Lurraren inguru

fisikoa. t .Jf
ontinenteak
Ekin ikasgai berriari
agoeneko ezagutzen dituzu Lurreko erliebearen oina-
,. zko formak. Orain, unitate honetan, ezagutza hori sei
nti nenteen erliebeak eta urak ikasteko aplikatuko
..., - gu. Kontinentez kontinente, munduko erliebearen
· ate nagusiak, uharteak eta artxipelagoak aurkituko
. . . ·: gu, baita Lurreko ibai eta aintzira garrantzitsuenak
ere. Era berean, horietako bakoitzean dauden itsasoak,
, s ak eta kostaren gorabehera geografiko nagusiak
2 kitu eta ezagutu ahal izango dituzu.
dorioz, munduko inguru fisikoaren eta haren ezau-
garri nagusien ikuspegi orokorra izango duzu; leku
a.<oitzaren berezitasunak deskribatzeko gai izango
=ara, eta eskalak eta mapa fisikoak erabiltzen treba-
: .... o zara.

Jolastu espazioarekin
'=.iJ Binaka, egiaztatu ikasi duzuena, eta esatu
d efinitutako kontzeptuen izenak jasotzen dituen
g urutzegrama koadernoan. Erabili irudiak lagun-
-ze ko, eta, beharrezkoa bada, atlasa ere bai.
ORIZONTALAK
-. ~ostako gorabehera aipagarriena penintsula antar-
_. o a da.
sia eta Afrika kontinenteen artean dagoen kon-
-· entea.
- _ r<on t inente honetan Everest dago; hots, Lurreko
e uri k altuena.
~ ibraltarko itsasartearen bidez Europatik bereizita
ag oen kontinentea .
.:, zaleratutako lurraren zatia, urez inguratutakoa,
ontin ente bat baino txikiagoa dena.
BERTIKALAK
- . 3ering itsasartearen bidez Asiatik bereizita
agoen kontinentea.
.... zean o Barean dagoen kontinentea; hainbat
u arte handitan (Australia eta Zee landa Berriko
ar eta Hego uharteak) eta hiru artxipelagotan
a a·uta dago.
 0

F
 Kontinenteen
mapa fisikoa (1). Asia
As ia Lurreko kontinente handiena da. 43 608 000 km 2 -ko azalera du;
hau da, lurrazalaren % 29,13.
Asiako kontinentea Ozeano Barearen, lndiakoaren eta Glazial
Artikoaren artean dago. Afrikatik bereizita dago Itsaso Gorriaren eta
Sinai penintsularen bidez; Europatik bereizita, Ural mendien, Kaspiar
itsasoaren, Kaukaso mendikatearen eta Itsaso Beltzaren bidez, eta
Amerikatik, Bering itsasartearen bidez. Batez besteko altitudea: 950 m
Lurreko tontor
garaiena: Everest (8 847 m)
1.1 Kontinenteko erliebea
Ibai luzeena: Yangzi (5 800 m)
1 Asiako erliebeak ordokiak, sakonuneak, goi-ordokiak eta mendiak
Aintzira nagusia: Kaspiar itsasoa
ditu. Ordokietatik ibai luze eta emaritsuak igarotzen dira. Garrantzi-
(371000 km 2 )
tsuenak hauek dira: Siberiakoa, Txinakoa, Indotxinakoa eta lndiakoa.
Sakonuneetan itsasoak daude; Aral, Kaspiar itsasoa eta Itsaso Hila,
esaterako. Goi-ordokiak oso ugariak dira, eta kontinentearen erdian
eta kanpoaldean daude. Garrantzitsuenak hauek dira: Anatoliakoa,
Iranekoa, Tibetekoa, Siberiakoa, Deccanekoa eta Arabiakoa. Men-
diak gazteak dira; horien artean, Zagros mendiak eta Himalaia men-
dikatea dira nabarmentzekoak.
1 Uharterik garrantzitsuenak Zeilan izenekoak eta Japoniako, Filipi-
netako eta Indonesiako artxipelagoetakoak dira.
1 Asiako kostak sargune eta irtengune asko ditu: hainbat penintsula Everest.
(Kamchatkakoa, Koreakoa, Indotxinakoa, Malakakoa, Deccanekoa,
Arabiakoa eta Anatoliakoa) eta golko (Persiakoa, Bengalakoa, Thai-
landiakoa eta Tonkinekoa) ditu.

- - 1.2 Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak

Asiako itsaso nagusiak hauek dira: Kara, Bering, Okhotsk, Japoniakoa,
Tx inakoa, Arabiakoa eta itsaso Gorria.
Aintzirak ur gazikoak izan daitezke, Aral, Hila eta Kaspiar itsasoa, esate-
rako; azken hori munduko handiena da, eta 371000 km 2 ditu. Ur gezakoak
ere badaude; Baikal esate baterako; Lurreko sakonena da (1741 m).
A siako ibaiak oso luzeak eta emaritsuak dira. Garrantzitsuenak hauek
dira: Yangzi, kontinenteko luzeena (5 800 km), Obi, Jenisei, Lena,
Hu ang He, Mekong, Amur, Ganges eta lndus.
~

Egin aurrera gaitasunetan - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

U lertu espazioa (UJ
1 Zer elementu geografikok banatzen dute Asia Europa-
t ik, Afrikatik eta Amerikatik?
2 A u rkitu Asiako mapa fisiko mutuan testuan aipa-
tzen diren erliebearen unitate nagusiak, itsasoak eta
ibaiak.
3 Maparen eskala erabiliz, kalkulatu zer distantzia
dagoen Everest eta Fuji Yama gailurren artean .
I nterpretatu grafikoa
4 Egin profil topografikoaren erliebeko formei buruzko
iruzkina . Ariketa egin aurretik, kontsultatu nola egin
unitate honen amaieran azaltzen den trebetasunean.

46

~~-"
- 1

1, '\ .f,.,, 1 ... '

 Asiako mapa fisikoa

Ibaia
______,, Aintzira
-------- 5000
4000 Maldiva
Gailurra uharteak
3000
2000 % "-
Europaren ~~
eta Asiaren arteko 1000
berezko muga 500 I I A K 0
200
0 z A N 0 A
500 1000 1500 2000km 0
-500
E 90 E
sr
10 ° E 140" E

1 Asiako erliebearen HM-E profila

-H-+-M--A-l- -:A-+ A-- - --- - -r---

'
- ----

Kangchenjunga
--8586

:::00

:::00

(0
-JOO -:::i 'itj - - -
0
V) ei,
,e
~ a,
"JOO - 'itj - - - ·:::c: -
-~ ,e Tsiling menaial< C')
0 r::
.:JOO ~ - - - -CO
:::1
a- Txinako
~ >,

:z C1l :::c: Ordoki

-ooo .0
E- -1ian-dta
~ 0
"'!; [!il

0
0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 5000
Distantzia (km)
HM E

47
 KoRtinenteen
---------- mapa fisikoa (11). Amerika
Amerika da, Asiaren ostean, Lurreko bigarren kontinente handiena.
42 960 000 km 2 -ko azalera du; hau da, lurrazalaren % 28,70.
Amerika kontinentea Ozeano Glazial Artikoaren, Glazial Antar-
tikoaren, Atlantikoaren eta Barearen artean dago. Asiatik banatuta
dago Bering itsasarteare~ bidez. Bi azpikontinentetan banatuta dago:
Ipar Amerika eta Hego Amerika. Amerika Erdiguneko istmoek eta
Antilletako artxipelagoek elkartzen dituzte biak. Batez besteko alti dea: 65 5 m
a(6 960m)
- 2.1 Kontinentearen erliebea Lurreko ibai emarits ena
1 Amerikaren erliebea iparraldetik hegoaldera doa. Ordokiak dira eta kontinente ko lu zeena :
nagusi erdiguneko eskualdeetan, eta hainbat ibai handi igarotzen dira Amazonas (6 280 )

handik: Ordoki Handiak, Amazonas, Argentinako Panpa. Ekialdean, Aintzira garra ntzitsue a : Superi or
(84131 km 2 )
mendiguneak (higaduraren ondorioz higatutako erliebe zaharrak)
dira nagusi: Kanadako ezkutua, Guyanak eta Appalacheak. Mendika-
teek ia etenik gabeko lerrokadura osatzen dute iparraldetik hegoal- Egin aurrera gaitasunetan
dera, 12 000 km-tik gorako azaleran: Mendi Harritsuak eta Andeak.
U lertu espazioa \JI-.,_____,,/

1 Uharte garrantzitsuenak hauek dira: Groenlandia, Victoria, Baffin, 1 Zer eleme ntu geogra i o k b ana-
Ternua, Aleutiarrak, Antillak eta Suaren Lurraldea. tzen du A m erika sia ik?
1 Ipar Amerikako kostak hainbat penintsula hartzen ditu (Alaska, 2 Maparen es ka la erabili z, neurtu
Labrador, Eskozia Berria, Kalifornia eta Yucatan), baita golko sako- Bering itsasa rteare e a Ho rnos
nak ere (Hudsoneko badia eta Mexikoko golkoa). Hego Amerikako lurmuturraren ar ea dagoen dis-
kosta lerrozuzenagoak dira. Horien artean, hainbat lurmutur nabar- tantzia.
mendu behar dira (San Roque eta Hornos). L andu mapak
3 Aurkitu Amer ikako apa fi siko
- 2.2 Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak mutuan testuan aipa ze n di ren
Am erikako itsaso nagusiak hauek dira: Labrador, iparraldean, eta erliebearen un itatea k, i sasoak eta
Karibe, erdialdean. Aintzirak ugariagoak dira Ipar Amerikan; han ibaiak.
d aude Aintzira Handiak (Superior, Michigan, Huron, Erie eta Ontario). I nterpretatu grafikoa
Hego Amerikan, Maracaibo eta Titikaka nabarmentzen dira.
4 Idatzi koadernoa n m erikako lau
Am erikako ibaiak luzeak eta emaritsuak dira. Ipar Amerikan, Yukon, ga ilur alt uenen ize nak. Esan zer
Mackenzie, San Lorentzo, Mississippi, Missouri eta Rio Grande nabar- mendi katetan eta h erriald etan
m ent zen dira . Hego Amerikan, aldiz, kontinenteko luzeena den Ama daude n.
zon as (6 289 km) , Orinoko eta Parana dira nagusi.

Ipar Amerikako erliebearen M-E profila

Altitudea (m)

----SIERRA 1'1EVAO" - ~ MEND1-HAR~ tTSUAK --

White Mountain Wilson mendia
434-1- _4343 __

3 00

2000

"000

0 500 1000 1500 2000 2500 3500 3945

Distantzia (km)
M E
 · fisikoa

JO' I \(f l

OZEANO BA EA
Eku torea

IO' H

6000
~ Aintzira 5000
4000 Chiloe
.._ Gailurra
3000
2000
1000
500
200
0
-100

sqo 1000 1s,oo 2000km

49
 Kon tinenteen
mapa fisikoa (111). Afrika
Afrika da, hedadurari dagokionez, Lurraren hirugarren kontinente
nagusia. 30 335 000 km 2 -ko azalera du; hau da, lurrazalaren % 20,26.
Itsaso mediterraneoaren, Asiaren, lndiako Ozeanoaren eta Ozeano
Atlantikoaren artean dago. Europatik bereizita dago Gibraltarko itsa-
sartearen bidez; eta Asiatik, Suez kanalaren eta Itsaso Gorriaren bidez.

- 3.1 Kontinentearen erliebea

1 Afrikako erliebea nagusiki mendigunea da, eta hainbat forma osa-
tzen ditu. Ordoki gutxi eta neurri txikikoak ditu: Libia, Tunisia, Sene-
gal eta Gambia, Mozambike, Etiopia eta abar. Goi-ordokiek lurral-
dearen % 50 baino gehiago hartzen dute; horien artean, hainbat
mendigune baxu eta isolatu azaleratzen dira; besteak beste, Aha-
ggar, Tibesti eta Marra mendiak. Sakonuneak goi-ordokien artean
dauden lurraren hondoratzeak dira (Sahara, Niger, Chad, Kongo).
Fosa tektonikoak Afrika ekialdeko bereizgarriak dira (esaterako,
Rift Valley), eta aintzirak daude horietan. Mendikate gutxi daude;
Atlas eta Drakensberg mendiak dira nabarmentzeko bakarrak.
Uharte garrantzitsuena Madagaskar da.
1 Kostetan, hainbat penintsula (Somalia), golko (Gabes, Ginea, Ben-
guela) eta lurmutur (Verde, Buena Esperanza, Agujas eta Guarda-
fui ) daude.

- 3.2 Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak

Itsasoak urriak dira Afrikan, hango kostak ez baitira ·o so muxarratuak.
agusiak Mediterraneoa eta Gorria dira. Aintzira ugari ageri dira, OZE A. .V OA

ostera; nagusiak kubetetan (Victoria, Txad) eta erliebearen hausture-

tan (Albert, Tanganyika eta Malawi) daude.
Afrikako ibai batzuk luzeak eta emari handikoak dira; Nilo ibaia, esa-
terako, munduko luzeena da (6 670 km); nabarmentzekoak dira, hala-
b er, Niger, Kongo, Zambezi eta Orange. Beste batzuk laburrak dira, be andi a da.
Ha anj aro eta
o staldekoak adibidez, edo wadiak dira; hau da, urteko zati gehie- zen dituz-
ean urik ez daramaten basamortuko ibaiak.

Egi n aurrera gaitasunetan - - - - - - - - - - - - -- - -- - - - -- - - - - .

U lertu espazioa fiiZ.J L andu mapak
1 Zer elementu geografikok banatzen dute Afrika Euro- 4 Zer altitude dira nagusi en tean? Erlie-
p atik eta Asiatik?
bearen zer formare kin d a e
2 Aurkitu Afrikako mapa fisiko mutuan testuan aipatzen
diren erliebearen unitateak, itsasoak eta ibaiak. 5 Idatzi Afr ikako bost ga il ur al e e izenak. Esan zer

zan ekinera c;; •:-J mendikatetan eta herriald eta n d a den.

3 Demagun argazki-safaria egin nahi duzula Cabo Verde

eta Kilimanjaro artean. Aurkitu bi lekuak mapan eta esan
zer herrialdetan dauden. Maparen eskala erabiliz, kalku-
latu bi lekuen artean dagoen distantzia eta aipatu erlie-
bearen zer unitateri atera ahalko zeniokeen argazkia.
I nterpretatu grafikoa
6 Begiratu arretaz profil topografikoari eta erantzun: a)
Zer norabidetan dago or ientatuta? b) Zer erliebe men-
ditsuk mugatzen dituzte eremu lauak?

30
Afri kako mapa fisikoa

30' 1

10' 1 10'1

Ekuatorea O'
0'

0 BANO

Ascension • AT LA N T JK Q
10' H

=:> Aintzira 3000

2000
!/ Ur-jauziak
1000
... Gailurra 500
200
0
Esperantza naren lurmuturra
-200 10 E

Afrikako erliebearen IM-HE profila

Altitudea {m) ATLAS

5 000 -r - - .~ - - - , --
111
:f! Rift haran~
4000 Ahaggai ---
mend!gunea
3000 - - - - - 1_ -
1

2000

1000
----r-x~rden-kubeta

500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 4500 5000 5500 6000 6500 7000 7260
Distantzia (km)
NO SE
__ Korr1tinenteen
mapa fisikoa (IV). Europa
,.....

Europa da, hedadurari dagokionez, Lurraren bosgarren kontinentea.

10 498 000 km 2 ditu; hau da, lurrazalaren % 7,01 besterik ez. Europako
kontinentea Ozeano Glazial Artikoaren eta Ozeano Atlantikoaren
artean eta Asia eta Afrika kontinenteen artean dago. Asiatik berei-
zita dago Uralak mendien bidez, Kaspiar itsasoaren bidez, Kaukasoko
mendikatearen eta Itsaso 'Beltzaren bidez, eta Afrikatik, Mediterraneo
itsasoaren eta Gibraltarko itsasartearen bidez. Oinarrizko datuak
Batez besteko altitudea: 340 m
- 4.1 Kontinenteko erliebea Gailur altuena: Elb rus me nd ia
Europak askotariko erliebea du: ordokiak, goi-ordokiak eta mendikate (5642 m)
gazteak ditu . Ibai luzeena: Volga (3 531 km)
Ordokiak kontinentearen erdialdean daude; Europako Ordoki Handia Munduko aintzira gazi handiena:
da nagusi. Antzinako goi-ordokiak eta mendiguneak batez ere kon- Kaspiar itsasoa
ti nentearen iparraldean eta erdialdean daude. Adibiderik esangura-
t suenak Finlandiako eta Suediako goi-ordokiak dira, baita Eskandina-
v iako mendiak, Vosges, Frantziako Erdialdeko Mendigunea, Jura eta
Uralak ere. Mendikate gazteak hegoaldean nagusitzen dira. Garran-
t zitsuenak hauek dira: Pirinioak, Alpeak, Apeninoak, Alpe Dinarikoak,
OZEA N O
Karpatoak eta Kaukaso.
Europan uharte ugari daude: Island ia, Irlanda eta Britainia Handia. Azore uhart -/
Azareak
Kostan askotariko lurmuturrak (Iparraldea, Fisterra, San Vicente), ~

g olkoak (Finlandia, Botnia , Bizkaia, Leon, Genova) eta penintsulak

(J utlandia, iberiarra, italikoa eta balkanikoa) daude. ATLA · r1KOA

4.2 Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak

Europako kostak bustitzen dituzten itsasoak hauek dira: Barents, Bal-
Madeira uharteak / Madeira
tikoa, Ipar itsasoa, Kantauri itsasoa, Mediterraneoa, Tirreniarra, Adria- :,. •

tikoa, Joniakoa, Egeo eta Beltza.

Aintzirak oso ugariak dira: Onega, Ladoga, Peipus, Leman eta Kons-
tan tza . Ibaiak Ozeano Glazial Artikoan (Pechora , Onega eta Ipar
- y cJ
Dvi na); ozeano Atlantikoan (Loira , Sena , Rin, Elba, Oder eta Vistu la) Teide", fi
3718..., · ~
eta Mediterraneoan (Rodano eta Po); Itsaso Beltzean (Danubio,
20° .\1 _/ 10"
Dni ester, Dnieper eta Don); eta Kaspia r itsasoan (Ural eta Volga ; hot s,
Eu ropako luzeena, 3 501 km ditu eta) itsasoratzen dira.

Egin aurrera gaitasunetan - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ~

U lertu espazioa 4 Sailka t u Eu ropako ibai nag usiak zer ozea not an itsaso-
ratzen diren kontuan hartu ta .
1 Zer elementu g eog rafiko k b anatzen dute Europa As ia -
ti k eta Afrikati k? L andu grafikoak
2 Aurkitu Eu ropako m apa fi siko mutu an t est uan aipa -
5 Aztertu profil topografikoa .
tzen diren erl ie b ea ren unitateak, kost ako g o rab eherak,
uharteak, itsasoak, aintzirak eta ibai ak. a) Zer norabidetan or ientatu da g o?

L andu mapak b) Zer mendikatetan daude ga ilurrik altu enak?

3 Aurkitu mapan eta esan ze r herri ald eta koa k d iren Sizi- c) Non itsasoratzen dira pro fil ea n age rtzen diren
li a, Korsika, Sardinia , Madeira eta Aza reak uharteak. ibaiak?

52
 ..._______,....._

Islandia

ll

-~ta
·za

4000
Q lZl ta C:> Aintzira 3000
. e o 2 000
...
•
Gailurra
M~lta i r 1000
500
Europaren eta
Asiaren arteko 200
berezko muga 0
-500

250 500 750 ]IXX)

10 E

Europako erliebearen HM-IE profila

Altitudea (m)
5000

A L P E A K
4000

EUROPAKO OR 'DOKI HANDIA

3000

ea ea ea
"cij "cij "cij
2000 ,Q ,Q ,Q ea
0 '
C:
0
:0
KARPATOAK "cij
,Q
ea , :::,
1000
"O
,o C:
ea
URALAK
a: 0
1
0

HM
' 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000
Distantzia {km
4390

IE
 Kontinenteen
ma pa fisikoa (V). Antartika eta Ozeania
- 5.1 Antartika. Kontinentearen erliebea
An tartika Lurreko laugarren kontinente handiena da; 13 340 000 km 2 Egin aurrera gaitasunetan
d it u. L andu mapak fiZJ
Hego hemisferioan dago, ~ta Ozeano Glazial Antartikoak inguratzen 1 Zer ozeanotan dago Antartika eta
du (Ozeano Baretik eta lndiakotik banatzen dituen ohiko muga). Ozeania?

1 Erliebean, hainbat mendi (sumendi asko, tartean) eta goi-ordoki 2 Zergatik da Anta rti kako batez
garai nabari dira. Mendirik handiena Vinson gailurra (4 897 m) da; besteko altitudea ha in altua?

Ellsworth mendietan dago. U lertu espazioa

Batez beste, 2 600 metroko altitudea du, eta planetako kontinente 3 Zergatik ez dago ibairik Antar-
altuena da. tikan?

1 Kostak sargune eta irtengune asko ditu; Antartika penintsula eta A ntolatu lana ~ ·:-J
A dare eta Norvegiako lurmuturrak dira aipatzekoak. 4 Antolatu gai hauei buruzko lana
eta au r keztu ge lan :
a) Australiako Kora l Hes i Handia .
- 5.2 Urak
b) Antartikako esp loraz ioa .
A ntartikako itsaso garrantzitsuenak Wedell eta Ross dira.
5 Zertan dira ezberd in A nta rtikako
Kontinentearen lurrazal gehiena izotz-masa batez estalita dago; eta Ozeaniako kosta k?
2 000 metroko lodiera du izotz-masak horrek.

Antartikako mapa

Batez besteko altitudea: ia 2 600 m

Gailur altuena: V inson (4897 m)

5
 Ozeaniako mapa fisikoa
13 ' E 14 ' E 15 ' E 17 ' M
~
Ibaia Alt itudea (
4
,,""\ (:=:::::, Aintzira 3 000
J -M- - i: >l k B 0- :[?. E A
r_.•
0
... Gailurra
- 2 000
1000
1Z
e s 500
i
M Cl
200
e E kua torea 0

Q
.,_o., 500 1000 1500 2_:
~ · .•
e
,,
1_ 1b'..H
Q
e s i a
'v,a,
. ~

0 Z
BA _

niako
its soa

5.3 Ozeania. Kontinenteko erliebea

Ozeania Lurreko kontinente txikiena da; 8 923 000 km 2 ditu. Ozeano
Barean dago, eta hainbat uharte (Australia eta Zeelanda Berriko Ipa-
rraldeko eta Hegoaldeko uharteak) eta hiru artxipelago (Melanesia,
non Ginea Berria, Mikronesia eta Polinesia aipatzekoak diren) hartzen
di tu barne.

• Australia
1 Australiako erliebea da Ozeaniako aipagarriena. Ordoki handi bat,
Batez besteko altitudea: 340 m
goi-ordoki bat (nabarmentzekoak dira MacDonnell eta Hamersley
Gailur altuena: Puncak Jaya
mendiak) eta Mendikate Banatzaile Handia daude.
(5030 m)
1 Australiako kosta nahikoa lerrozuzena da. York lurmuturraren
Ibai luzeena: Murray-Darling
penintsula, Carpentaria golkoa eta Australiako Badia Handia dira (3750 km)
kostako gorabehera handienak.

• Gainerako uharteak
1 Gainerako uharteen erliebea menditsua da, jatorrian sumendiz osa-
L andu mapak
tuta egon delako, nahiz eta horietako batzuk koraleko arrezife gisa
eratu ziren. 6 Aurkitu Ozeaniako mapan testua n
aipatutako erliebearen unitat e
guztiak, itsasoak, aintzirak et a
- 5.4 Urak. Ozeaniako itsasoak, aintzirak eta ibaiak
ibaiak.
Ozeanian, Tasmania da itsaso handiena.
7 Zer ozeanotan itsasoratzen d ira
Australian dago aintzira handiena, Eyre izenekoa, baita ibai luzeenak Australiako ibai nagusiak?
ere, adibidez, Darling, kontinenteko luzeena (2 700 km) eta Murray.

55
 CD
land apak (11). mapa
tematikoak, mapa fisikoak
eta profil topografikoak
ma te ti 0 ta
tak
Mapa tematikoek fenomeno geografiko jakin bat
adierazten dute (erliebea, populazioa, nekazaritza
eta abar) kolore, lerro, gezi, irudi geometriko edo - Mendia
Kanariak
ikurren bidez. Oinarrizko mapetan jasotako datue-
tan oinarrituta daude. Hala ere, gaur egun teknologia ;__ 400km

berrien bidez mapa tematikoak egin daitezke pro-

grama bereziak erabiliz, adibidez, Google maps.
Mapa tematikoak kualitatiboak edo kuantitatiboak
izan daitezke.
Kualitatiboek fenomeno baten banaketa adieraz-
ten dute, adierazitako kopurua edo dentsitatea
aipatu gabe (1) .
• Kuantitatiboek espazioaren banaketa adieraz-
ten dute. Horretarako, hainbat sistema erabiltzen
dira: balio bereko puntu guztiak elkartzen dituzten
lerroak; koloreen mailaketa, kopurua aintzat har-
tuta; adierazten duten balioaren araberako irudi
edo gezi geometrikoak eta abar (2) .

e ti oa
Mapa fisikoek (3) lurzoruaren (erliebearen, mendika-
teen eta abarren) eta uraren topografia erakusten dute.
Irakurtzeko, jasotzen dituzten datuak interpretatu
behar dira; hau da, erabilitako osagai orokorrak eta
zehatzak.
Osagai orokorrak hauek dira: sare geografikoa,
ko ordenadak eta edozein lekuren posizioa kalku-
latzea ahalbidetzen duena; proiekzio-sistema;
eskala eta zeinu konbentzionalak, errealitatea
modu errazagoan irudikatzen dutenak. Horren esa-
nahia maparen epigrafea edo kartela kontsultatuz
ezagutu daiteke.
Konbentzioek erliebearen altuerari eta urei egiten
di ete erreferentzia.
Erliebearen altuerak irudikatzeko kolore «kon-
bentzionalak» erabiltzen dira. Nazioartean onar-
tuta daude, eta oinarrizko formen bidez adieraz-
ten dira:

56
 - Kontinenteetan (A) , ordokiak intentsitate
ezberdineko kolore berdez adierazten dira;
goi-ordokiak, horitik marroi argira doan kolore-
gamaren bidez, eta mendiak, marroiz (zenbat
eta altuago izan, orduan eta kolore biziagoak
erabiltzen dira).
Ozeanoetan (B) , sakonera gutxien duen kos-
tako ura urdinez irudikatzen da, ozeanoetarako
erabiltzen dena baino urdin argiagoan.
- Ibaiak, aintzirak eta urmaelak kolore urdinez
adierazten dira (ibaiak etenik gabeko lerroen
bidez, eta aldizkako ur-ibilguak, etenkako
lerroen bidez), eta glaziarrak edo elur iraunko-
rrak, zuriz.
Profi to o r fi a
Erliebea profil topografiko baten bidez irudikatzen
da; hau da, hautatuko bi puntuen artean eginiko lur-
zoruaren erliebearen adierazpen lineal eta grafikoa.
Bi ardatz ditu: batek altitudea adierazten du, eta
besteak, luzera. Horren bidez, ibilbide batean altitu-
deari dagokionez dauden aldeak zehaztu daitezke.
CD
~ 100
0
0 0 0 0
200 180 160 140 120 0
N
00 <D "Sj'"
Profil topografiko baten iruzkina egiteko, urrats
hauek bete behar dira:
Identifikatu aurkitutako eremua, hasierako eta
amaierako puntuen izenak eta profilaren norabide
nagusia: ipar-hegoaldea, ipar-mendebalde eta
hego-mendebaldea, eta abar.
Izendatu ezkerretik eskuinera irudikatutako erlie-
bearen unitateak.
Azaldu agertzen diren erliebearen forma guztien
(mendilerroak, mendikateak, gailurrak, haranak
eta abar) ezaugarriak. Adierazi altitudea eta, ahal
bada, lurrazalaren azalera.
Altitudea (m)
A_ N D E A K_
7000
Aconcagua 6960
6000
5000
4000
3000
OH
~ M-0- -5~00- - - -10~
, 00- -1~50-0 - -
20~00- -2~50- 0 - -3~000- -3-50~0 -3~
- IE
Goiko profilak Ozeano Barearen eta Ozeano At la -
tikoaren arteko erliebearen formak irudikatze
ditu, SW-NW norabidean. Andetako mendikatea
Ozeano Baretik hurbil altxatzen da (6 900 m d it ).
Oinarrian, Gran Chaco ordokia dago, laua eta al i-
tude baxukoa, Brasiliako goi-ordokia lotzen duena.
Ordoki horretan, hainbat ibai-haran daude, eta
gorabeheratsua da hainbat mendilerro (adib id ez,
Espinazo) dituelako. Atzealdean, ozeano atlantikoa
inguratzen duen ordoki estu eta baxura iristen d ira.
c;J •:-J Izan ekimena
Jarri praktikan
1 Bilatu Estatu Batuetako, Txinako eta Argentina ko ma c
fisikoak eta egin horiei buruzko iruzkina. Ze in a 2
erli ebe aipagarrienak eta nola irudikatzen dira?
2 Google Maps -en bidez, mapa tematiko pertsona liza ~
egin dezakezu, ondoren ikaskide batekin parte ka t ze
- Mapa pertsonalizatua egiteko, sartu «Nire ma pa
0 atalean, elkarrizketa-koadroan , eta aukerat u «So --
N
mapa bat». Ondoren, «Oinarrizko mapa» aukera ha -
tatuta, aldatu maparen estiloa eta marraztu le rroa
Mapa bat partekatzeko eg in klik behealdeko es
neko ertzean dagoen gurpil horzdunean edo sa
mapa. Aukera horren bidez, esteka partekat u ea
mapa sar dezakezu aurretiaz ezarritako neurriarek· ,....
txikia , ertaina edo handia.
Egin froga: sortu Frantziako mapa pertsona lizat ua e::c
partekatu kide batekin.
3 Google Earth tresna harrigarria da. Bestea k bes e,
goraguneak dituen profila egin daiteke. Izan za itez we
esploratza ilea, asmatu nola egin dezakezun eta az al
zure esper ientzia gainerako ikaskideei.
Egiaztatu zer ikasi duzun
1 Lotu erli~bearen elementu hauek dagokien konti- 2 Hizki zopa honetan, munduko bost itsasoren eta
nente edo azpikontinentearekin: aintziraren izenak daude ezkutat uta . A urkitu eta
idatzi koadernoan.
a) Zagros mendiak eta Himalaya mendikatea.
b) Alpeak, Apeninoak, Karpatoak eta Kaukaso. K C D A M = - w
c) Kanadako ezkutua eta Appalache mendiak. A D K T

d) Andetako mendikate'a eta Aconcagua. s G D A = s

e) Ahaggar, Tibesti eta Marrah mendiak. p y E R - A

f) Ellsworth mendiak. J 0 s
g) MacDonnell mendiak eta Mendikate Banatzaile A 0 w B - = G 0
Handia. y
R Q E G

L A B 0

T A R T = z R

s u A D V R

A Q L s 0

s z N B - = J A

0 T A s B

A R E z C Q

3 Aurkitu mapan ·b aiak eta

penintsulak. Horreta ra
lekuari dagokion ze nba

- -

-- - -~~ :. . - -- -

~Amazonas ~ skandinaviako penintsula

2 Nilo b Iberiar penintsula
3 Yangzi c Balkanetako penintsula
4 Mississippi d Arabiako penintsula
~
5 Ibai Horia e Deccan penintsula
6 Gtii - - - - -f lndet~ina penintsula ~ !(f!Jf!'{~·o_n~iri_
tropikoa
7 Kon go g Kamtxatka penintsula
8 Am ur h Labrador penintsula
9 Lena i Kalifornia Beherea penintsula
0 Mackenzie j Somaliako penintsula
1 Mekong
2 Vol ga
3 Murray
4 Orinoko
'5 Rhin

1500 30,00 45,00 km

58
 giaztatu zure gaitasunak
Amazonas arroa
ai nabigagar iak. Amazonas 0 250 500 750 ~

t Yangzi
Merkataritza trafikoa ibai nabigagarriak erabiliz
egi ten da; besteak beste, Amazonas eta Yangzi A TLA NTIKOA"
nabigatuz, munduko bi ibai luzeenak. Ecuador

Amazonas ibaiak 6 280 km ditu. Perun hasten

da, Andetako mendikatearen gailurrean, Kolon-
biatik igarotzen da eta Brasiliako kosta atlan-
tikoan amaitzen da.
Ibai hori oso emaritsua da, Misisipik, Nilok eta
Yangzik elkarrekin duten ura baino gehiago du
eta. Urtean batez beste 230 000 m /S ditu; hots,
3

Lurreko ozeanoek duten ur geza guztiaren bos-

tena osatzen du. BAREA
Amazonas ibaiaren portu garrantzitsuenak
hiri hauetan daude: lquitosen (Perun), Letician Yangzi Txinako hirietan zehar
(Kolonbian) eta Manaosen (Brasilian).
Francisco de Orellana jaitsi zen lehenengoz
ibaian zehar 1541ean.
Yangzi ibaiak 5 800 km ditu; hau da, Txinako
ibai luzeena, Asiako luzeena eta munduko
hirugarren luzeena da. Urtean batez beste
30170 m 3/s.-ko emaria du.
Tibeten du sorburua, Txinaren zati batetik iga-
rotzen da, eta Txina ekialdeko itsasoan itsaso-
ratzen da .
Ibai osoa Txinatik igarotzen da, eta ibilb idearen
zati handi bat nabigagarria da.
Zoritxarrez, kutsadurak kalte handiak eragin
ditu ibai horretan; izan ere, urtean ur kutsa-
tuaren 14 200 tona isurtzen dira ibaira; hots,
herrialde osoan isuritako ur guztiaren % 42.

1 Zer kontinentetan daude testuan aipatzen diren
lau ibaiak?
2 Testuko informaz ioa eta mapa erabiliz erantzun
Amazonas ibaiari buruzko galdera hauei:
a) Zer herrialdetan sortu eta itsasoratzen da?
b) Ibaiaren arroa testuan aipatzen ez diren zenbait
4 Testuaren laguntzaz, adierazi erantzun zuzene na .
herrialdetatik igarotzen da . Zer herrialde dira
horiek?
3 (iZJ Eskura dituzun datuak erabiliz kalkulatu:
a) Zenbat urte igaro diren europar bat Amazona-
sen behera lehengoz jaitsi zenetik gaur egunera
arte.
b) Amazonas eta Yangzi ibaien arteko luzerare n
arteko aldea, kilometrotan.
c) Lurreko ur geza osotik zenbat ur isurtzen dute n
ibai horiek ozeanoan .
d) Txinako ibaiek isuritako ur kutsatuaren kopuru
osoa.
Amazonas eta Yangzi ibaien arteko zenbait ezbe r-
dintasun hauek dira:
a) Ibai baten eta bestearen ura, ozeanoa, kosta
eta herrialdea.
b) Luzera, emaria, zeharkatzen dituzten herrialdea k
eta kutsadura gehiago edo gutxiago izatea.

59