Η εποχή των ουδετεροποιήσεων και των αποπολιτικοποίησεων1

Carl Schmitt

Εμείς στην Κεντρική Ευρώπη ζούμε sous l’ œil des Russes. Εδώ και έναν αιώνα το
ψυχολογικό τους βλέμμα κατανόησε τα μεγάλα λόγια μας και τους θεσμούς
μας· η ζωτικότητά τους είναι αρκούντως ισχυρή για να κυριεύσει ως όπλα τις
γνώσεις και την τεχνολογία μας· το θάρρος τους για ορθολογισμό και για το α-
ντίθετό του, η δύναμή τους για ορθοδοξία στο καλό και το κακό είναι συντριπτι-
κά. Έχουν πραγματοποιήσει την σύνδεση του σοσιαλισμού με τον σλαβισμό, για
την οποία είχε ήδη προφητεύσει το 1848 ο Donoso Cortès ότι θα αποτελούσε το
αποφασιστικό γεγονός του επόμενου αιώνα.2
Αυτή είναι η κατάστασή μας. Δεν μπορούμε να πούμε τίποτε άξιο λόγου για
τον πολιτισμό και την ιστορία χωρίς να συνειδητοποιήσουμε πρώτα την δική
μας πολιτιστική και ιστορική κατάσταση. Το ότι κάθε ιστορική γνώση είναι γνώ-
ση του παρόντος, το ότι αυτή η γνώση παίρνει το φως της και την έντασή της
από το παρόν και το ότι υπηρετεί με την πιο βαθειά έννοια μόνο το παρόν, ε-
πειδή κάθε πνεύμα δεν είναι παρά μόνο πνεύμα του παρόντος, έχει ειπωθεί
από πολλούς μετά τον Hegel, και καλύτερα από όλους από τον Benedetto Croce.
Μαζί με πολλούς διάσημους ιστορικούς της τελευταίας γενιάς, έχουμε ακόμα
μπροστά στα μάτια μας την απλή αλήθεια. Δεν υπάρχει σήμερα κανείς που θα
ξεγελιόταν από τη συσσώρευση του ιστορικού υλικού σχετικά με το πόσο πολύ
όλες οι ιστορικές παρουσιάσεις και οι ιστορικές κατασκευές βρίθουν από αφε-
λείς προβολές και ταυτίσεις. Το πρώτο πράγμα, λοιπόν, θα ήταν η συνείδηση
της παροντικής ιστορικής μας κατάστασης. Αυτό όφειλε να μας υπομνήσει η
παρατήρηση σχετικά με τους Ρώσους. Μια τέτοια συνειδητοποίηση είναι σήμε-
ρα δύσκολη, αλλά και ακόμα πιο αναγκαία. Όλα τα σημάδια υποδεικνύουν το
γεγονός ότι το 1929 εμείς στην Ευρώπη ζούμε ακόμη σε μια περίοδο εξάντλησης
και προσπαθειών παλινόρθωσης, όπως είναι σύνηθες και κατανοητό μετά από
μεγάλους πολέμους. Τον δέκατο ένατο αιώνα, μετά τον εικοσαετή πόλεμο των
συμμάχων εναντίον της Γαλλίας, σχεδόν μια ολόκληρη γενιά της ευρωπαϊκής
ανθρωπότητας βρισκόταν, από το 1815 και μετά, σε μια τέτοια πνευματική κα-
τάσταση, η οποία θα μπορούσε να αναχθεί στον τύπο: νομιμοποίηση του status
quo. Όλα τα επιχειρήματα μιας τέτοιας εποχής εμπεριέχουν, στην πραγματικό-
τητα, λιγότερο την αναβίωση των πραγμάτων του παρελθόντος που φθίνουν απ’
όσο ένα σπασμωδικό, στην εξωτερική και την εσωτερική πολιτική αναφερόμενο:

1
Τίτλος πρωτοτύπου: «Das Zeitalter der Neutralisierungen und Entpolitisierungen»
(1929), εις Carl Schmitt, Der Begriff des Politischen: Text von 1932 mit einem Vorwort
und drei Collarien (Βερολίνο: Dunker & Humblot, 1963), σελ. 79-95. Η μετάφραση έγινε
από το αγγλικό κείμενο με τίτλο «The Age of Neutralizations and Depoliticizations», εις
Telos, αρ. τευχ. 96, Καλοκαίρι 1993. Απόδοση Μανόλης Αγγελίδης και Αλίκη Λαβράνου.
2
Βλ. Carl Schmitt, Donoso Cortès in gesamteuropäischer Interpretation: Vier Aufsätze
(Κολωνία: Greven Verlag, 1950), σελ. 61 επ. και 77 επ.

1
status quo, τι άλλο; Στο μεταξύ, η ηρεμία του κλίματος της παλινόρθωσης υπη-
ρετεί μια γοργή και ανενόχλητη ανάπτυξη νέων πραγμάτων και νέων καταστά-
σεων, το νόημα και η κατεύθυνση των οποίων συγκαλύπτεται από τα παλινορ-
θωθέντα προσωπεία. Όταν φτάνει η στιγμή, το νομιμοποιητικό προσκήνιο εξα-
φανίζεται σαν ένα κενό φάντασμα.
Οι Ρώσοι εξέλαβαν τον ευρωπαϊκό 19ο αιώνα κατά λέξη, τον κατανόησαν
στον πυρήνα του και συνήγαγαν από τις πολιτιστικές του προκείμενες τις τελικές
συνέπειες. Ζούμε, πάντοτε, υπό το βλέμμα του πιο ριζοσπαστικού αδελφού,
που μας εξαναγκάζει να προχωρήσουμε τη πρακτική συνέπεια ώς το τέλος. Πέ-
ρα από τις προγνώσεις της εξωτερικής και της εσωτερικής πολιτικής, ένα πράγ-
μα είναι βέβαιο: ότι σε ρωσικό έδαφος έχουν πάρει στα σοβαρά την αντι-
θρησκεία της τεχνικής και ότι εδώ αναδύεται ένα κράτος που είναι περισσότερο
και εντονότερα κρατικιστικό απ' ό,τι ήταν ποτέ ένα κράτος των απολυταρχικών
ηγεμόνων – του Φίλιππου τον Β’, του Λουδοβίκου τον ΙΔ’ ή του Φρειδερίκου του
Μεγάλου. Όλα αυτά ως κατάσταση, δεν μπορούν να κατανοηθούν παρά μόνο
από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις των τελευταίων αιώνων. ολοκληρώνει και υπερ-
βαίνει ειδικά ευρωπαϊκές ιδέες και καταδεικνύει, σε μια τεράστια κλιμάκωση,
τον πυρήνα της νεότερης ιστορίας της Ευρώπης.

1. Τα διαδοχικά στάδια των μεταβαλλομένων κεντρικών περιοχών

Ας θυμηθούμε τα στάδια, στα οποία έχει κινηθεί τους τελευταίους τέσσερις

αιώνες το ευρωπαϊκό πνεύμα, και τις διάφορες πνευματικές σφαίρες στις ο-
ποίες έχει βρει το κέντρο της ανθρώπινης ύπαρξής του. Είναι τέσσερα μεγάλα,
απλά, κοσμικά βήματα. Αντιστοιχούν στους τέσσερις αιώνες και προβαίνουν
από το θεολογικό στο μεταφυσικό, από εκεί στο ανθρωπιστικό-ηθικό και τέλος
στο οικονομικό. Οι μεγάλοι ερμηνευτές της ανθρώπινης ιστορίας, ο Vico και ο
Comte, γενίκευσαν αυτή τη μοναδική ευρωπαϊκή διαδικασία σε γενικό νόμο της
ανθρώπινης εξέλιξης και, εν συνεχεία, προπαγανδίστηκε, σε χιλιάδες κοινότο-
πες και χυδαίες διατυπώσεις, ο διάσημος «νόμος των τριών σταδίων» – από το
θεολογικό στο μεταφυσικό και από εκεί στο «επιστημονικό» ή στον «θετικι-
σμό». Στην πραγματικότητα, κανείς δεν μπορεί να πει με θετικό τρόπο περισσό-
τερα από το ότι, από τον 16ο αιώνα και μετά, η ευρωπαϊκή ανθρωπότητα έκανε
πολλά βήματα από τη μια κεντρική περιοχή σε μια άλλη, και ότι όλα, όσα συνι-
στούν την πολιτιστική μας εξέλιξη, υπόκεινται στην επιρροή τέτοιων βημάτων.
Κατά τους περασμένους τέσσερις αιώνες της ευρωπαϊκής ιστορίας, ο πνευματι-
κός βίος είχε τέσσερα διαφορετικά κέντρα και η σκέψη των ενεργών ελίτ, οι ο-
ποίες συγκροτούσαν τις εκάστοτε πρωτοπορίες, κινήθηκαν στους διάφορους
αιώνες γύρω από διαφορετικά κέντρα.
Μόνον από αυτά τα διαρκώς μετατοπιζόμενα κέντρα μπορούν να γίνουν κα-
τανοητές οι έννοιες των διαφορετικών γενεών. Η μετατόπιση – από το θεολογι-
κό στο μεταφυσικό και από εκεί στο ανθρωπιστικό-ηθικό και, τελικώς, στο οικο-
νομικό – δεν νοείται, για να το επαναλάβουμε με έμφαση, ως πολιτιστικο-

2
ιστορική και πνευματο-ιστορική «θεωρία κυριαρχίας», ούτε ως ιστορικο-
φιλοσοφικός νόμος με την έννοια του νόμου των τριών σταδίων ή παρόμοιων
κατασκευών. Δεν μιλώ περί του πολιτισμού της ανθρωπότητας γενικώς, ούτε
περί του ρυθμού της παγκόσμιας ιστορίας, και δεν μπορώ να πω τίποτα ούτε για
τους Κινέζους, ούτε για τους Ινδούς, ή για τους Αιγύπτιους. Γι αυτόν το λόγο, η
διαδοχή των σταδίων των μεταβαλλόμενων κεντρικών περιοχών δεν συλλαμβά-
νονται ούτε ως μια συνεχής γραμμή ανοδικής «προόδου», ούτε ως το αντίθετο.
Το αν θέλει κανείς, εδώ, να υποθέσει μια διαδοχή σταδίων από πάνω προς τα
κάτω ή από κάτω προς τα πάνω, μια άνθιση ή μια παρακμή, είναι ένα εντελώς
άλλο ζήτημα. Τέλος, θα αποτελούσε επίσης παρανόηση να ερμηνευτούν τα δι-
αδοχικά στάδια με τέτοιο τρόπο σαν να μην υπήρχε σε καθέναν από αυτούς
τους αιώνες τίποτα άλλο παρά μόνον η κεντρική περιοχή. Μάλλον, υπάρχει πά-
ντοτε μια πλουραλιστική συνύπαρξη διαφορετικών, ήδη περατωμένων σταδίων,
το ένα δίπλα στο άλλο· άνθρωποι της ίδιας εποχής και της ίδιας χώρας, ακόμη
και της ίδιας οικογένειας, ζουν ο ένας δίπλα στον άλλο σε διαφορετικά στάδια
και το σημερινό Βερολίνο, για παράδειγμα, είναι πολιτιστικά εγγύτερα στη Νέα
Υόρκη και στη Μόσχα απ’ όσο στο Μόναχο και στην Τρηρ. Οι μεταβαλλόμενες
κεντρικές περιοχές αφορούν μόνο το συγκεκριμένο γεγονός ότι σε αυτούς τους
τέσσερις αιώνες ευρωπαϊκής ιστορίας οι ηγετικές ελίτ άλλαξαν, ότι οι πεποιθή-
σεις τους και τα επιχειρήματά τους διαρκώς μεταβάλλονταν, όπως και το περιε-
χόμενο των πνευματικών τους συμφερόντων, η αρχή του πράττειν τους, το μυ-
στικό της πολιτικής τους επιτυχίας και η προθυμία μεγάλων μαζών να εντυπω-
σιάζονται από ορισμένες υποβολές.
Με καθαρότητα και με ιδιαίτερη σαφήνεια, η μετάβαση από τη θεολογία
του 16ου αιώνα στη μεταφυσική του 17ου αιώνα, σε εκείνη την όχι μόνον μετα-
φυσικά, αλλά και επιστημονικά μεγαλύτερη εποχή της Ευρώπης – την πραγμα-
τική ηρωϊκή εποχή του δυτικού ορθολογισμού, συνιστά μια μοναδική ιστορική
στροφή. Αυτή η εποχή της συστηματικής επιστημονικής σκέψης περιλαμβάνει,
ταυτόχρονα, τον Suarez και τον Bacon, τον Galileo, τον Kepler, τον Descartes, τον
Grotius, τον Hobbes, τον Spinoza, τον Pascal, τον Leibniz και τον Newton. Όλες οι
εκπληκτικές μαθηματικές, αστρονομικές και φυσικοεπιστημονικές συλλήψεις
αυτής της εποχής ήταν ενσωματωμένες σε ένα μεγαλύτερο μεταφυσικό ή «φυ-
σικό» σύστημα, όλοι οι στοχαστές υπήρξαν μεταφυσικοί τεράστιας κλίμακας,
και ακόμη και η χαρακτηριστική δεισιδαιμονία της εποχής υπήρξε κοσμική και
ορθολογική στη μορφή της αστρολογίας. Ο 18ος αιώνας που ακολούθησε πα-
ραμέρισε τη μεταφυσική με τη συνδρομή των κατασκευών μιας ντεϊστικής φι-
λοσοφίας και υπήρξε ένα εκχυδαϊσμός μεγάλης κλίμακας, ο διαφωτισμός, η
συγγραφική ιδιοποίηση των μεγάλων συμβάντων του 17ου αιώνα, οι διαδικασίες
του ουμανισμού και του ορθολογισμού. Μπορεί κανείς να παρακολουθήσει λε-
πτομερώς πώς ο Suarez συνεχίζει να έχει επιρροή σε αμέτρητα δημοφιλή έργα·
σε ό,τι αφορά κάποιες θεμελιώδεις έννοιες της ηθικής και της θεωρίας του κρά-
τους, ο Pufendorf δεν είναι παρά ο επίγονος του Suarez και, σε τελευταία ανά-
λυση, το contrat social του Rousseau δεν είναι, με τη σειρά του, παρά ένα εκχυ-

3
δαϊσμός του Pufendorf. Αλλά το ειδικό πάθος του 18ου αιώνα είναι η «αρετή»,
το μυθικό του όνομα είναι η vertu, το καθήκον. Ακόμη και ο ρομαντισμός του
Rousseau δεν διαρρηγνύει ακόμη συνειδητά το πλαίσιο των ηθικών κατηγοριών.
Μια χαρακτηριστική έκφραση αυτού του αιώνα είναι η έννοια του Θεού στον
Kant, στο σύστημα του οποίου ο Θεός –όπως έχει ειπωθεί κάπως χοντροκομμέ-
να– εμφανίζεται πλέον μόνον ως «παράσιτο της ηθικής»· κάθε λέξη στο λεκτικό
συνδυασμό της Κριτικής του Καθαρού Λόγου του – κριτική, καθαρός και Λόγος –
κατευθύνεται πολεμικά εναντίον του δόγματος, της μεταφυσικής και του οντο-
λογισμού.
Μετά ακολούθησε, με τον 19ο αιώνα, μια εποχή του φαινομενικά υβριδικού
και αδύνατου συνδυασμού αισθητικο-ρομαντικών και οικονομικο-τεχνικών τά-
σεων. Στην πραγματικότητα, ο ρομαντισμός του 19ου αιώνα σημαίνει –αν δεν
θέλουμε να καταστήσουμε την κάπως ντανταϊστική λέξη ρομαντισμός, με ρομα-
ντικό τρόπο, σε όχημα των συγχύσεων– μόνο το ενδιάμεσο στάδιο του αισθητι-
κού ανάμεσα στον μοραλισμό του 18ου αιώνα και στον οικονομισμό του 19ου
αιώνα, μόνο μια μετάβαση που επιτεύχθηκε μέσω της αισθητικοποίησης όλων
των πνευματικών περιοχών, και μάλιστα με μεγάλη ευκολία και επιτυχία. Ο
δρόμος από το μεταφυσικό και το ηθικό στο οικονομικό περνάει μέσα από το
αισθητικό, και ο δρόμος μέσω της –όσο και εκλεπτυσμένη κι αν είναι– αισθητι-
κής κατανάλωσης και απόλαυσης συνιστά τον ασφαλέστερο και βολικότερο
δρόμο προς την γενική οικονομικοποίηση της πνευματικής ζωής και προς μια
πνευματική στάση, η οποία ανευρίσκει τις κεντρικές κατηγορίες της ανθρώπινης
ύπαρξης στην παραγωγή και την κατανάλωση. Στην περαιτέρω πνευματική εξέ-
λιξη, ο ρομαντικός αισθητισμός υπηρετεί το οικονομικό και αποτελεί ένα τυπικό
συνοδευτικό φαινόμενο. Το τεχνικό, ωστόσο, εμφανίζεται κατά τον 19 ο αιώνα,
ακόμα σε στενότατη σύνδεση με το οικονομικό, ως «βιομηχανισμός». Το πλέον
χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού είναι η γνωστή ιστορική και κοινωνική κατα-
σκευή του μαρξιστικού συστήματος. Θεωρεί ότι το οικονομικό αποτελεί τη βάση
και το θεμέλιο, τη «βάση του οικοδομήματος» κάθε πνευματικού. Στον πυρήνα
του οικονομικού διαβλέπει, ήδη, το τεχνικό και τις οικονομικές εποχές της αν-
θρωπότητας τις καθορίζει βάσει των ιδιαζόντων τεχνικών μέσων. Παρά ταύτα,
το σύστημα ως τέτοιο είναι ένα οικονομικό σύστημα και τα τεχνικιστικά στοιχεία
δεν εμφανίζονται παρά σε μεταγενέστερες εκχυδαιοποιήσεις. Συνολικά, ο μαρ-
ξισμός θέλει να σκεφτεί με οικονομικούς όρους και έτσι παραμένει στον 19ο
αιώνα, ο οποίος ήταν ουσιωδώς οικονομικός.
Εν τούτοις, ήδη, τον 19ο αιώνα η τεχνική πρόοδος είναι τόσο εντυπωσιακή
και, ως συνέπεια τούτου, οι κοινωνικές και οικονομικές καταστάσεις αλλάζουν
τόσο γρήγορα, ώστε όλα τα ηθικά, πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά προβλή-
ματα να επηρεάζονται ριζικά από την πραγματικότητα αυτής της τεχνικής εξέλι-
ξης. Υπό την τερατώδη υποβολή των πάντα νέων, αναπάντεχων εφευρέσεων και
επιτευγμάτων, αναδύεται μια θρησκεία της τεχνολογικής προόδου, για την ο-
ποία όλα τα άλλα προβλήματα επιλύονται από μόνα τους, ακριβώς, μέσω της
τεχνολογικής προόδου. Για τις μεγάλες μάζες των εκβιομηχανισμένων χωρών,

4
αυτή η πίστη υπήρξε προφανής και αυτονόητη. Υπερπήδησαν όλα τα ενδιάμεσα
στάδια, τα οποία είναι χαρακτηριστικά για τον τρόπο σκέψης των ηγετικών ελίτ·
σε αυτές, η θρησκεία της πίστης στα θαύματα και στο επέκεινα μετατρέπεται,
χωρίς έναν ενδιάμεσο κρίκο, άμεσα σε μια θρησκεία των τεχνικών θαυμάτων,
των ανθρώπινων επιτευγμάτων και της κυριάρχησης της φύσης. Μια μαγική
θρησκευτικότητα μεταβαίνει σε μια εξίσου μαγική λατρεία της τεχνικότητας
[Technizität]. Έτσι, ο 20ος αιώνας, από την έναρξή του, εμφανίζεται ως η εποχή,
όχι μόνο της τεχνολογίας, αλλά και μιας θρησκευτικής πίστης στην τεχνολογία.
Συχνά τον έχουν αποκαλέσει την εποχή της τεχνολογίας, όμως, η έτσι η συνολι-
κή κατάσταση χαρακτηρίζεται μόνον προσωρινά και το ερώτημα περί της σημα-
σίας της συντριπτικής λατρείας της τεχνικότητας οφείλει να μείνει, κατ' αρχάς,
ανοικτό. Διότι, στην πραγματικότητα, η πίστη στην τεχνολογία είναι μόνον το
αποτέλεσμα μιας ορισμένης κατεύθυνσης, προς την οποία κινείται η μετατόπιση
των κεντρικών περιοχών, και ως πίστη έχει δημιουργηθεί ως συνεπές αποτέλε-
σμα των μετατοπίσεων.
Όλες οι έννοιες της πνευματικής σφαίρας, συμπεριλαμβανομένης και της έν-
νοιας του πνεύματος, είναι πλουραλιστικές και δεν μπορούν να κατανοηθούν
παρά μόνο επί τη βάσει της συγκεκριμένης πολιτικής ύπαρξης. Όπως το κάθε
έθνος έχει τη δική του έννοια περί έθνους και ανευρίσκει τα συγκροτησιακά χα-
ρακτηριστικά της εθνικότητας μέσα στο ίδιο τον εαυτό του και όχι σε ένα άλλο,
έτσι και ο κάθε πολιτισμός και η κάθε πολιτιστική εποχή έχουν τη δική τους έν-
νοια περί πολιτισμού. Όλες οι ουσιώδεις παραστάσεις της πνευματικής σφαίρας
των ανθρώπων είναι υπαρξιακές και όχι κανονιστικές. Εάν το κέντρο του πνευ-
ματικού βίου μετατοπιζόταν διαρκώς τους τελευταίους τέσσερις αιώνες, τότε,
κατά συνέπεια, άλλαζαν επίσης διαρκώς όλες οι έννοιες και οι λέξεις, και είναι
αναγκαίο να έχουμε κατά νου την αμφισημία κάθε έννοιας και λέξης. Οι μεγα-
λύτερες και πλέον χοντροειδείς παρανοήσεις (από τις οποίες, εν τούτοις, πολλοί
αγύρτες ζουν) μπορούν να εξηγηθούν από την εσφαλμένη μεταφορά μιας ε-
δραίας σε μια ορισμένη περιοχή έννοιας –π.χ. μόνον στο μεταφυσικό ή μόνον
στο ηθικό ή μόνον στο οικονομικό– στις άλλες, τις υπόλοιπες περιοχές του
πνευματικού βίου. Δεν ισχύει μόνον ότι περιστατικά και συμβάντα, που εντυ-
πωσιάζουν εσωτερικά τους ανθρώπους και γίνονται το αντικείμενο του αναστο-
χασμού τους και των συζητήσεών τους, προσανατολίζεται πάντα προς την κε-
ντρική περιοχή – ο σεισμός της Λισαβώνας, π.χ., μπορούσε να προκαλέσει τον
18ο αιώνα μια ολόκληρη πλημμύρα ηθικολογικής φιλολογίας, ενώ σήμερα ένα
παρόμοιο συμβάν παραμένει χωρίς βαθύτερες διανοητικές επιδράσεις. θα περ-
νούσε σχεδόν απαρατήρητο, αντιθέτως, μια καταστροφή στην οικονομική σφαί-
ρα, μια μεγάλη νομισματική υποτίμηση ή κατάρρευση, απασχολεί έντονα όχι
μόνον το πρακτικό, αλλά και το θεωρητικό ενδιαφέρον πλατειών στρωμάτων. Οι
ειδικές έννοιες των επιμέρους αιώνων παίρνουν, επίσης, το χαρακτηριστικό
τους νόημά από την εκάστοτε κεντρική περιοχή του αιώνα. Ας μου επιτραπεί να
το αποσαφηνίσω αυτό σε ένα παράδειγμα. Η παράσταση μιας προόδου, π.χ.,
μιας βελτίωσης και τελειοποίησης –για να χρησιμοποιήσουμε τη μοντέρνα ορο-

5
λογία, ο εξορθολογισμός– έγινε κυρίαρχη τον 18ο αιώνα και, μάλιστα, σε μια
εποχή ανθρωπιστικής-ηθικής πίστης. Κατά συνέπεια, πρόοδος σήμαινε προπα-
ντός πρόοδο στον διαφωτισμό, πρόοδο στην μόρφωση, την αυτοπειθαρχία και
την εκπαίδευση, σήμαινε την ηθική τελειοποίηση. Σε μια εποχή οικονομικής ή
τεχνικής σκέψης, η πρόοδος συλλαμβάνεται, σιωπηρώς και αυτονοήτως, ως οι-
κονομική ή τεχνική πρόοδος και η ανθρωπιστική-ηθική πρόοδος, στο βαθμό που
έχει ακόμα ενδιαφέρον, εμφανίζεται ως υποπροϊόν της οικονομικής προόδου.
Εάν μια περιοχή έχει γίνει κεντρική περιοχή, τότε τα προβλήματα των άλλων πε-
ριοχών επιλύονται από τη δική της σκοπιά και θεωρούνται πια μόνον δευτερεύ-
οντα προβλήματα, η λύση των οποίων θα επέλθει από μόνη της, αρκεί μόνον να
επιλυθούν τα προβλήματα της κεντρικής περιοχής.
Έτσι, σε μια θεολογική εποχή, όλα προκύπτουν από μόνα τους, εάν μπουν σε
τάξη τα θεολογικά ζητήματα· όλα τα άλλα «θα δοθούν» στον άνθρωπο. Αντι-
στοίχως για τις άλλες εποχές: για μια ανθρωπιστική-ηθική εποχή, το μόνο που
χρειάζεται είναι η ηθική παιδεία και διαμόρφωση των ανθρώπων, όλα τα προ-
βλήματα γίνονται προβλήματα εκπαίδευσης· για μια οικονομική εποχή, το μόνο
που χρειάζεται κανείς είναι να επιλύει ορθά το πρόβλημα της παραγωγής και
της διανομής των αγαθών και τότε όλα τα ηθικά και κοινωνικά ζητήματα δεν θα
προξενούν καμία δυσκολία· για την αποψιλωμένη τεχνική σκέψη, οι νέες τεχνι-
κές επινοήσεις επιλύουν και το οικονομικό πρόβλημα και όλα τα ζητήματα, συ-
μπεριλαμβανομένου του οικονομικού, υποχωρούν μπροστά στο καθήκον και το
πρόβλημα [Aufgabe] της τεχνικής προόδου. Ένα άλλο κοινωνιολογικό παράδειγ-
μα της πολλαπλότητας τέτοιων εννοιών: Η τυπική παρουσία του εκπροσώπου
της πνευματικότητας και της δημοσιότητας, ο clerc [ο κληρικός], προσδιορίζεται
στη συγκεκριμένη ιδιαιτερότητά της για τον κάθε αιώνα από την κεντρική περι-
οχή. Τον θεολόγο και τον κήρυκα του 16ου αιώνα ακολουθεί ο λόγιος συστημα-
τικός θεωρητικός [Systematiker] του 17ου αιώνα, που ζει σε μια πραγματική πο-
λιτεία λογίων και είναι πολύ απομακρυσμένος από τις μάζες· έπειτα, ακολου-
θούν οι συγγραφείς του Διαφωτισμού σε ένα ακόμη αριστοκρατικό 18 ο αιώνα.
Όσον αφορά τον 19ο αιώνα, δεν θα έπρεπε κανείς να παραπλανηθεί από το ε-
πεισόδιο της ρομαντικής ιδιοφυίας και τους πολλούς ιερείς μιας ιδιωτικής θρη-
σκείας· ο clerc του 19ου αιώνα (το μεγαλύτερο παράδειγμα είναι ο Karl Marx)
έγινε οικονομικός ειδήμων, και το ζήτημα είναι μόνον κατά πόσο η οικονομική
σκέψη επιτρέπει, εν γένει, τον κοινωνιολογικό τύπο του clerc και εάν οι πολιτι-
κοί οικονομολόγοι και οι οικονομικά μορφωμένοι συνδικαλιστές μπορούν να
συγκροτήσουν μια πνευματική καθοδηγητική ελίτ. Για την τεχνική σκέψη, φαί-
νεται, εν πάση περιπτώσει, να είναι αδύνατη η ύπαρξη ενός clerc, πράγμα για το
οποίο θα μιλήσουμε παρακάτω, κατά την πραγμάτευση αυτής της εποχής της
τεχνικότητας. Αυτές, όμως, οι σύντομες αναφορές αρκούν για να καταστήσουν
σαφή την πολλαπλότητα του τύπου του clerc. Όπως ειπώθηκε ανωτέρω: όλες οι
έννοιες και οι παραστάσεις της πνευματικής σφαίρας, όπως ο Θεός, η ελευθερί-
α, η πρόοδος, οι ανθρωπολογικές παραστάσεις της ανθρώπινης φύσης, το τι εί-
ναι δημοσιότητα, τι είναι ορθολογικό και εξορθολογισμός, τέλος, τόσο η έννοια

6
της φύση όσο και η έννοια του πολιτισμού του ίδιου, όλα λαμβάνουν το συγκε-
κριμένο ιστορικό τους περιεχόμενο από την κατάσταση της κεντρικής περιοχής
και μόνον από αυτήν μπορούν να κατανοηθούν.
Προπαντός, και το κράτος παίρνει την πραγματικότητα και την δύναμή του
από την εκάστοτε κεντρική περιοχή, επειδή οι αποφασιστικές διαμάχες των ο-
μαδοποιήσεων σε φίλους και εχθρούς καθορίζονται, επίσης, από την αποφασι-
στική θεματική περιοχή. Όσο το θρησκευτικό-θεολογικό ήταν στο επίκεντρο, η
πρόταση cujus regio ejus religio είχε ένα πολιτικό νόημα. Όταν το θρησκευτικό-
θεολογικό έπαψε να συνιστά την κεντρική περιοχή, αυτή η πρόταση έχασε το
πρακτικό της ενδιαφέρον. Στο μεταξύ, μετακινήθηκε από το πολιτιστικό στάδιο
του έθνους και την αρχή της εθνικότητας (cujus regio ejus natio) στο οικονομικό,
όπου τώρα σημαίνει: Σε ένα και το αυτό κράτος δεν μπορεί να υπάρχουν δύο,
μεταξύ τους αντιφατικά, οικονομικά συστήματα· καπιταλιστικό και κομμουνι-
στικό οικονομικό σύστημα αλληλοαποκλείονται. Το σοβιετικό κράτος έχει πραγ-
ματοποιήσει την πρόταση cujus regio ejus oeconomia σε μια έκταση, που απο-
δεικνύει ότι η συνάρτηση συμπαγούς περιοχής και συμπαγούς πνευματικής ο-
μοιογένειας δεν υφίσταται μόνο για τους θρησκευτικούς αγώνες του 16ου αιώνα
και μόνο για τα μικρού και μεσαίου μεγέθους ευρωπαϊκά κράτη, αλλά προσαρ-
μόζεται, πάντα, στις μεταβαλλόμενες κεντρικές περιοχές της πνευματικής ζωής
και στις μεταβαλλόμενες διαστάσεις των από αυτάρκεια χαρακτηριζομένων πα-
γκόσμιων αυτοκρατοριών. Το ουσιώδες αυτού του φαινομένου έγκειται στο ότι
ένα ομοιογενές οικονομικό κράτος ταιριάζει στην οικονομική σκέψη. Ένα τέτοιο
κράτος θέλει να είναι ένα νεωτερικό κράτος, ένα κράτος που γνωρίζει την κατά-
σταση της δικής του εποχής του και του δικού του πολιτισμού. του. Πρέπει να
εγείρει την αξίωση ότι διακρίνει ορθά την ιστορική εξέλιξη στο σύνολό της. Σε
αυτήν στηρίζεται το δικαίωμά του να κυριαρχεί. Ένα κράτος, το οποίο σε μια
οικονομική εποχή παραιτείται από το να διακρίνει και να διευθύνει ορθώς τις
οικονομικές σχέσεις, πρέπει να δηλώσει ουδετερότητα απέναντι στα πολιτικά
ζητήματα και τις πολιτικές αποφάσεις και παραιτείται, έτσι, από την αξίωση του
να κυριαρχεί.
Συνιστά, τώρα, ένα αξιοσημείωτο φαινόμενο ότι το ευρωπαϊκό φιλελεύθερο
κράτος του 19ου αιώνα μπορούσε να παρουσιάζει τον εαυτό του ως stato neu-
trale ed agnostico και να διαβλέπει την υπαρξιακή του δικαιολόγηση, ακριβώς,
στην ουδετερότητά του. Υπάρχουν πολλοί λόγοι γι’ αυτό και δεν μπορεί να εξη-
γηθεί ούτε με μια λέξη ούτε από μία και μόνο αιτία. Εδώ, μας ενδιαφέρει ως
σύμπτωμα μιας γενικής πολιτιστικής ουδετερότητας, επειδή η διδασκαλία του
19ου αιώνα περί του ουδέτερου κράτους εντάσσεται στο πλαίσιο μιας γενική τά-
σης προς μια πνευματική ουδετερότητα, η οποία [η ουδετερότητα] είναι χαρα-
κτηριστική της ευρωπαϊκής ιστορίας των τελευταίων αιώνων. Εδώ, πιστεύω,
βρίσκεται η ιστορική εξήγηση αυτό που αποκαλείται εποχή της τεχνολογίας. Αυ-
τό χρειάζεται, τουλάχιστον, μια σύντομη επεξηγηματική ανάπτυξη.

7
2. Τα στάδια της ουδετεροποίησης και της αποπολιτικοποίησης

Η ανωτέρω εκτεθειμένη διαδοχή των σταδίων –από το θεολογικό, μέσω του με-
ταφυσικού και του ηθικού, στο οικονομικό– σημαίνει, ταυτοχρόνως, μια σειρά
από προοδευτικές ουδετεροποιήσεις των περιοχών, από τις οποίος είχε μετατο-
πιστεί το επίκεντρο. Θεωρώ ότι η ισχυρότερη και με τις πλέον σημαντικές συνέ-
πειες όλων των πνευματικών μετατοπίσεων της ευρωπαϊκής ιστορίας είναι εκεί-
νη το βήμα, που έκανε ο 17ος αιώνας από την παραδοσιακή χριστιανική θεολο-
γία στο σύστημα μιας «φυσική» επιστημονικότητας. Μέχρι σήμερα, αυτή η με-
τατόπιση έχει προσδιορίσει την κατεύθυνση, που έπρεπε να πάρει κάθε περαι-
τέρω εξέλιξη. Όλοι οι γενικευτικοί «νόμοι» της ιστορίας της ανθρωπότητας, ό-
πως ο νόμος των τριών σταδίων του Comte, η κατασκευή του Spencer της εξέλι-
ξης από τη στρατιωτική στη βιομηχανική εποχή, καθώς και οι παρόμοιες ιστορι-
κοφιλοσοφικές κατασκευές, βρίσκονται στη επιβλητική σκιά αυτής της διαδικα-
σίας. Στον πυρήνα αυτής της καταπληκτικής στροφής βρίσκεται ένα στοιχειω-
δώς απλό, επί αιώνες καθοριστικό, βασικό μοτίβο, δηλαδή η επιδίωξη μιας ου-
δέτερης σφαίρας. Μετά από τις απέλπιδες θεολογικές διαμάχες και διενέξεις
του 16ου αιώνα, η ευρωπαϊκή ανθρωπότητα αναζητούσε μια ουδέτερη περιοχή,
στην οποία θα έπαυε η διένεξη και στην οποία θα μπορούσαν να συνεννοη-
θούν, να συμφωνήσουν και να πείσουν ο ένας τον άλλο. Γι' αυτό το λόγο, παρά-
βλεψαν τις διαφιλονικούμενες έννοιες και τα επιχειρήματα της παραδοσιακής
χριστιανικής θεολογίας και κατασκεύασαν ένα «φυσικό» σύστημα της θεολογί-
ας, της μεταφυσικής, της ηθικής και του δικαίου. Ο Dilthey περιέγραψε αυτή τη
διαδικασία της πνευματικής ιστορίας σε μια δικαίως περίφημη έκθεση, στην
οποία δίνει προπαντός έμφαση στη μεγάλη σημασία της στωϊκής παράδοσης.
Αλλά το ουσιώδες, μου φαίνεται, εν τούτοις, ότι έγκειται στο ότι η μέχρι τότε
κεντρική περιοχή, η θεολογία, εγκαταλείπεται, επειδή είναι διαφιλονικούμενη
περιοχή, και αναζητείται μια άλλη ουδέτερη περιοχή. Η μέχρι τότε κεντρική πε-
ριοχή ουδετεροποιείται μέσω του ότι παύει να είναι κεντρική περιοχή και στο
έδαφος της νέας κεντρικής περιοχής ελπίζει κανείς να βρει το μίνιμουμ σε συμ-
φωνία και κοινές προκείμενες, που θα καταστήσει δυνατή την ασφάλεια, την
προφάνεια, την συνεννόηση και την ειρήνη. Έτσι, χαράχθηκε η κατεύθυνση της
ουδετεροποίησης και της ελαχιστοποίησης και έγινε αποδεκτός ο νόμος, σύμ-
φωνα με τον οποίο η ευρωπαϊκή ανθρωπότητα «μπαίνει στη γραμμή» [«συμ-
μορφώνεται»] για τους επόμενους αιώνες και σχηματίζει την δική της έννοια της
αλήθειας.
Οι έννοιες, τις οποίες επεξεργάστηκε επί πολλούς αιώνες ο θεολογικός στο-
χασμός, γίνονται τώρα αδιάφορες και ιδιωτικές υποθέσεις. Ο Θεός ο ίδιος τίθε-
ται, στη μεταφυσική του ντεϊσμού του 18ου αιώνα, εκτός κόσμου και μετατρέπε-
ται, όσον αφορά τους αγώνες και τις αντιθέσεις του πραγματικού βίου, σε μια
ουδέτερη βαθμίδα· μετατράπη, όπως είπε ο Hamman εναντίον του Kant, σε μια
έννοια και έπαψε να είναι μια οντότητα. Κατά τον 19 ο αιώνα, πρώτα ο μονάρχης
και έπειτα το κράτος έγιναν ουδέτερα μεγέθη και, εδώ, συντελείται στην φιλε-

8
λεύθερη θεωρία περί της pouvoir neutre και του stato neutrale ένα κεφάλαιο
πολιτικής θεολογίας, στο οποίο η διαδικασία της ουδετεροποίησης βρίσκει την
κλασική της διατύπωση, διότι τώρα έχει αδράξει, επίσης, εκείνο που είναι το
πλέον αποφασιστικό, την πολιτική εξουσία. Αλλά στη διαλεκτική μιας τέτοιας
εξέλιξης ανήκει το ότι κανείς δημιουργεί, πάντα, μια νέα περιοχή πάλης, ακρι-
βώς, μέσω της μετατόπισης της κεντρικής περιοχής. Στο νέο, κατ' αρχάς ουδέτε-
ρο θεωρούμενο πεδίο, οι αντιθέσεις μεταξύ των ανθρώπων και των συμφερό-
ντων εκδιπλώνονται αμέσως με νέα ένταση, και μάλιστα τόσο πιο ισχυρά, όσο
πιο σταθερά καταλαμβάνεται η νέα θεματική περιοχή. Οι ευρωπαϊκή ανθρωπό-
τητα, πάντοτε, μεταβαίνει από μια αγωνιστική περιοχή σε μια ουδέτερη περιο-
χή, πάντοτε η νεοαποκτηθείσα ουδέτερη περιοχή γίνεται αμέσως και πάλι αρέ-
να πάλης και καθίσταται αναγκαία η αναζήτηση νέων ουδέτερων σφαιρών. Ού-
τε η φυσικοεπιστημονική σκέψη δεν μπόρεσε να επιφέρει την ειρήνη. Οι θρη-
σκευτικοί πόλεμοι εξελίχθηκαν στους, κατά το ήμισυ ακόμα πολιτιστικά, κατά το
ήμισυ ήδη οικονομικά καθορισμένους εθνικούς πολέμους του 19 ου αιώνα και,
τελικώς, στους οικονομικούς πολέμους.
Η προφάνεια της σήμερα διαδεδομένης πίστης στην τεχνολογία στηρίζεται
μόνον στο ότι κανείς μπορούσε να πιστέψει ότι έχει ανεύρει στην τεχνολογία το
απολύτως και οριστικώς ουδέτερο έδαφος, διότι, φαινομενικά, δεν υπάρχει τί-
ποτα πιο ουδέτερο από την τεχνολογία. Υπηρετεί τον καθένα έτσι, όπως το ρα-
διόφωνο μπορεί να χρησιμοποιηθεί για κάθε είδους ειδήσεις και για κάθε περι-
εχόμενο, ή όπως το ταχυδρομείο προωθεί τις αποστολές του ανεξαρτήτως του
περιεχομένου τους, και από την τεχνολογία της λειτουργίας του ταχυδρομείου
δεν μπορεί να προκύψει κανένα κριτήριο για την αξιολόγηση και αποτίμηση της
προωθούμενης αποστολής. Έναντι των θεολογικών, μεταφυσικών, ηθικών, ακό-
μα και των οικονομικών ζητημάτων, περί των οποίων μπορεί κανείς να φιλονικεί
αιωνίως, τα αμιγώς τεχνικά προβλήματα έχουν κάτι το αναζωογονητικά αντικει-
μενικό [Sachliches]· επιδέχονται σαφών και προφανών λύσεων, και είναι κατα-
νοητό ότι κανείς επιδίωξε να σωθεί από τα αξεδιάλυτα προβλήματα όλων των
άλλων σφαιρών [καταφεύγοντας] στην τεχνικότητα. Εδώ, όλοι οι λαοί και τα έ-
θνη, όλες οι τάξεις και τα θρησκεύματα, όλες οι γενεές και τα φύλα φαίνεται να
μπορούν να συμφωνήσουν γρήγορα, επειδή όλοι χρησιμοποιούν, εξίσου αυτο-
νόητα, τα πλεονεκτήματα και τις ανέσεις των τεχνικών ευκολιών. Εδώ, φαίνεται,
λοιπόν, να βρίσκεται το έδαφος μιας γενικής εξισορρόπησης, ισορροπίας, σε
υποστηρικτή της οποίας αναγορεύτηκε ο Max Scheler με μια διάλεξή του στα
1927.3 Όλες οι διαμάχες και συγχύσεις των θρησκευτικών, εθνικών και κοινωνι-
κών διενέξεων ισοπεδώνονται, εδώ, σε μια ουδέτερη περιοχή. Η σφαίρα της τε-
χνολογίας φάνηκε να είναι μια σφαίρα της ειρήνης, της κατανόησης και της
συμφιλίωσης. Ο κατά τα άλλα ανεξήγητος συσχετισμός ανάμεσα στην ειρηνιστι-
κή και τεχνικιστική πίστη εξηγείται από αυτή την κατεύθυνση προς την ουδετε-

3
[Σημ. του Άγγλου μτφρ.] Εδώ ο Schmitt αναφέρεται σε μια διάλεξη του Scheler, στις 8
Ιανουαρίου 1927, στη Hochschule für Politik στο Βερολίνο. Βλ. «Eigene Lehre von “Poli-
tik und Moral”», εις Max Scheler, Schriffen aus dem Nachlass, τομ. IV, Βόνη 1990.

9
ροποίηση, την οποία πήρε το ευρωπαϊκό πνεύμα τον 17ο αιώνα, και την οποία,
σαν να ορίζεται από τη μοίρα, ακολούθησε ώς τον 20ο αιώνα.
Αλλά η ουδετερότητα της τεχνολογίας είναι κάτι άλλο από την ουδετερότητα
όλων των προηγούμενων περιοχών. Η τεχνολογία είναι, πάντοτε, μόνον όργανο
και όπλο, και, ακριβώς, επειδή υπηρετεί τον καθένα, δεν είναι ουδέτερη. Από
την εμμένεια της τεχνικού δεν μπορεί να παραχθεί ούτε μια ανθρώπινη και
πνευματική απόφαση, ακόμη λιγότερο μια απόφαση για ουδετερότητα. Κάθε
είδος πολιτισμού, κάθε λαός και κάθε θρησκεία, κάθε πόλεμος και κάθε ειρήνη
μπορεί να χρησιμοποιήσει την τεχνολογία ως όπλο. Δεδομένου ότι τα όργανα
και τα όπλα γίνονται ολοένα και περισσότερο χρήσιμα, η πιθανότητα να χρησι-
μοποιηθούν γίνεται ακόμη μεγαλύτερη. Η τεχνική πρόοδος δεν χρειάζεται να
είναι ούτε μεταφυσικά ούτε ηθικά ούτε καν οικονομικά μία πρόοδος. Αν, ακόμα
και σήμερα, πολλοί άνθρωποι αναμένουν από την τεχνική τελειοποίηση και μια
ανθρωπιστική-ηθική πρόοδο, τότε συνδέουν με έναν εντελώς μαγικό τρόπο την
τεχνολογία και την ηθική και, εκτός αυτού, προϋποθέτουν, πάντα, με μια κά-
ποια αφέλεια ότι η θαυμάσια εργαλειοθήκη της σημερινή τεχνολογίας θα χρη-
σιμοποιηθεί μόνον για τους δικούς τους σκοπούς, δηλαδή κοινωνιολογικά, και
ότι αυτοί οι ίδιοι θα γίνουν κύριοι αυτών των τρομακτικών όπλων και θα μπο-
ρούν να διεκδικήσουν την τερατώδη δύναμη που συνδέεται με αυτήν. Αλλά η
τεχνολογία η ίδια, αν μπορώ να το πω έτσι, παραμένει πολιτιστικά τυφλή. Συνε-
πώς, κανένα από εκείνα τα συμπεράσματα, που μπορούν συνήθως να παρα-
χθούν από τις κεντρικές περιοχές της πνευματικής ζωής, δεν μπορεί να συναχθεί
από την καθαρή τεχνολογία ως τέτοια: ούτε μια έννοια πολιτιστικής προόδου,
ούτε ένας τύπους κληρικού ή πνευματικού ηγέτη, ούτε ένα συγκεκριμένο πολι-
τικό σύστημα.
Η ελπίδα ότι θα προέκυπτε από τις τεχνικές εφευρέσεις ένα πολιτικά κυρίαρ-
χο στρώμα, δεν έχει, μέχρι τώρα, εκπληρωθεί. Οι κατασκευές του Saint-Simon
και άλλων κοινωνιολόγων, που ανέμεναν μια «βιομηχανική» κοινωνία, είτε δεν
είναι αμιγώς τεχνικιστικές είτε είναι αναμειγμένες, εν μέρει, με ανθρωπιστικά-
ηθικά, εν μέρει, με οικονομικά στοιχεία ή, όμως, είναι απλώς φανταστικές. Ούτε
καν η οικονομική καθοδήγηση και διεύθυνση της σύγχρονης οικονομίας δεν
βρίσκεται στα χέρια των τεχνικών, και μέχρι σήμερα κανείς δεν μπόρεσε να κα-
τασκευάσει μια κοινωνική διάταξη υπό την ηγεσία των τεχνικών με διαφορετικό
τρόπο, παρά συγκροτώντας μια κοινωνία χωρίς ηγεσία και χωρίς διεύθυνση.
Ακόμη και ο Georges Sorel δεν παρέμεινε μηχανικός, αλλά έγινε ένας Clerc. Από
καμιά σημαντική τεχνική εφεύρεση δεν μπορεί να υπολογιστεί ποιά θα είναι τα
αντικειμενικά πολιτικά της αποτελέσματα. Οι εφευρέσεις του 15ου και του 16ου
αιώνα επέδρασαν απελευθερωτικά, ατομικιστικά και εξεγερτικά· η εφεύρεση
της τυπογραφία οδήγησε στην ελευθερία του τύπου. Σήμερα, οι τεχνικές εφευ-
ρέσεις είναι τα μέσα μιας κυριαρχίας επί των μαζών σε τερατώδη κλίμακα· στο
ραδιόφωνο ανήκει το ραδιοφωνικό μονοπώλιο, στον κινηματογράφο η κινημα-
τογραφική λογοκρισία. Η απόφαση για την ελευθερία και τη δουλεία δεν έγκει-
ται στην τεχνολογία ως τεχνολογία. Αυτή μπορεί να είναι επαναστατική και α-

10
ντιδραστική, να υπηρετεί την ελευθερία και την καταπίεση, την συγκεντροποίη-
ση και την αποκέντρωση. Από τις δικές της καθαρά τεχνικές αρχές και επόψεις
δεν προκύπτει ούτε ένα πολιτικό ερώτημα ούτε μια πολιτική απάντηση.
Η γενιά των Γερμανών πριν από μας ήταν συνεπαρμένη από ένα κλίμα πολι-
τιστικής παρακμής, το οποίο εκφράστηκε, ήδη, πριν τον Παγκόσμιο Πόλεμο και,
ασφαλώς, δεν χρειάστηκε να περιμένει την κατάρρευση του 1918 και την Πα-
ρακμή της Δύσης του Spengler. Στον Εrnst Troeltsch, τον Max Weber και τον
Walter Rathenau μπορεί κανείς να βρει αμέτρητες εκφράσεις ενός τέτοιου κλί-
ματος. Η ακαταμάχητη δύναμη της τεχνολογίας εμφανίζεται, εδώ, ως η κυριαρ-
χία αυτού που στερείται πνεύματος επί του πνεύματος ή, ίσως, ως ένας πνευ-
ματώδης, αλλά άψυχος μηχανισμός. Τον ευρωπαϊκό αιώνα, που θρηνεί για την
«maladie du siècle» και αναμένει την κυριαρχία του Κάλιμπαν4 ή του «After us
the Savage God»5, ακολουθεί μια γερμανική γενιά που θρηνεί για την άψυχη
εποχή της τεχνολογίας, στην οποία η ψυχή είναι αβοήθητη και αδύναμη. Στη
μεταφυσική του Max Scheler για τον αδύναμο θεό ή στην κατασκευή του Leo-
pold Ziegler μιας απλώς τυχαίας, κυμαινόμενης και, τελικώς, αδύναμης ελίτ τεκ-
μηριώνεται, ακόμη, η αδυναμία –είτε της ψυχής είτε του πνεύματος– εν όψει
της εποχής της τεχνολογίας.
Η αγωνία ήταν δικαιολογημένη, επειδή επήγαζε από μια σκοτεινή αίσθηση
για τις συνέπειας της άρτι περατωθείσης διαδικασίας της ουδετεροποίησης,
διότι με την τεχνολογία, η πνευματική ουδετερότητα είχαν φτάσει στο πνευμα-
τικό μηδέν. Αφού, πρώτα, είχε κανείς αφαιρέσει από τη θρησκεία και την θεο-
λογία, μετά, από την μεταφυσική και το κράτος, φαίνεται, τώρα, ότι γίνεται α-
φαίρεση από κάθε τι το πολιτιστικό εν γένει και ότι φθάνουμε στην ουδετερότη-
τα του πολιτιστικού θανάτου. Ενώ μια χυδαία μαζική θρησκεία ανέμενε από την
φαινομενική ουδετερότητα της τεχνολογίας τον ανθρώπινο παράδεισο, όλοι ε-
κείνοι οι μεγάλοι κοινωνιολόγοι διαισθάνθηκαν ότι η τάση που κυριάρχησε πά-
νω σε όλες τις διαδοχές των σταδίων του νεότερου ευρωπαϊκού πνεύματος, τώ-
ρα απειλούσε τον ίδιο τον πολιτισμό. Σε αυτό προσετίθετο και η αγωνία σχετικά
με τις νέες τάξεις και μάζες, που είχαν αναδυθεί από την tabula rasa, η οποία
δημιουργήθηκε από την ακατάπαυστη τεχνικοποίηση. Από την άβυσσο ενός πο-
λιτιστικού και κοινωνικού μηδενός ξεπηδούσαν διαρκώς νέες και ξένες ή ακόμα
και εχθρικές προς την παραδεδομένη παιδεία και το παραδεδομένο γούστο μά-
ζες. Αλλά η αγωνία δεν ήταν, τελικώς, βέβαια, τίποτα άλλο παρά η αβεβαιότη-
τα όσον αφορά τη δική τους δύναμη να θέσουν στην υπηρεσία τους τα θαυμά-
σια εργαλεία της νέας τεχνολογίας, αν και τα ίδια περιμένουν, ακριβώς, να τα

4
Κεντρικός «σατανικός» ήρωας του σαιξπηρικού έργου η «Τρικυμία» (Σ.τ.μ).
5
Πρόκειται για μια έκφραση από το έργο του ιρλανδού ποιητή και θεατρικού συγγρα-
φέα William Butler Yeats (1865-1939), «The Trembling of the Veil», βιβλίο 4, αποσπα-
σμα 20, Autobiographies (1926). Το πλήρες απόσπασμα έχει ως ακολούθως: «After Sté-
phane Mallarmé, after Paul Verlaine, after Gustave Moreau, after Puvis de Chavannes,
after our own verse, after all our subtle colour and nervous rhythm, after the faint mixed
tints of Conder, what more is possible? After us the Savage God» (Σ.τ.μ.).

11
χρησιμοποιήσει κάποιος. Επίσης, δεν επιτρέπεται να παριστάνουμε ένα αποτέ-
λεσμα της ανθρώπινης διάνοιας και της ανθρώπινης πειθαρχίας, όπως είναι κά-
θε τεχνολογία και ιδιαίτερα η νεωτερική τεχνολογία, απλώς ως νεκρό και άψυχο
και να συγχέουμε την θρησκεία της τεχνικότητας με την ίδια την τεχνολογία. Το
πνεύμα της τεχνικότητας, που οδήγησε στη μαζική πίστη σε έναν αντιθρησκευ-
τικό ακτιβισμό του ενθάδε κόσμου, είναι πνεύμα, ίσως ένα κακό και διαβολικό
πνεύμα, αλλά δεν πρέπει να απορριφθεί ως μηχανιστικό και να καταλογισθεί
στην τεχνολογία. Είναι, ίσως, κάτι το φρικιαστικό, αλλά το ίδιο δεν είναι κάτι το
τεχνικό και το μηχανικό. Είναι η πεποίθηση μιας ακτιβιστικής μεταφυσικής, η
πίστη στην απεριόριστη ισχύ και κυριαρχία του ανθρώπου επί της φύσης, ακόμη
μάλιστα και επί της ανθρώπινης φύσης, η πίστη στην άνευ ορίων «υποχώρηση
των φυσικών φραγμών», στις απεριόριστες δυνατότητες αλλαγής και ευημερίας
της φυσικής εγκόσμιας ύπαρξης του ανθρώπου. Μπορεί κανείς να την αποκα-
λέσει φανταστική και σατανική, αλλά όχι απλώς νεκρή, χωρίς πνεύμα ή μηχανο-
ποιημένη έλλειψη ψυχής.
Κατά τον ίδιο τρόπο, ο φόβος μπροστά στο πολιτιστικό και κοινωνικό μηδέν
επήγαζε, μάλλον, από μια κυριευμένη από πανικό αγωνία για το απειλούμενο
status quo, παρά από μια ψύχραιμη γνώση της ιδιαιτερότητας των πνευματικών
διαδικασιών και της δυναμικής τους. Όλες οι νέες και μεγάλες ωθήσεις, κάθε
επανάσταση και κάθε μεταρρύθμιση, κάθε νέα ελίτ προέρχονται από τον ασκη-
τισμό και την εθελοντική ή αθέλητη ένδεια, όπου ένδεια σημαίνει προπαντός
την παραίτηση από την ασφάλεια του status quo. Ο πρώτος χριστιανισμός και
όλες οι ισχυρές μεταρρυθμίσεις εντός του χριστιανισμού – οι ανανεώσεις των
Βενεδικτίνων, των Κλυνιακών6 και των Φραγκισκανών, οι Βαπτιστές και οι Που-
ριτανοί –, αλλά και κάθε αυθεντική αναγέννηση με την επιστροφή της σε μια
απλή αρχή της δικής της ιδιαιτερότητας [der eigenen Art], κάθε αυθεντική ritor-
nar al principio, κάθε επιστροφή στην αλώβητη, αδιάφθορη φύση φαινόταν,
μπροστά στην άνεση και τη βολή του status quo, ως πολιτιστικό και κοινωνικό
μηδέν. Αναφύεται σιωπηλά και στο σκοτάδι, και, στις αρχικές του φάσεις, ένας
ιστορικός και ένας κοινωνιολόγος θα αναγνώριζαν και πάλι μόνον το μηδέν. Η
στιγμή της λαμπρής αντιπροσώπευσης είναι, ήδη, και η στιγμή, όπου εκείνος ο
συσχετισμός με τη μυστική και αφανή απαρχή τίθεται σε διακινδύνευση.

Η διαδικασία της διαρκούς ουδετεροποίησης των διαφόρων περιοχών του

πολιτιστικού βίου έχει φτάσει στο τέρμα της, επειδή έχει φτάσει στην τεχνολο-
γία. Η τεχνολογία δεν είναι πλέον ουδέτερο έδαφος, με την έννοια εκείνων των

6
Το αββαείο του Κλυνί (Cluny) ιδρύθηκε το 910 από τον Γουλιέλμο τον Α’, δούκα της
Ακουιτένης και κόμη της Ωβέρνης, ως η έδρα της κοινότητας των μοναχών του Κλυνί. Η
μονή του Κλυνί εθεωρείτο ο μεγαλύτερος και με τη μεγαλύτερη φήμη μοναστικός θε-
σμός στην Ευρώπη, ενώ η επιρροή του κορυφώθηκε από το δεύτερο μισό του 10 ου αιώ-
να ώς τις αρχές του 12ου αιώνα, ενώ κατά τη διάρκεια του 11ου αιώνα έγιναν δεκτές και
γυναίκες για τον μοναστικό βίο.

12
διαδικασιών ουδετεροποίησης, και κάθε ισχυρή πολιτική θα τη χρησιμοποιήσει.
Γι’ αυτό το λόγο, το ότι συλλαμβάνουμε τον παρόντα αιώνα, με μια πνευματική
χρήση του όρου, ως τον τεχνικό αιώνα είναι κάτι το προσωρινό. Το οριστικό νό-
ημα θα προκύψει τότε, όταν θα φανεί ποιό είδος πολιτικής είναι αρκετά ισχυρό,
ώστε να κυριεύσει την νέα τεχνολογία, και ποιές είναι οι αυθεντικές ομαδο-
ποιήσεις φίλων-εχθρών, που αναδύονται στο νέο έδαφος.
Μεγάλες μάζες των βιομηχανοποιημένων λαών μένουν, ακόμα και σήμερα,
προσκολλημένες σε μια αμβλεία θρησκεία της τεχνικότητας, επειδή, όπως όλες
οι μάζες, αναζητούν τις ριζοσπαστικές συνέπειες και πιστεύουν υποσυνείδητα
ότι εδώ έχει ανευρεθεί η απόλυτη απολιτικοποίηση, την οποία αναζητούσε κα-
νείς επί αιώνες και με την οποία θα αρχίσει η καθολική ειρήνη. Ωστόσο, η τε-
χνολογία δεν μπορεί να κάνει τίποτε άλλο από το να επιτείνει την ειρήνη ή τον
πόλεμο, είναι διαθέσιμη και για τα δύο με τον ίδιο τρόπο, και σε αυτό δεν αλλά-
ζει τίποτα το όνομα και ο εξορκισμός της ειρήνης. Σήμερα, διαβλέπουμε την ο-
μίχλη των ονομάτων και των λέξεων, με τις οποίες δουλεύει ο ψυχο-τεχνικός
μηχανισμός της μαζικής υποβολής.
Ξέρουμε ακόμη και τον μυστικό νόμο αυτού του λεξιλογίου και γνωρίζουμε,
ότι σήμερα ο πιο τρομακτικός πόλεμος δεν διεξάγεται παρά μόνο στο όνομα της
ειρήνης, η πιο φοβερή καταπίεση μόνο στο όνομα της ελευθερίας και η πιο
τρομερή απανθρωπιά μόνο στο όνομα του ανθρωπισμού. Διαβλέπουμε, εν τέ-
λει, το κλίμα εκείνης της γενιάς, η οποία έβλεπε στην εποχή της τεχνικότητας
μόνον τον πνευματικό θάνατο ή τον άψυχο μηχανισμό. Αναγνωρίζουμε τον
πλουραλισμό του πνευματικού βίου και γνωρίζουμε ότι η κεντρική περιοχή της
πνευματικής ύπαρξης δεν μπορεί να είναι μια ουδέτερη περιοχή και ότι είναι
εσφαλμένο να επιλύεται ένα πολιτικό πρόβλημα με αντιθέσεις ανάμεσα στο μη-
χανικό και στο οργανικό, στο θάνατο και στη ζωή. Μια ζωή, που δεν έχει απένα-
ντί της τίποτα άλλο παρά το θάνατο, δεν είναι πλέον ζωή, αλλά αδυναμία και
ανημπόρια. Όποιος δεν γνωρίζει πια κανέναν άλλον εχθρό παρά μόνον το θάνα-
το και δεν αντικρίζει στον εχθρό του τίποτα άλλο παρά έναν κενό μηχανισμό,
είναι πιο κοντά στον θάνατο παρά στη ζωή, και η βολική αντίθεση ανάμεσα στο
οργανικό και στο μηχανικό είναι η ίδια κάτι το ακατέργαστα μηχανιστικό. Μια
ομαδοποίηση, η οποία στη δική της πλευρά βλέπει μόνον πνεύμα και ζωή, στην
άλλη πλευρά μόνον θάνατο και μηχανισμό, δεν σημαίνει τίποτε άλλο παρά την
παραίτηση από τον αγώνα και έχει μόνον την αξία ενός ρομαντικού θρήνου. Η
ζωή δεν παλεύει με το θάνατο και το πνεύμα δεν παλεύει με αυτό που στερείται
πνεύματος. Το πνεύμα παλεύει εναντίον του πνεύματος, η ζωή εναντίον της
ζωής και από τη δύναμη μιας αλώβητης γνώσης γεννιέται η τάξη των ανθρώπι-
νων πραγμάτων. Ab integro nascitur ordo.

Μτφρ. Μανόλης Αγγελίδης

13