See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/341734917

Η Ευρωπαική στροφή του Α. Παπανδρέου final

Research · May 2014

CITATIONS READS

0 662

1 author:

Ilias S. Pappas
University of Crete
11 PUBLICATIONS   12 CITATIONS   

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Social policy View project

All content following this page was uploaded by Ilias S. Pappas on 29 May 2020.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Σχολή ΝΟΠΕ Τμήμα ΠΕΔΔ

ΠΜΣ ¨ΕΥΡΩΠΑΙΚΕΣ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΠΟΥΔΕΣ¨

Μάθημα:

«Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση και Ελλάδα»

Σ. Βέρνυ

Θέμα:

«Το ‘Ευρωπαϊκό Ζήτημα’ στην Κομματική Συζήτηση:

Η Ευρωπαϊκή Στροφή στου Ανδρέα Παπανδρέου

Η μετεξέλιξη του Ευρωσκεπτικιστικού κόμματος σε φιλοευρωπαϊκή δύναμη»

Παππάς Ηλίας
(Α.Μ.13418)

1
Περιεχόμενα

Εισαγωγή .............................................................................................................................. 3
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι : Η περίοδος της αναζήτησης. Από την Ένωση Κέντρου στο ΠΑΚ ........................ 5
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ: Από την Ίδρυση στην Κυβέρνηση 1974-1981 ................................................... 8
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ: Ο Λαός στην Εξουσία. Η πλήρης φιλοευρωπαϊκή μετάλλαξη του ΠΑΣΟΚ ...... 12
Συμπεράσματα ................................................................................................................... 16
Αναφορές ........................................................................................................................... 18

2
Εισαγωγή

Το ΠΑΣΟΚ από τη στιγμή της ίδρυσης του κατάφερε να έχει φανατικούς

υποστηρικτές και ορκισμένους πολέμιους. Πέρα από τις ιδεολογικές διαφορές που
μπορούν να προκύψουν, το κίνημα είχε για χρόνια ενταγμένο στο χαρτοφυλάκιο του
ένα ζήτημα που αφενός δίχαζε και αφετέρου αποτελούσε εκείνη την ικανή συνθήκη
που τελικώς μετεξελίχθηκε και σε αναγκαία για τη μετατροπή του κλασσικού
δίπολου αριστεράς- δεξιάς. Ο λόγος φυσικά γίνεται για την Ευρωσκεπτικιστική
ρητορεία που εξέφραζε για χρόνια το ΠΑΣΟΚ και χρησιμοποιούσε διαρκώς στην
αντιπαράθεση του με τη Νέα Δημοκρατία για πάρα πολλά χρόνια.

Η πτώση της χούντας και η επάνοδος του Κωνσταντίνου Καραμανλή αποτελεί

ουσιαστικά το αφετηριακό σημείο για την επίσημη έκφραση του σκληρού
Ευρωσκεπτικισμού από την πλευρά του ΠΑΣΟΚ. Το ΠΑΣΟΚ ως γνήσιο
σοσιαλιστικό κόμμα απέρριπτε κάθε μορφής συμμετοχή σε δυτικού τύπου
οργανισμούς και κατά συνέπεια αναδείχτηκε ως μεγάλο πολέμιο της Ευρωπαϊκής
ιδέας και πολιτικής της χώρας. Θεωρούσε πως η Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση μόνο κακό
μπορούσε να κάνει στην ήδη πολύπαθη ελληνική οικονομία και να την οδηγήσει σε
περεταίρω ύφεση και έλλειμμα ανταγωνιστικότητας.

Το ΠΑΣΟΚ αναλαμβάνει για πρώτη φορά την εξουσία το 1981με την

Ελληνική οικονομία να παρουσιάζει διαρθρωτικά προβλήματα όπως ανεργία και
στασιμοπληθωρισμό. Η κυβέρνηση εκτός από το πρόβλημα της οικονομίας έχει να
αντιμετωπίσει και τη συμμετοχή στους Ευρωπαϊκούς θεσμούς, που προέκυψε ως
απότοκο της προτετελεσμένης ένταξης στην ΕΟΚ από την προηγούμενη κυβέρνηση.
Πριν ακόμη αναλάβει καθήκοντα το κίνημα άρχισε να αναθεωρεί την πολιτική του
στάση απέναντι στη ΕΟΚ, και πλέον δε μιλούσε για έξοδο, αλλά για μια ειδική σχέση
και τηρώντας το συμβόλαιο με το λαό η απόφαση για παραμονή ή έξοδο θα δινόταν
σε αυτόν μέσω δημοψηφίσματος.

Η προοπτική ανάληψης της εξουσίας σε συνδυασμό με την τριβή με αυτή

μεταλλάσει και εξελίσσει το ΠΑΣΟΚ σε ένα διαφορετικό κόμμα με ξεκάθαρα
φιλοευρωπαϊκά χαρακτηριστικά. Το σημείο τελικής μετεξέλιξης τίθεται το 1987 και
στην υπερψήφιση απο πλευράς του της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης.

3
 Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να αποδείξουμε πως όσο αυξάνει η
πιθανότητα για το ΠΑΣΟΚ να αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας, παρατηρείται
ποιοτική μεταβολή του Ευρωσκεπτικισμού του απο σκληρό σε ήπιο(77-81). Η τριβή
με την κυβερνητική εξουσία το μετατρέπει σε φιλοευρωπαϊκό κόμμα (81-89). Αυτό
θα γίνει μέσα από την παράθεση συγκεκριμένων γεγονότων που έπαιξαν ρόλο στη
διαμόρφωση των κυβερνητικών αλλά και κομματικών προτιμήσεων κατά την
εξεταζόμενη περίοδο καθώς και στην μεταστροφή της θέσης του ίδιου του πολιτικού
άνδρα Ανδρέα Παπανδρέου.

Τέλος, σημαντικό σημείο θα αποτελέσει η εξαγωγή κρίσιμων συμπερασμάτων

για τους λόγους που έκαναν το ΠΑΣΟΚ να αναθεωρήσει τις Ευρωπαϊκές του ιδέες
και να μετουσιωθεί σε ένα σοσιαλδημοκρατικό κόμμα με ισχυρό ενοποιητικό
παράγοντα στις μέρες μας.

4
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι : Η περίοδος της αναζήτησης. Από την Ένωση
Κέντρου στο ΠΑΚ

Θα ήταν σοβαρή παράληψη ξεκινώντας κανείς μια τέτοια μελέτη να μην

αναφερθεί στον πρωτοστάτη του Κινήματος σε σχέση με τις επιλογές του τόσο κατά
την θητεία του ως υπουργός με την Ένωση Κέντρου όσο και τα χρόνια μέχρι την
ίδρυση του ΠΑΣΟΚ. Αυτό δεν γίνεται για λόγους κάποιας φαντασιακής εμμονής
αλλά γιατί μόνο έτσι θα δοθεί η δυνατότητα στη συνέχεια να εξηγήσουμε κάποιες τις
θέσεις του Παπανδρέου ως προς την Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Πρέπει αφετηριακά να
κατανοήσουμε πως η πολιτική του ΠΑΣΟΚ ήταν συνυφασμένη με τον ηγέτη του. ο
Ανδρέας Παπανδρέου ήταν ο άνθρωπος που καθόριζε όλες τις σημαντικές πολιτικές
αποφάσεις του ΠΑΣΟΚ έως και το θάνατο του σχεδόν με τον ίδιο αφοπλιστικό τρόπο
που γοήτευε τα πλήθη. Ήταν ο απόλυτος κυρίαρχος στο δικό του κατασκεύασμα.

Κατά τα πρώτα χρόνια της δεκαετία του 1960 ο Ανδρέας Παπανδρέου ως

βουλευτής της Ένωσης Κέντρου είχε μια διαφοροποιημένη θέση απέναντι στην
Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση σε σχέση με την φιλοευρωπαϊκή στάση της Ένωσης
Κέντρου. Ο ίδιος φαίνεται να αποδέχεται διστακτικά ήδη τη σύνδεση και να
τοποθετείται δημόσια χωρίς έκδηλη συμπάθεια προς την Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση.1 Η
Κοινότητα ουσιαστικά οικοδομήθηκε στην αρχή της εξάλειψης του πολέμου, κάτι
που δεν ήταν οικείο στον Αμερικανοτραφή Παπανδρέου και δε μπορούσε να
ασπαστεί. Η διστακτικότητα ως προς την Ευρωπαϊκή ιδέα επηρεαζόταν σε μεγάλο
βαθμό από την θεώρηση που είχε για τον κόσμο. Θεωρούσε πως ένα τέτοιο εγχείρημα
δε θα μπορούσε να αποδώσει καθώς θα υποβαθμίζονταν και ίσως τελικώς
καταβροχθίζονταν από τις παντοδύναμες ΗΠΑ.

Ακόμη, για τον Παπανδρέου ο κύριος συστημικός κίνδυνος με βάση τα

βιώματα του δεν ήταν ο Κομμουνισμός, που σε καμία περίπτωση δεν θα μπορούσε να
βρει ανάχωμα την ΕΚ και ήταν εποχιακά πρόσκαιρος και χωρίς δυναμική, αλλά η
δεξιά και οι μηχανισμοί της που είχαν πληγώσει τη δημοκρατία στη χώρα. Ο Ανδρέας
Παπανδρέου δεν έβλεπε την πολιτική χροιά στη σύνδεση αλλά μόνο μια οικονομική
επιλογή που θα ήταν ένα χρήσιμο εργαλείο για την επίτευξη οικονομικής ανάπτυξης

1
Βέρνυ, Σ., Η Ευρωπαϊκή Εξέλιξη του Ανδρέα Παπανδρέου στο ΤΑ ΝΕΑ, Ο Ανδρέας Παπανδρέου και
η Εποχή του Ελληνικά Γράμματα σελ. 177

5
που με τη σειρά της θα έφερνε κοινωνική δικαιοσύνη και αύξηση του βιοτικού
επιπέδου, πράγματα εξόχως σημαντικά όπως φάνηκε αργότερα για τον ίδιο. Έτσι
χαρακτήριζε την ΕΟΚ ως πρόκληση για τον εκσυγχρονισμό της Ελληνικής
Οικονομίας αλλά και της κρατικής μηχανής. 2 Παρά ταύτα ξεκαθάρισε πως η σύνδεση
μπορεί να κάνει την Ελλάδα μια οικονομία θεματικά υπερπροσανατολισμένη στη
γεωργία και τον τουρισμό, καθιστώντας την ευάλωτη και δυνητικά υπανάπτυκτη.

Η αρχή της σκληρής αντιευρωπαϊκής στροφής του Ανδρέα Παπανδρέου

αποτελούν τα Ιουλιανά. Αυτό συνέβη καθώς θεωρήθηκε πως ξένος δάκτυλος είναι
υπαίτιος για την πτώση της κυβέρνησης του Γεωργίου Παπανδρέου και κατά
συνέπεια από τη στιγμή εκείνη ο υιός αποφασίζει να αλλάζει προσέγγιση για τη θέση
της χώρας στον κόσμο, υιοθετώντας εκείνη της εθνικής ανεξαρτησίας με ταυτόχρονη
εθνική κυριαρχία. Ο Παπανδρέου έβλεπε την πορεία της χώρας ως ανεξάρτητη
μακριά από τα ξένα κέντρα εξουσία που μόνο σκιερούς σκοπούς είχαν γι αυτήν.
Θεωρούσε πως η Ελλάδα ως ανεξάρτητο κράτος δεν έπρεπε να εγκλωβιστεί σε
κανενός είδους δεσμά κάποιας ένωσης ή μπλοκ και πως έπρεπε να έχει τη δυνατότητα
ελεύθερης πολιτισμικής και οικονομικής συνδιαλλαγής με όλες τις χώρες που το
επιθυμούσαν. Ακόμη πίστευε στην αυτόνομη διαχείριση βασικών τομέων της
οικονομίας. Και οι δύο παραπάνω παραδοχές δεν συνάδουν με την συμφωνία
σύνδεσης με την ΕΟΚ. Πάρα ταύτα κατά την περίοδο αυτή ο Παπανδρέου δεν
διαφωνούσε με τη σύνδεση, αλλά με τους όρους και τα χρονικά περιθώρια.

Το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου είναι το γεγονός που κάνει τον Ανδρέα
Παπανδρέου πλέον να νιώθει αποστροφή προς τη Δύση. Θεωρεί πως είναι παράγωγο
Αμερικανικής παρέμβασης σε τρίτη χώρα, όπως είχε δείξει τόσες φορές η ιστορία, για
να αποκτήσουν το έλεγχο μιας σημαίνουσας γεωστρατηγικής περιοχής του πλανήτη
έμμεσα. Αντίθετα, θεωρούσε πως η δυτική Ευρώπη δεν ήταν συνυπεύθυνη γι αυτό
και αυτό το έδειξε με τη βοήθεια της αργότερα. Ιδρύει το Πανελλήνιο
Απελευθερωτικό Κίνημα (ΠΑΚ). Bάση της ιδρυτικής διακήρυξής του, το Πανελλήνιο
Απελευθερωτικό Κίνημα ιδρύθηκε «για να αποτελέσει το κέντρο της δημοκρατικής
αντίστασης στην Ελλάδα». Ως καθήκον του, η διακήρυξη όριζε «τον συντονισμό της
αντίστασης στην Ελλάδα» και σκοπό του «την ανατροπή της χούντας και την
εγκαθίδρυση γνήσιων δημοκρατικών διαδικασιών που θα ήταν εγγύηση της πλήρους και

2
Βέρνυ, Σ., ο.π. σελ 178

6
άνευ όρων λαϊκής κυριαρχίας θεμελιωμένης σε μια μόνιμη και στερεή βάση»3. Το ΠΑΚ
προειδοποιεί από πολύ νωρίς τους Ευρωπαίους πως πρέπει να ανεξαρτητοποιηθούν
από την αμερικανική ηγεμονία καθώς διαφορετικά ενυπήρχε ο κίνδυνος όλοι οι
ελεύθεροι θεσμοί της Ευρώπης να υποκύψουν στον ολοκληρωτισμό.4 Το ΠΑΚ
ζήτησε έντονα εάν πράγματι η Αμερική τρέφει αισθήματα εκδημοκρατισμού για την
Ελλάδα να την αποπέμψει από το ΝΑΤΟ, κάτι που ποτέ δεν έγινε.

Την περίοδο εκείνη ο Παπανδρέου δεν χαρακτηρίζονταν σοσιαλδημοκράτης

αλλά αντίθετα σοσιαλιστής και μάλιστα σχετικά ριζοσπάστη. Αυτό το φέρνει από
νωρίς σε ρήξη με τη σοσιαλιστική διεθνή. Ο Παπανδρέου κατά την περίοδο αυτή
παρουσιάζεται να είναι φίλα προσκείμενος σε θεωρίες όπως αυτή της εξάρτησης.
Πλέον ταύτιζε την ΕΟΚ ως την μικρή καπιταλιστική Μητρόπολη που ήταν
δορυφόρος της Μεγάλης Καπιταλιστικής Μητρόπολης ΗΠΑ.5 Το 1972 θεωρείται
ουσιαστικά το έτος κατά το οποίο ο Ανδρέας Παπανδρέου χαρακτηρίζεται ως
σκληρός Ευρωσκεπτικιστής. Για αυτόν οι δικτατορίες ανά τον κόσμο ήταν το
επιστέγασμα του Καπιταλισμού και ο αγώνας ανατροπής τους Παγκόσμιος. Η θεωρία
της εξάρτησης είναι το υπόβαθρο γι αυτόν. Σύμφωνα με τη θεωρία της εξάρτησης οι
πόροι απορρέουν από μια περιφέρεια φτωχών και υπανάπτυκτων κρατών πλουτίζουν
έναν πυρήνα πλούσιων κρατών.6 Κατά αυτήν λοιπόν η διάρθρωση του ταξικού αγών
γίνεται σε παγκόσμια κλίμακα και η ηγεμονική επικράτηση των κρατών-
μητροπόλεων να προέρχεται από την εκμετάλλευση της περιφέρειας. Για αρτιότερη
εκμετάλλευση των πρώτων από τα δεύτερα απαιτείται η παραποίηση της
δημοκρατίας. Ο Παπανδρέου ασπαζόμενος αυτήν τη οπτική διαπίστωσε πως η
δικτατορία αποτελεί εγχείρημα στρατιωτικό-στρατηγικό αλλά κινείται και σε όρους
οικονομικής εκμετάλλευσης της χώρας.7 Έτσι η σχέση με την Μητροπολιτική ΕΟΚ
εξελισσόταν σε ένα παίγνιο αρνητικού αθροίσματος για τη χώρα κάνοντας τη χώρα
βορά στις ορέξεις του ξένου κεφαλαίου. Καταλήγοντας, θεωρεί πως μετά την
απαραίτητη πτώση της Χούντας και την αποκατάσταση της δημοκρατίας, η Ελλάδα
θα έπρεπε να επανεξετάσει την σχέση της με την ΕΟΚ και τη σύνδεση.

3
ΠΑΚ, Σκοποί και Οργάνωση Π.Α.Κ., Στοκχόλμη 1968
4
Βέρνυ, Σ., ο.π. σελ 181
5
Βέρνυ, Σ Τα πολιτικά κόμματα και η ένταξη στην ΕΟΚ, 1974-1979 ένα ξένο μάτι, Σύγχρονα Θέματα,
τ.38 1989 σελ.61-67
6
Martinussen, J., Νεομαρξιστικές θεωρίες περί υπανάπτυξης και εξάρτησης στο Martinussen, J.,
Κοινωνία Κράτος Αγορά, θεωρίες της ανάπτυξης, Σαββάλας σελ. 160-162
7
Βέρνυ, Σ., Η Ευρωπαϊκή Εξέλιξη του Ανδρέα Παπανδρέου στο ΤΑ ΝΕΑ, Ο Ανδρέας Παπανδρέου και
η Εποχή του Ελληνικά Γράμματα σελ. 183

7
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ: Από την Ίδρυση στην Κυβέρνηση 1974-1981

Το Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα ιδρύεται στις 3 Σεπτεμβρίου του 1974

και κάνει σαφές ήδη από τις συζητήσεις πριν την ιδρυτική διακήρυξη πως έρχεται να
δημιουργήσει κάτι νέο που θα ξεπεράσει τους σκοπέλους του παρελθόντος και θα
δημιουργήσει την καινούργια Ελλάδα απαγκιστρωμένη από το θλιβερό
αντιδημοκρατικό παρελθόν και με τη θέση που της αρμόζει στον κόσμο.

Στη ιδρυτική του διακήρυξη μας προσφέρει μια ξεκάθαρη εικόνα για την
πολιτική που πρόκειται να ακολουθήσει. Βασικοί του στόχοι του αποτελούν το
τετράπτυχο Εθνική Ανεξαρτησία, Λαϊκή Κυριαρχία, Κοινωνική Απελευθέρωση και
Δημοκρατική διαδικασία. 8 Το ΠΑΣΟΚ διατυμπανίζει όσο πιο δυνατά μπορεί πως
υπεύθυνη για την τραγωδία της Κύπρου και το αντιδημοκρατικό παρελθόν την χώρας
είναι η δύση. Αποστρέφεται λοιπόν αφετηριακά τη συμμετοχή σε οποιονδήποτε
δυτικό οργανισμό, καθώς θεωρεί πως έτσι γίνεται μέρος του Παγκόσμιου
Καπιταλιστικού συστήματος, και μάλιστα ως μια αδύναμη χώρα της καπιταλιστικής
περιφέρειας η σχέση αυτή μετατρέπεται για την Ελλάδα ως ένα παίγνιο αρνητικού
αθροίσματος. Αντίθετα στηρίζει την δυνητική πολιτική του δύναμη σε μια αυτόνομη
και ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική, η οποία κάνει την προβολή της χώρας σε
παγκόσμιο επίπεδο μεγαλύτερη.

Η σχέση με την Ε.Κ. με τη σειρά της αποτελεί ένα ζήτημα υψίστης σημασίας
για τη χώρα. Η λαϊκή βάση του ΠΑΣΟΚ ήταν εκείνη που το ανάγκαζε διαχρονικά να
παίρνει τέτοιες θέσεις ώστε να υποστηρίζει τα συμφέροντα της. Το ΠΑΣΟΚ στόχευε
αφενός στην απεμπλοκή της χώρας από την ξένη εξάρτηση και αφετέρου στην
ανακατανομή του πλούτου και την κοινωνική δικαιοσύνη. Για αυτούς τους λόγους
αρνείται τόσο την προοπτική της ένταξης, όσο και μιας ένταξης υπό όρους καθώς μια
τέτοια πράξη θα αποτελούσε τον συνδετικό κρίκο με τον Διεθνή Καπιταλισμό και τα
αρνητικά αποτελέσματα για τη χώρα που αναφέραμε παραπάνω. Η ένταξη για το
ΠΑΣΟΚ την εποχή εκείνη αποτελούσε εκείνη τη διαδικασία που θα μετάλλασε τη
χώρα σε επαρχία της ΕΟΚ και δορυφόρου του ΝΑΤΟ, κάτι που ερχόταν σε αντίφαση
με τις αγαπημένες θεωρίες της εξάρτησης της εποχής.

8
ΠΑΣΟΚ, Ιδρυτική Διακήρυξη του Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού Κινήματος, 1974

8
 Διαπιστώνουμε λοιπόν μια συνεκτικότητα όσον αφορά το θεωρητικό
υπόβαθρο του ιδρυτή του και όσον αφορά την δημιουργία του κόμματος στα πρότυπα
αυτά. Ο Παπανδρέου προέβαλλε μια εναλλακτική πρόταση εντελώς διαφορετική από
τις όσες είχαν ακουστεί έως τώρα στη χώρα. Δεν πίστευε ούτε στον Ευρωπαϊσμό
αλλά ούτε και στο κομμουνισμό. Αποδέχονταν την Μαρξιστική ανάλυση των
γεγονότων, όπως έλεγε ο ίδιος, χωρίς όμως να είναι δογματικός. Προέβαλλε μια
Ελλάδα πραγματικός ανεξάρτητη η οποία θα επιζητά την τύχη της με τις όμορες
χώρες της περιφέρειας της αλλά και με άλλες οι οποίες αντιλαμβάνονται τον κόσμο
με μια παρόμοια κοσμοθεωρία.

Οι εκλογές του 1977 προσφέρουν στο ΠΑΣΟΚ ένα ικανοποιητικό ποσοστό

και το γεμίζουν με αισιοδοξία για το μέλλον. Προεκλογικά όμως το ΠΑΣΟΚ
διατηρούσε την ίδια θέση που είχε από την ίδρυση του. Χαρακτηριστική είναι η
ομιλία του Ανδρέα Παπανδρέου στα Χανιά που μεταξύ άλλων αναφέρει 9 :
«Αντιμετωπίζουμε ένα κοινωνικό και οικονομικό σταυροδρόμι. Οι τιμές που πουλάτε
εσείς τα προϊόντα σας είναι πολύ χαμηλότερες από εκείνες της δυτικής Ευρώπης. Άρα
σας λένε ότι πίσω από αυτό το κτίριο υπάρχει ένας παράδεισος που τον λένε ΕΟΚ, εκεί
θα βρείτε την τιμή για το λάδι,.. εκεί θα εναποθέσετε πλέον τις ελπίδες για ένα μεγάλο
μέλλον της πατρίδας μας..[..] μας βάζουν ποσοστώσεις στα κρασιά μας.. αυτή τη
μεταχείριση επιφυλάσσουν σε εμάς που είμαστε συνδεδεμένοι, ενώ πολύ ευνοϊκότερη
για κάπου 56 χώρες που έχουν ειδική συμφωνία μαζί τους. [..] αλλά δεν πληροφορούν
το λαό για ξέρουν ποια είναι η απάντηση τους. Όχι στην αγροτική καταστροφή… που
είναι η ΕΟΚ » και συνεχίζει « πριν από τρία χρόνια όταν το ΠΑΣΟΚ ξεκινούσε και
παίρναμε αυτή την κρυστάλλινη θέση απέναντι στη ΕΟΚ..» Η Νέα Ελλάδα που
οραματίζονταν ο Παπανδρέου δεν ήταν εκείνη των μονοπωλίων, τους κεφαλαίου και
των μεσαζόντων, αλλά μια Ελλάδα που μπορούσε να πατάει στα πόδια της.

Επιπλέον το 1980 συντελείται στην Κέρκυρα ένα σημαίνον συνέδριο των

σοσιαλιστικών κομμάτων της Νοτίου Ευρώπης που υποδηλώνει πολλά για την
φιλοσοφία του Παπανδρέου. Σε αυτό συναντιόνται ο Μάριος Σοάρες (Πορτογαλία ),
ο Φελίπε Γκονζάλες (Ισπανία), ο Κράξι (Ιταλία) και ο Ανρί (Γαλλία εκ μέρους του
Μιτεράν). Εκεί συζήτησαν αρκετά θέματα και ήταν μια ικανοποιητική επιβεβαιωτική
κίνηση για το πώς σκέφτονταν ο Ανδρέας Παπανδρέου το μέλλον της χώρας. Η

9
Σμαραγδής Γ., Πορεία για την αλλαγή, 1977 https://www.youtube.com/watch?v=gVP8y6BeITE

9
προοπτική της βρίσκονταν σε μια περιφερειακή συμμαχία και ει δυνατόν
σοσιαλιστική που να έχει κοινή μοίρα με χώρες σαν αυτήν.

Το ΠΑΣΟΚ λοιπόν απαλλαγμένο από ενδοιασμούς και ίσως μερικές φορές

αγνοώντας τα οικονομικά στοιχεία (όπως πχ το εμπόριο) πίστευε σε έναν τρίτο δρόμο
για την χώρα που αυτός περνούσε νομοτελειακά από μια σκληρή στάση απέναντι
στην ΕΟΚ. Σε αυτή την λογική κατέρχεται και στη προεκλογική περίοδο του 1981
και χρησιμοποιεί την ρητορεία ενάντια στην ΕΟΚ ως το κύριο αντιπολιτευτικό όπλο
ενάντια στον Κωνσταντίνο Καραμανλή που θεωρούσε την ένταξη στην ΕΟΚ ως την
«Νέα Μεγάλη Ιδέα». Παρά ταύτα η προεκλογική αυτή περίοδος αποτελεί το σημείο
καμπής για την σταθερή Ευρωπαϊκή στροφή του Ανδρέα Παπανδρέου. Στις
προεκλογικές του θέσεις στρέφεται εναντίον της ΕΟΚ αλλά με τρόπο πιο ήπιο και
εντέχνως δομημένο με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορέσει αργότερα να κάνει χρήση των
εξαγγελιών για να δικαιολογήσει τις πολιτικές του αλλαγές.

Ο Παπανδρέου προσπαθεί να συσπειρώσει γύρω από το ΠΑΣΟΚ όλες τις μη

προνομιούχες τάξεις. Αγρότες, φοιτητές και άλλοι έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο.
Καταφέρνει να πείσει το λαό πως η σχέση με την Κοινότητα θα είναι μια σχέση
επιβλαβής για την Ελλάδα και πως ο Κωνσταντίνος Καραμανλής προσπαθεί να
δυτικοποιήσει την χώρα όχι με την έννοια των δομών αλλά σε σχέση με τον
προσανατολισμό της. Μέσα από έντονα φορτισμένες και λαϊκίστικες ομιλίες, ο
Παπανδρέου κατάφερνε να σαγηνεύσει τις καρδιές των ψηφοφόρων και να κερδίσει
την ψήφο τους ακόμη και αν όσα έλεγε πολλές φορές δεν ήταν προς το συμφέρον
τους. Η ΕΟΚ γίνεται ο αποδιοπομπαίος τράγος για όλα τα δεινά της Ελληνικής
αγροτιάς, της Ελληνικής Οικονομίας και γενικώς πάσης φύσεως κακού που
συνέβαινε εκείνον τον καιρό στη χώρα. Ο λόγος του Παπανδρέου είναι γεμάτος από
συμβολισμούς για την αδύναμη Ελλάδα και την ισχυρή Ευρώπη που κατασπαράσσει
το αίμα της. Ακόμη, είναι έντονα αντιδεξιός, όπως επιτάσσει η εκλογική διαμάχη με
τη ΝΔ και πολλές φορές αποκτά έναν χαρακτήρα εσωστρέφειας για τη χώρα,
πατώντας τα όρια του εθνικισμού.

Το ΠΑΣΟΚ που από τη στιγμή της δημιουργία του είχε να συγκεράσει τρείς
τάσεις – εναπομείναντες ένωσης κέντρου, αγωνιστές ΕΑΜ, εκσυγχρονιστές- γίνεται
πλέον αρκετά πολυσυλλεκτικό και έλκει και ψηφοφόρους που μέχρι πρότινος δε θα
ψήφιζαν ποτέ ένα κόμμα σαν αυτό. Συσπειρώνει γύρω του όλους όσους δείχνουν να

10
φοβούνται τον ανταγωνισμό που συνεπάγεται ένας χώρος ελεύθερων συναλλαγών. Ο
Παπανδρέου έχοντας υιοθετήσει πλήρως τις θεωρίες της εξάρτησης και τη λογική του
«Τρίτου Δρόμου προς τον Σοσιαλισμό», είναι βαθύτατα πεπεισμένος ότι η Ελλάδα θα
πρέπει να χαράξει το δικό της εθνικό δρόμο της «αυτοδύναμης οικονομικής και
πολιτικής ανάπτυξης». Ωστόσο, έχει ήδη αποδεχθεί το τετελεσμένο γεγονός της
ένταξης και πως αυτή τη μάχη θα τη δώσει «μέσα στα όργανα της ΕΟΚ».
Αναγνωρίζει δηλαδή εκ προοιμίου την πραγματικότητα της ένταξης και προτείνει να
αποφασίσει ο λαός μέσα από «δημοψήφισμα» για την παραμονή της χώρας ή όχι στην
ΕΟΚ. Αυτή η πράξη εξηγείται διττώς. Από την μία εκπληρώνει τις καταστατικές του
υποσχέσεις και υπόσχεται πραγματική εξουσία στο λαό, αλλά από την άλλη μοιάζει ο
πολυμήχανος Παπανδρέου να έχει καταλάβει ήδη πως η ένταξη αποτελεί δρόμο χωρίς
επιστροφή και θα ήταν πιο συμφέρον τόσο για εκείνον όσο και για το κόμμα του να
προσπαθήσει να κερδίσει μέσα από αυτήν την σχέση από το να επιδιώξει μια ούτος ή
άλλως ανεπιτυχή κατάρρευση.

Ο πολιτικός λόγος του ΠΑΣΟΚ επικεντρώνεται κυρίως στο θέμα της εθνικής
ανεξαρτησίας και της αυτονομίας της χώρας απέναντι σε ξένα κέντρα αποφάσεων. Η
δέσμευση του ΠΑΣΟΚ για χάραξη «αυτοδύναμης οικονομικής και κοινωνικής
ανάπτυξης» και το σύνθημα «Η Ελλάδα στους Έλληνες» έχουν ιδιαίτερη απήχηση
στον μέσο Έλληνα ψηφοφόρο, που είχε βιώσει την επταετή εκτροπή από το
δημοκρατικό πολίτευμα ως ξένη παρέμβαση, που ανέκοψε την οικονομική και
κοινωνική ανάπτυξη της Ελλάδας. H θεωρία της εξάρτησης αποτέλεσε τον κεντρικό
άξονα της πολιτικής του ΠΑΣΟΚ. Σύμφωνα με αυτή η Ελλάδα ως χώρα της
περιφέρειας του καπιταλισμού θα έπρεπε να αποτινάξει τον ιμπεριαλιστικό ζυγό και
να μη δημιουργήσει σχέσεις με τα μητροπολιτικά κέντρα της Δυτικής Ευρώπης.10
Με την προεκλογική του αμφιλεγόμενη γοητεία λοιπόν το ΠΑΣΟΚ καταφέρνει και
κερδίζει τις εκλογές.

10
Verney, S., “From the “Special Relationship” to Europeanism: PASOK and the European
Community, 1981-89” στο Richard Clogg (ed.) Greece, 1981-89: The Populist Decade ,Hampshire and
London: Macmillan/ New York: St Martin's Press, 1993, 131-153

11
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ: Ο Λαός στην Εξουσία. Η πλήρης φιλοευρωπαϊκή
μετάλλαξη του ΠΑΣΟΚ

Το ΠΑΣΟΚ στις εκλογές του 1981 πετυχαίνει μια σημαντική νίκη. Ήταν τόσο
σημαντική για δύο κυρίως λόγους. Από τη μία κέρδιζε με ξεκάθαρο τρόπο την δεξιά
και τον ηγέτη της Κωνσταντίνο Καραμανλή που για πολλά χρόνια αποτελούσε κάτι
ιδιαίτερο για το μέσο Έλληνα και από την άλλη ήταν η πρώτη φορά σε ολόκληρη την
Ελληνική ιστορία που όχι απλώς εκλέγεται μια σοσιαλιστική κυβέρνηση στη χώρα,
αλλά εκλέγεται με τρόπο αναίμακτο και απόλυτα δημοκρατικό.

Στις προγραμματικές δηλώσεις της κυβέρνησης του 1981 το ΠΑΣΟΚ

αναφέρει πως η χώρα δεν πρόκειται να αποχωρήσει από τη ΕΟΚ άτακτα, αλλά η
εντολή για αποχώρηση θα άνηκε στο λαό που θα αποφάσιζε μέσω δημοψηφίσματος.
Παρά ταύτα, πολύ έντονα και έντεχνα τονίζεται πως αυτή η προνομία ανήκει στον
πρόεδρο της Δημοκρατίας. Επιλέγει να επιδιώξει την βελτίωση των όρων ένταξης της
χώρας αλλά ταυτόχρονα να προσπαθήσει να ασκήσει επιρροή στην διαμόρφωση
πολιτικής της ίδιας της κοινότητας.11 Ακόμη δε ζητάει δημοψήφισμα φοβούμενο τη
ρήξη με τον ΠτΔ.

Λίγες μέρες νωρίτερα, στην πρώτη του επαφή με τα όργανα της κοινότητας το
ΠΑΣΟΚ αποφασίζει πως η έξοδος θα εμπεριείχε τεράστιο κόστος για την χώρα και
θα ήταν πιο συμφέρον γι αυτήν η προσπάθεια μορφοποίησης των ίδιων των όρων της
κοινότητας. Κατατέθηκε ένα κείμενο στο συμβούλιο γενικών υποθέσεων που έθετε
με σαφήνεια, όχι μόνο τα προβλήματα που αντιμετώπιζε η Ελληνική οικονομία,
αλλά προχωρούσε και σε προτάσεις πολιτικής της Κοινότητας, «προκειμένου να
γεφυρωθούν οι διαπεριφερειακές ανισότητες και να ενισχυθούν οι χώρες του Νότου της
Ευρώπης»12.

Επιπλέον, στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Λονδίνου, ένα μήνα μετά την
εκλογική νίκη του 1981 ο πρωθυπουργός Ανδρέας Παπανδρέου μίλησε για την
αναδιάρθρωση της Κοινότητας και για τη μελλοντική θέση της Ελλάδας. Στο
Συμβούλιο αυτό, εν ολίγοις, οριοθετείται σε πρώτη φάση η θέση της Ελλάδας στην

11
ΠΑΣΟΚ, Προγραμματικές δηλώσεις κυβέρνησης, 22 Νοεμβρίου 1981
12
Ιωακειμίδης, Π. Ο Μετασχηματισμός της ΕΟΚ-Από την «Εντολή» στην Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη,
Παπαζήση, 1988

12
Κοινότητα: επιδίωξη ειδικού καθεστώτος, μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της
ριζικότερης αναδιάρθρωσης των σχέσεων του Ευρωπαϊκού Βορρά και Νότου13

Επόμενος σημαντικό σταθμός, και ίσως καθοριστικός, για την στροφή του Α.
Παπανδρέου αποτελεί το περίφημο μνημόνιο που κατέθεσε η Ελληνική πλευρά στην
ΕΟΚ το Μάρτιο του 1982. Μέσω αυτού το ΠΑΣΟΚ επεδίωκε 14:

i. Την αναγνώριση των ιδιαιτεροτήτων της Ελληνικής Οικονομίας

ii. Την διεύρυνση και ενεργοποίηση των κοινοτικών χρηματοδοτικών
μηχανισμών για την ενίσχυση της ελληνικής οικονομίας
iii. Την αναγνώριση για ορισμένο χρονικό διάστημα από τα κοινοτικά
όργανα της ανάγκης αποκλίσεων από τους κανόνες ανταγωνισμού της
κοινότητας

Ως απάντηση στο Μνημόνιο θεωρούνται τα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα

Προγράμματα. Μέσω αυτών η Ευρωπαϊκή κάνει δεκτά κάποια από τα αιτήματα του
μνημονίου. Αναγνωρίζει την μεσογειακή ιδιαιτερότητα και δίνει ιδιαίτερη έμφαση
στην Ελληνική ιδιαιτερότητα δεχόμενη να χρηματοδοτήσει αυτές τις περιφέρειες.
Όπως αναφέρει ο Ιωακειμίδης, στη Ελληνική περίπτωση η κοινοτική δράση
επιδιώκεται να είναι πιο εκτεταμένη και πιο εντατική απ’ ότι στις λοιπές μεσογειακές
περιοχές της Κοινότητας.15 Η διαπραγμάτευση των ΜΟΠ θεωρείται επιτυχημένη για
το ΠΑΣΟΚ καθώς κατάφερε να κερδίσει χρηματοδότηση για τη χώρα. Ακόμη,
αποτέλεσε το πρώτο γεγονός που το έκανε να πιστέψει αργότερα πως η σχέση με την
ΕΟΚ μπορεί αφενός να καταστεί επωφελής και αφετέρου άρχισε το ίδιο να
καταλαβαίνει εσωτερικά πως η ΕΟΚ μπορεί να αλλάξει και τελικώς δεν είναι το
ανθρωπόμορφο τέρας που περιέγραφε.

Επιπλέον, το 1983 η Ελλάδα αναλαμβάνει για πρώτη φορά την προεδρία. Η προεδρία
αυτή δεν χαρακτηρίζεται επιτυχημένη αλλά εντούτοις δε χαρακτηρίζεται και
ανεπιτυχής καθώς η Ελληνική πλευρά κατάφερε να συμπεριλάβει στο κείμενο των
συμπερασμάτων τα ΜΟΠ.

13
ο.π. σελ 318-324
14
ο.π. σελ 318 και Ελληνική Κυβέρνηση, Θέσεις της Ελληνικής Κυβέρνησης για τις σχέσεις της
Ελλάδας με τις Ευρωπαϊκές Κοινότητες, 1982
15
ο.π σελ 320-327

13
 Ακόμη ένα σημαντικό γεγονός για το ΠΑΣΟΚ ήταν το σχέδιο Spinelli που
ουσιαστικά ήταν το «Σχέδιο Συνθήκης για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης» το
οποίο υπερψηφίστηκε το 1984. Σε αυτήν την ψηφοφορία οι βουλευτές του ΠΑΣΟΚ
απείχαν. Η στάση αυτή είναι η λογική συνέχεια της συζήτησης που άρχισε από το
1983 για το σχέδιο και προέβλεπε ενίσχυση της ΕΠΣ κάτι που αντιστεκόταν σθεναρά
το ΠΑΣΟΚ καθώς προσέκρουε και στην καταστατική φιλοσοφία του η οποία
πρότεινε την ιδέα μια ανεξάρτητης και υπερήφανης εξωτερικής πολιτικής. Αυτή την
ιδέα προσπαθούσε να υποστηρίξει ο Παπανδρέου και με αμφιλεγόμενες επισκέψεις
ξένων ηγετών στη χώρα όπως οι Μουαμάρ Καντάφι και Γιασέρ Αραφάτ. Παρά
ταύτα, ήδη από τότε ακούγονταν κάποιες διαφορετικές προσεγγίσεις όπως εκείνη του
υπουργού γεωργίας Κώστα Σημίτη ο οποίος ακολουθούσε μια πιο Ευρωπαϊκή
πολιτική βασισμένη στις αρχές του εκσυγχρονισμού και κάπως απόμακρη από το
λαϊκισμό και τον αντιευρωπαϊσμό του υπόλοιπου κυβερνητικού σχήματος.

Το 1985 το ΠΑΣΟΚ αναλαμβάνει την διακυβέρνηση της χώρας για δεύτερη

θητεία ξανακερδίζοντας την ΝΔ και ανανεώνοντας το συμβόλαιο με το λαό. Με νωπή
τη λαϊκή εντολή η Ελλάδα λέει το πρώτο όχι στην κοινότητα, μαζί με τη Μ. Βρετανία
και τη Δανία στη πρόταση σύγκλισης για διακυβερνητική διάσκεψη για την
αναθεώρηση της συνθήκης. Η κύρια διαφωνία της Ελληνικής πλευράς εγειρόταν σε
σχέση με το περιορισμό της ομοφωνίας στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Αυτή
ουσιαστικά θα αποτελούσε και την ύστατη πράξη Ευρωσκεπτικισμού του
κυβερνητικού ΠΑΣΟΚ.

Η επόμενη σκηνή εκτυλίσσεται με πανηγυρικό τρόπο υπέρ της ΕΟΚ από το

ΠΑΣΟΚ. Η διαδικασία κύρωσης από την Ελληνική Βουλή της συνθήκης
προσχώρησης της Ισπανίας και της Πορτογαλίας μετατρέπεται σε εξύμνηση της
Ευρωπαϊκής Ιδέας, μιας ιδέας ολοκλήρωσης και ευημερίας για το ΠΑΣΟΚ. Το
ΠΑΣΟΚ και η ΝΔ κάτω από κλίμα ευφορίας και υπεραισιοδοξίας υπερψηφίζουν με
όλες τους τις δυνάμεις τη συνθήκη προσχώρησης. Από τη μεριά του ΠΑΣΟΚ
αναγνωρίζεται πρώτη φορά επίσημα πως υπάρχουν αρνητικές συνέπειες από την
ένταξη στην ΕΟΚ και γενικώς το ισοζύγιο της σχέσης είναι αρνητικό, όμως το
κόστος ενδεχόμενης αποχώρησης θα ήταν δυσβάστακτο.

Τον Ιανουάριο του 1987 ψηφίζεται από την Ελληνική βουλή η Ενιαία
Ευρωπαϊκή Πράξη. Στην Ελλάδα, σε αντίθεση με άλλες χώρε όπως η Ιρλανδία,

14
ελάχιστα ζητήματα τέθηκαν - τόσο επί της ουσίας όσο και διαδικαστικά - κατά τη
συζήτηση στη Βουλή του κυρωτικού νομοσχεδίου, καθώς η πλειοψηφία των
πολιτικών κομμάτων, πλην του Κ.Κ.Ε., τάχθηκαν υπέρ της κύρωσης της ΕΕΠ.16

Τον ίδιο μήνα συζητιέται από την Ελληνική βουλή η Εσωτερική Αγορά. Το
ΠΑΣΟΚ έχει μετεξελιχθεί σε ένα θερμό υποστηρικτή αυτής της ιδέας.
Χαρακτηριστικά είναι παραδείγματα όπου η συζήτηση κινούνταν σε επίπεδα υψηλής
πεποιθήσεως για την σωστή επιλογή της Ελλάδας στην ΕΟΚ. Μάλιστα υπήρχαν
περιπτώσεις βουλευτών του ΠΑΣΟΚ που υποστήριξαν στις ομιλίες τους πως τελικώς
η επιλογή για ένταξη στην ΕΟΚ θα δικαίωνε τελικώς τον Καραμανλή. Η στάση αυτή
του ΠΑΣΟΚ συνδέεται και με την προσθήκη του κεφαλαίου περί οικονομικής και
κοινωνικής συνοχής στην Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη και ακόμη περισσότερο χάρη
στο ρόλο των Διαρθρωτικών Ταμείων.17

Το ΠΑΣΟΚ πλέον έχει κλείσει μια για πάντα τα αντιευρωπαϊκά του

αισθήματα στο χρονοντούλαπο της ιστορίας (για να χρησιμοποιήσω μια προσφιλή
φράση του Ανδρέα Παπανδρέου) και πλέον αποτελεί μια σταθερή Ευρωπαϊκή δύναμη
για τη χώρα. Ακόμη έχει μεταλλαχτεί και σαν κόμμα αφήνοντας μακριά ακραίες
φωνές του παλαιού κινήματος και χαράσσοντας ολοένα και περισσότερο
φιλοευρωπαϊκή ρώτα. Από το 1988 και μετά η Ελλάδα αποτελεί μια από εκείνες τις
φωνές που υποστηρίζουν με θέρμη όχι απλώς την ολοκλήρωση σε κάποιο βαθμό
αλλά ακόμα κα την ομοσπονδιοποίηση.

16
Πασσάς Α., & Λοβέρδος Α., Για την κύρωση της ενιαίας ευρωπαϊκής πράξης: Ένας διάλογος που
δεν έγινε, Θέσεις, τ.23-24, περίοδος: Ιούλιος - Σεπτέμβριος 1988
17
Τσούκαλης Λ., Ποια Ευρώπη? ,Ποταμός, Αθήνα 2004

15
Συμπεράσματα

Αν θέλει κανείς να αναλύσει την Ευρωπαϊκή πορεία του Ανδρέα Παπανδρέου

κατά τα πρώτα χρόνια του κινήματος πρέπει να αναζητήσει τους λόγους που έκαναν
τον Παπανδρέου να αλλάξει τη σκέψη του. Οφείλει να αναφέρει αν οι ενέργειες του
είχαν κάποια συνοχή ή απλώς προέρχονται από έναν εφήμερο καιροσκοπισμό και μια
ματαιοδοξία από τη μια για εξουσία και από την άλλη για προβολή. Η απάντηση σε
αυτά τα ερωτήματα δεν μπορεί παρά να είναι ξεκάθαρη. Υπήρξαν συγκεκριμένοι
λόγοι που έκαναν το Ανδρέα Παπανδρέου να αλλάξει οπτική.

i. Το κόστος μιας πιθανής αποχώρησης θα ήταν πολύ μεγαλύτερο από

το να παραμείνει μέσα σε αυτήν. Χρησιμοποιούνταν πάρα πολλές
φορές στον πολιτικό λόγο του κόμματος. Προέβαλλε το κόμμα σαν
τον θεματοφύλακα της Ελλάδας που μάλιστα ήταν διατεθειμένο να
παραβεί τις καταστατικές του αρχές για χάρη της. Ακόμη,
περιελάμβανε στη ρητορική του και τη διενέργεια δημοψηφίσματος,
δίνοντας την επιλογή στον κυρίαρχο λαό, ξέροντας ταυτόχρονα πως ο
Πρόεδρος της Δημοκρατίας δεν θα προέβαινε σε μία τέτοια ενέργεια
και το ΠΑΣΟΚ δεν θα κατέφευγε σε αυτήν φοβούμενο τη σύγκρουση.
Ακόμη μια ενδεχόμενη αποχώρηση θα έπληττε πρώτα εκείνες τις
κοινωνικές ομάδες που αποτελούσαν την κύρια εκλογική δεξαμενή
του ΠΑΣΟΚ, όπως για παράδειγμα οι αγρότες.
ii. Ο Ανδρέας Παπανδρέου γρήγορα αντιλαμβάνεται πως η σχέση με την
ΕΟΚ μπορεί να καταστεί κερδοφόρα για τη χώρα. Αυτή η αντίληψη
μετά το ΠΑΣΟΚ μεταφέρεται και στην Κοινή Γνώμη εξαιτίας των
εισροών. Τα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα προσφέρουν
στην χώρα μια ισχυρή πηγή χρηματοδότησης που έστω προσωρινά
ανακουφίζουν τους μη προνομιούχους. Η Κοινή γνώμη βέβαια
ακολουθεί το ΠΑΣΟΚ, αλλά αποτελεί σημαντικό παράγοντα η
αποδοχή από αυτήν για τη συνέχιση της συγκεκριμένης πολιτικής
γραμμής. Ακόμη, θεωρεί πως τα δεδομένα στην Κοινότητα έχουν
αλλάξει. Οι διαπραγματεύσεις φέρνουν εισδοχές στη χώρα και την
συμφέρουν οικονομικά.

16
 iii. Εντέχνως ο Παπανδρέου προβάλλει μια στροφή, αλλά όχι την δική
του. η τριβή με τους Ευρωπαϊκούς μηχανισμούς τον κάνουν να
συνειδητοποιήσει πως εκεί επικρατούν δημοκρατικές δομές και
διαδικασίες και πως ακόμη και η άποψη μιας μικρής χώρας όπως η
Ελλάδα όχι απλώς ακούγεται αλλά μπορεί κιόλας να επηρεάσει τα
τεκταινόμενα. Έτσι αφενός εμφανίζει μια ΕΟΚ πιο δημοκρατική και
κοντά στο λαό και αφετέρου ενισχύει και το ηγετικό του προφίλ
καθώς εμφανίζεται σαν να μην αλλάζει ο ίδιος. Επιπλέον φαίνεται να
ενισχύει στο εσωτερικό την άποψη πως η διαπραγματευτική ισχύς της
κυβέρνησης είναι ισχυρή, καθώς από αυτήν την σκληρή διαδικασία η
Ελλάδα έχει κερδίσει αρκετά πράγματα.
iv. Η συνολική αλλαγή στάσης μπορεί να αποδοθεί και στην ολοένα και
αυξανόμενη αλληλεξάρτηση. Ο κόσμος όλο και περισσότερο τείνει να
αλληλοεξαρτάται και η επανατοποθέτηση της Ελλάδας στον κόσμο
δεν μπορούσε να είναι πια τοποθετημένη στη λογική των θεωριών της
εξάρτησης. Πρέπει λοιπόν να γίνει ένας επαναπροσδιορισμός στα
σύγχρονα δεδομένα και συνθήκες που έχουν προηγηθεί την
προηγούμενη δεκαετία.

Τέλος, το ΠΑΣΟΚ αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της υπόθεσης των Taggart

& Szczerbiak πως ένα κυβερνόν κόμμα δεν μπορεί να είναι Ευρωσκεπτικιστικό.18 Το
ζήτημα της ΕΟΚ χρησιμοποιείται από τα κόμματα της αντιπολίτευσης ως
συσπειρωτικό εργαλείο για την προσέλκυση ψηφοφόρων. Έτσι επιβεβαιώνεται και η
υπόθεση εργασίας της παρούσας μελέτη που θεωρεί πως το ΠΑΣΟΚ επιδεικνύει
αρχικά Ευρωσκεπτικιστικές τάσεις όσο βρίσκεται σε μη κυβερνητική θέση και κατά
την κυβερνητική του θητεία η φιλοευρωπαϊκή του δυναμική αυξάνεται με γεωμετρική
πρόοδο κάνοντας το φιλοευρωπαϊκό για το υπόλοιπο της ιστορίας του. Το ΠΑΣΟΚ
δεν αποτελεί μοναδικό παράδειγμα τέτοιας μεταλλαγής, καθώς παρόμοια κόμματα
στη δυτική Ευρώπη εμφάνισαν την ίδια τάση με χαρακτηριστικότερο το παράδειγμα
του Βρετανικού Εργατικού Κόμματος. Ακόμη διαφαίνεται πως η ιδεολογική
τοποθέτηση ενός κόμματος, τελικώς δεν είναι αποκλειστικά δεσμευτική για τη στάση
που θα κρατήσει στην Κοινότητα.
18
Szczerbiak Α., & Taggart P., Theorising Party-Based Euroscepticism: Problems of Definition,
Measurement and Causality, European Parties Elections and Referendums Network, κείμενο
εργασίας αρ. 12, Sussex, 2003

17
 Αναφορές

Martinussen, J., Νεομαρξιστικές θεωρίες περί υπανάπτυξης και εξάρτησης στο

Martinussen, J., Κοινωνία Κράτος Αγορά, θεωρίες της ανάπτυξης, Σαββάλας

Szczerbiak Α., & Taggart P., Theorising Party-Based Euroscepticism: Problems of

Definition, Measurement and Causality, European Parties Elections and Referendums
Network, κείμενο εργασίας αρ. 12, Sussex, 2003

Verney, S., “From the “Special Relationship” to Europeanism: PASOK and the
European Community, 1981-89” στο Richard Clogg (ed.) Greece, 1981-89: The
Populist Decade, Hampshire and London: Macmillan/ New York: St Martin's Press,
1993, 131-153

Βέρνυ, Σ Τα πολιτικά κόμματα και η ένταξη στην ΕΟΚ, 1974-1979 ένα ξένο μάτι,
Σύγχρονα Θέματα, τ.38 1989

Βέρνυ, Σ., Η Ευρωπαϊκή Εξέλιξη του Ανδρέα Παπανδρέου στο ΤΑ ΝΕΑ, Ο Ανδρέας
Παπανδρέου και η Εποχή του Ελληνικά Γράμματα

Ελληνική Κυβέρνηση, Θέσεις της Ελληνικής Κυβέρνησης για τις σχέσεις της
Ελλάδας με τις Ευρωπαϊκές Κοινότητες, 1982

Ιωακειμίδης, Π. Ο Μετασχηματισμός της ΕΟΚ-Από την «Εντολή» στην Ενιαία

Ευρωπαϊκή Πράξη, Παπαζήση, 1988

ΠΑΚ, Σκοποί και Οργάνωση Π.Α.Κ., Στοκχόλμη 1968

ΠΑΣΟΚ, Ιδρυτική Διακήρυξη του Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού Κινήματος, 1974

ΠΑΣΟΚ, Προγραμματικές δηλώσεις κυβέρνησης, 22 Νοεμβρίου 1981

Πασσάς Α., & Λοβέρδος Α., Για την κύρωση της ενιαίας ευρωπαϊκής πράξης: Ένας
διάλογος που δεν έγινε, Θέσεις, τ.23-24, περίοδος: Ιούλιος - Σεπτέμβριος 1988

Σμαραγδής Γ., Πορεία για την αλλαγή, 1977

https://www.youtube.com/watch?v=gVP8y6BeITE

Τσούκαλης Λ., Ποια Ευρώπη? ,Ποταμός, Αθήνα 2004

18

View publication stats