SVEUČILIŠTE JOSIPA JURAJA STROSSMAYERA U OSIJEKU

FAKULTET AGROBIOTEHNIČKIH ZNANOSTI OSIJEK

Sveučilišni preddiplomski studij

Smjer: Hortikultura
Akademska godina 2020./2021.

Seminarski rad iz modula

Agroklimatologija s osnovama fizike

INSTRUMENTI ZA MJERENJE: TLAKA ZRAKA, RELATIVNE VLAGE

ZRAKA, INSOLACIJE

Mentor: doc.dr.sc Brozović Bojana

Student: Tutić Bruno, br. indeksa - 688

Osijek, 2021.
Sadržaj
1. Uvod............................................................................................................................................1
2. Instrumenti za mjerenje tlaka zraka.............................................................................................2
2.1. Barometar.............................................................................................................................2
2.2. Aneroid.................................................................................................................................3
2.3. Barograf................................................................................................................................4
3. Instrumenti za mjerenje relativne vlažnosti zraka.......................................................................5
3.1. Higrometar............................................................................................................................5
3.2. Higrograf...............................................................................................................................6
3.3 Psihrometar............................................................................................................................7
4. Instrumenti za mjerenje insolacije...............................................................................................8
4.1. Pirheliometar.........................................................................................................................8
4.2. Piranometar.........................................................................................................................10
4.3. Difuzometar........................................................................................................................11
4.4. Albedometar.......................................................................................................................11
4.5. Heliograf.............................................................................................................................12
5. Zaključak...................................................................................................................................13
6. Popis priloga..............................................................................................................................14
7. Popis literature...........................................................................................................................15
1. Uvod
U ovom seminarskom radu govorit ću o raznim vrstama meteoroloških instrumenata. Zanimanje
za mjerenje vremenskih promjena datira još iz 17. stoljeća, kada je izumljen prvi barometar.
Kasnije, sve više i više znanstvenika počinje se zanimat kako izmjeriti npr. brzinu vjetra ili
količinu vlage. Danas se ti instrumenti konstantno nadograđuju i možemo reći čak da
meteorologija kao znanost, možda ne bi ni postojala. Uređaji za mjerenje meteoroloških
promjena dijele se na tri osnovne skupine, a to su: napravni, sustavni i autografni uređaji.
Napravni uređaji mjere i/ili bilježe promjene u atmosferi pomoću senzora ili indikatora, sustavni
instrumenti rade na principu više senzora koji utvrđuju nekoliko meteoroloških promjena, dok je
zadaća autografnih uređaja kontinuirano mjerenje određene meteorološke pojave. Ovaj
seminarski rad bazirat će se na instrumentima za mjerenje tlaka zraka, relativne vlažnosti zraka i
insolacije. Atmosferski tlak je količina djelovanja određene sile na neku površinu u bilo kojem
dijelu Zemljine atmosfere. Instrumenti za mjerenje su: barometar, aneroid i barograf. Vlažnost
zraka je pojma kojim se opisuje količina vodene pare koja se nalazi u atmosferi ili zraku, a
instrumenti koji mjere vlagu su: higrometar, higrograf, psihrometar. Insolacija je proces
obasjavanja Sunca na neku površinu kroz neko određeno vrijeme. Uređaji za mjerenje insolacije
su: priheliometar, piranometar, difuzometar, albedometar i heliograf.
2. Instrumenti za mjerenje tlaka zraka
2.1. Barometar
Instrument za mjerenje atmosferskog tlaka zraka naziva se barometar. 1643. godine, talijanski
fizičar i matematičar Evangelista Torricelli, izumio je prvi barometar. Torricellijev barometar je
ujedno i najjednostavniji oblik barometra. Staklenu cijev, otvorenu na jednom kraju, a zatvorenu
na drugom kraju, ispunio je živom i uronio u posudu u kojoj se također nalazila živa. Živa iz
cijevi bi se spustila u posudu i ostavila bi vakuum u ostatku cijevi. Torricelli je iz toga zaključio
da se visina žive u cijevi mijenja ovisno o atmosferskom tlaku, te je, kako bi utvrdio svoju
teoriju, napravio pokus u kojemu je koristio cijev od jednog metra sa otvorenim i zatvorenim
krajem i došao do podatka da atmosferski tlak na živu djeluje jednako i uravnotežuje razinu žive
u cijevi na 760 mm. Njegovo otkriće visine žive u cijevi pri standardnim uvjetima koristimo i
danas, a naziva se normalni (standardni) tlak zraka i iznosi 760 mm/Hg ili 101325 Pa. Važno je
napomenuti da tlak zraka nije isti na jednom djelu Zemlje u svako doba. Tlak zraka ovisi o
nadmorskoj visini i promjenom količine vlage u zraku. To znači da će tlak na najvišem vrhu
svijeta, Mt. Everestu, biti približno 33.7 kPa, dok će tlak u razini Mrtvog mora biti veći više od 3
puta, oko 106.7 kPa. Vlaga je lakša od zraka, te nam to govori da što više vlage ima u zraku, to
će tlak zraka biti manji. Postoje različite izvedbe barometara, a neke od njih su: barometar s
pomičnim dnom, barometar s reduciranom skalom, te brodski barometar.

Slika 2. Torricellijev prvi barometar Slika 1. Stari barometri (https://hr.wikipedia.org)

(https://www.vacuumscienceworld.com)
2.2. Aneroid
Otkrićem barometra, sve više znanstvenika se počinje baviti proučavanjem mjernih instrumenata
za mjerenje tlaka zraka. Tako je, 1844. godine, francuski fizičar Luciene Vidie izumio aneroid,
koji se sastoji od jedne ili više šupljih kutija kružnog presjeka i tankog lima u kojemu se nalazi
mala opruga. Način rada suhog barometra (aneroida) je: mijenjanjem tlaka zraka mijenja se i
položaj šupljih kutija i opruge, te se dobiveni pomaci preko poluga povećavaju ili smanjuju i
prenose se na kazaljku podno koje se nalazi skala s naznačenim vrijednostima tlaka u mm/Hg.
Cjelokupna unutrašnjost aneroida dobila je ime po Lucienu Vidieu i naziva se Vidieova kutija.
Aneroidi su pristupačniji i jeftiniji od živinog barometra, ali su zato manje točniji zbog trenja i
utjecaja temperature.

Slika 3. Aneroid (https://www.aliexpress.com)

Slika 4. Unutrašnjost aneroida (https://www.daviddarling.info)

2.3. Barograf
Barograf je mjerni uređaj za neprekidno bilježenje tlaka zraka u razdoblju od 24 sata ili jednog
tjedna. Izumio ga je škotski mehaničar i urar Alexander Cumming 1765. godine. Sastavljen je od
nekoliko Vidijevih kutija (receptora) osjetljivih na promjene tlaka, te od prijenosnog uređaja i
valjka sa satnim mehanizmom. Cilindar koji je osjetljiv na pritisak povezan je s krakom olovke
na način da je vertikalni pomak olovke proporcionalan promjenama atmosferskog tlaka.
Zbrajanjem promjena koje je olovka nacrtala na barografskoj vrpci nastaje krivudava crta
(barogram), koja prikazuje tok tlaka zraka u određenom vremenskom razdoblju. Postoje dvije
vrste barografa: barograf koji se očitavaju pomakom meniska žive i barograf koji radi na
principu vage.

Slika 5. Barograf (https://www.meteorologyshop.eu)

Slika 6. Shematski prikaz barografa (https://www.enciklopedija.hr)

3. Instrumenti za mjerenje relativne vlažnosti zraka
3.1. Higrometar
Higrometar ili vlagomjer mjerni je uređaj za mjerenje apsolutne ili relativne vlažnosti zraka i
vlage u tlu. Instrumenti za mjerenje vlažnosti ne mjere vlagu izravno, nego se preko temperature,
mase, tlaka ili mehaničkih promjena u nekoj čestici apsorbira vlaga. Izum higrometra 1480.
godine pripisuje se čuvenom talijanskom renesansnom geniju Leonardu da Vinciju. 1783.
godine, švicarski fizičar Horace Bénédict de Saussure proizvodi prvi mehanički higrometar koji
radi na principu da pomoću ljudske kose možemo izmjeriti vlagu. Njegov izum koristi se i danas,
ali postoje i druge izvedbe vlagomjera kao što su: adsorpcijski vlagomjer, električni higrometar i
psihrometar. Adsorpcijski vlagomjer radi na principu promjene mase tijela od higroskopne tvari,
dok električni higrometar radi na principu izmjene permitivnosti tvari. Vlagu je poprilično teško
izmjeriti, stoga je pri temperaturama nižim od 0°C najtočniji higrometar.

Slika 7. Razlika između antičkog i današnjeg higrometra (https://en.wikipedia.org)

3.2. Higrograf
Otkriće higrografa povezuje se sa engleskim znanstvenikom Francisom Ronaldsom. To je mjerni
instrument koji izravno mjeri relativnu vlažnost zraka i te razlike prikazuje na hidrografsku
vrpcu. Glavni dijelovi higrografa su: snopić vlasi i mehanizam koji pokreće pomični cilindar na
kojemu se nalazi mala olovka koja nam služi za neprestano mjerenje relativne vlage zraka.
Higrograf radi na sličnom principu kao i hidrometar. U svijetu se trenutno više koriste električni
hidrografi, zato što su pristupačniji i jeftiniji nego „starinski“ hidrografi.

Slika 8. Higrograf (https://hr.wikipedia.org)

Slika 9. Električni higrograf (https://www.zaversone.com)

3.3 Psihrometar
Psihrometar je jedna od mnogih vrsta higrometara, pomoću kojeg se također mjeri vlažnost
zraka. Postoje različite izvedbe psihrometara, ali glavna karakteristika gotovo svakog
psihrometra je ta da se sastoji od dva termometra smještena na istom stalku. Ovaj uređaj čuva se
u meteorološkoj kućici kako ne bi došlo do izravnog doticaja sa toplinskim zračenjem okoline.
Neke vrste psihrometara su: Augustov psihrometar, aspiracijski psihrometar te mnogi drugi.
Augustov psihrometar namijenjen je za mjerenje temperature, temperaturnih ekstrema te za
određivanje relativne vlažnosti zraka. Sastoji se od male opruge koja ventilira zrak te od dva
termometra koji bilježe promijene temperature. Aspiracijski psihrometar složeniji je nego
augustov. Glavna uloga mu je da mjeri temperaturu i vlažnost zraka, a sastavljen je od dva
paralelno postavljena termometra, od kojeg jedan termometar ima žarulju koja je prekrivena
fitiljem, koji se prije mjerenja mora navlažiti, do žarulja drugog termometra nema fitilj. Obje
žarulje su obavijene cijevima kako bi se postigao
zračni štit površine elemenata. Rezultati mjerenja
ovise o količini isparavanja mokrog fitilja u
okolni zrak.
 Slika 10. Augustov i aspiracijski psihrometar
(https://www.enciklopedija.hr)

4. Instrumenti za mjerenje insolacije

4.1. Pirheliometar
Engleski znanstvenik John Herschel izumio je mjerni instrument kojim se mjeri jačina sunčevog
zračenja koje dolazi direktno od Sunca, a naziva se pirheliometar ili aktinometar. Ovaj mjerni
uređaj sastoji se od : (1) indikatora vlažnosti zraka, (2) nišana, (3) tijela u obliku valjka, (4)
zaštitne kape koja štiti (5) staklenog okna u kojemu se nalazi crni upijač, te od (6) termočlanka
na kojega je spojen kabel za napajanje.

Slika 11. Shematski prikaz pirheliometra (https://hr.wikipedia.org)

Princip rada standardnog pirheliometra je sljedeći: postavljen je na uređaj koji usmjerava

pirheliometar prema suncu kroz cijeli dan, te se tako svakodnevno prati izravno sunčevo
zračenje. Unutar cijevi nalaze se dvije pločice, jedna je zaklonjena od Sunca, dok je druga pod
izravnim sunčevim zračenjem. Pločica koja je direktno izložena Suncu, upija Sunčevo zračenje,
te se pomoću termočlanka mjeri jačina struje koja je potrebna za zagrijavanje zaklonjene pločice.
Upravo nam to izravno zračenje (E), zajedno s difuznim zračenjem (Ed), pod određenim kutom
(θ), daje ukupnu količinu solarne energije na Zemljinoj površini (Eg):

Eg=E ∙ cos ( θ )+ Ed

Sukladno naputcima koje je propisala Svjetska meteorološka organizacija (WMO), svi moderni
pirheliometri koriste isti vidni kut koji iznosi 5°. Sunčevo zračenje ovisi o puno faktora, a neki
od njih su: visina Sunca na nebu, godišnje doba, određeno doba dana, meteorološki čimbenici
(magla, smog, oborine…), te mnogi drugi.

Postoje različite izvedbe pirheliometra, a najpoznatije su: Ångströmov pirheliometar, te Linke–

Feussnerov pirheliometar. Ångströmov pirheliometar najtočniji je uređaj za mjerenje toplinskog
zračenja, a radi na principu običnog pirheliometra.

Slika 12. Ångströmov pirheliometar (https://www.toppr.com)

Linke– Feussnerov pirheliometar

(aktinometar) koristi termoelektricitet kao način
mjerenja jačine Sunčevog zračenja. Sunčeve zrake
pod određenim kutom padaju na senzor, te se na
taj način pokreću elektroni u piroheliometru.
 Slika 13. Aktinometar (https://hu.wikipedia.org)

4.2. Piranometar
Piranometar je mjerni uređaj za mjerenje ukupne (izravne i difuzne) količine Sunčevog zračenja.
Za ovaj izum zaslužni su američki izumitelji John Aldrich i Charles Abbot koji su nakon
Ångströvog pirheliometar, usavršili njegov izum i kreirali piranometar. Ovaj instrument za
mjerenje količine Sunčevog zračenja sastoji se od: (1) tiskane pločice, (2) indikatora Sunčevog
zračenja, (3) male staklene kupole, (4) „oklopa“ u kojem se nalaze sve komponente potrebne za
mjerenje, (5) konektora za (6) kabelsko napajanje, (7) vijka za podešavanje razine uređaja, (8)
učvršćivača, (9) otvora za kabelsku vezu, (10) električnog konektora i (11) vodenog mjehurića.

Slika 14. Shematski prikaz piranometra (https://www.researchgate.net)

Princip rada piranometra: oko crnog indikatora koji apsorbira Sunčeve zrake nalazi se staklena
kupola koja štiti taj indikator od prevelikih zračenja. Nakon što zrake prođu kroz crni indikator,
dolaze električnog konektora koji reflektira nepotrebnu toplinu natrag u atmosferu. Električni
konektor mjeri temperaturnu razliku između primljenih i reflektiranih Sunčevih zraka te tako
dobivamo ukupnu količinu izravnog i difuznog zračenja. Danas piranometre razlikujemo po tipu
indikatora koji može biti bimetalni, fotoelektrični ili piroelektrični element.
 Slika 15. Fotodiodni piranometar (model Quantum)
(https://hr.wikipedia.org)

4.3. Difuzometar
Difuzometar je mjerni instrument koji mjeri samo difuzno
zračenje. Sastoji se od prstena koji stvara sjenu i
piranometra. Princip rada difuzometra je sljedeći: prsten
koji proizvodi sjenu okreće se u smjeru Sunca i tako stvara difuzno zračenje koje mjeri
piranometar. Difuzometar je precizniji od pirheliometra, zbog toga što mjeri samo difuzno
Sunčevo zračenje.

Slika 16. Difuzometar

(https://www.hukseflux.com)
4.4. Albedometar
Albedometri su mjerni uređaji za mjerenje albeda 1. Sastoji se od dva piranometra koja sadrže
senzore za mjerenje temperature određenog tijela. Jedan piranometar nalazi se na dnu
alebodmetra te on mjeri reflektirano Sunčevo zračenje, dok piranometar koji se nalaz na samom
vrhu albedometra mjeri ukupno Sunčevo zračenje.

Slika 17. Albedometar

(https://www.hukseflux.com)

4.5. Heliograf
Izum heliografa
pripisuje se
američkom generalu
Nelsonu Milesu. To je
instrument za
mjerenje trajanja insolacije. Najpoznatija vrsta
heliografa je Campbell-Stokesov heliograf. Sastoji se
od: staklene sfere, papirnate trake za mjerenje, te od
stalka. Princip rada Campbell-Stokesovog heliografa:
Sunčeve zrake prolaze kroz staklenu sferu koja je većinom promjera 10 cm, te tako zrake padaju
ja papirnatu traku za mjerenje i pomoću nje se očita insolacija.

1
Albedo – broj koji pokazuje koliko se svjetlosti reflektira s površine nekog tijela. (https://hr.wikipedia.org)
5. Zaključak
Temeljem navedenog može se zaključiti kako bez meteoroloških instrumenata danas ne bi mogli
izračunati ništa vezano za promjene u atmosferi. Neke od funkcija uređaja za mjerenje su:
računanje količine oborina, mjerenje atmosferskog tlaka, mjerenje insolacije, mjerenje količine
humidnosti (vlage), mjerenje temperature, te mnogi drugi. Svake godine, Državni
hidrometeorološki zavod te Svjetska meteorološka organizacija otkrivaju novitete u istraživanju
atmosfere i promjene u klimi. Da nema meteorologa i meteoroloških instrumenata, ne bi mogli
razumjeti kolike zapravo štete stvaraju nepogodne klimatske promjene. Ukratko, mjerni
instrumenti neizostavni su dijelovi današnjeg društva, te možemo sa sigurnošću reći da
poljoprivreda, građevina ili bilo koje drugo društveno zanimanje ne bi funkcioniralo.
6. Popis priloga
Slika 1. Evangelista Torricelli i prvi barometar...............................................................................2
Slika 2. Stari barometri....................................................................................................................2
Slika 3. Aneroid...............................................................................................................................3
Slika 4. Unutrašnjost aneroida.........................................................................................................3
Slika 5. Barograf..............................................................................................................................4
Slika 6. Shematski prikaz barografa................................................................................................4
Slika 7. Razlika između antičkog i današnjeg higrometra...............................................................5
Slika 8. Higrograf............................................................................................................................6
Slika 9. Električni higrograf............................................................................................................6
Slika 10. Augustov i aspiracijski psihrometar.................................................................................7
Slika 11. Shematski prikaz pirheliometra........................................................................................8
Slika 12. Ångströmov pirheliometar................................................................................................9
Slika 13. Aktinometar......................................................................................................................9
Slika 14. Shematski prikaz piranometra........................................................................................10
Slika 15. Fotodiodni piranometar (model Quantum).....................................................................10
Slika 16. Difuzometar....................................................................................................................11
Slika 17. Albedometar...................................................................................................................11
Slika 18. Campbell-Stokesov heliograf.........................................................................................12

7. Popis literature
https://dgu.gov.hr/istaknute-teme/geodetsko-informaticki-rjecnik/barometar/513?big=1

https://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=6006

https://hr.wikipedia.org/wiki/Barometar

https://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?ID=2712

https://en.wikipedia.org/wiki/Barograph

http://www.th-friedrichs.de/en/products/humidity/relative-humidity-psychrometer/aspiration-
psychrometer-by-assmann/
https://web.archive.org/web/20070702010053/http://www.pmodwrc.ch/pmod.php?
topic=world_radiation_center

https://hr.wikipedia.org/wiki/Pirheliometar

https://www.hukseflux.com/uploads/inline/note-what_is_a_pyranometer_v2006.pdf

https://www.hukseflux.com/products/solar-radiation-sensors/pyranometers/shr02-shadow-ring

https://hr.wikipedia.org/wiki/Aneroid

https://en.wikipedia.org/wiki/Scatterometer

https://amp.hr.google-info.cn/304612/1/pirheliometar.html