειρίες ετεροπροσδιορισμού «είναι […] αντιπροσωπευ-
τικές ενός συσχετισμού δυνάμεων, στον οποίο ο αυτοπροσδιορισμός προϋποθέτει μια
αναγκαστική τοποθέτηση του υποκειμένου απέναντι στην υποθετική ή πραγματική δια-
φορά του, που αποτελεί εφεξής, είτε το θέλει είτε όχι, την ουσία της ομαδικής κατω-
τερότητας και υποτέλειας στο όνομα των οποίων στερείται το δικαίωμα στον αυτο-
θύτερους κοινωνικούς μετασχηματισμούς, οι οποίοι δεν περιορίζονται στο

εσωτερικό του ψυχιατρικού θεσμού. Ο αναπροσανατολισμός των ψυχιατρι-
κών υπηρεσιών εμπλέκει το άτομο σε έναν αγώνα προσδιορισμού της υπο-
κειμενικότητας καθεαυτή. Δεν το εγκαλεί ως εν γένει υποκείμενο (Althusser,
1990: 111). Το εκλαμβάνει ως εμπειρικά εντοπίσιμη ποιότητα, ως συγκε-
κριμένο κοινωνικό υποκείμενο, ικανό να ορίσει το ίδιο τις διαστάσεις της υπο-
κειμενικότητάς του, εντός των ορίων που του αναγνωρίζονται.
Η τέχνη έχει διαδραματίσει πολύ σημαντικό ρόλο στη ζωή του αφηγητή.
Αποτέλεσε ένα αποτελεσματικό μέσο έκφρασης της «δικιάς του οδύνης», μια
ευκαιρία καταγραφής των πιο προσωπικών του βιωμάτων, αλλά και ένα βή-
μα άσκησης κριτικής και διεκδίκησης αυτοπροσδιορισμού. Ταυτόχρονα όμως
η τέχνη φαίνεται να τον βοήθησε να κατοχυρώσει μια νέα κοινωνική ταυτό-
τητα, πέραν αυτής του ψυχικά ασθενή, φορτισμένη θετικά αυτή τη φορά, κα-
τακτώντας την αναγνώριση της ιδιότητας του ποιητή. Η τρέλα και η καλλιτε-
χνική δημιουργία συνδέονται στην περίπτωσή του αντίστροφα, όχι ως δεξα-
μενή η μία της άλλης (Βασιλειάδης, 2002), αλλά κατ’ αντιδιαστολή. Η ιδιό-
τητα του ποιητή αποδομεί την ταυτότητα του «ψυχασθενή», τη θέτει εντός ει-
σαγωγικών, την υποβαθμίζει, αναδεικνύοντας τη βαθύτερη ανθρώπινη ουσία,
η οποία ενοποιεί αντί να διαχωρίζει (Γιώτης, 2005).
Ο ίδιος υπογραμμίζει το ρόλο που παίζει η τέχνη στην ψυχιατρική θερα-
πεία. Η τέχνη θεωρείται συνώνυμη με τη δοκιμασία της έκθεσης. Και η τε-
λευταία είναι συχνά επώδυνη, όταν συνδέεται με την κοινωνική ταυτότητα του
ψυχικά ασθενή. Ο αφηγητής θεματοποιεί τη διαδικασία της έκθεσης, την οποία
αντιπαραθέτει στις φοβίες που οδηγούν στην περιθωριοποίηση. Μάλιστα,
στην ίδια κατηγορία κοινωνικών πρακτικών τοποθετεί αφενός τις καλλιτε-
χνικές δραστηριότητες που απαιτούν δημοσιότητα, με φυσική παρουσία του
προσδιορισμό. Η αναγκαστική αυτή τοποθέτηση καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τις δυνα-

τές μορφές ατομικής και συλλογικής συνείδησης, καθώς και τις διαδικασίες διαμόρ-
φωσης των συλλογικοτήτων στη νεωτερικότητα, τις εντάσεις και τα διλήμματα που τις
διατρέχουν» (Βαρίκα, 2000: 21-22).
ίδιου, και αφετέρου την ανάληψη καθηκόντων ψάλτη στην εκκλησία του χω-
ριού. Για τον ίδιο η δυνατότητα φυσικής παρουσίας μπροστά σε κοινό κατα-
νοείται ως επίτευγμα, στην προσπάθειά του να μην περιοριστεί η ζωή του
«εντός των τειχών» είτε του ψυχιατρείου είτε του σπιτιού.
Μέσω της μαρτυρίας που εξετάζουμε εδώ αναδεικνύονται μια αγωνία και
ένα συνεχές μέλημα για επικοινωνία. Αυτό επισημαίνεται στις καταγραφές
των προσωπικών ημερολογίων του αφηγητή αλλά και σε πρακτικές όπως η
συμμετοχή σε συνέδρια, ημερίδες και καλλιτεχνικά δρώμενα, η έκδοση ποι-
ημάτων, δραστηριότητες που του παρέχουν μια δημοσιότητα σε ορισμένους
κύκλους της τοπικής κοινωνίας των Χανίων και της ψυχιατρικής κοινότητας.
Κατ’ αρχάς, λαμβάνοντας υπόψη τη βιογραφική διαδρομή του αφηγητή, μπο-
ρούμε να υποστηρίξουμε ότι η δημοσιότητα αυτού του τύπου, η οποία συν-
δέεται με την επιστήμη και τα γράμματα, αμβλύνει τα τραύματα ταυτότητας που
έχει επιφέρει η αποτυχία του σχεδίου να σπουδάσει στο πανεπιστήμιο. Η δη-
μοσιότητα στους χώρους αυτούς λειτουργεί ως πιστοποίηση της συνέχειας
της ιστορίας του εαυτού, της αίσθησης συνοχής της βιογραφίας. Επομένως,
το επικοινωνιακό πρόταγμα και οι πρακτικές δημοσιότητας μπορούν να νοη-
θούν και ως ένα ατομικό εγχείρημα σύντηξης των επιμέρους οριζόντων συ-
γκρότησης του εαυτού τους οποίους δημιούργησαν η βιογραφική ρήξη και η
μακροχρόνια εμπειρία της ψυχικής ασθένειας.
Ταυτόχρονα, αυτό το διαρκές μέλημα για επικοινωνία φαίνεται να αποτε-
λεί διάβημα αναγνώρισης μιας τραυματισμένης ταυτότητας. Η κοινωνική ανα-
γνώριση της ασθένειας συνδέεται με απειλές της ταυτότητας και θέτει δι-
λήμματα διαχείρισης της δημόσιας εικόνας του εαυτού (Charmaz, 1997). Συ-
χνά παράγει ένα αίσθημα αυτοϋποτίμησης και ταπείνωσης, και εγκλωβίζει σε
μια περιθωριοποιημένη κοινωνική ύπαρξη. Η υποβάθμιση των θετικών ει-
κόνων του εαυτού και η συνολική υποτίμηση του ατόμου συνδέονται με το
στίγμα της ψυχικής ασθένειας, απότοκο της πορείας του ατόμου στο εσωτε-
ρικό του συστήματος των ψυχιατρικών υπηρεσιών (Goffman, 2001: 111-
184). Εντούτοις, όπως διαφαίνεται από τα τεκμήρια ζωής που μας παρέχει
ο αφηγητής, η διαδικασία αυτή δεν συνιστά μονοσήμαντα μια θεσμική επι-
βολή αλλά, αντίθετα, αποτελεί μια δυναμική, πολυδιάστατη και εν πολλοίς
αντιφατική διαδικασία. Μάλιστα, με την ανάπτυξη κοινοτικού τύπου υπηρεσιών

και αντίστοιχων θεραπευτικών πρακτικών η βιογραφική αυτή διαδρομή τείνει
να τροποποιηθεί ριζικά, να διαφοροποιηθεί εσωτερικά. Εάν εξετάσουμε τις
καταστάσεις αυτές υπό την οπτική του δρώντος υποκειμένου, θα παρατηρή-
σουμε ότι η υποτιμημένη ταυτότητα δεν γίνεται αυτομάτως αποδεκτή αλλά,
τουναντίον, αναπτύσσονται διαρκή εγχειρήματα αμφισβήτησής της και αντί-
στοιχα διαβήματα αναγνώρισης, τα οποία συχνά είναι εξαιρετικά αμφίσημα
και σε ορισμένες περιπτώσεις αντιφατικά.
Σε ανάλογες πρακτικές αναγνώρισης, οι οποίες αποσκοπούν στην αμφι-
σβήτηση του στίγματος του ψυχασθενή, καταφεύγει και ο αφηγητής. Κατ’ αρ-
χάς, στις εξιστορήσεις αναπτύσσεται ένα πρωτόλειο θεωρίας του αποδιο-
πομπαίου τράγου ως βασικού συστατικού μιας κριτικής των πρακτικών που
στιγματίζουν και των αντίστοιχων αντιλήψεων. Επισημαίνεται δηλαδή η μορ-
φοποιητική διάσταση των κοινωνικών μηχανισμών που παράγουν την ετερό-
τητα μέσα από μια αντεστραμμένη εικόνα της ομαλότητας και της κανονικό-
τητας, στην προκειμένη περίπτωση της ψυχικής υγείας («[…] οι ψυχοπαθείς ή
οι διεστραμμένοι ή οι διεφθαρμένοι κ.λπ., οι έτσι ή οι αλλιώς, είναι κλειδω-
μένοι κι αυτοί, άρα η κοινωνία πάει καλά»). Με αυτό τον τρόπο αμφισβητεί-
ται η ουσιολογική/βιολογική προσέγγιση της ψυχικής ασθένειας και αναδει-
κνύονται η αυθαιρεσία και τα σαθρά αυθαίρετα θεμέλια του κοινωνικού στίγ-
ματος. Στην κριτική αυτού του τύπου στηρίζει ο αφηγητής την αμφισβήτηση
εκείνων των αντιλήψεων που παγιδεύουν τα άτομα με ψυχιατρικές εμπει-
ρίες στην «ωμέγα», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, κοινωνική κατηγορία.
Ωστόσο η εν λόγω κριτική, δηλαδή η αμφισβήτηση της βιολογικής προ-
σέγγισης και η αντίστοιχη ανάδειξη της κατασκευασμένης διάστασης του στίγ-
ματος της ψυχικής ασθένειας, αποτελεί μία μόνο από τις στρατηγικές ανα-
γνώρισης που αναπτύσσονται, ίσως τη λιγότερο σημαντική. Εξάλλου η έμ-
φαση στη σημασία της φαρμακοθεραπείας, την οποία ο αφηγητής θεωρεί βα-
σικό μέσο διαχείρισης της καθημερινότητας και εργαλείο που του παρέχεται
από τον ψυχιατρικό θεσμό προκειμένου να διαφύγει πιθανούς εγκλεισμούς,
αποτελεί έμμεση αποδοχή της οντολογικής βάσης της ασθένειας. Μεγαλύ-
τερο ίσως ενδιαφέρον έχει η υπό όρους αποδοχή της ταυτότητας που απο-
δίδεται στα άτομα με ψυχιατρικές διαγνώσεις. Όπως είδαμε και παραπάνω,

σε ορισμένα σημεία της αφήγησης και σε πολλά ποιήματα αναπτύσσεται, ως
συνέχεια της έμμεσης αποδοχής της οντολογικής βάσης της ασθένειας, ένα
ιδιάζον διάβημα αναγνώρισης, το οποίο βασίζεται στην οικειοποίηση μέρους
ή διαστάσεων της κοινωνικής ταυτότητας που αποδίδεται σταδιακά στα άτο-
μα με ψυχιατρικές εμπειρίες. Πρόκειται για μια πρακτική οικειοποίησης της
αρνητικής ταυτότητας, του στίγματος, για ένα εγχείρημα αντιστροφής της αρ-
νητικότητας και μετατροπής της σε θετική εικόνα του εαυτού. Αυτό το ιδιά-
ζον διάβημα αναγνώρισης παίρνει διάφορες, αντιθετικές μεταξύ τους μορφές,
οι σημαντικότερες από τις οποίες είναι οι εξής: (α) ηρωοποίηση, (β) αποδοχή
της βιοϊατρικής εκδοχής, και (γ) κριτική της ιατρικής αντικειμενοποίησης.
Η ηρωοποίηση διαφαίνεται σε πάρα πολλά σημεία των αφηγήσεων αλλά
και σε ορισμένους στίχους ποιημάτων, όπου η ψυχική πάθηση ερμηνεύεται
ως ατομικός αγώνας εναντίον εσωτερικών και εξωτερικών εχθρών, ως γολ-
γοθάς. Η ατομική ιστορία συγκρίνεται με την Οδύσσεια. Με αυτό τον τρόπο
η μαρτυρία αποκτά το διπλό της νόημα: πρόκειται για την παράθεση ενός τεκ-
μηρίου το οποίο αφορά ένα ήδη πραγματοποιηθέν μαρτύριο, για τη δημο-
σιοποίηση-μαρτυρία μιας σειράς κακουχιών και βασάνων, μιας βαθύτατης ψυ-
χοκοινωνικής οδύνης. Η ταυτότητα του ατόμου ξεπηδά από τη σύμπτυξη των
δύο συμβολικών διαστάσεων της μαρτυρίας, του μαρτυρίου και της πιστο-
ποίησής του διά μέσου της αφήγησης, δηλαδή της δημοσιοποίησης της αλή-
θειας που η συλλογικότητα πολλές φορές θέλει να ξεχνά. Έτσι, ο μάρτυρας
γίνεται την ίδια στιγμή αυτός που βασανίζεται και αυτός που λέει την αλή-
θεια που κανείς δεν τολμά να πει. Οι κακουχίες όχι μόνο δεν στερούνται νοή-
ματος αλλά, επιπλέον, αποκτούν θετικό πρόσημο, καθώς η ατομική οδύσσεια
συνδέεται με την ουτοπική υπόσχεση μιας συλλογικής λύτρωσης διά μέσου
του φανερώματος της ανείπωτης αλήθειας που συστηματικά διαστρεβλώνε-
ται. Έτσι, ο πόνος μετατρέπεται από ιδιωτικό βίωμα σε γεγονός δημόσιου δια-
μετρήματος. Η οδύνη της ψυχικής ασθένειας μετουσιώνεται αφενός σε πα-
ράγωγο συλλογικών διεργασιών και αφετέρου σε κατ’ εξοχήν μέτρο αξιο-
λόγησης των συμπεριφορών, της κοινωνίας της ίδιας. Η απουσία αυτού του
μέτρου επιφέρει δεινά, διαστρεβλώνει την ανθρώπινη κατάσταση.
Ο πόνος προβάλλεται ως το αφετηριακό σημείο από όπου οφείλουμε να

ξεκινήσουμε προκειμένου να ανακτήσουμε μια λιγότερο διαστρεβλωμένη πα-
ράσταση της πραγματικότητας, της κοινωνικής ιστορίας, του τρόπου με τον
οποίο δομείται η κοινωνική ζωή («Εν αρχή ην ο πόνος»). Αλλά είναι και το ση-
μείο από όπου μπορούμε να δούμε την αμοιβαιότητα και τη συλλογικότητα ως
εγγενή στοιχεία της ζωής εν κοινωνία. Ο καταραμένος είναι την ίδια στιγμή
ο ξεριζωμένος εκλεκτός, αυτός που όντας μοναχικός φέρει το βάρος της φα-
νέρωσης της αλήθειας της συλλογικότητας διά μέσου της μαρτυρίας. Η εξα-
τομίκευση είναι μια αναγκαστική επιλογή (Δημητριάδης, 2010). Είναι χαρα-
κτηριστικό το παρακάτω ποίημα του Φαλελάκη:
Είμαστε οι λίγοι,
Χαμένοι μέσα στα όρια ενός μεγάλου περιθωρίου.
Εκεί που αρχίζεις να κραυγάζεις
Για λίγα ψίχουλα νερό, καπνό,
Για μια γουλιά καφέ.
Είμαστε οι λίγοι της επανάστασης,
Οι διεφθαρμένοι μιας κοινωνίας διεφθαρμένης.
Οι λίγοι,
Οι εκλεκτοί της κατάρας και της αυταπόδειξης.
Το περιθώριο.
Το πήρα απόφαση οριστικά:
Μόνος και μόνος,
Λίγη αγάπη και πολύς πόνος.
Ασύμμετρα και ανήσυχα
Κραυγάζω «σ’ αγαπώ».
Τα φίμωτρα και οι ζουρλομανδύες.44
Αν και η ηρωοποίηση αποσκοπεί στη σχετική αμφισβήτηση της παράστα-

σης του εαυτού που προέρχεται από την ψυχιατρική, επενδύοντας τη νόσο
με κοινωνικά νοήματα που υπερβαίνουν την ατομική περίπτωση, σε άλλα ση-
44. Φαλελάκης κ.ά. (1999: 26).

μεία των αφηγήσεων και των καταγραφών στο προσωπικό ημερολόγιο δια-
φαίνεται μια φαινομενικά τουλάχιστον αντίθετη πρακτική, αυτή της αποδο-
χής της ψυχιατρικής άποψης. Η αποδοχή της βιοϊατρικής εκδοχής αποσκο-
πεί επίσης στην κριτική των παραστάσεων που είναι συνδεδεμένες με την ψυ-
χασθένεια, υιοθετώντας ένα διαφορετικό δρόμο αντίστασης στον κοινωνι-
κό στιγματισμό. Στην περίπτωση αυτή η ψυχική πάθηση νοείται ως μια ασθέ-
νεια όπως όλες οι άλλες. Η κριτική δεν απευθύνεται στη βιοϊατρική προσέγ-
γιση, στη θετικιστική διάσταση της ψυχιατρικής, αλλά στο κοινωνικό στίγμα,
το οποίο είναι συνδεδεμένο με την ψυχική ασθένεια («Εγώ δεν αμφισβητώ
[…] ότι έχω […] μια πάθηση […] που είναι ορισμένη σαν ψυχασθένεια, ψυ-
χοπάθεια, οτιδήποτε […] Εγώ αμφισβητώ αυτό, ότι πέρα από οποιαδήποτε τα-
μπέλα και οποιαδήποτε διάγνωση, καταφέρνεις να έχεις και μια λογικότητα»).
Όπως και στην περίπτωση της αποδοχής της φαρμακοθεραπείας, αυτή η πρα-
κτική της αναγνώρισης του πάσχοντος εαυτού συνάδει με τη νομιμοποίηση
του ψυχιατρικού θεσμού και ταυτόχρονα σχετικοποιεί την κονστρουβιστική
προσέγγιση της ψυχικής πάθησης, η οποία υπονοείται σε άλλα σημεία των
αφηγήσεων (π.χ. θεωρία του αποδιοπομπαίου τράγου και της ετικέτας). Αν
και κατ’ ουσίαν ο αφηγητής δεν υπερασπίζεται με σθένος την άποψη ότι η ψυ-
χική ασθένεια είναι μια ασθένεια όπως όλες οι άλλες, αναπτύσσει το επι-
χείρημα ότι δεν παύει να είναι μια αρρώστια που, ως τέτοια, χρήζει θερα-
πείας και φροντίδας, και όχι στιγματισμού και περιθωριοποίησης. Το άτομο
αυτοϋποβαθμίζεται στο επίπεδο του πάσχοντος προκειμένου να οικειοποιη-
θεί την ασυλία που η νόσος τού προσφέρει, αποδιώχνοντας την ενοχή, την
υποτίμηση και την περιθωριοποίηση.
Μια άλλη πρακτική, αυτή της κριτικής της ιατρικής αντικειμενοποίησης,
στην οποία αναφερθήκαμε εκτενώς παραπάνω, ακολουθεί έναν ενδιάμεσο
δρόμο αντίστασης, καθώς αναπτύσσεται ως αμφισβήτηση της βιοϊατρικής μο-
νομέρειας. Το εν λόγω ερμηνευτικό εγχείρημα αναπτύσσεται κυρίως μέσω
της ποίησης και είναι δηλωτικό της κριτικής συνείδησης που ο αφηγητής ανα-
πτύσσει από ένα σημείο και μετά. Η κριτική στη θεώρηση της ψυχοπαθολο-
γίας ως νόσου ασκείται με τέτοιο τρόπο ώστε το άτομο να επανοικειοποιη-
θεί διαστάσεις του εαυτού που η ψυχιατρική προσδιορίζει ως διαστάσεις της
νόσου. Πρόκειται σαφώς για το πιο αβέβαιο εγχείρημα, καθώς κινείται στο
μεταίχμιο της παράστασης του εαυτού ως ενεργού υποκειμένου. Πρόκειται
ταυτόχρονα για το πιο ενδιαφέρον ίσως πολιτικό πρόταγμα που προκύπτει από
την αφήγηση, αυτό της ανάκτησης της πληγείσας ατομικής ταυτότητας.
Οι επιμέρους αυτές στρατηγικές αναγνώρισης αποσκοπούν στην προώθη-
ση ενός είδους αντι-ταυτότητας, μιας νέας παράστασης του εαυτού η οποία κι-
νείται στο μεταίχμιο των καθιερωμένων εννοιών για τον εαυτό και την ασθέ-
νεια. Όπως αναφέρει η Sontag, οι ονομασίες των νόσων φαίνεται πως έχουν
κάποιου είδους «μαγική δύναμη» (Sontag, 1993: 12, 64), ιδιαίτερα όταν τα
αίτιά τους είναι σκοτεινά και η θεραπεία τους αναποτελεσματική (Κωστής,
1995: 175-182). Οι έννοιες που περιγράφουν τις ασθένειες επενδύονται
με σημασίες πέραν της νοσολογικής περιγραφής και προσδίδουν στο άτομο
μια προδιαγεγραμμένη κοινωνική θέση διαφορετική από αυτή που κατείχε
προηγουμένως, θέτοντας ταυτόχρονα επί τάπητος θεμελιώδεις διαστάσεις της
κοινωνικής συγκρότησης (Jodelet, 1995: 386-390). Γι’ αυτό, πολλά συναφή
κοινωνικά κινήματα (κινήματα αναπήρων, οργανώσεις αυτοβοήθειας ψυχικά
πασχόντων κ.λπ.) θέτουν ως πρωταρχικό τους στόχο την κριτική στους επί-
σημους ορισμούς (Lehman, 2007: 23· Oliver, 2009: 37-57· Trust, 2000: 21·
Εμμανουηλίδου, 2006). Ιδιαίτερα οι ψυχιατρικές διαγνώσεις «τείνουν να στιγ-
ματίζουν, επειδή εμπλέκουν στη θεραπεία τη διαπραγμάτευση του εαυτού»
(Pilgrim & Rogers, 2004: 144). Η επιπλέον της νοσολογικής περιγραφής νοη-
ματοδότηση των ασθενειών αυτών έχει μεταφορική διάσταση, καθώς αποδί-
δει στον εκάστοτε πάσχοντα και την αρρώστια του ιδιότητες που παραπέμπουν
στον κίνδυνο της μόλυνσης, στην ηθική έκπτωση, στην παρέκκλιση. Αλλά οι
μεταφορές δεν είναι ποτέ απλές και ανώδυνες. Όπως σημειώνει η Βαρίκα,
αν θεωρούμε το λόγο ένα από τα πεδία όπου εμφανίζεται και αναδιατυπώνε-
ται η συνείδηση της ταυτότητας, θα πρέπει να πάρουμε στα σοβαρά τις μορφές
που επιλέγουν οι εκάστοτε υποτιμημένες ομάδες προκειμένου να διατυπώσουν
και να κάνουν κατανοητά την καταπίεση και τον αποκλεισμό τους, «να τις αντι-
μετωπίσουμε δηλαδή σαν έλλογες μορφές της υποκειμενικής αντίληψης που
αναπτύσσουν για τη θέση τους» (Βαρίκα, 2000: 101).
Το ενδιαφέρον είναι ότι συχνά αυτή η αντίσταση στις προδιαγεγραμμέ-
νες, συνήθως υποτιμημένες παραστάσεις του εαυτού υπερβαίνει την ανασυ-

γκρότηση της βιογραφίας ως συνόλου ατομικών κακοτυχιών, ως ατυχών ατο-
μικών συμβάντων, και παίρνει το χαρακτήρα προβολής μιας αντι-ταυτότητας.
Βεβαίως, προϋπόθεση για την προώθηση μιας νόμιμης εναλλακτικής παρά-
στασης της πραγματικότητας, ενός αντι-ορισμού της, είναι, όπως σημειώνουν
οι Berger και Luckmann, η συσπείρωση των επιμέρους περιπτώσεων σε αν-
θεκτικές κοινωνικές ομάδες (Berger, 1983: 183-184· Berger & Luckmann,
2003: 302-305). Έτσι, οι μεμονωμένες κοινωνικές αντιδράσεις μνησικακίας
και οργής, οι οποίες επιβεβαιώνουν τις υποτιμημένες παραστάσεις του εαυ-
τού που αποδίδονται στους ψυχικά ασθενείς, μετασχηματίζονται σε νέους, συ-
νεκτικούς ορισμούς της κοινωνικής πραγματικότητας της ψυχικής υγείας και
της ασθένειας γενικά, και των σχετικών κοινωνικών διαμεσολαβήσεων. H
ατομική βιωμένη εμπειρία μετατρέπεται σε αντικειμενική συλλογική ιστορία
(Σαββάκης, 2008: 144). Όπως υπογραμμίζει ο Χρηστάκης (1997: 215), «το
αίσθημα της ταυτότητας είναι το αποτέλεσμα μιας διπλής διεργασίας που λαμ-
βάνει χώρα ταυτόχρονα στην καρδιά του ατόμου και στην καρδιά της κουλ-
τούρας της κοινότητας στην οποία ανήκει…». Αυτή η αντιστροφή, που όταν επι-
τυγχάνεται σημαίνει ότι έχει στέρεα κοινωνική βάση, δεν έχει μόνο χαρακτή-
ρα στείρας αντίστασης και άρνησης του στίγματος, αλλά και προώθησης μιας
θετικής παράστασης για τα μέλη της κοινωνικής ομάδας ή κατηγορίας που
προσδιορίζονται κοινωνικά ως κάποιου είδους περιθωριακοί, ηθικά έκπτω-
τοι, παρίες κ.λπ. Η αντι-ταυτότητα προασπίζεται μια ιδιότυπη αξιοπρέπεια,
θεμελιωμένη στην ιδιαίτερη συλλογική βιογραφική τροχιά μιας ομάδας που
προσδιορίζεται ως διαφορετική, στη δυνατότητα να δει κανείς τα πράγματα δια-
φορετικά, να προσεγγίσει και να κοινοποιήσει τις κρυφές αλήθειες της συλ-
λογικότητας. Όπως σημειώνει η Βαρίκα (2000: 102), «η διεκδίκηση μιας τέ-
τοιας υπεροχής μετουσιώνει την κατάρα σε προνόμιο […] μετατρέπει μιαν επι-
βεβλημένη αντικειμενική κατάσταση σε επιλεγμένη στάση ζωής, την περι-
φρονημένη ομοιογένεια της εκ γενετής κατηγορίας, στη νέα γέννηση που χα-
ρίζει η αυτοδιατύπωση της ατομικής ελευθερίας, η δυνατότητα κριτικής απο-
στασιοποίησης από τις κοινωνικές συμβάσεις».
Η μορφή αυτού του αγώνα δεν μπορεί παρά να είναι δισυπόστατη, καθώς
αναπτύσσεται έναντι και διά μέσου των κοινωνικών οριοθετήσεων και των
αντίστοιχων κοινωνικών μηχανισμών που τις παράγουν. Ο αγώνας αφορά την
ίδια την υποκειμενικότητα, και ο εαυτός τίθεται ως πεδίο αντιπαράθεσης και
αγώνα, όπου το ίδιο το άτομο είναι παρόν. Η επικοινωνία με τον κόσμο, η
ίδια η έκθεση του εαυτού συνιστά μια διεκδίκηση αναγνώρισης. Την ίδια στιγ-
μή η συστημική αλλαγή επιτρέπει και ως ένα βαθμό επιτάσσει τέτοιου είδους
αγώνες.45 Το πέρασμα από το ασυλικό στο μετα-ασυλικό μοντέλο ψυχιατρικής
παρέμβασης συνδέεται με τη θεσμοθέτηση δομών που ενισχύουν αυτά τα επι-
κοινωνιακά διαβήματα. Από τη μια μεριά το άτομο αναγνωρίζεται ως ικανό για
συνομιλία και ανάληψη ευθύνης, και από την άλλη συγκροτούνται θεσμοί υπο-
στήριξης και ανάδειξης του ίδιου του υποκειμένου σε ενεργητική συνιστώσα
της θεραπευτικής παρέμβασης.
Αυτή η αμφισημία δεν είναι το αποτέλεσμα μιας υποτιθέμενης ιδιορρυθ-
μίας, στην περίπτωσή μας του αφηγητή, ούτε ίδιον των ψυχικών ασθενειών.
Οι χρόνιες ασθένειες εν γένει φαίνεται πως φέρνουν το άτομο μπροστά σε
ένα θεμελιώδες δίλημμα που εξελίσσεται μαζί με την αρρώστια: Η αρρώστια
είναι κάτι ξένο ή είναι στοιχείο του εαυτού;46 Συχνά η ασθένεια φαντάζει
σαν ένα ξένο στοιχείο που έχει κυριεύσει το σώμα, ιδιαίτερα όταν απειλεί-
45. Ο Laval υποστηρίζει ότι οι μετασχηματισμοί της θεραπευτικής σχέσης αυτού του τύπου
οδηγούν στην ανάδειξη των προσωπικών στοιχείων των εξυπηρετούμενων, με αναφο-
ρά όχι πια σε ένα απελευθερωμένο από κάθε δέσμευση άτομο αλλά σε μια εξατομι-
κευμένη ύπαρξη της οποίας οι επαγγελματίες σφυρηλατούν τις προϋποθέσεις επανα-
δέσμευσης στη συλλογικότητα, στο πλαίσιο ανάπτυξης μιας κουλτούρας έκθεσης της
ατομικής οδύνης στο δημόσιο χώρο (Laval, 2000: 56). Παρόμοιες εξελίξεις λαμβάνουν
χώρα σε ποικίλα οιονεί θεραπευτικά πεδία.
46. Αυτό το δίλημμα αναδεικνύεται στη συναρπαστική μαρτυρία της Λέτσιου, η οποία δη-
μοσιοποιεί την προσωπική της εμπειρία με τη νευρική ανορεξία. Η αμφισημία αυτή και
ο σχετικός αγώνας διαχείρισης του εαυτού αποτυπώνονται στο παρακάτω απόσπα-
σμα: «Εγώ είμαι αυτή που επιτρέπω σε αυτόν το “δαίμονα” να εισβάλει στη ζωή μου και
να με οδηγεί αργά στο θάνατο, εγώ του ανοίγω την πόρτα κάθε φορά, εγώ στρέφομαι
σε εκείνον σε κάθε στιγμή δικής μου αδυναμίας απέναντι στις καταστάσεις που αντι-
μετωπίζω στην καθημερινότητά μου. Δε φταίω, αλλά φέρω την ευθύνη, είμαι η κυρίως
υπεύθυνη» (Λέτσιου, 2011: 131).
ται η ζωή. Αυτό το δίλημμα υπόκειται εντέλει σε ένα μηχανισμό που τροπο-
ποιεί τη σχέση με το σώμα και εξελίσσεται παράλληλα και ανάλογα με τον τρό-
πο που η ιατρική παρεμβαίνει στη ζωή του πάσχοντος (Σαββάκης, 2009). Στην
περίπτωσή μας, το διακύβευμα για τους ίδιους τους ασθενείς είναι να κατα-
φέρουν να χειριστούν μια μορφή κοινωνικής ύπαρξης η οποία να ενσωμα-
τώνει τη διαχείριση των εξαιρετικά ενοχλητικών και επώδυνων ψυχικών και
κοινωνικών εκδηλώσεων της ασθένειας με τη συνδρομή της ψυχιατρικής, δια-
τηρώντας σε ικανοποιητικό επίπεδο την ένταξη στις άλλες διαστάσεις της κοι-
νωνικής ζωής, όπως είναι ο επαγγελματικός χώρος, η οικογένεια, οι καθη-
μερινές συναναστροφές κ.ά. Τα επιμέρους κοινωνικά πεδία λειτουργούν βά-
σει συγκεκριμένων κανόνων, τους οποίους δεν είναι πάντα εύκολο να ακο-
λουθήσει ένα άτομο που αντιμετωπίζει σοβαρές ψυχοκοινωνικές δυσκολίες.
Την ίδια στιγμή, όμως, η ένταξη σε αυτούς τους χώρους κοινωνικότητας απο-
δίδει στο άτομο κοινωνικές ιδιότητες που λειτουργούν ως προσωπικοί πόροι
προκειμένου να επιτύχει μια αποστασιοποιημένη –στο μέτρο του δυνατού–
σχέση με τον κόσμο της ψυχιατρικής.
Η σύναψη μιας θεραπευτικής σχέσης, που στο ιδιόλεκτο της μετα-ασυλι-
κής ψυχιατρικής κατονομάζεται «θεραπευτική συμμαχία», συνοδεύεται από το
διαρκώς εμφανιζόμενο δίλημμα για την ένταση και την έκταση της ψυχιατρι-
κής παρέμβασης. Η διάρρηξη των δεσμών με την ψυχιατρική, η άρνηση των
κανόνων της, εκθέτει τους ασθενείς σε μια προοπτική δίχως θεραπευτική λύ-
ση ή τους οδηγεί στην αναζήτηση εναλλακτικών προσεγγίσεων που συχνά
αποδεικνύονται για τους ίδιους λιγότερο αποτελεσματικές και ικανοποιητικές.
Από την άλλη, η αποδοχή των κανόνων της ψυχιατρικής θεραπείας σημαίνει
αποδοχή μιας συγκεκριμένης οπτικής του εαυτού, την ανάγνωση της βιο-
γραφίας υπό την οπτική της ασθένειας, του «προβλήματος». Η αποδοχή αυ-
τή έχει υψηλό ηθικό-συμβολικό, εντέλει κοινωνικό κόστος. Και στις δύο πε-
ριπτώσεις το άτομο προσπαθεί, εν μέσω ψυχοσυναισθηματικών δυσκολιών
που επιφέρουν διαδοχικές ρήξεις, να διαχειριστεί έναν τρόπο ύπαρξης στον
οποίο η ψυχιατρική και οι άλλες διαστάσεις της ζωής γίνονται διαδοχικά και
εναλλάξ αφενός πεδία ελέγχου και επιβολής και αφετέρου μέσα διαχείρι-
σης μιας επώδυνα βιωμένης κατάστασης.
Η θεσμική υποστήριξη των διαβημάτων αναγνώρισης των ατόμων με ψυ-

χιατρικές εμπειρίες, εξαιτίας του μετασχηματισμού του ψυχιατρικού θεσμού,
χαρακτηρίζεται από μια διπλή κοινωνική λειτουργικότητα σε σχέση με τα ζη-
τήματα που μας απασχολούν εδώ. Από τη μια μεριά το άτομο ενισχύεται στην
προσπάθειά του να αναγνωριστεί στη βάση της οντολογικής ομοιότητας και
από την άλλη τού επιβάλλεται μια ορισμένη σχέση με τον εαυτό του.47 Το επι-
κοινωνιακό διάβημα εμπεριέχει στην ίδια τη δομή του το στοιχείο της ανά-
μειξης στη συγκρότηση της ατομικής ταυτότητας (Jodelet, 1995: 113-119·
Taylor, 2000: 80-82). Η ενίσχυση αυτών των διαβημάτων αναγνώρισης συν-
δέεται με ηθικά και κανονιστικά συμφραζόμενα που αφορούν τη σχέση που
εγκαθιδρύεται ανάμεσα στο άτομο και στον εαυτό του. Το άτομο μπορεί και
δικαιούται να είναι ο εαυτός του, και την ίδια στιγμή θεωρείται ότι και μπο-
ρεί και οφείλει να αναλάβει μέρος των θεραπευτικών καθηκόντων, επεξερ-
γαζόμενο το ίδιο τον εαυτό του.
Ο μετασχηματισμός της θεραπευτικής σχέσης, από μόνη της η απουσία του
εγκλεισμού, οδηγεί, ως ένα βαθμό αναγκαστικά, στην αναγνώριση του άλλου
ως συνομιλητή, τον μετασχηματίζει σε υποκείμενο το οποίο είναι εξ ορισμού
υπεύθυνο να διαχειριστεί την καθημερινότητά του. Η κατάρρευση των τειχών
του ασύλου αναγκάζει τους επαγγελματίες να εγκαθιδρύσουν δεσμούς δια-
φορετικού τύπου με τους εξυπηρετούμενους, να αναπτύξουν και να διατη-
ρήσουν σχέσεις ευέλικτες που επιδέχονται διαπραγμάτευση, με απώτερο δε-
δηλωμένο στόχο την εμπέδωση ενός αισθήματος εμπιστοσύνης. Το περιώ-
νυμο «θεραπευτικό συνεχές», δηλαδή η προσπάθεια να διατηρηθεί μια στα-
θερή στο χρόνο θεραπευτική σχέση μεταξύ των επαγγελματιών και των εξυ-
47. Βλ., για παράδειγμα, τις επίσημες πολιτικές που αποσκοπούν στην καταπολέμηση του
στίγματος, στην ενίσχυση των «κυνηγών στίγματος», που «είναι ευαισθητοποιημένοι
πολίτες οι οποίοι αντιδρούν σε κάθε μορφή στιγματισμού των ψυχικά ασθενών» (Οι-
κονόμου, 2007: 83. Βλ. επίσης Δημητρακοπούλου, 2010). Παρά το γεγονός ότι τέ-
τοιες δράσεις συνήθως προωθούν την ιατρική προσέγγιση της ψυχικής υγείας και ασθέ-
νειας, δεν παύουν να υποβοηθούν την εμφάνιση εναλλακτικών μορφών αυτοσυνειδη-
σίας και να ενισχύουν τη δημιουργία αντι-ταυτοτήτων (Λυκοβουνιώτη, 2010. Βλ. σχε-
τικά και Μ.Υ.Π. Προγράμματος «Ψυχαργώ» Β΄ Φάση, 2004γ).
πηρετούμενων, έστω ως κανονιστική αρχή της θεραπευτικής παρέμβασης,

προϋποθέτει ότι η τελευταία δεν αποκλείει το διάλογο και ότι ο εκάστοτε εξυ-
πηρετούμενος κατανοείται και ως κοινωνικό υποκείμενο, η προσέγγιση του
οποίου δεν μπορεί να γίνει μόνο διά μέσου της επίσημης ταξινόμησης των νό-
σων (Bonnet et al., 2007: 17).
Έτσι, όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (τα βιώματα, η προσωπική ιστορία,
οι καθημερινές συνήθειες) του ατόμου στο οποίο προτείνονται μια ψυχιατρι-
κή διάγνωση και ένα θεραπευτικό σχήμα εμπίπτουν στη σφαίρα ενδιαφέρο-
ντος των ψυχιατρικών υπηρεσιών, εφόσον θεωρείται ότι επηρεάζουν τη θε-
ραπευτική παρέμβαση.48 Δεν πρόκειται πια για τον έγκλειστο του ασύλου, αλ-
λά για ένα άτομο του οποίου η βιογραφική διαδρομή εξακολουθεί να δια-
γράφει μια τροχιά εντός του κοινωνικού ιστού, ως ένα βαθμό ανεξάρτητη από
τη βούληση των επαγγελματιών. Τα τείχη του ασύλου έρχεται να αντικατα-
στήσουν η πειθώ, ενίοτε ο πειθαναγκασμός, και μια σχέση που επιδέχεται
48. Αυτή η διεύρυνση της ψυχιατρικής αρμοδιότητας αντανακλά τις εννοιολογικές μετατο-
πίσεις της ίδιας της υγείας. Ο αρνητικός ορισμός της ως απουσίας ασθένειας δίνει τη
θέση του σε προσεγγίσεις που επικεντρώνονται στην ποιότητα ζωής, στην ψυχοσωμα-
τική και κοινωνική ευεξία (Σαρρής, 2001: 269-352). Έτσι, οι αιτίες και οι συνέπειες της
νόσου συνδέονται με ατομικές και κοινωνικές δυσλειτουργίες, και το νοηματικό εύ-
ρος της ασθένειας διευρύνεται σημαντικά, ώστε να συμπεριλάβει κρίσεις για την κοι-
νωνική κατάσταση και όχι μόνο τις βιοχημικές διαταραχές του οργανισμού. «Εφόσον το
κλασικό αντικείμενο της ιατρικής επαναπροσδιορίζεται έτσι που να μην αφορά απλώς
το σώμα του ασθενούς αλλά να εστιάζει στην προσωπικότητα στο σύνολό της, ο τρόπος
ζωής –συμπεριφορά, ιδέες, προτιμήσεις κ.λπ.– εγγράφονται μέσα στα όρια δικαιοδο-
σίας της ιατρικής επιστήμης. Συνακόλουθα, η θεραπεία αφορά πλέον το συνολικό τρό-
πο ζωής του πάσχοντος, αφού δεν νοείται απλώς ως αποκατάσταση της λειτουργίας του
ανθρώπινου οργανισμού αλλά προσδιορίζεται με βάση ένα γενικότερο κριτήριο “ποιό-
τητας ζωής” που αφορά τη λειτουργική προσαρμογή του νοσούντος ατόμου στην κοι-
νωνία. Η νέα αυτή αντίληψη, η οποία συνδέεται ιστορικά με το κίνημα της αποασυλο-
ποίησης, στην προσπάθεια να αντιμετωπίσει τον ασθενή ως “άνθρωπο” και όχι σαν
“πράγμα” (να μην τον αντιμετωπίσει δηλαδή τυπικά και αφηρημένα σαν “περιστατικό”,
σαν “περίπτωση”, όπως ένα απρόσωπο, γραφειοκρατικό σύστημα υπηρεσιών υγείας),
αναγκάζεται να διευρύνει το πλαίσιο ερμηνείας της ασθένειας» (Ανδριάκαινα, 2005:
51-52).
εκ των πραγμάτων μεγαλύτερο βαθμό διαπραγμάτευσης. Η οντολογική ομοι-

ότητα υποκαθιστά, έστω εν μέρει, έστω ως πρόταγμα, την οντολογική ετε-
ρότητα, βασική κοινωνική παραδοχή του κοινωνικού εξοβελισμού που συ-
νεπαγόταν ο μακροχρόνιος ασυλικός εγκλεισμός.49 Το άτομο με ψυχιατρι-
κές εμπειρίες, στο οποίο αναγνωρίζεται μια έγκυρη γνώση του τρόπου με τον
οποίο ο ψυχιατρικός θεσμός θα ελέγξει τα συμπτώματα και θα παρέμβει στην
ίδια τη δομή του εαυτού, δεν αποτελεί μια απόλυτη ετερότητα (Πετρίκης,
2007). Οι ιδιότητες εκείνες που απογυμνώνουν το άτομο από την ανθρώπι-
νη υπόσταση, βάζοντάς τη σε παρένθεση, μπαίνουν οι ίδιες σε εισαγωγικά.
Το αμφίσημο αυτής της διαδικασίας συνίσταται στο ότι η παραδοχή της ομοι-
ότητας, η οποία νοείται στο πλαίσιο των καθημερινών συναναστροφών ως το
θεμέλιο της ισότητας, αναπτύσσεται εντός της θεραπευτικής σχέσης, η συ-
γκρότηση της οποίας εμπεριέχει στη δυναμική της την απόδοση μιας νέας ταυ-
τότητας στα υπό θεραπεία άτομα. Ταυτόχρονα, ο μετασχηματισμός της θε-
ραπευτικής σχέσης συνδέεται με μια πιο δυναμική, πιο ρευστή πρόσληψη του
εαυτού, με την εγκαθίδρυση μιας νέας κανονιστικότητας που κατατείνει στην
υπευθυνοποίηση και με την ανάπτυξη συγκεκριμένων τεχνικών παραγωγής
του εαυτού οι οποίες υπηρετούν τις ηθικές συνεκδοχές των μη ασυλικών θε-
ραπευτικών παρεμβάσεων.
Εάν απομακρύνουμε το βλέμμα μας από τα συγκεκριμένα περιεχόμενα της
ηθικής σχέσης που εγκαθιδρύεται ανάμεσα στα άτομα με ψυχιατρικές δια-
γνώσεις και στον εαυτό την εποχή της ανάπτυξης της κοινοτικής ψυχιατρι-
κής στην Ελλάδα και σταθούμε περισσότερο στη μορφή της ύπαρξης που πα-
ράγει η προτεινόμενη τεχνολογία του εαυτού, θα δούμε ότι το αποτέλεσμα αυ-
49. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Gross (2003: 188), «όταν δύο άνθρωποι μιλούν
όχι ο ένας στον άλλο αλλά ο ένας με τον άλλο, όταν συνδιαλέγονται ανοιχτά και με κα-
λή πίστη, μπορούμε να πούμε ότι “διαλέγονται”. Για να λάβει χώρα ένας πραγματικός
διάλογος, πρέπει, πρώτα απ’ όλα, να αναγνωριστεί η λογικότητα του άλλου στη συζή-
τηση. Θα πρέπει να υποθέσουμε ότι ο συνομιλητής είναι αυτόνομο και σε γενικές γραμ-
μές ισότιμο άτομο και ως εκ τούτου έχει δικαίωμα γνώμης, έστω και αν αυτή διαφέρει
ριζικά από τη δική μας».
τών των παρεμβάσεων οδηγεί σε μια εξαιρετικά οικεία πραγματικότητα, κα-

θώς συνδέεται με τους κυρίαρχους τρόπους συγκρότησης της υποκειμενι-
κότητας στις σύγχρονες κοινωνίες, ιδιαίτερα όσον αφορά τα μεσαία στρώ-
ματα των πόλεων.
Αντί επιλόγου: το πρότυπο του Οδυσσέα
Ο αφηγητής παρομοιάζει την ιστορία της ζωής του, τόσο στα γραπτά τεκμήρια
όσο και στην προφορική αφήγηση, με οδύσσεια. Ο χαρακτηρισμός αυτός φαί-
νεται απόλυτα δικαιολογημένος, εάν αναλογιστούμε τη βιογραφική διαδρομή
με όρους ρήξεων, αναγκαστικών εγκλεισμών και σφοδρών επιθέσεων στις
παραδεδεγμένες εικόνες του εαυτού. Αυτού του τύπου η συνολική αξιολόγη-
ση της ζωής ως περιπέτειας γεμάτης βάσανα και εμπόδια που εντέλει ξε-
περνιούνται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δεν είναι σπάνια σε περιπτώσεις
ατόμων που έχουν βιώσει χρόνιες ασθένειες και συναφείς καταστάσεις που
οδηγούν σε βιογραφική αποδιοργάνωση (Γκιωνάκης, 2008· Κωνσταντίνου,
2009· Λοΐζου, 2009). Εντούτοις, η χρήση της μεταφοράς αυτής αποκτά πο-
λύ πιο περιεκτικό νόημα στην εν λόγω μαρτυρία, καθώς συνιστά μια κομβι-
κής σημασίας ερμηνεία του βίου. Το ερμηνευτικό μοντέλο της οδύσσειας μας
αναγκάζει να σκεφτούμε την ηθική σταδιοδρομία των ατόμων με ψυχιατρικές
εμπειρίες αφενός ως απόρροια του τρόπου με τον οποίο αναδιοργανώνονται
οι ψυχιατρικές υπηρεσίες στη μετα-ασυλική εποχή, και αφετέρου ως απόρ-
ροια ευρύτερων θεσμικών ρυθμίσεων οι οποίες εμφανίζονται στις σύγχρο-
νες κοινωνίες. Πρόκειται για δύο παράλληλες και αλληλοτροφοδοτούμενες
διαδικασίες, οι οποίες κατατείνουν σε ένα σταυροδρόμι λόγων και πρακτι-
κών, ιδεολογικών παραδοχών και μορφών οργάνωσης της ζωής, εντέλει
σε συγκεκριμένες πρακτικές του εαυτού που παραπέμπουν ευθέως στην πε-
ριπέτεια και το ταξίδι. Ο ιμπρεσιονισμός της ατομικής μαρτυρίας που παρα-
θέτουμε αναδεικνύει, παραδόξως, ουσιώδεις όψεις ευρύτερων θεσμικών με-
τασχηματισμών οι οποίες δεν περιορίζονται στο εσωτερικό της ψυχιατρικής,
αλλά αφορούν κοινωνικές εξελίξεις που επηρεάζουν τη μορφοποίηση της
υποκειμενικότητας, τη σχέση με τον εαυτό και με τους άλλους, ιδιαίτερα τις
τελευταίες δεκαετίες. Η θεώρηση της βιογραφικής διαδρομής, εντός του κοι-

νωνικού κόσμου της ελληνικής ψυχιατρικής, ως οδύσσειας, η κατανόηση της
ιστορίας ζωής συνολικά υπό την οπτική του προτύπου του Οδυσσέα και εν συ-
νεχεία το εγχείρημα για την κατοχύρωση αυτής της παράστασης στο δημόσιο
χώρο φανερώνουν μια νέα σχέση με τον εαυτό και με τον κόσμο, κατά το μάλ-
λον ή ήττον δυναμική, ενεργητική και σε κάθε περίπτωση έντονα αναστοχα-
στική. Η χρήση της αναλογίας της οδύσσειας ριζώνει σε αυτούς τους ευρύ-
τερους μετασχηματισμούς, τους οποίους και αναδεικνύει. Η ίδια η μορφή της
αφήγησης αλλά και η πρακτική καθεαυτή της δημοσιοποίησης των προσω-
πικών βιωμάτων είναι το αποτέλεσμα μιας διαδικασίας που θέτει το άτομο
στο επίκεντρο του κοινωνικού κόσμου, και δεν παραπέμπει σε υποτιθέμε-
νες «φυσιολογικές» ή «οργανικές» παραμέτρους της ψυχικής ασθένειας.
Στην αφήγηση αλλά και στα γραπτά τεκμήρια τα οποία δημοσιοποιούμε η
ίδια η ζωή ανασυγκροτείται ως πορεία όπου το παρελθόν, το παρόν και το
μέλλον υποστασιοποιούνται ως διάδοχες καταστάσεις. Η οδύσσεια αντιστοι-
χεί σε ένα ερμηνευτικό σχήμα της ζωής που παραπέμπει σε μια διαρκή με-
τάβαση από τη μια κατάσταση στην άλλη, σε συνεχή κίνηση στο χώρο και στο
χρόνο, ένα ταξίδι του οποίου οι στόχοι υπερβαίνουν τη θέληση του ίδιου του
ατόμου-ταξιδευτή, παρ’ όλες τις προσπάθειες να τεθεί υπό τον έλεγχό του.
Η συνεχής αυτή μετακίνηση υποδεικνύει ένα διαρκή αγώνα υπέρβασης των
εμποδίων που κάθε φορά ανακύπτουν. Έχει όμως και μια προοδευτική-εξε-
λικτική χροιά, καθώς το ταξίδι αφορά τη μετάβαση από ένα παρωχημένο πριν
σε ένα ελπιδοφόρο μετά. Η ίδια η αίσθηση της βιογραφικής ρήξης φαίνεται
να τροφοδοτεί αυτής της μορφής το εξελικτικό σχήμα κατανόησης της ατο-
μικής ιστορίας. Η παράσταση της ζωής-ταξιδιού έχει σαφείς ηθικές και κα-
νονιστικές συνεκδοχές, καθώς υπονοεί ένα καθήκον υπέρβασης του υπο-
δεέστερου παρελθόντος προς όφελος ενός ελπιδοφόρου μέλλοντος. Έχει
όμως και πρακτικές συνέπειες, καθώς από τις βιογραφικές περιπέτειες προ-
κύπτει ως αναγκαιότητα το μέλημα για τη διαρκή παρατήρηση του εαυτού και
των άλλων. Η εμμονή στην αυτοπαρατήρηση πηγάζει από την ολική εμπει-
ρία της ασθένειας, τις συχνές ανατροπές στο βιογραφικό σχεδιασμό, έχει
βιωματικές καταβολές. Το μέλημα της αυτοπαρατήρησης και η εξελικτική πα-
ράσταση της ιστορίας ζωής συγκροτούν μια ισχυρή κανονιστικότητα, βάσει

της οποίας αξιολογείται το σύνολο του βίου. Η ηθική αυτή αξιολόγηση της
ζωής καταδεικνύεται κυρίως από τη χρήση του δίπολου «εμπρός-πίσω», το
οποίο κυριαρχεί στην αφήγηση, ως μέτρου βάσει του οποίου κρίνεται η κα-
θημερινότητα.
Πράγματι, στην εν λόγω μαρτυρία διαφαίνεται σε πάρα πολλά σημεία ένα
εξελικτικό σχήμα της προσωπικής ιστορίας με περιγραφικούς αλλά και κα-
νονιστικούς όρους («εξελίσσομαι», «δεν εξελίσσομαι»). Ο βιωμένος χρό-
νος αναπαρίσταται ως προσωπική εξέλιξη, ως εσωτερική πορεία του εαυ-
τού από ένα κατώτερο πριν σε ένα ανώτερο μετά. Η εσωτερική ένταση κατά
τη διαδικασία του επώδυνου και βασανιστικού αναστοχασμού, η οποία απο-
τυπώνεται στο γραπτό και στον προφορικό λόγο του αφηγητή, συνδέεται με
μια επαναδιαπραγμάτευση του εαυτού βάσει αυτού του εξελικτικού μοντέ-
λου κατανόησης της ζωής. Αυτού του τύπου ο στοχασμός της ζωής καταδει-
κνύει μια πολυδιάστατη διασύνδεση της γραμμικής-εξελικτικής παράστασης
του χρόνου στις κοινωνίες της ύστερης νεωτερικότητας με την πορεία του
αφηγητή στο εσωτερικό του κοινωνικού κόσμου της ψυχιατρικής.
Κατ’ αρχάς, το πρόταγμα της ατομικής εξέλιξης υπονοεί μια μομφή στην
«ακινησία του ασύλου», καθώς η εξελικτική-αναστοχαστική πρόσληψη του
χρόνου αποτελεί μια κριτική στην αίσθηση του λιμνάζοντος και αχανούς χρό-
νου που κυριαρχεί στους τόπους εγκλεισμού, απόρροια των αντίστοιχων θε-
σμικών τελετουργιών που ρυθμίζουν την καθημερινότητα βάσει των φυσικών
αναγκών του οργανισμού και της φαρμακοθεραπείας («μαμ, κακά και νάνι»).50
50. Για μια ενδελεχή ανάλυση της σχέσης εγκλεισμού και ρύθμισης του χρόνου βλ. Μαυρής
(2003). Ο ίδιος υποστηρίζει ότι η γραμμική αντίληψη του χρόνου αντικατέστησε αυτή
του κυκλικού χρόνου, η οποία ήταν θεμελιωμένη στη ρυθμική εξέλιξη των φυσικών φαι-
νομένων (εποχές, ημερονύκτιο) και των αγροτικών εργασιών (σπορά, τρύγος κ.λπ.).
Η βιομηχανική εποχή παγίωσε την ευθύγραμμη αντίληψη του χρόνου (Μαυρής, 2003:
28-33).
Άλλοι συγγραφείς τονίζουν ότι στις σύγχρονες κοινωνίες αποδιοργανώνεται εν μέ-
ρει και η παράσταση του γραμμικού χρόνου εξαιτίας της εφαρμογής των πλέον ανε-
πτυγμένων τεχνολογιών. Η εμπέδωση μιας θραυσματικής αίσθησης του χρόνου επη-
Σηματοδοτεί επίσης μια κριτική σε όλες εκείνες τις ασυλικές πρακτικές, όπως
η βία, ο ετεροπροσδιορισμός και η περιθωριοποίηση, που εξακολουθούν να
εφαρμόζονται και έξω από το άσυλο, στις κοινοτικού τύπου στεγαστικές δο-
μές και στους νέους τόπους θεραπείας. Η ατομική εξέλιξη, σε αυτή την πε-
ρίπτωση, γίνεται έννοια συνώνυμη με την ατομική χειραφέτηση, τη σχετική
απεξάρτηση από το σύστημα του ασύλου και το σύνολο των κοινωνικών συμ-
φραζομένων που συνεπάγεται ο εγκλεισμός σε αυτό. Αναδεικνύεται έτσι μια
κάπως αμήχανη συνολική αξιολόγηση της ζωής του αφηγητή, η οποία υπο-
γραμμίζει από τη μια την αποτυχία σε σχέση με τα σχέδια ζωής των εφηβικών
του χρόνων και από την άλλη την επιτυχία του απεγκλωβισμού από το ασυ-
λικό σύστημα και από τις κοινοτικές παραφυάδες του («Η αλήθεια είναι ότι
εγώ έμεινα πολύ πίσω και πολύ μπροστά συγχρόνως»).
Ωστόσο, ο μετασχηματισμός των ψυχιατρικών υπηρεσιών στις οποίες ανα-
φέρεται η αφήγηση δεν είναι μόνο αποτέλεσμα εσωτερικών αλλαγών του πε-
δίου της ψυχιατρικής, αλλά αντανακλά ευρύτερες συστημικές μεταβολές των
θεσμών του εαυτού, αυτών που είναι ταγμένοι να μορφοποιούν την υποκει-
μενικότητα. Ο ψυχιατρικός θεσμός είναι ένας κατ’ εξοχήν τέτοιος θεσμός, κα-
θώς επεξεργάζεται παραστάσεις που αφορούν τον εαυτό εν γένει και ανα-
πτύσσει εξειδικευμένες τεχνολογίες τροποποίησής του. Όμως ο ψυχιατρι-
κός θεσμός δεν είναι ο μόνος που δρα προς αυτή την κατεύθυνση, ενδεχο-
μένως να μην είναι και ο πιο σημαντικός. Ακόμα και στην περίπτωση του συ-
γκεκριμένου αφηγητή, η μετεξέλιξη των ψυχιατρικών υπηρεσιών ίσως και να
παίζει, σε τελική ανάλυση, δευτερεύοντα ρόλο στη συγκρότησή του σε ανα-
στοχαστικό υποκείμενο το οποίο θέτει την ίδια του την υποκειμενικότητα στον
ρεάζει το σύνολο της κοινωνικής ζωής, καθώς «όταν ολοένα και περισσότερες πλη-
ροφορίες διαχέονται με ολοένα αυξανόμενη ταχύτητα, γίνεται διαρκώς δυσκολότερο να
δημιουργηθούν αφηγήσεις, σειρές, αλληλουχίες ανάπτυξης. Ο κατατεμαχισμός απει-
λεί να κυριαρχήσει, γεγονός το οποίο επηρεάζει ποικιλοτρόπως τη στάση που υιοθε-
τούμε απέναντι στη γνώση, στην εργασία και στον τρόπο ζωής εν γένει. Αίτιο και αι-
τιατό, εσωτερική συστηματική ανάπτυξη, ωριμότητα και εμπειρία –κατηγορίες σαν αυ-
τές υφίστανται πίεση» (Eriksen, 2005: 170).
ορίζοντα των δυνατών πεδίων δράσης, καθώς στη μορφοποίηση της σχέ-
σης με τον εαυτό επενεργούν ευρύτερες κοινωνικές διεργασίες, οι οποίες επι-
καθορίζουν, ως ένα βαθμό, και τον ίδιο τον ψυχιατρικό θεσμό. Από αυτό το
δυναμικό και εν πολλοίς αντιφατικό σύμπλεγμα πηγάζουν, ωστόσο, μια σχε-
τικά συγκροτημένη οπτική θέασης του εαυτού σε σχέση με τον κοινωνικό
και το φυσικό κόσμο και μια σειρά πρακτικών του εαυτού οι οποίες συνάδουν
με τις πλέον εξατομικευμένες μορφές του σύγχρονου βίου.
Κατ’ αρχάς, η απόκλιση από την κανονική βιογραφία αποτελεί καθοριστι-
κό στοιχείο συγκρότησης του εαυτού με όρους ατομικότητας. Η ασθένεια ως
παράγοντας που οδηγεί στην απομάκρυνση του ατόμου από την κανονικότη-
τα του κόσμου της οικειότητας, η περιθωριοποίηση και οι ακραίες εμπειρίες
λειτουργούν ως επιμέρους γρανάζια ενός αποτελεσματικού κοινωνικού μη-
χανισμού εξατομίκευσης. Η κοινωνική αναγνώριση της ασθένειας, με τη με-
σολάβηση της ψυχιατρικής («και την κατάσταση να την πιστοποιούν οι γνω-
ματεύσεις των γιατρών»), οδηγεί σε βίαιο ξερίζωμα από το γνώριμο κόσμο
του χωριού, από το φυσικό βιόκοσμο. Το ίδιο θα μπορούσε να συμβεί μέσα
από άλλες διαδρομές. Στην περίπτωσή μας, όμως, πρόκειται για ένα ανα-
γκαστικό ταξίδι σε νέους κοινωνικούς κόσμους, γεμάτους οδύνη αλλά και
υποσχέσεις επιστροφής, για μια πορεία που καταλήγει σε μια νέα σχέση με
τον εαυτό, η οποία εντούτοις ανασυγκροτείται ως κατάκτηση και όχι ως το
αποτέλεσμα ξεριζωμού. Το διάβασμα, το ραδιόφωνο και η τηλεόραση, η συμ-
μετοχή σε ψυχιατρικά συνέδρια και καλλιτεχνικές δραστηριότητες στον ευ-
ρύτερο χώρο της ψυχικής υγείας είναι δίαυλοι μέσω των οποίων ο αφηγητής
αποκτά πρόσβαση σε νοητούς κόσμους με αξιακά συστήματα φαινομενικά
εντελώς διαφορετικά από αυτά του χωριού και της οικογένειάς του, με πα-
ραστάσεις οικείες στα μεσαία στρώματα των πόλεων.
Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Φαλελάκης, οι φίλοι του τον χαρακτη-
ρίζουν «παιδί της πόλης». Πράγματι, οι ασχολίες και τα ενδιαφέροντά του συ-
νάδουν με έναν αστικό τρόπο ζωής ο οποίος, παραδόξως, διάγεται ως επί
το πλείστον σε ένα χωριό της ελληνικής περιφέρειας. Η αδυναμία ολοκλή-
ρωσης των βασικών σπουδών και συμμετοχής στις πανελλήνιες εξετάσεις,
εξαιτίας των ψυχοσυναισθηματικών προβλημάτων, δεν καταλήγει στην ορι-
στική ένταξη στον οικείο κόσμο της εργασίας του χωριού. Όπως αναφαίνε-
ται ιδιαίτερα στις καταγραφές στο προσωπικό του ημερολόγιο, ο εσωτερι-
κός αγώνας να γίνει αποδεκτή η «μοίρα του αγρότη» τελικά δεν ευοδώθη-
κε. Απεναντίας, η ζωή του αφηγητή είναι ένα διαρκές πηγαινέλα ανάμεσα στην
πατρική εστία του χωριού και στην πόλη των Χανίων. Εξάλλου, μόνο στα Χα-
νιά υπάρχουν οι κατάλληλες κοινοτικού τύπου υποστηρικτικές ψυχιατρικές δο-
μές. Έτσι, η ασθένεια γίνεται η αφετηρία για μια περιήγηση στον κοινωνικό
κόσμο της ψυχιατρικής, που καταλήγει να γίνει περιπλάνηση στον κόσμο της
πόλης. Το χωριό και η οικογένεια παραμένουν σταθερό σημείο αναφοράς,
εφαλτήριο και την ίδια στιγμή ύστατο καταφύγιο. Η πόλη γίνεται ο τόπος της
προσδοκίας, των ευκαιριών και των νέων εμπειριών. Η παράσταση της πο-
ρείας του βίου που ο Φαλελάκης μάς εκθέτει μέσα από τις αφηγήσεις του βα-
σίζεται στην έννοια της διαδρομής η οποία βρίσκεται υπό διαρκή κρίση, συ-
νεχώς υπό διακύβευση. Ο εαυτός μοιάζει σαν να είναι η ίδια η πορεία, ένα
αμάλγαμα εμπειριών που αποκτώνται σε βάθος χρόνου.
Την ίδια στιγμή, όμως, ο Φαλελάκης φαίνεται να είναι και «παιδί της ψυ-
χιατρικής μεταρρύθμισης». Τα διαβήματα αναγνώρισης στο δημόσιο χώρο,
όπως η αντι-ταυτότητα του ψυχασθενή-ποιητή την οποία διεκδικεί, λαμβάνουν
χώρα εντός ενός κοινωνικού κόσμου που τα υποστηρίζει, ενισχύοντας τις πι-
θανότητες θετικής αποδοχής των προσπαθειών του. Διαχειρίζεται πρακτικά
αλλά και συμβολικά την ασθένειά του («η ψυχασθένειά μου»), όταν διαβλέ-
πει να ξεπροβάλλει από αυτό το εγχείρημα μια δυνάμει θετική ταυτότητα και
όταν του δίνονται τα μέσα γι’ αυτόν το σκοπό, όταν ο ίδιος ο ψυχιατρικός θε-
σμός αναδεικνύει το ποιητικό του ταλέντο σε σύμβολο της νέας ψυχιατρικής
εποχής, και την περίπτωσή του σε φωτεινό παράδειγμα, σε φάρο της αποϊ-
δρυματοποίησης.
Η βιογραφική διαδρομή του αφηγητή εντός του κοινωνικού κόσμου της ελ-
ληνικής ψυχιατρικής διαμεσολαβείται από τη σύμμειξη θεσμικών εκφάνσεων
που θεωρούνται παραδοσιακές, όπως η εκτεταμένη οικογένεια και η κοινό-
τητα του χωριού, αλλά και νεωτερικές, όπως η ιατρική και η εξατομικευμένη
καλλιτεχνική δημιουργία. Η οικογένεια παρουσιάζεται ως συλλογικότητα η
οποία διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην ιστορία ζωής του αφηγητή, κα-
θώς εμφανίζεται ως πλαίσιο διαχείρισης της ασθένειας. Ο αφηγητής ζει έως

και την ηλικία των είκοσι τεσσάρων ετών στο πατρικό του σπίτι. Όμως η οι-
κογένεια στην περίπτωση αυτή αντιδρά ως μια συλλογικότητα που όχι μόνο
ανέχεται τα διακριτά γνωρίσματα ενός μέλους της, αλλά επιπλέον υποστηρί-
ζει και αυτή, όπως ο ψυχιατρικός θεσμός, τη στρατηγική προώθησης στο δη-
μόσιο χώρο της αντι-ταυτότητας του ψυχασθενή-ποιητή και τα συναφή δια-
βήματα αναγνώρισης. Έτσι, και η οικογένεια δρα υποστηρικτικά στη διαδι-
κασία εξατομίκευσης, με την έννοια ότι λειτουργεί και ως ένα ελαστικό και ευ-
έλικτο δίκτυο υποστήριξης των ατομικών ενεργημάτων και όχι μόνο ως μη-
χανισμός παραγωγής προκατασκευασμένων εικόνων του εαυτού. Ενδεχομέ-
νως η ίδια η διαδικασία της κοινωνικής αναγνώρισης της ασθένειας και της
παρέμβασης του μετα-ασυλικού ψυχιατρικού θεσμού στο εσωτερικό της οι-
κογένειας να αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα του μετασχηματισμού μιας
παραδοσιακής κοινωνικής δομής σε μηχανισμό υποστήριξης της ατομικότη-
τας ενός μέλους της, το οποίο επιπλέον χαρακτηρίζει ως το πλέον ευαίσθη-
το και ευπαθές κομμάτι της. Παρ’ όλα αυτά, φαίνεται ότι η συγκεκριμένη αντί-
δραση της οικογένειας δεν συνιστά μια περιπτωσιολογική ιδιαιτερότητα, αλ-
λά έναν κατά το μάλλον ή ήττον συνηθισμένο τρόπο διαχείρισης έκτακτων κα-
ταστάσεων, αποτέλεσμα των μετασχηματισμών της μεταπολιτευτικής ελλη-
νικής κοινωνίας.51
Στις δεκαετίες του ’70, του ’80 και του ’90, με αφετηρία τη μεταπολίτευ-
ση, η ελληνική κοινωνία γνώρισε πρωτόγνωρες κοινωνικές αλλαγές, που
τροποποίησαν τη λειτουργία βασικών θεσμών επιφέροντας δομικές μετα-
βολές στο πεδίο της καθημερινότητας. Η κοινωνική κινητικότητα σε όλες τις
μορφές της, η μετακίνηση του πληθυσμού στις πόλεις, κυρίως στην Αττική,
ο εκδημοκρατισμός των θεσμών και η αύξηση της συμμετοχής σε αυτούς ομά-
51. Οι Serdedakis και Tsiolis (2000), εξετάζοντας τους τρόπους οργάνωσης βιογραφιών
νέων στην Κρήτη, μια κοινωνία σε κατάσταση ραγδαίας μεταβολής, υποστηρίζουν ότι
η συγκρότηση της ατομικότητας σε κάθε ξεχωριστό κοινωνικό σχηματισμό καθορίζε-
ται από τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο μοντέρνα και παραδοσιακά στοιχεία συνυ-
πάρχουν εντός του, ανάλογα με την κοινωνική και την ιστορική του συγκρότηση.
δων πληθυσμού που πριν ήταν περιθωριοποιημένες, καθώς και άλλες πα-
ρεμφερείς εξελίξεις προκάλεσαν μεγάλη αναστάτωση σε όλα τα επίπεδα των
κοινωνικών σχέσεων. Η βελτίωση του επιπέδου ζωής, συνέπεια της σχετι-
κής έστω μεγέθυνσης του κοινωνικού κράτους –αυτού που σήμερα καταρ-
ρέει–, δηλαδή των μισθών, των παροχών υγείας και πρόνοιας κ.λπ., σταθε-
ροποίησε και ενίσχυσε τη διάχυτη πίστη για κοινωνική ανέλιξη.52
Ιδίως στα πρώτα χρόνια μετά την πτώση της δικτατορίας η αργή επανα-
ληπτικότητα των δομών φαινόταν να έχει διαρραγεί. Η ίδια η χρονική αφε-
τηρία, η μεταπολίτευση, είχε το χαρακτήρα ριζικής τομής, η οποία δίνει έναυ-
σμα για την εκκίνηση εξελίξεων με μεγάλο βαθμό ελευθερίας (Βούλγαρης,
2001: 17). Η προσδοκία για κοινωνική εξέλιξη των μικρομεσαίων στρω-
μάτων είχε σφυρηλατηθεί ήδη στην προδιδακτορική περίοδο μέσω πολιτικών
αγώνων που αποσκοπούσαν στον εκδημοκρατισμό και μέσω πολιτιστικών κι-
νημάτων που αντανακλούσαν αντίστοιχα φαινόμενα στη δυτική Ευρώπη (Πα-
παθανασίου, 2008: 15-17· Σερντεδάκις, 2011). Οι αλλαγές αυτές μετα-
φράστηκαν σε οργανωμένες οικογενειακές στρατηγικές και ανάλογους οι-
κονομικούς και εισοδηματικούς σχεδιασμούς, καθώς και στην υιοθέτηση αντί-
στοιχων στάσεων, πρακτικών και συνηθειών. Έτσι, διαδόθηκαν πολιτισμικές
52. Όπως σημειώνει ο Τσουκαλάς, οι αλλαγές αυτές άλλαξαν δραστικά και τον τρόπο με τον
οποίο το άτομο στη νεοελληνική κοινωνία βλέπει τον εαυτό του σε σχέση με τους οι-
κονομικούς και τους κοινωνικούς παράγοντες, αμβλύνοντας την αίσθηση του ετερο-
προσδιορισμού και ενισχύοντας την εμπιστοσύνη στον ατομικό σχεδιασμό: «Το πολυ-
δραστήριο άτομο έχει τη δυνατότητα να αντιμετωπίζει τον εαυτό του στο πλαίσιο μιας
σχετικής, τουλάχιστον, αποδέσμευσης από τους καθηλωτικούς σημαίνοντες κοινωνι-
κούς ρόλους του παρελθόντος. Έτσι, για πρώτη ίσως φορά, για το ίδιο το Υποκείμενο οι
δυνατότητες κοινωνικοοικονομικής ενσωμάτωσής του παύουν να φαίνονται ως καθο-
λικά επικαθοριζόμενες από τις κυρίαρχες σχέσεις κεφαλαίου-εργασίας και εμφανίζο-
νται ως πολύμορφοι “συνδυασμοί” ή και ως στοιχήματα. Με αποτέλεσμα, οι ενσωμα-
τώνουσες επιλογές να μοιάζουν ολοένα και πιο “ανοικτές” αλλά και ολοένα πιο αδια-
φανείς ως προς το σύστημα των κοινωνικών αιτιοτήτων που τις επικαθορίζουν. Η γε-
νικευμένη πολυδραστηριότητα και πολυσθένεια συνεπάγονται, λοιπόν, μια γενικότερη
φαντασιακή διάχυση των ελιγμών, βλέψεων και στόχων που συνθέτουν το ατομικό γί-
γνεσθαι» (Τσουκαλάς, 1987: 307).
αξίες που δεν παρέπεμπαν πια σε στρατηγικές αποφυγής της ανέχειας, της
φτώχειας και της εργασιακής ανασφάλειας, αλλά αφορούσαν την υιοθέτη-
ση ενός νέου τύπου κοινωνικότητας ο οποίος συνάδει με μια διαφορετικού
τύπου πρόσληψη του εαυτού. Τα διαζεύγματα που κυριάρχησαν στο δημό-
σιο λόγο την περίοδο αυτή, όπως αναχρονιστικό-νεωτερικό, συντηρητικό-
προοδευτικό, κρατισμός-ιδιωτική πρωτοβουλία, πρωτοποριακό-παρωχημέ-
νο, δεν αντανακλούσαν μόνο μια κατάταξη των πολιτικών παρατάξεων και
ταυτοτήτων, αλλά σχηματοποιούσαν μια ευρύτερη μορφή κατηγοριοποίησης
και αξιολόγησης του τρόπου ζωής, της ατομικής σταδιοδρομίας και του ιδιω-
τικού βίου.
Ιδιαίτερα από τα μέσα της δεκαετίας του ’80 καταγράφεται σημαντική ιδε-
ολογική μεταστροφή. Η ηγεμονία της παραδοσιακής αριστερής κουλτούρας
εξαντλείται, μαζί με τη νοηματοδοτική ισχύ των προταγμάτων της. Τη θέση
τους κατέλαβε σταδιακά μια ατμόσφαιρα «πραγματιστικού φιλελευθερισμού»
και καταναλωτισμού, μεταστροφή που αποτελούσε ευθυγράμμιση με τις διε-
θνείς εξελίξεις (Βούλγαρης, 2001: 281). Το νέο ιδεολογικό κλίμα διαχύθη-
κε στην ελληνική κοινωνία στο πεδίο της συμπεριφοράς, με τη στροφή στον
ατομικό πλουτισμό και στον επιδεικτικό καταναλωτισμό, τροποποιώντας ταυ-
τόχρονα τα αξιακά πρότυπα. «Η κυρίαρχη στην πρώτη μεταπολιτευτική φάση
“αριστερή” κουλτούρα έδινε τη θέση της σε ένα νέο ιδεολογικό πλαίσιο που
σηματοδοτούσε την αποδοχή μιας φιλελεύθερης εκδοχής του εκσυγχρονι-
σμού και την προσαρμογή των μαζικών συμπεριφορών σ’ αυτήν. Η στροφή
αυτή ήταν περισσότερο έντονη στα αστικά μεσαία-ανώτερα στρώματα και στις
νεαρότερες ηλικίες» (ό.π.: 282).
Αυτή η νέα κλίμακα αξιών αποτέλεσε ένα ουσιωδώς διαφορετικό πλαίσιο
προσδοκιών, έναν καινοφανή τρόπο σφυρηλάτησης ατομικών και οικογε-
νειακών στρατηγικών, αρκετά διαφορετικών από αυτές των μεταπολεμικών
λαϊκών τάξεων, οι οποίες βασίζονταν στις αξίες της φιλοπονίας, της αποτα-
μίευσης, της εντιμότητας, εντέλει στο έθος της πειθαρχίας. «Από τη Μετα-
πολίτευση και ύστερα, η κληρονομική μεταβίβαση του παραδοσιακού ήθους,
η αναπαραγωγή του και η μετάδοσή του στις νεότερες γενιές θα προσκρού-
σει στη δυναμική εμφάνιση νέων, εναλλακτικών και εν πολλοίς ανταγωνι-
στικών αξιακών συστημάτων, τα οποία συναρτώνται με την ανάπτυξη νέων

κοινωνικών στρωμάτων, ποικίλων πολιτισμικών ταυτοτήτων, τρόπων ζωής
και σκέψης. Οι σταθερές κοινωνικές ιεραρχίες, οι παγιωμένες μορφές συλ-
λογικής ζωής, οι καθιερωμένες και σεβάσμιες αντιλήψεις και αξίες υποβλή-
θηκαν σε δοκιμασία, καθώς ήρθαν αντιμέτωπες με νέες ιδέες, με αιτήματα
πολιτικής και πολιτισμικής χειραφέτησης και με τις νέες μορφές υποκειμενι-
κότητας» (Ανδριάκαινα, 2005: 273-274). Οι αλλαγές αυτές εξέθεταν τα επι-
μέρους άτομα, ιδίως τα μέλη των χαμηλότερων στρωμάτων, σε μια σειρά από
επιρροές σύμφυτες με αυτές των μεσαίων στρωμάτων των δυτικών χωρών,
επιρροές που συχνά συνδέονταν με την απομάκρυνση από τα σταθερά δίκτυα
που πριν προσέφεραν στέρεες κοινωνικές ταυτότητες. Δημιουργήθηκε έτσι
μια αρκετά εκτεταμένη αγορά ταυτοτήτων, απόρροια ενός πλουραλισμού τρό-
πων ζωής που προωθούν ελευθεριάζουσες στάσεις, ρηξικέλευθες αισθητι-
κές αντιλήψεις και γούστα, νομιμοποίηση αξιών που εκθειάζουν τη διαφορά
και την αυτοπραγμάτωση (ό.π.: 276-277). Η πολιτισμική αυτή μεταστροφή, η
οποία οδήγησε στην εμπέδωση ενός νέου καταναλωτικού ήθους προσανα-
τολισμένου στα συμβολικά αγαθά και στην επεξεργασία της υποκειμενικό-
τητας, είναι απόρροια ευρύτερων δομικών μετασχηματισμών της αγοράς ερ-
γασίας, της κοινωνικής και παραγωγικής δομής της χώρας. Είναι όμως και
αποτέλεσμα της διείσδυσης στην ελληνική κοινωνία της ιδεολογικής πλατ-
φόρμας των αντίστοιχων μεσαίων στρωμάτων της δυτικής Ευρώπης, η οποία
αποκρυσταλλώνεται στο φαινόμενο της εξατομίκευσης.
Η εξατομίκευση υποδηλώνει μια συγκεκριμένη σχέση του ατόμου με τον
εαυτό και με τους άλλους, με τον κοινωνικό και το φυσικό κόσμο, βασισμέ-
νη σε μια μορφή αυτοσυνειδησίας που θεμελιώνεται στην αντίληψη ότι το άτο-
μο αποτελεί διακριτή βιοψυχική οντότητα. Η εξατομίκευση δεν είναι βεβαί-
ως πρόσφατο φαινόμενο, καθώς αποτελεί εγγενή διάσταση της συγκρότησης
των νεωτερικών κοινωνικών (Elias, 1990). Εντούτοις, στις μεταπολεμικές
κοινωνίες της Δύσης, ιδίως από τα μέσα της δεκαετίας του ’60 και μετά, πα-
ρατηρούνται μια εμβάθυνση και μια εντατικοποίηση της διαδικασίας αυτής. Αν
και οι επιμέρους θεωρητικές προσεγγίσεις δεν συμφωνούν ως προς τα αί-
τια και τις συνέπειες αυτών των αλλαγών, αναφαίνεται ένας κοινός τόπος
όσον αφορά την περιγραφή της νέας κατάστασης: οι συλλογικότητες δεν εί-
ναι πλέον τόσο συνεκτικές όσο στο παρελθόν, η βιομηχανία δεν διαδραμα-
τίζει πια καθοριστικό ρόλο στην παραγωγή και την κατανάλωση, η οικογένεια,
το φύλο και η τάξη δεν προσδιορίζουν στον ίδιο βαθμό τις επιμέρους βιο-
γραφικές διαδρομές και τις αντίστοιχες ατομικές ταυτότητες.53
Σύμφωνα με τον Giddens, οι αλλαγές αυτές θέτουν νέες προκλήσεις στα
άτομα, τα οποία είναι πλέον υποχρεωμένα να διαμορφώσουν τα ίδια τη βιο-
γραφία τους, καθώς οι επιλογές και οι αποφάσεις τους θεωρούνται καθορι-
στικής σημασίας. Το άτομο καλείται να γίνει το ίδιο κατασκευαστής της ιστο-
ρίας ζωής του, της ταυτότητάς του, και να αναλάβει μεγάλο μέρος της ευθύ-
νης για τις κοινωνικές σχέσεις που θα αναπτύξει και στις οποίες θα δεσμευ-
τεί. Η νεωτερική κοινωνία αναδύεται σταδιακά ως σύστημα εκτός ελέγχου
εξαιτίας της σταδιακής εκθεμελίωσης του χώρου και του χρόνου, της μετα-
τροπής τους σε αφηρημένες έννοιες. Η δράση αποπλαισιώνεται σε μεγάλο
βαθμό, και ο αναστοχασμός τείνει να εγκαθιδρυθεί ως εγγενής διαδικασία
53. Βλ. σχετικά Bauman (1998, 2002, 2009), Beck (1996α, 1996β), Beck & Ziegler
(2000), Bell (1999), Castel (1995), Dumont (1988), Giddens (2001α, 2001β), Lash
(2002), Χάλαρης (1994).
Όπως σημειώνει ο Elias, άτομο και κοινωνία δεν αποτελούν δύο ξεχωριστές οντό-
τητες. Αντίθετα, και οι δύο αυτές διαστάσεις του κοινωνικού ανθρώπου έχουν το χα-
ρακτήρα διαδικασίας εν εξελίξει. «Το πρόβλημα της συσχέτισης ατομικών και κοινω-
νικών δομών μπορεί να φωτιστεί μόνον όταν εξετάζει κανείς και τις δύο ως κάτι μετα-
βαλλόμενο, κάτι που βρίσκεται μέσα στη διαδικασία του γίγνεσθαι…» (Elias, 1997: 19-
20). Το ζήτημα δεν είναι να διαλευκανθεί οριστικά και αμετάκλητα η σχέση του αν-
θρώπου με την κοινωνία, όσο ο ιστορικός τρόπος της ύπαρξής του εντός της, «η μετα-
τροπή της αφηρημένης κατηγορίας “κοινωνία” σε “κοινωνικό κόσμο”, στους κόλπους
του οποίου ο άνθρωπος ζει και δρα συν-οικοδομώντας τον αντικειμενικά, ακόμη και όταν
είναι υποκειμενικά εξόριστός του» (Καραποστόλης, 1987: 29). Ορθά υπογραμμίζει ο
Horkheimer ότι το απόλυτα μεμονωμένο άτομο είναι μια ψευδαίσθηση και χαρακτηρι-
στικά όπως η ανεξαρτησία, η θέληση για ελευθερία, η συμπάθεια και το αίσθημα δι-
καιοσύνης είναι κοινωνικές όσο και ατομικές αρετές (Horkheimer, 1987: 168). Η εξα-
τομίκευση, επομένως, δεν είναι ούτε ατομικοποίηση ούτε αποξένωση, αλλά μια ιστο-
ρικά προσδιορισμένη κοινωνική διαδικασία συγκρότησης της υποκειμενικότητας
(Ehrenberg, 1995: 18-19, 2002: 26).
στο εσωτερικό του ατόμου. Έτσι, ο βιογραφικός σχεδιασμός μπορεί να θε-

μελιωθεί μόνο σε αναφορά με εσωτερικά κριτήρια, καθώς καμία πίστη ή πα-
ράδοση δεν μπορεί να λειτουργήσει ως ύστατος νομιμοποιητικός κώδικας
(Giddens, 2001α, 2001β).
Ο Beck υπογραμμίζει το θεσμικό χαρακτήρα της εξατομίκευσης. Η συ-
γκρότηση του εαυτού γίνεται εν πολλοίς υπόθεση του ίδιου του ατόμου, ανε-
ξάρτητα από τη θέλησή του. Το άτομο είναι αναγκασμένο να ζήσει τη δική του
ζωή, χωρίς τη δραστική διαμεσολάβηση ευρύτερων συλλογικοτήτων. Η απο-
δέσμευσή του από τις παραδοσιακές ομάδες ένταξης οδηγεί σε ριζοσπαστι-
κοποίηση του ήδη ατομικοκεντρικού τρόπου ζωής (Beck, 1996α· Beck &
Ziegler, 2000). Η ριζοσπαστικοποίηση της εξατομίκευσης, η οποία αποτελεί
μια από τις βασικές συνέπειες της νεωτερικότητας σύμφωνα με τον Giddens,
οφείλεται σε κοινωνικούς μηχανισμούς και σε δομικές μεταβολές που αντα-
νακλώνται αλλά και ριζώνουν στο πεδίο της υποκειμενικότητας (Giddens,
2001α). Οι εν λόγω διαδικασίες καθαγιάζουν τις πρακτικές του εαυτού που
προϋποθέτουν την εμπέδωση της ερμηνευτικής του είμαι (Ricoeur, 1990:
153-158, 2008: 31-40).
Σύμφωνα με τον Bauman, οι εξελίξεις αυτές δεν συνδέονται με μια χει-
ραφετητική προοπτική αλλά με μια μεταστροφή του είδους κοινωνικής οδύ-
νης που κυριαρχεί. Για το λόγο αυτόν ο εν λόγω συγγραφέας θέτει το ζήτη-
μα της επικαιροποίησης των απόψεων του Freud περί του πολιτισμού ως πη-
γής δυστυχίας (Freud, 1974). Η αντίθεση νόμου και επιθυμίας, η συνακό-
λουθη εσωτερίκευση των συγκρούσεων που παράγονται εξαιτίας αυτής της
αντίθεσης και η εμφάνιση αντίστοιχων μορφών ψυχοπαθολογίας έχουν αντι-
κατασταθεί από την οδύνη που προκαλεί η απουσία σταθερών σημείων ανα-
φοράς. Ο πολιτισμός παραμένει εγγενής πηγή οδύνης, αλλά τα δεινά των σύγ-
χρονων κοινωνιών συνδέονται με τη ριζοσπαστικοποίηση της διαδικασίας
εξατομίκευσης, η οποία «απελευθερώνει» το άτομο από τις συλλογικές δε-
σμεύσεις του παρελθόντος (Bauman, 2002: 19).54
54. Πράγματι, οι επιδημιολογικές έρευνες πιστοποιούν τη μεγάλη άνοδο των ποσοστών της
κατάθλιψης στις δυτικές κοινωνίες (Ferro, 1990). Σύμφωνα με τον Ehrenberg,
Αξιοσημείωτες είναι οι απόψεις του Bauman για τη ρευστότητα των σύγ-

χρονων κοινωνιών και για την κοινωνική κινητικότητα που αυτή συνεπάγεται.
Σύμφωνα με τον εν λόγω συγγραφέα, η εξατομίκευση είναι μια εγγενώς δι-
συπόστατη διαδικασία, η οποία οδηγεί σε δύο αντιθετικά σχήματα συγκρό-
τησης της βιογραφίας, αυτό του «τουρίστα» και αυτό του «πλάνητος». Το πρώ-
το σχήμα αφορά τους κερδισμένους, στους οποίους δίνεται η ευκαιρία να επι-
δοθούν σε έναν «ηδονιστικό τρύγο εμπειριών», και το δεύτερο αφορά τους
χαμένους των εν λόγω εξελίξεων, οι οποίοι εξαναγκάζονται σε μια επώδυ-
νη ανεξαρτησία, λειτουργώντας ως περιεχόμενο στις χωματερές που δημι-
η κυριαρχία της κατάθλιψης στις ψυχιατρικές επιδημιολογικές μελέτες καταδεικνύει βα-

θύτερους μετασχηματισμούς των θεσμών του εαυτού. Συμφωνώντας κατ’ ουσίαν με τον
Bauman, σημειώνει ότι η κοινωνία των επαγγελμάτων, η οποία διαδέχτηκε την ταξική
κοινωνία, έχει αντικατασταθεί με τη σειρά της από την κοινωνία των ατόμων. Σε κάθε
περίοδο υπάρχει μια συγκεκριμένου τύπου συνάρθρωση οικονομικών δομών και ηθι-
κών-ιδεολογικών προσανατολισμών και μορφών σχέσης με τον εαυτό, η οποία οδη-
γεί στην εμφάνιση αυτής ή της άλλης μορφής ψυχοπαθολογίας. Έτσι, η πρώτη ασθένεια
της μόδας υπήρξε η υστερία, κυρίως η νευρασθένεια (neurasthénie), στα τέλη του 19ου
αιώνα (Ehrenberg, 1998: 9-10). Οι ασθένειες αυτές αποτελούσαν έκφραση των κοι-
νωνικών διαδικασιών παραγωγής της υποκειμενικότητας (Zarifian, 2002). Η πειθαρχι-
κή κοινωνία είχε ως αποτέλεσμα την κυριαρχία της ενοχής, η οποία υποδήλωνε τη συ-
γκρότηση του ατόμου βάσει των συγκρούσεων που απέρρεαν από την αντιπαράθεση
επιθυμίας και νόμου. Η αυταρχικότητα και η υποταγή στους κανόνες αποτελούσαν κοι-
νωνικές επιταγές που διαμεσολαβούσαν τόσο το κοινωνικό όσο και το ατομικό. Απε-
ναντίας, στις σύγχρονες κοινωνίες η ενοχή έχει αντικατασταθεί από την ατομική υπευ-
θυνότητα. Η κυρίαρχη κανονιστικότητα βάσει της οποίας συγκροτείται το σύγχρονο άτο-
μο προτρέπει τον καθένα να είναι ο εαυτός του (Ehrenberg, 1998: 179-180). Η δρά-
ση έχει εξατομικευτεί, και το μέτρο της ατομικότητας αποτελεί ο βαθμός ατομικής πρω-
τοβουλίας. Κατ’ αντιστοιχία, η νέα ασθένεια της μόδας είναι η κατάθλιψη, η οποία νο-
είται ως βλάβη της πρωτοβουλίας και ως βλάβη της δράσης, ως ασθένεια της υπευ-
θυνότητας. Ως εκ τούτου, η σύγχρονη έκφραση της ψυχοπαθολογίας λαμβάνει τη μορ-
φή παθολογίας της θέλησης (ό.π.: 9-17).
Ανάλογου προσανατολισμού είναι η ανάλυση του Sennett, σύμφωνα με τον οποίο
η σταδιακή εξάλειψη της υστερίας αντικαθίσταται από «χαρακτηρολογικές διαταραχές»,
συνέπεια της κυριαρχίας νέων κοινωνικών προτύπων, τα οποία συνάδουν με την ηγε-
μονία του ναρκισσισμού στα νέα μεσαία στρώματα (Sennett, 1999: 407-423).
ουργούνται διαρκώς, δηλαδή ως ανθρώπινα σκουπίδια.55 «Οι τουρίστες τα-

ξιδεύουν επειδή το θέλουν, οι πλάνητες ταξιδεύουν επειδή δεν μπορούν να
κάνουν αλλιώς» (Bauman, 2002: 178-179). Στις σύγχρονες κοινωνίες όλοι
είναι στο πόδι, εν κινήσει, δυνάμει νομάδες, είτε απόβλητοι είτε τουρίστες
(Bauman, 2004α: 111-143, 2005, 2006: 207-266, 2009: 55-96).
55. Ο Castel γενικεύει την άποψη αυτή, υποστηρίζοντας ότι η σύγχρονη μορφή εξατομί-
κευσης έχει εγγενώς αρνητικό χαρακτήρα, στο βαθμό που είναι αποτέλεσμα της απο-
διοργάνωσης των παραγωγικών σχέσεων. Η εργασία έπαψε στις τελευταίες δεκαε-
τίες του 20ού αιώνα να αποτελεί κεντρικό μηχανισμό κοινωνικής ένταξης, και ως εκ
τούτου στη νέα κατάσταση αποδυναμώνεται η οργανική αλληλεγγύη, η οποία προϋπο-
θέτει την αλληλεξάρτηση και στην οποία ο Durkheim ανήγαγε την κοινωνική συνοχή των
νεωτερικών κοινωνιών. Σύμφωνα με τον Castel, για να αποκτήσει το άτομο κοινωνι-
κή υπόσταση κατά τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί το ίδιο να συγκροτήσει τους όρους
της δικής του δράσης, θα πρέπει η κοινωνία να του παράσχει ορισμένα «υποστηρικτι-
κά μέσα» (supports). Αυτό συνέβαινε στα πρώτα τρία τέταρτα του 20ού αιώνα, όταν κυ-
ριάρχησαν η κοινωνική ασφάλιση και η εγγύηση μιας σταθερής εργασίας. Στο τελευταίο
τέταρτο του 20ού αιώνα παρατηρείται η σταδιακή ανάδυση ενός «αρνητικού ατομικι-
σμού», με την έννοια ότι αναπτύσσονται μορφές εξατομίκευσης χωρίς υποστηρικτικά
κοινωνικά μέσα. Για τον Castel πρόκειται για εξαναγκαστική εξατομίκευση, η οποία οδη-
γεί στη συλλογική μιζέρια και τη γενικευμένη κοινωνική ρευστότητα. Η εξατομίκευση πε-
ριγράφεται με αρνητικούς όρους, ως «υποχρεωτικός ατομικισμός» και ως συνέπεια της
διάλυσης των ομάδων ένταξης όπως η τάξη, η οικογένεια και η γειτονιά (desaffiliation).
Σύμφωνα με τον ίδιο συγγραφέα, η υπό διαμόρφωση νέα κοινωνική ρύθμιση ενδέχε-
ται να χαρακτηρίζεται είτε από την ανάπτυξη νέων μορφών κοινωνικής οργάνωσης,
όπως είναι τα δίκτυα, είτε από την πλήθυνση αμυντικών στάσεων όπως αυτές εκφρά-
ζονται, για παράδειγμα, από τα κινήματα New Age, εσωτερισμού και αποκρυφισμού
(Castel, 1995· Castel & Haroche, 2001). Για μια συναφούς προσανατολισμού ανάλυ-
ση, η οποία αναδεικνύει το θέμα της παρακμής της παραδοσιακής ηθικής της εργα-
σίας, βλ. Bauman (2004β).
Οι αναλύσεις αυτές θέτουν επί τάπητος το ερώτημα του τρόπου με τον οποίο η οι-
κονομική κρίση, η οποία ξέσπασε το 1998 και βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη, θα τροπο-
ποιήσει ριζικά τους θεσμούς που προωθούν τη διαδικασία της εξατομίκευσης στις δυ-
τικές κοινωνίες, συμπεριλαμβανομένης της ελληνικής. Η κατάρρευση του κοινωνικού
κράτους και η ιδεολογική απονομιμοποίησή του, η κυριαρχία των ευέλικτων μορφών
απασχόλησης και όλες εκείνες οι αλλαγές που οδηγούν σε ριζική ρευστότητα τις υλικές
προϋποθέσεις συγκρότησης μιας στέρεης υποκειμενικότητας είναι προάγγελοι μιας
Η Dagnino, σε ένα κείμενό της ωδή του σύγχρονου ανθρωπολογικού τύ-

που που μετακινείται διαρκώς, υπογραμμίζει ότι το ταξίδι του σύγχρονου νο-
μάδα δεν προϋποθέτει την κίνηση του σώματος στο χώρο και στο χρόνο, αλ-
λά μια νέα πρακτική του εαυτού. Ο σύγχρονος νομάδας είναι αυτός που είτε
τολμά είτε αναγκάζεται να κοιτάξει τον κόσμο «με μάτια διαφορετικά από εκεί-
να που μας έχουν διδάξει μέχρι τώρα, να αφήσει να τον οδηγήσουν οι αι-
σθήσεις και η διαίσθησή του, να αντιμετωπίσει τη ζωή σαν μια πολύ προ-
σωπική έρευνα, αναλαμβάνοντας εξ ολοκλήρου τις ευθύνες της. Τον χαρα-
κτηρίζει επίσης το κουράγιο να έχει ένα όνειρο και να πληρώνει το τίμημα αυ-
τού του ονείρου» (Dagnino, 2001: 111). Εάν τα παραδοσιακά σημεία ανα-
φοράς, όπως το έθνος, το κράτος, το κόμμα, η τάξη, η οικογένεια κ.λπ., έχουν
αποδυναμωθεί, ο σύγχρονος νομάδας «πρέπει να αναζητήσει μέσα του το δι-
κό του σύστημα αξιών, την ηθική κλίμακα σύμφωνα με την οποία θα διαμορ-
φώσει τις ηθικές επιλογές και συμπεριφορές του» (ό.π.: 162-163). Και αυ-
τό γιατί η αίσθηση εκρίζωσης και αποξένωσης, απώλειας της ταυτότητας και
απομόνωσης, περιθωριοποίησης και ανασφάλειας είναι το τίμημα του ταξιδι-
ού. Το φάρμακο δεν είναι άλλο από τη «συνεχή ενδοσκόπηση της ψυχικής μας
κατάστασης», την απελευθέρωση από τους φόβους, τα αισθήματα ενοχής και
τις προκαταλήψεις. Δευτερευόντως, φάρμακο μπορεί να αποτελέσει η ανά-
πτυξη μιας μορφής αυτοπειθαρχίας, που θα επιτρέπει να αναπτύξουμε «τις
πρωταρχικές ιδιότητες ενός συνειδητού και προσεκτικού νου: τη συναίσθηση
και την προσοχή» (ό.π.).
Στις επιταγές αυτές βασίζονται οι σύγχρονοι θεσμοί του εαυτού, οι οποίοι
εξαναγκάζουν το άτομο στην υπευθυνοποίηση απέναντι στο καθήκον για αυ-
τοπαραγωγή, βυθίζοντάς το την ίδια στιγμή στην αβεβαιότητα (Ehrenberg,
1998: 14-15, 134-135, 245). Κυριαρχούν οι έννοιες του σχεδίου, του
κινήτρου, της επικοινωνίας, οι οποίες συγκροτούν μια ηθική που έχει δια-
νέου τύπου εξατομίκευσης; Πρόκειται άραγε για ενδυνάμωση της ιδεολογικής συνά-
φειας της εύπλαστης ατομικής ταυτότητας με το δόγμα του νεοφιλελευθερισμού, σε συν-
δυασμό με την ανάπτυξη κινημάτων νεοφιλανθρωπίας ανάλογων με αυτά του 19ου
αιώνα (Κορασίδου, 1995);
ποτίσει το γενικό πνεύμα, ώστε οι αρνητές της να απειλούνται με περιθω-

ριοποίηση (Ehrenberg, 1995: 14). Η ολοένα και μεγαλύτερη ευθύνη που απο-
δίδεται στο άτομο παίρνει τη μορφή κοινωνικής επιταγής για διακυβέρνηση
του εαυτού. Το άτομο συγκροτείται ως υποκείμενο, αναγνωρίζοντας με ένα
συγκεκριμένο τρόπο, μέσα από ποικίλες διαμεσολαβήσεις, τον εαυτό του
ως επίκεντρο της δράσης του, και καλείται όχι να «αναλάβει» κοινωνικούς ρό-
λους και να δεσμευτεί σε μια ταυτότητα, αλλά να τους επιτελέσει διαχειριζό-
μενο ενεργητικά μια ταυτότητα (Bauman, 2002: 172).
Έτσι, το σύγχρονο άτομο υποχρεώνεται να δημιουργήσει ένα ατομικό βιο-
γραφικό σχέδιο εκμεταλλευόμενο τους διαθέσιμους πόρους, προκειμένου να
εφαρμόσει τις αρμόζουσες τεχνικές του εαυτού, στην παραγωγή των οποίων
ο ψυχιατρικός θεσμός διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο.56 Το να είσαι με κά-
ποιο συγκεκριμένο τρόπο, στην προκειμένη περίπτωση μια ανεξάρτητη βιο-
ψυχοκοινωνική οντότητα, είναι ένα πρόταγμα που αποτελεί συστατικό στοι-
56. Ο Οικονόμου σημειώνει, για παράδειγμα, ότι «η αντιμετώπιση της αγχωτικής εμπει-
ρίας εξαρτάται από τους διαθέσιμους ψυχοκοινωνικούς πόρους, οι οποίοι περιλαμβά-
νουν την ύπαρξη τόσο κοινωνικής υποστήριξης όσο και ικανοτήτων αυτοδιαχείρισης του
εαυτού» (Οικονόμου, 2005: 75). Όπως ορθά υπογραμμίζει η Sontag (1993: 172), «η
ιδεολογία του καπιταλισμού μάς κάνει όλους ειδήμονες της ελευθερίας –της άπειρης
διεύρυνσης της δυνατότητας». Μόνο που στις πλούσιες χώρες, αναφέρει η ίδια, η ελευ-
θερία έχει καταλήξει να ταυτίζεται όλο και περισσότερο με την «προσωπική ολοκλή-
ρωση», ένα είδος ελευθερίας η οποία προϋποθέτει αυτοέλεγχο, πειθαρχία και φρο-
ντίδα του εαυτού, την οποία οι ψυχολογικές και ψυχιατρικές θεραπείες συχνά αντιλαμ-
βάνονται ως βασικό σκοπό. Είναι χαρακτηριστικό το παρακάτω απόσπασμα, όπου ο
Μπαλής ασκεί κριτική, με σκωπτικό –είναι αλήθεια– τρόπο, στην τάση αυτή της άκρατης
εξατομίκευσης διά μέσου της θεραπείας: «Να είσαι ανεξάρτητος, να απολαμβάνεις τη
μοναξιά σου, να μην έχεις την ανάγκη κανενός, να μην εξαρτάς τη διάθεσή σου από
την ύπαρξη κανενός άλλου πλην του εαυτού σου, τον οποίο μόνο αγαπάς, και από τον
οποίο πρέπει να αντλείς σταθερά αυτοεκτίμηση και ικανοποίηση. Αυτά διδάσκουν διά-
φοροι ψυχίατροι, που θεωρούνται μάλιστα σύγχρονοι. Οι ίδιοι συστήνουν στους αν-
θρώπους να ανακαλύψουν τη διαφορά ανάμεσα στο να νιώθουν μόνοι και να είναι μό-
νοι. Θα πρέπει να μάθει κανείς να ρυθμίζει τη διάθεσή του, να βρίσκει την ευτυχία μέσα
στον ίδιο του τον εαυτό και να νιώθει τόσο ζωντανός και ευτυχισμένος όσο και όταν βρί-
σκεται με κάποιον που αγαπά» (Μπαλής, 2004: 25-26).
χείο της νόμιμης θεώρησης του κοινωνικού κόσμου, μέσω της οποίας οι κοι-
νωνικές ιεραρχίες εγκαθίστανται ως αντικειμενική τάξη πραγμάτων: «Με αφε-
τηρία αυτό τον αυξανόμενο καταναγκασμό, να πρέπει δηλαδή κανείς να επε-
ξεργάζεται ο ίδιος την ανασφάλειά του, δημιουργούνται νέες απαιτήσεις προς
τους κοινωνικούς θεσμούς της εκπαίδευσης, της ψυχοθεραπείας και της πο-
λιτικής. Στην κοινωνία του ρίσκου, η ικανότητα του ατόμου να αντιμετωπίζει
το φόβο και την ανασφάλεια μετατρέπεται, τόσο από βιογραφική όσο και από
πολιτική άποψη, σε βασικό πολιτισμικό προσόν. Έτσι, η καλλιέργεια της ικα-
νότητας αυτής αποτελεί σήμερα ένα γενικότερο αίτημα» (Beck & Ziegler,
2000: 108).
Εάν και στο βαθμό που αυτές οι διαπιστώσεις ευσταθούν, είναι σαφές ότι
ο εαυτός έχει μετατραπεί σε πρωτεύον δημόσιο ζήτημα των ημερών μας. Έτσι
δικαιολογείται το γεγονός ότι έχουν γραφτεί τόσα πολλά βιβλία τα οποία μας
παρέχουν μια τεχνολογία ώστε να τον βελτιώσουμε, ώστε να μην καταλή-
ξουμε «διχασμένοι», «ναρκισσιστικοί», «απομονωμένοι» ή «ανένταχτοι»
(Bruner, 2004: 117). Η θεραπεία μετατρέπεται σε βασικό συστατικό των σύγ-
χρονων πρακτικών του εαυτού. Ορθά επισημαίνει η Ανδριάκαινα (2005: 21)
ότι «οι έννοιες της θεραπείας έχουν προσδιορίσει την οπτική γωνία υπό την
οποία το σύγχρονο κοινωνικό υποκείμενο αναφέρεται αναστοχαστικά στον
εαυτό του και τα βιώματά του». Οι έννοιες αυτές έχουν αποικήσει το δημόσιο
λόγο, διαδίδονται από τον περιοδικό και ημερήσιο τύπο και διαχέονται σε ολο-
ένα και ευρύτερα κοινωνικά στρώματα μέσω της τηλεόρασης και του διαδι-
κτύου. Ο μετασχηματισμός του ψυχιατρικού θεσμού ομολογεί επομένως μια
ευρύτερη κοινωνική διαδικασία συγκρότησης της υποκειμενικότητας, με ση-
μείο συνάντησης το μετασχηματισμό της δομής της θεραπευτικής σχέσης.
Οι θεσμικές αυτές μεταβολές κατατείνουν όχι μόνο στην ανάπτυξη μιας πλη-
θώρας βιοπολιτικών τεχνολογιών, οι οποίες ρυθμίζουν το ατομικό ανθρώ-
πινο σώμα και την ευημερία του πληθυσμού, αλλά και στη σφυρηλάτηση τε-
χνολογιών «οι οποίες επιτρέπουν στα άτομα να δρουν επί του εαυτού τους
και να συγκροτούνται ως αυτοκυβερνώμενα υποκείμενα» (Αθανασίου, 2007:
66).
Η ιατρική, ιδιαίτερα η ψυχιατρική, έχει μια εσωτερική και πολυεπίπεδη σχέ-
ση με τις σύγχρονες πρακτικές του εαυτού.57 Οι βασικές ιδέες σχετικά με τη

θεραπεία δεν περιορίζονται στα κλινικά και νοσοκομειακά περιβάλλοντα, αλ-
λά διεισδύουν στους περισσότερους τομείς της ζωής (Berger, 1983: 124-
125· Rose, 1990, 2007). Η διακυβέρνηση στις σύγχρονες κοινωνίες επι-
τυγχάνεται με τον αυτοέλεγχο των δραστηριοτήτων μας μέσω των συναι-
σθημάτων μας, καθώς και μέσω της εσωτερίκευσης της ψυχολογικής γνώ-
σης (Pilgrim & Rogers, 2004: 220· Αλεξιάς, 2006: 296-302). Αυτή η εκλε-
57. O Lash υποστηρίζει ότι οι αλλαγές αυτές συνεισφέρουν στη σφυρηλάτηση μιας θερα-
πευτικής ιδεολογίας, η οποία οδηγεί στην κυριαρχία μιας κανονιστικότητας θεμελιω-
μένης στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη και στην εναγώνια εξονυχιστική εξέταση του εαυ-
τού. Η σύγχρονη ιατρική έχει καρπωθεί τη νίκη ενάντια στους λοιμούς και τις επιδημίες,
που καθιστούσαν τη ζωή επισφαλή, αλλά έχει δημιουργήσει νέες ανασφάλειες. Η κυ-
ριαρχία του βιοϊατρικού μοντέλου έχει οδηγήσει στην εμπέδωση της άποψης ότι η υγεία
βασίζεται στη μόνιμη επαγρύπνηση και την πρώιμη ανίχνευση των συμπτωμάτων. Είτε
ιατρική είτε ψυχιατρική, γενικότερα η θεραπευτική οπτική που διαποτίζει τη σύγχρονη
κοινωνία ενισχύει το πρότυπο του ατόμου που αυτοεξετάζεται διαρκώς, αναζητώντας εί-
τε σημάδια γήρανσης και κακής υγείας, συμπτώματα ψυχικής έντασης, κηλίδες και ψε-
γάδια που ενδέχεται να μειώνουν τη θελκτικότητά του είτε, απεναντίας, καθησυχαστικές
ενδείξεις ότι η ζωή του προχωρά κανονικά (Lash, 2002: 58). Ο Lash επισημαίνει ότι
στην εποχή μας οι κυρίαρχες στρατηγικές επιβίωσης προορίζονται να επιμηκύνουν τη
ζωή ή σχετίζονται με προγράμματα που εγγυώνται την εξασφάλιση καλής υγείας και
πνευματικής ηρεμίας. Το άτομο αποτραβιέται σε καθαρά προσωπικές ενασχολήσεις,
έχοντας πειστεί ότι το σημαντικό είναι η ψυχική αυτοβελτίωση, όπως η επαφή με τα
αισθήματά του, οι υγιεινές τροφές, τα μαθήματα χορού, η σαγήνη της σοφίας της Ανα-
τολής, η εκμάθηση τεχνικών βελτίωσης των κοινωνικών σχέσεων. Συμφωνώντας με
την άποψη αυτή, ο Lipovetsky (2003: 22) αναφέρει ότι «κερδίζουν έδαφος ο βελονι-
σμός, η οπτική παρατήρηση του εσωτερικού του σώματος, η φυσική θεραπεία με βό-
τανα, η βιο-ανάδραση, η ομοιοπαθητική, οι ‘‘ήπιες’’ θεραπείες που ευνοούν την υπο-
κειμενοποίηση της αρρώστιας, την ‘‘ολιστική’’ ανάληψη της υγείας από το υποκείμενο,
τη νοητική εκμετάλλευση του σώματος, που έρχεται σε ρήξη με την εκ των άνω διευ-
θυντική αντιμετώπιση των νοσοκομείων, ο άρρωστος δεν πρέπει πια να υφίσταται πα-
θητικά την κατάστασή του, είναι υπεύθυνος για την υγεία του, για τα συστήματα άμυ-
νάς του χάρη στις δυνατότητες της ψυχικής αυτονομίας». Η εξατομίκευση της ευθύνης
συνιστά βασική παράμετρο της ηθικής συγκρότησης των σύγχρονων κοινωνιών
(Lipovetsky, 1999).
κτική συγγένεια ψυχιατρικής θεραπείας και μοντέρνων πρακτικών του εαυτού

αποτυπώνεται στον τρόπο με τον οποίο ο αφηγητής ανασυγκροτεί την ιστορία
ζωής του ανατρέχοντας στο πρότυπο του Οδυσσέα. Η ιστορία ζωής, αλλά
και η αναπαράστασή της, είναι το αποτέλεσμα ενός συμπλέγματος λόγων
και πρακτικών που κατατείνουν στην παράσταση της ζωής ως πορείας, ως ρι-
ψοκίνδυνου ταξιδιού, ως περιπέτειας της οποίας το κατ’ εξοχήν διακύβευμα
είναι ο ίδιος ο χαρακτήρας της, η ποιότητά της. Είναι ένας μύθος που βοηθά
τον αφηγητή να κατανοήσει τι του έχει συμβεί, να το ερμηνεύσει, να οικειο-
ποιηθεί μέρος των ρήξεων με τις οποίες μια τέτοια ζωή συνάδει. Μια παρά-
σταση εντέλει η οποία καθιστά κοινοποιήσιμη αυτή τη σειρά από επώδυνα
βιώματα, δίνοντάς τους νόημα, δηλαδή κοινωνικά αποδεκτές σημασίες. Αλ-
λά και ένα συμβολικό βήμα προκειμένου να διεκδικήσει μια αντι-ταυτότητα, η
οποία εν πολλοίς γίνεται αποδεκτή από το οικείο περιβάλλον. Το μοντέλο
της οδύσσειας έχει μια πολυεπίπεδη συμβολική λειτουργικότητα, αλλά την ίδια
στιγμή παραπέμπει σε πρακτικές του εαυτού οι οποίες συμφωνούν με τη ρευ-
στότητα που συνεπάγεται η ζωή με την αρρώστια.
Η εν λόγω παράσταση παρέχει στον αφηγητή ένα γενικά αποδεκτό βιο-
γραφικό προφίλ, μια δικαιολόγηση και την ίδια στιγμή ένα νόμιμο πρόταγμα
έναντι του εαυτού και των άλλων. Έτσι, η συγκεκριμένη ιστορία ζωής, η γε-
μάτη βάσανα και ρήξεις διαδρομή αποκτά νόημα και εκ των υστέρων σκο-
πό, ένα τέλος. Η Ιθάκη συμβολίζει αυτή την πορεία προς τη συμφιλίωση των
διαρκώς υπό αίρεση εντάξεων, τη μερική έστω σύντηξη των επιμέρους ορι-
ζόντων συγκρότησης του εαυτού, του πρότερου βιογραφικού σχεδιασμού και
της ηθικής σταδιοδρομίας του ψυχικά ασθενή. Τα θραύσματα των εμπειριών
Σύμφωνα με τον Lash, οι εξελίξεις αυτές συνάδουν με έναν ελάχιστο εαυτό, ο οποί-
ος κυριαρχείται από την αβεβαιότητα. Έτσι, η καθημερινή ζωή έχει αρχίσει να διαμορ-
φώνεται κατ’ απομίμηση των στρατηγικών επιβίωσης που επιβάλλονται σε εκείνους που
είναι εκτεθειμένοι σε ακραίες αντιξοότητες (Lash, 2006: 38-50). Υπό αυτή την έν-
νοια, ο ελάχιστος ναρκισσιστικός εαυτός απορρέει από ένα θεμελιώδη κοινωνικό με-
τασχηματισμό: την αντικατάσταση ενός αξιόπιστου κόσμου, που τον αποτελούν ανθε-
κτικά στο χρόνο αντικείμενα, από έναν παραισθησιογόνο κόσμο εικόνων που δυσκο-
λεύει το διαχωρισμό πραγματικότητας και φανταστικού (Lash, 2006: 5, 181).
γίνονται επιμέρους στοιχεία ενός συνολικού παζλ, μέρος ενός όλου, έστω και
αν αυτό είναι γεμάτο ρωγμές. Πρόκειται για μια κοινωνικά νόμιμη αφηγημα-
τική παράσταση, η οποία περικλείει την υπόσχεση της άρσης των αντιθέσεων
και ταυτόχρονα προωθεί μια εναλλακτική ταυτότητα, βάσει της οποίας ο βίος
συνολικά αποτιμάται θετικά. Μια εναλλακτική παράσταση του εαυτού η οποία
συνάδει με μια συγκεκριμένου τύπου κατανόηση της συλλογικής βιογραφικής
τροχιάς όλων εκείνων των ανδρών και γυναικών που έχουν βιώσει παρό-
μοιες εμπειρίες και έχουν υποστεί τον ψυχιατρικό εγκλεισμό και τον κοινω-
νικό στιγματισμό.58
58. Πέραν του συγκροτημένου λόγου του Φαλελάκη, υπάρχει η άναρθρη κραυγή των ψυ-
χικά αποδιοργανωμένων, ισόβια εγκλεισμένων και πλήρως ιδρυματοποιημένων χρό-
νιων ασθενών, ανδρών και γυναικών, εν ζωή και θανόντων. Όπως επίσης υπάρχουν οι
παρίες του παρελθόντος και του μέλλοντος, που λαθροβιούν στο μεταίχμιο του κοινω-
νικού δεσμού. Η βαθύτερη πολιτική σημασία της μαρτυρίας του Φαλελάκη έγκειται στη
συγκροτημένη και ορθολογικά σφυρηλατημένη παράσταση του βιώματος της ψυχικής
ασθένειας που μας παρέχει, αλλά και στις εντάσεις που ανακύπτουν από τη θεμελιώ-
δη αντινομία που προκαλεί η εγκαθίδρυση του ψυχιατρικού λόγου στον πυρήνα της
συνείδησης της διαφοράς. Όπως εύστοχα επισημαίνει ο Levi, αναφερόμενος στις μαρ-
τυρίες όσων επέζησαν από τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, σε περιπτώσεις κα-
ταστάσεων που απειλούν με εκμηδένιση την ανθρώπινη συνείδηση, αυτοί που έχουν
την ευκαιρία να αφηγηθούν την ιστορία τους δεν είναι αυτοί που «έπιασαν πάτο»: «Το
επαναλαμβάνω, εμείς οι επιζώντες δεν είμαστε οι αυθεντικοί μάρτυρες. Είναι μια ενο-
χλητική γνώση την οποία συνειδητοποίησα σιγά-σιγά διαβάζοντας τα απομνημονεύμα-
τα των άλλων και ξαναδιαβάζοντας τα δικά μου με απόσταση χρόνων. Εμείς οι επιζώ-
ντες είμαστε μια ελάχιστη αλλά και αφύσικη μειονότητα: είμαστε αυτοί οι οποίοι, από πα-
ράβαση ή επιδεξιότητα ή τύχη, δεν έφτασαν στον πάτο. Επειδή αυτός που άγγιξε τον πά-
το, αυτός που αντίκρισε τη Μέδουσα δεν επέστρεψε για να διηγηθεί ή επέστρεψε άφω-
νος, αλλά είναι αυτοί, οι “μουσουλμάνοι”, αυτοί που βούλιαξαν οι αυθεντικοί μάρτυ-
ρες, η μαρτυρία των οποίων θα είχε γενική αξία. Αυτοί είναι ο κανόνας, εμείς η εξαί-
ρεση. […] Εμείς, οι εκλεκτοί της τύχης, προσπαθήσαμε, με μεγαλύτερη ή μικρότερη
σοφία, να διηγηθούμε όχι μόνο το δικό μας πεπρωμένο αλλά και το πεπρωμένο των άλ-
λων, ακριβώς αυτών που βούλιαξαν, αλλά ήταν ένας λόγος για “λογαριασμό τρίτων”,
η διήγηση πραγμάτων που είδαμε εκ του σύνεγγυς αλλά δεν τα ζήσαμε. Την πλήρη εκ-
μηδένιση, το τετελεσμένο έργο, κανείς δεν το διηγήθηκε, με τον ίδιο τρόπο που κα-
νείς δεν επέστρεψε για να διηγηθεί το θάνατό του. Αυτοί που βούλιαξαν, ακόμη και
Για τον ίδιο τον αφηγητή η διαχείριση της επώδυνης καθημερινότητας συν-
δέεται με ένα διαρκή αγώνα «να ξαναμπεί στο παιχνίδι της ζωής». Το παρά-
δοξο είναι ότι η «ένταξη» αυτή πράγματι επιτελείται, έστω εν μέρει, αλλά από
δρόμους που εκ πρώτης όψεως φαντάζουν ακατανόητοι. Η ίδια η ιδιαιτερό-
τητα των εμπειριών, το πρόταγμα καθεαυτό της ζωής ως πορείας γεμάτης
οδύνες, όλα αυτά τα στοιχεία που φαινομενικά δείχνουν να περιθωριοποιούν
και να απεντάσσουν, στην περίπτωση αυτή οδηγούν στον κόσμο εκείνων των
ανθρώπων στα μάτια των οποίων οι «extreme εμπειρίες» θεωρούνται όχι μό-
νο κάτι το θετικό αλλά και ένα είδος διαβατηρίου ένταξης. Ο ψυχιατρικός
εγκλεισμός, οι «ιδιαίτερες εμπειρίες», το ίδιο το παραλήρημα, είναι το βιω-
ματικό υλικό στο οποίο εδράζεται ένας τρόπος θέασης του κοινωνικού που
γοητεύει.
Στον κόσμο της τέχνης, για παράδειγμα, τα επώδυνα βιώματα συνιστούν
τα πιο ελπιδοφόρα υλικά της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Η ποιητική δημι-
ουργία του αφηγητή δεν γίνεται αποδεκτή ως η «ποίηση του τρελού», ως ο
λόγος του εξόριστου του Λόγου, του οντολογικά αλλότριου. Η ποίησή του
είναι η καλλιτεχνική δημιουργία του πρώην έγκλειστου ψυχασθενή, του αζή-
τητου που δραπέτευσε από τη φυλακή του, του νομάδα, του κοινωνικού τα-
ξιδευτή με την προνομιούχα πρόσβαση σε «εξωτικές εμπειρίες». Η ίδια του η
οικογένεια φαίνεται να αντιμετωπίζει κάπως αμήχανα τον «ψυχασθενή-ποι-
ητή» μέλος της, η ιδιότητα του οποίου συνάδει αφενός με το στίγμα της ψυ-
χασθένειας και αφετέρου με το συμβολικό κεφάλαιο ενός σύγχρονου λόγιου,
ενός καλλιτέχνη.
Δεν μας ξενίζει αυτή η αμφίσημη στάση. Οι παρίες συχνά προσεγγίζονται
ως ουσιωδώς διαφορετικοί διά μέσου της εξιδανίκευσης της διαφορετικό-
τητάς τους, της γοητείας που ασκεί η ετερότητα (Βαρίκα, 2000: 94). Η τρέλα,
το οντολογικό άλλο του Λόγου, είναι το μυθικό καταφύγιο, το κατ’ εξοχήν δια-
εάν είχαν χαρτί και μολύβι, δεν θα είχαν διηγηθεί, γιατί ο θάνατός τους είχε ήδη συμ-
βεί πριν νεκρωθεί το σώμα τους, εβδομάδες, μήνες πριν σβήσουν, είχαν χάσει την
ικανότητα να παρατηρούν, να θυμούνται, να συγκρίνουν και να εκφράζονται. Μιλούμε
αντ’ αυτών και για λογαριασμό τους» (Levi, 2000: 87-88).
φορετικό. Ωστόσο, η εκλεκτική συγγένεια των σύγχρονων εξατομικευμένων

τρόπων ζωής και των ιδιαίτερων εμπειριών του ψυχασθενή είναι άλλου τύ-
που. Όπως ο μελαγχολικός του 19ου αιώνα θεωρούνταν ένας χαρισματικός,
καθώς η ψυχοσυναισθηματική του κατάσταση αντιμετωπιζόταν ως σημάδι λε-
πτότητας, ευαισθησίας και πνευματικής δημιουργικότητας (Sontag, 1993: 38-
39), έτσι και οι ιδιαίτερες εμπειρίες της ψυχικής ασθένειας θεωρείται ότι συ-
νάδουν με το είδος του εσωτερικού ταξιδιού που οφείλει να επιτελεί το σύγ-
χρονο άτομο.59
Οι ιδιαίτερες εμπειρίες παύουν έτσι να θεωρούνται ψυχιατρικά συμπτώ-
ματα και μετατρέπονται σε μέσα ένταξης, χαρακτηριστικά ενός ατόμου επιρ-
ρεπούς στην ενδοσκόπηση και ικανού να διαμορφώσει προσωπική άποψη. Το
άκουσμα του λόγου του πρώην έγκλειστου, η αποδοχή του ως γοητευτικά δια-
φορετικού, γίνεται η βάση για την κατασκευή μιας νέας αίσθησης του εαυτού.
Ο ξεριζωμός, αποτέλεσμα της αρρώστιας και της βιογραφικής αποδιοργά-
νωσης, οδηγεί στην απένταξη από τον κόσμο του χωριού («ο φυσικός μου
χώρος») και την ίδια στιγμή στην ένταξη στον κόσμο της πόλης, μια ένταξη
όμως διαφορετικού τύπου, όπου η σχέση με τις επιμέρους συλλογικότητες εί-
ναι εξ ορισμού πιο ρευστή («η πόλη σού ’δινε τη δυνατότητα να πας σε ένα σι-
νεμά, να πας σε ένα θέατρο, να βρεθείς με φίλους κτλ.»). Στην περίπτωση αυ-
τή το ξερίζωμα δεν μετατρέπεται σε εξορία, σε εξοβελισμό και περιθωριο-
ποίηση, αλλά σε μια δισυπόστατη αποδοχή, μια αμφίσημη ένταξη στον αφη-
ρημένο τόπο της πόλης που ο αφηγητής επισκέπτεται διαρκώς, είτε με το σώ-
μα είτε πραγματοποιώντας νοητά ταξίδια φυγής και επιστροφής. Μια φυγή που
δεν είναι ποτέ ολοκληρωτική, αλλά και μια επιστροφή που δεν είναι ποτέ δε-
δομένη και πραγματική. Ο νόστος της βουκολικής ατμόσφαιρας του χωριού
φανερώνει την ήδη πραγματοποιηθείσα αναχώρηση. Ο τρόπος που βλέπει τις
καθημερινές δραστηριότητες των συγχωριανών συνάδει με τη ματιά ενός πα-
ρατηρητή.
59. Όπως σημειώνει ο Bauman (1998: 31), «σήμερα, περισσότερο από ποτέ, να “είσαι προ-
νοητικός” σημαίνει να αποφεύγεις τη δέσμευση. Να είσαι ελεύθερος να μετακινηθείς,
μόλις παρουσιαστεί ευκαιρία. Να μπορείς να φύγεις όταν πάψει να υπάρχει».
Η εν λόγω αποδοχή δεν έχει όμως μόνο συμβολικές συνισταμένες, συ-

νάδει και με μια συγκεκριμένη πρακτική του εαυτού. Χαρακτηριστικό του νο-
μάδα είναι η αυτοδιαχείριση των συναισθημάτων. Τα τεχνολογικά μέσα για να
επιτύχει αυτή την έλλογη διαχείριση του εαυτού τού παρέχονται τόσο από την
ίδια την ψυχιατρική (φαρμακευτικές ουσίες, ψυχοθεραπευτικές παρεμβάσεις,
παιδαγωγική της αυτονομίας) όσο και από το ευρύτερο περιβάλλον το οποίο
υποδέχεται τον αφηγητή ως μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα περίπτωση δημι-
ουργικού ανθρώπου. Οι τεχνικές αυτές παραπέμπουν σε μια ασκητική, μέ-
σω της οποίας καθίσταται δυνατή και ταυτόχρονα αξιολογείται θετικά μια
συγκεκριμένου τύπου ηθική καλλιέργεια του εαυτού. Υπό την οπτική της κα-
νονιστικότητας που προκύπτει από αυτή την πρακτική του εαυτού, η θερα-
πευτική προσέγγιση της υποκειμενικότητας νοείται ως τυπικό ηθικό πρόταγ-
μα, ως οικεία και απολύτως δικαιολογημένη σχέση με τον εαυτό, και όχι ως
ψυχιατρική παρέμβαση η οποία, ως τέτοια, εξ ορισμού στιγματίζει και ως εκ
τούτου διαχωρίζει. Πρόκειται δηλαδή για ένα νόμιμο τρόπο επεξεργασίας του
εαυτού ο οποίος, επιπρόσθετα, είναι συμβατός με τις πλέον σύγχρονες μορ-
φές διαγωγής του βίου.
Οι διεργασίες αυτές παραπέμπουν στη νομαδική υποκειμενικότητα την
οποία αναδεικνύει η πολιτική φιλοσοφία των Deleuze και Guattari. Η υπο-
κειμενικότητα του νομάδα κυριαρχείται από το μέλημα για την ανάκτηση της
ακεραιότητας της ύπαρξης, το οποίο πηγάζει από την αναγνώριση του αδιαμ-
φισβήτητου κατακερματισμού του εαυτού, της κατάτμησης του σώματος.60
60. Η νομαδική υποκειμενικότητα προκύπτει από τις αναλύσεις των Deleuze και Guattari του
«σώματος δίχως όργανα» (Deleuze & Guattari, 1973: 9-59, 459-464· Fox, 2000:
339-341· Αλεξιάς, 2006: 302-310). Η έννοια του σώματος δίχως όργανα υπερβαίνει
το κλινικό βλέμμα του ανατόμου και εν γένει της ιατρικής, προκειμένου να ερμηνεύσει
το σώμα όχι ως βιολογική οντότητα, ως οργανισμό, αλλά ως πολιτική επιφάνεια, ως κοι-
νωνικό πεδίο το οποίο εδαφικοποιείται, τεμαχίζεται συμβολικά και προσδιορίζεται ποι-
οτικά από ποικίλους λόγους και συναφείς εξουσιαστικές πρακτικές. Σύμφωνα με τους
εν λόγω συγγραφείς, στο σώμα δίχως όργανα ενυπάρχει η επιθυμία για απεδαφικο-
ποίηση, για ανάκτηση της αρχέγονης ακεραιότητάς του. Η υποκειμενικότητα που έχει
σφυρηλατηθεί από το έθος του νομάδα, ο οποίος εντάσσεται πάντοτε υπό όρους σε
Είναι πολύ σκληρό να είσαι νομάδας, καθώς στην πραγματικότητα η νομαδι-

κότητα δεν συνιστά ταυτότητα αλλά διαδικασία, διά της οποίας γίνεσαι ένας
άλλος. Αφορά τη συμμετοχή σε ποικίλα κοινωνικά περιβάλλοντα, στα οποία
ωστόσο ο νομάδας ποτέ δεν εντάσσεται ολοκληρωτικά, ποτέ δεν γίνεται μέ-
ρος τους (Fox, 2000: 339). Η νομαδικότητα προϋποθέτει την εγρήγορση για
το νέο και ταυτόχρονα την οδύνη της συνειδητοποίησης της απώλειας («Για
να ’μαι απολύτως ειλικρινής, παρ’ όλα αυτά που έχω ζήσει, κάτι μου λείπει.
Μονίμως κάτι μου λείπει, αλλά αυτό δεν συμβαίνει τώρα, αυτή την περίοδο
ή αυτή τη στιγμή ή αυτό το διάστημα της ζωής μου ή τη φάση της ζωής μου.
Πάντα κάτι μου λείπει»). Αυτή η αίσθηση της ελλιπούς ένταξης, της διαρκούς
απουσίας του αισθήματος της πληρότητας, είναι το τίμημα του ταξιδιού αλλά
και η πηγή της ζώσας ενέργειας που απαιτείται για την εξέλιξη του εαυτού
προς την κατεύθυνση της ανάκτησης της αίσθησης της ακεραιότητάς του («για
μένα, όσο οδυνηρό και να ’ναι ή όσο εύκολο ή όσο δύσκολο, είναι και η κι-
νητήριος δύναμή μου. Για να προχωρήσω παρακάτω. Και ξέρω και παρακά-
τω πάντα κάτι θα μου λείπει»).
Σε αυτό το διαρκές αναστοχαστικό ταξίδι, που τόσο παραστατικά σχημα-
τοποιείται από το πρότυπο του Οδυσσέα, φαίνεται να εδράζεται, παραδόξως,
η αίσθηση της συνέχειας του εαυτού. Εξάλλου, όπως σημειώνει ο Goffman,
η βαθύτερη αίσθηση της ενότητας του εαυτού συχνά πηγάζει από τις επώ-
δυνες εμπειρίες της ασυνέχειας και των βιογραφικών χασμάτων: «Χωρίς κά-
τι στο οποίο ανήκουμε, δεν έχουμε σταθερό εαυτό, κι ωστόσο η ολοκληρω-
τική δέσμευση και προσήλωση σε οποιαδήποτε κοινωνική μονάδα συνεπά-
γεται ένα είδος έλλειψης εαυτού. Η αίσθησή μας ότι αποτελούμε ένα πρό-
σωπο μπορεί να προέλθει από την προσέλκυσή μας σε μια ευρύτερη κοινω-
νική μονάδα, η αίσθηση της εαυτότητάς μας μπορεί να αναδυθεί μέσα από
τους ελάσσονες τρόπους με τους οποίους αντιστεκόμαστε στην έλξη. Το κα-
επιμέρους κύκλους δραστηριοτήτων, είναι κατά κάποιο τρόπο προνομιούχα σε σχέση

με το πρόταγμα της απεδαφικοποίησης, της άρσης του κατακερματισμού και της κατά-
κτησης της ακεραιότητας της ύπαρξης (Deleuze & Guattari, 1973, 1980).
θεστώς μας έχει για στήριγμα τα στέρεα οικοδομήματα του κόσμου, ενώ η αί-
σθηση της προσωπικής μας ταυτότητας συχνά ενοικεί στις ρωγμές» (Goffman,
2001: 289). Η νομαδική υποκειμενικότητα φαίνεται να έχει μια εκλεκτική συγ-
γένεια με το ρηγματώδη εαυτό. Η νομαδικότητα είναι ο δρόμος της συμφι-
λίωσης με την υπό όρους ένταξη στις επιμέρους συλλογικότητες, με το έθος
του ταξιδευτή που στοχάζεται τον εαυτό ως αμάλγαμα ταξιδιωτικών εμπει-
ριών, ως το στοίχημα της μετακίνησης από τον τόπο της βεβαιότητας στον κό-
σμο της ρευστότητας. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο αφηγητής: «[…] ο κα-
θένας έχει ένα δρόμο, τον οποίο τον παλεύει να τον προχωρήσει, να τον κερ-
δίσει, έχει κάνει ή κάνει τις επιλογές του. Είναι καμιά φορά και η μοίρα, εί-
ναι και η τύχη που λένε, που τον εμποδίζει να προχωρήσει περισσότερο, ή εί-
ναι σταδιακή η εξέλιξη ενός ανθρώπου. Εγώ πιστεύω ότι είναι πολύ, μα πά-
ρα πολύ θέμα δικό μου αυτό που είμαι αυτή τη στιγμή. Δηλαδή, θα μου πεις,
εντάξει, την εποχή που όλοι προσπαθούσαν να μπουν στο πανεπιστήμιο, εγώ
έκανα άλλα πράγματα στο μυαλό μου και το φόρτιζα. Και μετά, στην πορεία
μέχρι τώρα, έχω κάνει τόσα πράγματα τα οποία, μ’ ένα γενικό κοινωνικό χα-
ρακτηρισμό, δεν μ’ έχουνε δικαιώσει. Εμένα αυτό είναι το δικό μου ασυμβί-
βαστο. Μπορεί να κάνω συμβιβασμούς σε πράγματα, ώστε οι άλλοι να αι-
σθάνονται καλά, με τη λογική να μην προσβάλεις κάποιον για κάτι που σε πει-
ράζει, αλλά με τη λογική τού να ’μαι σ’ ένα περιθώριο που για μένα, δεν θέ-
λω να πω πάλι σε εισαγωγικά ή μη, είναι το περιθώριό μου, η ζωή μου. Δεν
αισθάνομαι και πολύ άσχημα. Δεν αισθάνομαι και καθόλου άσχημα. Δηλαδή
απλά, θα το ’λεγα πιο απλά ότι είναι και η επιλογή μου, κι ας έχω χάσει τό-
σα πράγματα που θα ’θελα να κάνω σε συγκεκριμένες χρονικές στιγμές».
Η συμφιλίωση αυτή είναι το αποτέλεσμα του αναγκαστικού ταξιδιού στο
οποίο υποβλήθηκε. Εντούτοις, δεν είναι μια ψευδεπίγραφη δικαιολογία, μια
εκ των υστέρων επένδυση ενός πλαστού, προς τούτου δημιουργημένου νοή-
ματος. Είναι το πρακτικό αποτέλεσμα πολλαπλών αγώνων, οι οποίοι διεξή-
χθησαν στο εσωτερικό της υποκειμενικότητας, προκειμένου να ανακτηθεί η
ακεραιότητα, να εμπεδωθεί εκ νέου η αίσθηση της συνέχειας του εαυτού.
Είναι και το αποτέλεσμα πολλαπλών διαμεσολαβήσεων. Ο αφηγητής είναι
πράγματι «παιδί της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης». Η αντι-ταυτότητα, για την
οποία έγινε λόγος προηγουμένως, δεν είναι μια ατομική επινόηση, είναι το
αποτέλεσμα πολύπλοκων συλλογικών διεργασιών, οι οποίες του επιτρέπουν
να επεξεργαστεί μια εναλλακτική παράσταση του εαυτού. Ο αφηγητής είναι
την ίδια στιγμή και «παιδί της πόλης»· όχι των Χανίων, όπου έζησε για ένα
διάστημα, ούτε της Αθήνας, την οποία περιστασιακά μόνο επισκέφτηκε· της
πόλης ως συμβολικού τόπου όπου οι θραυσματικές εμπειρίες αποκτούν νόη-
μα ως δομικά στοιχεία με τα οποία σφυρηλατείται η ταυτότητα ενός σύγχρο-
νου νομαδικού ατόμου· της πόλης ως πλαισίου αναφοράς όλων εκείνων των
«παράλογων σκέψεων», οι οποίες με τον τρόπο αυτό παύουν να αποτελούν
εκφάνσεις της ψυχοπαθολογίας και γίνονται πρωτογενή βιώματα των μο-
ντέρνων καιρών.61
Το πρότυπο του Οδυσσέα είναι μια παράσταση ικανή να συνενώσει στον
εξηγητικό της ορίζοντα τους μετασχηματισμούς του πεδίου της ψυχιατρικής,
πολύπλοκες κοινωνικές διεργασίες μορφοποίησης της υποκειμενικότητας και
ατομικά εγχειρήματα αναγνώρισης και βιογραφικού σχεδιασμού. Επιπλέον, ο
χαρακτηρισμός της ζωής ως οδύσσειας συνδέει την ατομική οδύνη με τα αρ-
χέγονα πρότυπα ανάδειξης του ατόμου σε δημιουργό της ιστορίας του. Η πο-
ρεία του Οδυσσέα αναδεικνύει όψεις της ηθικής και πνευματικής πορείας του
σύγχρονου κόσμου (Joyce, 1990). Είναι το αρχέτυπο των περιπετειών, ο
ήρωας της επικράτησης και της περιπλάνησης, δηλαδή εκείνων των στοι-
χείων που σχηματοποιούν το αστικό άτομο (Horkheimer & Adorno, 1996:
90). Είναι ένας αντιφατικός ήρωας που αναζητά τη συμφιλίωση με την αβέ-
βαιη προοπτική του, αναγκασμένος να περιπλανιέται και να πλανάται διαρ-
κώς, αναζητώντας την Ιθάκη του που διαρκώς απομακρύνεται.
Η μαρτυρία ζωής του Γιώργου Φαλελάκη διαφωτίζει όψεις του τρόπου
με τον οποίο η ψυχιατρική θεραπεία, οι κοινωνικές παραστάσεις περί ψυχικής
ασθένειας και οι σχετικές κοινωνικές πρακτικές μορφοποιούν την εμπειρία
61. Για τη νεότερη πόλη ως τον τόπο όπου εμφανίζονται ιστορικά για πρώτη φορά οι
προϋποθέσεις της εμπειρίας της εξατομίκευσης, βλ. Sennett (1999: 428) και Simmel
(1993: 14-15, 23, 26).
της ψυχικής ασθένειας. Η βιογραφική συγκρότηση στις περιπτώσεις ιστοριών

ζωής που σημαδεύονται από παρόμοιες εμπειρίες παραπέμπει σε κοινωνικές
διαδικασίες οι οποίες, αν και έχουν διαφορετικές αφετηρίες, καταλήγουν σε
κοινές ιδεολογικές συνεπαγωγές. Τα ιδεολογικά αυτά μορφώματα επικαθο-
ρίζουν τις σύγχρονες πρακτικές του εαυτού. Σε αυτές αγκυροβολούν εντέ-
λει και οι ψυχιατρικές παρεμβάσεις. Ο εαυτός νοείται ως ευμετάβλητο πεδίο
στο οποίο, παρότι παρεμβαίνουν πολύπλοκοι και ενίοτε αντιφατικοί κοινω-
νικοί μηχανισμοί, το άτομο θεωρείται ότι μπορεί να διαδραματίσει αποφασι-
στικό ρόλο. Η νομαδική αυτή υποκειμενικότητα είναι το αποτέλεσμα βίαιων
απεντάξεων, ποικίλων ξεριζωμών στους οποίους υπόκεινται τα άτομα με ψυ-
χιατρικές εμπειρίες, αλλά ταυτόχρονα είναι συνέπεια εντάξεων και αντίστοι-
χων ταυτίσεων οι οποίες παραμένουν πάντοτε μερικές, αποσπασματικές, ενίο-
τε θραυσματικές. Η αίσθηση του νομάδα, της ατομικότητας που εντάσσεται
πάντοτε εν μέρει σε ποικίλα κοινωνικά πεδία, φαίνεται να είναι στενά συν-
δεδεμένη αφενός με την ψυχιατρική εμπειρία και αφετέρου με τις σύγχρο-
νες πρακτικές του εαυτού· εκείνη την ηθική σχέση με τον εαυτό η οποία συ-
νάδει με ένα ιδιαίτερο είδος ασκητικής που βασίζεται στο ριζοσπαστικό ανα-
στοχασμό.
367-388_BIBLIOGR.qxd:Layout 1 4/10/12 5:09 PM Page 367
Βιβλιογραφία
Ξένη
Ackerknecht, E.-H. (1998). Ιστορία της ιατρικής. Αθήνα: Μαράθια.
Adam, P., & Herzlich, C. (1994). Sociologie de la maladie et de la médecine. Paris:
Nathan.
Alheit, P. (1998). Η αφηγηματική συνέντευξη. Μια εισαγωγή. Στο Σ. Παπαϊωάννου, P.
Alheit & H.S. Olesen (Επιμ.), Κοινωνικός μετασχηματισμός, εκπαίδευση και τοπι-
κή κοινωνία (σελ. 61-76). Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ρέθυμνο-Ανώγεια.
Althusser, L. (1990). Θέσεις. Αθήνα: Θεμέλιο.
Anderson, R., & Bury, M.-R. (Eds) (1998). Living with Chronic Illness: The Experience
of Patients and their Families. London: Hyman Unwin.
Αndrews, M. (2000). Texts as changing context. Reconstructing lives in East Germany.
In P. Chamberlayne, J. Bornat & T. Wengraf (Eds), The Turn to Biographical
Methods in Social Science. Comparative Issues and Examples (pp. 181-195).
London: Routledge.
Angrosino, M.-V. (1989). Documents of Interaction: Biography, Autobiography and Life
History in Social Science Perspective. Florida: University of Florida Press.
Ataide, Y. (2002). Κατανόησέ με ή σε καταβροχθίζω. Προφορικές μαρτυρίες από τη
ζωή των παιδιών του δρόμου στο Σαλβαντόρ. Αθήνα: Κατάρτι.
Atkinson, R. (1998). The Life Story Interview. London: Sage.
Aubert, C. (1999). Les quatre réalités de la psychiatrie. Genève: Georg.
Barrett, R.J. (1998). Le traité des fous. Le Plessis Robinson: Synthélabo.
Bauman, Z. (1998). Και πάλι μόνοι: η ηθική μετά τη βεβαιότητα. Αθήνα: Έρασμος.
Bauman, Z. (2002). Η μετανεωτερικότητα και τα δεινά της. Αθήνα: Ψυχογιός.
Bauman, Z. (2004α). Παγκοσμιοποίηση, οι συνέπειες για τον άνθρωπο. Αθήνα: Πο-
λύτροπον.
Bauman, Z. (2004β). Η εργασία, ο καταναλωτισμός και οι νεόπτωχοι. Αθήνα: Με-
ταίχμιο.
Bauman, Z. (2005). Σπαταλημένες ζωές. Οι απόβλητοι της νεωτερικότητας. Αθήνα: Κα-

τάρτι.
Bauman, Z. (2006). Ρευστή αγάπη. Για την ευθραυστότητα των ανθρώπινων σχέσεων.
Αθήνα: Εστία.
Bauman, Z. (2009). Ρευστοί καιροί. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Beck, U. (1996α). Η επινόηση του πολιτικού. Αθήνα: Νέα Σύνορα.
Beck, U. (1996β). The Risk Society. London: Routledge.
Beck, U., & Ziegler, U. E. (2000). Μια ζωή δική μας. Περιηγήσεις στην άγνωστη κοι-
νωνία που ζούμε. Αθήνα: Νήσος.
Bell, D. (1999). Η κοινωνία της μεταβιομηχανικής Δύσης. Αθήνα: Νεφέλη.
Bell, J. (1997). Μεθοδολογικός σχεδιασμός παιδαγωγικής και κοινωνικής έρευνας.
Αθήνα: Gutenberg.
Berger, P. (1983). Πρόσκληση στην κοινωνιολογία. Αθήνα: Μπουκουμάνης.
Berger, P., & Luckmann, T. (2003). Η κοινωνική κατασκευή της πραγματικότητας. Μια
πραγματεία στην κοινωνιολογία της γνώσης. Αθήνα: Νήσος.
Bertaux, D. (1997). Les récits de vie. Paris: Nathan.
Bertaux, D., & Kohli, M. (1984). The Life Story Approach: A Continental View. Annual
Review of Sociology, 10(1), 206-217.
Blue, A. (1993). Greek Psychiatry’s Transition from the Hospital to Community.
Medical Anthropology Quarterly, 7, 301-318.
Blue, A. (1999). Η δημιουργία της ελληνικής ψυχιατρικής. Αθήνα: Εξάντας.
Bonnet, Cl. et al. (2007). Vivre et dire sa psychose. Ramonville Saint-Agne: Erès.
Bourdieu, P. (Éd.) (1993). La misère du monde. Paris: Seuil.
Bourdieu, P. (1994). Κείμενα κοινωνιολογίας. Αθήνα: Δελφίνι.
Breuer, F. (2000). Qualitative Methods in the Study of Biographies, Interactions and
Everyday Life Contexts: The Development of a Research Style. Forum Qualitative
Social Research, 1(2).
Brown, G.-W., & Harris, T.-W. (Eds) (1989). Life Events and Illness. London: Hyman Unwin.
Bruner, J. (2004). Δημιουργώντας ιστορίες. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Bury, M.-R. (1982). Chronic Illness as Biographical Disruption. Sociology of Health
and Illness, 4(2), 167-182.
Bury, M.-R. (1986). Social Constructionism and the Development of Medical Sociology.
Sociology of Health and Illness, 8(2), 136-169.
Bury, M.-R. (1991). The Sociology of Chronic Illness: A Review Research and
Prospects. Sociology of Health and Illness, 13, 451-468.
Bury, M.-R. (1997). Health and Illness in a Changing Society. London: Routledge.
Βιβλιογραφία 369
Canguilhem, G. (2007). Το κανονικό και το παθολογικό. Αθήνα: Νήσος.

Carricaburu, D., & Pierret, J. (1995). From Biographical Disruption to Biographical
Reinforcement: The Case of HIV-Positive Men. Sociology of Health and Illness,
17(2), 65-88.
Castel, R. (1981). Le psychanalysme. Paris: Flammarion.
Castel, R. (1995). Les métamorphoses de la question sociale. Une chronique du
salariat. Paris: Fayard.
Castel, R., & Haroche, C. (2001). Propriété privée, propriété sociale, propriété de soi.
Paris: Fayard.
Chamberlayne, P., Bornat, J., & Wengraf, T. (Εds) (2000). The Turn to Biographical
Methods in Social Science. Comparative Issues and Examples. London: Routledge.
Charmaz, K. (1997). Identity dilemmas of chronically ill men. In A. Strauss & J. Corbin
(Εds), Grounded theory in practice (pp. 35-62). London: Sage.
Creswell, J. (1998). Qualitative inquiry and research design. London: Sage.
Dagnino, A. (2001). Οι σύγχρονοι νομάδες. Πρωτοπόροι της αλλαγής, κουλτούρες της
εξέλιξης, νέα επαγγέλματα. Αθήνα: Οξύ.
Deleuze, G., & Guattari, F. (1973). Καπιταλισμός και σχιζοφρένεια. Ο Αντι-Οιδίπους.
Deleuze, G., & Guattari, F. (1980). Mille Plateaux. Paris: Minuit.
Delvaux, M. (1998). Femmes psychiatrisées, femmes rebelles. Institut Synthélabo.
Denzin, N. (1989). Interpretative Biography. London: Sage.
Denzin, N. (1996). Interpretative Interactionism. London: Sage.
Denzin, N. (1997). Interpretive Ethnography: Ethnographic Practices for the 21st
Century. London: Sage.
Dumont, L. (1988). Δοκίμια για τον ατομικισμό. Αθήνα: Ευρύαλος.
Ehrenberg, A. (Éd.) (1991). Individus sous influence. Paris: Esprit.
Ehrenberg, A. (1995). L’individu incertain. Paris: Calmann-Lévy.
Ehrenberg, A. (1998). La fatigue d’être soi. Paris: Odile Jacob.
Ehrenberg, A. (2002). Des troubles du désir au malaise identitaire. Magasine Littéraire,
41, 23-26.
Ehrenberg, A., & Lovell, A. (Éd.) (2001). La maladie mentale en mutation. Paris: Odile
Jacob.
Elias, N. (1990). La société des individus. Paris: Fayard.
Elias, N. (1997). Η εξέλιξη του πολιτισμού (τ. Ι). Αθήνα: Νεφέλη.
Eriksen, T.-H. (2005). Η τυραννία της στιγμής. Γρήγορος και αργός χρόνος στην επο-
χή της πληροφορίας. Αθήνα: Σαββάλας.
Falloon, I., & Fadden, G. (1995). Integrated mental health care. New York: Cambridge
University Press.
Ferraroti, F. (1990). Histoire et histoires de vie. La méthode biographique dans les
sciences sociales. Paris: Meridiens Klincksieck.
Ferro, M. (1990). Η βιογραφία, αυτή η ανάπηρη της ιστορίας. Στο Συλλογικό Έργο Γάλ-
λων Πανεπιστημιακών, Ατομικισμός: Η μεγάλη επιστροφή (σελ. 210-216). Αθή-
να: Ροές.
Fischer-Rosenthal, W. (2000). Biographical work and biography structuring in present-
day societies. In P. Chamberlayne, J. Bornat & T. Wengraf (Eds), The Turn to
Biographical Methods in Social Science. Comparative Issues and Examples (pp.
109-125). London: Routledge.
Foucault, M. (1982). Ιστορία της σεξουαλικότητας. 1. Η δίψα της γνώσης. Αθήνα: Ράπ-
πας.
Foucault, M. (1983). Usage des plaisirs et techniques de soi. Le débat, 27, 46-72.
Foucault, M. (1989α). Επιτήρηση και τιμωρία. Αθήνα: Ράππας.
Foucault, M. (1989β). Ιστορία της σεξουαλικότητας. 2. Η χρήση των απολαύσεων.
Foucault, M. (1991). Η μικροφυσική της εξουσίας. Αθήνα: Ύψιλον.
Foucault, M. (1992α). Ερμηνευτική του υποκειμένου. Το βήμα των κοινωνικών επι-
στημών, 9, 69-85.
Foucault, M. (1992β). Ιστορία της σεξουαλικότητας. 3. Η μέριμνα για τον εαυτό μας.
Foucault, M. (2007). Η ιστορία της τρέλας στην κλασική εποχή. Αθήνα: Καλέντης.
Foucault, M. (2008). Le gouvernement de soi et des autres (cours au collège de France
1982-1983). Paris: Gallimard-Seuil.
Foucault, M. (2009). Le gouvernement de soi et des autres (cours au collège de France
1983-1984). Paris: Gallimard-Seuil.
Fox, N. (2000). The ethics and politics of caring: postmodern reflections. In S. Williams,
J. Gabe & M. Calman (Eds), Health, medicine and society. Key theories, future
agendas (pp. 333-349). London: Routledge.
Franceschini, R. (2003). Unfocused Language Acquisition? The Presentation of
Linguistic Situations in Biographical Narration. Forum Qualitative Social Research,
4(3).
Freud, S. (1974). Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας. Αθήνα: Επίκουρος.
Gauchet, M. (1994). À la recherche d’une autre histoire de la folie. Dans G. Swain (Ed.),
Dialogue avec l’insensé (pp. ΙΧ-LVIII). Paris: Gallimard.
Gauchet, M. (1997). De Pinel à Freud. Dans G. Swain, Le sujet de la folie (pp. 7-57).
Toulouze: Calmann-Lévy.
Giddens, A. (1991). Modernity and self-identity. London: Polity Press.
Giddens, A. (2001α). Οι συνέπειες της νεωτερικότητας. Αθήνα: Κριτική.
Giddens, A. (2001β). Ο κόσμος των ραγδαίων αλλαγών. Πώς επιδρά η παγκοσμιο-
ποίηση στη ζωή μας. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Giddens, A. (2005). Η μεταμόρφωση της οικειότητας. Σεξουαλικότητα, αγάπη και ερω-
τισμός στις μοντέρνες κοινωνίες. Αθήνα: Πολύτροπον.
Ginzburg, C. (1994). Το τυρί και τα σκουλήκια. Ο κόσμος ενός μυλωνά του 16ου αι-
ώνα, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Glazer, B. (1992). Basics of grounded theory analysis. Mill Valley: Sociology Press.
Glazer, B., & Stauss, A. (2003). Η ανακάλυψη της βάσιμης θεωρίας. Στο Κ. Καλφό-
πουλος (Επιμ.), Η ποιοτική παράδοση στις κοινωνικές επιστήμες (σελ. 137-162).
Αθήνα: Νήσος.
Goffman, E. (1994). Άσυλα. Αθήνα: Ευρύαλος.
Goffman, E. (2001). Στίγμα. Σημειώσεις για τη διαχείριση της φθαρμένης ταυτότη-
τας, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Goodwin, S. (1997). Comparative mental health policy. London: Sage.
Groeben, N., & Scheele, B. (2000). Dialogue-Hermeneutic Method and the “Research
Program Subjective Theories”. Forum Qualitative Social Research, 1(2).
Gross, D. (2003). Τα ερείπια του παρελθόντος. Αθήνα: Πατάκης.
Hamel, J. (1993). Case Study Methods. London: Sage.
Hardt, M., & Negri, A. (2002). Αυτοκρατορία. Αθήνα: Scripta.
Hare-Mustin, R., & Marecek, J. (2003). Ψυχολογία των αποκλινόντων και κλινική ψυ-
χολογία: η πολιτική της τρέλας. Στο D. Fox & I. Prilleltensky (Επιμ.), Κριτική ψυ-
χολογία (σελ. 209-239). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Hazzard, A. (2000). Clinical hermeneutics. From the ontology of self to case example.
In P. Chamberlayne, J. Bornat & T. Wengraf (Eds), The Turn to Biographical
Methods in Social Science. Comparative Issues and Examples (pp. 126-139).
London: Routledge.
Helgeson, S., Reynolds, A., & Tomich, L. (2007). A meta-analytic review of benefit
finding and growth. Journal of consulting and clinical psychology, 74, 707-816.
Hobsbawm, E. (1998). Για την ιστορία. Αθήνα: Θεμέλιο.
Holloway, J. (2006). Ας αλλάξουμε τον κόσμο χωρίς να καταλάβουμε την εξουσία.
Αθήνα: Σαββάλας.
Horkheimer, M. (1987). Η έκλειψη του Λόγου. Αθήνα: Κριτική.
Horkheimer, M., & Adorno, Th. (1996). Η διαλεκτική του διαφωτισμού. Αθήνα: Νήσος.
Humpherey, R. (1993). Life Stories and Social Careers: Ageing and Social Life in an
Ex-mining Town. Sociology, 27(1), 166-178.
Hyden, L.-C. (1997). Illness as Narrative. Sociology of Health and Illness, 19(1), 48-
69.
Jodelet, D. (1995). Folies et représentations sociales. Paris: P.U.F.
Joseph, I., & Proust, J. (Éd.) (1996). La folie dans la place. Paris: Raisons Pratiques-
É.H.É.S.S.
Joyce, J. (1990). Οδυσσέας. Αθήνα: Κέδρος.
Karsenti, B. (2000). Μαρσέλ Μος. Το ολικό φαινόμενο. Αθήνα: Πατάκης.
Kaufmann, J.-C. (1996). L’entretien compréhensif. Paris: Nathan.
Kelly, M., & Field, D. (1996). Medical Sociology, Chronic Illness and the Body.
Sociology of Health and Illness, 18(1), 241-257.
Kleinman, A. (1980). Patients and Healers in the context of culture. Berkeley:
University of California Press.
Kleinman, A. (1988). The Illness Narratives: Suffering, Healing and the Human
Condition. New York: Basic Books.
Kovess, V. (Ed.) (1994). Evaluation de la qualité en psychiatrie. Paris: Economica.
Lash, C. (2002). Η κουλτούρα του ναρκισσισμού. Αθήνα: Νησίδες.
Lash, C. (2006). Ο ελάχιστος εαυτός. Αθήνα: Νησίδες.
Laval, C. (2000). La relation d’aide à l’épreuve de la souffrance psychique et sociale.
Dans A. Micoud & M. Peroni (Éd.), Ce qui nous relie (pp. 45-57). Paris: Aube.
Lehman, P. (2007). Επιζώντες της ψυχιατρικής. Κοινωνία και ψυχική υγεία, 3, 12-25.
Levi, P. (2000). Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν. Αθήνα: Άγρα.
Levi-Strauss, C. (2004). Εισαγωγή στο έργο του Marcel Mauss. Στο Μ. Mauss, Κοι-
νωνιολογία και ανθρωπολογία. Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου.
Lipovetsky, G. (1999). Το λυκόφως του καθήκοντος. Η ανώδυνη ηθική των σύγχρο-
νων δημοκρατικών καιρών. Αθήνα: Καστανιώτης.
Lipovetsky, G. (2003). Η εποχή του κενού. Δοκίμια για τον σύγχρονο ατομικισμό. Αθή-
να: Νησίδες.
Lovell, A. (1996). Mobilité des cadres et psychiatrie «hors des murs». Dans P. Joseph
& J. Proust (Éd.), La folie dans la place (pp. 55-81). Paris: E.H.E.S.S.
Macherey, P. (2010). Από τον Κανγκιλέμ στον Φουκώ. Η δύναμη των κανόνων. Αθή-
να: Πλέθρον.
Mann, T. (1995). Το μαγικό βουνό (τ. ΙΙ). Αθήνα: Εξάντας.
Marin, L. (1997). De l’entretien. Paris: Minuit.
Mason, J. (2003). Η διεξαγωγή της ποιοτικής έρευνας. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Mauss, M. (1979). Το δώρο. Αθήνα: Καστανιώτης.
Mauss, M. (2004). Κοινωνιολογία και ανθρωπολογία. Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού
Πρώτου.
Middleton, D., & Hewitt, H. (2000). Biography and identity: Life story work in trans-
itions in care for people with profound learning difficulties. In P. Chamberlyne, J.
Bornat & T. Wengraf (Eds), The Turn to Biographical Methods in Social Science:
Comparative Issues and Examples. London & New York: Routledge.
Mishler, E. (1996). Συνέντευξη έρευνας. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Mitrossili-Asimakopoulou, M. (1991). L’histoire juridique de la «folie» en Grèce au XIXe
et XXe siècles (vol. Ι & ΙΙ). Paris, Thèse pour le Doctorat d’État en Droit, Université
de Paris X-Nanterre.
Nettleton, S. (2002). Κοινωνιολογία της υγείας και της ασθένειας. Αθήνα: Τυπωθήτω.
Oliver, M. (2009). Αναπηρία και πολιτική. Αθήνα: Επίκεντρο.
Pandolfi, M. (1992). Από την ανάμνηση στην εθνογραφία της εμπειρίας: δουλεύο-
ντας στην ιατρική ανθρωπολογία. Τετράδια Ψυχιατρικής, 40, 68-75.
Passerini, L. (1998). Σπαράγματα του 20ού αιώνα: Η ιστορία ως βιωμένη εμπειρία.
Αθήνα: Νεφέλη.
Peneff, J. (1990). La méthode biographique. Paris: Armand Colin.
Peretz, H. (1998). Les méthodes en sociologie. L’observation. Paris: La Découverte.
Pilgrim, D., & Rogers, A. (2004). Κοινωνιολογία της ψυχικής υγείας και ασθένειας,
Αθήνα: Τυπωθήτω.
Plummer, K. (2000). Τεκμήρια ζωής. Αθήνα: Gutenberg.
Prior, L. (1993). The social organization of mental illness. London: Sage.
Prouff, J. (1995). Comprendre les cas concrets en psychiatrie. Thoiry: Éditions Heures
de France.
Ricoeur, P. (1990). Δοκίμια ερμηνευτικής. Αθήνα: Μορφωτικό Ινστιτούτο Αγροτικής
Τράπεζας.
Ricoeur, P. (2008). Ο ίδιος ο εαυτός ως άλλος. Αθήνα: Πόλις.
Riessman, K. (1993). Narrative Analysis. London: Sage.
Rose, N. (1990). Governing the soul. The shaping of the private self. London:
Routledge.
Rose, N. (2007). The politics of life itself. Biomedicine, power, and subjectivity in
the twenty-first century. Princeton: Princeton University Press.
Rosie, A. (1993). He’s a Liar, I’m Afraid: Truth and Lies in a Narrative Account.
Sociology, 27(1), 144-152.
Roumieux, A. (1974). Je travaille à l’asile d’aliénés. Paris: Champ Libre.

Savvakis, M., & Tzanakis, M. (2004). The Researcher, the Field and the Issue of Entry:
Two Cases of Ethnographic Research Concerning Asylums in Greece. Sociology
Research on line, 9(2).
Schütz, A. (1987). Le chercheur et le quotidien. Paris: Méridiens-Klincksieck.
Schwartz, O. (1993). L’empirisme irréductible. Dans N. Anderson, Le hobo. Sociologie
du sans-abri (pp. 265-308). Paris: Nathan.
Sechehaye, M. (1998). Μια σχιζοφρενής αφηγείται. Αθήνα: Δίοδος.
Sennett, R. (1999). Η τυραννία της οικειότητας. Ο δημόσιος και ο ιδιωτικός χώρος στον
δυτικό πολιτισμό. Αθήνα: Νεφέλη.
Serdedakis, N., & Tsiolis, G. (2000). Biographical trajectories and identity: Traditional
overdetermination and individualization. Young, 8(2), 2-23.
Serdedakis, N., Tsiolis, G., Tzanakis, M., & Papaioannou, S. (2003). Strategies of Social
Integration in the Biographies of Greek Female Immigrants coming from the Former
Soviet Union. Self-employment as an alternative. International Review of
Sociology, 13(1), 145-162.
Silverman, D. (1998). Qualitative methodology and sociology. Aldershot: Ashgate.
Simmel, G. (1993). Πόλη και ψυχή. Αθήνα: Έρασμος.
Simmons, O., & Gregory, T. (2003). Grounded Action: Achieving Optimal and
Sustainable Change. Forum Qualitative Social Research, 4(3).
Solomon, A. (2004). Ο δαίμων της μεσημβρίας. Μια ανατομία της κατάθλιψης. Αθή-
να: Αλεξάνδρεια.
Sontag, S. (1993). Η νόσος ως μεταφορά. Το AIDS και οι μεταφορές του. Αθήνα: Ύψι-
λον.
Squire, C. (2000). Situated selves, the coming out genre and equivalent citizenship in
narratives of HIV. In P. Chamberlayne, J. Bornat & T. Wengraf (Eds), The Turn to
Biographical Methods in Social Science. Comparative Issues and Examples (pp.
196-213). London: Routledge.
Stanley, L. (1993). On Auto/Biography in Sociology. Sociology, 27(1), 41-52.
Stanton, L., Revenson A., & Tennen, H. (2007). Health psychology: Psychological
adjustment to chronic disease. Annual Review of Psychology, 58, 565-592.
Strauss, A., & Corbin, J. (1996). Basics of qualitative research. London: Sage.
Swain, G. (1994). Dialogue avec l’insensé. Paris: Gallimard.
Swain, G. (1997). Le sujet de la folie. Toulouze: Calmann-Lévy.
Tasman, A. (2002). Το μέλλον της ψυχιατρικής. Ψυχιατρική, 13, 258-264.
Taylor, C. (2000). Πολυπολιτισμικότητα. Αθήνα: Πόλις.
Thompson, P. (2002). Φωνές από το παρελθόν. Αθήνα: Πλέθρον.

Thomson, A. (2003). Αναμνήσεις Ανζακιτών. Ζώντας με το θρύλο. Αθήνα: Κατάρτι.
Tignol, J., & Martin, C. (1992). Evaluation des soins en psychiatrie. Paris: Masson.
Tocqueville, A. (1997). Η δημοκρατία στην Αμερική. Αθήνα: Στοχαστής.
Travers, M. (2001). Qualitative Research through Case Studies. London: Sage.
Trust, H. (2000). Κάνοντας την αρχή. Ένας συμβουλευτικός οδηγός για τη δημιουρ-
γία και λειτουργία ομάδων αυτοβοήθειας από χρήστες υπηρεσιών ψυχικής υγείας.
Αθήνα: Π.Ε.Ψ.Α.Ε.Ε.-ΕΠΕΚΕΙΝΑ.
Varas-Dίaz, N., & Toro-Alfonso, J. (2003). Incarnating Stigma: Visual Images of the
Body with HIV/AIDS. Forum Qualitative Social Research, 4(3).
Velpry, L. (2009). Le quotidien de la psychiatrie. Paris: Armand Colin.
Vilanova, M. (1998). Η μάχη στην Ισπανία για μια ιστορία χωρίς επιθετικούς προσ-
διορισμούς με προφορικές μαρτυρίες. Στο Συλλογικό, Μαρτυρίες σε ηχητικές και
κινούμενες αποτυπώσεις ως πηγή της ιστορίας (σελ. 29-65). Αθήνα: Κατάρτι.
Vilanova, M. (2000). Αόρατες πλειοψηφίες. Εργατική εκμετάλλευση, επανάσταση και
καταστολή. Αθήνα: Κατάρτι.
Wainwright, D. (1997). Can sociological research be qualitative, critical and valid?
Qualitative Report, 3(2).
Wengraf, T. (2000). Uncovering the general from within the particular. From the
contingencies to typologies in the understanding of cases. In P. Chamberlayne,
J. Bornat & T. Wengraf (Eds), The Turn to Biographical Methods in Social Science.
Comparative Issues and Examples (pp. 140-164). London: Routledge.
Wilkins, R. (1993). Taking it Personally: A Note on Emotion and Autobiography.
Sociology, 27(1), 93-100.
Willemsen, R. (2006). Εδώ Γκουαντάναμο. Συνεντεύξεις με πρώην κρατούμενους. Αθή-
να: Αρμίδα.
Williams, S.-J. (2001). Chronic Illness as Biographical Disruption or Biographical
Disruption as Chronic Illness? Reflections on a Core Concept. Sociology of Health
and Illness, 22, 40-67.
Williams, S., Gabe, J., & Calnan, M. (2000). Health, Medicine and Society. Key Theories,
Future Agendas. London: Routledge.
Woolf, V. (2008). Πώς είναι να είσαι άρρωστος. Αθήνα: Συνάψεις.
Young, A. (1981). Rational men and the explanatory model approach. Culture,
medicine and psychiatry, 6, 51-71.
Zarifian, E. (2002). De la mélancolie au malheur de vivre. Magasine Littéraire, 41, 25.
Zoll, R. (1992). Nouvel individualisme et solidarité quotidienne. Paris: Kimé.
Ελληνική
Αβδελά, Έ., & Ψαρρά, Α. (1997). Ξαναγράφοντας το παρελθόν. Σύγχρονες διαδρο-

μές της ιστορίας των γυναικών. Σιωπηρές ιστορίες. Γυναίκες και φύλο στην ιστο-
ρική αφήγηση (σελ. 17-119). Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Αθανασίου, Α. (2007). Ζωή στο όριο. Δοκίμια για το σώμα, το φύλο και τη βιοπολιτι-
κή. Αθήνα: Εκκρεμές.
Αλεξιάς, Γ. (2000). Λόγος περί ζωής και θανάτου. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Αλεξιάς, Γ. (2002). Η διαχείριση του θανάτου στο νοσοκομείο: η εργαλειοποίηση της
ανθρώπινης ύπαρξης. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 108-109, 229-256.
Αλεξιάς, Γ. (2006). Κοινωνιολογία του Σώματος. Από τον «άνθρωπο του Νεάντερταλ»
στον «Εξολοθρευτή». Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Αλεξίου, Θ. (1998). Περιθωριοποίηση και ενσωμάτωση. Αθήνα: Παπαζήσης.
Αλεξίου, Θ. (2008). Κοινωνική πολιτική, αποκλεισμένες ομάδες και ταξική δομή. Αθή-
να: Παπαζήσης.
Αμπατζόγλου, Γ. (1999). Αυτοβιογραφία, μνήμη, θεραπεία. Στο Ρ. Μπενεβίστε & Θ. Πα-
ραδέλλης (Επιμ.), Διαδρομές και τόμοι της μνήμης. Ιστορικές και ανθρωπολογι-
κές προσεγγίσεις (σελ. 65-88). Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Αμπατζόγλου, Γ., & Αποστολακέας, Χρ. (Επιμ.) (1999). Από την ψυχαναλυτική θεω-
ρία στις ψυχιατρικές πρακτικές (τ. Ι & II). Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
Αμπατζόγλου, Φ. (2002). Διαβάζοντας και ακούγοντας μαρτυρίες Ελλήνων Εβραίων.
Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 107, 109-119.
Ανδριάκαινα, Ε. (2005). Παίζοντας με τα όρια. Αθήνα: Βιβλιόραμα.
Αντωνάτος, Σ., Μάντζαρης, Μ., & Μιχαλακέας, Α. (2007). Ιστορική ανάλυση της πο-
ρείας της ψυχοφαρμακολογίας. Η πορεία της από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα. Τε-
τράδια Ψυχιατρικής, 99, 43-62.
Αραπίδης, Κ. (2009). Η έννοια της ικανότητας στην ψυχική υγεία. Σύναψις, 13, 82-89.
Ασημόπουλος, Χ. (2009). Η καθημερινή ζωή στο ψυχιατρείο. Αθήνα: Καστανιώτης.
Ασπράκη, Γ. (2007). Ενήμερη συγκατάθεση: συζήτηση περί επαγγελματικής ηθικής και
δεοντολογίας. Στο Σ. Παπαϊωάννου (Επιμ.), Ζητήματα θεωρίας και μεθόδου των
κοινωνικών επιστημών (σελ. 215-233). Αθήνα: Κριτική.
Αστρινάκης, Α. (1998). Μικροκοινωνιολογική και ανθρωπολογική επιτόπια εθνογρα-
φική έρευνα. Διερεύνηση ορισμένων βασικών θεωρητικών και μεθοδολογικών
διαφορών. Στο Γ. Παπαγεωργίου (Επιμ.), Μέθοδοι στην κοινωνιολογική έρευνα
(σελ. 39-72). Αθήνα: Τυπωθήτω.
Ατζινά, Λ. (2004). Η μακρά εισαγωγή της ψυχανάλυσης στην Ελλάδα. Αθήνα: Εξάντας.
Βαρίκα, Ε. (2000). Με διαφορετικό πρόσωπο. Φύλο, διαφορά, οικουμενικότητα. Αθή-

να: Κατάρτι.
Βασιλειάδης, Π. (2002). Τέχνη και ψύχωση. Εντός, Εκτός και επί της Ψυχιατρικής, 1,
57-89.
Βερβενιώτη, Τ. (2003). Διπλό βιβλίο – Η αφήγηση της Σταματίας Μπαρμπάτση: Η ιστο-
ρική ανάγνωση. Αθήνα: Βιβλιόραμα.
Βιδάλη, Α. (1998). Προφορικές μαρτυρίες: από την τραυματική εμπειρία στη συλλο-
γική μνήμη. Στο Συλλογικό, Μαρτυρίες σε ηχητικές και κινούμενες αποτυπώσεις
ως πηγή της ιστορίας (σελ. 105-115). Αθήνα: Κατάρτι.
Βιδάλη, Α. (1999). Άραγε εμείς ήμασταν; Απαγορευμένη ιστορία και υποκειμενικότη-
τα σε τέσσερις ιστορίες από τον Ελληνικό Εμφύλιο. Αθήνα: Εξάντας-Τρίαψις Λό-
γος.
Βούλγαρης, Γ. (2001). Η Ελλάδα της μεταπολίτευσης. 1974-1990. Αθήνα: Θεμέλιο.
Γεωργούλας, Α. (1995). Διαφοροποίηση και συλλογικές ταυτότητες: υποθέσεις για
την κατασκευή των ομάδων ένταξης στις σύγχρονες κοινωνίες. Το Βήμα των Κοι-
νωνικών Επιστημών, 17, 67-99.
Γεωργούλας, Α. (1997). Τροχιές σε σύμπτωση. Αγροτική έξοδος, κράτος, αστεακός
χώρος εργασίας στην Ελλάδα (1950-1985). Αθήνα: Gutenberg.
Γεωργούλας, Α. (2007). Αναστοχαστικότητα: από τη μεθοδολογική στροφή στην ανα-
διάταξη της κοινωνικής θεωρίας. Στο Σ. Παπαϊωάννου (Επιμ.), Ζητήματα θεωρίας
και μεθόδου των κοινωνικών επιστημών (σελ. 286-316). Αθήνα: Κριτική.
Γιαννησοπούλου, Μ. (1998). Η ανθρωπολογική προσέγγιση. Αλμωπία: παρελθόν, πα-
ρόν και μέλλον. Στο Π. Τσάρτας (Επιμ.), Μακεδονία και Βαλκάνια. Ξενοφοβία και
ανάπτυξη (σελ. 330-426). Αθήνα: Αλεξάνδρεια/Ε.Κ.Κ.Ε.
Γιανουλόπουλος, Γ. (2008). Ο μύθος των δικαιωμάτων των ψυχικά ασθενών. Κοι-
νωνία και Ψυχική Υγεία, 6, 84-86.
Γιωνάκης, Ν. (2008). Εισαγωγή. Διασχίζοντας σύνορα: διαιώνιση ή φροντίδα του τραύ-
ματος (σελ. 13-18). Αθήνα: Συνειρμός/Βαβέλ.
Γιώτης, Λ. (2005). Ο ρόλος του καλλιτέχνη-δημιουργού στην αναπαράσταση της ψυ-
χικής ασθένειας και του κοινωνικού στίγματος που τη συνοδεύει. Τετράδια Ψυ-
χιατρικής, 89, 60-63.
Γκούνη, Π., & Ζαρζώνη-Αναγνωστοπούλου, Σ. (2001). Ιστορικο-κοινωνιολογική ανά-
λυση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Δικαιώματα νοσηλευομένων ασθενών. Τε-
Γράβαρης, Δ. (1993). Διαστάσεις της κοινωνικής πολιτικής σήμερα. Αθήνα: Ίδρυμα
Σάκη Καράγιωργα.
Γράβαρης, Δ. (1997). Κρίση του κράτους πρόνοιας και νεωτερικότητα. Αθήνα: Ίδρυμα
Σάκη Καράγιωργα.
Δημητρακοπούλου, Κ. (2010). Θέσεις και αντιθέσεις του δικτύου «Αντιστίγμα». Τε-
Δημητριάδης, Δ. (2010). Ο πόνος ως πόλη. Εντευκτήριο, 92.
Ελευθεριάδης, Χ. (2008). Οικογένεια: ψυχοεκπαίδευση της οικογένειας, αναβάθμιση
της φροντίδας και της υποστήριξης ως απαραίτητες προϋποθέσεις για την απο-
κατάσταση. Κοινωνία και Ψυχική Υγεία, 8, 36-37.
Εμμανουηλίδου, Α. (2006). Κινήσεις αυτοβοήθειας προσώπων με ψυχωσική-ψυχια-
τρική εμπειρία. Τετράδια Ψυχιατρικής, 96, 39-54.
Έφοδος στον ουρανό (1998). Χανιά: Ανοικτό Παράθυρο.
Ζαϊμάκης, Γ. (1999). Παρέκκλιση και πολιτισμική δημιουργία: Ο κοινωνικός κόσμος
του Λάκκου (Ηράκλειο Κρήτης 1900-1940). Αθήνα: Πλέθρον.
Ζαϊμάκης, Γ. (2007). Βιογραφία, υποκουλτούρα και αντίσταση. Στο Σ. Παπαϊωάννου
(Επιμ.), Ζητήματα θεωρίας και μεθόδου των κοινωνικών επιστημών (σελ. 176-
193). Αθήνα: Κριτική.
Ζαϊμάκης, Γ. (2010). Εργοτέλης 1929-2009 (ψηφίδες της αθλητικής και κοινωνικής
ιστορίας ενός φιλοπρόοδου σωματείου). Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Ζάρκος, Γ. (1981α). Ζωντανά πτώματα. Αθήνα: Κάλβος.
Ζάρκος, Γ. (1981β). Η τρέλα σε όλα τα στάδια (πενήντα μέρες στο τρελοκομείο). Αθή-
να: Κάλβος.
Ζήση, Α. (2002). Επανένταξη χρονίων ψυχικά πασχόντων. Αθήνα: Ελληνικά Γράμ-
ματα.
Θανοπούλου, Μ. (2000). Η προφορική μνήμη του πολέμου. Αθήνα: Ε.Κ.Κ.Ε.
Θανοπούλου, Μ. & Πετρονώτη, Μ. (1987). Βιογραφική προσέγγιση: μια άλλη πρότα-
ση για την κοινωνιολογική θεώρηση της ανθρώπινης εμπειρίας. Επιθεώρηση Κοι-
νωνικών Ερευνών, 64, 20-42.
Ιγγλέση, Χ. (1997). Πρόσωπα γυναικών προσωπεία της συνείδησης. Αθήνα: Οδυσ-
σέας.
Ιεροδιακόνου, Χ., & Ιακωβίδης, Α. (Επιμ.) (1997). Η ψυχιατρική στο γενικό νοσοκο-
μείο. Θεσσαλονίκη: Μαστορίδης.
Ιωσηφίδης, Θ. (2003). Ανάλυση ποιοτικών δεδομένων στις κοινωνικές επιστήμες.
Αθήνα: Κριτική.
Καράβατος, Θ. (2002). Το σύγχρονο πλαίσιο της κλινικής ψυχοφαρμακολογίας. Εντός,
Εκτός και επί της Ψυχιατρικής, 1, 155-163.
Καραπάνου, Μ., & Τσαλίκογλου, Φ. (2006). Μήπως; Αθήνα: Ωκεανίδα.
Καραποστόλης, Β. (1987). Στις ρίζες της κοινωνικής εμπειρίας. Αθήνα: Γνώση.

Καρούζος, Χ., Κόντης, Δ., & Κόντης, Κ. (2001). Συγκριτική αξιολόγηση των παρενερ-
γειών των νεότερων αντιψυχωσικών φαρμάκων. Τετράδια Ψυχιατρικής, 73, 152-
161.
Κατρούγκαλος, Γ. (1998). Το κοινωνικό κράτος της μεταβιομηχανικής εποχής. Αθήνα:
Σάκκουλας.
Καυτατζόγλου, Ρ. (2001). Στη σκιά του ιερού βράχου. Τόπος και μνήμη στα Αναφιώ-
τικα. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα/Ε.Κ.Κ.Ε.
Καυταντζόγλου, Ρ., & Πετρονώτη, Μ. (Επιμ.) (2000). Όρια και περιθώρια: εντάξεις
και αποκλεισμοί. Αθήνα: Ε.Κ.Κ.Ε.
Κοκκινάκος, Γ. (2000). Οι θεραπευτικές συνεταιριστικές μονάδες στο Θ.Ψ.Π. Χανίων.
Η σημασία τους και η προοπτική τους. Στο Μ. Φαφαλιού (Επιμ.), Υποστηριζόμενη
εργασία (σελ. 69-74). Αθήνα: Καλειδοσκόπιο.
Κοκκινάκος, Γ. (2004). Τέρμα τα παραμυθόλογα. Εδώ θα γίνει παραμυθονοσοκομείο.
Χανιά: Αυτοέκδοση.
Κοκκινάκος, Γ. (2007). Σημειώσεις για την ψυχιατρική μεταρρύθμιση. Το παράδειγμα
της Κρήτης. Χανιά: Αυτοέκδοση.
Κορασίδου, Μ. (1995). Οι άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους. Φτώχεια και φι-
λανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα τον 19ο αιώνα. Αθήνα: Ιστορικό Αρχείο
Ελληνικής Νεολαίας/Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε.
Κουζέλης, Γ. (1993). Η διαλεκτική της αναγνώρισης στην κοινωνική πολιτική. Τά-
σεις και αντιφάσεις στη σχέση πολίτη-κράτους πρόνοιας. Στο Διαστάσεις της κοι-
νωνικής πολιτικής σήμερα (σελ. 19-26). Αθήνα: Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα.
Κούτση, Ε. (2001). Τοπική κοινωνία και ιδρύματα εγκλεισμού: Η περίπτωση της Λέ-
ρου. Διδακτορική διατριβή, Μυτιλήνη, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Ιστορίας και
Κοινωνικής Ανθρωπολογίας.
Κριτσωτάκη, Δ. (2009). Ψυχιατρική ασθένεια και ψυχιατρική νοσηλεία. Κοινωνικές
προσλήψεις και λειτουργίες της ψυχιατρικής και των ψυχιατρικών ιδρυμάτων στην
Ελλάδα και στη Σκοτία των αρχών του 20ού αιώνα. Διδακτορική διατριβή, Ρέθυ-
μνο, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας.
Κυριαζή, Ν. (1999). Η κοινωνιολογική έρευνα. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Κωνσταντακόπουλος, Σ. (1994). Ο ατομικισμός του Alexis de Tocqueville. Αξιολογι-
κά, 7, 137-155.
Κωνσταντακόπουλος, Σ. (2008). Ατομικισμός, επανάσταση και δημοκρατία. Για την πο-
λιτική θεωρία του Τοκβίλ. Αθήνα: Σαββάλας.
Κωνσταντίνου, Κ. (2009). Η εμπειρία της αιμοκάθαρσης: μια ανθρωπολογική προ-
σέγγιση. Στο Κ. Φέλλας (Επιμ.), Κοινωνία και υγεία (σελ. 227-248). Αθήνα: Κρι-
τική.
Κωσταγιόλας, Π., & Αλεξιάς, Γ. (2011). Οι υπηρεσίες πληροφόρησης στη διοίκηση
υπηρεσιών υγείας: Η κοινωνική διάσταση και ο εκδημοκρατισμός της ιατρικής πλη-
ροφορίας. Αθήνα: Πεδίο.
Κωστής, Κ. (1995). Στον καιρό της πανώλης. Εικόνες από τις κοινωνίες της ελληνικής
χερσονήσου. 14ος-19ος αιώνας. Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Λάζος, Γ. (1998). Το πρόβλημα της ποιοτικής έρευνας στις κοινωνικές επιστήμες. Αθή-
να: Παπαζήσης.
Λάιος, Ν. (2011). «Κράτος πρόνοιας» και πρόληψη των εξαρτήσεων στη σκιά της εξα-
τομικευμένης ευθύνης. Τετράδια Ψυχιατρικής, 114, 20-34.
Λειβαδίτης, Μ. (Επιμ.) (1990). Επικινδυνότητα και κοινωνική ψυχιατρική. Αθήνα: Πα-
παζήσης.
Λειβαδίτης, Μ. (1994). Ψυχιατρική και δίκαιο. Αθήνα: Παπαζήσης.
Λεντάρης, Θ. (2003). Μακροπρόθεσμος διακανονισμός. Αυτοβιογραφία. Αθήνα: Νίκας.
Λέτσιου, Σ. (2011). Anorexia nervosa. Μαρτυρία. Αθήνα: Τετράγωνο.
Λιοδάκης, Α. (1993). Εμπειρίες αποϊδρυματισμού στο Θ.Ψ.Π.Χ. Στο Νέες δομές για την
υπέρβαση του ασύλου. Αρχές αποκατάστασης (σελ. 30-45). Χανιά: Έκδοση του
Προγράμματος Αποκατάστασης «Προσπαθήστε μαζί μας».
Λιοδάκης, Α. (2007). Ημίφωνα κοάσματα λευκών συνειρμών. Τετράδια Ψυχιατρικής,
97, 14-15.
Λιοδάκης, Α., Τζανάκης, Μ., & Τσούρτου, Β. (Επιμ.) (2007). Τέχνη και ψυχιατρική. Αθή-
να-Χανιά: Ινστιτούτο Έρευνας και Εφαρμογής Προγραμμάτων Ψυχικής Υγείας «ΕΠΕ-
ΚΕΙΝΑ»/Focus on Health.
Λοΐζου, Χ. (2009). Η κοινωνική διάσταση του σακχαρώδη διαβήτη στην Κύπρο. Στο Κ.
Φέλλας (Επιμ.), Κοινωνία και υγεία (σελ. 339-364). Αθήνα: Κριτική.
Λυδάκη, Ά. (2001). Ποιοτικές μέθοδοι της κοινωνικής έρευνας. Αθήνα: Καστανιώτης.
Λυδάκη, Ά. (2003). Ίσκιοι κι αλαφροΐσκιωτοι. Λαϊκός λόγος και πολιτισμικές σημασίες.
Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Λυκέτσος, Γ. (1998). Το μυθιστόρημα της ζωής μου. Αθήνα: Γαβριηλίδης.
Λυκοβουνιώτη, Μ. (2010). Είμαι μέλος σε ομάδα ψυχικής αυτοβήθειας. Όταν συμμε-
τέχω στις συναντήσεις δεν φοβάμαι και δεν ντρέπομαι για την ψυχωτική εμπει-
ρία μου και τον νέο μου εαυτό. Ανάλυσέ το! Τετράδια Ψυχιατρικής, 110, 16-19.
Μαδιανός, Μ. (1994). Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Μαδιανός, Μ. (1999). Η μηλιά κάτω από το μήλο. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Μαδιανός, Μ. (2000α). Εισαγωγή στην κοινωνική ψυχιατρική. Αθήνα: Καστανιώτης.
Μαδιανός, Μ. (2000β). Κοινοτική ψυχιατρική και κοινοτική ψυχική υγιεινή. Αθήνα: Κα-
στανιώτης.
Μαλούτας, Θ., & Οικονόμου, Δ. (Επιμ.) (1988). Προβλήματα ανάπτυξης του κράτους
πρόνοιας στην Ελλάδα. Αθήνα: Εξάντας.
Μαρβάκης, Θ., Παρσάνογλου, Δ., & Παύλου, Μ. (2001). Μετανάστες στην Ελλάδα. Αθή-
να: Ελληνικά Γράμματα.
Μαρκίδης, Μ. (1998). Το μέσα και το έξω. Αθήνα: Έρασμος.
Μάτσα, Κ. (1999). Η κρίση της ψυχιατρικής και η κρίση των θεσμών. Ανάγκη κοινω-
νικού κινήματος χειραφέτησης. Τετράδια Ψυχιατρικής, 64, 9-12.
Μάτσα, Κ. (2000). Απόταξη, περιθωριοποίηση, κοινωνικός αποκλεισμός. Κρίση και
«διαχείριση». Τετράδια Ψυχιατρικής, 69, 77-81.
Μάτσα, Κ. (2001α). Η περίπτωση Ευρυδίκη. Κλινική της τοξικομανίας. Αθήνα: Άγρα.
Μάτσα, Κ. (2001β). Η υπερσυνταγογράφηση στην καθημερινή κλινική πράξη. Τετρά-
δια Ψυχιατρικής, 74, 27-32.
Μαυρής, Μ. (2003). Το πανοπτικό του χρόνου. Η διαχείριση του χρόνου σε συνθή-
κες μακροχρόνιας στέρησης της ελευθερίας. Αθήνα: Τυπωθήτω.
Μεγαλοοικονόμου, Θ. (1999α). Η ψυχική υγεία στο δρόμο της ιδιωτικοποίησης. Τε-
Μεγαλοοικονόμου, Θ. (1999β). Ψυχιατρική μεταρρύθμιση ή διαχειριστικός εκσυγ-
χρονισμός; Τετράδια Ψυχιατρικής, 66, 22-35.
Μεγαλοοικονόμου, Θ. (2000). Επιστημονικό «παράδειγμα» και μετασχηματισμός των
υπηρεσιών ψυχικής υγείας στη σημερινή Ελλάδα. Τετράδια Ψυχιατρικής, 71, 12-23.
Μεγαλοοικονόμου, Θ. (2001α). Ιδεολογίες του ψυχιατρικού εκσυγχρονισμού. Τετρά-
Μεγαλοοικονόμου, Θ. (2001β). Κοινωνικές και θεσμικές παράμετροι της ψυχοκοι-
νωνικής αποκατάστασης. Τετράδια Ψυχιατρικής, 76, 82-93.
Μεγαλοοικονόμου, Θ. (2005α). Τα ψυχοφάρμακα στα ΜΜΕ (σχετικά με τα όρια του «ρε-
πορτάζ» για τα ψυχοφάρμακα). Τετράδια Ψυχιατρικής, 90, 109-110.
Μεγαλοοικονόμου, Θ. (2005β). Φαρμακευτικές εταιρίες, κράτος και ψυχιατρική. Οι επι-
κίνδυνες παρενέργειες της σύγχρονης έρευνας, παραγωγής και διάθεσης των ψυ-
χοφαρμάκων. Τετράδια Ψυχιατρικής, 89, 79-91.
Μεγαλοοικονόμου, Θ. (2006). Ο αποικισμός της ψυχιατρικής από το βιο-φαρμακο-
βιομηχανικό σύμπλεγμα. Η ανάγκη (και) για μια πολιτική απάντηση. Τετράδια Ψυ-
Μπαϊρακτάρης, Κ. (1994). Ψυχική υγεία και κοινωνική παρέμβαση. Αθήνα: Εναλλα-
κτικές Εκδόσεις.
Μπαλής, Θ. (2004). Μήπως είμαι τρελός; Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Μπενεβίστε, Ρ. (1999). Μνήμη και ιστοριογραφία. Στο Ρ. Μπενεβίστε & Θ. Παραδέλ-
λης (Επιμ.), Διαδρομές και τόποι μνήμης. Ιστορικές και ανθρωπολογικές προσεγ-
γίσεις (σελ. 11-26). Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Μπενεβίστε, Ρ., & Παραδέλλης, Θ. (Επιμ.) (1999). Διαδρομές και τόποι μνήμης. Ιστο-
ρικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσεις. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Μπιλανάκης, Ν. (2004). Ψυχιατρική περίθαλψη και ανθρώπινα δικαιώματα στην Ελλά-
δα. Αθήνα: Οδυσσέας.
Μπούρας, Ν., & Πάσχος, Δ. (2008). Ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις στη σχιζοφρένεια.
Σύναψις, 10, 26-33.
Μπούσχοτεν, Ρ.-Β. (1997). Ανάποδα χρόνια. Συλλογική μνήμη και ιστορία στο Ζιάκα
Γρεβενών (1900-1950). Αθήνα: Πλέθρον.
Μπούσχοτεν, Ρ.-Β. (2002). Δεκαετία του ’40: διαστάσεις της μνήμης σε αφηγήσεις
ζωής της περιόδου. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 107, 135-156.
Μπουτζουβή, Α. (1998). Προφορική ιστορία: όρια και δεσμεύσεις. Στο Μαρτυρίες σε
ηχητικές και κινούμενες αποτυπώσεις ως πηγή της ιστορίας (σελ. 23-27). Αθή-
να: Κατάρτι.
Μπουτζουβή, Α. (1999). Σκόπελος. Η ιστορικότητα της καθημερινής ζωής. Αθήνα: Κα-
τάρτι.
Μπουτζουβή, Α., & Θανοπούλου, Μ. (2002). Η προφορική ιστορία στην Ελλάδα. Οι
εμπειρίες μιας δύσκολης πορείας. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 107, 3-22.
Μ.Υ.Π. Προγράμματος «Ψυχαργώ» Β΄ Φάση (2004α). Από το άσυλο στην κοινότητα:
νέες μονάδες ψυχικής υγείας. Αθήνα: Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλλη-
λεγγύης.
Μ.Υ.Π. Προγράμματος «Ψυχαργώ» Β΄ Φάση (2004β). Δικαιώματα ψυχικών πασχό-
ντων. Αθήνα: Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης.
Μ.Υ.Π. Προγράμματος «Ψυχαργώ» Β΄ Φάση (2004γ). Μεθοδολογία κοινωνικής ευ-
αισθητοποίησης και καταπολέμησης των προκαταλήψεων για την ψυχική νόσο.
Αθήνα: Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης.
Μ.Υ.Π. Προγράμματος «Ψυχαργώ» Β΄ Φάση (2004δ). Οδηγός οργάνωσης και λει-
τουργίας κέντρου ψυχικής υγείας. Αθήνα: Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλ-
ληλεγγύης.
Μ.Υ.Π. Προγράμματος «Ψυχαργώ» Β΄ Φάση (2005α). Οδηγός οργάνωσης και λει-
τουργίας κινητής μονάδας ψυχικής υγείας. Αθήνα: Υπουργείο Υγείας και Κοινω-
νικής Αλληλεγγύης.
Μ.Υ.Π. Προγράμματος «Ψυχαργώ» Β΄ Φάση (2005β). Οδηγός οργάνωσης και λει-
τουργίας ιατροπαιδαγωγικού κέντρου. Αθήνα: Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής

Αλληλεγγύης.
Μωρογιάννης, Φ. (2000). Κέντρο ψυχικής υγείας. Παρελθόν, παρόν, μέλλον. Τετρά-
Νομίδου, Ν.-Ε. (2008). Οικογένεια: βασικό υποστηρικτικό πλαίσιο της ψυχοκοινωνι-
κής αποκατάστασης. Κοινωνία και Ψυχική Υγεία, 8, 32-35.
Οικονόμου, Μ. (επιμ.) (2007). Ψυχική ασθένεια και ΜΜΕ. Οδηγός για τους επαγγελ-
ματίες των ΜΜΕ. Αθήνα: Γ.Γ. Επικοινωνίας/Γ.Γ. Ενημέρωσης.
Οικονόμου, Χ. (2005). Κοινωνιολογία της υγείας. Αθήνα: Διόνικος.
Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (Π.Ο.Υ.) (2002). Ψυχική υγεία: νέα αντίληψη, νέα
ελπίδα. Έκθεση για την παγκόσμια υγεία 2001. Αθήνα: Υπουργείο Υγείας και Πρό-
νοιας/Διεύθυνση Ψυχικής Υγείας.
Παναγιωτόπουλος, Ν. (1998). Οι απόκληροι. Τα ιδρύματα αγωγής ανηλίκων. Αθήνα:
Καρδαμίτσας.
Παναγιωτόπουλος, Ν. (2002). Η μαρτυρία του ερευνητή και η έρευνα της μαρτυρίας.
Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 107, 61-67.
Πανταζής, Π. (2004). Από τα υποκείμενα στο υποκείμενο. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Παξινός, Ι. (2000). Προβλήματα αξιολόγησης της ποιότητας ζωής χρόνιων ψυχιατρι-
κών ασθενών. Τετράδια Ψυχιατρικής, 70, 131-136.
Παξινός, Ι., Δρακουλινάκου, Φ., & Μιχαήλ, Μ. (2010). Αξιολόγηση της ποιότητας ζωής
πρώην ψυχικά πασχόντων στη φάση επαγγελματικής αναζήτησης μέσω των υπη-
ρεσιών του ΟΑΕΔ. Τετράδια Ψυχιατρικής, 109, 48-54.
Παπαγαρουφάλη, Ε. (2002). Η συνέντευξη ως σωματική επικοινωνία των συνομιλη-
τών και πολλών άλλων. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 107, 29-46.
Παπαδάτος, Γ. (Επιμ.) (1987). Ψυχική υγεία και τοπική αυτοδιοίκηση. Αθήνα: Ειρήνη.
Παπαδημητρίου, Γ. (2004). Διαλογισμοί ενός γιατρού. Αθήνα: Παπαζήσης.
Παπαθανασίου, Ι. (1996). Βίωμα, ιστορία και πολιτική: η υπόσταση της προσωπικής
μαρτυρίας. Τα Ιστορικά, 24-25, 253-266.
Παπαθανασίου, Ι. (2008). Η νεολαία Λαμπράκη τη δεκαετία του 1960. Αρχειακές τεκ-
μηριώσεις και αυτοβιογραφικές καταθέσεις. Αθήνα: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών.
Παπαϊωάννου, Σ. (Επιμ.) (2007). Ζητήματα θεωρίας και μεθόδου των κοινωνικών επι-
στημών. Αθήνα: Κριτική.
Παπανικολάου, Π. (2000). Υποστηριζόμενη εργασία σε ένα Κέντρο Αποκατάστασης
στην Ελλάδα. Στο Μ. Φαφαλιού (Επιμ.), Υποστηριζόμενη εργασία (σελ. 43-57).
Αθήνα: Καλειδοσκόπιο.
Παπαστεφανάκη, Λ. (2011). Η προφορική ιστορία στο Μουσείο. Προφορικές μαρ-
τυρίες από τον κόσμο της εργασίας στο Βιομηχανικό Μουσείο της Ερμούπολης.
Στο Γ. Τσιώλης, Ν. Σερντεδάκις & Γ. Κάλλας (Επιμ.), Ερευνητικές υποδομές και
δεδομένα στην εμπειρική κοινωνική έρευνα (σελ. 421-448). Αθήνα: Νήσος.
Παπαταξιάρχης, Ε. (1993). Το παρελθόν στο παρόν. Ανθρωπολογία, ιστορία και η
μελέτη της νεοελληνικής κοινωνίας. Στο Ε. Παπαταξιάρχης & Θ. Παραδέλλης
(Επιμ.), Ανθρωπολογία και παρελθόν (σελ. 13-74). Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Παπαταξιάρχης, Ε., & Παραδέλλης, Θ. (Επιμ.) (1993). Ανθρωπολογία και παρελθόν.
Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Παραδέλλης, Θ. (1999). Ανθρωπολογία της μνήμης. Στο Ρ. Μπενεβίστε & Θ. Παρα-
δέλλης (Επιμ.), Ανθρωπολογία και παρελθόν (σελ. 27-58). Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Πετρίκης, Π. (2007). …περί των υποκειμενικών εμπειριών των ασθενών με σχιζο-
φρένεια. Σύναψις, 5, 114-116.
Πετρονώτη, Μ. (2002). Κατασκευάζοντας προφορικές ιστορίες. Συνδιαλλαγές, συ-
γκρούσεις, ανατροπές. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 107, 71-82.
Πετσαλάκης, Γ., & Φαλελάκης, Γ. (2006). Αλληλογραφία ποιητών. Ηράκλειο.
Πεφάνης, Π. (2004). Συνοπτική ιστορία της ιατρικής. Αθήνα: Εξάντας.
Πλουμπίδης, Δ. (1989). Ιστορία της ψυχιατρικής στην Ελλάδα. Αθήνα: Εξάντας.
Πλουμπίδης, Δ. (2009). Εισαγωγικά σχόλια για το ρόλο της ψυχανάλυσης στην ψυ-
χιατρική μεταρρύθμιση. Στο Ε. Ζέικου, Ν. Κοντοστεργίου, Ε. Κοράλλη & Γ. Χατζη-
σταυράκης (Επιμ.), Η συμβολή της ψυχανάλυσης στην ελληνική ψυχιατρική με-
ταρρύθμιση. Αθήνα: Παπαζήσης.
Πόλιο, Ε. (2008). Το κέντρο ημέρας «Βαβέλ» και η λειτουργία του. Στο Ν. Γιωνάκης
(Επιμ.), Διασχίζοντας σύνορα: διαιώνιση ή φροντίδα του τραύματος (σελ. 27-41).
Αθήνα: Συνειρμός/Βαβέλ.
Πολίτης, Α. (2007). Να κάνει κάτι ξένο, δικό-μου, –αυτό είναι ποίηση. Τετράδια Ψυ-
Πρακτικές ενδυνάμωσης στην κοινωνική πολιτική. Δουλεύοντας μαζί στην εκπαίδευση
ψυχικής υγείας (2009). Αθήνα: Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής Παντείου Πανεπι-
στημίου-Καλειδοσκόπιο.
Ρήγα, Α.-Β. (1997). Μαρία Τ. Ιστορία ζωής, ψυχοβιογραφική προσέγγιση. Αθήνα: Μαυ-
ρομάτης.
Ρήγα, Α.-Β., & Τριανταφυλλίδου, Σ. (2001). Η σημασία της βιογραφικής μεθόδου στην
ανάλυση του αναπαραστατικού λόγου των χρηστών ναρκωτικών. Επιθεώρηση Κοι-
νωνικών Ερευνών, 104-105, 3-42.
Σαββάκης, Μ. (2003). Η βιογραφική έρευνα ως εναλλακτικό ερευνητικό εγχείρημα και
ως μεθοδολογικό διάβημα: πλεονεκτήματα και όρια. Δοκιμές, 11-12, 65-87.
Σαββάκης, Μ. (2007). Τα όρια της τέχνης της αφήγησης: ασθένεια και κοινωνικός στιγ-
ματισμός. Στο Α. Λιοδάκης, Μ. Τζανάκης & Β. Τσούρτου (Επιμ.), Τέχνη και ψυχια-
τρική (σελ. 263-273). Αθήνα-Χανιά: Ινστιτούτο Έρευνας και Εφαρμογής Προ-
γραμμάτων Ψυχικής Υγείας «ΕΠΕΚΕΙΝΑ»/Focus on Health.
Σαββάκης, Μ. (2008). Οι λεπροί της Σπιναλόγκας. Ιατρική, εγκλεισμός, βιωμένες εμπει-
ρίες (1903-1957). Αθήνα: Πλέθρον.
Σαββάκης, Μ. (2009). Νόσος του Χάνσεν και κοινωνικός μετασχηματισμός. Σύναψις,
5, 70-84.
Σαββάκης, Μ., & Τζανάκης, Μ. (2002). Ιδρυματικοί θεσμοί, συγκρότηση κοινωνικών
μεθορίων και διαδικασίες προβληματικοποίησης: το ψυχιατρείο Λέρου και το λε-
προκομείο Σπιναλόγκας. Τετράδια Ψυχιατρικής, 79, 62-77.
Σαββάκης, Μ., & Τζανάκης, Μ. (2006). Βιογραφική ρήξη και ιδρυματισμός: Θεσμικές
και αφηγηματικές διαστάσεις μιας κοινωνικής διαδικασίας. Επιθεώρηση Κοινω-
νικών Ερευνών, 120, 37-64.
Σαββάκης, Μ., & Τζανάκης, Μ. (2007). Η αφήγηση ως επούλωση τραυμάτων της ταυ-
τότητας: Βιογραφική ρήξη και παρουσίαση του εαυτού. Στο Α. Λιοδάκης, Μ. Τζα-
νάκης & Β. Τσούρτου (Επιμ.), Τέχνη και Ψυχιατρική (σελ. 303-314). Αθήνα-Χανιά:
Ινστιτούτο Έρευνας και Εφαρμογής Προγραμμάτων Ψυχικής Υγείας «ΕΠΕΚΕΙ-
ΝΑ»/Focus on Health.
Σακκελαρόπουλος, Θ. (Επιμ.) (1999). Η μεταρρύθμιση του κοινωνικού κράτους. Αθή-
να: Κριτική.
Σακκέλης, Γ. (Επιμ.) (2009). Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα. Ανάγκες, προ-
τάσεις, λύσεις. Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Σάκκουλας.
Σαρρής, Μ. (2001). Κοινωνιολογία της υγείας και ποιότητα ζωής. Αθήνα: Παπαζήσης.
Σερντεδάκις, Ν. (2011). Ο Μάης του ’68 σαράντα χρόνια μετά: οι απαρχές, η ύφεση
και οι παρακαταθήκες του πρώτου μεταπολεμικού κύκλου διαμαρτυρίας. Στο Μ. Δα-
φέρμος, Μ. Σαματάς, Μ. Κουκουριτάκης & Σ. Χιωτάκης (Επιμ.), Οι κοινωνικές επι-
στήμες στον 21ο αιώνα. Επίμαχα θέματα και προκλήσεις (σελ. 546-568). Αθή-
να: Πεδίο.
Σκορδαλά-Κακατσάκη, Ε. (Επιμ.) (1995). Ποιήματα β΄. Χανιά: Τμήμα Εργοθεραπείας
Θ.Ψ.Π.Χ.
Στασινοπούλου, Ό. (2000). Κράτος πρόνοιας. Ιστορική εξέλιξη-σύγχρονες θεωρητι-
κές εξελίξεις. Αθήνα: Gutenberg.
Στέκα, Χ. (2005). Κοινωνικό προφίλ γυναικών της μείζονος περιφέρειας Αθηνών που
χρησιμοποιούν φάρμακα. Σύναψις, 1, 110-114.
Στεφανάκης, Γ. (2007). Μια κριτική ματιά σε όσα έγιναν και γίνονται στον τομέα της
εργασίας των ατόμων με ψυχιατρικό πρόβλημα. Κοινωνία και Ψυχική Υγεία, 2, 78-
85.
Στυλιανίδης, Σ. (1993). Η μεταβαλλόμενη πραγματικότητα της ψυχιατρικής περίθαλ-
ψης στην Ευρώπη. Τετράδια Ψυχιατρικής, 43, 117-123.
Στυλιανίδης, Σ. (1999α). Ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα: προς αναζήτηση μιας
ταυτότητας. Τετράδια Ψυχιατρικής, 64, 13-20.
Στυλιανίδης, Σ. (1999β). Εκσυγχρονισμός των υπηρεσιών ή άλλη μια εκσυγχρονι-
στική μπλόφα; Τετράδια Ψυχιατρικής, 64, 88-92.
Στυλιανίδης, Σ. (2001). Μοντέλα ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης και προβλήματα με-
ταφοράς τους στο χώρο της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης στην Ελλάδα: Θεωρητι-
κές, κλινικές και πρακτικές παρατηρήσεις. Τετράδια Ψυχιατρικής, 75, 12-32.
Στυλιανίδης, Σ., & Στυλιανούδη, Λ. (Επιμ.) (2008). Κοινότητα και ψυχιατρική μεταρ-
ρύθμιση. Η εμπειρία της Εύβοιας 1988-2008. Αθήνα: Τόπος.
Στυλιανούδη, Λ. (2002). Η θεραπευτική διάσταση της συνέντευξης. Επιθεώρηση Κοι-
νωνικών Ερευνών, 107, 83-94.
Συνήγορος του Πολίτη (2007). Αυτεπάγγελτη έρευνα του Συνηγόρου του Πολίτη για
την ακούσια νοσηλεία ψυχικά ασθενών. Αθήνα.
Τάκη, Λ. (2007). Για έναν ποιητή… Τετράδια Ψυχιατρικής, 97, 20.
Τζανάκης, Μ. (2002). Κοινωνιολογικός ιδεαλισμός και ψυχιατρικός ρεαλισμός. Τε-
Τζανάκης, Μ. (2003). Μετασχηματισμοί της υποκειμενικότητας και καθημερινότητα. Μια
κοινωνιολογική προσέγγιση της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στην Ελλάδα. Διδα-
κτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Τμήμα Κοινωνιολογίας.
Τζανάκης, Μ. (2006). Τεχνικές του σώματος, τεχνικές του εαυτού: Η ηθική διάσταση
της χρόνιας ασθένειας. Ουτοπία, 72, 67-80.
Τζανάκης, Μ. (2007α). Μια κοινωνιολογική προσέγγιση της παρουσίασης του ψυχια-
τρικού εγκλεισμού στη λογοτεχνική αφήγηση: Η περίπτωση του Γιώργου Ζάρκου.
Στο Α. Λιοδάκης, Μ. Τζανάκης & Β. Τσούρτου (Επιμ.), Τέχνη και ψυχιατρική (σελ.
234-248). Αθήνα-Χανιά: Ινστιτούτο Έρευνας και Εφαρμογής Προγραμμάτων Ψυ-
χικής Υγείας «ΕΠΕΚΕΙΝΑ»/Focus on Health.
Τζανάκης, Μ. (2007β). Οι μετασχηματισμοί της υποκειμενικότητας στην ψυχιατρική κα-
θημερινότητα: Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα ως εγχείρημα επανεν-
νοιολόγησης του υποκειμένου. Στο Σ. Παπαϊωάννου (Επιμ.), Ζητήματα θεωρίας και
μεθόδου των κοινωνικών επιστημών (σελ. 525-543). Αθήνα: Κριτική.
Τζανάκης, Μ. (2007γ). Φωνές από τα κάτω. Σχετικά με τα γραπτά και τις προφορικές
παρεμβάσεις του Γιώργου Φαλελάκη. Τετράδια Ψυχιατρικής, 97, 16-19.
Τζανάκης, Μ. (2008). Πέραν του ασύλου. Η κοινοτική ψυχιατρική και το ζήτημα του υπο-
κειμένου. Αθήνα: Συνάψεις.
Τζανάκης, Μ. (2012). Η ψυχική ασθένεια ως κοινωνική εμπειρία. Ο πάσχων εαυτός
στη μετα-ασυλιακή εποχή της ελληνικής ψυχιατρικής. Στο Χ. Οικονόμου & Μ. Σπυ-
ριδάκης (Επιμ.), Κοινωνιολογικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσεις στην υγεία
(σελ. 237-263). Αθήνα: Σιδερής.
Τζανάκης, Μ., & Σαββάκης, Μ. (2003). Οι τόποι ως ιστορικοπολιτισμικά αντιπαρα-
δείγματα και ως σύμβολα κοινωνικών ορίων: Σπιναλόγκα και Λέρος. Το Βήμα των
Κοινωνικών Επιστημών, 36, 87-126.
Τζανάκης, Μ., & Σαββάκης, Μ. (2007). Ο ερευνητικός εαυτός ως πηγή γνώσης στην
ποιοτική κοινωνιολογική έρευνα. Στο Σ. Παπαϊωάννου (Επιμ.), Ζητήματα θεωρίας
και μεθόδου των κοινωνικών επιστημών (σελ. 120-138). Αθήνα: Κριτική.
Τζανάκης, Μ., & Τσούρτου, Β. (2007). Εισαγωγή. Στο Α. Λιοδάκης, Μ. Τζανάκης & Β.
Τσούρτου (Επιμ.), Τέχνη και ψυχιατρική (σελ. 11-30). Αθήνα-Χανιά: Ινστιτούτο Έρευ-
νας και Εφαρμογής Προγραμμάτων Ψυχικής Υγείας «ΕΠΕΚΕΙΝΑ»/Focus on Health.
Τσαλίκογλου, Φ. (1989). Μυθολογίες βίας και καταστολής. Αθήνα: Παπαζήσης.
Τσιβάκου, Ι. (2000). Το οδοιπορικό του εαυτού. Αθήνα: Θεμέλιο.
Τσιτσέλη, Κ. (2006). Το Α και το Ω. Αθήνα: Άγρα.
Τσιώλης, Γ. (2005). Προς μια νέα ηθική της εργασίας; Μια ποιοτική διερεύνηση φο-
ρέων συμβουλευτικής για την ένταξη στην απασχόληση. Αθήνα: ΙΝΕ ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ.
Τσιώλης, Γ. (2006). Ιστορίες ζωής και βιογραφικές αφηγήσεις. Η βιογραφική προ-
σέγγιση στην κοινωνιολογική ποιοτική έρευνα. Αθήνα: Κριτική.
Τσιώλης, Γ. (2011). Η σχέση ποιοτικής και ποσοτικής έρευνας στις κοινωνικές επι-
στήμες: Από την πολεμική των «παραδειγμάτων» στις συνθετικές προσεγγίσεις;
Στο Μ. Δαφέρμος, Μ. Σαματάς, Μ. Κουκουριτάκης & Σ. Χιωτάκης (Επιμ.), Οι κοι-
νωνικές επιστήμες στον 21ο αιώνα. Επίμαχα θέματα και προκλήσεις (σελ. 56-84).
Αθήνα: Πεδίο.
Τσουκαλάς, Κ. (1987). Κράτος, κοινωνία, εργασία στη μεταπολεμική Ελλάδα. Αθήνα:
Θεμέλιο.
Φαλελάκης, Γ. (1996). Ατέρμονη Ροή. Χανιά: έκδοση περιοδικού Νεώριον.
Φαλελάκης, Γ., Τζανιδάκης, Γ., Χαλκιαδάκη, Μ., & Πετσαλάκης, Γ. (1999). Η άρπα του
ουρανού. Χανιά: Ανοικτό Παράθυρο.
Φαφαλιού, Μ. (1995). Ιερά οδός 343. Μαρτυρίες από το Δρομοκαΐτειο. Αθήνα: Κέ-
δρος.
Φαφαλιού, Μ. (2007). Γιώργος Φαλελάκης, ο οδοιπόρος. Τετράδια Ψυχιατρικής, 97,
9-13.
Χάλαρης, Γ. (1994). Η επιστροφή του υποκειμένου στη σύγχρονη κοινωνιολογική

θεωρία. Αξιολογικά, 7, 156-173.
Χαλκούση, Λ. (2008). Η έννοια της χρονιότητας στην ιστορία της ψυχιατρικής. Σύνα-
ψις, (4)2, 10-16.
Χαλλού, Ι.-Ν. (1965). Ο Μιχαήλ Γιαννήρης και το Δρομοκαϊτειο. Αθήνα.
Χατζαράκη, Σ. (2007). Για τον Γιώργο Φαλελάκη. Τετράδια Ψυχιατρικής, 97, 19.
Χρηστάκης, Ν. (1997). Ομοιότητα και διαφορά, ομαδικότητα και ατομικότητα: ορισμέ-
να από τα παράδοξα της ταυτότητας. Στο Κ. Ναυρίδης & Ν. Χρηστάκης (Επιμ.), Ταυ-
τότητες. Ψυχοκοινωνική συγκρότηση (σελ. 213-238). Αθήνα: Καστανιώτης.
389-392_PARARTIMA.qxd:Layout 1 4/10/12 5:09 PM Page 389
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Φαρμακευτικές ουσίες οι οποίες αναφέρονται

στις προφορικές αφηγήσεις και στο προσωπικό ημερολόγιο
ΣΚΕΥΑΣΜΑ ΧΗΜΙΚΗ ΟΥΣΙΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΦΑΡΜΑΚΟΥ

(εμπορική ονομασία) (ειδική κατηγορία, χημική ομάδα)
STEDON Διαζεπάμη Αγχολυτικά, Βενζοδιαζεπίνες

HIPNOSEDON Φλουνιτραζεπάμη Υπνωτικά, Βενζοδιαζεπίνες
NORMISON Τεμαζεπάμη Υπνωτικά, Βενζοδιαζεπίνες
ALOPERIDIN Αλοπεριδίνη Αντιψυχωσικά, Βουτυροφαινόνες
ZULEDINE Χλωροπρομαζίνη Αντιψυχωσικά, Φαινοθειαζίνες αλυφατικές
AKINETON Διπεριδένη Αντιπαρκισονικά, Τεταρτογενείς αμίνες
ARTANE Τριεξυφαινιδύλη Αντιπαρκισονικά, Βενζοδιαζεπίνες
Περιεχόμενο προσωπικού ημερολογίου Γιώργου Φαλελάκη
390
ΤΥΠΟΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΩΝ 1ο ΤΕΤΡΑΔΙΟ 2ο ΤΕΤΡΑΔΙΟ 3ο ΤΕΤΡΑΔΙΟ 4ο ΤΕΤΡΑΔΙΟ 5ο ΤΕΤΡΑΔΙΟ 6ο ΤΕΤΡΑΔΙΟ ΣΥΝΟΛΟ

Ποιήματα και Ποιήματα του Γ.Φ. 49 26 37 20 12 51 195
λοιπά λογοτεχνικά Κείμενα τρίτων 20 5 39 14 16 55 149
κείμενα. (κυρίως ποιήματα)1
389-392_PARARTIMA.qxd:Layout 1
Σύντομα σχόλια για τρέχοντα 3 1 1 – – 3 8

αναγνώσματα
Περιγραφές της καθημερινής ζωής 33 1 6 1 24 169 234
Σκίτσα και σχέδια 7 4 2 – – 4 17
4/10/12
Σημειώματα, υπενθυμίσεις κ.λπ. 5 2 2 – 3 5 17

Αμιγώς ερωτικά κείμενα και
εκμυστηρεύσεις, τα οποία παραλείφθηκαν. 1 – 5 – 1 67 74
Σημειώσεις σεμιναρίων, μαθημάτων κ.λπ. 4 18 – – – – 22
5:09 PM
(Λατινικά (Σεμινάριο
Γ΄ Λυκείου) μάρκετιγκ
επιδοτούμενο
από το Θ.Ψ.Π.Χ.)
Ρητά 4 – 4 – – 13 21
Page 390
Ευθύγραμμη χρονολογική σειρά Όχι Όχι Ναι Όχι Ναι Ναι –

ΣΥΝΟΛΟ ΚΑΤΑΓΡΑΦΩΝ 126 57 96 35 56 367 7372
1. Οι συγγραφείς, κατά βάση ποιητές, των οποίων τα ονόματα αναφέρονται στα ημερολόγια, χωρίς κατ’ ανάγκη να παρατίθεται κάποιο έργο τους, είναι οι εξής: Μιχάλης Κατσαρός, Μα-
νόλης Αναγνωστάκης, Τίτος Πατρίκιος, Κατερίνα Γώγου, Τάσος Λειβαδίτης, Γιώργος Γεραλής, Κώστας Καβάφης, Νίκος Καρούζος, Μενέλαος Λουντέμης, Τ.Σ. Έλιοτ, Σταμάτης Σπυρό-
πουλος, Ρούλα Καστρινάκη, Ιωσήφ Κουράκης, Ναζίμ Χικμέτ, Εύα Κοταμανίδου, Λένα Παπά, Οδυσσέας Ελύτης, Σπύρος Ψυλάκης, Γιολάνα Πεγκλή, Ρούλα Περάκη, Όλγα Βότση, Έλενα
Πατρικίου, Μαρινέλλα Βλαχάκη, Έλλη Πιεράτου, Κοσμάς Βιγλάκης, Κατερίνα Πολύζου, Γιώργος Τζανιδάκης, Μαρία Χαλκιαδάκη, Γιώργος Μπαντουβάκης, Μιχάλης Βουρλιδάκης, Ευδο-
κία Σκορδαλά-Κακατσάκη, Γιώργος Κοκκινίδης, Μανόλης Ξηρουχάκης, Κώστας Ριζάκης, Βικτόρια Θεοδώρου, Βιθέντες Ουιντομέιρο, Μαρία Λαϊνά, Πηνελόπη Νικητάκη, Ρούλα Πετρά-
κη, Γιάννης Αγγελάκης, Παναγιώτης Τσουκάτος, Νίκος Εγγονόπουλος, Γιάννης Γυπάκης, Γιώργος Μάλης, Χρήστος Μαχαιρίδης, Φεντερίκο Γκαρσία Λόρκα, Peny Wick. Πολύ συχνά γί-
νονται αντιγραφές αποσπασμάτων από τα περιοδικά Νέα Εστία, Τετράδια Ψυχιατρικής, Οδός Πανός, και την εφημερίδα Αγώνας της Κρήτης.
Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού
2. Από το γενικό σύνολο των 737 καταγραφών που περιέχονται στα έξι τετράδια εδώ παρατίθενται συνολικά 202.
Προφορικές μαρτυρίες
α/α ΤΥΠΟΣ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ ΤΟΠΟΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ
Παράρτημα
1 Γιώργος Φαλελάκης, «Προχωρώ σε ράγες που τρένα έχουν 27 Αυγούστου 1997 Χανιά
χρόνια να διαβούν», ανέκδοτη συνέντευξη για το ντοκιμαντέρ
του Σταύρου Ψυλλάκη Ο άνθρωπος που ενόχλησε το σύμπαν.
389-392_PARARTIMA.qxd:Layout 1
Καταγράφηκε στα Χανιά σε εκδήλωση στο καφενείο

«Η 5η Εποχή» (16΄).
2 Συνέντευξη στους Μαθιό Φραντζεσκάκη και Δημήτρη Χαραλαμπάκη, Τεύχος Χανιά
4/10/12
η οποία δημοσιεύτηκε στην τοπική εφημερίδα των Χανίων Σχόλιο. Ιουλίου-Αυγούστου 2001
3 Αυτοβιογραφικό γραπτό σημείωμα, πριν την έναρξη Απρίλιος 2003 Χανιά
των βιογραφικών συνεντεύξεων.
5:09 PM
4 1η βιογραφική-αφηγηματική συνέντευξη του Γιώργου Φαλελάκη Μάιος 2003 Χανιά

στον Μανόλη Τζανάκη.
5 2η βιογραφική-αφηγηματική συνέντευξη του Γιώργου Φαλελάκη Μάιος 2003 Χανιά
Page 391
6 3η βιογραφική-αφηγηματική συνέντευξη του Γιώργου Φαλελάκη Φεβρουάριος 2004 Χανιά

7 4η βιογραφική-αφηγηματική συνέντευξη του Γιώργου Φαλελάκη Αύγουστος 2004 Ραβδούχας
8 5η βιογραφική-αφηγηματική συνέντευξη του Γιώργου Φαλελάκη Οκτώβριος 2004 Ραβδούχας
9 Μαγνητοφωνημένες συζητήσεις μεταξύ του Γιώργου Φαλελάκη Αύγουστος 2004 έως Ραβδούχας
και του Μανόλη Τζανάκη. Οκτώβριος 2005
391
389-392_PARARTIMA.qxd:Layout 1 4/10/12 5:09 PM Page 392

Tzanakis 2012 Psyxiki Astheneia

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tzanakis 2012 Psyxiki Astheneia

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

001-040 arxika.

qxd:Layout 1 4/10/12 5:04 PM Page 1

Διόρθωση: Αγγελική Τσαμπάζη

Τα συγγραφικά δικαιώματα εκχωρούνται εξ ολοκλήρου στην Πανελλαδική Ένωση

Eκδόσεις Πεδίο Α.Ε.

Στο γιο μας Μάριο

Πρόλογος του επιμελητή της σειράς ............................................................................ 13

Μια ζωή ......................................................................................................................... 41

«Είμαι ψυχικά άρρωστος…» .......................................................................................... 60

Τα παιδικά χρόνια στο χωριό ..................................................................................... 124

10 Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού

Από γιατρό σε γιατρό, από ίδρυμα σε ίδρυμα ............................................................ 138

Μετασχηματισμοί του πεδίου, μετασχηματισμοί του εαυτού ...................................... 229

Βιβλιογραφία .............................................................................................................. 367

Υπάρχουν κάτι κραυγές

Γιώργος Φαλελάκης, Ατέρμονη Ροή, σ. 26.

Η ψυχική ασθένεια αποτελεί ένα ιδιαίτερο πρόβλημα υγείας το οποίο, πέρα

14 Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού

στάση, αν όχι αρνητική, τουλάχιστον επιφυλακτική. Η ίδια η ετικέτα της ψυ-

16 Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού

τερο αποτελεσματικά (Foucault, 1989α, 1991). Συνεπώς, και η ανάδειξη της

18 Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού

απόψεις και αντιλήψεις. Ο ρόλος του κοινωνιολόγου είναι να αναδείξει αυ-

20 Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού

παραγνωρίζει την κριτική περί ανακατασκευής αλλά και χωρίς να ακυρώνει

δικού, η οποία ανακαλύπτει και πιστοποιεί αυτόν ακριβώς το διαταραγμένο,

22 Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού

κή δράση στη διαχείριση της ασθένειας. Σε αυτό το πλαίσιο προτάθηκε η ολι-

24 Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού

θόν και το ανασκευάζει εκλογικεύοντάς το, προκειμένου να κατανοήσει και

26 Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού

εννοιολογούνται και αποκτούν την αληθινή διάστασή τους, μεταφέροντας τα

28 Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού

μετώπισε με αξιοπρέπεια, εντιμότητα, σθένος και αντοχή τις όποιες ψυχο-

30 Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού

χείρισής της. Η κοινωνιολογική ανάλυση επιχειρεί επομένως να επεξεργαστεί

Αθήνα, Φεβρουάριος 2012

Fakhoury, W., & Priebe, S. (2002). The process of deinstitutionalization: An inter-

32 Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού

Sechehaye, M. (1998). Μια σχιζοφρενής αφηγείται. Αθήνα: Δίοδος.

34 Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού

(DSM-IV) και του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ICD-10) αναφέρονται πλέ-

36 Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού

προσέφεραν οι ελληνικές ψυχιατρικές υπηρεσίες. Η εμπειρία του αυτή κα-

40 Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού

Εκμεταλλεύτηκα τη φιλία μας προκειμένου να ωφεληθώ από την εμπειρία της

Ο Γιώργος Φαλελάκης γεννήθηκε στις 6 Οκτωβρίου του 1965 στον Ρα-

42 Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού

νανε τρία, και αργότερα το δημοτικό σχολείο έκλεισε».1 Ο πατέρας επιστρέ-

44 Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού

7. Πρώτη συνέντευξη του Γ.Φ. στον Μ.Τ.

στοιχα. Ποιήματά του έχουν δημοσιευτεί ακόμα σε περιοδικά, τα περισσότε-

Ονομάζομαι Φαλελάκης Γιώργος, γεννήθηκα στα Χανιά και κατάγομαι

λη Φαραγκουλιτάκη, «τροφίμων του Ευαγούς Ιδρύματος του Θεραπευτηρίου Ψυχικών

46 Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού

Η ζωή κόπηκε στα δύο κομμάτια: γέννηση-17, 17 έως τώρα. Τα πρώ-

Το ιστορικό μιας συνάντησης

περίθαλψης (Τζανάκης, 2003). Εξαρχής με εντυπωσίασαν η κριτική του σκέ-

48 Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού

Πρότεινα στον Γ. Φαλελάκη να δοκιμάσουμε από κοινού μια εργασία που

Μετά τη διεξαγωγή και της τέταρτης συνέντευξης ο Γ. Φαλελάκης μού γνω-

50 Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού

Γενικότερα, ενώ οι δύο πρώτες συνεντεύξεις είχαν αμιγώς αφηγηματικό χα-