BAĞIMSIZLIK SONRASI ÖZBEKİSTAN

ÇİN HALK CUMHURİYETİ İLİŞKİLERİ

Özbekistan Cumhuriyeti ulusal çıkarlarına dayalı, açık, karşılıklı yarar sağlayan,

yapıcı bir politika modelini benimser. Cumhuriyetin modern siyasi seyri dünyadaki ve
bölgede hızla değişen duruma, ülke içindeki büyük çaplı değişimlere göre şekillenmekted ir.
Özbekistan Cumhuriyeti’nin dış politikası temel olarak, devletin bağımsızlığını ve
egemenliğini korumak, uluslararası arenadaki yerini ve rolünü güçlendirmek, çevresinde
güvenli, istikrarlı ve dostane ortam oluşturmaktan geçmektedir.

Cumhuriyet Anayasasında belirtildiği üzere uluslararası ilişkilerde eşit haklara

sahip olan Özbekistan, devlet ve halkın yüksek çıkarları, refahı ve güvenliği amacıyla
ittifaklar oluşturabilmektedir1 . (O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, 2016) Bu
bağlamda Özbekistan-Çin Halk Cumhuriyeti ilişkileri bağımsızlık sonrası önemli ölçüde
devam etmektedir.

Çin Halk Cumhuriyeti 27 Aralık 1991'de Özbekistan Cumhuriyeti' nin

bağımsızlığını tanıdı. Diplomatik ilişkiler 2 Ocak 1992'de kuruldu. Özbekistan, Çin Halk
Cumhuriyeti ile stratejik işbirliğinin güçlendirilmesini, geniş ticari-ekonomik, yatırım ve
mali işbirliğinin genişletilmesini karşılıklı çıkar ve eşit haklar ilkelerine dayalı ikili
ilişkilerin öncelikli yönleri olarak görmektedir.2 (Özbekistan Dişişleri Bakanlığı, 2022)
İkili diplomatik ilişkilerin dayanağı olarak, Ekim 1992'de Taşkent'te ÇHC büyükelçiliğinin
ve Mayıs 1995'te Pekin'de Özbekistan büyükelçiliği kurulmuştur.3 (Botayev, 2022)

Özbek-Çin ilişkilerinin yasal dayanağı büyük çoğunlukla eski Cumhurbaşka nı

İslam Kerimov dönemine (1991-2016) tekabül etmektedir. Bu yasal belgelere, 2005
yılındaki “Dostluk ve İşbirliği Ortaklık İlişkileri Anlaşması”, 2012 yılında ise “Stratejik
Ortaklığın Kurulmasına İlişkin Ortak Deklarasyon”, 2013 yılında “Dostluk ve İşbirliği
Anlaşması”, aynı yılda imzalanan “İkili Stratejik İşbirliğinin Derinleştirilmesi ve

 Obidjon MAKHMADAMINOV, İstanbul Üniversitesi Sos. Bil. Enstitüsü, Avrasya Araştırmaları YL

1 O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. (2016). Taşkent: O'zbekiston NMİU.
2 Özbekistan Dişişleri Bakanlığı. (2022). Cooperation of the Republic of Uzbekistan with the countries of the Asia -

Pacific. s. https://mfa.uz/en/pages/with-asia-pacific.
3 Botayev, U. (2022, Ocak). O'nta muhim tashabbus: O'zbekiston va Xitoy o'rtas idagi munosabatlarning yangi davri.

https://yuz.uz/uz/news/onta-muhim-tashabbus-ozbekiston-va-xitoy-ortasidagi-hamkorlik-munosabatlarining-yangi-
davri.
 Geliştirilmesine İlişkin Ortak Deklarasyon” ve son olarak 2016 yılında “Stratejik İşbirliğine
İlişkin Mutabakat Zaptı” örnek olarak verilebilmektedir.4 (Botayev, 2022)

Şevket Mirziyoyev’un iktidara gelmesinin ardından, 2017 yılında taraflarca

“Özbekistan Cumhuriyeti ve Çin Halk Cumhuriyeti'nin Kapsamlı Stratejik Ortaklık
İlişkilerinin daha da Derinleştirilmesine İlişkin Ortak Bildirisi” yayımlanmıştır. Bidir iye
göre, taraflar birbirlerinin egemenliğini, güvenliğini ve toprak bütünlüğünü desteklemeye
devam edecek, Özbek tarafı Çin hükümetinin Çin'i temsil eden tek meşru hükümet
olduğunu, Tayvan ve Tibet'in Çin topraklarının ayrılmaz bir parçası olduğunu "Tek Çin"5
politikasını desteklediğini teyit etmiştir. Öte yandan Pekin, Özbekistan'a ikili ve çok taraflı
platformlarda siyasi, ekonomik, askeri, güvenlik ve teknik destek ve yardımlar ı
sürdüreceğini ve bilimsel araştırma, eğitim, sağlık, spor, turizm ve kültür alanlarında
işbirliğini derinleştireceği konusunda güvence vermiştir.6 (Omonkulov, 2020)

Resmi Taşkent, söz konusu anlaşmalar ve Çin’in yoğun baskıları sayesinde,

Özbekistan’daki Uygur faaliyetlerini kısıtlama yönünde politika gütmüşür. Bu kısıtlama la r
ilk olarak, 1994 te Çin yetkili Li Pengin ülkeye ziyareti ardından uygulanmaya başlamıştır.
2005 Andican olayları sonrasında da ülkede bulunan Uygurların Şincan Özerk
Bölgesindeki insan hakları ihlalleri ve Çinin bölgeye yönelik asimilasyon politikalarar ına
karşı her türlü eylemlerine izn vermemiş, sert yaptırım uygulanmışır.7 (Candemir, 2019)

Siyasi nitelikteki anlaşmalara ek olarak, ekonomik, sosyokültürel ve diğer konularda

ikili işbriliği anlaşmaları hem de tam üye olarak yer aldıkları Şanhay İşbirliği Örgütü
zemininde de varılan ortak mutabakat zabtı ve anlaşma metinleri söz konusudur.

1992 yılında imzalanan “Ticari vee Ekonomik Anlaşma” ya göre, iki ülke arasındaki
ticari ve ekonomik ilişkilerde en uygun ortamın yaratılmasına yönelik prosedür
oluşturulmuştur. Çin, Özbekistan'ın en büyük ticaret ortaklarından biridir. 8 (Özbekistan
Dişişleri Bakanlığı, 2022)

Özbekistan ve Çin arasındaki ilişkilerin genişlemesinde itici gücü ticaret ve

ekonomik alanlardır. Çin, Özbekistan'ın en büyük ticaret ortağı haline geldi ve bu
konumunu korumaya devam ediyor. Özbekistan Devlet İstatistik Komitesi'ne göre,

4 Adı geçen eser. (daha sonra a.g.e olarak kullanılacaktır.)

5 Ayrıca bkz. Olkan, K. B. Çin-ABD İlişkilerinde Güvenlik İkilemi: Tayvan Sorunu. Journal of Business Innovation
and Governance, 4(1), 27-41.
6 Omonkulov, O. (2020). Kuşak ve Yol Bağlamında Çİn-Orta Asya İlişkileri. Bölgesel Araştırmalar Dergisi.

https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1114911 adresinden alındı

7 Candemir, C. (2019). Bağımsızlıktan Sonra Batı Türkistan- Çin İlikileri YL Tezi. S.70.
8 Özbekistan Dişişleri Bakanlığı. (2022). Cooperation of the Republic of Uzbekistan with the countries of the Asia -

Pacific. s. https://mfa.uz/en/pages/with-asia-pacific.
 cumhuriyetin Çin ile 2019 yılındaki dış ticaret cirosu 7,62 milyar ABD doları oldu.
Özbekistan'ın Çin'e ihracatı artıyor, ancak ihracatın ana kısmı şu anda stratejik
hammaddeler: doğal gaz, uranyum, bakır, pamuk ve mineral gübrelerden oluşuyor. Bu
mallar arasında en önemli yer doğalgaz olup, 2011 yılında imzalanan ikili “Doğalga z
Anlaşmasın”a göre ÇHC'ye teslimatı 25 yıl olarak planlanmaktadır9 . (Davr , 2021)

Eğitim alanında işbirliği hızla gelişmiş, öğrenci ve araştırmac değişimi iki ülke arası
ilişkiler çerçevesinde yaygın olarak faaileyete başlamıştır. Bu bağlamda Taşkent Devlet
Şarkşunaslık Enstisü Konfuçyusluk ana bilim dalı 2005 yılından beri faaliyet yürütürke n,
çin dili ve edebiyati hem de bölgesel araştırmalar konusunda önemli çalışmalara ev
sahipliği yapmaktadır.

Aynı zamanda Pekin’de 2012 yılından itibaren Yabancı Diller Üniversitesi tarafında n
Özbek dili bölümü öğrenci kabul etmektedir. Şanhay Üniversitesi ŞİÖ Kamu Diplomas is i
Araştırma Enstitüsü bünyesinde 213 yılında Özbekistan Araştırmaları ve Akademik
Değişim Merkezi faaliyetine başlamıştır.

Kültürel işbirliğini ve kamu diplomasisini güçlendirmek adına, Özbekistan-Çin (1998),

ÇHC- Merkez Asya Ülkeleri dostluk guruplarının faaileyetleri önemli yere sahiptir. 10
(Özbekistan Dişişleri Bakanlığı, 2022)

Özbekistan-ÇHC ilişkilerinin günümüzdeki perspektifini Özbekistan açısından

anlamlandırmak için Çin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkanı Xi Jinping'in girişimiyle 25
Ocak'ta diplomatik ilişkilerin kurulmasının 30. yıl dönümünde Orta Asya ve Çin devlet
başkanlarının videokonferans toplantısının düzenlendiğini söylemek yanlış olmaz.11 (TRT
Özbekçe, 2022)

Özbekistan Cumhurbaşkanı Shavkat Mirziyoyev yaptığı konuşmada, Özbekistan ile

Çin arasındaki kapsamlı stratejik ilişkilerin son dönemde dinamik ve istikrarlı hale
geldiğini kaydetti. Mirziyoyev, bu video yeni öncelikli işbirliği alanlarını içeren on önemli
öneriyi iler sürdü.

İlk olarak, ortak bir endüstriyel işbirliği ve yerelleşme alanı oluşturmayı amaçlayan
Yeni "Çin-Orta Asya" ekonomik diyalog stratejisini geliştirme girişimini ortaya koydu;

9 Davr24. (2021). O'zbekiston bilan Xitoy ortasidagi tashqi savdo aylanmasi . https://davr24.uz/archives/3338
adresinden alındı
10 Özbekistan Dişişleri Bakanlığı. (2022). Cooperation of the Republic of Uzbekistan with the countries of the Asia -

Pacific. s. https://mfa.uz/en/pages/with-asia-pacific.
11 TRT Özbekçe. (2022). Xitoy ve Markaziy Osiyo davlat rahbarları uchrashuvi bolib otdi.

https://www.trt.net.tr/uzbek/turk-dunyosi/2022/01/26/1234567890-2003-1768588 adresinden alındı

 İkinci olarak, Çin-Orta Asya yönünde sürekli lojistiğin sağlanması ve bölgeler arası lojistik
ağların geliştirilmesi için Çin-Kırgızistan-Özbekistan demiryolu inşaatı projesinin
uygulanmasını önerdi. Üçüncü olarak, bilişim parkları temelinde ortak bir "Entelektüe l
İpek Yolu" platformu oluşturmak için karşılıklı işbirliği içinde dijital teknolojileri yaygın
bir şekilde tanıtma çabalarını pekiştirmek ve geliştirmek için bir teklifte bulundu. Dördüncü
olarak, iki ülke arasında aşıların geliştirilmesi, test edilmesi ve üretilmesinde ortaklığa
devam etmek ve aşı pasaportlarının karşılıklı olarak tanınmasını sağlamak; Beşincis i,
Özbekistan'da tarım sektörünün modernizasyonu, tuzlu ve acı topraklarda mahsul ekimi,
şehirler ve köyler arasında üretim zincirlerinin kurulması konularında Çin ile işbirliğini
sürdürmek; Altıncısı, pandemi sırasında nüfusun artan gıda ihtiyaçlarının karşılanmasında
yakın işbirliği yapmak ve pandemi sırasında gıda güvenliğinin sağlanmasına ilişkin BM
Genel Kurulu'nun özel bir kararını kabul etme girişimini ortaklaşa desteklemek; Yedinci,
"Yeşil İpek Yolu"nun inşası çerçevesinde iklim gündemini ortaklaşa ilerletmek ;
Sekizincisi, alternatif enerji alanında işbirliğini hızlandırmayı amaçlayan "Çevresel olarak
temiz kalkınma" sağlamak için bir yol haritası geliştirmek; Dokuzuncu olarak, Orta Asya
ve Çin halklarını birbirine yakınlaştırmak, kültürel ve insani alışveriş i genişletmek, 2023'ü
"Orta Asya ve Çin Halklarının Kültür ve Sanat Yılı" olarak ilan etmek, akademik ve çeşitli
yönlerde öğrenci değişimini desteklemek teklisinde bulundu. Son olarak, bölgesel güvenlik
alanında "Güvenli İpek Yolu" doktrini uygulanması hedeflerine dayalı olarak Afganis ta n
yönündeki ortak çabaları koordine etmeye devam etmenin önemli olduğu kaydedild i. 12
(Botayev, 2022)

Sonuç olarak Kerimov döneminde Rus, ABD-AB etkisine dengeli olarak Çin ile
yaklaşmaya devam eden Özbekistanın Mirziyoyev dönemindeki resmi pozisyonu pek
değişime uğramamakla birlikte değişen küresel istemin gerçeklerine uygun olarak
yürütülmektedir. Öte yandan ÇHC her ne kadar egemen eşit ilişkiler vurgusu yapsa da Batı
Bölge Teorisi kapsamında Orta Asyada önemli güç haline gelmiş, ‘borç diplomasis i’
sayeinde bölge ülkelerinin Çine bağımlığını arttırmakta aynı zamanda söz konusu
devletlerinin dış poliika tercihlerinin Çin ile kesişmemesine de etki etmeyi başarmaktadır.
Ayrıca ‘Kuşak-Yol’ projesini tamamlamak üzere Orta Asya ve Özbekistan ile ekonomik
ilişkilere odaklanmaktadır.

12 Botayev, U. (2022, Ocak). O'nta muhim tashabbus: O'zbekiston va Xitoy o'rtasidagi munosabatlarning yangi davri.
https://yuz.uz/uz/news/onta-muhim-tashabbus-ozbekiston-va-xitoy-ortasidagi-hamkorlik-munosabatlarining-yangi-
davri.
 KAYNAKÇA

Botayev, U. (2022, Ocak). O'nta muhim tashabbus: O'zbekiston va Xitoy o'rtasidagi munosabatlarning
yangi davri. s. https://yuz.uz/uz/news/onta-muhim-tashabbus-ozbekiston-va-xitoy-ortasidagi-
hamkorlik-munosabatlarining-yangi-davri.
Candemir, C. (2019). Bağımsızlıktan sonra Batı Türkistan- Çin İlikileri YL Tezi. 70.

Davr . (2021). O'zbekiston bilan Xitoy ortasidagi tashqi savdo aylanmasi.

https://davr24.uz/archives/3338 adresinden alındı

Omonkulov, O. (2020). Kuşak ve Yol Bağlamında Çİn-Orta Asya İlişkileri. Bölgesel Araştırmalar
Dergisi. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1114911 adresinden alındı

Özbekistan Dişişleri Bakanlığı. (2022). Cooperation of the Republic of Uzbekistan with the countries of
the Asia-Pacific. s. https://mfa.uz/en/pages/with-asia-pacific.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. (2016). Taşkent: O'zbekiston NMİU.

TRT Özbekçe. (2022). Xitoy ve Markaziy Osiyo davlat rahbarları uchrashuvi bolib otdi.
https://www.trt.net.tr/uzbek/turk-dunyosi/2022/01/26/1234567890-2003-1768588 adresinden
alındı