Kiedy zaczyna się

historia zegarków?

Maksymilian Juszczak
 PRAWA NATURY WYTYCZYŁY KONKRETNE CYKLE ŻYCIA ROŚLIN I ZWIERZĄT, A CZŁOWIEK
ZAOBSERWOWAŁ W TYM PEWNĄ KONSEKWENCJĘ I ODKRYŁ, ŻE BIEG CZASU ZATACZA KOŁA,
KTÓRE POZWALAJĄ NA PLANOWANIE DALSZYCH DZIAŁAŃ.EFEKTEM TYCH OBSERWACJI BYŁO
WPROWADZENIE TAKICH UDOGODNIEŃ, KTÓRE POZWOLIŁY NA SZYBKI ROZWÓJ LUDZKOŚCI.
PRZESTALIŚMY BYĆ TYLKO OBSERWATORAMI – ZACZĘLIŚMY MYŚLEĆ O CZASIE W KATEGORIACH
ZYSKU. TYM SAMYM PORY ROKU ZACZĘŁY PODPOWIADAĆ NOMADOM, KIEDY RUSZYĆ W SZLAK,
ROLNIKOM, KIEDY SĄ NAJLEPSZE OKRESY ZASIEWÓW, A MYŚLIWYM, KIEDY PRZED ZIMĄ ZNIKNIE
ZWIERZYNA ŁOWNA. CZŁOWIEK ZACZĄŁ CHCIEĆ WIĘCEJ, POZNAĆ CZAS I JEGO MOŻLIWOŚCI.
 TUTAJ MÓWIMY OCZYWIŚCIE O CZASIE W KATEGORIACH
KALENDARZA, PEWNEJ CYKLICZNOŚCI ROKU I MIESIĘCY.
NATOMIAST KONTROLA CZASU BYŁA RÓWNIE WAŻNA W
DZIEŃ. POZYCJA SŁOŃCA UMOŻLIWIA ZAPLANOWANIE
DROGI I ODPOWIEDNI MOMENT, W KTÓRYM NALEŻAŁO
ZADBAĆ O BEZPIECZNY POSTÓJ W TRAKCIE NOCY –
NATURALNEGO MOMENTU SPOCZYNKU U LUDZI. WSCHÓD
ZNÓW ZWIASTOWAŁ POCZĄTEK NOWEJ DOBY. CZAS STAŁ
SIĘ ELEMENTEM MAGICZNYM I MITOLOGICZNYM, I TU
ZACZĘŁA SIĘ HISTORIA ZEGARKÓW.
 Mierzenie czasu współcześnie
Dziś pozorny bieg słońca na nieboskłonie nie jest tym co
mierzy czas. Zastąpił go ruch atomów cezu, które drgają
ponad 9 miliardów razy na sekundę, co pozwala obliczać
czas z zadziwiającą dokładnością.
Codziennie patrząc na kalendarz i zegar mamy poczucie
uciekającego czasu, ten z kolei generuje pośpiech, który
nakazuje nam zdobywać więcej i szybciej. Zegarki
pozwoliły nam zaplanować te przedsięwzięcia. Dzięki nim
możemy zmierzać do w kierunku kolejnych etapów
rozwoju, a na naszych oczach dokonują się niezwykłe
osiągnięcia technologiczne.
Aktualnie czas mierzony jest urządzeniami, którym daleko
do tradycyjnych zegarów, ale potrzeba posiadania zegarka
naręcznego nie zniknęła. Ciągle chcemy otaczać się
przedmiotami, które nie tylko wskazują nam porę, ale
także stanowią ozdobę, stają się elementem naszej
tożsamości i dowodem statusu materialnego. Czas jest
tutaj tylko dodatkiem.

 Co to jest wychwyt w zegarku?

Zacznijmy od definicji, czyli odpowiedzi na pytanie, co to jest

wychwyt w zegarku. To główny zespół czasomierza, mechaniczne
urządzenie napędowe regulatora (wahadłowego lub balansowego),
które składa się z kilku elementów: napędzanego przez przekładnię
chodu koła wychwytowego oraz dźwigni dwuramiennej zwanej
kotwicą, wyposażoną we współpracujące z regulatorem urządzenia
pośredniczące, np. widełki.
 Dlaczego do xviii w tak dużym

problemem dla żeglarzy
było wyznaczanie długości geograficznej?

Brak dostatecznie dokładnych zegarów sprawiał, że

aż do połowy XVIII wieku problem ten pozostawał
nierozwiązany. Wcześniej próbowano określać
zmianę własnej długości geograficznej na podstawie
prędkości ruchu oszacowanej przy pomocy logu, co
było obarczone bardzo dużym błędem.
Jak rozwiązano
problem długości
geograficznej?
 Dnia 22 października 1707 roku eskadra angielskich okrętów zbliżała się do kanału La Manche. Jednak
nawigatorzy błędnie określili pozycję, wskutek czego cztery jednostki rozbiły się na skałach atlantyckiego
archipelagu Scilly, leżącego niedaleko południowo-zachodniego krańca Anglii. Zginęło prawie 2000 ludzi.W
TAMTYM czasie żeglarze mogli dość łatwo określić swoją szerokość geograficzną, czyli dystans od równika w
kierunku północnym lub południowym. Niestety, nie znali sposobu na dokładne ustalenie długości
geograficznej, pozwalającej się zorientować, jaką odległość przebyli w kierunku wschodnim lub zachodnim.
Na początku XVIII wieku Atlantyk przemierzały co roku setki statków i często dochodziło do katastrof. Ale
dopiero tragiczny wypadek z 1707 roku przyśpieszył prace nad rozwiązaniem problemu długości
geograficznej.
W roku 1714 angielski parlament postanowił, że ten, kto dokładnie wyznaczy długość geograficzną na
morzu, otrzyma nagrodę w wysokości 20 000 funtów. Obecnie jej wartość wynosiłaby kilkanaście milionów
dolarów.

NIEŁATWE I KUSZĄCE
WYZWANIE
 Ustalenie długości geograficznej było niezwykle trudne, ponieważ wymagało precyzyjnego pomiaru czasu. Oto przykład:
załóżmy, że mieszkasz w Londynie. W południe dzwoni do ciebie ktoś z miejsca o tej samej szerokości geograficznej, ale u
niego zegarek wskazuje szóstą rano. Różnica w czasie wynosi więc sześć godzin. Na podstawie swej wiedzy geograficznej
słusznie dedukujesz, że mieszka on w Ameryce Północnej, gdzie słońce dopiero wschodzi. Przypuśćmy, że wiesz z
dokładnością co do sekundy, jaki jest czas w miejscu jego pobytu — ale nie ten obowiązujący w danej strefie czasowej, lecz
słoneczny, ustalony na podstawie aktualnej pozycji rozmówcy względem słońca. Wtedy mógłbyś precyzyjnie obliczyć długość
geograficzną miejsca, w którym on przebywa.
Przed wiekami nawigator znajdujący się w dowolnym punkcie na kuli ziemskiej mógł określić godzinę 12 w południe,
obserwując po prostu położenie słońca. Jeśli na dodatek znał wystarczająco dokładnie czas w porcie, z którego wypłynął
statek, wówczas mógł obliczyć swoją długość geograficzną z dokładnością do 50 kilometrów. I właśnie taką precyzją
pomiarów trzeba się było wykazać na koniec sześciotygodniowego rejsu, by otrzymać wspomnianą nagrodę.
Jednak ustalenie na pokładzie statku dokładnego czasu portowego było nie lada wyzwaniem. Na rozkołysanym morzu nie
sprawdzały się zegary wahadłowe. Natomiast zegary sprężynowe wciąż były prymitywne i niedokładne, a do tego podatne na
zmiany temperatury. Ale co powiedzieć o precyzyjnym mechanizmie zegarowym wokół nas — o ciałach niebieskich, do
których zalicza się Księżyc?Astronomowie zaproponowali tak zwaną metodę odległości księżycowych. Wymagała ona
przygotowania tablic, które pomagałyby nawigatorom ustalić długość geograficzną na podstawie położenia Księżyca
względem wybranych gwiazd.
Przeszło 100 lat astronomowie, matematycy i nawigatorzy próbowali rozwiązać problem długości geograficznej, ale jego
złożoność hamowała jakikolwiek postęp. Ze względu na ogromne przeszkody, które napotykano, wyrażenie „odkrycie
długości geograficznej” stało się w owych czasach synonimem czegoś niemożliwego.

STRONNICZY
WERDYKT
 Jednakże do tego czasu astronomowie bliscy byli sukcesu w określeniu długości
geograficznej swoją metodą. Ogromny wpływ na komisję mającą wyłonić
zwycięzcę zaczął wtedy wywierać astronom Nevil Maskelyne. Urządzenie
Harrisona poddano testowi w trakcie 81-dniowej podróży przez Atlantyk. Jak się
sprawowało? Chronometr spóźnił się zaledwie o pięć sekund! Mimo to członkowie
komisji zwlekali z wypłaceniem nagrody, twierdząc, że pewne wymagania nie
zostały spełnione i że precyzja czasomierza była dziełem przypadku. W rezultacie
Harrison otrzymał tylko część nagrody. Tymczasem w roku 1766 Maskelyne
opublikował tablice z przewidywanymi pozycjami Księżyca, pozwalające
nawigatorom określać długość geograficzną w ciągu zaledwie pół godziny.
Harrison obawiał się, że Maskelyne zagarnie resztę nagrody.
W roku 1772 w tej historii pojawia się angielski odkrywca kapitan James Cook. W
trakcie drugiej ze swych słynnych podróży posłużył się duplikatem chronometru
Harrisona. Urządzenie to, jak później napisał, przeszło wszelkie oczekiwania.
Harrison, mający już 79 lat, był tak rozgoryczony postawą komisji, że wniósł
skargę do króla Anglii. W roku 1773 wreszcie otrzymał pozostałe pieniądze, choć
nigdy oficjalnie nie uznano go za zwycięzcę. Zmarł trzy lata później, w dniu swych
83 urodzin.
Po kilku latach dokładne chronometry morskie można już było nabyć za 65
funtów. Tak więc to, co wydawało się niemożliwe, stało się rzeczywistością — w
dużej mierze dzięki błyskotliwemu umysłowi i niebywałemu poświęceniu
wiejskiego cieśli.
 60

Jak działa zegar 40

kwarcowy
elektroniczny?
20

0
Item 1 Item 2 Item 3 Item 4 Item 5
 Znamy już więc historię powstania mechanizmu kwarcowego. Jednak jak działa
zegarek kwarcowy? Dokładnie tak, jak opisywaliśmy – na podstawie zjawiska
piezoelektrycznego. Kluczem jednak jest nie co innego, jak kryształ kwarcu. To
właśnie ten kryształ może być nazwany piezoelektrykiem, czyli takim, na którego
powierzchni pojawiają się ładunki elektryczne pod wpływem naprężeń
mechanicznych. Drgający kwarc staje się tym samym rezonatorem
wytwarzającym sygnał o precyzyjnie ustalonej częstotliwości. Co dalej?
Drgania o ustalonej częstotliwości wytwarzają następnie impulsy elektryczne,
które przechodzą przez zespół dzielników częstotliwości. Każdy dzielnik
zmniejsza częstotliwość o połowę, by w rezultacie (po kilkunastu podziałach,
dokładniej – piętnastu) otrzymać jeden impuls na sekundę. Każdy z tych
jednosekundowych impulsów przesuwa wskazówkę sekundnika o 1/60 pełnego
obrotu. Pamiętaj jednak, że mechanizm kwarcowy może być wykorzystany także
w zegarku elektrycznym (wtedy jednosekundowe impulsy zmieniają układ
cyfrowy na wyświetlaczu LED), a także w stoperze do obliczania setnych części
sekundy.
Czy zegar
kwarcowy zalicza
drgania
mechaniczne?
zegarki takie czerpią energię z baterii, ona
wprawia kryształ w drgania o określonej
częstotliwości, zliczane potem przez układ
cyfrowy. Wtedy właśnie na wyświetlaczu bądź
tarczy zegarka prezentowane są wyniki drgań.
Czy też wykorzystuje jakieś inne
zjawisko okresowe?
Mechanizm kwarcowy w zegarku został stworzony na bazie
całkowicie innej technologii. Tu odmierzanie czasu jest
możliwe dzięki zjawisko piezoelektrycznemu. Mówiąc
prościej – zegarki takie czerpią energię z baterii, ona
wprawia kryształ w drgania o określonej częstotliwości,
zliczane potem przez układ cyfrowy.