IJUSUN(I" TARIHI « Tanr1 veya doga »

SPINOZA 'YA Y6NELT1LEN TOM PANTEIZM VEYA

MATERYALIZM SU<;:LAMALARININ OZONDE
HEP BU FORMOL VARDIR;
<;:ONKO TANRI, ZORUNLU O1.ARAK
VAROLANDAN BA~KA BIR ~EY DECILDIR.
Spinoza Tann, mutlak, ko§ulsuz, ~eyden once Tann-Descartes'in
l

s
P!NOZA, UZUN SURE,
tanmmaktan ve anla§Ilmaktan i;ok,
ya kendisinden nefret edilen ya da ovi.i-
li.ip sevilen bir ki§i oldu. Aslmda Spino-
za, tanntarumaz ve maddeci, ozgi.ir di.i-
§i.ini.ir tipinin somut bir ornegidir. An-
cak efsane; i.irki.iti.ici.i gori.ini.i§li.i boyle
bir sistemin karma§1khg1run hesab1ru
vermeye yetmez; i;i.inki.i more geometrico
ai;iklama, kabul edilen matematiksel
modelin ti.imdengelimli di.izenine gore,
hakikatin as1l anlam1ru bir index sui (di§
di.inyadaki bir nesnenin imgesi olmay1p,
bizzat kendisinin imi olan) olarak elde
etme durumundad1r. Kendisini (S pino-
za) aforoz eden Yahudi gelenegiyle, ui;
noktasma vard1rd1g1 Descartes 'i;1 felsefe-
nin kesi§tigi yerde dogan Spinozac1hk,
bilgelige goti.iren bir varhkbilimidir.
Tann dogad1r; i;i.inki.i « geri;ek.lik ve yet-
kinlikle aym §eyi anl1yorum » der Spi-
noza. Mi.imki.in olan her §ey zorunlu o-
larak vard1r; doga, nedenlerin s1ms1k1 bir
zinciridir (belirlenimcilik) ve onun akil
yoluyla kavranmas1, bizleri yarulsamala-
rm ve tutkularm koleliginden kurtararak
geri;ek ozgi.irli.ige goti.iri.ir. Geri;ekten,
do gal belirlenimi bir yana b1rakarak, in-
sandan « imparatorluk ii;inde imparator-
kendiliginden, yani varolmak ontolojik karutlamasmda oldugu
ve algtlanmak i~in hi~ bir nedene gibi- bir ide degil, mutlak bir
bagh olmayan biricik tozdur. varolma eylemi, sonsuz bir
luk » yapmak isteyen ereksel nedenlerin Spinoza, « Tann'dan, mutlak varolma gucudur. 0 , varolan
insanmerkezci (anthropocentrique) ya- bi~imde sonsuz, yani her biri her§eyden, cisimlerden ve
rulsamas1 ya da cuz'i iradenin yarulsa- ayn ayn sonsuz ve bitimsiz bir ruhlardan olu§maktad1r; ken-
ozu ifade eden, sonsuz bir oz- diliginden varolan bir nedendir,
mas1, hayaletlerin varhgma inanma ti.i- nitelikler butiinunden olu§mU§ ama tiim bunlarla da smtrh
ri.inden y arulsamalan, k.inc1 ve k1skani; bir tiizu anhyorum » der. Oysa degildir. Tannsal nedensellik,
birTann'ya inanan, mutlulugu ancak insamn anlama yetisi sonlu ozgiir bir istencin yarat1s1 degildir
gelecek ya§amda i.imit eden insanlann oldugu i~in, Tann'yi yalmzca ve isteyerek olu~turulan bir e-
ozel niteliklerinin iki tanesiyle, reklige boyun egmez. lnsanlar,
i;ogunun bag1ml1hg1ru, zay1fhg1ru ve bil- uzam ve dii§iinceyle bilir; bunlar, ki~ile~tirilmi~ bir Tann'nm go-
gisizligini gostermektedir. Oysa bilge ko~ut olarak, sonlu moduslar riintiisiine tapmmaya ihtiya~
ki§i sonsuz mutlulugun §imdi ve bura- (goriinu~ler), cisimler ve du- duymuyorlarsa da lilozo~ tannsal
da oldugunu, bize ezeli, ebedi oldugu- §Uncelerle ifade edilirler: ruhum, inancm, dogal zorunlulugu ta-
bedenimin du§uncesidir (yoksa, mmak durumunda oldugunu
muzu hissettiren hakikatm bilgisinde •
sonucu degil!). Demek ki her- bilmektedir.
bulundugunu bilmektedir. Boylelik.le
bilge ki§i, erdemin ta kendisi olan mut-
lulugu aklm etkinliginde bulur. Kolelik-
ten ozgi.irluge gei;i§ ne a§km bir Tan-
n 'run olgusu, ne de ozgi.ir bir istencin
sonucudur; bu, geri;ek hazz1 1 etkin ak1l
gibi dogammn bilgisinde bulan arzu-
nun derinle§mesinin sonucudur. Arna
bu ahlaki sonucun gen;ekle§mesinin ko-
§Ulu, siyasal duzendedir: iyi olu§turul-
mu§ kurumlar, gi.ivenlik ve ozgurli.igun
gi.ivencesi olmahd1rlar. Aynca, felsefi
ozgi.irlqme her §eyden once bireyin
kendi i;abas1run sonucu olsa bile,
« ruhun geri;ek ya§ama » girmesini
mi.imki.in k1ld1g1 takdirde iyi bir anayasa
ii; hak.11hg1ru elde edecektir.

ca.,
Y andsamalar1n ele§tirisi varolduklanru, bu sonun da onlara
hizmet etmek oldugunu, bunun
SPINOZA YANILSAMALARIN ZAAFTAN VE CEHALETTEN ILERi da Tann'nm inayeti sayesinde
GELDICIN! VE INSANOGL\JNU K6LELICE MAHKOM ETT1C!Ni ger~ekle§tigini varsayarlar.
GOSTERMEKTEDIR. Boylelikle her biri « Tann onlan
butiin digerlerinden daha fazla
dugunu varsayan cuz'i irade
yamlsamasm1 a~1klamaktad1r.
Sonu~ta ozgurluk iizgur bir ka-
rarm sonucu degil, zorunlulugun
tarunmas1 ve kabul edilmesidir.
Spinoza, degerlerin goreceligini

S adece kutsal varl1k tam an-

lam,yla vardtr. Bu i~kin ve
biricik varhk, dogay1 meydana
ge tirir ve tum tekil varhklar
(moduslar, goriinu~ler) Tann'da,
tekilliklerini saglayan varW<lanrun
sm1rhhklanna gore mevcuttur:
« her belirleme bir olumsuzla-
madtr ». Tum canhlar gibi insa-
nogullan da, bir « conatus » (arzu,
eylemde bulunma gucu, varol-
makta direnme giicu) tara&ndan
harekete ge~irilirler. Degerlere
hukmeden arzudur, yoksa ar-
zulara boyun egen degerler degil;
arzunun izledigi ~eyleri « iyi »,
ka~md1klanm ise « kotu » diye
niteliyoruz. Bu nedenle de Spi-
nozac1hk bir bir etiktir.
406
Yamlsamalar, arzulanm1z1
azaltan ve varhg1m1z1 yoksul-
la~t:Jran olumsuz tutkulan bes-
lerler. Korku ve umutla, dinler,
« sanki kurtul~lan i~in ~ gibi,
tutsakW<lan i~ mucadele eden »
mutsuz ve hoyrat insanlan ko-
lelige iterler. Spinoza, yamlsa-
malar y1gm1 i~ersinden en belli
ba§h iki tanesini se~ip ay1m:
dogaya egilim saglachgi varsaytlan
ereksel nedenler ve ciiz'i iradeye
gore oldugu tasarlanan ozgiirliik.
« Tum insanlar, §eylerin ne-
denlerini bilmeksizin dogarlar »
ve dogay1 kendilerindek.i go-
riintiiye gore imgelerler (insan-
bi~irncilik - anrtropomorfizm).
Gozlerinin olgulan gonnek i~in
yapild1gma, gune§in onlan ay-
chnlatmak i~ ~tldadtgma inarur
ve dogal §eylerin belli bir son i~
sevsin ve butun dogayi onun kor
arzulanrun ve doymaz a ~
hizmetine versin diye tannya
tap= ». Etika'run (Eth.ica, 1677)
I. kitabmm unlu ekinde dogay1
tersyuz etmeyi ve boylelikle
sebeple sonucu birbirine kan§-
t:Jnnayt ag1r bi~irnde su~lar.
Omegin bir ta~m du§mesini a-
~1klamak i~in erek~iler
« nedenlerin nedenleri uzerine
sizi sorgulamayi, ara venneden,
sonunda siz T ann'run istencinin
arkasma s1gmana, bu cehalet
ulkesine saklanana kadar sur-
dureceklerdir ». Yani sonu~ta
« insanlar arzulanrun bilincinde
olmakla birlikte, bunlann ne-
denlerini bilmemektedirler » ve
bu da i~it>.de belirleyicilikten ve
nedenlerin zincirleme baghl.i-
gindan ba~ka bir ~eyin bulun-
mad1g1 iradi bir karann varol-
de dogrular: iyi ve kotu, guzel
ve ~irkin de aym duzendedir,
§eylerin dogalanru a~1klamaz,
bizim ne bi~de etkilendigimizi
gosterir. •
Eski ve yeni arasmda
Hollanda'da Spinoza, olmas1yla da yenidir:
eskiyle yeninin kav~a- yeni dU~iinceler Protes-
~da bulunur: Amster- tan gOt;menler (Saint-
dam'daki Portekiz Ya- Evremond) ve bilginler
hudileri gOt;menleri top- (Huygens) taraftndan
lulugundan ald1g1 dinsel OzgUrce yayihyor; Avru-
ve geleneksel Ortodoks pa1mn en biiyiik banka-
lbrani egitimiyle, eski; s1m ve doAu Hindistan
ekonomik, politik ve kumpanyas1ru kuran bir
entelektiiel alanlarda, ticaret butjuvazisi saye-
bulundugu Ulkenin ileri sinde bUyiik bir refah ,
diizeyinden yararlannu~ Spinoza'mn dostu olan
Johan de Witt'in
<i cumhuriyet~i ,.. hiikU-
meti sayesinde siyasal
bir ho~gOrii sOz konusu~
dur.
 Sonsuz mutluluk
STOACI IDEALLE YENlDEN BULU~AN
SPINOZACI BlLGE, GER<;:EK BILGISIYLE.
INSAN TOPLUMUYLA ILl~K1S1Nt
TEMELL! KESMEDEN,
SONSUZ MUTIULUCU ELDE EDER.

S pinoza Etika'da « Sonsuz

mutluluk erdemin bedeli
degil, erdemin ta kendisidir »).
Yani bizler sonsuz mutluluga,
kan§J.nZ ve o da bizi i:idiillendirir.
Bu erdem aym zamanda i:iz-
giirliigiin de en iist diizeyidir,
yani kendi ozgiir dogamdan ileri
tutkulannuza egemen olahm diye gelen ve bununla onaylamaga
u~mayiz; tersine, tutkulanrruza ul~tttizn zorunlulugun bilgisidir;
egemen olma gii~ ve iktidanru, yoksa ruhun i:izgiir bir karan
entelektiiel sonsuz mutlulukta degildir. Nihayet bu bilgelik diger
buluruz. Bu sonsuz mutluluk veya insanlardan nefret etmemeyi,
ilahi a§k, esas itibariyle bilgidir: onlan ki.i~iik gormemeyi ve
Tann'run ve kendisinin dogasl.lU kiskanmamayi, ancak onlan aktl
ke§feden ruhun etkinligi, du- yoluyla anlamay1 ve onlara
yumsal i§tahlan sm1rland1ran yardunc1 olmayi i:igrettigi i:il~iide,
entelektiiel etkinlikle ayru §eydir. toplumsal ya§am i~in de yarar-
Bilgi alanmda yo! alan bilgenin hd1r. •
ruhu, onun i:ili.imsi.izli.ik yanm1
3. Bruegel Le Vieux·nun KOrler .lleseli (Aynnt1).
da yiiceltir, zira zamandan ba-
g1ms1z olan ger~egi tarumak, o Cehalet insanoglunu kolelige indirger
andan tezi yok, sonsuzluga ka-
n§maktir. Bu bilgiye dayah er- «Ashnda cahil kiji d1j ger~ek mutlulug:una as- geviedi#i anda da varh-
demden yola 9karak ilahi dogaya nedenlere tabi olduktan la ulaiamaz; kendin- ~ son bulur (Spinoza,
ba~ka, binbir davran1- den. Tann~dan ve onu Etilea).
i1yla da kiikirttll11ljtlr c;ev;eleyen ~eylerden bi-
ve rahats12d1r: ruhun linc;siz olarak ya§ar ve
Spinoza
Baruch (veya Benedic- bir Yahudi ailesinin !rO• na yol •~n. 1656'da bir sburg (1660), daha son- sef« i11i11 llkeleri (1663) tisinin DUzeltilmesi Ozeri- /1,celemesi )) ve OzeUikle
tus) Spinoza, 24 kas1.m cuguydu. Descartes fel- bagnaz tara&ndan OldU- ra da 1670 1 te yerle~ece- ve Tnunbilimsel - Sivasal ,re l11celeme .. (Tractalus de Etika.
1632'de lunsterdam 1da sefesini ke~fedip liberal riilmek istendi, daha 8i La Haye'in yakinlann- De11tn,e ,.'yi (1670) ya- de lmellectus Eme11dario-
do#du ve 21 iubat Yahudi i;evreleriyle ili~- sonra da cemaatten c;1- dak.i Voorburg)da huzur y,nlad,. Oiumunden ue, 1662), Tractatus Poli-
1677'de La Haye'de 61- kiye girmesi. dinsel Or- kanld1. Once Leyden ve si..ikUnu arad1. Heniiz sor.ra yaymlanan ba;l1- ticus (tamamlayamad1)
dii. Ponek.iz gO.;meni todoksluktan kopmas1- yakinlanndaki R.ijn- ya~arken « Descartes Fel- ca eserleri, « A11lmua Ye- yay1rru 1677, (( Siyaset

i&· ea.,
Ozgiirliik yanda~lar1 Spinoza'n1n arddlar1 n'run, yaratma eylemini se¢nlik
olmaktan ~1kanp zorunluluga
DINSEL HO$G0ROYO VE D0~0NCE ZAMANINDA c;:oK AZ OKUNAN SPINOZA, baglami§tlr.
OZGORLOGONO SAVUNMAK lc;:1N XIX. YY AlMAN IDEALIZMI T AR.AFINDAN Leibniz' in miras~1lan da
DbNEMiNDE POLtnKAYA ATILAN SPINOZA, YENlDEN YORUMLANANA KADAR, (Christian Wolff, Moses Men-
BU OZGORLOK SAVA$1MINI GER<;:EKc;:I BIR T ANRITANIMAZCILICIN VE MADDECiLIGIN delssohn), onemini yads1ma-
SIYASH KAVRAMI OZER!NE OTURTTU. SiMGE ADI OLARAK KALDI. makla birlikte, Spinoza ile
miicadele etti.ler. Arna 1785'te

J S F.H. Jacobi, Uber die Lehre des

ohan de Witt karde§lerin
1672'de Guillaume d'Oran-
ge 'm monar~ist partizanlan
tarafindan katledilmelerini
protesto etmek i~in Spinoza'run
yapt1g1 afi§in ba§hgmda
« Barbarlann sonunculan » ya-
21yordu. Bu katliarn, Spinoza'run
daru§man.1Jg1ru yapttg1 ve yakin
dostu oldugu Johan de Witt
tarafindan yonetilen
· redcieder (Tractatus Politicus'un §iincelerinden
« Cumhuriyet~iler »in veya pinoza ~ok kisa zamanda dallann ag1zdan ag12a yay1l- Spinoza in Briefen an den Herr
« Czgiirli.ik Partisi »nin yenilgisini felsefenin nefret edilen veya mas1yla tanmd1. (P. Fran~ais Moses Mendelssohn'i (« Bay
ifade ediyordu; ~i.inki.i toprak tap1mlan, zaman zaman da Lamy, Le No11vel Allreisme Renverse Moses Mendelssohn'a Mek-
aristokrasisine kar~1 ticaret karikatiirize edilen, ama ~ok (« Ba§a§ag1 Edilmi§ Yeni Tan- tuplarla, Spinoza'nm 6gretisi
burjuvazisinin ~1karlanru temsil onemli bir ki§isi haline geldi. ntan1mazc1hk », 1696). Adeta Ozerine», 1785) yayunlayarak,
eden bu politika, monar§istlerin XVII. ve XVIII. yy'larda ach, ~ok mistik bir mezhep gibi, dii§iince panteizme kar§1 sava§J ba§lattt:
« gerid » politikalan kar§1smda da adaletsiz bir bi~imde tann- i:izgilrliigi.inden yana olan filo- Lessing'in gizli Spinozac1hgm1
dinsel ho§goriiyii ve dii§i.ince tarumazhgin, hatta daha da i:itesi, zo8ann esin kaynagi olmu§ olan ortaya koyuyor ve Spinoza'y1
ozgiirliigi.ini.i savunuyordu. Bu panteizmin e§anlamhs1 olarak dii§i.incesi, her§eyden i:ince i:ifkeyle « sap1k kopek » diye
olay Spinozac1 bilgeligin, hi~ amld1. Tam tersine onu i:iven Descartes' taki niteliyordu. Goethe, Spinoza'y1
bir §ekilde ~1karc1 ve nesnel gizli ~evreler tarafmdan ise, katt « T annmerkezciligi » Stoaa panteizme ve hilozoizme
temelden yoksun olmad1g1m bir maddeciligin bayrag1 olarak (theocentrisme) geli§tirerek, (maddeye, ya§amla donatilrm§
gostermekle kalmad1, arna ayru gcisterildi. Bu kez de mutlak~1 biricik tannsal ti:izden yarattlnu§ ve zorunlu bir varhk yiikleyen
zamanda felsefe ve politikanm soyutlugun simgesi gibi kul- §eyleri ortadan kaldumaya doniik felsefe sistemi) dogru ~ekerek,
ozgi.irliik i~in kar§1hkh olarak lanmak iizere onu XIX. yiizytlm « 1hmh olmayan, ve ol~i.isi.iz bir dogarun §iirsel dokusunun i~e
i9~e ge~eleri geregini de ortaya §afaginda yasa~wktan ve afuroz Descartes'~wk » (Leibniz) olarak yerle§tirdi. Nihayet, romantik
koydu. Tractat11s Theologico- edilmi§likten pkartan, Alman nitelendi. « Ti.im yarattklar, donemin biiyiik filozoflan,
Politict1s (« liahiyat ve Siyaset idealizmi oldu (Schelling, He- tannsal varligin yetkin olmayan Fichte, Schelling ve Hegel, bi-
lncelemesi », 1670) demokrasiye, gel...) . XIX. ve XX. yy'larda kat1hmc1lanndan ba§ka bir §ey reyciligi ve ozgiir istenci taru-
« dogal hale en ~ok yakla§an » Spinoza, bo§inanlara ve ideo- degildir » diyen Malebranche, mayan, boylelikle dogulu di.i-
yi:inetim bi9ITU olarak bakmakta lojilere kar§1 bir re~ete veya kendisini Spinozac1hgm §iincelerdeki « evrensizcilik »e
ve « devletin as1l amacmm i:iz- marksizm tarafmdan i,;selle~- « korkun~ » su~lamalanna kar§l (acosmisme) yakla§an (Hegel)
gi.irli.ik oldugunu » a~Lk,;a ortaya tirilmi§ bir maddeciligin teme- savunmak zorunda kalm1§tlr. mutlak idealizmin onci.ilerinden
koymaktad1r. lindeki uzla§maz bir akilc1hgm Spinoza'run dii§i.incelerine biiyiik olarak tarumlayip, Spinoza'run
Ancak Spinoza, Hobbes ve simgesiydi. ilgi duyan Leibniz (bir gcirii§me eski saygmhgm1 yeniden ka-
Machiavelli'den fark11 olarak, Ne i:igrencisi, ne de okulu yapma olanag1 bulmu§ ve oli.i- zanmas1 si.irecine katloda bu-
siyasal bir ger~ek~ilik i.izerinde oldugu, ~ok da az okundugu mi.inden sonra bastlan eserle- lundular. •
maria durur ve iitopyalan halde Spinoza, ozellikle dii- rinden de gizlice yararlannu§ttr)
kaynaklanan onda din a~1smdan bir tehlike
ba§l « Siyaset lncelemesi »). • dinsel polemiklerin ve skan- sezmi§ti; ,;iinki.i Spinoza Tan- 407