Macio эFэNDiувч

SШЛSI ELMIГ{
о п о

эSлSLлRI

Bakl-Siyasat-2008
 ЕLmi redaktoru: F аЬа|а elmlai doШoru, prolessor
Olikram A:BDULfuIYEV

Raygilar: ДхаrЬаусап RespablikaM Milli

SоттлRо
,1

n?$t
FаЪаlа еlmlаi dolctnra, prcfessor

FаЪф еfuhrt doktora,

FаrruхRАМд7.дNоV.

Охuсчlаrа toqdim etdiyimiz "Siyasi eknin оsаýlап" adlanan Htabda

siyasi elrnin tegэkkiilй va inkýafi prosesi, bu еlпiп эп kёklй problemlori
sayrlan siyasвtin, siyasi hakimiyyatin va dбvlatin mahiyyoti аgtqlашт, elaca
do siyasi elrrin амsшr ta9kil edan digаг spesifik mаsаlэIэгiп - siyasot чэ
;axsiyyэtin, siyasatla ахlаqш siyasot чs dinin qaT9rlrqlr elaqosinin saciy-
yavi xЁsusiyyatlaгi taЫi] оluпur, camiyyotin siyasi sistemi, demokTatiya,
siyasi elita, siyasi rеjimlаr, siyasi ideologiya, siyasi modoniyyat kimi xrisusi
аhэшiууоtа malik рюЬlеrrrlаг ohatoli va siyasi falsafo ruhuпdа аrаgdшltr.
Kitabй Keyli tadqiqaфmtn goxsaylr elmi mбчqеуiпiп miiqaybali tahlili
поzагэ gаtdшlц elmi-amali ahamiyyat dapyan tёvsiyya xarakterli mtilаЫ-
zo vo miihаkimаlаr уiirЁdl]liiг, Mtiollifin gcnig hacmli Ьч elrni tэdqiqat i9i
respublikamrzda siyasi elmirr бутапilmаsiпа hosr edilan ilk mопоqrаfiуаdк.
Kitab tоlоЬаlаr, magistrlaг, aspirantlar, mtiallimlar, siyasotla, siyasatin
blsafosi ilo mагаqlапап-lаг, sosioloqlar vo Гtlоsоflаг, iimumiyyatlo geni;
охuсu ki.itlasi ligiin паzэтdа tufulшugdчr.

::I,:l !}ii,, !,rt ITrrir,*:s!

ISBI.I 5-7225{07З-л

О'(Siyasat" na9riyyatr, 2004.

@ М. Ofandiyev,2008.
 мtjNDакiсдт
ciKiý 7

l r'ЭSir. Siyasi еlm spesifik elni biliНar sfеrаsлdш.......... 10

l. Siyasi elmin toqokktilti ve inkigafl i0
2. Siyasi elmin predmeti.,.. l5
3. Siyasi elmin kateqoriyalan, fuпlsiуаlап va
sosial elmlar sistemindo yeri .......,.......,.... 2з
4. Siyasi elmin todqiqatmetodlan 31

II FЭSiL. Siyasi fikгiп taqakkiilii va takamiilii 46

1. Дпtik siyasi tosawi.irlor..,..,...", ..... 46

2. OTta оsтlоrdо siyasi t-rkrin tazahtir xiisusilvotlari ......,.....,. 59
3. Maarifgi siyasi gбrйqlоriп toEakkiilii va inkiýafi...,.........,... 73
4. XIX-XX аsrlогiп htidudlannda spesifik siyasi tolimlor
а) Sclsialist siyasi talimi. Ь) "Solidarizm" siyasi
dclktrinasr. v) Neokantqrlrq konsepsiyasr. ............ 85

III FaSiL. Siyasat sosial fenornendir ............... 99

1. Siyasatin mahiyyoti, rпоzmuпu vo spesifiНiyi....,......,.. ...., 99

2. Siyasi mtinasibatior vo siyasi mэпаfеtоr .,..... 114
"3. Siyasatin nraqsodi vo vasitolori ,,..,........,..,,..,122
4. Siyasi hayat, siyasi f'oaliyyot va siyasi рrоsеs.....,.........,.. 128

IV FaSiL. ýaxsiyyat siyasotin sosial komponentidir...... 14б

1, ýaxsiyyotin sosial mahiyyoti ,..... |46
2, ýoxsiyyatin htiquqi-s,iyasi statusu ..,............,.. 154
З. ýaxsiyyot siyasatin srrbyektidir .....,..,............ lб3

V FaSiL, Oxlaq giiuruп siyasota niifuz sferasrdlr ......,.,.l74

i. Oxlaqla siyasotin funksional timumiliyi .,......174
2. Oxlaq vo siyasotin qargrlrqlr mtinasibati. ....... 180

3
 YI FaStL. Siyasэt kiitlovi,informasiya
vasitalori sistemindo ... 190

1. Kiiflovi informasiya vasitalarinin siyasi

funksiyalan va siyasatdo уеri............ ....,,..,... l90
2. Ktifl ovi informasiya vasitolarilo hakimiyyat
struktчrlацпrп qargrlrqlr olaqosi....... .............. 201

vIIFаSiL.Dinvаsiyаsаt...................;...... 2lз
i. Dinin to9okktilti, mahiyyoti, оsаslап ............. :,.... z|3
2. Siyasi miinasibatlэrin vo proseslarin dindo ifadosi...,.,.... 2|9
3. Dinin siyasota tosirt., 224

YIII FЭSiL. HaНmiyyat ча опuп da9ryrcilarr................. 2З5

1. HaНmiyyatin mahiyyoti, пrэzmuпч, strukturu. Aýalrq
vo tabelik mtinasibэt]arinin tobioti 235
2. Hakimiyyatin resurslan, funksiyalan vo пбчlаri... ....,,.... 24,7
3. Hakimiyyotin bёliinmosi......,....,....,...... ... 258
4. Siyasi lider va siyasi liderlik......,.......... ,,.267

Х FaSiL. Camiyyotin фаsi sistemi....... ........ 296

l. "Siyasi sistem" anlayt;r: strukturu, tiplori,

funksiyalan va inki;af qanunauyýunluqlan ,, 296
2. Totalitar siyasi sistemirr monboyi va
4-\
sэciwэvi соhаtlаri 305
( 3.7АИоriИг siyasi sЫеmiп farqlondirici
Y xiisusiyyэtlori,.........
4. DikИturadan demokatiyaya kegid ..........,.,.,.

4
Ш rЭSiL. Demokratiya siyasbhiiquqi
dayarlar sistemidir. 1,11

t. Demokratiyanrn ta9akktilii, takamtilii чо

siyasi-hi,iquqi matriyyot i..,..,...,...... з22
2, Rеfеrепdum biTbaga dernokratiyamn
xiisusi fогmаstdrr., ...,...... j......;..... з29
3. Plyuralist demokratiya konsepsiyalarr ...,..... 335

ХII FaSiL. Dбvtat tlaglrca siyasi tasisatdrr ...342

1. Dбvlotin mon;oyi, mahiyyэti ча tokamril
mоrhоlоlэri ............,.... ба.
2. Dбvlatin xiisrrsiyyailari vo funksiyalarr .. . з54
З, Dбv]ot idaTagiliyirrm f'оrmаlаrr
4. hiiquqi сlёчlаt vo vatonda9 comiyy"ati......
Ф
.J/J

XIII FaSiL. Siyasi rejimlor . 385

1. Siyasi rеjimrп mahillvэti ча tosnifatrnm mеуаrlап З85 +-

2. DemokTatik siyasi rejim........,....,...,........ -.. з90

3, Totalitar rejimin siyasi praktikasr .....,.,," 395
4, Ачtоritаr siyasi rеjimiл forqlondirici
xiisusiyyotiaTi,,.....,....... .. 401

XIV FaSiL. Siyasi partiyalar va partiya sistemlari........ 408

1. Siyasi partiya siyasi tasisatlarm spesifik noviidtir 408
2. Siyasi раrtiуаlапп tasnifah vo funksiyalaп ,....,..., 416+
З. Partiya sistemlэrinin mahiyyati va опIапп
inkigaf meyllori ....,......, 424

ХV FЭSiL. Siyasi ideoltlgiyalar....................., 435

1 ."ideologiya" anlaytgt.. 435
2. Siyasi ideoltlgiya: mahiyyэti, saviy,valori vo
fuйsiуаlап .,...440
3. Mtiasir dtinyaй baqlrca ideoloji сатауапlаr, 448

5
 )ryI FaSiL. Раrlаmепt ali qanunvericilik tasisatrdш .....460
1. Parlamentin sаlйiууоtlогi va funksiyaian
2, PMlamentin sfrukturu.r!.r,......!...i.........,.....,.:.,.:..l...,,....
@4б8
3. Pmlamentpartiyalan 47Е

ХVII FaSiL. Siyasi gtiur va siyasi madoniyyat...............486

1. Siyasi qiiurun mahiyyati.......,.. ,....,49з

2. Siyasi modoniyyatin mоzmчпu vo strukturu ......486
3.S iyasi modaniyyotin fimksiyalmr .,.... 506
4.S iyasi moclaniyyatin tiplari.....,... ...... 511
5.ý axsiyyotin siyasi sosiallagmasr, ,...,,522

ХVШ FaSiL. Beynalxalq miinasibэtlarin

politologiyaýl............. 535

f. Beynalxalq mi.inasibotlor: arrlayrgr vo predmeti .... . ,.. 5з5

1
2. Xarici siyasot чэ beynalxalq omэkdaglrq .............. ,..... 548
З. Mitti manafe vo qlobal siyasi рrоЬlеmlоr.. ........... ...... 561
4, Siyasi mtinaqigoloг: mahiyyati, monbayi vo
tenzimlonmasi .,........... ,...... 582

XIX FOSiL. Geosiyasat va mflаsiг diinya .......593

1. Geosiyasi бhliliп baglrca miiddэаlаrr чэ

рriпsiрlэri ................593
2. Mtiasir geosiyasi inkigafin хЁsusiууэtlэri .............. 598
3. Geosiyasi пэzэriууэпiп чэ рrаktikашп mаhiууэti.602

ХХ FOSiL. Siyasat vo чzаqgбrопlik......... .......610

1. Uzаqgёrэпliуiп iimumi sэciyyasi........ 610

2. Siyasi uzaqg<irэnlik..................... 615
3. Uzаqgёrэпlikdэ siуаsэtiп rоlu .... 62|

6
 GiRiý
,Elmi хоgЬаЯliуа ela gaxslar
Iayiqdirlar ki, опuп uýruпdа
har ciir dёуфа gedirlar.

, Miiallifilaп
,;1
Siyasot hamiga аdаmlапц hayatr ilo baýlr olmuý va опlаrrп
fэaliyyotina бziinamaxsus to'siг gcistвrrnigdiг_ Aristotel qeyd
edirdi Н, siyasot sosial varlrq olnaq e'tibmilo insanrn tobiatina
оsаslашr. О, Ь9эr sivilizasiyaslnln, ап dагiп osaslaп ilo sж
alaqodardrr. GtindoНk hoyatda elo bir adam taprnaq gatindir Н, bu
vo уа digег dorocado siyasotlo baýlr оlшаsш. Dtivlat
miiossisalorindo, -lctimai taýHlatlarda, siyasi partiyalarda,
moktablordo vo digaT Ьч Hmi уеrlоrdа 9аlrgап hэr hanst bir ;axsi
siyasot alamindon tacrid olunmug halda tosowtir еtшэlg mtiпrkiin
deyildiг. Masolan, Ьапkш ча|учtа siyasati, to'tillarlo baýh
homkarlaT to;kilatrnm siyasofi, роhэr hakinriyyafinin siyasati,
rnoktab siyasoti, mtiossisa rаhЬаrliуiпiп siyasati ,lо sair kimi
gtindalik liэyatda eýitdiklarinriz siyasot alomini sggiууоlапdiriг.
Qoxcohatli, miirakkob vo geni;, апlауц olmaq е'tiЬагilо
siyasot adarnlaT arasmdakr qargrlrqlr miinasiЫloгi tапziшlауir. О,
hаrп dB аdаmlапп hayat faaliyyatiniп spesifik sferasrdu,. Sciztin эsl
manasrnda, siyasot е}пrdir. Elm isa hаш tэrоfrпdап deyil, xtisusi
tofokkiir taTzino malik olan аdаmlашr foaliyyвtila уаrаdllrг. Halo
eramtzdan awal, 430-cu ildo qodim Ytшапrstапш siyasi xadimi
РеriН qotiyyotlo deyirdi: Siyasat haqqmda hamr mtйаНmо ytirtido
Ьilэr, lаНд onu bo'zi аdаmlатуагаdrr.
Votandaqianrr siyasi biliklar kompleksina уiуаlэпmаsi, siya-
si sачаdlф nэinki опlапп оzfrпа, hamginin, саmiууэtа lаzrmфr.
Vоtопйglалп siyasi yetkinliyi сэшiууоfiп demokatiНogmasino,
hцmапiш эlеуhiпа gey,nlmiý qaydalardan uzaqla5maýa, dtivlot
to'sisatlarmm vo ictimai,ta;Hlatlarrn Ьаliууэfiпdэ sаmоrэli
fоrшаIатdап isfitbda оluпmаsша ciddi ta'sir kоstогir. Mohz, bu
mо'паdа comiyyat iizvlaгindo siyasi madэniyyotin gtiчrlч gaНldo

,:,-
fоrrrаШdrпlmаsr mtiаsir inНgafin qапчпачуýчп tolobidir.
Vаtапdаglапп siyasi modaniyyoti yetkin saviyyada olmмsa,
demokratik camiyyot qunrctrluф hoyata kеgiгilа bilmoz.
Demokratiya iпsашп haНmiyyэt mапЬоуiпе gewilmosini, ontrn бz
olkasinin va beynalxalq siyasatin mtiqeddaratrm hall edon amil
Hmi grюg etmosini nazeTdo trrtur.
Vоtапdарlаrш siyasi hayatda igfirakr koгtobii prosses deyil.
Siyasi faaliyyэt sferasma yЁrrrlu саlЬ olunmaq оп эwоl, mtivafiq
siyasi ЬiliНоrэ чэ tастiiЬоуэ yiyolonmoklэ gartlanir. inki9af etrniý
demokratik qаrЬ бlkоlэriпdо elo bir boyiik rrniversfitet vo уа
humanitar institut tapmaq gэtindiT ki, оrаЙ siyasi еlmо aid kаfеdrа
ча уа moTkez foaliyyat g<istогшrаsiп. Tokco belo bir faktr qeyd
etmok Hfayotdir Н, ABý-da politologiya iтo26 ixtisaslaqdrrrlmr;
mtistэqil saha faaliyyat gсistагir.
Siyasi mааrif iqinin amali сэhоtdоп hoyata kеgiгilmэsi milli
qapalrlrq gargivasindan grxrb iimumi regional mаЫуаt daglyrr.
Tэsadtifii deyit Н, Avropa ittifaqr ёlkаlэri siyasi mааrif mosalalori
ila baýlr iimumavropa эhomiyyatli todbirlor hayata kegirilmasinda
oz sо'уlэriпi birla;dirirlэr. Moselon, hamin бlkоlаr oz
vэtondaqlaTmda iimumi vэtana -
AvTopaya mansubiyyot hissi
formaia.qdrrпraq maqsodilo siyasi faaliyyotlorini оIаqаlэпdiгmоуо
ciddi so'y gсistоrirlог, Oz хаlqlаппur milli monafeyini bogori
mапаfе ila olaqolandirmok istiqamofindэ ауп-ауп dсiчlоtlэriп
siyasi addrmlan mahz, toqdiro layiqdir.
Demokrafik siyasi mаагiflопmэ humanist Ьоgогi sarvotlorin,
sivilizasiyanm naliyatlarinin hаmt tэтоfiпdоп qabul olunmasllla vo
tosdiqlonmosinэ эsаslашr. Вч baxtmdan votandaqlann hriquq vo
azadlrqlanmn, lэyaqatinin е'tirаf olumnast vo gozlanilmasi xiisusi
ohomiyyota malikdiT, еlасо do hаr biT goxsin siyasi hoyatda уегiпi
vo rоlшru diizg,in dагk edib qiymэtlondirmasino, votondaglann oz
hiiquq чэ vozifэlarini ;йurlu апlаmаlаппа imkan ушаdш.
Vаtапdаqlаrш siyasatin оsаslаппа, siyasi еlmэ dorindon
уiуоlапmоlаri miistaqillik yolunda inamla addшlayan Azarbaycan
iigiin x{Ъusi ohamiyyat kэsb еdiг. Siyasi elma, опчп аkлrаl
рrоЬlеmlогiпdоп biri olan siyasi madaniyyato sahib olmaq
гcspublikamrzda hоуаИ kegirilan siyasi vo iqtisadi islйatlann
uЁurlа naticalanmosi tiqiin оп mtihiim qэrtdir. Unutmaq olmaz ki,
comiyyotin Ъ{itiin sfeTalannda Ьа9 чеrап doyigikliНar hаr geydon
эwэl, аdаmlагш qЁчru ila baýlrdu. ТоtаliИr iqfisadi rеjimdэп
8
Ьаzаr iqtisadiyyatrna kegid чэ аftоriИr siyasi sistemin hiiquqi
demokratik dovlotlo ovaz olrmmast аdашlапп siyasi giiurunda
kёНЁ dоуigiklагiп Ьа9 vermasini tаlф edir. Demolcatik siyasi
фчruп foгmalaqdrnlmasr votanda5,lrq loyaqotinin, dёvlat va xalq
qагgtsшdа mэ'sчliууэt hissinin daha da Tnбhkamlandirilmasino
iшйап уатаdrr. Siyasi modaniyyotin gапсlоrdэ te;akkiilii va
inkiEafi xiisusila bбyiik ohomiyyat kasb ediT. Bu giin
АzоrЬаусапш mа'ruz qalФýr iqtisadi gotinliНoгin ve mtiharibo
garaitinin чýчrlа аrаdап qaldmlmasr xeyli darвcodo gonclorimizin
vetonparvorlik giiuruпФп, хаlquшzш taleyi iio baýlr qeyrotli
diigiinco tэrzindan уз dдуlапtgшdап asrlrdlt, Toassiif ki, hala
konclarimiz аrаsшdа iqtigdi vo horbi ьахrdап vэtan qeyгati
hissindon mоhrчm olanlar az deyil (fararilik vo s. hallar).
Hмrrda бlkomizdo iqtisadi чэ siyasi islahatlar prosesinin
foallagdmlmasl, aktrвl sosial рrоЬlеmlоriп halli siyasi elm
sahosinda tэdqiqatlaгa Ьа9lаmаS hoyati talabata чо elmi zaruToto
qечirir. !

Ominik ki, Ьч Htab miiasir siyasi elmin оп aktual рrоЬlеm-

lаriпо dair oKlcularda konkTekt tosewiiTtin fоппаlаgmаsша faydalr
to'sir gёstarocolg siyasot, siyasi hakimiyyot, siyasi еliИ, htiquqi
dcivlat va vэtonda9 comiyyoti, paTlarnent, siyasi modoniyyotin
strцktцru vo tiplэri, beynalxalq miinasibotlarin politoloфyasr vo
digэr miihiim mаsэlаlоr barada siyasi elmla mаrаqlапапlаrrп koni;
daiTosini zanginla9dirэcak. Оsэr hэmqЫп, ре9эkаг siyasatqilara
поzэri саhэtdоп va pTaktiН siyasi faatiyyatdo уаrdrm gоstогmig
olaT, rniiasir siyasi rеаllrqlапп tohlilina sa'y giistогап аlimlэr
tаrоfiпdоп isiifada edilэ Ьilоr.

9
 ,о
I FoSIL
siудsi шLм spшsirik шt мi
Bir,iKr,oR SFЕRАSшIR
r. siчдsi шr,мiтч тэgэrс<ul,Ё ча iгтfigап
Ргеdmеti siyasi hауаfiп рrаktikаsшйц siyasi mtinasibet-
lоrdап, siyasi subyelctlordan vo ЬчпIапд tarixi-sosial iпkigаfшdап
iЬшэt оlап siyasi elm Ю( osrin 40-cr illэriпiп ortalarrndan еtiЬаrоп
beynolxalq аlэmdа qэЬul оlчпdц бz statusrmu alda etdi. Вч еlп
hala XD( эsriп iНnci yansrnda sosiologiyanrn, dбvlotgiinaslrфn,
hiiquq9iinaslrým, psixologiyanm, апtrороlоgiуашп чэ digaT
еlmlоriп qovuguýunda togekkiil tapmrqdr. Olbottэ, siyasi todqi-
qatlaTa dair qоrЬ епопоlоrЫп kёНэгi antik dёwо tosadiif edir.
MiiasiT роliюlоqlаг scizfrn genig mэпаsшй siyasi elnin ilk
n<ivbodo Aristotel torofindon yaradrldrýmr iddia еdirlэr. Вчпu Ьеlэ
Ьir cohэtlo ssаslапdшIlаг Н, siyasэt рrоЬlешiпiп gэrhiпа daiT
miiasir рrоЬlепrlаrо Рlаtопuп deyil hor geydon owol, AristoФlin
эsэrlагi uуЁчп golir. Siyasi elmin XIX asrin ikinci yansrnda
togэkkiilti Ьir srra аmillэrlо baýlrdlr. Frапsи sosioloqu Р"Fачr
siyasi elrnin yaralrmaslm hоm sosial elmlorin (iqtisadi паzогiууо,
psixologiya, antropologiya va s.) tazahtirtiniin iimumi ;aгaiti ilo
olaqalэndirir va е[асэ do sosial еlmlаrdап Ьiri olmaq etibarilo
siyasi еlmiп tэqakktiliini.in xbusi gэгаiti ilэ gartlandiyini iddia edir.
Birinci - limшli goraito о, sonaye inqilabrпn stirotlo iйigafinr va
fardiyyatgiliyi, сэmiууоt haqqrnda elma btiЯk ahэmiyyat
verilnosini, еlосэ do "huшапitаr еlm istehsalgtlannm vo istehlak-
grlаппш" xiisusi sinfinin fогmаlаgmаsrпr aid edir.
Fаw ikinci - xЁsusi Earaitin siyasi elmin ixfisaslaqmasma
imkan yaтatrnasl ila seciyyolэndiyini паzоrо gаtdrпr.
Bir sга qоrЪ cilkalorindo роlitоlфуапlп bgokkiilii demok оlаг
ki, eyni zamanda bag vermiqdir. )й аsгiп оrtаlаппаdаk politolo-
giуашп inН9afinda milli xiЪusiyyotloг iЫiЫiik tэ;Нl etmiqdir.

l0
 , Digar ёlkаlэrdоп f..qli оIшаq ABý-da siyasi clm ilk
,i

оWоllог universitet fanni kimi flоrmаlаýrг. 188Gcr lldo иriх va

siyas! iqtbad рrоfеssоru Соп Веrdфss Kqtumbiya rmiversitetindo
siyasi еlп Mэktobi ушаdrr. l886-cr ildan еtiЬшап bu mаktэЬ
;ýiyurt elmlor hоr riiЬdо' adlr juTnal поgr еdiг, Веlа'mоktэЫэr
ABý-rn digaT tЁуfrk universitetlorinda do (Котпе1, iyel чэ s.)
уаrаdrlrr. Вir qэdеr sопга (1903-cfi ildo) Аmеrikа siyasi еImlаr
assosiasiyasr tэgНl olundu. hоmiп assosiasiya 190б-сr ildan
еfiЬаrоп Аmеrikа siyasi еlmlэr jurnalmr gap etmoya baglayrr.
l900-cii ilodak Ьч бlkada siyasi еlmэ dair па9r edilon klassik
todqiqat iglari Ьшlаrdш: D.Vulsчп "Siyasi elm vo уа паzегi va
praktiН пёqtеуi-поzэrdэп aTagdrnlan dбчlоt" (1878-ci il);
V,Vilsonun uDёчlэt" (1889-cu il); V.Uilloqbinin "Siyasi folsaЪnin
буrапilmоsi" (l, 89б-сr il) оsоrlэri.
Amerika politoloqlan sшasmda siyasi elmi tatbiqi aspektdэ
буrопmауа say giistaronloT da olmuqduT. Вu baxrmdan Аmеrikаdа
siyasi elmin оsаslш qoyanlardan biri olan Qarlz Меrriаmш
xidmotlori bi'yiikdiir. АВý politologiyasmda sosioloji
апlауrglаrdап istifadэ оluпmаsша, kamiyyat metodu tahlilino
miihiim diqqat yetirilmigdir. Еlэса do psixologiyanrn nailiyyotlari
hеsаЬша politologiyanm zonginlэqmosi ш.еуli va Ьu ш-опаdа siyasi
clmin уепi sferasr tаzяhiiг edir. A.Bentlinin tosir qrupuna hasT
etdiyi "idшэеtmа рrоsеsi, sosial tоsiriп ёyronilmasi" (1908-ci il)
Htabr xiisusi nraraq dоýurur. ABý-da ictimai rауiп сiугапilmаsiпs
Ьбрk diqqat уеtirilir. FTanstz Tadqiqaфrsr Р.Fаw Ьu рrоЬlеmо
malaýrn аrtmаsшr АВý politologiyasrnda sosial sinif vo уа lcitlo
anlayrgrndan zoif istifadэ olunmast ila эlаqаlопdiгiг. Наmiп ртоЬ-
lem U.Lippmamn "ictimai гау" НtаЬшdа (1922-ci il) аgrqlпrr.
ABý-da vo еlэса da qorbdo politologiyam siyasi falsofanin
va siyasi frkir tarixinin tэdqiqindon kопагdа tasowtir etmok
gatindir. ABý-da bu istiqamэtin оsаsшr qоуапlагdап Ьiгi tig cildlik:
"Siyasi паzоriууоlоr trixi, qadim dovr чэ оrtа ёsrlаr" (l902-ci il),
" Siyasi пэzоriууэlаг taгixi : Ltitегdэп Monteskeyodok" ( 1 905 -ci il),

"Siyasi паzоriууоlаrtarixi: Russodan Spensera qodar" (l920-ci il)

оsоrlоriпiп mtiallifi U.Danninq hesab olunur.
Frапsаdа фаsi elmin togakkЁliiniin Ьаqiапфсr 1871-ci ildo
Раrisdа Sфsi еlmlагiп xtisusi Azad MaktobЫn yaradrlmasr ilэ

1l
elaqelondirilir. 188б-сr ildo Ьч mаktэЬ "Siyasi еlmlогiп Azad
МэktоЬi Salnamasi" adh jumalgap etdirir. Тэфiqаtlапп elmi g6[зt-
dan zmginloyxrэsindo jчrпаlш l890-cr ildon еtiЬаrоп siyasi elmo
dаiг keqirdiyi ktnqreslor olverigli imkan yaratdl. hоmiп konqres-
loTdo Ьir gox gёrkашli аlimlоr о ciimlodon segicilorin йwаш9rпш
ёyranilrnosinin asaslm qoyan A.Ziqfrid ("Frапsапlп qаrЬ hissalo-
riпiп siyasi саdчэli" эsarindo - 191З-сti il) foal igtiiak etnigdir.
Fгапsаdа siyasi elmi1 inkiqafinda uпiчеrsitеtlэriп hЁquq
faКiltoloгi эhamiyyotli гоl,оупаmrgdrr. Xeyli fransrz hiiquqqi.inasr
belo hesab еdir К, siyasi elm konstifusiya huququ ila eyniiik kasb
edir. heg do tosadiifi deyildir Н, Fгапsаdа siyasi hadisoloгin
tatlilinэ hiiquqi Ьахrmфп уапаýmаq genig viisэt aldr. Belo
уадOýrпапrп osasr L.Dyuqi vo М.оriч tоrоfiпdэп qоучlmugdur.
Bu moghur аlimlаг oz siyasihiiquqi gёriiglоriпi "Umumi
hiiququn prinsiplori" (l91O-cu il) vo "Konstitusiyaya dаiг
еlеmепtаr darslik" (1925-ci il) аsаrlагiпdа gаrh etmi;lar.

уапsшФ tagakktil tapmaýa Ьабlауrг. 1895-ci ildэ London

univeвiteti nozdindэ iqtisadi va siyasi eimlar Maktabi yaradrldl.
ihgiltaro politolo.giyasrnrn inkigafi bi, .rru ixtisaslagdrnlrnrg jumal-
lапп tаzаhiiгiiцо sabob oldu: "Umumi iфrо" (1923-cii il), "Siyasi
rtibliik" (i9ЗO-сrr ildan), "Siyasot" (1934-сЁ ildan 9ар оlчпur).
Ingiltorade,siyasi elmin inkigafina Q.LasH bёyiik tбvhe Ьах9
etmigdir. О, бz аsаrlагiпdо siyasi fэlsafayo (siyasi hakimiyyot va
Иbegilik, suvereпlik vo s. mosalolora) bбy. ik уеr vermigdiг. Q.Las-
Н "Suverenliyin osaslan" (192l-ci il), "Мйаsir dovrdo haНrniyyat"
(1927-ci il), "D<ivlat поzогiууаdа va praktikada" (l93б-сr il) va s.
ssогlаriп mtiollif,rdir.
ingilis siyasi elrni politologiyanln miihiim istiqamatlorindan
biri оlап siyasi ideyalm tarixinin tэdqiqino da aharniyy-atli
dаrасоdэ diqqot уеtiriг. Вu mЁhiim рrоЬlеmiп бyronilmasinin Ьа9-
lanýrcr ciz aksini R.Каrlауhп чо А.Каrlауlш "Qorbdэ оrtа аsrlаr
siyasi nazoriyyasinin Иrixi" (l903-сЁ il) vo E,Barketin "Platon чэ
Aristotelin siyasi fftiтlоri" (1906-cr il) adlr оsоrlаriпdо tарml;dш.
ingilis konshtusiya hЁqчqчпuп mЁtaxassislori бz tэdqiqat ргеdmе-
tino siyasi рrоЬlеmlэгi da daxil еtrпiqlог. Вч baxrmdan A.Daysinin
"Konstitusiya hiiququ" (1885-ci il) Htabr diqqati calb edir.

|2
 ХГХ osrda Almaniyada sosial рrоЬlеmlатэ фiI elmi
todqiqatlm stiгаtlо artdr. Вu mэмdа hоmiп cilkode siyasi elmin
togalktilti vo inkigafi qапuпаtуflrrп haldrr. Lakin 1933-cii ilda
Ilitlerin hakimiyyote golmэsila <ilkodon kfftlovi goНl(g цiihaci-
retla baýlr bu intellektual рrоsеs sflni goНlda dayandr. Аlmапiуаdа
siyasi elm Hegel tоrэfiпdэп asasr qoytrlan siyasi falsэfo ilo
olaqodaT tagakkЁl tapdr. Hegelin tosiri alUnda alman alirnlori
dбvlatin ёуrооilmэsi рrоЬlеmiпэ xfrsusi diqqat yetiTdilar. Dбчlаt
haqqlnda mчхtаг elmin уаrапmаsшdа аlmап hiiquqýrlnasr Lоrепs
fоп ýteyn biiЁk гоl оупаdt. ýteyn sokkй cildlik "idаrоеtmэ
haqqmda totim" (18б5-1884-сr illor) adlr frrndamental эsоriп
mfiэllifrdir. 1871-ci ildo Аlmапiуашп biгlagmosindan sonra xeyli
hiiquqgtinas, ilk novbada isэ konsfitusiya hiiququ iizrэ miitaxossis
dtivlotgtinalrýa dаir оssгlоr уаz&lаr. Bu mапаdа P.Lobandin
"Alman dбчlоtlогЫп hiiquqi d<ivloti" (1876-1882-ci illar),
Q.EIlineKn "Dбvlot hаqqшй iimumi talim" (l905-ci il) vo digэr
tadqiqat i;Iari xiisusi пЕrаq doýurur.
Aimaniyada siyasi elmin оslБшш. asaslm hоm da sosioloqlar
qоуdulаг. Bununla baýlr М.YеЬеriп "Siyasot niifuz чэ pegadir"
(1918-i919-cu iilor), K.ýmittin "DiktatuTa" (1921-ci il), "Siyasat
anlayr;r" (1921-ci il), "Leqalhq vo lфfimlilik" (19З2-сi il) эsоrlотi
miihйm ohemiyyэt kasb edir.
ХЖ оsriп sonu )С( osrin awolindo Almaniyada qоrаrlаqап
yeni siyasi gorait alman alimlarini siyasi соýrаfiуа va siyasi
partiyalaг problemi ilo гпаrаqlапmаýа istiqamotэlandirirdi. Bu
baxrmdan F.Ratselin "Siyasi coýBfiya" (l897-ci il) va R.Mixelsin
"Mtiasir demokratiya qэтаitiпdэ siyasi раrtiуаlаrш sosiologiyast"
(l 9l 1 -ci il) оsэrlоri saciyyэvidir.
ХГХ оsгiп son riibiindo siyasi elmin togokktilii ispaniyada da
поzоrэ 9аIрш. Frапkо diktatuTasrnm уаrапdrф vaxta qodar siyasi
еlmiп iпkiЕаflшп saciyyavi cahoti bundan ibarotdir Н, tadqiqatlar
baghca оlаrаq iki istiqamotdo (Siyasi folsofo vo dovlot паzаriу-
уэsi) apanlrrdr.
ispmr siyas! elminirr osaslm F.Los Коsчп va ошш
gафdlагiпiп tatqiqatlan:togkil edir. Lakin, F.Los Riosun 'Ъiiquqi vo
фаsi blim" (1875-ci it) аsэri ilэ mйqayisada A.Posadin iK cildlik
"Siyasi huquqa йiI taktah" (1893-189+cti illф yeni giihrat qazan,;lr.

lз
 ispan siyasi elminin, sociyyoй cдhotlarindon biri Ьцпdап iЬаrоt-
dir К, siyasi рагtiуаЬ va segНlor Hmi siyasi hаdisэIоге diqqat yeti-
ritшir, Oksine, comiyyot hауаtпdа siyasatin rоhшuп fabafi ьФqi,
С.Qцqа_-i-Qаssеtапш Ьir slц esorlorinde iiz tacassiimiinti apdr. О,
hesab фir К, 'Nosil anlayrgr ari5do sп miihiim yer tчf,г". Nosil kоп-
scpiyasr miiellif tаrоfiпdап bir slв аsоrlоrdо istifade olunmuqdur,
Haqqmda dапr$rýmи qэrЬ бlkalori ila miiqayisэda XIX
osrin sonu - )й эsгiп owallorindg tИtiylda siyasi elm genig
yayllmamrgdr. Siyasi-hЁquqi problemloro dаir baqlrca disskusiyalar
folsofi хаrаktеr dagryrrdr чэ hegeфiliyin, elaco da makгtsizmin ,,

Iakin siуЪsi elmin inkiqafi istiqamatindo Q.Moska va,

Y.Раrеtо bozi аddшlаr atdr. Moska "Siyasi siпiflэг" konsep-
siyasnt, Роrеtо ise "idaro edon eliИ" konsepsiyasrm iglayib
hazrrladrlar. Опlаr vaxtila MaНayelli tогаfiпdоп asasr qoyularr
siyasi tэdqiqatlaT ananosini dачаm еtdiriгlэr, Siyasi elrna dаiг
gtiriýlэrЫ Q,Moska "iфrаеtmо fогmаst nozoriyyosi vo раrlаmепt
idaragiliyi" (1884-cii il), "Siyasi elmin tinsi.irlaTi" (1896-cr il) vo
V.Pareto "Umчmi sosiologiyaya dair fiзktat" (i916-cr il) asor-
lаriпdэ Еаrh etdilor.
Siyasi еlmiп inkigafmda 1874-cri ilda Florensiyada yaradrlan
sosial еlmlэг Maktobi mtioyyon rо1 оупаft. harnin maktab l883-cii
ildan "Sosial va siyasi еlтпlаг xrilasasi" adlr jtrrnal паýг etmoyэ
baglayir.
Ю( аsriп 20-ci jilorindo iИliyada fa9izm qэruгIаqlr.
D.Centili "Fagianin ktiklагi чэ doktrinasr" (1929-сu il), "Fagizmin
siyasi formasr" (1937-ci il) va digar osorlarinda faqizmin rasmi
nazariyyagisi Hmi grxrg edir.
1945-ci ildan sопга sфsi elmbeynalx,alq alomdo qэbul оluпur.
Bu, ilk пбчЬdо 1949-сч ildo YUMSKO nэzdindo siyasi elmin
Beynolxalq bosiasiyasmm уаrшшаsl ila baýhdrr, Опuп kojlekiv
frzvti Hmi milli assiasiyalar 9uпý ediT (fardi iizvriliik dэ mбvcuddur),
l945-ci ildsn etibaran xeyli бlkаlоrdо siyasi elmin
assiasiyalan tаzаhiiг edir. i949-cu ildo Fгапsа siyasi elmlar Assosi-
asiyaBt yaгadrldr. iitisaslagdmlш; politoloj i jчгпаllапл sayt artrfdt.
1941 :ci ildon ispaniyada "Siyasi tadqiqatlar juгпаlil', 1 95 1 -ci iidэn
isэ "Frапsи siyasi еlm jumalr" пеgr edilir.

14
 2. SiYASi ELMiN PREDMETi
Siyasi elminl ahato etdiyi рrоЬiеmlоriп <iyTonilmotino; опчп
digor ictimai elmlerla hoddinin mtioyonlogdirilmosine mагаq daim
artlr. TosadЁfi dфl Н, onun tedqiqat obyekti Ьаrэdа fiНr аупlrýr
чэ mfrЬаhisаlаr Ьч giin da dачаm edir. Siyasi еlmiп рrеdmеtЫп
doqiфa;dirilmasi istiqamotindo sa'ylor Ьir slra obyektiv чо
subyektiv xarakterli аmillоrlо gortlonir. Siyasi elm mоdэпi,
iqdisadi vo sosial fепоmепlотlо miioyyon эlаqо kosb etdiyino gбrа
опчп predrretinin mriэyyanlogdirilmosindo gotinliklar meydana
grxrr, <<Siyasi еlmiш> oyrandiyi bэ'zi mэsаlаlаг biT srга ictimai
elrnlarin, hэtta tэbiot elmlorinin todqiqat obyektini to9Кl edir.
Siyasi elmin predmetinin doqiqlogdirilrnэsi sahosindo tоzфiir еdэп
gafinlik ham dэ Ьчпdап iгаli golir Н, indiyo qodor dtinya siyasi
оdэЬiууаtшй politoloji tadqiqatlarda siyasi еlmiп фolito-
lоgiуашп) haml tэгаfiпdоп qabul olunmug vahid tа'гifiпэ tэsadЁf
оluпmuт, TodqiqatgrlaT bu elmin haddЫ vo mаzmuшшu
qiymatlondiTerkon ontrn ehata etdiyi рrоЬlеmlаri baglrca mе'уаr
КiЫ gottiriirtэT. Lakilr siyasi еl_miп ohata daiTosino daxil olan
рrоЬlеmlэгiп miioyyonlogdirilmasina аlimlэr Ьiгmа'паh miinasibot
baslamirlar. ЭlЬоttа, tmutrnaq olrnaz Н, siyasi elm hоr gеуdэп
awol, siyasi апlауrqlаг vo kаtеqогiуаlаr, siyasi qanunauyýunluqlar
vo mе'уllоr, siyasi рriпsiрlоr, поrmаlат, ап'опопаlаr, siyasi inki;af
va рrоsеslэrlа baýlr оlап рrоЬlеmlоrэ xiЪusi diqqat yetirir. Siyasi
elmin miixtolif ргоЬlеmlэr чэ hatta mtiэууэп elmlorin mэсmuч
asastnda уаrапdrýrш iddia edon mtiollifloro do rast golirik.
Mosalan, аlшап alimi P.Noak hesab еdiг Н, siyasi elm diird оп
miihiim elmin osasmda fогmаlаqrr: siyasi fэlsэfо чэ уа siyasi
пэzоriууа; siyasi ta'sisatlar haqqmda to'Iim; siyasi sosiologiya;
beynolxalq siyasat nazoriyyasi.2 Siyasi еhпiп уаrшrmаslпdа digэT
siyasi еlmlаriп уегi vo rolunu du qeyd etmak vacibdir. Bu
Ьахшпdап siyasi tа'limlаг arixi, siyasi antropologiya, siyasi
psixologiya, siyasi cografiya, siyasi ekologiya va sair saciyyavidiг.

' Todqiqat ýimizdo опчп mаяпчпц va гnoqsвdi Ьакпdап "siyasi сIm tегmiпiпi btitбvlЁkda
"poliblogiya, 'siyasэýйnaslrq, "siyasэt haqqmda,, еlm почhumlаrшm siпопimi kimj
iglodeceyik. Mёvcud siyasi vo pliюloji adabiyyatda Ьч Фrd апlауl9 eyni mo'Mda ýlэdiliy.
2 В.П. Пугачев, А.И, Соловьев. Введsние в политологию. М аспекr пресс, 1995.
Soh.26, . ] ,,

l5
aeyd efuok vacibdiT Н, siyasatin ёуrопilшоsi prosesino
plitoloqlar vo filosoflarla yanagr tarixgilor vo hiiquq;iinaslaг da
calb оlrmчr. Comiyyot inНgaf etdikco va tэkmillogdikca onun
siyasi hэуаП da miirok&oblagir vo zопgЫэqir. Btrnunla эlаqаdаr
siyasi hadiso va prosseslorin todqiqino tobii шаrаq daha da аrЕr.
Sistem olmaq,e'tibarila miiasir сэmiууоt bir-biri ilo qargrlrqlr
olaqoda ve qaгqllrqlr asrlrlrqda olan Ьir пе9о yaпmsistemdan
ibarotdir: istehsal vo уа iqdisadi tэsaTiifat, sosial, шэdопi, mо'патi
vo фаsi. Brr уагшпsistс,mlоrdоп hоr biri бztiпоmэхsчs strйturа,
funlвiyalara, sоrчэtlэrа, поrmаlала va sаЬуэ malikdir.
istebal vo уа iqtisadi-tasoпЁfat уапmsistеmi camiyyat
Ьоуаtrшп maddi,osasrm ta'min еdir. Sosial madani чо mo'novi
sferalarm mосmчч vatondag camiyyotЫ to;kil etrnoНa spesifik
yaTrmsistem оmаlэ gotirir. Vоtэпdаq camiyyoti insan,n camiyyotin
tam htiquqlu iizvЁ Hmi istehsalrm чо tэkаr istehsalmr to'min edir,
miixtalif sosial ta'sisatlmm погmаl foaliyyotino imkan уаrаdш.
Siyasi yannrsistem соmiууэtiп biitiin tizvlorinin monafoyinin
rеаllаgdшЬпаsr namino qeyd etdiyimiz yanmsistemlэrin somorali
foaliyyati iigiin olveгigli qогаit yaгadrlmasr prosesini tonzimlayir,
iqtisadi yanmsistemi votondaq comiyyotindan kапаг tasawiir
etmak aфlasrýmazdrT чэ eloco da votэndag comiyyoti опчп maddi
aýasmr toqНl еdап iqdisadi sistemsiz miimkiin deyildir. Вuпlапп
hоr biri iso dбvlat olmadan faalilyэt gбstаrа bilmaz. Dovlotin
baglrca vozifэsi mэhz, hоmiп yaшrnsistemlarin foaliyyotinэ noza-
rэt etnrok va Ьu foaliyyofi tonzimlomokdon iЬаrоtdiг.
Real hoyatda btitiin уагuпsistеmlэr qarqllrqlr olaqa kasb edir.
Elmi tahlil gэгgiчаsiпdа опlапп mahdudlagdmlmast xeyli
dоrосаdо prti хагаktеr da;ryrr va sosial fепоmеп оlшаq e'tibarilo
Ьчпlапп hоr ЬirЫп son dоrоса daqiq iiyronilmasini
ytingtillэgdirmok zarurotindan iгаli gэlir.
Siyasэt ictimai hоуаtш daha aydrn nozaк) 9аIрап torofidir.
Lakin bu zahiгi cahot alфdrcrdrr. QiinН о, <ligar yanmsistemlara
aid оlап vo siyasi sferaya to'sir g<istэran xeyli ауdш gciriinan
faktlan vo proseslэri iisttiбrttil{i sахlауш. ВчпIаrdап sosi al-i qdi sadi,
modani, e[mi, tohsil, miПi, etnik, dini va digor amillari ve
hadisolэri qeyd etmak оlаг. Yadda saxlamaq vacibdiT К,
comiyyotdo Ьа9 veTan siyasi proseslorin mо'паstш anlamaq iigiin
hаmiп ашillагiп haqqmda daqiq tэsаwiirа malik оlmаq lazrrndrT.
16
 Siyasi elm on'onovi оlагаq d<ivlat, siyasi hakimiyyэt,
siyasat, раrtiуаlш vo digor to'sisatlan, Ьiг srra siyasi hаdisэlагi
tadqiq edir. О, ilk Ьаqlапфсdа dёчlэt haqqrnda, dovlotin ohamiy-
yofi чэ funksiyalan Ьатэdэ, siyasi fепоmепlаri va tэ'sisatlan
ь оуrопап еlrп kimi toEakkiil tapmrgdrr. indi isa опчп todqiqat
obyekti xeyli geniglenmigdir. Hazrrф siyasi elrn siyasi alarri
ý biitdviiikdo va goxcahotli istiqamotdo iiyranir, bir sёzlo, "siyasi
ь anlayrgrnrn ohato etdiyi btitiin mоsglоlаг опчп todqiqat obyektino
ý
ýR daxildir. Вч cohat ingilis-amerikan "siyasi btrlil ltiýatinda daha
ауdш gоНldэ aks оlчпmugdчт. Нэmiп lйýatda deyilir К, "miiаsiг
inkiqaf mаrhоlоsiпdэ politologiyamn baqqa sбzla, siyasi elmin
predmetinin mozmtmu ohomiyyotli dоrасаdо geniqlanmigdir va Ьir
qayda оlаrаq agaфdakrlan tiztindo ehtiva ediT: Milli чэ yerli
saviyyolardo idаrэеtmо; mЁqayisoli чэ уа tilkolararast tohlil;
siyasot vo siyasi dачташ9; timumi htiquq чэ mahkanrэ hiiquq
dawanrgt; siyasi поzагiууа; iiшчmi inzibati faaliyyot чэ tэqНlat
dачrашqr; beynэlxalq miinasibatlar.t Siyasi еlлi siyasat haqqrnda
elm olsa da siyasotlo baýIr biitiin biliklori deyil, sшf elmi vo
biitovlйkdэ empirik metoda asaslanan ЬiliНагi ёztinda ifada ediT.
Mohz, bu ma'nada siyasi elm siyasэt haqqrnda biliklarin mасmuu
оluЬ siyasi realhqlan, siyasi. hadisa va pToseslari, siyasi ta'sisatlan
оуrопэп еlmdir.
Siyasi elrn ham do siyasi biliklorin iimumi sisteminin tgrНЬ
hissosidir. Bu ЬiliНог osasrnda siyasi Ыsafe, siyasi еlmlоr va
siyasi idrаkш еmрirik saviyyasi taEakkril tapmrgdrT. Siyasi elm
timumi, inteqral хагаktеr dagryrr. Belo Н, о, siyasot haqqrnda bi.itiin
elrTrlor kompleksini oztinda Ьirlэgdiгir. Siyasi folsofa, siyasi
sosiologiya, siyasi psixologiya va sair siyasi elmin tоrНЪ hissosini
tagkil еdiг. Siyasi elmin inteqral mahiyyot da;rdtýlnr, daha
doýrusu, siyasat haqqrnda miiаууап еlmlаriп опuп predmetina
daxil оImаdrфпr оsаslапdrгmаqа gahgan todqiqatgrlara va miixtolif
konsepsiyalara da tasadtif оluпш iddia
edir Н, siyasi falsat'o, siyasi bu
ktmi fanlar siyasi elmin
ta'liminin tоrоfdшlап kegmi;
-n--*---'-----

' 26 основннх понятий политического анализа. полис.199з,N;1. Sэh.8l

l7
dagrmadrfrm osaslandlrmaýa galrgrr vo hatta bu поzэriууэlэгi
tabiot elrnlari ilo еупilаgdiriгlэr. Biheviorgu politoloqlar ХХ аsriп
60-cr illаriпdэ daha radikal mtivqedon gшrg еdагоk фаsi elmi
siyasi паzэriуу,аlэто qargr qоуцrlаr. Umumiyatlo, опlаr siyasi
biliНori iK
hissaya. ауrпrlаr: 1.Sоrчоtlагlо, toloblorlo vo
tэHiflorlo baýlr olan погmаtiч ЬiliНог. 2.FaktlaTa osaslanan ciddi
elmi biliklor. Olbotto, tосrЁЬо gtistoriT Н, noпnativ vo empirik
biliНari Ьir-Ьiriпdоп ayllmaq dtizpn deyildiг. Dtizdiir, bu Ъiliklоr
biryuk spesifiHik kosb edir. Lakin опlап Ьir-Ьiriпэ qагqr qоуmаq
biiЮvltikda icfimai еlmlаr, aynlrqda iso siyasi еIп Ёgtin zararlidiT.
Siyasi еlmiп predmetinin osi elTni mбчqеdоп qiymotlarr-
dirilmosinde 1948-ci ildo Parisda 9аýшlап beynolxalq kollokvium
mtihiim rо1 oynadr. YUNЕSКО-пrш ta9obbiisii ila 9аýшlап bu
mб'tаЬаr elrni-siyasi toplantr ciz iqini siyasi еlmiп mэапuпч vа
struktчruпuп mйoyyanlagdirilmosina hоsг etmigdir. Miixtolif
бlkаlоriп politoloqlan siyasi elmin obyekti, predmeti vo hoddЫn
mtiэyyonlogdirilTnosi mэsalosindo yekdillik пiimфя etdiTdilor vo
опuп tadqiqat obyektino аgафdаkrlаrш daxil olmasrm bildirdilar:
l) siyasi паzаriууо (siyasot nozoгiyyosi vo siyasi ideyalar tarixi);
2) iimrrmi (dtivlat) to'sisatlar (morkozi, геgiопаl vo уеrli;
qanunverici, icгaedici ча пrаhksmо); 3) чэtапdаglапп siyasi ig-
tiralo vo tozyiqi фагtlуаlаr, birlogmiq qruрlаr, ictimai rо'у);
4)beynalxalq miinasibatlor феупоlхаlq ta;kilatlar va dtinya
siyasati).'
Siyasi еhэr camiyyotin siyasi sferasmr уеgапа vo baglrca
obyekt Hmi tэdqiq еdiг. Наm da siyasi hoyatln ауп-ауп
aspektiaгini фsixologiya, hi.iquqgiinasltq, demoqrafiya vo.s.) deyil,
опu mэhz, ЬЁtбч hаlф, goxcэhatli sistem kimi оуrапir, Siyasi elm
siyasi hауаtш oztino хаý olan cahotlэгini, haНmiyyэt mЁ-
nasibatloTinin qапtшаuуфпluqlаrш, hakimiyyotdo оlапlагlа haki-
miууоtэ tabe оlапlаr arasmdakr qar-;rlrqlr fэaliyyati чэ idаrо
edonlвrin hakimiyyafinin idаго оhшапIаrа ta'sir mexanizmini
паzэrdап kеgiгir.
Siyasi еlmiп tadqiqat obyekti ila baýlr yuxarrdakr
rniilahizolaгi iimumila9dirэTak belo qапаэtо galmok оlаr ki, onun

| Грацианский П.С. Политическая наука во Франции: Критические очерки. М,

1975. Sah.12.

18
ohato etdiyi рrоЬlеmlоr dбrd bt Ёk qruра аупlrт: l)siyasэtin
falsofi va ideya пэzэri osaslaп, siyasi yanmsistemin sistem эmоlа
gэtirэп olamatlari vo оп miihiim sociyyovi сэhаtlэтi, siyasi
рrоsеslогiп, tаriхiд bu va уа digаг konkret dбчгlагiпа aid olan
siyasi fепоmепlаr; 2) siyasi sistemlar va siyasi madoniyyat,
mtixtalif siyasi sistemlaгin miiqayisali tohlili (ЁstiinliiНeri,
gatrgmazlrф, forqli cohotlari va ох9аrlrф), siyasi фimlеr, Ьuпlапп
dayigilrnosi qэrаiti; 3) siyasi ta'sisatlar, siyasi pToses, siyasi
dачrашg, siyasi inkigaf; 4) beynalxalq miiпаsiЬэtlэгiп polito-
logiyasr, siyasat чэ uzaqgoгonliК ОlЬаttэ, bu bdlgЁnti gэrti hesab
edirik vo о, gtibhosiz, tadqiqaФrlaT tэrofindon mtixtolif рrоЬlеm-
1оrlо tamamlana Ьilоr. Siyasi elrnin oyrandiyi уuхаrrdаlо dord
qrupdan ibarat problemlor bir-birindon asrlr deyil vo oz aTalarlnda
eyni mэ'мlr mahiyyat dagryrrlar. Bu onunla gоrtlопiт Н, siyasatin
idеуа-поzэri osaslnl konkret siyasi sistemdan, siyasi sistemin
ёziinti isa konkret siyasi ta'sisatlardan tacrid оluпmug halda dark
еtmэk mtimktin deyildir,
Siyasi elmin рrоЬlеmlоri siyasaýiinasr mtivcud qaraitdaН
voziyyot Ьапmфп mаrаqlапdrпr. Politoloq alim lr9*1о оrоО-
lеmlагiп strйturuпu, tэrkrЬ iinsiirlorini, fuйsiyalannl, faaliyyot
goraitini, onlanrr nisbetini va qarqrhqlr foaliyyafini aydrnlaqdmr.
Belo tohlil siyasi ргоЬlеmlоriп movcud оldчýш iimumi tагiкi
zorrrindan konarda чо опIапп osaslandrф ideya nazari vo sosial
folsof,r sobablardon tacrid olunmug ;эkilda qеугi-шi.irпki,iпdi,ir. Bu
traxrmdan siyasi еlmо dair todqiqatlar iig эп mi.ihiim aspektda
арапltr (иriхi, поzаri vo empirik). Вчпа mtivafiq оlаrаq siyasi е[m
siyasi to'limloT vo ап'апаlаr taTixini, siyasi sistemi, ideya siyasi
gоrtýlогi чо саrоуапlап, siyasat паzофуоsiпi, qогаrlапп qobul
olunmasurrn korrket nrexaniz.rnЫ, hakimiyyot fuпiсiуаlалшп
reallaqmasrnt vo digor masalolari паzаrdэп kegiriT.
Siyasi elmin baghca tadqiqat obyektini dёvlэt, haНmiyyat
vo haНmiyyat rniinasibatlari taqkil edir. Вчпlаr goxcahatli
aspekto, ilk novboda iso iqdisadi, cosial чо modani aspektlero
mаlikdirlэr. Dбvlot siyasi elmin morkazi рrоЬlешIаriпdап olsa ф
опu ham da dбviot;iinaslrq, lriiququ isa hiiquqi tЪпlаг tadqiq edir.
Htiquqgiinaslrq dovlotin hriquqi tЪаliууоtiпi оуrапir. Siyasi еlm isa
dёvlati va hakimiyyat mtinasibэtloгini carniyyatin siyasi to9kili

19
tэ'sisatlan Hmi .tohlil edir. Siyasi alemin fепоmепlоri olmaq
e'tibarila dёvlot va hakimiyyot sosial hadisэiэTin daha genig
sаhоlэri ilэ srx olaqadmdrr. Homin to'sisatlaг ilk пtiчЬэdа sosial-
iqtisadi, mоdопi, milli, etnik, dini vo digor amillarlo dairn
alaqalidir. Camiyyot hоуаtrшп Ьu аmillогi isa btitбvli,ikdэ siyasэfin
sosial asasrm togНl edir. Не9 da tэsadiifii deyil Н, siyasotin sosial
osasr siyasi еlmiп tadqiq etdiyi рrоЬlеmlаrdэпdir.
Siyasi elm dtivlэti yalшz siyasatin subyekti, hakimiyyofin va
hakirniyyot абад5i}gflgriпiп dagtytcrsl kimi уох фir бlkэ
gorgivosindo), homginin beynolxalq alamda dбvlotin
suverenliyinin da9rytclst Кшi буrопir. Beynolxalq miinasibotlэr,
diinya biгliyinin рrоЬlеmlэгi Ьir пеgо еlm sahasinin - tarixin,
htiququц diplomatiya taгixinin, sosiologiyanm ча qismon
folsэfanin tadqiqat obyektidir. foBmin рrоЬlеmlого siyasi еlm da
ahamiyyotli dаrасэdа diqqot yetirir. Мiiаsiг gэraitdo dtiчlэtlогiп
qargrlrqlr foaliyyatinin qапuпаuуýчпluqlап, baglrca поппаlап i,a
xiisusiyyatlori, beynolxalq mi.inaqiqolorin halli moqsodilo эп
miihiim beynolxalq siyasi vo hЁquqi ta'sisatlarrn faaliyyotinin
oharniyyэti, опlаrm funksiyalan, diinya birliyinin hayat foaliyyoti
sisteminin vacib tinstirii kimi regional yо iimшпdiiпуа
tэqНlаtlапшп faaliy,voti va s. siyasi elmin рrеdmеtiпi tэqkil edon
problemlardandir.
D<ivlэt va haНrrriyyatlo yanaýI siyasi eirnin оугэпdiуi
рrоЬlеmlоr srrasrnda paltiyalar vo partiya sistemlэri, раrlаmепt
mexanizmi, segki sistemi, siyasi tagkilatlaT va kiitlovi iпfогmаsiуа
vasitaloгi ohamiyyatli уеr tutur.
Baqqa ictimai elmlar Hmi, siyasi elnr do Ьu чэ уа digor
fоrmаф fiiпуаgбrti9i.i masolosino tохuпur чэ еlоса do ideoiogiya'
sferasr ilo alaqolidir. О, diinya gёri.igti aspektinda insamn
yatda vo tabiatdo уеri va гоluпu, fordi vo kollektiv, maddi ""rniy-
va
mа'пай faaliyyatinin ma'nasl va ahamiyyotini izah edir. Bir
sozlэ, siyasi elm iimumfolsofi (diinyagirriigti) рrоЬlеmlо mtieyyon
baýhlrq kasb edir, daha daqiq desak, siyasotin falsofi diinyagciгЁq{i
aspektina tохtшtг. LaHn siyasi elmi miiolyon dtiпуаgбпi;lогiпi

l ideologiya ýyasi, hiЩчqi, fаlsэfi, oxlaqi, dini, estetik ideya va gоriiglаr sistenli olub rniix,talif
sosial qпlрlалп kбklO manafeyini ifada edjr. ideologiya sfeгastna ham da mi,ivaflq ideo[oji
to'sisаtIaгIa аlаqаdаг аdаmlаr arastndakI лrЁпаsiЬэtiог daxildir.

20
eks etdiran siyasi ideologiya чэ doktrinalaTla eynilagdiпnok olmaz.
Siyasi еlш vo уа siyasaýiinaslrq siyasi gergoНik haqqrnda еlmdiг.
Siyasi еlm (siуаsаtqtiпаshф siyasi foaliyyat рrоqrаml
hazrTlamtr. Lakin bеlo рrоqrirmlаr hмrrlапаrkоп siyasi sistemlar
hаqqшdа obyektiv dауаго malik biliklaгi toqdim ёtmоklо siyasi
foaliyyat рrоqrаmlшп tartib оlчпmаsrпа xidmot ediT. Siyasot-
giinaslrýa daiT Ьiliklоr tэdqiqatgrlaпn di.inyagбriЦiiniin to'sirina
mо'ruz qala Ьilаr. Buna gtiга Sanistebanm qeyd etdiyi Hmi,
siyasэtyiinashq sahэsindo galrgan gэхslэr elmi foaliyyatla moggul
оlаrkэп konlcet mопаfеуэ oýaslanan qeyri-obyektiv movqe
tuЪаlаr, bu hal elmi naticolorin dоуаriпэ ciddi xolal gэtirэ Ьilэr.
Siyasi elmin diinyagorЁ9ti aspektindan grкg edeTok tosdiqlomok
о[аr Н, siyasi folsэfa siyasi gагgоНiуiп torНb hissasidir. istаr-
istomaz hаг hansr siyasi rejim <iz movcudluýu iigrin folsofi
colratdon asaslandrnlmasrna ehtiyac duyrrr. Bunu Hassik tarixi
misal оsаsшdа qeyd edok АВý prezidenti А. Linkoln <iz tilkasinin
ma'ruz qaldrýr vatonйg mtiharibsi dбчrtiпdэ Ьеlо miiraciotlo
qrxr; etmigdir: "Xalql idaro etrrrak, xalq tiqiin idaro etmok vo
xalqtn hayata kлеgirdiуi iфTaetma. Аlim!агiп va siyasotgilarin xeyli
hissosi Ьu fikri dеmоkrаtiушu miiаууэпlоqfiгmаk mо'паýшrф
qiymatlandiriTlar. Lakin filosof Ьuпа bagqa movqedan уапа9ш. О,
hornin fikrin mahiyyotini' dагk edib Ьеlе Ьir suala cavab
vermolidir: Xalqrn hayata kegirdiyi hakimiyyot па tigiin lazrmdlr?
о, na ilo idaro etrnolidir? аdаmlаг бz-ёzi.iпii песо iфга edo Ьilаr?
va sair va ilaxrr. Sosial gaTgaНik siyasi folsafa iigiin ictimai
qaydalann рriпsiрlэri, sosial adalot, azadlrq, ЬэrаЬагlik vo s.
haqqrnda mtilahizalэr уiirЁtrпэk monboyini taqНl edir. Siyasi
folsofanin moqsadlaTindan biri obyekfiv hoqiqofi, harnr tоrаГtпdап
qаЬul оluпmuq siyasi sorvotlari izah etmokdэn ibarotdir.
Siyasi elmin ёyrandiyi mаsаlоlогdоп Ьiri da siyasi
psixologiyadrr. Siyasi psixologiyanm tэdqiqat obyektini аdаmlапп
siyasi dачrашgшdа tаzдhiir edan orienИsiya, inam, mэqsэd, dolil
(stibut) vo s. togkil еdir. Siyasafin va siyasi miinasibotlaгin
aspektindon (siyasi psixologiyadan) ictimai ro'yin оуrэпilmоsiпdа,
siyasi sosiallagmanm, siyasi mtiпаqi9эlэriп va omokdaghýrn, siyasi
maclsodlann va siyasi davгantgtn todqiqindo genig istifada оluпur,
Sosial psixologiyamn banisi Q. Lassшell hesab olunur Опuп siyasi

2l
psixologiyaya dair sanballr fikirlari 1930-cu ildэ уаzdrф
"Psixologiya vo siyasot НаЬшdа iroli sýrtilrniiqdiir. Siyasi
psixologiyanm inkipfina ikinci dtinya mtibaribosindan soтrra
'Ъihсчiоrgч iпqilаЫ Фсlfl takan verпriýdir.
Siyasi еlшiп tафiq etdiyi digar ргоЬlеmlоrdап Ьiгi iso siyasi
antгopologiyadrT. Siyasi antropologiya idагаеЬпэ to'sisatlaгmt,
onlarln miixtalif etnik ЬirliНэгdо praktiki funksiyalanm сiугопir.
Belo tipli todqiqat inki9af etmi; qorb ёlkalori vo primitiv
soviyyodo оlап camiyyot tigtin sэciyyovidir. Siyasi antTopolo-
giyaya dair tэdqiqatlar miixtalif siyasi sistemlarin mtiqayisali
tэhlilina vo аdаmlапп siyasi foaliyyatinda ebrik amillorin riza
gшanlmasl па irnkan уаrаdш.
Gбriindtiyii kimi, siyasi elm mtixtalif xaTakterli siyasi
ta'sisatlar, fепоmепlоц proseslor, siyasi dачгапrg чо siyasi
mоqsэdlэrэ, Ьчпlапп bil-biri ilэ qaцlhqlt oIaqosinэ, bir-birini
;эrtlondirrrosino dair ЬiliНэr mосmuчdur. Вir s0zlэ, siyasi еlm
siyasi hауаtш pTaktikasr, obyektiv siyasi гeallrq, subyektiv siyasi
foaliyyat vo siyasi tafokkiir tatzi haqqrnda elmdir. Siyasi ehn
gtindolik hayata yaxrn olan, laНn rasional dork еtшэdоп asanllq|n
уауmап reallrýrn qavrantlmasmr ;агtlопdiгап поzогi ehtiпrallan
fогmаlа;dшr. Brrnunla alaqadar qeyd edak ki, gtindolik hауаh-
rпиdа siyasi gergeklik biza tam aydrn gcirtinan va asan dоrk еdiiэп
realhq Hmi ta'sir baýrqlaylr. Опа giiга аdаmlаг zаhirоп gёrdйk-
1эrЫ siyasi gergakliklo qanqdrnr va Ьrrпlап Ьiг-Ьiгiпdэп ауrга
bilmirlar. Natico е'tiЬагilо onlaT siyasi illtiziyalann qurbant оIuтIаг.
Siyasi elmin predrnetinin mazmunu vo haddini politoloq
аlimlаr rnrixtolif mбvqedan аrаgdrпr, опuп miistaqil elm kimi
tэsdiqlanmosinэ dаiг miiэууоп mе'уаrlап osas gotirriiгlor. Siyasi
elmin эhato etdiyi рrоЬlеmlоt dairasina belo mtinasibot ham dэ
sosial-falsafi, ideya-siyasi vo ideoloji mёчqеlаrlа tamamlanlr.
Siyasi еlmiп predmeti ila baýlr m<ivcud odэbiyyatй vahid га'у
olmasa da iH baElrca cahoti yadй saxlamaq lааmdш. Owala,
siyasi elm hoqiqoton miЫoqil elm Hmi qalmaq vo tosdiqlanmak
istayirsa 9arhgilik оlаmэtlаriпdоп, goTaito uyýunla;maq meylindon
ve diigtiniilmami; rnoddahlrqdan azad olmalrdrT. Mohz, bu halda о,

i Bixevioгizm саrэуаDIпш siyasi psixoloqiya sahasindo genig va radikal faaliyyati

,),)
darin пЁfuzа vo inama malik оlш va сэmiууоt hоуаhпш biitiin
sfеrаlаrrпdа foa1 pozitiv rоl оупауаr. ikincisi, " tadqiqaц aiim
kimi 96hrаtlапmэk istоуэп gахslоriп qeyri-yaTadrct НtаЬlапш,
daha daqiq desok, сиmаqаrаlагшr konara tullamaq, dafolorlo gap
оlцпап eyni mэzmчпlч оsоrlогdФп, "сапа doymug deTslikloTdon
imtina etrrrak чахhdlr. Yеri gоLпigkэп qeyd еtпэk vacibdiг Н,
хшiсi бlkо аlimlогiпiп sэmоrоli, miisы tacriibosindon istifada
olunmalrdrr. ilk пОчЬdэ isa qоrЬ бlkolorindo siyasi elmin baqlrca
inkigaf istiqamotlari Ьаrаdэ timumi tэsawtir уаrаdап dorsliНori,
fundamental оsаrlоri апа dilimizэ torciima edib 9ар etdirmak
laarndш. Вч baxtmdan aqaфdalo КИЬlапп tогсtimо olrmmasr daha
mаqsоdочуфпduг: S.T,Vasbi "Sryasi еlm fопп kimi. Giri;. А.
Finifterin redaktosi altmda:-Siyasi elm. Fоппiп voziyyati;
Politologiyaya vo isvegronin siyasi sistemino dair iНcildlik
malumat; K.Liis. "Вбуff BriИniyada siyasi hэуаt; R. Kpli vo Е.
Slofi].ikin siyasi hоуаt problemlэrina vo АВý-ш siyasi sistemina
dаir rniihazira kursu; "Politoloфya: Ensiklopedik liiýot; М. i993;
V, Р. Prrqaqev. F. i. Solovyev. "Politologiyaya giгiq М. 2003 va s.
Duzdiiг, belo эsоrlаriп tаrсtimэ olunub oxuculara gatdmlmasr
rеsрчЬlikаmиш iqtisadi gatinliklarla iizlagdiyi indiki garaitda asan
iq deyil. Аlimlогimйiп galrgdrqlaп miivafiq elm ocaqlanntn vo ali
maktoblorin, eloca da nogriyyatlann biidco imkапlапшп moh-
dudluýu torctime vasitosilo vo miistoqil fоrmаdа Htab 9ар
еtdiгmоуi gafinlэ9dirir. Hamin 9atinlik yalnrz dilvlat saviyyasinda
holl oluna Ьilаr. Вu iso Azarbaycanda siyasi elmin inkigafina ciddi
ta'sir gбstагmi; оlаr.

з.SiyASi ELMiN KATEQoRiуALARI,

FUNKSiYALARI чэ SоSiдL ELMLaR
sisтшмiпDэ yЕм
Digar еimlаг Hmi siyasi elnin da <iztinomaxsшs kateqoгiya-
lап чаrdш. Kateqoriyalar elmi idгаkп inkiqafi prosesindэ va icti-
mаi ргаktikа zэminindэ fоrmаlаgrт. Опlш tэfokkiiriin ictimai геаllr-
ýrn, sosial gегgэkliуiп mahiyyotina nufuz etrnosini sociyyolondiriг.

2з
 Sosial gerpkliyin inkipfi gedi;indo siyasi biliНorin
dэriпlощеsi vo ohato dairosinin gепiglэпmаsi ilo baýlr Ьiг
tэrоfdоп yeni kаЪqогiуаЩ anlayrglar уаrашт, digэr tоrоfdэп isэ
ауп.ауп kateqoriyalann уеri vo тоlч miiayyon doyigikliklorэ
ma'ruz qalг. Sosial kаtеqоriуаlаrш hоr biri tirшmi kateqoriyalar
sisteminin tаrНЬ hissasi Hmi glxrg edir. Siyasi еlmiп mоzmuпuпuп
agrqlanmasr, mahiyyotinin miioyyanlэ9dirilmasi onun kateqoriya-
laT sistemiпin mtivcudluф sayosindэ miimkiindtir. Siyasi elmin
kateqoriyalan опuп bagltca anlayrglan&r. Bu kаtеqогiуаlагdап hеr
biri miistoqil tadqiqat obyektidir va eyni zamanda siyasэt haqqmda
elmin бyronihmesina xidmэt edir. Siyasi elmin ela kаtеqоriуаlап
var Н, йhа timumi хагаkВr dаящr. Вч elmin dйа xЁsusi xarakter
da9ryan kаtеqоriуаlап da mбчсчddur,
Siyasi elmin timumi kateqoriyalaTr sшastnda stгчlсtшт, sistem,
haНmiyyat, рrоýеs, шаdапiууэt, miihiim ует futчr, Bu fundamental
timumi kateqoriyalar ёztiпdо a9a$dakr xususi kateqoriyalaп эks
etdirir: siniflar, millоtlэr, р9э qruрlап, dёvlot, siyasi paTtiyalaг,
ictimai togkilatlar, sфsi hэгоkаtlат, dёvlot haНmiyyafi, qэbila
baqgrs,r,ln haНmiyyoti, раrtiуаlапп ча ictimai to;kilatlann
rаhЬаrlаriпiп hakimiyyati.
Наmiп kаtеqоriуаlаг digэr ictimai elrTlor tаrаfiпdэп da genig
istifada оlчпчr. Masolon, comiyyotin sosial strчktцruпu hоm dэ
sosiologiya, siyasi sistemin tiпstiтlэгi olmaq e'tibarilo dovlati
folsэfa, siyasi partiyalan siyasi tаriх tэdqiq edir. Lakin Ьu
еlmlаrdэп hаг biri qeyd etdiyimiz kateqoгiyalardan бz tadqiqat
obyektino чуёuп goНlda istifada ediT.
Politoloфyaya aid odabiyyatda siyasi elmin kateqoriyalaгr
bo'zi hаllаrdа qrupla9drrrlrT va Ьuпlапп iki, tig, hotta Ьс9 qrupa
аупldrф g<istoriliг, Siyasi elmin еlэ kаtеqогiуаlап чагdш Н, опlаr
bir sша icfimai еlmlагiп, masolan, falsafэ, sosiologiya vo digar
fоппlэгiп siyasi hoyat sferasma totbiqi sayosinda fогmаlаgrr.
Мэsоlэп, fol sofэnin "ýiiur, "varlrq, "ziddiууэtlэц "tofokktir kate-
qогiуаlаппа siyasi elmin "siyasi gtirп, "siyasi varlrq, "siyasi zid-
diyyatlar, "siyasi tobkktir kаtеqогiуаlап uуýчп golir.
Siyasi e|min genezisi ila baýh olan kateqoriyalar da
mёчсчddчт. Bu qabildan оIап kаtеqогiуаlша 'Ъаkimiууаt,
"фаýоt, "dtiчlФ "siyasi partiya чо sаir daxildir. Каtеqогiуаlаrrп

24
 Мэsаlоц "siyasi hakimiyyэt
biT qтuрч iso t<irgmа xarakterlidiг.
hakimiyyotdэn, "siyasi miinasibtlor sosial miiпаsiЫlогdоп,
"siyasi sistem sosial sistemdon t<irауап kаtеqогiуаlаr&r.
Siyasafin mahiyyэti ilo gаrtlапоп vo siyasi fааliууэt sferasr
ilo baýlr olan digor qrчр kаtеqогiуаlаr da siyasi еlmiп kateqoriyalaT
sistemini zanginlogdirir. Bu Ьжrmdап "goxsiyyat siyasatin
subyektidir, "sosial qruрlаr siyasafin subyektidir, "siyasi b'sisatlar
siyasэtin subyektidiг kateqoriyalan sociyyavidir. Siyasi еlmiп
btitiin,kateqoriyalan biitovliikda ошш mодпrrшшrrп ohatali dэrk
оlчпmаsша xidmot edir, Siyasi elm hоr geydan owal, dtizГuп
ЬiliНэr оldэ etmaya, siyasi proseslor haqqmda obyektiv ma'lumat
чеImэуо isfiqamatlanmэli vo Ьчпlаrdал ictimai toraqqinin mопа-
feyinэ istifadэ etmolidir. Mtitaroqqi, humдпist siyasi biliНarin
inkigafinr ta'min efrnok siyasi еlmiп mrihjim mаqsаdlэriпdеdir. Bu
elm siyasotdэ sahva yol verilmosinin qar;rstm almaýa sa'y
gбstэrmalidir. Siyasi еlmiц bela mtihiim rоlu опuп funksiyalan
vasitosilo hoyata kеgiгilir. Sфsi elmin ba;lrca fiшksiуаlап
Ьчпlагdrr: ргаqпrаtik, izahedici, рrоqпоzlаqdшmа, qiymatlэndirmo,
siyasi hoyatrn rаsiопаllаgdшImаsц iaývfui va ideoloji.
Praqmatik fuпksiуапш mahiyyati bundan ibaretdir Н, о,
dovlot tагэfiпdоп segilmig siyasi kчrsuп (siyasi xottin) qabaqcadan
уохlашlrпаsr yolu ilo zаruri siyasi mаqsоdlэriп alda olunmasrna
istiqamэtlonir. Эlbotta, praqmatik funksiya digor ta'sisatlann, о
ciimladon siyasi раrtiуаlагш чэ icfimai togНlatlann da segdiyi
siyasi xottin uфrlа naticalonmasindэ ohomiyyotli rol оупауrr. Вu
funksiya nazardo tutчlап siyasi kursuп sэhчlоrdэп Mad оlmаsша
ciddi ta'sir gбstэrir.
i2ahedici firnksiya camiyyatdo Ьа9 чеrап siyasi hadisa ve
proseslori gorh edir ча bununla yanaýl siyasi qаrатlапп qobul
olunmast vo hoyata kegirilmasi sоЬаЬlэriпi aydrnlagdrnr.
Рrоqпоzlаgdrmа funksiyasr hadisolarin inki5afinda daha
9ох ehtimal оlчпап сэhэtlагi g<iппэуа, golэcakda siyasi
proseslorin песо davam edacoyini Ьа9а dtigmayo imkan уаrаdrr.
Buntmla оlаqаdаr qeyd edok Н, sabit siyasi faaliyyat dtigiinЁlmiý,
iilgiiliib-bigilmig рrоqrаш olmadan mflmkiin deyildir. Belo
faaliyyot xeyli dэгасоdа haНmiyyatin dа9rуrсrlапшп (xalqrn, опu
tamsil edan пtimауопdоlэriп, рагtiуаlапп vo опlапп lidеrlоriпiц

25

t-
dtivlat Ьа99lагrпш) subyektiv keyfiyyetlarindon, бz iшlса:rlаппi
qiуmоtlопфlцоk Ьасалýrпdап, digo1 tаrоfdоп iso mбчсчd
hakimilryэB qаrýl ýжап siyasi miЖalifotin giictinden va mбчqе-
уiпdоц htfi(oц qаrаrlарп qoйtdon чэ digor аmillоrdоп astltdш.
Homin sчЬуё'ktiч keyfiyyatlorin ohomiyyoti о qэdоr bбyiikdiiт К,
siyasab dair mfrЬаhisэlаriп (о, elndir, yoxsa sanat?) sопuпu
gбrmэk qеуri-шчшkiiпdrir, Zonnimizca, siyasati elmo эsаslапап
sапэt kimi qiуmэtlопdiппоk praktik, siyasi foali9ryot iigiin daha
уагаrlrdrr. Веlа halda siyasi hаdisоlэriп уахш пэtiсоlогiпi
qabaqcadan dork еппаk miimktin оl.ur.
Qiуmоflопфгmо fчпkфаýшIп kбmoyi ilo siyasi quruluq,
опчп to'sisatlan, siyasi hаdisрlаг, siyasi dачrапrry vo sаir haliaT
qiymэtlondirilir. Siyasi hoyafin rаsiопаllаgФпlmаsr funksiyasr
siyasi tэ?sisatlann vo miiпаsiЬэtlоriц siyasэt-idaraetma qaIar-
lаппrц siyasi dачrашýш vo sairanin rasionallagdmlmasma (sama-
roliliyine) xidmat edir. Siyasi еlmiп Ьu miihtim funksiyasl
conriyyatin vo goxsiyyetin siyasi sosiallagmastnr to'min еtпrауэ
votonda9hSn fогmаlаgmаsша, аdаmlагdа siyasi mэdaniyyotin
tagakkiiliino istiqamatlonir. Tasviri funksiya siyasi reallrýrn mа-
hiyyatini, siyasi hadiso vo рrоsеslаriп шбчсчd vaziyyэtini, siyasi
gerqakliyin nadan iЬагаt оIdчýuпu oks etdiTir.
ideoloji funksiya isэ siyasotin, siyasi рrаktikашп, siyasi
fэaliyyot va davrantgln ideoloji tаrаfiпi aydrnla;drrrг. Siyasi elnrin
bu funksiyasl biitбvltikda sivasoti чэ siyasi miinasibotlэri icieoloji
Ьахппdап saciyyolandiri r.
Siyasi еlm ictimai еlmlаr sisternindo xtisusi уеr tutur vo
hоmiп elrnlarlo srx alaqэdo inkiqaf edir. ictimai elmlorin olaqoli
inkigatinr gortlondiTon baglrca cahot опlапп tadqiqat obyektinin
iimumiliyidir. Bagqa sozlo, siyasi еlm чо digar humanitar еlmlаr
comiyyot hоуаtшrп btitiin sfеrаlаrrш btitбv halda, goxcahatliliyi ila
чэ konkTet tozahiir fоrmаlаппdа буrэпir.
tctimai еlmlогiп iirnumi хагаktеr dagryan kаtеqофаlаrr vo
рrоЬlеmlагi goxdur. Lakin Ьч еlmlапп tadqiqat obyekti Ьir-
Ьiriпdэп xeyli fэrqlопir.
Siyasi elmin ictimai (humапitаг) еlmlаr sisteminda xiЪusi vo
spesifikyertufuast bir srm аmillаrlа Ьафfu. Birincisi, о, camiwatin
siуалsi hэуаt, siyasi hadisэ чэ pюsesloTi Ьагоdа еlmdir. ikincisi, sфsi

26
ekn oztillda iimumi siyasi рrоЬlеmlагi vo sipsat rrэzoTiyyesini gks
etdiгit., Bu isa oz,rrёvbsindэ digaT ictimai elmlorb sistem hal]nda
iйiýaflm noiпki ийаriйуrr, hоm do bu рrоsеsо бziinomoxsus pozitiv
b'sir gtistorir. Ugtinciisti ictimai hоуаfiп mfixblif tarafloIini todqiq
edan hr:rпапiиr elmlarin hamtst siyasi aspkt kosb еdiг. DсirdtiпсtъЁ,
,пýаdапП| isiyasi fэaliyyotinin бугопilmеsi metodikasr hoyat
foaliyyэtihiir' digor sfеrаlаппш diizgiin tadqiq olunmasmda istifada
edilir. Nalbyэt sфsi еlm da dacil olmaqla bjittin ictimai elmlprin
biitbv tedqiqat арilmаq sistemi mёчсчddчr.
Tэdqiqat obyektino va metoduм gоrэ siyasi еlmо on yaxrn
оlап hiiquq elmidir. Dovlat-htiquq elmi siyasi qэгаrlаrш iglanib
hazrlanmasl vo hэуаtа keg,lrilrrosi mexanianini ёуrаdiг, Hiiquqla
siyasi elmin srx olaqosi sosial поrmаlапп reallaqmastnda siyasi
hakimiyyatin mtihiim rоlu ila ýartlonir, Eloca da siyasi hakimiyyot
htiquqi сэhоtdоп tanzimlonmoso поrmаl fэaliyyat gosteTo bilmoz.
"Hiiquq еlmi xi.isusi sosial поrmаlаrdап ibarot оlап htiququ,
btitdvltikdo dёvlotin vo camiyyatin siyasi sisteminin tagkilini va
faaliyyotinin htiquqi fогmаiапш буrапап icfimai еlmdiг.' Hiiquq
eyni zarnanda nozari-diinyavi еlmdir, dёvlatin ча hiiququn
iпkiqаfшш asas qапuпаuуýuпlчqlаrшr оуrапir, опlqпп sosial
rоlчпч, ohamiyyotini va baghca fuпksiуаlапш agrb gёstэrir.
Politologiya iso hakimiyyatin уаrапmаsl, foaliyyafi va
inkiryafl, miliatin, sosial qгuрrш va gaxsiyyotin hakimiyyoto va
dovlatэ mйnasibati qапчпачуýчпlчqlапш, homginin, siyasi
hakimiyyotin idатэ olunmasrnm metod, fоппа vo vasitelarini
буrопiт. Politoloqu htiquqqrinasdan forqlondiran cohat budrrr ki,
опu sопоdlэriп mоЫпdоп 9ох, konkret praktika vo Ьuпu уаrаdап
sosial qi,ivvoloг maraqlandrrrr.
Siyasi еlтп tadqiqat obyekti baxrmdan on 9ох htiquqla уахш
olsa da tагiх elmi ila srx qar;rhqlr alaqэdo iйi9af etmigdir.
Tasadiifi deyil Н, tarix elmindo mi,istaqil saho-siyasi tаriх bбlmosi
mёчсчddчr. Siyasi tarix mahz, kegmig dбчrlаrо aid olan siyasi
alomi, ba;qa sбzla desэk, kegmigin politologiyasrnr оцопir. Elo
Ьrша ]gсirо ingilis tarixgisi К.Fridшеп yмtr: "Таriх kegmiqin
siyasotidirsa, siyasot indinin Игiхidir. Эlbotte, aydrndrT ki,

)
Hйquq ensiklopedik liiýэti, Bakl, l99I. Sэh 502.

27

F
politoloqu (siyasotgiinasr) da ke9mi9o aid siyasotin hqr hansr
aspkti mайqlапФrа Ьilэr, Maraqlrdrr ki, ABý-da p9litologiya va
итiх goxdarr miistoqil fопп olsa da Ьчrаdа hаzrrdа hоr iНsi eyni
kafedraja Ьiгlаgir ve todTis оlчпчr.
Siyasatin yayrlmasr'vo olaqэsi sferasrna АВý politoloqu
D.Xeld daha geni9 tэsоwЕr рrizmаsшdап miinasibotini bildirir. О,
siyasэti iпsшш imkапlаrшш toqНli uffrmda mtiЬаrizэ Hmi
qiymetlondiгir ve ЪsdiqlэyiT К, siyasэt bfrtiin insan hоуаfiшп
аупhпаz iinsiirЁdiir, саmiууэtiп istehsalrmn vo tэlrтаr istehsahnm
iilgЁstidf,1. D.Xeld sбziino davam еdагаk уаzrr Н, siyasot hоm da
h0kцшоtiп fealiyyotinin mе'уапdш,
Siyasi еlmlо tarix elmi атаsшdа hоm do ciddi farqlor
m<ivcuddur. PoНtoloqia (siyasi elmin todqiqatglsl ilэ) taгixginin
vozifosi vo funksiyasr bir-birindon oharniyyatli dоrосэdэ
fофапir. Tarixgini kegmiga aid olan maraqlandrrTsa, politoloq bu
giiniin reallrqlanna diqqot yetirir. ispan tэdqiqatgrsr А.Qаrsiашп
fikтincэ "Tarixginil fэaliyyoti keEmig zamanla baýlrdш. О, ictimai
fогmаsiуаlапп Ьаglапфсшr, inkigafinr va sопtшч mii;ahido edo
Ьilоr. Oksino, politoloq tarixo sahna (tama;a) Hmi Ьахлпrг О,
tarixi hагоkэtdо olan ploses Hmi dork ediT. Politoloqun siyasi
tahlili Иriхgiпiп tahli-lindon brqli оlаrаq ёztindo gtiurlu maraýr oks
еtdirir va siyasi layihoni reallrýa gечiгmоk istoyir. Ноm tаriх, hom
do siyasi еlm rеаllrф, sosial gergokliyi zогчrаflо tosadiifiin vэhdati
halrnda izah еdir. Опlапп агаsшdа fоrq bundan ibarэtdir ki, tагiх
elmi sosial prosesi postfaktшm2 оуrопir, siyasi еlm va sosialoфya
ilo infaktum3 fоrmаdа аgrqlауш.
Siyasi еlm vo tагiх iimumi cahatlarlo sociyyolanan tadqiqat
obyektino do malikdir LaHn bo'zi аlimlаr Ьеlэ hesab edir К, иriх
oziinomaxsus уеgапо vo takarolunmaz falctlan tiугопdiуi tigiin о,
elm sayila bilmoz. Наmiп аlimlаr бz fikrini belo osaslandrrmaýa
gаlrgшlаr: Тагiх elmi пэ qadar ki, obyektiv qantrnauyýunluqlann
tiza gжапlшаsl ila mэ9ýu1 оlmur, опч elrn saymaq olmaz.
Hakimiyyotin tэqНli, sinfi ziddiyotlaг, ekspansiya (iqýalgl,
tacaviizkar siyasat) vo sair kimi tarixi prosesloT hamigo noinki

l Вв€дение в политологию. М. "Гlросвещение". 1995. Sаh.6-7

: Postfaktum-hadisэlaT olub qчrtагапdап sonBh izahetmodir.
З iпfаktцm hadisэlori mбчсчd voziyyotindэ dуrапmаkdir.

28
аупgq,афryл,.hаm do biitov Ьir kollektivm emosional faaliyyoti
ilo Ьаýlrdш, Ьчпа gбrо "bu proseslorin obyektiv elmi tэdqiqi tam
mtimktИ deyildir.I ЭlЬоtdэ, Ьеlэ tosowtirlэ razrlagmaq getindir.
ýЁпki bagqa hчmапiИr elmin ёщопdiуi mosololori mехапiН
qэНldо tагiх elminin predmetino miiпсоr etmok оп azr elmi
adalotsizlik оlаrdr. Tarixi рrоsеslогiп obyektiv qanunauvфn-
luqlaпnr,iizo qu(almaq iso Иriх еhппiп уох, digoT ictimai elrnlorin
tadqiqat obyektina daxildir. Fэlsаfэ, siyasi felsofa va sair mahz,
hоrпiп qапчпаuуýчпlчqlалп todqiqi ila mэgýчldчr.
Siyasi elm hаmgiпiп, falsofэ ilo olaqa kэsЬ еdiг. Bu alaqa
antik dovrdon mбvcuddur. Bo'zi bilik saholori ilэ yanaqr siyasi
biliklor do antik folsofanin tarkibinэ daxil idi. Folsaf'эnin
diffeTensasiyaya uýamasl naticasindэ digor elmlor ondan ayTrldi
чэ iTiistoqil inkigaf etmayo bagladl. Fоlsэfа siyasi еlmiп mе-
todologiyasrna gevrilmoНo siyasi hadisa чо ргоsеslаriп
istiqamotini dimyagёrtiqii Ьахtmфп оsаslапdшr. Dtinyanr чо
iпsашп ona mtinasibatini tiyranan falsofo metodoloji cohotdan
siyasr elmin iimчmilоgdiппаlаr apamasrna miihtim to'sir giistоriг.
Siyasi еlm iqtisadi паzаriууо ila do mtiayvan alaqa da9ryrr.
iqtisadi поzэriууо siyasi prosesiorin esaslandrп,lmastna, bu
pTosesdo mtixtolif sosial qruрlапп iqtisadi пrапаfеуiпiп
геаllаgdшlmаsr uýrunda mtiЬагizапi gбгmоуа kбmоk edir, 0z
navbэsindo siyasi elm da iqtisadi siyasatin i;lanib hааrlашпаst vo
hэуаtа kegirilmasi prinsiplarinin elmi сэhоtdап osaslan-
drnlmasrnda, iqtisadi рrоsеslэriп dovlat tоrаfiпdап tэnzimlan-
mg5jndo mi.ihiim юi oynayrr. Siyasi еlmа уахш olan huшапitаr
fапдlрrdап digaгi sosiologiya чэ siyasi sosiologiyadш,2
Sosiologiya bu va уа digэr sosial sistemin inkipfl va faaliyyatinin
iimчmi va spesifik sosial qanunlan va qanunauyýunlucllulan
haqqrncla е[mdir. Camiyyot, sosial qruрlаr va iabaqolor haqqrnda
elm olmaq чltiЬаrilа sosiologiya siyasi elmla todqiqat obyektina
g<irо qovugur. Yadda saxlannaq laamdlr ki, biI sша humапitаr
еimlоr Hmi siyasi еlm do sosiologiyann Ёzа grxaгdrýr faktlardan
чо пэtiсоlаrdал istifado edir.

lПолитика как йучная дисlиплина пq fl.Хелду_ Полис (Полит. Исслед). '199,1

t{sS Soh l4б_l47,
: Социология, М. *Мысл" 1990. Sah 45_ф,

29
 Siyasi еlm sosiologiyaйn forqli olaraq siyasi sosiologiya
ila daha srx Ьаýlrdrг. Siyasi sosiologiya siyaso{o sosial miihitin
qаrýilщЦ fmtiyyэti sistemini ёуапir. Siyasi sosiologiya comilyэtin
sosial sftrrlкшпшчir taЫilino, fоrdlогiп Efuпr, mаrаф чэ dачташq
rп9tiчiпiц sosial qruрlапп mалаq va moqsэdlэrinin, ictiTnai rэ'уiп
бу9пilmаsiпэ Ыiyfik_ diqqэt yetiTir, GбrtшdiiЁ kimi, todqiqat
obyekti baxrmdan siyasi elm vo siyasi sosiologiya Ьir-Ьiriпэ 9ох
уахшdrп. Lakin опlаппагаsшdа ciddi fоцlаr dэ mбчсчddrг.
Siyasi sosiologiya sosioloji biliНsr sahэsi olmaqla siyasoti
siyasi mtinasibotlar, to'sisatlaг vo giiuT kompleksi Hmi ёуrопiг.
Bo'zi elmi todqiqat iqlorindэ siyasi sosiologiyanm genezisino
tохuпulагаq gбstarilir Н, о, tбтэmа elmdiT. Belo fikrin tогоfdаrlагl
iddia еdirlоr Н, siyasi sosiologiya fэlsafa, siyasi folsafo, dcivlot vo
hiiquq nozaTiyyosi, Иriх, sosiologiya, idаrоеtmэ паzогiууоsi,
sosial Hbemetika va digor bilik sйоlаriпdап toEakkiil tapmrqdrr.
Siyasi sosiologiyanrn genezisinin tarixi ila baýlr vo siyasi
spesifiHiyindan asilt оlшаq опч politologiya, dtivlat va hriquq
nazoriyyosilo еупilаqdirirlаг va qeyd еdirlоr Н, Ьuпlапп arasmdakr
faTq уаlшz todqiqatgrhq metodlannda, to;kilatgrlrq fогrrrаlаппdа,
dars demok Ёsulunda ча alda оluпеm ЬiliНэгdап .istifado
оlцпmаslпdа tоzаhtiг edir. Siyasi sosiologiyanm mЁоууэпlаgdiril-
mosina iH baglrca mбvqedon - tasviri чо поrmаtiч mбчqеlоrdап
уапаqrlш. Веlо уапаýmа sosial fo]safada ХШ-ХХ оsrlоrdо
qэrшlа9шЕdrт. Tasviгi vo поrmаfiч m<ivqelar sosial чэ hurпапitаr
biliklorin biittin sfеrаlаппа ohamiyyotli ta'sir gostэrir.
Тоsчiri уапа9mай siyasat sosial hоуапп aktl Hmi паzагdап
keqiriliг. Nогmаtiч уапа9шаФ isa siyasot miioyyon sosial, siyasi va
dr'inyag<iriigii sогчаflэriпiп prizrrrasr vasitasilo tohlil оlчпrг. Тоsйri чо
поппаtiч уапаýmа bfu-birini qmTrhqll шrэtdа Иmаmlауrr.
Tosviri yalвýma siyasoti osl elm Hmi dаrk emlaya imkап уаrаdrr.
Nогmаtiч уашýmа о zirman эhоmiууаt kasb еdiг ki, dovlatin,
рагtiуаlапц siyasi rаhЬоrlаriп vo dбvlot mо'murlапшп siyasati
kопkrеt sosial moqsadlar baкmrndan qiymэtlandirilir.
Siyasi еlmlэ siyasi tarixin qarqrlrqlr alaqosi spesifik
ahamiyyata malikdir. Siyasi elmin поzогi паtiсаlогi taгixin
gedigindo ча miiasir siyasi praktika ilo уохlашlш. Вu isa бz
пёчЬоsiпdа yeni timumila;diгmo vo поfiсаlэriп olda оluпmаsша

з0
xidrnat edir. Таriхiп diИЫlш qоrhiпiп tahrif оlчлmаsr vo опtm
mtivafiq tacЁbosinin yanlrý mбчqеdэп izahr zgгаrli :noticeldr
dоýчrа bilar. Siyasi elnin miiddoalan vo паtiсоlоri tвdbiqi siyasi
fоппlэriп 9охчпчп inkigafi tigiin поzэri baza tофl edir. Dбvlot
idaгsqili}ri поzэriууэsi xeyli dагосоdэ siyasi оlmiп grxardrýr
noticalor asasmda tahnillэgir. Sфsi еhпiп tabiэt еlmlогi ilo
эlaqasi do diqqэti colb ediT: О, co$afiya, antopologiya, demoq-
rаfiуа va digoT еlmlоriп faktlanndarr istifado efrnoklo grxaгdlýr
пэtiсоlогiп mozmlrnunu daha da zэngillaqdirir. Mosalon,, siyasi
е]m HbeTnetikanrn ktimoyi ilo siyasi sisНni modellogdirir, dovlot
qurulчgчпuп daha rпоqsэфчуЁчп чаriапtlаrrш iiza gtхапl, mаrkоzi
va уеrli hakimiyyatin nisbti mosolosini aydmlagdrnr.
Siyasi elmin фаsi соýrаfiуа ilэ уа<шlrýr siyasi рrоsеslоriп
mokan voziyyafi ila qmgrlrqlr аlаqоsiпdэ tozahiir ediT. Siyasi
hadise va proseslarin okeanlaв, giiclЁ dtivlotloro уахш уеrdо Ьа9
vermosi vo digor bu Hmi mэsаlаlоr siyasi соýrаfiуапrп todqiqat
obyetino daxildir. Siyasi elmin siyasi astrologiya ilo alaqosi
ахrrrпсlшп tadqiqat obyektindэn iroli golir. Siyasi asfuologiya
mоМ, kosnrosun, чlduzlапл уеrlаgmаsiпiп, giina9in fэаllrýrшп va
saiгonin siyasi hadisaloro vo siyasi dаwашgа ta'sirini ауdrпlаqftгrг.
Diizdiir, Ьч elmin grxardlýr noticolsrin goxu fоrziуэ хаrаktеri
dagryrr. Bununla belo siyasi asfrologiyanm bo'zi miiddaalan,
masalon, giinagin foallrýrnm giitlavi siyasi dаrпашqа, siyasi
faallrýa tэ'siTi hбkmsп поzаrэ almmalrdrr. Вч cahot pгaktiН
siyasatda, xiisusila bokanlr vaziyyotda diqqэtdэn уаушrr.вmаlrdrг.
Siyasi еlmiп ictimai еlmlоr sistemindo yerini dtИgtin Ьа9а
dii;mэk опuп ргеdmеtiпiп daha doqiq vo daha ohatali doTk
olunmasma xidmot edir,

4. siyAsi ELMiN TaDQiQAT METoDLARI

MЁxtalif siyasi еlmlаr Ьir-Ьiгiпdап noinki ргеdmеtiпа g0rо,
eloco da todqiqat metodu Ьахrmdал fогqlапirlаr. Siyasi elmin
metodlan опuп tadqiqat obyektЫn hаrtоrоfli va dогiпdап
0yranilmasina imkan yaTadrr, Siyasi elm tadqiqat mеtоdlаппш
goxsaylr olmasr ilo sociyyolanir.

31
 siyasi еlmiп metodlaгrnrn baýIrca tiplэri vo meto-
dologiyasrTnn soviyyoiori siyasi fikrin tmixi inkigafi gedigindo
togakkiil tapmr;drT. Polidoji odobiyyatda siyasi elrnin mе-
todologiyasrnrn inki9af mэrhоlоlоriпа dair diqqэtalayiq elmi
mбvqe mёчсuddчr. Вч baxrmdan Amerikada пэу olunmuq siyasi
doвlik xtisusi аhоmiууэt da;Tyrr. "Siyasi todqiqatm mеtоdiап:
osafl , vo texnikast adlanan lromin dэгslikdа siyasi elrnin
metodologiyasrmn dtird inki9af morholasindon iЬагоt оldчф
gбstorilir:
1) Klassik dбw (ХЖ оsrо qаdэr). Bu d<iwdэ фаsi elmin
meюdologiyasr asaýon deduktiv, mantiqi-falsofi чэ oxlaqi-
aksioloj i mбчqеdэп ага9drпlш.
2) To'siмtlr dёчr (dёчlаtlэ, siyasi раrtiуаlагlа, ictimai
tagНlatlarla аlаqэlопdiгmа). Bu dtivrdo Иriхi-m{iqфsаli ча
normativ-ta]sisatlandrrma metodu бп plana goНlir ( ХD( оsг - Ю(
оsriп awali).
3) Biheviorgu dtiчr (20-70-ci illaT). Наmiп dёчrdэ kэmiyyot
metodlan daha foal totbiq оlrшчr.
4) BihevioTguluqdan sошаkr dбчr ( )С( osrin son riiЬЁ)
оп'апэчi vo "yепi mеtоdlаrur эlaqalondiгilmэsi ilo sосiууаlэпir,
Sфsi elmin todqiqat metodlan Ьагэdо dolýun tesawйr aldo
etrnok iigtin "mеtоd "metodologiya va "metodika апlауrglаппш
konkret miiqayisoli tahlili maqsэdauyýundur.
(Metodo'
учпап sozii olub todqiqat tisulu vo уа dогkеtmа,
nozariyya, to'lim dеmоkdiг. О, hayati рrоsеslагiп iimчшi qаr-
gilrqlr olaqosini vo mantiqini aks etdirir, gеrgоНiуiп 0уrапil-
masi iisчlшпч ча ona уапа9mаф saciyyalondirir.
"Metod kегgаНiуrп praktiН чэ nazari соhэtdэп
monimsэnilmosi tisullаппш va аmаliууаtlапшп mocmuudur.l
Metod oz ke,netik kбНаri е'fiЬшi ila pTakfiki foaliyyoto aiddir.
iпsапш praktiki fоаliууэtЫп tisullan lap Ьаglаrфсdап gergokliyin
hadisa va qапчпlаппа uуýuп golrni9diT. Tofakktiг metodunun
idTakm inkiqafi gedi9indo inkipafi va differensiasiyasr metod
haqqmda ta'limin-metodologiyanrn уапlшпаsша gatirib
grхаrmtфrr.

1
Философсхий 9нциклопемческий словаръ, М. 1 993, seh.364

32
 Elmin metodtmtrn baElrca mожIlшчпu, har gеуdоп owal,
praktikada уохlашlап vo tosdiqlonэn elmi biliklor, ta'Iimlar
Еаrtlапdirir. Наr hansr belo ЬiliНаг, паzэriууаlаr oslinda metodun
fimksiyasmr togНl edir.
iйetod рiоЪlеmi halo antik, falsofodo mii2akirg obyektina
gevгilmigdir. Metod ап genig mo'nada iпsапlагrп prakfiH va iclrakj
faaliyyэtindo
-
mtiayyon паtiсэlоriп oldo оlццmаi1 iisuludur
iСоt- паfiсоlоЯ ila mеtоduп qargrlrqlr asllrhф mosэlosino
ilk dafo mоhz, hэmiп miizakirolaгda diqqot yelrrilmiqdir. Lakin
iфak metodunun sistemii inki;afi ч€ опtm бy_ranilrnosi yeni
d<ivrde, eksperimenИl elmin mеуdай galmosi ila Ьаýlапir. Bu
vaxt<isn е'tiЬаrоп mеtоduп inkiqafr va tэkmillagmasi elmin
toroqqisinin on mflhiiш torНb hissэsi Hmi gжr9 еdir. Sёztin genig
va xiisusi mа'паsшdа еlmiп metodu anlayrql qаrýIуа qоучlап
tadqiqatglhq maqsadinin halli iigiin dark edan subyektla
(alimla, todqiqatgl ila) dэrk,edilan obyektin qяrqiltqh foaliy_
yotini tо'miп еdоп prinsiplarin, поrmаlаппо чаsitэlаriп va
l
рrоsеdчrаlапп mасmчudur.
Metodologiya рпапса sёz, anlayr;, ta'lim demokdir. О, hэr
сiir tэdqiqatlar iigtin zomin yaradrr. Metodologiya xtisrrsi elmi sfега
kirni grxr; edir, mйKtolif mеtоdlаrш va опlапп kombinasiyalanmn
siyasi idraka todbiqi haqqrnda ta'lim Кшi saciyyalonir.
Fоlsоfэуо dair ensНopdik liiýэtdo metodologiya поzэri vo
praktiК foaliyyotin taqkilinin рriпsiрlагi vo tisullan (vasitэloгi)
sistemi Hmi qiymatlondirilir.z ilk оwаllаr metodologiya adamlann
obyektiv alomlo qarqrlrqlr miinasibotlorinin praktiki formasr Hmi
tasawiir оluпmugdчг. Sопгаlаr о, rasional idrakm xibusi ргеd-
metina gevrilmigdir. Metodologiya ргоЬlеmiпiп iqlэnib hаzrrlап-
masr antik dбчrо tasadiif ediT. Вu sahada Sokratm, Platonun vo
Aristotelin хidmоtlэгi xiisusila bi'yiikdifu .
. Yeni dёчrо qэdоr met9dologiya biliklar sisteminda xtisusi
ohomiyyot kosb etmomigdir. Yаlшz Ьu d<iчrdоп e'tibaTon,
tobiotqiinaslrým inНpafi ile baýlr metodologiya sahosindo ktiklй
dayigikliНor bag vermiqdir. Uzшп tokamtil yolu kegan

1 Политология курс лексий. под, М

ред. М.Н. t|арченко изд. второе, 1997
Sоh.45-56
2
Филосифичесмй енсклопедический словар. Sah. З65
aa
JJ
metodologiya ta'Iimi ХХ asdo Kiisusi doyigiНiyo mа'ruz qabT.
Sosial praktikada, еlшdа, te)щikaф чо ictimai hоуаhп digэr
sfеrаlагtпdа tgzahiit edon yйksali9 metodoloji tadqiqatlaпл sйT'эtli
iпkigаfiпа tokan уeгfu. Metodologiyanrn inkigafina еlшi biliНori,n
differeusiasiyasr чэ in@qrasiyasr ргоsеsi Kiisщi tэ'siT gtistаriг,
Biitiin elmlor kimi siyasi elпr iigfm da опrш tadqiqat metodo-
logiyasmln miioyy,otlaqdirilmosi, Ьч barэdo genig tosowtiro malik
olmaq miihiim оhаmiууэt kosb edir, Siyasi tadqiqatlarrn
rnotodologiyasl siyrsi , hadisolarin tеhшiпiп шеtоdlап ча
prinsiplari ýistemiцi, siyasi Ьiliklаriп qiymatlandiri}mosi чэ
iimчmilоgdirilшоsiпi aks еtdirir.
Qpyd effro]c vacibdir Н, qэгЬdо siyasi elmin iЙkiEaf
istiqamoflэrindэц biri pozitivizrrdir.' Pozitivizm Ёmчmiууаtlэ,
elmi idrakm miieyyon mеtоdlапшп mосmчч tagakkiil tapdrýr
vaxtdan Ьu фпо qаdоr siyasi elmin inkigafina miihtim tбhva Ьах9
etrnigdir. ХЖ asrda mаЦ pozivifizm gargivosindo bihevioгguluq2
аdlапап саr€уап mеуdапа galmigdir Н, bu da ilk awol sosiolo-
giyada, psixologiyaф va sosial psixologiyada qатаrlаqmцdr.
Biheviorian terminini elmo ilk dаfэ l9l3-cii ildo iJotsorn gotir-
migdir. <Вihейоrizm)) сэrауfilшm osasl iso 19I6-cr ildo Torndayk
tаrоfшdэп qоучlmщdtrr.
Biheviorguluq siyasi е]miп оп mtihiim metodlanndandrr.
Blheviorguluq metodologiyasl gargivosindo diqqoti dahp qox calb
еdап metod ictimai аhчаl-ruhiууопiп vaziyyatini шйхtоlif
оriуепtаsiуаlапп nisbatini, аdаmlапп biiyffk kЁtlosinin
miivqeyini va sairani iiуrапап ictimai rа'уdiг. Siyasi elmin Ьu
kimi an miihtim рrоЬlеmlоrЫп ёуrэпilmаsi уаIruz ictimai rа'у
hesabma ta'min оlчпчт. Biheviorguluq metoduna dair gепig
miilahizalorimiz Ьir qador sопга agtqlanacaq.
цgl6dika аýаýап texniН iisul чо vasitalorin mосшчu olub
emplrik шаФriаllапп toplanmasl чэ sistemla9dirilmasi
maqsadila tatbiq оlцпur. Siyasi todqiqatlar iigiin texnikada,
riyaziyyatrn, Hbrnetikanrn inkigafinda, hеsаЬlаmа texnikasrmn

j
PoaMtizm XIX аsгiп 30-сч illaгinda meydana golmigdir. Опuп asBslnt qоуап frапsrz fiIosotil
va sosioloqu О. Копtdцr.
! Bihevioгguluq (ingiliscэ dачгапtg Cemokdir) ictimai hayatln miixtalif sfеrаlаппdа iпsапш
dачrапцш tadqiq еtпауi tiz qаrрsша baghca,maqsod qoymugdur.

34
geniq tэtbiqi noticosindo baq veTon dayigiНiНenKfisusi ahomiyyet
daýryш. Ноmiп doyi9iНiНor siyasi tadqiqatlarrn texnikasmda, iЪul
vo чаsitоlагiпdо ciddi keyГryyot уепiliklэriпа sabab,ohnugdur. Bu
iisul vo vasitolэrdon istifade оlцпmаst siyasi hoyat hаdisоlогiпо aid
olan fаktlагш yeni qaydada toplanmasr, saxlantlmasr vo tahlil
оlчпmаsша irTrkan уаrаЙш9еr. ЙЬi,
metodika mэhz, spesifik vo
nadir sipsi hаdisоlsriп Ьуrэпilmеsi mвqsodila tinrrrmi чо xiisusi
mе!оdlапп uyýunlagdmlmasr tЬчllаппш mасmчrшч oks etdirir.
Siyasi elmlorin bynalxa-lq assosiasiyaslmn,ýоЕ tig konqreqinin
(1988-ci il Vaginqton, 199tr-ci il Biianes-Ayres va l994-cti il
Веrliп) шаtеriаlаrrпш tahlili, g0storir Н, politoloqlaf "оп'эпачi va
'Yeni mеtоdlагdап foal istifada еdirlоr. Siyasi hadiso vo
рrоsеslагiп оугопilmаsiпdа srpsi еlmlоriп metodikasr 9ох mЁhtim
ro1 оупауш. Siyasi hayatrn Ъфiq olunmasr metodikasrnrn
struktчruпа ilk novbado agaфdakrlar daxildir:
1) statistik gбstaricilerin tohlili;
2) ictimai rа:уiп todqiq olunmast metodikasr;
3) m{igahida metodikasr;
4\ sosial eksperiment metodu;
5) sопэdlоriп ёуrопilmэsi metodikast;
6) klassik riyazi metod;
7\ alternativ tэklifl огiп modellaqdirilmasi, iqlanib hazrrlamlmasr.
Siyasi tadqiqatlann darinlogdirilmэsi tigЁn statistik
ma'lumatlardan daha ohomiyyotli istifada olunmasl vo Ьчпlапп
Ьасапqlа iqlanib hazrlanmasr zогuridir. Umumiyyatla, biitiin
siyasi todqiqatlann obyektivliyi, tamlrýr vo daqiqliyi о hаlй
tа'miп oluna Ьilэr Н, kompleks metodlara ssаslапsш.
Siyasi elmin бz predmeti ilo gоrtlэпоп gox saylr iimumi va
xЁsusi metodlan чаrdlr. Siyasi elmin daha Ёmumi mеtоdlагшdап
оп ohomiyyotlisi apфdakrlardrr: normativ, sosioloji, ta'sisatlr,
mЁqayisali, sistemli, stukhr-funksional, anffopoloji, psixoloji,
sosial-psixolфi чо sair.l Bunlarla yanaýl siyasofin tadqiqinэ
xibusilэ, totbiqi politologiyamn бугапilmэsiпо imkan уаrаdап
biheviorgu metod da siyasi elmin fuпфmепtаl mеtоdlаплdапdrr.

l Bu mеtоdlапп
mahiyyBti V. Р. Puqagovun rеd. altrnda " Politologiyanrn эмslап: leksiya kursrr
(M.t 992. Sah l 3-i 8) аdlапап НиЬdа aqrlrr.

35
 Siyasi elmin tофiqаt mеtоdlапш timцmi fогmаdа Ё9 baqlrca
qrupa ауrrшаq оlаr:
l) iirrumi e,lTni;
2) sоsiаl-hчmапiИт;
3) xiisusi-elmi.
Birinci iimцmi elmi metod qruрu oz n<ivbosindo iH
komponontdon: rnontiqi.evristik iisuldап va falsafi-aksioloji
prinsipdon iЬагэtdiI. Montiqi ечгistik iisul injuksiya vo deduksi-
уашп, tohlil vo sintezin, diaqnoz vo рrоqпоzчп, mЁаууопlэ9dirmо
va tasnifann, mйqayiso vo охрrlrýш, mфаhidа vo ekspermentin,
statistik tohlil vo mantiqi-iyaп modelloqdirmanin vo saironin
mасmчцdur.l
Umчmi elmi metodrm ikinci kоmропепfi falsofi
diinyagiirii9ii рriпsiрlоп ila va aksioloji mе'уаrlа baýlrdш.
Sosial-humanitдr metodlar qruрчпш1 mahiyyati Ьuпdап
ibaratdir Н, ontm vasitoloгi Ьа9hса оlаrаq sosial-humaniИr
fоппlэrdо istifadэ olrrnur. Bu qrчра Иrixi-mtiqayisoli чэ siпхrоп-
komparativ todqiqat metodlan, sапаdlоriп va mапЬеlаriп tэhlili,
son zamanlaT iso ictimai elmlordo gеш9 totbiq edilan test,
sosiologiyadan oxz olunan anket sorýusu va sair daxildir.
Xtisusi-elmi metodlar qruрuпа siyasatin бztirrdo iqlonib
hazrTlanmrg iisul va qaydalar daxildir, Моsэlэп, паzоri оуuшпl
йпsiiтlоriпdэп istifado еhпоklэ siyasi garaitin toqlid оlшштruq
modellogdirilmэsi, siyasi liderin reytinqinin (ntifuzunun) ekspeп
tатэfiпdап qiymatlandiгibnosi, kompiiteг texnikasmdan istit'ado
etmaКa dovlotin va раrtiуапш mtiqayisoli, statistik tohlrli va sair
xtisrrsi elrni rTretodu sасilлуаlопdirап iisullardlr. Tabiot vo tехлikа
еlmlагiпiп istifadэ еtdiНогi еksреппепti sosial еlmlогdа паzоri
modeIlogdirrnэ оyэz edir, PraktiН mantiqdon kапагdа еlm уохdur.
F.Hegelin sorrast ifada etdiyi Hmi, " hат ctiT elm tatbiqi mопtiqdiг.
ЭlЬэttэ, siyasi elmin tadqiqat metodlarrnr oks etdiron
учхапdаkl tig qruр heg da bu еlmiп yeni metodlaг qruрuпш vo уа
digar tэsnifatrnm inkarr Hmi Ьа9а diigiilmomэlidir. Har Ьir elrnin
ohato etdiyi рrоЬlеmlаr daiгasi geniqlondikca опчп metodu da
tokmillogir va zэпgiпlоqir.

l Политолопrя: курс лексий под. ред. М. Н. Марченко. Sah 50-52

зб
 . Siyasi tedqiqatlar metodu iki soviyyadan ibarotdir:
1. Siyasi еlmlагiп, о ciimladon miixtэlif sачiууэdэ tiтпчmi
lэgdirilon siyasi поzогiууоlоriп todqiqat metodu
.2. Konkret tohlil sBviyyasindэ фolitoloji) emprik tedqiqat
metodu.
Siyasi еIшо dаir todqiqatlar iH sэviууаdо - поzагi va tatbiqi
soviyyolerde арапlш, Bu mэqsэdlа todqiqat metodunun genig
dаirаsiпdэц ilk mаtеriаtlапп sistemlэgdirilmasindon vo tohlitinden
istifado оtчпчг. Tэdqiq edilon mаtеriаllага xiisusi m<ivqedon
yanagrlrnadlqda qшýlуа qoyrrlan mэqsаdэ gаtmафп somaraliliyi
маlш. Moqsodyёnlu vo dйgiig tadqiqat Ёsulu seqildikdo tiуrо-
nilan рrоЬlеmiп sэmаrаli hglli tо'miп olunur, tadqiqatgrnrn idгakr
faaliyyoti istonilsn naticoyo gэtiriЬ gDЁтlr, ап baglrcasr isэ aldo
olunmug тэqоm va faktlann sistemlogdirilmBsi чэ dtizgiin
qiymotlondiTilmosi iigtin imkап уаrilш.
Siyasi рrоsеslэriп oyronilmosindo tatbiq оlrшап ba9lrca
metodlar Ьrmlагdrг: Miiqayisali-tarixi, еmрiriý sistemli, bihe-
чiогgu va siyasi modelleqdirma.
Mluqayisoli metod sosial gеrgэНiуi dark еtmэуiп ап
mtihiim шеtоdlаппdапdrг. Miiqayisalitarixi оуrэпmо metoduna
taгixi tosvir, konlcet tehlil, miiqфsаli-dёчrlо;dirmа, xronoloji,
retTospektiv (kegmi;a aid olan) ча proqnozla;drrma xaraiiterli
tadqiqat iisullan daxildir. MtiqayisalitaгiKi metod siyasi hadisalori
vB faktlarr опlаrrп meydana galdiyi vo faaliyyot gostordiyi gэrаitlэ
srx эlaqeda оуrэпmоуа iшkап уаrаdш, digor tоrаfdэп isa siyasi
rеаllrqlапп miixtalif inkiqaf mэrhаlоlоriпdа ma'ruz qaldrýr
keyГryyot doyi9iНiklorinin dагk оluпшаsша k<imak ediT. Вu metod
taгixi inkigaf ргоsеsiпdа dafolarla tоkтаrlапап hadisolorin tahliii
tigГrn olduqca vacib чэ ohamiyyotlidir. Вч giiпэ qodar polito.
lоqlапп istifado etdiНori metodoloji vasitolar igэrisindэ miiqayi-
seli mеюd gox эhomiyyotli уеr f,rtчr. Siyasotin mtiqayisoli tohlili
metodu охýш чэ fэгqli рriпsiрlаrа, siyasi tэ'sisаtlапп deduktiv
пэzэri modelino чо опlапп dflrtistle9diгilpа5inin induktiv metodu-
па (diaxron tarixi чо siпхrоп-еmрrikiЪullапп kбmayilo) оsаslашr. '

Mtiqayisэli-иrixi metod tadqiqatqrnr miixtolif <ilkаlогiп,

хаlqlагш va d<iчrlаriп siyasi hэуаtrшп f,mumi cahatlorini
agrqlamaýa istiqаmаtЬпdiriг. Miiqayiso оluпап faktlar, hadisalor'

з7
бz tobiэti: }дцlаdап epi
mahiryot kosb etdiyine gtire onlar
Вч сэhаt faaliyyot vo
strrrkfi:T-firnksional охgаrhýа malik оlчr.
inkigafin obyeНv qапrшачуфrпlчýчпчп timumiliyi ilo рпlапir.
Мэsеlац ,S.VеrЪапш rоhЬэгlфi аlппф inkiqaf efui; dтnokTatiya
garaitindo siyasi еliиlапп miiqayisэli tohlili mоhz, tig cilkanin
(АВý, isvegra vo Yaponiya) шаtегiаllап osasmda verilmigdiT.
Miiqayisoli metod hааrН goraitdo yeni miihiim fiшksiуаlаr kasb
edir. ВФqа siizlo, mЁаsir diiпуапш siyasi strr.rktrrrlaTr vo
dinamikasr haqqrnda iпfоrпrаsiуашп elmi cohotdan
sistemlogdirilmosindo Ьu metodun totbiqi ohamiyyafi dahada artrr.
60-cr illогiп аwоlэriпdоп е'tiЬагоп EHM.in (elektik hesablama
mаgrпlаппш) vo kоmрЁtеr gabkosinin tozahiirЁ ilэ baýlr statistik
yэ digor sahih iпfоrmаsiуаlагm Пуd iisullarla i9lanib
hмrгlапmаsша xeyli cohd gtistoriliT. 1962-ci ildэ ABý-da siyasi vo
sosioloji todqiqatlma dair rrniveгsitetlorarast konsorsiumun
giistoгicilari osasmda diinya arxivinin yma&lmasr diinya siyasi
elmindэ оп yiiksэk mаrhаlа oldu. DЁпуаdа dбчlэtlоriп vo siyasi
sistemlarin mtiqayisali ( komparativ) tohlili maqsodilэ iig btiytik
layiho iqlашЬ haarlandr: l)"Dёvlotlorin miiqфsаti tahlili
("Massaguse texnologiya institцnun omakdaglarr А, Benks vo R.
Tekstonun rаhЬаrliуi аItшdа); 2) " Millatlorin бyranilmosi
(Q.Qetskov vo R.Rammel. ýirral-Qarb universiteti va s,); 3)
"Siyasi g<istaricilorin tорlашlmаsrпа dair Yelski рrоqrаmr (В.
Rasset, Х. Аlkег, YelsК univeгsiteti vo s.)
Siyasi рrоsеslогi farqlendiгmok baxrmdan moqsodyonlii
metod atmaq е'tiЬаrilэ miiqayisali-иrixi metod todqiqatqrnr tarixr
рrоsеslоri vulqarlagdrrmaqdan чо hаr оtir tahrifgi Ciiqi.inca
toгzindon uzaqlagdrnr, miiasiT чо tarixi tасгiiЬопi
iimumilogdirшrokda опа kбmоk ediT. Siyasi рrоsеslогiп ауп-ауп
mоrhоlаlаrЫп va dбчrlэriпiп miiqayisasi homin prosesin
inkigafimn obyektiv qапuпаuуgчпluqlаппr iizэ 9rхаrmаýа уаrdm
gёstaгir. МЁqауisэli-игiхi metod hаm do siyasi hadisolaгi
xronoloji ardrcrllrqla 0угопmоуо imkan уагаdrr. Вu metoda aid
olan retrospktiv tisul siyasi еlrпiп рrоqпоzlаg&гmа funksiyasmln
inkiqafi па to'siT gбstorir.
Mйqayisэli metod АВý politoloqlaп tоrоfiпdап genig
istifadэ оluпчг. Вu giina qader dtinyada mtiqayisэli siyasata dair

з8
an mоhýш tadqiqat iqi аmегikа politoloqu RMalcidisin гedaktosi
altrnda поу оlчпап va dэfаlоrlо рр edilon ýoxnfrxsoli dэrslkdiT.
Bu dorslikdв mtiqayisali уапаýmа mеtоdчпчц эsаs ргiпsiрlоri:
deduksiya vo induksiya, oxgarlrq vo , fоrqlаr, ,doyigiНiНorin
mtiqayisosi чэ опlаrш sоЬоЬlоri чо s. asaslandrnlrT. Heg do
tasadiifii deyil ki, hala ХD( эsгiп ikinci уапsшdап е'tiЬагоп
miiqayisoli metotl ABý-da baglrca todqiqat iisulu Hmi istifado
olrrnur. (Q.Adams, D. Bercess чэ bagqalan tоrаfiпdэп) Веlэ
metodoloji vaziyyot qarb olkolaгindo dэ mii9ahidэ оluпчr. Miiasir
politologiyanm HassiНori hesab edilan M.Veb vo M.Ostrovski,
Q. Moska чэ V. Раrеtо siyasi fаktlаrа dair topladrqlan mаtеriаllап
mohz, btiti'yliikdэ цЁqayisali-tarixi metodun kёmоуi ilo iýloyib
hazrrlamlglar
Siyasi todqiqatlaпn empirik mеtоdц xiisusilo XIX asrjn
sопц va )О( эsгiп avvalorinda siirэtla inkigaf etrnap Ьа9lауrr. Bu,
чаtэпdаqlапп siyasatdэ igtirakr ilo эlаqоdаr оluЬ siyasi kergoklik
haqqrTrda obyeНv biliklora pгaktiki tэlabatdan irэli golirdi.
Tadqiqatgrlar siyasi elmin tiyronilrnosinin еmрrik metodunda
agaýrdakrlara x{isusi diqqat уеfiriгlоr:
l) Siyasi йчгашg рrоЬlеmiпо;
2) ictimai rо'уiп va siyasi modaniyyatin ёуrапilmаsiпэ:
3) Siyasi ргоsеslэrа mi.ixtalif аmillаriп ta'sirinin todqiqina;
4) Вёуilk va kigik siyasi strukturlann sistemli tohlilina;
5) Соmiууоfiп siyasi iфrо оluпmаsшш чо ona siyasi rвhЬоrПуiп
kompleks tiyrэnilmasina ;
6) S iyasi ta' sisatlaпrr strйtuг-fuпksiопаl tohlilina ;
7) Siyasi рlапlа;dгmауа;
8) Siyasi proqnozlagdlrmaya
Yuхапdа qeyd olirnan рrоЬtеmlаriп darindan ча hortarafli
буrопilmоsi maqsэdila empirik sosiologiya metodundanl, xtisusilo,
Ьч mеtоdчп agaýrdalcl tinstiгlorindan istifada оluпчr: Mtigahida,
ank:tlэqdirtna v9 эhali агаsшrdа sоrgu арапlmаst, stratisfik
mаtеriаllапп tэhlili, ekspeгiment, sапоdlагiп tiугапilmаsi,
modellogdirma, sёhbat vo sair,

l
ýiyasi еlmэ sosiologiyadan Ьir лrа tadqiqвt iisцlЕп, ilk пбчЬаdа anke sоrýчsц miisahibo,
mйрhidа vo s. пiifuz edilmigdir

з9'
}
 МЁgаhidо qrsa, orta, чаш mflddotli ola bilar. Uzчп mriddetli
miýahido ЬёуЁk tadqiqatgr qruрlаr torafindan арапlrr vo todqiqat
materiahnrn toplanmasr iigiin ciddi ýо'у gбstоri]mэsiпi talob edir,.
Mos: ABý-da ohalinin biitiin tоЬоqэlоriпi togНl еdоп аdаmlаг
sistem halrnda yaqayrb baliyyot gёstardiklori biitiin miiddotdo
(dофlduф, sosiallagdrýr giindon toqaiide grxdrф diivгo qodar)
tафiq ediliл. Торlашlш mаtегiаllаг Ьч чо уа digor taboqonin
dernoqrafik xarakteгistiskasma, mа;ýчllчýч dinami*asma сlаiг
mЁоууап ауdшhq gоtirir. Mii;ahida арагап tadqiqatgr опu
maraqlandrran situasiyam ёуrэпir. О, homin situasiyada bilavasito
igtirak eda Ьilэr. Mti;ahidэ metodu todqiqatgrya imkan чегiт lci,
siyasi miinaqigonin t<irапmоsi vo inkigafi pTosesini, lcitlavi
harakatrn takamriltinЁ, siyasi раrtiуаlапп fэaliyyati va sairani
оуrапэ bilsin.
Anket уоlu ilo todqiqat va эhali аrаsшdа sorýu apanlmasr
metodu XD( оsriп 30-сu illоriпdэп genig totbiq оluпur. Вu шеtоd-
dan ilk dofo Amerika sosioloqu Соrс Неllап segНqabaýr siyasi
gэrаifi буrэпшоk moqsodilэ istifadэ efrnigdir. Anket vo sоrýu уоlu
ilo todqiqat mеtоdч hаагkr qaraitda genig istifada olrmrrr.
Anket tisulu ilo segkiqabaýr tadqiqat араrmафп rnoqsodi
sеgКlоrо dair statistik tэhlil naficasinda sеgiсilэгiп rэy'ini
mtiayyanlo;dimrokdiT. Вч, nainki praktiН, homginin, eimi
аhэmiууаt daqryrT. PraktiН ahamiyyotin mа'паsl Ьuпdап ibarotdiг
Н, segНqabaýr kompaniya zаmаш aldo olunmu,q рrоqпоаIп
sasvetmanjn пэzагdа tutulan паtiсаlогiпа miinasibotini
aydrnlagdrrmaq miimktin оlчr.
Anket va sorýu iisulu ila todqiqafin elmi ohomiyyati Ьчпuпlа
sociyyalanir Н, segicilэrin Ta'yino to'sir g<istагэп amiliori, о
сiiшlоdап sеgНlагiп sosioloji xarakteristikasrnt, yaýl, tohsil
saviyyэsini, cinsi, pego monsubiyyotini, golir saviyyasini va
sаirапi бугопmоk imkanr sldэ edilif.
АЙеt vo sorýu tisulu ila арапlап todqiqat eyni zamanda
mahdud хагаktеr dagryrг, Веlэ Н, avalla, bu todqiqat i.isullan
subyektiv mahiyyot kosb edir va fomral rаqаm чо йktlапп izah
edilmosi ila sociyyalonir. iНncisi isa hamin usullaT арапlап
eksperimenta siin'i qorait yaradrT. [Ialbuki шkеt yolu ila tadqiqatrn
maqsэdi tobii goraitda haqiqati tizo grхагmаqdrr.

40
 ýtatistik mаtеriаllапп tohlili siyasi еlшiп qmgrsmda уепi
iшkапlаr agdr, Miivafiq texniki vasitoyo malik olan tadqiqaфr oldo
olunmu5 mo'lrrmatdan texniН tohlil zamanr оп zorurisini qebul
edir, qапчпаr:уфпlчqlulагl izlэуiц meylleri tiza 9Iхапr. SИtistik
materiallann,tohlili metodunrrn ahomiyyoti budur k, о, vaxt чэ
mokan mahduduluýrmdan чzаqlаgшаýа iйkап уаrаdш.
Eksperiment iisulu siyasi elmdэ оуцп goНlindo
rTodello$irmanin spsifrk foпnast Hmi hэуаtа kеgiгiliг. Tadqiq
оluпап рrоsеs va уа hadisa tadqiqaфr politoloq tэrэfiпdоп оу,tш
gэrаifi yaradrlmasl vasitasila dark оlцпчт. Веlэ Н, bu va уа digar
siyasi hadisonin inkigafi пl tэqlid etrnakla (miinaqigoni, dantgtqlan,
рагlаmепtiп iсlаslаrrш vo s.) todqiqat9l уа real рrоsеsiп inkigafim
qabaqcadan dогk etmok imkаш alda edir vo уа hаmiп рrоsеsiп
daxili mexanizmini а9mаýа nail оluг.
Sэпаdlоriп Oyranilmasina rosmi mаtеriаllаrш tohlili,
parlamentin iсlаslапшп stenoqramasr, раrtiуаlапп рrоqrаmlап,
гоsmi dашЕrqlш haqqrnda hesabat va sair daxildir. Вuпlаrlа yanaýl,
sanodlorin ёугапilmэsiпо goxsi sопоdlаriц gЁndoliklaгin,' mоktuЬ-
lапп, xatiroloгin аrаgdrпlmаsr ф aiddir, Bela infotmasiya хаrаktеr-
li mэпЬоlоr оп'апочi оlаrаq siyasotin бугопilmэsiпdо istifada
olunmuqdrrr, Bu mо'паdа Hno, foto, plakat, rэým vo s. miihiim
mаrаq dоýurur.
Sбhbot bir metod kimi miisйibdэn Ьчпuпlа forqlanir ki,
о, ikitэrafli хаrаktег kэsЬ edir, Siihbotin gedi;i bununla sacay-
уаlопir Н, опu арайп adam sоrýu kegirdiyi gaxsdan na ýоruýа-
саýrш qabaýcaФn bilir vo hansr iпfЬгmаsiуаш oldo edэcayini
awaldon miiоууапlа9dirir. Sohbэt iqtirakgllan adotan eyni voziy-
yotda оlur. Bela ki, sohbat metodu tadqiqatgrya imkan yaradrT Н,
о, apardiýr tэdqiqatr qabaqcadan haarlanmrg xiisusi sxem osaslnda
hэуаtа kegirmasin. Ba9qa sбzlo, sohbвto baglamazdan mtisahibэ
араrапlа miisйiba чеrап Masmda heg bir tinsiyyot olmrrr, fardi
хаrаktег dagryan iпfоrmаsiуа aldo etmak do qeyri-miimktindtir.
Siyasi elm iigiin sistemli metod xiisusi ohomiyyato malikdir.
Mohz, bu metod vasitosilo siyasoti kompleks hadisa va рrоsеs kimi
буrапmаk, Ьu vo уа digэr siyasi hadisonin iimumi inkipf fопцпdа
daha mtilriim iiпstirlэгiпi iiza gtхаrmаq, homin iiпsiirlогiп qargrlrqlr
asrlrlrýmr vo bir-birini gortlondirdiyini mtiоууопlоЕdiгmоk mЁm-
ktindiir.

4l
 Muaýir siyasi еlmiп sосilгуачi,саhоtlаriпdоп biTi budur ki,
siyasi bilik sфosindo sistemli idcyalar vo tоssччаr]эr genig уауrlrг,
пiехапiН, bosit gёrШЬr isa slxrg&nlrb агаdап qalкT. Sistemli
mсtофlп tapkktilii yg inkipfi Hassik elmi !fiftl"riп strцktur
fоrmаlшшп чэ metodoloji оsаslапшп yenidan rro'nalandttlmasr
ilo оlаqэdаrdш. Bu iss todqiqat obyektina konpleks уапаýmа
zопrгеtiпdоп iroli gаlir,
Sistemli metodun forqlondirici xiisusiyyotloriпdon biri
tadqiqafin stгategiyasrnm xЁяrsi fогmаdа i9lanib hazrrlanmasrna
telsbatdш. Bu metodun digar sociyyavi cohati todqiqat iginin
Ьа9lапSс шэгhаlаsiпdа оЬуеlr:tiп vahid konscptual modelinin
yaradrlmasrdu, Bu isэ бz пбчЬаsiпdэ tафiqаt ргоЬlеmiпiп doqiq
qaydaya мlшmаsrш talab edir. Tэdqiqatrn btittin komponentlari
qаrýryа qoyilan уеgапа maqsэda tabe edilmalidir. Oks halda
anrerika Фdqiqatqrsr E.Kveydin qeyd etdiyi kimi "qargtya qoyulan
probtemin hall оhшmаmаsr tahltikosi yaranrr.
1

SisФmli metod gargivosindo fоrшаl analitik aspekfin i9lanib

hazrrlanmasrna ohamiyyэtli diqqэt yetirilir. МfrхЫif еIrпlэriп
пfrшауапdоIsri timumi sistem nozariyyosinin miixtolif fогmаl
чаriапtlаппr vo ixfisaslagdmlmrя sistem kопsерsiуаlапш iгоli
siiriirlаг. Bu mеуl siyasi elm gэrgiчоsiпdа da tozфiir edir. Bununla
alaqadar оlаrаq taфqat igindo isfifado edilan anlayrglamr
эmaliyyatla9drnlmasr pToblemi mеуdапа gжrr Н, bunsuz пэ irali
siiriilэn forziyyonin, ehtimallann empirik уохlапrlmаsц no da
Ьuп[агш поzэri sэчiууаdэ ciddi miizaНrэsi шfrmktiп deyildir.
Моsеlоц ohalinin siyasi fоаllrýшш оmэliууаtlа9mа soviyyosina
уахшlаgmаst iigiin, о, iiziindэ iki cohati biTlaqdirmolidir: Birincisi,
siyasi foallrýrn konkTet tаzаhiiг kапаllаrшr (sеgНlэrdо, siyasi
yrSncaqlarda igfirak etrrtэk, matbr,ntda 9lxr9 etmok va s.) чэ
iНncisi, siyasi hoyatda igtiralun comiyyotin btitiin siyasi sferasmt
tam оhаtэ etma dагэсэsiпi. Sistemli tadqiqatm ап mtihiim
prinsiplarindon Ьiгi офеktiп xarici mfihitlo qargrlrqlr faaliyyatino
diqqot yetirilшrэsidir. Umumiyyatta, sistemli metodun btittiцl
komponentlari чэ рriпsiрlоri siyasi proseslarin todqiqindo ёziiпэ
mэхslБ rol oynayrr. Mtiasir gэrаitdо siyasi elmin istifadэ etdiyi an

' КвейА Е. Методц системного анализа.-В.tоt. Новое в теории и практике

упраменийа производством в США.М., 1971, Sah85.

42
miihiim tафiqаt тngtоd}аппdяп biri biheviorguluqdur. Biheviorgu
metoddan istifado olrrnmasr siyasi elmin vo biitбvltikdэ ictimai
еlmlоriп metodologiyasmda inqilab hesab olunrrt. Biheviorizm
ХD( osrin а"хrrlаппdа Amerikada psixologiya_ еlтпiпdо meydana
gэlпrig чэ tezliНa ictimai еhпlоriп goxunda tbtbiq olunmaýa
baglamrgdrT. Bu metod tokca siyasi еImiп deyil, biifiin ictimai
еlmlаriп metodoloji isfiqamoti kimi sociyyolonir, Bihevioral
metodun mahiyyati Ьчпdап ibaгatdir Н, siyasi proseslari аdаmlапл
dаwапrgtш vo ohval-ruhiyosini <iуrэпmаk asasmda todqiq edir. Bu
metod situasiyantn modelloqdirilmэsino imkan уаrаdш, camiyyofin
siyasi inkiqafintn daha diizgiin mеуlЫ dork etmoya faydalr to'sir
gбstarir. Biheviorim ауп-ауп fаrdlоriп, qruрlапп, miixtolif sosial,
madani, рер vo s. Ьirliklогiп йчrаш9шl буrопmэуо ilk cohd еdап
metodlardandrT. Вu metod faktlan vo sоrчаtlоri biT-birindon
farqlondirпroyi qаrgrsша maqsad qоучr. Biheviorizmin torofdarlarr
politologiyanr sоrчоtlэrdоп ча ideologiyaйn azad elm e'lan
etmokla dэqiq еlmlаrdэп ауп-ауп modellari чэ tadqiqat
шеtоdlаппr, xйsusilo riyazi пiеЮdlап чэ Ьuпuпlа alaqali olan
karniyyat tisullапш эхz etlrriEdiT. Belalikla, siyasi eln giitlavi
hаrаkаtlап va sosial siyasi proseslэTi hаrtаrэfli tэdqiq efuak tigiin
olverigli imkan alda etmigdir. 0mumiyyotlэ, bihevioгgu mеtоduп
meydana golmosi ilo siyasi psixologiyadan, sosiologiyadan,
iqtisadi еlmlоrdап чо еlасэ da riyaziyyat, НЬегпеtikа ча
coSafiya<ian, hotta tibb elmindon miioyyon еmрiгik va komiyyat
mеtоdlапш gоttiгmаНо ciz tэdqiqat Ёsullannt daha da zongin-
logdiгmiqdir. l928-ci ilda ABý-da siyasotin бyrenilmasi moqsodilo
riyazi metodun vo sиtistik vasitaloгin tatbiqina йir ilk elmi
iqlоrdап Ьiгi 9ар olunur. S.Raysrn "Siyasatdo komiyyat metodu
adlanan НtаЬшф biheviorgu tadqiqat mеtоdчпuп iistiinliiklэri Ьir
daha tosdiqloniT.
Biheviorizmin mе'уап bundan iЬаrаtdir Н, siyasi elm hэr
qeydon otval, ciddi elmi, empirik metodun kcimoyilo афmlагш
mfrqahida olrrnan siyasi dачгашqrпr сiуrэпmаlidir. Siyasi elririn
sэrуаt miilahizэlorindan azad оlmаsшш zoruriliyini osaslandlr-
mаýа galrpn biheviorgular iddia edirlor Н, sorvatlar vo faktlar
tadqiqatrn naticasi уох, офеkfi olmalrdrr. Опlаr hаmgЫп, siyasi
dачrашрп psixoloji motivlo qortlondiyini qeyd еdiгlаr. Biheviorgu

4з
metodtm tarofdarlan slyasi elmin Фgэг еlmlоriц о ctimlodon
tobiot еlmlsriпiп mеtоdlаrrпфп чэ nailiyyotlэrindon istifado
etmesЫ шоqsэdочуýuп hesab edirlor.
60-cr ча xiisusila 70+i illэrdo qаф siyasi еlшiпdо
biheviorimin Ьбhrаш Ьаglашг. Мэhz, Ьч zaman пэzогi vэ dtirrуа-
gt riЦti xaгakterli xeyli kопsерsiуаlаг tagokkiil tapdr, tadqiqaфrlarrn
siyasi folsefэyo vo siyasi поzоriууоуа diqqot yetirmosi giiclondi.
Вч сэhоt siyasetin sагчоtlоrdап va ideologiyadan azad olmasmtn
labЁdliiyЁ barodo biheviorial konsepsiyanrn inkan idi. Bir sша
ameTika politoloqlan, ilk ncivbэdo. D.iston чэ Ьаqqаlап siyasi
elmin tadqiqindo an'onovi iisullara, keyfiyyat mеtоdlаппа чэ
эxlaqi normalara qaytdtlmas,nrn tэrоfdап Hmi grxrg etdilar.
Politoloqlar miiasir siyasi elmin metodologiyasrnda iki osas
СФrэуяпlп saxlamlmasr tотаfdапdшlаr:
1. On'anavi Kassik va ta'sisatlr politologiyanln kеуfiууэt
metodlan.
2, Bihevioral tadqiqat metodu (empirik чэ kamiyyot metodlan).
Веlа mi.ilahizэ 9tibhasiz, miiasir dtinyanrn siyasi inkigafinm rеаl
Ёmumi mantiqЫ oks etdirir.
Siyasi elmin haarda istifada etdiyi аhэmiууэtli metodlardan
biri da siyasi mоdеllэqdirmоdir. Siyasi pгseslarin model-
lagdiribnosi holo )О( asrin birinci ЁЬiiпdап hayata kеgiгiliг. Siyasi
mоdеllаqdiгmэ mеtоdшrчп totbiqinэ ilk cohd gбstоrоп L,Kgardson
оlmчgduг. О, 1919-сч ildэ yмdrýr "МtihаriЬэпiп riyazi
psixologiyasr adlt НtаЬшdа iИ milli dбvlot аrаsшdа si,ir'otlэ
silah]anma rпоdеliпi igloyib hazrrlayrT. Siyasi elmdo гiуаzi modelin
foal tedbiqi 50-60-cr illогdа " bihevioral саrауапш ytiksaligi ila
Ьа9lашr. Bu Фп ЕНМ-iп vo рrоqгаmlа9drrmа vasitэlarinin
tэhillФdirilmasi ilo olaqadar olaraq makro va milco ргоsеslаriп
modellogdirilmasi siyasi elmin metodologiyasmm inkigafmda
perspektivli istiqamэto рwilir. Siyasatin sistemli model-
lэgdiгilrnasi siyasi hауаhп ham dinamik чо hаm da stoxastik
rnodelin,i ohato edir Н, bu ф silsila qaНinda tаkrаrlапап seqН
proseslorinin vo kоmрапiуаsшщ eloca da ратlашепt segНiorinin
пэtiсаlагiпiп tohlili Ёgrin faal tadbiq оlчпчr.l Siyasi pToseslorin

' Плотинсв.tй Ю.М. Математическое моделирование диммики соl+4альных

процессов. М, 1992. Sоh.З940-

44
todqiqinda sosioloji, antropoloji, psixoloji va digоr metodlardan da
istitbdэ oltmr.ir.
Sosiolфi metod siyasBtin comiyyotin чэziууеtiпdаrц iqtisadi
miinasibotlэrdan, sosial sfiuktrrrdaц ideologiya va modoпiyyotdon
asrlrlrýmm aydmlag&rrlmast ilo baýlrdrr.
Апtrороlфi metod siyasati nazardan kеgirоrkэп sosioloji
metoddan brqli оlаrаq sosial amillori Фyil, mohz, iпsапш tabiatini
ba;lrca mе'уаr Ншi qobul edir. Psixolo_ii metod antгopoloji mе-
todla mtiаууап oxqarlrýa malikdir. Вц metod da insana siyasi
hadiso Kmi уапаglr. Psixoloji metod апtгороlоji metoddan fогqli
olaraq iimчmiууоtlэ iпsаш уох, konkret fогdlоri spesifik xtisu-
siyyotlэri iIэ <iуrапiг.
Siyasi fiНг ta;okkiil Иpdrýr vaxtdan bu gtina qador siyasi
tadqiqat rпеЮdlап ча metodologiyasr bёyiik takamiil yolu
kеgmi;dir.

45
 ш FэSiL
siудsi шiккiN тэ ýэю<tilti
чо ToKAMtItU
r. дптiк siудsi тоsэwURLэR
ictimai уЁчrчп mtiэууоп foкnast olmaq е'fiЬап ilэ siyasi
fikir vo idеуаlаrш togokktilii mtik dёчго tosadЁf edir.l siyasi fikir
чэ idеуаlапп obyekfiv mаапrшu Ьагаdо elmda indiyo kimi
mtibahisэlar m<ivcudduT. Siyasi fikriп mаzmuпчпuп mtiayyon-
loqdirilrnasino todqiqatgrlar miixtalif mcivqelordan уапа9шlаr.
Bo'zi todqiqatgrlaT belo hesab edir Н, siyasi tosawtiT чэ fikriп
mоапmч dбvlэt чэ hiЩчq haqqmda ЬiliНагiп gохluф ilo
sociyyolonir, digor tэdqiqatgrlaпn filсiпсэ onrm mэzmuJlч siyasi-
hiiquqi to'sisatlann inkiqafrnm qabaqcadan nszari Ьжrmdап
duyulmast ila оlаqэdрrdш. Еlэ miiollifiara da rast gоliпir ki, опlаг
siyasi fikrin чэ ideyalarrn mоzmuшшuп sinfi miibarizonin
mtlxtolif fоrmа vo metodlanndan iЬаrаt оlduýuпu iddia edir, Ьir
qruр alim iso homin mоzmlшчп mйэууопlэ;dirilmоsiпdо
doktriмlann siyasi fikriп sопrаlо inkiqalina to'siгini baglrca mе'уаr
Hmi qiуmэtlопdirir.
MaraqlrdrT Н, miitaxassislorin Ьir qismi siyasi fikrin
mozlnununa dair kegnriga aid doktrinalann vo konsepsiyalarrn
mtiasir baxrmdan qiymatlandirilmэsina xiisusi diqqat yetiriTlor.
Nohayat, siyasi fikir tarixi va ошIп mэапчпu ba'zi hаllагф
dovloЪhiiquq ta'sisatlanmn osl tobiotinin, mahiyyэtinin dark
olunmast vo dovlet-hйquq haqqinda biliklorin takamiil prosesinin
dэriпlэýmеsi va inkigafi Hrni паzоrdэп kеgiгilir.2 ý,libhosiz, Ьu
miixtolif konsepsiyalmda siyasi fikir tarixina aid cemiyyat

l &l ЪdЬ уаIпи фЫ filcio iпkipПпф хi,isлi ahэmiyyэt ka$ еdэп ideya va ь'limlэте ciiqqat
yEirmyik
2
История политическчD( и правовьц рений. flрвний мир. М,,1985 Sah 3-4, З40-347,

.46
йчlогiпiп <iz аrаlаппdа vo allahla qaгgrlrqlr miiпаsiЫlогi, hiiquq
vo vэzifalari da ipqlandrnlrr. Qodim miflоriп baglrca ideyasl
mбчсчd sosial чs siyasi-hiiquqi qауdаlапп ilahi mопgеуэ malik
оlmаsrш эsаslапфппаqdап iЬагаtdir.
Eramrzdan awal, birinci minillikdo qadim diiпуапrп rпоdапi
ýlkаlsriпdэ siyasi tаsаwiаlэriп miirаууэп sэmэrоli inkigaf meyli
паzоrо 9aтplI. Antik ýarq ёlkblorinda (Misir, Hindistan, Cin) srnfi.:_
va ideya-siyasi miibarizэ gэraitinda siyasi biliНoro dаiг ilk
tasowiiTlor vo siyasi biliНorin sahosi Hmi siyasotin эsаslап
taqakkiil taprr.
Siyasi biliНaй чэ tasawi.irlaгin ilk vatoni qadim Misirdir.,
Вйim еrаdап owol, W-Ш minillikda Мisiгdэ quldarhq dёvloti ,

у,гашr. Вu dovlot Fiг]опrш baggrlrq etdiyi morkozlo;mrg Ыirоkrаtik

mопаrхiуаdап ibarэt idi. Quldаrlапп siyasi ideologiyasmda ictimai-
siyasi sahado miixtalif tobqaloгin qeyri-baTabrliyi, "уuхапlаrш
"а9афlаr iizorinoo tisttЫiiyti vo s. kimi tosowtirlэr hakim уеr.
tutrrrdц Dovlatin ilahi mапgауа malik olmasr fir'опlаrа siЫgdэ
ifаdэ оluпurdu. Mifologiya fir'опlап уеr iiziiniin allahr Hmi tэsчiг
ediгdi, Qэdim Mbirin dбчlэt sanadlorindan Ьiriпdэ аllаhш 9аr II
Rаmzеsэ miirасiэfi Ьеlэ ifrdo оlrmчr: Моп sonin atanam, mап sопо
ilahi vszifu verdim К, idаrэ edo biloson.l qdйrlаrlа qullar arasrnda
miibarizani aks etdiгon qчldшlц ideologiyasr miixtэlif qodim
manbolerda, о ctmladan adabi-siyasi trakИtlarda бz tacэsnimtinii
tapmrqdrr. Наmiп odobi-siyasi mапЫоr nosihatlэr gэklinda tortib
оlrшrчrdu. Bela nasihatlordan mоqhuru "Аtашп oz oýluna
nosihoti"dir. Вч пэsihаtdа hakimi$latdo оlапlапп d<ivlati песо
idaro efttosinэ dаir moslohatlaT verilir.
"Аtапш tiz ogluna nosihofi" taktatlntn mi.iollifi haНm
dаiтаlогiп Ьахrglапш ithdo edorek yoxsullan gаr haНmiyyэtinin
diýmопlогi e'lan odir va buna g<irа yoxsullara. qullаrа qargt tеrrоrа
9аЁ'lпr. Yoxsullara belo miinasibat hаm da ondan irali goliTdi Н,,
sosial-siyasi qeyri-barabarliyin odalotsiz hal оlduфпа mehz, опlаг
<iaha 9ох inanrrdrlar.
"Umidsй аdаmш oz пrhч ilo sёhboti " adlr digar Ьir
nosihatdo ахiгаt dtinyastnln mбчсчdlчýuпа giibha ilo yanaprlrr,

r История политических и правовьD( М,, 1988.

у€ний. Sеh.26-З0-

47
itaotkmlrф inam hissi zэiflayir vB dini gёrЁglог sistemi qiibha
altma аlпrrr. Bu паsihэtdэ miiоууап ictimai motivlar, xtbusila
"zоrаkrlфа " qargl e'tiTaz diqqoti сglЬ еdiг. Nasihatin mtiollifi qeyd
edir Н, hоr yerda sоуýuпgulчqdчг, qarda9 qаrdаqm эmlаkrш
mапimsоуir vo sair. Yохsчllапп odalэbiz ictimai qaydalaTa
ýtibhosinin artrtastnln ohomiyyoti bundan iЬагоtdiт Н, mtivcud
diivlot hakimiyyotino, Мisiг 9шlrýrшп isfibфd Ёsul-idarosinэ qar;r
e'tilaz hissi duyrrlur. Qэdim Hindisйnda quldaгltq qчrчlчЕчпuп
miidafiasinэ istiqametlanэn siyasi fikirЫ бz oksini Ьrаhmапizm,
buddizm Hmi dini-siyasi ideologiyalarda, о ciimlodon siyasi
Taktat Нmi saciyyalengn "Artкapastrda tapmrqdl. Вrаhmапizm ilk
ntivbodo ahalinin azad, lakin hakim dairoloT ila ЬаrаЬоr hЁquqa
malik оlmауап hissosinin-varnamn ideologiyasr idi. Вrаhmапizmо
gоrо hаr biT varna allah tэrоfiпdэп g<indaгilmig qaydalan бziino
tolqin efunolidir.
Вrаhmапiапо gсirо iпsапlаrш daxili alomi, hisslari
illruiyalmdan ba9qa Ьir qey deyiidir. Вчrаdап belo biT qэnaat hasil
оlчг К, insanlann oziyyati, yoxsulluq, kаdеr, falakat vo s. dэ
illoziyadan ibarotdir. iлsапш varlr$nda baglrca уеri Ьоdоп deyil,
ruh tчtчr fikrini iddia edan Ьгаhmапiап аdаmlап бz hayat gоrаitЫ
ymigrla;dшmaq, сэmiууаt quruculuýunda igtirak efrrrok so'ylo-
riпdsп uzaqlagdrmraýa galrqrrdr. Brahmanian, dini -siyasi ta'limino
giira adamlar уаЬшz бz rйlапш tэlсmillэgdiгmоlidirlоr. Qiinki ruh
бlmozdir, abэdidir. Belaliklo, Ьrаhmапizп ideologiyasrnln 5iуд5i
ma'nasl Ьчпdап ibaгotdir Н, istismar оluпапlаrш уеr iiztindo
istismardan azad olmasl qeyri-mumktindiir.
Вrаhmапizmiп siyasi ideologiyasrm эks etdiron miihiim
yazrlr abidэlardon-monbolardon biri "Мапu qarrunlandir. Manu
qапuпlдаф ictimaisiyasi sahoda qеугi-ЬоrаЬогliуо. dочlэtэ vo
istibdada asaslanan gаr hakimiyyatinin monqoyina, mahiyyatino
dair maraqlr fiHrlor Ыi stiriiltir. "Manu qапtшu " чаrпапrп ali
tobэqasinin iistiinliiyiintin qоruпuЬ saxlmrmastm movcud dciviэt
qчпrlugtшuп mtidafia cdilmasinda g0rtirdti.
Qadim Hind siyasi fikfinin inkiqafinda "Аrtхаýаstr adlanan
siyasi trahat miihiim rоl оупаmrgфл. Bu traktatda d<ivlofin idma
olunmast mэsэlаsiпо хЁsusi diqqat уеfiгilir. Тrаktаtш mtiallitlori
tidогiпэ qоdэrН miitafokkirloTin siyasoto dair fikirlarindan, эп

48
qadirn hind s,iyasi fikrinin zongin оп'опаlэгiпdэп geni; istifado
eФjýlar. ATEagasnda gЁclii mэгkezlogdirilmig dovlot ideyasr,
quldarhq сэmiууоtiпiп biitiin iqtisadi vo siyasi .hayatmrn 9аr
tэrоfiпdоп феq Ьir mohdudiyyot qo,yulmadan) idaro оluшпаsr fikri
baglrca уег tuttг. Hotta bela bir ideya iгоli stiriiltir Н, hakimiyyati
qоruуuЪ saxlamaq паmiпо 9аr qanrmrr pozmaq htiququna malikdir
va Ьч moqsadla btitiin vasito чэ tоdЬirlоrа al аи bilor. Traktatda
homginin xarici siyasot, mriharibo va,sElh mоsаlоlэriпа Ыiyiik
diqqot уеtiriliг. Опrm mi,iolliflэri agrq qaНldo qeyd еdirlог И,
mrihаriЬопiп mэqsadi ba9qa dбvlatlarin amlakml, sэrчаtlаriпi,
-
tограqlагrпr zobt еfiпаkdоп iЬшоtdiг.
Digаг dini-siyasi bйdim ideologiyasma gtira hanst чаrпауа
(tabaqoya) mэпsuЬ оlmаsшdап aяlr оlmауагаq btittin аdаmlаr
mo'navi ЬатаЬоrliуа malik olmalrdrr. Bu ideologiyada bela Ьir
mmaqlr fikiT ifado оlчпчт Н, insanlar camiyyotin yarandrýr ilk
vaxtdan ЬrаЬоr vo azad оlrпч9lаг. Lakin sопrаlаr оýшluýш va
yalanrn tоzаhfrгti ilo alaqodar sosial cahotdon qэугi-ЬотаЬоrlik
togokktil tapmrgdrr.
Bizim егаdап owal II minilHkdo qadim ýorqin digоr
tilkolsrindo dэ siyasi filсгiп ёziina maxsus tozahi.ini diqqati calb
edir. Belo ki, homin dбчrdо Qinda qчldаrlщ dбvlэtinin уаrапmаýl
ilэ miixtэlif istiqamotli siyasi fikiTlor mеуdапа grxrr. Quldar
ауапlапп hakim m0vqe tutan siyasi ideologiyasr 9аr hakimiy-
yotinin ilahi mапруо malik оlmаsrш оsаslапdшrф. iп quldarlrq
dtivlatinin уаrапmаslпdап sоц]га (В.е,о. Il minillikdo) in оуап-
lапшп ideoloфyasr asaslandrrmaýa galrgrrdr ki, эуапlапп
hоkmrапhф sоmашп hбkmiidtir, 9аr bi.ittin mcivcud оlапlапп Ёч-
qiinda durur, о, sаlпапlп oýluduT.
Hakim dаirоlоriп sэrt mtiпasibotina qaT9r Hitlolarin e'tiraanr
ifadэ еdап siyasi Гrkirlаr xalq mаhшlаrrпdа ёz aksini taplrdr. Belo
шаhшlаrdа xalq xogboxtlik чо adalat haqqrnda агzulаппц hakim
dаirаlэгiп faaliyyatino nifrotini ifada ediTdi. Yохsullапп passiv
e'tirazlan daosizm ta'limindэ tэrоппtim olunmuqdur. Вu ta'limin
osaslnl qadim Qinin mtidrik qэхsiууаtlогiпdоп biri оlап Laottszl
qоуmuqdur. Daosйm ta'liminin osast "Daodo ttszin НИЬrпdа
formalagdmlmrgdrг. Hamin Htabda 9аr hakimiyyotinin ilahi
monqodon ibarot olmasr ideyast irоli stiriiПir. Lao-Ttszlnln sosial

49
ideah аdаmiаrш baraborli5rina чэ istismardan azad olmasrna
asaslanan qrrrulug idi. Lakin о, belo Ьэrqагаr olmasmr
kiitlэlarin mtiЬаrИоsiпdа dфl, ibtidai icma camiyyatindaН
qaydalara qayrtmaqda gёrшdЁ. Iяo-trszt miiharibo оlеуhiпб
miiЪаrizэуо bбyiik diqqot yetinniýdfu.
Qodim qindэ mоуdапа 9rхап siyasi tо'limlэrdэп digeri
КопfчЪiпiп (В.е.о.551479сч illоr) ta'limi idi. Lao-Trszшrm
aleyhdan olan Konfutsi imtiyazlr tоЬqаlогiп mэпаfеуiпi mЁфfiа
edirdi. О, vaxh kegmr9 ictimai va siyasi qaydalara haqq qаzапdшт,
marasimlaro vo оп'эпоlоrэ osaslanan idaroetmanin tотоfdап Hmi
ипшrrdr. Kon_futsi qeyd edirdi Н, dбvlot elo idаго olunmalrdrr К,
xalq ddvlotin igino mйdахilо edo bihmasin. KonfuKinin to'limindэ
'Jen ideyasr (insanparvarliý humanizшr) mЁhiim уеr tutш.
Qodim Qin siyasi fiHnin gёrkэmli niimayondolorindon Ьiri
da Mo-fiszrdш. Ошш siyasi gбrй9lаri Konfutsinin fikirlorina qагýl
gevrilmigdi. Мо-tlszшш to'limi yoxsullann monafeyini ifada
edirdi. О, biitiin аdаmlаrш ЬоrаЬэrliуi ideyasml irэLi si,iTtirdti. Bu
prinsipdэn gжr5 еdоrаk qeyd ediTdi Н, аdаmlаr siyasi hэуаtdа da
ЬаrаЬог htiquqa malik olmalr, dcivlat iglагiпiп idагэ оltшmаsшdа
eyni htiquqla i9tirak efualidiгlor. Dёvlatin idага edilmэsinin
me'yaTt аdаmlаrш hanst tаЬаqэуа malik olmast deyil, nrehz,
опlапп qabiliyyэti vo xalqa xidmat etmok ozmi olmalrdrT. Bu
miitofэkkiTin fikrinca dбvlotin giiclii чэ sabit olmasl опu idara
еdопlоriп чап-sоrчоfi, monqoyi vo qohumluq mtinasibotlori ila
deyil, уаlшz аdаmlапп gожi keyfiyy,otlэri vo qabiliyyoti sayasinda
tо'шiп оluпчr. Mo-ttsa:rm to'limina gёrо ali hakimilyot xalqa
moхsчý olrnahdrr.
Konfutsinin fatalist ideyalanna qargr miibariza араrап bu Qin
mЁtafэkkiri asaslandmTdl ki, аgэг xalq oz monafeyi uфгuпdа foal
miibariza араrаrsа, о, azadltýa, sфlэtа vo zengin hэyata nail ola
Ьilоr. Umumiyyatlo, Mo-trszrmn афmlапп ЬэrаЬагliуi, xalqrn
dёvlэtin idaro оluпmаsшф igtiгak еtmэk hi.iququ Ьаrаdа sфsi
ideyalan, mtirtoce miiharibolari pislomosi va mývcud sosial-siyasi
qaydalan tonqid etmesi miitoroqqi оhоmiууэt kosb еdiгф.
Qadim ýindo siyasi fikirlar sоша[аг Хап-Fеу vo digаг
miitafakkirlэr tэrаfшdап daha da inkiqaf etdiгilmipdir. Qadinr
gэrqiп quldarlщ dёчlоtlогiпdа toqakktil tapan siyasi tosavvtir vo

50
ideyalar antik quldarlrq comiyyatinin bagl-rca siyasi fikir- istiqamoti
оlmафа qodim Yuпашstапdа vo Romada siyasi fikriп inkigafma
to'sir g<istэгmigdiT.
АzоrЬдусвп хаlqtпш фаsi fikir tдriхi do qadimdir.
АzоrЬаусацdа siyasi fikir чэ ideyalann togakkiilЁ..bИm еrафп
owal birinci minilliyэ tasadtif edir. АzогЬаусап хаlqшш zongin
fikir tarixi iimцmi qэнldа mЁqoddas Hablar kiilliyyah hеsаь
edilon Avestada tiz aksЫ tapmrgdrT. Elmi miilahizoleгo gоrа
Avesta 21 КИЬdап ibarot olmuqdrг. ElTni щапЫогdо bela bir
ehtimal паz9rо 9аrрш К, Makedoniyalr lsgondэrin igýalgr
hЁсumlап d<ivrtinda Avestaya daxil olan mtiqaddas НИЬlатш
bбyiik аksогiууэti шаhч оlmu;dur. Tэsadtif naticasindэ ancaq iig
НиЬ: "Vendidad ", Yasna чо'lVфеrеd salamat qalmrgdrr.
Avesta quldarhq dovriinda ahmonilar padphhýrnrn rosmi
dini olmuq, sошаlаr fooфlizmin tagэkkiil Ир&& ilk dбwloTda iso
Sasanilor dtivlэtinin hаНm dini kimi tашпrпrqdrт.l
Avestanm mоапtшtшч belo bir Гftir tэqКl edir Н, diinyada
iki baglrca qtiwэ-xeyir va ýаr qi.ivvalor m0vcuddur. Homin
qi.iwalar атаsшdа daim banqmaz mtibarizo gedir, XeyiT qtiwolor
хеуirхаhlrýш, paНrýrn vo iпsапlага xogboxtlik bоxg etnoyin
tacossifunfl Hmi qiymotlendirilir, ýоr qtiwolor Ъо Ьlаkоtlэгiп,
ЬоdЬэхtliklогiп, pisliklarin ba9lrca mапЬоуi Hmi osaslandшrlrT.
Ачеstапш ba'zi раrаqrаflаппй dеmоkаt'й idеоlфуауа,
camiyyatin yoxsul tэbaqolaTinin monafeyinin mtidafiэsina va digвг
sosial-siyasi mоsоlаlоrэ dаir maraqh fikirlэr diqqoti соlЬ edir.
Comiyyot hayatnda xeyirla gorin ekiz olmast, Ьчпlапп
miibaгizosi, 9п baqlrcasr isa huqqщ эdalotin, diizgtinliiytin
taranniimii АчеsИпш baglrca qayosini ta9Н1 еdir va ZordiiEt
etikasmrn mahiyyafini tecassiim etdirir. Avestadan aydrn оlur ki,
zordiigtliyin ап ali эхlаq prinsipi mtiqoddas qапuпIаrа, adalotli
ictimai qaydalara гiауоt etmokdir. Umumiууэtlа, Ачеstашп tahlili
bela qonaota galrnaya osas чегiт Н, bu miiqaddas НаЬ siyasi
mtidriНiуа 9аýш9drr, maarifgilik idеуаlаrшrп toronniimfldtiг.
Avestada ifadэ оluпmчg zardiigt qапuпlап mahi-yyot e'tiban
ila ictimai miiпаsiЬоtlоriп hriquqi asast Hmi to'siT baýrglayrr,

|ЭtmJlt
baxiМ. Molrkova. Е-Мэпrпоdоч. AzaЁaycanda ýyщi-hiiquqifikiT. В,, I9M.

51
 Avestada elo mйdrilL tilvi miilаhizэlэrо rаst gвlirik К,
hпlаr hemiga b9oriyyэtin idealr оluЬ. Вч mэ'паdа hаqqшФ
dашgdrфmи miiqaddэs КИЬdа miiqoddos ideyalara gaýrrrg-ideal
comiyyaq s0lh, dфmэпgiliуiп olTnadrýr ictimai qunrlug vo s,
haqqrnda fikirlgr АzоrЬаусап хаlqrпш siyasi fikir агiхiпiп Ьарri,
dtinyavi mahiyyot ,kosb etdiyЫ, zэпфп modoni irse malik
olduýunu tesdiqlayir. Ba'zi elmi mопЬоlаrdэ qeyd оlчпчг Н,
zаrdШt qапчпlаппdа hakimiyyat, опчп хагаktеri, hakimiyyotin
хагаldеriпо mtinasibэt masalasi бz eksini tapmrgdш. Ноtи
Zэгfiýtr'iп maarifgi mопаrхiуа tагоfdап оImаsша dair ba'zi
miilahizэlar da mtiчсчddur. Avestada camiyyotin dоrd baglrca
tabqэsi haqqmda fikir ytiriidf,liir. Homin tabэqolor Ьчпlаrdrr:
kahinlar, dбytiggiilar, akingilar чо sэпаtkаrlаr. Bu bбlgii gtibhasiz,
sопгаlаr cэmiyyotin sosial toTНbi haqqmda АzэrЬаусап siyasi
fikinin tagэkktilii v9 inki9afina taydal, ta'cir gostaгmi;dir,
Avestada tоrаппtim оlшrап qiymatli siyasi Гikiгlэг xalqrmran
qadim milli sorvotidiг. Ela ýаrчоt kl, опdап bu gЁn da
Ьоhтэlэпirik.
Antik QоrЬ cilkэlerinda ( YunanrsИn, Roma ) siyasi fikir
dфa da inkiEaf edarэk siyasi ta'lim чэ поzоriууоlог sэviyyosinэ
ytiksэlir. Qэdim Yчпашstапш siyasi fikir Иriхi Yчпашstапdа
quldarlrq camiyyatinin vo d<ivlotin tokamЁlti ilo sж baýlrdrr.
Qodim уuпапlапп siyasi fikгi tiz inkigafmda frg baglrca moThalodon
kegmiýdir- Birinci mэгhэlа YunanrsИnda dбvlatgiliyin fоrmа-
lagmast prosesi ilo eyni vaxtda togokkiil tapan dtivlot чэ hiiquq
hаqqшй tasowiirlor dбчrtiпti (Ь.е.о. ИII-И аsrlэг) оhаtэ edir.
ikinci mоrhоlэ quldarlrq demolcatiyasшlm ytiksali9i чо tonozztilii
d<ivriina чуЁrш gэlan dбvlat-hiiquq Ьагоdа tа'liшlаriп inki9afr
dovrЁdii{ (Ь.е.э.V-Ш оsrlф. Bu ta'limloT ba;lrca оlагаq Afinada
tэgэkktil taprb. Ugtincti mаrhоlа ellinizm dбчriiпdо polis sisteminin
tonэzziiliinti эks еtdiгоп siyasi паzэriууоlоriп Ьёhrашпr
saciyyolondirir (Ь.е.о.IV-II аsrlоr).
Qadim yunan dбvlatinin уагапmаsl xiisusiyyotlorinin
tафiqiпо hаsr оlrшmчg ilk yazrh mопЫэтdоп Ьiгi qair Kesiodun
"Omok va din poemastdtT. Yunan dбvlaфiliyinin foгmalaqmast va
iлkigafi mаsэlэlоriпо mtbiim diqqэt yetiran mйtэfэkkirlоrdоп Ьiri
Нfаqоr olmugdur. Рifаqоrчп ta'limindэ aristokratik dёvloto aid

52
motivlor Ёsttinliik tэýHl ediT. Pifaqor demokratik dбvlot
qurчочluýuпuп aleyhino grкrdr: Опчп fikrinco dёvloti xiisusi dini-
'
etik torbiya almrg va Ьаgqаlаппdап yiilcsak soviyyosi i1o foTqlanon
аdаmiаr tэbqosi idага еfuэlidir чэ hшш dёvlati idаrэ edonloro
sбzsiiz ИЬ olmalr&T. Pifaqoг еlэ ЪirfiIci b'Hdlo qeyd edirdi Н,
dбчlоtiп veгdiyi оmтlацsаrапсаrr hбkmоп уегiпо yetirilmoli,
qanunda yazrlanlara riауаt edilmalidir. Bir sбzlэ, bu mijtofokkiгin
to,'limindo aristokratik ruh ауdш паzоrэ 9аrрш. Yеri gаlmigkэп
qeyd edak Н, <folsafaninr> mопаslпr ilk dofa aqrqlayan mahz,
Pifaqor оlmчgdчг: folsofanin mgпаýl heqiqati tapmaqdrr.
Bёyiik filospf Heraklitin siyasi tэ'limi do maraq dофrur.
НеrаkliЪ gdrэ dtinya ziddiyyatlarin mэсmчudrrr. Нат ýеу
ziddiyyэtlarin mtibarizasindan, miihаriЫоrdап уаrашr. О, xalqa
nifrat boslamasini agrq bildirirdi, аdашrlаrш gохlчýчпu уох,
azliýmr qobul edirdi. Вч filosof iddia edirdi Н, Ьiг пэfаriп
iradэsino tabe olnaq sarstlmaz qапuпdur. Heraklit hiiququ
mtihmibanin ve zarurotin nэticosi kimi asaslandtnr, ilйi
qапuпlагш obodiliyini qatilryotla bildiriгdi. Bunrrnla belo gcistariгdi
Н, эdalotli чэ qeyгi-htiquqi olan по vaýa iпмшп ёzii tоrэfiпdап
yaradtlш, gйпki allah iiqiin hэr ýеу g<izal va adalatlidiT.
Umчпriууэtlо, qodim yunanlarda dбvlotgilik ideyasr mЁсаrrвd
anlayrg, reallrýrn xayali obrazt Hmi baqa dtigtiliirdii.
Qadim Yцпапrstапш siyasi-htiquqi fiНг Игiхiпdа Ьбуtik
zoka safoibi Demokritin g0rii9lori xiisusi уеr tutuг. Г)еmоlсit
аdашlапп maddi tоlеЬаtш ictimai toroqqinin zаrчri amili Hmi
qiуmэflопdirir vo bopriyyэtin yiiksalon xatlo inkigafma inanrгdr.
О, iddia edirdi Н, dбvlat va hЁquq hе9 bir kопаr qtiwo tаrоfiпdап
yaгadrlmayrb. Dбvlat mahz, аdаmlапп uzun siiran mtiЬагizэsiпiп
mоЬчludur vo чоtапdа;lапп timrrmi manafeyinin tacassiimtidiiг,
Demokritin fikrinca adamlar о halda azad ola bilar Н, btittin qапuп
чё qaydalara dчiq гiауаt olunmast, biittin votandaglann
ЬаmЬэrliуi vo yekdilliyi tigtin qaTait yaradrlstn. Demokгit siyasoti
iпsапш sa'ylarinin mоhsulu Hmi qiymэtlandirir ча опu ЬdуЁk
sanat adlandrпr. EIa buna gбга о, idаrаеtmd oTqanlannda na-
dапlапп, hitbyinlarin deyil, zehni qabiliyyafi, bacanýr va biliklэri
ilo baqqalarrndan segilan аdаmlапп yeTlogdirilmasino iisttinltik
verirdi.

5з
 В.е.э. V оsгiп оrtа_lаппdа Yuпапrstашп mtilфlif уетlогiпdо
(Иэriпi l'mtkkiНik:mtiallimi аdlапdtrап афmlапп spesifik siyasi
ta'limi meydatв galir. Sofizm adlanan Ьч to'limda iH соrэуап
diqqati саlЬ еdiг: l.Dеmоkгаtik qurulugu vo maarifgiliyi tэЬliý чэ
mЁdаfiа edan mlitoroqqi сэrоуi}п. Вч сэr€}уапtп gtiTkэmli
пtiшауапdаlэri Ргоtоqоц Qorqi, Antifon, Нфрi, Likofron. Alki-
dam vo bagqalan idi. 2.Aristokrafiyam, oliqarxiyam miidafia edon
fэrdi-anarxist miirtасе соrэуап. Homin соrэуаш isa Frizimax,
KalliН, Iftitiy vo digorlori tamsil edirdi.
Sofistlэr tabii hiiquq nazэriyyosinin baglrca шаsоlоlоriпiп
iglonib hazrrlanmasrnrn i|ft togobbusgiiloгindondir. Опlаr gostarir-
dilаг Н, siyasot ilahi mahiyyot da9rmrr, tebiэtin mоhsuludчц
dёvlat vo hiiquq fordlsrin iradosinin noticasidir, adamlar arasrnda
razrlrq asasmda tagэkktil taprb. Dcivlat vo htiquq vetondaglann
xiisusi monafeyinin tэ'min оluпmаsша, опlап:r tohlfrkosИiyinin
qопшшаsша xidmot ehnolidiT. Sоfizrп tэ'limini tamsil edan hэr
iH саrоуап biT-birino zidd оlsаlаr da dёvlot чэ htiquq mаsэlоlогiпо
miinasфatdэ bo'zon eyni movqedan grxrE edirdilar.
Sоkrаhп siyasi baxr;lan da diqqэfi colb edir. О, Afinada
qаrаrlаgап "hoddon аrhq demokrafiyaya va опчп niimayondolэrina
diiqmoncosina miinasibot Ьаslоуiгdi чэ aýlq qoНlda aristokatik
dovlot qчrчlчgчпа haqq qazandrnrdr (sраrtа aristokTatiyasrna). О,
dбvlatin idага оlчпmаsшdа demosun-xalq gritlalarinin oksoriy-
уэfiпiп igtiгаkmа e'tiraz edir vo gtistoriTdi К, dёvlota siyasatla
mоgфl оlmаф Ьасшап аdаmiаrш mtiоууап qrupu rэhЬоrlik
еtrпоlidir. Sokrann fikTinca dovlot zaruTi olan elo Ьir gоr qйwadiT
К, hamr опа tabe olmalrdtг, hakimilvatin toloblarini vicdanla
уеriпа уеtirmэlidir (oxlaqi qапчпlап asas futаrаф. Yеri golmigkan
qeyd еdэk К, опuп tэ'limindo эxlaqi motivloг йsfiЫiik toqkil edir.
Рlдtоп antidemolTatik dочlэt fоrmаslпrп ideoloqu kimi grxrg
edirdi. Onun ba9lrca siyasi idеуаlап "Dбvlot vo "Qanun adlt
traktat-dialoqlannda iroli siirЁlmiiфrir. Platon dovlabhiiquq
haqqmda бz g<irЁрlаr sistemini folsafi Ьахrmйп оsаslапdtпr, О,
ilahi mэпqауа malik ideal dovlot quruluýu haqqrnda mtikammal
ta'lim igloyib hazrrlayш. Рlаюпа gбrа Ыа dtivloto filosoflaT
baqgrlrq еtmэlidiг. О, ideal dёvlot quruluqunun siyasi fогmаsr kimi
aristokвtik respublikaya iistiinltik чегirdi. Quldarlara xidmat

54
etmoli olan bu dtivlot fоrmаstш idaro edoniaт guуа ап yiiksok
dфiiпсо sahibloridir vo diktatoTluq mеtоdlап ila эhalinin bЁttin
tobqolorini idma etпralidirloT. Ideal dбvlat zйii Ьакmdап
mопаrхiуа gakiinda vo уа aristokatik formada toEkil оlчпа Ьilаr.
Platon ictinrai boraboвizlik tагоfdап kimi grxrq edirdi.
Qodim Yчпашstашп digar bбytik filosofu, уuпап falso-
fosinin makedoniyalr isgondori adlandmlan (Каrl Marks) Aristotel
spesifik vo orijinal siyasi giirШlоr sistemi iglayib hаzrrlаrпrqdlr.
Опчп Ъаglrса siyasi giiгШlоri "Siyasэt va "Afina siyasoti adlr
НиЬlаппdа gогh edilmigdir. Aristotel oztinoqodorki dcivlat vo
hiiquq haqqrnФ idеуаlап, xiisusilg Ьчпlапп mongoyi, mahiyyoti,
fоппаlап va ohomiyyaa Ьагэdэ miixtэlif siyasi fikirlori tahlil edib
iimumila$irmig чэ inki9af etdirmigdir. О, ёziintin siyasi
todqiqatlaпm Ьеlо Ьir fikrin stiЬutд yetirilmasi ilo baglayrr ki,
comiyyotdoН qeyri-boвbarlik опа daxilan xas olan hadisadir. Bu
qеуп ЬагаЬоrlik coпriyyato kопаrdап niifuz eftnayib. Вчпч
gагtlапdirап baglrca sobab qчldаrlrýш meydana goknasidir. Birinin
haНmiyyetdo, digarinin iso iaotdo olmast qчldаrlrýш ёz tэЬi-
atindan dоЕцr. Dбчlэtiп mёчсudluýu uqtm quldarlrq comiyyэti
zаrцri gorait yaradrr, Dovlat heg da аdаmlаr аrаsшdа qаЬаqсаdяп
паzаrdа tчfulап гааkq эмsшdа mеуdяпа galmayib. О, tobii yolla.
tаriхэп togokkil tapmrqdrr. fuistotel hЁquqi idеуаlапп mahiyyotini
bunda gбriг ki, hашiп ideyalarda dtivlatin mоапчпu, tэЬЪJi
aEtqlanrr, hiiquq vasitasilo vatondaglann birga timumi monafelori
ifado оlчпur чэ mёhkamlandirilir.
Aristoteli:r siyasi te'liminda qапчпlапп mahiyyatino xtisusi
diqqat yetirilir чо Ьчпlапп iH baqlrca kateqoriyalardan iЬагоt
olnasr qeyd ediliT:
1.Umumi tobii qanunlar. 2.Нэr bir xalq tarofindon yaradrlan
xiisusi qanunlaT. Umumi qanunlaT хЁsusi qапuпlаrdап ytiksakdo
durur. Qanunlarrn mэсmшu siyasi odalotdo togokkiil Ирrг va уа
htiquq azad чо ЬэrаЬэr аdаmlаr arasrndakr mtinasiЫlarda tэzahtir
edir.
Umчmiууэtlэ, qэdim Fшап mtitafok*.iгlon d0vlat vo htiquq
lraqqmdakr te'limi xeyli inkigaf etdirdilor, bu ta'lima Ьir srra
qiymotli ideyalar gаtiгdilаг vo belalikla, Ьо9эп sosial biliklorin
daha da zonginlagmosino mЁhiim tёhva baxg etdilэT.

55
 Antik dthлda siyasi fikir Yunantstanla уапаfl Romada
mibiim inkipaf isфаmоfi kаsЪ etdi. В.е.е. II osrda рlеЬеуlоr
hоrаkаtпrп ta'siri alnnda Qrrkx qardaElannln siyasi fiHrlari
togokkiil tapdr. Xalqr tomsil edon homin qarda9lar Rоmашп siyasi
hауаtшп demokrafiklogdiгibnosi istiqamotindo bo'zi ЪgоЬЬiislог
еtdilаг, Qrаlс qarda9lan qodim Iоmапlп аristоkrаfik qurulugunu
kэskin tonqid ediT va miilkiyyat sahasindэ qеуri-kаЬагliуа qargr
grшrdrlш. Bu qаrdаglаrш miihrim taloblarindan biri iri torpaq
rnЁlkiyyotini mэhdчdlаg&тmаq va oslindo bu yolla Romaxrm siyasi
hауаhпrп dеmоkгаfiНэ;mоsiпо nail olmaq, mtilkiyy:otsiz уа az
mtilkiyyэtli Toma чоtопdФIапшп dёvlat ýlorinin hэllino to'sirini
gticlondirmokdoa iЬаrаt idi. Tibri Фаkхш ideyalan mйiууэt
е'fiЬаrilо yunan quldarhq demokrafiyaslnln 5|yn5i fikiгlагi ila
saslogiTdi.
Q"4fo Romada qabaqcrl siyasi idеуаlдпд inki;afi g0гkamli
filosof ve qaii, "ýеуlаriп tobioti adlr роеmапm miiollifi Lцkretsi
Кагlп adr ile baýltdlT. Опtrп siyasi g0rtiglor sistemi antik Romada
siyasi fikTin inkiqafinda 9ох mЁhiim marhaladir. Lukretsi Каг
quldarlrq demokatiyasrnrn idюloqu idi. О, соmiууэtiп inkigafi
ргоsеsiпэ mtitoгaqqi hal Hmi hахаrаq giistorirdi К, ictimai toroqqi
amak alotlarinin yaxqrla5dmbnasr ilэ Ьаýlrdrг. Omok аlэtlаriпiп
takmillagmэsi naficэsindo adamlaT camiyyatdo biт-biri ilo
finsiyyat уагаdrr, бzlэriпi sжlшвq чэ iimumi гifаh namino бz
агаlаппdа ictimai miiqaviloloг Ьаýlауrlаr. Luketsinin fikrinco
tаdriсэп xiisusi mfrlkiyyat meydana gжrr, bundan sоша ictimai
barabaкizlik уаfiшlI, hагс-mогсlik amala gаliг. Luketsinin Ьu
siyasi fikiгlэri toxminan Platonun idеуаlаппа чуgцп galir. Bu
filosofun fikrinca adamlar соmiууэtdэki ЬгаЬоrsйliуi чэ haTc-
morcliyi аrаdап qаldrгmаq maqsodilэ hakimiyyotin segilmosi vo
qапuпlапп verilmosi qауdаlапш ёуrапmоуа Ьа9lаукlш. Belaliklo,
ictimai mflqavila noticosindo dбчlэt vo hЁquqуатапrr.
0z siyasi baxrglarr ilo Roma comiyyotinin учхап dai-
rаlаriпiп monafeyini ifadэ edonlardan Ьiri da M.T.Siseron idi. О,
quldarlrq аrisЮlсаfiуаslпfi iflggtoqu kimi grxrg edirdi, ёz siyasi
ta'limindo Platonun, Aristotelin ve stoiНorin ba,xrglannt oks
etdiran Sisеrоп tэbiot qапчпIаппа esaslanaTaq ictimai Ьа-
raborsizliya haqq qаzапdrгmаýа galrgrrdr. Опuп fikrinca, dovlotin

5б
meydana galmasi iпsапш Bbiatino xas olan bir srra cphatlo:lo,
mаý: adaшIaxxn_ "Ьirlаqmауа, ittifaqa, dcivlota meylli olmasl ilp
baýlt&r SiseToiи gtira dбvlotin ba;lrca vazifosi xibusi щtilkiyyoti
mtidafio,etmэkdir. D0vlot bogariyyэtin togokkiilti пstiсэsiпф
уаrапmrgФr. О, tэkсе xiisusi mЁlkiyyotin deyil, hаm da, dёчtаt
mtilkiyyatinin miidafio olunmast zaruratindon meydana golmigdir.
Siseron dёvlatin tosnifatr Tnosalasiдo da Ыiytik diqqot yctirorok
qeyd edirdi Н, опrш iig osas formast m<ivcuddur: Demokratiya,
aristokratiya vo mопаr:riуа. Вч tig dбvlot fоrmаsша miinaBibatdo
iisttinltiyЁ mопаrхiуауа чеrirdi. О, mflhаriЬа шэsоlэsiпо tохuпаrаq
опrш oйlatli чэ эdalatiz хаrаktеrо malik оldчýtшu пэzаго
gatdrnr&.
Qadim Rоmапш siyasi fikir tarixindo stoiklarin siyasi
ta'limi xtistlsi yer tчtчг. Stoiklorin to'limЫn asaslm Zепопчп vo
Xrizippin ideyalan ta9Нl ediT, StoiНarin siyasi b'limindo Rоmа
quldmlrq cэmiyyatinin ziddiyyatlэri vatonozzйlti ifado
оluпmuýdчr. Ошlаr faal siyasi mЁЬаrizаdэп imtina еtmоуэ 9аЁшт,
Ьuпuп эvozinda аdаmlаrш oxiaqi cahotdan бztinti tokmilloq_
dimtosina, h0kmйrlапп ztilmtinэ qаrgr oxlaqi е'tiгаzа frstiinl,{ik
чоrirdilэr. Qчldаrlапп monafeyini ifada edan stoiНarin yaratdrýr
stoizm to'limini Sепеkа daha da inkigaf etdirdi. О, insanlann
mо'пачi baraborliyi mcivqeyindon flхц еtsэ da itaatkarlrq
ideyasrnr tabiiý edir чэ ktilэliyi taleyin htikmii Hmi эsаslапdrпгdr.
Seneka qullапл yа amlakr оlmауап azad аdаmlаrш,tЬуап
еdэсоуiпdэп ehfiyat edoIвk maslahot bilirdi ki, qullara humanist
mtinasibot bэsiamok va опlаrа qaTp istismar iisullannr mahdud-
lagdrrmaq lazrmdtr.
StoiНarin ideyalannr inkigaf etdiran ideoloqlardan digari
Epiktet idi. Опuп siyasi gоrШlоriпdе mоzlчm tоЬэqаlаriп hаНm
dаirоlоrэ qargr passiv е'tiгаzt ifado оluпurdч. Seneka Hmi Epiktet
do qullan Ьа1 miiЬаrйа metodlanndan goНnib axlaqi cahotdon
ёziiпЁtоkmillаgdiгmэуо gаýrпгdr. О, var-dёvlotin, саh-саlаlш, eyg-
iErotin oleyhina gжtr, Ьuпlап ýэr qiiwa adlandrnTdr. istisman
pislэyan Epiktet qul-dаrlап qullara qargr miinasibatda "vicdanlr
оlmаýа gафпrdr.
Romanin siyasi tikiT агiхiпdа Roma htiquq;iinaslanmn
siyasi ideyalan tiztinamoxsus аhаmiууоtэ malikdir, Rоmа

5]
hцquqgtiпаslаппш siyasi to'limi hakim dаirоlоrlо mаzlumlат
аrаsшdаlс kasНn ziddiyyэtlari aks etdirirdi. Вu hйquqglmasla:
hiЩчqч xiisщi чо iimumi hissoloTo ауrггdrlаr. Hiiquq sisteminin
Ьеlэ tЁlgtbЁ ilk dofo гоmа hiiqrrqgiinast IЛрiап tогоfiпdоп iгаLi
siirilmii$tir. Опuп galdiyi qonaota gёrа xiisusi hiiquq ауп-ауп
аdаmlапп mэпаfеуiпi oks etdiriTsa, limuшi htiquq dovlotin
manafeyinin ifadosidir. Olbotto, belo bёlgti hаНm dairolori qane
edirdi.
Roma hiiquqцiпаslап xiisusi hйququn бzilnti da tiq hissaye
ауrrrrdrlаг tobii htiquq, хаlqlапп hf,ququ vo miilki htiquq, Bela
b0lgii miihtim siyasi ma'na dagryrr&. Qiinki hоmiп ЬбlgЁпtiп
moqsodi kбlэliуо, ohalinin mtixtalif taboqolэri аrаsmdа mбчсud
оlап qeyгi-baTabarliya haqq qazandrnnaq idi. Roma htiquq-
giiпаslапшп aksariyyoti belo hesab edirdi ki, kбlolik tabii htiquqa
ziddir, bu mа'паdа "хаlqlапп htiququ baxrmdan tэbii htiququn
abdiliyini оsаslапdшгdrlаr. Homin hiiquqgiinaslar hakim dаirаlоr
(quldarlaT) tэrоfiпdоп qullara qаrр tепоr tatbiq edilmosina Ьоrаоt
qazandrmaq шэqsаdilэ qullап heyvanlaTdan fаrqlопdiгrrаmэуэ
galrgшdrlar чэ iddia ediTdilar Н, "qul gexsiyyot deyildir, Giirkamli
hiiquqgtinas Qay agrq ;okilda bildiriTdi: Qullar, hеучапlаr vo digоr
gеуlаг. Ulpian isэ qчllаrа munasibatini belo ifada edirdi: Qul vo уа
heyvan, Вчпuпlа уапаýi hiiquqgtinaslann Ьir qismi e'tiraf edirdi ki,
qчllаrа belo mtinasibэt iпsашп tэbiatina zidd olmaqla ЬаrаЬаr hanr
do tabii htiququn <iztino qаrqr istiqamotlonir.
Qodim Romada quldarlrq qurulugчпuп mohkamlondirilmosi
uýruпdа mtiЬагizауо kilso dэ qogulmuqdu, Kilsa tiz dini ta'linrlori
ilo sosial borabarsizliya, istismargr dбvlata va hiiquqa haqq
qazandm_rdt.
Roma imperiyasrnda ruhaniliyin haНm mёчqе tutmasma
so'y gбstorilmosЫ ifado edan "teokatik nazoriyyalar mеуdапа
9жш. Кеgф Avreli Avqustininin foaliyyoti mohz, Ьu dсiчrа
tosadiif еdiг. Quldarhq comiyyotinin obofiliyini vo sшsilmаzlrфпr
siibut еfiпоуо galrgan Avqusfini gёstarirdi ki, kёlolik allah
tаrэГtпdап gбпdэriimigdir. Опчп fikrшсs аdаmiаr tabiэt e'tibarila
ЬогаЬаг olsalar da "qul dz qobahatina gого quldur, kolalik adlnn
ozii аllф qaTgrsrnda giiпаhkаr оlпiафп ramzidir. Вuпа gбrо qiii ёz
аýаsша inadkarlrqla xidmot efuэlidiT. Avqustini hesab edirdi Н,

58
xfisusi miilkiyyэt, ictimai boraboгsizlik, dovlвtli ve kasrb оlmаq
ilйi mэпgауо malikdir. О-, deyiTdi: опu чэ Ьалqа.lагrш kim xalq
edib?-Allah Avquslini Hlsanin чэ dбvlatin mспýоуt mosalasino
daiT ёz ta'lim,ini igloyib hмrrlayrr. Avqustininin tо'limiпэ gёrо
diiпуай iH аlоm mёчсчdфrr: itaЪl аlаm (Hlso) ча уеr alami
(dovlot). Kilsa alami minillik alom noficosinda hэуаtа kеgirilол
varlrq&r. О, уеr alamindon (dёvlatdon) йsttindiir. Avqustini
ta'Hdlo qeyd edirdi К, hёkшdапп moqsodi Hlsayo xidmat
eftnakdan iЬаrаtdir. BiT sozlo, Avqustrninin b'limindo "teokгafik
imperiya ideyast hakim уеr tufirTl vo bu ideyanrn mошпuпuпuп
diiTtist, ahatoli бугапilmоsiпо xidmat edir.
Siyasi fikiT ча idеуаlапп moanrmrrna йiT elmi mtilаhizоlог
faTqli саhаtlагiпо baxmayaraq hаm do siyasi fikrin mtiasir
voziyyatini tadqiq etnok baxrmdan эhomiyyotlidiT. Umumiyyatlo,
siyasi fikir tarixinin рrеdmеtiпо mtixtэlif siyasihiiquqi
tasawtiTlar, hamginin, sфsi vo hiiquqi ideologiyanm btiti.in
istiqamotloгinin maЫyyotinin agrqlanmasr фxildir.
ilk siyasi tэsаwiirlэr anfik сэmiууаtdэ mtiayyon tэЬаqэlаg-
mэпiп, sinfi bбlgtiniin vo dёvlotin mеуdапа gIxIniýI ilo togokkiil
Ирrг. Qodim ýаrq ча qarb tilkэlогiпdо tazahiir еdап ilk siyasi
fikiTlor mifoloji zamindo паzоrа 9аrрш vo iпsашп diinyada уеri
haqqmda mifoloji tasowtiTlaTo оsаslапrr. Mifoloji diinyagбrЁqti
zаmiпiпdэ аdаmlапп уеr tiziindaК hoyatt, опlаrrп dtivlot
quruсuluýrша dair Ьахrqlап tэsvir olunurdu.

2. оRтл aSRLaRDa SiYASi гiккiiч

TэZAHUR xtisusiyyaTl,aм

Огtа аsrlаг dбчпi siyasi-elmi fikriп va ideyalaгrn inkigafinda

miihtim tarixi morholodir. Bu mаrhоlапiп mahiyyoti yeni tipli
sosial-iqtisadi miinasibotlonn fогmаlаgmаsr ilэ шЁоууап оlчпuг,
Мо'lum olduýu Kmi V-И оsгlоrdо Qarbi Ачrораdа feodalizm
qurulч5uпrrп tagakkiil Иpdrýr Ьir srrа dovlatlar уаrашr. Qorbi

l История политических рений. М., t965. I hissa, Sab 82

59
avтopallm tЪоdаl сэцriууоtiпdа kaЮlik Hlsasi xiisusi уеr tчfuгdч.
R-l,йaniloT isa comiyyotin ba9lrca ztimrBsi (tobaqэsi) sayrlrldi,
Katolik Hlsэsi iiziinih iqtisadi, siyasi otidrotinэ va ideoloji
hёkmrапlrфпа asaslanaraq fеоdаllапп aristokratik hissosini ёzfrпа
tabe еfuэуа cohd gбstэrirdi: Kilso xadimlэTi агаsшdа teokratik
(dini) nozoriyya gепig gоhrоt qazanmrgdr. Teokratik поzаriууа
bapdzr Rоmа papasl oknaqla dtinya hбlшrrапlrýша cohd еdэп
katolik dini tоgНlаtшш monafeyini ifada edirdi. Teokratik
nozariyyoya "giinog vo ay'nazariyyэsi Hmi to'limlar daxil idi, Bu
ia'limda gtistэrilirdi Н, ау gfrпо;dап ;tilalondiyi Hmi, kTa'l
hakimiyyofi do Papadan пurlапш. "iH qrlmc паzаriууэsi dэ geni;
yayrlmrqdr. Qodim incil Habrndan gotiiriilэn "iH qtimc ideyasrna
gtirэ hоkmdаг бz qtlmcrnt, ye'ni haНmiyyoti Hlsadon аlш va Ъuпа
gбгэ do hamin hakimiyyat Klsaya ИЬ olmalrdrr. Umumiyyotlo,
kilso ali haНmiyyэto nail olmaq uýrunda miibarizada teokгatik
поzаriууаlэrdоп mеhаrаtlо istifado edirdi.
Х-КII эsrlэrdо feodalian qurulugu чо ошш ideologiyasl
miixtalif tа'Нmlаг tогаfiпdап kasНn tanqida mо'rчz qaldr, Bu hal
feodaliTrrin ideoloj i cohotdan yeni istiqamotdo asaslandrnlmastm
talob ediгdi. Веlо ideoloji vэzifoni hауай kеgirmоуа ilk cahd edan
katolik dininin bбytik ideoloqu keqig Akyinalr Fоmа (1125-1174)
oldu. о, Aristotelin ba'zi falsafi miiddoalanndan katolik ehkain-
1аrшп эsaslandmlmasr vo mtidafiosi Ёgtiп istifada еhпоуо sa'y
gбstordi. Akvinalr Fоmа fuistotлlin folsafosindan hor qeydan
эwаl, passiv rnateriyaya hoyat чеrоп "foal fоrmа ideyastnt oxz
etdi. Akvinskiyэ gýro diinya iуеrаrхiуа fоrmаlаппа оsаslапr. Bu
fоппаlаrdап ап alisi aqaýr fоrmаlага hayat чеrir, Homin
iуеrагхiуаlаrrп fi5vqiinda duTan allah аgаф fоrmаlаrш ytiksok
fогmаlаrа tabе olmasr prinsipini Ьаrqэrаr etmigdir, Fоmауа gёrо,
comiy"vat do bela pTinsip iizro toqНlolunmug, учхапlаrа vo опlаrа
tabe olan а9афlаrа biiltinmtiqdtiг. Gбriindiiyii kimi, bu gогkаmli din
xadimi feodal iуеrагкiуаsrпа чэ опuп togНli рriпsфlэriпо slrf ilahi
1ао'па чеrmigdir.
Akvinalr Fошапlп qапчп haqqrnda ta'limi da Ьч moqsode
xidmэt edir. О. insani vo ilahi qап,апlапп mбvcirdluфnri iddia
еdэтоk Ьеlэ qопаоtэ gоliг Н, insani qапuпlаr ictimai hayat qауй-

60
lапш miiвyyanlogdiгir, ilahi qanunlar iso "soma xoqboxtliyino пяil
оlлааq yollarrm gёstай.
!

Bu teoloq (din nozariyyogisi) Aristoteldon qапrшlапп iH сЁr

- tabii vo miisbot obnasr ideyasmr da monimsomi; vo bu ideya
asaslnda belo qэnaato galmigdir Н, qапчпlапп dбrd почii
mбчсчddчr: I.ilahi tabii (abodi qanun), 2.Tobii (insani tobii),
3.insani (insani mfrsbot). 4.ilahi (ilahi mfi sbot).
Fomanln fiIcinca, "оЬэdi qanrm diiпуаш idaro еdоц ilahi
26|6дпlп i'ztidtir. Bu qапчп biittin tэbiэt vo camiyyot qапuпlапшл
osaslnt tagНl edir. О "tobii qапшlu insan zokasrmn эbadi qanunu
аdlапdrпr vo noslin davam etmэsini, birgayagaylg qaydalannr Ьu
qашша aid еdir. О, "insani va уа mrisbat qапuп adr alunda m0vcud
feodal hiiququnu nazoTdo trrturdu чо Ьuпu tabii qапuпuп tolabinin
tocassiimti kimi qiymotlandirirdi. Nahayat, "ilahi qапuпuп
incildon iЬагоt olduýunu iddia ediTdi"
Fоmапrп to'limina gёrо insani qanunlar tabii qanunlara zidd
olmamalrdrr. Bu, о dеmаkdiг К, feodal hбkmфrlаr votэnciaqlara
kэЬiп чо ugaq dоýчmч kimi hallan qайýап еtmоmаlidiг. Fоmа
AkvinsНnin tэ'limi diinya <ilkэlarinin goxunda indi da oz
aktuallrфnr itirmoyib.
Qarbi Ачrорашп ictimai-siyasi hэуаtшdа Ьаý чеIап
keyfiyyot doyi5iНikloгi yeni siyasi idеуаlапп, паzэгiууоlоriп vo
ideologiyanrn taqokkiiliino gatirib grxardr. Dini еhkаrпlапп aksino
оlагаq zoka vo tосrtiЬэпiп qiidTotino, iпsашп yaradrct qtiwolarina
inam hоr qеуdэп Ёsttin trrtuldu. ictimai filoin Ьu isfiqanroti
"hurnanizm adlandrnldr, ictimai inkigafm yeni marhalosindo
owolki dёwlаrо aid оlап diinyavi siyasi idеуаlапп mtiayyon
hissэsi manimsэnildi vo inkigaf etdiritdi. Yeni drinyavi siyasi
gёri.iglог sistemi italiya mi.itofokkiri Nikkolo Makiavellinin ( l 469-
L521) nazariyyosindo ёz aksini tapdr. MakiavellЫn siyasi
nozэriyyasi tigtin saciyyovi cahot bundan ibaratdiг Н, о, dovlэtin
mtivcudluýunun qoxosrlik tacrЁbasi asasmda siyasatirr
ргiпsiрlэriпi izah etrnoyo, siyasi ho.vatrn inki;afmrn qапuпа-
uуýчшlчqlапш mtiэууапlоSirmауэ cahd ediT vo ya9adrg dбчriiп
talablorino сачаЬ чеrэп dtjvlotin уагаdrlтпаsша qalrgrrdr. Siyasatin

1 !'tстория
политическ}lх учений. i hissa, Sвh.В9.

61
inkiyfina, arixilik фпsiрi шёчqеуiпdап yanaýmaýr Makiavellinin
siyasi dol1rinastmn dtinyaviliyini tasdiqlayir. Bu mtitэfoНФ
ictimai-sфsi hadisolarin qanчпачуSrпlфчпч, bir dбvlot fогmа-
sшп digori ila avэz оlчпmаsrш 9аrtlэпdirоп аmillsri mЁэууэп-
logdirmoya sa'y gбstаrir, idaroe,tmanin эп yiD(ýl fогшаlагшr, idara
edonlaTin hakimiyyotino xalqtn miinasibэtini, camiyyotin siyasi
tэgНlina Hlsanin ta'siг,ini va digог miihtim mоsаlоlоri паzаrdэп
ke9irir.
Ц{дftfuу6|Iiпiп dёvlotin mongayino daiT frkirlоri teoloji
gбrфlоrdоп tamamila fuqlэпiт. О, qeyd ediгdi ki, dбvlot allah
tоrэfiпdап deyii, аdаmlапп foaliyyoti Myasindo уаrашЬ. Dёчlэt
аdаmlапп iimumi rifahl tаlоЬаtшdап iroli gаlэп camiyyot
hadisosidir. Dёvlatin moqsodi hаr Ьir goxsin mtilНyyэtdon azad
surotda istifado efunasina чэ tohliikasИiyino nail оlrпаqdu.
Makiavelli Ёg dtivlot fоrmаsrпrп-mопаrхiуашп, aristokatiyanm чэ
xalq hakimiyyotinin movcudluýunu gёstоrir. Вчпчпlа bela о, hоr
tig dovlot fglд145lцlп qeyri-sabitliyЫ va uzun stirmэdiyini iddia
еfuпаНо геsрчЬlikапr ideal dёvlat fогmаst kimi asaslandrrmaýa
cahd gostarir. MakiavellЫn fikrinca bэrabliyi vo Madlrýr daha
9ох гespublika ta'min edo bilor, giinki feodal qaydalannl аrаdап
qaldrrmaýa yalnrz о, qadirdiT. ВэrаЬrliуiп Ьаrqэrаr oldrrф уеrdэ
mопаrхiуа mбчсud ola bilmoz. Нtilопdагlа xalqr miiqaytso еdаrаk
хаlqш hоlспdшdап ytilrsэkdo dчrdчýчпч gбstогirdi. Bu miitofakkiT
"Knyaz adlr trаkаПпdа siyasэtin axlaqdan "tomizlanmosi ideyasrnr
iгаli stiriir, Вtшrшlа о, siyasotdo axlaqa ziKid qaydalann tobliýino
sэ'у gKistэгirdi.
Dtinyovi siyasi fikTin togakktil иpdtýt dtiчrdа шеуdапа 9жап
gtirапоЬогgчlагш"
maraqlr siyasi gёrШlаr sistemindan Ьiri siyasi
ideologiyasrdrr. Moгkozla9dirilmi; dёvlat yaradfinast ideyasrna
qаrýl 9шап tiranoborgulaT xalqrn hбkmdаrlша mtiqavimat
gбstеппэsiпа haqq qazandrrrTdr. Опlаr xalqrn hokmdarlardan
tistiinliiyti va dovlэt hakimiyyotinin mЁqavila asasmda togakkrii
tapmasl fikini mrldafio edirdilar.
ТirапоЬоrgчlалп gorkamli ideoioqlan olan Qotman чs Yчпi
Вrчtцп asarlorinda Ьеlа bir idеуашп siibutuna сэhd gёstorilir ki,
Frапsаdа qodim dёwdolr Ьщlауаrаq kal hakimiyyoti xalqrn
hakimiyyafi ilэ mahdudlagdmlrb. Miistoqillik hamigo xalqa

62
mоrБuЬ olub ча olmalrdrr da. Qotman "Franko-Qalli (qalli
fransada qodim Иуfа аdrdrг) adlr asarinde kegmig on'anolora ,че
kalvin nozoriyyosina эsaslanaraq xalqrn miЪtoqilliyinin
sагsriшаzlrýша dair maraqlr miilфizolor yiiTiidtir. О, kegmi;a
поzоr salaTaq уепi htiquq vo azadlrqlarrn Ьоrqоrаr оlчпmаstш
arzulamrr, sadaca оlшаq оrtа эsrlоrа xas olan feodal tЫtioltik-
lorinin Ьэrра оlчпmаslш ча kral halrimiyyatinin mahdudlag-
drnlmasmr mэslэhоt gtiriirdЁ. Хаlqш hбkmdаrlаrа miiqavimat
gбstэrmеk "htiquqtrna malik olmasr haqqmda fikiг уiirЁdаrkап
Qotman xalq adr аltlдй miiэууап toboqoni, hаr geydan аччэ1 isa
fеоdаllапп пtimауопdэIатЫ поzоrdо tчfurdu.
ТirапоЬоrgrrlапп digar ideoloqu Brut "Hiikmdmlmdan
mtidafia оlчпmаq adlr Htabrnda Qоtmашп fikiriогiпэ охýаr
ideyalar irеli stiriir. О, da xalqrn mtistaqilliyi ideyasrnt бп plana
9okk.
Lakin Qotman Kmi Brut da xalqln miistэqiliyindon
dаш;аrkоп Ьiппа'паlr goНlda yalnrz ahalinin чаrlr tabaqэsini
поzоrdэ futчrdu, О, xalq giitlelorini 1аýа qoyaraq onu hatta "qага
саrпаа| "dostэ, '}rrttct аdlапdшт. Demoli, tirапоЬогgulаг aslindo
xalqrn hiiqчquпuп miidafiasinэ dair heg Ьir ideya irali sЁrmtirlоr.
"ТiтапоЬоrgulап bo'zon "mопilэ(оmахlаr da аdlапdшшlаг. LaKn
tiтапоЬоrgulагш ideologiyasr bйtёvliikda siyasi fikriп inkigafma
miihiim to'sir gбstэгmisdir. Mosalan, Ytrni Вrut tisуаш qanuna-
uуёuп hal hesab etrnaklo опu siyasi hoyat tigtin dtizфп hadiso
sayrгdt. О, hаm do qeyd edirdi Н, dёvlat hoyatlnln asaslnl ictimai
miiqavilэ togНl еdir, ТirапоЬоrgulапп siyasi ideyalan dafalorlo
ingilis ча fransrz Ьurjuа inqilablarrnda gtiаr Ншi istifado
оluпmчgdrг.
ТirапоЬоrgulапп эп gciгkamli ideoloqu Еtуеп de la Boesidir
(1530-15б3), Опuп siyasi goTtýlari bciytik mаrаq dоýuгur. Boesinin
"Kбntillti kёlэlik haqqrnda miihakima osari ciziinэ qadorki
tirапоЬоrgч adobiyyatdan xeyli forqlanir, Bu fraktat tokco
hоkmdаrlаrш Ёsul-idarasina (istibdaй) qar9r e'tiraz deyil, hom da
аdаmlапп tabii аzаdhфшп gбhrэtlопdirilrпэsi Hmi saciyyalonir.
Эsоriп owalindo mtiallif gсistоriг Н, qargrslna heq do hansl Cбvlot
fonnasinrn iistiin olmasr fii<гiiri аrаgdumаft rrroqsod qoymamrgKirr.
LaHn Ьir 9еу ауdш&r: dtivlot fоппаst Hmi mопаrхiуауа ehtiyac

63
уохdчr. La Boesi sаdaco оlагаq istibdad ibubidarasina (9аrlrýа,
gаhlrýa vo s.) qarsr deyil, timumiyyotlo mопаrхiуа prinsipina qaTgr
grxrg edir. Dcivlot fогmаlапш поzэrdоп kеgiтогоk о; yazrr: Нэr
gеуdэп owol, monantiyanrn diger d0vlat п<iчlаri агаsrпdа hansr
уеr futduýunu ауdшlаgdrтmаq фtiп mэп bilrnok istoyiram Н, о,
timumiyyэtlo dovlat пбчlэri arasrnda miiоууап уеr tutmaýa
layiqdirni?
Boesi tobiэt e'tibarila iпsапlапп azad olmast idеуаsrшп
qlzЁm tarofdan idi, Tosadtifi dфl ki, опчп "Kciniillii kёlolik
haqqmda miihakimo traktahnda,azadhq ideyasr, xiisusilэ siyasi
azadlrq baroda flkiTlor markozi ует tutur. Azadlr$ gtihTotlan-
dirarok qeyd edirdi Н, о, tobii haldrr, iпsапlапп tabii voziyyotidir.
Boesinin fihinco аdаmlагш baraыliyi do tobii vo qanunauyýun
haldrr. Azadlrq va braborlik kimi iH siyasi prinslpl о, monarxiya,
istibdad tЪul-idarasino qarýl qoyiгdu. Boesi yazrrdr: [пsап nainki
dogulduýu giindan azaddlг, hэm da Ьu azadlrф mЁdаfiа etmoyo
so'y gбstormolidir.
Bu gёrkаmli пеzэriууоgi maarifqiliyin iлkigаfiпа, zokanm
Фсiiпо Ыryiik iimid Ьэslоуоrоk Ьuпu iпsапlапп azadhýa cohd
etпrosinin mtihiim Eorti kimi qiymatlondiriTdi.
Оrtа аsrlэrdо Frапsаdа slyaýi fikгiп gбrkomli niimayon-
dalэrindon Ьiri Jan Boden idi (1530-159б). Boden Makjavelli
Kmi dovlatin tдrixi Ьахrmdал diinyovi istiqamotdo tadqiq
оluпmаsша sэ'у gоstаrir. О, Aristotelin siyasi gбriiqlагiпdеп isti-
fada etmaklg ictimai чэ siyasi ta'sisatlann taEНl olunmastnda
coýrafi miihitin rоlчпа dair fikiгlаr sбуlэуir. Boden giiclti
morkazla;dirilmig dёvlot nozoriyyosi mбvqeyindo durmаqlа, о
zaman Fгапsаdа tapokkiil tapmaqda olan mtitlaqiyyoti miidafio
ediTdi. Опчп siyasi ideologiyasrmn mahiyyэti feodal dа#пqltýш
ortadan qaldrrmaýa qаdiг olan dйпуочi milli markazla9diгilmiq
d0vlat уаrаtmаqdап ibaratdir. Воdеп tiz dбчrЁ Ё9Ёп 9ох mtihйm
ohomiyyato malik оlап siyasi ideya-diivlat miistoqilliyi ideyasrnr
i9layib hazrTlamrgdrг. ОlЬоttэ, Ьu ideya эsiiпdо qadim dёчгdа
mёчсud idi va mohdud sфsi mа'па dagrylTdr. Lakin Jan Boden
ela sanballr пэеаriууо i;loyib hаzrrlауш Н, bu nэzariyyanin
mэrkэzi ideyaslm bёIiinmoz, vaЫd, daimi чэ qanunlara asaslairan
dбчlэt haНmiyyoti уаrаtmаq toqНl edir. Siyasi паzэriууауа

64
Bodenin bxq,etdiyi tёhчо Ьчпdап ibarotdir К, о, *dбv,letб va
KmЁsteqillik(' anlayrglarr arasmdakr olaqoni agrb gtistaгo
bilщiýdil Bodena gdrа srTverenlik (mustoqillik) dёчlоfiп ап
mfrhiim alamotidir. Dtivlotin nrverBnliyini hakimiyyotin qеуп-
ргtiliуiпdэ (mtitloq mэ'паdа) чэ daimiliyindэ gбriirdri. О,
dovlatin fоrmаlап аrаsшф mопаrхiуауа tistiinltik чегir. LаНп
mопаrхiуауа iist0rrltik чешtаklэ suvere,nlik, idaraetmo ча уа
idaroetno hakimiyyэti апlауrglаппш mоzrпrшrшч mэhdudlagdrпT.
Boden dбчlэt апlаущша hnquqi prinsip gotirir. Dtivlotin hiiquqi
prinsiploTini miiоууопlэфгшаНо о, camiyyatda eiementar htiquq
qауdаlаrшп tagokkiiltiпo isfiqamэt чегirdi,
Ivlakiavelli Kmi Boden dэ xiisusi miilkiyyэto Ьбучk оhашiу-
yat veriгdi. Bu gёrkашti fransrz nazaгiyyogisi iddia edirdi Н,
'Ъбkmdаr bfltiin hiiquqiаrа malikdir, yalmz allф опdап frstiindtir.
Опчп bu fikri уепi topktiil tарап Ьфчаziуапш mбчqеуЫ oks
etdirirdi. Boden Ыа hеиЬ edir Н, sччеrепlik (mЁstaqillik) уаlыz
d<ivlat hakirniyyotinin fэaliyyэti sfеrаsшdа dЯimidir,l О,. xiisusi
rntilНyyэti, ailo mtinasibtloгini, homginin, be'zi goxsi htiquqlan
ilaЫ sfегауа vo tabii hiiquqa daxil edirdi. Bagqa Kizlo, xiЪusi
miilkiyyoti vo aileni miЩоddоs sayrrdt. Umumiyyatla, Bodenin
mЁsbqillik ideyasr formalaynaqda olan gапс Ьurjuаziуапш
mопаfеуЫ эks etdiгiTdi. Miitloqiyyэtin moddahr Hmi 9жrg edan
Ьц miitofэkkirin siyasi goriiglari tаkсэ orta аsг feodal siyasi
ideologiyasma qшýl deyil, hоrп do хаlqш suverenliyi oleyhina
gечгilmi$ir.
MЁtlэqiyyoti mtidаГrа еdэп ideoloqlar srгаsшdа ingilis
filosofu Тошдs НоЬЬsчп siyasi ta'limi tizйnamoxsus уеr futчr.
Hobbs бz siyasi gtirЁglогЫ "Vatandag haqqrnda ta'limin falsafi
ЬаglапЁrсr (LФ2-сi il), "Leviafan vo уа mаtегiуа, fоrmа, Hlso vo
votandag diivlotinin haНmiyyati (l65i-ci il) adlr asoTlarindэ iгаli
siirmфdtiг. Tobii hЁquq moktobЫn digэr пэzэriууаgilаri Kmi
Hobbs da бz siyasi ta'lfunini insana tobiotan xas оlап keyfiyy,atlari,
ilk пбчЬоdа iso "ehtiraslan dуrэшmоk asasmda уагаfuтrаýа sэ'у
gostorir. О, belo hesab edir К, fiziki va zehni qabiliyyot }дццdап
айmlаr tebiaton ЬавЬоr hЁguqlu ушапdrýшdап hоr Ьir iпsап

' История политичеýких и пр:вовых учений. Sah l9l

65
Ьаgqаlаrr ilo еупi dоrосаdо butiin hЁqчqlаrа malikdir. Bununla
yalиýl insana dаriп eqoizm, xosislik, qоrкч va gёhrrэtrафвrаstlik
do хдsdrr. Insan hom do рж,rl adamlarla, rэqiblarlo, опа dйqmап
оlап goxslarlg эhаtо оlЙшч9dчr. "insanm Ъbiotine son dоrасэ
pessimist diigtiпсэ tэгzi ilэ yanaýan Hobbs Ьеlэ qonaoto golir ki,
аdаmlаrа xas olan "ehtiraslar опlап Ьiг-Ьiriпа diýmon еdir. "insalr
insana сапачатdr ideyasrm оsаslапфгmаqlа bu filosof comiyyatda
'Оhаmшш hашrуа qшqr mtihmibosinin .labiidliiyiinti qanunauyýun
hal sayrr. Hobbs moslahoJ gtirurdti Н, adamlar "hаmlшп hаrшуа
qargr miiharibosi Kmi zоrоrli voziyyotdon xilas olrnaq iigiin tiz
tobii htiquqlaпndan imtina efinrali vo Ьчпlап dёvlэto havala
emolidir. Вчпа giirа hбkmdffп hakimiyyoti toxunulmazdrг.
Hakimiyyata tabe оlапlаr iso dёvloto miinasibotdэ heg biT htiquqa
malik оlmаmаlrdrг. Hakimiyyotdo оlап gэхs qantrnlann qabul
edilпrэsinda, чегgi уrýrlшаsшй, vezifoli goxslarin to'yin
оluпmаsшdа, miihагiЬ чэ siilh, mаhkапrэ hakiцiyyаli vo sair
mаsоlоlоrdо qeyri-mohdud htiquqa mаlikdiг. Hobbs bela hesab
edirdi к, hakimiyyotde оlапlаr hakimiyyota tabe оlапlагш
fikirlагiпо" diýiiпсэ torzino ciddi diqqat уеtirпrоlidir, hаНmiууэtа
zidd olan tэ'limlэr qadaýan olrlnmaltdr. Нбkmdапп haКmiy-
yatinin hаr hanst fогmаф mohdudlagdmlmast ча уа b0ltimnasi
dбчlаtiп mэhчiпе gotiгib 9rхаrа bilar.
Dёчlаtiп mtixtoНf fоrmаlап оЬпrаq e'tibarilo miitlaqiyyati,
aristokratiyam чо dеmоkrаtiуаш biT-birindon tЪгqlопdirэп Hobbs
mtitloqiyyotэ daha 9ох iЪttinliik verirdi. Onun fikлiпса, srilhiin
Ьаrqаrш edilmosi va хаlqш tahlilkasizliyi baxrmdan miitloqiyyat
оп olverigli dбvlot foгmastdrT, M0tleqiyyafi оп mtinasib dёvlot
formast hesab edan bu gorkomli filosof hamginin, dбvlatin digor
fогmаlапшп zaruriliyini iпkаr etmirdi. Hobbs bu fikrini belo
оsаslапdшгdr: idаrаеПпопiп mэghur fогша$пlп qэгагlаqdrýr
taqdirda idaroetrnэnin tig formasrndan hanslnln daha yaxgr olmast
Ьшаdа mtihakima ytiЁtnayo ehtiyac уохdur. Yаlшz rпбчсud оlап
dбvlot formasrna fistrЫtik чегmэk, опu miidafiэ etnok чэ an yaxýl
idaToefuo fоrmаsr saymaq lazrmdrr. Gtiгiindiiyй kimi, о, ya9adrýr
vo votonda9r olduф olkanin (iЦiltэrопiп) timsalmda mЁtlэqiyyat
idаrа fогmаsrпа haqq qazandrгrrdr. MaНavelli va Qrotsidan sош,а
Hobbs da dtjvlэti teologiya ргizmаsшdап deyil, aýrlln vo

66
tосriiЬпiп qaшnlqn osasmda паzоrdоп kegiriT. Lakin Ьц heg da
опuп allahr iпkаг etmosi deyil. Оrtа эsrlэrdа siyasi fikrin digar
gоrkэmli niimayondosi ingilis fitosofu Соп Lokk оImugdчr (lбЗ2-
170фсti illоr). Lokhm siyasi ta'limindo diqqoti colb edan miihtim
cohotlordan biri konstitusiyalr mомrхiуашп qanunvericilik
оsаsшй yaraddmaslnrn zоruriliуi idcyasrdrT. Sosial kompromis
ideologiyasr mбчqеуiпdап grxrq edan C.Lokk tiz siyasi-htiquqi
gбгЁ9lагЫ 'Нёkчmаt haqqrnda iH fraktat " аsагiпdо iroli
siimriiqdiiг. О, FilmeTin раtriаrхаl поzаriууэsiпi tonqid еdагаk
tobii htiquq Ьаrэdо ёziinamoxsus шаrаqlr to'lim iglayib hazrrlayrr.
Lokk bele hesab edir Н, adamlaT hela tobii vэziyyotdo оlаrkоп,
yo'ni dtivlot уаrапmаzdяп owol azadlrq, ЬэrаЬэrlik ча xlisusi
miilНyyoto уiуэlэпmаk hiЩчqчпа malik оlmuglаr. Вu filosofun
fikrinca аdаmlапп tэbii htiququ опlапп daimi чо dayiqmoz tobiati
ila qortiandiyi tigiin hе9 Нm tоrаfiпdэп loýv edila bilmoz, Lokk
аdаmlапп tabii hiiququnu xiisusi mtilkiyyэtsiz tasowiir etmirdi.
Ontrn filcinco сэmiууоt tobii voziyyatdo оlаkап (dбvlotin
уаташпаsша qodor) аdаmlапп tabii hЁququnun е'tiЬшh
tэ'minatgtst уох idi, Вuпа giirэ аdаmlаr опlапп htiquqlannr
роzапlап cozэlandrrmaq чэ ciz aвlarrnda mефапа 9жап
mtiЬаhisэlагi holl efrrrak moqsadilo dovlotin уаrаdtlmаш haqqmda
icfimai miiqavilo baýlamaq qэпааtiпо gelirlar. Ьsапш tobii
hiiququnu mtidafia etmok moqsadila yaradrlan dtivlot torofindon
qапчпlаr qabul оluпuг vo bu qапчпlапп iсrаst tigiin comiyyetdaН
ictimai qiiwalaгdon istifada ediliT. C.Lokkun ictimai miiqavilo
haqqmda siyasi-htiquqi Ьахrglаппdа ilk ncivbada уепi уаrапап
Ьuгjuаziуашп tэlэЬlаri ёz aksЫ taprr. Hamin tаlэЬlаг strasnda
xiisusi mtilkiyyatin qorunmasl, baTabarlik vo azadltq, goxsiy.vatin
mЁdafiosi vo digor talablor nozori cohotdэn osaslandrгrlr. Loklcrn
ta'limino giirэ dovlat btittin digar kollekfiv fоrmаlаrdап (ailo,
malikano aýahýr, tаsагrЁfаt vahidi vo s.) Ьuпuпlа fагqlопir Н,
mahz, о, siyasi hakimiyyoti tacasstim etdiriT. Baqqa scizla, dёvlot
ictimai rifф паmiпа mtilkiyyotin tonzimlanmosi va saxlanmasl
moqsэdilo qапuпlаг чеппаk, hamginin cэmiyyatin giictindэn
istifada etmaНa ёzппЁ xarici hticumlaTdan miidafia etmok
htiququna malikdiT. Umumфоtlо, bu ingilis filosofu qапчпа vo
qanungrrluýa birЛik timid Ьэslэфdi.

67
 С. LoHý]n ta'liminde Аwора siyasi filкгiпg xas оlап
cohвtlordan biri, yo'ni dtivlotin fоrшаlап Ьаrаdа tэsоччrrr de
diqqeti calb edir. О, tarixon bgBkkiil tapan dor,lot fоrmаlаппdап
heg Ьiriпэ xfrsusi fiýtiinltik чегmоk iddiasrnda olmayrb. Bununla
belo Lolcftun ta'limiпdo konstitusiyalr mопаrхiуауа digor
idaroefuo fошrаlап ila miiqayisado miioyyon шiгаq hissi duprlrrr.
Bu, tэsadЁfi olmayrb, mohz; "ganlr inqilabm qоlаЬоsiпdоц dйа
doýrrsu, t688-ci il dёvlat gevriligindon ýопrа ingiltorodo
qаrаrlаqап dбvlэtgiliyэ опrш roýbatindan irali golir. С. Lokku hоr
gеуdlэп owol mаrаqlапdшап cahat budrrT Н, dtivlofin ЬiiЁп
fогmаlап ictimai mtiqavilo эsаsшdа meydana golib. Dбvlotin hоr
Ьir fогmаsшrп maqsэdi ise аdаmlапп tobii hfrququnu vo azadlrýrnl
qorumaq, hatrtlnrn iimumi mопаtфi qауфsrпа qalTnaq оlчЬ. Lokk
"hakimiyyatiл Ыrltiпmэsi Ьаrоdа da qox mшаqh f*.irlог irэli
sfrгiiЬ. О, qanunverici va icraedici haНmiyyotin fuпksiуаlагrпа dair
ahamiyyatli miilahizalar ytttidiib. Mosolan, Lokk Ьеlо bir cahata
xiisusi diqqot yetirirdi Н, оgаr kral раrlаmепfiп Tazrlrýr olmadan
qашшчеriсilrk tэqэЬЬЁsiiпdа olmsa, iizba;rnalrq eciib segН
sistemini doyigdirmayo сэhd gоstаrоrsа ча уа dovloti bagqa
hdkmdаrа tabe edorsa, belo halda о, hakimiyyэtdэn mэhrum edilir.
С.LоКtп sфsihЁquqi Ъ'limi оrtа asrloTda Ьа9 чеrап ilk
Ьфuа inqilablan idcologiyaslnln klassik ifadosi idi. Оrtа аsrlаrdа
siyasi fikir чо tэ'limlorin takmi[зpalgsi уаlшz QогЬi Дчrора
бlkоlоri iigiin sociyyavi deyil. Miihiim чэ уепi siyasi idеуаlаr
hamginin, аrоь gэrqi cilkolэrinda do toqakkiil taprr va inkigaf ediг.
Orta asTlorda аrоЬ ictimai fikrini sэсiууаlопdiгэп cahatlardon Ьiгi
siyasoti dindon tасгid efrnak so'yleridir, Bu istiqamotdo gёrkоmli
эrэЬ miitэfэkkiri Оп-NаzzаIшп baxrqlan mаrаq dоýчrur, О,
xilafat dtivrtindo teokatik ideologiyaya qаrfl glxaraq mааrifgi
mопаrхiуа haqqmda ideya irali siirmtigdiiг. On-Nozzam ta'Hdlo
qeyd edirdi Н, dtivlat i9lorinda heg Ьir dini qапuп totbiq
оlчпmаmаhdrг. Веlэ ideya irali sЁrmэklа о, vicdan azadlrýr fiklini
ortaya afinlýdlr. Опuп чiсйп azadlrýr ideyasr mahiyyot e'tibarila
islam idеоlофуаsша qarqr gevгilmi9di.
Mtitaraqqi siyasi idеуаlаr btiyiik огаЬ gаiлi ча miitэfokkiri
ОЬчЬЙд-Мооrriпiп оsаrlагiпdэ da iйi;af etdirilmiqdiг. О,
zehmotkeg Нitlэlаriп istismапда haqq qаzапdrrап dini gбrЁglаri ча

68
ta'limlэri iфа edorok gostorirdi К, azadlrq ilahiyyatla, diпlэ Ьir
уеrо srфш. Obtil-Ula уохsчllапп istismar оlчпmаsrпа qаrýl
grxmaqla эsliпdо omlak borabliyinin чэ sosial ЬrаЬliуiп
уаrаdrlmаsша pýrnrdr. О, biitnn аdаmlаrrп tabiotan ЬгаЬоrliуi
fikrini mtidаfiэ edirdi. Xalq tогоfiпdап segilon dёvlot
hakimiyyotino haqq qazandlrmaq gtistorirdi К, xalq hakimiyyэti
segorkan, hог руdэп owal, ciz manafeyini nozorda tчtur. abtil-
Ёlа mtiasiTi olduýu domiin siyasi to'sisatlarrm; feodal hfiququnu vo
dini ciddi tanqid edirdi. Опrш mtitaTaqqi fikiTlэri оrоЬ ;orqinin
qabaqcrl siyasi idеуаlаппш inkigafina ahomiyyatli ta'sir gбstоr-
migdir. ЭrаЬ 9афпdо dinin чэ sosial-siyasi qеугi-Ьот4Ьоrliуiп
pislondiyi оsоrlоrlэ уапФ1 dёчlаfiп aýrllr, mfrdrik idатэ olunmasl
qауdаlаппа va рафаhlапп tizbagrnalrýrmn mаhdчdlа5dшlmаsша
aid goxsaylr siyasi haktatlm da mеуdапа galiT. Hamin siyasi
tгаktаtlаr sшasurda Маhэmmаd-оli-таьаtаьrп ibn Tiktak adr
altmda "Padgahlar tigiin qaydalar vo miisolman stilalolari hаqqшй
hеkауэlаг НИЬr diqqoti calb ediT. Elmi odэbiyyatda bu asarin
yazrldlф Иriх daqiq ma'lum оlmа&фпdап опчп tохmiпэп XVI
оsгiп owollэrinda yaalmasr ehtimal edilir. KiИbй-traktatda
maarifgi mЁtloqiyyэt ideyasr osaslandmlrг, эdalot mahkomosinin
zaruriliyindan, zаiflаrэ mэrhоmаt glistэrilmэsiпdоп, kasrblann vo
kбmoksizlarin gokdiyi оziууаtlагdап, doz0lmaz voziyotindэn
danrprlrr. TrakИtda irali siirfrlэп ideyalar Ьеlэ qanaato golmaya
asas чеrir Н, эrаЬ gaTqinin qabaqcrl mtitэfоkkiгlаri sulИпlапп,
оmirlаriц padphlann ýort idага tisulunu уоlчеrilmэz hesab еdiг vo
опlап tiz faaliyyofindo miilayim idara9iliyo 9аýrпгlаг. TrakИtrn
mtiallifi Mahommad-Oli-Tabatabrn siyasi idealr mмгiфi
mопаrхiуаdш. О, bu dёvlot formaslnt digar idагоеtпо fоrmаlап ilo
mtiqayisadэ avozolunmaz hesab edir.
Orta оsrlагdа QэгЬi Ачюра va огоЬ parqi tilkalэгi ilэ yanagl
АzегЬаусапdа da siyasi fikin tэkmillogmosi istiqamэtindo
diqqotalayiq yaгadrcrlrq sэ'ylari nazora garptr. Вu Ьахшdап XI-
ХII оsrlеrdо АzаrЬаусапrп ictimai siyasi fikir tarixindэ biiytik
gaiгimiz vo mЁtaЪkkirimiz Эfzoladdin Xaqaninin ymadrcrlrýr
xiisusi уеr fufur. Xaqaninin siyasi g<iriýlаriпdа mаrаq doýuran
ideyalardan Ьiri Ьuпdап ibarэtdir К, ёlkэdо dovlotin qaydalan,
nazorda tutduýu ictimai tэdЬirlэr qапuпlаrlа tonzim оlшmаlrdrr.

69
ýah odalвtli оцпаlr va <iz votandaglaпna lrumanist mtinasibэt
bslэmolidiT. Xaqani Ьеlэ hЕвЬ ediгdi ki, tэkmillaqmig miikоm_
шэl dёvloto zог (gdс) vasiвsilэ deyil, Madlrq va sosial oйlat yolu
ilo nail olrnaq miiшktпфir.
ХII аsгdо xalqrmrzm siyasi fikrino ап bt yuk tёhчэ
fi2gфпуgдпlп dahi paiTi Nizami Gапсочi tоrоfiпdоп Ьэхg edilib.
Опш sosial-siyasi giiriýlэriпiп fоrmаlаgmаsшdа qИi foaliyyot
gбstаrоп чэ 9ohar ahalisinin inqilabi ohval-пrhiyyэsini, mЁtогоqqi
Ьахrglапш ots etdiгen "Oxi camiyyati шtihiim гоl оупашфr.
Nizami iiz оsотlаriпdо feodal comiyyэtinin qiisurlannr agrb
gёstэriT, рhluгш vo feodallann <izbagmalrýmr ifga edoTok gбs-
tэrirdi И, опlаrш hakimiyyoti zorakrlrýa аsаslашr. О, zah-
motkegloгin mапаfеуЫ miidafio edir, xalqr zЁhпо, haqsrzlrýa qargr
amansrz чэ dэуапаtli оlmаýа, istibdad tЪul-idaгasi ila шiiЬагizоуо
9аýпr.
Цi7аmiуо gёrо о d<ivlot qtidrэtti ola Ьilоr Н, azadlrф va
sosial odalati Ьаrqэrаr etsin. Опчп fikrinca, dovlat qurulugunun
baglrca рriцsiрi odalot mohkomasinin mtivcudlufudur. Нёkmdаr
iйrо etdiyi ёlkado qауdа-qапчпlагш hokm siirmosino nail obnalr
чо dёчlэtо qayфkegliНe rahbarlik etmalidiг. Эsl dбvlot oz
faaliyyatindo qапчпlага osaslanmahdlr.
Nizami Ьir srrа оsэrlоriпdо, xtbusila "isgondornamada
miihtim siyasi ideyalan tоrоппiim еdir. Azadlrq, barabarlik vo
odalot haqqmda sKiylэnilon mЁdгik fikirlar hэmiп osoTin ictimai-
siyasi qayosЫ xeyli giiclandirir. Yoxsul ktitlаlогiп miidhiq va
kasrb voziyyэtini gкirэп Nizami belo qanaota galmigdi Н, mбчсud
siyasi qurrrlu; kбklti suratda deyi;dirilmolidir. Вч mо'паdа опtш
sosial utopiyasr xiisusi mаrаq dоýurчr. Nizami "bgandamamo
osorinda эdalatli, istismапп olnadrýr siyasi qчrulчguп ideal
cizgilarini пэzога gаt&rrr. Опчп sosial utopiyasrnda mfrlki qeyri-
Ыabarlik loýv edilir, idаrэ еdапlоrэ va tabelikda olanlaTa tosadtif
оluпmчr, camiyyatin sаrvэtlэгi аdаmlаr атаsшdа ЬоrаЬг
soviyyoda Ьбliigdiir{ilur, чаtапйglаr еуш siyasi h{iquqlara
malikdirloг. Nйaminin аrzulаdrф ideai dбvlotdэ айmlш yalan na
olduýunu bilmir, iНtizltilfrk, riуаkшhq пэzоrа gаrрmш. Dбvlot
qосаiаrа va zэiflarэ, kёmаksizlагэ уагdrm gtistaгir. Omok insan
hоуа,fiпш оп qогоfli sahэsi Hmi tosvir оlчпчг. Nйami еlэ Ьir

70
ýоhаг- dбvlot aгzrrlayrr К, brrrada polis, оrdч, hobsxana vo digаг
mосьчrеtmа miiossisobri ohnasrn. Нэlо Jan Вофпdоц dэ owol
biitun хаlqlапп azadlrýr vo mtistaqilliyi fikrini sdyloyan va
mЁdаfiэ edan Nizami Goncavi <iz vetoninin sadoco olaraq
чоtэпdаqr deyrl, оп ba9lrcasr misilsiz vatonporvor oýlu idi.
Nizaminin utopik siyasi idеуаlап dflпуа siyasi fikrinin inkigafina
эsl tбhчоdir. ýiibhэsiz, опuп mritoгoqqi ictimai-siyasi gtirii9lori
ХИI-ХИШ asrlorin Ачrора utopik sosialistlorinin ta'liminin
tapkkiiltinda бztinamaxsus rоl oynamrgdrr. ХШ-ХVI osrlordo
Azarbaycanrn i9ýalgr hiiсumlаrа mо'гцz qalmasr v9 !цаlrпlп
оlаqэdаr sosial mogoqqotlarэ diigаг olmasr о zamankr miitofok-
kirlarimizin ictimaisiyasi Ьахlglаппdа dаriп й Ьчгахmrgdш. t287-
ci ilda ТоЬй qэhэтiпiп yaxrnlrфndakr ýэЬtЬtаr kondinda апаdап
olan Маhmчd ýobffstari yagadrýr АzаФаусап momlakotЫn
Ьаqша golon mibiЫlari бztiпаmахsчs soviyyado yiiksak
чоtепрэrчаrlik hissi ilэ agrqlarBýa sa'y gostormi9diг. ýэЬiЬtаri <iz
ictimai-siyasi gбriiqlorЫ mоghчт "Giilgапi-rаz эsэriпdа iroli
siirmiigdtir. О, tiz yaradrcrlrýmй hбkmdаrlагrп эdalobiz idaragi-
liyini, mйsiri olduýu cвmiyyotin еуЬсогliklэriпi, xalqa zidd
qayda vo qanunlan kaskin tanqid edirdi. Эslindo Ьu miitafokkir
zahmotkeg хаlqш manafelinin mtidafiogisi Hmi grxrq еdаrоk
istibdad iisul-idarosinin уагаmаz mahiyyэtini agrb gбstаrirdi.
ýobi.istori Ьеlо qonaato gэlmiqdi Н, cэmiyyotin tэгоqqisiпiп
baglrca garti odalotli qayda va qапчпlаrdrг. Maraqlrdrr h, о,
comiyyatin xalq ktitlalori tаrаfшdап dayigdirilo bilэcoyina
inanrrdr, Ozii da mtivcud comiyyotin zorakr iisulla deyil, mэhz,
dinc yolla, stilh garaitindo doyigdirilrnosinin tотоfфп idi. Siyasi
qurulugun yenilogmasi iigiin tarbiyo vasitolorins iЪtiinlfй veгirdi.
Uшumiууоtlо, Mahmud ýabtistori maarifgilik, torbiyo vo oxlaq
mosolalэrino miihtim diqqot yetirirdi. О, axlaq torbiyosinin dord
baglrca keyfiyyotlэ 9artlandiyЫ qeyd edirdi: 1) Эdalatli olmaq, 2)
Miidriklik, 3)Oxlaq,4) MoTdlik. Heg da tasadiifi deyil ki, dбvlat
fогшаsl olпraq е'tiЬагilа maarifgi mопаrхiуауа iisttinltik verirdi va
comiyyotin oxlaqr cohotdan takmillэgmasinda tоrЬiуэ vasitalorini
bagirca gаrt hesab edirdi.
КII аsгdа Azorbaycan xalqlnln 5|удgi fikini darindon
zonginloqdirэn mЁtэfэkkir ;axsiyyotlordan digari Nasraddin Тцsi

71
idi Tlrsi mar_aq dоýчrап siyasi giirtiqlогi ilэ бziindon sonrakt
ictimai-фBsi idеуаlаrш iпЦрfiпа ciddi ta:sir gёstэrmigdir. О,
siyasi.oxlф fikiTlorini mоghчr Охlф-Nаsiriаsэriпdэ agrqlayт.
Tusi oz siyasi gбrЁ9lоr sistemЫ yaradrcr gэHlda igloyib
haarlamrgdrr. Веlо К, Ьu biiytik mЁtоfаkkiг "Эxlaqi-Nasiгi
оsаriпdэ tokco miisэlman garqi tilkalerindo mtivcud olan ictimai-
siyasi чэ folsofi-axlaqi ideyalan deyil, hэm do siyasi-axlaqi frkrin
digoT qiymofli пiimuпоlоriпdоп yaradtcrlrqla isfifada etmigdir. Tusi
бziinoqodorН siyasi ta'lim va поzаriууэlого esl yaradrcr alim
mtivqeyindon tэnqidi yanaýmlý, пэzоrdоп kegirdiyi ictimai-siyasi
gоrЩlоri dorin vo diqqatlэ tohlil edib timumiloEdirmigdiг. Еlэ
Ьша gёrо dэ elmi idеуаlаrlа zongin olan qiщrotli siyasi to'lim
hмrTlamrqdш. Heg do tosadtifi deyil Н, Tusi пэiпki yagaclrýr
dtivTdэ, hоm da sошаlаr vo indi do bёyiik ehtiramla yad edilmig vo
edilmэkdafir. Пiпуапш bo'zi Olkolorinin elrni mаrkоzlагi
Nosreddin Тчsiпiп аdrш da9ryr. Тоkсэ bunu demok Нйууэtdir Н,
ingiltora Hmi bбyiik tilkanin mэqhчr univeгsitetlorindan birinin
astгologiya kafedrasrna xalqrmrzm bu mtitэfэkkir оýluпuп adr
verilmi;dir,
Tusi mйsiTi olduýu соmiууаtdэ эhаliпiп torkibini
mЁаууопlаgdirmоуо ýэ'у gёstэгmiqdir. Опuп fikriпсэ feodal
comiyyэtindo эhаii dбrd ba9lrca tэboqadan ibarot оlmugdur:
1.Эmiтlаr. 2-Тасirlоr. 3.Sопоtkагlаr. 4.Эkiпgilаr, Tusi ahalinin bu
dёrd tэbaqosinэ daiT бz mЁlahizaloгini учrЁdur.
NasToddin Tusinin siyasi to'liminda dёvlot, comiyyat va
digаг ta'sisatlar Ьаrэdо mагаq kasb еdоп fiНrlага tэsadtif оluпur.
О, diivlati iпsапlапп birliyi hesab еdаrэk gёstorirdi Н, dёvlatin
moqsodi аdаmlапп Ёmчmi talobatmr ta'min efrnokdan iЬаrаtdiг.
Tusi "diivlat, "qапuп, "camiyyat "siyasi соmiууэt vo digar
апlауrglаrа Kiz mtinasibэtini bildiгmig va cemiyyat hоуаtrпш
demak оlаr ki, btihin sfеrаlап haqqmda miihakjmo yiirЁtmiiqdiir.
Dёvlatin rоlчпа biiytik ahomiyyot чегаrаk опч siyasi comiy_vot
adlandrnTdr. Цiчlэfiп idarэ olunmasmda gаhlапп, hiikmdагlапп
гоluпа xiisusi оhэmiууаt чеrоп Tusi tэ'Hdla qeyd edirdi Н, cilkoni
idara eda bilmak iiqiin hokmdaT ап пасiЬ va ali keyfiyyotlaTa
уфlопшаlidfu. Oký teqdiTdo ёlkа istibdad учvаýmа vo ёzbagrnalrq
аlоmiпэ gewila bilor.
,72
 Ug moqaladon vo otuz fasildan ibarat оlад "Oxlaqi-Nasiri
оsэrЫп Ёgtincti maqalosindэ baglrca olaraq ictimai-iqtisadi va
siyasi рrоЬlеmlаrа diqqэt yetirilir. Meqalanin awolinda ictimai
heyatda bag veron kэmiyyot va keyfiyyot dэyigiНiyindэn bahs
olunr:r. Tusi siyasotin mahiyyotini agrqlяyaraq qeyd ediT К, icfimai
amoyi tagНl etmok, istehsal prosesindэ бzba9rnalrýa vo hоrс-
mоrсliуэ sоп qоушq ап vacib mеsеlэlогdэпdir. Brrnun iigiin
dбvlot tэrоfшdоп zаrчri tаdЬiгlоr hoyata kegirilTnolidir. Nosroddin
Тшi Ьеlэ tadbirlori "siyasat апlауrgша m{iпсэr еdiг. Опrш fikrinco
siyasэti hэуаtа kеgiппэk tigtin Ьir gохsэ ehtiyac dчучlчr. Iяkin Ьч
goxsin hcikmon ýah vo уа h<ikmdm olrnast mocbrrri deyildir. Tusi
Уаzш: "Нэr dоw, hэr zяmапdа htikmdara ehtiyac yoxdur. Dtizdiil
ohali аrаsrпф nizam-intizam аrаdап qalxa bilar, insan cэmiyyati
lazrm оldчЁu Kmi inkiEaf etmoz. О, comiyyotin inkiqafmda
ailonin, hiiquqi tопziшlаrпопiп, mоhkаmапiп. iqtisadiyyatm va
digэr icfimai hаdisэlогiп rоluпа miihiim ohomiyyot veTir.

з. мААЁFgi siудsi сокtiýlавilч

Taýakkijl,tj ча itчкýдгl
Maarifgi siyasi ideyalar vo tо'liшlаr Ачrора бlkalarindo
fоrmаlаgmаqdа olan ganc Ьфuаziуап:п manafeyinin ifadosi kimi
to;aklctil tарш vo inkigaf ediT. Маагiфi siyasi gёrtiglаг Almaniyada,
italiyada vo Fгапsаdа daha yiiksak saviyyeda inkigaf etrnigdi. Bu
tosadiifi olrnaytb, ХVП-ХИП аsгlоrdа homin tilkоlаrdэ qагатlаgап
sosial-iqtisadi vo siyasi hауаtш mahiyyoti ilo ýortlanfudi.
iK maarifgi siyasi gбriiqlor Almaniyada fогmаlаglr.
Almaniya mааriфilаri tabii hi.iquq nazariyyэsini burjuaziyanrn
inkigafi tеlэЬlогiпа uуфпlаqdrгmаýа ciddi sэ'у gёstаriтdilог. ОпIаr
hэmginin, teologiyanm hiiquqgtinaslrýa ta'sirini аrаdап qaldrmaq
isfiqamвtindэ uýurlч addrmlaг atdrlm. ВчпuпIа belo Аlrпапiуа
mааriфilэri dбvlat-htiquq nozariyyasinin inkigaf etdirilmosina
eyni mбvqedon уапаgmrrфlаr.
Dtivlot-hriquq ta'liminin iglanib hazгlanmasrnda аlmап
maarifqiliyindo iki baElrca isfiqamot mёvcud idi. Ноmiп

73
istiqamoflordon biri S.Pufendod KTomazi vo Х.Vоlfuп tamsi]
etdiyi m6'Bdil qanad, digari isa M.Knutsen, T.Lau ve Lessinqirl
foaliyyot gбstэrdiyi daha гаdikаI qmad idi.
Дmап maarifgilarindon ýаmчеl Рчfепdоrf ilk dэЬ оlагаq
hriquq9tinaslrý dtinyorлi zэminda asaslandrrmaýa cohd etdi. О, tobii
huquq Ьагоdо J.Bodenb H.QroBinin vo T.Hobbsun gбriiglorini
iimumilogdirorok belo qonaвФ gatiT Н, tэbii htЩuq чпiчеrsа1
(hвrtоrэfli) sosial etika Hmi Ъ'siT Ьа$glауrr. Tэbii hiiquq поrmаlап
adamlann rtitbsindon vo omlak voziyyotindon, haný dбvlota
mansubiyptindon va siyasi эqidosindon asrh оlmаушаq опlагrп
dачrашqшr toлzim efinэlidir mtihaНmэsini yiiTiiffrraklo Рчfепdоrf
bildirmak Moyirdi ki, insan bklikda mrivcud ola bilmez, har Ьir
fэrd опа yatrn olan, 6zfiпа охрr аdаmlаrlа Ьirlаgmоуо sa'y
gtistoгmэlidir. О, yazrrdr: iпsапш tabioti eladir Н, biz camiwэtdan
kanarda уаýауа Ьilпаrik. Рчfепdоrfiш ta'limindo baqlrca cohat
diivlotin уаrаппrаsшdап awol movcud olan comiyy,ato, tobii
vэziyyata mtinasiЫ Ъildirmokdir. Bu maarifginin dovlatin
mап;оуiпо dair siyasi gотфlэriпdа iki cohotin-teoloji va diinyovi
tаsоwtirlэгiп vahdoti diqqoti calb edir. Pufendorf bir torafclan
dovlatin аllаhш ta9obbirsЁ ilo уагапdrфш iddia еdirsа digor tаrаfdоп
dбvlotin аdаmlаr aasmda azad sчrаtdо mtiayyon razrlrq osasmda
toqokkiil ИрфЁш bildiriT. Опчп fikTinco dбvlatin yaranmasr iki сiiг
mЁqачilоуэ эsaslanrr. Вчп]аrdап birincisi xiЪusi miiqavilo digari isa
qоrаr аdlашr. Xiisusi mtiqaviloyo gtiro ауп-ауп fardlor sabit
maqsod эfiаfiпф birlogir. Sопrа iso бzlаriпэ mtinasib olan
idаrаеhпэ fогmаst tафl efiTrak iigtin qагаr qэbul еdiтlог. Ноmiп
qararda поzаrdа tutчlur К, adamlann azзd surotdo бziorina
segdiНari ba99r хаlq,пlп qауфsша qalTnalrdrr, vatandaglaT iso
hakimiyyэto tabe olrnalrdiг, xalq Ьrэfiпdоп segilan Ьа99шп
hakimiyyэti yegana ali hakimфotdir, bu hakimiyyэta qeyri-
mahdud salahiyyatlar чегilir vo ргiпsiр e'tibarila oz foaliyyafi tigtin
mo'suliyyвt dаqшrг. alЫta, Ьеlо hakimryyэtlэ miitlaq mопагкiуа
атаsшdа miioyyan olaqani gtiгmэk gotin deyildiг. Не9 da tosadi,ifi
deyil Н, Рчfепdоrf dбчlэtiп fогmаlапш fаrqlапdirаrkоп az-gox
iistiЫtiyЁ mэhz, miitloq mопаrхiуауа чегmi$ir. Опuп fikrinca
уаhшz Ьu idara hakimiyyati dбvlatin moqsэdlarini daha yaxqr hayata
keqiгmok iфidаппdаdш.
,l4
 А]шап mааrifgilоriпiп siyasi ta'limindэ ba;lrca cahot dtivlet
vo hiЩчqqчпаsltq haqqrnda maraqlr dtinyovi ideyalar iroli
siiTiilmэsidir. Вч baKmdan Хristiдп Тоmдziпiп (1655-1728)
faaliyyati diqqoti calb edir. О, hiiquqgiiйslrq еlmiпэ dair teбloji
tоsоwiiгlаrэ qargr qatiyyэtli шiiЬаrizэ араrап maarifgiloTdendir.
Dino dorinden iпапап Tomмi Ыа hesab edirdi Н; аdаmlаrа аllаh
tаrоfiпdэп verilon bbii htiquq Ьir srra axlaqi keyfiyyotlari бztiпdэ
tocossiim еtdiгir. Опчп fikrinca iпsапlаrrп Ьiгgэуаgауrgша daiT
hчmапist tаlэЬlэга эmоl emok" sэfеh, уаmm.и аdаmlаrdап
uzaqlagmaq so'ylori iпsапа tabiotan xas оlап xogbоxtlip can
atmaq tigiin rеаl zэmin уагаdrr. Dovlэtin mапýауl ilo baýh olan
teoloji gtirii;lari iпkаr edorak gбstorirdi Н, xtisusi miilkiyyotin па
olduýunu bilmoyan va xogboxt hoyata сап аtап аdаmlаr ёz
maqsadlorina gatmaq yolunda miixtolif maneolori daf edorak
mtiqavila asasmda dtivlati уаrаtmаýа nail оlчrlаr.
Tomazinin siy-asi gёЁqlаriпdа maraq dоguгап соhаtlэrdап
biri nainki htiququ dindon ауrгrпаý4 hэm da htiquqla oxlaqm
haddini miiэyyanlagdirmoyo sэ'у giistormosidir. Bu mаагiфiуа
gоrа camiyyati tagНl еdап fэrdlэriп miiаууоп qisminin qеуfi_
saýlam diiqtinco tаrzi vo эхlаqdап uzaq dачгашgr аdаmlш arastnda
toqqu5malara gotirib 9шапr. Вч xogagolmoz hadisayo iH iisulla
son qoymaq miimkiiпdЁr. Нэmiп iisullardan biri axlaqi mahiyyot
dagryan mоs!эhэt-tэФiуэ formasrnda hауай kegiгilir. Digor tisul
isa hiiquqi mэ'па kэsЬ edan оmr gaklindэ rеаllаýrr. Tomazinin
fikriпса mэslahat-tarbiye miiallimin vazifasidir, adamlar аrаsшdа
qargrlrqlr апlаýmа уапшrmаsша ta'minat чеrоп qш-mэсЬuтеtmо
dovlatin fimksiyasrdrT,
Вu шмгiфi hЁqчqlа mЁqayisoda axlaqa iisti,Ыtik verirdi.
Эxlaqrn hiiquqdan risttinliiytiniin siyasi qауэsЫ aqrqlayan Tomazi
yazrгdt: "Кm эmali iSа oxlaqi cohotdon asl qэxsiyyat kimi
tosdiqlanmirsa о, yaxgt siyasatgi ola bilrnoz, О, qeyd edirdi Н,
hdkmdаrlаrа aid olan htiquq поrmаlап опlаrа tabe оlапlаr
tэтоfiпdоп sёzsi.iz уеппа уеtirilrпэПdir. Ноm dэ xalqrn hёmdаr-
lаrdап rаzrlфr опlапп hakimiyyotinin mбvcudluýu iigiin vacib gart-
lагdап biridir. Mahz, buna gбrа olkodo поzаrэ 9аграп adalotsizliya
qarqr xaiq mйЬайэ аршmаq htiquqrma malikdir.

75
 ТоmдzЫп siyasi gёгtýlэriпdа utopik sosializmэ dair
mЁвууап tоsаwiirlог do tizfrnti gбstеrir. Мэsаlоц hч humanisi
аhпап,mааrifqisiпiп siyasi idealr iriisusi miilkiyyotin оlrпаdrýr ve
аdаmlапп oxlaqi cohatdon daim toknillaqdirilmasini to'min edan
osl insan ЬirЦуiпiп (соmrууэtiп) qэrаrlаqmаsrdш.
А]mап mMriфiliyinin gогkэшli ntimayondosi Xristian
Volfirn (1679-1754-сЁ illar) siyasi gtirЁ9loTi da siyasi ohomiy-
yotino gбrв щаrlq dоýurчг. Опrш dбvlat vo hiiquq haqqrnda
fikirlэrinin fоrпrаЩшщца Рufепdоrfirп чо Tomazinin siyasi
baxrglarr mtihitm ta'siT gбstагmiqdiI. Vоlfiш sosial-siyasi tэliminin
baglrca mе'уап inмnlaTa azadlrq vo xogboxtlik bаxg еtпэkdiг,
Опчп fikrinco аllф аdаmlапп qэlЬЫ dairn toknillэgmaya dоёто
ruhlапdrщ qordon uzaqlagmaýa vo хеуiгхйlrýа sovq edir.
Volf bildirirdi Н, hЁquq insanTn чоzifэlаriпа uyёun
golmolidir, oks halda hаmiп чоzifэlоriп hayata kegirilTnosi qeyri-
шtimkiiпdiir. Вч maarifginin Ьа9а duýdtiyti tabii qапчпа gоrо
"fаrdlэriп hiiququ mahz, azadlrýa mЁаууэп ёlgiido malik оhпаф
ifado ediT. Bu tffrdов bela qопаэtэ gоlmэk оlчr ki, hakimiyyeti
idaro еdапIэr Иbeliyindo оlап ktitlalэra azadlrýr mtiаууэп dozaф
boxg etmэlidir. Ela bir dozaй fi, fuakimfyyota tabe оlапlаr azadlrýr
yalnrz dtivlot qarqlsrnda oz Ьоrсчпu уеriпо уеtiглпэk mа'паsшdа
baqa diigsiinlar.
Volfun dёvlatin mопgэуi чэ mahiyvoti Ьаrаdо gёгiýlаri
tiziinoqedorki tobii htiquq nazoriyyasino йir fikirlага, xi.busila
Рufепdогfчп va Tomazinin huquqi Ьвхr9lагrпа datra gox uуýuп galir.
Опчп filcinco dёvlat аilэlот аrаsшdаkl йzllЁш mоhsulчdur. Volf
ailo mачhчmчпu "еylаI tегmЫ pНinda i9lafini$ir. Опчп galdiyi
qопаэtо gоге haT bir aila hayat iigtin zаrцгi olan geylori ayпlrqda alda
edo bilmodiyr, Ёqiin dбvlot yaTafrrraq barэda oz агаlаппф mtiqavilэ
Ьаýlашаq qаппм galmiglor. Vоlfuп fikinco dtlvlэtin vezifasi
'tаlqшr 'timrxni rifah,na хi&пэt eftrokdэn ibaratdiT. О, ictimai
hауаfiп чо аdаmlапп dачrаш9шrп hiiquqi соhэtdоп tэnzimlanmasini
haНmiyyoti idага еdапlэriп baghca vozifвsi sayшdr. Не9 da tasadiifi
deyil Н, camiyyatin miixtalif sfевlаппш, ilk пtiчЬаdэ iqtisadiy_vatrn,
tафФ i$аriпЦ ailonin уб dinin ciddi hiiquqi поппаlаr osasmda
idага оlrmmаsш, эп vacib рrt hesab edirdi, Volf hбkmdаrlагш hakim
siyasi mбчqеуiпiп qоrчпчЬ sахlапmаsrв sa'y gostoгiгdi.

-lб
 Аlmап maarifciliyinin rаdikаl qanadrTlr tomsil edan
M.Knutsen, T.Lau va Q.Lessinqin siyasi-hiiquqi gёrilglоri daha
qetiyyetli чо аrфсr1 mahilryot daqryrr. Bu mааrifgitоr
Almaniyadakr mбчсчd ictimai qaydalan koskin tэnqid ediгdilor.
OnlaT hаr 9еуdэп аwэl feodal mfftloqiyyэt qауdаlаrша, rэsmi
dinin еhkаmlаппа чо istismmg dбvlota nifrot hissi basloyirdiloT.
Маsэlоп, Кпчtsеп (lб46-сr ilda апаdап olub) miibariz ateist
movqeyindon Hlsoni ча hош'dо dtinyavi hаНшiууэti ifga edirdi.
О, mtivcud haНmiyyotin, ruhaniliyin laýv edilmosinj, zoka vo
vicdan azadlrýma genig meydan verilmosini tolэb еdiг, btittin
аdаrпlагш boraborliyi ideyasmr asaslandmлdr. Knutsen xalqa z0lm
еdэп hаНm dairoleri lэпэtlауiт, xalqr k<ihno quшlчgч devirmoyo
va опа xidmot edan Hlsoni аrаdап gёttiгmауе gафлтdr. Umчmiу-
yatla, опuп siyasi baxrglaпnda inqilabgrlrq gаlагlап ауdш паzэrо
9аrрlr. Lakin Knutsenin diiпуаgбrШtiпа xas olan inqilabgrlrq tэsav-
viirlori Ьirtагоfli mа'па daqryrгdr. Bagqa sбzla, опчп аrzчlаdrф
inqilab mаапuпша gсirэ Ьurjuа inqilabr idi. Halbйi kбhпэ
qurulu;u der,,irmok iigiin praktiki olaraq xalqr ауаýа qalxmaýa
qаýrпrdl. DiinyagбrtiqtindэH ziddiyyotli сэhоtlоrо Ьахmауаrаq
Knutsenin sosial to'limi mЁоууоп siyasi moziyyatlэra malikdir.
Almaniya mааriфiliуЫп гаdikаl qапаdшш digor gёrkэmli
nйmayondasi dina ya kilsoya qшýl humanist gфпglагr ila
forqlanon Т.Lачdur (1670-1740-cr illar), Опuп l717-ci ilda
Frапkfiшt-Маупdа gizli gakildo gapdan 9rxan "Дlаh, diinya va
insan haqqrnda dфiiпсоlог Htabr miibariz ateianin чэ demokratik
ideyalaпn tэcosstimЁdtiг. Homin kitabda aydrn 9аНldэ qeyd оluпчr
Н, biifiin insanlar tobiat е'tiЬаrilэ Mad olduф hаlф rеаl hoyatda
tahkimli vaziyyatdadir.
Lau camiyyatdaki sosial adalotsizliyi dоýuгап sэЬоЬlоri
sadaliivh goНldo йф edorak gёstоrirdi Н, istismar, ёzbagnaltq,
ЬоrаЬэгsйlik чэ digaг sosial Ьэlаlаr iпsапlаr arasmdakr ehtiras
fогqlагi ilo baýlrdrr. Аdаmlаrrп hэrаkоtlэгi опlапп zokasrmn
taloblari ilo gоrtlапir vo hаг biT fаrdiп аzаdlrýшш hэddi-hЁdudu
olmamalrdrr. BeloliНo о, bir пбч апаrхiуа voziyyotindo оlап
ictimai qшuluq ararlayrrdr. Lачпim to'limindo sаdо!бчh, pгimitiv
rrtopik sosializm tоssачiiгlагi dэ diqqo]i calb edir.

7,|
 Drjvlat vo htiquq lвqqnda siyasi ta"linri zэnginlo9diran
gбтkошli вааriфilеrdэп.Ьцi do Q.Lesslnq (1729-178l) idi. Les-
sinq alman maariфiliyinin ideya гоhЬоri, Ьчrjча demokTatiyasmrn
qabaqcrl idooloqu kimi tшшш. Lessinq votondagt olduýu бlkэdо
пszаrэ 9аrрап istibdad qауdаlалш, icfimai borabarsizliyi чэ dini
ёzЬа9мlrф qatiyyotla tanqid edirdi. О, bo'zi mааrifgiiоr Hrni heg
do *mааriфi mопаrхiуапtп tэrэfdап deyildi. Oksinэ, dovlot
i;lэrЫп idшэ оlчпmаsшф хаlqш igtirаhшп zоrчrliуЫ osas-
1апФппаýа plrqшdr. О, Ьuгjuа comiyyotini ideallaqdrTanlardan da
deyildi. Lessinq Ьа9а diisiirdЁ Н, Ьфuа dovloti haqiqi baraborliyi,
adalot vo аzаdlrф ta'min еm€уа qadir deytldir.
Lessinqin siyasi to'limincio ideal соmiууэt hаqqшdа mагаqlr
fikirlаr diqqati colb edir. О, hе9 bir dovlot foпnast haqqrnФ
mtihakimo yiiЁtmoyib, gtinki по mопагхiуа, по da dtivlotin digor
tanxi fоrmаlап опч шшаqlапdlшrауrЬ. Lessin. q elo Ьir comiyyot
аrаrlауlrdr Н, Ьчrаdа siyasi hakimiyyatin xtisusi aparatr i<irrri
sociyyolanon dovlot уохdur. Вч maarifgi iddia edirdi ki, ictimai
qaydalaT dбчlэt olmadan do hэуаtа kеgirilа bilar.
Maarifgi siyasi gбriiglаriп tagэkkiil Ифrф vo inkigaf etdiyi
ёlkэlогdоп digэri iИliуаdrr. italiya ЬЦuа ideologiyasrnm ilk
g0гkamli шаагiфi пiimауапdэlоriпdэп Ьiгi Cambatista Yiko
(1668-1744-cti illаr) idi. О, elmi sosiologiyaya daiT samballr
fiНrlаr iгоli stirmmd{iT. C.Viko camiyвt ИriKini dочrlэr tizro
davam еdоп obyeНv qапuпачуýчп ргоsеs Kmi qiymotlandirir va
ictirnai inНqafi "daimi ideal tаriх Hmi nazardan kеgiгirdi. О, аriха
"iпsапш hоrоkоtlоriпiп sonsJz duziimti kimi baxrrdr. c.vikonun
baglrca siyasi gtiпýlоri onun "Millatlarin timumi tabiati haqqmda
yeni elmin оsаslап НИЬшdа gaTh olunmuqdur. Bu gёrkоmli
mааrifgiпiп baglrca xidmati bundan ibaTэtdir ki, о, d6vlabhiiquq
ta'sisatlanna tarixi-miiqayisali tahlil metodu baxtmdan va
dеtегmiпizm mcivqeyindon уапаgrшgdrr.
Vikonun ta'limino gёга tarixi inkigaf iig biiyЁk mаrhаlаdоп
ibmotdir. BiTinci mаrhоlа allahlara aid olan ilдhi marhaladir.
Ноmiп mоrhоlвdо dбчlэt vo hiiquq погmаlап mёчсud olmayrb.
Аdаmlап аllаhш iTadэsini hoyata kegirlon kаhiпlог idаrэ edib. ilahi
mэгhаlоdе аdаmlапп maddi tэlo'oatt, опlапп Ьir-ьiгiпо zidd
mбчqеlаri qапuпlаrш чэ dovlotin уагfilmаsша zamin hаzrrlауrг.

78
C.Viko tobii hфuq moktabi пiimауопdэlоriпiп dбvlatin
mапgауiпо dаir mtiсагrэd rniihakimlarini keskin bnqid еdiг,
dбчlэtiп miiqavilo osastnda уаrаФlrтiач Ьаrэdэ hэzоriууоlаriп
osassrzlrф qonaetina gоliг vo gбstаrir Н, hоr Ьir dtivlэt fоrmаsшrш
бzЁпоmохýus уаrапша sэЬаЬlэri чагdш,
QаhrошапIаг шоrЬаlаsi kimi sociyyolanon iНnci fazaф
dtivlэt aгistokratiya hakimiyyoti formasrnda mбчсцd оlчг. Наmiп
haНrniyyat sart vo amansu htiquq поrmаlалш tetbiq.edir. Bu
hiiTrq рlеЬеуlоrо tэzЯq vasitэsi kimi sociyyolonon kobud giic
htiququdrrr.
0giincti mаrhаlо iso adamlar шаrhаlаsidir. Вu mаrhэlоуо
respublika-demokratik idшэ quruluqu хаsdш. Bagqa sёzlo, ахгmсl
mаrhаlоdа insana layrq оlап huquq vo azadlrqlan, xalqrn
suveTenПyini to'min еdэп ntimayandoli mопаrхiуа qэтатlаgrг.
Вuгаdа ппбчсud olan mtidrik qanunlar аdаmlапд xiisusi чэ timrrmi
mэпаfеуiпi dtizГun оlаqоlапdirmауа iшkап чеrir. Мааriфi filosof
Kmi tanrnan С.Vikопчп yu:iandalo miilййаlэriпiп tohlili belo
qапаоtо golrnoyo asas чеrir ki, onun siyasi tэ'limi ЬФuч
camiyy,эtinin idealla5drnlпiasrnln tocossfrmfidiir.
iИtИ burjriaziyasmm maarifgi idеоlоqlаппйп digari iso
ýezare Веkkдriдфr (173&17И-ф illar), Q,Bekkmia cinayat
htiququ еlmiпiп banilarindon Ьiridir. О, сiпауаt huququna dаiг
sanbalh fikirlаrЫ 'Сiпауоflэr ча сэzаlш adh оsэгiпdа
timrunila$imri$ir. ТэЬii hчquq to'liminin ъгоftlап olarr Q.Bekkaria
Ъlo Ьir miihakima yiididiir Н, пэ vilxtsa фimi miibaribalor va
ёzьаупфq fgrdlоri tamamila oldon salnnrg (уоrmuя) vo опlаr ёzlайа
mэхslý оIап azadhýrn mtioyyon hissasЫ qurban чеппэНо Ьiгlаgmэk
qanaotino gаlmiglог. Вiгlоgmэпiп moqsodi bundan ibгotdir К,
fапillаг аzаdПgш qalan Ыssэsindon sakit чо Ъhltikэsй gэйitdа zёvq
ala bilsinlor. Umuшi xogboкlik паmiпа аdаmlапп qrrrban чеrdiНеri
аzаdhýш mасrпuu millэtiп ali hakimiyyotinin уагалmаsша sabob
olub, Вu ali hakirnilryot adalatli qапrmlат asasmda fordlarin поrmаl
miivcudluýrmu ta'min etnolidir. Веlrkагiа eyri ciЙyatkaT harэkat
Ё9tiп dovlatli чэ kasrb аdаmlапп mtixtaШf cozalara mahhmr
edilmosina haqq qаzапdrпlпаsшш aleyhina idi. Kasrb яdаmlм фhа
9ох coza verilmasinin oleyhino, olan Ьч hчшапist mааrфi
cэmiyptdo adalotli htiquqi qауdаlалп toФiq оluпmаsшr tоlэь ediгdi,

,79
 Веkkаriа biT srTa sosial mоsаlоlэriп aydmlagdrrlrnasrna
хЁsчsi diqqot yetirirdi. Мэsеlап: Опч belo Ьir cehat narahat ediTdi
Н, пе tigtiц сэmiууоtiп Ьiг qiitЫindэ vmlr, xogbaxt adamlar, digor
qtitbiindo isa tohqir оlчпшчg, kasrb iпsапlш mёчсчddur. Bekkaria
соmiууэtdаН belo barabarsizliyin vo sosial adalobizliyin maddi
kбHorini аrаgdrrаrаq gostэriTdi Н, Ьорriууаfiп boyiik оksоriу-
yatinin dilongi hoyat kegiTmasi miilkiyyэt hiiququ mtina-
sibotlorindon ireli golir. Lakin о, айmlапп sosial adalotsizliyo
dtigar оlmаstшп maddi аmillоrlо gоrtlапmоsiпо dаiг fiHrlarini
ахцаdэk inkigaf еtdirmir. О, xalqm voziyyotinin yax9rlag*
drTrlmasrm фrlh ht kmdarlann dinc, xeyirxah эmоllаri ilo olaqa-
lапdiгirdi.
Bekkaгia уохsullчýш агаdап qаldшlmаstш, аdаrпlапп
tаdгiсоп hаm oxlaqi mfinasibotlorda va hэm da maddi baxrmdan
ЬагаЬэг vaziyyotda оlmаsшr aralayrrdr. О, cyni zamanda
аdаmlапп timчmi maariflanmo5inin, yaxgr toФiya оluпmаsшrп,
hamlnln sado vo mfidгik qanunlar qаrgrsшdа borabэrliyinin
tогэfdагr Hmi glxlý edirdi. Eloce do ciddi qапuпgulфuп
zoruriliyina va gaxsiyyatin hiiquqlannm qоruпmаsmа lazпni
tэ'miмt чегilmаsiпа hrqq qazandrпrdr. Веkkаriапш btftiin
mЁtaroqqi siyasi fikirlori Дчrора Ьфuа inqilablanmn ideoloji
саhаtdэп zопgiпlэgmэsiпdо miihtim юl oynamlqdrT.
Avropada siyasi fikrin iпНgаfiпй franslz maarifgilafinin
хidшэtlэri do bбyiikdiir. Franstz maarifgiliyinin Ьапilоriпtiап biTi
оlап Vоltеr siyasi idеуаlагш taknillэgmasindo miihtim rol
oynamrgdrr. О, comiyyotin уuхапdап islйatlar yolu ilo
dэyigdirilrnasi tогоfdап'kimi Ешrg edan bфuaziyanrn mапаtЪуiпi
ifada ediTdi, Vоltеr Ьurjuаziуапш miitlaqiyyatla kompromisa
giгmоуо mеуl еdэп hissasini tэmsil еЬтrэНа mаагifgi mtitlaqiyyoti
va ingiltorodaК konstitusiyalr mtitlaqiyyot sistemini idealla;-
drnrdr. Наmшш qашш qar;rsrnda ЬгаЬаrliуi ideyasrm irэli sЁrаli
Vоitеr bela hesab edirdi Н, iпsашп huquq чэ loyaqoti сэmiууоtiп
hоr bir iizvii tаrэfiпdоп e'tiraf olunmalrdrr, о, katolik Hisosmi
maarifgiliyin vo torэqqЫn dШmапi Myrrdr. В,.па gбrа da
mааrifgilаriп baglrca vozifэsiдi Hlsanin zorakrlrýma qaTýl
miiЬагizаdа va mааriфiliуiп inkigaf etdirilmosindo gёrurdii. Vоltеr
katolik Hlsasina nifrэtini belo ifаdэ edirdi: "Rэzil аdаmlап mэhч

80
efuok laTmdrr. О, feodal hffquqrmu tebii hЁqrц nazoriyyBsi
mбчqеуiпdэп tonqid еdегоk tBbii qшrшlап iпsапhла ЬагаЬrlik чэ
azadlrq Ьох9 еdэп zoka qm,чпlш аdlапdrлrф.,Vоltсrа gёrв azadlrq
оп tэbii hiiщqчdчr. Вч mЁtofokkir йсdац ý6а matbuat
mЁlkiyyat аzаdhёщп zoTrrT{iyini osaslandrrmaýa ciddi se'y
gбstorirdi. О, Нlsэ цgЦошgsiпiп laýv edilmosЫ vo odliyyo
sаhэsiпdо islahatlar арапlшаsшr tolsb efuaНo cinayat htiququna
йir miitaroqqi ideyalar irali ýйrmiiýdiir, Vоltеr bЁttin hэyatr Ьоуч
feodal ictimai quTulugrrna vB feodalianin siyasi dflПуаgёгiigiiпа
qargr mf,Ьшizэ mбvqeyindo &rrmtrg, qabaqcrl idеуаlапп aTdrcrl vo
qatiyyэtli mЁфfiфsi kimi glxrg еhigdiг. Опчп mtidafio etdiyi
miitaгaqqi ideyalardan biTi goxsiyyotin azadlrýr mgsolasidir. Yоltег
bЁtiin эsаrlоriпdо diinyovi фаsi gtirфlоriп iпkфаfiпа xiisusi
diqqot yetirmigdir. Heg dэ tэsadfrfi deyil Н, ХVШ эsг Frапsа
Ьфча inqilabmn xadimlari опчп siyasi fэaliyyotЫ yiiksэk
qiymotlandirorok qeyd еdiтdilаг Н, Voltеr хаlЕ Mad olmaýa
haarlayrdr.
ХШII osrda Frапsаdа ictimai-siyasi gёrШlогiп inkigafinda
oheЫyyatli rоl оушуап mаагifgi mtitofakkirlordon digэгi
Monteskedir. (1б89-1775*i illф, О, hаr geydon ewal, kёhпо
ictimai qауdаlаrа, despot idmo fisulчпа, siyasi ёzba;nalrýa qargr
miiЬаrйа араrrrФ. Monteskenin mЁtоrэqqi siyasi fikiTlari чэ
fэaliyyoti Frапм Ьфuа inqilabr хаdiшlаriпiп inqilaфr аzmkаг-
lrýna vo ёlkаdэ ideya-azadlrq hаrаkаtrшп giiсlопmэsiпэ qiidrBtli
ta'sir gosterшriqdir. Опuп iгоli siirdiiyii siyasi щadlrq prinsiplari,
Ьфчаziуаrшп manafeyi rйчпdа i9loyib hаzrгlаdлф yeni siyasi
tэ'lim bu biiyЁk maarifgini tiz dti\Tiintin эп giirkэmli
mЁtofokkirlorindon Ьiri kimi tапrfrшgdr.
"F'шs moktubu эsаriпdо Fгапsаdаkr mfitlaqiyyat ýimini
dаriпdоп iфа еdэп Monteske Ьu ýimi mаhiууэt e'tibarilo despot
idaro iisulrma ЬоrаЬоr tuturdu, О, dofalorlo qeyd etпrigdir Н,
dtinyada mёчсчd оlап btitiin hёkшlоtlоrdоп on 9ох хоguпа gэlэп
tiirk ht kumotidiг. Monteskinin bu fikri tosadi,ifi olnrayrb, о
zaпrankt Tiirkiyodo mtivcud olan dёvlat idarogiliyinin demokratik,
humanist va xalqtn iimrrmi rifаhш ifаdэ еdэп соhоtlагiпdап iroli
gэlirdi" bspot idаrе iisulu azadlrqla bir уеrо srýшт qомэtiпа
golon bu hчmдпist шааrifgi belo idаго iisчtuпа sоп qoyrrlmasrm

81
qotilryotlo ЫоЬ edirdi. Eloco da katolik Hlsasino, Нlsэ
хidщg, Фiliyinin riyakaT mahiyyotino, nrhanilarin fanatianino va
nif_eyliyine dэтiп nifrot bslayiTdi.
,Monteske idaroetno fогmаlап Ьаэdа miivcud оlш фаsi
idеуаlаrа tanqidi уапryгаq bu sаhэdо бzfrпаmохsus orijiйl
fi,kirlor iroli stiTпrmfiir. О, baghca osвri оtап "Qапчпlапп ruhu
haqqmda аsогiпdо respublika idaro fоrmаsша btiyiik tistiinltik
чеriт. Опrш оЬгаzlr fiL:гinco respublika azadhýa mаhеЬЫ, deqpot
isa nifrot hissi oyadlT. Respublika idаrэ fоrmаsrшп ,tarixi
zarmliyini konlTet siyasi mЁIййоlеrlэ asaslandrгaTaq gбstorirdi
Н, Rоmапrп bagqa diivlatlordon yftksakdo drrrmasr hаr geydon
эwаl, burada qorarlagan гespublika haНmiyyeti ilo baýlrdr.
Romalrlarrn sfiqutrrnrr iso Rоmаф azadlrýrn laýv edilmэsi ilo
эlаqоlапdirirdi.
Monteskenin siyasi to'Iiminin sэciyyavi сэhаtlэriпdап biri
bundan ibaretdiT ki, о, dёvlatin чэ hiiquqrm mэп;ауi mesэlэsini
tarixi baxrmdan пэzаrdап kegirmig, ictimai-siyasi hауаtп
qапчпаuуфшlчqlапш agrb gбstаrпrэуэ cehd etnigdir. О, iddia
ediTdi К, qапчпlапп vo to'sisaflaпn mfrxtэlifliyi istibdadm,
zorakrlrфn naticosi deyil, mahz, mtioyyon Игiхi 9агаitiп
mahsuludur. Monteske yazrгdr: "Qапuпlаr sёziiп an genig vэ
зfo*эmiууоtli ma'nasmda gеуlэriп tabiatindan iroli gаlэп zэruri
mtiпаsiЬоtlэrdir. Qапшlапп obyeltiv хаrаktеrо malik оlmаsшr,
dovlэtin чэ hfrquqrm inkipf qапuпачуýuпlчqlапш agrqlamaýa sa'y
gоstогmоsi Monteskenin xibusi xidmotlarindan olmaqla siyasi
nezoTiyyolar йrixino опuп mfrhiim ttivhosidiT.
Monteskenin tarixi gогаitiп, ;еуlоriп tobiatinin hansr
amillorla gortlonmosi suаlша cavab Ирmаýа meyl etnasi da maTaq
Соýчruг, Yегi gobnigkan qeyd edok К, Monteske sosiologiya
иriхiпdа "co$afi istiqamotloг пэzэгiууэsiпiп Ьапilогiпdэп Ьiгidir.
Не9 da tosadtifi deyil Н, о, hаг bir хаlqш ахlф simastmn coýTafi
miihitia gагtlапmэsi filcini ilali stiгmiýdiiг, Monteske эsaslan-
drrmаýа qaЩшdi ki, Ьч va уа digог xalqa moxsus оlап qапuпlаrrп
xaTaktcri iqlim, torpaq, уег sofhinin qurulu;ч, arмinin bёytiНti]/ii
va sаiг Hmi coýafi amillorla mЁаууап оluпчr. D{Иdiir, qапuпlапп
tэЬigfiпа dаir digоr fiКтlэг da iroli stirmiigdtir. Lakin hayat
чаsitаlогiла nail olmaq Ёsчlчпч btitёvliikdg соЁrаfi mtihitla

82
olaqolэndЙrdi. О, comiyyot hoyatrnrn miixtolif sаhэlаri aTaqmda ,,
mбчсчd оlап baýlrlrф aEnaýa da sa'y gбstагmigdiг. Monteske tbbii
qапчпlапп meydana gоhпэsi vo шоапuпч masolosina xйsusi
diqqot уеtiгir. Fransrz хаlqrшп bu bбytik rntitafokkiri Ьеlо hesab
edir Н, tэbii qапчпlаг halo comiyyэt уаrапапа qaddr mбчсчd
оlmu; vo comiyyQtin tэ9akkiilti ilэ mi,iayyon doyigiklikloro ma'ruz
qalmrgdrr. Ноmiп qапчпlаrа boTaborlik, sЁlh, iпsапш qida oldo
etmak sо'уlагi, comiyyotdэ yaýamaq аrаБч va digог mоsоIэlагi
aid edir.
Monteske bela hesab edir Н, аdаmlаr tabii чэziууэtdоп
uzaqlaýmaqla ЬаrаЬоrlik чэ stilhdon mэhruщ оlчr vo пэtiсо
e'fibarilэ опlаrш агаsшdа miinaqigolor, miiЬiЫоr baq чеriг.
iпsапtrаг aTasmda шеуdапа 9жап ziddiyyotloT, miinaqigo va
miihагiЬаlаr iso бz пёчЬоsiпdо miisbot qапчпlапп tozahirrimti
qэrtlапdiriг. Monteske Ьu siyasi fikini inkigaf etdiroTek belo
qonaato goliT ki, tabii vozilyэtdan grxan аdаmiаr comiyyatdэ yeni
hiiquq qауdаlаппш to;akkiiltinэ talabat dчуurlаr. Belaliklo xalqlat
аrаstпй olaqoloгi miiayyon edon ЬеупэIхаlq hiiquq, iфrа
еdэпlоrlа idаrо оluпаrrlш arasmda mtinasibatlori tenzimloyan
siyasi hflquq vo vatandaqlar arasmdakr mtjпаsiЬэtlэгi qayйya
salan rntilki htiquq уаrашr, Bununla da Monteske бziinaqadarК
dёчlэt va hi,iquq haqqlnda пэzоriууоlоri yeni galarlarla zongin-
logdiгir. Maraqlrdrr Н, qапuпlаrш ушаdtlmаш prosesinda coýTafi
аmillаriп rolunu, ilk пёчЬаdэ isэ iqlim qaraifini пэzоrа аlmаф
maslohэt giiгtirdii. Mosolon, опuп fikinco isti iqlim istibdad
(despot) qауdаIаrlпш, ýоуцq iqlim isa azadlrýln qоrаг-
la9masrna zоmiп уаrаdш.
Monteske qапшrlапп yaradrlmasrnda tokco coýTafi mi.ihitin
rоluпu deyil, homginin siyasi amillarin ohamiyyotini
аsаslапdlпгdl. О, iddia ediTdi ki, corniyyotdo qoraTlaqan mcivcud
dёvlat formast qапuпlапп mоzmuшmа va faaliyyatino holledici
to'sir gоstогiг. QапuпIапп mоапtшшluп чэ qanunguluýun dovlat
fоппаlап ils sэгtlandiyini dёпа-dбпо qeyd edan Monteske yazrdr
Н, "qапuпlаг m0vcud hсikuшоtlаrш tobiatina vo рriпsiрlогiпо
h<ikman uуgчп gоlmэlidir.
Monteskeya gоrо idагоеtmопiп tig baglrca fоrmаsl
пrёчсцddur: геsрuЫikа, mопаrхiуа vo istibdad. "Qапuпlапп ruhu

83
hаqчrпdа,оsвтiпdв idaroehonin bu ih
fогmаsшr geniý tohlil еdir.
istibdad Ьлl-iфrоsiпiп hэrokstverici qйwasini qоrхчdап ibarot
hesab edon Ьч miitэfal&ir qeyd ediTdi Н, daspot iisul-idarasi tigiin
kir]alik пrhц ozbaýmalrq vo zoral<rlrq sociyyovidir- Monteskeyo
gбго istibdad idara iisulu gэrаitiпdа qапчпlш mdvcud deyildir.
istibdad idmэgiliyЫn'1n6'todil-miilayim idaTэ formasr ila
буg2 g|rlпmаý!пIп zэruriliуiпi эsаslап&rmаЁа so'y gсistаrагоk
паzаrэ gаtdшr Н, belo idaro formasr уаIлrz konstitusiyalr
mопаrхiуа vo геsрчЬlikа geraitinda hayata kegirilo Ьilоr. Мопаr-
хiуаш аупса idаrаеtrпо fоrmаш Hmi qobul edib isfibdad (despot)
idarogiliyinэ qaýI qoymasr Monteskenin miihtim siyasi xidmoti
Hmi qiymatlondiгilnalidiг. Yегi galmigkэn qeyd edak Н, о,
mопаrхiуаш qanunla mahdudlagdmlan va о zamankr iпgiltогэdэ
mбчсчd olan konstitusiyah mопагхiуа фiпdэ tasawtir edirdi.
Monteskeyo g<ira mопаrхiуа siyasi azadlrф hoyata kegiran
dcivlatdir, "Azadlrq iso qапuпlаг asasmda yol verilan hаг сtir
hаrэkоt efrrrak hЁququduT. О, siyasi azadlrq ideyasrnr vatandag
azadhф ila эlаqаlапdirаrаk gоstэгirdi К, Ьu azadlrqlar
чоtэпdаglапп tahli.ikosizliyinin ta'min оlчшпаsшdа ёz tacas-
stimtinii tapmalrdrr. Azadlrq hоr geydan аyчоl, qапuпgчlшýu чэ
tohltikasizliyi, vatonda9laпn tэhliikasizliyina ta'minat verilmosini
ifada edir. Monteske ingittaradaН konstitusiyalt mопагкiуаш
siyasi ideal hesab edirdi. Ёmumiyyatlo, bu пniitofakkirin siyasi
ta'limindo zadoganlann mэhdud mопаfеуiпiп ifado olurrduфnu
sezmok gotin deyildir,
Мопагхiуа idатэgiliуiпэ tisttinllik чеrmаsiпа Ьахшауаrаq
Monteske €п 9ох respublika idara fоппаsша rаýЬаt basloyiTdi,
Respublikanrn iH baghca noviinii-demokatiyanr vo aristokгatiyanr
ali idагэgilik ni.imunosi kirni asaslandrrmaýa galrErrdr. Monteske
haqqrnda damqdrýrmrz hаr iig idaroefuэ formasmrn "idaragilik
prinsiplarini da аrаqdшг. Iv{osalan, istibdad idarogiliyrndo
zorakrltq, mопагхiуаdа 9оrаf pnnsipinin qorarlagdrýmr .iddia
edirsa, respublikada loyaqot pгinsipinin hаНш oldupnu поzоrо
Uu'Чоuо
t'rkrinco mопаrхiуа kimi геsрчЬtikа da siyasi azadlrýr
hэуаtа kegiran mб'tadil idarogilik fогrпаsr&r. Вu idaragiiik
fоrmаsшш hoyat prinsipi ЬэгаЬоrlik, чаtопрагчаrlik, mohobbot vo

84
azadirqdan ibmotdir, Monteske reqpublikanr еiэ idaroetmo fогmаsr
sayrrdl Н, brrTada ali haki-iyyot tamamilo чэ уа qisman хаlqш
аliпdаdir. Elo Ьrша gtirэ о, respublikanm tisttin саhэtlэriпi dбпо-
dбпо поzоrэ gatdrnrdr.
Biitiin qiymatli siyasi fikfulori ila yanaýl Monteske qeyd
edirdi Н, dбvlat formalarr опIапп tomsil edildiyi огаziпiп hосmi ila
mtieyyon оIчпur. ВФqа sбzlo, Hgik dбчlэtlог rеsрчЪlikа, огtа
vaziyyatda оlап dёчlеflоr mопагхiуа, Шyuk dёvlotloT iso despot
(istiЬdаф idаrаеfiпо fоrmщшdа tagНl olunmalrdrr.
Toraqqini siyasi azadlrqla baýlayan Monteske sciz, matbuat,
vicdan azadlrýr ideyasmr mЁdafio edir чэ dini соhаlоtэ, mаhkаmо
ёzЬаgпаlrфпа qarýI ardrcrl mtibariza apanTdr. Monteskenin
qabaqcrl siyasi ideyalan sопrаlаг nainki Fransada, eloco do
dtiпуапш digоr olkolorindэ genig yayrldr чэ qabaqcrl, mtitoroqqi
ictimai-siyasi fiicin inkigafma bбytik to'sir gcistэrdi.

4. хD(_хх aSRLaRiN нtjпuurдшшuл

SPESiFiK siудsi TэLiMLaR

а) Sosialist siyasi tolimi

ХЖ-Ю( аsrlэгiп hfrdudlannda sопауе vo ticarat sаhаlагiпdа

арапс1 mбvqe xiisusi sahibkarhqdan чэ tасirlогdэп indusfrial vo
maliyya kоrроrаsiуаlаппа kеgir. Elaca do пЁmауэпdоli dcivlat
эhomiyyatli doyi9iНiНaro mопЕ qaldr. Dбvlot takcэ qоruуuсч
(rniihafizokar) fuпlsiуаsrш hoytrta kеgiгап, "gесэ gбzatgisi" Kmi
deyil, hоm dэ xalq tohsilini, sahiyyani, sosia]. tominatrn idаrо
оluпmаsшr ta9Н1 еdап sosial drlvlat kimi glxrg edirdi. ХХ аsriп
owэlarindan etibaron iqtisadi mfrпаsiЬоtlэriп tэnzimlэnmэsinda
dovlэtin rоlu yiiksalir.
Burjua siyasi-hiiquqi ideologiyasr htiquq vo diivlat
паzоriууоsЫ votэndag сэmiууаfiпiп kapiИlist yolu ilo inkigafi
istiqamэtinda'эsaslandшdt. Вu ideologiyanm baglrca cahati
camiyyotin sinfi bolgtisrinii saxlamaq, fahla sinfi ila buгjuaziya
аrаsшdа ziddiyyatloгi уtшфllэ9dirmэk rigtin mt)эууэп islahatlar

85
hoyata kеgirmоk, nlimayondali dёvlatin demokratiklagmasini
davam еtdirmаk чо ошrп sosial faaliyyetini giiclandinnokdon
ibaTet idi.
Sosialist siyasi-hiiquqi ideoloНyasr iso kapiatizmin lэývi vo
gomiyyatin zohmotkeg siniflarin monafeyino uуЁuп olaTaq yenidan
togНli ideyasma osaslan:Tdl.
)О( аsriп ballanфcrnda ХЖ аsrэ aid olan sosialist
ideologiyasrmn baglrga istiqamotlori inkiqaf etmoyo ba;ladl.
Sosial-demokratiya уо bolqevizm ruhunda maTksist siyasi-hiiquqi
ideologiya togokki.il tapdr. iki intemasionalrn (i8б4-сii va 1889-cu
illarda уагаdrlап), sosiaiist, fohlo ча sosial-demolcat раrtiуаlапп
faaliyyati ХХ оsгiп avvollarindo rnarksiznin iistiin sosialist
doktrina kimi qoTaгlaýmaslna imkan yaratdr. LaHn marksizmin
tотэfdаrlап агаslпdа kapitalizrnin tarixi tаIФ (miiqaddaratr) va
sosia]zim Ьаrэdэ. fohlo siпfiпiп monafeyini mtidafia еfiпоk risullan
haqqmda frkir aynltýt tiza grxdr. Naticэda maгksizmda mi.ixtolif
i sti qamtlэr tozahiir etdi.

Аlmап sosial-demokratlanmn yа lI intemas,ionalln

rahbaTlarindan Ьiri olan Edrrard Веrп;tуеп (1850-19З2-сi illar)
ХШ asrin 90-cr illarindo рагtiуа mоtЬuаtшdа "Sosializmin
рrоЬlеmlаri" sегiуаsшdап maqalolor gap etdiTdi ча sопrа Ьuпlаrr
"Sosializmin zamini vo sosial-demoraktiyanrn vozifэloгi" adr
altmda kitab 9oНinda паýr etdirdi. (1899-cu ilda). tsemqtevn
Маrksш Ьеlэ Ьir mйddoasmt tokzib etdi Н, mohsuldar qiiwailarlэ
istehsal miiпаsiЬаtlэri arastnda antaqonist ziddiyyotloг son
naticado kфИliапiп lagvino gafirib 9шапr va yeni ictimai-
iqtisadi fоппаsiуапrп уаrапmаsшr ;оrtlапdiriг. MaTksdan farqli
olaTaq Веmgtеуп iddi edirdi ki, kapitalizmin sопчпчп gаfiпаш hala
xeyli uzaqdadtT. О, yaardt: "Ogor sosializmin qolэbosi immапепt
(Ьuгаdа "imanent" qeti monastnda Ьа9а diigultir) zоruгаtdirsа, onda
lnЁasiT cэrniyyatin iqtisadi iflasrmn zaruriliyi siibut olunmalrdrr,
Веlэ siibut isa hоlэ уохdur va ola da bilmaz". Bemgtevn stibut
eflnayo galrqrrdr Н, ргаktikа по "kapiИiizmin tnohvi"
nazoriyyosini па do "proleИriattn dilongi vaziyyotina diiqmasi"
ideyasrnr tasdiqlomoyib. О, qeyd edirdi Н, oksina, hоmkаrlаr
ittiflqr va sosial-demokat harakahnrn iйigafi burjuaziyam
mосЬur edir Н, fohlo sinГrnin voziyyatini пэzоrа gаrрасаq

86
dогасоdо yaxgrlagdrran gЁzэgtlоr etsin. Веrпqtеупiп fikrinca,
sosializm ideyasr galacak camilyat haqqmda ideyadan uzаq olmaq
etibarilo fahla sinfinin hэrоkаtrш indikindэn yaxgr оlmаqdал
uzaqlagdmr. Опчп sosializm Ъаqqrпdа agaфdakr тпафчr fikTi da
tasadiifi deyildir: "hэтоkоt hаr geydir, sоп maqsod heg Ьir ýeyl', Bu
fikiTlo Веrпgtеуп fahlo sinfinin inqilabi miibaгizosinin va bu
mtibmizonin sоп maqsodinin (sosializm qчrmафп) menaslzhýmr
iddia edirdi. О, fahla sinfini уаlпzhаrоkаt еЕrrэуэ, baqqa s<izla, бz
уаýауlý vaziyyэtЫ уаrqrlа9drrmаq Ёgiiп Ьфшеiуаdап iqtisadi-
sosial gtizэgtlэr olda efuoyi lаzuп bilirdi.
Веrпgtер о manada opportrmist hesab оlцпrrr Н, fэhlа
sinfinin omok qэraifinin ча hayatlnln mahz, kapitalizTr сэmiу-
yatindo yaxqrlaqdrnlmaslnln tоrаfdап idi. Опчп islahatgrlrýa meyl
etmosi do yalшz opportunizmindan irоli gэlirdi. Веm;tуеп
islahatlar vasitosila kapitaliarrin sosializmIo очэz olunacaýtnr
оsаslапdrmаýа gairgrгdr, Опtшr fiHnca, d<ivlat nainki sinfi
toqkilatdrr, еlэсо da olkni idaro etrnak tigiin aparatdrr.
Almaniya sosial-demokratiyasrnrn vo II intenrasi onalrn di gоr
rаhЬаrlэгiпdап biri Каrl Kaцtski (1854-19З8-сi illor) idi. KautsН
marksianin tэЬliýiпа hэsr olunmug goxsaylr оsоrlаriп mfrallifidir.
О, "Bemgteyn vo sosial-demokrat paЁiyasrnrn рrоqrаml. Tonqid
oleyhino" adlr kiИbrnda Bern;teynin marksizmo zidd olan bazi
fikiTlarini rodd еdогаk sosialist inqilabrnm zэruriliуiпi asaslandmT
vo опчп sosial-demokrat раrtiуаstш sosial islahatlaг раrtiуаsшrа
gevirmak gаýпglаппа etiraz edirdi. Kautski iddia edirdi Н,
kapiИlizmin sахlапmд51 garaitinda islahatlar miivoqqati vo sathi
хаrаktег dаgrуrг v9 son naticada yalnrz sosial ziddiyy,otlorin
аrtmаsша va miibarizanin kosНnloqmasino, biitбvltikda iso
cэmiyyatin yenidon quruImaslna gэtiгЬ glхапr.
Аlmап sosial-demokTatiyasmrn Ьапilогi vo rаhЬаrlоri
("eyzenm<9tlar") Avqust Bebel (lS40-1913-cii illar) va Vilhelm
Libknext (1826-1900-cti illoT) marksizmi onun tanqidgiloгindon
mtidafia еtmэНа inqilabi nazoriyyonin baglrca rпiiddоаlаппrп
diizgiinlЁytinti taНdla qeyd еdirdilэr. Bebel deyiгdi Н, "ktitlolari
ruhlandrTan yaylrm atoqini mtidafia etmayin" оп yaxýl vasitosl
sosializmin tosdiqini sosial dеmоkаtiуашп ча fahla sinfiцin
mtibarizosinin son mэqsodi kimi tantonoli elan etпrokdir. Libknext

87
do Ьч ruhda шfllаhizэlог уiiтЁ_dаrоk, sosial demokratlan еlэ indica
"sosialist fikirinin yenidon tagНlino nail оlппаýа" gaýrгrrdr, ёzti da
"sosialist inqilabrnrn yetipn mеучоlэriпi" gozlonradan. Опuп
fi}Tinca sosializrn pariamentdo уох, kЁ9о dtiyiiglorindэ oldo
olrrnacaq.
Веrпgtеупiп rеfогmizmiпi tэnqid edon inqilabgt marksistlar,
ilk почЬоdа KautsН, Аdlеr va digor sosial demokratlar
ЬоlqечiНагi mэrkоzgilоr adlandrraraq, опlшlа birlogmadilaT,
бzlаrЫ isa "marksist mэrkэz" adlandmrdrlar,
Магkоzgilэr fohlэ sinfinin siyasi hakimiyyotiini kapiИlizrnin
уfirlsэk inkigaf sэviyyosi ilэ эlaqalandiriTdiior чэ hesab edirdilar
ki, belo halda fahla 5iцfi gfoдIiпiп oksэriyyotini tagНl edocakdir,
Вчпа gёrо sosial-demolcatlar siyasi miiЬайопiп moqsodini
prlamentdo aksoriyyot taqНl edorok раrlаmепtiп hбkчmаt
iizarinda hokmranlrýa nail оlпаsшdа gсiriiгdiilог. Kautski giiman
ediгdi Н, шсiчсчd Ьф* idaraetmo арагаh biT saat arzindo xalis
рrоlеtаr idaragiliyi ilo эчэz oluna biimoz, Ьчпа gбге рrоlеtаг
inqilabr ilk baqlan$cda (kegid diiwtindo) koalisiyalr hбkurnat
yaratmalrdrT.
Моrkэzgilаriп digar niimayondosi Georgi Valentinoviq
РIехапоч (1856-1918-ci illar) idi. Plexanov Rusiya sosial-
demokrat fahlo раrtiуаsшш оsаslш qоуапlаrdап Ьiгi чё
marksizmin gtirkoпrli поzэпууаgisi sayrlrr. Xeyli digor mаrksistlэr
kimi Plexanov da hosab edirdi ki, sosialist inqilabr kapitalizmin clo
inН;af morhalosindo mtimktindiir Н, о zaman maddi istehsal
yiiksak soviyyayo gaИcaq va proletariat ohalinin bбyiik hissosini
tagkil еdэсоk. Рlехапоч awol bela qanaato golmi;di Н,
рrоlеtагiаtш hakimiyyэti birbaqa xalq qantmvericiliyi vasitasila
hayata keqirilacolc О, sопrа Ьч fikiTdan imtina etdi. Рlехапоч
mосЬuгеtrпа yolu ile deyil, xalqrn qоmп vo Tazrlrф vasitasilo
qurulап sosializmэ torafdar idi.
Opportunistlarla mаrkоzgilаг arastnda marksizmdan geri
gaНlmaklэ baýlr qargrlrqlr ittihamlar 19l7-ci il оktуаЬrr
inqilabmdan sоша giiclondi. РеВrЬurqdа oliinri.indan bir пе9э gйп
awal Plexanov inamla bildimi;di ki, sovet haНmiyyoti gox
yaýamayacaq. Веlо da oldu. KautisН yazdrýr "Рrоlеtагiаt dikta-
hшаsl" adh Htabrnda bolgeviklэrin demokatiyanлr рriпsiрlогiпа

88
 zidd,olan фаýэtiпi kasНn tonqid etdi, V.i.Lenin bu Htaba 191&ci , ,;, :,
,..,: j , ildыУ,аzdtф ltРrоlе,tл,iпqi,lвbi vэ rёпsqаt KautsН" osori iltl сауаЬ
}, ,, ,
,' . ' ',"чёrогоk
furoiёtarinqilatiml,*alisrve уа Ьuгjча demokatiyaýfia qarýt .. ,,

cpydu.:',i,
,, , ..;,Мgrlсizimiп mЁstаtliljcаrоуаш Vlафmir ilig tЛуапоtчti ,'],',,,.,l'li,
.,.; , ",:(I;L9lifitn} {tS70-1924.оii,:illаг) yaratdrýr ,vo,,rohborl||{l,.gц}ifiil ' ,
',i,'l,
'bolpёvizindir. V:i:Lenin'yaaidr: "Bolqevizm siyasi fikir сэrфапr'
"{iadiyasl,iиrtiycШmi,l9ffi+iiildon'mбvcudфrru.',,,,,l,
, ,:i,, ,,., ,:. l;i l_фбtggуizшiдlЪцiЬса,idtrуtrsr ]yeni tipli paгtiya"'yaratmaqda:r ,l''i, ,, ,l" ,; ,

Рефkаrl inqilab9rlara,",'markezloqdirilmig taqНlatr оlац ,Ьч , j

,. i,,, ]mчsgdi'haНfitr lpfitiyaya gevrilorok sosialifiriTi, tё ', .,!

раrtiуЁпlп
;,,l,: ,,j,bTmiiulliziltin',tqtliucuttlguna,,daiг marksist р[оqвш ',hбуаИ,, ',,, i:i
,, :kеgiЙаkЬп
iЬагаtdir. Bele partiyanrn zanrriliyini asaslandrmaq
,.:, l,:,onflaii;|p||,goliT ki; mohz о; fohlo sinfinin asl iшапаfеуifi,dýгk, i'

yazrlmrфrr) Kautskinin belo Ьiг mtilahizэsini эdalфli.]:va

ahomiyyotli hesab etdi Н, рrоlеtаriаt tiz'siцfi mэпаfеуiпi elmi
if,ado edoп'sosiallst .giiunr igloyib hazrrlamaq qabiliyyэtinэ malik
deyildir. KautsН qeyd edirdi Н, elmin da9ryrctst ргоIеИriаt deyil
mahz, brrrjua ziyalrltrrrdг. Nэzагiууоgilаriп (Ьфuа ziyalilan
'.
moTlafeyini dark edo bilmaz чэ па чlrчпdа miibariza aiaTdrýrm
.'...lаnlаmaqdаn'.uzаqoIаr.onungiindэlik(koпobii)omаkhщqlшn
,,,'atttjпlпrast, amok gэraitini va'hoyattm
уахqrlаgdrппаq,uýпШй
Tni.ibatizoSi еmауiп:kарiИlа tabe оlmаsшr aTadan qаlФrmш.'Еuпа '

gёто Lenin,aydmlaяdrrdr Н, "рrоlеИriаtш baqlrca iqtisadi monafoyi

yalnrz Ьurjuаziуапш dikаtuгаsшr рrоlеtаriаt dikИturasr ilo очэz
€dоп siyasi inqilab vasitosilэ tаmiп оlша bilar". l.enin yazrrdr ki,
Rusrya sosial-demohatiyasr fahla hэгоkдtrпr siyasi miiЬаrizа
yoluna istiqamotloпdirmoliфr.' Вuпчп tigun Rusiyada реgоkбr
, r l; inqila,bgatmn
. l
фli rпэrkёZilэgdirilmig tэ9Нlatl уаrаdllшаlrdrr Н;' о
fohlo sinfinin biittin tlэiitаklgriпэ, ittifaqrna;,birliНorinэ rоhьаrlik
'-,,,l'i,,:,еtпtвув'sау
$iistэrýп. Iяtiг'lлааrdr: "Bizэ inqilaфrlar't€$Kиti
verin Rusiyam alt-tist edak".
,]
_

Leninin va ошш tоrаfdаrlаппrп belo partiya уаrаfrпаq

ufr9qda miiЬзйоsi Rusiya sqsial-demokratiyasrnda рш9аlйlrrауа]

89
goJirib gжаrdL опчп bolgeviklaro vo mепgечiklаге aynlrnasr ila
naticolondi. I€пiаiц "Na efrngli'l оsагiпэ cavab olaraq, Plexanov
'lNoyi efuamoli" oserЫ y4zdr. Вч аsоrdо LепЫ чэ опчп toлaf-
dаrlапш blankiarra mеуl etrrakdo, xalqgr Tkagovu yamsrlamaqda
gtinahlandrrdr. [-gnin, Рlехапочtm siyasi gdrtiglэriпi ve siyasi
faaliyyotiui sociyyolэndirorok, onu biт ctimlo ilo sofiaýt
qiymotlэndirпrigdi: "Plexanov doýuldu xalqgr, уаýаф mmksist,
бldii mengevik".
МепgечiНеriп siyasi-hiiquqi ideologiyasr baqlrca olaTaq
Kautskinin vo Qerbi ArTopanrn digэr sosial-demokTatlanmn
ideologiyasr ilo ox5mlrq toqkil ediгdi, Опlаrr belo Ьir fikir
birl$irirdi Н, sosialist inqilabl шоhz, kapiИiiarrin yiiksak inkigaf
saviyyэsina malik оlduýч чэ fahlo sinfinin аksоriууэt togНl etdiy.r
бlko lardo mtimkfr ndiir.
Ю( эsriп awollarindo iso Rusiya Ьеlа cilka deyildi. ilk
awallar Lепш baglrca паzагi vo tэфiаti saylorini yeni фlr
partiya уагаfuаЁв va опu ssasln&rmaýa isdqamotlondiTdi. Lenin
bolgeviНor рагtiуаsшr 'dбwtimiiztin zokast,, gогэfi vo vicdont"
adlandrnrdr, Birinci rus inqilabr dбwiinda (l905-1907-ci illar)
Lenin sЁbut stdi Н, bol;eviklor рагtiуаsrшп rаhЬоrliуi аlhпй
Rusiyada Ьчrjча inqilabr ЬбуЁуаrаk юsialist inqilabma kegacok
"Вй fasilasiz inqilab torofdarryrq. Biz уап yolda dayanmayacaglq"
fikrini qotiyyэtlo iTэli stirsп Lenin biT qаdаг sоша nozari сэhэtdап
Oz sоУlаrЫ imJrerialianin dewilacoyinin asaslandtnlmasrna
istiqamatlandfudi. О, yazrrdr ki, imprializm kapiИlizmin ela
soviyyosidir ki, ёzii tigtin miimktin оlап hоr 9еуо edib, indi isa
tanozziilo чЁrауrт, "imреriаliшr рrоlеИriаtш sosialist inqilabr
aroГasidirl'.
Lenin miihacirotdo оlаr}ап Мшks vo Engelsin Ьir srra
оsогlеrfuiп icmalrnr haarlayrr (1916+r il) vo Ьч zomindэ dovlatin
пэzэri ргоЬlеmlатiпiп tэфqiпа soy gсistэrir. "Marksizm ddvlot
haqqmda" adlandrrdrф hamin icmal asasmda 19l8-ci ilda "Dёvlot
.vэ inqilab" adh mоqhur эsоriпi рр etdirdi. Lenin fahla..sinfinin
mЁЬагizаsЫп asl moqsodi паmiпо ЬоlgечiНогiп futduýu yolun
diizgiinlйyuno qatiyyatli inamtnt obrazJr ;эkilda homin оsаriпdа
bela ifadэ etmiqdfu. "Qoy, Ьuцча alaba9lan рrоlеtаr filino
htiгmоtdо оlsчпlш. Вй oz yolrrmuzla gedirik".

90
 Lenin dбvlat problemina eloco da l917-ci ilin yaz-yay
ауlаппdа yazdrф "Арrе1 tezislari", "Bol;eviklor dёvlat
hakimilvofini aldo sarlaya Ьilогlоrmi" adlr moqalaloTinda vo digaT'
аsогlоriпdа mtibiim diqqot yetirmiqd,ir. О, diizgiin оlагаq qeyd
edirdi Н, hakimiyyafi olo almaq аsапdш, lakin aldo saxlamaq
gotindir. Вч manada noinki hakimiyyotin aldo olunmasr, elace da
qоruпuЬ saxlanmasrna dair oz rniilahizolarini genig qokildo elan
edirdi.
Lenin baglrca diqqэtini burjua dovlэtina qаrýlzогаlо
inqilabm asaslandmlmasrna, parlamentarizmin tэnqid-ina, kёhпа
diivlэt mаýIшпш sшdшlmаsr zortrriliyina, Sovetlar Respub-
likaslnln уаrаdilпаsша (Раris Коmmчпаsr fipli respublika) yetiTdi.
Bogeviklor hakimiyyat Ьарпа goldikden sorrra (1917-ci il
oktyabr ayr) Lerrin owalki bozi miiddoalannr поzоrdgп kеgiгаrkоп
sinfi mtibaгizanin kэsНnlagacayini asaslandrrdr. "Biz diktаtчrаш
опш эп sаrt formastnda hoyata kegirmali olacaSq". Lenin fahla
sinfinin azsaylr oiduф Rusiyaй partiya rоhЬагliуihi ргоlеtаriаt
diktaturaslnln vacib gаrti sayшdr. "Рrоlеtаriаt diktaturasr
kommunist partiyasr оIrпаd,ап heg сfrr miimkiin deyildir". ХХ osrin
90-cr illоrЫп owэlindo SSRi-nin (sovet imperiyasrnrn) stiqutunu
qоrtlопdiгоп amillordan biri, bolka dэ baqltcasr бlkoda kommunist
partiyasmtn laývi oldu. Leninin "kommunist partiyasr оlтпафп
proletariat diktatuгasr qеугi-miimkЁпdtiг" fikri mohz опrш ёztiпtiп
уаrаtdlф va maqsady0nlii suTatdo daфdrlan sovet haНmiyyatinin
timsalrnй ayani tэsdiqlondi.

b) "Solidarizm" siyasi doktrinaш.

Solidarizm idеуаlап ХЖ asrin ахшlап чэ ХХ аsгiп

аччоllогiпdа ohomip,atli dorocada yayrlmaýa bagladr. hamin
idеуашп nozeri asaslm Oq;rrrst Копtuл comiyyatin vahid biitбvhik
toqНl etmosi haqqmй sosioloji gоrЁglагi togНl еdir. ideoloji
baxtmdan sоlidагizm ideyalan fэrdiyyatgiliya vo sosializmэ
(kommrmizma) zidd idi. Fordiyyotgiliyin ча liberalizTnin эksino
оlаrаq solidaristloг subyektiv htiquqa skeptik (;tibhэli) ;akildo
yanagrrdllar. Опlапп fikrinco subyektiv hiiquq camiyyat iizvlorini
Ьir-Ьiriпdап а)rшr, camiyyata pэrakondalik (dаýшqlrф хагаktегi

9l
talqiп edir. "Solidariaпr"anlayrgt ilk dэfо sosiologiyaлm banisi
hosab оlпrшап О.Копt tоrаfiпdsп iroli siir0lmЁg чо fiansrz
sosioloqu Eш.il Dуrдlфеуmiп "ictimai ашоk ЬёlgiЬЁ haqqrndai'
(1893-cii il) kiabrnda inki9af еtdirilmiфir. Dу.чrlrhеуп stibut
etmay€ galrglrdr Н, comiyyetin siцfi struktчrч аmэk ЬбlgЁsЁ ilo
qэrtlопir va опа oxgaTdrr. Вчпа gбrэ аmаk tЁlgiisii Hmi о ф
vaiibdiT чо ictimзi zoruratdir (eloco do miiasir сэmiууэtdэ
Ьurjчаziуа va fohls siпfшiп miivcudluýu zэrчridiт), siniflar ictimai
istehsal sisteminda birgo va hэmrау gakilda qah;malrdrT. Вu
idеуаш homginin fransrz siyasi xadimi L.Вurjча "homToylik" adlr
kitabrnda (1897-ci il) genig agrqlamrg&r. ХИII va XIX osrlarin
fardiyyotgi dоktгiпаlагша qаrýl gшаrаq L.Вчгjча iddia edirdi Н,
ёz-ёzliiyiinda real sчrэlф fоrdlоr vo dбvlat deyil, mohz birgo
hауаfiп faktlar,r ila baýh olan аdаmlапп assosiasiyasr mочсudduг.
Maraqlrdrr Н, 1900-cti ildэ Рагisdо hamTaylik giian adr
alanda birinci "sosial torbiyo konqresi" kegirildi. Sопгаkr ildo iso
homin gоЬгdэ Sosial elnlarin Дi moktobinda "hamraylik
fэlsоfэsi" haqqmda miihаzirаlэr tagНl olundu. Qeyd edak К,
pгoletariatr bufruaziya aleyhina mЁЬаrйауа 9аýrтап Sorel vo digor
fransrz anarxist-siцdikalistlari homrBylik апlауrgша qaTgl kasНn
;oНlda ýжlý etdilor.
Ъqilabi sindikalizmi (sindikatizn - fаhlэ horakatmda yalmz
hэmkаrlаr ittifaqr (sindikatlar) gargivasindэ iqtisadi mtiЬаrizош
qabul edan хшdа burjua саrауапr) rodd еdаrэk solidarizm
(hошrау[ik) ideyasl asasinda siyasi htiquqi konsepsiya уаrаtmаýа
ilk cahd edan Leon Dyuqi (1859-1928-ci illor) oldu. Bordoфki
htiquq faНiltosinin professoru olan Dyuqi "Dcivlot, obyektiv hiiquq
vo miisbat qanun" adh НИЬшdа eloco do sопrаlu аsаrlоriпdо qeyd
edirdi Н, "camiyyotin asaýml ta9Нl edon аdаmlапп qeyri-
boraborliyi саmiууэtiп siпiflэrэ bёli.inmasina gэtiгiЬ 9напI,
Ьuпlаrdап hor Ьiгi zоruri sosial funksiyalar yerino yetiгir. Bu
qmqrlrqh asrlrlrq fakfi, timumi tэlabat vo amak bбlgЁsii zamininda
Ьiriэ9ап adamlar Hmi baqa diýtilan sosial hamrayliНa qаrtlапir".
Dyuqi marksimi tэnqid emaklo sinfi miiЬаrizопi islahatgrirq
soviyyosinэ isfiqamatlondimroyi паzаrdо tцtudu vo bu moqsэdla
O.Kontun, Е.Dуurlйеуmiп чэ L.Вфuапш ideyalanna aмslanrrdr.
Dy,uqbin nozariyyosina gёrо insanlan comiyyotda Ьirlаgdirэп

92
эlаqа homroylik tеllоridir vo уа qaгgrlrqlr asrlrlrqdrr. Dyuqi hesab
еdiг Н, hаr Ьir sinif tiz vэzifаsЫ, бz Ьоrсчпч camiyyotdэ
hоmrоУliУiп vo harmoniyanrn фцiд oltrnmasl паmiпо уеriпа
уеtirir. lcfimai omok ,bбlgiisii prosesindo siniflarin amokdaqlrgr
kapitalizmin шэпfi tогоfiпiп inqilabsи, siiЦ уоIч ila аrаdяп
qalKmasrna gatirib.grxщш. Dyuqi bildirirdi Н, ieimai homroylik
faktr fотdlэr tеrаfiпdап dаrk оluпчr vo sosial hamroylik поrmаlап
dоýчrur: sosial hоmгоуliуiп pozulmasrna gatiгib 9D€п!п heg па
eftro vo ontrn rваllаgmаsl vo giiclonmosi tigfrn nniimktin olan hог
geyi eL homroyliyin sosial поrmаlап bЁtiin obyektiv hЁququn
asasrm ta9Нl еdir. huquqi поrmаlаr sosial поrmаlагrп "ytiksok
giictidiir".
Hfrququn mahiyyatini sosial hаmrоуliуо ntifuz etdirmak
cahdi zohmotkeglori kфtalist qaydalarr ilo Ьапqdlrmаq, Ьurjча
htiquqrmun рrоlеtагiаtrп moBafeyino uуýuп gohnaasini
asaslandrrrnaq maqsodi giidiirdii.
Dyuqi tэsdiqlayirdi Н, htiquq bilavasitэ icfimai
hamroylikdan iгаli golir va Ьuпа gtiгэ diivlatin fiivqЁndэ duruT,
опuп iigiin mэсЬuгidir. Dyuqiyo gбrа hiiquqi погmаlаr ictimai
qargrlrqlr аlаqэlаг gэrаitiпdа бz-бziiпэ аmаlа gаliг, Qanunverici
опu yaratmrr, tosdiq edir. Bu monada Dpqinin паzоriууэsi
sosioloji hiiquqgtinaslrýa, daha doqiq desak М.Оriчпuп, E.Er]ixin
чэ J.Quгчigiп plyuralizm konsepsiaysrna чуфп gэli.r.
Dyшqi subyektiv hЁqrrqu va elaco da gergэkliyo miivafiq
olmayan "metafizik" htiququn subyekti anlayrqrnr hоmrэуlik
movqeyindan iпkаr etrniqdiг. Mahz, heg kima - па fоrdэ, na
kollektivo subyektiv htiquq чеrmоуап obyektiv htiquq - htiquqi
поrmа mбчсчddur, hamroylik normasl fard i.igtin уаlшz "hiiquqi
situasiya", "soial vazifo" уаrаdш. ВuпIапп sayasindo mcivcud fаrd
ictimai hаmrауlik sisteminda tшtduýu yero uуýuп olaraq mfrоууап
funlcsiyalar уеriпа yetirir. ВеlэliНэ, Dyuqi subyektiv hiiquqi gax-
siyyatin hаmrэуlik поrmаlаппdап irэli golon чаzifэlоri igarisinda
огidiг, Bu isэ faktiН olaraq gaxsiyyэtin ictimai miiмsibэtlэrin faal
subyekti Hmi miistoqilliyinin laývino gotirib 9Iхапr.
BelaliНo, Dучqi tiz idеуаlапп1 "9ох Ьбуйk sэhч", "ilдэпс
dokkina" adtandrrdrф sinfi miiЬагizэ tolimina qargr qoymugduT,
Dyuqi yazrrdt: "Sinfi mЁЬагizопi tэbliý eftrak cinayetdir, mап

9з
dtiqtintiгom Н, biz heg biT ginfln figбгiп! mэhч efinasina dо$_u
deyil, aksinэ, siniflorin alaqolэndirilmasi yо iyerarxiyalrlrýr
Фimiпо gedirik". Dyuqi mtiаsiгi olduýu Frаrrsа vo digoг
ёlkэlаrdsН sindikalist hагоkаtrп ela istiqamatini pisleyirdi Н, о,
bфuMiyaya qaýl Ьапgmаz miiЬаrйоуэ убпаlашigdi. Вu
пеzогiууаgi dбvlet sosializmino da dЁ;mancasina miiцrasibot
bosloyiгdi. "Ogor kollektiv doknina qalib golorso о, inqilabrn
dcivlota Ьх9 etdiyi hakimiyyotdon daha qtidrotli haКmiyyot
чеrасэkdiг; Ьч isa gaxsiyyotin mahvina vo ЬагЬаrlrýа qayrtmaq
demakdiT". DpqЫn поzоriууэsiпо gоrо sahibkarlar ча
kapiиlistler camiryot {igtin рrоlеtаriаt qodaT zoruridir. ihqilabi
sindikalizrrrin timчmi totilo, fahlolarin fabrik va zачоdlап zobt
еtmэуо, burjuмiyaya qаrý1 zoгakrlrýa gaýгr;r comiyyoti daфtmaq
tohltikosi уаrаdг. Dyuqi sosializrnin tarofdan olmasa da dinc,
qeyri-zoraio sindikalist harakatr bayonirdi. Sindikalizmm vozi fosi
оmоklэ kapiИl шаsшdа kоmргошisа nail olmaqdan ibaгot idi.
Dyuqi bela hesab edirdi ki, )С( оsriп sacilryovi cahoti fоhlоlэri,
sairibkarlarr va digэrlэriпi реgэ alamэtlэrino gоrа Ьirlо;оdirоп
genig miqyasda inkigafl idi.
Faгdiyyotqilik dokffinasma qацl grxmaqla Dyuqi insan чэ
vatanйg htiquqlan bayannamasinda mohkamlondirilon baraborlik
va iпsапш bbii htiquqil idеуаsша htiсчm еdir. iпsапlаr tabiotan
baTabar deyillor ча Ьчпа uуфш оlаrаq camiyyotdo ауп-ауп
rпбчqеlэrа malikdirlor vo еупi уох, mtixtolif hiiquqi voziyyatda
оlmаlrdшlаr.
Dyuqinin ytirtitdtiyii mЁlalrizaloгa gёrа homTayiik
doktirinasr fэrdiп hоr hanst htiquqa гralik olrnasmr rodd еdir, о,
mоhе "sosial vozifolor" hoyata kegirmolidir, Dушqi bu ideyam
xiisusila miilkiyyata tatbiq efiTraklo daha genig inkiqaf etdiгmigdir,
Fогd "mtilkiy.vot9ilik sosial funksiyasmr Mad, tam va mtikommal
goНlda уеriпа уеtirmауо Ьоrсludur", Dy,rqi xtisusi kapiиlist
miilkiyyotinin zaruriliyini va fауdаlrhфш siibut etmayo qahgrrdl.
Dyuqi Oqyust Konhrn nazariyyosindan ап ifrat noticaloт 9жаrrr.
О, iimumiyyatlэ htiqчщш subyekti апlауrgшr qabul eftnir va
tosdiqloyir Н, fardler mаhz "sosial orqanizmin hiiсеуrаlогidir".
Dyuqi yazrrdr: Biz tamamilo ауdш gi.iurlа dагk ediгik ki, ford
moqsod deyil, yalnrz vasitodir",

94
 Dуцqi dбчlаt пэzоriууаsiпа rntiTaciat еdоrаk Esmenin,
Ellinekin ve digor libera] dcivlэtgtinaslann gбrtiglorini tanqid еdiг,
ictimai mЁqaviia ча diivlat suverenliyi balэdo movcud olan
"metaflzik" konsepsiyalara mэпfi mtinasiЫini bildiril. о,
iimчmiууэtlр dбv.lot hakrniyyofin оlаmаfi Hmi suverenliyi iпkаг
еtпiФiг. Dyцqinin nozariyyosino gбrа rimumi hakimiyyotin
аsаstш уаIпи sosial homroyliyin hoyata kegirilrnosi togНl edir. О,
qeyd edirdi ki, qanun йmчшi iradanin deyil, parlarnentda sos чеrап
bir пеgэ adamrn iradasini ifada edir.
Dyuqi liЬегаliап nozariyyagilorinin okino оlагаq dёvlatin
miisbot vazifolarino ЬбуПk diqqat yetiriгdi. О, belo hesab edirdi Н,
homroylik поrmаlап timumi tэhsil, sэhiууа, sosial taminat,
оmэуiп miihafizosi vo digor qanunlara uуЁцп galiT. Dpqi bela biT
miilahiza prtidiir Н, hаmiп qапчпlаrш qabul olrrnmast hiiququri
sosiallagmasrm tasdiqloy,ir. О, qcyd edirdi Н, sosial hэmrауliуа
tryýtrn galmayon qапlш "miivcud deyildil''. hЁququn ча xiisusi
mi.ilkiyyatin funkiyasmm sosiallagmasr fti sonaye kapiиlrnln
хеуriпо miilkiyyotgiloгin azadlrýrmn mоhdчdlаgdшlmаsша haqq
qazandmndr че еlасэ da inhisargr kарiИlш monafeyi паmiпа
dбvlotin iqtisadiyyata nriiйxila efinasino htiquqi baza yaratdr.
Dyuqi xtbusi mЁlkiyyati timumi rifah namina hауаи
kеgirilеп sosial Ьотс kimi aydrnlagdlraraq kapiИlist miilkiyyafinin
istismaTgt Ъbiatini toЫf edir чэ еlэсо da опtш konsepsiyast "xalq
kapitalizminin" reformist dokГinasr ilo qочugur.
Dyuqi О.Копtuп xэttini davam etdiraTok уепi siyasi sistem
olrnaq etibarilo "sindikalist fеdегаsiуаш" xalq sччеrепliуiпа qацl
qоучrdu. Вu sistem sosialist inqilabmrn qагýlsш almaqla proletariat
diktaturasmm yalmlmaslna yol чеrmоmоli idi. Опrш Гikriпсо bu
mэqsodlo sinfi camiyyat sindikatlar эsаsшrdа ycnidan taqkil
olunmahdrr. Belo halda miixtolif sЫt'lorin чо реýо qruрlаппlп
olaqolэndiTilrnasinin siyasi-hiiquqi formast yо vasitasi tamin
edilmig оlаr. DyuqЫn ГrНпса naticada sinfi mtiЬаrйа шiпirпчmа
епоr vo siniflэrin Ьапqmаsr aldo olunar, dovlэt hakmiyyatinin
hayata kegirilnresinda iэiitiin хаlqш vo раrtiуаIагlп hаmtsrшп
igtirakr rеаllараr.
Umumiyyatla, "solidarizm" nazariyyasi burjua siyasi
ideologiyasrna оhэmiууаtli Ъsiг g<istermigdrr

95
 Y) Nеоkапфlttq ltmrsepsiyasl.

Fэlsаfi istiqa:rrot (сагауап) оlшаq etibaгila neokantgrlrq XD(

оsriп ахrппсl onilliyindэ Almaniyada Lanqe, LiЬmап чэ Ьаqqаlап
tоrоfiпdопуаrашпrgdrr. Sопrаlаr isa Avropanrn biT srrа <jlkalarinda
(Avsfriya, Frапsа, Rusiya чэ s.) genig уауrlшфlr, Neokantqilar
(уепikапtgrlф]Капfiп tэlimindoН materialist сэhоtlоrо qarýl Exrý
еdirdilэr. Опlаrrп эksoriyyoti Кзпt tarofindan iгаli siiTiilan va
asaslandrnlan gey бziinda ideyasrm qobul efurroyэrok bildiriTdiler
Н, idTak фur hadisэlarinden kапдга qцmаq imkашпа malik
deyildir.
Neokanфrlrq эхlаq vo hiiquq поrmаlаrrш ictimai
miinasibatlordon tэсrid etmaklo htiquqgiinaslrýrn "apTiorluфnu",
ошш sosial gergoНiyi ёугопап elmdon Иm qeyri-asrlrlrýrm
оsаslапdrгmаф 9аlr9шlаr. Nеоkапфrlrq hiiququn gergoklikdan,
mtivcud olandan asrlr olmadrýmr iddia edirdilar.
Nеоkапtgrhфп gёrkашli пiimауэпdаlэriпdап biri Rцdolf
ýtаmmlеrdir (1856l938-ci illэr). О, hаdisаlэr аrаsшdаkr
sabbiyyot olaqolarini inkar etmaklo icfimai hауаtш elmi
cahatdon dоrk оluпmаsmш qeyгi-miimkiinl{iytinii iddia еdir.
ýtаmmlега gбrэ, ictimai hadisolar insanlar tаrоfiпdап Etiurlu
goНlda qarýlya qoyrrlan, hayata kegirilэn va hoyata kegirilmali
olan шоqsэdlаr baxrmdan aTapdmlmalrdrr. Bu neokantgt t]losof
qeyd edir Н, ictimai elm mэqsоdlоr чэ vasitalorin nisbati iizarinde
yaradrlmalrdrr. Sosial hoyatrn qапчпачуýuпluýu "Ьоgоr camiy-
yэtinin baga dfrgtilmэsi va son moqsadlorinin йlопmоsidir". Вu
fikirdon glxlý edarok ýИmrпlеr ictimai inkigafin gediqini
qabaqcadan g<irmayin qeyгi-mumkrinliiyiinii sributa уеtiплэуо say
gtistэгir.
Neokantgrlrýrn "Gеriуе, Kanta dоЁru" giiап Kibusilэ,
Almaniyada geniq yayrlrm9dr. Yеri galmiqkon qeyd еdэk ki, XIX
аsriп sonunda Ьч olkada iH baqlrca neokantgrlrq moktabi faaliyyot
gёstаrirdi: Freybrrrq - ВаЬеп va МаrЬчrq maktoblэri. Baberr
makbbini tomsil edan Vilhelm Vindelband (l848-191S-ci illоr),
Непriх Rilйеrt (l863-193б-сi illоr) ilk почЬэdа marksizma qаг9r
qati mflЬаrizо арагrrdrlа,г. OnlaT fэlsafoni ehni metodologiya hesab
edirdilar. Bu mэktobin пiimауопdоlаri tarixi qапuпаuуýuпlчф

96
qabul etmayorak Ьildirirdilэг Н, Игiх еlшi qanunlan kagf etmoyo
soy gбstоrmаlidir, mohz fэrdi hadisэlori tоsчiг еtmэklа
mahdudlagmalrdrr.
МаФчrq mоkЪЬiпiп пtimауапdоlэri iso ёz tэlimini "elmi
idealizm" аdlапdrгап Коqеп, Natorp va bagqalan idi. МагЬчтq
mэktоЬiцiп ideyalan ёz ifadasЫ mahz, Rudolf ýtаmmlегiп
"Таriхiп materialist anlayrpr Ъахrmфп tosoпiifat va hiiquq" (l89б-
cr il) Htabmda Ирmrф. hamin НаЬш baglrca cahoti Ьuпdап
ibarotdir Н, ёz qаг9tsmа taгixi mаВгiаlizшiп elmiliyini, сэmiууоtiп
inki9afinm obyoНv qапчпаrrуýчпlчqlшшlп dоrk оlчпmаsrш tokzib
efinayi qoymuýdu. ýИmmlеriП эsаs tenqidi bazis vo listqurum,
ictimai-iqtisadi fоrmаsiуаlаr vo опlапп bif-birini avaz efrnosi
haqqrnda tolimo qargr istiqamэtlanmigdi. О, dеmэk оlаr ki,
maksizmin inqilab haqqmda idеуаlаппа toxunmamlýdr. ýИшmlеr
belo hesab edir Н, аsоriпiп baglrca maqsodi hiiququ miidafia
etmokdiT. Вu nozэriyyogi kantgrlrýn "sababiyyot alomi" ila "azad
irada alomini" Ьiг-Ьiгiпа qацl qoymasr fikrindon 9rхц еdогаk
ictimai hoyat hаdisэlэriпiп sabablo gэrtlопrпэsiпi inkaT еdiг.
ýtаmmlеriп galdiyi qonaato gёга "аdаmlапп sosial чаrltýlпш
rnahiyyoti iradoda vo mэqsodlarin izlanmosinda tocasstim оlчпш.
Sosial hayatrn son maqsadlorinin qапuпаuуфпluqlаппdап ba9qa
опuп digor yЁksak qапuпаuуýuпluqlап оlа bilnaz". ýИmmlегiп
konsepsiyasrnda сэmiууэtiп iпki9аfiпш sababiyyэtla qortlon-
mosinin obyektiv qапtшаuуýrrпluqlапшп inkan mэhz, onun
marksizmi tэnqidi ,ila Ьаýlrdrг. Bu neokantgr filosof bazis va
frstqurчm haqqmda marksist tэlimi iпkаr еdэгаk bildiriг Н, istehsal
miinasibatlari adlandlлlan ýеу hamiga hiiquqi fоrmаdа grxrq ediT
vo buna gёrо iTadi хаrаktеr daqryr. "hiiquqi qayda va iqtisadi
quruluq stizstИ, bir-biгinin eynidir". Bu baxrmdan ýИmmlеr
"MaTksist tiadaya: texnologiyaya - istehsal mtinasibatlorina -
hriquqi qanunlara" qаr;r ozi.intin iki pillali ideyasrm: tosarriifat
hоуаtшrп - "fоrrпаsЕ materiya" ila hiiququn - ictimai amakйglrýrn
hayaa kegiгildiyi fогmаl garaitin mafinuunun nisbotini irali siirtir.
Bir halda ki, аdаmlаrrп azad iгаdэsЫ поzэrаdо futan faaliyyot
tехпikашп inkigafl ila deyil, mahz, mаqsаdlагiп эldа olrrnmasr
sayosinda mtiоууэп оluпuг, demali ictimai inkigafm manboyini
maqsэda istiqamatlendirmakda il(tilmaq lааmdrr, mэqsad-

97
yбnltiltik iso hiiquqda ifada оltшчг, demoli sosiai tэroqqi mаЩ
ictimai inkigafin miiayyonedici amili оlап hiiquq sahasinde hayata
kе9irilir.
ýarnmler sosial hoyatda "tonzimloyici fоrmа" hesab etdiyi
hiiququ "tanzimlayici шаtеriуа" Kmi Ьа9а diigduyti tаsагrtifаt,
iqtisadiyyat апlауrqшdап fаrфопdiriгdi. Neokantgr filosofa gотэ
tasaпtifat foal hЁquqi fоrша ilo mЁеууэп olunan ikinci; tёгэmэ чэ
passiv Ьir gеуа gewilir. О, baqa dtigdЁyЁ vo эsasiaodrTdrýr hiiququn
mahiyyэti Ьашmdап hiiququ qБаса оlшаq belo qiymэtlondirir:
'lHЁquq роzчlшауЕш, hakimi-mfiflqq, mаоЬчr edon istakdir. hiiquq
ideyasr bunda tэcassiim olrrnur Н, insanlaTa hiiquqla tonzimlonon
Ьiтgэ faaliyyotlorinde odalotii istok lааm&r".
ýtamrnler hiiquqa dair miiсоrгоd, fоrmаl miilаhizэlаг
yiirЁtmosino Ьахmауагаq XIX va ХХ оsrlэгiп qovqaýmda tobii
htiququn yenidon mапаlапdшЬпаstшп ilk tэgоЬЬtЪkаrlаrшdап biri
Иmi Ишпrг. НЁquq hamiqo qеугi-mtikоmmаl oldugu Ё9Ёп daim
dоуi;ir f*fini iddia edon neokantgt filosofun уеш anlayrgt - "tэbii
htiququn dayiqan mоzmчпч" алlауrgrпr asasiandшmast onun
xidmoti sayrlrr. Bu anlayrg hiiququn inkigafi ilo miiayyan оluпап
йriхi ргоsеs hаqqшdа tоsэwiirlагlо baýhdrr.
ýtаmшIеr ХVII-ХVШ оsгlоriп nozoгiyyogilarindan forqli
olaBq tasdiqlэdi К, tobii hЁquq "dayi;kan mоzmчпа" malikdfu-.
Опuп fiНпсо, Иriхоп toqakkiil tapan va doyigan, ictimai htiququ
;iiuTda ifada olrrnan чэ ictimai ideal пбqtеуi-поzогdап htiquqi
islahatlar talob еdэп ideyalar "Bbii htiquq" adlanrT.
Вir stizla, Rudolf ýИmmlеr son поtiсэdа Ыо qапаэtо gaiir
ki, ictimai tаrэqqi mЁсаrrоd htiquqi idealla miiayyon оlчпur. О,
Капtш timumdiinya Иriхi haqqmda ideyasma diqqat уеtiгоrаk
tasdiqlфrdi Н, bu ideal tirnumфotla, heg vaxt aldo edilo bilmaz,
опuп oldo oltmmasr istor-istamoz Ьоgагiууаtiп Иriхiпiп Ьа9а
gatmast demak оlаrdr.

98
 III FaSiL
siyлsэт soýiAr, FENoMENDiR
r. siулsатiп млнiwатi, MozMUNU
чо spBsiгilo,ivi
Siyasot goxcahotli, goxistiqamotli va goxmantiqli miirokkab
hadisadiT. О, subyektiv vo obyektiv tobiota malik olmaqla афmlаr
аrаsrпdа qaryrlrqlr эlаqоlаriп tэkrаr istehsalr prosesi Hmi grxrg edir,
опlап siyasi haНmiyyэtin vo idmaefinonin struktrrru mо'паsшdа
obyektivloqdiгir- Siyasot hadisalorin, tа'sisаtlапц mtinasibэtlorb
va рrоsеslаriп son dоrэсо miirэkkab kompleksЫ eks еtdiriг.
Siyasotin predmetini insamn аdаmlаг аrаsшdа mfrnasibэtlarin
tanzirnlanmosina istiqamatlonan gfrчrlч foaliyyэti toqkil еdiг.
Siyasatin mahiyyati hаqqшdа dolýun tоsэwЁr alda etmok
iiqiin qrsaca da olsa camiyyot чо ontrn yanmsistemlэTi barado,
еlэсs do "siyasot temrininin уагшmа Иriхiпа vo takamflliino dаiг
gаrhа ehtiyac duyulrг.
Cэrniyyot insan Ьirliklэгiпi оhаtэ edan tiz0noщaxsus sistem
olmaqla bir-biгi ila alaqa kosb еdэп, bir-birino kegan чо nisbi
miЫaqilliya malik olan уапmsistеmlагdэп iЬагоtdir. Hamin
уапmsistеmlоr bunlaTdlr: iqtisadi va уа istehsal-tosarrЁfat
yanmsistemi; sosial, шаdапi vo mа'пэчi sfегаlапп mасmuu olan
vatandag camiyyafi yanmsistemi; siyasi уагlшsistеm, Bela Ьir
cohafi qeyd еdэk Н, vatandaq comiyyafini va siyasi hayah insan
comiyyatinin yanmsistemi Hmi пэzэrdо tufimaq hеg da bu
уаrrmsistеmlогiп haddinin ;arti хатаktеr йqtmаsшt inkar etrnok
deyil. insan сэmiууаfiпiп hот Ьir yanmsistemi (sfeгasr) hoyat
qabiliyyotini va fэaliyyotini о halda sa.xlaya Ьilаr ki, digэr
yanrnsistemlar ciz fimksiyalaпnr lфqiпса va miintэzom suгаtdо
уеriпэ yetiпinlor.

99
 Соmiууэtiп уапmsistеmlоriпiп qargrhqlr olaqosinin
zaruriliyi Ьч grio xi.isusilo nazara 9аrр[. HaaTkr ;эrаitdо Иm
ауdшЦF ila hiss ediгik Н, iqtisadi islahatlann uýuTla hayata
kеgirilшаsi Ёgiiп kdhna, sоmэгаli оlшауап mеtоdlапп vo maddi
пе'mаtlаriп bбltýdurtilnasi sisteminin tаmtогаqh qtiarlarla
pislэnmosi чэ аrаdап, qaldmlmasr Hfayyat deyildir. Zэhшвt-
keglarin sosial mtidafiosi Ёgiin rеаl mexaniznr hazrrlanmalt vo Ьu
praktiН tэdЪirlаrlа tamamlanmalrdrT. Olbatto, homin mexaniznrin
iqlэnib hайrlапmаsr чэ tadbiq olunmast iigtin daTin siyasi islahatlar
struktrrrunun mЁoyyonlogdirilmosi zorrгidiT. 0z niivbasinda
haНmiyyэt struktчгlапшп demolcatiklogdiTilmosino istiqamot-
1опоп siyasi islahaflar iqtisadi vo sosial sfеrаlагdа геаl vo genig
todbirlor Bistemi ilэ mёhkэmlondirilmozse matz, yaxgr аrа kimi
qаlаr. Вuпа gбrо dfrrfrst baga dШmоk lмrmdlr Н, hаqqшй diina-
dбпо dапrффmrz bazar iqtisadiyafim, votonй9 comiyyofini vo
siyasi demokTatiyam о halda tam fогmаlаgdrrmаq mtimkiiпd{ir К,
Ьuпlагш qaryrlrqlr alaqosi aydm va dэqiq dork olunsun. Btihin
уагrmsistеmlагiп рrоЬlеmlоrЫ holl еmоk iigiin опlаrш hamtsшrda
islahatlar kфгiЬпэsi hэуаfi tolobatdrr.
Siyasat qodim уцпап dilinda polis stiztindэn ve bu sёzdon
omolo golan politikos tеппiпiпdэп gtit_Oriiltib gohorlo, dovlotlo,
votonda5la alaqэsi olan mо'паш ifado edir. Siyasэt comiyyatin
togНledici, tonzimlayioi-nozarotedici sfeгasidrr. Siyasat tеrmЫ
Aгistotelin dёvlat, idаrэеfiпо чэ h<ikцmоt mэsоlоlэгiпэ hаsг etdiyi
"Siyasat adlr tгаkиппш tэ'siri albnda yayrlrmg&T. <Siyasab>
sёztinй Aristotel vatondaslann Ьiгgо уаýауlý fогmаst kimi, dёvloti
sociyyelondirarkan iglotmiqdiT. XD( оsriп ахrrlаппа qodar siyasat
ап'опочi оlаrаq diivlot h"qqndu ta'lim kimi, bagqa sбzla,
tа'sisаtlдgmщ hakimiyyot чо dбvlgt sочiууэsiпdэ поzагdоп
kegiTilmiqdir. Lakin уепi dбчтdэ siyasi fikrin inkigafi va dёvlat
barado tаsоwiirlэr dKivlot haqqmda elmin уаrапmаslпа, ollun
siyasi Ыsоfэdэп ча siyasi еlmlоrdэп аупlmаsша gatirib gжаrdt.
Siуаsэt hаqqшй tasawiirlor аhоmiууэtli daracoda zопgЫэqdi va
eyni zamanda siyasэtin Ьа9а dtiqtilmosi xeyli dоrосоdо mtiгаkkоЬ
рrоЬlеmэ gevrildi. Bununla Ьеlо, о, miixtэlif tэdqiqatlann obyekti
Ншi ara5dmldl. Siyasat haqqrnй уепi чэ falsэfi gбhзldgа daha
yiiksok saviyyodo эмslапфrrlап konsepsiya K.ýmitt vo J.Frende

l00
QO( asr) moxsusdur. Bu todqiqatgrlar siyasэta dаir Ьахlglапш
siyasatin mtinaqigoli tabiэti baxrmdan izah edэrak Ьеlэ qonaata
galniglar ki, о, daxili ziddiyyatlori,, mtholrkobliyi va universallrф
ilo socilryolsnan xiisusi sosial felomendir. Веlэ movqe bo'zi
mtiasir todqiqatlarda da diqqati colb ediT. Bu baxrmdan fransts
роНtоlоqlап M.Dyuverje va F.Brodlrn fiКrlоri mаrаq doýrrruT.
Опlапп fikrinco siyosatin tэzаhtiг etdiyi butiin ictimai sferalan
miinaqi;asй tasэwtir etnok olmaz.
Son zаmапlаr politologiyaya dair 9ар оluпап dorsliklorda чо
siyasi elmin рrоЬlеmlоriпо hэsT оlrшап i9lэrdо "siyasot аlауrgшш
tohliiino ciddi diqqot yetirilmigdir, Тэdqiqаtgrlаrш bir qrupu
siyasэtin iйrэ еtшrэ fuпIсiуаsша xtisusi ehomiyyэt чеrаrоk qeyd
edirlaT Н, о, соmiууоfiп idaro olunmast haqqrnй еlmdiг. DigaT
miialliflar sфsatin hakimiyyot miinasiЫlari ilo alaqosino
iistiinliik чеrirlоr. Вuпчпlа alaqodar hаr ;eydon эwоl,
hakimiyyatin hayata kegirilmas,inda zorakr mеtоdlаrш nazoro
аlшmаsшr moqsadauyýrm hesab еdirlаг. EIo miiolliflar da чаrdш
ki, опlаr siyasafi daha 9ох hЁquqla olaqalandirirlor. Ba'zi
todqiqatgrlaT isa iddia еdiг ki, siyasat maddi ча isan ehtiyatlamrrn
istehsalrпa vo boltiqdrirЁlmasina istiqamatlanэn siyasi fэalhýTn
biitiin fогmаlаппr эhаtэ еdir. Siyasati sosial fэallrqla
еушlаgdirmоk cahdi Q.ýuЬеrt ý.ýtrчm vo Ьаgqаlаппш siyasi
todqiqatlannda daha ay&n пз791з 9ацрш.
LаНп Ыо tasowtiro qaýl grxan tadqiqatgrlaг da az deyil.
Вч baкmdan K.S.Hacryevin todqiqatr xiisusila mшаq dоýurur.'
Olbatta, ictimai hayatrn bЁttin proseslarini, еlоса da iqtisadi, sosial
ча ideoloji рrоЫеmlоriп hamtsrm siyasota aid etmok
mаqsэdаuуфп deyil. Tarixi inkiqaf ргоsеsi vo siyasi praktika
tasdiqloyiг Н, ictimai hoyatrn Ыitiiп sfеrаlаппrп qlobal
siyasilaqdiTilmosi уаlпи tоИliИт sistemlarэ хаsdш. Demokatik
Tejimlordo iso siyasotin ргеdmеtiпi аdаmlапп hayat faaliyyэtinin
elo miihiim саhоtlэri tэqНl еdiг Н, Ьuпlаr sosial biitёvliiytin
(miПаtlэriп, siniflariц comiyyotin, dбvlotin, рагtiуаlапп va digar
sosial tэgНlаtlапп) inteqrasiyasr ilo baýlrdш. Опu da qeyd edok Н,
siyasot yalnrz rimumi monafelarin ifadosi Hmi deyil, hоm da

l Гадхиев К.С. Политическ;ц наука М., 1994.

l0l
xtiýJsi, о cirmlodon fordi monafelorindaqryrcrsr kimi grxrg еdiг. Еlа
Ьrша gёrо siyasati monafe ilo оlаqэlопdirэпlаr da чагdr.
Sosial fепоmеп olmaq e'fibarilo siyasotin malriyyotini onun
fuпtsiуаlап baxrmrndan qiymotlendiron konsepsiyaya da tэsadiif
оluпtrr. Bagqa sodo, siyasэtin idaraefua, qауйqапчп уагаtmаq,
daxili чэ хаriсi аmiп-аmапlrфп saxlanmasr vo эksiпо, mtihаriЬэlаr
араrmаq, camiyyat vo adamlm iizаriпdэ пэzаrоt frmksiyalarr Ьu
mtirokkob icfimai hadisonin mоапшшпч mtiayyon еdоп amil Hmi
osaslandrnlrr. Siyasot atrlaytglnrn mааRчпu ilo Ьаф iroli stiгiilan
miilаhizэlэrdоп digori Ьчdrrг Н; о, hаr geydon эwэl, mэqsоdlоriпэ
gёго пэzоrdэп kegirilir.
Siyasat haqqmda biliklaгin inki9afi vo diffeTensasiyasr onu
todqiq edon еlmlогiп inkigafr ilo baýlrdrT. Нмrrlо goraitdo siyasat
siyasi folsэfэnin, siyasi еlmlогiп va politologiyanrn todqiqat
obyektidiг. Нэmiп elmlor siyasoti qargrlrqlr alaqoyo maНk olan Ё9
soviyyэdo Oуrапirlот: sosial fепоmеп; siyasi fэaliyyetin
mexaniani, metodu, tэgНli kimi; empirik biliНor sечiууэsiпdэ.
Siyasot haatfia adi, kiitlavi vo elmi gtiunrn on kaskin
рrоЬlеmlэгiпdоп Ьiгidir.
Siyasot haqqпrda mtiаsiг biliНer опч tэbii tarixi prosesin ап
mtihйm amili Нmi tadqiq еtmэуэ imkan уагаdrг. Siyasotin belo
amil Hmi grxrg еfiпэsi опчп iH baglrca li)nksiyasrnйn irali gэlir:
birincisi, siyasat comiyyotin timumi togКlinin baglaфrcr Hmi,
iНncisi isэ опшп konkret tэnzimedici-nozaratedici sferast manada
gшq ediT. Baýqa sбdэ, о, аdапlаrш, iotimai qruрlагш, siпiflэriп,
millotlorin, хаlqlапп чэ бlkalorin hоуаtrшп, foaliyyotinin,
miinasibotlarinin istiqamэtverici amilidiT. Siyasэfi n sosial sistemdo
гоlu опа xas о[ап iig cahatlo gоrtlэпiт: universallrýt, genig ahato
dairosinэ malik olmasr; camiyyotin biitun tагэflаriпа, hауаtша чэ
iiпsi.irlегiпэ praktiki tэ'sir etrnak qabiliyyэti; qeyri-siyasi ictimai
fenomenlorlo, miinasibatlarla, sfегаlатlа эlаqа da9rmast, Ьuпlаrа
niifuz eda bilmasi. Siyasati sэсiууэlэпdiгап cohot Ьudur Н.
camiyyэtin biitfrn уапmsistеmlогiпе, hэmginin, iqtisadi siyasata,
siyasi ideologlyayq mоdэпiууоtо, oxlaqa va sairoya ciddi ta'sir
gёstагir,
Hakimiyyat miinasibatlari, dtivlat va dбvlat qurчсuluýч
ila olaqэdar olan siyasot iпsапlаrш hayat faalilyatinin xiisusi
|02
sfеrдsrdrr. О, elo ta'sisatlarr, рriпsiрIаri, поrmаlаrl ча sаirопi
iiziinda aks,etdiriг Н, Ьшпlаr аdаmlапп Ьч va уа digar
ЬirliНеriпiп hoyat qabiЕyyetiпi to'min edir, опlапп iimчmi
iradasini, mепаfеlоriпi vo talabatlannl rеаПаgйгrг. Siyasot
hom dбчlаtdiц hаm diivlot ta'sbatlandrr vo hоm da siyasi sistemin
ёzЁdiir. Вrшdап эlача, hakimiyyoti va hakimiyyot mrinasibotlarini,
comiyyotin diivlat-siyasi ta;Hlatlanm чэ опчп biitiin ta'sisatlar
kompleksini ehtiva edir. Вiг sбzlэ, siyasat sistemdir.
Е.В.ýеstфаlrп qeyd etdiyi Hmi "siyasot haqqmda dаш9аrkап Ьй
hэr gеуdоп owel dбvloti siyasi ta'sisatlar sistemi Hmi xafiTlayrnq,
Вч sistema isэ prezident vo раrlаmепt, ordu vo tohltikosizlik
sistemi, daxili iplar чэ xarici iglar nмirliНari, maliyya чо sosial
to'minat daxildir.' Siyasэtin miiayyanlэ9dirilrnosina iki оп'опэчi
mdvqedan уапа9rlш. Bu m<iчqеlаrdоп birinin mahiyyoti Ьuпdап
ibaTatdir Н, "sipsot fэaliyyotda olan gэхslоriп toqqugduýu уеrdiг.
Baqqa sёzla, бz iradasini ifada edan чо ciz qаrагlап ча уа
heTaketlari ilo btittin sistemo tэ'sir gёstоrоп subyektloгin
toqquqmasrdrr. Digor movqeyin torafdaTlarr isa iddia edir К,
"siyasot dinamik qaНlda qarqrlrqlr аlаqэ й9lуап hadisэlarin еlо Ьir
prosesidir ki, son neticedo subyekt anlayrgrm kапага tчllауrг vo
опч qarqrlrqh foaliyyat sistemlari ila ovoz edir
Fгапsrz poiitoloqu F.tsrоd siyasat sfеrаsшф foaliyyot
gбstoTon аdаmlап d0rd kateqoriyaya aylrrr: idara еdопlаr vo siyasi
раrtiуаlаr; dёvlot idarolori; ta4nq qruрlап; btitdvlйda эhаli ча
опчп mriayyan qismi. Магksimа gtirа siyasot miiayyan ictimai
qruрlаг (siniflэTin, millatlorin) arastndakr rэqаЬаti oks еtdirir.
Ba'zi todqiqatgrlaг чэ sфsatgiler iso siyasoti mапаfе qruрlаrr ilэ
alaqolondirirlor. A.Bentli, D.Тrumеп va ba9qalan belo mtivqedon
grxr; еdirlоr. Tadqiqatqrlann ba'zisi, mоsэlап, М.YеЬеr iddia edir
Н, siyasat hakimiyyatin ala аlшmаst, oldo saxlanmasr va istifado
olunmasina isfiqamotlanon foaliyyotdir. Alman politoloqu Каrl
ýmittin konsepsiyasllпa gtiTa siyasat "siyasat аlэmiпi dark еtrпэуа
уёпоlоп miistaqil, orijinal vasitadiг. Amerika sosiologiyasrnrn
раffiаrкr adlandmlan Tolkot Раrsопs iso belo hesab edir Н,
siyasot kollektiv mоqsэdlоriп ssmогоli ;эHldo aldo оlчпmаslш

' Политология. Под редак. М,Н.Марченко, Sоh.255

l03
saciyyolandiron foaliyyotdir. Politoloji эdоЬiууаtй "siyasot чэ
"фаsi sistem апlауr9lаглщп nisbati masalosi do аrафшiг.
Bа'zi tофiqафrlаr siyasofi еlm, digorlari isa sanat Hmi
qiymotlondirir. Веlэ fikirhslо antik dtivrdonma'lrrmdur. Platon vo
ATistotel kimi ensiНopedik zaka sahiblэTi siyasati rпоhz,
idагоеtmо elmi, idаrаеtmо sanoti kimi qiymotlandirmiplor.
Siyasofin belo sociyyalondiгilmosi xiisцsilo. Шyiik mэqsаdlогiп
olda оlrшmаsшdа vo Ыlytik фаsi tэdbiTlarin rеаllарmаsrпй daha
aydln поzаrа 9аФш. idimal inkigafin hоr Ьir mэrhоlssiпdо бlkanin
siyasi xottini igloyib hazrTlayaTkan elmi cahotdan asaslandmlmrq
ргiпsiрlоr rаhЬот futцlmаlrdш. Belo siyasi xottin iqlonib
haztrlanmasr бlka ahalisЫn опч no dоrосоdэ miidаfiэ еdосэуi
rеаllrýша asaslanmaltdш. Вuпчпlа yanaýц siyasi sistemin бziiniitr
inkiqaf qапuпачуýчпluqlаппt, опrш ictimai hoyahn digэr sfеrаlап
ilo qm9rlrqlr olaqosini hiikmэп поzаrа almaq lмшdrT. Siyasi
xattin ёlkonin iqtisadi inkigaf soviyyasi чэ шёчсчd siyasi rejimla
olaqalandiгilmasi da часiЪ gогtdir.
Mtiasir demohatik бlkаlаrdа votondaqlar dбvlot
soviyyasindo hayata kegirilan siyasatin elmi cohotdan па
dоrэсаdа osaslan&nldrýma iпапmаq imkаш aldo еdirlэr. ABý-da
pTezidentliya, quЬrпаtогlчýа чэ digor Ъlo mйiyyafli чэzifаlаrо
oz namizэdliyini iтэli siiron gохslэr segКqabaф kompaniyada ёz
рrоqrаmlаппdа irэli stirdiiНoгi чэ'dlаriп hoyata kеgirilэ bilo-
coyina segicilэri iпапdrппаýа miivoffaq оlurlаг. Lakin belo Ьir
cohati da yadda saxlamaq lмrmdr Н, siyasэt elm olmaqla yanaýl
hош do ehtimal xarakteri dagryrr. Belo Н, siyasi ргоsеslоiп
gediqindo gozlonilnэz garait уагапа Ьilэr, bo'zi siyasi proseslora
nazarot еfiпэk miimkiin olmaz чэ s. Btittin Ьчпlаr siyasatin olrni
cohatdon аsаslапфпlmаslш zalurata рчiriг.
Siyasat hеm do sanatdir, О, fэaliyyot olmaq e'tibaгilo
konlKret siyasi qаrагlапп qabul olunmasr zаrпаш iпса mапечr et-
mayi, psixoloji miilаhizэlагi, miirakkab garaitda siyasi kompro-
misa getпrak Ьасаrrf;lш, millati tahliikadan uzaqlagdrrmaq
паmiпэ уеgапо dtDГuп qаrапп qоЬчl olunmasrm tolob edir. Bele-
liklo, siyasotin sэпgt olmast onun inвllektual, rasional чэ intuitiv
Ьа9lапфса malik оlпаsrш saciyyaiondirir ki, Ьuпlапп da macmuu
аdаmlаrr siyasetэ calb оlчпmаýа, опа inanmaýa tahrik ediT.

104
 Tэdqiqatgilar siyasoti sосiууэlопdЬrkэп "ytiiksak
sэчiууэdэ siyasot, "siyasat ýоrdir, " siyasot girkin igdir va s. Hmi
tеrmЫогdоп da isЁfada еdirlsг. Olbetta, cэmi5ryotin rifahma,
demolcafiyanrn inkigafina, insan hfrqчqlаппш чэ azadlrqlanmn
hэуай ke9irilmosino, Ьоgоriууэtiп taroqqisino, ictimai hayatrn
btittin sferalarrnm уепilоqmэsiпэ (miitaraqqi fоrrпаdа) istiqa-
metlanan siyasat tobii ki, ali, ytiksok sэviyyali hцmanist
siyasэtdir. Lakin Игiх gоr, giTНn iglora, humапizп; xalq oleyhina
y<inalon siyasэtin do gahididiг. ХХ asrin birinci уапsшdа
qorarlagan fagist rеjimlэri (Almaniyada vo iИliyada), SSRldo
Ьоrqоrат оlап totalitar siyasi ýim mahz, xalq эlеуЫпэ, azadhýa
qarýl qevrilan genigmiqyaslr siyasatin tazahiirtidiir. ТаriхЬп
еrmопilэпп мэrЬаусапlilаrа qаrý, qarozli siyasoti, xalqrmrz
эlеуhiпо mэпfur tobliýatr, xeyli hissasi аzаrЬаусап tоrраф olan
indiК Еrmапistап orazisinda, аzоrЬаусапrп tаrНЬ hissэsi оlап
Daýhq QагаЬаýdа, xtisusila, Xocalrф hэуаtа kegirilon ýоуqшml
insanlrq оlеуЫпа, haqqa, айlоtа qargr pvrilan оп girkin, ап
vah;i siyasot deyilmi?
Siyasat digаr ictimai sfеrаlаrlа olaqolidir. Siyasэtin iqtisadi
asasl опu iqtisadiyatla daha srx alaqolandiгiT. Olbatto, bu alaqe
haНmiyyat vasitэsila reallagrr. Siyasotin sffukturunun subyekЪ
malik olmasr опчп miitэqokkilliyini, tagНledici qabiliyyэtini xeyli
агtrпт. Вu cahat isa camiyyati tizvi birlik kasb edan siyasot
obyektine qечiгir, Belo birlik mэhz, xeyli dоrmоdа siyasatlo
iqtisadiyyahn qargrlrqlr tэ'siri sауэsiпdа уаfашr, Iqtisadiyyat
siyasэtэ miinasibotdo maddi Ьма Hmi gжrg edir. Siyasэt isэ
iqfisadi qanunlaTdan qtiчrlц moqsadyбnlti istifadэ olunmasrnr
tэcossiim etdirir. Siyasat iqtisadi fBaliyyati siyasi idеуаlагlа
zanginlogdirir. О, iqtisadi qапчпlаrdап па daracado qtiurlu istifada
edirso, iqtisadiyyaИ. Ьir о ,qodar fаal ta'sir gcistorir. Вu faal ta'siT
iig istiqamotda tozahtir edir. Birincisi, iqiisadiyyat hanst
istiqamotda faaliyyot gбstэrirsа siyasot da hаmiп убпtimdа
fэаliууэt gtistorir va опчп inkigafina imkan уагаdrг, Noficada
sosial toгaqqi ahamiyyatli dагасаdа siiT'rotlonir. Bu соhэt
iqtidann siyasotinin arixi inkiqafin obyeНv gedigina uуgцп
galdiyi dочr Ёgiiп saciyyavidir. ikincisi, siyasat iqtisadiyyaи oks
istiqamэtdo foaliyyot gtistorir. Bela halda gec-tez homin siyasat

105
iflaм u$ayrT. Вч cohat rФфпп siyasothin ictimai inki;afin
rпфiпа чуýчп golmэdiyi mаrhоlо Ё9rш sэciyyovitlir, Ugtinciisii,
siyasat mtioyyan i5tiqamatlorde iqtisadiyyatл inkigafma mапе оlа
biler. Noticэdo hоmiп siyasat уа sosial terэqqiye kёшаk еdэ Ьilэr
чэ уа ictimai inkiqafin mеуliпо чуФп golmaz.
Ёmчmiууэtlа, iqtisadiyyata siyasi cahatdon yanaýlna,
iqtisadiyyafin siyasi baxrmdan mв'паlапфпlrпаsr heg do опчп
siin'i goНldo siyasilagdiTilmosi deyil. Вч zэrчrаt mohz, dбvlatin
mэцаfеуi пбqtеуi-поzогdап tohlil olunmalr ча qiуmэtlэп-
dirilrnolidir,
Siyasэt ideologiya ilo do srx Ьфrdш. Эgоr mo'noviyyat,
modaniyyat, hэtt;а din фо'zi сэmiууаtlагdэ) siyasofi az vo уа
tosadtifi halda mriоууэп edirsa, ideologiya onunla bilavasito
alaqadmdrr. Siyasat ictimai mahiyyot kosb etdiyino gora
camiyyofin vo insanln gtiчru iia aynlrnaz vahdotdodir. Вu mо'паdа
ideologiyasи siyasot yoxdrrr. Мо'lumdш Н. геа1 siyasэt аdаmlапп,
sosial qruрlапп vo biitiivliikda camiyyotin mапаfеуЫ, tolabatrm
va rnaqsadlarini ifada еdэп раrtiуаlапц ideologiyanm dagryrcrlan
va уаrаdtсtlапшп foaliyyati sayosindo hауаИ kegiriliг. "izmla
qurtагап hэr hansr siyasi anlaylý oztina tэгаfdаrlаr tapmaýa vo
Ьuпlап oldo saxlamaýa galrqrr.
Butiin ideologiyalaг-maoizmdan tutmug miihafizakarlrýadok,
kоmmuпizmdэп baglamrg liЬеrаlizпэdаk hamrst бziino siyasi
iпаmlапп "hazъt kompleksina malik olan "siyasi Ьаzатlш ахtапr.
"Siyasot anlayrqr subyektiv amilin Ёnsiirti Hmi grxrg etsa da
опtш hаm da obyektiv toraflari vardrr. Siyasotin obyektiv tоrаГtпа
"faaliyyatinin
раrtiуаlапц siпiflэriп, millatlorin, dtivlэtin amali
noticalori, m<jvcud real siyasi mйпаsiЬаtlоr, sinfi qiiwalaгin
obyektiv nisboti daxildir, Siyasatin subyektiv tаrэfi iso siyasi
gбrШlrri, ideyalan, пэzагiууоlагi, Htlalorin, partiyalar-rn ;iiurlu.
rnэqsadyonlfr faaliyyatini ifado edir. Siyasi miinasibatlor
gэхsiууоtЩ siniflorin, sosial taboqa vo qruplarrrr hayat
faaliyyotinin istiqamatЫ аhэmiууоtli doTacado mtioyyanlo gdirir.
Bo'zi siyasi hadisaloг, mosalon, kegmig SSRida 80cr illarin
огtаlаппdа Ьаqlапап yenidanqurma чэ Ьчпцп qanunauyýun
naticasi оlап Sovet lttiйqrnm daýrlmasr diinyadakr siyasi рrоsеsэ
ча elaca do vatondaglaпn ЬЁtоч bir naslinin qi.iчruпа mtioyyonedici

106
tэ'siг giistordi. Вч cahat heg dэ tosadЁfi deyil. Digаг sosial sistem
Нппi siyasot da ёziiпiiп tonzimslayici qапчпlагша tabdir. Bu
qапчпlаr yazrlr (hiiquq поrmаlап) vo vaalr olmayan qanunlardrr
(adotlar, оп'опоlеr, dачгапrg qaydalan va s.), Siir'эtli dэyigikliklor
diлrriiцdа rоsmi погmаlат va ta'limatlar dayigikliНora ugTayrr.
Belo Н, yeni konstitusiyalar yaalrr, qапuпlаr mocollosi qobul
оlчпur vo Ьuпlш da бzliiytinda hakimiyyotda оlапlагlа йbelikda
оlапlаг arasmdalo rssmi miinasibotleri tanzimloyir.
Siyasatin comiyyotdo foaliyyoti чэ овlш ictimai varlrýr hаm
camiyyotlo, dcivlotla, hakimilyotla, eloca do siyasotin ciz tobiati,
опчп tагiхэп qаrшlа;ап universal va doyigmэz xtbusiyyati ча уа
mбчсudlчфпчп ргiпsiрlоri ilo miiоууэп оluпur. Вrшlапп mасmчu
vo qargrlrqlr mtinasibotlori siyasэtin ictimai чаrlrфпш эsаstш taqНl
еdiг. Siyasэt iK yolla miiоууэп оhшur. Owola о, tаriхап
qаrаrlа9ап iimumi cohotlarla, iНncisi isa d<ivrtin kопkrеt garaiti,
mcivcud comiyyat чо опlш xtisusiyyэtlэri ilэ gortlonir.
Siyasэt gагаitiп хаrаktеrЫ agrqlamaqla bu va уа digаг sosial
qruрlапп monafeyi паmiпо obyektiv reallrqdan isfifada оluшпаst
уоllап miiэууапlаЕdirilmаlidiг.
Siyasoti togНl edan соhаtlаriп mасmuu, опuп universal
baqlanýrca malik olmasl vo эsаsl imkan чеrir ki, о, biitiin camiy-
yatierdo tozahiir etsin. Ozti do har Ьir yeni camiyyat, nasil, ayn-
ауп fоrdiаг siyasati yeni hal Hmi qargrlayrr, siyasэti Ьа9а dtig-
mоуо, ona colb olunmaýa, siyasi hоуаtй i;tirak etrnoya, siyasi
tahsila yiyalonmaya so'y gёstогir vo siyasi sosiallagma ргоsеsiпо
mo'ruz qalrr. Siyasat qar;rlrqlr alaqada оlап goxsaylr hadisa vo
ргоsеslаr mэсmuuпu aks etdiriT: Birincisi, о, icfimai hoyatrn idara
olunmast moqsedilo sosial qruрlапп чо опlапп tomsil etdiyi hаН-
miyyэt mfrossisэlorinin foaliyyэtinin tэqНlini, ikineisi, dёvlat
hakimiyyotinin olo alnmasr, oldo saxlanmasl ча ondan istifadэ
olunmast maqsadilo sosial qruрlаr va adamlar arasmda ictimai mii-
nasibotloгi, iiqiincfrsii, siyasi fэaliyyotin аупlmаz hissasj olan si-
yasi giiuru vo siyasi modaniyyati, nahayot, siyasi gоriiglаriп, maq-
sэdlarin, mопаfеlоriп rеаllа;mаsrпа va hэyata kegirilmosino to'sir
giistaran siyasi to;kilatlarm ча поrmаlапп mосmшшч ohata edir.
Siyasi elrno фir odobiyyatda scjziin ап geniq mо'паsшdа
siyasotin mоzmtшч ta'sisatlt, поrmаtiч vo рrоýеýýuаl mahiyyat

107
daýryan sosial fепоmеп Hmi аrаgdшlrr.I Siyasotin to'sisatll
mэашшч бztindo hakimiyyot vo idагэеfuо faaliyyotini, haki-
miууэt mflпаsiЬоtlоrЫп funksioмl mahiyyotini эks etdiron
tэ'sisatlann mэсmчrшrr sвciyyolondirir. Nогmаtiч mozmrm sosial
qruрlапп iiщrrmi mопаfеуiпdол astlr оlап sorvotlorin, :поrmаlапп,
moqsэdlorin mосmчlшч vo siyasi faaliyyэtin ргоsеssчаl mоапuпч
isa hakirriyyotin hoyata kegirihnosi, dtivlotin idшэ оlчпmаsшш
timumi monafeyi, mоqsаdlэriпiп miidafio oh,rrTnast vo reallagmast
паmiпа foaliyyot sistemЫ ifado edir.
Siyasat iiztiniin btitrin goKcohotliliyi ilo sosial TeallrqdrT.
iqtisadiyyat, sosiabsinfi stцktчr, modoniyyatin mtixtoliГ fоrmаlап,
axlaq, din va digar sfегаlаr comiyyotdo песа m<iчсчddчгsа siyasat
do sosial sistemdo Ьчпlаr kimi obyektiv reallrqdrT. Эlbatto, siyasi
realltq, siyasot alami camiyyatin sosial, iqtisadi чо modani
sfегаlаrr ila mfrqayisoda spesifiHik kэsЬ edir. Siyasэt "dcivleti
idaro еtmэk sonati, "dcivlato aid по varsa mэ'паsmt sociyyo-
landirir. Bir sёzlo, "siyasat апlауцl miioyyon hakimiyy-atin, hоr
qeydon awol isэ dбvlatin camiyyoti tэgkil etnasi mа'паsшdа Ьа9а
dtigiilmalidir, Siyasot siniflar, sosial tэЬэqа va qruplar, millotlar
аrаsшdаkr miinasibotlarla baýlr olan foaliyyэt sferastdш. О, ictimai
hоуаtш btittin tоrаflайiп tomaгHizlagmig ifadasidir.
Siyasi elmo dаiг эdobiyyatda siyasэt humanizm, axlaq чэ
zorakrlrqla da olaqolondirilir. Siyasэtlo zoralolrq neinki Ьiг-Ьiтiпо
baýlr оlап hadisa Hmi аsаslапdпlш, hatta bunlaT еупilэ;diriliг,
Эlbatto, uпutmаq olmaz К, siyasotin оп mtihiim alamэtlorindon
biri miitapkkil zorakrhým tэtbiq olumnastdrr. Agrq siyasi
zoгahlrýr бz arazisindo mahz, drivlot hауаИ kegiriT. Zoratrnlrýr
siyasatin digar subyektlari da, mosalon, partiyalar, tегrоIgtl
tэфlаtlаr, qruрlаr va hatta ауп-ауп qoxslor da hауаИ kеqirо Ьilог.
Zorakrlrq iпsапlп vo уа digor canlr varlrqlann mоhч edilпrasina
istiqamotlanon ча уа опа ziyan чшап dtigiintilmф harokotdir.
Siyasotda zorakllrq mtixtэlif fогпrаIшdа tэdbiq оluпцr (fizikl,
iqtisadi, psixoloji vo s.), Zorakrlrq biihin Ьа9оr tarixinin aynlmaz
torafidir. Siyasi zorakrlrýl digar zorakrlrq fоtmаlаrпrdап
farqlandiren baglrca xibusiyyat опuп mЁtэ;okkilliyi, эlrаtэli
olmasr, sistemli хаrаktеri vo sоmgrоli todbiqidir.

' Д.П.3ермн, Основу политологии. Ростов-iа-.Щону. 'Феникс", 'tg97. Sah.64.

l08
 Siyasi zorakrhq Ьir goxsin ча ул qruprm iTadasinin
comiyyэtin digor iizvlorino qabul еtdirilmэsiцо (шосЬчri)
isfiqametlonan xiisusi hогоkоtdir. Еlо brma gбrо о, tаrоflэr
аrаsrцdа dinc rаqilФmапlп (kопsепsчstш) aks tolвfidit Zоrаhlrф
elia va уа опа эks оlац tэrofhoyata kegira Ьilаr.
Sosial sistemdэ qаrшl4gап hiiquqi чауdаlаr pozulduqй,
homginin, m<ivcud haНmiy_vetin legitimliyi tigiin miioyyэn tэhliika
уагапdrqй siyasi elia zorakrhýa ol ahT. Demali, elitonm siyasi
zoralKrlrq totbiq etmasi hоr bir
siyasi sistemin zоruri
iinsiirloгindondir. Zoгakrhqdan elitaya aks оlап, onu dечirmэуо
galrgan qiiwalar vo HitlolaT do istifado edo Ьilоr. Tabii ki, еliиуа
oks qiiwalor zоrаIоltф о halda ol ata bilor Н, Нitlаlэг ona tarafdar
olsun. АzаrЬауоапdа хф сэЬhаsiпiп hakirniyyota gэlmosi mahz,
bu yolla bagqa sёzlа, pvTiliglэ miimktrn olmugdrrr.
Ау.п-ауп афmlагш ча btitovli.ikdo comiyyatin siyasi
qti-uruпuп yetНnliyi siyasata, siyasi hoyata mагаýr daha ф аrtrпr.
Bu mйЁш саhэt, hаг 9eydan оwэl, taгoqqiyo istiqamob
lапmаlidir. sosial-siyasi praktika siibut edir ki, игiхi inkigafin
miiэууап kaskin mогhаlаlэriпdо kiitlэIarin siyasi fэаllrýшdап уа
milli toroqqiyo nail оlmаýа, taleyiiНii milli рrоЬlеmlоri hэll
еtmоуэ, уа da gaxsi ч9 qrup manafeyi namilo siyasi hakimiyyati
alo kеgirmауа sa'y gёstаrэп miioyyon qiiwaiar mеуdапа grxrr. Bu
геаllrq kegmiq sovet rеsрuЬlikаlапшп Ьir qisminde, Kiisusilэ,
АzэrЬаусапdа aydrn пэzаrэ gагрdr. "Meydanda mеуdапа gэlап
iqtidar (xalq cobhasЫ tamsil еdэп haНmiyyat) xalqln oyanmaqda
оlап milli siyasi giirrnrndan "mahaгotla isfifada edoTok ktitlalari tiz
оtrаfiпа toplayrb "demokatik yolla hakimiyyoto goldi чэ
qапчпачуфп olaraq hаm ola kegirdiyi haНmiyyatdan, hаm da an
ba;lrcasl агхаlапdrф Hitlэlordan mаhпrm oidu. Qeyd edak ki,
аdаmlпп ktitlovi ýaНldo siyasata mаrаýlпrп агftпаst hala опlаrdа
Hitlavi siyasi mоdопiууэtiп fогmаlарmаst demek deyil. Siyasoti
ýэпоt, еЬп kimi mопimsоmауiп vacib ;аrtlаriпdэп Ьiгi siyasi
modeniyyэta darindon yiyalanmakdir, siyasi rиaqgбronlikdir. )С(
аsгiп gбTkэmli siyasi хаdimlагiпdап biri, Вёу,]k ВriИпiуапш
kegrnig d<ivlat гаhЬаri Uinston ý6r9illin Ьеlэ bir siyasi kоlаmrш
qeyd еtrпаk yerino dtiqar: "Siyasi ustalrq оdur ki, sabah, bir
hоftоdэп, bir aydan sоша, golan il пэ olacaqsa, опlап qabaqcadan

l09
хеЫ чеrаsоц ýопrа iso homin hadisalэrin по iigЁn Ьаý
vermodiyini izah edasan.
ýiyasatin rпоапчпuпч diiЁst апlаmаq baxrmdan "siyasatgi
чэ "'ýiуаsэtЬм anlayrElarrnrn nisbfini, Ьцпlапп asl mo'nasmt
'оhоmiууэtо malikdiг, Xalqtmtzm,
duzgtin dork etrrok xibusi
dбvlotimizin aleytlНii problemloTlo, tilk n<ivbodo, Daýlrq
QаrаЬаýlа baýlr son dоrосэ ciddi vэziyyotlo iizio;diyi indiН anda
bu mosalaye mtinasibotdэ osl siyasotgilarlo "istedadlt
siyasэtbazlarr Ьir-Ьiriпdап farqlondirmak gotindiг. Qtinki Ьrшlап
fаrqlопdiгmоуiп xtbusi mе'уап yoxduT. Olbotto, osl siyasatgi о
айmdrr Н, yfiksak siyasi modaniyyota; dorin siyasi tэfakkiira vo
uzaqgбronliya malikdir. Belo аdаmlш ictimai hoyatda bag veron
hadisolori, comiyyэtdoki siyasi ргоsеslэгi oфektiv dtigЁnca tarzi
ilэ tohlil edir, iimrпnilaqdiгir va qiymotlandiTir, tilkэпiп mочсud
siyasi mопzэrоsiпi dtiгiist tasowiiг еdiг, siyasafi reallrq kimi
anlayr, sosial-siyasi рrоsеslагiп mahiyyatini, gedigini чэ timumi
inkigaf moylini elrni-siyasi tаfэkkiir stizgacindэn zakalr goНldo
kеgiгiг, biT sёzla, mёчсчd siyasi voziyyoti, icfimai-siyasi tacriibani
паzýrа alrT vo хаlц uýuTlu golocayo istiqamotlondirmok vo
sоfоrЬgr еtmоk qabiliyyatina malik оlur. Siyasatbazlar iý"
hayatda Ьа9 чеrап rеа1 hаdisаlога, icfimai-siyasi рrоsеslаrэ уа
bilarakdan qorazli qoНlda, уа da saviyyo, qabili.vyat
gatrqmazlrýrndan уапа9ш, bu vo уа digor hadisэyo, masaloya ;axsi
ча qrup mэпаfеуi Ьахшdац qопdаrmа, siin'i don geyindirir,
saýlam dtýtincali афmlапп афllr fikiTlarini, d0vlэt sэviyyosindo
yeгidilarr dtiz$in siyasэfi, xalqtn, чэtэпiп uýurlu galacayi паmiпо
afilan addrm]an subyektiv ча tэmашrаlt mбvqedon qiymэt-
landirirlor. Siyasatbazr хаlqш Иleyi, voton deyil, gaxsi monfoat,
gбЬLrоt, vozifa, Ьiг sёzlo сrlи hissler mаrаqlапdшr: ТосriiЬа
giistarir Н, belalari hаш iqtidarda ча elaca da miixalifatda
diqqati calb edir. Siiziin osl mа'паýшdа millotsevэrlilq
votanparvarlik ;iiчrч milli mo'nэviyyatlmrzln "vicdan sэsi"
olmahdr. Хаlqш taleyino, milli dауоrlаrа, siyasi sоrчаtlаrа
ma'navilryat qttltф giiclii zогЬа епdirir. Milli birliya чэ Ьu
zamindo milli-siyasi mtisteqillik ;iiчruпuп qаrаrlаgmаsmа naii
olmaq Ьu gtш bizim iigtin Иriхi zогrrrоtdiг.

110
 Siyasat еlтп olduýuna 8фе овч,hэуаИ kоgirапlог dэ ,уilkяqh ; ;, i i i ;,,i ]

intell€kto, sryasi zekaya rnalilq оlщаh, comiyyotdoН hadi.gleй, . ,

inkiýafi vo фуiщэsi ахаrrш,mо,hдг*lэ Фlшаlrdш. Саmilуэfi,,, .- ],
,
xalqr aýrllr, diizgdn idаго efinok osl sonotdir, siyasi mаhЙэtdir.
Dбylаti mjidriНiНo, idаrа., оdацlагiд silвý mо'пачi1,.уаfi. -i ,
'milli sorvati kimi qiymat-
шаЫууаt e'tibarila xalqrn
landirilmalidir. Rus inqilalryr.dempkatr Qеrшgечskiпiп dфФi
kimi, хаlqш оп Ыiytik sаrчэti :Qпtш. malik olduýu ma'novi
keyfiyyalloTdir. Цчlrпmr4ц miidriklarimizin, Ьizэ miraý , .,
qoyub getdiyi gtiziitoxlug :hаЛrllrф semimiyyot kimi,,пtilli ,

sаrчаtiп tadricon qtflagmast ,bpsciif ki, milli miistoдilli&,, ,,

gtiчrшшuzчп Ьаrрrаr оlduýч dёчrоtаваdflf еdir. Siyasat sosial , 1

fепошеп. mа'паsшdа e|mi adBbiyyatda Ьir пер terпrinlo ifado

оluпrrr: "Sфsi sos|al geгpftlilq;"ýiyasi varlrq, "siyasi щаkап,
"siyasi hayat, "siyasi аlэш, "sфsi reallrq va s. Вu anlayr9lan
ictimai miinasiЫlorin maddi 9ýаýlщ togНl edэn ttictimai varltqva
уа "iqtisadi hoyat teTшrinloTi ilo еупilэфirшоk mеqsэdацуЁоп.
dфidir, ri] r l, ;

Siyasatin reallrýr bundan,ibaratdir Н, onun уаriluцаýшl

ta'min edon ictimai subyektlarin foaliyyatindo hoyat stгuktцrlаrr
vo цбчlогi пэzаrа gаrршаzsц heg Ьir camiyyat уа9аm?q
iqtidаrшй olmaz. ýiyasэt, sfегаsшdа sosial ЬirliНаriп timчгцi
mолаfеуi vo mоqsоdlогi fоrmаlауlшlrr vo ela qауdаlаr ýlэпiЬ

fiшksiуаlаrш miiаууопlо$iгilmоsiпэ оsаslашт. Siyasi hakirniyyэt

ta'sisatlan (dtivlot) саmiуу"Ыi toпozzЁldэn xilas ediT, sosial
elaqэlari vo Ёпsiууаfi Bnzimleyaш simvollar sistemi уаrаdдf,
Аdаmlаг, sosial qruplar, rеаl Ьirliklаг, togНlattar va s, siyasatin
subyekti vo obyekti Hmi grxrg edir", Siyasi foaНyyotin fоцпаhп
уаМ mjifiolif siyasi ргаrtагrп iЕlэпiЬ hazrrlanmasr va qabul
,-
:

olunmasr ilo mohdudlailnш,. Bui fоrпаlаr hakimiyyot чфшdа :

mЁbarizari, haКmiyyotфn Ьл уо уа digаг sosial qruрlапп, , ,,

millafuin manafeyi Ёgiiп istifada оlчпmаыш ф ifado еdiг, Ь:
аdаmlапп mапаfеlоriпiп reallaqmasrna istiqamatlanmalidir.
Fгапsи politoloqu F.Brопчп obцzlr qeyd etdiyi Hmi, "siyasotdэ
pis ehtiTaslm аdаmlап qэflaton.fanatika gечiгоr, опlапл ýiiцIцпt} r; . ] 1

l11
xtrrafatla bulandlra bilвr. Brrna gOrэ siyasi elmin vozifasi
аdаппlаrdа sopqqanlrhq, ýaglam, mifologiyadan uzaq чо оЬ}еlФiч,,,,
,i;

gёrrц dairэsinin,,foimatagdrnlmasma,nail olmaqdan ibai&dir.lj rll"','

Sфsоtiп mtivcudlu$rmun x,Oýrsi, fоrmаlаппdдп ý|d'-"giyяsi
fealiyyotdir, Bu шg'паdа о, ictimai hоуаfiп digor sferalar.drdarl
,:],, ,:
forqlanmir. Nozari sфsi fgaliyyat Biyasafin dagryrcrlarrndasi}Bgi,,,] "] l

},'::
ýйur, tаfёkkЁr, mentalitet уэ.s. formala$mlmagnt ta'nrin"edh,'ji '
1

Siyasi baliyyot bir srга yaradtcrlrq istiqamotlaгini'Eziiadoi.= l], ",

biilэ;dirir. incosonot, intuiiya, cшrosional voziyyat,,lцtвгzвfi , ],,,.,,

lауihоlэgdirmэ, planla9drrma vo digэг aspe}f,lar bu qabildйdii. .

Nozэri siyasi faaliyyatdэ siyasat flgfrrr hэlledici olan рrоЬЬmlог,,, ' ,, ,

аrдrеdilоп ча real sцrаtdа miimkiin ola Ьilэп, hoqiqi v6,|yalan;"i| ::, i,
diizФn va sahv mоsоlаlэr mоqsоdэуOпlfr qiymotlandiriliт. , ,, . ,,
Nozэri, idrakl foaliyyot siyasi vaTlrфn ideal fоrmаsrш tagkil,,.,- '; l,,
edir. Опчп maddi osasmr ise siyasi pTaktika, ЪgНlatgftq ча , , ,,
nazarat foaliyyoti, rаhЬгlik, kаdrlапп segilnosi чэ yerlop : "
dirilmosi, опlагш hazlTlanmasl, tohsili, qагаrlапп mfrzakirosi чэ
qэЬчlц mo'lumat miibadilosi, hakimiyyat оrqапlаrrпш togНli,
foaliyyati vo saira fоrmаlа;dшr. Siyasэtin sоmsгоli olmasl опuп
oztindan gox yarandrýt va геаllаgdr$ comiyyotlo, mcivcud sosial
gorgaНiyin vэziyyoti, эhval-ruhiy.vosi, manafeyi vo hakimiyyetlo
mtinasibatlordan asrlrdrT. Siyasefin ta'sirli mahфati hatn do
qeyгi-ictimai amillorlэ mЁаууэп olunur. Bu аmillэг srrasnda tabii,
siyasatdankanar vo еkоlфi hallar sociyyavidir (tebii sаrчоtlоriп ,

mбvcudluýu, xarici ohabninvэziyyoti vo s.). ,,"i -}t,|,,.. , . :-

Siyasatin mбчсчdluýuпчп hоr iK foгmast-ideal va mаddЁ"'.
fоппаlат оЬуеkfiчlэgir, kon}Tet xarakteT dаglуш, rеаllаýш ,,va
comiyyot tоrэfiпdэп dэrk olunrrr. Siyasatin Ьч ciir tozahtirii,
obyektivlэgmasi iH istiqamatdэ йчаm edir: Ьir Ъrofdan Еiiuruп
miixtolif hadisolaгindo - ideyalarda, пэzаriууаlэrdо, iпаmlаrdа,
пilуаtlэrdо digar tэrоfdап isa maddi, hiss оIчпап, gozo .9аIрап
а9уа fоrmаsшdа. Siyasatin maddilogmasi, ошш аýуа fопrtЁsифri'l :i::,;
fэaliyyofi mfrvafiq vasitalarlo Ьа9а qаhг, Ba;qa sбzla;,bele j .,,
fэaliyyat siyasi tэ'siиtlаr (dбvlat, hakimiyyэt оrqапlап, ordtlv.g l',1 ,)'
s.) tогоfiпdэп hoyata kеgiritir.

' БРО Ф. Политическая наlл<а (Полrrолоrия вчера и сегодня). М., lSSO.'SЫ.zlTi

1|2
 Siyasэtin mokan <ilgiisfr onun comiyyotdoki rоlrmu, to'sirli
оlmавlш, rеаllrýшr, sabifliyini va чzчцёmiirlЁуiiпii, соmiууаtlэ
mflnasibэJlorini vo sosial gergэklikdэ mёчсчdlчýrлпч sociy-
yalondiTir. Bela halda siyasot mэпаfеlаriп tozahiirЁ Hmi yaranrr
va forпralagrr. Digor torafdon isa о, g<irЁqlаriп, iпаmlаrщ hakim
оhчаl-гчhiууапiп, ideologiyanm, соmiууэtiп чэzifэ vo moq-
sadloTinin dоrk оluпmаsrпш amili kimi tэEakl_<til taplr vo reallagrr.
Siyasat hakimiyyatla sш vahdot dagryrT. Hakimiyyэt
siyasefin monboyi va sэЬоЬi Hmi 9жrq edir. Siyasat mohz,
hakimiyyэt vasitosilo hoyata kegirilir. Di,i;iiniilmti; siyasoto
asaslanmadan hakimiyyot чýruпdа mЁЬаrizа, опu alo almaq, oldo
saKlamaýa so'y giistэrmek somorosiz foaliyyat olmaqla
hakimiyyot xatirinэ hakimiyyota galmэk azmidir. Hakimiyyot
vasitasilo hayata ke,girilan vo camiyyat tаrаf,rпdоп dork оIuпап
siyasэt ёlkапiп siyasi hayatrnr fогmаlаgdrпr, mбчсшd sфsi
madoniyyota uyýrrn golon siyasi varlrým togokkiiliinti gаrtlопdiгir.
Comiyyotin siyasi hауаП аdаmlш, qruplar, siпiflэr ча ёlkэlаriп
miioyyon qismi arasrndalo siyasi miinasiЫlori oks etdiгir. Siyasat
hayata kegirildiyi btitiin sfеrаlаrdа goxsay].r kопkrеt fomralarda
tszahtiT edir. Biitiin Ьч fomalaT siyasotin bil-biri ila qaг9rhqlr
эlаqаdа оlап iK istiqamotindo--daxili vo xarici siyasotda oz
aksini Ирrr. Bir sбzla, d<ivlatin, раrtiуаlапп, lidеrlаriп, qrup-
lарmаlапп konlcet siyasi pгaktikasr camiyyэtin siyasi hэуаtrшп
ayani fогmаlапdш.
Siyasatin ауп-ауп fогmаlап kimi onun sosial, humanist,
madoni vo ideoloji mодпtшu da zengin чэ goxcahatlidir. Orrlar
konkret оlагаq tаkгаrlапmаzdrr. Таriхi inkiqaf рrоsеsiлdо baq чеrоп
hоr biT gечгiliglэ эlaqadar dayigikliya mо'ruz qаlsаlаг da prinsipial
sГчktцrlшr doyigmэz qаlrr. Siyasatin tarixi strukturu Ьiг-Ьiгiпi
iпkаr edon pгinsipial cohatlaTlo-tacavtizkaг (xarici siyasotdo),
stilhsevor, istismargt, azadlrq, totalitar, айоriиr, dеmоkгаfik,
miirtace, miitoroqqi чэ s. siyasatla saciyyolonir.
Siyasatin ИriKi takamtilti tosdiqlgyir Н, опuп fundamental
osasr dayiqmэz qalrr. Bu asas о zzuпап dayigiT Н, camiyyotin
toqНledici ча tanzimloyici-nozarэtedici sfеrаsшш btitiin sistemi
yenilagir. Siyasafin galacekda аrаdап qalxa bilacoyina dair hоr ciir
mtilahisa чэ tоsэwtirlаr оsаssиdш. Hotta golocakdэ dcivlotin olub-

113
оImауасаý Ьаrэdэ mtihakima y,tiTiitsэk belo siyasot digar
suЬуеktlоrlо baýlt бz ictimai fuпlсsiуаlапш homiga saxlayacaqdrr.
Соmiууэt hоуаПшп taфli va tenzimlonmosi vasitosi olmaq
e'tibmilo siyМ бz Bhomiyyotini he9 va,,tt itirmэyocokdir. Fransrz
mЁtэfэ}ftiri J.Bodenin hэlо vmctile iroli sfrrdfiуЁ mtidгik ideya-
siyasatin dеmоkгдtiНоgdirilmаsi zomanomizdo xiisusi aktuallrq
kasb edir, Camiyyэtin humanistlэgmesindo, оп zоruri рrоЬlеmlогiп
hallinda siyasotin rolu Ьu gtin daha arhq dагэсаdо hiss о[uпчr.

2. SiyлSi MIINAýiBaTLэR чэ
siудsi MaNAFELoR
Siyasi mtinasibotloг siyasatin btifiin tiп-сtirlаriпdэ, ёlgtisiindo
va fоrmаlаrшй Ьu vo уа digor gaНldo tozйiir edir. Siyasi
miinasibtlэr hаг 9еуdоп оwэl, dtivlat hakimiyyofilo gortlaniT. Bu
miiпаsiЫlэr siyasatdo 0z ifadasini dбvlot hakimiyyoti vasitosilo
bёyiik чо Hqik ictimai qruрlапп qaцrlrqlr mtiпаsiЪоtlвгiпiп ffsчlч
Hmi Ирrт. Siyasэtin Ьч сi,iг baga dmiilmosi belo Ьir соhэti ifado
edir Н, эwаlа, опtш pTedmeti d<ivlot hаНmiууэtidir. ikincisi,
siyasatin obyekfiv osasr ЬёуЁk ictimai qruрlапп miilkiyyэta vo
dёvlot hakimiyyatino miinasibafinda mtiayyan оluпur. UgtinciisЁ,
siyasэtin subyektiv эsasr hakim фirаlоriп ciz voziyyatini hаm ёlkа
daxilinda (daxili siyasэtlo), hаm da ondan konarda (xarici
siyasatla) qоrчуuЬ saxlamaýa убпоlоп foaliyyat ila baýlrdrT, Siyasi
mtinasibatlar шЁаууапеdiсi mtinasibэtlэrdir. О, siyasi alaqalaгin
sada tozahfiT formastdrr. iqtisadi hayat iqtisadi mtinasibatlordo iizo
9rxdrф kimi comiyyotin siyasi hвyatr da siyasi miinasibotlarda
бztlnti gёstэriг,
Siyasi mtinasibotlar comiyyat iizчlэri аrаsmdа frmчmi,
mfitloq mапаfе ilo Еэrflапап alaqo va qarglhqlr faaliyyatdir.
Dбvlat hakimiyyafi homin шапаfеуiп Teallagmast чэ mtidafiosi
alati kimi 9rxrg ediT. Siyasi mtinasibatlor vo manafelar dбvlatlo
yanaýl diрr siyasi to'sisatlar tоrаfiпdоп do tэgНl edilir vo foaliy-
yotdo olur. Bf,tiin ictimai mtinasibotlor Hmi siyasi mtiпаsiЬэtlsr da
аdаmlаr аrаsшdа tobii ча qапuпачуфп mtinasibotlэrdir.

1l4
 Siyasi шilпаsiМlог digaT icamai mfmasiboflordan xeyli
fоrqlопiг, Bu fоrq hоr pydan эwоl, фаsi miinasiЫlarin obyekti
ilo, уа'пi siyasi hakimilryэtlo, ап baglrcasr isэ dovlot hakimiyyati
ta'cisatlan ilэ mriвууоп оlчпur. Siyasafin subyektlori ila
hakimiyyat masrndakr qar9llrqlr fэalilryoti aks etdiron siyasi
miiшsiЫlаr sёztin genig mо'паsшdа siyasi аlаqэlаriп spesifik
tozahiir fоrmаяdш. Sryasi mtinasibotlor sosial чо iqtisф
miinasiЫlaT qodor comiyy,otdo ahomiyyotli rоI оупауr. О,
ictimai miiмsibatlorin tipini, istismm, hбkшrапhq vo tabelik vo уа
omakdaglrq, qargrlrqlr faalфat vo siyasi birlik miinasibotlarini
sociyyolэndirir. Sфsi miinasibotlorin mаипшlч d<ivlot va
comiyyat, hakimiyyэt vo xalq, sЫflог, qnrplm arasmdakr
mtinasibtlэrlo miiаууоп оlчпщ digor tarafdэn isэ ictirnai inkigaf
prosesinin soviyyosi, опчп demokatiНэ9masi, siyasi azadlrqlar,
iпsапш maddi imkanlan уо xЁsusilo, comiyyotin siyasi
modoniyyotinin seviyyэsi va xarakteri ilэ gатtlопir.
Siyasi miinasibotlarin intensivliyi siyasi hayatrn iimчmi
vaziyyotindon asth оlаrаq dayigir, Ьч vaziyyotin foallagmiБl vo
tonazztilti ilo оlаqэdаг zоiflауэ da bilor. Вlihrапlаr dKivгiinda
haНmiyyatin чэ сэmiууэfiп reaksiyasmdan asrlr olaraq siyasi
mtinasibatlar tаdгiсоп уа fэaliyyatdan qalrr va уа со9ýuп suгоtdа
inkigaf edir. Вiriпсi hala fovqolada voziyyotin tatbiq оluпduýu
zaman, hоrЬi toqqugmalm vo rерrеssiуаlаr dбчrйпdо, ikinci hala
iso inqilablar, aglq demokatik islahatlar zamant tasadйf edilir,
Siyasi miiпаsiЫlагiп strukturunda kompromis vo konsensus
хагаktеrli mtinaqiqaloг, tаrоflагiп qаrgrlцlr апlаqmаsша asaslanan
miinasibotlэr va ý. <iz oksini tарrг. Comiyyotin siyasi tagНlinin
prinsipi Hmi mtiqavilэ baýlamaq siyasi miiпаsiЬэtlэriп чпiчеrsаl
va iimumi fогmаlаппdап biridil. HaНmiyyot (d<ivlat) ча
comiyyatin (хаlqш) miiqavila miinasibatlori konsepsiyasrnda
miiqavilo praktikasl 0z nozori iйdasini tapmrgdrr, Raalrq asasmda
xalqrn diivlэts h{iquq vermasi ideyasr ilk dэfа Т.НоЬЬsчп
"Votandag haqqmda (1б42) osorinda iTali si.irШmii;dtir. Bu
mЁtоfоkkiгdоп sonra J.Russo tiainrin mоýhчr icfimai miiqavila
konsepsiyasrm iglayib hмtгlауrг. Hamin konsepsiya, bagqa sozlo,
camiyyat vo dovlat hakimфoti аrаsшdа siyasi mtinasibfloro йiг

115
fikir Rчssопtш |762+iildo yazdrф "ictimai шfiqачilэ haqqmda vo
уа siyasi hiiqцqчп prinsipbi adlr asoTindo оsаslапdrпlшяdrr,
Siyasi miinaýiЫlorin mЁqачilэ хаrаktеrli olmasr ideyasr о
dovriin bir ята бlkolorinin, mэsэlэц Аmегikапш (ХИП эsгiп
штtагr1 vo Frаusа iпqitаЬrцrп konstitusiya sапоdlэriпdа бz ifadosini
tapmlý ve tяdricon dtinya olkolэrinin oksariyyoti агаsшй siyasi
mtinasibotlarin miiqavilэ asasmda fоrmаlаЕпаsuu gэrtlэпdirrпigdir.
Siyasi mtinasibatlorin dёvlot hakimiyyoti ila miiоууэп olrrnmasr
qanunaryýun hаldш. Axr, adatnlann siyasetde iýtirak edibetrno-
mоsi, hakim sоrчаtlэrо песо mimаsiЫ boslomasi, camiyyot frzчlоri
]qаrgrsшФ
агаsшdа qargrdumra vo уа amokФ9lrq, hakimiyyэt
tэlэЬlот qoymaq фiyasi iddiataг) ча уа опu miiйfiэ еtmэk mahz,
аdаmlапп dtivlet hakimiyyatino miinasibotini sociyyalэndirir.
Siyasi mtiпщiЬаtlэгiп mtihtim tаrоflэriпdэп Ьiri omoyin
qrчрlаr aTasrnda, о ctimlэdan hakimiyyati hoyata kеgiгап еliи
qruplan атаsшdа btiliinmosidir. Buna gоrэ hakimiyyotdo оlапlаriа
hakimiyyata ИЬе оIапlаr аrаsшdа daimi аупhq пэzоrо qшрir.
Siyasi шiiпаsiЬэflоr sosial qruрlшш чэ fоrdlаriп siyasi hoyatda
mёvqeyini vo rоlчпu miiэlуэп edir. Siyasi mfinasibatlarin
osastnda siyasi mапаfеlог durur. Eyni zamanda Ьu miinasibЫlar
manafe fоrmаsшй tэzahiir edir. Belo xtisusiyyat hоm siyasi
faallrgn bazasmln fоrmаlаqmаsmа vo hэm da siyasэtdan
uzфаqmаýа istiqamatlanir, Unuffitaq olmaz Н, ictimai hауаfiп an
baglrca mоsэlоlэri, mоsоlоп, comiyyatdo haНmiyyotdo kimdir vo
onu Нm idarB ediT, haНniyyot hansr icfimai qtiwэlаriп
mопаfеуЫ aks etdiriT, hakimiyyat va idаrоеfrпо песо hayata
kegirilir че sair siyasi miinasibgtlordэ ehtiva oltmur, Кtitlэlагiп
comiyyatin idmo оlrmmаsшdа iýtiгаkшш miimkiinliilunii vo qэbul
оluпап qorатlапп somorolilik soviyyosini mэhz, siyasi mfrпа-
sibatlaг gertlondiгir. Nohayot siyasi miinasibatlor b{itёvliikdo
siyasi rеаllrýш mаkап-zаmап shukturunu formalaqdrnT. l
Siyasi miinasibatlaг nniixtalif sэviyyoli subyektlar vo siyasi
heyafin yaпmsisterTrlari аrаsшdа tagakНil taprr. Нэmiп
mtinasibotlor ma]cosaviyyada (timumd<ivlat, iimumpartiya) va
еlэсо da regional va yerli saviyyalэrda mбчсud ola bilar.

t
Д.П.3еркrн. Основы политологии. ýoh,6?.

116
 Sipsi mtinasibtlor бz dаgrуrсrlаппш nбviiвe. gciTa, bagqa
scizlo, sinifdaxili" sЫflоrшаsц iimчmdбчlаЬ partiyalr vB digar
saviyyado diffeгenмsiyaya mg'rчz qalrr. Siyasi mtinasibotlor,,
шадшшlша vo хаrаktеriпэ grjго demokratik, avtoritar, qar;rdurma,
konsensus saciyyэli vo digог mahiyyotda tozahiir edir. Hayata
kegirilma metoduna gб,rа zorakr ча qeyri-zorakr, qarprhqlr
foaliyyэt obyekti olmaq e'tibarilo эhomiyyati Ьахrmфп liberal,
sosialist, millatgi чэ sаirэ fоrmаlщdа шбчсud оlцг, Uшчmiууаtlо,
siyasi miinasibatlэrin mahiyyati bu чg уа dig9r mokanda hayaa
kegirilan siyasi foaliyyot gэrgiчоsiпdо tahlil оluп:твhdrг.
Siyasetla digог ictirnai sistemlor vo sfеrаlаr агаsшdаki
miinasibatlar bir ýша fimrrmi qanunauyýunluqlarla miiayyon
оltшчт: l)siyasi шfrпаsiЫlоr giiшап edilo bilan еlэ 9аг9iчо ila
mahdudiaqrr Н, bu zаIпап tагоflоr щаsшdа gоrgiп vo m{inaqigoli
miinasibatlor yaralur, hоr iki tаrоfо ziyan dоуiг. Веlэ К, siyasi
amirlikla Ьфh iqtisadiyyat hэddэп аrtlq siyasilogdirilir va
naticodэ iqtisadi inkigaf zaiflayir, idaroetmado inzibati amirlik
rnetodrr hбhrr stfu{ir, diivlatin ictimai hayata tофqi gtiсlэпir vo s.
2)tаrоflэт arasmdakr mtiпаsiЫlаг Ьiг istiqamatli deyil, iНtorafli,
qaгrsrlrqlr хаrаktеr daElyrr. Bu voziyyot qoga fоrmаlапп, mоsёlап,
siyasi iqtisad vo iqfisadi siyasэfin, mоdэпi siyasot va siyasi
madoniyyotin, elmi siyasatin va siyasi elmin nisbэtinin уаап-
masmda ёz aksini Ирrr. 3)iНtorofli mtiпаsiЬаtlэr son nэticodo
nainki шriinasiЫlar sistemi ila, hэm do ona уахш оlап sfеrаlаrlа
vо уа btitiin Ьчпlilш mасmчч ilo mЁэууап оluпчr. Yadda
saxlamaq lazrmdш ki, sфsi va iqtisadi miinasibatior ideologiya,
mэdэпiууэt, elrn va htiquqi mtinasibotlaгla olaqalidiг va Ьu alaqo
ola bilsin Н, miioyyanedici mйiyyot dagtstn.
Siyasi miiпаsiЬаtlаг iНtorafli rniinasibatlari noinki уахп-
lasdrrrr, hоmgЫп diffeгensasiyaya sбvq gdi1. ýrlna g<irо idara еdэп
qiiwolar vo mrixalifat, siyasi qiiwоlэriп rnocmuu чэ уа siyasatin
subyektlori miiпаsiЬоtlогiп tаrаflоriпо gечrilir vo saýlara, sоllага,
morkaz_gilэra аупlrтlаr. Вчпlаr parlament i9indo va mtibarizasinda,
partiyalararasr va paгtiyadaxili mtinasibatlardo tazahiir edir. Lakin
siyasi mtinasibэtlorin radikal (sаýlаr va sоllаr) чо mёtadil
(mэrkаzqilф taroflorini forqlandirmek Ё9Ёп sabit ап'опаlаr do
mбчсuddчr. Siyasi miinasibotlorin оп mtirokkab пOчч hakimiy-

1l7
yatle comiyyoti, dбчlэflа xalqr эlаqоlэпdirеп siyasi cohotlor olsa
da учхапdа qeyd etdiyimй tig prinsip noinki siyasi, hamginin
iqtisadi, hчqчqц ideoloji ve mоdопi-mо'пой ргоsеslегiп tэqНli
tiqf,n mfihflm gortdir. Siyasi mtiпаsiЬtlаг оsшап moqsodyбnlЁ
хаrаl<tеr daýryr: tэrоflэг шаsшdа mеуdапа grxan ziddiyyotlorin va
miinaqi;olarin aradan qаldшlmаsша, d0vlotlo camiyyat aTasmda
razrlrým va Ьiгliуiп tо;Нliпэ istiqanrэtlonir. Тогоflаr arasmdakr
mtinasibaflaгi айlэtli qoНldo tanzimlomayiп halledici paTti hэr iki
tarofin ЬаrаЬоrliуi prinsipino ciddi riауоt olunmastdш. Bu prinsip
isa ёz novbosinda siyasi miinasiЫlarin subyektlorinin iimumi
mопаfе vo mэqsоdlоriпi, camiyyatin birliyini te'min etmok
ideyaslnrn Ьогqаrаr olmasrna xidmot edir. Comiyyotin .laha sabit
birliyino mоhz, uzunmfrddatli demokratik ýim gогаitiпdа va Ьu
goraitda qогаrlаgап qiidrotli hiiquqi dcivlat vasitosilo nail olmaq
mtimkiindtiT.
Miiayyon amillorlo saciyyalэnon siyasi miinasibatlor Ьir stra
komponentloro malikdir. Вuпlаrdап gox miihiimй mапаfеdir,
Siyasi шiiпаsiЬэtlаriп mrrxИr fогmаst оlппаq е'fiЬагilо mапаfе
ictimai hауаtш nisbi miistaqilliyo malik olan sferasl Hmi gxrg
edir. Siyasi mопаfеlоr mahiyyotinэ gtirо sosial-iqtisadi mопаfе-
lагiп tamaгHizlagmig ifadasidiг. Siyasi monafeloTin mашtчпu hor
gеуdэп оwэl, bu чэ уа digar sosial qrчрчп talabatrnm miioyyan
siyasotdэ timumilogmig ifadasindэn ibarotdir, Siyasi mапаt'е
Hitialэrin, sosial qruрlапп miixtэlif dоrосоdэ vo saviyyэde dark
оluпmug manafeyidir. Bu mопаfе mtiayyan siyasat va siyasi
struktuTlar vasitasilo rеаllа9ш. Monafe sosial qгuрlагш siyasi
mtinasibatlor sfеrаsшdа dачrашqшrп mfiэууап sabit istiqametini
saciyyolandiTiг. Siyasi mэпаfе iпsапш hakimiyyato, dovloto,
sоrчэtlагэ ёztintin dark оluпmчg miinasibati ila baýlrlrq kasb edir.
Siyasi monafe еуш zаmапdа subyektin mбvcud sosial sistemdaН
voziyyoti ila miiаууап оluпur.
Siyasi пrапаfе hamiqo iimumi хаrаktеr й9rуrr. Bagqa sozlэ,
о, asason siyasi hoyatda bбyiik sosial qruрlапп voziyvotini
saciyyalondirir. Olbatta, bu о demak deyildir ki, siyasi hoyatda
timumi fагdi mапаfе vo уа qruр mопаfеlаri yoxdur. Siyasi lidеrlэг
vo adi votandaElm, segicilэr чэ sеgilапlаг, biT sozla, hаш iimumr
mопаfеуiп dagryrcrsl Kmi 9rш9 еdir. Fэrdi чо qruр mапаfеlагiпdэ

118
tосэsstim olunan iimumi siyasi mопаfе hоr hааsr siyasi mёvqeyin
vo faallrým mэnboyidir. bgitls siyaseфisi Palmircglgц ,ir.ri
da\traшýda monafeyin эhomiyyotini sаrrаýt va оЬrаzlr gоНldо Ьlэ
ifadэ- еmi$ir "ВИm эЬоdi roqiblэrimiz vo diigmопlэrimiz
уохdur. Bizim tigiin уаЬшz папаfе abodidir. Siyasi fааlýrуоt
miirоКоЬ vo goxcэhэtli prosesdir. Hamin pTosesi ms'паlапdffiп
amillordon biri mohz, mtixtolif mемfеlоri frmumilo;dirmakdon va
bu zomindo ela foaliyyэt xэtti igloyib hаzrrlаmафап iЬаrоtdir Н,
о, hamt tагаfiпdоп qobul edilsin. Heg da tosadiifi deyil Н, siyasi
еlmэ dair adabiyyatda siyasi mопаfе daim fэali5ryotda оlап baglrca
ча flmumi ma'nafe Hmi qiymэtlondirilir.'
Мбчсud sosial miinasibtlэrdo hэmiр арi!псl sosial
qruрlагш manafelэri tocassiim оlчпчr. Вчпuпlа olaqodar qeyd
edok Н, genig xalq giitlolorinin mэпаfеlагi hakim siyasi miina-
sibatlэre чуgчп gаlmэуэ Ьilэr. Bu cahat ilk почЬаdа qeyri-demo-
katik ýimtorda пэzоIо 9аrрlг. Umumiyyotlo, siyasi mапаfеlаr
siyasi va sosial prosesloTin idаrа oluпmastnrn bazasl olmaq
е'tiЬагilо mоhz, siyasi ргаktikай faaliyyot g<istэrir.
Siyasat sferast аdаmlапп miitogэHril !э qaгqrlrqlr
foaliyyotinin sosial mэkашdrr. Веlэ faaliyyetin togКlinin spesifik
formasr isa siyasi tа'sisаtlагфr. Siyasi tэ'sisatlar maddi чэ ideal
(simvolik) vasitolorin g0moyi ilo biittin ictimai miinasibэtlэri, ilk
n<ivbаdo isa siyasi miinasibotlori tэпzimlауэп mЁаssisаlоr vo
tоgНlаtlаг sistemidir. Siyasi ta'sisatlann ba;lrca mahiyyatini diiv-
lot, ontrn оrqапlап чэ mtiossisalэгi, о сiimlаdэп раrtiуаlаr togНl
еdiг- Sosial tэ'sisatlardan farqli olaraq siyasi tэ'sisatlar siyasi
шtiпаsiЬоtlаr sferasrnф foaliyyэt gбstrаriг, camiyyot miqyasmda
haНmiyyotin hoyata kegНlmasini to'min ediT, idmoetmo funksi-
уаlаппr hoyata kеgiriг, mапаfеlаr Иrаzlrýrпш уагаdrlmаsmа,
mеуdапа glxan sosial чэ siyasi miinaqigэlaгin аrаdап qaldl-
пlmаыпа sa'y gtistаrir.
Siyasi m,[iпаsiЬоtlаг, mапаfеlаг vo ta'sisatlar siyasi
sоrчоtlаrо (dоуаrlаrа) niifuz еdiг. Вuпlагrп hamtst siyasi hоуаtш
bЁtiir} tоrаflагЫ mбhkэmlопdiгiг, опчп btittivltiyiinti prtэlandiriT,
Noticэdo siyasi comiyyat siyasi sistem Hmi ta9Нl оlчпчr vo

' 3дравомысль А.Г, Потребности, интерёсы, ценности. М., 1986. Sаh,l3б-144.

119
foali5вt gбstаrir. Siyasi sorrвtlar sosial ssrчаtlоriп Ьir ntivЁ
olmaq e'tibaпilo ёz шоzmrrщrnа giira foaliyyot va miiпasibэtlarin
fiшdаш€пИl iФуаlаплt че пfimчпоlвriцi оks еtdiriг. Siyasi sоr-
votler чэ,уа dоуоrlш mФilryBti Мшdап irщmi.ohomilyot
daýryrr, Вч barrmdan insan azadhф,,sosial odal€Ц hаmrо'уlil
kollplfriv. iradonin loyaqatino iпащ vo s. socil.yovidir. Siyasi
sаrчвtlог obyektiv vo sйyektiv tоrоflэго malikdir Опчп obyektiv
asasrm Ьбуfik sosial qruрlапп timumi hoyah tolobatr ча
rиunmtiddatli Пrшаýr tegkil edir. ,Subyektiv tеrоfi isa dёvlot
hakimiyyэti ile olaqodar olan talэbat vo mапаfеlэг haqqmda
tasowfirlerdiг
Sэrvоtlоriп obyektivlogmэsinin miihiiш fогmаlаппdап Ьiгi
siyasi simчоIlаrdг. Siyasi simvollar siyasi mаdэпiууаfiп ,.

oziinвmoxsus olaqalandirici rшsrirlэridir. Вч simvollar hadisalarin

ча апlауrglалл osaý idеуаlапшп tamartfizlogmig ifadasidir.
Gёгkоmli rus filosofu A.F.Losev dбvlot simчоllапш еmЬlеmiп
tаrНЬ hissэsi sayrT. Ма'lчm olduýu kimi, ешЬlеmiп xiisusi пёчtiпti
iso gerb, bayraq чэ digor afributlar tagКl edir. Вuпlаг iso milli
ddvlatin birliyi ча ozomafi ideyasml tacэssiim etdirir. Simчоllаг
eyni zamanda аdаmlаr атаsшdа tiпsiууэtiп qpesifik vasitasidir.
Аdаmlапп dачrаш9ша Ь'zап hбkчmgtЦ siyasi раrtiуаlапп
faaliyyotindan dаhа 9ох dбvlotin simvollar sistemi gЁclti to'sir
gёstоrir. О.ýрепqlегiп qeyd etdiyi kimi hоr Ьir modэniyyatin
bfuliИ опtш siшчоllапшп timumi dilina osaslanrT. Biittin хаlqlаг
ёztiniin milli-dбvlэt simчоllапш уаrаdш чэ опа dогiп rэýЫ
boslэyir. Эlbatto, Ьu ча уа digar xalqn уагаtdrф simvollm onun
uannmЁddotli ап'апоlэriпэ эsаslашr. J(X эsriп sonunda yenidan
miЪtaqillik oldo edan xalqrmrz tiztinomaxsus milli dбvlot
simчоllапш yarafinrgdrr. Milli dёvletin tэgaНil Ирdrф dovrda
siyasi lidеrlоr milli simvollardan tiz yeritdiНari siyasi xotti
эsаslапdrrmаq tiqtin istifado еhiglоr. Helo l848-ci ilda Frапsапrп
xarici iglэr naziri Lашаrfiп deyirdi Н, "mопim Ёgгапgli
Ьауафmш laývi hэm бlkamda, hэm de опdап kэцагdа Frапsашп
qiidrotinin уапslпtп laývi demokdir. M.o.Rosulzadanin hamrya
mэ'lчm оlап siyasi kэlаmшr Ьir dфa хаtшIаmаq уеriпэ diigar: Bir
kого ytikselan bayraq bfu,daha епшаz. Milli dёчlоt еmЬlеmiпiп
qЁdгBtli afributu оlап bayTaq dбvlotin suverqnliyinin чэ diшуа

120
biгliyindo уеriпiп раrlаq tocassiimЁdiiT. " Siyasot an,layrgrnr tagkil
edon siyasi fэalilyot, mапаfе, to'sisatlar, sоrчоtlэr ча s, ideal va
maddile;miq fогmаdа mбчсчd olmaqla madoniyyotin spesifrk
рrеdmеtli hadisosi kimi baliyyot,gёstorir. Siyasi giiurun, siyasi
faaliyy,эtin чо mtinasibflorin oby-ektivlognrosi prosesi siyasi
to'sisatlar haqqmda xeyali tэsоwiirlэriп potensia! sobobidiT.
Manafe ilo moqsэdi vo tolэbatr qarrфrrrraq olmM. Moqsod
iпsапlалп faaliyyotinin nэticosidir. i:rsашп iiz batiyyotini
mо'паlапфrmаsr pTosesindo опuп telabatt tozahiir еdir. ТоlэЬаt isa
mопаfеlэri dоýчruг. Monafe iпsапlапп hоуаtшrп хаrаktеriпi vo
isfiqamatini miiаууоп edon tэhrikedici qiiwэ Hmi grxrq edir vo ёz
tabiotino gёго obyektiv хаrаktеrа malikdiT, Qiinki mапаfеуiп
mбr,сudlчЁu subyekn опu dark edib-etmэmasindon asrlr deyildir.
LаНп чпutmаq olmм Н, manafe mohz, subyektin gtiuru vasitasilo
dark olunduýu tigiin о, subyektiv vo obyektiv хаrаLlег dagryrr.
Вuпчпlа yanaýl mапаfе subyektin hэqiqi vo уа yalangr manafeyini
эks еtdiга Ьilаr. Comiyyэtda tozahtir edon ictimai fayйlr
rnonafeyin reallagmasr mэmlоkоtiп tэrэqqisшо imkan уаrаdшsа,
ictimai-neqotiv mэпаfеlаг mahz, xalq va dбvlat iigiin mэпfi,
arzuolunmм поtiсэlат dоýrлчr. Bunrmla Ьеlо oz mопаfф uýruпdа
miibariza арагап tr"l foanst sosial qrup Ьu manafeyin xaпikterindon
чэ аdаmlапп giiurunda опuп эks оluпmаsшш diizgtinltiyli
dаrэсэsiпdап asrh olmayaraq siyasotin subyekti Hmi glxrg edir.
ýйbhэsiz, siyasatin subyekti kimi grxrg edon Ьеlэ sosial qruрlаrш
iizvlari mtisbat чо уа mэпfi kеуfiууоtlого malik oia Ьilоrlог.
Comiyyotin hауаtшdа manafeyin ohamiyyэtini gox doqiq ifado
edon Hegel уааr: "Таriха yaxrndan поzоr salrnmasr bizi iпапdшr
ki, аdаmlапп faaliyyoti опlапп tolabatlanndan, cahdlerindan,
опlаrш mапаfеlогiпdап iroli galir... mohz, оп]аr miihiim rоl
оупауtrlаr.l Siyasat sosial fепоmеп olmaq e'tibarila giiurlu,
mоqsэdуёпlii foaliyyatdir. Dеmэli, опuп уайпmаsl vo hayata
kegiгilmasi mЁаууоп moqsadlorlo 9ertlonir.

l гегель. Соч. т. 8. М,Л. 1935. Soh.20.

l21
 з. ýiyAsaTiп мэgsооi va члsiтаr,апi
ýiyasatin mфsоd vo vasitblori siyasi fэаliууаfiп
mоапчшшu tэqНl еdап Ьаglюа iinstirlardir. Foaliyyot moqsэdin
паmiпо hэуаИ kegiriliT, moqsad iso onun daxili s<ivqedici motivi
Hmi sосiууоlэпir. Moqsod siyasi fвaliyyat sferasmda to9Нledici
va tohrikedici funksiфIan уеriпэ уеtiriг.
Siyasэtin maqsэdi daxilsn ziddiyyotli, miirоkkоЬ vo
goxcohetli mаhiууэt dagryrr. Siyasatin iimчmi пtaqsedi сэ-
miyyatin iimumi monafeyi пашiпэ miinaqigэli toroflorin mо-
nafelbrinin uzlagdrnlmasma nail olmaqdan ibmatdir. Мопаfеlоriп
inteqгasiyasrm ta'min etmak siyasi moqsadin 9ох miihrim
istiqarnotidir.
Siyasatin maqsadi siyasi рrоsеsiп grxrg nбqtasi olmaqla
siyasotin istiqamatini va фаsi faaliyyatin fоrmаlаппt mЁэууап
edir. Ohamiyyotine gбrа siyasi mоqsаdlаг mfrxtalif хаrаktета
malikdir. Mosolon, iixnвmi mоqsоdlэrlа yanaýl Hgik siyasi
moqsodlor do mбvcuddrrr, Kigik mаqsоdlэri sосiууэlапdiгап сэhэt
bundan ibaTatdir Н, onlarsIz siyasэtin digor btitiin mеqsаdlогiпiп
rеаllаgmаsl mtimktin deyildir. Мэsаlэп, hбkumоtiп fоrmаlаg-
dmlmasr tjlkonin idara оluпmаfllи vo саmiууоtiп qаrgrsшdа durап
vazifalarin hallina, miixtэlif mаqsаdlаг kompleksinin rеаl-
lаgmаsша istiqamatlэniг. Вir sёzla, Hgik moqsodlarin эhаmiу-
yatini azaltrпaq olmaz.
Siyasatln maqsadi ahamiyyatino, mаипuпuпа vo vaxta,
siyasi рrоsеsiп mаrhаIаlоriпа gбrа fаrqlопir. Ohomiyyati
niiqteybnozordon maqsadlar xibusi (аупса hаНmiууаtlагiп,
mtiossisэloгin, раrtiуаlагш moqsadlori) yа az эhamiyyotli
(camiyyotin ёziiпiЦ аупса qruрlагш, siпiflэriп vo ;охs[агiп
maqsodi) olrrr. Ohamiyyoti Ьжrmdап hоmgiпiп, xarici va ап
bбyiik moqsodlэr mбvcuddur. Xarici mоqsоdlэга cэmiyy-otin
уепilоqdiгilrпоsi, Ьёhrапh vaziyyatdan gжIпаq, Ёmrrmi rifаh
паmiпа nвiliyyatlar, ап ЬOуЁk moqsadlora isa tarixi mlqyaslr
mё'па й9rуап mаqsаdlог mоsэlоп, tfunumi ЬагаЬеrlik, adalat,
azadlrq vo s. aiddiT. Siyasat mоzmчпчпа g<iго sosial, iqtisadi,
ideoloji, siyasi-hйquqi, ekoloji vo s. moqsodlora malikdiг.
Nohayot, vaxt, zaman e'tibarilo, siyasi prosesin шагhаlаlаri

|22
Ьzuчmdап yaxrn, aralrq, dаhд rrzяq va son moqsodlor шбvсчddrrr.
Siyaseti dагiп vo ohatвli dогk etmok iigtin опчп maqsэdytinlti
foaliyyot olmasr haqqmda tasowiiro malik olrnaq 9ох
ahomiyyetlidir. ,Frапsи alimi J.,Frепdiп tоЬiriпса, siyasat
"maqýedlor аlэmidir. Moqsodsй фаsоt comiyyatin inkiEafmm
Ьбhrапа diigar olmasr чо hakimiyyofin iflic voziyyatine diigmasi
demokdir. Siyasatin mэqsodlorinin reallagmast ilэ baýlr olan
mtihiim miinasibatlar опrш moqsэdi ilo vasitolari чэ metodu
arasmdakr nisbatdiT. Вч nisЫ sфsi proseslari qargrya qоучlап
mоqsэdlоrо nail olmaq osasmda Ьа9а gаtdrлrаЁа imkяп уаrаdrr.
Moqsвdlarin reallagmasr vaxh, dorocosi vo уеri опчп siyasotin
чаsitоlаriпэ, soгigtali оlmаýmа, moqsadyёnlflI0yiina, hakimiyyatin
ideologiyasrna (опчп hayata kegiгdiyi mеtоdlага), miqyasma vo
reallrýrna uуёuп golmasindan gox asilrdrr,
Siyasatin vasitalari ошш mоqsэdlоrЫп praktiki Ьахrmйп
hoyata keqirihnosi tbullandrr. Vasita опчп suфеktlаrЫп obyekt-
iоriпа tв'sirinin konkret аmillоridir.' Ваяqа sёzlo, siyasofin vasitэ-
lori tэЫiýаt kоmрапiуаsша, to'tilloro, silahlt harakatlara ча sаiга-
уе konkret to'siT alotloridir.
Siyasotin vasitolori ila metodlan эlaqolidiT. Siyasotin
mеtоdu опчп vasitolorЫn ta'sir tisullаrшr sociyyэlandirir.
Siyasotin metodlarrna hoT qeydэn эwоl, zorakr vo qeyri-zoralc
iъullаг, mосьurеtmо чэ iпапфrmа tadbirloгi aiddir.
Siyasi praktika tasdiqloyir Н, siyasatin maqsod va чаsitаlогi
onun nэticalorino чэ siyasotin axlaqi ba.xrmdan qiymatlen-
dirilmosina mtiayyan tэ'sir g<istэrir. Bu cahata mtinasiЫ siyasi
еlшо dair odэbiyyatda miixtalif mtivqeda diqqoti colb edir. Bo'zi
miiэlliflог iddia еdiг Н, siyasatin axlaqi xarakteri опtш mоqsаdlэri
ilo gоrtlопiг. Вir qrup tadqiqatgr iso bela qопаэtо gэliг Н, siyasotin
эxlaqi аhоmiууэtiпэ опuп vasitolari daha gox ta'sir edir. Ela
politoloqlaTa da tosadЁi оltшur Н, Ьuпlапп fikinco siyasatin
oxlaqiНyino ча humanistlo;masino опuп maqsad чо vasitalari еуш
dоrосоdа to'sir gёstoriT. Эlbotto, Ьu tig kопsерsiуапш hаr birinda
mantiqilik va haqiqoto чуýчпluq паzоrа galprr. Yadda saxlamaq
lazrmdrT К, siyasotdo axiaq va hчmапiап mоhz, onl'n toýKli

l ВлП.Пугачев, А.И.Соловtев. Введение в политологиlо, Sah. 51

123
fоrmаlаппdц .mеqsаdiпdа, mаmlчпчпdа vo еlеса dэ siyasi
faaliyyatin vasitэlarindo tаzаhiiг edir. Siyasotin moqsod чо
шэzrпцп, uпdд tэcsssiiтn оlчпап hчmапiш ilk ndvbado caTniyyэt
iizчlsriпiп moмfelorinin r,еаllаqmаsrпdа, аdаmlапп fifahlnln va
hэуаt goraitinin уж9rlаqdшlmаsшdа, sosial афlэtiп Ьотqаrат
оlmаsшdапоzак) фryr.
Maqsed yalnrz siyasi foaliyyэtin поfiсаlогiпа deyi1, hаm da
siyasэtin чаsiЫагЫп segilmesinэ ahamiyyalli to'sir gёstагir.
Siyasi maqsodlorin iyeraгxiyalr strчktrrга malik olmast, qlsa
miiddotli чэ pTspektivli mahiyyot dа9rmаsц iimumi vo xiisusi
mаqsоdlаrо aynJmasr heg do tэsаdЁfi dфldfu. Yeri golmiqkэn
qeyd edok Н, siyasi рrоsеsiп mэrhаlоsi olnaq e'tibmilэ aralrq
moqsadlar siyasi mtiЬаrizэпiп metod va vasitalorinin sеgilmоsiпэ
daha 9ох tэ'siг gбstоrir.
Siyasatin moqsad чэ vasitэlari qargrlrqlr olaqa kasb оdir,
Веlэ Н, mэqsodin rеаllаgшаst xeyli dоrосэdо istifado olunan
vasitэlarlв gоrtlапir. Vasita isa alda оluпап пgtiсаlэrа bilavasita
ta'sir gбstашrоНэ mэqsоdlогiп геаlltфш vo уа utopikliyini
mtiоууап edir. BiT sozla, siyasatin vasitalэd ошш пэtiсаlэriпа
bilavasitэ to'sir g<isЬгiг. Siyasatin moqsad va vasitglori qargrhqlr
alaqa kosb etsэ do опlапп arasrnda m{iеууоп ziddiyyotlaг do
tozahiir edir. Olbatta, bu ziddiyyotlэrin hallina hamigo nail olmaq
mЁmktiп deyil. Lakin шэqsоd vo vasitolor аrаsшdа tэzаhtiг edan
Teal ziddiyyotlor siyasotin maqsad yэ vasitэlorinin oxlaqi
cahatdon uzlagdrrrlmast рrоsеsiпФ holl edilэ Ьilэг.
Siyasati Ьiг sonot Hmi sосiууаlэпdiгэrkэп опш эхlаqi
ba;lanýrca malik оlmаsш inkar etrnak olmaz. Siyasot siyasi
faaliyyot vo maqsodlar tigfrn hоr ап konkTet zamin yaradrlmasr
namino oxlaqla uzla9malrdrr, Belo zominin паzэrо аlшmаst heg da
siyasэtginin oz iпаmшdап ol golcnasi deyil. Эsаs mэsоlо Ьuпdап
ibarotdir Н, konkret gогаifiп эksоriууоt 09iin moqbul оlmаsrш
mйоууопlаgdirаsап. Веlэ qabiliyyot hаmiп oksoriyyati rаzt saltnaq
iigiin siyasatginin iiz xtbusi inamrndan istifado еtmаsiпэ tam hi.iquq
чеrir. Siyasatginin axlaqi giirrru miicarrod nasihatgiliya
gечгilmаmоlidiг, о, zaruratlo labtidlfryti daqiq fэTqlandirmoyi
Ьасаrmаlrdш, Ba9qa sбzlo, bu vo уа digar horakatin moqsadytinlti
olmasmr vo oxlaqi cahatdэn опа haqq qazandlTrlmasmr dtirtist

l24
miiayyonlёEdiгmalidir. Olbotta, mэsоlац о kimyagr рisdiг ki, tiz
todqiqatrmn uоfiсаlагiпiп otraftlakr аdаmlаг vo caimyyot ii9iin
аrzчоlчпmаz noticolor vera bilocoyini dэrk еtmiт. Lakin bu holo о
dеmэk deyildir ki, hamin alim бz ахtапglагrпа son qoymalldrr.
Oslindo о kimyagr qогхчludur ki, todqiqahmn naticalorinin
tэhltikali оlасафш Ьilir, laНn Ьчпч gizladir. Bu deyilэnlor
siyasotgiya da aiddir. Buna g<iга do о siyasatgini ideal hesab
etmak dii2giindiir ki daha 9ох аdашIаr ftgiiп daha 9ох
xoqbaxtlik эldо olufimдsrna cahd еЪiп. Lakin toэssfff Н, heg Ьir
siyasotgi Ьеlэ pгinsipin gбzlэnilmesino ta'minat чеrо bibnoz, lrala
ёz hаrэkаtlэгiпiп чеrэ bilocayi паfiсэlэri gёrа bilmэyacoyini
demirik. Не9 Кm, siyasoфi iso ilk ntjvbado tam аmiп оlа bilmaz
Н, опuп hoyata kegirdiyi tadbirlar ohalinin Ьч ча уа digar sosial
tэbaqasinin чэ qruрчшm mапаfеуiпэ хэlаl yetira bilmoz.
Siуаsофilот tez-taz Ьеlэ bir dilemma qaTgtsmda qаlш: уа
humanist vo охlф noqteyi-nazэrdan tonqida mа'rцz qalTnayan
qeyri-populyaт vo sогt todbirlar tatbiq еtrпаk vo уа опlап totbiq
eftnakdan э1 gokib gaгaiti афrlаgdrrmаq. Siyasotginin siyasoti
hayati Ьжrmdап fiiгsаt Hmi dork etmosi bu sosial fenomenin
miiayyen gэrgiчэdо axlaqilagnasini gогtlопdirir. Digог tэrэfdап
соmiууоtdэ mбчсчd olan эхlаqi поrmаlаr vo dауэrlоr mtimktin
olan еlо bir hodd qoyr:r Н, siyasatgi ciil'at еtmэdоп onu kego
bilmaz. Oks taqdirda noinki опчп ideyalaп, hэm da бzi.i niifuzdarr
diigar чэ siyasi meyito gечгilаr.
Siyasatin moqsadlori Ьашmdап эхlаqi noqteyi-nazordon
siуаsафilогiп oz qацrlаrmа уаlшz еlа vozifalar qоушаýа haqqr
чаrdr Н, Ьчпlап holl edo bilsinlar. Bu prosesdo сэmiууоtdэ hanr
tarafindan qэbul оlшmчg axlaqi-etik погmаlата riауоt edilmolidir.
Lakin hayatrn ёzЁ Ьахrmфп siyasatgi iigiin ba;Ilca moqsod hоr
;eydan ewol, Ьuпdап ibarat olmalrdrr Н, аdаmlапп опlагt
mшаqlапdшап ап asas mэsоlоlаrlо moqýul olmasma ;aTait ап
уахш, birinci dаrосаli va daha uzaq moqýodlorin vo buna miivafiq
чаsitоlоriп miiаууапlэ9dirilmоsi va aldo olunmast tiqiin siyasotdo
idealla rеаlш nisbotinin baga diigtilmasi zаruridir. Etika, еlэса do
siyasi etika ёziindo'ictimai ideal рrоЬlеmЫ, саmiууэtiп son
mэqsоdlаriпi hоrпqiпiп, опlапп а|dg g|rrnmaslnln moqsad va
vasitalorini tocossiim еtdiriг. А]mап gairi F.Helderlin yazrTdt:

|25
"Нэmigэ dёvloti уеr iizrindo соhоппоmо geviron nodisэ опч ует
tiziiniio oanneti еtmэуа so'y gбstоrоп da odttr, Son moqsodi rniq_
yaslr foaliyyэt Hmi miiоууопlоgdirmаk cahdi obyektiv (adamlarrn
gtirrпrпdап asrlr оlшауап) vo subyektiv (iпsапlапп iгadasi ilo
miioyyon edilan) хаrаktегli ffvqol'ada gatinliklorla аlаqоdаrdш.
ictirnai ideal саmiууэtiп yiiksok, tэkmillagmig vэziyyati
оlчЬ ona аdаmlапп Ьбуtik aksoгiyyoti сап аtш. ideal ideyalann,
пэzаriууоlэriп, mоdеllаriп, gаlэсэуа aid layihalorin hаr сtir
miixtalif nёviinda mёчсuddчr. Вчпlагdа ictimai idealrn tarixi
zэгчriliуi asaslandrnlш, опu эldэ efrrrak уоllап va vasitэlori
gбstэrilir. Lakin dэqiq Ьар dШmоk lмrmdrr Н, hог bir ictimai
ideal tагiхэп mahduddur, bagqa sбzlа, tэzahtir etdiyi апdа
comiyyatin hoyat sэviyyasino чэ ozii haqqrnda elmi tоsочуtiгlаrа
uyýun golir. Bu о demakdir Н, kamil comiyyatin idealma dair
tosowtirlar, mоsаlэц antik diivrtin mtitofakkirlori ilo mйаsiг
alimlarin, politoloqlann vo ideoloqlann fiKrlori miixtalif ola bilor.
Bela ki, Рlаtопчп ideal dбчlоt haqqrnda ta'limindo ifada оlцпап
qаdrпlапп vo uqaqlann iimumiliyina, аilэпiп idаrэ оlur.mаsша,
nigahшl tonzimlanmasino dаir ideyalaп gatin ki, miiаsir аlimlогi
qane etsin. Masolan, Рlаtопчп ugаqlапп valideynlardan tасгid
edilmig halф ictima tэrbiyosi flkгini qabul etmэk оlапш. Еlэса do
Aгistotelin ideal dбvlotdo k<ilo ta'sisatrnm mёчсudlчýu ideyasr ila
гаzrlаgmаq gotindir. Иizdiiт, Aristotel quldarlrq camiyyatinda
ya9amlqdrr va <iziinii kбlasiz саmiууаtdэп kэпаrdа tоsэwiiг eda
bilmazdi. Нёkmэп Ыэ bir cahoti поzага almaq lаzrпtdг ki,
awala, ictimai ideal miioyyan Ьiliklаriщ еlmiп sэviyyosini эks
еtdiriг, iНncisi, icimai ideal аdаmlапп hoyatma mапГr, neqotiv
ta'siT gёstaron аmillоrэ qагqr reaksiya kimi уаплIш. Ugiincfrsii,
ictimai ideal hоmigо gэlacoya istiqamotlanir vo konkret ;огаitdе
yaýayan adamlarrn агzu ча istaklarini tасэssЁm еtdirir, idealrn
rеаllаqасаф 9огаiЪ insanlar ЬбЛik iimid baslayirlar. ýtibhasiz,
ictimai idealsи comiyyot iгоliуо doýru inkiqaf eda bilmэz.
Gаlасэуiп mэпzоrэsiпi vermak, ona dair mi,ixtalif mоdеllэr
hMlTlamaq пtohz, ictimai idealrn qагагlаgасаýr miihito siiT'otla
yaюnlagmaq azmindon dogo. Siyasatin mаqsэdi ictimai idealrn
mоzmшпuпа чуýчп galmalidir, опuп vasitalari isэ idealrn
reallagmaslna xidmat etmalidiг.

|26
 Hor сiir ictimai idealm tarixi mоhdчdlчЁ,цпч Ьаsа diýorak,
еlmiп чо рнktikашп bugiinkй soviyyasinэ asaslanaraq miiasir ictimai
hayata nisbobn dйa mtikoTnmal соmiууэt hаq+пф tоsэwiir
fогmаiФdlrmаq moqsadilo yeni istiqamэt gбttiTmok vacibdir. iсtimai
idealr iglayib hazrrlayarkan sosial hауаhп btitiin tоrаflэгiпiп пэ iso
Ьа9а "gatmtg аhэпgdаrhЁrпфп уох, ýоп$Е iйi;af аzаdltýшш qobul
olццап5lаriяп 9шý ehnok lааmdrr, Oxlaqi toraqqinin уоlu
Ьоgагiууаtiп inkiýafi istiqamatindo daim а,хИп9[ш арагrlmаsшdап,
moqsodyбnlii sо'уlоrdэп ibaгatdiт, эldo оlrшап noticolorlo НfауаЪ
lanmamэkdir. Вrгф sohЫ biTdэfolik qаrаrlатdап чэ sоп mэqsad-
loTin alda оlr:пшаsшп Ьа9а gаfuаsmdап уоц эbodi idealrn fasilasiz
hayata ke,girilmasindan gefualidir. Bu ideal idey4 utopф, а)rпса
moqsod kimi mёчсй ola Ьilаr. Dtizdfir hша tam mо'по& nail olmaq
mtimktin deyildЦ lakin аdашlат hвmin ideala hemiqa сап atacaqlar.
Сэmiууаt tizvlori Ьu btiqamatda oz sэ'уlэriпi rеаllафrmаýа
gаlщаrаq daha miikommal саmiууэtа daha humanis| azad va
demokratik miiпаsiЬtlэrlо gedirlar.
ictimai idealla gergэHik arasrnda abadi ziddiyyэtlorin daim
таkаr istehsalr hoyahn бzЁпtiп hэmigэ deyigmasi ilэ baýlrdrr.
Buna gёrо bogaгiyyotin minillik tarixini tohlil edarkon bu gi.in biz
yaxgr Ьар drigiirtik ki, gэхsi azadlrqla ЬоrаЬэrlik aTasrndakr
ziddiyyэtin hэll olunmasr рriпsiр е'tiЬагilэ miimkiin deyildir: Наr
Ьir insanrn azadlrq idealrnrn tam realla9masr biitiin аdаmlапп
borabэrliyi idеаlшш mэhdudlagdrnbnast demok olardr чэ aksina,
ЬэrаЬотlik idealtnln аm reallagmasr azadlrq idealrmn mohdud-
lаqmаsша gotirib gхагаrdt.
ОlЬэttэ, siуаsафiпiп icfimai idealr hayata kegiгdiyi zaman
tэlaskanliyinin sobab vo mоtiчlэrЫ baqa diýmek va
ауdшlаqdrrmаq gatin deyil, hоtи utopik siyasotgi olsa da. Lдkiп
опа fayda gаtirап qчrЬапlаrа, moqsadyбnlii qег аmаllаriпа
haqq qаzапФrmаq olmaz. Вч qeyri-axlaqilikdir. Miixtalif
ictimai idealr hayata keqiran siyasatginin уаgrпdап aslh
olmayaraq Ьч va уа digor goxsiyyatin layaqatini паzаrа
аlmашаýа haqqr, ilk пбчЬаdа iso axlaqi haqql уохdшr. Наг сЁr
qoraitdo, elaca da tahliikali qаrаit yarandtqda siyasatqi iiziinii
homin adamlardan har birinin уеriпdо hesab etmalidir. ingilis
yaapsl Q.ýеstеrtопшп qohromaIrlannфn Ьiri demi9dir: "Маr-
|27
homatin bii saviyyasiцdo homip dayanmaq mtimkiindth, lakirr
gоriш bit soviyyosindэ dвim dayanпraq hola hе9 kimo qismet
olmayrb. ictimai ideal vo опu hoyata kegirmoyo galrgan siyasot real
hoyata osaslanmalrdш.

4. siyAsi наyАт, SiyASi FoALiyyaT

ча ýiyAýi рпоsшs
Siyasi hayat obodi mtivcud olmayrb. Опчп ушапmа tarixi
qэdim dtivra tosadiif edir. Siyasi hoyat ibfidai icma comiyyatiniл
dafilmasr va sosial саhеtdэп qeyri-yekcins comiyyatin шеуdапа
gD(masl ila tagekkfrl taprr. Bu qашшаuуýчпlчq camiyyotin siyasi
sistemino do aiddir. Comiyyotin siyasi sistemi уагапdrýr ilk чжtlаr
yetkin sovilryado olmadrýr kimi, siyasi hoyat da togakkiililniin
ba9lanýrcrnda mahdud ргgiчаdе olmug va siyasi fealiyyot
рrоsеsiпdэ аdаmlаr Hgik talabatla kifауэtlэпmiglоr. Quldmlrq
comiyyafinin qorarlaqmasr ila noinki siyasi sistemda, hоm da
siyasi hэyatda kёklЁ keyГryyot dayigiНiНari Ьа5 verir. Belo Н,
siyasi sistemin ап шiihfшп tinstirii kimi siyasot аlоmЫп baghca
komponenti оiап dёчlэt чо onrmla birlikdo hakimiyyot togokkiil
ирrr. Dovlot strrrkturlan ilэ yanagr ilk partiyalar уаrашr. Olbэtto,
beia "partiya anlapgr hэr geydoh оwэ| bu чэ уа digar goxsla,
goxslor qruрu чg hоr hanst stilalo ila yaxrnlrýr ehtiva еdiгdi. Ваýqа
sёzla, aristokratik qruplagmalar Hmi mеуdапа golon ilk раrtiуаlаг
hеmiп ictimai sчЬуеktlэriп tarofdan kimi sacilryэtonirdi. Siyasi
sistemin inkigafi camiyyatda bag veran ciddi dayi;iНiНari aks
etdirirdi. Bu dфqiНiklат iso mtixtalif sosial tobэqolar arasrnda
mtivcud olan ziddiyyatlorlэ ;ortlanirdi. Heg do toмdiifi deyil Н,
rrzun оsгlаг boytl siyasi hэуаtrrr baglrca istiqamoti гоqаЬоt
miinasibaflerindon ibarat оlmu;dцг. Notico e'tibarilo corniyyatin
siyasi hayatr siyasi sistemin yeni iiпsiirlогi hеsаЬmа geniglэnir vo
zonginlagir.
Огtа оsrlэr сэmiууаtiпiп ilk ba9lanýrcmda Ьu vo уа digаг
ёlkoda imtiyмlr уцхап dаirаlоr siyasi sistemin va tэbii Н, siyasi
hэуаtrп fоrшrаlаgdшlmаsrпф miЫэqil rо1 оупауrrdrlаr. imtiyazlr

l28
tobaqalar <izlarina mохýtБ inzibafi va mоhkоmо hakimiyyoti
уаrаdrr, ahali iizarino vergilor qоу,ur vo эmlаk senzi tatbiq
ediTdilar. Sошаlаr miixblif sosial tаЬоqаlогlа olkani idara еdопlот
аrаýшй hakimiyyэt чSчпdа miibarizo camiyyotdo yeni siyasi

toqэkkriliino gэtirib grxardr. ingiltorada ali silki ntimayondelik

отqапшuп, bagqa sбzla, ilk раrlаmепtiп, Frапsаф vo Niderlandda
kortesin (ali qanrmverici оrqашп) togokkiilti siyasi hoyatln yeni
miitэroqqi istiqamэtdo inkigafinm tozahiirti idi. Оrtа оsrlоr
comiyyofinda Ъdricвn siyasэtin demokratiНo9mosi, бlkаlоriп
miiayyon qismindэ (пgiltэгэ чэ s.) konstitusiyalr mопаrхiуауа
kegiimasi, bo'zilэrinda рагlаmепtli ,v9 уа ргеzidепtli respublika
idarэgiliyinin qоrаrlаgшщt, hakimiyyatin !ýltinmosЫn praktikr
reallrýa рчrilmэsi comiyyatin siyasi hoyatlnrn tolrmillagmasinda
keyfiyyatca yeni mаrhэlо oldu.
ВЦча iпqilаЬlаппш (ЬgitЪrоdо, Frапsай чэ s.) е'lап
etdiШэri azadhq ча ЬаrаЬоrlik gtiагlап tаdriсеп hоуаи kegirildi.
Ycni ictimai togНlatlar уаr,апdr. Biiti,in Ьчпlаr Ьir tоrаfdэп
cэrniyyatin sфsi sisФminda Ьа.9 чеrап эhamiyyotli dayigikliНor
idisэ digaг tarafdon опчп siyasi hауаhшп yeni gаlаrlагlа
zanginlogdiyinin tazahtirtidtir. МЁаsiг dбчrdо бztiniin yiiksak
inkigaf soviyyosilo sэсiууоlэпэп siyasi hэуаt hэm da daxiii
ziddiyyatlari, mtirakkabliyi, goxcahatliliyi vo y,eni strчktцrlаrа
malik olmasr Ьакmdап diqqэfi calb edir,
Siyasi hayat iпsашп vo сашiууоtiп фаsi чаrlrýrпш mа'пачi,
hissi, emosional vo praktiki predшetli fоrmаstфr. Sфsi hayat
аdшпlапп va comiyyafin siyasota miinasibotini va siyasotdo iEtirakrnr
sэciyyalandirir. Sфsi hayat anlayr;r ictimai, iqtbadi, madoni,
mo'navi, maddi, dini hoyatla va sosial hэуаtm digar ntivlori ilo
oxgarlrq ta9Нl edir: О, konlcet dciwlori, бlkаlэri, camiyyatlori,
sinifloriцsosial bbaqa vo qrtrplann, оуп-ауп fоrdlэriп sфsi dav-
йпцlш iirшлпilарпý ;эkilda qiymotlandirmok iigi.in istifade оlчпur.
Siyasi hoyafin xarakteгistikasl ошm mciv,cud olduýu konlтet goгaiti
qiymatlandilmoyo imkan уагаdrr. Еlэса do siyasi hoyatrn mоапtшu
опu gartlondiran sosial, siyasi, iqtisadi va mаdэпi tarixi amillori ya'ni
dovlaT tiplorЫ, comiyyatin sryasi qurulu;шrш, siyasi togНlini,
haНmiyyatin struktцrшч va иirапi baga dфmоуо уаrdrm gostoTiT.

129
 нат hansl camiyyotin siyasi hоуаfiпdа an miihiim
рrоЬlешlаr bunlmdrr: Siулsi hбkшrапhq ча idаrаеtmо,
hбkmrапhq ча emakdaghq; hakimiyyetin konstitusiya vasi-
tasila fоrmаlпgdшlmаsr, m0hkошlопdiгilmаsi vo siyasi сэhаt-
dan qеуri-Маhqrlik; miixtolif diivlot-фasi ýstemlar 9or9i-
vasindo idaroetma mexanizmi; аdашlапп hakimiyyat tэ'sisat-
lап ilo mtinasibaflari; camiyyatin hayat qabiliyyati ila опчп
fasilasiz foaliyyotinin biгtiyini ta' in edan mеIдпizm; siyasi
sosiallagma prosesi, iпsдшп camiyyatda sýasi miinasibatlorin
tаш hiiquqlu subyekt kimi miiveudluýu va kiitlovi infonnasiya
vasiфlori.
Siyasi hауаt reallrq&T. LaHn siyasi hayatrn reallrq mahiyyati
heg do опuп tobioting xas оlап utopiyalann inkan deyildir. Heg do
tosadiifi deyil К siyasat problemini aлagdrTan tadqiqatgllnrn Ьiг
qismi utopiya va siyasi hoyat masalasino miioyyon diqqэt yetiriT.
Siyasi hoyatda mtixtolif utopiyalan xtisusilo, miitloq ча nisbi
utopiyalan maqsadyбnlii f;оrqlепdiпппоk vacib чэ ohomiyyotlidir.
Mtitloq чtорiуаlапп mаqsаdlэriпiп prinsip e'tibarilo геаllа9-
dmlmasr mtimkiin deyildir. Oksino nisbi utорiуаlапп mоqsоdiагi
ictimai inkigafm bugtinkii moqamrTrda rеаllаýmаsа da bagqa Ьir
goraitda hayata kegirilэ bilar. Nisbi utорiуапш rеаllа9а bilocэyino
фir Lаmаrtiпiп konlкet fiki mаrаq dоýurчr: "Utopiyalar vaxtt
gatrnayan haqiqotlardiг.
Siyasi hoyat ilk пбчЬds sosial va siyasi to'sisatlr
haНmiyyat strчktrдrlаппl, ontm apaйtlm чэ огqапlапш, siyasi
sistemin tipiпi, partiya sistеmlаrЫ, сэmiууаtiп siyasi tэqНlini,
dбvlot qurulugunrm vo siyasi rejimin tiplarini, ictimai qауdаlапп
voziyyatini vo saireni miiayyanla;dirir, Bununla yana9r siyasi
hэуаt vatэndag comiyotinin inkipf soviyyosino, miixtolif
nosillorin тпtiпаsiЫlоriпэ, ictimai harakatlara, siyasi fэаliууаtэ,
siyasi hadisa чэ рюsеslоrэ, liderlorin Фчrаш9ш4 Ьir s0zlo, siyasi
mtihiti yaTadan biitiin Ыssi vo rasional аmillаriп mосmuuпа
mtihfim ta'sir giistoгiT.' Siyasi hауаtш foгmalagdrýr ictimai mtihito
iqtisadi, ideoloji, madani, hfiquqi чэ dini аmillэriп to'siri

' Полцтология: Энсиклоледический словарь. под редак. Аверьянова tО.И. М.

1993 Sah 261.

1з0
biiЁkdtir, Аdаmlапд birga hoyat faaliyyotinin fоrпrаiап vo ictimai
miiпаsiЫlоr 9axsiyyotin va camiyyatin siyasi hоуаtшm
tаgэkНiltiпdэ miihfrm rоl оупауг.
F-ВrОft,ш qeyd etdiyi Hmi, "sipsot dtivlэtda hяkimiyyat
uýnrnda уапýап чо rеqаЬэt араrап foTdiorin vo qruрlаrшr
toqц}ýmasl sohnasidir. РаЁiуаlапп, lobbilorin, mtixtэlif hо-
rokatlann toqqugmasrndan ibaret olan siyasi hoyat Ьч чэ уа digaг
сэmiууоtiп dоýчrdчýu рrоЬlеmlоrlа baýlr,daimi miibahi-solori
sociyyolondirir.l
Siyasi hэуаt dэуigkэп vo dinamikdir. О, ytiksalig чэ
tanozztil mеqаmlаппа mэ'rчz qala bilir. МfirоkkэЬ аmillэr
sisteminin tэ'sirilо siyasi hоуаfiл .tonusu (faaliyyat dагэсаsi)
doyigir. icfimai hoyatrn sfетаlагшdап Ьiri olmaq е'tiЬагilо siyasi
hoyatda miixtolif siyasi va ictimai vazifalorin holli tэ'miп оltшчr.
DemokratiНoEmiq siyasi comiyyэtdo adamlar siyasi hoyatda faal
vo kбniillti i9fiгаk еdirlаr. АчtогiИr vo totalitar sistemlordo,
diktator фimlorinda sфsi hoyatda сэmiууоtiп ciiz:i hissasi
foaliyyot gёstэriг. ahalinin biiytik aksoriyyaЁ iso siyasi fэalilyoto
formal calb оluпuг.
Ауп-ауп аdаmlапп fэаl siyasi hayatr yalrпz iimumi
ohamiyyot daqryan чаzrЫоrlа deyil, еlэсо dэ опlапп xtisusi
mоqsаdlэri ila gortlonir. Вч va уа digar fard tiz iгаdоsiпdап asrlr
оlаrаq gii,.rrlu suratdo реgэkш siyasatgilaг, dбvlot vo paftiya
faallan sцаýmа qoguia Ьilэr. Olbotta, Ьu сэhаt уаlшz аупса
fordlorin dфl, hош do bЁt0vltikda comiyyotin siyasi hоуаtrшп
mahiyyэtini sэсiууеlэпdirir. Yadda saxlamaq lazrmdrr Н,
camiyyatin va 9oxsiyyatin siyasi hауаu son noticada mбчсud
саmiууэt vo dtivlot tipi ilo gоrtlапiг.
Siyasi elTno aid odabiyyatda "kiigado siyasot, "ktigada siyasi
hэуаt Ншi anlayrglaTa tosadiif оluпur. Bu anlayrglaT siyasi hэyatrn
kiigalorda do tozahtirtinii oks еtdiгir. КЁtlоiоriп siyasi mоqsоdlог
паmiпо ktigаlого ахшr, mеуdапlаrdа toplanmasr ictimai va xalq
harakatt xarakteri dagryrr. Bela tофirlэr hэr gеуdэп awol,
m<ivcud comiyyat tipi vo onun siyasi tagkili ilo mЁеууоп оlчпчr,
Ачtоriиr чэ уа totalitaг idara sistemlorindo kЁtlovi tadbirlar-
| Социальные и гуlчlанитарные наум. 3арубехная литераryра. Рефертный
)курнал. Серия 4, Т.1 Seh 10.
,

lзl
mitinqlor, уrýшсаqlаr ча s. rosmi siyasi mоrаsimlэгiп tаrНЬ
hissasi kimi sociyyalanir (taэssiif Н, biz da ХХ оsrdа toxminan 70
il belo аrаrоlчпmаz mоrаsimlоriп ýtirakgrsr оЬпчgчф. Demokr,afik
cэmiyy,otdo sфasotin Kigoloro ntifuzu siyasi hеуаtш zэruгi
iiплsiirГmа gevгilii vo hakimiyyatlo xalqrn miinasibtlarindo olaqo
amili kimi grxrg edir.
N.Makiavclli аdаmlаrш siyasi sа'уlагЫ опlапп mo'novi
keyfiyyotlari ila olaqalandiTirdi. О, qeyd edkdi ki, "adamlaT
haqqmda Ьtшu demok Hfayotdir К, biitovliikdo опlаr yalиqlrýa,
папkоrlчýа, qэdiгbilmazliya va aldanmaýa dйa 9ох meyllidir.
Lakin hansr kеуfiууоtlоrэ malik оhmаsшrdап asill оlmауаrаq xalq
siyasi hoyatdan konarda qala bilmoz.' Bu b6ytik mЁtofokkir diina-
dtino deyirdi К, hdlшdаrlаr xalqr dtizgtin, aфllr idaTe еkпоуi
Ьасаrпrаlrdгlаr, Наm da xalqr layaqotlo idаrэ efrrok iiqiin
h<ikmdarlarm miidф maslehotgilora ehtiyacr чаrdш. Bu sado
kэlаm indi do бz ohэmiyyatini sахlауrr. Ela mаsаlэlэт чаr ki,
опlап todqiq еtmэdоп politologiya osil еim vo tadris fonni Hmi
qabul,edila bilmэz. Bu masolalordan iНsi daha vacibdir. Эwola,
siyasi hэуаt adlanan sэhnado fэaliyyat gёstоrоп gохslэr, bagqa
sёzla, аkфоrlаr kimlэrdir? bcisi, siyasi foaliyyatin ssenarisЫ
Нm yazrr vo tagНl ediT?
Эlbatto, siyasi hауаtш teatr sahnosino bnzodilmэsi garti
mahiyyot daýlyrr. Вчпа Ьахmауаrаq Ьеlэ Ьэпzоtmа 9охdап
mtivcudduT. Bбytik ýekspir tэsdiqloyiгdi И, "Bfifan diinya tеаtгdrr.
Маrks gёstorirdi ki, айmlаг бz dтаmlаrrпш пriiаlliflогidir чо
foaliyyatdo olan goxslardiT. 2
Siyasi hэyatrn sэhпоуа oxgadrlmast Ьu giin dэ diqqoti colb
edir, Мiiаsiг Fгапsи alimi J.M.Denkenin "Siyasi elm Htabmda
Ьбуuk Ьiг Ьёlmэ mэhz, Ьч mэsаlоуо hаsr оluпmu;dчr: Digar
franstz sosioloqlaп M.Doqan чо D.Pelass biTga yazdrqlaп
"Miiqayisali siyasi sosiologlya adlr аsагdа sosial аkryоrlапл tas-
nifatrna xi.busi fэsil ауrгmrqlаr.
Siyasi hayatl comiyyatin iqtisadi, sosial vo ms'пачi
sfегаlагшdап faфandiTon ahomiyyэtli cohot Ьчпdап iЬаrэtdiт Н,

'2 Манавелли. Государь, М., 1990.Sab50.

Маркс К. Еfiгельс Ф. Соч, т.4, Seh138.

lз2
biitбvliikdэ camiyy"et mэhz, dбvlat torofmdon to;kil va idага
оlrшuг. Axt, siyasotin predmeti dбчlэt hakimiyyэtidir. Siyasвt
iirnumi rifаhш sldo оlшmаsша istiqamotlэnon faaliyyotdiT, Onun
ali sоrчаti xtisusi deyorlari, haqqr, odalэti, аmiп-аmапlrф, azadhýr
vo sairэr,i oziindo ehtiva еdэп iimumi riГаhdш. Tэsadiifi deyil Н,
Aristotel siyasэti iпsап fэaliyyatinin yiiksok fогmаst adlan-
drгmrgdrг. О, yazrrdr: "Odalвt yalmz siyasi hayatda mtimkiindЁг,
giinki siyasi birgayaEayrgm biittin sistemi hflquqa osaslanrл.l
Ьапtаr aTasrndalrlt qaT;rlrqlr mtiпаsiЬоtlагdо adalat, dtizgiinttik
siyasot vasitosilo qоrаrlаgrr vo belaliklo, comiyyotdэ hаr kasin
rifaht to'min оluпur. Yadф saxlamaq lazrmdrr ki, siyasatin
шоzrпtшu опш maqsэdlarinda va sоrчэtlаriпdа, hall edocoyi
рrоЬlеmlаrdа, siyasi qэrаrlапп qabulu mехапizrпiпdо ifada оlчпчт.
Siyasotin fогmаlап isa rеаl surotdo dбvlэtda, partiyalarda, mопаfе
qruplarrnKia (assosiyasiyalaTй ча hаrоkаtlагdа), elaco do,
qanunlarda, siyasi чэ h{icluqi погmаlшdа tacossiimiinri taprT.
ictimai hауаtш biifiin sfеrаlап опlаrа xas olan faaliyyat
почlоri ilo sосiууоlэпiг. Siyasi hayatrn baglrca mоzmчпчпu toqНl
еdоп,фаsi fэaliyyot iпsапlаrшп hoyat faaliyyoti sistemindэ xtisusi
уег hrF;r. Siyasi foaliyyot subyektin fааllrфшп xiisusi formastdrr,
Вчпuп]а olaqadar qeyd edok Н, 'Ъаllrq vo "faaliyyat апlауrglагr
birmo'nalr Ьара diigtilrnamэlidir. Foallrq faaliyyat апlауr9ша
nisbotsш mahdud xarakter dagryrr. О, fэaliyyotin formast, doracasi
Kmi sэciyyalonir.
Mriasir sosiologiyada чэ siyasi falsэfoda faallrq goxcalrotli
anlayrg kimi tadqiq olunuT. Adi dildo "fэalltq mочhumu ауп-ауп
fоrdlаriп qiymatlandirilmosi mo'naslnda iglэdilirsa, falsafi-
sosioloj i odobiyyatda sosial qruрlаrш sэciyolendiгilmasi baxrmdan
агаqdшlrr. Daha geni; anlayrg оlап foaliyyot iso nainki fаrdlоriп vo
sosial qruрlапп, hоm do саmiууэtiп goxcэhatli, qЁчrlч foaliyyotini
ehtiva ediT, Umumiyyatlo, faaliyyot mtiгэkkаЬ, эhatali vo
gохtагоfli anlayrgdrr. О, soziin genig mo'nasrnda ictinrai hoyatrn
mtixtolif sfеrаlаппdа (iqtisadi, sosial, siyasi, mo'novi vo s.)
аdаmlапп maqsodyonlЁ dачгашgtпt, hаrоkаtlагiпi, foallrýrm.
mfrtэqэkkil sэfафаr оluпmа qabiliyyotini, бziini,i tonzimlonmani,
idагаеtmа madoniyyatini va saironi saciyyolondirir.

' Аристотель. Политика. М., 1985. S€hl1,

t aa
tJJ
 Sosial sчЬуеkllаriп fоаlltýшп бziiцomoxsus sferast olan
siyasi faaliyyotin mоzlпчпuпчп miiаууэпlафiтilmэsi siyasatin
ёziiпfrп mahiyyotini ауdrпlаgdшпtаýа imkan уаrа&r. Siyasi еlmо
aid mёчсud tафiqаflаrdа siyasi foaliyyot рrоЬlеmiпiп аrаgdшl-
mаsrпа ff mбvqedon yanagrlrr. Bu mбчqеlаrdоп birinin mahiyyoti
опdап ibarotdiT ki, siyasi fоаliууэt siyasi sistemin фxilon
бziinfrbnzimlomosidir. Belo siyasi fэaliyyotin subyektlaгina
fаrdlаriп tэgНlаt qruрlап, mоsоlоц раrlаmепt, partiya fraksiyalaп,
idaro еdэп qrчрlаgmаlаr (elitalaг), h<ilcrmot, digar haНmiyyat
огqапlап, liderlor чэ s, aid edilir.
Siyasi foaliyy,эtin miioyyonlagdirilmosino dair digor mёvqe
siyasi sistemin kапаrdап (бz daxilindэn уох), sosial-sinfi qiiwalэT
torэfindon idara olrmduýunu iddia еdiг. Siyasi foaliyyotin bu сtiг
Ьа9а dmiilmasi sosial qruрlаr va ictimai ЬirliНаr sisteminэ,
афmlага ta'sir etrnayin i.imumilo gmi; ifadasini sociyy аlэпdiгir.
Siyasi baliyyotin mahiyyэtinin mЁаууопlоqdirilmаsiпэ dаiг
Ьu iH konseptual mёчqеуiп heg birino iЪtilnliik чегmаk
moqsodouyý m deyil. QiinН siyasi fэaliyyat siyasi sisфmin hоm
daxilan on r xas olan va hаm do ona kапагdап ta'sir edan subyekb
lэгiп miitogakkil fэaliyyatinin mgсmuudur. Siyasi faaliyyafin
aýaslm hakimiyyat tэ'sisаtlаппш kKimoyi ila ictimai mЁnasibot-
lаriп idaro olrrnmast to;kil edir.
Siyasi Ъaliyyatin konkret mоапuпч aqaфdakrlardan
ibaratdiT: dёvlot iglэriпdа igtiгak etmak, dёvlotin baliyyatinin
fоrmаIапш, vazifalэrini vo istiqamotlarЫ mtieyyonleqdirmok"
hakimiyyotin bёltinmosi, опuп faaliyyafino nozarot ча еlэса dэ
siyasi to'sisatlara digar to'sir gtistarmok.l Вч соhэtlаriп hаr biri
foaliyyatin gохtогаfl i novlorini iimumilэ gdirir. Mosolon, аdаmlаmr
dёчlаt hakimiyyati tэ'sisatlan vo siyasi partiyalar goгgivasinda
bilavasita hoyata kеgirdiНаri siyasi funksiyalaT siyasi faaliyyэt
почlаriпiп iimumilogmi; ifadasidiг. М.VеЬег siyasi faaliyy,otin
tаrНЬЫ tagНl еdэп tinstirlar,dan cilkado qaydaqanun
ymadrlmasrna aid baliyyota, ba9qa scizle, "mбчсчd hаНm
miinasibatlaro dфa gox iisttinltik чеriг.2

l
fl.П.Зерlоrн. Основы политологии. Sah.308-3't4.
2 Вебер М. Избранные произведения. М,, 1990. Sah 661

134
 Siyasi foaliyyatin bilavasita obyektino siyasi sorvotlor,
dоуаrlаr, to?sisatlar bЁtt vliikda siyasi sistem vo опа aid olan sosiai
qruрlаг, ршtiуаlш, elitalaT va lidеrlэr фxildir. Siyasi faaliyyolin
subyekti homi;e miiЪgэkkil ictimai qЁwэ kimi 9жц edir.
Siyasi foalilryotin konkTet sчЪуеktlоri mtixtalifdir Ehni
эdabiyyatda siyasi fэaliyyotin subyektinin iH пёчdоп ibarat оlmast
giistoriliT: qruр hahnda va fardi. Siyasi foaliyyэtda qrup hаIшdа
fэaliyyata sinfi, milli, orazi (regional), kоrроrаfiч vo еliИr
subyektlor aid еdiiiг. Qrupla birga foaliyyэt gбstaran siyasi
cэhotdan hаr Ьiг faal goxsiyyot isa siyasi fэaliyyatin foTdi subyekti
Hmi qiymatlondirilir. Siyasi ;oxsiyyotin yfrksok tipi siyasi lider
hesab olunuT.
iЬапш siyasi foaliyyatэ colb оluпmаst tэbii haldrr, Siyasi
fэaliyyata mеуl еfiпэk mi.iayyan sаЬоЬlэrlе, mопаfе ilo чо
tolabatla 9аrtlапiг. Siyasi fikiT tarixindэ vo miiаsiг politoloji
adabiyyatda siyasi faaliyyoti 9ortlondirэn amiller Ьir mo'nalr
qiymotlandirilmir. Plл}qsizmo g0rо siyasi fэaliyyot sinfi
mапаfеlаrdап dоýur чэ siyasi mЁЬаrйэ vaýitasilo reallaqrr. Bu
konsepsiya gaxsфotin rоlчпч ошш foaliyyotinin kЁtlolorin
foaliyyoti ilэ Ьаýhtrýшй tosdiqlayir, MiiasiT diiwtin Amerika чэ
QоrЬ politoloqlan isa siyasi faaliyyati doýuTan sаЬоЬlэri bagqa
m0vqedan аsаslап&пгlаr. Мэsэlэп, Аmегikа politoloqu Нагоld
Lassuellin irэti stiгdiiyii паzагiууаdо goxsiyyotin siyasi
foaliyyэtini gartlandironbir пеgо sэЬЬ пэzэrо gаtdшlш
l.Praqmatik sobab. 2.Tarixi рrоsеslаrа colb oltmrnaq
аrаБчпu gэrtlапdirэп sobab. 3.Тэmэппаsrz sэЬаЬ. 4.Qrup
mэпаfеуiпdап iroli golan sobab. S.Tamonnalr sobob.
Praqramitik sababin mahiyyэti ondan ibarotdir ki,
gaxsiyyэtin siyasi hoyatda igfirаh elo dorin praktiki поtiсоIагiп
аldэ olunmasrna istiqamэtlonir Н, Ьuпlаrdап onun ёzii, tomsil
etdiyi qrup, kollektiv чэ btitёvlf*da camiyyat faydalansrn. Тагiхi
proseslaro calb оlчпmаq дrzuýuпu ;аrtlопdirоп sabab bela bir
cэhati sэciyyalendirif Н, Ьч vo уа digoг 9axs Игiхdа iz Ьurахmаq
паmiпэ сэmiууоtdэ Ьа9 чеrоп hadisa va ргоsеslаrdа iEtiTak
etmaya sэ'у gёstаriт. Tamannasrz sabab insamn baqqalanna
xidmэt еtrпоk аrzuslшu, ehtiyac igaгisindo, gэfiп voziyyetda

lз5
olanlar tigtin паrаtrаtlrфш, бz xalqr, vatoni vo bogor ёvladr паmiпа
fэatiyyot gбstоrmэуа hazrr оldчýuпu ifado edir. Qrup
mапаfеуiпdоп iroli galon sobab iпsапш camiyyato, Ьu vo уа
digоr sosial чшра, kollektivэ monsubiyyofi ila baýh olaraq
mfrэууоп manafe чэ moqsadlor паmiпо siyasэb qogulmaslnt
sociyyolondiriг. Nahayat tоmаппаlr sebab comiyyatdэ niifuz
qazanmaq, hаkimiууэt salahiyyotlaгi oldo efuok xatirina, maddi
rifah чо digэr mэqsаdlаr tigfm siyasi foaliyyatdo igtirak etmoyo
so'y gdstomraНo Ьаýhdш.
Siyasi ргоsеslогdэ sфsi faaliyyatin mtirokkob, goxsubyektli
va miinaqigali мrаktегi эks оluпчг, о, mfrxtolif sosial qruрlапп,
taqkilatlann чо fэrdlоriп miinasibatlaгi kfuni bzahfrr еdiг.'
Siyasi faaliyyot iqtisadi vo mо'пачi аmillэгlо sж baýlrdrг.
iпsапlапп maddi гifаhrпm, giizэrапrшп yiksok saviyyasi опuп
tahsil almasr tiqiin alverigli gerait yaTadrr. Тэhsil iso ёz ncivbosinda
camiyyat iizvlorinin siyasi taTbiyosindэ ohamiyyotli rol opayrr.
ТосгiiЬа tэsdiqlayir К, azsavadli чо уа savadsrz аdаmlаг dtizgmr
siyasi istiqaTnat gбtiiго Ьilmiг, zаrагli siyasi to'siT аlПпа dtigtir vo
naticodэ bela gatrgmмlrq охIоkrаtiуашп (hifla haНmiyyэtinin)
formalagmasrna zamin уаrаdг. Вu cahat i988-89-cu illorda
АzаrЬаусапdд davam еdап "шеуdап hsrоkаПпdа ауdш nazore
qarpdl. Hamin horokat бz srrаlаппа on miпlэrlо savadlr, siyasi
gtirйg daiTasi lazrmi saviyyada olan афmlаrlа, ytiksok intellektual
saviyyali ziyahlarla уайýt siyasi cohotdan qеуri-уеtkiц sobatsrz
gэхslаri da colb etni;di. 1988-89*u il hadbalarinin эsl mahiyyэti
ча son moqsodi taassйf К, 9охlап tarofindan dtizgtin dork
olunmamrgdr. Xalq Cabhosinin haНmilvati zorla aia kegirmosi чэ
yeritdiyi siyasi xatt fikimizin ayani tasdiqidir. Siyasi baliyyati
miiэууэп zэпrri biliНoTa yiyalanmadan uýuгlu hoyata kegirmok
qeyгi-miimktindiiT. Siyasi hayata faal чэ mэqsоdуопlЁ qoqulmac1
xeyli daracodo tэhsil va 9oxsi tэhsil prosesindo, bagqa sёzlo,
mа'пэчi foaliyyat sferasrnda ta'min о[чпчr. Respublikamrнn
gorkomli filosofu Olikram AbduЦayev уааr: "Siyasot
idaragilikdo, hakimiyyatdэ i;tiTak ilo, hakimiyyato, dёvlatin

I В.П.Пугачев. А.l4.Соловьев. Введение в политологио. Sэh 15.

136
faaliyyotina m{inasibat ilo baýlr olan spesifik foaliyyat sahosidir.'
Samoroli siyasi foaliy_vat mahiyyot e'tibarilo siyasi modoniyyotin
fогmаlа.;mаsша xidmat ediT. Siyasi madoniy_vot iso hornigo bu чэ
уа digor fогпrаdа siyasi fэaliyyotlo baýlrdrr va Ьгпsчz оlа bilmaz,
Bo'zi qsrЬ siyasoýЁrraslarr siyasi foaliyyati yalnrz ауп_ауп
fordlorin dаwапrgrпа_ miiпсаr еdiriоr. Belo hаlф siпiflагiп,
diivlэtin, sipsi рагtiуаlапп siyasi foaliyyotin subyekti kimi grxrg
etmosi inkar оlrшчr, НоtИ M.VeЬr Hmi mа;hчr politoloq iddia
еdir Н, siyasi foalilryэti, biitёvliikdo isэ hоr hanst sosial foaliyyэti
уаlпи ауп-ауп Ьrdlагiп davrantgt osasmda baga dtigmok оlш.
D.P.Zerkinlo hфr оlаr,аq rмrlа-Еmаq оlаr Н, siyasi
faaШyyetin subyektlarino mtinasibtdo marksist konsepsiya
М.VеЬегiп mёчqеуiпэ nisbtэn haqiqotэ dаhа yaxlndrr.2
Demali, siyasi faaliyyэtin subyehini tokco fоrdlаr deyil,
ham dэ siпiflэr, d0vlat, siyasi ратtiуаlац xalq чэ s. taqКl ediT.
Ауп-ауп fordlarin бzii dэ L.Р.Вuуечашп qeyd etdiyi kimi, mэhz,
praktiki sosial foaliyyatda camiyyэtin, sinfin, sosial qrupun bir
hissэsi Hmi grxrq еdiг vo tагiхi foaliyyotin xoyali deyil, hoqiqi
subyeltidir.
Наr bir ;axsin faaliyyatinin siyasi mа'паsr ошш ictirnai
miiпаsiЫlаr sistemino пэ dаrосэdо colb оlчпmаsr ila alaqadardlr,
ýaxsiyyotin siyasi madoniyyэtinin аhапgdш inkiýafim to'min еЬшrоk
moqsadilo comiyyэtin hоr Ьiг iizviiniin sosial dачгапrflпrп поfiсаlоri
tigtin vatandaglrq ma'яrliyya"nin gi.iclondiгilmesi hааrй xiЪusi
аhаmiууэt dаруrr. Xalqtmran iИlagdiyi gotin siyasi vo iфsаdi
ртоЬlеrrlаriп uýurlu holli hаr Ьirimizdоп vicdanh, layaqatli balфat
talab еdir. Пivloфiliyiпrizin mбhkэmlопdirilmэsi istiqarTratindo
hayata kEirilan tаdЬirlаrdа hаr kэs yiiksэk gtiurluluýa эsаslапап рр
vo чэtапdаg fэаliууэtilо, namusla xidmat etmalidir. Nazirdon tutпчý
sravi чаtапйу qаdэт hamr ictimai movqeyi vo imkапlап
prgivasinda dinc оmэНа mоýgul olmaqla yanaýl огdч qчruсчlшýrша
бz tбhvasini bx,i efrnolidir. Вшru MtЫaqil АzоrЬаусапш indiК ча
golocэk Ыeyi tэlоЬ edir. Vatandaqhq simasr zahiri igktИarlrqla, qчг.l
sёzgultiНo, tamtoraqh siyasi mtilahizolarla deyil, iпsашп iimumxatq

l Э.z.Abdullayev. Dil, siyasat, sosial taroqqi. Bakr, l985. Sah 39.

2
Д.П.3ерин. Основы политологии. Sаh.310.
i Л.П.Буева. Социмьная срем и с(внание личности. М.,1968. Sah.23,

1з7
vo comiyy,ot monafeyi baxrmdan sryasi yetkinliyi, igktizm ёaliypti,
Ьir sбdо, sosial layaqati ila mtioyyan оluпчr. $axsiyyatin mэ'пай
xarakteгistikast miieyyan mа'паdа comiyyotin охlФ sапrоtlоriпiп
insan tаrаfiпdап manimsanilmosi dогасаsЫ, ошш siyasi
yetrinliyinin soviyyasini goýorir.'
Siyasi foaliyyэtin legitimliyi опчп cэmiyyotdaН movcud
qaydalara чуýшluýuпч ifado edir. Bu cohot siyasi faaliyyatin
spesifikliyinin daha Ьiг tozahtirtidtiT. Qaydaqanun subyektin
mасЬrгi поrmаlап уеriпе уеfirmаsЫ sociyyolondiriT. Вч поrmаlаr
mочсчd siyasi sistem tigtin iirnumi ohomiyyota malikdir.
Siyasi foaliyyэtin miihtim аlашоtlоriпdап biri опчп
sоmэrоШliуidir. Веlа somarolilik siyasi mэпаfеlаriп, maqsodlэrin,
dауагlаriп gtiurlu dork оluпmаsша istiqamatlonmэyi tocossiim
etdirir.
Siyasi faaiiyyotin samoгoliliyi bu faaliyyotin mоппчпrшu
mа'паlапdrгmаýш halledici ýorti ofunaqla sйyektin hakimiyyat
to'sisatlaпna miinasiЫЫ aks etdirir. Bela mtinasiЫ hаr pydan
awa| slyasi baliyyat subyektinin manafeyindan iгаli gэlir,
"Siyasэtin mэпЬауi mahz, iпsапш comiyyotdaki sosial m0vqeyindon
ЬП golan manafelardiT. istar iqtisadi, istar mo'navi amillar чэ
пе'mэflоrо sфsi sасiууэ чеrоп опlапп kеуhууэflэгiпiп sosial
cahotlaridir. Siyasoto yol уаlшz mапаfеlогdап kegib gedir.2
Yeri golmigkon qeyd edok Н, siyasi foaliyyatin spesifikliyini
апlаmаýа mапе olan еhkаmlш da diqqati colb edir, Hamirt
еhkаmlаг btitdvltikda siyasatin oziintin maЫyyotini dork etmoyo
mапе olrг- Toэssiif Н, bu hal beynolxalq siyasi pгaktikada da
бutini.i gostarir. Bela Н, O.Lafonten "Golэcayin camiyyeti adlr
оsагiпdо уаzш Н, "mtiasir alman sosial-demokTatiyasr azad Ьаzапп
moqsado gevrildiyi, iпмп azadlrф vo htiquqlanmn srxrgdrгrldrф bir
gаrаitdэ siyasi tofokktirdo mэhdчd iqtiMdgrlrýr iпkаr edir. Вчпа
gtira siyasotin modenrloqmosi daha geni9 mtilahizolordon gшrq
etmalidir.з
iпsап vo dovlat, dбvlotla comiyyatin qargrlrqlr mtinasi-
ЬоtlоrЫп goxcahatli xarakteri siyasi tЪаliууаtiп tosnifatrnl

' Mocid Ofondiyev. Sanin ma'novi diiпуап. Bakr, l990. Sah,l8-19,

2
OZAMuIlayev. Dil,siуаsац sosial tэгаqqi. Sаh.З9
r Лаqоrто-r О.
Общесва Фшrrело. Почггика-рФорм в изме+*rвuЕr\rся мире, М.,1990_

1з8
qэrtloпdirir. Siyasi foaliyyotin baglrca obyektini siyasi hаkimiууэt
sistemi tэýНl Gtdiyi iigiin mбчсud adobiyyatda опчп tosnifah
mtixtalif mе'уагlаrа оsаslашr" Siyasat рrоЬlешiпi tэdqiq edon
alimloT sipsi foaliyyoti ti9 ba5lrca qruра аущlаг: Siyasi sistem
gorgivosindaК foaliyyэt; Siyasi sistemin icfimai miihita
rnйnasibofi ila Ьаф foaliyyэt; Siyasi hakimiyyot tэ'sisаtlапш
эhаtэ еdоп sosial miihitin dоýчrduф fэaliyyot. Bu iig foaliyyэt
qruрчпчп mahiyyofindan 9шý edorak tефiqафrlаr siyasi
foaliyyэtin timumilapnig 9aНlda iK tipini- p:raktiki va паzоri
faaliyyoti nozaro gаtdrпrlаr. Siyasi foaliyyэtin bu tiplэri бz
maqsedlori va vasitolэri baxrmdan fогqlепir. PraktiН vo поzаri
faaliyyotin rоlч vo ahomiyyэti, eloco do siyasi hayatda опlапп
qaгgrlrqlr mtinasibotlarinin хатаktегi hоr gеуdэп owo| siyasi
subyektin spesifikliyi vo ictimai sistemdaН faaliyyoti ilo miiаууэп
оluпur.
Siyasi faaliyyoti maqsadlori baxrmdan saciyyalandiroгok
опчп Ё9 эsas modelini qeyd etmak оlаr: l.Konstnrktiv-pozitiv. Bu
model siyasi sistemin fuпksiуаlаппш tэ'miп olunmasrna
istiqamotlanir. 2.Neqativ destnrktiv Siyasi sistemin sагsrdilmаsша
yonalrnasi ilэ sосiууаlапiг. 3.Strateji vo operativ-taktiН, Bu model
isa siyasi рrоqrаm vozifalarinin vo takt'rki faaliyyotin iglэпiЬ
hаzrrlапmаsшr va hayata keqirilmэsini oks etdirir. Акrшсr mоdеlэ
homginin islahatqr чэ inqilabi fэаliууаt, mбчсчd siyasi sistemin
modernlagdirilmosi vo уа yenisi ilo ovaz g|ццазgцdяп irali galon
halledici vazifolor daxildir.
Siyasi fэаliууэtiп biittin почlагi son naticado siyasi
rоhЬогliуо mtiпсоr оluпur vo уа опuпlа alaqadardrr. Siyasi
rаhЬоrliуi sosial iфrаеtпrапiп heg Ьiг nбvti ilo eynilagdirmak
olmaz. Sosial idaTaefuanin почlэriпdоп faгqli olaraq siyasi
rаhЬоrlik Юtlоtаriц sosial toboqэ чэ qгuрlапп faaliyyotini vo
ictimai mtinasiЫlaгini to9Нl edir, timrimi istiqamэtэ убпоldir.
Аmегikа politoloqu D.Sartorinin qeyd etdiyi Hmi, siyasot idаго
l
еdэпlаrlо idara оluпапIаr аrаsmdаlс qarqllrqlr miinasibatlordir.
Афmlаrrп siyasi fэaliyyoti опlапп davramgt ila stx baýlrdш.
Siyasi foalilyэt kimi siyasi dачrашgш da mahiyyoti siyasi sferada

| Политология вчера и, сегодrя. М.,1990. ýаh167,

lз9
faallrq tozahtir etdirmokdon ibaгotdiT. Dачгапщ foaliyyot prosesin-
do subyektin vaziyyotini ifada edir. Sфsi dачгаш9 siyasi foaliy-
yot subyektlorinin bilavщita qar9tltqh ta'siгini sэсiууоlопdirir.
Dачrапцtп пбчlогi Ьчпlаrdrr: ferdi, qrup halmda чо ktitlaviл
Dаrлапrg fэаlфоt pгosesindo subyektin vэziyyotЫ saciy_
уаlапdirmоНэ hаr сtir siyasi horokэtdo tazahtir edir. Pol9a р-
litologu T.Bodio dачгапglа baýlr iig пбqtеуiпоzоriп movcudluýunu
qeyd edir: l.Dачгапrg siyasi hогаkаtiп хагiсi tazahiiTiidiir. 2.Siyasi
dачгаш9 va siyasi horakot еупi anlayrglardrr. 3.Siyasi hаrоkоt siyasi
йwаш9ш spsifik formasrdlr. A.i.Demiaov isa qeyd edir К,
йwашg "sфsi faaliyyatin mехапizrпЫ, shчkhrruпч saciyyo-
lапdirir.l Umumiyyotlo, siyasi davTamg фаsi fealiyyэfin aynlmaz
tarofi olmaq e'tibarilэ mohz, homin faalфetdo tэzahtir edir. Siyasi
dачгалr;dа iпsапш m<iчсй siyasi sistemo, hakimiyvat ta'sisatlanna
vo соmiууоtiл siyasi qчruluýчпа mtinasibfi ауdш nozaro 9аIрш.
ЭlЬоtts, Ьеlа miinasibati Ьirmо'паlr dЁqiiпmаk sahv olardl. Ba;qa
sёzio, siyasi foaliyyat kimi, sфsi dачгашq й pozitiv vo neqativ
istiqamat kasb еdэ bilir. ýoxsiyyatin, sosial taboqo va qruрlаrш
siyasi dачrашgt mаkrо ча milco miйitin tabioti чо inkigaf
qапuпачуýчпluqlап ila gаrtlопiт. Pozitiv siyasi davrarrrg sosial
sistemin mtitoroqqi istiqamotda yenilagmosina, icfimai toroqqiya
yёnaldiyi halda, neqativ siyasi davranrg camiyyэtin siyasi,1*r"*о'
аsаslаппш satstdrlmasma, siyasi sabitliyin роzulrпаsша vo hэrс-
morcliyin qoTaгlaqmasrna xidmat еdir. Harada tazahiir etmэsindon
asilt olmayaTaq siyasi foaliyyэt чэ siyasi dачrашg mahiyyot
e'fibaгilo sosial sйуеktlаriп comiyyoto, onun siyasi to'sisatlanna
miinasibati Hmi sасiууоlэпiг.
Subyektlorin siyasi faaliyyatinin mtixtalif пбчlоri чо Ьuл-
1апп qargrlrqlr miiпаsiЬэtlагi siyasi рrоsеslаriп tozahtirЁnэ sobab
оlчr. "Siyasi proses anlayrqr inteqral, umumilogdirici mа'па dа9rуrг,
Sбztiп ап geniq mо'паsшdа Ьч anlayrg sфsi sistemэ tatbiq edil-
dikdo homin sistemin biittin iinsftlorini чо taraflarini оhаtэ edir,
eyni zamanda siyasi sistemэ aid оlmауап hadisolari da saciyyolon-
dirir, Mahz, buna gбro siyasi рrоsеslэriп бугапilmэsi siyasi
to'sisatlann чэ subyektlaгin xi,isusiyyatlorini dork etmoya, siyasi

l flемидов А,И. Политическая

деятельность. Саратов, t987. Sэh22.

140
hэуаtdа siyasi mэdoniyyotin ohomiyyвtini М9а diýmoyo imkan
уаrаdrr.
"Siyasi рrоýеý teгmini sosial-folsofi vo politoloji adobiyyatda
goxdan чэ genig pНlda istifadэ оlrrпчr, Buna baxmayaraq ошш
hamt tаrаfiпdоп qabul olunmu5 ciddi tо'гiГшо tasadiif edilmir.
"Siyasi proses kateqoriyasrnm miiayyonlaqdirilmэsina belo
miinasibot hоr gеуdоп owэl, опа dair biliНaгin Hfayat dеrsсэdэ
mбчсчd olmamasrndan irali gоliг.
Siyasi рюsеs siyasi elmin bagltca va spsifik kаtеqогiуа-
lаrшdапdrr. Tadqiqaфrlann mЁоууап qismi onu siyasat anlayr;r ila
еупilэqdirir. DigeTlari iso mosolan, Рагsопs siyasi prosesin
spesifikliyini siyasi sistemin fэalilyetinin noticalarindo gёrdiiyti
halda, R. Dаrепdоrf bu spesifiHiyi qruрiапп hakimiyyotin statrrslan
vo rеsurslап чýпшdа mtibarizosi чэ гаqаЬаti ilэ alaqolandirir.
Q.Меrriаш isэ iddia еdir Н, sфsi рюsеsiп ёz{inamoxsusluýu
sйyektiarin tiz mапаfе vo mаqsоdlоrЫ геаllаqdrrmаышп йwашq
aqpektinda tozahiir edir. Siyasi ргоsеsо bela miixtэlif уапаgmа
gargivasindo опuп an miihiim mэпЬоlаri, voziyyoti va iiпsfulэгi tizo
grкr. Sфsi prosesin miiaglonlagdirilnosinэ qoxcohatli miiпа-
sibata Ьахmауаrаq hапu tагаfiпdоп belo Ьir cahat yekdilНHэ
tosdiqlonir Н, о, siyasotin sйyektlorinin real qargrlrqlr fealiyyotini
aks еtdiriг. Bagqa sёzlэ, siyasi proses brdlorin, qruplarrn vo haki-
miy,vot to'sisatlanmn Ьiт-Ьiriпо miinasibatini, опlапп oz spesifik
rоllапш vo f,шsiуаlапш песо reallagdrTdrýrru agrqlayrr, siyasi siste-
mda baq чеrап sothi va dогiп doyiяikliНoгi iйэ qrхагrr. Bela hаlф
siyasi proses tigiin mбчсчd doyigikliНarin mйvэqqoti dёwtintin
чzчп чо уа qlsa miiddotli olmast mtihtim ahamiyyat daqryш.
Siyasi prosesin qeyd etdiyimiz сэhэtlоriпi пэzоrо alaraq belo
qonaota gэЬпоk olar К, о, siyasi sistemin hoTokotini,dinamikasrnr
vo tokamtiltinti agrqlaylr. Siyasi ргоsеs "ta'sisatlaýmц yo to'sisat-
lапmаптq subyektloгin haНmiyyat sfегаsшdа iiz spesifik funksi-
yalannr hayata kegirmak Ьахrmфп foalilyotinin mосmuudur. l
Саmiууэtа tatbiq etmak mo'nasrnй siyasi proses sosial vo
siyasi strчktuгlапп чэ mtinasibotlorin qar;rlrqh munasibatlorini
agrqlayrг va gostarir Н, сэmiууоt <iz dovlotini песо fогmаIаgdrпт.

1
В.Н.Пугачев, А.И.Соловьев. Введение в политологио. Sah284.

14l
 Ноr Ьir konktet sosial siyasi sisФm бz spesifik siyasi
ргоsеslоri ilo
sociyyelэnir. Zаmап kegdikco опlаrdап bo'zisi
kegmiФo qalr. Lakin elo siyasi рrоsеslоr vardrr К, praktiki оlшаq
daim biitiin sфsi sistemlarэ nfifuz еdir.Вrшlага agaфdakrlaT
aiddir:
Vэtепdя,9lапп bu ve уа digor sфsi tаdЬirlаrdэ iqtirak pTosesi
(segН kоmрапiуаlаппdа, sоsчеrmа prosesinin ciziindo vo s.);
Camiyyatin siyasi inkigafi prosesi. Politoloqlar Ьuпu rnovcud
icfimai sisterndpn daha yetНnine hоrоkоt kimi mtiоууэпlоqdiriтlоr;
Siyasi doyigikliНor рrоsеsi. Bu siyasi to'sisatlar sistemindo,
siyasi dоуоrlаr .sisteminda чо saiTэda daim Ьаý чеIоп
dэуigiНiНаrdir;
Siyasi sosialla9ma prosesi. О, чоtэпdаglагrп siyasi
modoniyyatin baglrca iiпstirlэгiпа yiyalanmosi, homginin onlaTda
siyasi foaliyyэt убпЁmiiпtiп formalagmasr vasitэsilo сэmiууэtiп
siyasi sistemino calb оluпmаsшr ifadэ edir,Bu рrоsеý vэtondaqlarrn
siyasi gЁuruпuп va siyasi dачгапrупrп fоrmаlаqшаsша isti-
qаmоtlопiг.
Nэtica e'tibaгilo b{itiin xiisusi siyasi ргоsеslаr опlапп
subyektlarinin talobatlaпnda oz tacosstimtinfr tарrr. Вuпа gбrо
mtixtolif ohamiyyot kosb edэn siyasi рrоsеslэriп btitiin i;tirakgrlan
бz manafe va tаlэЬаtiаппш d<ivlat hakimiyyati ta'sisatlannln
idaraetmo qоrаrlшшdа пэzаrа alrnmastna ta'sir еfrпауа qalt;rrlar.
D0vlat hakimiyyafi to'sisatlan qrup talabatrnm nozaro
аlшrпаsrшп чэ siyasi inkigafm iimumkollektiv maqsadlarinin iglo-
nib hмrlапmаslпlп ап miihiim vasitasidir. Siyasi рrоsеsiп rшiчеr-
sаlhфпа dаiг zangin ЬiliНог isa biit0vltikda опч kопlслеt anlayrE
Hmi Ьа9а diigmoya asas чеrir. Politoloqlar mtiasiT siyasi proses-
lэriп mtiсаrгоd iimumi modelini iqlэуiЬ hazrrlayarken Ьu ictimai
hadisonin mohz, konket mаzfпtш da;rrnasrndan 9rжg edirlor.
Elmi odabiyyatй siyasi prosesi опrш рrеdmеt-mаzmuп
aspektindo do tэhlil еtrпэk so'ylori diqqoti сэlЬ edir. Homin
ргоsеsiп mahiyyotino Ьч сfrг уди$mа hэr geydan owol, bela Ьir
саhэti saciyyalondirir Н, siyasi prosesin mаашшч yalruz, onun
digог sosial hаdisэlагlэ miinasiЫinin formala;masr Ьахrmйп tahlil
olunmalrdlr. Siyasi ргоsеsiп bu mо'паф агаgdrпlmаst hоm da onun
inkigaf mатhэlоlэriпi dilzФn mtioyyonlogdilmoya xidmot еdiг.

|42
 Politoloji odobiyyatda siyasi рrоsеs diird baglrca шоrhоlоуо
аупlш:
1) Siyasi sistemin tоrНЬiпiп tagНli.
2) ýiyasi sisternin komponentlarinin ve оlаmоtlоriпiп tokrar
istehsalr.
З) Siyasot-idaroetmo qаrаrlаппш qobulu чо icrasr.
4) Siyasi sistemin fааliууэtЫп чэ iпkigаfiлш isfiqamotino
nazщot.l
Siyasi prosesin ilk tаrМ vo montiqi mэrhаlэsi siyasi
sistemin tаrНЬЫп taqkilinэ istiqamotlonmosi ilo saciyyaloniT.
Веlэ siyasi рrоýеs fasilasiz suтоtdэ daim bag чеrir. Siyasi prosesin
ilk morholosi аdяmlапп siyasi sistemi уагаtmаq so'ylorini ifado
edon iTadasinin praktiН tocassiimtidiir. Siущэt sfеrаsшdа tozahiiг
edan bu crjr sosial yaradrctlrq mfrxtolif fогmай hayata kеgiriliг.
Owalki siyasi-hýquqi stпfttчrlатш koНti surэtdа dэуigэп yeni
qaraita uуфпlа9шаst mohz, hэшiп 1glдд|21rlяп biridir. Siyasi
sistemi tяпrrпаq faal ча уа passiv, a9lq чо уа gizli, kбniillri vo уа
mэсЬчri, ЬirЬа;а чэ уа dolapsr geНldв ola Ьilэг. LaHn b{itfrn
hallarda siyasi sistem ffmumi qayйda Ипшmаlr vo е'tiгаf
оluпmаlr&г, Siyasi sistemin taTНbinin fоrmаlаgmаsrпй sosial-
psixoloji amillor dэ ohomiyyэtli rоl оупаyrr. Bйttivltikda isa Ьч
proses miiэууоп Иriхi qanunauyýrrnluýa va obyektiv ictimai-
iqtisadi tэlэЬаtа uуýtrп оlагаq baqa gatrr. Siyasi рrоsеsiп iНnci
mаrhаlаsi kоmропепtlаriпiп чо olamotlarinin takrar istehsalr
onun tагiхi tipinin tаkагlапmаst, mбhkаmlапdiгilmоsi,
yenilagmosi, sosial tэbiotinin yeni mahiyyot kasb etmasi, camiy-
yэtin digar yanmsistemlarilo аlаqэ dapmast ila sociyyalonir. Вu
mоrhоlэdа siyasi miinasibatlor чэ tэ'sisatlar, siyasi поrmаlаг vo
sогчэtlоr, simvollar, igaralor vo siyasi dil yenila9ir.
Siyasi sistemin tэkгаr istфsalrrrdan onun уепi marhalosi-
siyasobidaraetmo qаrаrlапшп qabulu ча icrast prosesi Ьа9lашr.
Siyasot-idaTaetrno qоrагlаппш qabulu va iсгаst miiоууэп mo'nada
siyasi sistemin tоkтаr istehsah mexaniurrinin daxili tоrоfi, baqlrca
cohoti Hmi Ьа9а diigЁlпrоlidiг. Bu mаrhоlэ idаrоеdапlогlа idaro
оluпапlапп qmqrlrqlr ta'sirini, hоmiп ta'sir prosesinda ictimai

' Политология. Под редак. М.Н.Марченко. Soh.l98-

l43
hоуаtФ hakimiyyatin hэуаИ kеgiгilпоsiпi ptimayig etdirir.
Siyasat-idareefuэ qоrаrlаппш qоЬчlч va icrasr siyasi рrоsеsiп
spsifik x0susiyyoti Иmi .sэсiууоlопir. Siyasot-idaroetmo
qаrшlаппlп iElanib hazrrlanmast, qobulu чо icrasr qanunauyýun
surotdo siyasi sistemin voziyyoti vo foaliyyotinin isfiqamэti
iizarindo nozarat mаrhэlаsi ila tаrпаmlашr. Вч mогhоlо, bagqa
sёdа, siyasat sferasmda пэzаrэt spesifik veziЁlori, foaliyyatin
аrzu olunan naticolэrini эldа еtmэk namino moqsodyбnlii
чаsitаiогdэп istifado оlчпmаsшr vo ЫaliНo, siyasi sistemin
sаmэrаli tahar istehsallnln tэ'miп оluпmаsrш sociyyolandirir.
ýiyasi sistemin fэaliyyotinэ nazarat mаrhаlэsi onun somoroli
inki gаfша, dаl<ili tiпstirlогiпiп qar;rlrqlr ta'sirinin gЁclonmosina vo
siyasi sabitliyin qоrаrlаglпаsшrа xidmot edir.
Siyasi prosesin sffчktшuпа аqафdаhlаr фxildir: pTosesin
subyekri, baýqa sozla, rеаl hakimiyyat vo уа опчп daýtctlan;
ргоsеsiп mэqsadi Нmi ушаdrlап vo уа эldо оlчпап obyekt;
prosesin vasiЫori, metodlan, rеsuтslап, prosesin icTagrlan. Вuпlаr
sйyekt ilo obyekt-moqsadi alaqolandirir, Siyasi prosesin ideal чэ
rnaddi taroflari опчп rеsчвlап Hmi grxrg еdiг. Siyasi рrоsеsiп ideal
va maddi tаrаflаriпо elm, bililq texniН vo maliyya vasitoloTi,
ktitlalarin ohvalnйiyasi, prosesin igtirakgrlan vo опlаrш
ideologiyasr, ictimai оhаtэ йirоsiпiп vaziyyati va digor аmillаr
фxildiг. Siyasi рrоsеs опа aid оlап ideyalar, nozariyya vo
konsepsiya osaslnda ta9Нl olunrrr. Nаzагiууо vo уа konsepsi-
уаlапп i9lanib hazшlanmasr isa siyasi maqsadlorin segiimasini,
ideallagdrnlmasпrr бziindo ehtiva ediT. Siyasi рrоýеsо aid
mэqsаdlаr ela fomralaýdmlmalrdrT К, mci,lcud ргоsеsiп ideya vo
konsepsiyalanna cavab чегsiп. ideal mэqsod siyasэtin mе'уап
kimi saciyyolaniвa, konkret moqsadlor rеаl surэtdа hэуаtа
kegiTilo bilmasi ilo fаrqlэпiг.
Siyasi prosesin konket шоzпчпч фаsi sistemin xiisusiyyatlori
vo mсjчсй siyasi rejimlo mtiэууоп оlчпur. Ноr bir siyasi sistemin
Oztinomoxsus tiplari чшdш. Demokratik xarakteгli siyasi ргоsеs
kiitlolerin dcivlэt i9lагiпiп idаго оlчпrвsшdа igtirakr va siyasi hayatda
Ьгdlатiп rеа1 аzаdlrф ilo saciyyaloniTso totalitar rejimda siyasi ргоsеs
bagqa xarakteT dа+rуrг. Веlа Н, geni; xalq kiitlоlогiпiп siy,asi
tЪаliууоЪ сэlЬ olunmasr for,:ral mйiyyatkasb edir.

|44
 Siyasi proses subyektdan kопаr ta'sisatlarm vo qйwоlэriп
qargrlrqlr fealtyyэti nэticasindo tagokkiil Ирап obyektiv amillarla,
oz qапчпачуýtшiчqlап ila 9artlonir. Вчпчпlа уапаý1 sosial va
siyasi sчЬуеktlэriц tэgНlаtlапц vo fаrdlоriп blittin foaliyyэtinin
шасшurшlш mahiyyэti аdаmlапп gfrur va iradosinin tiz0namoxsus
gэКldо maddilogmosindэn iЬагаtdir. Siyasi ргоsеs sosial
vakuumda фogluqda) deyil, mohz, sosial miihitde tэzahtir еdэп
goxlu obyektiv чs subyektiv хагаkъrli hadisolэrin to'siri аlhпф
Ьа9 чеrir. iqtisadi, sosial, ideoloji, madani, psixoloji vo digar
amillar ýiiurlu surotdo ta9Нl vo idаrа оlчпап hоrаkаtlаг va
mtinasibatlar sфosini mohdudlaqdrnr.
Bela Ьir cohati qeyd edok Н, politoloji adobilyatda
kопkrеt siyasi рrоsеslоriп iimumiloqdirilmiý tahlilina miixtaПf
mбчqеlаrdап уапаqftr va Ьч рrоsеsiп шйаууап modellari
mЁоууапIорdiritir. Slyasi prosesin mоdеllагiпа dair tэsnifatda
qlobal va xiisusi modellarl daha mаqsаdэuуýuп hеsдЬ еdiгik.
Qlobal фаsi prosesin Jшаzmцпч siyasi sistemin fоrmа_
lapmasrnda, faaliyyatinde, doyigmasinda чэ inН9afinda iiz
tacasstimiinЁ tарап siyasat subyektlarinin foaliyyatinin
mасmччпu alrs etdirir.
Siyasi рrоsеsiп xiisusi modeli isa сашiууаtiп ауrr-ауrt
sferalarl gorgivosindo-фasi, ideolojbsiyasi, siyasi-hiiquqi va
digar рrоsеslаr qoklindo qшý edir. Siyasi рrоsеslаrа qlobal va
xiisusi mtivqelardan yana9rlmasr bfrtбvliikda siyasi sistemin va
опuп tэ'ýiýаtlапшш faallrýrnl, siyasi sistemin qabililryotinin vo
firnksiyalarlnrn reallaqФnlmastnt saciyyalandirir. Наг iK
halda siihbat фаsi suЬуеktlаriп бz шопаfеlаriпi чо iimшmi
maqsadlarini hoyata kеgirmаsiпdоп gedir. Наm qlobal ча hэm
da xiisusi siyasi рrоsеslаr hakimiyyatin соmiууэti idaroetmasi
ча опа гаhЬаrliуi vasitasi kiппi gшtg еdir.

145
 Iч FэSiL
saxSiYYaT SiYASaTiN SoSiAL
KOMPONENTbiR
1. ýaxýiyyэTiN SosiAL мдшiwэтi
ýэxsiyyat ргоЬlеmi hala qodim dбчгlоrdоп filosoflaпrr,
miitofokkirlэrin diqqotini саlЬ efuigdiг. Antik dбчrtiп mtid-
riНаriпdэп biri dепriфir Н, insan fr9iin ап mшаqlr obyekt insanln
oziid{ir. iпsашп mо'пэчi simast, sosial чаrlrф, siyasi mahiyy,эti,
azadlrф va mas'uliyyofi Hmi gox miihiim mаsоlаlоr mrixtslif
шёчqеlэrdоп ата9dшlш9 va qiymatlandirilmigdir. Qodim ytman
fэlsafэsinin gorkomli пtimауапdоsi Platon insanr "siyasi h.учац
ХVШаsriп frапsи filosofu Lаmеtгi "dii5iinon шдýш, bёytik alman
filisofu Hegel iýo "ma'novi foaliyyatin subyeН аdlапdrпшglаr.
Yiiz illar Ьоуu Ьоgагiууаtiп grizol vo dоriп zoka sahiblari
iпsашп mahiyyatina dаir gox mmaqlr miilаhizаlэr уiirЁtmii;lеr.
iпsашп mo'navi dэуэri gёrkаmli iИliуа mtitotbkkiri Соrdапо
Вruпо tоrоfiпdэп 9ох ýoпaýt ifado оlчппrчýdur. О, deyirdi ki,
'Ъtifiiп еlmlоr igoгisindo уеgапэ bir elm,fапlуIrаш, bu, insanlrq
elrnidir.
Qadim учпап dilindo <liEinu юztiпdоп gtittiriilon poxsiyyot
mачhumu maska kimi mамIашт. Tosadflfi deyil ki, gaxsiyyot
anlayrEr qodim учпап tеаtlаrшdа maska mа'паýшl dagryrrdr.
Bagqa sozla, аktуоrlаrш geydiyi maska rеаl hayatdakr bu vo уа
digar insan fiрЫ tasvir edirdi. Вчгаdап belo qопаэtа galmak olar
Н, goxsiyyot anlayrgr adamlann simasmda va dачrаш9шdа sosial
ahamiy,vatli xiisusi соhаtlогiп sociyyelandirilrnэsi talabi Hmi
meydana golmi;dir. Таriхi tacriibo gбstorir К, iпsапп ёziiпЁ dоrk
etmosi mtirэkftоЬ mosaladir. ýц цз59[gпiп halli уаlшz iпsашп
yaqadrф ча ciziinii tasdiq etdiyi xarici alami, diinyaпr dork etrnok
zaminindo miimki,indtir. ýaxsiyyat mаhz, sosial miihitdo ictimai-

146
siyasi ideallara уiуоlэпiц camiyyot, dovlat vo diрг to'sisatlar
Ьаrэdо tэsawiiro malik olur, faaliyyэt чо dаrпашq поrmаlап
fоrmаlаgrr. Demoli, camiyyet vo gaxsiyyot Ьir-Ьiriпdоп tocгid
оlrшmчg iH olahiddo fe,lromen deyildiг. Опlаг qaгgrlrqlr surotda
bir-birini qаrtlопdiгir. BiT sozlo, gaxsiyyat hаr geydan эwоl,
sosial-siyasi fоаliууэfiп, tarixi prosesin va idrakm subyektidir.
Sosioloji adobiyyatФ 9oxsiyyэtin sosial sistem Kmi tэdqiqi
tasadЁfi deyildir.Axr, insan noinki hэт hапп sosial sistemin
iinsiiriidiiT, еlосэ da опuп бzП mtirэkkab, ziddiyyэtli vo goxcahэtli
strrrkhrra malikdir. ýaxsiyyati sosial sistem Kmi ауdшlаgdrrшkэп
"9oxsiyyot va "fогd апlауrqlапшп fоrqЫ dtirtistloqdirmak elmi-
metodoloji ahamiyyэta malikdir. "Fоrd anlayrgr bu va уа digar
sosial sistemin ауп-ауrr niimayandasi kimi Ьа9а dЁgtiliiг. Lakin
hamin konkret аdаmlапл геаl hауаfiпш vo fэaliyyatinin spesifik
xiisusiyyetlari "fоrd апlауrgшш mаапuшша aid edilo Ьilmэz.
ýoxsiyyBt iso iпsашп mahiyyэtinin konkret ifadasidir. "ýaxsiyyat
anlaygr fаrdlэтdэ sosial ahamiyyatН сэhэtlоri vo sosial
miiпаsiЫlагiп ЪmarНizlopmэsini ifada edir. Sosial ahomiyyatli
keyfiyyotlar qэxsiyyotin baliyyotinin motivi va moqsadi Hmi
glxrq edir. Mcivcud camiyyatin sosial ohamiyyotli cehotlorЫn
fardi dapryrcrsr Hmi grxrg edan hоr bir adam mohz, "9эхsiууэt
anlayl;rna daxildiг, Наmiп cahatiorin goxsi tozahi.iri.i isэ fэrdlоriп
foaliyyotinda tocossiim оluпчг. ýэxsiyyatin baqlrca xiisusiyyotlэri
ciztintidorketrno, sosial ahamiyyatli faalфot, moqsodouyфn
pozifiv siyasi davTanr;, camiyyata mtinasibotda nisbi mЁstoqilliyo
malik olmaq, mэs'uliyyot hissi, axlaqi tэlobkarlrq, loyaqatli
iiпsiyyat, yulcsak mэdапi saviyyo vo sairdir. ýaxsiyyatin fordiliyi
isa hoT hansr bir айml bagqalanndan farqlandiTan spesifiHik vo
бztinomoxsusluqda ta'zahiir еdir (biotoji vo sosial сэhаtlот da
daxil olmaqla).
ýэxsiyyotin sosial-siyasi miinasiЫlori iпsашп fэaliyyatindэ
va dачrашýшdа tiza 9шr, Demoli, goxsiyyot аdаmlагш simasmda
va davranrgmda sosial, siyasi va эxlaqi cohatdon эhamiyyatli
xtisusi keyfiyyэtlarin tegokkiilii pгosesinda fогmаlаqtr.
Ьашп mahiyyatini dork etmak tigiin опчп daxili iizvi
birliyini tэ9Нl edon tiq baqlrca komponent (bioloji, sosial vo
ma'novi komponentlor) hаqqшй dolýun tasayvtiro malik olTnaq

|47
lazrmdlr. iа6"поп inki9afinda sosial чэ bioloji Ёпstаlагiп nisbati Ьu
gtino qаdоr elmi miibahisolsr obyektidii. Моsоlэп, marksian
maddi, iфsаdi hoyat Eaгaitini iпsапlапп mэ'пачi inkipafinrn
mi.ioyyonedici garti Нmi эsаslапdшf va gбstarir Н, insan геа1
sosial-iqtisadi gэrаitdо уаýауап ictimai varlrqdrT, iпsашп mahiyyati
ictimai mfrnasibotlorin mасmuчdчr. Dtinya alimlorinin goxu iso
iпsашп mahiyyatindo bioloji vo sosial tinsiirlori Ьir-Ьiriпэ qaT;r
qоуur, опlаrdап birini digorindan аушт, bioloji amili heyvani va уа
insanda qeyri-insani xiЪusiryot kimi qiymoflondirmap cohd ediT.
Ьsашп mahiyyotindo sosial iinsfiЁ isa fordin бziiпа qагqt qоучlап,
kэпатdап niifuz edan cahat kimi аsаslапdшаmаýа gаlrgrrlаr.
"Naturalizm сэгаушшlш niirnayindolа1i ia5anln inkigafmda biologi
iinsiirlari miitloqlogdirirleг. Вu moqsadla опlаr xiisusila,
dбvriimtizihr moqhur etoloqu К.Lоrепsiп nazori tosawiirlarina
haqq qazandrnrlaT. Lorens iddia еdir К, iпsашп чагlrýrшп mtixtolif
ziddiyyotlorini aydmlagdrrпraq iigtin e'tiraf еФдаk lаzrmфr ki,
insanm sosial dачrшugr,.. ёztinda ela qапuпаuуýrшluqlап aks
еtdiгiг Н, biz Ьчпlап heyvanlann dачrапrýrш сiуrапэп zаmап daha
yaxgr bilirik
Ёmumiууоtlа, falsafa va sosiologiyaya dair
mбчсud
adabiyyatda gэxsiyyat anlaytgtnm hamr tэгаfiпdап qobul оluпmчg
vahid to'rifina tэsadiif оluпmur va bu апlауr9ш daqiqla;diTilrnasi
istiqamotindo rэ'у miixtolifliyi holo do davam edir.
Bo'zi mЁollifloT iпsаш bioloji-sosioloji, digorloгi isa
biitovltikdo sosial чагlrq hesab еdirlаr. Маsоlэп, i.S. Коп
gaxsiyyat anlaytgmr iпsапш bagqa adamlarla bilavasitэ va qargrlrqh
fааliууэfi prosesinda alda оluпmug sosial ohomiyyotli cahatlarin
mасmuu kimi saciyyalonфrir. T.M.Dautov belo hesab ediT ki,
insan ictimai miinasibatlarin mocmuu kimi grxrg etdikda 9эxsiyvat
Hmi mочсud оlur. QtinН gaxsiyyotin mahiyfiini topНl edon
kеуfiууэtlоr bu zaman rеаllа9rr. Т.М.Yаrо;ечskiуа gtirэ insan ciz
sosial ahatosini dork etdikdo чэ dayigdiTdikda <izЁnfr qoxsiyyat
Hmi tosdiqlayiT. Ноr iig mtiallifm fiHnda maгksist ruh aydrn
паzогэ 9аrрr. ýoxsiyyat anlaylqrnin Ыа bir mэ'па dagrdrýrnl iddia
еdопlоr dэ чаr ki, guya, о айmlапл xiisusi keyfiyyatlarini oks
etdirir. Bela tosowtira malik olan tэdqiqatgrlar gaxsiyyatin
mоапuпuпч Ьir srTa keyfiyyatlar - yti}sok madoni soviyyo,

148
ФfokkiiTtin rnibtoqilliyi, ictimai fэallrq, iTada gticii, dа,чili infiza:Tr
hissi, ma'suliyyot, ioyaqot va' sair ila mЬууеп еdiгlаr.
Zonnimizco, gaxsiyyofi iпмпlагrп segilTnig kateqoTiyasr kimi
tesowtiT еtпоk elmi сэhоtdап mоqsаdэчуýчп deyil. Belo tosawiir
goxsiyy,ot апlауrgrш miiауувпlэgdirmаk tigiin obyekfiv mе'уап
агаdап qaldrrrr. ýaxsiyyot ferdin хаrаktеriпdэ konkret surotdo
tacassЁm olunan sosial sima kimi gжrр edir. Olbotta, gэхsiууэtiп
mahiyyatini bioloji amildan kепшdа tosэyviir etmak do dtizgtin
Фyil. ýaxsiyyot Иrixi inkisafin mеhsчludur. Hor bir gaxs diinyaya
goxsi5ryot Hmi уох, insan kimi goliг. iпsапш goxsiyyata gечгilшоsi
hayatda, omeli sosial, siyasi; oxlaqi ve intellektual foaliyyэt
prosesindo Ьа9 чеrir. ýэxsiyyot уаЬшz tаrЬiуапiп dфl, hаm do
ёziintitaTbiyanin mоhsuludчг. Вч mo'nada gexsiyyat fordi istedaф
qabiliyyot va ma'novi mo'suliyyatlo yanaýl yiiksok sosial
kеуfiууоtlэri бziinda Ьiтlаqdiгап ictimai varlrqdrr.
ТаrЬiуо vo ёziiniitэrbiya prosesinda уЁksэk tэfakktir
modaniyyatina, ma'navi nufuza агхаlапmаq lмrmdrT. Qunki
insanln oxlaqi mtivqeyinin miikommolliyi xeyli doracэda zоkашп
fоаlkýц gtiunrn Ьiг tinstrrйnriB digarina ciddi, sаmэтэli tо'siгi ila
baýlrdiT. Zяka\ adamrn exlaqi gёzэlliyi hom dэ опuп idrakr ilo
psixoloji vo siyasi аlэmiпiп iizvi olaqэsindo ауdш поzаrэ 9агрш.
Опu da qeyd edok Н, hоr Ьir gaxsin sosial, siyasi Ъaliyyэtinin vo
oxlaqi dа,итапrgшш tonzim olunmasrnda zоkапш rоlч tэkсэ
Ьrшuпiа mоhdudlаgrur ki, о, m<ivcud ta-labatlar, о ctimladon s,iyasi
tolobat haqqmda monimsanilan informasiyanl yenidan mа-
паlапdrrr. ZoY,a hаm do bilavasita шаdапiууэtiп manim-
sonilmasi чаsiъsilэ oxlaqi talabatm ta;akkiiltino vo inkiqafma
ciddi ta'sir gоstагir. ýaxsiyyatin axiaqi inki;afi опчп ma'navi
аlоmiпdэ zaka ilg еmоsiуаlапп йangdarliýrm ifado edir. Дхr,
insanln sosial, siyasi чэ oxlaqi davramqt опuп talobat vo maraýl ilo
gоrtlопir, Bunlar iso hiss va emosiyalaTla tozahtir еdiц zaka ila
dогk оluпur
ýэxsiyyatin sosial mahiyyati onun axlaqi gЁчrч ilo srx
baýlrdrr. iпsашп ;oxsiyyot kimi fоrmаlаýmаsl hеr gеуdэп аwэl,
fsrdiп qаrýlуа qoyduýu maqsodi, horokat xattЫ, соmiууэtdэ бz
уегiпi, rnбvqeyini va rоluпч anlamastdrr, sosiai-siyasi dачгашgullл
ц6'дд9rпl чо noticolorini aydm Ьа9а diigmэsidir, axlaqi

|49
mo'zilryotloгa yiyolanmэyo va kamillik zitvasinэ чсаlrпаýа ciddi
sa'y gostэrmosidiT. Sado axlaq поrmаlаппdап insan zаkаsшш
qiidretinэ qodor, sфаm iinsryyot modoniyyotindэn yaradtct
faaliyyэtadok, samimilikdon obyektiv vo йcdanlr dШiiпса tагziпо
qodor; ailoyo mohabbэtdon hoqiqi чэtопроrчогlфоdаk, bir sбzlэ,
ап ali hisslar qexsiyyotin tпоzmчпчпчп, kamilliyiniп oyani
tэcasstimtidtir.
Ьапш о zаmап mо'паh, mэzrпчпlч оlчr ki, onun
hoyatr
davгanrýr ali moqsadlэra, хаlqш mBnafeyino istiqamatlonsin
Btytik mоqsэdlэrэ, amallaTa istiqanotlonon fэaliyyot hayatr
посiЬlоgdiгir, ona ahengdarhq, yaгadrcrlrq sevinci Ьхg edir.
Frапsш yмl91s1 хашm de Stal qeyd edirdi Н, hоуаhп
moqsadi уаrаtmаq vo шiimkfrп qоdэr parlaq yanmaqdtr, oz
faaliyyэtini, hоуаttш аdаmlаrа hаsг etmoyon xoqbaxt ola Ьilmэz.
iпsап toklikda sevino bilar, па9'эlопоr, lakin xoqboxt ola bilmoz.
iпsапш maqsadi по qаdаг qotiyyatli, mэziyyatli оlаБа, опчп
irado gЁсiiпо da Ьiг о qоdэг stimul уаrаdаr. Dark оluпmч; tэlаЬаt,
elaca do siyasi tolэbat amoli moqsadlarin уаrапmаslшп
baglanýrcrdrr, ilk ашdrr. Веlэ talabat iпsашп, хаlqш mЁоууап
аr"а.rlчгrш, taloblarini, obyektiv gеrgоНiуаmйnasiЫini i fada edir.
Dork oiunmu; siyasi talэbat iпsаш dй;tincali sosial faaliyyota
istiqamatlandiriг. Saýlam sosial-siyasi talabatm fоrmаlаgmаsшdа
gaxsi keyfiyyatlar, ilk пбчЬсlа isa irrsалш <jziino giiuгlч
miinasiboti, tэnqidi уsпаýmаsr, опчп manlik giiuru, loyaqэt hissi,
iradasi, бztinii bir qoxsiyyot Hmi tasdiq etmok qabiliyyэti miihum
rоl оупауш.
Oxlaqi йчrаш9ш subyektiv manbayi mahz, oxlaqi tolэbat
va inamdrr. Эxlaqi tolabat чэ inam goxsiyyatin mo'navi
layaqatinin mе'уап Hmi 9rш9 ediT. Kamillik soviyyosina ucalrnaq
iigi.in insan tizfrno daim ali hissloгi, saf dfr9tincalori tolqin etmolidiг,
бzltiytindэ Ьаgqаlаппа qargr хudЬiп miilahizalara, pis niyyate
qaprlmamalrdu, badxah аmаllаrо sэ'у gбstoпnэmolidiT, Вir adama
pislik edondэ insan iНqat pis iq gёrmiiq оlur: hоm oz qolbini, hаm
da ba9qastnln qolbini incidir. oksina, kimaso yaxgrlrq edondo
avozindo yaxgrlrq gortirson, qolbin qad оlчr. Маrаqlrdrг ki, Polgada
goxdan "Tэbossiim ordeni to'sis edilmigdiT, bu огdепlо iпsапlаrа
sevinc boxg edon gэхslагi miikafatlandrпrlar, ТосrЁЬа gёstоrir Н,

150
aliconablrq, samimi tinsiyyat, Ьа9qаlаппа tэmonnastz хеуiгхаhlrq,
Ьir sбzla, sаЁаm diigiincэ torzi insana yalnlz fayda чеrir. Дmап
mtitofokkiri Ебtепiп mtidrik bir kolamrnT хаfrrlашаq уеriпо dtýoc
"Вбу(ik zaka qшgrsшdа Ьа9 оуirаm, btiyflk qalb qaгprsrnda diz
9ёkilrоm.
"insanhq falsofasini ehtirasla tobliý edon miitэfokkirlarin
fэaliyyotinin qayosi homiEa bela bft iilvi mЁlаhйо ilo
ziпеtlэпmigdiг К, irzццti torbiya etrnoyi Ьасаrав insan
mo'noviyy,afinй оп пэсiЬ hisslэri, xЁsusilo xeyirxatrlrф tpzahtiг
еtdirmэlidir. L.Tolstoy qeyd edirdi Н, insanln bбyiik xogbaxtliyi
nainki Ьаqqаlаппа хеуirхаhlrq etmэsidir, an ba;ltcast, otdiyi
xeyirxahlrqdan zбvq almasrdш.
iпsашп pexsi lэyaqat hissinin inkigaf dэTэcasini
qiymэtdandirmak tigtin Ьа9hса mе'уаr опчп mtitoroqqi ictimai
ideallm, sosial edalэt va haqiqat uýтчпй miiЬаЙо apamвstdrr.
Ноr bir fаrdiп loyaqati опuп бziino inamt, zehni у9 oxlaqi
qabiliyyofi, yaradrctlrq imkалlап чэ dачrашgшrп yKintlmti ilэ
qurlmм suro|do baýlrdrr. _0zЬэ iпаm hissinin itirilmosi iпsашп
axlaqi fэаlhýrш vo tоIоЬkаrlrфш zэiflоdiц опчп istedad чэ
qabiiiyyotinin inkipfina, mэ'почi imkапlапшп tka gжrпаsша
mапе olur. Sosial adalot hissinэ dэгiпdап yiyalanmak va Ьчпuп
uýпшdа mйЬаrйа 9эxsiyyatin mоапчшшuп 9ох qiymatli
iinýiirЁdtir. "НауаИ vo azadlrýa уаhшz о adam layiqdir Н, Ьuпlапп
uýruпdа hаr giin ddyti;a gediTdemэkdo Нёtе по qэdэr haqh imiq.
ýoxsiyyэtin sosial mahiyyoti xeyli doracodo опuп estetik
medoniyyati ilo miioyyan оlчпur. Аdатrlапп estetik modoniyyota
yiyolonmosi biitёvlukdэ camiyyetin ma'novi taгaqqisinin amili
kimi 9шrg еdir. Qiinki ictimai giiurrrn digar fогmаlаппйп faTqli
оlагаq estetik gtiur geгgakliyi estetik talabat va mаrафа oks etdiliг,
Estetik madэniyyotin ba9lrca funksiyasr mohz, iпsаш modoni-
mo'novi уагаrlrсrhfu subyekti kimi fоrmаlа;drrmаqdап ibarotdir.
ýэxsiyyotin estetik tasaw0rlarinin keyfiyyoti yalnrz estetik vo
badii biliklэrlo miiayyan оlчпmчr. Вu cahot hэm dэ опчп
gergokliyin konkTet halisaloгini "gбzoilik qапчпIапшп (Магks)
kбmауi ila qiymotlondirmak qabiliyyotindon asilrdir. ýoxsiyyotin
estetik idealrnm Mrakteri опlш estetik qiymotlэndirma
tаsеw{iriiпfrп baglrca giistoricisidiг.

151
 inkipf etmiE goxsiyyoi уаlшz hayatda}:r va
Estetik cahotdon
incэsonetdoН gбzalliyi hoyaЙ tatЪiq etnak mahaToti, sosiai
hadisoloro ,vaгadrcr yanaýmaq Ьасапф ilэ saciy.valэnmiT. Estetik
madoniyyotli goxsiyy,эtin mahiyyeti g0zollik uýrunda miibarizado,
gcizalliyi amoli foaliyyotda duymaq qabiliyyotinda, ýаrо qаrýl
baпgmMlrqda hayata foal, yaradtcr miidжila etnrok bacanýrnr osl
gozallik Hmi dогk etmokdo ifado оluпчr. Fтшtsа mЁtofokkiri Anatol
Frапs diiпэ{ёпо dеmiqdiг Н, "agor mапа hoqiqot vo gozэllikdэn
ЬirЫ seqrnok nesib olsaydr, mоп giizolliyi sеgогdim. О, hоr hаlф
hoqiqoto ушшdrr. Grizallik ciztindo gеrgэНik hadisalorinin аhэпgrш
vo zэnginliyЫ ehfiva edir. Bu mа'паdа bэdii ахИпg gеrgоНiуе
estetik miinasibatin tazahtiгЁnrin ttikonmaz monbyrdiT.
Gergokliya estetik miinasibэtdэ eýtetik faaliyyot baglrca rоl
оупауг. Yaradrcr estetik baliyyatda саmiууэtiп estetik ideah
xiisцsi эhomiyyot kosb ediT, Estetik mэdошучаt Игiхi inkigafin
konkret moгhalosinda mёчсud camiyyot tаrоfiлdоп yaradrlan va
istifada edilэn estetik sorvotlorin mэсmuudчt. Comiyyatin estetik
modoniyyotina noinК incasonet аsэrlагi, homýinin, аdаmlапп
maddi va ma'navi fэaliyyatinin btittin estetik tэrаfi daxildir.
Estefik madaniyyэtin formalagmaslnln 9жlý nбqtasi estetik
giiчrdчr. Estetik qiirгuп an adi foпnrast isa estetik hissdiT.
ýoxsiyyэtin estetik hisslarinda опu ahato edon alama, bagqa
аdаrпlаrа, hэmgЫп, бziiпэ miinasibati ifada оluпчг. Вu, estetik
gtiuru чо tolobatt, tobii Н, buttivliikda ;oxsiyyatin estetik
modэniyyotini saciyyalondirэn miihiim соhаtdiг. Ноmiп hissdo
pTedmet чэ hadisalorin keyfiyyati, эlаqоlоri аgllrг va beloliНa,
insan vo саmiууэt iigiin ohomiyyati iizo qHrT.
Науаfiпш miiаууэп d<ivrlaгinda бziiniin estetik cahotdon
zanginlo;rnasina xiisusi diqqot уеtiгmауоп Ьбуй ingilis alimi
Qarlz Darvin torciimeyi-halrnй qeyd edirdi ki, оgоr mэп hоуай
yenidan qadom qoysaydlm бziimii mfrntazom suratda badii аsаrlоr
охчmаýа va heg olmasa haftado Ьiг dafa musiqiyo qulaq asmaýa
hazrrlaqdrrardrm. Darvinin fiНпсо, itiгilrni; estetik hisslari heg na
ila ачэz eftnak olmaz vo bu, insan xoýbxtliyinin an qiymatli
zогrоIотiпdап ЬirЫп itirilmasidir. Estetik hiss gergokliyi sadoco
seyr etmaНэ, опч passiv gakilda эks etdirmoklo deyil, mahz,
insant ohato еdоп mtihiti fааl surotda yenidon quгmaqla уаrашI.

l52
Estetik gйrгч sociyyolondiTan gox miihtim tiпsiirlэrdап biri iso
estetik ziivqdiir. Estetik hissin inkigafi prosesindo tagэkktil tapan
eStetik Zёvq estetik sаrчэtlаri, gбzolliyi, ша'пой ucalrф vo eyni
zаmапdа eybacorliyi, riуаkатhф, razilliyi qiymэtlondiTmek
Ьасапфdlт. Estetik zёvq бz mйiyyotina gбта insяnln уаrаФсt,
tэgоЬЬfiskаr qabiliyyatinin emosionalфadii ifadasidir. Mfrkammal
estetik z<ivq gergoНiyin estetik hаdisэIоriпа noinki emosional
miinasibэtdiT, еlэсэ do hоmiп hadisalaT haqqmda mtilahizolэr
yiiriitmok Ьасапýrdrr. Estetik ztivq hаr bir goxsin Ёmчmi
modoniyyati, ошш giiчrчо hissiniп inkigaf soviyyasi ilo gоrtlапir.
ýoxsiyyotin estetik gftuгч опuп axlaqi alominin
пасiЬlеЕmэsiпо miihЁm ta'siT gёstогiт. Estetik tеrЬiуо soziin
mtioyyon mа'паsшй hэm do эxlaqi tэrbiyadiT.
Estetik z0vqiin уапlrg istiqamotda fогmаlа9mаst iimчm-
mэdопi inkigafa, axlaqi cohotdon tokmillaqmoya, ma'navi
уепilэqmауэ ciddi mапеаlаг tбгоdо bilir. Umumiyyotla, bodir-
estetik sarvatlar охlф qaxsiyyatin formalagmasrnda faydalr rоl
о1nауlr. Xalqrmran boyuk mЁtofokkiri Miпa Fotэli Ахuпdоч
incэsanotin mэqsadi "iпsапIапп ахlаqш уа,rqrlаgdrrmаqdrг
demoНo шаhz, estetik kеуfiууоtlагlо axlaqi саhаtlогiп sж
эlaqasini паzаrdа tutmugdur,
Musiqi, odobiyyat hatta bu vo уа digar bёyiik kogflorin
mеуdапа galmosindo miihiim rоl oynamtýdrr. incosanat noinki
badii-cstetik уагаdrсrlrýщ hamginin, elmi ахtапglапп uýurlа
noticolonmэsino qox ohamiyyэtli ta' sir gtistэrmigdir. А.Еупgtеуп
Motsartrn musiqisini ehtiramla seviTdi, skripka galmaýr bacanrdt,
odabiyyata ЬбуЁk mайq gcistorirdi. О, iftiхаrlа e'tiraf edirdi Н,
nisbilik пэzогiууоsiпiп ka9f edilmasinda Motsartrn musiqisi va
Dostoevskinin аsэrlоri опа bбyiik k<imok gostarmigdiT.
Yaгadtct, nocib diigi.inca tarzi, axlaqi-estetik gбzollik, bir
scizla, tэfоkktiг madoniyafi nainki comiyyэtda baq veTan gбzal
hadisaloгin mahiyyatini diizgrin Ьа9а dЁgmауо kёmak edir, hоm do
iпsаш goxsi tocri.ibo чэ foaliyyot gorgivэsindan gжапЬ kegmig,
indi vo galacok haqqmda genig tosawtiTlor alomina s<ivq edir,
haqiqэti anlamaýa yol аgш.
Gбzol insan hэуаtdа va hayafin cizii vasitasila formala;rr. Brr
Ёlvi adl da9rmaq о gохslага nosib оlчг ki, опlаr ciztinda оп nacib

153
keyfiyyatlori, miidriklik adlanan ап bёyiik layaqэti tocossijm
etdiriTlor.
Taassiif ki, hala ,araшzda elo айmlаrа tssadi.if оluпчr ki,
insandakr hoqiqi gбzэlliyi, loyaqati tamonnalr mёvqedan, qaxsi
monafe baxlmdan qiymэtlandirirlaT. Bela halda gбzэllik, layaqot
tigiin bu vo уа digor qaxsin vozifэsi, ictimai mtivqeyi, imkапlап vo
s. "mе'уаtr gёttiTiiltir. QаЬйэt, xoga gэlmоz hal оrаstdш Н,
Ьа;qаlаппа, "laamir аdаmlша belo mtinasibэt qЁчrlч edilir.
Вч vo уа digаг аdаmш gэxsiyyatЫ obyektiv qiymot-
lопdiгшrаmаk sэ'yi Ьо'zэп iso hoyat tacriibasinin vo giiriý фiто-
sinin mоhdudlчýчпdаъ Ёmumi mэdопi saviyyonin vo intellektual
qabiliyyotin аgаф оlmаsшdап irali gаliг. Lakin опu da qeyd edok
ki, saviyyd mohdudluýuna gбrо Ьаgqаlапш obyektiv qiymat-
lапdirmоmоk gatrgmazlrqdrrsa, mtiayyon subyektiv mtilahizolaTla,
qarozli mёvqedon аdашlап "saf-giirйk ehnok axlaqi еуЬосаrlikdiг,
riуаkаrlrqdrr, demali, gёzэlliyo ziddir. Comiyyot tizvlaTinin gaxsi
maqsadlori, mаrаф vo hоrоkэtlогi iimumi maqsodlaro, соmiууэ-
tin, xalqln monafeyino istiqamatlэnrnolidir. Вir sбzlo, insan iпsапа
xidmot etrnalidir. Sоkrаhп mЁdгiНiklа qeyd etdiyi Hmi, aфllr
davraлtg эsl insani dачгаш9ш sinonimidiT.
Siyasi sistemin hаrtgrаfli va darin бyronilrnasi (tadqiqi)
yairuz comiyyot vo опu ta9Кl edon sosial tobqa, qrup vo birliНar
mбvqeyindэn deyil, hаш da goxsiyyat, ауп-ауп fэrdlоr baкmdarr
hoyata kegirilmolidir. Siyasi sistemin movcudluýurrrr, foaiiyyotim,
demokratiyanrn mexanizmini goxsiyyэtsiz tasawtir etmak
miimkiin dеуildiг, Ноr Ьir poxsiyyat iso mйоууоп sosial qrupu,
xalqr, millati, kollektivi ча sabni tamsil edir. Siyasi sistemiп
gэxsiyyot aspktinda бугэпilmаsi camiyyatin bfrti,in sosial-siyasi
sisteminin idатэ оltlпmаýшш qanunauyýunluqlannr чо spesi-
fiHiyini tйа gжаrmаýа zomin ушаdrr.

2, ýэхýilryатiN нtiqчqi-siудsi sTATusu

Bela bir cohoti qeyd еtmэk часiЬфr Н, сэmiууаtiп siyasi
sistemi ilo baýIr mоsэlаlаriп, еlэсо da 9эxsiyyotin statusш
haqqmda mёvcud tэdqiqatlann iglanmo darocasi va saviyyasi

154
biittivltikdo miiasiT ictirnai inkigafm talablarini эks etdirmir.
ýoxsiyyotin siyasi чэ hiiquqi statusu daha dагiпdэп чэ hоrtаrэfli
оуrопiЪпаlidir. Camiyyotin siyasi sistemindo gэxsiyyotin statusu
miixtalif еlmlоriц ilk пtiчЬоdэ isэ folsofanin, sоsiоlоgiуашц
hЁquqшц рsiхоlофуапш va sairэnin tэdqiqat obyekfidir. Bu
рrоЬlеmiп htiquq elmi tarofindon tadqiqinin baqlrca xiisusiyyati
ondan iЬшоtdiг Н, 9oxsiyyэt уаlшz hiiquq чо dбчlоtlэ srx эlaqodo
oyronilir. Lakin goxsiyyэtin statusu moselэsinin elmi tahlili tokcэ
goxsiyyot dovlat miinasibotlarino deyil, homginin, ;axsiyyatla
siyasi sistemin digor iinstirlэrinin alaqosina istiqamotlonmolidir.
Bagqa sozlo, qaxsiyyэtin partiyalar, ictimai biTlikloг vo togНlatlar,
omak kollektivlori vo saiTo ilo qargrlrqlr alaqasinin mexanizmi
daha dorindan чэ ahatoli aragdrnlmalrdrr. Веlэ sociyyoli
tadqiqatlaг haT geydon owol, hiiquqi dбvlatin fоrmаlаqdшlmаst vo
qэrаrlаgmаsr уоllапш mtiэууапlоqdirmэуа xidmat etmig оlаr,
Umumiyyэtla, comiyyatdo qoxsiyyotin sosial stafusu, siyasi
sistemdэ 9oxsiy.vatin stаfusчпчп faaliyyatinin timumi vo spesifrk
qапuпачуýuпluqlап kimi vacib рrоЬlеmiп mtiasir aspektdo todqiq
olunmaslna ciddi ehtiyac duучlчr.
ýoxsiyyotin sosial statusu genig vo goxcahotli anlayrgdrT.
Bu anlayrE бziiпdэ Ьir пе9о аlаmэti эks etdirir: atributiv
(kollektiva, sinfe, sosial qruра monsubiyyot ma'nasmda);
funksional; qiyrnotlэndirmэ (sosial niifuz); normativ. $oxsiyyotin
sosial statusu sёziin geniq ma'nasmda ауп-ауп fаrdiп rolu ilэ
sosial ntifuzunun vohdatЫ ifada еdir. ýoxsiyyotin sosial statusu
anlayrgr oztindo fi.mksional vo qiymotlandiгпro toraflarini
Ьiгlаgdirir. Вч isa опч giistarir Н, qaxsiyyat по ediTsa onu eda
Ьilэr, опuп hоrоkаtlагiпiп naticolari nodir vo Ьu hэroketlar bagqa
айmlаr vo comiyyot tоrаfшdап песо qiymэtlondiriliг.
ýoxsiyyatin sosial sИtusuпuп miihtim пбчlаriпdап Ьiгi sosiab
normativ statusdur. sоsiаl-погmаfiч status sosial поrmаlаrш
пбчlаriпdоп Ьiгi olan huquq vo vozifolar sisteminda goxsiyyatin
normativ miivqedan tanzimlanmasini saciyyolondirir. Taessiif ki,
halolik hiiquqi vo siyasi odobiyyatda pxsiyyotin sosial-normativ
statusu az i;rqlandrпlTnrqdrT. $oxsiyyэtin sosial-noгmativ sИfusunrrn
mahiyyotini tohlil еtпrэуа dovlobhiiquq чэ toqНlafi-korporativ (va
уа kоrрогаsiуа) tапzimlэmо nisЫi bжrmdan diqqat yetirilmalidir-.

l55
Вrrпчпlа yanaýl sosial-пormativ stafusu oxlaqi поrrпаlаг sistemindan
ksпагdа tosowtiT efirrok olmaz.
ýaxsiyyetin sosial-normativ stаtцsчпuп daha шiihtim taTafi
hiiquqi stаtчsdчr. Hiiquqi status dёvlat torafindon tosdiqlenon va
to'minat veTilon hфчq qауdаlап, azadlrq, goxsiyyotin vэzifolori
va qanuni menafelori sistemidir. ýoxsiyyatin sosial-normativ
statusu yalnrz опчп htiquqi statusцnda deyil, eloca do gaxsiyyэtin
miioyyan раrtiуапшr, ictimai togНlann чо эmэk kollektivinin tizyii
Hmi statцsunda ifadэ оlчпчг.
Camiyyotin siyasi sistemindo gaxsiyyotin sosial-normativ
sИfirsuпчп btittin пёчlэriпiп osaýlm elmi odэbiyyatda qeyd
olunduф Hmi чоtопй9 olmaq e'fibmilo goxsiyyatin manafeyi
togНl edir. $эхsiууаtiп monafeyinin 9oxu опчп htiquqi sИtusunun
mozrntmllna daxildiI чэ Ьч stаtusuп mi.istoqil stгчktчr iiпstiгЁ Кшi
saciyyэlanir.
ЁmrTmiyyotlo, qэxsiyyatin sosial-noпnativ statusu spesifik
mапаfе qlmaqla bu va уа digaT tа9Нlаtш, kollektivin iizviiniin
htiquq va vozifolori Hmi grxrq edir.
ýэxsiyyotin dбvlatla qar;ll-rqlr эlaqasi hiiquq vasitosilэ опuп
hйquqi stahrsunda ciz oksini taprT. ýaxsiyyotin hЁquqi stаtusuпuп
ta'min olunmast dovlat tогэfiпdоп геаllа9ш, ýaxsiyyatin
hiiququnun, аzаdhфшп va vazifэlarinin hэсmi vo hoddi dovlotin
faaliyyatindo sosial baxrmdmr nazara аlшrr. Daha doýrusu,
goxsiyyatin htiquqi vo siyasi statusu dёvlat tsrоfшdап i.imumi
iqtisadi, sosial, siyasi, ma'nevi va digэr amillorin rnacmuu
zomininda miiэyyanlogdirilir. ýoxsiyyotin hiiququ, azadlrýr vo
чоzifоlогi srrf hiiquqi amillarla, Ьеупэlхаlq hйquq поrmаlап ilo,
diivlatlarin beynolxalq miiqavilolor чэ rааlrq osasmda бz tizorino
gбttirdiiklari tihdэliНаrlа miioyyan оlчпчr. Не9 da tosadЁfi deyil
К, btittin Ьuпlаr insan hiiquqlагша aid Ьеупэlхаlq timumi
ьауаппаmапiп mаhz, Ьiгiпсi Ьбlmаsiпdэ oz aksini aplb.
D0vlatlarin beynolxalq аmаkdа9lrýшш ап miihiim рriпsiрlаriпdап
biri insan hi.iqi,iqlanna vo azadlrýrna hёппоt edilmosidiг. Dбчlаt
insanrn hЁquqiarrm, azadltýrm va vozifolэrini, hаmqiпiц onlann
hэddiпi mЁоууапlа;diтmаНа mэhdudlаgmш. О, hаш do Ьчпlалп
htiquqa uуguп gэkildo ta'min olunmast sistemini tэ;kil edir.
qоrrшmа$ tigtin sosial фtiquqi) taminat чеrir. Yadda saxlamaq

156
laamdrr Н, insan hiiququ рrЬlеrпЫп 0zЁ mehz, comiyyo':n,,,
dovlotin ча iпsап gaxsiyyвtinin inkipfi ila qmlmaz sчrаtdэ
baýlrdrr. Tasadiifi deyil Н, insan htiququ ideyasr ilk dэfa maddi,
сэhаtdап az to'minatlr, lakitr monlik gtiuru чэ 9ежi loyaqot hissi
ytiksak soviyyoda olan mЁtafokkirlor tогоfiпdоп irоli siiTi.ilmii;dtiг.
Fаrdi layaqэtin rna'nalandrnlmaп чэ tosdiqlanrnasinin ilk иrixi
foTmast va 9эxsiyyetin hakimiyyoto mtinasibatdэ mчхtаr mahiyyot
dagrmasr eramlzdan awol birinci minillikdэ tabii hiiquq ideyasl
Hmi meydana golmi;dir. Вu idэya ilk dэfа qodim учпап fol-
sэfэsindo sofizm adl аlfiпй tagokkiil tapan tэ'limin nti-
mауэпdэlаri tэrаfiпdеп irali siiTЁlmiigdiir. Sofist filisoflar Kmi
tапшап Likofron, Antifon, AlКdam va Ъаqqаlап еrаmиdап оччоl
VrV аsrlаrdа tasdiqloyirdilor Н, btitiin iпsапlаr dоýuldufrч gtindan
ЬоrаЬаrdir чэ tabiot tагоfiпdэп gогtlопап eyni hiiquqa mаlikdirlоr.
iпsап hiiququna dair ilk liЬеrаl konsepsiya t diniin
sistemlagdirikniq ifadosini 1791-ci ilda qobul olrrrrmuq АВý
konsfitrrtsiyasrnda Иpmrgdrr. Baglrca insan hiiquqlan-qaxsiyyot
azadlrф, miilНyyot hiiququ, tahlfikasizlik чэ istismar оlчпmаýа
miiqavimat 1789-сч ildэ konstitusiya yolu ila insan va vэtondag
hiiquqlarrna aiC frапsи Ьэуаппаmоsiпdа tasbit olundu, LiЬегаl
htiquqlara dair ilk praktiki tаiоЬlоr XD( аsгiп birinci уаrtsшdа
lпgiltоrэdо Ьа9 чеrап gагtistlог horakahnda osaslandlnldr чэ irali
siirЁldй. QагЬ оlkаlэгiпdа vatondaqlann sosial htiguqlarmrn ;hiiquqi
cohatdon tosdiqi ikinci diinya miiharibosindan sоша baq verdi. Эп
ba9lrca sosial htiquqlar - omok, istirahэt, sosial to'nrinat, tahsil,
lэyaqatli hayat saviyosi kimi insan hiiquqlan l948-ci il dekabnn
lO-da BMT-nin Ьаg maclisinda qabul оluпmug rimumi Ь-
уаппаmэdо ёz oksini иpdr. Hiiquqi status qaxsiyyatin 1аlшz fоrd
Hmi deyil, hоm do dovlэtin vэtandagt olmaýn zэrцгi sosial
imkапlапш va potensialmr эks еtdiriг. Vоtапdаqlаrшlп htЩuqlап,
azadlrqlan vo чэzifэlэгi dбvlotin ntifi:zu чэ ЬЁtiiп giicii ila tа'miп
оlчпчr. ýoxsiyyotin htiquq vo azadlrý maddi amillorla qortlonan,
htiquqi cohatdon tэsdiqlonon va ta'minat чеrilэп ela ictimai
hadisэdir Н, Ьчпrш sayasinda hаr bir fard camiyyэtin biittin
sэrчоflаriпdоп isfifado etmok imkam аldэ edir.
ýoxsiyyotin hiiquq vo vazifalari biг-biiilo srx baýlrdrT. Bu
baýlrlrq ictimai hауаtш kёHti рriпsiрlаriпdопdir. iпsапlапп

i57
 vo bu gifuftii ictimai praktika tosCiqloyir ki,
Ьirgэуаgауrg tarixi
vazifolaвй htiquq, hiiquqsuz vezifoleг yoxdur. Bu dialektik
aksiom heg vaxt поzоrdоп qagrпlmamalrdrr.
Hiiquqr чоzifеlог subye-ktin golocэk dачгапrg imkапlап оluЬ
irado пёqtеуi-поzэгiпdоп dбvlotin qапuпlаппdа ifado edilon zоrчri
xarakterdir. Bagqa sozla, vozifa dёvlot tаrоfiпdап ta'min оlчпаrt
vacib dачrашqdш.
Qeyd edo} ki, hчqчq еlшi insan hiiquqlan konsepsiyasmrn
fоrmаlаgmаsl vB inkigafina miihtim tбhчо Ьох9 etmigdir. Bu
konsepsiyamn baglrca ideyasr Ьчпlаrdrr:
Maddi cahotdan gоrtlадша, iпsап hiiquqlan vo vэzifoleгinin
maantrnu;
Dovlэtin vo Eaxsiyotin qaTgrlrqlr mэ'suliyyoti ;
ýaxsiyyotin sosial miidafiasi. Sosial-iqtisadi hiiquqlara
ta'minat: omak, istirahot, manzil, pensiya to'minah hiiququ va s;
insan hЁquqlan va azadlrфnrn btitiin п<iчlагiпiп tamlrýr,
to?minatlr ohnast, qaг9rlrqlr olaqэsi va ЬаrаЬоrliуi;
Htiquq чg vozifэlorin birliyi;
ýoxsiyyofin hiiquq vo аzаdlrфшп, rifаhшшr ча sэrvоtlагiпiп
hiiquqi baxtmdan hэrtэrаfli miidafi asi.
insan hiiquqlan аdаmlаrш hayat faaliyyotinin miixtalif
sfеrа-lаrrпdа tazйtir edir. Bu Ьакmdап оп miihtim htiquqlaT
a9aýrdakrlardrr: чэtэпdцs htiququ (9axsi hiiquф, siyasi htiquqlаr,
iqtisadi htiquqlar, sosial hйquqlar va madoni hiiquqlar. Vatondaq
hЁqчqч gaxsi azadhýa ta'minat veTir. Siyasi hiiquqlar vatэndagtn
dovlotin ча ictimai hoyatrn idara оlчпmаsшdа iEtiгakrnr
miiayyanla;diй, iqtisadi hiiquq miilkiyyoto уiуэiэпmауi,
sahibkarlrф tacassiim etdirir. Sosial hiiquq insanrn loyaqatli hayat
sэviyэsini va sosial cohotdan miidafio оluпmаsmt ta]min edir.
Modani hiiquq isa qoxsiyyatin mo'novi inkigafina te'minat чеrir.
Hiiquq iпsапа опа gёrа lazlmdш Н, о, iotimai hoyatm mtlчtаlif
sfегаlаппф бz imkапlаrшu rеаllаgdlrsш, qabiliyotina va аrzusuпа
uуЁчп olaTaq tolabatrm to'min etsin. insan htiquqlan strasmda
vatanda9lrq hiiququ (;oxsi htiquф bagltca уеr tчtцr. О, insan
hiiququnun tэbii vo аупlmаz tarafidir. Votanda;lrq hi.iququnu
votondag hiiququ ila qangdrmraq olmaz. Vаtапdаg htiququ
votandaglrýr оlап ;ахslоriп dбvlot terofindon to'min olunan biitiin

l58
hiiquqlaг komplBksini ehata edir Votonйglrq htiququ isa
уа9аmаýа чэ azadlrýa tobii htiquqdan уагапmrqdrr. Веlэ htiququ
hоr Ьir insan doýulduф andan qаzашr че brrna gёrо da бz foTdi
azadlrфnr опа qarýl hakimiyyat va bagqa аdаmlаr torofindan
ehtimal edilen ozbaqnalrqdan mtidafio etпrolidir. Bu hiiquq insana
ёz ferdiliyini saxlamaq imkаш veTir. Votэndaýlrq hiiququna аdэtоп
azadlrq, toxunulmazlrq, qаrаf vo layaqati qolumaq, yagayg уегiпi
dоуigmэk va segmok, hоr hапsr dбvloti tоrk efrnok, oz бlkosino
qayrfuaq hiЩчqu vo s. daxildir.
lnsan hЁqчqlаплш btitiin kompleksinin pгaktiki reallagmast
mtirэkkэь vo ohatoli mosэlodir. Bu mэsalonin halli daracosi hоm
ауп-ауп 61kolarin, hэm da biitiin Ьо9оr sivilizasiyasrnm inkigaf
soviyyвsini, torэqqisini vo elaca da humапizmi bilavasita
sосiууоlапdiгir. Miiasir diinyada insan hiiquqlanna riayat оluп-
masr, 9oxsiyyэtin htiquq vo azadlrqlarrmn hoyata kegirilmasina
qlobal saviyyoda ciddi diqqot yetirilmosi daxili vo beynalxalq
siyasэtin апm{ihiimmе'уап kimi gжrg edir.
Ауп-ауп dovlstlardo ча biittivliikdo diinyada insan
hfrqчqlаппа hбrmеt olunmast gaxsiyyetin on ali sаrчэti kimi tos-
diqlэnir. Наr hanst tilko gargivosindo Ьu hЁquqlапп qоrчпmаsl
iqtisadi va sosial inkigafa tokan чеrir, siyasatdo saýlam diýiinconin
tantonasino gevrilir. Hola l789-cu ilda iпsап ve vatandag hfiququ-
па dair fransrz Ьоуаппаmэsiпiп preambulastnda (giri; hissosindэ)
qeycl olunurdu И, "inýan hi,iquqlапш bilmomok, unutmaq чэ опа
hёгmэt etmamak ictimai badbaxtliyin чэ htikumati riývotlo olo
alrna$n уеgапа sababidiг. Diinya biTtiyi miqyasrnda insan htiquq-
1апшп gёzlanilnesi beynolxalq miinasibotlэrin osl humапiдrr
osasmda, axlaqi zamindэ taqНlina ап miihiim ta'minatdш.
ýaxsiyyotin hЁquqi statusu ila baýlr yЁnitdiiyiitTtiz mti-
lahizalarlo оIаqэdш qeyd etmak lazrmdrr ki, insan htiquqlarr va
vozifolorinin btitii,x пбчlагiпiп perspektiv inkigafim Ьчпlапп
fоппаlаqmаsша vo tэkamtiltino to'sir gоstогэп amilloT sistemi
vasitosila dork etпrэk lazrmdlT. Вu Ьакmdап goxsiyyatin sosial-
поrmаtiч stвtusunun inkiEafmr miiаsiг goraitda agaфdakr
istiqamotlэrdo ргоqпоzlаgdrгmаq mоqsоdэuуýrrпdчr:
1.ýaxsiyyэtin vatandaq olmaq e'tibarila miioyyan
раrtiуашп, ictimai taEkilatn va kollektivin tizvЁ kimi
159
mапаfеlоriцiп, hiiquc vo vazifoloTinin sosial mаzmчп]r daha inten-
siv gaНlda zопgiпlэgir vo genýlэnir. Вшчпlа baýlr qoxsiyyatin
sиtusu yeni vo daha фтiп maddi mоzmчпIа tашаmlашI.
2. Spesifrk mэпаfеlаriп kэmiyyat аrЕш va miixtolifliyi daha
9ох diqqati сэlЬ edir. Bu hai iso hЁquqi vo kогрогаtiч поrmаlаrdа
tesdiqlanir va mбhkоmlапdirilЦ Ьшrlапп rеаllацтвsша to;Hlatlar
va kollektivlor tоrоfiпdап ta'minat чегiliт. Spesifik monafelordon
doýan yeni htiquq ча vэzifэlor meydana grxrr.
3. Dбvlat i;lоriпiп, omak kollektivlarinin idаrэ olunmastnda
demokatik ргiпsiрlаriп фhа й qогаrlаgmаsr gэxsiyyatin hЁquq vo
manafeyinin mоапtшrшlш zonginlagmosino sobob оlчг.
4. Vаtопфglапп hi,iquqi sИtusrшчп (hаr geydon ovval,
konstitusiyada Ъsbit оlчпап) опчп sosial-normativ stаfusчпuп
digoT пiiчlаri ilэ olaqasi giiclonir. Вч саhэt isэ vatondaqlann
hiiquqlаппш, azadlrф va vazifalorinin konkretla9masi, fukigafl va
иmamlanmasr prosesinda ifada оlчпur.
5. Мапаfеlэriп reallagmast sfеrаsшdа, gaxsiyyotin votondag
Hmi ёz htiqчqlаrшdап isfifada ebnosi va чоzifеlоrЫ hоуаи
kegirrrosi pTosesinda опuп foallrýr daha da уfrksэLir.
ýэхsiууэtiп htiquqi stafirsu dЙа gox поппаtiч aspektdon
asasiandmlrb mа'паlапdшlшsа, gaxsiyyatin siyasi stаtчsч daha
gox funksional baxrmdan mtiayyanlagdirilir. Bagqa sбzlo, insantn
siyasi hiiqrц чэ аzаdЬф miiasiT siyasi comiyyotin inkigafl vo
sаmаrоli fэаНууэti пdqtеуi-пэzогdап ma'nalandmltb эsаs-
landrnhr. Siyasi hЁquq va azadlrqla baýIr 9схlu rэ'у mi,ixtэlifliyi,
goxcahatli mёчqс diqqati соlЬ edir Н, bu da xeyli darocada
mеуdапа qDmп рrоЬlеmlогiп siyasi kaskinliyi ilэ alaqadardrг.
Buttin Ьu mtixtolifliyэ Ьахmауаrаq ham поzогi, ham da praktrki
baxrmdan timumi ahamiyyot dagryan btitov mosalalar toplusu
miiчсчddчr. Homtn mosololor sшasrnda оп vacibi ýiyasi qrup
{izчlагiпiп huqчq чэ vozifolori аrаsшйkl uyýrrnsuzluguti аrайп
qaldrnlrnasrdш,
ýoxsiyyatin siyasi statusu, bagqa scizla, siyasi hiiqtlqu
чаtопdаqlагш diivlatin idаrо olrlnmasmda va ictimai hayatй foal
iqtirak etrnak imkапlапш mfiэyyonlo;dirir. Ba9lrca siyasi
hЁquqlага Ьuпlаг aiddir: iпsашп vatanda.9lrq hЁququ, segН hi.iququ,
ittiйqlar va assosiasiyalar, niimayiglar va yrýrncaqlar hiiqчqц

l60
iпfоrmаsiу4 sёz azadlrф, rо'у, о ciimlodon mофuаt azadlrýr, гаdiо
vo televiziyadan isfifada, vicdan azadlrф vo digэr hЁqчqlаг.
Siyasi mtinasiЫlor siyasi gЁurчп, siyasi mапаfеlаriп va
siyasi hoyat поrmаlапшп fоrmаlа.;drф sfеrаш уаrаdш.
Siyasi mtinasibaflarin' daqtytcrsr оlап ауп-ауп goxslor
dovlata mfrnasibatda чэtапdаg Hmi sociyyalonir, segКlorda,
mi,ixtalif dovlat отqапlаппdа, qашш lahiyalaгinin i,imumxalq
miizakirosindэ, ali qanrmveTici orqanda va ohalinin niiйayandэsi
kimi dovlot hakimiyyoti оrqапlагmdа iqtiгak edirlor. BelaliНe,
чоtопdаglапп siyasi faaliyyot sfеrаstш ф ahata edan siyasi
mйпаsiЬаtlэr adamlann cэmiyyot va dovlot i;lorinin idaro
оlчпmаsшdа, dovlat hakirniyyatinin hayata kegiгilmasindo
igtiгakrm tocossiim еtфrir.
Siyasi ,azadhq mочсчd camiyyotda 9эxsiyyofin sosial
аzаdlrфпlп пбчЁ (fогmаsr) Hmi sасiууэlэпiг. Siyasi azadlrq
bfrtovliikdэ comiyyotin чэ еlасо da gaxsiyyetin tamsil olunduýu
sosial qпrрчп azadlrgr ila m.tiayyon оluпш.
Siyasi azadlrqlar чаtопйglагш siyasi htiquq va маdlrqlаrurш
sosial mаzrпuпчпч tэ9Нl edir. Вч hiiquq ve azadlrqlar dёvlot
hakimiyyafi torafindэn tasdiqlanir чэ hiiquqi поrmаlаrdа mоhkоm-
lэndiTiliT. K.Marks qeyd edirdi Н, "hiiquqi соhэtdэп tasdiq
olunmug azadlrq dёvlatda qапuпlаг fomrasmda miivcud oluT.l
ýaxsiwatin siyasi hi,iquq va azadlrф vohdat to9Нl еtmэklа
m0vcud comiyyatin siyasi azadlrýrmn saviyyэsini sасiууаlапdirir.
ýaxsiyyotin siyasi statusunrrn reallrq dаrасэsi, опчп mazmunu
iqtisadi firavanlrq, siyasi rеjim, siyasi modэniyyot, cэmilyatin
mэ'почi hayah vo digor аmillоrlо ;оrtlопir.
Ноr bir azadlrým, xiisusilэ, siyasi azadhýrn obyektiv suratdo
mcivcud оlап hoddi чаrdш, Маsоlэц hiiquqi Madlrq siyasi sfеrаdа
siyasi azadlrqdan geni; mёчсud ola bilmaz. Eyni zamanda dovlot
siyasi sferada 9oxsiyyatin hЁquqi аzаdhфшп haddini
mahdudlagdrra Ьilаr. Mo'lum olduýrr kimi, sovet hаНшiууэfi
proleИriat dikвturasr qoraitinda votanda9laгrrr hiiquq чо
azadlrqlanm agrq gaНldo mahdudla;drrmrqdr (1918-ci ildo qobul
olrrnmug RSFSR konstitutsiyaslna osasan).

' Маркс К. Энгельс Ф. Соч. т.1, Sэh.62,69.

161
 Dбvlot чаtапdаqlага шiiцаsiЬаtdо опlапп siyasi taloblerini
va mаrаqlаг,шr to?min еtmэуа irnkan yaratrnaq mэqsэdilэ oz
iizэriпэ miihiiш vazifolor gtitiirtir. Dбvlotin siyasetЫn bu qапuпа-
чуýrшlчýuпdап imtiпд edilmosi hЁquq vo dtivlotin demokratik
хатаktегiпiп dayigmэsina чо tohrif оluпmаsша gotirib 9жапr.
ýoxsiyyat comiyyoto vo dбчlаtа, siyasi sistemin biittin
tэrоflоriпiп foaliyyatino <iz эmауi, siyasi foallrýr, btitiin faaliyyofi
ilo to'sir gostorir. Sosial tогоqqiуа bela to'sir чоtапdа9lапп ёz
siyasi hiiquq ча azadlrqlanndan dйa foal istifado etmosi
naticasindэ Ьа9 verir,
Siyasi hiiquq vo azadlrqlar srrastnda votondaqrn ёziiпйп va
bagqalannrn hЁquq va monafeyini qоrumаы da mtihtim уеr futчr.
Vatondaým бziiniin чо Ьаgqаlаппш hЁqчqlаrшr чэ qanuni
manafelarini qolumasl siyasi xarakter dаgrуш, Оgэr чэtопdаq hаr
hansr soboba g0ra бz hiiququnu vo qanrmi mo'nafeyini mtiфfia
еtmэуо cahd giistэrmiTsa bela halda dovlot оrqапiап, ictimai
tэ;kilаtlаr bir qayda olaraq gэxsiyyotin pozulmug hriqtrqunrm vo
qапrшi manafeyinin mЁdаfiэsiпв qalxrr. Biitiin Ьuпlат goxsiyyofin
hiiququnun vo qanuni mэnafeyinin miidafiasina istiqamэtlonan
siyasi htiquq va azadlrqlann xtisusi qrчрчпч (пёчtiпЁ) mЁау_
уопlоqdiгmауа asas veriT. Вu hriquqlaгa agagrdakllar aiddir: qoraf
vo loyaqatin algaldrlmastna, gaxsiyyatin hауаtша, saýlamlrфna,
gaxsi azadlrýrna va miilkiyyэtina qosd edilmэsina qarýl
mаhkаmаdап istifada etrnak, vazifoli gэхslаriп, dбvlot оrqап-
[аппdа vo ictimai ta9kilatlarda galrqan qaxslarin qaruna zidd
hогаkаtlаriпdап gikayot etmok va sair.
Vоtопdа9lагrп siyasi htiququ, azadlrýr vo qanuni
mа]паfеlоrЫп tasnifatmr ч9 saviyyedo (nёvdo) mtiay-
уапlаgdiгшоk оlаr: 1) ýoxsiyyotin dovlota mansubiyyoti vo уа
votonйglrq miinasiboti hiiququ. 2) Vоtопdаglапп qапuп qargrsшrda
ЬэгаЬоrliуi prinsipindan iгаli golэn htiquq чэ qanuni mопаfе. З)
Xalq hakimiyyatinin hayata kegirilmasindэ, сэmiууоtiп чо
dбviatin idага olunmastnda igtirak e.tmak hйququ.
Siyasi hЁquq va azadltqlann btittin ncivlori bfu-biгi ila sж
эlаqауо malikdir vo теаllаgmаlап baxtmdan oz аrаlаппdа dаriп
olaqo kasb еdirlаr. Опlаr siyasi vozifolorlo biгlikdo vatandaqlamr
siyasi-hiiquqi sИtusuпu tagkil еdirlоr.

|62
 з. ýaxsiyyaT siyAsэTiN suByEKTiniK
Demokйtik соhэtdап inkipaf etmiý sivili zagiyalr саmiууэtdа
siyasot noinki adamlar iigtin, hэm do опlапп vasitosilo hэуаtа
kеgiгilir. No dorocodo ictirnai гоl оупаmаsшdап asth оtmауаrаq
sosial qruрlаr, siyasi раrtiуаlаr vo kйtlovi ictimai hоrаkаtlапп
baglrca subyekti gэxsiyyotidir. Qiinki hamin qrшрlаг, partiyaiaT vo
harakatlar Teal gэxsiyyotlordon fоrmаlаgrr. Оп baglrcasr iso siyasi
proseslorin, btitiin siyasi hoyafin mоашшч va istiqamoti mоhz,
adamlann mопаfеlоriпiп qагqrlrфr ta'siri sayosinda miioyyanlagir.
Siyasafin subyekН Hmi iпsапш rоlч va ohomiyyoti ideya-
siyasi fйiг иrixinda ohatoli gaНldo бz ifadosini tapmrgdrT. Ноlо
qodim zаmапlаrй insanln siуаsэtэ vo dбvlэto m{inasibotino daiT
mtixtolif tа'limlоr tazahtir edir. Bela tо'шmlаr srгаsшdа antik hind
siyasi fikrini sociyyэlandiran Ьrаhmапizm maTaq dоýurur,
Вrаhmапizm qadim Hindistanda siyasi vo htiquqi ideologiyaй
арапсl istiqamэt idi (еrаmиdап awal, I minilliyin оrtаlаппdа).
Mahiyyэt e'tibaгilo dЫ-mifoloji mэ'па daqryan hamin to'lim
уеdlаrdо - hind шэтаsimlэriпа dair НИЬlагdа aydtn пэzаrэ 9аrрш.
Belo НИЬlаrdа dбvlatin ауапlаг torofindan formalagdmlmasr
ideyasr tasdiqlonirdi.
Аdаmlапп siyasatin subyekti оlmаsша dаiг ideya sошаlаr
antik dёvriin mоghur Qin filosofu Konfutsinin to'limindo пэzэl€
9агрlт. O,iddia еdiгdi Н, dcjvlat "ali va "agaýr adamlardan ibarot
оlап btytik ailadir. Наm Ьrаhmапizrп ta'liminda, hош da
КопfuЬiпiп konsepsiyasmda sшavi goxsiyyotin siyasotin giiuriu
subyekti olmasrna daiг Гrkir diqqoti calb еПпir.
ýoxsiyyэtin siyasatda rоluпа фir daha kamil fikirlаг
Рlаtопuп va Aгistotelin siyasi Ьахrglаппdа паzэrа 9аIрIf. Platon
"Respublika аsоriпdа giistaгirdi Н, comiyyat ча dбvlat
filosoflardan ibarot olan шiidгik htikrndarlann rаhЬагIik etdiyi
po[is tэrоfiпdоп iфrо olunmalrdrг, Platona g<irа adi adamlar
dбчlэti idaTa etmэk kеуfiууаtlэriпэ malik deyildiT. insanr siyasi
heyvan аdlапdшап bu bбytik filosof qeyd edirdi Н, adamlar
lnrНaya Ьапzоr оучпсаq varlrqdrr. Olbatto, Platon Ьu fikini dcivlot
hakimiyyatina tabe olan sшачi аdаmlага aid edirdi. Arjstotel
iпsашп dбvlota mfrnasibotini "Siyasot osorindo ;аrh etmigdiг. О,

1бз
iddia edirdi ki, dёvlat аdаmlапп yiksak iinsiyyet formastdш,
Aristotelin fikгiлсо, insan tabiotinin Ьа9hса moqsadi, ya'ni
аdашlаrrп biitriv siyasi orqanizmin bir hissasi kimi movcudluýu
mohz, diivlotda геаllарr.
Sonrakr dowlarin mtitэfokkiTlari, ilk пёчЬаdо,
N.MaНavelli, T.Hobbs, C.Lokk va Ьа.gqаlап iпsашп siyasoto
miinasiboti mosolasins dair, аdаmlапп zokasr vo qabiliyyoti ilэ
gаrtlапап gtiчгlч foaliyyofino aid 9ох шаrаqh fikiTlor irоli
siirmtiglэr. Мэsэlоц Makiavelli tantanвli strrэtda e'lan edirdi Н,
"Кдiпаtш mоrkоzi allah deyil, mоhz, insandш. Вu miitэfakkir
insanr ali varhq hesab etso do unudur К, btifiin чагltqlапп чэ
kainatm mэrkоzi insan deyil, mohz, аllаhdrr. Тапп (allah) an
qtidгatli, hог qeyo qadiT quwэdir. Kainatr da, onun zoпasi olan
insant da Ьu эп bёytik yaTadan xalq etmiEdiT.
Siyasotin obyekti va subyekti iпsапlаrdrr. Camiyyatin
demolcrafiklэqmasi soviyyasindan astlt оlаrаq hakimiyyatin
subyektlori 9ох чэ уа az dагасэdа hаm do siyasotin obyekti Hmi
gl,чrg edillar. iа5апlп siyasatin sйyekti vo obyekti kimi grxr;
etmosi, hоmgЫп, siyasi фimin xarakterindan astlrdш.
Siyasotin Ьаghса subyektlari xalq, sosial qruplar, ictimai
biTlikior (millot), kollektiv]эr ча qoxsiyyotdir. ýэxsiyyatin
siyasotin subyekti Hmi sociyyolonmosi m0vafiq orqanlar vasitosilэ
vo bilavasito tozфiir edir. Аdаmlагш Ьu va уа digаr qruрu
siyasetin subyekti kimi о halda grxrg ediT Н, mtiэууоп siyasi
keyfiyyotlora yiyalonsin. Bu keyГryyotlora siyasi biliklor, siyasi
giirг, siyasi mопаf€, siyasi psixologiya .ro sair daxildir. Btitйn
Ьuп]аr insanda dбvlat hakimiyyati haqqmda ча опа tа'siг yollarr
Ьаrоdа elmi tasawtir yaradrr. Siyasi subyekt kimi glxrg etmoyin
digar qarti demokTatiyanm inki;af saviyyэsi, hitlovi infoгmasiya
vasitolaгi, siyasi mexanizmin foaliyyati va nohayat, haНmiyyotdo
olan adamlaT hesab olunur.
Adamlan siyasotin subyekti kimi saciyyolondiron hоmiп
keyfiyyatlor va qоrtlогiп mocmurr siyasi srrbyektivlik аdlашr.
Siyasi subyektivlik ictimai qruрlшш, ауп-ауп gахslогiп ча опlапп
tomsil оluпduýu to;Hlatlann iйigаfiпrп mantiqi nэficosidiT. Sosial
subyektlorin Ьu qabililyeti опlапп rimumi lnonafeyinin
iпtеqrаsiуаsц mtiйfiasi vo геаllаgmаst ilo аlаqоdагdш. Denrali,

|64
ýaxýi}yэt siyasi subyekt kimi iiziiniin inki9ati prosesindo
taqakkЁI Ирtr.
Sosial subyektin siyasi subyekb gevrilmosinin iig baqlrca
qorti vardrT: siyasi gtiчr, siyasi taqКlaФilrq, siyasi foallrq. Siyasi
рiiчг bfrtovliikdэ bu чо уа digar fэгdiп бz monafeyini dork etmosini
чо mon]ik gtiчruпч, siyasi mtiпаsiЬоtlэт sistemindэ yerini, rоluпч
апlаmаsшt va siyasi foaliyyatinin паtiсэlаrЫ baqa diiqmosini
sociyyalendirir. Siyasi cohatdon to9kilatgrhq insanln Oziinti
foaliyyotda оlап subyekt kimi togНl vo sаfаrЬот etmasini, iimumi
manafeyinin hауаИ kegiгilmosi паmiпэ rеаl foaliyyatini alк
etdiriT- Siyasi fэallrq isэ gэxsiyyotin tokco ;oxsi mэпаfе чэ
moqsodleri baxrmdan deyil, hamginin, tomsil etdiyi sosial qrupun,
tэgНlatm, harakatrn vo btitdvlf&da cemiyyatin timumi monafeyi,
maqsodlori чэ rifahr паmiпэ fral, mэqsadyonlti faaliyyoti ifado
edir. Yеri gаlmigkэп qeyd edok Н, siyasi subyekfivliyi фаsаtdа
subyektivlikdan fоrqlапdirmаk lааmdrr. Siyasi faaliyatdo
subyektivlik hom praНki, hаm da паzогi Ьахшпdап о qэхslогdо
tosadfrf оlчпur Н, Ьuпlш реgоkаr sфsаtgilэг Hmi sосiууаlэпmir,
zоrшi si5lasi biliklaгo va tасrЁЬэуа malik deyildir. Bela hal onunla
baýlrdrr Н, siyasatэ Ьэ'zоп ictimai hауаtш digаг sfеrаlаппdа
gаhgап, siyasi sorigtasi zaif olan аdаmlаr сэlЬ оlшrrr. Hakirrriyyot
оrqапlаппdа va parlamentlardo siyasi cahotdon sariEtasiz goxslarin
tomsil oltmmast stiziin mэhdud че genig mo'nasmda ictimai
qabahatdir, xalqrn manefeyi Ьаюmdап yolverilmazdiT.
Movcud adobiyyat mэпЬоlаriпо istinad еdэrаk siyasi
subyektivliyin ba'zi mе'уаrlапш miioyyonla;dirmok оlаr. Bu
mе'уаrlага daxildir:
- ;tiurlulugun va mйtэgo}.kiltiyin mtiаууап saviyyэsindo
siyasi fэaliyyat qabiliyyoti, qотагlапп qobulunda vo reallaqmasrnda
i gtiTak etпrok imkапlап;

- miixtalif sosial qrrrplara ideoloji, togНlati чэ taгbiyavi tа'siц

- siyasi faaliyyati mйstaqil, sorbast sчгоtdа Ьэуаtа kegirmak,
dачrашgш vo faaliy,vэtin gaxsiyyofin cizЁ tогоfiпdап tonzim-
Ionmasi;
- subyektin faaliyyatinin miihtim icfimai naticolori ча уа
опuп bu faaliyyatindan imtina etrnosi. ictimai faydalr foaliyyatdan
imtina edilmosinin ёzй da siyasi faktdrr

165
 Siyasi subyektivliyin mе'уаrlr slamэtlarini hэr hansl
раrtiуапш ча уа ictimai-siyasi haгakatrn пrimчпоsiпdэ aydrn
gёгrrэk оlаг. Опlапп fэaliyyotinin mфiyyati tomsil etdiklari
qruрlапп чэ tаЬэqаlогiп monafeyini ifado еtrпоlаriпdа поzэго
9аIрш.
Siyasi еlmа dair odobiyyatda siyasэfin ba;lrca subyekti
mosolesina miinasibэtdo Ьirmо'паir mбvqeya tasadtif оluпmuг.
Mosalon, D.P.Zerkin qeyd edir ki, xalq (millot, millоtlагiп ittifaqi)
vo onu ta;Hl edon btiyЁk sosial qruрlаr siyasatin ilkin (Ьiriпсi)
subyektloridir, о mа'паdа Н, xalq dбvlat hakimiyyatinin
mопЬоуidiг.l Belo miilahizonin оýаslш tagkil edan baglrca mе'уаr
ondan iЪаrэtdir Н, xalq ёz hakimiyyot iradosini d<ivlst va digэr
siyasi ta'sisatlar vasitasilэ hoyata kеgirir, Е.А.Апuffеч,
М,Р.Fаru;Нп, D,P.ZeTkin va Ьаgqаlап dёviati, раrtiуаlап, digor
ictimai-siyasi ta'sisatlan vo togНlatlan siyasotin iНnci subyekti
аdlапdrпrlаг. Опlаr tiz mi,ilahizolori tigiin bunu mе'уаг hesab
еdirlэr Н, hamin tэ'sisatlar xalqm adrndan va onun tapgmgr ilo
faaliyyot gёstаrirlоr, Bu mйolliflэr siyasi elitam, siyasi liderlari,
camiyyotin ауп-ауп tizvlorini siyasotin iigtincii subyektina daxil
еdiтlоr.
Yrrxandalo miilahizalari iimumilogdirarak belo qonaэto
galrnak olar ki, siyasotin subyektlari tig saviyyado tazahtir edir; l)
Xalq (millat), bбyiik sosial qruрlаr; 2) Dovlet, partiyalar, digor
ictimai-siyasi to'sisatlar; 3) Siyasi elitalar, tЫdi lidегlог,
comiyyatin ауп-ауп iizvlaTi.
Вэ'zi rпtiэlliflоr iso iddia еdirlаr Н, siyasotin baglrca, ilkin
subyekti qoxslyotdiг. Bu fikri daha 9ох L.P.Borisov
osaslandгmaýa sa'y gоstэrir.2
Politoloji odabiyyatda siyasatin subyektloгi уаlшz sosial
(sosial tэЬаqо va qruplaT, siпiflог va s.), ta' sisatlar (dбvlot,
раrtiуаlаг, ictimai toqНlatlar чо hоrоkаtlаr) vo qaxsiyyat
soviyyosinda miiэууопlаgdirilrпir. Belo ki, bэ'zi hallarda siyasotin
subyektina sosial ta'sisatlan da aid ediTlar. Belo to'sisatlar
srTasmda ilk novbade kilso, ali mоklаЬlаr, idman assosiasiyalan,

1
Д.П.3еркин. Основы политологии. Sаh82.
] Л.П,Борисов. Политология. М.,1996. Sah,9.

l66
kёntillti саmiууэtlэr, kогроrаsiуаlаr чэ s. поzоrа gatdrпlrr. Sosial
ta'sisatlar osason siyasi vozifolori hayata kеgiгrпоsаlоr do siyasi
hoyata hiss olunacaq dоrасэdе tэ'sir gбstаrirlаг.
ýoxsiypti siyasofin ilkin subyekti kimi qiymotlondiran
tadqiqaфrlann,, еlэса dэ L.P.Borisovun mбvqeyini daha
mоqsоdэuуýчп hеиЬ edirik. Yadda saxlamaq lazrm&T Н, ауп-ауrt
qaxsiyyatlor mйсапоd anlayrg olmayb, har qeydon awol, bu va уа
digor kolleНvi, sosial чшрч, tobaqani, sinfi, btitdvltikda iso хаlqц
millati tomsil edir vo sосiууаlэпdirir. iНncisi, hот hаплst sosial
qruрuп, ictimai ЬirliНогiп, partiyalann va sаirэпiп siyasi
maqsadlori konlcet sчrэtdо опlап tэmsil еdэп ауп-ауп аdаmlапп
siyasi fэaliyyatindo vo davгanrgrnda dйa ауdш п€zоrо 9аrрш,
Ugiinciisti, mrixtolif sosial qruрlшl vo ictfunai ЬirliНаri siyasi
hoyatda igtirak еtmауэ, siyasi fааllrф tohrik edon, iimumiyyэtlo,
btitiiv halda bu qruрlапп чs biriiklorin бzlэгi deyil, mэhz, опlапп
ауп-ауп konkret i.izvleridir, fэallaпdrT, lidеrlоridiг, Ноr hansr Ьir
kollektivin comiyyato miiад5j}зtiпiп mahiyyati mоМ, опu tomsil
edon аdаmlапп amali, mэqsadyonlii faaliyatindo tazahiir еdiг,
ОЬгаzlr desak, kollektivdэn camiyyata gedan siyasi yol ilk
почЬэdа 9oxsiyyotdon Ьа9lап:r. Obyektiv siyasi геаllrq vо
subyektiv siyasi foaliyyэt Ьахrmйп siyasatin subycktlarini
"dоrосоlоrэ аушmаq эdalatli deyil. Siyasatin subyektlari Ьir-Ьiri
ilo qar;rlrqlr to'siro malikdiг. Bu to'sir siyasi sistemin vo siyasi
Tejirnin tiplori ilo Ьаýhdш. Bununla yanagl bo'zi iimumi cohotlar
da mtiчсчddчr. Эwаlа. siyasatin ilkin subyekti sоп noticada
sйyektlarin digэr soviyyalarini mtiэyyanlagdirir (ffnci, tigiincЁ
subyektloTi). ikincisi, siyasi ta'sisatlaг, tэgНlаtlаr, liderlor, ауп-
ауп goxslaT о halda siyasatin subyekti Ншi sэciyolanir Н, mohz,
хаlqш, sosial qruрuп timчmi manafeyinin tomsilgisi kimi grxrq
еdirlоr. Uqtinciisii, partiyalar оhаliпiп miiэууап tэЬоqоlагiпiп
manafeyini siyasi рrоqгаmiаппdа vo praktiН fэaliyyatindo
tamargiizlogmig gaНldo ifado va mЁфfiо еdirlаr. Nahayat, siyasi
liderlэr gtitlalor vo partiyalar tаrоfiпdап bu gartlo qiymotlondirilir
Н, mfivafiq qаrагlаrlа опlапп mэпаfфпi vo iradosini oks
еtdiтiгlэr.
Siyasэtin subyekfi probleminin aragdrnlmasrnda gotinlik
ttirоdэп cahatlordan Ьiгi hololik politoloji odabiyyatda siyasat,

l67
siyasi hakimiyyat va qeyri-siyasi hakimiyyotin nisЫinin doqiq
mtioyyanlagdirilmomosidir. Siyasi hoyat siyasotin subyektlorinin
sistemli qarqilrqh ta'ciгi Hmi sociyyolonir. Bu subyektlэrdan hаr
Ьiгi mflеууап siyasi gагаitdэ noinki subyekt, hоm da obyekt kimi
gшrg edir. Siyasэtin subyekti уаlшz kollektiv halda deyil, fordi
qoНlda do tэzаhiiг eda Ьilоr.
ýoxsiyyotin siyasi subyektliyinin miihiim gоrtlогiпdоп biri
опцп digаг adarnlarla qar9rlrqlr faaliyyotidir. Siyasoto toklikdo
tэ'sir gёstolmoya galrqan hаr hansr qaxsi siyasi mtinasiЫlorin
subyekti Иmi tаsоwiiг еtmsk gotindir, olbotto, tеrrоrgчlчq
faaliyyэtini vo digar zorakrlrq hэгоkоtlогiпi nozara a-lmamaq
gоrtilэ, Hakimiyyat sаlаhiууоtlэгiпо, fimksiyalanna чэ rntivafiq
hiiquqlara malik оlmауап adam siyasotin osl subyekfi ola bilmoz.
Comiyyatin siyasi hэуаhпdа gaxsiyyatin fэal igtiTalo
goxplanlr эhоmiууоt dаяryrr, Эwаlа, siyasi hoyatda foal iqtiвk
еhпrоk vasitosila iпsашп biitiin imkапlаrшш iizэ grxmasr iigrin
alveri;ii ;arait уаrапrг, yaradrct suгаtdа ёziinЁtэsdiqi ta'min
оlчпur. Вч cohat isa oz nбvbasindo ictirTrai vozifolorin daha
samorali halli tigrin zэruri zomin уаrаdш. Camiyyot hауаhпш
bЁtiin tоrэflэтiпiп keyfiyyotca yenidon qurulmasl insan amilinin
hаrtоrоfli intensivlagdirilmosЫ, xalq Юtlоlэriпiп bu prosesda fэаl
va qiiurlu i9tirakrm паzоrdа tцtчr. Yеri galmi;kon qeyd edok Н,
xalq ictfunai hayafin, xiisusilo, siyasi hэуаtrп yenila;mosindэ ham
siyasi, ham do sosial subyekt kimi glxrg edir. Belo halcia xalq
qtibhosiz, haНmiyyafin baglrca manbayi Hmi socilyolanir. Не9 da
tosadtifi deyil ki, ba'zi ёlkэlаriп, о crimlodon АzаrЬаусап
RеsрuЬlikаsшш kostitusiyasmda xalq d0vlat haНmiyyafinin
уеgапэ mэпЬуi kimi tosbit оluпmugdчr. Azorbaycan Resprй-
likasrnm'kalq hakiцiyyati adlanan ilk faslinin Ьiriпсi maddosindo
dфliт:АzаrЬаусап Respublikasrnda dovlat haНmiyyotinin уеgапэ
mапЬоуi АzэтЬаусап xalqtdrг.
ikiдcisi, siyasatin sйyekti kimi iпsашп iimumi inkiqafi
siyasi tэ'sisatlarla votondag comiyyotinin sж alaqasi, xalqm
siyasot-iйroetma sftuktчгlаrша nozffat etrnэsi va s. tiqtin zопrri
gartdir. Мэ'lчm olduф Hmi, Tahbarlikda inzibati-amiгlik iЪulч,
altoritm mеtоdlш айrrlаrr hakimiyyatdэn uzaqlagdrпr, xalqr
idагэеtmа араrаtшdап ауrпr. Эlbatta, iqtisadiyyatrn ekstensiv

l68
inНqaf rоlч пэ qоdаr somoroli deyilso, hэmiп ibul da Ьiг о qаdаг
sаmэrаli deyildiг. Ugiinctisti, camiyyat dеmоkrаtiуашп inkigafi
vasitasilo бz iizvlorinin dёvlэt iglorinin idara оlrшmаsшdа iqtirakr
talabattm ta'min ediT. Deгmokatik siyasi рrоsеslогdо iqtirak etmok
iпsашп <iziiniitasdiqi, tinsiyyot madoniyyэtinin fогmаIаgmаsl,
idаrаеtmо vardigloгinin toqakkiilii iisulu kimi sасiууаlэпir.
Аdаmlаrш siyasotdo genig igtirakr xeyli dаrосэdо опlапп 0z
siyasi foaliyyetindo rэhЬаr tutduф mоfiчlаrlо (sэЬоЬlоrlо)
miiоууап оiчпur. Olbэtta, belo motivlar icfirnai mопаfе Ьаюmdап
neqativ mahiyyat do йqrуа Ьilаг. Siyasi hayatda iqtirak etmoyi
gartlandiran mtiэууоп motivlara dаiг elmi miilahizolor bugiinkii
politologiyam 9ох mаrаqlапdrпr, Ciinki homin mоsаlа mtiasir
politoloji odabiyyatda demok оlаг ki, ёуrапiЬпаmigdir.
Xarici 61kаlоriп politoloqlarr bu istiqamatdo miixtolif
mi.ilahizalar ytiriidiirloT. Belo ki, moqhuT Amerika politoloqu
Q.Lassuell аdаmlапп miiayyen qisminda haНmiyyota сап atmaq
keyfiyyatinin mбчсudluýuпu поzоrо alaTaq belo Ьir nazariyyo
iqloyib hаzrгlаmr;drr: iпsашп hakimiyyato сап atmasl бziinii agaýr
saviyyada qiуmаtlопdiгпrоsidir. qЁпki bela adamlar haki-
miyyatin k<inroyi ilэ бziino ucuz qбhrаt, пiifrи qаzапdrгmаýа sэ'у
gtistarir, qaxsi loyaqatsizlik hissЫ бгtЬаsdш etmayo gаliglгlаr, Bu
tikiг Hfayot qadar yayrlmr; olsa da todqiqatgrlar tаrоfiпdоп
birma'nalt qargrlanmayrb. Lassuellin konsepsiyasr ilэ ftz|-
lаgmауапlаrа da tэsadiif оluпчr, Bo'zi politoloqlara gcire oztinri
agaýr soviyyada qiуmаtlопdiгmэk gaxsiyyatin siyasi рrоsеslаrа
colb edilmasinэ mапе оlur, опчп faal siyasi faaliyyotinin genig-
lэпmаsi imkапlапш аzаidш: Belo fikri dаhа qox R.Sпidеrmап
asaslandtrmaýa cahd edir. Наr iki politoloqun miilahizэsindon
belo qanaota galmok оlаr Н, qaxsiyyotin siyasi faaliyyotinin
motivlo;rnasi goxsi, psixoloji keyfiyyatlorlo baýlrdrr. LaHn siyasi
hayatda iqtirak еtmэl qortlandiran motivlara daha geniq чэ
iimumi planda diqqat yetiгilmasi mаqsэdачуýuпdur. Siyasi еlmа
aid ba'zi adabiyyatй g<istarildiyi kimi, "dбvlotin ча camiyyotin
idаrо olunmasrnda, siyasi рrоsеslоrdо iqtirak etmek awala,
votonda;tn ciz imkanlannt, ikincisi axlaqi-siyasi vэzifolorini,
tigtinctbЁ isэ mаrаýml (axlaqi-siyasi va уа maddi) realla;drrmast
htiququdur.

169
 ýexsiyyэtin siyasi рrоsеslоrэ colb olunmasr iigtin miioyyon
zэmin lazrдdrr. Вu zomin iig soviyyode tоzфfrг edir: шaddi,
sosial-madoni vo siyasi-hiiquqi. ТосriiЬе tosdiqlэyir Н, goxsiy-
уэtiп поrmаl siyasi foaliyyoto qощlmаsr чgtiп ilk ntivbodэ о,
maddi cohэtdan to'min olunmah, lazrmi yagayrg-moigot gогаitiпо
yiyalanmalidir. Siyasi рrоsеslаrо "ас qаппа hag dэ hamr calb
olrmmrrr (siyasi fanatiklori паzgrа аlmпф.
Xarici оtkоlоrdэ politoloji tadqiqatlarda сэшiууаtiп rifatrr ilo
опчп siyasi sisteminin qaгgrlrqlr аlаqэsЫ gsason iig aspektda
поzэrdап kegirirloT, аwэlа, Hfayot qоdаг inandtncr goНlde
asaslandrпTlar ki, comiyyat по qodor varlr оlшsа оrаdа demokratik
fэaliyyot fоппаlаппа yol Ьir о qador agrqdrr. Аmеrikапш on
g<irkamli politoloqlanndan biri olan S.M.Lipset соmiууэtiп maddi
rifф hаlrшп baglrca gёstэriсilаri iia опuп siyasi rejimi arasmdakl
alaqani tadqiq efuak asasmda Ьlэ qanaato galir Н, 'talq па
qаdог firачап уаýаýа dешоkаtiуаш bir о qador miidafia edar. Bu
politoloq filýini davam etdiTarak уаzrг: "iqfisadi inkigaftn bi.itiin
miixtolif aspktlori-industгialla5drгma, urbanizasiya, rifаh halr vo
tahsil bir-biri ilo elo baýhdlT К, natica e'tibarilэ yaratdrqlan
уеgапэ amil siyasi planda dеmоkгаtiуауа чуýrш golir. iqtisadi
cahэtdon inkigaf etmiq olkolarda sауша va tэlsiгiпо gOга baghca
siyasi qruplar по sоп dагосо kastb, па do hoddan аrfiq varlr
adamlarr tomsil etmiT. Oksina, mi.ilkiyyata gбrо qЁtblagma аrаdап
qаlкr, qiiwatli оrtа tobaqo уаrашr. Вч tabэqa isa comiyyotdэki
vaziyyatina vo obyektiv monafeyina gбгэ demokratik rejimin
dауаф hesab оlчпrrr.
ikincisi, maddi гifаhш saviyyosi iпsапш siyasi inamma чэ
foaliyyat уопtimtiпа п€zаrо Еаrрасаq dэrасоdа tэ'sir gostarir.
S.M.Lipset Ыа пэtiсоуэ golir Н, "maddi baxrmdan daha gox
to'min оluпац афmlаr daha liьгаldrsа, kasrblar daha doziil-
mazdir. Опчп qeyd etdiyinэ gtirа bir srra сilkэlоrdо ictimai rо'уiп
оуrэпilmоsiпо daiT g0stэricilor tэsdiqloyir К, oz vaziyyэfi
e'tibarilo daha agaýr siniflar orta vo учlisэk siniflorla miiqayisada
dеmоkгаtiуауа az meyllidir.
Ugtinctisfr, milli rifаh hаhшп Hfayat qоdэr yйl<sok soviyyodo
obmast sorigЫi vatondaglrq xidmatrnЩ р;аkаr cahatdon hazrrlrqlr
idшэеtпа kаdrlап toplusunun fоппаlаqmаsшш zаruгi bazastdrT.

170
 ýaxsryyotin siyasi gбпiqiаriпiп toqokkiiliindo, ошlп siyasi
faaliyyatin srrbyekti Hmi fоrmаlаgmаsшdа sosial mtihit oha-
miyyэtli rоl оупауr. Вu mа'пяdа RDдчsопlа raalagmaq оlаr Н,
"gэпсlэriп an'onavi katolik kandinda, siyasi cohotdon faal
rmiversiteflarda vo уа ргоlеtаr kandinda эldо etdiНэri siyasi
yetkinliyin miixtolifliyi Ьuпdа ifado оluпur Н, homin yetkinlik
siyasat аlаmiпdэ бziiпэ песо уег futur ча уа песэ qiymotlandirilir.
Роlitоlчlагш 9охIшчп fikrinca gaxsiyyotin siyasi gtiuruпа
vo dачrашgmа tohsil daha gЁclii to'sir gбstariT. Xarici бlkolarin
politologiyasrnda bu ideya Ьiгmэ'паlr qiymatlэndНlir: insanrn
tohsil sэviyyэsi по qэdоr yiiksak оlагsа опuп siyasi foaliyyэt
ycintimii Ьir о qоdаr sanballr olar. Halo antik dowdo Diogen
tohsilin ohomiyyotini mЁxtolif tаЬэqэIаrlо оlаqоlопdiгоrоk
yaardr: <Tohsil сачапlаrа kашаl, qосаlага tosolli, kasrblara dcivlot,
чаrhlаrа isa yara9rq чегiп>.
ictimai hэуаfiп biitiin sferalannda, xtЪusilo, siyasi hayatda
tobilin ahomiyyatli rоlu dапrlшаzdш. О, шо'пачi madoniyyotin
iinstНsri srrаsшй xiisusi уеr tчtur. Tabil аdаmlапп yiiksak
madani saviyyoyo yiyolэnmosi va tarixi-mo'novi proseslori
diИgiin izlamэk tigtin ilkin gагtdir. Soztin genig ша'паsшdа
tahsilin moqsodi tobiotin, comiyatin, insan idrаkшm чэ dav-
rапlýшш qanunlan haqqmda elmi biliklori yaymaq чэ mа-
nimsatmokdiг. Tohsil tabiot hadisolarini чо ictimai hаdisэlэгi,
опlапп olaqaiorini vo inkiqaf meyllorini dork etmoyo уаrdrm
gёstоriг.
Ma'lrmt oldugu Kmi, sosiai эhomiyyotli tinsiyyot mо-
doniyyatinin formala9masr, iпsашп tiz xalqma baýhltф чэ mtiэу,чап
gаrаitdэ neco harakot etmэsi, baqqalan ilo ёz mtinasibatloгini
saýlam toпda tanzimlomosi ап awol, опrш oxlaqi saviyyosi ilo
miiоууэп olrmrrr. Lakin Ьчrаф tohsilin iiziinamaxsus toгbiyavi
tа'siгЫ чпufiпаq olrnaz. ТосrЁЬ dбno-dcino tosdiqloyir Н, ictimai
саhэtdап эdalэtli tэlоЬIэri ifado edon mo'navi-oxlaqi поппаlаrш
goxsiyyэt tоrаfiпdоп monimsanilmosi xeyli dагосоdа tohsil
soviyyasi ilэ gаrtlэпir. Tahsil adamlan:r бz xalqrmn tэbii vo
mо'пэчi sаrчоtlаriпа vicdanh icfimai tэlоЬаtrш dоýurur, gэхsiууэtiп
milli-siyasi mаrаýrпш yiilsalmosi рrsреkfiчiпэ ahomiyyatli ta'siT
gбstогir, опuп baliyvat xarakterini nociblaqdirir, ictimai hауаtш

|7t
Ыitiin sfsга]аппш vo tabii Н, siyasi hауаhп keyfiyyэtca
yenila;mэsindэ biryiik rоl oynayrr, Ьir sбzlo, sosial taroqqini,
miitaroqqi рrоsеslагiп otloшnasini prtlandiTir,
sЁir]
LаkЦ Ьu heg dэ о demak deyil Н, biitiin tahsilli adamlar
hоm da dorin oxlaqi dtýiinca tаrziпа, ytiksэk siyasi tоfоkkiiго
malikdir. Tohsil бzliiyiindo mo'novi-эxlaqi lэyaqatin, siyasi
tоfаkkйr mаdэпiууэtiпiп mе'уап vo gilstoгicisi deyil. iпsапш
tahsil осаýlаппdа, goxsi tahsil yolu ilo monimsediyi biliklar
uýчrlu, fayйlr foaliyyoto, хаlqша, insanlara юdmot etmaya
istiqamotlanmirso, о yetkin vatandag saviyyosina уiiksаlэ bilmoz.
Tahsilin neqativ naticolor dэ dофтdчýчпч пеzаго alan АВý
prezidenti Tedor Ruzvelt (1901-1909-cu illor) оЬrмlr gaКlda,
lakin duzgtin оlшаq qeyd edirdi Н, "ibtidai tahsili оlmауап оýru
domiT yolu vaqonundan no isa bir gey оýшlауа bilar. Universitet
tohsilli оýтч iso btitiin dэmir yolunu оýшlауаr. Amerika
роlitоlоqlаrшш goxu siyasi hayafin inНqafinda tohsilm rоluпа
xtisusi diqqэt yetirirlor. Мэsоlоп, V.Кеу AB$-da арапlап
tadqiqatlarrn gtistaricilaгini timumilogdirarak чаtапйglапп siyasi
гоlчпdа tabil soviyyosinin dtiTd istiqametЫ tiza gDtапr: l)Siyasi
hayatda igtirak ehnoyo ytibok sэviyyoda inkigaf etnrip tolobat
hissi miikommol tahsilo уiуоlапап adamlaTda поzаrо фrрш.
2)Daha 9ох tahsil аlш9 adamlar siyasi hayatй igtiTak etmayin
somoгaliliyino dэriпdоп inanrTlar. Bela somoroliyi siyasi
ртоsеslоrэ to'sir еtmаНа siyasi haНmiyyata galrnakdo gбriiгlаr,
З)Ytiksаk tahsil sэviyyasina malik olan qохslэr siyasotlo daha 9ох
mаrаqlапrr va ona colb оluпчгlаr. 4)Tohsil Ьеlэ Ьir ehtimal уаrаdtr
ki, чэtэпdаg siyasi соhаtdап foal ola Ьilаг.
Аmегikа politoloqlan Дmопd vo YеrЬапtп "Vatondag
madaniyyoti (1963) adlr biTga yazdrqlarr аsоrdэ diiпуапш beg
olkosindo (АВý, iпфltаго, Almaniya, iИliуа vo Meksika) арапlап
miiqayisali empirik tadqiqatlaг osasmda bela qanaatэ galiniT Н,
tohsil iпsашп siyasi gйчruпа vo davranr;rna ciddi to'sir gёstаrir.
Hamin politoloqlar hоr geydan эwоl, belo bir cahoti qeyd еdirlоr
Н, yiiksak tэhsil saviyyosino malik olan pэxsilryat hokumэtin
fогdlаrо to'siгini dяhа yaxýr dогk edir, siyasi cohatdon daha
1л6'|rrmаthdlr vo о, daha geni; siyasi mаsаlоlэrе daiT бz tB'yini
bildiгmayo qadirdir.

l72
 Siyasatdэ tЪаl igtirak еfrпоуо siyasi-hiiquqi аmillоr mtihi.im
zomin уаrаdrг. Ноmiп аmillаrэ demokratik siyasi Tejim, сэ-
miyyatdo demokratik siyasi modoniyyotin hakim уеr tutmasr,
hakimiyyatin biitiin stпrkпшlаппш dernokatik asasda foTm.a_
lаgmаsша htiquqi to'minat, siyasot-idaroefrno qоrаrlаппш qэЬulч
va reallagmast, camiyyot iizчlагЫп siyasi ргоsеslоriп biittin
mоrhоlоlаriпdо igtiralc daKildir.
Omumiyyotlo, 9axsiyyotin siyasetin subyekti kimi to9akkiili.i
insanrn sosia[ cэhatdan tаdriсоп yetНnlogmasi чэ опuп siyasi
sosiallagmast prosesinda bag in"r;r.
Siyasotin subyekti olmaq e'tibarila gaxsiyyatin siyasi
foaliyyati bilavasita va уа vasitali (dolap yolla) sачiууаlэгdэ
hэуаtа kegirilir. Dбvlotin vo сашiууэfiп miihЁm mэsоlоlаrЫп
hollindo vatanйglann bilavasiЪ iqtiгalil birbaqa demokratiya
Kmi sociyyalonir. Bela iqtirak etma fоrmаlаппа segНlor,
геfеreпdumlаr ча s. daxildir, Siyasatda vasitali igtirak isa vo-
tапdаglаrm segdiНari огqапlат фаrlаmепt, уеrli hakimiyyot
oTqanlart, ictimai-sфsi ta9Нlatlaпn segНli отqапlап) vasitэsilo
hayata kegirilir,
fnkiqaf etпriq sivilizasiyalr comiyyotdo vatondaýlarm ictimai
hayatn blittin sfеrаlаппй idаrэ оlчпmаsшdа igtirakl laami
soviyyada tэ'miп оltшur. Sosial demokгatiya spesifik hayat tarzi
olmaqla comiyyot iizvlarinin sosial cahatdon ЬоrаЬаrliуiпа,
xiisusilo, vэtandaqlrq stafu suna ta' minat чеrir.

17з
 ч F,oSiL
axLAQ ýЁr.гкuгт siудsата
ГЛiЛГUZ SFERASIDIR
1. ахLАQr,д siудsэтiтч rътtкsiог.rдL
tiмuмilМ
Охlаqш kollelЁiv, timчmЬаgоri xarakteri, oxlaqi sоrчаtlэriп
goxsiyyatdaxili vo ma'novi-psixoloj i mexanizminin to'sir xiisusiy-
yotlaTi eloco do опuп comiyyotdo iпsапш foaliyyэtini vo dav-
mшýlш humanistcosino tanzimlэmasi axlaqla siyasatin qargrlrqlr
miinasibatlorЫ obyekfiv surоtdэ gаrtlопdirir. Ноm oxlaq, hоm dэ
siyasot comiyyotin togНledici, tonzimlayici vo nozarotedici
sfеrаlапdr, lakin опlапп camiyyotdo mбчсudluф va foalilyoti
bir-birindon ahomiyyotli dогасоdо fаrqlэпiт.
Oxlaq digаr nazarotedici, toEКlati sfеrаlаrйп, mэsоlап,
hakimiyyotdon, siyasatdэn forqli оlаrаq oqya fоrmаlаппа malik
dфldir, idaraeftrra арагаtшdа, hakimiyyot to'sisatlannda maddi-
lоgmir, olaqa vasitalarindon mоhrrrmdчr. О, mэhz, dilda vo nitqdo.
digar ictimai hаdisэlэriп оlаmэtlагiпdо vo xassalarinda obyek-
tivloqir. Вчпчпlа belo oxlaq siyasatin mahiyyatЫ vo biitiln
fепоmепlогiпi оhаtэ edir. Эxlaqa xas olan bu xtЪusiyyot опu siyasi
cti,kadanxeyli forqlondirir,'Эхlаq bu va уа ba;qa fоrmаdа siyasi
foaliyyoti sэciyyolondirsa do ёzЁ hamin faaliyyotdon kопаrdа
йl.апrr, onunla yalпz mЁаууоп miinasibotdo оlчr. Etika isa oksino,
siyasotdo iqtirak edir, опu istiqamatlandbn Ьа"9lапфс hadisalordan
biri Hmi sociyyoloniT va Ьuпа gоrэ etika siyasotdan ауrrlmаz&r.
Siyasi sferaya aid olan hоr hanst siyasi falsafa vo поrmаtiч
паzаriууо bu vo уа baqqa fоrmаdа siyasi еtikапш vo axlaq haqqmda
to'Limin qoyduýu sчаllага сачаЬ ахtагmаqlа olaqodardrr. Siyasi
etikanm baglrca рrоЬlеmlаriпiп todqiqino halo qadim Yunantstanda
Antiqon Sofokl tоrаfiпdэп xЁsusi diqqot yetirilmigdir.

174
 , ictirnzu fепtrmеп оlшаq e'tibarila axlaq ve siyasot hаm
Ёmumi, ham do farqli cahotloTo malikdir. ictimai hэуаtш brr iK
sferast еупi шапЬdэп togokkiil Ирrr. Baýqa sбzla, insana xas оlап
fardiyyoфililq xtbusi keyfiyyatlэr vo еlосэ do опчд kollektivgilik
tэbiati, bagqalan ilo qarqrlrqlr mtinasibati эхlаqlа siyasatin
чэhdоtiпi gortlandirir.
Oxlaq iпsаш tфliikoti halladan qоruуш, fardlэ comiyyat
masrndakl ziddiyyotlorin holino imkaд уагаdш. Во9аr sivili-
sмiyasrnm Ьаglапýrсшdа Hgik iпмп kollektivlari (taЁ, qabilo)
miixtalif adot-on'onolorin kёшоуilа adarnlm aпasmdakt qargrlrqh
m{inasibotlsri фаsаЬй do tапziшlеуа Ьilогdi. Bele goraitda qеуп-
siyasi tanzimlomonin uýtiЫtik togkil ehnasi comiyyotdo sosial
ЬотаЬоrliуiп miihifun amili idi. Tayfa, qobila mtihitinda sosial
miiпаqiрlогiп аЕф swryyэdo olmasr й Ьчпdап lroli golirdi. ilk
sosial ЬirliНаriп toqэktdil .tapdrýr vaxt аdаmlапп dачrашgшш
tonzimlanmosi tobii Н, lazltnr seйyyoda ola bilrnazdi, istehsalrn
inki9afi vo amak ЫilgЁsiintin dогiпlэ;mаsi, sosial miinaqiqolorin
kaskinlэgmasi va elaco da аdаmlапп qargrhqlr fэaliyyat fог-
mаlаrшш mtirokkoblaEmasi, sosial nazarэtin kбhпо оп'эпочi
fогmаlаrшш zoiflomosi natica e'tibarila xljsusi ta'sisat va baliyyot
пбчti kimi siyasatin ушапmаsша gotirib grхагdr. Вu sosial fenomen
xЁsusi mэсЬurеftпо араrаtrшп kёmayila аdаmlапп dачrашgtш
tanzirnloyan spesifik vasitoya gevrildi.
Gёriiпdiiуii Hmi, oxlaq ча siyasotin baglrca ictimai
funksiyalan Ьiг-Ьiгiпо uyýundur. Oxlaqla siyasэfin tabii-taгixi
"qohrrmluф tosadiifi deyil. Siyasot va oxlaq comiyyotda timuшi
rifаhп vo sosial adalэtin qоrагlаgшаsша istiqamotlэnon ictimai ha-
disodir. Siyasat ахlаqш аdаmlапп dаwаш;шr, qargrlrqlr mtinasi-
batlorini Hfayэt dаrэсэdа tanzimloyэ bilmamasi nэticasinda
уаrfiш. Siyasot охlаqш spesifik fогmаф tamamlanmastdш.l
Siyasatlэ ахlаqш Ьir-Ьiгiпdоп аупhýrш ilk dafo ХVэsгiп sonu
ХVI аsriп ovvalinda Nikkolo Makiavelli asaslandшmrqdrr.
Oxlaqla siyasotin iimumi соhоtlэr kosb etmasina
Ьахmауагаq Ьuпlаr Ьir-Ьrгiпdэп ргiпsiрiаi stгotdo fоrqlапir.
Oxlaqla siyasati faTqlondkon baghca xiisusiyyot siyasafin

I В.П.Пугачев, А.И.Соловьев. Введение

политологию. Soh.4'|

l75
miinaqigoli, toЪiata malik olnastdш. Oxlaq isa iпsапlаr аrаsшdа
giindalik faTdi mtiпаsiьэtlоrlо saciyyolonir. охlаqш miinaqigali
mahiyyet daqшnasl xtЪusi hаllаrф поzэго 9атрlr. Sфsоtiп
bilavasito mопЬуi kimi iqtisadi,vo digэr zоrчгi mапаfеlоr gшrg
еdir. Охlаqш manbayi iso iimчmЬаqоri va kollektiv sогчоtlогdir,
digar dеуаrlаrdiг,
Эxlaqi imperativlar miicar,rad-normativ хатаktеr daqrdrýi
hаlф; axlaqi tolablэT konlcetlik kasb edir. Siyasat miixtolif
vasitolaгla mtioyyan maqsodlarin reallagmasrna isfiqamotlanir.
Эхlаq siyasotdon forqli оlаrаq iпsапш hоrаkаtlэгiпiп, dачrашgrruп
subyektiv, daxili tarэfinin qiymэtlendirilmosidiT.' Siyasat iigfrn
ba9lrca оlаrаq аldэ оluпап поtiсоlаr эhеmiууэt йgryrTsa, oxlaqt
dачrашgш cizti Ьuпа sovq edon vasito va moqsodlar dalra 9ох
saciyyэlondiгir. Эxlaq hami;a faTdi mahiyyotэ malik olmaqla
опчп subyekfini mэhz, ауп-ауп fэrdаlr ta9Нl edir. Siyasat iso
oksina kolleНv хшаktеr dagryrr, Siyasэti farqlondirolr an miihiim
xiisusiyyot onun gtiсэ аrхаlаппаstdц mасЬurеtmауо ristiiniiik
vermasidir. М.VеЬеr yaztr:'qSiyasat spesifik vasitэnin-haК-
miууэfiп kбшэуilо zorakrlrqdan istifado efinasi ila fогqlопiг,2
Oxlaq isa pTinsip е'fiЬагilа zогаklhф pisloyir vo ba.;lrca olaraq
vicdanln "hоkmiiпэ osaslanrr. Viсфп iso tokco axlaqi kаtеqогiуа
deyil, hаm dэ sosial keyfiyyэtdir.
Viсdашп mйiyyэti btшdа ifado olunuT Н, iпsшr oz
dачгашqшr ictimai Ьоrсчц oxlaqi ideahn tаlэЬlоriпа uyýunlaqdrrrT,
tiziiпЁ daxilon qiymatlandirmosi эsаsшdа faaliyyatini vo harakat-
larini toruimlayir. Vicdan dаriп iпfim hiss olub, gэxsiyyatin oz
davranrEt tigЁп ba;qalan чо camiyyot qargrsnda axlaqi ma'suliy-
yotini, ma'novi layaqotini ifado ediT. Har Ьir qэхs kolleНvin,
Ьаgqаlаппш vo biitбvltikdo хаlqш taleyi tiqtln oz faaliyatini,
hогвkаtlаriпi "уigdяпrпlп sasi ilo idara еtmэуо ciddi tolobat
duymalrdrг. MЁdrik adamlardan biri gox gбzаI demigdir: "Моп
;axsi чiсdашmrп sakit sasindan dahgatli tnohkomo tашmlrаm.
Vicdan camiyyatin mэ'почi hоуаtrпш idеаllаппш rпiiаууап
cohatlarini ёzЁпdа ehtiva еdiг. ýi.ibhosiz, vicdan hom anadangolma
keyfiyyэtdir, hоm dэ insanrn biliyindan, dtiqiinco qabiliyyatindon

1 Гад)<иев К,С. и
др. ФилосоФия масти. М.,199З. Sah,15-17.
2 Вебер М. Изфанные произведения (пер. с.нем), M.,1990.Soh.694

|76
ча hoyat toTzindэn asllrdш. Siyasi elma фir odobiyyatda siyasi va
etik ta'limlor tarixine эsаslапаrаq oxlaqla siyasэtin qar;rlrqlr
miiпаsiЫlогiпiп iig baglrca сshэti шаgdшlrт: l) Охlафп siyasota
tаm tabe olmasr; 2) Siyasotla oxlaq аrаsшdа Ищ аупlrфп mбчсud-
lчФ; 3) Siyasotla охlаqш gэФп qmqdrqh alaqaloTinin saxlan-
mаsша cahd еtmэk.' Mtilйizo'vo hоrоkоtlоriп odalatli olmasr
ап'апэчi olaTaq axlaqiliyin оп miihiim mе'уагlагшdап Ьiri Hmi
e'tiraf оluпчт. Bu prinsip tokca siyasi vo etik ta'limlorda deyil,
ham da dini gбriiglаrdо ёz ifadosini taplr. Моsоlац огtа asrlordaki
odalotэ xгistianltq folsafasi siyasotin oxlaqiliyinin эsiýl vo
mе'уап kimi baxrT. ýiibhosй, islam dini do эхlаqlа siyasotin
qaTgllrqlr miiцasibotino Ьu nocib prinsip mбчqеуiпdэп уапаý1I.
Siyasi frkir tлixinda bir-bfti ilo sц baýlr оlап "odalot va
"ЬоrаЬэrlik kateqoriyalannщ maanrrnuna mtihiim diqqot уе-
tirilnrigdiT. Моsоlэп, Aristotel btilii9dtirticЁ va ЬоrаЬrlаgdiriсi
odalotin mtivcudluфnu idjia edir. Опчп fikгinca, bбlii;dtiriicii
odalat hondэsi ча уа propoTsional ЬогаЬагliуэ, ЬаrаЬоrlаgdiгiсi
айlэt isa odod, hesab ЬоrаЬоrliуiпа аsаslапrr. Odalatin moz-
mtшtшч ta9Нl еdоп bu hоr iH iinsiir Ьiг-Ьiтi ila miinaqiqayo
giгmауо qadiгdiT. Siyasot stЪrаsrпdа miinaqigonin artrnasl odalotin
haqiqoton vo hаm da fоrmаi cahatdan mйэууапlаgdirilmоsi ilэ
gагilапir. Эфlоt haqqmda hoqiqi, dolфn tasowtirlor Иriхi
dayi9iНiyo uframrqdrr. Bela Ьir sual ortaya gDOr: оgоr adalot
siyasi faaliyystin va siyasi voziyyatin miqyasl Kmi gжtg edirsa,
опdа adalotin miqyasr nadan ibarat olmalrdrr.
Aлtik Ачrора tafэkkiir tarzi axlaq vo siyasot arasmdakt
qarqrhqlr mйnasibatin уuхапdа qeyd etdiyimй iigtincii сэhаtiпа-
опIаrrп агаsmdаkl gаrgiп vaziyyafin tэdqiqina ohamiyyotli
dэrэсоdо diqqot yetirmiqdiT. Маrаqlrdг Н, Aгistotel vax9r adamla
yaxgr votondag агаsшdаkl fаrqlагiп miiayyonlo9dirilrnasina so'y
gostoriT. fuistoteldэn somakr miitafakkiTloT da oxlaq alomi ilo
siyasot sferaslnln Ьir-Ьiriпо uуgчп golnadiyini qeyd еdirlоr. Оrtа
эsrlоriп siyasi fikinda iso Ьеlа bir cohat чurфlашт ki, oxlaqla
siyasot qaTgrlrqlr Иbelik kasb ediT. Вч frkri daha 9ох Avqustin va
M.Liiter оsаslапdшmаýа cahd gtistоririаr.

l Политологи'я: 9нциклопедический словарь, Sэh, l 85

|77
 Yeцi dбчriiп Ьа9lапфсшdа siyasot vo oxlaq arasrndalo
qaгqrlrqlr miinasibatlarda miiэууоп uуýuпsuzlчq meydana gжrr, Вч
аупh$ dtivlat manafeyi anlayrgr ila аlаqоlапdirirlоr. Siyasotlo
oxlaq arasmdakr чуýuпsrчluýчп tйо grxanlmast Makiavellinin adr
ila baýlansa da о, dбvlat monafeyi anlayrqmr iglotrnэmigdir. Axr,
diivlot monafeyi iimumi anlayrý olmaqla 9ох geyi ohato edir.
Оksiпэ, bЁtiin xiisusi mэпаfеlаr partikulyar mапаfеуо aiddir.
Аlmап idealist falsofasi dбvlot mэпfэоti ehtimalrndan (va уа
ideyasrndan) qlxrý ederok dёviafi mo'naviyyat qaklindo
hipozlaqdrnr. Hegel HЁquq fobofasi osorindo уаzш ki, '}axtn
vaxtlaradak oxlaqla siyasatin bir-birino эks olmasr Ьаrоdо ciddi
rniizakiralar diqqati сэlЬ etrniq чэ belo fikiг fоппаlаgmrgdш Н,
siyasat oxlaqa uуЁчп gelrnalidir. Siyasotin hamiqa эхlаqlа bir
yerdo olmasrna dаir bu хауаlрэгаst rа'у oxlaqilik haqqmda, dёvlat
haqqrnda va опrш эхlаqi gёгiýlаrэ mtinasiboti baToda tаsоwtirlаго
iistiinliik verilmosidir. Umumiyyotlэ, oxlaqla siyasotin qaгgrlrqlr
tо'siгiпо vo miinasibatlaгinэ dаir bir-birina zidd vo уа uyýun golэn
miixtglif mtilahizolaгo bu gtп da tosadiif оluпчr. Politoloji
adabiyyatda 0z aksini tapan belo saciyyoli fiНrlвr siyasi fiHT
tarixinin daha da zanginlogrnэsine xidmat edir. Вч Ьахrmфп
miiasiT siyasi elrn M.Vebero daha 9ох miппоtdаг oimalrdrг.
MaTaqlrdlr Н, о, siyasatdo zorahlrým tatbiqinin legitimlaqdiгil-
mosini (qeyгi-oxlaqiliyi) suveren dёvlotlarin htiquqi fЪаliууэti
kimi aragdrnr,
Qeyd etrnak lмtmdrr Н, Ьir-Ьiriпэ miinasibatde эхlаq va
siyasat muхtаr хагаktеr daqryrr. insana axlaqi tolabkarlrq rпtiаlуэп
situasiyada heq Ьir xiisusi чэ уахш rroticaloгin oldo оiчпmаstш
nozorda tuftпuг. Oxlaqi talobkarlrq har qeydan ovvel, dачrашqш
timumi поrmаlаппа va рriпsiрlаriпэ эmаI edilmasini saciyya_
lопdiriг. ТэsаdЁfi qоrаitdэп asllr оlаrаq ауп-ауп hallarda dачrа_
пrqш praktiki naticolari miixtalif оlа Ьilоr. Ёmumsosial miqyasda
axlaqi поrmаlапп bЁtiin mасmuuпrшr yerina yefirilmasi bu vo уа
digэr ictimai tаlаЬаИ cavab чегir. Вuпа gога oxlaqi погmаlапп
ifado fоrmаlап xarici mэqsэdauyýunluq priлsipi deyil (miiэууоп
naticalarin alda оIuпmаsша istiqamatlanmir), mэМ, ela imperativ
talabatdu ki, insan oziiniin an mtixtolif maqsodlarini hауаи
kеgirоrkэп buna riayat etmэlidiT. eflaqi поrmаlаr insanrn va

l78
соmiууэfiп tоIоЬаfiш шiiоууэп xi.isusi gorait va situasiya hЁdд-
dunda эks еtdiгmir, Вчпчпlа Ьlэ эxlaqi qiymotlandimre sihr-
asiyalr mе'уаrdш. Siyasot аdащlаrш biTga hауаfiш vo fэaliyyotini
tэgНl еdrг, camiyyotin hауаhш tапzimlэуir чо ona nazarat ediT.
Oxluq da bela ftпkфаlата malikdiг, laНn о, hэm do siyasota
паzаrоt еdir. Etikadan foфi оlагаq axlaq siyasatdon kопаrй ча
опuп tizоriпdэ dауапш. Mohz, buna gоrа опJапп birlagmasi Ьiг о
qаdэr miirэkkоЬ va qeyri-sabit оlчr.
Siyasat exlaqa nazarat etmosa do kопkrеt siyasi horokotlorin
spesifik охlаqша to'sir gёstаrэ Ьilэr. О, ideal oxlaqi giiurdап forqli
olaraq konlcet situasiya хаrаklеri dаgtуш, bu va уа digar ictimai,
siyasi, eloca da etik va oxlaqi gorait уаrаdrr. Oxlaq ytiksak mе'уаr
foпlцпdяп miitloq nolma Hmi qiуmаtlапdiгiliг. Nisbi sifuasiyalr
mе'уаr чо уа аупса mэdапiууаt, comiyyat пфtеуiпоzагdап
siyasotin oxlaqi cohatdon qiymotlondirilmosi bu qiymatlondirmэni
hоr сiir digэг qiymatlondiгma ilo mtiqayisaedilmaz sэviyyayo
qaldrnr. Siyasotda va axlaqda '}жgr-pis anlayrqlarr miixtalif
mо'па dagryrr.
Эxtaqi Ьотсчп поrmаlап чо siyasatdo Ьоrс haqqmda
tosovviirloTin бzti do Ьiгmапаlr чэ ziddiyyotsй deyildiг. Oxlaq
sferastnda Ьоrс yiiksok рriпsiр, mo'naviyyattn mе'уаrt hesab
оlчпursа, siyasatda Ьоrс агzu edilan noticalarin alda
olunmastdrr. Вurайп Makiavellinin Ьеlо biT dilemmast meydana
gжr: hаr hansr siyasi mоqsэdlаriп olda edilmosi ila siyasi Ьоrсuп
hayata kegirilmasi vasitolarinin va уа siyasi natioэlarin oxlaqi Ьоrс
kimi qiymotlondiTilmosiniл nisbati neco olmaltdrr? Ba;qa sozlэ,
bela diigiinmaya asas чаг ki, hоmiп паtiсоlоr qeyri-oxlaqi
metodlatla эldо oluna bilor, EIo MaНavellinin oz fikrini
xatlTlatmaq уеriпо diigог: xalq demokгatiya Earaitinda уаgаmqýа
qabil deyildir, intizamlr camiyyat yaratmaq va siyasi vazifolari
hall etmak maqsodilo giiclti hakimiyyat lаашфr. Оgэr siyasi
Ьоrс axlaqi поmlаlага чуФп golmoНo mahdudlagrrsa siyasefin
hayata kegiгilmosi siyasi naticolar dоýшппur, bagqa sбzlo, siyasi
Ьоrс hауаи kegiriimir, istar-istomaz siyaset tigiin еупi vжtda iki
Ьоrс mёчсчd оluг. Bunlardan biгinin icгast zamanr siyasat аlшmrr,
digэгiпiп iсга edildiyi vmtt iso axlaqa уеr qalmrT, Еупi vaxtda hаr
iK Ьоrса omol еtтпэk isэ mfrmktiп deyildir. Опlаrdап уаlпи birini
179
segmak laamdlT. Tabii Н, siyasotgi ilk п,6чЬоdа siyasota йsttinltik
veriT. Веls halda опчп icra etdiyi siyasi Ьоrс бzlЁуtiпdа axlaqi
ma}riyyot kosb ediT vo etik сэhэtdsд osaslandmlmrý оlчr.
Siyasati Ьеlэ bir поtiсэ grхапlшаsша istiqamэtlondirmomok
tiфп oxlaqla siyasatin miiпаsiЬоtlагi gargivasinden kопаrа guшаq
laamdrr. Bagqa scizle, bu miinasibatlero qeyri-siyasi vo qeyri-
эxlaqi amillorin ntifiш etmasi, oxlaqla siyasat агаsшйkr qarqrlrqlr
mйnasibotlorda ziddiyyatloгin azadrlrnasr йhа mоqsэdоuуýuпdчr.
Эхlаq va siyasot muхtаr хаrаktег dяýrsа da oxlaq siyasoti,
nozmatsiz siyasi fэaliyyot azadlrýmr mahdйla9drгrr.

2. a)(LAQ ча SiYдSaTiN QжýILIQLI

мЁшдsiватi
Siyasi fikir taTixinda siyasati camiyyotin digэr tэgkilati ча
tanzimlayici sistemlarindan tocrid etпrok саhdlагi hamiga
sоmаrоsй olmugdur. Siyasot ideologiya, hiiquq, iqtisadiyyat,
modoniyyot va elmla baýh olduýu Hmi, эxlaqla da qаr;rirфr
эlаqауэ malik оImаlrdrг. Соmфоtiп iH ba;hca sferasr olmaq
e'tibaTilo siyasatla axlaqrn qargrlфr miinasibatlori ictimai inkigafin
obyektiv tolabatrdrг. Siyasotin va haНmiyyofin zaif уеri mэ'па-
viyyat olduýuna gёrа оп-lаr axlaqdan vo oxlaqi sarvotlordon uzaq-
laqmaýa cahd edir.
Sosial hoyatda siyasatlo охlаqш qargrlrqlr miinasibati elmi
adabilyatda d<ird baghca mочqеdэп qiymotlondiriliг. Вuпlаrdап
biгincisi nasihatgilik mсiчqфdir. Nasihatgilik mбvqeyino gtirо
siyasot noinki yfrksok axlaqi moqsodlaгa malik olmaltdш, hаm do
dtizltik, аdаmlаrа nacib miinasibat, saflrq va digar bu Нmi oxlaqi
prinsiplorin pozulmasrna yol чеrmаmэlidir. Siyasato nasihatgi
(oxlaqi) mtivqedon уапаýmа ictimai fikirdэ yeni dбчrэ qэdаr
hakim оlmuý чэ Ю( оsго qador бz ohomiyyatini itinnamigdir.
LaHn hoyat tosdiqlэyir Н, siyasэti tomamilo эxlaqa tabe еdirmэk
cahdlari somorasiz пэtiсоlэr чеrir, hоm эxlaqr vo hаm da siyaseti
пЁfuzdап sаlш.
Siyasotla охlаqш qaгqrlrqlr rпЁпаsiЬоtiпо dair iНnci mбчqе
isa опlаrш muхtаr хагаktеr daqrdrýmr ifada etmoklo Ьir-Ьiгiпiп

180
solahiyyatina qапýmшпаsшl nozordo tчtцr. Bela Н, oxlaq
votandag camiyyetino aid olan iqdir, qaxsi mо'sчliууоtdiц siyasat
iso qrup mопаfеlоriпiп qаrgrdчrmа sйаsidiг, ma'neviyyatdan Mad
olan sfеrаdш. Qoxlan bеla hеsаЬ еdir К, siyasotlo охlаqш Ьч ctiT
miiвasiЫino daiT ideya Makiavelliya moxsusdtrr. О, axlaqr
siyasatgilэrin xiisusi hвуаtшп tanzimloyiciýi kimi osaslandlrlr.
Olbatta, Makiavellinin siyasofi охlаqdяп taпramilo ауrгmаф cahd
gбstэrлпаsi barada miilйizaloTlo razrlagmaq gotindir.
Эxlaqi dоуогlаriп siyasiliyini tahrif efuok siyasatin qеуп-
oxlaqiliyino dalalat edir. Real hoyatda siyasatin mа'почiууаdап
чиаq olmasr genig yayrlan hadisodir. Belo hal siyasotlo эхlаqш
barlgmaz aksliНar olmasmt, ba9qa sёzla, эхlаqш хеуir, siyasatin
isa qэr Hmi sэciyyolondirilmasЫ osaslandrrmaýa xidmat edir. Bu
Ёgtincti noqteyi-nazor опlапп nisbatina istiqamotlanir.
Алаrхiuпо gora siyasat en neqativ hadisadir. Qiinki опчп
tebioti qarla ktiklonir. Rus anarxizminin atasr saytlan М.А.Ва_
kuпiп yazrrdr Н, siyasot чэ опчп baglrca dagtytctst olan dбvlot
mohz, zoгakllrqdrr, zorakrlrq vasitasila h<ikmrmrlrqdrr. I

Siyasotlo ахlаqш mtinasibtina dаir dёrduпсti mбчqе опlапп

nisbatina kompromis nriqteyi-nazardan yanagrlrnasrdrr. Mtiasiг
politoloqlar аrаsшdа Ьu mбчqе daha genig yayrlmrqdlr. Hamin
miivqe siyasэtin spesifikliyini паzаrа almaqla эхlаqrп mэ'почiу-
yata ta'siгinin zaruriliyindan grxrg edir.
Siyasot va oxlaqtn nisbэtina kоmрrоmis mёvqedan
yanagtlmasmr эsаslапdrгапlаrdап Ьiгi VеЬеrdiт. О, bela hesab ediT
Н, etika ilo siyasati bir-birindon tamamilo ауrгmаýа cohd еfiпаk
maqsadauygun deyildir, Ьtшtшlа belo siyasatin xiisusiyyatlorini
diqqatla поzоrо almaq lаzmdш. Опuп fikrinca etika siyasatin
xtisusiyyotlorini, ilk пёчЬdа onun zorakrltq taФiq etmak cahatini
nazoro almalrdrr. "Мэhz, zoгakrlrýrn leфtimliymin spesifik vasitosi
siyasэtin btittin etik рrоЬlеmlаrЫп xЁsusiyyotlorini gэгtlапdiгir.
Siyasat реgаkаr faaliyyati ila 9оrо qargr mi.iЬаrizэ арагmаsа ёz
qоlэЬэsi tigiin mo'suliyyat dagryrr. VеЬеr hоr gеуdэп owol,
zoгakrlrq vasitalэrindon legitimcasino istifada оlчпmаsшr siyasot
tigtin moqbul hesab ediT, бzii da mа'пэчiууаtп siyasatэ to'siT

' Банунин М.А. Госумрсrвенность и амрхия. Полн. со6. соч.т.2, 1907, Ьh.27

18l
imkanlanш mahdudlagdrгmaq рrtilэ. Siyasotlo эхlаqm nisbotindo
siyasota neqativ miinasiЫ libefal miitofakkirlarin Ъахrglаппdа da
diqqati colb ediT, Ьghчr шs filosofu N.Berdyayev yazrr: "Мап
siyasэto пifrэt еdirоm, gtinki о, Ьэ9эгi шёчсudlчýuп obyeНvlag-
mosi figiin ап шэпhus formadrr, аdаmlша hakim olan чуdчгmаdап
bagqa Ьir gey deyildir.l Siyasotin oxlaqi tarofi hfrquqdan va icfimai
nazaratdan kопаrdа qalmamaladrr. Oks toqdirdo siyasotdэ mо'пэ-
viyyatsиlrq qararla.9a Ьilоr. Oxlaqi toloblorin ta'sisatlag-dшrlmasr
опlапп siyasi tо;Кlаtlаr__ш погпаlаппdа va hоr 9еуdэп owol,
hiiquqda mбhkаmlsпdiтilmэsЫ паzогdо tufirr vo эKlaqi prinsip-
lэriп pozulmamasr tiqiin miioyyan ta'minat verilmosini oks еtdiпг,
Эxlaqrn bela to'sisatlaqdrnlmrg formada mohkemlэndirilmasi
siyasatin humanistlэgdiribnosinin оп mtihЁm qаrtlогiпdоп biridir.
"Аlmап politoloqu В.Sчtоruп qeyd etdiyi kimi, siyasotin
htrnranistlogdirilmosi vo mo'noviyyatrn mohkomlondirilmosi tigiin
о qчrчlчg yaxgr dфldir Н, oz чоtапdаglаппш daha ytiksak vo уа
hotta ап yf&sok oxlaqi tоlэЬlоrе yiyэlonmasini maqsadouyýun
sауrг, о qrrrulug yaxgrdrr Н, hоr gеуdэп awol, insan хаrаktеriпа
cavab чегir... va eyni zamanda аdаmlапп htiquq va iradasi iiqtin
mаksimчm imkапlаr agrr, опiапп xeyiгxahlrq qabiliyy,эti namina
бztinii inkigaf etdirmosini hayata kegiriT.2
Siyasi to'sisatlar ёz sаmэгоliуi iigiin mЁqэddоs, oxlaqi
oahatdon kamil аdаmlаrа deyil, mэЦ adi vatonda;lara tiz
gечiгmэlidir. Homin to'sisatlar adi аdаmlапп mэпаfеlэгiпiп ifado
оluпmаыпа, hiiquqlапшп miidafio оlчпmаsша vo vazifolorinin
уеriпо уеtiгilшоsiпо imkan yaratmahdrr, опlап hаш tigiin moqbul
оlап "оучп qауdаlаппш, d0vlot qапчпlапшп gёzlonilomasino
tahTik etrnalidir,
Мtiаsiг dtinyada exlaqi tоlаЬlогiп siyasota ta?sisatlagdrnlmr;
baqlrca istiqamoti insan hЁquqlandrr. Diinya birliyi tarafindon qэЬul
оluпmug sапоdlэrэ uуФп оIшаq insan hЁqtцlап siyasotin
humanistliyini qiymatlondirmoyin universai mе'уап Kmi grxr; edir.
Biitбvllikda axlaqm siyasoto tа'siгi Ьir srа istiqamatlordэ
hayaa kegНlrnolidiT vo kegirila bilar. Bu istaqamotlar axlaqi
mоqsоdlогiп qоучlч9uпй Ьцпiага uуЁцп olan real mеtоdiаr vo

] Берддев Н.А. самопознание, м.,1 996 Sah.'1 01.

'Суrор Б. Политическая этика. Полис. 19936 Nsl,Sah.68.

l82
vasitэlor ýomotЫn sеgilmаsiпdоц axlaqi рriлsiрlопп foaliyyoti
prosesЫ nozafo alnraqdan, siyasotin samareliliyini to'min
еtmэkdап iЬагоtdir. Olbэttэ, bйttin Ьч toloblarin rеаl siyasotda
yerino yetirilmэsi miirokkob mosolodir. Praktikada axlaqi tаlоЬlэriп
humanistliyi moqsadlarin tontonosindan gox, опlаrа nail olmaq
рrоsеsiпdэ istifado olrrnan metod vo vasitolaTdan asrlrdг. Bir sёzla,
siyasotin эxlaqitiyi onun mtiqoddэsliyinin tocasstimildiir.
Siyasi baliyyotin strцktчru hоr ýeydon owal, Ьrшчпlа
sэсiууэlэпiг Н, опчп da;ryrcrlan siyasi mo'noviyatna gбга fэrqlапiг.
Маsэlац qтчр oxlaqr va qruфа axlaqi mfrrrasibotlar fэrdiп
oxlaqmdan mtirаkkаЫiг. Вчпа gtiro oxlaqi cahatdon qiisursus fэrd
ola bilsin ki, istar-istamoz qruрuп qeyri-oxlaqi siyasatindэ iqtiTak
ebin. Ba9qa sбzlo, Ыо fard siyasi tэ'sisatm, раrtiуа tаgНlаtшп,
haНmiyyot оrqfilшшп, отduпuп чо sаirопiп Ъaliyyatina сэlЬ oluna
Ьilаr. Вчrаdаrr й ikiqat охlаЕп-qruр vo fordi охlаqш toqqugmasr
meydana gxrr. Bir-birinэ zidd iH axlaqi mэnafeyin toqqu;masr
xtЪusilo ictimai Ыihrап dowiindo baq чегiт. Oksina do оlа biiar.
exhqi соhэtdоп naqis fard oxlaqi Ьакrпdшr qiburlrr olan qдuра
nazmot etmaya qadirdir vo уа Фolmcrrrrn oxlaqi gоhrаtЫ kбlgoda
qoya Ьilог. Fordin эxlaqr siyasotlo hошigо raqaЫdo оlmur. Фчрdа
чо qruрlа-rагаsr miinasibatlor artlq siyasatdir, demali, hэm da
axlaqidir. Buna gоrэ siyasi va axlaqi paradols' meydarB qrшr:
qiisuгlu iiderin ча rejimin kЁflavi gэНldо miidаfiэ olunmasr,
kчtlэlогiп heg do qtЬurlч olmayan, bo'zon isa sadoco olaraq
cinayotkar tэgНlаtlапп igindo i9tirak efuosi чэ s. Ьч qabildondir.
MЁxtalif siyasi funksiyalan saciyyolandiron oxlaq da
m0vcuddur. Siyasafin vo haНmiyyatin axlaqi mos'uliyyoti bu
qabildondir. Веlэ ki, oxlaqi haНmiyyat qeyri-oxlaqi siyasot уеrit-
mоуэ mосЬчr ola bilor va oksino, oxlaqi cohatdan qiisuгlu haki-
miyyat tarixi zarurot tiziindon axlaqi siуаsэr hoyata kegira bilor,
Lakin Ьir qayda olaraq bela siyasotin tantanosi mtimki.in оImчr.
ýaxsiyyat чо siyasatin qarglhqlr mtinasibэtini, oxlaqla
siyasotin olaqasini Ьар diigmak Ьакmdап axlaqi ideal Ьагаdа
konkret tasэvviira malik olmaq moqsadouyýunduг. ýoxsiyyotin
mо'пэчi inkiEafinr oxlaqi idealslz tosawi.ir etmak gatindir. Oxlaqi

l PaTadoks dedikdo hаmr tgгэfiпdап qebul edilmig doýru fikiгlаrlв, elmi mtiddaalarla dfiz
gа[mауап fikir ЬаЕа diiqtiliiг,

183
ideal gexsiyyotin heyati tosawtirlsrinin, gёrtiglогiпiп, hayatr
qiуmаtlопdirrпо qabiliyyatinin biTliyidir. ideal homiga insanrn
hэуаt рlапlап va maqsodlэri ilo daxiti baýlrlrq kosb edir.
Эxlaqi ideal xЁsusi, tоkrаrоlчпmаz keyfiyyatdir, hami;a foal
хаr,аktег dagryrr. О, nainki gоrо, girКп siyasato qarqr banpnazhýr,
hоm do xeyiпah аmоllоriп, axlaqi, hшпапist siyasotin hоуаи
kegirilmasini, odalaЪizliНo faal miiЬаrizа арапlmаsшr, ytiksok
vatondaglrq dачrаш;шr tolob ediT. Вц mа'паdа axlaqi ideal iпsашп
mo'nэvi-sipsi inkigafim "layihэlogdiTBn amil kimi ta'sir
Н, о, gaxsiyyatin
baýrglayrT. idеаlш ictimai эhamiyyoti bundadrr
ma'novi simastnm, siyasi tafokkiirtiniin fогmаlаqmаsшdа vo
axlaqca yenilagmosinda foal s0vqedici rol оупауrr.
Oxlaqi idealm hayata kegirilmasi obyekfiv чэ subyektiv
;оrаitlа Ьаýltdш. Xarici mtihit idealm гоаllаgmаsr iigiin obyektiv
zamin yaradrT. idealrn hэуаtа kegirilmosi iigiin hоr Ьir fordin
psixoloji hazrrlrýr чэ faal so'yi da 9ох mtihiim эhomiy_vato
malikdir. Demali, ideallann hoyata kegrrilmasinda mо'пэчi
tэгЬiуопiп, о ciimlodon бzriпtitоrЬiуапiп rоlч aydtn паzэrо 9аrрш,
Эxlaqi keyfiyyotlaria siyasi qabiliyyati бziindo Ьirlо9dirэп
gaxsiyyatiB fогmаlаgmаsшп subyektiv cohotini mоhz, ma'nэvi
tагЬiуа togНl еdiг.
Mo'novi torbiyo iiztiniitarbiyani inkar efrrrir. ýoxsiyyotin
oxlaqi-siyasi simаsrшп tagakkiilЁ va inkigafi nэinki tаrЬiуэпiп sosial
qoraitindon, hэm dэ опuп dztindan asrlrdш, ТоrЬiуо axlaqi idezr]lara
va ictimai maqsэdlora чуВш оlагаq iпsапа ciz{iniitakmillegdirmo
so'yi agrlaпrahdrr. Вu bir haqiqatdiT Н, аdаmlапп boytik aksariyyati
бz axlaqi чэ siyasi йwаш9ша qаЬаqсайп vo hortarot]i
dtiяiiniilmm saglam moqsadlaro uуguп qoНlda nazaTot edo bilar.
LaHn hartэrofli diigtiniilmtiq йчrапlg heg da hamiga iпsашл
гаftаппш vo аmэllаriпiп oxlaq потmаlаппа uyýunluýuna ta'minat
чеrmir. Fardi tэfakktiriin iйiqaf istiqamoti goxsiyyotin axlaqi
mбvqeyinin grxrg nбqtosindan asrlrdrr. ýtЪhosiz, saýlam oxlaqi
mбvqeyin fогmаlаqmаslпdа tofokktir modaniyyэti, intellektual
inkipaf soviyyosi vo ytiksak sosial hisslgr faal rо1 оуш}уlr.
Ваqqаlаппа, dtivloto чо btitiivltikdo camiyyota mtinasibotda ali
Ыsslor]o silahlanmaq bбytik fazilatdiT, Aristotelin sёzlаrilо desak"
"ап yaxqt adam о goxs deyil Н, уаIruz бztina htiгmаtlа уапа;ш, eyni

184
zamanda о айmdш Н, Ьаgqаlапла miinasibotdo do loyaqatli шбчqе
tшfur., bu iso gotin ipdir. Har hansr siyasi sistemin hoyat qabiliyyati
xeyii dоrасаdа onrmla miiоууэп oltmuT Н, d0vlot to'sisatlan va
biifiin siyasi sistem biitбvliikda саmiууоtdэ hakim оlап axlaqi .ideala
чэ dayorloTo na dоrосоds uуЁчп gоliг. ýiibhosiz, siyasi sistem vo
axlaq, mо' noviyyat sistemi bk-birini qaTgrlrqh srrratdэ gortlandirir,
опlага niifuz edan proseslarin mоfiчпuпа va хаrаktеriпо шiihiiш
ta'sir gtistarir,
Эxlaq sfeгast oziindэ nainki аdаmlаr агаsшdаkr oxlaqi
mfrnasibatlэri, опlапп dаrташgшi, eloco do iпsапlп hэгэkоtlаriпiп
motivlerini izah еdэп эxlaqi giiuru oks etdirir. Bundan о!.ача,
comiyyotdэ axlaq vo mo'noviyyat hаqqшd^ xtbusi elm оlап etika
mбчсuddчr.
Ноr bir tarixi mоrhаlэdа comiyyatdэ miioyyan oxlaqi
dауоrlаr sistemi mcivcud oluT. iпsапlапп hатоkэtlэri va dачrаш;t
hаmiп doyarlar sistemi mdvqeyindon qiуmаtlопdiгilir. Konlcet
axlaqi поrmаlаг, ап'апаlаr va sair ilэ tonzimlonon (adamlar
arasrnй) va miivafiq olaraq аdаmlапд чэ sosial qruplann dачгаш9
qауdаlапш fогmаlаgdrгап oxlaqi aTrillar mэсmuu faisafi
поzагiууоlоrdо tjz tocasstimtinti йрrr. Вu пэzагiууоlоrdэ homiEa
bela Ьir mosoloya tохuпцlur: xeyir чэ ýаг по demakdir, yaxýl va
pis поdir, diizgi.in olmayan песа baqa dii9tilrnolidir. Вuпа gбrо
axlaqi погmаlап dini, hiiquqi va siyasi погmаlаrdап fэrqlапdirrrаk
mtйiim ohamiyyata malikdir. Eyni zamanda qeyd etmak lazrmdrг
Н, oxlaqi поrmаlаr Ьч чэ уа bagqa сiir ictimai hoyatm biitiin digoT
tогоflоriпэ ntifuz edir.
Etika еlтп olmaq e'tibaгilo oztinda layaqat vicdan, Ьоrс
qiiuru, dачгапrg qауdаlаrш va sair haqqmda ta'limi ol<s etdiTiT.
iпsапlапп hогk_аtlоri hоmiп keytilryatlaro uyýun galmalidir. Вu
mo'nada etika insanlann davranrE qапrшlап vo погmаlап haqqrnda
еlm olub '}tiksak ýэadэt, "xeyir, :'haqq Hmi kаtеqогiуаlаrа
оsаslашr. Вuпа gкiга etika idealrn an baglrca iinsiiriini,i ёzi.indo
ehtiva etmokla son mэqsоdlаr haqqrnda to'limdir. Hayat
faaliyyotinin hат bir sferasmda btitiin zamanlarda iпsапlапп
harakatlari oxlaq kateqoriyasmda qiymotlondirilmigdir. Tabii ki,
biz siyasatэ da tam hriquqla axlaqi elgii iia yanaýa bilorik, Siyasot
alamino vo опtш ta'sisatlarma aid olan axlaqi dоуэrlоr vo

l85
поImаlапп, comiyyat iizvlэrЫn bu sferada miinasibotleri vo
dачгашgrпш mосmчч еlтпi biliНarin xtisusi sahosinin - siyasi
etikanrn todqiqat
- obyektini togНl edir.
Siyasi etika adalotli sosal qunrlug, rоhЬаrlоriп чэ
vatonda9laпn qargllrqlr hiiquq va чаzifэlогi, iпsашп va votondaqln
kбHii htiququ, аzаdltqlшшr saýlam nisboti, boraborlik va odalof,
eloca dэ Ьч Кщi digоr рrоЬlеmlаrа tохuпчr,
Siyasi etika haqqlnda dаш;аrkоп timumiyyatla, etikanm
kаtеqоriуаlаппш vo axlaqi dоуаrlаriп (sоrчаtlоriп) siyasat
sfегаsша totbiqi diizgiindtrmii. Вч mosalo siyasi fikiT Игiхiпdа
goxdarr mочсuddчr чо ona фiT Ьirmо'паh сачаЬа tвsadtif оluпmur,
ilk Ьаqlапфсdа siyasi hadiso чэ рrоsеslоr biittin ictimai hadisэlor
kompleksi ilэ olaqodaT буrэпilmigdir. Siyasatin baqlrca moqsэdini
polisin (dбvlatin) vatandaýln ln'}iiksok saadotinin, xogbaxtliyinin
ta'min оlчпmаsшdа gбгопlоr Ьчпuп hоm do эxlaqi toгbiyovi
ohamiyyotini da nozordan qаgllmаIшglш. Aristotel xiisusi toгzdo
qeyd edirdi Н, "dбvlofin xoqbэxtliyi опuп adalotli olmasrdrr, baqqa
sбzlo, timuminin пrопаtЪуiпо xidmat efurrasidir. l
Platon vo Aгistoteldan Ьаglапап antik ап'апо oxlaqla siyasoti
vahdotdo nozaTdon kegirir va Ьч vohdoti btitбvltikda odalotin olda
оlчпmаsша istinamotlanon hadisa Hmi qiymatlondiTir. Xristianl rq
on'anasi "oxlaq vo "siyasatanlayr;lannr гоmа рараsшdа чо
imреrаtоrшпdа tacassfim olunan keyfiyyat Hmi sociyyolondiriTл
Ali ча miidrik islam dini hamin апlауrqlап ilahi varlrqdan irоli
gоlэп nem'ot Kmi qiуmэtlапdirir. Не9 da tasadiifi deyil Н, diinya
qiihratli дlim оlап Mirzo Кааm Вауiп tolobsi olan boytik soz
kaifeyi L.N.Tolstoy islam dinini bЁtiin dinlar igarisindэ оп
mtitoroqqi din hesab ediTdi.
Oxlaqla siyasetin qargrlrqlr alaqasi рrоЬlеmiпiп
oyronilrnosina dаir sоmэrаli tэdqiqаtlагш огtауа gжmаsшdа
i,Капtш iimчmi axlaqi qапчпlаг - qat'i imperativlel tэ'limi
xtisusi rоl oynadr. Umtrmi axlaqi qапuпlаrа gбrэ insan
mопgауiпdоп, sosial чоzфоfiпdэп, hotta qэгаitdоп astlt оlmауаrаq
mtitloq iimumЬоqоri qaydalaTa аmаl etnralidir. Bu qanundan belo

t Аристотель, Политика.
Соч,, т.4. Soh.508
2
imprafiv mачhumц idealist folsafada qeyd-ýortsiz 1а|аЬ rTa'nasInda ЬаЕа drigiiltiT

186
biT miihrim natico hasil оlчr ki, har Ьir adam vasitoya уох,
maqsadэ песа уапаýш. Umumi oxlaqi qапuпlапп tolabloTi sоптаlаr
siyasi-hiiquqi sferada da yayrldr.
Diger аlrпап filosofu А.ýорепhачеr (1788-1860-cr illar)
охlаqш "qиil qal,dalanna osaslanaraq "tizi,ina etmok istamadiyini
Ьаqqаsша da rоча gбппо, giinН Ьчпч sona baqqasr da eda Ьilоr
qanaotina gоIrпэНэ эхlаq qауdаlаппш gaфvasini оhэmiууэtli
dоrэсэdо geniqlandirdi vo oslindo yeni oxlaqi qayda toklif etdi:
"Heg kJmo pblik еtпо, hашrуа Ьасаrdrфп qodor kimok et. Вч sado
kalam iпsалш ёz xiisrшi htiquqlan ila baqqa vatenda;larur htiquq-
lаппш eyniliyini, ЬraЬrliyini qobul efuosini sociyyolondiriг.
Belalikla, siyasotgilorin, alimlarin vo ideoloqlann qtfuunda tadricon
siyasotla axiaq аrаsшйkr qrnlrnaz olaqoya iпаm hakim oldu.
ýtibhosiz, Ьч giin gaxsi, eqoist monafeyin gбzlonilrnosila
yanaýI bagqa аdаmlапп rifahr, saadati haqqrnda qayýr gбstэrilmosi
da timurni tэlobata gечгilir. DtИdiir, siyasatda Ьч miirэkkob
mаsаlоdiг, lakin Ьuпuпlа belo hаr hansr torotin, yo'ni siyasatlo
oxlaqm Ьir-Ьiгiпэ haddan artrq xolol yetirmosino yol чеrmаk
olmaz. Ba9qa sёzlа, siyasi pegakarlrq axlaqa zidd vo aksinэ axlaqi
baglan$c htiququn ziyamna istiqamэtlanmomolidiг. Unutmaq
olmaz Н, hаг Ьir siyasi faaliyyat hakimiyyatlo oxlaq arastnda
gorginlik уаrаftпаq mеуdапша gечrilоrsа аdаmlапп xeyli
hissasinin иlеуiпэ toxunmu; оlаr. Вч, "уа siyasot va уа oxlaq
altemativi fогmаsmdа oxlaqla siyasatin nisboti masolosinin diDgiin
qоуulmаsrш sociyyalэndirir.
Эxlaqla siyasэtin nisbati рrоЬlеmiпiп ikinci tarafi da
movcuddtrr. Мэsаlэ опфdrrН, dovlat арайtrпш sэmоrэli faaliyyati
iigtin doqiq iglonib haarlanTnig vo hoyata kegirilrnasi zапrri оlап
qауdаlаг, siyasotda ciddi pegekmlrq чэ idaroetnno mexanizmi tolab
оluпur. Bu, inzibati idaraetrna араrаtшш siyasi icraedici hakimiyyoti
sistemindo mа'muItапп xiisusi toboqosi olan biirokatiyanrrr
уаrапmаsша gatirib qшапг. Вiirоkrаtiуашп foaliyyoti vtiksok
pepkarlrq sorigtasini чо опurr hoyata ke9irdiyi fuпksiуаlапл
ixtisaslagmasmr hayati talabata geviriT. Olbotta, adi mо'mчпrп чо
siyasotgЫn faalфati miixtэlif prinsip ча поrmаlаrа ИЬеdiг.
Мо'mur опdап yiiksakdэ dayanan mЁdiriyyэtin, idaTo Ьаgqrsшш
оmr ча g0starigloгini (hotta sohv olsa da) doqiq vo vicdanla уеriпа

l87
yetirmalidir. Tobii Н, me'suliyyэt hissi, oxlaqla mohkamlonan
gaxsi iпtizam оlmаdап hэг hansr аратаtш foaliyyoti qeyn-
miimkiindiir, Siуаsофi va уа dovlat xadimi iso бziiniin har biT
pnktiki hагоkэfi frgiin gэxsi mo'suliyyat duýryrr. Вu isa yiiksok
sarigtolilikla уапаý1 daha yiiksэk, saйyyoda inkiqaf etmig oxlaqi
qiiuтrц dачrапr;ш daim эxlaqi cohotdon motivlagmosini, oz
horokэtlorinin humапist, odalotii xmalcterina ахlф inamr tolob еdiг.
BelэliНa, siyasotin oxlaqi aqpektinin inkiqafi siyasatgiya oz
faaliyyatindo diDgun axlaqi istiqamot segmosinэ, kobud
sahvlordan чzафаgmаýа уагdtm gбstоrir. Nohayot, oxlaqla
siyasatiц daha daqiq desэk, axlaqla hiiququn nisbэtinda iigiineii
aspekt tozahiiT edir. Tarixi inНqaf prosesi inandrnr Н, (goxsaylr
misаllаrlа) хеуir va adalafin qorarlaqmasr zoralrlrqla deyil, mahz,
djnc ча qanuni чаsitэlэrlэ hoyata kegirilrnoiidir. insanlaTrn
heyatrnda оп yiiksak oxlaqi ba;lanýrc siyasi mahiyyat kosb etdikda
bela, qurЬапlаrlа olaqadardrTsa hэmiп siyasilik axlaqiliyin
tocossiimii kimi е'tiгаf оluпа bilmoz. Ноr ctir, о ciimladon оп
yfйsak vo nocib maqsodlor афmlапп azab-эziyyati уо
bodboxtliyi osasrnda hoyata kegmamaiidir. Вu, mahiyyot e'tibarila
siyasi moqsadlara da aiddir. Моsэlоп, ХХ оsгiп 30-50-ci illari
kegmig SSRido tabii Н, hаm do Sovet АzэrЬаусашпdа industrial
sonayenin оsаslаrrшп yaradtlmast, elmi-texniН toraqqiya geniq .vol
agilrnast, еlшiп ча madaniyyahn inkigafi iigiin zamin hazrlanmast
vo sair ilo tаriхэ daxil olmugduT. Вчпчпlа уапа9r hamin dочг
miпlоrlэ gtinahsи vo loyaqotli аdаmlага qargr kЁtlovi repTessiya-
1апп totbiq olunmast ila sociyyoloniT. Вu, siyasatda axlaqsrzlrýrn
tozahiirii deyilmi? Вчпа Ьапzэт goxsaylr misallaг tarixin
уаddа9lпdап silinmayib. Rus alimi N.A.Berdiayevin sбzlогi ilo
desok, haqiqat-dtizgrintiik hэqiqet-odalatlo Ьiгlоgmаlidir. 0п
yiiksak axlaqi dayar mahz, xalqa, Vоtапа mоhаЬЬэtdir. Brrna
gёrа siyasotgilэг, dtivlot xadimlari бz faaliyyotindo daim hoqiqэ}
dtizgtinliiНa haqiqot-odalofi iizvi surotdo alaqalandiгmaiidir.
Bt yiik аlmап alirni i.Капtш iimrrmi axlaq qanunlarl da eio Ьuпu
tolab edir. Olbottэ, шrutmаq olmaz ki, hог bir siyasэtgi odalotliiik
vo sоmогоlilik, azadlrq va ЬаrаЬаrlik аrаsшdа abэdi va mahiyTat
e'tibaTilo hэll olunmaz ziddiyyatlarlo qargrla;rr.

l88
 Наr Ьir ictimai-siyasi sistem irziintin yaýamasl namino sosial
adalotin еlеmепtаr поrmаlаппr hiiquqi yolla ta'min etmalidir.
Вчпdап olavo, odalэt hаr hапы геjimiп vo уа sistemin qanuniliyini
еsаslапdшmафп tomol da;larrndan biridir. Heg do tasadiifi deyil ki,
ап tiran ýimlоr do sosial adalatэ meylli оlduýuпu еlап еdir.
Эxlaqietik kateqoriya olmaq e'tibarilo "adalэt" miixtэlif
qaraitdo va ауп-ауп dtivrlorda rопgаrапg konkret-tarixi mazrnun
dа9rуш. Mosalэn, mtihагiЬslэr va йýrdrcr tobii falakэtlar
dciwiindэ camiyyэtin biitiin qiiwolori son dеrасо gоrgiп ;аrаitdэ
аdаmlапп sаdосэ olaraq fiziК cahatdan salamat qalmafl va rnaddi
hoyat пе'mоtlэгiпiп ЬrаЬоr qaydacta bёltigdfrTtilmosi namina ciddi
sэ'у gёstогirlаr. Вu hal tэbii Н, adalotli hesab olunur. Lakin ёlkо
tabiot quwolorinin kadoTlondirici qilИqhЁша va elaco do sагt
miihагiЬэlэrа mэ'ruz qalmadrф dinc dёчrdа maddi ne'motlarin
ЬоrаЬаr ЫrlШdiirfr]пашаsi odalэtli saylla bihnoz va bela Ьёlф
doyi9dirilmalidir,
Hэqiqi odalat bЁfiin аdаmlаrа ЬэrаЬэr, eyni mtinasibat
boslonilmasini talob еdiг, lakin bela mtinasibatin zoTakrlrqla
hayata kegiTilmasini агzчоlчпmаz sayr. МосЬчri yolla Ьо-
rаЬагlаgdiгmо аdаmlага qeyгi-adalatli miinasibatdir. Bu рrЬlеmlо
bilavasita qагqriаgап аmегikашп sosial filosofu С.Rочls аdаlэt
nazoriyyasini i9layib hazrTlamrqdrr, О, Ъlа hesab ediT Н, hoqiqat
elmin, odalat isa ictimai ta'sisatlarm baqlrca maziyyэtdir. Bu
ta'sisatlardan Ьiгi, elaca da hаr hanst qanun бziinii adalatsiz
niimaylg etdirdikdэ daha aйlatlisi ilo ovaz olunmalrdrr. ЭdаlоЬ
sizlik о zаmап dtziimlii оlr К, ondan daha bёytik adalotsizliklo
real iizlogmok tahliikasi meydana 9жsш. Siyasotgilar бz
faaliyyэtindo Ьч cohati паzаrо almalrdlrlar.

189
 vI FэSiL
siyAsaT кuтьай iпrовмдstул
чдsi таr,экi si sтвмirтоэ
r. кЁтlачi iг.lгоRмАýiуд чдsiтэlапiшiп
siчдsi гtгtгкsiудr,АRl ча siулsатпа RoLU
Siyasi adabiyyatda kiitlovi informasiya vдsitelori adэton
'Ъakimiyyatin dбrdiincti qolu аdlапdшrhr. Bu tesadiiГr deyil,
qanunauyфn hаldш. Qiinki kDtlavi informasiya vasitolari
hakimiyyot strukhrrlan ila bilavasita baýhdrr va Ьчпlаr bir-biTila
qaгgrlrqlr olaqa kэsЬ edir. KiY siyasatin аупlmаztэrkiЬ hissэsidir.
ictimai faaliy.votin digог пiiчlогi ila mtiqayrsado siyasat xi,Ъusi
mэ'lчmаt mЁЪadilasi vasitolorino daha 9ох ehtiyac dчучт, Belo Н,
iqtisadiyyat bazm tonzimlomэsi zaminindo аdаmlапп qar9rlrqh
faaliyyatЫn bilavasita fоrmаlаrr asasnda tЪаliууоt gбstоrо biliT,
siyasэt isa iinsiyyotin dolayr (bilvasita) fогmаlап vo haНmiyyэtin
dagryrcllan аrаsшdа xiisusi olaqo vasitalori olmadan miirnktin
deyildir, Bu hоr qeydan оwэl, siyasorin tobioti ilo baýlrdш.
Аdаmlаrш ixtisaslagdrnlrm9 unsiyyot fогпrаlап qrup moqsod-
lэriпiп чэ rnonafelorinin геаllаqdшlmаsr baxrrndan zаruridir.
Vatandaqlann bilalasito alaqolalari hоm do опltrа m{iоууэп
mа'lчmаtlаrш verilmosi ЁЕiiп xtЪusi vasitэlardan istifado
olrrnmasшrr tolb edir. Bela vasitolar mehz, KV-aiT.
KiY rпiiаsir comiyyotin on mtihiim ta'sisatlanndan biridiг.
"КiV anlayrýlnln mаzmuпu oziindo mэ'почi чо maddi tinsi.irlari
tocэssi,im etdirir. Homin апlауrgш ma'navi tогоГtпо dочrй motbuat
(qazet, jчrпаl, mo'lumat чагаqоlогi, btilletenlor, ma'lumat
агауrglап чэ s.), rаdiо, televiziya, kino iglari, vicieoyazr vo digar
ma'lumat vasitolari daxildiT, Son illar sputnik оlаqэlэгiпiп
yayrlmasl ile оlаqэйг olaraq ki.itlavi эlаqоlопdiгmэ sistemindo
miihiim dayigikliНor bag чегmigdir "КV апlауtgшtп maddi

190
tarafini iso miixtoiif texniК avadanhq, cihazlar, аргаtlаг, аlоflэr
va _ sаir tафl edir. Вir sёzlg, аdашlапп giiчrчпdа mэ'почi
dоуоrlогiп maddilэgmasini tо'шiп еdоп texniН avadanlrq va
vasitelar sisъmi kiv-nin mozmlmunda maddi, predmet mahiyyatli
iinstiT kimi sacilryolonir.
КiV comiyyetin bflttin sf.еrа,lаrшв vo tв'sisаtlагша еlаса da
siyaseto, tahsila, dine vo sairoyo шiihЁm to'sir gбstоrir. KtV-nin
ktimoyi ilo ktitlavi mоdапiууэt бainiin britiin чагiапtlаппdа
fоrшаlаgч, уауrlш уо sахlашr. Ktitlovi infomrasiya vasitolari
ictimai giiчrчп tэgэkkiilti, foaliyyoti vo tokami,iliindэ ohamiyyotli
rо1 орауrr, Ног Ьir tilkэda vo diinyaй Ьа9 чегоп эп nrtihtim
хаЫlоr чэ hadisэlarin dark olrmmast va qarhi mohz, КIV-пiп
kiimayi ilo hoyab kеgiritir. Qozet ча уа jurnaldalo hоr Ьir
maqalayo, televИya чо rаdiо vasitosilo чеrilеп veTiligэ adanlarla
birbaga vo oiddi sёhbat Hmi bar,naq lааmdш- qfinki comiyyatin
har Ьir votenй9r fаlСlапп, hadisalэrin уаlыz doýnr-diizgrin vo
орегаtiч gerh edilnasini deyil, hэm da doйdan tahlil оlццmаstш,
ciddi iimurпilоqdiriЬшэlэr арапImаsrш Ьtоуirlэr. Вч cohat бz
aktuall*Im xtisusilo, kiv-nin siyasot sferaslna niifuz etmэsi va
siyasi pгoseslarin геаllаýlпtýlпtп an mtihiiш aloflarindon Ьiгiпо
gevrilmosilo bsdiqlэyiT. Muasir politologiyada KiV пэiпki
hakimiyyotin dбrdtincti qolu, (qanunverici, icracdici va mоhkаmо
hakimiyyoti ilo yanaqr), hаш do bбytik arbitr (hakim) Hmi
sociyyэlondirilir, KV-don biri olimaqla гаdiо vo televiziyanm
qiyasi tэ'sir giicti daha Шytikdrlr. Теlечйiуашп siyasi hэуаtа
qtidratli ta'sirini nazaro аlап ba'zi sфsi хаdimlэr qeyd edir Н,
televИyaya паzаrаt edon adam biitiin iilkaya поzаrаt edir.
Cэmiyyatin siyasi sisieminin Hitlovi iпfогmаsiуа
vasitolarina talэbatr bilavasita опчп fuпlсsiуаlаппdац siyasэtin
аgепtlагiпdап (miivakkillorindan), siyasi qатаrlагш qэЬul olunmast
Ёsullaпndan,dtivlэtin эrаzisiпiп hоqпiпdэп vo digог аmillагdап
asrlrdrr. Radio, televйiya vo digor bu kimi mo'lumat чаsitэlагiпiп
mеуdапа grxmasmdan owal, siyasi tэlэЬаtrп чо vэtonda;
tэlabatlnln ёdonilmosina po9t alaqalari (mtixtalif noqliyyat nкivlori
vasitasilэ) xidmat еdiгdi. ХШ-ХХ аsгlоrdа teleqraf va telefon
alaqalaгinin, radio va televiziyamn yayllmasr ilo baýh dбvlotin
kommunikativ talobatt noinki tо'miл olundu чо hоmgiпiп,

191
ýlyasotin ýziindo asl inqiiab Ьаg чеrdi. KiV xeyli demokгatik чэ
totalitar ideyalann hoyata kegiTilmosini pTaktiik cohotdan
realla9drrdr.' KV hakimiyyatin legitimliyinin va hоуай
keqirilmosinin iisullапш ohэmiyyotli dогэсаdо doyigdirdi.
О.Тоfllеriп qeyd etdiyi kimi, пrriasiT hakimtyyatin keyfiy,yэtinin
va sэmareliliyinin ytiksok olmasr гаqiЬi mЁttafiqo gevirir.
Наzшdа KiV biliНэrin чэ siyasi cahotdon mtihtim
66'lrlmatltшln yaytlmasrnln baglrca dagryrcrsrdrr.
Кtitlэй informasiya vasitoloгi Ьir slга эhэmiууаtli funksi-
yalaT hayata kеgirir. Bu fimksiyalar agaýrdaktlшdrr: чаtопйglапп
ma'lumatlandmlmast, tэhsil, sosiallagma, паzагоt, inteqrasiya,
sаfагьоrеfiпо.
Vоtэпdаglппп mа'lчmаtlапфпlmаsl funksiyasrnm
mahiyyoti dбvlot огqапlап Ёgiiп ап ohomiyyatli mо'lumаtlапп
alrnmast vo yayrlmasmda ifada оlчпur. Siyasi ша'lumаtа ela
xabarlor aiddir Н, о ictimai ahamiyyat йqrylr vo dovlot оrqапlап
tоrоfiпdап diqqot yetirilmasini taleb edir, Olda оlчпап infonnasiya
osastnda чэtэпdаqlшdа hбkumэtiп, parlamentin, siyasi partiyalann,
partiyalaT sistemilrin vo ictimai tэ;Нlаflапп faaliyyoti Ьаrоdо rо'у
fогrrаlаgш. Digar tэrоfdэп isa olkonin iqtisadi, mэdoni vo
rirэ'novi-axlaqi hэyatr Ьагоdэ ahatali tоsаwliг alda оluпuг.
KiV-nb mэ'lчmаtlапdlrmа funksiyasl adamlann siyasi
hadisa va proseslor hаqqшdа mйhakimo yiirtitrnosina о zaman
imkan уаrаdrr ki, Ьэmiп fi,шksiуа hоm da tahsil fuпksiуашпl
уеriпо yetiriT. Tohsil funksiyasr mа'lumаtlапп qiymotlэndiril-
masino imkmr yaTadan biliklorin alda olunmasmt to'rnin еdiг. Bu
funksiya iпfоппаsiуапrп mtirakkob va ziddiyyotli ахrшпdа dйgtiп
istiqanat gбtiirmaya уаrdш g<istorir. Эlbotta, ytiksak ixtisaslr
tahsil осаqlаппdап forqli olaraq КiV чоtапфglапп siyasi biliНaгi
sistemli qaНldo va dэriпdэп manimsomэsini ta'min еdэ bilmaz.
KiV-nin tahsil funksiyasl опuп sosiallngma funksiyasl ilo
srx baýlrdrT. Эgаr siyasi tohsil biiiНorin sistemli vo агdlсtl gаНldэ
manimsonilmasini, qэxsiyyetin idraki imkапlапш паzогdэ tufurýа.
siyasi sosialla5ma insanrn siyasi поrmаlап, doyorlori vo niimunovi
dаrташgr manimsomosЫ ifada еdir. Siyasi tahsil canriyyot

' В,П,Пугачев, А,И.Соловьев. Введение в политологию. Sэh.254.

l92
iИrlэrinin sosial gargokliyo uуýшlаgmаslпа 26miп уаrаdlг.
Demokratik coФiyyotde КiV-пИ siyasi sosiallaqma funksiyast
Hitlavi goНldo qапчпlага vo insan htiququ kimi doyorli cahotlorэ
hёrmэtlа уапаýrlпаыru, miiпф9оlогi dinc yolla holl еftпауа va
dёvlat quruculup masalolaTinda konsensusa gо,lmауэ dair
tasowtirlgrin formalagdlnlmasmt tо'miп etmakdan ibaratdir.
KiV-nin mэ'lчmаtlаrdrmа, tэhsil vo sosiallagma
fчпksiуаlап onrrn digor miihiim funksiyaslnm - tanqid va
nazaratin hоуаИ kegirilmasbo геаl gorait yaradrr. Bu funksiyam
yalnrz vetondaglaг deyil, еIэса do miixalifat, xtbusilo ргоkurоrlчq,
mаhkоmэ чэ digar паzаrаt оrqgпlапшп ixfisaslagdшlmrg to'sisat-
Iап hауаи kеgiriгlоr. LaHn KiV-ni hоmiп nozaTot tэ'sisаflаrшdап
forqlondbn cahot Ьudчr Н, ontm tonqid obyekti genig vo qеуп-
mohduddur. Мэsэlап, Rusiyaй "mtistaqil televiziya veriliglari
(NTV); АzэтЬаусапdа "ANS, Speys, Lider va sair televiziya
qirkэtlэriпiп foaliyyati buna aydrn siibutdur.
Эgаг mfrxalifotin baglrca diqqot obyekti htikumot чs onu
miidafia edan partiyalardrTsa, miistoqil televiziya giгkеtlоri bu чэ
уа digar cilkoda noinki hrikumati, еlэса do ргеzidепti, mohkamoni,
dcjvlotin siyasafinin miixtalif istiqamэtlarini agrq va obyektiv
mбvqedan tanqid еdirlэт. Olkomizdo hololik ictimai televiziyanm
olmamast bela mёvqedon uzaq olrnaýr Eortlondirir.
Мэhz, bu mо'паdа Kiv-nin ап ahэmiyyotli tinstirii olan
televйiya siyasatin subyekti kimi sосiууаlопiг.
КiV-Пп nozarat funksiyasl ila olaqadar qeyd edak Н, опчп
maЫyyotini qayda-qanuna omol еtrпауопlоге qaTgr inzibati va
iqtisadi sanksiyalar totbiq etmok уох, yalnrz bu va уа digar
hаdisаlэrэ, qaxslora oxlaqi qiymat veгilmasi to;Hl edir. ictimai
qaydalan роzапlаrа sanksiya tatbiq etmok vo уа caza чеrmаk fiV-
пiп solahiyyatino daxil deyil. Веlо sociyyali todbirlor htiquqi
поzаrэt ta'sisatlannln foaliyyati ila baýlrdrr. Demokatik cemiy-
yatda kiitlovi iпfогmаsiуа vasitalaгinin nazarot fimksiyasl soziin
asl mа'паsшdа hаm ictimai га'уа, hаm do qапчпlаrа оsаslашг.
ictimai rо'у miixtolif hakimiyyot stuktчгlаппdа, btitdvliikdo isa
camiyyatdo siyasotin sоmагоli istiqamatini gегtlопdirэп miihtim
amillordondir.

193
 iоtirти:i,rа'у homigo, daha dоýшsu, оksоr hаllаrdа Ьirmа'паlr
оlmчr. Веlо Н, опuп tazahiiriindэ mtiэууоп qrчрlапп tагоfdаг
olduýtl mtixtolif movqelaT ve п<iqtеуi-поzоrlог diqqoti colb edo
,Ьilэr, Qeyd edcik К, ictimai rо'уiп istiqаmэtlагiпiп baglrca bdqiqat
tbulu sоrýudчr. iпsапlаrrп gaxsi hayatl qяраlr va daxili alami
бziinamoxsusluq kosb etdiyino goro bu Ёsul tatab оlчпап
mа'lumаflапп оldэ edilnosinin уеgапо vasitosidir. Kritlovi
informasiya vasitэlari noinki ictimai ro'yin Ёza gжmаsmа to'sir
g<istoгir, эп baglrcasr iso ontrn fоrmаlа9mаsшdа xiisusi rol оупауrr.
Haarda ABý-da ictirnai io'yi iiуrопшэk maqsodilo (sоrýч yolu
ila) 200don arhq ixtisaslaqdmlmr; firmа foaliyyot gбstэrir. Hellap
institutunun арагdrф sоrф daha sесiууэйdir. Вч institцlun ictimai
rа'уi y[iksak soviyyэdo tiyronmak moqsedila араrdrф sorýuda
adэtan 1500 поfэт iqtiTak еdir. Sоrýudа igtirak еdопlег biitiin бlka
iizra mочсud olan segН mэntoqolarinin mtixtolif ntimayon-
daloridir, ilk baxrgda igtiгak edonlarin sayl az gбrtiпtir. Lаkш
sоrýuпuп пstiсаlsri 3 miп, 19 min va hatta 20 nfn поЬri аhаtэ
еdоп sоrфlапп уеkчпlаrшr oks еtdirir. Maraqlrdrr Н, Hellap
institцtunun prezident sеgНlогi оrаfэsiпdэ араrdrф sогфldа Кmiп
qolabo gаlасаýша dаiг proqnozla;drrmaй опа hesabla 1,50lо sahvo
yol verilir. QогЬi Ачгора бlkэlоriпdа do ictimai rэ'уiп
oyronilrnasina ciddi diqqot уеtiriliг. Mosalon, Frапsаdа bu
moqsodla tэхmiпап 10 min паfэг adamln galrqdrýr l50 taqkilat
foaliyyot gбstaTir,
KiV-dn apardrýr ictimai
rо'у sorýulan "siyasi kagviyyat
хаrаktеri daý,maqla ahalinin mtlxtelif siyasi mаsаlоlоrо
mtinasibofini сiуrопmоуа xidmэt edir.
КiV-пiп miihtirn siyasi fuпksiуаlаrrпdап digогi inteqrasiya
funksiyasrdrr (Ьirlаgdiгmо, olaqolondiпno mа'паsшdа). Вч
funlcsiya siyasatin subyektlarinin miixtalif mопаfеlаriпiп
iпtеqгаsiуаsша isfiqamotloniц miiэууап ictimai qruрlаптr
пiimауапdэlэгiпэ iiz rа'уiпi agrq gэНldэ bildirmolq hаmfikiгlоriпi
Ьirlа;diгmоk, опlапп timumi maqsadlar паmiпо daha srx fэaliilzot
gоstаrmоsiпэ imkan уагаdrr. Эlbotta, rmutrlaq oimaz Н, miixtalif
sosial qruplann siyasi monafelari уаlшz Kitr' tэrоfiпdоп deyil,
hэmgiпiп, digэт to'sisatlar vasitasilэ hayata kegirilir. Lakin КiV-dэп
Ыifado efirrodan hаmiп to'sisatlar. ilk пёчЬdа isa раrtiуаlат va

194
mэпаfе чr.чрlап бz tэrэfdаrlапш iiza grxarrnaq vo stx brгlogdiгrrroyi
vatrid baliyyat isfiqamotindo sаfафоr etmoyo qadir ola bilmэz,
Kiv-njд ohomiyyofli fiшgsфlаппdап biri do sоfоrЬэrеtmо
fчпkфаsrdrr. Haqqmda dаш9&фпuz учхапdяg fimksiyalar
bilavasito va уа dolayr yolla sofэrbarlik frmksiyasmrn hoyata kegiril-
mэsiпэ xidmat edir. SоfэrЬаrlik frmlcsiyasr <iz ifadэsЫ аdаmlапп
mtiayyon фаsi hэrэkэtlэrа scivq edilmэsinda, siyasi ргоsеslаrо
colb оlrшmаsшФ taprr. Вчпrшlа olaqэdar qeyd edok К, КV
votandaglaлn aýrl vo hisslorinэ, dtigiinco tarzino, фаsi йчrашqrпш
motivlorino qiidretli ta'sir imkапlаппа rnalikdir.
TofakktiTtin demokatiНogmasi prsesinin geпiglendiyi
hazrrkr goraitdэ xalqrmrzrn kegmigi, bugtinii va gэlacoyi hаqqшй
hoqiqatloгi аdатllаrа gatdrrmaq sа'уlаri subyektiv mЁlаhizэlаrэ,
emosiyalara deyii, saýlam zakaya, obyekfiv геаllrqlаrа
osaslanmaltфr. iaraKi faalltq, mtitaraqqi ша'почi dачrашg
чогdiglаri yalnrz iпsашп ;эхsi aqidosi vo vatondaglrq mcivqeyi,
ictimai qeyrofi asasmda ta9akktil Ира bilor. Mahz, tafэkktir
modoniyyatino dоriпdап уiуэlопmэk noticasindo insan stir'otlo
dayipan ictimai hayatdzur, ziddiyyэtli hadisolardan diirftst baq
qlхагmаýr Ьасапr, nriistaqil qэтага golir, hэqiqofi sёzэ, iЬаrоlато
iпашЬ qabul etrriT, опа sЁЪutlа, iпапdцlg1 оsаslапdцmа уоlu ila
golib qrxrT. Haqiqofin gЁbhasiz К, hаm dэ siyasi hoqiqotlorin
asaslandmlrnasrna, stibuta yetirilmasinэ bu ctir tolobkarlrq vo
аdаmiапп hоr сiir hoqiqoti miistoqil dark etmak аrzцýu, mйsbat,
miitoгoqqi hаldrr. Biitiin Ьuпlагш reallagdmlrnasmda KiV ovozsiz
гоl oynayrr. Hayat haqiqotlerinin, siyasi realhqlann diizgiin baga
dmi.ilmosi, qabahot ila fozilэtin haddinin diiriist mtiаууопlа9-
dirilmasi hazrTlo inkiqafimrzrn ictimai talэbatdrr. ýoraita
uyýuniaqmaq deyil, 9araiti saýlamlaqdrrmaq, ofrafinda Ьа9 чеrэп
xalqa zidd horakэtlatB seyrgilik movqeyindon уох, fэаl, vicdanlr
votondaq kimi mtidaxilo efinok hayattmrzm аhапgdаr inkigafimn
zоrчri ;ortidir.
Vоtопdаglапп siyasi cohotdэn mо'lчmаtlапmаýа фxili
talabatr ilo KiV-nin foaliyyotinin аhопgdагlrýr mtihtim sosial
mа'па kosb edir. КiV ictimai giiurrш inki9aflлa faydalr va yaradtcr
ta'siT gбstаrir. faal dЁqiinan lэyaqatli insan ;axsiyyэtinin
tегЬiуоlэпdiгilmаsiпdа ёziinэmэxsus sanballr rol oynayrr. Bu ча

195
уа digar fudin televiziyaya, йdioya vo mэtЬчаtа mагаýl hеg da
опuп amf аlо-mdош "qagmasц tосгid оlчпmаsr deyil, oslinda
хаrаktеr biitбvlfryiintin fогmаlфmаstпа, insan hэуаfiпrп оtаri
hissloгdan, шэ'паsиlrqdап xilas оlmаsrпа убпоlап mo'navi
рrоsеsdiг. К[V-пiп tobliýat obyeltinin mаhdчdlчýч, yeknosaqliyi
mа'пачi сэhаtdоп, siyasi baxrmdan Mnballr qaxsiyyetin, faal
votandagm toqokkiilfrno kбmэk edo bilmaz. KiV сlztМtitаr,Ьiуэпiц
iпsашп ёzЁпti ifadэsinin чэ бztnfrtosdiqinin е'tiЬагlr vasitosidiT.
хаlтmiдд qargrsrnй drrrап iфsаdi, siyasi va hаrьi xarakterli
miiTokkob vazifolorin hallino чаtапраrчэr miinasibotin fогmаlаg-
dlпlmаsшdа radio чэ televiziyanщ qezet va jчmаllаrш, miivafiq
sanballr КИЬlапп эhэmiууоti Ьч grin homiqakinden daha arhq
doracodo аrtrr. ictimai fealiyyotin biittin sferalannda, xtisusilэ,
xalqrmran dбvlatgilik vo qanunyericilik tarixinin iiуrопilmа-
sindo darin siyasi veriliqlaro, уааlаrа ciddi ehtiyac dчуuluг.
ýoxsiyyotin mа'пэчi qiidrotinin tazahrir fоrmаlап
gохсоhэtlidir. Priпsip e'tibarilo yiiksok mo'novilik ictimai
foaliyyatin hаr hansr пбчiiпdа tazahiir edo bilor, giinki ma'noviyat
hэг geydan оwэl, iпsапlп бz faaliyyэtino mtinasibatindo daha
qabanq nazara ýагрш, elo Ьir miinasibtda Н, bu vo уа digor goxs
бz faaliyyэtiпi песа dark edir va qiymatlandiriT, ba;lrcast isa
homin foalipta iпsаш hansr mаrаq чо tolabat tahrik ediT. Оgэr Ьu
ча уа digэr gaxsin foaliyyofi hагаdа tazahtiг etrnosindэn, о
сЁmlоdап КiV-Сэ поzэrg garpmasrndan asrlr оlmауагаq mahdud
fordi халаktег dа9tmшsа, eqoist, qeyri-oxlaqi va xalqa zidd
mэqsodiarin "tantonasina istiqarnэflanmirsa va mаhz, xalqrn
iimumi monafeyina, ideallanna xidmat etnrayo уопэlirsо belo
foaliyyat milli loyaqatin ча hoqiqi ictimai ntifuzun
mЁcassamosidir, Tэasstif Н, hor yerdo, hatta kiitlovi informasiya
vasitalorinda bela, хаlqш аdшdап oz mahdud, xudbin mэпаfеу,i
iigiin istifada edan dciniik аdаmlага hэlа do гаst goliгik. iпsапtп
mа'пачi modэniyyэti yalnrz bilikli, 9ох ma'lumatlr, tohsilli ve
hatta elmi darocoli olmast ilo tаmаmlапmг. ýaxsiyyofin yi.ikse}r
mа'пойliуiпiп ruhч опчп hayata, ahatosindo оldчф mtihita,
miirаkkаЬ icfimai hadisolara, milli рrоЬlеmlаrа foal, yaradrct эп
baqhcasr isa osl vatanda9 mo'suliyyati mtivqeyindon yanagmastdш.
iпsашп biitiin yaradtct imkапIапш tiza grxarrnaq qabiliyyэti va

196
ozi.inti паmчslц чоtэпрэrчоr ýэxsiyyot kimi ifadэsi чэ
tasdiqlomosi gtibhosiz, опчп xalqrna xidmoti ilo qlnlmaz ýmotdэ
baýlrdrr, Mohz, bu keyfiyyat gaxsi va miШ loyaqotin zirvosidir.
ictimai-milli ahamiyyatli dачташq vо talabatrn yetШnliyi vatona
mэhаЬЬоtiп, xalqa sэdaqэtin ifadэsindon ba.gqa Ьir qey deyildiг.
KiV-nb funlrsiyalan toИlitaf va айоritат siyasi sistemlardo
foTmal чэ rоsmi xaTakter dagryrrsa, фmokratik геjimlогdо vatэndaý-
dёvlot insan+amilyat mtiпаsiЬtlэгiпiп tоmаппаsz siyasi
mahiyyot kosb еtпэsiпо, чоtэпйq comiyyotinin topkktiltino takan
чеrir. KtV-nin siyasi funksiyalan daha Иm goНldo demokratik
dбvlat gагgiчэsiпdа tэzahrjr edir. Demolcatik pToseslarlo seciyyo-
lanon sosial sisEmda KiV dеmоkаtiуашп foaliyyat mехапizmiпiп
аупlmаz tэrНЬ hissasi Hmi nazaro 9аrрш. Hottra ytiksэk tohsil almr;
аdаm radionrrn, televiziyamn, qazet vo jumallann komayi olnadan
ziddiyyatli siyasi рrоsеslоriп miirэkkab vo goxcohotli mahiy-
уэtiпdэп diizg.in поfiсо gDиIа bilmoz, mo'suliyyotli qэгаrlапп
qobul edi|masina nail olmaz. KiV-nin baliyyofi soz azadlrýrmn rеаl
tozahiirйdiir. Sёz аzаdhф olrnadan isa 5эxsiyatin digoT siyasi
аzаdlrqiапшп rеаllаgmаsr qeyri-mtimhindiir. Dеmоkrаtiуашп
oziintin mtiчсudlufu iso hэm dэ Hitlavi iпfогшrаsiуа vasitalori ile
baýlrdш. Baýqa siizlo, KiV praktiki baxrmdan demokratiyanrn
maddilagmosinin gox mi.ihiim vasitasidir.
КV noinki votonda9larrn ауп-ауп siyasi hadisa чэ
рrоsеslэri dark etmosina, ham do опlапп bЁtovltikdo siyasota
miiпаsiЫiпэ faal ta'siT gбstагmаk tigtin rеаl imkапlага malikdiT.
Ohalinin siyasi passivliyi va kЁtlovi siyasi faallrýr KiV-nin
movqeyilo bilavasito Ьаýlrdrг.
Мi.iаsir gэrаitdа КiV-Ып vatandaqlarm siyasi qiiuruna va
йчташ9ша foal ta'siri bela bir сэhоti sociyyolndirir ki,
"haНmiyyatin dбrdiincii qolunun miiasir comiyyatda rоlч
durmаdап artlr. Lakin todqiqaфrlar KiV-nin гоluпч biпna'nall
deyil, mtixtalif rnёvqedon qiуmаtlапdirirlэг. Маsэlоп, О,Тоfflег
KV-nb getdikco аrtап to'sirini yeni, daha yiiksak чэ humanist
sivilizasiyanm гtiqеуrr,iаri lomi оsаslапdшmаýа so'y gоstаriг. Digor
alimlaT va madaniyyot xadimlari isэ Ьеlа qonaata gэlir Н, КV
gохsiуу"эtэ va modaniyyato daýrdrcr ta'sir gcistorir. Belo К, italiya
kinorejissoru Fideriko-Fellini bela hesab edir Н, "televiziya

197
nainki kiчопц elaca dэ fэrdlаriп gergakliye rntinasibotini чirап
etmigdir. Btinin hoyat-tobiэt; dostlanmrz, odobiyyat, qadrnlar
tgdriсоп bu Hgik еkrашп ta'siri altrnda ппоhч оlчЬ gedir. Tarixi
tасrЁЬо tasdiqloyir К, KiV camiyyata, iпsапlаrа iK isfiqamotdo
to'sir gбstаrir: BiT tоrэfdэп iпsапlапп siyasi cahэtdon
mааriflэпmоsiпо, goxsi loyaqat hissiniп iпkigаfiпц votanda9larrn
azadlrq vo sosial odalэt чýruпй mЁЬшйоsiпо kёmok еdiг, digar
torofdon iso inamstzhq; уаlап mo'lumatlandшrta, kЁtlovi nifrot
hissi oyatnaq, gagqmlrq yarafirnaq va digar Ьч Hmi mопfi hаllапп
tаЬliýiпэ diqqat yetiTir. Bэ'zi оп'эпочi to'sisatlardan, mosolan,
kilsadэn, mоsсiddац mэktobdon, аilоdац siyasi раrtiуаlаrdап чо
tэ9Нlatlardarr yan kеgогоk ictimaiyyota ЬirЬа9а miiraciot etmak
qabiliyyotino mаlikdiг, Bu xi.Ъusiyyat КV-пi hamin tэ'siatlardan
fэфэпdiriг. KiV-nin чаtопйglаrа ЬiгЬаgа mtiгасiаt etmok
qabiiiyyofindan siyasi xadimlar, siyasi partiyalar vo tagНlatlar oz
ртоqrаmlагшrп kiitlэvi pokildэ miiйfia olunmast tigiin istifada
edirlar. КV bilavasito rniiraciэtlo adamlan sоfоrЬоr etrnoyo nail
Kmi 9rхl9 еdir.
оlчr чо belэliНo, siyasi hoyattn osl vo foal subyekti
Lizчп miiddat arzindo genig ohali kiitlosi tiЕйп baqlrca
iлfогmаsiуа mопЬуi nrotbuat (qozet va jurпаllаr) оlmuqduг. Qozet
va jurпаllапп xeyli hissosi bu vo уа digэr siyasi раrtiуапш orqanl
kimi mеуdапа 9шmщ, mtixtolif fоrmаdа siyasi рrоsеslога colb
olunmu;drrT.
Radio va televiziya hitlэvi kommunikasiya рrоsеslоriпdап
siyasi maqsadlar tiqiin istifada оlчпmаш imkапlапш xeyli
arfiшrgdrr. ХЖ эsriп sопчпdа radionun koqf olu:rmasr mа'lumаtш
igrqlandmlrnast mexanizmini koНii surotdo doyiqdirdi. ikinci drinya
miihaгibsinin ba;lanýrcrnda vo gedi;indo гаdiо comiyyotin siyasi
соhоtdэп sоfоrЬаr оlчпmаsшп эп ba9lrca vasitalorindэn Ьiriпо vo
ап miihiim tabliýat aiatina gewildi. Mtiharibэdan sonTakr dёrTda
dtinyanrn inkigaf etпrig бlkolorinin biittin gugоlогiпdо гаdiопuп
praktiН оlаrаq yayrlmasr опuп siyasi rоluпu dдhа ф агtrdr.
ТеlечИуапш inkiqafi vo yayllmasr (уаrапdrф ча,чtйп) rаdiо
ila miЩауisоdб daha siir'otli оlmu$uг. О, hаzrdа Kitlovi informasiya
чаsiЫаriпiп on ba5lrca kompnenti kimi glxrg edir. Okodo ча
diinyada Ьа9 чеrоп rеаl hadisalar hаqqшdа аdаmlаrа obyekliv va
орегаtiч mo'ltmrat verilmasi ve уа iпsапlапп mtiоууап qruрlаrшrп

l98
monafeyi aýas giittfuЁlrnoНa опlапп mo'lumatlandrrrlmasr mэhz.
televiziyanrn kjmlgrin эlinda оlmаsшdап аш]rdrг.
Qoxsaylr sosioloji va sosial-psixoloji todqiqatlar g0starir ki,
lcfitlэvi informasiya vasitolaгinda, xiistrsila teleйziyada
соmiууаtdэ qэгаrlаgап timumi поrmаlаrdап uzaqla9an аdаmlаr
hаqqшdа dtino-dбno mo'lumat verilmosi dinloyicini, охчсIшч
narahat edir. Neqativ hadisolori tЬrоdопlоrа ohalinin mijxtolif
kаtеqоriуаlапшп miinasibati heg dэ eyni deyildir. Cinayotkarlrq,
паrkоmапiуа, terroгguluq, qayda-qanunun pozulmast чэ saiT
hаqqшй toz-tez mо'lчшаt verilrnasi охuсчIапп, radio чэ
televiziya dinloyicilaгinin miiayyon qismindo belo tasowiiг
уаrаdш Н, аrflq бikado
1'domir аllвrо, giiclii goxsiyyэta ehtiyac
vardrr чэ уаlпи Ьеlа qахslаг comiyyotdoК ёzЬа9шаlrýа sоп qоучЬ
qayda-qanun ушаdа bilor. Va"ttila, АВý va ingiltaroda Ьеls
diiqtinan чоtопdа5lаrш mliоууоп qisminin gафп9lагrпа R.Reyqan,
М.Теtрr, saý va mtihаfizэkаr qtiwэlагiп digог rоhЬоrlогi hау
v-erdi. Reyqan vo Tetger mahz, бlkoda апаrхiуауа, neqativ hаllаrа
son qоуасаqlап Ьаrаdо miivafiq piiarlarla glxlg etdilar. Sonrast
аrhq rna'lumdur.
KЁtlovi informasiya vasitolэri siyasi hоуаtш nainki
subyektidir, eyni zamanda obyektidir. Bu cahot onunla gаrtlапiт ki,
KiV-nin iizti da sosial gегgаНiуiп torkib Ыssasidir. О, sosial
gergakliyi bЁttin ziddiyyotlэri va miiпаqigоlэri ilo birlikdo Ьч va
уа digог fоrmаdа tэkar istehsal edir. Elo buna gtiга dэ informasiya
ахшr qoxlu ziddiyyэtlordon, Ьа'zэп Ьir-Ьirilо агауа slýmayan
mэ'lчrпаt vo mаtегiаllаrdшr ibaratdir. Ауdш mэsэlаdir Н, hor
hansr bir ýэхs yо уа аупса аdаmlаr qrupu heg do biiti,in рагtiуаlаrа
va уа мmizэdlого sos чегmiт, еlосо do rеНаmlа9dшlап btifiin
mаllап almir, mбvcud га'уlаriп hamrsr ila razrlagmrr. Ba'zi
hallarda mo'lumatlar чо mаtеriаllаr Ьiг-Ьiriпi neytrallagdrnr,
$tibhэsiz, КiV-пiп mе'luшаt va шаtегiаllаппш mасmuu ictimai
rо'5/iп fогmаlаgmаsша tэ'sir gбstагir.
КiV hamigo ауп-ауп adamlann va sosial qruрlапп gi.iчгuпdа
baq чеrоп doyigiklikloTin toqabЫisgiisii чэ subyekti Hmi grxrg
etmir, T'obii ki, ёzltiytindo К[V по daýrdrcr чаsitэdir, па do
yaradrcilrq vo torэqqi alэtidir. Kfltlavi informasiya vasitalarinin
pozitiv чэ уа neqativ rоlu опчпlа gэrtlапir ki, Ьч informasiya

l99
vasitalarinden hдпsr qiiwolor istifado еdir, бzii da hansl
шоqsаdlаrа. Мэqhuг inфlis tarixgisi С.М.ТrечеIуашп tэ'Ьiгiпсэ
desolq sryasэt sosial doyigiНiНorin sobэbi deyil, noticosidir.
Zennimizca, Ьu gбzэ1 fikir siyasэtin hаm do sabоb Hmi gixig
etnrasitin iпkап deyildir: KV-nin hэг hansr istiqaшratde Ьа9 чеrоп
doyiqiНiНэro xidmэt vasitasi kimi grxrq etrnosi son naticoda
konlcet.ictimai-tarixi garaitl а 9агtlапоп vozib vo tэloblaTdan irali
galir. КiV rnahz, doyigiНikloгo imkan уаrаdап vasito va olava
amil Hmi saciyyalanir
Miiasir goraitda gепiglапэп informasiya чо
telekommunikasiya iпqilаЬшш miihЁm xtisusiyyoti Ьчпфп
ibaratdir Н, birxotli ma'lumatlandrma prosesini goxtarofli vo
dialoq goНlindo iпfоппrаsiуа elaqosi avaz etnigdir. Siyasi
ргоsеslаr iigiin mfrhfrm ohamiyyot da9ryan Ьеlэ doyigiklik hаr
geydon owal, kabel televiziyaыnm hауаtа kеgiгilmоsiпiп
Ьоhrэsidir. КаЫ televiziyasr vasitosila "iНtarэfli оlаqаlэг,
"tеlеkёгрii industial сэhаtdоп inkiqaf etmig btifiin olkolaTdo эп
miihkom mёvqelora niifi:z edo biliT.
"iНtarofli alaqo texnologiyasmrn k0moyilo istehlakgr (tэlabat
dчушr goxs) qэzet о)ruуа Ьilэц НИЬхапаdап videoНИb nrtitaliэ
etmэk imkanr olda edor. Yeni texniН vasito vo iЬullагdап siyasi
proseslardo ictimai rа'уi буrапmаk maqsadila istifado оluпчr.
Maraqlrdrr Н, ictimai ra'yi оуэпmоуа istiqamэtlonan sorgu
istanilan vaxt арапlш vo sоrýч qurИгап kimi onun поtiсаlагiпdап
dэrhаl siyasi diskusiyalmda, rеfеrепdчmlаrdа vo s, hallaгda samaToli
isfifadэ oltmrrr. Haqqmda dашg&фmи yeni kommunikasiya
vasitalari чэ tisцПап о qedar mЕhuгlа5rЬ К, qorb politologiyasшrda
brrnlan camiyyatin iimumi demokratiНagmasino istiqamotlonon
infonnasiya alati Hmi sociyyalondiгirloT. Mosalan, О.Тоfflеriп
fikrinco ahalinin "kоmруiitеrlо silahlanmasr gediginda fordi
kоmруiitеrlэriп sаушш artnast аdаmlапп ЬirЬаgа iпfоппаsiуа
alaqalorino qеrаit yaTadrr, dёvlot tогоfiпdоп опlапrr йаriпdэ
morkazlaqdirilmig поzаrэtiп hoyata kеgirilrпаsЫ gэrtlэпdirir vo
Ьuпчпlа Ьlэ goxsi azadlrqlan tigtin tohltikoni аzаldrг.
Кйlэчi iпfогrпаsiуа чаsitоlагiпdэ tatbiq olunan yeni
texnologiya соmфаtdо plyuralizrnin geniglonmasi, уегli mапаfеlэriп
ifadэsi чэ пЁmауопdаП dеrпоkrаtiуашп |tqtiTak etrra demolcatiyasr

200
ilo ovoz оlчпmая фiin рпý imkяпlаr а9r. ýiibhesiz, belo
demokratik doyigiНik heg Ьir demohвýk to'sisata xolol yetirmiT,
Tэsadfrfi фyil К фаsi эdobiyyatda bu vaziyyati sасiууаlэпdiгmаk ,

iigiin "tеlеdеmоkгаtiуа аqlауцшdап istifado оlrшrч.

"iЕtiгаk etrne demokratiyasr cэmiyyatin siyasi tegНlinin ela
sistemidiг Н, чэtапdа9lаr segdiklэri пiimауопdоlаriп vasitogilik
kбmауi оlmаdап опlап mагаqlапdrап sаdэ sosial vo siyasi
mosololori hэll еhmоуо sэ'у gбsФriгlэr. Hoqiqoton da Ьч yэ уа
digar region, tilko iigiin ehomiyyat dagtyan (xЁsusilo yeTli
sэviyyado) kопkrеt pToblemin halli tigiin 'Ъlеdеrпоkrаtiуапш ауп-
ауп Ёпstirlэriпdоп, "evda elekfion soýveImo iЬullаппфп somaroli
istiйda oluna Ьilаr. Lakin ап yeni telekommtmikasiyanm
ohomiyyati vo rоhшч birma'nalr qiymotlondirmok dtizgiin deyil.
Mosala ondadш Н, telekommunikasiyanm yeni vasitolari bir
tоrаfdоп iidtiyfindэ neytrallrq kosb edir, digэг tarafdon isa
ьuпlаrш noticolorindon istifadэ glrlnmaýt hamin vasitolaгin Нmо
чэ пэ mаqýэdо xidmot etпrasinden asrlr&T,
Umumiyyotla, Kitlovi informasiya vasitolorinin faaliyyэt
dаirаsЫп Ъallapdпlmasl va geniglandirilmэsi bir taTofdon
camiyyot qагgrsшdа duTan чаzifаlэriц miixtalif раrtiуаlапп va
паmizэdlэriп m<ivqelarinin igrqlапdшfuцп5lпа zomin уаrаdrц digаг
torofdan iso аiiаmlапп ohval-ruhiyyasinin doyi;masi vo fоаliууэt
yciniimi.i baxtmdan qiymatii irпkапlаr iйэ 9rхапт.

2. кЁтLэй iгrгопмлsiуд vAsiTэLaRiLa

НДКiМiWОТ STRUKTURLДRININ
QARýILIQLI aLAQэSi
Ktitlэvi iпfогmаsiуа vasitalori ila mёчсud haНmiyyot
stпrkturlаппшr qarqrlrqlr olaqosi bir srra anrillorlo va konlcTet siyasi
goraitlэ baýlrdш. Bu olaqa hаr gеуdоп awol, опuпlа gэrtlопir Н,
шбчсчd gэгаitdа haНmiyyat hanst qiiwalorin alindadiT,
haНmiyyatэ golan hбkчmоtiп diqqet mоrkэziпdо па Hmi
рrоЬlешIег dчrш, diinyada, бlkоdэ situasiya necadiT чЭ sair.
КV vo haНmiyyat sfiйturlапшп qargrlrqlr alaqasi, elaco
do jumalistlorin, miiхЬirlаriц паgirlагiп Ьu vo уа digэг dоуаrlеri,
201
ideallan, ideya-siyasi оriуеrrИsiуапr (istiqaTlэti), baglrca
moqsodloгi vo sairani no deracado, песэ sасiууоlэпdirirlэr. fiV
diivlatin ýyasotinin оп miihiim mаýоlоlогi iizra iпfоrmаsiуа
almaq mэqsэdilа g<irkэmli siyasi xadimlarlo, d<ivlot аdаmlап ilo
xfisusilo partiya, diivlet.va hбkчmаt rоhЬоrlагilа bilavasito эlaqo
sахlаmаф galrgrr. efuki гэsпri siyasi gохslаr iпfогmаsiуашп asl
mапЬауi sayrlrr, Heg do tasadiifi dфl К, juгпаlistlогiп,
miixbirlorin, xiЪusi tпiiхЬiгlоriп bбytik olcsoriyyoti mahz, inkipf
etmi; dtinya бlkоlэriпiп paytaxtlannda соmlеgiЬlог. Веlэ Н,
hazrrф Vaginqtona tohkim оIчпап 16000 mtiхЬirdэп 60 nafari
опlата Kidmot еdэп sas оретаtоrlап va yiiksak ixtisaslr texniki
miitoxassislorlo birlikdo hоr Фп А* evdэ Ъaliyyot gtistariг.
Вrшlаrш hamtst baqlrca olaraq 'Ъssoqieyted hess va "Yunayted
Press internegil teleqraf agentliНarini, eloco dэ iri hocmli, niifuzlu
qozet, jurпаl ve radio gэЬэkоlеriпiп Vaqinqton biirolarmr tamsil
edirlar. Miixtalif sindikatlar iso бzlогiпо dair хаьаrlоr
iпfогmаsiуаsrш Kiv-nin daha Hgik оrqапlап vasitэsilэ yayrrlrr.
АВý konqresinin hаr iH palaasr Hitlovi informasiya vasitolorinin
пiimауапdоlогi фtiп xiisusi mо' lurnat orqanlna rnalikdir,
Ktitlovi iпfогmаsiуа vasitolori ilo hakimiyyot dairolorinin
аlаqоlогi mtixtolif kanallarla hэуаtа kеgiriliг. Siyasi xadimlorlo
Hitlэvi informasiya vasitolori пiimауопdэlаriпiп qarqrlrqlr
miinasibatlorindo matbuat konfranslan miihiini Tol oynayrr. Вu
baxrmdan iistiinltik va ilk ta9obbiis уепа АВý-а moxsusduT. Ilk
motbuat konfranslnln kegiгilmosi mэhz, ciz xalqr чэ dбvlati tiqiin
xeyli siyasi чýurlша nail оlап АВý pгezidenti T.Ruzveltin (1901-
l909-cu illorda bu cilkonin prezidenti оlmu;dчr) adr ilo baýlrdrr. О,
Аý evda шiiхЬiтlэr Ёgiiп xibusi mоtЬчаt xidmoti idarэsi ta9kil
etrnigdir. Наmiп idаго Аmеrikапш dёvlat rаhЬаrlаri iigiin sэmaToli
tabliýat mexanizmina gevrilrnigdiT, Аmеrikапш Ruzveltdon
somakr рrеzidепtiагi va digar dбvlot xadimlaгi hamin nratbuat
xidmafi idarasinin komayila бz siyasi xottini mtida{io etdirmak
moqsadilэ ictimai rо'уiп sаfоrЬэr edilmosina nail olmuglar.
Motbuat kопfrаslап cizlriyiindo ktitlovi informasiya vasitэlori iigiin
do yeni siyasi informasiya monbayi Hmi miihtim гоl oynamrqdrr.
ABý-da " vatandagirq hЁququ qмапап bu siyasi praktika tоdгiсоп
dtiпуапш digar бlkэlаriпа, о ctimladon Mtistaqil AzaTbaycana da

20z
пЁfuz efinigdir. Siyasi xadimlorin vo dёvlot rоhЬоrlоriпiп
kegiTdiНaTi matbuat konfranslan, kЁflovi iпfоrmаsiуа vasitalodno
чеrdiНоri mtisahibolor qЁbhesiz, ktitlovi iпfоrmаsiуа vasitalaгi ila
hakimiyyotin qar9rlrqlr sаmагоli olaqalarinin ifadosidir.
Kiitlavi informasiya, vasiЫorinda iqtisadi, siyasi va ma'novi
xarakteTli akМl рrоЬlеmlэriп iglqlandmhnasr КiV ila hakimiyyэt
strйtчrlаппlп qargrlrqh elaqasinin fasilasizliyini bsdiqlayan
mtihiim amildiT.
Bir qayda оlшаq hiikumatin vo опшlr rоhЬатIогЫп
maghurlagmastnda, yeritdiНari siyasatin bpalxalq ntifrrz
qazarrmasmda dсраrtаmепtlаг (ali dёvlot idаrэlэri) miihiim rо1
оупаугlаr, LаКп gtindalik ргаktikа Ьахtmdяп bu mаsоlэdо
motbuat хidmэfi avozsiz го1 оупауrr.
Нааrф induýtrial саhtфп inkigaf efuig biittin оlkаlагdо
dovlot vo hсikшпэt Ьаqgilаппщ qanunvericilik оrqапlапшп tiz
motbuat xidmati чаrdrт. hezidentiц Ьв9 пмiriп, hбkчmstiп siyasэti
ча siyasi "imici kЁtlfiri iпfогпrаsф чаsitаlэгiпа чэ опlапп
vasitasilo hат уеrа mаЦ mэфчаt xidmefi vasitosilo gatdrпlrr. Qeyd
etmak lмTndш Н, indushial саhэtdап inki9af emrig ёlkоlэгdо dtivlot
iпfоrmаsiуапш эп bбyiik istehsalgrsl sayrlrr. Bela Н, АВý hбkumati
бlkonin 20 biryiik rеНаm agentliНori sшaslna йxil оhпrаqlа vэsait
sэrf efuok baxrmdan "Kokakola Hmi оп iri girkotlorlo таqаЬэt
арilт. Моsэlац hiikumatin ildo rеklшпа soTf otdiyi хаrс 20 milуоп
dоllаr ta;Hl edir. Tэbliýat filmlагiпiп istehsalrna h<ikчmоt
agentliНari tохmiпап 600 milyon dollar sarf edirlar. l986cr ilda
hokumotin motbuat mаЬullаппа iimumi xarci l,З milуагd dоllаr
taqНl etmi;diT. ictimaiyyotla alaqayo xidmat edэn "Pablik riieymiz
togНlatma dёvlatin illik хагсi 400 milyon dollara gafir.
Televiziyanm geniý yayrlmasr ila аlаqайr bo'zi
tadqiqatgrlar Ьеlо qanaotэ galdilor Н, segН kampaniyalan ixtisar
olunacaq (аzаlасаф, segicilarin ma'lumatlanmasr чэ siyasi faallrф
artacaq чэ siyasi ргоsеslэr iizэriпdо ictimai паzаrоt gЁсlапэсаk,
Lakin эksiпа, btittin demokatik ёlkаlагdэ segН kоmрапiуаlаrrшп
mйddoti va dayori dчrшrаdап аrtrr. Ваhа baga golon гоklаm hazrrda
hаr hanst segН kampniyasrnm torНb hissosino gevrilib.
Narrrizэdlorin segН kоmрапiуаlаппш keqiгilmasina sагf edilan
хаrсiпiп xeyli hissasi КlV-пiп рауmа dmiiI.

20з
 Siyasi гаqаЬаtiп gticlandiyi goraitda vaxt amili dчrmаdап
bбyiik эhэmiууаt dagryr. Buna gёго hola segН kompaniyasl
Ьаslапmаzdап эwоl КV-пiп оrqапlаппdап biitiin iddiagrlaг vo
namizodlэT xiisusi diqqatlo istifadэ еdiтlог. Bu чэ уа digэr segНti
vozifoni tufrrraq qэmппа golan hеr Ьir iddiagr (siyasi xadim va s.)
galrgrr Н, KiV оrqапlаппа daha tez mtiraciot eЪin vo Ьчпlапп
vasitэsila ictimaiyyotlo, i;giizar dаirаlаrlа аlаqэ уагаdа bilsin.
Коmmеrsiуа rеНаmrшп siyasat sfеrаsmа niifi,rzu ilo
alaqadar kiitlэvi iпfогmаsiуа vasitalarindэ siyasi kompaniya
reklam хаrаktеri da;ryrT. Reklamrn iisul vo mеtоdlапшп Kiv-no
siir'otla vo ahatoli niifuzu televiziya, radio чэ metbuatr peqakaT
faaliyyatin yeni nёvii Hmi qагаrlаqdrпr. Ba9qa sёzlo, КV "Siyasi
marketinq хаrаklегi kosb edir.
Siyasi шагkеtiпqiп mahilryati Ьшdап iЬагэtdir ki, hаr bir
namizad segНIi vazifani tutmaýa galigrr. Вч maqsodle о, бz
оfiаfшr, foaliyyot dairasini diqqotlo буrопir, segНqabaф takfikam
mi.iayyonlogdirmak mэqsadila mtiTakkэb рrоЬlеmlэrlо miixtolif
sosial mэ'паfеlогiп nisbatini qiymatlondirir. Bu prosesdo seg-
kilэrdэ qalib galrnok iisulu ча metodu pegokar siyasi faaliyyotin
пбчЁпо gevrilir, Нэmiп faaliyyot novti ila реgоkаr mоslэhофilэr
mоЕфl оlчrlаr.
Siyasi marketinq iig marhaloni ohato ediT. Birinci
rnarhaloda faaliyyot уеri sosial, iqtisadi, siyasi чэ psixoloji
сэhоtdэп tohlil оluпчr. iНnci mоrhаlа sftategiyamn segilmasi,
segicilorin miixtэlif qruрlапш "olo almaq rigi.in moqsodlorin
mi.iayyanlogdirilmasi, segК kоmрапiуаsrпш mочzчsuпчп segilmo-
si, уеrli vo milli Kiv-dan isfifada оluпmап taktikasr ilэ
sосiууаlопir. Ugiilrcii mагhаlэdа iso паmizаdlаг iroli siiriiliiг.
Siyasi marketinqin nisboton tamamlanmrE fоrmаsша ABý-da
tasadЁf оlчпur. SegK prosesinda siyasi marketinqin metodu vo
mexanizminin son dаrосо diqqatla i9lanib hazrгlanmasr vo belolik-
la опuп realla9mast mahz, Ьu ёlkауо mахsusdur. Homin mexanizm
vo metod igorisindo baqlrca уеп ictimai rо'у soTýusu, segНlorin
to9Кli чо apanlmastna dair siyasi moslohot, namizodlarin
"jmiginin yaTanmasl va "satllтnasr texnikasr tuhш. Hazrrda ДВý-dа
miixtэlif siyasi kоmрапiуаlапп tagНlindo genig igtiгаk edon xeyli
firmа va girkэtlor meydana golnrigdir. АmегikаIr moslohatgilor oz

204
faaliyyatim clkonin hiidudlanndan kэпаrdа da geniglandirirloг.
Son illar опlапп xidmotindэn dtinyanr 30-а yaxln ijlkosindo istifa-
da оlвпчr. Avstraliyada. ВОуuk Britaniyada, Kanadada. ispaniya-
da, Yаропiуаdа, isvegdo, IИНуаdа ve digor tilkalэrdo ilk ntivbodэ
segН kоmрапiуаlаrmа Аmегikаh moslahэtgiloT mtintozam srrrэtda
colb edilirlэr.
Hazrrda demak olar Н, dtinyanln inkigaf efuig бlkоlоriпiп
hаmrsшй siyasi mбvqelore (чо уа vozifaierв) yiyalonmok
iddiasmda оlап араrаtй miitэxassislar vo maslohatgilar mэrkоzi
уеrlоrdоп ЬirЫ tчturlш. Hor Ьiг bёytik рагtiуа ictimai rэ'у sоrýusu
араrmаq рrоЬlеmi iizra xtisusi еksреrtlаго, гаdiо чэ televiziya
masalolorino dair moslohotgilэгa malikdiг, Вчпrшlа yanagr siyasi
хаdimlоr vo partiyalar oz iшkапlаппа uуЁtш оlагаq geniý
mosalalar iizrа mtitoxossislaTdoя r,ё moslohatgiloгin xidmэtindan
istifada еdirlоr. Bele Н, ЬuпIапп iilkanin rntixtalif gu5оlоriпо
getmasi, miivafiq геНаm odэbiyyatr уауmаlап tagНl оluпчr.
Siyasi moslohatgilorin fuпksiуаlапш dэqiq mtiayyonlog-
dirmok moqsodila daha tacriibali jчгпаlisЬgогhgilоrdап, Teklam чэ
moslohat fiгmаlаrrшп эmаkdаqlаппdап, оЬrаzh desak, segН
kоmрапiуаsлпш rejissorlarrndan ba'zilorini hэtta mtivafiq igla
ta'min еdirlоr, Bela аdапrlапп genig qaxsi эlaqalaro malik olmasl,
mtixtolif kоmрапiуаlагш tarixi Ьаrэdа dоriп tosowtira
yiyalonmosi, kiitlэvi infoгmasiya vasiЪlorindo foaliyyэt tocnibasi
imkan verir ki, onlar qаrgrlаппа qоуulап чэzifэlоri doqiq уеriпэ
yetirэ bilsin. Siyasi mэslаhаtgilаг tэmsil etdiНori namizэdi ktitlovi
informasiya vasitoloгindo genig iqrqlandmr, haqqrnda mtisbat
tassovЁr fогmаlаgdrrmаýа ciddi sa'y gёstэrirlэц hatta homin
namizodlarin televiziya va radio ilo grxrglaгr ta;kil оluпur,
motbuatda yaztlaп 9ар ediliг. Вir sozla, maslahotgilaг bz
namizodlarini "hааг siyasi xadim Нmi toqdim etrnoya 9аlrgrгlаr.
ýiibhэsiz, Hitlovi informasiya vasitolari ilo haНmiyyэt struktur-
1аппlп Ьч tipli qaг9rlrqlr alaqosi уаlпи demokratik dбvlatin mоч-
cud oldugu gэrаitdа ta'min оlчпа bilar.
S iyasi moslohotgilэrin vэzifasi yalnrz ictimaiyyatin diqqafi пi
iddiagr namizadloro calb еtdiгmаНа mahdrrdla9mrr, ham da
опlаrrп miiэууэп imicini (оЬrаzшф yaratmaqdan ibarotdir.

205
 ictimai rа'у tizro miitoxэssislar шоghчr Нпоrеjissоrlаrш
xifuatiпdon istifada еdагоk reНamda tatbiq olurran texniki
tisчllаrш vo mеtоdlапп k<imэyilo siyasi xadimlarin imicinin
yaTadrlmasr va1sahlmaя texnologiyasrnr igloyib hhz.rrlamrýlar. Bu
imic K.S.Hacryevin yazrlrýl Hmi, sФK kоmрапiуаlаrшrп
mоqsаdlаriпо, ictimaiyyotin siyasi liderin агzч edilon tipi haqqrnda
tоsаwЁrlоriпа, partiya qауйlаппа, iяgizаr dairclorin niyatlarina
v0 sаiгэуо maksimum uyýun galmэlidiT.l MЁtexassislor oz
fэaliyyotinda ABý+n respublikagrlar partiyasrnln milli komitasinin
sodri L.IIоllцп holo 1856-cr ildэ dediyi belo bir tezisdon grxrq
еfiгlоr: "Biznes oz mаllагшr satdrgr kimi, siz da <iz namizodlarinйi
vo рrоqrаmlаппrа gnf115l nl z.
HazrTda "ideal narnizad haqqmda xeyli паzоriууо iglэnib
hаzrrlапmщdш. Вu поzагiууаlаг real namizodin imicinin
уаrаddmаsmа xidmot edir. Belo паmizоdlэr ela keyfiyyotlaro
malik olmalrdrTlar Н, Ьчпlаr 0lkodaН konkret siyasi garaita
mаksimum uуЁuп golsin. Masalan, sosial-siyasi Ьсihrапiаr
dбчтiiпdэ "agrq danrgan va "tаmй, somimi adamlar daha ЬоуЁk
gапsа malik оlчrlаr. Qiinki siyasi mёчqеуэ уiуаlапmэk iddiasmda
olan bele паmizоdlаг votondaglarla maksimt m saviyyoda agrq
dашgmа qabiliyyati ila diqqoti сэlЬ еdirlоr. LaKn siyasi
maslahotgiloT belo хагаktеrо malik о]rпауап "ideal iddiagrlan
miidafio etrnak паmiпо mlivcud оlап biitЁn tobliýat vasitalorindan
istifadэ еftпано oz паmиэdlэriпiп daha ibttin соhоtlэriпi паzоrэ
qаtdrпr vo mёчсчd siyasi qэгаitа, segicilorin аrzulаппа uyýurr
golrnayan keyfiyyotloгini isa бrt-Ьаsdrr ediTlor. ýiibhosiz, hansr
бlkаdо hayata kеgiгilrпаsiпdоп astlr olmayaraq Ьu ciiT "somimi
siyasi praktika mahiyyot e'fibarilo son natjcado чаtэпdаglага чо
camiyyate hoqiqi fayda чеrо bilmoz.
Siyasi maTketinqin rеаllа9mаsшш an miihiirn aloti ictimai
rо'уdir. Рапiуаlаг vo siyasi togНlatlaT, hе9 Ьir hбkulnat рlуuгаlИm
garaitindэ segicilorin okariyyatinin razrlrýt ча azad iradasi
olmadan hakimiyyati olo kеgiга Ьilmэz. Olbotto, siyasi praktika
tosdiqloyiT Н, Ьч чэ уа digог cilkada sэsчегmа prosesindo
miiаууоп saxtakaгlrqlara da yol чеrilir. Miidrik аtаlаr sozti ila

' Введение в политологию. М., 1995, Sah 26б,

206
desok, "yalan ayaq futar, ancaq уегimоz. Biitiin ёlkаlаrdа ictimai
rа'уiп ta'siri gtinii-giindan аrhr, Вu ictimai taroqqinin tiшчmi
qапuпачуýrшlчФdчт.
Kiitlэvi iпfоrmаsiуа чаsiьlогiпiп ап miihiim siyasi te'sir
vasitolarindan biri ictimaiyyotin vo htilumafin diqqэtini сэlЬ edan
diskusiyalarm mбчаrsчпrш vq iýtiqamotinin diizgiin mtioyyon,
loEdirilrnosidir. Siyasi m<iтzчlапп sqgilmosi yalnrz КiV-шп
rеhЬоrlоriпiп vo ona sahib оlапlагш istayi vo mаrаф ila 9artlaniT,
Ьч hэm do iпfогmаsiуа рlучrаliапi garaifinda qorarlagan spsifik
qaydalarrn to'siri ilo miiэууоп оlrrпчг. Вчrаdа baglrca mе'уаг KiV-
nin miivaffaqiyyэt qazanmastdrr. Umumiyyotlo, mёчzulаrш
segilmэsi va miiэyyanloEdiTilmasindo elmi odэbiyyatda gбstaril-
diyi Km| KiV agaýldakr frmumi prinsiplari тоhЬаr futчr:
i - Vэtопdаglаr tigiin dаhа mагаqlt olan шбчzчlапп segilmasi.
Bu prbsipo uуЁчп olaraq KV ааЬа 9ох ela ргоЬlеmlаг haqqrnda.
ma'lumat чегiг ki, Ьuпlаr аdашrlапп amin-amanlrýr va hoyah Ёgtiп
Teal tэhltiko tбrоdir. Нацiп рrоЬlеmlоr igorisinda stilh чэ
vatanda9lann tahltikosйliyi iigiin qоrхч tёrэdап hаllаr, tепоrgчlчq,
ekoloji, demoqrafikpMlaylg чэ s. xibusi ует tчtuг.
2. Faktlann qeyri-adiliyi. Вu о dеmаkdir Н, aclrq, miihariba,
sart cinayotkarlrq vo digor brr Hmi haliar gtindolik hayat
hadisalorЫn i9rqlandmlrnasma nisboton бп plana kegir Bu hоm
do KV-nin neqativ хаrаktеrli iпfоrmаsiуаш уауmаýа meylli
оlmаsшdап irali gаlir.
3. Faktlann yeniliyi. Вu о demakdir Н, чэtапdаglаrа genig
strгatda mэ'lшm оImауап infoгmasiyanr KiV ahaliya ohatali
gаtdrrmаýа qadiTdir. Yeni faktlar mfixtolif хагаktеrli оlа bilar.
Моsэlэп, iqtisadi inkigafln поtiсаlоriпо va уа igsizlaгin sayma dair,
yeni siyasi раrtiуаlаr, ictimai togНlatlar va hаrэkаtlаr, siyasi
lidеrlэr va s. haqqlnda an yeni infoгmasiya bu qobildondir. ]

4. Siyasi mЁvaffeqiyyat. Вч рriпsiрэ miivaГrq olaraq radio

ча televИya чегiliglагiпdэ vo motbuatda siyasi liderlarin,
раrtiуаlапп чо уа bir srra dovlatlorin alda etdiyi чýrrrlаrа aid
me'lumat чегilir. Вu baxrmda segkilordoК qalobaya vo reyfinqla
baýh sоrýulаrа xiЪusi diqqat yetirilir, Ваzаr iqtisadiyyatr
comiyyэtinda siyasat, idman чэ incasanot ulduzlanna рогоstig
Kiv tigtin tipik hadisadiT.

207
 5. Yiitrcsok ictimai ýafus. informasiya rпапЬоlогiпiп statusu
по qodar ytiksekdirso, brrnunla baýlr miisаhiЬslоr vo veriliqlaT dэ
Ьiг о qоdэr ohamiyyato malikdir, Baýqa sбzlэ, siyasi, hвTbi
xarakterli ytiksok vэzifalordo, Klsodo, mascidda vэ,digor Ьч kimi
m<ivqelaгdo tomsil оlчпап gохslог ktitlэvi informasiya vasitalarinэ
asanlrqla nfifuz edo biliT. Qozetlarin Ьiгiпсi sоhifеlагi, radio va
televiziyamn ilk baglrca veriliglori mohz, рrеzidепtlаriп, Ьаg nazir-
lэгiп, sрikеrlэriп, gЁс nazirliklaгinin vo digorlarinin foaliyya-
tindoН оп rniihtim шоqаmlаrа hоsr оlчпчг.
Kiv-in noinki чоtопdаglапп ауп-ауп siyasi hadisolari dark
еtшэlэriпо, eloco dэ опlагш biit0vШikdэ siyasaъ mtinasibotinэ
tЪаl to'sir gostэrmak imkапlап bбpkdtir.
Miiasir diinyaй votandaglar vo demokratik dovlэt qrгuсulчýч
iigiin real tahltiko tбгоdоп siyasi amillardan Ьiri КtVdоп siyasi
manipulyasiya maqsэdilэ istifado olrrTrmasrdш. Siyasi manipulyasiya
bu va уа digar siyasi (ррtш, to'sisafin oz monafeyi namina аdаmlатш
siyasi giiunrna vo dалташ9ша iisttiбrtЁlti, фli goНldo to'sirini ifado
edir. Manipulyasiya yalana, riуаkагlrýа ggд5lапlт. Не9 do tosadtifi
deyil ki, miiasir siyasi nazariyyado чэ siyasi pTaltikada
manipulyasrya Hfayэt dогосоdэ elmi tohlilini tapmrg&T. Umumdcivlat
saviyyэsinda siyasi manipulyasiyanm Ёmmi temologiyasr adamlanrr
Нitlэй qiiuпmа sosial-siyasi miflоriп yтidilmosino nail оlrпафап
ibarotdir. G<iгkomli politoloqlann mЁаууап qismi belo hesab ediT Н,
siyasi еliИшп hоlсшгапhфпш qэrаrlаqmаsr iigiin baghca ideya sosial-
siyasi miflогdоп istifada оluпmаsr&г. Маsоlоц liЬеrаl gortiglori iio
sэсiууаlэпоп amerika professonr НеrЬеrt ýillerin fikriпсо, hakim
еliИ beg baqlrca sosial mifdon isfifado еdiп l.Vоtэпdа9lапп fardi
аzаdhф va ýохsэп sеgшаk qabiliyyoti. 2. Эп mtihtim siyasi
to'sisatlaлn: kопqrеsiц mэhkаmопiп, prezident hakimiyyafinin, elaco
dэ KiV-nin Ьitэrаflэqdiгilmоsi. 3. Ьшuп dayiqmaz eqoist tobiэti,
опuп tocavtizkaгlrý, var toplamaýa va istehlakgilrýa nreylli olпrasr. 4.
Camiyyatda sosial mtiпаqiрlаriц istismar va ztilmtin olmamasl 5.
KiV-nin piyuralizmi. Опlаrш qoxluýrma baxmayaTaq oslinda iгi
геНаmgilаr vo hёkrrmot tarafindan daim nэzarotdodilar vo illiyuziyalr
gЁurrm yegano indusfiiyasml tamsil ediTlor.l

l Шиллер Г. Манипуляторы сознанием.(ер. с англ.) М., 1980, Seh,25-40.

208
 Mflasir manipulyatorlm oz mаqsэdlаriпэ mil olmaq фiiп
kfftlovi'psixologiyanm qanunauyýtrnluqlannфn bacanqla istifado
еdirlоr. Siyasi mапiвчlуаsф noinki. toalitar va ачtопtдr
dёvlgtlorda. . geniý tolbiq oltmrrr, hэ_mgiпiп, mtlasir q,aT
demokratiyasmja miintazam ццоtd9 ondan Ыifada ediliT. Bu gun
qэrЬ ёlkalarinde elo Ьir preziФnt ve уа ратlащепt sефisi уохdчr
ki, огай manipulyasiya tЪullаппdш yan kegilsin. Наmiп tbul чо
rеНащlаr diiпушп digэr tilkolэTinto da toФiq оlчпчr.]Еmрirik
totqiqatlar tэsdiqleyir Ц рrezidgntlip uo раrlаmепtа пашizаdlеriп
seqilmosindэ segicilar еlэ паmizоdlэriп mёчqеуЫ mfrdafio edir
ki, опlапп imici (obraa) matz, Hitbvi informasiya vasiЪlarinda
vo xtisusilo, televИya vasitosila yara&llr. : :

PraНka g0stэгiг Н, KiV yibrz pozitiv sosiabsiyasi

fэaliyyэti ilo sосiууаlэпmir, ещi zaпranda опrrц faaliyyoti
mЁоууоп агz_чо|чтmаz, neqativ hаllаrа da gatiгib 9rхаrа Ьilаr.
КV-пiп foaliyyatinin, dоýщ,а Ьilэрауi neqativ поtiоаlэr hоr
;eydon owol, опtш demohatik tagНlatlmr tогоfiпdап mоhdчd-
lagdrnla Ьilэr. Demokratik tа9Нlаtlапз эп miihiim ргiпsiрi
comiyyet miqуаsшф noinki hakimiyyot plyuralizliminin eloca
Со KiV-nin ёeiinda plyuralizmin, qorarlagmasldrr. Hakimiyyot
plyuratizmi camiyyotda iqtisadi, sosial, хiЬщi siyasi (mасЬчr-
еftrrэ) va mo'navi-informasiya hakimiyyэt btilgibtiniin mбчсud-
.

lчýuпч ifаdэ edir. КV-пiп iqfisadi vo уа siyasi соhаtdэп

h<ikmTanlrq edon qruрlаrш ta'siri аlИпdа fэaliyyat gбstегmаsi
dеmоkrаtiуапш hega епшоsЫ vo уа miiayyan dаrэсоdо
tanэzztila чgтаmаsшr tэsdiqlэyir.
EImi adobiyyatda gёstsrildiyi Hmi, KiV-nin mйstaqilliyi
ontrn ictimai tафlаtlаппш miivafiq fоrmаlап tаrаfiпdоп to'min
olrma bilar. KfV-nb mfrаsiг tаgНlаtlаппш iig baglrca fогmаsr
mёчсчddчт: xi.isusi (kоmmеrsiуа), d<ivlat ya ictimai-hriquqi.
Копrmеrsiуа tэфlаtrпш hёkшайq etdiyi ёlkolordo, mоsаlац
ABý-da KiV xtiпrsi gахslэriп sатапсаmrпф olnaqla уаlпи
Teklamlmdan oldo оlчпап golir vo ауп-ауп аdаmlапп goxsi
ktimayi hesabrna паliууоlэ;dirilir. K0tlovi iпfоrmаsiуа
vasiЫэrinin kошmевiуа tэqНlаашп ап miihiim gatgmazlrф опrm
bilavasito rеНаm чегапlаrdап va sфiЬkаrlаrdап asrlrlrýrdrT. Digэr
gahEmazlrq Ьо KV-nin foaliyyotindэ kommeкiya хаrаktеrli

209
чýчrlаr паmiпо ictimai mопаfеуiп vo etik поrmаlапп
чпчdчlлпаsrdrr. Dtiviot ta9Нlafi gaTaitinda KV dёvloto moxsrБ
olmaqla, mohz, onun tаrаfiпdоп maliyyola9dirilir va поzаrэt
oluntrr.KiV-nin Ъч tagНlat fоrmаsшш iistiinliiyЁ ondan ibaratdiT
Н, о, iri kapitaldan asrlr deyildir, раrlаmепtiп va hiikumэtin
поzаrаtiпdап kепаrdаdш. KiV-nin ictimai toqkilat fоrmая bir sша
ёlkolorda, xiisusila Frшrsаdа daha genig yayrlmrgdrr. Lakin bela biT
cahoti do qeyd еdэk Н, КiV-пiп dбvlot tаrоfiпdап maliyya-
lagdiTilmэsi опчп гаqаЬэt aparmaq qabiliyyэtinin azalmasrna vo
son naticodo imtiyazh dairolorin hakimiyyotinin чэ biirokTatiyanm
tabeliyindo qататlаgmаsша gэtiriЬ glхага Ьilаr.
KiV-nin ictimai-hiiquqi tэgНlatr gаlrgrг Н, опu dёvlatin ча
xtЪusi adamlann asrlrlrýrndan xilas etsin. iotimai togКlahn Ьu
formast baglrca olaraq чаtэпdа9lаrdап oldo edilon xiisusi vergi
hеsаЬша maliyyэlagdiгilir, htiquqi goxs vo <iztinti idаrэ hЁquqtma
malikdir, КiV-пiп ictimai-hЁquqi ta9Нlatrna an miihiim ictimai
qruрlапп ve toqНlatlann niimayandalarindan ibaTat оlап ictirnai
qurаlаг tогоfiпdоп nazarot edilir. Radio чэ televiziya ictimai tog-
Нlаtшrп Ьu modelino ап 9ох Аlmапiуа Federafiv Respub-
likasmda tasadiif оluпчт. Вчпuпlа yanaýl homin бlkada goxsi
radioteleйziya чеriliglагi do mбчсuddчr. Motbuat isэ tamamilэ
xiisusi adamlara mахsusduг, ауп-ауп imtiyazlr goxslarin
alindadir.
KiV-nin oz fuпksiуаlапш sэmоrэli уеriпо yetirmэsi
baxtmdan onun plymalizшri mrlhfrm ohamiyyoto malikdir. KiV-
nin plyuralizmi соmiууаtdэ qoxlu iпfогrпаsiуа agentliklэrinin,
qozet, rаdiо va televiziyanrn m<ivcudluýu sayэsindo, еIэсо da te-
leviziya va radio рrоqrаmlаrшrп mtistaqilliyi noticosindэ tо'miп
оluпа bilar.
Miiasir ;эraitda sort rэqаЬоfiп tэ'siri altmda demokTatiya
Ёgtin tahlf&ali olan bo'zi meyllar tэzаhiir еdiг. Нэmiп
meyllardan Ьiгi rnahz, KiV-nin tamarkiizla;masidir. Kiitlavi in-
fогmаsiуа vasitolarinin tamarkЁzlogmasi meyli owal, motbuatm
mohdudlagmasmda, xiisusilo уеrli qэzеtlагiп kaskin qakildo
ixtisara diigmasindo vo genig iпfогmаsiуа 9abekasina nazar'ot
edan iri milli чэ tTansmilli kоrрогаsiуаlапп (9irkоtlаriп) уаrап-
masmda паzоrо 9аrрш. Masэlo ondadr Н, Hgik teleradio

210
stansiyalannrn yeni tozahrir edon паhапg informasiya шеkап-
lаппdап asrlrlrф getdikca gЁсlопiг. Не9 da tэsadiifr deyil Н,
dtiпуапш xeyii dбvloti Ьu рrоsеsiп qаrýlýшl almaq mэqsedila
ta'sirli tоdЬiтlэrэ эl аhтlш. Belo Н, nohang infoпhasiya
mаkапlаппш, iгi milli va Kansrnilli girkotlerin Hgik kiitlovi
informasiva vasitalorы'(цdцрgпrп-hоzm eftosinin qаrýrsrш
almaq moqsodilo Ьir srra dcivlotlэг xibusi qanunlar qobul еdirlоr.
ýtibhosiz КiV-Ып plyuralizrrinin mahdudlaqdmlmasr sadoca
оlаrаq tokca опчп demokratik inkigafinm qaTqrsrnda sadd gaНl-
mosi deyil, ham da miiоууап ma'nada comiyyatdэ demokra-
tiklo;mэ рrоsеsiпо xolol yetirilmosidir.
Ktitlavi iпfоrmаsiуа vasitalori ёzЬа9ша faaliyyot gdstoron
ta'sisat deyildiT. О, bu vo уа digэr ёlkэdа miiэууап gaxslar чэ уа
xЁsusi оrqапlаr taTafindon idara оluпчr чэ паzаrоt edilir. КiV-пiп
kommersiya xarakterli ictimai taqНlatrna hоr gеуdэп awal, опuп
sahibi, dёvlotin himayosinda оlап kiitlavi infornrasiya vasitolэrina
опuп бzti чэ ictimai htiquqi iпfогrпаsiуа togkilatrna iso ictimaiyyэt
паzаrоt еdiг. kiv-nin Нmlаr tаrоfiпdэп iйrs оlrшmаsшфп vo
опа hanst оrqfilш, togkilatrn vo gахslаriп поzаrэt etrnosindan asrh
olmayaraq biiti,in hаllаrdа о, qanrrn gargivasindo foaliyyat gёstоriг.
Магаqlrdш Н, diinya ёlkоlэriпiп oksoriyyotinda KiV-nin
foaliyyotindo etik vo htiquqi поrmаlаrа п.-са riауэt edilmasina
iimumi поzаrаt edan xtisusi оrqап mбчсuddur. Маsаlэп, Fгапsаdа
belo nozarэt оrqаш komrnunikasiya vasitalari iizra Ali ýцга
аdlашr. Bu gчrа noinki dtivlatin himayosindo olan vo xibusi
teleradio stansiyalanna поzагаti hoyata kegirir, homginin, опlапп
еfirэ grxmacr htiququ alda еtmоlоri Ёgtin onlara dovlet tогэfiпdап
lisenziyalar verilir. iпgiltагоdэ isa гаdiо чо televiziyamn
faaliyyotinin timumi istiqamatini hбkumоt чэ рагlаmепt miioyyon
ediT. Motbuatda etik поппаlаrш gozlonibnasino isa xiisusi tiztino
паzаrаt komisiyasl diqqot yetirir, Ktitlavi informasiya чаsitэlагiпа
comiyyot tоrоfiпdэп demokTatik пэzатоt heg do sёz azadlrýrmn чо
ro'yi ifada etmayin pozulmast deyildiT. Вч vo уа digar qoxsin
iпfогmаsiуа vo siyasi azadlrýr, eloca dэ digог azadlrqlan о halda
mahdudlagdrnla Ьilаr Н, о, digог vatandaqlann ча d<ivlэtin
маdhqlапш va htiquqlannl роаш. Sфsi vo iqtisadi haНmiyyot
Hmi iпfогmаsiуа haКrniyyatino do camiyyэt tаrоfiпdэп пэzаrоt
2||
edilmesinэ daim ehtiyac duуulчr. Еlа Ьч cohotin бzti da Hitlovi
informasiya чаsitаlагi ila hakimiyyat stгtrktцгlалшп qarqllrqlr
alaqasЫn ifadasiфг.
Kiitlsvi informasiya vasitalari ictimai iпkфаfш kegid
morholalorinda, masolon, геsрuЬlikаmtzш hazlrkr voziyyotinda
daha bбyiik rol oynayrrlaT: KiV-uin sаmоrоli faaliyyэti olmadan
genig ahali kijtlalэгinin siyasi gth:r,:пчц siyasi foaliyyat yonii-
miiпtiп va maqsodlarinin dayi;dirilmasi va sosial dayi9iНiНor
siyasetinin Hiflovi gaКlda miidafiosi mthпНiп deyildiг.

2|2
 iаrаКш zaruri vo tmixon оп qodim formalanridan biri dindir.
DЫп baglrca moqsэdi iпsашп hэуаfiшп molвslm, tabiэtin чэ
camiyyafin чаrlrýшr mйоууопlаgdiгmоkdоп ibaTэtdir.
"Din" lahn mэпgэli reliqio tегmiпiпdап gбttirtilmэklo
vicdanlr mtiмsibat, vicdanlr olnaq, mЁqaddoslilq ehtiram etrno,
оýуауа sitayig mапаlапш ifada еdiг. tlk owollar Ьu tеrmiп уuпап
ioniyasmda (ioniya - qodim Yчпаststашп ioniya vilayetirrin
adrndan gбtчrtilпtigdtiг) prostiq qауdаlапш, adaflarini gбzlomak
Hmi Ьа9а diiýiilЁrdЦ lakin sопrаlаг etiqadrn mосmuu va siЪyiq
praktikasr "din" adlandmldr.l
Latm tегmiпi оlrпаq efibarilo reliqionun etimologiyasr Ьir
пеgэ aspektda taНif olunmugdur. hаmiп aspektlardan йhа gox
qobul оluпаш гопrа mtitэfakkiri Sisеrопuп (еr.а. i06-43-cti illor)
ча xrisfianlrýTn mэddйl (miidafiogisi) Laktantsiyanm (ег.о. 250-
ci еr. sопrа 325-ci illоr) teklif etdiyi aspktlardir- Siseroa lld!д"
termininin latrn dilinэ mахýБ оlап rеliqеге felindan оmэlо
galdiyini vo geri qayrtrnaq, yenidon охumаq, fiКгlа9mоk, sеуr
efuok, qоrхmаq mопаýlш эks еtdiгmаНо Дlаhdап qогJпц Altaha
раrэstig 1попщ!пI tocossiim etdirdiyini bildirmiqdir. Laktantsi iso
Ъеlа giiman edirdi Н, reliqio sёzti lаtшса reliqare felindon
yaranmaqla baýlamaq, olaqalandirmok, birla9diгmok kimi sociy-
уаlэпiг vo dino totbiq olunduqda Allaha xidmat etnak ugtin bizi
опuпlа ЬirlаЕdirоп ча din vasitasila iИot etmo Ьашmйп
mэпаlашт. Qeyd edok Н, Laktantsi tоrоfшdэп toНif оluпап
etimologiya xristian mоdэпiууоtiпdэ miihkomlgndiгilmigdir.

'Беяв"нист Э. Словар индоевропейских социаль}tцх терминов

М., 1995 sэh, З94.

21з
 Etiqad vo шоrаsim - siИyi9 praktikasl siyasotdon "yaglrdrr".
О, taxminen 40 min il Ьuпdап ovval honro sагiепs (insanrn
hеучапlаr alomindon tэсrid olrrnmasr) to;эkkiil Иpdrýr vaxtdan
tezahtir etmi;dir. iпsапш diinyanr mопimsэmаsiпiп ilk аriхi tipi
ibtiadi icma - sinkretik tipdir. (sinkretik - biT-birino uуЁuп
golmayon ziddryyatli gогфlоriп birlo9dirilmosi) Вu tipin mэпочi
sferasr bilik vo Ьасапф, поппа чо пiimuпоlаri, etiqadr чэ
mагаsimlоri birlo;diron mifologiyanr yaгatdr. Mifologiyamn
mэсmчuпrш diffeгensasiyasr gediginda mэпэчi modoniyyotin
mtixtalif sаhэlагi tadricon vo nisbi ;аКIdэ miistaqil manavi sfеrа
kimi togakkftl hprr: incosonat, oxlaq, folsofa, din, siyaset, elm чо s.
Manovi modэniyyotin bu пёчlагi btihln mtiгоkkаЬliуiпэ vo
yekcinsliyina Ьахшауаrаq Иriхэп bir-birino qrgrlrqh tosir
gоstоппiglоr. Noticэ etibarilo manovi hоуаtш biitёvliiyii чэ
universallrф qaгarla9mrgdrr. Ауп-ауп dёчrlоrdе miixtalif tarixi_
madeni situasiya togakkiil Ирrшý, madaniyyatin bu vo уа digar
saholori daha intensiv inkiqaf istiqamatino malik olmuqduг.
Mosolan, incosonat vo folsofo daha gox antik dtiчrlоrdо, din оrtа
osrlordo, fэlsоfо ХVII-хж оsrlэгdэ, еlm ХЖ чо xtisusila ХХ
osrdэ inkipf etmigdir. Din Ьэ9оriууаtiп эldo etdiyi tocrtibaya
asaslanaraq insan hэуаtlп!п оп mйhrim tazahiirlorini masalan,
ailoda va mоi;эtdэ dачrашgr, oxlaqi qaydalan, эmоуо, tэbiato.
oomilyato, dovlata miinasiboti tапzimlэуir. Uпiчегsumuп son
moqsodi haqqrnda бz tэsawtirloгini asaslandlrmaqla, din kainahn
va bogariyyotin vahdatЫ Ьа9а diigmaya imkan уагаdrr. О, hoqiqat
sistemini ehtiva еfrпаНо iпsаш va onun hоуаtrш doyiqdiгmayo
qadirdir. Dini dоktriпаlаrш sэciyyavi xiisusiyyati bundan iЬаrоtdiг
Н, kollektiv tacrЁboui ifada еdir чэ Ьuпа g0rа noinki hоr bir dinйr
аdаmш elaca da qеуri-diпdаrlапп niifuzцnu qazamr. Dini
doktгinalar hоr geydon оwэl, belo Ьir sчаlа cavab vermolidir ki,
Allah чаrmr? опч песа dark efinok оlаr? Дlahl dark efinak
mfrmhiпdiiгmti? Din kainatl (diiпуаш) Ьа9а diiqmasini Miiqaddas
уаzilапп matninda tocossiim etdirir, elaco do hаr Ьir rinsiirii
simvolik ahamiyyot da;ryan dini qауdаlаrф vo agyalarda ifadэ
edir. Mobod, moscid, ikona (ikona - xristianiarda Allahrn, yaxud
evliyalarrn gakli) eloco da Mtiqaddas уааlаг dаriп simvoiik
mоzmчп dagryrr. ýiiurun spesiГrk fоrmаst оlап din etiqad, inam,

214
bilik mexaniшino, bagqa sбzla giindalik tocriiboya osaslanrr. Dini
inarn геflеkslоrlо mfrdаfiе оlчпчr, fordin faciэli tocrtibasinin (6lrim
qоrхчsч vo уа уахшlагrп ifirilmosi) шопаlапdшlmаsr vasitosila
to;akktil Ирш vo mбhkornlandirilir. Вu bo,.fardi oz hayatrm чэ
dфtiпса torzini kбНii surotda dayigdirmoyo sёvq еdir. "Din iпаm
olmaqla, ахlф vo estetiН do эhаtо еdап xiisusi tarzda уаrапап
dоуаrlаг hissi, сапаtпа, hoyat qaydalaпnr бziinda ehtiva еdоп
mi,irakkab yaganh kompieksidir".'
iпаm hir qауф olaTaq mcivcud dЫ sistemin ba9lrca
miiddоаlапшп diiпуаgбrЁ9Ё va psixoloji cahotdon qobul olunmast
kimi miioyyenlagdiriliT. ..2
Эп timumi fогцtай qeyd etrnok оlаг К, din сошtiууоfiп,
qruрlапп, аупса iпsяпrп manavi hэуаfiпш sfетаlаrrпdап biridir,
еlасо do diinyanrn mапочi саhаtdэп monimsanilmasinin pTahiki
tisuludur, mапэчi istehsalm saholoгindir. О, keyfiyyэtco miixtolif
tэrаflоrlэ saciyyolondirila Ьilоr. Owola, din iпsашп va comiy-
yotin tэ9akkfrlii prosesindo опlапп hayat fэaliyyotinin aspekti Hmi
уаrfirmаsl ilэ saciyyoloniT.
iНncisi, din cizganinkilogdirmэ miinasibatloгinin ifadasi va
aradan qaldrnlmast tisuludur. О, tizgэniлkilagdirrna miinasibotlэri-
ni ifado etmoНo hоrп da опlагrп аrаdап qaldmlmasr iisulu Hmi
grxrg edir. Din heqiqi ёzgэпiпkilэqdirmопiп naticalorini хеуriууо-
gililq mатhэmаt, olaqosi kosilэn fэrdlэri birloqdiпnok vasitosila
ytingiilloqdiIiT, hakmiyyatdon kэпаr qiiwolarin uzaqlagdrrrimasr
maqsadilo бztiniin tэmiп olunmasmr ideyalann vo mэrаýimlэriп
tamizliyindo, gtinahrnr Ьоупuпа almaqda (ttivbo еtmаkdэ),
xilaskarlrqda, Allйdan ауп dtiqmoyi агаdап qaldrпnaqda ахtапr.
Ugrinciisii, din gergэkliyin аks etdirilmasidir, <iz-бzltiyiindo
tэЬiоtdэ, соmфэtdа Ьа9 чегоп рrоsеslоriп vo insana aid olan xti-
susiyyatlarin tоsчiгidiг. О, oks etdiTdiyino uyýun galan in-
formasiyant qэbul edir, olda etdiyi mаlчmаtlап foal surotda уе-
nidon iglayib hмrгlауrr vo k<iНindon dayigdНr, di.iпуашп mопzа-
rasini, iпsашц tabiatin; comiyyotin surotini уаrаdrr. Dinda
gergaНiyin goxcohafli hadisolari oks оluпur,

l l. H.imarrov, A.Ohadov, N.ahmadli. Etnik dinloгvo diшуа dinlari, Bakr, "Elm" 2003, sab. I l)
?
2. iБ.С.Ерасов_ Социмьпая lryльтурологня. I\4, 2000. sah. 362)

215
 Dtirdiincffsfi, monevi hоуаtа aid fепоmеп olmaqla, din
comiyyoto mtimasibotdg ошrп уаrrmsЬВmi Hmi $xlý edir,
ёziinamaxsus iiпsiirlвrе vo bu tiпstirlэr аrаsiпdа alaqoya malik
olmasr ila sосiууаlапiг. Dinin stnrktrrru belo fаrфапir:
- dini gtiчr: adi va konsephral (mаzhэЬ, teologiya va Ь.), dini
fэaliyyot - sitayiq хаrаktеrli (sitayi9) vo qeyri-siИyiq хаrаktегli
(mеsэlоп, dini-siyasi), mtinasibotlar - sitaИýli vo qeyri-siиyipli
(fэaliyyatin ncivlorino miivafiq оlагаq fэrqlопэп); taqКlatlar.
Мопой hoyatrn sahasi оlщаq еtiЬаrilэ dinin mэzmuпu,
xiisusiyyoti dini giitrria mi,iоууопlэgir. Dinin diiпушшп ргаktiК-
manovi mэпimsапiЬпаsЫп digoT Ьчllаппdап nisbi hoddi mohz,
опчпlа baýlrdrr, Dini giiura Ьir srra cэhatlor xasdш: toxayyйlla
yaradrlan hissi эyanilik, simvoliНi'k" giiclti emosionalltq, an
baqlrcast inteqrativ xtistrsiyyoto malik оlап dЫ iпаm. Din kainatr
чо iпsаш dэтk еtпвуiп spesifik intuitiv - misfiH Ьullапш i;loyib
hмшtашrgdrr. homin tisullardan vohy (хоЬоr) vo mediatsiya
(dфtiпсапiп ogyalaTa niifuzш) daha gox diqqэti colb edir.
Vоhу anlayrqr dЫ tosawiirloгin tokamiilfl prosesinda
fогmаlаgmrgdш. ilk оwаllаг о, xiisusi segilmig yf&sok sэviyyali
qiiwalэro verilon istedad, qabiliyyat monasmda ЬаЕа dtigiilmmdiir.
Onlar insanrn hipnoz, ;tiursuz чэziууэЬ diýdiiyii maqamda
kаhiпlог, falgrlm, cadugarlar admdan dашgrrmrqlаг. Bazi dinlar
mosalon, xristianlrq vohyi fаrdiп gэrgiп fil<ro dalmasr naticasindэ
hэqiqafirr аgtlrпая kimi qiynatlondiriT. Vаhу hoqiqoti axtanglar,:r
obyekti va ilahi iгаdапiп noticasi deyildir. Xristiarr dini чэhуiп
iyerarxiyalr-pillali хаrаhеrа malik оimаstш gostoriT: Yeni
vosiyyat, Коhпа (Qadim) Vosiyyat, kilso Ьа99tsшrш teksti (matni).
Xristianlrqda islahatgr сагэуаruп пtimауапdоlагi aksina, vohya
ortodoksal (Ortodoksal - ёz moslaНnde sabit va ardlcrl olan)
mбчqеdэп уапаýайq iddia еdirlоr Н, hоr Ьir insan Allahla
rinsiyyotdo ola Ьilоr ve опdап vohy эldа еfiпsk imkапша malikdiг.
Mf,qoddas yaziara daimi miiraciat yeni haqiqэtlaгi iiza
ýжаrmаq tigtiп dindarlara imkan уаrаdrr. MediИBiya - э9уаlага
(9еуlаrо) пЁfuz еdэп zehni dtigirnconin bir obyektdo dаriпlэqmаsi
yolu ilo oldo оluпап, insanrn diqqatindan tacrid edilan btitiin kапат
amilarin aradan qaldrnlmasrdrr. l

' iН.Ф,Бучило, А.Н.Чумаков, Философия. М., 200l, sah. I 47)

2|6
 Dindo mediИbiya fordi 9tirrnm Absolyutda (miitloq оlапй)
оriшэsЫ ehfiva еdir, XristianlrqФ mеditаtфа bogori vo ilahi
qaxsiyyэtin qоччýmiБl kimi goTh оltmur. Meditatsiyanm ntiftz
ehnosi Ьiг, qayda оlагаq геflеksiуапrп taqol*tiliiniin tobii
prosesinda fэaliyyetin miiаууап aгdrcrllrýr ilo olaqodardrr. О, Ьir
srrа psixi texniН tЪullшdап istifado оlчпmапш nozordo tцtчr.
Dindar inanш Н, Ьчпuп ktimayila о, Гovqaltobii va xiisusi
psixi qiiwodэn istifada edэrok tiztinii idara etnok, tiziinti va
tobieti anlamaq imkаш qazalm. МеditяЪiуашп idraki Ёsчl olmaq
etibarilэ somoTaliliyi еlmdэ do etiraf оlчпчr, mаsэlап, dжili
xastoliklarin mtialicesino istiqamatlanan psixi texniН mоýq
sistemi dini-misЁk ideyalmla оlаqоdаг deyildiг.
iпsапш Фчщ duqtinca Ъrzi ЬiгmЬпаh хагаktег kasb etmir
vo bir qауф оlаrаq ziddiyyetli оlmаш ila sасiууэlэпir. Nar hansr
Ьir goxs бz gtiurunda elrni, dЫ va digог monavi fепоmепlаri
sistem halmda oks etdira Ьilоr va etdirir da. MЁtofokkirlor
'igarisindo ilk dofo оlаrаq, antik уuпап filosofu HeraНit
tafokktiriin (zоkашп) mtixtglif tipli хшаktе,lэ malik oldugunu
sezmipdir. О, qeyd edirdi Н, bir tisulla dtigunmok mэhdud хаrаktеr
dаgrуц insan Ьч yolla hэr geyi doyigdiro bilmэz. Zoka iso tabioti
biitdv hald4 horakatda vo qargrlrqla alaqada dэrk etmak imkапша
malikdir. platon Ьеlэ hesab еdiгdi к, zoka mбvcud оlаш
anlayrglarda dork etmak qabiliyyafidir, dtigtinco isa praktiН
foaliyy,atэ gtindalik tatbiq edilmosi ilo sociyyalanir.
Nikolay КчzапsНуа gбrо dфiiпсопiп mahiyyэti
mйсогrэdlikdir.
Din azadlrýa malik olmamaq, asrlrltq, h0kmranlrq - tabelik
rniinasibotloгindo rеаl osasa чэ zаmiпэ malikdir, homin
mtinasibotlordo idaraetma, gёstаrig, mоqsоdубпlЁ tanzimioma
doyorsiz mопа kasb edir. Umumilagdirici fогmаdа dinin osasr
va zamini agaýrdakrlaгdan iЬагаtdiт: sosium, апtгоп, sosiai-
madoni, antropoloji, psixoloji, qnoseoloji эsaslaT ча zаmiпlаг.
Dinin sоsiчm (sosium - timumi, universal) эsast camiyyatin
heyat fэaliyyэti ilo baýlrdrr, onlaT maddi-iqtisadi, texnoloji va
mапэчi hayat sferasrnda Ьurilагdап tбrэуоп miinasibatlar -
siyasi, hriquqi, ddvlot, oxlaqi va digаr belo obl,ektiv mtinasi-
Ьаtlэr sayasindo уаrаruI.

2|7
 Hamin mtinasibotlor iпsапlапп gtindolik hoyatr vo опlаrа
yad оlап iiпsiirlог iizэrinda hоkтплапhq edir, azadlrq о!dэ еtmэуо,
аdаmlапп xaTici gоrаitdап asrlrlrфna istiqamэtlonir. Bu miinasi_
batlorin ba;lrca taTofi agaфdakrlardan iЬаrоtdiг: ictimai рrоsеslэгiп
kortэbiiliЯ; arar оluпап faaliyyotin атzчlапап пэtiсаlэriпа iпаmш
tamin edilrnomosi чо mэЬчldаr qiiwolorin inkigaf soviyyosinin
qanaatboxg voziyyotdэ olmamast; mfllНyyatin tizgoninkilo9diril-
miý fоrmаlаппlп inki;afi; i;ginin qeyTi-iqtisadi vo iqtisadi
mосЬчrеfiпоуэ mапЕ qalmas1, 9аhог чэ kond hауаh qэraitindo
mапГt аmillаriп movcudiuýu; sinfo, tоЬqауэ, sexo, silka, ehosa
mопsuЬ olmaqda sarbastliyin qeyri-movcudluф, Ьеlэ gorgivodo
foTd goxlugun mоhе, ntimunasi Kmi grxlg еdiг; эmоk bolgЁsiini,in
mаhdudlафпlшаsr goraitinda fardin qismon (паtаmаm) inkigafi;
amirano - ачtоritаr miinasibotlor; еtпiklагаrаsr mtiпаqiЕаlэг, bir
еtпоsuп digarini osarot altrna almasr; tobii folakatdon va ekoloji
Ьtihrап prosesindan asrlrlrirq.
Dinin апtrор (Апtrор - insan amilinin iqfisadi tэrаfi) asast
iпsаш:r istehsal faaliyyotinin noticasi Hmi tazahiir еdiг.
Апrор amillarin faaliyyoti Ьо9агiууоti folakotli hoddo sёvq
edan texnogen sivilizasiya garaitindэ kosicin gokilda giiclanmiqdir.
Elmi-texniki tагаqqiпiп naticэlari ziddiyyatlidir: Ъiг tаrаfdэп,
hamin prosesda aldo olunan industrial vo еlrпi noticolor insana
firavanlrq реrsреНчi аqш, diger torofdan isa ekoloji bohran
tahlrikasЫ аrhпг, hotta ап miikommel texnoloji sistem da
gбzlanilmoz vo fэlakэtli hаllаr iigiin taminat чегmir. Веlо hal ntivo
energetikasr, kosmosun manimsonilmesi, Нmуа sanayesi, пеft, qaz
istehsalr va digэr sаhаlагdо xiisusila tahli.ikэlidir.
Dinin sosial madani asasl dоуоrlоr sisteminin tanozziila
uýrаmаsrш, qeyгi-manoviliyin (miiэууап manada monaviyyatstz-
ltфп giiclonmэsini, stisyentizmin (Stisyentizm - latrn dilindэ elm,
bilik demokdir) i.isttinliiyiinii tomin еdап iгоlilаmоlоri, fagizmi,
ticaгotlogmani, bayaýr kiitlavi mэdoniyyatin geni; yayilmastm,
incэsanatin gэfiп чэziууоtэ mаruz qаlmаslш, axlaq diiqgiinliiiinti
va s. 9оrtlапdiгir.
Dinin antropoloji (Antropologiya - iпsашп bioloji
tobiatindon ЬаЬ edan elrn) kiikii ford olmaq etibarila insan
hэуаtшш еlо tагаflаrЫ аmэlо gatirir ki, bu zaman vaTlrýrn

2l8
incaliyi Ьi.irчzэ veгiliT, xostaliklorin, срidеmiуапш, sогхо5luýuп,
паrkоmапiушlщ, mэпэчi роzфшluýчц iiliimtin, etnosun genofon-
dчпuп kэskin haddo.gatпtastnlnn "homo sariens"in аrаdап qalxmast
tahlfrkosinin vo Ьаgэriууоtiп mаhчЫп mсjчсчdluýч mэhdudlaglr.
Dinin,psiloxolФi zomiцi psixologiya sfеrщшdа (ictimai va
fоrdi psixologiyada) mёчсчdlчýч ilo sociyyolanir, bagqa sёzla
ictimai psixologianln Ьёhrапh voziyyotЫ, qпrр hаlш{а vo Hitlovi
qоrхuпч, iztiгabr; insanlaraгasr tinsiyyotin sabatstz (yanlrq)
хшаktегiпi, dark оluпmаmrý ртоsеslагi, ictimai ча qrup hаlшdа
rayi, nasihat tчlid, adatlor, эпапэlоr mехапizrпЫ, fordin digor
аdаmlаrdац hаrtагэfli asllrlrф hissini kegirmasini, ёltim qorxusunu,
gэxsiyyotin monevi diiqgtЫiiyiinii, intuisiyanr vB s. ifado edir.
Nohayot, dinin qnoseoloii zamini dork оluпmауаш ('lsjцi")
bilmomayi, biliНoгin nisbiliyini ча опtш уапlrя istiqamatini,
galocokda Ьа9 чеrосэk xeyli hadisadan qabaqcadan хаЬэг чеrо
bilmomayi, hissi idarion illiiziyasmr (xiilyasrm), tafokkiiriin
metafizikliyini, mtiсоrrэd оlапш kokretdon tacrid оlrшmаslш чо s.
tэсэsstiш etdirir.

z. siулsi мtjtчдsiвотLаRiN yо
рRоSЕSLакitч DiNDэ iгдпаsi

Siyasi mtiпаsiЬstlэriп va proseslarin dindo tocassiimii hэr

geydan ovvol, siyasi miinasibotiarin hakimiyyat хагаktеri ila,
mосЬurеtmэ mexanizmi чэ айоritаr tosirlo, dёvlatin gtiсiiпdэц о
сЁmldап гергеssiуа (Repressiya - coza, caza todbirlari) mе-
xanizmindan istifado olunmast ila Ьаýhdr. Alman klassik filosofu
Liidviq FеуеrЬах Ьч alaqoni saпast iйda edorak bildirirdi Н, dinin
аsаýшl iпsашп asrlilrq hissi tэgНl edir. TariKin ilk morhololarindo
bu asllrlrq tabiotin qЁwalaгini чэ hadisalorini tacassiim etdiron
tobii dinlorda oks olunrrrdu. LаНп insan tadrican siyasi чагlrq Нmi
ta9okkiil Ирrг. L.F'еуегЬахш yazdrýr Hmi, "inýan srгf fiziki
чаrhqйп siyasi чагlrýа gewilir".l

l
1Фойербах Л. Ибранныс филосовскис произведсния, Т.П.М., t955, sаh.45б)

2l9
 Siyasatin forddan чэ ictimai qruрlагdап бzgolapmasi,
foaliy,yotin Ьч vo уа digor пёчtiпэ siyasi шасЬчrеtrпа, i9ginin
siyasi vasiЫorlo istisman, dбчlэtiп ztilmti. haНmiyyatdan taryiq
mехапi i kimi istifado olunmast, etnokratiya, sоуqrпm,
miЫamlэkagi dёчlэtlагiп mtistem]oko vaziyyotinda olan ёlkаlоri
istismar etшralori, Madlrýa malik оlmашаq, asrltltq, hёkmrапlrq-
иbegilik miinasibвtlorini gartlandiгmi9dir. Вчпdап alava, siyasi
amil miiayyon qruрlапп, togНlatlann, tesisatlann sosium (mэ-
solon, istehsal sahosiлda bЁti'vltikdo чо уа опuп аупса bolmosindo
daфdrcr siyasot), апtrор (mоsоlэц sonaye sahasi miihitini ohata
eden girklашriёпi himayo etnolg Hmyevi, niiva, bioloji чо bu Hmi
silаhlаrш istebalma sifaгig чеrmоk), sosial-mэdэni (mоsоlэп,
tahsilin va madoniyyatin iпkigаfiпа biidcэdon аупlап хsrсlоriп
ixtisar olunmasr), arrtropoloji (masalon, sahiyyoya dair рrоqrаmш
геаllаgmаstпа opfimal minimum vosaitin aynlmamasr), psixoloji
voziyyot (rпэsэlоп, ktitlэvi informasiya vasitosilo qоrкu va
hауэсапш agrlanmasr) dinin asasr vo zamЫnin foaliyyotini
giiclondiTa Ьilоr.
Siyasobdбvlot, hakimiyyet mtinasibstlori ёz ifadэsini hоm da
dini 9iiurda, foaliyyatdo, mtinasibatlorda, toqНlatlarda taplr. Brr
mtiпаsiЬоtlаг Дlah haqqmda tosawtirlarin vo аulауrglапп
fогmаlаgmаslпа va inkiqafina tоsir gбstэгmigdir. Allah haqqrnda
daha ilk tаsаwЁr tayfa Аllаhrшп surofidir. Вu tosawtir qobila
quruluqrmdan sоша tayfa еtпоsчпчп tэ;эkНilti ve inkipfi qaraitindo
уагапmrgdrr. Тауй Allahl mбчсчd tауfашп ntimayondalarini birlop-
dirirdi, tауРашп digar tауйlаrdап аупlmаsrш ifada edirdi, mёчсud
etnik qruр prgivesindo "fэaliyyat sahosi" ilo mahdudla9rrdr, bu
sahadon kэпаr sfеrаш digar AllahlaT idaro edirdi. О, hoyat
foaliyyotinin tazahiir etdiyi bflhin рrоsеslоri "tonzimlayirdi" (tal,faya
aid оlапlап), оп bagltcasr oz tafasrm mtidafia edon. digar tayfalarla
vo опlапп Аllаhlап ilo miiЬаrйоуо ruhlапdшап Allah idi. 1iti< иуtЪ
Ailahr nezordo tшtцlф.
Diivlatin yarandrgr dочгdа tауfаlапп va уа gэhоr-dбчlаtlsriп
ittifaqr daha giiclti qabilanin va уа ;оhогdбчlаtiп оfrаfшdа ta9okkiil
иpdt, ахшпсrlапп Дlahr tayfalaгarasr va уа iimumdtivlot Аllаtuпа,
рапtеопuп (Рапtеоп - hor hansr goxallahlr dinin biitiin Allahlan)
ba9grsrna pvrildi, digor Иуfаlапп vo qahaT-dёvlatlorin Allahlan da

220
опа tabе olmaq hiiqrqu alda etdi. Nэtico etibarila politeizm
(Politeizrn - yrnan dilinda gохаllаhhlrф sisterni уагапdl. Вir
torofdon, amak botgiistiniin arttrlasl, camý4yBtin differensasiyaya
moluz qahпasr, digaT Ыofden, inteqrasiya pюseslerinin tasiri
alfinda htikmdаг {Еш) hakimiyyotinin formalaqmasr ilo оlаqоdаг bozi
хаlфшdа monoteizпr (Monoteizm - учоill dilindo takallahlrlф
tэqэkktil tap&. Тэdqiqафrlаг qeyd еdiтlог Н, gox-cahotli biitiin
tobiat va comiyyot hadisolsrins nazaTot еdэп уеgапэ va tak Allah
hаqqшdа tosowtirlor va anlayrglar еlосэ da ba9da hбkmdаr olmaqla
mопапсiуа istibdad qurulu;unrm ушапmаslш эks etdiriT.
Siyasot-d0vlat fепоmепi dini mtinasibatlarda tаkrаr istehsal
olunrr. Dini miinasibatlar сэmiууэtiп manovi sferastna aid оlап
miinasibatlar пёчiiпii saciyyэlonliriT. Опlаг dini qiiura miivaГrq
оlаrаq ta;okktil tарrr, dini faaliyyat vasitosila rеаllаgtг vo mcivcud
оlur, опIапп Фqtyrcrsr Ьrdlэr, qruрlаr, tosisatlar, tagНlatlaT ola
bilar. Dini miiпаsiЬэtlаr subyekfiv plana, ;iiuг planrna malikdir.
Axtrutcr, аdаmiаrш obyektivlaqdiгilmiq varlrýa, xtisusiyyatloro vo
alaqalaTo, eloca da diпdагlапп Ьir-Ьiгiпо miiэууап miinasibotini
"nozardo tчfiш".
Вiгiпсi mtinasibat (obyektivlэ9diTilmig varlrýa) qiirrг рlапшdа
аqtqlашr, lakin zэruгi оlагаq adatnlaT arasmdakl haqiqi
miiпаsiЬоtlагdе tazahiir edir, mоsоlап, dtinyavi (ruhапi оlпrауап)
insanla пйапi adam arasmdakr miinasibatdo. Lakin dindaTlann biT-
birila alaqэsi уuхапdа qeyd etdiyimiz varhýa, хiisчsiууэtlотэ,
аlаqаlэrа da aid olmaqla hчtqi qm9rlrqlr miiпаsiЬэtlэг kimi
sэсiууэlапiг. Dini giiur digоr tеrоfсlоп, hэqiqi mtinasibэtlori
опlапп suTofi чэ oxgarlrý Ьаюшdап oks vo ifadэ еtdirшэНэ dini
mi.inasibatlerin sхеmЫ yaradrT. Bu ýхеша uуДчп оlаrаq
obyektivlaqdirilmi9 (ifado edilmi;) varlrqlann ЬiгЬirilа чэ аdатп-
larla, аdаmlаrш bu varlrqlarla vo бz aralaпndakr miinasibatini
sасiууаlапdiгir. Dini mtiпаsiЬэtlеriп sxemi hёkmranlrq - tabegilik
mrinasibatlarinin ("Allah va Дlаh bandosi"), clovlabhЁquqi
sfiukturun 1"ilahi soltanot". Allah - "Soma hokmdan", Ьа9 kegig va
"hбkmdal", рар - "h<ilстdаг"), mtihakima iisulчпuп alaqosinin
(Allah - "hakim", giinahkar-mЁhakimo оluпап, "Qiyamot giinti" va
s.), аilэ mtinasibotlэrinin ("Allah-Atau, "Allф-oýul'!, "qarda;",
"bacl") modelini iqlэуiЬ hаzrтlауш.

22|
 Siyasi, dбvlat-hЁquqi miiпаsiЬеtlог diпi toqkilatlaпn
strukturunda aks оltшчтlш. Dini taqНlatlann to9Нli mtiоууоп
поrmаlаrа, Нlsэ hiiqBqrma vo уа nizannanosino, "din adam-
lаппш" mаslоhвtlэriпо; konstitusiyaya vo sаiгоуа аsаslашr.
TogНlati prinsiplar dini tagНlatlann tarkib hissasini, faTdlorin
movqeyi vo rоllаппш mосmuчпч, faaliyyotinin subordinasiyasrm
(Subordinasiya - xidmotda Hgiyin ЬёуЁуо tabe olmast, tabelik) vo
koordinasiyasrm mtiэууопlо$irir (Koordinasiya - uуýчпlа9drгmа,
alaqolondirп,ro).
Вirliktэгiп ilk бzayi dini icmalaгdrr, icmalar iizоriпdэ ytiksak
saviyyэde tэgНl оlrшап biTliНorin morkozi (hоtqэlоr
kompleksindon ibarat olan) togэkktil taplr. ВirliНэrdа spesifik
taqНlati оlаqаlаrэ malik olan bir srra ЬЁtёч digor tагНЬ iiпstirlоr
do mбчсчddш, bunlar eyni zamanda frmumi stшktчrа daxildir
(mоsоlоп, "гйапilот", "таhiЬlоr"). Ауп-ауп tarkib hissэlоr xЁsusi
iпfrаstuktuга malikdirlor. Buttin hоlqоlог, tаrНЬ hissalor biitovtin
qarylrqlr olaqado olan vasitolarino, оrqапlаппа gevrilirlar.
Ailэ, etnos, tabэqa, sini{ реgэkаr qrup va dёvlot ёz
tэЬаоlеri (votanda;ian) iIэ vo уа gostorilon birliklarin biT qismi
mtixtolif tarixi qoraitda dinin dapyrcisl kimi grxrg eda Ьilаr, sosial
dini qruрlап (бz fэaliyyafinin оsаstш чэ moqsadlarini dini
zоmiпdо ччrЁчlауап), dini fordlori do Ьч сiir saciyyalondirmok
оlаr. Sabit dini birliklэr foпnalagdrqca dinin saxlanmasr, inkigafi vo
faaliyyэfinda опlалп niifuzu бп рlапа kеgiг.
Siyasi miiMsibotlэrin vo proseslaгin dinda ifadasi nбqteyi-
паzэтdап siyasi madaniyyotin dini aspektinin agtqlanmasr da elmi
ahamiyyot dоýчrчr. CiinН siyasi modaniyyэt бzi,inda yalnrz
gtiurrrn va modoniyyatin (monovi modoniyyat воzаrdо tutuluT)
olamatlarini deyil, eloco da siyasotin xtisusilyotlэrini alKs еtdiгiг.
Siyasi mэdaniyyatin fоппаlаqmаsшrdа vo foaliyyatinda din
miihtim гоl оуплr. Dinlo baýlr olan xeyli ideyalm, sагчэtlаг,
mаqsаdlаг Иmаmilэ Ьu va уа digar millotin, ёlkэпiп, хаlqш siyasi
madaniyyatina qоччýuг. Bu, опuпlа izah оltmuг Н, din mtiчсud
хаlqш milli va tarixi апопаlоriпiп tarkib hissosi olmaq etibarila
onun modoni iTsino nЁfuz edir vo mtivafiq olaraq hamin xalqm
siyasi modaniyyatЫn хаrаktегiпdэ oz alcsini tapmaya bilmoz.
Sociyyavi haldrr Н, bu vo уа digor millotin fоrшаlа9mаsl, опtш

)))
ictimai-Иrixi аlаmэ (meydana) daxil olmasl tюz-tez nadansa ilahi
qtiwo ilo эsаslапdшlrr. Вцпu siibut etnak Ёgtiп gox hаllаrdа
mtiqoddos уаа[аrа, xibusila ТоwаИ чэ incila, eloca da опlапп ela
уеrlаriпа еsаslаштlаr Н, burada dфlir: Дlаh diiпуаш noinki idaro
edir, еlэсо do btitiin хаlqlаrrп igэrisiпdап birini, бzriпа faydalr
olanr segir.
Qeyd etnak lazrmdrr ki, "ilahi ideya" bu vo уа digor fоrmаdа
yer tietinda mёvcud olan biittin хаlqlапп tarixine ntifuz etпri;dir,
brrnunla ф опlапп en ptin vaxtlannda biгliyinin mohkomlon-
mosino imkan yaratпrrEdr. Yeri galmiEkon qeyd edэk ki, xeyli
tadqiclatgr Аmетikашп respйlikagrlar vo demokTatlar tasisatlanm
dinlo birba;a аlаqэlапdiгirlоr. Hala XD( эsriп frапsи ictimai
xadimi vo tarixgisi A.de.Tokvil iddia edirdi Н, Amerikada kilsэ
osl marhomat maktabi оlmщdчr. Опuп sбzlоriпо gtirо, din
Amerikanrn ilk siyasi tasisatl Hmi sociyyolonir. О, respublika-
grlann vo dеmоkаtlаrrп dini olrnaqla oziinda nainki respublikagr
dоуагlаri tэcassiim etdirmiqdir, elaco do ictiami hayatda igtirak
сtmэуiп ilk ntimunolarin Ьох9 etmigdir. A.de.Tokvila gбrа
qanunlarla va уа fiziН qoraitlo mtiqayisado axlaq Аmеrikа
demokratiyasmrn ugurlаr olda etmosina daha Еох irnkan уаrаt-
mlqdrr, axlaqrn бzii iso diпdэп kёklanir.
Din va sos,ial modoni anэnagilik tez-tez sosial-fэlsat'i чо
i deya-siyasi lniihafi zakarlrqla qоччqur.

Din brit0vliikdo hayat toйnin biT hissasi olan mэdопi

sаrчоtlоrlа sж baýlrdrr. О, hamigo anonovi sагчоtlэriп
(dоуоrlаriп) mапЬоуiпа xidmat etmigdir. Hoyat torzi tahltikayэ
maruz qaldrýr z:}man опчп dini va axlaqi komponentlari adi hoyat
tarzinin mёvcud sistemini miidafia etmok Ёgtiп dayaq nёqtasi Kmi
поzого 9аrрr. Вша gбrа эhаlЫп ауп-ауп kаtеqоriуаlагrrшп
miiаууэп garaitdo qапuп va qауdаlапп, iпйаmlц konsensusun,
votanporliyin va s. dоуаrlаriп zэiflэmоsiпо taasstiflri mtinasi-
botinin miigahida oiunmasr tamamila tэbiidir.
Konfessional (dini) amil kegmigda 9ох vaxt йsttinliik ta;HI
еtmigdiг vo hazrrki goraitdo do bazi бlkalardo sosial-sinfi moyili
giiclti amil Hmi diqqati соlЬ edir. Kleгikalizmin' va
l Kleгikalizrn - siyasi va madoni hayBtda dini b9kilatlann hekimiyyatini miihkamlatmayB
9altqau siyasi сагэуап

22з
konfessionalizrrin (konfessionalian - latrn dilindэ Confessioмlis
sбztindon gёtiiЁltib - i) diiytinca vo davranr; toTzi, mЁоууоп dini
tэlab; 2) bir sга tilkоlагdэ yiiksak dёчlэt чэzifоlогЫп dini iсmаlаr
агаsrпdа btilu9dЁriilmosi pгinsipi (mоsоlап, Livanda)) ictimai giiчrа
vo miivafiq olaraq siyasi madoniyyota tosiri mэhz, Qorbi
Ачrорашп xeyli tilkolarindo mtixtalif убпiiпrlti klerikal раrtiуаlапп
togokkiiliinfi gortlondirdi, Ьчпlаrш rоlчпu чэ ahamiyyэtini isa
Ьiгmэпаlr qiynotlondirmak olamaz. Mtihafizakaл чэ hatta mi.irtoce
konfessional раЛiуаlаr da mёчсчd оlmч5dчr v.o indi do чатdrг,
Веlа раrtiуаlш sosial islahatlar mбчqеуiпdоп g]xlý еdirlоr
(mаsэlоп, sosial хristiапlrф.
Мопочi modoniyyotin qpesifik komponenti olmaq etibarilo
siyasi madoniyyot fепоmепiпi agrqlaymkon sфsi sosiallaqmanrn
miihiim aTrili kimi dini Ьаglапфсt tohrif eforrak ауdш qэНldо sahva
yol чеrmоk dеmаk оlагdr.
Yrrxandakr miilahizolori yekunlaEdrгaTaq qeyd etmak оlаr ki,
siyasi mэdэпiууаt miiгэkkаЬ va goxtaboqali fепоmепdir. (Эtгаflr
Ьах: ХVП fasil) О, tэrНЬ iiпsiiтlэйiп miixtalifliyi чэ dэyiqkonliyi
ila saciyyoloniT.

з. DiNiN siyAsaTo Tasim

Din madaniyyatin xeyli оhэmiууаt kasb edan, bazi hallarda
iso mtialyэnedici rol оупауап komponentidir. Вu сэhаt ondan iгoli
galiT ki, din sivilizasiya gэrgiчэsiпdа hayata kеgiгilэп sosial
mаdапi tэnzimlamanin anmiйiim frmksialarr ilo baýlr olan xrisusi,
yf*sak statuslu погmаlап, dауаrlагi, biliНari vo s. qаrаrlаqdrгmаq
qabiliyyatino malikdiT. Sivilizasiya sisteminin mэгkаzi sayrlan
dйПУа dinlori noinki гпопочi hауаtш diffeгensasiyastna, eioca do
i.inrumiliyin (еЛпik чо milli mahdudiyyotin silinmasi zominindo
Ьirliуiп уаrапmаsrшп) tagakkiiliina imkan уаfаdш.
Hala еrаmиdап owal I minillikda о dёwiin bir srra aparrcl
siчilizафаiаrшdа mепэчi inqilab Ьа9 чегdi va naticada alman
filosofu K.YaspeTs torofindan "zamanln oxu" xotti adlandrnlan
tarixin yeni hеsаЬlапшаsr Ьаg verdi. Bu tегmiп о zamanki diinyanrn

z24
арапсl sivilizasiyalannln mопэчi togНlinin yeni prinsiplarinin
fоrmаlаgmщrшп Ьаglапфсrш dfirtist ifada etdi. (Antik dбvTiin
sivilizasiyalanndan biri do mohz, siyasotlo йxili baýlrlrq kosb
еdап dёчlоt tasisatrnrn ушапmа$ idi) Oz-бzliiytinda hоmiп hadisa
madaniyyatin, dinin чо уа folsafэnin Иriхiпэ aiddir. Lakin
gorkomli izrail alimi Еуzепgиdtш qeyd etdiyi Hmi, kulturcllogiya
ёztiftiin makronozori taqokkiiШinda "zaman oxunda" (xэttindo)
amola gоlоп ,mеуllогiп, dini siчilйаsiуашп cizoyЫ tagkil еdап
yetkin diiпуа dinlg1ia;n fогmаlаgшаslшп ohomiyyotini паzэrэ
a|malrdrr. Bela mопаIапdrгmа miioyyon aspektdo siyasi еlmа dэ
aid edilmalidir, Bunsuz dinlo siyasetin qargrlrqlr olaqasini vo
tэsirini iimumi metodoloji, elaco da nazari-elmi baxrmdan tahlil
edib aydrnlagdrrпraq gatin olardr.
Sosial-siyasi tэgНlin dini prinsipi goxsiyyatlorarasr
mi.iпаsiЬоtlоrа шiiгасiаtlа baýlrdrT. Воgоriууоt tаrsfiпdоп yaradrlan
vo yagadrlan dihrya dinlori oziindэ etikam, htiququ чо estetikam
Ьirlаqdirап geni; ideoloji sistemin mtivcudluýunu поzогdэ tцtur.
Biitiin icfimai sistemiп, опчп mtixtolif sfеrаlаппш, eloco do
siyasэfin tоsiгiпэ mопи qalan din опlапп бztino do aks tasir
gostarorak biT stftl funksiyalar уегiпо уеtirir: di.inyagoriiqЁ,
miivazinotiogdiгmo, tonzimloyici. inteqrallagdшmal, dezinteqrailag-
dшmа2, legrfimlaqdirici (qanuni asasa malik olan), etnik va s.
НаШiп funksiyalar insan ln, comiyyэtin anlamasr n<iqteyi-nozaгdan
son mеуаrlап, аЬsоlрtlагr (mtitlaq оlапlап) Ьэхg edir, diinyanm
maвzoTэsini уаrаdrr, moqsodo gatmaýr vo опчп шопаslш
rеаllаgdшт, insanln чаrltýrшп mohduduluýunu, ачthlrýtпt, nisbili-
yini, rntivaqqэtiliyini tаmаmlауш, Ёnsiyyoti tamin ediT, tonhalrýr
аrаdап qaldrnr, эzab-oziy,vota tosolli чегir, onu уtiпgЁllа9diriг.
Dini поrmаlапп, hiiququn, oxlaqrn kёmoyila аdоtlоriп,
апэпаlогiп, tesisatlann taqlid olunmasr iigiin fэгdirr, qruрuц
саmiууэfiп faaliyyэfinin, qiiчruпчп va dачrаш;шrп idara edilmcsi
hоуаИ kegiriliT. Din mйоууэп miinasibatlarda fаrdlоri, qruplan,
tosisatlan birloqdira, digаг miinasibtlaTdo isa ayrra Ьilоr, еlасэ do
bazi icfimai qауйlап, miiossisalari (dбvlota aid оlап, siyasi,

'iпtеqгаItФdlrmа - iлlсiqаf pгosesindo ауп-ауп hissalaгilr va уа iiпsiirlагiп vahid taln hаlшdа

birlegmosi
2
Dеziпtеqrаllафlrmа - biitбviiп бz tагkiЬ hissalamэ ралqаlапrrrаsr

225
hiiquqi ve s.); mtinasibэtlori qапчпilэgdiгrпоуо qadiTdiT vo уа
oksino, опlшr "giinahkaTl', "ltizшmýчz", "oxlaqa srfuayan gог" Hmi
еlап efuэk iqtidanndadrr.
Dinin comiyyotdaН уеriпdоп asrlr оlшаq опчп tosiгi ýох va
уа az поzоrа 9аrра bilor. Ictimai hayatda dinin yeri ýakralizasiya
чэ selmlyarizasiya gedigindo dауiqiг. SakTalizasiya latm dilinda
Sасrаге s<jatindan gбФrtiliiЬ AlIЙa hоsг еtrпэý miiqoddas-
lоgdirmэk, toxunulmaz elan efuok, ilаhilорdiгmэk mэпаsrш чегir,
О, ictimai фчrчп miixtaЁf fоrmаlаппш vo fordi 9Ёчrrш, ictimai
miiпаsiЬоtlэгiп, adamlann, tаsisаtlагш faaliyyafinin vo dачrаш-
grnrn dini соhоtфп tosdiqlanmig sfeTalara соlЬ olunmast ргоsеsi
Нmi saciyyэlanir. Sekulyarizasiya iso (lаuп dilindo sошаlаr
tozahiir edan Saecularis mоftumuпdап oxz olunmaqla ruhi-diш
оlmауап Ьахrrпdап mапаlапrr) ictimai vo fordi qiiurun dini ideya
va tаsоwiirlогiп tэsiriпdоп, ictimai nriinasibotlsrin, foaliyyotin va
tasisatlann dini sanksiyalardan azad olmasr prosesidiT. Sakali-
zasiya meyli kapitalizmo qodorН camiyyot tiploгi iigi.in sociy-
yavidir. ВФча mflnasibotlorinin tagakki.ilii orta asrlarin раtriагхаl
iсmаlаrrпш daýrlmasr, elmin ча sonayenin inkiýafl ilo sekulya-
rizasiya рrоsеsi geniqlanir.
НаzrгН ;аrаitdа din ауп-ауп tilkаlогdо vo rеgiопlагdа
miixtalif уег tufuT. Опчп tosiT dэrосоsi iqtisadiyyatrn vo siyasafin
inkigafi saviyyosindon чэ xarakterindan, sinfi, etniklorarast vo
digэr miiпаsiЬtlэrdоц dini togkilatlaпn ballrq todbiгlarindon чо
s. asrlrdrr. Опопай nasil-qobilэ dini Afrika vo Conubi Аmегikашп
Ьiг srra ёlkаlогiпdо, Avshaliyada, islam dini ýimali Afrikada,
Yахшr vo Опа ýorqdo, indoneziyada, buddizTr hindigin tllkolo-
гiпdэ, iчфiап (yohudi di"i) izгаildэ, induizm (hindistanda
yayrlшg Ьrаhшапiап dЫni шi,iаsir formasr) hindisИnda, sintoizm
Yaponiyada birytik tosir gtictinэ malikdir. Xristian togКlatlan
inkigaf etnig бlkоlагdо (АВý, iпgiltого, ialiya vo Ь.), islam dinr
mtiоууэп mtisэlmап ёlkоlэгiпdа (Pakistan, irап, Saudiyyo Orabis-
tаш ча Ь.) ictimai hауаtш mtixtalif sfеrаlаппа, eloca dэ siyasata
faal mйdaxila edirlor.
Таriхiп mtixtolif mэгhаlоlаriпdа Ьч vo уа digог regionlarda
чо iilkolorda siyasi ,ii*ri6911fi dini cahatdon qanunila;mig
(rэsmila9miq) vo qmruni ;okil аIrпаqdаdrг, dini аhоmiууэt kasb

226
etmiý vo etmakdodir. Siniflэrin, taboqalorin, pego qruрlапшп vo
digar qrчрlапп monafeyi, siyasi miiпаqigаlог quldarlrq va feo-
dalizmdo, "asiya istehsal tisчlч" ýэтаitiпdо vo еlасо da раtriагхаl -
nosil va feodal miinasibotlorinin sахlапdrф бlkolordo, bэzi hаllаrф
isa inkigaf etnig iilkэlоrdа dЫ fоrmаdа 9жý etmiý va ediT.
Sosial xidrnэt priлsipinin torofdaгr olan dini fаrdlоr, qruplaT,
biTliklэr, tagНlatlm (diiпуапш xrisfianlagdmlmasr, islamlag-
dmlmast vo s. moqsаdilo) dini autizm (уuпапса autos soztindon
gбttiriiliib tak <iztin - heg Kmsiz mапаsrш чегir) moqsadlэrini,
bagqa sozlэ "diinyadan", "alэmdon" uzaqlagmaq, qagmaq iddiasrnr
radd еfrпэНо siyasi hoyaв foal соlЬ olunrrrlar ча siyasэtin
subyeН kimi toqэkktil Иршlш. Dini lidегlаr, dini tэgКlаtlапп
rоhЬаrlаri va Ьu tаqНlаtlшш <izti, rаhiЬlэr cэmiyyati, etnik dini vo
sosial dini qruрlаr, dini dёvlatlar (miixtolif diпlоrе чо konfes-
siуаlага aid olan), dinin digar dagryctlan, xгistianhýr, milsэlmап,
buddizm, iudaiaTr, induizm чэ Ь. dinlori tamsil edon partiyalaT,
lrоmkаrlаr togkilatlan, qаdш vo gэпсlаг hoTakatlan, miixtolif
vezifalari holl еtmэk mэqsodilo уаrапап beynalxalq (rеgiопаl vo
qlobal) ittifaqlar - islam Konfransr Tэ9Нlatl, islam dtinyasl Camiy-
yati, Ёmчmdtiпуа xristian Kilsэ ýurаsl, Buddistlarin Ёmumdi.iпуа
Qardaglrýr, Umumdfrпуа Sionist tagНlaf, (yohudi dЫпiп siyasi
konsepsiyasrm va praktikasmr esaslandrrmaq tigiin istifado оluпап)
va xeyli digаrlэгi siyasotin dini subyekti Hmi gжrg eda Ьilаrlоr.
Dini subektlэr miioyyan siyasi moqsadlari fогmаlаgdrпr, dini-
siyasi korrsepsiyalaгi чэ рrоqrаmlап, diшi tоgНlаtlагш huquqi
поrmаlапш,dочlоtiп ta9kili рriпsiрlаriпi vo s, igloyib hazrrlayrrlar,
Siyasi, axlaqi vo dini mоsаlэlоrа dair рарашц miisэlman dininin
ап niifuzlu lidегlоrЫп miiraciatlori dini subyektloгin fэаliууэtiпdо
ahamiyyatli ует tчtur. ХХ оsriп ikinci уапsmdа mtixtolif miivqe-
lагdоп - "sol", "motadil", "saý" mбчqеlогdоп "siyasi teologiya"
faal srrrotda iqianib hаzrrlашr. "Sollar" Hmi xristian "azadltq
teologiyasl", "inqilab teologiyast", "feminist teologiya" (Feminizm
- qadmlara kigiiorlo ЬагаЬаг htiquq чеrilmэsiпi tolab еdэп qadm
hаrэkаП), "qшаlаrш teologiyast", "ekoloji teologiya" sociyyolanir.
"Saý" mбчqеdоп mtixtalif fundamenИlist dini-siyasi konsepsiyalaT
diqqati colb edir. Toassiif Н, чэ heg Ьir asas olmadan xristianlrq
alamino aid olan bazi d0vlotlorin siyasotindэ va siyasi tabliýatrnda

227
"islam fundamentalimri" ideyasr nazora gatdrnlrr- Mahiyyoti
еtiЬагilо son dэтасо humanis| bogori din saylan islamda da dЫ_
hiiquqi msl:tablor ta9эkkiil tapmrg vo faal foaliyyat gёstаrir.
Siinnilitq6э hопЬэli, hэпоfilih qafii vo maliН, qiэlikda iso zeyfilik,
cafarilik чэ ismailik mazhoblari Ьuпа misal ola Ьilэrl. ЭIbatta,
siyasaъdбvlэt konsepsiyasr, hЁquqi giirtýler чо поппаtiчlаr digor
dinlordo чэ konfessiyalarda сlа geni9 oksini аршqdrr.
Dini miinasibotloгin хаrаktеriпdап astlr olaTaq din sivasi
рrоsеslэrа, rniinasibatloro, tэsisatlara mfixtolif tosir gбstаrо Ьilог.
Honrin шtiпаsiЬоtlоr hoпrroylilq bitэroflik, rоqаЬоt mtinaqi-
go, dini diigmэngilik va adavot, tez-tez giiclii dini fanatizm
(mёчhumаt) meyllari ilo ifada оlша bilor. Lakin hotta "dinc yanaqt
yagamaq" 9eTaitinda da Ьir qayda olaTaq m0чсud birliyin,
kопfеssiуашц isfiqяm66п 61о1 iistiinliiyti Ьаrоdэ tasawtirlor
tazahtir ediT. DЫ mi,inasibotlorin хагаktеriпdеп astlt olaraq din
siyasi gorginliyi чэ qаrgrdurmаш уiiпgЁllо;diга Ьilоr vo уа
tоЬоqаlоriп, siпiflэгiп, еtпоslаrrп, digor ictimai qrчрlагrп siyasi
ziddiyyotloгini kosНnlagdirmok movqeyindon 9D(lý etmosilo
паzэrа 9аrраr. Тагiхап siyasi vo dini ргоsеslэгiп "birlogdiril-
masinin" mahsulu оlап dini-siyasi hагэkаt togokktil tapmrpdrr. Dini
subyektloTin sosial-siyasi ргаkйаsr hаКmiууэtа, Фimа, movcud
qауdаlага, siyasatin digor оЬуеktlаriпа miinasibotdэ "mtidafiogi",
'Ъitоrоf'n "radikal- radd еdэп" kimi saciyyalanmiqdiг.
Dini-siyasi miinasibotlaгin чо hогаkаtlапп xlisrrsi fогmаst
dini mtihагiЬslэгdiг. Mahiyyoti silahlr toqqugmalardan iЬагэt olan
Ьч пrihаriЬэlэriп baglrca mэqsэdi dini azadlrq aldo etmokdon,
dinin ilk baqlanýrc pгinsiplorinin "tamizliyinin" Ьаrраsшdап, yeni
dini "haqiqotlorin" qагагlаgdrпlmаsшdап, "kegmig" inamr mtidаГrэ
еtrпоkdап, mбчсчd dinin mtiqaddasliyini azad etrnokdan (опа qargr
QжIпаq hаllаrшdшt), kilsa trэsisatlaпnr qorumaqdan
.va уа
dафtпаqdап iЬаrэtdir, Dini mtrhагiЬоlоr dёvlotloT, etnik qruрlаг
(tayfalar, xalqlar, millaflar), tоЬоqоlаг, siniflor arasrnda apaTrl- .

mrgdrr. Наr ciir dini miihшiЬаlаr mtiqaddos sayrlrnrgdrr. Tarixda

Ыо miihаriЬаlэт 9ох olmuqdur, ОгИ оsгlаrdа katoliklorin "ха9
уtiriýЁ" 0О-ХШ аsrlэrdа Qarb пtsаrlаrшш ýэrqо salib

l
OtraJlr Ьах: Macid Ofandiyev. Siyasi va hfrquqi tаliпrlаг иrixi. sab. 99-10O

228
шtihаriЬаlаri), islamrn miixtolif саrвуапlаппш чахtаgш cihadr (bu
grin da пэzэrо gaýlr) Ьчпа misal ola bilar, Bu чэ уа digor Ьiгliуiп,
sinifin, tоЬоqопiц qruрцп mэпаfеуiпdап asth olaraq dini miihагi-
Ьаlаrэ haqq qаzапdшlш ve mfrxto}if dini dэstolor yaradrlrr. Maso-
lоц XVI asrdo Alrnanipda reformasiya dtivгfrnda {iglboytik desto
tэgakkiil tapmlgdr. Mtihafizakar - katoliНari elg rinstiTlar togКl
edirdi Н, fвoйl qауdаlапшп - imреriуа hakimiyyotinin, ruhanili-
уiп va qismon diinyavi kпуаzlЩш qоruпчЬ.sшtlашlmаsшdа mafaq-
lr idilor, Katolisizmdan feodal mfшаsiЬоtlэгiпiп miiqaddasliyi
Ёgiiп isfifada оlчпчrdц Маrtiп LЁtеr (1483-1546-cr iller) ýagda
olmaqla biirgeгm<itэdil (miilayim) dostэ mtixalifot iinstirlorinin -
Hgik zadoganlaпn, Ьtirgеrlогiп, diinyэvi kпуаzlапп bir hissosinin
(imрегiуа asrlrlrýшdan datв 9ох , azad olmaq istэуопlэгiп)
rniilkiyyatini yaratdrlar.
Копdlilаr va рlеЬеуlоr (гаiууэt) iso inqilabi dosto yaratdrlaT.
Овlапп koskin tоlэЬlаri va doktoгinast Tomas Mi,inser (tэxminan
1 490 - 1 525 -ci illог) tеrаfi пdап iroli miiгiilmЁqdii.

Miiasir dini-siyasi harakat ф ictimai inkigafin birmonalr

оlmауап mеуllагiпi ifada edir. Hamin meyllordan mtirtace.
mtitэroqqi, miihаfizотkац liЬегаl, demokTatik mahiyyat dа9lуавlаr
xiisusils miigйido оluпur. Hazrrda dtiпуапш mtixtalif Ьёlgаlэгiпdэ
lokal ýеrli) dЫ-horbi mtiпаqigеlога tez-teztэsadtif оlчпчr.
Dinin spsifik siyasi mопа kasb еdgп firrrlsiyalan srraslnda
etnik funksiyasr ahomiyyotli уеr tчtur. Din etnik miiпаsiЬоtlэго
бzilпэmохsчs tasir gбstэrir. Etnos ушrап dilindo tayfa, xalq
demakdir. О, insanlann tагiхоп tagaklcil Ирап sabit birliyi olub
miiayyon orazidэ qоrаrlарап, iimumi cahatloTlo, sabit mэdaniyyat
xiisusiyyatlaTi (dil do daxil olmaqla) vo psixoloji cahatlari, milli
xarakteri ilo saciyyalonan, mansub olduýu birliyi dэrk еdэп va
digor Ьirliklаrdап forqlondiyini baga diigon sosial fenomendir.l
Tayfa, xalq vo millafin mocmulrnu бztrndo tocasstim etdiran
etnos dinlo miirakkэb qargrlrqlr tosiTe malikdiг. Вir tarafdon,
etiqadm (dini inamrn) tэkamtil istiqamэti, siИyi; - рэrаstig, dini
tosisatlar xeyli darocado etnik proseslэrdon asrlrdtr. Вч iso,dinin
tiplarinin - nasil-Иyfa, xalq-millat (emik) чэ dtinya diпlэriпiп

l ahaflr Ьах: Macid Ofandiycv, Д2аr 2Фl,

ýirinov,,Sosiologiyanln поzагi ртоЬlеmlап. Bakr;
sah. l48-154

229
fогmаlа5mаsrпr рэrtlапdirmi9dir. DigaT toTofden isэ din amili
neslin, tауfапrп, хаlqrц millatin inkigafina tэsir gristarmigdir, dini
mansubiyyat etnosun оlаmэtlогiпdоп Ьiгi Kmi crxrg edo Ьilэr.
Nosil-Иyfa dЫ noslin vo tауfашп ictimai hoyat qоrаifiпdэп
koЁobii sчгэtdо сiiсогir, Ьu goraitro qоwýчr, еtпоsчп mбчсud фiпi
miiqaddaslogdirir- Bu diпlогi xibusilo genetilc, qanqohumluýu
biтliyini ifada еdэп афаqqаllага, qоЬilэ Ъа99rlаппа siИyigi sociy-
уоlапdiriг. btiaa; icma qчruluguпф etnos miivafiq dini i6-uru
чуýчп gоliг. Xalq - nilli dinlor (iudaizm, induiarr, daosiztT, sinto_
izm va Ь.) mёчсчd хаlqш ча nrillotin чшlrфшп gaTaitini (iqtisadi,
siyasi чэ s,) als еtdirшiglоr, Ьч qoraito qоччупщlаr, etnosun
gёstоrilоп tагiхi-mэrhэlоli tipЫ Mkralizasiya еtmi;lаг. Вчпчпlа
yanaýr etnosun "xiiýusi" Иriхi missiyasr ideyasr ifado оluпmчgdчr.
Dtinya dinlari (Ьчddiац xristianltq, islam) Ьбуtik taгixi
gечгiliqlэr, "dtiпуа imреriуаlагшш" уаrапdrф dёчrdо togokkiil
ирmrglаr ча miixtalif ictimai mtinasibatloTi, Keyli Ьбlgаlогiп hayat
tэгziпi, ауп-ауп ictimai qruрlап aks еtdiгmiglэr. Опlапп dagryrcr-
lап iso miixtalif sinifl аriп, tobaqalarin, еtпоslапп пiimауапdаlагi,
ауп-а)ц dбvlotiarin чэtопdаqlап olmuglar, tabliýi isэ еfiпiklэгаrаsr,
kosmopolit xarakter фýrуrr (Kosrnopcllit - чэtопрrчоrlik hissini
ifirorok бz vataninin manafeyi iia maraqlanmayan, xalqma yad
olan vo опчп mэdoniyyotina хог Ьахап adam). Lakin Иriхi
gогаitdо diinya dinlэrinin rniixtalif istiqamotloгi еЫk gаlаrlаr kasb
etmigdir, Diinya dinlari cjz etnik чаriапtlаппdа etnik va dini mап-
subiyyotin epilэEdiTilrnosi, mёчсud еhоsчп sakaiizasiyasr
meylino malik оlur. Quldагlrq vo feodalizm gэгаitпdа Ьir qayda
оlагаq movcud etnosun (хаlqшп) dindarlrýrmn nisbi yekcinsliyi
mбчсud idi. IfupiИlizmda mбvcud millatin ntimayondolari arasln-
da mtixtalif dinlarin (mazhablorin) yayrlmasr imkаш уагапtr. La-
kin etnik va dini mansubiyyotin eyniloqdirilrnosi meyli saxlanrlrг,
Tokkonfessional efinosda din etnointeqrallaqdrrma (mблсud
etnosun birla9rnэsi) ча etnodifferensasИ (digar etnoslardan
аупlrпаф, goxkonfessionallrqй iso dezinteqrasiya funksiyasrm
уеriпа yetirэ Ьilэr. Мiiоууоп garaitda о, ehlik, dЫ rnonlik giiurunu
mоhkоmlопdirmаk qabiliyyoti ilo уапаý1 elaca do etnosentrizmin
fогmаlаgmаsша imkап уаrаdа Ьilаr, hamginin, mочсud etnosun
digэriпdэп tocrid оluпmаsl amili Hmi grxig еdаr. Adamalann digэr

2з0
mоdэпiууэti бz modaniyyatlari Ьашmdап qiymotlondiгmalari
mehz, etnosenti,an аdlашт.
Наzшdа еtпоsепtгizrп 9ох geniý yayrlan hadisэdiT"
Etnosentrizmin ап Ьаriz tozahtirti missioneгlikdir. Missionerlik fa-
aliyyэti iso bu vo уа digог ehostrn (хаlqrц millаtiф modoniy-
yatinin digoT bбlgolerdo (геgiопlаrdа) yayrlrnasma istiqаmэtlэпоп
sауlаrdiг.
Etnik biтliyin fоrmаlаgmаslпdа birliyin digar ntivlori ilo
чуýшlчq da ohэmiyyatli rоI oyмyr. Вч baxrmdan irqi, dini vo s.
чуýuпIuq saciyyovidir.,Sosioloqlaпn tафiqаtlаrr gcistэrir Н,
Аfrikашп чэ АВý-ш zэпсilэri tizlorini vahid birlik kimi dork
edirlor. Bu, опuпlа baýltdш Н, опlаr vahid siyasi mэkапdа уаgа-
уrrlаr vo m<ivcud siyasi qoraita uуýчпlарmr;lаr. Din isэ sosial-
mоdэпi vo mапэчi kompleks hаlшф biit0n еhоslапп fоппаlаg-
mаsша bбyiik tosir gбstагir. Bundan эIачо о, оtпоsr'ш mйауу-оп
tipinin - efuokonfessional birliyin formalaqmasr rigi.in baglrca sistem
оmэlэ getirэn эlаmаt Hmi gжrq edir, Bela еtпоslаrа ýimali
irlапdiуапшп katolikloгi va ргоtеstапtlап, Bosnya чэ Негsоqочi-
папш mtisаlmапlап aydrn niimunadiг:
Umumiyyatla, dindarhq tez-Ez efirik mristэsnalrq ideyasr ila,
millatqiliНo, qочЫzmlэ birlogiT, milli dtiqmanEilik isэ dini
эdavotla gticlaudirilir
Dinin siyasotэ tasirini agrqlayarkan опuп dovlatla qargrlrqir
mtinasibэfinin tohlili da vacib чэ moqsodouyýundur. Din dtivlэt-
hiiquq miiпаsiЬоtlаriпэ va tasisatlaпna miihtim tasiT gtistагir.
Dtivlofin togakkiilri рrоsеsiпdо dini amil gox ahamiyyotli rоl
оупаmцdrr.
Dёvlot biT tагэfdэп, hог пЕсо olrгsa-olsun fimumi miinasi-
Ьоtlаriп tanzimlonmosini tomin edon iiгпumi fuпksiуаш mtidafia
etmolidir, digor torafdэtr, btittin hallarda haНm taboqonin чо уа
efirik qruрlапп xtisusi monafeyinin silalu Hmi grxlq edir, Mohz,
Ьtша gбrо camiyyotin yЁksak mэпаfеуiпiп vo опчп son maqsad-
lorinin ifadosina istiqamatlanan diivlot va din аrаsшdа ziddiy-
уэtlаr omalo gоlir.
Мэqhuг frапsи linqvisti E.Benvenist (l902-1976-cr illar)
iddia edir Н, iatin sozi,i olan Rex (rеqо felindэn оmоlо gэlib idаrэ
etmak, istiqamotlandiгmak mапаslш чеrir) "hёkmdаr" Hmi

2з|
tаrсiimе olrrnrrr. Rex daha 90х dЫ апlауrSш, noinki siyasi. Rexin
vazifosi шаоЬчг еtаrэk, dбvlot hakimiyyatini idara efirrok deyil,
qауdд уаrаfiпаq vo "htiquqa" aid olan по varsa опч mЁоууэп_
logdirnokdon ibaratdir, Mahz, uzunmrlddafli inýgaf naticesinda
"hбlýпdаr" temiцi xiisusi dёчlоt - htiquqi mопа dagrmrg, siyasi
hakimiyyotro sаhib оlmаф ifade etnigdir. Dini hakimiyyot isa din
xadimloгinin (kahinlorin) imfiyaa kimi шёчсud оlmugdчr.I
Таri4ап dбvlet-htiqrrq vo, dini hakimi-yyot аrаsrпй miixtalif
qaвrlrqlr miinasiБotlar tagэkkiil tapmrgdr: рароsеzагizm,
sezaropapizm, sepgгatlrq. Qшqilrф miinasibtin Ъч tiplori Kistian-
1rфп tarixЫ буrапmоk asasmda fофопdirilпiфir. Lalcin Ьеlэ
topkkiit tiplэTi digэr dinlordo da Ъzфfrr efuigdir.
Paposezarizm (учпап diliлdo rаrа-рара, ata, va lafin dilindo
Саеsаг-hбhmdш demokdir) dini-dovlat htiquqi sistem olmaqla dini
hakimiyyotin siyasi hakimiyyвtdon yiiks_эkdo duTduýunu sосiууэ-
lэпdirir. Bole vэziyy,_otdэ bozo-n dini togffilafin rohbi va уа
lidеrlэriпdоп Ьiri hqпп do dlivlat baggrsr hesab оlчпur. Веlэ sistem
iiz ifadssЫ dahaigox tеоkrафаdа (Teokratiya - уtшап ditindo
фоs-Дlаh, krаtоs iso giic, qЁdrэt, hakimiyyat monaflIll ifado edir)
tарш. Теоkгаtiуаdi dini lidtг dtivlot hakimiyyэtini do riz olindэ
саmlоqdirir, dinirlъ,taýHlatlann fiш}siопеrlаri (bozi бlkэlэгdо
rniixtolif ta9kilatlaпn foallaпna чегilоп ad) isa dtivlat араrаtrшп
mоmчгJагt sayrlrTlar, ИП аsrdэ Romadan kanar teokatik рара
d0vlati yaradrldr va 1870-ci ilo qadar mбчсud olfu" 1929-сч ildan
efibaron Vаtikац teolcafik dёvloti mёчсчddur. Roma ,Papast -
Katolik Kilsosinin baggrsl dбvlatin mЁtloq htikmdaп hesab оlчпчг.
Qodirn Misir kаhiпlэriпiп (din xadimlarinin), Qadim yahudilerin
hаkimiууэП teokгatik mйiyyat kosb edirdi, teolcatik hakimiyyot
еlэсs da orta оsrlаr ТiЬеtiпdэ, ОrоЬ Xilafatindo (Xalifэlarin
hakimiyyatindэ) va s. m<ivcud оlmчgdчг.
ýеzаrерпрizm (lаtш dilinda Саеsаr - hбhпdаr vý )nrnan
dilindэ rаrа - рра, ata mопаýlш aks etdirir) dбvlэbhiiquqi dini
sistem hesab оlчпrг. Bu sistemdo dini hakimiyy"1 siyasi
hakimiyyota tabdiT, dбvlot baggtsr iso tez-tez hаш ds dini
tэ9Нlаfiп rаhЬri Hmi saciyyalanir. Dovlabhiiquq-dini sistemda

М. l95, Z9,ъ2,258,2S'l
)
Бсявенисг,Э. СлодФь шrrлоевртвйсlооtсошlаJьньD(тсрд.fllов. sah.

232
dtiчlэt fоrmаst miixtoНfliyila fагфопiг: miitloq va уа konstitusiyalr
monarxiya, imрегiуа, kralltq va s. Sezarepapizm Bizans irпреriуа-
sшdа togokkiil tаршrgdrг. Iftal XVI asrda Rеfогmаsiуа diivrtindo
уаriшап Anqlikan Нlsоsiпiп baggtsr sayrlrr. О, yepiskoplaп (baq
kе9iglогi) toyin еdir, уерiskорlапп xeyli hissosi lоrdlаг раlаtаsшш
tizчIэridir.
Separatlrq (latrn dilindo Sеrаrаfus - ауп, tёk, xtisusi
mопаlапш ehtiva edir) dini vo siyasi haНmiyyotlorin, dini
tаgНlаtlаrш vo diivlat-htiquqi mtiossisolarin (idaralarin) Ьiг-
Ьiriпdэп аупlmаsшr sociyyolandirir. Bela qayda comiyyotin dif-
feгensasiyalagdrnlmrg (foTqlondirilmig) tasiмtlr sistemi goraitinda
togэkktil Иprr. Qeyd etnok lazшdrT Н, Ьч hаНmiууаtlоr "ЬоrаЬоr
gakiya" rnalik dфldirlоц dёvlot-hiiquqi bsisatlar din iizarindo
iistiinliiyriвii tэmiп еdэп vasitaloro va mexanizma malikdiT.
Sekulyarizasiya рrоsеsiпdэ bir sша бlkolardo clini tарНlаtlаr
dtjvlatdэn aynlmrqdrr. Lakin hаzrгdа xeyli бlkalordo din diivlat
ýtatlrsu alda etmi9dir, Yчпашsirrпdа Ргачоslач рпап kilsosi
"hаНrп"mочqеуэ уёпэlmiтdir. Dёvlot stamsuna malik olan dinlor
agaýrdakrlardrг:
ingiltorado anqlikan, isvegda, Nоrчеgdа vo Danimarkada
incil - ltiteTanlrq (Ltiteranlrq - Маrtiп Liiter tоrэfiпdоп tasis edilrni9
protestant mozhabi; xristianhým Ьir qolu), Yахш va ОгИ ýэrq
бlаkаlаппiп эksoriyyotinda, ýimali Afrikada islam. Dini dбvlat
qurrrluqunun fоrmаlаrt mtixtalifliyi ilo saciyyolinir: kallrq
(iпgiltэrа. Nоrче9, Soudiyyo ЭrоЬistаш чэ Ь.), respublika
(PaНstan islam Respublikasr, Mavritaniya (Mavritaniya - Afri-
kanrn ;imal-qarb hissosinin qadim adr), iгап lslam Respublikasl vo
s.) va Ь.
Dinin чо dovlatin nisbati fогmчlчпrrп qэЬui edilmosi hэr Ьiг
dini rеgопdа fоrqlапir. induizmda diinyavi hakimiyyot k;atrilar
kasИstmn (tabqasinin) sаrапсаmmdа idisa (Kasta - ancaq oz silki
vo qtuр imtiyazlannl фdоп ictimai qruр), rйапi hakimiyyot
Ьrаhmапlшrп inhisannda idi. islamda ham хэliЬ ideyasmda va
elaco da dini mahiyyotli qanunda - gariэtdo tэcassiim olunan Ьч чэ
уа digar haНmiyyotin birliyi prinsipi daim miiйfio оIчпчrdu.
Qindo imреrатоruп ali haliiniiyyotina Konfutsinin dini mahilyotli
паsihэtlsriпi qоrчуuЬ saxlayan konfustiyagr tэЬаqэ tarafindon

23з
nozarвt edilirdi. Lakin homin miixtolif dЫ rеgiопlапп tагiхi
inýgafl din vo hakimiyyot miinasibotlarinin охqаrlrфпа gotirib
gжаrmrý; опlапп аrаsmф qargrltqh fэвliууэtiп vo fiшksiуаlапп
mtioyyэnlBqdirilrnosini ;ertlondirпrigdir. Diivlot ali inzibati, hоrЬi
haНmiyyoti ciz olino- almrg; mfrоууоп tasorrtifat funksiyalanru
hoyata kеgiгmigdiт, din iso comiyyotin oxlaqi vo dini rnahiyyotli
tonzimlэnmasini qогагlаqdrrmrgdrr.
Lakin d0vlat hakimiyyati hotй еgоr rеаl sчrоtdэ oks
mбvqedo vo mtixalifotdo (dino qarýr) olmasa bela, siyasi tosisafin
бzЁ "obodi hоqiqэtо" чэ "sarýllmaz qапчцlаrа" miiгасiэt edon dina
nisboten dаhа mЁvoqqati (kegici) baglanýrc Hrni Ьzаhiiг etmiq
olardr (hayati zarurat оlшаф. idаrа edonlorin xeyli hissasi
hakimiyyэtin sobatsrzl_týmr (m<ihkom оlmаmаsrш) dark еdsгэk
onu гаsmi siИyiglo mоhkаmlапdirmауо soy gёstогпriglаr чэ
Ьuпчпlа da Иbeliyindo оlапlагrп zэkашпа tosir gкistагmэk
istamiglor. Lakin camiyyotin dini gorgivosinda fоrmаlаgап ilk
drivlэt Ьirliklэriпdэ siyasi modoniyyot tiplori va ideologiyalar
arasrnda prinsipial fоrqlэr mбчсй оlmugdчr.

2з4
 чш FэSiL
ЕАКмilryат ча oNtIN DAýIyIсILARI
t. ltдкiмiууатiп мднiууэтi, MazMUNU,
STRUKTIIRu. дёдr,lQ ча тдввliк
мtrшлsiватr, а кitчiп TaBiaTi
Siyasi hakimiyyэt siyasi elrnin baglrca kateqoriyasrdrr. О,
comiyyotin siyasi sisteminin mahiyyotini чэ эhэmiууаtiпi Ьа9а
di.ýmoyo imkan уаrаdlr. Siyasi elnin biih-in ртоЬlеmlоri bu vo уа
digar dаrосаdэ "siyasi hakimiyyot anlayrgr ilo qargrlrqlt alaqa
dagryrr. Siyasi hakimiyyэtin бугопilшоsiпiп'baghca оhоmiууэfi
bundan ibarotdiT Н, о, biittin camiyyatlar iigtin Иriхi zэruгаtdir.
ictimai miinasibatler tarixinda ela bir fenomen tapmaq
gotindir Н, hakimiyyot qodor daim sosial ziddфatlar doýrлsun vo
bunlarr oziindo aks etdirsin. Eyni zаmапй hakimiyyot comiyyotda
qayda-qanun уаrа&lшаsrшп zаruri gэrtidir. Hakimiyyot uýTunda
miibariza kompTomisa osaslanmayan чэ sаrt гаqаЫlо mti5afrido
edilon рrоsеsdir. Heq do tasadiifi deyil Н, hakimiyyoto
yiyalonmoyo istiqamotlanan mtibariza qoxlu qчrЬапiаrа sabab
olub. Вuпu mtiasir reallrýrmи da ауdш stibut edir. Hazrrda
АzеrЬаусапш tizlogdiyi sert рrоЬlеmlаг hakimiyyot uýrunda
miiЬаrizаlаriп noticasi dervilmi?
Eyni zamanda hakimiyyot пrasalosi hоr hansr sosial
inqilabrn, Ьч va уа digar саmiууэtiп miiasiгla9dirilmasinin, Ьir
sozlэ" ictiпrai taгoqqinin an rntihiim mоsоlаlогiпdап оlmugdчr.
Афmlаrш sabit biTliyinin movcud olduф hог уеrdо haНmiyyot
labiiddtir. Hakimiyyэtin aliliyi шаhz, buTadan irоli golir.
lНakimiyyot рrоЬlеmi goxmantiqlidir. Саmiууэtdа hоmiqа
sosial, iqtisadi. axlaqi vo tabii Н, siyasi haНmiyyat ргоЫеmi
nrovcud olub. Obyektivlik namino qeyd еdэk ki, siyasi hakimiyyot
рrоЬiеmiпiп tэhlili iH хагаktеrо malik gatinliyin агаdап qal&пhnasr

2з5
zfirгoti iloЪаýlrdrг. Birincisi, hakimiyyato miinasibotda miixtэlif
diiпуаgбrфlогiпо asaslanan Ьахrgiапп sintezi zогш,оtiпdап, ikincisi
iso, hakimilryotin adamlar arasmda qarqtltфt miinasibatin iisulu
оlmаsшr dогk etmak mantiqindon iгоli gэlir.
"Hakimiyyat anlayrgl gený mо'паdа iglodiliг:'1аlidеупlоriп
hakimiyyэti, 'Нlа hakirniyyэt, 'tordig hakimiyyoti, 'Ъiss
hakimiyyati, "cahalэt hakimiyyofi , "zokл hakimiyyati,'la9lrlann
hakimiyyati, рч1 hakimlyyoti, "dilli haНmiyyat, "ideologiya
hakimiyyati, "mаhkоmэ hakimiyyati,'tnafiya hakimiyyati, "partiya
hakimiyoti чэ s.' Biittin mii]Фlifliyina, birma'nalr olmasma Ьахmа_
уаrаq Ьч anlayrglan Ьirlэ$irап va опlаrа timumilik tolqin edan
уеgапэ сэhаt vardtr: Bir qпщчп iradosi ча hогаkоtlоri digаrlагiпiп
iTadэsi vo hэтэkаtlаri iizarinda hбkmгanlrq еdir.
Elmi odэbiyyatda "hakimiyyat anlaytgrna miixtolif
mtlvqelardan yana;rlrr. Bagqa sбzle, hakimiyyot ргоЬlеmiпiп
буrопilmоsiпо
чо yetiriliT,
aspekta gtiro zorakrlrq mtinasibatloridir
М.VеЬеriп fikгiпса, siyasatin baglrca vasitosi zoraktltqdrT.2
PsixoloJi aspkt hakimiyyofin liderlik mtinasibatlorindon iЬаrоt
olduýunu ifado edir. Teleloji aspekt hakimiyyэti qагýIуа qoyulan
maqsodloTa gatmaq tisulu kimi sэcilvolэndirir, Веrtrап Rassel
iddia edir ki, hakimiyyat nazardo tчfulап moqsadlerin Tealla;-
dlnlnrast vasitasidir.2 Biheviorqu aspektэ gбrо hakimiyyoi
dачrашgtп xiisusi tipidir. Q.Lassuell asaslandrrmaýa galrgrr ki,
hakimiyyatin шеуdапа gэlmоsiпiп ilk impulsu fогdiэriп
haНmiyyэto can atmasl чэ "siyasi епеrjiуэ malik olmasrdrr.
Qnoseoloji aspekt hakimiyyata biliklэrdan istifadэ olunmasmrn
mаqsоdуёпlti tisulu baxrgdan diqqэt уеtiriг. Ta;HIati aspekt
hakimiyyati qауф yaratma{, ta9kil efino soviyyosi mопаdа
nozordan kеgiгir. Nahayat, siyasi aspekt isa hakimiyyoti to'siret_
mэпi hoyata kegirmak, tabegilik, шосЬчrеtmа ristrlu nёqteyi_
паzаrdоп saciyyэlandirir.
i

1
Политология. под ред. Г,В.Поrrуниной. м,, 1996, S€h.52,
2 Очерrи Ьовременной политической философии 3алада.М.,,l 989.Soh1 96
J Вебер М. Иэбранные произведения. М., 1990.Sah,697.

236
 Hakimiyyot siyasotin maýzidiT, ёzеуidir. Siyasi hakimiyyat
iqtidarla ona tabе olan qrrp шашпdа miiпаsiЬоtlог фidir.l Subyekt
vo obyekt hakimiryotin bilavasib da9rylcrlaпdr, agentloridir.
Subyekt (аktф bakimiyyatin fэаl, istiqamaWeгici Ьа9lапфсrш
tocsssiim etdirir. Ауп-ауп adamlar, toqНlatlm, xalq vo hatИ ВМТ
do Ьirlэgшig dtinya birliyi hakimiyyэtinin subyeН kimi grxrg eda
bilarlar. IIakimiyyeto 1д66 9lапlаr iso опuп oby,ektini togНl ediTlor.
Оgаr hakimiyyato ИЬе olan mбчсчd dфlsо, dешэli hakimiyyat do
yoxdrrr М.Dуччегjе hakmiyyotin iH ta_rofinin (aýaltq еdопlэ tabe
оlапш) mёvcudluýunrr qatiyyotla iddia еdir. Aýallq че tabelik
miinasibatlarinin оImаФф уеrdа haКmiyyatdan, elaco da опчп
subyekti va оЬуеКiпdэп danrqmaýa deymoz. Axt, hakimiyotin
mo'zmunu genig ma'nada опtш sosial mahiyyot kasb etmasi ila
рrtlопir. Sosial haНrniyyati sесiууаlапdirэп ba;lrca xtisusiyyat
ondan ibaгatdir ki, о ancaq siyasi sferada уоь hэmgiпiп, iqtisadi,
hЁquqi, axlaqi, psixoloji fоrmаlагdа da tozahtir edir.
Sosial hakimiyyot konkret sosial bilikloTo yiyolanmok
sayosindo faaliyyat gostormok qabiliyyatidir. Sosial haНmiyyata
yiyolanon qiiччаlэг опч бz bildiyi Hmi idaTo efinak htiququna
malikdirlor. Qiinki hakimiyyata sahib olmaq azad fэaliyyat
hiiququ aldo etmэkdiT, Tobii Н, hakimiyyotdэn mоhrum olmaq
Ьч hiiququ itiгmakdir. Sosiai hakimiyyot fordi iпаmlапп mahsultt
deyil, mahz, qargrlrqlt fэaliyyotdo olan fаrdlоr qruрuпuп saciy-
уэчi olamotidir, опlапп faaliyyat gбstагmауа убпэlоп iimumi
qabiliyyotidir. Ela Ьчпа gёrэ do hakimiyyot biliklarin Ьбliiq-
diinilmasi Hmi sасфоlапir.
Hakimiyyat vo sosial haИmiyyot tегmiпlоriпi btitovliikda
siyasi hakimiyyotin sinonimi kimi baqa diigmэk elmi adabiyyatda
goxdan qabul edilmi9dir. Bu tasadrifi olmaytb, hamin i.ig tегmiпiп
Ьir srra mtihiim охqаr cahotlara malik olmast ila baýlrdlr. Elmi
adэbiyyatda birmoмlr qoНlda qeyd оlчпur Н, hakimiyyot mёчсчd
sosial sistemin iinsiirlarindon Ьiriпiп homin sistem daxilinda dz
xtisusi шопаfеуiпi геа1 surэtdо hoyata kеgiгmэk qabiliyyatidir. Bu
baxrmdan hakimiyyat comiyyotdo baq чеrап рrоsеslоrо rеаl to'siг
gёstагmаkdiт. Demoli, haНmiyyot аdаmlаr ча уа аdашlаr

tСанисrебан Л_С. Сиjаси слмин ffiсJIары. Бакы..1994. Sah.48.

2з7
qrчрш arasrnda qarglhqlr miiпаsiЬаtlэr olub, mahiyyat
е'6Ьдrilа eamiyyatda Ьа9 чеrоп hadiso va ргоsеslаrа ta'sir
gбstonrroyi, Ьuпlап tапziшlаmэуi ifada еdir. Sбziin asl
mо'мsшdа hakimiyyot аdаmlаr amslnфkr miinasiЫlsrdir.
"Hakimiyyot апlауrgшdап 9жц edorak poliЮloqlann
miiоууэп qismi belo qonaata golir К, siyasi hakimiyyot bciy.ik
icfimai qruрIш агаsшфkr mtinasibotlordэ Ьчпlаrdап Ьiriпiп бz
iradasini real sчгаtdа hoyata kegirшrak Ьасапфdr, aýalrq va
tablik tabioti ilэ sэсiууоlапоп rеаlhqdrr. Siyasi haНmiyyat
konlget siyasi ЬiЦНаrо yiyolonmok аsаsшф sosial kergэHikdo
baq чегоп ргоsеslоrо ta'sir gсistэгmаk modoniyyotidir,
Mo'lumdrл К, diivlatэ mtinasibot vo dcivlotin hanst
mаsаlаlэri holl efirrosi haqqmda tоsоwiiг miixtolif sosial qruplaTda,
hotta miiоууэп qruрuп бz daxilindaН ауп-ауп аdаmlагdа bir-biTino
uy$ln galmoya Ьilаr. Dёvlot mohkomlondikco, опчп отqапlап
geniqlэndikcэ, camiyyat hауаtшш bЁttin сэhэtlоriпэ tэ'siгi giic_
landikca siyasi hakimiyyat haqqmdakr biliНor do gохаlrr va tokmil-
lоgiг. Siyasi hakimiyyot haqqrnda miihakima уtirбdаrkоп "hakimiy-
yat ча "hokmranlrq апlауrglаппш hoddini mrioyyanlapdirrnok
moqsodauyýrrndur. Hakimiyyot iimu-mi anlayrqdш, hбlстrапlrq isa
ta'sisatlagdmlmrg hakmiyyoti vB уа hakimilyot iisulunu ifado edir.
Эlbtto, hakimiyyoвй hokmranhq уохdur. Bo'zon bela bir fika
rast gэliTik Н, guуа asl demokafiya hakimiyyatin hбkmrапlrq
i.isuluna (mosolon, ачtоritаrlфа) ýon qоFЕ. ЭlЬаttэ, belo dфi,irшrэk
biittvllikda hэqiqэto чуФп deyil. Hoqiqэta чуýuп gоLmоуап hornin
frkri mtiasir сэmiууаtlогdо m<iчсй оlап demokTatiya mi.iayyon
hallarda qeti ЕэНldо tasdiqleyiT.
HaНmiyyot qэdim siyasi biliНarin, adobi vo tasviri
уаrаdrсrhфп эп mtihi.im чэ daha qodim рrоЬlеmlаriпdэп biridir.
Hakimyyotin ictimai hadisa kimi ча xЁsusila siyasi haНrniyyot
soviyyasindo буrопilmоsi опuп 9oxcohotli ртоЬlеmlогiпi dark
etrnoyo imkan verir.
fiяkimiууоt nozariyyosindo опuп mtixtolif aspektlarinin
tэdqiqi ilo baýlr elmi mйЬфisэIэr hаlэ do davarn еdir. Вuпuпlа
yanaýl hakimiyyat Ьаrоdо biitбv ehni ta'limin уаrапmаsl iigiin rеаl
zэmiп чатdш. Hakimiyyat поzэгiууаsiпiп tam elmi mбчсчdluýч
iigtin baglrca mе'уаг hakimiyyatin siyasato mrinasibatdir. Bo'zi

238
hаIlаrdа hotta hakimiyyotla siyasatin eyniloф,irilmasi do diqqэti
colb ediT. HaНmiyyot nazariyyesindo (siyasi еlmlаrdэ va
fаlsэfэdэ) ilk dofo hаkimiууФiц yoxsa siyasatin уаrilшаsl
mosalosino dair mtibahisali miilahizglэra Ьu gtin dB, tosadiif
оluпчr. ýiibhBsiz, hakimiyyot siyasatin hэyata kegirilmasi
vasitэsidiг. Hakimiyyot siyasatin mэrkэzi, mfitapkkil чо tanzim-
loyici-nazaratedici Ьаqlапфсr&f.' HaНmiyyot чýruпdа, опu
monimsamak vo эldo saxlamaq istiqamofindo miibarizэ (dinc
demokratikprosesde sеgНlэтlо vo уа to'yin оlчпmа yolu ilo, 9ечгi-
liglэ vo s,) camiyyotin siyasi hэуаflшп on baglrca aspktlorin-
dandiT. Buna gбrа hakimiyyot bu va уа digar mоqsэdlэгiп hayata
kеgirilmаsiпэ сэhd edan qffwоlоr, siyasatgilar чо "bбyiik
siуаsафilоr flgtin sadaca olaraq maqsad deyil. Hakimiyyatэ galan
siyasi qiiwэlаr hakimiyyotin mtixtalif saviyyolэrda kопkгеt
stцktчrlаrшr fоrmаlаgdшr (hokшmot, раrlаmепt, mtitloqiyyэt,
рrеzidепt iisul idагоsi va s,), ciz mопаfеуiпо uуфп siyasat iplayib
hаагlауrr чэ Ьuпч hэуаtа kеgirmоуэ 9аlrgrrlаг. Dеmэ[i, Ьu va уа
digег. siyasi qiiwanin yeritdiyi siyasat опчп monimsadiyi
hakimiyyatin hayata kegirilmasi vasibsi Hmi sociyyalanir. Ba;qa
sёzlo, siyasot haНmiyyatin, hakimiyyot iso siyasotiп sababi Hmi
tazahiir edir. Siyasotlo hakimiyyatin Ьir-Ьiriпа sobab vo паfiса
kimi gжrg etmasi hakimiyyэtin поzэri рrоЬlеmlогiпiп holli iigtin
mtihйm qэrtdir.
HaНmiyyotla siyasatin qaгqrlrqlr alaqosi konkTet siyasi
gоrаitiп tahlili Ьаюmdап й ahamiyyatlidir. aiinki siyasofin btittin
masolalorinin аrхаsшdа bu vo уа digаг fоrmай hakimiyyot
mаsэlоlоri dауашr, ёz пбчЬэsiпdэ haНmiyyot рrоЬlеmlаri do
siyasot рrоЬlеrпlаrЫ ifado edir. Siyasat iпsапlапп hayat
faaliyyotinin biittin sfeTalarrna niifuz еЪо da, hatta ozimiin srrf
siyasi fuпksiуаlапш itirib "qeyri-siyasi xaTakter kosb еъа da
siyasэti camiyyotdo йmчmi ictimai baglanýrc va muхИr sfera kimi
е'tirаf eftTroliyik. Olbatta, hakimiyyat do mчхаr mahiyyat daqryrr.
Вч соhэti ictimai vo goxsiyyotlararasr miinasibotlarin biitiin
tiрlогiпdо hakimyyatin qeyгi-siyasi fоппаlаппrп mёvcudlugu
tosdiqlayir. HaНmiyyotin бzti adamlmt birlogdirэn, опlап

' Политология: Энсиклопедический словарь.SоIr.40.

2з9
сэшi}луаtdа toqНl vo idaro edan amil Hmi sociyyolonir. Yadda
sulamaq vacibdir Н, hаг Ьir siyasi sistemdэ Ьаяltса qэrаrlап qabu1
etnok solahiyyotlorini бz olindo cэmloqdiTen Hqik qrup
mбчсчddчr. Ohalinin 9ох hissэsinin homin qnrpa to'ýir gtistаrmоk
imkапtац olduqca mаhduddчr. Hakimiyyot vo ИЬegilik, aýalrq vo
asrlrlrq biт.hirini gartlandiron sosial fепоmепlаrdiт. Bagqa sбzlo,
иbegiliksiz hakimiyyэt hakimiyyэtsй iso taЬеgilik aýlastýmмdrr.
Kiitlolэr tobii оlаrаq sфsi еliИшп irBdosЫ qэЬul еtпrауа
mэсЬurduг. Daha dоSчщ Hitlalэr siyasi еliИпш iradosini уеriпо
yetirirlar. Ноr bir siyasi sistemin sabit fэаliууэt gcistorrrrэsi mоhz,
Ьuпuпlа baýlrdrr.
Hakimiyyat goxcohatli xtisusiyl,aflaro malikdiT: 1.Опчп
baglrca xtisusiyyoti timumiliyidiг. Ya'ni о, ictimai miinasibэtlarin
biittin sfеrаlагшt vo siyasi рrоsеslэri аhаtэ edir; 2.Hakimiyyat
hэуаt foaliyyэtinin bЁttin почlоriпа ntifuz еtmэуэ qаdirdiг; З.О,
аdаmlап, ictimai qruрlап olaqolondirmok vo hom da опlап Ьiг-
Ьiriпа qащl qoymaq qabiliyyotina malikdir. Не9 do tosadiifi deyil
Н, "hakimiyyot anlayrqr vo hakimilyatin ozЁ adamlar vo уа
аdаmlаr qruрu arasmdakr miinasibotlordэ, icfimai qruplar аrаsrпй
qаrаrlаqап qагqrhqh miinasibatda ta;okkiil Ирrr. Н.Моrgепtач-
пuп haqlr qeyd etdiyi Hm| 'Ъаkimiууаt dedikdэ, iпsашп ba;qa
iпsапlаrш gtiuru vo horokatlari Ёzаriпdэ nozarot etmosi baqa
dii9iiltir" Веlэ поzатэt mohz, adanrlm аrаsшdа tоzаhtiг edon
qarqrlrqlr mtinasibotloTi saciyyolandirir.
Aýalrq vo Иbclik mЁпаsiЬаtlагiпiп tabiofini oks etdiron gox
mйhtim cohot ontrn legitiпtliyidir. Legitimlik hаr ;eydan owol,
xalqrn irаdэsiпdэп dоёчr va опчп iradosina uy&n hoyata kegirilir.
Daha doqiq desэlg m<ivcud dбvlat haКmiyyati bilavasitэ miioyyan
mЁddoto хаlqш bбytlk aksoriyyoti taTofindon segilir. Hakimiyyatin
legitirrliyinin digar vacib gorti Ьuпdап iЬаrоtdir Н, о, konstihrsiya
рriпsiрiэri osasmф hayata kegirilir. HaНmiyyat hаг 9еуdап
owol, бz faaliyyati ilo ba9qa аdаmlап idаrо etmak, опIаrа
ýаrэпсаm (аmr) чеrшоk, digar adaшrlart бz iradasina tabe
etdirmok demэkdir. Siyasi hakimiyyotin baqlca чо уеgапа
daEtyrcrst dёvlatdir. Dtivlatin ап mi.ihtim vozifoloгindon biri iso
comiyyatdo mdvcud olan miinaqiqэli mопаfеlоr aгasrndakr

240
zidФyyэtleri hall еПпоkdоп ibaratdir. Dбvlot vo hakimiyyot sosial-
siyasi рrоsеslаri sэmоrаli toqkil ehnalidir.
Мапаfеуо, iпаmа чал ntifuza osaýlilиn hakimilyat Ez-Ф,z
subyeКiv еупilоgmа yoziyyati ylrradш, Baýqa sёzla, иbelikdo
olanla rаhЬэriп eynila9mosi паzоrо 9аrрш. Bela hдldа hakimiyyatin
maksimum gtloii oldo оlurшr va subyekt (idmo edon) obyekt
(ИbeНkdo оlап) tаrоfiпdап ciziiniin niimayandэsi va miidafiogisi
kimi dork edilir, Subyekt va obyekt hakimiyyotin strцktчruпrш fual
Ьа9lапфсшr sосi,5луэlопdiriг. Olbэ,tta, афmlаrrп nrbyelda va
obyekta Ьtilfiпmэsiпiп ёzЁ ;oTti xarakter daqrylr vo dayigkondir.
Insan bir miinasibtda baqgr (гаhЬr), digar mtinasibotda Иbelikdэ
оlап gaxs kimi grxrg edir. ýiibhosiz, чшrh gatanda bu Ьrdlоr (aks
mёvqedo dчrалIаr) <iz rоllапш doyip bilar.
Tarixi tосrЁЬ gostorir Н, аdаmlапп razrlaqdrnlmrg
faaliyyotino zоruгаt tazahiir etdikdo опlапп faaliyyoti miioyyan
moqsadlarin aldo olunmastм иЬе оlur. Еупi zamanda idаrо
еdопlо idara olunan, hakimiyyatdo olanla hakimiyyэtdon mаhrum
edilan, аgаlщ salahiyyotina yiyalonanlo asrlr vэziyyoto dфап
miioyyonlo;diritiг. Tabelikdo olma mоtiчlагi mtixtolif fогmаdа
паzага 9аIрш. Вu motivlar qаrýlуа qoyulan mэqsadlarin oldo
olunmast rrlаrаЁша, sэrэпсаmlапп (аmrlогiп) hoyata kegirilmasi
zorurotindan doýan inama, iйrэ edanlarin пtifiиrша va nohayat,
abegilikdan imtina etdikdэ arzuolunmaz поttсоlэrdап ehtiyat
еtmэk (qогхmаф hissinэ эsаslапа bilor.
Sadaladrýшnrz motivlor Ozliiушrdэ hakimiyyotin sэшогаliliуi
Ёgiin boytik ahomiyyoto maШkdir чэ ошш чzuпбmtiтlii оlmаsша
rеаl tо'шiпаtdrг. Buradan bela qanaota galrnok olaT Н, hаНmiууэt
mi.inasiЫlori ictimai hауаИ obyektiv suratdo xas оIап hadisodir.
"Вu, camiyyat hауаtrпш ciziinomaxsus qazancldK. Qtinki
camiyyatdo yagayrb опuп qауdаlаппфп tocrid оlmаq mtimktin
deyildiT.l
Hakimiyyat goxplanlr, mtirэkkаЬ va ziddiyyatli ictimai
hadisodir. riаНmiууЪtrп hayaa kegiTilmasi camiyyafin
bЁtiivlЁytinti чо аhопgЙrlrglш to'min etrnoya istiqamotlanir,
TosadЁfi deyil Н, bo'zi tadqiqatgrlar "haНmiyyat anlayrgrnr

1 Политология в вопросах и ответах. М., 1994.

24l
miiоууапlоgdirшrауо sэ'у gбstаrэrkэп опuп ffmumi эhоmiууаfiпi
mе'уаr Hmi qobul еdirlаr. Masalan, rus alimi iфsadiyyat tizrо
ргfеssоr Q.V-Polunina уаzr: "Oziiпiiд timumi ahomiyotinэ gбrа
hakimiyyot anlayrgr birinin digarini tabe еtdiгmаl опа sэrс,псаm
vermak, bagqasmt idaro ebnok hiiquqrmu vo imkапlапш ifado ediT;
biтinin digэгiпо бfinasibotdo бz iradosЫ hoyata kеgiгmоk, опlапп
dачrашgmа va faaliyyetino tе'siг giistormэ qabiliyyэtini va
imkашпr nozardo tчtur. Вч maqsadlo iфrа еdоп ёz пiifuzuпdап,
htiququndaц gЁсtiпdеп vo digэr vasitolardan istifado еdir.t Siyasi
hakiniyyot digэr ictimai sistemlorin (iqtisadi, sosial, mo'navi чэ
s.) hamlsrnrn inkigafina bilavasita ta'sir gtistorir.
Genig anlayrg olrnaq e'tibaTilэ siyasi hakimiyyot digэr
hakimiyyэt fогmаlаппdап forqlonir vo spesifiHik kosb еdiг. Siyasi
hakimiyyotin fофопdiriсi xibusiyyotlori а;аýrdаlоlагdш:
- Alilik. Опчп qоrаrlагrruп btitiin camiyyot va digог
hakimiyyat пiiчlаri toTofindan уеriпо yetirilmasi. О, digаг
haНmiyyot fогmаlаппш ta'siгini mahdudla9drra Ьilог va уа
i,imumiyyotle, опlап аrаdап qaldrrmaq solahiyyatlarino mаlikdiг;
- Umumilik. Вu, о demokdir Н, siyasi hаНmфоt btitiin
camiyyatin аdшdап fэaliyyot gёstэrmоk hiiququna malikdir;
- Oz gЁciindon vo idaraetmэnin digor vasiЫorindan бlkа
daxilindo agrq, qanuni gaНlda istifadэ еtпrэk;
- Qогаrlашr qabul edilrnosi iigiin Ёmчmdочlэt markozinin
(hakimiyyэt оrqапlап sisteminin) mёчсчdluýч;
_ НаНmiууэfi alda etшrolb saxlamaq va hayata kegirmak
maqsэdila istit'ado оlчпап vasitalarin genig vo miqyash olmasr.
Siyasi hakimiypt biitiin comilyata (dбчlаtф rohbarlik
iгadasini hayata kegirmok, опч idara etmalq diivlatin sоrопса_
mrnda olan чаsitаlогiп k0moyila xalq kiitlаIоriпiп dачrашqIпа
miiayyanedici tэ'sir giistormak, аdаmlап qаrýryа qоучlап mаq-
sadlara gatmaq паmiпа sаfэrЬаr ermrob mfrxtalif qruрlаr аrа-
slndakl miinasibaflari tэпzimlошаk qabiliyyafidir. Siyasi hаН-
miyyэtin чgulап goxlu amillarle qаrtlэпir. Hamin аmillаr srraslnda
siyasi hakimiyyofin qanrrniliyЫ osaslandrrmaq, опtш camiyyetda
rоhЫ гоtч hйququnrr e'tiraf etmэk rniihtim эhоmiууэt da;ryrr.

l Политология под,ред. Г,В,Полуниной. Sah,53,

242
 ictiTnai hэуаt hadisolarin_in hamrsr Hmi siyasi hakimiyyэt do
<iziinomaxsus Ьа9lапфса malikdir. Нэr Ьir sоsiяl tbnomenin ilk
Ьа9lапSсr опrш goloeak tаlе}лiпо ciddi tэ'sir gоstогir, Тагiхi
tocriibo Фsdiqlayir Н, bu xtbusiyyot фаsi hakimiyyatin taleyindo
dg бz aksЫ Ирш. Mo'lumdrrT Н; siyasi hakimiyyэt azad
demokratik segkilaT osastnda, horti gewiliý vo уа qanlr inqilab
yolu ila fоrmаlаqа bilэT. Zorakllrqia qогаrlа9ап hakimiyyot xalql
ЬбЁk facioloгo dtigar,edir, оhаlЫп xeyli tabaqasЫn qчгЬапlаr
чеrmоsiца sаЬэЬ оlчr. Ilakimiyyatin уаrапmаsr ila аlаqоdаr
оlап faciani xalq hе9 zашап цпчtmчr. Onillor kegsa da,
паsillаr deyiqse dэ iilkaya qеуriqппчпi rоhЬоrlik еdоп
hаНmiууэtэ xalqln iпаm hissi arаdan qаtшr.
ilk ba9lanЁrcdan qапчпа эsаslшап, comiyyotin cizй vo хаriсi
dtivlatlaT tагоfiпdэп rэsmап tапlпап hakimiyyota iso xalq bagqa
ппtiпаsiЬоt besloyir. Эwеldеп belo sэlahiyyab malik olan
haНmiyyot camiyyatlo. siyasi hakimiyyotin qm9rlrqlr miinasibo-
tinde konsensusrrn qогшlаgmаsllв imkaл ушаdrr, xalq, сэmiууоt
bu hakimiyyotin rаhЬат rolurru eltiraf ediT. Lakin owaldon qanrrrri
pНlda yaradrlan hakimiyyat hcg do о demak deyil ki, gэIacokda
xalqm iпаmшr doýruldacaq. Тагiхi tосriiЬо gtistarir Н, haki-
miyyafin legitimliyi hola опчп samarali siyasi haНmiyyat оlmа-
srna dolalot emir. Qапша osaýlanan, legitim hakimiyyat sоmэrаli
olmaya da Ьilоr. Lфfim hakimiyyotin sэmаrоli cohatlarindon biri
demokratik ргiпsiрiот va dоуаrlэr zominindэ inkigaf etmig mtiasir
comiyyot qurulmasrna nail olmaqdan ibarэtdir. Rasmi hakimiy-
yotin qепчпiliуiпiп camiyyat tаrоfiпdоп e'tiraf оlчпшаsl siyasi
haКmiyyotin fundamental xarakteristikastфr. Heg dэ tasadtifi
deyil Н, poliЮlogiyada bu xarakteristika mэhz, "legitimlik (lahnca
Leqitimus sёztiпdоп gёtiiriiliib qanuni demakdir) aпlayrgrnda ifado
оlчпur. "Hakiniyyatin legitimliyi anlayrqr еhпэ ilk dafo bёyiik
аhпап politoloqu МаIсs VеЬег taTofindon gotirilrniqdir. О, qeyd
ediгdi Н, legitimlik heg da btitiin hаllагdа eyni osasa, koko maiik
оlап birtipli proses deyildir. VеЬг hakimiyyotin qanrrniliyinin tig
baElrca manbayini (osasmr) gdstarir. Owola, hakimiyyot Фп'апауа
чуýчп olaraq ligttimlik qazana Ьilоr. Мэsоlап, оп?опа asaslnda
tэ9ki1 оlчпап mопагхiуа idaro fогmаsшй hakimiyyot irson kеgiг.
ikincisi, siyasi hakimiyyat dбvlato rаhЬоrtik edon siyasi xadimin

24з
 bбЛik populym,lrýr ve goxsiyyotino parasfigle olaqodm olaTaq
qanunilik keyfiyyatlorinэ malik оlчr. HaНmiyyotin Ьu tipini VеЬеr
Ндrizша аdlапфпr. Нагiапа lаfiпса harisma sбziiцdon gёtiiTflliib
- ilahi qabiliyyot ma'mlslnl ifada edir. Siyasi hakimiyyэtin
legifimliyinin bu tipi siyasi liderinson , dэrосэ mlihtim
kеуfiууоtlоriпо, nЁfuzuna эsaslanrT Н, bu ф onun rshЬаr kimi
grxr; etmosina (foaliyyэtina) imkan уаrаdш. Ugiinctbti, hakimiy-
yotin leфimliyi rasionabhiiquqi zэmino asaslanrT. Bu hakimiyyet
xalq tеrоfшdоп опа gбrа e'tiTaf оhшur ki, о, rasional qапчпlаr
asasmda faaliyyot gоstоriг.
Siyasi hakimiyyatin on'onovi va hагйmаh legitim tiplori
siyasi sistemlэri zэif inkiyjf еdэп dёvlotlor, rasional-hfrquqi tip isa
siyasi sistemlori yiibk inkigaf ehig dёчlоtlаr Ёgtin sociyyэvidir.
itK iK tipi saciyyolandiгan dбчlэtlаrdо (mэsэlоп, ОrоЬ
ЭmirliНаri, Kuveyt va s.) iqtisadi inkigaf qanunauyýun рrоsеslогш
deyil, опlаrа xas olan xtisusi gaгaitin noticosidir (ilk n<ivboda епеrji
dagryrcrlarrnm zanginliyi ilo baýlrdrг). Omumiyyatla, on'anovi vo
rasional-htiquqi legrtimlik tipi daha uzunmiiddatlidir. Моsаlэп,
Вбуtik Briиniyada kal hakimiyyatinin legitimtiyi hamiqa
mкihkom soviyyэda olub. Maraqhdш ki, Ьч hal indi do diqqoti calb
edir. 1995-oi ilin уапчаrшdа kegiriian rа'у sоrýчsuпuп поtiсоlэriпэ
gcira ЬгiИпiуаlrlапп 36%i qэtr gokilda bildiriblor Н, mопаrхiуашп
torofdandrTlar. Sоrýudа igtirak еdапlэriп уаlшz 28%i mопагхiуа
ta' si satrnm эlеуhiпо оlduqlаrrш bi ldirmiglаr.'
Rasional-hЁquqi mе'уага эsаslапап haНmiyyэt legitimliyi
do tiziintin uzun <imiirtiilЁyЁ tigtin to'minat чегir. Вч cahot опчпlа
baýlrdrr Н, rasional-hiiquqi legitirnlik tipi miИsir demokratik siyasi
rеjimlоrэ aid olan siyasi haНmiyyat fоrmаst iiqiin daha
sociyyovidir, Belo siyasi теjiпtlаг sфsi va iqtisadi sistemlarin
yiiksok inki;af saviyyosilo, siyasi vo iqtisadi sabitliНa forqlanir.
Вu baxrmdan ABý-dakl prezident hakimiyyotini пtimuпо gёs-
tоrmаk оlаг.
Siyasi hakimiyyatin harianalr legitimliyi iso onun
uzrrntimiirltilЁytbii рrоqпоzlаgdrппаýа asas чеrmir. Masala
ondadrr Н, harizmalr siyasi lidегiп irliimii ila hоr 9еу doyigir. Ba9qa

l 'Известия" qazeti, l995-ci il, l l уапчаr,

2ц
sоЬоЬэlаr da чаг. Legitimliyin bu fipi xtisusi funlcsiya уеriпо
уеtirir. Опuп tэ9akkiilti dэгiп ictimai doyiqikliНar - inqilablar,
mtihагiЬаlэц irimiqyaslr sosial islahatlar vo sair ila Ьаýlrdш.
Siyasi hakimiyyatin legitimliyi mtihiim аhоmiууэtо
malikdiT. Praktika tэsdiqloyir Н, comiyyotin hakimiyysti mii-
dafio etmasi, ona iпаш ntimayig etdirmosi haНщiyyotin ýаmаrа-
liliyi йgtin vacib gэrtdir.Оksiпо, vetondaglann siyasi haНmiy-
yotin qanuniliyino zaif inamr Ьu haНmiyyotin qeyri-sabitliyi
iigiin asas sаЬэЬlаrdопdir. Heg dэ tэsadiifi deyil Н, hоr biT siyasi
hakimiyyat хаlqш inamtnl qazanmaýa cэhd edir. Вчпчп iigtin
mtiхtэНf vasitolordan istifado oltmtlr, ауп-ауп sonэdlar,
fэгmапlаr, qоrаrlаr, qanunvericilik аktlап поgr оlчпuг. Legitim-
lоgmепiп obyektini adotan dёvlot va опuп оrqапlап, ictimai
qчrulug, siyasi rejim, hэуаtа kеgiгilэп siyasi vo iqtisadi
рrоqrаmlаг vo s. tэqНl edir. Siyasi haНmiyyatin legitimliyi Ёgtiп
dovlgt xadimlari, siyasi lider býyЁk rol оупауш. Tэsadiifi deyil
Н, Ьiг srrа <ilkolarin, хЁsчsilэ pTezident idaragiliyinin movcud
otduýu dбчlаtlэriп konstitusiyalaTrnda qeyd оlчпur Н, бlko
prezidenti legitimliyin tэ'miпаtgtstdш.
Siyasi hakimiyyat tiz-ozliiytindэ qеуri-ЪаrаЬаrlik fenome-
nidir. Вч hаkimiууэfiп subyekfi vo obyektinin vaziyyэtindon ча
imkапlаппdап ýlшý etsak bele bir tobii qэnaato galirik Ьir qrup
iфrэ ebnak hriququna malikdirsa, digогlогi tabegilikda оlmаýа
mоhkчmdur. Homin qеугi-ЬаrаЬаrlik mtixtalif vasitolgr sistemi ila
miidafia olrmuT vo паtiсэ e'tibarilo siyasi hakimiyyot hэуаtа
kegirilir. Mahz, bu baxrmdan miiasir garaitda siyasi hakimiyyэtin
inkiqafinda tazahiir еdап yeni mеуllога diqqэt yetirak.
HaНmiyyat insanrn iпkigafr ila birlikda meydana golmiq, oz
to;okkiiltindo rram vo miirokkab yol kegmi9 vo daim
tэkmillosmisdir. Hakimiwэtin tokamtil prosesi miiasir sэraitdo do
davam edir, Siyasi hakimiyyotin inkigafi iigtin sэciyyavi olan уепi
meyllardon birincisi опшп demokratiklagmosi prosesinin
intensivliyinin giiclanmasidir. Daha daqiq desok, birbaga
zor-akllrýa va tabеgiliyб з5д5|апап siyasi hakimiyyat formast
ictimai konsensusa vo ёztiпЁidаrауэ osaslanan idarogilik formast
ila ovaz оlчпur, Hakimiyyat mlinasibotlarindo demolcatiklagmэ
meylinin gticlэnmosini hаmiп mtinasibotlorэ ictimai hагаkаtlапп,

245
qeyгi-siyasi ЬiтliЬгiп ta'sirinin аrfiцаsl va posttotaliИг iilkolordo
votandag camiyyatinin topkkiilti чэ inki9afi sЁЪчt edir.
{фсi mе,уl sivilizaфah haКmiyyatin miitlaq olamati
kimi legitimlik amilinin уЁksеlmэsiпdо поzэrа ýаrрlr. BЁtiin
6lkоlоriп hаНmiууэt strukhrrlап siyasi hakimiyyatin legitimliyini
ta'min etmok moqsodilэ maksimum sa'y g0stоriгlаr, bagqa sёzla,
comiyyot tагоfшdоп опrш qantrni xarakterinin etiгaf оlшl'*rпаsrпа
gаlrqшlаr.
0giincii mеуl siyasi hаНmiууэtiп tэgalrkiilii va faaliyyati_
пiп kiiklii сэhаtlоriпdап biri olmaq e'tibarila hakimiyyatin bii-
liinmosi sisteminin formalagmaslnr saciyyalэndirir. Вч sistemin
faaliyyati xf,susilo, ýorqi Ачrора сilkоlэгiпds пэzоrо 9агрш.
Dtirdfrпсii meyl haНmiyyatin miixtalif qollarl агаsrпdа
ziddiyyatlarin аrtmаstш ifada еdап neqativ prosesi oks etdirir.
Ноmiп mеуl bfrtiin ёlkalarda iqtisadi va siyasi sabitliyo ta'siT
gбstarir Nahaya| beginci meyl haНmiyyat strukturlart
араrаhшп yiiksak siiг'atla btirokrдtiklagmasinda tozahtir edir.
Bu proses faktiН оlагаq lэiitiin бlkоlаrdо пеzоrо 9аrрш vo neqativ
nэticalor dоgчrur. Biirokratik аргаt siyasi sistemin baqlrca
tiпsfulаriпdап biridir. BtiTokafik hakimiyyoti tomsil edanloT
camiyyэtdoК rоllагrпr ауdш baga dtiqiiT va mёчсud sosial sistemdo
iimumi mапаfеlагiп ifadagilari Hmi 9жlý еdirlэr. Siyasi
sistemlorda Ьiirоkаtiуапш obyekfiv vozip"oti ошш бztinomaxsus
mаrаqlаппш togakktiliina getiTib 91хапг. Вiirоkгаtiуа comiyyotin
i.rrnumi monafelaTinin tocassiimti оlmаýа ýа'у gбstоrsэ do
praНkada onun spesifik mаrаqlапшп fоrmаlаgmаsr prosesi bag
чеrir. Umumiyyotla, Ьtiгоkаtiуа daxili miiпаqigоlогdоп sarstlrr-
HaКmiyyatin mozmununa dair Ьiг srrа miiasir konsepsiyalaг
da diqqati calb еdiг, Ноmiп konsepsiyalardan relyativist,
biheviorqu ча sistemli konsepsiyalar mtiаууап mагаq dоýuruг.
Relyativist konsepsiyaya gorc hakimiyyэt qэxsiyyot
miiпаsiЬаtlэгiпdэп ibarat olub bir пэfэriп (subyektin) digarina
(obyekta) mЁаууоп ta'sir gtisoпnosidir. Subyekt va obyekt ktmi
ауп-ауп аdаmlаг, qruрlш, ahalinin tаЬоqэlогi gжrg еdэ bilor.
Арапсr hakim siyasi partiyalar vo mirxalifat da subyekt-obyekt
mfrпsiЬэtlаriшп dagryrcrsr Hmi saciyyoloniT. Bels halda mбчсчd
арпс1 рагtiуа miixalifota to'sir gёstага Ьilог. Hakimiyyэtin
246
Telyativist konsepsiyaм sabitlik уаrапmаsl namino саmiууэtо to'ýir
giistarmok metodlannt vo уоllапш da ёziindo oks еtdirir.
Elaca da Ьihечiоrgш konsepsiyasr hakimiyyэti айmlаг
аrаsшdаkr miinasibat Ьахuпdап nazardan, kеgiгir. Bu konsepsiyaya
giire hаНmiyyafin] mahiyyafi опфп iЬагоtdir Ьir qrup Н,
hбkmTanlrq, aýalrq edir, digэTlari isa Иb9ilik vaziyyotinda qalrr
vo qоrаrlап biTinci уегiпо yetirir. Lakin biheviorgu movqeyin
baglrca cahoti haНmiyyot uýтчпdа miiЬаrйоdо айmlаrш
xiisusiyyotlarino, davranrgrn,n motivlorino miihtim diqqot
yetirilmosidir. Biheviorgu moktabin niimayandalaTi belo Ьiг
miilahizo уiirtidiirlэr Н, Ьмаr iqtisadiyyatr goraitinda hakimiyyotin
ёzЁ аmtэоуэ gevrilir. Ba9qa scizlo, бz mепесеrlэri ilo saciyyalonan
spesifik 'Ъаzаr hakimiyyэti уаrашr Н, bu da sфsi hakimiyyoto
патпйэdlаr hмlTlamaýa чэ sеgНlоrdэ опlалп qalobasini tэ'min
etmaya sa'y gtistorir.
Hakimiyyatin sistemli konsepsiyasl isэ haНmiyyэti
comiyyatin siyasi sistemindo sistem эmоlо gэtirоп miinasibotlar
kimi аrаqdшr. Sistemin btitiin digэr iinsfulori siyasi haНmiyyatlo
bilavasita vo bilvasito эlaqodmdrr. Umumiyyotlэ, siyasi
hakimiyyэt camiyyatdэ hom siyasi чэ еlасэ da iqtisadi sabitliyin
qоrаrlаgmаsша sэ'y gёstаrmэIidir.

2. нАIdмiууэтitч RESURSLARI,
FUNKSiYдLARI vo NovLaRi
Аdаmlапп mЁоууап qisminin digar аdаmlша tabe оlmаsrшп
эп mtihlim sosial soboblaгindon Ьiri haНmiyyatin rеsчгslапшп'
qеуri-ЬэrаЬаr sэviyyode ЬбПЪdiirЁlmоsidir. "Resurs tегmiпi sёzi,iп
geniq va mohdud mэ'паsшdа iglodilir. Genig mo'nada о, fэrdin ча
уа fагdlоr qruрuпuп tо'siг gtistormak moqsadila
Ьаqqаlагша
istifadэ etdiyi goxcahatli vasitolэr sistemidir. ýiibhosiz, bu
vasitalor siyasi hakimiyyotin <iziinomэxsus to'siT iisullanm da
ehtiva edir, О, malik oldup геsчrslаrdап tabeliyindo оlапlап

l Reýuý_dedikda mЁxtalif vasitaloг sisteminin kбmayile siyasi hфimiууоtiп hayata kФirilmasi

паzаrdа hrtulur,

247
inandrrmaq, hovaslondirmak ча.hош do cezalandrrmaq moqsadila
istifado edir.
Yadda saKlamaq laamdrr Н, hakimiyyot rеsчrslапшп geniq,
iimumi mo'nada tosэwiir oluлmast hakimiyyotin miixtolif iinstir-
lогiпiп faфandirilmosino imkan уаrаtrпrr, ba9qa sбzlо, опчп
subyektinin, obyektinin vo vasitalorinin hэddinin daqiq шtiаууэп-
logdirilnosini mаhdчdlаqdrпr. Qtinki sбztiп daha geniq mo'nastnda
iqlodilan hakimiyyot rеsurslап опа to'sir gtistaran biitiin amillari
ohato edir.
HakimiyyoЁn mаzпuпчпu vo stпrkturuпч dtizgiin iiyranmak
baxrmdan "resuTs terminini dаr ma'nada iglotnok moqsada-
чуýuпdur. Bu baxrmdan biitciv rеsurslаr sisteminda ela чаsitоiэг-
don danrgmaq daha vacibdir Н, Ьuпlаrdап istifado edilmosilo
subyektin оЬуеktэ ta'siri to'min оlчпur. Elmi adobiyyatй Ьа'zэп
asasslz оlагаq haicimiyyatin rеsrrrslапш onun zaminila, hэmginin,
subyekti va obyekti ilo еупilа;dirirlэr.
HaКmiyyatin osasl olrnaq е'tiЬшilэ rеsчrslапп halledici
ahemiyyati Р.Вlач va baqqalannrn '6sosial miibadilэ" nozariy-
yasindo бz oksini daha aydm tapmrgdrr. Bu паzагiууауэ gбго
hakimiyyatin aýaslm dstisit (aztaprlan) rеsчвlапп qеуri-ЬаrаЬаr
sэviyyado bбltiqdiiriilmasi topНl edir, Reпrrslara malik оlmауап
аdаmlаr Ьuпlап taЫiyinda olduqlan аdаmJапп sогопсаmlаппt
iсга еtrпоk miiqabilindэ (demali, miibadils yolu ila) olda edirlar.
BelaliНa, дflаmlаrш mtioyyan qrupu Ьаgqаlаrшdап astlr vэziyyota
diigtir, daha doqiq desэk, hakimi_vyatin obyektina gечriliг.
Camiyyot tizvlarinin maddi, sosial vo mо'пачi talabatlaпnrn
бdэnilmasi vasitolori kimi haНmiyyatin геsurslап da goxcahat-
lidir, rongarangdir. MiiasiT elmi adabiyyatda haНmiyyotin геsшrs-
lanna dair mrixtolif tasnifatlara tasadiif оluпur. Маsэlап, Д.ЦДЬ:
tопчп tasnifatrnda rеsurslапп iig ba9lrca nбvti qeyd edilir: чtilitзr,
mасьцгеtmо ча поrmаtiч.
utilitar resurslar аdаmlаrш sosial гifаhш vo madcli
gfrzаrашш sасiууэlопdiriг. Bu rеsчrstш forqlondirici cohэti ondan
ibarotdir К, camiyyot iizvlaгinin giindolik mагаýrпr oks etdiriT.
Maddi vo sosial ohomiyyэtli rеsurslапп (vasitaloгin) kбmoyilo
haКrniyyot noinki ауп-ауп siyasotgilon, hatta ahalinin Ьtitбч
tabaqalэrini alo ala bilar. Umumiyyotla, utiliИг rеsurslаr

248
hэчэslопdiппэ чэ соzаlапфrmа щоqsэdilа Ыifadэ оlцпчт.
мосьчrеtпо rеsrrrslап аdэtоп inzibati cozalandrrma tadbiri kimi
istifada edilir. Bu геsчтslаr о 7яmап tэФiq оluпur Н, utiliиr
геsчrslаrdап istifado edilmosi imkan xaricindo оlur. Nоr.mаtiч
rеsчвlаr isa iцsапш daxili аlеmiпо, ma'noviyyatrna vo dачrашý
погmаlаrша to'sir чаsiЫоridir. Вч rеsuтslапп mэqsэdi rэhЬоrlоrlэ
iсrаgrlагш mапаfеlагЫп iimumiliyini Иbegilikda olanlara
iпапdrrrпафап ibarвtdir.
Hakimiyyot rеsчrslшrшп шсiчсчdlчýч сэmiууоt iizvlorinin
hэyatfoaliyyoti ,sfеrаlаппdап iгэli gэliг. Вч Ьахrппdап rеsчrslаr
srrasmda iqtisadi, sosial, iпfогmаsiуа, mocbrrretna (ечс) vo sair
rеsurslаr sociyyovidir-
Siyasi hakimiyyat nainki camiyyotin hoyat fэaliyyotinin
bЁttin sfетаlаппа to'sir gсistэrir, hош do опчп mёчсudluýu Ьir srrа
rеsцrslаrа оsаslашт. Hamin геsurslаr igorisindэ эп miihiimlarindon
biri iqtisadi rеsчrsdur. iqtisadi resursun holledici rоlu Ьчпuпlа
gоrtlэпirН, sфsi hаkimфэtiп foaliyyoti onsuz miimktin deyildir.
iqtisadi rеsчrslш srrasmda рul xiisusi гоl оупауш. Siyasi
hakiniyyat tigiin pul rеsчrsu hэmiqа zoruri ahomiyyot kasb edib.
tstar hаКmiууэtiп irsап kegmэsindo, istаr inqilabi gevriliqloTdo vo
уа sеgНlагiп demolgatik рrоsеdчrаlаппdа pu1 rеsursuпuп гоlч
aydrn gakiido пэzоrо gаг.Dlг. Маsоlэп, mtixtэlif tilkaloгda miiasir
sе9Н kompaniyalann,n арапlmаsl on milyonlarla dollar tоlэЬ edir.
Ва'zап dёvlot biidcosindon segkiiarB аупlап vosait Hfayot
etmэdiyi iiqtin namizodlor xibusi gэхslаr tэrаfiпdап mаliууаlэg-
dirilmэуа ciddi ehtiyac dчуurlаr. inqilabi yolla hаНmiууэtо
gоhпrоk vo inqilab gediqinda daýrdllrnr9 ёlkoni Ьоrра ehnok isa
daha ЬбуЁk mabloýda vosait tolob edir.
Siyasi hakimiyyэtin fэaliyyoti, iqtisadi рIоqгаmlп hоr сiir
ntivtintin hауаИ kegirilrnasi Ьбуцk iqtisadi vosaitla baýlrdш. Не9
do tasadiifi deyil К, hakimiyyot dаirэlэriпiп diqqot rnэrkozindo
iqtisadi siyasat ba9lrca уеr tчtur. IVlosolon, Аmегikашп bЁtiin
g<irkamli prezidentlori Kiz iqtisadi рrоqгаmlаппr miixtolif devidor
аltmй e'lan еtmiglоr. Т.Rцzчеlt 'Yeni kчгs, С.Кеппеdi "Yепi
mаrhаlэ, L.Сопsоп "Yохsullфа qarqr mtiharibo gаýш9lап ila
АВý-ш iqfisadi yiiksali;ini tе'miп etmaya so'y g<istarmiglor.
Olkonin iqtisadi inkipaf saviyyosi чэ Ьчпuп yiiksalmosinda siyasi

z49
 hakimiyyatin rоlu mtivcud hakimiyyofi qiymatlandilmoyin baglrca
бg?уаrrdrr. Miibaliýosiz qeyd efuek оlаr ki, haНmiyyotin giicii,
mбhkэmltуi vo legifimliyi cemiyyotdaН iqtisadi sahitl in alda
оlчпшuq saviyyesindon bilavasito апlrфr.
iqtisadi rеsчrslаr hоm do siyasi hakimiyyэtin miidafio
оluшпаsц toЫiikasizliyinin to'min edilmэsi iigiin zэruridir. Siyasi
hakimiyyat араrаhпrп saxlanmast xeyli maliyya vosaiti tolob edir.
Вir sбzla, hakimiyyafin aldo olunmast, saxlanmast чо maqsad-
lоriпiп hэуаtа kegiгilmasi iigtin bёyiik iqfisadi rеsчrslаr lаzrmфr.
Siyasi haКmiyyat iqtisadi rеsчrslаrdап xeyli iimumdёvlot
рrоЬlеmlогiпiп чэ beynolxalq хаrаktегli mэsеlоlаriп holli tigЁп
istifadэ edir. Iqtisadi vosaitin gбmауilэ siyasi hakimiyyot аqаýь
dakrlan to'min eda bilar:
iqtisadi pToseslorin hэddап аrhq bбyiik siiT'ofinin qагýrsшl
aimaq va уа zamTot duyulduqda Ьuпuп o}sina;
Elmi-texniН nailiyyatlori ргаktiК mэпimsаmаk moqsodilэ
tasarrtifahn struktunrnun yenidan qurulmаstш stimullaqdrгmaq;
Milli iqtisadiyyata invesfi siуаlапп stimullagdrnlmasr ;
Olkoda kapitalrn hoddэn artrq toplanmastnln qацБlш almaq
va bu maqsadlэ опuп хагiса gбпdоrilmэsiпа sfiшul уаrаfuаq;
infilyasiyonln 5iil'gtini а9аф salrnaq va igsizliyin маlmаsша
ahomiyyetli darэcado rвil olmaq vo s.
Наmiп чэzifаlэriп reallaEdmlmasr maqsэdila siyasi
hakimiyyot ilk почЬоdа dёvlot biidcosindon isfifada edir. Bu
Ьахlmdап tilkэnin vergi sistemi do bdyiik imkапlаr аgrг. Vеrgi
takca biidconin galir hissosinin formalagmasr vasaiti Kmi deyil,
hоm do ictimai kарiИlш takraT istehsalr prosesino ta'sir gostoron
amil Hmi saciyyalэnir. Heg da ,tosadЁfi deyil ki, vergini эsl
"iqtisadi пrё'сiizэ аdlапdптlаr. Bu iqtisadi геsursuп (veгginin)
kбmауilо ABý-da praktiki оlаrаq btitiin iгi чэ эп iri miiassisolaT
' kоrрогаsiуа (aksioneT саmiууэt) fоrmаlаппа пrаlikdiгlоr. Эlbotto,
iqtisadi qiidTэta malik olan miiayyon korpoTasiyalar, qiTkatlar
siyasi hakimiyyatэ ta'sir gostoTo biliT, ауп-ауп qэxslari ola ahr,
miioyyon gtizэgtloro nail оlчr vo s.
Qeyd edok К, бz n<ivbsindэ hakimiyyэtdэn sui istifadэ
g|цдцlлrпа, siyasi xadimior arasrnda satqmlrýa vo kom.rpsiyaya da
tosadiif оluпur. Yаропiуашп hаНm pmtiyasr olan Liberal

250
Dеmоkгаt Partiyaslnrn ytiksak vozifali ýохslаriпiл 30 milyon ien
mablaýinda rЁgчаt аlmаiап аrhq biitiin diinyaya mо'lumdur,
Fгапsа паziri Веrпаr Tapi 13 mфоп frank riývot аlmаqФ
tэqsiтlопdiгilагаk istefa чеImэуа mасЬчr olmugdrrr. Кеqmiq
sosialist Rumшiуаыпm baggrsI QшgечsНпiп xozinasinda. .5
milyard dоllапп olrnasr siЪuta yetirilnigdir. ýЁhhоsй, bеlo faktlar
diiпуапш digоr olkoloгindo do mrivcudduT. Eakimiyyat strчktчr-
lannda qаh;ап ýaxýlorin kоrгuрsiуауа aludagiliyi, rfrgvat-
хоrlчýч xalqa, d0vlato хауапоtdоп bagqa Ьir qey deyildir.
Siyasi hakimiyyatin 9ýаýtш tagНl edon miihiirn vasitolaTdan
digori sosiдl resrrrslardrr. Sosial rеstrгslш sosial doraconi
(Ёtboni) аrtrmаq чэ уа azaltшraq qabiliyyatidir. О, tez-tez iqfisadi
геsurslа oynilik to;kil еdiг. Моsоlоц gаliг vo ýаrчаt iqtisadi теsчгs
olпraqla уапаý1 hom da sosial stafusu sэсiууаlэпdiгir. Lakiд sosial
Tesuвlar шiihtim gtistэricilor, olmaq e'tibarilo vazifoф nrifuzu,
tohsili, tibbi xidrnoti, sosial to'minafi vo sаiгопi iizfrndo ehtiva еdir.
Sosial геsчrslаr bilavasitэ siyasi hakimiyyotin miidаfiэ оluпmаsша
isfiqamotlanir. Umumiyyatlo, mtiasir qэrЬ OlkalarЫn goxunda
siyasi hakimiyyat ohalinin aksariyyatinin sosial mаrаqlап
baxrmdan tафl оlчпчr, Вч isa бz ntivbosindo camiyyэtdo sosial
tarazlrýrn qorunub sахlапmаsша, sosial gэrgiпJiуiп аrаdап qalxma_
srna xidmat edir, Qorb tilkabrinin xeyli hissэsinda репsiуашп
soviyyosi pensiyaya g,Jmaq эrоfаsiпdо аlшап оmэk hаqqrшп
90%dan уuхаrrdш. Sosial rеsцrslапп siya.si hakimiyyotin foaliy-
уэtiпiп qiymotlэndirilmosi mе'уап Hmi saciyyalэnmэsi baxrmdan
"sosial siyasat апlауrgшш tahlilini ппэqsоdэчуýuп hesab еdiгik.
, Sosial siyasot dtivlatin daxili siyasatinin baglrca istiqamotlonn-
dоп Ьiri olmaqla onrrrr miidаfiэsЫ ta'min edon sosial ehfiyatlann tak-
таr istehsalrna zomin уа.rаdr, faaliyyotinin geniglэnmasini чэ ictimai
sistemin иbitliyini prtlandirir. Sosial фаsаtiп an mtihrim moqsadi
ictimai hoyatda Иrаzlфп mtioyyon soviyyesino nail olrnaqdan
ibarotdir. Bu moqsod а9афdаkrlаr vasiЪsila heyata kegirilir:
l.Dёvlot taTofindon асlфп, xestэliklorin, tobii va texniН
folakatlorin, dеmоqrаfik'Ораrtlауtgш vo digaT bodbaxt hadisэlorin
qагýlsшm a]tnm аýlпа ta'minat чегilшоsi;
z.Olkadэ aldo olurrmuq mtioyyan hoyat soviyyesinin
saxlanmasrna istiqamotlonan maddi vasitoiarin yaytlmasr,

25l
toýHlaФltq sa'ylori vo camiyyotdo sosial gэrginliyin аzаlmаsшш
to'min blunmasr;
3.Нэуаt toгzinin tsnzim оluпmаsrпш (vergilarla, vasaitlo,
хеугilrуэgi,Шk tadbirlorilo, sahibkarlrq tаgэЬЬЁslогi ilэ) пtiivafiq
coza tadbirki ilo olaqalandirilmasi.
Domoli, sosial siyasotin vacibliyi comiyyot tizvlarinin sosial
tаlэЬаtшш ta'min оlчпmаsша iшkап yaratmaq zaruratindan iroli
gоliг.
Dеmоqгаfiq xidmot, sahiyya, sosial to'minat, irlmапш tabliýl
kimi sаhэlот bir tагоftlоп sosial siyasetin differensasiyall
istiqamotinin hoyata kegirilmosinэ zamin уаrаdtг, digor tarэfdon
hoyat torzi, hoyat soviyyosi, hэуаt keyfiyyoti va s. baroda
hёLumоts informasiya verilmosini to'min edir. Umumiyyatlo,
sosial siyasot camiyyotin sosial inНgafinln idaro оlчпmаýlпа,
аdаmlаrlп mrddi vo mаdапi tаlоьаhшп to'min edilmasina va
camiyyotin sosial diffеrепsафаsr рrоsеsiпiп tanzimlanmasina
istiqamatlonan faalilyatdir.
Sosial siyasot tаdЬiгlаriпiп iqlonib hazrrlanmasrnф
sosioloqlar vo dеmоqrаflаr xtisusi rоl оупауrrlаr, Sosial siyasэt ilk
novbada сэmiууаtiп саri чэ perspektiv mэпаfеуi аrаsшdаkr
ziddiyyatlэrin hэllini, sosial tobaqo чэ qruplaп:r mопаfеlаriпа dair
uyý.rnsuzluqlann aTadan qаldпlmаsrш tomin etmolidir, Вir siizlo,
sosial siyasotin baglrca mэqsadi ictimai inkigafin mёчсud
marhalasinde оп Ёmdо чэ to'xirэsalrnmaz vozifolorin hallini
to'min efuakdon, meydana 9жап ziddiyyotlari comiyyotin {imumi
manafeyi Ьахшпdап mаqsаdуёпlii чэ gevik goНldo аrайп
qaldrпnaqdan iЬаrэtdi r.
Gticlti sosial siyasatin heyata kegiгilmosi comiyyotin siyasi
sisteminin demokratikla9dirilmэsi prosesi ila qrnlmaz surotdo
baýlrdrr. Bu olaqэ demokatik metodlaTtlan istifadэ оluпmаslш,
sosial siyasotin iglonib hazrrlanmast чо hэуаИ keqirilmosi
fоrшаlаrшr (agkmlrýa riауоt оluпmаsшr, ictimai ra'yin поzаrо
аltпmаsшr vo s.) пэzоrdа tutцr.
Sosial siyasot Ьiг sша sabit sosial ta'sisatlann, mаýоlоп,
rTrtilkiyyatin, ailanin, tohsil sisteminin, kiitlovi iпfоrmаsiуа
чаsitэlагЫп vo sаirэпiп faaliyyotinin tonzimlonmosi vasitasilo
hoyata kegirilir. Sosial siyasat dбvlot tоrоfiпdоп miiоууоп edilan

252
ýosial tэdЬirlоr vo sosial рrоqrап vasitosila rеаllаgrг. Sosial
рrоqrаш bu чэ уа digor sosial problemin hэllino istiqamotlonon
sosial tsdbiTlaT sbtemidlr, Sosial рrоqrаmdа ;aTaitin qiymot-
landirilmasi, qогаr, voeifolorin halli mаrhэlоlэгi; hэг шаrhоlапiп
reallagdrnlmasrmn konlcret tadbirlori чэ iisullarr miiаууэпlоqdiгiliт,
BiT scizle, sosial ргоqтаmш rеаllаgdшlmаsl mоrhоlа-mоrhоlо
hoyata kegiriliг.
Hakimiyyэt rеsurslаппш digaT miihtim пбчii informasiya
rеsчrslапdrr. lnformasip геslлslагшпа hor qeydon эwоl bilik vo
infomrasiya, ошlапп oldo olunmasr ve уауrlmаы vasitalori daxildiT.
iпfогmаsiуа rеsчrslаплш olde oltmmast vasitolorindon 9ох
miihtimti Hitlэvi informasiya vasitolэridir. PraktiН оlагаq bu gun
dtinyanrn biitffn tilkolarindэ siyasi haНrniyyotin sэгэпсаmrпdа olan
Hitlovi iпfоrmаsiуа чаsiЬlэri rеsцrslапп "ап ganc пбчЁdtiт. Lakin
Hitlavi informasiya чаsitоlагiпiп gапс геsuгs Hmi saciyyэlanmэsi
heg da опчп.Е sэmэrаliliуiпi va уа iНnci dагасэli rоl оупаmаsшr
ifada еfiпir. Kiitlovi infomlasiya vasitolari hom siyasi
hakimiyyotin togolJriilii dtivriinda ham dэ опчп foaliyyat mаrhа-
lаsiпdэ ohomiyyatli rоl oyмylT. Маghur Amerika sosioloqu Olvin
ToffleT bele hosab еdir Н, ХХ аsгiп sonunda bilik va infbrmasiya
hakimiyyotin оп mtihiim rеsuБlша qewilir. О, yaar:"ictimai
inkigafin gedigindo hakimiyyэtin mэсЬuтеtmо ча sогчоt kimi
on,'onavi rеsчгslап tam аrаdап qalxmasa й oz to'sirini itirir. Osl
hakimiyyot isa biliНэro чо informasiyaya sаhib oluT.l
ýiibhasiz, bilik чэ iпfогшаsiуапш digor haНmiyyat
rеsчrslап ilo miiqayisada tiФiinlfrk toqНl etrnasi btitiin ёlkalordo
tozahtir etmiT. Lakin hakimiyyэtin monboyi olmaq e'tibarila
infoпnasiya геsчrýrmlш эhаmiууаtiпiп yiiksolmosi meyli ауdш
пэzаrа 9аrрш. Hakimiyyatin informasiya теsчrsu dipT rеsчrslагdап
spesifik suratda farqlonir. Ма'lum olduýu Hmi, siyasi hakimiyyat
hamiga gizli vo agrq gэkilda mtixalifэtla Ёzlэgir. Вuпа gёrо ktitlavi
infoгпrasiya vasitalori mi.iоууап dоrасэdо siyasi hakimiyyato qаг;l
9жап rеsurs Hmi do qжlý edo Ьilоr. Kiitlovi informasiya
vasitalarinin siyasi hаНmiууаfiп osl геsчвuпа pvrilmosi xeyli
daroceda hoпrin tabtiýat чаsitэlоriпiп hakimiyyat tэrоfiпdэп alda

1 Тоффлер О. Проблема власти на пороге XKi Bera. Свободная мысль,. 1992

М2. Soh.l6.
25з
sахttшmаý ilэ mЁоууеп оIuпцr. iпfоrппаsiуа vasitalori hamiga
mtЪtоqil baliyyэt gёstаппауi аrzчlауrг.
Nohayat, haНmiyyafin mtihiim гesurslaTmdan (monba-
уiпdоп) biri do mосЬчrеfuа (giic) rеsчrslаrtфr. Siyasi hakimiy-
yot rвsчrslаппш Ьч пбчii ёlkапiп mtidafiasini ta',min efinak, daxili
qayda-qanun уаrаtmаq, siyasi hakimiyyatin tэhliikэsizliyina nail
olmaq funksiyasrm уеriпо yetirir. МосЬчrеtmа (gЁс) rеsuгslаппа
silah, fiziН mасЬчrеtrпа to'sisatlarr че Ьч ta'sisatlarda galrqmaq
iigiin xibusi hмrrltýa malik gaxslor daxildir. Dovlat sistemindэ
rеsurslапп бzoyini ordu, polis, miixtolif tohliikosйlik xidrnotlori,
prokurorluq, mohkama tафl edir. Tarixi tосrЁЬs gёstагir К, Фс
rеsrrrslаппш bu чэ уа digor hissasina sфsi hakimiyyat goxtez-tez
эl аtrг. Giic resurslan haНmiyyatin daha somorali mэпЬауidiг.
Lazшl goldikda о, аdапrlап hayatdan, azadhqdan vo mtilkiyyatdan
mohrum etmok qrbiliyyatini niimayiq etdilir. Siyasi hakimiyyat
gtic rеsurslаппdап о zашап isfifado edir Н, опuп camiyyata
tэ'siri tiikanir va giicti аzаlrr. Macburetrna rеsurslап x{busilo
iqtisadi чо siyasi Ьiihrапlаг diivrtindo totbiq оlчпur. Siyasi
haНmiyyat оrdчdап, polisdan, qayda уаrаdап qiivvolaгdon
hokumotin iste'fasmt talob edon kЁtlavi grxrglan yatrrtmaq
maqsodila istifado еdir. Hatta Аwорапш demokatik ёlkоlоriпdо
vo ABý-da оrdч qiiwolэri konstitusiyadan irali golon qaydalann
mudafia оlчпmаsrпф miihiim rol oynayrrlar. Bu Ьir hoqiqotdir ki,
siyasi haНmiyyat giic sЫukmтlапшп lоуаlhфпа ча ona sadaqatino
timid Ьаslеуir. Beynolxalq tасгiiЬа gбstогir Н, gйс (nrocburetrno)
stпrkturlагшdа galrqmaq niifuzlu va ytiksok mobloýdo аmэk
haqqrna asaslanan ig hesab оlчпчr. Belo Ьir fakn qeyd etrnak
kifayotdiг К, ABý-da polisdon il orzinda 9ikayot gtat qчЬеrпаtоru
ilo miiqayisodэ 9ох azdlr, Tosadtifi deyil ki, "gйс rеsurslап
anlayrgmr Ьэ'zап "polis hakimiyyati, "hэЁi hakimiyyэt Hmi
anlayr glаriа аlаqэlэпdiгirlвг,
Siyasi hakimiyyэt miinasibatlar sistemi olmaq е'tiЬаrilо Ьiг
sша miihtinr funksiyalar уеriпэ уеtirir. Siyasi haКmiyyotin ba9lrca
fimlcsiyasr btikivliikdo саmiууаfi idara еtшэkdоп, опа
rэhbarlikdan ibaratdir. Bu funksiya Ьir tэrаfdоп olkonin,
dёvlotin idaro оluпmаsш,dа, digar torafdon iso ictimai lioyattrr
mtixtэlif sfегаlаппш (siyasi, iqtisadi, sosial vo s.) tanzirn-

254
lanmosinda tozahiiT edir. Ноr Ьir siyasi hakimiyyat tagakkiil
tарфЬ andan cilkonin konkret praitino, iqtisadi va siyasi
voziyy,эtinэ чуёtш olaraq пrtiоууоп stгategiya чэ taktika iýlayib
hааrlауr- Вч faaliyyot xэtti hаr geydan owol, biitбvliikdo
comiyyotin idага olunmasrna btiqamotla.ir. Comiyyofin idaro
edilmasi ,fuпksфsr sёziin mohdu{ konkret ma'nasmda isa
ohalinin rniixtolif tabqolэri аrаsшdаlq ziddiyyetlorin аrаdап
qаIdrпlшаsrпц ауп-ауп sosial qruрlатщ milli ЬirliНеriц чо
fеrdlОriП monafeyinin to'min оlrrпmаsшt паzоrdа tчfur. Haqqrnda
danrgdrфmrz fimksiya siyasi , miixalifot чэ hakimiyyat
mtinasibatlэrinin moqsadyбnlii tэ9эkktiliino xiisusi diqqot уеtiгir.
Siyasi hakimiyyatin ап miihtfun funksiyalanndan biri
idaraetmo maqsodlorinin rеаllаgФпlшаsmд nail olmaqdan
iЬаrоtdir. Bu fuпksф mahiyyot e'tibarilo condyyatin idaro
olunmast fimksiyasr ils sш baýlr olub onlln tam rеаllаgmаsша
хidmэt edir. Hakimiyyat idаго еdапlоrlэ idaro оlчпапlаг аrаsшdа
Нikmгапlrq va Иbeqilik mtinasibэtiarini hoyata kеgiгmоlidir,
Ноkrшапirq vo Иbegilikdon kапаrф dtivlэt hakimiyyeti tosavviir
etnak qeyri-miimktindtir. Unutmaq оlmм Н, hakimiyyot fenomeni
cэmiyyota tabiatэn хаsdш. Вчпцпlа belo haНmiyyot mtixtolif
mапЬоlэrо чэ dауаqlаrа malik olan goxcahэtli fепоmепdir.
Qаrgrуа qoyrrlan maqsodlarin reallarydmlmasr funksiyaslnm
zoruriliyi чэ ahomiyyэti dэ Ьчrаdап irali galir.
Siyasi hakimiyyotin digor mtihiim fimlsiyasr фаsi sisФmin
iiziiniin optimallagdmlmasц опчп tо'sisаtlапшп (d0vlэt, partiya
sistemtaЁ segН sistemi va s.) hakimiyyoto gэlоп qiiwalarin
moqsadlorino vo rвzifolerina rrуфпlа;mаslftr. Ауфп mosolэdir
К, фmokratik sisEm tigtin goxpartiyalrlrq vo фmokratik segHIoT
sэciyyavidir. Еlосэ dэ totalitm hakimiyyэt Ьфаrtiуаh sistemi va
аltеrпаtiчsй segkilari qgrаrlаgdшr. Tarixi ЪстiiЬаdэп (kegmig sosi-
alist ёlkоlоriпiп timsalnda) mа'lumdш Н, hakimiyyota gаlэп siyasi
liфrча уа qrцр (/rдrdоп owэlki фаsi sistemi sа<lаmаф galýr.
Nohayot siyasi hakimryyatin on оhоmiууэfli funksiya-
lагшdап biTi Olko daxilinda miiпаqigаlоriп tапzimlэпmаsi,
m0чсцd ictimai sistemin daxili оlаqаlаriпiп hayata keqirilmosi
va sabitliyin tа'шiп olunmasrdrr. Вч ча уа digаг dovlatlardo.
tilkolэrdo siyasi hakimiyyotin hamin funksiyasr miixtalif daracoda

255
hэуаи keqiriliT. Lakin Ьеlа bir cahэt tэkziЬоluпmмdш Н, hоr bir
siyasi hakimilyot mёчсud funksiyamn hэyata kegirilmosino опа
gбro ciddi diqqot yetirir Н, hakimiyyэtin legitimliyina xalq
iпапsm. Siyasi vaýitalor sistemina уаlпя zorakrllq, gric totbiq
etmaklo qопсчtmас1, cozalandrrma чо hэчоslопdirmа xas deyil,
eloca dэ miikafatlandrrma, amokdaglrq, mЁbadilo va sairo aiddir.
НаНmiууэt iK taTof агаsmdа miinasibot olmaq e'tibarila шtiчсчd
comiyyotdэ hamr tэгоfiпdоп qobul оlчлmчg чо уа htiquqi
cohotdon tosbit edilmiq dоуоrlаrо vo рriпsiрlаrа эsаslапlт. Bu
dayarlor vo prinsiplor hэm ауп-ауп аdаmlапп, hаm da sosial
qrчрlапп ictimai va siyasi miinasibэtlaT sisteminda yeri, rоlч vo
fi,mksiyasml mЁеууопIоgdiтir vo tапzimlфr.
Hakimiyyэtin stгчktчru ёziinomaxsus пбчlоrilа do saciyyo-
lэпir. Ilakimiyyotin пiiчlогi опtш rеsurslапw! va camiyyot haya-
fiпш mЁxtalif sfеrаlаппа uуýuп qakildo tazahiir edir. Bu baxtmdan
hakimiyyat sistemindo siyasi, iqtisadi, hаrЬi, diplomatik, btiTokra_
tik, шаliууо, hiiquqi to'sisat vo digor hakimiyyat ncjvlori mбчсud-
dlзr. Еhпi odobiyyatda hakimiyyotin пбчlоriпiп tasnifatrnda baýlrca
diqqot iqtisadi, sosial, madani-informasiya vo mосЬurеtmо haki-
miyyot nбvlorino уеtiгilir.
tqtbadi haКmiyyat iqtisadi rеsurslаr, miixtolif macidi
sаrчаtlаr tizarindэ паzагаfi hoyata kegirir. SaHt (qеутi-Ьбhmпl'
ictimai inkiqaf dcivnindo iqfisadi haНmiyyot аdэtоп digor
hakimiyyot почiагi tizorindo frstiinliik taqНl edir. F.A,Xayek yazir:
"iqtisadi пэzагэt heg do digar sthalardan tасгid оluпап insan
hoyatr sаhоlэriпdап birinin поzзrаti deyii Ьu, bizim biittin
l
moqsadlarimizin tапtапэsi чаsitоlэri rizэriпdо nazarafi diT.
iqtisadi hakimiyyot hаНшiууеfiп digar почlоri ilo, ilk
пбчЬэdа siyasi hakimiyyэtia srx baýlrdrr. Bu olaqo politoloqlar
tэrаfiпdэп Ьiппопаlr qoНldo tэsdiqlonir. Moqhur politoloq
Y.Vуаtr iddia ediT Н, siyasi mасЬurеtrпэ deyilon iinsiir iqtisadi
hakimiyyэtda srгГ foпnada tаzаhtir efiniT, уа'пi Ьu hаНmiууэt
novii siyasi mосЬчгеtшrэ ilo gаrtlопmэуоп ictimai rntinasibэtdir.
Hakimiyyatin digor milhЁm пёчii sosial hakimiyyotdir, Bu
haНmiyyatin forqlondirici cohoti ondan ibaTэtdir Н, о, ictimai

|)Ьек Ф.А. Дарога к

рабству. Новый мир. 1991, М7. Sah.218.

256
hayatm diger sfеrаlаппdа da tazahiir ediT vo iqtisadi hakimiyyatla
daha gox olaqalidir. iqtisadi hakimiyyBt nainki maddi пе'tпоtlагэ
nozaгotdiT, hаm da Ьчпlапп ЫiliigdiiTtitmasi qabililryatini tacassiim
etdirir. iqfisadi hakimiyyэtdon forqli olaraq sosial ,hakimiyyot
sosial рillоlэriп-sИtчsчп, vozifanin, giizoptin va imtiyazlann
bliliýdiiTЁlmэsi фауlапrпаsф qФiliyyotidir. Mtbir dcivlotlor
biiyiik' sosial hakimiyyэtэ malikdirler va sosial siyasatin kiimoyilo
ohalinin mtixtolif kаtеqоriуаlагrшп vaziyyatino to'sir gоstэrэ
Ьiliгlоr. ýosial dovlat hоr biT votondaqm mёчсчd, voziyyэtЫ
yax9rlagdrmaq moqsodila layaqafli gогаit уаrаtrrаýа, опчп sosial
miidafiasinэ, istehsalm idаrо оluпшаsшdа igtiгakrna sa'y gtistorir
vo соmiууоtdэ 9oxsiyyotin dztinti теаllа9drrmщt iшkапlацпr
tэ'miп еdir. Вir stizlo, sosial diivlatin foalilryafi comiyyэtda sosial
sdalotin qоrаrlаqmаsша istiqameflэnir.
Hakirniyyotin ahomiyyatli пбчlоriпdоп biri olan madani-
informasiya haНmiyyati spesifik mahiyyэt daqryrT. Bela haНmiy-
yati saciyyolondiron baqlrca cohat bundan ibaratdir ki, аdаmlаrur
idага olunmasr intellekfual qabiliyyoЪ, iпfогmаsiуауа эsаslашr
Modani-infoпnasiya hakimiyyoti аdашlаг iizагiпdо ЬiliНого, infor-
masiyaya чэ Ьt,пlапп yayrlmasr vasitolorino osaslanan haНщiyyot
nortdiiT. Miiasir dtinyada insanlara mо'пэчi to'siTin biitiin почlэri
sшаsrпdа elmi-informasiya hakimiyyofi baglrca rol oynayrr. Elmi
biliklar чэ iпfогmаsiуа Ьiг tаrэfdоп h<ikumot qатагlапшп hааrlап-
mаsпФ, digar tаrаfdап isa ktitlalarin ;tiuruпа bilavasito ta'sir
gоstаrmэklа опlапп siyasi loyalltýrmn tо'miп edilmasindo istifadэ
olunur. Camilryat tizvlэйin gtiчrчпа Ьеlа to'sir sosiallaqma
to'sisatlan (miixtalif tohsil ocaqlan vo s,) vasitosilo, kЁtlovi
informasiya vasitalэrinin kбmoyila hayata kegiriliT. Modani-
iпГогmаsiуа hakimiyyati miixtalif moqsodlora xidmat etmak
qabiliyyotina malikdir. Bu hakimiyyat nainki hбkчmаtiп fэaliyyati
haqqrnda, camiyyatdoК vaziyy"at Ьаrоdо obyekfiv mа'lчmаt уауа
Ьilог, eloce do аdаmlаrrп gtiuгчпа aldadrcr to'sir giistormak qabi-
liyyotina qadirdir.
Nohayot, hakimiyyatin baglrca пёчlоriпdоп biri
шасЬчrеtmа hakimiyyotidir. МосЬчrеtmа hakimiyyoti zoгakrlrq
(gЁс) rеsrrrslаппа аsаslашr va fiziН qtiwa totbiq etmak yolu ilo va
уа tatbiq еtпоk hоdэsilо аdаmlаr tizагiпdа nozaroti oks еtdiriг,
257
Mocburetmo hakitniyyotini siyasi hakimiyyotlo еупilоgdirпrэk
olnaz. Olbottэ, чпчftаq olmaz Н, siyasi hakimiyyatin mtihiiш
xilsusiyyotlarindэn,biri mahz; dбvlot tагоfiпdоп agrq gaНldo gtic
tatbiq edilmasidiг. Вrmчпlа Ьеlэ politoloqlarm oksaгiyyati '!haki-
miyyot апlарgшrп mahiyyotini а9фауагkап mасhrrеftrrо haН_
miууоtilэ siyasi bkimiyyotin пбчlотiпdоп olan niifuz haНmilyati
шаsшdаkr hoddin mtiaryanlagdirilmosinэ xЁsusi diqqot уеtirirlаr,
Siyasi haКmiyyotin funksiyalan чэ niivlori ila ушаgr ошп
soviyyolori Ьагоdэ dэ qrsaca tosowiira malik olmaq moqsado-
чуýчпdчr, Siyasi hakimiyyot sistemi qarErlrqlr fэaliyyэtdo olan ф
funksional sэviyye ila saciyyoloniT. Siyasi hakimiyyotin Ьiriпсi
ýiiksok) saviyyoBi hakimiyyafin ali оrqапlагшш makTo-siyasi
sistemidiг (qanunvericilib icraedici vo mоhkаmо hakimi yati).
Siyasi hakimiyygtin ikinci (оЁаrаrа) saviyyэsi опuп оrи pilla
aparattdlT, miixtalif dатэсэli Ьriгоkгаtik aparatdrr. Огtа soviyya
siyasi hakimiyyotin ela pillasidir Н, ta'sisatlt hakimiyyeti qеуп-
fоrmаl ictimai tэgНlatlarla, partiyalarla, harokatlarla, b{ittivli.ikda
ahali ilo alaqalandiгir. Ёgffпсii soviyya siya-si hakimiyyofin mikTo
sэviyyosidir, Bu soviyyo KizЁnda аdаmlапп bilavasita siyasi
iinsiyyatiti, kigik qruрlап tacosstim etdiTir. Mikro sэviyyoda
аdаmlапп siyasot hаqqшdа tэsawi,iTlori, rо'уi, siyasi iпаml va
siyasi modoniyyoti fоппаlаgrr.

з. нАкiмiууатiп вёrtrшмэsi
Miiasir sччеrепlik ideyasmda belo bir prinsip бz alsini ИрrЬ
Н, hakmiyyat hakimiyyat bolgiisiiniin hоr hansr qolu чэ аупса
qэxsiyyot tоrэfшdоп olkodo deqpot usul-idarosinin, antidanokatik
rejimin ушапmаslпа уо1 чегmаmаlidiг. Вu ргiпsiр real suratda
hakimiyyotin biiltinmosi sisteminda tocэssiim оluпmuЕdur.
HaНmiyyafin b<iliinmasi опчп iiq baqlrca чэ ЬаrаЬаr mahiyyotli
qolrurun - qanunverici, icraedici va mэhkаmа haКmiyyotinin
mtivcudluýunu vo qarqrlrqlr foaliyotini паzэrdа tiituT. Sohbot
hakimryyotin ЫilЁпmоsiпа эsаslапап ta'sisatlagdrnlmr g haКmiy-
уэtdап gedir. HaНmiyyotin bёliinmasi ргаktiН оlагаq 1887-ci ilda

258
АВý KonsЁtusiyaýrnm qobul оluштrаsr ilo hoyata kegiгiliT. Lakin
hakimiyyat паzаriууэsi dяh, awol mеуdапа gэlmigdiг. HaНmiy-
уэtiп btiliiпmasi ideyasl ilk dэЬ levellerlorin фэrФагlik
tоrоtсlаrlап) siyasi-hiЩuqi Ыlimiпdэ ёz эksini taprb. Levelleгlэrin
siyasi ideyalaп ingiltaTa burjua inqilabr gedigindo tozahtir odan
siyasi filкin istiqamotlarindon biri Kmi шеуdапа golmigdir.
Hakimiyyotin Ьёlfrпmоsi sisteminds опцп monboyini xalq to;Hl ,

edir vo xalqrn hфчqч ёlkа konstitusiyasr ila miidafia olunrг. Elq

levellerlarin siyasi рrчIашшп ba9lrca prinsipi do xalq
hakimiyyэtinin aliliyinэ vo miКoqilliyina Ёsttinltik veгilmosidir.
Lечеllеrlаriп lideri vo ideoloqu Соп LilЬеrп yaardt: "Btitiin
hakimiyyat ozoldan va mahiyyit с'fiЬаrilо xalqa moxsusdur хаlqш
azad ылоtdэ segmak htiququ vo гаzrhф hаr сiir эфlatli
idагэеtmопiп уеgапа mе'уапdш.l Lilbern ingilis xalqrnln 'lanadan-
gэhпэ hiiquцша эsаslапшаq tolob edir Н, ingiltaronin btitiin
ohalisini tэmsil edan ЬфаlаИIr раrlаmепt yaradrlrnalrdrr. Leveller-
lоr qапtшguluфп tо'miп оlчпmаst паmiпа qanunverici va icraedici
haНmiyotin birlэgdirilnasini deyil, Ьrшlаrш аупlпаstш, aynlrqda
hoyata kegirilmэsini maslohat bilirdilar. HaНmiyyotin Ьоlйп-
mosino bela mtinasibatin maqsadi Ьфча-dеmоkгаtik qanunguluýrt
to'min etmok, demolкatik huquq va azadlrqlan miihkomlan-
dirmэk, biirokratik haКmiyy,ot арагаtшrп бzЬаýrпаhфпа son
qoymaq idi.
НаНmiууэfiп boltinmosina dair demokratik sфsi fiНг Соп
Lokk tеrоfшdап daha й inkigaf etdirilmiqdir. Опчп siyasi
to'liminin rпаrаqlr саhоtlаriпdап biri mаlи, "hakimiyyatin
Ыiltinmэsi пэzоriууаsЫ iglэytb hмrrlamasrdш. HaНmiyyatin
Ьоliiпmоsiпэ dair C.Lokkun siyasi-htiquqi Ьахrqlапшп sosial-s iyasi
mahiyyэti Ьuпфп ibmatdir Н, о, qalib galan ingilis bфuaziyasr
ilo hakimiyyati riz inhisannda saxlmnaq imkапшdап mаhrum olan
feoфl aristokгatiyast аrаsшdа kоmрюmisэ ideoloji соhоtdэп haqq
2
qazandrrmaq istэyirdi,
C.LoK haНmýyotin iig formada-qanunverici, icraedici va
ittifaq fоrmаsшdа mёчсчd olmasr Гrkini osaslandrnr vo
qanunveTci hakimiyyati dёчlоfiп ali hakimiyyati hesab еdir va

' История политических и правовых учений. Sah. 225-226-

? История полимческих и правовых
учений, Sоh.2З5-2Зб

259
bildirir Н,
digэr hakimiyyatlor mohz, bu hakimiyyota tabe
olmalrdrr. О, qanunvcrici hakimiyyotla icraedici hakimiyyati
fоrqlапdirагоk,Ьчпlапп nrahiyyatino daiT ёz fikdni bela izah еdir:
qапчпчегiсi hakirniyyot раrlаmепtо maxsus olmaltdtr, раrlаmепt
qапчпlаr qobul еtmэk maqsodilo vaxtaýп toplanmalrdrT. LaHn
parlament qabul olunmug qапuпlапп icrasrna qапgmаmаltdш, опа
mi,idaxilэ etrnemolidir. Раrlаmепt iki palatadan iЬаrэt olmalrdrT:
i.imumi palatadan ча lоrdlаr palatasmdan. icraedici haНmiyyotin
stпrkturuпа dair Lokkun ta'liminin mahiyyoti Ьцпdап iЬаrэtdir ki,
homin haНmiyyot krаlа mахýчs оlmаlrdlr. Kral iso бz ntiv_
bэsinda qапчпчп icгasrna rohborlik edir, паziгlогi, mоhkэmопi vo
digar vazifali goxsloгi ta'yin edir. Кrаlш foaliyyati iso qanunla
tanzimlonir. Lakin раrlаmепtо miinasibэtdo опа miioyyan
iisttinliiНor чеrilir фатlаmепti Ьчrахmаq htiququ vo s,). Belo
i.isfiinltiНorin verilmosinda maqsod оduг ki, раrlашепt biitiin
haНmiyyoti бz alinda camlogdirmosin vo vatandaqlann tobii
htiquqlannr pozmaýa so'y gбstаrmаsiп. Umumiyyotla, siyasi fiНr
tarixinda hakimiyyэtin b0lЁnmasi haqqrnda mагаqlr vo qiynotli
fiHrlaT az deyil. ý Monteske "Qапuпlапп ruhu haqqrnda
kiиbrnda (t748-ci il) xabardarlrq еdэrэk уаzшdt: "Siyasi azadlrq
о yerdo mtimkiindiiT ki, orada haНmiyyэtdon sui istifada
оlчпmчr. Qапuпчегiсi hakimiyyotin birlogdiyi уеrdэ azadirq оlа
bilmoz. Digаг tоrаfdэп nrohkomo hakimiyyati qапчпчеriсi va
icraedici hakimiyyatdэn tэсrid оluпursа azadlrqdan danrgmaýa
daymoz.
HaНmiyyatin btiltinmasi siyasi hakimiyyatin biitiin
rrovlorinin va qeyгi-siyasi haНmiyyatin faaliyyotinin pгinsipial
gэгti чо ba;lrca mexanizmidir. Hakimiyyotin boliinmosi
to'sisatlr siyasi рrоsеslагdа bir qayda оlаrаq mtirakkablagir.
HaНmiyyofin bёltinmosinin Ьеlо prosesindo опuп subyekti kimi
dovlot idаrаlогi (nriiossisalэгi) vo digar siyasi (hоm do qеугi-
siyasi) рillаlаr grx_rg еdir, Вчпа gбго hakimiyyatin bёlrinmosinjn
ta'sisatlt prosesi camiyy-atin siyasi sistemindэ omak bёlgilsi.i
baxrmdan funksional mа'па dagtyrr. HaНmiyyotin bela to'sisatlt
funksional boli.inmosi dбvlotin fоrпrаlа;mаstшп ilk mоr-
hэlalorinda tazahiir etmi gdir.

260
 itK btiytit hakimiyyвt tЁlgЁsii siyasi vo dini (mo'novi)
hakiшiyyotin, dtivlat ча Hlso hakimiyyatinin taEakkiilЁ ila
Ьа9lшшr. Hakimiyyэtin Ьlо Ьбlrшшеsi чzцп mriddot опuп vahid
gaklo sаlшmаsr чýrчпdа miibmize ilo miigahido olunmugdur.
Bagqa sёzla, diinyovi hakimiyyot dini hakimiyyatin, dini
hakimiyyot isa diinyavi haНmiyyotin iizoгinda hakim rncivqe
tutmaýa cahd etmigdir. Веlо rаqаЬаt uzun mЁddot оrtа эsrlагdа ча
yeni dбvr{in ba;lanфcrnda QоrЬ ёlkоlогiпdа davam etni9dir. Qeyd
edok Н, diinyavi vo dini hakimiyyot araslnda raqabot hola
diinyanm Ьiг srra d0vlotlorindo Ьа9а gaftnayrb.
Dбчlэt hakimiyyotinin tэ'sisatlr va funksional Ьб-
1tinmasinin holledici mgгhоlоsi Yeni dочrtiп baqlanýrc mаr-
holosina tosadЁf еdir (XVI-XVII оsrlоr). Вч morholoda Qarbi
Ачгора <ilkэlorinin goxunda markazloqmig mtitloq mопаrхiуа ta-
gokkiil taptr, daha inkiqaf etmig va somaroli idaroetmo араrаhпа
ehtiyac duyrrlur.
HaНmiyyatin b0liinmasinin somakt inki;aft Ьir пе9о
paralel yolla mtigahido olunmuqdur: l)Раrlаmепtiп stnrkturunun
maTkazlaqmosi чо пiimауопdэli haНmiyyatin fогmаlаqmаst;
2)Мэrkоzi icracdici hбkчmаt haНmiyyэtinin mсihkэmlапmаsi ча
toqmillagmэsi; 3)feodal оrtа оsrlэr sisteminda уаrапап поzаrаt
orqanrnrn vo odalat nrahkэmosinin fоrmаlаýmаsmm Ьа9а gat-
mast, hakim feodal dаiгэlогiп solahiyyotino aid olan mаhkоmg
funksiyalarrnrn ixtisaslagdrnlпug mоhkэrпа (odliyyo) оrqапlаппа
verilmasi. ВЁtiiп bu obyektiv рrоsеs tebii olaTaq siyasi-folsafi
ta'limlordo поzэгi сэhэtdап эsaslandrnldt vo votonda9 со-
miyyatinin, hiiquqi dovlatin yaradtlmastnrn bir nciv layihэsi Kmi
iqlonib hazrrlandt.
Hakimiyyotin btiliinmosi Ачrораdа qеуri-ЬоrаЬоr soviyyodo
Ьа9 чегmigdir. Hakimiyyatin bбliinmesinin ilk klassik fогпrаsr
XVII оsriп sonunda ingiltorodo уагапап pmlamentdir. Dйа sonra
haНmiyyat bбlgibiintin Аmегikауа maxsus skukturu чо fransa
inqilablmn dоýurdчýu inqilabi пrhа malik olan раrlаmепt struktuгu
taqэkktil tapdr, ХЖ оsгdэ Belgikada, Hollandiyada, italiyadц
sопгаlаr iso Аwора olkalarinin oksariyyatindo рагlаmепt
hakimiyyotinin уаrапmаsr baga gatdr.

26|
 Мйsiг dc,rnolcatik саmiуу,оflоrdэ' siyasi b'sisatlamr togkilinin
hаш tаrоfiпdэп qgbul оhшmчg поЕпа$ hakimiyyotin bбIiinmasi
ргiпsiрidir. Hakfuniyyotin bir поЬriп аliпdэ hoddgn mtrq comloq-
diгihnosi; hог hansr siyasi idmBetna очапrпш hakimiyyэti бz
iпhisапп:r aknasr шуfrk bhltike olmaqla demokratik рriпsiрlог Ёgiiп
tahliika уатаdш, qanunsuzluq, odaloЫzlik dоёurur.
Нfiqчqgiiпаslаr icTaedici, qanunverici ча mahkoma оrqап-
lапшп salahiyyetlэrinin поrmаtiч cohotdan mбhkоmlопdiril-
mosinin tohlilino daha 9ох diqqot yetirirlaT. Веlэ bir tэhlil
hйquqgiinaslann fikгiпса, siyasi tэ'sisatlann бz solaЫyyotlari
gaгgivэsinda bir-birindon asrlrlrýrna imkan уаrаfuш, bir-biTino
nozarэt etnoyi to'min edir, hakimiyyotin bЁtdvliikdэ опчп har
hanst qolunun olinda markozlэgmasinin qаrýБlш аlш чо
demokratiya iigiin tahliikoni aradan qaldrnT. Hakimiyyat оrqап-
lапшп fоппаlаqmаýlпt п чо qaг9rltqlr mtinasibotlaгinin prinsiplori
miixtalifdir. Lakin belo Ьir tiшumi qayda mёчсчddчr ki,
qanunverici haНmiyyat icraedici hakimiyyoto nozmot edir чэ
Ьuпlапп hаг iНsi sёzsй, qапчп prgivasinda faaliyyэt gбstэriт,
mоhkаm.о hakimiyyoti iso опlапп oz salahiyyotlorini песэ уеriпа
yetirdiklorЫ mtigahida edir, tizfr do icгaedici vo qanunverici
hakimiyyotin heg biTindan astlt olmamaq gartilo. Hakimiyyotin
hог hanst biT qolunun iisti,inltiyiina yol чегmоmоk чо mаhkоmа
haНmiyyatinin mЁstэqilliyЫ ts'min etmak iigiin hakirniyyatin
segКH orqanlaTl insan htiquqlanmn vo siyasi azadltqlaпn
miidaГrasinin mexanizmini уаrаtгпаlrdrт.
Hakimiyyatin boltinmasi konsgpsiyaslnln tогаfdаrlап haki-
miyyot оrqапlап sistemindo рагlаmепtа ba9lrca iistiinltik veriTlor vo
опчп salahýyotino qanunvericilik sfегаsшt aid etmoНa yaliagr iddia
edirlor Н, icraedici hakimiyyaflo mohkama hakimiyyotinin
tbaliyyatinin hoddini mahz, раrlаmепt rпtiаууопlэgdiгmоlidir.
Praktika tosdiqloyir Н, icraedici hakimiy_vot qanunvericilik prosesin-
da, xiisusilэ qапuп iahiyolarinin hааrlаmаsшdа va toqdim оluпmа-
sшdа foal iýtiйk edir, Вчпuпlа belo taqdim olunmuq qапuп lahiyosi
Ьir qayda оlаrаq рагlаmепtdе mtizaНro оlчпur чэ miivafiq
komissфlarda qobul edilidikdan sопга qiiwayo miпiг.
Раrlаmепt mtiasir dешоlсаfik cilkalardo gizli sоsчеrmо yolu
ilo timumi vo ЬоrаЬат segН hiiququ osasmda segilэn ali qanun-

262
verici оrqапdш, пiirпауэпdэli tlmumпrilli to'sbatdrr. Maraqlrdrr Н,
оrtа эsrlэrdэ аhаlЫ tэýНl ефп ziimгаlоriп (tabaqolarin) sауша
gбгэ niimayondali уфпсаqф фшlаmепt mahiyyotindo) frg palata
tomsil оlчпurdч (ruhапilэr, zadoganlar va gahor ohalisi). ihgil-
tоrаdэ rйапilаrtэlоЬ еdirdilог Н, onlara miМaqil sчrаtdэ чеrфlэr
mЁоууэпlаgdiглrаk hflququ veTilsin vo Ьчда gtiTo ршlаmепtiп
igindo igfirak etmirdilar. Rйапilоriп yiiksak toboqэsi isa iri tограq
mtilkiууофilgri kimi lогdlаr palataglnln iсlаsшй igtirak еdiтdilэг.
Noticsdo ihgiltаrэdэ ikipalatalr раrlшпепt ta9okkЁl tapdr. Elo
plitoloqlara tasadtif оlчпuт Н, опlш mtiasir раrlаmепtlоriп уаhшz
iki раlаИdап iЬагаt olduýunu qeyd edirlor- Mosolon, Q.V.Кошеп-
skaya nadanso sado чэ obyektiv rеаlhф чпudаrаq умш: "Hмtrkr
vaxtda Ьiг qayda оlаrаq ршlаmепtlэr iH раlаИdап tэgНl оIuпчr.
Мiiаsiг dtinyada iНpalatalr parlamenta nisboton birpalatall
раrlаmепt daha gохdur.
Otkalorin gохчпй bakimiyyotin boliinmosi sistemini
sэсiууэlапdirап cohot Ьuпdап iЬаrэtdiг К, чоtопdа5lагш miiоууэп
kateqoriyasr mаsаlап, оrdчdа, шаhkэmоdо galrgan d<ivlot
qulluqgulan qanunvericiliНo parlamenta se4ilmak hiiququndan
mоhтчmdчrlаr. Elaca da dtiпуапш аksаr ёlkэlэгiпdо deputatrn geri
gаýпlmщr masalasi mбчсud deyil. Diinya ёlkоlоriпiп xeyli
hissosinda bela bir praktika mtiчсчddur Н, раrlаrпепt oz
hаrаkэtlаrilа ёlkопiп manafeyino ziyan чuгап yЁksak vozibli
dбvlat qчluqgчlапш giinahlandrnnaq huququna malikdir. Masaian,
АВý prezidenti R.Nikson impicmentt qауйsшdа mosuliyyote
calb оluпmаq tigiin rеаl tahliikoni hiss etdikdo istefa чеrmауа
mасЬчг о,lrпuqduг.
Ачrорапrп demokafi k dKivlotlaгinda, Avstraliyada, АВ ý -da
hakimiyyatin Ьбltiпшэsi sistemindэ mohkama hakimiyyafi mtihiim
rol оупауlr. Holo antik dочrdап sosial miiпаsiЬоtlэгiп htiquqi
qaydalarla tonzimlonmssi mо'lumdur. Miiasir demokratik
dочlэtlагiп Ыо bir ап'апэуо sadiq qalmasr tаqdiгаlауiqdiг. Qtinlo
deпrokratik hiЩuqi tanzimloma humanist mэ'па kэsЬ edir.
Mahkoma hakimiyyэti qanunverici vo icTaedici to'sisaflarm
faaliyyatindэ qапчпgulчýа riауэt оlчпmаslшп tominaфrstdrT. Eyni

' impiciment dodйdo yiiksok vozifali dtivlat qчllчqýчsrrлdал futsпuý prezidenв qаdог ршlаmепt
mаhksmаsiпа calb оluпmаq рrrэsеdцтаsr пэzагds fufuluT-

26з
zamanda qаilчпчегiсi hakimilryatle icraedici hakimiyyot arsrnda
qэtin holl olunan ziddillyotlor vo ixtilaflar meydana grxdrqda,
konstimsiya рrйlеmlэri поzотэ garpdtqda mёhkоmo haНmiyyatr
asl va adalofli mtinsif rоlчпч оупауш.
Demohafik dбчlаtlагdа konstitusiyaya эmоl olunmast,
qanunverici vo icraedici hakimiyyat аktlагша riауэt edilmэsi tigtiп
xiisusi adliyyэ оrqапlап va mоhkоmо miiossisalori yaradrhr, АВý_
й konstitusiya nozaratini hоуаИ kegiron yiiksak mоhkэmо отqаш
Ali mahkamedir. Umumiyyetla, аmеrikа mohkemo sistemi iki
пёч mshkomodan - fedeTal mоhkэmаdап vo gtаtlагш,mоhkаmо
sistemindon ibaratdir. Fеdегаl mаhkоmо sisteпfndэ Ali mоhkаmэ
xtisusi уеr tuhrr. Konsfitusiyaya gбrо АВý Ali mоhkэmаsi уцхап
mohkama pillosi Kmi sоfiгlэriп, konsrrllarm igino Ьакr, ýtatiar
arasmdakr miibahisoni hall edir. ВчпuпIа уапаý1 Ali mаhkоmа
konstitusiyaya zidd оlаrаq qanunverigilik tizэrindo ali konstitusiya
nazaroti hiiququnu hoyata kegiTiг.
Оgаr ali mohkoma qапчпuп konstitusiyaya uурп
golTrodiyini tosdiq ediTso, bela haida qanun qtiwadon dфiiг.
АВý Ali mohkornosinin torkibi 9 tizvcian ibarotdir. Ali
mohkэmin sodri vo tizvloгi prezident tогаfiпdоп sепаhп rааlrф vo
maslohoti ilэ ta'yin оlчпuг. НаНmlог dayigmoz vazifali qaxs
hesab оluпur. АВý konstitusiyaslnln ]-gii maddasinin 1 hissosina
gбга Ali mэhkэmапiп va уеrli mоhkэmаlоriп iizvlari о чахи
qэdоr ёz vozifэloгindo qala Ьilаriоr Н, опlапп faaliy_vэtinda
n<iqsanlar iizo gtxsm.
Ali mоhkоmо l/llxan mоhkаmо pillasi Hmi biitiin federal чо
gtat mаhkаmаlагiпiп foaliyyatinэ поzаrэt еdiг, опlапп cinayэt чэ
mtilki iglara aid hёhп va qогаrlаппr lэýч etmok, elaco da
dayiqdirmok hiiququna molikdiT. О, ytiksak rtitbэli vozifoli
goxslorin сiпауэt iqlarino baxan birinci darocali mohkamo kimi
grxrg ediT.
Ali шоhkоmо ila yanagr federal mahkomo sistemindo 11
apelyasiya mаhkэmаsi mtihtim rol оупауr. Нэг Ьiг apelyasiya
mоЖэmаsi 39 tizvdan iЬаrоt olub, prezident tоrэfшdап senatln
razrlrýr чо mэslоhsti ila to'yin оluпur. Fеdеrаl mоhkоmа
sisteminda bir neqe xtisцsi mahkamo (gёrшtiЬ hаrЬi vo s.) da
mёчсuddur.

2м
 Federal mэhkаmаdоп farqli olaraq gИtlапп mоhkошо
отqапlап опlапп бz konstitusiyalan va qапrшlап osasrnda tapНl
оlчпчr vo faaliyyэt gdýtоrir. ýtatlaгda mаhkаmа sistemina gtatm
ali mohkomasi ba5grlrq edir. Bu mohkomonin tizvlэri ba'zi
ptatlaTda ahali tоrаfiпdап segilir. bo'zilorindo iso qtahn
qйепrаtоru tоrэfiпdоп to'yin оlrшш. ýИtlапп ali mahkomplaTi da
ali konstitusiya поzаrэti hiiququna malikdir.
AFR-in federal konstitusiya mohkamasi do geniý
sоlйiууэtlагэ malikdir. Опчп qэrшlап fеdеrаsiуашп чэ
tоrраqlагrп bЁtiin orqan-lan tigiin mэсЬчridiг. AFR-in federal
konsfitusiya mahkomasi оlkопiп siyasi hоуаtшш prinsipial
mоsэlаlоriпi tonzimloyiT. Konstitusiya mahkarnэsi mtistoqil
oTqandrr vo hе9 Ьir dovlэt оrqапша tabe deyildir.
Konstitusiya mahkamэsi diivlot оrqапlапшп solahiyyoti
masalosina Ьахш, ittifaq va tограqlеrr arastnda Ьаý чеIоп
mЁbahisalari holl еdir, раrtiуаlаrш foaliyyotЫn konstitusiyaya
uуýuп foaliyyot gcistarib-gёstermэmasini miiаууапlоgdiriг. АFR
konstitrrsфsrmn 94-cti maddosina goro Federal konstitusiya
mэhkamosinin i.izvlari bundestaq ча bundesrat tsrаfiпdэп seqilir.
Вu mohkarnэnin tizчlогi bundestaqm, Ьuпdеsrаtш vo hёkumetin
iizvti ola Ьilmаzlэr.
AFR-da FedeTal konstitusiya rпоhkоmаsiпdоп bagqa Ali
fеdеrаl mэhkаmо da fэaliyyat gбstоriг. Ali fеdегаl mоhkаmо
birinci dorocoli mоhkэmэ kimi mtihiim эhэmiууаtli iglоrа baxrT.
Ali federal mohkamanin йzчlаri AFR-in adliyyэ паziri
taTafindon ta'yin оluпur. Ali tЪdегаl mоhkоmапiп mohkamo
icraatt qaydasr federal qanunlarla mtioyyan оluшrr. Ali mоhkаmа
паzагаfi haНmiyyoti digar оlkоlоriп praktikasrnda da diqqoti
colb еdir. Вiг sozlo, hakimiyyatin bбliinmasi sisteminin foaliyyat
mexanizmi biittin demokatik dcivlotlardэ Kiz xйsusiyyэtlari ilo
forqloniT.
Hakimiyyotin Ьёltiпшэsi problemi ila alaqodar olalaq
haНmiyyatin rеаllаgmаstшп amillari vo rnexanizmi da mаrаq
dоýrгrг. "Hakimiyyэtin reallaqmast amillori anlayrgr elo
hadisalarin. alaqolarin mосlпшmu oks etdirir Н, haНmiyyэtin
чаrlrф btitбvliikda 'оuпlаrdап asrlrdш. Hamin hadiso va оlаqаdаr

265
 sisteвinds iqtisadi; texniН, iпsапi, mа'lчmаt, toфlati, ideoloji,
mоdэп! psixoloji ve digaT xarakterli шпillоr mtihiiTn уеr hIпJr.
Веlа ki, hоr hansr ictimai qЁwэпiп (hakim dаiгопiп) iqtisadi
htikmrапltф sоп паtiсэdо опtm siyasi sistemdo htikпrгапlrфпr
gortlandiTir. Maddi vo mэ'пэчi istehsalm iпhisаrа alrnmasr siyasi
haНmiyyэtin iпhisага аlшmаsшш zэrшi qartidir. Maddi vo digar
resrrЁlar kimin sэгопсаmшdаdrва, adamlan Нm idаго edirsa
hakirniyyet da опuп olindadir.
Hakimiyyafin mехапiuпi, опчп: чатlrф hбkmrапlrýщ
аýаlrфл mtixtolif пбчlогi ilo qmhnaz surotda baýlrdrr. Bu va уа
digвг ictimai qЁwопiп (sinfin, tabqэnin vo s.) nэinki iqtisadi,
eloca da ideoloji hёkшгапlrýr опtrп siyasi hбkшапhЁш ta'min
edir. Hakimiyyat do бz пбчЬоsiпdэ iqtisadi vo ideoloji hбkm_
ranlrýa to'minat чегir. Siyasi hakimiyyet бziindo texniki, insani,
tagНlati, mo'lumat vo digэr mahiyyatli amillori tocэsstim еtdiгоп
sosial tэ'sisatlar vasitэsila foaliyyat g0stоrir. Ba9qa sozlo, siyasi
hаКmiууэtiп tэ'sisatlagdпlmasr icfi mai-taгixi zагuгоtdir.
"Hakimiyyotin Teallagmast mexanizrni iso haНmiyyotin
istifado etdiyi miНtalif, goxcahэtli risul vo vasitэlori ehtiva edir.
Siyasi hakimiyyat hэr gеуdоп av,lэl, miixtolif fоrmаlаrdа
mосЬчrеtrпа yolu ilo to'min оluпur. Вч baxrmdan bilavasita fiziК
'
zorakrhq, kommunikativ tа'sirеtrпа stimulu, amokdaglrq, kon-
sensus va уа oksina, mtinaqiqэli iinsiyyet, informasiya to'siri,
psixoloji tэ'sir saciyyovidir. Hakimiyyэt qапчп osasmda vo
onunla baýlr foaliyyat g0starir. Qanunguluq vo qeyri-qanunguluq
siyasi miinasibatlarin to'sisatlagdrrrlmrg struktunrrrmr torkib hi s-
sэlarindon Ьiridiг.
Comiyyot tizvlэri ilэ siyasi hakimiyyotin mtinasibatlari
miixtolif fогmаlагdа grкq ediT. Bu fоrmаlаr agaýrdalolardrr: haki-
miyyatlo xalqrn iтadasinin eyniliyinin e'tiraft, l oyallrq, qarqrdurma,
hakimiyyэtdэn бzgalэqmo, hakimiyyat uýтuпdа mЁЬаrizэ \,а уа
hakimiyyatdэn ol gokmok vo sair. Hakimiyyatin хаrаktеriпdоп
asrlr оlагаq hэmiп fоrmаlшйп bu vo уа digагi mtiayyanedici гоl
оупауш.

266
 4. SiyлSi LilDER vа SiyдSi ltoвKr,iK
Siyasi tiderlik miirokkob icfimai hadisэdir. Hakimiyyэt va
toqНlat оlап yerda lideгlik do Tn<jvcuddur- Siyasi liderliyin
mahiyyetini ahatoli Ьаgа dШmоk iigtin "lider vo '|liderýk anlaylg-
lапшп miiqayisali tohlil,i mоqsаdэuуýчпdчг. LideT s<izii ingilis
dilindon tаrсtiша edildikdo арапсl, baqqa adamlarr idаго еdоп
mо'паslш ifado edir. Bu teTmin liderin comiyyatda аhэmiууэtiпi,
yerini, rоluпч va funksiyasmr daqiq oks etdirir. Soztin kопkгеt
mо'паsшф lidеr mfrэууоп mоqsэdlэrо gatmaq tigiin аdаmlапп
birga faaliyyatini togНl etпrok istiqamatindэ опlаrа ta'sir gбstоr-
mok qabiliyysfidir. Lider mtixtolif iпsап Ьirliklоriпэ, аdаmlапп
kigik qruрlапла чо bi,ittivliikdo dбvlot soviyyasindo comiyyato
rоhЬоrliуi ifado ediT.
Liderin meydana 9жmаs1 чо foaliyyэti obyektiv va
uпiчеrsаl hadisadir. Lidero ehtiyac опа gёrо obyektivdir ki,
аdаmlаrш hоr ctir birgo foaliyyoti tagНlatgrlrqdan, qarýlya
qoplan moqsodlaro gаtmаýш samarali уоllагшdап gox asrlrdtr.
Bu funksiyant niifuzu, yiiksak foallrýr va enerjisi ila fогqlопоп
adam-laT уеriпа уеtiгirlоr. Liderin foaliyyotinin universallrýl
Ьuпuпlа ;агtlаrrir К, аdаmlапп, qruрlаrш, togКlatlarrn va
horokatlarm Ьirgа fэaliyyatinin btifiin пёчlогi lidего ehtiyac
dчуur. ictimai hэуаhп miixtolif sfеrаlапш lidersiz tasoyvi,ir
etmok gofindir. Siyasi lideTlo уапаý1 biznes sahasinda, elmda,
incэsanetdo, din alomindo, paЁiyalarda, hоmkшlаr tagНlatrnda,
ailэda, tolaba qTupunda vo digaT sаhэlэrdо liderlor mdчсчddur.
Lider о qoxsdir К, foaldг, raýbot boslanilir, enerjilidir,
Ьаgqаlаппr iфrо etmak qabiliyyэti va saviyyosilo fотqlэпiг, bu
va уа digог kigik va Ьбуйk qrup ошш rоhЬоrlik etmok hiiququnu
e'tiraf edir, monsub оldчф kollektivin, qruрuп, birliyin foaliyyot
рIоqrilшш mйаууопlоqdirir, аdаmlап oz аrdшса араffпаq
keyfiyyotina malikdir va sair,
"Liderlik anlayrgr "lidег anlayrgr ila srx baýlrdrr. Liderlik,
|iderla tabelikdo olanm qargrlrqlr foaliyyotinin miiгokkob
mexanizmini sэсiууэlэпdirir. Вu anJayrgrn ba9hca tэrНЬ lrissasini
а9аýrdаkrlаг te;kii edir: ;araiti daqiq qiуmаtlапdiгmаk qabi-
liyyoti; qarprda dчrап vozifalarin halli yollarrnr diizgiin
267
mtiэууопlоgdirmаk; hqr hanst qоrагrп уеriпа yetirilmosi паmiпо
аdаmlапп zakasma vo
епеrjisiпэ ta'sir gёstаrmаk, спlагl
sоfэrЬоr etmвk; idаrо оlчпапlаrш liderin qobul etdiyi qэгаrlап,
verdiyi gбstoriqloгi Ьэуапmоsi vo опu foal rniidafiэ etmэsi, idaTa
edilanlarin lidera priurlu ча kбniillii tabegiliyi чэ sair, Liderlik
liderlo Ьч ча уа digor qrupun, Ьirliуiп iirzvlori аrаsmdа xtisrrsi
mехапizmэ malik olan qarqrltqlr foaliyyatdiT. Demali, "iideгlik
gепiя anlayrglar kompleksino daxildir. Liderlik bir taTofdon
liderin ideyalar iroli siirmоsЫ, adamlaTa foal vo ciddi to'sir
gбstоrmоШа опlап idaro,ebnasini, digаг tотsfdоп lidera inan-
mф, опа tabe оlmаýц айmlапп опчп шdшса gefuaya hazrr
оlmаsшt, qэbul etdiyi qотапп уеriпа уеtirilrшоsiпdэ bilavasito
igtirаlош aks еtdirir. Lidedik аdаmlапп Ьirgэ foaliyyofinin togН-
linin obyektiv qапчпаuуфпluýudчr.
Mtiasir siyasi еlmdэ lideгliyin miiэyyonloqdiгilmэsino
mtixtolif m<ivqelardon yanagrlrr. Masalon, Y.P.Puqaqev ча
A.i.Solovyev lidertik tigiin tig baglrca cohati mе'уаг hesab edirlor:
l. Liderlik hakimiyyotin пбчlоriпdоп (чагiапtlаппdап) biri
olmaqla опчп spesifikliyi уuхапdап а9афуа istiqamotlэnmasindo
tozahiiг ediT. Lideгliyin dagryrcrsr oksaгiyyot dфl, bir поfоrdir vo
уа gэхslэrdап ibarat qrupdur.
2. Liderlik iйToetno statusudur, sosial m<ivqedir.
3. Liderlik bagqa аdаmlаrа to'siT g0stэrmоkdiт. (V.Kats,
L.Gdinker va b.).l
Jап Blondela gбrо "liderlik millatin rizvlarini foaliyyэta
oyatmaq ugiin Ьir паfоr vo уа Ьir пе9а fэгd tоrаfiпdоп hoyata
kegirilon hakimiyyatdir. Daunton isa уаzш: "Liderlik cэmiyyotdaН
voziyyot ohmaqla опчп bir iizviiniin camiyyotin bir nego ча уа
biitiin iizvlorinin kollektiv dачrаш;шt istiqamatlondirmok va togkil
еПпаk qabiliyyofidiT.
Lidег kimi liderliyin tasэkktilii va foaШyyati da obyektiv vo
universal hadisadir. Lakin lideTliyin universal хаrаktеr dagtmasшra
baxmayaaq опuп konkTet mэапlшu ча tэzаhiir fоrmаlап xeyli
doracoda Ьir srra obyektiv чэ subyektiv anrillarla mЁоууап оluпur.
Нашiп аmillэг Ьчпlаrфr: konkret qorait; lideгlorin vo idага

r В.П.Пугачев, А.И.Соловьев. введение в политоломю.Sэh. l l 6- l l7

268
оluпап]апп sosial voziyyoti; опlапп psixoldi xiisusiyyotloгi;
tiderin чэ tabelikdo оlапlагrп fordi keyfiyyatlori; Ьrшlаrш qаrgйqlr
miiпаsiЫlэriпiп хаrаlсtеri. Umumiyyotlo, lideTliyi Ьir mtЪiim
xtisusilryot sосiууоlепdirir, Ьч da liderlikda hakimiyyot чо
hakimiyyot mtinasibotlэгinin tsalhifuiidtiг. LideTlik hakimiyyatin
rеаllцsmаsrпrп konkret tэ'sisahФr.
Liderliyin mэzmчпuпdа fоrпаl va qeyri- formal liderlik da
<iz oksini tарrг. RэhЫlik fiшksiуаlапшп to'sisatlagmast fогmаl
liderlik anlapyrnda tacossiim оlчпчг. Formal liderlik mtioyyon
qaxsin mбчсud to9Нlatrn iizчlоriпо nЁfuzlu to'sirЫ sociy-
yolandiriT.,Bu to]siTetmo togНlafin поппа va qауdаlаппdа tasbit
еdiliг чо ictimai iуеrагхiуа voziyyotino эsаslапrr. Qеуri-fогmаl
liderlik lidег rоlчпч уеriпа уеtiгп,rауо subyektiv qabiliyyoti,
hazrrlr$ va Ьасапýr sэсiууоlэпdirir, elaco dэ о, qruр iizvlorinin Ьч
ч9 уа digог gaxsin rоhЫlik etmay.o hiiququ оlrпаslш tosdiq
еtmэsidiг. Qеуrт-fогrпаl lideгlik miiаууоп gэxsi keyfiyyotlarlo
qагtlопап ntifuza osaslanrr. Liderliyin hаr iH aspkfi, ya'ni fоrmаl
va qеуri-fоrmаl aspektlori шэhz, ýyasi lideгliyi saciyyalondirir.
Siyasetdэ fоrmаl, to'sisath aspkt арапсl hesab olunur. Qiinki о,
gaxsi keyfiyy5tlordon gox adamlara, togНlaИ to'sir gtistarmakdon,
опlап oz аrdпса араImаq giictindэn asrlrdlT. Lideгliyin mЁоууэп
sosial gэгаitdап asrlrlrýr situasiya konsepsiyasrnda ёz эksЫ,Ирrr.
Вu konsepsiyanr asaslandrran R.Stoqdill, Klton, A.Qoldiyer vo
Ьаqqаlапdrг. Situasiya konsepsiyasi liderliyin nisbiliyindэn vo
gохluýuпdап gжrg edarok эsаslапdшmаýа galrgrr ki, lider miioyyan
sitшasiyanln funksiyasrdrr. Маsэlоп, R.Stoqdill qeyd еdiг Н,
liderlik hэr hanst sosial situasiyada adamlar аrаsшdа эlaqэdir. Bu
konsepsiya baxrmdan qeyd edak Н, iтап islam Respublikasrnda
аwора va amerika tipli siyasotфlar rэdd edilir. Elaca dэ dini lidег
QэrЬ siyasi alamindo бz{inii tэzаhйr etdirшrok imkanrndan
mэhrumdчr. Опu ф qeyd еdэk Н, situasiya поzогiууэsi Iiderlik
iiqiin gexsi keyfiyyotlarin ohonaiyyatini iпkаг efrniT, lakin bunu
miitlaqloqdirmir do.
"Liфr vo "Liderlik апlауrglаппdап grxrg еdэrаk "siyasi lider
va "siyasi liderlik апlауцlаппlп nisbэtina diqqot уеtiгаk. Siyasi
lider sadoco olaraq siyasi ргоsеslоrа rаhЬаrlik еdоп, соmiууэtiп
idaro olunmasr fuпksiуаlаrшr hayata kеgirоп, siyasi ta9Нlatlarr va

269
hэrаkаtlап бz агdшса арапm goxs deyil; О, hаr pydon аyчэl,
hadisэlarin gediqini dоуiфiгmоуо, sфsi рrоsеslогi istiqamotlon-
dirinoya qadir olan аdаmфr. Не9 da tasadtifi deyil ki, hэr bir Ьа9
nazir, hбkmdаг, siyasi partiyanrn rоhЫi, раrlапrепfiп spikeгi siyasi
lideT hesab olunur. Siyasi liderlor comiyyotdo siyasi proseslsri
foalla9drrrnaýa nail оlчrlаr. Опlаr tагiхi inkigafin gediqЫ mtiayyan
edon рrоqrаm iroli stirtiTlaг. Real siyasot heg vaxt siyasi liderlorin
iýhrakl оlmаdап чýчrlа ЬФа gatrlaylb. Ташпmщ mоrhtшt pTofessor
Sаfуаr Мusауеч vo Ьч.НИЬrп mtiollifi ,Ьirgэ yazdrqlan "Siyasat
еhпdir adlr rпаqаlоdэ qeyd edirlor Н, "Siyasi lidег Ьеlэ Ьir siyasi
aksiomu пэzоrdап qagrrmamalrdlT Н, siyasi tafakkrirtin moTkozi
рrоЬlеmi dovlot hakimiyyatЫ yalлz ёlkепiп bugiinkii mопа-
fеуiпdэп deyil, hоm do golocok taleyi Ьахшпdап, maqsadyбnlii
ta9Нl etmokdir.'
Таriх gýstэrirH, оп.gбrkэшП sфsi liderlor ictimai inkigafin
Ьбhrапlt, dбпЁ9 mоrhэlоlэriпdа tоzаhiiг еdiг. Olrlar comiyyoti
bбyiik рtiпliklэrdап Kilas olrnaýa kбшоk eden siyasi чэ iqtisadi
xarakterli tarixi рrоqтаmlапп tagobbtisgiisti kiпri grxrg еdirlаr.
Atatiirb Теоdоr Ruzvelt va Ьаgqаlап mahz, bela siyasi liderlor
olmuglar. Gбrkоmti qoФ роlitоlоqlагшdап biri' olan RоЬеrt
Таkkеr qeyd edir ki, F.Тrчшеп Гovqal'ado aýtla vo Ьаqqаlапшп
rа'уiпi nozaIo almaq qabiliyyэtinэ malik оlап siyasi lider idi.
Ruzvelt sanballr mЁtaxassislэrdan iьаrаt оlап "komanda,
Oztinamaxsus 'Ъеуiп Шesti yaвda bilmiqdi, Вчпuпlа уапа$1 о,
tilkoni ап dеriп iqtisadi ЬOhrапdап gжагmаýа qadir olan ртоqlаm
hayata kegirmigdi. Bu mэ'паdа T.Ruzvelti "amerikamn уепidоп
qurulmаsшш aИsl аdlапdrrmаýа mа'почi haqqrmtz var.
Tarixi-siyasi praktika dбпа-dбпо tosdiqlayi-b Н, ёlkani
loyaqotli, реgаkаr siyasatgilar idша edando dovlot daha qiidrotli
olur. idaraefiranin Ьu tiшuшЬэgаri prinsipi pozulduqda d0vlot
tэdriсоп tonэzziilo чýгауlr, mo'navi dауогlэriп, milli ап'опоlоriп
qоruпuЬ saxlanmasrnrn e'fibarlr tэ'minafi hе9о enir. Siyasi
liderliyin оп ohэmiyyotli соhаtlаriпdоп biri idагаеtmо араrаhпа
saгigtali, ре9эkаr va xalqtna vicdanla xidmat etmoyi Ьасаrап
kаdrlапп сэlЬ оlчпmаsldш. Вч hoqiqati hala antik dovriin bбytik

' "АzоФаусав qazeti, l7 dеkаЬг l993-сП il.

270
уuпап Гtlosofu, ensiklopedik zgka sahibi sарlап Demokrit, eloco
do Pifaqor dбпа-dёпэ qeyd edirdi. Siyasot еLп olduýuna g0ra
опч heyata kegiranloT da yii}sok zokaya, analitik siyasi tafokkiiro
malik olmalt, cэmiyyotdoН hadisoloгin inkigafi va doyiqmosi
ахапш mоhагоtlа duymalrdrrlar. Comiyyoti, xalqt idaro eda
bilrnok, kiitlalori rаzt salmaq osl sonotdir, siyasi mэharatdir.
Diivtafi miidriНikla idara еdапlаriп siyasi ma'naviyyatl
mahiyyat e'tibarilэ xalqln milli saгvati kimi qiymatlandi-
rilmэlidir.
Miistaqilliyi rigtin halo tahlfrko sovuýmamtg АzоrЬаусап
каlqшп gotin giiцlэriпi kegirdiyi indiki gоrаitdэ опuп iimчmхаlq
monafeyini, milli layaqati mаhdцd gaxsi va qrчр mопаfе-
уiпdап, yerligilik hissindan Еstftп tutап фаsаtgilага, rаhЬаr
qaxslara biiyuk ehtiyacr чаrфr. Xalqlmиrn qarqrsшrda durап
mЁrеkkаЬ va ptin рrоЬlеmlоriп чgurlч halli о zalnan miimktindiir
ki, idaroetma hakimiyyotinэ, dбvlat эhаmiууоtli kоllеktiчlэгэ
паmчslц loyaqotli foaliyyofi ila segilan, шrdа hisslara uуmауап,
xalq tаrаfiпdоп tanlnan чs sevilon. elвca dэ xalqmr sечэп adamlar
calb оluпsuпlаr. Xalqlmlan bugiinkii kбчrоk taleyi va
mэ'naviyyatr Ыedadlr, bacartqll чо iggfizar (i9baz уох)
аdаmlапп vicdanlr foaliyyoti ila kiiklanorso чýurlu golaca-
yimiza eotibarh ta'minat уаrапlшý оlаr. Siqloti siyasi alieanab_
ltqdan, axlaqi fozilotdan va xalqa sadaqatdan уоýrulап foaliy-
yat milli loyaqatin ovezsiz mе'уапdш. Вч mе'уаr isa iizlЁyiinda
d0vlatin qiidrotinin, milli birliyin rahnidir.
Sosial proseslorin subyektiv torofi ila baýh оlап siyasat ilk
nёvbada аdаmlагlа iglamok bacanýrnr ifada edir. Вч mэ'паdа
siyasi lider vatanin taleyi паmiпэ xalq va comiyyэt qarglsrnda
sosial ma'suliyyot hissini dorindan dагk edan, togkilatgrlrф,
iggtizarlr$, mЁЬагizliуi чэ mёhkоm хаrаktеrа malilt obnast ila
sосiууаlапэц goraitdan asilr оlагаq хаlqшэш manafeyi baxrmdan
qatiyyэtli аddшlаr аtrrаф Ьасаrап gэxsiyyэtdir. MR-in kansleri
Helmut Kol tarixo vahid mаdэпiууоfi, ап'эпаlогi, taгixi olan
аlmап хаlqrшп milli ЬiгliуЫ Ьогра edan siyasi lideT Hmi фxil
olmugdur. О, sadoca olaraq AFR-nrn mtiоууэп bёlgosinin
btittivltiyЁ iig[in deyil, mahz, vahid Аlrпапiуашп qoTarlagmast

27l,
namino hоr gey etmigdir. Bu barrmdan опчп bёyiik siyasoфi
adlanmaýa haqqr vardr,
Siyasi liderin mohareti ictimai iпkфаfiп шёчсud
mаrhоЫатiпо чуýчп оlагаq аdаmlапп siyasi hayatda iqtiгakr
fогmаlаппr miiэууепlэ;dirmоk Ьасапфпdа ifado оluпur.
Taesstf ki, аrаmrzd" mЁоууап аdаmlаr, hatta ziуаlrlаrш
ba'zisi "siyasi lider апlауrgrш mohdud mа'паdа, bаsit goНldo dark
edit, hoqiqi siyasi lidеrlэ qondamta siyasi lideri eynila9diriT, Оп
qobahotli cohot Ьudur Н, bo'zi faal siyasatbazlar оzlогЫ "siyasi
xadim, "siyasi lidеr Нmi qolomo чеrirlаr. Toэssiif Н, оhаПпiп
miiоууоп qisminin siyasi modaniyyatinin аgаф. olrnast xalqrn
mапаfеуiпiп hoqiq ifadagisi Hmi fоrшаlаgап vo fэaliyyat giistогэп
gaxslorlo fordi vo qnrp mэпаfеуi ba"xrmdan gшrg еdэп insanlan
farqlandirmoyo mапе оlчr. Эhаliпiп sфsi gбriig dairasi mahdud
olan hissэsi ba'zan siyasotbaz liderlari феlоlаri hоtи goxalrb)
xalqrn manafeyinin уеgапо tamsilgisi Hmi qiymatlondiгir.
Tocriiba gоstагir Н, siyasэtbaz liderlar tizlarinin btihin maddi чэ
mo'novi imkanlarrndan, hаг сiir tisuliardan, о ci,imlodon bo'zi
matbuat sohiЪlorindon, televiziyadan istifada etmoНa аhаlЫп
siyasi gtiuг sэчiууэsi аgаýr оlап hissosini "mаhаrаtlо ciz tоrаfiпо
сэlЬ еСо biliT, сizlэгiпi inca tbullmla tabliý etdirib хаlqш goziindo
"yiiksalmoya so'y gostorirlor. Веlоlагi xalqrn b.rytik эksоriууэ-
tinin sevdiyi loyaqatli, sanballr qaxsiyyatlaгi mrixtolif iisullaTla
niifuzdan salmaýa 9аIrgшlаr. Sэmimiyyotlo vo qotiyyotlo dеуэ
Ьilогik Н, Ьч giin Azorbaycanda siizfrn asl ma'naslnda реqаkаr,
sarigtэli, siyasi foaliyyati ila хаlqш e'timadml doýrultmaq
saviyyasina yiiksala bilan ;axslar, siyasi xadimlar olduqca
azdr. Respublikamиda siyasi раrtфlапп vo togНlatlann goxluýu
heg da haqiqi siyasi lidеrlаriц siyasi xadimlarin 9охluýuпа dolalot
еtmir. Belo bir cahoti qeyd edak К, bu va уа digar siyasi partiya,
ictimai toEНlat о zaman sanballr siyasi to'sisat soviyyosina уЁksаlэ
bilor Н, опuп lideгi iimumxalq mohobbэti qаz:шБm, homin
tasisatm sosial bazasmr tagНl еdоп tэЬоqаlэгiп timuшri intellektцal
чэ siyasi savi5lyasi yetkin оlsчп. Yetkin sфsi faaliyyot isa mohz,
dэriп ahatэli siyasi diiqiinca tarzi ilo gоrtlопir. "Crtdan siyasi
tаgНlаtlапл vo brma чуЁuп оlшаq "сшtdап liderlorirr xtisusi
gakisinin artmasl rеsрuЬlikашап demokratik шЦqаf yolu ilэ

272
ýоrtlёпsа do Ьч meyl hэqiqi dеmоkгаtiуапrп чо рlучгаliапiп,
sivilizasiyalr iпkiqafin amili kimi gxrg еmir. "Cllrz siyasi bolluq
heg do siyasi sivilizasiyaya gоdэп yol deyil. Psixologiyamrza
hаНш kэsilmi; fordiyyotgitilq mапоm-mопФm,ча yerliqШk az
qala hor гауопuп бz siyasi partiyasrm, бz siyasi liderini
уаrаtmаýа getirib ýlхдr$п. Mtiqahidolвгimizin osasmda deyo
bilarik Н, АzоrЬаусапdа fiaaliyyot gёstaron раrtiуаJапп hamtsr
yerligilik prinsipi iizrа tэ9ollci.il,tapшgdrr. YаIшz sаýlаш niyyat,
mtitBгэqqi togabbiis va alicanab addrm]ar хаlqш timumi
tэraqqisina istiqamatlana Ьilэr,, milli doyaTlari qoruyub inki;af
еtdiгmоуа qаdir оlаr. Milli inНqafi mэhdчdlаЕdlrап еуЬасоr
cohatlardan Ьiri da siyasi уаrmmаq, siyasi fэaliyyato
tamannalr mtivqedon qоqчlmаqФr. Tacrtiba gёstагir Н, siyasi
раrtiуаlапп rэhЬоr hey'atinda уег futmaýa qalrqan gэхslогiп goxu,
srravi tizvlarin ise miioyyon qismi bu чэ уа digar раrtiуауа yaln:z
kgolacok hakimiyyotdo> vozifo alda etrnok паmiпэ daxil oluT.
ОlЬэttа, siyasi haНmiyyoto golan partiya чо уа siyasi tэ9kilatm
ioyaqatli niimayandolэrinin mЁчаfiq vozifalaro уiуоlопшэsi tabii
чо qапшвчуЁцпdчr. Ак, раrtiуаlапп siyasi mtiЬагizопiп baqlrca
mэqsadi siyasi haНmiyyota sйib olmaqdrr. Lakin vozifa хаtiriпа
siyasi faaliyyota colb olunmaq, crlrz oqido iia silahlanrb goraitdon
asth оlаrаq "alveriqli" partiya va уа ictimai tagНlatlanrr
mбvqeyindan 9жlý etmak, xudbin ;axsi niyyotino gatdrqdan sоша
iso оwэlаг rаýЬоt basladiyin siyasi togНlatdan uzaqlagmaq nainki
siyasi madoniyyэtsizlikdir, эxlaqi Ьашпrdап razil hоrоkаtdir,
nankorluqdur. Artrq "ачап1 camaat siyasi iЬаrаlоrа, gtiагЬаzhýа
inanmrT. Boyik Sabir demigkon di.izii-di,iz, оуriпi-ауri gёrо bilir,
nicat yolunu sфsatbaz liderlarin deyil, xalqIn zakasrnl, mа'по-
viyyatrnl vo ideallannl бz amollarindo tasdiqlayan asl siyasi
Iiderlarin, loyaqatti rаhЬаrlаriп fааlilуэtiпdо giiriirlar. Darin
zakaya, btiyiik vo genig milli qalba malik olan реgаkаr, sari;tэli
siyasatqilar xalqln sаrчаtdir. Elo siyasatin еlm olmast da, asl
siyasi liderlik dэ Ьеlаlагiпiп foatiyyatinda tosdiqlgniT. Umum-
dбvlot, Ёmчmmilli miqyasda siyasi lidег dtivlat xadimidir, ЬбуЁk
раrtiуаlапп rаhЬэridir, deputatlardш, ictimai siyasi hэrаkаtlаrш
liderlaгidir, miixtэli f ictimai ЬiгliНоriп yaradtlmasl п ln taýabbi.is gri_
siidiiT. Опlаг siyasoto rеаl to'sir gбstогшrоk imkanlan ilo saciyyalo-

27з
nir. Веlэ Н, cэmiyyotin inkipf shаtефуаsrш miioyyonlogdirir,
hбkцmаti fоrmаLафrпr, nazirloг kabinetino поzшоt edir va sair.
"Siyasi iideгlik anlayrgr "siyasi lidеr anlay,r"sr iio olaqolidir,
yaxmdlr. Siyasi lideг.lik hakimiyyatin reallagпtasrnrn mexanizmi va
kопkrеt iisullandrr. Siyasi liderlik liderliyin ytiksok saviyyosini oks
etdirir. afuki о, siyasi proseslaTi vo miinasibottori hakimiyyotin ali
strчktчrlаппdа aks еtdiгir, siyasэtin subyekti va oфekti masrndakr
hakimiyyat miinasiЫlorini mЁаууопlоgdirir. Siyasi liderlik iigtin
vatondaglarrn zokaýrna, iradosino, епфisiпо, siyasi fэаllrýrпа
ýaxson tэ'sir gбstагmоk seciyyэvidir, Yuхапdа deyilanlordan iH
notico glхаппаq оlаr: Biгincisi, iimuпriyyэtlэ, liderljyin daha
yiiksэk formasr siyasi liderlikdiг. ikincisi, bela diiqtinmak sohv
olardl Н, siyasi lideгliyin хаrаktеri biitiin sфsi lidеrlаrdо eyni
olmalrdrr. V.P.Puqagev va A.t.Solovyovun qeyd etdiklari kimi
siyasi liderlik hakimiyyot movqeyindo galrEan Ьiг vo уа Ьir nego
goxsin btitiin camiyyoto, ta9Нlata va уа qrupa пiifuzlц legitim
tэ'siridir. Вч miiolliflorin fikTi siyasi liderliyin inahiyyatini daqiq
va ohatali aks etdirir. Liderlik siyasi faaliyyotin аупlmаz
komponentidir. Siyasi liderlik siyasi rоhЬоrliуiп mi.ihiim tаrоfidiг.
Siyasi lideTlik hаr geydon ovvэl, mtinasibэtdir, lider subyektla
onun mопsuЬ оldчф biitiin birlik (tэ9Нlаtlа,qпrрlф arasmdakr
qaгgrhqlr faaliyyэtdir.
Раrsопsшп fiНпсо, lideTlik to'sisatt поrmаtiч qayda olub
ahatoli liderllk fuuksiyasrnr hэуаtа kegirmak iig{in solйiyyatlarin
bir пе9а уапmqruра чо уа Ьrdо (siyasi xadimo) verilmasini
ta'min edir. Siyasi lider subyektdir, mбчсчd funksiyalarrn
dagryrcrsrdrr.
"Siyasi liderlik mi.inasibatlori aqaýrйkl iinsiiTlori бz0пdэ
tacэssiim etdirir:
1) Subyektin - liderin hёkmrапlrýr. Bu htikmranlrq lidero
mопsuЬ оldчЁч qrчр, tэ;Hlat tаrоf,rпdэп ona gбrо hovalo оluпuЬ
Н, hamin Ьirliklэгiп iradosini уеriпэ yetirsin, ba9qa sбzlo, Ёmчmi
mапаfе va mоqsоdlэriп hallini ta'min etsin,
2) LideTin tagabbЁskarhfi. Н"Й keyfiyya kollektiv
mоqsоdlоriп hауаИ kegirilmasi паmiпа уоllаr ахtапlmаsшt vo
btitiin rеsчrslапп sоfэrЬоr edibnasini пэzаrdо fiitur;

2,14
 3) Rohbarlik miinasibэti, Yо'пi subyekt-lider adamlmtn
birga fеаliууэtiпэ rаhЬоrlik еtппоНа kollektiv foaliyyat prosesЫ
dtizgiin,mэqsadyiinlЁ sаmtо isfiqamotlondirmalidiг;
4) Liderliyin mбчочd qruрIш, birliyin manafeyinin
хагаktпriпdоп, moqsodlarinin mоzmчпчпdяп asrlrlrф. ýiyasэt
sosial fealiyyotin ча miinasibatlвrin ФgНl оlчпmчg prosesi
olduýuna g<irа kollekfiv irаdопi hэуаИ kеgirапlоriп dorin niifuza
malik оlшаstш homiqo obyektiv zопrrоtэ gevirir. Osl siyasot daim
razrlagdmlmrg mопаfеlегiп уоllаппш axtanlrnastm, mеуdай рхап
sosial ziddiyyatlaгin чэ miiпфgоlэriп hollini ёzйпdэ tacosstim
etdirir. D.Р"ZлrНпiп diizgtin qeyd etdiyi Hmi liderlik bilavasiъ
siyasotin yaradrcr mahiyyatindan iгаli galir. l
Siyasi liderlik goxcэhotli anlayrgdrr. Lakin ontrn iig aspekti
miiэyyonedicidir: Liderin qaxsi keyfiyyatlori, опчп hayata
kegirdiyi hakimiyyotin vasitalori vo Цdеriп rastlagйýl garait.
Siyasi liderin togэkkiilii va faaliyyatinin sаmаrоli, nэticali obnasr
xeyli dэгасоdа hamin tig aspektlo 9ortlonir.
Lideri fоrфопdiгап socфevi саhоtlаr 9охdчг. Biitiin Ьu
саhоtlогi Ё9 baglrca qruрй biTlagdiпTrak оlаr: tэbii, oxlaqi чэ реýа
keyfiyyotlori.
Tabii keyfiyyatlora хагаklеriп gticii, irado, qatiyyatli ohnaq,
Ырпоz qabiliyyati, inco intuisiya daxildir. Frапsа prezidenti
gепеrаl ýarl de QoI inco intrrisiyaya malik olmasr ilo fэrqlэпirdi.
Mosolan о, ýэrqi Avropada demokatik doyigiНiklarin hауаи
kegirilocoyini sezmi;di. Yoxsulluýa qагýl miibariza рrоqfаmlшп
miiallifi Аmегikа prezidenti Lindon Conson ictimai ro'y sоrýusuпа
boytik diqqot уеtiгirdi. Zarfatla опuп tiпчапrпа deyilirdi Н, Сопsоп
an axlnncl ictimai rэ'у sоrýusuпu cibindo gazdiriT.
Siyasi lideri saciyyalэndiran axlaqi kеуfiууаtlэriп
idагэеtшэ iigtin zаruriliуiпi hоlэ Platon, Aristotel va Konfutsi Hmi
bбytik filоsоflаr qotiyyotla qeyd ediгdilar, Опlаг эxlaqi
kеуfiууэtlаr srаsшdа nocibliyi, dйltiyti, icfimai Ьоrса sadaqoti,
adamlara qауфш, icfimai rifаhш ta'min оlчпmаsшt vo adalotli
оЬпаф idara еdап]аr tigiin gox mrihiim xiisusiyyat sаушdllаr.

' Д.П.Зеркин. Основы политологии. Sэh.334,

275
 Mliasir goraitdэ siyasi lider iigiin oxlaqi amillэrin rоlu daha
da аrtrr. Вч hаr ;еуdэп,аwоl" Hitlevi qrrýrn silаhrшп tоzаhtiгй,
lokal ýerli) hоrЬi miiпфqоlогiп уаrапmаýt tэhliikosilo baýlrdrг,
МЁаsiг comiyyэtin demokratiНagmosi prosesi, bogoriyyatin
Ёшчmi siyasi modвniyyotЫn yiiksэlmosi siyasi idaroetmonin
qeyЁinsani, юft metod va vasitaloTindon imtina оluпmаsшr
obyekfiv hayati tolabata gечiriг. Siyasi liderin pego keyfiyyotlori
rangprqngdir. Вu mо'паdа anaiitik qabiliyyat, garaiti tez vo daqiq
qiyrratlo_ndirmak Ьасапýt, ozga rа'уо qш9t агqчmепtlаг (dolillor)
эsаsшdа 9жrg etmok, siyasi mudTiНilq sorigblililq siyasi qэrаrlапп
qabul olunmasmda pe;akarlrq ntilnayiq etdiTпtok sociyyavidir.
Bбyiik siyasi lider homiga caýmэtli, раrlаq ;axsiyyotdir.
Bela insan уаlпи enerjisi va natiqlik mаhаrаti ilo deyil, ham da
аdаmlапп talobat vo ehtiyaclannr ifada etmak bacarlýr ila
fаrqlэпir, comiyyotda ayrгsegkiliya yol чеrilir. Genig xa|q
ktitlolari tаrэfiпdоп miidafia edilmoyan, аdаmlаrlа alaqada
оlrпауап siyasi lider qox qey alda edo bilmaz. Siyasi lider оgаr bu
va уа digor ргоЬlеmiп holli zаmаш йim miiayyon siyasi qiiwolaT
tаrоfiпdап tozyiqэ mо'ruz qalrrsa bela halda doyanэtli olmalt,
mtixtaiif пёqtеуi-паzэrlаri, toklif vo tolablэri diИgrin dагk edib
obyektiv qiуmоtlопdirmэk mэdaniyyati niimayi; etdirmalidir.
Siyasi lider чэ liderlik рrоЬlеmiпiп tehlili ilo оIаqаdаг
"hakimiyyotin vasitalori апlауrgrш qlsaca ф olsa dork etmэk
vacibdir. Ba9qa sёzla, siyasi lider qаrýlуа qoplan maqsodloro
gatmaq iigiin nayo, hanst qtiччэlэrа asaslanmahdlr, Вч qi.iwalor
hаr ;eydon эwэl, siyasi раrtiуаlаг, qanunveгicilik оrqапlал,
mэhkоmоlаг, biirokratik aparat, hitlavi informasiya vasitaloridir.
Bir sёzlo, elo vasitalordiг Н, siyasi liderin xalq ktitlalaгi ila olaqэsi
tigiin qaTait уаrаdа Ьilэг va Ьiliг do. Lakin haqqmda danlgdrýrmrz
"hakimiyyot vasitalori miiаууап qaraitdo siyasi liderin qarýlya
qoyduýu moqsadlorin hayata kegirilmosina qaýl da grxa Ьilоr,
iqtiФra oks mбvqedon mrinasibot bildiTor. Tarix belo misаilаrlа
zэпgiпdir.
Еlmi adabiyyatda liderlik fenomeninin miixtэlif mе'уаrlаrа
asaslanan tasnifatma mйtim diqqat yetirilir, ýiitlhosiz, lideгIiyin
elmi adabiyyatda rast galdiyimiz biittin tasnifatr ýorti, xcyli
deToc.ada subyektiv хаrаktеr dаууr.

276
 Siyasi liderliyin tosnifafi ba'zi taфiqatgrlar tогаfiпdоп
asasan aqaýrdakl mе'уаrlаr f,zre арапlrr: а) liderliyin tipinэ gбrа
фrоqrаmgr, stгat€q va icra еdоФ; Ь) fэaliyyotin хаrаktеriпэ gёrа
(univcrsal va situasiyah); v) rвhЬогlik stilinэ (iisulшa) gёrо
(demokгatik, ачtогiиг, anarxist).l Politoloji эdabiyyatda daha
timmni mо'паdа tiderlik adi vo btiyiik lidеrlага Ьбltiпtir. Adi (rеаl)
lidеrlоr аriхdа nazora gafpacaq Eoxsi iz qоучЬ gеtmirlэr. Вбуiik
(qэhrэmап) liderlor isэ бziinomaxsus boyiik siyasatgi olmaqla oz
idеуаlапш yeritdiyi siyasotdo hа;даtа kеgiгirlэг Н, Ьu ф iri
miqyaslr sosial vo siyasi dayigikliНeгo gotirib gDtапr-
Liderliyin on genig yayrlmrq tosnifatt М.УеЬеriп adr ila
baýlrdш. VеЬеriп mtilahizalarino gёrа siyasi lidеr hakimiyyotin
legitimlogmasi baxrmdan tiq tipo аупlrг: ап'опчi liderlik, hаrizшаlr
liderlik va гаsiопаl - leqal lideTlik. Эslindo bu Ё9 tip VеЬеriп siyasi
hakimiyyэtin пбчiаriпо фir tasnifaИ чуЁuп gэlir. Bu Ьахrmфп
an'anavi liderlik ап'опоlаriп giicti, qЁdгаti ilo gartlonir, haгiaTrati
lideгtik goxsiyyэtin qеугi-аdi istedad vo kеуfiууоtlагiпэ, опа iпаmа
asaslamr, гаsiопаl-Iеqаl tideгlik iso vatondaglarm qапuпlапп
miiqaddasliyina inamt ilo prtlonir.
Siyasi lideTin tosnifah iigiin iimurnilo;dirici mе'уаrlаrdап Ьiri
ошm qаrýlуа qoydugu moqsaddir, comiyyata g0stordiyi tа'siгdiг.
Bu me'yaTla эlаqаdш оlаrаq amerika politoloqu RоЬеЁ Takker
siyasi lidегiп Ё9 tipinin mёчсйlчýuпu gёstоrir: miihafizakarlar,
islahatgllaг, inqilabgilar.
Мiihаfizаkдrlапп mtivqeyi camiyyatda stаtцskyопч
(m0vcud vaziyyoti чэ уа owolki voziyyati) qorupb saxlamaqdan
iЬагаtdir. Siyasi lidегiп соýqчп foallrф, haarladlýr рrоqrаm va
опuп btiti,in hэгаkаtlаri comiyyatin miiasir gёrkаmdо saxlanrl-
mаsшш zarurilryini эsаslапdгmаýа istiqamэtlanmэlidiг.
islahatqrlar iTi miqyash islаhаtlаг араrmаq yolu ilo ictimai
qчrulщuп, hоr 5еуdоп awal isэ hakimiyyat stчkturlагrшп kбklii
surоtdэ dayi9dirilrnesiпo cahd ediTloT. R.Takkerin yazdrýr Hmi.
islahatgr lider mtivcud siyasi camiyyotin baqhca mifini чэ уа bagqa
ciir desэk, mеdапiу.чэfiп ideal modeШni mtidafia edir, mбчсud
sistemin tаdгiсап tokmillagdiгibnosЫ hэуаtа keqirir.

1 Парыгин Б.Д, руководство и лидерство. Л. 197З.ýаh.7-8; Манкийев А.,Q.

Микросреда личности. Грозный, 1 982. ýah.49-50.

277
 , inqilabýrtrr prinsip e'tibarilo baqqa ictimai sistenno kegmoyi
qшýlуа mroqsэd qоуurlат. Тшiх gёstоrir Н, Ыо halda dinc yol
nadir hadisэdir. RоЬеЁ Taklcer, Кrrl Маrksr оп tipik inqilabgr
siyasi xadim аdlапdшr. RTakker qeyd edir Н, inqilabgr lider
miihаfizоkшlаrrп miidafia etdiyi baglrca rnifi, mёчсчd qrгuluqun
mэdoniyyofinin ,ideal modelini rodd edir vo siyasi camiyyofin
osaslr sчrоtdэ yenidon qunrlmasrna istiqamotloniг, homginin, siyasi
mэdапiууаtiп rеаl modelini inkar еtпэНэ prinsip eltibarilэ yeni
sistemin qэrшlаqmаsша сэhd gбstогiт.
Mtivcud politoloji todqiqatlarda siyasi liderliyin elo
tosnifatrna da tasadfrf olunur ki, Ьчпчп mе'уагt liderliyin
idmaetmэdo isfifadэ etdiyi metodla olaqalendirilfu. Bu mе'уаrа
чуЁuп оlаrаq politoloqlar iH idaTэetmo tisulunu{emokгatik чо
avtoritar tiýillan поzоrа gаtdшrlш. Liderin siyasi idаrаеЕпо
metodu ona baýhlrýr mahdudlagdшa ча уа stirnullagdlTa Ьilаr.
Demokratik siyaзi lider аdаmlапп leyaqatino hоrmаt Ьаslэуir,
опlапп nailiyyatlori Ёgtiп maksimum imkanlar stimulla5dmr, Belo
lidеrlэr tanqiddan ahtii,nt efrnir, аdаmlага хеуiгхй mtinasibot
basloyir, iinsiyyatlidir, omokda9lrq vo mэпаfеlоriп iimumiliyi rigtin
garait yaradrr.
Ачtоritаr siyasi lidег isэ qeyn-demokratik idaraetma
mеtоdlаппа istiqamotlanir. О, tonqida yol vermir, tokbaglna
istiqamэtverici tэ'sira iisfiinliik чеrir. Bela halda фс totbiq еtmэk
tohliikosino оsаslашr. PTaktiK olaraq biittin diktatorlaпn, firапlапп,
istiЪdadgrlann (mtisЪЬidlагiп) siyasi foaliyyoti ачtогitаr metodlara
asaslanrr.
Liderliyin tiplarinin гопgаrопgliуi lidеriп holl etdiyi
mоsоlоlэriп genig miqyasr ilo izah оlчпur. Siyasi liderin уеriпа
yetirdiyi fimksiyalar овчп qarýlya qoyduýu moqsodlaT, foaliyyot 'Ь
g0stordiyi situasiya va miihitlэ gоrtlапir. LaHn mэqsаd fэaliyyot
ргоqrапuш va опш hэуаtа kegirilmasini sасiууаlэпdirirsо
situasiya bir qayda оlаrаq ЬOhrапh оlur. Umumiyyэtlo, lideгin
foal,iyyэtinin baglrca mэгhаlаlегiпi qiymatlondirmak аsаsшdа
опш iig Еmцmi funksiyaslm qeyd etmok оlаr: 1) Situasiyanrn
tahlilini vo qiynэtlandirilmosini nazarde tuan siyasi diaqnoz; 2)
ictimai ргоЬlеmlагiп hallino xidmat edon foaliyyat istiqamatinin
vo рrоqгаmшш mfroyyanlagdiTilmэsi; 3) icraediciiori (vazifali ,
278
 ýахslаri, biiTolcTatiyanr vo gtitloloгi) moqsodlorin rеаllаgdmlrпаsша
sоfоrьог etmok.
Siyasi liderin daha konkret fчпksiуаlаппа isa aqaýrdakrlar
dцildiT:
. l. inteqrativ funksiya. O,camiyyatin inteqrasiyasrru,
kЁtlеlоriп ЬirlэgdirilmэsЫ nozardo tцfur- Lider votanda9lan
iшruшi mаqsоdlог vo doyorlar оtгаfiпdа Ьirlоgdirшrоуа nail
olmaqla xalqa xidmot еfiпэk niimunosi gбstormolidir. inteqrativ
frшkýlуа camiyy,otin biitiivliiyiintn va sabitliyinin qоrчпmаsrпа,
vatonйq siilhйпtiп vo rаzrlrфшп qorarlagmasrna istiqamotlonir.
Buna gёrэ lidег milli mапаfе папfпо digor diivlatlarlo qarqrlrqlr
miinasibatlэro xiisusi diqqot yetirmalidir, camiyyotin biittin siyasi
qiiwаlэriпiп, biitiin sosial qruрlапшп birliyini ta'min etnolidir.
Siyasi lider islahatlaпn sosial aspektini aydrn dэrk etmali,
саmiууэtdо kэskin qЁtblagma уаfапmаsша, miixtalif сiiг sosial
рагtlауrgш vo mtinaqiqolarin baq vermasina imkan yaratmamalrdlr.
О, comiyyotdo tazahiir еdоп dayigiНiНara va ictimai го'уа boyiik
diqqэt уеtiгmоiidir. Bir sбzlo, comфotda kопsепsusuп hqэrаr
olmaslna gahgmaq siyasi lidеriп baEhca funksiyasrdrT.
Z. Sosiдl аrЬitгаj funlrsiyasr (sosial miibahisoleгi hall
etmok). Bu funksiya vatandaglaп qanunsuzluqdan, btiгokratiyanrn
ёzЬаgrпаhфпdап miidafiэ etmoya, qayda va qашrпguluýа Tiayэt
оluпmаsша istiqamotlэnmigdiT, Diizdtir, sosial агЬiШаj, sosial
himayogilik hэmigа hayata kecirilmir. Bu laqeydlik "yaxgt
lrбkшdаrа, "xalqrn аtаsша inamdan irali galiT.
3. Analitik funksiya v0 уа diaqnoz qoymaq firnksiyasl.
Homin firnksiya уаrашп qэrаitiп sаЬаЬlегiпi dоriпdоп vo
hоrtаrоfli tahlil еhпф, obyektiv-subyeНv аmillаriп v9
i ff reallrqlarln mосшuuпu ёуrопmауi ifada еdiг,
4. tr'oaliyyat ргоqrаш haarlamaq funksiyasr. Onun уеriпа
yetiгilmasindo siyasi lideTin gaxsi keyfi ууоtlэгi, qэtiyyati, enerjisi,
zэkast, intrrisiyasr, cosarafi, бz iizэгiпа bбyiik ma'suliyyat
giittirmak qabiliyyati xtisusi rоl оупауrг.
5. Qabul оlчпшuq рrоqrаmlп hayata kegirilmosi паmiпо
iilkenin, xalqtn sоfаrЬаr оlчпmдsr funksjyas1. Bu fuпksiуашп
reallagmast siyasi liderin geniq lfrttalэilo olaqayo'ýinnak, опlап
' iпапdшmаq, гчhlап&rmаq, tагаddfid edonlori <iz torofina colb

zyig
efuэk Ьасапф vo qabiliyyofindan gox asrlrdrr. Тагiхi tocrtibo
giistoTir Н, siyasi liderin iroli siiгdЁуЁ рrоqrаm уа uýuTla hayata
kegib vo уа эksino.
6. Ta9ebbiiskar, yenilikgi funksiya. Hamin funlsiya sosial
qunrculuq Mmina siyasi liderin yefi, iqgtizar ideyalan gЁurlu
sчгоtdэ hoyata kеgiгmэsiпi sociyyolondirir. Вчпчп iigiin ictimai
inkipfin уепi siyasi рrоqmlш чэ sfrateji plant iglonib hаzrтlашт,
siyasi strrrkfurlaпn yenilegmasi, yenidon ta;kili hФyata kegirilir,
Umrrrnmilli, mэqsоdlэriп vo ргоqrаlшп iroli,siirЁlmosi о halda
rеаllарш Н, sosial, maddi, malilyo rеsurslап vo siyasi vasitolar
hогtэrэfli tohlil edilib qiymotlondiгilsin. Lider hэmgЫц хаlqш
оп'sпвlогЫ qorumalr, ictimai taraqqini tэ'miп etnoli, Hitlalardэ
sosial ideallara чэ dоуаrlеrо inam Ыssi oyatmalrdrr. Toqob-
biiskarlrq, yenigilik funksiyasrmn geni9 miqyasda уегiпо уеtiгiI-
mosi harizmalr lidero aiddir. Mosalon, ýimali Vеhаm ilэ miihаri_
bado mэсЬчriууаtdап sоша ABý-da yayrlmrg "vetnam sindгo-
mчшш, milli pessimizmin чэ stistlйyiin шаdап qaldrпlmasmda
Ronald Reyqanrn uýurlu siyasi fэaliyyafi sэсiууэчidiг. iпfоr-
masiyaya lazrmi sочiууэdэ уiуоlэпmеуап, sutka оruiпdэ cami 23
saat iglеуэп Ьч аmеrikа prezidentinin gЁсЁ dэriп siyasi sezmayo,
sфsi intuasiyaya malik оlmаsшdа idi-
7. Кошmчпikаtiч funksiya. О, adamlann btitiin tаlаЬаhшп
чо mэпаfеlаrЫп lidегlагiп siyasi Ьэуаппаmоlsriпdо va
рrоqrаmlаrшdа, eloco da praktiki faaliyyotinda aks olunmasrnt
ifada ediT. Axr, siyasi liderin foaliyyotinin ЬЁtfiп ma'nast
btitбvliikdo cэmiyyotin manafeyi паmiпо xalqa xidmat etrrrakdir.
Siyasi lider dayiqitan ictimai hауаfiп ifadosi оlап ictimai ahval-
гчhiуапi чэ rо'уi daim пэzоrа alnalrdrT, Siyasi lider kfrtlэчi
informasiya vasitolorilo, xtisusilo televiziya vasitэsila xalqla
bilavasitэ iinsiyyatda olnaq iigiin geni9 imkanlara malikdir.
8. Эlаqэlапdirша funksiyasr. Вu funksiya mahiyyat
e'tibaгila tофlафrlrq, sofotbarlik funksiyasrnm йчаmt olub siyasi
dэyýiktiНэrin sйyektlorinin - hakimilvot to'sisatlannm чо
idаrоlогiпiп fоаliууоtiпiц hоmgiпiп pгaktiki icraedici qатаrlапп
аlаqоlопdiгmоsiпа istiqamotlonir. Эlaqalandirma funksiyasr
haНmiyyэtin btitiin qоllаппш vo hakimiyyэt struktrrrlаппш:

280
ршlаmепfiп; malikemenin, icraedici hakimiyyэt оrqапlаrrпrп
foaliyyotinin alaqalondirilmasiцi <iz&ndo ehtiva edir.
Siyasi liderliya dаiг хеуП konsepsiya mбчсчddчг. Вrшlаrdап
Ьir пеgэsiпiп mahiyyatini gorh edak:
Xiisusiyyat (keyfiyyat) nozariyyosi. Homin nozoriyyodo
liderin gэxsi keyfiyyatlorina baglrca diqqot yetirilir, опlаrlа
keyfiyyet adr gэНlir vo gostэrilir Н, lider mahz, bu kеуfiууоtlаrэ
yiyolanmalidir. Мэsаlап, аmегikа alimi Boqardus hesab еdir Н,
lider аdlапап goxs hэmiп soviyyayo enerji, zoka, хагаktеr Hmi
kеуfiууэtlэг эsаsmф yiiksalir. Lider tэbiat tоrэfiпdап опа verilan
qabiliyyoti doфlandan sопrа iИе 9жапr vo ugаqlrýшй belo
qопаоtэ galirsan К, bu adam lider olacaq. Xiisusiyyot
nozariyyasinin inkigafi )й аsгiп ortalannda ABý-da Smit, Веrd
vo bagqalan tотоfшdоп daha yiiksэk soviyyayo gatdr.
Situasiya konsepsiyasl. Bu konsepsiyanm miialliflari
аrпегikа politoloqlart V.Dal, V.Fidlеr чэ T.Xinton hesab оluпчr.
Опlаr liderliyi situasiyanm fimksiyasr Hmi nazardan kegirir, bagqa
sбzla, liderin dачrашgt kimi izah edirlor. Belo ki, опчп йvranigt
Ьir situasiyaya uyýun galirso bagqa situasiyaya уаrаmrуа bilor.
Liderin tozahiirй zаmап, makan чэ ;oraitin mэhsuludur.
Xalqtmtzrn tarixindon Ьчпа dair gохlu misallar gotinnok оlаr.
Mosolon, АzагЬаусап хаlqrrшп bdyiik siyasi xadimi Nаrimап
Nоriшапоччп 20-ci illardo digar millatlarin siyasi niimayon-
dalorinin ahatasindo tozyiq, hatta tэ'qibo mo'ruz qalmastna
Ьахmауаrаq о zаmап Daýlrq QаrаЬаýrп АzаrЬаусашп tarkib
hissasinda qalmasma nail oldu. N.Narimanovu 'Ъэуапmауап
indiki bэ'zi siyasotbazlar iso Daýliq QаrаЬаýш еrmопilог toraГtn-
don igýalrna alverigli ;arait yaTatdrlar.
Ашеrikа politoloqlaп tоrоfiпdап siyasi liderin kompleks
xaгakteristika asastnda tasnifatl konsepsiyasl iglanib
hazrrlanmrgdг, АВ$ todqiqatgrsr xяntm М.Хеrmап siyasi liderin
fuпksiуаsшш mаzmlшuпu m,livafiq оlаrаq d<jld оЬrаz (rnodel)
yasitasila sociyyolondirir:
Birinci obraz 'Ъауrаqdаr lider adlanrT. Опч rеаl gergэkliyi
oztinamaxsus gokildo dэrk etmasi fаrqlапdirir. Beia lider
moqsodlari miiеууопlорdiгir, tегоfdаrlаппа foaliyyat istiqamatini
gбstаrir чэ опlап ёz атdшса арапг.

281
 iKinei оЬгдz "siyasotgi-xidnrat еdэп lidегlо eynila;dirilir.
Вч ela MCimdir Н, oz tаrоfdаrlаrшш monafeyinin ifadaqisi
rolrmda glxrg еdir, шаl ча istаНагЫ rэhЬr tutшr, опlапп admdan
faaliyyэt gбstorir.
iigЁпсii obraz "Mfi.crya bnzodiliг". Bela liderin qabiliyyotini
поzага alaraq tsrоfфrlап опчп рlашш vo уа ideyalanm satm аlш va
Ьчпlалп hoyata kegirilmosina соlЬ оlчпчrlаr. Вч halda lidеriп tabioti
ictimai m[inasibat kimi nozэrdon kegiiilir.
Dбrdiiпсii оЬгаz "уапýшsёпdtirэп" lidег kimi sociy-
yelandirilir. Ноmiп lider sifuasiyamn doýurduýu hadisoloro daThal
геаksiуа veпnByi bacarmalrdrT. М.Хегmап Ьеlо qanaeta goliT Н,
учхапdа g<istorilon dбгd xtbusiyyot siyasi ргаktikай lidеrlоriп
aksoriyyэti torofindan hэуаtа kegirilir.

282
 Ix FoSiL
siудsi шr,iтл
r. шr,iтл ANLAvIýI: MoZMUNU, гuгtкSiyАLАRI
Нsr Ьir comiyyot idаrа edanlorla vo idаго olunanlarla
sociyyolonir, baýqa sёzla, бlkэdэ siyasi hakimiyyэti Нm vo Нmо
qargr hoyata kegirir. tdага еdэпlоri sэciyyalandirmok frgiin miixtolif
апlауrglаг iglэdilir, lakin Ьuпlаrйп daha 9ох yayrlanr "elita"
anlayrgr&r.
"EliИ" anlayrgr latrn dilindэ segmak mэпаslш чегоп "eliqer..e_'J;
fransrz dilindo iso on уахý1 mашsrш ifada edan "elite" sбzlorinden
gбttiгiilmiigdifu. Ёmumiууоtlа, odэbiyyatda eliИ сэmiууаfiп aýalrq
edon hissosi, idага edan tэboqasi monasrnda mйчtоlif 69уfir,mlдгlа
паzоrо gatdrnlrr.
XVII оsrdэп bglayaTaq elita sozЁ эп yЁksak keyfiyyэtli mаllап
sэciyyalondirmak tiEiin iglodiliT, КХ аsгdап etibaTan sosial
iуегаrхiуа sisteminda yiiksok sosial qruрlата tatbiq edilir. Bu tеrmiп
sosiologiyada va politologiyada )С( asrda yayrlmaýa baqlayrr.l
Elita еlitаг паzоriууапiп morkazi anlayrqr olmaq еtiЬагilо bela
bir mtiddaadan guitý edir Н, hоr сiir sosial strukturчп tоrНЬ hissasini
idаrаеtmэ, elaco сlа yaradlct idаrаеtппэ (elm, mоdэпiууоt va s.
sfеrай) fiшksiуаlапш hoyata kegiron ytiksэ( imtiyazlr tabэqo vo уа
tэЬаqаlоr Ъ9Нl еdir.
Mtiaýir еliИ пэzоriууэsiоiп salэflori Pl"ton va К"rlеу е
hesab olunuT. Bu nozariylвni biitбv giiriiqlэr sistemi Нmi_Щ_gsriп
аwаllаriпdэ Pareto, Moska, Mixels fоrmаlа9dlrmrqdrr. Q.Moska vo
V.Pareto bir-birindan asilr оlmаdяп (miЫaqil suratdo) elitar cэmiyyot
konsepsiyasrmn оsаsшl qoymu;lar. QаrЬ sosiologiyasmda ч€
plitologiyasrnda "elita" anlayrqr biTmanalr mtiоууопlэ9diгilmiг. Раrе-
toya gёrо аdаmlапп fэaliyyat sahasinin daha yi.iksok gtistэгiсilаrlа

|Вах:
"Eliи'- Полиmлогия: енсикJIоIlеlц.неский словар, М., 1993
283
saciyyэlenmasi еliИ adlanrr. Моskапш fikгiпсо, eliи siyasi
miinasiМlэrda daha 9ох faallrq фstоrэц hakimiyyэto istiqamatlanon
аdаmlаrфr, camiyyetdo azlrq toqН1 edan, idагаеdiсi sЫflогdiт. Вu
ьriflоrlа yaмýt adobiyyatda еliИуа goxsaylr уапФmа diqqoti calb
edir. Маsоlэц elita sosial hoyatr miiayyonlo;dirir @ау), ilahi
qabiliyyato malik olan рхslэrdiг (Frеупd), qeyri-yaradrcr goxluýa
qargr duвn сэmiууоfiп yaradrct azlrýrdrr (Topbi), daha 9ох niifuza
malik оlап, camiyyotdэ йhа 9ох miihtim frmksiyalar heyata kеgirап
azlrqdrr (Keller). Maraqlldrr Н, Boden еliИпrп toyyara9ilordon,
qahmatgrlardan, hBtta оýпrlаrdап iЬагаt оldчýuцч iddia edir. Bir scizla,
elitaya dair рlучгаlist пэzаriууоlоr бziiпоmохsчsluф ilo fэтqlэпir.
)О( эsгiп 40-cl illorina qodar elia nazoriyyosi daha gox
italiyada, Дmапiуаdа, Frапsаdа, sопrаlаг isэ ABý-da yayllmrgdrr.
Moskanm va Раrеtопuп ilk xidmotlorini поzаго аlагаq tedqiqatgrlaT
Ьirmапаlr qaНldo iИliуаш еliИ nazariyyosinin vatoni hesab edirlar.
Elita nozoriyyэsinin ba9lrca istiqamatlari "sowot yoniimli.i"
(Orteqa), "makiavelligilik" @еrпhеls), struktur funksionallrq (Kel;
lеr) hesab оlчпчг.
Elita паzоriууаsiпiп Ёmшпi соhаtlоri Ьuпlаrdrr: tarixi toroqqЫ
inkar eftnak, bagqa sбzlо, tarix elitanln mйоууап tiplorinin
htikrnTanlrýmr sociyyэlandiron sosial dёчrlоriп mосmuч kimi Ьа5а
diigi.iltir; xalq suverenliyi ideyasma qarýl grxlnaq, yoni qеугi
ЬаrаЬоrlik ictimai hэуаhп эsaýrnl tафl edir; еliИуа qargt qe.;rilan
sosial inqilabrn Hitlolorin gcizlodiyi noticalora gatiTib glxarTnadrýrrii
iddia etrnak vo s.
EliИ nozariyyэsindo "e[ita" апlауr;uлп tагНЬi olan "siyasi
elita" апlауt;ша xtisusi diqqat yetiriliг. Вu baxrmdan elmi
odobiyyatda "siyasi eliИ" чэ "aýaltq edon eliИ" апlауrglап Ьiгmопаlr
qiymotlandiгilJniI. "Aýalrq edan" eliй апlауrqша idmoetma
proseslorinda bilavasita vo dolayr yolla i9tiгаk edan mtixtolif qruplar
aid editiT. EliИnrn siyasi, iqtisadi, hsrЬi, ideoloji vo digar пёr4огi
mohz, Ьurауа aiddir. Demoli. siyasi eliв aýallq edan еliиruп mэhz
bir hissosidir.
Belo Ьir cohati qeyd etrnak vacibdiг Н, aýahq (ida:o) edon
еliИш togНl edon Ьйttiп digar qruрlаrdап forqli оlагаq siyasi elita
siyasi hakimiyyatin hoyata kegirilmэsinda bilavasito igtiгak edir.
BelaliНэ, siyasi еliИ camiyyotin miiаууоп qrupu, tobaqosi olmaqla
284
dёvlэt hakimiyyatini ciz alindo саmlеgdirir va komanda mrivqeyi
tutmaqla camiyyэti idaro edir. Bu tobaqэ baqlrca оlагаq iфта еtшеk
frrnksiyalanм чэ solahiyyatlorina mаШk olan ytiksek rtitboli р,чаkаr
siуаsофilоrdir, е[осв dэ siyasi рrчrilпш iglonib hмrTlanmasrпda vo
rеаllаqmаsшdа, ictimai inkigafin strategiyasrmn miiэyyanlэ9diril-
mэsindo igtirak edan, рр hаzrrlrýша, siyasi sorigtoliya malik оIап
ytiksэk vэzifoli dcivlэt qulluqgulandш. Воzоц siyasi elitanln baglrca
mahiyyoti miiоууапlэgdirilаrkэп toassiif ki, о, tpz-tez "siyasi
rэhЬогlik", "idаrаеtmэ stпrktцrlап", "qогаrlапп qabul olunmasl
markozi", "siyasi sistemin Йоrkоzi hеlqоlэri" апlауrqlап ilo
eynilэgdiritir. illor kegir, siyasi elitanm torНbini togНl edon goxslor
dэуigiПr, laНn опuп vozifali stnrkturu ргаktiН olaTaq dэyigmaz qalrr,
Miiasfu dбчlаtlэriп siyasi eliИsr hбkmdаrlаrlа (mопаrхlа), prezi-
dепtlогlо, vitse-prezidentlarla, Ьаý nazfu|61tg, nazirlarlo, qanunverici
чэ icгaedici отqапlагrп rаhЬгlатi ilэ, deputatiaгla, ali mohkamanftt
i,izvlori, gйtlапп, quЬеmаtогlап, mtixtalif qчпrrпlапп, vilayatlariц
ytikok diplomatik пi.imауопdоliНагiп iizvlaгi ча s. ilo saciyyaloniT.
Yaxtilэ Ьiг srrа qorb dcivlatlaгindo (Btiyuk ВriИпiуаdа, AFR-
do), elaco da ABý-da siyasi еliишп tarКbi tohlil edilmig чэ belo Ьir
gёstorici mЁayyanlogdirrimigdir Н, опа daxil оlап gахslаriп daha faal
уа9 hoddi 50-б5 аrаsшфdrr. hаmiп ;эхslеriп бO-dап 80 taiza qэdагi
bir-iki ali moktobi qurtаrmrgdrr, bOytik aksoriyyoti isa iп
miilkiyyotqilardir. Oldo olan molumata gбrа mtixtolif olkalardo
siyasi еПИпш mосппuu toxminan 2-4 min паfаri эhаtо еdir, baqqa
sбzlo о, 9ох mahdud чэ Msayh taboqodiT, Маghur Илiх9i чэ filosof
N.А.Веrфауеч 9ок haqlr olaraq уааr: "Diinya уаrапапdап Ьir qayda
olaraq hоmigэ goxluq deyil, azlrq idaro etrnig чэ edocakdir. Вu,
idaToetrnэnin biittin fоппа va tiрlоriпэ, mопагхiуауа va respublikaya,
irtica dбчriiпо vo inqilabi d<iчгlоrо aiddir. Azltým idaragiliyindan
grxlg yoxduT. Вiг azlrq digoг azlrqla avoz оluпur. Harada dёvlat vaTsa
siyasi elita da vardlr". Вч hoqiqэton belodir. Oksino iddia etrnok
tarixi tacrtibэni vo mtiasir hayafin faktlaпnr tohrif etmok demakdir.
Corniyyatin idага еdапlоrо vo idara оluпапlаrа Ьбltiпmэsi
agaфdakr Ьir sша obyektiv va subyektiv xarakterli amillaгla gоrtlапir:
1. ictimai amok btilgiisiintin uаш miiddotli takamtilti
prosesindo pe;akaT foaliyyotin xtisusi hаагlrq, sarigtalilik, bilik va
Ьасапq talab edan xtisusi ntivi,intin - idaraetmo amoyinin togakКilй.

285
 2. Camlyyotin idаrо оlrrппrаы zorurёti nбqteyi-nozaTden, опuп
rоhЬаrlik еdопlога чэ icragrlara, idаrэ еdоп]оrе vo idaro оluпапlага
bбltinmasi. iуеrагхiуаlr sosial taqkil birqruр аdатпlапл
hrikmrапlrфпdа vo digarlorinin tabegiliyindo tozahi.iT ediT.
3. Siyasi еliИпш taqНlino camiyyofin siyasi toqНli
stпrktrгшчп бzЁ ila baýlr va ictimai prosessloгin idаrо olunmast ilo
эlаQаdаr olan xtisusi араrаtп уаrдшпаs1. ТэqКl etno ргiпsiрi
hakimiyyot iрrаrкiуаsшш tэ9okkiiltina, siyasi monsabparastliyo
istiqamoflanon реgаkаr siyasotgilэrin tэzahiiriino gэtiгiЬ gr хапr.
, 4. siyasi еliипш fоrmаlаgmаsl idaroetrrtэ fэaliyyotinin hоr сtir
statuýunrrn miixtalif maddi ча mопочi imtiyazlm, 9бhrоt oldo etrnok
imkапlап ilo biгlogdirilmosi stimulu ilo 9аrtlапir.
5. Еупi zаmапdа чаtопdаglагш aksaTiyyэtinin аdаmlапп tobii
qеуri-ЬrаЬаrliуi ila ЬаЁh hakiniyyatdan va siyasotdэn uzaqlagmast.
Axr, hamr irimiqyaslr tagНlatlaп idaro etnak qabiНyyotina malik
deyildir, Sada айmlапп оltsагiууоtiпdэ siyasi рrоsеslаrdо Цtkаk
etmok mаrаф чо аrдБu yoxduT. Mehz, vatonda9lann bбyiik
aksariyyatinin idaraefina qabiliyyэtina malik olmamast onlan
mасЬur edir Н, bu funksiyam rаhЬогlаrа, siyasotgilэrэ, реgэkаrlав
etibл,etsin.
Siyasi elita mrirаlt<аЬ stnrktura malikdir. Опuп baglrca
nёvlarini miioyyanlogdinnok tigtin mеуаr hakimilyot fuiiksiyalannrn
hосmidir. Вu mеуаг аsщшdа sфsi еlitапш aqaýrdakr почlэri ,ra уа
sойууоlаri fэтqlапdiгilir: ytiksok, orta, inzibati.
Yiiksok siyasi elita tiztindo apa.Tlci siyasi rаhЬаrlагi,
qanunverici, iсгаеdiсi чэ mэhkоmо haКmiyyatindo galr;an ytiksok
vozifэli qахslоri birlogdiriT. Вчпlаrа ргеzidепtiп, Ьаý паziriп,
parlamentin spikerinin ýёdrinin) bilavasito эhatosindo olanlarr,
dёчlэt hakimiyyэti оrqапlаrшrп, арапсl siyasi раrtiуаlапп, раг-
lamentdoН siyasi fraksiyalann rоhЬэrlагi фxildiг. hamin qoxslor
milyonlarla iпsапlапп йleyina aid olan, biit0n comiyyэt Ё9Ёп daha
gox sфsi ahamiyyot da9ryan qагатlап qabul edon vo Hfayat qodor
azlrýa malik оlап (100-200 пэfот) аdаmlаr dаiгоsidiг" Опа siyasi elita
segkili vozifali gохslагiп goxsaylr ЬОуцk dэstasindan fоrmаlаgrr.
Вuпlаrа раrlштrепt iizvlori, sепаtоrlш, qчЬеrпаtоrlаr, шеIlаr, miixtolif
siyasi раrtiуаlапп ve ictimai-siyasi harakatlann iidеrlогi, segН
dаiгоlоriпiп rоhЫlоri daxildir. inzibati фiirokatik) elitanr паzir-

286
liНordo,, departamentlordo чэ dбvlot idarolorinin dipr оrqапlаrшф
ytiksok m<ivqelar tutan dovlot qulluqgulan (rпоmчrlф tэ9ki1 edir,
Siyasi clitanln sosial эhаmiууэti onun уегiпа yetirdiyi
fiшksфlаrй ifada оlчпчr. Вч funksiyalar mtixtэlif vo miirokkэbdir
vo tebiidir ki, bёytik masuliyyatlэ baýldrr. Masuliyyat Ыssi еliИш
belo biT mоsэlэ Ьаrоdо dtigtiпmауэ чаdаr edir Н, siyasi еliИшп
funksiyalan пауо эsаslапrr,чэ no ilo miiаууопlэgiг. ilk baxrgda еlа
tosawtir уаrашr И, Ьчпа cavab sаdаdiг. Ba+qa sёzla, siyasi е[iИпш
уеriпо yetirdiyi funksiyanm mаапuпч va hoddi бlkа konstitusiyasr
ilo gortlonir. Olbotto, iegitim (Legitim - qanuni, htiquqi osasr olan)
siyasi elitalann miivcud olduýu ёlkоlогdа belodir. Вч ciir ёlkolaTda
siyasi gогаit sabitliyi ila sосiууэlопir. Lakin real hэyatda konstitusiya
ila rеаl hakimiyyat аrаsmdа ziddiyyotli hаllш tez-tez пazoпo 9аrрш.
Веlа voziyyot ап аа iH halda baq чеriг. Birincisi, бlkado siyasi gоrаit
asaslt surоtdо dayýdiyi vaxt (kegid dёчrlэriпdо), lakin Ьu dэyi9iНik
konstitusiyada bz aksirri tарmш. bcisi iso siyasi
elia
konstinrsiyadan uzaqlagdrф vaxt tоzаhiir еdiг. Bu voziyyot ilk
пбчЬаdе айоriИг чо toИlitar фimlоrdо miigahida оluпчr.
Ёmumiyyotlo, siyasi еliИпш уеriпо yetirdiyi fimksiуаlапп
mozmtщuna siyasi rejim b0ytik tаsir giisteгir. Siyasi eliИlarrn уегiпа
yetirdiyi funksiyalar goxdtrr. Biz Ьuпlаrdап ап ohamiyyatlilarini -
strateji, kommunikativ, ta;Hlati vo inteqrativ funksiyalan паzаrdоп
kеqiгасэуik. Homrn funksiyalal sшasmda birinci уеri stгаtфi fimksiya
tutur. Опuп шоапuпu сэmilуэtiп inkigaf strategiyasrmn чо
Иktikastnrn i9lanib hмшlапmаsшdа, siyasi foaliyyot рrоqrаmlшп
rntiayyэnla;dirilmэsinda ifado оluпur. Stratej i funksiya ictimai tala-
batlan ktiНii dayi9ikliНardo эks etdiran yeni ideyalann asaslan-
dшlmаsшdа, ictimai iпkigаfiл sfrateji istiqamofinin mtioy.von-
logdiTilmasinda, vaxtt ýatшý islфatlar konsepsiyasrnm iglэnib
hazrrlanmasrnda tozahi,ir ediT.
Strateji fimksiya siyasi еliИшп 1,tiksak soviyyosindo
рагlаmепt deputatlan, паzirlоr kabinetinin iizvlori, prezidentin
eksprtlэri, mfrqачirlэгi, komokgilari vasitэsilo Иm gaНldo realla;a
bilor, albatta, elmi-todqiqat iпstitчtlаппщ analitik maTkozlarin
mi.itaxassislarindan, эп gёrkаmli alimlordan istifado etlnoklo.
Demoli, siyasi elitanln strateji funsiyanr уеriпо yetirmosi iigiin опdап
ytiksak saгiqtoliiik vo peEakarlrq sэviyyosi talob оlчпur. Homin

287
frrriksiya eloco do hiikmranlrq еdэп tэЬоqапiп aksoriyyot hissэsinin
m<ivcud sfrateji рlапlа raalagnadrýT tэqdirda siyasi еlitалш cosarэtli
v,o qэtiyyatli adфmrndan asrlrdrr. Tarixdo belo hаllаr м оlmашuqdrr.
АВý prezidenfi Т. Ruzveltin ХХ оsгiп owolorinda olkoni iqtisadi
Ьбhrапdап 9цаппаq паmiпо qofiyyotli tadbirlori vo soyloTi Ьuпа
klassik misaldш.
Sipsi еliЪпш strаtфi funksiyanr uýurla hoyata kegiгmasi
уаlшz "beyin qаrаrgаhmш" keyfiyyotli kadr tarНbi ilэ 9аrtlэпmir,
bu, еlаса do olkado ictimai royin voziyyotindon vo опчп qobul
edilan siyasi qэrаrdа oks оluпmаsшdап asilrdш. Sohbot siyasi еliишп
ап miihtim funksiyalanndan biri оlап komrnunikativ (Kommunikativ
- эlаqаlапdirmаk mопаsшdа) funlrsiyadan gedir.
Kommunikativ funksiya siyasi рrоqrаmlаrdа ahalinin mtixtolif
sosial qruрlап va taboqolэrinin mапаfе va tэlэЬаtrпlп (siyasi,
iqtisadi, modani, dini, ре9а чэ s.) aks etdirilmasini va bunlarrn
praktiН fэaliyyэtdo rеаllаqmаsmr паzоrdа tutчr. hamin funksiya
ёziindo miixЫif sosial ЬiтiiНэriп эhчаl-пйiууаsiпiп хiisusiууэtlогiпi
gогmоуi, оп шriihifun ауп-ауп mоsэlоlаго фir icfimai rоуdо Ьа9
чеr€п doyigikliНэro dorhal vo daqiq miinasibat bildirmoyi sociyyo-
landirir. Komrnunikativ funksiya еlасэ da sosial maqsodlarin,
ideyalann va sorvstlorin (siilh, tahltikosizlik, frmцmi maqýulluq va
s.) mtidafia olunmasmr поzаrdо tutur. Вч funksiyanrn уеriпэ
yetirilmosi siyasi еlitашп пi.imауопdэlогiпdап miioyyen zэruri
keyfiyyэtloro уiуоlопmэуi, ilk ntivbado adamlann bёyiik oksorilyati
ila tinsiyyatdэ olmaýr tэlоЬ еdir. Siyasi elitamn эп miihiinr
funksiyalanndan digэri taqНlatErlrq funksiyasidrr. Siyasi eliв hаmi;э
ktitlolori to;Hl etrnak zоrurэti ila iizlo9miq va Ёzlo;ocakdir.
Potensial siyasi elita фаНmiууоtо iddia еdоп qrup) iqoгisinda
an tosirlisi о olacaqdrr ki, ёz рrоqrаmtшп kiitlalэr torafindon
miidafra оluпmаstш tomin еtmэуо qadirdir. Siyasi elitanrn toqНlat-
gtlrq funksiyasr igiэпiЬ hazrrlanmrE xattin pгaktikada reallagmasrm,
siyasi qагаrlаrшr hэyatda taoossiimiinii поzаrdэ tutur. iElэnib
hazшlanmrg straфi хэtt (kurs) miixtalif siyasi tоdЬirlоr sisteminda
ifadэ olrrnur. Вчпlаrа agaфdakrlar aiddir.
- qапuпчегiсi фаrlаmепt, prezident, htikumat tоrаfiпdоп
qапчпlапп vo digar qanunverici аktlапп (qаrаriапп, sonadlarin))
qabul olunmasr;

288
 - safarbaredici (ictimai gtiura tasir gбstaran:miixtэlif fогmаIаr,
ahval-ruhiyyonin fоrmаlаýmаsL аdаmlапп ssrvat yiintimii);
- tanzimloyici (maddi, insm, maliyya rеsrrrslапшп
Ыiliigdtiriilnosi va yenidon biilu$iiTtilnэsi);
- эlaqolendiгici (moTkozi va regional fэаliууоtlаriп
alaqalondirilmosi);
- nozaratedici;
- nizamlayrb qaydaya salmaq vo s.
Siyasi eli+anln эп mtihiim fuпlsiуаlаппdап biri do inteqrativ
funlýiyadп фteqrafiv - qovtlýma, Ьirlэgmо mэпаýш ifado edir). Bu.
fiшksiуапш mahiyyoti ondan ibaratdir К, comiyyatin sabitliyinin
mбhkаmlопmаsiпа, siyasi чэ iфsаdi sisteminin mf&оmmаllорmоsiпэ,
еlасо do mtinaqigolaгo, bangmaz ziddiyyэtloro, kosКn qаrц durmауа,
siyasi strukfi,rrun dayi;masina yol чеrmэmэуо istiqa-matlonir. inteq-
rativ fuпksiуапш mаапuпшшп miihiim iinsiiй ahalinin mtixtalif
tэЬоqаlэrЫп biTliyinэ, опlапп sosi,al monafelarinin аhапgdаrlrýша,
konsensцsun (Konsensus - rMilrq, rааlаgmа demakdir) alda edilma-
sino, camiyyatin btittin фwlоriпiп аmоkdаglrýшц srx qaгprlrqlr siyasi
faaliyyatina nail olmaqdan ibaгatdir. inИqrasiya funksiyasmda
siyasatgilerin mоhаrэti, pvikliyi, diplomatikliyi, comiyyatin biittin
ьЬоqоlагi ila olaqosi va qargrlrqlr fэaliyyati itЪdо оlчпur. inteqrativ
fuпksiушlш baglrca vэzifasi siyasi qtiwоlогiп sabit Иrаzlrфш,
inteqгativ prosesin geni;ionmosini tamin etmakdoп iЬаrаtdiг. Siyasi
elitanm bu fuпksiуаш уегiпо уеtirmауа qadir ola bilmomosi partlayrglr
пэfiсоlэrо gotirib 9йапr. Tarixdo Ьlэ hallaa az tosadiif olurrmrг.
"Fоrmаsфlаftгаsl biittin inqilablari' buna prakliki niimunodir,
Siyasi еliИпш Иm, ahatali sэciyyolondirilrnosi elaca da опчп
fоrmаlаgшаst mexanizmi ila 9эгtlопir. Bunsuz, siyasi elita haqqrnda
tosawtir уапmglq, Ьirtэrэfli хаrаktеr kэsЬ etrnig оlаrdl. Siyasi
g|itanln segilmasi sistemi mtiаууап amilloro osaslanг. BunlaTdan on
baElrcasr sosial Ьаzашп genig olmast va elitanm seEilmasi mеуаrlаrrпt
va qaydalannt hоуаи kegiran goxslor dairasidir. Ауdrпdrг Н, bu
amiliorin konkret mаilпшч ёlkоdоп 0lkoya dayiqilir va опlапп goxu
hakim siyasi ýimdon astlrdш. Qeyd etdiyirTriz аmillэгiп mоzmtшч vo
siyasi фimlаr еlitашп fоrmаlаgmаsшdа iH meyli dоýuruт. Birinci
meyl tiEiin sociyyavi cahat siyasi еlitашп formalaqmasr
mexanizrninin qapalr olmastdlr, bagqa stizlэ:

289
 - опtш fогmаlа9mаsшш sosial bazast gox mahdudduT;
- bir qayda olaraq sosial bazala axrn camiyyatdo hбkmranlrq
edan sosial tobaqэni tomsil еdэп qохslэr hеsаЬша Ьа9 чегir;
- siyasi еliипш segilmэsini hoyata kegiron gохslоr dabsi
(selektorat) mohduddur
Bu meyl ачtогiиr vo to'alitar siyasi rеjimlаг rigiin sэciyyovidir
va natico еfiЬагilо dчrýчпluýа, ЬOhrапlr hаllапп artamrna gotirib
9lхilпг.
Siyasi еliипrп fоrmаlа9mаsшш чэ tэlсаr istehsalmm iНnci
meyli Ъiriпсi meylo qargr bilavasitэ oks хаrаktеr йqryrr. Bu meylin
foaliyy,oti iso demokratik siyasi ýimlor tigiin sэciyyovidir. SбhЬоt
еlа dёчlэtlоrdоп gеdir ki,;siyasi еliИшп xeyli hissэsi tayin olunma
yolu ila deyil, mohz timumi sеgНlаr naticasindэ fогmаlаgrr. Bu
Ьахrmdал siyasi elitanln formalagmaslnrn ifingi meyli agaфdahlarla
fэrqlапiт:
- selektoratrn (bЁtiin segicilaTin) geniq dairosinэ malik olmast;
- segma рrоsеsiпiп agrq olTnasr;
- siyasi sftrrktшrda vazifэlaT trrtmaýa cэmiyyotin hаr bir sosial
qruрчпuп iddia etmasi imkanr;
- segilrnanin raqabэt хагаktегi da;rmasr;
- rаhЬоr чаzifаlэгэ segilmok iddiasmda оlапlаrа yiiksok gaxsi
kеуfiууаtlоr, bacanq чэ qabiliyyot tolobi.

2. ЕLiтл ча NЕоЕltтд NaZэRiyYaSi

ВФча dеmоkгаfiуаsrшп Ьбhташ 9аrаifiпdо xalq kiitlalarinin
idаrа etmok qabiliyyotino malik olmamast Ьаrэdо owalki
Bu ideya oz ifadosini
aTistokratik idеуаlаг genig yayrlrnaýa bagladt.
mahz, еliИ пszэriууоsiпdо Иpdl. EliИ nozoriцъsinin banilori
Qaento ЦЛgýkе (1855-1941-ci illar) va Vilfredo Pareto (1848_1923_
cti illar) hesab оluпur. "Siyasi (idara edon) sinif' anlayrqrru elmi
dбчriууоуа Moska gоfiгmigdir. О, yazшdr: :'Btiflin 9ох чо уа az
sivilizasiyalr соmiууоflогdэ iH sinif - idаrа edan vo idaro оluпап
siniflor уаrашr". idara edon hamigo azsaylr оlur, "siyasi haНmiyyэti
inhisara аIr", "inzj}ati, hаrЪi, dini, iqfisadi чэ axlaqi гаhьотliуi

290
hoyata kegiriT ve bu osasda imtiyazlr sinfa gечrilir, goxsaylr
mапfаэtlэrdоц maddi vo mэпочi хагаktеrli iisfiinltiНaгdon istifado
еdiг. О, ohalinin Ьёуцk аksаriууэtiпi taqНl edan |'idаrа оlчпап
sinfin" hesabma уаýауr, Ьч sinif idaro еdоп sinfi sipsi оrqапiапiп
hoyati fэaliyyatiiigtin zonкi olm "maddi vasitolorlo" tоmiп ediT".
Moska elitimr mtivqeyindэn dсrпоlсаfiуауа diýmon miinasibot
boslomiФir. О, demolcafiyant xayal, utopiya adlandmrdr. Moska
Ьэgоriууоtiп azadhýrm kapiиlim comiyyotinin (sori$эli) eliasr ilo
olaqolondirirdi.
О, "idшэ еdоп sinif' nozoгiyyesindo inhisargr Ьфчяziуашп
yiiksak ahval-ruhiyyoli eliИ dйosinin htlшгапhЁш, islйatlaг yolu
ila kapitaliшdo sabitlik уаrаdйсафш ideallagdrгшrrgdrT. heg do
tosadtifi deyil Н, Моskашп baglrca оsагi saytlan "Siyasi elmin
osaslan" 1939-сч ildo yenidan gap оlшrmчg va hэmiп ilda "idara
edan sinif' adr аltшф ingilis dilinэ tаrсtirпа оlчпmчgdur. Вч оsэr
anqlo-saks cilkaloгindo, xiisusilэ Аtsý-dа еliИ паzэriууаsЫп
inkigafma btiyiik tasir gcistmigdiг.
Elita паzэriууаsiпiп digar banisi Рагеtо sayrlrr. "EliИ"
tеrmiпiпi siyasi elma mohz о gэtiппrigdiг. Рагеtо еlitаш "dйа
mоhsчldаr чо уа daha qabiliyyotli" аdаmlаr qruрu kjmi
miiayyonlagdiгmi9diT. О, yazrrdt: "Bagoriyyotin аriхi еliИшп daim
ovoz oltmmasr tarixidir, bzilori yiiksolir, digэrlаri tanozztilэ
uýтауtг", Раrеtо Ьrшчп sobbini elit^nrn psixologiyasшn doyigil-
masindo gёгiiгdч. Вu gёTkomli пэzаriууоgi "Umuшi soliologiyaya
dair trakИt" эsогiпdо (l916-ct il) bildirk Н, comiyyatin tarixi
"elitamn mЁЬйоsi чэ ачэz оlчпmаsrdш", "d{ivr еtтtэsidiг". Опtш
filcinco, insarlaпn foaliyyэti qeyri-mэntiqi, iпasional scivqedici
ba;lanýrca - песэ dеуаrlоr instinktlaгin "qahqlanna" аsаslашт. Раrеtо
"qaltqlarm" altr пёчiiпii fогqlэпdiгiг: 1) "iinsiyyat instinkli". Вu,
siyasot iigiin har ;eydan avvol, rаhЬагlik edanlor torofindan опlапп
tagКlatma, раrtiуаlаппа, dбчlоtэ tаlэЬаtш tosdiqlomnosi demokdir;
2) "kombinasiyalar instinkti". ilk nOvbado gcirkamli siyasi ха-
dimlаrdэ паzаrо 9аIрrr, опlапп ba9lrca ре9а keyfiyyotlerini tэgkii
edir. 3) "xiiýusi hissloгin niimayrg etdirilmэsina talobat". Вuпчп
vasitasilo siyasatdэ iyeTarxiyalr sistemda porosfig fоrmаlап, mога-
simlог, rэhЬаrа "etiqad", sitayiq etmak эsаslапdгrhг; 4) sabitliyo
сэhd etnrak. Bu, siyasi tasisatlarц uzuп miiddэt mtivcudlфunu,

29|
"qanuni" sЁlаlэlаri, konkrct siyasi gётЁglоri, опэпоlаri, stегеоtiрlоri
vo Mironi gortlondirir. 5) "fэгdlагiп biitбvltiyii instinktil'. О, siyasi-
hiiquqi sfеrаф 9вxsiyyatin tahliikosizliyinin tomin оlчпцrаsша cahd
efirroyi vo mfrlkiyyatin tохrшrrlmаzlrфш tэcэssiim еtdiriг. 6)
"seksualltq instin!:bi". Вч, btitiin "qalrqlmdan" ап doгini vo sabitidir,
Ьчпulа bela опл miixtalif axlaqi, dini vg htiquqi qаdаёапlагlа
mohdudlagdmrlar.
Moskanln ardrcrllaпndan Ьiгi Robert Mixelsdir (187б,193б_сr
illог). Mixels Moskaшr eliИya tэgkilati baxtmdan уапаýша
mtiddoastm inkiqaf etdirэrok Ьеlо Ьir cahoti чшýчlауrr Н, elitanrn
hakimiyyэti ошш tэ9Нl oltmmasr soviyyesindэn asilrdrr.
Mixels Moska ча Раrеtопчп eliИ konsepsiyasrm siyasi
раrtiуаlапп tadqiqino tatbiq efuigdir. О, "Miiasir demokгatiya
gэrаitiпdо siyasi раrtiуаlаrrп sosiologiyast" adlr Htabrnda iddia ediT
Н, фlоriпdоп фuгjuа va sosialist) asrlr olrnayaraq ЬЁhiп partiyalarda
"demokratiya oliqarxiyaya gatiгib glxanr". Вц biittin tо;Нlаtlапп
inkigafinm qanunauyýunluýu olnraqia "oliqarxiyamn dаmir qапuпч"
adlanrT. Раrtiуапrп foaliyyoti ргоsеsiпdа опшl aparatt sшачi
Ёzvlardan tocrid оlчпаrаq miistoqil ohomiyyot kosb cdon tagКlata _
"partiya elitasma" gevriliг. Beloliklo, miioyyan mаrhаlоdо
demolcatiya oliqarxiyanm уапmmаsшl tomin edir. Tobii olaraq
demokatiya'paпiya eliИslnm dёчгIоgmоsi" mеуdапша qevгilir.
Umumiyyatlo, elita паzэгiууэsiпiп Ьапilэri sosial hoyati bagirca
olaraq siyasэt primlasmdan tohlil etnriqlaT.
Moska, Раrеtо чо Mixels еliИ nozariyyasina dair
maНavelligilik moktobinin ntimayondaloridir. Ноmiп moktobi tomsil
еdопlоr va eloco dэ bu iig gбrkamli politoloq mэhz аgафdаkrlал
iddia еdirlаг:
- Eliиrlrq hаr сtir camiyyota xasdш. Вuпuп asasmda афmlаrш
tэbii fафэпmоsi faktr - fiziki, psixoloji, zehni, oxlaqi cohatdan
fогqlапmэsi dчrчr.
- EliИ xЁstrsi siyasi vo toqНlatgrhq keyfiyyatlari ila so-
сiууаlапir.
-Кi.itlаlаг elitanm hakimiyyэt solahiyyatinэ malik olmast
hiiququnu bagqa sozlo, legltimliyini qobul еdiг.
- No qadar Н, heg kim hakimiyyotdon koniillii о1 gаkmiц
hakimiyyot u$unda miiЬагйо gedigindo elita biI-birini svoz edil.

292
 Mtiasiг elita nozariyyosi Ьir srга istiqamatlari ila saciyyalonir.
Bunlardan baglrcasr aqaфdakrlmdrr:
Demokratik elitizm паzагiууоsi; sэгчOt nozeriyylosi; elita
plyuralizmi konsepiyasr (vo уа funksional elita поzоriууэsi); sol
liberal eliИ konse,psiyasr.
DemokTatik elita паzогiууэsi iigiin (R.Dal, S.Lipset) Ёmчmi
cohot Ьчпdап ibarotdir Н, segki kompaniyasr dtiчriiпdа hakimiyyob
rэhЬаrlik uýninda rэqаЫ mibaraizasi demokratik хаrаktеr dаgrуr,
Sбhbot siyasi еliИпш olda etdiyi yeni iisuldan (sсgkilогdо xalq
tarofindan mtidafio оlчпmаsr чgrrшаа miibaTйadon) vo elitanrn ёz
siyasi Иleyinin stravi vatandaglaгdan аяlfiýrщ dark etmasindan
gediT. Demokratik elita nazariyyэsinda еliИ liberal-dernokTatik
sоrчоtlагiп (аzаdhфц ЬэrаЬоrliуiп, ашаk hiiquqrmun, sosial tomi_
паtm vo s.) mfrdafiagisi Hmi цэzэrdап kegirilir. Еlэсэ da iddia
olunl.rr Н, elita aЁahq etrnir, kЁtlalorin rаzlrф asasmda azad segkiloT
vasitэsilo опlаrа rаhЬоrliуi hoyata kegirir.
Sоrчоt nazaгiyyosino gtira (V.Rорkе, Orteqa-bQasset) еliи
comiyyati idага etnrok iigtin yiiksok qabiliyyota malik olan tabaqodir.
Ytiksak toboqo olmaq etibarila еliИпш vaziyyotinэ haqq qazandrnlrb,
istar-istamaz biitбvliikdo сэmiууэtiп monafeyina cavab чеrir.
EliИ comiyyati idaro еtrпоk iigtin xeyli daracado ytiksэk key-
fiyyotlora va qabiliyyэto malik qoxslarin seqilnэsinin mohsuludur.
ЕliИшп fbrmalaqmasr demokratiyanm рriпsiрlагiпа zidd deyildir.
Elita plyuralizmi konsepsiyasrna gбrа (Keller, О.ýtаmmlеr,
D.Rismen) cэmiyyotda goxlu elita mёчсчddrrт. Elitaya daxil olan heg
Ьir qrup eyni vaxtda camiyyatin biitiin sаhэlаriпа halledici tasir
gtistoгmak qabiliyyafina malik deyildiг. Dеmоkгаtiуа gаrаitiпdэ
haНmiyyot еliИшп miixtolif qruрlап arasrnda bбlti9diirtiliiT. Bu
qruрlаr бz monafeyini mЁdаfiа еfuэНэ qоrаrlапп qobul оlчпmаsша
tosir g0staй. Еlitапш Нitlоlаго tэsiri sеgНlог, rеfегепdum, sоrýu,
mоtЬuа| tazytq qruplan vasitasila hэуаtа kеgiriliг.
ЕliИIаr шаsпй raqabot biitov еliИr qruрIапл fоrmаlа;mаsmш
qшýlslш аhr vo Hitlolэr tоrsfiпdоп поzаrоtiп hayata kegiгilmosina
imkan уаrаdrr. Elitalarla ktitlolor arasrndakr hadd gorti xarakter
й;rуir. Elitaya уаlшz btyiik sarvat sahiblari deyil, еlосэ dэ yfrksak
gэxsi qabiliyyota, biliНara malik оlапlаr mansub ola bilir.
Sol-liberal еliИ konsepsiyasrmn tэrоfdагlап iso (R.Mitls)
plyuralist elitiznin oksina olaraq iddia еdiгlаr Н, camiyyat yalmz
293
vahid aýatrq edon eliИ Ъrоfiпdэп idara оlчпчr. Вч kопsерsiуашп
ba9ltca miiddoalan agaфdakllardrT:
. Rедf hayatda eliИ hakimiyyotin yiiksвk soviyyosinda durur vо
Hiflalorin siyasotdo igtiTakma imkan чеrmir. Bela halda demokratik
tasisaflar (sеgНlац rеfегепdчmlш va s.) оhэmiууаt kэsЬ etmir.
- АЁаhq edon eliИ dёvlotdэ ап ba9lrca vozifalaro sahib oluT чэ
Ьч osasda iiztinэ hakimiyyoti, var-dёvlati vo gёhгоti tэmiп еdiг.
- Еliи ilo Hitlolor аrаsшdаkr fатqlог о doracoda ЬбуЦ66, Цi,
Ьuпlап praktiki olaraq аrаdап qaldrmraq miimkiin deyildir.
Umrшriууэtlо, gбrkаmli iИtiya politoloqlan ХХ osrdo siyasi
talimlarin inkigaflпa biryЁk tэsir gбstoTdilor,
Mtiasir sipsi fikirdo neoelitizm konsepsiyasr da nЁfuzlu паzегi
istiqmrraflardan hеsаЬ оlчпш. Neoelitizmin mоghur пtimауапdоlоri
X.Lassuellin, С.Sаrtоriпiп, Т.Dауm, X.Zeyqlerin \,а Ьаýqаlапf,ш
demokrafik eliИ, plpralist elia чо sоrчэt eliИsr Ьаrоdа fikirlari
siyasi еlпп,iп, siyasi чэ hЁquqi g<iri.iglorin yeni бzЁnamaxsus
saviyyosini sociyyэlondiTir
NeoeliИ9rlar Moska va Раrеtопчп gоrШiоriпi Ьтqlэпdirэrаk
giiman ediTlor ki, haqiqi demokratiya, хаlqш idarэ emosi, xalq suve-
renliyi vo s. utopiyadш va pгaktikada hayata kegirilmasi, elace do шiiа_
sir garaitdo геаllаgmам qeyгi-miirnkiindiir. Опlаr iddia ediTlor Н, insan
"k[itlosi", "ktitlevilagmiq niisxa" irrаsiопаl (uфla, dtýtincayo zidd)
fiКrlоф ча harokat edir, аqаф bilik sэйу_чэsiпо malikdiT, siyasotdэn
baq grхаrшrr чо Ьцпа g<irо manipulyasiya (ol-qol аtmаф оЬуеНпо
gevrilir. Azadlrý va teгoqqini tomin etmok iiqtin еliИ zaruTidir"
EliИnr авdап qаldlrmаф лъ haqiqi dernokatiya уаrаtrпаgа
ydnolon bЁtiin sауlоr uýursuzluýa dtigar оlmugdur vo
"modeniyyatsizliyin", "cahalotin", "demaqogiyanln't fiiifuц,uolrýrna va
son noticэdo diktaturaya (fаgizmэ vo s.) gotirib glхагmr;drr. Мэsаlа
bundan iЬаrаtdiг Н, "sorigtali" eliИ qауdаlапш hom "saý", hоm da
"sol" radikalian sаxlaTraýa qadir olmaqla kapiИliarrin sabit inkigafinr
Ьчrjш-LiЬаl rеjiш gargivosindo tamin edir, Bu moqsodla пеоеliи
konsepsiyasrnm tоrоfdаrlап elitizmi "plpгalist demokratiya"
tinsfulari ilo Ьiгlэ$irrтrауi moslohэt bilirlar. BelaliНa, "plyuTalist
elitizrn" vo уа "demokгatik elitariant", "eliИ plyuralizmi" konsep-
siyalarrлr asaslandmnaýa sэу gоstаriтlэr. Моsэlоп, Lassцell Ьildiriг Н,
ХХ оsr еlitапш yoxluýu ilo deyil, mohz avtoritaгizrrrin va
294
totaliи:izmin oksino olaraq еliипш "aglq", "ntimayondali" чэ
"mэsuliyyэtli" хаrаktеri ilo forqlonir. "DemokTatik elita plyuгalizmi"
daha qabul oluna bilon sistcmdir, qtinki idшa edon щlrq, biitiin
qabiliyyэtli adamlan oz torkibina drucil еtmэуо hмlTdrr va elitalann
roqabotЫ tэmiп edir. BeloliНo, Lassцellin fikriпсэ dеmоkгаtiуа
"xalqm idaraetnosi deyil, mэhz хаlщп byondiyi idaroetnadir".
Sаrtоri yaztl: "Demokatiya еlэ bir siyasi sistemdiT Н, Ьurай
hakimiyyэt foal аdаmlапп alindotiir, Fэаl а.lаIпlаr ýау nёqteyr-
пеzотdоп ауdш pКldo azlrq,tэpНl еdirlоr. Lakin bu bizi паrаhаt
etmomolidir. Qiinki idаrо edBn аzhgш qФБl biitiin qabiliyyatli
аdаmlапп iiziino agrqdш. Вч isa baglrca ргiпsiрdir. Dеrпоkrаtiуаш
baqqa сflr da Ьар dtigmэk оlат. Bagqa siizla, demokratiya foal demo-
kratik мhфп hakimiyyofidit''. Bu miilahiza "plpralist demolcatiya"
konsepsфsrna чуýчпlаgmаfrп tazahiiru Кшi tosir baýrglayrr.
Neoelita konsepsiyasrrrm пtimауапdоlэri iddia edirlar Н,
"tarixda baglrca mаsаlе inqilab deyil, mohz, elita tоrаfшdап gtindolik
miihi,im mоsоlаlаriп hoyata kegirilmasidЦ lakin оп vacibi isa idaTa
edan qrчрчп taTНbinda ahamiyyotli dэyigiНiyin Ьа9 vermosidiг".
Neoelitagrlrq Ьеlо iddia edir К, miiаsir kapitalizm sisteminin
еliиr - oliqarxiya хаrаktеriпi агаdап qaldrгmaq cohdi demokгatiyanrn
оztiпэ qosd edilmasidir. Опlаr demokratiya iigtin tэhliikeni kapiИliz-
nrin tobiэtinda уох, mohz, zohmotkeglarin inqilabi - demokatik hо-
rakatrnda g0гiirlаr. BuTadan neoeНtizmin ziddiyyatli ideyasr yani
demokratiya dеmоkrаtiуапш ёzЁ iigiin tэhltikadir fikri meydana 9ь
xrr. SаrЮri hildfuir Н, "biz qoпmalryrq Н, demokafiya Sаtчrп haqqrn-
da mifdo olduф kimi xtbusi liфrloTi udrrr". BeloliНa, xalq'ldemoka-
tiуаш" tomin efirroyo qadiT dфldir va demokratiya xalqdan "qоrхuт".
Day va Zeyqler Ьu monada mtiasir demokatiyaya istehzalr
mчпаsiЫ Ьаslэуirlаr. Опlаг yazrrlar Н, "demoratiya xalqrn hakimiy-
yotidiг", LaHn dеmоkгаfiуапш srxr;drnlmast iigiin mosuliyyat elia-
ntn frzагiпа duýtir. Bu, istehzalr demokTatiyadrr: elita miidгik idaro
etmalidir Н, "хаlqш hakimiyyoti sжr$гtlsrn".
Umumiyyatla, еliИ nazariyyэsinda miiasir ЬЦ*
camiyyotinin siyasi hoyatr Ьir пе9о soviyyado oks оlчпmчgdчr vo
mahiyyэt etibarilo kapitalйmin miidafi эsiпе istiqamotlanmiqdir.

295
 х FaSiL
сэмilryатiп siулsi sisTшMi
l. 'SiyAýi SisTшM" дNLАyIýI: STRUKTURU,
Tipt aKi, гrпчкsiудr.дRl ча
iNкiýлF QАNuшлrrуёuгrLuQLАRI
ictinai hayat
goxsaylr чэ bir-birilo qargrlrqlr alaqodo оlап
sfеrаlаrlа sвciyyolanir. Вuпlаrdап оп genigi iqtisadi, sosial, siyasi
vo mопауi sfеrаlаrdш. Carniyyotin siyasi sisterninin iqtisadi, sosial
vo manavi, еlаса ф digar sfeгalardan farqi Ьuпdап ibarэtdiT Н,
biitёvliikdэ соmiууэtiп dtivlat tаrоfiпdоп idma оlчпmаsrшп
togkilЫ чэ hэуаtа kegiгilmosini (iimчшdсiчlэt soviyyosindon
dёvlat idaragiliyi kompleksinodak оп kiqik strukturlara qоdог)
tаmiп edir. Siyasi sistemsiz comiyyotin hoyatr mёчсud olmaq
qabiliyyetindan mоhrum olardr.
Coпriyyotin siyasi sistemi siyasi tosisatlann, siyasi rоllаrш,
mfr nasibotlarin, proseslorin, comiyyatin siya,si to gНli ргi nsiplarinin
bйttiv, qaydaya salmmr; (nizamlanшq) mосmччdчr. Вu mосmu
siyasi, sosial, hЁquqi, ideoloji, modoni поrmаlаr kodeksinэ, tarixi
апапоlоrа, konkTet саmiууэfiп siyasi ýiminin rпоqsаdlоriпо tabe
edilmosi ilosaciyyolanirl. Siyasi sistem ёztiпdэ siyasi
hakimiyyotin tapНlini, comiyyat va dovlat агаsшdаkt mi.inasibot-
lori birlagdirir, haНmiyyotin tosisatlaEmast da daxil olmaqla siyasi
ргоsеslагi, фаsi foaliyyotin vэziyyatini, conпiyyotdaН siyasi
уаrа&сrlr$п soviyyosini, siyasotda igtirakgrlrýrn xarakterini vo
tosisatlt mahiyyot dа9шауап siyasi mЁпаsiЬэtlоri aks еtdiгir.
Mtixtalif siyasi hаdisаlаг qшlmаz ыдэtdа qargrlrqh
alaqadadir vo nisbi mibtaqilliya malik btitёvltik kasb edirlar.
Опlагш bu xiЪusiyyotlori mohz, siyasi sistem апlауrgrш oks etdirir.
Siyasi sistem kаtеqогiуаsшrп tozahtirii T.Parsons tarofindon

l
Эtrаflr Ьш: Полиmлоrru: Энцишtопедлчсский словарь. sah. 273-274

296
oomiyyatin sistemli tohlilinin inkigaf etdiгilmesi ila Ьаýhdrr. Siyasi
sistem пэzаriууэsi ilk dofa tefoпtiBtmb qedor Аmегikа politoloqu
D.iston tаrоfiпdэп )О( аsriп 50-бO-сr illarinda iqlanib haar-
[апmlфш. Sошаlаr Ьч nozeriyyo Р.Дшопdчц U.Mitgellin,
К.Dоуgчп, Ettsionun, D.Divapm va diger xeyli аlimlаriп
оsэrlогiпdо inkigaf etdiгilmigdir.
Siyasi sistem ictimai sistemin mосmччпчп hissolэrindan biri
чэ уа ymrmsistemi Kmi saciyyolanir. О, ictimai sistemin digor
yanmsistemlori: siyasi sistemin ictimai оhаtэsiпi эmаlа gotiron
sosial, iфsadi, ideoloji, etil hiiquqi, modani уаrrmsistеmlаrlа
qargrlrqlr tosirdэdir.
Mibir elmda siyasi sistem anlayrgr qar9rlrqh alaqa kosb edon
iH оhаmiууэts malikdir. Buntardan biTindo фаsi sisЪm siini
sчгоtdа уаrаdrlац nozori tаfаkkГrriiп quragdrrmasl, miixtalif siyasi
hadisalorin sistemli хiЪusiууоtlогЫ iizo grxarmaga imkan уаrаdап
vasita Hmi qiymotlэndiriliT. Веlэ qiуmэflапdirmе nisbi miistэqillik
kasb edon hоr Ьir siyasi birliyэ mаsоlац partiyayE dKivlata,
hornkarlm itifaqrna, еlэса do siyasi modoniyyob va s. totbiq oluna
Ьilоr. "Siyasi sistem" tеrmЫ ilk metodoloji ahamiyyoti Ьаюmdап
biitiin siyasi sferada totbiq oluna ЬiЬпэsi ila saciyyolonir.
Siyasi sistem comiyyotin siyasi mоkашпdа mочсчddur, otazi
tilgtisЁna malikdir. О, zaman etibarila siyasi m{inasibotlarin va
tэsisatlann dэyigilrпasi, inkiEafi vo уа tonazztilti рrоsеsi Hmi
mэпаlапrr. MiixtэLif dсiчrlоrdа yo ауп-ауп сэmiууаtlоrdо siyasi
sistemin konlrTet tokamЁl yolu rопgаrапgdiт, lakin опчп mаkап-
zаmап etibariiэ doyigilmэsi prinsipi daimidir.
Siyasi sistяTr ciztinomaxsus stчIduв шаlikdir, bagqa sozlo, haki-
miyyotin tig saviy.vosinin уапmsistеmiпdэп va siyasi miinasibэtlardon
tз,gоlrktil tapr: y0ksok ча уа уtDGп (meqasaviyya), orta va уа аrаlrq
(mezosaviyya) vo tэsisath оImауап vo уа а9аф, lc0tlevi (mikros+
viyyo). 0z пбчЬiпdа опlш paralel 9okildэ raqabtda оlап sfrчktчrlаrа
Ьбliiпiir (bmin savilry,эlorda): leqan va qizli. Sфsi sisEm bu stnrkbT-
lапп darilinda siyasi miinasibflaTin sчЪуlСlэrЫ (тоhЫоri, idaro
еdапlоф чэ hakimilryotin dagrylcilanm, iсгаgilап, ktitloй iБsо-
siasiyalann ыrачi fizvlorЫ, опlапп sosial hzаsIш ёziiпdэ ЬirlаSшir.
ýiyasi ýistem tosisatlaEmlg makrosistem soviyyasinda
ёziiпdэ diivlot hakimiyyofinin markozi араrаtrш Ьirlэgdirir.
29,1
Hakimiyyot bolфsiiniin m<ivcud oldrrýu demokratik oamiyyatda
vo hiiquqi dёvlotdэ isэ qanrmvericilik, icraedici чо mаhkэшо
hakimiyyatini tocossiim etdirir, Siyasi sistemin nбvti camiyyotin
r.o idаrэеfuопiп tipindan asrlrdrr.
Siyasi sistemin оЁа (шеzо) strчktчrч da makrosistemin
stшktчrrша bnzoyir. О, idаrэеtmа aparatt, hakimiyyotin segНli vo
byinatlr оrqапlап tеrоfiпdап уаrаdrlrг vo bilavasiЪ malcosovilyo
stnrkturrma qоччýlг, lakin Ьч stпfttчrчп регifеriуаsшr (РеrЁеriуа
_ hakimil.yatin markozdon uzaq yerli оrqапlап (togНlatlan))
togКl edir. Siyasi sisteшrin оrtа soйyyasi dёvlot hakimiyyetinin
yuksok hissэsila сэmiууоt аrаsшйkr siyasi mokanda уеrlоqiг vo
опч diivlotlэ mahz, Ьчпlаг эlaplondirir.
ОrИ saviyyo ýtrukhrru siyasi sistemin malcosffrrkruru ilэ
сэmiууоt аrаsшdа olaqolandirici hэlqо kimi seciyyalanir, onlaпrt
mtinasibotlarini togНl ediT.
ýiyasi sistemin mi}гosaviyyosi (mikrosaviyya stukturu)
ictimai qrчрlапп, sЫflаriп vo tаЬэqоlапц camlyyot iizvlarinin
siyasi hoyatda Hitlovi igtirakl sayэsindo yaгadrlrr. Bagqa sёzlo,
kiitlavi siyasi va уа qeyri,siyasi, lakin ntifuzlu tаqНlаtlапп iizvii
olmaqla, haКmiyyeti mtidafia efirrok yо уа опа etiraz moqsadila
Hitlavi siyasi aksiyalarda (tadbirlarda) igtirak etmoklo, siyasato so_
siai nazmotla demoTakЁk dэyigikliНoгin mosrrliyyotli ргоsеslаriпdэ
(segНlarda, rеfеrепdчmlаrdа vo s.) taqokkiil tарш. IvIikosoviyyoda
siyasi xalq hаrоkаП fоппаlацr, siyasi qruрlаgmаlаr vo ршriуаlаг
},аfашr, ictimai rоу fоrшаlаgц саmiууэtiп miihiim tогНЬ hissosi va
xarakteristikaш kimi sэсiууэlопоп siyasi rпэdэвiууэt Ъpkktil ирrг.
Comiyyotin siyasi stukturu ila baýlr olaraq qeyd edak ki,
siyasi sistemin torКbindo Ьir-Ьiri ilэ sж эlaqada оlап dtiгd bёyilk
yaпmsistenr foaliyyot gбstогir: tesisath, tonzimlayici,
kommunikativ vo siyasi-ideoloji,
Tasisaft yanmsistem cэmiyyatin sфsi sisteminin "skeleti",
"арапсl qurulugu" hesab оlчпur, О, <iziinda siyasi Ъsisatlan', hог
ýеуdэп эwэl isa siyasi idaraefua fоrmаlагшr (гespublika,

l "Tэsiмf' апlауrр vo naticэ еtiЬагilо "tosisatll' yanmsistem anlayrEr burada genig mэпаdа
iElodilir, Ьаяа sбdа, yalnlz siyasi оцапIап va BgkilBtlaп deyi| elaca da ictimai mЁI,rаsiЬаtlэгiп
mоGmчщlч впziпlоуеп hiiquqi погmаlаrt бzПпdо aks еtdiгir- Мвsаlэп, siyasi hakimiyyat
tesiýatl, xiiýuýi mfilkiyyat tasisafi vo в.

298
rпопаrхiуа), siyasi rejimlori (Фrnokratil tоИliИr, айоriиr vo s.),
qanunverici, icraedici va mоhkоmе hakimilyafi оrqапlапш, siyasi
раrtiуаlап va hэtakatlan, gox,saylr ictimai tафlаtlап, segК
sistemini vo s. birla9diгir. Tosisatlr yarrmsistem фаsi sistemdo
hakim mtivqe futш. Btittin фаsi sistemin fэаliууэt irnkanlaп чо
hвddi Ёgiiп normativ-hiiquqi baza, mibyyonedici ;arait mahz,
Ьшаdа ушаdrlш. Еlасэ dэ siyasi sistemin ёziiпtiп sabifliyinin tomin
оlчпmаst garti, опtш digаг ictinrai sistemlorin inkigafina Ъsir
formalarr, hэmgiпiп Ьещоlхаlq siyasot уяlпlz tosisatlr уапm-
sistemdo i9lanib hаzrтlашг. Вч yanmsistem biitiin sфsi sistemin
fэalilryatinin moqsodlarini va istiqamotini ohэmiyyotli dоrэсаdа
mЁoyyonla$iriT.
Tonzimloyici yarrmsistem ёlkапiп konstitusiyasmda vo
digог qапчпчегiсilik sonadlarinda:oks оluпап vo camiyyatdo qabul
edilon siyasi-hЁquqi погmаlала asaslanaraq siyasi tosisatlann
fогmаlаgmаslпt уз fэaliyyotini, elaca da bi.itёvliikda cэmiyyatin
siyasi sisteminin foaliyyatini tanzimlэyiT. Qeyd etmak lazrmdrT ki,
Ьu уапшsistеmiп osaslandrýr ba.llrca baza уаlшz siyasi-hiiquqi
погmаlаrlа mаhdчdlаgmц homginin milli, аriхоп tagэkktil tapan
adot va опопаlац comiyyatdaН hakim siyasi gtiriiglоц iпаm,
рriпsiрlэr сэшiууоtiп siyasi sistemiпa tasir gostoгir.
Kommunikativ yanmsistem camiyyatin siyasi sisteminin
fэаliууэti рrоsеsiпdа уilапап miinasibtlarin mасшuч kimi
saciyyalanir. Bu mtinasiЫlar hоr ;eydan awal, comiyyotin idarэ
olunmasma aiddir.
Siyasi tasisaflarva ta9kilatlaг, siyasi liderlaT, siyasi еliИпш
ntimayondolori vo эlЬэttа, vatondaglar hоmiп miinasibtlorin sub-
yektloridiг. Kommrmikativ yanmsistemo hаmgЫц hakimiyyot
uýruпdа miiЬаrйо, оцч oldo efrrolq saKlamaq чэ геаllа$шmаqlа baýh
olan mtinasibotlor daxildiT. Belo mtЪшizд чо опш1 dоýurduф mtina-
sibafler aglq vo уа glzti fоrmай hог Ьir dбчlэtiп siyasi sisteminda baq
Вu mtiмsibtlor Ьir qayda olaraq formala;mrq, bagqa sdzla,
чеriт.
mбчсй hйquqi поrmаlаrа амslапап хаrаkВr kэsb edir. LaHn
Ьчпlаrlа уапа$ siyasi sistemda 9ох vott ш<lчсud comiyyatin htiquq
поrmаIаппdа mоhkоmlвпdгilmоуап qeyri.formal mtinasibtlor do
tapkftiil trрш va inki;af еdir. Опlапп эhamфatini azaltпraq maqso-
dаuуфп deyild,r, фпН фаsi sisteminhoyahnda az rоl оупашrlаr.,

299
 Siyasi-ideolфi yarrmsistem siyasi konsepsiyalaп. nozariy-
yolori, talirnlori vo giiTiýlori oks etdiгir. Опlаг ictimai-siyasi
tоsisаtlапп, siybsi-hiiquqi погmаlаrш yaradalmasr va iпkiqаfiпщ
siyasi mtinasiboflэrin чэ biittin siyasi sistemin tэlcnillэgfifi fuазsiпiп
аsаýrш Ъ9kil еdirlоr. ýyasi,ideoloji уапmsistеm фаsi mаqsвdlоriп
va Ьчп]апп оldэ olrmmasr уоllапшп mtiayyenlaqdiгilmesindэ,
camiyyatdэ meydana 9цап goxsaylr siyasi рюЬlипlаriп hollindo
miЪiim rоl оупауrr. Comiyyotin фаsi sistяninin strrrkttrru (dбrd
yaпmsistem) hог bir,comiyyotin siyasi si*eminda tozahtir edir, lakin
ауп-ауп бlkэlэriп konket gэrаitlаriпdо homin yanmsistemler
miixвlif fоrmаlаrф ya:adrhr va fэaliyyat gбstаrir. Вu, mбчсud
dtiчtаtlогiп spesifrk goraifi ilэ qэгtlопir. Haqqmda miilahizalor
priltdiiyiimtiz yanmsistemlorin hamrsr xey[i tilkoda masolen, АIl$_
ш чэ Rusiушm siyasi sistemlorinda, eloca de АzэrЬаусап
Respublikaslnrn 5iya5i sistemindo чаrdш, lakin bu siyasi sistemlorin
ta:namlaпmasr mtixtolifdir. Siyasi оlm фаsi sistemin strukturunu
biittin goxcohatliliyi ilэ опuп konlTet fоrmаlаппdа ciyranir.
Сэmiууаtiп sфsi sisteminin aragdrnlmast ilэ baýlr оlаrаq
ilk пбчЬаdо опtш iinstirloгini togkil еdап qpesifik саhаtlэr vo
xtisusiyyatloг ohanriyyat dаqrуш. Tssadiifi deyildir К, чzчп
illоrdап bari Ьu masala otrafinda htiquqi, folsэfi va bazi hаllаrdа
sosioioji adobiyyatda fasilэsiz miibahisolor davam edir, Todqiqab
grlar camiyyэtin siyasi sisteminin sfrчkhrruпа рхалdа qeyd
etdiyimiz frпstirlоrdап эlачэ mtitoqэkkillik эlаmэtlаi,iпэ malilc оlап
mЁxtolif sosial-siyasi tosisatlan da daxil еdirlаr.
Bir qшр miiollif siyasi sistemin strukturuпdа miixtolif
ictimai-siyasi bsisatlarla yanaýl siyasi miiпаsiЬаtlагiп da ifado
olunduýunu паzэrэ gаt&пrlаr.
Digоrlэri iso siyasi sistemin iinstirlorino аmэk kollektiv-
larini, sinifleri, хаlqц ailani, ictimai ёzfoaliyyэtin miixtalif
fоrmаlапш, ktitlovi iпfогmаsiуа vasitalarim, biйa9a demok-
rаtiуалrп miiхtаlif fоrmаlапш vo s. aid еdirlоr. Bele mtivqeyэ йhа
9ох marksist fэlsэfi adabiyyatda tosadiif оlшur,
Nаhауэt comiyptin siyasi sisteminin todqiqatgrlaпnm
iigtincii qruрц опчп strчktur iinstirlori srasrnda siyasi ideyalann,
gсiпiglагiп, tэsаwfulэriц siyasi qfruruп, siyasi ideologiyamn
spesifik уеr hrtduýшч bildiriгloT.

300
 Comiyyэtin siyasi sistemi mоzmчпчпа gбrо son dатэсg
mirTaКob чэ zangin hadisodir. Bunа gоrа siyasi elma daiT
adobiyyatda опuп tiploгi miixtalif mеуаrlаr asasrnф miiаууоп-
lagdirilir. Bozi plitoloqlar фаsi sbtemin, tosnifatrm mеЩ
mtivcud comiyyotin riplori baKrmdan поzоrэ ptdrrrrlar. Moso|on,
gбrkаmli, frапsи sosioloqu R.Аrоп, Amerika politoloqu U.Rostou
va bagqalan siyasi sistcrnin iig tipinin - эпэпочi, mоdеrп-
lagdirilmiý dеmоkrаtiуд уа totalitar tiplorinin mбvcudluýunu
osaslandrnTlaг. ОпIапп fikгiпсо, siyasi sistemin Ьч й9 tipi miihitlo
qargrlrqh tеsiгхаrаktеriпо gёrэ agtq ve фli fоrmаdа olur. Moqhur
Аmегikа poШtoloqu Q.Дmопd siyasi modoniyyatdo vo
hakimiyyatin togНli fоrmаlаппdа ifadosi Ьалкlmdап siyasi sistemin
dёгd ba5hca tipЫ miiэyyanlogdiriT: ingilis-amerika; kontinentab
ачrора; ýапftуеуФ qodarН voqiýmon ýопауе; tоtдlitаr.
Elmi orJobiyyatda siyasi sistemiп xeyli digэr vo elaco do
miirakkab tэsпithlап чеrilir. Lakin siyasi sistemin daha sada vo
genig yayllmlg, ап baglrcast iso Hfayat qэdог dorin tosnifan шагаq
dоýurur: totalitar, ачtогitаr va demoiKratik. Siyasi sistemirr bu
tiplэrinin mtioyyanla9dirilmosi iigiin siyasi rеjim yoni hakimiy-
yatin, сошфаtiп (xalqm) va gexsiyyatin (vatэndagrn) qargrlrqlr
miilasibotlarinin хаrаktегi чо tisullап mеуаг hesab оltшuг.
ТоИliИr siyasi sistem iigtin эп flmumi ;oНldo comiyyotin va
,sвхsiууэtiп haНmiyyota tamamilo ИЬе olmast, dovlat tаrоfiпdап
чэtопdаqlаr iizэrindo hэr pyi ahato edan поzаrэtiп miivcudluф
saciyyavidir,
Ачtоrtаriат Ьiг 9axsin vo уа Еэхslоr щuрtшtш vatanda9lar
rizorinda qeyгi-mahdud hakimiyyafi ilo sасiууоlапiг. Вurаdа
gэхsiууэtiп va camiyyotin muxtar (avtonom) vaziyyafi yalnlz
qeyгi-siyasi sfеrаlаrф sахlашlш. Nаhауэt, demokatik siyasi
sistemdo comiyyatin (gохluýuп) hakimiyyat.tizoгinde паzаrэti
hоуаИ kеgiгiliг.
Оgэr gaxsiyyэt muхtагlrýа, hiiquq vo azadlrqlara rnalikdirso
haНmiyyatin an mtihtim mапЬауi Hmi etiraf оluпчr vo liЬеrаl
dеmоkгаtiуашп mбчсudlчýu rеаllаgrr, laНn hakimiyyat goxluq
tоrаfшdэп mэhdudlаqdшlm:лsа, votandaqlaпn ictimai vo qoxsi
hoyatr tizэгjпdа nozaroto cahd edilirsa, belo halda demokratiya
totalitarhЁa gevriliT. Ачtоritаr чо totalitar siyasi sistеmlэr do

з0l
yekcins deyildiT. Веiэ К, Ьir noforin vo уа qoxslor qrчршчп
hakimiyyэtin шапЬоуЫ tagНl еtmоsiпdэп asrlr olaTaq айогitаr va
toиlitar rеjimlаг avtokгatiya Hmi mбчсчd ola biiэr (Ьir qaxsin
hаkiшiууэfi fогmаsшtdа) чэ уа qrupkTafiya (aristokratiya,
оliqапriуа, ektnokartiya чэ s.) Kmi tozфiir еdэг.
Bir sбzlo, siyasi sistemin gэгh etdiyimiz tэsnifatr опчп ideal
tiplarini oks etdirir vo real hoyatda mбчсud olanlardan ohomiyyotli
dorocada fэфiпif.
Siyasi sbteц comiyyatin digor sfеrаlап ila mtiqфsаdа
miiоуyэп spesifiklil kэsЬ еdir, Соmiууэtiп sфsi sistaninin digэr
sistешlоrdэп fаф Ьчпdап ibaratdir Н, owala, bu sistem mtiоууоп
mопай digor sistеmlагэ mtinasibtda baglrca rоl оупауrr. Веlо
vaziyyэt siyasi sistern gargivэsindo qobul оlчпап qоrшlапп уеriпо
yefirilmasi zoruroti ila рrtlапir. Siyasi sistem gвгgivosinda iglonib
hazrrlanan siyasi kurs biitiin camiyyot tigiin mtitloq zaruroto gevrilir.
ikincisi, siyasi sistemin foaliyyoti digor ictimai sistemlarin
iйiqafma nisbatan опu ahato edon sosial mtihitlo, xtisusilo iqtisadi
sistemin inkigafinm mаuпuпu va хаrаktегi ila mЁэууепlоqiг.
Siyasi sistemin foaliyyati ila baýlr Kinfoгmasiyanrn daxil оlшаsl>>
чо <iпfогrпаsiуапш gжmаýD anlayrglarr iqledilir. SёhЬаt опdап
gedir Н, bu sistemэ kапагdап bdyiik informasiya ахшr niifuz edir
(takliflar, toloblar, votenodaplaпn mtiraciэti va s. fоппаlагdа).
Моsоlац аmэk haqqrnm аrtшlmаsц vergi sistemino yenidэn
ЬакtЪпаst, islahat yolu ila pensiya taminattm, sohiyya sistemini
dауigdiгmэk tэlэЬlаri mahz, Ьu qobiladondiг. Siyasi sistemin
hэmiп iпfоrmаsiуаlаrа reaksiyast noticosindo cэmiyyatin mёчсчd
rtormativ - htiquqi Ьаzаsшdа mtivafiq doyigiНiНor, doqiqle;malor,
diizoliglor edilir. Demoli, bu ctir fikir sбуlоmоуэ эsаs чагdш ki,
cэmiyyatin siyasi sistemi бainiitanzimloma, бztiпЁуепilоgdiгmа
va tiztiniiistehsal qabiliyyatina malikdir. Buradan Ьеlэ пэtiсоуа
galTnok оluг Н, siyasi qiiwalarin siyasi sisemi idагэ etrnalt
imkапlапшп haddi чагdш. Bununla уапаý1 hоmiп qiiwolar elmi
уапаýmа qaIgivэsi ila ciddi suratda mahdudlagdmlш, bozi hallaTda
isa comiyyotin siyasi sisteminin inkigafinrn obyektiv qапчпlап ilo
miiаууап gэrgiчэdа qaydaya salmrr.

l В.П.Пувчсв,
А.И.Соловьов, Введеняю полиmлOгию. sah, lЗ3

з02
 Ugiinoiisii, siyasi sistem digоr ictimai sistemlaTla
mйqayisadэ xвyli dэгосеdо fоrmаlаgшrg sэviyyэ kэsЬ еdiг. Вu,
siyasi sisternin hiidudlannda xiisusi hilquqi чэ siyasi погmаlаr
miinasiЫloгinin ytiksak darocodo tonzimlanmosi ila izah olunur,
hamin vэziyyat siyasi sistemin miiаууап nisbi,mnstэqilliyi
(mчхtаrltф), qeyri-aыlrlrb iiqiin zamin togНl edir. ::

Comiyyotin siyasi sisteminin учхапdа gбstarilon хЁsu-

siyyetlari, stukftlru, baglrcasr isa qabaqcadan tayini опчп funksi-
уаlаппшrп mazrntmirnu ahamiyyatli dогэсэdо mЁоуопlэgdirir.
Comiyyotin siyasi sisteminin baghca funksiyasl camiyyatin
idaro оlчпшаst, dбvlatin siyasi rоhЬаrliуi funksiyastdlr. О,
strateji maqsadlarin чэ ictiйai inkigafin perspeНvinin mtiayyon-
legdirilmasindэ, siyasi kursчп (xattin) iglonib hааrlапmаsшdа ча
rеаllаgdшlmаsшй tэzаhtir edir. ictimai inkigafin baglrca
mаqsаdlэrЫ vo -rэzifэlогiпi hoyata kegirmok iiqfin siyasi
rаhЬэrlik siyasi sistemin biitiin frпsftIаriпi sаfогЬоrliуа alrr. Вu
fuпksiуаш bэzi hallarda mэqsэdа у<iпаlап funksiya аdlапdrпrlаr.
Siyasi sisteпrin digаг ahamiyyatli funksiyasl inteqrativ
funksiyasld,rr. Bu funksiyamn maqsэdi ictimai-siyasi qunrluqun
ЬirliуЫ (mtihkэmlanmosini), tomin efrnokdan, biitёvliikdo
cemiyyotin, aynlrqda isa опч tэ9ki1 еdэп sistemlarin dinamik
sabitliyina nail оlmаqйп iЬагаtdir.
Nohayot, siyasi sistemin spesifik ahamiyyot daqlyan
funksiyalarlndan Ьiri tэпzimlапmа funksiyasrdrr. Hamfur
funksiya dёчlэtdэ siyasi davramýln vo siyasi mtinasibotlarjn
qaydaya мlшmаsша vo reqlamentlogdirilmэsinэ istiqamatlэnir.
Tonzimloma fimksiyasr adamlarrn ictimai cahatdon maqbul
saytlan dачrапrqшш ytiksok saviryasini iqleyib hazrrlamaqdan va
osaslandшmaqdan iЬагаtdir.
Нsr Ьir sistem Hmi camiyyatin siyasi sistemi do <iz obyektiv
qапчпlап osasmda iшkigaf edir. Маlum olduýu kimi, ictimai
inkiqaf qапчпIап чо hаr Ьir iсtimдi sistemin qапчпlаrl prakfiki
baxtmdan xalis fогrrаdа оlmur. О, бziin{in hayata kegirilmasi
gedipinda goxsaylr, Ьir-Ьiгiпо qочцýап ictimai mtinasibatlaT
qatrnйn yol аgаrаq faaliyyot gсistэrir. Вчпа gоrа ictimai inki9af
qапuпlап mahz, qапuпlаr-mеуllоr, miioyyan qanunauyýunluq Hmi
геаlа9rr.

303
 iсtiшдi inНgafin qапчпаrrуýчпlчqlаrt srrasrnda a;aýrdakr
qчпrрlап ауtгrпаq оlаr.
1- Siyasi hаНшiууоtiп tagakkiil ya inkýafi
qапчпачуluпIrrfu Bu qanunauyýunluq baglrca оlаrаq goxsiyyatlo
hakimilryatin qаг-srhqh miinasibetino aiddfu ,
Misal olaraq holo N.Makiavellinin osaslandrrdlф bela Ьir
miiddoam qeyd etnok Kfayatdir Н, hоr Ьir siyasi liderin
baliyyatinin mounrrnu va moqsodi siyasi haНmiyyati ola almaq
va Mxlamaqdan iЬагоtdir.
Siyasi hakimiyyotlo Ьаф olan digar qапuпачуýчпluqlаг da
mоlum&г:
- Siyasi hakimiiryat sistelTrindeК mtinasibatlor сэmiууоtiп
siyasi sistelTrindoК bfltiin digог miinasibaflori mriayyan edir:
- Нэr bir siyasi hakimiyyot (sosial bazasrndan va faaliy-
уаfiпiп hansr motivlorla аsаslапdrппаstпdап asrh оlmауагаф ciz
solahiyyotlэrЫ geniglandiгmak va camiyyot iizarindo toиl
nazaroti hayata kеgirпrоk meylina malikdir. Вчпа gciro demokatik
comiyyat quш}аq maqsodila Ьа9аr sivilйasiyasl песа dеуоrlэr
hоmiп qапчпачуýчпlчýuп (qаrýlslш аlаш> qaydalar i9layib
hazrrlarnrqdш. Вчпа haНmiy_votin btiliinmasi sistemi, еlэсэ da
votэndaE camiyyoti sisteminin tagkrlinin va hаmiп comiyyotin
mtinasibotlorЫn fогmаlаgmаst aidir:
siyasi haКmiyyot pгaktiki оlаrаq hэmi;о чэ hаг yerde
siyasi mtixalibta (agrq vo уа qeyri leqal) rпаlik olur.
- totalitar фim hakimiyyatin boliinmasini, goxpartiyalrhýr,
gaxsiyyot аzаdltфш аrаtlап qаldrпr. Oksino, rеаl demokratiya
hakimiyyэtin Ьёlflпmэsiпi nazorda tutчr vo hаНmфоtiп hаr Ьir
qolu опчп digor qоllапшп fiшksiуаIаппа qasd etnak (tокuпшаф
imkашпr amdan qaldrnT. Demokatik siyasi sistem gaxsiyatin
hiiquq чэ azadlrqlanna qosd etnaak (tохrrпmаф iшrkашш aTadan
qаldшr, Bu siyasi sistem gaxsiyyotin hчquq va azadlrqlanna
taminat чеrir. Айоritаr sistem comiyyotda sabitlik yaratmaq
mэqsэdilо hakimiyyatin mаksiшчm gokilda markazlaqdirilmo-
sidir, Вuпuпlа уапа9r iqtisadi vo madani sfегаlаrdа nisbi azadlrq
miigahido olunrrT.
2. iqfisadbsiyasi qanunauyýunlrrq. QапчпаuуýuпIчqlапп
iНnci qrчрuпа iqtisadi-siyasi qanunauyýunluqlar daxildir, Опlаr

304
iqtisadi чэ siyasi ictimai sistemlorin qar9rhqlt fealiyyoПri эks
еtdiгirlаr. Мэsэlап, bu va уа digaTilkada iqtisadi sistemin inki$af
saviyyэsi ila dеmоkтаtiуащп inkigafi arasrnda qmgrlrqlr asrlrlrq
aydrn gaКldэ nozoT qшрг. Iяkiп ,mfrstosna hallar da olur.
Меsоlэп,, canubi Afrika RеsрчЬlikаsшdа (CAR) inki;af edon
aparteid (aparteid - iTqi ауп - segНlik) yiilcsok iqtisadi lpШяaf
sovilлyasine malik оlап ёlkoloro do . aiddir, ikinci , qnrp
qanunauyýunluqda diqqati calb еdэп digar qanuмuyýunluq son
опilliНогdэ siyasi vasitolarin comiyyotin iqtisadi sferaslmn
inkigafina tasiri meylifiT. Masolon, R.Reyqan admirrstrasiyasr
(idшо sistemi) iqtisadi siyasat vasitoloгiio аwаllеr hall оluпmауап
masalani hayata kegirэ bildi: eyni vaxtda iпflуаsiуашп siiгatini,
ipsizliyin soviyyesЫ kэskin рНldэ аgаф saldr vo belaliklo,
dбvlot btidcosinin аrfuаsша nail oldu. Miiasir comiyyatda elaca
сlэ iqtisadi siyaset vasiЫori ilo k<iНti siyasi рrоsеslоriп tanzirn-
lanmasina geniq imkan уаrапmtgdш. ,

2. тотАLiтдп siулsi sisтшмiп моNваи va

ýасiYYаЙ coHoTLaRi
ictimai inkiqaf tarixi miixtэlif d<iчгlэriп, хаlqlаrш va
madoniyyotlarin iglayib hazrrladlqlan siyasi sistemlorla saciy-
уаlопiг. Опlаг daha timчmi formada iki сiiг - demokratiya va
dikиtura Hmi miiayyonlo;diгilir.
Bir qауй olaraq dеmоlсаtф siyasi qчrulчцш daha
miikommal formast kimi пэzsгdоп kegirilir. Zamanamizda xeyli
tilko niimayэndoli idaroetrraya ke4ir. Bela kegid ilk ntivbodэ
demokratiyanm апопоlоri ila эlaqэlondirilir. Lakin hololik бlkаlоriп
oМiyyoti qeyri-demokafik metodlarla idшэ olunur. Вu ctir,
idаrэеtпапiп ёz darin kбklari чагdц. )С( asrdo diktatrrгa iki baglrca
fогmаdа - toиlitar vo айогitат fоrmаlаrdа 9tш9 ediT. Опlаr, xi.isusila
юtalitarizm d<iчriirпfrztiп spsifi,k cahotlori ilo oiaqэdaTdrr, iakin
Ьчпlаrш mtiэууоп iiпsiirlагi оwоllэr da mбчсй оlmчgdur. ,

Totalitarizm siyasi sistem Hmi ХХ оsгdа mеуdапа

galmigdir. LaHn totalitaгizm mёчhumu ve ideyalan xeyli оwо1-1аг

305
уаrапmý&r. <Toиlitarizm> termini lаhп dilinda <toиlitas>
фfitiivliik, tаmlrф vo <<totalis> (btittЩ tam, qeyri-mohdud)
sбzlотiпdоп gёtiiriihmiigdtir. Homin terrrin etimoloj i va qeyri-siyasi
manada 9охdяп xeyli аliпrlоr tsrаfпdэп istiйdo olunmugdur.
Siyasi leksikona iso опч iik dofe, гоhЬаrlik etdiyi harakatr
sасilлуаlепdirmаk fiqiin 1925-ci ildo Mussoliпi gotirmiEdir.
ТоЫiиrizm siyasi va politoloji tегmiп Hmi )О( эsriп оrtаlагшdа,
xtisusile homin эsriп iКnci уапыпdа genig уауrlmцdrr.
Totalihrizm nazoriyyosi isa )О( оsriп 40-50-ci illarinda
tagokkftl Иршrgdш. Totalitarizn рrоЬlеmiпiп Hassik todqiqaфrlan
i.А.fuп, F.Хауеk, Х,Аrепd; К.Fridriх, Z.BiezinsН va Ьаqqаiап
hesab оlчпчr, Homin ргоЬlеmо dаiг ilk sanballr todqiqat iglari
F.ХауеНп <Kdleliyo doýTu уоЬ> (1944-c{i il) vo Х.Аrепdiп
(Totalitarizmin mапЬэуЬ> (1951-ci il), еlэсэ do К.Fгidгiх vo
Z.BjezinsНnin <<Тоиliаr diktatura vo айоkаrtiуu (1956-cr il)
]

НиЬlап lreмb olrrnrrT.

Siyasi еlmо aid adabiyyatda <toalitarizm> anlayrgr mtixtalif
mбчqеlоrdэп mЁoyyalrloqdiгiliT. inqilab аlеуhiпэ mtibarizasina
gого 1922-ci ildo SSRi-don хаriсi olkaloro (AlTnaniya, isчеgrо)
miihacirot еtrпig gtirkэmН rus alimi i.A.ilin bela hesab edir ki,
кtоtаliиrйm чаtапdаqlапп biitiin faaliyyati daxil olmaqla опlагш
hoyahna son dоrоса mtidaxila edon va idaToetmoda mосЬuri
tonzimlamayo osaslanan siyasi qurulugdur. Вu sosial-hipnotizm
mаgrпtdш: Иriхdэ g<iriinmami; dohqэtli bioloji hadisodiT
mohkam qогхчуа vo сiпауоtkагlаýа оsаslапац hiiququn, azadlrýrn
vo manoviyyahn olлradtýr comiyyotdin>.Ameгika tadqiqatgrlarr
K.Fridrix va Z.Bjezinski iso tоtаliигizmо baqqa mёчqеdэп
уапа9rrlаr. Опlаr totalitarizmi siyasi sistemin digar tiplarindan -
demolcatiyadan vo айоritагizmdэп аqафdаkr cohэtlarla fогqlапоп
ictirnai qчrulчg fipi Kmi mйаууапlаgdiгirlэr: l) harizmalr (harizrra
-- Fшап dilindэ hаrizmа sбztindon gбttirtilЁb nemot, mаrhаmаt,
ilйi vergi mэпаýlш ifadэ edir - son dэrаса istedadlr, xtisusi
keyfiyyatlara malik, fovqaltobii miidrikliyi ilэ segilan siyasi
lidегlэто aid edilФ. Наrimаlr lidегlоr sшаsпи Y.i.Lenini,
i.B.Stalini, МаьТszьDuпч, A.Hitleri, R.Rеуqаш, M.Tetpri va
Ь. йxil еdiгlоr); liderin rаhЬаrПk etdiyi vahid hitlavi siyasi
partiyaya malik olmaq;

306
 2) Hekimiyyэtin rosmi ideologiyanr bЁtiin votandaqlm
агаsшdа yaymaq cahdi; 3) Diivlotin lcfitlovi iпfоrmаsiуа
vаsiЫоrЫ iпhisага almasr; 4), ,Dёvlat tогаfiпdоп btitiin silbhh
mtiьаrizопiп va silаhlапп inhisara аlшmаsr; 5) Hakimiyyot
оrqапlап tэгsfiпdоп votondaglann siyasi lоуаlhýша (qanun
фirosindo horэkot еfrпоsiпэ) поzаrэt maqsadila xtisusi zorakrlrq
sisteminin, spesifik tеrrоr vasiЪlэrinin mёчсйlчф; 6) iq-
tisadiyyafin idarэ olunmaslnln sort mэrkэzlофiгilmig sistemi.
Tэdqiqaфrlar qeyd еdirlаr Н, hamin эlашоtlоriп mасmuч bu va уа
digar siyasi sistemin tоtаliйг шфiууэt kosb еfuоsiпа osas чеrir.
Bir siizla, totalitaгizm comiyyatdo vahid ideologiyanrn
hбkmrапhфdrr. Теrгоrgч dikИtчrа оlmаq etibarila totalitarizmin
mопЬоуi hэlэ antik d0rтo tosadiit' еdir. Qadim Rоmапш
Ьэgагýryаtэ Ьах9 etdiyi teпorgu dikИtчrа niimunasini xatrгlamaq
Hйyatdir. Sull уо Kaliqul Нmi tiгапlапп diktatrirasr mоhz, Ьчпа
ауdш misaldrr. Eloca da Qadim Misiгde sort tosoгrЁfat idarogiliyi
sistemi mбчсчd оlmugdчr.
ОrИ оsrlог Ачгораsшdа vфid rэsmi ideologiya- kaЮlik dini
hiikrnranhq etnigdir. Makedoniyalr iskапdаriп va Qingizxanrn
imреriуаlаrшdа ilk dafo оlаrаq diinyada hбhпrапlrq еtmэk ideyasl
tozahiiT etmiqdiг. Rus alimi N.A.Berdyayev qeyd edir ki,
totalitarizmin ilk mопЬауiпi utopiyanm siyasilapmosinda axtarTnaq
lazrrndrr" Kamil, harmoniyalr qurulugun чtорiуапш ideal
цЁшuпаlоri tarixdэ bёyiik Tol оупауrr vo Ьuпlаr oksar hallarda
fasilasiz tohrif оluпmug fоrmаdа hayata kegiTilir. Totalitar utopiya
kollektiv fэaliyyafin mаqsэdlоriпi osaslandrran ideologiya
fогmаsrпdа sэсiууаlэпir.
ТоtаliИг modelin rеаl tocassiimй va mantiqi mаhz,
mйоууап ictimai praitdo mtimktindiii. Totalitarizmin baqlrca
iimumi zamini camiyyatin inНgafinrn ýапауе mаrhаlаsidir.
Наmiп marhola ktitlavi kommunikasiya sisteminin уагillmаsша
gatiTib grхаrdц ictimai аlаqоlагi mtirakkablopdiTdi, ideologiyanrn
zoгakllrqla hoyata kegirilmasini tomin etdi. Вuпuпlа эlaqodar
dtivlafi п ёzii mёЬksmlопdi, опчп sosial funksiyalan geniqlandi.
ТоtаliИйm ictimai inkiяafin gediqindo cэmiyyotin sosial
ta;kiii sэчiууэsi ilo fэrdi azadlrq araslnda kаskЫоqэп Teal
ziddiyyatlari hall еfiпоуа spesifik cohd ennosi ilo saciyyoloniг.

307
tиliуа fagйminin atasr Mшssolini demi9dir: <<Biz ilk dofo elan
etdik Н; sivilizasiya по qэdar miiiэkkablagirso gBxsiyyэt azadlrф
biT о qоdаг mahdudlagrn. Sопауе mоrhэlоsiпiп vo etatizmin'
-
tэzаhffi ilo koliektiv mexanisimo aýaslanan dtinyagбriigй
totalitarizmin оsаsшu tэgkil edir, Bu diinyagёrmiin mahiyyoti
опdап ibarotdir К, diinyanrn biiyiik mexaniН sistem menasrnda
dэrk оlчпmаsrш ifado edir, kamil, ideal dovlat isa idаrэеtrпо
rпаrkэziпэ, vahid kоmапйуа tabе olan уеgапо, yaxýl taýHI
оlчпmчg maýrn kimi saciyyэlandirilir.
Totalitarizmin an. mtihiim subyektiv mапЬоlэriпdэп Ьiгi
sэпауе morholasindo camiyyotin atomlaqdrnlmasrna iпsашп
psixoloji cohetdon hааrlапmаsrdц elaca da эпопочi kollektiv
tэqНlаtlапп daSdrlmasr va dini olaqэ чэ sэrчэtlоriп aTadan
qalxmasrdrг, sosial бzgаlэ9mопiп aгtnastdrf. M0vcud qurulu;da
psixoloji cohotdan qeyn-qonaotbaxg vэziyyat hоm da sosial-
iqtisadi voziyyotin koskinlogmosi ilo baýlr dolýunlagrr. Вбhгап
totalitaгizrrrin sosial monbayinin tagakkiiltinЁ do tэmiп edir. ba9qa
sбzlэ, tоtаПиг inqilabda bilavasitэ i9tirak edan sosial tэboqolarin
sаушrп чо tэsirinin ЪzahiidinЁ ahomiyyэtli dоrосэdа ytiksaldiг,
Toиlitarizmin daha qatiyyatli tоrоftlап Hmi sosial stlukturda sabit
mёчqеуа malik оlmауап mагgiпаl qruрlаг, агаlrq tоЬqаlаг 9шrg
edir bu qruрlаr siyasi ЬхriЬаИ xeyli meylli olmaqla bagqalan ila
miiqфsоdо oz iiппidlarini ideologiya ila daha 9ох olaqolondirirlar.
Totalitarizmin у,rrхапй qeyd etdiyimй mопЬоlогiпdеп mtivafiq
siyasi garaitda istitada оluпа bilaT, Вчrауа comiyyatin etatiz-
loqmosi, elaco dэ yeni tipli totalitar hоrаkаtlапп чэ paTtiyalann
(son daroco ideologiyalagmr g kйtlovi to gki lаtlапп) tэzahiiTti aiddiг.
ToИlitar gtiur sferasr tosadiifi tagakktil taplтm, о, obyektiv
qапrшаuуýчпlчq kэsЬ еdэп ictimai hadisodiг. ТоИliИr sistem
kortobii deyil, mehz, miiаууэп ideoloji пiimuпэ osasrnda уаrашг.
Siyasi sistem olmaq etibarilo toиliйrizm insan zаkаsшш
mоЬulчdчr, опчп шаqsэdi ictimai vo gэxsi hoyatr bilavasito
rаsiопаl nozarot altrna аlшаqdад iЬагоtdiт, Ьчпlап mtiayyon
maqsadlara tabе etmokdir, ТоИlitдгizmlп aýaýlm ideologiya
toqНl еdir, totalitar sistem dz hayati giictinii mэhz,
l
Евtizп -iиimai Ьэрfiл miixtalif sфоlеriпа diivlotin kaskin toфqinin gепiglэпmаяi
2
Б.П.Пугачев, А.И.Соловьев, Введенне в полrrтu,tомю. sэh. lЗ7

308
ideologiyadan аlш. idgologiya sosial-inteqrativ fimksiyant уеriпа
уеfirir, аdаmlап siyasi Ьiгlikdа (comiyyatdo) Ьirlэуlirir,
votonda9lann йчrапrgшш чв dбvlat фаsэtiпiп mofivlagmasinin
istqarnatverici amili Hmi seciyyэloniT. ВtitГш ictimai hoyatrn
ideologiyalaýma$, rqtisadi чо sosial рrоsеslоriп plarrlagdrnlmasr
vasitэsila camiyyati (уеgапо] diizgiiш) поzэriууэуа tabe etmok
totalitar siyasi qчruluýчц оп miihtim сэhоtidir.
Totalitaг ideologiyanm timчmi xiisusiyyottэгindon Ьiri
teleologizmdir (teleoloji - lаfiп dilindэn gёtiiгiiliib, mапаsl
moqsodytinlti demokdir). Теlеоlоgizлп mtiayyon mэqsodlorc
gatmaq iigiin tагiхiп, qапчпаuуýчп hаrэkоt Hmi saciyyolandiгilmo-
sidir, elaco da maqsadin vasito tizэriпdо tistrlnliiytinii osaslandrT-
maqdrr, <Maqsad vasitoya haqq qazan&пTll - ideyasr teleolo-
gizmin baghca pгinsipidir. Тоtаlitаr ideologiya comiyyata раtеr-
nalist (zогаkr) rйdа, mасЬчri хагаktеrdэ niifuz edir, ideologiya
hamr iigtin mосЬчri хаrаktеr daýryan dtИgtin tэiim nбqteyi-
поzоrdап tobliý olunur, <iimumi mапаfеуiш> ёlqtЬЁ kimi osaslan-
drnlrr. Hotta nasist Дmапiуаsшй ela Ьir qапuп qobul olunmugdu
Н, Ьuпа gбго idеоIофуа biittin аlmапlаr iigiin mосЬчгi sayrlrгdr.
ТоИlitаrizm iiqtin hakimiyyatin informasiyanr iйаsаrа
almast, ktitlavi infomrasiya vasitalori iИеriпdэ nazarot, bagqa giir
diigtinmayo d<izЁmsi.Иii( ideya эlефidаппа siyasi dЁ9mап kimi
уапаýmаq sэciyyэvidir. Tota[itaT siyasi sistem ictimai rоуi 4rа{ап
qaldtnr, опц гаsmi siyasi qiymatlandirma ila ovoz еdir,
ТоИliИr siyasi sistemin ёz montiqina цуФп оlаrаq
comiyyэtin hаrtоrfl i ideologiyalaýmasl onrm totalitar s iyasilaqmosi,
hakimiyyot араrаhшп hэddon artrq iпНgаfi ilo tаmаmlашr. Gйclii
hakimiyyot эhаli iizarindo ideoloji паzаrэtiп taminatqrsr Hmi grxrq
edir. Totalitarizm vatanй9 comiyyotinin tamamilo aTadan
qаldшlmаsша isiqamatlonir. Siyasi sistem, daha daqiq desak
саmiууоfiп partiya-dбvlat togНiatr ýаrt iуетагхiуаlr ýtrцktцrlа
fоrqlэпап biitiin sosial vo iqtisadi огqапiuпiп аsаslаппа xidmot
edir. ТоИlitаr siyasi sistemin ozoyini toИliИr фli partiya bagda
olшraqla yeni qaydalar ugrunda faaliyyat gоstэгэп son dогэсэ
morkazlogdirilmis siyasi harokat togkil edir. Вu partiya
comiyl,atdoki rеаl hаНmiууаti oztindэ tamargtИlogdirir vo hэr ci.ir
siyasi miixalifat qайýап оluпuт. Eloco da totalitar siyasi sistem

309
бzЁпti xalqrn iTadasЫ ifada edon vo уа yiiksok tipli demokгatiya
Нmi gбstаrmэуе galrglr.
Totaliar camiyyatin xtisusi siyasi сэhаtlаriпо homginin,
gticlЁ sosial nozffat арагаfiшп vo mэсЬчrеtrrа orqanlannrn
(talrt0kosizlik xidmofi, оrdч, polis чэ s) mёvcudluýu, Kitlovi tеrrоr
vo digor xiisusiyyэtlor aiddir. Коr-kоrапо inam va qоп<ч tойliйr
idaroetnonin baglrca vasiъsidiг. Totalitaг siyasi sisteni fоrфопdirап
сэhоtlэrdоп digeri dziiпэ uуfuп soýal strчktчr уагаtпаq cohdidir.
KЁtlovi dayuq оldэ etmэk moqsэdila о, mtiayyan siпfш,
millofin vo уа irqin tistiinlfiyйnii elan edir. Вчпrш iigiin daxili vo
хаriсi dфmопlатiп ффrиziуапш, imperializmin, уэhчdilаriп vos)
mбчсчdlчg щч bildirir. Fэrd dovlэtdan toИl asrlrlrýa mэшz qаlrц
Eaxsiyyot hаr сtir muхtаrlrýrш va hiiquqlanm itirir.
idеоlоgiуапш va siyasotin hеgеmопluф nainki юsiаl sфado,
еIосэ dэ iqfisadi sferada tazahiiг ediT. Bu sferadakr farqlendrici
cahat tasaгriifat hэуаtrпа dovlafin hэrtorofli to4гlqi, sosial
mohdudiyyat, xtisusi mЁlkiyyэtin tamamilo аrаdап qaldmlmasr,
Ьмш ml]nasibotlarindon tocrid olrmmaq, roqabq рlапlаgdrrmа vo
idaгoetmada inzibati - аmiгlik mеtоdlап ilo sociyalanir.
Siyasi foaliyyэtin mоапtшuпа tэsir gёstэrэп hakim
ideologiyadan asilr оlшаq totaliИr siyasi sistem iig fomrada tэzаhiir
еdir: kommunizm, fagizm ча millbsosializm. Elrni edabiyyatda
tez-tez Ёmчmilэgmig fоrmай fа9йmi sаЁ toИlitarizm
kommunizmi isa sol totalitarizm аdlапdrпrlаr'. Sчg toйlitarizna
Almaniyada А.Нitlеriп, ialiyada B.Mussolininin ýimlаri aid
edilir. Sol toИlitarizrn isa sosialist (kommrmist) rejimi ila
alaqolondiгilir. Totalitaг siyasi sistem ауп-ауп ёlkоlоrdо
Rusiyada, ýaTqi Ачгора dбvlatlorinda (Yunanstandan baýqa),
eloca dэ Qiпdэ, Vetnamda, Monqolustanda, Kambocada, ýimali
Когеуаdа va Kubada miivcud оlmu.lduг.
ToИlitarimin sol vo saý пёчlаri аrаsшdа mtihtim fоrqlаr
vardrr. Komrnunist idеуаlаппй tffi{inltik xЁsusi amoyin hesabrna
уаýауап fohlo sinfina фrоlеtаriаф, biitovlflkdэ zahmotkeglaro,
fagian ideologiyasmda isa millata va iгqэ четiliг. Komrnunizm
bynalmilolgiliyi, fagizm isэ mапаsи saviyyado пrilli idеуаш

!
ВведЁние в политологию. М,, 1995. sah. l 86

310
ideailaq&nT. Fagizm olko daxilindaН sоsЫ mtihiti millэtin rrrэnavi
birliyi osasmda qаrаrlаgdшr
Totalitarizmin ilk klassik tarixi formast l918-ci ildэ
iimumi сэhэtlаri ilo tэ5okkЁl Ирап sovet tipli kоmшчпizm
(sosializm) hемЬ оlчпur, Harnin Иriхi fоrmашц эsаsшr hаrЬi
kоrпmчпiап sistemi togНl еdir. Коmпrшrist totaliиrizmi digar
totalitm fогmаlаrlа miiqayisэdo bu qr:Tulugun baglrca eahatlorЫ
daha 9ох ifada еdiг, xiЪusi mЁlkiyyoti tаmаmilэ,аrаdап qаldшr,
qoxsiyyэtin hэr сtir mчхИrlЦlпа son qоуш. Вчпчпlа yanaýl
kommunizшr siyasi sisteminэ mЁаlуоп humanist moqsadlar da
xasdrr. Mosolon, SSRi-do ohalinin tohsil soviyyЪsi xeyli
yйsalmigdi, сэmiууоt iizчlэгi еlmiп, modoniyyotin nailiyyatlorino
qочцýа bilmiФ, ahalinin sosial miidafiasi tэmiп olunmugdu,
iqtisadiyya( inkiqaf etmigdi, cin4yatkarlrýrn sэviyyosi kasНn
gаНldэ а9аф dti9miigdii
Totalitar siyasi sistemin digar nбvii faqizmdir. О, ilk dэfa
1922-ci ilda iИliyada уаrапmrфrr. Ноmiп sistemdo totaliиr
сэhаtlэr tam ;oКlda ifado olunrramrgdl. iИliya fagizmi yeni
corniyyatin radikal suTэtda qчrulmаsшdап 9ох Roma imреriуаsшrп
Ьогра оluпmаsша cahd etmi;dir. Faqizm <xalq ruhunun>> Ьаrраsпа
ча уа tэmizlonmasino, modoni чэ etnik zamindэ kollektivgiliyin
tamin edilmasina, Hitlэvi oinayatkarhým аrаdап qаldrпlmаsша
gairqrrdr. Totalitar siyasi sistemin Ёgiincii formasl milli-
sosializmdir. Real siyasi vo ictimai quruiuý Kmi о, 1933-cti ildэ
Almaniyada yaranmrqdrT. Nasional - sosializшt fagizmlo qohumluq
kasb edir, lakin sovet kommunizrrinden, xiisusilэ опuп inqilabi vo
sosialist kоmропепtlоriпdэп xeyli соhоtlог gёtiiгmtýdtir, totalitar
раrtiуашп vo dбvlatin tagkili fоrmаiаплr da mэnimsomi9dir. Eyni
zamanda nasional-sosializmda sinfi millat, sinfi diýmongiliyi iso
milli ча iгqi diipmongilik ачоz еdiг.
Umumiyyotla, totaiitar siyasi sistemlor biT sша timumi, охgаг
cahotloT kэsb еtmэklо yanaýl mtihiim йxili Ьгqlаrо dэ
mаlikdirlаr. Наr Ьir ideologiya, eloca dэ toИlitarizm camiyyatdo
movcud оlап status-kvoya (status - Kvo-indiki maqamda rnбvcud
olan vo уа vaxfilo mочсчd olmug vэziyyot) haqq qMandrrtlmaяna
xidmot еdir.

зI1
 лVтоRiтАR ýiYлsi sisTBMiп
з;
FэRQLaNDiRici xiiSUSiyYaTLaRi
Ictimai inkigaf tarixindo siyasi sistemin daha gox yayrlmrq
tiplarindon Ьiri aИotitariandir. Sэciyyovi хЁsчsiууоtlогiпа gбrе о,
totalitar vo demokratik sфsi sistemlor алаsmdа sanki aralrq m<ivqe
tutur. АчtоriИr sisФmi totalitarЙm ilo уахшlаgdrrап onun
haНmiyyatin qапчпlап ile mohdudlaýmayan avtokгatik хаrаktеri-
diг, ba;qa siizle, tok haКmiyyotlilik va уа hakimiyyatin mahdud
qrupa mопsuЬ оlmаsrdц demolcatiya ilэ <qоhumluýuпu>
qartlondiron isэ icfimai sfеrаlапц xiisusilo ча xususl
vэt€n-
Siyasi sistem
sinin yaradrcrlanndan biri 953-cti ildo
yazdr$ KSiyasi sistem> adlr sanballr HИbrnda ki, <<sistem
qаrgrlrфr faaliyyatdo olan sчЬуеktlаriп mэсrпuuduг, Ьч subyektlar
vasitosilo comiyyatda sшчоtlоr €пПЁда} ачtоritаr qaydaй
yayrlrn>.DigarЙiitolo@ýso avtoritm siyasi sistemi bagia сЁr
miiayyanlogdi_rir: <sistem vahid bfrt<ivliiyii fоrmаlаgdrгап ideyalar,
рriпsiрlоr, qапuпlаr, dоkШiпаlаr vo s. kompleksidin>. Bu fiHT
<<sistem> апlауtqша, eloca do айоritаr sistenin mahiyyotina idea-
iist movqedan yanaýmaq Hmi sэсiууэlапir. sistem поzэriу-
yэsinin tэdqiqatgrlanndan Ьiгi edir ki,
totalitm, ачOоritаr vo demokratili tozahiiT edon comiy-
yatin siyasi sistemi <cmЁnasibatlar gobэkosi чэ s. ila mбhkоm-
landiTilon obyektlarin vo опlапп оlаmаtlаriпiп mэсmчudчп>.
Avtoritar siyasi sistemda inqilabi dtinyag<ini5Ё deyil, mэhz
hakimiryatin glda sахlапmаы mагаф baglrca то1 оупауr.
Айоritаrizгп daha gox соmiууэtiп tiari inkiяafi ideyasma meyillidiг.
ToИlitar чэ Айогitаr sisiеmlогi forqlandiran аlаmаtlагdоп
biri bundan ibaTotdir Н, ictimai hэуаtm miixtalif aspektlarinin
rеqlаmепtlоgdirilmэsi eyni darocode hэуаИ keqiгilmir. Tota-
liигizmdо notico etiban iIэ, nainki toиlitar sarvэtlor sisteminin
tobliýi va yaгadrlmast, eloca dэ siyasila9miq iпsац ford fоппаlаq-
dmlmasr nazвrdo tutчlur, еlасэ da Н, kollektivgiiiya tabe edilsin.
Ачtоriйrizrп tigtin alcsino, Hitlalarin siyasatdan rиaqlaqdml-
mа$, опlаrut siyasi соhэtdап zoif mоlчmаtlапdшlmаsr sociyyovidiг.

з12
 Partiyalar, раrlаmепt, haНmiyyotin biiliinmэsi ya
dеmоkrаtiуашп digэr аtriЬчtlап aytoritar sistеппdа fоrrпаl
sчrаtdа miivcud оlчr. Diivlэt vatanda9 camiyyafina tаm gэHldo
tэziiq gбstаптtiг, hotta <<miiоууап dozada bagqa сiir diigiinma}o>
da miimkiindiiT, bir qэгtlо Н, rеjiшiп foal aleyhidan olmayasan.
Ачtогitаг siyasi sistem ЮИliИriатrа xas olrnayan апапочi
sinfi, silki ve уа tayfa haddinin saxlanmasma ЁstiЫfrk чеrir.
TotaliaT vo аvtоriИr sistешlэr ,аrаsшdаlо prinsipal
fаrqlоrdоп biri о*чпlапп hakimiy,vot tosisaflaпilm strшktuгuпdа
bzahiir edir.
ТоИliаг sisterndo haНmiyotin morkozinda vahid
miivcud оlчr чэ partiya оrqапlап biit{in dovlэt араrаtrпа,
tagНlatlara va istehsal stпrktчrlаппа niifuz ediT. Ачtоritаг
L:-

diktaturada isa xarakterindo gжtq ediT,

hakimiyyat funksiyalannln aýast sacl va mahiyyotino
gtirа coza todbirlori idaraetпrэ
Nаhауэt, totalitar чэ айоritаr sistemlorda соzаiапп tэtbqi
mtixtolif soviyyalэrdo геаllаgdшlrr. ТоИlitаг siyasi sistemin
taqoklctilЁ va hёkштапhýr dбvrtindo bu sistem oz оlеуhidшlаппа
qargr leqai vo mtitogokkil sчrоtdо sistеФltЕдqliiýдllаппа ol atrr.
Hamin tеrrоr ahalinin biitiiv Ьiг kateqoгiyasmln (sЫflагiп.
millatlэrin, irqlогiп) lэýч edilrnasino istiqamotlanmiqdir.
Avtoritar sistemda dэ qапuпlап kobud suTatdo pozan чо
m<ivcud siyasi qurulup (rеjimо) qагgl gжanlara tеrюr totbiq edan
gizli polis fэаliууэt gбstэrir. Lakin айоIiИr sistemda
qanunilagdiгilmig чо xtisusi diýоrgаlаrdа hаагlапmlg coza
dostolori м hаllаrй пэzаrа 9аФlr. АИоriИr diktatura adaton
miixalifotda оlап deputatlan, gсirkэmli ictimai хаdimlогi аrафп
gёtiiгmоk va уа qоrхutmаq mэqsadila sеgmо tецgдtэ]фЦеdir.
Эlbotta, toИlitar va avtoritar siyasi sistemlar аrаsmdаkt
farqli cohotlaгi mtitloqlaqdirmok lмrm deyildir. Qiinki xeyli
ýimlar hоmiп dikИtчrаlаr arasurda аrаhq movqe tutmaqla
mйxtalif siyasi sistem tiplarinin аlаmаtlоrЫ бziiпdо Ьirlэqdirir.
Miiasir gaгaitdo Ьir srra Olkolorin агrrq dikИtuTadan demokratiyaya
kеgrпэsi Ьаg чеrir.
Yчхапdа qeyd etdiyimiz totalitar vo avtoгitar siyasi
sistemlaг aгasrndakl fэrqlеr siyasi sistemэ xas оlап cahatlori

з13
mЁэууапlеgdiгmоуэ xidmat:,, edir. hamin xtbusi соhоtlоr
аgафdяk|щflц:
1. Avtoklatizm (qeyri-mohdud hаkimiууаф vo уа
hakimiyyэtin сiИ da5ryrcrlan. Вц Ьiг поЬrdоп (mопагх, tiran _
hбkmdax) чо уа miiоууоп ;axslardon iЬаэt qrup (haTbi хuпи,
oliqaгKiya} va s. о[а Ьilог.
2, Hakimiyyotb mohKfudla$mlmasr, чэtопdаglапп ona
поzагаt ehnomosi. Вчпа baxmayaTaq hakimiyyэt qапчпlапп kбmауi
ilэ idаго oluna Ьilэг, о, qапtшlап tiz istodiyi kimi qоЬulеdir.
3._ GЁсПi dауаф malik
"lmr+ АчtоriИr rеjim
genig ahali
tobqolбri аrаsшdа giihrеtпаmiпэ lФtlэvi сэzаlаrа cohd etmayo dэ
Ьilаг, lakin о, Нfауэt qоdэrо gЁсэ malikdir vo zоruгоt yarandrqda
oz gЁciindan istodiyi Hmi istifada etmok]o votandaglan iиatda
saxlamaýa mэсhчr edo Ьilаr.
4. ЁIaНmiyyetin va siyasэtin inhisara almmasr, siyasi
mtixalifotэ чэ roqabotэ yol чеrmоmоk. Айогitаrizrrdэ mаhdud
sayda partiyalar, hamkarlar ittifaqr v9 digэr taqkilatlanrr
шёчсudluф шiimkiiпdtiг, lakin опlаrш hakimryyotin поzаrоtiпdэ
qalmast gэrtilэ.
5. Сэmilуэt tizarindo total nazarotdon imtina etmok, qеугi-
siyasi sfеrаlаrа va ilk nбvbada btitiin iqtisadiyyata miidaxilo
etmomak Уо уа mohdrrd gokilda qапýmаq, hakimiyyat Ьаghса
оlагаqа xtisusi tohltikosizlik, ictimai qaydalar, mtidaГra, хагiсi
siyasot mаsэlаiоriпiп tornin olunmastna 9аlщrr, eloco da bazar
бztintitanzimlama mexanizmini роzmфа Нfауэt qadэr fэаl sosial
siyasat уеritmэуо say gёstагir.
6. Siyasi еliИпш segНsй, toyin оlчпmа yolu ila
forrnalagdrrrlmasl
Yuxaгrdakl alamatlaTi паzаго аlаrаq аИоritагiuпi bela
miioyyonla9diTmok olar: о, siyasi mfrxalifota yol чеrmоуап, laНn
comiyyatin qeyri-siyasi sferalannda ;axsiyyotin muxtarlrýrnr
sаdауап bir поfоriп ча уд 9ахslаr qruрчпцп hakimiyyotidif.
АwогiИr фаsi sistemda miioyyan, ba;lrca siyasi faaliyyot fоrmаlап
qadaýan olunur, vatэndaglann digог faaliyyэt псiчlэri iso azaddlr,
Ачtоritаr siyasi sistemi bazi hallarda mаhdчd рlучгаlizmlа
I
Oliqaпiya - maliyyogi чэ sanayegi qrчрlапп hakimiyyati
i В.П.Пугачсв, А.И.Соловьев, Введенне
политологию, sah. l 44

3|4
qаЁlапап idara iisulu Hmi mЁоlуопlаýdirirlеr. О, iqtisadi, sosial,
madani, dini чэ qismen isa ideoloji рlуuгаlizmо uyýr:nlaga bilir.
АчtоriИrizmiп ictimai inkigafa tаsiгЫп zэif vo hоm do gЁсlЁ
tоrоflотi rnбvctrddur, Zaif саhоtlаша фаsэtiп dёvlot Ьа99rsщm vo
уа yiiksэk rаhЬrlаr qrчрщuЕ mёvqeyindm .tащ щrlrlrýr,
artikulyasiya,tэsisatlaпnщ ictimai mэпаfеуiп sryasi, ifadeslцin
mоhdчdlщ&пIшаýl yэ s. dжildii.
Еупi zаmапdа avtoritar siyasi sistem iiziinэmoxsus yaxgr
саhоtlsrа malikdir, Ьц xЁsusilo ekstremal qоrаitdа hiss olurrur.
Avtoritar hakimiyyot siyasi sabitliyi va ictimai qaydalaгr tэцriп
еtmэk Ёgiiп ytiksak qаЬililгуоtо malikdir, mЁаууап vazifэlorin
halli mэqsodilo ictimai rеsчвlап sоfэrЬr eda bilnasi, siyasi
оlеуhidаrlаrшп mЁqavimatini qlflпаsl ve s. ilo sэсiууоlопiг.
Btitiin Ьrrпlаr radikal ictimai islаhаtlапп араrrlrп4srшп tosirli
vasitasi Kmi 9жlý еdiг. Avtoritar rеjimlотiп demokratik
istiqamoti, uzuniimiirlii deyildir. Miiasir qaraitda опlаrrп rеаl
perspekflvi фаsi sistennin dаhд шfrkkэmшаl vo sabit фi оlап
dеmоkrаtiуаdш.

4. DiктдтURАDдг{ DЕмокRдтiудуд KEciD

indiKl ýaraitin daha ауdш паzоrо 9а{рап meyllarindan biri
dеmоkаtiуашп yeni бlkalordo yayrlmasrdrr, Demokatik doyiqiНik-
lаr prosesi $оф Ачrора olkolaгinda va kegmi; SSRi orazisindaН
dбчlэtiоriп aksariyyэtinda, elaca da lаfiп Ашегikаsшцп ,t/о Asiyamn
опlшlа dёvlэtlorinda Ьа9 чеrir. DemokTatik пrеуl Аfrikашп bazi
<ilkolarindo da tozahiir edir. Yегi gэlmiqkon qeyd edak ki, post-
sosialist бlkэlаriп bёyiik аksэгiууоti hаагН garaitdo faal kiitlэvi
miidafioya еsаslапmауап "xalis" ачtогiИrizrп sistemi ila saciyyo-
lопiг. Asiya, Afrika vo Lаtш Amerikasr ёlkоlагiпiп gохч ёz mtiv-
счdluýшпа milli Madlrq i,э dirgolig zаrчrэti ilo haqq qмапdrrrlаг.
)О( аsriп saciyyavi xtisusiyyotlorindon Ьiri bundan ibaTatdir И,
legitimlogmэ mэqsodila milli idеоlоgiуаdац geniя istifado оluпur.
)G asrda demokratik dбvlatlaT comiyyatinin ahomiyyotli
doracodo geniglanmasina Ьахmауаrаq bu iToliloyigi asan, пisЬэtэп

315
ЫаЬэr va уа stirotli proseý:kimi baga diigmok dtizgiin olmazdr.
Теtqiqафrlаг yeni millotlarin dеmоkгаtik ideallara qоиrým,Бt
gedrginin hатhаr, ziddiyyaЪiz оlшаdrýrш vo siyasi sistemin
miixtolif tiрlэгiпа 9ЁЬhо ilo yanagmalannr goxdan qeyd etmi;lar.
Miistoqil diivlaflэrin dеmоkrдtik iпНqаfшlп yiiksak
mоrhэlаlоriпdоп biri birinci dtinya miihaгibsinin qurtаr-
masmdan somakt dбчrо tasadiif edir. Вч zаmап ачторашп
Almaniya vo Avstriya-Macanstandakr kёhпа шопаrхiуаlапшп
mohvi ila baýlr $arqi Аwораdа bir пе9о gэпс dёчlоtlоr yarandr.
Lakin )о( оsriп 20-30-cu illarindo mahz hоmiп оlkоlэrdе, eloco
do italiyada, ATgentinada, Yaponiyada, Portuqaliyada vo ispa-
niyada раrlаmепt sistemlori iflasa uýTadt.
Dеmоkrаtiуашп yeni zafar marholosi iНnci diiпуа
mfrhaгibasindan sопrа АFR, Ачstriуа, iИliya vo Yaponiyada
hiiquqi dovlotlэrin togokkiilti ila Ьаqlарr, sопrа isa mЁstamlako
sistemindэn azad olan olkalordo demokTatik dtivlotlarin уаrапmаsl
prosesi davalTt edir. Lakin 60-cr itlaTin оrhlаппdа inkiqaf еtmэkdэ
olan бlkаlаriп aksariyyatinda ачtоritаrizmiп qorarlaqmast
паtiсаsiпdэ hэmiп рrosеs tanozziila чýrаdl. Nэhayat, 70-80-cr
illorin sопuпdа ýSRi-Ca уепidапqurmапlп baglanmast ila
olaqadar demokratik yiiksali9in аlаmаtlогi уепidэп паzога
gаrрdr. Siyasi azadlrýrn sonuncu dalýasr demokatiya tаrэfdаr-
lапшп iimidloгini daha da аrtlпr.
Siyasi elmdo kegid dedikda Ьir sistemin tanazz{ilti ila
digarinin qoTarla9masr bagqa sozlo, tosisatlann чэ sэrчоtlагiп yeni
qчгuluguпuп yarmlmasl arastndakt kegid pTosesi Ьа9а dii9iiltiT.
LaHn Ьц hэmiп ргоsеsiп noticasi Ьаrоdо heg noyi ifаdэ еtrпir.
DemokratiНogmonin qarýrsl аlша Ьilэr, hibrid struktuгuп
ta9akkiilii шiimkйпdtir vo уа kбhпа qaydaya qayrtmaq оlаr.
DemokratiНo9dirпrani libralla;drгmadan fоrqlопdiгmоk
lиmdrr, LiЬеrаltпqdlrmа siyasi va votonda;lrq hflququ sfегаlаппdа
"уuхапlапп" tam va ohatэli olmayan, mohdud-lagdmlmrg va
nozarot edilan xarakterda giiza;tloгa gefiTrosini sacilyalondirir.
Rejim miixalifotla bozi kompromislэTo gedir, lakin onun haНmiyyot
solahiyyatlorino calb olrmmasrnrn qацБlш аlr. Eloca da liberal-
la9diпna prosesi gox mtitahaпikdir чо xfrsusi dinamiklik kasb еdir.
Liberallaqdrrma tez-tez demokratiyaya keqilmazdon аwэl

зlб
nozaк) 9аФш. Меsоlец l968-ci ilda Macanstanda mi}эssisаlегg
genig muxtmiyyat teribпrosinda,bazarrn rоluпч giiilorrdirmteya
istiqamotlonэn "yeni iqtisadi mexanizyn'l tэtbiq olundu. Digar
iilkalorda (SSRI, QexoslavaНya) libralla9&rma' va,dernokra_
tikloфimo'praktiki olaraq qдi чшсИ dtýmфdti. Diktаhrацш
tonэzzfrlflniin .sobblgri daxili va xarici zэmiпiп'(gэгаitiп) fardi
olaqэlandirilmosidir, Bozi бlkэlsrdа (Qilida) avtoritiarr ela
poterrsial imkапlаппr гeallaqdrr,dr К, паtiсэ еtiЬагilа ошm oztiniin
yaradrlmasma gatirib gжаrdr. Digаr olkolordo (Cэnrrbi Koreyada)
mfrxa}ifu qiiwaleгi ohamiyyatШ siyasi gэНуэ malik oldirlaг va
naficodo опlаrr susduгmaq miimkfrn olmadr.
Xeyli <ilko bu gifur iqtisadi sferada diktatrrгa idarogiliyi ilэ
demolcatiyaya kegilnэsini гeallagdrrrr. Lakin bu proses ciddi
problemlarla frzlэgif vo опlап hэll efuok mtimНiп dфldir. Bu, ilk
пёчЬэdа "sosialist oriyenйsiyalt" ёlkэlаrа aiddiг. YаIпи bazi
бlkэlэrdа (Tayvan, Qili, СэпuЬi Коrеуа va Ь) ачtоriигizm
sаmаrаli tаsаrrtifаhп tэgНlina imkan yaratmrydrr. istehsalm vo
kapiИlm Ьупэhпilоllоgmоsi artdrqca azad iqtisadiyyafla gizli
hбkmгапlrq strчkturlап агаsшdаkr fеrqlоr daha ауdш tizэ 9rкг.
Ar.toritaT dбчlаtlэriп biirol<ratik араrаtlап industгialla9drrma
pгosesinin vo xarici yardrmrn paylanmaslnln tэsiri altrnda
fоrmаlапru doyigmoyo mасЬur olurlar.
Avtoritarizm siyasi sferada hakirn sinfin yeni elitasimn
anэrrovi lidlэrlоrdоп narazrlrýr ila tИоqir, idaraedici blok daKilindэ
mtlnaqigalar gохаlш, onun miiayyan hissasi kопаг qruрlап бz
tаrаfiпо calb edir, bu iso rqimin mohkamliyini dафdш. Вir slTa
hallarda aйoritariarr konar siyasi qi.iwolэrin qar;rdвnoastm zогiа
агаdап qaldrгmaqla oz giiciinii, sabitliyini itirmig оlur va.onun
fimksiyalan tiikaniT. Bazi olkalaгdo айоritаri':m ilk baqlanýrcda
"qayda yaratrnah olan" miivaqqati hadisa hesab olunuTclu,
раrlаmепt tasisatlan iso Hfayot qоdаг inkiqaf etmiqdi. Xeyli
diktatцrada ziyalrlann getdikcэ аrtап hоrэkаtr avtokratik
htikrшапlrýш iшkапlаппа va etikasшta boyiik gribhoni ifada edir.
Xarici amillar dikаturаlаг iigiin bilavasita daha mtihtim эhошiууоt
daqrmrqdrr, bэzi hallaTda iso mаsаlэп, ýеrqi Avropada halledici
mahiyyat kэsЬ etmigdir. Belo xarici аmillоrа Ьiг tэrаfdап sosializm
birliyi бlkslэriпэ SSRI-nin уаrdtmшrп dауапdшlmаsц diga.
з|7
tоrоf,dоц isa QoФin inkigaf еtrэkdо olan, "kommtmist
оriуепИsrпФп" imtina edam ёlkоlаrэ tazyiq siyasotinin giiclan-
maýidir. Olbetfia, bu ciir diigiinmak diizgtin olmazdr ki, QаrЪ
tilkoloriцin avtoritar rеjimlэга miinasibtdo siyasoti Ьiгmапаh
goНldo hоmiп. cilkaloTdэ dеmоkгаfiушrш hoyata kegirilmasino
istiqamotlonir. bmokratik d0чlоtlэriп хаriсi sфsotlnin tbfiinliik-
lоri {i9 baElrca sobab эsasrnФ b9okkiil tарmrgdш,
Birincisi, Qаф kоmmuпiz,mlа qargrdurma 9aTaitindo
"Ёgiinctl d[inyadalo" mtittofiqlorЫ опlагш sфsi qurulugundan
asrlr оlmауаrаq silahla bollrrca tamin ediTdi. Bu, hаrЬigilагiп
mёvqeyini xeyli gticlэndirdi. Sosializmo meyl edan Anqola vo
Konqo ilo qonqu olan Zairdo бzапчп ofsanovi Tiigvotrorluýu ila
tашпап prezident J.D. Mobutu kommunizmo qаrýr mtibariza
moqsodilo ащеrikаlrlагdап yiiz milуопlай doliar alrrdr.
iНncisi, айоritаr drivlotlora miinasibatda qогь siyasotindэ
siyasi inlciqafdan gox iqtisadi inkiyfa tЪtiinliik verilir, siyasi
sabitlik iso demokTatik perspektivlorin qеуri miioyyonliyi Krni
iistiin tчtчlчr. iqtisadi mэпаfе ilo аlаqоdаг оlагаq ptyuTaliaTr vo
iпsап hЁququ hor dofo аrха рlапа pНlir.
tigiincfrsii, xeyli siуаsофilоr vo ictimai togНlatlar iigiin
inki;af etnip бlkэlэrdа demokratik prinsip чэ idеаllаrш hэyata
kegiTiirnosi prinsipial mаsэlэ hesab оlчпчr. )О( osrin 80-90-cr
illariцdo qoTb dbvlotlori ачtоritш sistcmlarin demokTatiklogmosi
xottino tаНdlэ sэу gёstormiglar. Bu maqsadla iqtisadi yardtm on
tэsirli vasita hesab olunmugdur.
Yuxanda qeyd оlчпап sаЬаЬlаriп nisboti, miixtolif qarb
demokratiyasurda kопkrеt Иrixi mогhаlаdо avtoritarizmo
miiлasibot Ьirmапаlr olrnaytb, lakin mбчсцd prinsiplorin alaqalan-
dirihnasi ачtогiВr sistemo хагiсi tosiгi sооiууэlопdiгir. Айоritаг
dёvlotlorin siyasi cohatdon siiquftmu siibut edan ciddi va oyani
amil konstiПшiyaya asaslanan islаhаtlаrur hoyata kegirilmosi va
htiquqi dtivlat рriпsiрlеriпiп qabul edilmasidir. Daha daqiq desak,
d<ivlatin rоlчпuп mtiоууапlаgdiгilmэsiпо yeni уапа9mа diqqoti
colb edir, giiйi hazrrй camiyyatin шuхtаг]r$ еtiгаf оlчпчr,
dovlatin fiшlsiуаlап mohdudla9Ir vo s, iH mandatlr prezident sala-
hiyyatlarinin mahdudlaEdrnlmasr totbiq оlrmчr чо bozi hallarda
dёvlat baqgtsrnln vo hсikчшоt Ьа59rsшш vazifalarыn boliinmasi

зl8
rTahdudla;drгrlц, buщrnla belo giiclii dбvlot baggrsrn,n tosisatt
sахlашlrr. Раrlаmепtiп selahiyyotlori geniglondiгilir. iki palatalr
parlamentin ymadrlmasr niimunalori nazaro 9атрш. Меhkаmа hа-
kimiyyotinin mfistoqillik aldo ehnosinda iroliliyig mtiphida olu-
nur. Xcyli бlkэlоrdэ, xfrsusila Lafin Amerikasmda konsfifusiya de-
rnokratik idaTэgilik пйuпа istiqaпrotlэnir. DikИtuTadan demo-
katiyaya kegid irэliloyiginin !a9tl6x istiqamэtlari hansrlardrr?
Ноmiп prosesi iimumi gokilda tэsоwiir еdагkоп ilk
marhalo kimi уепi konstitusiyanrn qobul 6|цпmдsl1 dovlot
Ьаggrsrшп vo yeni ршiаmепtiп segilmэsi sасiууэlапiг. hakimiyyэt
az уо уа 9ох dэrосоdа demokTatik yolla fоrmаlаgап hбkumэtiп
alino kеqiг. Lakin Ьч hola demokatiyamn уаrfitmаsl deyildir.
Qargrlrqlr siyasi alaqaior sistemi oimaq etibarila demokratiyanrn
qоrагlаgmаsr dovlatin ча comiyyotin бz fоrmаsшr dоriпdэп
dayi;mэsini ehtiva edir, Bu mопаdа demokratiyaya kegidin ilk
mаrhаlоsi iigtin tliktaturaya qayrtmaq imkanlarr daha qox
tahliikalidir. Нэmiп mаrhаlэdэ dovlot qrrrulugunda islahatlar
араrmаqdап 9ох (Ьч tez-tez va ilk пбчЬоdа Ьа9 чегоп рrоsеsdiг),
votэnda9 сэmiууаtЫп fогmаlаqmаsц bagqa sёzla dёvlatdon asrlr
оlпауап vatandag birliНэrinin mосmчч, опlапп digor assosiasi-
уаlшlа ittifaqda ёz hiiquq vo mопаfеlогiпi mЁdаfiо etmolari holl-
edici ahamiyyato malikdiг. Bu qruрlагrп movcudluýunrrn zаruгi
gаrtlогiпс!ап Ьiгi опlапп 0z faaliyyэtini olaqolandiTo bilmok
qabiliyyotiCiT. Votondaý comiyyotinin iinsiirlarinin yetkinliyi yal-
шz ilk пёчЬаdа istehsal va iqtisadi miinasibэtlэl5fglд5lna aid olan
рrоsеslаriп modernlagdirilrnasindan (miiasirla;diгilmosindan) asrlr
deyildir, еlэсо dэ votandag Ьirliklагiпiп formaiaqпlasina imkan
yaradan tarixi vo mэdoni ;эгаitlа qаrtlапiт.
Btitёvliikda mоhkэm demokmtik qurulugun уаrапmаsl
Ьаrаdо о halda Ьоуdk iпаmlа miilahizo ytirtidiilэ bilar Н, mohz,
agaýrdalolar reaila;drnlsrn: -siyasi dачrаш9 поrmаlаппа siyasi
эlеуhidагlа birllkdo omal оluпsuп, belo halda siyasi аlеуhidаr
dii;mопdэп орропепtа, bqsqa sбzlэ qarazsiz, obyektiv mбчqеdоп
grxrg edon goxso gevrilir. Baglrca siyasi qfrvvolar ekstremizmdon'
щaqlaparaq ictimai hayatin реrifегiуаsl Hmi m<ivcud оlчr;

l Ekstгemizm-siyasatda ifrat ЫЬiтlага va Ьм9lага mеуl,

2
Реrifеriуа-mэrkаzdап uzaq уегlоr, idaтalar. в9Нlаtlаr.

319
 -demokratik tosisatlar Teal surotdo va sэmаrаli foaliyyat
gOstоriг;
-vэtandag oamiyyoti fогmаlа;rr;
-baglrca siyasi qtiwaloг osas dауоrlог Ёzrа razrlrýa gоiiгlоr;
-siyasi qruрlа9шаlаr arasmdah miiпаqigоlэr qanunla
tanzimlanir. DemoltTatik prlnsipiarin uýurlanna, demokatiyanm
toqlid edilmssinin goxsaylr пiimчпоlаriпэ baxmayaraq
dеmоkrафа adl altmda yeni погmаlаr уаLuz еlап оluпur, pгaktiН
оlаrаq rеаllаqiшr. Mosolan, Zambiyada vo уа Malida ilk baxrgda
demokratik яаНldо segilon hiikumэt поzаrо 9аrрш.
oslindo iso fогmаl demokatik tasisatlar агхаsmdа owolki
siyasi mexanizth vo iqtisadi iйrаеtmа vasitalori gizlэnilir.
Demokгatik gtiаrlаr qorbin iqtisadi уаrdrmша timid Hmi seslanir.
inkigaf etmokda olan, xiisusilo zoif inkiqaf etrniq бlkаlоrdа
dеmоkаtiуашп perýpektivini dЁqiiпагkоп ошш imkапlаппl hоddэп
artrq gigirtrrok lazrm dфldir. Son пэtiсаdа dCInokatiyanm taleyi
опdап asiltdr ki, о inkigaf ртоЬlапlэriпiп yeni mexanizmini
уаrаfrпаýа qadirdirmi, baEqa sozlo noiпki iqfisadi inkiqafiл'tamin
оluпmаsша, еiэсо do ictimai mаhsullапп odalotli bёlti9dЁ-
nilmosina nail оluпmаlrФr, bu isa sosial demokratiyaya dоýгч
iгаlilауigi ifаdэ edir. АИотiИrizmdап demokratiyaya kegid
rnйxtolif fоrmаlаr kasb edir чо miirаkkаЫiуi ilo sociyyэiariir,
AFR-da va iИliyada demokratiya diКator rеjiшtаriпiп hаrЬi
stiqutu sayosindo qorarlagdrsa, SSRI-da чэ ýогqi Дчrора
iilkalarinda totalitarizmdan demokratiyaya kegid tarixi
пtimuпоуа gечгilmэdi. Вuпu saciyyэlandiran соhэtlаrdоп Ьiгi
sosializm dtinyasr бlkоlогiпdа xiisusi miilkiyyatin чэ siyasi
plyuralianin qeyri-mбvcudluýu idi.
Totalitaйmin aradan qaldrnlmasrnm spesitikliyi паdэп
ibaTotdir? Вu prosesin baghca mоqаmrш agaýrdakllar tэgkil еdir:
раrtiуашп rаhЬоr rolu Ьаrаdэ maddanin laývi; hёkumаt vo
раrlаmепt tasisatlanmn хаrаktегiпiп yenidon giizdэn kegirilmosi ;
"поmепklаtцrа" sisteminin агаdап qaldrnlmasr; xiisusi mtilkiyyotin
Ьаrраsr.
Sovet siyasi sisteminin stiqutu prosesi yalaz ntimayondali
sistemin tagНli cohdi Hmi cieyil, еlосэ do аWоritагizmiп diTgoli;i
ila mtigahido olttnmugdur. ОгИ Asiya vo Zakavqaziya
з20
rеsрчЬlikаlап buna misal ola biloT. Bela К, Tiirkmonistan,
OzЬНsИп ча Tacikstaдda dбчlэt idагаgiНуЫп avtoritar
stпrktчrаlап toEakktil tapml9drr, Qмaxlptan va Qrrýrzrstanda isa
bэzi айоritаr mеуllаr nozoro ЁФш. Веlэ voziyyat Zaqafqaziya
respublikalannda й ауdш tozahtir edir. Yadda saxlamaq lazrmdrr
Н, tayfa tipli,,,siyasi апапэlоriп kбНаri feodalizma чэ feodal
mtinasibatlorina qadarki dоуrо gedib 9жr. Zaqafqaziya
rеsрчЬlikаlаппdа шiýйidо оluпап tayfa tipli фаsi idaragilik
опапэlоri паiпН g65ia|iam gаrаitiпdа (covet mаkашпdа)
шiiчсчd оlшчqdчr, taassiif ki,опhгrп miistoqillik oldo еtфklоri
dбчгdа do dачаш еdir. Вч чо уа digor бlkапiп, хаlqш taleyina
tayfa haНmlyyofi qodor zarba епdirэп digor siyasi qiiwa
tosawiir etmak getindir. Monovi-sфsi чýurlаr bfrtiin hаllагdа
millilik kosb ediT. Vаtеп ela ucalrqdш Н, опч idагэ еdапlэr millata
эsl, insani, tomonnastz, Ьоqаri dауетlоr Ьэхg effinэlidir. Diivloti
уеr {izЁпdэ саhаппаmа gечirап пэdirsа, cenneta gечirап da
mahz оdur, уопi siyasatdir. МЁdrik siyasoti уаlшz iilko
ohalisinin bir hissasi deyil, biifiin xalq Ьауэпir, qiуmаtlапdiriг
va 0z xoqbaxtliyinin mапЬоуiпi bela siyasatda g0rffr.
Вir sёzlo, genig mопаdа dikИtrrra, qanrmlaTr бz manafeyi
паmiпэ dэyi;tiiTon, xalqa hesabat veTmoyan чэ zamanln gargivasi
ila mahdudlaýmayan yeni tipli gоr hakimiyyotdiг.

з21'
 ш FoSIL
)a

DЕмоi{RАтiyл siулsi-нUq uQi

DayaRLaR sisтшптDiк.
,. .--
DЕмокRАтiулqп* таýэксU!.Ё, ToKaMtnti
:

1.
чэ siулsi-нЁQuQi мднiууаl,i.
DеmoJ<ratiy4pшsiyasi-Hiquqi dоуогlаr sistemi Нmi tosowiir
etmak bжrmdan, еlасэ do dcivlotin togНlinin siyasi fогшаsr
mадаdа anlamaq maqsodila ilk пёчЬоdа, "demokTatiya" anlayt-
grnln tiziilrfin aydrnlaqdmlmast, опuп mo,zmrmunrrn aglqlanmasl
lmi-praktiН zопiгоtdir.
е
'Siyasi
еImiп ;'votandag comiyyati", "hiiqugi dбvlat",
"a,iztoritmlrq", "diktahlra" vb digar апlауцlап Hmi "demokTatiya"
anlaylgr da heq vaxt ideoloji уf&dоп vo sorvetli mahiyyotdэn
tасгid оlчп:jп Ьiыэf elmi'tёrtninlar slrаsrпа mansub olmayrb. О,
mtiаsiг siyasoфilorin aitlnaa..bdplrc. а, qiцvoI ohomiyyatJi mЪчhчm
Hmi soslonir, Mtixtэlif istiqamotli faaliyyati ile sociyyalonan
хаdimlаг demokratiya idеуаlагша чэ prinsipiorino пreylli
olduqlanm qeyd edir, on mапfur фirпiаr deinokratik si.yasat
yeritrnaya haaT olduqlannr bildiгir, beynolxalq htiququn pozшlrnast
"dеmоkаfiуапш barpast va miiйfiasi" zаruгаti Kmi osaslandrnlrr.
AlTr-ayn elmlorda "dеmоkгаtiуа" termini 9ох genig
mэпаlшdа i;lodiliT: агiхgilоr hоrЬi, antik demolcatiyanrri
tadqiqina diqqot yefirirlar. Siyasi elm va htiquq;iinaslrq liberal,
parlament, niimayandoli va igtiTakgrhq demokratiyasrm todqiq
еdiгlеr. "istehsal demokrafiyast", "partiyadaxili dеmоkгаfiуа",
"idaToetmanin demokratik metodlaгr" anlayrqlan da mёчсчСdur vo
<iyranilir,.
"Dеmоkrаtiуа" 5ruпап dilindo tig sdz birloqmosindon оmоlа
golib: demos-xalq, kгatos-hakimiyyat, katein -aýahq еtшrэk vo
"хаlqш haНmiyyati", "xalq haНmiyyoti" monalaпnl ifado edir.

32!
 ;:: ilk dofa qodim пшап taгixgisi
"Dgцokratiya" terminini
igl;tmi9dir. :,
llerodot

iФimai fikiT va siyasi elm tarixinda"demokratiya" anlaytqr

чzчп miiddot чэ оsаýэп antik учцап filosofu Aristoteliц hamin
anlayrýr Ьа9а diigdiiyii Ыzdо qiymatlondirilmigdir. Bu boytik
filosof diivlotin,tggkili fоппаsшr iH аlашэt iizro fоrqlопdiгпrоуi
toklif efrnigdir: 1) hakimiyyat kimin olindadiT vo 2) Ьч
haНmiyyatdon песо istifado' olunur-"dtizgfrn" уохsа "qеуri-
diizgtin", Мопагхiуаdа hakimiyyэt Ьir поfоrэ-mопаrха, hбkmdara
mexsrrsdur; аristоkrаfiуай hakimiyyot bozi яdаmlаrш-"уахgtlапп"
alindadir; politiyada hamr vo уа чэtопdаglапп olcsoriyyati idага
edir. Aristotela gёrа Ьчпlат hakimiyyotin "dtizgйn" fогmаlап
hesab оlчпчт. Еапй idaro9ilik fоrmаlаrrпdа hakimiyyat btitiin
votandaglann rifаhша, bЁtбvliikdo сэmiууаtiп rnanafeyino xidmot
еdir. Dбчlбtiп "qеугi dйgiin" fошrаlап iso ontmla sасiууаlэпiг Н,
haНmiyyatdo оlапlаr oz mапаfеlэгi паmiпэ foaliyyot gёstariTlar,
чоtэпdаglапп rifаhша qayýr ila уапа9mrrlаr. "Qеуri di,Dgtin"
formaya tirапiуа-mопагхiуаlr haКmiyyat aid edilir, "Ьuгаdа уаIшz
idаrа еdоп Ьir паfагiп mэпаfеуi ibtiin tutчlur. Oliqarxiya чагlr
чэtопdаýlап, demokafiya iso miilkiyyatdon mоhrum olanlan
qidalandmr".
' Sопгаlаr iso dеmоkгаtiуа anlayrgr dёvlotin udtizgЁn"
fоrmаsша-роlitiуауа, idагаеtmвпiп "qеуri-dtИфп" ("dйgйп
olmayan") fоrmаst iso oksariyyat tаrаfiпdап oxlokratiya
anlayrgrna-"kiitlonin haКmiyyatina", heý bir фпuпJа dауапdrпlа
Ьilmауэп qша camaatrn hakimiyyotina aid edildi. Belэliklo,
demokatiya rиuп miiddot, ХИП,аsriп ахrrlаrша- Вёуй Frапsа
inqilabrna qadar dбvlot formast Hini Ьа9а dtýiiltiгdti. Bagqa stizlэ,
hakimiyyofin qапuпlаппа ИЬе оlап hаmrпш ча уа аzad
чаtопdаglапп оksагiууэtiпiп olindo olmast'Hmi doTk edilirdi, Yeni
аwора siyasi fikri dernokratiyaya ýiyasi бqНl formast
prinsipini аlачо etdi.
Iki ba9lrca dеmоkrаfik prinsip-azadlrq ча barabarlik
fэrqlапdiпliт. Demokratiya апlауцlпrп mаzmuпuпuп deyigibnэsi
ila baýh bu anlayrgdan nэinki dбvlato mtinasibatdo еlасэ do lokai
ýеrii) sosial vo siyasi ЬiтliНоrа-gаhаг, kond, istehsal kolleНvlori
Hmi Ьirliklага mЁnasibatdo iýtifado oluпdri.

32з
 ,,,,I}ероýаtiуапш,bagýa. tацiцi fоrщаlаrt diird tokamiil
mаrhэlэsiпi ohato еdir:
-Antik dепюkrаfiуаl(Yцпапrstап)i,.,,, ],,, ;, l

-Orta оsт,lог саmiууэtiпdа demokratiya (siyasi va htiquqi

tоsаwtirlаг); , ,

,.:,., -Yeni d<ivriin demokratiyasl (Х,ИI osr ingiltora inqi,labi vo

1789-сч il fransa iпqilаЬшdап sопгаkr dёw);
,,, ,-Mtiвsir demokrafiya (XD( osrin sопчпсч illоriпdец intiyo
Kmi). ],

Miiasir dеmоkrаtiуа mопаfеlоriп ntimayondoliyi ..Hmi

soci,yyolanir. Biitiin чоtапdаqlаг siyasi hayatrn igtira\grlan olmaq
еtiЬагilэ demokratik dovlэtda ЬаrаЬц htiquqludur. ВэrаЬоrlik iH
сiir-qапчп qargrsmda Ьогфоrlik vo,sjyasi hiiquq ЪоrаЬаrliуi Нmi
sасiууоlэпir. Omlak vaziyyotindэл; vo vazifosindan, ictimai
mrivqeyindan asrlr оlmауаrаq hацл qantm qargrsmda ЬоrаЬsr
hiiquqludur. ins"n,n сэmiууэtdа tutduýu mtivqedэn onun axlaqi
masuliyyati daha yiiksokdiT, gtinki hoT Ьir fоrdiп qапuпа qаrýl
laqeydliyi qanunguluýa va 9ох adamtn htiquq qaydalanna iпаrrцш
aradan qaldrrrr. Siyasi hЁquq ЬоrаЬаrliуi о demakdir Н, hоr kas
segmak vo seqilmok hiiququпа mаlikdir.
MiiasiT demokratik dбvlot htiquqi dёчlоt kimi baga dtigriltir,
gtinki pTaktikada hakimiyyatin bolunmosi pгinsipi hayata kegirilir
vo zаhmаtkеglогiп hiiquq vo azadlrqlan miidafia оluпur.
Hazrrki gэrаitdо demokatik dёvlot tэrаfiпdэп qэЬul ediion
(tosdiqlэnon) hiiquq va azadhqlan garti оlагаq iig baglrca qruра
аушmаq оlаг; 1) чэtопdаq camilvati ,daxilindo fэrdlаriп
m{iпаsiЬэtlаrЫ mtiayyonla9diran sosiabiqtisadi hfrquq ча
azadltqlar; 2) siyasi birliklэTin iizv{i olmaq еtiЬагilа fаrdlаriп
siyasi hiiquq va azadlrqlarmm tasdiqlanmosi; 3) fiаЦ,qэхs Hmi
hаr Ьir iпsапш ;oxsi hiiquq va azadhqlan.
..Sosial,-,iqtisadi hiiquq чэ аzаdlфа kollektiv mtiqavilalarin
baýlanmasr hiiquqц zahmэtkeglorin miiassisolaгin idаrа ol.un1
mаsшф iqtirakr hiiqчqч, аmаk, istirahot,. odalatli mrikafatlan-
drпlпа htiququ, tobil htiququ, sosia_l,srýQгta va pensiya tominah,
sаýlаmlфш qоrчппхБl, tibbi xidmot, manzil hiiququ daxildir.
Sosial-iqtisadi hiiququn чэ Ьuшrпlа baýlr inki9af efrni9
ёlkаlэriп yeritdiyi sosial siyasэtin mапаы Ьuцфп ibarotdir ki,

324
iqtiмdi feallrq giвФгоп ahali tiz voziyyotЫn sabitliyino tominat
alie etsjn, i;sizliyin, xostэliyin, amok qabiliyyotini ifiппауiп
паtiсаlоЙdап mtiфfiа оlчпsчп, чgафага Bhsil veio bilsin vo
loyaqofli heyat saviyyэsini sа,чlаsш. Belo siyasэt dеmоkгаtiуапш
gabitliyina xidmotedir. ]

Vоtэпdаglаrш demokratik dёчlаtlоrdэ iimid boslodiyi siyasi

hiiquq vo azadlrqlar опlапп sеgmэk чэ segilmak hiiququ, ё2
rayini azad sчтэtdо ifado etmab siyasi partiyalar, digar ictimai-
siyasi tэgНlаtlш, hошkаrlаr ittifaqlan yarafuaq, mitinqlor,
yrýrncaqlar чэ пЁmауiglаr kеqirщэk hflquqlan ilo sэсiууоlэпir.
Dёvlat чоtопdаglаrш vicdrn azadlrфna tэminat чеrir, hог hanst
dini qabul еfuэk htiququnu mйdаfiо edir, azadlrф vo ictimai
hoyatda фtirаk hЁquqrmu геаllаSшr.
_ Вчпlаrlа уапаýl azadlr&n qanuni gаНа salrnmasrna hiiquqi
mапео yaraddmas,r qanunla mэhdudlаsdrпlrr.
Оп saгstlmaz demokratik azadlrqlardan biri sёz azadlrфdrr.
Lakin yalan, votandaglan lakolayon materiallan 9ар edon
mэtЬrиtш qanunvericilakda mоhkоmа masuliyyatino calb
edihnasi da паzагdа tцtulчr, Вцпчпlа baýlr monavi-axlaqi zаrаг
qэkоп gaxsin orrun haqqrnda saxta miilаhйаlаr уtiriidэпlоrdап
motbuatda iizг istamosini vo hatta pulla соrimоlапmаsЫ talab
etmayo qanuni haqqr vardlr.
ýэxsi hiiquq va azadhqlar fordlari dбvlat огqапlап va
xiisusi goxslor torэfindan опа qаrfl ozba;malrqdan mtidafia ediT.
ýaxsi hiiquq va Madlrýa iпsапш yaýmnaq, Madltq, gэхsiууэtiп
toxunmazlrýr, zoraktltýa mtiqavimat htiquqlaп aiddir. Demokatik
comiyyatda mahkamanin qэгап vo рrоkчrоruп sanksiyasr olmadan
hе9 kosi sах_lаmаýц ахипý арагmаýа чэ hobs ettnoya yol veriimir,
miiqossir llesab оlчпапlапп hamrsrmn adalotli mЁhakimosino аmаl
edilmэlidir, ýoxsi htiquqa eleca do чаtапйglаrш azadlrýr vo qaxsi
hэуаfiпlп tohltikэsizliyi, miihafiza olunmast hiiququ daxildir. Bu
htiquq уаýауlý yeri segmek, бlkоdэ уеr doyiqmak, бlkadan glxlnaq
va Ьчrауа qayrtmaq azadlrýlm da бztindo tacэsstim etdiriT.
Belo brr cahoti qeyd ehnok vacibdir ki, liberal-demokmtik
fikiTdo azadhqla ЬrаЬагliуiп nisbotino dair miixtalif rоуlоr movcud-
dчr. Моsоlац azadlrq sфsъhiiquqi kateqoriya kimi asaslandmlrr ча
ЬгаЬгlik prinsipi ilo mЁqayisada опа tisttinltik чеriliг.

325
}-
 Dеmоl<rаtiуа id*rоеfiпопiц eomi-yyatin siyasi vB sosial
tagНtinin, diivlatin vo hrНtпiууаtiп :ba9ltca fоrrпаIаrшdtп,
biЁdir. aэ.,yd edok,,H, dеmokratizщ demokrafiklagdimta чэ
demokratiНik ;р,удi IпоIвш ifado gfirrir,,,DemokatiaTr rejimin,,,
sэciyyэlondirilmosidiT, idшоеhпа iЬчlчdtц,' btbiq оluпап
metodlardrr,, siyasi miinasibatleг totzidir чо haНmiyyэtin
davranrýrdri.i Вцпа gбlо prinsipco фmо.krаtiуа yalnrz respublika
idaro fоlmаsiца deyil, elace do mопагхм dбvlatino da xas оlа
Ьilоr..(щоsе[оп, "miilayim" liberal rejim). :Bu шопаdа поmiпаl :

2д}iF ,rol oynayan mtiаsir mопаrхiуа dovlэti xfisusilэ sociyyorridir. ,

ВеlаliНэ, demo}rafiya,mi.ixtolif фаsi idaroetma,forrnasrna malik l

оlап drjvlotlor iigiin dйа frmчmi addrr,

Demokatik prosesin mtЦuш : istiqamatiorindan biri
ntimayondali demokTatiyanrn (sggН hiiququnrm) inki gаfldrг, Digаг
ohэmiyyэtli istiqamэt iso deдokatiyanrn tашiпаh sisteminin-
siyasi, madoni, htiquqi, iqtisadi, idеоlфi tominatrn уагаdrlmаsldш.
:

Demokratiyalun эп цiihЁ,m tominafi, 9аrti чэ elaco do noticэsi

demokTatik fiiпуапш miixtalif tilkelэrindo. votandag саmiууэtiпiп
va hЁquqi dKivlotin fоrrпаlа9щаsr pгopesidir.
Demokatik prosesin mtйfrm tэrКЬ hissэsi miiasir
dеmоkгаfiуа Ёgtiп saciy1,ovi olan tmiversal demokratik ргоsо- :,

drrTanrn (Ёsuluп) iqlanilib hazlrlanmastdш: .

, 1. yii\sok siyasi ,qапчпчеriQi ,оrqашп xalq ,tоrаfiпdоп

segilmэsi; ,

2, hаmiп ргiпsiрlо yanagr hakimilyotin seqНЦ оrqапlаппrп

3. segicilorin ЬэвЫ hiiquqa malik olmasmrTl tamin edilmosi;

4. biittin segicilaгin ЬаrаЬаr segki hiiquqtшra malik оlшаlап1 ,

5. sоsчеrmэпiп azad kegirilmosi;

6. sеgНlеr saýlorin oksoTilyatinin britliц ýayiyyalofindo Ьа9а
gatdrлlmaltdш; bu эksariyyэtin ohamiyyoti ola bilsin ki; mtixtэlif
сtir mtiаууопlоgdiгilэ Ьilэr; - ,,: : , :

7. сохluýшп qаmп аzlrфп hiiququnu mahdudlaqdrnr:

,,,8. qgpiyyotla опuп segdiyi оrqапlапп hakimiyyэti qargrhqlr
va mtitanasib оlmаlrdrг;
9. dеmоkгаtiуа fasilosiz va diqqatli ictimai,nazal,эto nxsпlz

з26
 10. dбчlэt vo сэmiууэt Ьйtцп sosial va siyasi sovil4yolardo
шtiмqigэlоriп qargrsrnr'almaci:vo aradan qaldrrmaq iigtin foaliyyot
mexarrizrrri igloyib hмтl_ауrr (goxluqla 'azhq, sosial qruрlаr.
millotlar, рhаr vo kond Msrnda m0vcud olan, eloce da digог
miiпаqigоlаrdэп xilas olmaq mэqsэdilo).
Dettrolcafiya da а9аф saviyyado siyasi prtiyalar sistemi ilo
шiiоууапlэgiт (iH vmiantda): Ьir vo 9эх partiyalt,lrqla. BiT рагtiуаlr
sistem demokratik hesab оlчдmчr. Опчп digаr xarakterisfikasr
раrtiуаlагrп qruplagmasL sistemi (iH vo уа goxqiitblii), partiya
miixalifэti фаrlаmепt vo qeyri paTlament хагаktегli), morkэzde va
sol va saý cinйda qruрЩmа ilo gогtlопir.
Demokrafik fejim noinki hakimiyyafin yiiksэk tosisatlanmn
sfiuktr.rrunu (mаkо sэviyyada), еlосэ dэ dёvlat арагаhпш оrtа
saviyyэsinin, idшоlогiп idаrоеfuа оrqапlаппш siyasi stгчktчгчпu
mtiоууопlэqdiгir. Аmегikа politoloqu QAImond bu osasda
demokatiyanm tiq tipini forqlandirir:
1) ytiksok mtistoqlllik kasb edon ymtmsistem фаrtiуаlаr,
hоmkагlаr, ittifaqlar, Ъzуiq qruрlап vo s.) (iпgilЫэ, АВý);
2) mэhdudlаgdшlшrg muхtагiууаt (Fгапsа, ialiya чэ s,);
3) Hgik muхtаriууаt (masalan, Meksika).
Demokratik strukturun ча m{inasibotlorin mtirakkobliyi
camiyyэtla dёvlotin, xalq чэ haНmiyyatiц опчп strukturuпuп
dйа iimumi рrоЬlеmlагiпiп oks etdirilmasidir.
'Comiyyatin demokafik siyasi ta9Нlindэ dovlatin
fuйsiyasr demokratiyanm qolmrmasr va inkigafi zаrurаti ilo
mtioyyon оlчпчr. Вчпчп 09tin haНmiyyэt Нfауэt dаrэсоdэ giiclii
olmalrdrr. Lakin giiclii haНmiyyot demokatik prosesin ауп-ауп
mэтhаlаlаriпdа oziinii miixtalif tolzda арапr vo араппаhdrr da.
Demokratiyanm mбhkamlonmadiyi qoraitdэ, demokratik са-
rniyyatin togakkfllii-nЁn ilk mоrhаlаsiпdэ gЁсIfi haНmiyyat
asanhqla diktaturaya (айоritаr чо уа totalitar) govrilir. Belo
halda yeganё glxlý yolu siyasotэ tosiTli sosial паzаrэt tigiin
соmiууэtiп idаrаеtmэdа, hЁquqi, iqtisadi, siyasi, ideoloji gorait
yaradtlmas tnda rеа1 igtirakrdrr.
Dernokatiya biitбv ictimai hadisodir. Ivliiasir comiyyatda
demokratiya iimumi хаrаktеr dagtmrrsa, аhаiЫп bir hissosina
(siпiflэrа, toboqalaTo) 9amil edilib, digarlarino tatbiq olunmursa о,

327
l-
es!,demokratiyar:dpyildiT. Demokratiya s9ýHli fоппаdа camiyyot
Ьуаhпrп узtrrz bir sfегаsшФ, Ьir Trlasolode totbiq edilib diggr
sфоFго qamil оluпmчrм (mэsоlоц, ictimai iiziintiidaroye aid
edilqrok, dёvlot mЁаssisоlэгiпdэ hoyata kеqirilшirsэ) doyarli,
qiymofli ola bilrnaz.
,,Camiyyat demokratiyanr, ёугопir,. lakin опrш tэlim gedigi
Hfayot qоdаг чzцп Иrixi prosesidiT, опu гаsiопаl qaНlda vo
maqsadyrinl-ii siirэtlапdiцшаk qlar. Demokratiya 9rltaqhq, ictimai
israfgrlrq deyil,:motlz labЁd tarixi zопrгаtdir, соmiууэtiп yenidon
tegНlr, tokmillogrnosi Ёgfrп lаzrтлdш. О, Ьа1, yaradtcl ,Фlrцаl_t,
pozitir,, чэtэпdаg, axlaqi; _ideoloji, siyasi inam va hissaloгi
tacosýtiпn еtdiгmэIidir. ,, ii : _,,|

,:, Diinya tасгliЬоsiпiп manimsonilib mопаlапdшlпrаsr bclo bir

cohati ifado edir Hi demokratik ргоsеsо daxil olan camiyyat оп
swol dz voФndag,laпnrn va idаrоеtrпэ огqапlапшп qапiш
qаrqrsшdа rеаl borabrliyini tomiu efimalidiг. iНnci, camiyyat vo
чоtопdаglаг htiquqa zidd hэrоkоtiоr,dап mtidafio оlчлmаlrdrr.
0giincti, ,demokratik fогmаlаr vo Ьiгgауа9ауr9 поптаlап
tokmillagdiTilmolidir. .Diirdiincii, fогшаl elan оluпmuq va геаl
faaliyyatda olan ictimai mtiпаsiЬэtlэц hiiquq, idaroetmo
uуýчпlаqdшlmаlrdrr. Beqinci, insana hбгmаt, onda insani lo,vaqэt
hissi vo idаrоеfuэпiп biittin fоrmаlаппа, hаmчоtопiаrо asl iпаш
hissi tеrЬiуэ edilmalidir. Altrncl, ауп-ауп ictimai qтшрlапп vo
vatandaglarrn kаtеqоriуаlаrшп, idаrаlогiп, haНmiyyot чэ d0vlot
orqanlannrn imfiуаzlап аrаdап qaldrnlmalrdrr: Yeddinci, biitiin
mtihiim daxili ча хагiсi hadisэ ча ргоsеslаг haqqrnda
mаiшпаtlапdшmа ardlctl surotda va obyektiv qokildo hayata
kegiгilmalidir. Sakkizinci, comiyyat modoniyyot sferaslnda,
yaradrcrlrq sаhаsiпdэ, mосЬчri qayдrmluqdan (himayaqilikdon) эl
gаkmоlittiг. Dоqqчzчпсч,: ohalinin уегli, diivlot va iqfisadi
idafoetnro orqanlan ila daimi эlaqasi tamin оluшпаhdш. Вiг scizla,
dеmоkrаtiуашп inНgafi icfimai поzаrэtiп sosial funksiyast чg
ictimai tonqidla gоrtlапiг. Belo gогtlапdirmа isэ biitovltikda
сэmiууаtiп toroqqisinin hоlkеtчегiсi Hпti sэciy.volanit.
1чw;|

з28
 2 REFERENDUM вiпвща, DЕмокRАтiудпrш
'

xЁsusi гокмдslпrк.
Ауп-ауп бlkоlэriп siyasi пэzаrilryоlэri va praktikasr
ntimayondoli va ЬirЬаgа dеmоkтаtiуалш on miixblif fошrаlалпr
va пdчlsrЫ iglayib hаzrrlашglаr, 0z хаrаktеriпа gбrо ЬirФiriпdоп
faTqlэnon dешоlсаtiуашп miixtalif пбчlэri arasrnda siyasi
demokTatiya dфa 9ох sеgiliг, Siyasi elmo фir va hiiquqi
adebiyyatda niimayondali demokatiyanln mtixtalif fоrmаlагша
xeyli diqqot yetirilsa do birbag dоmоkrаtiуапш fоrmаlаппш
agtqlanrnasr Hfayet dоrэсэdа deyildir. Bagqa s<izlэ, kollcktiv
оrйоlогiц уrфпсаqlагш,'tорlапrglапц timumxalq sоrфsчпuп,
rеfеrепdчmrш (xalqm reyinin буrапilmэsiпiп) ve s tadqiqina az,
diqqat уеtirilir. Birbaqa demokratiyanrn biittin Ьч fогmаlапш
агафrrrпаýr Qаrgrmgп maqsod qоуmаmlýlq, yalltz demokatiya
sisteminda rеfеrепdчmuп bahiyyatini va metodoloji aspektini
nazordan kegirocэyik. Вч mosalo rеsрчЬlikаmиdа rеfеrепdчmчп
kegirilmasi ila baýlr qzшtшlш qabul edilmasi bmrmdan da xtisusi
ahomiryot kosb еdir. l.

DemokTatiya gargivosindo rеfеrепdum хаiqш qlobal

mэsоlоlэriп hollindo,bilavasita igtirаkrшп, еlосэ ф orazi, digог
dёvlatdaxili чо dovlatlorarast рrоЬlеmlэriп holl olunmasrnrn yeni
formast deyildir. Xi.isusi htiquqi odabiyyatda qeyd оluпur ki, Ьэqоr
tarixinda ilk rеfеrепdчm 1439,-сш ilda keqirilmigdir, опuп
"vatoni" isa isvegro hеsдЬ оlчпшr. Ахшпсt yiizilНkd; bu<ilkadэ
miixtalif saviyyaloгdэ xeyli rеfеrепdum kegirilmigdiT. Вrшlаrdап
yЁzdan qохu yaln_rz kqлstitusф шоsоlэsiпэ аiddiг. Rеfегепduш
еlоса dэ dаfоlагlо Frапsаdа, italiyada, DanimaTkada, NоrчеЕdа,
iгlапdiуаdа, Braziliyada" Uruqvayй va digоr kapitalist бlkоlогiп-
da va inkigaf etmokdo olan ёlkэlэrdо kegirilmigdir. Re-
fеrепdumlаrdап diinyada ап mаqhчгч va bynalxalq ic-
timaiyyэtin diqqotini colb edan 1905-ci ildo Norvegdo keqirilan
rеfеrепdчm hesab оlчпчr. Вч теfеrепdчmшl maqsadi Norvegin
galacэkda isчеglэ ittifaqda qalrb-qalmamasmr Ййоууэпlэ9dir_
makdon ibarot idi. Norvegin homin ittifaqdan grхmаsша dair
ictimai гау аrfiq ta;akktil tapmlgdr. l9l2-ci ildэ isvegrэ
konstitrrsiyasmda belo biT mtiddaa tosbit оlчпmu5dч ki, 15 ildon

з29
artlq mЁdФtВlЬупэlхаlq rniЩavilaler imzalamaq iiqiin iimumxalq
rеfеrепduцrчkegirilsiп; .i "i ::
Bozi аmегikа politoloqlaплrn yazdr$na gбrа XIX аsriп sonu
)О( оsriп оwаllэriпdоп, baglayaraq (1898-ci ildan еtiЬаrэп)
rеfеrепdцm tosisab АВý-ш Ьir srга qtatlannda qanunvericiliНa
tasЫt оlчпmчgduт. :

Вiriпсi diinya miihагiЬоsiпdоп ýопrа rеfеrепdчm tosisatt

btitov bir srra Аwора dtivlatlorinin konstitusiyasma фxil
оlmчgdчr, ikinci dtinya nriihaгibэsindan sопrа va xЁsusile son
dбwlоr referendrrrn tэsbatmdan istifado praktikasr kapitalist
бlkоlэгiпiп siyasi hoyahnda va hiiquqi yaradrcrlrýmda dйа genig
yayrlmigdrr. Наr Ьir rеfеrепd,um ёz mаhiууэfiпа gёrо vo ictimai
шаrаq kэsЬ etnasi Ьачrшdm xiisusi hadisadir. Bos biTba9a
demokTatiyanrn ýц f6lц2grпlп mahiyyofi поdэп ibarotdir.
Dёvlgt idarogiliyinin respublika vo mопаrхiуа fогmаlап
mtixtolif idаrоеtmэ mехапiапlаriпо malikdir. опlаrdап biri mohz,
rеfетепdrrm tasisafidrr: Refeгendrrm Iatrn ditinda "па baradasa
molumat vermaklr, :mэпаslпl iйdo edir. О, miihrim dovlat
mosalэlori чэ ictimai mosolalor iizra xalqm iradasini aks еtdirir,
timumxalq sasveгnrasi Hmi sосiууаlопiг. 1 ]-,i,
,

Rеfеrепdum frmurTrxalq sэsvermosi yolu ila соtпiууэt iigiin

оп miihfrm рrоЬlешlаriп hollini nozaTdo rutur. Опuп пеtiсаlэгi
ytiksэk hiiquqi status kasb edir vo ЬЁfiiп dovlot огqапlап
tоrоfшdап mtitloq mэпаdа hауаИ kegirilmalidir. Rеfеrепdчm
diiпуапш demokrafik diivlatlarinin aksariyyotinda qanшnve-
ricilik шехапizml,kiпti istifada tllчпшr (xtistrsile уеrli saviyyo_
da), iaНn btitёvliikdo ршlаmепtiп qanunvericilik faaliyyэtinэ
miinasibatdo ИЬеli ahomiyyota malikdiг.
Mtixвlif, tilkalarda rеfеrепdumа ta9abbiis hiiququ sahэsinda
mtihtim.fiНr,аупlrф чагdrr. BiT qrup olkэlordo (Вбучk Ьriипiуа,
isveq, Nоrчеg va s.) опuп kegirilmasmn ,togobbiisg{isii mohz,
раrlаmепt va hбkumаtdiг, digогlоriпdа (mоsаlоп, Frшtsаdа) harn
do pгezidentdir, bоzi ёlkalaTdo iso (isvegTo, Avstriya, italiya)
bilavasito xalqdlr. isvggTэda теtЪтепdum kegirihnosinэ nail оlшаq
tigtin votondaqlar 50,miп imza toplamalrdrrlar. imza toplamaqla
rеfеrепdчm kegiriimasi digor iilkalarin siyasi praktikasшrda da
mсiчсudduг. Фуd еdэt Н, rеfегепdчmчп Ьа9 hrfrrrasriigrin эhаliпiп

з30
aksoriyyotinin iEirakr qoti gоrt deyildir. Ёmr:rnxalq sosveTmosi
yalnrz qanunlann qobul olunmasr Ёgtiп dcyil; еlэса da опlаrlп
laývi Ькmdап istiйde edilir. Вir ýrа бlkаlэrdа (Frmsа,
Avstraliya va Ь.) eloca da Azarbaycanda birbaga dеrпоkrаtiуапш
Ьч fоппаsr konstitusiyaya fiizoliqler edilmasi tigiin totbiq, оlчпчr.
,,OlЫto, rеfеrелdчmчп kegiTilmosi (кЁsusilэ, бlkо miq-
yasrnda) Кfауэt qаdаr miirаkkаЬ va Ьаhа Ьа9а gаlэп iqdir, lakin
опчп kёmoyilo xalq oz iradэsini bilavasito ifado еmоk qa-
biliyyatini, tо9оЬЬiiskшhЁш пiimфg etdirif. Bundan olave iim-
umxalq sоsчегmоsiпi hayata kеgiпцэk iвkапlап dёvlat оrqапlапш
vo hёlcumati xalqrn гоуi ila hesabla.,smaýa йhа 9ох isti-
qаmоtlэпdiriг:
Ю( аsriп 50-ci illarindвn etibaran sonaye cohotdan ytiksэk
inkigaf etmig kapiИlist iilkolarindo rеfеrепdчшчп dфa da
inkiqafrna чэ tэkmilloqdirilmosino gЁclti tokan verildi. Нааrdа ela
oiko tapmaq gatindir Н, огаф bu чэ уа digor dorocode rеfеrепdшп
totbiq оlчпmаsш, an,azt,isa о поzэrdоп kegirilmosin. Demokгatiya
tosisatmdan intensiv sчгаtdа istifado оluпmап 60-80-cr illoгdo
xiisusilo yiiksok saviyye kosb etdi.
Мэsоlэп, ABý-rn qanunveTiciliyindo demak оlаr Н, hоr Ьir
qtat saviyyэsindo (Delaver qtаtшdап baqqa) va уеrli soviyyodo
rеfегепdum kegiTilmosi nozorda, tutшlmugduT. Ноmiп ёlkado
biTbaqa demokratiyanrn bu tosisatma miiгaciat hаllалrшп sayr hот il
12 miпdэп 15 mina gatrr. QаrЬi ачтора бlkоlаriпdэ (isчеgrэdап
Ьаяqа) konstihrsiyada tэsbit olunmaqla уаlшz milli saviyyada
kegirilon rеfеrепdчm hаllаппш sayt l0O-don artrqdrг, Tokca belo
Ьir faktr qeyd etmak Hfayatdir H, rcferendumdan fеdеrаl vo уа
rjmummilli sэviyyoda istifada olurlmast baxrmdan, isvegro birinci
yerdodir. Homin cilkanin dочlафtiпаslапшп va hi.iquqgiinaslannm
hеsаЬlаmаlаппа gёrа 184З-сП ildon baglayaTaq lsve,grado fеdегаl
vo уа timummilli soviyyodo 240{an 9ох геfеrепdчm hallan totbiq
оlчпrпчgdur
, ingiltoranin Аwора iqtisadi Ьiгliуiпdа qalmasrna dair
kegirilon rеfеrепdt,m (l 975-ci ildэ) dtinya icfi maiyyatinin diqqafi ni
calb etmigdi, eloco do 1979-cu ilda ýotlandiyada vo Uelsdo
kеgiritап rеfеrепdumdа уеrli muхtаriууаtш geniqlondirilmasi
mosolosi пэzэrdо firtulmuEdu.

33l
 ilde Ispaniyada Ьч бlkопiп NАТо-пчц,stгчktчrцпdа
..:.: ] t98б.сл
iЕtiгаIопа Йiг keqirilen i.imuшmilЦ геfеrепdчm ЬбуЁk ictimai aks-
soda dоýurшлФl 1985-ci ildэ ,ncytral, tilke ol-maq etibarila
isvegronin ВМТ-dэ tomsil оlчпmаsша aid Ьu <ilkoda kеgiгilоп
refercndumdaxibusimaraqkosbetmi$ivas.l,.!1 i],
, l, Diiuya siyasi чо dovlet hiiquq nazariyyasinde чэ
prakfikasmda rеfеrепdчm Ьiгпrопаlr gвrh оlurrmчr. Моsоlап о, tez-
tez frmrrmxalq sогýчsч ilo eyniloqdirilir, eloco da iirnumxalq
sеgНlоriпdэп fофопdiгi lir.
,, ,Rеfеrепdчrпlа : iimuшMlq sеgНlоri агаsшdаlg fадqlэр
etinasrzlrq on azl toossйf dоýurчт. Yadda saxlamaq lаашdtr ki,
sеgНlогiп gedi9indo segilmoli ýoxs vo уа namizod segiliT,
rеfеrепdчm gedigindo isa segici поzогdа tutulan suah "h0" vo уа
"уох" 'sбzlori ilo cavablandrnr. iНncisi, ogar sеgНlэг bilavasito
пiiгпауапdоli demolcatiya ilэ Ьаýhdшsа, rеfегепduпr birbap vo уа
bilavasitэ demokratiyanrn tasisatr Kmi sociyyalanir.
Lakin qeyd etdiyimiz vo digor fаrqlоr tamamiio nisbi
хагаktеr da9tyrг, gtinki harn segНloro ham da rеfеrепdumа соlЬ
оluпапiаr eyni seqki korpusuna mansub оlапlагdш, dafolorla еупi
рrоsеdчrаlагdап istifada olunur, sэslar еупi qaydada hеsаЬlашт.
Nahayot, 9ох vaxt rеfеrепdчmчп vo sеgНlэriп kegiriimesinin
,поtiсэlогiпа gёга eyni daxili vo xarici siyasat miiay_vonlagiг.
Tasadiifi dфl, Н, xarici tilkalorin bazilarinin qantrrrvericilik
аktlацпdа rеfеrепdчtr mahz, , timumxalq sоsчеrmэsi klmi
saciyyolaniT
Ёmчmхаlq rеfеrепdumuпdа ёIkапiл siyasi hаl,аttшп эп
mtihiim mэsаlаlэri ёz aksini taprr: konstifusiyanm qabuiu чо ona
ditzэli;lar, dёчlэt qurulu;u fогmаlапшп va уа ida-эgiiik
fоrmаlапшп,,.dауigdiгilmаsi, yolu qапчпlагrп qabulu чQ уа
,fBaliyyotdэ olan:bir strа qапurtlапп lofoi, ýlkqiin beynoixalq
toqНlatlara daxil оlшаst, dovlotlar arasr inifaqiara qggu|maq
(Ьчпlаrа aid yuxarrda bazi misаIlаr qeyd etmigik). Rеfеrецdъшuп
,;пoticalorinin эhamiylroti bundan ibarotdiT. К,,deлiokratik
,,h0kuплэfiп praktikasmda seqiciiaгin, (xalqm),iгаdоsi iio
. hesablaýmamaq rniimktin deyildir. sеgнlэrdоп ,tъrqii olaTaq

' 1Соврхсняое буржуазное гоGударственноФ право, Огв., рел.Б;{, TyMaH9q,,lv,! r}9t7

Soh.203-2l l)

з32
Teferenduma ha2rr-lrq gбrЁlаrkап segК dаirоlогi уагаdrlшr vo о
qэrш qobul olrrnmu5 heмb edilir ki, rеfегепФrmdа iqtirak edon
votэndaglarrn oksariyyoti ошrп lehino sos чеrmig оltrrlаг. isчеgго
vo ABý-da yerli soviyyoda rеfеrепdчrтrlш genig yayrlmr;drr, Yerli
rеfеrепrdчпrчп.gеdi9iпdа аупса геgiопчп vo уа dаirопiп sаНпlэгi
mЁа5ryоп ьkliflэr чего Ьiliгlоr.
ýahor ЬЁdсэsiпо daKil olmaq flgfrп alavo чеrgilогiп totbiqi,
yeni manzil sahosinin salrnmast vo уа osas av0omobil уоlч iпgа
etmak maqsadilo verilon toНiflaT brrna misal оlа bilor.
Demokгatik dбчlэtlаriп siyasi praktikasrnda rеfегепdчш
avoz оIчпmчr, mаhz ntimayondgli demokatiyan:n mexaniz.mini
tаmаmlауrr. Miiasir ,libeTalizm ХШП оsriп radikal demoka-
tiyasmdan bagqa sбzlo, bitbaga demokratiya ideyastnrn ardrcil
tаrэfdаrlаrшdап fогфi оlаrаq rеfеrепdчmu Hfayat qэdor qiymab
lопdiтrпэk qabiliyyotina malik deyildir.
Jan-Jak Russo bildiгirdi Н, xalqrn byonmodiyi heg bir
siyasi qагац hаr hanst qапuп haqiqi giica malik deyildir: Bu fikir
miitofэkkirin siyasi radikalizпrini sэciyyolandiron qiymotli
cohatlardandiT. ТасrЁЬо gбstагiт Н, birbaga demolcratiya tэsisatr
olmaq еtiЬаrilэ теfеrепdumчп qiymatlondiгilmosina Ъiгmапаlr
mfrnasibat паzоrэ gаrрmш. Qаrшlапп qobul оluпmаsшш bu iisulu
zeif tаrэflоrо da malikdir: sosvermodo igtirak еtmоуапlогiп
sауlшп gохluф; qоrаr,lаrш qox vaxt сiИ aksariyyatin sasveгrnasi
ilo qobul оlrшшаst; mcivcud пфtеуi-поzэriп gаlшlап nazara
alrnmrr; ictimai rоу tezliklo doyigo bilar vo bela hаlй
rеfеrепdumuп паtiсэlаri cэmiyyвtin ЬбJruk hissasinin'ahval-
ruhiууоsiпа cavab чеrо Ьilmir.
Rеfеrепdumtш хаlqm iradbsini daqiq ifado efuasi rigtin
sosvertnodo поzоrdа tutulan sual qabaqcadan gепig vo hаrtэrоfli
miizаkiга оluпшаlrdrr. О qаrап tamamila qоЪtrl edilmi; hesab
etпrak olar Н, ixtisaslr oksoriyyot sоsуегmоdе igtirak еdэп
чэtэпdа;lаrш iigdэ ff hissosi tоrоflпdап miidafio оlчпur. Эgэr
sabit skýогiууаt rеfеrепdumdа toklif оhшmug suala miinasibot
bildir.rnaye hazrT deyildiвo Ьеlэ halda onr.r yenidon mtizaНTэ
etmak zоrurаti уаrапш. Lakin bЁtiin tolab оlчпап gоrtlоr esasrnda
kegirilon rеfеrепdumuп бziiпо da rеаl xalq haНmiyyatinin ileal
vasitasi (tisulu) kimi baxmaq duzgun deyildiT: Ьir tarafden,
. з33
|i-
 i . hаzrrlrq giiriiiorkon segki dаirоlоri уагаdrlmr,че о
l refere,lrdrmra
qqrш qabul оlчпmчq hesab ediliT Н, rеfетепdчmdа ýtirak edon
' votondziglarm эksэriууаti опrш lehine ses чеrmig olurlar.,isvegro
чэ АЗý-dа уеrН soviyy,oda rеfеrепdчmlаr genig yayrlmr;&r, Yerli
-
.referetrTdumun,gdigindo аупса rеgiопuп vo уа dairanin sаlкiпlагi; l.,,] , .
rЁiоlryалtоНiflоrчеrоЬiliгlоп : ,: .,l " i,,.l,, : .,
: l
,
$эhеr Ьfiфоsiпо daxil olmaq tgiш alava vergilorin totbiqi,
'yeni fionzil sahэs'iпiri salmФast чэ -''1 "'
уа osas ачtошоЬil ygfu'inýa
, . ' etEsk moqsaФlo vetilon'takliflэr brmi.'misal ola bilar. 'l-"" " , ""; " ' ' " "
, 1

, ], DemokTatik dбvlэtЬrin siyasi ргаktikаsшdа rеfеrепdrrш

, ovoz оlчпmuг, mahz ntimayandoti demolcatiyanшr mexaTtiz.tRilli ",i;;,
,

,tаmаmlауrr. ;Мйýir liberalian ХVШ оsгiп radikal dешо}та" ,, ,iti' ,

tiyasldan bagqa Brizlo, birbaga demokratiya ideyastmn ardtctl
tэгоfidаrlагшdап fафi оlагаq rеfеrепdumц Kfayet qador qiyпrob
lопdiппеk qabiliyyatina malik deyildiг.
, -IanJak Russo bildirirdi Н, xalqln byonmediyi heg Ьir :;
:

: siyasi qагаr, haT hanst qmrun heqiqi gtiсэ malik deyildir, Вч fikir
l mЁtafakkirin siyasi radika}izrrrini sociyyolandiron qiymetli
' iоhаtlоrdапdiг, ТасrЁЬо g0stariT Н, birbaga dernolcafiya tэsbatr
olmaq etibarilэ referendurtun qiymэtlandiгilmasina Ьiгmопаlr
miinasibэt поzэrо gаrрmш. Qаrаrlаrrп qobul оluпmаsшш bu tbulu
zaif ,tэrоflеrа da malikdir: sэsчегmоdо igtiгak еrпауапlегiп
sаytпш gохluф; qоrагlапп 9ох vaxt сtИ aksoгilyatin sasverrrlosi
ila .qobul olunmast; rпочсud пфtеуi-поzэriп gаlаrlап nazoro
аltшtrrr; ictimai. rоу tedikla dayiqa Ьilаr vo bela halda ,] ,

rеfеrепdumuп поtiсэlаri cэmiyyatin Ьбуtik hissasinin iahval- "

nrhiyyosina cavab чеrэ bilmir.
Rеfеrепdumчп xalqrrr iradbsini daqiq ifado efinэsi Ёgtiп
sosvermodo поzаrdэ tutulan sual qabaqcadan genig vo hortarofli
miizаkiга оluпmаlr&r. О qаrап tдтrашilа qabul edilmig hesab
еtmэk оlаr Н, ixtisaslr aksoriyyot sоsчегmоdе igtirak еdап
чаtопdа;lаrш iigdэ iki Ыssosi torafindan mtidafia оlчпuг. Оgог ; ,

sabit olsariyyot rеfеrепdumdа toklif оlrшmug suala miinasibot ,

, ,,, Ыtdiгmауе haztT deyildiвe Но halda onu уепidэп mtiзаlсirо,

:l

еtmэk zопrrэti уаr,шш. Lakin biittin talsb оlчпап ;оrtlог оsаяпdа

kegirilen rеfегепdчmчп бztiпо do rеаl xalq hаkimiууоtiпiп,,||ф] r i: ,.l "
,. vasito*, Фоlч) }imi baxmaq duzgiin deyildir: bit tэrаfdоп, '' :i-
: aлa
JJJ
zilпаш nozэtda tuttlhn (ага olunart) naticэni tonin еhпаk Ёgiiп
оп gаrф siyasi vasitBlardan istifadэ olunrrr: Tobliýat prpsesindo
dini simvollaT vo millotgi раrlаr пiimФs etdirilir, mtixalifatin
siyasi faaliyyati faktiki olaraq qadaýan edilir. Ноr hansr ёlkоdа
геfеrепdчm miitoroqqi sosial qiiwаlэriп чэ siniflorin mэпаfеуi
пtцtеуi-поzаrdоп о hаlФ siyasi vo ideoloji samofo kosb еdоr ki,
ehalinin geniq taboqolmi,.torafindan dtizgim Ьар dtig{ilsiin ve
Ьуопilsiц еlосо do sфsi mosalolaTi hall еdаrkеп humanist
аrrаllап ёz,maqsedino geтirsin, Referendrrmun tasirli olmasr iigliin
ошm statusuntm, kegirilmasi,рrоsеdчrаlапшп (qауйlаrшп),
noticэlorinin dtИрп gаtdrпlmаsrпш qзпчпчегiсiliНо yeri vo rоlч
rпtihiim aharnilryato malikdir.
Tosadiifi deyildir Н, hazlrН goraitdo rеfеrепdчm tэsisatr
inkigaf efuý qаrЬ olkalorinin xeyli hissasinda (20-dап аrtrф AFR-
da, Frапsаdа, ABý.dц Danimarkada, ttaliyada, ispaniyada,
Nоrчеgdэ, iwegda, isvegroda vo digar ýlkBlarin konstitu-
siуаlаrrпй, dekretlarda (aii hrikrrmэt оrqапlпIп qэrатlаrurй) vo
digэг normativ-hiiqtцi aktlmda (sanodlardэ) qanunveгiciliklo
tasbit оlчпmчq va m0hkamlandirilrnigdir,

3. PLY[JRALisT DBMoKRATiYA
коNSЕрSiудr,дкl.
!'Demokratiya" anlayrgr Ьаrоdа ytiriitdtiyiimtiz miilahйolar
plyuralist demokatiya konsepsiyasrnln mahiyyotini diizgiin
jtlemokratiya
апlаmаýа xidmat edir. Рlучгаlist konsepsiyasr iimumi
gaНldo Ыо Ьir miiddaadan 9жlý edir Н, dбvlot mohz,
haНmilryatin hoyata kegirilmasindo igtirak edan goxlu ta;Klatlann
чэ уа mчхtаr qruрlапп mёчсчdlчф ;огаitiпdо miimkiindtir. Оgоr
,"iirnumi rifаh ddvlati" doktrinasr asason miiasir dtivlotin iqtisadi чэ
sosial foaliyyatino diqqat yetiriвo, "plyuralist demokratiya"
nazariyyosi (Plyuralist demokatiya tenTini hpm do siyasi
dешOkrаtiуапш sinonimi Цmi iqledilir) baElrca оlагаq siyasi
hakimiyyotin bфua-demolcTatik sistemini аrаgdrпr. Plyuralist va
уа siyasi рlучrаlizm ideyalarmrn togokkiilii yetkin kapitalйm
, 335
}-
ceTrr\ryotiпin,sosid stчkМlдtlц mtirokkoblagmasi, sэп?уе
oabotdon inkЦfif etmig ёlkоlэтdо goxpartiyalr sisфmin for-
malagmasr i Iэ baýlr оlm, ч;duг. ,.
:
,_
,
-

Qeyd cdolcki,, libeгal-dc,mokatik siyasi sistem саппiууэtdо

goxsaylt,sosial ,qruрlатш va tabqolorin фш; реýэ v9 gапсlэr
аssоsiаsiуаlапшп,:цrёчсйlчЁu ila, sociyyalonir. Вuпuцlа уапаý1
liЬегаl-dеmЬkгаtik sistemda tiz mапаfеуЫ qar;rlrqlr miina-
qigэlаrlо, bir-biri ilоl, toqqugrnalar va omokdaqlrq goraitinda
rntidafia edon rniixЫif,,kluЫara чэ qruplaTa:da tosadtif ,оlчп,чf.
Веlа ' vazi5ryot , usosial , 'plyuraНzrrr" аdlашr. Siyasi sfеrаdа
plyuralizm, isd goxlu раrtiуаlаrш чэ siyasi tasisatlarm, rniixtolif
ideya-siyasi istiqamotlarin, соrоуапlапп :v,o sаiтопiп mбчсudlчýш
ila tоzаhtiг edir, Bu :voziyyot isa "siyasi plyuralizm'l kimi
sociyyolanir.I Sosial plpraliтn siyasi, рlучrаlйrпi rniidafia еdir vo
sfimullagdrnr, Elaco dэ фаsi plyuralizrrr soail plyru,aliarn
mбvqeyindan 9шý edir. Siyasatdo plyuralizm baglrca partiyaiann
vo tэqНlаtlапп qaTqrlrqlr faaliyyotina vo qагýl durmаstпа asaslanan
haltiTniyyэt sistemidir, ;, ,-

Рlучгаlist dеmоkrаtiуд, kопsерsiуа$шп пftmауапdаlэri

оlап H.Laski, М. Dуччеrjео R. Dаrепdоrf, R. Дlепо R. Dal vo
Ьаgqаlап iddia еdiгlэr К, mЁаsir kapiИlizm comiyy"otinda
antaqonist siniflor istar-istamaz агаdап qaixmrqdrг, оп]агш
avazinda Ьч' vo yaidigoT mапаfеlаriп timumiliyi naticasindo
tэgakktil tapan, qarErlrqlr faalivyotda olan miixtэlif tаЬэqоlэr
("stгаtlаr") mcjvcuddur (ре9о vo maddi voziyyoti, yaqt, dini, etiqadl
vb s. ilo sэсiуу:оlапап): Bu пrопаfеlаr antaqonist mФiyyot dаgrmш,
,,onlar tamamila Ьапgап (aqonist) tobiot kosb edir. hашiп
mапаfеlэriп frze grxaпlmasr, ifadэsi va hayata kegirilmasi, tigiin
mЁчаГlq "mаrаq qruрlап" vo уа tazyrq qruрlаrr yaradtlrr:
'sаhiЬkаrlаг assosiasiyast,
реýа ittifaqlan (fэhlоlоr, hоkimlэr.
:пltiаllimlэt vo Ь.), dini Ьirliklэr, pasifist
фasifist-susdurma,
saНtlэgdiiTib пiопаstш ifado edir) ча чеtопvэrчаr to;kilatlar,
madoniyyot voi'idman саmiууэtlагi ча s. Вчпlапп hamrst ёz
monafelorini siyasi haНmiyyota tаsiг, "tozyiq" vasitэsilo hауаи
kеgiппауо cahd ediTlor. Tэzyiq qrupian demokatik сэmiууаtdа

lMecidOfondiyev. Siyasi еtmiпрюЬ'lеmlагi. Bah, 1998, Sah.4l l412

ззб
<izmомfеlоriпi Mad sЙоtdо ifado edii, fiйцmi segН hiiququldan,
siyasi partiyalarda vq mtixtalif ictimai tэ5Нlatlarda Ьirlэ9mоk
htiququndan, istifado jiiогоk siyasi hэуаИ agrq goНlda саlЬ оltшчг,
mffvafiq ictimai rayin formalagdrrrlmasr Ё9fш miiasir inforrnasiya
vasiblorina (гаdiо, motbuat, tclevйya) пfrfuz eda Ьilirlаr.
Siyasatde plfilraПst gбrfrgiоriп Ьа9lапфсrпl rеfоrmist
sosialbmin idеоlофап qоуmчglаr. Onlar sosial biгliklarin
goxluýuna comiyyatin' qeyr.i-imtiyazlr bboqalorinin, i lk пбчЬэdо
isa fahlalarin mопаfеlоriпiп mfidafio olunmast baxtmdan
уапаgшdrlаг. Fэhlоlаг vq digar,ae imtiyazlr ЁЬqоlог рагlаmепt
demokTatiyasr garaitindo yiiksok dývlot огqапlаппш siyasatino real
tosir gбstоrmаk imkашпdап mоhrum оlчrlш.
Plymalist demokratiya ideyasrm genig 9oНlda BtiЯk
Вritапiуашп LeyboristlaT рагtiуаsшш gёrkаmli xadimi va
nazariyyagisi Еаrоld LasH (l 893- t 950-ci illoT) эsaslandrrmlgdrr.
О, dёvlotin рýrurаlist поzэriууаsi va siyasi plyLrralizm
апlауrglалпrп mahiyyatini dэqiq gokilda vo diiгiist aglqlamrqdrr.
LasНnin homin aniayrglara dair fftiгlоri siyasi plyuTalizm
tоrоfdшlап tarofindan dtizГun baqa dЁqiilmii; va qiymatlan-
dirilrniqdiT, Heg do tasadfrfi deyil Н, hоmiп пэzогiууаgiпiп
gбTtýlori hazrrda siyasi plyrrralizm adlandrrrlrT
Laskinin talimina gciro dovlatin miiasit tipini Rеfогmаsiуа
dочrii dоýчгmu9dчr. Ноmiп vaxt dtinyovi idara еdапlаг kilsa
i.izаriпdо qalib gэlarok bflttin haНmiyyoti oz эllогiпdо
саmlоgdiгmiglаr. Sошаlаr kapiИlizmin mбhkаmlопmоsi ilo baýir
d0vlot hakimiyyoti Ьiiгоkrаtlа;tr va mоrkэzlэ9mi; i,чегаrхiуаlr
idаrэеtmэуа gelTilaгok xtisusi mtilkiyyatin mэпаfеуiпi ýаrt-
landiriT. LasH bela idarэetma fоrmаstш monist dбvlot аdlапdшт.
Niimayondali tosisatlm фаrlаmепt чэ yerli бztiпЁidаго orqanian)
prinsipial dэyigikliНaгe sobаb оlur, giiйi опlаr mtilkiyyэt
sаhiьlэrы mtidafiэ edan tosisatlann vahid sistemina daxildirlar.
Laski yмlrdr Н, parlament demokatiyasr ollKэlorinda fohlalaгin
segН hiiququ rasmi, formal xaTakter dagryrT. "Vаtопdаglаг somaroli
tЪаliууаt gбstогэп morkazlagdНlmig haНmiyyatin qахslогi
qargrsmda gЁcsiizdiir. Laski Ьчrаdап Ьеlо Ьiг iimtuTri паtiсэ 9lхапr:
'Kapipplim azadlrqla bir уеrо stýшш".

j,
зз7
 Вч дэzаriууеgi Шdh$п baiqarar оlmаýrш"уепi ictimai
qrrпrluglа-вэпауе,"'dёmоkrаfiуаst ilэ alaqolandirir, Galacek
сэmiууаtih-mапzl5rоsiпi tosviг edarok, Laski bеla Ьir mЁddaadan
qй9'&dii H,'han{in camiyyatdэ xfisusi miilНууэt мхlашlасаq,
lakin istehsalm'j'jjidms оluпm4sr funksiyasr zahmatkegloT
kollektiйno чеrilосэk. Hakimiyyэtin morkozlogdirilmi9 taqНlim
"рlущаlist dcivlat" avoz edacok Burada arazi ргiпsiрi tizi"o
yaradrlan Ъsisatlar sistemini ре9о mопаfеlаri ntimayэndoliyi
оrqапlап Иmainlayacaq. Bagqa sozlo,: istehsal assosiasiyalan
(mаsоlоп, domirybl kcirporasiyasr), hэmkагlы ittifaqlaп, mэdа-
niyyot ча tahsil xadimlori ЬirliНэгi, mЁstoqil Hlsalor fэaliyyot
giistorэcэk. Elaco do hakimiyyat mtlxtolif sosial mыiаfеlаri' tomsil
edan goxsaylr ЬirliНагdо yayrlacaq. Hakimiyyot markozlari
saylmn'affinasr саiпiууэtiп fedeгativ tobiatini, diffeгensasiyah
sosial strukturuпu oks etdirocak.
Plymalist demokratiyaya gora bela g,aTaitda siyasi qаrагlаrш
qobulu 'miixtalif qruрlапп qargllrqlr foaliyyatinin, "azad
оучпlаrшrп" va raqabatinin naticosidiг., Guya siyasi hakimiyyot
hiikцmat va qеуri-hбlсйmоt tэsisatlan araslnda раrgаlапасаq.
h.LasН iddia edir ki, miixtolif ictimai ta;Hlatlar, еlасэ da
zahmatkeglaT hakimiyyoti bбliigdiiracak BeloliНa, xeyli dovlat че
qeyгi-diivlot хаrаktеrli tasisatlar агаsшdа mtistoqillik "difftlziyast "
(qапgrф) 'bag verecak: ."Рlргаiist demokrati5ral'; "siyasi plyu-
ralizrlr' апlаущlап da'mohz, Ьurайп irali golir. Bu:koлsepsiyanrn
tаrоfdаrlап Ьildirirlаг ki, plyuralizm vasitasila siyaýi haКrniyy*ot
osl rпомdа Ёmumхаlq хаrаktеri dagryacaq. Ноmiп halda dovlat
уаlпи mtixtolif qruрlапп mопаfеlэrЫп rааlаýdшlmаsr l"asitэsi
kirni gшrs edacэk. plyuralizm ideoloqlan bela qanaoia gаliгlаг ki,
pllmalist cэmiyyatdo diivlot hаr hansl siпfш deyil, biitiin siпiflагiп
va tаЬаqаlэгiп monafeyini ifаdэ edir. Qeyd,,edok ki, пеоliЬегаl
doktrinalarda siyasi рlуuгаlizm digor ntiqtey,i-nazardon аrаgdrпlr.
Bu manada ап ilk konsepsiyalar Иmi Frапsаdа 'УI.Оцiuпчп
institntsioualizm, АВý{а A.Bentlinin tazyiq , qruplan ''noza-
riууэlаri diqqoti сэlЬ;еdir. ' '
, hашiп поzаriу5rаlэrdэ dбvlatin faal iqtisadi siyasot yeritrnasi
gaýmqr пэzэrо 9агрlг vo qeyd edilir ki, о, rejimi, zi,rlп-ауп
sаhiЬkаrlаrа "dяhа 9ох kбmэk еtmауэ" istiqarnatlendirmэlidiг.

j38
Neoliballm xibusi mэпаfеlаriп siyasi cahotdon tamin olun-
madtna, rпчхtаr sosial tesisatlann',vasitasila'dбvlotin bitgrof-
lэ$irilmosiлo boyiik ibtfrnltik чеriгlаr. '

Моris Оriч 1tBSC-l929-cu illаг) institrrtsionalizm (insfitut-

sionalizn-tasisatlaýma шопаsшdа) nozaTiyyasinin banisi sayrlrr.
Tuluz univeпitetinin professoru vo htiquq frrkiiltasЫn dеkяпt olan
Оriопчп osorlori sоsiоlофуа чэ, ,hiiquq еlmlаri tarixindo
ahэmiyyatli й Ьurахmr9drr, Вч Frапsrz hiiquqgiinast camiyyata
goxsayli tаsisаtlагш mocmuu Hmi Ьахrr. О, yмшdl: "Sosial
rnexanizф ' tiziindo аdаmlап' bitlo5diron togНlatlardan va
tosisatlarйn iЬатэtdiц elocci do bu fогdlоrо xidmэt edon vo опlапп
епегjisiпdап hasil о}м idеуаlап, ideallan, рriпsiрlогi ёzйцdа
tocassijrn еtdiгir". Эgэr ilk baqlanýrcda Ьч чs уа digor аdаmlаr
daiгasi birga foaliyyat iigtin Ьiгlэgаrаk tagНlat уатаdtгsа, fsrdlorin
опа daxil olduýu апdап va birliyi gЁчrlu dark etdikdon sопrа агtlq
tagНlat tasisata gevrilir.| Огiu tosisahn farqlэndirici оlаrлоtiпi
mohz, istiqamotveгici ideyadan ibarat hesab edirdi.
Оriч tasisat hiiquqi vasitalo{a hэуай kegirilon ig va уа
miiassisэ ideyasr kimi mfrayyэnleqdirirdi. Mosolan, kommersiya
mtiossisasi golir аlчегi ideyast, hагЬi xastaxana gofqat ideyasr
osasmda ta;kil оlrшmчgdrг,
Oriu qeyd ediTdi Н, dёvlot vatondag camiyyotinin millati
Ыmауа etrnasi ideyasш rеаllа;dшr, fЬгdiп azadlrýr sferast olan
xtisusi miilkiyyэtin miidafiasini hayata kеgiтir, Yarandrýr vil(tdan
tasisatlar sabit xarakter kosb edir чо Ьir qayda olaTaq опlап
уагаdап qoxslardon dйа 9ох уаýауrr. Oriu tbsisatlaпл iH tipini
fэrфпdiтir: korpoTativ (fiсагаt girkэtiari, assosiasiyalaг, dcivlai,
hаmkаrlаг ittifaqr, Hlsa) va mЁlkiууэt (htiququ поrmаlаr). О, haT
iH tipi sosial mtinasibotlarin бztiпаmэхsus ideal rnodeli Hmi
saciyyalandirir. Опlапп araslndakt farq belo aqrqlanrr: birinci tip
(ntiv) sosial kollektivlarin tarНbina daKildir, iНnci tip xiisusi
tэgkilata malik deyildir va hаr hansr biгlik goгgivasindo tatbiq
oluna Ьilэг.
Orirrnun nozoriyyasindo Ьщlrса diqqot kоrроrаtiч
tasisatlaгa yefirilir. Мuхtаr birlik olmaq etibaгila опlаг timumi

I
Sosiil вsiмtЬагоФ dolýrrn tasavvfrrb пtаlft,оlпчq iigiin Ьах: lvlacid Ofondiyor, Аzаr ýiriпоч.
r

Sоýоl'оgiуапш пэzэri рюЬlеmlаri, Bakr; 2{ЮI;sэfi.200-22l

зз9
саhаtlэrе mаlikdirlаг: mЁвууоп istiqamatverioi ,ideyalar,
hakiпfyyэtin togНli чэ daxili qaydalan tonzimloyon поппаlапп
mэсmчrl. Oriu qeyd еdiг Н, "hiiquq va qа"чdа yaradrlmasr
vasitosib аdаmlаг qruрuшш idaro оluпmаýlпlп hоуаи kegirihnasi
tolob edir К, idaro edonin бzЁ hiiququ ymafiTalrdrT". Опчп
doktгinasrnda hakimiyyat anlaytgt, idаrаеtmа, hiiquq biittin
kоrрогаtiч tэsisatlara aid edilir. Sosial fоr,mаlарmа isa Ьir-Ьiгiпа
ЬогаЬаr futulur, epi qaydaya xas olan hadisэ Hmi tasviг оIuпцr.
Ptyuralizm konsepiyasmr idaraetmonin sosialta9rnast vo
istehsal iizогiпdа fahlo nozmoti ideyasr, ilа,,Иmаmlауап Laskidon
tЪrqli olaTaq Oriu korporativ tosisatlan kapitalizm qчruluqчпuп
mohkonnlondirilmasi baxrmdan паzэrdоп . kеgiгir. Tosisat
nBzoriyyasi sabit tarazhq vaziyyotindo bazar iqtisadiyyatrnr
mtidafi о еtmоуэ istiqamotlanir.
; Огiч fэrdlаriп fэaliyyotinin qruрlапп sэylarina zidd olrnasr
zorurotini bununla izah ediT Н, xtisusi sahibkaгlrq kapial ylýlmrrra
cohd ediг va iqtisadi hakimiyyati бz alinda шаrkэzlоqdirir. О, Ьеlо
hesab ediTdi Н, azad sahibkaгlrq faaliyyэti comiyyotda taгazlrýrn
роzulrпаsrпа gatirib 9шапr. NеоliЪгаlizrпiп digэr пiirпауэпdоlаri
Hmi Oriu da stibut edirdi Н, "d0vlatin qапýшаslш qobul etmэk
zоrurаti qауdаш rntidafia etmok maqsodile siyasi qarrgrnaqdrT vo
Ьч, dtivlati iqtisadi birliyэ gevirmok iddiasr ideyildiг" (iqtisa-
dryyatrn millilaqdirilrnasina , dair kommunist layihasi паzаrdа
tutulur). ] . ,,

Огiuпrrп konsepsiyasrna gtiга d0vlat agrq gaНldo liberal

qaydalara xidmot etпralidir. Опuп vэzifosi {imummilli tosisatlaTr
miidafio etmэkla,camiyyatin iфisаdi hayatrm istiqamotlan-
dirmokdan va buna nazarat etmokdan ibaTэtdir. "Dtivlot millatin
htiqшqi qoxslagdirilmasi olub nizama sallnmrg va taTazlagdшtlmlq
геjimi fоrmаlаgdtпI".
Огiч dбчlаflэ digог sosial tosisatlann nisboti mosolasini
"ЬэrаЬэrlэт аrаsшdа birinci" fоrmulч йzrа hэll еdir, О, yazшdl К,
"diivleta suverenlik Hmi уох. tosisatlaг tosisatt Hmi baxmaq" vaxtl
gэtibrgatmrqdrr. ,

Оriuпuп nozoriyyasindo siyasi plyuTalizm ideyasr doqiq

fогmчlа edilrnэsi ila fоrqiапmiг, Вuпuпiа bela опчrr camiyyotin va
dбvlotin todqiqina tasisatlr mtivqedan уапаýmаýr J.Burdo,

340
M.Dyuverje чэ digэr xeyli fiBnsrz роlitоlоqlапшп plyuralist
demokrafiya konsepsiyalaплtn togokkiiltiniin osaýlm torsНl
еtmigdiг.
хх asrin оЁаlаппй " tasisat konsepsiyasr Frапsа
politologiyasmda hаНm miivqeya malik olmugduT, 40-cr illarin
ахшlаппdап еiiЬаrап siyasi plyuralizm na,zoriyyэsinin ideya
mаzmчпч ohomiyyotli doracada geniglondi. Bu nazaTiyyoda
toиlitar (fasist va komrnr,mist) геjiпrlоriпiп tanqidina ciddi diqqaq
yetirild i. Brrnunla оlаqаdаr liberal demokratiya ýoxpartiyat1 5|уз5i
sistemin tistiinltiytinti qёуd etdi, ideya va diinyagoriigti рlуurа-
lizminin mtidafio оlrлmаsшlп эsаslапdшlmаsr giiclondi.
Plyuralist demokratiya поzегiууаsiпiц dйa da inkigafi siyasi
sistemda mtixtolif sosial tagНlin yeri va rоluпчп doqiqloqdinlmosi
ilo Ъaýlrdrr. Politoloqlar 'indiyo qаdаr раrtiуаlагrп tasrrifatt
ргоЬIеmiпi, опlапп kйtlovi tэgkilatlan va tozyiq qruрlап ilo farqi
xЁsusiyyatlorini foal miizakira edirlor.
ХХ osrin sопuпсu опilliНагiпdэ qarb politoloqlaп
plpralizm рriпsiрlаriпi haНmiyyotin icraedici qolunda уауmаýа
Ьа9lауrrlаr. 80-cr illэrdа 9ар olrrian'biг srra todqiqat iglэгiпdо
plyTralizm gохлраrtiуаlr zamindo nэinki dёvlatin пiimауапdаli
оrqапlапшп, еlосэ do niimayandali tasisatlann taqНlini tolob edir.
Bu пбqtеуi-пэzаriп tогеfdаrlап iпапrrlаr Н, ardlctl plyuralisT
demokatiya miixtэlif si.ча_чi раrtiуаlатlп, о ctimlodon bir-birina
qаrý1 r:rtixalifatda olan раrtiуаlаrш igtirakr ilo: koalisiyalr
hёkumotin yirradtlmasmt паzоrdо tufл.

],: l-,

34l
}.:
 шI FoSiL
DOvt,aT BAýLIcA siулsi таsisдтurк

r. шО, y1,oTiTq магqýоуi, мднМэтi чо

таýэккirr., моRнаLаьэкi
DiivЫ xbusi siyrжi Ъ'sbat olmaqla сэmiууоtiп siyasi
sisteminin iizayЫ togКl ediT. О, siyasi sistemin biifiin olamatlэrini
va frшlsiуаlшrш iiztindэ birlaфiTir. Dочlэt digor sosial tэ'sisat-
lardan kеуfiууаrcо farqlonir. Опrш xiisusфotlori ba9qa to'sisatlarla,
ilk пбчЬаdо vatondaq соmiууэfi ilo miЩауisоdа iizэ glxrr.
Dcivlot mtirаКоЬ sosial fепоmеп olduýuna gбrо опtш
mongayi vo mahiyyэti Ьаrоdо tasewiiгlor dэ Ьir'mэtrаh deyil,
ziddiyyotlidir. Qаф todqiqaфrlarr d0vlot probleminin ёуrапil-
mesino xeyli elmi ig hasr etmiglar. Noticodэ diivlotin mahiyyoti
politoloji sэрgdэ Ьеiэ bir iimumi to'rifl а sэciyyэlondirilmiqdir:
Dбvlot siyasi birlik оlшаq e'tibarilo miioyyan struktura
malik оlап, siyasi hakimiyyatin miioyyon tagkili ilo sociy-
уаlопэп va шiiаууап arazida sosial proseslarin tanzimlan-
masini ta'min еdап xfrsusi ta'sisatфr.
D0vlэtiп mahiyyati barado miiasiT miilahizэlar iki istiqamot
kэsЬ edir. Birinci istiqamot siyasi fiКr Иriхiпdо movcud оlап
klassik оп'апаlэrэ, tоsэwtirlога (Aristotelin, Eobbsun vo
Russonun idеуаlаппа) эsaslanrr. Bela halda d<ivlat coniilyetin,
опuп siyasi чагlrýшп togНlinin zaruri fоппщr kimi nozordan
kegirilir. Olbotto, Ьu ctiT tasowiirlardэ dovlat comiyyatin бzЁ ilo
eynilogdirilir. iНnci istiqarnot isa dёчlаfiп tэ'sisatlagmrg tоrаГrпа
xiisusi diqqat yetirilmasila saciyyэlanir. Веlа miilahizalaro gcira
dбvlot ba5lrca оlагаq поппоаlаг sistemidiT чэ опuп mozrrrunu iso
comiyyotdo аdаmlаrш dачташqrш miioyyon etmakdan ibaratdir.
iqpan politoloqu L.S.Sanisteban yaztr: "Dбчlэt эslindo konkTet
mоkап-zаmап goraitindo sosial dачгаш9t htiquqi tonzimlomanin

з42
 ]:iil]]j.

mtioyyen фidц'. Rus dtir4аýtiцаs aliml llin;Ir qбqteyi-nozari do

homin isрап tэdqiqафьшш шбчqфпэ уакцdu.'Ilino gбre,,d<ivlat
adamlaln hiiquqi esaslarla ta9kil еdilоц ittifaqrdrr" о, hапiiqа сапlt
fuпksiуапш1 ýoxsi hЁдuоi giiurчп
'c4nlr surotda yaradllan
...-....1
tоzаьчrчочr
Dovlotin mэпýоуr va mаIriууэtЫп учхапdа qeyd etdiyrmiz
iИ istiqamatli miila]rizalor fonunda tohlilino keqirik.
HaНmiyyot miinasibatlori Ьu va уа digor fогmаdа comiyyэt
hоуаtrшп 'ptitiin sfегаlаrmа - tпа'пой, isTehsal, aila vo digэr
ictimai sfегаlага xasdrr. Siyasi hakimiyyэt iso соmiууэtiп sil.asi
sistemini omala gеtiгап xiisusi ta,'sisatiar vasitasilo hoyata
kegirilir. Нэmiп ta'sisatlar igэrisinda dбчlэt morkozi уег tuh.rr.
Xeyli ytizilliНar arzindo dtivlat to'sisatlanmn inki;afi ila
yana;r dёvlot, ошш гоlu, funksiyalan va on уахý1 siyasi quгulug
fоппаIап Ьагаds tosowiirloT da dayigilmigdir. Antik diivriin
mtitofakkillari dбvlatin шеlldапа g"iЙ"*Ь" аdашlапп birga-
уаýауlý qqуdаlаппш iпki9аfiпш vo mtirekkoblo9masinin tabii
рrоsеsi kimi diqqat yetirmig[oT. Aristotel Ьеlа giiman edirdi ki, ilk
Ьа9lапфсФ афrпlаr ailoda Ьirlацir, sопrа biT пе9а аiiэ kond
goНindo tggНl оiчпuг va Ьч.рrоsеsiп Ьа9а gatdrýi mэrhаlоdо
'
чаtэпdаglагш biTgoyaqayiq formasl, kimi dбvlat уаIашr,
vatэada9laT mбчсчd siyasi qrгulu5dan istifado etmokia qanuntrn
hаНmilryэtlпо tabe оlurlаr. Aristotel yazrrdl:Bir nega kanddan
ibarot оlап саmiууэt Ьа9а qatmrg, tamaшrilo mtЫaqil olan va
hа;чаtrп taioblori паmiпо уаrацад dбviotdir. Вц dovlot hэm de
hоуапrt rifаhrшп tantanasi iiqiiп mбvcuddur. Ввrаdап Ьеlа qenaata
golmok оlаr Н, ilk iinsiyyat Ншi hаr crir dcjvlэt do tobii
ушапrпашп mэhsuludrrr. Дгistоtеliп tasovviiriina gciro insan ёz
tabioti e'fibaTilo siyasi varliqdш. O, "Siyasot adh asarindo yaztгdt:
Tabiat Ьtittiц аdалrlаrа dovlat tinsiyyaЙo,can atmaýr bэxg edib.
Bu tinsiyyati Нm Ьiппсi tagКl etso Ьоgэriууоtо soaciot gо{iгmig
оlаг. Наr geyi b4qa dr'iqan insan m<ivcud сЫriаrdап оп kamilidir,
aksina qanuu чэ htiquqdan konarda уаýауаF insan isa hаr qeydon
' ,: ,

i Санисгебан Л.С, Оеновы политичес(ой ь{Флс,t (перевод с испанского).

М.,
1902, Sail22.
2 Ильин И,Д. О монархии и
ресl,tублике.,.Воlросы философии. 199t
Np 5., Sah.129.

з4з
аДа Ptsdir. Odalat ЁtilДу+l diivlot hдqqшdа tasswtirlorlo baýlrdir,
Вшй giirэ ше'уап olan hЁquq siyasi tiпsiyyofi
"dчl"fftiиЦ
tsшzimlэуoп поrmаilг.' " :

Antik filоsоflапп] gсirЁglеriпdа dёvlotin - potisin siyasi

hоуаtпш rеаllr$ эks olunmugdur. Umrrmiyyotlo, ilk оwаIlаг
dёvlet votandag camiyyэti ila eynilogdiTilir. Sопгаlаr iso yiiksэk
ilahi varlrga tabe olan vo insanrn аllаЫа miinasibatlori sahosino
mйdахilэ еtпауэп уеr iiztindoН hakimilyot ta'sisan kimi
nozordon kegirilif. Nohayat, siyasatin kilsэ hakimiyyatindon azad
olmasr ilo dovlat hakimiyyotini mohdudlagdrran va onun iigtin
шасЬчri olan погmаlапп mочсчdlчф e'tiTaf olundu.
Mtiasir fоппаdа оlап dtivlot uzun iarixi inkigafm nэticosidir,
Тагiх еlmiпа mо'lчm olan an qadim ddvlat етаmшdап оwэl VI-III
minillikds Mesopotaпriyada ftiihna diinyada) Nil чо ind
vadiloгindo qararlagmrgdг, Yeni dtinyada iso b2im еrаdап awol i
minillikdo Meksikanm сопuЬrшdа Ьоrqотаr оlmu;duг. Ёmч-
miyyэtla, cэmiyyotin inkigafin,n miiэууоп mоrhеlэsiпdо d6vlot
togНlatma kegid Ъфiqаtgrlаг tоrоfiпdэп qodim dowdaН sivili-
zаsiуашп tazahfirfr kimi qiymэtlondirilii.
Antik dбчгdо dбvlatin tagэkkriliinti Ьir slra sosial amillarlo,
xiisusilэ ictimai amak bolgtisii ilэ эlаqоlэпdirап miitafakКrlaro da
tasadiif оluпuг. Вu Ьахrmdап biiytik filosof РIаtопuп gсiгii;lоri
taqdirolayiqdir. Ddvlotin уаrапmаsrпdа xtisusi miilkiyyotin гоirrпа
miihtim ohamiyyot чеrеп Platon опuп mеуdапа golmosini ictimai
omak bolgtisiirriin inkigafi va comiyyэtda miixtolif zйmrоlаriп
(ahali qruplannrn) tozahiirti ilo эlaqalandiйdi. Dёvlatin
уаrапmаsmа va шаhiууаtiпо dair teolojil, раtriагхаl, ictimai
mtiqavilo, tobii hЁquq паzаriууэlогi va marksist konsepsiya mагаq
dоýчrur. ElTni adэbiyyatda dбr.,lэtin уаrапmаsmа ta'sir gбstаrоп
bir srra аmillегiп rоlчпа ciddi эhamiyyat чеrilir. Вuпlапп strasrnda
biT millofin digаr millati asaTat аlhпа almasrna (F.Оррепhеymеr,
L.Qumplovig va digarlari), dеmоqгаfik sоЬэЬlаго, psixoloji,
апtгороlоjiz va digar amillэra daha 9ох iistiintlrk veriliT.
Dёчlаtiп inkiqafi iK qlobal marholoya- ап'апауi ча
kопsfituфаh mоrhоlаlоrэ аупlrт. Оп'апэй dбvlat adэt чо

' Teologiya
diBiЪ'lirпlаriп sriМЁmlо$irikпý gогhi пв'палпr ifada еdiг.
2
Апtгорощhсi deditф-dбvloB mф etToyin iпsалrп ijtimai tфiatina xas olmasl Ьdgа diiqi,iliir

з44
поппаlаr,, sýаsшdа kortвbii yoila ; уаrаrщ. Вu, votandaglar
(tвЬаэtоr) iizarinda ta'sisatlr qeyi"mehdud hаНmiууэt olub biitiiц
аdаmlапп Ыabэrhiiquqlu оlmаslш iпkаr еdir, goxsiyyati dёуlэt
haКmiyyotinin mапЙуi kimi e'tiraf ethir. Эп'опачi dбvlB,tin tipik
пf,muпэsi mопаr_хiуаdrr. :

Konstihвiyalr dovlot iпsапIаrr ;iiurlu idаrаетmапiл,

tonzimlэmenin obyektidiг. О, iпsашп hayat foaliyyэtinin bйttin
sfегаlаrша tonzimlayici tа'sir gбstorir., Btitёvltikdo dёviotin
inkigafinda konstitusiyah mэтhQlо, опuп саmiууэtе чэ votandaqlaгa
tabe o1mast ita baýltdrr. Bir sёzla,, konstitrrsiyalr dKivlat konstitu-
siyanrn tэzаhtirЁ ilэ elaqadardlr.,' :
Оrtа аsrlаrdо dovlatin mэпgауiпа va mahiyyatinэ dаiг
tоsаwiirlог,dаhа da takmillэбiT чэ zanginlogir. Ачrораdа burjtв
inqilablaп dovriinda dбvlэt:va hiiquq mэsаIоlагiпо {iiцуачi
mбvqedon, mtiмsibot xeyii giiclandi. Miitlaqiyyata vo Нlsэуа
qarqr miibarizoda Ьurjuа ideoloqlan dovlat va hriquqla Ьаýh biitrin
mаsоlэlогiп dindan аупlmаsша ciddi sэ'у gtistеriгdilаг, Buiuu
siyasi-hiiqrrф qiiurunun mэrkаzi ideyasr Hmi шsапш "tоЬii htiququ
mэsolasi xtisusi aktualhq kasb etdi.
Вu пэzаriуry,ауо gёго dёчlэt va htiquq allah torafindэn deyil,
insan zэkastnrn qапuпlаrша uуЁчп оlаrаq insanlarrn osrloT Ьоуа
oldэ etdiyi tасrйЬа ргоsеsiпdо ictimai miiqavilo osasrnda,meydana
golЙi;diг,' Аdаmlапп ta'niati: ila qаrtlапоп insan zдkаsrпш tэiа-Ьlагi
"tabii hiiq-ilqun yamnmasrna gatirib gжапr. Вu hЁquq isa dбvlot
tоrэfiпd ап mflоlrylоп edilon,qanunlara uyýunlagdrnlmalrdrr., Olbot-
ta, ХVII эsrdo hаmiп ideya 0zltiytindo yenilik Hmi qiymab
landirilmasa da опuп konket mazmunu keyfiyyotca yeni gаi.аrlаа
malik icli. Bela Н, "tэbii htiquq ideyaslnr-iroii ,iir.nlu, zoka ilэ
gаrtlопэп va iпsапlаrа tobiatan xas оlап mtiаууэп kеуfiууаtlап
nozorda mпrrdulат. IМasolan, onlar iпsапlп ёz aqidasindэ чо
hаrаkаtlаriпdэ azad oimasmt, miillciyyata уi5,эlопmаk hiiququnu,
hаmrшп baraЫliyr,ni, ozbaqndlrýa qаrýl ta'minat yaradtlmasmt
xЁsusila qcyd ediTdiloг. Tobii hiiquq ideyasl inki;af etdirilarok
"ictimai mtiqavilo konsepsiyast ila tашаmlашr. l

! История политических и Rраsовых

учений. bh,198:200.

345
 ,,,,.,Вц;, kопqФрiуауа gбг9,Ьiifiiп sosial dfшуаruп Ьарlапфс
iiцsffrii m-Ьtэqil smatdo шiivcud olan fardlordir. Fаrdlоrй
pýcmlru ёz 'ЪЬii hЁqчqlаrr ilo sivilizasiyanm Ьаglапфсшdа
comiyyoti'tэЬii voziyyatinda tафl etTriplar. Sопrаlаr golacakdo
уаrапа bilacok narФatlrqdan, tohltikadon va mtiпаqigэlэrdэп xilas
оlцаq фtiп adamlar "tobii veziyyotdan 9ж{паq vo vatondaý
voziyyatinda уаýаmаq qоrillм gеlЁlаг. Bu maqsэdlo опlш oz
атаlаппф mfiqavilo Ь.фут vo ЬеlэliНэ d<ivlot ушаdrlr.
"ictimai mtiqavilo konsepsфsr . sayosinda dёvlotin
suverenliyinin osl srЁyekti Ьаrоdэ owolki gёriiglоr qoti qaНlda
dayigdi. Ноmiп konsepsiya dovlэt tоrоfiпdэп fэrdlэriп vo
comilryэtin hoyafina moqsedyonlЁ mfrdахilэ edilrnosindэ,
hakimiyyati idаrа edanlarla hakimiyyatэ tabe оlапlаr arasmda
mЁnasibatlorin dtizgiin tэgКlina imkan yaratdr.
, Tэbii hйquq поzагiууаsiпiп ilk gcirkamli niirnayandosi
Nidегlапd Ьчrjча inqilabrrun ideoloqu Hiiqo Qrotsi (1583-1645-ci
iПod оlшч5dur. О, Fгапsаdа mtihaciгotda olarkon yazdrýr
'Miiharibэ va stilh hiiququ haqqrnda iig НИЬ adlr sanballr osoTinda
dёvlot vo hiiquq haqqmd4 xiisusila ЬеупэIхаlq htiquq Ьагаdа Ьur-
jua elminin аýаýlш qоуur. Qrotsi hiiququ goxcohotli ictimai hadisэ
Hmi паzагdап kegiriT. Опчп пэzоriууоsiпэ g<irо drivlatin vo
xiisusi mЁlkiyyatin olmadrýr vaxt "tэbii vaziyy,at mcivcud.deyildi.
Ва;огiууэtiп inkipafi gedigiлda эmlаk bёlgibiiniin amalo golmosi
ila adamlar бz агаlаппdа razrlrýa galib dcivlati уаrаtmiglаr. Dбч-
latin mапgауiпо фir bu icfimai miiqavila паzогiууоsi mahiyyot
e'tibarilo dtivlэt haqqmda feodal teoloji to'liminэ qarql g,evrilrriqdi.
Qrotsiyo gtiго dovlotin moqsadi xiisusi miilkiyyafi
qorumaqdrr. Diivlotin olamati isa ali hakimiyyatdir. Ali haki-
miууэti о, miiсаггаd anlayrq kimi уоц konkret hiiquqi mоzmчпа
malik olan ictimai-siyasi hadiso sэviyyasindo qiymэtlondiTirdi.'
Baqqa sёzla, Ьч mtitэfakkir belo hesab ediTdi Н, ali haНmiyyatin
mаzmlшtшч qапuпlапп verilmэsi, mаhkоmа, vazifэli gaxslэrin
to'yin olunmasr vB опlапп faaliyyatino rаhЬаr}ik, vergilarin
уrýrlrпаsц mtiharib vo siilh, beynalxalq miiqavilэlarin baýlanmasr
vo digor mоsоlэlаr tagkil ediT. QTotsi iddia edirdi Н, dKivlэtin

l исторrм политиr€ских и правовш( уrrений. Sah,202-203,

346
Ьir go:ls bu bНrцiyyati mэhdчdlаgdгmаýа чэ daýrtmaýa cosarot
фэ bilmaz SaliBgidon sопrа dovlotin mопgоуiпа dair patiarxal
ta'limi Robert F:llmег inkiqaf etdirir. О, "Patiarxiya ча уа kralrn
tabii hakimiyyэfi adlr osorindo qeyd еdir К, dёчlэt heg do azad,va
ЪаrаЬоr htiquqlu аdаmlаг tоrоfiп{эп baýlanmrg ictimai
m0qavilэnin mobulu dфl. Htkmdar tэ'уiп оlчпmur, se9ilmir va
ом tabe оlапlаr tагаfiпdоп vazifosindan kапш edila bilmaz. CЁnki
иbeliyindo olanlar опuп ugaqlaпdrr, Вч Hmi fikirlor irali stirrndkia
Filшеr hбkmфг hakimiyyэtinin аllаh tэrоfiпdоп g0ndorildiyini,
siibut efuoya 9аlrgrr чэ gtimап edir Н, hэmiп hakimiyyэt.boýari,

Umumiyyotlq diivlotin шэп9эуi iпsап ЬirliНогiпiп оfurаq

hэуай kegmэsi, amak Ьёlgiiпц idаrаеtппо fuпksiуаlапшп xiisusi
sosial toboqenin эlindo mагkэzlоgmоsi ча miiаууоп. orazi
gargivosindo ahali tizaгinda siyasi hakimiyyotin qаrагlаqmаsr ila
baýlrdrr.I Amerika alimi D.Frепkеl dёvlotin tэ9эkkiil(inii
аdаmlагdа tаlэЬаtш inkigafi ila оlаqаlопdiгэrэk qeyd еdiг H,onlar
бz tоlоЬаflаппr toНikdo ta'min еdэ bibnodiklari Ёgtiп qrчр hаlшdа
Ьirlа;mауо mасЬчr оlmuglаr. ýoraitdэn asrh оlаrаq hamin
qruрlапп hасmi va xarakteri miixtalif soйyy,oda ola biloT, Iakin
опlаr eyni рrоЬlеmlоrlа qаг9rlаgш.
D<ivlatin ушашпаsшl gогtlопdirап iimumi sabablorlo yanaýl
dёчlоt stшktчrlалпш ъzahtiriinЁ sfir'atlandirэn va Ьч shчkturlаrа
spesifiklik gatiron mtiэууоп amillar da mочсчd olmugduT.
Вuпlаrdап istilagrlrq (mаsоlац Ьir tауfапш digэrЫ osarot,аltша
almast), ktila voziyyэtinda оlапIап itaatdэ saxlamaq tigtin
hakimiyyot mexanizminin уагаdrlmаsц xarici tahliikonin mcivcud.
luýu, hэгЬi,dоstаlаriп ymadrbnasr ЫаЬi va Ьчпlапп saxlanmasl
maqsodila miiпtэzоm smotdo voиit toplanmasr vo s. sociyyayidir.
Mйxtalif insan birliklori aTasmda tnz-tez va vaxtagm аlаqэlоriп
аrfiпаsl опlапп bir-biЙa, hoyat tэпiпа чо idaroetmo sistemina

Xahrlatmaq kifayotdiг Н, аlrпап vo kelt qabilalorinda

dбvlotin уапшшиsl Ёgtiп опIаrш qodim Yuпашstап vo Roma ilo
уахшdап tamýhф qiidratli stimul oldu. Апfik Rоmашп "ЬатЬаr

l
цыгаrков П.д.Мe>r<дtпврqлнне откrцrения. М. 1 996. Seh. 1 72- 17з,

348
bir Ьч haНmiyyofi mаhdчdlаqdrrmаýа vo фёrfiпаýа сэsаrаt
ga:Ks
еdэ Ьilшgz. Salmaaidao: sовгzl .dti{rlotin monýoJino dair раtiагхаl
ta'limi RоЬегt Filшеr irНýaf etdirir. о, "Раtriагхiуа va уа lcalrn
tabii hakimiyyafi adlr asorindo qeyd еdir ki, dбчЫ heg dэ azad va
ЬrаЬаr hЁquqlu а{ашlаr_, , tбrоfiпdоп baýlanmrq ictimai
mfiqavilanin mahýulu deyil. Hiikmdar ta'yin оlчпmur, segilmir vo
опа tabe оlапlш tаrоfiпdэп vozifosindan kапаr edila bilnoz. Ctinki
иbeliyindo оlапlаr опuп щаqlапdrr, Вц Kmi fiKrlor irali siirrnokla
Filmеr hбkmdат Щаkimiууэtiпiп аllаh tаrаfiпdоп gcindorildiyini
siibut efueyo galrýlT vo ýriф4ц,,еdir ki, hэmiп hakimiyyat Ьаgоri
deyil
'
qanunlara tabe
Umumiyy"tl", d0vlatin mопgауi insan birliНoгinin оtцrаq
hауай kegmosi, amok bdlgýsi! idaTэefuo fi,mksiyalannrn xiisusi
sosial tоЬоqэпiп olinda moTkazlogmasi vo mtiэууэп arazi
gargivasinda ohali iizatindэ siyasi hakimlyyatin qагаrlаqmаsr ila
baýtrdrr,t Аmегikа alimi D.Frenkel dovlэtin togakkiili.inii
аdаmlаrdа talobatm inki9afr ila аlаqоlопdiгэrэk qeyd еdir Н, опlаr
бz tэlэЬаtlапш toНikdo to'min eda bilmэdiНari iigiin qrup hаImdа
Ьiтlаgmэуо mасЬчr оlmuglаr. ýoraitdon asth оlаrаq hэmiп
qruрlапп hocmi vo xтakteri miixtolif soviyyodo ola biloT, lakin
опlаг еупi рrоЬlешlэтlо qargrlaqrr.
Dtivlotin yar_anmasrnr qаrtlэпdirап timumi sabablorla yanaýl
dбylat stпrktчrlапшп tazahiiЁhfi stir'atlondiran чэ Ьu sfirrkturlara
spesifiklik gotiron mtаууоп' аmillэr do miivcud оlmчgdur.
Вuпlаrdап istilagrhq (masalэn, bir Иуfапш digэгЫ аsаrоt аlhпа
almasr), ktila .yэziyyatiпda бlапlап iИаtdэ saxlamaq iiqiin
hakirniyyot mexanizminlh yqгadrlmast, xarici tоhlfйэпiп mcivcud-
1чýч, hагЬi' dostalari_h' yaradrlЙasr'Ыobi va ЬЙhгш saxlanmasl
maqsodilэ miintrazom surotdo vaмit toplanmasr vo s. sociyyovidir.
Miixtэlif insan birliklori Дrai3шdа tpz-tez чэ vaxtagшt olaqolorin
аrtmаst опlапп Ь}r-piйо; haYat tэrziпа чэ idaroeba sistЪmiпа
to'sirini gчсlэп{цdi
Xatrrlafinaq kifayotdiг'ki, аlmап чэ kelt qabilolorinda
dёvlotin ymillmasr Ёýiin опIаrrп qadim Yunanrstan чэ Rоmа ilo
уахшdап Иmýlrф,qiidrqtli stimul oldu. Anfik ftgцяпrп "ЬагЬаr
qоЬilаlэr, ittifaqrnr амrеt alfina аlтпаsшdап sоша dёvlatin
t_agэkktilti ргоsеsi .чеуli stir' otlondi.
,. Dtivlat struktшlапвш уаrапшаýlпщ,Qlачэ impulsu mtixtolif
einik hiTliНar агаsшdаkr miiпаqigоlэr,. idi, Hakim qэЬilэlэriп
istilagrlrýr,gediginde Ьir qayda olaraq Ъа9qа efuosa mопsчЬ оlап_lаг
osarot altrna alrnrrdr. Qadim Roma dёvlоti mahz, ёzgа tayfadan
olan оsirlэriп daim kфiiЬ galdiyi уеrФ tagokfttil Иpmrsdr (osirleri

,, Dёvlot tizЁnaqodorН tэgНlatdan bfu пе9а mriЪiim

olamotlorlo fагqlопir: l.idаrаеtппа араrhпdап iЬагэt оlап te'sisat
(va, уа щliэssisэ) vo оrqапlапп yaraclrlmast, 2.Qohurrluq vo уа
iстпа эlаqаlогiпiп arazi alaqalori ilэ ovoz oltmmasr. З.Мi.iпtаzоm
surэtdo vergi qоуulзmаsrпш hayata kegirilmosi. 4.Gёzlanilmasi
clёvlat оr.qапlап tarafindon to'miц оlчпап hiiquq sisteminin,
mасЬчri погmаlапп totbiq ol,*nmasr. : :,
Homin alamotlordon Ьо'zilогi d0vlatlo yanaýt digar
to'sisatlara da хаsфт. Вrша g<irэ аlшап sosioloqu М.VеЬеr qeyd
edir Н, d<ivlati шiiаууэпlэgdiгmоk iigiin mobz, оffuп уеriпо
yetirdiyi fcnksiyalan reallaqdirair spesiГrk vasitalerdon gжr9 etmak
lazrmфr. Опцп filcinco, "dcivlэt legitimliya.,., Ьir vasito kimi
zoTakrlrýa osaslanan hёlrrnpnlrq mtinasibatlaridir. D0vlat siyasi
idarэetnra vasitasi ohnaq e'tibanlo по ideal гifаh halr уаrасirr, по
do mЁtiэq nro'nada ýоr qtiwa dеуildiг. Сэmiууэtdо icltisadiyyatm
погmаl fealiyyatinin tq'min olunmasl, tahsi,l sisteminin
tэklTrillэ9ciirilmэsi, аdаmlапп sqsial mЁdafiosinin toqНli, sahiy-
yanin, еlmiп чэ mаdэпiууаtiц, inН9afl mahz, xeyli dаrосэdа
d0vlэtin tЪаliууоti ila baýlrdrr, :

Dtiчlэt hakimiyyot поzоriууоsiпiп xiisusi рrэЬlеmlаrirrdап

Ьiгidir. Her; da tosadiifi deyil Н, hakimiyyat nazariyyasino dаir
ЬiliНагiп mеуdапа qixdrф qэdim.dрчrфп indiyэ qоdэr dбvlat чэ
halrimiyyatin nisbэti mаsоlэsi siyasi elmlarin ladqiqat sferaslnda
morkazi i,eT tчtmчgdчr. Dёvlot carniyyotin siyasi sisternindo
baýlrca rol oynamaqla аdаmlапп, ippimai qruрlагш, siniflorin,
assosiasiyalaпп birgo foaliyyatini vo mtiпаsiьацеriпi tэяkil edir,
istiqatiэirdiгir vo Ьuпа nazarat еdiг.
Dёчlоt camiyyatdэ haНmiyyatin bagllca to'sisatt olmaqia
опuп siyasatini mогkаzlэgdiгilmiq fогmаdа hayata kegiTir. Вuпа

349
gоrо hоm паzэгi, hэm adi fliчrdц elкo do rеа1 gerpklikda iig
hadiso-d0vlob hakimiyyэt vo siуаsэt epila9drrilir. Вчпч demak
Hfaptdir Н, ХD( аsгiп:,sоrttrпа qedor sфsi fэlsafado чэ siyasi
elmlordo dёvlot vo siyasot,anlayrglaп forqlondirilnamigdiT.
D0vlэt поzоrýryеsi dcivlotin уаrапmаsц fогmаlаgmаst va
miivcudluф ile alaqodm olan genefik vo funksional pToblemlarin
tig qruprrnu ohato edir: l.ictimai. 2.Sinfi. 3.Dбvlэtin foaliyyatinin
siyasi-hiiquqi чэ tэ;kilаti-strйtчr asaýt.l Вu iig mе'уаrdап astlt
olaraq dcivlot ргоЬlеmiпiп todqiqina tarixon tig movqodan
уапаqrlrшgdrr:
l. 0z mэпЬауiпi antik эп'апоlоrdоп oxz edan siyasbfalsafi
va siyasi+lmi уапаýmа. Bele уапа.gmаdа dбvlot "iimumi iglоriп
holli vasitosi Hmi, idara еdэпlоrlэ (hakimiyyatla) хаlqш
(comiyyotin) miinasibtlaгinin tanzim olunmast mо'паsmdа baqa
diцЁliir. Mosolan, Aristotel dёчlаfi хаlqш va iшапlп siyasi
hауаtrш tqiminedan vasito Kmi izah edirdi,
2. Sinli уапаýmа. Bu mёчqеуа g<iго dёvlat camiyyotin
sinifloro biiltinmosi mohsuludur, sinfi miibariza silahrdrT (mагksist
konsepsiya)
3. Htiquqi va ta9Нlati-struКur Ьахlшdап уапаqmа. Belo
пtiqtеуiпаzого goro dбvlal htiquqi dtivlat, hЁquq vo qапчпlш
mопЬауi, comiyyot hауаtrш чо diivlэtin бztiniin faaliyyэtini togКl
ed€n, siyasi sistemda опчп oz struktчruпu mriolyoniogdiran
ta'sisat Hmi baqa dtiqiiliir. BeloliНэ, siyasi mi.inasibatlaгin diivlati
ohato edan iig сэhэti va btma mtivafiq olaraq dёvlotin iig
funksiyasr mtiоууопlэgdiriliг: t.TagНlati. 2.idaraedici. 3.tlmumi
maqsadlori rniiayyan edan. Ugtincii funlcsiyaya hayat faaliyyatini
qoruyub sax'lamaq, "iimumi rifahrn elda olrmmast, qayda-qanun
yaradtlmasr, dovlatla xalq, millot, etlros агаsшdа qar5rlrqir
mtinasibatin tonzimlanrnasi vo sair daxiidiт.2
Dovlat hэmgiпiп, sinifl аrlа d<ivlot arastndakl mi.inasibetlordo
miiпаqigэlаriп monbyi \imi 9rxr9 edir. Diivlot haqqrnda mёчсud
olan miixtalif tаsоwiirlогiп sintezi imkan чегiт К, goxlu
problemlari-siyasi sistemla camilyatin nisbatini, eloco de dovlatlэ

2 В€6€р М. Поrrитиlо l€к прlзваннне и профессия. Избр. призв М.1990;

Сqнпстебаrr Л.Гос"ударство и обчрсrво. Дишог. М1993. Ng5-6.

350
c€miy}rotin,. ham dэ idаrа eden qtiwаlогiп birliyini, dovlэtin
monpeyini, onun inkipfinln qoraitini vo istiqamatini va digэr
miihiiш ictimai mаsоlоlэri hэll etmakгпiimkiiп olsunl
Наг bil iФimai iдНрf maThalasinin Иrixi rеglопаl
хiЬчsiууэtlац mohtlud sivilizasiyaлm spesifiИiyi (qadim qarq,
ytпrап-rоmа sivilizasiyasr, hаЬеlа orta оsrlэrdа ргqdа va qorbdэ
mёчсud olan sivilizasiya),;,1gtimai-iФsaФ fогmаsiуаlат vo digаr
amillorla qortlonon mtirokJcab; goxcahatli prosesdir. Ёrпumilуаtlэ,
d0vlotin mапgоуi va tarixi tэkamiilti bir пе9а mоrhаlоdоп ibaгotdir:
I Моrhоlа. Dбvlotin tэýэkktiliintin ilk mоrhslаsiпdо ibtidai
icma (horbi) dеmоkrафаsrпrп qalrqlan sахlапrlш, antik avropada
гespublika чо mопаrхiуа, despot фimlоri чэ idaTэ fоrmаlап Ьir-
birini ovoz edir. Таm goНlda fomralagmayan (mtikэmmоl
olmayan) haTnin comiyyatda azad чо azad оlmауап аdаmlаr
movcud idi. Baqqa sozlo, cэtniyyat azad votэndaqlardan ibarot idi
ki, Ьuпlаr da oz-nбvbsinda siniflaro (toboqolara) bбltintirdii (azad
sanatkarlar, kondlilar, tacirla1 herbgilar, iпсоsэпаt пiimауапdаlагi
- hеуkоltаrа9lаr, гаssаmlаr, gairlar чэ ba;qalan). Вч mоrhаlэdо
camiyyotda idаго edan учхапlаr va Иbelikdo оlап аgафlаr
шеуdапа grxrT (mosalon, qodim Romada patrisilor va рiеЬеуlаr vo
s.), homEirrin, оhаiЫп qчllшdап va tam azad olmayan adamlardan
iЬагэt kateqoriyasr уаrшш Н, Ьчпlаr da vatandaglrýa чэ siyasi
htiquqa malik deyildilor. Bela miikаmшэl оlmауац obrazlr desak,
"natamam camiyyatdo dёчlэtiп iH baqltca frmksiyasl 'daqiq
mi.ioyyanloqdirilir: BiTinci, azad аdаmlапп'lrimumi i ginin qaydaya
salinп,last. ikinci, hоkmлапlц-kбlо hаlrпа gд|rптпr q аdаmlаrа tэzy,iq
giisterilmosi. Halcimiyyatin ibtidai icma f,огrrrаsшdап mirаs qalan
hоkrпrапhq (vojdizm) mопап<iуа ,va imреriуа hakimiyyot
fогmаlаrшrdа, elaca da, dбчlэtiп inkigafimn sошаiс mагhаlоsiпdо
daha da mcihkomlandiгilir.
II Marhola..,Dёvlatin togokktiliintin ikinci, marholosi оrtа
аsrlаri чэ Yeni dёчтiiп,,Ьаýlапфсrтu (XVI osr) ahato edir. Вu
mоrhэlеdа h0kmranlrq vo mtilkiyyot m'rinasibotlorЫn Ёstiinliik
togНl etdiyi giiclti despt, mопаrхiуа hakimiyyoti sахlашilг, olka чэ
vatondag (хаlф miinasibotlari tistiinlй taýHl еdir. Avropada

l
Демидов д.Н,сЬдосеев д.д.основы политологий: M.'1995; Бро Ф. политология.
вып. второй. М.1990.

35i
 &ýrlппаqdа оlш" lаkiп ЬЪ аrаdап qalxmayan qan qоhчmlчф
tipinda oIaqgЫ - sепуоrl,hаkimiу5д,оti qогаrlаgrr, Bu mагhоlоdа
gticlti despot hakimiyyati ila d<ivlat еlrпilаяdirilir, ýoTqdo vo QэrЬdа
halo qеуri-iфsаdi,mосhrrеfuа formast saxlanrlш. Т.IIоЬЬsчп
fiIcinco Ьч шайslаdо сэmiууоtdо diivlэt qoTxu intizmnr kimi
mёчсчddчг. )ОII эsrdоп Ьаglауаrаq Х,И эsrо qаdэr Avropada Yeni
dirwtin diivloti togaКiil tарrг. )ý/ эsrdв dfrnyada 5{ dtivlat movcud
idi. Вч dбvlot flgiin sociyyэvi сэhаt опdап iЬаrоtdiг Н, hakimiyyot
geniglonmэkdo оlап sosial vo iqfisadi Ьма tizarinda fоrmаlа;ш,
dёvlot ёzЕпр mэпsчЬ olan эrмiуа sahib оlчr (feodal ффшqlrýr
aradan qаlхш, tоцраqlапп birlagdirilnasi baqa pfiT), hakimiyyэi
tэdriсоп ,morkozlogiT. Эxazi dбчlэtiп mаkап osasrdrr. tctimai
fenomqn оhпаq e'tibaTila dбvlot fiziki, maddi osasr оhпафп уаýауа
bilmoz Orazisiz dбчlоttasawiiro stýan deyil:
iНnci, mэrhоlоdа vassalm ,mопаrха qaxsi sadaqatindan
iЬаrаt оlап miinasibaflari idaroetnonin mtitogalkil dovlot aparatr
ovaz edir, cэmiyyotda 9axsi asrlrhq miinasibatlari deyil, xidmat
mtinasibotlori ча fi,шйsiуаlап арапс1 rоl оу_пауlг. BeloliНa,
comiyyatin dtivlot-orazi mоkашпdа fоппаlаgmаsr, hakimiyyafin
siyasi toqНli prosesi. Ьа9Iашт. Mahz, ilk dofo olaraq haqqrnda
danrgdlфmи mоrhэlаdо--ХVl оsrdа "dёvlot tегmiпi igladiliT. Bu
tегmiп owolki d<irлrlаrdа |'malikana, "krallrq, "knyazltq, "torpaq,
"iшрriуа mочhчmlап kimi, elmi эdabiyyatda isэ "respublika
tennininin sinoпimi ЕэНiпdо i9lodilmigdir.
Dёvlot tегглЫ mеуdапа gоlопэ qodar dбvlot mо'паsшdа
istifado оltшап "rcspublika апlауrgшr halo XVI osrin ikinci
уапsшdа Jдп Воdеп бziintin "RespuЫika haqqrnda altl kiиb
esarindo (1 5?б-сr il) iglofirrigdiг.
Ш Morholo. Ноmiп mагhоlаdо qагqdа оldшýu Hmi
Avropada da dбvlotin mопагкiуа vo imperiya fоrmаlап
miihkэmlendi, hakimiyyotiп ацаik ictimai stгukhшu vo harbi-
feodal strulсtrхш forпrala9dr. Вч mоrhоlоdа хаlqlапп goxunda he9
Ьir inkiýaf emig dtivlэt fогmаst mtivcud dфldi, Lakin аr,гораdа
, millэtin ta9okktilti, timummilli Ьапkrп formalagmasl, бlkэlоriп
эksогiууэtiпdа dil vo modaniyyat birliyinin mёhkоmlапmэsi

l Serryor-feodalian camiyyatindo бz miilktindo hбkшdаr оlап topaq sahibi demakdir

352
plosesi Ьд9а 9апr, ХVII,,эм sosial-sinfi strцktцr,цп va amtaa-pul
mtinasihotlorinin уагапmаý1 dcivгii Hmj sасiууэlэпiт. Ru
шаrhоlэdо iпsап hЁquqlan va azadlrqlaп uffunda l miibarizq
camiyyotdo borabarlik va чэtопdа9 соmiууоЕфF inНýafr ЬрrоФ
iфуаlш fpallagrr (Ilobbs, Loklq ХУШ osrdo Rugsэ, K4nt:va Ь.}.
Mtitloqiyyэt dёчlэtiп hiiquqi fоrmаlаппdап biri kimi аsаslапфпlш
(Lokb Капt, QumЬоlt, va Ь.), d<ivlat zaka уа mo'noviyyat
formasl hesab edilir EVIII оsг rnaarifgilari, Капt vB Ь), dQvtatin
htiquqia mоЪdчdlа5drпlшаsr ideyasr iroli siiriiliir (KaBt, Hekel),
koTsitusiyah inkigaf konsepsiyasr iElonib hazrrlanrr (ХШ-ХХ
osriar - Yаsреrs va Ьаgqаlап).
, -XVIII оsr d<ivlatgiliyin yayrlrnasmda, bagqa sбzlon mопаrхlп
suverenliyindon millotin suverenliyino . kзqilmasindo уепi
marholadir; Bela К, dtivlotgiliyin milii.dбvlet fогmаsr fоrmаlа9ш
va XIX osrdon baglayaTaq biittin Ачrора regionrrnda уауtlrг,
Ш, mэrholoda hiiquqi dёvlotgilik vo , vэtandaglrq
miinasibatlaгinin iйi;afi ideyasr zэif da olsa, паzоrа 9аrрr.
Таdriсап fфeTativ ча kопfеdегаtiч dбчlоt fоrrпаsmш zoruTiiiyi
fikri fогmаlаqdr, Fеdеrаtiч dcivlat quгuluqrrrrun itýtiinlЁyй icleyasr
XVIII asrdo Monteske tarafindon iгаli siirilmiiqdiir. Bela dcivlot
fоrmаsl ,ХVIII ,оsriп sonrmda ABý-da, iНnci diinya mtiharibo-
sindon soma,isa AFRda увгапmrsdrr
Diirdtincii (miiasir},mаrhаlа. Вu mатhоlg dcivlatin tэkamtil
mагhоlаsi olmaqla federativ va kопfеtЬrаtiч , ргоsеslоriп
geniqlanmasi ilo sэсiуаlэпir (АIrпапiуа, isrеgro ve АВý, kegmiq
Y:uqostraviya vo SSRI). Вч mоrhаlоdэ yeui dбчlаtlэгiп уайпmаsl
prosesi daha da ,stiT'эtlэnir. Мэsаlап, l900cti ilda d{inyada З0,
l945-ci ilda 60, 1965,ci ilda l00, 1990-cr ildo 160, 1992.ci iido
175, 1996-cr ildo iso i85 dбvlot чаr icli.l ВМТуэ tИ,l olmao iigiin
hаг biT dё.-rlat beynalxalq htiququn subyekti kirni e'tiI,af edilrnaii,
rrrtistoqil hбkчmоtа, аrаziуо ча
ahaliyo rnalik olmalrdrr.
Dtiylptgiliyip mtiasir fогmаst mohz, suvererrlik anlayrqr ila baýlrdrr.
Miiasir dovlatqiliyin fоппаsшш gerrezisi va mбr,cudluýu sosial
birliyin millat аdlапап пблii ila stx аlаqаdаrdrг, Qeyd edak Н,
dovlatlar arasnda "tabii sаrhаd уохdur. Sдrhodlarin m<ivcudluýu

''цыйнков П.А. trrlеждунардньЬ оiношвнйii. Sоh.',1 7f -172i

353
иriхi inkiqafin mоhsчlчduг, qiiwaloT nisЫinin naticэsidir, ele
*siin'i, siyasi хаrаktеr dagryrr. Bu hэqiqeti vo praktiН
Ьuпа gёrа do
rеаllrф "Ш)rffk Emtonistan xfilyasl ilo уаgауап ofaýrr" еrmвпilоr
поdапsg baga dtýmiiT. Bfrtiin millоflоr gox etnik birliklordon
ibaгatdii чэ опlапп hamrsl siyasi sosiallagma prosesindo fоrmаlа;rr
vo mtikommэlloqiT. BiT sozlo, dбvlot iпsапlапп birliyinin siyaýi
tэgнliпiп ццiчеrsаl formasrdш. Elo Ьuпа girа dэ о, beynolxalq
hiiququn baglrca subyektidir,
Dбvlotin bjitiln inkiqaf mоrhаlаlоri vo tiploгi bir sша sabit,
iimчmtаriхi glamatleT vo frmksiyalarla saciyyэlaniT. Agaфdakrlar
Ьч qэЪildondit'Bu vo уа digаг sosial va sinfi zaminda iфrэеdiсi
qiiwolэrin fоrmаlаgmаsшш labiidltiyii. Ноmiп zamindo mtiasir
dёvlatlordo siyasi раrtiуаlапп, ictimai hотаkаtlапп, hakimiyyotin
segkili sчЬуеШlагiпiп hеsаЬша comiyyotin demokratiНэ;masi
meyli geni+lonif; siyasi tagНlin xarakterik m<ivcudluф-siyasi
sistemlor, morkazi vo регifеriуа hakimiyyotinin strukfuru ve
опlапп arasrndakr mtinasibat; dбvlotin yeгitdiyi хагiсi siyasatla
аlаqаdаг опuп orazisindon kапаrdа siyasi mаkапшш geni;lonmэsi
zorurliyi; tilko va xalq qaryrsrnda Ьir srга ёhdaliklorin yerina
yetirilrnasi. Bagqa sбzla, dmtildэ оmiп-аmапIrýш vo qауdаlапп
qoruibasr, hakimiyyэto mэпsuЬ оlап arazinin miidafiэsi, sosial,
milli, iqtisadi miiпаsiЬаtlэri tonzimlamalg iimumi rifah
mоqsоdlаrЫ va vozifэlэrini nazordэll qаgшmаmаq; hаш йgirп
mtitloq хагаktеr dagryan qапuпlаг qabul etmak, bЁdco siyasatini
lroyata kegiпnak, mtixtalif tа'фаth silahlr qiiwэlог уаrаЕпаq,
saxlamaq vo hшdац istifada еfiэrаk, хаriсi siyasoti hoyata
kеgirmэk чэ dёvlofi xarici ёlkеlэгdэ tэmsil etnnok hiiququ vo s.
Belэliklo, dovlat milli чо qoxmillotli durчmчп уаrаtdrф va
mtiэууоп эrаzidэ mбhkоmlопоп siyasi to'sisatdrr.

2. DOчLотiп xUsusiyyaTlaRi чэ FuNкýiудrлкr

Conniyyatin sфsi sistemi vahid normativ dауогlот osasmda
tэgКl оluпДп siyasi subyeНarin qargrlrqlr 'foaliyyatinin
mасmuudчr. Siyasi sistemin бzауrш tаqНl еdап dovlatin бzЁ da
siizЁn on genig mо'паsшdа аdаmlаг aTasmdakr alaqodir, yegano ali

з54
hаkiппiууэtо ,tabp oian siyasi birlikdil. Dбvlat аdаrпlапп
dаwаr*gшrш mесЬfri"siiiаtdё tonzimlemTrasini паzагdа tutап va ',

поrmаlаr sistemi asdsmda i,dara оlцпап taqНlatdrr. Опrш baglrca

mэqsoДi'timumi mэпаfеуi va йmчmi iradoni iфdo etmakdan,
insaп hilquqlannr'vo azjdlrqlanm qоПmаqdап ibarcitdiг
MЁasiT dбvlat iпsапш iimumi htiqчqlапш, эп baýltca soýial-
.- ] ...
,

siyasi ve hЁquqi"dэyorlari tэ'min edan ta'sisatlaTsg tasow[iTa

srýan doyil. Siyasi birlik'olan dёчlаt vahid iqtisadi ча modani
шаkап хагiсiдdо ola bilmoz. О, hоm da sosial чаkuumф уох,
dtinya birliyi ýorgivasindэ mtiчсuddчг.. Qeyd edalc ki, adamlann
birga hоуаfiпш togНIi formast obnaq e'tibarila diiilati'biitбvhlkdа
соmiууаtlё еупilоgdiппэk olmaz. О, comiyyatih mohz, Ьir
Ыssasidir., Demali, dбvlot аdдmlаr агаsшdа tаriхоп qоrшlа9ап
siyasi, sosial-sifasi аlаqаlоr va hЁquqi miinasibotlэr sistemitlir. Bu '

sistem аdашl'агш dаИъш9 vo fэaliyyэtinin iimmni оhэшiууэt a

da9ryan пбчlагiпiп goxsaylr aktrdrr.
Elmi adabiyyatda "dбvlat anlayrglna Ьir tarэfli, mahdud
nёqteyi-nazordan' уапаýmаq mеуliпо tosad{if edilir. Elo
miiэlljflоrо гarst galiniг Н, опIаr dёr,loti haddэn arttq to'sisatlr
iinsiНar goгgivasindo паzаrdап kеgirirlоr. Bagqa sбzlo, dбчlэtiп
mэzmuпuпu iig lraqlrca alamstla.orazi, ohali va haНmiyyotla
nrahciudlagdrnгlaT. Мэsаlап. N.N. Sedш уаzш: "Beyвalxalq htiquc1
va siyasi aspekt noqtcyi-nazordsn dбvlotin xara]<teristikasr iigiin
опu teцHl edan iig baglrca tinsiir-arazi, o}rali vo haНnriyyat Шуiik
ahamiyyota malikciir.' fuIaraqlrdrr: К, bu mtiэllif sоша,lс
mtilahizolaгinф dovlэtin mаапuпшlu tegНl еdоп digar Йiilrtim
iiпstirlаг tizэrindon siikutla kegir. ЭrTela, mtiasir dtivlэti digor
insan ЬirliНаriПdэп tасгid еtrпэk tаsаwiirэ srýan deyil. Axr, biitiin
iпsац biTliklari vahid iqtisadi, iimumi modani makanda vo hatta
iпfоrпiаsiуа miititinda inývcudduT, N{а'luпп olduýu Hmi, hаr Ьir
dtivlot oz idaroedici еliИslш fоrmаlаgdlлr, siyasi idаrоеtmо
sisterhini уаrаdrr. ikincisi, dёvletin {iпsiiriэri srrasinda опrш
hiiququ va iqtisadi osast'x,йsusi уег tutчr,
Qeyd, edok Н, mйvafiq поrmаtiч qaydalarД v-o, iqtisadi
kompleksa malik olmadan rntisotэqil suчеrеп dбvlat ola Ьilmоzл

' Политология. Под рфак.:;r.В.'flолуниной. Sob t.tg.

з55
ýtibhosiz, огдзi,,оhаli ча hakimiyyot dбvlatin fimumi vo xtisusi
ahomiyyot da$yan olarnatloridiil Вчпlалп ehamilryatini paltrraq
olbetta, on aztl,elmi sayrqlama olaTdr. Diivlqt konkret mоkап-
zaInaJI prgivэsindo mёчсЙ оhп kollektiv fепоmепidir,' DtivlaЙ
struktчпlпа hоmqiпЦ iцzibati dёvlot tэ'sisatt (iйrоеtrпо aparatt
hakimiyyot,.aparafi ilэ: tarв,, eynilik tэýНl еПпir), hakimiyyat vo
idагоеfirrэ оrqапlаппш istifado etdiyi kornmunikasiya sistemi
daxildir. Dбvlatin torНb hissasini tафl еdэп tiпstirlоriп
goxcohatliliyi опuп goxfunksiyalr spesifik siyasi to'sisat olmasr ilэ
baýlrdrr. Вir stizlэ, dбчlэtiп iinsfirlari obnadan adamlann sosial
hоуаtпш fenomeni,Hmi фаsi sistem mбчсud ola bilmэz.
Dбчlэtiп ba;lrca seciyyaй xtlsusiyyatlэri agaýrdakrlaгdrT:
- Suverenlik, baqqa sбzlо,,хаriсi asrlrlrýa malik olmamaq vo
cilkanin dдхili iplaгina,mtinasibotda опчп aliliyi. Suчегепlik шэhz,
siyлsi hakimilryэtin aliliyini ifadэ edir. Btittin hakimiyyot qоrагlагr
бlkado уаlшz ali siyasi hakimiyyet аdшdап qabul оluпur va
camiyyot fizvloгi tаrаfiпdап hёkmоп уеriпо yetirilmalidiT.
- Dovtot аупса siyasi qtiwolorin deyil, biitiin camilryatin
пrапаfеуЫ ifada edir.
- Dбvlot hakimiyyetinin fuцlsiуаlапш reallaqdrran xtisusi
оrqапlаr ve idагаеtmа sisteminin mбvcudlufu.
- Hakimiyyatdo olanlann zorakrlrqйn istifado olunmasmt oz
iпhisаппа abmasl. Вu о demakdir Н, бz vatandaglanna qаrýt уаlпи
dёvlatin giic tatbiq еtmэk hчququ чаrdш. Comiyyot iizvlorino qargr
mасЬчrеtша iйisагr htikmranhq еdэп аzhфп vo уа бlkэ ahalisinin
o}sariyyotinin monafeyina xidmot eda Ьilоr. Вч rnaqsэd tэ9Нlati
imkanlara (mосЬчгеtmо араrаhпа) malikdiT.
- Dёчlаt mЁаууап hiiquqi qауdаlаrlа sасiууэlэпiт, О, oz
orazisinda htiquqi qауdаlаrш yaradtcrst va qоrшрЬ saxlayanr kimi
grxrg edir. Htiquq dбvlatin miiоууэп nolTna vo щtiпаsiЬаtlаr
sistemы шёhkошlопdirir.
- Hakimiyyotin aliliyЫ hayata kegiron miiоууэп аdаmlаг
qruршш mбчсudlчф. Bu qrчр bazi siniflaгi чэ уа camiyyэtin
olsariyyatini tomsil еftпsklэ iirnrmri iglаriп idarэ olunmast
ftrпksiуаlапш уеriпо yefi гir.

l Санистебан Л. Государство и обrцество. .8иалог 19ý13. М 5,6

356
 , :, ;Comiyyot adrndan dax.ili v? ,xaricir,,siyasatin hoyata
kеqirikц€si. ,, .,l;,,

- Qanrm vo qayda уаrаtпаq tigttn dбvlotin mtistosna hiiquqa

malik olmast. Ер.шiп qanrrn va qaydalar mёусчd aTazi daxilindэ
biitiin ahali Ёgiin macburidir. Xiisusi mоqsосllог vo digor ictimai;
ehtiyaclar iigiin vergilar yrýrlmasr da doylэtin sэсiууай
xtisusiyyotlari ndondiT.
- Nisbi daimilik. Ya'ni dcivlotin makan-zaman xarakteri,
hiiquqi qaydalarrn konkrct arazida чо kotrkret vaxtda baliyyoti.
Эwoldo qeyd atdiyimИ Kmi оrаzi, ahali чэ haНmiyyat
dovlotin baglrca tiпsiirlаriпdапdir. Эгаzi dёчlэtiп fiziИ, maddi-
tabii эsasrdrr, оп]ш mаkап mahiyyotidir. Tmix sфiddir Н, bir
dбvlэtin digэгiпа эrмi iddialan sэrt miibahisalaro, miinaqigalora
vo hotta hэФi toqqugmalaTa gotirib 9rхаrrш9&r. Xalqrmrz tarixi
inkiqafin miioyyon mаrhоlоlоriпdа ba'zi dtivlotlarin adalotsiz
огаzi iddialanna ma'ruz qalmr;dlr. Еrmапilаriп tarixi riуаkаrhф
vo siyasi hayaslzlrф о dэrосауо gatdr.ki, ХХ оsriп son onilliyinin
оwоllэriпdо Еrmапisип hэrьi Ьirlоqmоlагi xarici qtiwolorin
kёmayi чэ oz igarimizdэn olan, хауапоtkаrlапп sa'yi ilo
АzаrЬаусап araиisinin 20 faizini - Daýltq QаrаЬаýdап olavo 7
rауопumrrzч i;ýai etdilar. ZаЫ оluпmuq arazida, аПrq АzаrЬаусап
dбvloti, ya'ni ahalimiz vo hakiщiyyatimй m0чсчd deyildir.
Dёvlatin rnonsub оlduф агаzi опчп sosial-siyasi,Tnokanrna
gevгilir. Sosial dedikda mбчсчd siyasi birliyin (dёvlatin) hayai
foaliyyoti iigtin mrihitin mёvcudiuýu Ьаýа diiýiiliiTso, siyasi
mачhuпru dбvlot hakimiyyatinin foaliyyatinin makan sorhaddini
sосiууаlапdiгir. Dбvlotin mоппtшчпа ёlkэпiп koni<ret goraiti,
опrш arazisi ila sacilyalonon tэЬiаfi oiddi to'sir gёstaTir. Maddi-
tаЪii amillor dбчlаfiп varlrфnrn оп vacib gоrtlоriпdэпdir.
Dбчlоtlоriп togokkrili,i va аrаdап qalxmasr ilk novbodo эгаzi ila
qartlanir;. :;

Dбvlatin огаzisiпа tоrраq, faydalr qмmtrlar, hаyаlmоkац vo

шсjчсud arazidoН sular daxildir. Эrаzi уаlпr2 :ý[tllц:,tограqlа
mоhdчdlаgmш. Вuо demokdiг Н, dtiчlэt <iz suveTen haНnпiyyotini
qeyd etdiyimiz mоkапlапл hаmrsша mtiпсаr ediT, опlап хагiсi
dtivlotlorin vo xtisusi qохsаlаriц: mtidaxilasindэn qоrчmаq
hЁququna malik oluT. ,

35|7
, -, ,, Мёvý.чd бlke oTazisinin Ьiг
Ыssosindo dёvlatin
digar formasr эhаliпiп
hakimilryэtiniп шоhdчdlаgdrпlmашпш
istэуiпiп oksino рlщаq hamin hissodo xarici qоqчпlапп
усrlоgdirilmбsidir, Yuхапф уiirЁdЁlоп btittin mйlаhizэlаг аsаsшй
Ьеlэ qвnaata golmak оlаг Н, nisbotэn sabit vo biitovliiyiinэ
e'tibarlr tв'miпаt оlад hаr hansr огаzi dcivlotin md,vcudluýunun
-
baqlrca gэrtlогiпdопdir.
Dёvlofin iНnci miihiim iinstiй m0vcud dovlэtin эгаzisiпdа
уаýауап ч€ onun hakimiyyatinэ tabе olan ahalidir. Вurаdа masolo
ondan ibarotdir Н, dбvlat Ьir mi,llotdэn фч паdir hаllаrdа оluт) vo
уа goxmillotli biTiikdon ibarot ola bilar. Qoxmillotli diivlэt
garaitinda hakimilyatin sa'ylari miixtolif milli qruрlаr агаsшdа baq
veron mtinaqigolэri tэnzimlamaya istiqamoflonir. Мillэtlэrаrаsr
miinaqiplarin tэhltikasi bundan iЬшаtdiг Н, о, notico e'tibarila
sераrафrlrýа чэ hэttа goxmillotli dёvlatin siiqutuna gatiгib 9rхапr.
Keqmig Yuqoslaviya vэ.QexoslovaНya buna misal ola Ьilаг.
Xalqsrz, milli asasdan mоhrum dcivlot ola bilmoz, lakin
dбvlotsiz хаIqlш mбvcudduT. 1948-ci ildo isгаil dtivloti уапrпапа
qodar уаhчdilаr bu vaziyyotdo olnuglar. Hazrrda folostinlilэr ýz
dovlotini yшada Ьilmirlаr. Demali, millat dёvlotin toqokkiiliiniin
vacib qortlarindandiT.
Вir dovlatin aгazisindo уаýауап miixtэlif millоtlоr eyni siyasi
hakimiyyatin dagrytctst olsalar da опlапп аrаsшф ziddiyyotlor va
miinaqiga ehtimalr aradan qаlхшш. Qoxmillэtli dcivlэt ;oraitindo
millatlararasr ziddiyyatlaг vo gaTginlik ictimai-siyasi sabitlik iigtin
ciddi tэhliiko triгаdir. Ctinki millatgi sераrафt qiiwolэT oz miistoqil
dovlatlarini yarafrrraýa cohd еdirlоr. Bu maqsodlэ опlаг silфlr
mtiЬаrizауэ, hatta teпora а1 аtrгlаr. )О( osrin 80-cr illorinin sопцпdа
Daýhq QаrаЬаý еrmэпilаriпiп - sераrаtgllапшп harakatlэri Ьrлrа
ауdш sЁЬutdur. Опlапп "sфsi tonganofasliyi "Mristoqil Daýliq
Qaвbaý Respublikasrnm уагаdrlmаst ils noticolэndi. Toassiif ki,
Fтапsа раrlаmепfi bu Ьdпаm qeyri-qanuni respublikanI "tantmaýt
qаrаru aldr. (l998-ci ilda).
ictimai inkiqaf Иriхiпdа qаЬапq suratda ёziinii tazahiir
etdiran siyasi fепоmепlоrdоп ап giTkini millotgilik olmu;duT,
Millatgilik Ьч чо уа digэr insanlar qruрчпш oz milli birliyino
фхili ehtirasla, tacaviizkar niyoflo шэftuпluфпЧ1 ba5qa bir 9еу
358
dеуildrrз MiЦ.atgilik шепfчr miЦi dЁsЁпеэ tarziniл girkin
mоhsчlчdчг. Вч ma'nada ermiililarin. ЁНп mоlпачiуу,аt
tarixi.y.дddавшrzdаnsilinшаmolid!fу1','..i..i...
Eёylotin tins_tirЁ mtiо}ryоп oTaaida.m[ivafiq оrqапlш
фtiп,,,,,,,,,,,,,,,,.rf

torofindalr :hеуаи, kegirilon dбчIэt haНmilyatidir.' Doviatin

fоппаlаgmаы,tigЙ dёvlэt hakimiyyati иriкi zаrшоtdiт_ HaКmiyai ,

siyasi еliи ilo ohbliniш qalan Ыssasi аrаsшф aýahq vo.tabegilik ,

mtinasibotloridif.. ].,
Dбvlatin xtisusiyyotlэrindan
,., ,l:
danrgarkon biirokгatiya va уа
dёylat idarosi h4qqшй miilahizo , ,yiiriimok, d8.,, vacibdir.
Biirokratiya dёчlsJiл stuktrrrunun spesifik tinsiiriidifu. Btiro-
l.-Btiyasrz, zora malik olmayan dбvlot utopiya olardl. Мiiаsiг
diiпуапrп heg Ьir inki9af etmig dбvloti idaraedici btifokratiyadan
уап, kegmir. ,Mosolan, ХГХ аsгlо mtiqayisoda iyirrrrinci yiizitliyin
sonundadёylot mа'murlапшп sayr xeyli arfinrgdlr. Mo9hur Belgika
iqfisaфrsr Мапdеliп hеsаЬlаmаlагша gётэ AB$-da dбvlat
idаrоlоriпdэ 9аlrgапlапп sayr 1821-ci ildaН 0,7Ydan l901-1902-ci
illэrdо 3,1%а, 1920-192l-ci illordo 5;3%э, 194l-ci ilda 11%а чо
1970-]97l-ci illarda isa t4%a,gatrnrgdг. B.ryuk Britaniyada
homin: :rоqаm l901-1902-ci iltardo |,4О/о, 1920-19Р.1-ci illardo'
2,6О/о, |939-1940.cr illаrdэ 3,4%, 1968-ci ildo isa 8,б% olmugdur.
ABý-da diivlэt qulluqgulaпnln ýayl l947ci ilde 5 milyon 89l min,
l9б?сi ildo l1 milyon 8б7 min, 1982-ci ilda iso iб milуоп 197 min
пэfаrа 9аtrш9dir.2
Dёvlat quiluqgulannln Ъaliyyoti ilk baglanýicda funksional
inzibatgrlrq хаrаktеri da9ryrr. LaHn Ьiirоkафашп mahiyyatinda
tэzahiir еdоп 'funksionalhq sопrаlаr (miiayyon qaraitde) siyasi
xarakter kasb еdir'чэ biirolcatiya mtistoqil siyasi qirvvayэ pvгiiir,
iratta ачtоritаг hakimiyyэtin dayaýr Hmi grxrE edir.
' D0vlot qчiluqgulаплш xtistlsi gakisinin siir'atlo агfiтаsr
yalmz"sinfi sipsi hoknranlrqla gоrtlапmir. Dtinp pгaktikasr
tasCiqlayir ki, mЁаsiг dбvlet tokca sinfi hбlсilЙйq aloti Hmi gшrр
еfiпir. О, mбчсud оп'эпаvi firriksiуаш saxlamaqla ЬаrаЬоr ictimai
zidФyyatlarig .rла,,ппiiпаqigаlогiп genig dаiгаsiпi tопzimlоmоуо

I
Эvvэliri fasiido hakimiyyat haqqmda ahatali tahtil veldiyimiz йgiilt buTda onutr gэrhiпа ehtiyac
duymuruq.
2 Мандел
Э. Власть и де+lьги. М., 1992. Sah. :l37-1ЗS

359,
mfihiim diqqэt yetirir. V.Brandt уаzrrФ Н, "Ьт сtiг mtinaqigo
"sinfimoseledeyilbnpeydф1.| ,} :"
Dбvlot miiasir comiyyotdв ictimai byatrn Ъfrtiin tеrвflогiпо
tэ'sir giЫэrоп orqanimdir. Опtrп foalýyoti hоr hanst fаrdi vo уа
qпrрudфl, bЕtiifi Bosial tаЬоqэ чэ qruрlап mшаqlапdшrr.,ОlЬаttэ,
har'bir sosial'qnrp ёdпэmохsчs miixtolif шэпаfеlоrа malikdiT.
Dбчlэtiп sosia},funlsiyasшrrn inkigafr эhalinin o1кariyyoti tоrо-
fiпdеп опчп legifimliyinin tasdiqi va e'tirafi Hmi grxr; ediT.
Эl<sino, dбvlotin sosial foaliyyetinin mohdudla9пBsr vo demok-
ratiyantn srxrgdmlmasr homin lфtimliуiп soviyyosini аqаф salrr.
Вir sýzlo, mtiasiT dбчlэtiп aýaslfll уаlпи sinfi olanot togКl еtrпiт.
Onun fэaliyyoli yg fiцаmikаsl xeyli'ictimdi-tarixi, mоdэпi vo
sosial-psixoloji hadisэlari ;artlandiriT,
' Siyasi sistem dошпчg vэziyyotdo qalan hadisa Hmi
sociyyalanmiT. О, daim inkiqaf edir vo Ьчпа miivafiq olaTaq dбчlоt
dэ siyasi to'sisat olmaq e'tibarila hэmiqа tai<rTrilla;iT. Miiasir
dбvlotin inki9afinda Ьir пеqэ mеуl diqqэti colb edir. Diivlotlarin
ýо)пшrrш inki9afinй (xiisusilo аwора d<ivlatlorindэ) aparrcl mеуl
опlагш asl demokratih hiiquqi dovlot уаrаdtlmаsша саhd
еmаlоridiг. Вu cohat Ачrора cilkolorinin 9охчшrп konstitusiya-
sшdа ciz oksini tapmrqdrT. Xalqшrzrn qabul etdiyi konstifi;siya da
sэciyyavidir, 1995-ci il поуаЬrш l2dэ АzоrЬаусап Respublikasr
rеfеrепdumчпdа qabul edilmiq АеотЬаусап Respublikaslmn
Konstitusiyasmda deyiliT: "Azarbaycan diivloti demokratik,
hiiquqi, dtinyavi, чпitш respublikadш.
Miiasir demokafik d<ivlot ilk пбчЬэdэ htiquqi mо'па da;rytr.
Hiiquqi diivlotin mtiasiT modeli hоm kegmiqa aid tосгiiЬапi, hоm
da son illarin nailiyyati оlап demokratik рriпфlоriп Ьir Hssasini
ёziindo birloqdirir. ýiibhasiz, htiquqi dovlatin ргiпsiрlэriпiп Ьч va
уа digеr ёlkoda realla9mast mtixtalif fогшrаdа hoyata kegirilir.
Masalon, AITR, Frапsа va ispaniyл h{iquqi dбvlotin takmillaqmiq
modelini totbiq еfiпоуо dяhа уахшdrr.
МЁаsir dбvlatin inkipflnda miihiim mеуllаrdап digэгi
d0vlotin sччеrепliуiпiп demokatik mэhdudlapdrnlmasrdш. Эgэr
аwаlэr dfinya bftliyi tоrаfiпdоп bu чэ уа digoT dёvlata mtiayyon

' Браrцт В. !емократический соlцаrlизм: стать и речи. М.,.1992, Sоh. 127

360
moslahot verilnэsi опuп daxili i9laTino qапýmаq kimi
qiymatlэndiriliTdiso, indiН qaTgrlrqlr asrldrq diinyasmda ауrr-ауп
рrоЬlеmlоriп фоrЬi, ekoloji, va s.) helli sччеrепliуiп lazrm
gэldikdo mtioyyan aфllr diigtinco tай ilo шэhdudlа9drпlmаsrш
tolab edir. Мэsоlап, bir dёvlatin atom stansiyasrnda bag чеrоп
рагtlауrgш пэtiсаlогiпiп шаdап qaldrnlmasmr digэг d<ivlatdon
tэlаЬ etmasi heg do bu dёvlotin daxiН i9iпэ qапýmаq Hmi Ьара
dii9iitmomelidiT.
MiiаsiI dtivlotin inkiýafin.rn шеуllоriпdап Ьiгi isэ dtivlot

Yerli sШrrktшlапп inэnafeyi пашiпа haНmiyyot yiiksak

d0vlat stпrktuTlan аrаsшdа yenidan Ыiltiqditiiliir; Bu cahd yerli
haНmiyyet stukturlmшn mibtэqil qоrаrlаr qэbul etmesi, bagqa
stizla, бziiniiidaronin inki;afi паmiпо edilir. Dёvlot hakimiyyoti
оrqапlаппш fuпksiуаlапшп bela bбlmdtifiilmasi уеrlэгdа demo-
katiklogmoyэ, votandaglarrn idаrоеfuо prosesino daha genig colb
olunmasma, siyasi va sosial-iqtisadi qэrатlаrш qabul оlчпmаsшdа
igtirakma imkan yaradrr.
Мiiаsir dбvlotin inkiqafmrn sociyyэvi meyltarindan biri
do iqtisadi vo siyasi hoyattn inteqrasiyastdrT. inteqrasiya meyli
hаzrrdа ilk novbodo Аwора iqfisadi birliyina daxil olan dov-
lotlorin komiyyэt агtrmlпdа tozahiiг еdir. 1994-cti ildo hamin
togkilaИ Avstгiya, tsveg vo Finlandiya daxil olduqdan sош,а
опчп iizvlarinin sayr l5o gatdr. Аrtrq Ачrора ршlаmепti tipindэ
xýsusi dочlаtlэгагаsr hakimiyyat оrqаш yaradrlrr. Biitiin Ьu
ta'sisatlar Qorbi Avropa tilkolorinin daha sж siyasi inteq-
rasiyaslnr ntimayig еtdiriг.
Mibir dtivlotin inН;afinda ohэmiyyofli mеуllоrdап digari
camiyyotin birliyini tэ'min еdоп xiisusi ideologiyaya malik oknaq
soy'loridir. Эgоr comiyyoti vahid gakilda birlo9dirrnak ideyasl
yoxdursa onda dёvlot oz inteqrasiya funksiyasrm itirir. Bela halda
miixtolif qruplar haНmiyyotin ali огqапlшша tazyiq gcistarmoklo
"ёzlэriпа lazrm olan sayda ictimai gаkоrЬurа tolab edacaklor.
Nаfiсаdэ dбчlаt biiti.in comiyyatin monafeyini ifado eftnok
imkашпdап konarda qalacaq.

I
Desentгalizasiya marftazi оrqапlапп Ьэ'zi чаzifэIагiпiп yerli оrqапlаrа чегilmэsi demakdiг

36I
 tdeoloji dayaq hаагсlа АzоrЬаусап Ёgiiп daha часiЬdir. МiШ
ideologlyanm miivcudluýu iilkorlizdo xalqrn diivlot atrafinda
srх Ьirlо9mаsiпiп,, miШ birliyin, haqiqi vatanporvorliyin
Ьrqоfrr оlmдsrш ta'min etmig olardr.,Yeri golmiqkon qeyd
edak Н, 90-cr illaTin iНnci уапsшФ milli ideologiyanrn
yaradrlmasr ilo baýh ktitlovi informasiya чаsiЫоri xiisusilo,
motbuat xeyli fэallrq g<istэrdi. TossЁf К, ziyalrlann, siyasot
sferasrnda galrgan bo'zi gэхslоriп Ьч istiqamэtda fоаlhф аzаldц
ictimai го'у dalýasr diqqotdan yaymdr. Вir sozlo, milli ideologiya
ila baýlr tэЫiýаt kompaniya хаrаktеri dagldr.
Nahayat, miiаsir drivlofin inki gafmda saciyyэvi mеуllаrdап
biri iso biirokratik idaroetmэ араrаtrпш ixtisar оltшmаstdrг, опuп
sахlашlmаsша sэrf edilon хагсlоriп аzаlmаslфг. Dбvlat
qulluqgulan-biirolcatlar hаmi9э 0zlеriпiп eqoist manafeyini Фdiir.
Bu isэ dбчlэtiп mапаfеуiпо чуgtш gаlmiг.
Dбvlot haqqmda yiirtitdtiytimtiz miilahizalori iirnumilaq_
dirшrok чэ konkretlagdirrrrak asastnda опа Ьеlо biT to'rif чеrmаk
olaT: Diivlat bfrtiin чэtапdаЕlаr iigiin mасЬuгi хаrаktеr daglyan
dбvlot hakimiyyofinin kiimayila mtiayyon аrаzidа miiаууап
ahalinin hayahnt taqНl va idаrа etmak maqsэdila уаrаdilап va
camiyyatin фаsi sisteminda xiisusi, baqlrca, spesifik уеr tчtап
to'sisatdr, D<jvlatin mahiyyэti daha gox опuп fuпksiуаlагшdа
tazahtir еdiг.
Dбvlotin on'onavi iH baglrca frmksiyasr vardrT: Daxili ча
xarici fi,mksiyalar. Dtivlotin dadli fuпksiуаsша bunlar aiddir:
i)Movcud siyasi quruluqu, camiyyotin sosial-siyasi stukturunu
qоruуuЬ saxiamaq; 2)TэsoпЁfat-tagНlatgrlrq чэ ictimai-iqtisadi
vazifэlar (iqtisadiyyatm tanzimlonmosi, iqtisadi sabitliya nail
оlmаф; 3) Sosial чэzifаlоц ya'ni sosial рrоqrаmш yorirro
yetirilmasi; 4) Мэdопi-tаФiуэ чаzifэlэri. Вuтауа tohsilin,
rnodэniyyofin, elnnin inkigaf etdiгilmosi, tarbiya rnoselalarinin
tonzimlanmasi, Ьiг scizla, camiyyotin mа'пэчi hoyatrnrn daim
takmillagdirilmasi daxildiг. Xarici funksiyaya cilkonin miidafi osi.
belTralxalq alomda опuп manafeyinin qоrчпmаsl чо suverenliyinin
ta'min olunmast aiddir.
Siyasi to'sisat olmaq e'fibarila dбv]ot Ьir srTa rntilriim
vozifэlori hall edir, Вuпlаrа ilk пбчЬоdо comiyyatde siyasi
з62
sФitiiyin to'min edtlmosi; miixtolif mопаfеlоrа malik olan alTr-
ауп sosial qпrрlат агаsшdаkt miiпаqigоlэriп, ziddiyyatlarin iizo
gшапlrпаsr vo аrаdап qalФnlmasr, votelrdaýlann hýquq чэ azadlrq-
1аrшrп qопmпвsr, опlапп tehltikэsizliyinin ta'min edilmosi, hiiquq
qауdаlаrшrп gбzlanilmasina nаil olmaq daxildiI.
Dёчlэt hoyafinro togНlinin эsаs qaydalaщ xiisusilo dcivlotin
siyasi toqkilina aid ba9lrca ,ргЬiрlаг dбчlэtlэriп kолstitu-
siyalannda tasbit olunmugdur. Yеri gэlmiqkа,п qeyd edэk Н, israil,
Soudiyyэ Эrobistanr, Butan vo Оmап miistosna olmaqla diinya
бlkоlоriпiп bt yiik oksariyyati yaah konstitmiyaya malikdir.
Mtiaýir d<jvlatin sosial fuпksiуаlапшп еhаФ dairэsi getdikce
geniglenir. Masalon, indiki elmi-teщiН toroqqi dovriindo
informasiya sаhэsiпdэ dбvlatin rolu olduqca bбyiikdiir. infor-
шафа funlisiyasr hаzшdа dёуlоfiп fiшksiуаlап igэrisindo оп
арапсilаппdоп sayilrT. Bu funlcsiyan|n ш€zmчпч gохрlапlrфг.
Buraya infonmasiya-tabliýat, informasiya-idaTaetma, informasiya-
istehsal ча informasiya-mэdeniyyot sahэsindoН foaliyyat aiddiT.
iпfоrmаsiуа sanayesi va опuп tэqНli diiпуашп аksэr olkalэrindo
dбчlоfiп оп miihtim faaliyyot sfeвsma gevrilib, ba'zi <ilkэlагdо isa
d0vlotin inhisanna kegib. ideoloji арагаt dovlat tэ'sisatlanmn
aynlTnaz iinsi.iriinii togНl edir. ictimai-siyasi iпfоrmаsiуапш idаrэ
olunmasr mahz, dovlat ta'sisatlannm foaliyati ilэ baýlrdrr.I
iпfоrmаsiуапrп comilyotda oynadrýr boytik rol zаmашп ап
baqlrca talablorindan biri olan аgkаrlф dоýчгdu. Аdаmlаrrп siyasi,
iqtisadi, sosial vo modoni hayatr haqqmda, опlапп monafelari
barado infomrasф comiyyotin sorvati olmalrdrг. Sivilizasiyalr
comiyyotin prinsipi mohz, Ьцпdап ibaretdir.
Qeyd etmat lмrmdrr Н, miiasir dovlэtin funksiyalannm
geniglonmosi, ictimai hоуаtш miixtэlif sfеrаlаппdа опuп гоluпuп
gЁclonmasi plitoloqlaг Ъrоfi ndon bimro'nalr qiymotlandirilmiT.
Моsаlэп, Yuqoslaviyada marksist odobiyyatda belo bir fiНг
hаНmdiг Н, dбvlatin funksiyalannrn daha da giiclanmasi
etatizasiyaz prosesino gotirib 9шшr vo vatondaý camiyyatinin
zoiflomэsina sabab olur.

l Рокар. М. Трудиться с душой. М. 1990. ýah, 132-134.

] Eutizasiya icfimai hоуапп biittjn sahBloTiпa, хiisцýils iqibadi sfеrауа йvlвtin tazyiqinin
g0сlвпmэsi demakdir.

363
 Эlbatta, Ьеlо fikirlB raalaqmaq ptindir. Siyasi elitamn
hayata kegfudiyi dёvlot hakimiyyoti cemiyyetdo nainki idагаеtrпо,
hsm da оlаqэlапdirшrа funksiyasrm уегiпо уеtiгir, Siyasi elita
ziddiyy,atlorin tonzimloyicisi kimi grxrq еdiг. о, ictimai sistemin
оsаslапш qоruуап, sosial qruрlапп qargrlrqh tоqqчgmаlаrшm
qаrýБlш ala Ьilэсэk giizo9tlaгin, kоmрrоmisiп fоппаlапш,
yollannr шауrЬ taprr. Dovlot haНmiyyoti daxili ziddiyyotlorla
yanaýl, xarici ziddiyyotlori, bagqa sбzlo,digoг оlkэlоrlэ
miinasibotlordэ meydana grxan miinaqigэli voziyyati аrаdап qaldrr-
mаýа, оrtауа 9шап dбvlotleraгasl ziddiyyэtlori tonzimlomayo
galtýlr. Вuпчпlа olaqadar dбvlot hakimiyyэtini hoyata kegiran elita
milli miidafio vezifaloгini hall edir, diplomatik mtiпаsiЬаtlогiп
hayata kegirihnosini reallagdrпr.
Dбvlatin sosial fчпksiуаlапшп gепiglопшаsi ohalinin
gёziinda опuп legitiп,liyini daha ф tasdiqloyir. Diinya siyasi
praktikasr ýiibtit edir Н, dбvlotin idaroetmo funksiyalan Ьu va уа
ba9qa goНlda hаr yerdo geniqlonir. Biittin cilkolordo iqtisadi vo
sosial yffksolig, mоdэпiууэtiп inkigafl dбvlatin fэаliууэtiпdоп
kanarda mtimkiin deyildir. Tosadi.ifi deyil Н, dбvlotin aradan
qaldrnlmasmr, laývini Ьu gtin heg Нm nainki talab etrniг, hotta
аrzulаmrг da, Yadda saxlamaq laamdrr Н, dovlэt zаruri tarixi_
ictimai fenornendiT.

з. DOvLэT tрдкаQiLiуiпiгt гокмдl,дкt

Mtiasir diinyanrn hоr bir dovloti bagqalarndan goxlu spesifik

сэhоtlаri чэ saciyyovi xiisusiyvэtlori ila forqlanir. Bu сэhаtlоr vo
xtisusiyyэtlar miiasiT d0чlаtlогiп dziinamoxsus Игiхi takamiilii
gediqindo dini-modani ап'апоlоriпiп, sosial чэ etnik miinaqi-
qэlаriп хаrаktеriпiп, хаriсi siyasi чэ tobii аmillоriп to'siгi altrnda
tэ9оkkЁ1 tapmr;drr. Dбчlоt qurulugu ап'опой olaraq idaragilik vo
оrаzi fоrmаlап ilo sэciyyolanir. Dбvlatin fогmаlаппш miioyyan-
lagdirilmasindo опчп tam goКldo песа adlanmasr da kбmоk еdiг.
Bu Ьахrmфп Bбytik ВriИпiуашп Birlэgmig Ikallrýr va ýimali iг-
landiya, Vatikan dovloti-qohari, Almaniya Federativ Respublikasr,

з64
Ьп islam Respublikast, СопчЬi Afrika RespubНkasr, isvФ
Iftallrýr чэ s. saciyyovidir. Dtivletin tоsпifаhшп politoloji tahlili
hamin tosnifafin hanst mе'уаr osasmda арапlmаsшdап asrlrdrr.
Siyasi frkir tаriхiпdэ dбчlаt qчrчlчgч fоrmаlаrrruп ilk tosnifatr
Platon vo Aristotel tэrаfiпdgп чtrilmiрdir. Опlш dcivlэtin tbsnifatr
iigtin hakimiyyotin шопЬоyinin kimdon ibmat olduýunu эýаs
gtitiiTtirdiilor.
Renesans dёчriiпdоп baglayaraq dёvlotin mопагхiуауа Vo
respublikaya boliinmэsi tipik hal kimi diqqati саlЬ edir. Веlа Ьёlф
XD( эsrа qodor saxlanrlr vo haarda da ёz ohomiyyotini itiгmауiЬ.
indiН qэraitda d0vlatin ъsпiйfi Ёgtin bagltca mе'уаr ЬчпIаг
gёtfrriiliir: idaroefirra fоrmаlап; hakimiyyotin hэуаИ kegirilrnasi
metodlarr; dtivlstin milli-arazi prinsipi iizra toýKli; dino miinasibat
va s. idагаеtrпо fоrmаlап hakimiyyэtin tаgНli tbuluna vo onun
t'оrmаl monbyi Ьашпdап mопаrхiуауа vo respublikaya аупlrr.
Мопагхiуаdа dovlat baq9tstnln hakimiyyofi bagqasrna iвi olaraq
kegir, Monaniiya ta'sisah indiyo kimi 40-а уашп iilkada qalrr.
Maraqlrdrr Н, Kanada, Avsfualiya, Yeni Zelandiya Hmi ёlkэlеrdо
hiiquqi сэhаtdап dёvlot ba9grsr B0yiik Вгitапiуашп lcalr sayrlrr.
Мопаrхiуа iйToctma formast konstitusiyah чо miitlaq mопдr-
xiyadan ibaratdiг. Konstitusiyalr mопагхiуапш da mЁxtolif пбчlаri
чагdtг, Gеridэ qalan ёlkаlэт Ёgiiп saciyyavi olan hamin пёчlаrdап
ЬН dualist mопаrхiуаdtr. Burada mопаrх oslinda icraedici
haНmiyyoti hoyata kеgiпr, qanrmverici haНmiyyot isa рагlаmепtа
rпохsчsdur (iогdапiуа, Моrаkеq, Кiiчеуф. inkigaf etmig sonaye
olkolarinin konstitusiyalr mопаrхiуаsшdа niimayandali demo-
kratiya to' sisatlannm solahiyyotlari mэhdudlagdrnlmrT. Мопаrдп
haНmiyyoti qanunverici sferaya уауrlшr vo idагаеfuа sahosindo
ahamiyyatli dоrасоdа mohdudlagdrnlrT. Qanunlan раrlаmепt qabul
edir, veto htiququnun mёчсud оlduф yerda mопаrх Ьuпdап
goxdandr istifada еftпiг. Ноkчmэt рагlашепtiп aksoriyyoti
osasmda уагаФIrr va mопаrх qarprsmda deyil, раrlаmепt qargtsmda
mэs'uliyyat daýrylr. Вч о demokdir Н, hбkrmrot parlament depu-
tаtlаппш oksэriyyвti tаrоfiпdап miidafia edilmodikdo istefa
veпnolidir чо уа parlament buraxrlmalrdrr чэ niivbadankonar
parlament sеgНlоri ta'yiл olunmalrdrr. Olkonin idara оlчпmаsшt
rеаl suTatdo hokumot hayata kеgirir, mопагх isa biitiin oz
зб5
fuпlсiуаlапш hбhшоtlэ srx olaqodo vo omokda9lrq gэrаitiпdа
yerina уеtiriг.
Monaжrn' solahiyyotlorinin konstifusiya yolu ila
mtihkamlandirilmosi haqqшda hоФqi tоýауч{iгЁ Yaponiya
konstitusiyasrnrn I foslindo aydrn gёmоk olat. Ноmiп foslin I
maddasind+ deyilir: "Ьреrаtоr dбvlotin чэ хаlош birliyinin
simчоludчг, Опчп statusu suчеrеп hakimiyyata malik оlап btifiin
filqш iradasi ilэ mЁоууФп оlrшчг,, tnkigaf etmig demokratik
<ilkэlorin siyasi idaroetmo sistemindэ mопаrхm voziyyati tаш
doqiq o[masa da, yrýcam formada belo m0ayyonlo;dirilmigdir:
"Кrаl gшhq еdir, idaro ehniT. Мопаrх diivlot iglorindo hёkumоtjп
*'taklifi vo ya "raztlrф ila foaliyyat gбstагiт, ingilis miiolliflorindon
Ьiгi yazmr9dш Н, ogoT раrlаmепt kгаlr ёliim соzаsша mаhlсum
edorso hэmiп htikm mtivafiq qanunvericilik layihэsi ilo tasdiq
оlчпmаIrdrг. Вu qanrmveгicilik layihasi isa oz пёчЬаsiпdэ hбkmti
tasdiq edir. inki9af etrnig ёlkоlагdа konstinrsiyalr mопаrхiуа
idaraetmonin sarsilmaz formast v9 qаuчп9чlчýчп, siyasi sabitliyin
ta'minaфrst kimi grxrg еdir.
Miitlaq mопаrхiуаdа isa idагоеtmо konstitusiyastz, ba'zi
hallaTda iso раrlаmепtsй hayata kеgiгilir. Miitloq mопагхiуа
baglrca оlагаq Asiya regionunda sахlашlr (Saudiyya ОrэЬistапl,
Ошап, Qatar va s.) Maraqlrdш Н, аwорапш Ьir srra inkigaf etrniq
ёlkэlаriпdэ mosalon, Bolqanstan, Rumrniya vo Frапsаdа
шопагхiуа ahval-ruhiyyosi gticliidiiг, опа meyilli adamlar goxdur,
Mtiasir dеmоkгаfik mопаrкiуаlапп bёyiik оksагiууоfi paгlamentli
mопагхiуаlшdrг, Bu idагаеtmо ftrrmasmda hёkumat раrlаmепtiп
akseгiyyoti tэгэfiпdоп fоrmаlаgrr. Мопаrхiуа miпillэr Ьоуu hakim
idаrэеtmо fоrшаst оlmu;duг. Bu gЁn о, spesifik fогmаdа diirryanrn
demak olaT Н, flgda bir hissosinda mбчсudur (mэsаlап, Bёyiik
ВriИпiуаdа, isчефв, Danimarkada, ispaniyada),
Hakimiyyot оrqапlапшп xalq tогаfiпdоп segildiyi idarэehno
formasr isa геsрчЬlikаdrr. Respublika еlа idагоеtmа tЬrmаstdш ki,
Ьчrаdа dtivlэt baggrsr segilir, dэyigdiriliT, ntimayondali оrqап va уа
bilavasito segiciler аdшdап mоhdчdlа9dшlап fоrmаdа haНmiyyato
sahib olmaq hflququ oldo edir. Mrjasiг dtinyaй respublika daha
9ок yayrlan idaroetno fогmаsrdш. Respublika garaitinde
hakimiyyotin manbayini хаlqш aksэriyyati ta;Hl еdiг, dovlotin ali

з66
оrqапlап iso votandaýlm torafindon segilir. idаrорЬпо fomtaýl,
оlmаq e'tibaгiia теsрчЬlikапш mriasir d<iчrdа iig ba.Elrca ntivii'
чагdrr: prezidentli rеsрчЬlikа, раrlашепtli respublika ча
qtrlýlq vo уа yшlmprezidentli геsрчЬlikа.
Prezidentli respublika ilk dэfа АВý{а ta'sis edilmigdir::
Sошаlаr XD( Bsrin birinci уапsшй tsрапiуапш mtЫопilаkё-
giliyindan azad оlап Latшr Аmегikаsr iilkalorindo siyasi'qчrчluý
пiimчпэsi kimi АВý-а xas olan prezident idaragiliyi togakktil.йфr.,
Prezidentli respublika Ё9fш Ьеlэ bir cahat sociyyovidir К,
prezident hоm dtiчlэtiц hоm do hбkumetin:ba;grsl Hmi:grxrg еdir-,
Prezident idarogiliyinin faTqlandirici xbusiyyati Ьчпdац ibaradir
Н, prezident vo раrlаmепt (kопqrеф ауп-ауп sеgНlаг vasitэsilэ
segilir. Bu x0susiyyat hamin tо'siмflапп biT-birindon ,qЕуri.
asrlrlrфm gЁсlэпdirir. Belo fоrпrа опч ifadэ edir ki, рагlаmепtiп,
hokumoti Ьrгахmаq чо уа prezidentin foaliyyotina qапýпвq,
hiiququ уохdш. Prezident konstiЩsiyanr pzafsil, оiпауэt еfiпý:
оlшsа, konqres опа qaýl impicmentl mэsоlоsЫ ortaya ata bilar.
0z nёvbosindo prezident parlamenti ЬtrгахrЬ yeni segkilaT ta'yin
еdэ bilmaz. Нёkumэt tizv-laгi kопqrеsа deputat segilo bilmozlar;
Prezident bбytik hakiщiyyat salahiyyatlarina malikdir. О, hоkц-
matin tizvlarini to'yin edir. ёlЬэttа, qanunvericilik moclisi фешаt)
byondikdan ýопrа. prezident паzirlэr Labinefinin toTНbina
miistoqil faaliyyot g<istэron mtitaxassislari va hstta mflxalifot
partiyalarrm tamsil еdоп sфsофlэri colb eda Ьilоr. Prezident]
daxili чэ хаriсi siyasэtэ Tэhborlik еdiг, ёlkэпiп silahlr qfrvчэiагЫп
ali Ьа9 kоmапdашdrr. О, parlamentin qэrагtтв veto qoymaq
hiiququna malikdir.
Pгezidentli rеsрчЬlikапш siyasi tocr8basi siibut edir Н, siyasi,
idагаеtrпа sistemindэ геаl арапсt qiiwo pгezidentdir, icгaedici
hakimiyyotidir.
Prezidentli respubПka Аwорай yayrlmarTrrgdш. О, daha gox
Latrn Amerikasr ёlkэlаri Ёgtin saciyyavidir.
Раrlаmепtli rеsрчЬlikп hKikumatin раrlаmепt osasmda
formala9rnasr ilo fаrqlэпir. Bela idагэgilik fогmаsшdа hёkчmаt
qanшverici hakimiyyot оrqilu qargrsmda mэ'suliууэt daýryrr,
t impicment-ye'ni dёvlat Ьа5qrsшш vo vвafвli gaxstorin рrlаmепt mahkomasina colb
оlчпmая.

36,1
Раrlаmепt tоrвfiпdбп hёkumsФ votuml etimadsrzh$ hёkчmоtiп
istcfasrna v.o уа раrlаmепtiп Ьчrшсrlmаsllв va tэ'cili sеgН!ог
kegirilrnesino gatirib qumпr, Нёkчmоfiп torКbinda mtiэууэп
vazifolori yalllв qanunvorici moclisdo va уа опuп а9аф pala:
tasmda oksaгiyyat уега malik olan раrtiуашп deputatlan aldo edo
bila?. Natico e'tibmilo h-6kumatin tizчIагi hэmigа eyni vaxtda hom
icгaedici, Ьm da qanunverici hakimiyyetda tamsil оlчпчrlат. Bu
cahat оп'опочi pTezident rеsрuЫikаsшdа miimkfin deyildir.
Holormot icraedici hakimiyyatin da9ryrcrsr olmaqla yanaýt,
ba'zi hallarda qanrmveTicilik ta9abbiisiindo оlчt hotta va
parlamentin buraKlmast haqqmda prezident qarqrstnda vakalat
qаldrrа Ьilаr (xahi9 formasmda). LaHn hёkцmэtiп rоhЬаri фаq
nazir, kапslф rosmi оlаrаq d<ivlat ba.Egrsr hesab olunmur, aslinda
iso о, siyasi iyerarxiyada Ьiгiпсi gaxs saytltr. Prezident уа раrlа-
ment, yaxud segicilar yrýrncaý,r чэ уа bilavasita xalq tarafindan
segilir. Onrrn siyasi goНsi demok оlаr ki, sеgНlогiп хаrаktегiпdэп
asrlr deyildiT vo Ьir qayda olaraq niimayэndogilik funksiyalan ilэ
mahdudlagrr. Prezident hбkumаtlэ Ьirgэ icraedici hakimiyyeti
hayata keqirir чэ hёkцmоti iiz bildiyi kimi te'yin etmokdo azad
doyil, пмiтlоr kabinetinin taTНbini раrlаmепtdэ эksariyyet to;Hl
edan ратtiуаlапп lidеrlогi miiэyyonlogdirir.
Вir sёzla, rеsрuЬlikапш dбvlot hakimiyyoti ог-
qяпlап sisteminda hokumot арапсl mочqеуэ malikdiг. Раrlаmепt
hokumotin Ъaliyyatinэ поzаrаt еВэ da oslindo nazirlor kabineti qa-
nrrrrvericilordon ehtiyat etmodon qавrlаг qobul etrrokdo genig mЁs-
toqilliyэ malikdir. Bela solahilry,ot Ьфаrtiуаlr рагlаmепtiп аksаriу-
yatino arxalandlqda dйa mёhkоm osasa malik olrrr. Prezidentli
respublikadan farqli оlаrаq parlamentli respublikaй sаsчеrmэ zаmаш
deputatlaг ciddi padiya intizamrna riауэt еdirlэr. Parlaпrentli
respublika prezidentli respublika ila mtiqayisado Bbitliyin az olmast
ila fuфапiг, elaco da рагlаmепtli respublikada h<ikumat doyigiНiyi
че почЬоdопkопаr segkilar tez-Ez Ьа9 чеrir. Эlbatto, demolcatik
on'onaloro osaslanan iilkalordo belo hadisolaT ictimai sагsшtrlаrlа
miiphide оluпmчr, lakin sosЫ-siyasi ЬЬhrапlаr dёvrtinda hokumэtin
qeyгi-sabittiyi siyasi stпfttчтIапп daШmasr amili Hmi sociyyalanir.

l
Vощm Iаtп siizii olub sаwеrmа уоlu ilo ifado olunan qатаr, га'у dеmаkdiг.

зб8
 Эgаr pгezidentli геsрчЬlikапrп klassik фi ДВý-drва,
раrlаmепt rеsрчЬlikаsшш siyasi qurчlчgчпuп osl , пiimчпаsi
ЪgiltоrоdэН dбчlэt qurulчgчdчr. Parlamentli respublika оп 9ох
Avropada yayrlmrgdrr. Ачrорашп 15 ёlkasindon 7-si pmlamenlli
mопагхiуаdrrsа (Biiyiik Вiiипiуа, Danimarka, Belgika, Nidelland,
Liiksenburq, ispaniya, isveg), 8-i parlamentli rеqрчЬlikаdш (Frапsа,
italiya, Дmапф, YчпапrsИп, blandiya, Роrtчqаlфа, isчеgrэ,
Finlandiya). Ohalinin prgzidenti birbaga segmesi ila эlaqadar
Fгапsа, Portuqaliya vo Finlandiya Нmi ёlkslотiп ёztiпоmехsus
xiisusiyyotloгi чаrdш. Вuпа gбrо b'zan hецriп cilkolarin siyasi
qunrlugu qanýlq idaraetmo fomtasr аdlашr. Веlэ idarogilik
fоптrаsr бaiindo pTczidentli vo parlamentli idага formaslmn
iinsi.irlarini alaqalandirir. TosadЁfi deyil Н, bo'zi hаllагdа опч
yarrmprezidentli idmoetma fonnast аdlапdrпrlаr. 1958-ci il
konstitusiyasr ila Frапsаdа уаrаdrlап V Tespublika Ьuпа ауdш misal
оlа Ьilаг. Bu idaragilik fоrmаst homginin Polqada, Bolqanstanda va
digar <ilkolэrdo m<iчсuddчr, Yanmprezidentli idaro iisulu
prezidentli vo parlamentli rеsрuЬlikаlага xas olan sabit tipik
xiisusiyyatlorэ malik deyil, Оrшп baqlrca saciyyovi cahoti
hбkumоfiп prezident va раrlаmепt qarqtslnda ikiqat mа'ýч-
liyyat da;tmastdtr.
Dёvlat qunriugu fоrmаlаппш tosnifatr Ёgiiп baglrca mе'уаг
опlапп milliarazi iizга tagНlidir. Bu mе'уага чуЕш olaraq dcivlat
quruluqunrm unitar, fеdеrафа чо kопfеdеrофа fогmаlаrr
miiчсuddчr
Dёvlotin эrмi iizго tagkili hаНшiууэtiп markazi чэ rеgiопаl
оrqапlапшп nisbati ilo saciyyalonir. Dбчlэtiп erazi qunrlugu tizгв
iH ba;lrca formast vardtT: Unitar va fedeTasiya. Unitar dcivlэtdo ali
dбчlэt hаНmфэti оrqапlагrпш уеgапа sistemi, vahid jdaraetmo
vo hiiquq шбчсuddur. Uпitш dtivlat inzibati-orazi vahidindon
ibarot olan, xrbusi alahidda dёvlot tоqКlаhшп olmadrýr siyasi
cohotdэn yekcins, vahid siyasi to'sisatdш. Вч dcivlot fогmаsrпф
vahid konsfifusiya, vahid mаhkэmа sistemi vo vahid vatondaýhq
mбvcuddur. Dёчlоt qrrrulugu fоrmаst olmaq e'tibarilo unitarlrф
inzibati mэrkоzlоgmа ila еупilоgdiппэk olmaz. inzibaH mоrksz-
lаgmо kegmigdo miitloq mопаrхiуауа xas idiso yeni d0угdа
tоИliИr va айоritаr фimlаriп praktikasmda tazahiir edir.

з69
 Demolcatik ёlkolardo halrimiyyetin biitiin to'sisatlanmn
rааlаgdrпlшrg siyasi fealiyyэti sayosindo siyasi mаrkаzlаqmопiп
yffksok вогhоIоsi aldo оlrюdr.
luпiвr d<ivlot эsаýоп ohalisi bir millatdan оlап tilkaloгdo
fоrmаlаgrr. Lakin еlо бlkslэr do чаrdш Н, burada uпitаr dбvlot
Ьаýqа miПi bifliНarin mёvcudluýu ila sociyyalэnir va опlагш
ртоЬlеmlоri mlжtar qiirumlалп ktimayilo hall olunrrr. Вч baxrmdan
Biryiik Britaпiya, ispaniya va Finlandiya фhа saciyyevidir,
АzэгЬаусап Respublikasmrn Konsfitusiyasrnda deyildiyi Kmi,
АzагЬаусап dёvloti unitar respublikдdlr.
Fеdеrафа ela dбvlatdir Н, бz torКbindo miiayyon
mЁstaqilliyo malik olan inzibati-эrazi Ьtilфsti vo qanrmveгiciliyi
ilo sociyyolonon dtivlot ЬirliНэгiпi Ьirlэgdirir. Federasiyanr rrnitaT
dovlotdэn forqlondiron baglrca cahot Ьrшdап ibarotdir ki, Ьuгаdа
hakimiyyэtin mопЬоуЫ, dtivlatin suverenliyinin subyektini iri
агаzi birliНari, mаsэlац respublikalm, ýtatlar, kапtопlаrl
ауаlоflоr, tоrраqlаr taqНl edir. Federasiyada biitiin xalq ЬэrаЫ
htiquqlu saplrr, Bu dбvlэtde hakimiyyatin ali fеdегаl оrqапlап vo
federasiyanm subyektlori soviyyosindo hakimiyyotin ali огqапlап
m0чсчddur. Вчгаdа iНqat mоhkаmа sistemi, iНqat vatondaqlrq,
iНqat hiiquq чэ saiT sэciyyavidiг.
Fеdеrаlizrпiп mе'уап hakimiyyatin ali fеdегаl оrqапlаrl
ьrаfiпdап federasiyaya daxil olan biitiin агаzi iizэrindo поzаrаtdэп
ibarotdiT. Fеdетаsiуашп subyektinin опuп tэrНЬiпdоп grxmaq
hЁqчqu чаrdu, Fеdеrаsiуапш suЬуеНагi mЁstaqil konstitusiyaya
malik оlа Ьilэr, bkin Ьч federasiya konstitusipsrna zidd
olmamalrdrr. Federasiyada sагhаdlаr ontrn suЬуеktlоrЫп го'уi
поzаrо ahnmaqla dayigdiгila Ьilэг. Federativ dovlatlar tigiin biitiin
federal shrrknrrlarda niimayandэliyi эks etdiron ffpalaиlr
раrlаmепtlаr sociyyovidiT. Federasiya subyektlari xeyli
sэlаhiууоtlога malikdiг.
Mriasir tipli federativ dёчlэtlэr ХИII osrin ахrrlаппф
уаrапmlgdш. АВý ilk fedeгativ dёчlэt hеsаЬ oluna bilor. l787ci il
Konstitusiyasrndan sопrа АВý-п siyasi qчrчluýuпu va опчп yeni
dёvrdaki federativ dбvlotini fаrфопdiгоп cohat btmdan iЬаrоtdiг

I
Капtоп bа'zi ёlkalorda inzibati arazi b0lgiisfi demэkdir,

370
ki, ittifaqоrqапlаrша (9tatlaTa) vergi tetbiq еhтrэk, qапчпl-аr
чеrmоk, inzibati idaragiliyi hвyata kеgiгшrэk vo sair hiiququ чеriliг,
Siyasi idaroefuonin iki saviyyoli sistemi belo togokkiil tapmlgdш.
Federasiya tаriхап Дmапiуц АВý чэ Isvegra Hmi оlkэlоr tigiin
siyasi daýmrqltфn ф,аrgаlапmапш) аrаdап qaldmlTnasr formast
olmugdur. Homin бlkаlэгdэ ittifaq dovlэtinin уаrапmаsl опlаrш
heg birinda millatlaгaTasr mfrпаsiЬоtlэгiп tanzimlanrnosina xidmot
eftrromigdir. Вtша gбrо klassik federasiyalarda siyasi-arazi bёigiisii
оhаliпiц milli brНbina band оlшmаmаsr ilo diqqoti соlь еdir.
Hazшda xeyli tilkonin sфsi praktikasmda millilyoti votэndaqhq
Hmi miiаууапlаgdirпrэk уауrlmrgdш, ahalinin goxmillotli tэгНЬi
rеsmi qaydada e'tiraf оlrrшпчr. Mosolon, Hindistanda bir ,пеgэ
linqvistikqrrrplar da dлdl olmaqla vahid hind хаlqIщп mбчсudluф
konsepsiyast qobul oltrnmugdrл.
Hazrrda federasiya dёvlot qшчlчgч Avsfialiyaй, Avstriyaй,
Argentinad4 Belgikada, Braziliyada" Vепеsчеlаdа, Hindistanda,
Kanadada, Meksikada, Nigeriyada, Pakistanda, Rusiyada, ABý-da,
АFRdэ, isvegroda vo s. Olkalэrda mбчсчddчr. Oz-бzliiytindo
fedeгasiya xeyli гефопаi vo milli ziddiyyatlari аrаdап qаldrгmаýа
qadiT deyildir. Вuпчпlа bela fеdегаti,ч strrrktur siyasi mапечr й9rЩ
tozahtir edan ziddiyyatlarin vo ртоЬlеmlэriп аrаdап qaldrnlmasl
паmiпо tisullar axtanlmaslna bбyiik meydan аgrr. Lakin daxili
mtiпаqigоlэгiп siilh yolu ila hэlli, fetlerasiya morkozi ilэ опчп sub-
yektloгi шаsrпdа razrhým аldэ edilmosi, опlапп qmgrlrqh mэпаfе-
lаriпiп паzаrа аIшmаst, ittifaq igtiгаkgtlапшп dёчlэt mfrstosil-
[iуЫп sжlапmаы yalnrz regional vo yerli бziiniiidmonin mбhkоm
эп'опаlэriпо эsаslамп demokratik dёчlэtlэrdо mtimktindiir,
Konfederasiya mtЪtaqil d0vlatloгin ittifaqr olmaqla hэr
hапя timumi mаqsэdlэriп, аsаsэп isa xarici moqsэdlorin hэуаtа
kegiribmosi паmiпо yaradrlan ddvlot quшluýч t'ormastdlT. Onun
iizvlari tam mfrstфldiт, ittifaqm salahiyyatino mahdud sауй
mоsоlоlагiп holli havalo edilir. Ношiп solahiyyat ilk почЬоdэ
mЁdafia sahэsina, хагiсi siyasota, naqliyyat ча гаЬitоуа, pul
sistemina, bo'zi hаllагdа iso girшtik mosalasino aiddir.
Konfederasiya mibtoqil d<iчlаtlэгiп kбntillii biTtiyidir. Копfь
derasiyada a[ilik miiqavila igtirakgtst olan d0чlаtlаriп konstitu-
siyasma va qапuпlаrlпа aiddir. Federasiyadan foгqli оlаrаq

з7l
konfedeгativ miiqavilэ оп, rrn iqtiTakgtlanmn hаr biri tэrаfiпdэп
Ьir&аrаfli qayйda pozula hilаr. Konfederasiyanrn mагkэzi оrqап_
lап опчп tarНbina daxil olan dбvlatlarin чаtопdаqlап iizогiпdа
birbaga hakimiyyota malik dфldir, hэmiп оrqапlапп qоrаrlап
iimumi гаzlhq sýasulda qabul оluпuг vo ittifaqa daxil olan hаr Ьir
dбvlэtin hakimiyyat ts?sisatlan tэrоГшdап hoyata kegirilir. Konfe,
detasiyada vahid hiiquq va vergi sistemi mбчсud deyil.
Копfеdегаsiуа bir sша сilkоlеrdэ m{iаlуэп tarixi
mоrhоlаlоrdа mёvcud olmugdur. Bela Н, АВý-ш (l767-|181-ci
illаr), isчеgгапiп (1848-ci ilo qodar), Аlmапiуашп (1815,18б7-сi
illэг) dtivlat qчrчlr1g fогmаst konfederasiya ila saciyyolonmigdir,
Konfederasiya dбvlэtin эrаzi quruluqunun formasr Hmi fеdеrа-
siyadan fофi olaraq hoyat qabiliyyofina malik olmadrýmr gбstar-
migdir. Yепi dёчrdа konfederasiya hоr gеуdоп аwэl, igtiгakgrla-
гшш daha srx biTlэqdiyi dtivlotlarin ittifaqrм (federasiyala vo
uпiиr dбvlato) kegid fогmаsr Hmi sэciyyolэnmi9dir, Нмrй
konfedeгasiyanln bэ'zi сэhоtlэri Ачгора iqtisadi biTliyindo diqqati
сэlЬ edir.
Sovet imperiyasl daýrldrqdan solтa keqmis SSRi-nin
arazisinda Miistaqil Dtiчlаtlог BiTliyi уагаdrlrпаsша cahd edil-
miфir. Вч birlik tiz faaliyyatini mtixtolif sfегаlаrdа olaqolandiгir.
АzаrЬаусапш da daxil olduýu Ьч dtiчlэtlаr birliyi sabit ча
samaroli оlа bilmoz. eiinfi MDB опа йxil оlап dtiviatlorin
foaliyyэt birliyini ta'min еtmiг, опlапп oz tizоппs gotiirdЁyý
tihdaliНeri уеriпо уеtirrrrэlагi iigiiп haНmiyyat to'minatr yaradrl-
maytb, bhliyin ba'zi tizvlori шаsшй mtixtalif masololoro dair
fiHr аупlrф, arazi iddialaп vo sair пэzэrа 9аrрш. Аwора Birliyi_
пiп inkigafi tasdiqlэyir ki, dёчlаtlэriп uzunmtiddotli biгliyi va
yaxrnlrýr mэhz, iqtisadi inteqrasiya osasmda miimkiindiir.
Dбvlэtin tasnifaturm digar mе'уатlап da mочсuddur. Belo
Н, dina miiмsibotdo dёvlot dЁпуачi чэ dini ola Ъilог. Dini
dбvlotlar Ьir qayda оlаrаq ruhani gэхslаr - din xadimiari
tаrаfiпdоп idara olunrrr. Hakim din idаrgеtmопiп osast Hmi qabul
оluпur. Belo dёчlэt sfuktцru islam бlkаlагiпdа, xiisusilэ, iran
islam Respublikasrnda va Pakistanda b<iytik ohomiyyэt kasb edir.
Gаlосэkdэ konfederasiyanm cohatlorini ozЁnda Ьiгlо gdirоп
уешi dбvlat birliyi da уагапа Ьilэr.
aал
) l.r.
 д. HOQuQi почъот чо чэтаNDАý coMiyyaTi
Hiiququn ча уа qашrпчп ictimai hэyatda qorarlagmasr
ideyasr qodim dбчrdо ilk dovlatlorin ушшmаfl чахtша tasadtif
edir, Elo htiquqi dёvlatin бzч da dёчlвфiliуiп mЁvafiq ideyalan vo
iiпsiirtэri эsasmda forпra.la.qrT. Qапrшrlп hаkimi}луоfi , vatondaýlann
hamrsr iigiin опчп elmi olmasr hаqqшdа hola егаmrzdап owol VI
osrdo.qodim уцпап'дrхопtцl ]Solon sбhbat аgmrqdш, Аfiпа
diivlofinin уаrаIшп.аsrпlп Ьаýа gafuasr mohz, Sоlопuп va Klisfenin
rпэghчr islфatlan ilo baýtrdrr. Belэlikla, hiiquq mеуdапа goldiyr
апdап пэiпЦ ictimai mtinasibotloro to'siT vasitosi hаm do dёvlet
hakimiyyotinin nomral foaliyyatinin amili kimi grxrq ediT. Dбvlot
haКmiyyatinin hiiquqi оsаýшlш miioyyanlagdiribnosi problemi
btitfln siyasi-htiquqi filTin xtisusi prednoetini tэqНl efuig va Ьir-
Ьiriпо qаrgr dчrап sosial qiivvolarin (siniflaгin) ideologiyasrnda
mtixtolif hallini Ирпшрdш
DЫ dtiпуаgбrtýrш hakim olduýu kapiИlizrro qodarki
gогаitdо mKivcud ictimai qауdаlапп ilk sabobi ilahi varlrýa miiпсоr
edilir vo hakimiyyotin qanuni osasl Ьir qayda оlагаq dini
mэslоhэtlоrlо (r,osiyyatlэrla) olaqolandiriliгdi.
HaНmiyyotin ilahi qanunlara taЪ olmast ideyasrm kаhiпlоr
vo quldaгlrq aristokratiyasшn пfrmауопdэlоri (Platon, Aristotel),
xristian Hlsosinin "atast Avqustini, orta аsrlаг sxolash Akvinalr
Fоmа mtidafio va inkigaf etdirmiglor. Опlаr haqlr оlшаq allah
вrаfiпdап qabaqcadan чеrilац "tabiвtdon, "оýrdэп galon qanunu
qэЬчl edirdilar. Platon yaardt: "Qanunun qtiwэyo minmodiyi vo
Kminsa hakimiyyэti altmda olduф уеrdэ dcivlэtin tczlikla mohv
оlасафш hiss edirom. Qanunun hсilспdаrlаr iizerindo hakim
olduýu, опlапп qапчпчп kiilosino pvrildiyi уегdо isa dёvlotin
xilas olrnastm vo bЁtiin xogbaxttiyi gбriirэm. Вчпч уаlпи allah
ddvlato baxq еdэ Ьilаr ("Qапuпlаr оsоriпdэ). Вч fikirlo razrlagan
fuistotel qeyd ediTdi Н, "qапчп hаmrпш rizэriпdэ hбkmгапlrq
еfiпаIidiг, vezifэli gохslег va xalq уrЁшсаф isэ уаlпи xЁsusi
mоsоlеlоriп mtizakirosi ile mаgфl olmalrdrr. ("siyasot аsэгiпdо),
Platondan sоша fubtotel tosdiqlayirdi И, mtidгik adamlara qапuп

l
Агхопt-qоdim Yunantstanda hбkчmаtiп baq mа'mчrlаппа deyiliгdi.

з,lз
lаапr dByil. Qiinki опlш о qаdаг mo'ziyyaflore malikdiTlar Н,
Ьчпuп ёzЁ qапчпdчr ("Siyasot аsогiпdа).
Dёvlotin i'ziintin mahiyyatce hriquqi Ьiгlik hesab olunmast
ideyasr SЬеrопа mэхsusdur. Опш frl<rinco, dtivlat xalq ig olub
"hiЩrtq vo manafe timumiliyi mаsоlаsiпdэ goxlu аdаmlаr arastnda
rаzftq оsаsшdа уаппап birlikdir. Sisегопчп ideyalan dбvlot
haqqmda hflquqi tesowiirlarin inkiqаfmda mtihiim rоl oynadt, О,
platon-mistotel еп'опеlеrЫ dагk etnrok оsаsшdд tipik yenilik kэsЬ
eden aristokratik diiпуаgёгiigiiпо yiplonmigdir. Bu filosof stibut
еhпеуе gаlrgmrфrr Н, "haqiqi чэ birinci qап]п аIш yа qаdаЁап
etmoya qadirdir, о, hаг 9eydeh uса оlап ,Yupiteгin biTbaga
zakastdlr. Siseron fikгini davam etdiTэrak уааrdt: qantm tobiatin
qtiwosidiц о, mЁфik аdаmш aýllr vo gtiчrudur, hiiquq va
htiquqsuzsuzluýun ёlgiisiidiir ("Qапчпlаr haqqlnda аsогiпdо).
Dtivlotin hiiquqi birlik olmasr ideyasr yalr.tz yeni dcivrda
паzогi cohatdon эsаslап&пlш. Ноmiп ideyanrn osaslandmlrnast
kapitalist mtilkiyyot formasrnin ушшmаsl ila эlaqodardrr. Klassik
hiiquqi diinyagorЁgtin baglrca рriпsiрlоriпi ilk antifeodal inqilablan
dсiчrtiпЁп ideoloqlan olan H.Qrotsi, B.Spinoza, T.Hobbs va
Ьарqаlап igioyib hааrlаmrglаr.
Siyasi-hriquqi mtiпаsiЬаtlаriп yenidan togНli tarixinda
holledici hadiso C.Lokk torafindon hааrlапап hiiquqi diivlэt
konsepsiyasr oldu.
HЁquqi dочlэtэ dаiг Ьu antimiitlэqiyyot konsepsiyasr
C.Lokkun 1690сэ ilda yazdrф "idaroetmo haqqmda iH trаkИt
эsагiпdа forrnalagdгrlmrgdrr. Hiiquqi dtivlot haqqmda layihanin
praktiН olaraq rеаIlа9drпlmаsl Enahz, Lokka moxsusdur. Опuп
hazrгladrýl Ьч layiho 16б9-сu ilda iпgiltэrапiп Amerikadalc
mЁstamlokosi blan Кшоiiпапш konstitusiyasmda oz эksini
tapmrgdrr. Sошаlаr siyasi-htiquqi va konstitusiya yaгadrctlrgrnda
i.Kant, V.QumЬоIt чэ bagqa mtitafakkirlar fэal iqtirak еtmiqlог.
Hiiquqi dtivlэt уаrаdrlmаsr yolunda mЁhtim addrm
praktikada reallaga Ьilmауэп Frапм inqilabrnrn Konstitusiyasr vo
АВý Konstitusiyasr hesab оluпчг, АВý Konstitusiyasr ilk va on
sabit Konsfitusiyalмdandrr. ХЖ-Ю( оsrlатdо konstitusiya
рrоЬlеmi gox goTkэmli aiimlarin (Q.Ellineb K.ýmitt va s.) siyasi
va hiiquqi tadqiqatlarrmn mtihiim predmetino gevrildi.

з74
 Siyasi-hiiquqi rasionalizmin sosial zominini omtoo-pul,
bazar mtinasibatlэrinin inkiqafr gartlandirdi. Hfiquqi dбvlat idеаlrш
keyfiyyetcэ yeni sэviyyade osaslandrran Hassik аlmап
folsabsinin banisi l.Кдпt оldц Onrm hЁqчq va dtivlot haqqrnda
ta'limi ilk ЬбуЁk фаsi doktrina idi.
Капtrп xidmoti Ьuпdап iЬатэtdiг Н, hfrquq vo dбvlat anlayrqr
haqqmda mоsэIо опuп folsafэsinde metodoloji qaydada iгоli
siНildй Капfiп tэ'limi siyasi-hiiquqi fikTin sопгаkr inkigafirи
b,6yfik ta'sir gбstordi. Опrш idеуаlаппш ta'siri altrnda Дmапiуаdа
hЁquqi d<ivlat пэzаriууоsiпiп iglonib hааrlапmаsrпа xiisrrsi diqqat
yetiTildi. Наmiп паzэriууепiп ап gtirkamli пiiпrауепdоlогi
Ьчпlаrdrт: "Htiquqi dбviat tеrmЫпi ilk dofo iglodon RоЬеrt fоп
Mol (1799-1875), КаrI Теоdоr Yelker (1790-i869), Otto Веr
(1817-1895), ШНdriх YuПus ýtal (1802-186l),]Rudolf fon
Qneyst (1816-1895). Bu alimlorin zabmoti sayasindo hiiqчф
dёvlat ideyasr tеrmiпоlоji miiayyanlik kasb etdi vo nainki
Дmапiуай, hatta опчп hЁdчdlаппdап konaTda genig yayrldr.
Dtivlat tipi olmaq e'tibarilo hЁquqi dovlotdэ konstitusф
idmogiliyi rejimi faaliyyat gёstоrir, inkigaf etmig чэ ziddiyyatli
оlmауап hЁquq sistemi чэ sэmаrоli mоhkаmо haНmiyyэti
m<ivcuddur, о, hakimiyyatin boliinmosi ila sасiууаlапiг, siyasэt vo
haНmiyyat inki;af etmig паzаrеtэ malikdir.' Hakimiyyot vo
siyasэt sisteminin iimumi demokrafik чэzifэlогi ontrn hiiquqi
mexanizmi ilo iizvi surotdэ baýltdш. Hiiquqi dёvlafin оsаsrш
hakimiyyotin, votendapn, camiyyofin чэ hЁququn ЬаrаЬэrliуi,
опlаrш qапuп qargrsrnda htiquqi eyniliyi tagНl edir. Hiiquqi
d<ivlatin уаrшm{ýшrп tarixi prosesi hiiquqda suчеrепlik ргiпsiр-
larinin уауrlmаsшdап ibarat оЬпug va olmaqdadrT
Htiquqi dovlэt haqqmda tоsэw0r iH baqhca prinsip osasmda
- dovlatda qауdаlага amal еtmэk va чаtэпdа;lапп miidafia
olunmasr ilo уаrашr. Вчrаdа hоr bir adam qabul оhшап qэrаrlагш
пэtiсоlэriпi, ardrcrllrýш vo flmidverici olmasrn-r паzоrо almaq
htiququna malikdiT, eloco dэ qanunla doqiq miiayyonlogdirilan tiz
hiiquq чо чаzifulаrЫ Ьа9а dtiýtiг. Hiiquqi dбvlatin baqlrca
maqsэdi ictimai hayattn biittin sfеrаlаrшdа бz чаtапdа9lапшп

1
Политология: Энrимопедический словарь. Sаh.3 1 4,

з75
hiiquq va azadhqlannrn hoyata kegirilnosino tэ'minat чеrrrrаkdir.
Lakin hоmin moqsBdэ gаtппщl Ьч ;аrtlэ miimkiindiir ki, votan_
dаglаr tiz novbsinde qзпrшlата va mбчсчd sistemin tэ'sisatlanna
hёrmоtlе уапа9sшlаr, Hiiquqi dcivlat bЁtiiu vatanda9lm iigiin vahid
vo mосЬчri olan еlо hiiquqi qaydalar ушаtrпаýа cohd ediT ki, опlаr
siуаsеtфlэriп уltаqlфшdап щ asrlr оlsчпIаг. Sччеrеп vo vahid
dtivlotin tarixi talablari mohz, orta оsrlаrdо feodal qaydaian tigtin
saciyyovi olan htiquq vo sanksiyalaпn' qеуri-ЬоrаЬогliуiпо cavab
Kmi mеуdапа gэЬпigdir, Ноmiп dtiчгdо camiyyotin fэrdi
iizчlэгiпiп qашша vo hakimiyyotэ mflnasiboti xeyli аmillогlо
gartlonirdi. Вu аmillэr sшаsшdа Ьгdiп sosial voziyyoti, bu va уа
digаг sosial qцrра mопsчЬlчфr, hэr hanst dinэ meylli olmasr vo s.
daha sociyyavidir.
НЁqчqi d0vlot hamr tigiin vahid vo mзсЬчri olan hi.iquq
qауФlшш, sosial, irsi va digэr statusdan asllrlrq kosb edan qеуri-
barabarliyin чэ miixtolif hфчщш loývini поzэrdа tutчг. Hмrrda
biittin vatandaglann ЬатаЬаr mahiyyэtli olmasr чэ опlапп
hЁqчqlапшп еупi dатэсаdа to'min olunmast prinsipi qэrаrlаgrт.
Htiquqi dбvlotin baqlrca to'sisatlanna vo prinsiplorino
а9афdаklаr йxildir: Miixtalif siyasi partiyalar va ta9Нlatlar
vasitэsila yaradrlan ntimayandalik; segН sistemi; раrlаmепtаriшr,
konstitusiyalrlrq va hakimiyyэtin btiltinmasi; kilsonin dбvlatdan
aynlrnasr; idеоlоgiуашп dбчlэtdоп kапш olmasr; azadirýrn
ЬогаЬаrlik Ёzarindo iistiinliiyй,
HЁquqi d0vlot despot - istibфd dtivlotindan fаrфi оlшаq
mйоууоп daimi поrrпа]ш ча qaydalar kompleksi ilo бz-oztiTrri
mоhdudlаgdшг. Опlапп igarisindo hakimiylъfin tig qola аупlrпаsl
nolmasr markazi уеr ttittir. Нэr hапst hakimiyyat ёztiniin oiddi
iimuшri fiшksiуаlапш hayata kеgiriц laНn Ьiгgа foaliyyatinda biT-
birini tarмlagdrrrr, demokafik погmаlаrш роzulmаsmа чо
hakimiyyotdan sui-istiйda edilmosina qargr to'minat уаrаdtrlаr.
Bununla yanaýl dovlotin votandaýlan iimumi segН sistemi vo segН
prosesi vasitasila hakimiyyato паzаrоt еfuпоk imkаш alda еdiгlоr.
HЁquqi d<ivlat iigЁn saciyyavi olan qmgilrqlr паzагоtiп bu prinsipi
hэlа аlmап filosofu i.Kant tэrэfiпdап forпrala9dmlmrEdrr.

l
Sanksiya-biг rntiqavila чэ уа qалчпuп уегiпо yetirilmasini ta'min edon gаrtdiг

з,lб
Filosofun fikrinca, hоr Ьir votondaq idara edonlori mocbur
etпrslidir Н, опlаr qапuпlшl daqiq чэ sбzstiz уеriпо yetirsinlar,
еlасо dэ Ьrrпц iйrэ edanlor чаlопdаglагdап trэlоЬ etmolidirlor.
Baýqa sбzla, qanunverici dэ аупса votэndag kimi qanuna taЬе
olmaltdrr.
Qanuni hakimiyyэt ozЁnan qоrаr,lа9mаsr vo m0hkоmlопmэsi
iigЁп htiquq fоrmаsшdа ifada оluпчr. Qtinki gEc бz-ozliiyiindo
hаНmiууэti ушаdа bilmoz. йiчlоt hiЩчqlа, hiiquq погmаlаrr ila
Ьаýlrdш, brma giiro о, еlэ Ьir qiiwodir Н, mohz, hiiquqa xidmat
g0stamralidiг. Вч iso ciz novbэsindo опчп ifadasidir К, dбvlot
insan htiquqlaлna zidd оlап qапчпlаг yarada bilnraz.
НiЩчqi dбvlatdo hiiquq аупса fordin аzаdlrфпш
to'minaфrsr kimi 9rxr9 edir. Fогdiп hiiququnun qоruпmаýl belo bir
соhэti iйdo edir ki, о, istadiyi уеrdа yapmaq, hayat tarzi segmok,
faaliyyot sfeTasmr чэ nбvi,inti tizad miiоууэпlоgdiппоk hЁquqrma
malikdir. Htiquq ýохsiууоtrц mti,lkiууэtiц mапzi[iц, xbusi hoyat
tarzinin, mo'novi azadhфn yg 5д!6пiп toxunulmazlrýmr tэ'miп
edir. Comiyyatda дdаmlаr уох, qrпчпlаr h0kшгапltq efualidir.
Dбvlatin funlrsiyasr iso bundan ibmat оlmаlr&r Н, чаtапdа9lаг
arasmdakt miinasibotlaгi hiiquq asasmda tonzimlэsin. Demokatik
hЁquqi dcivlatin hamtya aydrn gёгtiпап alamatlari Ьчпlатdrг: siyasi
prosesdэ igtirak hiiququ; siyasi рагtiуаlаг, mtixtalif mаrаq qruрlап
аrаsшdа mtiаууэп оучп qауdаlагшш gбzlэnilrnosi; timшпi segН
рrоsеsiпdэ hakimiyyotin biitiin saviyyolaгinda hakimiyyat
dэyigiНiyi; раrlаmепtiriтпiп vo plymalist demokTatiyanm digor
поflIи чэ ргiпsiрlэri.
Htiquqi dcivlat htiqчщш iisttinliiyiinii пэzаrdо futmaqla
dtivloti obyeНvlik va qorozsizlik mеуап asasmda faaliy,vata
mосЬш еdiг. Hйquq dovlathaНmiyyafi tэrоfiпdэп gcizlonila bilon
sui-istifada hаllапш поzэта alrb bu vo уа digоr goxsфatin
azadlrýma to'minat чеппаlidir. О, mtiхtэlif mЁаssisаlогiп, assosia-
sфlапп, comiyyotin hаr Ьir iizvtintm vo d0vlotin dztiniin faaliy-
yotinin пэtiсоlагiпо qabaqcadan 1g'minat чеrir.'HЁququn vazifэsi
Ьчпdап iЬаrоtdiг Н, miibahisolari чэ шЁЬаhisаli рrоЬlеmlэгi giica
vo qeyri-qanuni hallaTa asaslanan fоппаdа dфl mahz, dinc
vasitolorlo holl etsin. Hiiquqi dбvlэtin miihtim ahamiyyafi оdur Н,
Ьuгаdа Ьйtiiп votandaglar, prezident va уа sЁpiirgagi, gепегаl ve уа

з77
sшavi оsgаr, zavd direktoru vo уа fэhlэ qапtш qargtsmda Ьоrа-
Ьаrdir чэ опuп pzrrlmasшa gёrе ЬагаЫ mo'suliyyat dagryrrlm.
Вч rno'nada АВý+п kegmb prezideпti R.Niksona aid оlап
misal ibгotamizdir. Bu dёvlat xadimЫn hэm аmеrikа xalqt, hаm
da diinya biTliyi qarErsrnda xidmatlori danrlmмdlr. Mahz, ontrn
prezidentliyi dёчr0пdо ABý-rn Vyetnamda apaTdrýr qoxillik
ma'naýtz шiihаriЬэуо son qopldu. Nikson аmегikа xalqlnrn Ьбу{ik
пtifuzчпu qazanпrgdr. Tosadiifi deyil Н, о, dalbadal iH dofe (1968
va |9'l2-ci illэrdэ) oz roqiblori iИarindo bбyiik tistrinltik
.qazanmaqla prezident segildi. Lakin bele bif siп tizo grxarrldr Н,
segН kompaniyasr аrоЬsiпdо R.Niksonrm kornanclasr ba'zi
hiЩчqа zidd hаrаkоtlэrо уо1 чеrrпigdir. Вцпu bilan ргеzidепt iizo
grxanlan mо'lumаtlап istinИq оrqапlаппdап фlоdiт. Ноmiп
mо'lчmаt ictimaiyyato vo hiiquq mfihafiza огqапlаппа mа'lчm
olduqda prezidentin mаhkаmо yolu ilo hakimiyyatdon uzaqlagdrrb
lacaýr tэhltikэsi оrИуа grxdr, Mohkamadan qagmaq va hobs
оluпmафап уаyrпmаq moqsodilo Nikson istefa чегmоуо mосЬuг
oldu. BelaliНo, qanun бlkэпiп on ytiksэk vazifэli vоtondaýlm
hiiquq qауdаlаrшr pozan sшачi аmеrikаlrlапп slгаsmа сэlЬ etdi.
Hfiquqi dбvlot 0ziinun fоrmаlаgmаш vo qэгатlаЕtпаsr
prosesinde nainki fordi azadlrým чо hiiququn qanrmveгiciliНo
to'min оluпmаsшr iglayib hazrrlayrb vo mбhkamlodib, hаm da
votandaq саmiууаtiпiп поrmаl movcudlugu va faaliyyoti, опuп
baglrca ta'sisatlan, ргiпsiрlэri va dоуаrlэri Ёgiiп baglrca tэ'miпаt
уаrа&Ь. Hiiquqi dёчlэt votondag cэmiyyati ila bir sша iimumi va
birlaqdirici hiiquqi asasa mаlikdiг ki, bu da mahiyyat e'tibarilo
iilnumbo;ari хагаktег dagryrr.
Yotandag cэmiyyotinda Ьir-Ьiriпо zidd olan xtisusi
mапаfеlэr tamarНizlogir. Vэtэпdа9lапп timumi iTadasini ifado
еdэп hiiquqi d0vlot rеаl hoyati prosesdo Ьч mа'паfеlоri
banEdrrmalr чэ uyfunlagdrrmalrdrr, Оgаr dёvlat miilkiyyatgilarin
iqtisadi monafeyinin siyasi ifadэsi olsaydr bu halda о, oliqarxiya
respublikasr fоrmаsmt aks etdiгordi. LaHn d0vlat qurulugunun
оsаsшl tagНl еdэп demokratik рriпsiрlог ohomiyyatli dоrосэdэ
dovlatin mtistoqilliyЫ, опuп ta'sisatlannrn foaliyyatinin bu чо
уа digoT iqtisadi vo sosial-sinfi mапаtЬlэrdап asrlr оlmаmаsшr
to'min edir. Вu qeyri-asrlilrq vatandag camiyyotinin mёvcudluýu

378
va onrrnla hriquqi dtivlot аrаsшdа rеаl uyýunluýun tazahiirii ila
gоrtlопir.
Vоtопdаg cэmiyyati politologiyamn эп qariba
О, heg bir toýKlati morkBza malik оlmауап
kateqoriyasrdrr.
camiyyotdir. Vatandag comiyyatini toqНl edan tagkilatlar vo
birliklor tiz-ozЁnэ уаrашr. Dбvlotin hаr hansr fоrmаф i9tirak
etrnodiyi vatandag сэmiууоti ictimai hoyatr toqНl edan ча
tэпzimlауап qiidгBtli sferaya gеrлi[ir. Vаtопdаq camiyyoti
demokratik dбvlatin ап щffhfrm tаrаfidir. Vatondag
comiyyotinin inkipf derocosi dernokratiyanm inkigaf soviyyosini
эks etdirir.
Vэtапdаý comiyyэti haqqrnda tагiхi ideya qodim Yumnrstan
чо Romadakt фаsi-hЁquqi fikго aid yaвdrcrhq dбчriiпэ tэsadtif
еdiг. Hamin ideya Sisегопчп yaTadtorhýmda miihiim уеr tчtцr.
Siserontm votandaE camiyyofi haqqmda tаsэwiirlогi elo Ьiг vaxtda
fоrmаlаgrr Н, arfiq "vatanda9lrq чэ votondag, votondaplaпn
mэсmuчпdап iЬагоt olan "сэmiууэt апlар9lап Ьаrаdа mtiоууап
fiНrlэr m<ivcud idi. Vаtопdа9ш xibusi huquq vo vэzifolaгi
haqqmda tаsаwtiгIаг Qadim Romada daha 9ох inkipf enTriqdi.
Rоmа imрегiуаsrшп tэboliyinda olan gэхsап azad аdаmlаr
vэtandag sayrlrrdr.
LaHn mоhz, XV{I osrin оrtаlаппdа T.Hobbs Vэtопdа9
haqqmda (|642) vo "Leviafan (165l) adlr mоЕhчг оsэrlэrilrdа
votandaE comiyyatina dair prinsip e'tibarila yeni konsepsiya irоli
siirdЁ. Sопrаlаг чэtэпdаg саmiууэtiпэ, опtш azadlrq, htiquq, Ьоrс,
axlaq, miilkiyyat рrоЬlеmlаriпо dair kопsерsiуаш оп gбrkamli
mtitafokkirlэTdan C.Lokk, JJ.Russo, i.Kant vo bagqalan iglayib
hazrrladdar. i.Kant qeyd edirdi Н, !u чэ уа digor fогdiп azadlrýr ilэ
hаmtшп аzаdhýшш nbbatinda ba9lrca amil votandag camiyyatinin
formalagmastdtr.
iK kimi уаrапап чэtапdа;
bagtangrcda falsefi konsepsiya
comiyyoti ideyasr tоdriсэп Qorbdo siyasi fikrin va azadlrq
hогаkаtшш mаrkаzi ргоЬlеmiпа gevrildi. Vоtэпdаq comiyyatinin
уаrдlmаsl comiyyotin mЁtoroqqi qiivvalaгinin uzunmtiddatli
mtibarizosinda alda olunmug maqsodyёnlii doyigiНiНonn
niimunosidir. XIX->й аsrlоrdа inkigaf etrnig бlkоlаr iigtin
votandag comiyyofi nin taqakkiilii son noticado ictimai mоqsаdlэriп

379
qobul оlrшшаsr (e'tirafi) Hmi qiymotlondiгilir. ХХ аsгiп iНпсi
уапsшdа vatanda; саmiуу-эtiпо dofflr iralilamo coqýtrn iqtisadi vo
elmi-texniН inkigafin tarkib hissэsi kimi sэciyyolondi.
Votanйý comiyyati nadir; па tigtin о, mohz, daha 9ох
demokratik siyasi ýim gэгаifiпdо inki;af ede Ьilэr? Bu suala
siyasi еlmэ dair odabiyyatda miixtolif cavablar verilir. Опlаrdап
diqqoti daha gox colb еdапlоriпi nazardan kegiTok
Y,i.Ачеrуапочuп rаhЬаrliуi аlПпdа паqr edilon polito-
logiyaya dair ensiklopedik ltiýatda vatэndag camiyyati Ьеlэ
sociyyalondirilir: "Votonda; comiyyati dёvlotdon asrlr olmayan,
laНn ошшlа alaqo kesb edon, hэшiп camiyyotin tizvlэri агаsшdа
inkiqaf etmig iqtisadi, modoni, htiquqi vo siyasi miinasibotlaгdir,
dёvlotla birlikdo inkigaf etmig hЁquqi mtinasibatlar уаrаdап,
ytilcsak sosial, iqtisadi, siyasi, mоdэпi vo oxlaqi statusa maiik olan
votanda; camiyyatidiT.l Vatanda9 camiyyoti idealla (ideal layiho
ilo) camiyyotin alda etdiyi rеаl voziyyэtin nisbatinin naticosidiг.
Вu, mahiyyot e'tibarilo camiyyotin, hakimiyyotin, siyasatin vo
insanrn daimi tokmilloqmasi prosesidir. Y.P.Puqagev vo
A.i.Solovyov isa уаztг: "Vetandaq camiyyoti azad va ЬогаЬоr
hйquqlu Ьrdlаriп bazar vo demokratik htiquqi dcivlotgilik gога-
itinda dovlot vasitasilэ tonzimlanmoyan qargrlrqlr miinasibot_
lэriпi п goxcahotliliyidir.2 Vэtапdаq comiyyati aqaýldan iiz-iizЁno
taqakkii| tарап ictiamai оrqапizm olmaqla xtisusi mапаfеlаriп
va fardiyyэtgiliyin azrd оучп sferasldlr. K.S.Haclyeva gбго
"miiikiyyatin millilogdirilmэsi hokmon vatandaq camiyyotinin
millilegdirilmэsino gэtirib gDипr. Btrrra gtira ауdшdш Н, vэtonda;
comiyyati vo hiiquqi dovlot bir+irini gоrtlопdiгir vo Ьiгi digori
tigiin hoyat qabiliyyэti garaiti уаrаdг, lakin Ьiг-ЬirЫ avoz
еtmirlоr.3 Vatondrq corniyyatinin labiidtiiyЁ tarixi zаrцrаtdir.
О, sivilizasiya fепоmепidir.
Q.F.Slesarova votэnda9 camiyyotina belo to'rif чеrir:
"Vatandag comiyyati demokratik dovlotda fоппаlа;ап va inkigaf
edan insan birliyi olub iH cahati ifado edir: l)Camiyyatin hayat

1
Поltитология: Энциклопедический словарь, Sah,75,
2
В.П.Пугачев. А.И.Соловьев. Введение в политологию. Sah.196.
З Гад)хиев К.С,Философийа власти. М. 199З. Sah.38,; Введение в политолоfию.
К.С.Гадхиев и др... М., 1995. Sah. 1М-165.

з80
faaliyyotinin biitiin sfегаlаппdа kёniillЁ yaranan qeyri-dovlat
stгuktчrlаrrпr (biгliklor, tagНlatlar, assosiasiyalar, ittifaqlar,
morkozlaT, НчЬlаr, fondlaT vo s.) vo 2)iqtisadi, siyasi, sosial,
mа'пачi, dini vo digar qeyri-dtivlat mtinasibэtlэrinin шосmuч.l
Ноmiп tэdqiqatlarda votэndag comiyyotini togkil edon iinsiiTlara
ohatэli mtinasibat bildirilsa dэ toassiif Н, чэtэпdаg comiyyati ailo-
qohumluq чэ etnik miinasibotlordsn kопагdа tosowiir olunur. Вч
miinasiЫlari unufinaq votondag camiyyoti anlayr;mr mahdud-
lagdrrmaqdrr- Vоtэпdа5 camiyyati тапgас}пg ictimai tinsiirlarlo
qоrtlопоп miirаkkэЬ sfruktrrra malikdiг. Yоtэпdа9 camiyyati ilo
baýlr учхапdаlо miilahizolori konlcetlogdirsэk belo qonaeto
gэlmоk оlш:
Birineisi, votondag camiyyэti bir пер cilkodo vэtendaglann
yiiz minlorlo birliyini va miiassisolaгiшi tiztindo Ьirlэgdiгэп
m0hkom ictimai "qobakodir. Вч cohat yiiksok inkigaf еtппi9
demokratik соmiууэfi п alamotidir.
ikincisi, vэtandag comiyyatini tофl edan birliklar
vatandaglann iqtisadi, ailэ, hЁquqi, madani va digor mапаfеlаriпiп
genig dаiгаsiпi oks еtdiriг vo ,Ьч mэпаfеlогi ta'min etmok
moqsodila yaradrlrT.
Ugiinciisii, votondag camiyyotЫ оmоlо gotiren btitiin
tэ;Нlаtlаrш spesifiHiyi bundan ibarotdir Н, onlaT'dtivlat vasitasila
deyil, vatandaqlarm бzii чо mЁоssisэlог tоrоfiпdэп уагаdrlir,
dочlэtэ mtinasibotda mчхtаг хшаktеr dagryrr, эlЬаttэ, fэaliyyatda
olan qanunlar gargivэsinda.
Dбrdtincii, vatandag comiyyotinin fогmаlаЕшаsшr
gаrtlопdirап birliklэr бz-бziino, vatondaqlar qnJpunun чо уа
miiossisalarin tozahiirЁ ilo уаrашr. Опlаr бz mo'nafelarini va
tаlоЬаtlаrrш rеаllаgdrгmаýа galrgrrlar. Иizdtir, sошаlаr hamin
ЬirliНаriп miioyyan qismi oz movcudluýunu аrаdап qаldrпr, lakin
опlалп xeyli hissэsi uаm бmtirlii olur, daim qiiwo toplamaq va
ntifuz qazanmaqla foaliyyэt gtistoтiT.
Begincisi, vatandaq camiyyэti biitdvliikdo ictimai rа'уiп
ifadogisi оlmфа ёztintin qpesifrk formada ta'zahiiT edon siyasi
haНmiyэtino xidmot edir.

l Поп"топо."о под редак. Г.В.Полуниной. Sэh 156

з81
 Vobndag camiyyotindo assosiasф hoyat, ktitlavi hагаkаtlаr
ýfегаsr, ршtýаlш, inama чэ digoT оlаmаtlэrа gбrа tоzйtir еdап
qnrplaqmalar azad suгоtdо forшralagrT. Ошlаr hakimiyyat sэlйiyyat-
lэгiпiп Ьir hissэsiпiп бziintiidareyo hovalo оlчпmаst hеsаЬша
hakimilryotin, morkazlaqdirilmosino nail oluT, miinaqigasiz. raztlrq
эsаsшdа gохluýrш vo аzhýш qаrýrlrф foaliyyatini hayatakegiTir.
Votondag camiyyэti genetik va funksional baxrmdan
comiyyэtin:,maddi hayatl, texnika, istehsal чо biliklэrlэ olaqe-
dаrdrr. , VоЬпdаg comiyyatinin gaxsiyyoti уепi insan tipi olub
чаtэпdаg mfiпаsiЬоtlогiпiц чо уепi ma'noviliyin fогmаlаgdг
rrlmаsша istiqamэtlonir.
Yеri golmigkan qeyd edok Н, Ilobbsdan baqlamrg Hegela
ча Marksa qador goxasTlik polemika (elmi mtibahisa) vatondag
comiyyafi ila ddvlэtin mfrnasibti problemina istiqamэtlэnmigdir.
Homin ргоЬlеm votondaý саmiууэtiпiп tozahtiTii ila meydana
gжmщdш. Oпlаrdап hапstпlп ibtiinliiyЁ, biгinciliyi Ьаrаdа goxlu vo
Ьirmа'паlr оlmауап miilаhйаlоr mбчсuddur. Вчпч demak
Hfayatdir Н, чаtапdаq comiyyati ela biiyiik ictimai qiiwodir Н,
dбчlаt опчпlа hesablagmaya bilmaz.
Ma'luпr olduýu kimi, vatandag camiyyoti timumi anlayrEdrr.
Lakin ela tadqiqaфrlara tasadiif оluпur К, homin anlayr;rn
timumiliyЫ nisbotan mоhdudlаgdmr. Masolon, FrапsЕ politoloqu
J.Кеrmапп Ьеlа hesab еdir Н, "чаtэпdаg comфoti goxsiyyot-
lorarasr mtiпаsiЬэtlогiп чэ sosial qЁwэlэriп gохluýчпч sociyya-
lапdirmэklо hэmiп comiyyoti togНl edon qаdшlап чэ Hgilari
dtivlatin mЁdaxilosi vo gбmoyi ofinadan biTlagdiгiT.'
Umumiууоtlэ, чаtапй9 camiyyoti рrоЬlеmiпэ dair mt8talif
tэsэwiirlоri iimчmilоgdirmаНо опuпlа dёvlofin nisbatino dаiг Ьir
пе9э konseptual miiddэаlаr stiylэmok оlаr:
Birincisi, "votэndag comiyyoti чэ "dбvlot anlayrglan
mfrxtэlif ctir sэсiууаlопir, lakin фxilon qlobal comiyyotin bir-
birila daxili alaqosi olan, bir-birini tашаmlауап tэrоflэгidir, vahid
ictimai оrqапizпriп tinsiirloгidir. Vэtопdаg hэyatr Ьu vo уа digar
dагsсеdэ siyasi аlош faromenina пЁfuz еdiц siyasi alam iso
vэtondag hоуаfiпdап tасrid olunmug halda mtivcud deyil.

1 lllмачкова т.В. Из основ политологии 3апала. 'Политическое Исследование"

1991.м2. Sэh.lз8.

з82
 iKbdsi vahid ictimai огqапizmiп вrНЬ hissosi olmaqla
votэndag camiyy,oti vo dёvlat аrаsrпф hэdd qoyulmasr tabii
qапrшачуýчп pToseý olub bir tэrоfdоп sosial-iфsadi va mа'пФчi
sfетапш, diger tоrаfdоп isa siyasi hayafin taraqqisi ilo
saciyyalэnir
tlgfrnciisii; vBtэndag comiyyati siyasi sistemin ilk osastdtr,
dtivlot onunla gоrtlэпir vo miiayyan olunui. 0z пёчЬоsiпdо dovlot
tэ'sisat olmaq e'tibarilo votandag сэm.iууаtiпiп чаrlrф va
foalilryэti йgiiп 9агаit уаrаdш.
DбrdfiпсЕsii, votondag camiyyoti mчхtаr fэrdlоriп по iso
шасmlш dcyildir, Ьч аdаmlапп birlik formasr, assosiasiyalann чэ
digar tэgНlаtlапп юрlчsч olub чэtопdаglапп birgo maddi va
mo'navi hэуаfiпr to'min edir, опlапп tolobat чо manafelarinin
ёdanilmasina istiqamotlanir. Dбvlot vatondaq соmiууаtiпiп
rаsmi ifadesidir, опчп фаsi varlrýmm iп'ikашфr. VеЬпй9
сэшiууэti fardi, qruр hдlrпdа va rеgiопаl mэпаfеlоriп tazahiir
sferasrdш. Vatanda; сэmiууаtiпiп talablari d0vlatin fuadasi
sayasindo rеаllа9rr.
Nahayat, vatandaq camiyyэti па qadar 9ох inkigaf etmig
olaвa (ёz iizvlaгinin foaliyyэfi, tоgоЬЬtiskшlrф ma'nasrnda)
dбчlэtiп demokratikliyi iigiin Ьir о qаdэr цrеуdап а9rlrг. Vаtэпdа;
comiyyoti baqar siйlizasiyasmm mtiasir soviyyasinda fэrdlаr,
qruрlаr vo birliklar aгastnda dбvlat vasitasilo gоrtlапmоуоп inkigaf
eforriq iqtisadi, madani, htiquqi, siyasi miinasibatlardiг.
1

Votandag comiyyati sosiabtaqНlati struktur оluЬ prinsip

e'tibarila sфsi stчktчrlаrdап kомгdа togokkiil tарш, lakin bu
sПчktчгlап ahato еdiг, qiinki опlш vatondag comiyyatinin Ьiг
hissasidiг vo votandaglar tarafindon уаrаdrhr.
Vаtапйg comiyyotini togНl edan ta9Нlatlarla mriqayisada
onun iigrin аgафdаkrlаr daha Ьёуtik эhоmiууоtо malikdir:
а) vatanda; camiyyatinin legitimliyi, baqqa sёzla, haН-
miyyata sahib оlшаq tigiin xalqdan, segicilardan asl demokatik
mапdаtш alda edilmэsi, Bu о dеmэkdiг Н, cэmiyyot iizvlori hэm
vatondag-hЁquqi, hаm siyasi va elaca dэ sosial-psixoloji mtiпа-
siЬаtlаrdэ azad iгаdауэ malikdirlaг,

' фавченко И.И. Концепции гра)|(данского обшества в философском раitвитии.

'Полуrтические образования.' 991.Ю5. Sah. 1З6.
1

383
 Ь) dе,шоkrаtiуашп iirnrmiliyi, Иmlrф, yoni, hakimiyyotin
btitiin fо,rщаIаrrпdа rеаfuS, еупi zamanda hakimiyyatin sоmэrоli
fэaliyyeti Ёgfin ontrn qапuпdап asrlrkýi чэ паzаrоtdо olnasr.
v) hakimi}гyotin sgmoroliliyi, bagqa sбdo hakimryyotirr
dдdli psixoloji motivlagmosi пэ dэrосаdо rеаldlr, hakimiyyatdo
оlапlш xatqdan аldrф mandat песо rеаllаgdшr (опчп monafeyi
пашiпо), bir sбzlа, idаго edonlar segioilerin hayat рrоЫеmlаriпiп
hallina hапя miivqedon уапа9rrlаг.
Mfrasir ;эrаitdо чэtэпdа9 сэmiууаti qчпrсulчфпdа чэtоп-
daqlann gexsi tohltikesizlik zoniýurm yaradrlmasl ilo уапа9r
опlапп sosial-iqtisadi tahliikasizliyinin ta'min oltmmasr бп,рlапа
9oНlir (dбvlota mtinasibatdo). ýoxsiyyatin tahliikasizliyi vasitalэri
strasmda sаýlрmlфп qоIчпmа.sl, tahsilo, madэniyyata уiуэlоп-
mok, mасЬurеhпопiп btitiin fоrmаlагшш qadaýan olunmasr ila
yanaýl оmаk haqqrnrn kompensasiyaмna sosial ta'minat verilmasi
mtihЁm уеr tчfuг.
Vэtопйg cэmilryotinin foakimiyyat stгцLtчrlаппа vo
btitovltikda siyasata tа'sir gбstэшtаsi meyli siyasi ozgolagmэnin
mоhdчdlаSшlmаsшdап чэ аrаdап qaldrnlnasmdan iЬагаtdir. Bu
mеуl siyasi faaliyy,otin sosial рrоЫеmlэriп halli texnologiyasma
gewilmэsi vasitosila геаllа9rт.

384
 шII FэSiL
siулsi кшлiплr,эк

Siyasi elmds ýim hakim sinfin iqtisadi va siyasi hаК-

miyyotinin hэуаtа kegirilmasinin tisul va mеtоdlаппш moсmчu
Нmi seoiyyalandirilir. Rejim mочhчmч ftansrzca reqime, latrn
dilindo rеqimеп sбzlоriпdап ашоlэ galib, idaraetma kimi
mомIашr. ýiyasi rеjiш iso siyasi haНmiyyatin hoyata kegb
rilmosi mеtоdlагrпш, iisullartnrn, vasitalarinin шасmччdur. О,
camiyyotin siyasi hоуаtшrп mtihitini vo gоrаifiпi saciyyelondirir,
ba9qa scizlo bu va уа digоr ёlkопiп konkret Игiхi inkigaf
mgft з}з5iп n mtiаууоп mtihitidiг.
i

Siyasi rejim miiayyon dбvlot tipi iigtin saciyyovi оlап siyasi

mtiпаsiЬtlэriц hakimiyyat tогаfiпdэп totbiq oiunan vasito чо
mеtоdlаrrп, dбvlat hakimiyyatinda vo сэmiууаtdо tаgakkiil Ирап
miinasi'Oatlorin, ideologivanm hakim fоrmаsrшп, qarqllrqh sosial vэ
sinfi mtiпаsiЬоtlэпц siyasi modэniyyotin vaziyyotinin mасrпчйuтl.
Bu Ьашmdап demokatik, айоritш чэ totaliar ýimlаг fаrфоп.
dinliт. Soztin daha xibusi mепаsшdа dбvlat idarogitiyi rеjimlап
Kmi - liberal, diktator, sэЦ qaddar, xiЪusi qaddaTlrq kosb edon
(fa;ist, ekstremisty<intimlii mэs., КаmЬосаdа kegmig Pol Pot чimi)
va diger rеjimlоr m0чсudduг, iйгаеfiпа fоrmаlагr baкmdan
ршlаmепt tipli, prezident idarogiliyi, mопаrкiуа, геsрuЬlikа,
Гovqalada vo s. фimlог fЬфапdiгiliт. Siyasi фimiп qiymatlan-
dirilmasi Ьiг qayda оlаrаq simvolik mапа da;rdrфna gtiга ёlkonin,
dбчlоtiп, idaгagitik tipirrin оЬrаzшп yaradilmastna imkan verir
(mЁtlэq, hбkmdaг, Kowalki геjirпlаь vo d.), tеz-tэz sadэco оlаrаq
gэxslandirilmig fогmаdа, dtivlэt baqgrsrmn adr ilэ olaqolondiri,lon

I
Полrтгология: энцимопедиt|еский словарь, Boh. 296.

385
геjimlаr da diqqofi со[Ь ediT- ýeddBm Нiisеул rejimi, Hitleг rejimi
vo diprlati шоhz, hornin qobildondir. Вrша gtiro siyasi Tejim
dёчlэtiп vo соrrilryэtiп tipЦi, ýtilistik (tblrfi хагаkЕrli) vo оЬrаzlr
sociyyolBndirilmosidir. IJшшiууоtlэ, siyasi фimin strrrktчгчпч vo
mgапшцшu toýHl еdgп cohotlar biitбvlf&da comiyyвtin siyasi
sisteminin mahiyyotini ifadэ edir, Siyasi ýimi eloca do bu va уа
digрг бlkodo milli qtМаlаriп nisbati, fаrdlогiп, votanйq
camiyyatinin siyasi yetkinlik soviyyosi, geosiyasi voziyyat dбчlэtiп
гоhЬоr siyasi xadiпilaTinin xЁsusila, фаsi lidеrlаriп goxsiyyэfi va s.
аmillог 9ortlondiriг- Siyasi rejimin ziddiyyotli mаапtmчпч oks
etdiron Hfa},эt qеdэr dэqiq чэ sadэ tагif mофчr роl9а plitoloqu
Е.Yуаtr tоrаfiпdоп чеrilшiSir <siyasi rеjim dedikdэ mап
konstittlsiyah (qашmi) qaydalar sisternini vo bu sistemin praktikada
konkTet tocэssiimiinii baqa dфlцэm!>l. Ношiп tarifda Но bir cohat
ifado olrmtlr ki, kопsfitlфаdа tasbit edilan qауdаlагhаmýо опlапп
siyasi hayatda konht Ъсэssiimtiпэ чуýrш gэlmоуэ bilar, Siyasi
ýim elo reallrqФr Н, hаm biTincЫ va eloca do ikincini iiztindэ
Ьirlа;diгir. Еупi zашапdа hоmiп anlayr9 Ьч vo уа digar бlkoda siyasi
hakimiyyotin rеаl menzorosini эks etdirir.
Siyasi tolim ve nezoriyyolordo siyasi ýimlэriп mahiyyэti
va farqlэndiTici cohetlori mtixtalif mбvqedon аrаgdшlrr. Мэsаlал,
mагksizm siyasi rеjimlоriп miiqayisoli tohliliпi isфhsal sistemi ila
alaqalэndiTiT. Miiasir аwора politoloqlaп isa Ьч masaloya digor
пбqtеуi-пэzаrdоп уапаgrrlаr. Bela Н, mа9hчт frапsи sosioloqu
(politoloqu) Moris Dрчегjе KSiyasat ideyasu> adlr asorindo
bildirir Н, siyasi rejimlar аrаsшdаkr forqlэr ilk почЬdа taгixi
inkigafm ve madoniyyot sferasmdakr tаrоqqЫп mэhsulчdчг.
Ёmчmiууаtlо, belo bir cohati unutrnaq olmм Н, ictimai inНpfin
Ьч vo уа digor marholasindэ siyasi ýimlorin tasnifatr hamin
mэrhоlопiп konkret reallrýr ila gortlanir.
Bir sёzlo, siyasi ýim gшf (фmiz)) fогmаdа mбчсud оlmчr.
Heg do bsadЁfi фЯ ki, siyasi фirTrlarin tosnifahna cohd еdэп
tафiqаtgrlш bir qауФ olaraq шtiаsir роlitоlофуашп pafriarxr
аdlапdrпlац sosial hakimiyyat nazoriyyoýinin оп gоrkаmli
пtimауэпdэsi hesab oltman Ma}ts YеЬеriп <ideлl tipu

l Вптр Е. Тшrолоrия rcJшIическm(

рфкимов, Таллин, l99l. T.l. sah. 55.

з86
anlayrgrndan istifadэ edirlaT. Вuдrrпlа elaqodm olaraq <<ideal tip>
апlауrgrшп mahiyyэtinin aqrqlanmast neinki поzоri, ilk пбчЬэdэ
mеЮdоlоji zоruгоtdir.
Sosioloji ideal tip пф saciyyalondiTir sчдlшr сачфlапdrrап
VеЬего gёrа tarix makan daxilindo mэhdrrdlqýdmlan sosial
hadisalorin sobbiyyat taЫilino cahd edirso, sosiologiyanrn moq-
sodi hаdisоlэriп mаkап-zаmап dцilindo miiolryonlэ$irilmosindon
asrlr olaraq hamin hadisalэrin iimumi qaydalanm tizэ 9rxarmaqdan
ibarotdir. Bu mвпаdа sosioloqrm foaliyyфna k<imoft edon ideal ф
umumi хаrаktеr йщпslft vo genetik tiфоп foфi olaraq slrf ideal
tip sayrlmahdrr. Mosolan, sosioloq htilспrапlфтп ideal modelini
yaгadlr Фiitiin tarixi dбчrlоrо чэ yer kiirosinin hог hansr guqosine
aid оlап harizmah, rаsiопдl hiikmTanlrq tipleri). ВеlёliНэ, bu fiрlаг
(<genetilo> чэ <<xiisusb) iimumitik dэrасаsiпо gёга fэrфопirlоr.
Birinci mэkап чэ zaman etibarilэ mоhdйlаqdшlш, iНnci isэ
mahdudlagdrnlmrr, biTinci еlаqэlаriп tИэ grxmasr vasiЪsi Hmi
xidmot еdiг vo bir hаlй mrltnk0ndtirn ikinci isa hamiga miimktin
olrnaqla эlаqоlоriп aýkarlanmasr vasitэsi kimi saciyyolэnir.
Siyasi еlrпs dаiг adobiyyatda М.VеЬегiп <ideal trp>
haqqmda hеmiп mtiddeasr osas gбtiiriilmаНэ siyasi фimlагiп
tasnifatr iigiin biT sша аlаmоtlэr baglrca mеуаr kimi qэЬul edilir:
hakimiyyэtin sosiдl bazasl; siyasi foaliyyot metodlan; sosial
(ictimai) taraqqiya miiпasibat.
Hakimilryotin sosial bazasrna dеmоkгаtiуа, aristokatiya
(nocib mangali elitanm tBkimiyyati), рlчtоkrафа (imtiyazlr-varlr
учхап toboqanin hakimiyyati), оliqагхiуа (rпаliууаgi vo sэnayegi
фiгаlоriп hаkimiууоф, teokatiya (din xadiшrlarinin hakimiyyati),
oxlokratфa (hitlanin, сfiпйtш Ыihrапlr, talaфmlti ke9id dбrтlогi
ila gогtlапап haНmiyyoti) aid edilir.
ýiyasl foaliyyat metodlan demolcatik idaraqilik fоrпrаlшr
ilo mапаlашr. Рагlштrепt vo prezident idmogiliyi Ьu qobildan hesab
оlцпtrr.
Sosirl (ictimai) taraqqiya mЁпаsiЬаt isa miitoroqqi,
miirtace, bqilabi, liberal vo miihаfizskаг qaydalarla sэсiууэlэпir.
Siyasi fikir taTixindo siyasi фimlоriп tosnifatrna ilk cahd antik
dочrо tэsafiif edir. Bagqa sбzla, siyasi rejimlorin ilk tasnifatr
qadim Yчпадrstапш ЬбуПk tarixgisi Herodot tагоfiпdэп чегil-

387
migdir. Sопгаlагучтtап filosoflan Platon vo ошm ýaфdi Aristotel
ёz siyasi tэlimlоri osasmdB siyasi фimlото aid Herodotun
ideyasmr dяhа da tokmillagdirпrig чэ tizlагiпо moxsus yeni
tэsnifata soy gбstarmiglэT.
Qcyd edok Н, dеmоkrаtiуа ila diktаtцrдшп mЁаsir drivrda
mбчсчd olan aksliyi holo antik фаsi ta9НIatlm fогmаsrпdа
Yчпапrstапdа tozфiir efrrigdir. Qadim учпапlаr tiraniya (Ьir
поfогiп qеуri-шоhdчd istibdad hаkimiууоф vo oliqarxiyaп (сiИ
аdаmlапп manafeyi паmiпа idаrаеtmа) demokratiyadan
farqlondirirdiler. Рlаtопчп fikriпсо, <<tiraniya vo оliqаrхiуашп
hбkmипhq etdiyi gohBrl digэr insanlan 0z Allahr va yaxud kolosi
hesab edan аttаmlап mоskчпlаgdшr, sakinina gечiгiп>, baqqa sбzlo,
hoyatda qеуri-ЫаЬог voziyyatdэ dофlапlап mэskuпlаgdшr''.
Aristotelo gоrа, tirапiуа <dбvlat qчrшlu;u niivlarindon оп pisidin.
О, еlасэ da tiтапiуаш mопаrхiуаdдп - timumi rifatr паmiпа Ьir
паfоriп idaraetrnosindan fаrфопdirirdi. Oliqarxiya чаrlr voton_
й9lап, demolcatiya isa miilkiyyotdon mаhrчm оlапlап
qidalandmf. Вiг scizla, tirапiуа vo oliqarxiya demokratiyadan
toqokkiil tapmrqdrr: bir поfоr vo уа bir qrup zоrlа, yaxud
hiylagorliНa btitfrn hakimilryofi qasb etmi; vo xalqm rмrlrýr
olmadan опu hэуай kegiгmigdir.
Siyasi фimlоriп tэsnifatma dаiг anfik tоsэwiirlоr оги
osrlordo daha da zопgiпlэ9migdir. Siyasi rеjimlаri mопаrхiуа,
aristokatiya va demokTatiyadan iЬагоt hesab edan Aristoteldon
fэrфi оlаrаq gбrkomli frапsrz mмгiфisi ýаrl Monteske
rеsрчЬlikаш vo istibdad iiýul - idarasini do siyasi ýimlоr Hnri
эsаslапdrrшrаф sэу gбstагпrigdiт. Siyasi rеjimlэriп tosnifatrna daiT
fikirlаr sonralar daha da tokmillogmi; va miiasir siyasi elmda
bЁt0vltikdo tдnamlanmtg soviyyo kosb etmigdir.
Siyasi r"jirnin mahiyyafi barada daha geni; tasawtiTэ malik
olmaq tiqiin чэ опlш tasnifahm daqiqlagdirmak baxtmdan
a9aýrdakr suallann cavablandmbnasr zогuridir.
1. Мбчсшd siyrsi геjim песа toqakkiil tapmr;drr? Siyasi
hakimiyyat оrqапlаппdа segkiloTin tэgНli vo kegirilmasi паzэrdэ

l Aпtik Yunшrýtaвda gэhаr dбvlatin vo plisin siпопimi kimi mбчсчd idi.

2
Otnllr Ьах: Mocid Ofondiyev, Siyasivэ hiЩчqi talimlar tагiхi. Вдkц 2ф2, sэh. 526-527

388
futulur. E.Vyatr qeyd еdiг Н, fоrщаlарп siyasi rеjimiп хаrаktеri
чо пlэапmч sеgНlэriп уапgqапlф ilo mtiаууап оlшrrr, Ьц isa
<<ёz namiz€dini iгoli sfrrmоk azadlrýrm поzогdо futчr. sеgнlаr о
halda dtizgiin sayilш Н, saxtakarlrýa yol чегi]mir vo dtizgiiц
о,
уi}шш xtbusi me)tаnizlni mtivcuddunl,
2. Hrkimiyyat Нmiп alindodir va Ьч hakimiyyatdan песа
istifada оlцпчr. Baqqa siizla, haНmiyyot hanst siyasi qrчр-
lаЕmаlаrа mохsчsdчr? Эgоr hakimiyyat demokTatik qЁwоlеriп
пiiпrауопdоlоiiпа mansubdursa, Ь]е halda ictimai hоуаtш
demokгatiНagdiгilrnosi mosolэsi qацlуа qoyulur. Hakimiyyat
hэгЬi еliИпrп пfшtауопdоlаriпiц eksremist dаirоlагiп olindэdiгsa
Ьаýqа mэqsоdlэr gЁdtiliir.
3. ýуаsthiikmrапГgп hапл шеtофаппа iistiirrlЁk verilir? -
demokratik yoxsa zоrаlп mеtоdlага. Bagqa Kizlq siyasi hayat
хаlqш hakimiyyatin ytilcsok mэпЬоуi Hmi etiгaf olunmasr ila
sociyyэlano bilar. Elaca dэ о, siyasi zoгalohqla, bagqa ciir dii-
gtiпепlаго (hakimiyyab zidd) qаrgr rергеssiуаlаdа, miixtolif miflаriп
(asatirlorin) vo yalangr iпfогmаsiуапш krimayr ilo аdаmlапп фчrrrrrа
mопfi Ьsir gёstаrmаНо поzэгэ 9аrра Ьilоr.
4. Ilakimiyyoti olda etmoyo hanst partiyalar say g0storir
ftommunist, libral, demokatik va s.)? Раrtiуаlапп qаýIуа
qoyduýu mаqsэdlаr Ьч va уа digэг ёlkэdа siyasi rejimin tipini
xeyli doracodo miiоууап edir.
5. Siyasi miixдlitbtin miivcudluýuna, hоm da по daracada
yol verilir? Siyasi mtixalifotin шёчсчdlчýч fikiT аzаdlrЁ:ш, kiitlavi
iпfоrmаsiуа vasitэlarinin mtistoqilliyЫ, hаkimiууэt sfrrrkhrrlannm
foaliyyotinin tanqidini vo ona nozaгoti, бlkапiп iqtisadi vo siyasi
inkiqafina dаiг аltеrпаfiч рrоqrаmrп taНif olunmasrnl nazorda
futur. Mrixalifot hёkшпаtiп istefastm vo yeni segkilarin
kegirilmasini talob eda Ьilэr. Belaliklэ, miixalifotin mёvcudluýu
va уа olmamasr fakh siyasi фimin tipini mйэууапlоgdiгmоk iigiin
miihiim gоrtdir.
6. Мбчсud бIkada gaxsiyyatin vaziyyati песоdir, iпsап vo
vatondaq hfiquqlarr va azadlrqlan по deracada hayata kegirilir
va miidafia edilir? ilk пёчЬdа sёhbot ondan gedin Н, vatandaq

' Вrrр Е,Типология поллгпtчсск!н режимов. Таллин, l99l. т.1, sэh.55.

389
huquqlaп чэ azadlrqlan tаsisаtlаrшш irвan hiiquqlanna, fагdi
azadlrýa faktiki taminat чеrilmаsЫ rеаllцsdrга bilmasi hansr
saviyyadзdir. Elece do чэtопdа9lапп dovletin idaro оlrшmаsшdа
faal фtirakr, miilkilryot, sahibkarlrq foaliyyoti htЩчqlап, iffi
qiiwasinin azad faaliyyoti va s. nozardo tчtчlчг- Layaqotli heyat
savi;/yosi, gaxsiyyatin sosial miidafiosi va mопэчi iшkigafi da
homin qobildэndir. Вiг siizlo, bu vo уа digar dёvlatdo insan
hiiqчqlаппш hoyata kegirilmэsi dаrосэsi siyasi rеjirrlоriп
tBsnifafina iшkап уаrаdап mtihtim mеушlаrdап biridir.
Yчхапdа, qeyd etdiyimiz cohotlor siyasi ýimlоriп
tasnifafinm baqlrca mеуаrlап kimi пэzэrdа tчtчlчr. Вuпlапп
asasmda siyasi rеjimlаr iki boyiik qruра aylrlrr: demokratik ча
qeyri-demokratik, бz novbosindo qeyri-demokatik геjim da iki
tipi - totalitar че avtoritar tiрlэri iiziindo ЬirlоSirir.
Umumiyyotlo, dбчlэt haqqmda ciaha doqiq tosowiiro malik
olmaq iigtin <siyasi фim> anlaytynln mahiyyotini dtirtist Ьа9а
dфmоk vacibdiT. Siyasi фim siyasi idaraetцonin mеtоdlапшп
mэсrпчtшrш hayata kegiTilmosini, demokгatik htiquq чэ
azadlrqlann voziyyotini, konstitusiyaй геаl srrrotda эksini tapan
hakimiyyэt mtiпasibatloгinin xarakteгini ifado edir. Siyasi rejim
siyasi sistemin tasisatlarr:rm fэaliyyatinin цgапчдчпч va siyasi
rоhЬэгlik пбqtеуi-паzепdеп siyasi sistemin fipini mtioyyэnlaEdiTir.
KSiyasi Фiпu, апlауrgшdап istifada etmoНo comiyyэtdo siyasi
idaroetпrэnin hяп51 рgfodlшlа hayata keqiгibnosini bilmak olar.

2. DEMOKRATiK siулsi KB"liM.

"Demokatiya" апlаущt xalq haНmiyyotini tacossflm etdrTir.

LaHn bЁttin xalqm hoyata kegiro biloceyi siyasi hakimiyyot ba;qa
sбzlo, bilavasito demolcavtiya goraifi уаIшz idealdrr. Real
dernokratiya xalq tоrаfiпdап segilan аdаmlапп hakimiyyэtidir.
О, niimayandoli demokratiya аdlашг. Мэqhur alman alimi RaIf
Darendorf dernokatiyanrn doqiq tarifini . чеrоrоk yaz\:
"Demolcafiya" хаlqш idала efinosi deyildir. Пiпуаdа Ёmumiу-
уэtlа, Ьеlа 9еу оlпrчr. Demohatiya хаlqш segdiyi hiikumotdir;

390
Bundan эlачо demolcatiya ciz xЁsusi kursчпа malik h<ikumэtdir.J
Вu rnanada dеmоkгаtiуа hоr руdэп awol, xalq hakimiyyotine
з5д5[апап dбvlat qrrrulugu fогпrаsr "kimi saciyyolonir. Digэr
tоrэfdоп dеmоlсафа dedikdo iпsапlаrrп iyerarxiyalr-pilloli
goxsiyyэtlэTarasl mtinasibotlэrЫ tanzimlэyan поIша va
prinsiplorin mосmuч baga diigiiliir. Demokratik siyasi rejimlo baýlr
уаlпи dеmоkrаtiуашп mahiyyati barodo konlTet tasэwiiTlo
Hfayэtlonmak azdtr, elaco do comiyyatin siyasi sistemina фir
zагчгi bilikloro yiyelonmak vacibdir. a\inki siyasi фim biitov_
lfrkdэ сэmiууоtiп siyasi hoyatln,n tarkib hissasi оlап siyasi sistemi
Ьч чэ уа digor dэrасоdа sэciyyolandirir. Эgог siyasi rеjim
idаrоеtmо tisrrllan va mеtоdlапшп mосmччdursа" siyasi sistem
dovlat idаrэlагiпiп, siyasi mfrэssisalorin va tэsiмtlann, siyasi
miiпаsiЬаtlоriц siyasi vo htiqiiqi поImаlапп toplusudur. Malum
olduýu kirni, siyasi sistemin taTНbindэ dlivlat baglrca уеr futur.
Dývlat haНmiyyatinin oz ftmksiуаlапш hoyata kеgiгmэsi frsulu iso
mohz, siyasi ýim аdlашг. Belэlikla, demokafik siyasi rеjim
problemini аgrqlауаrkэп ilk почЬаdо noinki demokratiya
tosisatrndan, еlасэ dэ mriayyan monada siyasi sistern апlауrgrпйп
glxrg etmok mоqsеdаuуýчпdur. Вu monada demokafik siyasi
rejim agaýrdakl cohatlorlo sэсiууэlепir:
l. Demokatik dёvlotdэ hаНшiууаtiп mэпЬоуi xalqdrг. Xalq
ёz rоуiпа asaslanaraq пi.imауопdаlэrЫ segiT, опlаrа hэr hansr Ьiг
шэsЁlопi hall еfiпоk htiququ чеriliг. Эgаr sеgilэпlэг segicilarin
опiап hakimiyyatin оrqапlаппй gбrmаk istadiНari Hmi dачгап-
mrTsa (etimadr doýrultmursa) bela hаlй voziyyэti уаlшz nбvboti
sasvelmo qaydaya sala bilor, Demolcatiya goraitinda qапuп noinki
votondaglan hakimiyyat бzЬаqшаhфпdап elaca do haНmiyyoti
votэndaqlardan miidafiэ edir. Deputatrn sahvi (оgаr о Ьuпuпlа
qantmu pozmayrbsa) va уа опuп пЁfuzuпu itirrrasi geri gaýmlmasr
iigtin Ьоhапо (sabab) sayrla bilmoz.
2. Siyasi hakimiyyat demokatiya gагаitiпdо legitim хагаktег
daqryrr чэ qobul оlчпmчg qanunlarzi miivafiq оlаrаq hэуаtа
kеgiгilir, Dёvlot qапш gargivэsindo faaliyyat gбstormakla yanaýl,
чаtопdа;lапп manafeyi ча talabatlmrr reallagdшtlmasl namina

t
,I|араендоф Р. !орога к свободе. Вопросы фнлософшц t 990, N-9. sаh.9l

з91
gený irпkапlаr ушаdrr. Demokгatik фаsi rеjim iigiin qanunla
qrdnýan оlчпплуаш hаr ýeyl hall edo bilmak рriпsiрi
saciryovidir. Вrша gбrо demolcatik tilkoloTda iфsаdilryапп bfitiin
saholorinda votanЙqlar geniý tosaпtifaфrlrq togobbtislarino,
miixtolif ЬiгliНац toqНlatlar, fопdlш vo s. уагаtпаq tэýэbbiisiillo
malikdidff. Вч iso бz-cizliiytindo votэndaý cэmiyyatinin
inkigafmm yEksok dorэcasini si.ibut edir.
3. Demokratik rеjim iiqtin hakimiyyэtin biiltinmosi
saciyyovidir. Bu, qantmveTici, iсrаеdiсi va mаhkоmа hakimiy-
yatinin Ьir-Ьiriпdэд аупlmаsшr, praktiki olaraq rеаl mibtoqilliyЫ
tacossiirn etdirir. Оlkопiп ali qanunverici orqanr sayrlan раrlаmепtа
qапчпlаr hмrrlашаq moqsodila mtЫоsпа hiiquq чегiliг. Qeyd edak
Н, геаl reprezentafiv' (пtimауэпdэli) demokratiya bir qayda оlагаq
ратlаmепИrizmdа -
haНmiyyatin Ьбliiлmоsiпо vo parlament
hakimiyyatilin aliliyine osaslanдr idmo sistemindo tacassiim
оluпчr. BeloliНo, parlament iieviina аупса segН daiTosinin пtimа_
yandosi Ншi deyil, ilk n<ivbado хаlqш mапаfеуЫп miidaflrogisi
Нmi baxrlш. Sбztin osl mэпаsшrdа parlament hakimiyyot отqаш
olmaq etibarila bttinltik kosb edon го1 oynayrr, lakin siyasi
hakimiyyatin homin огqапdа tamarktizlaqmasi tigiin potensial
tohliika mбчсuddчr. Вuпа gога demokatik siyasi геjim qoraitinda
siyasi hаНmiууэtiп Ё9 qolu bir-biгini tаrаzlауш. Xtisusilo ali idaro-
edici hakimiyyat фrеzidепt, hбkumot) qanunveгicilik, bridcoyo,
kadrlara dair togobbibkarlrq htiququna mаlikdiг. Qanunveгicilik
огqапшш qэЬul etdiyi qararlara prezidentin чеи hiiququ чаrdш.
Mehkomo hakimiyyotino, qшапlап qапчпlаrrп dбчlэtiп konstitu-
siyasma чуýчпluýчпu mtiayyanlogdirmak htiququ чегiiir.
4. Demokatik r"jim xalqln siyasi qеrагlшrп iglonib
hаzrlапmаsша tosiri hЁququ ilэ saciyyaloniT. Bu htiqЁq kiitlavi
informasiya vasitolarinda takliflar чэ уа tanqid fomrasrnda,
ntirnayiqlardэ vo уа lobbiglik fэaliyyotindo, segНqabaýr kompa-
niyada istiтak etmokdэ tozahtir edir. Qabul olrmmug qаrаrlапп
i;lonib hмrrlanmasrnй xalqrn siyasi iqtiгakrna konstitцsiya ila
tэmiпаt чеrilir.

l Rергеzепиýч demokatiya-ni.imayaпdali iфrэеtmэпiп xalq qergrsrnda solahiyyotini va

mostrliyyatiпi iГаdэ ediT, vaвnda;larln scgkilarda bilavasita i5liгаhлr sасiууаlапdiriг

392
 5. Demolcatik siyasi rejimin miihiim cahatlorindэn biri iK va
yaxud goxpartiyalr sistemin yaradrlmast imkашш, siyasi раrtiуаlаrш
уап;qапlrфш vo опlаrап xalqa tasiTini, eloca dp hоm parlamentda
чэ hоm do ondan konarda qдцш,эsаsшй siyasi miixalifotin
mбvcudluфnu паzаrdо tчИп siyasi рlуurаlizmdir. Miixalifot ёz
vazifosini hоуаИ kegiroTok hakimiyyat оrqапlапrrr tonqid etmak
istiqamotinda 9rю9 edir О hakimiyyata <iztiniin pmlarrortdaН
frаksiуаlаrшп vo ЬlоНаrшш foaliyyэfi vasitosila, ёz iпfогmаsiуа
vasitalarinde чэ motbuatda foaliyyeti ilo паzаэt ediT.
6- Nаhауэt, demokratik siyasi ýim insan hiiqчqчпrш
rеаllаqmаstrшп yiiksek dэrосаsi ilo sociyyalonir. Вчда dёvlot чэ
чоtопdаqlаrш qaгplrqlr mtinasibatlorinin пошlаlа1, qaydalmr va
prinsiplari aiddir. insan hiiququ рrоЬlеmi diinya ictimaiyyotinin
diqqot nrэrkozindodir. Hazrrda insan hiiququnu elan еdэп vo опu
qanunvericiliНo tasbit edan 50-уо уахш siyasi-hiiquqi sonod
mочсчddчг. Опlаrrп аrаsшdа ВМТ Ва9 Maclisinin 1948-ci il
dеkаЬпп lO-da qabul etdiyi insan hЁquqlan hаqqшdа'iiшчплi
Ьоуаппаmэ, iпsап htiquqlaпnrn vo azadlrqlanmfi mЁфfiasi
haqqmda Ачrора konvensiyasr (beynalxalq miiqavila-l95O-ci il),
insan va xalqlann hiiququna dair Afrika xaгtiyast (1984-сй il)',
yeni Avrop iigrin Paris xartiyast (1990-cr il) va s. saciyyovidir.
Hiiquqi погmаlаr, insan hiiquqlaп va azadlrqlan Ьч vo уа digэг
sапаdlаrdо konkret tacassiirn оluпmugdur
Мйаsir demokatik siyasi rejimlarin mahiyyatЫ хаlqlаr
агаstпdа qmgrlrqlr etimada va hёrпrаtа asaslanan mrinasibatiarin
xarakteri da aydrn oks etdirir. Bela hiiquq Ьir srra beynalxalq
togНlatlaгrn, о ctimlodon BMT-nin sonadlorindo iiz oksini
Ирш9dш. SёhЬаt biitiin хаlqlагш aqagrdakr hiiquqlаrшdап gedir:
-Millэtlorin m<ivcudlugu htiququ, genosidin va etnosidin2
qadaýan оluпmал; ]

Oztinti ефlо;diгmа htiququ, baqqa sozlэ, vatonda;lann milli

mansubiyyatini оzlогiпiп miiоууэпlэqdirmоsi] ;

l Xaпiya-ictimai-siyasi cabatdan ahamiypt kasb еdэп bazi sэпаdlаriп adr

2 GeBosid-iф, TniПi, dini, adдvatla baýh olмaq аhаliпiл
ауп-ауп qruрlапшц hatta bdytk
aksariyyetinin mаhч edilmэsi, Еппопilагiп Xocalrda вzайаусалlrlага qацr tбratdiyi сirиуэt
amallari asl gепоsiddiг
] Etnosid-bir xBlqrn Ьiltiш madaniyyotinin mehv edilmosi. Етmапilогiп iýЁаl etdiklaгi qэdiпl
ДzэrЬпусап torpaýrnda - Daýlrq QагаЬаýdа mаhч etdiklori modaniyyat abidalari Ьuпа misaldtr

39з
 -Dil sfeTasr va tohsil, modeni Ь vo xalq опэпоlоri daxil
olmaqla milli xiisusiyyotlorin sжlашlmаsr;
-Хаlqlапп уаgаdrф аrаzidэ tabii sаrчоtlоrdоп чэ ehtiyat-
lаrdап istifadэ, etmok hiiququ_ Вчпчп aktuallrýr xЁsusilo yeni
огаzilогiп inEnsiv gokilda tasaTiifaфrlrq baxrmdan manimsonil-
masi ila Ьаýlrdш;
-Нэr biT xalqrn dtinya siйlizasiyasmm naliyyotlarina
qovrrgmasr чэ bunlardan istifado hffququ.
Yчхаrrй giistarilan hiiquqlапп praktiН baxrmdan hayata
kegiгilmosi опlаrdап hаr biTinin va btitбvliikda hаrшsшш sаmэrаli
yolla hоllЫ паzоrdа tчtш. Вч moqsodlo obyektiv vo subyektiv
аmillогiп dorindon, iпсэ gokildo паzоrа аlшmаst, iqtisadi, siyasi va
srrf etrik xarakterli goxlu ziddiyotlэrin чо gotЫiklarin aradan
qaldrnlmasr zопrridir.
Owolki раrаqrаfdа qeyd emi9dik Н, idmэgilik ntiqteyi
паzэrdэп рrlаmепt tipli, pгezident idarogiliyi, mопаrхiJа чо
respublika tipli siyasi rеjimlоr m<iчсчdduг. Qtsaca da olsa Ьеlэ fipli
rejimlorin mahiyyotinэ aydmlrq gotirok.
HaНmiyyot sэlahiyyэtlorinin strrrkhrrundan, hiiquqi
voziyyatindon чо пisЬэtiпdgп asilr оlагаq dёvlot hakimiyyatinin
miixtэПf qоllап vo dovlat idaragiliyi fоrmаlап аrаsшdа fэrqlеr
movcudduT. Hazrrй ali dovlot hakimiyyotinin ta;kilinin iH baglrca
n<ivti ta;okki.il apmrgdrr: reqpublika va mопаrхiуа. Respublika еlэ
idaroetmo fоrmаsldш Н, buTada dбvlat hakimiyyotinin ytiksok
оrqапlап уа segilir чо уа ,timummilli nЁmayandaii tosisatlar
(idаrоlэr-mЁаssisаlаг) tаrэfiпdоп foгmala9drnlrT. I Respublika
idшаеtrпо fоrmаsшrп iig baghca n<ivti mtivcuddur: pгezidentli
respublika - Фclti prezident hakimiyyoti - Ыо idaTaetmoda dбvlot
Ьаggrsшш seqilnosi рагlаmепtdап asrh deyildir, timчmsоsчегrпа
yolu ila hayata kegirilir, dovlot Ьа99rЙrп va hбlФmаt baggtsmrn
sэlаhiууаtlэгi pгezidentin olinda саmlоgir, hбkчmэti ргеzidепt
tэуiп edir, hбkчmаt pгezident qargrsmda mоsuliууэt dagryrг (АВý-
da vo digoT tilkаlэrdо) ; parlamentli respublika-pгezident раrlаmепt
yolu ila seqiliг, idшэ еtmэdа halledici rоI h<ikчmэt baggrsrna - Ьа9
паzirа moxsusduт, hбkчmаt раrlаmепt yolu ila fоппаlаgш,
htikumat раrlаmепt qarqrsrnda mэsuliууэt daryryrr. (italiya,
Аlшапiуа, iwеgrа vo Ь); yanmparlamentli respublika-pгezidentin

з94
чо уа dбvlot baggrstmn segilmosi parlamentdon asilr deyildiT,
iimumi sэsчеппа yolu ila hэуаtа kegirilir, ФсlЁ prezident
hakimiyyэtino malikdiT, hёkuшеt parlament qarцrsrnda masuliyyot
dаgrуrг. (Frапsа, Рогtчqаliуа, Fiпlапdiуа ve Ь), brr, Ьеlэ Ьir cahati
ifado еdir Н, mЁxtolif idaraetna fоrmаlшmm rпбчсudluфrпuп
asasr hЁquqi veziyyatlo va ytiksak dбvlat оrqапlагшtп nisbati ilo
baýltdrr. Eyni zаmапй xeyli dёvlot mопаrхiуа idаrаеtmо
fоrmаsша malikdiT, Belo idaroetmoda dovlэt Ьаgqlшшп
vazifosinin avaz оltшmаst irsi prinsipa osaslanrT. Нёkmdагrп
(dёvlat bapgrsrвm) sэlahiyyatlorinin hocmindan astlt оlагаq
mопаrхiуа idmagiliyЫn iK пбчti чаrdш: miitloq va konstitusiyalr
monarxiya. Вuпuпlа belo оgаr mЁtlaq mопаrхiуацrп faгqlandiгici
оiаmоfi dбvlat baqgrsrшn qeyri-mahdud hakimiyyatidirsa,
konsfitusiyalr mопаrхiуа dбvlat baqgrslnln sэlаhiууаtlагЫrr
mahdudlagdmlmasr ilэ sociyyэlanir. HazrTda dtinyada 40-а yaxrn
monarxiyalr dбvlot mёчсuddur, опlаrфп оЪогiууаti parlamentli
mопагхiуа Hmi saciyyoionir. (B0ylik Вriапiуа, Yaponiya, isveg,
Norveg чэ Ь). Yeri galnigkan qeyd edak Н, hоmiп dёrd d<ivlotdsn
iНsi (isveg va Yaponiya) inzibati- orMi quruluqu baxrmmdan
uпitаr dovlэtdir. Uпiиr dёчlэt, siyasi mtistaqillik kasb еtmауап
inzibati-orazi vahidino malik dбvlot qurulugudur.
Ёmumiууэtlа, геsрuЬtrikа vo mопаrхiуа фimlогi baxrmdan
Frxanda irtirtitdiiyЁmiiz miilahizalor biitovliikdо "siyasi rеjim"
aniaytgmr tаmаmlаmаýа xidmat edir.

3. тотАLiтдк REJiMiN siчдsi PRAKTiKASI.

TotaПtar rejim ictirnai hayatrn biitiin saholarina miitlaq

nozarati hayata kеgirап, insant siyasi hakimiyyota vo hakim
ideologiyaya tabe еtdirэп diivlot qurulugrr Hmi sociyyэIanir.
TotaliИr rejimin idealma С.Оrцеll tоrаfiпdап utopiya aleyhino
tasvir edilon qurulu5 xidmat eda Ьilаr. Stalin va Hitler rejimlan
mоhz, hаmiп idealm nilmunoloridir." ТоtаliИrizm" anlayrgr(latrn
dilinda toИlis sбziinden gt tiirilliib) tam, biitciv mапаsшr ifadэ

395
edir'. Homin unlayrý )С( osrin owollorindo italiya fagizminin
ideoloqu Сочаппi Centilen torafindon iиliyadakr fagizmi
sосilлуэlопdirrпаk tigiin istifada оlrrшпugdur.
"Totalitarizпr'l mэmhumч ilk dэfэ 1925-ci ildo italiya
раrlаmепtiпdэ saslonrnigdir. Ноmiп mочhчmч siyasi leksikona
(ltiýota) italiya fasizminin lidегi В. Mussolini gatirmigdir.
Totaliarizmin ideya osaslaп hala antik dочга tэsadiif edir. Lakin
siyasi reatrlrq olmaq etibarilo о, )С( osrin hadisosidiг.
Тоиlitаг r"jim goraitindo miitloq hakimiyyot Tntixtolif
formalarda tozahiiT edo bilar: siyasi hэуаtш sivilizasiyalr
поrmаlапш tapdalayan tепоrgu dikИfurаdап dunya ictimai rауiпо
ntimayig etdirilan yalmrgr demokatiyaya (fогmаl sеgКlэrlа чэ
goxpartiyalrlrqla sэсiууоlапоп) qodor (Pol9ada, Almaniya
Demolcratik Respublikasrnda olduýu kimi), Btitiin hаllагdа
totalitaгizшr qoгaitindo xalq hakimiyyati m<ivcud оЬпчr. Belo
garaitdo xalq dбvlotin siyasotino fэal tosir etmak imkашпdап
kапаrdа qairr. Bu соhэt xiisusila onda ifada olunur Н, vozifali
gохslоr segilmir, mahz tayin оlчпuгiаг. Bela tayin еtmо sistemi iso
formal demokrafik qaydalarla mфаhidо оlчпа bilar vo mЁgаhidо
edilir do. Нёkuшэfi xalq fakfiH olaraq ёz аrаrsuпа mЁvafiq
sеgпrir, ali hakimiyyat ciz iTadosini zorla biittin ohaliya qэbul
еtdiгiг. Ela sаrt iyerarxiyalt haНmiyyat sistemi уаrаdllr ki,
dбvlat оrqапlаrr biitiin saviyyalarda vatanda9larln паzаrаtiпо
mаrчz qalmrr.
Totalitar фim garaitinda Teal hаНmiууэt dovlat vo опuп
огqапlаrшdап gox hаНm рагtiуауа, hоr ;eydan эwаl isa опuп
liderina чо уаюп atrafina mexsusdur. Siyasotin ba9lrca istiqamotini
do mahz, опlаr iglayib hazrrlayrTlaT. Dёvlat "iНnci rоl oynaytr",
vozifosi iso рагtiуашп рlапш hayata kegirmokdan iЬаrоtdiг,
Dovlatin Ьir n<jmroli goxsiyyati hakim рагtiуашп ba9grsr hesab
оlшпчr. Dtivlatin siyasэtinin ап mЁhiim istiqamotlori hаНm
partiyanm Tahborliyi tоrаfiпdоп i9lэnilib hааrlашr. ТоИliИrizmdо
hakimiyyot sistemi gizli хаrаkЪт dаgrуtr. Раrtiуашп, dovlotin,
hiiquq mrihafiza огqапlаппш kопkrеt foaНyyoti хаlqш
miihakimosino mэпЕ qalmtr, xalqdan gizlodilir.

I
Otraflr Ьвх: Х fesil, ikiлci paBoraf

з96
 Praktika gtistoгir ki, biitiin totalitar ýimlor gec-tez stiщrta
uЁгауrr (hэttа harbi mаýluЬiууэt naticasindo mаhv olmasa da -
mosalon, l945-ci ildэ Alrnaniya Hmi), demolcatiyaya doýru
istiqamotlanir. Соmiууоtэ tozylq gоstоrоп hakimiyyatin miitlэq,
hат ýeyi ohato еdэп хагаktеri tadrican zoiflaф. Xalq ilo
"пошепНаturа" - teyinatlr ytikak-rosmi vozifaloг sistemi аrашпdа
аrtап ziddiyyot сэmiууоtdэ mопаfеlагiп аhэпgdаrlr$ mexanizmini
sarsrdtr vo опlапп asaslandrф ideologiya niifuzdan dtigiir.
Totalitar siyasi фimiп togakktil tapdrg vo inki;af etdiyi hаr
bir ёlkаdэ о, spesifik xiisusiyyotlara malik оlmugdur. LaKn
totaliигizmin bЁttin fоrmаlап iigtin sociyyovi olan ча ошш
maЫyyotini oks еtdiгап iimumi соhэtlаг da m<iчсчdduг. Вu
соhоtlэr аgафdаkl lагdrr:
1. hakimiyyэtin ytiksok daracada tomэrgtizlagmasi,
haНmiyyot араrаhпш hipertrofiyasr (hoddon аrilq boyi,imasi),
onun camiyyot hоуаtrшл btittin sfегаlаппа пЁfuz etmosi. Totalitaг
rejimdэ "haКmiyyot vo camiyyat" problemi rпбчсчd deyildir.
Hakimiyyot vo xalq vйid Ъrzdа di.ýtiniir. Таmаmilа, digar
рrоЬlеmlоr akftиllrq kэsЬ еdiц hakimiyyot чэ xalq daxili diigrnana
qargr, dilgmon xarici эhаtэ ilэ mйЬагizауо qalкr. Hakimiyyotdan
rеаl suratda uzaqla9dmlan xalq mагаqhdш ki, totaПtarizm
goraitindo oz mэnafeyinin бzii torofindon уох, haКmiyyot
vasitosila dэriпdоп vo tаm ifado olunacaýrna iпашr.
2. Totalitar ýimlаr Ёqiin Ьiцраrtiуаlrhq sociyyovidir.
Harizmalr liderin baggrlrq etdiyi vahid hakim рагtiуапш раrtiуа
gobэkosi бzауi сэmiууаfiп btittin istehsal-tэgНlatl stпrkhrгаlаппа
niifuz еtпоНа опlатш foaliyyэtini istiqamatlandirir va Ьuпа
nэzaIati ha,rrata kegiгiT.
3. Cэmiyyotin btitiin hоуаttпш ideologiyalaýmasl. Totalitar
ideologiyanm аsаsш1 miiayyon maqsoda gatmaq rigtin Иriха
qanunauygun hэrokat kimi baxmaq taqКl edir vo bu, biitiin
vasitalarlo osaslaudrnltr. Hamin maqsod dЁпуа hёkmrапlrýша сап
аfirrафап, kommunizm qunnaqdan va s. ibaTotdir. Mёvcud
ideologiya miflоr sеriуаsпu (fэhlo sinfinin rа]rЬэr rolu haqqrnda,
аri irqinin tisttinliiyti Ьаrаdа чэ s. idеуаш) ёztindэ saciy-
уаlэпdirшrаklо sеhлli simvolun gЁctinii эks еtdiгir. Тоtаliиr rejim
ahalinin ideologiyant manimsamasi паmiпо gox genig qЁvva sоrf

з9,|
edir. Ноmiп rеjimdэ ideologiya ictimai hoyafin btittin sfегаlаппа
ntifilz еtшоуе plrgrT (vataBdaglann gaxsi hayah da daxil olmaqla),
mЁоууоп horokatloTo sоrt qadaýa qорг. Дmапiуаdа millotlar-
arasr kоЬiпв, SSfi-do xiisusi sahibkaгlrýa qoyulan qadaýalar Ьчпа
misal ola Ьilэr,
Totalitar Tejim bozi ёlkэlоrds noinki srrf siyasi rnonada,
eloco da dtinyagoгiiy0ndo bagqa ctir diiqiinmak baxtmdan, xiisusilo
dino inamda yolveгilmoz hesab оlчпчr. ТоИlitаr ideologiya hor
geydon owol, utopik хшаktеr daýryrr, уа "iýtфr golocaya"
(kommrrniaTrэ) vo уа "igrqlt kеgmigэ" (fa9izmo) istiqamэtloniT.
Dtivlat biittin vasitэlэTle inandlrmaýa 9аlrgш И, toИlitar rejimdoki
hoyat уеgалэ miimktin olan reallrq&T. Bu maqsэdlo infoпnasi-
уапш yayrlmasr iizoTindo sort поzаrоt hayata kegirilir, МэtЬчаtш,
гаdiопuц televйiyanrn foaliyyatina ciddi sепzuга tэtbiq оtuпuг.
Вiг sozlo, totalitarizm hаНmiууэfiп iпfогmаsiуапr iпhisаrа alrnasl,
kiitlэvi inforшrasiya vasitalori iizoгinda Ипr nazaratin hoyata
kegirilrnosi ilo saciyyolanir.
4. Silahlr m{ibarizo арагmафп btifiin vasitolэгindon istifado
olunmasrnt dtivletin <iz iпhisаппа almasl. Ordu, polis, biitrn digar
giic strчkhгlап son doracada siyasi haНmiyyat mоrkаziпiп
Иbeliyindo оlur,
5. Аdаmlапп dачrашgша iimчmi поzаrэt sisteminin iglanib
hazu,lanmaslnln, zolokllrq sisteminin rn0vcudluýu. Bu maqsadlэ
аmаk diiqэrgоlаri va xiisusi геjiшli diiqэгgоlаr, gettol vo s
yaradrlш, Ьчгаdа аýrr эmаk tatbiq olunur, аdаmlаrа azab-эziyyat
verilir. Miiqaйmot gбstordikdэ опlап iradasindan dбпdаrmоуа
mасЬur еdirlоr, giinahsrz iпsапlапп Initlavi suTatdэ cildtinilmosi
hayata kegirilir, Mosolon, SSRi-do QULAQ (rus dilinda bеlo
soslanir) adlarr ап ЬЁtdч diýагgоlоr gabokasi yaradrlmr;&,
1941-ci ila qodor опа 53 takmillagdirilrniя Фс dЁgorgosi,
425 islah omak kaloniyalaп чэ hoddi-buluýa gаtmашglаr i.igiin 50
dtýergo daxil idi. Bu dtigargalorin mёvcudluýu dбчпiпds опIаrdа
40 milyondan afitq insan ёldtirulmiigdtir, ТоtаliИr camiyyatdo
diqqatla iglэnib haarlanmrg caza todbirlori (Tepressiya) aparatr
mсiчсцddчг.

' gеtо{гtа osrlerdэ bэzi бlkolвrin iri рhаrlвriпdа уэhчdilоr iщiiп аупlш xibusi пвhоllаlэг.
МЁаууэп ёlkаlаrdэ, mаsэlеп ABý-da indi da zancilaB qацl getto t€dbiq еdiliг.
,398
 6. Biifiin totalitar rejiTnlor iigtin timumi оlап ,еlо bir cahot
mёчсudduг ki, mahz, ,"btittin qadaýan оlчпапlаr hakiшtiyyotin
аmгiпо asaslamr" pгinsipi ila рrtlапiг. Camiyyat bu prinsipi
гаhЬаr tцtшаq insan tоrЪiуэsiпi lрrчlч kеgiriг. Тоиliиr siyasi
Tejimin btifiin ytrxanda qeyd etdiyimiz iimчmi сэhоtlоri ilэ уапарr
spesifik xtisusiyyotlori do m<iчсuddчr, Вч spesiflik опчп tarixdo
mоlчm olan novlorini miiэууапlо;dirmауа imkan уаrаdш. Вчпlаr
kоmmuпist totalitarizm! faqizm vo milli sosializmdir (oкaflr
Ьах: Х fasil, ikinci раrаqrф. Kommrrnist totдlitarizmi totalitar
rejimin ýэciyyэvi xЁsusiyyotlerini daha tarTr aks etdirir. Вuгаdа
iqtisadi hэyat da daxil olmaqla саmiууэfiп butiin sfеrаlап total
поzаrэtэ moluz qaltr, xiisusi miilkiyyat шаdап qatdrnlrr, notico
etibarila ferdiyyotgiliyin va camiyyot tizчlэгiпiп mчхtаrlrýш:п her
ciir asast laýv ediliг.
ToИlitarizmin iНnci tipi fagizmdiг. Fagist tоЕkilаtlагrшп
tэqokkril Ирdrф ёlkаlоr Аlmапiуа r,o italiyadrг. italiyada faqizm
1922-ci ilda qагаrlаgmrqdrr. iИliya fаgйmi iigйn boyiik Roma
irnperiyasrm Ьаrра еtmоуа cahd gcistarmak saciyyovidir, Fagist
tipli tоИliиr siyasi фim demolcafiyaya qargr miibaгizliyi, irqgilik
vo goviniznla fоrqlэпir" Fa;izm gticlii, amanslz haНmiyyeto asas-
lапtr, bu haНmiyyot isa ачtоritаr раrtiуашп iimumj hdkmrапlrýr,
rahbara parэstig sayasindo qоruпшЬ saxlanthr.
TotalitaT siyasi rejimin iigiincii uiivii milli sosializmdir. О,
19ЗЗ-сЁ ildo Almaniyada Ьаrqоrаr оlmugdчг, ёzrindo hоm
fagizmin va eloca da kommunist totalitarizminin соhэtlоriпi
Ьirlаgdirmigdiг. Вuпuпlа yanaýl onlardan maqsэdlori baxrmdan
va sosial iistiinliiyri (birinciliyi) оldэ еfttэk istayila fогq-
lonrnigdir. Nasional-sosializmin maqsadi ari-irq9iliyin hбkш-
ranlrýrna naill olmaq, аlmапlап ali millat еlап etmakdon ibarэtdir
(arilik mahz, bu mапапt ifado edir)
Totaliиr siyasi rejimin timumi соhаtlэriпiп va onun miixtalif
fогmаlапшп xtisusiyyatlaгinin буrошlmоsi qiibhasiz, tоИlitаr
ýimlarin tagakkiiliiniin qaraitini va уоllапш baga drýmayi
аsапlа;dшr, onun ba;ariyyot tigiin пэ qadoT blakэtli olduýunu
arrlamaýa k0mak edir, TotaliиT ýimlаг hаНm olduqlan olkaloгda

t
агilаr-hiпd ачгора dillэгiпdэ dапt;ал xalqlaB чегilап qеугi eImi ;ati ad

399
iqfisadi vo sosial inkiqafin tоrэqqisЫп xeyli dorocodo lэпgimэsiпi
gоrtlэпdirmiglаr. Вч mosolonin бyronilmosi xeyli gdrkоmli
аlimlэriп-роlitоlоqlапп, iqtisadgrlann, tаriхgilагiп, рsiхоlоqlаглr,
sosioloqlaпn vo Ьаgqаlаппш diqqatini colb eftnigdir. Тоаliиr
siyasi ýimlог mэsоlаsiпа F.Хауеkiп "Kiiloliya dоýru yoll' (1944-
cii il), ХАrепфп "TotaliИrizmin mапЬоуi" (1951-ci i1), К.
Fridrtriп vo Z.Bjezinskinin "Total diktatuгa чэ avtoгitariya",
(1956-cr i[), R.Аrопчп <<Demolcatiya va totaliИrizш> (1958-ci il)
оsоrlоri va digor todqiqat iqloгi Ьбуfrk tiihvodir Ьохр etmigdir.
Praktiki olaTaq'biifiin todqiqaфrlar belo qenaeto gоlirlэr ki,
totalitarizrnin mопЬэуi goxcэhotlidir чэ ictimai hоуаtш miixtolif
(tosarrtifat, siyasi, sosial) sfеrаlаппdап t<irэyiT. Опlаrш эsаslш
duпуаgбrШfr zomini va psixoloji amilloT tэgНl edir.
Totalitar siyasi rejimin goxcohatli tozahiir edon sаЬоЬlагi
vo gоrtlаri srrasnda tагiхiп gбstогdiуi Hmi, iqtisadiyyatda vo
d<ivlatin biitiin ictimai hayatrnda bag чеrоп darin Ьбhrап goraiti
baqlrca rоl oynayrr. Hitlerin haНmiyyota golmasi огsfоsiпdа
Almaniyada mэiu, belo olmuqdur. Totalitarizm SSRi-do do dоriп
ЬOhrап ;oraitinda "start gottiгmiiýdiir". Totalitaгizrnin yaIan-
maslnln baglrca 9artdlarindan birini tэdqiqatgrlar cэmiyyotin
industrial maгhaloya daxil <llmasl ila оlаqэlопdiriгlаг. Belo
gaгaitdo comiyyatin Ёmumi ideologiyalaýmasma imkan уаrаdап
k{itlэvi iпfогmаsiуа чаsitэlогiпiп obrazlr desok, "infonnasiya
sonayesinin" imkапlап kэsНп gokildo агtш, KiV eloco da
gaxsiyyotin iizarindo total nazarotin hoyata kegiгilmosini tamin
edir. bdustrial mатhоlо iqtisadiyyann inhisara аlmmаsшr va eyni
zamanda dбчlэt haНmiyyotinin giiсlэшпоsiпi, опuп tonzimloyici
vo поzаrэt fuпksiуаlаппrп qtiwэtlэndiгilmэsini dоýrгur. Hamin
mэrhаlа dtiпуаgёrЁgti zэmЫпiп tazahiirtina, xtbusila kol-
lektivgiliyin faгdiyyotgilikdan tistiinliiyйno osaslanan kollektivgi
diiпуаgбrй9tiп, qi,iurun fогmаlаgmаsша irйап уаrаdш. Nahayot,
yeni kutlavi partiyanrn tozahtiгtina, dбvlotin гоluпuп kaskin
;okildo giiclanmasina, mtixtalif tоtаliИr horokatlarrn inН;afina
aid olan siyasi gэrаit tоtаliИr siyasi rеjimiп tagokkiiliino halledici
tosir gсistагmigdir.

400
 4. AyToRiTAR siyAsi пвлiмilч
FoRQLэNпinici хЁsusМэтlэкi
АИоriаr rejim diivlotdo hakimiyyotin bir lidегiп vo уа
kollektivjn olinda соmlэgmаsidiг. Веls rеjim бz mоqsэdlагiпо nail
olrnaq паmiпо awollar toqakkiil tapan qапчпliilш чэ поrmаlапп
doyigdirilmosi ila rпugаhidэ оlчпчr. Вir stizla, avtoritarizm
camiyyatin Ьir поfагiп vo уа qrцрuп diktaturaslna asaslanan
--rl0vlot-siyasi qчrчlчqчdчr. Ачtогitаr mбчhчшч lаtш dilinde
пu(S)tоritаs siiziindon оmslо golib hаНmiууэt tozyiq m€паsrш
ifadэ еdir. Avtoгitarizrrr biT noforin vo уа hakimiyyafin Ьiг
отqашпlп alindo tаmагhizlаgап еlэ haНmiyyot formastdrr ki,
digоrlоriпiiц hэr qeydon аwэl isэ опrш bЁttilr пiimауапdэli
tosisatlaпnm гоlчпч Maldrr: Beloliklo, mfrxalifotin mcivcudluýunu
vo siyasi уапmsistеmlаriп (assosiasiyalann, ictimai qruрlаrш,
ittifaqlarrn) muxtarlrýmt minimuma епdirir.
А\tоritаrhq ideoloji miinasibatlorda haНrniyyatin struk-
turunda, iqtisadiyyatda, elmda, madaniyyotda iyeraгxiyalr miinasi-
Ьэtlаri inkar etso do oslinda, omali i9do опч totbiq ediT,
АйогiИгizm bir-birila olaqolandirilon iiq baqhca olamatla idaTo-
еtшопiп vo hakimiyyatin digor tiplorindon forqlonir: t)haН-
milyatin markazlagdirilmasi; 2) rаhЬаrliуiп qati kоmапdа
(inzibati-amirlik) metodu ; 3)qartsiz itaat еtmа.
Avtoritarizпl tагiхоп ауп-аутr dбчrlоrdа 'чэ dlkolardo
mtixtalif fоrmаlшdа mбчсud olmu;dur. (Antik уuпап va ýоrq
despotu vo tiиniyast - Fаrs, Sраrtа чэ xeyli digorlari, feodal
miitloqiyyat геjimlоri va s). Аиоritаrizmiп nozoriyyosi ЖХ оsгiп
baqlanфcrnda J.de Мепtr vo L.de Bonald Hmi ultamiihafizakar
поzоriууоgilаг tэrэfi пdэп iglanib hazrrlanmrgdlr. (Frапsа inqilabma
чэ sosiaiist hэrаkаtrпа cavab оlаrаф. bdustial саmiууаfiп inkigafi
ilo ачtоriИriuп ideyasr kопstrцktiч (оmэli) siyasi ideologiya
9аlагlап kasb etdi, J- de МепКа mэхsus oksinqilabi qауф ideyasr
monarxiyalr istiqamatini itiгdi, mЁtloq avtoriИrizTrr konsepsiyasr
аrаdап qalxdr. XD( asrdo avtoTitarian Аlmап siyasi filcindo daimi
va miihtim сэrоуапа gейlэrоk milli va dovlot birliyi ideyasr ila
tamamlandr, Q. Trayq iddia edir Н, homin аsriп ахшlаппdа
aйoritarizm griclti milli vo sosial sаfэrЬотlik еlосэ do dбvlat
401
qчruсчlчЫ proýeýini ylxandan idаго etmok vasitosi Hmi
поzэrdоп kegiritir. )С( osrin birinci уапsшdа ifrat: dогэсэdо saý
fiапsш ideoloqu vo siyasotgisi sауrlап ý. Моrrашп doktrinasmda
ачtоriИгizm industriallagmanrn, dtivlэtin comiyyoto niifuz
etmosinin, siyasatin hoyata kegiгilmasi vasitasi Нmi xalqrn yЁksak
sofarbarliyinin obyektill ve zоruгi prti baxrmdan osaslandmlrr.
Tarixi tэсriiЬа gtiBtarir ki, avtoгitaT ýim Ьiг qayda оlагаq
siyasi qiiwоlэriп kosНn qЁtbiogmasi ila mii9ahido оlчпап ictimai
qrrrulч;lапп ачэz,оlшrmаsr zаmilu Ьа9 чеrir. Bu zaman mШаhidа
olr.шran uzцnmiiddotli iqtisadi va siyasi Ьбhгапш demolTatik
vasitalэrlo aradan qaldrnlmast miimkiin olmuT. Таriх va miвsir
dёчr ачtоritдr rеjimlаrэ dafu misallarla zапgiпdiг. Ачtогitаr
геjimlоr x{isцsilo ХХ asrin ikinci уапsшdа Asiya, Afrika vo Lahn
ýпgгikаsrпrп mtъtamlokagilikdon azad olan biT srа <ilkolorinda
tэ9akkiil tapdr. 1953-cii ildan sоша SSRi-da totaliиr ýimin
айогitаr rеjiшо gечгilmоsi ba;lanrr.
Ю( аsr bir toTafdan tоtаliИriшiп ytilcsaligi чэ dафlmаsl,
digаr tarofdan iso demolcatiyamn аwора va 9imali amerika
hiidчdlаrшdап konarda yayrlmasr dovrЁ Hmi saciyyolanir, Эlbatto,
demokratiyanln tапtэпоsi Ьаrаdа dашgmаq halo tozdir. Qtinki уеr
ktiгosi ohalisivnin уапsшdап Еохu ачtоritагizm-gэгаitiпdа yaýayll.
MЁqayisa iigiin qeyd edok ki, yaxrn kegmigdo bozi аwора
dбvlatlori аИоritаr metodlarla idara'оlчпuтdчlаг, Portuqaliyanr
(|922-|914-cn illaT), isрапiуаш (1939-1976-cr illэr) чо
Yuпашstаш (1967-1974-сЁ illаг) хаtшlаmаq HfayatdiT. PraktiН
olaTaq biittin dikator sistemlori bozon "iigiincii diinya olkoloгi"
adlandrnlan "inkigaf ehTrakda olan ёlkаlэrdо" mtivcuddur. HazlrН
dочrdэ hаmiп бlkэlог аrаsшdаkr fuфэr, xtisusilo da sosial-iqfisadi
iйi9af saviyyosina gбrа elo hadda gatrTugdrr Н, "tigiincti diinya
ёlkаlагi", "inkigaf etmokda оlап оlkэlаr" terminlarini iqlatmok
adrq tiz elni ahэmiyyotini azalmugdrr, Ьuпlап уаlшz soz xatirino
tatbiq еtпэk оlаr.
iokiяuf еtrпэkdо оlап tilkаlаriп aksoriyyofi goxMyh
gewiliglaro va inqilablara mопи qaldrqlmr iigtin onlan bazi
hаllаrй Ьir-Ьiriпdэп fаrqlопdirmэk gatirrlik t<irаdir. Вir айогitаr
rejimi digori ovoz etmig оlur. Mosalan, l979-cu ildэ iгапdа 9ah
rejimi ovozino Хоmеупi haНmiryati qoraTlaqdr vo уа elo hаmiп

402
 ildэ Nrkaraquada inqilabgr sandinistloT D. Sашоsчп оliqагхiуа
dik@turasrm deviTdilgr. (Ozlorinin dikИtrrаsrш ymatmaq паmiпа)
Sоп 30 ildэ avtoritaTimrin aqaýrdakr почlогi m<ivcud
olmugdurva mбчсчd olmaqda davam edir:
-Опопочi miitloq mопаrхiуа (1974-cii ilo qodor Ейорiуа,
еlасо do Saudiyya ЭTobistanr, Morakeg, Nepal va Ь.) Опlаr
hakimiyyot haqqmda mifoloji tosowfrrleTlo silйlanan айотitаriz-
min daha ktihno tiрlогidir. Bu ёlkоlогdа siyasi rоqФэtiп soviyyosi
gox apýrdrr, haНmiyyotin, idaTo olunmasr kёНоri konket
gэхsiууоtlагlо Ьфrdrr. Aristokratik sinfin ideologiyasr hakim
рбчqеуэ malikdir.
-Oliqarxiya avtoritarizmi (фаtеmаlа, 1979-cu ila qоdаr
Nikaraqua, Каmеruп, Tunis, F.Магkоsчп vaxtmda Filфрiп (|972-
l985-ci illor vo s.) Вч halda haНmiyyat biT пе9о giiclii аilэпiп va
уа tауfашп - iri tограq saЫblarinin vo уа kоmргайrl brгjuмiyanm
аliпdэ оluг, опlш bЁtiin iqtisadi vo sфsi hoyata паzаrэt edir.
Вчrаdа bir lider sadэ gewiligin ktimayila digагЫ avoz еdэ bilar
(elaca dэ Taala;ma yolu ilo). Yeni dtivlat Ьа99rsшrп hakimiy-
yotindo siyasi strчktur эwэlki Нmi qalrr. EliИ Klýo va yriksak
harbi dairolorlo stx alaqadэ оlчr.
-"Sosialist oriyentasiyalr" olkalar (Olcazair, Вirmа,
Qvineya vo Ь.) Onlara sosializm ча опчп tiрlоrЫ dагk еtшауiп
spesifiНiyi xasdr. Totalitariurrin bu ndvti indiН gэrаitdо ргаКН
olaraq уох dоrосэsiпdаdiг.
Harbi rеjimlаr, Bunlar tig сiir movcud оlчr:
-
1) Sort dikИtоrgц tefforgu tobiata malik olan va goxsi
хаrаktеrli hakimiyyat. Bela haНmiyyat sбztin tam mапаsmй
рrеtоriап2 rejim sayrlrr. (Uqandadakr i. Дmiпiп rejimivo s.)
,,
2) MЁvoqqotiliyi va iqtisadiyyatr mоdегпlэ9dirmоуа cahd
etmosi ilo fоrqlэпоп Kunta. (Latrn Аmеrikаsr)
3) Geni9 sosial bazaya malik olan va uzun miiddэtli xarakter
kesb edon bфartiyalr sistem. фdoneziya, kч-iý iTaq 1SaCOam
Hiiseyn фimi)

l Коmргаdаr
уеrli bazarla xarici kapital атаяпdа vaýtagilik edвn tасirlаr
2
Ргеtогiап- btibdad frsul idагаsiпiп aпalandrýr qogun hissalэri

40з
 Mflasir avtoтitaгizпlin demokTatiya ilэ mtiqayisa olunmasrna
"aý-qaTa cizgilэr" mЁаууап gotinlik tёrоdiт, Вчпчпlа Ьаф dtИg{in
оlmауап tesэwiiTlorin tegakkiil8 bir Ыэfdэп qorb demolcatik
поzаriууоlэriпiп, digaT tarofdon iso ачtогitаrizmiп siyasi
praktikasrnm fuqdlondirilmosi ile раrtlапir. Вч va уа digoT
бlkопiп nailiyyotlorini obyektiv qiуmаtlопdiгmэk iigiin iqtisadi va
sosial inkigaf gёstoricilarЫ, tohsilin oldo оlчпmчg sэviyyasЫ va
madoniyyat sahasindaН чýчтlап, milli va irqi dёzifuэliiуЁ, eloca
dэ camiyyвt hэуаfiпlп digar konlcet aspektlarЫ оуrапmаk
lмlшdrг. Digэr айоriИr dбvlatlarin inkigaf xtisusiyyatloгi ilo hatta
sathi Ишghq, Ьеlэ biT cohsti qeyd etmoyo imkan чеrir Н, mоsоlац
Sinqapurda cinayotkarhq Воуцk Вritапiуауа nisbatan оп dofe
azdrr, milli galirin аrhm stiroti iso qаrЬ dcivlotlorinin gostoгicilaгi
ilэ mЁqфsоdо фhа yiiksakdiг. Вuпuпlа belo avtoritaг siyasi
фimlаriп alverigli inki9afma dаiг Ьч ciiT misallar oksariyyat
hallarda уа btiytik tэbii rеsuтslаr ehtiyatr (Fаrs kёrfэzi monar-
xiyalan) vэ уа amak glikaslnrn xiisusiyyatlэri (ргqt Дsiуа гефопu
бlkаlагi) ilo olaqaйrdlT.
АчtогiВr siyasi sistemin "start gёtiirdЁyti" fi)vqoladэ ;orait
опuп hэm da iIэli ýtirdЁyti baqlrca mэqsadi miioyyonlэ;dirir. Bu
mэqsod ise бlkаdа qayda уатаtmаqdац саmiууэt hауаtrшп поrmаl
;аrаitЫ tэmiп etmakdэn ibaratdir. Айоritаr rejimin irali siirdtiyii
baglrca maqsad бz пбчЬsiпdэ опuп alda olunmasr vasitalэrini
mtiоууопlоgdiгiг, elaca do ictimai hayatrn ЬЁhiп sfеrаlдппlп, sosial
tоЬаqэlагiп hаmtslшп iшrkапlапш va vazifalaгini gоrtlопdiriг.
Аwогitаr фimlэriп уаrапmаsuшl kопkrеt gогаiti no qаdаг
miixtalifdirsa, опlапп hэт Ьiгi Ьir о qаdог fафэпdiriсi cohatlar
kasb edir. Mэqsэdimiz demokratik ча totalitm rejimlaT HrTi,
аИоriИгizmiп do iimumi cahatlori ча оhuп miixtolif tiplari Ьагэdа
пrtilаЫzеIог уtirЁtmоуо imkan чегап spesifik xЁsusiyyatlorini
поz9га gatdrrпraqdan iЬагоtdir. Еlаоэ do avtoTitar rejimin totali-
tarizmdon farqini поzогdоп keginnak vacibdir.
Avtoritar siyasi rеj imin iimuшi соhэtlаri а9 aфdakll аrdrг.
l. Хаlqш haНmiyyatdon бzgolэ;masi. Опuп dagryrcrsr Ьir
пэfоrdап vo yaxud bir qrupdan ibarotdir. Bu, harizrnah lidег,
mопагх, hэrЬi xunta, istibdad vo diktatuг r"jimi, populist sistem vo
sаiго ola bilor. Опlаr mahdudlagdrnlmaymr vo comiyyot tаrаfiпdоп

404
 пэzаIэt аlшrпауац Ъаkimiууафir. Aйoritar соmiууэt xalq ilэ
siyasi hakimiyyat а{qsшdа daTin чgrгum dоýrпчr.

liderlordon lfarqli оlаrаф ёz hогэkаtlогi ilэ yiiksэk maqsodlaro

cahd еtmэуо ,mаsэlэп, diiпуаш уепidоп quппаф haqq qаzап,
,, фrщIlаr-,.Qцlаr tosdiqlayir-lor ki, camiyyat юп dоrасо ]rflЕчm] . ,,...)!l
. veziyyofindodirrva onuxilasetmэyi tiziizorlorino gбhirtirlar;harт, ,-i,,i]',, ,,:! ,.
dg, .iddia oditlэf.i,K;,maha Ьшdап sоша larrm ;ýaloБo ..,',,:,.,
,' 1.;}а}fuпiудвtdmвlggkmоуоЬаалdrrlаг.,,t,ii.j,l],i:j,!j,lj.,.:},,.]
3. Giico апсаlапшвq; zgпJrоt уаrаIцrýа опuп ktimoyilb
;,эhalini,itaotkm{rф шпосЬtlr etmolc Lakin Ьч геjim toиlitarizrndэ., .,)i i,,,: ]

,::
,
. baq'veron repressiyaya alafrrrrr,:,Bundan baqqa mбчсчd rejim xalq
HitlolarЫn nrifiдzrrnclan istifado eda Ьilаr, Ьч о zilnan totbiq]olu,
пuг Н, kiitlalorin ifsatltфmд,,tniiýЫ пэtiсаlэri ауdш srrratdo
tаmаmilапszэrаgшрlr, |; l, .;!, ,l",1 lL,l
. 4, Siyasotin iйisaгa.hlinT,rlast, Butiin siyasi foaliyyat уаlrшz
haНmiyyotin funksiyasma gerTilir. Miivafiq sчrаtdо siyasatin
digor subyektlari: siyasi miixalifot siyasi partiyalar vo digоr
ictiTnai tagНlatlar qadaýan,оluпuг. АйогiИrizmdо арi:а}п
hallaTda mohdudlagdrnlmrq sayda hэmkагlш ittifaqlannm vo siyasi
рагtiуаlаrrп foaliyyotina yol чеrilir, lakin опlаг hakimiyyэtin ciddi
nэzarati altlnф fdaliyyot gtistэrirtоr.
5. Camiyyэt iИаriпdэ ащ total паzаrаtdоп imtina olrmmast.
Avtoгitarizm бziiпtiп daha inkigaf etmig voziyyatinda "siyasotdэn
Ьщqu hоr gеУо icaZa чеriliгu''рriпsiрiпэ аsаslашr, haНmiyyot
iimumi nazaiato ziid rеа[ оlmауап iddialardan imtina edir,'yalnrz
bazi sаhаlёrdо: xtisusi tohliikosizlik, milli miidafia, ictimai qay_
dаlаr чэ xarici siyasatla Ьфr tam паzаrоfi hэуаtа kegiгir. Bundan
bagqa siyasi hakimiyyat sosial taminahn ta9kilina faal qапýIr чэ
inki9afin iimumi sfiztegiyasmr iglayib hazrrlayrT. iqtisadiyyat,
m9Ponr$.otn djo,, adamlaгm,xiisusi hayatr dёчlоtiп поzаrэtiпdэп
konaTda qalrr.
' idara
edan еliИ dеmоkаПk yolla dфl, учхапdап toyinetrna
tlasitbsila fоrmаlьýlr Аwоtiиг tiаып ohatasi гаhьаriп гаýьоt
, , baslodiyi va опа, sэdaqotii оlап ;эхslоr hesabtna togэkkiil, tарш,
' (iqgiИаr kеуfiууоtlаго vo qabiliyyota gбта уох). , ,,
], ,

,_.1,i,,,:,l, :,l, ].,,,

405
 Аиогitаr siyasi фimlоr yuxandakr ilrnumi соhэtlэrlа уапаý1
spesifi k xfisusiyyotloro do malikditlor. Опlапп differensasiyasl чо
tэsnifafi homin xfisrrsiyyэtloro чуfuп olaraq арагrlrr.
Маghчr PoI;a politoloqu Е. Yуаtr ачtоritаr Tejimlaгin
tgsnifafim аgфdаkr kimi toklif edir:
1. Horbi idarэgilik. НаrЬgilоr hakimiyyoti zabt еdirlоr.
Siyasi foalilryat уа iimrrniyyotlo qadaýan оltшur va уа kaskin
gaНlde mahdtldlagdrnlr, Qilido Pinoqet bagda olmaqla hэrЬi
хuпtапш hakimiyyэto golmosi ila btitiin рагtiуаlаr qadaýan edildi.
Fealiyyэfini mahdudlagdrrшraqla siyasi partiyalann mёчсчdlчýuпа
yff чеrоп ачtоriИr rejimin bu tipinin пtimuпаsi Маr9аl
Pilsudskiпin Polgadakr hakimiyyafi оlmugduг.
2, Teokratik ачtоritаr rеjim. Bu tip, siyasi hakinriyyofin
fanatik dini tауfапш olinda comlэgdiyini ifadэ еdiг. Веlэ фim
l9?9-cu il inqilabrndan sоша iгапdа уагаdrlшrgdrг. Olbatta,
tiztinamэxsus соhоtlоriпiп mосmuu baxrmdan teokratik ýim
tamamila totaliИг фimа bonzayir.
З. ýaxslaEdirilmiq rеjim. Zэif tэsisatlara фоlisdоп bagqa)
malik olan hakimiyyofin siyasi lidero шопsuЬ olmast, Ноmiп
ýimlоr sоп dоrаса аzбmtirliidtir, 9iinki liderin hakimiyyotdo uzun
mtiddat qalmastna imkan уатаfrшг.
4. Monarxiyah avtoritar rеjim. iordaniyada, Marakegda,
Soudiyya ОrоЬistапшф vo digэr оlkэlаrdа шочсчddur.
5. Nеодчtоritаr rеjimlоr. KЁtlavi раrtiуаlага yol verilmesi
(masolon, Meksika), mtixalifэtin, sеgНlэriп mriчсudlчýц ilэ
fэrфэпir. Lakin segНlarin noticolori sахtаlаgdшlзr. Siyasi
геjimlоriп ф baglrca пбчtiпti: dеmоkrаЩ totaliИr чэ ачtоritаг
rеjimlогi ёугапmаk asasrnda аWоritаr rеiimi totalitarizmdan па
ilo farqlandirmok *ral lnl tam сачаЬlапdlгmаq mtimkiindtir:
Birincisi, ачtоritагizmiп totalitaгizrndэn fэrqi Ьч rеjimiп
maqsodlorini, arixi чоzifэlаrЫ Ьа9а diiqmaНo baýIldrг.
Totaliaгizm bh qауф оlагаq utopik ideyalarla olaqadardrr.
Мэsоlоп, "Ёgiiпсfr rер" min il ya;amaýr nazэrdo trrfurdu. Sочеt
kommunist sistemi abodi m<ivcud оlасаýшr giirnan edirdi.
Ачtогiит rejim isa camiyyэfin kбklii, inqilabi suratda
yenidan doyigdiгilmosЫ qarqlsma meqsad qoymur. Ovvaldo qeyd
olunduýu kimi, опlапп moqsэdi konket vazifalori hayata

406
kegirmakdan, cilkani gotin voziyyotdan grxartmaqdan ibarotdir.
Меsаlоп, Pinoqetin avtoгitaT фiminden 20 il sonra бlkэпiп
iqfisadi Ьбhrапdап gtxaпlmast zamanl Pinoget ba9da оlrпаqlа xunta
olka Ьаggsrпш чэ раrlаmепtiп iimumi sеgНlаriпо mапе olmadt.
ikincisi, аgоr toИlitar comiyyэtda total (iimumi) nozarat va
zorakrlrq bdbiq оlчпчrsа, avtoriИTizmdo icfimai heyatrn mtivcud
sfеrаlап dбvlofin nazaratino mопи qаlшr, ToИlitar camiyyэtda
"hаНmiууэt tаrоfiпdэп оmт еdilэпlогэ icaza verilir" prinsipi
hakimdiTso, ачtогitаr ýimda "siyщato aid оlтпауапlага icazo
verilir" ргiпsiрi hokm stirtiг.
iigiincЁsii, ЮИliИr camilryэtda raqiba qarpr sistemli geНlda
tеrrоr mёvcuddrrrsa, ачtоritаг comiyyotde mtixalifatin tэgak_
kiiltinЁn qaýlsmr аlmфа istiqamaflonon sеgmо tеrrоr taktikasr
tatbiq о[tшur.
Dбrdiinctsii, totalitaг comiyyatdo hakimiyyotdэn hбkm-
ranhq (giic), adamlardan iso itaat va sakitlik tэlэЬ оluпdчýш halda
айогitаrizmdо hakimiyyotdon sэгigtolilik, аdаmlаrdап Иbelik vo
pepakarlrq tolab ediliг.
Ачtогiаr фimiп mahiyyati, siyasi рrоsеslагiп "ачtоriиrlа9-
masr" mahz, уuхапdа ytirtitdtiytimiiz mtilаhizэlагЬ sаеiууаlапir.

407
 xlv FaSiL
siудsi рдктiудr,АR ча рдптiуд
sisTBMr,aKi
r. "siyлsi ржтiул" siулsi таsisдтl,дкrтч
spшsiгik гчоwпuк
Siyasi partiyalm miiasir demolcatik comiyyotin siyasi
sisteminin ауrrlmм hissasidiT. Mtiasir dtinyanrn siyasi tarixino
<liqqot yetirsok dork etmak оlаг К, siyasi раrtiуа Hmi fenomenin
izйrndan уап kegmok qeyri-mtimkiindiir, tadqiqatgr iigtin
qabahotdir. Sivilizasiyalr оlkаlэriп siyasi hауаtrш Ьч tэ'sisaЫz va
to;Hlatsrz tasowtir etmok gatindir. ЭhаНпiп dбчlаtо mtinasibati
mопаfе va tozyiq qruрlап ilo уяпарt hоm da partiyalar vasitosilэ
'ra'min olunur. LaHn раrtiуаlаr homin qruplar ila miiqayisodo xeyli
spesifikliya malikdir. R.Dоцz опlаrш funlrsional va togkilati
xiisusiyyatlэrini паzаrа alaTaq qeyd edir ki, ictimai to;Hlatlar
iqarisindo "ап siyasiliyo malik оlап раrtiуаlаrdrr. Rus politoloqu
Ostroqorskinin fikгiпса, ktitlalarin dаи,апrqшt va опlап tomsil
еdап tоqНlаtlап-раrtiуаlап <iуrопmоk sayosindo hаr сur
demokratiyam dork etmok оlаr. Tasadiifi deyil К, ХХ osrin iНnci
yansrnda ictimai-siyasi hаrаkаtlага vo siyasi раrtiуаlаrа dair xeyli
аsоrlаr hаsг оlчпmчgdur: Рrоfеssоr RomanovsН yazlr ki, б0-70-сi
illаrdэ хагiсi olkaloTdo gap оluпап i;lэriп demok оlаг ki, уапsr
siyasi раrtiуаlаrа aiddir.lSiyasi partiyalarrn mongayino vo siyasi
proseslordo rоluпа dair паzогi miibahisalor фоlеmikа) bu gtina
qodor davam edir. "Siyasi раrtiуа ап_lаущrш miiаууапIэgdiгmаdап
siyasi sistemdo раrtiуаlапп уегi vo rоluпч, demokratiya ta'sisatt
olmaq e'tibarila опuп fi,rrrksiyalannl va tiplaгini aydrnlagdrпnaq
gotindir,

l Романовский Н.Б. Политические партии и партийные системы. М. ,-l99O.

Sah,90.

408
 "Partiya tеrmЫ lahnca hissa, qruр ma'naýrnt ifada edir. Вч
termin halo Qodim drinyada yayrlmrgdr. ATistotel daý va diizonlik
sakinlorinin partiyasl haqqrnda, Afinada 9оhэт kапаппdа yagayan
аdаmlапп partiyasr Ьаrоdа sбhЫ аgmr$ш.l Partiya tipЦ siyasi
qruрlапп xiisusiyyatlэri оrtа аsrlоr Ачrораsmdа diigmangilik edon
Jшау Ьiтlоgmоlэтiпэ (koalisiyasrna) xas idi. ialiyada gibellinlarin
(krаlш tеrоfdшlап) vo givelflэrin (Rоmа рараsшп tоrэfdшlап)
раrtiуаlагr bir-birino qагgr miiЬагizе арапrdrlат.
Раrtiуаlапп fоrmаlа;mаsl uzlщ рrоsеs olub parlamentarizm
поrшаlаппш yayrlmasr, qanunvcrici чэ icraedici hakimiyyatin
segilmэsi рrаНkаsr vo tqdгiсап iimumi segН hЁququna kegilmэsi
ilo Ьаýhdш. Xtisusi siyasi раrtiуаlаrХИll-)Ф( аsrЬrdэ раrlаmеп-
иriатlin tagэkktilfr prosesindo tazahfrr edir. Ilk owal Ьшlш лt

parlamentdo faaliyyat gбstоrоп еlitдг НчЬlаr olmuElar. Нэmiп

klublar parlamentdon kэпаrdа yatnrz sеgнlаr zаmаш ёzlэriпi
bimza verirdilor va tэqkilati cahotdon fогmаlа9mаmtgdilат, опlаr
раrtiуауа iizv olmaq prinsipЫ qobul etnirdiloT. YalnIz XIX эsriп
огtаlаппй milyonlarla insan sаsчегmо hiiququ aldo etdikdэn sоша
siyasi hakimiyyota yiyalonmэk чо уа опч dейrrпоk mэqsэdilе
ixfi saslapmrg togНlat kimi partiyalar уаrаппиýа Ьа9lауrг.
Elmi эdabiyyatda Ьо'zоп qadim d<iwdo tagakkiil tapan
aristokratili qrчрlаqшаlап miiasir раrtiуаlапп tlk пfrmuпэsi Hmi
saciyyolondirmak соhdlогi da'diqqoti colb edir. Bu fiHT о hаlф
maqbul sayrla Ьilаr ki; aristokTafik qrupla;ma mshdud <ia olsa
parlarnentdo foaliyyot gёstarsin. Zannimizcэ, ingiltoroda tэqokktil
tapan liberal ча miihлfizаkаr qrчрlа9mаlаr Ьчпа эуапi пiimь
поdir. Homin qruрlаgmаlаr агаsшdаkr miinasibatlor isa diinyavi
уох, dini хаrаktеr da;ryTdr. Viфаr II Yаkочuп оlеуhdагlап,
Torilar iso tаrаfdаrlап idi.
и owolda haqqmda danrgdrýrmи elitar Нuьlаr camiyyotdo
qэrаrlаgап plyuTalizrno vo siyasi sfeгadalo rаqаЬаtо daha uуфп
gаlir. Elitar siyasi klubun stгйШrlаппdап sопrаlаr goxsaylr yeni
tipli qгuрlаqmаlш уаrапdl ki, Ьuпuп da baiz пЁmuпаlаriпэ XIX
asrin awollorinda Avropa tilkalarindo, ilk novbdo isa Fransada
va ihgiltогаdэ taмdtif оlчпuг. 183l-ci ildэ ingilis torilori
' Qox ehtimal ki, hэmiп frkir kэnd va 9эЬг sвkiпlаriпо maxsus оlап раrtiуаlага i;агаdir, belka
da bеla deyil.

409
(miiМfizokarlan) "Каrtlоп НчЬчп, чiфlоr (liberallar) ise "Rеfоrm
kluЬrш osasull qоуdчlш. ilk baqlanфcda "Каrtlоп Hub эп'апочi
tограq mistolcatiyast, "Reform klub iso lihal burjuaziya ilэ
эlaqoli idi. ingilis klublarr eyni zamancla раrlаmепt foaliyyatino
diqqэt yetirir, elaca do рагIаmепtdоп kэпаr faaliyyat gristэTirdilэr.
Elitar НuЬlаr aristokalik qruрlаqmаlаrdап sosial bazasrna,
ideoloji аlаqоlогiпа, эhatali togkilatlanna va bunlaTdan irоli golan
daha Ьtiуйk jgtimai Ьаliууэtlогiпо gбrэ segilirlar. Siyasi klublaT
iиliya vo Polgada da m<ivcud olub.
{zPartiyalann уаrfiшпаsl biin"in сэmiууаtlоrdо Ьiгmэ'паh
qargrlanmayrb" Cэmiyyatin irэliуа dоЁru inkigafi prosesindэ
iqtisadi vo siyasi hayatda sabitliyin уаrапmаfl ila baýlr vo siyasi
giiurun yetkinlik soviyyasino gatdrф toqdirda аdаmlаг siyasi
раrtiуаlагш osl mahiyyotini daha dйgtin Ьа9а diýtib va опlап бz
lriiquqlanпn miidafiэgisi Нmi qiymatlondirmoyo baglayrblar.
[z Mtiasir partiyalar XIX оsтdэ Avropa va Аmеrikаdа уаrап-
rTшqdrr. Опlаr ачrорашп siyasi hayahna va mo'dani оп'эпоlэгiпiп
mасmчuпа mtiayyon idеоlоgiуаlапп dagryrclst, baqqa stizlo,
camiyyatin sosial, siyasi, iqtisadi va digаг maqsadlarini mtiаууэп
еdэп diiпуаgбriigЁ sisteпri Hmi daxil olmugduT. BelaliНo, parti_
yalaT bozi qruрIаrrп manafeyini ifada edon niimayandaii struktшr
Hmi fоrmаlа;шqdrr. Опlаr to'sisa| dtivloto qaTgr mtixalifotda
duran qiiwэ vo homflkirlarin ittifaqr mэпаdа tozahtir etTniglor.
УiпgilЪrаdо раrtiуаlаr 1832-ci ilda segН islahatr noticasinda,
ABý-da ЖХ эsгiп 30-cu illoгinda Consonun pгezidentliyi dёчпiп-
do, Fгапsаdа 1848-ci il inqilabr zаmаш, ta9Нl оluпmugdur. Роlgа
sosialisr partiyasr l892.ci ildo, Rusiya sosial-demokrat par[iyasr
1898-ci ilda yaradrlmrgdrr. Avropada kiitlavi раrtiуаlаr iso XIX
osrin iНnci yanstnda meydana 9rхш. Bu partiyalar kiitlaleгin geniq
taboqasiпi ahato еhпэsi vo goxcohэtli siyasi tэ'sir vasitalarindon
istifadasi ilo saciyyalanirloT. ilk Kitlovi partiya Hmi iпgiltэгоdэ
"SеgНlаrdо qeydo аlmаýшr liberal yoldaglrýr уаrапdl (18бl-сi
ilda). 1863-cii ilda isa Дmaniyada Fridriх Lassahn rэhЬэгliуilа
"Umumаlmап fahlo ittifaqr adlr hitlavi partiya togэkktil tapdr.
Раrtiуаlаr siyasi proseslarin gedi9ino gЁciii to'sir gёstэга
bilan ta'sisat Hmi saciyyalonir. Siyasi еlmо daiT odobiyyatda
раrtiуауа xeyli tа'rif чеrilmigdiг. Ba'zi miialliflorin hesablama_

410
 iH ylizdan аrtrq tэ'rifi шýчсчddчr. Bu vo уа
lагrпа gбrа partiyanrn
digar tэdqiqatgr siyasi раrtiуаlагrп mtixtalif aspektэ , malik
olduýunu iddia etrnaklэ ona ауп-ауп mKivqedan уапаýr, раrtiуаш
miisЫ vo уа monfi siyasi hadiso kimi qiуmэtlэпdirir. BeIo fiНr
аупlrqlапш паzоrа аlап siyasi ратtiурlапп ntifuzlu todqiqatgrsr
S.Elderweld "раrtiуаш mЁоууоп edacsk tmiveпal anlayrg tapmaq
gotindir qonaotino golib.'
r/Ёmumiyyotlo, siyasi partiyaya чеrilап tаriflаrdа аýаsап
aqaýrdakl аlащоtlаr Йqqoti саlЬ edir: partiya 1) iimumi ideoloji
dоуаrъr osasrnda birlogan qruфчr; 2)tэ9Нlаtш spesifik nKivЁdiiT;
3)mЁаууап sinfin va уа digэг sosial qruрlапп iiшlmi mапаfеуЫ
tэmsil edon daha foal hissodir;4) camiyyotdэ siyasi mtiпаqigаlоriп
ifadэsi olпraqla, Ьчпlапп gartlondiпdiyi рrоЬIеmlагiп hэlli silatпdlT.
Tosadi.ifi deyil К, С.Vаsiпqtоп аппеrikа xalqrna "Vosiyyet
mэktuЬrшdа " "partiya тчhчпuп tэhltikэLi naticalorindэn dашgаrаq
рагtiуапr xalqrn hakimiyyotinin saвrftlrnasr va hёkчmэtiп
hakimiyyaЁnin qэsЬ edilmэsi frgiin "hааr silah adlandrгmrgdrr.
Olbottэ, bu fikiг раrtiуаIап dбvlota qагqr mtixalifэtdo оlап
"miirtoce qiiwo Hmi sociyyэlandirir. Siyasi partiyalann milli
loyaqoti btitiin бlkаlэrdо еупi sэvilryodo tоzаhtiг ehnir vo edo da
bilmoz. Oz хчdЬiп, шаhdчd mопаfеуi uýrчпdа miibariza
араrап, girНп niyyatlarini xalqlп admdan danlqmaqla
раrdаlауоп hor hansl siyasi partiya С.Vаgiпqtопчп partiya
haqqlnda fikrinin miidriНiyini ayani tosdiqloyir. Amerika
politoloqu Щl!цЧуur,, ki, шiiаsir demokratik ёlkаlэrdо
раrtiуаlаrш mбчсudluф stratifikasiya чэ madoni dэуаrlагlо baýlr
olan amillarlo gэrtlэпir. Вiriпсi tipin (strafifikasiyanrn) ргоtоtiрi
sinfi рагdуаdrтsа iНncininki dini partiyadrr. 2 фrоtоtiр пrimчпо
demakdir), Digar аmеrikаlr miiellif K.Cend,qeyd еdiг Н, рагtiуа
togНlatlann toplusu olub, moqsodi tiz ntimayondэlarini hokumot
vazifalorinda уеrlэ9diгmоkdоп ibaгotdir. Frалstz poНtoloqu
ДДщчеriе partiyaya tа'гif чеrаrkоп чtrrýulауrг К, о, dtivlot
sistemi ila qrпlmaz olaqoda olan tagНlatdrr. Вir srга xarici
tadqiqatgrlaг рагtiуашп mЙiyyotini чэ rоlчпu rпtiаsir camiyyatda

' М.Н.Марченко. М.КФаруклин, Буркуазше политti€ские партий. М.1987. Ъh 24.

2
Лигюет С, Попtпичесr<ая соlиология . Америr<ансrая соlилогliя ., 1972. Sah 214

4ll
siyasi mtinaqiEolorin halli tэbiatindon vo mехапizmiпdап gжrg
etmoНa' поzаrdап kegirirtro1 ёzii do sinfi aspekto mэhэl
qoymamaq prtila.'
Siyasi partiya vo опш frmlsiуаlап RJ.ývartsen-
berqin "Siyasi sosiologiya (ЁgiiпсЁ hissa) adlt
ahatэli aTagdrnlrr. Mtiallif раrtiуапш olamotlarini
(mе'ушlагrш) nozaTdon kegiriT: faaliyyatinin uzurr miiddotliliyi;
to9Нlatrn tam miqyaslr оlmаs; hakimiyyati hoyata kеgiппаk
sо'уlеri фаrtiуашп maqsэdi hаkimiууэtэ уiуоlэпmоk ча уа onun
hoyata kegirilmosindo igtirak emokdir); xalq tоrэfiпdап mйdаfis
olunmasr iiqtin axtanqlaT (xiisusilo segНlor уоlu ilo). Раrtiуа
iimumi hamToylik ideyasrna аsаslашr, qlobal comiyyatin bu va уа
digar ideyasmr miiфfiо edir. Nэtico e'tibarilo mЁollif siyasi
рагtiуауа bela Ьir tа'гif чеrir:
\r"Siyasi partiya fasilэsiz foaliyyat gostoran ta9kilat olub horn
milli hom da уеrli saviyyado mёчсudlчýu ila sасiууоlопiг,
hakimiyyafi аlэ almaýa va уа уоlа sabmaýa istiqamatlonir ve bu
moqsodlo xalq tагаtiпdэп miidafio оlчпmаsша cahd gKistэrir.2
[z'I\,1aгksizm siyasi рrtiуаlап miiвууоп ideologiya ilo
olaqolandirir. Mosolan, kommunist partiyasl sosializm ideyalan ila
inqilabi fohla haTakahnrn !ifl99ц9si noticэsindэ уаrашr. Elo
Ьчпчп nэticasidir ki, kegmig sovet ictimaiyyoфiinaslrq elmi biittin
siyasi апlауrglаr Hmi partiya anlayrgma ф marksist mбvqedon,
bagqa siizlo, sinfi baxtmdan yana;rrdy' Boyiik Sovet Ensiklo-
pediyaslnda "partiya anlaytgr mahz, аqафdаkr Hmi miiayyan-
laqdirilir: "Siyasi partiya ictimai siпfш, yaxud tаЬоqэпiп
mшаqlапш ifado edan, опlапп daha foal пiiшауопdаlоrЫ
birlogdiron vo miiаууап moqsod чэ ideallann olda olunmasr tigtin
onlara гоhЬэrlik edan siyasi togНlatlardrr. Siyasi раrtiуа sinfi
togНlatrn an yiiksok fоrmаstdш.3, М.Dуччеrjепiц goldiyi qonaэta
gёrо, mosaloyo bu mсiчqеdэп уапаýmа раrtiуаlагrп va partiya
sistemloгinin miiэууап aspeiitloгini iiza 9lxarsa й опlаrш
faaliyyati, rolu vo siyasi sistemdoН yeri ilэ baýli ba'zi hаllаrш

lддрендорФ Р, о ,lзз.
Фд4лем партий, (политолопя arepa и свгодня), Sah 1з8;
Фцерн Т,, Мер Д. Условия досия(ения кнсенсуса. YenaoBda. Sаh 1И-163.
2 Швартсенберг Р, Х. Поrмтичесl€я
социоrlоrия. M.t992. част. lll. Soh 78.
! Большая Совотская Энсиклопедия. М.1975, т.19. Sаh 248.

412
iza}r olunmasrnda acizdir. Вч mЁollif Ьеlа hesab ediT Н, эgоr XD(
эsгdо рагtiуаlагrп sosial bazasmrn miiayyenlagdirilmosindo sinfi
уапаýЕвш qаЬчl etmok olmdlsa, indiki gэrаitdо hоmiп metod
рrаktiН olaraq qaneedici deyil:
чг Elo mfrallifloTo da tasadiif оluпчr и, опlаr "рагtiуа
anlayrgrna miinasibэtda baqlrca ччrýчпч segН рrоsеsiпа miiпсаr
edarsk фstэгiтlаr Н, рагtiуаlаr sеgНlаг neticasinda rаsmi
tэ'sisatlaгa -va lrёkumоtэ паzагэt еfrпоуо saly gбstоrеп
hаmfikirlэriп kёniitlii topkilatrdц assosiasiyasrфT, С.Sаrtоri siyasi
раrtiуаlагr "sеgНlаriп kegiгilrnosinda foal' igtirаkЪБiЪ-ЪЙuп
sayosindo oz паmizэdlаriпi dtivlat ta'sisatlarma gбпdэгmоk
imkanma malik olan siyasi qгrrр sауrr. ABý-rn siyasi hoyafinda
рагtiуаlапп гоhша dair sanballr todqiqatr ilэ tашпап R.Xaktoriya
gоrа "siyasi раrtiуаlаг dcivlat miiossisoloгinda чаzifоlагiп
tutulmasr vo h6hшotin to9Кli yolu ilэ hakimiyyoto поzаrэt etmok
iimidindo olan ve bu maqsadla do segНlorda iptirak efrrroya бz
паmйэdlаriпi irali stiran vatandaglann mчхtаr qruрuduг. F.Riqst
iso iddia edir Н, btitiin раrtiуаlаr qапчпчеriсi огqаilffi
namizodlorini iroli siirmiiтlогsо onlaT partiya dеуillэг.'
V.Р.Рuqаgеч vo A.i.Solovyev partiyaya bela tа'rif чеrirlоr:
Partiya tаriхоп fоrmаlа;mаq naticosinda бztinii ixtisaslr, tagНlati
cahotdэn tэnzim olunan, Ьu vo уа digor moqsadlara daha fэаl
mф gёstaTan, аdаmlап birla;diran, hakimiyyatin oldo edilmasi
чэ siyasi hakimiyyotCan istifado olunmast uýтuпdа miiЬайо
apilran tagНlat Hmi Ьirчzа чегmiqdil Siyasi рагtiуаlапп goxsaylr
tаriflаri igarisinda аgафdаlu й maraq dоýurur: "Siyasi partiya
xalqrn bir hissasinin mэnafeyini tomsil edan, dtivlot haНmiyyefini
aldo etnak va уа опuп hoyata kegirilmasindo igtirak yolu ilo
tromin monafeyin геаllа;mаstш qaýlsma maqsod qoyan homfi-
Нгlоriп mtitogakkil qгuрudur.3 Belaliklo, partiya siyasi sistemin
tinsiirЁ olmaqla biг-birini gortlondiron va bir-birino kegan
оlаmоtlэrlо sociyyolanir. Нэmiп эlаmоtlат Ьuпlшdrг: partiya
bilavasito sosial qruрlаr vo tоЬоqоlогlа, оп[апп iimumi monafelari
ilo baýlrdrT, galrqlr Н, bu qruрlаr va tэЬэqеlоr dаiш опч mtidafia

l М.Н.Маренко, М.Х.Фарущмн Буркуазные политичесме партии. Sah.24.

2 В.П.Пугачев. А.И.Соловье6. Ввqдение в полштоJюгиlо. Soh.213.
3 Политология: Энциклопедичосюrй словарь, Sah.245.

41з
etsinler; соmiууоtdэН sosiabsiyasi ziddiyyatloгi ifadэ edir;
бziitntin biitЁn iizvlori tаrаfiпdоп qabul olunmu9 ideoloji va siyasi
dоуэтlоr osasmda formalagrr vo fэaliyyat gostэriT; Ноmiп
dоуоrlаriп daqryrctsr Hmi grxr; ediT; Bu чэ уа digor btiytik sosial
qruplann vo ЬirliНогiп (xalqlarrn, millotlorin) siyasi proqram-
lаплrп roallaEmasr vasitosi olan dovlat hakimiyyэtino сап аtш,
timumi siyasi mаqsоdlоr паmiпо birlogir; Nahayot, bu va уа digoT
prinsiploгa эsаslапап (раrtiуапш хаrаktегiпdеп vo mэqsodlarindan
asilr оlаrаф sabit týýKlatdrr. Siyasi раrtiуаlагrп formalagmastmn
spesifiНiyinden, опlаrш inkigaf Иriхiпdоп asrlr оlmауаrаq bЁtiin
hallarda bu pToseslor ktitlolaTin dбvlэtin idaro olunmaslna calb
edilmosinin obyektiv tolabattm, cэmiyyotin demokratiklaqmosinin
qanunauyýun meylini, xeyli rеgiопdа iso хаlqlагш milli
miistoqilliyo сап atmastm ifado edir.
y'Partiya ilk baqlanýrcda Ьч vo уа digor sosial toboqanin
mэnafeyini mlidafio еtrпоk moqsэdilo yaradrlmrgdtг. Todrican
Ёmummilli partiyalar segicilorin уепi-уепi qruрlаппl бztiпа соlЬ
etmi gdiг. Noticoda padiyalar mtixtolif sosial tabaqalarin mэпаfеlа-
rinin оlаqоlэпdirilmоsiпо istiqamatlanan tagНlata gelTilmiqdir.
Buna gore раrtiуаlаг bir qayda оlагаq че}rri-},еkсiпs оlur чо бz
daxilindo fraksiyalarla sociyyolonir. Frаksiуаlаrш рrоqrаIш
раrtiуапш iimumi рrоqrаmшdап ауп-ауп cahotlori ilэ fоrqlэпir.
У Partiyada fraksiyalaTrn mбчсчdluýч onun siyasatЫ daha da
miikоmmэllаqdirir, segicilorin miixtalif qruрlап аrаsшrdа ta'sirini
qoruyrrb saxlayш, camiyyotdoН sosial, iqtisadi va siyasi lnanafe-
lоriп goxcэhotliliyЫ пgzаrо almaýr ;аrtlопdiriг.7Рагtiуапrп
siyasoti опuп daxilindoК mtixtolif fraksiyalar vo саrауапIаr
arasrndakr mtibaйanin gedigindo iqlanib hаzrrlашr. Рагtiуапrп
qurulaylannda bu qruрlаr altemativ sэпоdlаrlа gжtg edarok onun
пЁmауопdоlэr taTafindon tasdiqino 9аhglг, miixtalif konsensusa
galir чэ gtizaqto gedirlar. РаПiуаlаrrп gохtшuп rоhЬог orqanlarr
fraksiyalan tomsil edon niimayandoiik оsаsшф tagkil оluпurlаг.
Belo pral<rika partiya араrаfiпа imkan чегiг Н, ёz m<ihkorrrliyini
sахlаsш, segiciloгin ohval-ruhiyyasinda baq чеrап dayigiНiyi
vaxtmda hiss etsin va partiya qargtsinda dчrап рrоЬlеmlоriп halli
tiqiin samoroli yollar ахtапЬ tapsm. |tPuttya camiyyatdoki
taboqolardon Ьiriпiп niifuzunu daha gox qazalmýa va rrzun miiddot

4|4
hansl toTafindon miiйfiо оlчпчБа hamin tobBqo раrtiуапrпjдrsiдL
Ьщац аdlапц sеgНlогdа бz sasini miintazam suTatdэ rаýЬаt
boslэdiyi partiyaya чегоп sеgiсilаг iso опuп д_lоktоrаtl hesab
_
oluntг.
ъ_
y'-Avropada sosial-demokrat раrtrуаlаппш эп'апэчi sosial
bazasmr goliri алраф sайууоdэ оlад muzdlu omok аdаmlап togНl
etmiglar; liМal-demokat раrtiуаlап isэ daha gox qulluqgulaT,
ziyalrlar va Kqik sаlriЬkагlаr аrаsшdа ntifuz qazanmrglaT;
Miihafizokar istiqamotli раrtiуаlаr iri mtilkiyyat sаhiЬlаri, оrtа
tаЬэqэlэriп va kэndlilorin bir hissosi tоrоfiпdап miidafia
оlчпmчqlаг; аqrаr раrtiуаlаr kэпd ahalisino аrхаlапmrglаr/LаИп
70-80cr illordэn е'fiЬаrэп vaziyyot bagqa cta оImчgduг: bбyiik
partrplar segНlardo ohalinin miixtolif kateqoriyalarma lrrаоsuЬ
olan segicilorin sosini olda etmoyo baglayrrlm, Sosial-demolcatlara
yalnи fаhlоlаr deyil, eloca dэ qulluqgular, ziyalrlar, xrda va оrtа
mtilkiyyatgilar sos чеriгlаr. Miihafizokmlan fahla va qulluqgular,
hоrпkаrlаr ittifaqlaпmn iizvlэri чэ sahibkarlar miidafia еdiгlоr.
Eoossiif К, Azarbaycandakl раrtiуаlапп hanst sosial tэЬаqаlэг
arasrnda daha gox пЁfuzа malik olduýunu tosdiqlomak gэtindir.
timummilli mе'уаrlап vo dayerleri az siyasatinda vo
fealiyyatinde praktiН оlаrаq tesdiqlayan hаr hansl partiya
biitfln xalqlп sevimlisidir. Yerligilik vo digar бtоri prinsiplar
flzэгiпdэ qэrаrlа9ап раrtiуаlш mэhz, fardi vo qrup manafeyinin
ifadosindon bagqa Ьir 9еу deyildir. ,/
Demokratik ёlkalorin siyasi hауаtшdа раrtiуаlагlа yanaýl
gохsаф ittifaqlar, assosiщiyalaг, icfimai hагаkаtlш vo s. Мёчсud-
dur. Опlаг da раrtiуаlаг Kmi tiz tагаfdатlапшп monafelorini
mtidafia edirlar. Bu ictimai birliklar аупса sosial qruplarrn
mohdud, dar mэqsэdlаriпiп rеаllаgmаsша so'y gоstаrirlаг vo уа
brit<ivliikdo camiyyot tigiin faydalr оlап ауп-ауп рrоЬlеmlогiп
hollino istiqаmэtlопiгlоr (otTaf mtihitin qonшImast, istehlakgrlann
hiiquqlannm mtidafiosi va s.). ictimai ЬiгliНаriп faaliyyofinin
fатфапdiriсi cahafi bundan ibaratdir К, опlаr hakimiyyotb
yiyalonmayi qаrgrlаrша maqsod qоуmurlаr, mэhz, siyasi
prosesloro ta'sir gбstэr.mэk, konket qоrаrlапп qabul оluпmаsr
uýrчпdа mtiЬаrizэ арпrlаг.

415
 DiizdflT, tarixda еlэ hаЬr оlmщduг Н, ictimai horokat
geniElanib , paпiyaya pvrilmi;dir. Маsоlэп, эfrаf miihifin
qоrшrmаsl uýTunda horokat :Ьчпа ауdш siibutdur. Ekologiya
tогоfdаrlаппm уаrаtdtф 'laqrllaT partiyasr bu g.i" pTaktiН оlаrаq
liifia inkisaf еппig ёlkэlэrdо foaliyyat gostэrir. MaBqhdrT Н,
'}а9rllапп tв'siri attnda оп'опочi partiyalaT бz рrоqrащlаrшdа
tabiotin qогuпчЬ sахlашlшаst ЬlаЬlаrЫ хtЪчsi qeyd edirlaT.
BЁttin digar siyasi ta'sisaflardan, mопаfе qruрlагшdап vo
miixtolif ictimai ЬirliНогdоп faTqli olaraq раrtiуа бziiпеm9хsчs xti-
susi fi.mksiyalara vo Ьrшlап hoyata kеgiгmэk tigiin sасiууэй tisul-
1аrа, шiiоууэп daxili tаgНlata va stnrktura, siyasi fэaliyyat proq-
rаmlпа va digar ideolфi isfiqamotlondiпna sistemina malikdir,

2. siyлsi рлRтiyАLАRIN ToSNiFATl

ча FUNкSiудr,дпr
v siyasi раrtiуаlапл funksiyalannln хаиktегj опlаrш tosnifatr
ilo bilavasitэ baýhdrr. Bu pгinsipi nazora аlmауап bo'zi mЁalliflar
nodonsa эvvol siyasi раrtiуаlапп funksiyalan, sonra isэ опuп
tasnifatr Ьаrоdа mtilahizэ ytinitmeyi mаqsэdэчуýrш hesab edirlor.
Раrtiуаlапп fuпlsiуаlагmш хаrаktегi va mасmчц опlаriп tosnifatr
ila gartlэndiyi iigtin biz ilk почЬэdэ siyasi partiyalann tasnifatmt
vermoyi daha dtizgiin hesab edirik. Politoloqlm siyasi рагtiуаlапп
tasnifahna йir miixtolif mеуаrlш tэklif еdirlаг. Маsэlоп, раrtiуа
liderlori ila опuп srravi iizvlori arasrnda finsiyyot torzi bairmdan
vo lапп mбчсudlчфпu iddia edon
чаrdш tэsаwtirlаrэ giiга comiyyatin mtixtolif
tэЬэqаlоrЫ, daha dоgгчsu, опчп btitiin чэ уа xeyli gticiinti oks
etdiron siyasi tаgНlatЩщativ раrtiуа hesab оluпur. Вir sosial
tэboqani чо уа sinifi Ъmsil edan раrtiуаш niimayandali рагtiуа
Hmi qiуmаtlопdiгопlэrо da гаst gэliпir. Bu fiНr mtiэууап
ma'nada partiya haqqmda marksist konsepsiyaya уахrп&г. Hamin
konsepsiya partiyanm tasniйtrnda sinfi mе'уап miiayyanedici
saylт. Sinfi хаrаktеrdоп astlt оlаrаq fahla, Ьфча чо kandli
раrtiуаlап чатфт. ideoloii alamatino goro inqilabgt, islаhафt,

4lб
miihafizokar чо pTaqmatik раrtiуаlапп mбvcudluýu nozala
qаtdчПк,/
ч/ xaiciodobiyyatda pмiyalann tosnifatr tigiin baglrca mе'уат
tizvlarin sayr, рагtiуапш daxili strukturu ,чо dцili" hэyatr hesab
оluпчrДеsаlоп, М.Dуччеrjеуа gtire kаdr раЁiуаIпп чэ kiitlavi
раrtffihr чаrdш, Yеri gelmigkon qeyd edok Н, аmеrikа parti-
уаlап kаdг рагtiуаlапла, avropadakr kommunist vo sosial-demo-
kгаt рагtiуаlап iso k[flovi partiyalara aid edilir. Ba'zi miiolliflar
belo qorвэto gоlirlэт Ц Нiflай partiyalaг Ьdriсэп dауigэгэk, islah
edilarak 'Ъашшrп tэlesik y€diyl "hоr geyi yeyan, univeкal
partiyaya gеrпilir. Bu пбqtф:доzат сеmiууэtdэ sinfi antaqoniz-
min аrаdапqalxacaýr tezisi ilo asaslandшrlш.
УКЁtlэй раrtiуаlаr пriirokkob tэgНlаfi strrrktrrra malikdir,
goxsaylr tarafdarlan чаrdr чэ mаliууэlэgmа monboyi tizvltik
haqqrdrг. Рагtiуалrп mэslоkdа;lап агаsшdа daimi чэ sж olaqa
mбчсuddur. Нэmiп partiya ideybtarbiya iqina miihtim diqqat
yetiriT. ВцгаЙ rohborlik реgоkаr siуаsофilега, рагtiуа btirokrati-
уаsша mansubduT/Partiya hakimiyyatinin morkozi рагlаmепtdа
deyil, раrtiуашп cizi,indo уегlоgiт. Ktitlavi раrtiуаlаr siyasi sistemda
tg'siTli пiiftиа mаlikdirlог. Kegmi; SSKidaH Кошmtшist partiyasr
Hitlovi partiya idi. Qorbi Ачrора sosial-demokat раrtiуаlаппш
gохuпu Ьurа aid eftnak olmaz. KadT раrtiуаlап goxsaylr deyil, oz
хаdimlэriпiп niifuzuna аsаslашr. ABý-dak Respublikagilar rло
DemokratlaT partiyasr Ьuпа misal ola bilar. Bela раrtiуаlагdа
iizvliik haqqr fоrmаl хаrаktеr dagryш, опu qabul etmok mexanizmi
уохdur, Ьir sёzla, йvliik haqql qеуdэ аlшmlr. KadT раrtiуаlап Ьir
qayda olaTaq оsаýап segН kampaniyasr dovrtinda faaliyyat
gоstаriг.
И Siyasi раrtiуаlапп tasnifahnй sоfаrЬаrеdiсi раrtiуаlаrа й
diqqat уеtiгilir. Hemin раrtiуаIапп moqsэdi ohalini'hэr hansr
чэzifапiп yerina yetirilmosina sаfэфоr etrnakdir, Bu kateqoriyaya
kegmiE sosialist оlkоlаrЫп оksэrilryаt раrtiуаsшr aid etmak оlаr, /
l/аtгопаj раЁiуаlаrrп шочсчdlчýч da e'tiraf оliшur. Bela
tipli partiya baglrca оlагаq lider чо ошш ahatasi tigйn yaradrlrr./
/ Еlо рагtiуаlаr da чаrdIr Н, Ьчга fardi ча kollektiv qokilda
qobul olunuTlar. Sэciyyэvidil К, Ьu ci.iT qэЬul bilavasita bagqa

4|,7
tофlаtlаг, masalon, hоmkаrlаr ittifaqlan tarafindon hoyata
kegirilir. ingiltorэdaН Iлyboristlar partiyasr Ьчпа misal о]а biler"/
Vsiyasi sistemdэH уеriпа gtirо iфdаr v.o mЁxalifot
paЁiyalart da раrtiуаlапп tэsnifatrnln predmetini tegkii edir.
раrlдшепt vo leqel vo qeyri-leqal partiyalar da
miivcuddur. Siyasi уеriпо gбrа sol, markozgi vo saý
раrfiуаlаr da diqqot morkozindodir
l Siy,asi раrtiуаlапп tasnifafiлa daha ohatoli va qlobal
ba,xrmdan уапаýап шЁэlliflаго do rаst galiгik. Masolon, R;МаkЦ:
dis partiyalan аиоritаr ча demokratilq inteqrativ vo niimayandali,
ideoloji vo praqmatik, ргоЬlеmiп hэllina vo буrэпilmоsiпа, yaxud
ёz "rпfrgtэrilаriпа xidmeto ytinolon iimummilli vo rеgiопаl, dini vo
dtinyэvi, islahatgr чэ inqilabgr, Kitlovi, yaxud elitar (kadr), a9rq чо
qapalr partiyalara Ьбliir. r,,/
r/ Stiv Кочуеп iso раrtiуаlапп tosnifahлr арфdаlо Kmi taklif
edir:
1 и Totalitm раrtiуаlаr (mёhkеm intizamla, yad fikirliyi boýmasr
va ideologiyalrýr, dtivloti ve comiyyofi бztiniin tam паzаrаtiпа tabe
etdirmak istayi ilo fогфопir).
д / Parlament раЁiуаlап (sеgНlэrdо tiz паmizаdlагiпi iroli stiri.ir
vo qolobo qazilrmasma kёmok edir. Вчпdап sопла ршtiуа ёztiniin
раrlаmепt fraksiyalan ila daimi эlаqа sахlауш, yaxud sеgiсilэri
idara edir).
J V SegK шаýшl рагtiуаlап (tokca segН kompaniyasr ilo mа9ýчl
о[чr, faktiН olaraq partiya арагаtша malik deyildir, hоr namizad
partiya ЬаугаЕr аltшdа oz kошапjаsшt fоrmаlаqdшг).
\xl Harokat раrtiуаlап фakimiyyata nail olrnaqdan daha gox,
konket рrоЬlеmiп hallinde hбkчmоt оrqапlаппа tozyiq gcistarmak
tigiin сэmiууэtiц sэfофаr edilmosi maqsodini gЁdtirlor. Mosolon,
yagrllar, hаrЬ oleyhino, qаdшlаг hоrаkаа va s.).
у Рагtiуаlапп tosnifatma dаiг mЁlahizэloTda harizmah, ап'ап-
ovi va rаsiопаl partiyalarrn mёчсчdluф.rпа da diqqat yetirilir,.
Наrizmаlr раrtiуаlаг lidеrо goksiz inama asaslanmast ilo sociy-
уоlапiг, Оп'эпачi раrtiуаlаг yiiksak sosial statusa malik olan
gaxslarin ictimai niifuzuna оsаslашт. Rasional раrtiуаlаr isa liderin
чо biirolcatik араrаtш гоlчпu mtiоууоп edan Nizamnamo поfiпа-
lan zomininda baliyyot g<istэгmasi ila fоrфопiл. Sanistebana
418
gёrо раrriуаlат hоmgiпiц уапýqап ча inhisarcl ola bilor. Yапgqап
iаrtlуаtаr'рlучrацst sist€ffisi slstemdo Ъш
haНmiyyoti hoyata kegiгir; уа da bu hakimiyyot чýrчпdа mtiЬагizо
арагrrlаr. iпhi5д191 ('Ъk paTtiya kimi tапшап) partiya siyasi
sistemdan istonilon bagqa рагtiу9ш sжr$шЬ ýшаr^rаq dli
hakimiyyati tеkЬаgша idаго еdir.l /
Partiyalarm funksiyalan чо tэsnifah ilo baýlr Dуlчегjепiп
Ьеlэ Ьir fikri diqqafi colb edir Н, Аwора iilkоlаriпdэ раrlагпепt
segНlari qaTmlagdrqdan sonftr рагtiуаlапп toqНlinin ideoloji
iisrrllaгr dяhя genig чэ miqyaslr yayrlrr. Веlэ раrtiуаlаr awolco
hanstsa ideyaya, dokffinaya, konsepsiyaya inanan adamlarrn
dоmаНэгiJ<lчЬlтr gоkliпdэ tэzаhfiг edir., Опlаr hakimi.yyat_a gel-
mayi va уа se9Н kampaniyasmda iEfirak etmoyi qагgrlаппа maq-
sod qоуmаmlglаr. Наmiп раrtiуаlагrп раrlаmепtагizm sistemina
kеgmаlогi sonralar опlагш бz dбr,lot siyasatlarini hayata kеgirrпоk
tolabatr yarandrqdan sоша bag verdi. Вu qrupa Dyuverje sosialist
vo xristian раrtiуаlаппш 9охчпч aid ediL2 Umцmiууэtlо, siyasi
раrtiуаlап mtixtolif mе'уаrlаr osasmda tadqiq еdеп gёrkэmli
politoloqlar sшаsшф М La
J.ýаrlо vo Ьаgqаlап уеr tutuT. SlyaýI partiyalara
йir tэsnifatlann hamtst nisbi хаrаktег dаqrуш. Раrtiуаiапп 9охrшtш
аlаmоtlэri bir-birina чуёuп gоliг. Kommunist partiyast чэ ham da
sosial-demokat рагtiуаsr iqtidaг чо уа mtixalifot раrtiуаlап ola
bilor, еlэса da leqal чэ qeyriJeqal, islahatgr, inqilabgr ча
imiihafi zakar
рагtiуаlаr Kmi saciyyalanir,vo saiT.
r/ Siyasi раrtiуаlапп tobioti daha oyani gaНldэ опlапп
funlкiyalarrnda tazahtir ediT. Раrtiуашп fiшksiуаlап mosэlosi
xeyli dаrосэdо konkret tагiхi хаrаktеr dagryrг. ВеIэ Н, раrtiуашп
fuпksiуаlаппш эhаtо фiTosi, rangarangliyi, ixtisaslagmas.1 konkret
siyasi sistemin, rejimin xiisusiyyotloгindэn, vэtandag camiyyotinin
чаziууэtiпdoц btitбvltikdo iso Ьч va уа digэr бlkопiп sosial-siyasi
inkipf saviyyosindэn asrltdш. Mosolan, АВý{а iH baglrca
рагtiуапrп-dеmоkаtlilш ча rеsрuЬlikаgrlапп funksiyalan osason
segki kampaniyasmda igtiTak etnok, бz даmizэdiэrЫ hakimiyyot

l L.S. Sanistebaп_ Siyasi еlmiп osasl. Sah.40.

2 Г.В. [lущкарва. Партии и партийные сиGтемы: хонцепция М. Дrоверr<е.
"Социально-политический хryрнал". 1 99З Гф 9- 1 0. Sah. l l 3.

419
sisteminda miixtslif чэzifоlэтdа уеrlо$imаk namino segicilorin
sэsini'qazanrTBq чffrшdа шtiЬагizо ila mahdudlapr.rfXD( osrin З0-
сч illatinda Аmеrikаdа demokTatiyanr todqiq еdэп A.Tokvil yazrT;
"Partiya demokratik idarogiliyo xas оlап gэrdir.l Mtiasir amerika
siyasэtgilari iiz рrtiуаlшшm klassikinin bu fikri ilo gafin К,
Tazrlagsrn.
QoФi Avropa ёlkэlоriпdо do siyasi partiyalann frшksiуаlап
mohdudlagdmlr. Frапsашп Konstiarsiyasrnda раrtiуашп funksi-
yasr belo miioyyonlogdirilif: "Partiyalar чэ siyasi qruрlа;rпаlаr
seqН htiqчqrшчп iйdasina imkan уаrаdшlат. Опlаr azad suгеtdа
fогmаlаqrr va ciz foaliyyatini hayata kеgirirlоr. Elaco do milli
mйstoqillik va demokafiya ргiпsiрlагiпо hёrmаt etrnolidiT. AIR-rn
asas qanununda раrtiуаlаrrп fun}siyalan daha geniq tasbit оluпчr:
"Partiya siyasi iradonin fоrmаlаgmаsша v9 ifadosina imkan
уаrаdш.2
malikdir. Siyasi elma
ry' Siyasi раrtiуаlаr qoxsaylr fimksiyalara
aid mtiаsiг odabiyyatda hэmiп fiшksiуаlаr hаm iimumi hom da
konkret gaНlda mЁэууапIоq ilrtJrir, /
v Раrtiуаlапп funksiyalanm iimumi fоrmаdа sociyyalondi-
rоrkап miiаlliflаr Ьu sosial to'sisatn mahфatindon grxrg edirlar.
Halnin timumi funksiyalardan baglrcasr siyasi sistemdэ miixtolif
sosial qruрlапп mэпаfеlегiпiп miidаfiэ оluпmаsшш iimumiloqmig
fоппаdа tizэ grxanlmasr чо ifadэ edilmasi sayrlf l
t/ xarici
odэbiyyatda hоmiп fimksiya mапаiеlэriп
artikulyasiyasl (xiisusitiyi) vo aqreqasiyasr (iimumiliyi) Kmi
saciyyolandiгilir. iKbci ча az ahamiyyotli olmayan timumi
funkiya iso icfimai qruрlапп sosial mапаfеlогЫ oks etdiron
idеоlоgiуапш va siyasi dokt"inanln i;lanmosi hesab оluпrrr.а
Umчшl funksiyalarm mасmuчпф mо'lчmаtlапп
kommunikafiv (эlaqolondiTici) kапаllаrшш sfrtrkturunun tэqkili dэ
miihriш уег tutur. Nohayat, siyasi partiyalann iimumi funksiyalan
sistemindo idaraedici еlitашп fоrmаlафпlmаsr ciztinamoxsus
ahamiyyot daEryr.

lТоквиль А,
.Д,емократийа в Америке, М., 1992.Ssh.144,
2 Шварценберг Р.Ж. Политическая социолгия. 1992. часть. lll. Sah.l2
Д.П.3еркин. Осrrовц политологии. Sah. 2t7-288.
3

а yепэ оrаdr.

420
 Y Рагtiуаlаr Ьч vo уа digor darocodo siyasi рrоsеslэrdэ
ргаktiН olaraq i9tirak etmaklo siyasi sistema аdарtаsiуз
оlчпmаýа (uуýrrпlаgmаýа) imkап уатаdш, onun takmiliagdiгil-
moýins ta'siг gбstоrir чэ уа siyasi sistemin saшrlmasr tigiin ictimai
ra'yin miivafi q istiqamэtini fогmаlаgdшr
/S.Etdeгsveldin fikriпса, partiya sеgНIэrdе igtirak etmэk
yolu' ilБЗТуаТrТаRiffiýryаt чýrчпdа уап9ап,l sosial mаrаqlап
sэfаrЬsт va ideoloji mёчqеlоri miidafia edon, belaliНэ, voton_
dаglап siyasi sistemlэ Ьаýlауап qruфчr7Ьu gбгkоmli politoloq
siyasi раrtiуаlапп fuпksiуаlагrш takco sе,gНlаrdэ igtiгakla
шаhdчdlа9drгmrr. C.Eldeгsveldin fikriпсэ, homin siyasi to'sisat
digor funksiyalar da hoyata kеgirir.
yбiyasi раrtiуаlапп funksiyalan haqqmda ohatэli va dtiгiist
tosavvtiTa ba9qa tэdqiqаtlагш k0mayilo do yiyalanmok оlаг. Bu
Ьашmdап L996-crjldo Moskvada В.А. Strаýuпчп rоhЬэrtiуi ila
gapedilanT*-Olkoloгinto*tituý"@Бýbфqu"dorsliyi
maraq dоýurчr. Ноmiп daгsliyin mriэlliflari раrtiуаlапп foaliy-
уэtiпiп istiqamэtЫ aks еtdirоп ЬаЕhса funksiyalann agaýrdaio-
lаrdап iЬагаt olduýunu пэzага gatdrпTlar:
{ t. Har Ьir ратtiуашп foaliyyotinin ilkin moqsodi
camiyyatdoН рrоЬlипlаriп hallina istiqamatlanэn siyasi xэttin
iqionib hazrlanmasrdrT. Вu шэqsэdlо partiya faallanndan va miito_
xossisloTdan ta9kil olrman to;obbtis qruplarr, kоmitоlог, komis-
siуа|аг, ictimai gurаlаr, "beyin mэrkаzlоri va s. уаrаdrlrг.
* 2, рапуапш рrоqгаm sэnadlarinde ifatlo оluпап stгаtеgiуа
чэ taktika опrш praktik foaliyyэtino gечrilаrэk segicilaro tэlsir
imkаш эldо edir. Harnin msrhоlаdо yeni tizvlorin calb olmtmasr,
liderlorin segilmosi vo опlапп dcivlot va ictimai оrqапlаrа irаli
gakilmosi funksiyasr i,iza 9lхш.
#. ПuЬо zэruri funksiya bundan ibaratdiT ki, hаkirшууоt
оrqапlаппш fоrmаlаgmаst, onlaTa паzагоtdа раЁiуапш sаушш 9ох
olmast чэ Ьuпlаrш dtivlэt оrqапlаппа segНlorcia igtirakl sosiai
mtiпаqigоlагiп stilh yolu ilэ hallino zэmiп уаrа&r. .,. comiyyatin
idara оlчпmаsшrrп daha somaroli уоllаппшr ахtапlmаstпа olveri;li
imkan veriT.

l Бу
фикир. Л.с.санистебаныв партиjа hаггышl]а мевгеjлнэ jахынrыр

421
 4. Milli d<ivlstlsrin уагапftф ddvrlaTda sфsi раrtiуаlаr bir
qауф оlаrаq milli inteqгasiya funksiyasrm уеriпо уеfiгmоli
оlurlаг... IliпdisИп Milli Копqrеs pmtiyasl Ьчпа misal ola bilэT,
, 5" Batiin раrtiуаlапп_ tbaliyyotinin bir istiqamati da ideoloji
fuпksiуаdш. Опчп mаhiууэfi бz iizvlarino va tагоfйrlаппа
ideoloji tэ'siг efuBklo ёz foaliyyэti tigfin sosial-psixoloji mtihitin
fоrmаlаgтпашпа alverigli goTait у,аrаdrlmаsшdа tаzаhiiг edir.
6. Siyasi partiyalar dбчlэt hakimiyyetinin hayata kеgirihпэsi
фtiп lмrm olan kommцnikasiya funlcsiya$nn da dagryrcrdш.
Burada ba5lrca шоqsэd hakimiyyatla comiyyot aTasmda alaqa
уаrаtmаqdrr-
ýtibhosiz, miixtolif miiolliflorin birga omayinin mohsulu
oIari bu sanballr derslikda btiЁvliikdэ siyasi раrtiуаlапп fiшksiуа-
lаrшrп baglrca cohotlэri бz эksЫ tаршrqdш.
У indi do siyasi раrtiуаlагш konkret funksiyalarrmn tohlilino
kegak. Bu funksiyalardan ап ohamiyyotlisi agaýrdakrlar hesab
оltшчr:
71. Hakimiyy"tio mtixtalif qollan, dбчlоt idmo9iliyinin yeTli
vo mэrkazi оrqапlап ile vo bo'zi siyasi to'sisatlarla alaqo vo
miinasibatlarin darinlagmasi. Вч Ьir qayda оlаrаq partiya
рrоqrilшшп irэli sfiriilmasi zаmаш, siyasi рrоsеslаriп i;tiTakgrlan
аrаslпф mtittofiqlaгin чэ эlеуhidшlапп mfrоууап olunmast
gediginda baq verir.
У2. Siyasi sistemin btitiin saviyyolori tigtin siyasi liderlarin
segilmosi ча celb gdilmasi. Рерkш siyasэtgiloгin iroli stiriilmosi
ilo yanaýl comiyyat чо dёvlot iqloriniд idaro оlчпmаsшdа
paTtiyanrn ekspeгtlari, analitiklori,l mЁtэxossislori foal igtirak
edirlor.
r/ 3. Sosial ntimayandalik. Bu fuпkфа раrtiуашп sosial
qruplaTla чо btitбvltikdo comiyyotla olaqasini sociyyalondiriT. Наr
сiir siyasi partiya mtiayyon sosial mопаfеlэriп ifadogisidir, бz
faaliyyotinda konkret sosial qruрlаrа va tоЬаqаlого аsаslашг vo
siyasi alomdo опlапп пtimауапdэsi kini glxrg edir. Ю( оsriп 60-
70-ci illorindon Ьа;lауагаq indiyэ qаdоr praktiН olaraq еlо Ьir
I

I Analitik-siyasi ЬаdЬэlэгiп, рrоsнlэгiп чэ чэziууэtiп bhlili ila mЕýчl olan тпitэха*sislэга

dеуiIiг.

422
раrtiуа tapmaq gotindiT, Н, опuп sosial bazasr yalnrz Ьiг sosial
taЬoqaden iЬаrоt оЬчп.Раr Ьir раrtiуа galrýш Н, iшkап da,чilinda
camiyyatin genig tаЬоqаlэriцi бziinda birlo9dbin va mr,ixtolif
sosial qпrрlап ,tamsil etsin. Masalan, Almaniyanrn sosial-
demolcatlan tizЁnti biifiin xalqm partiyasr kimi e'lan edir. QаrЬi
Ачrорашп digar sosial-demolcat раrtiуаlап da cizloгini belo
qoloma чеrirlоr.
И,4. Sosiat inФqrasiya. Наmiп funksiya mбчсчd qurulugla
raalrq aldэ efrrrэyi, sosial уахшI$t va miinaqiqoli sosial qшрlаrш
mэпаfеlоriпiп Ьапgmаsшl sociyyolandiriT ;

[ 5. Siyasi sosiallagma. Мбчсчd funksiya раrtiуаlапп оп

miihiim funksiyasr olub votandaqlann siyasi sosiallaqmasma
xidmat edir, onlarda haНmiyyat mi.iмsibatlsrindo iqtirak etrnoyo
убпэlап xtisшsiyyot vo vardiqlorin formalaqmasura imkan уаrаd:л.,/
Вiг s0zla, bu fuпksф gэхsiууэfi siyasot alomino colb edir, onda
sosial dоуоrlагiп, фаsi поrmаlапп togoНililno istiqamotlanir,
аdаmlап sоsiаl-фаsi foaliyyotda ehtiyac duyduqlan kеуfiууаtlэrо
tоhгik ediT.
t/б. HaKimiyyot чýrчпdа miibariza ча уа haКmiyyatin
hayata kegirilmosinda iqtirak etmak. Bu funksiya раrtiуапш
siyasi sistemda уегi vo rоluпч alcs etdirdiyi iiqtin опчп fuпlsiуаlап
sisteminda boЯk ohamiyyoto malikdir. Parlament demokra-
tiyasrnda goxlu рагtiуаlапп пrбчсudluýuпuп mэ'паsl bundan
ibarэtdir ki, segКlardo qalobo qаzашЬ hбkumati fоrшrаlаgdrгsш.
Г 7. Siyasi kшrsчп, xattin ýlenib hааrlапmдst vo hayata
kegirilmasi. Hamin frmksiya ауп-ауп siyasi sistеmlэrdэ miixtэlif
сtir tazahiir еdir. Раrtiуашп Ьч vo slосо da digar ftшksiуаlапшп
mazпItrnu yа tistiinltiyii hаmigэ eyni voziyy-otdo qаfuпrr,
comiyyatdэki sosial va siyasi praitdan asrlr olaraq mtiayyon
doyiqiНiyo uýтауrr. Маsаlоп, isveqin sosial-demokгat fahla
partiyasmrn 1920ci ildo qabul etdiyi iИпсi рrоqrаmdа Ьurjuа
dбvlat mаýшшIп srndmlmasl talabi чш idi,1 Нэmiп раrtiуашп
sonrakl рrоqrаmlадпrп hamrsmda "firavanltq comiyyofi xaffi
osaslandrnlmrgdrT. |M0vcud dбvlot mаýlшшп smdtnlrnast qафпqr
опчп dayigdirilmadi (islahat yolu ila) ideyasl ilo avaz olundu. isveg

1
Акrуальньв проблемн сФlиал-демократии. Вып.,l.M,, t 990.Sah. 1 24.

423
sosial-dqnohat fahlg раrtiуаsшrп 1990-cr ildo qabul etdiyi
ргоqгаш layihosindo,isvegin inkiýaf modelinin baýlrca moqsedi
Ьеlэ osaslandmhT: mэгkоzi оrqапlаrrп ba'zi vozifolerinin уегli
оrqапlаrа veгilmesi, аtгаf miihitin рrоЬlеmlэriпiп holli, bazaT
iqtisadiyyatr ideyasrnln qabul olunmast ча onrm neqativ
пэtiсоlогiпо qarqr rnЁqavimэt gtistогmаk
/albotto, иriхi praktika stibut ediT ki, partiyalan опlаrш
яtiаrlап va рюqrаmlап ila deyil, mэhz, real va konkret davranlEt
VO foaliyyati ilo, hапs1 mэпаfе vo mэqsэdlэrо Kidmot efiTrosilo
qiymatlandiTmak lааmdrr. /
grAlmaniya sosial-demokrat раrtiуаsшш шоghur xadimi
Q.i.Foqel domi9dir: "Dбvlot ictimai qiiwalora эsаsiашr. Вurаф
раrtiуаlаг baglrca rоl oynayrr. Опlаr comi5ryotin siqnallaгrnr dork
ediT. hшrlап ozlorinin dayarli tasowtirlari fonunda yenidan igloyir
чэ siyasotdo hоуаИ kеgirirlаг.',,/QогЬi ArTopa sosial-demo-
krаtlагrшп lidегlэгiпdоп ЬiгЫп bd filfii mЁаsir camiyyotin siyasi
hоуаhпdа baq verэn.timumi qanunauyýunluýu diИgtin aks еtdiriг.

з. рдRтiYА SisтЕпdl,акiгgiп MAHiYl,aTi va

ONLжIN iпl кiýдr MEYLLaRi

!/ MiiasiT dlinya birliyini sociyyalondiгon tагiкi, sosial-iqtisadi

va siyasi goTaitin rangarangliyi mtixtolif раrtiуа sistemlorinin
(Ьфаrtiуаlr, iНpartiyalr чэ goxpartiyalr sistemlarin) togolrtiiliinii
vo foaliyyotini gаrtlапdiгir. Partiya sistemlaгinin qorarlagmasr
раrtiуаlапп siyasi sistemdaК vэziyyoti, опlапп агаslпdаkr
qarqrltqlr эlaqa va mЁnasibatlor, оlасэ dэ siyasi раrtiуаlапп бz tipi
ilэ alaqodaTdrг. Раrtiуаlапп mёчсчd olduýu hоr biT бlkэdо tarixi,
milli, madani, sosial-iqtiмdi vo digэг аmillогiп ta'siri altrnda
partiya sistemloгi уатшш.
YEImi odobiyyatda partiya sisteminin biTmo'nalt torifino
tosadtif оlчпmчrфаrtiуа sistemlorinin maЫyyэtini bhlil etmok
baxrmdan Ёmumiyyatlo, "sistem апlауrgшr miiеууопlаgdiгmоk

lФогель Г.И. В гюисках плораJlизма и терпимости.'Огонек." 1991.Nд52.

Sah.7.

424
msqsаdочуýuпdчr. Falsaf,r'adabiyyatda sistemiп goxsayh terifl
m<iчсuddчr. Olbэtta, hэmiп tагiflеriп miiq,ayisoli tohlilini чеrmоk
frkrinda deyilik. Тоdqiqаhmиш maqsadi nёqteyi-nozaTdan
"ýistem temininin yrýcam mо'паslш dork еfiпоk vacib vo
оhоmiууэtlidiг. Вч baxrmdan falsofi odabiyyatda sistem,dedikdэ
tam, biit0vltik kasb edan, Ьir-Ьiri ila qar9rlrqlr эlаqаdэ ча to'sirdo
olan, qапuпачуфпluqlаrlа qоrtlапап iinsiiTlorin mасmuu Ьа9а
dugtiliiT.tflobii К, partiya sistemi do sadeco olaraq partiyalann sayr
vo goxluýu ilэ sосiууаlэпmiг, an baglrcasl hamin partiyalar
arasmdakr m0паsiЬаtlэri vo qапrlпацуýuп olaqolori aks еtdirir.
Раrtiуаlаr aгasrndalo mtinasibatlerin xaTakteri son noficadэ siyasi
sistemin mаhiууаЁ ila mЁоууап оlчпur. /
/ РаЁiуа sistemi dedikdo mбчсud tilkэda foaliyyot
giistaran biifiin siyasi раrtiуаlппп mосmчц, опlапп bif-btrila
qarqrlrqlr mfiпаsiЬаtlагi, elaco da diivlatlo vo digэr ta'sisatlarla
sabit olaqalэri паzеrdа tчtчlчr./
УРаrtiуа sistemlaгini sосiууоlэпdirmаk iigiin опIапп tasnifatt
mrihtim gartdir. Bu sistemlэrin tasnifatr moqsodilэ elmi adobiy-
yatda iH olamot vo уа mе'уаr asas g<ittiTiiliir, baqqa sбzlo, hamin
tasnifat
Щstаriсilоri ilo 9ertlondirilir./
LaHn todqiqatgrlar kоmiууэtйе-уаппа daha gox iisttinlff чеriгlаr.
Вч baxrmdan politoloqlaг biгpartiyalr, ikipartiyalr vo goxpartiyalr
раrtiуа sistemlarinin mtivcudluýunu iddia edirlar.
i/Рагtiуа sistеmlагЫп tosnifafinda komi,vyot (say) mе'уапй
daha gox М. DJo".riq usttinliik чегiг. Lakin I..VineT vo La
РаlашЬаrа isэ Ьu mе'уап praktiki baxrmфnlaT-asffi
еdirlог. V.Р.Рчqаку_чо,dl.Sо!цryоч isa раrtiуа sisteminin tos-
nifatmda komiyyot metodunu diizgrm hesab еffiirlоr. Bu miislliflar
masolanin keyfiyyot cahotini daha gox qiуmоtlапdirаrаkfiаzrrlаr
Н, "рагtiуа to'sisatlannm sаушш пЁmауig etdirilmosi dtivlot
qэrа.rlапшп, qabul olunmasl prosesino пеgа рагtiуапtп calb
edildiyini iiza gжаrmг.l Ноmiп mtiolliflarin fikrino miioyyon
mа'паdа haqq qazandrraTaq qeyd etmak istayirik Нr/FrапsаФ segН
kompaniyasrnda 20-dan artrq partiya igtirak etso da aslindo бlkапi
bir-iН рагtiуа idаrа ediT. l

1 В.П.Пугачев.
АИ.Соловьв. Введениа в политолOrию. Sah 2I8.

425
 d Politologiy"yu йir ensiklo,pedik liiýotdэ d; partiya
sistemloriцin tosnifatrna diqqat yetirilmigdii Buradakr tasnifat
beladiп
r'l. Biryaгtiyalr sistеmlэr. Веlэ sisteпrlordo digог раrtiчаlапп
пэmiпаl mtivcudluф istisna ediliг vo раrtiуа dёvlot араrаtlпlп osas
hissosi Hmi glxrE ediT:
,,/2. Qoxpartryalrhq pardosina Ьiiriiлап faktiК Ьфаrtiуаlr
sistemlэr. Burada dбvlot partiyasr tэrэfiпdеп ciddi rеqlаmепt-
lagdirihni9 оЫа раrtiуаlаr total ideoloji vo ta;Klati поzагst alhnda
foaliyyэt gёstоrirlэr. Olalh partiyalar аdэtоп dёvlat paTtiyasrnm
nozaTotinda оlад milli ve xalq cobholoTi tаgКlаtlаппй Ьiгlаqdiriliг
чэ опlш foxri nfrmayэndolik imtiyazlarmdan faydalanrrlar.
V 3. Siyasi hayatda эsas уегi dtivlot hakimiyyot sЁkашпr
mЁtаmаdi olaraq bir-birino iittiron iH раrtiуашп tutduýu faktiН
goxpartiyalr sistem.
r' 4. Dёvlst sэviyyosinda miihkom koalisiyada оlап iH чэ daha
qox partiyann faaliyyэt g<istardiyi, oz mtittofiqlarinin noinН
hiikчmэtdо оlаrkоп, eloco do mtixaНfotdэ olduqlan diivrda do
ya"xmlrq mfinasibatlorini salrlayan раrtiуаlапп mбчсчd olduýu
pxpartiyalr sistem.
V5. Owol mбчсud olan blokla9ma siyasotinin zoiflodiyi
(апсаq halo tam аrаdап grхmауап) plyuralist meylli goxpartiyah
sistemlar, Belo sistem рагtiуаlатr iigiin segН kоmрапiуаlаппш
togНii vo kegirilnosinda mffiaqillik baglrca xiisusiyyatdir...I
Ноkumэt koalisiyalan isa segkilorin поtiсэlэriпэ gоrэ fогmаlаlш.l
Вu tosniйt gtibhosИ, partiya sistemlori Ьаrэdэ ahatoli vo dolgun
tssowiiI уаmпmаsша mtihtim k<imokdiг, laНn miiаууэп
саhоtlагlо tаmаmlапmаsша ehtiyac duyulur.
ц/PaTtiya sistemlэrinin tosnifatrnr vermaya cahd edon
poliЪloqlar sшаsшdа Щ. чэ Ьаgqаlаrшrп
konsepsiyalarr xfrsusi mаrаq dоýrцчr. Мtiаsir IИliya politoloqu
.Cýartgrljiдfuiin.- Siyasi раrtiуаlат'Ъdl sanballr оsогiпdа partiya
sisteminin yeddipillali tosnifatlm чеrir: Ьiграrtiуаlr sistem;
hеkеmопlчф hayata kegiron partiya sistemi; iЪtiinltik tagkil edon
раrriуа sistemi; ikipartiyalr sistem; polyarla9mr9 plyuTalizrn;

l Полrrология. Энцимопедический словарь. Sob 24З.

426
mohdudlagdrnlmrq plyuralizm sistemi; ifrat рlуurаlizm sistemi. Bu
ахшпоr sistem birpaniyalr va goxpartiyalr sistemloгin miixtalif
trplarini nazarda tot*. /
[ /ПaНmiyyatdo оlап vahid partiyadвn iЬдrаt раrtiуа
sistemini takpaгtiyalrlrýrn klassik niimunosi hesab etmak olar.
Belo sistemdo рагtiуа dбчlаtо qоицчr чо 9ох vaxt опu ovoz edir./
Ba;qa раЁiуашп yaradtlmast qanunla qadaýan edilir, рагtiуа siyasi
faaliyyoti iлhisаrа аlrг./Веlэ ki, раrtiуаdап kапаг hоr ctir siyasi
faaliyyot qeyri-qanuni sayrhr. Olkada ba;lrca siyasi qаrагlаr
partiyanrn ali rаhЬоrliуi tarofindan qobul oldunur, dovlot хаdimlогi
iso эlrsэr hallarda icгaedici rol oynayrrlaT. Наагdа belo sistem
Коrеча Xalq Demokratik Respublikasmda vo Kubada movcuddur,
аwоlоr isa ЪSRi-dо, Albaniybda va RчmшiуаБqБ7dаgmrqdr.
l У Неgеmопlчf,ч hayata kеqirап tok раrtiуп sistemi Ьir пе9а
раrtiуашп fоrmаl baiiy,vot gбstoTdiyi cэmiyyotdo mбчоцddur.
Real siyasi haНrniyyot iso digоr partiyalara miiмsibatdo "Ьбуfik
qaTda; hiiququna malik оlап partiyaya mохsusdчr/Веlо partiya опа
heg biT nэzaTot оIrпаdап haНmiyyofi iйisаrа аlrr. Bu sistem
hazrrda Qinde faaliyyat gostarir, yaxrn чахtlаrа qadar Meksikada,
dйа аwэl isэ ýаrqi Ачrорапшr sosialist d<ivlatloгinin oksoriy-
чэtiпdа movcud idi.
Yadda saxlamaq lazrmdrr ki, toИliar vo avtoritar TejimlэTlo
saciyyaianan оikаlэrdоki partiya sistemlori ila demokratik rejimli
оlkаlаriп рапiуа sistemlari bir-birindan fоrqlэпir. Lakin
demokratik фimlоrо malik olan бlkоlогiп oztindo dэ partiya
sistemloTi ohamiyyэtli dэrосаdа fэrqlandiTici xibusiyyotlari ilэ
sесiууэlэпirlаr. Masalon, Вёуtik Вгitапiуа va Frапsа demokatik
оlkэlоr olsalar da birincida iНpartiyalr, аюппсrdа isэ goxpartiyah
sistem mсiчсuddчr.
J VРаrtiуапlп iistЁnliik tagНl etdiyi sistemda Ьir nega siyasi
partiya faaliyyot gostorir, uzun dбчг arzinda hakimiyyэt vahid
рагtiуашп alinda соmlо;ir, lakin digor partiyalann й hаНmiууаtэ
galmak imkanlan hriquqi соhаtфп tosbit оluпчr.Л** vaxtla-
radak Цшф!gп milli konqresi vo Yэпопiчашп Liberal-demokat
partiyasr Ьu tipli ta'sisat idi.
f v iНpartiyatr sistemin Hassik niimunosi ABý-drr.
DemokratlaT vo Respublikagrlar partiyast чжtа9ш dёvlot hakimiy-

42,7
yoti sEkanmda Ьir.фiriпi ovaz ediTlor. Вч о dеmэk deyil Н, АВý-
da digэr partiyalaryoxdtп, чаr, lakin опlаг ёlkonin siyasi hoyatrna
mtihiim tа'sir фstагmоk iqtidarmda deyillor.
5 У МаПОчdlаgФrrlmrg рlучrаlizm giýfgminin ba9lrca olamati
comiyyotdo foaliyyBt gбstагоп bйtiin раrtiуаlапп hбkumatdo
igtiгаk etmak so'yidiT, koalisiyalr kabinetdo tomsil olunmaq
соhdidiг. Belo ply.uTalian ргаitiпdо раrtiуаlаг аrаsпdа ideoloji
Ьфеr о qador, bбyiik dфl. Bu Ъ*rшОаоДql$kаýсiууачidiг.
д 7Polyarlaýmlý чэ уs qiitblogan,plyrrTalizm sistemi ozi.indo
sоЪiil sisteme zidd оlац bagqa sёzlo, m<ivcud ictimai-iqtisadi vo
siyasi sistemo qаrýl $хап рrtrуаlап biTla9dirir. Опlаr bir-birino
zidd оlап ideologiyalma tоrаfdш 9lжтlпr. /
Роlуаrlаqmrg рlучrаlizm iНtoгafli mi.ixalifotlэ-hбkumota
soldan vo sаёdап tozyiq gcistormoНa sэciyyoloniT.
Belo qoxpartiyalrlrým tigtincti alaйati bundan ibaratdir ki,
ifrat vo уа роlуагlаýшý plymalizm sistemi biT partiyamn vo уа
partiyalaT qruрчоtш шэrkоzi m<iчqф ila sociyyolonir, Qtitbla9an
рlуurаliапiп digar saciyyovi alamэti mэ'suliyyэtsiz miixalifotin
mtivcudluфФrr. Bela рlучгаlizm gаrаitiпdа htikumэfiп formalaq-
drпЬпаsшdа btirak еtmэk шаhdчd хаrаktег daяryrT.
7 л/Qохраrtiуаlrlrýlп digor nбvii ifгаt раrtiуа sistemidir. Bu
sistemda раdiуаlапп sаушr doqiq hеsаЫаmаýа ehtiyac уохdur,
бlkada пеgо (20,30) рагtiуапrп fэaliyyot g<istormosi Ьir о qodar
ohamiyyafli deyil (Azorbaycanda olduýu Kmi)\
1/ Elmi adabiyyatda С.Sаrtогiпiп tasnifatrm 9aklini doyigmiq
iНpartiyalr sistemla tamamlamaq cahdi da diqqati calb edir. Вuпu
bэ'zi hallmda 2,5 vo уа "2+l partiya sistemi adlandrnrlar. Belo
sistem mabz, Almaniya Federativ Respublikaslnda mочсu ddur N
Вurаdа baglrca раrtiуаlаr hesab оluпап Xristian Sbsial
Demolcat vo Аlmапiуа Sosial-Demokrat partiyalan yalnrz Azad
demokratlarla ittifaqa giгmоk gэraitindo hdkumati fогmаlаgdrга
Ьiliгlоr. ýoktini dэуigmiq iНpartiyalr sistem haarda hamginin,
Boytik Bгitaniyada, Kanadada, Avstгiyada va Avshaliyaй
movcuddtг.
VYегi golmigkэn qeyd edak Н,
раrtiуа sistemlarinin toýakНil
tapmasr yollannr todqiq edon ilk politoloq l}Ioris Dpveгjedir.|
SegH чэ partiya sistcminin qm9rlrqlr оlаqоуэ malik oldugunu si.ibuf

428
etmak тпоhz, опа mэхsчsdчr. 7Ьуччегjе раrtiуа sistemlorini
аrаgdrrаrkоп'ti9 sosial qашшч igloyib haaTlamrgdrr: /
r'l. Рторогsiопаl segН sistemi Ьir-ьiriпdоп aяliolmayan, sart
daxilistТilffiБЕ goxlu'partiyalmld sесiууоlэпап gохраrtiуаlr
sistemin уагfilmаýша getirib gumпr.
( 2. fui turda kеgiгilоп majoritm soývelma sisвmi qarqrlrqlr
alaqolэro vo kоmрrоmislоrэ сlп аtап, ёz mбvqеуЫ pviklikla
dэуigо bilan Ьir пе9а раrtiуашп mбчсчd olduýu partiya sisteminin
mеуdапа golmosinэ ;arait уаrаdrг.
t/З. BiT tuгdа kegirilon mаjогitаr sasvermo sistemi iK
раrtiуашп rэqаЫdэ olduýu partiya sisteminin formalaqmasrm
gэrtlэпdirir.l
iНpartiyalr sistem adatan уаlпи biT furda kegirilan sэsчегmо
sisteminin mcivcud оldчф cilkslordo fогmаlаgш. I\{oris Dpver-
jenin filcinco, belo vaziyyat iH aпrillo - "texnlkiD va "psixoloji"
аmillgrlа gаrtlэпir, ТехпiК amilin mahiyy.ati опчпlа sэсiууоlэпir
Н, iigiincii partiya parlamentdo daim zoif tamsil оluпчг, qЁпН
опuп alda etdiyi sasin sayr nisbatan az sas toplayan iНnci
gPsixoloji' amil Ьuпuпlа
раrtiуапш sоsiпdэп xeyli az оlасафш.
sociyyalaniT Н, sаsчеrmа mапtаqаýiпо gэlап segicilar nisbэton
bбyiik gапп оlап partiyaya ýos velmoyo can аtлlаr. Sе9iсilэriп
uzuп mtiddot toгaddtid edo bilocayi qonaэtina gэlоп Dyuverje bela
hesab edir ki, psixoloji amil dфа uzuп mtiddatli ola Ьilаr.
ъгАиопиг чэ totalitaг rejimlordo рагtiуа sistemlarinin rоlu
Ьuпdап iЬагэtdir Н, о, mбчсud ýimi midafib edan silaha gevriliTr/
Вiграrtiуаlr, iНpartiyalr vo goxpartiyalr sistemin faaliyyofinin
иriхi tacrfrbasi gбstогiг ki, bu чэ уа digor sistemin qэrагlаgmаst
siyasi qurulugun хаrаktеriпdап gox бlkэdе mбчсчd olan konkret
tarixi gэrаitdоп asrlrdlT,/Belэ Н; ABý-da iH dafa - Votandap
miiharibэsindon dsrhal sоша vo Х[Х asrin awalloгinda Ьiграr-
tiyalr sistem mбчсud olmuqdur. Arhq homin оsriп 30-сu illarindon
е'tiЬаrап Ьu бlkоdэ ikipaгtiyalr sistem qorarlagmrgdrr. Digor Ьiг
misal - Frапsаdа eyni segki sisteminin оlmаsша Ьахmауаrаq
Ugiincii Respublikada раПiуаlапп sayl Beginci respublikaya
nisbatan 9ох idi.

I Г.В.Пучlкарева. Партии и партийные системы: концепция М..Щрверхе,

'Социмьно-псlлитический хryрнал.". 199З М9- 1 0. Sah, 1 17.

429
 Вфагtiуаlr, iНpartiyalr vo goxpartiyah sisternloг adatan
miixtolif siyasi rejimloTo malik olarr бlkэlатdэ togakkiil taprr. Bela
bir cahati qeyd etrrэk vacibdir ki, cэmiyyatin denrokгatiШagmasi
saviyyosi hеg do bilavasito ршtiуа sistqrrlorinin tipi ilэ baýLt deyil.
Lakin hоr halda Ю( оsriп siyasi Иriхi tosdiqlaф ki, goxpartiyalrlrq
(аgэг о dekoгativ хаrаktеr dasшшsa) соmiуl,эfiп siyasi hayafinrn,
Йumiууеtlэ, btitth sfеrаlапшп demokrafiklogmosi Ёgtiп olverigli
garait yara&r.
Qoxpaгtiyalt sistemin mёчсчdluф kompleks amillaTla:
sosial, milli, ideoloji, dini, Иrixi va to'sisatlt аmillогlа gortlonir.
"Partiya sistemlэri sosial пиrаqlап чэ siyasi baxrglan qruplaqdrrrr,
опlаrа уеrli va iimummilli seviyyada cizЁnii ifada imkanr уаrаdш,
ictimai siyasi qriwaloгi, о ciimlodan segicilori tagkil edir, опlапп
пiiпауэпdэli огqапlаrа deputatlann irali stiriilmosinda vo istiqa-
motlandirihnэsindo yaTdrmgrsr оlur. Siyasi niiqteyi-nozoгdan
dеmэk оlаr Н, partiya sistemlari hakimiyyotin hoyata kegirilma-
sinin ikinci yolu&rr.l
Qoxpaпiyahliq bilavasita sosial tabaqolarla Ьаýildrг va
опlапп гепgатапgliуiпi oks etdirir. О, ohalinin qeyri-yekcins milli
tэrНbi ila ds gогtlапо Ьilэr. Bu, etnik qruрlапл mапаfеlогiпiп
раrtiуа tэrэfшdоп tomsil оlчпmаsmt паzогdа futur. Qoxpartiya-
Ьlr$п уаmпmаsl ideoloji vo dЫ plyuгalizmla miioyyon оluпчr ча
xeyli dогосоdа pToporsional ntimayandolik vo mаjоritаг sistemdoН
segkilarlo stimullaqdrrrlrr (М.Dуччегjе). ýiibhasiz, goxpartiya-
lrlrSn maziyyotisiyasotdo qrup mопаfеlоrЫп goxcohatliliyinin
tэmsil оhшmаslпrп optimal iшkапlап vo siyasi koalisiyanrn
potensiall пrп TeallaEmasr sosial mi,inaqigalarin holli tigfin zoruridiT.
Qoxpartiyalrlrým neqativ tогаfi iso monafelorin aqгeqasiyasr
(timumiliyi) ilo раrlаmепt goxluýunun sabitliyinin qargr dчгmаsmп
maBbayidir.
Вiграrtiуаlr sistemin xeyli neqafiv, demokratiyaya zidd
torofloro matik olmasma baxmayaraq о, miiayyan gэraitdo
xЁsusila, sosial оэhаtdэп yekcins comiyyot Ёgi.iп nainki оzйпti
doýruldrrr, hotta zаruridir. ýчаrtsепЬеrqiп fikriпсэ, Ьфафаlrhq
millotin inteqrasiyasr vasitosi kimi 9rxr,s еdэ biloT, olaqosi kosilэn

| Политология: 3нциклопедический словар . Sah 143.

430
sosial va milli qruрlапп biгliyino,xidmat edar. Vahid partiya
сэmiууэtdэ раrфбпmшuп агаdап qАldшЬпаsша to'sir gёstаrir,
rohbarliyin niifilzmiun leфimlo.qmasi vo Нiflаlэriп siyasi proses-
l
lаrо colb оlцпmаst Ёgiiп isfifado edilir.
Birpartiyalr sistemin iqfisadi ча sosial yenilogma, еlаса da
siyasi soferbarlik vasitosi Kmi gжrg etmosini qiуmаtlопdiгmаmэk
оlшаz. Olbatta, bi,itfin Ьчпlаr Ьiг рагtiуапш hбkmTanlrýrna heg ctir
haqq qazandrra bilmoz. "'Birpartiyalrlrq mohz, аИоritаrizшiп ча
totalitarianin rеаl amilidit, Lakin birpartiyalr sistem hamigo Ьеlэ
amil kimi glxrq еtпrir. Meselon, Каmаl Atafiirktin asaslandrýr
xalq respublikasr partiyasr ТihНуэdэ vahid рапiуа idi (l923-1946-
cr illеr), Ьuпuпlа bela о, oz ideologiyasma ча stгrrkturuпа gtiro
total itar рагtiуауа gevrilmadi.
Miiasir camiyatdo paЁiya ta'sisatlartnln takamtilЁnda
bir srra miihiim mфlоr паzоrэ 9аrрlr. Bu meylloT hог 9eydon
orTal, раrtiуаlапп арапсI фlаriпiп dayigiНiyo ma'ruz qalmast vo
mtixtolif бlkоlоrdо siyasi рrоsеslэrdа rоlrшuп artmast ila gэПlапir,
Наlа osrimizin baqlanýrcmda RMixels, М.VеЬеr va
OstroqorsН Нпх gorkemli loПtotoqtar sosialist рагtiуаIаппш
timsahnda srravi раПф tizчlэriпiп zаrагiпа раrtiуа араrаhшп rоluпtш
аrtdrфш, partiya ЬiтiИоrЫп brirokгatiНo;mosini, prtiya liderlorinin
чо elitamn hеgеmопluфшuп ytiksoldiyjni goriirdtilar. Eyni zamanda
qаФ demoicatiyasrnй bu meyl раrtiуапш iпkiрfrшпш йmumi чо
tэbii xotti kimi qiymotlondirilirdi. Bagqa sёzlo, iddia оlчпчrdu Н,
partiya ЬirliНаriпiп bkamiiliindo t€zahtir еdэп doyigiНiНaT mahiyyat
e'tibmilo Ьuпuп ifadэsidir ki, опlаr qапrшчегiсi огqапlаrа oz
паmizоdlоrЫ iroli siirtir, idmoedici еliИшп tэ9Нliпо vo fоппаlаg-
mаslпа sэ'у gбstэrirlar. Веlа inkigaf vaziyyatindo ideya рriпфlоri
рагtiуа еliИsшr awэlki vaxtdan forqli olaTaq раrtiуа iizvlarinin
elektoralx mЁdafiosindan mаhrшп edirdi. Buna gоrа ideologiya
tadricon segНlardo uýurlш аldэ etrnoya qчrЬап verilirdi, partiya
liderlari Hiflavi gaНldo mtidafia оlrшmаlаrша istiqаmэtlэпirdilоц
Partiyalar millotin al<sariyyaйin monafeyini ifada edan funksiyalan
ёz iizorino gёtiinnakla 'Ъаmr tigiin paTtiyaya рчгilirdilаr,

l Шварценберг Р.Х. Полr,тическая социалогия, часть lll. Sаh 67,

2 Elektoгal-srвvi
раrtiуа Ёzчlэгiпiп segkilaTdo tэпrsil olunduýu partiyaya miintaqam saý
чеrmэsi.

4з1
 ,Belaliklэ, libeTal demolcatiya inkigaf ,etdikca vo ahalinin
siyasi idеаlrпш fЬrmаlа;drпlmщr ilo baýlr Qarbi AvTopa dlka_
larinda siyasi ршtiуаlапп aksoriyyoti tadTican btiфvliikdo elekto-
гаl partiyalara gevTildilar.
Partiyalm haКmiyyotin ntimayэndoli sistemini шёhkаm_
lэпdirmэуо gаhýffаq segki рrоsеsiпiп xeyli iqtirakgrsmr siyasota
colb oltrnmaýa sбvq etdi, Oha]inin hakimiyyatlo birbaga qarpllrqlr
miinasibotlвri xeyli фсlопdi, чаlопdаglапп fordi miivqeloгinin
пэzаrэ аlшmаsша xtisusi diqqot yetirildi. S.Xantin-qtonun
yazdlb kimi, "аmtгikаlrtаrrп iiz siyasi iпаmrпа meylli ohnasl na
qodor stir'otla mtsa da опlаr tiz siyasi mопаfеlоriпiп ifadosinin
qruр fоrmаlшrпа Ьir о qоdэr laqeyd mtinasibat boslэdilor.| Digar
tarofdan hаzшй partiyalann xeyli hissasi diivlat qоrаrlаппrп qэbul
olunmasr prosesindo iqtirak etrnoya шаrаq giistогmоklэ 9ох vaxt
elektorat oldэ ehnoyi уох, hбkumэtо qаrgt mtiЬагizэ араrmаýr
qагqrlагша baglrca maqsad qоучгlаг. Bu isa ahalinin опlага
miinasibotina to'siT gсistогmэуэ bilrnez. Аlшап nazariyyogisi К.
Fоп Воуmепiп fikrinco, Ьu gtin раrtiуаlаr siyasi elitanln togНlinda
ёz sa'ylorini шtrsаlаr da vatandaglarm siyasi sоsiаllщmаsша бz
tо'siгlэriпi mtiаууоп dаrасаdа itiribloT. Bu ачrора demokTatiya-
srnda qabanq gоНldэ пэzаIо 9аrрап meyldir.
Mtiasir partiya sistemlэrinin inkigafmda tazahtir edan
sociyyavi mеуIlаrdоп digari markazi рагtiуа араrаttшп funksi-
уаlапшп пisЬэtэп zoiflomэsi чэ yerli to;Hlatlaпn гоlчпuп
gticlonmosidir, Partiya sistemlaгinin inН9af шеу[lаriпdап Ьiri da
totaliИr idагаеftrs pэTaitindo hakim рагtiуауа iizv qobul olunmaq
,iigiin
sort ideoloji toloblorin tatbiq оluпшаsrdrг.
f Siyasi раrtiуаIапп чэ partiya sistemlorinin golocэyi ilo Ьаýh
rntixtэlif mtilаhizоlого tвsadiif olunur, Diinya siyasi elmino aid
edobiyyatda Ьеlо Ьiг fikiT уауrhr Н, hмlrkr Earaitda siyasi
partiyalann ntifuzu agaýr diiqmayo Ьа9lауrr. Моghur аlmап
sosioloqu vo siyasi xadimi R.Dаrепdоrf isэ qat"i goНlda bildiriг
ki, gэtэп asrdo QОil оsr поzоrdо futuluf) dtiпуашп bu чэ уа digar
regionuna, о ciimlodon sosialian diiEэrgosina monsub heg bir
partiya movcud olmaycaq, опlапл hamlsr "siyasi cahэtdan Ьir-
birino qапýасаq va naticoda 'osiyasi kokteyl omolo gаtirасоklаr.
д

l В.П.ГIугачев, А.И.Соловьев. Введение в политологию. Sэh 22l

4з2
 / Раrtiуаlапп indiН rоluпuп itocayi haqqmda qогЬiп digor
politoloqlan da miilahizalor y,iiriidtirlor. "GergoНiyin aydrnlap-
dшtlrnast sahosinda ап genig sаlаhiууаtlаго malik olan Kitlevi
bбyiik partiyalar icfimai hoyatda ciz mtihiim yerini itiгiЬlэr/Вч fikгi
Avstriya Sosial ist partivast nazdindв foaliyyot gбstогап "ýаlосауiп
е' malatxanasml п amokda9lan, daha doýTusu avstriya politoloqlan
osaslandrrnrrýa galrgrr vo hэmiп prososi ictimai iпkigаfш yeni
meyli kimi qiymotlandirirlar (tabii К, hаm da partiyalann inki9af
meyli Hmi). icfimai inkigafm Ьч meylini hаr беуdоп алчэl, siyasi
dоуоrlаr sistemindo bag veTon doniiglo эlaqolondirirlor. Politolo-
qlапп fikгiпса, mi.iasir dауаrlэri birlapdirici sinfi ideologiyaya aid
etmok olmaz. Вчпlаr sosial hayatm getdikco artmaqda olan
fordiloqmosi ila alaqodardш, аdаmlапп muxtarlrýa, Hqik
kollektivlardo taqkil оlчпmаýа cohd gбstormasilэ baýlrdrr. Bu iso
vetandaqlann siyasatda ап' anavi ktitlovi faaliyyэt halrnda igtirakr
ila ziddiyyot tagkil edir. SinГr miinaqigэ mбчсuddчrsа da ovvalН
ahamiyyotini itirib.\Fartiya sistemlorinin уепi inНýaf mеуliэri
n0qteyi-nozordan va siyasi раrtiуаlапп miiayyanlэqdirilrnosino
mtinasibat baxlmdan Ьэ'zi miiasir паzоriууаlэr mаrаq dоýчrur.
EIo politoloqlara tosadtif оluпчr Н, опlаr pariiyanrn mahiyyatinin
iizo grxanlmast riqiin опчп strчktuгцпuп xtisusiyyatlarini, uzun
miiddatli mtiчсudlчýuпu vo sosial sabitlik amillorini baqlrca
mе'уаr hesab еdirlоr, Веlо tosawiira goro partiya "аdаmlап
birla;diran, xtisusi sfi:uktma malik оlап to'sisat Hmi sэciyya-
lэndirilir. Bu fikгi daha gox М.Dуuчеriе asaslandrnr,rlO, gоstэгiг
ki, partiya "nisbi mohkamliyэ malik оlап, sosial саhэtdоп fогmа-
laqan ча uzчп mtiddat movcudluýu ilэ farqlanan, dёvlot
hakimiyyotina yiyolanmeya sa'y gcistaran, idaraetrrra morkazindo
partiya liderlari ila опlапп tотаfфгlаrшr birla;dirib siyasi meydana
9жаrап ta'sisatdг. Раrtiуашп mЁаууапlаqdirilmеsiпа Ьеlэ
mtinasibat onun faaliyy"otina xas olan miihiim tагоtlогi i,izo 9жапr.
vFunksional уапаýmа пэzаriууэsiпiп tеrоfdаrlап isэ
раrtiуаш уеriпа yetirdiyi funksiyalar Ьахtmdап mtiayyanlos-
dirirlаг. К.Lоusоп уапт И, "раrtiуа hаqqшdа tаriflэriп hе9 biTi
bЁtёvliikdo qaneedici deyil, lakin faydalr sayrla Ьilаr. Тэrit'lагdа
daha 9ох раrтiуаlагш siyasi faaliyyafi r,urфlапш ki, Ьuпrш бzй da
i,imчmi xarakter dagryrT. K.Lousonun ёzti iso belo bir tогif taklif

43з
edir: "Siyasi рагtiуа ferdlordan iЬшоt to;Klat olub segkilaT
vasitosilo чэ уа sеgНlаrdап kэпаr yolla хаlqш v.o уа опчп Ьir
hissosinin solahiyyotlэrini шаfrпаф cohd gtistorir.rЪu cehd hamin
tвgkilahn xfrsusi пtiшауопdэlоri паmiпэ Ьчпа gбЁ edilir К, siyasi
hakimiyyot mбчсчd htikumot idагоlоriпdо hэуаtа kegirilsin, bela
hakimiyyatin бzti iso xalqrn аdшdап hoyata kegirilir.
{Аmепkа politoloqu P.MerkI Ьеls hеsф edir Н, "partiya ela
siyasi birlikdir ki, уепi iizvlor toplayrr ча опlап sosiallapdmT,
ntiTnayondoliyin dжili proseslori vo segНlor vasitэsila liderlori
segir, da"xili miiЬйisеlоri holl еdir, /
Miiasir поzеrilуоlэтdэ partiya sistemlarinin tosnifatlna vo
inkigaf mфlагiпэ da mtihiim diqqat уеtiгiЦг. Qoxpartiyalr sistemin
tasnifah ilэ baýh frапsи politoloqu J.Вцrdо бziiпоmэхsчs variant
toНif ediT. О, goxpaTtiyalrlrým iH baglroa tipЫ-nizamsи-daýmrq
va nizamlr qaydada olan tiрlоrы qeyd еdir. onrrn fikгiпса,
nizamsи goxpmtiyatrlrq iИtiya va Fransaya mахsusdur. О'Вu
olkolordo partiyalaT siyasi heyatda nizamsиlrq to'siri baýrglayrT.
Опlаr siyasi sistemin baliyyoti Ёgiiп mэ'sчliууоt hissindon uzaq-
dшlаr. J.Вцrdоуа gбrо nizamlr goxpartiyalrlrq sistemi Nidеrlапdй
чо Skandinaviya dKivlatlarinda mёчсuddчг. Вч бlkolordaki"
раrtiуаlаг daxili Ьiгliуа mаlikdirlэг, segiciloг isa опlаrа mahobbot
boslayir va bu qогаitdа sabit hKikrrmэt fогmаlа9ш".
rJSiyasi раrtiуаlапп чэ раПiуа sistemlarinin strukПгuпuп yeni
istiqamatdo bkmillaqmosi va опlапп kiitlalaro rеаl tasirinin
gticlэnrnasi ilo alaqadar раrtФ sistemlarinin inki;afinda spesifik
meylioriiza ýrxrr. ;

4з4
 ji,i

xv FэýIL,'
,. ;:. .i.
SIYASI ШЕОLOGIYАLАR
. i i,:i :.
r.
1. "IDE0LOG[YA,, ANLAYIýI.
, ::!; ;'-" "
Monovi-ideoloji sfera афmlаr аrаýшdаlq iimumi mtina-
sibatlarin xйsusi ntivtidtir. О,, elф,adebiyatda ideoloji mtina-
sibaflar аdlацdшhr. Вч miшаsiЬtlаr.,idеоlфi prosesin faaliy-
уаtiпiц baqqa sёdo mбчсudlчЁчцrш;Ьаýhса,Фгоflэriпdоп biridir.
ideoloji proses icfimai miiпаsiЫlегiп biittin mосmчuпа tosir
prosesini, idеуаlапп su,byektlor аrаяпdаkl miiцasiЫiorda maddi-
logmesini nozorda tчtuгl.
ideoloji рrоsеs gtibhasц шiiаууап mапаdа "ideologiya"
апlауrgш-rп mрашшчпu oks еtdiriг. idео!офуа latm sёzЁ olub !Н
sёz birlogmosindon amola galib. idea.ideyan tasэwiir, loqos isa
talim deпrokdir.
ideologiyn giiriiqlэr vo ideyalar sistemi оluЬ аdаmlапп
gerqoНiya va Ьir-Ьiriпо шiiпшiЬаtiпiп dark olunmasldlr,
qiymaflondirilmosidir. О, miixtol|{ ýqýИl qrцрlаrtп, siniflorin,
camiyyatin mannfeyini ifцdo ефr,,РбrЁgl9r va ideyalar sistemi
olan ideologrya bu va уа digог gcTgekliye miinasibэti, еlесэ da
gоrЁglогi, mопаfеlагi, maqsodlaul ;аdяmlацп, siniflэrin, раr-
tiуаlапп va siyasofin suфektlarinin ptrval-ruhiyyosini ifada еdiг.
"ideologiya" tеrmiпi ebiri d0vriyyaya ilk dafo Frапsи alimi va
filosofu Апtчап Desýut de Тrдsi tогаfiпdэп "DШiiпmоk
qabiliyyoti haqqlnda ефdlэr" adlr аsоriпdо gatirilmigdiT. О,
"ideologiya" terminindon ideyalar haqqrnda elmi sociyya-
lопdirmэk maqsadila istifada efrniq$ir А D de Trasi sonTalar Ьч
anlayrgr "ideologiyamn Ёпs{irlаri'l оlаriцdа hаrtэrаfli inkigaf
еtdiгmiрdir. D<ird cilddэn ibarot olan hаmiп эsаг 1801-1815-ci

|
Соцология. М, l990.sah.370

435
illагdо yazrlnrrgdrr. A.Destyut de Тгаsiпiп fikirinca, ideolqgiya
"idеуаlапп tagokkiilЁ vo insan tafokkiiri.iniin qапчпlап hаqqlпdд
еlmdir". Onun gatdiyi qonaota gбrэ ideologiya bЁtiin tobii elnlor
kimi doqiq elmdir, Bir s<izlg, bu gбTkomli аlim ideologiyanr
ideyalar, опlапп пrопgэуi, inkigaf qап,апlап, hoqiqiliyi ч?,!рф!q
оlчпа bilrnosi haqqmda elm kimi sэсiууоlэпdirir. , . , .,,:,.
ictimai ]ПЙ ИЯ*Ьdэ icteologip miixtolif movqeiardjo'
.

qiymэtlondirihnigdir. E]mi sosializmin banisi Marksa gоrо

ideologiya m{iоlryоп siniflorin spesifik manafeyini,; ,,ЬiittЦ .
comiyyatin mапаfеуЫ ifado еdэп уапh9, чуdчrmа ýýurdr11.
К.Мапhеуm isэ iddia edir ki, ideologiya geylorin цrbvpud,
.

qауdаlапш qoruyub saxlamaýa cohd edon miioyyon qrupl4rrrn vа

,;пiП"Но mопаfеlэriпi ifado edir, еlасэ da sosial gergoНiyin tаhгif
оluпmчg gэНldо aks etdirifimasidiT. Lakin bu alim ideologiyrurm
frmksional saciyyolondiгi|mosino, xfisusilo афmlап Ьirlэqdiгmэk.. .

qabiliyyatinэ, опlапп siyasi enerjisinin toplanmasma boyiik diýqgt,,., ,

yetirrnigdir.
Аmеrikа nozariyyogisi [I. Моrqепtач qeyd edir Н, siyasatin
mahiyyati tolob ediT Н, siyasi sэhпопiп aktyoru ideologiyadan oz
foaliyyэtinin moqsadlorini bilavasitэ pardalamok iiqtin isfifado
etsin. Digor Amerika alimi L.Sadcent hesab edir Н, ideologiya
siyasi inkigafin mtiоууап mоqsэdlэriпi va dоуаrlаriпi igloyib
hazrrlamaqia ЬаrаЬог hom dэ praktiК mоsэlоlогiп hollini kobud_
Iаgdшr, Опuп hэmуегlisi F.UotHns bildirir Н, ideologiya homigo
status-kvoya (status-kvo indiki anda mtivcud olan va уахчd vaxtilo ,

mtivcud olmug voziyyat) qargr istiqamatlaniг va miihiim dayig-

diгiсi potensialm sахlапilmаsшш siyasi amilidir. Elita n9?ariy-
yasinin banitori sayrlan iИIiуа politoloqlan R. Moska, R.Mixels
va V.Рагеtо siyasi ideologiyam йhа geniq monada izй еdirlаr.
Опlапп fikriпсэ, estetik vo dini ;tiчг fогmаlаrl siyasi ideologiyanrn
spesifik tazahiirloгidir.
Yeri golmigkэn qeyd edsk Н," ideologiya" tегmiпi
Destuyut de Тrаsi ilo уапау digoT fransrz аlimlагiпiп da
оsотlоriпdо geniя isfifada оluпmчqduг, Нэmiп аlimlаr strзsшdа
Yоlпеу, КаЬапls, Qаr, Сеrапdо ча Lапsеliп xiisusi уег tчtчrlаr.
Lakin bu temrinin qаrhiпэ XVIII аsrdа hэr gеуdоп ovvol1. siyasi,, '

sfега tosir gcistardi. Nароlеоп Вопараrtlп Гtkinca, hоr, сiir

4зб
ideologiya mоzmчп va mапа dаgrшrг, gtinki ictimai inki;afin hс9
Ьir tэlabini, meylini va ma,nafeini ifadb etrnir va еdэ dэ bilmaz.
О, ideoloqlan hoyatdan ауп dЁ9эп аdаmlаr hesab ediTdi. Bela
пеzеriууэgilоrа elo gaюloTi aid еdirф Н, опlаr геаllrq,Ыssiпdэп
mаhrumdurlаг ча gег,ýоkliуо uуфmlаqа Ьilmiгlаr, Maraqlrdrr ld,
Napoleon Destyut de Тrаsiпi dэ hаmiп gохslаrdоп biri sayrrdr.
qfinki ideologiya terminini еlша gatilэil va опч genig iпH9af
еtdiгэп btl filosof Napoleonun idarэgilik йsчlчпа tonqidi
yana9rrdr. LаНп Napoleonun ideologiyaya nifrэt etпiosino Ьах-
mayaraq homin d,jvrdo idеоlоgiуашп inkigafina vo mоghur-
la9masma, о imkan уагаtdr. Qeyd edak Н, ideologiyam siyasэti
vo siyasi faaliyyati рогdаlоуоп amil kimi qiymotlondiranlar hor
geydan owal, Napoleonun ideologiya hаqqшdа fikirlаriпо
эsаslапtтlаr
ideologiya tегmiпiпiп ча опчп haqqrnda tоsаwiiгlаriп ХИII
asrda tazahiiriino Ьахmауаrаq bozi todqiqaфrlar iddia edirlor Н,
ideologiya dovrti kоhпо Ачrорапш sfrqutu vo miiasir drinyanln
уаrшrшаsl ila baqlaylr. Мэsоlоп, Frапsи nazoriyyagisi R; Аrоц чэ
Аmеrikа tэdqiqatgrsr D. Bell ideologiyamn tоzаhtiтiiпй:ХVШ va
XD( asriorda Avropada dini etiqadm tranazziilii va homin dочrdэ
"ziyah sinfi nin " fогmаlа9mаsr ile эlаqоlепdirirlоr.
"ideologiya nozaTiyyasi" sahasindo ixtisaslagan, mtixtэlif
tofakktir tiplorini, ideyalm sistemini, опlап kiitlэlэrin va ауп-ауп
fоrdlоriп gtiuruпа уегitmаk iЬчllшrш tadqiq edon аlimlеr
ideologiyanrn tagokktiliinii ingilis filosofu Frепsis Веkопчп
хidmэfi Hmi qiymatlondirirlar. Нэmiп аlimlэгiп fikiгiпса, Bekon
oziiniin "btit" nвzoriyyosindo Ьеlа Ьir mэsоlопi izah efthoya soy
g0stагiг Н, по tigiin insan zokasr gergaНiyi totrrif etmodon onu
dark eda bilmir" F. Bekon diivrfi tэdqiqatgrlar tаrаfiпdап iotimai
sarvoflarin "vahid" sisteminin daýrlmasrnrn baglanýrcr, mtixtolif
ideologiyalann togokkiilti Hmi mапаlапdrпlrг.
ideologiyamn tobiotina dairmtibahisolэr indi da davanr edir,
Plyuralizmin va Telyativazmin mtivcudluýrma Ьахmауаrаq
siyasi elmdo ideologiyaya miinasibэtdo Ьir srra sabit mfrddsаlш
qаrагlа;rЬ. Owala bu, ideologiya чэ elmin biT-birindon qеугi-
;artsiz aynlmasrdrr, опuп idrakr fuпksiуаlалrшп inkandrr. Bu
апопе hoT ;eydan avval, ХХ osrdo М, YеЬеriп vo К.Мапhеуmiп

437
аft ilo elaqelondiTilir Опlаr qeyd edirler Н, "ideologiya"
geTgoШiyin tahrif olumuq ntivtidiir. iНncisi, ideologiya birliklarin
iпtоqrафаsr vasitasi kimi gэтh оlчпчг, birliНor isэ опчп sosial_
iqtisadi miiвyyonedici monbayi kimi osaslandmlrr. ideologiyanrn
idгаh imkапlаппш tamamilo iпkагr "ideologiya" anlayцlnrn alg2-
mчпrшtш miirэууапlэфiгilrпоsiПdэ sehylarэ gotirib gжаrtr. "Со_
miyyэtin inkigaf tэlаЬlоriпэ чуgtш gоlmоуэц yeniliyo qаrýl 9жап
kбhпораrэst sosial qЁwаlаriп monafeyini_ эks еtdirап mtihаfиаkш
ideologiya mtirtoce ideologiyadш"l
Оп iimчmi planda ideologiya dedikda miihiim xiisu-
siyyati ictimai qrчрlаrrп mэпаfеIаri yо саhdlэri ila filnksional
аlаqоdэп ibarot olan giirf,glаriп sistemloqdirilmig,шасmчч
Ьл9а diigiiliir. Biitбvliikdэ tафiqаtgrlапп goxu Ьеlэ hesab edir Н,
ideologiya bu vo уа digэr goxsloI qruршltш hakimiyyot iddialanna
haqq qаzапdlrап mtiаууоп dokШinadrr vo Ьu moqsadlorэ miivafiq
olaraq ictimai rayi бz idеуаlаппа tabe еtdiгmэkdiг. ideologiya ona
giira ideologiya аdlашr Н, hemi;a olda edila Ьilmоуап ideala
isfiqamotlanir. LаНп camiyyot vo опшп mйоууап hissasi iigfrп
daim cэlbedici gбriiпiir. Не9 dэ tasadiifi deyil К, siyasi
miitofakkirlэrin Ьбуiik oksariyyafi <jz dоktгiпаlапш (tolimlorin)
yaEadrqlan dёvrtin ruhuпа, шочсud qaraita uуЁuп оlаrаq
аsаslапdrгш9lаr, "'аriхi zoгuratil', "odalati", "xalqm iгadasini",
"0mчmi гifahr" vo ictimai ideallan бz talimloгinin ruhu Hmi gогh
etmiqlor.
Ноr hmrsr talimin metodoloji эsаsl чо nэzori шаzmuпu
ictimai idеоlоgiуашп daha yЁksak mагhаlаsiпi toqКl edir. Siyasi
talimloTdo sinfi monafelarlo yanapr iimчmЬоgэгi doyarlar do бz
aksini taprr. Daha iimumi fоrmаdа bu dоуегlоrэ adalot, Ёmumi
rifаh, azadlrq ideyalarr va digor adi mопэчiууаt поrmаlап ajddir.
ideologiyanm tагkiЬiпа tarixi tocriibe vo hэуаt gогаiti osastnda
sosial ЬirliНэriп ta9akkiil tарап mtiоууоп ideyalaп daxildiг. Bu
ideyalar gегgэkliуi xiisusi tаrzdа aks etdirir vo qiymotlandirir.
Опа daha 9ох homin ideyalara оsаslапап vo faaliyyatda оlап
direktivlori (giistariglэti) aid ediTlor. Ахшпсr iigiin xiistlsiio,
siyasi hakimiyyot vo btitбvltikdo siyasat sferast haqqmda idеуаlаг

I
Mэqsad Safiamv. iлsап va camiyyat haqqrnda dfr;uncalBr. Bakr, 2000.sah.?0

438
kornpleksi о[ап siyasi ideologiya,saciyyovidir- "ideologiya"
апlауrgrшп miirakkah чэ ziddiyyatli tobiэti biI slтa kate-
qоriуаlаrdа elaca da "ideoloji рrоsеs" kateqoriyasrnda ifada
olunrrr. Tasadiifi deyil Н, sosioloji, folsafi vo politoloji oda-
biyyatda l'ideoloji. proses" termini Ьirmапаh iglodilmir. Polito-
logiyada (Siyasi elmda) Ьu tеrmiц hоr ;eydon owal, iH cohatdan
manalandlnlrr, Sýztin genig monasrnda ideoloji proses ideoloji
faaliyyat olub ideologryumn i9lanib hмшlаmаsшl, опчп sax-
lашlmаstпl, yenilogdirilnasini vo miidafiasini ifada edir. Sбziin
mohdud шэпаsшdа iso о, ideologiyanm yayrlmasr, hakim ide-
ologiyan,n Hitlovi giiчrа vo elaco da hor bir аупса Ьrdiп giiчruпа
yeridilmвsidiT.
ideoloji prosesin osaslm "ideoloji foaliyyэt", "ideoloji
mtinasibatlэr", ideoloji tasir" чэ "ideoloji tosavy[iт" tagkil edir,
ideoloji рrоsеsiп strчkturuпdа ideoloji miinasibatlor xЁsusi уег
пrtчr. Вц miinasibotlor ideoloji foaliyyot subyektlarinin qaTqrlrqlr
faaliyyotinin daha kiitlэvi fоrпиsrdrr. idеоlоgiуапш maddilagmasi
mahiyyat etibarilo ideoloji mtinasibotlar prosesindo hoyata ke9i-
Tilir, ideoloji miinasibatlar ideoloji tosir va idеуаlагш, gёrtiglorin,
tоsо,rчiirlагiп mэnimsanilmosi fогmаsr Hmi Erxr; еdiг. ideoloji
rniinasibэtlor ideoloji faaliyyotin чэ ontm naticalarinin miibadilosi
formasrnda obyektiv 9okildэ m{ivcuddur. Eyni zаmапф Ьuпlаг
аhаliпiп оп miihiim miixtalif taboqaloti vo qruрlап аrаsшdа genig
yayllш чэ iНtэrоfli istiqamat kosb edir, baýqa sёzlо bu,
comiyyatdo fasilosiz surоtdа baq чегоп baglrca sosial, iqtisadi,
siyasi va digэr рrоsеslэrdа аdаmlапп qarqrlrqlr mtinasibotlaгinin
ifаdэsifir. Demeli, ideoloii miinasibotlar ela bir mехапizmdir
Н, опчп vasitosila ideologiya camiyyatin sosial-iqtisadi рrоsеs-
lori ila oks эlaqa daEtylr, bagqa sбzlэ, опuп ictimai чаrhýа
doyigdirici tasiri hayata kegirilir.
ideoloji рrоsеsiп rпёчсчdluýrшu Ьа9а dtigmok maqsadila
ideoloji foaliyyotin mоапtш va istiqamatinin tahlili xЁsusi
аhаmiууоtэ malikdiT. О, ideoloji tэsэwiiгlоriп, gёriiglэriп vo giiu-
ruп ideoloji fоmrаlапшп istehsah, tэkrаr istehsalt, qопшrmаsl va
уарlmаsша aid оlап sosial fэaliyyatin spesifik пёчtiпti saciy-
yalandirir.

4з9
 2.ýiyAst iпшоLосiуд: MAHiyyaTL
sэviyyal,aKi ча FtJNкSiулr,дпr.
ýiyasi qiiur antik dtiчrdэ dбчlэt vo dбvlat hakimiyyoti Hmi
yeni hаdisоlэгiп mапаlапdrпlmаsша real sosial talabat lcimi
tegэkkiil tapmrgdrr. Siyasi ideologiya mohz; siyasi gtiuпш daha
tasirli fогпrаlапцdап biri kimi seciyyalonir."ýiiurun siyasi fогmаsr
va уа siyasi ideologф siпiflаriц millэtlэгiп va dcivlotin kф_lii
monafeyini ifrdэ edon idеуаlаrш mgсmuчduт"l. Vоtэпdаglа;rп
siyasi ohval-ruhiyyasi mёчсud сэmiууоtiп iqtisadi vo diivlat
qurчlчgu ila mЁоууеп olrmuT. Sфsi ideologiya siyasi раrtiуаlапп
va d0vlotin foaliyyatindo шЦяаf ediT ча reallagrT. О, hakimiyyot
mЁnasibatlorinin шоапчпuпа tasir gtistorir. Makiavellinin s0zlari
ila desoh siyasi ideologiya bu чо уа digar siyasi qiiwonitr
"mопай knyazltýt" silahi&T. Siyasi ideologiyanrn tэ9okkiilЁ
dovlэtin tэzаhiirti ila baq чеrir vo bu vaxtdan еtiЬаrоп ideologiya
ila siyasэt аrаsшdа xtisusi miiпаsiЬэtlаr formala;tT. OnlaT naza-
riyya чэ рrаktikашп, qiiurla faaliyyotin шfrпаsiЬоti пЁmчпа-
sini saciyyalandirirlar.
Siyasot аmiтапа gakilda чаrlrýш biittin sferalanna
mЁdахilэ, gЁurчп isa hаr сiir fЬrmаlаrша ntifuz edir. Эslindo
ibtidai icma qчruluЕчпdап baqqa hоr Ьir camiyyotin hэyatr
siyasi manafelordan, siyasi miibarizodan qidalanmr9drr.
Siyasot sosial ziddiyyatloTin garginliklarini бziinda tоmаr-
kiizlogdiгir. О, biitfln inteqrasiyalann (Ьiгlаgmоlэriп) va differen-
sasiyalann (аупlmаlапп), оцоkdаghýш va toqqugmalann esasml
tэgНl edir. Siyasi gtiuг аdаmlапп praktiН baliyyэtinin bilavasita
mэпаfеlэriпi tozahuT еtdirmоНэ daha qabanq чо aglq ýokilda
comiyyot hауаfiпm sosialiqtisadi оsаslш oks еtdiгir, digor ;iiur
fогmаlап isa Ьчпч bilvasitэ (dolayrsr ilэ) ifada edir. ýtiчruп siyasi
fоrmаsшiп, bagqa sozla, siyasi idеоlоgiуашп iqtisadi mопаfеlоrэ
belo yaxrnlrýl опш spesifikliyЫ sociyyalondirir. Siyasi
ideologiya tobii olaraq birmonalr шаhiууаt daglmш, istoг-istamoz
о bЁtiin siпiflаriп, sosial qruplann d<ivlэto ча hёkumoto
l
АГ. Спиркин. Философия. М, 200l. sah.7 I9

440
miinasibatler sahosЫ, sosial qtiwolar аrаsпdаkl qarqrlrqlr
miinasibэtlori ahato еdirl. Unutmaq оlпrаz ki, dбvlot
hakimiyyotinin tagНli siyasi tafaktiiTtin morkozi ргоЬlеmidir.
Siyasi шопаfе obyektivlik kазЬ etdiyina gбrа har Ьir iпsапа
aiddir. Siyasi ideologiya sosial-siyasi ideyalar sistemi оt_шrаq
etibarila mtiаууап sosial qrчрlапп, tabaqalorin, siпiflэriп,
mШоtlаriп, etnik yа уr digar ЬirliНаriп manlik qiiuruпчп
qапчпilоqшiq ifadosidir. Siyasi ideologiya hоmiп sosial
qruрlаrш vo Ьirliklэriп siyasi mапаfеlэriпiп пэzоri mtidafiasinin
mexanizmini mriayyanlogdirir.' о, siyasi fэaliyyэtin imellektual
чэ monovi аsаslш sociyyolondirir va Ьчпlапп qargrlrqlr foaliyyэti
bir srra gэrtlэrlо miiэууэп olrrnuT. Owela, ideologiya siyasotdo
foaliyyэt gбstэrэп qiiwэlэri ауdшlаgdrrrr, diinyada iirnumi sosial
vo siyasi situasiyam, inkiqafin perspektivЫ izih edir,
rааliууаtlЫп оsаýlш tagНl edan sarvotlari (dоуоrlагi) miioy-
yonloqdirir, bu sоrчаtlэriп realla;masrnr tamin edon vasitalori
gбstагir. Qox hallarda siyasi ideologiya foaliy_vat iigiin Ёmumi
gоstоriglаr verir, Siyasi horokatlar fiiriist ifada edilmi; vo qobul
оlчпап siyasi ideologiyaйn mtixtalif сtiг istifada еdirlэr.
Masalon, nasizm ргiпsiрсо daimi чо doyiqmaz ideya ргiпsiрlоriпi
iпkаr edir чэ опlап rаhЬаriп iradosila avaz edir. Xeyli геfоппist
istiqamatli horakatlaгda чо раПiуаlшdа maqsadouyýunluýun
praqmafik soviyyoda baga dtigtilmosi ideya рriпsiрlегiпi paTda-
layiT. Вчпuпlа yanagr hоr Ьir siyasi hэrэkаt qox vo уа az da olsa
konkretlogdirilrnig daimi ideya рriпsiрlэгiпа mаlikdirlэг, Bu ргiп-
siplar siyasi hаrоkаtlаrrп foaliyyatinin iqstiqamotini va xarak-
terini xeyli dorocada mtiоууэпlаqdiтir.
ikincisi, ideologф siyasi hэrоkаtlап Ьiтlо;dirэп tэgНledici
qtiwodir. Нэг bir Ьёуuk siyasi hэrэkаtr alaqolondiгon mtihtim
holqo eyni dii9iinan, уахш iпsапlагш mапsuЬ оlduф qrupa
iпаrпdrr. Рlучrаlizm vo fikir aynlrýlnIn m<ivcud olduф demok-
гаtik hоrоkаtlапп, рфiуаlагrп бztinda do iimumi qobul olunmug
рriпsiрlоr пэzоrо 9аrрш. Вчпlаrш iпkяп siyasi hоrоkаt-lапп Ьu ча
уа digor xadimini hamin horokatdan kэnarlagdITrr. tigiinciisii,
siyasi ideologiya emosionai mоzmчп kasb edon simvollann
l
А.Г.Спиркин Философия. М.2ф.sаh.720

44l
mосmut} kimi saciyyoloniT. Нэmiп sirnvollar bu чэ уа digar
dаrасэdа fаrdlэriп vo qruрlагrп fэaliy,yatinin intensivlog-masinэ
tasir gбstoriT. TaTixdan Ьеlо gox saylr misаllаг mоlчmdчr ki,
чоtэп, millot ideyasl rоhЬаrа, htikmdara sado mfinasibat hissi
ilo miiqayisada qэhrоmапlrýа, intihara daha 9ох siivq etmipdir.
Siyasi ideologiya mahz, millotin, d<ivlotin kёHi.i monafeyini ifade
edon gёrфlэг, ideyalar sistemidiц gбmiууоtiп песа topНl оlчп-
mаýшц опчп dёvlat quпrlчgчпuп tobiatina daiT Ьажglаr toplu-
sчdur, еlэсо dэ movcrrd goraitda hansr siyasi xott hazrrlapb hoyata
kegirmayo dair idеуаlаг mосшuчdur.
Adipraktiki siyasi grlurdan (siyasi рsiхоlоgiуаdаф farqli
оlшаq elmi-nazori siyasi qiirrr (siyasi ideologiya) sosial-siyasi gег-
gakliym qanunauyýrrnluqlanlllll, хiЬusiууаtlэгiпiп inkiqaf mеуЬ
lоriпi agrqlamaýa qadirdir, siyasi hayatrn mahiyyotini dark еtmоуо
чэ etdirmoyэ уагdшп gёstэrir, еlасэ do siyasi ideoloji рrоsеslоriп
mahiyyэtini, moThololarinin mоzmчпчпч tizэ qжаппаýа qabildir.
Siyasi elmo aid mtiasir adobiyyatda siyasi ideologiyanm
formalagdrnlmasr yollarr sэciyyolandirilorkon bu prosesin doTd
baglrca modeli qeyd ediliг. Birincisi, "kondensasiya" (kоп-
densasiya s<iziin hоrfi mопаsrпdа toplama, sжl;drmа kimi baga
l
dфtiliir) modelidir. О, elo halda faaliyyotda оlur ki, adi siyasi
qiiurа xas оlап ideoloji tasэvviirlor паzоri ideoloji strцkпrlаrа
qоwýur. ikincisi, iпtеqгаtiч modeldir. Bu model tigiin rntixiolif
ideyalann sintezil, inteqrasiyasl, konvergensiyast (kопчеr-
gensiyauyýunla9ma, Ьiтlаqmэ) чо m<jvcud ideya-siyasi colo-
уапlапп, tasowtirlarin vo yaxud ideoloji moqsэdlarin yeni
kosiqmasi (neomtihafizakarlrq, neoliberalizm va s,) socivyovidir.
iiqiinctisii, divergensiya (divergensiya inki;af prosesindo
аlаrпоtlоriп ЬirЬiriпdоп forqlonmasi) modelidir. Bela halda yeni
siyasi ideologiyanm fогmаlаgmаsr reduksiya2, dezinteqrasiya
(dezintiqrasiya Ьiitбиiп oz tarkib hissэlэriпе pargalanrnasr),
divergensiya noticasinda, bagqa sozla ideologiyanrn "parga_
lanmasl" ilo baýlr Ьа9 чегir. Diirdiincfrsii, ideologiyanln rечi-
talizasiyast modeli (gегi qaytrnaq cohdi) adlanrr. Baqqa sёzlo, о

' Sintez, tahlil рrоsеsiпdа aldo оlrrпап пllixtalif iпstirlаг агаыпdаkt alaqoni miiоууапlаqdiгmаk
va Ьчпlаrdап Ёmuпti natica 9tхагmаq 0sulu
2
Reduksiya miirakkab Ьiг ргоsеsiп sada рrоsеsэ kegmosi чэ va kegitilmэsi

442
kбhпо ideyalara qayrttnaф, ЬчпIап 9ох vo уа м gaКlda
doyigdirmokla yeni fОrmауа salmaýr ifada еdiг (mоsаlап,
miihаfizэkшlrфп MaTksizminva s. ёz Ьа9lапýlсша qayrtmaq cah.
di). Нэmiп modellor gоrti va уаrdшgt хаrаktег dagryrrlar. QtiпК
ideologiyanrn mэпqоуi ve dayigilmasinin .ggn| pTosesinda опlат
Ez-tpz olaqolэndiriliг, biri digarino nrifuz edir. Еlэсэ da bu
mоdеllоrо dair biliНor bozi ideya соrоуапlапшп toqэkktilЁ
mехапiапiпiп tghlilindo istifado оlrша Ьilог.
Siyasi foaliyyofin strbyektinin sosial чg siyasi praktikasr
рrоsеsiпdэ Ьаý четоп idеоlофуапrп Нitlэчi siyasi qiiuга
inteqrasiyasr ча опtш inama gevrilmosi gox шtirэkkаЬ hadisэdir.
Ktitlavi siyasi gtiчrшr . fогmаlаqmаsr prosesindo nntivafiq
ideologiyamrr qэti gоrtlоri tosvir оl,tшur vo eyni zаmапй о,
эпапаlоriп nosillaro verilmэsi vasitoýi Hmi xidmэt edir va
gЁчruп miiayyan ёlgiido fоrmаlаgmаýmа tokan чегir. Вчпчпlа
эlаqоdш olaraq siyasi ideologiyamn agaфdakr baglrca saviyyalэr.i
tэzэhi.ir edir: 1. Nazari kопsерtчаl. Вч soviyyado mйаууоп
tоЬаqэlоriп, siniflorin, millatiц чэ уа dёvlatin mопаfеуiпdоп
grшg еdэп; diinyam spesifik fоrmаdа mtigahida еtmэуi agrqlayan
оп miihiim miiddoalar ifadэ оlчпur. 2. Proqram-siyasi. Homin
soviyyado maqsedlaT, prinsiplor va ideallar рrоqrаrпlатdа,
gtiагlаrdа, siyasi еlitапш tolobloTindэ 0z oksini taprr, еlосэ da
idaraetma qогатlаппlп qabulu va ohalinin siyasi dаtташ;шш
istiqamati iigtin zomin уаrаdш. 3. Aktuallaqdrrrlan siyasi saviyya
- votendaqlaпn mёчсud ideologiyanrn mэqsad чэ prinsiplorini
mэпimsаmаsi dагасаsЫ sосiууэlапdiriг. Bu, опlапп siyasi
hoyatda igtiгakrnr manalandrnr. Siyasi ideologiyАnln ахшlпсr
(iigiincЁ) saviyyosi аdаmlапп ideoloji moqsodloro gox geniq
sahoda mtinasibotini ehtiva еdiг. ideologiya аdашlапп sosial
tafakkfiriiniin prinsiplarini mfiаууапlаqdirmаlс, опIапп
;fiurчпdа diiпуашп manzarasini tanzimlamak qabiliyyetina
malikdir. Tэsadiifi deyildir Н, К. Мапhеуm mаhz, Ьu monada
ideologiyam l'total" хаrаktеrа malik hadisэ Hmi qiymat-
lэпdiгшrigdiг. Qeyd edak Н, ideologiyanrn ictimai rэуа tosirinin
zaiflomэsi чо уа sosial sоrvаtlогiп siyasi эlаqэlаrэ чо
mtinasibfloro tаsirы iпkаr еdэп texnokratik tаsаччiiгlэriп
yayrlmasr фаsаtiп ideologiyaslzlaqmasma gэtiгiЬ 91хаIlг.

443
Вuпuц oksi olan siyasatin ideologiyalaýmaýl iso siyasi
поzеriууопiп чэ praktiki siyasi prosesin, siyasi ;iiurun ideoloji
konsepsiyalara, ideyalara, hor hansl v€ уа bir srra miixtolif
istiqamэtloгin (соrоуапlапп) moqsodlorina tabe edilmasidir.
ideologiyanm чэ siyasэtin zoTuri qargrlrqlr faaliyyati hoddon artrq
чо miirtoce 9эНldэ ideologiyanm siyasata miidaxilo etmosino
gatirib 9жаrа bilor ki, bu da bir qayda оlаrаq ictimai hoyattn
digor sfеrаlаппtп, ilk ntivbodo hЁququn, iqtisadiyyatln ,чэ
saironin ideologiyalagmasr ilo оlаqоdагdш. Hamin prosesin
moanunr.l xeyli miixtBlif ola bilэrliberal-demokatik, mtitoroqqi
istiqamэtdan tufiTug оп radikal sol чо saý meylloro qеdэг, hotta
agrq gaНlda tozahiir edan irtica saviyyesindo. Siyasэtin hoddan
artrq ideologiyalagmasl опu zэruгi muxtaThq бlgЁstindon mаhrчm
еdiг, elaco da siyasoti ideoloji ekstre;rniz,min hoT hanst fогmаstпа
tabe eda bilor. Нэddап artrq ideologiyalaqma avtoritarizmin
saciyyovi cahэtidir. Нэr ciir dбvlotgilik fоrmаlап, hiiquq
qaydalan va s ham do fimumba9ari tоlэЬlэri чо konkTet sosial-
siyasi qoraita uуýчп olaTaq sosial vo siyasi hэуаt faaliyyэtinin
tagНlinin погmаlапш ifado etmalidir. Bu ideoloji vo onun
аrdrпса siyasi va sosial-iqtisadi fоrmаlапп tonozziilii, hэmiп
iimumbaqari mаzmuпчп hega endirilmasi dбvlotgiliyin mоhчiпэ,
durýчпluýа, mtirtooe iпИqаf уоlчпа stirЁHayiT.
Beynalxalq mrinasibatlorin mi,irtace, totalitar savivyodэ
iceologiyalagmasl опlаrш vozifэlaгinin dбчlоtlогаrаsr mtibarizodo
ideoloji motivlara tabe edilnэsini sасiууоlапdiгir, Siyasotiл
ideologiyalagmasr ideoloji iisttinliiya tabe edildikds о, tez-tez
riуаkаr anlayr ga gечrilir, antisosial mahiyyot daqrmaqla camiyyatin
vo ауrlса fоrdlогiп hayatrna neqativ, qeyгi-humanist tosiT gбstoIir.
Siyasi ideologiya еliИшп monovi silahidк. Вч va уа digar qrupun
mопаfеуiпiп qапuпi goklo salmmasl mahz, elitanrn dачrашg
иktikasmdan asrhdrr. LаНп siyasi ideologiyanm hаНmiууэt
miinasibotlorindэ rеаl гоlч опuп ictimai ;iiura yiyolonmasi
хатаktеri ila 9оrtlопiг.
Belэlikla, siyasi ideologiyanln baglrca funlsiyalarr
agaýrdakrlardan ibaratdir: ictimai giiura hаКm olmaq; опа
keqmýa, indiya va galacaya aid оlап iiziinii qiуmаtlапdirmа'
шеуапш tatbiq etmak; siyasi ideologiyamn moqsadlarina чо

444
siyasi inkiqafin чоzifэlаriпа aid опчп паzоrdо tutduqlanna
dair ictimai rауdо pozitiv obrazrn yaradrlmasr. Bununla
оlаqоdаr siyasi ideologiya бz mэqsоdlагiпi va idеаllаrшl
yaymaqdan, tobliЁ е8поkdап gox, votondaglann siyasi idеоlофуа
torofin{an qaýlya qоуulm-чg чоzifэlого mаqsэdуёпlй foaliyyotlo
nail оlmаsrш tomin еtпаlidiг.
Siyasi funkýИ Ьахшdап ideologiya hаm haT hansr sosial
(milli, dini vo ф qruрuп manafeyi эsаsшdа comiyyotin birliyine,
inteqrasiyasщa cohd еdiг va yaxrrd ahalinin konkret tabqalorinin
osasliluтadlýr, moqsadlorin (,mоsаlац anaл<izmin, fagizmin ideolb
giyasrmn) alda olunmast Ёgtiп gаIrgш. Lakin rаsiопаl-паzагi
соhэtdоп oмslandrnlmrg mйddоаlагlа yanaýl hэr Ьir ideologiya
gergaНikden пэ Ьа bir qоdоrагаlr olur, elo moqsadlari vo ideallan
etiraf edfu Н, аdаmlаrш Ьrшlаrа iпашш moslohot bilir. Веlа inama,
az da olsa haTdon bir dёvlot sфsofinin rеаI kursuna istiqamэtla-
поп rasrni ideologiya sahib оlur.
Demali, ideologiya siyasi foaliyyatin tоrНЬ hissosi olmaqla
siyasi prosesda miihtim fuпksфlш уеriпо yetirir. Lфп onun
siyasato gticlii tasiri heg do iiyasatin ideologiyadan nisbi йЁsЫl-
liyinin iпkап deyildir. Siyasatgi-reallф qobul еdап Ьеlэ bir
mtiчqеdэп 9жrg еdir Н, ela situasiya ile гаstlаgmаq miimkiindiiT Н,
hotta on olveTi;li ideoloji motivlotэ м diqqat уеtirшэli olursan,
gtinki фiп faktih voziyyatini паzаIэ almaq lмrmdш.
Тшiхdэ xeyli Ьеlэ hallar оlmчgdur Н, sosial ЬаrаЬэrlik
comiyyoti ушаtшаq tоrэfdшlап эmауiп пэtiсаlаriпdап asth olaraq
maddi пеmаtlоriп bёliigdtirЁlmasi sistemini todbiq etmig чо
tэkmillаgdiппiglоr. Опlш iddia еdirlоr Н, bunun zoruгiliyi baglroa
nroqsado gatmaq паmiпэ iqtisadi inkigafm yiiksэk soviyyasino nail
olmaqla baýlrdrr. Siyasatin ideologiyadan аsrlrlrфпш nisbi хаrаk-
tеri о zarnan tэzаhiir еdiг ki, о, fэaliyyotin an miihiim istiqamotino
tохчпчr, dачrашgrп metodlarrnrn segilmasini mЁаууопIаgdiгir,
lakin kопkrеt mаsоlаlаriп pTaqmatik hollini, hоr руdэп awal iso
siyasi foaliyyotin taktikasmr inkar еtпrir.
Siyasot va ideologiya опlап yaxrnla9drran Ьiг srra spesifik
xiisrrsiyyatlorlэ miiоууап оlчпчг. Вчпlапп hаr iНsi ýtiur
hadisasidir. Siyasot Hmi ideologya da чпiчегsаl хаrаktеr й9tуtr,
bagqa sёzlэ miixtalif fiHr sаhэlоriпi, foaliyyati, фчгапlý1 чs

445
Ьчпlапп isfiqamatini, moqsed va vasitolarini ohata efrnok
qabiliyyэtina rnalikdir. Siyasati ideallar vo dоуэrlог sistemino
mahz, ideolgiya istiqarnэtlэndirir.
Нэт ciii siyasi qrtlrq, siyasatin hаr hanst zэifliyi, siyasi
boqluq, siyasi ideyalann pfiqmazlrfi vo s. h<ikmэп ideologiya ilo
ovaz оlчпmаýа vo уа tаmаmlапmаýа gоtiгiЬ 9rхапr.
ideologiya sфsati srxr$lrmaф чэ tiziina tabe еtпrоуо
qadirdir. Вч hal хtisчsilэ фаsi ideologiyalaqma prosesinin xarici
аmillаrlа stimullagmast prosesindo tozahtir edir. (mos, xarici
tahlf,ko, Ьч va уа digor dфmоп ohatosino qarýl tаdЬirlаrо zarurat
duyulduqda va s.)
ideologiyalagma siyasi vo icfimai tasisatlaTrn bu vo уа digor
ideologiya tоrоfiпdэп ifrat dorocodo ifadasi kimi baga di.igiiliir чэ
tabii olaraq biT-birino oks olan sinfi mопаfеlогi aks etdiriT, eloco
do Ьц mопаfеlогiп legitimlagmosinэ чэ mtidafiosina isti
qamotlanir. Bununla olaqodar siyasi tosisatlann va siyasi
faaliyyotin vazifasi Нitlаlагi bipbirina эks оlап sinfi mапаfеlаriп
reallagdrnlmastna ideoloji sаfаrЬогlikdап iЬаrэtdir. Beynolxalq
miinasibэtlarin ideologiyalaqmasr onlann vazifalirinin total
(iimumi) gokilda sinfi mйЬаrizэуо tabe оlmаstш sосiууоlэпdiпr.
Beynolxalq miinasibotlorin dаhа gox ideologiyalaqmast 1940-cr
illоriп ахшlаппdа baqlanan "soyuq mflhaTibo" чахfi паzаго qarpdr
va l985-ci ilo qodar davam etdi. Sopq miihагiЬа gediqindo
siyasi tэbliýat tasisatlan vo Hitlavi informasiya vasitolari sosiai,
hогЬi va siyasi qаrsr durmа ideologiyasrnl elan etdilor. SSRi-nin
daýrlmasr i1o beynolKalq mtinasibotlarin ideologiyalaqmasr
nisbatan zaifladi, bu mtinasibatlarin va biitiin siyasi tasisatlann
humanistlogdirilmosi istiqamэtindo axtaTtqlar diqqat соlЬ etdi.
ideologiya vo siyasotin qaг9rlrqh olaqosi baxrmdan "ideoloji
biirokratiya" anlayrgmtn agtqlanmast da шэqsаdоuуýuпdur.
ideololi Ьiirоkrаtiуа ideyanazari tafakkiiгtin biirokratiya dan
asllrlrýrnl hoyata keqiran ileoloq-funksionerlэrl tаЬэqэsi Hmi
saciyyaIanir.
ideoloji biirokTatiya tigiin siyasi tэfаkk{iгЁп elo xЁsusi tipi
xarakteгikdir Н, Ьurай inam yiiksak mэsuliyyoto gечrilir. Вот-

t
Ftmksioner- Ьч va уа digar tаЬэqэпiп рагtiуапrrl, ictirnai tagkilatrлn fоаllап

446
clmu Ьаýа di.igrnok tafэkkiiгtin ba,9lrca kateqoriyasr,siyasi fэаliу-,,
yatin oriyentiri (istiqamotvericisi) kimi поzsrа 9ацрrr. Опчп asasmr
isa sosial inkigafrn ideallaгr togkil edir. Вtшlаr gerpНiyin "yaxg,t!'
tеrэflатiпiп toplanmasr, "piý" tагоflогiпiп glxrlmasr ycilu ilo
уагаdtlrr. Lakin geTgoНiyin Ьеlэ tагоflоrа aynlmasr elmi tэфiqаt
поrmаlаппа rniivafiq olaraq deyil, mahz, bu va уа digor ideoloqun,,
siyasi voziyyata iistiЫiik чеrэшsi ilo miiаууоп olunrrr. Sоп
naticodo qiymotlandiгmo mеушr kimi mahz iizbagmalrq, zoгakrlrq
qrxrg edir. "Diivlatin Hgilari"] bir qayda оIагаq sosial elmi mбчсчd
haНmiyyota haqq qazandrmaq taloblarina tabe еtrпауо cohd
edirlor. ldeoloqlar bi.itiin qiiwosini Ьч sifari9in уеriпа yetirilmosino
istiqаmоtlэпdirir v9 ideologiya ilo olm mastndakr fаrqlаriп
silinmosinэ say gtistэriтlэr. Bundan sопrа siyasi stгategiya, рrоq-
rаm va опlапп hayata kegirilrnasi iglэпiЬ hаzrrlашr. Btittin Ьч
proseduralar (qaydalar) konkTet tarixi garaitin vo ideoloqun
iish'inltik verdiyi axlaqi-siyasi gэrtlаriп gЁсlti tosirina mаruz qаlш.
Nэticodo пэ sosial inkipfin osl meylleTi по dэ konlcet tarixi
situasiyanm spesifik}iyi adekvat (чуЁtш golon) oks etdirila
bilmaz. Афmlаrrп real mбчсud оlап mопаfеlэri'анldэ чо taйi meyllar
ozbaEmalrqla tэhrif оluпчr, neqativ istiqamotda dэyigdiriliг чэ
qопdагmа хаrаktег alrr. Вuпа gоrо reallrq inamslz va etinastz
sэviyyado Ьа9а dti9tiltir. ideoloqun bu keyfiyyati опч klassik
biirtikatla уахшlаqdrпr. AdamlaT, qruplar, siniflar, btitёvliikdo
comiyyot ideoloqun vo dcjvlэt mоmчrrшuп faaliyyatindo. passiv
obyektlor Hmi поzаrdо tufulrrr. ideoloq vo ЬiiтOkrаt hoqiqot
iizaгindэ inhisarqilrф sоп mэqаmdа miihkаmlэпdirmауо gаlrgrг.
Adamlardan yalrrrz nozordo fufulan sosial dayi;ikliНor ргоqгаIш
iio razrlaqmast talob оluпur. Вir sбzla, mаmuruп foalфoti kimi
ideoloji btirokatiyantn da faaliyyati аdаmlапп taгixi togab-
biiskarlrýrпr iflic еdiг.
Mtiasir siyasi ideologiyada biT srra yeni hadisэlar tazahtir
edir. ВшпIаrш аrаsmdа spesifik ideoloji istiqamotlor diqqoti сэlЬ
edir: antikomunizm, antimarksizm, anfimiistэmlokaqiПk,
antifagizm vo s. belo ideoloji соrауапlаrrп tagakktilЁ ikinci dtinya
miiharibosi dбwiinda vo опdап sопrа Ьаglапап uammtiddotli

l Holo qodim
Qinda siyasi idеоlфаг dбvlatiu "посiЬ Н9ilог" tагаfiпdап idaro оlчпмstпr laam
biIiгditar

447
soyuil mtihаriЬопiп, sosializm va kapitalizm sistеmlэгi аrаsmdа
ideoloji vo siyasi шiiЬаrйапiп kэsКnlagmosinin, miistomlako
sisteminin,daýllmasrnrn mапfi qi, naticosidir.
Miirasir sэсiууэчi hadisolorin mahiyyoti bunda ifado оluпчr
Н,-апэпочi ideologiyalar уепilаgir va qеуri-siпfi fоrmаdа taza_
hfir edir: пеоmаr}sizm, пеоliЬеrпlizm, neomЁhafizokarlrq.
Вuпlаr эwolki согоуапlапп baglrca mоqаmlаппr oztindэ saxla-
maqla ЬаrаЬоr шЁэууоп miinasibэtlerdo rаdikаllаgmа qabiliyyotini
do tэzahtiT еtdiriгlоr.

з. MЁAsiR пtiгтудод BAýLIсA

[oBo1,oli сакаудr*LАR.
Мiiаsiг qorbdo siyasi ideologiyanln baglrca inkigaf xtisusiyyat-
lori va mеуllоri ап yeni tarixin baglanfucrnr qоуап XD( osrin sопшl-
dakr dаriп sosial doyigikliklarlo mЁаууап оluпur. Х]Х-)О( оsrlэгiп
hЁdudlаппdа qiidrotli industrial dбvlotlar (Ьgiltэга, АВý, Almaniya
vo Frапsа) yetКn kapiИlizrrr mэrhэlоsiпэ qodam qoydulm.
YetКn kapiИlizmo kegilmasi ila dovlot hakimiyyatinin
fааliууэtiпiп аhаtэ dairosi gепiglэпir. XIX эsriп sonu ХХ asrin
эvvallarinda daha 9ох inkigaf edon бlkalorda ictimai hayatm
,demokratiНogmasi
ргоsеsi sosial-siyasi vo htiquqi talirnlorin,
паzоriууэlэriп va konsepsiyalann yenilogmasi {igiin ohamiyyэtli
tokan oldu. Вuпчпlа baýlr siyasot апlауr9шrп ozti yeni 9аlаrlаrlа
saciyyolondi. Daha doqiq desok, XIX эsгiп оrtаlаrшdа homin
anlayrg nisbotan mаhdud mапа dagryaraq уаlшz dёvlat
haНmiyyotinin foaliyyat sferasmt ohata edirdisэ indi о, icfimai
miinasibatlэrin daha genig dairosini monalandrrmaq Ьахuпdап
istifado olunur. Еlэса dэ sosial qrчрlаг, siyasi рагtiуаlаr аrа-
srndakr mfrnasibotlar va опlапп funksiyalaгr aspektindэ nozardan
kegirilir.
Avropa qitosinda ilk fa9ist ýimlогiп bzahiirti siyasi-hiiquqi
fikir nazoriyyogilorini mасЬчr etdi ki, dбvlэt fогmаlапшп tosni-
fаtmф vo dеmоkаtiуапш эsaslandrnlmasrnda dtizэli glоr etsinlar.
)Ф(-ю( оsгlоriп hЁdudlагшdа falsafi va ictimai elmloгin meto-
448
doloji эsаslаrr yenidan araýdrnldr, dбчlэt va hЁquq traqqrndд у96
idеуаlагlа saciyyalonaл xeyli talimlor tozahiir etdi. Onlann igori-
sindo mtlasir siyasi fikriп inkiqaf istiqametini mffoyyonlogdiian
nfrfuzlu konsepsiyala,r va dоkfriцаlат maraq dоýчrш.
Вч manada М.VеЬоriп sosiologiyasI, М.Оriчпuп tasisatlar
паzоriууоsi Q.LassueШn biheviorizmi vo digor konsepsiyalaT
genig gtihrat qazandr.
Mibir siyasi vo huquqi todqiqatlarm forqlandirici cohoti
Ьчпdап iЬаrэtdiг И, опlапп ixtisaslagmasmm dorinlэgmosi
giiclanir- Bu meyl ауdш goНlds )О{ оsriп 50-ci illarinin эч-
vollarindon etibaron siyasi glmin htiquqgtinaslrqdan ayrrlrb
muxtaT bilik sйosi statusu оЬ etmosi ilа.пэzоrэ 9аIрш фаzrгй
qогЬ univeгsiteflorinin oksBriyyotindo faНiltэlaTdo: <iyTanilir).
Tadqiqatlann ixtisaslagmasr ёz ntivbasinda hоm siyasi elmin чэ
eloco da hЁquq elninin strчktuпrпuп doyigilmosina gэtiriЬ
grxmdr. Bu meylin tozahtiгlarindon biri siyasi паzаriууэпiп
differensasiyasrdrr, ba9qa sбzla, опчп daxilinda bir vo уа bir пе9о
рrоЬlеmа hosT оlчмп xЁsusi kопsерsiуаlаrш, masalon tota-
litarizm, plyuralist demolcafiya, idara edan elita vo digar konsep-
siуаlагш fошrаlаgmаsrdrг.
Miiasir diiчrЁп ()С( osrin) ЬФча sosial-siyasi fikinda эп
niifilzlu соrауд1 neoliberalizm vo miihafi zakarhqdrr. Neolibera-
lizm чо miihafizakarhq ideologiyasшn torofdarlan btitёvltikda
mЁlауim mcivqedэn grxrg ediTlor NеоliЬегаlizш vo mtihafizokmhq
соrэуапlагшr ictimai filcin mЁаsir mапzогоsiпiп mэrkэzi Hmi
аrаgdrгmаq moqsadouy$,mdrrг. Bu siyasi согоуапlапп sol qanadr
sosializmin, koшnunizmin чэ sol radikalizrnin ("yeni sollar"
konsepsiyast, sol ckstremizm va s.) mtixtatif doktrinalarr ila tornsil
оluпuт. Oks qtitb Ьа (saý qanad) iimumilэgmig saý гadikalizm
(fagizrn va neofaqizm, "yeni sаýlаr", rasizm) аdlапап nэzoTiyyanin
yaradtcrst Kmi saciyyaionir.
Neoliberalim va mtiasir miihafizokarlrq ideya harokatr
olmaq etibarila XD( osrin ахrrlаппdа klassik liberalizm ideolo-
giyasrnm Ьёfuап kegiгdiyi qaraitda tэgalftiil йpmrgdrr. Опчп
tazahiirЁ indusГial cohatdon inkigaf etnig olkalaгda iqtisadiyyaПn
tэnzimlonmasi tigtin dovlatin fэaliyyotinin geniglanmasi ile
baýltdtT.

449
 Qeyd edok Н, siyasi tolimlor Игixini todqiq еdоп аlimlаr
аrаsшdа'hеоliЬеrаlizm" vo "miihafizokarlrq" tеrmiпlэri timumi
EoНldo qobul olunmayrb. Todqiqatqrlar "neolihalizm" tеrmiпЫ
" sosial liberalizm", (ktihno, fardiyyэtgi libTalianin эksiпа оlаrаф,

"demokTatik liberalizm" (aTistokratik liЬеrаlйmо zidd monada), li-

Ьrаl-rеfоrшrizrr va digor anlayrg Hmi da iqlоdirlоr. "Mtiha-
fizokarhq" terminindan isэ "yeni miЪafizэkarttq", "neoklassik
miihafi zэkarhq", "liberal-mtihafizakarlrq" anlayrglan kimi istifada
еdirlэг.
Neoliberalizrrrin ideoloqlan (С.Кеупs, А.Хапsеп,
С.НеtЬrеуt va Ь,) comiyyotin rеfогmist (islahatgr) эhval-ruhilryali
taboqэlorinin-iqtisadiyyatm dбvlat Ьбlmоsi ila olaqoli olan
sanayegilarin, yiiksak vozifoli mаmчrlаrш, eloco do ziyalrlann
xeyli Hssosinin gOтiýlэrЫ ifado еdirlоr. Yeni libeTallaT Ьоhrапsz
vo sabit inkigafm olda olunmast паmiпэ dбvlatin ictimai рrоsеslаrо
geni; tasiri idеуаsша tагаfйrdrlат. Dovlatin xtisusi sahibkarlrq
faaliyyati sferasma foal qanýmasl tolabi biitiin пеоliЬеrаl
рrоqrаmlапп va konsepsiyalann farqlondirici cahotidir.
ХХ osrin birinci yaпslnda vo оrtаlаrrпdа neolibraliшin
mtihiinr соrоуапlаrшdап biri keynsiangllrq оlmчgdчг. Bu саrо-
уашп banisi Соп Меупаrd Кеупsdir (1883-1946-cr illaT).
Keynsin "Моgфllчýчп timumi nazoriyyosi, faiz vo рul" adlr Htabr
gap olunduqdan sоша mriollifino geniq g<ihrэt qazandrrmr;drr. Bu
kitab 1929-1933-cti illordoki "bбylik depressiyadan" (iqtisadi
tanazzi,ildэn) dэrhаl sonra yaalmrgdrr, Hamin illordo Ьа9 чеrап
hadisэlori gtiriimokdo olan kapializm hаqqшdа leningi
паzоrэriууопiп tasdiqi Hmi qiymotlandiron marksistlaгin oksino
оlаrаq Keyns siibut etdi ki, bazar iqtisadiyyah heg da tjz dinamik
iйiqaf qabiliyyэtini itirmomi;dir. Опч оhаtо edon Ьtihrап miivaq-
qoti hadisodir. iqtisadi tanozztil kapiИlizmin daxili qiisurlaпnl
deyil, mahz, аrлd raqabat miinasibatlaгini dофrmu;dur vo notico
etibaгilo Ьшjuа аlчегgilаriпiп va renta (golir) ila уаgауапlапп
voziyyatini yaxgrlaqdrгrnrqdrr. Sorvotin опlаrш alinda toplanmast
investisiyalann (investisiya-bir iga чэ уа mffэssisауэ kapital
(mауа) qоучlчýu) mohdudlagrnaыna, sahibkar fэаllrфпш zэiflo-
masino gotirib grxaгmrqdrT Н, bu da бz пёчЬоsiпdэ iEsizliyin
аrfuпаsша чо sosial ziddiyyotlaгin kosНnlagmэsina istiqamatlэnir,

450
 Keyns yazшdt ki, yaranmrg gэrаitdа siyasatin vozifasi."elo
yeni vasitelor axtanb tapmaqdrr ki, kapiИlizmi bolgevizmin
qoyduýu addan xilas etsiп". Вчпчп iigtin hат 9еуdэп ёvval, azaC
sahibkaгlrq фimiпо son qоуmаq lazrmdц. Homin fikri Keyns
mahz "Azad sahibkarltým sопч" adl_r asarindo оsаslапdtгmаýа
soy gtistoTiT. Dбvlat kapiИla faiz qоучluguпч azaltmalr, mбh-
toНrlik xarakterli alveTgiyo yiiksok vergi tatbiq etmali va bela-
liНa, topladrýr vasaiti istehsalrn inkigafma чэ sosial ртоЬlеmlаriп
hоlliпэ istiqamotlandiгmalidir. Keyns inandrrmaýa galrglrdr Н,
"iqtisadiyyahn d<ivlat tаrоfiпdэп tonzimlonmэsi xiЪusi to-
gаЬЬtiskаrltфп hayata kegirilmosinв taminat чеrоп уеgап5 va-
Sitэdif".
Keyns dtivlat vo h[quq рrоЬlеmlэтi ilэ xЁsrrsi mаgфl
olmadrф tigiin опrш igloyib hааrlаdrф ртоqгаm bilavasito siyasi
pTakfi kaya tasir gбstэrmigdir.
iНnci dtinya miiharibэsindon sопrа (40*r illorin ахrгlаппdа)
Qorbi Avropa tilkolorinin gохшdа iqtisadiyyatda Ьdhrапш агаdап
qaldrnlmasrna, ohalinin ma9ýulluq sочiууэsЫп va istehlak toloba.
trшп ytiksalnasinэ istiqamatlэnan islahatlaг hауаИ kegiгildi. На-
min todbirlarin mасmччпu пеоliЪrаllаr "QэrЬdо keynsiangrlrq
inqilabr" adlandrraraq bunu ýаrqi Ачфа оkаlэriпdаН kommunist
inqilabma qагgr ооуdulаr.
Dovlotin ciaimi firrlksiyasr olmaq etibarilo mэ;фllчфп sti-
mullagdrnlmaslnln keynsiangr prinsipi 1983-cii ildэ Niderland
konstiПrsiyasrnda, digar ytiksok inkiqaf efiniq бlkаlоriп qапчп-
vericilik sапаdlаriпdэ tэsbit olundu.
Neolibtalizmin prinsiplarinin praktiК оlаrаq hayata
kegirilmasi dёvlot паzэгiууеgilаriпi yeni рrоЬlеmlэгlо tizlэ9dirdi.
Вu prinsiplarin reallagdmlmasr hcikumatin faaiiyyatinin qanun-
verici оrqапlапп zогэгiпо gйсlэпmаsi ilo mfrgahido olundu. Ctinki
islahatda Ьа9 чеrоп doyiqiНiНara rryýun olar:aq h<ikumatin hoyata
keqirmak istodiyi bazi islahatlar раrlаmепt рrоsеdurlап ila moh-
dudlagrrdr.
Keynsiangrlrq ideyalannm yaytlnrasr )С( аsгiп 50-60-cr
illarindo эп yf&sok ziгчоуа gatdr. Brr ideyalar С. Helbreytin
postindustrial, Y.Rоstочпчп iqtisadi inНqaf mаrhоIаlаri уо

451
Q.Мчrdпhп firavanhq (Tifah) diivlati konsepsiyalaпnda inkigaf
etdirildi.'
Neoliberatizm ideologiyasr miihafizakaTlann taliminda
tonqido mоrчz qaldr.
Miiasif mfihаlizвkаr,lапп пiimауопdаlогi оlап F. fon
Xayeko i. Kristal va М. Fridmап azad salribkarlrým miidafiogisi
Hmi 9жlý еdirlог. Вu corвyantn sosial bazasmr hokumatin
gЁсlопmоsЫ аtzulашауап biznesmenlor, maliyya oliqaгixiyasr,
чшh fегmеrlоr чэ ziyalrlarm rпЁэууап dairolori to;kil edirlor. Mti-
hafi zаkагlаг dёvlotin iqtisadi foaliyyotini tamaTlila iпkаr еtmirlаг,
lakin xiisusi kарiИlш monafeyi паmiпэ опчп mahdudlagdrnlmasr
ideyasmr iroli siirilrlar. Опlаrш fikirlari tortib etdiklori xiisusi
layihado oz oksini tapmrqdrr. Miihafizokarlar dovlot haНmiyya-
tinin iqtisadiyyatdakr rоlчпч yalnrz Ьаzапп tonzirTrlonmosindo
gоriirlаr.
Neomiihafizokarlrým ideologiyasml йhа otraflr Avstriya
iqtisadgrsr Fridriх Avqust fon Xayek (l899-1992-ci illor)
оsаslапdшr. О, )С( оsriп 30-cu illorindo mtihazira охumаq maqsэ-
dilo Londona galir чэ burada S.Кеупslэ polemikaya (miibahisoyo)
girigiг; sоша ABý-da, AFR-da чэ Avstriyada miiallim iglэуir.
Xayek бzЁпiiп iqfisadi konsepsiyast osasmda geniq sosial-fэlsэfi
doktrina i;layrb hмrгlауrr. Вч dokПinada elmi idтakm metodoloji
рrоЬlешlоri, шiiаsir camiyyotin togНli, modoniyyati, inkigafi
mаsэlаlэri iToli stirtiliir. Опrш "Kёloliyo vol", "Azadlrq konstitu-
siyasr" adlr asaTlori, еlосэ do "Hiiquq, qarrunvericilik vo azadlrq"
гiiogiyasr siyasi-hiiquqi mаsаlэlаrо hоsr olunmugdur. ХауеКп
nciqteyi-nэzorinco, Ьаzаг iqtisadiyyafu <iz-бziino mtirokkob qауф
olmgqla опuп prgivosindo biT faTdin hэrоkэtlаri Ьаgqаlаппrп
hаrоkgtlэгi ila qiymat mexanizmi vasitosila alaqalondirilir. Qiy_
mot mexanizmi iпfогmаsiуапш, (mаllапп-ошtоопiп taНif edil_
mosi, istehlakgrlann ehfiyacr va s Ьагоdо) verilmasinэ irnkan
уагаdап бztiпэшохsus siqnallar kimi gжrg cdir, Xayek bu yolla
topokkiil tapan miinasibotlari miixtalif mапаfеlэrо malik olan
аdаmlапп qarqrlrqlr faaliyyotinin пэtiсэsi kirrri aglqlayrr. О, qeyd

l atafli Ьж: МЙd Эfandiyev, AzaT ýiriпоч. Sosiologiyanrn nazari рюЬlеmlоri. Bakr, 200l
sаh.361-367.

452
edir ki, "bazar iqtisadiyyaПna malik olan comiyyot бz tobioti
etibarila рlучгаlist хаrаktеr dagtyш".
Xayek Ьеlа hesab ediT Н, yiiksok inkФaf etmig sosial
sistemin аупlmм cahati'biliklorin sapэlonmosidir'l. Mtihafiza-
kаrlаr iddia edirlar К, bu idеуашп эsaslandrnlmasr ilk ntivbado
filosoflaв aiddiг. Ba,g чегап,hаdisэlэr vo рrоsеslаг haqqrnda аm
vo ahatoli mоlчmаtа yalnlz biitёvltikdo camiyyot, опuп iizvtila-
rЫп biit0n rпасmчu уiуэlапir. Xayek Ьчrаdап belo qапаэtо gэliT
Н, miirasir comiyyatda elo Ьir mагkоz yoxdur К, vo оlа da bilmoz
Н, аdаmlапп btytik эksoriyyotini istiqamatlondirэ bilsin, Bu
filosof qeyd ediT Н, "xtЪusi Mhibkarlrq ictimai orqanizmda
sэраlэпап biliklardon dфa sаmаrэli istifada еtmоуэ imkan уага-
dал уеgапэ sistemdir".
Xayek iizЁ etiTaf edir Н, опчп sosial konsepsiyasr bazann
dбvlэtin hэт ciir fогmаlап tэrоfiпdоп tanzimlonmosino, ilk
novbado isa keynsiangrlфa qargr qevrilmiфir. Dcivlatin iqfisadiy-
yata qапgmаsr fэrdlагiп azaditýmt mahdudlagdnr va hёkmоп
baliyyэtinin роаrlmаsша gotirib 9жапr. Xayek 20-ci illorin sопч
зO-сч illarin avvallorindoН tanozziiliin sobobini mohz, Ьuпurilа
izah etmigdir. О, sosialist iqtisadi sisteminin asassиltýtm da iddia
еdэrоk паzоrо qаtdшr Н, iimumi rifah namina miilkiyyэtin
ictimailэgmosi praktikada fэrdi azadlrýa tэzyiq olunmast чо
totalitar rеjшпш уагmmаfl ilo naticalanir.
Xayekin fikirinco, miiasir plyuralist comiyyotэ mаМ, htiqu-
qun aliliyino osaslanan dбчlэt чуЁчп gоlir. Dovlot hakimiyyati
бlkэ daxilinda уаlшz Ьir vozifoyo malikdir, Вu vozifa btittin
чэtопdаglапп iimumi dачrашg qауdаlапш gozlomosЫ tamin
etmakdon iЬаrэtdir, ba9qa sёzlо htiquq qауdаlаrшш mЁdafiasina
istiqamatlanmolidir. Bu о demakdir Н, "dcivlat fоrdlэгiп iqtisadi
faaliyyotini istiqamotlondiгmakdan чо опа пэzаrоt ehnokdan"
pnktiН olaraq mаhrчm оlчr.
Ю( эsriп 60-70-ci illогiпdо Xayekin эsэrlоri genig yayrldr.
Bu, АВý, iпgiltэrо vo digoг tilkэlэrdэ saý mэrkэzgi qЁwоlоriп
hakimiyyoto galigi vo "mtihafizakar dalýanrn" baglanmasr ilo
baýlrdrr.
Siyasi ideotogiyanrn istiqamatlarindan biri olmaq etibariio
miiasiT diinyada baglrca ideoloii саrоуапlаrdап digari sosializm-

453
dir. Sosialian ideyalaгr hэlаqэdiшr dёчrdоп mоlчmdur, lаНп bu
idеуаlапп nozori cahatdon эsаslапdшlmаsr vo ideoloji пфtеуi-
паzэrdап qanunilogdirilmasi mэhz, XIX osro tasadЁf edir.
Sosialiшl siyasi ideologiya olmaq etibarilo ktitlolsгin
аriхап sosial edal эti, hamroyliyi, ýoxsiyyэtin sosial mrjdafi asini
hэуаtа kegiron camiyyat haqqrnda gox saylr аrzчlап ilo baýlrdш.
Sosializm idеуаlапшп konsephrallaqmasmda Fransrz mtitabkkiri
J.J.Russonвn va onun homyerlisi sosializm haqqrnda бzii-
паmахýчý frkirlori ila fаrqlапоп F. ВаЬеfiп mtiddealan bёyiik
ahomiyyot kasb efuigdiT. Кеgmigа aid goxsaylr sosial utopi-
уаlаrйп vo еqаliИr (еqаliИг-аmlаkш ЬrаЬоr bOltinmssino osas-
lапаф поzогiууэlоrdэп sosialйm опчпlа forqlanir ki, sosial
yoxsulluф istehsal vasitalori Ёzэriпdо miilkiyyat miinasibэtloTi
vo sosial sfегаdа siyasi doyigiНikloTin apanlmast zorurati ilo
эlаqаlапdirir.
SosialiaTr ictimai qurulugu idealш timuшi gaНldo ilk dafo
tosvir etmoya sэу g0stагап yeni dёvriin miitafakkirlэri Т. Моr vo
Т. КаmрапеПа2, XVIII asrin ахrтlап - XIX аsriп оwоllогiпiп
bбytik utopik sosialistlэri Sеп-Simоп, ý. Fчryе va Очеп
оlmuqdur.
ХХ asrin saciyyavi xtbusiyyatlorindan biri bundan ibarotdir
Н, xcyli miitafэkkir va сlэса da todqiqatgllarm Ьоуuk qismi
sosialist ideologiyasmm nozori оsаýlш modernlogdirmэyo
(mоdеrп-rпЁаsiц yeni) ciddi cohd efrrriqdir. Mosalon, avstriya
maTksistlori M.Adler vo О. Ваuеr kоmmuпizш ideyasr ila sosial
demokratiyanr biгlogdirorok "inteqrativ sosializrn" konsepsiyastm
yaratmaýa soy gostarmiglar. A.ýaff чэ Q.Реtгочiq iso "humanist"
Hmi marksizm doktinasmt аsаslапdrrmцlаr, elaco do "ekoloji" va
"xristianltq" sosializm поzэгiууоlэri iglanib hazrrlanmrgdrr. Lakin
hansr sэviyyado эsаslапdшlmаsшdап asrlr оlmауаrаq sosializm
real praktikada zorakr i,isullara аrхаlапап idaгagilik fогmаsr kimi
tosdiqlanmigdiг.
)СК оsгdо Hitlolarin ictimai gtiuruna daha qox sosial-
demokratiya ideologiyasr tasiT gostarmigdir. Sosializm ideologiya_

' Latn dilioda sosialis sбa]ndan oxz ed,ilэn sosialiш mэчhцmч ictimai manastul aks еtdiriг
2
Ofaflr bаx:Macid Эfвпdiуеч. Siyasi va hiiquqi tэtimlат tarixi. Bakr 2002, sah, I4З-l50

454
s,flln tэzahiiт fomralanndan biri olmaq еtiЬагilо sosial dеmоkтафа
sosial чэ dбчlоtlэrаrаsr аlаmiп iistiinliiklorы mrjdafia etmaНo
уапаfl hоm do adalatli ictimai quгчlug idealrm azadlrq va
hamToylik ргiпsiрlоri ile olaqolondirmigdiT.' Bu ideologiyamn
matriyyotЫ sinfi mЁЬагizоdап, xalq hаНmiууэtiпdэп imtina
efinoНo Ьфuа comiyyatinin taфici islahatlm уоlч' ilo
takmillogdirilmэsi ъgНl edir. halbuki klassik (elmi) sosializm
ideyasrnln - marksizmin ruhuпч mahz, sinfi mtibarizo, zoh-
motkeglorin inqilabi hэrоkаtrш sosializm talimi ilo Ьirlоgdiгmоk,
radikal чаsiЫэгlа kornmrmian сэmiууоtiпiп qorarla9drnlmasr
tэqНl ediT. Miiasir diinyada Ьаglrcr ideoloii соrауапlаrdап biri
da fagizmdir. Оgаr ýonaye camiyyэtinin to;akktilti ргоЬlеmlоri
liberalizmlo sosialiarr aTasrndah ideya mtibahisolarini tiп plana
kegirdisa, hazrrН ргаitdа эпапочi vo mоdегпlоgmiЕ ёlkаlаr
arasmdakr ziddiyэtlar dtinya bfuliyi бlkalэ-rinin manavi hоуаtrпш
ideoloji sфasino ntfuz etniEdir. Baýqa sбzlо, humanizm
ideallannr mЁdаfiа edon ideologiya ilo oks miivqeda durап
ideologiyalar агаsrпdа qаrgrduгmа qabanq surэtda паzоrа garprr.
Ахlппсtlаr srаsшdа fagizm baglrca уеr tчtчг. Qeyd edak Н, fagizm
mачhчmч latrnca fasio, italyaп dilinda isa fдsSismо
sбzlаriпdоп g0tiiriilmiiqdЁr va dasta, birlogmo mапа-srш ifada
еdiг. Вu gtin siyasi еhпdо fa9ianin Ьа9а drigЁlmasi iНli mбvqeda
поzаrа 9аrрш.
Bozi alimlor fagizmi Ю( asrin 20-30+u illэriпdэ italiyada,
Almaniyada va ispaniyada fогmаlаgап siyasi ideologiyanrn
почlэriпdоп biri Krni qiуmэtlэпdirirlоr. Faqianin banisi iиliya
sosialistlarinin sol qапаdшш kegmiq lideri B.Mussolini hesab
olunur. Опuп поzагiууэsi Platonun. Hegelin еliИr паzэгiууаsiпа
osaslanrnaqla mаhiууэt etibmila sоп dаrэсэ mi[otgililq dёvlatin
"sonsuz iradasi" чэ опч idага еdэп siyasilэrin еliиrlrýr
mtivqeyindэn 9жlý edir vo bu mёvqeyin tabliýina istiqamatlaniг,
Fаgizmiп sэciyyavi пбчlаriпdап Ьiгi Нitlегiп (A.ýiklquri-
Ьеriп) nasional-sosializmidiг. Fa;izmin аlmап variantr 0zЁnfi п xeyli
daracada mЁгtэсе irrasionalizmi ila forqlonir, elaca dэ
haНmiyyatin taskilinin daha yiiksэk toиlitar soviyyosi va a9lq

|
Оtгаflt Ьах: Mocid ЭЬпdiуеч, siyasi vo h0quqi Blimlar tarixi, Bakt,2002.sоh 369,З'lЗ.

455
rasizm цasian-iTqqitik) ilo'sociyyolonir. Аlmап fа;йmiпiп
пеzеriууаgilегi А.QоЬiпопчп iф iisttinliik ideyastndal, еlэса dэ
i. ГМепЬ, А.ýорепhачеriп чэ F. Nits9enin bir srга folsэfr
mtiddaalanndan istifado etmoНa пеqо dэуаrlоr' mifoloji (ofsanavi)
хаlqш-"агiпiп" sosial ча siyasi hiiquqlапшп Ёstiinlriytino
чшфlапап бz ideologiyasrm igloyib hаzrrlаmrqlаr. Alrnan milli so-
sializmi iЫlуа faoizmi ila sovet kommlrnizminin bozi cohotlorini
ёziiпdо tocossiim etdirir. Ogor sovet kommunist sistemindo "sinif'
amili, hakim mбчqеуо malikdirso, Аlmап nasional fa;izminda
"millatn ideyasr ba9lrca уеr tчtчr. Fa9ianin mahiyyatino daiT siyasi
elmdo mбvcud оlап istiqamэt bundan ibarotdir К, fagizm
ideologiya оlrпаq etibarilo mЁоууоп ideya mоztпuпчпа malik
deyildir vo еlа уеrdэ, hаm do о zаmап fоппаlаgrr lci, siyasi
qiiwolaгin ideya vo praktiki fэaliyyotindo ёп plana dеmоkгаtiуауа
tazyiq gKistэrilmosi gaНlir, zorakllrq va tеrrог ehtirasr haНmiyyati
ola kegimrak vo опфп istifadэ olunmast соhdlоriпi pardoloyir,
Beloliklo, faqizmin ideya эsаsшш tbfiinltiyii daha 9ох bu ve уа
digor irqi, еЫk, sinfi, yeгligilik mtiпаsiЫlоriпdэ, еlасэ do
camiyyotin digor qruрlаrша miinasibatdo tozahiir edir.
Miiasir diinyada tozahtir еdап va bt yuk rol oynayan
ideoloii соrауапlаrdап digэri isa milli ideologiyadш. Ошm
inkipafi tarixon оrtа osr struktцrlапшп daЁrlmasr vo yeni ictimai-
iqtisadi qurulugun togokkiilti ilэ olaqodmdrr. Bu monada millat
ideyasr yeni dr5чriiп dеmоkаtiуаsшш htiqrrqi va ideoloji-эxlaqi
сэhаtdоп osaslandrrrlmastdtr. Halo BdyЁk Fгапsа inqilabr zаIпаш
iig baza zamininda tacassiimiinti tapan hэmiп ideya bu giino
qodar ёz оhэmiууоtЫ sa,,rlayrr: l.Xalq suverenliyina dаiг sanlci-
lof konsepsiya. Bu konsepsiyaya gёrэ xalq tiz mаhiууаfiпэ gёго
epi qапчпlаrlа tanzimlanan va fэrdlоr ЬirliуЫ sэciyyalandiran
hriquqi Еэхs kimi gаrh olunuTdu, suverenliyin tэgakkiiliiniin
monbayi sayrlrrdr; 2. Millatin rоЬеsруеrsауаф azadlrq чýruпdа
mtiЬагizо apilran чаtопраrчаrlаr Hmi Ьа9а dЁqiilmasi. Bagqa
sёzlo, Ьа9эr tarixinda taгeqqiyo nail оlmаф сэhd asasmda oziinfl

l Вш: Macid OfsndiyBr. Siyasi чэ hiiquqi talimlar

bйi. Bakrl002.soh.268-270
2
Sankiilot-t 789-cu il Fгапм inqilabr zаmап inqitabgrlara, геsрчЫilаgrlаrа verilon ad

456
miioyyon monovi vahdotdo ifаdэ etmoý 3, Tobii sorhadlor da
dЖil оlшаqlа millgfiц grazi-etnik iilgii aspektindo gаrh olunmast.
Milli birliНarin tоqэkkЁlЁ рrоsеsЫп tozohtii etdiyi
tilkоlеrdэ mопо ча уа yanmetnik osasda diivlotin mсihkаmlоg-
diribnasi hoyata kegirilir. Praktika tosdiqlayiг И, hэmiп pTosesda
milli ideologiya ciddi siyasi rol оупауI. Maselan, ХЖ эsгiп
ахrппdа vo )О( оsriп birinci уапsшdа QэrЬi Avropa milli
ideologiyamn coýmasl ila iizlogdi. inkiqaf etmokdo olan ёlkоlаrdо
millatgilikmtiayyon pozitiv ohomiyyet kosb etdi, giinki millotgilik
Ьауrаф altnda mtistomlakagiliyo va yeni mЁstamlakogiliyэ qargr
ciddi miiЬаrйо' hoyata kegirilirdi, Eloco do hazrrН 9oraitdo
posЪovet mskапшdа prinsip еtiЬаrilе ba;qa mапzзlзпiп qоrаrlаg-
masl meyli miýahido olunuT. Yuqoslaйyada, Rчsфdа, kegmig
SSRi-niп эksаriууеt respublikdlannda milli ideologiya comiyyatin
siyasi hoydtnda mtioyyonedici Tol о}mауш.
Biittivltikda ideologiyanrn milli tipi vatondaqlann siyasi
toloblarini ifado еdir, опIапп sosial statusunu milli mапsu_
biyyafla yiiksoltmayo istiqamatlenir. Milli ideologiya hоr Ееуdэп
owol, milli qruрlапп tobiotinin Ьц va уа digor soviyyodo baqa
dфiilmasini ehtiva ediT. Daha doqiq desek, vahid iqtisadi qarait,
arazi, dil vo mопочi modэniyyotin miioyyan сэhаtiогi osasmф
fогmаlаgап milli birliyi sociyyolondiri1. Q.$1gndin qeyd etdiyi
Hmi milli ideologiya modoni погmаlаrlа, dэуаriаrlа чэ simvollarla
miidafiэ оluпап "milli rцhч" tocassЁm еtdirir.
Milli ideologiya ilo (millotgiliНo) stimulla;an siyasi haTakat
bazi olkalardo (isvegro va s.), millotlararasr mtiпаqigаlогiп hаlliпэ,
modoni yekcinsliyin gticlanmosino imkan ymatmaqla camiyyatin
inteqrasiyasш ;оrtlапdirir. Digог Olkaloгdo iso separatiana vo
etnik hеgеmопluýа rovac yетmоНэ (mаsоlэп, Егmэпistапйп
аzаrЬаусапltlапп zorla koqtiгiilmasi, Bosnyada sеrЬIаriп hаrэkаtr
vB s.) millotqilik camiyyatin ЬtitочlйуЁпо xolal yetirir, siyasi
idarogiliyin sabitliyini роzur. Qeyd edok ki, milli ideologiya
dёvlatlararasr miinasibotlorin mбhkаmlэпdiгilmоsiпiп monboyi
Kmi da grxrg еdэ Ьilаг.
Millэtqilik tez-tez siyasi чо ctnik vahidlorin Ьir-
lagdiгilmosi talabinin prinsipi kimi 9агh olunur, elaca do
miivcud siyasi vahidlэr daxilinda idаго еdопlоriп va idaro
45,|
оlчпапlапп еупi etnosa mопsчЬ olmasr Нmi osaslandrnlrr.
(E.Qellner) Milli ideologiyaya (millotgiliyo) Ьеlэ miivqedon
уапаýmаq millotin yaTadlcr sчrоtdэ ёztinti agrqlamast sfегаst,
хаlqш бziinii tomizlomэsinin vo inkiqafmrn gticlii vasitasi kimi
izah оlчпчr.t Millatqilik уаlшz ideoloji fепоmеп Kmi so-
ciyyelonmiT, tez-tez daha gox real siyasэtin horokatverici qЁv-
vosino gevrilir. Belo keyfryyatlo о kegmig SSRI геsрчЬ-
likalaпnrn hamrsrnda tаzаhiiг edir.
ЭlЬэttа, bu ciir ahval-ruhiyya уаlшz posБovet rеsрчЫikаlап
iigiin sociyoй deyildir. Millэtgilik foaliyyэtdэ оlап prinsip olmaq
etibarilo holэlik "tgiincii diinya' olkolarinin btitilv Ьir qisminin
siyasi ргаktikаsшdа tasiTli amil Hmi поzаrа 9аrрr, eloca do
Avropada, ABý-da, Kanaclada vo digэr olkalorda sabit demokratik
опапэlоrlо бz mёчqеуЫ sжlауг. Не9 da tasadtifi deyildiT К, )С(
asrin ollinci illarindo bozi qаrЬ analitiklaгi diinyaya "miilatgilik
оsriпiп" vo hэtta "panmillэtgiliyin" пiifiи etmosino dair tezis
i 9loyib hаzrгlаmrýdrlаг.
ýiibhosiz, hаr Ьir бlkgпiп milli monafeyinin qanuniliyi
haqqrnda tezis comiyyotda mriйfiе olunmalrdlr,, hаr hansr konkret
millэtin чэ xalqrn milli dоуоrlагi .zo ЬоrаЬоr hiiquqlu olnasr heq
bir halda diqqotdon уаушmашаlrdrr. Elmda bela Ьir miiddэа
darindan ktik salmalrdr Н, milli-madani miixtaliflik vahid
halda miiasir sivilizasiyalr camiy.vatin zonginliyinin zantri
zamini kimi grxtg etmalidir.
Milli miinasibatlor sfeвst miirоkkаь ча incodir. Milli
ideologiya mёчqеуiпdэп milii diasporun madaniyyэt dоуоrlоri vo
siyasi hiiquqlannrn mЁdafiosi iigtin zаruгi siyasat hэуаtа kegirilma-
lidiT, osl grа2iпiп vo
milli suverenliyin xarici qosdlardon qorrrn-
mаsша diqqэt yetirihnolidir. Еlэсо dэ homin mёvqedan etrik
hegemonluq эhчаl-rйiууэsi, sepratizTnin mапЬоуiпiп ideya zo-
mini чо "yerli millotdan" olan goxslaгin tisttinlЁyЁniin stimullaq-
dmlmast hayata kеgiгilа Ьilаr.
Mtiasir diiпуапrп siyasi hауаtrшп manavi zэnginliyi
уuхаrrdа haqqmda miilфizolэr ytiriitdiiyiimuz baglrca ideoloji
саrоуапlаrlа va elaca da milli ideologiyanrn goxcohotliyi ilo

J
Полrгюлогия Попрел. М.Н. Марченко .М. |9ф, seh.l7?

458
tiikanmiT. iпsапlапп ohval-ruhiyyosina tasir еdэп, tiz tоlоЫаriпi
dini miiddoalm чо dэуаrlаr osasmda fоппаlаgdrrап doktrinalar о
сiimlаdэп xristian-demokrat ideoloфyasr, ortodoksal yahudi
фпi, miixtalif sol ча saý radikal ideologiyalar (mоsоlэп,
neotrotsКzm, yeni sаýlш) ф mtiаsir diiпуашп siyasi hауатrпrп
monovi istiqamэti kimi sасiууаlэпiг. Menovi-siyasi hоуаПп bu
vasitolari hаНmiууэtiп з|9 дllпmаgшй va hэуаtа kegirilrnosindo
getdikca daha 9ох rol оупауrrlаr.

459
 xvI FэSiL
pARLAMENT Ati QANuNvEKtcil,iK
тоsisдтшrк
1.,рАRLдмЕNт"iг{ sоl,днiууатl,апi
чэ FUNкsiудr,Акl
Раrlаmепt oz foaliyyotЫ demokratik рriпsiрlаr va dэуоrlэr
asastnф hоуаИ kеgirап hаr Ьir dбvlotin zаruri аfriЬutчdur. О,
yiiksok segНli niimayandoli orqandlT, bo'zi hаllаrdа isa qismen
tayin oluTrma fоrmаsшdа togНl edilir. Раrlаmепt аhаliпiп sosial чэ
siyasi cohatdon faal qruplmrnr tamsil еdэп вЁrвуэпdаlаr hesabrna
fогmаlа;rr va bir srrа 0lkalorda nrtixtolif ciir: АВý чо Latln
Amerikasr olkolorindo (Braziliya, Boliviya, Melcsika, Vепеsuеlа)
konqres, isvegdэ Riqsйq, Finlandiyada se)rrn, Norvegdo stortinq,
Ttirkiyada Bёytik Millat Mэclisi, Almaniya Federativ Respubli-
kаsшdа Fеdеrаl Mэclis, Azarbaycanda isa Milli Mэclis аdIашг" О,
Ьч vo уа diger ёlkado miixtalif malikdir.
ilk раrlаmепtlаr mеуdапа golmigdir
"ршlаmепt tегmiпi dэ КI-ХШ аsrlэrdо igladilrni9dir. ilk
ispan parlamenti kortes adlanrrdl. "Раrlаmепt tегmiпi latrn dilinda
dашqmаq mа'паsml iйdo еdап "раrlа sбzi.indan omala golmigdir.
Latn sёzti olmaq e'tibarila "раrlаmепtum tеrmiпi ilk ba;lanýlcda
mопагхlапп паhагdап sonrakr sohbafini saciyyolandirirdi. Parla-
ment mavhumu ошш vatani olan ingiltarada XIII аsrdо iqladil-
migdiT. ingiltaгoda Ьч soz avvolior hаr hansr miizаНгэ ma'naslnl
ehtiva edirdisa, sопrаlаr "fоппаl уrýшсаqlап parlament adlandl-
птdrlаr, l2б5-сi ildo ilk dafo оlшаq "Ьgiltегэпiп ali gurasr tэsisan
ршlаmепt Hmi tэsdiqlonir. Mahz, bu ma'nada iпgiltоrэ раr-
lamentin klassik vatoni hesab оiuпur. Heg do tasadЁfi deyil К,
Uiпstоп Qбrgill "Britaniyanln уагапmаsr adlr НИЬtпdа yaardt:
4б0
"Раrlаmепt termini siyasi ша'паdа ingiltarado XIII оsгdэ iglo-
dilmrgdir.
ParlaTrent mtirаkkэЬ rrэ ziddiyyatli siyasi fenotnendir;, Ele
Ьuпа gбтэ опа qэt'i va birdofblik qiymot чегmоk qeyfl-mtim-
Kindtk. Umumiyyatlэ, ilk dэfо ihgilbгoda пiimауопdоli orqan
Hmi meydana golon рагlаmепt bu Фп Вбучk Вгitапiуа, Fгапýа,
italiya, Yaponip, Kanada, Bolgika, Hindisиn va digor бlkэlоrdа
ali niimayondali оrqап Hmi faaliyyot gёstагiт.
"Parlamgrt апlауr9rпш mahiyyotini dйgfrп чэ ahatoli
апlаmаq moqsadilэ hоr руdэп оwэl, раrlаrпепfiп salahilryatlэri
vo funksiyalan ЬаtВdэ dolýun tаsоиdrэ malik ohnaq rвcibdir.
Parlamentin selahiyyoti Ьiг torэfdon опuп htiquqi mov-
qфпi, cilkanin siyasi hayatmda rоlчпu mЁэууап edon rntihiim
amildir, digar tаrоfdэп timummilli niimayondali tэ'sisat olmaq
e'tibaгila раrlаmепtiп dбчlэt haНrniyyэfinin digor огqапlаrr ila
qmgrlrqlr miinasibatinin zэruгi gortidir.
Mfrxtolif <ilkalordo раrlашепtlеriп salahiyyatleri epi ol-
masa da, hamin salahiyyetlari iig ba9lrca qrшра арrmаq оlаг.
Вiriпсi qruра aid оlап solahiyyotlaгin шаhiууэti bundan iЬаrаtdir
Н, kon-stitusiyaya g<iго qanunverigilik foaliyyotinin obyekti olan
mBsololoTin daqiq siyahrst hааrlапrr. Веls раrlаmепtlэr 0z sala-
hiууоtlоriпiп hoddini aýmaq hiiququna malik deyildirl Oks halda
mahkamo рагlашепtiп h,iiquqi эsast оlmауап tэqabbtislsrini konýti-
tusiyaya zidd horokot kimi qiуmаtlопdirir vo onu qanrmvericilik
imkапlаппdап mэhrum еdir, homginin, parlmTrentin tоgэЬЬЁs
хагаklеrli qfiаIlш qeyri-qanuni sayrr.
Sэlahiyyetinэ giiTa birinci qrupa aid olan раrlаmепtiп
foaliyyofinin saciyyovi vo Kassik nfimunosi АВý-ш konstitrrsi-
уаsшdа daha aydrn поzога 9аrрш. Bu konstitusiyada ali qamrnve-
rici orqan оlап konqres tigiin mtiayyon faaПyyat salahiyyotloгi iiz
aksini tарrugdrr. Elaco do konqresin sаlаhiууёtlаriпэ aid оlmауап
оlача masalolorin siyahrsr veгilmigdir. Urnumiyyatlo, konqresin
faaliyyэt sferasmdan kопаrdа qаlап mоsаlэlаr isэ ауп-ауп
gtаtlаrш sоlаhiууеtlэгiпа gamil edilir.
Раrlаmепtiп salahiyyafi masalasi ABý-da песэdirsэ
Frапsаdа da taxminэn еlаdir. Fransa konstitusiyasmln 34_cti
maddosindo раrlаmепtiп qanunvericilik foaliyyotinin obyektini

461.
tафl еdоп mэsоlоlоriп daha da doqiфoqdfuilmэsi vo olava
mоsаlеlоrlо tamamlanmast mtiоууоп hЁquqi qaydalara asaslan-
maqla hayata kegirila bilar. Вч konstitusiyanm 37-ci maddosinda
deyilir: "Qanunvericilik sahэsina aid оlпауап masolalar inzibati
qaydada hall оluпчr. АВý va Fтапsа ali qantmverici оrqапlаrшш
sglahiyyatloгinin mfrqayisэli tahlili belo qonaota galmoya osas
veTiT К, оgэ{ ABý-da qanunvericilik solahiyyoti konqresla
federasiya subyeltleri аrаsшdа mohdudlaýdmlrrsa, Frапsаф Ьч
salahiyyot раrlщпепtlо hokumot аrаsшdа mohdudla9dlnlrr. Demo-
li, раrlаmепtiп solahiyyotinin miioyyanlagdirilmosi sistemi hэm
federativ, hэщ do tшitаr dtiчlэtlогdа totbiq оlrmа Ьilог. Lakin foTq
Ьtшdап iЬагоtdir Н, salahiyyaflarin bёliýdiiriilmэsi miixtolif
subyektlar arasrnda hэуаtа kegirilir.
Sэlаhiууэtlаriпо gбrа iБпсi qrчра aid оlап рагlаmепtiаr
qеуri-mоhdй foaliyyat istiqamatino mаlikdiтlэг.
Bela раrlаmепtlэriп hfrquqi baxrmdan bu va 5la digor
mэsоlо iizra qanun qobul еtmоуэ salahiyyatlori gatrr. LаНп bu
tipli рагlашепtlеriп suverenliyi ргаkfiН cahotdon dе-учге
(rаsmоп, htiquqi baxrmdan) vo defakto (faktiН olaraq, эslindo)
mahduddur. Вчпчпlа уапаýl ikinci qruра aid olan раrlаmепt
solahiyyэtlari bir srra iilkalordo, шаsоlац Вёуtik Britaniya, Yeni
Zelandiya, italiya va irlапd|уаdа рагlаmепt sisteminin asasr hesab
оluпur. iИliya va Handiyada hэtta konstitusiya nozaroti tatbiq
olunuT Н, bu da раrlаmепtiп nozorda tufulan genig sola-
hiyyatlorinin mэhdudlapdmlmast demakdir. Моsоlэп, irlandiya
konstitusiyastnln i5-ci maddosindo deyiliT: "Нмшkt konsti
hшiуауа zidd olan hor hansr qапuпu рагlаmепtiп qabul etrnok

,htiquqiВеlэ
уохdчг.
htiquqi qayda iЫiya konstitusiyasmm 136-cr madda-
sindo dэ tasbit оluпmчgdчr. Ноmiп maddodo qeyd olunur Н,
"konstitusiyaya zidd hesab edilэn sаrопсаm опа dаiг mоhkаmапiп
qаrап 9ар olunduýu grindon e'tibarsrz saythr.
Sаlйiууэtlаriпо gбrа frqiincii qrчре daxil olan раr-
lаmепtlогiп fааliууэtЫп fоrфапdiriсi сэhоti Ьчпdап iЬагоtdir ki,
опlшtп solahiyyat sferast vahid prinsip iizгo miiayyon оlчпчr. Вu
baxrmdan НiцdisИп раrlаmепti sociyyэvidir. t{indistan раrlа-
mentinin salahiyyafi lromin tilkonin konstitusiyasmrn 24б-сr

462
maddэsino aмson u9 istiqanatdo heyata kеgiгilir. Вiгiпсi
istiqamot xflsusi salahiyyэtiorэ malik оlап ittifaq (federasiya)
раrlаmепtiпiп featiyyэtini oks etdiTir. Qanunvericilik sola-
hiyyэfinin iНnci istiqamэti Еtаtlаr,ш, solahiyyotini ifado ediт,
Ugfrncii istiqamato isэ ittifaq'(fedeгasiya) va gtatlarrn рагlа-
mentinin Ьirgэ solahiyyэti daxildiг. ittifaqla опчп subyektlari аrа-
srnda mi.inaqigali voziyyэt ymandlqda Hindistan konstitusiyasma
gбrо ittifaq ршlаmепtЫп qanrmveгicilik Ёstiinliiyii saxlanrlш.
Demoli, Ьu бlkonin раrlаmепfi ciddi konstifusiya gбstэriglori ilo
mohdudlagdrnlmш.
Раrlаmепtо malik olan ёlkоlэriп konstifusiyalaпnda
раrlаmепt dtivlat haНmiyyofinin аН оrqапlап sistemindo mэrkаzi
ta'sisat Hmi tosbit оlrшmчgdrrг. Umumiyyatlo, раrlаmепt xalqrn
siyasi te'sisatl, опчп mtistoqilliyinin арагrсr qiiwosi Hmi qiymot-
lопdiгiliг. Lakin hazrгkr goraitda <ilkalorin xeyli hissasindo hаН-
miууэt sisternindo ратlаmепtiп morkazi mбvqeyinin miiоууэп
dorocada zэiflomosi пэzэrо galpш. Parlamentin гоluпuп qismэn
tanozziilэ uframast mtixtэlif бlkalarda spesifik cohatlerb
sociyvalonir.
Olkalorin Ьir qrupunda, mэsаlап, qЁdratli dovlatlardan
olan Frапsаdа раrlаmепtiп ЬоуЁk solahiyyotlora malik olmamast
konsti-tusiyada tosbit оluшпчg va qanllnilagdirilmi9dir. Веlэ hal
elmi odabiyyatda bo'zon parlamentin gucsiizltiyii Hmi qiy-
motlandirilir.
АВý Hmi sп qiidгotli бlkada iso oksina, раrlаmепt mustoqil
ali qanunverici orqan Hmi mбчсuddчr vo hiiquqi baxrmdan onun
salahiyyatlori mohdudlagdrnlmrr. Lakin bela bir cahati qeyd edak
ki, АВý раrlаmепti (konqresi) iНnci dorocoli masololarin hallinda
mtistэqildir. "SёzЁп asl mo'nasmda qanunvericilik iсга hakimiyya-
tirro - prezidento vo onun baggrlrq etdiyi inzibati apaTata mэхsus-
dur, flrkri xeyli чахtdrг Аrпегikашп htiquqa dair аdэЬiууаtшdа
geniq gaНldo бz oksini taplb. ABý-rn siyasat sahasindo gёrkomli
tэdqiqatgrlaгmdan biri olan Сопsоп hэmiп fikгi obrazlr gokilda
belo i{ada edir: "Biittin olko чэ konqresin бzii prezidento mэ'mu-
niyyatlo qanrmvericilik lideri Hmi Ьахrr.
Nаhауац Ьir sша tllkolerdo (iпgiltаrэ, Капай, Yeni
Zellandiya vo s.) dovlatin idаrа olunmasmda a&rlrq morkozi

46з
рагlаmепtiп уох, hokumatin iDэriпо dЁ9tir. Homin iilkalarin
hf,qriqbsiyasi dairolorindo Ьеlэ voziyyot "kabinet idaTagiliyinin on
шЁhtim prinsipi kimi izah оltшur чэ аsаslапdrпlrг, Biitiin Ьчпlаrа
Ьшопауалаq diinya dбvloýiinaslфnda раrlаmепtiп fiшksiуаlап
Ьirmэ'паlr qiym_otlondirilir. Ba9qa stizlэ, ali qanunverici oTqan
ЫiуЁk solahiyyotloTi olan siyasi ta'sisat Hmi osaslandmlrr. Belo
оsа.slапdшпrа рагlаmепtiп faaliyyat sfеrаsша aid о]ап iig baElrca
solahiyyotl+qanunveгicilik, bfidca ча, hiikчmаt iizarinda
nazarotlo alaqadardlr.
"Parlament апlауrgшп mahiyyatini ohatali dэrk etmok
Ьачrmdап опчп funksiyalan haqqmda dtirtist паzаri tosawtira
malik olmaq maqsodeuyфndur,
ingiftarвdo konstitusiyalr mопаrхiуапш togakkiil Ирфgl
dёvrdon раrlаmепtiп fuпksiуаlаплm mЁаууап sxemi qэЬчl olun-
mugduT. Аwора бlkэlэriпiп hiiquqi vo sosioloji odobiyyatrnda
рагlаmепtiп fi,шksiуаlаппrп mtiэyyэnlegdirilmasi istiqamatindo
toqdirelayiq аddrmlаr atrhnrgdш. Мэsэlэп, ingilis hiiquqgiinasr vo
sosioloqu Sidney Lоu раrlаmепtiп funksiyalanm a9aýrdakr
qaydada mfrеууэпlаgdiriт:
.фnunverici baliyyet.
l
2.idагаеtmо чэ iсга sahosinda nozarot.
3.Ma[iyyo siyasati ча dёvlat goliTloTinin tanzim olunmast.
4.Cinayatkarlrýa va gikayotloro daiT mэsаlаlогiп mйаНгаsi.
S.Dёvlot xadimlarinin smaqdan kegirilmэsi, parlament
rniizaНrэlaTiпda segilmэsi ча mfrvafiq паzir чоzifоlагiпэ tэ'yin
olunmast.
Sidney Lou Ьu funksiyalarr раrlаmепtiп qanunveTicilik
fэaliyyotinin oбbaqltca kateqoriyalarl" adlandrгrr. Qeyd edak ki,
Lоuпчп takbf etdiyi sxem haddon агtrq milli хаrаktеr kэsb edir.
Опчп рагlаmепtiп fuпksiуаlагша йir fikri oslindo ingiiis
ршlаmепt sistemini sэсiууэlапdirir. Lоuпчп эsaslandrrdrýr
funksiyalar miiasir siyasi чэ htiquqi adabiyyatй lazrmi soviy-
yada qiymotlandirilsэ do hйquq9iinas аlimlоr vo politoloqlm
torofindon diinya tilkаlэriпiп эksэriууэti tigiin daha Ёmumi
аhаmiууэtо malik olan funksiyalar sistemi do taklif olunur. Bu
baxrmdan parlamentin funlcsiyalarr Ьаrаdо Robert Каrr

464
toгofindon toНif olunan fikir diqqэti calb edii. Опчп vacib
saydrýr frшksiуаlш brmlardrr:
l.Sipsэtin шtiоууап edilnosi vo уа siyasi xattin ршlаmепt
tоrэfi пdоп Tosmon Бsdiqi.
2,Dёчlоt xozinasi iizorindo пэzшоt,
3.inzibati араrаt iИаriпdо va qапuпlапп hoyata kegiгilmosi
prosesino пszшоt.
4.ictimai rэ'уа ta'sir.
RоЬеrt КагПп asaslandrTdrýr hamin fi,mksiyalar llniversal
хаrаktеr dagryrr, yo'ni бlkоlогiп xeyli qismi tigiin maqbi,rl hesab
olunuT. Вч furrksiуаlагш оhэmiууэti vo sociyyavi cohoti brrndan
iЬагаtdiг Н, Oziinda hаr geydon owol, qammvericilik mйiyyatini
aks etdiTiг. RоЬегt Кагr tоrоfшrdоп iгоli stiriilan funksiyalar sxemi-
nin digaг diqqati colb edon саhэti ictimai rо'уiп to'siгinin siyasi
baxtmdan mэ'паlапdш]mаsrdш. Yегi galmigkon qeyd edak Н, icti-
mai го'уiп dбvlot torafindon nozaro alrnmast demokTafik idaro-
giliyin qiidrэtli аmillагiпdапdir.
Ёmumiууоtlа, elmi adobiyyatй Ьu чэ уа digoT hakimiyyat
оrqашпtп, о ci,imlodэn ршlаmеаtiп hауаИ keqftdiyi fimksiyalann
tasnifatr Ёgiiп а9афdаlс cohotlor ba9lrca mе'уаr hesab оlчпuг:
1.Hakimiyyatin hаr hanst огqашпш dбчlэt аршаtшdа yeri.
2.Mёvcud hakimiyyэt оrqашшп digor idаrэеtmо оrqапlап
ila qargrlrqlr miinasibэti.
3.Hakimiyyat отqашшп cэmilryota diivlэt rohborliyini
hayata kеgirmэsi pгosesindo praktiki rоlч.
Olbatto, unutmaq laam deyil Н, раrlаmепtiп baglrca
maqsэdi qапuпlаr qabul etmakdir. Lakin Ьiг cohati da qeyd
efinok vacibdir ki, miiasir parlamentin qanunvericilik faaliyyati
ciddi doyigiktiklaгa ma'ruz qаlmrфlr. Bela Н, sэпауе ka-
piиlizminin tagakНilri vo inkigafi diivriinda parlament soztin osl
шэ'паsшdа haНmiyyatin qапчпчеriсi оrqаш idi. Homin dбчrdа
hёlormetin foaliyyoti oslinda рагlаmепtэ tabe idi чэ ахlппсшrп
qabul etdiyi qanunvericilik аktlаrшп sayl аrhrdц опuп qашш-
vericilik fэaliyyotinin hocmi isэ geniglanirdi. LаНп iпhisагgr
kapiИlizmin iqtisadi qiidrotinin artrrast parlamentin qапuп-
vericilik salahiyyatlaгinin tаdгiсоп mohdudlagdrпlrnasrna gatirib
91хаIш vo опчп эwolki sэlahiyyэtlori hrikumotin fэаliууэt

465
sfегаsrпdа sksini taprr. Mtiasir dёvTdo sбztin mtiayyan tпа'па-
srnda раrlrmепt qanunverici оrqапdап qапчп tэsdiq еdап оr-
qапа qevrilib. Вч геаl cahafi dtinyanrn ап nЁfuzlu hti-
qчqgiiпаslап чэ роliЮlоqlап da tэsdiqloyirlar. HazrTй раr-
lamentin пЁfirzчпuп tanozzii{o чфаmаsшr Belfastdalý Вгitапiуа
Kralhýl rrniveвitetinin miihaziragisi Ceyms фhа doqiq ifadэ
edir. Ceymsin fikrinco, "ВriИпiуа konstitusiyasrцrn inkiýafi опа
gotirib grxardr Н, icraedici haНmiyyet qanunvericilik ta-
gobbЁslэrini tatn inhisara aldr. Bela mtilahizolэri уiiфdэп gёr-
kэmli аlimlоrdоп digвri Fгапsа sosioloqu Lekeldir. Lekel Frапsа
геsрйlikаslпlп qапuпчегiсilik praktikasmr tadqiq etmak эsaslnda
Ьеlэ qonaato galir Н, "раrlаmепtiп qanunvericilik tаНiflэri
segicilorin gflurчпа to'sir eda Ьilэп mэrаsimdэп bagqa bfu gey
deyildir.
Umumiyyatlo, mtiasir diiwda ёlkolorin oksariyyatindo
qanunvericilik tаgоЬЬrЬlагi hёkчmаtо moxsusdur. Mosolon,
ingiltara h0kчшаtiпdа паzirlоr kabinetinin tarНbindo Lordprezi-
dentin vo пЁmауопdоlоrраlаtаsrшп liderinin baggrlrq etdiyi qапrш-
veгicilik bНiflari komitosi faaliyyэt gбstаrir. Bu komito bilavasito
hбkumatin qапчпчегiсilik рrоqrаmrпш iglanib hazrrlanmasr ila
mаgфldчr. ingiltare раrlаmепtiпiп foaliyyoti isa hёkumоfiп qanun
lауihоlогiпi поzэrdоп kegirmak solahiyyati ilo mahdudlagrT.
Prezident idarэgiliyinin mбчсчd olduýu ёlkэlаrdа isa
konsЁЩsiyaya gёrа hёk,urпэt qanunvericiНk togэbbtbtindэn mаh-
rumdчг. Вuпа giiTa htikumot qanunvericilik tаgэЬЬЁstiлti dolayr
yolla hayata kсgirшэуа mосЬчrdur, Вu cahot АВý-ш пiimuпа-
sinda aydrn nazaro 9аrрш. АВý prezidenti parlamentin qanunveri-
cilik foaliyyotina fоrrпаl. srгf informasiya хаrаktеri da9lyan
miiraciot vo уа moktub vasitosilo tэ'siг gtistaгir. Oslindo iso prezi-
dentin konqresa gбпdагdiуi mаktшЬ qanunvericilik gticiino malik-
diT. Вir sбzlэ, prezident qanunvericilik ргоsеsiпа partiya lidеrlап-
nin iEtiTakr ila 9афlап "prezident miigavirasi va digor iisullarla
halledici tэ'sir gбstаrir.
'?аrlаmепt anlayrqr ilo baýlr biliklaгimizi zanginlogdiгmak
baxrmdan раrlаmепt iizviiniin (deputatrn) hiiquqi m0vqeyina
dair konkTet tosowiiTo yiyolonmak da siyasi оhоmiууэtа malikdir,
Раrlаmепt iizvii ре9эkаr qanunverici gaxs olmaq e'tibarilo bйttin

466
milleti tamsil ediT. Ohalinin miixtolif sosial qruplannr tomsil edan
niirnayandolerin раrlаmепtdо deputat mandatl аldэ etmo
dэTacosinin mе'5вп,опlапп sosial foallrф vo siyasi yetkinliyidir.
Deputat mandat dёvlot vozifolorinda vo digor чэzifэlэrdо
galrgan qoKslerla mЁqayisэdo deputata mfrаууап uýtiinltik уеriт va
опш1 htiquqi mtivqeyini mбhkоmlопdiгir. BiT qayda olaraq
konstituфa va уа miivafiq qanunvericilik deputat mапdаfiпш
digэr vozifэlarlo bir шауа stýmama5rnln rаg'удгlаппt чэ аlаmоt-
larini mtiоууоп еdir. Bu, mйiyyot e'tibarilo belo bir cohoti ifada
edir К, раrlаmепtdеН faaliyyot deptafin уеgапо foaliyyot
sfегаsrdш (пuir vazifosi dagryan gэхslоr isfisna olmaqla). Depu-
tatrn реgаkатhф пэzоri саhоdоп'trakimiyyatin bбliinmasi prinsipi
ilo gartlonir, Hamin ргiпsiр isa qапчпчеriёi vo icraedici hakimiy-
yatin Ьiгlэgmаsiпi qadaýan еdir. Tэasstif Н, оlkаlэгiп ciiz'i
qisminda hэmiп prinsip роzuluг.
Раrlаmепtlо раrlаmепtаrйmiп nisboti masolosini agrqla-
maq da vacib va fayйlrdlг.
Qanunvericilik оrqапlапшп icraedici оrqапlаrdап
iistiinlfrk taqНl etdiyi dtivlatlorda siyasi hakimiyyot sistemi
раrlаmепtаrizm аdlашr. Раrlаmепtаrizm Ьч va уа digоr ёlkэda
comiyyata dývlot rahbar,llyi sistemidir. Раrlаmепtаriап qапuп-
verici vo icra fiшksiуаlаппш daqiq bolti;dfirtilmэsi, qanunvericitik
оIqаш olnraq e'iibarilo ратlаmепtэ digar dбчlэt оrqапlаппа
nisbэtan tbtiinliik verilmэsi ilo sасiууоlэпir. РаrlаmепИгizm
;oraitinda hбkumоt раrlаmепt tэгаГrпdап tэ9Н1 оlrшur чо опuп
qaTqtsmda ma'suliyyat dаgrуш. Bagqa siizla, раrlаmепtагizrrr dбчlэt
hakirniyyoti va idaTogiliyi mexanizmindэ segkili оrqап,п forпral
cэhatdon baqhca mtivqe tuhTrasrdrr. Раrlаmепtаrizm kарiИlйmiп
ta;okНil tap&h ilk dсiчг tigtin sociyyэvi оlап siyasi haНmilyat
sistemidir. Х[Х аsr раlLаппепИriапiп yiiksэk saviyyэda iйigafi
dёчriidtir. Mtiasir dtinyarnrz iso parlamentarizma nisbotan
idarэgilik оrqапiаппш гоlчпuп artnast чэ hоhлэtlоriп раrlа-
mentin bir gox frrnksiyalannt, о ciirnlodэn qanrmveгicilik fцй-
siyasmr ёz alina almast ilo diqqofi colb edir.

467
 2. ржLАмЕNтiN ýTRUKTIIRU
BЁtiin ёlkэlэriп ршlашепtlэri mahiyyotina va faaliyyat
хагаldегiпэ gёrs fаrdi,'ёziiпошахsчs cohotlaro mаlikdiг. ВчпчпIа
yanafl hamin раrlаmепtlаrо bir strа iilm,mi оlаmоtlэr xasdtT. Bu
эlаmаtlаr dfrnya раrlаmепflоriпiп sistemlэ$iTilmэsi iigiin baglrca
ýаrtdiг. MtiasiT ршlаmепtlоr оsаsэп a;aýrdakr tig аlаmэt iizra
sistemlogdiriliT:
1) Parlamentin strчktчщ 2)раrlаmепtiп sэlahiyotloгinin
hacmi, 3) sosial tаrНЬ.
Раrlаmепtlаr strчktчгuпа gtiro iНpalatalr фikаmеrаl) va
уа birpalatalr (чпikаmеrлl) oie Ьilоr. Раrlаmепtlэгiп en'anavi
togakkiil taTixi iНpalaИlrlrýla sасiууэlэпir, Lakin ХХ оsгiп ikinci
уапsшdап е'tiЬаrоп Ьu qantrnauyýunluq mibiim dayigiНiyo
uýTamrgdrr. Веlэ Н, miistamlakб sistemindon azad olan чэ miista-
qil inkiqaf уоltша qadom qoyan rilkolэr praktiН gаНldэ ikipalaalr
рагlаmепt sistemЫ iпkаr etmig vo ЬiграlаИlr раrlаmепtэ tistiinliik
чеrmiglоr. Hatta Hassik kapiИШst olkolarinin mЁаууап hissasi
mйxtalif шЁlаhizоlаrэ gёrа Ьiграlаtаlr раrlаmепt iйrа sistemina
keqmiglor.
Politologiyaya dair ba'zi todqiqat iglогiпdэ рагlаmепtэ malik
olkolorda ikipalatalr sistemin sayca Ёsttinltik tagkil eknosi iddia
оluш. Oslindэ isэ Ьеlо deyildir. Нмrгdа dtinya раrlаmепtlогiпiп
bksariyyati birpalatalrdrr. iaai abyatia elo Ьir qita уохdчг Н,
oTada ffpalatalr раrlаmепt tbhinltik tэ9Нl etsin. FaktlaTa mtiraciэt
edak. Avropada 23 d<ivlatdэn 12-si Ьфаlаtаlr раrlашепtэ malikdir
(kegmig sosialist <ilkalori Ьчrауа daxil deyil). Hamin gostarici
digar qitolardo dэ ауdш nozaTa 9аrрш. Masalan, Afrikada parla-
mепtэ malik оlап 36 diivlotdon 26{а birpalatah раrlаmепt sistemi,
Amerika qitэsinda 22 diivlotdon 1l-da, fuiya, Avsfialiya va Okea-
niyada isa 22 diivlэtdon 1l-do Ьфаlаtаlr parlament mdvcuddur.
ilt раrlаmепtlогiп iКpartiyalrlrq formasrnda to;akkiil
tapmast biT slTa amillarla baýhdlT. Owala, уuхап palata aristokTa-
tiуаш tomsil etrnok mэqsodilo yaгadrlrb. iНncisi iso о, dtivlot
haНmiyyatinin yiiksэk огqапIап sisteminda demokгatik iiпstirlога
malik olan a9aýr palata ilo taгazlrýr saxlamaq iigiin tagkil
оluпmчgdur. Klassik kapiИlist бlkоlоriпiп ideoloqlarr hэmi;о

468
iНpalatalr prlarnenta biiyfik tistmrttik чегmig va iНpalatalr
раrlаmепt sistemini demohatiyanltr dбуgl]оriпdап biri Kmi
оsаslап&тmаЁа sa'y giistэrmiqlог. Mosalon, )О( эsriп ntifuzlu
siyasi xadimloгindan biri ol,an ý6rФl ёziirrэmaxsus qot'iyyatlэ
qeyd ediTdi Н, "mап indiyo qоdэr demokatik to'sisatlara malik elo
bir olko tашmшаm Н, о, biгpalatalr parlamerrt idaro sistёmiпi qobul
etsin. Мэпо elo Ьir azad, demokrafik konsfitшsiya gёstаriп Н, о,
bфalatalr idmo рriпsiрlэгiпэ asaslansш.
lНpalaИh vo Ьфаlаtаlr ратlаmепtlогiп fоrmаlаgmаsr
iimuшi vo farqli саhеtlаr kasb edir. Нэmiп раlаtаlапп
tagakkiiliiniin iimцmi аlаmаtlаriпdэп biri Ьuпdап ibarэtdir К,
iНpalatalr раrlаmепtiп a9aýr palatasr vo biгpalatalt раrlаmепt
iimumi, ЬэгаЬаr vo ЬiгЬаgа seqН asasmda 9эxsi vo gizli sэsvelma
уоlu ilo tagНl оluпчr. Наm ikipalatah, hom do ЬфаlаИlr
ратlаmепtlоriп sэlahiyyati оlkэlаriп Ьirуй aksoriyyafindo
ратlаmепfiп ilk iclas giinii Ьа9lашr va sопшсu iclasda Ьа9а gatrr,
Lakin bu palatalann solahiyyot mйddati bЁttin <ilkolorde eyni
deyildir.
iНpalaИIr parlamentin уuхап palatasr birbaga, ba'zi hallarda
isa dolayr yolla уэ'пi goxdaracali segН asasmda toqКl оluпur.
Yuxarr раlаtапш ЪiФа9а segН osasmda fоппаlаgmаsr АВý,
italiya vo s. dovlatlorda, dolayr yolla tagНli isa Frапsа, Hindisиn
vo digor бlkаlогdа hoyata kegiгilir.
iКpalatalr чэ Ьфаlаtаlr раrlаmепtdэ komitalor yaxud
komissiyalar faaliyyat gбstаriг. Раrlаmепt komissiyalan раrlа-
mentin kcimakgi оrqапlапdrr. Komissiyalar igoгisinda qапчпчегiсi
parlament komissiyalan baqhca гоl оупауш. Qапшчеriсi ратlаmепt
komissiyalan daimi, miivaqqoti vo xiisusi fоrmаdа оlur. Daimi
komissiyalar yarandrýr vaxtdan рагlаmепtiп sэlаhiууэt nriiddoti
Ьа9а 9аtапа qodar faaliyyэt gostoriT. Miivaqqati komissiyalar бz
fealiyyatЫ mtivaГrq рагlаmепt qanunveгiciliyindo паzаrdо trrtulan
qayda эsаsrпdа palatalann salahiyyot vaxfinrn miixtolif
mоqаrпlаппdа dауапdrпг. Xtisusi komissiyalann faaliyyatini
sэсiууэlопdirоп сэhэt iso pegokar рагlаmепt йчlоriпdоп togНl
olunmasrdrr, baqqa sбzla, ytiksak sэчфоdа ixtisaslagdlnlmлg.
komissiya Hmi fоrmаlаgmаяdrт. Ачrора dtiчlаtlоriпiп эksагiу-
yatinda фimi qanunverici раrlапrепt komissiyalan fэaliyyot

469
g0starir. Reqlamento gбге ,ратlаmепt komissiyalaп segilir.
Fеdеrаfiч dovlat formasrnln mбчсчd olduýu olkalordo ikipalaalrlrq
mёчсйdur. BirpalaЫr ратlаmsпt iso baglrca оlагаq uпiиг
dбvlоtlоrdо (Рапаmа, Воliйуа, zМоrЬаусап va s.) tафl olunuT.
Biitбvliikdo ikiгalatah рагlашепtiп hэуаtа kegiгdiyi solahiyyatlar
Ьфаlаtаlr раrlаmепtа malik ёlkoleTdo mohz, mcivcud vahid paiata
tarefindon iсrа оluпчr. foipalaИlr раrlаrпепtlэriп foaliyyat
рrеdmеtiпэ daxil оlап masalolor эwо[ аgаф, sопrа iso учхап
palatada miizakiro оluпчr va mЁчаfiq qаrагlаr qabul еdiliг.
Вфаlаtаlr parlamentdo miizakira edilэn miixtэlif mэsоlоlаr iso
оwэl ауп-ауп kошitоlэrdо чо уа komisiyalarda поzаrdэп
kegirilir, brmdan sопrа parlamentin Ёmurпi miizakiTasina taqdim
olunur.
iНpalaИlr va ЬiцраlаtаIr раrlаmепtiп faaliyyэtinin Ьu farqli
cohotlari heg da ihpalatalr раrlаmепt sistemindэ шёчсчd olan
daimi komitelorin va yaxud komiSsiyalann unudulmasr kimi baqa
dfrgiilmomolidir.
iНраlаИlr раrlаmепt sistemi ilo sociyyolonan federativ
dovlat fоrmаsrпlп spesifik cohatlari tobii оlаrаq ikipalatalr
раriаmепfiп stгчktчruпdа vo faaliyyэtinda miiоууап бztina-
maxsusluq dоýurur. Federativ dёvlot fогmаst Hmi saciyyolonan
tilkоlоr mahiyyat e'tibarilo biT tогаfdап vahid dtivlot kimj
mбчсuddur, digоr torofdon iso federasiya subyektlorino (qtatlaгa,
ауа[оtlэrэ, rеsрuЬlikаlага чэ s.) malikdiTlor. Mosolan, haztrda
ABý-da federasiya subyektloгi gtatlardlrsa, kegmig SSfida bu
sчЬуеktlэr Tespublikalardan ibarat idi. BiT sёzlo, Federativ
iilkаlаriп iпkigаfiшп spesifik gaTaiti hэr iki palatanrn - a9aýr va
учхап palatalann hэr birinin fогmаlаgmаsrпdа va i9 Ёsulunda
sociyyavi xtisusiyyatlari gаrtlапdiгir. Mosolon, biittin бlkonin
monafeyini ifada еdап agaýr раlаtапп deputatr iimumi vo birbaga
segН уоlu ila segilirsэ, federasiya subyektlaгinin manafeyini
tamsil еdэп уuхаrt раlаtашп tizv{i segila bilor, to'yin edilir.
Fеdеrаsiуапш btitiin sйyektlari ёz miqyasmdan (btiyiik va уа
Hgikliyindэn), ahaiisinin sаушdап astlr оlmауаrаq palatanm
torНbinda eyni sayda ntimayondo ilэ tomsil оluпчr. Masalan,
ABý-da уuхап раlаtашп (sепаtш) torkibina hоr gtatdan altr il
mЁddotina iki поfаr sепаtог segilir. Sепаtш Ё9dа Ьir hissэsi hог

470
iH ildan sоша tozэlaniT, ýИtIапп sоfirlоri saytlan senatorlaT
опlаrr sчon ýtаtlаI qargrsmda ma'suliyyet dаgrrшrlат. Раrlаmепt
iizviintin oz segicilari qmgrsrnda шо'sчliууэt das;mamast
Ачгорапп Ьiг sша rilkolorinda dэ diqqati colb edir. Yеri
galmiqkon qeyd edэk Н, sеgiсilэr qargrsrnda mэ'suliyyot da;rmaq
holo ilk parlamentlorin tэgokkiil apdrýr vaxtdan m0чсuddur.
Sеgiсilэг qаrgrsшй ma'suliyyot daqmaq рагlаmепtа malik
ачгора бlkаlаriпdэ tагiхоп dерчИtш oldo etdiyi "imperativ
mandatla gortlanmigdir. LaHn ХVII-ХVШ оsrlогdа imperativ
mапdаtш laývi ideyasr irali stiriiltiT. Bu ideya ilk defo ingilis
nazэriyyaqisi seT Еdчаrd Kok tэrоfiпdоп опuп "ingiltaranin
hiiquqi ta'sisatt (1бЗO-сч il) kitabrnda <iz oksini tapmrgdrr,
sошаlаr iso ingilis konstitusiya hiiququnun klassiН Еdmuпd
Berk imperativ mandatr ча deputatrn hаr hanst to'limata tabe
оlmаstш qotiyyatlo pislamiqdir. Parlament iizvtinun ёz segicilori
qаrgrsшdа deyil, mahz, btittin millot qaгgtsrnda mэs'uliyyэti
dеmоkrаtiуапш mahiyyatindon irэli gаliг. HazrTda noinki АВý-
da, hоm do Ачrсlрашп Almaniya, Frапsа va italiya Hrni
demokTatik tilkalorinda imperativ mапdаt laýv edilmig va
deputatrn tutdчýч раrlаmепf vozifosindan gегi qaýnlmasl
qadaýan оIuпmчgduг. TasadЁfi deyil Н, imperativ mапdаtш
loývi va deputatm parlamentdon geri gaýtrrlmamast bir sша
ачrора бlkэlоriпiп konstitusiyalannda tosbit edilmiqdir. АFR-пш
konstitusiyasrmn 38-ci maddasindo qoti qoНlda qeyd оlчпur ki,
"alman bundestaqrntn deputatt bЁtiin xalqr tomsil edir va buna
gбrо da yalnrz Kiz vicdanrna tabediг. BuTadan belo Ьir montiqi
netica hasil оlur ki, deputatrn уеriпа yetirdiyi vozifalor опuп alda
etdiyi mandatla deyil, mahz, xalqa sadaqati ilэ gоrtlапir. Obrazir
desok, раrlаmепt iizvtiniin vatono, milloto vicdanla, tamэnnastz
xidmoti onun votandaghq statusudur.
iНpalatalr рагlаmепtirr faaliyyati ABý-dah kimi digor
federativ dcivlotloгda da бziinomaxsuslшq kэsb ediT. Ivfasolon,
AFRdo уuхап palata - bundesrat segilmir. О, аlmап tоrраqlаrшrп
hKikumэt ntimayэndalorindan togНl оlшur. Вuпdеsrаtш tэ9kilinda
аlmап tограqlаппш ahalisi igtiTak еfiпiг. LaKn аhаliпiп sayrndan
asrlr оlагаq hаr bir torpaq sahэsinin bundesratda 35 ntimayandэsi
ola biler. Вuпdеsтаtш tizчlэri tоrраqlапп hiikчmоtlэri tarafindan

47l
ta'yin оlчпtrr va lazrm gэldikdо gегi рЁпlш. Bundesrat daim
faaliyyot gёstоrап оrqапdrr. Konsfitusiya qапчпlап mtistosna
ohnaqla digar qanrrnlar bundesratda sadэ sas goxluýu ilo qobul
оltшчr. Вчпlшdап he9 kos tаrоfiпdап brrrжrla bilmэz. О konstitu-
siрпш va torpaqlarrn sогhоdlогiпiп dayi9dirilmasi, mаliууэ, чеф
ча sair masalolor iizтo Ьuпdеstаqш - а9аф.раlаtашп qэЬчl etdiyi
qапчпlаrr tэsdiqleyir. Оgаr bundesrat Ьч qапчпlаrlа razrlaqmazsa о
zilшш veto hiiququndan istifada еdir-
IНpalaИlr раrlаmепt sistemi uпitаr dбчlоtlэrdа da
mёчсчd ola bilor. Моsаlоц iИliyada раrlаmепt iH ЬэгаЬоr
hiiquqlu palatadan - senatdan (уuхап раlаИ) va deputatlar
раlаtаsшdап (agaýr раlаИ) ibaTatdir. italiya раrlашепtli
respublikadrr. l94'lci il konsfimsiyasma оsаsоп ёlkoda qапчп-
vericilik hakimiyyat funksiyasr paTlament tarofindan hayata
kegirilir. Раlаtаlапп iclaslarmr арrmаq Ёgiin hоr palata ciz
iizvlorindэn sэdr (spikeT) va Toyasot hey'eti segir. Respublika
prezidenti miixtolif faaliyyot sаhаlоriпdо g0rkomli nailiyyotlari
ila fаrqlопоп чэ vatonin qёhrоtiпi ucaldan Ье9 поfаr vatandaqt
timЁrliik senator sego bilor. Konsfitusiyaya giirэ parlamentin
salahiyyotina qапчпlаr чегmаk, hбkчmоfiп faaliyyotinэ nozaIot,
miihariba е'lап etrnak, beynolxalq mйqavilolari tosdiqlamэk,
btidco haqqrnda hesabatr tosdiq еtmэk vo s. daxildir.
Konstitusiyamn 71-ci maddasindo хаlqш qanunveгicilik tagob-
biisЁ tэsbit olunmugduT. Bu isa о demэkdir К, 50 miп поfогdап
ibarot оlап segiciloг бz аdшdап qашш layihosi irali siira Ьilаг.
Palatalara bqdim olunmug qапuп layihosi ilk novbada
komissiyalarda mtizаkiго оluпчr, sопrа palatalann iimumi
iclaslanna gбndarilir. Qanunlaв palatalarda iK dэfа baxtlrr va
mtitloq ses рхluф ila qэbul edilir. Qanun pariamentdo qabul
oIunduqdan sопrа, ргеzidепt torofindon iшzаlадrr ча quччауа
miпiг.
Bбyik ВriИпiуаdа qanunveгicilik haНmiyyэti mопагхdап
(бlkэ baggrsrndan), icma vo lоrdlаr palatasmdan iЬаrэt olan
раrlаmепtо moxsusdur. Lakin hаzrrdа ingiltaro parlamentirtin,
xiisusila icma palataslnrn rоlu azalaraq owalki ahomiyyatini
itimri;dir. QtшК rntihiim siyasi xarakterli masalolar раrlаmепtiп
раlаИlаппdа deyil, mahz, hёkчmаtiп iclaslannda hell оlчпrrг.

472
Раrlаmепtiп sэlаhiууаtlоri faktiН olmaq hёhrпrat vasitosilo hayata
kegirilir. Qanunvericilik tagobbtisti praktiН Ьахtшdад hёkцrтrоtэ
mохsчsdчr. Dе,рuИtlагш qobul etdiyi hег hanst qaцrn layihosi
h<ikumot tагоfmdоп byonilmodikdo qэЬul еdilш ir.
Дli qanunverici оrqап olmaq e]tibarila iцgiltg1" раrlаmепti
iK palatadan-:icr.na palatasr vo lordlar ,palatasmdan ibmatdir"
Маjаritаг segН sistemi garaitindo icma palataslnrn dgрцfдflrЕша iki
osas рагtiуаdап - ,miihavizakarlann vo lефоristlоriп пЁшауап-
dаlогi segilir. ,Qanuna gбто Ьаq пмir раrlаrпепtiп buгaxrlrnasrnr
kraldan tolab edo bilor. iсmа раlаИstшп selahiyyotino ioraedici
orqanlarrn foaliyyatine пааrаt, kabinetin hеsаЬаftш dinlomok, опа
e'timad mэsalasini holl еtmэk vo s, чоzifэlэr aiddir. oslinda iso
icma palatasr kabineta dфl, mаhz, kabinet iсmараlаtа.sша nozarat
есlir. Нбkumаt parlamenti Ьurахmаq sэlahiyyotino malikdir.
Lordlar palatasr iso раrlаmепtiп imtiyazh palaИsr olub
varislik hфuqu asasmda taýHl olunrrr, Bu palatanrn iizvlori
segilniT (21 реr miistasna оlmаqlа), varislik qaydasrnй ta'yin
оlчпur. Lоrdlаг раlаИsшш fэaliyyatina Ьа9 Mzirin toqdimi ilэ kal
tаrоfiпdоп to:yin olunmug Lоrd-kапslеr sadrlik edir. Lord-kansler
hcikumatin iizvi.idiif vo Ьа9 nazira tabdir.
Qeyd etmok laдmdrr К, mtihtim ohamiyyota malik qanun
lфhаlаriпiп iigdo iH hissэsi icma palataш фrэfiпdоп hаzrrlашЬ
шЁzаkirэуо taqdim ediliг. Qanun layihosi ршlаmепtdэ mЁzakira
olunduqdan vo hог iK palaИ tоrаfiпdоп boyonildikdan sоша kral
tsгаfiпdоп tэsdiqlonir va о, qапtш layihэsinin qiiwoya mindiyin
e'ian еdir.
Yaponiya parlamenti iki раlаtайп ibarotdir: Ntimayondolar
palaИsr чо mэslаhаtgilоr palatasr. Parlament qabul etdiyi qаrаr
osasmda ёz tizvlori igorisindon Ьа9 паzir sеgiг. ВаЕ nazir isэ
рагlашепt tizvlarindan dбvlot nazirlorini to'yin edir. Оgаг
пiimауапdоlаr palatasr hёkчmаtа e'timad gоstагmаmаk Ьаrаdэ
qоrаr lфhаsi qebul edorso va 10 gtin miiddatinda hэmiп palaв
hёkumаt tаrоfшdап buraxrlmazsa bela halda hбkumэt biitiin
iizчlоri ilo istefa vermalidir,
Birpalatalt раrlаmепtlоr isa uпitаr dбvlatlarda
m0чсчddчr, Uпiиr dбvlatlarin бztinomэxsus, spesiftk iйigaf
qaraiti Ьфаlаtаlr раrlаmепt sisteminin mahiyyэtindo ёz aksini

4,1з
taplT. Unitai, dбvlat fоrmаsшш mёчсцd oldu'ýu ёlkolarda
biгpalatalr parlamentin noinki struktчгчпdа vo solahiyyэtlorinda,
hоmgЫп опчп sosial torkibindo *r,а fэaliyyotindo iНpalatalrlrqla
miiqayisoda fафi соhоtlаг tоzаhiiг edir, Вu baкmdan Finlandiya
pmlanrentinin mahiyyati va solahiyyotlerini пэzэrdэп kеgirэk
Fiпlandiya геqрчЬlikаsmiп ali qarrunvericilik огqаш seymdir.
Seym adlanan Finlandiya раrlаmепfi birpalaИltdlr. Bu ёlkonin
kопstitчsiуаsшш 2-ci paraqrafinda qeyd olunuT Н, qanrrnverici
hakimiyyot seym tаrоfiпdап respublika pгezidenti ila birlikdэ
hayata kеgiгilir. l928-ci il yanvarrn 13do Seymin ta9Нli vo
foaliyyafi haqqmda пйаmпаmэ qobul оlчпmчgdur. Seym 200
deputatdan iЬагоt olub propoвional segН sistemi ilo 4 il
miiddatino segiliT. Seym ildo Ьir dafэ бz пёчЬti sesiyasmt 9аýrпт.
Finlandiya pTezidenti seymin fiiчqэl'аdэ sesiyasmt gафrmаq
hiiququna malikdiг, Seymin sоlаhiууэtlаriпа qапrшlат vetmok,
biidconi tosdiq еtmэk, konsfitrrsiyam dayigdirmalg hokumatin
faaliyyotino поzагаt, beynalxalq mtiqачilаlэг baýlamaq va s,
daxildir. Sеуmiп hоr sesiyasшrda sэdц iH поfэr sadr mtiavini vo 5
daimi komissiya segilir. Homin komissiyalaT Ьuпlаrdrr: l.Konstifu-
siya komissiyasl. 2.Qanunveгicilik komissiyasr. 3.Хаriсi iEloT
komissiyasr. 4.Maliyya komissiyasr. 5,Вапk iqlэгi komissiyasr.
Ноr bir komissiya togНl оluпduфап. sоцrа эп 9охu 2 guп
агziпdа ёz iclaslm рфгmаir vo seymin iimumi iclasr tigiin biittln
zаruгi mаsэlоlаrа dair ro'yini hazrrlamalrdrr. Seymin nizamnama-
sinin 66-cr maddosina gоrо qanun layihalari tig охuпчgdап kegmo-
lidir. Ugiincti oxunu5da qапuп layihosi sasa qoplur. Sеуш ikinci
oxrmugda Ьоуапilоп qantm layihasini qabul vo уа rоdd edo bilar.
Uпitдr dovlat оlап АzаrЬаусап Respublikaslnln Milli
Moclisi do ЬфаlаИlrdrт. Вфаlаtаh va iНpalatall раrlаmепtlоr
iigtin sociyyavi olan iimumi prinsiplaT Azorbaycan Respublikasmln
Milli Moclisinin strr*turuпdа, sosial torkibindo vo solahiyyot_
lorindo oz aksini tapmrgdrг. Milli moclis oz togНlindo vo
foaliyyafinda varislik оп'опаlоriпi do qоruуuЬ saxlaylt. АzагЬау-
сашп раrlаmепt taгixi ХХ эsriп iНnci onilliyinэ tэsadiif edir.
1918-ci il dekabnn 7-dэ АzаrЬаусап Respublikastnln parlamenti
tаgКl olundu. АzаrЬаусап parlamentinin Ьiгiпсi iclaslm AzoФay-
can Milli ýrгаsrпш sэdri M.O.Rosцlzada aqdr. Рагlаmепtdа tamsil

4,14
оlчпап biitiin frakstyalm Ьоуаппаmа ilo gжr9 edorak рагlаmепtdа
golocok faaliyyэtlarina dair ёz шбчqеlэrЫ чо рrоqгаmlшtш е'iап
etdilir. Вч va уа digar рrоЬlеmiп hэllino mtixtolif mёvqedon
уапа;mаlаппа Ьахmауагаq biitun parlament fraksiyalarr Ьir
mэsaioda Azarbaycanrn mtЫaqilliyinin qorunmasr, опuп milli-
siyasi htiquqlaпna sэdаqэt рriпsiрiпdэ yekdillik , ntimayig
etdirdilar.
АzоrЬаусап рагlаmепfi бz foliyyatinin ilk marhalasindo
miixtolif фаsi раrtiуаlап vo qIrrplan tэmsil еdgп 97 пэfаrdэп
ibarot idi. 19t8-ci ilin dеkаЬппф АzэrЬаусап lраrlапrепtiпdэ
Mflsavat 38, ittiЪаа 11, sosialistloг 12, Оhrаf (liberai) 10,
miistoqillar 9, Da9naksiityun 7, digэT егmапi раrtiуаlап 4 va milli
azlrqlarm пiimауопdаlогi 5 deputatla tomsil оlчпчгdч.l
раrlаmепtiп ilk todbirlorindan biri paris siilh kопfеrапsша
selйiyyotli niimayondo gёпdэrmоkdоп ibarat idi. Вu niirrrayandэ
hey'oti qargrsmda АzогЬаусашп miistoqilliyinin Avropa iilkolon
tarofindaп tamdtimasr vozifosi duruтdч.
АzаrЬаусап parlamenti olkodэ miiwaqoti ali qanunveгicilik
оrqаш hesab olunduфndan bir srга d0vlэt ahamiyyatli mаsоlеlоr
rniiassisloT moclisindo holl edilmali, elaco do АzэrЬаусап
Demokratik Respublikasrnrn konstifusiyasr brrrada tasdiqlanmali
idi.Mйэssislar maclisino sеgНlоriп asaslanirr hazrTlamao,
mэqsadila рагlаmопtdо Ьбуtik Ьir komissiya yaradrlrnrgdr. Bu
komissiyada biitiin fralsiyalann пtimауопdаlогi tэmsil oltrnmugdu.
1919-cu il iyutun 2lda АzоrЬаусап Respublikasшrm mi,iassislor
rnaclisino sеgНlэг haqqrnda аýаsпаmо qobul olundu, Osasnamo 4
fasil, 116 Ьэпddап ibmat idi. Эsаsпаmоуэ gсirо mЁassislar
moclisina sеgНlагdо cinsindon, diпiпdэц dilindan, milliyyatindan
astlr оlmауагаq 20 уа9rпа gatmrg biifiin Аzафаусап votandaqlan
i9tiTak edo biloTdilar.2
SegНlarin ЬаrаЬаr, miistэqil va qapalr keqirilmasi, moclisa
isa 120 паfаr tizv segilmosi nazarda tuШlurdu.
Sе9Нlаr 1920-ci ilin аргеliпо ta'yin edilmi;di.

1
Айдын Бмаев. Азербайдханское национально-демократическое двш(ение.
Баку. Элм. 1990 Sgh.41.
2
atraflr Ьах: Вакtiуаг Nасэfоч. АzаФаусап Demokratik Respublikasr. Bakl, 1992-

4,75
 Раrlаmепt milli оhэmiууаt dаgrуап bir srra qапuпlаr qabul
etdi. Haфi mtikallofiyyat, mаагifiп tagНli чэ inkigaf etdiгilmasi,
vatendaghq haqqmda qanun (l919-cu il 11 avqust) xiisusi
аhепrriууэtо malik idi; Мэsаlап, tokca Ьtшч qeyd efinok Hfayatdir
Н, ршlаmепfiп qвbul etdiyi qanuna gбrа 1919-1920ei todris ilindэ
xarici tilkolorэ 100 пэfэт abituriyent vo talэba е'zшп olunmalr idi.
iпgiltоrоуэ (10 поfаr), iИliyaya (23 пэfог), Frапsауа (45 nofor),
TiirНyoyo (9 поfф va Rusiyaya (l3 поfэr) tэlэЬо gбndarilmasi
nezorda tчhrluгdu.l Вir sбzlo, АzеrЬаусапш ilk parlamenti miis-
tэqil Azorbaycan RеsрчЬli|qд5lпlп hоrtогоfli monafeyini ifado edon
tarixi qanrlnlar]vэ qаrаrlаr qabul etmigdi. ýiibhosiz, ilk ршlа-
mепtimй bugtinНi mtistaqil АzоrЬаусап Respublikasrnm ilk Milli
mэclisinin fогmаlа;mаsrпа iiztinomoxsus ta'sir gбstormigdir.
АzоФаусап Respublikasrmn Milli Meclisi 1995-ci il
поуаЬпп 12dэ kegirilon segНlorin уеkuпч osasmda va l995-ci ilda
qobul оluпап Azarbaycan Respublikaпmn Milli Maclisino sеgКlэr
haqqrnda АzагЬаусап Respublikaslnln qапчпчпа miivatiq оlагаq
togkil edilmi;dir. Segki haqqrnda qапuпdа deyiliT: "АzоrЬаусап
Respublikasmm ali qanunverici hakimiyyoti оrqаш olan AzaT-
Ьаусап Reqpublikasr Milli Maclisini АzоrЬаусап Respubliuasmm
votanda5lan Ьч Qапшlа пriioyyan edilmi; qaydada majoritm чэ
рrороrsiопаl segН sisternlori, timumi, ЬаrаЬоr, birba;a segki
hiiququ asasrnda sаrЬаst, qaxsi vo gйli sosvermo yolu ilэ sеgiтiаr.2
SegH haqqrnda qanunda Milli Moclisin torkibi, salahiyyэt
mtiddati vo segki hЁququ Ьагаdо xiisusi maddolor oz aksini
tapmtgdrr. Azorbaycan Respublikasrnrn Milli Moclisi |25
deputatdan ibaгetdiT. Опuп solahiyyat miiddoti 5 ildir. Milli
Moclisin sаlаЫууоtlогi опuп ilk iclasr giinil baglantr va son iclas
gtinй Ьа9а gаhr. Milli Maclisin deputatlanmn solahiyyatlari
yalnrz Milli Maclisin salahiyyoti mtiddotinda qiiwadodir.
Segkilar giinti 25 yagt tamam olan va yaqr 25-dап gox оlап
Azorbaycan Respublikasmtn vatondaglan Milli Mэcliso dерчиt
segilo Ьilогlоr.

l Вохtiуаг Nасаfiэч. АzогЬаусап Demokratik Respublikasl. Soh. 30.

2 АzэrЬаусап
Respublikasmrn Milli Масlisiпэ sеgkilаг haqqmda АzаФаусап RespublikaslnIn
qапчпtr. Bakr, l995 Sah. 3.

476
 Milli Maclisin qanunvericilik salahiyyoti АzэrЬаусап Res-
publikasr Konstifusiyasrnm 8 1 -ci maddosindo tasbit edilmiýdiI. l
Milli Moclis dерчtаflагrшп oksэ;iyyeti Yецi AzaTbaycan
Pmtiyaslnrn iizvlaгidir. вrmuдlа уапаý1 Milli Mэclisde digаг
раrtiуаlатш пiimауопdэlоri do tэmsil оlчпmчqdчr. АzэrЬаусап
Respublikasrnm Milli Maclisinde li daimi komissiya fэaliyyot
gбstаrir. Вч komissiyalar apýrdakrlmdrT:
l.Hiiquq siyasofi vo dtivlot qчruсчluф mоsаlаlаri daimi
komissiyasr.
2. Btidco mоsэlоlогi daimi komissiyasr.
3. iqtisadi siyasot фimi komissiyasr.
4. Tobii ehtiyatlaT, energetika va ekologiya mosolalari daimi
komissiyast.
5. Аqгаr siyasot daimi komissiyasr.
б. Sosial siyasot daimi komissiyasr,
7. Yегli бztiniiidara mаsоlаlогi daimi komissiyasr.
8. Еlm va tohsil maselalari daimi komissiyasr.
9. Mэdoniyyat mэsоlоlаri daimi komissiyasr.
10. insan htiquqlarr фimi komissiyasl.
1 1.Beynolxalq rntinasiЫlaT чо parlamentlorarast daimi

komissiyasr.
Qanun layiholori iK yolla - Milli Moclis vo Prezident
Aparatt tэrэfiпdоп hazrrianir. Milli Mocbin togэbbtisti asasmda
hazrrlanan qашш iayihalaTi опuп daimi komissiyalannda iglonir,
mtizakiTo оluпur r.o Ьuпdап sonTa N{illi Maclisin mrizakirasina
taqdim edilir. Miili Moclisin hazrrladrýr qапчп lауihоlогiпiп cizti do
iH yolla iqlanir. Birincisi, Milli Moclisin perspektiv ig рlаш
asasmda hаzrrlапап qапш:l layihalэridir. ikincisi iso zоruri hаllагdа
deputatlann taqэbbtisti ila чэ daimi komissiya[ar tarafindan iglanib
hazu-lanan qanunlaTdtr.
Prezident арагаtt tаrоfiпdоп toqdim edilon qапчп layihalori
da Milli Maclisda miizakira
edilondsn sоша qэЬul olunur. Milli
Maclis tоrаfiпdап qobul edilon qапчп prezident torofindan gеri
qауипlа Ьilаr.

|
АzэгЬаусап Respublikasrnrn Konstifusiyasr. Bakr, l 996. Sah.25.

477
 3. ржLдмЕNт рлRтiYАLАш

cohat br:ndan ibaratdil ki, опlаr бz iяЫ mоhz, раrlаmепt

gэгgiчоsiпdэ hoyata kеgirirlэr, Klassik paTlament рЙуаlаппrп
fealiyyoti ntimayandBli sistemin yiiksak niifuza malik olduф
olkalardo mtivcuddur. Вчпuпlа уапаfl mfiаууоп бlkоIогiп siyasi
рrаktikаsшй partiyalr vo пtimауопdоli sistemin miixtэlif fогmаdа
Ьir-Ьiriпо qаrgrlrфr ntifuz еtmэsiпа da tosadiif оluпчr. Mesolon,
ba'zi hallarda dёvlot sfirkfirrlап partiya sГчkhrтlапш tamamilo
ёztiпа tabe edir. Веlэ саhэt hotИ birpartiyalr sistem .qaraitinda
nozara ga{pll. Digэr halda isэ partiya dбvlafi бziina ИЬ edir. Bu
иbеlik sosial hэуаtrп miixtalif sferalannda (siyasi, iqtisadi vo
ideoloji) ёzfinii gtistorir.
Klassik parlament partiyalarr АВý, Bбytik Britaniya vo digar
ёlkolorda faaliyyэt giistarir. ABý-da hamin раrtiуаlаr respublikagb
lаr ча demokatlar, B0yiik Вгitапiуаdа iso miihafizakarlar va
lефоristlоr раrtiуаlапdrr. ABý-da ffpartiyahlrq sistemi Amerika
Ьфuа inqilabr dovri.indo Ъpkktil Иршr$rr. Dеmоkгаtlаr partiyasl
1824-cii ildo, rеqрuЬlikаgrlаr partiyasr isa 1854-cti ilda to;kil
оlчпrпuqdчr, 1865-ci ildo Amerikada чаtэпй9 miihmibosi dбwiindo
demolcatlar partiyasr quldаrlrýш, reqpublikagrlar partiyasr isa
Ьфuаziуашп monafeyini mйdаfiо edirdi. Vаtопdаg mtiharibsi
qurtardrqdan sоша Ьu partiyalar arasrndakr kбHti fэrq аrаdап qalxdr.
Агtrq yti, ildon gохdur Н, respublikagrlar va dеmоkrаtlаr
рагtiуаsr пёчЬэ ilo hakimiyyэtdo Ьir-Ьiriпi ovэz edir. Нот iH
раrtiуа hazrrda ahalinin toxminan eyni sosial tabaqolori tarafindon
miidaГro edilir.
ingiltэTado xeyli опilliklэr оrziпdа раrlаmепtа segkiloTdo
уаIлrz iH partiya-mtihavizakarlar чэ lеуЬоristlэr qаliЪ gоlir, Heg
da tosadiifi dфl К, ýotlandiyamn vo Uelsin milli раrtiуаlапш
tomsil edon faal qruplar dаfоlоrlэ mйаfizаkатlilш чэ leyborist-
lагiп hakimiyэtda tistiЫiik toqНl efurrosinin qargrsrm аlrпаýа cohd
etmig lakin buna nail оlmаmtglаг. iпgiltэrоdо 1941, l948 vo 1949-
cu illordo qiiwoyo miпоп segН qanununa asason mаjоriаr segН
sistemi ;агаitiпdэ icrna palaИsrnm deputatlrýrna шаhz,
m{ihаfиэkагlаr va leyboristlor раrtiуаstшп пtimауопdаlаri segilir,

478
icma palatasmda hоr iH partiyanrn iiz fiaksiyasr va гаhЬаr
оrqалlап чаrdr. Раrlаmепtli tilkolorda Ьir qayda оlаrаq partiya
intizarm о dоrосоdо mёhkоm оlrrr Н, fraksiya goxluýu tamamilo
hёkчmоtэ tabe voziyyotdo foaliyyэ1 gёstэгir. Deputat miizakira-
don оwэl, ёz fi:aksiya liderindon gёstorig аlrr vo bu gtistariqo
uуýtш olaraq lideri iIэ hоmrау ;эkildэ i9 арапг. Notico е'tiЬаrilэ
tэbii olaraq fraksiya pxluФ hokumato iИot edon qtiwэyo рчгi-
lir. Вч qayda ela tilkolordo qаЬапq паz€rо 9аrрш Н, раrlаmепtdа
Ьч vo уа digог partФ hakim mбчqеуа rnalikdir, (mоsоlоп,
ihgiltэrаdэ mtihafizokarlar ча уа leyboristlar, Yeni Zelandiyaй
rnillatgilor, Yaponiyada liberal-demokratik partiyalar vo s.).
Pmlamentli respublikalmda parlamentdo уетlэriп 9охuпч
oldo еdоп раrtiуа hбkumoti toqkil efrnok hiiququ qаzашr.
Parlamentin daxilinda Ьч чэ уа digэr раrtiуаdап partiya qruplan-
deputat fraksiyalan yaradrlrr, Fraksiya пiimоуэпdоlоri паzэrdо
tutчlап qanunveгicilik iclasr Ёgiiп gfrndolik i;loyib hаzlrlауш, parla-
гпепtiп spikerin va daimi baliyyat gбstэrоп раrlашепt komissiya-
1апшп sэdrlагiпi to'yin ediTlaг.
Раrtiуаlаr qanunverici оrqапdа fraksiyalar, hiikumotda isa
пЁmауопdоlэri vasitasilo siyasi qоrаrlапп qabul оIuпmаsrшп ча
hayata kegirilmasinin igtirakgrlan kimi saciyyalanirlor.
Prezidentli respublikalarй isэ partiya intizamr zэifdir vo
раrtiуа fraksiyalan фhа Mad foalilyot gбstоrirlаr. Prezidentli
respublikalaTda mo'suliyyotli ча gепis solahiyyotlora malik
hбkumat tэ'sisatt olmadrýrndan icraedici оIqшш fоrmаlаqmаst
раrlаmепtiп foaliyyatindon kопшdа Ьа9 чегiг.
Веlэ bir sual оrtауа gжlт: parlamentdo рагtiуа пtimауэпdэsi
kimi tomsil olunan deputat heg НmIо vo heg па ila hesabla;madan
Mad baliyyat gtistэrmаk imkапша malikdiгmi? Bu suala cavab
чеrmэk iigtin аqафdаkl iig cahati dtizgiin dark edib qiymotlon-
diгmаk vacibdir:
Birincisi, parlamentin rizчЁ Ьu va уа digэr partiyanr tamsil
edir. О, hatta mtistaqil namizod Hmi depuИt seqilonda belo partiya
mэnsubiyyoti mtivqeyindo durur. Bu Ьаюшdап deputat опuп раrlа-
шепtа segilmasina imkan уаrаdап partiyaya bilavasitэ baýhdrr vo
раrtiуа intizamrna ИЬеdiг. Deputahn parlamentda giindalik
faaliyyofi опчп mэпsчЬ olduýu раrtiуешrп foaliyyat ргоqгаmr ilo

479
ýortlanir. Digor tarafden isэ deputat bmsil etdiyi раrtiуашп lideri-
nin va frakslya rэhЬэriпiп gibtaгiglari аsаsшф hэгаkэt edir. ikin-
cisi, раrrlаmепt iizvЁ homigo mfiэууоп qruрlшdап mаliууэ уаr&mr
ahT. bgilbrodo bela deputatlar
*sчЬsidоr namizod',
уэ'пi maddi
уагdrш edilon раrlаmепt iizvЁ аdlапdшlrr: Yиi gоlmiqkэп qeyd
edak Н, deputatlann'1naliyyolagdirilmasi praktikasr biittin ачrора
бlkэlоriпdа vo xiisusila ABý-da genig yayr,Imr9dr.
inki9af eftnig demokatik dovlэtlordo раrlаmепt iizviinrin
omok haqqr da yiiksakdiг. Моsэlап, АВý konqresinin hэr iK
раlаtаsшш fraidori 1991-ci il уапчаrrп ldon е'tiЬшап ildo 120 min
dоllаг mмg alrr. Miiqayisa iigiin qeyd еdэk Н, АВý prezidentinin
illik maa9r iso 200 mИ doltmdrr. Lakin Ьu оlkэdэ эш yiiksok шаа9
amerika kоrроrаsiуаlшшп maliyyo ;ё'Ьоlоriпiп rоhЬэrlэriпо
verilir. 1989-cu ilda hamin rаhЬэr iggilэr оrtа hesablr 344 min
dollar эmаk haqqr almr;lar.
Umrrmiyyotlэ, Ачrора бlkэlагiпiп vo ABý+n рf,rlаmепtiпdо
yalnlz о аdаmlаr nisbi mйstoqilfik mбvqeyindon grxrg eda bilir Н,
deputat segilnok Ёgiiп i'ztinii mаliууоlаgdiгmоуо qadirdir.
iigЁnciist, hаr hanst demokatik бikэdо рагlаmепt iizviintin бz
segН dairosindon asrlrhýr, deputatla onun segicilaгi аrаsшdа az-gox
alacla homi;a mочсuddur. Dерuйtm mапфfiшп taleyi sоп пэtiса-
do segicilorin ro'yi va iradosi ilo holl оlчпчr. Btma gёrо hэr Ьir
partiya va cleputat mопsuЬ olduýu segН dairasinda oz mбчqеуЫ
nainki saxlamaýa, hэttа mohkamlondirmaya daim mаrаq gёstarir.
Segicilarin ktitlэvi mtiфfiэsi olmadan heq Ьir раrtiуа
deputatlrýa narnizad iгаli stirdiiyii gэхsiп parlament rizviЁyiino
segilmosinэ nail ola bilmoz. Мэsаlэп, uzчп mtiddat раrlаmепt
segkilarindэ qэlаЬо qazaman Yaponiya liberal-demokTat partiyasr
1993-cii ilin segНlэrindo moýlubiyyato uфdr, Bela uýursuzluq,
1955-ci ildon sопrаkr dovr огziпdэ liЬrаl-dеmоlсаtlапд ilk mаý-
lubiyyofidir. Вчпuп aksini isa digor раrtiуаlапп пtimчпоsiпdэ qeyd
еtmэk оIаr. Bu monada ТiirНуаdо 2002-ci ilde Эrdоýашп baggrlrq
etdiyi Odalot раrtiуаslп п sеgНlоrdэ qэlabosi sэciyyovidir.
Yаропiуашп libeTal-фmolcat paTtiyasrnln цýш,5цzluýчпа
ba9lrca sobab hаmiп раrtiуапш rоhЬогliуiпdа ii2a ýшап
riiqvatxorluqta baýlr segicilarin liЬеrаl demolcatlara e'timad
gcistormamasi idi. Notica е'tЪагilа бlkanin Ьаg naziri K.Tanaka

480
istefa чегmэуа mосЬur oldu vo 1993-cti ilin раrlаmепt sеgНlэгiпdо
бz namizadliyiцi qеугi-рагtiуа xstti ila qrana havalo etdi.
Qanrmvericilik fэaliyyatindo va dбvlat qатаrlагшrп qabul
olunmasr pTosesindo ратtiуаlапп bilavasita i9tirakr say e'tibariiэ
eyni deyildir. Моsоlац FTansada segН kampaniyasmda 20-don 9ох
partiya tomsil olunм da сэmilryоtiп idаrа оluпmаsшф bir-iН
partiya igtirak edir. Lakin аwора tilkolarindo partiyalar бz siyasi vo
simastm saxlamaqda davam еdirlэr.
ideoloji-Parlament
paгtiyalatr segkilorda daha 9ох mandat (depuИt
yeri) olda сfuеуэ 9аlrgшlаr. Вч mэqsоdэ nail olnaq ршlаmепt
раrtiуаlаппа iйkап чеriг Н, опlаr hбkumаtiп fогmаlаýmаslш
bilavasita tа'miд etsinlor vo ciz siyasotini hэm ршIаmепt vo elaca
do hбkumаt vasitosilo hayata kegirsinlar. SegH kampaniyasrnrn
baqa gatnnasr ilo раrlаmепt раrtiуаlаrшrп faaliyyoti praktiki olaraq
dayanrr. Nizаrппаmэуа vo оп'апэуе чуýчп оlаrаQ depuИtlara
miixtalif sэviyyolarda biitiin mаsаlэlаriц о ctimlodan раrtИ
daxili рrоЬlеmlоriп halli Ё9Ёп genig salatriyyэtlor чеrilir. Partiya
lideri раrlаmепt qruрч tогоfiпdоп segiliT чо опtш qargrsmda
mэ'suliyyat daýtyrr. Вч tipli prrlament partiyaltn аksаr
hallarda ciddi markazgilik prinsipi osaslnda tagkil оlrrпчr. Son
illог опlапп foaliyyotindэ oЦeНv рrоsеslаriп proqnozlaqdrпl-
mаsша boyiik diqqэt уеtiгmаk va hayata kеgirэсаklоri siyasofin
planla;dmlmasr meyli tazahiir edir. Lakin bu faaliyyot bir qауй
olaraq раrtiуашп аi2аmпаmо оrqапlаrr tаrоfiпdэп deyil, mtixtalif
xtbusi klublar, qruрlаr, assosiasiyalar, ixtisaslaqdrnlmr9 politoloji
frrшrаlаr vo s. vasitasilo hoyata kеgirilir,
PaTlament рагtiуаlаппrп iНnci baglrca tipina ela раrtiуаlаг
aiddir ki, оlаr pmlamentdo арапlап iýo siyasi foaliyyatin
istiqamatioгindon biri kimi Ьахrrlаr. Вч tipli раКiуаlапп
tаgНlаtlапш farqlandiran соhэt оdчr Н, опlаг daimi чэ nisbi
sabitlik kasb edan tizvluyo malikdirlar, digаr tагаfdоп iso hаmkаr-
1аr ta9Нlatr чэ bagqa k0,tlovi taqНlatlar ршlаmепt раrtiуаlап ilo
omokdaglrq еdiг va oz fэaliyyotini bu ршtiуаlапп iяi ila
olaqolandiriTlor. ikinci tipэ aid olan partiyalar deputat korpusu ila
az baýlrdrr. LaKn hаmiп рагtiуаlапп parlament fiBksiyalan раr-
tiуалш faatiyyotindo fэal igtirak edir vo опlапп аршdф r;do
mйtim rol оупауrrlаr. Srrf рагtiуа оrqапlап daha geni; htiquqlara -

481
kоmiЫgr Bqkil еfiпэk, уrýшсаq,lш, kопfr_апslаr vo qчrulиуlш
kegirmak sэlahilryotlorino malikdirlor. SegH kоmрапiрlаrrпm
yekunlmr раrtiуапrп yeritdiyi siyasotin чэ kаф segkisinin ba;lrca
mе'уап Hmi qiymotlandiгilir. SegНlardo moýlubiyyat siyasotda
va siyasi rohbar hеуэtdэ dауi9iНiНэr apanlmasrna sаЬэЬ оlur.
ikinci tipa aid оlап раrlаmепt раrtiуаlаппш bo'zisi Ё9
miixtalif zэrпiпd+-даrtiуа strшktчrш, deputat kоrрчsч, hаш_
kаrlаr va digэr kiitlavi toqНIatlar эsаsmdа fогmаlаgrr. 70-80cl
illorda bu Ёpli partiyalarda раrlаmепt qruршщ ziyanrna partiya
strrrktr:rцпrш rоlч nisbotan giiclanmigdir, Beynolxalq inteqгasiya
homin раrtiуаlап qагатlаrш i9lanib hмrrlадmаst рrоsеsiпiп
somorэliliyini daha da аrhrmаýа, ёz fэаliууэtiпdэ kбhпа mohdud
gargivoni va оп'апочi pmqmafizmi aTadan qaldrrmaýa чайr
etmiqdir.
Ршlаmепt раrtiуаlаппrп iiqiincii tipinэ раrlаmепt
faaliyyэtino iicinci dагасэli iq istitmoti Hmi Ьахап partiyalar
daxildir. Вu tipli раrtiуаlаг kоmmцпist partфlandrr.
Наzшdа qorbi ачгораdа kommunist раrtiуаlап iНnci diinya
mtihаriЬоsiпdэп sоша alda etdiyi раrlаmепt nЁmayendaliyindon
mэhrum оlmuglаr.
Nohayat, апtiраrlашепt (parlameut эlеуhiпа оlап)
раrtiуаlаr da mdvcuddur. Beia раrtiуаlаг раrlаmепtdа faalilryat
gбstэrmаkdоп prinsipial surotda imtina еdiг vo hotta segНlarda
igtirak еfiпэуi bа'zi ideallara xayanat Hmi qiуmоtlопdirirlаr. Вu
tipli раrtiуаlага spontaneНst togНlatlar (l968-ci ilin mарпdа
Frапsаdа yaranmrgdrr), Almaniyada miialyan mатhаlаlаrdэ
"уа9rllаr чэ saiT daxildir.
Parlament раrtiуаlапшп stпrkfuruпчп segН sistemi vasitasila
fоrmаlаgmаsr miixtolif cilkalorde ёzЁпаmахsus xtbusiyyatlor kosb
edir. ABý-da segН sisteminin ba9lrca xiisusiyyoti segН strukturu-
пuп iНpillali olmasldtг. ilk segНlardo hаr Ьir partiya neco dеуагlаr
"namizadini namizadliya irali siir{ir. SеgНlаrdо iqtiгak etmoyi аrаl
еdопlагiп hamtst sоsчеImоуа colb оluпчr. Xiisusi sеgНlэrа iso hаr
iH раrtiуапш оп 9ох sas toplayan паmizэdlэгi iroli siiTiiltir,.
Аmегikа segН sisteminin digэr saciyyэvi xiisusiyyofi peвonalla;-,
mastdlr. Наг bir segici nainki deputat segilmok iigtin hansr namiza-

482
 \

do, hоm do hanst prezidenta sas verdiyini bilir. Ozti do sеgНlоr Ьir
grin erz indo kegiriliг.
ingiltoгedB segН sistemi isa аmеrikа segН modelindan
fuqlanii. Вёlо Н, mtihаfizоkаrlаr partiyasrtrln strrkturu ciddi segН
prinsiplэTi эsasrnda fоrmаlаgr. SegH dairasinin Assoýiasiyast
bagtrca halqa hesab оlчпrг. Аssоsiафаlапп sayl segН dairolorinin
sауша чуфп golir. Deputat ve уа de,putatltýa паmizэd hоr il
Assosiasiya qаrgrsrпй hesabat чегir. SеgНqаЬаф ig араппаq
meqsodila miixtэlif kбmokqi kоmitаlэr - mali}.yo, qadm, siyasi
mааrif, hэmkаrlаr, yerli бziiпtiidага ve tэbliýat komitэlori уаrа-
drlrr. Assosiasiya mоrkэzlо razrlrq эsаsшdа паmйоdlоr iгаli siiTtir.
SеgНqаЬаф ргаktiН i9 hаr Ьiя segН mantaqasi nэzdinda faaliyyot
gёstоrэп ljzоНаг tоrоfiпdоп hayata kegirilir. OzoНar "bloklara,
baqqa sбzla, qruрlаrа bёliiniiт. Вч Ьlоklаr evlordo fэaliyyat gбstэ-
тап qruрlаrа чуЕuп gоliг. Раrtiушlш еч qruplanndakr iizvlari mэr-
kozdan tэ'уiп оluпап faaltrar tэгоfiпdап vahid goНlda Ьiгlоgii vo iq
арапr. Bagqa sбzlэ, mtivafiq эdэЬiууаtlап yaylr, sоhЬэtlог kegiriT,
partiya mitinqlэri va segНqabaýr kоmрапiуаlаr togНl еdiтlэr. Вir
qayda оlаrаq mtihafizakarlar partiyasmdah fоаllаг yerli diikangrlaг,
кrdа sапауеgilаг va dёчlэt mо'mtrrlап hesabma ta;okkiil taprT.
ingiltarэda раrlаmепt ýtruktшгlап va раrtiуа strйtчrlап arasmdakr
slx alaqo hоm do mэrkэz saviyyэsindo holl оluпur. Belo Н,
mfrhаfuэkаrlаr раrtiуаsшш ilda bir dofo 9аýпlап konfranst
раrtiуашп iqini qiymatlondiгir, onun siyasatina vo togНlat masolo-
sina dair qotnama qobul edir. Konfransrn tarНbi maraq dоýrгчт,
ТоrНЬа lоrdlш vo icma palatasmйkr biitiin deputatlar, mtihafiza-
kаr]апп iclasrnda segilan раrtiуа lideri, qarqrdakr segНlarda паmi-
zadliyi паzаrdа tufulan gэхslог vo icTaiyyo komiЪsinin tizvlori,
раrtiуашп digаr mэ'suliyyotli iggilaгi, hоr bir Assosiasiyadan
yeddi niimayando, hоr iH раlаtапш раrlаmепt fiзksiуаsuшп tizvlari
vo bagqalan daxildil. Olamatdar haldrr Н, deputatlar vo depuИtlrýa
паmizэdlэr bu partiyada rаsmi status аIш ча ali orqanda пtimауэп-
doliya malik olmaq hiiququ oldэ еdirlаг.
Мtihаfizоkагlаг partiyasrnda konfransla yanaýl раrtiуа
lideгinin mэslahotgi оrqfiш olan Markozi gura faaliyyat gёstэrir.
Bu gurаdа пiiшвуэпdоlik агаsшdа lогdlаr раlаtаsшш britiin i,izvlori
iclas арагпrаq htiququna malikdirlor.

483
 ýrrгашп iсlаslагаrаsr di'wiindэ foaliyyэt gёstеrэп icraiyyo
komitosindo biitrin раrlаmепt fTaksiyalan tomsil olunur. Рагtiуапш
iсrаiууо komitosinin mЁhiim btilmolorindan biri ршlаmепtо
nanпizadleT masolosi tizro fэaliyyot gбstэгоп daimi moslohat
komitasidir. Komitanin fuлksфlаппdап оп mtihtimti Ьu vo уа
digor gэxsin раrlаmепt iizvliiyiina namizadliyinin miimkiinliiyiinй
diqqotla оуrопmоkdir. Komitado homginin, partiyamn раrlаmепt
taqkilatqrlan genig tэmsil оlчшпчgdчr.
Мfrhайzоkшlаr раrtiуаsшш тэhЬ оrqаш partiya liderinin
пэzаrаtiпdа olan Markazi Ьiiгоdчr. Вiirопчп an miihtirп отqап-
lаппdап biri iso рагtiуашп раrlаmепt fraksiyasmrn katibliyinin
funksiyasmr уеriпа yetiTan tadqiqatgrlrq ;Ki'basidir. Мiihаfizоkшlш
раrtiуаsrшп раrlаmепt fraksiyast, deputatlar чо hэtta deputathýa
паmizаdlаг рагtiуапrп siyasatina bйttin sэviyyalorda tа'siг gtistэгir
чо Ьuпчп hayata kеgiгilmэsiпо пэzаrэt edirlor. Mahiyyat e'tibarilo
рагtiуа deputatlann раrlаmепt foaliyyati iigtin kбmokgi qiivva kimi
поZаrо 9агрш.
Bбyi.ik Вгitапiуаruп lеуЬоristlаг paгtiyasr isэ parlamentdo
trеd-учпiопlагш manafeyini tamsil efinak maqsodila yaTadrlmt gdrr.
Рагlаmепt fuksiyasr Ьч partiyada й hamiqa bopk rol оупаmtgdtг.
Lakin bu пйfuz 70-ci illarda koskin paПiyadaxili mtibariza
noti casinda xeyli azaldrlmrqdrr. Рагtiуапш faaliyyotinэ dаir bagirca
mоsаlоlgr "iigliik" sovillvasinda: раrtiуа toEКlatlannrn niima-
yandalori, hоmkаrlаr vo ýопrп iso раrlаmепt fгaksiyalarr
tаrаГrпdап holl olunur. Leyboristlarin раrlаmепt funksiyasr h0ku-
mаtэ qагgt grxrg edo bilmoz. qfinki о, h<ikumata пэzаrоt edir.
Nаzirlаr kabinetinin ozii paTlament fraksiya.st tоrоfiпdэп to'yin
оluпur. Fralsiya tэrоfiпdэп segilen ча mtixalifot mбvqeyindo
duгап partiya lideri hеm da fraksiyanm sadri hesab edilir. Lider
qalabo qazandrqda bag паziг segilir.
Biiyйk ВгiИпiуапrп Ieyboristlar partiyasrnrn ali оrqапr hаr il
gаýпlап konfrans hesab оlчпur. Наmiп konfransrn пiimауэп-
dolarinin tarhbini partiya, hоmkаrlаr чэ Ьrшlаrа qogulan digor
tagНlatlann frzvlari, homginin vazifosindon asrlr olaraq parlament
deputatlan ta9Н1 еdiтlэг. KonfTansda deputatlann sosi hэIledici '

olmasa da опlаr bбytik ta'sir giicrino malikdirlar. Копfrапsdа

484
iсгаiууа komitasi segilir. Bu komita раrlаmепflо vo уегli sеgНlэгlа
baýlr оlап mosolaloTo хiЪusi diqqat yetiTiT.
Miihafizokmlm чФ leyboгisfloT partivasrna кrs оlап
раrlаmепt fэalilyotinin хiistlsilryэtlari kontineTrИl avropa раrtiуа-
1апшп 9охrши xasdr. Вч раrtiуаlапп, mаsаlап, sаýlапп чэ elaco
da sosial-demokгatlann strukfurtrщш fоrmаlаqmаsr vo faaliyyat
meyli ciddi чэ dэqiq рriпsiрlоrо эsаslап,r. Saýlm vo sosial-
dеmоkrаtlаr segН dаirаlэriпiп vo mantaqolorinin prinsiplari iizга
toqКl оlrшrтlаг. Bu tipli partiyalafa frzv olmaq Hitlovi хаrаktеr
dаgrmrг. Maraqlrdrr Н, рагtiуа iizvlari asason deputatlardan va
segН kоmрапiуаlапшп Ьаllаrrпdап iЬаrоtdiг.

485
 , xvII FoSiL
siудsi siлuкчэ siудsi марашМат
t. siудsi ýijuпuг* мднiууэтi
Siyasi madoniyyat йmlrmi mоdопiууэt апlарgrпlп kompo-
пепtlэriпdэп biridir. Modoniyyot апlауtgш,п digar tоrэflаri iso
maddi vo mэ'пачi mэdoniyyatdir. Siyasi modoniyyatin mаапчпч
vo struktчru Ьаrэdо ohateli vo dtizgtin tаsоучЁrа yiyolanmak i.iqiin
"madoniyyot anlayrgrnrn, xiisusilo mа'пачi modoniyyэtin mahiy-
yatinin qrsa tahlili mэqsаdаuуфпdчr.
ictimai inki9afin hаr bk mЁоууап konkret шоrhоlэsi
madoniyyatin yeni Иriк tipini dоýuгur. Comiyyotin taгixi inkigaf
mатhеlоlоri yenilagdikco mэdaniyyotin mэzmчпч da doyigir vo
takmilloqir. Моdэпi toroqqi pгosesi уаlшz maddi ча mэ'пэчi
sorvotlorin toplanmasr mо'паsшй Ьа9а dii;Ёlrnamolidir. Bu proses
hаm do Ьоgаr mэdaniyyotinin iroliya dоýтч inki;aft, аdаmlапп
tarixan toqokkiil tapan mэ'пачi baliyyotinin tokmillo;masi vo
yetkinloqmosi Hmi grxrg еdiг. Аdаmlапд ma'navi balilyotinin
noticaloгini ohatэ edon mo'novi madanilyot maddi modaniyyatlэ
olaqo dagryrr. Modoniyyatdo ictimai hэуаtш zэnginliyi ifado
оlчпur.l
Madaniyyat ictimai talabatl iidamak iigiin asrlar Ьоуч
bo;ariyyot tarofindan уаrаФlап ve уаrаФlmаqdа оIап maddi
ya mо'почi sorvatlarin dауаrlоriп mэсmчudчr. LаНп
madaniyyat уаlrпа iпsапlапп faliyyatinin noticasi deyil, о ham do
amoli doyi9dirici foaliyyat prosesidir. TadqiqaTgrlar mo'novi
modoniyyati mtixto]if mcivqedэn qiymatlandirirlor, Mэsolan,
mэdэпiууаt probleminin gбrkэшrli todqiqatgrlanndan biri olan
А.i.Аrпоldоч mа'пэчi modeniyyofi kопkгеt Игlхi inki;af kasb
еdэп mо'почi sorvotier sistemi, comiyyatin mо'почi potensialt,

' Б.С. Ерасюв, Социальная культуролоrия. М.,2000, Sаh- 9.

486
insanlann yaradrcrb,q prosesi v0 аdаmlаr шэsшdа mtiэууэп
miinasiЫlarin iйdэsi kimi nazaTdan kФiTir.' M.ý.Kaqan
nradaniyyoti iпsапlаrш foaliyyoti naticqsindo mеуdапа 9жап
hadisa, mо'почi nodaniyyoti isq опчц torkib hissosi kimi tohlil
ediT.2 ЭlЬоttо, mэdвпiууэt spesifik ruэ'почi faaliyyotin mэhsulrr
obnaq e'tibarila son пэtiсоdа mо'пачi хагаktеr daqryr.
BЁtбvltikda madanilryot yainlz maddi vo mа'пэй
sоrчэtlаriп mocmuu olmadrф Ншi, mo'nevi modeniyyot da апсаq
mо'пэчi sогчаtlаriп toplusundan ibaTat deyildir- Ма'почi
modoniyyat nainki уаrаdilап vo уаrаФlmаqdа оlап ,mо'почi
sarvotlorin mасmччпц va istehsalrm, mfivcud comiyyatin ov_
volН inНgaf шеrhоlоsiпdап modeni irs Ншi saxlaФýt sarvat-
lаri hоmgiпiп, mэ'поyi sarvotlorin уrрlmаш ча isteh-lahm
ehtiva edir, madaniyyat mfiassisalarini tahsil, sistemini уа
kiitlovi iпfоrmаsiуа vasitolarini бzfiпdо Ьirlа9diriг. Modэniyyat
mйassisэlori чэ Hitlovi informasiya vasitolari me'novi mаdапiу-
yotin istehsalr, yaytlmasl vo smtlanmasrnda miihЁm rоl оупауrriаr.
G.A.Baller haqlr olaraq qeyd edir Н, "...madoniyyot уаlшz
maddi va mэ'пэчi sагчаtlаri deyil, hаш do Ьэ9оr Иriхiпiп hог Ьir
morholasi Ёgtiп sociyyavi olan madaniyyotin ymadllmasr va isfi-
fada olunmasr metodunu, mtialryon эmэk vordiglarini, tahsil оп'э-
пэlэriпi, еlэсо da yaradrlan sэrчаtlаriп yayrlmasr чэ miibadilosЫn
tagНli fогmаlапш, опlапп sахlапmапш чэ s. ahato edir.3
Ma'navi modaniyyot bu va уа digэr dэгэсэdе ictimai hоуа-
fiп btitiin sfегаlаппdа пэzага 9аrрш. LaHn mо'почi medoniyyat
daha ohatoli, geniq vo goxcahetli gaНldo mа'пачi hoyat
sfеrаsшdа бz aksini tapг. "Mo'novi madoniyyot camiyyotin
mа'пой hоуаfiпш inkigaf etrrrakdo olan keyfiyyatcэ mtiayyan fipi
Hmi glxrg еdiг.а
Me'navi modaniyyot hamginin Ьч va уа digar sosial
sistemdэ fоrmаlаýап ;axsiyyatin mа'пэчi alamini do gеrtlопdiпr.
Нsr Ьir comiyyotin mо'пэчi hoyatr hэmiп cэmiyyafdo mа'почi

l Арнольдов А.И.Культ}фа и совЁменность. М,, 1973, Sэh.7.

2 Каган М.С.Человеческая
деятельносБ. М., 1974, Sah.185.
З ЭА.Баллер. Коммунизм. Кульryра. Человек М. 1979. Sэh.21.
О Яковлев Б.Д. Методологические проблемы исследования истории
социмистической дцовной культуры, Л. 1 978.Ssh.23.

481
rnodoniyyotin inkiqaf dorэcasi ve паiliууэtlогi ils sociyyolanir.
Мо'пэчi modaniyyot ша'пачi hоуаtш biitiin mэdопi noticalorini
tiztindo Ьirlоgdirir. Demoli, "mэ}.ovi hayat ve "mo'novi mado-
ni5ryot anlayrglarr bir-birЫn sinonimi Hmi 9xt9 еfoпir. Мэ'пэчi
hayat фhа geniý anlayrgdrr, mo'navi modaniyyэt опtm 9ох
mflhiim tоrаflэгiпdап biridil. Homin anlayrglar iimumi mоапuпrrпа
gоrо bir-birino чуЁчп gаlsаlэг do mаdапiууаt mа'почi hayatdan
sistemШil,i, пizдmа salrnmlq strшkturч, tortibatt vo поrmауа
dftqmiiE vэziyyati iIэ fоrqlопir.
insanln madoni-tarixi prosesin subyekti Kmi foaliyyэt
gбstarпrosina Ьir tоrоfdэп соmiууэtiп inkigafina istiqamotlonon
hadisa Hmi, digoг toTэfdon isэ hаr bir fardin oziiniin mo'navi
аIэmiпiп fогrпаlаgmаstпl чо takmil lэgmоsЫ ;ortlondiron xiisusiy_
yot Ьахrmdап diqqot уеtirilmэlidir.
МiirэkkоЬ ictimai fenomen olan mо'пой modoniyyatin
tohlilina Ьirtэrоfli deyil, kompleks уапаýmаq talob оlчпчr.
Мэ'пауi madoniyyot mа'пачi sarvatlarin, ideyalann, bilik_
Iоriп, giiriiglаriп, axlaqi ча falsofi sarvatlorin, tohsilin, elmin,
incasanatin va sаirапiп mасmччdчr. Мо'пачi modaniyyot
idеуаlапп, gбrtýlэгiп mехапiН mосmчч kimi grxr; еtmiг. О, hэm
do goxsiyyotin dфf,псо tаrЯпiц tofokktiг modoniyyotinin, amali
dачташqtшп fогпrаlаgmаsrпdа miihi.im rоl оупаук.
Camiyyatin mа'пачi madoniyyoti опчп ma'novi hэуаtr ila
qrnlmaz alaqo kosb edir va Ьir-Ьiгi ilэ qargrlrqlr tа'sirэ malikdir.
Mo'noyi modoniyyot по qаdэr gox inkigaf etni; olarsa, mо'почi
hoyat da Ьir о qodэr zangin оlаr: Eyni zamanda mо'почi,hауаhп
inkigafi mэ'почi medoniyyati zопфlэqdirir. Вir scizla mаdопiууэt
iпsашп faaliyyotinin komponenfidiT, опчп hоуаhэш mtixtolif
tогоflоriпi tamin edan foaliyyat sisteminintorkib Ыssэsi чэ gortidir.l
Umumi modoniyyat anlayrgrna aid оlап mo'novi шоdо-
niyyatlэ yanaýl siyasi mоdэпiууоt do ma'navi hayat hadisosidiT.
Ma'novi hoyatrn btitбvlЁyiinti vo zanginliyini to'min edan amillar
srasmda siyasi modaniyyat spesiГrk уеr futrrr.
UmumЬоgоri madoniyyatin tэrНЬ hissasi olmaq e'tibarilэ
siyasi mэdoniyyot haqqmda ilk tosawiiT hаlэ antik ýэrq

|
Б.С.Ерасов. Соцsальная кульryрологкя. М.,2000. Sah, 8.

488
iilkaloгindэ, Yчпашshпdа чо Romada mеуdапа golmigdir. Qodim
Qiпiц mtitэfэkldr filoppfu Konfutsi, antik YuвалrsИп folsoti
fikгiпiп ensiНopedik zэka.Mhiblori Рlаtоц Aristotel vo ЬаЕqаlап
siyasi modoniyyetin mоzццшlч va bo'zi iiпsiirlэri barado maraqlr
fikirlэr sciylomiqlэr. "Siyasi modaniyyot tеrщiпiпi elmi adabiyyata
ilk dgfo XVIII оsrdэ аlmап filosofu i.Herder gotirmigdir. Вuпцп]а
Ьеlа siyasi modaniyyafla baýlr olan siyasi hadisolar hаqqщdа
поzаriуу,э mahz, )О( аsriп огtаlаппdа tagakktil tаршgdrr. Siyasi
mэdoniyyat пэzоriууаsiпо sanballr elmi tёhчо ,аmеrikа alimlвri
Аlmопd, VеrЬа, ingilis Rоцr, аlшвп todфqatgrsr fоп Воуmе,
fransrz nozariyyogisi Dушчеrjе vo bagqalan tarofind€n ЬахЕ
edilrniqdir. Siyasi mаdапiууэt termini siyasi elmin kateqoriyasr
Нmi qоrЬ adabiyyafinda ilk dofo аmеrikа plitoloqu Almond
tarafindan istifado olrmmugdur. Bu politoloqun fikTinco, siyasi
madaniyyot hэг biT sфsi sisФmin spesiflkliyini el<s еtdirоп siyasi
fэаliууэt isfi qamotinin xiisusi tipidir.
Siyasi mэdопiууаt ргоЬlеmiпо dair ап ahamiyyatli fikirlаг
аmеrikа politoloqlan Аlmопd va VеrЬrшп l'Votandag madaniy-
yati Ktabmda iroli stiгfrlтпtiqdiir. Вч НИЬй qeyd olunirr Н, "siyasi
modaniyyэt mcivcud sosial sistemin iizчlэгiпiп fоrdi m<ivqelэrinin
va faaliyyat istiqamatlorinin mocmuudur, siyasi faaliyyotin osasml
togkil edan чо hsmiп faaliyyafi mа'паlапdrrап subyektiv sfеrаftr.
Fэгdi foaliyyat istiqamatlari бziinda Ьiг srra iinsiiгlari, ilk пdчЬаdо
idraН fэaiiyyot istiqamotini ehtiva edir. Ba9qa sбzlа, о, siyasi
оЬуеktlоr vo ideyalm haqqmda diiTtist va yanlrg bilikloгi, siyasi
оЬуеktlэr Ьаrэdо miilahizo va гауlэri oks еtdiгiг.l Ёmumiyyotlo,
Almond ча VеrЬапrп fikrinca, elaca do b'zi digог tadqiqatgrlaпn
mtilahizasina gоrа siyasi medaniyyat ёztindo mэ'пачi hэyatrn еlэ
iinsiirlarini tacasstim etdirir Н, Ьuпlш siyasi foaliyyat istiqannatinin
daha sabit mосmuчпч saciyyolondirir.
{ | ВtЫ adэbiyyatda siyasi modoniyyato 9oxsaylr mcivqedan
yanagilrr, опа miixtэlif mэ'паh tо'riflог verilir. Siyasi madaniyyat
fenomenina miiasir politoloqlar psixoloji, kompleks (iimчmilаq-
dirici), погmаtiц evristik, sosiabpsixoloji va aksioloji mбvqe-
lэrdап diqqat уеtirirlэr.

l Политология: Эrrциклоледr,rческий словарь. М. 1'99З. Sah 265.

489
 |,Q.ЬtmопФm mоktоЪi Hmi sасiууаlапоп
psixololi уапа9ппа
siyasi Tnodoniyyati sosial-siyasi obyektlaro ч€ prosesloTa
istiqfioflo,non psixoloji dost Нmi oks etdirir.
| П.МеМЦ R.ТЖkеr va LJ)ittmerin gёrtýlагiпi aks еь
dirоh kompleks, ftmumilogdirici уапаýmа siyasi mэdэniyyoti
siybsetdo baq' veranlfulo mэhdudlb9drnr. D.Merviko gёrа siyasi
mоdэпiууоt siyasi sistemla eynilik tоgНl еdir. R.Takkerin fikгiпсо,
siyasi пrеdапiууоt siyasi miiмsibatlэrdon ibaratdir vo spesifik
mаапrша malik deyildir.
lШоlшаПч уапаgmаdа siyasi mэdэпiууэt siyasi sisвm
tоrаfiпdэп qobul edilon siyasi dачrаш9 поrmаlап чо пiiшuпоlоri
kimi sociyyolondiгilir. Вu fi}Ti daha gox L.Pay ча D.Pol
эsаslапdrпr.
lnvristiK konsepiyaya gоrа siyasi madaniyyot аrш olunan
dачrjшgrп Jripotetik (fэrziyyaya asaslanan) погmаtiч modelidir.
(S.Xa.ntinqton).
|Sosial-psixoloji mtivqe isэ siyasi modэniyyoti cilgtiya
salmmrg dачrашg поrmаýl kimi sociyyolondirir. Веlэ mcivqeyo
gёrо siyasi шоdапiууэtiп mоапtшrшu obyektiv sosial аmillэr
mflаууэпlоqdiгir.
taKsiotoli ntiqteyi-nazar siyasi madэniyyoti miioyyon -
qaydilardan iЬалэt оiап doyarlarin mосmuu kimi qiymotlondirir чо
опа hаm miisЫ, hаm do mопfi dоуэrlаri aid edir,
Роlitоlоqlагш rttiаууап qismi haqlr olaraq siyasi
madaniyyэtin fоrmаlаgmаsrпdа mo'novi hoyahn mtihiim',instirti
olan siyasi gliurun rоlчпа xffsusi iisttinliik чеriгlеr. Siyasi
madoniyyotin mаzmчпuпuп ohatoli чо diiriist буrэпitmаsi siyasi
gtiurun mahiyyэtinin izф оlчпmаsr maqsadottyýunluýunu qartlan-
diriг. Вчпчпlа оlаqаdаг qeyd efuak часiЬdiг Н, siyasi ;iiur siyasi
mоdопiууэtiп fоrrrаlа9фпlmаsmш оп miihiim iinsiirii Hmi grxlq
edir, Qпоsеоlфi Ьашmdап siyasi giiur фаsi еlmiп ba9hca
anlayrglarr va kateqoriyalan ilэ slK baýhdrr. Siyasi ;i.iur siyasi
modэniyyotin yiiksok marhэlosidir, опш inki9af etrni; formasldrr.
Siyasi giiuг siyasi йчrапrgrп subyektiv mexanizminin sэmэrоli
asasl vo ymiyyotin siyasi sisteminin subyektiv fundamenti Hmi
9txt9 edir.JDtinya miqyasrnda btit0n tadqiqaфrlar tогоfiпdап siyasi
qiiчr siyasatin psixi ifadasiпin mэсmцч, фаsэtiп subyektiv
490
kоmропепti vo шiiхtаШ qarriflorda qoxcahatli saviyyado
teza[iir edon ictimai gЁur v,arimh Цimi qiушаflапdirilir.
I Dtinya siyasi elmindo siyasi gЁчгrш subyekti osason iig
saviyyoda аrа9drпhr. Biriцci soviyyoda siyasi giiur aktual siyasi
rnozlntm dagryan mosolalaro dаiг comiyyatin kiitlovi Иmi
поzаrdэп kеgiгilir.I
Kiitlovi siyasi giirrr cemiyyotin siyasi modoniyyatinin tipini
vo sэviyyesini miiоууэп edir, siyasi йчrаш9ш daha tipik vo
ktitlovi чшiааtrш qortlandirir. iНnci sovilyodo siyasi Etiur
siyasotlo baýlr olan Ьбуtik (sosial sinifl.ar, milli-etnik birliklor,
ohalini:r miixtalif qruрlап va вЬоqоlогi} чэ H9ik (siyasi еLiЩ
hаrЬi hёkчmоt xtmtast, hakim раrtiуапш sipsi biiTosu, tэфq
qгrлрu tipi olmaq e?tibarilo mrlxtэHf lobbi ЬirННогi vo s.) qr,шрlапп
tirnrrmilэgmiý ýiiuru Ншi qаrh оlшtчr. Belo siyasi giiчr qruрlапп
siyasi foallrýrnm intensivliyini, istiqarnotini vo mоzmuп@
lопdiгэп tasawtirlorin mэспсuu kimi saciyyalonir.z
tigtincii saviyyada siyasi gflчr siyasoti mtixtolif оi.ir dэrk
edon, опч az va уа 9ох daracado daqiq qiymotlэndiran vo siyasi
planda moqsodytinlii foaliyyэt giistaran qaxsiyyotin, "siyasi faTdiл
хшаktегi vo keyfiyyati baxrmdan Ьа9а dtiqiilur.
Comryyotin siyasi qtiuTrmda adanlannpraktiki faaliyyati ilo bu
faaiiyyatin sosial gэгаiti arasmdalo nisЫ ёz oksini Ирш.3 Siyasi qtiur
dбvlat hakimiyyotinin matriyyatini dork etmoktaloban Hmi шеуdапа
golnni9dir. Dбvlat hakimiyyafi isa hэr qeydon awo| mtixtolif sosial
qruрlагrп mапаfеуЫ ifada еdiг. Demali, slyasi gЁrг dovlot
hakimiyyotino miinasiЫda sosial qrчрJапп iqtisadi va ictimai
miinasiМlэrini oks etdirir, iqtisadi va sosial manafelarin bilavasita
Ъlо goгtlonrrasi siyasi gtiчrшr spsifikliyЫ dоЁчrur чэ bu zэmiпdэ
xiisusi siyasi manafe fо.rmаlа;rr. Siyasi фur ictimai qiiчruп digаг
tоrоflоriпо nisbtэn iqtisadi bazislo daha srx Ьчфd". Bu оцdап ireli
golir К, siyasi gtirг, daha dоgrч"sч, ошш yiiksok sэviyyasi olan siyasi
ideologiya iqtiмdi bazislo dolayrsr deyil, biФa;a olaqe kэsb edir.
Lakin Ьч olaqoninёzti dэ sosial qruрlапп mопаfфпdоп asrhdr.

l Б.А.Грушин. Массовое сознание M. "l 987-ýah. 148-1 56,

2,Щцовная культура социЕlлистического общества. М, "Прогресс'' 1979, Soh. 3З-
З4; Кульryра раэвитого социализма "Наук' М. 1978 Sab. 14-16.
З А,Г.
Спиркинл Основы философии. М, 1988. Sah 485.

49l
 Qeyd etnok vacibdir Н, сэmiууэfiп siyasi giiшт yekcins ola
bilmaz. qf,пki о, bЁttin sosial qnrplartn ча toboqolarin dёvlota
miinasiЫlarini, sosial qrrrplaT шаsшdаlп qarбtlrqlr mtinasibatlor
sfегаsmr оhаts edir. GerpНiyin siyasi cahotdon diizgtin qiymвt-
londirilmosi mёчсчd sosial sistemdaН fаrdlоriп vo qruрlапп
konkret voziyyotindon asrhdrr.
Наr bir sosial qrupun rеаl vozilryoti dбvlot hаkimiууэtiпа
mtinasibotdo qpesifik fэфаt kэsЬ etdiyino g<iго Ьч haКmiyyot
uýrunda mtibarizoda daim siyasi mэпаfеlаriп toqqugmasr пэzаrа
ga1plT. Ela Ьша gбrо dэ dбчlэt haНmiyyatinin tagkili siyasi
tafakkiiriin markozi problemidir,l Siyasi mопаfеlоr obyeltiv
хаrаktега malik olduýuna gtirо hаг Ьir adam agrq vo уа ibttiortiilti
goНldo опчп da9rytctsr Hmi gжrg еdir. Ozbdo kosНn sosial
ziddiyyotlori aks etdiron siyasi mапаfеlэт biitiin саmiууоtlоriп
hayatma niifig etmok qabiliyyatino malikdir. Siyasi mопаfеlоr Ьiг
tarofdon sosial foallrýa malik olan biitйn tо;Нlаtlаrш, Ьiгliklаriп
faaliy5,atinin аsаsrш tэgнl еdir, digаr tогоfdап iso camiyyatda
sosial toqquymalaп qэrtlопфrir.
ЭlЬаttа, siyasi gtiuruп mаzmllпImчп mЁаууэпlаgdirilmоsi
yalnrz sosial mопаfеlоr mе'уап ilo mohdudlaýпlш. Siyasi ýtiuruп
tiyronilmasinin miihiim funksional istiqamafi hom da опuп adi va
nozori-ideoloji fоrmаlаrшш tэdqiq оluпmаsпdа tiza 9жrr. Siyasi
giiurun bu fоrmаlаппш mэzmчпu Ьаrаdэ miiayyan tasэwiira
mali$ olmaq siyasi madoniyyatin mahiyyatini dэrk etrnaya xidmot
еdiг.Р{ч do tasadЁfii deyil ki, sosial Ыsofoyo vo siyasi еimэ dair
adabiyyatda siyasi qtiurun bu iH fогmаsшш-аdi-рrаktiki (siyasi
psixologiya) va ideoloji-nazari (siyasi ideologiya) siyasi giiuгчп
oyranilmasina miihiim diqqot уеtirilir. Bela mаrаq siyasi
medaniyyot апlауrgrшп mаапuпчпчп mэqsadyonlti tadqiqi
baxrmdan vacib vo ahamiyyэtlidir. Adi-praktiki siyasi giiuT oztindo
sistemloqdirilmэmig gоriýiоri чэ tasowtirlori, о ci,imladon
mtixtolif sosial qruрlапп hisslorini va ohval-ruhiyyasini, mosalon,
hоmrэ'уliуi, dtigmongiliyi ча saironi oks еtdiгir. Nozaгi-ideoloji
siyasi gtiчr iso sosial qrчрlапп, rnillotlerin, dбvlotin kбklii
mопаfеlоrЫ ifada еdоп gоrЩlоr, ideyalar sistemidir, comiyyatin

lА.Г. Спиркин. Основы

ФилосоФии. Seh, 486.

492
neca tэýkil olunmastna, опчп d0vlat qчrulчquпuп xaTakterino va
hansr siyasэti hayata kegirmoya dair Ьжr9lаr sistemidir.
Аdi-ргаktiН siyasi giiur adamlann emali foaliyyotindэn,
sosial tасrЁЬоsiпdэп hasil olmaqla kortobii ýurotdo mеуdопа galir.
Нэmiп gflчr emosiyalardan ve doyigmakdo оlап sosial tacrЁbodon
asrh olaraq gox hallmda sabit xarakter dapmrT. Adi siyasi giiurda
tozйiir еdэп mtioyyon stеrеоtiрlэr siyasi tobkkiirtin miikammel
gaНlde fоrmаlаgmаýtпа mапе оlчr. Нэr hanst sosial qruрчп adi
siyasi gЁuru gtiltdalik hoyatda песо tоzаhtiг edirso, hakimiyyoto
miinasibatdo dэ bu ctir пэzоrэ 9аIрrr. Adi siyasi ýЁчr,ш mФппчDч
2зftзпrп iimumilogdirici faaliyyatindon, geni5 tагiхi peгspektiydan,
поzэri dфiiпсо toпindon vo folsofi kateqoгiyalardan mоhrumdur.
Вuпuпlа уапаý1 adi фlr mahz, obyektiv sosial gergaНikdan
birbaga asrlr olduýu iigiin опчп gtindolik mаапшч бziiпdа tamsil
etdiyi sosial qruрчп siyasi ideologiyasmin rйgеуmlэriпi da oks
еtdiriг.
Siyasi цiuruп mоашшч barado qeyd etdiyimiz mtilаhйоlоr
bЁtбvliikda siyasi madoni5лyot апlауrgшrп maЫyyotini va
fuпksiуаlапш diizgrin baqa dii;mэуа xidmat edir.Pnutmaq olmaz
К, siyasi mоdопiууэfiп formalagdmlmasr hэт qеуdэп owal, siyasi
qiiuruп ФrЬiуа olunmasl prosesidir.

2. SiyAsi MaDэNiyyaTiN MazMuNu

Va STRUKTURU

Mtiasir elmi odobiyyatda siyasi modaniyyafin kifayэt qadar

osaslandmlmrg elmi tо'riflогiпа гаst golirik. Siyasi modeniyyato
daiT tаriflэriп oksariyyofindo опuп an mtihiim соhаtlэri vo xiisu-
siyyatlari <iz eksini &apmrgdrr. Lakin siyasi mэdэпiууоt anlayrgma
dair rо'у miixtalifliyi heg do bu anlayrgrn lмrmi saviyyada
аrа;dшlшаmаsшdап deyil, mohz, опuп mfrTokkэbliyi va 9охсэ-
hatliliyindan irali golir.
lSiyasi шаdапiууаt iiziinda qiiurun, siyasatin va
madbniyyatin olamatlэrini birla;dirir. tvladdi va mа'почi
madaniyyat kimi, siyasi mэdопiууэt dэ madaniyyot anlayrgrnm

49з
гriisteqil komponentidir. Modoniyyэlin iimumi sisteminda siyasi
modoniyyatin xtisusi vo spesifik уеr tlrfrnaýl ictimai hadiso оlап
siyasэtlb- gэrtlапiг. Comiyyotin sosial-siyasi to' sisatlan mоhz, mad-
di vB mo'nov,i modoniyyatin "qovuga$nda уегlа9iг.l Вч саhэt
siyasi modoniyyatin xiisusiyyatloriцde бzOпй ауdш gбstаrir.
Siyasi modaniyyot nainki siyasi qiiчrlа (siyasi biliНor,
gоrtýlаr, tеsэwiiтlэr, iЙm чэ s.), hеm do adomlarrn sosial-siyasi
madaniyyoti ile sж v.ahdot фýryrr. О, tokco siyasi monafelari ча
siyasi mtiпаsiЬоtlэгi dфl, homginin foal sosial-siyasi foaliyyati
ёziinda eks еtdiгiг.
I Siyasi modoniyyat йmчmi ahamiyyot kasb еdап siyasi
biliklarin soviyyasini va хаrаktеriпi saciyyalandirir, votondag_
lапп фаsi tecriibo ilo gаrtlопап foaliyyatini чэ dачгапlqlш
ifada edir. Eyni zamanda siyasi mоdопiууэt siyasi йчrаш9lп
mtiауyоп tiplaгinin fогmаlаqmаsша imkan уаrаdrr чо опа spesifik
istiqamэt чеriг.
Siyasi dачrашglа siyasi madoniyyэt аrаsmdа sж alaqa
movcudduT. Siyasi mэdопiууаt mоИ siyasi dачrапrg vasitasiio
realla9rr. Siyasi modaniyyat dinamik hadisa olub Ьч vo уа ba9qa
fonnaф varislik keyfiyyotlorЫ tэcassiim etdirir.
Siyasi modaniyyat camiyyatin siyasi sisteminin оп
ahomiyyatli cэhati kimi glxrq edir. Yаdй saxlamaq lazimdrr ki,
siyasi tэ'sisatlm madoniyyotin rnaantmuna vo tozahiirtino еhэ-
rniyyatli tа'sir gбstагir. Camilyotin siyasi sistemi ilo siyasi
modaniyyot siyasi hоуаtш уапmsistеmlегi olduguna g0ro Ьuпlапп
aTasmda koskin Ьrq qoymaq qeyn-mtimkiindtir. Ноmiп yanmsis-
temlor Ьir-Ьiriпо qaг9rlrqlr tа'sir gбstorirlor. Siyasi sistem va siyasi
rnadaniyyэt Ьir-Ьiriпdоп aynltqda mбчсчd ola bilmaz. Siyasi
modaniyyot siyasi sistemin faaliyyoti pгosesindo siyasi miinasb
Ьаtlаriп xarakteristikasr kimi Ьа9а diigiilmalidir. Siyasi mэdо-
niyyatin pozitiv va neqativ tinstirlari mбчсud siyasi sistemla
gоrtlапir, Camiyyэtin mi.ixtalif qruрlаппrп siyasi modaniyyotinin
qtisurlan, "yaxýt vo '!is соhоtlэri aslindo siyasi sistemlo baýlr olan
funksional tinsiiгlardiT- Ozti da Ьu ап awal, siyasi sistemin
tэ'sisаtlаrша чо homin to'sisatlann foaliyyat tisuluna aiddir.

l В.Ж,Келле, М.Я.Ковалюон. Теория и исrория. М, 1981. Sah.241-244.

494
 Siyasi sistemlэ siyasi mэdопiууоtiп Ьiт-Ьiгiпi qaщrlrqh
;эrtlопdiппаsi'tдnaшila tobii vo qапшвчуýчпdчr. Моsоlоц
liberabderэohatik sistem сэmiууэtdа goxsaylr sosial qтчрlапп vo
tоЬоqэlаriц tеgНlаflапц ЬirliНоriц dini, , реýо vo gonclor
assoýasiyalartnln mrivcudluф ilэ sociyyolanir. ВчпчпIа y:maýl
IiЬеrаl-dешоlсrаtik sistemdo tiz monafeyini qаrgйфr miinaqige-
lor1o, bir-biri ilэ toqqugmalar va omakdagltq goraitinda miidafia
edon miixtelif klчЬlога va qrrrplaгa da tosadiif olunur: Bela
vaeiyyat 'ososial рlучrаtйпr аdlашr. Siyasi sfetada plytшalian
qoxlu рМiуаlапп чо siyasi ta"sisaflaпn, miixtэlif ideya-siyasi
istiqametlorin, свrоуапlапп чэ мiгопiп mбчсчdluýч ilo tozahiir
edir. Вu voziyyot iso siyasi plytгalizm Hmi saciryэlanir. Sosial
рlуuгаlizrr siyasi рlуurаIizmi mtidafia ediT vo stimчllа9dшг. Еlоса
do siyasi рlучrаlizm sosial plpTalizпr mtivqeyindan grxrq еdir.
Siyasi madэniyyoti tagНl edon sагчэtlэr, siyasi убпiimlоr,
потmаlаr ve stereofiploг sisteminda Ьаghса sosial ?hamiyyato
malik оlап Ьчdur Н, о, siyasi sisternin formalaqmasma'u" saxlan-
maslna imkan yaradrr. Siyasi sistemin fоrmаtаgmаsrпа to'sir gtista-
rап modoni sarvatlori camiyyat tiжlогi по qodar gox mэпimsаlаr
comiyyatda sabitlik dэ bir о qэdаr yйksak оlаr,
Siyasi mаdэпiууоfiп mэzmtшчпа уаlшz siyasi sistemin
mtidafia olunmasma xidmat еdэп sаrчоtlаr deyil, ham da опчп
doyiEdirilmэsina tэ'sir gбstаrоп Ёпsiiтlаr daxildiг. Bu cohot nainki
siyasi modaniyyatin, hоm da biitovltikda ictimai-siyasi sistemin
maЫy,votinin va inkigaf meylinin mtihi,irn gёstaricisi kimi
sэсiууаlэпir. Buna gбго hэr biT siyasi sistem gэгgiчоsiпdэ miixtalif
qruplann siyasi iп_аmшdаlсr fэrqlаriп mэ'паstпt va doracosini baqa
diismok ahomiyy эtlidir.
Siyasi mэdaniyyati оуrапmаdап siyasi rеаllrqlапп va
prosesloTin mahiyyoti Ьагоdо diИgtin tosowtiT оldэ etmak
mrimktin deyildir. Yadda saxlamaq lааmdш И, iпsап vo
modaniyyot amillarini, Ьчпlаrш xtimsiyyottarini поzаrа almada.n
hayata kegirilan hoT hansr aфllr tadbirlэT, qапuпlш islahatlar vo s.
агаr оluпап sаmагэli naticэni чеrа bilmaz. Наr Ьir siyasi sistemin
sabitliyi va hayat qabiliyyati чаtапdарlаrш aksariyyatinin siyasi
modэniyyatinin daracosi ilo qоrtlапir.

495
 Siyasi modoniyyatin asaýlm ictimai inНgaf qanunlarlnl
dоriпdап bilmвb'soýal gerpkliyin hadiso va рrоsеslаriпа elmi
соhаtdоц эsаslапdmlmrр qiy,met verilmasi, паsillогdап gэlэп
vo gffndalik Bosial-siyasi tосrЁЬопiп цgпiц5gпilmаsiпа talobat
siyasi Ьахrglапп, tэsawiirlorin va ideyalarrn vahdoti, miiчсud
соmiууоtrп hiiquq ча vozifolorina, faaliyyat поrmаlаrrпа
yiyolonmak, tegkil еdir. Siyasi modoniyyot faaliyyotin hэm
mrioyyan iisuluduT, hom da noficosi, Siyasi modoniyyэtin.fbaliy-
yot sferast саmiууэtiп ЬЁttiп siyasi hауаtшr, о ciimlodon siyasotla
iqtisadiyyahn, sфsаtlэ hiiququп va siyasatlэ mэ'пэчiууаtш
qargrlrqlr эlaqo чэ to'sir мhэsiпi ahata еdiг.
Siyasi mаdэпiууоtiп btitiin Ёпstiтlэri, опuп sosial yёniimti
praktiК sosial faaliyyat vasitosilo frzo gжш. Lakin siyasi modaniy-
yatin fогmаlаgmаsшrп аýаslш hэт сtir pTaktiК foaliyyot deyil,
mahz, sosial cahotdan faal vo faydalr faaliyyot tagkil edir, Sosial
cohatdon fмl foaliyyot hаm da siyasi giiuTluluýun ifadэsidir.
Umu?пiууаtlэ, mа'пэчi hауаfiп {iпsiirii olmaq e'tibarilo
siyasi madaniyy,эfi mtixtolif sosial soviyyalarda nozsrdan kegir-
mэk lааmdrr, Bagqa sбzla, о, bЁtdvltikda camiyyat, опчп sosial
qrupian vo tobaqalaгi, elaco da 9oxsiyyot saviyyasindo аrаgdrгrl-
malrdrr, Вu чэ уа digar фаsi ideolog,yaya miivafiq olaraq siyasi
madaniyyata уiуеlэпmаk siyasi biliНorin mtiаууоп hacmini
шапimsа-mауi zаrчrаtо gечiгir, Siyasi biliНor siyasi tэso,,rrtirla-
rlo, hisslorla vo ideallarla vahdotdo siyasi madaniyyatin mo'navi
tогаfiпi togНl edir. Olbatta, siyasi modoniyyoti опuп mэ'паyi
tаrоfi ila еупitаqdirпrэkча уа mohdudlaqdrгmaq оlrпаz. О, biliklo-
riп hom iпаmа gevrilmosidiT va hэm do аdаmlаrш siyasi mti-
barizado hэуаИ kegirilan qabiliyyэfidir. iпsашп mahiyyet giicЁntin
чэ Ьасапфпrп siyasi faaliyyatdэ maddilagmosi mahz, bu prosesdo
Ьа9 чеrir.
Мёчсud эdabiyyatda bo'zon siyasi mоdэпiууэti уаlшz
siyasi biliНarin miioyyan sэviyyasi, siyasi inam чо sоrчаtlоriп
mасmuu Hmi osaslandrrrrlar. Siyasi medaniyyot anlayrgmtn
miiayyвnlagdiгilnasina bela rniinasibot na qаdаг ohamiyyatli va
maqsadyёnlii olsa da hоmiп tеsоwiirЬirtэгаfli xarakter daqryrr.l

l Бfl. Яr<овлев. Метqдоrrогические гFобrcмы дцов*й гроблемы. Л. 1988. Sаh, 7S-80.

496
 $axsiyyotin siyasi gЁчrrшuп keyfiyyot tэrоfiпэ dalalat edan
bilik, inaпr, рер sэrigtaliyi va чэrdiglэт hэlо Ьч vo уа digаг goxsin
siyasi modaniyyatinin tam ifadosi Hmi 9шq eEnir. Siyasi biliklэг,
gtirй;lоr va iпаm упlпtz ictimai-siyasi praktika ila, эmаli, siyasi
foaliyyatlo iИчЁ olaqa kssb etdikdo siyasi madaniyyet,saviy-
yosino yiiksolir. Siyasi madaniyyotin mаzmчпчпшп formalaq:
masr idrak qabiНyyoti ilo omsli siyasi fэаliууаtiп vghdafindan
ibmot miiгаkkаЬ vo goxcohotli pюsesdir.
' Siyasi madaniyyot bir torofdan siyasi Ъаliууэtiп baglrca
рriпsiрlоrЫ чо поrmаlаrшr, сэmiууоtо, mбчсчd sфsi to'sisatlaTa
siyasi rаhЬэrliуi, digoT tагаfdоп isa аdаmlагrп siyasi giiuгlчlч$шrrп
doгpcasini va siyasi mtiЬайо tасrЁЬаsiпа yiyэlanmek sэviyyэ-
sini, camiyyot flzvlsrinin sosial-siyasi mtinasibatlar sferastnda
faaliyyat tisuhmu saciyyalondiTir. Azad foaliyyot fэаllrýш ytiksak,
daha ardrcrl tocasstimiidiir
Vatendaglarrn ёz htiquq vo azadlrqlannr Ьа9а diiфosi vo
Ьuпdшt istifacle ettrosi, comiyyэtin siyasi hayatrna foal сэlЬ
olunmasr, azad siyasi faaliyyat vo s. siyasi madoniyyotin ahamiy-
yotli iinsiiгlaridir.tHeg da tosadi.ifi deyil К, siyasi mаdопiууэt
поzэriууаsЫп gorkamli ideoloqu ingilis alimi R.Rouz siyasi
azadlrýr siyasi modoniyyatin ап qiymatli tiпsiirfi sayrr. О, qeyd
еdir Н, ingilis siyasi modoniyyoti movcud фimо miinasibotda
чоtапйqlапп hэmгоуНуiпо va loyallrфna istiqamэtlanmigdiг.
Adamlarrn siyasi modoniyyyatinin mi,ihiim g<istэriсilаriпdоп
biri опlапп siyasi hэуаИ fэal calb оlчпmаýц siyasi hadiso va
рrоsеslаrа darindan ntifuz etmasidir. icfimai-siyasi pToseslora faal
qogulan hог Ьir votondagm sosial оhаЪ dabsi geniglanir, siyasi
tacnibsi zonginlэgiг vo siyasi diig{inco tэrzi уепi faydalr gаlаrlаr
kasb ediT. Siyasi fоаllrýш i.iпsiirlэгi bir-birindan tacrid оluштrug
halda deyil, qar;llrqlr to'siT prosesinda takmillogir.z Моsэlап,
siyasi informasiyanrn manimsanilmasinin mahiyyoti bunda ifada
olunrrr ki, oldo olunmuq siyasi ЬiliНаr fэaliyyat prosesinda
аdаmlаrш dtizgtful istiqamatlandirilmasino, ;tiurlu йчгапtqmа
imkan yaradrT. Nazardan qagшmaq оlmм Н, nainki siyasi
biliНoro, siyasi iпfогшаsiуауа, hоm dэ Ьuпlшш osasmda fоrrпа-
l М.С. Каган. Мир обч.ения,. 1988. ýоh. 94.
; Твор.еская природа общественного сознания. М., 1980. Sah. 154-'l56.

497
lagan siyasi поппа vo рriпsiрlаrэ darindan yiyolanmodoл maqsod-
убпlti fауйh sosial faaiiyyot miimktin deyildir. Bu mo'nada,siyasi
bilik va iпfоrmаsiуаш, siyasi norma чэ ргiпфlаri moniTnsomayi
ifado edon fэаliууоt siyasi madeniyyэtin tozahtir iisцllагшdап Ьiri
ltirni sociyyolaniT. Belo foaliyyat бz nrivbasindo siyasi biliklora
уiуоlашоk tаlаЬаЬш gаrtlапdirir.
Sosial qruрlапп, ohalinin miixtalif kаtеqоriуаlаrrпш siyasi
fааllфr tabii Н, eyni dаrасаdэ vo soviyyoda tоzаhiiг etnnif. Sosial
tаЬqэ чэ qrчрlапд siyasi foalhýlnrn ta;okktilii чэ inkigafi hоm
iimumi, ок9аг саhэtlога, еlосо do ferqli, spesifik xtisusiyyatloгэ
maЁkdir. Sosial subyektlorin siyasi foallrýmrn inkigaf mеуllоЁ
xeyli doTcada аdаmlапп эmоk faaliyyotinin пбчlеri ila, ixfisas
saviyyosinda, modani gбrtiq dаiгоsiпdэ бziinti gбstэrоп spesifik
cahatlorlэ gortlonir.
Comiyyot iizvlorinin siyasi hоуаЪ fэаl mЁdaxilosi, sosial
gеrgэНikdо tazфiir edan siyasi hadisa va proseslэro miinasiboti,
Ьir scizla, siyasi madoniyyati a;aýrйkr amillarin qargrhqlr olaqosi
ча to'siri zominindo fоrmаlаgrг: adaiTrlann real sosial-siyasi
miinasibotlori vo ahatosindo olduýu konkTet siyasi qaraiti dork et-
mоlэri; mбчсud comiyyat torofindon aldo оluпап va эsaslandmlan
siyasi bilik" поппа, inaпr va рriпsiрlогiп mэnimsanilmosi; vaton-
dаqlаrш siyasi mэdaniyyotinin ytiksoldilrnasino mэqsаdубпlЁ,
ardrcil vo sistemli diqqot yetiTilmasi,
Ytiksak siyasi modэniyyatlo qortlonan faaliyyatdo iпsашп
yetkin sosial talobatr, siyasi qabiliyyati va vordiglari fоrmаlа9rr,
аdаmlапп layaqotli votondag saviyyasina yйksolmasi to'min
оluпur.|Fэrdlоriп siyasi modoniyyotinin mоzmчпчпuп zangin_
lagmasina ta'sir gtistaran sosial аmillаг srгаsшdа tэhsil saviyyasi,
pego monsubiyyoti, amoyin xarakteri va s. ohomiyyatli уеr tutm.
Опu da qeyd edak Н, homin amillor чоtэпdаglаrш siyasi hауаИ
foal mtinasibtina eyni dэrocada to'siT gоstэгmir. Qiinki tohsil,
реýа vo amak faaliyyatinin почlаri siyasi foaliyyate сэlЬ оluпшаýr
dorhal, ciz-oziino mйоууап etrniT. Bu proses mtirakkob чо
goxcohotli mahiyyot da;ryr, LaHn tahsil чо ixfisas saviyyasi па
qadar yiiksok, аmауiп mozmlmu intellektцal collэtdon daha ф
zongin оlаrsа comiyyat tizvlarinin siyasi faallrф Ьir о qэdаr
fоаllаqrг. ТосrЁЬо gёstогir ki, айmlапп siyasi gtiurluluýunrm

498
artmasl Ьir tarofdon опlапп sosial.siyasi va ehni-nazori
informasiyaya уiуэlэпmоуа daxili tolabatшrda, digar toTafdan isa
praktiН ictimai faaliyyatdo maqsadyiinlii, эhаЫi vo yaradtct
'
iqtirakmda tazalrirr edii.
|Siyasi modoniyyatin mahiyyetini dolýrm dork etmok iigЁn
опчп struКuru barodo dэqiq tosawiiro malik olmaq vacibdir.
}Siyasi mаdэпiууаfiп strчktчiчпu taqkil edon ffпsfirlаr sosial-
iqtisadi, millЁmэdопi, ictimвi:tarixi чо digor ц2,ч.пшiiddаfli
аmillаrlа gаЁlопir. Вчпа gбrо homin frnsftlar nisbi sabitliyi,
у4ýашаq- qabiliyyoti, фimiliЯ ilэ sociyyalanir чо уаlшz
comiyyetdo dэriп doyigikliklarprosesindo yeni cahatloT kosb edir.
Piyasi madaniyyot goxsol,iyyoli ictimai hadisodir. Опчп
strчЁцrчпа hоr geydon оwэl, чzчп mfiddat оrziпdа
fоrmаlаgап 9охlч паsillоriп еп'апоlоri, siyasi praktikanrn
faaliyyotdo оlап поrmаlаrr, mftxtolif ictimabsiyaýi tо'sisаtlдпп
qargrlrqh шiiпаsiЬаflоri hаqqшdя ideyalrr, konsepsiyalar ча
iпаmlаr daxildir. Siyasi modэniyyotin srйtчruпu hamginin,
movcud siyasi siste,ma miinasibtdэ аdаmlаrш faaliyyat istiqamэti,
ауп-ауп fагdlаr, camiyyat va dёчlаt аrаsшdа miinasibotlorin
ргiпsiрlоri togНl edrr. Siyasi mэdaniyyatin stгчkturu suфеktiп
siyasi davranrgrnrn fогmаlаgпrаsrшп texnologiyasmr oks etdirir.
I
Politologiyaya dаir эdabiyyatda siyasi mэdапiууоtiп
stnrkiuru iig sopgida: diinyagiiriiqii, dбvlot hakimiyyatino
miinasibot va siyasi hadisolari qiymatlandirmak sapgisinda
пэzагdоп keginlir. Diinyagiinýti sорфsiпdо siyasi mэdaniyyotirr
strukturu zoгakrhýa vo azadlrýa, fэrdi va kollektiv sэrчэtlаrо
mtinasiboti, Ьu ча уа digar ideologiyam qabul еtmэуi, yaxud опа
rаýЬэt Ьаslаmоmэуi sасiууоlопdiгir. Dбvlot hakimiyyэtina
mtinasiЫ sэpgisi dбvlafin goxsiyyэt lizогiпdо Ёsttinliiyiinii чэ уа
;эxsiyyotin hЁquqlапшп dtivlatin hiiquqlanndan aliliyini пэzоrdэ
tчhш. Вu cahot hоm da halcimiyyot gагgiчэsiпdа d<ivlafin ciz
чаtапdаglаппш htiquq vo vozifolorinэ miinasibэtini gеrtlэпdirir.
Nohayat, siyasi hadisalari qiymatlandirmok sopgisi isa iпsашп
miixtalif mahiyyotli siyasi hadisэlэra ntifuz etmok qabiliyyatini,
siyasi hadiso чэ рrоsеslоri obyektiv m0vqedon tahlil edib
timurnilagdirmak Ьасапýшr oks etdirir. Bagqa sёzla, biT toratdan
siyasotin tэ'sisath subyektlaTinin - dбvlatin, siyasi рагtiуаlапп,

499
hаrоkаtlапц diфr tarofdan isэ siyasotin sosial sчЬуеktlэriпiп -
goxsiyyэtin, sЫflэrin, qrчрlапп, х"lqш чэ milletin comiyyetda
Ьаg чеrоп siyasi doyigiНiklэгa, siyasi haynlro inkigaf mеуllЁriпо
miinasibэt soviyyasi agrqlanrr.
Siyasi modэniyyotin stпrkturuпч fогmаlаg&rап iiпstiтlоr
sшаsшdа Ёпumi ehornilyot da;ryan siyлsi ЬiliНаг, siyasi
tofakkfir tarzi, siyasi tofakkiir шэdопiууоti, siyasi dаwапrg чФ
foaliyyet qabiliyyoti, siyasi hisslor vo еmоsiуаIаr mtййm уег
tutчr. Umчmi ohamiyyat dagryan siyasi Ьiliklаг пэzаri va gtindalik
iпfЬrmаsiуа osasmda аldэ оluпап praktiН bilikloг zominindэ
уаrаIш. Nоzоri bitiklarsiz giindolik iпfогmаsiуа siyasi hayat
haqqmda dэгiп чs dоlýчп tasawtir fогmаlа9drrа Ьilmэz. Eloca do
giindalik iпfоrmаýф osasmda aldo оlчпап praktiki biliНarsiz
siyasi nazari ЬiliНаг ohemiyyotsizdiг. Siyasi modaniyyetin
strцkturчпч togНl еdоп tiпsflrlэr igогisiпdа siyasi tаfаkkfir
modoniyyati ёziinomaxsus ohomiyyata malikdir,
Siyasi tofokktir modeniyyoti siyasi hэуаtй Ьа9 veran bagirca
hadisalori dэrk edib qiymatlondirnrok, dtizgtin siyasi fэaliyyot
istiqamati segmok va siyasi hoyatda рйчrlu iqtiTak еtmэk
qabiliyyatidir. Siyasi modoniyyotin struktrrnmda xtisusi уеr tutan
siyasi dачгапlý чэ foaliyyotin бzЁ sфsi toЪkktir modaniyyatinin,
сэпriууаtdэ qоrаrlа;ап siyasi оп'опаlэriп чо siyasi qtiur
saviyyasinin ta'siri altmda fогmаlаgш. BelaliНo, siyasi davranrg
vo faaliyyat siyasi mаdопiryэtiп tezahiiriiniin son naticasi kimi
qrк; edir. Аdаmlагrп Ьч va уа digor siyasi foaliyyot istiqamotini
чэ siyasi dаwаш; iisulrmu segmosi опlапп sosial (siniflar,
tоЬэqэlоr), rTilli (etnos, millat, хаlф, demoqrafik (qadrn, Hgi,
ganc, yaqlr), orмi (mibyyon rауопlапп va bolgalarin ahalisi), dini
va digar mопsчЬiууаtlогiпdоп gox asrlrdrT. Sosial qruрlапп mапаfе
vo moqsodlэri osaslnda fогmаlаqап siyasi dачгашý va faaliyyat
istiqamati sosial monsubiyyat subyektlorinin dёylot hakimiy-
yatino, hakim paTtiyalara, siyasi hoyatda i;tiral<l iisullanna ciddi
ta'sir gёstоriт.
Siyasi modэniyyatin шоаDчшшч чэ sffukturuпu oks etdiron
tiпsiirlаrdэп gox mtihiim siyasatda igtirakdlr, Siyasatda igtirak
аdаmlапп siyasi idaгaefirra faaliyyetinin аупlmаz cohotidiг. Siyasi
maziyyot dagryan bu cahat camiyyat ffzvlorinin mэпаfеуiпi ifado

500
edan vasitalerdon Ьiri Hmi mэ'паlапlr. siyasatda iýfirak о haldal
siyasi keyfiyyot Hmi seciyyolaniT К, gaxsiyyot qrчрlш, tэЬоqаlаг,
siniflar siyasobhakimiyyat mtiпаsiЪоtlаriпо, siyasi,xarakter
daqryan qэrаrlапп qebul оlчпmаsша vo idаrаеftпэ ргоsеsiпо colb
оlчпtrгlаr. Vэtопdаglшlп siyasi qоrаrlапп qabul edilmosino vo
idaraetmo prosesina сэlЬ edi]malari опlалп comilryat hоуаtrпш
sosial, iqtisadi vo madoni sfеrаlаrrпй bu vo уа dipr dогосэdа
siyasiloqmasini gагtlопdirir.' Siyasotda ýtirak miiчсшd comiyyat
daxilindo fardi, sinfi, milli-ehiý dini va digor zanindo зiуаsаt_
hakimiyyot miinasibotlari prosesino colb оluпmаýr saciyyalan-
dirап шпiчеrsдI hadisadir
Demolcatik carniyyotdo goxsiyyat geniý htiquq vo
azadlrqlardan istifado еfiпоНэ biitiin si5rasi рrоsеslоrdо haT hansr
sачiууэdа, bu vo уа digor fоrmаdа va miixtolif mоrhоlаlоrdэ
igtiгak edo Ьilаr. ilk пОчЬэdо idraki mеqsоdlэг Ьахшdап siyasotdo
iqtirakn sэчiууоlогiпi aydrnlagdrпnaq zоrчridir. Vatonda;lann
siyasetda i9tirah оsаsэп dtiTd sэviyyodэ tаzаhtir еdiг: 1.Funksional
saviyyo. 2.Bilavasito va уа dolayr yolla igtiTak saviyyasi. 3.Srrf
siyasi vo qeyгi-siyasi saviyya. 4.Siyasi рrоsеslаr mогhоlоsiпdап
aslh оlап saviyya.
Funksional saviyya siyasi hakimiyyatin strчkturuпцп
miioyyonlagdirilпiэsinda, hamin hakimiyyatin siyasi to'sisatlar,
dtivlot оrqапlап vo digаr vazifali iуеrапсiуаlаr агаsшdа
bёltipdiirulrnэsini dork еftпэkdа qaxsiyyotin rоluпu aydrnla9drnr.
Fчпlсiопаl soviyya hоm9Ып, agaýdakrlan aks etdirir: siyasi
sistemin попmаtiv оsаsmm fоrmаlщdшlmаsrпdа va tэkmillogdiгil-
mosindo, d<ivlat hakimiyyotinin чо idaraetrna оrqапlапшr gaxsi
hey'otinin komplektlogdirihnosindo, elooo do digor siyasat-
hakimiyyot struktrrrlannm tэgokktiliindo gaxsiyyofin тоlчпu anla-
maq; konkret siyasobidaraefrno qоrаrlапшп qэЬчl edilmosi; daxili
vo xarici siy,asat xattinin iglanib hazшlanmast vo hoyata
kegirilmosi; siyasi hoyata йir рrоЬlеmlагi чоtопdаglапп baga
dфmasi. ýoxsiyyatin siyasatda iqtirakmr saciyyolandiron iНnci
saviyya фilavasita iqtirak) ап miihiim dovlэt vo ictimai hayat
masolalarinin hallina votanda9lann bilavasitэ colb edildiyini oks

i оtгаfu Ьах: Шестопал Е.Б. Личность и политика. м, 1989

501
etdiril. Siyasi hoyatda Ьеlэ iýtira}r.m baglrca fоrmаlап sеgКlаr,
rеfеrепdчrп, уrфпсаqlаr vo sairвdir. Вчпчпlа уапаý1 siyasotdo
i;tirak dolayr yolla da hayata kcgiriliг. Bagqa sёzlo, аdаmlапп
siyasetdo igtiralo опlапп seqdiНэri отqапlаr фаrlаmепt, hakimiy-
yotin yerli оцапlап, ictimai-siyasi togНlatlann segНli огqапlап)
vasibsila to'min оlrmur.
Siyasi hoyatda igtirakrn flgiincii saviyyasi srrf siyasi чэ srrf
siyasi olmayan mahiyyot daýryrr. Srrf siyasi soviyyo чоtэпdаglапп
siyasэt-hakimiyyat mfiлаsiЬоtlогiпо сэlЬ olunmasrnr tocassiim
etdirir. Вч cahot sфsi dеmоkrаfiуаш sэсiууоlопdiriг. Srrf siyasi
оlпвуап baliyyot yalnrz inkipf efuig sivilizasiyalr comiyyotdo
tо'miп оlчпчr, Belo camiyyotde adamlar icfimai hауаfiп nainki
siyasi, hоm do iqtisadi чо sosial sfегаlаппш idшэ edilrnosinda
ýtirak edirlэr. Bu хiЪщiууоt isa iqtisadi vo sosial demokatiyanrn
ifadosidir. Yeri golmigkon qeyd edok Н, istehsal бziintiidaTasi va
ya "tosoпiifat demokгatiyasr ideyasr ilk dаfэ XD( оsгiп актlаппdа
ingiltэrado iгаli sйrЁlпiiqdtir. Bu ideyanrn ргаktff Ьцrmфп
maddilaqmasi do hоmiп ёlkodo ча hamginin Alrnaniyada,
Frапsаdа, ABý-da vo sопrаIаг iso Yaponiyada hayata kegirilmi5dir.
"iqtisadi demokatiya cэmiyyotin iqtisadi sferasmda
demokratik prinsiplэTin qатаrlа9mаstш ifadэ ediTso, "sosial
demokratiya tеrmiпi vatonda9lrq satusu Ьахшпdап comiyyot iizvlo-
riпiп sosial ЬаrаЬоrliуЫ saciyyolondirir. Вu mо'паdа sosial demo-
katiya "sosial ЬэтаЬаrli\ "sosial эdаlэt, "mэ'пой azadlrq kimi
апlауrglаrlа yaxrnlrq tagНl еdir.
Nohayat, siyasatda igtirakm аilппсl saviyyasi siyasi
рrоsеslэriп mоrhоlаlоri ilo ;эrtlапir. Siyasi рrоsеslоriп biiti.in
morhololorinda vэtandaglar faaliyyat subyekti kimi grxrq еdirlаг.
Siyasabidaroefimo prosesi ёztiпdэ Ьiг пе9а mэrhоlопi: qаrаrlапп
hааrlапmаsrш чэ qabul оlчшпаsшt, опlапп yerina yetiгilmosini va
iсrаsшrа nozaroti ehtiva еdir. Айогitш camiyyatdo siyasi
proseslarin btitiin mоrhоlэlеriпdо gэxsiyyotin rоlч mэhdudlag-
dшlmrg, vatandaqlann hЁquq чэ azadlrqlan fоrmаl'-хаrаktеr
da5шrgdlT. Sivilizasiyalr htiquqi comiyyot isa ёz tizvlorinin siyasi
hayata foal ntifuz чэ mtidaxilo еtпоsЫ rеаllарdшт.
Vetandaglaгrrr siyasatdэ igtirakrnrn fоrmаlапш, tЪullапш,
soviyyosini, garginliyini, mofivlaгini, xtisusilo hacmini vo

502
naticalorini tohlil efirrэk siyasi htikmranlrq, belo hakimiyyot
metodu uffчпdа mЁЬаrizо чэ опчп yaytlmasr Hmi siyasi
proseslorin mоапtшrшчп vo xiisusiyyotloгinin tam аgilmаsша
imkan уаrа&I.вч ctir tohlil еlэсо do siуаsi.idагоеtmо qоrаrlаппш
iglэпiЬ hаатlапmаsша, qоЬч1 оlчпmаsша чэ rеаllа;mаsша, siyasi
rаhЬэrlоriп (siyasi еlitашп) seqilmasb vo faaliyyotino, siyasi
mtinaqigolorin hollino va sairoya miihiim to'siT gбstагiт. Siyasotdo
igtirak чаtопdаglапп, ауп-ауr1 tobaqalorin, siniflorin, qruplarrn
hэm yerli soviyyada va hощ do comiyyatin siyasi sisteminds rеаl
rоlчпч i.izэ gшаrmаýа zomin уаrаdш.
Votondaqlarrn siyasetda igtirah tагiхоп mёчсчd оlап vo
miiasir siyasi sistemlarin, овlапп dernokratiНo;mosinin keyfiyyot
xtisusiyyatlэrinin bagltca gбstaricisidiT. Siyasэtdo igtirak demok-
ratik сашiууэtdа timчmi, а7аЦ togabbiiskaT vo to'sirli xarakter
daglyrг, чаtапdаqlагш manafeyi ilэ baýh olan mosalalorin hollina
istiqamatlanir. Siyasotda igtirak mahiyyotca аdаmlапп moqsodlэ-
riпо gatmasr vasitasidiг, tizriniiifada vo ciziinЁtasdiq tаlэЬаtшrп,
vatondaglrq hissinin reallagmasrdrr. Bela iqtirak mЁаууоп dtivlab
hiiquq ta'sisatlan ча поrmаlап ilэ ta'min оlrшrчг. Вuпlапп
mёсmuu isэ hiiquqi dочlэtiп, asl demokatik siyasi rejimin аsаslш
togНl edir,
Siyasi rеjimdап, on'onalaTdan, orazinin hэсrпiпdоп ча
ahalinin sayrndan, naqliyyat чо kommunikasiya vasitэlorinin
iйigаf dогасэsiпdоп asilt olaraq hаr bir сэmiууэtdа siyasotda
iptiralcn birba;a чэ dolayr yolla (пtimауэпdэli) alaqelondirilmasi
miixtalif qoНldэ miiqahidэ оluпur. Vоtопdаglагrп siyasotda
iqtiraknrn on mtihiim fоппаlап siyasi рагtiуаlаr, ictimai-siyasi
tagkilatlar vo hагаkаtlаrdrr. Sosial subyektlэrin siyasi hoyatda
iqtirakrnm diger baqlrca vasitasi iso segНlardir.
Mtixtэlif siyasi геjimlаrdо ohalinin siyasatda igtiгаIс farqli
хrЪusiууаtlогэ malikdir. Masalan, avtoritar ýimda ohali siyasэb
da igfirakdan tаmаmilэ ча уа qisman uzaqla;drrrlrrsa, totalitar
comiyyatdo ahalinin bdyiik oksoriyyati movcud rеjimi miidafia
mэqsodila morasim mahiyyotli sоfагЬаrliНо siyasotdo igfiraka
соlЬ оlrшul. Demolcatik ýimda isa siyasatda igtirak siyasi
sosiallagrna чэ siyasi tarbiyo fuпksфlапш hоуаИ kegirir. Оgаr
totalitar camiyyatdo siyasi e'tirazlann va narazthýrn btitiin
503
fоrшаlагr qadBýan оlчпчrsа demokratik rejimda siyasi
е'tirаdдпп fоrmаlаппа yol чеrilir, vetandaglar mitiпqlагdоц
.

пfimауiglоrdеп, piketlordon, ta'tillordan vo sаiгdоп siyasi паrа_

alrq vasitoýi kimi istifado edirlor. Нэlа varfilo Рlаtоп va
Aristotel чоtэпФglапп polisin iglorinda igtiгаkrпш zопгi olub-
оlmаdrфш tohlil efinok osaslnda belo qanaoto gаImiglог К, Ьir
diivlot qurrrlu;rmdan digoгino kegmak iigiin siyasotdo igtiiakrn
бztinomaxsus эhоmiууоfi чшфr. Platona gбrо ideal dovlat
fоrmаsшrп qorarlagmaя Ьаюmdап siyasi hayatй igtirak olduqca
часiЬdiг. Yeni dбvrdo sфsi hoyatda iqtiвkm ohomiyyatli ideyasr
daha da zanginlaqir. Siyasi hoyatй igtirak hakim dаirэlагiп siyasi
shategiyasrmn ideal modelini уаrаtmаq tigiin vasita (MaКavelli),
suveTenliyin vo miixЪlif idaroefrna iЬullапшп da9tytctst (Boden),
idаrэеtmэпiп fоrmа vo ргiпsiрi (Monteske), ictimai miiqavilэnin
tabioti, idaroetmenin чэ xalqtn suveгenliyinin fогmаsr Hmi grxrg
edir. Мtiаsiг siyasi еlmlэrdо siyasatdэ igtiTaka daiT nainki xtisusi
поzаriууо m0vcuddur, hаm da politoloji konsepsiyalarrn iglanib
hмrrlапmаsшdа siyasotda igtirak ideyasrndan isfifado оlчпчr. Не9
da tasadiifi deyil Н, чоtапdаglапп beynalxalq hiicluq torafindon
tasdiq olunmug hiiquqlan sшаsmdа siyasotda igtirak da бz aksini
tapmrgdrг. Mosalon, ВМТ Ва9 Moclisinin irqi ayn-segkiliyin biitiin
fоrmаlаппш laývi haqqmda beynalxalq konvensiyasmm (7 поуаЬr
19б2-сi il) 5-ci maddosinda gostarilir Н, irqindon, darisinin
rangindan, milli va etlrik monsubiyyatindan asdl olmayaraq hоr Ьiг
аdаmш qanun qаr;rsшdа ЬаrаЬаг hiiquqlu olmast ta'min оluпur.
Нэmiп konvensiyanrn iEtirakgrsr оlап d<iviotloг homginin,
votondaqlann siyasi hЁqчqlапшп praktiki olaraq hoyata kegirilo-
cayini rэsmоп ifada edan Ьауаппаmа qabul etmiqlar. Bu
Ьэуаппаmэdо deyilir: "Siyasi hiiquqlar, xtisusilo segИlordo i;tirak
hЁququ, ihumi ча ЬоrаЬаr segН hiiququ asasmda sos чегmаk vo
бz namizadliyini irali siirmak, olkanin idaro оlцпmаsшdа i9tirak
еtrпоk va dбvlat iglаriпэ biitiin soviyyolorda rоhЬоrlik hЁququ,
homginin dбvloto xidmэt etmaya ЬовЪаr hriquqlu calb olunmaq
tо'miп edilsin.l

IШестогвл Е. Липность и политика, lll

фясил, п. 2.

504
 VatendaElann siyasotda igtirakrmn konkTet novlari, Ёsullап,
soviyyosi чэ fоrmаiап, homin iqtiralon intensivliyi vo noticalori
m<ivcud camiyyatin siyasi sisteminin funksional xibusiyyotlerini,
опtш siyasi rejiminin spesifikliyini va
cemiyyatin siyasi
modaniyyotinin xibusilyotlorini hэm ifado ediт, eloco do
mЁаууопlоgdirir.
Siyasatdэ i;tirak iigtin on эlчеrigli garaiti demokratiya vo
hiiquqi dёvlot уаrаdrr. Belo hаlф btitiin htiquq vo яzadltqian
hауай kegiran votandag coщiyyati va d<ivlat, mohkomo
tаrаfiпdоп miidafio оlчп.ап чоtэпdаglаrlа mа'mчrlаr konstitusiyaya
vo digor qanunlara gбrа ЬагФаr hiiquqlu раrhуоr (amakdag)
hesab оlчпurlаr.
Siyasat-dovlot idarogiliyinin demokTatik vo уа qe}Ti-
demokratik pTosesinin an mtihiim gёstoricilorindan Ьiгi hоmiп
prosesda comiyyat tiz1,larinin geniý dairssinin iqtirakrdrr,
Demokratiyann digэr gагtlаri - qanunveгiciliklэ tэsbit оlчпап
htiquq чэ azadlrqlaпn geniý hэппi, dбvlat hakimilyati va
idarpefua оrqалlаплш ahalinin ehtiyaclanna qayфkeglikia yanaq-
masr, чэtопdа9lагrп azad iradosi osasnda niimayandali dбчlэt
оrqапlагrшп formalaqmasl vo s, о halda rеаllаqаr ki, чэtапdа9lаr
siyasata intensiv gaНlda calb оlцпsчпlаr. Vаtэпdаqlапп siyasi
hoyatda kёniillii, 9tiurlц kйtlovi ча ta'sirli i9tirakr olrnadan hoqiqi
demolcatiyadan stihbot ola bilmoz. Demokratiyanrn tarэqqisi
vatondaglann siyasi sferada iqtirаlппш gепiqlапmаоi ila
alaqodardlr.
Qeyd otmak lааmdrг Н, Amerikada vo QагЬi Ачrораdа 60cl
illara qоdэг чаtэпdаglапп siyasi hayatda irstirakrna sosioloqlar va
politoloqlar mahdud qakildo, bagqa sбzlo, konsepsiya хаrаktеrli va
pгaktiН-siyasi planda diqqat уеtiгiгdilоr. Siyasotda igtiraka Ьеlа
mtinasibotin nozari mапЬауiпi. З, Frеуdiп, Q. LеЬопuп, R.
Mixelsin, V. Раrеtопuп, а. Моskапш, М. YеЬеdп \€
Ьаgqаlагrпш siyasi nozoriyyosi tэ9И1 edirdi. QоrЬ sosioloqlan
siyasэtdэ i;tirah уаlпи sеgНlаrа miiпсаг еdirdilаг.
Urnumiyyatla, siyasэtda igtiгak siyas.i sistemin universal
xiisusiyyati olmaq e'tibarilo аgафdаlо suаllага cavab чсrmоуо
prnsipial imkan yaradrr:
j
''

505
 Siyasatdo Нm, harada, na zaman; no iigiin, hшsl mэqsedlo,
hanst fonnada vo no kimi neticaloTla iýtiгak eПniqdir, Bagqa sбzla,
siyasatdo igtirak mЁqayisoli politoloji tэdqiqatlar арагmаýа
obyektiv tэ'minat чеrir.

з. Sплsi MaDoNiyyэTiN FuNкsiyлLАRI

Siyasi madaniyyotin fuпksiуаlалпш mahiyyotini dоlluп
baga diýmok iigiin onrrrr бztiniin оhэmiууоtiпi qlsaca da olsa gаrh
etrnak moqsodouyЁ*d*. Siyasi mоdэпiууоt goxsiyyotin siyasi
fааllrýrш tocosstim etdirmэklo опuп iiz mапаfеуiпiп spesifrНiyini
anlamaq qabiliyyatini, tоlоЬаtшш va хапсi goraitin dayigilmosi
pгosesinda faaliyyatini yaгadlct surэtdэ yenidon togkil efinayi
sociyyolondiTir. Siyasi modaniyyэtin baglrca xiisusiyyoti bundan
ibarotdir Н, о, ýiyasэtin iizunti va уа siyasi proseslori dфl, mahz,
опlагш dark oltrBmaslm, izahlm 9ortlondirir. Siyasi sfcrada 9ох
vaxt noinki dovlotin геаl fэaliyyati чэ tэdЬirlогi hоm da Ьuпlагш
neco qiymatlэndirilmosi vo baqa dmiilmosi ahamiyyэt dа9rуш.
Dёylatin foaliyyэtinin ча tаdЬirlэriпiп геаllа9пrаsr fогmаlап
baglrca olaTaq эhalininboytik oksoriyyotЫn siyasi madэniyyoti ila
saciyyolonir.
Siyasi madaniyyat хаlqш mо'пачi madoniyyotinin еlо
tinsiirlorini бztiпdэ tасэssfrm etdirir Н, Ьuлlаr ictimai-siyasi
to'sisatlarla vo siyasi ртоsеslогlо baýhdir. О, dёvlot to'sisatlannm
чэ siyasi to'sisatlaпn fогmаIаппа, faaliyyэtina vo inkipafina tа'sir
gtistarir, siyasi pToseslori istiqamotlandiriг, аdаmlапп siyasi
dачrапr;шr mi.ioyyanlagdirir.
Btitovlf&do mo'navi mоdэпiууэt ап mtixtalif hayati
situasiyalarda dачrашg поrmаlапш чо "оlruп qауdаlапш
gartlondiTir. ýiyasi modaniyyat camiyyatin siyasi sistemini, опuп
ta'sisatlarmt va taqНlatlarrnr tа'miп edan dауаrlаr sistemi
Hmi sасiууаlапir.
Bu va уа digэr cilkanin siyasi madoniyyэtini о halda diizgtin
Ьа9а diigmak оlаr kl, опа timцmmilli mэdaniyyotin аупlmаz
hissosi Hmi baxrlsm. Siyasi madoniyyafi tagkil edon ап mtihiim

506
i,insiiTloг timummilli mаdэпiууоtlо, mil li-tarixi чо dini on'onolorla,
adotloTla, dar,Tani5 r'o tаfэkkiir stereotiplorilo, oxlaqi потmаlаrlа
srx olaqelidir.
Siyasi modoniyyatin qiymotli cahati bundan iЬаrоtdir Н, о,
mtixtolif sosial biTliklorin vo qoxsiyyatin siyasi davranrgmln
spesifiНiyinin dorin sоЬэЬlаriпi tizs grхаrmаф irnkan уаrаdrr. Bu
soboblor modoniyyэtin iKIi tobioto_kollektiv va fэrdi хатаktего
malik olmast, modoniyyotda ЁmumЫп (qrup, sosial, milli vo s.),
iimчmЬаgэгiliуiп, xtisusinin vo tokconin эlaqolandirilmosi ila
baýlrdrT. Madoniyyat kollektivin mоhпrlu olsa da, о, hеr bir fоrd
tагаfiпdап aynlrqda fоrmаlаgш, шапimsэпiliг ча tozahtir edir.
Politologiyaya dair odbryyatda siyasi .madaniyyatin siyasi
рrоsеslоrэ va ta'sisatlara ta'sin iig istiqamatda пэzаrdап
kegirilir. Birinci istiqamat siyasi modoniyyэtin to'siri аltшй
siyasi hоуаhп on'anavi fоппаlаппш tоkгаr istehsalrm saciy-
уоlопdiгiг. iKinci istiqamat belo Ьir cahoti ifado edir Н, siyasi
mоdапiууэt camiyyot Ё9Ёп sosial va siyasi hayatrn yeni, qеуri-
ап'эпочi fоrmаlапш dоýurrпаýа qadiTdir. tТýiiпсЁ istiqamat isэ
awalК чэ perespektivli siyasi qrrrulugun iiпstiгlаrЫп uyýunla9-
drrr lmasrnda siyasi rпаdэпiууаtiп ehэmiyyotini aks etdirir.
Siyasi mаdэпiууэt siyasi sfегаdа miiayyon konkTet
funksiyalar hoyata kеgirir. Siyasi tofakktirtin foгmalagmasrnda,
sosial hadiso чо рrоsеsiэгi siyasi сэhаtdэп dйgiin tohlil edib
qiymatlэndirrnakdo siyasi madoniyyotin funksiyalan ahorniyyotli
rol оупауrr. Siyasi mэdaniyyotin timumi аhапэiууоt dapryan ап
miihtim funksiyalan Ьчпlагdrr: eynila9dirmo, siyasi убпiim,
uуýчпlаqmа, qоyчýmа (inteqrasiya), аlаqоlапdiгmа tahsil,
torbiya, sofarbaredici, tahrikedici. sosial togНlatqrlrq ya
sosiallagma.
Homin funksiyalann mahiyyэtini паzоrdэп kegirak.
Еупilа;dirmо funksiyasl fardin mansub olduýu sosial qrupu
tomsil еtmэsiпi baga diiqmayo daimi daxili tolobatr agrqlayrr, digor
tогоfdоп isa iпsашп yagayrb faaliyyat g0stordiyi oamiyyotin
monafeyini miidafio etmosini чо bu moqsodla siyasi hayatda
igfirаkш оп mtinasib tisullanna yiyэlonmosini qоrtlопdiгiт.
Siyasi yiiniim аdаmlапп siyasi hadiso vo рrоsеslагi, siyasi
hоуаtш qayosini, опuп inkiqafimn iimчmi meyllarini

507
mа'паlапфrmаq sa'yolrini ifadэ edir, mбчсud siyasi sistemda
vatandaglarrn ёz htiquq vo аzаdhqlапш reallagdrrmaq rmkапiапш
sociyyolondirir. Bu funksiya hamqinin, fоrdlагiп siyasi faaliyyэ-
finin sosial ohomilyotli убпiiшflпiiп naticalorini qabaýcadan
qiymotlondiгmok qabiliyyatЫ aqrqlayrT.
Uуýчпlаgmа Ьiг tarofdon саmiууэt iizvlaгiniц doyi9ilon
siyasi mtihito, уепilэqоп siyasi hayata uyýunlagmaq qabiliyyatini,
digoT tоrоfdэп опlапп ёz hiiquqlannl ча idaraefiTtэ sэlйiyyotlarini
hoyata kеgiгmоk qaraitina nЁfuz etmolarini sociyyolondirit.
Qovugma (inteqrasiya) mi.iаууоп siyasi sistem prgivasinda
miixtolif sosial tэЬоqа va qruplarrn уашýl mбvcudluýunu, dбvlotin
tohliikэsizliyini vo dбчlоtlе comiyyэtin qargrlrqlr miinasibotlorЫ
ta'min еdir.
Olaqalondirma iimumi qabul olrrnmug tеппiпlэrdэп,
simvollardan, steгeotiplardan, digar informasiya vasitslaгindan va
frnsiyyot dilindon istifado еtrпоk asasrnй hakimiyyatin btifiin
s ubyektlorinin vo ta'sisatlanmn qaгgrlrqh to'sirini gэrtlапdiгir.

Siyasi mэdэпiууэtiп tahsil vo tarbiyo funksiyalan xiisusi

ahamiyyata malikdiT. Tahsil fчпksiуашпп mоапtшu siyasi ideya-
lапп, паzаriууоlогiп vo billНorin miitэqakkil, mэqsафопlii sistemli
чэ агdtсrl gэkildэ ohalinin gi.iuruпа рtdшlшаsшй ifada оluпчr.
Torbiya funlKsiyasr аdаmlапп sosial-siyasi tocrtibosinin
zonginlagmosindэ, onlaTda miiayyan siyasi oqidonin fоппа la9drnl-
mаsшй oztinti gбstэгiг. ТэЬil vo tогЬiуа funksiyalannrn qaг;rlrqlr
olaqasi iпsашп faydair sosial faaliyyota, sаmэrоli konket sosial-
siyasi davranrga s0vq edilmasino ciddi to'sir gбstэrir. Siyasi
rnadэniyyэtin mошtчпrmdа sаfоrЬаrеdiсЬЬirlоqdiгiсi чэ tahrik-
edici firnksiyalar spesifik ohomiyyata malikdiT. Наmiп
funksiyalar <iz ifadosini biitёvliikda camiyyatin takmillogdiril-
masino isfiqamatlэnan g{iurlu va faal foaliyyэtdo, bela baliy_voia
daim hazrr olmaq qabiliyyatinda чэ iradosindo taplr. Sэfarbaredici
vo tohTikedici funlciyalann sosial monaýl bundan iЬаrэtdir Н, bu
funksiyalar iпsапш mo'navi alomi ila praktiН faaliyyatinin
qагgrlrfl r ta'siгini gаrtlопdirir, саmiууэtiп asaslannrn mohkaml on-
diriknasina ve hэrtоrоfli takmillogdiTilmasino imkan yaradrr. Вir
sбzlo, сэmiууоt rjzvlaTinda yetkin siyasi modoniyyota malik olmaq
so'ylorinin gйclanmasina takan чеrir.

508
 Siyasi modoniyyot hэmgiпiп, sosial tapКIatglhq Hmi gox
miЪiim frrnksiyam уеriпо yetiriT. Вч funksiya аdаmlша
maqsodyiinlii tа'siг gбstоrпrоklа опlап faydalr sosial yбrrйrnlti
foalýryotэ sovq edir, sosial-siyasi fоаllrфп tagokktilii, inkigafi чэ
ytiksэlmosindo qiymatli rol оупауrr.
Siyasi modoniyy*otin йmчmi ohэmiyyot daqryan
funksiyalanndan biri iso sosiaЦa9ma funksiyasrdrr. Hamin
fiшksiуа comiyyat iizvloгinda ela kеуfiууэtlэriп formalagmastnt
to'min edir Н, Ьuпuп sayosindэ hэr Ьiг fard mбvcud hakimiyyat
sistemindэ бz чоtэпdаqlц htiquqlanm чэ vэzifalorini, siyasi
funksiyalanm ча manafeyini reallaqdrmaq imkanma malik olsun.
Sosiallagma funksiyasr nainki siyasi sfегаdа hemginin, iqtisadi,
oxlaqi vo dini sferalarda ;axsiyyotin sosiallaqmasrna miihtim ta'sir
gёstеrir, mtlxtolif чогdi;iоriп, sosial dачrашg qауdаlаппrп
manimsanilmasini to' min edir.
Qeyd etmok vacibdiT Н, siyasot sferasmda sosiallagma
рrоsеsiпа brdin hэуаt foaliyyatinin sosial vo goxsi tэтэflаriпiп
vahdat halrnda doyi;mэsi kimi baxmaq lааmdш. Siyasot
sfeTasmda sosiallagma ;oxsiyyotin fогmаlаqmаsша чо inkigafшra
mЁhtim tэ'sir g0stariT. Siyasi sclsiallaqma insanm siyasi
miinasibotloгin va siyasi faaliyyatin subyekti Hmi taqokkiiltiniin
Ьйtilп prosesini ohata еdiг. Sosiallaqпra funirsiyasr hаm iпsапш
oziintin siyasi modoniyyatino, va еlаса da biitdvliikdo comiyyotin
siyasi modaniyyatino bilavasita ta'sir gбstоriг.
Siyasi modoniyy-atin funksiyalan miixtalif inkigaf
marhalalaTirrda heg do eyni saviyyado foaliyyot gбstаrmiт.
Мэsоlап, siyasi sabitliyin pozulduýu prosesdэ hamin fчпksiуаlаrш
bo'zisinin foaliyyoti zoitlayiT чэ hotta dауашr. Siyasi tасrЁЬо
gоstэгir Н, siyasi sabitliyin pozulduýu hallarda siyasi modaniy-
yotin аiаqеlопdiптrэ, sosial togНlatgrlrq fuпksiуаlаrшш foaliyyoti
аhэmiууаtli darocodo zэiflоуа Ьilаг. Веlэ halda mбчсud ёlkэdа
siyasi hakimiyyata miirrasibotda эks mбчqеlаrdо dауапап sosial
qrчрlаr arasmdakr miibahisa vo mtinasibotlar kaskinlogir.
Umumiyyotlo, siyasi modoniyyэtin fuпksiуаlаппш 9охса-
hotliyi ап avval, опчп бz mоzmuпuпlш zonginliyi чэ rапgагапgliуi
ilo mOэууоп oluntrr,

509

д
 Вu соhэt siyasi mоdэпiууэtiп qgsЫ qayosini va rоlчпu Ьаgа
dфmаk iigtin prinsipial ohamiyyata malikdir.
Vatondaglaлn siyasi madoniyyotinin ytiksaldilmosi takca
siyasi mэdэпiууоtiп fuпlсфlап ilo tэ'miп оlшrmur. Ноmiп
prosesin sоmаrаli olmast hоmgЫц siyasi madoniyyotin fогmаlаq-
mаsша foal ta'siT gtistэrоп fоппа va vasitolorin hоr ап
tэkmillo9diгilmasini taiob edir. Вч tэ'siг чаsiЫогi igorisindo gaxsi
siyasi tohsil, to'lim-torbiyo ргоsеsi, siyasi diskusiya dornoklari,
ktitlavi iпfогmаsiуа vasitolori чо s. xiisusi уеr tutm. Siyasi
tаrЬiуапiп поfiсоlоri belo Ьir cahofi tosdiqloyir Н, hоmiп prosesda
siyasi modoniyyatin ytiksaldilrnasi moqsэdilo hoyata kеgiгilоп
todbirlэrdon daha qox, m<ivcud tаdЬirlагiп taTbiyovi чэ ргаktiН-
siyasi sоmэrаsi mtihtim Tol oynaylr.
Miixtolif to'sir fоrmаlап va vasitolorinin komoyila
аdаmlапп siyasi giiurluluq sачiууэsiпdэ Ьа9 чеrоп dayiqikliНari
qiymatdlэndiTorkan опlаrш rа'уlогЫ, ohval-ruhiyyosini, bilik va
gоrЁglоriпi, iпаmrш vo faydalr faaliyyot yбntimtinri паzэrэ alrnaq
vacibdiT. Sфsi tarbiya Prosesinda fardlorin siyasi mагафпdап
уаушmаq gozlanilan samaroli naticodan mаhrчm olmaýa gatirib
9шапr. Ba9qa s<izla, siyasi madoniyyohn ytiksaldilmasino ciddi
zфп чurа Ьilаг. Yetkin siyasi modaniyyota malik olmayan
tarbiyogi yiiksak siyasi madaniyyэt do tагЬiуо edo bilmoz.
Аdашlапп siyasi prinsiplari, поrmаlап чэ ideyalan dork
еfiтrаlэri oslinda опlаrш siyasi madoniyyatini sociyyalondirir.
Hamin siyasi iinsiirlar чэtапdаqlапп siyasi miinasibotlar sferastnda
dачгаш9tш, опlапп ahatasindэ olduýu sosial gergaНiya qiiuгlu
miinasibatini m{iоууоп еdiг va siyasi hаdisоlэr sferasmda iпsашп
sabit qiymэtli sosial foaliyyot у<iпfrmiiпо imkan уаrаdrr. Siyasi
madoniyyot timumЬаqаri vo milli m0чqеlоriп dtiz$in vo aTdrcll
olaqalandiгilmosini, bЁttin ictimai hadisэlari siyasi cahotdan
qiymatlondiгmak qabiliyyotini, dtinya olkolorinin sosial va siyasi
inki9af mопzэrеsiпiп dtirЁst tahlil оlчпmаsrш ifada edir. Sosial
pTosesloTin siyasi mahiyyatini dаriпdап dегk etmэk dаrэсэsi Ьir
tarafdon subyektin sфsi yetkinliyЫ, digэг tаrоfdэп isэ опчп
ictimai faaliyyot sfеrаsшdа pri,nsipial чэ moqsadyonlii mcivqeyini
aks еtdiriг. Vэtэпdаglашr siyasi modoniyyatinin yetkinliyi sosiai
hауаtш biittin sfегаlаппш qargrlrqlr tо'siг zamininda inkigaflm,

510
xЁsusila, mo?novi hеуаtm zanginliyini, rэпgагэпgliуiпi чё
biitOvltiytinП ta'min еdэп aTnillэTdandir.
Siyasi еlmэ aid adabiyyatda siyasi medoniyyatin funl<si-
уаlап ilo yanagr опчп tiplorinin mfrоууапlо$irilпэsiпо da ciddi
diqqэt yetirilir, Siyasi madaniyyatin tiрlэriпiп miiоlлуоп olunmasr
mtixtolif ёlkаlоriп чэ xalqlaпn siyasi modeniyylotinin qiymэt_
londiгilmosi va, sociyyalendhilmosi Ьашпdап xtiqusi оhэmiууоtа
malikdir. ВЁtiiлl бlkоlаr va хаlqlаг iigfin yegana фаsi modaniyyot
mбчсчd deyilidir. Siyasi madaniyyotin tiplorinin tosnifatr bir
mеуаr osasmda izah оlrша bilrnaz. aflnki hаr biT бlkonin чо
millotin bqakkiilii va inkipf xiisusil.yotlori опчп siyasi mаdопiу-
yafinin mahiyyatindo,, stгuktцпrпdа vo fоrmаlаппdа dэгiп iz
Ьчrахш. Вч vo уа digor iilkonin, millotin, хаlqrц siyasi madaniy_
уаfiпiп ta9okkiilЁ vo tokamiilfr Ьir sга obyeНv va subyektiv
xaralcterli sо.чiп|, tobii аmillаriп tэ'siri altrnda to'min оluпur.

4. SiyASi MaDaNtyyaTiN Tipr,oKi

Siyasi madaniyyafin tiplorinin tosniйtrmn asasrm ictimai-

tarixi, соýгаfi, milli-madoni, iqtisadi, ma'navi, dini vo digar
аmillаr taqНl ediT.
Роlitоlофуауа dаir mfrаsir odabiyyatda siyasi mэdaniyyatin
tiplorinin tasnifafina ciddi mаrаq gбstarilir. X.Ekstayn,
Q.Дmопd, S.VегЬа, D.Elazar, Е.Yуаtr чэ Ьаgqаlап siyasi
modэniyyotin tiрlогiпi miixtolif mе'уагlаrа osaslanaraq miiаууоп-
lэ9diгmоув sa'y gбstогmiglаr. EImi odabiyyatda фаsi modoniy-
yotin tiplэrina dair tosnifatlardan, Q.Аlmопduп ча S.VеrЬапrп
taklif etdiyi tэsnifat daha 9ох diqqafi calb еdir. Опlаr siyasi
rnodeniyyafin ёziiпэmэхsus, spesifik modelini iglayib hazrrlamrg
va asaslandrrmlglar. Almond va VеrЬа siуаsi mэdoniyyetin
tiрlэriпе dair tasnifatr ilk dofa birgo yazdrqlan чэ i963-cri ilda
Nyl-Yorkda Еар etdiгdiklori "Vаtопdаg madoniyyoti adlr Htabda
iroli stirmфlоr. Hamin alimlor lngiltara, iИliya, AFR, АВý vo
Meksikanm siyщi sisteminin kompnentlarinin чэ fоrmаlаrшrп
miiqayisoli tahlili asastnda bu бlkеlаriп "siyasi mэdапiууэtiпiп

511
loyal ;иrаktеriпi mi.ioyyonla$irarak siyasi modэniyyэtin tig
ba5lrca tipinin mdчсЙlчýшч оsаslапdrпrlаr: "vatanda;hq
(patriarxal
madoniyyoti?, Чabelik-itaotetmo modaniyyati" va
madanlyyot'. Alrnond vo VеrЬа votandaEIrq modoniyyatini
siyasi modolriyyotin y0ksok, ideal tipi sауrrlаr. С}пlаг iddia edirlar
Н, siyasi mаdопiууэtiп Ьч tipi шоhz, АВý va ingiltarada
УаУrlmrфrт. Hamin fikri опuпlа osaslandrnrlar к, camiyyot
iizvlorinin azadlrýr ilo siyasi sistemin sabitliyinin iizvi suratdo
alaqalondirilmosi daha gox Ьч ёlkаlаrdо to'min оlчпrrr. Vэtопdаg-
lrq modoniyyoti tipi oz xiisusiyyaflarino, рriпsiрlаriпо va fэaliyyot
iisu]lаrша gtiro dеmоkrаtiуапш ingilis-amerika modelina tam
чуgцп gоliг. Siyasi modoniyyotin votэndaqlrq fipini saciyyэlon_
diTon cahat bundan iЬагаtdir ki, чэtэпdа9lш siyasatdo, siyasi ho-
yatda igtiгаk etmayo vo foallrq gёstаrmоуо daxili talebat duуuгlш.
Аlmопd va VеrЬд siyasi modoniyyotin tabelik-itяatetma
tipinin isa digor iйigaf etrnig kapitalist оlkаlогiпdэ yayrldrýrru
tasdiqlэyir va qeyd еdirlаг Н, о, siyasi ta'sisatlara giiclii meyli,
laНn чэtопdа9lаrш faTdi foalhq soviyyasinin yiiksak оlmаdrфпl
sociyyolondirir. Nohayot, опlаr раtriаrхаl siyasi madoniyyot
tiрiшп inki9af etmokdo оlап бlkэlаrdо qэrmla9drýrnr asaslan-
dшrlаr. Siyasi madэniyyotin hэmiп tipi Ьuпшlа sэсiууэlапiт Н,
r,оtэпфýlаr sфsi hэуаи mаrаq gсistэrmiтlот. Almond vo vеrьапш
goldiklori qапааtэ gога siyasi madaniyyafin haqqmda miilahizolэr
yiirйtdtiyiimiiz hоr iig tipi faaldrr vo Ьiг-Ьiriпо qargrhqlr ta'sir
gostorir. Вuпuпlа уапаýl, опlаr Аmегikа vo ingilis siyasi mоdэпiу-
yatinin фhа mtitаrэqqi va sabit хаrаktеrа malik оlduýuпч е'tiгаf
edir vo siyasi modoniyyatin digar tiрlэгiпi isэ nrohz, опuп yiiksak
(amerika-ingilis) tipino уапаýmа marhalosi Hmi qiymatlandiriTloT.
Almond vo Vефа ingilis-amerika siyasi sistemini va siyasi
madoniyyэtini beynolxalq etalon kimi stibuta уеtiгmауо gahgrrtar.
Bu siyasi modaniyyat эhаliпiп оrИ tаЬqаlаrЫп vэziyyoti
Ьахrmdап аrаgdшlrr. Baýqa sёzlo, hamin tаЬэqэпiп rnaddi
tэ'minahnrn qonaotboxg sэviyyado olduýu поzаrа qatdrпirr,
manafeyinin isa e]tibarlr gaНlda miiйfiа olunduýu gоstогilir. Mohz,
Ьrша gtirа чоtопdа9lаrш siyasэtdэ i9tiTakt sistem daxilindэ va
sistemin поппаlаппа чуgrm gаlэп igtiTak Hmi bdqiq оluпчr.
Olkаlэгiп vo иlqlапп siyasi madaniyyэti miixtalif sosial sаrчоflаr

5t2
уёпrimiiпiiп va чоtопdаqlагл siyasotdэ igtirakmn Ьir-Ьirшэ niifuz
eftnos| milli аdаtlоr, ап'эпаlоr pTosesindэ, hэmginin camiyyatin
шiitоrэqqi inkipfrnm vo dёvlotin sabit cohatloгinin tэ'siri alиnda
fоrmаlаgш. Мэsоlац АВý diivlotinin ta9eКtilfr vo inki;afi tагiхiпо
diqqot yetirsэk aydrn pНldэ gёrагik Н, bu olkэda demokratiyanm
e'tibarlr ba"ast yaradrlmrg vo plyuгalist hakimiyyatin to'Hli to,min
оlчпmчgdчr. Homin miihtim xtisusiyyэt АВý чоtопdаglапшп siyasi
fааlh$пш аqаф saviyyodo оlmаsrш gortlandirtrri9dir. Lakin Ьurаф
чаtэпdаglшш siyasi foallrq saviyyosinin yiiksok obmamast heg da
mопfi hal kimi вsэwiiг edilmamalidir. АВý{а s0ziin asl
mo'nasrnda demokTatik zamindo qавrlаýап hakimiyyat bolgiisii
votonda9laпn hаКm eliИya геýЬэtiпi gartlandirir, siyasatdэ igtirakm
legitim fоптrаlаппdап isfifadэ etmoya mаrаq dоýuгur vo yi.iksak
votandaghq kеуfil5rэtlэriпiп, vatanporvorlik hissinin foпTralag-
fiursша tэkап чегiт. Avropanln inkigaf etmig Ьir sша бlkаlэгiпdо
(ingiltora, Almaniya va s.) siyasi modaniyyati saciyyэlondiran
baqlrca cohofl оr hakimiyyэtin lефfimliуiпiп yiilсsak sэviyyosi, siyasi
elitanm ёz faaliyyэti vo hэrаkоtlэri iigiin mo'suliyyэt dаqrmаы,
dбvloфilik simvollanna vo qауdаlаппа darin гаýЬаt, чоtопdаqlапп
qапuп]ага sozstiz йЬе olmasr, siyasi dачrашgrп hЁquqi поrmаlаrlа
gtirгiu surotdo tanzim olunmast чо votondag mэ'suliyy-oti Hmi
kеуfiууоtlэrdiг. Эlbatta, bu va уа digar бlkэпiп siyasi modaniyya-
tinin ёztiпэшохsчslфц spesifik хйsчsiууэtlоri heg da miixtalif
ёlkаlогiп va хаlqlапп siyasi madaniyyatindo mtivcud olan bo'zi
охýаr, iimumi соhаtlэri inkm еtrпёуа asas vemrir, Siyasi
mоdэпiууаtlаriп Ьir-Ьiгiпо уахшlаgmаsr tэbii vo qапuпачуЁuп
haldrr. Lakin Ьч, mtirakkab чо чzцп stiron prosesdir.
I Q. atrnood siyasi шаdопiууэtiп учхапdа qeyd etdiyimiz iig
"tornй tipi ilo yanaýl опuп digоr tiplэrinin mёчсudlчфпu й iddia
edir. Вu politoloqun siyasi rnodaniyyotin tiplorino dair toklif etdiyi
tэsnifatda siyasi modaniyyatin hоmоgеп (еупi manEali),
паtаmапt, qепýlq ча totalitar tiplori mаrаq dоýurur| Almond
gбstarir Н, АВý. Biryiik BriИniya va digor anqlosaks оkаlаriпdэ
homogen siyasi mэdaniyyot tisttinliik togНl edir. Ноmоgеп siyasi
modэniyyati saciyyalandirэn cahat Ьudrrг Н, siyasi ргоsеslоriп
subyektlorinin boytik эksariyyatini mёчсud siyasi sistemin
tagkjlinin baglrca prinsiplari чо timumi поrmаlап аушr. Bela siyasi

5lз
modoniyyat gаrаitiпdэ siyasi sistemin miilriim imstiTй olan siyasi
partiyalar, mouafeloTi чуЁщ galon qдrрlаr va "dбTdiincti hakimiy-
yвt adlandrnlan kiitlэvi iпformasiya vasiЫari эhаmiууэtli dагаса-
da mЁstoqil faaliyyot gёstаrmоk iшkапша malik olur va natico
e'tibarilo buttin mапаfеlоriп vo miivqelarin qanrmiЦyi e'tiraf
оlчпчr. Bu isa ёz n0vbosindo сошiууоtdэ рrаqmаfik siyasi xottin
hayata kegirilmasino zэmiп уаrа&r, miixtalif sosial suфektlor
arastnda konsensusun (тааhýш) Ьа9 tчtпаsшr tэ'miп edir.
Kontinental аwора кilkоlэrЫп siyasi mэdoniyyati hаm do
паtдmдш tipli olmasr ilo sociyyolэnir. Nаtаmаm siyasi
modaniyyot siyasi qaydalara miinasibotdo m{ixtolif sosial qruрlаr
шаsшdа zanrri konsensusun qeyri-miimktinlЁyЁ ilo diqqoti calb
edir. Siyasi modaniyyэtin паtашаm:уапmýlq tipindэ faydalr
foaliyyэt уопiimtiпэ va davranrg qауйlаппа gбrа Ьiг-Ьiгiпо uуýuп
golmoyan xeyli sчЬkultчrаlаrаl tssadtif оlчпчr. Вir-Ьiriпо qargr
durап suЬkulturаlаrlа sэсiууаlапап паИmаm siyasi modoniyyot
tipi Frапsа чэ itаliуашп miixtalif siyasi inki;af mэгhоlэlагiпdо
бztiпЁ gёstэгmigdir. Bela siyasi mаdэпiууаt garaitindo siyasi
sabitliyin pozulmast паzаrа 9аrрш.
Almond totalitar фаsi madoшiyyat tipinin izаhша xtisusi
diqqot yetiriT va опu digоr tiрlогiп hаmrsшdап koНti suratdэ
fогфапdirir. Totalitar siyasi modoniyyэt zahiran homogen tipi
xatlrla&r. Lakin totalitar siyasi madoniyyotdo homogenlik (eyni
mэпýэуо malik оlшф sйn'i хаrаktеr dagrylr. Heg do tasadtifi deyil
Н, toalitar siyasi madaniyyot fipinda kбntillti togkilatlar чэ
biTliНar qаdаЁап olunuT, siyasi koшrmrrгrikasiyalm (siyasi аlаqоlог)
sistemina isa morkazdon паzагаt edilir. Bela siyasi modэniyyotin
hiikmгanlrýr gоrаifiпdэ vatondaglann hakim siyasi elitaya qагýt
roýbot dаrосэsiпi miiоууэпlа9dirmоk gatin оlur.
Almond vo VеrЬапш tssпifаhш tokmillэqdiгmok asasmda U.
RоzепЬаurп siyasi madaniyyэtin yeni-inteqrallagrna (Ьirlаgmа)
fipini mЁоууэпlа;dirir. Siyasi madэniyyotin bu tipi camiyyatin
siyasi tэqНliпiп baglrca mэsаlаlоriпо фir yiiksэk daTocodo
konsensustm mбvcudluýu, siyasi zогаhlrýш agaýr saviyyosi чо
plyuralimin mtixtolif fоппаlапшп mtikommalliyi ilo fагqlэпiг.
l SчЬkчltчrа-mtэууэв etrik qruрlапл, sоsiвl tоЬэqаlегiп, ictimai tаýkilаtlапп бziinamaxsus,
spesifik siyasi madaniyyotini еhýчд еdiг.

514
 Amerika politoloqu D. Еlдzапп fikгiпсо siyasi madb-
niyyotin йg baglrca tipi шбчсчddчr: oxlaqi, fordi vo оп'опачi.
Digeг amerika politoloqu U. Вlуum iso siyasi mоdэпiууеtiп
liЬеrаl va kollektiv tiplaro malik оldчýчпu iddia cdir.
Siyasi mоdэпiууэtiп уuхапdа. qeyd olunan fiвlогi giibhosiz,
miioyyan эhamiyyote malikdir. QЛпki siyasi modoniyyoto dаir hог
hansr tasnifat Ьu va уа digar бlkэпiп, millotin ryesifik millimа-
dani vo an'onovi tarixi xtisusiyyotlorinin алаgdшlmаsr, щtiqayisali
tohlili эsаsшdа iroli stiTiilmiigdiir.
Bu саhэt mohz, mйxtolif dlkalorjn чэ Mlqlann siyasi
mэdэniyyatini qiymotlandiгmok baxrmdan поzогэ аlщmаhdrr.
Ачrора чо Yахш ýarq, QоrЬ yafimkiiцasi va Uzaq gоrq rефопu,
Afтika vo Avstгaliya йgtiп vahid siyasi modoniyyat mоdеlЫп

Siyasi modaniyyotirr ahata dairosino gбто daha Beniý, btiyiik

tiplari va уа modeli a9aфdakrlmdlr: liberдldemokratik, avtori-
trr va totalitar. Siyasi madaniyyatin hamin tiрlэгЫп fотфi се-
hаtlоrЫ aydrnla9dmrraq maqsodila manfiqi ar&crllrqla опlапп
mЁqayisali tahlilino kegok,
Siyasi madaniyyotin liberal-demokratik tipi hаг biT kon]cet
oikado milli-spesifrk fогmаdа tazahiir edir Liberal-demokatik tipin
оп mЁh,iim komponenti fordi azadlrq ideyaыdrr. Bagqa sёzla, hог
Ьir gахsiп уа9аmаýа, azadlrýa va xЁsusi miilkiyyata уiуаlошпауа
anadan gаlmэ, tabii hi,iququ чагdш. Вчrаdа baqlrca сэhаt xйsusi
mi.ilkiyyatin fordi azadhým osasmt togkil etmasina va hаг bir
ýэxsin бziintitasdiqi tigtin zоruri gorait уаrаfutаsпа iпашпаqdrr.
Liberal-demokatik tip sosial, iqtisadi, ша'пай vo siyasi sfеrаф
рlучrаiiапiп tаzаhtirЁ ila saciyyalanir. Рlучrаlizm ictimai hayatrn
biittin sfеrаlаrшdа miixtalif prinsiplarin qэrагlа9mаsшr oks etdiгir.
О, sosial sferada ауп-ауп siniflori, tэЬоqоlаri, mопаfеlоri uуёuп
golon qrriplan va sairani; mаdэпi-ше'почi sferada etnik, regionai
modaniyyэtlori, madoniyyat tiplorini va сагэуапlаппi, ktitlavi
informasiya vasitalarini, dЫ toriqatloгi, mэzhаЬlаri: siyasi sfегаdа
siyasi qi.iwolori, раrtiуаlап, tagkilaflan, qru,рlаgmаlап vo Ьu Нmi
digэr biTiiklэri паzогdа tчtчг. Libeвl-demokatik tipin plyuTalist
prinsiplari comiyyэtdaН biitiin fardlaTin чэ qruplagmalann oziinЁ
tasdiqi iigiin ЬотаЬоr imkanlara malik оlmаlапш ifada edir. Ноmiп

5l5
рriпslр hfiquqi саmiууоt,iiфп sociyyovi оlап gox miihiim cahati-
qапtшqш9rsшй hашпш Ыaborliyini oks etdirir.
Liberal-demokaЁk modeldo homginin vatandaE eamiyyati
,Ьоlо hiг tаsоччiir
ideyasr morkozi уеr futчr. Hamin ideyada
miihiim ro1 оупауlr Н; azadlrq паiпki dбvlat hakimiyyatinin
tаrайSп gortlandiron goxlu hakimiyyet mаrkеzlоriпiп
mбчсudluýчпц eloco da iqtisadi ýе9mа rzadlrýmr ifada еdiг.
Эgе,r .tойIitаг vo avtoritar siyasi sistemlardo dбvlat camiyyat
iizorindo hбkmrапlrq edirsэ, bфua-demokTatik sistemdo aksina,
соmiууэt dбvlвtin ча опrш tэ'sisаtlапшп tizorindo hakimdir.
Hortaюfli inkbaf еtшi; чэtапdа9 camiyyoti inkigaf etniq
siyasi demokTatiyasи, htiquqi dбvlэtsiz miimkiin deyildir.
Libal,demokгatik tipdo чэ уа modelda comiyyot tizvlo-
riпiп bбytlk olcsoriyyotinin уЁчruпdа siyasi niimayandalik ideya-
smrп Ьаrqоrаr olmasl xtbusi эhэmiууаtа malikdir. BЁttin adamla-
пп ЬаrаЬаrliуiпо dаiг maarifgilik ideyasr mаhiууэt e'tibarilo bela
Ьir cэhati tocosstim etdirir Н, heg Ьiг insan digаr goxsi опuп
гааlrýr oImadan idаге edo bibmoz. LаНп qeyd edak Н, dovlotin
idmo olunmasmda ауп-ауп Ьrdiп bilavasito igtirakr miiшktiп
olmadrýrna gоrе demokatik idara fоrmаsr hakimilyot sisteminda
mtixtalif tэbaqalorin пi,imауэпdэliуi pгinsipini qоrаrlаqdrгmrqdrr.
Эlbotta, ауп-ауп cilkolarda bu рriпsiр mtixtolif сtir tэ9akktil taprT.
Ntimayondalik prinsipi va mtixtolif sosial qruрlап tomsil
еdэп adamlann segilmosi prinsipi qanunvericilikdo vo digог
oгqanlarda hэmiп ргiпsiрlогiп reallapnasr чаsitоlогiпо dair
mэsоlапiп oz alcsini tарmаыш 9aгtlandirdi. Веlэ vasita olmaq
e'tibarila btittin 0lkalarda tadrican siyasi рагtiуаlаr tagakНil tapdr,
Нэm da siyasi partiyalaT tokcэ siyasi рrоsеslагiп reallagdrnlmasr
vasitosi kimi deyil, qапuпi mflxalifat Hmi formala;dr, Baqqa
sбzla, comiyyotdo miixtolif mопаfеlаriп qanuniliyinin e'tirafi
hakimiyyэt sistemindo hоmiп mэпаfеiаriп partiyalar tоrаfiпdоп
tamsil olunmast qanuniliyini gагtlопdirdi.
Zаmап kegdikco ahalinin genig tоЬэqоlоrЫп gtiurunda
раrtiуаlага miinasibot comiyyotiп siyasi togНlinin эп miihiim
iinsiirti kimi qэгаrlаýшýdш. Вч, hаm hakim раrtiуа|аrа чо eloca da
mtiialifatdэ оlап раЁiуаlаrш аksаriууэtiпо аiddiг.

516
 Liberal-demokratik tipi sociyyolandiron iiпsiirlэr srrаsrпdа
azadhq, ЬеrаЬаrlilс чэ adalatin nisboý problemi шtihi.im уеr
tutur. Вцrrчпlа Ьеlо hоmiп рrоЬlеmо miixtalif пбqtеуiпоzоrdоп
mtinasibэt diqqэti сэlЬ edir. Bclo Н, agrq ЕоНldэ ЬэrаЬэrlik
ideyasma qагýl gtxilr, sosial ЬraЫliyin zoruriliyЫ e'tiraf edan,
azadlrýr апаrхist mёчqеdоп qiymotlandiron, hауаhп mtixtэlif
sferalannda dёvlot tэrоfiпdап fэTdi azadlrýrn gзтt gokildo
mohdudlagdmlmasmrn mоqsаdэчуglшlчgчпч ifada edan g<iriýlага
tэsadЁf оluпчr. Bununla belo sфsi mоdопiууэfiп liberal-
demohafik fipinin tаrоfdаrlап htiququ, hiiquqi sistemi foгdi
azadlrýa to'minat чеrэп amil kimi qiуmоflапdiгiтlоr" ОпIаr belo
hesab еdirlот Н, qanun goxsiyyэt azadlrýmr, miilkiyyetin, monzi-
lin, gaxsi hoyatrn toxunulmazltýrnr, mo'navi azadlrýr to'min etmo-
lidir. Саmiууэtdо iпsапlаr deyil, mohz, qапun hёkmrапlrq etmall-
dir. Dovlatin fimksфst iso insanlar arasmdakr mtinasibotlori qa-
пtш asasmda tanzimlamэkdir
Liberal-demokrat tipino meyl еdэпlоr bildiriTlar Н, osl
hэqiqat comiyyetin hоr biT iizчЁпtш siyasi proseslaTda i,sfiгаk
etmok htiququndan, siyasi раrtiуаlаr, mtixtalif qruрlаг апsшdаkr
"оуuп qауdаlаrшr mЁgahida etmokdon, hakimiyyэtin biitrin
soviyyolorindo timumi sеgkilаr эsаsшdа hakimiyyotin dayigilmэ-
sindan, рlуurаlist dеmоkафапrп mёvcudluýundan vo sairodon
ibaratdir,
LiЪeral-denrokatik siyasi mэdaniyyotin dagrytctsr olan qагЬ
olkalarinin ahalisinin mtiэууап hissosinin dбvlэta vo опuп
ta'sisatlanna miinasiboti ziddiyyatlidir. Bu бlkаlаriп oha]isinin
miiayyon kаtеqоriуаlап Ьir tогоfdэп dovlafi qапuшш vo oxlaqtn
to'miмtlnrn asl monbayi hesab edirlor, Опlаг inanrrlar Н, gticlti
dёvlot olmadan comiyyotda hakimiyyat sэчiууэsiпdэ апаrхiуа
hбkш siiTar. Digэr tarofdan isэ dtivlofin tazyiq alofino vo
gэxsiyy"эtin hiiquqlагшrп pozulmasr vasi tasino 9ечгilэ bilocoyini
Ьа9а diigurlor.
Libeгal-demokTatik siyasi modoniyyofin subyekti olan
qruрlаr igorisindo fardla comiyyatin, camiJyotlo hiikчmаtiп
nisbэti mosalэsino miixtolif mёvqedan уапаýmа meyllari do
{iqqoti colb ediT. Мiihаfиаkаr gоrtiglаriп dagtytctst olan votan-
dа9lаrш miioyyon qismi соmiууэtо tistiinltik чегiг чэ comiyyotlo

5|7
hбkrrmotin eyrilogdirilnremoэsi movqeyindon 9жlý edirlar. Опlаr
Ьildirirlаг Н, hбkumat comiyyatin siyasi aloti olmaq e'tibarila
insan hfrquqlаппш mЁdafiasini Б'miп etnolidir. Мflhаfиаkаr
gбгfiрlоri ilo sociyyalanon votondaglarrn mйаууоп hissosi hбku,
matin rоlчпа iiýttinltik чеrirlеr. Qlmun чэ qaydalara, intizama Ьiгiп-
ci dаrасоli аhоmiууэt чеrmоНе опlш hakimiyyotin vo hoimmotin
пlifuzчпчп Ьэгра olunmas nln чэ yfiksoldilmasinin zоrчriliуiпi
gёstorirlor. Наш da qeyd еdiгlаr К, osl azadltф уаlлrz giiclii
dcivlat ts'miп еdэ bilar.
Umumiyyeflo,,liberal-demokatik mоdеldэ dtivlafin rоltша
miНtolif miinasiЫ эЬliпiп baglrca kаtеqоriуаlагшш ап 9ох hanst
siyasi to'sisata iisttinliik чегdiуш mtiоууопlоgdirmэуо gatinlik
tогаdir,
Qeyd etmok laarndrr Н, QагЬ сilkаlагiпiп чаtапdаglаrшш
aksariyyэti bu сilkэlогdо mtivcud оlап ictinnai-siyasi vo dovlot
ta'sisatlanna rоýЬаtlэ уашýш. Эhaliuin bu чэ уа digar qisminin
ауп-ауп hаIlагdа mtiolryon siyasi ta'sisatlann, о ctimiodan
dёvlotin iinvanlna sбуlоdiklэri hе9 do опlапп mtivcud siyasi
sistemdon паrаzrhфпr ifada efinir. ТэsаdЁfi deyil К, baghca sosial-
siyasi dfiwоlэr (sosial-demokatlar, libeTallar va mfrlrаfиоkаrlаr)
аrаsшй nazora 9аIрап miinaqige чэ mtiЬаhisоlэг idara fоrшаlап
vo haНmiyyat шаsэlssi ila deyil, mэhz, m0vcud idаrэеtrпэ
fоrmаlаrrш va hakimiyyati Нm daha yaxgr hоуаи kеgirэ bilor
рrоЬlеmi ilo gеdlэпiг.
indi iso siyasi madoniyyotin avtoritar ча totalitar
tiplarinin izяhlпа kegэk, Тоиlitаr va ачtогitаr siyasi фimlаri
forqli cohotlarlo yana;r bir sша timumi рriпsiрlоr ча погmаlат
sociyyalondirir. Вu xiЪusфati поzаrо аlагаq homin rejimlar i,igtin
хаrаkЪrik оlап siyasi madoniyyoti vahdot hаlшdа, valrid totalitar_
ачtогitаr siyasi modoniyyat Hmi gогh edэcayik. Ноm da ilk
пёчЬаdо totalitar-avtoriИr gЁчгчп siyasi геаllrýа aid оlап
ргiпsiрlоri, xiisusiyyotlaгi ча iiпsfrrlэгiпi nazordan kegiгacayik.
Totalitar ýiiцruп baglrca foгqlandirici xtisusiyyoti mаhdчd qrupa чо
kollektivo xas оlап рriпsiрlоriп goxsi, fordi prinsiplэrdan
Ёstiinltiyiidiir. Вuпа чуёuп оlагаq d<ivlэt аdаmlагrп ;tiuruпuп,
daxili аlэmiпiп fогmаlаýmаsmа ciddi пэzаrэt edir. Bela halda
gэxsiyyotin fomtalagmaslnrn ba9ltca vasitosi fэrdЁ9эхsi amilin
koПektiv-qrup rmiliпа tabe оlrпаstфr.
5t8
 Sryasi modaniyyotin totalitar-avioritar tipinin miihtim
xiisusiyyatlэfndan biTi аsrlог boyrr togakktil Ирац ma'navi
modoni5ryat оп'опаIаriпiп xeyli hissosinin inkart чэ hatta mahv
edilmoý ideyrsrdrr. Вч ideya ауп-оуп оlkаlоrdэ miixtalif сiir
hoyata kegirilmigdir. Нэmiп miirtосе idеуашп mahiyyati Ьчпdап
iЬаrоtdir Н, guya k<ihna оп'эпоlаlоr yeni modoniyyat
поrmаlаплrп, adot чо ап'апglоriп поrmаl tэqэHilii va inkigafina
mапе оlаr.
Тоtаliиr-ачtоritаr siyasi ппоdепiууоt tipindэ hаmgiпiп,
bagqa Ьiг ideya-millgt va хrlqlаrш tabiotinin kiiцЁ surotda
dayigdirilmosi ideyasl m<ivcudduT. Вu idеуапuп tагаfdаrlаrшш
goxu Ьеlэ iddia edir Н, millat аdаmlапп xfrsusi иrixi biTliyi Hmi
опlапп orazb_inin, iqtisadi olaqalorinin, odobi dilinin, spesiГrk
шэdапiууоtiпiп vs milli хffзklgriпiп fоrmаlаýmаslпlп miiоууоп
mоrhэlэsiпdэ уаrапmрdш. Guya mtixtalif millatlэrin Ьirgэ hoyat
faaliyyofi prosesindo опlаrа хаs оlап spesifik xtisusiyyotlar
tоdгiсап аrаdап qalxacaq va yalnrz millэtlэriп iimumi соhоtlэri
ya;ayacaqdrT. Milli mоdопiууэtlэгiп bir-biTini qargrlrqlr surotdo
zanginlagdiгшtasi pгosesinda ictimai hауаtш bepolnilэlla9ocayi
ideyasr mаhiууэt e'tibarila bundan ibaratdir Н, kohno
adэtan'onalorlo bir агауа srфпауап keytryyatco yeni mаigэt va
madэniyyot tinstirlori (о сiimlэdэп siyasi mэdэпiууаt) tэ9okktil
tapacaq. Lakin totaliИr-avtoritar siyasi madoniyyэt tipinin ba'zi
чагiапtlаппdа siin'i gokilda hэmiп prosesi siir'otlandirmok cahdi
bununia noticэIondi ki, kбhпа modoniyyat tinstitlэri бmrtiпti
sаdэсо оlагаq Ьа9а ччгmаdr, tobii olaraq оz-бztiпэ аrаdап qalx.dr,
bo'zi hallarda isэ homin tiпsflrlагiп kokii иmаmilа kosildi. Вu
hoqiqat kegmi; SSRi-nin va digar аИогiИг+оИliИr rejimli
dёvlatlarin timsalrnda ауdш tasdiqlandi. Totalitar fipli siyasi
rejimiэTdo yenico togakkiil tapmaýa Ьаglауап оп'опоlаr zаmапш
smaýrndan grxa bilmodi vo gжа da bilmozdi. Tabii olaraq Ьч уепi
ап'опоlоr ya9amadl, аdашlаrlп giirrriinda va dачrапlgшdа
qаrаrlа9mаФ.
Xalqa zidd ýimlorin rаhЬоrlэri xalqlann va millаtlэriп
haqiqi mэпаfеуЫп ifadoqisi оlduqlапш чпutdulаr. Oziinii xalqrn
"rоhЬаri' adlandlranlar tаdriсэп ёz goxsi monafe sferaslnl hаr
gеуdэп azй tчtdчIаr. Нэlэ vaxtilo XIV Lйdovik qatiyyatlo

519
deyirdi ki, "diivlot mоп tiztimэm. Belo diýiincoli rоhЬоr
gэxsiyyatlarin foaliyyati comi$atdo spsifik mo'novi чаkччmчп
(ЬофчЁчп) уаrilImшша gatirib gIxardr. Вu ma'novi bnazziil
пэiпki аупеуп fоrdlаr,ц- hеm dэ biitбvlf&da cэmiyyatin folakatli
чэzilryэtэ diýmasino sab6b oldu.
ТоИliИr-аwоriИr siyasi mэdэпiууоt tipinin digor olamoti
siyasi fealiyyotin oxlaqi сэhеtdоп qiуmэtlэпdirilmаmэsidir.
Axr zorakrlrq, фс hoqiqafinin qэrагlаgшаsr axlaqla, demokratiya
ilo biT алауа stйmrr. Dernokratik siyasi modoniyyatin Ьеlэ Ьir
cohoti mбчсчddчr Н, эgаr insan (xiisusila dёvlat xadimi) hamrya
mа'lum о}ап dolillar аsашпdа бz mбчqеуiпiп (mоs; рrоqrаmrшп)
diizgЁnliiyunti milyonlarla segicilorэ va segkilardэ опа e'timat
gсistоrmауапlэга inandrrmaq qabiliyyotino malik deyilsa - homin
dбчlоt xadiminin 0z шопаfеуi паmiпа mасЬчrеtmа va zоrаlд_
lrq todbirlarina al atmala haqqt уохdur.
ЭlЬоttэ, antik dёчriiп "Allah чо hёkmdаr hamiEo haqlrdrT
prinsipi эsаsшф formalaqdrnlan ictimai то'у, hаЬеlэ siyasotgilorin
zorakrlrýa "xalqm manafeyi Ьакmdап haqq qazandtгmast
ktitlаlэriп zorakrlrýr dЁzgiin vasita kimi qobul etmolorino tskan
чеrir. )С( оsriп tагiхi tosdiqlэdi ki, tоИliИr-айоritаr diivlatlэrin
rпбчоudluýu mоhz, hаmiп фimlаri xalqm Hitlovi goНldo miidafio
etnrosi ila baýlrdrr. LаНп bela voziyyotэ hamiqo slrf siyasi
vasitalarla deyil, homginin, bu vasitalarin fiziИ zorakllrqla
olaqalondiTilmэsi sayэsindэ nail olmaq mtimkiindiir. ЭhаlЫп
siyasi madoniyyoti ba'zan, xЁsusila mбчсud dбvlatin daфldlýr
dorлdo агtпrаqdа olan siyasi passivliНa saciyyalonir. Ве[а halda
hаm iпsапш бzЁ gaxsiyyot Ншi tonэzzйlэ uýrауrr, hom da
btitёvltikda comiyyat daha inkigaf edo Ьilmir.
Siyasi modoniyyotiп siyasi hayata ta'siгi, опuп
fuпksiуаiапшп vo tiplorinin эhatTiyyati xeyli doracada siyasi
madoniyyэtin ёziiniin inkigafmr gortlandiron Ьir srra апrillоrlа
baýlrdrr. Наmiп аmillоrdап ап ahomiyyatlisi idеоlофуа, ahalinin
qапчпquluq ideyasrnr qabul etmasi, kiitlavi informasiya
vasitelori, milli amil, din, tahsil, torbiya чэ sairadir.
ideologiya mriayyon sosial qruрlаrш manafeyi ila gоrtlэпir.
О, аdаmlаrш уЁurrmа giiclй to'siT g0stагir. Эhalinin bu vo уа digar
idеоlоgiуаш qabul eErrasi zorakt yolla deyil, ktinЁllfi suratda

520
hауай kegirilmolidiT. Siyasi praktika gcistoriT К, bu vo уа digor
iilkadэ bir nego ideologiya mёчсчd оlа bilor, ideologiya
plyrrralizni ёlkаdа tobii оIаrаq mtixtolif subkцltrrralann уагашhа-
slna ciddi tэ'sir gбstоrа Ьilаг.
Siyasi mэdэпiууоtiп inkigafina tо'siг gostarcn 9ох rriihiim
amillerdan biri kiitlavi infoTmasiya vasitaloridir. феrаtiч, dйФп
vo hartarafli iпfогmаsiуа ohalinin genig dairosinin бlkanin siyasi
hэуаtrпа dair рrоЬlешlоri, dбvlot sэvilryosinda уегidilоп sфasi
xottin rnйiyyofini, сэmiууаt qаrgrsurЙ dчгап ciddi sosial
masalalorin hоlliпdэ ýtiчrlч faaliyyoti dэriпdэп dork etmasino
zomin yaTadrT. Kiitlavi iпfоrmаsф vasitalori соmiууэtiп biittin
sfеrаlаппа чо to'sisatlaпna ahamiyyotli to'sir gёstогir, Опlапп
ktimoyi ilo ktiflavi madoniyyot fоrmаlа;ш, yaythr, mэnimseniliT
ча qоruпчr. Kiitlovi iпfогmаsiуа vasitalori, hamginin, ictimai
giiuruп togэkkiilii, foaliyyati va takamiiitindo miihiim гоl оупауlr.
Baglrcasr isэ siyasi sferaya ntifuz etrnaklo siyasi ргоsеslэriп
rеаllаgmаstшп оп miihtiшr vasitэsi kimi 9rш9 edir. Не9 do tosadtifi
deyil ki, miiasiT siyasi elmdo kfrtlovi iпfоrmаsiуа vasitolaTi
"hakimiyyatin dёrdiiпсti qolu аdlапdrпlrг.
Siyasi mаdопiууэtiп, опчп fuпksiуаlапшп vo fiplarinin
tэkamtiliinda, hamginin, milli amil spesifik rоl оупауrr. Miili
amilin ahomiyyэtini ЬiгmэпаIr qiymatlandirmok olmaz. О, Ьir
tеrаfdэп milli dбvlatin ушillmаýшlп чэ опrш mtistaqilliyinin, milli
madэniyyotin vo dilin inki9aflmn vacib atributudчгsа, digэr
tоrоf<lап siyasi hayatrn tэgНlini, siyasi рrоqrашlапп, 9iiаrlапц
simvollarrn ушаdrlmаsшr goЁlondirir, milН gЁurчц moлlik
gtiчruпчп fоrrпаlаýmаsша imkan уаrаdш. Milli amil sosial ahemiy-
yotli iimumi inki9af meylini stir'atlondiron ictimai hadisodiT. Ноr
bir хаlqtц millofin бz mаdопiууэtЫ, dilini, tohsilЫ va digor
mэ'пэчi dэуоrlэгiпi inki;af etdirmasi mohz, milli amil zomininda
ta'min оluпur. Вшruпlа уашý1 milli ашll tozahtir хаrаktегiпdап
asrlr оlагаq etпaýuJl siyasi madaniyyafino mtisbat vo mопfi tо'siг
gostoro bilor.
Siyasi mаdапiууэtiп mаzmuдчпuп iпkigafina tо'siг gcistaron
аmillаr srrasmda tno'novi modaniyyetin mtйjim iiпsiirlоriпdэп Ьiгi
оlап tahsil xtisusi уеI tutur. Yfйsak tohsilli insan noinki iimumi
modaniyyota. hоm da siyasi rnэdaniyyato daha 9ох чо mfrkammol

52l
soviyyodo yiyalaniT, ma'novi sогчаtlэri mопimsоmеуа daxiti
вlоЬаt,dчуш. Tohsil бdяmlштп y,iiksok modani Baviyyaya yiya-
lonmosi vo tаriхimэ'почi рrоsеslогi duzgiin izlomosi Ёgiiп ilkin
gartdir. Soziin gепiý mо'паsшф tahsilin moqsodi tоЬiеtiц
camiyyotin, in5anl п idrаlошп, чо йчгаш9шш qапчпlап hаqqшdа '

elmi hiliНari yaymaq vo mопimsэtmоkdir. Tэhsil tobii vo icfimai

hаdisаlагi, опlаrш эlаqаlэriпi чэ inkigaf mеуllогiпi dогk еtшrэуо
уаrdlm gёstатir. Tocriibo tasdiqlэyiT Н, mtivcud comiyyatin siyasi-
oxlaqi потmаlаппш. аdаmlаr tаrоfiпdэп lazrmi saviyyadэ mапiш_
senilmэsi xeyli dorocэdo tоЪsil ilo baýlrdrг. Bir sбzls, tahsilin ]

kбmoyila insan mапsчЬ olduýu,camiyyotin sosial, siyasi vo axlaqi i

]

рriпsiрlаriпо уiуаlапir, milli vo Ьаqэгi tаlаЬlэri manimsomak so- i

l
viyyosino ytiksoliT. l
i

ýaxSiYYoTiN siYдsi SоSiАLLлýмАSI

l

5. I

Саrп ilyotin siyasi strukturunrm takmillo gmosi qапчпачуýчп,

daimi ve mtirakkob prosesdir. Bu рrоsеs mtixtolif isfiqamotlardo
va miiэууоп amillarin tа'siгi alflnda inkigaf ediT. Camiyyatin
siyasi strrrktчruпuп mэqsodyiinlii inkigafi sistemindo goxsiyyэtin
фаsi sosiallaqmasl spesifik vo 9ох miihtim уеr tutuT, Sosialla9ma
geniE шrlауrý olub iпsапlапп hoyat faaliyyэtinin biitiin sfегаlаrшt,
о ciimlodon siyasafi ahato еdir.
Siyasi sosiallagma mбчсud camiyyatin siyasi strukturunun
tэkrаг istehsalrnt, ошlп iiqun хаrаktеrik olan ictimai-siyasi
miinasibotlori, bu miinasibotlorin inkigaf istiqamofini, homqinin,
сэmiууэfiп siyasi mfinasibatlarinin subyeНnin-gэxsiyyotin
spesifik keyfi ууоtlэriпiп Ьkш istehsalrm sociyyolondirir.' Sosial-
lаgmа siyasi sfеrаdа вriхi varisliyin ta9Нli tisuludur. О, "kegmiqlo
gаlэсауiп alaqolendirilmosindo бztiпаmэхsus rо1 oynayrT, ba;qa
sёziо, kegmig паsillоriп tocЁbosЫ mапimsаrпаk asasmda fard-
lагiп саmiууэtiп siyasi to'sisatlanna, ilk ndvbada siyasi sistemo
сэlЬ оluпmаsшпt to'min edir. ýaxsiyyofin siyasi sistemla qaг9llrqlr i

1
Философская 9нцикпопедия. т,5. М. 1970. Sah.67

522
fэaliyyoti gediqindo iki pToses пэzага 9аrрш. Вiг tаrоfdоп siyasi
sisiemo yeni tiаrlоriп colb оlшmаsr ilo Ьч sistemin бz-бziiпэ
tэkar istehsalr Ьа9 чсrir, siyasi sosiallagma Ьч prosesda siyasi
sоrчоtlэгiп va siste,lTrin maqsadlarinin saxlanmast mexanizmi
rolunu оупауrr, siyasэtdo nosillэrin varisliyinin sшсlапmаsша
imkan уаrаdrr, digaT tогаfdоп siyasi sistemin tolobleri goxsiyyэtin
strйtrrrцпа ta'sir gёstогir. Веlэ Н, siyasi sosialla;ma опшt siyasi
gЁчгчпчп, siyasi dачrапrgrшп tagэkkiiltina tokan чеriг, notica
е'fiЬаrilэ pxsiyyot-votonda9m fоrmаЩmаsr to?min olunuT, Mahz,
bu mo'nada фаsi sosiallagma siyasi tогЬiуа чо уа siyasi
mашiflэпmэ апlауrglаппdап gепi$iг. Bagqasбzlэ, о, tokco hakim
ideologiyamn goxsiyyotэ mоqsаdуёпlЁ ta'sirini deyil, hаш do
kortobii tо'siгi vo gaxsiyyotin xiisusi faallrýrm aks еtdiriг.
Yегi galmiEkan qeyd edok ki, "фаsi sosialagma terminini
siyasi еlша ilk dаfэ Q, Хауmеп gatirmigdir ('Sфsi sosiallagma
asorindo).
Siyasi elmdo siyasi sosialla9ma prosesinin mahiyyotini
апlаmаф dair uzuп mtiddot vaЫd konsepsiya m0vcud оlmаmщdш.
ýoxsiyyetin siyasi sosialЩmaslnln ilk
sanballt, biitcivltikdo
politoloqlar tотаГшdэп qobul edilon пэzогiууоsi D. istonun
rоhЬгliуi altmda АВý-rп Qikaqoda faaliyyot gtistагоп Ьir qпrр
alimi tаrаГшdап iglanib hazrrlanmr;drT. Qikaqo alimlari siyasi
sosiallagmanr siyasat sfеrаsшdа уеriпэ yetiгilmasi zопrri olan
xfrsusi шбчqе va to'lim prosesi kimi osaslandmrlar. Bu
пэzогiуу,опi mtidafio еdэп alimlaй goxu, xiisusila L. Коеп, R.
Liрtоц Т. Раrsопs va Ьаgqаlап siyasi sosialla5manm mahiy-
yatinda insanrn siyasi sistemla yо onun tэ'sisatlan ila qmgrhqlr
fэaliyyэtini baqlrca cahat Hmi qiymatlondirirlaг. М. ХаЬегmаs,
К. Lчmап va digar аlimlоr iso siyasi sosiallagmaya iпsапtп оzЁ
tigtin yeni sarvatlori monimsomosi prosesi kimi Ьахrrlаr. Веlэ hal-
й iпsапш siyasi рiiurшlruп чэ йчвпrgtпш fогmаlаgmаsmdа daxili
fordi va psixoloji meмnian baglrca cohot Hmi эsаslапdrпlrr.
ýaxsiyyotin siyasi sosiallaqmast mаsэlаsiпэ аlimlаriп
mtinasiboti birmo'natr olmasa da tэdqiqatgllann aboriyyati bela
hesab edir Н, siyasi sosialla9rnanm baqhca funksiyasl goxsiyyotin
siyasato maraýrdrr чо siyasi sfегаdа rпЁоууап hakimiyyat
vozifalaгini уеriпо yetiлnok Ьасапфdш.

52з
 Вц ve уа digor соmiууэfiп hоr Ьir iizчЁ sosiai sistemin
gtindolik hoyatrпa colb olunmaqla vo digаr adamlarla miixtoiif
mtinasibotlor yaTatmaqla sosiallagma prosesinin subyektino
gewilir. Qeyd еtшаk lааmdш Н, qэхsiууаtiп sosiallagmast noinki
Ёmчmmаdmi, hэm dэ siyasi.modoni mtihitdo геаllаgrr.
Siyasi sosiallaýmantn mexanizmi iпsапш чэ siyasi sistemin
qaцrlrqlr foaliyyofinin Ьir пеgа soviyyosindo foaliyyat gёstагiг:
l.Sosial soviyyodo, уо'пi biittivliikda саmiууэt va bбytik qruplaT
soviyyosindo 2.Sosial-psixoloji soviyyoda 3.ýaxsiyyatdaxili
sэчiууоdо.
ýosial saviyyado qoxsiyyoto igsйlik, segicilarin эlо
аhпmа$, zorakrltq, tеrтог vo digor malcososial amillэr to'siT
gostarir.
Саmiууэt siпiflог va millat sэviyyэsindo foaliyyot gбstоrоп
siyasi sosiallaqmanm ап'эпэчi mаkrо amillarini hazшkt gогаitdа
miiharibэ tohliikosi, ekoloji partlayrq чэ digoT qlobal рrоЬlеmlат
tamamlayrT. Sosiabpsixoloji saviyyodo siyasi mэqsоdlэг чо
sоrчэtlэr btiyiik vo hэm do Hgik qruрlагr tomsil edan gaxsiy-
уаtlоrо siTayot edir. ýaxsiyyatdaxili soviyyode siyasi sosiallag-
mапш mexanizmi Нrпi siyasotda ýoxsiyyэtin dачrаш9rш vo
gЁчruпч idаrэ edan talobat, rnotiv, faydalr fэaliyyat ytiniimti,
поппа va s. grxrg edir.
ýoxsiyyotin siyasi sosialla;masr ikitaгafli proses Hmi
пэzагdоп kegirilmalidiT. Hamin proses bir Ьгэfdоп ;oxsiyyatin
siyasi informasiyaya, biliНara yiyolonmosini, onrrn mёчсud siyasi
dауоrlаrэ qоччýmаslш, sosial tасгЁЬgпi. поrmаlагr, vordiglari
manimsomosini, digаr tаrаfdэп sosial-siyasi miihitdo faal
foaliyyot hеsаЬша fагdiп mбчсud ictimai miinasibatlэr sistemini
sadoco оlаrаq tоkrаг istehsalrnr deyil, hэmgiпiп daha da inkigaf
etdirmэsini nozordo fufur,
ýэхsiууэtiп siyasi sosiallagma prosesi шбчсчd cemiyyatin
real ictimai miinasibotlorinin xarakterini monimsamaklo mahdud-
lа9шr. Homin ргоsеsdо bu va уа digor fard siyasi hауаИ dаiг
toplanmrg tacriibayo, опчп хiisusiууеtlаriпэ, mочсud погmаlаrа,
sэrчэtlоrэ vo оп'опэlаrэ, siyasi mёчqеуо yiyolonir. Natico
e'fibarilo sosial qruрlапп vo biiфvliikda camiyyotin hоуаtшdа
igtirak efuiayi gartlandiгon keyfiyyat - sosial-siyasi yetКnlik чэ

524
qabiliyyot fоrmаlаqlт. ВеlэliНэ, siyasi sosiяllsýmff prosesinda
сэmiууаt inssnl votandaq kimi уеtфdirirsа, sosialla9aп ford
rrЁчсчd siyasi struktura чэ ictimri miiпаsiЬэtlаrа yaradlcl
talsir g0starmakla camiyyotin 0zйпfi уепilорdirir. siyasэt
sferasrnda sosiallagma ;oxsiyyatin fоrшаlаgmаsша vo inkjqafina
miihiim ta'sir gкistагir. Siyasi сэhоtdеп sosiallagma iпsашп sipsi
mtiпаsiЬоtlэгiп чо siyasi foaliyyotin subyekti kimi taqakktilti
pTosesini эhаtа edir Siyasi sosialla9rna prosesi iiziiniin biit{in
istiqamэtlorindo hэm pxsiyyotin чэ hаm do biitiivltikdэ comiy=
yotin siyasi modэniyyrotino bilavasiъ to|sir gбstогir. о, insan
hoyatrnrn biitiin morhololarini shаtэ еdir vo tokca srгf siyasi
ta'limi deyil, eloca do qeyri-siyasi to'limi ozihda tscэsstim etdirir.
ýoxsiyyatin siyasi sosiallaynasrnm mahiyyэti baTodo dolýun
tаsочуfirэ malik оlmаq iigiin hаmiп ргоsеssiп ohato etdiyi
mаrhэlоlагi aydrnlagdrrrnaq часiЬdiг: Siyasi elmo йir odobiyyatda
gaxsiyyatin sosiallagmast mаrhоlаlоriпе daiT ciddi fikir aynlrýr
уохdur. Tadqiqatgilann btiyiik oksoriyyati Ьu mагhоlоlэri
tахmiпэп eyni mбvqedon tohlil еdirlэr.
Miiasir comiyyatdo gaxsiyyotin sosialla9maslmn Ьа qlапfi cr
3-4 уа9 hэddiпа tosadi.if edir. Siyasi hэуаtа dair ilk tasowtiг
аilэdэ, ktitlэvi iпfоппаsiуа vasitralarindon v9 у:}хш ahata
йirasinda oldo olunrrr. Fоrdiп sipsi sosiallagmasma ilk tо'siг
g<istэrап baqlrca to'sisat ailsdir. Ailo iizvloгi mЁоууэп sosial qrupa
mопsчЬ olnraqla tэmsil etdiyi sosial Фuрчп mаrаýшr, tаlэЬаfiш,
siyasi foaliyyot yciniimiinii aks etdirirlэr. Вu cahat tobii оlагаq
fardin sosial mahiyyotinin, foaliyyat yciniimiintin fоrmаlаgmаuпа
vo gоlэсаkdэ ошш siyasot sferasrnda konkTet mбvqeyinin
rеаllаgmаsша ta'sir gёstаrir.
Ailo ugаýш siyasэt, hаkimфэt, dбчlэt va digэr ta'sisatlaT
haqqmda siyasi biliНarinin чэ tэsэwiirlоriпiп asasrnt mоhkоm:
landirir. Belэlikla, опчп mtixtalif siyasi hadisэlorin xarakterini чQ
diizgiinliiyiini.i Ьа9а diigmosi mэhz, valideplarin siyasi
mэdопiууоtiпiп sэviyyasi va ailэdo htikm siirап siyasi gбrЁ9lогlа
qаrtlэпiг, Aila ачаzоIчпmаz axlaqi*iyasi tагЬiр осаýldш, sosi-
аIlаgmашп manbayidir. Fаrdiп siyrsi sosiaПagmasrnm iНпсi
паrhоlаsi опчп miixtalif tomaytillЁ tahsil осаqIаппа (rimumtэhsil
moktoblori, ali va оrtа ixtisas mtiossisэlori va s.) calb olunmast ilo

525
Ьа9lапrr.' Нчпrапitаr fonlori rпэпimssmеНе gопсlоr yeni siyasi
biliНolo уiуоlэпirlоr. Noinki miixtoЦf tohsil пtiчlогЫп, homginin
ba'zi kortabii amillsrin to'siri аltшф fardlor siyasoto dair xeyli
ЬiliНеr oldo еdir vo tофiсап onlarda siyasotin;6ztina konket
miМsibot fогmаlаgrц menimsordlan siyasi biliklor rеаl hoyatla
olaqэlondirilir.
ýoxsilyetin siyasi sоsiаllаgmаsшш iigiincii mагhэlаsi
siyasi hэуаtа bilavasita сэlЬ olunmaqla, ba9qa,s<izlo, qеугi-rаsmi
tэgkilatlarda, mfixфlif соmilryэtlеrdэ, sipsi partiyalarda чэ digor
siyasi foaliyyot fоrmаlаппdа yaxrndan igtiгak etmoklo Ьа9lашr.
Hamin mаrhоlопiп sociyyavi сэhоfi Ьцпdап iЪarotdiT Н, insan hэr
;eydan оvvэ[ xtisusi sosial va siyasi movqeyo malik oluT, siyasi
faaliyyatde ýэхsоп igtirak etmok tосrtiЬsiпэ yiyolaniT.
ýoKsiyyotin siyasi sosiallagmasrnda rоsmi siyasi tэhsilin
ohamiyyoti bt yiikdtir. Вч tohsilin moqsodi adamlarda mtivcud
hakim ictimai-siyasi sistemo, опuп soryotlorinэ baýlrlrq vo iпаm
hissi tarbiya etmakdir. Siyasi mЁпаsiЬоtlаriц sагчоtlогiп,
dачrашq поrmаlапшп чэ vardiplэrin nosildon-naslэ veTil-
mosindo tohsil ocaqlanntn biittin пбчlагiпiп iizarina ciddi
ma'suliyyat diiqiir. Uраqlаrш, gапсlоriп olda etdiyi siyasi
iпfоrmаsiуа опlаrdа daqiq vo aydrn siyasi mtivqeyin togok-
ktiltinэ isti qamotlondirilmali dir. Во' zi ёlkolorin s iya s i tосгtiЬо si
tasdiqlayir Н, ugaqlann miiayyon partiyalara, togkilatlaгa, ауп-
ауrr siyasi хаdimlога vo iqtidann пiimауапdоlоriпо inйnasibati
Ьiгmо'паlr deyil. Baqqa sбzlo, hamin miinasibat гоýЬэt ча уа
пifrэt kimi tazahtir eda Ьilог. Bu mа'паdа аrаgdlrmаlаrа gёrа
ABý-da vo Вбуtik Bгitaniyada 12 ya9rna qodar uqaqlann 2/3
hissosi goxsi rоýЬэt va уа nifTat movqeyi ila sосiууэlапir. Вu,
bЁtiivltikdo valideynlarin movqeyina чуýuп golir. LaHn u;aqlar
kifayat qodar infoпnasiyaya malik olmadrqlarrna gбrэ опlапп
siyasi ta'sisatlara, miixtolif siyasi xadimlaTo vo dбvlot
adamlarrna miinasibэti sothi хаrаktег da9ryrr, Bela bir cohofi
qeyd edak ki, ugaqlrq dбчrйпdа hэr hanst partiyava va уа partiya
xadimino olan mtinasibat heg da btitiivliikda бlkоуо, опчп siyasi
sisteminэ va milli simvollara miinasiboti aks еtdiгmiг. Qiinki

lАrцреева Г.С, Социмыrая психология. М, 1980 Ъh.86.

526
hэmiп,уаq dёчrйпdо чqаqlаг siyasot haqqrnda daqiq tаsоучiiго
malik оlшшlаr.
АВý, Bёyiik Britaniya vo bэ'zi diger ёlkэlэrdэ арапlап
tedqiqatlaл tasdiqlэyir ki, goxpartiyahlrq goraitinda siyasi rrodo-
niyyotin formalagmaslnln yngjfo qorti miixtэlif sочiууоlогdэ hоуай
kegirilon sеgНlегdir. Upqlar b<iyfrdtikco sasyelmoyo siyasi
sistemin moгkazi iinsihii Hmi Ьактlаr. Опlапп partiyalara ilk
mtinasibti mohz, segki kompaniyasr dёчrtiпdо baglanrr. Ugaqlaгrn
рагtiуаlаrа roýbot baslomosindэ Kiflavi iпfогmаsiуа vasitalari,
ечdэ, qonguda чэ hаmуаgrdlагr аrаsшdаlr siyasi diskusiyalar
ahэmiyyatli rol оупауr. Kiitlэvi infoгmasiya vasitolarindo,
xiisusilэ televiziya vasitosilэ рагtiуаlапп foaliyyotinin igrqlandrnl-
mаýmа genig уеr чегilmоsi чgаqlаrrп bu ча уа digаr siyasi
pafiiyaya rэýЬоt Ьаslоmэsiпо miihtim to'sir gtistaгiT. Yаglrlагlа
mtibahisa etmok ргоsеsiпа сэlЬ оlцпmаqlа опlаr siyasi haНmiyyэ-
tin mahiyyoti, hakimiyyotin уаglrlаг tэrэfшdэп olo alrnmasl уоllап
vo mexanizmi Ьаrаdэ tasawtiTo уiуоlапirlог. Ugаqlагш siyasi
giirtiglогiпiп taqakktillina xtisusi girkоtlэr, mапаfеlаri epi olan
miixtalif qruрlаr, lobbigilar, hоmkшlц togКlatlmr vo digor siyasi
to'sisatlar <iziinamaxsus ta'sir gtistоriгlаг,
Sosiallayrra prosesindэ u;aqlar vo gэпсlаr соmiууэtiп йzчй,
sosial-madoni vmlrq Hmi fоrmаlа$ш vo siyasi modaniyyatin
miixtalif {instirlerini manimsayirlor. }iоr biT fordin sosiallagmasr
hansr sosial birlikda Ьа9 четirsа о, hamin biTliyin siyasi rnodoniy-
yotinin daqtytctsr kimi grxlg edir. Fаrdlоriп siyasi madoniyyoti
ЬЁttiп сэmiууэtiп mа'почi madoniyyatinin аупLmаz hissasidir,
iпsап mёчсчd comiyyatin hаНm siyasi mоdэпiууоfiпi manimsa-
mak prosesindo haНmiyyot miinasibotlorinin goxcahatli чэ dina-
mik prosesino qоgulчг, бziinti siyasi madoniyyэtin mЁаууап sойу-
yosinin dagtylctst Hmi daim tэkаr istehsal edir.
ýaxsiyyэtin sosiallagmasшn ilk mогhаlоsЫ (ugaqlrq
dбчrtiпti) todqiqatgrlaT miixtolif saviyyalэrdo аrаg&пrlаr. Masa-
1оп, ашеrikа аlimlэri D. bton чо i. Deпis ugaqlrq dочriiпdэ sosial-
laqma prosesini diird sapkida поzоrdоп kеgiгmауi mаqsэdаuуфп
hesab еdiтlэr: l,U9аýш siyasi hayafi, aldrýr iпfоrшаsiуапr
bilavasitэ "dork etmosi. 2. Siyasatin "tacosstim etdirilmos i gediqin-
dэ hakimiyyat sfеrаsша mansub olan bu чэ уа digоr qoxsin siyasi

527
sistemla olaqэsinin niimrmavi voziryoti. 3. Вч siyasi пtimuпапiп
"idеаllаý&пlmаsц siyasi madoniyyatэ, siyasata sabit emosional
miinasibatin fогmаlаqdшlmаsr. 4.Uqaým daxili siyasi alominin
miirэlil<oblogmosini ifada edan keyfiyyotlaгin "ta'sisatlagdtnlmasr
ча опuп siyasэfi mЁstoqil qiymotiэndirmak mtivqeyi.
Umumiyyotlo, ;эxsiyyotin siyasi sosiallagmastnm ilk
marholosi brmrmla sэсiууэlапir ki, iпsап siyasi sistemin чо
modaniyyat поrmаlапшп mahiyyafini чо ahomiyyotini dark
etmodiyi halda Ьчпlаrа uуýчпlаqrr.
ýэxsiyyatin siyasi sosiallaqmasrntn iНnci marholasi
(gэпсlik dбчrti) oztinomoxsus xiisusi siyasi ahamiyyat kosb еdiг.
Bu mаrhаlа опчпlа saciyyolanir К, ganc fэrdlоr alda etdiyi
siyasi iпfоrmаsiуаш tohlil ehnok ibullarrna уiуаiопir, ideoloji
mёvqelari miistaqil агаgdrmаq saviyyosino yЁksalir. Ganclik
dovriindo siyasi sosialla9manln mahiyyoti Ьir tагаfdоп fаrdlэriп
haНmiyyotlo qargrlrqlr foaliyyot поrmаlапш vo qaydalannr
mапimsаmэsiпdо, digог toгafdan siyasi foaliyyэt уёпiimriпri
mtiayyanlagdiгmok, siyasi davrantý чо vэrdiq keyfiyyatlaгini
daxili tэlаЪаtа gечirmэk qabiliyyotinin formalagmaslnda ifado
olunur. ýoxsiyyatirr siyasi sosiallagmasmr birtarofli proses, уэ'пi
опuп yalnrz siyasi ЬiliНэri va чэгdiglэri monimsamosi Hmi qiy-
motlandinnak diizФn olmazdr. ýэхsiууэtiп siyasi sosial-
1а9mаsrпш digэг miihtim prosesi do mбчсчddчт. Bu prosesdo
iпsал qоrаrlаgап konkTet siyasi qаrаitэ чуёuп galmoyan har
geydan imtina edir, siyasi hoyatda tozahiir edan mtixtэ]if hadiso-
lоrо yeni mcivqedan уапаýlr. ýoxsiyyotin siyasi sosiallaEmasmtn
gonclik morhalosindo Ьu va уа digar fard sosial vo siyasi varltq
kimi togвkktil tарlr чэ inkigaf edir. Mahz, hэmiп mэгhоlоdа insan
hayatrn mэ'паsl, ictimai hayatda уеri, siyasi inkiqaf prosesino
miinasiboti Ьаrэdо vacib mоsэlаlэгi бzliiytindo hэll etmoya ciddi
sэ'у gбstarir.
Siyasi sosialla.gma yalnrz ugaqhq va ganclik dбvrii ila
rTahdudlaqmrr. Iпsашп siyasi cahotdan sosiallaEmast опчп
biitiin hayatr Ьоуч davam edir. Bu рrоsеs insanm sosial
yetkЫiyinin foгmala9drýt dtjчrdоп, yo'ni fагdlоriп оmаk hoyatrna
qadom qoyduФ vo siyasi fааllrфшп tozahtir etdiyi vaxtdan
Ьаglауагаq daim yenilagir va inki9af edir. ýaxsiyyatin siyasi

528
mahiyyaff hоr geydon ovvol va daha 9ох опчп sosial yetkintiyi
dбчrfrпdа геаl!ацr. SдЬit чэ шfrkаmmаl sýasi miivqeyа malik
olan fard gепý va dаriп iпfоrmпsiуауа yiyolanшrasi, goxcbhatli
siyasi biliНor aldo etmosi, tacriibo toplamast, maqsadytinlii
фаsi faallyyat убпйшii чэ yii}isak:siyasi tofakkfrr torzi ila
sэсiууоlопir
ýoxsiyyatin siyasi sosiallagmasmda оmаk kollekfivlari,
ictimai tаgkilаtlац rоsmi чэ qеуri-rаsшi qruplar daha ohomiyyatli
rol oynayrrlaT. Siyasi sosialla9manrn bu to'sisatlan hom do
,o"'n"rri-b*laqi sosialla9r" pror"rio" faydalr Ь'sir gtistоrir.
Арапlап goxsayh bdqiqatlar belo qonaoto golmayo osas
чеrir Н, iпsапш siyasi sosiallagmast sisteminde эmаk kollektivlari
va kiitlovi informasiya vasitalori xrisusi yer tшtчr, Вuпlагrп
sosiallagma prosesinэ spesifik ta'sirinin mйiyyoti onunla saciy.
уаlэпir Н, hоmiп sosialla.qdrrпra ta'sisatlan iпsап,п siyasi cahotdan
sosiallagmasrnln xarakterini ve istiqamotini, nэtico e'tibarilэ siyasi
madanig;afinin saviyyasini mfrоууэп edir.
"Siyasi sosiallagma sisteminiB tаrНЬ hissalori vo уа "Siyasi
sosiallagma amillaTi iimumi tеппiпlоr olmaqla gaxsiyyэta
comiyyat vo siyasi sistem tarafindon rеаl tа'siг gtistэrir. LaHn
hэmiп аmillоr igorisinda elэsi чаr&r ki, bu mahz, siyasi
sosialla;ma tв'sisatt Kmi mаqsэdубпlti tэgНl edilib. Мэsаlоп,
siyasi gапсlоr tэqkilаttшп baglrca fчпkфаsr siyasi sоsiаllа5mаш
reallagdrrmaqdrr. Lakin еlэ sosiallayna ta'sisatlaп da mбчсчdduг
Н, onlaT iigiin siyasi sosialla;ma funksiyasr ikinci dэrосЬli
ahomiyyot dа.;rуrг. Maktob, kilsa ча moscid mahz, bu qabildэndir.
Вuпчпlа bela moktob, Hlsa, mэscid va saiT гоsmi siyasi mбчqе
fonnala9drпhnasr vasitol агidir.
S iyasi sosiallagma prosesinin хаrаklеriпdаН dayigiklik dёwi,

tarixi хагаktеr daqryrr. ictimai inkigafm hоr Ьir yeni mаqаmшdа

gaxsiyyэtla siyasi sistemin qar9rlrqlr uуýrшlаgmаsr tэzаhiir edir.
Сэmiууоtiп sosial vo siyasi sfrukturчпdа Ьа9 чеrэп dayigiklik
goxsiyyotin fomtalapmast паmiпа hor bir пэsliп ciztinomoxsus
gогаit уаrаtrпаsша takan verir. Siyasi sosiallagma mexanianinin
Иrild doyigikliyi btitiin dovrlardo mtirаkkоЬ хаrаklеr kэsb
еtпrirsdir. Lakin camiyyotin miiasir iйiýaf mоrhоlаsiпdо sosial-
sinfi vo milli xaгakterli оп'апочi ziddiyyatlэr sivilizasiyanln qlobal

529
ziddiyyotlвri ilo аmаmlашr. Siyasi sistemin on'enovi funksiyala-
ппlтJ siiг'оfli texniН inkiýafla эlаqэlопdiгilmаsi va хеуЦ sosial
proseslorin qlobllaEmaýl son vaKtlar goxsiyyэtin inkipfl tigiin
yeni goTait уагаfrшgdш. Bu garait insanm dёчlэt, hakimiyyat vo
siyasatla qaц9rlrqlr miinasibotinin dэTinlognrosino ciddi tэ'siT
giistэrir,l Вчпtшlа bela miixtalif ёlkоlогdо siyasi sosiallagmanm
miiayyon Ьёhтапа mа'rчz qalmast miýahida оlrшuт.
МtЬir dёчrdэ siyasi sоsiаlЩmа pTosessinda iH mеуl
tаzаhtiг ediT. Вiг tоrаfdап goxsiyyotin siyasi inkiqafiM icfimai
tolabat getdikca агtr, опчп siyasi hoyata foal colb olunmasr vo
camiyyatdo iiz rоlчпu dork еtцrоsi dфа й gticlanir. Bu meyl
miixtolif фаsi sistemlorin чо rеjimlагiп demokratiНagmasi
ргоsеssiпdа xtisusilэ поzоrо 9ачрlr. Digor tэrэfdэп iso gaxsiyyotin
siyasi sosiallФmasl prosesinin lэпgimэsi meyli tazahiir edir. Bela
ki, bu чэ уа digэr fardin miixtolif fогmаIаrdа dёчlоtdап, ош.ш
to'sisatlanndan uzaqlaqmast, qobul edilon siyasi qоrаrlаrа laqeyd
rniinasiboti miigahida оluпuг.
Ноmiп mеуIlоrdэп Ьiгiпсisi gэxsiyyэtin faalliýmrn
аrtmаsшL siyasot haqqmda informasiyaya malik olduýunu, Hitlэvi
siyasi dаwашýш vo ;iiuruп doyigilmasini, оwоIlэт siyasэtdan
uzaqlapn аdаmlапп artrq siyasoto colb edildiyЫ siibuta уеtirir.
iШnci mеуl iso tiz ifadosini votandaglann siyasi <izgolaqmasindo,
опlапп baliyyotsizliyinda, гаsmi siyasata iпапmаmаslпdа,
homqinin siyasi to'sisatlan, раrtiуаlап va d0vlati zeif mtidafio
etmasindэ taprr. Вu iK rneylin mtibarizosindэ siyasi dачrапtqш
tonzinn оluпmаsшшуепi subyekti: fэаl, genig infonnasiyaya malit
miistaqil vo mэ'sчlфоt hissilo siyasi qоrаrlаr qobul etmeya qadir
olan insan-vэtandag fоппаlаqш. Natico e'tibaгila siyasi madaniy-
yotin mехапiапi kiitlovi siyasi dачrашgш tanzim olunmaslnrn ап
mtihiim vasitosina gevrilir, Siyasi sosialla;rna sistemЫn takmillag-
dirilmэsi vo inkipfi hаmgiпiп, опuп funksiyalannln ahongdaT
surotda эlaqalondirilmasi ilo baýlrdr. ýaxsiyyatin siyasi sosiallag-
mаslшп fiшksiуаlапшп baglrca maqsodi comiyyot iizvlarindo
уii*sэk siyasi madэniyyotin va votэndaElrq loyaqэtinin fогmаIаg-
maýlla nail obnaqdan iЬаrоtdir.

1 Политическая система: вопросы и самоуправления

демократии
М.1988.Sаh.77-78,

530
 ýaxsiyyafin siyasi sosiallaqmasrmn baglrca fuпksiуаlап
Ьчпlатdrг: iпfоrmаsiуа, sorvat y0niimii, istiqamatverici-nor-
mativ, dаwашg-fэаliууоt.
Siyasi sosiallagmanrn iпfоrmаsiуа funksiyaslnrn ma-
hiyyoti insanda dаriп siyasi tаfеkhiгiiп, siyasi dtýtinca tэrzinin
fоппаlаgmаsшt ta'min etmokdir, fэгdlоrdа sosial hоуаtш оп
aktцal mosolalэrinin hallino фxili talobat hissi fоrпrа-
lаgdrгmаqdrr. Olbatta, bu maqsodlэ hоr gеуdэп avvol, insan an
zэruri siyasi biliНaro уiуэlэпmаlidir. Siyasi sоsiаllаgmашп
informasiya fudсsiуаsrшп digor mfrhiim maqsadi cilka daxilinda,
btittin diinyada Ьа9 чеrоп siyasi hadisalorэ dair mо'lчmаtlап
чэtопdа9lагш паzаriпэ gatdrrmaqdan, опlапп siyasi hadisэ va
рrоsеslогlа baýlr olan talobatrnr vo mшаýrпr tэ'miп etmakdan
ibarotdir.
iпfогmаsiуа ftmlciyasr siyasi miinasibotlor sferasma aid olan
idraki vozifэlorin hallino istiqamotlaniг. Siyasi ihfогmаsiуашп
mоzmuпtшч cэmiyyatdaН rеаl sosial mtinasibotlorin formast vo
Ьuпuп siyasi cohotdon tonzimlonmosi, miivcud dovlet qurulugu,
чаtопdаglапп hiiquq vo vazifolari, siyasi sistemin iпkiqafinda
goxsiyyotin гоlu чэ digoT mэsоlаlоrа dair biliНor toEНl etmolidiг.
iпfогmаsiуа funksiyasrmn hoyata kegirilmэsi iпsашп ya|uz
ыrf siyasi biliklaTla ma'lrrmatlan&nlmasmr deyil, ham dэ ictimai
hoyatrn digar sfеrаlаппа daiT zоruri ЬiliНэгiп чеtэпйqlапп
gЁuruпа gаtdшlmаsrш ifada edir.
Siyasi sоsiаllа;mапш sarvat (doyor) ytiniimii funksiyasl
ёziiпsmахsчs sosial оhаmiууаtэ malikdir. Bu funksiyanrn hоуай
kegirilmasi prosesinda insan mбvcud camiyyotda tarixan
qоrаrlаgап siyasi miiпаsiЬаtlэг, sэгчаtlоr vo dачrашg sistemino
calb оluпur, fоrdlэrdа miiаууап siyasi tоfаkkЕг mexanizmi
taqokktil taprr, Sarvot yбniimi funlrsiyasшn komayi ilo insanda
figcohatli: idraki, еmоsiопаl vo dawantq xarakterli xtisusr
sагчаt ytintimii fогmаlаqtr. Haqqrnda danrgdrфmrz funksiyanm
hэуаи keqirilmasi biitбvltikda соmiууэtiп siyasi madэniyyoti ila
baýlrdrr. Sогчоt yoniimii funksiyasr gaxsiyyotin siyasi madaniy-
yotinin dtinyagoriiqti istiqamotini mfroyyanlagdirir. Siyasi
modaniyyotin diinyagorЁ9ti aspekfi hог 9еуdэп owal, поzаri
biliklorin xЁsusilэ siyasi еlmlагiп va sosial fэlsofonin
5зl
monimsanilmasi gediginda, zongin siyasi lroyat tacrtibosina
уrуаiолmоk gмsrцdа fоrmаiа;rr чэ qоrаrlаgш. ýoxsiyyэtin
sosiallagmasmda vo siyasi hoyata faal miidaxilosindo istiqamat_
чеriсiпоrmаtiy fчпkфа da ahomiyyotli rol оупа}пr. Bu
funksiya gэxsiyyatin siyasi informasiyanr dork etmosi vo
monimsomasi паmiпэ опчп miiаууэп mбчqеуо yiyalэnmasini
to'min еtrпоуэ istiqamэtlaniг, siyasi miiпаsiЬоtlэго, siyasi hadisэ
vo рrоsеslоrо iпsапш dtizgiin, obyektiv mtinasibotinin fогmаlа9-
mаsша sэmогоli ta'sir gostorir.l
Siyasi sоsiаllаgmапш dawanryfoaliyyat funksiyasr isa
iпsашп goxsiyyat-vatanйg mбvqeyino yЁksalmasЫ, mёvcud
camiyy,otin siyasi bili\ nolma va prinsiplorini amali faaliyyat
prosesinda rеаllаgdrmаýа bilavasito so'y gostarmasini tocossiim
etdirir. ýoxsiyyatin siyasi davrantq поrmаlап ёz tomarkiizloqrni;
ifadasini siyasi foallrqda tasdiqlayir. Siyasi modonilyat hэmigа Ьu
va уа digoT fоrmаdа siyasi faaliyyatla Ьаýlrdrг vo bunsuz miimkrin
deyildir.2
Osl ýaxsiyyэt - чэtопй9 mёvqeyinin fоrшrаlаgdпlmаsr
sadacэ olaraq аdаmlапп comiyyat чо ont]n ta'sisatlan, miixtalif
kollektivlaг, sosial qruрlаг vo birliНar baroda mo'lumatlandtrtl-
masr Кmi Ьаgа diiфlmomolidir. Саmiууэtiп hоr Ьiг iizvii ilk
пёчЬаdо, siyasi hadiso чэ аmillаri mtbtaqii m0vqedan aTagdrmaq,
tэhlil etmolg iimumilo;dirmэk чэ daqiq qiy,motlondirmok nnoda-
niyyatino yiyalonmoli, sosial-siyasi, iqfisadi va mo'novi-ideoloji
pгosesloTdo ёz уеriпi dtizgtin mi,ioyyonla;diгmak saviyyэsino
yiiksэlmolidir. ýoxsiyyatin mа'пэчi хаrаktеri mtioyyon mо'паdа i

nainki axlaqi keyfiyyatlarin, еlэсо da camiyyotin siyasi sarvatlari-

nin insan tоrоfiпdоп mэnimsanilmosi darocasini, onun siyasi i

yetkinliyinin soviyyosini oks etdirir

Davraлrg-foaliyyot firrrksiyasr tokco siyasi foaliyyat
istiqamэtinin miioyyanla9mosino deyil, eloca da sёzi.iп geni;
ma'nasrnda sosial darTanrg qaydalanna yiyolonmoya kёшоk еdiг.
ýoxsiyyetin sosial dачгашqt onun hayat fealiyyatinin biittin
saholoгini эhаtо ediT. Lakin sosial dачrашgrп baglrca mоzmuпu
sadoca foaliyyotlэ deyil, оп owol, fоаliууэtiп istiqamoti iio ,

' Политология. под р€д. Г.В. Полуниной. Sэh. 2З4.

'Бро. Ф. Политология. М, 1992. Sah 52-54.

5з2
mЁэууоп olunur. ýoxsiyyэtin sosial darrranrýl ошm faallrýrmn. о
ciimlsdan siyasi Ьаiltýшrп dorocosini oks еtdirir.
Siyasi sosiallagmanm mЁоууоп аmillэri va funksiyalan ito
yanaýl mtihiim ahomiyyot da5ryan tiplori da mбчсчddur. Miiasir
siyasi elm siyasi sosialla9mamn оý.ýоп Ь9 baglrcr tipini
mЁаууэпlеуdiriг: l.HaпTroniyalr (аhапgdаr)- 2,Неgеmоп. 3.Рlуurа_
list. 4.Miinaqigэli. S.KonyuktuT.
Наrmопiуаlr tip insanla hakimiyyat ta'sisatlan шаsшdаkr
погmаl, mэqsаdубпlii, sаmогоli miinasibotloTi, comiyyotda hiikm
siiTon m<ivcud hiiquqi qaydalara, dcivlэt qurulчgчпа fardlorin
giirrrlч rаýЬаtiпi, аdяmlапп hiiquq vo чэzifэlоriпi diizgiin dork
etmesini, kollektiv va camiyyat qаrgrsшй votondaglrq Ьоrсчпч
уеriпо yetirmoyo sa'y gбstoгmosini ifada edir.
Неgеmоп tip iпsашп hэr hansl ('бzgэ siyasi sistemo, siyasi
qaydalara, hakimiyyotэ neqativ, kaskin tonqidi miinasibotini
sociyyolandirir.
Ptyuralist tip iпsашп demokгatik mahiyyatini, опuп
demokгatik tofakktir tэTzini aks etdirir. Belo faTdlor Oziintin bagqa
чэtапйglаrlа ЬоrаЬэr hiiquqlu olduýrrTru, comiyyotin digar
iizvlarinin hiiquq vo аzаdlrфш e'tiraf edi1 Ьа9qаlдппlп 16'у| ito
hesablagrT. Siyasi sosiallagmamn plyrгalist tipinin ohamiyyatli
соhэtlогiпdап biri do ondan ibaratdir К, Ьu vo уа digor fогd ciz
siyasi Ьахr9lшшп sohv оlduýшru dэrk etdikdo diizgiin siyasi
tosowiir[i аdаmlапп mёvqeyina kegir vo Ьчпu tэbii hal Hmi
qabul edir.
Miinaqigali tip qruрlагаrаsr miibarizo zaminindэ vo
qargrlrqlr asilrhqda olan mапаfеlоriп Ьiг-Ьiriпа zidd olmast
эsаsшdа formalagrr. Siyasi sosiallaqmanm bu tipi onunla
sociyyolanir Н, insan siyasatda igtirakrn maqsadini mэпsчЬ olduýu
sosial qrupun loyal (bi'torof vo уа qапчп йirasinda) m<ivqeyinin
qorunub saxlanmaslnda ча hэmiп qrupu siyasi aleyhidarlara qаrgr
miibaгizoda miidafia etmokda gбriir.
Копучktur tip isэ iпsапшr siyasi gtiг0g|зfiпiп, trasэvvtir-
lаriпiп, iпаmrшп vo dачгашупrп еlэ bir ;агаitdап asrlrlrýmr ifado
ediT Н, о, bu ;oraitdon tэmоппаlr maqsadlar tiqiin, oz mohdud
manafeyi namina istifado etrnoyo sa'y g0starir.

5зз
 Siyasi sosialla9manln digэr tiplori dэ mtivcudduT, Вuпlаr
bЁtбvliikdo gaxsiyyatin tэgakktilЁnэ imkan уаrаdrr, bu isa rпsалrп
паzагi vo ameli, tаЫiýаt vo inzibati хаrаktеrli siyasi faaliyvotino
takan verir.
Siyasi sosiallagmanrn biitiin tiplori iпsашп bu vo уа digaT
keyfiyyэtlorinin hakimiyyэtin miioyyonedici stпrkturlаппш va
tо'siмtlаrшш ta'siгi altmda fоrmаlаgdlýшr aks еtdiгir. Homin
strшktщlax vo ts'sisatlar isa tэbii оlаrаq hаНm siyasi medoniyyotin
погmаlапш, рriпsiрlэгiпi va sаrчоtlоrЫ tiziiпdа ehtiva edir.

534
 ':,,,|,l. '. j]i.;t-:,

,;:jJJc' .,q|::,, 1.'i,:r-. , i--.,,

i.,,li j;_]ii
ll i
'!;i]:'
,..,;l:11;,;].1r]i,1,,. ,ii,t,],,,. :;rtililtili,l1.1l,itl ;, '.' ] ,l ., .

i11- i,,
_l t , i,lb ВЕ,Y,NоIйАД,дIJIIЁNАSiВаТLоR:
:' i' : ] A}ILA,,YI$VaPREDMETI
_

:,l 1' ill

. .li.,,,, ;,: -_' .;r,ii1,,i ,., ,,i-1,,i:,.,'. i: ii,q,j]]

.,Ве}rцоlхаlqmiiпщihэtlФт,Qiт,srrа еlш sфolorinin-diplomafiya, " i:
игiхiпiц ЪСщаlхаlq hiiqrщtп, dtinya iqtisadiyyatrnщ hoфi
:.Ё_tгаtфуgпщ,. уэ.,.digоr ,еlщlqпв toгkib bissosidiT. Sеупэlхпtq , :
miiцaoiЫlorin,ртеdmфiцdэ iyyЪsi' .,;,, ir,.,l
, ,xiЪuýi o}эmiyyot,dagrylr. Вuцrq',паdа Stenli Ноffmапrп qeyd etdiyi , ,:

, kirni i'ЬуцаlхаЩ mtiпаsiЬэtlог пэzоriууоsi qэdim Игiха .паlikdir.l

Ноmiп fikiгda, Иrixi hoqiqat vardfi. Anfik ddчrdэ bir, яrа elm : 1

sаЫаri, ilk пёчЬоdо ige siyaýi folsafo vo tarix шtiпаqiрlэгiп чо

шМЫагiп, soboblэTi,.дalqlд, апýшф sЁlh чо эmiп-аmапlфп
yaxadllmast yollan, опlаrп qаrýilцh amakda5lrф vo digэT Ьu Нmi
masolalarinaragdmlmasma.miihiimdiqqatyetiпni9diT.FuНdid,hola ;

,iH . min il Ьuпфп, owoI, ,щfrstоqil siyasi чаhidlэr ;аrашfrа ,; , . :

mliцqрihqtlоriп dогiп, lэhliliпi, чегшt9dir. Qodim dсiчгdап еtiЬаrоп

rntinaqiqelorin чэ rпtihагiЬоlогiп sоЬЬlэri, хаlqlш шаsшdа siilh :чэ
оmiп.аmапlrфп,уаrаdrlmаш, опIагrп qаг9rlrфt omakda9lrф va digor ,

bu , kirni ,masalalarin:, аrаФпtrmа$па mаqýаdубпlti diqqot . yetiril-.

migdlr. "Bepolxalq mtinlsibotlor nozoriyyosi tadrican nisbi
цtistaqilliyo malik olan eimi sfеrа Hmi toqakkiil tарrr, Homin рrоsеs
,.- еф,,ф4fii:,J?цýlцфп.,lq9дг,.q.,,dаhа
, da sЁr'эtlапir. Мащ,ьlд ..л...i. ",
;'sbsiologiyala9mast
сiОчтСЪ'опчп istiqamotinda ilk саhdlог паzага
Еiгрц y9, n9llcq e'tiPaгila, Щ 9у.поЦаЦ
miinasibafl аriп sosilogiyasr
nisbi miistaqillik kasb еdqц glm,Mhosi Hmi fоrmаlаýш vo mki+af :- ,"
;,9di1 ..IпФ,рtИsц iЬеуца,Bqlff FфqsibgtlЫ nэzoTiyyasЫn,,.tasnifat j, ::;:_,;, ,,,,
i,]:j" ':] ]i:]:li,;;,l .ii i,, l'"il,,:t:;i,.:lli],

1 Курс мехдународного права. том.1, М, 1988.ýgЬ.l0,

535
miihtim ekni todqiqat obyektino gечrilпrigdiг. Эlbotto, hэmiп
tosnifatlarda tэdqiqatgrlar miixtolif ше'уаrlап asas gбtiiгiirlог.
Mffasir Ьеупаlхаlq шiiпаsiЬаtlаr nazoriyyasinin tasnifa-
trnda haglrca istiqamotlэr siy,asi iflgяlizrl, siyasi realizm, moder-
пizш, transmillililq пеоmаrksizm vo sаir hesab оluпur, Beynalxalq
mtiпаsiЬеtlог поzоriууэsiпо qlobal чо xiisusi m0vqedon yanagilmast
mtiasir todqiqatgrlaпn saciyyavi fealiyyot istiqametidir. Xtisusi
mбvqedon bagqa sбzlo, goxcahotti mаsоlаlогiп deyil, mahz miioyyon
рrоЬlеmiп todqiqi zannimizca, oziinarnoxsus mаrаq dоýчrur. Bu
mo'nada Kanada alimi Baqat Коrапiпiп beynalxalq аktогlаr
nozoriyyasi, Соrс Modelskinin, Samir Аmiпiп ча Каrl Kayzerin
bepalxalq mi.inasibotlэr gorgivosinda qar;rlrqlr foalilyat паzоriу-
yosi, Lyussi Рuаrепiп, Devid ýiпgеriп vo iohan Qaltunqun
strategiya, miiпаqiqаlог va diiny,anm - tэdqiqi nozariyyosi, Каrl
Dоуgчп inteqгasiya nazaгiyyosi, imis Кlоduп чэ Jan Siotisin
beynolxalq tэ;Нlа аr nozariyyosi diqqoti colb еdiг. ., ,

Mtiasir beynalxalq mtinasibatlaг nozariyyosinin i;lanib

hаzшlапmаsшdа arnenka alimi Напs Моrрпtаuпчп tофiqаtlап
miihtim эhоmiууоtо malikdir. Опuп l948-ci ildo gapdan glxan
"Millatlor аrаsшdа siyasi mtinasibotlaT. Hakimiyyat uýrшпdа rniiba-
rizo Kиbr noinki ABý-dц hamginin, qогЬ ёlkоlэriпdэ xeyli tolabo
noslinin vo politoloqlarm mагаýша sэЬоЬ оlmuqdur. Моrgепtаu
hаmiп НИЬшф gбstorir Н, dovlэtin hakimiyyэti Ьir gargivoda
saxlamaýa сэhd etmok qabiliyyati hаr qeydan owol, iK ашillо-
beynalxalq htiquqla vo oxlaqla gartlonir. Bu gбrkomli alim Ьеупаl-
xalq miinasibatlэT поzэriууэsiпdо siyasi rеаlizm kопsерsiуаsшш
tапшmrq todqiqatgrsrdrr. Homin konsepsiyada H.Morgentau siyasi
Tealizmin apýrdakr ba9lrca prinsiplorindon grxrg ediT:l
i.Siyasot insanrn dayigmэz Ъbiati ila gоrtlопоп obyektiv
qапшllатlа idaro оlчпur,
2,Siyasi realizmin gбstэriсisi "hakimiyyat tennfirinda ifado
оluпап mапаfе anlayrgrdrr.
3,Hakimiyyэt temninindo ifada оluпап monafe doyigmoz
qаlrur. О, dovlatin bynolxalq siyasotinin fоrmаlаqшаs lndan asrlrdш.
4.Siyasi realizrrr siyasi faaliyyatin axlaqi ahamiyyotini e'tiraf edir.

lЩыганков 11.A. Мецдународные от}йrчJения. "Новая школа." М, 1996: Sah.22-23"

5зб
 S.Siyasi realizm hoT hanst millotin axlaqi sа'уlоriпiп чпiчекаl
oxlaq шоrmаlаrr ila eynilo;dirilmэsini qabul efuiir. Bagqa stizia, bir
millatin бz siyasotindo tabe otduýu эхlаq qапtшч ilo homin qanrmun
beynolxalq mfшаsiЬэtlgгdа yaxgr vo уа pis e'tiraf оlчпасафпr
fеrфапdiгшtаk lааm&r.
6.Siyasi rеаlizm insan tоЬiаtiпэ dair plyгalist konsepsiyadяn
glxrg ediT,
Qeyd edok К,Morgentaunun siyasi rеаlizrпi ;эrtlопdiгэп
уuхапdаlс ргiпsrрlоrо dair fikirlэri siyasi elmda heg do birma'nalt
qаrgrlапrтшr. Опrш siyasi realizпr kопsерфаsl biittivltikdo tэdqi-
qафrlаr tоrоfшdоп ytiksok qiymetlondirilso do ш{iэууоп gаhgmаzlrф
da nazoTa gаtdшlш.
Tadqiqatgrlar "Ъynalxalq miinasibatlar anlayrqnrn
mahiyyotini agrqlamaýa ciddi diqqat уеtirirlог. R.Аrопчп
'Mtinasibotlэrin tanzim olunmast ntimunasi dёчlэtlоrагаst miiqa-
чilаlаrdiг. Fikri mагаq doýrrrsa da Ьuпuпlа razrlagmayan todqiqat-
grlara tasadtif оluпur. Мэsэlоц arnerika alimi D.Кароrаzопuп
firkriпсэ, haarkr ;oгaitdo Ьеупэlхаlq miinasibaflorda ba.glrca foaliyyat
gdstoran dбvlэtlor dфl, mohz sЫflэц sosial-iqtisadi qruрlаr va
siyasi qriwolordir. Biheviorquluq mэktаЬiпiп ntimayandasi D.Siпgеr
beynolxalq miinasibэtlorla baglr tadqiqat iqindo belo hesab еdiг ki,
beynalxalq miinasibatlordan ba5lamrg qlobal birlikloredak hаmtшп
dачгашgt буrопilmоli, опlаrrп diinya mеуdапшdа ntifuzu поzаrа
airrrrnalrdrг.
Beynolxalq mtinasibotlar sahasindo digor maqhur mtitэxэssis
С.Rоzепач Ыэ qапаэtо gоlir Н, son onilliНaгda diinya siyasotindo
Ьа9 чеrэп doyigiНiklar хаlqlапп va cэmiyyotin qarqrlrqlr asrlrhýrm
gortlandirir. Beynolxalq miinasibatlara " birdofэlik to'rif чегmоkdоп
daha gox hоmiп mtinasibotlaгi mtоууап еdэп baqlrca mе'уаrlаrш
doqiqloqdirilrnosini maqsadouygun sауmаq йhа vacibdir. Molrz, bu
cohat beynalxalq mtinasibotlarin mahiyyotini чэ spesifiHiyini baga
diiqmoyo imkan чеriг.
T'adqiqatgrlaгm goxu iddia еdir ki, beynэlxalq mtinasibotloгin
mahiyyotinin vo spsifiKiyinin miihiim tiпstiгlэriпdэп biri опuп
igtiгаkgilагшп mЁoyyanlagdirilmэsidir. Моsаlоц mаghur frапsи
sosioloqu R.Аrопцп galdiyi qanaoto gбга, "beylэlxalq miinasibotlor
siyasi vahidlor аrаsшdа mЁпаsiЬоtlэrdir: Bu anlayrý учпап polisini, *

537
rоmа ча уа misir impriyasrnr, eleca da ачrора mопаrхiуаsшr, burjua
rеryчЬlikаlаrrш vo уа xalq demokratiyasrnr tiziindo tacosstirn еtdiriг.
Bepelxalq miinasibotlorin mоzпшшrпu Ьаghса olaraq d0чlеtlэr
агаsrпdдlс mtinasibtlor togНl ediT. Hamin miiмsiЫlэr хаlqlаr,
dcivlэtlar sistemi аrаsшdа fогmаlаgап siyasi, iqtisadi, diplomatik,
herbi, modani elmi.tcxniН alaqolor чэ qarqrlrqlr mtinasibatlordir.
Beynolxalq mЁnasibаtlerda dбvlatlorarasr miinasibotlor baglrca rol
о)пауl Siyasi еlmiп tэrkib hissasi olan beynolxalq miinasibatlorin
роliюIофуаsr tИiBsmoxsus spcsifiklik kosb edir. tseynolxalq siyasot,
опrIп sosial tobioЦ qапuпаuуфmlчýц faaliyyoti vo inki9afi
beynalxalq miinasibэtlorin politologiyasrmn predmetinin miihiim
tэгоfidir.
Beynolxalq miinasiboflar dёчlоtlагiп yarilImmr ila toqokkiil
taplr vo inkiýaf edir. Lakin Игiхi inkigafm miiаууап mоrhаlоlоriпdа
boynalxalq miinasibэtlarin inkigafinй Ьч чэ уа digэr qаНlda,
mtixtalif soviyyalardo dayi9iНikloT Ьа9 чегir. Mosolan, Х!' оsriп
sonu ча ХVI аsriп оwаlоriпdо Ъynalxalq miinasibotlar sahasindo
qеуп- mйtаrоqqi mеуllаr tоzаhiiг ediT. Ноmiп diiчгdо Ьu cohot
beynolxalq miinasibatlordo kбНЁ doyiqiНiklaгa gotirib glхаrmrgdш.
Beynolxalq rпЁпаsiЬоtlоrdо mtiayyonedici qiiwa dбчlэtlаr deyil, bir-
Ьiri ila mtinasibatdo оlап koni<Tet gaxslordir.
Fгапsrz tadqiqaфrsr М. Мегl уuхапdа аdlапш gakdiyirniz
alimlarin !'bynalxalq,mtinasibotloT апlауrqшrrп mahiyyoti ilo baýlr
taklif etdiНoTi mеуагlап qanaatboxý sауmш. Buna giiro о, "iokal-
lаgdrппа mеуапш daha mаqЬul sayrr. Bu mеуага mtivafiq оlаrаq
Merl iddia ediT Н, beynalxalq mtinasibatlar sаrhаdlэгiп "kosilmasinэ
dair razrlrфn mосmuчdчт va уа sэrhаdlоriп kasiqmэsi meylini oks
etdirir.
Olbotto, biiфvltikdo "Ъупэlх.аlq miiпаsiЬэtlаr апlауrЕшr
rniioyyonlogdirmek о qоdэг da gatin deyildir. Опuп siyasi еlmа dair
adabiyyatda movcud goxsaylr vo asan baga dЁ9iilon tariflanni l

moqsodouyýun hesab edirik. Afrika, Latrn Amerikast, Asiya va

АчЙаtуаdа ачrора dбvlotlorinin miistomlakogilik rejimi hoknr
stiгmауа ba9ladr. МiЫэmlоkоkэgiliуе mо.'rчz qalan ёlkэlоr аwора
diivlatlэrinin siyasat obyektina gevгildilar чэ rniistoqil beynolxalq :

miinasibatloTdan mаhrum оldчlаr. Kapitalйmin уагiltmаsl ila Ьч i

sistemэ daxil olarr <ilkalor аrаsшdа tиuп mЁddot davam edon, d,aha

538
sопrа ХfХ оsгiп sonu ХХ еsriп awalarinda imргiаlist dёчlоtlэr
шаsшdа Ьа9lапап vo indi do бz ohomiyyatini itirmоуап ziddiyyoflar
-
beynolxalq miinasibatlэrin on ш Ёhiim ff nsiiifi diir.
19l?-ci ilda Rusiyada Ьа9 veran sosialist inqilabr naticasinda
diИyЙabir-birino qarqr duran iH sosial-iqtisadi sistem уаrапdl.
наmiп iH sistешпiп miibmizasi Ьеупоlхф mffnasibetlarin хацнегiпi
xeyli doracada miioyyэnloqdirdi, Вшпчпlа yanaýl ХVIII аsгiп
ахшlаппdа ba9lanan amerika inqilabmdan indiya Hmi mtistamlokэ
voziyyotindo qalan бlkolarin xalqlan azadlrq uýтuпdа mЁЬагizа
арагпш9lаr. ]СК ssrin sonunda SSRi-nin daфlmasr nэticosindo
dtinyada bu vo уа digor dоrэсоdо mfisЪqil dёчlоtlэr sisterni уаrапdr.
Нмцdа btittiд miistэqil dtivlatlэr апsшф Ьупоlхф miinasibotlar
mбчэчddur. Homin mifuвsiьаtlогiп xmakteri ча mашluпч ictimai
inki9af mоrhоlоlаriпdа ауп-ауп amillorla gortlanmigdiT. Mosolon,
uzчп еsrlаr Ьоуч beynalxalq miinщibotlэrin хаrаkЫi ,ауп-ауп
dtivlatloгin hakim siдiflorinin mапаfеуi ilo mftoyyanlopibso, sоп
onilliНorda dtivlotlorin qaгgrlrqlr asrlrlrý, dtinya Ьаzаппш vo
beynalxalq omok bёlgЁstiniin inki;afi ila qэrtlопir. Hazrrda
beynэlxalq miinasibtlarin xarakteri vo mоапчпuпчп sociyyavi
cohati еlэсо do spesifik ahэmiyyati Ьчпdап ibarotdiT ki, о, mаhz,
tirпчmЬэqоri mопаtЪ ila mi,ioyyan оluпur. Beynaixalq miinasibat-
lordo iimцmЬаqэri monafeyin оп plana gaКlmosi hоr gеуdап эwоl,
elmitexniН va elrni-texnoloji inqilabla baýhdrr. Bu inqilablar
informasiya mйbadilasinin inEnsivliyЫ, ап genip теgiопlап ohata
edan infrastruktrrrun уагаdrlmаsшt ta'min еdiг.
Beynalxalq miinasibatlэrin an mtihtim komponenti dtivlot-
lorarasr miinasibotlaгdir. Dбчlаtlаrагаst miinasibatlar diiпуашп
timumi iqtisadi garaiti ila, har geydan owal iso dtinya tэsoпtifat
sisteminin voziyyotilэ srx baýlrdш. Diinya iqtisadiyyatrmn yЁlcoliqi
чэ уа tэnazzЁlti" хаmmаl, istilik-enerji ) оr?лqsаhаlаriпdаН vaziyyot,
Ьч vo уа digor dtivlahn beynolxalq iqtisadi mtinasibэtloro calb
оluпmа doracesi чо saiT beynalxalq mtiпаsiЬаtlэrо эhаmiууэtli ta'sir
gбstаrап amillordir. Beynэlxalq mtinasibatlaro hamginin, sапауе
саhэtdап inkigaf efiTrig va inkiqaf etmэkda olan оlkэIаг aTasmdakl
miinasibotlэrin iimumi хагаktеri mtihiim tэ'sir gоstэrir.
Beynalxalq mtinasibotlarin xarakteri harbЁsfrateji amildan
do gox asrlrdlr. HaTbi sahedo qЁwolor nisbafinin toKmini ЬоrаЬаriiуi

539
beynolxalq mtinasibotleri sabitlagdirir. НэФi tаrаzhýш pozulmasl iso
dtiчlоtlаг.агаsr miinasibtlaTo, biitovltikdэ isэ beynolxalq чэziууэtэ
manfi to'sir gбstarir
Beynoъиtq mtinasibatlorin iqtirakgrsl olan olkolor maddi
еhtiуаtlаrша, эhаlisЫп sауlпа, orazisinin hосmiпо gёrо vo sair
gсistагiсilэr Ьашmdап birytik чэ Kgik dёvlotlor adlandrnlrr. АВý,
Rusiya, ingiltэra, Frапýа, Qin Kmi Ьбуtik dёvlotlor hоr сiiг silaha, о
сtimlаdэп niivo silфша malikdirlar. Noinki ntivo silahrna malik о]ап
dочlэtlот, eloco de diinyanrn digаr bбyiik diivlatlori mosalon, Alma-
niya vo Yaponiya Hmi бlkaloT Ьо;оriууэfiп dinc taleyi vo аmiп*
аmапlrф iigiin ciddi mэ'sчliууэt da9rylTlar.
Beynalxalq miinasibotlarin digoг miihftm komponenti
rеgiопаl diivlatlararasl ЬirliНоr фarbbsiyasi yo iqtisadi
koalisiyalar) аrаsшdаlо miinasibatlardir. Dочlоtlотагаsr biгliklorin
уаrапmаslш 9оrtlапdЬп ba9lrca amil опчп iqtirаkgrlашrш manafe vo
mаqsэdlэriпiп uуýuпluýudur. Regional dёvlotlormasr ЬiгliНаr tэdri-
сап чо spesifik gaНldo tagakkЁl taprr vo inkigaf edirlar. LaHn belo
ЬirliИоr arasmdakr miinasibatlordo daim mtiаууоп ziddiyyэtlэr
паzоrФ Qаrрш. Вчrи gtirо homin ziddiyyatloгin tonzimlonmasi
паmiпо mэqsаdоuуфп mexanian vo to'sisatlar yaradrlmasr hamigo
diqqot mогkоziпdа durш.
Dcivlotlorarasr birliНorcio ziddiyyatlaTin labtidliiyii rnilli
шапаfе ilo baýh bu va уа digоr masalolorirr, xЁsusila, milli tehltiko-
sizliНo аlаqэdаr bozi рrоЬlеmlагiп mочсчdluфпdап iroli galir.
Hemin cohati kegmiq dбчrtiп siyasэtgilori do aydrn baqa diigmri;laг.
Elo Ьrша gёrэ onlar уаrщIшý ziddiyyэtli, miinaqiqoli vaziyyotdon
gжIпаq tigiin beynolxalq miiqavilaloTin zaruriliyini оsаslапdlгmrglаr.
Bela bir Игiхi йktr yada salaq. 1815-ci ilda Vуапа kопfгапsl
naticasinda ачrордdа beynolxalq miinasibэtlor sistemi taqakkiil
tapmaýa Ьарlауr. Нэmiп konfлansrn baqlrca ohэmiyyati hаr ;eydon
аччаl, Frапsапш bonapart rejimina qayrtmastmn, Ьiг olkanin digor
бlkа tiqtjn tahliiko tбrоimаk dorocэsina gatmasmln qаIýБшl
alцaqdan чэ Ьu zэmiпdа ачгора qitэsindэ stilha nail olmaqdan ibaTot ,

idi. Vyana konfransr beynэlxalq miinasibэtlar baxrmdan siyasotgilэr

tогаfшdоп ytiksak qiymotlэndiгilso dэ homin konfranstn igtiгakqrlan I

<iz hэrаkэtlэriпdо sошаlш vahid movqe tutnadrlar. Elaca da 1914-

1918-ci illordэki Ьiriпсi diinya rпiйаriЬаsiпi Ьа9а gatdtran VеrsаI

540
siilh miiqavilasi (1919-cu il) imprialist dбvlotlor arasrndalo ktiНii
ziddfiryotlori holl edo bilmadi.
Beynolxalq miinasibatlari tanzimlayon ilk togНlat 1935-ci ilda
yaradrlan Millotlэr Comiyptidir. Вч Ьеупаlхаl[ЪýЕilаtm
nizamnamosindo опuп baglrca maqsodi bela mЁэууоп olunmugdur:
"Xalqlar arasrnda оmэkdаqlrф inkigaf etdirmak yo опlапп
tohliikosйliyini to'min еtmэk. ikinci atinya шtihагiЬоsiпdоп sоша
1945-ci ilin оktуаЬппdа уепi beynolxalq tagНIat - ВМТ Ъaliyyota
ЬаГЬ-Сr. BMT-nin baglrca maqsadi beynolxalq siilhЁ vo tahltikosizliyi
qorumaqdan va mdhkаmlопdiгmоkdэп, hamginin, onun igtiraфrlan
аrаsшdа amakdaglrф inkigaf etdirmokdoц ibaretdir. BMT-nin эsаs
оrqапlаппdап biri Tahliikosizlik ýurasrdrr. Tohliikosizlik ýurаsiпа
siilh tigtin hаг hanst tahltikani, taoaviizkmirq hэrоkэtlэriпi miioy-
уопiаqdirmеk, beynolxalq sulhii чэ tэhliikosizliyi tо'miп etmak
hiiququ verilmigdir. Вч guгапlп qоrап о halda qэЬul оluпчr Н, опuп
daimi йvii olan beq b0yi.ik ddvlot - Rusiya, АВý, Вёу{.ik Britaniya,
Frапsа vo Qin miizakiгa оluпап mosaloya yekdilliНo sas versinlar.
Yеri galnrigkan taossiifla qeyd еtmэk laztmdrг Н, TohlЁkosizlik
ýurаsrшп qobul etdiyi ba'zi qоrаrlаr hayata kеqirilmiг va uzчп
mЁddot kаýu iizэrinda qahr. Mosalan, israil va Ьir srra аrоЬ
dovlotlori аrаsшdа kegmig miinaqigalarin пэtiсаlоriпа dair qobul
оluпап qэrаrlат чо eloco do Azorbaycan Respublikastmn mапаfеуiпа
чуýчп gэlап Daýlrq QшаЬаý Ьагаdэ dбrd qatnamo indiyadэk hayata
kegirilrnoyib. BMT-nin Tohliikosizlik ýuraslnda tomsil edilon bo'zi
bdyiik dtivlotlaгin diinyanrn miioyyon rеgiопlапш <izlоriпiп "tobii
milli ппаrаq zonalan saymasl iqýal olunmu; arazilorin geri qaytanl-
mаsmа baplrca mапеаdiг.
ХХ аsriп ikinci уапsшdап baglayaraq dovlatlararasr
ЬirliНаrdоп оu ta'sirlisi $imali Atlantika Вlоkц (Nato) va Vargava
Miiqavilэsi Togkilah оlmuqduг. Lakin SSRi-nin siiqutu ilo аlаqоdаr
Vаrgача Miiqavilэsi Tagkilatr dафlmrg, NATO isa oz imkanlannr
аrtrrmаq istiqamotindo sо'уlаriпi gticlondirmigdir.
Regional dбvlotlararasr ЬirliНэr sшastnda diinya siyasotinda
mtihiim Tol oynayan ОrоЬ Dovlatlori Liqasrnr, Conub-ýarqi Asiya
<ilkоlогi Assosiasiyasrm, Asiya-SaНt Оkеап ýчrаsшп, Afrika Biгliyi
ToqНlafinr, islanr Копfгапsr Ta9Нlafint, Beynolxalq iйipf чэ
Yепidапqчгmа Вапkшt, islam inkiqaf Вапiопr vo digэr ntifuzlu

54l
tа9Нlаtlалп аdrш qeyd etrrэk vacibdiг. Beynolxalq miinasibotlarin
sчЬуеktlогi агаsrпdа bepolxaiq iqtisadi birliНor miihiim rоi
орауrrlш. Наmiп iqtisadi birlikloTdan diinya siyasotina sanballr
tэ'sir gёstaTan beynalxalq ta9Кlatlardan biri Аwора iqtisadi
Birliyidir. Не9 do tosad[ifi deyil ki, dliпуашп Ьir srTa Ыrучk dбvlob
lогi, о ciimladan R.usiya vo ТiirНуэ hamin tэgНlata daxil olmaýa
ciddi so'y gбstоriгlаr.
Nohayot, beynalxalq miinasibatlarin digаr miihiim
komponenti iimчmdffпуа hбkчmоt va qeyri- hбkumot siyasi
tagkilatlandlr. Beynolxalq siyasi hёkumat togНlatlan бz d<ivlatlaгi
adrndan bynolxalq hiiququn miistoqil subyekti kimi grxr; edirlor. Вч
fipli ta9Нlatlmdan эп universalr va miihtimfl ВМТ-diг. Веупэlхаlq
miinasibotlэr sisteminda чеуri,htikumэt togКlatlan da ahomiyyotli
уег tutur. Веlэ tоqНlаtlагфп toTksilah masalasi tizTa Сепечгэdа va
Nуu-Yоrkй faaliyyot gбstагап komitoni, СепечrаdаН insan
h{iquqlan komitosЫ чэ saironi gKistarmok о[аr.
Beynalxalq miinasibэtloTin mahiyyati takco dovlotlorarasl
amokdaýlrq soviyyosi ilэ mоhdudlаýIшr. Ноmiп mtinasibotlora elaca
da qeyri-hёkumot togkilatlaгr, siyasi раrtiуаIаr чэ hэrоkаtlац
miixtolif sosial qruрlаr vo hэttа ауп-ауп gбrkamli gахsiууоtlог саlЬ
оluпurlаг. Demoli, }вz;rrda "beynэlxalq mtnasibatlor anlayrqr sёziin
asl mа'паsшdа ёz mahiyyэtini oks etdirir. Bagqa sёzla, Ьеупэlхаlq
mtinasibatlaг nainki dбvlotlorarasr, hбkumэtloTarasr, homginin,
xalqlar arasmdakr mtiпаsiЬоtlэrdiг.
ЪСИ qoraitdo dtinyada оhаmiууэtli doyi9iНiklor Ьа9 verir,
beynalxalq шiiпаsiЬаtlэгiп mодпuпu yeni gаlагlаrlа zonginlэgiT.
Diinyada sabitliyi qorupb sахlаmафп kohno rnexanizmi аrаdап
qаlхш, dбvlatloraTasr miiлrаqigоlоr tahliikэsi tadricэn vo nisbatan
azallr. Beynalxalq miinasibatlarin demokгatiklogmosi meyli dtinyada
glli1l-ддапllýш borqorar olmasl imkапlагшr аrhпт, Lakin beynalxalq
miinasibtlэrin inkiqafl Ёgiin уаrапап demokratik gorait heg do
Ьеупэlхаlq tohlrikosйlik tigiin tam to'minat чеппiг, Tasadiifi deyil К,
dtiпуапш btitiin dочlоtlэri mtivcud xarici tahlЁkoni паzаrо alaTaq
hola miidafia vasitolэrindan al gokmamiqloT. Mriasiг diinyada saýlam i

siyasi mtiпяsiЬаtlоriп tэqakktiliindэ l949+u ildan fэaliyyat giistагап ,

hdkчшаflоrаrаsr toqКlat - Аwора ýurаsr ча АТОТ (avropada

orтokdaglrq va tohliikosizlik tэЕНlаfi) miihЁm rо1 оупауtrlаг.

542
 Miiasir beynolxalq miinasibotlarin uýuTlu gэlосоуiпф
аhэmiууоtli amillorindon biri hоr hansr dovlotin чэ уа dочlэtiаг
qruрчшш bagqa dёvlatlэT iizorinda tistiinltiyiinэ yol чеrmэmоkdап
iЬагоtdir. Dёчlэtlаг агаstпdа siyasi danrgr, фr aktual beynolx,alq ртоЬ-
lemlori hэll etnoyin moqsodyбnlti vo saýlan iisuludur.. Bu, qargrlrqlr
iпаmrп vo оmаkdаglrýш rеаllаgmаsша e'tibarlr to'minat чегir.
Siyasi чо hйquqi odabiyyatda bynalxalq miiпаsiЬоtlэri
miiоууапlаSirrrаk Ьжrmdап mtixtolif fikirlora tesadtif olunur, Ba'zi
tadqiqatgrlar beynalxalq miinasibotlari miЫэqil elm sahasi Hmi
qiymotlandiгaTok опчп рrеdmеtiпi tаgkil edon mosalolari уа
komplelc hаlф vo уа аупса tahlil еппоуа sa'y gбstоriгIаr, Elo
miiollifloT dэ чаrdш H,'onlaT Ьеупэlхаlq mtiпаsiЬэtЬгi siyasi ehnin
tэrkiЬ hissэsi hesab еdirlаr. ilk Ьшrrgdа Ьч mesalayo miiпаsiЬэt
qatinlik tбrаtmir. Ba9qa s<izla, beynalxalq miinasibatlarin maýzini
qaгqrlrqlr siyasi foaliyyot togkil etdiyi i.igtin еlо tоsоwiiг уаrапа Ьilir
Н,, о; mаhiууэt e'tibarilo siyasi elmin tadqiqat obyektinin tarkib
hissssidir. Bu bela Ьir cahatlo рrtlэпiт ki, beynalxalq фаsаt
ЬеупоlхаIq mtiпдsiЬаtlаriп ifadasi olmaqla siyasetin iqtisadi,
sosial yэ digar пOчlаri Hmi шапаfеIоriп, moqsadlorin va
sarvatlorin raqabatini va hаm da rааlrýlш sосiууэlопdirir.
Homin рrоsеsdо qargrlrqlr fealiyyat gcistoron birliНar, qruрlаr va
siyasi qiiwalar miixtэlif чаsiвlогdоп (maqsadyбnlti ta'sirdon
ЬirЬаgа zoralclrýadak) istifada ediгlor.
Bo'zi mЁаlliflаг, ilk пбчЬоdа beynalxalq miiпаsiЬэtlэг
sйэsinda qahqan tэdqiqatgrlaг "фlеуlопir К, siyasi еlmо йiг
adabiyyatй, bynalxalq miiпаsiЫlоr рrоЬlеmi уа ciz eksini tapmrr
vo уа srrf formal sapНdo nozardan kegirilir. Yеri galmigkon qeyd
edak Н, beynэlxalq miiпаsiЬоflэr рrоЬlепriпа xibusi fosil hasr
etrnoyimiz bir пбч politoloqlardan "gileylanon tadqiqatgrlarr
obyektivtiya qrýqanmamaýa vo laqeyd уапаýmаmаýа gаýrrl9Фr.
iНncisi, siyasi еlшо aid оdэЬiууаtlаrdа sоп zаmапlаr beynolxalq
miinasibatlora dair qопаэtЬахq saviyyodo elmi miilahiza ча
mtihаkimаlэIа rast gэlirik, hош dэ Ьч mtilahiza vo miihaНmolaT
fогmаl хаrаktеr dagrmr.l iigiiпciisii, yadda saxlamaq laztmdrг Н,
politologiya daxili siyasat haqqlnda elmdirso, beynolxalq
l Политология, под редак. М. Н.Марlенко М, 1997; Л.fl.Борисов. Политология,
М. 1 996; Д.П,Зеркин, Основы политологии. Ростов-на-Дону. 1 997.

54з
mfiпаsiЬаtlаr bepalxalq фаsаt Ьаrэdо, Ьеупаlхаlq siyasi
proýeslora dflir еlmdir.
Dayjli siyasotla beynolxalq siyasэtin Ьir-Ьiгiпэ qovugduýu
miiasir gоrаitdа siyasi еlmlэ Ьеупэlхаlq mtinasibotlarin prcdmetinin
iЪt-tЪtа dtЫiiytinii iddia edonlэro da tэsadЁf оlчпчт. Mosolan,
M.Qunell qeyd edir Н, politologiya(siyasi еlm) milli (daxili siyasi)
ртоЬlеmlаriп ёуrопilmаsiпо diqqot yetirso da oz рrеdmеfiпо
beynolxalq mtinasibotlarin daxil edilmэsine mапе оIпчr. О, уааr:
"Beynalxalq mtiпаsiЬэtlаг haqqmda elmin baglrca predmetini
hakimiyyot miinasiЫlari togНl edir. Опuп ргеdmеti. siyasi elmin
pTedmetina uygun golir. FoTq уаlшz coýTafi sфodir.l R. Агоп iso
iddia edir Н, beynolxalq mirnasibotlori btittin digаг sosial miinasi-
botlordon farqlandiron ba9lrca cohat onun mЁhаriЬо k<ilgэsinda
geniglanmosidiг, ahatoli olmasrdrr.
Siyasi elmia beynolxalq mtinasibotlarin qarqrlrqlr olaqosi va
Ьir-ЬiгЫ qartlэndiгrrrasi bugtinkii rеаllrфmrzrп qапшпачуýuпlфudчг.
Siyasi еlmiп baqlrca апlауrglап оlап "siyasi hakimiyyэt, "ýiyasi
рrоsеs, "siyasi rejim, "votandag comiyyati vo s. xarici siyasoto, bagqa
sбzlа, Ьеупоlхаlq miiпаsiЬаtlэrо tatbiq edilme mо'паslпй spsifik
оhоmiууэtа malikdir.
Beynalxalq miiпаsiЬstlэr spesifik рrеdmеtэ malikdir. Опuп
predmetinin baqlrca tarafini beynolxalq siyasa{ Ьu siyasatin
sosial tabiati, faaliyyatinin va iпНgаfiшп qапчпачуýuпIuqlаrr
togНl edir. Эlbatta sоп nэticado daxili чо xarici siyasat bir
mаsэlопi - mбчсчd бlkada ictimai miinasibotlar sisteminin tamin 1

оlчпmаsl ча mtihkamlondirilmosini rеаllа9dшtг.

Beynolxalq miinasibotlэrin siyasi ргеdmеti mtirokkab vo
goxcahotli mahiyyat daqryr. Нэmiп miinasiboflorin рrеdmеfi yalnrz
beynalxalq nniinasibotlorin mоапчпu ila mаhdudlа;mш, о, elaco do
bepolxalq siyasi mtinasibatlarin inkipf mогhаlаlэriпi, rntixtolif
Игiхi ;araitdo onun sosial fiрlогiпi ve inkigaf peгspektivlorini ehtiva l

edir. Ауп-ауп <ilkolorin siyasi sisteminin mtioyyon iinsiirlorina milli

tо'sisаtlагш to'siri, beynalxalq hayatrn fоппаlа;mаsrпdа dovlatlarin i

<iziinomoxsus rolu da beynolxalq miinasibatlarin siyasi predmetinai

daкildir. Mtixtolif beynolxalq ЬiгliНоriп ve tagНlatlann tarixi tiplori,

l Щчганков П.А. Мех<дународные отноtления, Sah. 64.

544
I
beynolxalq hayatda опlапп уегi чо rоlu, faaliyyatinin
qanunauyýunluqlarr beynohalq mtinasibotlorin siyasi predmetinin
miihtim iiпstirlоriпdопdiг. Мэsоlап, beynolxaiq siyasi mехапizmiп
qапчпачуýuп va xtisuqi, tipi рЦпаq,е'tiЬшilо ВМТ-пiп, Avropa
раrlаmепtiпiп, miixtolif transmilli kоrроrаsiуа|агш чо sair
ta9Нlatlann faaliyyat!, gуп-ауц.;dýчlаtlоriп tamsil olunduýu horbi-,.,, ,;:,. ч J
:t ''
siyasi ЬirliНагЬеупоlхаlq mtinasibotlarin siyasi predmetindэ spesifik' "
уеr tutur. Beynalxalq,'miinasitЫloЙ рrеdmеtЫ ta;Hi еdэп milli-
dбvlot ta'sisatlarrmn spesifik хаriсi siyasot xatti, xarici siyasat vo
beynalxalq ;,hiiqЦq, mtiпasiffi{aTi, . рагtiуаlапп Mrici siyasat :.{i,,:^; ] i
sffategiyasr,beynalT+|q,ЪяH,latlaпцfoaliyyэtininsociyyovixiisusiy- i;
уаtlэri mtihtim aktuallrq kosb edir ve tadqiq оlчпmаsr hamigo zэruri

, . ,.., B_e.y_дelxalq mtiпаsiЬаtlрriп siyasi stцktчrцпdа iimuшhерri,yЭ,.,,, l ii ,,.. ,

mil,Li m,anafelorin dialektikasr, ,фупоlхаlq mtinaqigaloTin..,фlpri:i ,. _,|,, : -

qlobal,, rеglолаl, yerli rntinaqrgp|qr] beynalxalq goTginliyinrmir*tali,f: li;,...l;i];l l

sочiууglоц ,ýiуаs"i,lrпЁпаsiЬqtpriпл bynelxalq хатаktётi;,:stудsд !l,i:. iii:jJ.,l

miinasibetlor va siyasi iпkiýаfu_ffi_rаш baglrca ует tчtчr. : iii,.ji.ht;. . ,, i;.t .,,,i,.
, . Beynolxalq ,шi!пдsiЬафliп рrеdmеtiпiп оп ahqщiyyqtli; . .i,,],.'i
tinqiirlodndan, ,biri ЬqупаЦдlq, ,hiiquqdur. Beynalxalq ,hi}q.i,q ,.,, _, .

dёч!эtlэrаrаsr sosial-siyasi, iqtisadi,haTbi va modoni m{irвsjЬа{етiд,,, , ., , ,.

sivilizasiyah, dqmokratik va htiqцgi.zominda teqНli йqikt,._ejtibaTll, : , ,
,прхапizшdir. Beynolxalq htiquq.,9oxsahэli, daim inkiqaf rtstщэkdяl ' . ,:
,

olmt xЁsrrsi,h,iiquqi sistcmdir,,,O,,dёvlotdaxili hiiquqdan sцЫqktiпо,,-,;, .

tenzimlадэpredme!inа,htiquqi,noшtalаnntэ9эКtilt!.tisulЦna,.,
dovlotin m,qсЬ.чгеmа tаdЬirlеriцiц. hоуаИ keciгilmosi vasitoloTinp
,S!ПЬфаПfu.,. ,, _ . .,, ] ,,, ,;i., i{_|1,i.. :r., ,_. .,__,...t,
Miiasir beynokalq htiqчqч,МiцоqаdоrН beynэixalqi-htiquqr+n, . ,. | :

Иriхi tiрlеriпdэп, fоrqlапdiгэп.,сфэt brmdan ibarotdir Н;,9; вiiqо, :., ,

deyil, qаг9rhqh e'tinrada esaslant. Beia Н, Ьеупаlхаlql.hфцq
.пргшаlап dёчlэtlэriп k0niillЁ irad+sЫ ifada edon qargrlrqhanlaqшna ],. .,.
va_ razilrq prosesindo yaradilrl.,. МЁаsir beynalxalq ._tBlquqdшi ,], _, . ,.
dбчlэ{рй miihаriЬ.араппаqr,ёziiцЁ qalib hesab etmak rysbkar,hqii .,: . - :;,:
xalqlan чо..dёчlоtlэri "sivilИsi,yalr vo "sivilizasiyas:zi-ýiiфloro '_,,.- ,
ауrm&q va digar Ьu kimi htiqцqlаr va рriпsiрIоr kanar pdilmi$diл.,, ";|i;:,l
Miiasir beynolxalq hiiquq keyfiyyetca Ьir stra yeni prinsiplorlo
zanginla9migdir. Hamin рriпsiрIог Ьuпlаrdrr: dоч]аtlоrаrаst mehriban

545
amokйýlrq, beynolxalq mtinasibotlerdo zor iglэtmomok ч€ zor
iglofirioНa hоdоlэmоmэlк, хаlqlагrп va millotlarin hiiquq Ь,рlэhqгliуз i
чо 62 mtЩеddаrаtmr to'yin eftnosi, taгksilah, insan hiiquqlpr.rpa ve
.

azadlrýna htirmot, dovlotlorin tocavtizkarlrýa va diger cinayatloTo ,

(sоуqlлm, dini ayn-segНlik va s,) gбrо ma'suliyyot daglmiч, ауrь
ауп foTdlarin .Ьаgэriууэtа qшýt сiпауаtkаr hагоkоtlЬ$, 'ф.Ёцt,,i,
beynolxalq cinapt ma'suliyyotino саlЬ olunmast. Bu рфрiр}g_g[q., .
yanaýl miiasir beynolxalq hiiquq yeni demokratik m.97.шuпIр,
zonginlagmigdir. Dбчlвtlаriп suverenliyi, dбчlоt sоrhеdlэriпiп,,;,
toxunulmazlrýr, dбvlatlarin агаzi btittivliiЁ bir-birinin daxili.iцlorfna .,,,
qапýmаmаq, beynalxalq cihdalikloгin kбniillii suratda,..у9,фа,
yetirilmosino digor Ьоgаri mahiyyat dapyan рriпsiрlэг..рtiаsir,,,i
Ьеупоlхаlq hЁququn baglrca gostoricisidiT. Beynalxalq, , hliguq
beynolxalq miinasibatlorin miiasir sistemindэ hiiquqi поriпаlапп
iimчmdеmоkгаtik sistemi хаrаktеri kosb edir. BeloПklq, miiдý',,
I

beynalxalq hЁquq hЁquqi поrmаlаr sistemi olub,.,bagar..

sivilizasiyasrmn iпНgпf рrоЬlеmlаri iizro beynolxalq hiiqшqun
subyektlari arasrndakr miinasibatlэri tanzimlayir. ,i ,

Beynolxalq hiiquqtrn mапЬэуiпi beynolxalq mi.inasibatlorin

biitiin mоsаlэlагiпэ dаiг beynaltalq hiiquq subyektlarЫn oargrlrqh
гааlrфпrп sistemloqdirilmi; son noticasi taqНl edir. Веупэlхаlq
htiquq baxrmdan Ьir-Ьiriпdоп asiltltф оlmауап beynolxalq h,lquщur
subyektlori Ьеупаlхаlq miiпаsiЬэtlогdэ htiquq vo vazifalorin
miЪtoqil sчrаtdэ hэуаtа keqirilmэsi salahiyyatina mallf'dirlor. -.)

Beynalxalq hiiququn subyektlori a9aýrdakrlardrr: l) Dёvlat,,?),.Фz,

nrэqqaddorattm ta'yin etmok hiiququnu Tealla;drran millatlar va
xalqlar. Bu sчЬуеktlаr suveTendir. 3)Beynolxalq hёkumоtlаrаrаsr
taqkilatlar. 4)Spesifik dёvlotobэnzar qiirumlаг. Моsэlап, kegmigdo
azad orazilor ча s. hazrTda isa Vatikan Ьчпа misal ola'bilar. Bu tipli l

subyektlar suчеrеп deyil, t0rоmэdiг

Beynalxalq hiiququn xiisusiyyatlarindan digari опuп siyasgflo. ]

sж Ьаýlrhфdlr. Dtivlotin milli monafeyi beynolx.alq miiпарiЬg$gц.iд

ргоЬlеmlэri iizro konkret mёvqeyin fоrmаlаgmаsшdа mtihiiрt,_урд,
tutrц чо hашiп рrоЬlеmlаriп holli mеtоdlагшп чэ vasitalorinin
mЁэуу-опlоqdirilmоsiпа sоmаrэli to'sir gtistoTiг. ideoloji зрjЦЕлп
diinya siyasatino ta'sirinin azaldrф indiki qэraitdo Ье,уцэiхаlq

546
эmаkdоglrýш чо бhdоliНэгiп hiiquqi cahotdon tэпzirпlоппrоsiпdа
beynolxalq hЁququn obyektiv Tolu daha da аrur.
Siyaset уаlшz аdаmlапп biTga faaliyyati prosesindo опlапп
miinasibatlorЫ tэпzimlэmэНо mэhdudlaqmrr. Опчп fэгqlandirici
cohoti bundan iЬаrоtdir Н, icfimai hоуаhп britiin sferalanna цiifuz
edir. Beynolxalq miinasibatlarin tэgakkiilii va inki;afr da mohz,
dбчlаtlагаrаsr amэkdaglrq ргоsеsiпdэ saýlam siyasi tafakktiriin
tezahiiTti ilэ gоrtlапir. Bogoriyyatin golэcoyi, diiпуашп sabit inkiqafi,
milyonlmla аdашш manafeyi va taleyi beynolxalq siyasatin
istiqamoti ilo baýlrdrr. Heg da tasadtifi deyil Н, miiasiT qoЁ
odobiyyatrnda golэcok bynolxalq miinasibotloгin proqnozlaqdrгrl-
mаsша biiyiik аhоmiууэt чеrilir. Ваqоriууоt artrq )О([ аsrа qэdоm
qoymuEdur. Нэr Ьir ytizillik isa tarixa ёz tоkrаrоlчпmаz iйпi Ьчrахrr.
)ýЦ оsr rasionalizm dбчrii olmaqla tobiat va camiyyot
hadisoloгinin dэrk оlшmаsшdа zakaya holledici Ёstiinltik чегirdi.
ХИII аsr maarifgilik d0vrЁ аdlапdшlrr. Biitiin чаtэпdаglаrш
maariflanmosi bu osrin ali moqsodi idi. XD( эsrdо xalqlann vo
dочlоtlэгiп mtiоууэп qismi diinya tarixindon vo siyasatindan kэпат
edilmi;dir. Artlq ХХ аsr isa hоr geydon owe| atom asridir. Вu оsг
tаriхэ hаm do elmi texniki va sosial inqilablar dtivrii kimi daxil
olacaq. Milasir dёчriiп indiН mаqаmrпш beynolxalq manzerasi isa
tamamilo bagqadrr. Biitiin бlkalor чэ хаlqlаг bu va уа bagqa dэrосоdа
iqtisadi, siyasi vo madani sahalorda Ьir-Ьiri ilo omokda9hq еdiтlэr.
Веупэlхаlq topiantrlann, miigачirэlогiп, idman уапрlаппш vo digэr
todbirlarin hayata kеgirilmэsi maqsodila miixtolif togНlatlar
faaliyyot gёstэгirlоr.
Вu gtin qobul оluпап siyasi qэrаrlапп, yiiriidЁlon siyasi
mtihаНmэ vo mйlahizalorin galacak naticalorini qabaqcadan dогk
etmak beynalxalq mtinasibotloгin sabahr baxrmdan mйstosna rоl
оупауш. Вuпа gбrо mtiasir siyasatgiloгin, dovlot Ьа99rlаппrп tizаriпо
bOytik ma'suliyyot dii;tir. Опlаr <iz faaliyyatindo heg bir sahvo,
qаЬаhэtа yol чеrmаmаlidir. Sфsэфi еmоsфlаrа уох, rеаl goraita
asaslanmahdrr, gergoklikda baq veron Tealltqlan пэzаrо almahdlr.
Osl siyasatgi rоmапtik deyil, realistdir. Kigik dбчlаtlэriп rаhЬоrlагi
dtinyanln siyasi problemlorini lrall еппоk iddiasmda olmur. Lakin
boytik dKivlatlarin ba5grlan ёz siyasi hаrоkоtlэппiп noticalarini
qabaqcadan gtirmiirsa, ba9gllrq etdiyi dovlatin iqtisadi va digor

547
iшkапlапш dfizgiin qiymэtlondirmirso son nэticodo hеr geyi itiro
Ьilоr. Siyasatgilor, dtivlot Ьа9фап bfrttin hallarda чzаф gсiгmоli чэ
dГryЕпiilmоmis аd&filаг atmaTrahdlr; Вu baxrmdan АВý-rп oz
irаdаsiпi zогlа OfqanrýИna ча iгаqа qobrrl еtdiгmэsi aTzuoluntnaz-
drrЛumanizm.prinsiplarino, sivilizasiyanm timumi qапuпuпа ziddiT.
Siyasi uzaqgбronl,ik xeyli dогосэdэ varisliНo baýhdrr.
Comilryatin sabit inkipfi adot gn'anolori gбzlаrпэkdап gox asrlrdш.
IIаr hansr Ьir dбvlot ve уа siyasi lider varislik ideyasrm qabut
etmayib dz sэ}аIlаriпiп уаrаtФSш inkar ча takzib edirsa, уаIшz
tizЁпtiп yaratdrф фаsi miinasibatlari mаqЬчl ýарrsа опчп
faalilryotiпin naticalari qanaatbaxg hesab оluпа bilmaz. Yеri
golmipkan qeyd edak Н, ABý-da sabitliyin Ьоrqоrат оlmаsrшп 1

sаЬаЬlэriпdап Ьiгi шаhz, bundan iЬагоtdfu ki, hakimiyyata gэlап уепi

рrеzidепt бziindan awolkini tanqid еtmir. Не9 Ьiг asas olmadan
I

опu сiпrуоtkаr saymrr. О, avaz etdiyi prezidentin xidmatlorini

]

tasdiqlayir чо ýопrа бz siyasэtini hayata kеqiгmоуа Ьаglарr. Ba;qa ]

sozlo, ye,lri prezident owэlki prezidentin siyasэtini фчаm etdirir. i

QiiпК АВý-ш biittin prezidentlorinin Ьir iiшчmi чо ali maqsadi

i
l
l

чаr _ Amerika Bifla9mig ýtаtlаrшш, опuп xalqmrn mопаfеуi. l

ЭlЬэttа, siyasatqilaгin uzaqgбronliyi, mtidгiНiyi tэkса oz

l
i

0lkosinin manafeyi ila olgЁbniir. Gorkomli siyasotgilar чэ dtivlэt t

baqgrlan baqqa бlkоlоriп vo хаlqlаrш mопаfеуiпэ do hёгmоtlа,

I

l
l

ma'sulilvэtla уапаýr, milli monafeyi timumЬо9оri mэпаfеlоrlо

l
l

аlаqэlопdirmоуэ sa'y gбstаrirlоr. Вч mo'nada beynolxalq

miiпаsiЬоtlагiп saýlam isfiqamatdo ta;Hli va inkigafi xeyli dэrасоdа
]
I

l
dбvlat Ьа99rlапшп siyasi uzaqgoronliyindan asrltdtr. Bogoriyyotin I

monafeyina uуёцп golon xarici siyasot saýlam beynalxalq

l
l
l

emakdaElrým rэhпidir.
t
]

i
l
i

l
I

хдкiсi siудsат чо вЕYNаLхлLQ

:

z.
aMoKDAýLIQ

DaxiН siyasэtin mantiqi davamt оlап xarici siyasat

dёwriшЕzЁп оп aktual va miiTakkэb ртоЬlеmlоriпdэпdir. Xarici
siyasotin mйiyyati Ьu giiпэ qоdэr kaskin elmi mйЬаhisаlоr predmeti
548
Kmi davam edir. Beynolxalq siyasi elmin miixtolif паzsri
istiqaпratlaгi "diinya фаsоti, daxili va хаriсi siyasot, Ьurrlапп
qаýlhф alaqasi чэ asrlrlrф mosalФsinin агаЕd,rтrlmаsша xiisusi
diqqэt yetiriT. ýiyasi idedizm, ф"si 1galizm, , neorealizm,
neomarksizm, trlnsnasionalizm чэ digor пэzдгi istiqamotlor хагiсi
siyasэt ргоhlе$iпэ siyasotin mэпьуi vo hаrаkаiчегiсi qtiwosi
поqtеуiпоzэrdоп уапа ýгlаr.
Siyasi realizmin tаrэfdшlап фxili чэ хагiсi siyasoti; diinya
siyasotЫ еулi mahiyyot kosb edon mosalo kimi nozardon kеgirirlэг.
Н.Моrgспtацпчп fil<rinca, xarici siyasat hоr geydan awol, milli
mапаfе ila mЁэууап оlчпчr, Milli mопаfе iпsашп doyiqmaz tabioti,
copafi qогаit, sosial-madэni чэ tarixi ал'эпоlэrlо olaqo й9rdrýr
iig{in obyektiv хагаktетэ malikdir. Мопаfеуiп konkTet геаllаgmаsr
fоrmаlап dovlotin faaliyyati ilo baýlrdrr. qiinЦ xarici alomlo olaqa
mohz, dёvlatin iйisаппdа&г. Morgentau fikгini davam etdirarak
bildiril Н, milli mопаfеуiп аýаslш aks еtdirап хаlqш dili, опчп
modэniyyoti, mбчсudlчýчпuп tobii gэraiti vo s. isa hашigо yaýaylI.
Вuпа gбга ёlka hауаfiпш daxili amillori olmaq e'tibarila siyasi rфim,
ictimai го'у dэyiqo biigr чэ dэуiЕir d+-Ьчпlаr milli mопаfеуэ ta'sir
etmok qabiliyyotino malikdiг, lakin milli mопаfе siyasi rеjimiп
хаrаktеri ila baýlr deyildir. Q.Morgentau Ьч fiIcini 1948-ci ildo
yazKirýr vo NybYorkda 9ар etdiгdiyi "Мillаtlэr аrаsmdа siyasi
mi.inasibatlor. Hakimiyyot uýrчпdа mtibaгizo HИbrnda osaslandmr.
Yегi galmigkan qeyd edak ki, опrш ym@Ildakr miiriahizэsi beynalxalq
siyasi паzогiууоdо genig raýbotlo qar;rlanmrgdrr.
Daxili siyasatla xarici siyasatin olaqэsina dail digar
tаsаwiirlэr da mбvcudduT. Вu baкmdan geopolitik konsepsiya,
"чаrlr gimal va '}охsul canub nazariyyolari, еlэса da "diinya
markozi ilo "dtinya periferiyasmrn asrlrlrýrna dair neomarksist
паzэгiууо sасiууойdir. Hemin nazariyyalorin mahiyyati bundarr
ibarotdir ki, фxili sillasotin manboyt xarici mосЬчrеtrпоdiг.
Мэsэlап, i. Vallerstaprn n<iqteyi-nazaTinco, Ьч vo уа digar
dбvlotda daxili ziddiyyatlaгi чэ siyasi miiЬагizэпi baqa dtigmok tigi.in
daha genig mo'nada di,iпуапш bЁtёvliiytinii паzаго almaq lazrmdrr,
Si'hЫ "morkozla "реrifегiуа агаsшdа qepi-simmetrik qargrlrqlr
asrlrlr$n mбvcudluýundan gedir. Mtivcud hal хагiсi siyasot
sйasinde опlапп arastnda mЁЬайопiп baqlrca amilidiT. iлkigаf
549
 etmig оlkэlэr diinya фаsоtiпdа va iqtisadiyyafinda hakim mбчqе
tutmaqdan al gakmok istamir. Zoif inki9af etmig olkalor феrifеriуа.1
isa Ьu voziyyotlo hesabla9maq fikrindo deyildir. Olbotto, notico
ie'tibarils Ьч vo уа digэr tоrоfiп Ъа5hса manafeyi xarici siyasot
sferasmda tezahtir ediT. Xarici siyasotin чýчrlал isэ cilka daxili
alveri;li qaraitle qэrtlэпir. Наr hansr 0lkado dахШ siyasi рrоsеslоriп
moqbul vэdyyati diinya siyasatindo loyaqafli уеr tutmаýа
miihЁm tаkап чеriг.
MiiasiT beynalxalq фаsi паzаriууоdэ diqqoti calb edon
istiqamatlordan digari пеоrеаlizm ya strukfuralizmdir. Вч
паzагilryаlоrе gёrа xarici siyasэt фxili sipsofin, Ьеупэlхаlq
miinasibatlar iso dжili ictimai mtinasibэtlarin davamrdrr. Neorealizm
vo sfrukturaliaTr паzеriууэsiпiп tагаfdаrlап iddia edirlor Н, xarici
siyasэtin mЁэууоп оluпmаsшdа milli mэпаfеlоr уох, mohz,

Diiпуашп qarщlrqlr asiltltfi konsepsiyasmrn tэгоfdаrlап iso

Ьеlэ Ьir tezisdon grxrg еdiгlоr И, dжili vo xarici siyasot iimumi эsаsа
malikdir. Bu osas (zomin) dбvlotdiT. Не9 do tasadiifi deyil Н, bela
movqeyi еsаslапdrап Мошеаl tmiveгsitetinin professoru D. Dodley
iddia edir Н, xarici siyasot mаsэlэsiпi daqiq аrаgdшmаq maqsadilo
d0vlotin mahiyyoti рrоЬlеmi daha darindan vo ohabli tohlil
olunmalrdr. Transnasionslizm maktabi пiimауапdоlаri iso belo
qэnaato gэliг К, hazrгki gаrаitdа diinya siyasafi dёvlatlor агаsurdаkr
mi.iпаsiЬstlоrlэ шЁаууоп оluпmчr, Ba9qa stizlo, htikumotlorarasr vo
qeyri-h0kumot tэgКlаtlаrь mtiassisэlar, sosial horakatlaT, mtixtalif
assosiasiyalar va saironin faaliyyoti dбчlэtlоrаrаsl miinasibatlori
beynolxalq ЬirliНвr mаrkэziпdоп srxrgdmT vo naticodo transmilli
miiпаsiЬэtlаг <in mёvqeyo kеgiг, Bu mэ'паdа siyasatin daxili vo
xarici siyasato аупlmаsr oz ahomiyyotini itirir. Dёчlаtlагаrаst xaгicii
va beynalxalq siyasot noinki Ьir-Ьiri ila sж Ьаýhdг, hom da daxili;
siyasэtlэ vohdat toqНl еdiг. Наmiп vohdot ondan iгаli gоliг Н, daxili
vo xarici siyasot elni osasla va sоп mэqsоdlа, vahid ehtiyat bazasr va
subyektlo qоrtlэпiг. isчеgго tэdqiqatgrsr F. Вгауаrш diizgtin qeyd
etdiyi Hmi, хагiсi siyщэtin хагiсi iglаг nazirliyindo gэНsi Ьir о qadar
9ох deyil. Xarici siyasat d<iчlэtlоr авsшrф timumi manafedon irэli
gаlэп уахшlаqmаш lroyafi tэlobata gечiгir.

l Цыганков П.А. Мешународные отнощения. Sah. 57

550
 BeynolKilq аlэmdа hэr Ьir dovlotin yeritdiyi siyasat опuп
1manafeyi ilo baýlrdrT. Dovlotin mапаfеуiпiп ikr ba5lrca tоrоfi чшdtг:
}Oaxitl чо xarici mэпаfе. Daxili monafe camiyyotdэ sabitliyin
\orarlaqmast, чэtапdаglапп fiziН va mа'пой imkап]апш tэzаhtiг
etdirmesi iigtin mtivafiq gэraitin yaradrlmasr ila'baglrdrr. Хагiсi
monafe, iso milli suverenliyin miidafiasi, dбvlotin siyasi tе'siг
dairosinin geni;lanmasi, опчп geoplitik voziyyafi чэ sair amillorla
оlаqоdаrdrr, Dжili чэ хагiсi mэпаfеlоr qaгgrl_rqlr оlаqоуэ malikdir.
Вч monada d<ivlotin хагiсi siyasoti опчд daxili siyasэtinin davamrdrr.
Xarici siyasat dбvlotin beynolxalq alamdo fэaliyyatini saciyya-
lапdiriг vo diрr dovlotЬrla опuп miinasibotlarini tonzimloyir. Xarici
siyasat foaliyyatinin baqlrca subyektlaгi bunlmdrr: dtivlotlor, хаriсi
сilkаlогiп раrtiуаlап va digэr ictimai taqКlatlm, iimumdiinya toqК-
latlan vo regional beynalx.alq tафilаtlаг.
Xarici siyasэt dбvlatin iqtisadi, dеmоqrаfil hэrЬi, еlзпi-tехпiК
va шоdапi potensialrna аsаslапrг. Нашiп potensialrn dtizgtin olaqa-
londirilmosi ча ondan samarali istifada olrrnmast imkan чей ki,
dtivlэt хаriсi siyasat isfiqamatindo oz mоqsэdlэгiпi hoyata kegira
bilsin.
Dбчlэtiп geopolitik vaziyyati опuп xarici siyasotina halledici
to'siT gёstэrir. Geopolitik vaziyyatla baýlr dбvlot Ьir tагэfdап oziino
mtittofiqlar sеgir, digor tоrоfdап iso oz raqiblori ilo qm;rlrqlr
miinasibatlэri inki;af etdНr. Qeyd edok Н, mibir dёчrdэ bir srга
аmillоriп tе'siгi аltшdа dovlatlэBrasr хагiсi siyasatda geopolitik бlgii
miiгekkablaqmigdir. Geopolitike паdir? Bu suala yrýcam gaКldo
cavab чеrэk, Geopolitika Ьеупэlхаlq miinasibatlar nazariyyosinin
ап ba9lrca anlayIglanndan Ьiгidir. Geopolitika огаzi-mаkап
xЁsusiyyotloгinin dбчlэtlэriп vo dtivlatlaг Ьlоkцпuп yerli, regional,
kontinental чэ qlobal beynalxalq prosesl аriпiп vaziyyotino ta' sidnjn
уеriпi чэ konkret taгixi t'оrmаiапш sасiууаlапdirir.' Geopolitikamrr
tarixi ta;okktilil camiyyatin hoyatrnda соýrаfi ашillоriп rоluпuп
tэdqiqi ila baýlrdrT. iпsапlапп fааliууэtЫп btitdvliikda tobii miihitla
qattlanmasi barado tasawiirlor cogTafi amil konsepsiyasrmn ilk
metodoloji asast оlmugdur. Sosiologф tагiхiпdэ "соýrаfi istiqa-
mаtlаг nazoгiyyosirrini banilari ý.L.Monteske, А.R.Тучгqо vo

I Политология: Энциклопедический словарь. М. 1 993,Sah,58,

551
bagqalandrr (ХWII оsr). Молtеskепiп co$afi deterдrinizm чо уа
gюpolitika konsepsiyasr noinki siyasi, eleca do axlaqi оhаrвiууэtэ
malikdiT. О, hоr Ьir xalqrn oxlaqi simasrmn coffafi mtihitlэ
gortlonmasi fikrini оsаslапфrmаýа gаlrgшgdrr. Mtitoffekkiгin fik-
гiпсо, Ьч ч€ уа digar хфа maxsus olan qапuпlапп хаrаktеri iqlim,
torpaq, уеr sothinin qчrulчgц оrаziпiп btitovliiyti vo sair Нmi coýrafi
аmillегlо miiэууап оluпur. Monteske hayat vasitolorino nail olrnaq
iisulunu bfltiivltikdo соýrаfi mfihitla alaqolondirirdi. XD( оsrdэ iso
ILRitter, Q.T.BokI, Y.Кчzеп, J.Е.Rепап va bagqalan siviliza-
siуапш ilk fоrmаlаппш foгmalagmasrnda соýrаfi mtihitin rolunu
b{qiq etmoyo Ьа9lауrrlаr. Нэmiп tadqiqaфrlar miixtolif dбчlоtlаr
arasrndakr mesafani, sэrhаdlэriп чzчпlчýuпц оп]апп mэkап
vaziyyotini vo qопýu dёчlэtlаго mЁnasibot baxrmdan агаzisiпiп
voziyyatini, бlkada etnodemoqrafik gбstоriсilоri vo saiToni tadqiq
etmoya sa'y gёstагmiglоr.
CoýTafi amillarin siyasi-hoTbi proseslorda ohamiyyati miixtalif
бlkэlоriп sfrategiyaslnda tosdiqlanmigdir. Мэsоlэп, birinci diinya
miihaTibosi dёwiinda kауzеr Almaniyasr ёziiпtiп qrrru qоguпlап
vasitasilo iH istiqamatdo Апtапtапш donizdoki olaqa уЬllапш
kаsmоуэ cэhd g0stormigdir. Bela harokat еtrrэНо almaniya Belqi-
kашп пеуtrаllrýrш рuпuý va fransa-almaniya sarhoddinda бz mёч_
qеlаriпi m<ihkomlэndirmaya nail olmugdur. Mahz, Ьu zаmап, isveg
alimi R.Qellen d<ivlafin oz fэаlфоt zопаslш geniglвndinnasi mэ'па-
srnda geopolitikд terminini toНif etmiýdiг.
Geopolitika amillorinin sistиnlagdirilrnosi dочlаtlэrо imkan
чеrir Н, "tobii sorhodlor чо hoyati mэkап Ьаrоdа ciz moqsodlэrini
hayata kеgiгsiпlоr vo tarixa zidd miirtoce siyasotэ haqq qazandrr-
smlаr. Хх аsr bэ'zi dcivletlar tarofindon mahz, belo miirtосе
siyasetin hayata kegirilmosi dёчrti kimi xattrlanacaq. izrailin агоЬ
оlkэlоriпо, Еrmапistапlп АzаrЬаусапа geopolitik tacavtizkarlrýlr
iqýalgrlrq salnamosinda qirНn sahifalerdir. Вrша gоrэ ingilisl
geopolifiki X.Makkinderin hals t942-ct ildo iroli siirdiiyiii
tocaviИkmlrq oleyhina qiiwolэrin biгlagdirilmasi ideyasr bu giin da
0z ahomiyyotini sахlауг.
Xarici siyasotin hayata kegirilrnэsinin 'on'onovi vo ,baglrca
fоrmаsr dбvlatlar агаsmdа diplomatik miinasibatlarin yaradrl.
mastdrr. Хагiсi siyasot xattinin rеаllаqdшlmаsша homginirl
552
dсiчlаtlэrаrа sr diplonlatik miinasibotlorin zaifl amasi, kosilmosi, hatta
kegmig miittofiq dёчlэtlатls miinasibotlgr koskiniogdikdo опlаrа
miihаriЬа e'lan оiчпmаsl ча sair hllar daxilфr. Xarici siyasatin
lrayata kegirilmasinin digaT fоrmаlап iso a9aфdakrlaTdrr: Umчm-
diinya vo regional bynolxalq tagНlatlarda dovlotin пiimауапdэ-
lаrЫп tomsil olunmast vo уа dбvlatin homin to;kiiatm iizvltiyiino
qabul edihnasi; dost dбчlоflаriп siyasi раrtiуаlап va digor ictimai
tagkilatlaп ila amokф9lrq; bu чо уа, digаг d<ivlofin diplomatik
miiпаsiЬаtlэr уатаtdф ba;qa ёlkоlегiп, опIаrш раrtiуаlаrr va ictimai
togНlatlarmrn ntimayendэlэTi ilэ miixtolif sачiууаlэrdа ча
miintozom оlаqаlогiп yaradrlmasr.
Xarici dbvlaflarle sabit va miihkom olaqalarin mOv"udiuф
xarici siyasot baliyyэtindo tэtbiq edilon metod уэ vasitolorin
miixtolif gэНldэ olaqalandirilmosina imkan yaradr, Baqqa s0zlo,
miintэzom suratda infomrasiya m0badilэsi, miixtalif soviyyalardo
qar;rlrqlr sofarlor (diivlot baqgilanntn, хаriсi iglоr nazirlorinin va
хагiсi siyasot mosolalari ilo bilavasita mа9фl olan idaro чо
tэ'sisatlann niimayandalerinin gёrйgti) hауай kegiriliT, geni; mаsа-
lolori ohato edon iНtarэfli vo gохtоrаfli rпЁqачilэlоriп baýlanmasr
(glzli KaTakterli ча s,) ta'min оlчпur, qisman чо уа tam goНldo
blokada tatbiq edilir, mtihаriЬэуа hazrrlrq vo xarici siyasat рIоsе-
sindo olveri9li haTbi foaliyy:at tigiin imkan yaratmaq чо sair nozordo
tчtчluг,
Mtiasir dочlаtlоriп biryfik aksariyyatinin dovlot stгuktчrlагrпdа
Karici siyasatin realla9mast moqsodila ixtisaslagdrTrlmrg orqaniar
уагаdllrr. Bu оrqапlаr aqaýrdakrlardrr: Xarici i;lar nazirliyi; xтici
siyasat masalolэri iizrэ ршlаmепt komitalari; sаfiгliНог чэ
ntimayэndoliНor; sofi rliklаriп vo niimayandoliklarin nazaroti altmda
fэаliууэt gбstоrэп elm vo mэdaniyyat mоrkоzlsri.
Xarici siyasэt foaliyyatindэ btittin dбчlоtlаri mагаqlапdrrап
beynalxalq qlobal рrоЬlеmlогiп - ekoloji рrоЬlеmiп, асhфп,
beynolxalq sabitliyin, miihагiЬа tahliikosinin аrаdап qаldrпhпаsшп
ча s. hэllina miihйm diqqat yetiгilir. Diinya siyasэtinda yeni
qaydalann totbiq olunmast, уепi tafakkiir tоrziпiп qэrаrlаgmаsr
ictimai inki;afin, tагiхi toгaqqinin qoti hбkniidtir. Dtinya siyasatindo
mtiasir saýlam qaydaiann, dфtiпtilmф arTroli foaliyyafin tontonasi
beynolxalq sфsi, iqtisadi va modoni alaqolorin yeni, miitaraqqi

553
zomin frzогiпdо togkilini gоrtlапdirir, btihTanstz, mtinaqigalorsiz
diiп,чашп fоrr,паlаgmаsша tэkдп чеrir. НФ dэ bsadiifi deyil Н, qоrЬ
vo amerika odobiyyafinda yeni comiypt vo yeni diinya паzагiууаsi
genig aksini taprb. DЁпуаdа siilhii, fiгачапhф, odalofi, ahongdaгlrýr
Ьотqогаr еdеп inteqral hчmапizm cэmiyyati ideyasr libeTal-
demokTatik humanist futrrralogi.yamn niimayondolori tогаfiпdэп irali
siiгiiliir. Bu Ьахrmфп U.Yаqпеriп, Y.Bxaqvatinin, S.Mendelo-
йtsin, R.FalHn vo Ьа9qаlаппш .fikirlari mавq dоýчгчr. Ваqаr
сэшiууаtiпiп humапis{ demokratik zaminda yenidon qurulmasr
sivilйasiynmn iimчmi teМbolunmaz qапчпчdчr.
l НмrrИ gэrаitdо хшiсi sipsatin miihfim istiqamatlorindэn
fiГ torksilah va ,gorginliyin zaifladilmasina nail olmaqdan
ibaTэtdir'"Torksilф vo "garginliyin zaifladilmosi anlayrglan mэz-
mrшса ушш, olaqali оlsаlаг da bir-birindon fагqlепir. Owalca
torksilф, sопга isa gоrфliуiп zoifladilmasi anlaytqlnrn qrsaca
;аrhiпа kepk.
Tarksilah stir'otla silahlanmanm dayandrrrlmasrua, mЁhаriЬо
vasitalgrinin mohdudla9drпlmasrna, iхtisаг оltmmаsша va агафп
qaldrnlmasrna istiqamatlanon tadbirlar sistemidir. Mltiasir garaitdo
torksilahшr mahiyyeti ktitlavi qшфп silаhшп btittin пбчlоrЫп: Niiva
silйmш, Hmyavi, bioloji, ekoloji va digor silahlann texnolo-
giyasmrn i;lanmэsinin ча istehsalrmn qагýБlш almaqdan ibarotdir.
Niiva silahrnln sшrаqdап kegirilmasЫ dауапdшmаq, kosmosdan harbi
maqsodlorlo istifade olunmastna yol чеrmаmэk, hаrЬi хатсlотiп
azaldtlmasr, silah аlчеriпiп qadaýan edilmasi va s. torksilaha aid оlап
gox vacib mоsэlоlаrdir.
Вэ9аr sivilizasiyasrmn taleyi dбvriimtiziin ап mtihtim qlobal
рrоЬlеmlогiпdеп olan tarksilahdan asllrdrT. )О( аsriп iyiпninci
illаriпdэ torksilah masalasi Ьiг пеgо dэfа Ьбуiik dбчlоtlоriп tэmsil '

olunduýrr mб'tоЬаr bynalxalq konfranslaTda (|921-22-ci illэr

Vаgiпqtоц l922-ci il Genuya konfranslan va s.) mйakiTa obyekti
olmuqdur.
Тэrksilаh рrоЬlеmi iНnci diinya mtiharibesindon sonra пiiча
silа}uпш yaradrlmasr ila baýlr xtisusi aktuallrq kasb etrniqdir.
Tarksilah mosolasi mtiasir beynэlxalq hiiququn prinsipi kimi ВМТ-,
nin nizamnamasindo tiz эksini ирmrgdш. Torksilahla baýlr б0-70-сi
illords Ьiг srrа mtihtim mtiqavilolar imzalanmr;drT. (SSRI va АВý
554
алгаýmdа). 1963-cti ildэ niiva silфrшп ahnosferda, kosmosda чэ sualtt
srпаqlаrшш qаdаЁап,оlrrцпаsr Ьаrеdо imzalanan;. 1968-ci ilda
Ьаýlапап va l970.ci ilde,qtiwoyo miпап niiva silahmr уауmащаq
haqqmda mtiqavilalaг tэrksilф. istiqamotindg afilan ciddi adftm-
lаrdrг. ТэrkSilаh рrоЬlеmiпiп hallins уепi takan чеrоп tоdЬir]аrdоп
biri SSRI ilэ АВý arasrnda strateji hfrсцm silаhlапшп soviyyэsinin
аgаф salшrmasrna Йiг imzд|пцдц mtiqavilodir, Terksilaha dair baqlrca
beynolxalq hфuq konsepsiyasr tarksilahla baýlr 1978-ci ildo ВМТ-
пiп Ваs Мэсlisiпiц l-ci xiisusi sesiyasmda qobul оl,цад уеhrп
sопэdidiг. . Tarksilah рrо sesinin miihtim Ёпsiiгlэriпdоп digогi onrrn
hoyata kegiTilmosina nazarot edilmosidir,
BiT:sёzla, б0-70-сi va qisшrэп 80-ci illarda tarksilah рrоЬlеmi
niivo silahrв matik otran dбvlatlarin хагiсi siyasot xattindo miihiim
уеr tчfiпчфur. Веlо sфsi xofr Ьеупэlхаlq gorginliyin zoiflamэsinin
эhэшiууоtli amili Hmi grxrg etmiEdir.
Garginliyin zoiflodilmosi 70-ci illarin Ьiriпсi уапsшdа ýэгqlо
QаrЬ аrаsшdа Ьа9lапап beynalxalq mtiпаsiЬgtlеr prosesidir. Вiг
tэrэfdап АВý vo опчп mЁttоfiqlогi arasrnd4 digаг tоrэfdоп isэ АВý-
la SSRi va ýогqi Ачгора бlkоlоri arasmdakt mtinasibatlardэ bag
чеrэп pozitiv deyigiНiНer 70-ci illэrdэ gагgiпliуiп аzаlmаsшu
sасiууэlэпdirоп gox mtihiim аmildir. Gorginliyin azalmasrnrn baqlrca
Еаrti diinyada qiiwoler nisbotiniп dayigilmosi, xiisusilo Sovet ittifaqr
ilo АВý атаsшdа пЁчэ silфr sahэsinde Иrаzlrýш уаrmmаsl idi. Вu
tarazlrq xarici siyasat xattindo Ьir sша miihiim beynalxalc1
pTinsiplarin hayata kegiгilmosi ni qartlondirdi. Наm i п prinsiplordon
baqlrcasr Ьuпlаrdш: ictimai sistemloгi miixtэlif olan бlkэlэriп dinc
уапаý1 yaýamasl; ikinci diinya miihаriЬэsiпdоп sопrа Avropada
уаrапmlý 9оrаiti ш)zоrо almaq asasmda dбчlаtlаriп эrаzi biitovltiytina
hбrrrаt: beynalx.alq рrоЬlеmlогiп чэ miinaqigэlorin si,ilh yolu ila
holli ; bagqa dбчlоtlагiп daxili iglагiпа qапýmаmаq.
Xarici siyasat faaliyyэtinin аktцаl kоmропепtlаriпdоп biri
olmaq e'tibarila tarlrsilah daha gonig planda siyasi, madani va
hшшапitаr sпhаlагdа q*rgrdчrmаdап dialoqa vo omokda;ltýa
kcgilnesini ehtiva edir. О, beynelxalq чэ геgiопаI miiпаqigаlоriп
tопziшlопmеsiпо yeni miivqedan уапа9шаф, beynolxalq
miiпаsiЬоtlэriп ideologiyasиlagйnimaslnl va timчmЬаqаri
sаrчаflаriп hаr qeydan iistiinliiyiinii поzагdа ttttuг.
555
 Тэrksilф бz konkret ifadosini 1971-ci ilda SSRI ilэ
Frапsа
атаsшф emэkdaghq рriпsiрlоri haqqmda imzalanan mЁqavilodo_
beynolxalq hiiquqi sonaddo Иpdr. Awopada yari'siyasi iqlimin
yaradllmasrnda l97l-ci ildo АВý, SSRi, Bёyiik Вгiипiуа va Fгапsа
arasrnda Ьаýlапап dбrdtаrоfli miiqavila ппiЪiim rol oynadr.
Diinyada amin-amanlrq уагаtmаq meqsodila torksilah
prosesinin geniglonmosindo АВý va Kanada da daxil olmaqla 33
ачrора бlkesinin Helsinkido (1975-ci il) tahltikosizliyo vo
omэkdaglrýa dair уеkшt аkhш imzalamafl fir mйiim hadiso oldu.
1989-ci il xarici siyasat мhоsiпdэ hallefici, чýurlч аdфmlат ahlmasr
ila sociyyalonir. Ноmiп ilin уапчаr аушdа Раrisdэ Нmуэй silйlann
totbiqinin qadaýan оhшmаst mэqsodila konfrans kegirildi. Bu
kопfrапsdа avropada adi silahlarrn va silahlr qtiwаlогiп azaldrl-
mаýша dair awoler baglanan danr;rqlar da davam etdirildi. 1989-cu
ilrn iyul-avqust ауlаппdа Kambocadakr чэziууэtlа эlаqоdаr Parisda
beynolxalq konfrans gaýrnldr. Hamin il bynalxalq оhэmiууоt
dagryan digor mо'tаЬоr toplanhlarla da diqqofi со[Ь edir. LаНп
torksilф iigtin tohltike tбrаdоп hаllаr da mеуdапа grxdl. 1990-cr ilin
avqustunda i*q* Kiiveyti iEýal efirrasi ilo iTan k<irbzinda Ьоhгапlr
vэziyyэt yarandr. l991-ci ilin fечrаlшdа goxmilli koalisiya
qtiwalarinil iraqr gеri gэНlmэуа mосЬur etmasi miiasir beynalxalq
miinasibotloгin btittin sfuчkhгчпа bёyiik ta'sir gбstэrdi ча BMT-nin
гоlu artdr. Homin hadiso irап korfazi Tegionunda keyiyyotca уепi
mотhэlопiп-diiпуаdа yeni qaydada оmаkdа9ltýш fоrmаlаgmаsшш
osasmr qoydu. LaHn 2002-ci ildo АВý va iпgiltэга bagda olmaqla
koalisiya qiiwэlorinin iiaqr y,enidon dаrmаdаýш etmosi vo i;ýah
dйпуа siyasaindo yeni ciddi mоqаmlапп чэ ziddiyyatlarin
tozahtiriino istiqamэtlэndi. Yuхапdа ytiгiitdЁytimй miilahizolor
tэsdiqlayir ki, xarici siyasat sфosinda mЁtэгэqqi, mЁsbot аddшпlаr,
dЁgiiniilmiiE saýlam tаdЬirlэг dбчlоtlэrаrаsr amakdaglrýrn hогtэrаfli
geniqlonmosi iigtfur yeni imkапlаr yaTadrr. Dёvlatloraэsr хагiсi
siyasatdэ bu чэ уа digaT рrоЬlеmiп maqbul halli moqsadilэ miixtolif
metod, vasito va Ёsullardan istifadэ оlчпur. Konsensus, kompromis
чо s: bu giin beynalxalq miinasibatloгde tэtbiq оlчпап alverigli
metodlardrr. Копsепsus hоr hanst шаsэlоуа dair .lanlýrq iýtirak_ ,

gilшшш sasvelmэya qoyulmadan mЁvafiq qаIаr gumlпursr i.igiin

frmumi raalrýa golmasidir. Эgor konsensus эsаsшй rааhýа golmak

556
mtiп*iin olmasa bu halda kompromis metodundan istifada оluпчт.
Коmрrоmis tэrоflат arasrnda miibarizonin ЬФа gahnasl deyil,
ЬапЕrqdш (miivoqqati). SonTah danrqrqlaпn olveriqli naticэsi ilo
baýlr kоmрюшis konsensus gsasmda raalrýa gohneyi ta'rmin gdб
bilor. Rmrlrýa galmok isa tаrоflаr аrаsшdа iimumi dil taprlrnasr,
оп[аrш adalotli mбvqeyi ila ;оrtlапir.
Miiasir beynalxalq miinasibotlordo 'Ъlok siyasatindэn do
isfifadэ оlчпчr, Blok siyasoti kapitalist бlkolori аrаsшdа ziddiy-
уоtlаriп kasКnloqmэsi, sошаlаг isa sosializпl sisteminin meydana
golmosi ilo ff miixtolif ictimai sisФm arasmda уаrапап ziddiy-
yotlarla оlаqаdаr taqakktil tapmrgdlr. ТосrtiЬэ gбstогir Н, blok
siyasafi d0vlotlor аrаsшй qaг9rlrqlr e'timada, anlaqmaya va
omэkdaglrýa imkan уаrаfrпrт. Lakin bu heg do о demok deyil К, blok
siyasoti homiqa monfi keyfiyyotlarin dagtyrcrsr Hmi qrru; edir,
Маsэlоп; ikinci diinya miiharibosi dёчrtiпdа уаrапап antihitleг
koalisiyasr saciyyovidiT- Homin koalisiya mэhz, tarixo "BEROTO
(Berlin, Roma, ТоНо) ittiйqr Hmi daxil olan miirtэсе bloka qargr
9evrilmigdi. Umumiyyatla, haarkr gэrаitdа blok siyasati бziinti
dоýтчlfrпur чо hotta tahltikэlidir. indiН dёчr qаrqrdurmаш deyil,
qargrlrqlr e'timadl hayati zапlrэtо gечiгir.
SSRi-nin dафlшаsr ilo beynalxalq mtinasiЫlardo va xarici
siyasэt foatiyyotinda уепi sahifg agrlrr. SSRi-ni to;kil edon kegmiq
miittofiq respublikalaT arttq mЁstaqil dбчlоflаrо gечrilmiqlаr. Bu
dочlэtlоr, еlасо dэ АzогЬаусап Ъупэlхаlq htiququn subyekti
olmaqla mЁstoqil xarici siyasat xatti hауаИ yeridir.
1992-ci ilin mаrtrпdа АzэrЬаусап Respublikasr ВirlэgmiЕ
Мillоtlаг ТаgКlаtшrп tam hiiquqlu tizvЁ oldu. Нэmiп ilda respublika
Avropada Tahliikasizlik va Оmоkфghq Мtigачirаsiпэ, islarn Kon-
frапst Tagkilatrna, iqtisadi Omakdaqlrq ToqКlatrna, Beynalxalq
inkigaf чэ Yепidапqшша Вапkmа, islam inkigaf Bankrna vo Ьir sша
bynolxalq tэgНlatlara qobul olundu. l
SSRi фЫапdап sопй опа Ьэпzаr Miisteqil Dtiчlэtlоr BiTtiyi
(MDB) yaradrldr. Kegmig sovet resptrblikalanrun tэmsil olunduýu bu
birliyo sошаlаr АzоrЬаусап da qoquldu. Sovet iTtifaqrnur йýrlmasr
MЁstoqil Dёчlаtlаг Birliyina daxil olan ёlkаlэтiп kegmiq iqtisadi vo

l FikBt Sadrqov. Diplornatiya va diplomatik xidmot, Bakr, Azamo9r.l993.Sah,3.

557
digог оlаqэlаrЫп qrпlmаsша gэfiriЬ grxmdr ve опlапп istehsalrmn
timrrmi tonszziiltine sabвb оldш. Pozulnug iпt€qrафаffr Ьеrра efunok
MDB-yo daxil olan lilkэlarin iфsаdiууаtrшп dirgolФlnosinda чо
iпkфfiпdа, опlаr arasrnda iпаm vo dostluýш m0hkomlsnmasindo
mЁоууап rоl oynayaTdr.
АzоrЬаусапш MDB ёlkэiоri ila mtinasibotlori qaydaya
salrnasrnm ohomiyyэtindBn dапlgагkэп геsрuЬlikаmи iigiin hэll
оlrrпmашg problemlori, ilk nёvbэdo isa агаzi masolosini чпчtrпаq
olmaz, SSRi-дin dафlпаsшdап ýопrа ba'zi miistaqil ёlkоlог aTasmda
arazi problemi ilo baýh ziddiyyэtlэr va mtinaqiqolor baq verdi.
Эччаllэrdэ qeyd etdiyimiz Kmi, Emrэnistan АzэrЬаусапа qаrýl asasl
olmayan anzi iddialan ilo 9жrý etdi. Holo SSRI dбvTtindo
ЕrmопisИп SSR Ali Soveti Azorbaycanrn tэгkiЬ Ыssasi оlап Daýlrq
QагаЬаýш Егmапistашп tоrНЬiпэ Ьiгlэ9diгilmэsi Ьаrэdа badnam
qоrат qэЬul emi9di. Homin qоrаrr prahiki cahatdan hэуаtа kеgirпrаk
Ёgtiп Еrmопistапш millэtgi dаirоlэгi hаr уегdо girkin amollaro эl
atdrlm. Nэticado DaýJrq QагаЬаý Errrronistan silahlr qriwэlod
tагаfiпdоп igýal olrmdu, Веlо Ьir voziyyotda MDB-ya daxil оlап
АzаrЬаусап oz эrazi bЁtovltiyiinti Ьоrра ehrok iiqfin MDB
dбчlоtlагiпdоп qanuni htiquqlanm miiфfia оlчпmаsшr talob etmig va
etmokdodir. Егmапistада hачаdаr olan ba'zi dtivlatloгin АzаrЬаусапа
mtinasibtda qeyri-obyektiv m0чqф геsрчЬlikашzrп эгаzi biittiv-
lйуiiпiiп Ьэтра оluпmаыпа эпgэl t0rаdап аmillагdэп ba9lrcasrdrr.
Beynolxalq mйrasibotlarin struktrrruпdа beynalxalq
omakda;lrq xiisusi уеr tutuг. Beynolxalq omakdaglrq Еохtаrэfli,
mrirokkab va genig anlayrgdrr. О, heg do hаmаr, ziddiyyatsй proses
deyil. MЁxtalif dёvlotlor vo dovlotlor qrupu arasmdakt mtiayyart
бtаri xarakterli ziddiyyэtlor Ьеупэlхаlq amakdaElrým iлki9аfiпа чо,
hoyata kegirilmesino mапе obnamalrdrr. Milli vo beynalx.alq monafe i

dбvlotloTarasr arnokdaglrýr obyektiv zоrurаtо gevirir. Beynalxalqt

amakdaglrq beynolxalq miinasibatlarin mаzmчпuпч aks etdirir
vo Ьu rцtiпаsiЬоtlаriп miiэууеп istiqamatini, dэrасэsiпi va inkigaf
soviyyosini ifada еdir. Beynolxalq amakda;hq опш igtirаkgdаппш,
Ьупэlхаlq alaqolari siyasi, iqtisadi, mэdапi va digэr sаhslаrdо
maqsadyбnlii vo sоmаrоli эlаqэlапdiппаlаri ilo sociyyэlэnir. Вц
amakdaglrq Ьупэlхаlq цtina5ibatlorda garginliyin zoit]amosil
pTosesi asasmda tagokktil tарr, dёvlatlaT arasrnda qaгqrlrqlr anlaqma

558
va e'timadl tacassiim etdirmoklo qarqtdurrnanrn alternativi Kmi qrxrg
edir, Beynolxalq omokda5ltýa kegilrnэsi )О( оsгiп iНnci yaпstnda
meydana grхап qlobaI рrоЬlеmlоrlэ qartlonir.
Beynolxalq amakdaslr$n геаl sчrаtdо mёчсudluф miiasir
beynBlxalq mtinasibotlordo .ideologi,yaslzla9ma meyli ilo Ьаýlrdrг.
Нашiп, prosesin zэnrrilif Фgэr torofdon isэ omekd.aglrq
igtirаkgrlаплш iimumbqari servotlari tin plana golcnosi ilэ va еlэсо
da beynalxalq hЁqшqlа mЁоууоп оltшur. Olbottэ, beynelxalq
аrпэkdаghф qortlondiron ba9lrca аmil mohz, qаrfltlqll шапаfеdir.
80_90_cr illordo yeni siyasi tafokktiriin qоrшlаqmаsr ilэ beynolxalq
эmakd4glrq sahosindo kбНЁ dэyigiНik ЬаЕ veгdi. Bela ki, SSRi ilэ
АВý аrаsшdа qаrgrdчппа чо stiT'atlo silahianma уап9r qar;llrqh
anlagma ilo, bo'zi mоsаlэlоrdа isa mtittafiqliНэ avoz оlчпdц.
1989-1990,cr illэTda SSRi vo АВý, hamginin, Ачrорапш
bбytik dбчlоtlогi аrаstцdа qargrlrqlr olverisli amekdaghq prinsiplari
аsаsшdа siilh ча beynolxalq tohliikosizliyi mоhkоmlэпdiгmоk
паrпiпэ ikitoгэfli mtiqavilolor imzalandr, Bu isfiqamatda atrlan
uýurlu addrmlaT bЁtiin dtinyada roýbatla qm9rlandr.
Hazrrlq garaitdo bylrolxalq omakdaghq ba;lrca olaTaq
aga$dah mаsаlоlэгi ahato edir: Ъhliikэsizlik ча silahlann ixfisar
olrmmast; iqtisacliyyat, elm, texnika чо ofraf miihitin qоrщшпаsl
sferasmda amakdaglrq; modaniyyot sahosinda чэ humапitаr sahada
qargrlrqlr faaliyyot; dovlotlar tarafindorr baghca insan htiqtqlan vo
Madlrqlanmn gcizlonilmosi.
Beynalxalq omakda9lrq iНtarofli vo goxtorofli mtinasibotlar
gorgivэsinda hoyata ke9iTilir. Dtiчlоtlэr чо hokumotlarla yana9l
beynolxalq omokdaqlrýrn subyektini, hэmgiпiп, ауп-ауп htiquqi va
fиiН gэхslаr, ictimai togНlatlaг, idатоlаг, mtiossisalor, firmаlаr vo s,
tagkil еdiг.
Beynolxalq amakdaqlrq miinasibatlэrinin fоrmаlа;mаsшdа
mЁxtalif mahiyyafli beynolxalq togНlatlar ча birliНar ahamiyyotli
rol оупаушlаг. Мэsаlап, АТаТ Avropada beynolxalq gorginliyin
zaiflэdi]masi prosesinin оsаslш qoymuý vo timumavropa аmаk-
dа9lrýша yol аgmr$rr. ATOT-in iizvti olan dбvlotlarin 1990-cr ildo
Parisdo qobul etdiyi хаrtiуай (sonadda) iКnci dtinya mtilrari-
bosindan sonTakr inkigafa siyasi yckun vurulmug, yeni stilh mоrhоlо-
sino kegidin baglanýrcr qоушImчgdчr.

559
 Beynolxalq omokdaglrq mtiпаsiЬэtlогiпiп inki9afinda ап boyiik
beynolxalq tэEНlat оiап ВМТ prinsipial ohэmiyyot kosb ediT. Опuп
nazdinda оlап mijxtolif idага чэ ta'sisatlar (mos: YUNESKO vo Ь.)
beynalxalq iqfisadi, tехлiН, mаdэпi vo diger sфаlоrdо аmоkйglrýш
geniglэrrmasino miihiim to' sir gtistэЙlот. Beynolxalq эmakdaqllýln
strцkturцпdа humапitаr omakdaqhq miihiim vo spesifik yer
tчtчr. Ilцmапitаг omakdaghq miiasir beynolxalq miinasibatlor
sisteminda ba;lrca istiqamotlordon biri olmaqla сэmiууаtiп hayat
foaliyyatinin saxlanmasrna, layaqэtli iпsап gaxsiyyatinin forma-
IаЕmаsша olverýli garait уаrаdrr. О, bйttin ёlkоlогdэ vo region-
lшdа yagayrb faaliyyэt gбstогвп Ьапlапп qabiliyyatinin inkigafina
ahamiyyatli ta'sir gtistэгir. Hrlmanitar omakdaqlrq апа vo uqаqlагш
hоуаfiшп, qяЁIаmhфшп va loyaqatinin miidafio оIuпmаяпа, xosto_
liklora, aclrýa qargr mtibaTizoda, savadsrzhým аrаdап qaldrnlmasirrda
vo digэT Ьu kimi beynolxalq tэdЬirlоriп hoyata kegiгilmasindo эmоk-
daqltф nozaTda tutur.
Humanitar эmokdaqlrq beynalxalq amakda9lrým digar istiqa-
mоtlаri kimi iНtarofli чэ gохtогоfli fоrmаdа, hamqinin qlobal miq-
yasda hoyata kеgiгilir. Belo аmэkйqlrq xiisusilo miihariba, epide-
rniya, tabii falakst zаmаш, еlаса da еkstгеmаl 9огаitdо - rшlti ve dini
zаmiпdэ baq чеrоп miinaqigalor diivгtinda va digoT hallarda geni;
gakil аhг. НrrrrапiИг уаrdrm Ьu vo уа digэr бlkoda galrgan iqgilэr
iigtin yagаylq рrоЬlешi оrИуа grxdrqdц qagqmlaTa komok moqsodilo,
Ьеlо yardrrna ehfiyac duyulduýu biitiin mаqаmlаrdа hayata kegirilir.
Humanitar yardrm beynalxalq bumanizm prinsiplorindon Ьiridiг.
Respublikanшrn miixtolif gч;эlоriпdа maskrrnlagan biT milyondan
artrq аzэrЬаусапh qagqma Ьеупэlхаlq humапiИr yardrm gёstэrilmэsi
hamrrmza mа'lumdur.
Нrшпапiаr уаrdrmш baglrca istiqamotlэri Ьеупэlхаlq htiquqi
sanodlarlэ tosbit оluпur. Masolan, Ачгора olkolori Ё9tiп humanitar]
yaTdrma dair kompleks tadbirlar ATOT-in Helsinki уеkuп sonodindo
tiz oksini tарrшqdrт. Hamin sanodin VП prinsipi iпsап hiiqtiqlanna va
ba;lrca azadlrqlanna hбгmоt, iigiincii bolmosi humапitаг va digor
sаhоlоrdо omakdaqltq аdlашr. 1989-cu ildo Vyanada {imчmачrора
giiTtigiinda qabul olunmuq yekun sonodinin son bolrnasi "АТЭТ-iп,
insan бфiisii adalandrnlшrrgdrT, Bu sonoddэ чаtопйqlапп oz dovlati-'
nin sarhodlari daxilindo уеrdэуigmаsi vo daimi yaýamasr, elaco da
560
бz бlkosi daxil оlmафа haT hansr бlkani tork etmak va yenidon ora
qaylfrnasl hЁququ бz ifadosini tapmrgdш. Vуап,а sэпэdiпdэ tэsbit
оlчпаu v9 diqqэti colb еdоп iцsап htiquqlanndan Ьiгi votondaglann
istodiyi dildэ dini tohsit almaq hЁqчqчdчг.
iпsап htiquqtan sahesindo dбчlэtlогiп omokdaglrq qауйlагr da
mЁoyyonlogdirilmigdiT: Biitiin insan hiiquqlaпna va аdаmlаг аrаsrпф
sаrЬоst оlаqеlаrэ dair informasiya miibadilasi mехапizпti, Ьu
masaleloTi буrапmаk iigiin iКtогаfl i gtiTiýlor kegirilmasi, humапitаг
omokda;lrq ргоЬlеmiпа dair beynolxalq fоrumrш (АТОТ xotti ilo)
gафпlmаsц АТЭТ-iп igtirakgrsr olan ddvlotlorin чоtапdаqlаппа
hеmiп togНlafin sапэdiпdо oks оlrшmuq mtiddaalann hoyata kegiril-
mоsiпэ diqqat yetirmak hiЩuqч verilmasi vo s. kimi miihiim
masolalaT iglonib hа zrlanmtýdtT,
iпsап hiiquqlanna' vo digог humапiИr omakйglrq
ргоЬlеmlоriпэ aid ATOT-in sanadlarinda ifado olunmug bo'zi
prinsiplor taasstif Н, miiаууоп obyektiv va subyektiv xarakterli
sаЬэЬlоrdоп asrlr оlаrаq hoyata kegirilmir,. Bu sabablor igэrisinda
sosial-iqtisadi inki9af xtisusiyyэtlari, dovlatlэr аrаsшdа qаrqrdurmа
mtinasibatlori, еЫk va milli zomindэ dtigmangilik, beynalxalq
humапiИr эmэkdаglrq mехапiапiпdэ mtiаlуап gatrgmazltq vo s.
xtisusila diqqoti calb edir. Beynalx.alq arnэkdaqlrýn Ьо9агi
ohamiyyat dagryan mаsаlоlаriпiп omoli holli yalnrz diiпуапш ba'zi
regionlarr iigtin siyasi-hiiquqi ideal olmamalrdrr. Eloco do diinyanm
biitiin guqolarindo hayata kegiTihrrolidir.

з. MiLLi мэNАFЕ ча QLOBAL

siулsi pRoBLEMLaR

Milli mопаfе vo qlobal siyasi рrоЬlеmlоr Ьir-Ьiгiпi gэrtlопdiтап

va эlаqа kasb edon ictimai hadisadiT. Вчпlапп biitёvliikda qargllrqlr
olaqэsini ve aynlrqda hэr birinin mahiyyatini diiz$in dark etmok
iiqfrn "milli qiiur, "milli monafe va milli tohltikasizlik апlауrglагrпш
mazmtmunrn mtioyyэnlagdirilmasi moqsadauyýundur. Montiqi аrdr-
olllrqla hэmiп anlayr;lann rniiqayisoli tahlilino kеgэk.

56l
 Milli ýiiчr btitёvltikdo sosial, siyasi, iqtisadi, axlaqi, estetib
folqofi, dini va digэr gоrtiqlоriд mэсmuч olub millot vo xalqlatrп
mo'novi inkigafimn mаапlшчпч, saviyyosini vo xiisusiyyatlэrini
sociyyalondiгir. О, hоmgЫп, millatin сэmiууэtiп miixtolif sаrчэt-
lоriпе Tniinasibotini, опчп taTixi inki9af ргоsеsЫ, aldo etdiyi nailiy-
уаtlагi vo gаlэсэkdо holl edacoyi mаsэlаlогi tocossirrn etdiriT. Milli
giiчrчп oýaslnl milli ёztiniidarketmo ýtiuru (milli monlik ýiirrrrr) ta9Нl
edir. Milli gflrrrчп strйtur tinsiirlori igэrisinda millotin бz milli
mэ'пачi sarvatlorina dark оlчruпч; miinasibati, bu sоrчэtlоri
шtrrmаq паmiпо yaradrcr qabiliyyoti, miЦi manafeyi hayata kеgiппоk
mэqsodilo srx biTlagmasi чэ digог milli-efirik qruрlаrlа uýчrlu
qargrlrqlr mtinasibotlori mtihiim уеr tutur.
Milli qtiuT iK soviyyoda - adi ча поzаri ;tiuг saviyyasirrdo
tozahtir ediT. Milli ;tiuruп hаr iH soviyyosi пttirakkob, dialektik
xarakter kasb etmakla bir-birЫ qargrhqlr surotdo gэrtlопdirir, Adi
;iiur (milli-etnik psixologiya va уа milli-psixoloji soviyyo) geniq
rnilli kiitlonin giindalik griчrчпdа gergokliyin kortobii, еmрirik
inikasrmn noticasidir. Nozori фur isa (millatgilik ideologiyasr va уа
rasional-ideoloji saviyyo) kiitloloгin adi tosawi.irlэrinin, ahval-
ruhiууаsiпiц tоlэЬаtшrп va iradi so'ylarinin sisterTrlo9mig va timumi-
laqmiq yekundur.
Adi milli giiunrn struktuгu vo mexmrizmi birmo'nalr deyii,
qoxcahotli va ziddiyyotlidir, atalatli-mЁhavizokaT чо daim dayiqon
хаrаktеrо malikdir, goxlu nosillorin sosial tocriibosi ila tabii-bioloji
cohatlorin taгixi sintezinin xЁsusi почцdijг. Adi milli ;tiuг eyni
zamanda rTjllotin ЬоуЁk oksaTiylэtinin on miihЁm, aktual sosial-
konkret varlrýrnt ifado edir yа uzt_ш taгixi inkiqafln mahsuludur. Вu
giiurчп daxili stгuktцпtrшп tогkiЬ Ыssosini togkil edon giindalik
tolэbat, monafe, sаrчаtlэт vo поrmаlаг sistemi mочсшd milli-etnik
birliyin nriialyon iйi;af morhalosini oks etdirir. Adi milli gi,iur elaca
do tarixi vo sosial kбklаrа rnalik оlап dачташ9 пtimшпаlагi, adat va
оп'апоlаr asasmda taqakkiil taprr. Nohayot, adi milli giiurun miihiirn
kоmропепtlэri sшаsшdа emosional iiпsftlэr, ahval-rrrhiyyo, milli
tеmрегаmепtiп xiЪusiyyatlori, emosional-iradi sa'ylor, biT sozlo,
grindolik hoyatda milli xarakterla alaqo kэsЬ edon соhаtlоriп
mосmuч ёziinomoxsus ohomiyyoto malikdiг.

562
 Adi milli giiчгuп daha doyi;kon va dinamik iinsiirii talobatdш.
Tolabat sistemindo nazoro 9аIрап hor hansl рrаktiН doyiqiklik
уепilэрп qэrаiЪ чуЁчп galan уепi talobat dоýчгчг чэ elaco do
kбhпо tэlabafln reallapmasr, frsцllапшп dayi9ilmasini qэrtlопdiгir.
Adi milli gЁчrчп az doyigkan komponenti milli-etnik ste-
теоtiрlэгdir. Опчп daha sabit vo шiihаfizаkаr komponenti isa adot vo
эп'епоlоrdir, ya'ni пэsillатdоп поsillоrа kegan, milli davranrga оlап
погmаtiч toloblordiT. Вu поrmаtiч tоlоЬlеr kegmiq nesillorin darin
mоqsоdlогi vo sаrчоtlоr sistemina, milli-eЫk qruрlапп yadda;rna
asaslanrr. Milli adat ve оп'апаlог sabitliyi vo davamlrlrф ilo
fаrqlопmоklо yeni поsillэгiп dачrашglшп tэnzimloyicisi kimi qrxr;
edir.
Adэt vo оп'опоlоr milli azlrqlann vo nisbaton Hgik milli-etnik
birliklorin hэуаfiпdа sanbalh Tol oynayrr. Milli аdоt-эп'опоlэгiп
sахlапmаш vo hayata kegirilmэsi millafin ýzЁniiqorumasr iigtin zоruri
miidafi о reaksiyasrdц millimadani mочсчdlчýuп rоhпidir.
Adi milli qiiur Ъiiyiik sirayotedici giiсэ malikdiT. О, milli va
etnik miiпаqigоlоriп psixoloji оsаýlш toqНl edir. Bu gtiura milli
diigrnangilik va nifrat, milli-etnik xiirafat, neqativ stегеоtiрlог, milli
va iф dбztimstizltik va digоr cahatlor xasdtr. Ноmiп соhоtlаr mэi-
gotdan, adi sэviyyodan Ьаglауаrаq nэinki lokal (шriаууоп hi.iduddan
kопала gtxmayan), hаг qеуdоп awol isa psixoloji ргоЬlеmlэr dоýurur
vo daha ciddi, sosial-siyasi saviyyэyo istiqamotlonir vo nэtico
e'tibarilo паzаri milli gtiurun iinsiiriina gewilir. Nэzоri milli qiiur
kiitlovi adi milli gtiurчп kisИllagdrпImr;, elmi cohotdan forma-
laqdlnlшg vo ictimai-siyasi y<iniim kosb edan sеgmо tiпsiiгlоriпiп
iimurnilэEdirilmэsidir. Nozori milli ýiiur mtiayyan sosial-siyasi
mёvqedon hоуаа kegirilir. О, milli-etnik qruрlапп ideologiyasr olub,
riztindo millatin tагiхiпiп, bugiinki vaziyyэtinirr, опuп inki9af
moqsadlarinin mэсmuчпчп timumila9mig sistemini va hamqinin, hог
Ьiг fаrd iiqtin mэсЬuri olan поrmаlап, sarvotlori va davranr;
niimunalarini эks etdirir, Belo ideoloji sistemdo hоr qeydon owal, ёz
milli-etnik qrupuna moftunluq ideyasr qаrаrlаqа bilor. Bu cohat isa
millotgilik va iф-ауп segkilik ideyasmr dоgurur. LаНп milli поzэri
;riunr biitovltikdo Ьu ча уа digэr millietnik qruprm slrf milli
эlаhiddаliуi sapgisinda Ьа9а diiqmok dtizФn deyildir. Nоzагi milli
дiur бz milli ideyalarrna maksimum diqqat yefirilmosi эsasmda
56з
millэt чэ хаlqlаrш bir-birindon qaryltqh asrlrlrýrnt rеа1 шrоtdо dork
efuok zаrшstЫ do mtiаууопlофirir. Nozori rnilli giiuruп variant-
larrrun tоsпifаtща vo mзdвllogdirilmosina imkan уаrаdап kёHii
mosololar miixtoЦf Tilli-etnik qпrрlапп, talgbatr vo manafeyinin
rеаllаgdщhпаsr tigiin mtiаууоп kompromise, konsensusa gоlmэуiп
mэqsodauyýunluýrmu vo уа yolveribmoz оldчýчпч gartlondirir.
ýoxsiyyotiд mo?novi hоуаtrшп шrtihfrm kоmропепtlаri olan
milli ýtirrг vo milli psixologiya bu vo уа digог millqfi tamsil edan
ауп-аyп Ьrdlэгiп faaliyyoti naticasindo mеуdапа golrnir, НаmgЫп,
sadoca оlагаq milli miinasibatlarin mасmчч Hmi dэ grxrg etmiT. Milli
;tiuT vo milli psixologiya mahz, milli аmillоriп qar;rlrqlr in'ikasr Kmi
cemiyyatin hoyatrnda tоzаhЁг еdiг. Bundan alava, опlаr icfimai
hоуаtш аmillаri olmaq e'tibarila hoT 9еуdэп owol vo baqlrca olaraq
millatin inkigaf saviyyasi ila miioyyan оluпш. Milli Еiiur va milli
psixologiya ёz rпuхИr хаrаktеriпа vo istiqamatino gбrа subyektiv
anlil Hmi glхц еВа da, obyektiv mahiyyot й9rуrr, Clinki hаr bir l

mtllаtэ monsub olan ;oxsiyyat mа'пэй taroqqi prosessinda hamin

millatin awalН inkigaf marhalosindэ oldo etdiyi milli psixologiya
vo milli gtiur saviyyosino аsаslашr. Yегi gэknigkon qeyd edok Н,
rпёчсчd odobфatda milli giiuT чо milli psixologiya Ьаrоdо mtioyyan 1

fftiг miixtalifliyina tosadЁf оlчпчr. Ba'ziloгi hоmiп kateqoriyalann i

real suгоtdа mёчсudluýuпu qobul etmokiэ yana9t iddia еdirlоr Н, i

уаlтшz adamlarln xarakterinin psixoloji vaziyyэtinin ауrlса cahatlori

haqqrnda sёhЫ geda bilor, digaT tэdqiqatgtlar tатэfiпdоп isa Ьч
mosola qati gaНlda iпkаr оluпur. Zonnimizca, milli giiuг ve milli l

psixologiya бz real voziyyoti vo movcudluýrr baxrmdan heg Ьir ;riЬhэ

dоýurmчr. Bu cohoti goxmillatli tilkolarda millat vo хаlqlапп milli
;tiчruпuп v9 milli psixologiyasrmn real voziyyati чэ inki9af
1

perespektivi omoli suratda tosdiqlayiг.

I

l
Milli 9tiчrчп adi vo паzогi saviyyoiari Ьаrоdо yririitdriytirniiz 1

konkret rntilahizoloг "milli mопаfе anlayrgrnn mоапuпчпu dtizgiin

tasэvviiT etmaya real imkan уаrаdrr. Milli mапаfе spesifik
I

olaqэlarlao mапýо e'tibarila genetik va mа'пачi-mаdапi miina- ;

siЬаtlэrlэ baýlr оlап milli biгtiklorin va qrчрlаrrп manafeyidir.

Milli mопаfе Ьu va уа digэr millatin пйmауапdаlаriпiп dildo, j
r

ailado, dini чэ oxlaqi дdаt-ап'апаlоrdа ifada оlцпап madaniyyat I

чmчmiliуi asastnda birlaqmak sa'ylarini tacassiim etdirir. О, I

564
lam9inin siyasi sistemlarda, davranr;da, hэtta geyim va bozak
;eylorinde ёz ifadosini taprr- Milli monafe iпsапш msпsчЬ olduýu
nilli ЬirliНогiп iizvloгino гэýЬоt Ьэslаmоsiпdэ va mohabbэtinda
эzаhtir edir vo milli biTliyin bfrtбvltiytinii qоruучЬ saxlamaýa, milli
ayaqotin qэrаг.lаgmаsша istiqamatlaniг, Milli birliНэrin ауп-ауп
izvlori miixtolif siyasi mэkапdа (siyasi comiyyat, 61ko, dovlat)
пёчсчd оlа bilar.
Diiпуашп siyasi inkiqaf praktikasr bsdiqlayir ki, mtikammal
loviyyэdo tэЕНl оltшmчg vahid siyasi mаkапdа bir nego millot (milli
1ruplar) birloqir (mes: АВý, isчеgrо va s. olkatarda).
Lakin опч da qeyd edok ki, millotlarin siyasi саhэtdэп vahid
aklo sаlшmаsr чо siyasi miistoqilliyi homiga опlапп mrihtirn
пэпаfеуi kimi saciyyэlanmir. Вuпа g<iго hэmiп saviyyonin olda
,lunmasr оksаr hаllаrф milli qruрlапп, madeni Ьiгliklогiп
попаfеуiпiп ifadasi kimi baqa diiqЁliir,
Milli шапаfе bёytiK tо'siг gЁсtiпа rnalikdir. О, qoxsiyyotin,
rillat vo хаlqlаrш, mtixtalif milli birliklarin, btiфviiikda isa mcivcud
omiyyotin vo уа dбvlotin davгanrqr vo foaliyyatinin horokЫerici
iiwalorindan biridir. Milli mопаfе homi;o va hеr уеrdа eyni
эчiууаdа ча dorocada tazahtir ehrrir. О, sosial va siyasi toqqugmalar
очrЁпdа ictimai hауаhп siyasi sferasrnda xiisusilo поzоrа 9аrрш.
Цаhz, bela tоqqugmаlаг mоqаmrпdа mtixtolif rпillэtlаriп
iimayэndolorinin, Ьir milli qrupu tomsil edan аdаmlаrrп digorlari ilo
аrqtdчппаsr kaskin ;эНldа iizo 9rхш. Milli mалаfе hаm da аdаmlаг
гаsmdа miiЬаrйо, qаrqrduгmа prosesinda vo опlаrш эmэkdаglrýшш
liioyyon fоппаlаппdа бz aksini taprr. Milli manafeyo tохчпmаýа
itiqamatlonon hot hanst cohd, опа xolol уеtiгmоуа уопаlоп giiurlu
э'уlаr miivafiq milli qruрчп чэ уа birliyin, еlасэ do dёvlatin ёziintin
ayati эsаslаппа vo mапаtЪуiпа qosd kimi Ьа9а diigЁlriг.
ictimai inki;af tarixindo milli nranafe паdiг hаllаrdа hаmаг,
lmiz gakilda шочсud olmu;dur. Tarixi tасrйЬа gбstоrir ki, bu va уа
igэr inkigaf гпоrhаlаsiпdэ xr,isusila, diш miihаriЬаlаr gedigindo vo
dlli-azadlrq rntibaгizolarinda milli mапаfеlэrа mrixtelif eЫk-dirri
эп geyindiгilmi; vo mohz, Ьu yolla о, Teallaýdmlmr9drг.
ictimai-siyasi praktika tasdiqlayir Н, ideologiya milli mопаfеуi
imumi saviyyoya qаldrгmаýа cladiTdir. Bu baкmdan sosialist, faqist
э dini ideologiyalar xiisusilo saciyyovidiT. Unutmaq lazrm deyil Н,

565
milli ziddiyyэtlorin kosНnloqdiyi vaxt va btiytik sosial-psiKoloji i

doyiqikliklor dёwtinda milli mэпаfе bagqa millatlarin mэпаfеуiпr i

mehdudla;drrmaq hеsаЬша t zlinii reallagdrrmaq vo oldo etdiyi l

mfrvaffoqiyyatlori mсihkоmlопdiгmеk soviyyasinda grxrg еdir. l

ЭlЬаttэ, tasadtifi deyil Н, Ьеlо halda meydana glxan milli miina- i

qigolor silahlr tоqqчgmаlага va hэrЬi qатgrdчrmауа gatirib 9жапr.

Miixtolif nilli mопаfеlаriп qarprlrqlr alaqosini vo asllrlrýrnr
I

Ьа9а diigmok miiasir dочrdо daha b<iyiik ohomiyyot kosb edir.

Hazшlо gaгaitda фаsоtqilагiп, siyasi lideTlarin fэaliyyetinin baqltca
istiqamati milli monafeyi уег iiztindo sii,lhii, amin-oгnanltýr qorrrpb
saxlamaq peгspektivi ilo maqsodyonlЁ alaqolondirmakdan ibaratdiT.
Milli monafeyin realla5masr mtioyyon zaruri аmillоrlа yanaýI
milli tahliikasizlik garaitinin qоrаrlаgmаsrш tolob ediT. MilШ
tahliikэsйlik siyasi elnin mfihiim kateqoriyalarrndandlr. О,
sosial ta'sisatlarm vaziyyatini, qaxsiyyatin va camiyyatin mtivcud-
lчýu va inНgafinln sаmаrаli ;araitini qоruуuЬ saxlamaq mаqýа-
dila hэmiп ta'sisatlartn ta'sirli faaliyyotini sасiууэlапdirir. "Milli
tohliikasizlik anlayrgt siyasi ltiýэtda ilk dafa 1904-cii ildo prezident
Т.Rчzчеltiп АВý Konqresino gбndordiyi moktubda igladilm;qdir.
Наmiп makПbda о, Рапаmа kапаh zonaslnln birlogdirilmosini "milli
tahltikosizlik mэnafeyi Kmi эsаslапdrгmrgdrr. Sошаlо illоrdэ bu
ргоЬlеrп аmеrikа роlitоlоqlапшп tadqiqatlannda morkэzi уеr
futxuýduI. Amerika alimlari "milli tohltikasizlik anlaytqmtn
monboyini "milli monafe nozariyyasindo gбпiгlоr. Bela mбчqе
sosioloq U.Lippman torafindэn taНif edilmigdir, Tadqiqatgrlann
aksariyyoti milli tohliikosizliyin ta'min оlчппrаsпu gйс iqlatmok, bir
dovlotin bagqa dovlotlar Ёzorinda tistunltiyrintin hayata kegirilmasi
vo yaxud dovlatlorin qargrlrqlr foaliyyati, bagqa scizla, beynalxalq
miinasibotlarin btittfur sistemlnin inkigafr namina samoroli qaraitin
yaradrlmast mcivqeyindan mЁоууопlоqdirirlаr.
Milli tohliikasizlik рrЬlеmiпа dair sanballr elrni tadqiqatlanл
miiolliflari a9agrdakrlardrг: В. Вrочdi, М. Qalperin, Q. Кап, Q.
Lassuell, Q. Kissincer, Q. Моrgепtаu чо Ьа;qаlап. Hazrrlo gэraitdo
milli tohliikasizlik problemi "strateji tohlil maktobinin todqiqatgrlrq
foaliyyatinda morkazi уеr tuhrr.
Amerika pTezidenti Т. Ruzvelt tогоt-rпdоп siyasi elmo gоtiгilоп
"milli tohliikэsizlik tегmiпi miiаsir qаrЬ роlitоlоqlапшп tadqiqat-
566
lаппdа xtisusi уеr tutur. Olbatto, bu tегmiпiп genig чэ daqiq iglэnib
hааrlапmаsша оп gox diqqat уеtirоп аtпеrikа politologiyaslnln
раtriаrхr sayrlan Hans Morgentatrdur, О, milli tohlrikosizlik
problemini milli tnanafe baxtmdan tэфiq etnoyi tэklif,edir. Опuп
fikriпсо, Ьlэ sociyyoli todqiqat milli tohlflkosizliyi bбytik siyasgtla
birlagdirmaya inkan чегir, Эwоlог qоф politoloqlannm
todqiqatlarrnй milli tahliikosizlik problemi baqlrca olaraq hаrЬi
tohliikosizliyin ta'min, olunmasr baxrmdan паиогdоп kegirilirdi. Н.
Моrgепйчпrш galdiyi qonaot iso эsаs verdi Н, hornin рrоЬlеmiп
mozmrmunda бlkапiп mtihйm hoyati mапаfеlэri ча Ьuпlаrlа
gаrtlопеп dбvlot siyasoti бz aksini tapsm. Q.Kissincer qeyd edir К,
milli tahltikэsizlik siyasoti biittin foaliyyoti ohato edir чэ Ьеlо
fэaliyyat zaminindo Ьч ча уа digoT соплiууэt oz hayat qabitiyyatЫ
ta'min etmoyo, еlэсо do beynalxalq аlэmdа бz vozifolэrini hoyata
kеgirпrауа sэ'у gбstагir.' Z.B;ezinskinin fikrinco, ABý-rn toh]riko-
sizliyi takca опчп hаrЬi qiidrotindan deyil, hаm da iqtisadi, sosial,
siyasi, oxlaqi va digэr saholaTda эldо оlшrап bёytik nailiyyatloгdan
astltdtr, АВý pTezidenti С.Кеппеdi bela hesab edirdi ki, Birlo9rni;
ýйflапп siyasotinda na mЁdаfiо sahasindo, па diplomafiyada, по do
torksilah masalвsindo ауrrса siyasэt mочсud deyil, btitiin Ьuпlаr
vфid milli tahliikosizlik siyasatino miiпсоrdiг. Siyasi elmin
kateqoriyasr olmaqla milli tohltikosizlik millatlэ va уа sabit sosial-
siyasi, iqtisadi, madoni va digor оlаqаlэrо эsаslапап miielyon orazi-
dovlat birliklaгi ilo tohliikosizlik olaqosini aks etdirir. Ola Ьilоr Н,
Ьir miliat oztinda эп'опоlагi, adatlari, madaniyyati ilэ fагqlопоп
аdаmiапп eЫk ЬirliНаriпi. goxlu millэtlогi biTlo;dirsin. Веlэ halda
milli tohltikasйlik Ьu millatlaгin vaziyyotini britёv sistem kimi
sасiууаlэпdiгir. Sistemin biitovltiyti Ьuпdап ibarotdiT Н, о, ictirnai
mtinasibtlari ча ictimai qtiuru, camiyyotin ta'siмtlannt va onlan:r
faaliyyotЫ oks еtdiгiг.
Milli tohliikosizlikdo tahliikasizliyin iig saviy.vэsi baghca уеr
tчtur: ýахsiууэtiп, camiyyatin ча diivlatin tahlfrkasizliyi. Нэmiп
soviyyalarin уеri vo rоlu dinamik mahiyyat daqryrг va ictimai
mtinasibotloгin, siyasi qчгuluguп xarakteri, daxili чэ хагiсi tohli.ikanin
darocasi ila miiоууап оluпur. Millat tigiin qоrхu yarandrýr d0чгdо

' Просlсурин С.А. Нащlонмыrая безопасность страны: сущк,сть, струкпфа, rгуп4

укрепления. М. 1991,Sah.5-7,
56,7
comiyyэtin чэ dtivlotin tahltikosizliyi iin plana qoНlir. BiT qayda
olaraq totalitm vo ачtоritаr ýimlоr bela tohliikoll garait yaratdrýr
zaman goщiyyotin tahliikasЙliyr baglrca уеr ttrhrr. Demolcatik
camiyyat rlgtin эп эwоl, goxsiyyotin azadlrýr va tohltikosizliyi daha
qiymatlidiг., Demokratik comiyyatdo dбчlаtiп va camiyyatin
tahliikasizliyi maqsod deyil, mahz, gaxsiyyotin azadlrýl vo
tohlfi kosizliyini tэ'miп etmak fчпksýаsrФr.
Dбчlаtiп tэhlЁkasizliyi to'sirli idaroetmo mexanizminin
mбчсчdlчф vo siyasi qiiwalarlэ ictimai qruрlагш faaliyyotinin
olaqalandiгilmasi vasitosilo ta'min оltшчr. Dбvlotin tohltikasizliyi
hamginin, ta' sirli te' sisatlaпn foaliyyatilэ hayata kegiriliT.
Саmiууэtiп tahlЁkasizliyi icfimai tо'sisаtlагш, поrmаlаrщ
inkigaf etmi; yetkin ictimai giiur fоrmаlапшп mtivcudluýu ilo
baýlrdrr. Homin аmillаг ohalinin biitiin qruрlаппrп hriquq ча
ezadlrýrm геаllаgdrrmаýа, comiyyotin раrgаlапmаsmа istiqamatlэnan
hаrаkоtlэrэ (о ciimlodon dбvlat tаrаfiпdап) qarýl gixJnaýa imkan
yaradrT,
ýaxsiyyatin tahliikasйliyi sosial аhэmiууоtli qabiliyyotin vo
talabatrn inkiqafma чэ rеаllа;mаsmа zэmiп уаrаdап hiiquqi va oxlaqi
погmаlаr kompleksiuin, ictimai ta'sisatlarm va ta9Нlatlann
fогmаlа;dпlmаsшr пэzэгdо tutчт. Вч cjz пtiчЬэsiпdэ dбvlotin ча
camiyyotin qаг9rdчгmаsrш hеgэ endirir.
Milli tэhliikasizliyin stnrktuTmtda siyasi, iqtisadi, horbi,
ekoloji, Ёпstirlаr, о ciimlodon informasiya tэhliikasizliyi va milletin
modani inkigaft tohiiikosizliyi ohomiyyatli уеr futuT.
Siyasi tahliikasizlik haT 9еуdэп avvol, comiyyatin daxili
sabitliyino оsаslашr. Baglrca sosial qruрlапп mопаfеуiш aks etdiran
sabit siyasi sistemin, siyasi tagНlin, hamin manafeyi hayata kеgiгап
siyasi Tejimin mёvcudluýu millotin biгliyino zоmiп yaradrT va
iqtisadi, sosial, modani inkigaf vazifalorinin samoroli hallina
to'minat чеrir. Вuпdап аlачо ntifuzlu, xalqm oksaгiyryoti tarafindon
mtidafio olunan siyasi idаrэеtmо оrqапlап beynalxalq alomdo
Olkonin mэпаfеуiпi miivaffaqiyyэtlo mtidafia etmayo qadiгdiT. Bagqa
scizla, hamin orqanlaT ёlkэпiп mcivqeyini dбvlatlararasl
miinasibatlorin faal vo miistoqil subyekti Нrпi m<ihkаmlапdirmоуа
gah;malrdrr vo gahgrrlar da. Umumiyyotla, бlkопiп siyasi tahliiko_
sizliyi cэmiyyotin siyasi sisterni ila biiavasita эlаqэdаrdrr.
568
 Siyasi tэhlii.kasizliyin mahiyyati diivlot qчrulчguпа aid оlап
mэsаlоI,оriп miistoqfl hall оlчпmаsшdа millatin чэ опuп yaratdrýl
dtivlat to'sisatlarrmn qabiliyyatini va imkапlаrшl sэciyyolandirir,
hэmgiпiп, gaxsiyyotin va сэmiууоtlп mопаfеуi паmiпо miistaqil
daxili va xarici siyasot рrtdilmэsiпi ifada edir. Ba9qa sоzlэ, siyasi
tohliikasizlik beщokalq miiuasibotlor sistemi gorgivasinda Mbit
siyasi suverenliyin m0чсчdluýuш} чо comiyyэtin siyasi sabitliyini
пеzэгdа tцtчr. 'Вч isa siyasi sistemin fоrmаlаgmаslш, qэxsiyyэtin
aliliyi osas giittiruImeklo miixtэlif sosial qruрlапп mэпаfеуiпiп
tаrаzlrýlш to'min edir. Oks toqdirda iilkonin siyasi tahliikosizliyi
pozulur.
Milli tэhliikasizliyin iinsiirlarindon biri dэ iqtisadi
tahlfikasizlikdir.iqfi sadi tahliikosizliyin mйiyyati zannimizca, Ьu
vo уа digar бlkопiп бztinti digor diivlotlardon iqtisadi cohatdon tacrid
ctmok deyil, mahz, tilkэ daxilindo comiyyafin hortarafli inki9afi
iigtin maddi zomin yaratmaq vo bu zaminda dtinya tаsэrrйfаt
alaqolari sisteminiп miistBqil va ЬаrаЬаr hЁquqlu subyekti Hmi grxrg
etnokdan ibarэtdir.
Наzrdа mtilНyyat mfrnasibotlэri, istehlak, btilgii ve mtibadilo
soviyyasindo kбklii iqtisadi'dayigikliНэT hоуай kegirilmadan
iqtisadi tahlf*asizlik sisteminin yaгadtlmasr va asl iqtisadi dir9o1i9
mtimНin deyildir. Buna gбrэ btitnn milli tahltikasizlik sitemina to'sir
g0stoTon оп mtihilm iqtisadi tэhltikosizlik amili iqtisadi
mtinasibatlarin, istehsalm va ёlkопiп iqfisadi inki9af tоlаЫогiпа
чуЁuп golmosidiT. istehsal mЁпаsiЫlаri gablon ideoloji пriihаН-
mоlота doyil, mоhz, camiyyatin obyeНv tоlаЬlэгiпа asaslanmalrdrr.
Bunsuz хаmmаl ehtiyatlaпndan sэmаrаli istifada etmak, iпfrаstrй_
turuп iйi;afi, iggi qiiwвsinin ixtisaslaqdrnlmasl, elmin чэ texnolo-
giyanrn inkigaf saviyyosi qeyri-miimk{indiiT.
iqtisadi tahliikэsйlik qaxsiyyatin va camiyyotin tоlаЬаtшш
rеаllаgmаsша istiqamotlanon mоhsчldаг qriwэlагiп ча iqtisadi
m{inasibэtlarin inki;af saviyyasini sociyyolandirir, inkigaf etmig
infrastrrrktцrrr, faydah qaztnhlan, ixtisaslr iggi qtiwasinin ча Ьчпuп
sisterninin hааrlапmаsшu, homginin, dtiпуа tasoпiifat alaqolari
sistemino qочuqmаýш xarakterini aks etdiriг. iqtisadi asrlrlrq iqfisadi
tэhlfrkosizlik sisteminin daýrlmasrna sobab оlur.

569
 НоrЬi tohliikэsizliyln spesifiНiyi Ьuпdап iЬаrэtdir ki, о, milli
tohliikosizlik шrопаfеуЫ horbi zoTakrlrq vasitalari ilo tэ'rпiп еdiг.
НоrЬi bhltikasizliyin haTbi aspeН millatin xarici hаrЬi tohltikoyэ
qargr dчrrпаq чо уа ontm qаrýlstш almaq qabitiyyetini sociy-
уоlэпdirir. Вц miiasiT hоrЬi qtiwolaTa yiyalonmayi, kollektiv чэ уа
timunпi hотЬi tahltikэsйliyin zопrгiliуiпi паzоrdа tutчr. Еlосэ do
mбчсud horbi-siyasi ЬirliНаrэ dmil olmaq heyati tэlabatdrr. "Soyoq
miiharibs tpcriibasi tosdiqlэyir Н, hвФi bhlrjkosizliyin mohkamlon_
dirilmosinin daha ta'sfuli yolu samoroli beynelxalq tahltikasizlik
sisteminin fomralagdmlmasldrr. НаrЬi tэhliikasizliyin daxili aspekti
iso olko daxilinda оrdчпuп siyasi rоluпuп gйclondirilrnэsi ila
baýlrdrr.
Digor tahlf&asizlik рrоЬlешIаri, о ci.imlodon millэtin madani
inНgafr tahliikasizliyi, ekoloji, iпfоrшаsiуа tahliikasizliyi har
gеуdап эwоl, qoxsiyyatin va соmiууэtiп talabatl ila olaqodardrr.
Milli tohliikasizliyin baglrca stп*.tцr iiпstirlагi srrasrnda
iпsашп va сэmiууаtiп mаdэпi inН;afinrn tahliikasizliyi spesifik
уеr tчtur. insanlann hаr hanst tarixi brrliyi orazi ча iqtisadi birlikia,
siyasi olaqэlarla уапаý1 madoniyyot за'эпg|griпiп iimumiliyina,
mo'novi hауаtrп birliyino osaslamr. Bela Ьir fiКга haqq qazandrrmaq
оlаr Н, modaniyyot an'analarini itiran xalq ahaliya gevrilir. Эhali
isa statistika iigtin btiyiik anlayrgdrr, о, hоr hansr rTilli-d0r,lot
gэrgivasindo movcud ola bilar. i.Kant ёlko ahalisini iH уеrа-
madoniyyat оп'апоiоriпi mопimsауоп xalqa чэ comiyyэtin mo'novi
lrayatmdan konarlagan саmааа, tcir-t0ktinttiya ауlпг.
Son illar madeniyyatin saxlanmasr vo miiфfiasi рrоЬlеmi
digэг qlobal рrоЬlеmlот sшаsшй ёztiпоmэхsus уег tutuT. Вu
problemin aktualltф madoniyyotin бztinti, onun mэ'naviliyini
dэriпdоп dэrk etmokla ;огtlопir. Elo Ьir millэt, sosial qrup, аупса
ford tasowtiT etrTrak mtimkiin deyil ki, о, diinya vo vatan
modonilyэtindan xaboгsiz olsun, milli ёzi.iпоmохsrБ ап'эпоlоrdоп,
dауоrlет va ideallar sistemindan konarda qalsm.
Xalqm mo'noviyyatl, опuп чэtапэ чо ёziiпа mtinasibati mohz,
mэdoniyyot sahasindo ёz ifadasini ирrr.1 Siyasi оп'опоlоr vo
vardiglor sistemi, comiyyotin siyasi modaniyyati modaniyyat
l Просцурин сущность,
С.А. Национальная безопасность страны: структура, пуги
уlФепления. Sah.26.
5,70
ргоЬiеmi vasitasilo nszoтdan kеgiriliг. Ьsашп madoni inkigafinm
tohli.ikosiztiyi prosesina iqtisaФ, sipsi vo digаr hэyat foaliyyati
sfеrаsmш amillari mtihiim ta'sir gбstariT.
Milli mэпаfеуiп reallagdrпlmasr,. 9охsiууэtiп чэ camiyyotin
tэlаЫоriпiп to'min olunmast tokca Ьч va уа digэr miilоtlэгiп tomsil
оlrшdчф tjlkolaTda dovlatin daxili siyasэti чэ digor уеrli amillorlo
mohdudla9mrT. Millatin mэnafeyinin, tohlfikosizliyinin Иmаmilэ
tа]шiп edilnasi hоm do beynolxalq xaral<1erli рrоЬlеmlогiп milli
monafe mоsоlаlогi ilo mэqsаdуопlii olaqalэndirilmosindon asrltdlr,
Bu mапаdа miiasir qlobal siyasi рrоЬlеmlеriп holli dorin milli va
bagari ohomiyyoto malikdir.
)O(I osre qэdоm qоуап Ьоgогiууоt чýuгlч gelocok namino
ke9diyi yola паzаr salmalr, kegmi;a bugiinНi sivilizasiyanm
movqeyindon tonqidi rniinasibot bildirmali чо уff iiziindo xogboxt
hayatrn Ьоrqаrаr edilmosi Ёgtin dЁzgtin пэtiса gжаrmаhdш. Вчпu sоп
yйzillikdo dtinyada Ьаý чеrэп darin kamiyyat vo keyfiyyat
doyigiНiklэri daha gox 9огtlэпdirir.
ХХ оsr tarixa biiyiik, qlobal hadisolar diivrii Hmi daxil
оlmчЕduг. ilc diinya mtiharibasi, ёlkаlаriп mЁоууап qismindэ baq
yeran sosial iпqilаЫат, miistamlaka sisteminin чо sопuпсu
imреriуаruп (SSRi-nin) йýrhnasr, bэ'zi бlkоlоrdэ faqizmin mohvi ча
sosializmin sйqufu ХХ osrin mahiyyotini saciyyolэndiron biiyiik
hadisэlardir. Вu аsrdэ Ьэgаriууоt xeyli inмn itgisino vo azab-
aziyyoto diigar olmu9dur, Mohz, ХХ osrin Ьiriпсi yansrnda 140
rnilyondan artrq insan halak оlmuqdur.. Politoioqlar, sosioloqlar
hamin osrin mahiyyofini vo mэапuпtшч mi,ixtэlif movqedon
qiymotlondiгmi glоr. Masalon, mаghчr Amerika politoloqu Z.Bjezin-
sH ХХ оsri "meqaiiliim dtivrii adlandrnmgdrT,
Olbotta, уаgаdrфmи dovr, hamginin, ba9oriyyatin hэyatrnda
b0yйk nailiyyotlarlo sэсiууоlопir. )й оsгiп оrtаlаппdап baglayan
elmi-texniН inqilab mоhsuldаr qtiwolэTin inkigafinda kбИii
dayigikliklora sobob oimugdur. Bu inqilab insanlann yaýayl;t vo
hoyah iigtin zaruri olan пе'mоtlоr bolluguna gatiгib gжаrmiý va
sosial hoyatrn btittin sfeTalarmda ciddi pozitiv doyi9iklftlor эmаlа
gatirmiqdir. Eyni zаmапй уапа9r elmi-texniki inqilab bogariyyotin
narahatlrýma sobab olan miiаlуоп qlobal ргоЬlеmlеriп уаrапmаsша
to'sir gбstогmi9diг. Nагаhаt vo ziddiyyэtli,diinyamrz kosНn qlobal
5,7|
problerTrleгlo iИlegsa do btitiivlflkdэ qar;rlrqb alaqado vo asrlrlrqda
olan dtinyadlr.
Hazrrda baqoriyyoti dШtiпdtiгап ап miihйm qlobal siyasi
рrоЬlеmlоrdоп biri, daha doýnrsu, biгincisi yeni dtinya miiharibosi
tahlffkasinin mбчсчdlчýч vo bu maqsadla kiitlovi qrrýrn silаhlапшп
tорlалmаsr va tokmillogdirilmosidiT. Bununla olaqodar olaraq belo
biT sual mеуdапа grxrr: Ьоgоriууоt Ьчпdап sonra miihагiЬеlэг,
mtinaqigalar, ziddiyyэtloг 9araitindo, уохýа dinc yagamahdrr? Dоч-
lotlar, xalqlar аrаsшdа miiharibolorin labiidliiyiinti gоrtlэпdiтэп sa-
bobloT Ьагоdо xeyli паzаriууа, hipoteza чэ tоsаwЁrlоr olduфna
Ьахmаушаq bu mаsаlоуэ dair iK baqlrca fiНr istiqamafi
mочсчddчr.
Bo'zi sosioloqlm va politoloqlaг bogoriyyat tarixindo
miihаriЬаlоriп sэЬэЬЫ hаr ;еуdагr owal, xarici goraitla, kопаr
amillorla alaqolandirirlэr. Опlаrrп fikrinca, insan ozliiyiindo no
xeyiTdiT, по da 9оr. Bu эksliyi gэrait уаrаdrr. Digоr alimlor isa xalqlar
аrаsшdа rпi,ihаriЬаlаriп zarrrriliyini iпsашп tiz tabioti ila, onun
zorakrlrýa vo irticagrlrýa so'y gtistarmasilo izah еdiг[аr. I\4asэlan,
halo vaxtilo Avqustin Ьеlэ hesab edirdi К, camiyyatda ýоr
qtiwalarin rпtiчсчdluфпuп sаЬэЬi iпsашп irada azadlrýrфr, О, brittin
camiyyati Ьiт-Ьiriпа qaTýI miibariza aparan quldur dostosino
banzэdirdi. Gбrkomli ingilis filosofu Tomas llobbs iddia edirdi Н,
insana dаriп eqoizm, xosislik, qоrхч уэ q<ihTatparostlik xasdrr. Eyni
zamanda insan paxrl adamlarla, тоqiЬlогlэ, опа diiqmarr olan
goxslarlo ahato оluпmuqdчг. Hobbs bcla qonaato galir ki, аdаmlага
xas оlап "еhfirаslат опlаrr Ьiт-Ьiгiпа diigmon edir. "insan-insana
canavardrr ideyasmr esaslandrгmaqla bu filosof comiyyotdo
"hаmmш-hаIшуа qагýl miiharibosinin labtidtЁyiinu qanrrnauyýun hal
sayrr, Эlbotta, mЁhагiЬоlаriп sаЬоЬlаrЫ bagqa amillarlo аlаqоlэп-
dironlor dэ olmugdur. Веlа Ьir tasэvvtir mбчсчddur Н, xalqlar,
dovlэtlor атаsшdа Ьа9 veran miihаriЬаlаr, mtinaqiqalor griurdakl
gatrgmazlrým, safeh adamlann diigiincasiniп mohsultrdur. ýiibhasiz,
miiharibalarin sоЬаЬlаriпо dair уuхапdа qeyd etdiyinriz biittin
tоsэwtiтlоrdа hаm sоmаrэli, hэm da qi.isurlu саhэtlэr чаrdш.
Urnumiyyatla, miiharibolorin zоruriliуiпi уаlшz xarici qaraitdo че
iпsашп tabiatinda ахtаrmаq so'ylari birtoTofli, mohdud хагаktеr
dagtyrr. Не9 da tasadtifi dфl К, sosioloqlar miiharibo va

572
mi,inaqi;olaгi tbroden saboblori daha genig vs ehatsli sapgida
aгagdrmraýr mоqsаdэuуýuп hеsаЬ edirlaT.
Mйhariba diivlatlar, хаlqlаr, millэtlar чо sosial qrrrplar
агаsrпdаh ictimai-siyasi, iqtisadi, ideolojt homqinin.nilli, dini,
аrпzi чэ digar xarakterli ziddiyyatlorin harbi zoralchq vasitalari
ilo hэlli fоrmаlаппdап biri Кmi sэсiууаIапоп sosiдl hadisadir.
Miiharibo ictimai hоуаtш biittin sfеrаlаппа, sivilizasiyanrn taleyina
tо'sir gcistorэn amil olmaq e'tibarilo biTdon-biTa, dэrhal уаrzшап
siyasi hadiso deyildir. О, соmiууэtiп inkigafi ilэ birlikdo miirоkkаЬ
tarixi takamЁl yolu kegmigdir. Buna gKiro mЁhаriЬопiп mеуdапа
golmosina dair goriiqloгin бzЁ do mrirakkob mahiyyot dagrmrgdrr.
Miiharibanin cэmiyyotdo уегi va rоlч masalaýino dair ХVI-ХVII asr
mаагifgilэrЫц ХVПI-ХD( еsr alimlorinin, horbi паzоriууэgilагiп va
tarixgilarin mшаqh fiКrlагi чаrdtr. Lakin rntihaгibonin meydana
golnэsi soboblari haqqrnda эп dtizgtin fikir alman haфi
пэzогiууоgisi va tarixgisi Ii Klauzevits tогоfiпdоп iTali stiгiilmiigdiir.
О, tasdiq ediT ki, "miffaribo siyasэtin baqqa vasitolorlэ davamrdtT.
Mtihariba digoT sosial-siyasi hаdisоlоrdэп vo silah} ,zoTakrlrq
vasitэlaгindon fэrqli оlшаq spesifik аlашоtlаrо malikdiг. Опu
obyektiv-subyektiv xarakteTli darin siyasi чэ sosial iqtisadi sоЬаЬlэr
dоgчrur. МiihагiЬапiп mozmunu silahlr zorakrlrq vasitolori'lo olda
оitшап siyasi va horbi strateji mаqsэdlэrо чуýuп gэliг.
Miiharibonin meydana golmasi mexanianini dЁzgiin Ьа9а
dti;mok iigtin noinki timumi, xtisusi vo аупса saboblorin foaliyyatini,
elaca da опlаrr ;оrtlопdirаr, obyektiv ;aTaitin va subyektiv amillorin
mahiyyэtini tohlil еЬпэk zаruridir, gегgаНiуiп siyasi, iqtisadi, sosial
vo digar hadisolaгini izah etmok vacibdir. Вu baxrmdan mtiasir dёчг
iigtin agaýrdakrlar saciyyaйdir: Ehtimal olunan diinya mtiharibosindo
btittin Ьоgаriууоfiп mahvi tэhliikosi; чаhiФ qmgrlrqh аlаqаdэ vo
qargrlrqlr asrlrlrqda olan d{iпуашп formalagmast. Веlо halda rimumi
чо геgiопа.I tэЫtikэsizlik аупса dбчlаtlагiп va xalqlann
tohliikэsizliyindon asrlrdrr; dйа to' siгli hчmапitш htiququn, iНtэгоfl i
vo gохrэгаfli miiqavilolar sisteminin formalaqmast vo hаmiп
шtiqачilэlогiп hayata kеgiгilrпоsiпiп beynolxalq mcxanizminin
mdvcudluýu; miihаriЪэ aleyhino taqНl оlчпшчý чэ faal faaliyyot
gostaran qЁvvolarin to;akkiilЁ. :'

5,}з
 Qlobal siyasi рrоЬlап olrnaq e'tibaгila mtiharibonin
i'mi,ihагiЬэ
mahiyyэfinin dolýun Ьа9а dфiilrnosi tigiin аmillэri
апlауgr Ьаtоdо konkret tosowiiio malik olrnaq vacib ча
ahэmi5.yetlidir. МiihаriЬэ дmili miihаriЬо араrап tогаflагiri
miiharibnin gedi9ino vo паtiсэlегiпо to'sir g<istэron maddi vo
mа'пачi imkапlаrшr horakata gotiгmosidir. Miiharibэ Mrillori
Ьuпlаrфr: coýrafi miihib ahalinin kэrпiууоt va keyfiyyat tarkibi;
comiyyatin maddi va ma'novi qiiwaloгi; iqtisadi vo siyasi qurrrluý,
sosial, sinfi, rTrilli miinasibatlaT; elm, xalqm vo огduпчп oxlaqi ruhч;
оrduдчп silahlandrrrlmasr, ошrп say torНli, ta'limi vo dtiyuq
tасгiiЬэsi, оrdrшuп togНli va idaro olunmasr. Burrlardan alavo
miihaTibonin digor аmillогi do miivcuddur. Tarixi tасrЁЬо gбstorir Н,
miihагiЬопiп gediqino va пэtiсаlогiпо holledici to'sir g0storon
аmillог sшаsшdа iqfisafi, sosial, siyasi, elmi, mo'nevi, соýrаfi,
dешоqrаfik vo hэrЬi amil baghca уеr futчг. МiihаriЬаlаriп goxunda,
xibusila diinya mЁhаriЬэlоriпdо mЁttafiqlik amili da ш,Ёhrim rоl
оупаmrgdrr.
Niivэ asrinda miihariba amili xtisusi эhоmiууоt da;ryrг. Niiva
miiharibosi siyasot vasitasi Нmi grxl; edo bilmaz ча onun k<imoyila
hаr hanst mtibahisali mаsаlэlаri holl etmak mrimiiНin deyildir. В,ша
gбrа бlkоlэгiп maddi va ma'navi imkапlап mtihаriЬоуо hazrrla9rnaýa
уох, mohz, опчп qшýlsшr alnaýa sarf оluпmаlrфr.
Diiпуапш Ьir srra bбЛik dёv]atlarinin on zahmli mtiаsiг
silahlaгa, ilk novbodo iso istilik пiiча silahrna malik olmasr biittin
tilkolar tiEtin tэbii оlагаq tahttikali gаrаit yaratrnlgdrr. Nйча silahlna
malik оlmауап бlkаlоriп indi adi silahlar vasitasilo oz
tahliikasizliyЫ ta'min etmэsi qeyri-mtimktindrir. Oslindo hог bir
d<ivlotin tohltikэsizliyi, e'tibarlt miidafiasi ayгrlrqda digэr dёчlоtlагiп
tohltikosizliyindэn asrhdrr. Baýqa sёzlo, dtinyada tэhltikosizliya birgэ
so'ylorla nail olmaq miimktindtir. "Sеуп-Fгiz kampaniyasnln
(hamrlrqla tohlflkasiziik uýruпdа kаmрапiуапш) prezidenti Аmеrikаh
Uilyam Коffiпiп hэqiqata 9ох uуýrш obrazlr fikrini bildirmok уеriпо
diýаr. О, уаzr К, 50 il bundan awal аупса biT геgiопuп taleyi iigtin
ciddi naTahatlrф osas чаr idi. Bu gtin isa btiti,in diinya <iliim
kаrпеrаsшdа}з пiоhьusuп е'lап оluпmаdап чахtшdап owol coza
vaxtlm xatrrladш. Маrаqlrdrг lci, пЁча silahmin movcudluýunu dtinya
mtiharibasinin q,гýlslm almaq kimi qiymэtlandiTэn tasawi,irlaг da

574
yayllшýdr. Niiva silahmrn уаrапmаsшt "taйi zоrurоt Hmi
asaslaпdrrmaq colrdlori tacaviizkаlltq niyyatlorini <irt-basdrr efuok,
bogariyyoti qап doryasmda boýmaq sэ'уlаriпdоп bagqa biT 9еу
deyildiг. Niivo silаhшп mеу{апа glхпвsшl ehtimal оlчпап
tocaviizkarlrýa yol чегmаmаk чэ dtbya mtiharibsinin baqlanmasrnrn
qаrýlslш alrTaq iigiin e'tibarlr vasito hesab edon konsepsiya ABý+n
hогЬi паzагiууоgilоri tэrоГшdsп iglanib hazшlanmrqdrr. NЁча silahlna
malik оlап dёvlatlorin гэhьаr daiTolaгi bu silahrn saxlanmasrmn
zoruriliyi ideyasrm biitiin diinyada siilhiiц va sabitliyin Ьrqоrаr
edilmosi siýteminin аупlmаz .komponenti Hmi qiymatl апdirirlаr.
Kegmig SSKi ilo АВý аrаsшdа niivo silahr sйasinda tarazlrýrn
yaranmasl toxminan 70-ci illэriп awallorina tasadtif ediT. SSRi-nin
daýrlmasr ilo olaqoйr sosialist оlkаlаrЫп ke4mig hаrЬi taqНlatlmn,
dйa dogrusu Vаrgача miiqavilosi iqfirаkqrlагшlп kollektiv
tahliikasizlik ittifaqmrn йýrlmasr diinyada уепi omin-amanhq
;отаitiлiп уаrzmmаsша sоЬэЬ oldu. bai awolki dёчrо пisЬэtоп
di.inya miЪaribosi tэЫtikэsi qismon azalmrgdrr. Olbotta, hмrгф
NATO-nun sогhоdlоriпiп ýаrqэ dоёrо geniglэnmosi ehtimah
beynolxalq tohltikosizliyin ta'min g|цпmаfl mа'паdа mtioyyon tagvig
hissindon uzaqlagrnaýa gtiЬhэ oyadrr. NАТО-пчп Ыо addrm аtасаф
ehtimalr bo'zi dovlatlori, ilk пбчЬоdо iso Rusiyanr daha qox narahat
edir. Вчпuпlа alaqadaT Rusiya Federasiyasr Milli tohltikasiziik
ýчrаsmш sabiq sэdri general Lebedin (tоууаrо qozasl ngticosindo
iilmiiEdiir) Rusiya televiziyasr ilo etdiyi хоЬагdаrlrýt xatrrlamaq
уеriпа dЁЕаr: Biz hаrЬi mэ'паdа уеr kiirэsiпi 52 dafa alt-iist
etmaya qadirik.
Тагksilаh problenri ilo 80-cr illorin ахlппа qоdаг yalniz iH
dovlat - SSRi vo АВ$ maggul idi. LаНп qlobal siyasi ртоЫеm olmaq
е'tiьагilо bel.nэlxalq tahli,ikosizlik vo tarksilah чzuп miiddot harnin
iH dёvlato aid оlап mosalo kimi qala bilmozdi. Beynolxalq torksilah
рrоЬlеmiло tаdriсап чо dti9iiniilmtý qakilda digor бlkаlог, о
сiimlэdап k"q-iя SSRI srazisino daxil olan Ukгаупа, Веlоrusiуа vo
QazaKsйn ciddi mаrаq gёstоrdilэr. Bu tig dovlotin torksilaha
mаrафшп эhomiyyati bundan ibarэtdiT Н, опlаr Sovet ittifaqr
dбчгtiпdа atom silahma malik olan уеgапо respublikalaг idi,
NЁvo silahr vo digor zohmli silаhlапп kamiyyati va
keyfiyyotina gёгэ tЪtiinliiyo malik ohnaq uýшпdа АВý ilo SSRi

575
aпrsrnda mЁЬаrйэ notico e'tibarila bа'zi dбчlоtlоriп tahliikoli addrrn
atmasma gotirib grxardr. Belo ki, Frапsа ve Qin tоrеfiпdап пЁчо
silahr smaqdan ke9irildi. ВеупэIхаlq ictimaiyyэti nmahat edon hаmiп
аddm.оzlЁlriц4" digar dбчlоtlогiп da belo hагэkоt etmosina tabii
'haqq qazandmrdr. Lakin elmi, iqtisadi чэ hoTbi-texniК
оlаrаq
potensiala datra рх malik obn бlkоlаr аrаsшdа miinasibotlarin
mtisЫ istiqamotdo inkigafi чэ опlаrш siiT'otiэ silйIапmапш
tahliikasini dark еtпоlогi beщolxalq аlашdо эwalki garginliyin
azalmasma sabab oldu. Вэgаriууоtiп aleyi tig,tin mosuliyyot daqryan
harbi qtidгэtо rnalik dбvlatlaT digor qlobal рrоЬlеmiп hollino _
atraf miihitin qоrчпчЬ saxlanmasrna iiz gevirdilar.
Вэ9агiууаtiп mi.ihагiЬаlэrе ча mi.iпаqigоlэrэ уох, mohz,
tobiotin, otraf rniihitin qогrшuЬ saxlanmasrna vo safla;maslna tabii
tolobatr чагdrr. Эtrаf mi.ihitin qопшmаsl iпsашп tasarr{ifat
foaliyyotinin kosНn sчrоtdа yiiksэlmosi ilo srx baýlrdг. Bu proses
ictimai inkigafin qапuпаuуýuп mфi olub, hог pydon owol, ahalinin
arhmt чэ опuп maddi gtИоrапlпtп yax9rlagdrпlmasr ilo gоrtlапir.
iпsашп tobiэti haddindan artrq istisman mеgоlеriп ktitlavi
ýэНldа qrrilmasma, qirin suyun azalmaýma, опчп keyfiyyotinin
pisloqmasino, lridrоsfеrашп (оkеапlапп, donizlorin, g<illaTin vo
gауlапп) girklanmosino va оzоп qafinrn pozulmasma gatitib
grxarmrgdrT. ýiTin sчуuп azahnast iпsапlаrrп hэyatl tiqun ciddi tahitiko
t0radiT. Нааrdа уеr {iztinda оlап suуuп iimumi hocrni 1,4-1,б milyard
kub kilometrdir.
insan Ё9{iп zaruri olan girin sч iso уеr iiztindaИ btitiin strlarrn
hocminin yalnrz 2 faizini tagНl ediT. Эtraf miihitin korlanmast hоm
da havaya ча уего milyon tопlагlа mtlKtoiif kimyavi tullantrlar, alov
va digог zoharli gеуlаr buraxrlmast ilo baýlrdrr. Mosalan, hoT il
atrnosfera 250 milyon alov, 70 milyon kчЬ mеtr qaz, miп tonlarla хiоr
Ьirlа9mаlэгi va sаir Ьuгахrlш. Noticodo noinki hava zаhsгlапir, hоm
do grinэg radiasiyasr iigiin sanki siрг уаrапrr va аtшоsfеriп ;эffaflrýl
аzаlш. Mohz, bu mэ'пай ekoloii tahliiko boEariyyati niivo
miiharibosi qador паrаhаt edir; Не9 dэ tэsаdЁГr deyil Н, аlimlэr
"ekoloj i Ьбhrап dedikdo mэhz, planetimizin Ьiоsfегаsl mехапizrпiпiп
бziinii tanzimlamэsinin daýrlmast tohltikasini паzвrdа tutчrlаr. Вrша
g0rо biittin бlkоlэr vo xalqlar btitЁn sа'уlэriпi эtгаf miiЫtin
qoImlmasl vo yaxgrlagdrnlmasr рюЬlеmiпi, ya'ni hош da siyasi

576
mahiyyot dagryan ekoloji ргоЬlеmiп hallino istiqamotlondiгпrэlidir"
Hмrrda homin рrоЬlеmiп holli tigiin rеаl irTkanlaT mtivcuddm.
Beynalxalq gorginliyin zoiflomasi etraf mfrhitin qorrmmasr iigtin
btittin dtiчlэflаriц хаlqlапп vo miivafiq beynolxalq to9Нlatlaцn
sо'уlэriпiп birlo9dirihnasino эlчеrigli gerait уаrаdrr.
Ekoloji рrоЬlеm ictimai istфмlm агfimаsr рrоЫеmi vo bununla
alaqodar olaraq enerjiyo va хаmпrаlа olan talobatm ytiksolmosi ila
srx baýIrdrT. Unutmaq olmaz ki, tabii ehtiyatlar tiikanmaz deyildir.
Вч Ьахrmdап tobii ehtiyatlardan istifada оlчпmаsша sоmоrэli, elmi
cohotdan esaslandшrlmlg qэHldo уапаýmаq lazrmdrr. Lakin hamin
masolanin holli ba'zi gаtiпliноrlо olaqadardrr. Mcivcud
gotinliИэrdan biri Ьчпdап ibarotdiT Н, hаzшdа ahalinin hоr nafori
hesabilo enerjiyo tэlэЬаt ink$af etmakdo оlап бlkоlоrdо inki9af
etmig ýlkolorlэ mtiqayisada xeyli уuхапdrr. Вu farqi azaltmaq
moqsadila diinyada епеrji istehsahm bir пе9а dafo аrtrrmаq laztmdш.
Digаг gatinlik iso dtivlatlaгin xeyli hissasindo istehsalrn
texnoloji cahэtdan CokmiШoqdirilmamasi ilo ;оrtlопir, Noticэda
xammala, епегjiуо artlq хоrс sэrf оluпчг. Biittin dtinya tigtin gox
vacib olan hоmiп masolanin holli ёlkоlоr arasrnda srx iqtisadi
amakdaglrýr, qaT9rlrqh tосrЁЬо mЁbadilasini hayati tolэbata gечiriг.
Ekoloji problemin halli уепi sosial-iqtisadi inki;af уоllапшп daim va
yaradrct suratdэ ахtапlmаstш, Ьu . moqsodla driпуапш biittin
аliшlаr'шiп, todqiqatgrlarrn birgo so'ylorinin аrhп]mаsrш tarixi vozifa
kimi irali siiriir. Hesablamalara gёта hazrrda biittin diinyada
kоrlапmlg эtrаf miihitin borpasr iigiin б00 milyard dollar sorf
etmak lazrmdrr. indi уепi bilik sahasinimiyasi еkоlоgiуапш mеуdапа
golmasi tosadiifi deyildir. Siyasatlo еlmiп qovuguфnda уаmпап
siyasi ekologiya stibut edir Н, miiasir dочгdа hom milli, чэ еlосэ da
beynolxalq soviyyalordo siyasi vasitolardan istifada efinadon tэbioti
чэ bo;oriyyoti tahliikэdan qurtаrmаq qоtiпdiг, Вtшuпlа alaqodar
оlаrаq "ekoloji siyasat апlауrqrшп agtqlanmasr maqsadouyýundur.
Еkоlфi siyasot bizi ohato edon tэbii mtihitin qorunmasllи vo
saýlamlagdrпlmaslna, tabii ehtiyatlaгdan samoroli istifada оlчпmа-
sша, insanrn поrпtаl hoyat foaliyyotinin ча ekoloji tehltikasizliymin
to'min edilmэsino istiqamotlanon siyasatdiг. Ekologiya rвчп mЁddot
tobist еlmlоriпiп, ilk пdчЬаdо bioloji, sошаlаr iso cogTafi еlmlаriп
tэdqiqat obyekti оlrпчфur. Наагdа о, siyasotin xibusi mагаq
57,I
gёstoTdiЯ sfегаftr. insan еkоlоgфsrпш baqlrca vozifasi dэуiqilэп
ofraf miihit .gaгaitindo iпsашп уеriпi шtiэууэпlа9dirmаkdir.
ТэЬiэt .ve cemiyyatin Ьir-Ъiriпа qar;rlrqh tо'siлi, опlапд
dialektik vэhdBti vo mЁbmizosi sosiдl ekologiyanm todqiqat
predmetidir. Elmi-texniН inqilabm gediginda istehsal foaliyyafinin
iqtisadiyyata ЬirЬаgа ta'siгi gticlonir. Bela Н, dtinya оkеаш
afinosferinin tarНbi, planetin istilik Tejimi, radioaktivliyin soviyyosi
siir'otla dэуtqir. Вч соhэt бzlЁуiiпdэ insan hayatr tigiin tohliika
tбгоdir чэ comiyyatin inkiqafina neqativ tэ?sir gоstаriг. Genetik
fondun doyiqilmasi tohlijkosi, епегji tochizafinrn, miпегаl-хаmmаlш
чо егzаqlа ta'minafin lazrmi soviyyado olmamast, dешоqгаfiq
tагаzlrýш pozlrlmast va saiT Ьэgогiууаtiп gэlacoyini tahliika altrna
аlrr, Btittin qlobal neqativ hadisalorin miqyasr va kэsНnliyi ekoloji
Ыihтапш ekoloji paгtlayrga gevrilmasi vo bugtinkii sivilizasiyamn
mаhч olmasr tэhliikasЫ аrtrпr. iпsапш miidafiosi va yaýamasl
namina miiKtэlif qayýrlaT vo рrоЬlеmlеr, о сtirпlоdэп sosial-iqtisadi
va siyasi xarakteTli ktiНti mоsаlаlаг ekoloji siyasotin mahiyyotini
taqНl edir. Ekoloji siуаsэt, regional va beynalxalq ekoloji
tohliikasizlik dfrnya siyasatinin miihtim tагНЬ hissosina gevrilmi gdir.
Ekologiya sahasindo rааiаgdrпlmrg beynalxalq siyasofin i;lonib
hazшlamnasr qargrlrqlr olaqoda vo asrlrlrqda olan dfinyamlzrn taleyino
mo'suliyyatlo уапаgmаýш ifadэsidir. Ёmuпtdiiпуа ekoloji siyaso-
tinin Ьrrgа hoyata kegirilmэsi ekoloji tahliikanin аrаdап
qaldmlrnasrm vo Ьаqаri tаrэqqЫ геаl ta'min еdаг. Вч, rimumbaqori
mопаfеlаriп vo sorvotlorin оп mtйiim tazahrirlorindэndiT.
Beynalxalq tohltikosizliyin digаr sferalan Hmi ekoloji
tohliikэsizlik do ilk novbada siyasi vasitalerla ta'min оluпur. Ekoloji
tahliikasizliyin hоrЬi yolla, zorakrlrq vasitolэrila ta'min edilmasi
qеуri-miimktiпdiiг. "Monafelor balanst prinsipi dбчlоtlаrагаsr ekoloji
mi.inasibotloг sahasindэ do xiisusi ohamiyyota malikdiT. Ekoloji
tohliikasizlik sйasindo d<ivlatlorin qargrlrqlr fэaliyyatini tonzirn-
layBn beynolxalq amokdaglrq поrmаlаппш va beynэlxalq htiququn
rоlч da artrr.
afraf mtihitin qormlmasl vo saýlamlagdrnlmast, ekoloji
tahliikэsizlik hоФi faaliyyotin mahdudlaqdmlmasl, torksilah чэ horbi
tohliikonin azaldrlmast ila srx baglrdш. Мiiаsiг silаhlапп totbiq
olunmasl чэ dёчlэflогаrаsr miiharibo aýrr ekoloji naticolara gatirib

578
9шапr. Beynolxalq ekoloji ernэkda;lrфn inkigafinda ekoloji поzаrаt
sisteminin уагаdrlmаsr da faydalr rоl оупауrг.
Sфlаm ekoloji miihitdo уsýаmаq htiququ insanrn уепi spesifik
hiiqчqlаппdап olmaqla ekoloji etikamn va madaniyyotin аsаstш
toqНl ediT. Вrша' gcira iпsапlаrrп hoyat foaliyyafinin biittin
sfеrаlаrrпdа, о ctimlodon, mtixtalif tomayfrllti tэhsil ocaqlannda
ekoloji tafokktiriin fоrшаlаgdшlmаstпа ciddi diqqot yetirilrnelidir.
Beynolxalq ekoloji siyasat sfеrаsшф gохtоrоfli emokdaglrq
osаsап ВМТ qorgivasindo hoyab kegiгiliT. BMT-nin foaliyyoti
Ьuпuпlа sосiууэlопir Н, onun miivafiq to;Hlatlan tobiotin qonrnmasl
sаhэsiпdэ omakdaglrýa dаiг timчшi stTategiya i9layib hazrrlaytr,
iпsашп vo comiyyotin tabiata mtinasibэfinin uzurrmiiddatli чэ
rmiversal ргiпsiрlоriпi miiayyonlagdirir.
Ekoloji siyasotin i9lonib hаагlапmаsшdа ча hayata
kegiTilmasinda bir srra qeyri-hcikumat togНlatlan (Tobiotin ча tabii
ehtiyatlann qorunmasl iizго beynalxalq ittifaq, Beynalxalq totbiqi
sistemli tohlil institutu, Roma klubu чэ s.), ekoloji ictimai tэgНlаtlаr
vo раrtiуаlаr ("Yagillar, "G<iуlог hoTakah, Нчmапist internasional va
s.) faydah rol оупауrrlаr.
Yeni ekoloji siyasat xeyli sosial mosalolorin halli ilo baýlrdrr.
Ela Ьцпа gбrо dэ indi ауп-ауп 61kоlоrdэ uzunnniiddatli dtivlot
ekoloji pToqrarTtan iqlonib hazrrlanrT. Вir stizla, ekoloji siyasat
ekoloji tohliikosizliyin qэrаrlа5mаst baкmdan biitim dочlоtlагiп
sa'lorini Ьirlаgdiгэп vo istiqamotlondiгon timumi amil Hmi qrxrg еdir.
Miiasir dбчгiiп qlobal siyasi рrоЬlеmlаriпdоп digori
demoqrafik рrоЬlешdir. Haarda dtinya ohalisinin demoqraf,rk
artrml ilo mahsuldar qЁwаlэriп dinamikasr аrаsшdа nozaTo 9аrрап
uyýunsuzluýun holli toxirosal_rnmaz vozifalardondir. Ohali аrtlmшlп
stir'ati ila baýlr bir srга gatinliklaг meydaм 9rшг. Оhаliпiп огzаqlа
to'min edilmosi sйosinda tazahi.ir еdап gatinliklor xiisusilo
narahatlrq dоýчrчr. inkigaf etmakdэ olan va iqtisadi cohatdon zaif
Oikaloгda ahali аПrmr daha sЁr'оtlа фчаm еdiг. HaaTda dtinyada 6
milуагdа уахm афm чаrdш. Birlagmig Мillаtlэт Тэ9Нlаtшrп
рrоqпоzuпа gёrо dЁпуаф ahali 2000-ci ildo 6,2 milyard, 2030-cu
ilda 10 milyard,2080-cr ildo iso 14 milyard пэfоrо gatacaqdrr. Нэг
giin dtinyaй 280320 min пэfаr adam doýuiur. Вчпа giiro аhаПпiп
огzаqlа to'min olunmast qlobal problem Hmi gшrg edir. D{inya
579
аhзlisiпiп Ё9dа iи hissэsi orzaq mеhsuliаппш kosНn paНlda
gaf,9madrýr olkolordo уаýауu. 29if inkigaf еmig tilkalarda mtiphido
oluвan асhq, оrzаq gatlýmazlrф tobii proseslardon gox hamin
Kilkэlorda у,аrапап sosiabsiyasi чэ iqtisadi goraitdon asrlrdш. inkigaf
etmokdo оlап tilkelar siyasi mtistaqillik оldэ etdikdon sоша hola
uzun mtiddot iqtisadi asrlrhqdan xilas ola Ьilmirlаr.
iпti;М etmig чэ iTrki;af efuakda olan olkalorin xalqlarmrn
hoyat saviyyasindэ darinlogmokdo olan fоrфот mi,lasir diinyamrzrn
nmйatlrq doýuran problemidir. iпНgаf efrnokdo olan ёlkэlоr noinki
iqtisadi саhэtdоп, hоmgЫп sosial, siyasi va modoni miinasibotlorin
inkigaf soviyyosina gtirа xeyli geri qаlшlаr. iqtisadi сеhаtdэп zoif
inki;af efunig olkalэrdo hoyat sэviyyosinin xeyli apaýr оlmаsmа tа'siг
gсistэгап amillordon biri iqsizlikdir, Тэkсо Ыо bir faktr qeyd etrnak
Иfayatdrr ki, homin olkalardo igsizlik iqEi qi,iwosinin 40%ni tэgНl
edir. Demoqrafik рrоЬlеmiп holli di.inya dbvlatlaгinin Ьirgэ
maqsэdytinlti denoqrafik фаsоtiпdап gox astltdш. DеmоqrаГrk
siyasat sosial-iqtisadi siyasэtin tагНЬ hissasidiг. Bu siyasэt noinki
dбчlоt saviposinda hayata kegirilir, hэm da regional mahiyyat
dagryrr. Demoqrafik siyasatin baglrca mаzmuпчпu olka эhalisino
tanzimlayici ta'sir gбstorilmasi tagНl edir.
DemoqTafik siyasotin naticalari dбvlot statistikasrnda va
xiisusilo ahalinin siyйrya alrnmast zamanl qeyd оlrшur.
Demoqrafik siyasatin subyektЫ idaTaetma vo dtivlot
hakimiyyafi оrqапlап va Ьtшrlапп vozifэli gохslэri tagkil еdirlоr.
ictimai togНlatlaг vo votanda9laT dеmоqrаfik siyasatin subyekti
olmasalar da oz faaliyyatlari ila опчп hoyata kegirilmasino imkan
уаrай Ьilоrlоr,
Demoqrafi.k siyasatin baqlrca istiqarnatlori Ьuпlаrdш: ahalinin
tаkгаг istehsalr ча miqrasiyasr; опtш tэhsil potensialmrn
fогmаlаgmаst; omok ehtiyatlannm tаrКЬi vo sfrrrkhгu; pega yбntimii;
igla to'min оluпmа; ohalinin mэgýчllчф. Biittin Ьц sosial-demoqTafft
hadisalor sosial-iqtisadi baxlmdan па qоdэr qargrlrqlr to'siro
malikdirso demoqrafik siyasot da Ьiг о qodor ohalinin takrar
istehsalrna to'sir gёstоrо bilor, Daimi уаýауlý yeri ilo ovoz olunan
ohalinin miqrasiyasr va tоkтаr istehsalr region ahaiisinin samarali
cirrs-yag strrrkturunun fоrmаlаqmаsrпа faydalr imkan yaTadrr.

580
 Umumiyyotlo, mtiasir diinyanr "demoqrafik partlayrgdan xilas
etmok moqsedila dбчIаtlогаrаsr ап zоruгi vo hoyati beynaixalq
эmokdaglrq so'ylori daha da gticlondirilmalidir.
Zоmапоmйdа to9vig dоýчтап qlobal рrоЬlеmlаr straslnda
cinayatkarlrýrn аrtшаsr, xiisusilo beynalxalq tеrrоrizm spesifik
yer iutuг. Веупэlхаlq teкorizm dtinya siyasэtindo diqqoti сэlЬ eden
hadisa olub zorakrlrфn tепоrgчlчq todbirlori fогmаsmdа yayrlmasr
ile olaqadardш. О, beynolxalq mtinasibotlorin gedigini rеа1 tahlrikэ
altmda qoylг. Тепоrguluq аktlаппш hoyata keg-irilrmasi mo'suliy-
уэtiпiп siyasi-htiquqi gorgivosinin miioyyanlogdirilmosi miihtiTn
ahomiyyat kэsb edir. ВеупэIхаlq tепоrguluq horokotlorinin
toqКlindo va hayata kсgirilrпаsiпdэ igtirak efurok cahdi Ьuпа qargr
beynolxalq omokda9lrýr zоrчrаtа gevirir. Zoгakllrq horakotlarinin
obyekti beynalxalq hiiquqla шЁdаfiо оluпur. Giic totbiq olunmasr aktr
\la уа ошш hoyata kegirilmosi cohdi beynolxalq stilh va tohliikosizlik
iigrin mэпfi поtiсоlоr dоýurur. Вчпа gоrо teпorguluq harokatlaгi
beynalx.alq htiquq subyekti sisteminda поzэгdап kegirilmalidir. 200 1 _
ci il sепуаЬпп ll-do ABý-da Ьаq чегоп irimiqyaslr dahqatli tегrоr
diinya dочIоtlегiпiп teкorizmэ qargl birga mi.iЬагizа soylorini dйа
da gticlondiгmi;dir.
l9З7-сi ilda millatlor birliyi goTgivosindo tеггоrgчluq аktlапшп
qmýlsml almaq moqsodilo konvensiya (beynalxalq saziq) Ьаýlаmаýа
cahd gostarilmi;dir. Веlа Ьir cahd l934-cij il оktуаЬrш 9da
Yuqoslaviya krah I Aleksandnn чэ Fransanrn xarici iqlоr naziri Lui
Ваrtчпчп tildЁriilmasi ilo baýlr olmu;dur.
Beynolxalq tепойmо qаr;r mtibarizo sэ'уlаrЫп giiclaп-
rпаsiпа |972-ci ilda Miinxendo kegirilon olimpiya оуuпlап zаmаш
izrailin idman kоmапdаsша tеrrоrgчlаrш htiсчmuпuп faciali
пэfiсаlэri.tоkап verdi, ВМТ Bag Moclisinin ХХVII sesiyasrndan
ba;layaraq hаr il "Beynolxalq teпorizmin kбkiintin kosilmosi
todbirlorina dair madda mtintazam suratda miizakiгa оlчпчr. l9'l}-ci
ilin dekabnnda 3034-сЁ qаmаmа оsаsшй beynalxalq tепоrizm
masolasino dair torkibinda З4 dбvloti birlagdiran xtisusi komito
yaradddr. Lakin indiya qаdеr bepolxalq tеrrоrizmiп qацlsшlш
аlшmаsl vo lоýйпа dair universal sмig imzalanmayrb. Holalik
"В eynolxalq tепоri anin cinayat tarkibinin rniioyyonlo g diгi lmo si rizra
bitkin sanad haarlamnamasr hашiп saziqin Ьаýlапmаmаslшп baglrca

58l
sabebidiT. Теrrоrizmо qarpr miibarizani паzэrdо ttrtan 11 xtisusi
kопчепsiуапш ve protokohrrr mбчсчdlugrmа Ьахmауаrаq.tеrrоrguiчq
aktma qаrqr tэ'siTli konlcet cozalandrrma mexaniani va mocэllasi
iglэпiЬ hazrTlanmayrb. Lakin Ьеупоlхф tепогizmо qargr qэtiyyatli
mfrЬагizо арilmаq пreqsodilo Beynolxalq cinayot mоhkоп,rэsiпiп
уаrаdrlшщr ehtimalr й чаг.
Biz on vacib qlobal siyasi ргоЬlеmlоrэ toxunduq. Yчхагldаlо
mtilahizaloTimizi yekunlagdrraraq Ыо qanaoto golnrak оlаr:
Вiгiпсisi, qlobal siyasi рrоЬlеmlогiп hоr biri insan, camiyyat va
tebistin qargrlrqlr miirnasibofi qоr,ugаýшdа уаrапmrgdr. iНncisi"
diinya inki;afimn tocrtibosi tosdiqlayiг К, biitiin qlobal siyasi
рrоЬlеmlэr Ьir-Ьiгi ilэ qargrlrq|r оlаqэ va to'sirdadir. Ноmiп mo'nada
опlапп hallina kompleks qokilda уапФmаq mаqsаdэчуёчоdur.
Ёgiincflsii, qlobal siyasi ргоЬlеmlаriп holli iigiin biittin vasitolerin,
xlisusilo intellektul, эmаk va maddi ehfiyatlann birlogdirilmasi
hayafi zоruгаtdir. Вu baxrmdan dёчlоtlоrаrаsI qaTgrlrqlr iпаm Ыssi vo
omokdaglrq brmdan sоша daha й gticlondirilmalidir,

4. siyлSi MtINAQiýэLаR: MAHiyyaTi,

MaNBэLoRi, TaNziMramMasi
Mtixtolif ictimai-siyasi qurчluра malik оlап biitiirr comiy_
yotlorda mtinaqigolor movcud оlmчgdur. Bu, camiyyatdo patoloji hal
kimi уох, tobii va поппаl hadisэ kimi baga dii;frlmalidir. Miinaqigo
va omokdaqlrq ictimai inkigaf prosesinda homiga qar;rhqlr эlаqа
kosb еtmiqdiг. Мiiпфgа lаhпса konflikfus stiziindan оmаlа golib
toqquýma mа'паsшt ifado еdiг, Miinaqiqo maqsodlori uуýuп
рIшауап, бz mаqsоdlоriпi hayata kеgirmаk паmiпа Ьiг-Ьiriпа
qargr miibarizo араrап iH vo daha 9ох tагаfiп toqqugmasrdlr.
Опu da qeyd edak К, miinaqigo igtirakgrlarl ёz maqsodlarinin uуФп
galmэdiyini birma'nalr deyil, mtixtalif сtir dагk ediTlor.
Siyasi miinaqigayo dair, опuп tabiati barado elrndo miixtэlif
maraqlr fikirler m<ivcud оlmug vo bu фп do mtiаууэп mtibahisalora
tэsadiif olunur. Siyasotin miinaqigэli йahiyyata rnalik olmasr Ьагоdа
ideya еlmа XD( эsгdа gэtiгilmigdir. Siyasatin mahiyyatini baga
582
diigmak baxrmdan "шйrвqi;э anlayrqmrn mаzmuпuшlп mtiоууапlэg-
dirilmasino iK istiqamotda miinasibot bildirilmigdir, Вir qrup
g0гkаmli alim, mоsоlэп, A.Tokvil, Q.Zjmmel, K.Bouldinq,
L;коzеr vo,ьаqqаlац Ьеlо hesab edir ki, miiпаqфа siyasafin baqlrca
manbayidir. Е.Dучrlсhеlm, М.VеЬеr, C.Dyui vo figэrlэri iso iddia
edir Н, siyasotin mahi5lotЫ anlamaq Ёgtin mtinaqigo iКnci darocali
ahomiyyota malikdir. Наmiп todqiqaЦlar miinaqigolorin goxunu
siyasi рrоsеslаriп anomaliyasr (qeyri-adiliyi), siyasэtin ёziinii iso
"sosial hamroyliyin mtidafiosi Hmi qiуmоtlэпdirmiqlаr. Bu fikri
E.Dyurkheym чэ C.Dyui daha 9ох asaslandrrmaýa galrgmrqlar.
Соmiууэtdо mtinaqi;эlarin vo omakdaglrým, konsensusun vo
miibarizanin mочсчdlчфпа hatta hаНmiууэt, ta'sisatlaпnm ozri
miixtalif saviyyodo vs dоrосоdэ ta'sif gёstаrir. S. Lipset dtizgiin
qeyd ediT Н, dеmоkrаtiуашп siyasi te'sisatlan takca konsensus alda
olunmast amili kimi deyil, homginin, gorginliyin artmast vo
mtiпаqigоlэгiп goxalmast vasitasi Hmi istifado oluna bilor.
Mtinaqigalor siyasi ЬirliНаr аrаsшdа va уа опlагш daxilinda
togokkiil tарш vo miixtolif fоrmаlагdа tozahiir edir. Miinaqiqalorin
mапЬауi ictimai qruрlалп mапаfеlаrlпiп miixtolifliyi ilo Eartlanir.
Siyasi ЬirliНоr daxilinda mtiпаqigаlэr hоr geydon оwэ| siyasi eliИ
ila comiyyotin digаr hissэsi агаsшфkr ziddiyyot kimi meydana 9жа
bilor. Belo hallarda comiyyafin genig ohali ktitlosi siyasi еliаш
gохluфп mаrаýlпlп ifadogisi Иmi уох, ilk ncivbado azirým
mэпаfеуiпiп tomsilgisi baxrmdan qiуmоtlэпdirir. Вir scizla, siyasi
hoyat on mtrxtaНf goНldo: aglq va gizli, dinc vo zorakr хаrаktеr
dagryan miinaqi gаlэriп, ziddiyyatlaгin tа'siгi altlBй inki gaf edir.
Miinaqigonin subyektina agaýrdakllar daxildir: fardlor, Hgik vo
Ьбрk qruрlаr, qеуri-rаsmi эsasda уаrапап vo rоsmi cahotdon te;Hl
оluпmtg sosial birliklar, iqtisadi чэ siyasi хагаktеrli mohdud ictimai
tаýКlаtlаr, siyasilaqdirilmig sosial hогэkаtlаr va s. Miinaqigo adam-
1агrп faaliyyotinda miМolif obyektiv vo subyektiv mеуllоriп toqquý-
masr, ideyalarm, поzоrilуэlаriп, mаktоЬlоriп mЁbarizosi, foaiiyyotin
mfrоууап sfегаlаппdа hбkmтапhq uýruпdа qаrрldчrmа naticosindo
аrпаlо gэlir.
iK сtiг: aqonist (Ьап9ап) va antaqonist (Ьапgmаz)
mЁпаqiqаlоr mcivcuddtг. Aqonist miiпаqi9оlоriп hollindo yol чегilоп
sahtlar поfiса e'tibarila hоmiп mtinaqiqalarin xroniki fогmа}а
58з
kеgmэsiпо imkan ушафr ча hotta antaqonist mtinaqigoyo gevril-
mэsiпо ssbab o1rrr, Elaco dэ mtinaqige voziyyetindo olan tотэflэпп
qаrgrlrфr sчrоtdо giИаgtэ getrrrэsi ilk пtiчЬаdо antoqonist Tniinaqi-
gonin kosКnliyini агаdап qaldmr, sопrа iso gtizэgt taktikaslnln daha
Ф inkigaf etdiritnosi homin mtinaqigonin aqonist хаrаktеr kosb
etmosino gotiTib 9жапr. Вч iso iiz ntivbasindo miinaqiqanin qarglhqlr
qoНlda halli iigiin imkanlar а9rr. ideoloji, siyasi, oxlaqi tozyiq сэhdi
kimi mflnaqiqonin saxtalagdmlrnasr, toqlid olunmasl hallan й уаrапа
bilir. Sosial hadiso olmaq e'tibarilo miinaqigo obyektiv taгixi
prosesda mtisbot, miitorэqqi rol оупауа bilor va уа mtiэууоп gегаitdа
inki;afa mопfi to'siT g<istаrаr.
Fоrdlоriп, Hgik qruрlапп qarqrdurmasmda on-larrn mэпаfеlоri,
hаrэkоtlоri toqqupuг. BбFlk qruрlапп qarqtdunnasrnda miinaqiqo
ictimai ahval-ruhiyyanin va ictimai го'уiп toqquýmasl ilo mtigйido
оlчпur Н, Ьu da fагdlэгiп чэ kigik qruрIапп miinaqi;ali dачrашglпdа
поzаIа 9аrрш-
Miinaqiqo horizontal ча vertikal isfiqamэtda baq vero bilor.
Horizontal istiqamat sosial vo siyasi strukturчп daxilinda уатапап
mtinaqiqoni, veгtikal istiqamot iso rоhЬаr strчktчгlаrlа Иbelikda
оlапlаr, nazaTotedici огqапlатlа опlаrш Иbeliyinda оlап fardloT,
qruрlагlа tэqНlаtlаr va liderla idаrэ edilonlar arasmdakr miinaqiqoni
oks еtdirir.
Miinaqigo camiyyotirr sosial va siyasi strukturunda saviyyasi,
miqyasr vo kosКnliyi ila saciyyalanir. Politoloji aspektda daha aha-
mryyotli miinaqi;o о hesab оluпur ki, eyni vaxtda sosial vo siyasi stuk-
tllrun biitiin saviyyaloгini ahato edir vo miinaqi;o iytiTakgilannrrr hашu-
srna tохuпur. Daha az ahamiyyat dagryan miinaqiga isa brrrrunla saciy-
уаlапir Н, о, sosial stшkfuruп mэhz, miioyy-*an hissэsЫ ahato еdiг.
DaJdli mrinaqigalor camiyyatdo sabitliyin роzulmаsшrа gotirib 9жапгsа
Ьеупэlхаlq шtiпаqigаlаг miihагiЫоrlа поtiсаlапа Ьilаг, bu iso bбyiik
dаýшtrlага, maddi ча mo'navi sоrvэtlагiп mohvina sobob оlur.
Miinaqiqa vaziyyatinda оlап tотэflоr arasmdakr mtinasibatlar
iH fогmаdа tozahtir edir: l.Наr hansr iimumi maraq va moqsэd
giidmayon Tadikal mtiпаqigэlэr. 2.Qismon miinaqigo. Bu halda
атаlаппdа qаrqrdчгmа оlmаsmа Ьахmауаrаq miinaqigэli tогаflоri
iimumi mаrаq birlagdiriT. Mtinaqiqoli tаrаflоr arasmdakr ziddiyyэtlor
kэsНnlo9dikda опlш zorakrlrq vasitalэrina da ol ata Ьilагiаr. Tobii

5и
ki, betro halda tаrоflаriп imkanian ЬоrаЬsr va уа qеуri-ЬаrаЬэr
sэviyyэdo ola bilor.
Mtinaqiqэ fатdlагiп va qruрlапп dачrашý,п,r, asasinr tэýНl
edir, hakimiyyat stтktчrlаппш doyigmasini чэ siyasi proseslorin
inki;afinr gartlondirir. О, hоm do siyasi subyektlorin qar9rlrqir
foaliyyetini rеаllаgdrrап, btittin siyasi рrоsеslоriп sоmоrоliliуiпэ
olverigli to'sir gostoron sosial hadisэdir. Моghur sosioloq Lyuis
Коzеr bela hesab edir Н, miixtalif daxili miinaqigalar bir-birini
tаmаrпlаmаýа, comiyyatin qlobal qaКIda раrgаlапmаsшш qшýlslш
аlrпаýа qadirdir. Коzеr mi.inaqigalorin ohamiyyeti ilэ baýh iikfini
davam etdiTэTak уаzг: "Mtinaqigэ camiyyatin sЁstlaqrnasinin
qаrýБшl alrr, insanlarr yenilo;mayo чэ yaradrcrlrýa,sovq edir. ЭlЬаttэ
qayda-qanunun, hiiquq поrmаlаrrпш pozulmast Ьахtшdап mtinaqi-
qalor miiэууоп tohliiko dоýurчr. LaHn unutmaq olmaz Н, rniinaqiga
camiyyatin dinamik inkigafina sошаrэli to'sir gёstоriг. О, ictimai
doyiqikliklarin baqlrca monbayidir. Аlmап sosioloqu Ralf Darendorf
Ьч cahoti dэqiq ifadэ еdэrоk yмtr: "Umчmi sosial doyi;iklik
prosesinin amili Hmi miinaqiqalaг ovэzolunmazdrr. О yerde ki,
mtinaqi;olar уохdur, уа onu "Ьоýчrlаr, уа da <irt-bas&r еdirlоr, bela
halda isa doyi9ikliktol yavaýlylт vo dауашr. Miinaqigasiz camiyyat
tosowiir etmэk qotindir. Саmiууэtiп btitiin iizvlari аrаsшdа daimi
konsensus Ьоrqаrаr olsaydt onda ictimai inkigaf dayanardt. Bunu
miinaqigэlor tагiхi vo miiasir mЁпаqi;оlоriп maЫyyoti Ьir daha
tasdiqloyir. R. Darendorfun qeyd etdiyi Hmi milnaqigalэrin pozitiv
rolu miiasiT diivrdo xiisusilo diqqoti calb edir. Мtiпаqigэlагiп digor
aspektlari ila mi.iqayisado siyasi mtinaqigo daha geni;, ohatali vo
qoxcahэtli anlayrgdrг. Siyasi mЁпаqi9а mtixtolif qLivvolorin
irimiqyaslr tоqqчgmаlапш, mosolon, inqilablan vo oksinqilablan,
dovlotlar va mtittofiq dбчlоtlоr аrаsшйkr qаrgrdurmаш, mtihаriЬэ-
laTi, рагtizап hоrаkаtшt, bir scizlэ, mi.inaqigoli tаrаflаriп biifiin
miiпаsiьаtlог sfегаsшt ehtiva edir.
Siyasi mtinaqigonin ictimai inki;аtl sosial idaroema vo ictimai
rnйnasibatlorin ahongdarhýr baxlmdan ahamiyyotinin бyrэnilmosi
vazifosi siyasi biliyin yeni mйstэqil sahosi Hmi "kопfliktоlофуапш
уайпmаsmа sabob olnrugdur, Konfliktologiya bir srrа еlmlэriп, ilk
пбчЬоdо isa sosiologiya, politologiya чо siyasi psixologiyanrn
qovupuýunda уагапmlýdrr. Мtiаsiг konfliktologiyamn эп mtihi.im

585
problemi mriпаqi;оlагiп zonГiliyini proqnozlagdrrmaq чэ опlапп
neqativ noticolarini azaltrnaq yollaTrrш miioyyonlogdirmokdon
ibarotdir. Мiissir sosioloji va politoloji, konfliktologiya demolcatik
comiyyot nazoTiyyasi konsepsiyasmm vo miinaqigolorin агаdап
qaldmlmasmrn siyasi ter,лologiyasrnr tаmаmlауш. Konfliktologyuyu
йiг Ъфiqаflаr sшаsшdа R.Dаrепdоrfчп чэ L.Kozerin elmi iglагi
xiisusilэ diqqofi сэlЬ edir.
МiiпаqiЕаlаr dinamikliyo mаlikdirlог. Опlаr miinaqi;ali
goraitden уаrашr. МЁпф9а igtiTakgrl,an meydana grxan ziddiyyat-
lаriп Ьir-Ьiriпо qaTpr drrrduýunu dork edirlar. LaHn mЁnaqigali
tоrаflаriп taloblgri ta'min оluпаrsа bela halda ziddiyyotloг miinaqi-
qayo gevTilmaya Ьilоr. Ogor mi.inaqi;oli gогаit miinaqigaya gоtiгiЬ
gжаfirsа mrinaqiganin inНgafr опu son hodds gatiTib 9lхапr, Ьчпdап
sonra iso шtiчзаqigапiп zoiflomosi baglayr va о, baga qatr.
Siyasi adabiyyatda siyasi miinaqiqalarin mэпЬауЫп
miiayyanlaqdiгilmasinэ mЁhiim diqqat уеfiгilsо da halolik Ьц mosa-
laya Ьirmапаlr уапаgmа, eyni mбvqe rntigahido оlчпmuг. Siyasi
mtinaqigolorin mопЬоуiпэ dаiг rntixtolif mtilahizolar ytiriidtiliir vo bu
istiqamatda miiЬаhisэlаг davam еdir.
Siyasi miinaqigalarin mэпЬоуiпi todqiqatqllar iH baqlrca amillo
- qeyri-sosial vo sosial amillэ оlаqэlэпdiriтlоr. Ivlosalan, dcivriimiiziin
mаghur etoloqu Lоrепs siyasi gэrginliyin mfrxtolif пбчIэriпiп
hеучапlаrа xas оlап dmdli diiýmangiliyэ v9 insanrn tocaviizkaг
хаrаktеriпа osaslandrфm iddia edir. Lorensa gбга "iпsашп чагlrфпrп
mtixtalif ziddiyyatlэrini aydrnlagdrrmaq tigtin e'tiraf etmok lazrmdrr
Н, iпsашп sosial davramgr.,. бziinda е[о qanunauyýunluqlarl aks
etdirir К, biz Ьuпlаrr hеучапlапп dачrашryrш tiуrопоп zaman daha
yaxqr bilirik' Miiasir elm stibut ediT Н, insanm tobiatindo
mtinaqigayo mеуl еtmэk Ьiг о qоdаг ytiksok daracadэ deyil.
Alimlarin goxu siyasi mЁnaqigolorin mапЬауiпiп srrf sosial
amillorla gэfilапdiуЫ iddia edir. Bu obyektiv аmillог sшastnda
ictimai miinasibэtlarin mtixtalif fоrmаlап; siyasotin subyektinin
moqsodlori va fimksiyalan, mаrаq vo tаlэЬаt, mtiayyan ehtiyatlarrn
gаhqmаzhф baqlrca уег tuf.rг. Siyasi garginliyin obyektiv monbayi
hаНm dairolorla mtixtolif qйvvаlаriп monafeyini tomsil eclon ictimai

t Сосиализм и личность. м. Мысль, 1979 Sah. 20.

586
b9kilatlar аrаsmdаkr ziddiyyati ve hakimiyyot sistenrinin digor btitiin
siyasi subyektlari arasmdakr siyasi gэTginliyi gэrtlопdirir. Olbotto,
siyasi miirмqigalarin siyasi sistemlaTla olaqosi qапчпачуýчп haldrr.
Siyasi sisteшlor,do оliИшп baglrca funksiyasr miinaqipli tоrоflот
агаsшdа tonzimloyici rоl оупаmаqйп iЬагstdir, Sosial m,iinaqigo
siyasi sistеmlагiп inkigafina takan veron аrпillаrdопdir.
Siyasi miinaqigalorin baglrca sоЬоЬIэri srаsшdа miiоууап
sosial,dayorlarin Ёtlýmazhф da бztiпоmэхsчs rоI оупауш. Homin
sаЬоЬlогdоп эп tiпэmlisi hakinriyyot, maddi ehtiyatlar ча ictirnai
niifuzdur. Аmеrikа politoloqu Devid iston Ьuпчпlа baýlr gostorir Н,
"Kasadlrq btitiin соmiуу.-аtlогdо mёчсuddur, Вч siyasi tahlilin baqlrca
91xiý noqtosidiг. Qiymatli gеуlэr сэшiууаtiп .biitijn tizvlorinin
ehtiyacmr <idomвya Mlrq edir. Mahdud miqйrdа olan qiymotli
9еуlоrlо baýh ziddiyyotlar labtiddriT.
CamiyyotdaН miixtalif sosial qruрlапл чо fordlsrin сап
atdrqlan miiаууоп dауаrlагiп gatrgmnmasl siyasi mtinaqiqalaTin
mапЬоlаriпdоп biridir. Hamin miinaqigalor camiyyatin qlobal
gaНldo раrgаlапmаsша tohliiko dофrduф iigiin adoten еliиlаr bu
miinaqigalari zorakrlrq vasitelori ilэ aradan qaldrmaýa galrgrrlar.
Lakin Иriхi tосriiЬэ tesdiqlayir ki, mЁnaqiqэlorin "boýulmast son
naticoda хоqаgэlmоz паtiсоlэг dоýuгчr, Genig kritlalar va eiiй
aleyhinв оlап q,iiwolor mбчсud siyasi elitanr dечiгmоуа nail оlчrlаr,
Siyasi miiпеqiqэlэriп digar manbayi аdаmlапп, опlапп tamsil
etdiНoгi sosial qruрlатш, birlikloгin, tаgНlаtlагш ba'zi masolalordo
fiНr аупlrф vo bununla baýh уаrапап ziddiyyatlardir. Нэmiп fikir
аупlrф hoT qeydon avTэl, siyasi ideallarda, tarixi чо аktцаi
рrоЬlеmlогiп qiymatlondirilmэsinda vo siyasi hadisolara dair digar
subyektiv mi.ilahizalarda бziinii gоstагiг, Qeyd edэk ki, bela
mrinaqigonin holli rigtin kоmрrоmisа nail olrnaq gotindir. Son illаr
ba'zi nozariyyogilar bela Ьir qanaoto galir ki, siyasi miiпаqigаlоriп
tobiati iпsапlапп tolobatlndan dоýчr. Siyasi еlmа iпsап talabah
Hmi daxii olan bu konsepsiyaya gёrа mtiпаqi;эlоr mohz, айmlапп
tolabatrnrn Hfayet qodor to'min odilmamasi naticosindo чаfаlllf.
iпsап tolobatr nazariyyasinin i;lonib hаагlапmаst С.Веrtоп,
K.Lederer, C.Devis, O.Nadler va Ьаqqаlаппrп adr ila baýlrdrr.
Siyasi rniinaqigolorin digar mэпЬэIоriпdап biri isa
votandaglann mtioyyan sosial, etnik, dini vo sair birliklaro mэпsчЬ

587
olduýunudmk etnalori ilo оlаqэdаrdrг. Bela dark еmrо iпsашп sosial
vo siyasi sistemdэ ёz yerini, rоlчпч ауdш Ьа9а diiqmosЫ gartlandiriT.
Baýqa Ьiтliklэг vo tэskilatlmla mtiпфрlоr ýoraitinda iпsашп
monsub olduф Ьiгliуо baýlftq hissi giiclonir. Miinaqigali tаrаflаriп
ziddiyyotli mtiпаsiЬоtlэгi gaTgivasindo "mansubiyyot giiuru, "biz чэ
"опlаг hissi yetkinlэqir va dэqiq пэzоrа 9аIрш.
Siyasi рrоsоslагiп хдaktgriпiп doyigilmэsi, idаrоеtmэ
sisteminin tokmillogdiгilmasi biT srTa sosial amillorlo уапаý1 hоm da
siyasi miinaqi9onin tiplorindan asrlrdш. Не9 do tosadiifi deyil ki,
siyasoto daiт elmi odobiyyatda siyasi miinaqigalorin tiplorinin
tosnifafina чэ izаhша ciddi diqqot yetiTilir.'
Siyasi miinaqiqanin tэsnifahnda beynэlxalq хаrаktеrli va
siyasotdaxili miinaqigэlora xtisцsi эhomiyyot чеriliг. Beynalxaiq
miinaqigalor dovlotlor аrаsшdа meydana 9жаm ziddilyatlarin
koskinlэqmasindan dоЁцr. Ba'zi dёчlаtiэriп уаmпmlý "olveriqli
qoraitdan istifado еdэrоk digэr бlkаlоrо qabul edilmosi rniimkiin
оlmауап tоlоЬlагi, taxribatgrlrq mahiyyati dagryan iddialan
beynolxalq mЁпаqiqэlэrа gotirib 9шапr. Bu va уа digor dovlotin
tэxribatgrhq fэaliyyoti Ьiг stra tэlablorlo, xiisusila, агаzi idфalan iIo
noticolaniT. Masalon, Azorbaycanm аупlmаz hissasi olan Daýlrq
QшаЬаýlа olaqodar Еrmапistашп tilkэmйо arazi iddialan
АzоrЬаусапlа Егпrапistап аrаsшф ziddiyyэtlorin darinlogmasina va
siyasi Ьоhrап vaziyyэtinin уагшmаsши gatirib gжаrdr. Son naticoda
гespublikamrz Егmэпisапш silahlr tocaviiztina mа'ruz qaldr. Olbatto,
uпutmаq lazrm deyil Н, bu.tipli miinaqigalэrin tcirenmasini hэrп dэ
miiаууэп beynolxalq qiiwalarin mаrаýt, "milli mапаfеу i gortlondirir.
Siyasatdaxili mtiпаqi;аlоrа xas оlап ziddiyyotlэr isэ haНrniyyatin
mtixtalif subyeНori arasmdal<r qaTqrlrqlr faaliyyoti agrqlayrr vo siyasi
proseslэTin xmakterini oks etdirir. Hakim еliИ ila miixalifotdэ olan
eliИ чо morkazi hakimiyyotlo уегii haНmiyyat аrаsшdа qargrhqlr
faaliyyэt, qruрlаг vo fогdlаr аrаsшdаlс mtibahisolar mahz,
siyasatdaxili mtinaqigolar vasitosilo i.iza 9жш.
Miiasir politoloji odabiyyatda verilon siyasi xarakterli
mtinaqiqonin tosnifatrnda ошш normativ tonzimlonmosinin dorocosi
va хаrаktеri, tатоflоriп miibahisosinin hэllina аdаmlапп calb olunma

| В.П.Гlугачев, А.И.Соловьев, Введение в политологию. М,, 1995; Г|олитология

Курс лекий изд. 1-е, Оrв,р"д. М.Н.Марченко. М,, 1997vas.
588
dэrосэsiпi эks etdiron kamiyyot va keyfiyyat gёstaricilori, uzuп va
qrsa mtiddotli miinaqipolor va sair diqqeti calb edir.
Politoloqlaпn поzагiпdап sosial miinaqigolerin tiplari da
уаушпuг. L.S.Sanisteban "Siyasat еlпiпiп оsаslап adh ylýcam,
lakin darin mэzmuпlч kiИЬшrй bir sша siyasi mаsэlоlаrlэ yanaýl
sosial mrmaqigolorin tobioti va tiplэrini do аrаqdrгrr.l О, sosial
miinaqiganin iki tipini qeyd edir: a)Cornilyatin fuпфmепtаl
йуаqlаrrпа toxumnayan miinaqigolar. Вч tipli miinaqiqonin
iqtirakgtlaгr опlапп halli iiЕЁп btittin ictimai sistemiп dayiqdirilmэsini
vacib hesab еtmirlэг, b)Halli tigiin comiyyatin btitdvltikdэ doyi;-
dirilnasi talob оlчпап mtiпаqigэlоr, Birinci tip mfrпаqi;эlэr tэгоflоr
aTasmdakr tazrlrq osastnda inki9af eda bildiyi halda, iНnci tip
miiпаqi;оlаг comiy,vati Ьапgmаz, bir-birini mohv еtmоуо qalrgan
qгuрlата Ьбliir. Bele mi.inaqigalardo an уахý1 halda mtivaqqoti banqrq
mrimktindiir, miinaqiqo]i tоrоflаr ba9lrca mosэlolarda razrlrýa gola
Ьilmiтlоr.
Саmiууаtш btit0vltikdo dоуiрdiriimаsiпэ istiqamatlanon
miinaqi gоIвrdэ mribarizo араrап tогаfl оr zoгalulrýa tisttinltik чегirlаr.
Вu fipli rпiiпаqigоlэriп dэrhаl hall edilmosi imkan xaricinda olduqda
elitalar опчп tonzimlanmasi iigiin somoroli уоllаг ахtаrmаýа sa'v
gёstоrirlоr. Мiiпаqi;оlагiп tonzimlonmasiniп somorali mexanizTni
taprldrqda mбvcud camilyot xeyli mtiddot doyiqmoz vэziyyatda qala
bilar.
Sosial miinaqiganin hoT bir tipi bu vo уа digar keyfiyyatэ чэ
хOsusiууэtэ malik olmaqla konkret siyasi рrоsеslогdа mtixtolif rоI
оупшпаýа qadirdir.
Вэqогiууаtiп gаlасэуа doýru inkigati prosesinin mtinaqigoli,
yoxsa mйnaqi;asiz davam еdэсоуiпа dair mi.ixtalif mtilahizolar
ytiriidtiliir. 80-cr illогiп оrtаlаппф Dеп Syaopin bildiгirdi К,
gоlесауэ поzаr salsaq btiyuk mtihагiЬоlоriп daha baq чегmауасауi
qonaotino golmak оlаг. Bagqalan iso belo hesab ediT Н, bogoriyyot
Ьuпdап sonra ф miinaqiqalэr, toqqrrýmalar чэ xalqlar агаsшdа
mЁhаriЬэlаr ;araitindo yaýayacaq. КеmЬiriс rrniversitetinin
рrоftssоru Сопаtап Reyli iddia ediT Н, эччаllаг hansr gагаitdа
уаýаmцrqsа hamin voziyyat уепа davam edo bilar. О, diiпуаш

l
L.S.Sanisteban. Siyasэt еlmiпiп эsаslап, Bakt, 1994. Sэh.53-55.
589
mtinaqigolorsiztasswiir efinir. Qorbin mэqhчr politoloqu ýаrпчеl
Хапtiпqtопчп fikri da maгaqlrdrr. Onun qonaatino gбrо оgег
эwоllаr mtiпаqigаlоr, mtiharibalar хаlqlаr vo tilkоlог аrаsшdа
olmugsa indi ise sivilizasiyalar шаsшdа, бzti do dini zamindэ baq
чеrасэkdir. Umumiyyotlo, sosial miiпаqiqэlоriп qaýrsrm almaq чэ уа
опlаrr aTadan qaldrrmaq moqsodila diizgiin va sоmоrаli tэпzimlаmа
mexanizrni hazrrlamaq laamdrr. Miinaqi;olэrin samoroli tanzim
olunmasr mехапйmi tарrlпаdlфа siyasi. еliИlаг zoralolrq
vasitolarindэn istifada еdirlsr. Taertiba gёstarir К, hotta zorakllrýa al
atrldrqda Ыа nriinaqiEolori birdafolik sondtirmok qeyri- mtimkiindtir.
Siyasi mtinaqiplorin mэпЬоуiпi, kdktinti dоriпdэп aragdrrmadrqda
опlаr goTait yaTandrqda xtisusi qtiwa ilo tozahtir еdiг. Sosial
miinaqigolari zorakrlrq vasitoloгila Ьоýmаýа чэ уа zaiflatTraya cohd
g0stэriidikdэ опlапп potensial giicii, dоriпlэрmоk iTnkanlarr daha da
qtiwatlanir. Belolikla, ziddiyyэtli tагаtlаriп miibahisosinin obyektiv
soboblari па qodar ciddi сiугапilsо mtinaqiqanin tanzimlanmasi
subyektinin gansl Ьir о qэdоr аrtrr. Bela halda mtinaqiqэnin haqiqi
kбklarini mtiаууэпlаgdirmаk tigiirf idагоеtmэ strukturlаппш iizarino
bбytik ma'suliyyot dШtir. Вuпа gсiго siyasi elialar adoton miixtolif
metodlardan istifado еdiтlэr: l.Tasolliverici mЁlаhizоlогlо бlkoda
siyasi mtinaqigolarin mcivcudluýirnu inkaT еtmэk 2.KЁtlavi gokildo
tazyiq, te'qib чо со7А tadbirlori. 3.Mtinaqiqolarin mопЬоуiпi i.izo
grхапЬ hэll еfiзоk sa'ylori. 4.Partlayr; tohliikosini dагk edoTok Ьчпа
yol чеrmоmоk пашiпо miinaqiqani tonzimlomak. Franslz
konfliktoloqu J.Fачепiп qeyd etdiyi Hmi, hakimiyyэt sпukturlаrr
hоmiл mеtоdlаrdап istifada etmayi бzlоri ti9tin moqbul sаушlаr.
CэmiyyatdaН siyasi gargiлliyin, rпtirrфрпiп osl sаЬэЬiпi ахtапЬ
tapmaq vo опч diizgЁn tahlil efinok mtinaqiqoli tэгаflаriп konsensusa
golmasi iigtin gox vacib qaddir. Веlа halda mtibahisa арайп tаrэflог
ёz аrаlаппdа mапаfеlаriпа uуýrm razrlrýa gelir va ёz fealiyyэtlarini
di gэr siyasi moqsadlara istiqamatlandiriгlaг,
Siyasi miiпаqigэlагiп inki9afl prosesini dtizgцn tonzimlэmok
Ёgiin butёvltikdo comiyyotdo qоrаrlа5ап sosial-siyasi voziyyэti doqiq
tohlil efrrrok lazrmdrг. МiiпаqiЕаlэгiп песэ inki;af edacayi ilo baýlr
hakimiyyotda olanlar dti9iiniilmЁg tаdЬirlоr planr iglayib hazrrlamalr
va 1ааш galdikdo опц уаrfilmrq goTaito чуýuп sоmоrоli qakildo
hayata kegirmelidir. Eloca do haНmiyyat to'sisatlarmm strukturч

590
hadisalara sаmоrоli nozaratin ta'min оlчпmаsша uyýunlagT
dmlrnalrdrr. Hakimiyyatin пtifuzцпu saxlamaq mэqsэdilэ voton-
da+laTda belo bir iпаm fоrmаlаgdrппаq vacibdiг Н, hakimiyyot
mбчсчd ziddiyyэtli voziyyotdan, шfшаqiqоlаriп inkigafindяn пагаhаt
deyil vo hаdisэlогiп gedigini nazarot altmda saxlamaýa qadiTdir.
Miinaqigalorin Ьа9а gаtmаslш tэ'min еdоп tonzimloma
texnologiyasr goxcahotli xarakter dagryrr. Miinaqigoli tотоflоriп
banEmasr tam ча уа qismon rеаllа9а bilar. Siyasi miiпаqigоIэriп
tonzimlonmosi subyeklinin lran;masr iigrin еlэ vasitaloг tapmaq
laamdrr Н, mlinaqi;ali taroflor аrампdа razrlrq аldэ оlчпmаsi Иm
hayata kegirilsin. J.Fave bela hesab edir Н, miibahiso edon tоrэflоr
araslnda Ьапgrфп olda olunmasl konsensus, kompromis, tabeolma vo
gtizoqto gehnok vasitosila ta'min оlчпа bilor. Вшrqфш alda edilmasi
iH оп timiimi yolla-dinc ча mасЬurеffilо vasitasila hayata kеgiriliг,
Mrinaqi9oli tаrоflагiп Ьапgmаsrшп reallagmasr moqsbdilo
miinaqigalэrin tanzimlanmasi mexanianindo ап genig yayllan
vasita damgrqlar aparilmastdlr. Danrgtqlar apanlmasr qaT9rlrqlr
gtizagtэ gеtmауэ, alteгnativ ;огаitо sakit diqqat уеtiгmоуо vo
mёчqеlоriп agrq gэkildо ni.imayi; etdirilmasino imkan уаrаdtr.
Аmеrikа alimlari М. Doyq va S. ýаrоп belo hesab еdiгlоr ki, dаш-
grqlагrп sоmогаsi о zаmап daha da аrtrr ki, movcud рrоЬlеmlаг mii-
bahisodo igtirak еdоп tarof'lorin subyektiv mаrаqlаrша quгЬап
verilmir. Bagqa sёzlэ, miinaqi;ali tэгоflагi rпаrаýlапdrап iimunrr
рrоЬlеmlаrа obyektiv miinasibot bildirilir va comiyyatin mопа-
fеуiпэ laqeydliklo уапаqtlшш.
Miinaqiqali Еаrаitiп demokratik tэnzimlanmasi aqaфdakl bir
srTa iisullarla ta'min оluпuт:
l.Miinaqiqado iqtirak edan tоrоflогiп mагаqlап, рlапlап vo
novboti addtmlarr Ьаrоdо qargrlrqlr, gevik vo drizgiin informasiya
mйbadilosi;
2.Giic totbiq etmokdan va уа gцс totbiq еtппэk tohliikosindэn
qargrlrqlr srrrstda imtina etmok. Qiinki Ьu hal miinaqigali qoraitin
tanzimlanmosi imkапlапш hе9э епdiгir;
3-Мtiпаqigэlаri kosКnla;diTэn hаrаkэtlоr iizorinэ qarqrlrqh
mоrаtоrium qoyulmasrnt е' l ап etmak;
4.Mtinaqipoyo соlЬ оluпап tогоflоriп mбчqеIоriпiп уахшlа9-
masma imkап уаrаdап movcird hiiquq поrmаlаппdап, inzibati vo

591
digэг fisullщdan istifada efrnok чэ уа yeni hiiquq поппаlаплш vo
inzibati qaydalann qabul oirmmasr;
s.igguzл раrhпуоrluq Eoraitinin va golocokdo уепi mtinaqiqa_
tоrа yol чеrшэmаk mэqsadila e'tibmh mtinasibatlorin yaradrlmasr.
Yuxandakt mfrпаqiрlэri tэпzimlаmо Ёsullаrr yalnrz daxili
siyasi mtiпаqфlаrо deyil, hош dэ beynalxalq miinaqigolora tэtbiq
ediliT. Beynalxalq mtiпаqigэlэriп inkipfma nozarot dovlэt
ntimayondolarinin iggйm amokdaglrýmr, beynalxalq htikumat vo
qеугi-hбkчmаt tоqНlаtlаrшш qaTgllqlr еlаqаlагЫ, beynolxalq htiquq
ргiпsiрlаriпiп чэ поппаlапшп tatbiq оlшmаsrш hayati zоruгаtо
gevirir.
Ba9oriyyatin оп yeni siyasi tarixi tosdiqloyir ki, siyasi komp-
romis yolu ile, qarqrlrqh поzаrэt sisteminin yaradrlmasr чаsitэlагilэ
nainki daxili, hom da irimiqyaslr beynelxalq siyasi miinaqigolori holl
etmak mrimktindiiг. Ele buna gёго miitaraqqi Ьаqагiууаtiп, biitiin
namuslu adamiann siyasi mi.inaqiqalarsiz gэlacoyin miivcudluýuna
inamr Ьu giin daha da аrtrr.

592
 хD( FaSiL
GЕоSплSэт ча MUASiR DЁI,[Yл
1. Geosiyasi tahlilin baglrca miiddaalaTr va prinsiplari

Siyasi рrоЬlеmlэгiп mЁаsiг tэdqiqinin nisbi mtЫэqillik

kэsЬ еdэп istiqшпэtlагiпdэп Ьiгi geosiyasэtdii. Geosiyasi
taЫilin tiziiпэmэхsusluýч siyasэtin mэkап-соSаГr аmillэгi-
пiп оуrэпilmаsi, makrosiyasi ртоsеslэriп tэdqiqi, sabit чэ
uzunmiiddэtli хаrаktеr kэsЬ еdэп hadisalari agrqlayan ап-
layrg чэ kateqoгiyalardan genig istifadэ olunmasr ilэ baýlr-
drT. Bela ebni уапаqmа xiisusila beynalxalq siyasat sfеrаsша
aid оlап mэsэlаlэriп, еlэсэ dэ milli d<iчlэtlэriп хагiсi siyasat
sаhэsiпdэ fэаliууэtiпiп hэTbi-strateji kошропеrrtlэriпiп пэ-
zэтdэп kеgiтilmэsi baxlmdan эhаmiууаtlidiт. Siyasi hadisa ча
рrоsеslэrlэ бIkаlат чэ хаlqlагrп соýrаfi vaziyyati aTastndakr
asrlrlrq hэlэ qэdim dсiчrlагdэ xeyli шЁtэfаkkirlэr tэгэfiпdэп
qeyd edilmigdiT. Lakin siyasi-coffafi biliklэrin sistemlaqdi-
rilmэsi пisЬэtэп sопrаlаr baglanmrgdrT. 1897-ci ildэ аhпап
coýraГryagrsr F.Rattselin (1844-1904) <Siyasi соýrаfiуa> ki-
tabr gap оluпdu. Вч Htabda dбvlat miЬууэп hэуаti mэkап-
la, tэЬii sэrhэdlа, btitcivliikdэ coýTafi miihitla baýlr olan
<Ьiосоýгаfi orqanizm> kimi дlдgбrrrlmrgdrг. <Gеоsiуаsэt>
teimini isэ isveg alimi R.Gellen (18б41922) tэrэfiпdэп bi-
riпсi diinya miihагiЬэsi zamanl iqlэdilmigdir. R.Gellen dov-
lati hаr gеуdэп эwэl, oz sэrhэdlэгiпi gепiqlапdirmэуа can
atan xйsusi оrqапizm kimi tэsэwiir edirdi.
Geosiyasi elmia baqlrca miiddэаlагr ingilis politoloqu
X.Makkindeг (l8б1-|947) tэrаfiпdап irali siirtilmiigdiiг. Bu
mi.iddэalaT dtinya taгixinin sonTakt geosiyasi mоdеllаrЫп
asaslnl tэgНl etmigdiT. ХХ аsrdэ Дmапiуаdа, ingiltarada чэ
ABý-da geosiyasi Гrkriп diinyэvi mэrkэzi tэgэkkii{ tapmrgdrT.
Geosiyasi ideyalann inkiqafna чэ аlmап geosiyasi konsep-
siyasnrn эsaslarrdrTrlmasrna gепеrаl К.Хаusхоfег (1869-
1946) эhamiyyatli tёhчэ Ьэхq etmiqdir. ingilis-amerika geo-

593
siyasi mэktэЬiпiп tэýэkktliiпdэ Х.Маkkiпdеrlэ уапаý1
А.Q.Мехеп (1840-1914) чэ N.Spikmen (1893-1943) fаal fэа-
liyyat gёstэгmigdir. Rus geosiyasэtgilari srгаsrпdа Ачrаsiуа
пэzэriууэsiпiп tэrэfdап R.A.SavitsНni чэ еlэсэ dэ gсirkэmli
alim L.N.Q.Qumilyovu gоstэrmэk оlаr.
Geosiyasэt elm kimi diinya tаriхiпdэ dочlэtiпr rоlчпа"
siyasi mеуllэriц miixtэlif хаlqlапп чэ оlkэlаriп milli-dбvlat
mэпаfеlэriпiп fогmаlа,gmаýша софаfi аmillэriп tаsiгiпiп qa-
nunauyýunluфnu tэdqiq edir. Вч elmin эп miihiim miid-
dэаsr Ъчпdап iЬаrэtdir Н, dёчlэtiп inkigafinrn эп эlчеrigli
strategiyasrmn iqlэпiЬ haaTlanmasr фtiп qrsamiiddэtli чэ
dэуigэп siyasi чэ уа ideoloji mеуl-tэrэfkеglik deyil, iilkэпiп
mэkап-соýrаfi vэziyyati ila miiэууап оlчпап sabitlik qiidrati
biTinci dэrасэli аhэmiууаt kasb etmalidir, Geosiyasi tэhlil
daimi чэ dауiqэп kэmiууаtlэгiп tэdqiqiпэ эsаslапrт va соýrаГr
аmillэтlэ alaqadardrr. Gеоsiуаsэt iigiin daimi (sabit) qayda-
1аrrп xarakteristikasr birinci dаrэсэli эhаmiууэt kasb ediT: Ьч
чэ уа digar бlkэпiп qlobal qaraiti, difuryada чэziууэti, опчп
potensial imkanlarr qiуmэtlэпdiтilатkэп mэhz, geosiyasi
kэmiyyat baqlrca ёlgti kimi grxrq ediT.
Geosiyasi пэzэгiууапiп daimi аmillагiпа dбчlэtiп qэгаr-
la9drýr усr (kontinental, ada, sahil Ьоуц), опчп arazisinin
hacmi, kоmmчпikаsiуашп hakim tipi (dэпй чэ уа qчrч),
landgafi (yer sэthiпiп fоrmаsr), sэгhаddiпiп olgtisii чэ konfi-
qurasiyast (xaTici gdriiniýii), iqlim чэ s. daxildir. Dovlat ha-
уаttшп biitiin digar аsрktlэгi, о сiimlаdэп tэsэrrtifаt-iqtisаdi
чэ siyasi-ideoloji hэуаtr bu поqtеуi-паzэтdэп эhэmiууэtli
sayrlsa da hэr halda учхапdа sadalanan kэmiууэt чаhidlэri
пэ tabedir. Веlэliklа, gеоsiуаsэtiп Kdayaq xarakteгistikasr>
опа imkan чеriг ki, хагiсi siyasat sаhаsiпdэ, еlэсэ da miidafia
чэ tэhltikэsizlik sfеrаsшdа dёчlэtiп inkiqaf strategiyastm
maksim um effektli fоrmаlаgdrrа bil sin. Geo siуаsэtiп dэуi gэп
аmillэri эhаli (dеmоqгаfik amil), rеsurslаг (maliyya-iqtisadi,
maddi чэ s.), siyasi mэdапiууаt, cэmiyyatin sоsiаl-stгчktчгu
va digэrlэri hesab оlчпur. Веlэ sэсiууэli dауigэп kэmiууэt

594
чаhidlагi (xibusib ahali) dочlэtiп inkiqafr рrоsеsiпэ mtihiim
tэsir gёstэrir, lakin ciz tasiTina чэ эhэmiууаtiпэ gоrэ buTrlar
daimi яmillэrlэ miiqауisэdа hэlledici sayila Ьilmэz.
son zаmапlаr daimi аmillэr sistemina aid пэzэri tэ-
sаwtiтlэrэ Ьiг srTa diizаliqlэг ediliT. Веlэ ki, miiasiT geosiya-
sэtdэ uzunmtiddэtli sabit qaydalar amili olmaq еtiЬагilэ si-
vill аmillэrэ daha 9ох diqqэt yetiгiliT. MiiasiT Аmеrikа alimi
S.Xantinqtonun Гlkriпсэ, yiizillэT арziпdэ tэgэkktil tapan si-
vil Гатqlат miýаhidэ еdэ Ьilэсэуimiz gэlасэkdэ опа gtira уох
olnayacaq ki, <<опlаг siyasi ideologiyalar чэ siyasi геjimlэr
aTasmdakr Ьтqlэrdэп daha fundamentaldro. Qeyd еtmэk
оlаr ki, miЬir geosiyasi пэzэгiууэdэ insan сэmiууэtlагiпiп
qargrhqlr fэаliууэtiпiп sivil аsрktlэriпiп qlobal geosiyasi
пэzэriууэпiп iimumi sisteminэ niifuz еtmэsi meyli tэdqiq edi_
liт.
Geosiyasat ёlkаlэriп соýтаГr vэziyyati ila mcivcud сэ-
miууэtа, xalqa, millэtэ xas olan mэdэпi-siчil inkiqaf afasln-
da miiэууэп qaT;rlrqh эlаqа уаrаtmаýа qadirdir. f&osiyasat
поqtеуi-пэzэriпdэп lokal (yerli) sivilizasiyanln tipi xeyli dэ-
тасэdа mэпsuЬ olduýu соýrаГr mэkапlа miЪууэп efilir. Мэ-
salan, Ъаzал tаsэгrЁfаtr mexanirminin хidmэt etdiyi liberal
idеоlофуа fardiyyэtgiliya sitayiqi, rаsiопаllrф чэ qaxsi чЕчr-
1аrr ilэ maksimum dэrэсэdа <dэпiа> sivilizasiyasrna xasdш.
ictimai <iziiniitэqkilin hamTaylik, kollektivgilik fоrmаslшп
iistifurliýiilrii паzэrdэ tutan апэпэчi diiпуаgогiiф giiclii icma
kбНэri ilэ, kontinental mэdапiууэtiп чэ sivilbiyamn asast
Hmi 9rxrq edir.
Geosiyasi tэhliliп baglrca 9rюg nciqtasi Ьакmdап daimi
аmillэrdап an эhэmiууэtlisi оlkэlэгiп пisЫап qчrч va daniz
makanrnda yerlagmesidir. Bundan grxrg еdэrаk bЁtiin dбчlэt-
lаr iki boyiik qrupa ayrrlrT: kontinental чэ dэпiz dovlatlэTi,
Kontinental ddvlэtlar Ёgiin onlaTrn эrаzisiпiп hэсmi boytik
эhэmiууэtа malikdir. Мэkап опlапп gtictiniin чэ tahliikэsiz-
liyinin baqlrca rеsчrsu Hmi grxrq ediT. DёчIэtlэriп geni; эrа-
ziya rnalik olmast ila baýlr iiýtiinliiЁ bu zэmiпdа mеуdапа

595
3вап gatlýmazlr$ чэ zэiflэmэуi агtrгrr: sэгhэdlэтiп olgibifurii
{nlnluýu чэ епiпц эhаIiпiп srxlrфnrn аgаф оlmаstш чэ s.).
hiz (ada) dочlаЁгi iigtin dэпiz kommunikasiyasr, аhаtэ-
idэ оldчф akrBtoTiya (su sаhэsi) чэ опuп sаhэsiпdэ olan
* чэ Ьiт-Ьiriпэ уеЕп adalar qтчрu iizэтiпdэ паzаrэt mii-
gЬэli эhэmiууаtЬЬ edil.
Вчrаdап gеоsiуаsэtiп эп mtihiim qanrrnu iizэ 9жrт чэ
Е biт reallrф qтаrlаgdrгrг ki, бlkэlаriп nisbatan qчrчdа va
Hzda yerlagmasi lбvlatin tarixini miiаууапlа9diriг, onrrn iq-
frii va madani i*фfina, bmlxalq vaziyyatim tasiг gбsta-
й va опч miivafiq sfrategiyaya чаdаr edir. Веlа Н, iqtisa-
фуаtrп inНqafr Щtеуi-паzэrdап geosiyasi чэziууэt sапа-
Iпin, kontinental б|kэlэгiп xammal чэ епеrji mапЬаlэгi ila
paýl hаm dэ dэпiz dёчlэtlэгi iigtin sahil Ьоуu уеrlэgdiril-
цinin spcsiГ,kliyini mtiэууэпlэqdiriг. Olkэпiп соýгаfi va-
dyyati hаrЬi-sапауе kompleksi ila baýlr эп miihiim mагkэz-
hiп yaradrlmasrna эhэmiууэtli dэrэсэdэ tэsiт g<istэгir, mЁ-
&fiэ sanayesinin prlagdiгilmasi рriпsiрlаriпi miЬууэпlоэq-
Gmэуа sovq ediT.
Geosiyasi elmin gэldiуi qэпааtэ gсirэ geosiyasi amil
ýrЫin siyasi sisteminin fоrmаlа;mаш xiisusiyyatlэгina рriп-
lfoial tэsiг gоstэriт. Dбчlэtiп siyasi quruluqчпu qiуmэtlэп-
&mэk mэqsэdilэ <<geosiyasi> meyardan ilk dэfэ ý.Mon-
Este istifada etmi$ir. <Qапuпlапп rчhч haqqrndo> tTak-
tdmda о xiisusila qeyd etmigdir ki, геsрчЫikа Kgik polisda
(Фчlэtlаrdа) movcй ola Ьilэr, mопагхiуа orta hэсmli dёч-
tftгэ xasdtr, istibdad iЪul-idаrэsi isэ praktiki оlагаq Khad-
fu aгtrq bбyiik dёчlэtlэr iigiin> zэrчridir. Miiasir geopoliti-
bda isэ Ьеlэ Ьir шбчqе qэrатlаgrЬ ki, kontinental dovlata
li qayda olaraq mэrkэzlэgmа, ачtогitаr hаkimiууэt, dэпiz
rНэtlэriпа isэ mаrkаzlэsmэ чэ demokratiya xasdtr. Веlэlik-
ý geosiyasi sabit kэmiууэt siyasi kчrsuп vaTiasiyasrmn
(&1iymэsinin) miiэурп gаrgiчэdэ mifunktinltiytinii mtiэууэп-
tdiгir. Еlэсэ dэ sэсiууэчidir ki, kontinental dочlэtlаr hаrЬi
ffа hаr gеуdэп эwэl qчгч qogunlanna, dэпiz dбчlэtlэгi
596
isa hэгьi-dэпiz donanmaslna эsаslапlтlаr. Вu tam aydrnlrф
ila SSRi (Rusiya) чэ ABý-rn hэтЬi qiiwэlaTinin tэqkili рriп-
siрlэriпdэ, о сifuпlэdэп опlапп strчktчruпdа va niiva tгiаdа-
srnda (фliiуtiпdэ) tэzаhiiт etmig va edir.
Gеоsiуаsэtiп эп miihiim ргiпsiрi geosiyasi dualizm
prinsipidir Н, bu da qurudakr gЁсlэ (CelleuTokTatiyar>) d+-
nizsahili giiciin (talassokratiya) эksliуiпdэ ifаdэ оlчпчr. Нэ-
min эkslik biitiin insan сэmiууэtlэгiпiп mэkап-соýтаfi vaziy-
уэtiпiп tiztiпэmэхsus аltегпаtiч qtitbiinii tэ9ki1 edir. Xalqla-
rш siyasi taгixinda bela эkslik оlmчgduг, mэsэlап, bir tэгаf-
dэп Sрагtа чэ Iоmа hаrЬi-айоritаr quru qоqчпlап siviliza-
siyasr aTasrnda, digaг tэrэfdэп АГrпа va Кагfоqепiп dэпiz
tiсаrэt sivi[izasiyasr arasrnda Ьа9 чеrэп miibariza Ьчпчп
konkret ifadэsidir. yeni douda Вritапiуа impriyasr (<dэпiz
hбkmdапф ХИ-ХIХ эsтlэrdэ kontinental avTopa dёчlэtlэгi
Ьlоkчпа qшр dэпizdэ hбkmrапllфпt niimayiq etdirmigdiT.
ХХ эsriп iНnci yanstnda Biiyiik Вritапiуапrп geosiyasi чагi-
siпэ gечгilэп АВý, SSRi ilэ Ksoyuq miihагiЬэ> vэziyyatinda
olmug va qiidrэtli kontinental dёчlэt kimi 9rxrq etmigdiT.
Geosiyasi elmin grхаrdrф ап mtihiim mэzmщl!ц паtiсэ
Ьчпdап iЬаrэtdir ki, avTasiya qitэsiпdэ iisttЫiik эldэ etmay-
in а9ап <<orta эrаziуэ>> уiуэlапmаkdiг, qitэпiп mэýzЫ tagkil
edan mэkапа sahib olmaqdrr. Ачгаsiуа qitasinin чэ опuп
mэrkаziпiп - <diinyanrn iirayinin> (<xaгtlendin>>) <tarixin
соýrаГr mеhчэrЬ kimi xiisusi эhэmiууэtiпiп эsаslапdшlmаsr
Х. Маkkiпdеrэ mэхsusdчr. Рlапеtаг пёqtеуi-пэzаrdап ýэrqi
Ачrорауа Нm пэzаrэt еdirsэ о <<xartlend> tizэriпdэ hakim-
diг, <хагtlепd> iizэгiпdэ kim hakimdirsa о diinyaya hбkm-
ranlrq edir. Geosiyasi elmin klassiН MakНndera mэхstý
olan bu ideya btitovliikdэ geosiyasэtin miiddэаIаппdап biTi
kimi dayarlandiгiliT.
Geosiyasi паzэriууэпiп iimumi miiddэаlаппrп пэzаr-
dэп kеgirilmэsiпi baga gаtdrrагаq geosiyasi tahlilin metodo-
loji эhэmiууэtiпэ diqqat уеtirmэуi vacib hesab ediTik. Bi-
гincisi, siyasi hаdisэlэгiп geosiyasi пёqtеуi-пэzаrdап tэdqiqi

597
mаkrоtэЫil чэ elmi ргоqпоz й9iiп yeni imkanlar yaTadrr.
Вчпчпlа baýlr qeyd еtmэk lazrmdrT ki, geosiyasi чэ mэdэпi-
sivil уапаgmапrп qargrlrqh tаmаmlапmаsl iri miqyaslr tarixi
рrоsеslэr haqqrnda ЬiliНэгiп hэqiqiliуЫ аrtrпr. ikincisi, ge-
osiyasi tэЫil хагiсi siyasi чэ milli рrоЬlеmlэгiп dэгk еdilmэ-
siпdэ miiэууэп Ьirtэгэfliliуi аrаdап qaldrгmaýa imkan уаrа-
dг, istаr-iаtэmаz gеоsiуаsэt siуаsэtiп хагiсi чэ daxili aspekt-
lэгiпi Ьiгlikdэ эlаqэlапdiгiт. Ugiinciisii, geosiyasэt garginlik
poterrsialrmn оуrапilmэsiпэ istiqаmэtlэпdiгiг, уеr sathinin
mапimsэпilmэsiпэ miixtэlif уапаgmаlаr чэ qtiwэlэr arastn-
dakl ziddiууэtlэrа xibusi diqqэt yetiriT.

2. Miiasir geosiyasi inkigafin xiimsiyyatlaгi

ХХ аsгiп 80-90-cr illэriпdэ diinyada baq четэп эhа-
miууэtli hаdisэlэr geosiyasi qэrаifi kэskiп siirаtdэ dayigdiTdi.
SSRi-nin daýrlmasr va postsovet mэkашпdа yeni miЫэqil
dсiчlэtlэriп yaralrmasr, Yаг9ача miiqaйlэsi Hmi giiclii hаrЬi-
siyasi Ьlоkuп аrаdап qalxmasr, NАТО-пчп ýэгqэ tэтэf ge-
пiqlэпmэsi faktiН olaraq miihаriЬэdэп somakr Ьупэlхаlq
tэhlЁkэsizlik sistemini daфtdr. Вцпlаr diinyada biitiin geo-
siyasi situasiyamn pгinsipial siirэtdэ dэyigdiyini ifаdэ ediT.
Эп baqlrca dэyigiklik Ьчпdап iЬаrэtdir Н, iH <flочqэldбчlэ-
tim> - АВý чэ SSRi-nin va iki эп Ьtiуtik harbi siyasi Ыоkчп
klassik qarqrduгmasr эsаsrпdа mочсчd olan эwаlН sabit ge-
osiyasi konstTuksiya mэhч edildi. Веlэ geosiyasi movcudluq
geosiyasi dualimi чэ dапizdэ va quruda qагgrdчrmаш ifаdэ
еdiгdi. Nэzэri сэhаtdап stibцt edilmiqdir Н, mэтkаzlаr ата-
srndakr giic nisbэti miiгэkkаЬ dinamik tarazlrq sistemindan
iЬагэtdiг, sistemli qargrlrqh fааliууэtiп iimumi prinsipi Hmi
glxrg edan tarazhq isa tez-tez dэуi;iг. Мэlum olduýu Hmi,
geosiyasi qtiwэlэriп diinyada zаmаlл-zаmап yerlagdiTilmэsi
эhэmiууэtli dаrэсэdэ dэуigikliуэ mэrчz qalrr ki, bu da geo-
siyasi taTazlrýrn уаrапmаsl prosesinin miiгаkkаЫiуi va zil-
ddiyyatli olmasr ilэ baýlrdrr. Hamin tагаzlrýrп cizЁ zaman-
zаmап pozula Ьilэr, lakin о miitlэq yeni zэmiпdэ Ьэrра

598
olrrnmalrdrT, gifurki ргiпsiрсэ daimi ргоsеsdir. Bu, dtinya si-
уаsэtiпdа рrоЬlеmlэr yaradrT, milli mапаfеlэriп uyýunlagdt-
rrlmasmda miirakkabliya sэЬэЬ oluT, Ьеупэlхаlq miiпаsiЬэt-
laT sisteminin daha ЬбуЁk igtiгakgrlan aTasmda qiiwаlэг
nisbэtinin пэzэfэ alrnmasrnda ptinliklar dоýчrчr.
Miilasfu diinyada gэrаit hэr gеуdэп эwаl опчпlа sэсiу-
yalanir Н, geosiyasi taTazlrq роzчlmчqduг: kifayat qэdэт ef-
fektli goxqiitblti diinya эчэziпэ, biT <friчqэldбчlэtiр> - АВý-
ш hokmranlrЕrna asaslanan son dэгэсэ qeyri-sabit geosiyasi
konstruksiya (vahid) tэgэkkiil tapmrgdrr. Вчпчпlа Ьеlэ miilа-
sir Ьеупэlхаlq inkigafda aydrn gэkildэ pozulmuq taгazlrýrn
Ьагра olunmasr чэ hаzтdа tэрКiil tapan ЬiгqiitЬliiliiуэ zidd
movqeyin fогmаlаqmаsr meyli пэzатэ 9аIрr. ОlЬаttэ, АВý-
ln чэ onun miittafrqlarinin hegemonluýuna qargr yeni qiit-
btin hёkmап уагапmаяш hэlаlik mаhz ап iimumi gэНldэ
ргоqпоdаqdrгmаq оlац yeni strateji tаrмltфп qагагlаgmаsr
gэlэсэуiп iýidir. Tэdqiqatgrlar hamginin <goxqiitblii diinya-
nln>> tэýэkkiilii ehtimallnt da iпkаr еtmirlэr, Iakin Ыэ kon-
fiqurasiya (dэуigэп чэziууэt) geosiyasэtin fundamental qa-
пчпlатша cavab чегmiт. Bu, geosiyasi kопtеstdэ mэhz
mtivэqqati, kegici hаdisэ kimi dark oluna Ьilэr.
Geosiyasi situаsiуашп inkigafrmn miimkiin чагiапtlа-
ппdап biri qimali AvTasiyaпn эгаzisiпdэ ёz tэsiгiпа gоrа
kegmiq SSRi ila mЁqayisa edila bilan geosiyasi subyektin уе-
nidan tбтэпmэsidir. Наmiп arazida hат hansr bбyiik dбчlэtiп
iqtisadi чэ hэrЬi potensialmrn tаdгiсэп уЁksаhпэsi, Ьеlэ dёv-
lэtiп postsovet геsрuЬlikаlап ila hэгtаrэfli inteqTasiyasl gэ-
lэсэkdэ yeni geosiyasi tагаzlrфп tэgэkkiilii ehtimalrп rеаllrýа
geviTa Ьilэr. Yeri galmigkan qeyd еdэk ki, Ьч tipli d<iчlэt
tэ;rmiпэп Rusiya ola Ьilэт.
Geosiyasi inkigafin digэт чагiапtlаrrпdап digari Qinin
daha da dinamik inkiqafr чэ опuп dп ап АВý kimi qfiTatli
dбчlаtэ gечгilmэsidir. Hesablanmr;drг ki, эgэr QXR oz iqti-
sadi potensialtm ашппсr iki onillik агziпdаН qэdат агtш-
maýa nail olsa 20-25 ildэп sопrа Qin istehsalrn iimчmi hэс-

599
miпэ gбrа Вiтlэgmig ýtatlaTr бttib kерсэk чэ diinyamn эп
qiidтэli diiчlэti olacaq. QХR-шп raket-niiva sаhэsiпdа чэ
kosmik baxrmdan diinyanrn yeni qtitbiina gечrilасэуi Ъа геаl
goriinmiiT.
Miiаsft geosiyasi tadqiqatlaгda еlасэ dэ Ьlэ Ьiг geo-
siyasi taTмlrýrn Ьаграsr чагiапtr пэzэrdэп kegiriliT ki, dочIэt-
lэriп koalisiyasrndan iЬаrэt xtisusi geosiyasi mэrkэz yaтana
Ьilэr. ABýJa taгazlrq tsmin eda Ьilэп чэ Kqral milуагФ ad-
landrrrlan Ьеlэ <<kollektiv qtitbD Kmi <Rusiya-Qin-Hindis-
tаш> фЬчсаф tэgэkktil tapa Ьilэг, Веlа biT fikri xatrTlatmaq
уеriпа diфг Н, hэlэ biTinci dtinya miihаriЬаsiпdэп somakr
Ъеупэlхаlq qaraiti qilmэtlэпdiтатkэп Y.i.Lenin bildiгiтdi К,
Rusiya, Qin чэ Hindistamn inqilaфr xalqlannrn miiшkiin
ola Ьilэп ittifaqr dtinya tarixinin gedigini radikal sчrэtdэ
dэуiqdirmэуэ qadiг hэlledici аmilэ gечгilа hilэr.
Diinya geosiyasi qаrqrdчrmаýlпlп baqlroa istiqamэti ilэ
baýlr dэуigikliНэт рrоЬlеmi hazrrda analitiНarin diqqэt
mэrkэziпdэdiт. Маsэlэп, S.Xantinqtonun fikrinca, ýоуuq
miihатiЬэdэ Sovet Ittifaqrnrn mэýlчЬiууаti miiasiT diinyada
giic хэtti garginliyinin istiqamэtini dэyiqdfudi. <Sivilйasiya-
lапп toqqugmasD) adlr Htabrnda о giistaгiT Н, haaTda mtia-
sir dtinyada baglrca mtiпаqigэli хэtt, QагЬi <konfusiyagг
islamgr blokdan> ауrгап xattdir. Вuпuпlа yanaýl mtiasir siy-
аsэtdэ pгavoslav-slavyan хаlqlапш goxsayh miisalman diib
уаsrпа qaгgr toqqrrýmaya istiqаmэtlэпdirэп intensiv sэуlэriп
qahidi оlчrчq. Вчпuп aydrn ntimunasini Bosnya чэ Kosovo
(kegmiq Yuqoslaйya эrazisi), ýimali Qafqaz (Rusiya етаа-
si), эtrаfmdа bag чеrэп hаdisэlэт, АzэrЬаусапrп azali tоrраф
olan DaýIrq QaTabaýda еrmэпi sераrаtgilагrшп аzэrЬаусап
чэtапdаglап sayrlan еrmэпilэгi azarbaycanlrlara qаrql mэп-
fur diiqmэпgilik hissiпэ tэhrik еtmэlэгi va Ьuпuп паtiсэsi
оlаrаq sоуdаglапmrап doýma уurdlаппdап didэrgiп diig-
masi va s. ifаdэ еdiг. Еlэ S.Xantinqtonun ёz sёzlэтi ilэ dеsэk,
эwаllаr d<iчlэtlэr чэ xalqlar aгaslnda bag чеrэп mtihariba чэ
miiпаqigэlагi indii mэhz, sivilizasiyalaг чэ diпlаг arasrnda

600
qаrýldшm а еv эz etmi;dir.
Bag чеrэп dэуigikliklэг пэtiсэsiпdа QaTbin 1юstsovet
mэkашпdаkr оlkэlэrэ tэsiгi чэ tэzyiqi kaskin gаНldэ gЁсlэп-
mi;diT. Geosiyasi planda Ьч tэzуiq <<оrtа эrаzilэrэ>> паzагэt
рrоЬlеmilэ, baýqa sбzla, gаlэсэk Avrasiya рrоЬlеmi ilэ эlа-
qэdаrdг.
Аmегikа siyasi elitasmm ап gбгkэmli niimayandasi
Z.BjezinsН qeyd edir ki, ХХ эsriп 90-cr illаriпdэ bizim ol-
kэmizdэК hаdisэlаr qаrflуа Ьlэ biT yeni mэsэlа qolmugdur
Н, <саrtlепdэ> Нm hakim olacaq чэ hэmiп strateji аhэ-
miууэtli етаауэ Нm пэzатэt еdэсэkdiт. Вч Аmегikа analiti-
Н hesab еdir ki, Sovet ittifaqrnrn iflasr <Arпasiyanrn mэrkэ-
zini vakuuma gечiгdЬ, Ьчпа gогэ hэmiп чаkччmч dolduT-
mаýа cahd etmak diinya siуаsэtiпdэН meyli хфi miЬууап-
lэgdiriт. Z,Bjezinski Sovet ittifaqrmn sоучq mtihагiЬэdэ
mэýlчЬiууэtiпi чэ somakr iflasnt qiуmэtlэпdiгэтэk qeyd
ediT Н, Ьцпlапп sауэsiпdа Вiгlэgmiq ýtatlar ilk dэfэ оlаrаq
Kiz siyasi iqtirakgrhфп yeni postsovet dбчlаtlаriпdэп baglay-
аrаq Qin sэrЫddiпэdэk hэуаtа kegirsin, еlэсэ dэ fагs koTЪzi
гауопчпdа чэ ачгаsiуапш сэпчЬчпdа hёkmranlrq etsin. Вu
meyl gtЪhэsiz biitiin Avrasiya qitasindэ sabitliyэ tэhlf*э уа-
rаdш, опчп gэlэсэk inkigafl isэ hэllеdiсi dэгэсаdа Ьэzi dov-
lаtlэriп, elaca dэ Rusiуашп yeni qэгаitdэ Ачrаsiуашп mаr-
kэziпdэ oz geosiyasi movqeyЫ Ьэгра etmak qabiliyyatindэn
aslhdrT.
Nэhауэt, geosiyasi dэyigikliyin daha bir miihifun amiН
Avropadakl birlagdirici pгoseslerdir. Dtinya хэritаsiпdа gticlti
Ьiгlэgmig Аlmапiуашп tэzahiiTii, inteqral AvTopa lttifaqmrn
yaradilmasr, mаrkэzi Ачrорапtп biT srTa оlkэlэriпiп timu-
mavтopa strukturuna сэlЬ olunmast goxlu ziddiууэtlэriп
mатkэzi olan Ачrора qitэsiпdэ situasiyanr xeyli dэyi9diTdi.
inteqral фгЬiп чэ Маrkэzi Ачrорашп пiimчпэsiпdэ yeni
qi,iwalar mэтkэziпiп formalagmasr mtiаsiг gеоsiуаsэt iigЁn
miihiim эhэmiууаt kэsЬ еdэп son dаrэсэ vacib meyli ifаdэ
edir.

601
 3. Geosiyasi mzаriууапiп чэ рrаktikашп mahiyyati
Osaslm софаГr dеtегmiпizrr,, tэgkil еdэп gеоsiуаsэt elmi
istiqamat kasb еtmэsi ilэ sасiууэlэпiт. Соýrаfi dеtегmiпizrп
tаlimiпэ giirэ саmiууэtiп vaziyyэti уз inkiqafi соýrаГr mtihitlэ
чэ уа onun аупса аmillэri ilэ mtЪууэп olunuT, mэsэlэп, l,)
iqlimlэ, 2) landgaftla, 3) соýгаfi, 4) su mэпЫэriпiп movcud-
lчýu ilэ (9ау, dэпй, okean), 5) miinbit tограqlа, б) faydah
qaantrlarrn mбvcudluýu ila, 7) xiisusi flоrа чэ fачпа чэ s. ilэ
Qэdim zаmапlаrdап iпsапIаr miiхtэlif regionlarda уа-
ýayan хаlqlаг аrаsrпdа fэrqlаri hiss еtmiqlэr. Наlэ Негоdо-
tun, PoЁbinin, HippokTatrn, StrаЬопrш аsэгlэriпdэ соýrаГr
аmillэriп siуаsэtа tэsiTi паzэrdэп kegiTilmiqdiT. Qэdim dбv-
riiп xeyli tэdqiqatgllan Rоmапrп пiifчzчпч чэ qЁdтэtiпi
опuп соýrаГr amillari ilэ аlаqэlэпdiтiгdilэr, sosiuma tэsir
еdэп yaxgr limапlапп mбvcudluýunda, hava чэ iqlimin xii-
sчsiууэtlэriпdэ, аdэt va эхlаqdа, siyasi quruluqun fоrmаsrп-
da gбriirdtilэr.
iqlimdэп чэ соýrаГr аmillэrdэп asrlrlrq ideyalan gtir-
kэmli оrtа эsт аrэь alimi ibn-xaldun tэтаfiпdэп xiisusila
gаrh edilmiqdir. О, хаlqlапп эхlаqmr, insanlarrn Ьаdэп qчrч-
lugunu, опlаrrп хаrаktегiпi, temperamentini, эmэуэ сап at-
maslnl iqlimlэ чэ <iziiniin qeyd etdiyi kimi Kheyvani тuЫа>
эlаqаlапdirmigdir. Jan Boden <Dочlэt haqqlnda altr Htab>
эsэriпdэ (1577) iqlimin tig nciviinii gбstэгmiqdiт: qiitb, miila-
yim, ekvatorial. О, qeyd ediTdi ki, soyuq ёlkэlэтdэН insan-
lar Гrziki gйсэ, miibariz гчhа, isti бlkэlэтdаkilэr isэ xeyli iste-
dada malik оlurlаг.
ýаrе Monteske ilаrэеtmапiп spesiГrkliyin, <<xalqrn timч-
mi тuhчпu>> yalnlz iqlimlэ deyil, hаm dэ уеriп miinbitliyi va
Telyefi ilэ (уеr sэthiпiп qurulчgu ilэ) эlаqэlэпdiriтdi: кmэh-
suldar (mtinbit) ёlkаlаrdэ daha gox Ьir пэfэгiп idaragiliyina,
qeyTi-miinbit бlkэlэrdэ isa Ьir nega паfагiп idаrаеtmэsiпэ tэ-
sadЁf оluпuг Н, bu da Ьэzэп sanki эlчеrigli оlmауап tэЬii

602
ýэrаitiп ачэzi Hmi tasir baýrglayrn>l. Monteske Ыа чаziууэ-
tin tabiэtini Ьu ciir izah ediTdi: sоучq hачашп tэsiтi badanin
srxrlmasrna gэtiгiЬ gD(апr, gэrgiпliуiп gtiсlэпmэsi bag чеrir
чэ qап dёчгаш siiratlaniT, isti hava эksiпэ istiqаmэtlэпir -
gэrgiпliуi azaldrT. ýimaldakr insanlar daha gticlii чэ giimrah
оlur. isti iqli- хаrаktегi zаiflэdir чэ kёlэliуэ s<ivq cdir.
ingib Непгi Bokl кiпgiltэrэdа sivilizasiyanrn taTixi>
Lev ilig Megnikov isa <<Sivilizasiya чэ biiyiik tагiхi gауlаr>
аsэrlэгiпdэ Ьеlэ qапааtэ gэlirlэr Н, хаlqlапп чэ dбчlаtlэгiп
liderliyinin sаЬэЬi опlапп aгazisinda 9ауlапп movcudluýu
чэ уа dэпizэ 91хmаq imkanlandrT. Dtiчlэtlэгiп siyasi cahdla-
rini biz опlапп соýгаfi vaziyyatinin daim miiэууэпеdiсi ol-
masr ila miýаhidэ edirik. Мэsэlэп, Rusiyamn dэпizэ gшmаq
сэhdlаriпi ivan Qгоznц I Руоtг, Yеtегiпа, Stalin геаllаgdrr-
mr;drr.
tV Ltidoйk, Rigelye, Klemanso, De Qoll Frапýапш
Almaniya ilэ sэrhэdiпiп mёhkэmlэпdirilmаsi pToblemini
hэll еtmэуэ gаIrqшqlат. Geosiyasэt biT srTa cofrafi аmillэrэ
gбга эhэmiууэtli dэrэсэdэ fаrqlэпэп dкiчlэtlэт aгasndakt
qarqrlrqlr miinasibatlar haqqrnda elmi istiqаmэtdir. Вч elmi
istiqamat ХХ yЁzilliyin hЁdчdlагшdа Yеr kiipsinin tэsiт
sfегаsrпа bolifuldiiyii vaxtdmr tэzahiiT etmiqdir. Geosiyasat
elmi istiqamэt olmaq etibarila sosial sifaгigi tamin еtmэk Ьа-
xrmrndan Iпgiltаrэdэ чэ Almaniyada asaslandrrrlmrgdrr: l)
miistэmlаkэgilik hёkmrапlrýrпа haqq чяzапdlтmаq (ingilta-
тэ tigiin) чэ 2) diiпуаш уепidэп boliigdiiгmak iddiasr (Дша-
niya фiiп).
Дmап geosiyasi Hassik maktabi. Baglrca пiimауэпdэsi
ХХ эsгiп htidudlarrnda Fridriх Ratsel va Rudolf Qellen he-
sab оluпur (isveg дlцапiуаgrsr).
Опlаr Ьеlэ Ьir mёvqedan glxrq еdirlэг Н: 1) dочlэt bio-
lOji orqanizm o1-uola <уеriп> хЁsusiууэtlэriпi, эгаziпi va
xalqr aks еtdiгir va mtjvcudluýu чýruпdа miiЬаrizэ араrrг; 2)
dочlэt biitiin саmiууэtiп mэпаfеуiпi ifadэ edir; 3) xalqrn

' Моrrгеске Ш. llзбранные црIrзведения. М. 1955, с. З9З

603
хiisusiууэtlэri чэ mэkап dочlэtiп <<fiziosiyasэtinb mЬурп-
lэqdirir; 4) dбчlаt makanca inkigaf meylina malikdiT; 5) dciv-
|з1 inkiqaГr gedi;inda daha faydalr уеrlэriп zэЫ еdilmэsiпэ
cahd еdiг; 6) dёчlэt tэЬii qapalr ртоsеslэrа qogulmaq mеуli
ila sэсiууэlапir; 8) эhаliпiп srxlagmasr awal daxili, sопrа isэ
xaTici miЫэmlэkаlэqdiгmэпiп sэЬэЬidiт; 9) xalqrn mэhdчd
mэkапdа mбvcudluýu igýalgrlrýa (miihаriЬэуэ) gэtiriЬ grxa-
rrT; 10) xalorn qovugduýu yeni mаkап dочlэtiп gЁс аldэ et-
mэk mэпЬэуidir; 11) фсlii dочlэt kigik dcivlэti (бziintinkЁ-
la9diriT>, bбyiik diiчlэtlэг miistmlэkэgiliyin Hgik yolu, Ьir-
lэqdiгmэ, iqýalgrhq, пэzаrэt hеsаЬша Ьt уоуfr. ХХ ytИlliyin
birinci yaTrsmda faqist ideoloqu Каrl XausxofeT dбчlэtiп
tэЬii sэrhаdlэri haqqmda idеуаш inkiqaf etdirdi (dапidаг,
daýlaT, sэhrаlатdа mэhdudlаqdrmаф, dtiпуашп niifuz dai-
rэsiпэ boliЦdiiriilmasi Гrkriпi taklif etdi (АВý Аmегikауа,
Almaniya Ачrорауа чэ Аfгikауа, Yaponiya isa Asiyaya пэ-
zаrэt edir).
ingilis-amerika geosiyasi klasýik maktabi. Вч mаktэЬiп
эп gёrkэmli пiimауэпdэlэri Xelford Маkkiпdег, Аlfrеd Ме-
хеп, Nikolas Spikmen hesab оlчпчr. Опlаг аImап geosiya-
sаtgilэriпiп gогiiglэтiпэ yaxrn olan ideyalan inkiqaf etdiTdi-
laT: 1) dбvlatin siyasi фсti biTbaýa onrrn соýrаГr чэziууэtiп-
dэп asllrdrT; 2) texnologiyanrn inkigafi siyasi qi.iwэlаriп уеr-
iэqdirilmэsiпi dэyigdiriT, istэт-istэmаz texnologiya sayasinda
ГrziН miihit (gэmilэг, dэmiт уоllап, aйasiya чэ s.) dayi;ik-
liya maTuz qаlш, 3) diinya iki уатrmkiirэуэ: kontinental
(xartlend-quru dочlэtlэri) va okean уапmkiiтэlэriпа Ьоltiпiir
(okean va dэпiz dёчlэtlагi), 4) уегiп шагkаzi diinya рrоsеslэ-
riпэ (Мэrkаzi Asiyaya) эhэmiууэtli tasiT gбstагir, опu kim
idагэ еdirsэ naticada о diinyaya komandanhq edir. Digэг
пэzаriууэуэ gбга AvTasiyaya пэzаrэt ýэгqi Ачrорауа kegir,
Ьu isэ AvTasiya iizэriпdэ hokmranlrýrn аgагrdrт, 5) ХХ эsr
diinyasr qapalr sistemэ gevrilmiqdir, aglq уеr qalmapb, 6)
qеуri-quru qоgчпlагr dovlэtlarinin liderliyi фiiп giiclti do-
папmа zэruridir.

604
 MiiasiT diinyada geosiyasat ntiqteyi-nozardan dtivlatl+
rагаsl mfiпаsiЬtЪгiп problemlari ча konsepiyalan spsifik
abmiyyat kosb ediT. HaaTda d<iчlэtlэrаrаsr milпаsiЬэtlагi
miiгэkkаЬlаgdirэп Ьir ыта ziddiyyэtlaT m<ivcuddur. 1. Веу-
пэlхаlq sэпэdlатdэ biT tэrэfdэп hamrnrn qэbul etdiyi dtiчlэt-
lагiп fоrmаl ЬэтаЬаrliуi бz aksini tарmrgdш, digэг tэrэfdэп
геаl siirэtdэ опlапп qеугi-ЬэrаЬэrliуi mёчсчddчr. Ham dэ
bu геаl qеуri-ЬэrаЬэrlik пэiпki dкiчlэtlэгiп gЁсiiпdэ, iqtisadi
va hэrЬi potensialnda еIэсэ dэ hЁquqi miiпаsiЫlэтdэ пэzэ-
гэ 9агрш. Оlkаlэriп Ьэzisi BMT-nin Tahliikasizlik ýчrаslшп
daimi iizvlэгidiT, digэrlari уох. Bir qrup оlkэ пiiчэ silalTna
уiуэlэпmаk hiЩчquпа malikdiT, digэrlэгiпэ isэ Ьч silahr уа-
rаtmаq qadaýan edilir. Yегi galmiqkan qeyd edak ki, diinya-
шп bбytik xristian dёчlэtlэгiпiп (пiiчэ silahrna malik оlаф
Kdilbirliyi koalisiyasr> mtisalnan dсiчlаtlэгiпiп hamin silaha
уiуэlапmэsiпiп qargrsmr hэr сiir tisчllагlа almaýa ciddi va
hагtэrаfli sэу gёstэriг. Na фiiп? Cavabr aydrndrг. Beynalxalq
tэ9Нlаtlат Ьёуrlk dбчlэtlэтiп tэsiri va tэzyiqi altrnda fааliууэt
gtistэrirlат чэ шаliууа сэhэtdэп qismэп hэmiп dочlэtlэrdэп
asrlrdrTlar.
2. Dбчlэtlаrаrаýl miinasibatlar xeyli dэrэсэdа frаqmеп-
tаr (уапmgrф xarakteT dagryT, bagqa sбdэ, biittin mtinasi-
Ьаtlэr dаiгэsiпi tапzimlэуэп geniq чэ tam miqyaslr sistem ta-
gakkiil tapmamrgdrr. Dбчlэtlаrаrаsl mtiпаsiЬаtlэr xeyli da-
rасэdэ опlаr аrаsпdа miiqачilаlаrэ эsаslапrr, lаНп Ьч mii-
qачilаlэr mэМ real mtiпаsiЬаtlэгiп Ьiг hissэsini tanzimlayiT.
3. DёчlаtlаIаrаsl mtinasibэtlar sisteminin cizЁ 9ох qey-
ri-уеkсiпsdiг. Bazi hallarda siyasэt dсiчlэtlэriп birinci qэхslа-
rinin qargrlrqlr miiпаsiЬэtlэгi, опlапп rэýЬэti va nifrati ila
miiэууэп оluпчr. LaHn dочlэt Ьаggrlапшп imzaladrqlan
miiqачilэ раrlаmепtlэr tэгэГrпdап tэsdiqlэndiyi iiqiin miiqa-
чilэ рrоsеsiпэ gэtinliklaT tсirэdir.
4. Мiiqачilэlэтiп qeyri sabitliyi da dбчlэtlаrаrаst miiпа-
siЬэtlэr фiiп геаl рrоЬlеmlэг dоýuтur.
5. Веупэlхаlq hiiququn чэ beynalxalq tэqkilаtlагrп zэif-

605
liyi. Веупэlхаlq htЩчq, baqqa sбzlэ, dсiчlэtlэтатаsr miinasi-
Ьэtlэгiп поппа va 1i7ац|япmз,51 sistemi xeyli dэrэсэdэ
miiqavila халаktеri daqr5nr, Ьu isэ опчп tatbiq edilmэsinda
бz эksiпi taprr. Нэlэ 1928-ci ildэ bЁtiill miihаriЬэlэгiп qa-
daýan olunmasr Ьаrэdэ qэrаr qabul оluпmчqdur, sоша isэ
harbi zorakrlrýa yol чегmэmэk haqqrnda qэrаr qэЬul edil-
miýdiT, lakin 1945-ci ildэп еtiЬаrап miihагiЬэ чэ miiпаqigэlэr
уепэ davam еtmiфiт.
Веупэlхаlq siyasi miinasibэtlarin пэzэri сэhаtdап эsаs-
landrnlmasrna biitov Ьir srra пэzэriууэ чэ konsepsiyalaT hэsг
edilmigdir.
6. Biitiin yuxanda sadalanan рrоЫеmlат dбчlэtlэriп
Ьir-Ьiriпа inamsrzlrфm ahamiyyэtli dатасэdэ qаrtlэпdiтiт.
ЭlЬаttэ, dеmэk olmaz ki, Ьеупэlхаlq шiiпаsiЬэtlэг yal-
nrz рrоЬlеmlэrdэп ibaTэtdiT; son опilliklэr эrziпdэ dбчlэtlаг
inteqrasiya istiqаmэtiпdэ xeyli iгэlilэmiglэг, timumi Taalrýa
gэlmэk ahamiyyэtli dэrэсаdэ qэпаэtЬэх9 sачiууэ kasb etmig-
dil.
Qeyd еtmэk laamdrr Н, diinya siyasэtina dair iH Ьа9-
lrca пбqtеуi-пэzэr чагdrr. Вu пбqtеуi-пэzаriп эsаslпl bela Ьir
tэsэwtiг tэ9ki1 edfu К, dкiчlэtlэrаrаsr miiпаsiЬаtlэriп subyekti
d<iчlэtdг, diinya siyasi miiпаsiЬэtlэг sistemi isa dбчlэtlэгагаsl
miinasibatlaT sistemidir. Веlэ tэsawiiriin эsаslпl hэm dэ
diinya taTixinin аугrса dочlэtlэriп inНqafi prinsipi iizra апэ-
navi bбlgiisii tэgНl edir. Btmunla baýlr mаlum olduýu kimi,
ingiltaг va Frапsа inqilablaTr уепi dсiчгiiп, ХХ аsr isэ an yeni
dбчгtiп Ьаglапфопr qоуmчgdur.
Digэr поqtеуi-паzаrэ gёгэ diinya siyasi tarixinin эsаýш
xeyli, ilk baqlanýlcda isэ Ачrора dtiчlэtlэгi аrаsrпdа mёhkэm-
lэпdirilэп miiпаsiЬэtlэr sistemi tэgkil edir. Веlэ gбrtiqlэrэ
miivaГrq olaTaq tаriх diinyada hбkmranlrq, раrgаlапmа чэ
mсihkэrтrlэпmэ, gохtэтэfli dёчlэtlэrаrаýr mtiпаsiЬэtlэг эsаslп-
da dочlэtlэт агаslпdа taTadrфn tэgэkkiiLlii dочrlэriпэ Ыiliiniir,
Веlэ Н, miiqайlаlэrlэ agaфdakt miiпаsiЬэtlэт sistemi
miiэууэпlэqdiriliг:

606
 Yestfal (lб48-1б50) - Avropada otuzillik miihаriЬэпiп
паtiсэlэтiпiп tэsbiti, ispaniyanrn Ноllапdiуаш itirmasi, рго-
testant isveginin чэ katolik Fтапsаsшrп mtihkэmlэпmэsi,
Аlmапiуапп pargalanmasl.
Yепа (1815) - Frапsапrп mэýlubiyyatinin чэ Avropa-
шп уепidэп b<iliinmasinin пэtiсэlэriпiп tasbit еdilmэsi. Yуа-
nada Ачгора dочlэtlэгiпiп пtimауэпdаlэri, rчs чэ Avstriya
imретаtогlап, prusiya, danimarka va bavariya kTallan, па-
zirlэг, kапsеrlаr, ЬёЁk siyasi xadimlaT чэ s. iqtirak ediTdilэr.
Вu siуаsilэr AvTopada miihаriЬаdэп sопгаkr qауdаlап
miЪууэпlэqdirdilаг.
Yепsаl (1919) - Ьiгiпсi diinya miihагiЬэsiпiп, Avstгiya-
Macanstanrn Osmanlr imperiyasrnrn dафЬпаsrпш, Pribalti-
ka чэ Polqanrn Rusiyadan аупlmаsшrп пэtiсаlэriпi tэsЬiт
etdi.
Yalta-Potsdam (1945) - ikinoi dihrya mtihаriЬаlэгiпiп
пэtiсэlэгiпiп, miff агiЬаdэп sonTakr qауdаlапп tэsbiti.
фrЬ politologiyasmda <<уепi dfinya qауdаlагu> kon-
sepiyasr mёчсчddчг, Ьu konsepsiya diinyanrn уепidэп qu-
rulmаstпп qlobal layihasi kimi tэsаwiiт оluпuт. Onun siyasi
mаhiууэtiпi diinyanrn btitiin rеgiопlаппdа va <ilkаlагiпdэ
qэrЬ demokratiyasrmn fundamerrtal zэmiпiпэ эsаslапап siy-
asi sistemin fогmаlаqmаsr kimi miiэууэпlэgdiгmэk оlаг.
Yeni (vahid) dtinya qaydasl ideyasr iki Ъаqlrса istiqa-
mаtdэп iьаrэtdiг:
1) Ьэzi пiimuпэlаrэ miivafiq olaTaq miiхtэlif dёчlэtlэ-
Tin i,imumdiinya uniГrkasiyasl (vaЫd gаklэ sаlmmа-
sr) - iimumЬэqэri sэrчаtlэriп va sivill саmiууаtlагiп
qэbul edilmasi;
2) hansrsa iimumi mэгkэzlэ, dtinya hоkumэti ilэ vahid
dбчlэtiп уаrаdilmаш.
Yeni diinya qaydasrnrn agenti kimi miiхtэlif sчЬуеktlэr
grxrg еdэ Ьilэг:
1) аупса dбчlэtlаr чэ уа dёчlэt (bugrin hэmiп
dочlэt АВý hesab olunur);

601
 2) Milli siyasi tэgНlаtlаr, Ьеупэlхаlq чэ dбчlэtlэ-
rаriýl tэgНlаtlаr (NATO, АТОТ чэ Ь.), iqti-
sadi taqkilatlar (transmilli kоrроrаsiуаlаг tip
1i), dini tэgНlаtlаr (Vatikan чэ s.)
Оgэт ХХ эsrэ qэdаr dtiпушm diinya tэrэfiпdэп istila
edilmэsi ve уа опа tabс olmasr ideyasr hakim idisa, yeni
diinya qaydasr пэzэriууэsiпdа diinya ХD(-ХХ эsrlэriп qочч-
guýчпdа iH istiqamэt kэsЬ ediT: (1) diiпуашп mаrkэzlа$iril-
masi, чэ уа (2) onrrn эhalisinin inifikasiyasr (vahid рklэ sa-
lmmasr).
Bir srra milli dочlаtlэr чэ siyasi istiqаmэtlэт bu ideyaya
miiqavimat gёstэriт, giinki hэmiп ideyada Ьiг qisim dovlatin
digarini бziiлrэ tabe еtmэk сэhdi ifаdэ оlчпчr, ЬэгаЬэrlik va
ЬаrаЬэr hiiquqluluq Ьауrаф altrnda olkanin Kqrzrl milyarda>
mапsчЬ olnayan rеsusrlаппrп va ahalisinin istismar olun-
mast hэуаtа kеgiгilir, еlэсэ dэ yeni ideya sayэsinda insanla-
пп biTgayaýayrýlmn hansr Ьir fоrmаslшпsа fiamlya qabul
еtdiгilmэsiпэ sэу gсistэriliг. Ьапlаг bu qaydalara miivaГrq
olaraq yagamaýa mэсЬur ediliт. Yeni diinya qaydalaTr ide-
уаsmm tэгаfdаrlап bela hesab еdirlэг Н, bu сiiг iisullar эч-
чэllаr dэ оlmuqdчr. Вч giin bi, qisim dбчlэtlаriп (dсiчlэtlэт
blokunun) digаrlэriпэ tabe edilmsi mexanizmi iпсэ ýэНldа
hэуаtа kegiTiliT, birba9a zoTaklhq hэmiqэ пэzэrdэ tutulmuг,
iqtisadi tэsir imkanlan va yenidan Ьбliiqdiirmэ daha 9ох tэ-
zahiiг edir. Siуаsэtgilэriп коlkэlатiп dostlarr yoxdur, опlапп
milli mэпаfеlэтi чаrdrr> fоrmчlu эпапэй va geniq qэkil al-
mrgdrr.
Milli шэпаfе konsepsiyasr pTaqmatizmi пэzэгdэ tutur,
Milli mэпаfеlаr Ьчпlап ehtiva edir: dбчlэtiп oz аrаzisы
mйdаfiэ еtmэk imkапlаrrшп sахlалmаsr чэ gепiglэпmэsi,
hэrЬi qiiwэlэriп чэ iqtisadiyyatn inkiqafi, digэr dбчlэtа tasir
gбstarmak, ahalinin чэ dочlэt tэ;kilatlarnrn miidаГrэsi, tica-
rаtiп inkigafi va investisiyalaгrn goxalmast. Yiiksak milli mэ-
паfе sabitliya nail olmaqdan va dinc inkigafdan, beynalxalq
mi.inasibatlэr sistemindэ оlkэпiп layaqэtli чэziууэtiпdап iba-

608
гэtdir. Qfiwаlаг tаrайф konsepsiyasl Ьеlэ bir сэhаtiп baga
Ьtýtilmаsilэ tэgаkkiil tapmr;drr ki, haTbi qiiwэ iqtisadi, siya-
si, elmi-texniН аmillаrlэ yanaýl dёчlэtiп gticiinii tэ9Н1 еdэп
ашillаrdэп уа|mz btidil. Bir qisim аmillэгiп inkigafi, mэýэ-
lэп, соýrаfi чэziууэt, tэЬii геýчrslаrш mбvcudluýu, sanaye
potensialr, hэтЬi hazrгlrq, milli axlaq, diplomatiyamn key-
Гrууэti чэ s. bif qayda оlагаq hansrsa digэт tэrэfiп zэifliyini
tаrаzlаqdrпr. Dёчlаt oz gЁctinЁ aгtrrdrqda qопýu dcivlэt da
Ьеlэ ediT, пэtiсэdа dбvlatin giicЁ dэ атtш, laНn tэhliikэsizlik
qэtiууэп tэmiп edilnir, Вuпчп пэtiсэsi olaraq tarazlrq ft61-
sepsiyast tэgэkkiil tapmrqdrT. Вч potensial гаqiЬlэ tэlкmiпэп
еупl рсэ malik оlmаф gэrtlэпdiriт. Qiwэlэr tarazlrýrTun
saxlanmasr digэr miittэfiq dбчlэtlэriп <iz tэrэГrпэ calb olun-
masl ila mоhkаmlэпdirilэ Ьilэr.

609
 хх FaSiL
SiyAsoT чэ UzлQ сОпоr*ILК
1. Uzаqgбгапliрп iimumi saciyyasi
Uzaqgciranlik gеrgэНiуi qabaqcadan aks еtdiппэуiп эп
miihiim fоrmаsr olmaq etibarila Ьэgэriууэtiп mбчсчdlчýu-
пчп Ъiitiin mэrhэlаlэriпdа tэzаhiir etmiqdiг. Uzaqgбrэnlik va
уа gэlэсэуi gкiгmэ tэЬiэt чэ сэmiууэt hadisalarinin va уа indi
mэlum оlmауап hаdisэlаriп gаlасэk чэziууаti haqqrnda fаг-
ziууэdir, ehtimaldrr. Gэlэсэуi gбгmа (чzаqgбrэпlik) elmi,
adi, intuitiv чэ dini огmаlаrdа ifada оlчпчr.
Gэlэсэk haqqrnda еlm futurologiya аdlапlr. Вu еlmiп
iiпsiiтlэri hэlа qэdim difuryada tэqэkktil tapmr$rT. Latnca
futчгum va учпап diliпdэ loqos sёdэriпiп Ьirlаgmаsiпdэп
ibarat оlап fчturоlофуа mаhiууэt еtiЬаrilэ Ьаqэriууаtiп gэ-
lэсауi haqqmda tэsэwtirlэriп mэсmuчduг. О sosial ртоsеslэ-
riп inkigaf prspktivini tadqiq еdэп elmi ЬiliНэr sahasidiT.
Нэlэ eTamrzdan эwэl 585-ci ildэ уuпап filosofu Fale-
sin giinэgin tutulmasrna dair qabaqcadan ytirЁtdiiyЁ mtilahi-
zэ gэlэсэk haqqrnda elmi iiпsiirlэriп zапgЫэуmэsiпэ tэkап
verdi. LаНп gэlэсэk haqqrnda elmin эsаslап tam hэсmdэ
ХХ эsrdэ tagakkiil tафr. Fшturоlоgiуа tеrmiпiпi ilk dэfэ
1943-cii ildэ аlmап alimi O,Flextheym taklif etmiqdir. О, bu
tеrmiпi siпiflэr fcivqiinda dауапап <gэlэсэуiп fэlsаfэsЬ mэ-
nasrnda iglэtmigdir. ХХ эsriп 60-q ilarinin эwэllэriпdэ fu-
turologiya mачhчmu <gэlэсэуiп tаriхil>, кgэlасэk haqqrnda
elm> kimi уауrlrr. Hamin эsгiп 60-cr illагiпiп ахrrlаппdа isэ
Ьu tеrmiп gаlасфп tadqiqi tэтаfiпdэп яхrgdrгrlmаýа baglandr.
MiiasiT elmi эdэЬiууаtdа elmi u2аqqотэпliуiп iki as-
pekta malik olmasr qeyd оluпur: 1. tabii-elmi (tabiэtin bii-
tёчltikdэ чэ ауп-ауп hаdisэlэriп inkiqaf perspktiй). 2. sosi-
al (qэxsiyyatin va сэmiуэtiп inkigaf peгspektivi).
Sosial uzаqgогэпliуiп Ьiг пе9э fоппаsr mочсчddur.
Bunlardan эп sadasi psixi-Гrzioloji чэ уа bioloji hаdisэ kimi

бl0
9шý cdif. Веlэ fогmа praktiН olaraq btitiin canlr оrqапiттr,,э,
elaca dэ xeyli insanlaTrn hayatmda tасэssiim оlчпап чэ aksini
tapan sosial hаdisэlагэ хаsфт.
Gэlэсэуi gtiгmэуiп daha yiiksak formasr чzаqgбгэпliуiп
miirэkkэЬ tэЬiэtа malik olmasrdш. Elmi sosial uzaqgбrэnliy-
in ynksak formasr biitiin Ьаgэгiууэtа va уа опчп ЬёуЁk Ыssэ-
siпэ aid оlап gаlасэk dэуigikliНэriп mасmччпчп Hitiin сэ-
miууэt gэrgiчэsiпdэ mifuэууэпlэqdirilпэsidirl.
Gаlэсэуi gбгmэdэ intuisiya spesifik rоl оупаут, Сrэ-
lасэуiп elmi пýqlgуi-пэzаrdэп dэrk еdilmэsiпdэ intuisiya his_
sa чэ гаsiопаl tafakkfira asaslanrT. ТэЬiаt va сэmiууэt hаdisэ-
lэгiпiп gэlасэk tэЬiаtiпа чэ inkigafina dаiг ilk sanbalh miila-
hiza yйriidan ча Ьц sahada ilarin elmi tэdqiqatlan ilэ fагqlэ-
пэп alim Реtrо Ubaldi hesab оlчпur. Baqlrca эsэгlаri )О( as-
riп 30-сч illэгiпiп xiisusi паiliууэti sayrlan (ВбЁk sintea> va
<Gэlэсауi хэЬат чеппэ> adlanrT. Опчп elmi mtilаhizэlагi
bioloqlar, sosiaoloqlaг va filosoflar фiiп btiytik эhэmiууэt
kэsЬ ediT.
Uzаqgсiгэпliуi gэтti оlагаq bu чэ уа digэr hаdisэlагiп,
рrоsеslэгiп, hаllапп пэtiсэlаri haqqrnda qabaqcadan хэЬаr
чеrmэk Hmi mtЪууэпlэqdiгmаk оlаr. О sэЬэЬ-пэtiсэ mtina-
siЬэtlагi ila эlаqэdаrdr. Вu miiпаsiЬэtlэrэ asaslanaraq qэЬчl
оlшrmug, qаrатlапп Teallagmasrndan sопrа пэ baq чеrэсэуi-
ni qabaqcadan tэхmiпi хэЬэr чегmэk оlаr. А hаdisэsi В пэ-
tiсэпiп sаЬэЬidiг, giinki А olmasaydr, еlэсэ dэ В olmazdr.
Aydrndrr ki, чzаqgёгэпlik Ьч sаЬаЬпэtiсэ mi.iпаsiЬэtlэгiпi
baga diiqmэyi пэzэrdа tчtчr. Yadda saxlamaq laamdrr ki,
Ьu чэ уа eyni пэtiса miixtalif sэЬаЫэrdэп doýa Ьilэr. Baqqa
sбdэ, hэm sэЬэЬiп va еlасэ da пэtiсэпiп plurallrфnr пэzаrdап
qagrгmaq olmaz.
Uzaqgiiranlik dini etiqada, Ьiliklага, astrologiyaya, hay-
ati tacriibya va elmi gtistaricilora эsаslапrr. Diпdэ baqlrca
сэhаt mэlчm olduýu Hmi, ffчqэltэЬii qiiwаlэгэ iпаmdrr (di-
ni inamr hэг Ьir погmаl insana xas оlап adi inamdan fэгq-
l
Тощенко Ж. Сощлология М., 1999 с. 4

бll
lэпdirmэk lааmdrr). Kegmig zаmапlаrdа Ьеlэ Ьir Гrkiг qэ-
rаrlаgmrqdr Н, ictimai miiпаsiЬаtlэriп dэуigmэsi, iпsапlагп
maddi чэziууэtiпiп yax;rlagmasr ila baýlr Дlаhа inamr artrr
чэ onlar Ьlэ qапаэtэ gэliтlэr Н, hansrsa siгЁ Ьir qiiwэ saНt
чэ хо9Ьэхt yagamaqda опlаrа kоmэk edir. ЭlЫtэ, dinin чэ
dtinyagtiriýtin tэsiri iпsапlапп maddi чэziууэtiпdэп 9ох afl-
lrdг. Вчпdап аlачэ сэmiууэtiп dэтiп Ьсihrап kegirdiyi va
Ьёhтапh чэziууэtdэп песэ grxmaýrn malum olmadrýr hаrс-
mэгсlik (iýtiga;) d<iгiiпdэ dinin tэsiri giiсlэпir. Нэttа insanla-
rа varlr чэ zэпgiп hэуаt gэrаiti Ьэх9 еdildikdэ dэ dini qiiuг
аrаdап qalxmrT va qalxmayacaq da, еlэсэ dэ biitiin чэtэп-
dаhlаг ali tэhsilэ уiуэlапэсэуi halda bela dЫ inam уох ol-
mчr. Yaxgr mэlчmdчr Н, xeyli gбгkаmli аlimlаr diпdаг ol-
mrrý чэ olnaqdadrr. Qeyd еtmэk уегiпа dtipr Н, insan ёz
mcivcudluýunun mЁчэqqэti olduýunu, бliimiin labiidlЁyЁnii
dэrk edan уеgапэ canlr чагlrqdrг. ХХ аsгiп gбrkamli ingilis
Гrlоsоfu B.Rщsei уааrdr ki, бliimqаЬаф qоrхu insanrn daha
эhаmiууаtli emosiyastdrT. insan gec-tez barsqa diinyaya get-
mэlidir чэ о ахirэt hэуаtrпа inanmaýa mэсЬuтdur, tiz var-
lrýrnrn Ьаqqа fогmаslш qabaqcadan gоrmэуi tэsэwiiгiiпэ
gэtirir. Нэmiп inamt чэ чагlrЁlп Ьu fоrmаsr haqqmda tэ-
sawiirii insana din talqin edir. Gэlэсэуi qabaqcadan хэьэг
чегmэk фiiп dini iпаm пэiпki gэхsi, еlэсэ dэ ictimai hэуаt-
dan istiГаdэ еdiг. ЭlЬэttэ, milasiT siyasatgilar чэ dtiчlэt ха-
dimlэri kаhiпlэгiп ча реуýэmЬаrlэгiп kоmауiпэ ehtiyac
duуmuг, lakin опlапп goxu dindaT olmaq etibaTilэ tez-tez
dЫ ауiпlэrа miiTaciэt еdiгlат чэ опlаrrп kбmауilэ ёzlэri iigiin
эhаmiууэt kэsЬ еdэп mэsэlаlаriп hэlliпэ gаhgrгlаr.
Нэlэ qэdim dочгdэ tэgakktil tapan astrologiyanrn isэ
uzаqgогэпliуiп hansr noviina maxsusluýunu mtЪyyanlaqdir-
mэk gэtiпdiт. Lakin biT mаsэlа aydrndlr: mibiT diinyada
kаhiпlэгiп, dini чzаqgоrэпliуiп уеriпi astrol оqlаг tutmuqlar,
onlaT goy сisimlэriпiп уеrlауmэsiпdап asrlr oiaraq iпýапп,
xalqrn, dtivlэtin чэ s. taleyini qabaqcadan хаЬат чеriтlэт. As-
trоlофуа sаhэsiпdэ galrqan xeyli mtitэxэssis опuп vacibliyini

бl2
чэ hatta gэlэсэуi qabaqcadan хэЬэт фiiп zэгuriПуiпi stibut
еdiтlэт. Bununla baýlr zэппimizсэ, S.A.VTanskinin <AstTo-
logiya: xiirafat уохýа elm?> kitabr diqqati сэlЬ edir. Miiэllif
diИГчп оlагаq уаат Н, diinyada hэт 9еу qar;rlrqlr эlаqэуэ
mafikdiT, <insan gэхsiууэtiпiп чэ taleyinin эsаsr geokosmik
аmillэrlэ, baýqa sбzla tэЬiаtiп чэ kosmosun iimumi qanunla-
п ilэ, bioloji qэrаitlэ, doýulduýun уеr чэ daimi yaqaylg уеri,
atraf miffai чэ s, ilэ miiаууэп оlчпчr, Вчrауа еlэса dэ insa-
nrn mэщэуi, опчп iTsi эlаmэtlэгi, tэгЬiуа чэ tэhsil, sosial
masuЁyyat, реýа чэ faaliyyat, zаmапш аdэti чэ rйu чэ ona
mtiпаsiЬэt, iпаm va diinya gбгiýti, bagqa sбzlэ mочсчd iп-
sann fiziН чэ psixi inkiqafina, ontrn axlaqrna чэ etikasma,
hayat tэгziпэ Ьч va уа dipT dагасэdэ tэsiт gtistэrап пэ vaтsa
hamrst aiddiol. Btittin ЬuпIаr doýrudur, lakin ulduz сэdчэ-
lina miiпаsiЬэtdэ песэdiг? Qox qiibhэli. Astrologiya gсistэ-
riсilэriпiп kёmэуilэ Ьч va уа digэr hadisa mэsэlэп, miihaTiba
чэ уа inqilab, iqtisadi btihTan чэ уа millаtlэrаrаsr miiпаqiqэ-
lэr Ьагэdэ qabaqcadan хэЬэг чеrilmэsiпi tэsэwiir еtmэk ol-
duqca gэtiпdir.
Hayati tacriib ilэ Ьаф olan gаlэсэуr gоrmэ hэr Ьiг in-
sапа aid ola Ьilэп gбzlэпilmаz dэyi;ikliyin пэzэгэ allnmastnt
ifаdэ ediT. Мэsэlац эgэr Ьu va уа digэr hэrэkэt mэпim фiiп
arzuolunmaz пэtiсэlаrэ gэtiтiЬ 91хаrаIsа, Ыа halda mап Ьu
hаrаkэtiп takraT baq чеrmэsiпdэп uzaqlagmalryam. LaHn
yadda saxlamaq lazrmdrr ki, insan tez-tez mtiayyan mэqsэd
Фdtir, ancaq аldэ olunan natica tаmаmilэ аrzu edilmaz оlur.
Baqqa sozla, шбчсud hагаkаtlэ qэтtlапэп пэtiсэlэгi qabaqca-
dan gогmэk gэtiпdir.
EImi uzаqgбгапlik рrоqпоzuп еlэ fогmаsrпr sэсiууаlап-
diriT Н, mэhz ciddi surаtdэ elmi gсistаriсilэrэ, biitiin garaitin
hаrtэгэfli паzэrэ ahnmasrna аsаslашr. Elmin чэzifэsi obyek-
tiv аlэmiп qапчпаuуýчпlчqlаrrпr agrqlamaq, опчп inНgafr-
nrn daxili mantiqini чэ рrоsеs чэ fепоmепlэriп qarqrhqlr faa-
liyyэtinin mexaniznini iizэ gхаrmаqdап ibaratdir. Вuпuпlа

'BpoHcKrd С.А. кАстр:rогбI: суевериеrлияаум?>М.. l99l, с. З1

бlз
уапаý1 elmin чэzifэsi bundan iЬаrэtdiг ki, hэr hansr рrоqпо-
zч iglэуiЬ ha.aTlasrn, Ьц va уа digэr hаdisэ чэ baliyyatin
miimkifur пэtiсоlэгiпi qabaqcadan хэЬэr versin.
Веlэ hesab оlчпцr ki, clmi чzаqgёrэпlik obyektiv gеr-
gэkliЯп dinamik чэ statik qапчпаuуýчпluýч ila baýlrdrT.
Dinamik qanunauyýunluq ela sэЬЬ эlаqэlэгiпi чэ miinasi-
Ьэtlаriпi ifаdэ ediT Н, Ыэ halda movcud чэziууэt miitlaq
daqiq miЬууэпlаqdiтilэп пэtiсэlэгi эldэ еtmэlidiг. Вчпа gёrэ
эgэr Ьаqlапфс gэrаit mаlчmdчrsа aTtrq паtiсэпi qabaqcadan
хэЬэr чеrmэk оlаr. Statik qanunauyфnluq isэ еlэ vaziyyati
пэzэrdэ tчtuг Н, onun sауэsiпdэ паtiсэпi qabaqcadan Ьiг-
mэпаh хэЬэr чегmэk miimktilr deyil. Statik qапчпаuуýчп-
luq kiitlэvi hаdisаlэriп qапчпачуýчпluýudчг.
Mahiyyat etibaгila btitiin qanunauyýl,nluqlar statik
хаrаktеr dagryrr, istэr-istэmаzЬй эhаtэ еdэп аlэm miirэk-
kэЬ va gохсэhэtПdir, heg biT dinamik qanun опч эhаtэ еdэ
Ьilпэz. Мэsэlац sosium qЁurlu sчrэtdэ hэrэkаt еdэп чэ qaT-
ýlsma ;iiurlч pkilda mэqsэdlэr qoyan iпsшrlапп qar;rlrqh
fэаliууэtiпiп mahsulu Hmi sэсiууэlэпiт. Iпsапlаг Ъrdi чэ
unikal mаhiууэt kэsЬ edir. Вчпа gtiгэ опlапп daxili аlэmiпэ
ntifuz еtmэk уз fuanst hэrаkэtlэгi еdэсауiпi пэzаrdа tutduýu-
пu qa.baqcadan хаЬэr чеrmэk miimkiin deyildir.
Ictimai ргоsеslэriп чэ hаdisэlэгiп qabaqcadan хаЬэт
verilmasi (,,zаqgёrэпlik) tаriх, sosiologiya, statistika, dеmо_
qгаГtуа, siyasэt, fэlsэfа чэ digэr еlmlэriп gёstаriсilэгiпа asas-
1ашr. Sosial uzaqgoTanliyin miirэkkэЬliуi Ьuтаdап irэli gэlir,
еlэсэ dэ utopik пэzаriууэ чэ konsepsiyalaпn tэzаhiirй dэ
hэmiп amilla 9эrtlэпir. Italiya mйtаfэkkiri Т. КоmрапеIIашп
KGiinaq qаhэгil> эsэri hэчэslэ охuпur, lаНп оrdа ifada olu-
nan пэzэriууэ utopik хаrаktеr da;ryrT.
Utopik sosializmin bбyiik пiimауэпdэlагi sayrlan Sen-
Simon, ýаrl Fчrуе чэ RobeTt Ouenin gоrtiqlагi da utopik
mahiyyat kэsЬ еdiгdi. Lakin sэhчlатэ malik оlmауап elmi
чzаqgбrэпlik пiimuпэlэri da чатdrr. Napoleon Мiiqэddэs
Yelena adasmda siiгgiiпdэ оlаrkап qabaqcadan хэЬаr чеr-

614
miqdil Н, gэlэсэk diinya уа Аmеrikа геsрчЫikаsшdап чэ
yaxud Rusiya monarxiyasrndan iЬаrэt olacaqdrT, K"qmiq
franstz imperatoru biitёvliikda sэhч etmamigdiT. ХХ эsт
diinyasrnda hаqiqэtап SSRi чэ АВý hёkmтапhq еtmiglэr,
haaTda isa АВý diiпуашп ýчреr dсiчlэti hesab оlчпчr, diinya
inkigafinm арапсr meylini mэhz о miЬууэп еdir. Dahi Na-
роlеопuп Ьеlэ uzаqgоrэпliуi опа эsаslашт Н, о miiasiri ol-
duýu diiпуашп siyasi hауаtrш dtИgtiп, dэтiпdэп dэrk edib.
Lakin qeyd etmaft [яаmdrr ki, hэr сiir uzaqg<iranlik ehtimal
хагаktеri dagryT. Gаlэсау dаir Ьч чэ уа digэr hаdisэ haq-
qrnda qabaqcadan dэqiq хаЬаr чегmаk фiiп xeyli ргtlэriп
уеriпэ уеtiгilmэsi zэrчridir ki, bu da daim dауigikliуэ mэпи
qalan diinyada praktiК сэhэtdап miimkiin deyildiг. ВчпuпIа
уапа$ insan еlэ ona giirэ iпsапdш Н, о daim oz hэтэkэtlэгi-
nin пэtiсаlэгiпi qabaqcadan gсirmэуэ сэhd ediT.

2. Siyasi чzаqgбгапlik
Siуаsэt insanlann Ьiгgэ maddi чэ mэпай fэаliууэti
рrоsеsiпdэ опlапп aTasrnda miinasibatlarin tапzimlэпmэsi
fоrmаsl kimi sэсiууэlэпiт. Siyasatin fэrqlэпdiтiсi cahati Ьчп-
dan iЬаrэtdil ki, о ictimai hэуаtrп biitiin sfеrаlаппа (iqtisa-
di, sosial, mэпэй) niifuz ediT. О milуопlагlа iпsапlапп mэ-
паfеуiпэ toxunuT, сэmiууаtiп gэlасэуi, опчп sabit inkigafi чэ
xalqrn tэraqqisi хеуЁ dэrэсэdа siуаsэtdэп astlrdrr.
Miiasiг qarb эdэЬiуаtrпdа xalqlarrn чэ dtiчlаtlэriп gэ-
lасэkdэ qargrlrqlr miiпаsiЬаtlэгiпiп pToqnozlaqdmlmasma
9ох ЬоуЁk diqqat уеtiгilir. Bu tэsadiifi deyil. Masala ondadu
Н, Ьэqэгiууэt )Oil эsгiп astanasmdadrr. Нэт biT yiИllik ta-
riхdэ tiz tэkrатоluпmаz iйпi qoyuт. ХИI аsr rasionalizm,
tabii чэ sosial hаdisэlэriп dэгk olunmaslnda zakanrn rоlчпа
halledici эhаmiууэt чеrэп эsrdiг. Biitiin чаtэпdаglапп mаа-
riflanmэsini чэ опlапп dini xiirafatdan uzaqlagmasrnt elan
edan ХVIII эsr maarifgilik эsri аdlапdгrlrг. Bas kеgап аsr
neca adlandrrrlacaq? Нэг qеуdэп аwэl qeyd еtmэk lааmdrr
Н, о btitiin эwэlki уiИlliklэгdэп kёklii siirаtdэ fагqlапiт. Bi-

бl5
rincisi, kе9эп эsr atom эвridiт. Atom епегjisiпiп mэпimsэ-
пilmэsiпэ mаhz, )О( эsrdэ baqlanmlgdrr. Bu enerjinin kэgГь
nin оzЁ glm чэ texnikarun an bёyiik паiliууэti kimi sэсiууэ-
lэпiт. iНnicisi, hэmiп эsг пэiпki mэhsuldаr qiiwalэrda, еlэсэ
dэ biitiin ictimai чэ gaxsi hэуаtdа kбНii kеуIiууэt dэфiklik-
lэгi yaTadan elmi-texniki inqilab эsTidiT. UqiinctЪb ХХ эsт
пэiпki elmi-temiН inqilab, hэmgiпiп, sosial inqilab эsгidir.
DбrdtinciisЦ Ьч эsr vaЫd taTixi чэ siyasi mаkашп foTmalag-
drпlmasr ilэ mэпаlапrr. Biitiin awalki эsгlэrdа goxlu xalqlar,
dбчlэtlэт va hэttа qitэlэт diinya tаriхiпdэп kэпаrdа qalmrgdr-
lаr чэ Ьчпа gбrэ diinya tагiхiпdэ faktiki olaraq эhаmiууэtli
rоl o1mamamlqlar. HazrTH zamanda isэ biz tamamila ba9qa
mэпzэтэпi miýаhidэ edirik. Biitiin бlkэlэт чэ xalqlar Ьu чэ
уа digэг fогmаdа iqtisadi, siyasi ча mэdэпi sаhаlэгdэ amak-
daqLq еdiгlэт. Rэпgаrэпg tэdЬiгlэт hэуаtа kеgiгэп, miivafiq
benalxalq fоrчmlат, kопfrапslат, idman уаrrqlаrr tэgНl еdэп
miixtэlif Ьпэlхаlq taqkilatlar mбчсчddчr.
MilasiT пэqliууаt sауэsiпdэ biT пеgэ saat эrziпdа oke-
anlart, dапizlэri чэ qitэlэri kegib gеtmэНэ хаlqlатш mэdэ-
niyyati, аdэt va эпапаlэri ilэ tanrqlrq dtinya mапэчi sэrчэtlэ-
riпi stirэtlа mэпimsэmэуэ imkan уаrаdrг. indiki kiitlэй in-
formasiya чаsitэlэri уеr ktiTэsinin hэr hansr nciqtasinda Ьа9
чеrапlэтi gбrmауа va еgitmэуэ g0Ёnmamig imkапlаr а9lr.
KiV btittin baq чеrэпlэrэ kэsНп чэ canlr sчrэtdа Teak-
siya чеrэп planetar gtiчг fоrmаlаqdrпr. Begincisi, bu эsr бzti-
пdэ mi.ihariba, ekologiya чэ s. ртоЬlеmlэтi эks еtdirэп qlobal
siyasi рrоЬlеmlэr эsridir. Вu рrоЬlеmlэгiп mahiyyэti bundan
iЬагаtdiг ki, sosial-iqtisadi qurulugundan va inkiqaf sэчiууэ-
siпdэп asilr olmayaraq опlаг dtiпуашп biitiin tilkэlэriпэ aid-
dir. Нэmiп рrоЫеmlэт diinyanrn аksэгiууэt бlkэlэгiпiп Ъiтgэ
sэуlэri ila hall oluna Ьilэr. Дtrncrst, ХХ эsr lokal чэ iki
diinya miihаriЬэsi эsridir. МiiЬаriЬэlаrdэ milуопlаrlа insan
hэlаk olmuqdur. Таkсэ Ьеlэ biT faktr qayd еtmэk уегiпэ dii-
qэт Н, mеqа oltim эsri adlandrпlan hamin эsrdэ 140 milyon-
dan artrq insan olmtý, уiИ milуопlагlа adam yaTalanmrg va

бlб
ýikэýt оlmчgdчr.
Веlэliklэ, iyiгminci аsг qeyd etdiyimiz kimi, tiz mэzrnч-
пч va zэпgiп tarixi hadisalarina gtiтэ эwэlki эsrlэrdап kэsНп
sчrэtdэ fэтqlэпiт. О ХК аsrэ boytik паiliууаtlаrlэ уаJIаýl,
еlэсэ dэ hэIl olunmamrg xeyli ртоЬlеmlэт Ьэх9 etmiqdir. Bu
ртоЫеmlэr iizэгiпdа diýiiпэп xcyli siyasэtgi qaneedici ol-
mауап пэtiсэlаrа gэlirlэr. Мэsэlэц Аmегikа рrоfпssоru
Xantinqtonцn 9ар etdirdiyi KSivilizasiyanrn qоkш> Нtаhl
пэiпki ABý-da, hэigiпiп Ачrораdа genig эks-sэdауа sэЬэЬ
oldu. О yiraT: <Diinya siуаsэti yeni mэrhэlэуэ qadam qоуцr,
ziyalrlar gэlэсэуа dй niýbi mсiчqеlэгiпi ifada etmak фiin
9ох gоzlэmаIi оlmаdilаг. Вэzilэri tагiхiп ýопu, digатiэгi mil-
lэtlаriп Ьiг-Ьiriпэ zidd рtiпliklэгiпiп, Ьщqа sёdэ traybaliz-
miп va mondializrnin - mэпаfеуiп tэsiгi altmda olan эпэпачi
rэqаЬэt haqqrnda уаmаýа bagladrlar...>1. Bu Аmегikа ali-
mi fikтini davam еtdiтаrэk bildirfu К, biitiin Ьuпlаr пэzэrэ
9аIрш. Lakin yeni diinyada mtiпаqigэlэr iqtisadi чэ уа ideo-
loji хаrаktег dagmayacaq. <Dёчlэtlэr - millэtlэг эwаlki Н-
mi Ьупэlхаlq iqlэrdэ baqlrca rоl оупауасаq, laНn hэlledici
difurya siyasi miiпаqigэlэri miixtэlif sivilizasiyalara mэхsus
olan millаtlэr чэ qruplar arasrnda baq четэсэkdiт. Siviliza-
siya goku diinya siуаsэtiпdэ hбkmгапIrq еdасэkdiп2. Xan-
tinqton qeyd еdir Н, son iK аsr эrziпdэ qэrЬ dсiчIэtlэгi ёz
эrаzilаriпi geniqlandiгmak чэ Ьir-Ьiriпэ siyasi, iqtisadi tasiT
gёstагmэk mэqsэdilэ бz аrаlаппdа miihаriЬэlэr араrmrqlаr.
Sоучq mtihаriЬэ di,iпуаш ф hissэya aytTdr, 1аНп bugiin ha-
min ЬбlgЁ oz аhэmiууэtiпi itirmigdir. HazrTda кilkэlаriп tэs-
nifatrnr onlaTtn siyasi чэ уа iqtisadi sistеmlэriпа, yaxud inki-
gаf sачiууэlаriпа эsаslапmаqlа уох, mапsuЬ olduqlan siviН-
zasiyalar zэmiпiпdэ чеrmэk l аzmdш. ЭlЬэttа, sivilizasiyalar
qarqrlrqlr fэаliууэtdа оlsаlаг da Ьiт-Ьiтilэ yola gеtmiгlаr.
Xantinqton Ьчrаdап Ьеlэ qэпаэtэ gэlir ki, gэlэсэkdэ miina-

' Напtiпqtоп ýаmuеП Р. Le chooc des sivikuмtioTrs? R/ Соmmепиirе,

РшЬ, 1994. Jф 66
'ibia. к. zзв
б11
qiрlэr dбчlэtlэr аrаsrпdа уох, sivilizasiyalar аrаsmdа baq
чсгэсэkdiт. Xarrtinqtonun bu miilahizэlaTi bazi tэdqiqatgrla-
гrп xibusila, D.Bell, A.Bezanson, А.Fопtеп, U.Pfaff чэ baq-
qalannrn tэпqidiпэ mэгrrz qalmlgdrT. Bell bildirir Н, qэтЬ
sivilizasiyasr digar sivilizasiyalar фtiп tэhltikэ mэпЬэуi d"Ё,
апсаq аilэ va аilэ miinasibatlarinin pozulmasr фifur tэЫiikэ-
lidiг. U.Pfaff лэ7Аrd gatdmr Н, Xantinqtonun mtivqeyi tэh-
liikэli чэ sэhчdir, опчп Гrkriпсо, Xantinqton mtЬiг siyasi
hаdisэlэri diizГrir, qэrh etmiT, yalnrz tasaduГr чэ kegici hadi-
sэlэri iimчmilэgdiriг. Digэr tэdqiqаtgrlаr isa оцч bela Ьiг
пбqtеуi-пэzаrdап gibrahlandmrlar Н, ЬэdЬiпliуэ sбvq edir
va gаlэсэk dtfuryaya tutqun Ьоуаlаrlа aydrnlrq gэtifir.
Маsэlа onda deyildir К, Xantinqton бz miilаhizэlэгiп-
dэ haqlrdrr чэ уа аksiпэ, baglrcasr bundan iЬаrэtdiт ki, о еlэ
real рrоЬlеmlаrэ tохuпur ki, Ьэqаriууаtiп grlroyi hэqiqаtэп
опlапп hэlliпdэп asrlrdrг. Вэzi tэdqiqatgrlaгla rааlаgагаq
qeyd еtmэk lazrmdrr ki, bu alimin qаldrгdrф чэ miizаkiгэуэ
mаrчz qalan ргоЬlеmlэr <siйlizasiyalu уох, siyasi хаrаktеr
dagryrr. Вчпа gоrэ gэlасэk hаdisэlаriп pгoqnozlagdrnlmasr
ёz inkigaf qапuпаuуýчпluqlаппа чэ daxili mэпtiqiпэ malik
olan siуаsэtlэ Ьаýlrdrг. Siуаsэtdэ mэпаfе baqhca Tol оупаут.
Spsifik siyasi orqanizпr kimi sэсiууэlапэп hэr Ьir dёчlэt ciz
daxili чэ xarici mэпаfеуiпэ malikdiT. Daxili mэпаfе сэmiууэ-
tin sabitliyi, чэtэпdаglапп ciz fiziН va mэпэй imkanlarrm
tэzаhiir еtdiгmэlэri фiiп miivafiq zэruri qэгаitiп yaradilmasr
ilэ baýhdrr. Xarici mэпаfе isэ milli suverenliyin miidаГrэsi,
d<ivlatin <iz siyasi tasirini gепiqlэпdirmэsi ila ;атtlэпiт, Daxili
чэ хагiсi mэпаfеlэr qaгqrlrqlr эlаqэ kэsЬ ediT. Biz уаlшz ха-
rici siуаsэt mаsэlаlэriпа toxunmaqla gэlэсаk diinya siyasi
mэkашпа dаiг Ъazi nisbi рrоqпоzlаrа dаir gэldiyimiz qanaa-
ti gэrh еdэсэуik. indiki beynalxalq garaitin оzi,iпэmахsчsluýч
ondan iЬаrэtdir Н, yeni siyasi mэkапm tэgэkktilii mtihаriЬэ-
lэrdэп, еlэса da ikinci diinya miihагiЬаsiпdэп sonTa уох,
(soyuq miihаriЬэпiru> baqa gatdrф vaxidan etibaran baq-
lауrг. iНqtitЫti diinya АВý baqda olmaqla biTqiitЫtl diinya

618
i[э эvэz olundu. zэnnimizca, haaTda Ьеупэlхаlq iqlаrdэ baq-
lrca rо1 оупауап АВý+п digэr Ыiyiik dочlэtlаrlа toqqugmasr
ehtimah m<ivcudduT. Вч baxrmdanilk опсэ Qini xatrTlatmaq
уегiпэ diýэr. Orrun эhаlisi hааrdа biT milyard 300 milyon-
dan goxdur, Qinin iqtisadiyyatr cogqun sчrэtdа inkiýaf ediT.
indi Ьеlэ tэsawiiT уаrапа Ьilэr Н, gчуд Qin diinyada бz tэsi-
гiпi уаlmаýа cahd etmir.Bu hэmigэ Ьеlэ olacaqmt? Nэzэгэ
almaq lazlmdш Н, уох, vaxt gэlanda Ьч бlkэ бz siyasi maka-
шш giiпiglэпdirmауа sэу gtistэгэсаk.
ýiiЬhэ уохdчr Н, Yaponiyamn iqtisadiyyatr sabit pik-
|d9 inkigaf edir чэ diinyadakr hаdisэlатэ yalnrz iqtisadi tasiTi
ilэ mэhdчdlаgmауасаq. Qin kimi о da Ьупэlхчlq iglэrэ
bбyiik tasiT gёstэгmэk iddiasrnda olacaq.
Ачrора ilэ baýlr Ьеlэ bir ciddi сэhэti qeyd еtmэk
vacibdiT ki, Ьчrаdа BiTlaqmig АImапiуа эп qiidTэtli dбvlat
Ншi паzэrа 9а{рlr ча опчп tэsiтi getdikcэ aTtacaq. Bela
diýtinmak sadalёvhliik оlагdr Н, о <iz taTixi эпэпаlагiпi чпч-
dacaq, saНt чэ dinc оtчrасаq yа diinyada baq чегэп hаdisэ-
1эrэ laqeyd yanaýacaq. Дmапiуа indinin оziiпdэ avropadakr
iglэrа fэаl qапýrт, gаlэсэkdа isэ onun tasiri АчrораIuп
htidudlarrndan kanaTa istiqаmэtlэпэсаk. Sёzsiiz Н, пiiчэ si-
lahrna sahib оlап Frапsа чэ iпgiltэrа пэiпki oziiniin геgiопаl
mэпаfеуiпi, еlасэ dэ diinyanrn mэпаfеуiпi mtidaГra еdэсэk,
ОlЬэttэ, Ачгора ýчrаsпа daxil olan dёчlэtlэriп vahid Ьеу-
пэlхаlq siyasat уетidэсэуi qa9rlm azdlr, bununla yanaý1 огауа
aid оlап араrlсr dёчlэtlэr ilk сiпсэ ciz qeosiyasi mаrаqlапш
qоruуасаq. iпфltэта чэ Fransa бzlэгiпiп k.pпiq miistэmlа-
kэlэтi ila srx эlаqэ saxlayrrlar va 9ох ehtimal ki, hэmiп эlа-
qэdэr gоriglэпасэk чэ dэriпlэgасаk.
Rusiya ilэ Ъаýlr onu qeyd еtmэk оlаг Н, о поvЬэti dэfа
бz taTixinin эп miiгэkkаЬ dочrЁпii уаqауrr (SSRi daфldl-
qdan sоша). Нэmiqэ olduýu kimi Гrlоsоflаr, politoloqlar,
siуаsэtgilэr чэ Ь. опuп gэlэсауiпэ daiT miixtэlif nisbi рrо-
qnozlar irali stirtirlаr.
ЭlЬаttэ, yeni Rusiya hэr gеуdэп эwаl, diinyada oz уе-

б19
rini чэ бziiniin inkigaf уоluпч miiаууапlэqdiгmэlidiт. О гч-
siyanrn mэпаfеуiпi mtьууэп еdэп dovlat idеоlофуаýша mа-
lik olmalrdrr. Вu ideologiya ёlkэпiп iqtisadi potensialrm,
опчп insan, demoqrafik чэ s. геsчrslапш еlэ aydrnlrqla ifаdэ
etmэlidir Н, Ьчпа miivafiq olaraq iqlэпiЬ hаагlапап хагiсi
siуаsэt xatti rus dKivlэtinin Ьупэlхаlq iglэтэ tаsiгЫп genig-
lапmэsiпi tэmiп etsin.
Nаhауэt, zэif inkiqaf etmig оlkэlэri эhаtэ еdэп <<фtiпсii
diinya>> ilэ Ьаф mtilаhizаlэгimizэ kеgэk. Нэmiп iilkэlэт 9ох
gэtiп чэziууэtdэdir, elmi kapitaldan mэhтчmdurlаr, bunsuz
isэ iqtisadiyyatm inik;afr aýlasrýmazdш. Опlаr informasiya
азftяпlпа malik dеуildiг, Ьч olmadan хаlqш giiчruпчп чэ
mэпlik giiчruпuп fогmаlаqmаsr qeyri-miimkiindtir, mэdэ-
niyyэtinin поrmаl inkigafi tэmiп еdilэ bilmaz. Нэmiп olky
lэгdэ hэуаt sэйууаsi а9аф dtýiiT, milyonlaTla insan aclrqdan
чэ хэstэlikdэп оltiг. Опlаrrп inkigaf etmig ёlkэlэтэ Ьогсч аr-
trr чэ Ьчпчпlа baýh hэmiп ёlkаlэгdап asilr чэziууэtэ
diiqiirlэr. Аmегikа alimi D.Bellin Ьеlэ bfu diizgtin fikгi ila rа-
alagmaq olar Н, <<yoxsul оlkэlэт агаsшdа Afrika уеgапэ qi-
tэdiт ki, эhаliпiп чэziууэti 80-cr illэтdэ (ХХ аsг - М.Э.) 70-ci
illэrlэ mtiqафэdэ pis чэziууэtdэ оlmugdur. 90-cr illэrdэ is
(ХХ аsг - М.а.) 80-cr illэrlа miiqауisэdэ daha pis чэziууаtdэ
olacaqdш>l.
Latrn Amerikasr оlkэlаriпdэ dэ miirэkkаЬ чэziууаt па-
zаrэ 9ацрш. Вrаziliуапш gбтkэmli politoloqlanndan Ьiгi
sayrlan J.SaTney уаат Н, Latrn Amerikasr ёlkэlэri tiсаrэt
sahasinda, texnikanm inkiqaflnda rэqаЬаt qabiliyyэtli mэh-
sullапп Ьuгахrlrqшdа gегi qаlrrlаг. ffr baglrcasr Ьuпdап iba-
rаtdir ki, эhаliпiп эksэriууаti Afгikada olduýu Нmi yoxsuI-
luq iginda уаýаyrr. Lattn Ameгikasrnda hаlэlik АВý hбk-
mrапlrq ediT, lakin Ьч о dеmэk deyil Н, gэlасэkdэ чэziууэt
dэуigmауэсэk.
ОrаЬ dtinyast da sakit чэziууэtdэ deyil. Fэlаstiпlilэrlа

' ВеП D.V. Afrique au{ela del'an 2000 R. Соmmепиiте. Pmis, 1995
JФ69. р. 5

620
izrаillilэriп daim toqquýmasr tэsdiфэуiт Н, gэгgiпlik осаф
asanllqla lэýч olr,nmayacaq. ЫэliНэ, tэsdiqlэmаk оlаr ki,
diinyadakr miiasir siyasi situasiya )Oil эsrdэ biitiin diinya
siyasi mэkашпdа чэ Ьlmэlхаlq miiпаsiЬэtlэтdэ kiiНii dayi-
qikliklагэ gэtiтiЬ glxaтacaq bazi hаdisэ чэ рrоsеslэri рго-
qnodaqdrrmaýa imkan уаrаdrr. AydrndrT Н, bu proqnozlaT
ehtimal хаrаktеri dagr5nT, dtinya istэг-istаmэz miiтэkkэЬ чэ
gохсэhэtlidiт, еlэ hаdisэlаr bag vera Ьilэг Н, hэг hansr uza-
qgtiTэnliyi tэkzib eda Ьilэг.

3. Uzaqgбronlikda siyasatin rоlч

hэr biT siyasэtgi бz siyasi fэаliууаtЫ qabaqcadan хэЬаr
vermak qabiliyyatina malik olmalrdrr. Siyasэtgi smaqdan
kеgiгilэп чэ sэhч metoddan istifadэ еtmэmэlidiг чэ Ьuпа
haqqr da yoxduT. О dёчIэtiп ona hачаlэ etdiyi milуопlагlа
insann hэуаtrпа cavabdehdiT, Ьчпа gёга Ьu чэ уа digаr qa-
rаr qаЬul еdапэ qэdэr gahmatgr kimi, эwэlсэ, biT пе9э gediq
hеsаЫаmаlt, mэhz Ьчпdап sоша бziiniin hэr Ьir qэrаппl
gotiir-qoy еdэrэk fэаliууаtэ baqlamalrdrT. Xeyli siyasэtginin
iасiэsi bundan iЬаrэtdir ki, бz dёчlэtiпiп пэ daxili, na dэ ge-
osiyasi manafeyi haqqrnda azda olsa tэsаwtirэ malik оlmа-
dф halda dфiiпiilmэmiq, hэddiпdап artrq tэlэsik hэгэkэt
edir чэ пэtiсэdа Ьu da onrrn tэsiriпiп (niifuzunun) azalmasl-
па, yaxud dёчlэtiп daýrlmasma gatiгib 91хапт.
Siyasэtgi sоуцq miihаНmэ qаЬifiууэtiпэ чэ hэssаs-
hэrатэtli qаlЬэ malik olmalrdrT. О, emosiyalardan deyil,
hёkmап tagakkiil tapan Teal situasiyadan grxrq etmalidir.
Siуаsэtgi romantik deyil, Tealistdir va iiz qагапш sаrt gегgаk-
liya чуýчпlаgdrrmаф Ьасаrmаhdtr. Вu о demэkdiT ki, bi-
гiпсisi, dcivlatin daxili situasiyasrm, iqtisadi qtidTatini, siпГr
miiпаsiЬэtlагiп уеrlэqdirilmэsiпi diizГun milэууэпlэgdirmаli-
dir; ikincisi, dочlэtiп geosiyasi mэпаfеуiпi Ьа9а diigmэlidir.
Маsэlэп, boyiik dочlэtlэг biT сiir, Hgik dочlэtlаr isэ baqqa
geosiyasi mэпаfеlаrа mаlikdiгlэт. Qox kigik dочlэtlэгiп bag-
grlarr diinyann siyasi рrоЬlеmlаriпi hэll etmak iddiasrnda

62|
ola Ьilmэzlэт. Bбyiik d<iчlаtlэriп Ьаqgrlап бzsiуаsi hэrэkэtlа-
rini qabaqcadan gбrmэуэ qadiT deyilsa, <iz dочlэtiпiп iqtisa-
di va digэг imkапlаппr пэzэrа abnrTsa son пэtiсэdэ hэr geyi
itirm_ig оlчr. Biitiin hallarda uzaqgёranlik zэтчridiт чэ
dфiiпiilmэmig addrm atrlnramalrdш.
Siyasi чzаqgбrэпlik varisliklэ xeyli baýlrdrT. Сэmiууэ-
tin sahit inkigafr эпапаlэriп, аdэtlэriп va s. gtizlэпilmаsiпdэп
9ох asrlrdrr. Maddi va mэпэчi sаrчаtlэгiп паsildэп пэslэ Ьэхq
edilmasindэn kэпаrdа camiyyatin sabitliyi aýlasrýmazdrr.
Dёvlat, siyasi lidеrdэr oz хэlэflэriпiп уагаtdrqlап пэ чаrýа
hаmrsrш daim тэdd еdiтlэr, опlап tэпqid еtmэklэ yeni siyasi
miiпаsiЬэtlэг уаrаtmаýа Ьаqlауrтlаr. Мэsэlэп, ABý-da siya-
satin sabitliyinin sэЬаЬlаriпdэп biri bundan iЬаrэtdiт Н, ha-
kimiyyatэ gэlап yeni pTezident sэlэfiпi heg vaxt tanqid etmiT.
Yeni prezident оziiпdэп awalkina haqq qаzапdtrаrаq ёz
siуаsэtiпi hэуаtа kеgiтmэуа baqlayrT, Ьu хэtt isэ эsliпdа keg-
rnig ргеzidепtiп siyasэtinin davamrdrT, ona gкiгэ ki, ABý-rn
biitiin prezidentlэrinin iimumi mэqsэdi bfubir - Amerika BiT-
lэ9mi9 ýtаtlагrпш mэпаfеуi. Yeni prezident Ьu mэпаdа бz
dочlэtiпiп geosiyasi mэпаfеlэгiпэ aid Ьч чэ уа digэr qэrаr
qэЬul еtmэkdа 9эtinlik gэkmiт. Ela hэmiп оlkаdэ prezident
segНlari эrэfэsiпdэ pTezideTrtliyэ паmizэdlэr arasmda ciddi,
ьэzэп isэ sart ittihamlaTrn sэslэпmэsi da mtivcud шапаfеdэп
irаli gэlir.
Rusiyada, sопrа isэ SSRi-dэ чэ Ьэzi digэr бlkэlэrdэ va-
гisliуiп mбчсud olmamast dэfаlагlэ xeyli siyasi katakЁaTrin
(gcvriliqlaгin) sэЬэЬi Hmi grxrq etmiqdiг.
Siуаsэtdэ populizm, uсчz gбhrаt qazanmaýa сэhd
boytik ауапчеrir. ТэсгiiЬэ g<istariT ki, Ьеlэ mcivqe aytoritar
хаrаktегli kigik iilkalarda daha 9ох пэzэrэ 9аrрт. Siyasatdэ
gбhrэt qazanmaq, ёztinti кэЬэdilаqdirmэk> sэуlаri yalntz чэ
yalnrz hаkimiууэt hэгisliуiпiп tэzаhiiriiпdэп bagqa Ьir gey
deyildiT, эlЬэttа, Ьеlэ hal taэssi.if Н, miЬууэп boyiik dбчlэtlэ-
riп siyasi pгaktikasrnda da mcjvcud оlчr. Эsil siyasatgi ёz
fэаliууэtiпdэ Ьu чэ уа dijar siyasi qэrаг qэЬчl еdэrkап axlaqi

622
mаhiууэt kasb еdэп Ьеlэ Ьiг kэlоmr гэhЬэт tutmalrdrT: (Yiiz
dэfэ ol9, Ьir dafa big>. LaHn еlэ Ьigmэk lazrmdrr Н, bundan
чэtэпdаqlаr, xalq va biitiinliikdэ dovlat udsun, сэmiууэtiп
miiэууэп qismi, biT qTup iizvii уох. Вах Ьчпа gоrа dэ zэппi-
mizсэ, hэr biT insan gбrkamli дlim, Ьstэkат, rаssяm ola
bihnadiЯ kimi asl gотkэmli фаsэtgi dэ ola Ьilmэz. BiT sбzlэ,
эsl Ьёуf* siyasatgi xalqrn mэпаfеуiпi, dtivlэtin mаrаqlапш
эks еtdiтэп tагiхi й qoymalrdrT. Aristotelin bela Ьir kэskin
xaTakterli kэlаmrш qeyd etmak уеriпэ dtigэr: <dбчlэti саппэ-
tэ geviTan nadiTsэ, еlэ сэhэппэmэ 9ечiтэп dэ odur, уэпi siya-
sэtdiо>. Siуаsэtgilэr dэriп эхlаqi mаhiууаtlэ sэсiууэlапап bu
miidrik mtiddaanr oz fааliууэtiпdэ daim гаhЬат tutmalrdrT,
Наmiп fikirdэ siyasi чzаqgбrэпliуiп бziiпэmэхýus mауаsl
ifada оlшmчýduт. Нэr hanst insan timчmiууэtlэ dеsэk, siya-
sэtgi ola bilmaz. Siyasat реýэ чэ уа ixtisas deyildir, xiisusi
qabiliyyэtdiT, istedaddrT. Еlэ Ьir tэhsil осаф yoxdur Н, siya-
sэtgilэr haaTlasm. Siуаsэtiп tехпоlоgiуд5rпl, siyasi еIm ча s.
tiуrэпmаk чэ ёуrэtmаk olar, lakin insana adekvat qэгагlапп
qэЬul olunmaslnl сiутэtmэk чэ siyasi faaliyyэtin паtiсэlэгiпi
qabaqcadaq хэЬэr чеrmаk gэtiпdiт. Gбrkэmli alim чэ уа
Ьэstэkаr песэ istedaddшsa, siyasэtgi dэ еlэ istedaddrг.
Вэqат tагiхiпdэ mcivcud olan xeyli imргаtогlапп, kral-
1апп, рrеzidепtlэгiп, dочlэt Ьаg9rlапшп az bi qismi gбr-
kamli siyasэtgi hesab оlчпчт. Gcirkamli siyasэtgi va dсiчlэt
xadimi olmaq iigtin tarixi gaTait zэrчrэtdir, baqqa sбzlэ, еlэ
miistэsna qаrаit К, Ьu zaman taгixida ani dбniiq уаташт va
Ьэgагiууаtiп gэlэсэk inkigafina bёyiik tэsir gоstэгiт. Bela mэ-
qamda biitiin mапасlэri aradan qаldrгmаýа, dбйlэtэ гэhЬэr-
lik еtmауэ, сэmiууэt tizчlэriпiп hаml 5цlц1 manafeyina чуýuп
galan sabitlik уагаtmаýа qadiT lider tэzаhiir edir. Аугr-ауrr
оlkэlатiп tагiхiпdа Ьчпа Ьэпzэг hаllаr az deyil.
ýЁЬhэsiz, boyiik siyasi xadim чэ dочlэt baqgrsr olmaq
iigiin yalnrz tагiхi gэrаit kifауэt deyildiг. Таriхdэ ela mа-
qаmlаr оlmчqdчr ki, dэriп sosial чэ iqtisadi dэуigikliklаrэ
ciddi ehtiyac duyulmuqdur, laНn iпsапlаr bu dэуiqikliklэri

62з
baga gаtdumsq фiiп gбгkэmli dtiчlэt;аdimlэгiпэ malik о1-
mamrglar. Веlэ maqamlar da оlmчgduг Н, Ьu dэуiqikliklэгi
hэуаtа kеgiппэk фifur movciid dсiчlэtа dауэrsiz siyasi lidетlэг
rэhЬэrlik еtmiglэr, пэfiсаdэ саmiууэt iflasa чýrаmrgdrг. Вuпа
gоrэ siyasi lideT, gоrkэmli insan olmaq фtiп dаhiуапэ афIа,
dэriп тэkауа, uzaqgcirэnlik istedadrna, Ьёуаk, ptin чэ mэ-
suliyyatli чаzifэlагi hayata kеgiппэk mэqsэdilэ xtisusi ali
kеуfiууаtlэrэ malik olmalrdrT. О tэhsilli, qэtiyyatli, сэsаrаtli,
prinsipial olmalr чэ qэrагlапп qabulu чэ опu уеriпэ yetiT-
mak tigiin masuliyyэti ёz iИэтiпэ gбttiTmakdan qогхmаmаlr-
drT.
Siуаsэtdэ uzаqgбrэпlik taktiki чэ strateji хагаktеr da-
grуrг. Вu о dеmэkdiт Н, siyasatgi yaxrn чэzifэlэгi izlаmэklэ
uzaq шэqýаdlэri dэ diqqэtdэп уаупdrmаmаlrdrr. Вuпа g<iгэ
о tiz siyasi fэаliууэtiпiп ёlkэ iigiin эhэmiууэtli пэtiсэlэrlа Ьа-
qa gatmasma galrgmalrdrr, ёlkэsiпiп mэпаfеуiпi digэr бlkэlэ-
гiп manafeyindan уiiksэk tutmalrdrг. Вiг misal gаtiгmэk уе-
гiпэ diýar. Almaniya kапslеri Вismагk Almaniyanr Ьirlэg-
dirmаk qэтаппа gэliт, lakin frапstzlапп tэhliikэsiпi aTadan
qaldrгmaq zэтuгэti ila tИэqiт чэ о galrgrT К, qэsdэп Frапsа
ilэ kussiya аrаsmdа miihагiЬа bag versin, miihаriЬэdэ ud-
ýlш чэ zоrаkr yolla daýrnrq halda olan biitiin alman dбчlэt-
lаriпi birlagdirsin. LaHn Вismаrkrп оrduпuп hэrЬi эmэliууа-
ta haaT olmasrna inamr уох idi. Buna gёrа 1870-ci ilin iyu-
lunda mtiqavira zamanl опа Prussiya kralr ilэ Frапsа diplo-
mаtlпrп sohbatinin mэtпiпi taqdim etdilэT ki, Ьuпu imzala-
sm, lаНп о hаrЬi паzirdэп чэ baq qэrаrgаhп rэisiпdап ýоrч-
guT Н, Prussiya огdusu miihаriЬауэ hаагdrгmr? МiisЬэt са-
vab аlап Вismагk hэmiп mэtпi еlа rеdаktэ edir Н, mэtЬuаt-
da tеlеqгаm fогmаslпdа пэzэrэ gаrрsп чэ fTansrzlarda kэs-
kin etiraza sэЬэЬ olsun. Веlэ da оluг. Frапsапlп imреrаtогu
III Napoleon tэhqiг olunmug чэziууаtэ diigtir. 1870-ci il iyu-
lun 19-da Fтапsа Ргussiуауа miihаriЬэ еlап etdi va tеzliklэ
mэýluЬ oldu. Вismаrk oziiniin пэiпki taktiki va еlэсэ dэ stга-
teji mэqsэdiпэ nail oldu: Fгапsапt dаrmаdаýrп еtmэklэ о

бz4
Almaniyanr biTlэgdiTdi. Siyasi (чэ hаr сiir) uzаqgоrэпlikdа
taгixi tэсrtiЬэпi пэаrэ almaq vacibdiT, awalki xЁsusi sаhчlэ-
гi чэ sэlаflэгiпiп sэhчlэгiпi tэkтаr еtmэуэ yol чеrilmэmаlidir.
Lakin эsliпdа Ьч tэсгiiьэ az hallaTda пэzэrэ аlrшт чэ iьrэt
dэrsi gоtiiriilmtiг.
BiT мizlэ, фаsэt чэ uzaqg<irэnlik biT-birila slx эlаqэli-
diT. О siyasэt daha effektlidiI Н, hаzтН чэziууэti diizgiin
qiуmэtlапdiгiт, kegmiq tэсЁЬэdэп istifadэ edir, sosial, siyasi
чэ iqtisadi fепоmепlэriп biitiin miiтэkkэЬliуiпi паzэтэ alrr,
qэЬчl еdilэп qэrаrlапп miimkiin паtiсаlэгiпi qabaqcadan
хэЬэr чегiг. Bela siуаsэt саmiууэtdэ sabitliyin qararlaqmasr-
па, опчп sosial tэrэqqi yolu ilэ iтэlilэmэsiпа imkan уаrаdrr.

625
 isтiвдпа oLuNMuý оDавiуудт
l, ДЬdullауеч O.Z. Dil, siyasat, sosial tэгэqqi. В,, 1985.
2. Абрамов Ю.К. Американская партийная модель. США:
экоtlомика, политика, идеология, 1992, J\Ъ2.

3.Амелин В.Н. Социология политики. М., 1992.

4. Алмонд, Пауэлл Д.Ж., Стром К., [алтон Р. Сравни-
тельная политология сегодня. М,, 2002.
5. Днуфриев Е.А. Социальный статус и активность лично-
сти. М., 1984,
6. Ант,о.llогия. Kyll ьтурологической мысли. i-,4., 1 996.
7. Алорно Т. L{збранtlь]е произвеления. t\4., l999.
8. Арон Р. Этапы развиl,ия
,соtIиоJtогической мыс.ци.
р1,, 1993.
9. Авдеев Р"Ф. Философия инфорштационноir цивиJIизации.
м., 1994.
10. Андрианова Т.В., Уваров А.И. Ввеление в глобальное
мировоззрение. М., 2000.
11. Аристотель. Политика. М., 1985.
12. Баталов Э. Политическая культура coвpeмeнHol,o аме-
риканского обц{ества. М., 1q92.
I3. Берляев Н. Философия неравенстт}а. М,- 1990.
14. Берляев Н.А. Самопознание, М., l990.
15. Берляев Н.А. О назначении человека.IVt., 199З.
t6. Бенвенист Э. С:lоварь индоевропейских социальных
терминов. М., l995.

626
l7. Белл Д. Грядуrцее постинryстриаJIьное обrцество.
м. 1993.
18. Блоrцедr Ж. Политическое Jшдерство. М., 1992,
19. Бодrер А. По.гшмческЕtя культ}aра общrcтве и ее обуслов-
ленЕости. По.rштология вчера и сегодrя. М., 1 990.
20. Борисов Л.П. Политология. Учфное пособие. :

м., i996.
21. Бро Ф. Политология. Вьш. второй., М., 1990.
22. Бро Ф. Политическм наука. Поrпrтология вчера и сего-
дrrя, М,, l990.
23. Бурлье П. СоциологиJ{ поjштики. М., l993.
24. Бучилов II.Ф., Чумаков А.Н. Философия. М., 2001.
25. Василенко И.А. Политические процессы на рубеже
куJътур. М., 1998.
26. Васи.irеIпсо И.А. .IIдапог IIIвиJIIвшцпr: социоIryJътурЕые
прблелrш пол{ти.Iеского партнерсгва. М., l 999.
27. Василепко И.А. Политическая глобалистика (уrебное
пособие). М.,2000,
l8. Вассоевич А.Л. ýховньй мир нардов классического
Востока. сПб., Алетейя, 1998.
19. Введение в
политологию. Учебное пособие под ред.
К.С.Гаджиева. М., l 995.
i0, Введение в философии. Под ред. И,Т.Фролова в дву(
томах. 1989.
,1. Вебер М. Избранные произведениJI. М., 1990.
,2. Вебер М. Избранное. Образ общества. М., 1994.
3. Вебер М. Политика как призвание и прфессия.
м., i990.

627 а
34. Гаджиев К.С. и др. Философия власти. Под ред,
В.В.Ипьина. М., 199З.
35. Гаджиев К.С. Введение в геополитику. М., 1998.
36. Гадэltнев К.С. Полrтическчш на!ка. М., 1995.
37. Гаджиев К.С. Политология. М.,2002.
38. Гараджа В.И. Религиоведение. }t4., 1994.
39. Гаралжа В.И. Социология религии. М., 1996.
40. Гачев Г.Д. НационаJIь}ъlе образы мира. М,, 1998.
41. Галкин А.А., Рахимир Р.Ю. Консерватизм в прошлом
и настоящем. М., i992.
42. Гирусов Э.В. Основы социальной экологии. М., 1998.
,$3. Гуrrшлев л.tt История rподей и исtория приро.щI.
м., 1993.

44. Граус И. JIlтщrость как сощ.IаJъlъй комлонент власти.

м., l990.
45. Гражланское общество. М., 1994.
46. Гринстаин Ф. Личность и политика. Социапьно-
политические науки. 1991, N910.
47. Дарендорф Р.О. О будушtем партии. Полито:tогия вчера
и сегодtlя. М., 1990.
48. Щемидов А.Н., Федосов А.А. Основы политологии, М.,
l 995,

49. fiемократия, ограниченнzuI фальсификациями, М.. i995.

50. [енисов А. Политическая культура. Международная
жизнь. 1990. N910.
51. Щеррила Ж. Постсовременное состояние. М., 1994.
52. ftкемс Щ. Мнсгообразие религиозного опыта_ М., ] 994.

628
53. !дунусов А. ПолитическаJI культура: концепту.lJIьные
аспекты. Социаrьно-политический журнал. М., 1994.
Nsl 1-12.
54. Щмптров О.А. Соотношение понягий по:ш.Iтической и
государственной в условиlгх формирования гражданско-
го общества, Государство и право. l 994. Nsl.
55. Щаган М. Легитимность режимов и кризис. Социологи-
ческие исследоваfiия. М., 1 994, }{Ol 0.

56. Элементы теории политики. Ростов-на-[ону, 1990,

57. Ерасов Б.С. Культура, религия и цивилизация на Вос-
токе. М., 1990.
58. Ерасов Б.С. Социальнzlя культурология. М.,2000.
59. Ohmadli С. Сэmiууэt, siyasэt, ideologiya. Bakl 1997.
60. Зеркшп fi.П. Основы политологlдl. Роgтов-на- Дону.
|997,
61. Зиповьев А.А. На пуги к сверх-обществу. М,, 2000.
62. Зыбайлов Л.К., Шаrrински В.А. Постмодернизм.
м., l993.
63. Zeynaddin Hacryev. Dэrslik. Bakr, 2001.
б4. Кагап М.С. Философия куJьтуры. СПб., 1996.

65. Качанов Ю. опыты о поле политики. М., 1994.

66. Качаrrов Ю. Политическая типология: структурирова-
ние политической действителъности. М., 1995.
67. Карrryшин И. Искусство и религLIJI. М., 1991.
68.Кинг trL, Шнаlцер Б. Первая глоба.гьная рволоция. М.,
199l.
69. Козлов OJL Развитие идеологий и социаJьные конфiплсгы.
М.; СоциологIr.Iеские исследошtшш, 1993, Ns4.

629
70. КоцститFrиоtlЕое (государственное) trраво зарубежньж
стрш.Отв. ред. Б.П,Страшун. том 1. М., 1993,
71. Кравчепко И.И. Концепции граждаfiского общества в
философском развитии. Политические исследования.
199l, Jф5,
72. Краснов Б.И. Теория власти и властных отяошений.
Социаьно-политический хсурна_гl . |99 4. N93 - б.
73. Кривоryз tl.M. ГIо.цито:rогия. М, 200l,
74. Изенсес И. Государство. Весiнrж,МГУ, Сер. 12. 1992, Nф.
75. Ильпн И.А. О мопархии и республике. Вопросы фило-
софии. 1991, Jф5.
7б. I4льин М.В., Кова.гlь В.И. JIитrость в поJмтике: кtо играет
корля? По.lп.tтическое исследовашае. М., 1991, Nф,
77. Ильенков Э.В. Философия и культура, М., 1991.
78. Иноземцев А.А. За пределами экономического общест-
ва. М., l998.
79. imanov H.R., A.Ohadov, N.Ohmadti. Etпik dinlar чэ
dtinya diniari. Bakr. 200З.
80. imапоч H.R., A.Ohadoy. Оrtа эsr isiam gаrqiпdэ falsafi
fikiг. В., 1998. :

81. История политических и правовых учений: хрестойатия.

Сост. В.А.Воротимин, И.Ф,Мачин. М., 1996.
82. История политиIIеских и правовых уrений. Под ред.
о.Э.JIеliста. М,, 1 997.
83. Лафонтен Р. Общество бу-лушего. М., l990.
84. Ле Тофф Ж. l]ивилизация средневекового Запада.
м., 1992.
85. Лешкевич Т.Г. Философия. N4.,2000,
86. Лотман Ю.М. Культура и взрыв. Тaшин, 1992.

б30
87. Лузан А.А. Политическая жизЕъ общества: вопросы тео-
рии. Киев. 1989.
88. Макареrжо В.П. По.rитическая философия. Ростов-на-
.Щону., l992.
89. МакиавеJIли. Госуларь. М., 1990.
90. Мандел Э. Влас,гь и деньги, М., 1992.
91. Макеев А.В. Полrгология. Учеб. пособ. М,,2000.
92. Мангейм К. Идеология и угопия. М., 199l.
93. Марщrзе Т. ОдномФ}ъй человек: исследование идеологии

развитого инrygгриа;шtого обlцества. М., 1 994.

94.Матц У. Irlцеология Kitк детермияант?t поJIитики в эпоху
модерна- Политичесlсtе исследования. |992, Nql -2.
95.Матвеев Р.Ф. Т'еоретическаrI и практиtlескzul поJп,Iтоло-
гия. М., l994.
96. МеждуrrФоднм безопасностъ, раtоружение. М., 1994.
97. Мепьник В.А. Политология. М.,2002.
98. Митрохин Л.Н. Философия реJIигии.
99. Мир философии. II ч. Человек, Общество. Культурв. М.,
1991. м., 199з.
t00. Maqsad Sаffагоч. insan чэ саmiууэt haqqrnda dtigiiпсэ-
lэr. Bakr. 2000.
t01. Mэcid Ol'andiyev. Siyasi elmin рrоЬlеmlэri. Balo. l998.
.02. Macid Ofandiyev, Аzаr ýiгiпоч. Sosiologiyanrn пэzаri
рrоЬlеmlэri. Bakr, 2001.
0З. Macid Ofandiyev. Siyasi va hiiquqi tэlimlаг tarixi.
Bakr.2002.
04. Мухаев Р.П. Пошлтология. М.,2003.
05. На перепуIье (Новые вехи). М., 1999.

06. На путлс постмодернизма. М., 1995,

63l
107. Новая постиндустриальнаJI волна на западе. Под ред.
В.Л.Иноземцева. М. l999.
108. Новыс политические и общественЕые организации
(1987-1991 г.). ч. 1,2,3. М., 1992.
109. Nabiyev F. Siyasi tэfэkk0r. Bakr, 2003.
110. 0рлова И.Б. Евразийская цивилизацшI. М,, 1998.
111. Одиссей. Человек в истории. Личность и общество.
м., 1990,
112. Общеотвенно-по,читические науки. М., 199З, Jt4.
Основы современной философш. Са:пст-Петербург, 200 1 .
113. Основы IIолито-J-Iогии: курс лекций. 1-Iод ред. В.II.Пуга-
чева. М., 1992.
114. Основы политической науки. Учебное пособие. llод
рел. В.I1.Пугачева, ч. l. М,, l99З.
115. Очерки современной политической философии Запада.
м., 1993.
116" fIанарин А.С. Философия поJIитики. М., 199б.
117. Панарин А.С. Политология, М,, 2000.
118. Парламенты мира. М., 1994,
119. Пивовоев В.М. Миф в системе к}цьтуры. Петроза-
водск.199l.
l20. Политическая система общества. Социально-полити-
ческие науки, М., 199l, }ф5.
l21. [Iолитология и совреIчrенный по,цитический процесс.
Ред. Кол. Антонович |I.И. и др. М., l990.
122. Политическая cLIcTeMa: tsопросьi демократии и caNIL,t-

управления. М,, l988.

123. Политология вчера и сегодня. М., 1990.
l24. Политология в вопросах и ответах, М.. 1994.

бз2
125. Политология. Гаджиев К,С. и др. М., 1995.
|26. Политическая теория и политическая практика.
м., 1990.
127. Политология. Под ред. Т.В.Полуниной М., 1996.
128. Политология: Энцик_попедический словарь. Под ред.
Ю.М.Аверьянова. М., 1 993.
129. ПолитологиJI. Под ред, М.Н.Марченко. М., 1999.
130. Проскурин С.А. НационаJьнш безопасность страны:
суIIЕость, стр},кгура, шуIи у(репленшI. М., 1993.
131. Пугачев В.П., Соловьев Д.И. Введение в поJIитоло-
грrю. М.,200З.
I32. Политическое лидерство и политический пJIюрализм.
Общественные науки. М., 1990, Ml.
133. Проблемы формирования грая(данского общества. М.,
1993,

l34. Пушкарева Г.В. Партии и партийные системы: кон-

цепция М,Щюверже. Социально-политический журнаJL
М,, 1993, Nq9-10.
t35. Hriyev А. Siyasi strategiya чэ milli tэhlчkэsizlik рrоЬ-
lemi. Bakr,2002.
[36. Религия и общество. Хрестоматия по социологии рел1I-
гии. Под ред. В.И,Гараджи. М., 1996. ч. 1-11,
l37. Разлогов К.Э. Фсtlомен массовой культуры. Ежегод-
ник, Вьш. 1., М., 1990.
38. Рзаев А. История поJIитических и правовых уrений в
Азербайдтtане. Баку. 2000.
39. Резник Ю.М. Гражданское общество как феномен ци-
вилизации. М., l99З.

633
140. Роль и место Азербайджанского парламентаризма в
разJIиIIньD('полимческих системаt. Кяига первм. Баку.
|991.
141. Ромаповский Н.Б. Политические партии и партийньiе
системы.Iи., 1990,
142. Рябов А.В. Легалtьность и легитимность власти. Поли-
тические исследокtЕш. М., l994, N92.
143. Росенко С.И. Социальная дифференчиация современ-
ного аil,Iериканского общества. СПб. 199б.
l44. Саншстебан Л.С. Основы поrп.rтической науки.
м., l992.
145. Сахаров Н.А. CoBpeMeHHarI IионополитиlIеская эJIита
сшА. м., 1991 .

146. Семенов В.Л. Ir{ассовая культура в современном Iчlире. l

1991,
|47. Социальные отношенIш и политические партии. }

N,{., 1992.

148. Сорокин П.А. Человек. Щивилизация. Обшество.

м.. 1992. l

149. Социальныс идеалы и политика в меIuпоцемся мире.

М., 1992. l

150. Соколов Э.В. Понятие, суlщrостъ и фркцша куJьтуры,

М., 1990. t

151. Сморryнов Л.В. Современная сравнительпаJI попито-

лоl-ия, М.,2002.
l52. Современные зарубежньiе конституции. IvI., 1992_
l53. Спиркин А.Т. Фи:tософия. М.,200l,
1992.
l
154. Токвнль А. !емократия в Америке. М.,

634
 Туров И.С. Общество как социмьная система.
]оциапьно-поJIитический журвал. М., 1 994, Ns 1 2.
X.N.Tusi. Oxlaqi - nasiri, Bakl, 1989,
Теория и жизненньй мир человека. М., 1993.
Татунц С.А. Насryпит Jtи (очеЕь нациоЕализма?>.
l., l998.
fерин В.П. Этот телевизшонньrй мир. М., 1992,
lойнби А" Щши.,пвшця перед судом иgюрии. М,, 1995.
Dшrиков Б.З. Неощдлш,r и зrшадfiц IryJbTypa- М.. 199З.
Dедотов Л.Н. Массовая информация. М., 199б.
Dилософский энциклопедический словарь. М., 1 983.
)илософия. Под ред. Лавриненко В.Н. М., 2002,
DpaHKС.А. ffуховные основы общества. М, 1992.
Dромм Э. Психоанаиз и релиI,ия (иметь или быть?).
'., 1990.
)ромм Э. Бегство clT свободы. М., 1990.
'аlsаfэ. Dэrslik. Рrоf. F.Rаmаzапочuп rэhЬэгliуi чэ rе-

lаktэsi altrnda. Bah. l997.

Кабермас Ю. .ЩемоrЕатия. Разум. Нравственностъ,
,л., |992.
айек Ф. Пагубная са}Iонадеяннос,гь. М., 1992,
ерман М. Стиль лидерства в формировчlнии внешней
,опитики, Поrмтические исследовiшия. М., l991, Nsl
швилflзациlI и культура.Наущruб zшьманах. Под ред.
.С.Еролова. Вьш. l-З, 1994, 1995, 1996.
,ганков П.А. Меlкдунардные отношения,М., 1 996.
Iапиро И. Щемократия и гршцанское обцество. По-
цтические исследования. 1992, Ns4.
аран IL Сравшлте.lъная поJIитоjlогия,ч. II.N'I., l992.

635
176. IIIвартсепберг Р.Ж. Политическая социология, ч.
м., 1992.
177. Шпепглер О. Закат Европы. М., 199З.
178. Шмачков Т. В мире партий. Политические исследс
HtM. |992,N91-2.
179. ýiгеliуечН., Оhmаdоч О. Politologiya. Dэгslik. Bakr. 19;
180. ЭлемеЕты теории ilолитики. Перевод с польского. t
тов-на-,Щону. 1990. !

181. Юсиф Рустамов. Философия. Баку. 1998. l

182. Яковец Ю. ИсториJ{ цивилизаций. М., 1997.

183. Ясперс К. Смьiсл и наsЕачение истории. М., 1991.

Qapa imzаlашЬ 18.01. 2008.

Sayr 300. Нэсmi 39,7 9ар чэrсqi.
Fогmаtt 60х84 1/ro, Оlа nov kафz
Qiуmэti mtiqavilэ ilэ.

ДzТU - пап matbaasi. Н. Cayid pr. 25.