..
;-
DISTINCTIO VII
Hic qUfErilur an Pater potuerit vel voluerit gignere Filium
Hic solet qmeri a quibusdam, utrum Pater potuerit vel
voluerit generare Filium. Si enim, inquiunt, potuit et voluit
gignere Filium, ergo potuit aliquid et voluit quod nec potuit
nec voluit Filius. Nam Filius nec potuit nec voluit gignere
Filium. Cui versutire facile respondemus, dicentes : Posse
vel velle generare Filium non est aliquid posse vel velle
subjectum voluntati vel potentire. Est tamen aliqua poten-
tia vel voluntas, sciliceL posse vel velle generare Filium. Et
ideo distinguenda est intelligentia propositi verbi : Posse vel
velle gignere Filium, est posse vel velle aliquid : neque
enim generatio Filii aliquid eorum est qure sunt subjecta
divinre potentire et voluntati: nec est aliquid inter omnia vel
de omnibus, sed super omnia et ante omnia. Non enim
ante voluit vel potuit quam genuit ; sicut nec ante fuit quam
genuit : quia ab reterno fui t et ab reterno genuit. Ex simili
quoque hoc videre possumus. Pater enim potest esse Pater,
et vult esse Pater ; Filius autem nec potest nec vult esse Pater.
Ergo Pater potest vel vult esse aliquid quod non potest vel
vult esse Filius. Non sequitur, quia esse patrem non est esse
aliquid, sed est esse ad aliquid, ut in sequenti ostendetur,
dist. XXVIII.
Ponit qUfEdam verba Augustini, unde moveri
potest auditor
Sed vehementer nos movet quod ait Augustinus in libro II
Contra Maximinum, cap. XII, col. 766, t. VIII, qui asserebat
Patrem potentiorem Filio, eo quod Filium genuit Deum
creatorem, Filius autem non. Dicebatque, Patrem potuisse
gignere, non Filium, et ideo potentiorem esse Filio. Ad quod
respondens Augustinus, ubi supra, § 3, dicere videtur, quod
Filius etiam potuit gignere, volens ostendere Patrem non
esse potentiorem Filio, his verbis : « Absit ut ideo potentior
sit Pater Filio, sicut puta"" quia Creatorem genuit Pater,
Filius autem non genuit Creatorem. Neque enim non potuit,
sed non oportuit. » Vide, et attende diligenter hrec verba :
« Non enim non potuit, sed non oportuit. » Videtur enim
dicere, quod Filius gignere potuit, sed non oportuit; et ita
potuit quo'd non oportuit. Quare autem non oportuit, subdit
DISTINCTIO VII 173
dicens ibid. : « Immoderata enim 1 esset divina generlltio,
si genitus Filius nepotem gigneret Patri : quia et ipse nepos
nisi avo suo pronepotem gigneret, secundum vestram mira-
bilem sapientiam, impotens diceretur : similiter etiam ille,
si nepotem non gigneret avo suo, et pronepotem proavo suo,
non a vobis appellaretur omnipotens; nec impleretur genè-
.rationis· series, si semper alter ex altero nasceretur; nec eam
perficeret ullus, si non sufficeret unus omnipotens. rtaque
.omnipotentem genuit Filium Patris natura, non fecit. »
Opponitur prfEdietis verbis Augustini
Hoc autem non videtur quibusdam posse stare, scilicet
.quod Filius potuerit gignere. Si enim Filius potuit gignere,
potuit esse Pater; et si potuit esse Pater, potuit ergo esse
Pater vel sui, vel Patris, vel Spiritus sancti, vel ::>licujus alius.
Sed alius non, quia nullus alius semper fui t : nec Patris, quia
Pater est ingenitus et innascibilis : nec sui, quia nulla res seip-
sam gignere potest : nec Spiritus sancti, quia nasci non potuit.
Si enim nasci potuit, potuit esse Filius; et ita mutabilis
.esse potuit.
Hic qUfEritur quomodo sint intelligenda
• Quomodo ergo accipietur quod supra dictum est : « Non
.enim potuit gignere, sed non oportuit? » quasi, potuit, sed
non oportuit. Non est no bis perspicuum aperire, quomodo
sit hoc verum : et ideo sub silentio potius esset prretereundum,
nisi me super hoc aliquid loqui cogeret instantia qurerentium.
Hic aperitur ex quo sensu sint accipienda
Potest ergo sic intelligi : « Non enim non potuit, sed non
.oportuit »; id est, non ex impotentia sui fuit quod Filius
non genuit, sed ei non conveniebat; sicut Deus Filius non
.est Deus Pater, nec tamen hoc ex impotentia sui est. Nam et
Pater similiter non est Filius, nec hoc est ex impotenti a Patris.
Sed qurerit Maximinus, Arianorum episcopus : unde ergo est
quod Pater non potest -esse Filius, vel Filius Pater? Non
utique ex impotentia; sed Pater proprietate generationis
Pater est, qua oportet eum non esse Filium, et Filius pro-
prietate nativitatis Filius est, qua oportet eum non esse Patrern ;
de quibus proprietatibus plenius postea tractabitur, dist. XXVI.
1. AI. : « autem. »

174 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Uirum Paier natura sii poiens gignere Filium,
ei an hoc sii aliqua potenlia qUée sii in Filio
Item qureritur a quibusdam, si Pater potens sit natura
gignere Filium, et an hoc 8it aliqua potentia qure sit in Filio.
Ad quod dicimus, quia Pater 1 non est potens nisi natura :
ejus enim potentia natura est vel essentia. At inquiunt illi :
si potens est gignere, habet ergo potentiam gignendi; Filius
autem non habet potentiam gignendi, si non potest gignere.
Habet ergo Pater aliquam potentiam quam non habet Filius.
Non sequitur. Eamdem enim potentiam penitus habet Filius
quam et Pater, qua potuit Pater gignere, et Filius potuit
gigni : eadem enim potentia est in Filio qua potuit gigni,
qure est in Patre, qua potuit gignere. Sed contra hoc oppo-
nitur. Aliud est posse gignere, aliud est posse gigni : quia
aliud est gignere, et aliud gigni. Hic est distinguendum. Si
enim cum dicitur : Aliud est posse gignere, aliud posse gigni,
aliam significans potentiam qua Pater potens est gignere,
et aliam qua Filius potens est gigni; falsus est intel1ectus.
Si vero dicas, Patrem posse habere aliam proprietatem sive
notionem qua genitor est, et Filium aliam qua genitus est,.
verus est intel1ectus : aliam enim proprietatem habet PateI'"
qua Pater est, aliam Filius qua Filius est.
Quomodo sii inielligendum :
Filius habet vel non habei poieniiam generandi
Ita etiam cum dicitur : Filius non habet potentiam gene-
randi, quam habet Pater, dupliciter potest intelligi. Si enim
dicatur, non habet Filius potentiam generandi quam et Pater,
id est qua potens sit ad generandum, id est ut genuerit vel
generet, sicut Pater; verum est. Si vero intelligatur sic, non
habet potentiam qua possit gigni vel genitus esse, qua eadem
Pater est potens ut genuerit vel ut generet, falsum est. Sicut
dicitur, Pater habet potentiam qua potest esse Pater, Filius
vero non habet potentiam qua possit esse Pater ; et e conversO'
Filius habet potentiam qua potest esse Filius, Pater verO'
non habet potentiam qua potest esse Filius. Habet ergo ali-
quam potentiam Pater quam non habet Filius, et e converso.
Absit : quia eadem est potentia Patris qua potest esse Pater,
et Filii qua potest esse Filius : ita etiam eadem est volunta&
qua Pater vult esse Pater, non Filius, et Filius vult esse Filius r
non Pater; et eadem est voluntas Filii qua vult esse genitu&
et Patrem genuisse, et Patris qua vult esse genitor et Filium
genitum esse.
1. AI. ommittitur : « Pater. »
DISTINCTIO VII, QUlEST. I, ART. I 175
DIVISIO TEXTUS'
Postquam ostendit principium divinre generationis pro-
prium, quod est natura et non voluntas; hic inquirit de
eommunitate principii, utrum scilicet generandi potentia sit
oCommunis Patri et Filio; et dividitur in duas : in prima
inquirit de communitate potentire generativre sumptre in
concreto; in secunda de communitate ejusdem sumptre in
abstracto, ibi : cc Item qureritur a quibusdam, si Pater potens
sit natura gignere Filium, et an hoc sit aliqua potentia qure
~ sit in Filio. )) Prima in tres : primo determinat qurestionem ;
secundo movet dubitationem, ibi : cc Sed vehementer nos
movet quod Augustinus ait ; )) tertio ponit solutionem, ibi :
(C Quomodo ergo accipietur quod supra dictum e8t ? )) Circa
primum tria facit : primo movet qurestionem; secundo
ponit determinationem, ibi : cc Cui versutire facile respon-
demus ; )) tertio confirmat per similitudinem; ibi : cc Ex simili
. quoque hoc videre' possumus. ))
cc Sed vehementer nos movet quod Augustinus ait. l) Hic
ponit dubitationem : et primo ponit ad unam partem secun-
dum Augustinum 1 ; secundo ad partem contrariam inducit
quorumdam rationem, ibi : cc Hoc autem videtur ql'ibusdam
non posse stare. ))
« Quomodo ergo accipietur qu.od supra dictum est? l)
Hic solvit : et primo insinuat solvendi difficultatem ; secundo
prosequitur solutionem, ibi : cc Potest ergo sic intelligi. ))
QUJESTIO PRIMA
Hic qureruntur duo: primo de potentia generandi in Deo ;
secundo de communitate ipsius.
Circa primum tria qureruntur : lo utrum in Deo sit poten-
tia ad generandum ; 2 0 quid sit illa potentia, an sit absolu-
tum aliquid vel ad aliquid; 3 0 de comparatione ipsius ad"
potentiam creandi.
ARTICULUS PRIMUS
Utrum potentia generativa sii in Deo 2
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod in Deo non
sit potentia ad generandum. Quidquid enim exit ab ali-
qua potentia, sive sit potentia agentis sive materire, prius
1. Parm. : « auctoritatem Augustini. )l
2. I p. Summm theol., q. LI, a. 4.
 176 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
est in potentia quam sit in actu. Sed gcneratio Filii a Patrp
non est hujusmodi, cum sit ::eterna. Erg-o non exit ab ali qua
potentia. Ergo in Deo non est potentia ad generandum.
2. Pr::eterea, illud quod per se est natur::e, non exit ab ea
mediante aliqua potentia, sicut anima dat tale esse corpori
nullo mediante. Sed generatio est per se opus natur::e, ut
dicit Damascenus, Iib. I Fid. orlh., cap. VIII, col. 814, L L
Ergo non est opus potentiao ; et sic idem quod prius.
3. Pr::eterea, omnis potenti a vel est adiva vel passiva.
Sed in Patre non est potentia passiva ad generandum Filium,
quia secundum eam magis diceretur mater quampater.
Nec est etiam in eo potentia adiva; quia secundum Philo-
sophum, V Melaph., text. 17 et IX Melaph., text. 2, poten-
tia aetiva est principiuni. transmutationis in aliud, secundum
quod est aliud : unde potentia activa exigit materia m in
quam agat. Generatio autem Filii non est ex materia. Ergo
videtur quod in Deo non sit potentia ad generandum.
Contra, Augustinus, II Conlra Maxim., cap. VII, col. 761,
t. VIII, arguit : « Si Pater non potuit generare Filium ::equa-
lem et co::eternum sibi, impotens fuit. » Ergo ex hoc videtur
quod potentia divina etiam se extendat ad generationem Filii.
Praoterea, omnis operatio demonstrat potentiam ipsius ope-
rantis. Cum igitur actus generationis in infinitum transcendat
productionem creaturarum, qu::e tamen divinam omnipo-
tentiam manifestat, videtur quod multo fortius generatio
Filìi sit manifestativa divin::e potenti::e, et non nisi sicut actus
ejus. Ergo videtur quod in Dea sit potentia generandi.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod in creaturis
aliquid producitur per potentiam naturalem, et hoc pro-
ducitur per similitudinem naturao ipsius producentis, sieut
homo generat hominem : producitur etiam aliquid per
potentiam rationalem, et hoc producitur in similitudinem
producentis quantum ad speeiem, non natur::e, sed in
ratione existenti::e 1 ; cum omne agens agat sibi simile, aliquo
modo; sicut domus produeitur ab artifice, et recipit simi-
Iitudinem speciei quam artifex habet in mente. Et secun-
dum hos duos modos aliquid producitur a Dea. Procedi t
enim aliquid a Dea in similitudinem naturao, recipiens totam
natura m ; nec eamdem specie tantum, sed eamdem numero;
et sic Filius procedit a Patre per actum generationis. Unde
in Dea est potentia ad generandum similis potenti::e natu-
rali. Procedit etiam aliquid a Dea in similitudinem ide::e
1. Parm. ; « existentem. » 5. Parm. : « superactiva. ))
DISTINCTIO VII, QUlEST. I, ART. I 177
existentis in mente divina, quod non recipit naturam divinam,
''Sieut creatur::e. Unde potentia operandi in creaturis est
slcut potentia rationalis in Dea, et secundum istam poten-
tiam attenditur Dei omnipotentia 1 • Persona enim divina,
qu::e proeedit per potentiam quasi naturalem, non est ali-
quid eonnumeratum omnibus. Unde potentia generandi non
eontinetur sub omnipotentia, sicut potentia creandi. Hoc
tamen melius explieabitur infra, xx dist 2 •
Ad primum ergo dicendum, quod iIlud est verum, quando
actus differt realiter a potenti a a qua exit : tune enim oportet
.. ({uod prius sit in potentia quam in aetu, vel tempore, vel
~,natura. Sed in Deo est omnino idem re essentià, potentia
f, et operatio, sed differunt tantum ratione ; et ideo in divinis
'Vnon valet.
Vel dicendum, quod in divinis personis est tantum orda
rinatur::e, quo, secundum Augustinum, lib. II Conlra Maxi-
~cminum, cap. XIV, col. 770, t. VIII, aliquis est ex alio, et
~rnon prior alio. Unde non potest éoncludi aliqua prioritas
i> per hoc quod Filius generatur ex potentia Patris.
~" Ad secundum dicendum, quod natura vel essentia com-
lparatur ad duo : ad h3bentem, et ad id cujus natura est
$,principium. Inter essentiam igitur 3 et habentem, non cadit
~; aliqua potentia media quantum ad aetum ipsius essenti::e
~in habentem, qui est esse; sed ipsa essentia dat esse h3benti :
~\,et iste actus est quasi actus primus. Egreditur etiam ab
ftessentia alius aetus, qui est etiam actus habentis essentiam
csicut agentis, et essenti::e, sicut principii agendi : et iste est 4
. actus secundus, et dicitur operatio : et inter essentiam et
talem operationem cadit virtus media difIerens ab utroque,
in ereaturis etiam realiter, in Deo ratione tantum; et talis
, actus est generare; et ideo, secundum modum intelligendi,
natura non est prineipium ipsius, nisi mediante potentia.
Ad tertium dicendum, quod potentia divina nullo modo
passiva est, nec etiam vere aetiva ; sed superactum 5 : actio
enim ejus non est per modum motus, sed per modum ope-
rationis : qUée differt a motu, secundum Philosophum in
X Elhic., cap. III, sicut perfeetùm ab imperfecto, et ideo non
requirit materiam in quam agat; quod non potest esse in
1. AI. : « omnipotentia in Dco. ))
2. Parm. omittit : « sicut potcntia creandi. Hoc tamen melius
explicamu;; infra xx dist ))
3. AI. deest. ;' « igitur: ))
4. Al. omittitur : « est. ))
178 COMMENTUM IN LlB. l SENTENTlARUJh
aetione qure est cum motu, cum omnis motus sit per exitum
de potentia in actum : et ideo non oportet quod creatio sit
ex materia, et multo minus quod generatio divina; unde
Avicenna, traetat. X Metaph., cap. IX, dicit, quod agens
divinum difIert a naturali : agens enim naturale est causa
motus ; sed agens divinum est dans esse totum, sicut Creator
mundi.
ARTICULUS II
Utrum potentia generativa sit ad aliquidl
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod potentia
generandi sit ad aliquid. Remoto enim intelleetu distineta-
rum personarum a divinis, adhuc manet intellectus omnium
qure absolute dicuntur, sicut bonitas, sapientia et hujusmodi.
Sed, remoto intellectu personarum, non remanet potentia
generandi : quia, remotis personis, removetur generatio, et,
remota generatione, rembvetur potentia generandi ; non enim
potest in divinis esse aliquid in potentia quod non sit actu ;
alias Deus esset mutabilis. Ergo non est de absolutis, sed
de ad aliquid dietis.
2. Prreterea, potentire distinguuntur per aetus. Sed gene-
rare in divinis est ad aliquid dietum : quia generatio est pro-
prietas ipsa relativa, ut supra dietum est, disto IV, q. I, art. 2.
Ergo et potentia generandi.
3. Prreterea, omnis operatio propria alicujus rei egreditur
a forma propria ejusdem, sicut comburere a forma ignis.
Sed generare Filium in divinis est propria operatio Patris.
Ergo principium illius erit propria forma Patris. Hoc autem
est paternitas, qure relatio quredam est. Cum igitur prin-
cipium operationis sit potentia, videtur quod potentia gene-
randi sit ad aliquid.
Contra, cujus est aetus, ejus est potentia, secundum Phi-
losophum, De sensu et sens., leet. 5. Sed secundum Damas-
cenum, lib. I Fid. orth., cap. VIII, col. 814, t. I, generatio
est actus naturre. Ergo et potentia generandi est ipsius
naturre. Sed natura 2 est absolute dietum. Ergo et potentia
generandi 3 •
Prreterea, in qualibet generatione univoca idem est prin-
cipium generationis et terminus ; sicut homo generat homi-
1. I p. Summre theol., q. LI, art. 5.
2. Parm. : « natura autem. »
3. Parm. omittit : « gcnerandi. »
DISTINCTIO VII, QUlEST. l, ART. II 179
em. Sed terminus generationis in divinis est essentia quce
f~ommunicatur per generationem, ut supra dictum est, dist. v,
~q\ I, art. 1. Ergo essentia etiam est principium generationis ;
~et \sic videtur quod potentia generandi sit essentiale.
" SOLUTIO. - Respondeo : quidam dixerunt, quod potentia
l,generandi simpliciter est ad aliquid non tantum ex parte
lactus, sed etiam ex parte ipsius potentice : potentia enim
"fdicit relationem principii. Sed hoc nihil est; quia potenti a
inon est relativum secundum suUm esse, sed solum secundum
t dici : immo potentia significat etiam illud quod ~st princi-
1!pium, et non tantum relationem principii. Sic enim qureri-
\~'txlUS hic de potentia generandi. Principium autem cujuslibet
" perationis divinre, ut supra dictum esV, est essenti a divina.
ed ab essentia egreditur aliquis actus, secundum quod
sentia est sapientia ; et aliquis, secundum quod est voluntas ;
t sic de aliis attributis. Similiter dico, quod cum proprietas
vealiter sit essentia, essentia secundum quod est ipsa pater-
r.:nitas est principium hujus aetus qui est generare, non sicut
,agens, sed sicut quo agitur : unde principium generationis
lest essentiale sub ratione relationis : unde est quasi medium
!,'inter essentiale et personale; ex parte enim ilIa qua potentia,
!qure est media inter essentiam et operationem, radicatur
i;~in essentia, est absolutum ; ex parte autem ilIa qua conjun-
fgitur operationi, est relativum.
h Ad primum ergo dicendum, quod, remoto intellectu per-
i~lsonarum, remanent ea qure sunt pure absoluta. Sed hujus-
,!{modi est potentia generandi, ut dictum est; et ideo non
'1::remanet, subtractis personis.
Ad secundum dicendum, quod quamvis potentire inno-
:~" tescant per actus, non tamen oportet quod in eodem genere
ponantur potentire et actus, prrecipue de potentiis activis :
.\lude quamvis generare sit ad aliquid, non tamen oportet
quod potentia gencrandi sit ad aliquid ; sed verum est quod
posse generare est posse ad aliquid accusativi casus.
Ad tertium dicendum, quod natura communis in uno-
quoque operatur secundum conditionem ipsius : unde anima
sensibilis habet in diversi's animalibus diversas operationes,
et etiam in diversis organis sentiendi. Et hoc ideo est, quia
. natura communis determinatur et contrahitur in unoquoque,
secundum proprietates inventas in ilio. Divina autem natura
non contrahitur neque determinatur per proprietates sup-
positorum; tamen natura divina in Patre est proprietas
1. Dist. IV, q. I, art. 1.
180 COMMENTUM IN LIB. I SENTEN'TIARUM
Patris, et in Filio est proprietas Filii. Ideo autem non con-
trahitur, quia proprietas non est aliud ab i ipsa natura, ut
adveniat sibi quasi dispositio contrahens. Ideo etiam 2
non determinatur vel distinguitur, quia relatio non dis-
tinguitur secundum id quo est, sed secundum hoc tantùm
comparatur ad essentiam cum qua est idem re, sed secundum
quod ad alterum est, et sic respicit personam et distinguit
cam : et ideo in Patre est principium operationis secundum
proprietatem Patris, et in Filio secundum proprietatem Filii.
Unde eadem operatio est et natUIre communis, et proprire
formee ipsius Patris : et ideo potentia generandi, ut dictum
est, est medium inter absolutum et relatum. Et hoc volue-
runt quidam dicere, dicentes potentiam generandi absolu-
tum, si consideretur potentia remota, vel indisposita; et ad
aliquid, si consideretur potentia disposita 3 . Quamvis impro-
prie locuti sint, quia proprietas non disponit essentiam, sed
suppositum.
Et per ea quee dieta sunt, patet etiam solutio ad sequentia.
ARTICULUS III
Ulrum polenlia dicalur univoce
de polenlia generandi el polenlia creandi
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur quod potentia non
dicitur univoce de potentia generandi et creandi. Potentire
enim distinguuntur per actus, et aetus per objecta. Sed Filius
Dei et ereaturee non univocantur in aliquo. Ergo nec gene-
ratio et ereatio. Igitur ulterius nec potentia generandi et
creandi.
2. Preeterea, potentia creandi est simpliciter absoluta.
Sed potentia generandi est quodammodo ad aliquid. Cum
igitur nihil univocetur ad absolutum et relatum, cum sint
in diversis pI'eedicamentis, videtur quod potentia non uni-
voce dieatur de utraque.
3. Contra, sicut dictum est, potentia generandi est ipsa
divina essentia ; similiter etiam potentia creandi, cum Deus
sit primum agens, et omnis sua operatio sit per suam essen-
tiam. Ergo videtur quod utraque sit una potentia.
4. Supposito quod potentia aliquo modo de eis dicatur
1. Parm. addit : « esscntia ve!. »
2. Parm. : « natura. »
3. Parm. omittit : « et ad aliquid, si considerctur potentia dispo-
sita. »
DISTINCTIO VII, QUlEST. I, ART. III 181
secundum prius et posterius, qureritur quee istarum poten-
tiarum sit prior, et videtur quod potentia creandi. Commune
.enim est ante proprium, et essentiale ante personale, secun-
dum rationem intelligendi. Sed potenha creandi est com-
munis tribus personis; potentia autem generandi videtur
proprie pertinere ad personam Patris. Ergo videtur quod
potentia creandi sit prior.
5. Contra, secundum ordinem actuum est ordo potentia-
rum. Sed generatio est prior creatione, sieut eeternum tem-
porali. Ergo et potentia generandi est prior.
SOLUTIO. - Respondeo dieendum, quod potentia est
medium, secundum rationem intelligendi, inter essentiam
et operationem naturre. Possunt ergo considerari potentia
creandi et potentia generandi secundum quod radicantur
in essentia divina : et sic est una numero potentia, nedum
univoce dieta. Possunt etiam considerari ex parte qua con-
junguntur operationi, et secundum hoc potentia dicitur de
eis non univoce, sed secundum prius et posterius, et poten-
" tia generandi erit prior secundum rationem intelligendi quam
~i potentia creandi, sicqt generatio est prior creatione.
~ Et per hoc patet solutio ad primum, quod procedit de
~.potentia comparata ad actum. Et similiter ad secundum,
:i,quia potentia generandi non est ad aliquid nisi ex parte illa
J. qua conjungitur actui. Et similiter ad tertium, quod pro-
.f cedit e contrario de potentia secundum quod se tenet a parte
V"'/cssentire.
Ad quartum dicendum, quod commune in divinis est
ante proprium, quando commune per se accipitur secundum
rationem intelligendi ; sed quando commune accipitur cum
respeetu ad creaturas, ratione respectus adjuncti, est pos-
terius quam proprium alicujus personee, secundum rationem
intelligendi. Quintum concedimus.
QUlESTIO II
Deinde queeritur de communitate hujus potentire; et
circa hoc duo queeruntur : lo utrum potentia generandi
sit in Filio ; 2 0 utrum Filius possit generare.

182 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
ARTICVLVS PRIMVS
Utrum poieniia generandi sii in Filio
Ad primum sie proeeditur. 1. Sieut supra dietum CAV,
potentia generandi includit in se rationem paternitatis.
Sed paternitas non est in Filio. Ergo nee potentia generandi.
2. Prffiterea, eum potentia dieat rationem prineipii, poten-
tia generandi dieit prineipium generationis. Sed Filio nullo
modo eompetit esse prineipium generationis : esset enilll
prineipium suiipsius. Ergo in Filio nullo modo est poten lia
generandi.
3. Contra, sieut supra dietum est 2 , potentia generandi
est ipsa divina essentia. Sed essentia Patris tota est in Filin.
Ergo videtur quod etiam potentia generandi sit in Filin.
4. Prffiterea, nulla seientia vel voluntas est Patris, qua;
non sit Filii. Ergo nee etiam aliqua potentia, eum p'otentia
illis duo bus eondividatur. Sed potentia generandi est in
Patre. Ergo et in Filio.
SOLUTIO. - Respondeo dieendum, .Cruod potentia gene-
randi dieitur triplieiter, seeundum quod « generandi » poLesi.
esse gerundium verbi impersonalis, vel verbi personalis
activi, vel verbi personalis passivi. Si sit gerundium verbi
impersonalis, tune potentia generandi est potentia qua ab
aliquo generatur; et ita est in Filio potentia generandi,
id est qua a Patre generatur. Si sit gerundium verbi perso-
nalis aetivi, tune potentia generandi dieitur potentia uL
generet ; et sie non est in Filio. Si sit gerundium verbi per-
sonalis passivi, tune potentia generandi dieitur potentia uL
generetur; et ita est in Filio, quia eadem potentia qUal in
Patre est ut generet, est in Filio ut generetur. E t ista dis-
tinetio fundatur super id quod dietum est 3 ; quod potentia
generandi est essentia divina, a qua, prout in Patre est paLel'-
nitas, est generatio activa ; et prout in Filio est filiatio, eril
generatio passiva.
Ad primum ergo dieendum, quod potentia generandi ex
parte qua eonjungitur actui includit in se paternitatem;
et seeundum hoc non convenit Filio : sed ex parte illa qua
radieatur in essentia, non includit; et ita convenit Filio,
secundum quod « generandi )) est gerundium verbi impcl'-
• 1. Qurest. prreced., art. 2, in corporeo
2. Qurest. I, art. 3.
3. Qurest. prreccd., art. 2, in corporc.
DISTINCTIO VII, QUlEST. Il, ART. II 183
"t
_nalis, ut sit sensus : Potentia generandi est in Filio, id
essentia divina per quam a Patre fit generatio.
~";Àd seeundum dieendum, quod potentia generandi non
fèst
nisi in Patre, seeundum quod habet rationem prineipii
b se inelusam per modum paternitatis. Sed alio modo potest
'ésse in Filio, sieut dictum est.
:;), Et ex his etiam qUffi dieta sunt patet solutio ad tertium.
l Ad quartum dieendum, quod voluntas et seientia non
i~abent rationem prineipii respeetu generationis Filii, qui
~~roeedit per modum naturffi, sed tantum respeetu ereatura-
)tum, qUffi produeuntur a Deo sieut artifieata ; secl potentia
tiam habet rationem principii ad generationem divinam,
t ideo magis potest trahi ad personale, ut sit proprium
~Iicujus personffi, quam scientia et volunta'3.
i~.,
ART ICVLVS II
Virum Filius possit generare alium fìlium
" Ad seeundum sie proeeditur. 1. Videtur quod Filius possit
j~enerare filium alium. Secundum enim potentiam non impe-
~i<litam est aliquid potens operari. Sed in Filio est aliquo modo
~potentia generandi, ut dietum est. Cum igitur potentia Dei
':non possit impediri, videtur quod Filius possit generare
j:alium filium.
1:. 2. Prffiterea, Filius est imago Patris perfecte reprffisentan'l
r,ipsum, secundum perfectam similitudinem. Sed Pater potest
~generare. Ergo videtur quod etiam Filius ; alias non perfeete
.assimilatur sibi.
3. Prffiterea, qUffieumque operatio est alicuj us naturffi
communis, si est in uno suorum suppositorum, est et in alio :
v sicut intelligere et ratiocinari est operatio naturffi humanffi
~ in Soerate et Platone. Sed generatio est operatio divinffi
~..naturffi in Patre. Ergo et in Filio. Videtur ergo quod Filius
t, possit generare filium.
t .4. Item, posse generare est aliquid dignitatis Patris;
( ~has non esset proprietas personalis. Sed nulla dignitas est
~; .l~ ~atre qUffi non sit in Filio, eum sint omnino ffiquales in
dlgmtate. Ergo .Filius potest generare.
Contra, seeundum Anselmum 1 , minimum ineonveniens Deo
est impossibile. Sed si Filius generaret filium, sequeretur in
Ci. Parm. : « Augustinum » ; legitur autem apud Ansclmum, lib.
ur Deus homo, cap. xx, col. 392, t. L
 184
COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Deo inconveniens, quia ille filius generaret alium, cl si" III
infinitum. Ergo videtur quod Filius non genereU.
Pr1eterea, si Filius generaret 2 , non esset ibi summa lini"
et indistantia requalis, quia Filius Dei 3 propinquius se hai)!'.
ret ad Filium Dei 4 qua m ad Patrem, et hoc non vidclur il!
divinis competere 5 •
QUIESTIUNCULA III
Ulterius qureritur utrum Pater possit generare alilllu
filium : et videtur quod sie. Quia per generationem in nullu
diminuitur {ljus potentia. Ergo qua ratione potest generar!'
unum, potest et generare plures.
SOLUTIO. I. - Respondeo dicendum, quod quidam dix!'.
runt quod Filius potest generare alium filium, sed ista potell-
tia nunquam reducetur in aetum propter inconveniens. quod
Augustinus inducit in Li/tera. Sed hoc nihil est: quia in per-
petuis, secundum Philosophum in III Phys. text. 32 sive
cap. IV, non differt esse et posse, et multo minus in divinis:
unde quidquid non est in Dea non potest esse ibi, alias Dcus
esset mutabilis. Unde dicendum simpliciter, quod Filius
non potest generare filium. Et ratio hujus est, quia ille filius
in nullo distingueretur ab alio. CUm enim personre divina;
non distinguantur secundum divisionem materire, quia
Jlon sunt materiales, non remanet ibi alia distinctio nisi per
relationes originis. Impossibile est autem quod una relatio
originis, sicut filiatio, multiplicetur secundum numerum, qui a
talis multiplicatio esset materialis. Unde in Deo non potest
esse nisi una filiatio, et una filiatione non constituitur nisi
unus filius ; et ita in divinis non possunt esse plures filii, ncc
plures patres; et hoc pertinet ad perfcetionem FiIii, quia
nihil de filiationc est extra ipsum in divinis, unde est per-
fectus Filius.
Ad primum ergo dicendum, quod in Filio non est potentia
generandi; nisi sccundum quod radicatur in essentia, et
non ex parte qua eonjungitur aetui generandi : et ideo non
sequitur quod sit aetus ibi.
'l. Parm. : « possit generare. ))
2. Parm. omittit : « si Filius generaret. "
3. Parm. ; « Filius Deus. "
Il. Parm. omittit ; « Dei. "
5. In cod. vetustis desunt hrec Parm. editioll. : « Prreterca, qui
non potest esse Pater, non potest generare. Sed Filius non potest
esse Pater, quia sequeretur eonfusio personarum. Ergo, etc. "
DISTINCTIO VII, EXPOSITIO TEXTUS 185
Ad secundum dicendum, quod ubicumque est similitudo,
".,portet quod ibi sit aliqua distinetio : quia, secundum Boe-
tium, lib. III in Porphyr., « De specie, )l col. 99, t. II, simi-
'ilitudo est rerum differentium eadem qualitas ; alias non esset
~$imilitudo, sed idcntitas. Unde inter FiliuI1l cl, Patrem sal-
:::Vatur perfeeta similitudo, quial, remanente distinetione, in
;'omnibus attributis conveniunt. Si autem Filius generaret,
'mon remaneret distinetio inter Patrem et Filium. eum non
i'sit ibi distinetio, nisi per relationes originis; et non possit
libi esse nisi una paternitas tantum, uL dietum est.
, Ad terLium dicendum, quod generare non est actus divinre
~"tlaturre, nisi secundum quod natura divina est ipsa pater-
;i'hitas; et sub tali raLione natura divina non est in Filio.
[' Ad quartum dieendum, quod dignitas est de absolute dictis :
wet ideo eadem est dignitas Patris et Filii numero, sicut. eadem
~~ssentia. Unde sicut paternitas in Patre est essentia, et eadem
l:essentia est in Filio non paternitas, sed filiatio ; ita eadem
,t-dignitas numero qmc in Patre est paternitas, in Filio est
':filiatio.
, SOLUTIO II. - Ad id quod ulterius qureritur, patet solu-
.' tio et.iam per prredieta ; quia impossibile est in divinis plures
t.ess e filios : hoe enim non est ex defectu potentire Patris,
i;1led ex disti:r:etione suppositorum divinre naturre, qure tol-
peretur, ut dlctum est.
EXPOSITIO TEXTUS
« Immoderata enim esset divina generatio, si genitus Filius
nepotem gigneret Patri. » Videtur enim non esse inconveniens,
si genitus semper alium gigneret, immo maximum bonum :
quia qurelibet generatio esset. infinitum bonum. Et potesL
dici, quod esset triplex inconveniens : primo, qui a si hoc in
infinitum procederet ; eum omne infìnitum sit imperfectum,
generatio divina nunquam esset' perfeeta ; et hoc sumitur
ex littera. Seeundo, quia non posset esse distinctio inter
plures genitos, ut dictum est. Tertio, quia quamvis eommu-
nicatio sit de nbbilitate et simplicitate naturre, tamen infi-
nita eommunicatio non est nisi ex defectu natur1e; quia
·enim natura non potest conservari seeundum reternum esse
in uno individuo, intendit per infinit.am successionem indi-
viduorum conservare perpetuitatem suam, saltem seeundum
idem in specie; et hoc nullo modo Deo convenit.
« Non enim non potuit, sed non oportuit; id est, non ex
1. Parm. : « sed. »
186 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
impotentia sui fuit quod Filius non genuit ; sed ei non Con-
veniebat. » Videtur ista expositio nimis esse extorta, et non
posse aceipi ex verbis Augustini. Sed dieendum, quod Magister
aeeipit istam expositionem ex eo quod ly « non potuit »)
potest sumi negative tantum; et sie proeedebat objeetio.
Vel potest sumi quasi privative, ut « non potuit » sit quasi
terminus infinitus : et tune per hoc quod dieit : {( Non enirn
non potuit », negatur impotentia.
Sed videtur iterum quod ex impotenti a Filii sit quod nOll
generet. !ta enim arguit Augustinus, lib. III Contra Maxi-
minum, cap. VII, col. 761, t. VIII: « Si Pater non potuit gene-
rare Filium eoreternum et eorequalem sibi, impotens fuit. ))
Ergo videtur similiter quod si Filius non potuit, impotens
sito
Dieendum, quod generare Filium est de his qure perti-
nent ad rationem Patris ; et ideo nihil posset deesse de per-
feetione 1 generationis, quin redundaret in impotentiam
Patris. Sed generare non pertinet ad rationem Filii, immo
potius est oppositum filiationi : et ideo ex hoc non ostenditur
Filius impotens, sieut homo non dieitur impotens, nisi ex
eo quod non potest ea qure ad ipsum pertinent.
"l
ì,:rverba illa Hieronymi, scilicet, Deus tantum est, et non noviL
" fuisse vel futurum esse 4 , tanquam non possit dici de Deo,
1. Parm. : « bis qUal sunt ve) pertinent ad perfectioncm. ))
DISTINCTIO VIII
De veritate, et proprietate, el incommutabilitate,
et simplicitate essentire Dei
Nune de veritate, sive proprietate, et incommutabilitate
tque simplicitate divinre naturre vel substantire sive essentire,
gendum est. « Est itaque Deus, » ut ait Augustinus' in V lib.
e Trinit., cap. II, col. 912, t. VIlI, « sine dubitatione sub-
.tantia, vel si melius hoc appellatur essentia : quam Grreci
ousian » voeant. Sicut enim ab eo quod est sapere, dieta
st sapientia, et ab eo quod est scire, dicta est scientia, ita
l'b eo, quod est « esse » dieta est essentia. Et quis magis est
uam ille qui dixit famulo suo Moysi, Exod., III, 14 : Ego
000 um qui sum ; et : Dices filiis Israel : Qui est misit me ad vas? »
,1pse vere ac proprie dicitur essentia cujus essentia non novit
iprreteritum vel futurum. Unde Hieronymus, ad Damasum 1
:scribens, Episl. xv, § 4, col. 357, t. I, ait : Deus solus, qui
~xordium non habet, vere essentire nomen teneV; quia in
~~jus comparatione qui 3 vere est, quia incommutabilis est,
tquasi non sunt qure mutabilia sunto De quo enim dicitur,
:i'fuit, non est; et de quo dicitur, erit, nondum est; Deus
~utem tantum est, qui non novit fuisse vel futurum esse.
'~;Solus ergo Deus vere est cujus essentire comparatum nostrum
~esse non est.
Qureritur qualiter intelligenda sint verba Hieronymi
Hic diligenter advertendum est quomodo intelligi debeant
fuit, vel erit, sed tantum est; cum de Deo frequenter scriptum
reperiamus : fuit 3b reterno, fui t semper, et erit in srecula,
et hujusmodi. Unde videtur quia non est tantum dicendum
·de Deo, fuit, est, vel erit. Si enim diceretur tantum, fuit,
putaretur quia desierit esse. Si 5 diceretur tantum, est, puta-
-retur quod non semper fuerit, sed esse cCBperit. Si tantum,
.erit, putaretur non esse modo. Dicatur ergo, quia semper
1. AI. : « ad Marcellam. ))
2. AI. : « tenuit. ))
3. AI. omittitur : « qui. ))
4. AI. deest : « ve) futurum e,se. ))
5. AI. additur : « cnim. ))
 188 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
fui t, est et erit, ut intelligatur quia nec ccepit, nec desiìt,
nec desinit, nec desinet esse. De hoc Augustinus, Sup. Joann.,
tract. XCIX, §§ 4 et 5, col. 1888, t. III, ita ait : Cum de sempì-
terna reI proprie dicatur, est, secundum nos bene dicitu!',
fuit et erit : fui t, quia nunquam desiit; erit, quia nunqualll
deerit; est quia, semper est; non prreteriit, quasi quod non
maneat; non orietur, quasi quod non erat. Cum ergo nostra
lo~,utio per tempora varietur, de eo vere dicuntur verba
cujuslibet temporis qui nullo tempore defuit, vel deest, vel
deerit. Et ideo non mirum, si de spirit.u veritatis, verita~
loquens, Joann., XVI, 13, dixit per futurum : QU<Ecumquc
audiet, loquetur : audiet, scilìcet ab eo a quo procedit. Audirc
illius est. scire : idem etiam esse. A quo ergo est illi essentia,
ab illo audientia, id est scientia, qure non est aliud quam
essentia. Auàiet, ergo dixìt de eo quod audiviL; et audit,
id est quod semper scivit, 3cit et. sciet. Ecce hic dicit. Augus-
tinus, verba cujuslibet t.emporis dici de eo, sed tamen proprie,
est. Illud ergo quod Hieronymus dicit, it.a intelligendum es1.
Non novit fuisse, vel fut.urum esse, sed tantum esse; id est,
cum dicitur de Deo, quod fuit vel erit, non est. intelligendulll
quod prreterierit vel fut.urus sit; sed quod existat. simplicitel',
sine aliquo t.emporali motu : licet enim verba substantivu
diversorum temporum de Deo dicantur, ut fuit, erit, est et
erat; non t.amen temporales motus esse distinguunt, "cilicet
prret.eritum vel futurum, vel prreteritum imperfectum vel
prreteritum perfectum, vel prreteritum plusquam perfectum;
sed essentiam, sive existentiam sure divinitatis simpliciter
insinuant. Deus ergo solus proprie dicitur essentia vel esse.
Unde Hilarius ila ait in VII lib. De Trinit., § Il, col. 208;
t. II : « Ecce non est ,1ccidens Deo, sed subsistens veritas et
manens causa, et naturalis generis proprietas. »
H ic de incommuta bilitate
Dei etiam solius essenti a 'proprie incommutabilis dicitUl'.
quia nec mutatur nec mutari potest. Unde Augustinus in V
lib. De Trinit., cap. II, col. 912, t. VIII : « Alire l), inquit,
« essentire, vel substantire capiunt accidentia, quibus in eis
fiat vel magna vel quantacumque mutatio. Deo autem ali-
quid hujusmodi accidere non potest : et ideo sola substantia,
vel essentia, qure est Deus, incommutabilis est. Cui profecto
maxime ac verissimé competit esse. Quod enim mutatur,
nori servat ipsum verUIn esse; et quod mutari potest, etiam
si non mutetur, potest quod fu erat non esse. )) Ideoque illud
solum quod non tantum non mutatur, verum etiam omnino
mutari non potest, verissime dicitur esse, id est substantia
1. PlclIius in Augustini tcxtu.
DISTINCTIO VIII 189'
atris, et Filii, et Spiritus sancii. Ideo Apostolus, I ad Tim.,
"I, 16, de Deo loquens, ait : Qui solus immortalitatem habet.
':iJt enim ait Augustinus in lib. I De Trinit., cap. I, § 2, col. 821,
~. VIII, « cum anima quodammodo immortalis esse dicatur
et sit, non diceret Apostolus : Solus habet immortalitatem :
, isi quia vera immortalitas incommutabilitas est, quam nulla
otest ha bere creatura, quoniam solius Creatoris est. Unde
,?;raco bus ait, cap. I, 17 : Apud quem non est transmutatio, nec
~icissitudinis obumbratio; et David, psal. CI, 28 : Mutabis
'1:1, et mutabuntur; tu autem idem ipse es. Ideo Augustinus,
uper Genes. ad litteram, lib. VIII, cap. xx, col. 388, t. III,
,icit, quod Deus nec per loca nec per tempora movet.ur;
il~reaturam vero per tempora et loca, et per t.emponi moveri,
~st per affectiones commutari. Deus autem Ilec loco nec affec-
"tione mutari potest, qui per prophetam Malach., III, 6, ait :
\t;go Deus, et non mutor : qui est immutabilis solus. Unde
'ecte solus dicitur habere immortalitatem. « In omni enim
utabili natura, )) ut ait Augustinus, Contra Maximinum,
b. II, cap. XII, § 2. col. 768, t. VIII, nonnulla mors est ipsa
utatio : quia facit aliquid in ea non esse quod erat. Unde
'et ipsa anima humana, qure ideo dicitur immortalis, quia
lsecundum modum suum nunquam desinit vivere, habet
'amen quamdam mortem suam : quia si juste vivebat et
eeeat, moritur justitire; si peceatrix erat et justificatur,
oritur peccato : ut alias ejus mutationes taceam, de quibus
"y.odo longum est disputare. Et creatura rum natura creles-
(~~um mori potuit, quia peccare potuit. Nam et angeli pecca-
,ìVemnt et dremones facti sunt, quorum est diabolus princeps;
ét qui non peccaverunt, peccare potuerunt : et cuicumque
~reaturre rationali prrestatur ut peccare non possit, non est
,}hoe naturre proprie, sed Dei gratire. Et ideo solus Deus, ut
(iait Apostolus, loc. cit., habet immortDlitatem, qui non cujus-
f(quam gratia, sed natura sua nec potuit nec potest aliqua
feonversione mutari l ; nec potuit nec poterit aliqua mutatione
~peeeare. )) - « Proinde )), ut ait Augustinus in libro I De Trinit.,
~~ cap. I, § 3, col. 821, t. VIII, « substantiam Dei sine ulla sui
i,commutatione mutabilia facientem, et sine ullo suo temporali
~: motu temporalia creantem intueri et nosse, » licet sit dill-
, cile, oportet. Vere ergo ac proprie incommutabilis est sola
divinitatis essentia, qure sine sui mutatione cunctas condidit
naturas.
Hic de simplicitate
Eadem quoque sola proprie ac vere simplex est, ubi nec
partium nec accidentium, seu quarumlibet formarum, ulla
1. AI. : « IIce potuit, nee POtl'st ali qua mutatiollc peccare, » inter·
mediis omissis.
190 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
est diversitas sive variatio vel multitudo. Vt autem scias
quomodo simplex sit illa substantia, ut te docet Augustinus
in lib. VI De Trinit., cap. VI, col. 928, t. VIII, animadverte
primo quare omnis 1 creatura sit multiplex, et nullo modo
vere simplex. Et primum de corporali, postea vero de spi-
rituali creatura. Corporalis utique creatura ex partibus constat,
ita ut sit sibi alia pars major, alia minor, et majus sit totum
quam pars qurelibet : et in unoquoque corpore aliud est magni-
tudo, aliud color, aliud figura: potest enim, imminuta magni-
tudine, manere idem color et eadem figura; et, colore mutato,
ma nere eadem figura et eadem magnitudo : ac per hoc mul-
tiplex esse convincitur natura corporis, simplex autem nullo
modo.
Hic de spirituali creatura ostendit, quomodo sit
multiplex et non simplex
Creatura quoque spiritualis, ut est anima, in eomparatione
quidem corporis est simplex, sine comparatione vero corporis
multiplex est et non simplex : qure ideo simplex dicitur res-
pectu corporis, quia mole non diffunditur per spatium loci,
sed in unoquoque corpore et in toto tota est, et in qualibet parte
ejus tota est : et ideo cum sit aliquid in qualibet particula
corporis exigua, quod sentiat anima, quamvis non fiat in toto
corpore, illa tamen tota sentit, quia totam non latet. Sed
tamen nec in ipsa tota anima vera simplicitas est. Cum enim 2
aliud sit artificiosum esse, aliud inertem, aliud acutum, aliud
memorem, aliud cupiditas, aliud timor, aliud lretitia, aliud
tristitia; possintque hrec et alia hujusmodi innumerabilia
in animre natura inveniri, et alia sine aliis et alia magis alia
minus : manifestum est animre non simplicem, sed multipli-
cem esse naturam. NihIl enim simplex muta bile est; omnis
autem creatura mutabilis est: nulla ergo creatura vere simplex
est. Deus vero, etsi multipliciter dicatur, id est multis nomi-
nibus significetur, vere tamen et summe 3 simplex est. Dicitur
enim magnus, bonus, sapiens, beatus, verus, et quidquid
aliud non indigne dici videtur. Sed eadem magnitudo ejus est
qure sapientia : non enim mole magnus est, sed virtute : et
eadem bonitas ejus est qure sapienLia, et magnitudo, et veritas :
et non est ibi aliud ipsum beatum esse, et aliud magnum,
aliud sapientem, aliud verum aut bonum esse 4 , aut omnino
esse.
l. AI. deest : « omnis. »
2. AI. deest : « enim. »
3. AI. : « vere tantunl summc. »
lI. AI. dees t : « esse. »
DISTINCTIO VIII 191
Qualiler cum Deus sit simplex, multiplex tamen dicatur
Hic diligenter notandum est, cum dicat Augustinus, solum
Deum vere simplicem esse, cur dicat eumdem multipliciter
dici. Sed hoc non propter diversitatem accidentium vel par-
tium dicit; immo propter diversitatem ac multitudinem
nominum qure de Deo dicuntur : qure licet multiplicia sint,
unum tamen significant, scilicet divinam naturam. Hrec
enim non ita accipiuntur, cum de illa incommutabili reter-
naque substantia incomparabiliter simpliciore quam est
humanus animus, dicuntur, quemadmodum cum de creaturis
dicuntur. Vnde Augustinus, in lib. VI De Trinit.; cap. IV,
col. 927, t. VIII: « Deo », inqLit, « hoc est esse quod forte m
esse, vel sapientem esse, vel justum esse, et si quid de illa
simplici multiplicitate vel multiplici simplicitate dixeris,
quo substantia ejus significetur. Humano autem animo non
est hoc esse quod est fortem esse, aut prudentem, aut justum :
potest enim esse animus, et nullam istarum habere virtutum. »
Tanta est Dei simplicitas quod nulli
prredicamentorum subjicitur
Quod autem in divina natura nulla sit accidentium diver~
sitas, nullaque penitus mutabilitas, sed perfecta simplicitas,
ostendit Auguslinus in V libro De Trinit., cap. I, col. 912,
t. VIII : dicens : « Intelligamus Deum, quantum possumus,
sine qualitate bonum, sine quantitate magnum, sine indi-
gentia creatorem, sine situ prresentem, sine habitu omnia
continentem, sine Ioco ubique totum, sine tempore sempiter-
num, sine ulla sui mutatione muta bilia facientem, nihilque
patientem. Quisquis Deum ita cogitat, etsi nondum potest
invenire omnino quid sit, ipse pie tamen caveat, quantum
potest, aliquid de illo sentire quod non sit. » Ecce, si subti-
liter intendas, ex his atque prredictis aperitur, illa prredica-
menta artis dialecticre Dei naturre minime convenire, qure
nullis subjecta est accidentibus.
Quia Deus non proprie, sed abusive dicitur substantia
Vnde nec proprie dicitur substantia, ut Augustinus, lib. VII
De Trinit., cap. IV, § 9, et cap. v, col. 942, t. VIII, ostendit,
dicens : « Sicut ab eo quod est esse, appellatur essentia, Ha
et ab eo quod est subsistere substantiam dicimus : si tamen
dignum est ut Deus dicatur subsistere. » Hoc enim de his
rebus recte intelligitur in quibus, ut in subjectis, sunt ea
qure in aliquo, ut in subjecto, esse dicuntur, sicut in corpore
çolor atque forma. Corpus enim subsistit, et ideo substantia
est. Res vero mutabiles neque simplices, proprie dicuntUl'
192 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
substantire. Deus autem si subsistit, ut substantia proprie
dici possit, inest in eo aliquid tanquam in subjecto, et non
est simplex. Nefas autem est dicere, ut subsistat Deus, et
subsiV bonitati sure; et illa bonitas non substantia sit vel
potius essentia; neque ipse Deus sit bonitas sua, sed in illa
sit tanquam in subjecto. Unde manifestum est, Deum abusive
substantiam vocari, ut nomine usitatiore intelligatur essentia :
quod vere ac proprie dicitur, ita ut fortasse solum Deulll
dici oporteat essentiam. Est enim vere solus, quia incommu-
tabilis est.
Quod non est in Deo aliquid quod non sit Deus
Hujus autem essentire simplicitas ac sinceritas tanta esi
quod non est in ea aliquid quod non sit ipsa; sed idem esI
habens et quod habetur. Unde Hilarius, in VII lib. De Trinit.,
§ 27, col. 223, t. II, ait : « Non enim ex compositis Deus, qui
vita est, subsistit; neque qui virtus est, ex infirmis conti-
netur; nec qui lux est, ex obscuris coaptatur; nec qui spiri-
tus est, ex disparibus formis est; totum quod in eo est, unum
est. » ltem Hilarius, in VI II lib. De Trinit., § 43, col. 269,
t. II : Non humano modo Deus ex compositis est, ut in eo
aliud sit quod ab eo habetur, aliud sit ipse qL.i habeat; sed
totum una est natura, scilicet 2 perfecta et infinita; et non
ex disparibus constituta, sed vivens ipsa per totum. )) De hoe
eodem Boetius, in I lib. De Trinit., cap. II, col. 1250, t. II,
ait : « Quoeirea hoc vere est unum, in quo nullus numerus :
nullum in eo aliud prreter id quod in eo est: neque enim sub-
jectum fieri potest. » Augustinus quoque, in lib. De {ide 3 el
symbol., cap. IX, § 'lO, col. 193, t. VI, dicit : « In Dei substantia
non est aliquid quod non sit substantia; quasi aliud sit ibi
substantia, aliud quod accidit substantire : sed quidquid ibi
intelligi potest, substantia est. Verum hrec dici possunt, et
facile credi; videri autem nisi puro corde omnino non pos-
sun1. » ltem Augustinus, in XV lib. De Trinit., cap. XVII,
§ 2S, col. IOSO, t. VIII: « Sic habetur in natura uniuscujusque
trium, ut qui habet, hoc sit quod habet, sicut immutabili~
simplexque substantia. » Unde Isidorus, lib. I De sum. bono,
cap. I. col. 540, t. VI, ait : « Deus simplex dicitur, sive non
amittendo quod habet, sive quod aliud non est ipse et aliud
quod in ipso est : et cum tantre simplicitatis alque sinceri-
tatis sit natura divina, est tamen in ea personarum Trinitas.
Unde Augustinus, in XI lib. De civitate Dei, cap. x, col. 32["
t. VII, ait : « Non propter hoc naturam summi boni simpli-
cem dieimus, quia Pater est in ea solus, aut Filius in ea solu~,
1. Al. : « et subsistit. ))
2. Al. : « vita est, natur, seiliee\'. ))
3. Alias : De fide ad Petrnm.
D
DISTINCTIO VIII, DIVISIO
.
PRHllE P ARTIS TEXTUS 193
t"
f~ut Spiritus sanctus in ea solus ; id est, quia est sola ista nomi-
i, ~um Trinitas sine subsistentia personarum, sicut Sabelliani
! putaverunt. Sed .ideo simplex dicitur, quia est hoc quod habet,
exeepto quod relative qureque persona ad alteram dieitur,
nee est ipsa. Nam utique Pater habet Filium, ad quem relative
li .dieitur, nee tamen ipse est Filius; et Filius habet Patrem,
'nee tamen ipse est Pater. In quo vero ad semetipsum dieitur,
'non ad alterurn, hoc est quod habet; sieut ad semetipsum
dieitur vivus, habendo vita m, et eadem vita ipse est. Propter
')loe utique natura hrec dicitur simplex, quod non sit aliud
~habens et aliud id quod habet, sicut in creteris rebus est. Non
ienim habens liquorem liquor est, nec corpus color, nec anima
;,~apientia est!. )) Ecce quanta est identitas, quanta est unitas
~. Elt immutabilitas, simplicitas, puritas divinre substantire, juxta
:tihfirmitatis nostrre valetudinem assignavirnus.
.iI
DIVISIO PRIMlE PARTlS TEXTUS
. Ostensa Trinitate personarum in unitate essentire, hic
.'ncipit prosequi determinationem suam de his qure perti-
nent ad utrumque. Sunt alltem in divinis tria, scilicet essentia
communis, persona distincta, propriclas distinguens. Divi-
'ditur ergo hrec pars in duas : in prima determinat de is\'is
secundum se ; in secunda, quomodo ad invicem comparantur,
,XXXIII dist., ibi : « Post supradicta, interius considerari,
à:tque subtiliter inquiri oportet. )) Prima in tres : in prima
"determinat de essentia; in secuDda de personis, IX dist.,
~bi : « Nunc ad trium personarum distinctionem accedamus ; ))
In tertia determinat de proprietatibus, XXVI dist., ibi :
Nune de proprietatibus personarllm... aliquid IOqlli nos
oportet. ))
Prima in tres, seeundum tria attributa essentire, qure pro-
sequitur : primo enim determinat dc essentire unitate ; secundo
de incommutabilitate, ibi : « Dei etiam solius essentia incom-
mutabilis dicitur proprie )); tertio de simplicitate, ibi :
. cc Eademque sola proprie ac vere simplex est. )) Circa primllm
duo facit : primo ostendit veritatcm divinre essenti<e ; secundo
,removet dubitationem, ibi : cc Hic diligenter advertendum
.est quomodo intelligi debeant illa verba Hicronymi. ))
)i
QUlESTIO PRIMA
~irca primam partem distinctionis, in qua agitur de pro-
prICtate divini esse, duo qurerllntur : primo de ipso esse divino
secundo de menSllra ejus, scilicet <eternitate.
1. Paulo aliter in Augmtini textu.
COMME:;T. IN LIB. SE:'iTENT.-I. - 8
• '.;::'"'4\\,":'_' _.
':'1"'
"},;".
{i;
, "
194 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
In primo tria qureruntur : lo utrum esse Deo propri0
conveniat ; 20 utrum suUm esse sjt esse cujtIslibet creaturre ;
3 0 de ordine hujus nominis,« qui est ll, ad alia divina nomina.
ARTICULUS PRIMUS
Uirum esse proprie dicatur de Deo
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod esse non pro-
prie dicatur de Deo. Illud enim est proprium alicui quod sibi
soli convenit. Sed esse non solum convenit Deo, immo etiam
créaturis. Ergo videtur quod esse non proprie Deo conveniat.
2. Prreterea, non possumus nominare Deum, nisi secun-
dum quod ipsum cognoscimus; unde Damascenus lib. I
Fid. orih.l, cap. XIII, col. 858, t. I : « Verbum est angelus, id
est, nuntius intellectus. II Sed nos non possumus cognoscere
Deum in statu vire immediate sed tantum ex creaturis.
Ergo nec nominare. Cum igitur « qui est II non dicat aliquem
respectum ad creaturas, videtur quod non proprie nominet
Deum.
3. Prreterea, 'sicut sapientia creata deficit a sapientia
increata, ita et esse creatum ab esse inereato. Sed propter
hoc nomen sapientire dicitur deficere a perfecta significationc
divinre sapientire, quia est impositum a nobis secundurn
apprehensionem creatre sapientire. Ergo videtur quod eadern
.ratione nec hoc nomen « qui est », proprie significet divinum 2
esse : et ita non oportet dici magis proprium nomen ejus
quam alia nomina.
4. !tem, Damascenus, !ib. I Fid. orth., cap. IX, col. 834.
t. I, dicit, quod « qui est II non significat quid est Deus, sed
quoddam pelagus substantire infinitum. Sed infinitum non
est comprehensibile, ef per consequens non nominabile sed
ignotum. Ergo videtur quod « qui est II non sit divinum nomen.
Contra, Exod., III, 14, Dixit Dominus* ad Moysen : Si
quresierint nomen meum, sic dices filiis Israel : Qui est, misil
me ad vos. Hoc idem videtur per Damascenum, ubi supra,
cap. IX, dicentem quod « qui est », maxime est propriurn
nomen Dei : et per Rabbi Moysen, qui dicit, hoc nomen
esse nomen Dei ineffabile, quod dignissimum habebatur.
SOLUTIO. - Respondco diccndum, quod « qui est », est
.. (( Deus l).
1. Parro. : « C. XVIII )).
2. Parma : « Dcus l).
DISTINCTIO VIII, QUlEST. I, ART. I 195
axime proprium nomen Dei inter alia nomina. Et ratio
ihujus potest esse quadruplex : prima sumitur ex littera
,:fex verbis Hieronymi 1 secundum perfectionem divini esse.
i' Illud enim est perfectum cujus nihil est extra ipsum. Esse
'Iiautem nostrum habet aliquid sui extra se : deest enim ali-
!:quid quod j am de ipso prreterii.t, et quod futurum est.
~Sed in divino esse nihil prreteriit nec futurum est: et ideo
~totum esse suumhabet perfectum, et propter hoc sibi pro-
~prie respectu aliorum convenit esse. Secunda ratio sumitur
flex verbis Damasceni, lib. I Fid. orlh., cap. IX, qui dicit, quod
~j~ qui est » significat esse indeterminate, et non quid est :
!~t quia in statu vire hoc tantum de ipso cognoscimus, quia
,,l,est, et non quid est, nisi per negationem, et non possumus
oo-ominare nisi secundum quod cognoscimus, ideo propriis-
')ime nominatur a nobis « qui est l). Tertia ratio sumitur ex
Lverbi~ Dionysii, qui dicit, quod esse inter omnes alias divinre
'·;.!onitatis participationes, sicut vivere et intelligere et hujus-
odi, ptimum est, et quasi principium aliorum, prrehabens
(in se omnia prredicta, secundum quemdam modum unita;
i~t ita etiam Deus est princ'ipium divinum, et omnia sunt unum
ijn ipso. Quarta ratio potest sumi ex verbis Avicennre,
~tract. VIII Metaph., cap. I, in hunc modum, quod, CUm in
~'òmni quod est 'sit considerare quidditatem suam, per quam
\:Sv.bsistit in natura determinata, et esse suum, per quod dici-
;tur de eo quod est in aetu, hoc nomen « res » imponitur rei
,;',tl quidditate sua, secundum Avicennam, traet. II Meiaph.,
1~:cap. I, hoc nomen « qui est» vel « ens )l imponitur ab ipso actu
;(essendi. CUm autem ita sit quod in qualibet re creata essentia
!}sua differat a suo esse, res illa proprie denominatur a quid-
frditate sua, et non ab aetu essendi, sicut homo ab humani-
ftate. In Deo autem ipsum esse suum est sua quiddita8 :
'et ideo nomen quod sumitur ab esse, proprie nominat ipsum,
~: et est proprium nomen ejus : sicut proprium nomen homi-
;/ nis quod sumitur a quidditate sua.
, Ad primum ergo dicendum, quod cum dicitur aliquid
\proprie convenire alicui, hoc patest intelligi dupliciter :
'aut quod per proprietatem exe!udatur omne extraneum a
natura subjecti, ut cum dicitur proprium hominis esse risi-
bile, quia nulli extraneo a natura haminis convenit; et sic
esse non dicitur proprium Deo, quia convenit etiam crea-
turis. Aut secundum quod excluditur omne extraneum a
natura prredicati, ut cum dicitur, hoc proprie esse aurum,
1. AI. : « J oan. J)
196 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
quia non habet admixtionem aIterius metalli, et hoc modo
esse dicitur proprium Deo, quia non habet admixtionern
divinum esse alicujus privationis vel potentialitatis, sicul
esse creatur~. Et ideo pro eodem in littera sumitur proprie-
tas et veritas : verum enim aurum dicimus esse quod est
extraneo impermixtum.
Ad secundum dicendum, quod ex creaturis contingi!
Deum nominari tripliciter. Uno modo quando nomen ipsum
actualiter connotat effeetum in creatura propter relationem
ad creaturam importatam in nomine, sicut Creator et Domi-
nus. Alio modo quando ipsum nomen nominat secundum
suam rationem principium alicujus actus divini in creaturis,
sicut sapientia, potentia et voluntas. Alio modo quando
ipsum nomen dicit aliquid repr~sentatum in creaturis, sicul
vivens : omnis enim vita exemplata est a.vita divina. Et
similiter hoc nomen cc qui est)) nominat Deum per esse inven-
tum in creaturis, quod exemplariter deductum est ab ipso.
Ad tertium dicendum, quod cum esse creatur~ imperfecte
repr~sentet divinum esse, et hoc nomen cc qui est )) imper-
feete significat ipsum, quia significat per modum cujusdam
concretionis et compositionis ; sed adhuc imperfeetius signi-
ficatur per alia nomina: cum enim dico, Deum esse sapientem,
tunc, cum in hoc dieto inc!udatur esse, significatur ibi duplex
imperfectio : una est ex parte ipsius esse concreti, sicut in
hoc nomine cc qui est; » et superadditur alia' ex propria ratione
sapienti~. Ipsa enim sapientia creata deficit a ratione divin~
sapienti~ : et propter hoc major imperfeetio est in aliis nomi-
nibus quam in hoc nomine cc qui est)) ; et ideo hoc est dignius
et magis Deo proprium.
Ad quartum dicendum, quod alia omnia nomina dicunt
esse secundum aliam rationem determinatamI; sicut sapiens
dicit aliquid esse; sed hoc nomen cc qui est » dicit esse absolu-
tum et non determinatum per aliquid additum ; et ideo dici!
Damascenus, quod non significat quid est Deus, sed signi-
ficat qtlOddam pelagus substanti~ infinitum, quasi non deter-
minatum. Unde quando in Deum procedimus per viam remo-
tionis, primo negamus ab eo corporalia; et secundo etiam
intellectualia, secundum quod inveniuntur in creaturis, uL
bonitas et sapientia ; et tunc remanet tantum in intelleetu
nostro, quia est, et nihil amplius : uPlle est sicut in quadam
confusione. Ad ultimum autem etiam hoc ipsum esse, secun-
dum quod est in creaturis, ab ipso removemus ; et tunc rema-
1. Parm. : « esse determinatum et partieulatum. ))
DISTINCTIO VIII, QUlEST. I, ART. Il 197
in quadam tenebra ignoranti~, secundum quam igno-
rantiam, quantum ad statum vi~ pertinet, optime Deo con-
'jungimur, ut dicit Dionysius I , et hffiC est qu~dam caligo, in
qua Deus habitare dicitur.
ARTICULUS II
Uirum Deum sii esse omnium rerum
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod' Deus sit
-esse omnium rerum per id quod dicit Dionysius, IV cap.
Crelesi. hier., § 1, col. 178, t. I : cc Esse omnium est superesse
'.èdivinitatis. )) Hoc etiam idem dicit, v cap. De div. nom.,
§ 4, etc., col. 818, t. I : (C Ipse Deus est esse existentibus. ))
2. Pr~terea, nulla creatura est per se, sed per aliud.
. Esse autem non est per aliud, quia si esset per aliud esse,
iterum eadem qu~stio esset de ilIo, et sic in infinitum pro-
cederet, et ita videtur quod esse non sit quid causatum, et
'ita est Deus.
3. Pr~terea, ea qu~ sunt et nullo modo difIerunt, sunt idem.
Sed Deus et esse rei sunt et nullo modo differunt. Ergo mnt
idem. Probatio medi~. Quod sint manifestum est; quod
autem non difIerant, videtur. QUfficumque enim differunt,
aliqua difIerentia difIerunt. Sed qu~cumque difIerunt ali-
,qua difIerentia, in se habent. alilluam differentiam, et ita
sunt composita; sicut homo habet in se rationale. Cum igi-
tur esse sit simplex, et similiter Deus, videtur quod non
difIerant.
Contra, nihil est magis in re quod sit unitum sibi quam esse
,?uum. Sed Deus non unitur rebus, quod patet etiam per Phi-
losophum, lib. De causis, propos. 20 : cc Causa prima regit
amnes res, pr~terquam eommisceatur eUm cis. » Ergo Deus
non est omnium esse.
Pr~terea, nihil habet esse, nisi inquantum participat
divinum esse, quia ipsum est primum ens, quare causa
est omnis entis. Sed omne quod est participatum in aliquo,
est in eo per modum participantis : quia nihil potest reci-
pere ultra mensuram suam. Cum igitur modus cujuslibet
rei creat~ sit finitus, qu~libet res creata recipit esse finitum
et inferius divino esse quod est perfeetissimum. Ergo cons-
1. VII De div. nom., § 3, col. 870, t. I; De mystica theolog., e. I
et,II col. 998, r.te. ; Epist. v ad Dorotheum, col. 1074, t. I.

198 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
tat quod esse creatur;e, quo est formaliter, non est divinum
esse.
SOLUTIO. - Respondeo, sicut dicit Bernardus, Serm. IV
super Cant., Deus est esse omnium non essentiale, sed cau-
sale. Quod sic patet. Invenimus enim tres modos causa)
agentis. Scilicet causam ;equivoce agentem, et hoc est quando
effectus non convenit cum causa nec nomine nec ratione :
sicut sol facit calorem qui non est calidus. Item causam
univoce agentem, quando effeetus convenit in nomine et
ratione cUm causa, sicut homo generat hominem et calor
facit ealorem. Neutro istorum modorum Deus agito Non
univoce, quia nihil univoce convenit CUm ipso. Non ;equi-
voce, eum effectus et causa aliquo modo conveniant in nomine
et ratione, licetl secundum prius et posterius ; sieut Deus sua
sapientia facit nos sapientes, ita tamen quod sapientia nostra
semper deficit a ratione sapienti;e su;e, sicut accidens a ratione
entis, secundum quod est in substantia. Unde est tertius modus
caus;e agentis analogice. Unde patet quod divinum esse pro-
ducit esse creatur;e in similitudinesui imperfeeta : et ideo esse
divinum dicitur esse omnium rerum, a quo omne esse erea-
tum effeetive et exemplariter manat.
Et per hoc patet solutio ad dictum Dionysii, quod ita
inteIIigendum est, ut patet ex hoc quod dicit « superesse )),
Si enim Deus esset essentialiter esse ereatur;e, non esset
superesse 2 • • est, ut dicitur v cap. De div. nom., § 6, coI.'S19, t. I, his ver-
Ad secundum dicendum, quod esse creatum non est per ali-
quid aliud, si ly « per » dicat causam formalem intrinseca m ;
immo ipso formaliter est creatura; si autem dicat causam
formalem extra rem, vel causam effeetivam, sic est per divi-
num esse et non per se.
Ad tertium dicendum, quod prima non sunt diversa nisi
per seipsa : sed ea qu;e sunt ex primis, differunt per diver-
sitatem primorum; sicut homo et asinus differunt istis
differentiis diversis, rationale et irrationale, qu;e non diver-
sificantur aliis differentiis, sed seipsis : ita etiam Deus et
esse creatum non differunt aliquibus differentiis utrique
superadditis, sed seipsis : unde nec proprie dieuntur differre,
sed diversa esse : diversum enim est absolutum, sed diffe-
rens est relatum, secundum Philosophum, X Meiaph., text. 13.
Omne enim differens, aliquo differt; sed non omne diver-
sum, aliquo diversum est.
l. Parm. omittit : " licet. ))
2. Parm. : addit « crcatum. »
DISTINCTIO Vllt, QUlEST. I, ART, III 199
ARTICULUS III
Vtrum hoc nomen « qui esi)) sii primum inier nomina divinai
Ad tertium sic proceditur. l. Videtur enim quod hoc
nomen « qui est » non sit primum inter divina nomina. De
prioribus enim prius est agendum. Sed Dionysius prius
agit de bono in lib. De div. nom., quam de existente 2 • Ergo
videtur bonum prius esse ente.
2. Pr;eterea, iIlud quod est eommunius videtur ,esse prius.
Sed bonum est communius quam ens : quia divinum esse
extendit se tantumad entia qu;e esse participant; bonum
autem extendit se ad non entia, qu;e etiam in esse vocat :
dicitur enim bonum a boare, quod est vocare, ut Commen-
'tator dieit Super lib.« De div. nom., )) c. IV. Ergo bonum est
prius quam ens.
3. Pr;elerea, qu;eeumque sunt ;equalis simplieitatis, unum
non est prius altero. Sed ens, verum, bonum, et unum sunt
;equalis simplicitatis : quod patet ex hoc quod ad invicem
convertunlur. Ergo unUm non est altero prius.
Contra, secundum Dionysium, De divino nom., cap. I,
§ 4, col. 590, t. I, divina attributa non innotescunt nobis
nisi ex eorUm participationibus quibus a creaturis parti-
cipantur. Sed inter omnes alias partieipationes, esse prius
bis: « Ante alias ipsius, )) scilicet Dei, « parlicipationes, esse
positum est. )) Cui etiam dictumPhilosophi consonat, lib.
De causis, propos. 4 : « Prima rerum creatarum est esse. ))
Ergo videtur quod, secundum rationem inteIIigendi, in Deo
esse sit ante alia attributa, et « qui est)) inler alia nomina.
Pr;eterea, iIIud quod est ultimum in resolutione, est pri-
mUm in esse. Sed ens, ultimum est in resolutione inteIIeetus :
quia remotis omnibus aliis, ultimo remanet ens. Ergo est
primum naturaliter.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod isla nomina, ens
et bonum, unum et verum, simpliciter secundum rationem
inteIIigendi pr;ecedunt alia divina nomina : quod patet ex
eorum communitate. Si autem comparemus ea ad invicem,
hoc polest esse dupliciter : vel secundum suppositum; et
sic convertuntur ad invicem, et sunt idem in supposito, nec
unquam derelinquunt se ; vel secundum intentiones eorum ;
1. I p. SummEe theol., q. XIII, art. 2.
2. De bono agit c. IV, de existente c. V.
200 COMMENTUM IN LIB. I SENTEN'JIARUM
et sic simpliciter et absolute ens est prius aliis. Cujus ratio
est, quia ens inciuditur in inteIIectu eorum, et non e converso.
Primum enim quod cadit in imaginatione inteIIectus, est
ens, sine quod nihil potest apprehendi ab inteIIectu; sicut
primum quod cadit in credulitate inteIIectus, sunt dignitates,
et prrecipue ista, contradictoria non esse simul vera : un de
omnia alia inciuduntur quodammodo in ente unite et dis-
tinete!, sicut in principio; ex quo etiam habet quamdam
decentiam ut sit propriissimum divinum nomen. Alia vero
qure diximus, scilicet bonum, verum et unum, addunt super
ens, non quidem naturam aliquam, sed rationem : sed unUm
addit rationem indivisionis; et propter hoc est propinquis-
simum ad ens, quia addit tantum negationem : verum autem
et bonum addunt relationem quamdam; sed bonum rela-
tionem ad finem, verum relationem ad formam exemplarem ;
ex hoc enim unumquodque verum dicitur quod imitatur
exemplar divinum, vel relationem ad virtutem cognosci-
tivam ; dicimus enim verum aurum esse, ex eo quod habet
formam auri quam demonstrat, et sic fit verum judicium
de ipso. Si autem considerentur secundum rationem causa-
litatis, sic bonum est prius; quia bonum habet rationem
causre finalis, esse autem rationem causre exemplaris et effec-
tivre tantum in Deo : finis autem est prima causa in ratione
causalitatis.
Ad primu~ dicendum, quod Dionysius traetat de divinis
nominibus secundum quod habent rationem causalitatis,
prout scilicet manifestantur in participatione creatura rum ;
et ideo bonum ante existens determinato
Ad secundum dicendum, quod bonum est communius non
secundum ambitum prredicationis, quia sic convertitur cum
ente, sed secundum rationem causalitatis; causalitas emm
efficiens exemplaris extenditur tantum ad ea qure parti ci-
pant formam aetu sure causre exemplaris ; et ideo causalitas
entis, secundum quod est divinum nomen, extenditur tan-
tum ad entia, et vitre ad viventia ; sed causalitas finis exten-
ditur etiam ad ea qUre nondum participant formam, quia
etiam imperfecta desiderant et tendunt in finem 2 • Vocat
enim Dionysim: non ens materiam propter privationem adjunc-
tam ; unde etiam dicit, IV cap. De div in. nomin., § 3, col. 698,
t. I, quod ipsum non existens 3 desiderat bonum.
1. Parm. : « indistincte. "
2. Parm. addit : « nondum participantia rationcm finis, quia sunt
in via ad eum. })
3. Parm. : « en". "
DISTINCTIO VIII, QUlEST. Il, ART. I 201
Ad tertium dicendum, quod convertuntur secundum sup-
positum considerata; sed tamen secundum intentionem, ens
est simplicius et prius aliis, ut dictum est.
QUJESTIO II
Deinde qureritur de mensura divini esse, qUre est reternitas ;
k et circa hoc tria qmeruntur : lo quid est reternitas; 2° cui
; 3° utrum de reterno verba diversorum tempo-
rum prredicari possint.
ARTICULUS PRIMUS
éelernilalis a Boelio posila sil conveniens 1
Ad primum sic proceditur. 1. Et ponitur definitio reter-
nitatis a Boetio, V De consol., prosa ultim., col. 858, t. I :
lEternitas est interminabilis vitre tota simul et perfecta
possessio. » Sed videtur quod ista definitio inconvenienter
assignetur. Interminabile enim dicit negationem. Sed nega-
.tio non certifica t aliquid. Ergo videtur quod in definitione
reternitatis poni non debeat.
2. Item, prima mensura respondet primo mensurato. Seci
primum inter mensurata est esse. Ergo videtur quod reter-
nitas, qure est prima mensuta, non debet definiri per vitam,
sed per esse.
3. Item, simplex non habet mensuram, immo simplicis-
simo mensurantur omnia alia, secundum Philosophum,
X Melaphys., text. 3. Sed vita divina est simplicissima. Ergo
non respondet aliquid sibi in ratione mensurre: sed ipsa habet
rationem mensura; et ita nec reternitas, qure rationem men-
surre dicit.
4. Item, totum dicitur respeclu partium. Sed de ratione
durationis est quod partes ejus non sint simul : quia impos-
sibile est simul esse duas durationes, nisi una includat aliam,
sicut Augustinus dicit, XI De civilale Dei, cap. VI, col. 321,
t. I. Ergo videtur duo opposita dicere, cum dicit, (( tota
simul. »
5. Hem, totum includi t in se rationem perfeclionis. Ergo
videtur quod « perfeeta » superfluit.
6. Hern, reternitas habet rationem durationis. Sed « pos-
1. I p. Summ,c theolog., q. x, art. 1.

202 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
sessio n nihil dicit ad durationem pertinens. Ergo videtur
quod non debet poni in definitione reternitatis, ad minus in
recto, et sicut genu'> : quia quod sic ponitur in definitione ali-
cujus, debet dicere quid sit definitum.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod reternitas dicitur
quasi ens extra terminos. Esse autem aliquod potest dici
terminatum tripliciter : vel secundum durationem totam,
et hoc modo dicitur terminatum quod habet principium et
fine m ; vel ratione partium durationis, et hoc modo dicitur
terminatum illud cujus qurelibet pars accepta terminata
est ad prrecedens, prresens et sequens : sicut est accipere in
motu ; vel ratione suppositi in quo esse recipitur : esse enim
recipitur in aliquo secundum modum ipsius, et ideo termi-
natur, sieut et qurelibet alia forma, qure de se communis est,
et secundum quod reeipitur in aliquo, terminatur ad illud ;
et hoc modo solum divinum esse non est terminatum.
quia non est receptum in aliquo, quod sit diversum ab eo.
Dico ergo, quod ad excludendam primam tèrminationem,
qure est principii et finis totius durationis, ponitur, «( inter-
minabilis vitre » ; et per hoc dividitur reternum ab his qure
generantur et corrumpuntur. Ad excludendum autem secun-
dam terminationem, scilicet partium durationis, additur,
«( tota simul » : per hoc enim exciuditur successio partium,
pro qua unaqureque pars finita est et transit : et per
hoc dividitur reternum a motu et tempore, etiamsi semper
fuissent et futura essent, sicut quidam posuerunt. Ad exciu-
dendum tertiam terminationem, qure est ex parte recipientis,
additur, (( perfecta » : iliud enim in quo non est esse absolu-
tum, sed terminatum per recipiens, non habet esse perfe-
etum, sed iliud solum quod est SUum esse: et per hoc divi-
ditur esse reternum ab esse rerum immobilium ereatarum,
qure habent esse participatum, sicut spirituales creaturre.
Ad primum ergo dicendum, quod simplicia, et prrecipue
divina, nulio modo melius manifestantur quam per remo-
tionem, ut dicit Dionysius, De divinis nomin., cap. VII, § 3,
col. 870, t. I. Cujus ratio est, quia ipsorum esse inteliectus
perfecte non potest eomprehendere; et ideo ex negationi-
bus eorum qure ah ipso removentur, manuducitur inteliec-
tus ad ea aliqualiter cognoscenda. Unde et punetus nega-
tione definitur. Et prreterea in ratione reternitatis est quredarn
negatio, inquantum reternitas est unitas, et unitas est indi-
visio, et hujusmodi non possunt sine negatione definiri.
Ad secundum dicendum, quod vivere hic large sumitur
ad omne esse secundum etiam quod Augustinus dicit, lib. Il
DISTINCTIO VIII, QUlEST. II, ART. I 203
Conto Maxl, cap. XII, § 2, ccI. 768, t. VIII, quod qurelibet
mutatio creaturre, aliqua mors ejus est. Vel dicendum, quod
quia in ilio qui solus habet reternitatem, esse et vivere sunt
omnino idem; ideo ratione ejus 2 , in quo est reternitas, posuit
reternitatem mensuram vitreo
Ad tertium dicendum, quod vivere et esse dicuntur per
modum actus; et quia cuilibet actui respondet mensura
sua, ideo oportet ut divino esse et vitre divinre inteliigatur
adjacere reternitas, quasi mensura ; quamvis realiter non sit
aliud a divino esse; et quia vivere magis habet rationem
actus etiam 3 qùam esse; ideo forte definit reternitatem per
vitam J'Otius quam per esse.
Ad quartum dicendum, quod in successivis est duplex
imperfectio : una ratione divisionis, alia ratione successionis,
quia una pars non est cum alia parte; unde non habent esse
nisi secundum aliquid sui. Ut autem exciudatur omnis imper-
feetio a divino esse, oportet ipsum inteliigere sine aliqua
divisione partium perfectum, et hoc dicit nomen (( tota » :
non enim dicit rationem partium. Item oportet ipsum intel-
ligere sine successione, et hoc notatur oi per adverbium « simul n.
Ad quintum dicendum, quod imperfectio esse 5 potest
considerari dupliciter. Vel quantum ad durationem, et sic
dicitur esse imperfeetum cui deest aliquid de spatio dura-
tionis debitre; sicut dicimus vitam hominis qui moritur in
pueritia, imperfectam vitam ; et talis imperfeetio toliitur
per Iy « tota ». Est etiam quredam imperfectio quantum ad
modum habendi, sicut omnis creatura habet imperfectum
esse; et talis imperfectio tollitur per Iy « perfecta », unde
non superfluit.
Ad sextum dicendum, quod duratio dicit quamdam dis-
tensionem ex ratione nominis : et quia in divino esse non
debet inteliigi aliqua talis distensio, ideo Boetius non posuit
durationem, sed possessionem, metaphorice loquens ad
significandum quietem divini esse; iliud enim dicimus pos-
sidere, quod quiete et piene habemus ; et sic Deus possidere
vitam suam dicitur, quia nulla inquietudine molestatur.
1. Parm. et Nicola! : « lib. De cognitione vene vitle, c. XXXI, et III Iib.
Contra Maximinum, c. XII. Liber autem De cognitione vene vita> jam
Honorio Augustoduncnsi adscribitur.
2. AI. : « actus. "
3. Parm. omittit : « ctiarn. »
4. Parm. : « importatur. »
5. AI. omittitur : « esse. »
 204 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
ARTICULUS II
Ulrum mlernilas lanlum Deo conveniaf1
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod mternitas
non tantum Deo conveniat. JEternitas enim non est nobilior
quambonitas. Sed bonitas communicatur cum creaturis, ita
quod a bono Deo creatura sit bona. Ergo videtur quod simi-
liter :.eternitas, ut alia ab ipso sint :derna.
2. Pr:.eterea, Dan., XII, 3 : Qui ad jusliliam erudiunl mullos,
fulgebunt quasi slellm in perpeluas mlernilales. Sed plures
:.eternitates non sunt unius :.eterni. Ergo videtur ~od sint
plura :.eterna, et non tantum Deus. . Fticipandi, quia esse recipitur in aliqua potentia, et non est
3. Pr:.eterea, in psal. LXXV, 5 : Illuminans lu mirabililer
a monlibus mlernis. Sed montes sunt creatur:.e. Ergo etiam
creatur:.e sunt ::etern::e.
4. Similiter etiam ignis inferni dicitur :.eternus, Matth. xxv,
41 : Ile * , maledicli, in ignem mlernum. Ergo, etc.
5. !tem, Philosophus, II Perih., lect. III, et V Melaphys.,
text. 6, dicit, quod omne necessarium est :.eternum. Sed multa
sunt necessaria. Ergo, etc. Huic etiam consonat quod dicit
Augustinus, IV De Trinilale, cap. XVIII, col. 904, t. VIII,
quod veritas :.eterna est.
Contra, ::eternum est esse interminatum, ut dictum est.
Sed solus Deus est hujusmodi. Ergo, etc.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod, sicut ex pr:.e-
dicta definitione patet, :.eternitas non potest nisi Deo conve-
nire simpliciter et absolute secundum perfectam rationem
::eternitatis. Sed secundum quod aliqua participant de inter-
• minabilitate reternitatis, aliquo modo dicuntur :.eterna par-
ticipative. Quod vero nullo modo interminabilitatem par-
ticipat, nullo modo ::eternum dicitur, sicut temporale, quod
incipit et finitur. Dico ergo, quod quibusdam communicatur
interminabilitas, secundum quod excludit terminum dura-
tionis ex parte post ; et hoc modo ignis inferni dicitur ::eter-
nus, quia nunquam finietur. Utrum autem aliquod reternum
possit esse, quod non habeat principium durationis, qu::e-
retur in principio secundi. Aliquibus autem creaturis com-
municatur interminabilitas, secundum quod exclùdit te 1'-
minationem qu:.e est ex successione partium; et ist:.e sunt
spirituales creatur::e, quarum esse est totum simul. Sed
* Discedite a me.
1. I p. Summ1E theolog., q. x, art. 2.
DISTINCTIO VlII,QUlEST. II, ART. II 205
',l'.
l~interminabilitas, qU::e excludit omnem imperfectionem, non
~communicatur alicui creatur::e, cum nulla creatura possit esse
~. perfeeta simpliciter; seo communicatur sibi perfectio qu::e-
'.dam, scilicet quam nata I est creatura attingere, ut sit per-
fecta secundum suam naturam : et sic angeli et homines
t,beati sunt perfecti, quia totum habent id ad quod eorum
\" natura capax est : unde angeli beati, magis sunt in parti-
-cipatione ::eternitatis quam in naturalibus tantum considerati.
Ex hoc potest colligi diITerentia inter :.etcrnitatem, :.eVUIIl
et tempus. Illud enim quod habet potentiam non recipicn-
'tem actum totum simul, mensuratur tempore : hujùsmodi
.( ~nim habet esse terminatum et quantum ad modum par-
~•. absolutum quantum ad partes durationis, quia habet prius
;•. .et posterius 2 , Illud autem quod habet potentiam differentem
;; ab actu, sed qU<B totùm actum simul suscipiat, mensuratur
;'revo : hoc enim non habet nisi unum modum terminationis,
!\ scilicet quia esse ej us est receptum in alio a se, ut dictum
'l-est 3 • Illud vero quod non habet potentiam diITerentem ab
r; .esse, mensuratur :.eternitate ; hujusmodi enim esse est omni
modo interminatum. Unde patet etiam quod :.evum non est
nisi qu:.edam :.eternitas participata.
Ad primpm ergo dicendum, quod quamvis divina bonitas
.sit communicabilis, non tamen secundùm modum altissimum,
prout est in Deo : unde summa bonitas non communicatur.
Et quia ::et~rnitas dicit esse secundum altissimum modum,
,qui est in Deo, ideo non communicatur; sed esse absolute
sumptum communicatur, sicut et bonum.
Ad secundum dicendum, quod Daniel accipit ibi :.eternitates
participatas in beatis, qu::e erunt plures secundum plures
beatos.
Ad tertium dicendum, quod montes :.eterni possunt dici
ipsi angeli, qui dicuntur ::eterni participative, ut dictum est.
Vel dicendum, quod potest intelligi etiam ad litteram de
montibus corporalibus; et dicuntur ::eterni propter longre-
vitatem d urationis.
Ad quartum dicendum, quod ignis inferni dicitur etiam
·:.eternus, inquantum participat aliquam conditionem :.eter-
nitatis, scilicet non habere fìnem.
Ad quintum dicendum, quod necessaria sunt reterna tan-
1. Parm. : « nota. I)
2. Parm. omittit. : « qu;a habet prius et posterius. »
3. Qurest. I, art.. 1.
 206 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
tum in mente divina, sicut etiam veritates enuntiabilium
fuerunt ab reterno in Deo, et non aliter : nisi ponerentur crea-
turre ab reterno, sicut philosophi posuerunt.
ATRICULUS III
Uirum verba iemporalia possini dici de Deo 1
Ad tertium sic proceditur. l. Videtur quod verba tempo-
ralia non possint dici de Deo. Unicuique enim respondeL
propri'a mensura. Sed tempus est propria mensura motus.
CUm igitur in Deo nullus sit motus, videtur quod de Deu
nullum temporale dici possit.
2. Hem, quandocumque aliquid importans aliquam condi-
tionem corporalem dicitur de Deo, metaphorice vel symbolice
dicitur. Sed tempus est conditio consequens ipsa corpora,
quia sequitur motum, et motus magnitudinem, secundum
Philosophum, IV Physic., text. 99. Ergo videtur quod quan-
documque aliquod verbum temporale dicitur de Deo, siI,
metaphorice dictum.
3. Item, videtur quod tantum prresens de Deo debeat
dici. iEternitas enim, qure est mensura divini esse secundum
rationem intelligendi, caret omni 2 successione. Sed solum
prresens non includit successionem; prreteritum enim et
futurum dicuntur secundum relationem ad prresens, et non
e converso; et relatio illa est in ordine successionis. Ergo
t olum prresens de Deo debet dici.
4. Hem, videlur quod prreteritum. Divinum enim esse est
perfec um. Sed inter ali a tempora prreteritum magis sonaI"
perfectionem. Ergo de Deo maxime dici debet.
5. Hem, videtur quod pneteritum imperfectum. Quia
Joannes in principio Evangelii sui altissime de Deo locutus
est. Sed ipse ibi utitur verbis prreteriti imperfecti temporis
ad designandum divinam reternitatem, dicens : I n principio
erai Verbum, et Verbum erai apud Deum, ei Deus erai V erbum.
Ergo videtur quod ista ve'ba maxime competaot ad f igni-
ficandum divinam reternitatem.
6. Hem, videtur quod futurum. Divinum enim esse maxime
distat a defectu. CUm igitur futurum remotius sit inter alia
a deficiendo, videtur quod maxime competa t in divinis.
1. Supra, disto IV, q. II, art. 2.
2. Parm. omittit : « omni. ))
3. Parm. : « per. ))
DISTINCTIO VIII, QUlEST. II, ART. III 207
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod enuntiatio non
otest fieri de aliquo nisi secundum quod cadit in cognitio-
em. Omne autem cognoscens cognoscit secundum modum
uum, ut dicit Boetius, lib. V De consolal., pros. 2 ; et ideo,
ia ratio nostra connaturale habet secundum statum vire
ccipere cum tempore, propter hoc quod ejus cognitio ori-
itur a sensibilibus, qure in tempore sunt, ideo non potest for-
(mare enuntiationes nisi per verba temporali a : unde cogitur
~',de Deo enuntians, verbis temporali bus uti, quamvis intel-
\ligat eum supra tempus esse : nihilominus tamen istre locu-
J'it,iones non sunt falsre. Divinum enim esse, ut dicit Dionysius,
~e divinis nomini bus, C. v, § 4, etc., col. 818, t. I, prreaccipit
':sicut causa in se omne quantum ad id quod est perfectionis
l,n omnibus ; et ideo enuntiamus de ipso verba omnium tem-
~orum, propter id quod ipse nulli tempori dee"t, et quid-
~'quid est perfectionis in omnibus temporibus, ipse habet.
'\ Ad primum ergo dicendum, quod quando verba tempo-
:alia dieuntur de Deo, intellectus noster non attribuit divino
!:~sse illud quod est imperfectionis in singulis temporibus,
~r'Sed quod est perfeetionis in omnibus ; reternitas enim incIu-
edit in se orAnem perfectionem modo simplici, qure est in
ttemporalibus divisum 1 . cum tempus imitetur perfectionem
.~rreternitatis, quantum potest.
t Ad secundum dicendum, quod aliqua dictio potest impor-
~( tare, conditionem corporalem dupliciter. Vel quantum ad
t~,rem significatam principaliter in nomine; et tale quid non
r .dicitur de Deo nisi symbolice, sicut leo, et agnus, et ira,
t': -et hujusmodi. Vel quantum modum significandi, et non
.', .quantum ad rem significatam; et ista proprie dicuntur de
Deo, quamvis non perfect.e ipsum reprresentent : alias omnia
nomina dieta de Deo essent symbolica, quia modus signi-
ficandi ipsorum est secundum quod de creaturis dicuntur;
et de taIibus hrec sunt verba, « fuit et erit » qure significant
essentiam per modum aetus, et consignifieant tempus.
Ad tertium dicendum, quod quantum ad id quod prresens
non implicat successionem, nec habet aliquid de non esse
inclusum, inter alia proprius Deo competit; nihilominus
tamen verba aliorum temporum dicuntur de Deo secundum
id quod perfectionis est in ipsis, et non ratione successionis
vel alicujus defectus.
Ad quartum dicendum, quod nomine perfecLionis prre-
teritum de Deo dicitur, et quia non est novum, secundum
1. Parm. : « divisa et temporibus diversis. ))
 208 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
" quod ipse pneteritis non dduit. Nihilominus tamen intel-
ligendum est, quod aliquando per prmsens magis designatur
perfectio qua m per prmteritum : qumdam enim sunt quorum
esse est in fieri, et horum perfeetio non est nisi quando veni-
tur ad terminum, et horum perfectio magis significatur per
prmteritum, sicut 3unt motm, et hujusmodi successiva. Qua'-
dam autem sunt quorum esse consisti t in permanendo; l'l
horum per 'eetio designatu magis per pnesens quam per
prmteritum : quia in hoc quod supt, habent perfectionem ;
et prmteritum diciLur secundum recm,sum ab o,:se. Und('
0tiam in divinis ca qmo dicuntur per modum rei permanentis
verius ignantur per prmsons, ut, Deu est bonus, et hujm:-
modi; qme autem signantur per modum ac:tus, verius signan-
tur per prmteritum, sicut infra, disI. IX, dicit Gregorius
quod magis proprie dicimus Filium natum, quam nasci.
Ad quintum dicendum, quod quoad aliquid magis proprie
dicitur de ipso Deo prmteriturn irnpcrfeetum qua m practo-
ritum perfeeturn, eo scilicet quod terminationem non includit,
sicut verbum prmteriLi porfecti; unde in iBis qum signifi-
eantur pe,' modum aetus, verius dicitur pneteritum perfec-
tum, quia horum perfcetio non poLesI significari nisi ex ter-
mino; qum autern signifìcantur non per modum operationis.
verius significantur per prmteritum imperfeetum, quia horum
perfeetio non dependet ex termino.
Ad sextum diccndum, quod futururn maxime'removetur
a divina prmdicatione, propter hoc quod nondum est, nisi
in potentia. Nihilominus Lamen seeundum id quod est per-
feeLionis in ipso, scilicct quod longius distat a deficiendo, de
Deo dicitur, abjecta imperfectlOne.
EXPOSITIO PRIMlE PARTIS TEXTUS
« Nunc de veritate, sive proprieLate, sive incommutabi-
litate atque .simplicitate divinm naturm, sive substantim,
sive essentito agendum est. II Qua"ritur cum multa sint attri-
buta essentia!ia, quare tantum de his tribus facit mentio-
nem ? - Et dieendum, quod Magister intendit tantum l'a
tangere qu<e pcrtinent ad perfectionem divini esse, inquantum
est esse perfeetum. Perfeetio autem esse potest attendi tri-
pliciter : vel secundum quod exduditur privatio vel non
esse; et isla perfectio LmgiLur per veritatern vel propric-
tatem, qum pro eodem sumuntur, ut dictum est. Ve! secun-
dum quod excluditur potentialitas; et quantum ad hoc
ponitur immlllabilitas. Ve! quanlum ad integritatem ipsius
esse; et quantum ad hoc ponitur simplicitas : quia quidquid
est in simplici, est ipsum sUUm esse.
DISTINCTIO VIII, EXPOSITIO PRIMlE PARTIS TEXTUS 209'
. « Natura ve! substantia sive esscntia. II Sciendum, quod
';'ista tria sumuntur hic pro eodern. Non enim sumitur hic
natura secundum quod nominat principium alicujus actue"
ed prout dicit formam consequentem totum, sicut humanitas
st natura hominis. Similiter substantia non sumitur hic
p.~o individuo subsistente in genere substanti<e, sed secundum
q od nominaL esse prmdicati primi, prout dividitur contra
. ac .dens ; et hoc idem est quod essentia non exisLens in ali-
quo sicut in subj eeto.
L. « ~icut enim ab. co qllod est fiapcre, dida est sapientia ... ,
"ii ita a b l'O quod est esse, dieta est essentia. )) Videtur e eontra-
l'fio debcre dici, quod sapere procedit a sapientia. '--- Dicen-
raum quod non loquitur secundum ordinem rei, sed secundum
\Qrdinem eognitionis nostrm, qua; in habiLus ex actiblls venit.
« Et quis magis est quam iIIe qui dixit famulo suo : Ego
sum qui sum? )) Videtur inconvenienter loqui : quia esse
;non suseipit magis et minus. - Dicendum, quod magis et
;minus potest dic:i aliquid dupliciter : vel quantum ad ipsam
iDaturam partieipatam, qum seeundllm se intenditur et remiL-
ititur secllndum aeccssum ad terminum vel rceessum, et hoc
(non est nisi in accidentibus ; ve! quanLum ad modum par-
~·ticipandi ; et sic etiam in ef,senLiaIibus dicitur magis ct minm,
!~:secundum diversum 1 modum participandi, sicut angelus dici-
dur magis inLeIIcetuaiis quam homo.
I~.· « Deus autcm tantum est, qui non novit fuisse ve! fuLurum
fesse ", notitia quasi experimentali, uL scilieet successiones
temporum in suo esse experiatur.
• « Cujus essentim comparatum nostrum esse non est. II
!,Videtur esse falsum : quia esse noEtrum nihil est nisi per
I comparationem ad ipsum Deum : quia, seeundum Gregorium,
'f-'Iib. XVI 1\1loralium, cap. XXXVII, col. 1143, t. I, omnia in
nihilum deciderent, nisi ea manus omnipotentis contineret.
- Dicendum, quod eS3e nostrum potest ad Deum compa-
rari dupliciter : ve! sicut ad principium a quo est; et sie esse
nostrum est solum per hoc quod ad Deum eomparatur;
ve! secundum comparaLionem proporLionis vel mquiparantim,
et sic esse nostrum eomparatum ad divinum quasi nihil
est, quia in infìnitum ab eo distat.
« Esse non est accidcns Deo. )) Videtur quod nec alicui erea-
turm, cum nihil siI, essenLisdius rei quam suum esse. --- Ad
f{uod dicendum, quod accidens dicitur hic quod non est de
rnteIIectu aliclljus, sicut rationale dieitur animali accidere ;
.et ita cuilibct quidditati creatm accidit esse, quia non est
d~ inteIIeclu ipsius quidditatis ; potest enim inteIIigi hurna-
nitas, et tamen dubitari, utrum homo habeat esse.
« Sed subsisteIls veritas. II ExeIudit lIilarills triplicem imper-
fectionem a divino esse. Esse enim creatura) non est aliquid
1. Al. omittitur : « divcrsum. II
210 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
per se subsistens, immo est actus subsistentis ; sed in Deo
suum esse est ipse Deus subsistens : et ideo dicit, quod est
subsistens veritas. Item esse creaturre est acquisitum 1 ab alio,
et habet, quantum in se est, potentialitatem et mutabili-
tatem; sed esae divinum est causa omnis esse, immutabi-
liter permanens ; et ideD dicit. quod est. manens causa. Item
·esse creaturre differt. a quiddit.ate sua, unde per esse suum
homo non ponitur in genere humano, sed per quidditatem
suam; sed esse divinum est sua quidditas, et ideo per esse
suum ponitur Deus in genere divino; et ideo dicitur, quod
est naturalis generis propriet.as.
QUJESTIO III
« Dei etiam solius essentia incommutabilis dicit.ur proprie. »
Hic prosequitur de secundo attributo, scilieet immutabili-
tate, ostendens 2 solum Deum incommutabilem esse, alias
autem omnes ereaturas aliquo modo mutabiles; et circa
hoc tria qureruntur : l° utrum Deus sit omnino immutabilis
2° utrum omnis creatura sit mutabilia ; 3° de modis mutati 0-
num, quos Augustinus assignat in Liltera.
ARTICULUS PRIMUS
Utrum Deus aliquo modo sit mutabilis 3
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod Deus ait aliquo
modo fiutabilis. Sap., VII, 24 : Omnibus mobilibus mobilior
est sapientia. Sed sapientia divina, de qua loquitur, est ipse
Deus. Ergo, etc.
2. Prreterea, quidquid movet seipsum, movetur a .seipso.
Sed, sicut dicit Augustinus, Sup. Genes. ad litt., lib. VIII,
cap. xx. col. 388, t. III : « Spiritus creator movet se nee per
tempus nec per locum. )) Ergo videtur quod mo,:eatur.
3. Item, omne quod est per alterum, rcducitur ad ilIud quod
est per se. Sed invenimus multa qure moventur per alios moto-
reso Ergo oportet esse aliquid quod moveatur a seipso. Sed
omnis creatura mota movetur ab alio, quia a Deo. Ergo Deus
est motus a se.
4. Prreterea, omne quod exit de otio in actum aliquo modo
movetur, secundum Philosophum, III Phys., text. 16, quia
1. Parm. : « causatum. ))
2. Parrn. : ({ dicenso ))
3. I p. Summx tlleolog., q. IX, art. 1.
DISTINCTIO VIII, QUlEST. III, ART. I 211
Qmnis operatio qure est ab operante non moto est semper. Sed
Deus quandoque creat in aetu, vel infunditl gratiam, cum
"prius hoc non fccerit. Ergo videtur quod ad minus sit in co
~
tatio de habitu in aetum.
, Contra Malach., III, 6 : Ego Deus' et non mutor; et Jaeob., I,
l : Apud quem non est iransmutatio, nec vicissiludinis
obdrnbratio.
Ptreterea, sicut probat Philosophus, VIII Physic., tcxt. 34,
omne quod movetur, ab alio movetur. Si igitur illud a quo
movetur mobile ipsum, etiam movetur, oportet quod ab ali-
quo motore moveatur. Sed impossibile est ire in .infinitum.
Ergo opontet devenire ad primum motorem, qui movet et nullo
modo movetur ; et hic est Deus. Ergo omnino est immutabilis.
SOLUTIO. - Respondeo diccndum, quod omnis motus vel
mutatio, quocumque modo dicatur, consequitur aliquam pos-
sibilitatem, cum motus sit aetus existentis in potentia. Cum
igitur Deus sit actus purus, nihil habens de potentia admixtum
non pottst in eo esse aliqua mutatio.
Ad primum ergo dieendum, quod divina sapientia non dici-
tur mobilis quia in se moveatur, sed inquantum procedit
in effectus ; et ista processio non est proprie motus, sed quam-
dam similitudinem motus habet. In motu enim locali proees-
sivo, ilIud quod est in uno loco fit postmodum in alio, et deinde
in alio, et sic deinceps quousque compleatur motus. Siiniliter
autem divina sapientia, qure est exemplar rerum, facit simi-
litudinem suam in creatura secundum ordinem : quia prius
effieiuntur in participatione divinre similitudinif ereaturre
superiores, et posterius inferiores. Gnde in hoc habet simili-
tudinem motus : quia ipsa divina sapientia seeundum simili-
tudinem suam efliritur in creatura. In duobus autem deficit
a ratione motus : primo quia non est idem .numero quod est
in hoc et in ilIo ; sed similitudo ejus ; secundo, quia non est
ibi ordo temporis, seeundum quod procedit in diversas crea-
turas, sed tantum ordo naturre : quia prius~ naturaliter sunt
in participatione divinre bonitatis creaturre nobiliores, et si non
tempore3; et "ic etiam illtelligitur quod Dionysius dicit in
principio Crei. hier., col. 119, t. I : « Sed et patre luminum
moto 4 )), etc., et quod frequenter dicit, divinam bonitatem
vel sapientiam procedere in creaturas.
• DominU8.
1. Parm. : « infundendo. ))
2.Parm. : « per prius. ))
3. Parm.. : « saltem natura. ))
4. Ex versione J oannis Sarraeeni : « Sed et eunctus a patre mot()
212 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Ad secundum dicendum, quod Augustinus accipit large
moveri, secundum quo ipsum intelligere est moveri quoddam
et velIe, qure proprie non sunt motus, sed comparatione 1 .
In hoc enim verificatur dictum Platonis in Parmenide, qui
dicit : « peus movet se ", sicut dicit Commentator, XII Melaph.,
cap. II, qui dicit quod Deus intelligit se et vult se :sicut etiam
dicimus, quod finis movet t'fficientem. Vel dicendLlm, quod
movet se in creaturarum productione, ut dictum esV.
Ad tertium riicendum, quod impcssibile est aliquid movere
seipsum nisi secundum diversas partes, ita quod una pars
sit movens et alia mota; sicut etiam in animali est anima
movens et. corpus motum. Cujus ratio est, quia nihil movet
nisi secundum quod est in actu, nec movetur nisi secundum
quod est in potentia, et hrec duo non possunt simul eidem
inesse respectu ejusdem. Et quia Deus est simplex, non potest
esse quod seipsum moveat, proprie loquendo. Quod ergo obji-
citur quod omne mobile per aliud reducitur ad mobile per se,
verum est de reductione qure est ad primum in genere ilIo.
Unde secundum philosophos, VIII Phyisc., text. 34, omnia
mobilia reducuntur ad primum mobile, quod dicebant motum
ex se, quia est compositum ex motore et moto. Sed hoc ulte-
rius oportet reducere in primum simplex, quod est omnino
immobile.
Ad quartum dicendum, quod in omnibus in quibus operatio
difIert a substantia, oportet esse aliquem modum motus ex
hoc quod exit de novo in operationem; quia acquiritur in
ipso operatio, qure prius non erat. In Deo autem operatio sua
est sua substantia : unde sicut substantia est reterna, ita et
operatio. Sed non sequitur operationem operatum ab reterno,
sed secundum ordinem sapientire, qure est principium operati 3.
ARTICULUS II
Ulrum omnis crealura sii mulabilis 4
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod non omnis
creatura sit mutabilis. Omnis enim mutatio, ut dicitur in V
luminis apparitionis processus, ad nos bonitatis dono veniens, rursus
sicut unum faciens virtus suscitative nos adimplet, et convcrtit ad
congregantis patris unitatem, et deificam simplicitatem. II
1. Parm. : « operationes. "
2. Qurest. I, art. 1.
3. Parm. : « operandi. "
4. I p. Summa; t!leolog., q. IX, art. 2.
DISTINCTIO VIII, QUlEST. III, ART. II 213
Phys., text. 7, est generatio vel corruptio vel motus. Sed qure-
i\\dam sunt in quibus nullum horum est, sicut angeli, et hujus-
"xpodi, qure sunt separata a materia et motu, secundum philo-
s~phos, ut patet XII Melaph., text. 30. Ergo non omnis crea-
tura mutabilis est.
2. Prreterea, quidquid est mutabile pertinet ad considera-
tionem naturalis, cujus est considerare motum. Sed substantire
separatre a materia non considerantur a naturali. Ergo non
sunt mutabiles.
3. Prreterea, quidquid mutatur, subjicitur mutationi. Sed
formre simplices non possunt esse subjectum, ut dicit Boetius,
De Trinit., cap. II, col. 1250, t. II. Ergo non possunt mutari.
4. Prreterea, sicut in Littera dicitur, omnis creatura movetur
per tempus vel per locum. Sed quredam sunt creaturre quorum
~. non est locus et tempus sicut universale, quod, secundum
'ii; Philosophum, I Post., text. 7, est ubique et semper ; et sicut
",i' materia prima, de qua dicit Augustinus, XIII Confess., cap. XIX,
,",col. 836, t. I, quod successiont's tempoI'um non habet. Ergo
non omnis creatura mutatur.
Contra, ps. CI, 28 : Mutabis eos, et mulabuntur.
Prreterea, Damascenus, lib. I Fidei orth., cap. III, col. 795
t. I, dicit : « Omne quod est ex nihilo, vertibile est in nihil ;
quod enim a mutatione incepit, subjacere mutationi necesse
-est. II Sed omnis creatura est hujusmodi. Ergo, etc.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod, sicut dietum est,
motus, quocumque modo dicatur, sequitur potentiam. Cum
igitur omnis creatura habeat 2 aliquid de potentia, quia solus
Deus est purus actus, oportet omnes creaturas mutabiles esse,
-et solum Deum immutabilem. Est autem considerare dupli-
-cem possibilitatem : unam secundum id quod creatura habet 3 ;
alteram secundum id quod nata est habere. Prima consequitur
creaturam 4 secundum quod habet esse ab alio ; omne enim
quod esse suum ab alio habet, non est per se necesse esse, ut
probat Avicenna, tract. VIII Metaphys., cap. LIV, unde, quan-
tum est in se, est possibile, et ista possibilitas dicit dependen-
tiam ad id a quo est. Hrec autem possibilitas est duplex. Qure-
dam secundum dependentiam totius esse ad id a quo est l'es,
secundum totum esse suum, et illud 5 est Deus ; et hanc depen-
dentiam sive possibilitatem consequitur mutabilitas quredam,
1. Olim ad marginem, c. XV, ut et Parm.
2. Parm. : « aliquam potentiam, ve!. "
3. Parm. : « habet reso "
4. Parm. : « naturam. "
,5. Parm. : « hujusmodi. "
214 COMMENTUM IN LIB. l SENTENTIARUM
qure est vertibilitas iu nihil, secundum Damascenum, ubi
supra. Tamen hrec non proprie esli mutabilitas, nec creatura
secundum hoc proprie dicitur 2 mutabilis ; et ideo Augustinus
de hoc non facit mentionem in Litlera. Et hujus ratio est duplex.
Quia in omni mutabili est invenire aliquid quod substernitur
ei quod per mutationem amovetur, et de hoc dicitur quod
potest mutari. Sed si accipiamus totum esse creaturre quod
dependet a Deo, non inveniemus aliquid substratum de quo
possit dici quod potest mutari. Alia ratio est, quia nihil dicitur
possibile cujus contrarium est necessarium, ve! quod non
potest esse, nisi impossibili posito. Esse autem creaturre omnino
deficere non potest, nisi retrahatur inde fluxus divinre boni-
tatis in creaturis, et hoc est impossibile ex immutabilitate
divinre voluntatis, et contrarium necessarium; et ideo ex
hoc creatura non potest dici simpliciter corruptibilis vel muta-
bilis sed sub conditione si sibi relinquatur; et hoc est quod
dicit Gregorius 3 , lib. XVI Moralium, cap. XXXVII, col. 1143,
t.. I : cc In nihilum omnia deciderent, nisi ea manus omnipo-
tentis contineret. )) Est etiam quredam dependentia sive possi-
bilitas rei secundum partem sui esse, scilicet formam prresup-
posita materia, vel eo quod est loco materire ; et hanc possi-
bilitatem sequitur mutatio variabilitatis, ex eo quod id quod
habet ab alio, potest amittere, quantum est in se, nisi forte
impediatur ex immutabilitate causre, ut dictum est; et hoc
modo sancti in gloria sunt immutabiles in esse glorire propter
immutabilitatem divinre voluntatis. Secunda possibilitas con-
sequitur creaturam secundum quod non est perfecta simpli-
citer; secundum hoc enim semper possibilis est ad receptio-
nem. Unde secundum hoc etiam dicitur omnis creatura muta-
bilis, accipiendo large mutationem, secundum quod omne
recipere dicitur pati quoddam et moveri, sicut dicit Philo-
sophus in lib. III De anima, text. 12 : c( Intelligere quoddam
pati est. »'
Ad primum ergo dicendum, quod philosophi considera-
verunt tantum illam mutationem qure est secundum variatio-
nem formre substantialis vel accidentalis cujus causa non est
immutabilis ; et hanc diviserunt per generationem, et corrup-
tionem, et motum. Talem autem mutationem non est possibile
in angelis esse quantum ad id quod in natura eorum est.
I. Parm. « dicitur. »
2. Parm. ( est. »
3. Parm. « in homilia, lib. XVI fl,loralium. »
DISTINCTIO VIII, QUlEST. III, ART. III 215
Et per hoc patet solutio ad secundum, quia naturalis non
considerat nisi dictam mutationem.
Ad tertium dicendum, quod Magister et Augustinus loquun-
tur hic de creaturis qure habent esse perfectum ; formre autem
non habent esse perfectum, cum non subsistant in se, sed in
alio. Vel dicendum, quod dupliciter dicitur aliquid mutabile ;
vel quia subjicitur mutationi, et hoc modo id tantum quod
est in potentia, mutatur; aut sicut id quod removetur vel
abjicitur mutatione 1 ; et sic formre, qure sunt aclus, mutabiles
sunto Non hoc tamen videtur esse de intentione Augustini.
Ad quartum dicendum similiter, quod materia' prima et
universale non habent in se esse completum ; sed esse eorum
est in particularibus compositis : et ideo esse non mutant per
se, sed tantum per accidens, sicut est de formis.
ARTICULUS III
mulalionis crealurarum convenienler assignenlur
ab Auguslino
.Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur quod Augustinus
. inconvenienter assignet modos mutationis creaturarum. Secun-
dum illud enim est mutatio in quo invenitur motus, sicut
secundum quantitatem vel qualitatem. Sed in quando non
est motus, ut dicit Philosophus, V Phys., text. 9. Ergo videtur
r quod nihil dicat creaturas moveri per tempora.
2. Prreterea, in nulla divisione debet unum membrum conti-
neri sub alio. Sed omnis motus qui est per locum, est etiam 2
per tempus. Ergo videtur inconvenienter dividere mutationem
in mutationem loci et temporis.
3. Prreterea, motus, secundum Philosophum,' ut supra,
est in tribus generibus, scilicet quantitate, qualitate et ubi :
et adhuc est in substantia generatio et corruptio simpliciter,
et in omnibus generibus generatio et corruptio secundum quid :
. qui omnes inveniuntur in creatura corporali. Ergo videtur
quod diminute assignet mutationem 3 creaturarum corpora-
lium per ubi, sive per locum tantum.
4. Prreterea, tempus est mensura primi mobilis. Ergo quod
non habet ordinem ad motum primi mobilis, non habet rela-
tionem ad tempus. Sed affectiones animarum non ordinantur
1. Parm. : « in. »
2. Parm. omittit : « etiam. »
3. Al. : « multitudinem. »
216 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
ad motum creli nec subjacent sibi. Ergo inconvenienter dicit,
quod moveri per tempus est per affectiones mutari.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod in motu proprie
accepto est duo reperire, scilicet continuitatem et successio-
nem : et secundum quod habet continuitatem, sic proprie
mensuratur per locum, quia ex continuitate magnitudinis
est continuitas motus, ut dicitur IV Phys., text. 99, et V,
text. 39 ; secundum autem quod habet successionem, sic proprie
mensuratur per tempus ; unde tempus dicitur numerus motus
secundum prius et posterius. Quia autem inveniuntur aliqui
motus habentes continuitatem et successionem, aliqui autem
habentes successionem et non continuitatem1, sicut motus
affectionum et etiam cogitationum, quando scilicet anima
transit de una cogitatione in aliam, inter enim illas duas inten-
tiones cogitatas non est aliqua continuitas, ideo divisit muta-
tionem creatur<B per locum et tempus.
Ad primum ergo dicendum, quod in genere « quando ))
non est motus, sicut in terminante motum ; nullus enim motus
terminatur ad « quando )) sicut ad « ubi )) : est tamen motus
in « quando )) sicut in mensurante.
Ad secundum dicendum, quod divisio intelligenda est cum
prrecisione, ut sic scilicet intelligatur, quod qUiedam mutatio
est per locum et tempus ; quredam autem per tempus tantum ;
quod patet ex his qure dieta sunto
Ad tertium dicendum, quod quamvis in corporalibus sint
plures motus, omnes tamen ordinantur ad motum localem
cieli, qui est causa omnis motus corporalis ; et ideo per motum
localem tanguntur omnes. Vel potest dici, quod alii motus a
motu locali tanguntur per mutationem qure est per tempus :
quia, sicut Commentator probat in VIII Phys., text. 53,
nullus alius motus est simpliciter continuus nisi motus localis ;
et ipse Augustinus dicit in Littera, quod Deus creaturam
corporalem movet et per tempus et per locum.
Ad quartum dicendum, quod tempus dupliciter dicitur :
uno modo numerus prioris et posterioris inventorum in motu
c<Bli ; et istud tempus continuitatem habet a motu, et motus
a magnitudine, et hoc tempore mensurantur omnia qU<B
habent ordinem ad motum Cieli, sive per se, sicut motus cor-
porales, sive per accidens, sicut aliqu<B operationes anima),
secundum quod habent aliquam relationem ad corpus. Et
hoc modo tantum accipitur a philosophis. Alio modo, ut IV
Phys., text. 101 et 102, dicitur tempus magis communiter
1. Parm. addit : « tantum, » et omittit « et non eontinuitatem. );
DISTINCTIO VIII, DIVISIO SECUNDJE PARTIS TEXTUS 217
numerus ejus quod habet quocumque modo prius et posterius ;
-et sic dicimus esse tempus mensurans simplices conceptiones
intellectus, qure sunt sibi succJldentes : et istud tempus non
oportet quod habeat continuitatem, cum illud secundum
-quod attenditur motus, non sit continuum. Et sic accipitur
hic tempus, et frequenter a theologis.
DIVISIO SECUNDlE PARTIS TEXTUS
« Eademque sola proprie ac vere simplex est. !) Hrec est
. tertia l pars distinetionis, in qua Magister determinat de
~. ·divina simplicitate, et dividitur in partes duas : in prima
(proponit quod intendit ; in secunda probat propositum, ibi :
t;Cl Ut autem scias quod simplex sit illa substantia, te docet
r'Augustinus ; )) qure dividitur in duas : in prima ostendit crea-
~T1turre multiplicitatem ; in secunda divinam simplicitatem, ibi :
~f~( Deus vero, etsi multiplex dicatur, vere tamen et summe sim-
~;" plex est. )) Prima in duas : in prima excludit simplicitatem a
~. -creatura corporali; in secunda a spirituali, ibi : « Creatura
Lquoque spiritualis, ut est anima, in comparatione quidem
,-corporis est simplex; sine comparatione vero corporis est
multiplex. ))
Cl Deus vero, etsi multiplex dicatur, vere tamen et summe
:simplex est. )) Hic ostendit divinam simplicitatem, et dividitur
in partes duas : in prima ostendit simplicitatem ; in secunda
excludit omnem compositionem ab ipso, ibi : « Quod autem
in natura divina nulla sit accidentium diversitas ... , ostendit
Augustinus. )) Prima in duas : in prima ostendit veritatem ;
in secunda excludit dubitationem, ibi : « Hic diligenter atten-
dendum est. ))
Cl Quod autem in natura divina nulla sit accidentium diver-
sitas, nullaque penitus mutabilitas, sed perfecta simplicitas,
ostendit Augustinus. )) Hic excludit a Deo omnem composi-
tionem vel multiplicitatem; et circa hoc duo facit : primo
ostendit specialiter quod in Deo non est compositio accidentis
.ad subjectum; secundo ostendit universaliter quod in ipso
nulla est compositio, ibi : « Hujus autem essentire simplicitas ac
~inceritas tanta est quod non est in 0a aliquid quod non sit
lJ?sa. )) Circa primum duo facit : primo exludit a Deo acciden-
tlUm prredicationem; secundo concludit, quod nec etiam
substantia de eo proprie prredicatur, ibi : « Unde nec proprie
dicitur substantia. ))
1. Parm. : « secunda. »
218 COMMENTUM IN LlB. I SENTENTIARUM
QUlESTIO IV
Ad intellectum hujus partis duo qu.eruntur: primo de divina
simplicitate; secundo de simplicitate creatur.e.
Circa primum tria qu.eruntur : l ° si in Deo sit omnimoda
simplicitas; 2° an contineatur in pr.edicamento substanti.e ;
3° si alia pr.edicamenta de ipso dicantur.
ARTICVLVS PRIMVS
Virum Deus sii omnino simplex 1
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod Deus non sit
simplex omnino. Ens enim cui non fit additio, est ens commune
pr.edicatum de omnibus de quo nihil potest vere negari. Sed
Deus non est hujusmodi. Ergo ad esse suum fit aliqua additio.
Non est ergo simplex.
2 Pr.eterea, Boetius, lib. De hebdom., coL 1311, t. II : « Omne
quod est, esse participat ut sit ; alia autem participat, ut ali-
quid sit. » Sed Deus verissime est ens et est aliquid, quia bonus
et sapiens et hujusmodi. Ergo Deus habet esse suum quo est,
et super hoc habet aliquid aliud quo aliquid est. Ergo non
{st simplex.
3. Item, de quocumque pr.edicatur aliquid quod non est
de substantia sua, illud non est simplex. Sed quidquid pr.edi-
catur de aliquo postquam non pr.edicabatur, illud non est
de substantia sua, cum nulli rei substantia sua de novo adve-
niat. Cum igitur de Deo pr.edicetur aliquid postquam non
pr.edicabatur, ut esse dominum et creatorem qu.e dicuntur
de ipso ex tempore, videtur quod ipse non sit simplex.
4. Pr.eterea, ubicumque sunt plures l'es in uno, ibi oporteL
esse aliquem modum compositionis. Sed in divina natura sun\'
tres person.e realiter distinct.e, convenientes in una essentia.
Ergo videtur ibi esse aliquis modus compositionis.
Contra, omne compositum est posterius suis componentibus :
quia simplicius est prius in se quam addatur sibi aliquid ad
compositionem tertii. Sed primo simpliciter nihil est prius.
Cum igitur Deus sit primum principium, non est compositus.
Pr.eterea, illud quod est primum dans omnibus esse, habet
esse non dependens ab alio : quod enim habet esse dependens
1. I p. Summm theol., q. III, art. 7.
DISTINCTIO VIII, QUlEST. IV, ART. I 219
.ab atio, habet esse ab alio, et nullum tale est primum dans
ll'esse. Sed Deus est primum dans omnibus esse. Ergo suum esse
non dependet ab alio. Sed cujuslibet compositi esse dependet
ex componentibus, quibus remotis, et esse compositi tollitur
et secundum rem et secundum intellectum. Ergo Deus non est
compositus.
Item, illud quod est primum principium essendi, nobilissimo
modo habet esse, cdm semper sit aliquid nobilius in causa
)quam in causato. Sed nobilissimus modus habendi esse, es\'
:."quo totum aliquid est suum esse. Ergo Deus est suum esse.
li Sed nullum compositum totum est suum esse, quia esse ipsius
.i!sequitur componentia, qu.e non sunt ipsum esse. Ergo Deus
i·non est compositus. Et hoc simpliciter concedendum est.
:.. Ad primum ergo dicendum, quod aliquid esse sine additione
{;dicitur dupliciter. Aut de cujus ratione est ut nihil sibi addatur :
,et sic dicitur de Deo : hoc enim oportet perfectum esse in se
x quo additionem non recipit ; nec potest esse commune, quia
-omne commune salvatur in proprio, ubi sibi fit additio. Au\'
ila -quod non sit de ratione ejus quod fiat sibi additio, neque
quod non fiat, et hoc modo ens commune est sine additione.
In intellectu enim entis non includitur ista conditio, sine addi-
f<tione ; alias nunquam posset sibi fieri additio, quia esset contra
r rationem ejus ; et ideo commune est, quia in sui ratione non
dicit aliquam additionem, sed potest sibi fieri additio ut deter-
minetur ad proprium; sicut etiam animaI commune dicitur
esse sine ratione, quia de intellectu ejus non est habere ratio-
nem, neque non habere; asinus autem dicitur sine ratione
esse, quia in intellectu ejus includitur negatio rationis, et
per hoc determinatur secundum difIerentiam propriam. Ita
etiam divinum esse est determinatum in se et ab omnibus
~liis divisum, per hoc quod sibi nulla additio fieri potest.
Unde patet quod negationes dict.e de Deo non designant in
ipso aliquam compositionem.
Ad secundum dicendum, quod in rebus creatis l'es aetf'r-
minatur ui. sit aliquid, tripliciter : aut per additionem alicujus
difTerenti.e, qu.e poteDtialiter in genere erat ; aut ex eo quod
natura communis recipitur in aliquo, et. fit hoc aliquid ; aut
ex eo quod additur aliquid 1 accidens, per quod dicitur esse
vel 'sciens vel albus. Nullus istorum modorum potest esse in
Deo, quia ipse non est commune aliquid, cum de intelleet.u
suo sit quod non addatur sibi aliquid ; nec etiam ejus natura
est recepta in aliquo, cum sit actus purus; nec etiam recipit
1. Parm. : « alieui additur aeeidens. »
220 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM DISTINCTIO VIII, QUlEST. IV, ART. Il 221
3liquict extra essentiam suam, eo quod essentia sua continet
omnem perfectionem. Remanet autem quod sit aliquid deter- ARTICULUS II
minatum per conditionem negandi ab ipso omnem additionem l,
Ulrum Deus sii in prcedicamenlo subslanlice 1
et per hoc removetur ab eo omne ilIud quod possibile est addi-
tionem recipere. Unde per suum esse absolutum non tantum Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod Deus sit in
est, sed aliquid est. Nec differt in eo quod est et aliquid esse,
pr<Bdicamento substanti<B. Omne enim quod est, vel est substan-
nisi per modum significandi, vel ratione, ut supra dictum est 2
tia vel accidens. Sed Deus non est accidens, ergo est substantia.
de attributi.,. Dictum autem Boetii intelligitur de partici-
Cum igitur substantia pr<Bdicetur de ipso sicut pr<Bdicatum
pantibus esse, et non de eo qui essentialiter 'est suum esse.
. substantiale, et non conversim, quia non omnis substantia
Ex quo patet quod attributa nullam compositionem in ipso
est Deus, videtur quod de ipso pr<Bdicetur sicut genus, et ita
faciunt. Sapientia enim sccundum suam rationem non facit
. Deus est in genere substanti<B.
compositionem, sed secundum suum esse, prout in subjecto
2. Pr<Bterea, substantia est quod non est in subjeeto, sed
realiter differens est ab ipso ; qualiter in Deo non est, ut dic-
est ens per se. Cum igitur Dea hoc maxime conveniat, videtur
tum est 3 •
quod ipse sit in genere substanti<B.
Ad tertium dicendum, quod hujusmodi relationes qua;
3. Pr<Bterea, secundum Philosophum, X Melaph., text. 3,
dicuntur de Deo ex tempore, non ponunt aliquid in ipso realiter
ac deinceps, unumquodque mensuratur minimo sui generis,
sed tantum in creatura. Contingit enim, ut dicit Philosophus,
et dicit ibi Commentator quod illud ad quod mensurantur
V Melaph., text. 20, aliquid dici relative, non quod ipsum
omnes substanti<B est primus motor, qui, secundum ipsum,
rcferatur, sed qùia aliquid refertur ad ipsum; sicut est' in
est Deus. Ergo Deus est in genere substanti<B.
omnibus quorum unum dependet ab altero, et non e contrario;
Contra, quidquid est in genere 2 , aut est sicut generalissimum,
sicut scibile non est relativum, nisi quia scientia refertur ad
aut est sicut contentum sub ipso. Sed Deus non est in genere
ipsum ; scibile enim non dependet a scientia, sed e converso.
substanti<B sicut generalissimum, quia pr<Bdicaretur de omnibus
Sed quia intellectus noster non potest accipere relationem
substantiis ; nec etiam sicut contentum sub genere 3 , quia adde-
in uno relativorum4, quin intelligatur in ilio ad quod refertur,
ret aliquid supra 4 genus, et ita non esset divina essentia sim-
ideo ponit relationem quamdam circa ipsum scibile, et signi-
plicissima. Ergo Deus non est in genere substanti<B.
ficat ipsum relative. Unde ilIa relatio qU<B significatur in scibili,
Pr<Bterea, quidquid est in genere, habet esse suum determi-
non est realiter in ipso, sed secundum rationem tantum; in
natum ad ilIud genus. Scd esse divinum nullo modo determi-
scientia autem realiter. !ta etiam relatio importata per hoc
natum 5 est ad aliquod gcnus; quinimo comprehendit in se
nomen Deus, vel Creator, cum de Deo dicatur, non ponit
nobilitates omnium generum, ut dicit Philosophus et Commen-
aliquid in Deò nisi secundum intellectum, sed tantum in crea-
tator in V Melaph., text. 21. Ergo Deus non est in genere
tura. Ex quo patet quod diversitas relationum ipsius Dei
substanti<B 6 • Quod simpliciter concedendum est.
ad creaturas non ponit compositionem in ipso.
Hujus autem ratio quadruplex assignatur : prima ponitur
Ad quartum dicendum, quod, sicut supra dictum est 5 ,
in littera ex parte nominis sumpta. Nomen enim substanti<B
praprietas personalis comparata ad essentiam, non differt
imponitur a substando; Deus autem nulli substat. Secunda
re ab ipsa, et ideo non facit compositionem cum ea ; sed com-
sumitur ex ratione ejus quod est in genere. Omne enim hujus-
parata ad suum correlativum, facit distinctionem realem;
modi addit aliquid supra genus, et ideo ilIud quod est summe
sed ex illa parte non est aliqua unio, et ideo nec compositio.
U nde rdinquitur ibi tres esse res et tamen nullam composi-
1. I p. Summm theolog., q. III, art. 5.
bonem. Ex hoc patet nomina personalia nullam in Dea compo- 2. Parm. incaute addit : « substantire. ))
sitionem significare. 3. Parm. : « eontentum substantire. ))
4. Parm. : « scilicet genus. )) Totaliter argumentum istud in Parm.
1. Parm. addit : « vel conditionem. )) depravatur.
2. Dist. II, art. 2. 5. Parm. : « terminatum. ))
3. Qurest. I, art. 1. 6. Ita qure vidimus exempIa omnia ; Nicola! autem : « SOLUTIO. -
4. Parm. : « extremorum. )) Respondeo, Deum non esse in prredicamento substantire, quod sim-
.5. Dlst. II, art. 5. pliciter concedendum est. ))

l
222 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
simplex, non potest esse in genere. Tertia ratio subtilior est
Avicennre, tract. V Nlelaph., cap. IV, et tract. IX, cap. I.
Omne quod est in genere, habet quidditatem differentem ab
esse, sicut homo; humanitati" enim ex hoc quod est humanitas,
non debetur esse in actu ; potest enim cogitari humanitas et
tamen ignorari an aliquis homo sito Et ratio hujus est, quia
commune, quod prredicatur de his qure sunt in genere, prre-
dicat quidditatem, cum genus et species prredicentur in eo
quod quid esV. Illi autem quidditati non debetur esse nisi
per hoc quod suscepta est. in hoc vel in illo. Et ideo quidditas
generis vel speciei non communicatur secundum unum esse
omIiibus, sed solum secundum unam rationem communem.
Unde constat quod esse suum non est quidditas sua. In Deo
autem esse suum est quidditas sua: aliter enim accideret quid-
ditati, et ita esset acquisitum sibi ab alio, et non haberet esse
per essentiam suam. Et ideo Deo non potest esse in aliquo
genere. Quarta causa est ex perfectione divini esse, qure colligit
omnes nobilitates omnium generum. Unde ad nullum genus
determinatur, ut objectum est.
Ad primum ergo dicendum, quod DilUS simpliciter non est
acciaens, nec tamen omnino proprie potest dici substantia
tum quia nomen substantire dicitur a substando, tum quia
substantia quidàitatem nominat, qure est aliud ab ,esse ejus.
Unde illa est divisio entis creati. Si tamen non fieret in hoc vis,
largo modo potest dici substantia, qure tamen intelligitu'
supra omnem sub'ltantiam creatam, quantum ad id quod est
perfectionis in substantia, ut non esse in alio et hujusmodi,
et tunc est idem in prredicato et in subjecto, sicut in omnibus
qure de Deo prredicantur; et ideo non sequitur quod omne
quod est substantia, sit Deus ; quia nihil aliud ab ipso recipit
prredicationem substantire sic acceptre, secundum quod dici-
tur de ipso ; et ita propter diversum modum prredicandi non
dicitur substantia de Deo et creaturis univoce, sed analogie e .
Et hrec potest esse alia ratio quare Deus non est in aliquo
genere, quia scilicet nihil de ipso et de aliis univoce prredi-
catur.
Ad secundum dicendum, quod ista definitio, secundum Avi-
cennam, tract. II Melaph., cap. I, et traet. III, cap. VIII, non
potest esse substantire : substantia est qure non est in subjecto.
Ens enim non est genus. Hrec autem negatio « non in subjecto»
nihil ponit; unde hoc quod dico, ens non est in subjecto,
non dicit aliquod genus : quia in quolibet genere oportet signi-
1. AI. omittitur : « est. »
DISTINCTIO VIII, QUlEST. IV, ART. III 223
ficare quidditatem aliquam, ut dictum est, de cujus intellectu
non est esse. En.s autem non dicit quidditatem, sed solum
actum essendi, cum sit principium ipsum ; et ideo non sequitur =
est non in subjecto, ergo est in genere substantire ; sed oportet
addi : est habens quidditatem quam consequitur esse non in
subjecto; ergo est in genere substantire. Sed hoc dictum 1
Deo non convenit, ut dictum est.
Ad tertium dicendum, quod mensura proprie dicitur in
quantitatibus : dicitur enim mensura illud per quod inno-
tescit quantitas rei, et hoc est minimum in genere quantitatis
vel simpliciter, ut in numeris, qure mensurantur unitate, qure
est minimum simpliciter ; aut minimum secundum positionem
nostram, sicut in continuis, in quibus non est minimum sim-
pliciter; unde ponimus palmum loco minimi ad mensuran-
dum pannos, vel stadium ad mensurandum viam. Exinde
transumptum est nomen mensurre ad omnia genera, ut illud
quod est primum in quolibet genere et simplicissimum et per-
fectissimum dicatur mensura omnium qure sunt in genere illo
eo quod unumquodque cognoscitur habere de veritate generis
plus et minus, secundum quod magis accedit ad ipsum vel
recedit, ut album in genere colorum. Ha etiam in genere substan-
tire, illud quod habet esse perfectissimum et simplicissimum
dicttur mensura omnium substantiarum, sicut Deus. Unde
non oportet quod sit in genere substantire sicut contentum,
sed solum sicut principium, habens in se omnem perfectionem
generis sicut unitas in numeris, sed tamen 2 diversimode
quia unitate non mensurantur nisi numeri; sed Deus est
mensura non tantum substantialium perfectionum, sed omnium
qure sunt in omnibus generibus, sicut sapientire, virtutis et
hujusmodi. Et ideo quamvis unitas contineatur in uno genere
determinato sicut principium, non tamen Deus.
ARTICULUS III
Ulrum alia prredicamenla de Deo dicanlur
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur etiam quod alia prredi-
camenta de Deo dicantur. De quocumque enim prredicatur
species, et genus. Sed scientia, qure est species qualitatis,
1. Parm. omittit : « scd oportel addi : est habens quidditatem quam
consequitur esse non in subjecto; ergo est in genere substantire.
Sed hoc dictum. »
2. Parm. omittit : « tamen. »
'224 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
invenitur in Deo, et magnitudo, qme est species quantitatis.
Ergo et quantitas et qualitas.
2. Prmterea, Philosophus, in IV Metaph., text. 4 et seq.,
dicit: « Unum in substantia facit idem, in quantitate mquale,
in quaIitate simile. » Sed in Deo dicitur vere mquaIitas et simi-
litudo. Ergo oportet de eo dici aliquid per modum qualitatis
et quantitatis, sicut scientiam vel magnitudinem.
3. Prmterea, natura generis propriissime reperitur in eo in
quo primo est. Sed Deus est primum agens. Ergo in eo actio
prmcipue invenitur.
4. Prffiterea, quantoaliquid est debiIioris esse, tanto magis
repugnat summm perfeetioni. Sed inter omnia alia entia relatio
habet debiIissimum esse, ut dicit Commentator, XI Metaph.,
text. Il ; unde etiam fundatur super aIia omnia entia, sicut
Bupra quantitatem mqualitas, et sic de aIiis. Cum igitur in
divinis inveniatur relatio, multo fortius aIia prmdicamenta
Contra, AvguBtinus, V De Trin., cap. VIII, col. 916, t. VIII
« Omne quod de Deo dicitur, aut secundum substantiam aut
secundum relationem dicitur; » et ita alia prmdicamenta
non erunt in divinis. Hoc etiam habetur ex auctoritate Augustini
in Littera.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod quidquid inventum
in creaturis, de Deo prmdicatur, prmdicatur eminenter, ut dicit,
Dionysius, VII De divinis nomini bus, § 3, col. 870, t. I, sicut
etiam est in omnibus aliis causis et causatis. Unde oportet
omnem imperfectionem removeri ab eo quod in divinam prmdi-
cationem venit. Sed in unoquoque novem prmdicamentorum
duo invenio : scilicet rationem accidentis et rationem propriam
illius generis, sicut quantitatis vel qualitatis. Ratio aut.em
accidentis imperfectionem continet : quia esse accidentis est.
inesse et d{;pendere, et compositionem facere cum subjer.to
per consequens. Unde secundum rationem accidentis nihil
potest de Deo prmdicari. Si autem consideremus propriam
rationem cujuslihet generis, quodIibet aIiorum generum, prmtcr
« ad aIiquid, » importat imperfectionem ; quantitas enim habet
propriam rationem in comparatione ad subjectum; est enim
quantitas mensura substantim, qualitas dispositio substantire,
et sic patet in omnibus aliis. Unde eadem ratione removentur
a divina pnedicatione secundum rationem generis, sicut remo-
vebantur per rationem accidentis. Si autem consideremus
species ipsarum, tunc aliqua secundum differentias comple-
tivas important aIiquid perfectionis, ut scientia, virtus et
hujusmodi. Et ideo ista prmdicantur de Deo secundum propriam
rationem speciei et non secundum rationem generis. « Ad
DISTINCTIO VIII, QUlEST. IV, ART. III 225
aliquid » autem, etiam secundum rationem generis, non impor-
tat aliquam dependentiam ad subjectum; immo refertur ad
aliquid extra : et ideo etiam secundum rationem generis in
divinis invenitur. Et propter hoc tantum remanent duo modi
prffidicandi in divinis, scilicet secundum substantiam et secun-
dum relationem ; non enim speciei contentffi in genere debetur
aliquis modus prffidicandi, sed ipsi generi.
Ad primum ergo dicendum, quod, sicut dictum est, scientia
non prmdicatur de Deo secundum rationem gencris, scd secun-
dum propriam differentiam, qum complet rationem ipsius.
Unde non prffidicatur univoce de Deo et de aIiis ; sed sècundum
prius et posterius.
Ad secundum dicendum, quod in divinis qUffidam dicuntur •
habere modum quantitatis vel qualitatis ; non quia secundum
t~lem modum prffidicentur de Deo, sed secundum modum qua
inveniuntur in creaturis, prout nomina qUffi l a nobis imposita
sunt, modum habent qualitatis et quantitatis : sicut etiam
Damascenus dicit, Iib. I Fidei orth., cap. XII, col. 834, t. I,
quod qUffidam dicuntur de Deo sicut assequcntia substantiam
cum tamen, prout in ipso est, nihil sit assequens.
Ad tcrtium dicendum, quod actio, secundum quod est
prffidicamcntum, dicit aIiquid fluens ab agente, et cum motu ;
sed in Deo non est aliquid medium secundum rem inter ipsum
et opus suum, et ideo non dicitur afjens actione qUffi est prm-
dicamentum, sed adio sua est substantia. De hoc tamen plenius
dicetur in principio secundi 2.
Ad quartum dicendum, quod debilitas esse rclationis consi-
deratur secundum inhierentiam sui ad subjcctum : quia non
ponit aliquid absolutum in subjecto, sed tantum per respectum
ad aliud. Unde ex hoc habet magis quod veniat in divinam
prffidicationem : quia quanto minus addit, tanto minus
repugnat simplicitati.
QUJESTIO V
Deinde qumritur de simplicitate ex parte creaturre ; et circa
hoc tria qureruntur : lo utrum aliqua creatura sit simplex;
2 0 utrum anima sit simplex, quia hoc habet specialem diffi-
cultatem ; 3 0 utrum sit tota in qualibct parte corporis.
1. AI. deest. : « qUal. "
2. Dist. I, art. 2.
COMMENT. IN LIB. SENTENT. - I. - 9
 226 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
ARTICULUS PRIMUS
Utrum aliqua creatura sit simplex
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod aliqua creatura
simplex sito Forma enim est compos.itioni contingens, simplici
et invariabili essentia consistens. Sed forma est creatura.
Ergo, etc.
2. Pneterea, resolutio intellectus non stat quousque invenit
compositionem, sive sint separabilia secundum rem, sive non;
multa enim separantur intellectu qme non separantur actu,
secundum Boetium, lib. De hebdom., col. 1311, t. II. IIIud ergo
• in quo ultima stat resolutio intallectus est omnino simplex.
Sed ens commune est hujusmodi. Ergo, etc.
3. Pr<eterea, si omnis creatura est composita, constat quod
non est composita nisi ex creaturis. Ergo et componentia sua
erunt composita. Igitur vel itur i in infinitum, quod natura
et intellectus non patitur ; vel erit devenire ad prima compo-
nentia simplicia, qu<e tamen creatur<e sunto Ergo, etc.
4. Si dicatur, quod ista componentia non possunt esse sim-
,plicia, quia habent habitudinem concretam, quod sint ab alio :
Contra: illud quod est extrinsecum rei non facit compositionem
c'um re ipsa. Sed agens est extrinsecum a re. Ergo per hoc
quod res est ab aliquo a~ente, non inducitur in ipsam aliqua
compositio.
Contra, Boetius, I De Trinitate, cap. II, col. 1250, t. II :
« In omni eo quod est citra primum, differt et quod est et quo
est. li Sed omnis creatura est citra primum. Ergo est. composita
ex esse et quoo est.
Pr<eterea, omnis creatura habet esse finitum. Sed esse non
receptum in aliquo, non est finitum, immo absolutum. Ergo
omnis creatura habet esse receptum in aliquo; et ita oportet
quod habeat duo ad minus, scilicet esse, et id quod esse recipit.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod omne quod pro-
cedit a Deo in diversitate essenti<e, deficit a simplicitate ejus.
Ex hoc autem quod deficit a simplicitate, non oportet quod
incidat. in compositionem ; sicut ex hoc quod deficit a summa
bonitate, non oportet quod incida t in ipsum aliqua malit.ia.
Dico ergo quod creatura est duplex. Qu<edam enim est qu<e
habet esse completum in se, sicut homo et hujusmodi, et talis
creatura ita deficit a simplicitate divina quod incidit in compo-
sitionem. Cum enim in solo Deo esse suum sit sua quidditas,
1. Parm. : « universaliter. »
DISTINCTIO VIII, QUlEST. v, ART. II 227
oportet quod in qualibet creatura, vel in corporali vel in
spirituali, inveniatur quidditas vel natura sua, et esse suum,
quod est sibi acquisitum a Deo, cuj~s essenha est suum esse;
et ita componitur ex esse, vel quo est, et quod est. Est etiam
qu<edam creatura qu<e non habet esse in se, sed tantum in
alio, 'iicut materia prima, sicut forma qu<elibet, sicut universale;
non enim est esse alicujus, nisi particularis subsistentis in
natura, et talis creatura non deficit a simplicitate, ita quod
sit composita. Si enim dicatur, quod componitur ex ipsa sua
natura et habitudinibus quibus refertur ad Deum vel ad illud
cum quo componitur, item qu<eritur de illis habitudinibus
utrum sint res, vel non: et si non sunt res, non faciunt compo-
sitionem; si autem sunt res, ips<e non referuntur habitudinibus
aliis, sed seipsis : quia illud quod per se est relatio, non refertur
per aliam relationem. Unde oport.ebit devenire ad aliquid
quod non est compositum, sed tamen deficit a simplicitate
primi : et defectus iste perpenditur ex duobus : vel quia est
divisibile in potentia vel per accidens, sicut materia prima,
et forma, et universale; vel quia est componibile alteri, quod
divina simplicitas non patitur.
Et per hoc patet solutio ad ea qu<e objecta sunto Prim<e
enim rationes procedebant de illis creaturis qu<e non habent
esse completum, qu<e non componuntur ex aliis sicut ex parti-
bus; et ali<e du<e procedebant de creaturis qu<e habent esse
completum.
ARTICULUS II
Ufrum anima sit simp!ex I
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod anima sit
simplex. Sicut enim dicit Philosophus, II De anima, text. 2.
anima est forma corporis. Sed ibidem dicit, quod forma neque
est materia neque compositum. Ergo anima non est composita.
2. Pr<eterea, omne quod est compositum, habet esse ex
suis componentibus. Si igitur anima sit composita, tunc ipsa
in se habet aliquod esse, et illud esse nunquam removetur
ab ea. Sed ex conjunetione anim<e ad corpus relinquitur quod-
dam esse quod est 2 esse hominis. Ergo in homine 3 est esse
duplex, scilicet esse anim<e, et esse conjuncti : quod non potest
esse, cum unius rei sit unicum esse.
1. I p. Summre theol., q.LXXV, art. 1.
2. Parm. omittit : « quoddam esse quod est. »
3. Parm. : « Ergo esse hominis. »
'2'28 COMMENTUM IN LlB. l SENTENTIARUM
3. Prreterea, omnis compositio qure advenit rei post suum
esse completum, est sibi accidentalis. Si igitur anima est com-
posita ex suis principiis, habens in se esse perfectum, compo-
sitio ipsius ad corpus erit sibi accidentalis. Sed compositio
accidentalis terminatur ad unum per accidens. Ergo ex anima
et corpore non efficitur nisi unum per accidens ; et ita homo
non est ens per se, sed per accidens.
4. Contra, Boetius, I De Trinit., cap. II, col. 1250, t. II :
Nulla forma simplex potest esse subjectum. Sed anima est
subjectum et potentiarum, et habituum, et specierum intel-
ligibilium. Ergo non est forma simplex.
5. Prreterea, forma simplex non hahet esse per se, ut dictum
est. Sed illud quod non hahet esse nisi per hoc quod est in
altero, non potest remanere post illud, nec etiam potest esse
motor, quamvis possit esse principium motus, quia movens
est ens perfectum in se; unde forma ignis non est motor,
ut dicitur VIII Physic., text. 40. Anima autem manet post
corpus, et 'est motor corporis. Ergo non est forma simplex.
6. Prreterea, nulla forma simplex habet in se unde indivi-
duetur, cum omnis forma sit de se communis. Si igitur anima
est forma simplex, non hahehit in se unde individuetur ; sed
tantum individuahitur per corpus. Remoto autem eo quod
est causa individuationis, tollitur individuatio. Ergo, remoto
corpore, non remanehunt anim,p diversre secundum individua;
et ila non remanebit nisi una anima qure erit ipsa natura
, '
ammre.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod hic est duplex
opinio. Quidam enim dicunt, quod anima est composita ex
materia et forma; quorum etiam sunt quidam dicentes, eam-
dem esse materiam animre et aliorum corporalium et spiri-
tualium. Sed hoc non videtur esse verum, quia nulla forma
efficitur intelligibilis, nisi per hoc quod separatur a materia
et ab appendentiis materire, Hoc autem non est inquantum est
materia corporalis perfeeta corporeitatc, cum ipsa forma
corporeitatis sit intelligihilis per separationem a materia.
Unde illre substanti:e qme sunt intelligibiles per naturam, non
videntur esse materiaies : alias species rerum in ipsis non
essent secundum esse intelligibile. Unde Avicenna, tract. III,
cap. VIII, dicit, quod aliquid dicitur e~se intellectivum, quia
est immune a materia. Et propterea materia prima, prout
consideratur nuda ab omni forma, non habet aliquam diversi-
tatem, sed efficitur diversa per aliqua accidtntia ante adven-
tum formre suhstantialis cum esse accidentale non prrecedat
substantiale. Uni autem perfectihili debetur una perfectio.
DISTlNCTIO VIII, QUlEST. V, ART. Il '2'29
Ergo oportet quod prima forma substantialis perficiat totam
materiam. Sed prima forma qure recipitur in materia, est cor
poreitas, a qua nunquam denudatur, ut dicit Commento in
I Physic., text. com. 63. Ergo forma corporeitatis est in tota
materia, et ita materia non erit nisi in corporibus. Si enim
diceres, quod quidditas substantire esset prima forma recepta
in materia, adhuc redibit in idem; quia ex quidditate substan-
tire materia non habet divisionem, sed ex corporeitate, quam
consequuntur dimensiones quantitatis in actu ; et postea per
divisionem materire, secundum quod disponitur diversis siti-
bus, acquiruntur in ipsa diversre formre. Ordo enim nobili
tatis in corporibus videtur esse secundum ordinem situs ipso-
rum, sicut ignis est super aerem; et ideo non videtur quod
anima habeat materiam, nisi materia requivoce sumatur.
Alii dicunt, quod anima est composita ex « quo est II et « quod
est l). DifIert autem «( quod est» a materia; quia (( quod est »,
dicit ipsum suppositum habens esse; materia autem non habèt
esse, sed compositum ex materia et forma; unde materia
non est «( quod est », sed compositum. Unde in omnibus illis
in quibus est compositio ex materia et forma, est etiam com-
positio ex «( quo est » et «( quod est. » In compositis autem ex
materia et forma « quo est » potest dici tripiiciter. Potest
enim dici «( quo est » ipsa forma partis, qure dat esse materire.
Potest etiam dici « quo est » ipse actus essendi, sciiicet esse,
sieut quo curritur, est actus currendi. Potest etiam dici (( quo
-est)) ipsa natura qure relinquitur ex conjunctione formm cum
materia, ut humanitas; prmcipue secundum ponentes quod
•
forma, qme est totum, qme dicitur quidditas, non est forma
partis, de qui bus est Avicenna, tract. V, cap. III. Cum autem
de ratione quidditatis, vel essentire , non sit quod sit composita
vel compositum; consequens poterit inveniri et intelligi ali-
qua quidditas simplex, non consequens composilionem formre
et materi:e. Si autem inveniamus aliquam quidditatem qure
non sit composita ex materia et forma, illa quidditas aut
est esse suum, aut non. Si illa quidditas sit esse suum, sic erit
essentia ipsius Dei, qure est suum esse, et erit omnin(} simplex.
Si vero non sit ipsùm esse, oportet quod habeat esse acqui-
situm ab alio, sicut est omnis quidditas creata. Et quia hrec
quidditas posita est non subsistere in materia, non acquire-
tur sibi esse in altero, sicùt quidditatibus compositis, immo
acquiretur sibi esse in se ; et ita ip"a quidditas erit hoc « quod
est )), et ipsum e3se suum erit ( quo est l). Et quia omne quod
non habet aliquid a se, est possibile respectu illius ; hujusmodi
quidditas cum habeat esse ab alio, erit possihilis respectu
 I
230 COMMENTUM IN LlB. I SENTENTIARUM
illius esse, et respectu ejus a quo esse habet, in quo nulla cadit
potentia ; et ita in tali quidditate invenietur potentia et actus,
secundum quod ipsa quidditas est possibili::;, et esse suum est
actus ejus. Et hoc modo intelligo in angelis compositionem
potentice et actus, et de « quo est n et «( quod est l), et simi-
liter in anima. Unde angelus vel anima potest dici quidditas
vel natura vel forma simplex, inquantum eorum quidditas
non componitur ex diversis; sed 1 tamen advenit ibi compo-
sitio horum duorum, scilicet quidditatis et esse.
Ad primum ergo dicendum, quod anima non est composita
ex aliquibus quce sint partes quidditatis ipsius, sicut nec quce-
libet alia forma; sed quia anima est forma absoluta, non depen-
dens a materia, quod convenit sibi propter assimilationem
et propinquitatem ad Deum, ipsa habet 'lsse per se qUOQ non
habent alial formre corporales. Undf in anima invenitur com-
positio « esse » et « quod est n, et non in aliis formis : quia ipsum
esse non e'3t formarum corporalium absolute, sicut eorum
qUal sunt, sed compositi.
Ad secundum dicendum, quod anima sine dubio habet
in se esse perfectum, quamvis hoc esse non resultet ex parti-
bus componentibus quidditatem ipsius, nec per conjunctio-
nem corporis efficitur ibi aliquod aliud esse; immo hoc ipsum
esse quod est animce per se, fil, esse conjuneti : esse enim con-
juncti non est nisi esse ipsius formce. Sed verum est quod alice
formce materiales, propter earum imperfectionem, non sub-
• sistunt 2 per illud esse, sed sunt tantum principia essendi.
Et per hoc etiam patet solutio ad tertium : quia compo-
sitio quce advenit animce post esse completum, secundum
modum intelligendi, non facit aliud esse, quia sine dubio
illud esse esset accidentale, et ideo non sequitur quod homo
sit ens per accidens.
Ad quartum dicendum, quod si Boetius loquitur de subjecto
respectu quorumcumque accidentium, dictum suum 2 est verum
de forma quce est ita simplex quod etiam est suum esse, sicut
est Deus : et talis simplicitas nec in anima nec in angelo est.
Si autem loquitur de subjecto respectu accidentium quce
habent esse firmum in natura, et qUaè sunt accidentia indi-
vidui ; tunc est verum dictum suum etiam de forma simplici,
cujus quidditas non componitur ex partibus. Sunt enim quce-
dam accidentia qme non habent esse vere, sed tantum sunt
1. Parro. omittit : « sed, )) et habet « sibi. ))
2. Parm. : « sunto ))
3. Parm. omittit : « suum. »
DISTINCTIO VIII, QUlEST. V, ART. Il 231
intentiones rerum naturalium; et hujusmodi sunt species
rerum, quce sunt in anima; item accidentium habentium esse
naturre qucedam 1 consequuntur naturam individui, scilicet
materiam, per quam natura individuatur, sicut album et nigrum
in homine; unde etiam non consequuntur totam speciem :
et talibus accidentibus non potest subjici anima. Qmedam
autem habent esse naturce, sed consequuntur ex prindpiis ~t
speciei, sicut sunt proprietates con"equentes speciem; et ~
..'::i
talibus accidentibus potest forma simplex subjici ; quce tamen
,<',
W.
.~
non est suum esse ratione possibilitatis qure est in quidditate
ejus, ut dictum est, et talia accidentia sunt potentice animal ; i
\')
sic enim et punctus et unitas habent suas proprietates. :G
Ad quintum dicendum, quod omnis forma est aliqua simi-
litudo primi principii, qui est actus purus : unde quanto forma
magis accedit ad similitudinem ipsius, plures participat de
perfectionibus ejus. Inter formas autem corporum magis appro-
pinquat ad similitudinem Dei, anima rationalis ; et ideo par·
ticipat de nobilitatibus Dei, scilicet quod intelligit, et quod
potest movere, et quod habet esse per se ; et anima sensibili~
minus, et vegetabilis adhuc minus, et sic deinceps. Dico igi-
tur, quod animce non convenit movere, vel habere esse abso-
lutum, inquantum est forma; sed inquantum est similitudo
Dei.
Ad sextum dicf'ndum, quod, secundum prredicta, in anima
non est aliquid quo ipsa individuetur, et hoc intellexerunt qui
negaverunt eam esse hoc aliquid, et non quod non habeat
per se absolutum esse. Et dico quod non individuatur nisi
ex corporeo Unde impossibilis est error ponentium animas
prius creatas, et postea incorporatas : quia non efficiuntur
plures nisi secundum quod infunduntur pluribus corporibus.
Sed quamvis individuatio animarum dependeat a corpore
quantum ad sui principium, non tamen quantum ad sui finem,
ita scilicet quod cessantibus corporibus, esset individuatio
animarum. Cujus ratio est, quod cum omnis perfectio infun-
datur materice secundum capacitatem suam, natura animre
ita infundetur diversis corporibus, non secundum eamdem
nobilitatem et puritatem : unde in unoquoque corpore habebit
esse terminatum secundum mensuram còrporis. Hoc autem
esse terminatum, quamvis acquiratur animre in corpore, non
tamen ex corpore, nec per dependentiam ad corpus. Unde,
remotis corporibus, adhuc remanebit unicuique animce esse
SUum terminatum, secundum affectiones vel dispositiones qure
1. Non, ut in Parm. : « quoniam. »
232 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
consecutre sunt ipsam, prout fuit perfectio talis corporis. Et
hrec est solutio Avicennre, De anima, parto L, Càp. III, et potest
manifestari per exemplum sensibile. Si enim aliquid unum
non retinens figuram distinguatur per diversa vasa, sicut aqua ;
quando vasa removebuntur, non remanebunt proprie figurre
distinctre ; sed remanebit una tantum aqua. Ha est de formis
materialibus qure non retinent esse per se. Si autem sit ali-
quid retinens figuram quod distinguatur secundum diversas
figuras per diversa instrumenta, etiam remotis illis, remane-
bit distinctio figurarum, ut patet in cera; et ita est de anima,
qure retinet esse suum post corporis de'itructionem, quod etiam
manet in ipsa esse individuatum et distinctum.
ARTICULUS III
Ulrum anima sil lola in 1010, el lola in quali bel parle l
Ad tertium sic proceaitur. 1. Videtur quod anima non sit
tota in qualibet parte corporis. Cum enim amma sit forma
simplex, totalitas ejus attenditur secundum potentias. Sed
non in qualibet parte corpori, sunt omnes ejus potentire. Ergo
non est tota in qualibet parte corporis.
2. Prreterea, animaI est quod est compositum ex anima et
corporeo Si igitur anima esset in qualibet parte corporis tota,
qurelibet pars corporis esset animai sicut qurelibet pars ignis
est ignis. Ergo, etc.
3. Prreterea, consta t quod anima influit vitam corpori. Si
igitur anima esset tota in qualibet parte corporis, qurelibet
pars corporis immediate acciperet vitam ab anima; et ita
vita unius partis non dependeret ab alia : quod videtur fal-
sum, quia vita totius corporis dependet ex corde. Ergo, etc.
4. Prreterea, corpus habet diversas parte' distinctas. Si
igitur anima esset in qualibet parte corporis tota, totum ~
esset in pluribus locis simuI. Hoc autem non videtur conve-
nire nisi Deo. Ergo, etc.
Contra, forma substantialis adest cuilibet parti materire :
non enim perficit tantum totum, sed singulas partes. Sed anima
est forma substantialis corporis animati. Ergo est in qualibet
parte ejus tota.
Prreterea, videmus quod anima requaliter cito sentit lresio-
nem in qualibet parte corporis. Hoc autem non esset, nisi anima
1. I p. Summm theol., q. LXXVI, art. 8.
2. Parm. : « tota. »
DISTINCTIO VIII, QUJEST. V, ART. III 233
adesset cuilibet parti. Ergo anima est tota in qualibet part e
corporis.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod quidam posuerunt
animam dupliciter posse considerari : aut seeundum suam essen-
tiam, aut secundum quod est quoddam totum potentiale. Si
primo modo, sic dicebant, ipsam non esse in toto corpore, sed
in aliqua parte ejus, scilicet corde, et per cor vivificare totum
corpus per spiritus vitales procedentes a corde. Si secundo
modo, sic anima consideratur ut quredam potemia integrata
ex omnibus particularibus potentiis, et sic tota anima est in
toto corpore, et non tot.a in qualibet. part.e corporis : irhmo,
sicut dicit PhilosophuB, II De anima, text. 9, partes animre
se habent. ad partes eorporis, sicut tota anima ad corpus
totLJm ; unde si pupilla esset animai, visus esset anima ejus.
Hujus autem positionis causa, fuit duplex falsa imaginatio :
una est, quia imaginati sunt animam esse in corpore sicut in
loco, ac si tantum esset motor, et non forma, sicut est nauta
in navi; alia est, quia imaginati sunt simplicitatem animre
esse ad modum puncti, ut sit aliquid indivisibile hahens situm
indivisibilem. Et utrumque horum stultum est. Et ideo dicen-
dum cum Augustino, VI De Trinil., cap. VI, col. 928, t. VIII,
quod anima secundum essentiam suam considerata, tota est
in qualibet parte corporis 1 • Non tamen tota, si accipiatur
, secundum totalitatem potentiarum, sic enim est tota in toto
animali. Et rabo hujus est, quia nulli sllbstantire simplici
debetur loeus, nisi seeundum relationem quam habet ad cor-
pus. Anima autem comparatur ad corpus ut ejus forma 2 a
qua totum corpus' et qurelibet pars ejus habet esse, sicut a
forma substantiali. Sed 3 tamen potentias ejus, non omnes
partes corporis parLicipant ; immo sunt aliqure potentire qui-
bus non est possibile perfici aliquid corporeum, sicut potentire
intellectivre; alire autem sunt qme possunt esse perfectiones
corporum, non tamen eas omnes influit anima in qualibet
parte eorporis, eum non qurelibet pars eorporis sit ejusdem
harmonire et commixtionis ; et nihil reeipitur in aliquo nisi
secundllm proportionem recipientis; et ideo non eamdem
perfectionem reeipit ab anima auris et oeulus, cum tamen
qurelibet pars recipiat esse. Unde si consideretur anima prout
est forma et esscntia, est in qualibet parLe corporis tota ; si
1. Parm. addit : « Idem dicit Albcrtus (Iib. De quatuor, cOlevis,
càp. VIU). »
2. Parm. : « formatio. »
3. Parm. : « et. »
234 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
autem prout est motor secundum potentias suas, sic est tota
in toto, et in diversis partibus secundum diversas potentias.
Ad primum ergo dicendum, quod cum dicimus totam ani-
mam esse in qualibet parte corporis, intelligimus per totum
perfectionem naturre sure, et non aliquam totalitatem partium ;
totum enim et perfectum e~t idem, ut dicit Philosophus in
III Physic., text. 61.
Ad secundum dicendum, quod perfectibile debet esse pro-
portionatum sure perfectioni. Anima autem quamvis sit forma
simplex, est tamen multiplex in virtute, secundum quod ex
ejus' essentia oriuntur diversre potentire; et ideo oportet
corpus proportionatum sibi habere partes distinctas ad reci-
piendum diversas potentias; unde etiam anima dicitur esse
actus corporis organici. Et quia non qucelibet pars animalis
habet talem distinctionem, non potest dici animaI. Sed animre
minus nobiles qure habent parvam diversitatem in potentiis,
perficiunt etiam corpus. quod est quasi uniforme in toto et
partibus; et ideo ad divisionem partium efiiciuntur diversre
animre actu in partibus, sicut etiam in animalibus annulosis
et plantis. Non tamen ante divisionem in hujusmodi ani-
malibus qurelibet pars dicitur animaI, nisi in potentia ; sicut
ÌlUllius continui pars est nisi in potentia : unde nec pars ignis
est aliquid actu, nisi post divisionem.
Ad tertium dicendum, quod vivere in animali dicitur dupli-
citer1 : uno modo vivere est ipsum esse viventis, sicut dicit
Philosophus, I I De anima, text. 37 ! « Vivere viventibus est
esse; » et hoc modo anima immediate facit vivere quamlibet
partem corporis, inquantum est ejus forma; alio modo dici-
tur vivere pro operatione animre quam facit in corde proutest
motor ; et talis est vita qure defertur per spiritus vitales ; et
talem vitam influit primo in cor, et postea in omnes alias par-
teso Et inde est quod heso corde perit operatio animre in omni-
bus partibus corporis, et per consequens esse ipsarum par-
tium, quod conservatur per operationem animre.
Ad quartum dicendum, quod anima non est in corpore vel
in partibus corporis, sicut in loco, sed sicut forma in materia,
et ideo non sequitur quod sit in pluribus locis.
EXPOSITIO SECUNDJE PARTIS TEXTUS
« Aliud timor, aliud lretitia, aliud tristitia. )) Videtur per
hoc designari compositio animre, cum ista, secundum Philo-
1. Al. : « duplex. »
DISTlNCTIO VIII, EXPOSITIO SECUNDJE PARTlS TEXTUS 235
sophum, lib. I De anima, text. 12, sint passiones conjuncti.
Et dicendum, quod amor, et timor, et hujusmodi omnia
dicuntur dupliciter : vel secundum corporalem passionem;
et sic sunt passiones conjuncti, nec remanent in anima sepa-
rata; vel secundum quod consistunt in apprehensione et affec-
tione intellectiva; et sic accidunt ipsi animre secundum se,
et sunt in ipsa post separationem a corporeo Unde etiam Philo-
sophus, VII Elhic.; cap. XVII, et XII Melaph., text. 39, ponit
delectationem etiam in natura divina.
« Sine indig-entia Creatorem. )) Hoc ideo dicit, quia omnia
alia agentia ab ipso agunt propter finem alium.a se, et ideo
acquisitione illius finis indigent; ipse autem Deus propter
seipsum omnia facit, ut dicitur Proverb., XVI, 4 : Universa
propler seipsum* operalus esi Dominus, et ideo agit sine indi-
gentia.
« Sine hahitu omnia continentem. )) Hoc ideo dicit, quia habi-
tus est eorum qure circa corpus adjacent, in quibus quodam-
modo ipsum corpus est, sicut in vestimento. Cum autem con-
tinere dicatur alio modo in corporalibus quam in spiritualibus,
quia in corporalibus, quod inest, continetur ab eo in quo est,
sicut aqua a vase ; in spiritualibus autem quod inest, continet
illud in quo est, sicut anima corpus, Deus qui est in rebus sicut
continens ipsas, non dicitur in eis esse sicut habens habitum 1
in habit u, ut includatur ab eis ; est enim intra omnia non in-
clusus. Et ideo quamvis sit in omnibus sicut continens, non
tamen omnia se habent ad ipsum per modum habitus.
« Non enim ex compositis Deus, qui vita est, subsistit. »
Ad intellectum hujus litterre sciendum est, quod quando ali-
quid substantialiter componitur ex partibus, perfectio est
ipsius compositi, et non alicujus partium : sicut forma non
habet esse, nec ma~eria, sed totum compositum. In Deo autem
invenitur perfedio et quantum ad esse, et quantum ad bene
esse. Quant.um aa esse, quia vita est: unde si vita divina esset
alicujus ut composti, oporteret quod ea ex quibus illud com-
, poneretur, non essent viventia. Et quia vita non habet aliquid
admixtum quod non sit vita, sicut nec esse, ut dicit Boetius,
Hb. De hebdom., col. 1311, t. II, ideo non potest esse ut Deus,
qui non tantum vivit per vitam, sed ipsemet est vita, sit ex
aliquibus compositis ad invi,cem ad constitutionem alicujus
tertii. Quantum ad bene esse consideratur divina perfectio
quantum ad tria. Primo, quantum ad potestatem, et secundum
hoc ipse Deus dicitur virtus et non tantum habens virtutem.
Unde non potest esse quod componatur ex aliquibus, quia in
componentibus non esset virtus ilIa, et ita componeretur ex
infirmis, id est carentibus virtute qure est totius. Virtus autem
non habet aliquid admixtum, sicut nec esse; sed habens
* Semetipsum.
1. Parm. : « est. ))
236 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
virtutem potest. habere infirmitatem admixtam. Secundo.
quantum ad pulchritudinem, et sic Deus dicitur lux. Si autem
ista lux sequeretur compositionem aliquam, componentia non
essent lucentia ; sicut videmus,'quia ex congregatione diaphani
efficitur corpus lucidum, ut chrystallus, cum tamen partes
dispersffi 1 non haberent prius luciditatem. Nihil autem obscu-
rum in Deo potest esse, qui est lux, sicut nec non esse in esse.
Tertio, quantum ad naturm subtilitatem, dìcitur enim spiritus
essentialiter. Unde formalitas sua, sive quidditas, non est
ex aliquibus disparibus, id est dissimiliter se habentibus ad
formalitatem ; sicut humanitas ex anima et corpore, per quam
homo formaliter est.
cc Vivens per totum, » quia nihil est in eo nisi vita.
1. Parm. : « quas d ispersit. »
OISTINCTIO IX
De distinclione personarum
Nunc ad distinctionem personarum accedamus. « Tenea-
mus ergo », ut. docet Augustinus 1 , in lib. De fide ad Petrum,
cap. I, § 5 : « Patrem, et Filium et Spiritum sanctum unum
esse naturaliter Deum; nec tamen ipsum Patrem esse qui
Filius est, nec ipsum Filium esse qui Pater est, nec Spiritum
sanctum esse qui Pater est aut Filius. Una enim est essentia
Patris, et Filii, et Spiritus sancti : in qua non est aliud Pater,
aliud Filius, aliud Spiritus sanctus; quamvis personaliter sit
alius Pater, alius Filius, alius Spiritus sanctus. »
Hic de coreternitate Fili i cum Patre
Genitus est enim a Patre Filius, et ideo alius ; nec tamen ante
fuit Pater quam Filius, cOffiternffi suntenim sibi tres person::e.
Argumentatio Arianorum
Sed contra hoc inquit h::ereticus, ut refert Ambrosius in
I lib. De fide 2 ad Gratianum, cap. IX, col. 564, t. III : Omne
quod natum est principium habet; et ideo quia Filius natus
est S , principium habet, et esse crepit. Quod hffireticorum ore
sio dictum est. Nam ipse Arius, ut meminit Augustinus in
lib. VI De Trinit., cap. I, dixisse fertur : « si Filius est, natus est;
si natus est, erat 4 quando non erat Filius. » ..,
Responsio Augustini catholica
Qui hoc dicunt, non intelligunt etiam c( natum esse de Deo
sempiternum esse, ut sit cOffiternus 5 Patri Filius; sicut splen-
dor, qui gignitur ab igne atque diffunditur, COffiVUS 6 est illi :
et esset cOffiternus, si ignis esset ffiternus ».
1. Seu potius Fulgcnti.us, eol. 674.
2. Al. : « De Trinit.
3. Al. deest : « natus. »
4. Al. : « et erat. » In textu Magistri legitur : « erat tempus. »
5. Al. : « comvus. »
6. AI. ~ « comternus. »

238 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Oppositio Augustini contra hrereticum
« ltem, si Dei Filius, II inquit Augustinus ibidem, «virtus
et sapientia Dei est, nec unquam fui t Deus sine virtute et
sapientia ; coreternus est Deo Patri Filius. Dicit autem Aposto-
lus, I Corinth., I, Christum esse Dei virtutem et Dei sapientiam.
Aut ergo non fuit quando non fuit Filius, aut aliquando Deus
non habuit virtutem et sapientiam ; quod dementis est dicere :
constat enim quia semper habuit sapientiam. Semper ergo
habuit Filium. II
Responsio Ambrosii ad idem aucioritate lutta
Eidem quoque arianicre qurestioni Ambrosius, ubi supra,
cap. VIII, in hunc modum respondet : « Ego, inquam, Filium
natum esse confiteor : quod reliquum est infidelitatis, hor-
resco. Scriptum est enim in Veteri Testamento, Isa., XLIII,
lO, ut vel unum ex pluribus dicam : Ante me non luit alius
Deus, et post me non erii. Quis ergo hoc dicit, Pater, an Filius ?
Si Filius, ante me, inquit, non fui t alius Deus ; si Pater, post
me, inquit, non erit ; hic priorem, ille posteriorem non habet.
Invicem enim in se, et Pater in Filio, et Filius in Patre cognos-
dtur. Cum enim Patrem dixeris, ejus etiam Filium designasti,
quia nemo ipse est pater sibi; cum Filium nominas, etiam
Patrem fateris, quia nemo ipse sibi Filius est. ltaque nec
FiliUi~ sine Patre, nec Pater potest esse sine Filio. Semper
ergo Pater, semper et Filius est. II
Invectio Ambrosii in hrereticos
« ltem dic, inquam1, hreretice, mihi, fuit ne quando Deus
omnipotens Pater non erat, et Deus erat ? Nam si Pater esse
cmpit, Deus ergo primo erat, et postea Pater factus est: quo-
modo ergo immutabilis Deus est? Si enim ante Deus, postea
Pater fuit, utique generationis accessione mutatus est. Sed
avertat Deus hanc amentiam, quia semper habuit sapientiam,
semper habuit Filium. II
Inetlabile est, quomodo Filius sii, et non ha beat priorem Patrem,
sicut modus generationis inintelligibilis est, et inellabilis
« Sed qureris a me, inquit Ambrosius, ibid., c. x, col. 565,
quomodo si Filius sit, non priorem habeat Patrem. Qurero,
inquit, abs te quomodo, vel quando 2 Filium putes esse gene-
1. Cap. IX.
2. Al. deest : « vel quando. »
DlSTINCTIO IX 239
ratum. Mihi enim impossibile est generationis scire secretum,
mens deficit, vox silet, non mea tantum, sed et angelo rum,
supra potestates et supra angelos, et supra cherubim, et supra
seraphim, et supra omnenl sensum est, quia scriptum est,
Philip., IV, 7 : Pax Christi supra omnem sensum est. Et si pax
Christi est supra omnem sensum, quomodo tanta generatio
non est supra omnem sensum ? Tu ergo manum ori admove.
Scrutari non licet superna mysteria. Licet scire quod natus
sit, non licet discutere quomodo natus sit. Illud negare non mihi
licet, hoc qurerere metus est. Ineffabilis enim est illa generatio :
unde Isaias, cap. LIII, 8 : Generationem ejus quis enarrabit ? ))
Quidam prresumunt discutere generationis seriem
Quidam tamen, de ingenio suo prresumentes, dicunL illanl
generationem posse intelligi, et alia hujusmodi, inhrerentes illi
auctoritati Hieronymi, Super Ecciesiasten, cap. III col. 1042,
t. III : « In sacris Scripturis « quis II srepissime 1 non pro impos-
sibili, sed pro difficili ponitur, ut ibi; Generationem ejus quis
enarrabii ? )) Sed hoc non dici t Hieronymus, ideo quod gene"
ratio Filii reterna pIene intelligi vel explicari possit a quoquam
mortalium; sed quia de ea aliquid intelligi vel dici potest.
Quidam tamen hoc accipiunt dictum de temporali generatione
Christi.
Utrum debeat dici, semper gigniiur, vet semper genitus est Fitius
Hic qureri potest, cum generatio Filii a Patre nec principium
,habeat nec finem, quia reterna est, utrum debeat dici, Filius
semper gignitur, vel semper genitu~ est, vel semper gignetur.
De hoc Gregorius, super Job, lib XXIX Moralium, cap. I,
col. 477, t. II, ait : « Dominus Deus Jesus in eo quod virtus et
sapientia Dei est, de Patre ante tempora natus est. Vel potius,
quia nec cmpit nasci nec desii t, dicamus verius semper natus.
Non autem semper possumus dicere : semper nascitur, ))
ne imperfectus esse videatur. At vero, ut reternus designari
valeat et perfectus, semper dicamus et « natus l l ; quatenus
et « natus )) ad perfectionem pertineat, et « semper )) ad reter-
nitatem. Quamvis per hoc ipsum quod perfectum dicimus,
multum ab illius veritatis expressione deviamus, quia quod
factum non est, nec potest dici proprie perfectum. Sed balbu-
tiendo ut possumus, excelsa Dei resonamus. Et Dominus
nostrre infirmitatis verbis condescendens, Matth., v, 45 :
Estate, inquit, perlecii sieut et Pater vester crelestis pertectus
est. )) Super illum locum etiam psalmi II : Ego hodie genui te,
col. 71, t. 4, de hac 2 generatione Filii loquitur Augustinus ita :
1. Migne : « semper aeeipitur. »
2. AI. additur : « itaque. »
 210 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
« Quanquam per hoc quod dicit hodie, etiam posset intelligi
dies iIle quo Christus secundum hominem natus est; tame\],
quia « hodie II prresentiam significat, atque in reternitate nel'
prreteritum quidquam est, quasi esse desierit, nec futurum,
quasi nondum sit, sed prresens tantum, quia quidquid reternUlll
est, ;emper est; divinius dictum intelligitur 1 de sempiterna
generatione sapientire Dei. II Ecce his verbis ostendit August i-
nus, qurld generatio Filii semper est, nec prreteriit, nec futUl'n
est, quia reter11a est. Ideo enim dixit genui, ne novum putn-
retur, scilicet ne videretur incepisse. Hodie di xit, ne prreteri:;\
generati o videretur. Ex his ergo verbis prophetre, ut ait Joanne~
Chrysostomus, Homil. II in Epist. ad Hebr., I, nihil aliucl
manifestatur, !lisi quia ex ipsa essentia Patris semper genitu~
est Filius.
Origenes videtur dicere contrarium : ait enim quod semper
generatur Filius a Patre
Origenes vero, Super Hieremiam, cap. XI, homo IX, § 4,
col. 35['), t. III, dicit, quod Filius semper generatur a Patre,
his verbis : « Salvato l' noster est sapientia Dei; sapientia vero
est splendo l' reternre lucis. Salvator ergo noster splendor est
claritatis. Splendor autem non semel nascitur et desinit; sed
quoti es ortum fuerit lumen, ex quo splendor oritur, toties
oritur etiam splendor claritatis. Sic ergo Salvator semper nasci-
turo Dnde ait in libro Sapientire, Prov., VIII, 25 : Ante omnes
colles generat me Dominus 2 : non, ut quidam male legunt, gene-
l'avi t. II His verbis aperte ostendit Origenes, sane dici posse
et debere, semper Filius nascitur : quod videtur contrarium
ilIi verbo Gregorii, prremisso, scilicet : « Non possumus dicere
semper nascitur. l) Augustinus 3 , in lib. LXXXIII Qucestio-
num, de semper nato disserens, ait : « Melior est semper natus
quam qui semper nascitur; quia qui semper nascitur nondum
est natus, et nunquam natus erit si semper nascitur. Aliud enim
est nasci, aliud natum esse; ac per hoc nunquam filius est,
si nunquam natus est. Filius autem est quia natus est, et semper
filius semper igitur natus est n,
Exponit pra!missa verba Gregorii, ne putetur inter doctores
esse contrarietal;
Sed ne tanti auctores sibi in tanta re contradicere videantur,
ilIa Gregorii verba benigne interpl'etemur. « Dominus, inquit,
Jesus ante tempora de'Patre natus est: vel potius quia nec
ccepit nasci, nec desiit, dicamus verius, semper natus. II
1. Al. : « tamen aecipitur. n
2. Al. : omittitur : Dominns.
3. Parm. omittit locum Augustini.
DISTINCTIO IX 241
QUa!stio de ipsis verbis Gregorii
Sed quomodo verius dicitur hoc, scilicet quod Filius semper
est, quam illud, scilicet, quod de Patre ante tempora
)/ltus est? Illud enim sincera et catholica fides tenet ac prre-
Icat, ut istud. Quare ergo ait, dicamus verius, cum utrumque 1
iO
,ariter sit verum, nisi quia volebat hoc intelligi ad majorem
"
~Yidentiam et expressionem veritatis dici qua m illud? His
'~.tenim verbis omnis calumniandi versutis hreretieis obstruitur "
'ti
'iditus, quibus Christi secundum deitatem generatio sine initio
11. sine fine esse, ac perfecta 1 monstratur. Non autem adeo
,~perte monstratur veritas, c~m dicitur : Fili.us ante tempora
"~nitus est de Patre, vel Flhus semper nascltur de Patre: l'I
'deo dicit Gregorius quod non possumus dicere, semper nasci-
~r. Non, inquam, ita convenienter, non ita congrue adexpla-
ationem veritatis; potest tamen dici si sane intelligatur.
emper enim nascitur Filius de Patre, ut ait Origenes; non
,.uod quotidie iteretur illa generati o, sed quia semper est.
emper ergo nascitur, id est, nativitas ejus sempiterna est.
Filius semper generatur, probat ex dictis H ilari i
Hilarius quoque dicit Filium nasci ex Patre, in libro VII
e Trin., § 27, col. 223, t. II, his verbis : « Vivens Deus, et
,naturre reternre viventis potestas est, et quod cum sacramento
"scientire sUre ex l'O nascitur, non potuit aliud esse quam vivens.
;Nam cum ait, Joan., VI, 58 : Sicut me misit vivenl; Pater, et
\~go vivo propter Patrem, docuit vitam in se per viventem
Patrem inesse. » Ecce hic habes quia Filius nascitur de Patre.
Ite.m in eodem : « Cum dicit Christus, ibid., V, 26 : Sicut Pater
habet vitam in se, sic et Filio dedit vitam habere in semetipso,
omnia viva sua ex vivente testatus est. Ouod autem ex vivo
vivum natum est, habet nativitatis prof~ctum2 sine novitate
naturre. Non enim novum est quod ex vivo generatur in vivum,
quia nec ~x nihilo est; et vita qure nativitatem sumit ex vita,
necesse est per naturre unitatem et perfectre !H\tivitatis sacra-
mentum, ut in vivente vivat, et in se habeat vitam viventem. ))
Ecce hic habes quia generatur ex vivo vivens Filius. Item in
eodem, § 28 : « In Deo totum quod e';t vivit. Deus enim vita
est, et ex vita non potest quidquam esse nisi vivum; neque
ex derivatione, sed ex virtute nativita est. Ac sic dum totum
quod est vivit, et dum totum quod ex l'O nascitur, virtus est:
habet nativitatem Filius, non demutationem 2. » Et hic dicit,
quia nascitur. Item in IX lib. De Trinit., § 54, col. 325, t. II :
1. Al. « esse perfecta. n
2. Al. « perfectum. n
3. Al. « non dc mutatione et hie dicit, n etc.
242 COMMENTUlI1 IN LlB. I SENTENTIARUM
« Donat Pater Filio tantum esse quantum est ipse, cui innasci-
bilis esse imaginem sacramento nativitatis impartitur, quem
ex se in sua forma generat. » Hic dicit, quia generat Pater
Filium.
Breviter docet quid de hoc concedendum sit
Dicamus ergo Filium natum de Patre ante tempora, et
semper nasci de Patre; sed congruentius semper natum, et
eumdem fateamur ab reterno esse, et Patri coreternum, id
est auctori : Pater enim generatione auctor est Filii, ut in
sequenti ostendetur. Ut ergo Pater est reternus, ita et Filius
est reternus; sed Pater sine auctore. Filius vero non : quia
Pater innascibilis, Filius natus. Et, ut ait Hilarius in XII lib,
De Trinit., § 21, col. 446, t. II, « aliud est sine auctore semper
esse reternum, aliud Patri, id est auctori, esse coreternum.
Ubi autem Pater auctor est, ibi nativitas est; quia sicut nati-
vitas ab 'auctore est, itn et ab reterno audore retel na nati-
vitas est. Omne autem quod semper est, etiam reternum est;
sed non tamen omne quod reternum est, etiam innatum est :
quia quod ab reterno nascitur, habet reternum esse quod natum
est; quod autem non natum est, id cum reternitate non natum
est: quod vero ex reterno natum est, id si non reternum natum
est, jam non erit et Pater auctor reternus. Si quid ergo ei qui
ab reterno Patre natus est, ex reternitate defuerit, idipsum
auctori non est ambiguum defuisse : quia si gignenti est infi-
nitum gignere, et nascenti infinitum etiam nasci est. Medium
enim quid inter nativitatem Dei Filii et generationem Dei
Patris nec sensus nec ratio l admittit : quia et in generatione
nativitas est, et in nativitate generatio est, quia sine utroque
neutrum est. Utrumque ergo sine intervallo sui est 2 • l)
Argumentatio hreretici
Sed inquiet hrereticus :Omne 3 quod natum est, non semper
fuit, quia in id natum est ut esset. Nemo ambigit, quin ea
qure in' rebus humanis nata sunt, aliquando non fuerint. Sed
aliud est ex eo nasci quod non semper fuit; aliud est ex eo
natum esse quod semper est. Ibi nec semper fuit qui Pater
est, nec semper pater est; et qui non semper est pater, non
semper genuit. Ubi autem semper est pater, semper filius est.
Quod si semper Deo Patri proprium est quod semper est Pater,
necesse est Filio semper esse proprium quod semper est Filius.
Quomodo ergo cadet in intelligentiam nostram, ut non semper
fuerit cui proprium est semper esse quod natum est? Naturn
1. Al. decst. : « nee ratio. »
2. Paulo aliter in tcxtu S. Hilarii.
3. Ex Hilario, ubi supra.
DISTINCTIO IX 243
èrgo unigenitum Deum confitemur, s ed natum ante tempora ;
Ì1ec ante esse quam natum, nec ante natum quam esse: quia
'nasci quod erat jam non nasci est, sed seipsum demutare
ascendo. Hoc autem humanum sensum et intelligentiam
'IDundi excedit : non hoc capit ratio hurnanre intelligentire,
ed prudentire fidelis professio est.
DIVISIO TEXTUS
postquam determinavit Magister ea qme perLinent ad uni-
tatem essentim, hic determinat ea qure pertinent ad distinctionem
iersonarum, et dividitur in partes duas : in prima determinat
'e personis distinctis; in secunda de nominibus, quibus et
ersonarum distinetio et essentire unitas designatur, XXII
ìist. : « Post prredieta, disserendum videtur de nominum diver-
iitate. Il Prima in duas : in prima determinat de personis quan-
')~m ad ipsarum distinctionem : in secunda quantum ad earum
'qualitatem, XIX disto : «( Nunc postquam coa;ternitatem trium
ersonarum pro modulo facultatis nostra; insinuavimus,
de earumdem mqualitate aliquid eloqui superest. Il Prima
duas : in prima determinat de generatione Filii, per quam
!,~istinguitur a Patre; in secunda de processione Spiritus
!ìllancti, per quam distinguiLur ab utroque, X distinct. : (( Nune
'ero post Filii mternitatem de Spiritu sancto ... disseramus. »
rima in duas : in prima asseriL veritatem; in seeunda excludit
rrorem, ibi : «( Sed contra hoe inquit hrereticus. » Est autem
l'l'or Arii, qui posuit generationem non esse ab reterno : unde
equebatur quod per eam distinguitur Filius a Patre essentia-
.iter.
, « Sed contra hoc inquit hrereticus : «( hrec pars dividitur in
'duas. In prima ponit errorem et rationem erroris, qure talis
est : Omne quod nascitur, aliquando non fuit; ad hoc enim
nascitur ut sito Sed Filius est natus a Patre. Ergo aliqJlando
non fuit ; et ita non est eoreternus Patri. In secunda exc1udit,
ibi: « Qui hoc dicit, non intclligit etiam natum esse de Deo,
sempiternum esse; Il et dividitur in tres partes : primo obviat
per rationes Augustini ; secundo per Ambrosii rationes, ibi :
« Eidem quoque arianicre qua;stioni Ambrosius in hunc modum
.~espondet ; » tertio per ratiolles IIilarii, ibi : « Et, ut ait Hilarius
In XII lib. De Trinit., aliud est sine auctore semper esse reter-
num, aliud Patri, id est auctori, esse coa~terllum. Il Circa pri-
~um duo facit : primo Augustinus solvit rationem, secundo
Improbat positionem, ibi : «( Item si Dei Filius, inquit Augusti-
n';ls, virtus et sapientia Dei est, nec ullquam fuit Deus s;ne
vlrtute et sapientia, coxternus est ergo Dea Patri Filius. »
Solvit autem rationem interimendo hanc : Omne qund natum
est, aliquando non fuit; quod manifestatur per simile in
corporalibus ; quia splendor oritur ab igne, nec ignis est prius
 244 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
tempore quam splendor. Improbat autem positionem tali
argumento. Christus est Dei virtus et Dci sapientia, I Corinth., I.
Sed Deus Pater nunquam fuit sine virtute et sapientia. Ergo
Deus pater nunquam fuit sine Filio.
(( Eidem quoque arianic~ qu~stioni Ambrosius in hunc
modum respondet. II Hic excIudit pr~dictum errorem per verba
Ambrosii, et dividitur in duas : in prima ex( ludendo errorem,
astruit divin~ generationis ~ternitatem ; in secunda inquirit
quibus verbis <eternitàs congruentius 1 designetur, ibi : (( Hic
qu~ri potest... utrum debeat dici : Filius semper gignitur ve!
semper genitus est, vel semper gignetur. » Prima in duas :
in prima probat positionem ; secundo respondet ad rationem,
ibi : (( Sed qu~ris a mc, inquit Ambrosius, quomodo si Filius
sit, non priorem habeat Patrem. » Improbat autem positionem
duabus viis. Prima est per auctoritatem, Isa., XLIII, lO : Anle
me non esl tormalus Deus, el posl me non erii ; et patet in littera.
Secunda est per rationem, ibi : (( Item dic, inquam, mihi,
hceretice, fuitne quando omnipotens' Deus Pater non erat, et
Deus erat ? » et talis est. Quandocumque est Pater, est Filius.
Si igitur non semper fuit Filius, Deus omnipotens non semper
fuit Pater, et aliquando factus est Pater. Hoc autem non potesl
esse sine sui mutatione. Ergo ipse mutatus est : quod h~re­
ticus nOli concessit.
( Sed qu~ris a me, inquit Ambrosius, quomodo si Filius
sit, non priorem habeat Patrem. » Hic solvit objeetionem, et
circa hoc duo facit : primo obviat, ostendendo incomprehensi-
bilitatem aivin~ generationis; in secunda arguit Magister
pr~sumptionem quorumdam nitentium comprehendere, et
solvit auctoritatem quam pro se inducunt, ibi : (( Quidam tamen,
de ingenio suo pnesumentes, dicunt ilIam generationem posse
inteIIigi. » Obviatio Ambrosii habet hunc modum. IIIa probatio
nihil valet quce non magis se habet ad unam partem quam
ad aliamo Sed ratio ha;retici innitebatur huic quod non poterat
inveniri ab homine modus generationis divince, si ponatur
ab ~terno esse. Sed eadem dubitatio remanet, si ponatur
non ab ~terno esse, quia generatio iIIa est inernarrabilis e:
incomprehensibilis. Ergo objeetio ha:retici nihil probat.
( Hic qu~ri potest... utrum debeat dici : Filius semper
gignitur, vel semper genitus est, vel semper gignetur. » Hic
ostendit quibus verbis ~ternitas generationis designari debeat.
et circa hoc quatUOI' facit : primo probat per auctoritatem
Gregorii et Augustini, quod debet signari per verba pra;teriti
temporis, propter perfectionem ipsius; secundo inducit con-
trarietatem per verba Origenis, ibi : ( Origenes vero 2 super
Hieremiam ait ; » tertio solvit, ibi : «( Sed ne tanti auctores
1. Parm. : « convcnientius. »
2. Al. : « per verba eorum, ibi : Eorum vero. »
DISTINCnO IX, QUIE:ST. I, ART. I 245
sibi contradicere in re tanta videantur, iIIa verba Gregorii
benigne interpretemur; » quarto confirmat solutionem per
verba Hilarii, ibi : ( Hilarius quoque dicit Filium natum ex
Patre ; » et ultimo concludit qu~stionis veritatem, ibi : « Dica-
mus ergo Filium natum dc Patre ante tempora. »
« Et, ut ait Hilarius in XII lib. De Trinit., aliud est sine
auctore sèmpcr esse a;ternum, aliud Patri, id est auctori,
esse co~ternum. l) Hic excIudit errorem per verba Hilarii,
et duo facit : primo improbat positionem; secundo solvit
objeetionem, ibi : Sed (( inquiet ha;reticus. » Improbat autem
hoc modo. Sicut pater se habet ad generationem, ita Pater
~ternus ad ~ternam generationem. Sed Deus est Pater a:ter-
nus, ut ha;retici concedunt. Ergo et generatio qua generat,
fuit semper, et ab ~terno. Sed ab ,eterno generare est ~ternum
nasci. Ergo et Filius ab <eterno est natus. Et per hoc etiam
respondet ad rationem ipsorum, distinguendo hanc : Omne
quod natum est, cmpit esse. Si enim inteIIigatur de eo quod
nascitur a non semper gignente, sicut est in creaturis, verum
est; si de eo quod nascitur a semper gignente, falsum est.
QU1ESTIO PRIMA
"
Circa hanc partem qu~runtur duo : primo de distinctione
Filii a Patre ; secundo de co~ternitatel. :~"~
II
Circa primum duo qu~runtur : lo utrum propter distinc- J
:.1
tionem possit dici Filius alius a Patre; ZO utrum Pater et -.;
Filius propter eamdem distinctionem possint dici plures
~terni.
ARTICULUS PRIMUS
Uirum Filius sii alius a Paire 2
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod Filius non sit
alius a Patre. Alius enim, secundum Priscianum, lib. II
cap. « De pronomine 3 l), est relativum diversitatis substanti~.
Sed Pater et Filius sunt unius substanti~. Ergo Filius non
potest dici alius a Patre.
Z. Item unitas substanti~ impedit quod Filius non potest
t. Parm. : « reternitate. »
2. I p. Summffi theol., q. XXXI, art. 2.
3. In Tract. de arte grammatica, '{uem ad Julianum consulem seripsit,
lib. II, cap. « De pronomine. » Priseianum hune primo fuisse ehris-
tianum, sed postea fidei desertorem Volaterranus refcrt. Nicola;'

246 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
dici aliud esse a Patre, propter diversitatem significatam per
ly « aliud». Sed « alius » et « aliud » non differunt nisi secundum
modum significandi : quia « alius » masculine, « aliud » neutra-
liter significato Cum igitur modus significandi non variet signi-
ficationem, videtur quod nec etiam alius a Patre dici possit.
3. Prreterea, si Filius dicitur alius a Patre, hoc non est nisi
quia Filius est a Patre. Sed Pater est a seipso. Ergo Pater erit
alius a seipso.
4. Prreterea, proprietas, secundum Porphyrium, in Pr<e-
dicabilib., cap. « De different., )) non facit alietatem sed magis
alteritatem. Pater autem non distinguitur a Filio nisi per pro-
prietatem relationis. Ergo Pater non potest dici alius a Filio
sed alter.
Contra, qurecumque distinguuntur realiLer, unum eorum
est alia res ab alio. Sed Pater et Filius, ut supra dictum esLI,
distinguuntur realiter. Ergo Pater est alia res a Filio ; et eodem
modo potest dici esse alius a Filio. Hoc etiam videtur per ver-
bum Augustini 2 in Littera.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod in divinis inveni-
mus tria, scilicet essentiam, personam, proprietatem, quibus
aptanLur tria genera. Essentire enim, quia communis est et
indistincta, aptatur neutrum genus, quod est inforI)le non
importans sexus distinctionem. Personre vero, qure est distincta
et significatur ut aliquid existens in natura divina, aptatur
masculinum genus, quod est genus distinctum, et non femi-
ninum, propter imperfectionem. Proprietati autem, qure signi-
ficatur per modum formre, aptatur genus femininum; sic
etiam essentire aptari potest, inquantum essentia significatur
ut forma; et ideo propter unitatem essentire non potest dici
Pater aliud 3 a Filio, sed propter distinctionem personre dici-
tur alius.
Istud autem videtur magis esse adaptatio, quam expressio
proprietatis locutionis. Unde dicendum aliter, quod hoc con-
tingit, quia neutrum genus substimtivatur; et ideo importat
diversitatem simpliciter et absolute, qure est diversitas essen-
tire ; sed masculinum genus et femininum tenentur adjective ;
unde ponunt diversitatem cjrca terminos personales qui in
locutione ponuntur, cum dicitur : Filius est alius a Patre;
et hoc explicabitur in solutionibus argùmentorum.
Ad primum ergo dicendum, quod alius semper significat
I. Dist. II, art. 5.
l. Substituendum est: « Fulgentii. »
3. Parm. : « alius. »
, . ...,..
D1STINCTIO IX, QUJEST. I, ART. I
247
diversitatem substantire. Sed substantia dicitur dupliciter :
quandoque enim sumitur pro essentia, sicut est in usu Lati-
norum ; quandoque pro supposito essentire, vel pro re naturre
primi prredicamenti, qure dicitur hypostasis apud Grrecos ;
et hoc secundo modo non est eadem substantia Patris et Filii :
quia sic substantia significat. personam ; et hac ratione potest
dici alius. l
Ad secundum dicendum, quod neutrum genus proprie
substantivatur, et non masculinum. Substantivum autem
significationem suam habet absolutam; sed adjectivum ponit
significationem suam circa substantivum 2. Quando autem
aliquid dicitur absolute, intel1igitur de eo quod simpliciter
est, sicut ens, absolute dietum, significat substantiam ; et ideo
quia alietas essentire est simpiiciter aiietas, ideo neutrum
genus substantivatum importat aiietatem essentire. Sed genus
masculinum, quia adjective tenetur, ponit alietatem circa3
suum subjectum. Unde si terminus personalis est, designat
suum substantivum distinctionem personarum. Et ideo hrec
est vera : Pater est alius a Fiiio. Si autem sit terminus essen-
tialis, designat diversitatem substantire ; unde hrec est falsa :
Pater est alius Deus a Fiiio. Et simiiiter neutrum adjective
sumptum, quando adjungitur termino personali, importat
alietatem personre, ut cum dicitur : Pater est aliud suppositum
a Fiiio. Unde hoc non contingit ex variata significatione, sed
ex eo quod aiietas significata in masculino et neutro, non ad
idem refertur.
Ad tertium dicendum, quod hrec est impropria : Pater est
a se ; et exponenda est per negationem ; id est, non est ab alio.
Ista autem est propria: Filius est a Patre. Unde non est simile.
Ad quartum dicendum, quod proprietas in divinis non
tantum est proprietas, sed etiam subsistens : paternitas enim
est ipse Pater; et ideo proprietas facit alium magis proprie,
4
quam alterum. De hoc tamen infra plenius habebitur •
1. l'arm. omittit : « proprie. »
2. Parm. : « subjeetum. »
3. Parm. : « personalis est suum substantivum, designato "
4c. Dist. XXVI, q. II, art. 2.
 248 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
ARTICVLVS II
Vtrum Pater et Filius possint dici plures reterni l .
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod Pater et Filius
non possint dici plures rcterni, per id quod habetur in Symbolo
Athanasii 2 : « Et tamen non tres [eterni. »
2, Prceterea, Augustinus, V De Trinit., cap. VIII, col. 916,
t. VIII: « Quidquid in divinis ad se dicitur, singulariter de tri-
bus, et non pluraliter pr<edicatur. Sed « reternus )) ad se dici-
tur : non enim est relativum. Ergo singulariter de tribus dici-
tur, et non pluraliter.
3. Prreterea, sicut una deitas est trium personarum, ita
etiam est una reternitas, cum reternitas sit ipsa divina sub-
stantia. Sed non potest dici: Pater et Filius sunt dii: propter
unitatem divinitatis. Ergo nec etiam propter unitatem reter-
nitatis potest dici: Pater et Filius sunt3 reterni 4 •
Si dicas, quod hoc est, quia Deus est substantivum, sed
:ceternus est adjectivum, et ideo « reternus ) recipit pluralem
numerum, secundllm nllmerllm suppositorllm. Contra, adjec-
tivum significatur per modllm accidentis. Sed in Deo non potest
esse aliquod accidens, quia, SiCllt dicit Boetills, lib. I De Trinit.,
cap. IV, col. 1252, t. II, c,etera prredicamenta cum in divinam
venerint pnedicationem mutantur in substantiam. Ergo non
potest ibi esse adjectivum.
Sed contra est quod habetur in Symbolo Athanasii, qllod
tres personre sunt sibi coretern<e.
Pr<eterea, adjectivum trahit numerum a substantivo. Sed
reternus est adjectivum. Cum ergo Pater et Filius sint plures
quidam. videtur quod debeant dici reterni.
SOLUTIO. - Respondeo ciicendurn, qllod h<ec est differentia
inter adjectiva et substanLiva : quia substantiva significant
per modum substantirc, et ideo significant rem suam abso-
Iute; et ideo substantivurn non dicitur in plurali numero,
nisi formatio sua numeretur; adjectivum autem significat
per modum accidentis, quod non habet esse absolutum, nec
unitatem : sed esse suurn et unitas sua dependet ex eo cui
inhmret. Unde etiam non multiplicatur secundum numerum
per divisionern alicujus quoe! siL pars sui, sicut species substan-
1. I p. Summw theolog., q. XXXIX, art. 3; I Sentent., disto XXXIII,
art. {i.
2. Inter op,'ra spuria jam hahetur. Vide t. IV, eoI. 1582.
3. Parm. addit : « plures, )) hic ; et supra : « plures dii. ))
{i. Hic l'dito Parm. "l'l'once eollocat ly « s"d eontra )).
DfSTINCTIO IX, QUlEST. I, ART. II 249
tiarum multiplicantur per individua, secundum divisionem
materire. Sed accidens multiplicatur secundum divisionem
subjecti in quo est: uncie hrec albedo est alia ab illa, inquantum
hrec est hujus, et illa illius; et ideo adjeetivum non habet
numerum pluralem, nisi ex parte suppositorum.
• Dicendum igitur, quoci omnes termini essentiales i signi-
ficantes substantiam per mocium substantire, sicut sunt sub-
stantiva, non prredicantur in plurali dc tribus personis, eo
quod forma 2 significata, scilicet ipsa essenti a divina, non divi-
ditur. Termini vero significantes substantiam acijective per
modum inhrerentis, vel assequentis substantiam, ut dicit
Damascenus, I Fid. orthod., cap. IX, col. 834, t. I, prredicantur
in plurali cie tribus personis, propter pluralitatem supposito-
rum. Seci tarnen in tribus terminis, qui significant substan-
tiam adjective, est ordo. Quredam enim significant ut inhre-
renter, non significantes substantiam quantum ad modum
significandi quem grammatici considerant, dicentes nomen
significare substantiam cum qualitate, sicut verba et parti-
cipia : et ista nullo modo debent prredicari in singulari, quia
significant per modum actus, qui non significatur nisi ut inhre-
rens. Qmedam 3 autem significant substantiam quantum ad
modum consideratum a grammaticis, r;icut nomina acijectiva ;
omne enim nomen significat substantiam et qualitatem ; sed
formam qure est qualitas, significant ut inh[Crentem ; et talia
possunt magis prredicari singulariter, et pnecipue quia possunt
substantiari, sicut reternus, et hujusmodi. Quando tamen
talibus adjectivis aciditur per compositionem aliqua prrepositio
denotans habituciinem personre ad personam, magis trahun-
tur ad suppositum; et tunc nunquam debent pr<edicari in
singulari, sed tantum in plurali, sicut coreternus.
Dico igitur ad primum, quod si « reternus» substantive suma-
tur, tunc prredicatur in singulari de tribus; et sic accipit
Athanasius. Si adjective, tunc pr[Cdicatur pluraliter. Sed
« coreternus » semper debet pluraliter pra:dicari, propter habi-
tudinem persona: ad personam, quam importato
Ad seeundum dicepcium, quod, sicut dictum est, adjectiva
1. Parm. omittit : « essentiales. ))
2. Parm. : « formatio. ))
3. Parm. : « Quredam autem significant substantiam quantum
ad modum consideratum a grammaticis, sicut nomina adjectiva.
Omne enim nomen significat substantiam ct qualitatem. Sed forma,
qure cst qualitas, significat ut inhrerentem. )) Quod prorsus inintelli-
gibile est. - Nicola'j : « nomen formre, qure est qualitas, significat
eum ut, )l etc.

250 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
non habent numerum ex seipsis, sed ex suis suppositis; et
ideo « reternus n, quamvis non numeretur ex seipso, quia abso-
lutum est, tamen prredicatur in plurali propter pluralitatem
suppositorum, qure relativa sunto
Et per hoc patet solutio ad tertium : quia Deus non est
adjectivum, ut recipiat numerum ab alio, sicut « reternus J>.
Unde non posset pluraliter prredicari nisi propter pluralita-
tem sure formre : quam pluralitatem non est in Deo ponere.
Ad quartum dicendum, quod quamvis secundum rem non
sit accidens in divinis, tamen quantum ad modum signifi-
candi potest aliquid ut adjacens significari, vel assequens Bub-
stantiam ; et inde sunt adjectiva in divinis.
QUlESTIO II
Deinde qureritur de coreternitate Filii ad Patrem ; et qurerun-
tur duo : lo utrum Pater aliquo modo sit prior Filio ; 2 0 si
non, sed generatio est reterna, quibus verbis significari debeat.
ARTICULUS PRIMUS
Uirum Paier sii prior Filio
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod Pater sit pr: ior
Filio. Sicut enim se habet corruptio ad desitionem, ita se habet
generatio ad inceptionem. Sed omne quod corrumpitur, desi-
nit esse. Ergo omne quod generatur, incipit esse per generatio-
nem. Ergo Filius cmpit esse; et ita est posterior' Patre.
2. Prreterea, nihil accipit aliquid, nisi quod non habet.
Sed omne quod generatur, accipit esse a generante. Ergo omne
quod generatur, ante generationem non habet esse; et sic
idem quod prius.
3. Prreterea, principium naturaliter prius est eo cujus est
principium. Sed Pater est principium Filii. Ergo etsi non
tempore, saltem natura est prior ipso.
4. Item dare esse est aliqua dignitas. Sed Pater dat esse
suum Filio. Ergo ad minus dignitate Pater est prior Filio.
Contra, omne illud quo aliquid est prius, non est simpli-
citer primum. Si ergo Filio esset Pater prior, Filius non esset
simpliciter primum. Sed omnes dicunt Deum esse primum
principium, sicut dicit Philosophus, I Meiaph., cap. Xl. Ergo
Filius non esset Deus : quod Ariani concedunt.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod Pater nullo modo est
prior Filio neque duratione, neque natura, neque intellectu,
Il
DISTINCTIO IX, QUJEST. II, ART. I '251
neque dignitate : in Patre enim et Filio. non possumus nisi
duo considerare. Vel id quod absolutum est: et hoc utrique
commune est : unde ex hoc unus non habet prioritatem ad
alium, cum essentia divina non sit divisibilis, ut supra osten-
sum esV. Vel id quod est ad aliquid. Relativorum autem est
simul esse natura, secundum Philosophum in Prredicam,. cap.
« De relat., n et etiam tempore quia posita se ponunt, et
perempta se perimunt : et etiam intellectu, cum unum per
alterum definiatur : quamvis enim in hominibus ille qui est
pater sit prior eo qui est filius, ut Socrates Platone; nihilomi-
nus, tamen ista duo relativa, inquantum relativa sunt, pater
et filius simul sunt omnibus modis praldictis. Unde patet quod
pater nullo modo potest esse prior Filio; neque secundum
id quod absolutum, neque secundum id quod ad aliquid est.
Ad primum ergo dicendum, quod generatio qure opponitur
corruptioni, est mutatio; et tali generationi semper annexa
est inceptio. Sed generatio, prout est in divinis, non est muta-
tio, ut supra dictum est 2 , sed operatio naturre divinre prout est
in Patre. Et quia naturalis operatio semper sequitur id cujus
est, cum natura divina in Patre sit ::eterna, et generatio erit
reterna. .
Ad secundum dicendum, quod illud quod accipit aliquid,
non habet illud a se, non tamen sequitur quod non habeat
illud simpliciter : quia potest esse quod illud accipere nunquam
inceperit ; et ita Filius accepit esse a Patre, nec habet esse a
se, sed ab reterno a Patre accepit esse.
Ad tertium dicendum, quod principium potest dupliciter
considerari : vel id quod est principium, et hoc est prius natu-
raliter eo cujus est principium; vel secundum relationem
principii, et sic est simul naturaliter cum principiato. Si igi-
tur esset aliquis ab eodem habens quod sit aliquis et quod sit
ad aliquid ; omnino simul esset naturaliter cum eo ad quod dice-
retur. Et quia in divinis Pater ab eodem habet quod sit ali-
quis et quod sit Pater ; est simul natura cum Filio, non solum
inquantum est Pater, sed simpliciter.
Ad quartum dicendum, quod proprietas qua Pater dat esse,
est dignitas sua. Sed quia dignitas est de absolutis, ideo eadem
dignitas est in Patre et Filio, et eadem dignitas qure in Patre
est paternitas in Filio est filiatio ; sicut paternitas in Patre
est divina essentia vel divina bonitas, et eadem essentia in
numero vel bonitas est filiatio in Filio.
1. QUlBst. I, art. 1.
2. Dist. IV, q. I, art. 1.

252 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
ARTICVLVS II
Vlrum generali o divina debeal signi/icari per lempus pnesens 1
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod generatio
divina debeat significari per pr<Bsens tempus. Pr<Bsens enim
maxime <Bternitati competit, eo quod non habet successionem.
Sed generatio divina eit <Bterna. Ergo debet significari per pr<B-
sens tempus.
2. Pr<Bterea, Avicenna, traet. VI i\!Ielaph., cap. II, distinguit
duplex agens : quoddam quod est causa fiendi tantum, et istud
non influit in rem nisi dum est in fieri; quoddam autem quod
est principium essendi, et hoc agens non cessat ab influendo
in causatum suurn quamdiu causatum 2 habet esse. Constat
autem quod Pater non est principium Filii sicut principium
fiendi, quia Filius non est factus ; sed sicut principiurn essendi,
quia dat sibi esse. Ergo quamdiu Filius habet esse, Pater dat
sibi esse, qU<B datio est generatio. Cum igitur Filius verissime
dicatur semper esse, et magis quam fuisse, verius diceretur
semper nasci quam semper natus.
3. Contra, illud quod est semper in fieri est imperfecturn.
Sed quod semper naseitur, significatur semper ut in fieri.
Ergo significatur ut imperfectum. Ergo non proprie dicitur
Filius semper nasci, cum ab eo secludatur omnis imperfeetio.
4. Pr<Bterea, omne illud quod. consequitur generationem
seeundum modum intelligendi, est quasi terminus generationis.
Sed relatio filiationis consequitur generationem secundum
modum intelligendi. Ergo se tenet ex parte termini genera-
tionis. Sed terminus generationis non significatur per prresens,
sed per prmteritum. Ergo Filius verius dicitur natus quam
nascens.
SOLUTIO. -- Respondeo dicendum, quod, sieut dictum est
superiusa,. nullum verburn alicujus temporis perfede <Bter-
nitatem repr<Bsentat. Unde eum generatio Filii sit <Bterna,
ut dictum est4, non sufIicienter exprimitur per verbum ali-
cujus temporis ; unde per diversorum temporum verba signi-
ficari potest, ut quidquid est perfectionis in quolibet tempore,
divinm generationi attribuatur, et omnis imperfectio exclu-
datur. Cum igitur in omni inferiori generatione vel in quo-
1. Dist. VIII, q. I, art. 3.
2. Parm. omittit : « causatum. ))
3. Dist. VIII, q. II, art. 3.
4. Dist. IV, q. I, art. 1.
----"'".
~\
DISTINCTIO IX, EXPOSITIO TEXTUS 253
cumque fieri, ipsum esse sit imperfeetum, quia hujusmodi non
sunt nisi in fieri, et perfeetio non est nisi quando fieri termi-
natur, et tunc esse non retinet generatio creatunB, sicut etiam
in termino motus non est motus ; in divina tamen generatione
invenitur simul et perfectio et esse. Unde ad significandum
esse divin<B generationis, quod nunquam transit, possumus
uti verbo pr<Bsentis temporis, ut dicamus Filium generari
a Patre; ad significandum vero generationis perfectionem
possumus verbo pr<Bteriti temporis uti, ut dicamus Filium
natum; ut autem utrumque conc!udatur simul, scilicet per-
fectio et esse generationis, convenientissime dicitur semper
natus; ut per sempiternitatem significetur esse generationis
indeficiens, et per pr<Bteritum tempus ipsius perfectio. Si autem
diceremus, « semper nascitur l), designaretur solum esse gene-
rationis indeficiens, sed non perfectio ; et ideo melius dicitur
semper natus quam semper nascens. In aliis autem divinis
qU<B non significantur ut in fieri, convenientius utimur pr<B-
senti tempore.
Ad primum ergo dicendum, quod quamvis pnBsens <Bter-
nitati conveniat maxime, quia ponit esse in actu, tamen in
illis qum per modum fieri significant, importat imperfeetio-
nem, quia talia, dum habent esse, imperfeeta sunt ; et ideo "':~
in talibus convenientius utimur pr<Bterito, pnBcipue si addatur \
aliquid ad indeficientiam designandam.
Ad secundum dicendum, quod per illam rationem probatur
quod esse divin<B generationis nunquam transeat, et hoc signi-
ficatur per pr<Bsens ; tamen ex modo significandi, quia signi-
ficatur per modum 1 fieri, importatur quredam imperfectio;
et ideo oportet uti pr<Bterito tempore, et hoc sequentia argu-
menta conc!udunt.
EXPOSITIO TEXTUS
« Dicit autem Apostolus Christum esse Dei virtutem et
Dei sapientiam. )) Contra, aut loquitur de essentiali sapien-
tia, aut de sapientia genita. Si de essentiali, constat quod
illa esset in Patre, etiam si Filius non esset, sicut et essentia.
Si2 de sapientia genita, supra ab Augustino dictum est
li
) l
disto v, quod Pater non est sapiens sapientia quam genuit.
Ergo etiam si Filius non esset, non sequeretur quod Pater
sapiens non esset; et ita videtur ratio Augustini nihil valere.
Et dicendum, quod loquitur de sapientia essentiali, secun-
1. AI. : « quod per modum. »
" Parm.: « sed. ))
,l
r.
 254 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
dum quod est appropriata Filio. In appropriato autfm,
inquantum hujusmodi, intelligitur ratio proprii ; et sic pro-
cedit Augustinus. Vel potest melius dici, quod loquitur de
sapientia genita'; non enim dicit, quod per illam sapien-
tiam Pater sit sapiens, sed quod illam sapientiam habeat.
Ineonveniens autem est dicere, Deum nunc habere aliquam
sapientiam quam non semper habuit, quia hoc poneret muta-
tionem in ipso.
« Quomodo igitur immutabilis Deus est? )) Videtur quod
hoc non sequatur ; quia secundum Philosophum, V Physic.,
text. lO, in « ad aliquid )) non est motus : et ita adventu rela-
tionis non potest concludi aliqua mutabilitas.
Pneterea, Deus per hoc quod dat esse creaLurre, dicitur
creator, et per hoc quod daL esse Filio dicitur pater. Sed non
sequitur ipsum esse mutabilem, quamvis modo sit creator,
et ab alterno non fueriL Ergo etiam non sequeretur quod
esset mutabilis, si non semper pater fuisset.
Ad primum est dicendum, quod quamvis in « ad aliquid ))
non sit motus sicut in eo quod terminat motum per se, ut
quantitas et qualitas 1 sunt termini motus per se ; et tamen
relationes nOVffi non possunt innasci realiter in aliquo nisi
. per motum : quamvis enim relatio non sit terminus motus
per se, tamen consequitur motum, sicut augmentum con-
sequitur alqualitas.
Ad secundum dicendum, quod, sicut supra dictum est 2 ,
relatio qua Deus relative dicitur ad creatura m non est rea-
liter in ipso Deo, sed in ipsa creatura, qure mutatur ; pater-
nitas autem realiter est in ipso Deo, qui a est proprietas
constitutiva personffi; unde non posset esse de novo Pater
sine mutatione sui.
« Vox silet, non mea tantum, sed et angelorum. « Vox
angelorum hrec dicitur, quam exprimumt corporaliter in
corporibus assumptis,; vel ipsa spiritualis locutio ipsorum
dicitur, secundum quod conceptiones suas ordinant ad inno-
tescendum alii ; tamen hoc habet qUffiri in II.
« Scrutari non licet superna mysteria )) ; ut quis transcen-
dere velit limites fidei de temporali generatione ; qUffi qui-
dem ineffabilis est3, inquantum terminatur ad unionem in
persona Dei; tamen quodammodo est effabilis ex parte
ipsius ;orporis assumpti, quod de virgine tractum est.
« Quoties ortum fuit lumen ex quo splendor oritur, toties
oritur et splendor claritatis. )) HffiC similitudo relata ad ffiter-
nam generationem 4 intelligenda est non secundum interrup-
1. Al. : « requalitas, » perperam.
2. Dist. VIl, q. II, art. 1.
3. AI. omittitur : « ineffabilis est. »
4. AI. : « regenerationem. »
DISTINCTIO IX, EXPOSITIO TEXTUS 255
tionem actus, qUal in ortu luminis corporalis numerum 1
facit, eo quod sol corporalis non semper prffisens est, sed
secundum continuationem tantum.
« Vivens Deus, et naturffi alternffi viventis potestas est. »
In his verbis. intendit Hilarius concludere Filium a Patre
genitum vivehtem esse sic 2 : In quolibet vivo invenitur
potestas qure debetur vivo. Sed Deus est vivens. Ergo in
eo invenitur potestas qure debetur vivo. Hrec autem est ut
vivum ex se producat. Ergo Filius, qui ex eo producitur,
vivens est. Primi igitur syllogismi majorem subticet, mino-
rem ponit ibi : « vivens Deus, etc. )) Conclusionem, qure est
major secundi, tangit cum dicit : « Et naturre reternre,. viven-
tis potestas est)) ; id est naturre reternre divinre 3 est potestas
viventis, id est qure debetur viventi. Secundi syllogismi
minorem subticet, conclusionem ponit ibi 4 : « Et quodri
cum sacramento scientire sure ex eo nascitur non potest
aliud esse quam vivens» ; Filius qui nascitur ex Patre, cujus
nativitatis secretam scientiam solus Pater habet compre-
hendendo. « Non potuit 6 aliud esse quam vivens. » Et sumi-
tur hic sacramentum, prout dicitur sacrum secretum.
« Omnia viva sua ex vivente testatus est )), id est omnia
attributa, quorum quodlibet in Filio vivit.
« Perfectum nativitatis )), id est, perfectam rationem et
nomen nativitatis.
« Non enim novum est quod ex vivo generatur in vivum
;,:~ ~,
In his enim qme per transmutationem generantur, quamvis
generatio qUal est a vivente, terminetur ad vivum, tamen
in principio generationis quod generatur non est vivum.
Sed Filius Dei semper vivus est. Ergo non per d~cisionem
vel mutationem genitus est; et ita oportet quod ipsa 7 vita
Patris eademque numero in Filio sit : et propter hoc sub-
jungit, quod « necesse est ... , ut in vivente vivat )), scilicet
8
Filius in Patre, inquantum Filius est vita Patris, qure n
Patre vivit ! et eodem modo in se habeat vitam viventem,
id est essentiam Patris, qui est vita vivens.
« Cui innascibilitatis esse imaginem, sacramento nativi-
1. Parm. : « lumen. »
2. Parm. addit : « sieut eujuslibet naturre intransibilis vel reternre
est potestas viventis ; id est, ut vivum produeat, seeundum quod ipsa
vivit. Sed Deus vivens est, ergo potestas sua est ut vivum ex se generet.
3. Parm. omittit : « divinre. »
4. AI. additur : « in his verbis lateri. »
5. AI. : l( qui. »
1J;i. 6. Hie textus est non D. Thomre, ut ex Parm. erederes, sed Sen-
,I
tentiarum.
7. Parm. omittit : « ipsa. »
8. Parm. : « qui. »
il
256 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM

tatis impartit »; id est, sui innascibi!is : non enim Filill,;

Patrem in innascibi'itate imitatur.
(( Si gignenti est infinitum gignere, et nascenti infinitum
etiam nasci est. » Infinitum sumitur hoc negative, non pri-
vative ; generatio enim passiva vel activa, nullo fine termi-
natur ve! comprehenditur. Non tamen dicenda est infinita
per modum quantitatis, sicut tempus ve! motus, quia sic DISTlNCTIO X
nunquam esset perfecta.
sancto agitur, et primo, quod sit amor Patris
et Filii, dicitur
Nunc post Filii lBternitatem, de Spiritu sancto, quantum
Deo donante videre conceditur, disseramus. Spiritus sallctus
amor est, sive charitas, sive dilectio Patris et Filii. Unde
:A.ugustinus, in XV lib. De Trin., c. XVII, col. 1079, t. VIII,
Qit : « Spiritus sanctus nec Patris est solius, nec Filii est solius,
d amborum; et ideo ccmmunem, qua invicem se diligunL
ater et Filius, nobis insinuat charitatem. »

Quia Spiritus sanetus proprie dileciio dicitur,

et tamen Trinitas sit dileetio
Joannes autem, in Epistola I canonica, c. IV, 16, ait : Deus
haritas est; non dixit, Spiritus sanctus charitas est : quod
sÌ dixisset, absolutior esset sermo, et non parva pars qUlBstiO-
nis decisa. Sed quia dixit : Deus eharilas est, incertum est; et
ideo qUlBrendum est, utrum Deus Pater sit charitas, an Filius,
an Spiritus sanctus, an Deus ipsa Trinitas : quia et ipsa non
tres dii, sed Deus est unus. Ad quod Augustinus, in eod. lib.
:et cap., Ha dicit : « Nescio cur sicut sapientia et Pater dicitur
èt Filius et Spiritus sanctus, et simul omnes, non tres, sed
u,na sapientia; non ita et charitas dicatur Pater, et Filius, et
Spiritus sanctus, et simul omnes una charitas. Non ideo tamen
quisquam nos inconvenienter lBstimet charitatem appellare
'Spiritum sanctum, quia et Deus Pater et Filius patest charitas
"nuncupari, sicut proprie Verbum Dei etiam sapientia Dei
dicitur, cum Pater et Spiritus sanctus sint sapientia. Si ergo
proprie aliquis horum trium charitas nuncupari debet, quis
aptius quam Spiritus sanctus? Vt scilicet in illa simplici
summaque natura non sit aliud substantia et aliud charitas,
$ed substantia ipsa sit charitas, et ipsa charitas sit subsUmtia,
sive in Patre, sive in Filio, sive in Spiritu sancto; et tamen
~p~ritus sanctus charitas proprie nuncupetur? » Ecce his
Verbis aperte ostendit Augustinus quod in Trinitate charitas
aIiquando refertur ad substantiam qUlB communis est trium
<p,ersonarum et tota est in singulis, aliquando specialiter ad
;Personam Spiritus sancti : sicut sapientia Dei aliquando pro
,Stlbstantia divina, aliquando pro Filio proprie accipitur;
et h03 in multis fieri reperitur.
COMMENT. IN LIB. SENTENT. - L - lO
258 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Exemplis contirmaf, eadem nomina el proprie el universaliter
accipi
Pluribus. enim exemplis doceri potest, multa rerum voca-
buIa et universaliter poni, et proprie quibusdam rebus adhi-
beri, sicut legis nomine aliquando simul omnia Veteris Testa-
menti signific:::ntur eloquia, aliquando autem proprie vocatur
lex qure per Moysen data est. Multa alit: suppetunt exempla ;
sed in re aperta vitanda est longitudo sermonis. Sicut ergo
unieum Dei Verbum proprie vocamus nomine sapientire,
wm sit universaliter et Spiritus sanctus et Pater ipsa sapientia ;
ita Spiritus sanctus proprio v03abulo charitas nuncupatur
cum sit et Pater et Filius universaliter charitas.
Aucloritalem ponit, quod Filius proprie dicalur sapienlia
Sed Dei Verbum, id est unigenitus Dei Filius, aperte dictus
est Dei sapientia ore Apostoli dicentis, I Corinth., I, 24 : Chri-
slum Dei sapienliam el Dei virlulem,o Spiritus autem sanctus
ubi sit dictus charitas invenimus ; si diligenter Joannis apostoli
eloquium scrutemur, qui, cum dixisset, I Joan., IV, 7 : Diii-
gamus invicem, quia dileclio ex Deo esl, adjunxit : El omnis
qui diligil ex Deo nalus esl, quia Deus dileclio esl. Hic manifesta-
vit se dixisse eam dilectionem esse Deum, quam dixit ex Deo.
Deus ergo ex Deo est dilectio. Sed quia et Filius ex Deo Patre
natus est, et Spirilus sanclus ex Deo Patre procedit; quem
potius eorum hic debeamus diclum accipere esse dileclionem,
merito qureritur. Paler enim solus ila Deus est ut non sit ex
Deo : el ideo dilectio qure ila est Deus ut ex Deo sit, non ipse
Pater est, sed aut Filius, aut Spiritus sanctus. Sed in conse-
quentibus cum Dei dilectionem commemorasset Joannes
quia dilexit m·s, et hinc hortatus esset ut et nos invicem dili-
gamus, atque ila in nobis Deus maneat, quia utique dilec-
tionem Deum dixerat, statim volens Qe hac re apertius aliquid
eloqui, inquit, ibid., 13 : In hoc cognoscimus quia in ipso manc-
mus, el ipse in nobis, quia de Spirilu suo dedil nobis. Spiritus
itaque sanctus, de quo dedit nobis, facit nos in Deo manere,
et ipsum in nobis. Hoc autem facit dilectio. Ipse ergo Deus est
dilectio. Deus ergo Spiritus sanctus, qui procedit ex Deo,
significatur, ubi legitur, I Joan., IV. 7 et 8: Deus dileclio esl ... ,
el dileclio ex Deo est. Ecce his verbis aperte dicit Augustinus,
Spiritum sanètum esse charitatem Patris et Filii ; et intantum
quoque sermonem produxit, ut videatur dixisse, Spiritum sanc-
tum non solum esse dilectionem P:Jtris et Filii, qua se invicem
et nos diligunt; sed etiam dilectionem qua d.iligimus Deum.
Sed utrum ipse sit charitas qua nos diligimus Deum, in sequenti
explicabitur.
DISTINCTIO X 259
'~!Reslal ostendere quod proposueral, scilicel quomodo Spirilus
. sanclus sil amor quo Paler a Filio, el Filius a Palre diligilur.
Nunc ergo quod incepimus, ostendere curemus, scilièet
Spiritum sanctum dilectionem esse, sive amorem Patris et
'Filii, quo scilicet Pater diligit Filium, et Filius Patrem. De
hoe Hieronymus, Super XVII psalm., col. 863, t. VIII, ait ;
'I( Spiritus sanctus nec Pater est nec Filius, sed dilectio qua m
babet Pater in Filium, et Filius in P:Jtrem. )) Augustinus
,;~uoque, in VI lib. De Trinil., cap. IV, in fin., et cap. V, col. 927,
it. VIII, ait : « In omnibus requalis est Patri Filius, et est unius
'. ,jlisdemque substantire. Quapropter etiam Spiritus sanctus
eadem unitate substantire et requalitate subsistit. II
Hic aperilur quid sil Spirilus sanclus
Sive enim sit unitas amborum, sive s::mctitas, sive charitas,
anifestum est quod non aliquis duorum est, quo uterque
,onjungitur, quo genitus a gignente diligatur, genitoremque
uum diligat; sintque non participatione, sed essentia sua,
eque dono superioris alicujus, sed suo proprio servantes
nitatem spiritus in vinculo p:Jcis. Ecce hic habes Spiritum
netum esse quo Filius diligitur a Patre et Pater a Filio, et
o illi duo servant unitatem pacis. « Spiritus ergo sanctus, l)
t ait Augustinus in eodem lib., c. V, col. 928, « commune est
aliquid Patris et Filii, quidquid illud est. At ipsa communio
.~consubstantialis et coreterna est: qure si amicitia convenienter
~dici potest, dicatur ; sed aptius dicitur charitas ; et hree quoque
,~i'i.!,ubstantia, quia Deus substantia et Deus charilas est. Tria
'i! ergo sunt, et non amplius. Unus diligens eum qui de illo est,
,(.et unus diligens eum de quo est, et ipsa dileètio, qure si nihil
est, quomodo Deus dilectio est? Si non est substantia, quomodo
Deus substantia est? II
Quod sicul Spirilus sanclus communis esl Palri el Filio,
ila commune nomen ha bel proprium
Hic notandum est, quod sicut Spirilus sanctus in Trinitale
spech:liter dicitur charitas, qure est Patris et Filii unio, ita et
nomen tenet proprie, quod Patri et Filio communiter quo-
dammodo congrui L. Unde Augustinus in XV lib. De Trinil.,
cap. XIX, § 37, col. 1085, t. VIII: « Si charitas, inquit, qua
Pater diligit Filium, et Patrem diligit Filius, ineffabiliter
communionem clemonstrat amborum; quid convenientius
qUam ut ille dicatur proprie charitas qui Spiritus est communis
. 1. Ad hlllc vcrba : Diligam te, Domine, virtus mea. Mignc : « Patu
In Filio, et Filius in Patrc. "
260 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
amborum? Hoc; enim sanius creditur et intelligitur, ut non
solum Spiritus sanctus charhas sit in illa Trinitate, sed non
frustra proprie charitas nuncupetur, propter illa qure dicta
sunt; sicut non solus in illa Trini!ate vel spiritus est, vel
sanctus; quia et Pater spiri!us, et Filius spiritus, et Pater
sanctus, et Filius s:mctus; et tamen ipse non frustra dicitur
Spiritus sanctus. Qui enim est communis ambobus, id vùcatur
ipse proprie quod ambo communiter. Alioquin, si in illa Tri-
nitate solus Spiritus sanctus e"t charitas, profecto et Filius
non solius Patris, sed etiam Spiritus sancti Filius invenitur.
Ai! enim Apostolus de Deo Patre, Coloss., I, 33 : Transtulit
nos in regnum Filii charitatis SUrE. Si ergo non est in illa Tri-
nil.ate charitas Dei nisi Spiritus sanctus, Filius est etiam Spiri-
tus san cti. Sed quia hoc absurdissimum est, restat ut non
solus ibi sit charitas Spiritus sanctus; sed propter illa de
quibus satis disserui, proprie sic vocatur. »
DIVISIO TEXTUS
Postquam determinavit Magister de generatione Filii a
Patre, hic determinat de processione Spiritus sancti ab utro-
que; et dividitur in partes duas : in prima determinat de
processione ejus reterna ; in secunda de temporali, XIV disto :
( Prreterea diligenter annotandum est, quod gemina est
processio Spiritus sancti. » Prima in tres : in prima deter-
minat processionis modum; in secunda processionis prin-
cipium, XI disto : cc Hic dicendum est, Spiritum sanctum a
Patre esse et Filio »; tertio differentiam processionis ad
generationem, XIII disto : C( Post hrec considerandum est ... ,
cum Spiritus sanetus procedat de Patre, et sic de substan-
tia Patris, cur non dicatur esse natus, sed potius procedere. ))
Prima in duas : in prima ostendit processionis modum;
in secunda ex modo procedendi concludit proprium proce-
dentis nomen, ibi : cc Hic notandum est, quod sicut Spiritus
sanctus in Trinitate specialiter dicitur charitas ... , ita et
nomen tenet proprie quod Patri et Filio communiter quo-
dammodo congruit. » Prima in duas : in prima ostendit per
auetoritatem canonis, quod Spiritus sanctus procedit u!
amor; in secunda ostendit idem per auctoritates sanctorum,
ibi : cc Nune vero quod incepimus, ostendere curemus. » Circa
primum tria faeit : primo, secundum verba Augustini, appro-
priat amorem de Deo dictum I Joan., IV. 16 : Deus charilas
esi, Spiritui saneto; seeundo ponit appropriationis simili-
tudinem, ibi : (C Pluribus enim exemplis doceri potest, multa
rerum vocabula et universaliter poni, et proprie quibusdam
rebus adhiberi; » tertio inducit appropriationis auctori-
tatem, ibi : (C Sed Dei Verbum, id est unigenitus Dei Filius,
aperte dictum est Dei sapientia. »
DISTINCTIO :::X, QUlBST. I, ART. I 261
QUlESTJO PRIMA
Ad intellectum hujus pal:'tis quinque qureruntur: lo utrum
\.Spiritus sanctus procedat l.lt amor; 2 0 utrum sit amor quem
~ Pater habet in Filium, et e. contrario; 3 0 utrum sit nexus vel
bmio Patris et Filii ; 4 0 utl:'um ex processione SUa possit dici
l?proprie Spiritus sanctus ; 5.0 de numero personarum.
ARTICULVS PRIMVS
Vlrum Spirilus Sanclus procedal ul amorI
ire' Ad primum sic procedit~:r. 1. Yidetur quod Spiritu.s sanctus
~on procedat ut amor. Qmu Spmtus sanctus procedlt ut per-
~lma in se subsistens. Amor autem non significat aliquid per
,~iqlodum .su~sist~ntis; immo per modum inhrerentis formre,
!f:vel passlOllls. Ergo, eLc.
,~;, 2. Prreterea, nunquam n<::l.tura communicatur nisi per actum
ihaturre. Sed amor non si~nificat actum naturre, sed magis
f\roluntatis. Ergo cum per pl'ocessionem Spiritus sancti commu-
';~icetur tota divina natura personre procedenti, videtur quod
';Spiritus sanctus non procedat ut amor.
I: . .
li 3. Prreterea, non est lc:lem modus processlOnis creatunn
~;et personre divinre. Sed creaturre procedunt a Dea per actum
~'roluntatis, cujus opus est creatio, secundum Damascenum,
iJlib. I Fid. orlh., C. VIII, col. 811, t. L Ergo nulla persona divina
c!);iprocedit per modum amoril:'J, qui est actus voluntatis.
~,òc " 4. Item, mo d us prOCeSSllJms ' . personre es t · personre
proprlUS
t'procedenti, quia per proc~ssionem distinguitur Una persona
;Qb alia. Sed amor est comlnune tribus personis, ut dicitur in
,l:Lillera. Ergo nulla persona ut amor procedit.
~; 5. Prreterea, non est iderb appropriatum et proprium, quia
'1appropriatum sumitur juxta rationem proprii : unde sapien-
'tia, qure appropriatur Filio , nulli personre propria est. Sed
amor, ut dicitur in Lillera, est appropriatum Spiritui sancto.
"Ergo non est proprius modus sure processionis ut procedat
;ut amor.
o Contra, imago creata, qUa; est in anima, reprresentat Trini-
'~tem in creatura. Sed in imagine creata procedit aliquid per
';modum notitia;, et aliquid per modum amoris. Cum igitur in
1. I p. Summre theol., q. XXXVlI, art. 1.
 " •
262 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Trinitate increata procedat Filius per modum notiti~, eri!.
alia persona procedens per modum amoris.
Item, cognitio perfeeta non est, nisi adjungatur volunta~.
Sed sicut se habet intellectus ad voluntatem, ita et verbum ad
amorem. Ergo verbum non erit perfeetum sine amore. Seri
verbum Dei perfectum est. Ergo et assoeiatur sibi amor pl~r­
fectus ; et hic est Spiritus sanctus.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod in processiOlu:
creaturarum duo est considerare ex parte ipsius Creatori~
scilicet naturam ex cujus plenitudine et perfectione umni"
creatur~ perfectio et efficitur et exemplatur, ut supra dic!.UlIl
estI, et voluntatem, ex cujus liberalitate, non natur~ necessi-
tate, h~c omnia creatur~ conferuntur. Supposita autem, seculI-
dum fidem nostram, processione divinarum personarum in
unitate essenti~, ad cujus probationem ratio sufficiens non
invenitur, oportet processionem personarum, qu~ perfed;1
est, esse rationem et ca~sam processionis creatune. Unde siellL
processionem ereaturarum natur~ divin~ perfectionem imper-
feete repr~sentantium reducimus in perfectam imagincIll,
divinam perfectionem pIenissime eontinentem, scilicct FiliUItl,
tanquam in principium, et quasi naturalis processionis crea-
turarum a Deo, secundum scilicet irnitationem natur~, exem-
plar et rationem ; ita oportet quod, inquantum proeessio crea-
tune est ex liberalitate divin~ voluntatis, reducatur in unlllll
principium, quod sit quasi ratio totius liberalis collationi~.
H~c autem est amor, sub cujus ratione omnia a voluntal.l:
conferuntur ; et ideo oportet aliquam personam esse in divini~
procedentem per modum amoris, et h~e est Spiritus sanetus.
Et inde est quod quidam philosophi 2 totius natur~ principilllli
amorem 3 posuerunt.
Ad primum ergo dicendum, quod licet amor, inquantulll
amor, non dicat quid perfectum et subsistens; tamen inquan-
tum est Dei amor, a quo omnis imperfectio removetur, habel
quod sit perfectum quid et subsistens; et simile est de verbo.
Ad secundum dicendum, quod sicut per primum processlllll
natur~ communicatur tota natura divina, cum sit perfectus;
ita et per primum processum voluntatis, qui est ratio omnis
proeessionis voluntari~ a Deo, communieatur tota voluntas ;
1. Dist. II. art. 2.
2. Veneta edito ano 1593 hree ad marginem notat : « Dc Empedoei<'
videtur intelligere hie S. Thomas, ut reeitatur ejus opinio VIII Physic ..
text. 2. » Nieola"j autem notat : « Dc Parmenide ae Hesiodo id Philo-
sophum referre I Physic., cap. IV. »
3. Al. : « amorem prineipium, » involuto sensu.
DISTINCTIO x, QUlEST. I, ART. I 263
,t quia in Deo idem est voluntas et natura, nec tota voluntas,
iqu~ infinita est, posset esse nisi in natura infinita; et non nisi
'honi infiniti, quasi objecti ~quantis infinitam voluntatem,
l',unde nec amor, qui est ratio voluntatis, potest esse nisi infi-
iDitus; ideo oportet etiam communieari naturam. Unde amor,
\~uamvis non dicat communicationem natura') inquantum est
tàmor, dicit tamen inquantum est amor Dei et primus pro-
~cessus divimc voluntatis. .
~: . Ad tertium dicendum, quod creatura procedi!. a voluntate
~@icut res operata per voluntatem ; sed Spiritus sanctus sieut
~atio cujuslibet operis voluntatis, sicut etiam Filius produ-
~itur ut ars omnium eorum qu~ per intelleetum divinum con-
~tituta sunI..
.~. Ad quartum dieendum, quod amor in divinis tripliciter sumi-
~ur. Quandoque enim sumitur essentialiter, quandoque perso-
~aliter\ quandoque notionaliter. Quando sumitur essentiali-
~er, non dicit aliquam processionem vel relationem realem,
;ied tantum rationis, sieut etiam eum de Deo dicimus intel-
.1gens et intelleetum : eadem enim persona potest esse intel-
ltigens et intelleeta. Quando autem dieitur personaliter, tunc
~mportatur processio et relatio realis, et significatur ipsa per-
. ~na, sive res procedens, sicut amor est quoddam proce-
;~ens. Quando autem dicitur notionaliter, significat ipsam ratio-
em proeessionis person~ : quia amor non tantum est proce-
ens, sed etiam dieit rationem sub qua alia proeedunt. Seeun-
,,...um ergo quod est essentiale, est eommune tribus, sed appro-
,ipriatur Spiritui sando; ut cum dicitur, Deus charitas est,
!~l Joan., IV, 16; secundum àutem quod est personale, est
i~iproprium Spiritus saneti; et dieitur, quod Spiritus sanctus
~'procedit ut amor. Secundum autem quod est notionale, est
!(qu~dam relatio vel natio communis Patri et Filio, qu~ etiam
J:dicitur communis spiratio; et hoc modo signifiGatur amor
~'ìn hoc verbo « diligunt Il : eum dicitur, Pater et Filius diligunt
"
:ese Spiritu sancto.
y Ad quintum dicendum, quod amor, secundum quod est
tproprium, non est appropriatum. Sapientia autem ita est
:;appropriata quod nunquam potest esse proprium. Et ratio
. hujus est, quia sapientia non significatur per modum alicujus
exeuntis ab aliquo, sed per modum quiescentis in subjecto ;
et ideo semper est essentialis, et nunquam personalis. Sed amor
'~ignificatur per modum exitus; nihilominus tamen signifi-
aliquid absolutum. Exitus autem ille potest intelligi ut
1. Al. deest : « quandoque personaliter. »
 •
264 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
realis, vel secundum rationem tantum. Ex parte ergo qua signi-
ficat aliquid absolutum, est essentiale; et tunc relatio, vel
exitus importatus, erit rationis tantum, sicut cum dicitur
idem eidem idem. Quando autem ille exitus significatur non
tantum ut rationis, sed ut realis, tunc amorem significaI,
personalem.
ARTICULUS II
Uirum Spiriius sanetus sii amor quem habef Paier in Filium
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod Spiritus sanc-
tus non siI, amor quem Patér habet in Filium vel e contrario.
Quidquid enim procedit in aliud tendens, non procedit ut per
se subsistens. Sed Spiritus sanctus procedit ut persona sub-
sistens per se. Ergo non procedit in Filium.
2. Item, quod procedit in aliquid, recipitur in ilio, nisi siI,
ex defectu recipientis. Sed in Filio non est aliquis defectus.
Si ergo Spiritus sanctus procedit a Patre ut in Filium, Filius
recipit Spiritum sanctum. Sed quidquid Filius recipit a Patre,
recipit per generationem. Ergo proccssio per quam Spiritus
sanctus procedit a Patre in Filium est generatio, vcl etiam
prius secundum rationem, sicut quod inciuditur in illa.
3. Prreterea, etsi Filius aliquid accipiat a Patre, tamen Pater
nihil accipit a Filio. Ergo cum ilIud in quod est aliquid, se habeat
in ratione recipientis, nullo modo potcrit dici Spiritus sanctus
amor quem habet Filius in Patrem.
Contra, omnis amor procedit ab amante in amatum. Sed Spi-
ritus sanctus est amor, ut supra dietum est. Ergo videtur, cum
Pater amet Filium et e contrario, quod Spiritus samtus sit
amor Patris in Filium cl, e contrario.
Prreterea, hoc videtur per auctoritatcm Hieronymi in Lillera.
SOLUTIO. - Respondeo diccndum, quod in processione Spio
ritus saneti est considerare duo : scilicet processionem ipsam,
et modum procedendi. Et quia Spiritus sanctus procedit
ut res distincta et per se existens, non habet ex processione
sua, inquantum processio est, quod siI, a Patre in Filium, vel
e contrario; sed quod sit in se subsistcns. Si autem consideretur
modus processionis quia proccdit ut amor, ut dictum est, cum
amatum secundum rationem intelligendi sit id in quod termi-
natur amor, et amans a quo exit amor: cum Pater amet Filium,
potest dici amor Patris in Filium ; et cum Filius amet Patrem,
amor Filii in Patrem.
Et per hoc patet solutio ad primum. Quia Spiritus sanetus
DISTINCTIO x, QUlEST. I, ART. III 265
non habet ut sit amor unius personre in aliam ex hoc quod
est persona procedens, sed ex hoc quod procedit ut amor.
Ad secundum dicendum, quod cum dicitur Filius amari a
Patrc, non prredicatur secundum rem quod Filius aliquid
a Patre accipiat, sed quod terminetur in ipsum actus amoris ;
et ideo hoc quod dicitur esse Spiritus sanctus amor Patris in
Filium, non pertinet ad generationem, sed ad Spiritus saneti
processionem.
Et per hoc patet solutio ad tertium. Quia sicut cum dicitur,
quod Pater habet amorem in seipsum, non significatur ibi
aliqua terminatio vel aeceptio secundum rem, sed tantum
secundum modum significandi ; ita etiam cum dicitur Spiritus
sanctus amor Filii in Patrem, non ponitur quod Pater aliquid
accipiat, nisi quod secundum modum significandi in ipsum
terminatur amor Filii, sicut in amatum.
ARTICULUS III
Ulrum Spirilus sanclus sil unio Palris et Filii
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur quod Spiritus sanc-
tus non sit nexus vel unio Patris et Filii. Quod enim est dis-
;J'.
cretum et distinctum ab aliquibus, non est unitivum ipsorum.
Sed Spiritus sanctus est distinctus a Patre et Filio. Ergo non
est unio utriusque.
Prreterea, nexus vel unio habct quasi rationem medii inter
ea qure uniuntur vel conneetuntur. Sed Spiritus sanctus non
est media in Trinitate persona, sed tertia. Ergo non est unio
vel nexus.
3. Prreterea, nexus dicitur quo aliqua nectuntur. Sed sive
hoc intelligatur effective, sive formaliter, illud quo aliqua nec-
tuntur habct aliquam rationem principii ad connexa 1. Ergo
cum Spiritus nullo modo siI, principium Patris et Filii, immo e
contrario, non poterit dici nexus vcl unio ufriusque.
Contra, Dionysius, lib. De divino nomin., cap. IV, § 15, col. 714,
t. I : « Amorem sive divinum, sive angelicum, sive intellectua-
lem, sive animalem, sive naturalem dicamus, unitivam quam-
dam et concretivam accipimus virtutcm. » Sed Spiritus sanc-
tus est amor Patris et Filii. Ergo est unio ipsorum.
I
.~ Hoc etiam videtur ex auctoritate Apostoli, Ephes., IV, 3 :
I Sollicili servare unilalem Spirilus in vinculo pacis ,. et ita amor
h'abet rationem vinculi et nexus.
1. Al. « annexam. »
r

266 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
SCLUTIO. - Respondeo dicendum, quod amor semper ponit
complacentiam amantis in amato. Quando autem aliquis
placet sibi in aliquo, trahit se in illud et conjungit se illi quan-
tum potest, ita ut illud efficiatur suum ; et inde est quod amor
habet rationem uniendi amantem et amatum. Et quia Spiritus
sanctus procedit ut amor, ex modo processionis habet ut sit
unio Patris et Filii. Possunt enim Pater et Filius considerari
vel inquantum conveniunt in essentia, et sic uniuntur 1 in
essentia; vel inquantum distinguuntur in personis, et sic
uniuntur per consonantiam amoris : quia et si per impossi-
bile poneretur quod non essent unum per essentiam, ad per-
fectam jucunditatem oporteret in eis intelligi unionem amoris.
Ad primum ergo dicendum, quod ex ipsa processione Spi-
ritus sanctus habet quod procedat ut persona, et sic est dis-
tinctus ti. Patre et Filio 2 ; sed ex modo processionis habet quod
sit vinculum vel unio amantis et amati. Utrum autem Pater
et Filius diligant se Spiritu sancto, infra qweretur 3 •
Ad setundum dicendum, quod inquantum procedit a duobus,
habet quod sit tertia in Trinitate persona; sed ex modo proce-
dendi, quod sit unio utriusque personre.
Ad tertium dicendum. quod Pater et Filius dicuntur uniri
Spiritu sancto, non efIective, sed quasi formaliter. Sed forma
est duplex: quredam enim manens et quiescens in his quorum
est forma; et sic per modum formre se habet ad personas divina
essentia, et sic uniuntur formaliter amore essentiali. Est etiam
aliquid formaliter uniens, non quasi inhrerens, sed sicut pro-
cedens ab utroque unitorum ; ac si diceremus, aliqua duo
corpora uniri per aliquem liquorem 4 ab els procedentem; et
ita Pater et Filius uniuntur Spiritu sancto. Unde non sequitur
quod sit principium Patris et Filii, sed e converso. Hoc tamen
magis discutietur, quando qureretur utrum Pater et Filius
diligant se Spiritu sancto 5 •
ARTICULUS IV
Utrum persona procedens per modum amoris proprie
dicatur Spiritus sancius
Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur quod persona qure
procedit ut amor, non proprie dicatur Spiritus sanctus. Illud
1. Al. : « invenitur. ))
2. Parrn. ornittit : « et sic est distinctus a Patre et Filio. ))
3. DIst. XXXII, q. I, art. 1 et 2.
4. Non, ut in Parrn. : « aliquorurn. ))
5. Dist. XXXII, ut supra.
DISTINCTIO x, QUlEST. I, ART. IV 267
enim quod est commune tribus personis, non efficitur proprium,
nisi aliquo proprio adjuncto. Sed Spiritus convenit tribus
personis, Joan., IV, 24 : Spiritus est Deus. « Sanctus » autem
quod additur, est etiam commune, et non proprium. Ergo-
videtur quod Spiritus sanctus non sit proprium nomen ali-
cujus personre.
2. Pr:rterea, person<è distinguuntur per relaLiones originis.
Sed hujusmodi relationes, secundum modum intelligendi,
consequuntur processiones personarum. Ergo qurelibet per-
sona debet denominari secundum processionem aliquam. Sed
Spiritus sanctus nullam processionem vel processionis modum
exprimit. Ergo non videtur esse nomen alicujus personre.
3. Si dicas, quod dicitur Spiritus sanctus, quia procedit ut
amor, scilicet ad similitudinem ejus quod i duo amantes con-
spirant sibi in amore per osculum oris, unde fil, respiratio :
contra, secundum hoc, nomen Spiritus sumeretur ex simili-
tudine spiritus corporalis. Sed omne tale nomen dicitur de
Deo metaphorice, et non proprie nec secundum prius. Cum
igitur nomina personalia inveniantur in divinis proprie, et
etiam per prius quam in creaturis, ut dicitur Ephes., III, 15 :
Ex quo omnis paternitas in cfElis et in terra nominatur,. videtur
quod per istum modum nulla persona divina debeat nominari
Spiritus sanctus.
4. Prreterea, sicut processio qure est per modum amoris
est sancta; ita illa qure est per modum naturre. Ergo sicut
non dicitur Filius sanctus, ita non debet dici Spiritus sanctus,
In eontrarium est tota Scriptura et totus usus Eeclesi<e,
qure tertiam in Trinitate personam sie nominaI,.
SOLUTIO. - Respondeo dieendum, quod spiritus est nomen
positum ad significandum subtilitatem alieujus naturre ; unde
dicitur tam de corporalibus quam de ineorporeis : aer enim
spiritus dieitur propter subtilitatem; et exinde attraetio
aeris et expulsio dieitur inspiratio et respiratio; et exinde
ventus etiam dieitur spiritus; et exinde etiam subtilissimi
vapores, per quos difIunduntur virtutes anim:r in partes
corporis, dieuntur spiritus; et similiter ineorporea propter
suam subtilitatem dieuntur spiritus, sieut dieimus Spiritum
Deum, et angelum, et animam 2 , Et inde est eLiam quod diei-
mus duos homines amantes se, et eoncordes, esse unius spi-
ritus vel eonspiratos ; sieut etiam dieimus eos esse unum eor
et unam animam; sieut dicitur Ethicor., IX, cap. x : « Pro-
prium amieorum est, unam animam in duo bus eorporibus esse» :
1. Parrn. addit : « dico. ))
2. Al. : « duos Spiriturn et angeluin, )) etc.
268 COMMENTUM IN LlB. I SENTENTIARUM
Subtilitas autem dicitur per remotionem a materialitate;
unde ea qum habent multum de materia vocamus grossa, sicut
terram, et ea qum minus, subtilia, sicut mrem et ignem. Unde
cum removeri a materia magis sit in incorporeis, et maxime
in Deo, spiritualitas secundum rationem significationis sum
per prius invenitur in Deo, et magis in incorporeis quam in
corporalibus ; quamvis forte secundum impositionem nominis
spiritualitas magis se teneat ad corporalia, eo quod nobis qui
nomina imposuimus, -eorum 'subtilitas magis est manifesta.
Secundum hoc igitur dico, quod spiritus, inquantum nominat
subtilitatem naturm, commune est tribus personis ; sed duplici
ratione nominatur Spiritus sanctus a spiritualitate. Una et
prmcipua est, ut credo, quia per ipsum et dona ipsius in parti-
cipationem divinm spiritualitatis trahimur, inquantum a tem-
poralibus removemur. Un de contemptores temporalium spi-
rituales dicuntur : et hoc convenit sibi inquantum procedit
ut amor, qui habet rationem primi doni in quo omnia dona
donantur. Alia ratio est quia est amor Patris in Filium, quo
se diligunt ; et amantem et amatum dicimus in spiritu uniri.
Ad primum ergo dicendum; quod hoc quod dico, Spiritus
sanctus, potest dupliciter considerari, : vel quantum ad vir-
tutem vocabulorum, et sic convenit toti Trinitati prout sumi-
tur in virtute duarum dictionum ; vel quantum ad impositio-
nem Ecclesim, per quam hoc impositum est ad significandum
unam personam, quasi circumlocutio unius nominis, propter
defectum vocabulorum, quia lingum nostrm deficiunt a nar-
ratione Dei; et sic proprie convenit Spiritui sancto. Et ratio-
nem convenientim assignat Augustinus in Littera. Quia enim
est communitas Patris et Filii, decet ut communi nomine
nominetur.
Ad secundum dicendum, quod ex ratione sum processionis
Spiritus sanctus procedit ut amor; et inquantum ~t amor,
convenit sibi quod Ilominetur per spiritualitatem, ut dictum
est, et sic aliquo modo nomen Spiritus saneti quemdam
modum processionis exprimit, quia amoris.
Ad tertium dicendum, quod spiritus per prius dicitur de
divinis quam de corporeis, sicut pnedictum est, et ideo objec-
tio illa non tenet ; nec credo ab illa similitudine Spiritum sanc-
tum vocari.
Ad quartum dicendum, quod, sicut dicit Dionysius, cap. XII
De div. nom., § 2, col. 970, t. I, sanctitas est ab omni immun-
ditia libera et perfeeta et immaculata munditia; et ideo
convenienter sanctitas spiritualitati adjungitur, qWD etiam
a mat"rialitate separationem dicit, ut sic per spiritualitatem
DISTINCTIO X, QUlEST. I, ART. IV 269
designetur separatio a materia, et per sanetitatem a mate-
rialibus defectibus.
Vel dicendum, quod natura semper eodem modo operatur;
et ideo in opere naturm non est invenire rectum et non rectum,
sicut in opere voluntatis. Et ideo convenienter sanctitas,
qum reetitudinem voluntatis importat, adjungitur proces-
sioni amoris, et non generationi, qum est opus naturm.
ARTICULUS V
Ulrum lanlum lres personéE sini in divinis~
Ad quintum sic proceditur. l. Videtur quod nonsint tan-
tres personm in divinis. In divinis enim non plus distat
voluntas et natura quam intelleetus. Sed alia persona est
"procedens per modum voluntatis vel amoris, ab illa qum
·~·~procedit per modum naturm vel generationis. Ergo adhuc
if:debet esse alia qum procedat per modum intelleetus.
2. Prmterea, sicut Pater diligit Filium, ita etiam diligit
Spiritum sanctum. Sed amor quo Pater diligit Filium est una
persona. Ergo et amor quo diligit Spiritum sanctum est una
persona, et ita sunt plures quam tres.
3. Item, sicut est perfeeta bonitas et liberalitas in Patre
et Filio, ita et in Spiritu saneto. Sed propter summam boni-
tatem et liberalitatem convenit Patri quod naturam suam
communicet alii, quia bonum est communicativum sui. Ergo
eadem ratione Spiritus sanetus communicabit naturam suam
perfecta communicatione. Sed non perfecte communicat crea-
turm. Ergo communicabit alii divinm personm.
4. Item, in Deo non tantum est natura et volunLas, sed
plura alia attributa, quorum unumquodque habet rationem
principii. Sed voluntati et naturm respondet aliqua proces-
sio, inquantum habent rationem principii. Ergo etiam et aliis
attributis respondebunt ali<D processiones, secundum quas
multiplicabuntur personm multo plures quam tres.
5. Sed contra, videtur quod sint tantum dum. Personm
, enim non distinguuntur nisi secundum relatiQnes originis.
Sed relatio originis est secundum quam aliquis est ab alio.
Ergo videtur quod sit tantum una persona, qum sit ens ab
alia, et reliqua a qua est alius. Ergo sunt tantum dU<D person<D.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod non sunt nisi tres
personm in divinis. EL ratio hujus est, quia in divinis propter
essentim simplicitatem non potest esse distinetio secundum
1. I p. Summre theol., q. xxx, art. 2.
270 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
aliquod absolutum, sed secundum relationem, et tantum
secundum relationem originis, qUie non potest constituere
personam, si significet in communi ; sed oportet quod signi-
ficet aliquid proprium et determinatum. Habet enim se loco
differentice constitutival respectu personce, quam oportet esse
propriam.
Item, quia persona est nomen dignitatis, oportet quod illa
relatio sit ad dignitatem pertinens. Sic ergo oportet tria con-
siderare in constituentibus personas, scilicet quod sit reia-
tio originis, quod sit propria, quod siI, ad dignitatem perti-
nens. RelaLio autem originis in communi importatur in his
duobus, cc qui ab alio et a quo alius. )) Hoc autem 1 quod dico,
« a quo alius l), est quidem ad dignitatem pertimins, sed com-
mune est. Unde oportet, ad hoc quod constituat personam,
quod determinetur per specialem modum originis. In divinis
autem non potest esse nisi duplex modus originis, secundum
quod omne agens dividitur in agens a natura et agens a voiun-
tate : et istce aetiones inventce in creaturis, ut s~pra dictum
est, reducuntur, ut in causam et exemplar, in duas proces-
siones in divinis, quarum una est per modum naturce et voca-
tur generatio, et alia per modum voluntatis et vocatur spi-
rabo, ut supra dictum est. Oportet igitur ita specificare a
quo alius per generationem, a quo alius per spirationem. Hcec
autem duo non habent repugnantiam, quia idem potest esse
principium plurium diversis modis. Unde ex hoc non consti-
tuentur duce personce, sed una tantum; quia nihil habet
virtutem distinguendi, nisi quod habet aliquam rationem
oppositionis. Sic igitur habemus unam personam, a qua est
aliquis per generationem et spirationem, sicut Pater. Si autem
accipiamus aliud, scilicet, cc qui est ab alio )), quamvis impor-
tet relationem originis, tamen non sufficit ad constituendam
personam : tum quia commune est, tum quia nihil dignitatis
importat. Esse enim ab alio potest aliquid vel nobili vel igno-
bili modo. Unde oportet ad hoc quod comtituatur persona,
quod determinetur per specialem modum ad dignitatem per-
tinentem, et isti sunt tantum duo in divinis, et ideo opor-
tebit ita dicere : « qui est ab alio )) per generationem, et « qui
est ab alio II per spirationem. hta autem duo non possunt
uni convenire, quia una res habet tantum unum modum quo
oritur ex alio. Non enim idem in specie est a natura et ab
arte, nec per putrefactionem et seminationem. Et ideo erit
una persona quce est ab alia per generationem, et hic est Filius,
1. Parm. : « ctiam. »
;.
~'~.
j~
DISTINCTIO x, QUlEST. I, ART. V 271
et alia quce est ab alia per spirationem, et hic est Spiritus
sanctus. Et cum istce relationes non possint multiplicari secun-
dum numerum, ita quod remaneat unitas in specie, eo quod
non est ibi aliqua divisio materialis, oportet quod sint tan-
tum tres personce.
Ad primum igitur dicendum, quod processio intellectus
et naturce habent quamdam similitudinem per quam distin-
guuntur a processione per modum voluntatis. Potest enim
procedere aliquid ab uno vel a pluribus 1 . Quod autem proce-
dit per modum naturce, procedit ut ab uno, si illud perfec-
tum sit; et similiter quod procedit per modum intellectus;
non enim plures homines habent unam conceptionem in numero.
Et ita Filio, qui est tantum ab uno, scilicet a Patre, aLLriLuitur
uterque modus ; procedit enim per modum naturce ut Filius, et
per modum intellectus ut Verbum. Sed voluntas tendit in
alium, et potest esse reciprocatio, ut ex duobus una volun-
tatis procedat conformitas, quce est unio utriusque. Et ideo
procedere per modum voluntatis convenit Spiritui sancto"
qui procedit a duobus, uniens eos, inquantum sunt distinctce
personce. Inquantum enim sunt una essentia, uniuntur per
essentiam; et secuudum hoc est inter eos amor essentialis.
Ad secundum dicendum, quod, sicut est in inferioribug,
quod non alio actu potentia fertur in objectum et in actum
suum, eodem enim actu intellectus intelligit se et intelligit
se intelligere ; ita etiam cum Spiritus sanctus procedat ut amor
quo Pater amat Filium, non oportet quod sit alius amor quo
amet illum amorem ; et prcecipue cum ille amor non differat
ab isto nisi secundum numerum, et non secundum rationem.
Et talis diversitas in divinis non potest esse, ut supra proba-
tum est 2 •
Ad tertium dicendum, quod liberalitas et bonitas sunt essen-
tialia; essentialia autem non sunt principia actuum notio-
nalium, nisi secundum quod ipsa essentia est idem re quod
proprietas vel notio, ut supra dictum èst 3 . Unde bonitas vel
liberalitas in Patre, non est principium generationis, nisi inquan-
tum bonitas est sua paternitas; in Filio autem bonitas non
est paternitas, sed filiatio. Unde eadem bonitate et liberalitate
Pater generat, et Filius generatur, et Pater spirat, et Spiritus
sanctus spiratur. Unde secundum Augustinum, lib II Conlra
1. Parm. omittit : « Potest enim procedere aliquid ab uno vel a
pluribus. »
2. Dist. IX, q. I, art. 1.
3. Dist. II, art. 3.
272 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Maximinum, c. XVIII, § 3, col. 786, t. VIII, cum dico, « quis1
de quo est l), est qurestio originis et non requalitatis ; sed cum
qureritur, qualis vel quantus. Et ideo per hoc quod Spiritus
sanctus non producit aliam personam, non est minoris libera-
litatis vel bonitatis.
Ad quartum dicendum, quod omnia attributa divina sunt
principium productionis per modum efficientis exemplaris;
sicut bonitatem omnia bona imitantur, et essentiam omnia
entia, et sic de aliis. Unde omnis illa processio est per modum
natura~; et ideo non oportet esse plures modos processionis
in divinis.
Ad ultimum patetsolutio per ea qure dicta sunto
DIVISIOITEXTUS
c( Spiritus sanctus amor est, sive charitas, sive dilectio
Patris et Filii. » Hrec tria se habent ex additione ad invicem.
Amor enim dicit simplicem inc1inationem affectus in ama-
tum. Unde etiam quandoque passionem dicit, secundum
quod est in parte sensitiva, et sic amor etiam in irrationa-
bilibus invenitur. Dilectio autem prresupponit electionem,
sicut ipsum nomen ostendit; unde tantum rationabilium
est. Sed charitas ponit quamdam vehementiam dilectionis,
inquantum dilectum sub inrestimabili pretio habetur secun-
dum quod res multi pretii charre dicuntur.
cc Sive enim sit unitas amborum, sive sanctitas, sive cha-
ritas, manifestum es~ quod non aliquis duorum est quo
uterque conjungitur. » Unitas dicitur, inquantum est nexus
Patris et Filii, ut dictum est,2 sed sanctitas dicitur, inquan-
tum procedit processione voluntatis, in qua consistit tota
sanctitas.
1. Parm. omittit : (C quis. »
2. Art. 3.
t.
DISTINCTlO XI
. Quod Spiritus sancius procedit a Patre et a Filio
Hic dicendum est, Spiritum sanetum a Patre esse et Filio,
et procedere a Patre et Filio : quod multi hreretici negave-
runt. Quod autem de utroque procedat, multis !Iivinorum
eloquiorum testimoniis comprobatur. Dicit enim Apostolus,
Galat., IV, 6 : Misit Deu8 Spiritum Filii sui in corda vestra.
Ecce hic dicitur Spiritus Filii. Et alibi, Rom., VIII, 9 : Qui
autem Spiritum Christi non habet, hic non est ejus. Ipse etiam
Filius de Spiritu sancto dicit in Evangelio, Joan., xv, 20 :
Quem ego mittam vobis a Patre. Patris autem Spiritus dictus
est, ubi legitur, Rom.; VIII, Il : Spiritus ejus qui suscitavit
Christum a mortuis" habitat in vobis. Et ipse Christus dicit,
Matth., x, 20 : Non enim vos estis qui loquimini, sed Spiritus
Patris vestri qui loquitur; et in alio loco, Joan., XIV, 26 : Quem
millet Pater in nomine meo. Et alibi, ibid., xv,. 26 : ipse Filius
de Spiritu sancto ait : De Patre procedit. His, et aliis pluribus
auctoritatibus ostenditur quod Spiritus sanctus a Patre et
Filio procedit.
Quod GrtEci non concedunt Spiritum sanctum procedere a Filio
Grreci tamen dicunt, Spiritum sanctum procedere tantum
a Patre et non a Filio. Quod ideo dicunt, quia Veritas in Evan-
gelio fide m integre continente, de processione Spiritus loquens,
solum Patrem commemorat, dicens, Joan., xv, 26 : Spiritus
qui a Patre procedit. Et etirm ideo quia in principalibus
conciliisl, qure apud illos celebrata sunt, ita symbola eorum
subjunctis anathematibus sancita sunt, ut nulli de Trinitatis
fide aliud docere vel aliter prredicare qua m ibi continetur, liceat.
In quibus quidem symbolis, cum Spiritus sanctus commemo-
retur procedere a Patre et non a Filio, quicumque, inquiunt,
a Filio eum procedere addunt, anathema incurrunt : unde et
nos arguunt anathematis reos. Addunt etiam ad assertionem
sure opinionis, et in testimonium nostrre damnationis, de sym-
bolo fidei, quod secundum traditionem prredictorum conci-
lioruffi, Leo tertius Romre transcriptum in tabula argentea
post altare beati Pauli posita, posteris reliquit, « pro amore,
ut ipse ait, et cautela fidei orthodoxre. » In quo quidem sym-
1. Editio veneta anni 1593 ad marginem : « niereno, ephesino,
ehalcedonensi et constantinopolitano. »
274 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
bolo, in processione Spiritus, solus commemoratur Pater,
his "erbis : « Et in Spiritum sanctum Dominum,et vivifi-
catorem, ex Patre procedentem, cum Patre et Filio coado-
randum et glorificandum, n etc. Illud est symbolum, quod in
missa cantatur, editum in nicreno concilio: in fine cujus sub-
junctum est : « Qui aliud docuerit, vel aliter prredicaverit,
anathema sit. n Ideoque Grreci nos anathematizatos dicunt,
quia dicimus, Spiritum sanctum a Filio procedere, quod ibi
non continetur. Quod enim secundum nos ibi dicitur : « qui
a Patre Filioque procedi t, » alterum a Latinis est additum,
scilicet, « Filioque n.
Responsio, ubi delerminanlur préedicla
Nos autem illa verba sic determinamus : « Qui 3liud docuerit,
vel aliter prredicaverit, n id est contrarium docuerit, vel con-
trario modo prredicaverit, « anathema sito » Aliud ergo pro
apposito posuit, qualiter et Apostolus in Epistola ad Galatas,
cap. I, 9 : Si quis aliud evangelizaverit, id est contrarium,
analhema sito Non dicit, si quis addiderit : nam si illud diceret,
sibiipsi, ut ait Augustinus, prrejudicaret, qui cupiebat venire
ad quosdam, quibus scribebat, sicut ad Thessalonicenses,
ut suppleret qure illorum fide i deerant. Sed qui supplet, quo
minus er~t, addit; non quod inerat, tollit. Qui autem prreter-
greditur fidei regulam, non incedit in via, sed recedit a via.
Ad illud autem quod de Evangelio, Joan., xv, 26, opponunt,
respondemus ita : quia cum dicat in eo Veritas Spiritu m sanctum
a Patre procedere, non addit, solo, et ideo etiam a se procedere
non negat ; sed ideo Patrem tantum nominat, quia ad eum
solet referre etiam quo ipsius est, quia ab illo habet.
Quod Gréeci in sensu convenianl nobiscum, el verbis di{{erant
Sèiendum est tamen, quod Grreci confitentur Spiritum sanc-
tum esse Filii, sicut et Patris : quia et Apostolus ait, Galat., IV,
6 : Spiritum Filii; et Veritas in Evangelio, Joan., XVI, 2e :
Spiritum verilalis. Sed cum non sit aliud, Spiritum sanctum
esse Patris vel Filii, quam esse a Patre et Filio; etiam in hoc,
in eamdem nobiscum fidei sententiam convenire videntur,
licet in verbis dissentiant.
Auclorilalibus Gréecorum oslendil Spirilum sanclum
eliam procedere a Filio
Unde etiam quidam eorum catholici doctores, intelligentes
unam eamdemque fore sententi3m prredictorum verborum,
quibus dicitur Spiritus sanctus procedere a Filio, et esse Filii,
professi sunt, Spiritum sanctum etiam procedere a Filio.
Unde Athanasius in Symbolo fidei : « Spiritus sanctus a Patre
DIVISIO TEXTUS 275
et Filio, non factus, nec cre3tus, nec genitus, sed procedens. n
Ecce Spiritum sanctum aperte dixit procedere a Patre et Filio.
Didymus etiam eorum maximus doctor, in libro De Spiritu
sanclo, § 34, col. 133, t. II Opero Hier., Spiritum sanctum a
l
Filio procedere dicit : « Salvator, inquit, qui est Veritas, aitI,
Joan., XVI, 13 : Non enim loquelur a semelipso, hoc est sine me
et sine meo et Patris arbitrio : qui a inseparabilis est a me
et a PatrÌ'B voluntate : quia ex se non est, sed ex Patre, et
ex me est: hoc enim ipsum, quod subsistit et loquitur, a Patre
et a me illi est. » Item, § 36 : « Spiritus s:mctus, qui est spiritus
veritatis, spiritusque sapientire, non patest audire a Filio
loquente qure nescit, cum hoc ipsum sit quod profertur a Filio,
id est procedens Deus de Deo, spiritus veritatis procedens a
veritate, consolator manans ex consolatione. » Item Cyril-
lus episcopus, in Epislola XVII Neslorio direcla, wl. 118, t. X,
ait : « Spiritus intelligitur per se, secundum quod Spiritus est,
et non Filiu~ ; sed tamen non est alienus ab eo. Spiritus enim
veritatis nominatur : et profluit ab eo, sicut ex Deo Patre. n
Joannes quoque Chrysostomus in Homilia quadam de expo-
sitione symboli, homo I, in fin., sic ait : « Ipse est Spiritus pro-
cedens de Patre et Filio qui dividit dona propria, prout vult. n
Item in alia Homilia II in symb., ante med. : « Credendum est,
Spiritum sanctum Patris esse et Filii. Istum Spiritum sanctum
dicimus Patri et Filio oorequalem, et procedentem de Patre et
Filio. Hoc credite, ne colloquia mala corrumpant bonos mores
I Corinth., xv. » Ecce a doctoribus Grrecorum aperta habemus
testimonia, quibus Spiritus sanctus a Patre et Filio procedere
ostenditur. Omnis ergo lingua confiteatur, Spiritum sanctum
procedere a Patre et Filio.
DIVISIO TEXTUS
Bic determinat de processione Spiritus sancti quantum
ad suum principium ; et dividitur in duas partes : in prima
ostendit Spiritum sanctum procedere a Patre et Filio; in
secunda inquiritur utrum requaliter ab utroque procedat,
XII disto : cc Item qmeritur, cum Spiritus sanctus a Patre
procedat et a Filio, utrum prius vel magis processerit a
Patre quam a Filio. » Prima in duas : in prima probat veri-
tatem; in secunda excludit errorem, ibi : « Grreci tamen
dicunt Spiritum sanetum procedere tantum a Patre et non
a Filio. » QUal dividitur in duas : in prima ostendit Grrecorum
controversia in ; in secunda reducit ad concordiam intellec-
tus, ibi : (( Sciendum tamen est, quod Grreci confitcntur
Spiritu m sanctum esse Filii, sicut et Patris. » Prima in duas :
in prima ponit objcctionem Gralcorum; in secunda solu-
1. AI. decst : « ait. »
276 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
tionem, ibi : « Nos autem illa verba ita determinamus. ))
« Sciendum tamen, quod Gneci confitentur Spiritum sanc-
tum esse Filii sicut et Patris. » Hic ostendit Gr:.ecorum con-
cordiam ad Latinos quantum ad sensum, quamvis in verbis
sit differentia ; et circa hoc duo facit : primo ostendit quod
Gr:.eci concedunt Spiritum sanctum esse a Filio in suo :.equi-
valenti, quia scilicet concedunt eum esse Filii; secundo
ostendit per multas auctoritates doctorum gr:.ecorum, quod
etiam concedunt Spiritum sanctum expresse esse ex l Filio,
ibi : « Unde et quidam eorum eatholiei doctores ... professi
sunt Spiritum sanctum etiam procedere a Filio. »
QUlESTIO PRIMA
Ad inteIIigentiam hujus partis quatuor qu:.eruntur : lo utrum
Spiritus sanctus procedat a Patre et Filio ; 2 0 dato quod sic,
utrum procedat ab eis inquantum sunt unum, vel inquantum
sunt plures.
Et si inquantum unum: 3 0 qu:.eritur utrum inquantum sunt
unum in essentia, vel inquantum sunt unum in aliqua notione ;
4 0 utrum possint dici Pater et Filius unus spirator.
ARTICULUS PRIMUS
Ulrum Spirilus sanclus procedal a Palre el Filio 2
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod Spiritus sanctus
nonprocedat a Filio, sed tantum a Patre. Dionysius, De divino
nomin., cap. II, col. 635, t. I : « Quod Pater quidem est fontana
deitas, Filius et Spiritus sanctus deigen:.e deitatis, si ita oportet
dicere, puIIulationes sunt, et sicut flores divin:.e natur:.e, et
sicut divina lumina a sanctis eloquiis accepimus 3 • » Sed pul-
lulatio non est a puIIulatione, nec flos a flore. Ergo nec Spiri-
tus sanctus a Filio.
2. Pr:.eterea, in Legenda B. Andre:.e dicitur : « Pax vobis
et universis qui credunt in unum Deum Patrem, et in unum
Filium ejus Dominum nostrum Jesum, et in unum Spiritum
1. Parm. : « a. »
2. I p. Summre theolog., q. III, art. 2.
3. AI. : « dieitur quidem, est fontana deitatis, » ete. Nieola'i autem :
« Quod Pater sit fontana deitas, J esus autem, sive FiLus Dei, et Spiritus
sanetus divino-feeundal deitatis divinitus edita sunt germina, ve!
pullulationes divinal, si fas est ita loqui, et velut florcs, ae supersubstan-
tialia lumina, qUal essentiam superant, a sanctis cloquiis aeeepimus. »
DISTINCTIO XI, QUlEST. I, ART. I 277
sanctum procedentem ex Patre, et in Filio permanentem. » Quod
autem permanet in aliquo procedens ab alio, non procedit
ab eo in quo permanet ; alias non diceretur manere in eo. Ergo
Spiritus sanctus non procedit a Filio.
3. Item, Damascenus, I Fid., orlh., c. VIII, col. 831, t. I :
Il Spiritum sanctum ex Patre dicimus, et Spiritum Patris
nominamus ; ex Filio autem Spiritum non dicimus, Spiritum
vero Filii nominamus. » Ergo, etc.
4. Item, hoc videtur per quasdam similitudines. Spiritus
enim corporalis, quo verbum vocale profertur, non procedit
a verbo, immo utrumque a loquente. Ergo nec Spiritus sanctus
procedit a Filio, qui est Verbum; sed utrumque a Patre.
5. Item, ex sole procedit splendor et calor, ita quod neutrum
ex altero. Sed Filius est splendor Palris, Hebr., I; Spiritus
sanctus autem est sicut calor, cum sit amor. Ergo, etc.
6. Item, videmus quod iIIud quod procedit corporaliter,
procedit ex uno loco in alium, et non ex iIIis duobus. Ergo et
Spiritus sanctus procedit ex Patre in Filium, et non ex Patre
et Filio.
7. Item, hoc videtur ratione. NuIIum enim simplex potest
esse a duo bus ; alias enim effectus esset simplicior causa, quod
est impossibile. Sed Spiritus sanctus est simplex. Ergo non
est a duobus.
8. Pr:.eterea, Spiritus sanctus non minus convenit cum Patre
quam Filius, nec minoris est dignitatis. Si igitur Filius commu-
nicat cum Patre in spiratione Spiritus sancti, videtur quod Spi-
ritus sanctus communicet cum Patre in generatione Filii, et
hoc est falsum. Ergo et primum.
9. Pr:.eterea, aut Pater perfecte spirat Spiritum sanctum,
aut non. Si non, ergo est aliqua imperfectio in Patre, quod est
impossibile. Si perfecte, ergo superfluus est alius spirans. In
divinis autem nihil est superfluum. Ergo Filius non spirat Spi-
ritum sanetum.
In contrarium sunt mult:.e auetoritates in Littera posita:.
Idem ostenditur per similitudinem. Quia in anima est imago
Trinitatis. Sed amor in anima, qui repra:sentat Spiritum sanc-
tum, procedit a notitia, qu:.e repr:.esentat Filium. Ergo in
divinis Spiritus sanctus procedit a Filio.
Item, omnis amor procedit ab amante. Sed Spiritus sanc-
tusl est Patris et Filii, secundum auctoritatem Damasceni
inductam, ut amòr ipsorum. Ergo procedit ab utroque.
1. Parm. addit : « amor, » et infra omittit : « ut amor lpsorum, •
seu {lotius hane clausulam ad finem argumenti male rejieit.
 278 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
SOLUTIO. - Respondeo dicendum simpliciter, quod Spi-
ritus sanctus procedit a Filio. Hoc enim remoto, inevitabiliter
removetur distinctio Filii et Spiritus sancti. Cum enim divinte
personm secundum nihil absolutum distinguantur, oportet
quod omnis ipsarum distinctio sit secundum relationes ori-
ginis. Unde si Spiritus sanctus et Filius non distinguerentur
per hoc quod unus est ab alio, oporteret quod uterque esset una
persona. Nec hoc remoto, posset dici quod distinguerentur
personaliter Filius et Spiritus sanctus per diversum modum
procedendi a Patre, ut quod Filius procederet per modum
naturm, et Spiritus sanctus per modum voluntatis. Ille enim
modus diversus aut haberet 1 diversitatem per oppositioncm
relationis, et sic rediret idem quod prius : aut diceret diversi-
tatem in absolutis; et tune vel realem diversitatem, et sie
esset compositio in Deo; vel diversitatem rationum, et sic
non posset esse inter Filium et Spiritum sanctum nisi diver-
sitas rationis ; et hoc non sufficit ad distinetionem personarum,
ut supra dietum est 2 • Et ideo eum Filius non sit a Spiritu
saneto, relinquitur quod Spiritus sanetus sit a Filio.
Ad primum ergo dicendum, quod locutiones illm sunt sym-
bolicm ; et ideo ex eis non proeedit argumentati0 3 , sicut idem
Dionysius dieit in Epistola ad Tilum, col. 1103, t. I, quia sym-
bolica theologia non est argumentativa. Est enim 4 similitud 0 5
quantum ad aliquid, scilieet quod flores sunt ab uno; non
tamen quantum ad omnia.
Ad secundum dicendum, quod Spiritus sanctus dieitur manere
in Filio, non quod sit distinetus ab eo, sed quia virtus spira-
tiva est in Patre, et a Patre est in Filio, sicut et omnia qum
Filius habet, et ibi manet, et non procedit ulterius, quia Spi-
ritus sanctus non habet virtutem spirandi, ut scilicet spiret,
sed ut spiretur, ut supra dictum est 6 de potentia generativa
Filii.
Vel dieendum, quod intelligitur de Filio seeundum naturam
assumptam, in quo nihil fuit eontrarium gratim Spiritus sancti ;
et ideo in ipso dieitur quiescere, sicut etiam dicitur habitare
in sanctis.
Ad tertium dicendum, quod Damaseeno in hae parte non
I. Parm. : « diceret. ))
2. Dist. II, art. 5.
3. Panno : « argunlOntum. ))
Il. Parm. : « autnm. »
5. AI. : « et non similitudo.
6. DistillCt. VII, q. II, art. 2.
DISTINCTIO XI, QUlEST. I, ART. I 279
creditur, quia dicitur fuisse tempore ilio quo ineepit contro-
versia super hae qumstione inter Grmeos et Latinos. Tamen
non negat quin sit ex Filio ; sed dicit se non concedere quod
sit a Filio, quia adhuc apud eos in dubio vertebatur.
Ad quartum dicendum, quod verbum est duplex, seilieet
vocale, et verbum mentis ; et duplici verbo respondet duplex
spiritus. Verbo enim vocali I respondet spiritus corporalis,
verbo mentali spiritus amoris intimi. Unde dico, quod Verbum,
seeundum generationem mternam est simile verbo mentali;
et ideo a Verbo procedit Spiritus sanetus, sicut a verbo men-
tali amor. Sed Filius, seeundum quod carnem .assumpsit,
habet similitudinem verbi vocalis; et sicut formatio vocis
fit per aerem respiratum, ita incarnatio Verbi facta est ope-
ratiòne Spiritus sancti.
Ad quintum dicendum, quod in illa similitudine supponitur
falsum. Calor enim procedit ex splendore, secundum philo-
sophos; unde dicit Avicenna, VI De naluralibus, parto III,
cap. I, quod sol non facit calorem in inferiori bus nisi mediante
I splendore.
Ad sextum dicendum, quod processio dicitur proprie in
divinis, sicut et generatio. Unde non sumitur a similitudine
processionis loealis, quia hoc esset metaphorice dictum; sed
dicit exitum a principio. Non autem omne quod est a princi-
pio procedit in aliud ; sed aliquid procedit ut in se subsistens ;
et ita procedit Spiritus sanctus a Patre et Filio.
Ad septimum dicendum, quod simplex non potest proce-
dere a pluribus qum sunt diversa per essentiam, quorum sunt
diversm operationes. Sed Pater et Filius virtute unius naturm
spirant Spiritum sanctum unica spiratione. Et ideo qui spi-
ratur est simplex.
Ad octavum dicendum, quod non potest Spiritus sanctus
communicare Patri in generatione Filii duplici ratione. Primo,
quia Filius procedit per modum naturre, quia per actum gene-
rationis ; et actus naturre est unius tantum ; sed Spiritus sanc-
tus proeedit ut amor per modum voluntatis. Sed plures uniun-
tur in voluntate ad aliquem actum ; et ideo Spiritus sanctus
,potest esse a Patre et Filio. Alio rabo est, quia repugnaret
proprietati Spiritus sancti, qua scilicet procedit a Patre et
Filio ut amor: non enim potest esse quod duo sint principium
8ibi invicem. Unde sicut Pater Filio non communicat paterni-
tatem, ut seipsum generet, ita nec Spiritui sancto, ut Filium
1. AI. : « volubili. ))
 280 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
generet. Sicut enim 1 est inconveniens quod aliquid generetur
ex seipso, ita etiam vei pIus, quod aliquid generetur ab eo
cujus est principium..
Ad 'uItimum dicendum, quod Pater perfecte spirat Spiri-
tum sanctum. Sed quia omnis perfectio Patris communicatur
Filio, qme non repugnat sme proprietati, cum nihii distinguat
inter eos nisi originis reiatio, oportet quod sicut communicat
sibi perfectionem divinitatis, ita etiam perfectionem spirandi.
Unde non est propter imperfeetionem Patris quod Filius spi-
ret, sed propter perfeetionem Filii, qui habet totam perfec-
tionem Patris. Eodem enim modo posset argui quod Filius
non esset Deus, vei quod non crearet.
ARTICULUS II
Uirum Spiriius sancius procedai a Palre el Filio inquanlum
suni unum 2
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod Spiritus sanc-
tus procedit a Patre et FiIio, non inquantum sunt unum. Spi-
ritus sanct.us enim procedit ab eis ut nexus vei unio qmedam.
Sed nexus est distinetorum. Ergo procedit ab eis, ut distincti
sunto
2. Hem, Pater et Filius diligunt se et inquantum sunt unum
in essentia, et inquantum sunt distinctre personre; si enim
per essentiam distinguerentur, adhuc diligerent se. Diligunt
autem se, inquantum sunt unum in essentia, amore essentiali.
Ergo inquantum sunt distincti in personis, amore personaIi3
ab eis procedente. Sed hic amor est Spiritus sanctus. Ergo
Spiritus sanctus procedit ab eis, inquantum sunt distinctre
personre.
3. Hem, actus sunt suppositorum. Si ergo spirare est actus
Patris et FiIii, oportet quod sit actus eorum, inquantum sunt
supposita distincta. Sed Spiritus sanetus procedit ab eis per
actum spirationis. Ergo procedit ab eis inquantum sunt per-
sonre distinctm.
Contra, Pater et Filius distinguuntur paternitate et filia-
tione. Ergo si Spiritus sanctus procedit ab eis inquantum
sunt personm distinctre, procedet a Patre inquantum habet
1. Parm. : « autem. "
2. I p. Summm theol., q. XXXVI, art. 4.
3. Parm. omittit : « personali. "
DISTINCTIO XI, QUlEST. I, ART. III 281 .
paternitatem et a Filio inquantum habet filiationem 1 .
Sed
Pater paternitate refertur ad Filium. Ergo eadem reiatione l ,
refertur ad Filium et Spiritum sanctum, et eadem erit proces-
sio utriusque, quod stare non potest.
Hem, ut dictum est 3, nullum simplex procedit a piuribus,
nisi in essentia uniantur et operatione. Sed Spiritus sanctus est
simplex. Ergo procedit a Patre et Filio inquantum sunt unum.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod omnis actus refer-
tur ad duo originaliter, scilicet ad agentem, et ad principium
actionis. Agens autem est ipsum suppositum, ut homo vei
ignis; et principium actionis est aliqua forma in ipso, vei
substantiaIis, vei accidentalis. Dico ergo, quod Iy « inquantum )l
potest dicere conditionem agentis vei principium actionis. Si
dicat conditionem agentis ve! operantis, sic procedit Spiritus
sanctus a Patre et Filio inquantum sunt piures, et inquantum
sunt distinctre personre, quia ab eis piuribus et distinctis
procedit. Si autem dicat conditionem principii actionis, sic
dico, quod procedit ab eis inquantum sunt unum. Cum enim
operatio non sit nisi ab uno principio, oportet aliquid esse
unum in Patre et FiIio, quod est principium hujus act.us qui
est spirare, qui est unus et simpIex, quo una et simplex per-
sona Spiritus sandi procedit.
Et per hoc patet solutio ad totum. Quid autem sit illud unum
commune in Patre et Filio, patebit in sequenti articuio.
ARTICULUS III
Ulrum Spirilus sancius procedal
a Palre el Filio inquanlum suni unum in nalura
Ad tertium sic proceditur. l. Videtur quod Spiritus sanctus
procedat a Patre et FiIio, inquantum sunt unum in natura.
Natura enim non communicatur nisi per aetum naturce. Sed
Spiritus sanctus procedendo accipit totam naturam divinam
sicut Filius nascendo. Ergo principium actus, quo communi-
catur sibi natura divina, est natura. Ergo, etc. Et hoc idem
videtur per Anseimum, in Traci. de processo Spirilus sancii,
cap. VI, col. 296, t. I, qui dicit, quod ridiculum est dicere, quod
propter reiationem tota essentia Patris et Filii sit in Spiritu
saneto, et non potius propter essentiam.
1. Parm. addit : « Ergo paternitate Pater refertur ad Spiritum
Iianctum. "
2. Parm. addit : « seilieet paternitatc. "
3. Dist. VilI, q. V, art. 2.
282 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
2. Pneterea, Spiritus sanctus procedit ut amor. Amor autem
dicit processum voluntatis. Ergo Spiritus sanctus procedit a
Patre et Filio, inquantum sunt unum in voluntate. Sed volun-
tas, cum sit de absolutis, tenet se ex parte natur.re. Ergo, etc.
3. Prreterea, cum proprietas recipiat numerum a supposito,
impossibile "est duorum suppositorum esse eamdem numero
proprietatem vel notionem. Sed Pater et Filius sunt suppo-
sita distincta. Ergo non possunt convenire in aliqua una
notione : et ita Spiritus sandus non procedet a Patre et Filio
inquantum sunt unum in notione aliqua. Restat ergo quod
inquantum sunt unum in essentia.
Sed contra, in virtute divinre essentice cOI]lmunicat non
tantum Filius, sed etiam Spiritus sanctus. Si igitur Pater et
Filius spirant Spiritum sanctum inquantum sunt unum in
natura, oportet quod etiam Spiritus sandus simul cum eis
spiret seipsum, quod est impossibile. Ergo et primum.
Si dicas, quod repugnat proprietas Spiritus sandi : contra,
proprietates non distinguunt nec determinant essentiam, sed
tantum personam. Ergo quidquid convenit essentire in per-
sona Patris et Filii, convenit etiam in persona Spiritus sandi.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod Pater et Filius
spirant Spiritum sanctum, inquantum sunt unum in potentia
spirativa. Potentia autem spirativa, sicut et supra dictum
esV, dicit aliquid quasi medium inter essentiam et proprieta-
tem, eo quod dicit essentiam sub ratione proprietatis : sic
enim actus notionalis ab essentia egreditur, non sicut ab
agente, sed sicut ab eo quo agitur. Generatio enim non egre-
ditur ab essentia inquantum est essentia, sed inquantum est
paternitas. Et si ista duo, scilicet essentia et paternitas, dif-
ferrent in divinis, egrederetur ab utroque generatio ; sed a
paternitate immediate, et ab essentia sicut a primo principio.
Similiter dico, quod spiratio egreditur ab essentia, non sicut
a spirante, sed sicut a principio spirationis, inquantum habet
rationemalicujus notionis qwe est communis Patri et Filio,
quce dicitur communis spiratio : et ita spirativa potentia dicit
essentiam sub ratione talis proprietatis. Et ideo dico, quod
procedit Spiritus sanctus a Patre et Filio, inquantum sunt
unum in essentia, et in aliqua notione, scilicet in communi
spiratione. Et per hoc solvenda sunt argumenta ad utramque
partem.
Ad primum ergo dicendum, quod natura communicatur
per actum naturre, communiter loquendo; sed determinata
1. Dist. VIII, q. I, art. 2.
DISTINCTIO XI, QU}EST. I, ART. IV 283
communicatio debet esse per actum naturre sub aliqua propria
ratione acceptre; et ideo communicatio qure est per spiratio-
nem est adus divinre naturre, inquantum habet rationem spi-
rationis. Et hoc intendit Anselmus, quod impossibile est dicere,
quod processionis, qure terminatur in naturam, non sit aliquo
modo natura principium, cum sit ibi quasi communicatio
univoca. Deus enim procedit a Deo, sicut ignis ab igne. •
Et per hoc patet solutio etiam ad secundum : quia eadem
.est ratio de voluntate et essentia.
Ad tertium dicendum, quod divcrsorum suppositorum secun-
dum essentiam distinctorum non potest esse notiò una; sed
si eorum sit essentia una, erit et operatio una. Et quia rela-
tio secundum inteBectum innascitur ex aliqua operatione,
per consequens erit et relatio una: et ita Pater et Filius pos-
sunt convenire in una proprietate relativa.
Ad quartum dicendum, quod ab essentia, inquantum est
essentia, non est actus spirandi, sed inquantum habet ratio-
nem talis proprietatis, scilicet communis spirationis. Et quia
. rationem hanc non habet essentia in Spiritu sancto, ideo
non sequitur quod Spiritus sanctus per essentiam suam spiret
Ad quintum dieendum, quod si proprietas in persona esset
aliud ab essentia, de necessitate determinaret ipsam vel per
se vel per accidens ; sed quia est idem quod essentia secundum
rem, ideo non advenit sibi ut restringens vel determinans eam ;
et tamen secundum unam proprietatem est principium unius 1
actus, eujus non est prineipium secundum rationem alterius
proprietatis : sieut patet etiam quod est principium hujus
actus, « velle », secundum rationem voluntatis, et hujus adus,
« scire », secundum rationem scientire ; et tamen essenti a per
hoc non determinatur realiter, neque distinguitur. Et ideo
Cum secundum rationem eommunis spirationis essentia in
Patre et Filio sit principium aetus notionalis quo Spiritum
sanctum spirant; non oportet quod in Spiritu saneto eadem
essentia sit principium ejusdem actus, eum essentia divina
in Spiritu sando non sit communis spiratio, sicut in Patre et
Filio.
ARTICULUS IV
Utrum Pater et Filius sint unus spirator
Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur, quod Pater et Filius
sint unus spirator. Per hoc enim non importatur nisi unitas
1. Al. deest. : « unius. »

284 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
in aetu spirandi. Sed uno actu spirant Pater et Filius. Ergo
sunt unus spirator, sicut unus Deus propter unitatem deitatis.
2. Prreterea, sicut Pater et Filius conveniunt in aetu creandi,
ita etiam in aetu spirandi. Sed propter ilIam convenientiam
Pater et Filius dicuntur unus creator. Ergo eadem ratione
debent dici unus spirator.
3. Prreterea, principium dicit relationem consequentem ad
actum, quo est principium. Sed Pater et Filius dicuntur unum
principium Spiritus sancti, ut infra habebitur ' . Ergo etiam
dici debent unus spirator.
Contra, quicumque spirant, sunt spirantes. Sed Pater et Filius
spirant Spiritum sanctum. Ergo sunt spirantes; ergo etiam
sunt spiratores Spiritus sancti,
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod actus recipit nume-
rum a suppositis ; unde etiam verbum significans substantiam
per modum ~ctus, dicitur de pluribus personis pluraliter,
quamvis sit essentia una, sicut Joan., x, 30 : Ego et Paler
unum sumus. Actus autem significatur etiam in verbo, et in
participio, et in nomine verbali; sed tamen participium plus
aecedit ad substantiam quam verbum, et adhue nomen ver-
bale magis quam partieipium vel verbum 2 • Et ideo non pos-
sumus 3 dieere, quod Pater et Filius spiret Spiritum sanetum ;
vel quod sint spirans, vel quod sint spirator ; sed quod spirent,
et sint spirantes et sint spiratores ; et quamvis sit aetus unus
quo spirant, tamen secundum quod unumquodque eorummagis
aecedit ad signifieandum aetum, minus proprie potest in
singulari prredieari.
Ad primum ergo dieendum, quod quamvis aetus sit unus,
tamen quando significatur ut actus egrediens a pluribus sup-
positis, oportet quod signifieetur pluraliter. Aetus enim trahit
numerum a suppositis.
Ad seeundum dieendum, quod ereatio est actus trium per-
sonarum, non secundum quod distinetre sunt, sed seeundum
quod uniuntur in essentia : quia etiam per intelleetum remota
distinctione personarum, adhue remanebit creatio. Et ideo
dicimus quod Pater, et Filius, et Spiritus sanctus sunt unus
creator, quamvis non dicamus quod sint unus creans; quia
nomen verbale plus recedit ab aetu quam participium. Sed spi-
ratio est aetus conveniens pluribus suppositis quodammodo,
secundum quod distinguuntur, ut supra dietum est. Et ideo
1. Dist. XXIX, art. 4.
2. Parm. omittit : « ve! verbum. ))
3. Parm. : « prresumimus. n
•
EXPOSITIO TEXTUS 285
etiam in nomine verbali oportet quod aetus pluraliter
signifieetur.
Ad tertium dicendum, quod principium non nominat ali-
quem actum, sed tantum relationem ; et quia Pater et Filius
referuntur una relatione ad Spiritum sanctum, ideo dicuntur
unum prineipium Spiritus saneti, sed non unus spirator (a).
EXPOSITIO TEXTUS
« Misit Deus spiritum Filii sui in corda nostra. )) Hree pro-
batio non videtur sufficiens : qui a Grreci confitentur Spiri-
tum sanctum esse Filii, sed non a Filio. - Sed dicendùm,
quod cum oporteat genitivum in aliqua habitudine con-
strui, non potest alia inveniri nisi habitudo originis, quia
sola talis relatio personas distinguit ; et ideo oportet conce-
dere, quod Spiritus sanetus a Filio oriatur.
« Quem ego mittam vobis a Patre. )) Videtur etiam hrec
probatio insufficiens : quia hic loquitur de temporali proces-
sione Spiritus saneti, quam Grreci a Filio esse concedunt,
non autem mternam. )) Sed dicendum, quod cum temporalis
processio ineludat reternam, ut infra dicetur ' , oportet quod
a quo procedit temporaliter, etiam ab mterno procedat.
« Qui aliud doeuerit, vel aliter prredieaverit, id est contra-
rium. » Hrec Magister bene exponit, aliud pro contrario
sumens : quod enim non est contrarium saerre Scripturre,
v:eritas ejus est, secundum Anselmum, nec potest esse quod
omnia credenda explicite in ilio symbolo contineantur in
qua de descensu ad inferos nulla mentio fit 2 • Processio autem
Spiritus sancti continetur ibi implicite, inquantum ibi con-
tinetur distinctio personarum, qure aliter esse non posset,
ut dietum est.
Sed qurerunt Grreci quomodo fuerunt Latini ausi hoc
addere. Ad quod dic'lndum, quod necessitas fuit, sicut eorum
errar ostendit, et auetoritas romanre Eeclesire synodum
congregandi, in quaexprimeretur aliquid quod implieite.in
articulis fidci continebatur.
1. Dist. xv, q. IV, arL. 5.
2. Parm. : « sito ))
(a) In Summm theologim I part., q. XXXVI, a. 4, ad ultim., S. Doetor
dicit : « Possumus dicere quod Pater et Filius sunt duo spirantes, non
autem duo spiratores. " Sed « spirator)) nomen est verbale, ùt secundum
grammatieos nomina verbalia sunt substantiva voce et adjectiva
signifieatione. Possunt ideo sumi vcl substantive, vel adjeetive, et
si adjeetive sumatur spirator sunt duo spiratores, si vero substantive,
ut in Summa theologim expresse sumitur, non est nisi llnus spiratol',

DISTINCTIO XII
Ulrum Spirilus sancius prius vel plenius procedat a Palre
qua m a Filio
Item qureritur, cum Spiritus sanctus a Patre proceda t, et
Filio, utrum Spiritus sanctus prius vel magis processerit a
Patre quam a Filio; quod nititur hrereticus ostendere, itu
dicens : Si processit Spiritus sanctus a Patre, processit utique
aut nato jam Filio, aut non nato Filio. Si vero jam nato Filio
processit, ante natus est Filius quam processerit Spiritus
sanctus. Prrecessit igitur nativitas Filii processionem Spiritus
sancti. Si autem processit a Patre, non nato Filio, ante processi t
quam Filius genitus fu erit.
Responsio Auguslini ad id quod primo qurerebatur, scilicet
an prius a Palre quam a Filio processeril
His et hujusmodi qurestionibus, magis laboriosis quam fruc-
tuosis, respondet Augustinus in XV lib. De Trinil., cap. XXVI,
col. 1092, 1. VIII, direns : « In illa summa Trinitate, qure Deus
est, intervalla temporum nulla sunt, per qure posset ostendi,
aut saltem requiri, utrum prius de Patre natus sit Filius, et
postea de ambobus processerit Spiritus sanctus. Numquid
ergo possumus qurerere, utrum jam processerat Spiritus sanctus
de Patre, quando natus est Filius, an nondum procei'>serat,
et illo nato de utroque processit? Non possunt prorsus ista
ibi qureri ubi ex tempore nihil inchoatur, ut consequenti
perficiatur in tempore. Ideo qui potest intelligere sine tempore
generationem Filii de Patre, intelligat sine tempore proces-
sionem Spiritus sancti de utroque. )) Ecce his verbis absoluta
est qurestio illa qua qurerebatur, utrum prius processerit
Spiritus sanctus a Patre qua m a Filio.
Hic agilur de eo quod secundo qurerebatur, scilicet an magis
vel plenius processeril a Patre qua m a Filio
Nunc tractandum est quod secundo qurerebatur, scilicet
an plenius, vel magis procedat Spiritus sanctus a Patre qua m
a Filio. Ad quod dicimus, quia sicut non ante procedit a Patre
quam a Filio, ita non magis vel plenius procedit a Patre quam
~, Filio. Augustinus t3men in ~V lib De Trinil, cap. XVII,
§ 29, col. 1081, t. VIII, dicit, quod Spiritus sanctus princi-
paliter procedit de Patre : « Non frustra, inquit, in hac Trini-
DISTINCTIO XII 287
late non dicitur Verbum Dei nisi Filius, nec donum Dei lllSI
Spiritus sanctus, nec de quo genitum est Verbum et de quo
procedit principaliter Spiritus sanctus, nisi Deus Pater. »
Ecce audisti, quia Spiritus sanctus principaliter procedit a
Patre ; sed ne te hoc turbaret, ipse continuo, ex quo sensu hoc
dixerit, aperit subdens : « Ideoque addidi, principaliter, quia
et de Filio Spiritus sanctus procedere reperitur. Sed hoc quoque
illi Pater dedit non jam existenti et nondum habenti, sed quid-
quid unigenito Verbo dedit, gignendo dedito Sic ergo genuit
eum, ut etiam de illo donum commune procederet, et Spiritus
llanctus esset amborum. )) Ecce exposuit ipsemet quomodo
principaliter Spiritus procedat a Patre : non quia prius vel
magis proceda t a Patre quam a Filio; sed quia cum procedit
a Filio, hoc ipsum habet Filius a Patre.
Ex eodem sensu dicilur Spirilus sancius proprie procedere a Palre
Ex eodem sensu etiam dicitur procedere proprie de Patre.
Unde Hieronymusl, ait : « Credimus in Spiritum sanctum,
qui de Patre procedit proprie. » Item : « Spiritum sanctum verum
Deum invenimus in Scriptura et de Patre esse proprie. )) Et
iterum, ubi supra : « De Patre Filius et Spiritus sanctus proprie
et vere de P3tre procedit. » Ecce aperte dicit Spiritum sanctum
proprie esse de Patre, et proprie procedere a Patre. Quod non
est ita intelligendum tanquam prius vel plenius a Patre pro-
cedat quam a Filio ; sed quia hoc habet Pater a se, non ab alio,
ut de ipso sit et procedat Spiritus sanctus; Filius autem non
a se, sed a Patre hoc habet, ut de ipso sit et proceda t Spiritu8
·sanetus.
Ex eodem sensu dicitur Spiritus sancius esse et mitti
a Patre per Filium
Forte etiam juxta hanc intelligentiam dicitur Spiritus sanctus
mitti per Filium, et a Patre esse per Filium. Unde Hilarius
ad Deum Patrem de Spiritu sancto et Filio loquens, in XII lib.
De Trinil., § 55, col. 469, t. II, ait : « In spiritu sancto tuo,
ex te profecto, et per eum misso. » Item, § 56 : « Ante tempora
Unigenitus tuus ex te natus manet; ita quod ex te per eum
Spiritus sanctus tuus est; quod etsi sensu non percipiam, tamen
teneo conscientia. In spiritualibus enim rebus tuis hebes sum. ))
Item in eodem, § 57, col. 471 : « Conserva hane, oro, fide i
mere religionem, ut quod in regenerationis mere symbolo
professus sum, semper obtineam, te Patrem scilicet, et Filium
1. Legitur in quadam epistola De expo81twne fidei ad Cyrillum,
'qu/e spuria jam habetur et ad calcem Operum Hieronymi rejicitur,
'Col. 176, t. XI.
 288 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
tuum una tecum adorem, et Spiritum sanctum tuum, qui ex
te per unigenitum tuum est, promerear. » Ecce aperte dieit
Spiritum sanctum a Patre per Filium et mitti et esse. Quod
non est intelligendum quasi a Patre per Filium minorem mit-
tatur vel sit ; sed quia ex Patre et Filio est, mittitur ab utroque ;
sed hoc ipsum habet Filius a Patre, ut ab ipso et sit et mittatur
Spiritus sanctus. Hoc ergo voluit significare Hilarius distinc,
tionem faciens in locutione, ut ostenderet in Patre esse aucto-
ritatem. Inde est etiam quod veritas ostendens Patrem e-se
auctorem processionis qua procedit Spiritus sanetus a Filio,
dixit in Evangelio, Joan., xv, 26 : De Patre procedit, eum de
Patre et Filio proeedit Spiritus sanetus. Unde Augustinus, XV
De Trinit., cap. XXVIJ, qurerit : « Si de Patre et Filio procedi t
Spiritus sanctus, CUI' Filius cIixit : De Patre proeedit? CUI'
putas, nisi quia solet ad eum referre etiam quod ipsius est,
sicut de quo et ipse est; sicut ait, Joan., XII, 16 : Mea doctrina
non est mea, sed ejus qui misit me. Si igitur hie intelligitur ejus
doctrina, quam tamen dixit non suam, sed Patris; quanto
magis ilIic intelligendus est Spiritus sanctus de ipso procedere,
ubi sic ait : de Patre procedit ; ut non diceret : de me non pro-
cedit ? A quo autem habet Filius ut sit Deus, est enim de Deo
, Deus, ab illo habet utique ut etiam de illo proeedat Spiritus
sanctus. Et ideo. Spirilus sanctus, ut etiam de Filio proeedat,
sieut proeedit de Patre, ab ipso habet Patre. Quapropter qui
potest intelligere in eo quod ait Filius, Joan., v, 26 : Sicut
habet Pater vitam in semetipso, sic dedit et Filio vitam ha bere
in semetipso, non sine vita existenti jam Filio vitam Patrem
dedisse ; sed ita eum sine tempore genuisse, ut vita quam Pater
Filio gignendo dedit, coreterna sit vitre Patris, qui dedit :
intelligat etiam sicut habet Pater in semetipso, ut de illo pro-
cedat Spiritus sanetus, sie dedisse Filio ut àe illo proeedat
idem Spiritus sanetus : et utrumque sine tempore. Ha ergo
dietum est Spiritum sanetum de Patre procedere ut intelli-
gatur etiam, quod procedit de Filio, de Patre esse et Filio.
Si enim quidquid habet, de Patre habet Filius, de Patre habet
utique ut de illo procedat Spiritus sanctus Sed nulla ibi tem-
pora cogitentur qure habent prius et ppsterius, quia ibi omnino
nulla sunto »
DIVISIO TEXTUS
Ostenso quod Spiritus sanctus procedit a Patre et Filio,
hic inquirit utrum sit aIiquis ordo respectu istius proces-
sionis inter Patrem et Filium, et dividitur in tres partes :
in prima excIudit ordinem temporis; in seeunda ordinem
dignitatis vel potestatis, iLi : « Nune traetandum est quod
seeundo qucereLatur »; in tertia astruit ordinem natune,
ibi : « Augustinus tamen, in XV liL. De Trin., dieit, quod
DISTINCTIO XII, QUJEST. I, ART. I 289
!'Spiritus. sanet~s principaliter p~ocedit de Patre. » I.n pr~mo
~ tria facrt : prImo movet qucestlOnem ; secundo pomt obJee-
hionem hceretiei, iLi : « Quod nititur hcereticus ostendere ; »
~;tertio ponit soIutionem, ibi : « Bis et hujusmodi qucestio-
:\nibus magis IaLoriosis quam fruetuosis respondet Augustinus. »
~: « Nune traetandum est quod seeundo qmereLatur. » Bie
!~excIudit ordinem dignitatis veI potestatis; ostendens quod
i+Spiritus sanetus non pIenius proeedit a Patre quam a FiIio
ret primo movet qucestionem; secundo ponit soIutionem,
(ibi : « Ad quod dicimus », etc.
L « Augustinus tamen, in XV liv. De Trin., dicit, quod Spi-
~ritus sanctus prineipaIiter proeedit de Patre. » Bic astruit
!:ordinem naturce, et dividitur in quatuor partes, secundum
;'quatuor quce ostendunt auctoritatem spirationis in Patre.
tPrimo per hoc quod dicitur Spiritus sanctus a Patre prin-
~()ÌpaIiter procedere. Secundo ex hoc quod dicitur proprie
kprocedere de ipso, ibi : « Ex eodem sensu etiam dicitur pro-
J,cedere proprie de Patre. » Tertio per hoc quod dicitur Spi-
Kritus sanctus esse a Patre per FiIium, iLi: « Forte etiam juxta
~hanc inteIIigentiam dicitur Spiritus sanctus mitti per FiIium,
(!et a Patre esse per Filium. » Quarto per hoc quod in pro-
r.i.cessione Spiritus sancti aIiquando soIus Pater nominatur,
'igibi : « Inde est etiam quod veritas ostendens Patrem esse
~:~lUctorem processionis qua procedit Spiritus sanctus a FiIio,
jdixit in EvangeIio. »
')~}
QUlESTIO PRIMA
. Ad inteIIectum hujus partis tria quceruntur : l° utrum
'generatio FiIii prcecedat aIiquo modo processionem Spiritus
i\;; sancti ; 20 utrum Spiritus sanctus prius vel pIenius procedat
~a Patre quam a FiIio; 3° utrum procedat a Patre mediante
IkFiIio.
ARTICULUS PRIlvlUS
Uirum generaiio sii prior processione
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod generatio pne-
ceda:t processionem. Principium enim proeessionis, ad minus
naturaliter, est prius processione. Principium autem proces-
"sionis Spiritus sancti est FiIius, qui est terminus generationis ;
ut supra dictum esV. Ergo generatio prceeedit processionem.
2. Item, eum sint duo agentia in rebus creatis, scilicet natura
1. Dist. v, q. II, art. 1.
COMMENT. IN LIB. SENTENT. - I. -'11
290 COMMENTU!\{ IN LIB. I SENTENTIARUM
et propositum vel voluntas, actio naturm prmcedit aetionem
voluntatis, quia aetio voluntatis fundatur super actionem
naturm. Sed generatio Filii est a Patre per modum natura, ;
processio Spiritus sancti ab utroque per modum voluntatis.
Ergo generatio est prior processione.
3. Prmterea, in anima est imago Trinitatis, in qua proces-
sus notitim a mente prmcedit processum amoris. Sed proces-
sus notitim reprmsentat generationem Filii ; processus amoris
processionem Spiritus sancti. Ergo ut prius.
Sed contra est quod dicitur in Litlera, quod Spiritus sanetus
non procedit jam nato Filio ; quod oporteret, si nativitas pro-
cessionem prmcederet.
Prmterea, sicut se habet Filius ad Patrem in ratione ordi-
nis, ita Spiritus sanctus ad Filium. Sed Pater nullo modo
prior est Filio, ut supra ostensum esV, nel' intellectu, nec
dignitate, nec tempore. Ergo nec Filius Spiritu sancto prior
est. Ergo nel' generatio processione: quia sieut se habet Filius
ad Spiritum sanctum, ita generatio ad processionem.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod secundum Augus-
tinum, lib. II Contra Alax., cap. XIV, col. 770, in divinis non
est aliquis ordo, nisi ordo naturm. Ordo autem naturm est quo
aliquis est ex alio, non quo aliquis est prior altero; et ideo
in divinis nullo modo potest aliquid altero prius dici. Et ratio
hujus est, quia in divinis non potest considerari nisi id quod
absolutum est, et hoc unum est et indivisibile, in quo prio-
ritas vel posterioritas non invenitur vel id quod ad aliquid
dicitur. Horum autem qum ad aliquid dicuntur, natura est,
ut sint simul tempore; intelleetu, natura. Et ideo dicimus,
quod generatio non est prior processione aliquo modo. qui
possit ad divina referri ; sed tantum secundum modum intel-
ligendi, qui est in intellectu nostro tantum, accipiente gene-
rationem et processione m in divinis secundum similitudines
repertas in creaturis, qum deficientes sunt ad reprmsentandum
generationem et processionem prout sunt in divinis.
Ad primum ergo dicendum, quod principium, secundum
relationem principii, non est co prius cujus est principium
aliquo modo; sed id quod est principium, naturaliter est prius.
Si autem ille qui est principium, ipsa relatione sit quis, vel
persona distincta, omnis prioritas removetur ab eo respectu
illius cujus est principium ; et ita, cum Filius, ut supra dictum
1. Dist. IX, q. II, art. 1.
DISTINCTIO XII, QUJEST. I, ART. II 291
est" ipsa sua relaLione sit persona disLineta, nullo modo est
prior Spiritu sancto. Sed verum est quod propter ordinem
natura' Spiritus sanctus est a Filio ; quamvis enim communis
spiratio non sit proprietas personalis Filii, est tamen ipsa
persona Filii, sicut bonitas divina est ipse Deus; et prima
processio correspondens sibi est proprietas personalis Spiritus
sancti.
Ad secundum dicendum et tertium, quod rationes illm
deficiunt ex hoc quod similitudines inventm in creaturis non
perfectp reprmsentant ea qum sunt in Deo ; et hoc patet in
proposiLo : quia non invenitur aliqua creatura qua: ab eodem
habeat quod ad aliquid dicatur, et sit in se subsistens.
ARTICULUS II
Utrulll Spiritus sanclus magis procedal a Palre quam a Filio
Ad seeundum sic proceditur. 1. Videtur quod Spiritus sanc-
tus magis procedat a Patre quam a Filio. Sicut enim dicit
Philosophus in lib. De causis, omnis causa primaria plus est
infiuens in suum causatum quam causa secundaria. Sed Filius
I est quasi secunda causa, Pater autem quasi primum princi-
" pium, qui non est de alio 2. Ergo Spiritus sanetus magis proee-
dit a Patre quam a Filio.
2. Item, Philosophus in I Posleriorum, text. 5 : « Propter
quod llnumquodque tale et illud magis. )) Sed Filius hoc quod
est principium Spiritus saneti habet a Patre. Ergo Pater
magis est principium quam Filius.
3, Pneterea, illud quod est principium alicujus principaliter
et proprie, videtur esse magis ejus principium quam illud quod
non est ita. Sed, sicut dicitur in Lillera, Spiritus sanctus pro-
cedit a Patre principaliter et proprie; non autem dicitur hoc
de Filio. Ergo, etc.
4. Prmterea, Spiritus sanctus non habet aliquid quod non
ha beat a Patre ; habet autem a1iquid quod non habet a Filio,
hoc scilieet quod procedit a Patre. Ergo Spiritus sanctus magis
pnwedit a Patre quam a Filio.
Contra est quod dicitur in Lillera.
Prwterea, ubi est summa mqualitas, non potest esse magis
et plenius. Sed inter Patrem et Filium est summa mqualitas.
1. Dist. IX, q. Il, art. 1.
2. Parm. : « quod non est dc aliquo. ))
1:\
q
~i
292 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Ergo Spiritus sanctus non potest esse magis ab uno quam
ab alio.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod Spiritus sanctus
nec prius, nec plenius, nec magis procedit a Patre quam n
Filio. Et ratio huj us tota est, quia Pater et Filius sunt U11l1111
principium Spiritus sancti ; et ubi est unitas, non potest esse
distinctio plenitudinis.
Ad primum ergo dicendum, quod Pater, quamvis dicatur
principium Filii et Spiritus sancti, tamen non potest dici causa,
proprie loquendo : causa enim semper ponit diversitatem essen-
tire, sicut patet in omnibus. Sed principium aliquod a quo ali-
quid fluit est consubstantiale rei cujus est principium ; sicut
dicimus, quod punctum est principium linere, et cor principiulll
animalis, et fundamentum domus; et ideo propter consub-
stantialitatem Pater dicitur principium, sed non causa.
Prreterea, causatum habet dependentiam ad causam. Sed
principium importat originem quamdam, secundum quod
dicitur principium, ex quo incipit aliquid.
Item quamvis dicatur principium, non tamen potest dici
primum ; quia ibi non est aliquid prius et posterius, ut dictum
esV. Unde patet quod illa auctoritas non est ad propositum :
quia Pater nec est causa nec primaria respectu Filii et Spiri-
tus sancti. Si tamen in hoc non fiat vis, adhuc Pater et Filius
respeetu Spiritus sancti non se habent sicut duo principia,
sed sicut unum ; et ideo nullus gradus intèr eos invenitur in
spirando Spiritum sanctum.
Ad secundum dicendum, quod dictum Philosophi verifi-
catur, quando illud quod convenit alicui propter aliquid aliud
est diversum in utroque, et prrecipue quando unum est causa
alterius essentiali ordine 2 ; tunc enim causalitas sua exten-
ditur 3 respectu totius speciei, et non unius individui tantum,
ut dicit Avicenna, IX .Melaph., cap. II, sicut calor est magis in
igne quam in corpore mixto, quia propter ignem est in corpore
mixto. Sed quamvis Filius habeat a Patre hoc quod spirat
Spiritum sanctum, nihilominus tamen non est hoc diversum
in Patre et Filio ; quia eamdem virtutem spirativam, quam Pater
habet, Filio communicat; et ideo per illam requaliter Pater
et Filius Spiritum sanctum spirant. Et si etiam non esset una
numero, sed specie tantum, ratio non valeret; sicut patet
1. Dist. IX, q. II, art. 1.
2. Parm. addit : « callsre. »
3. Parm. : « est. ))
DISTINCTIO XII, QU2EST. I, ART. III 293
in omnibus univocis generationibus : non enim pater Socra-
tis plus 1 influit in filium Socratis quam Socrates.
Ad tertium dicendum, quod Spiritus sanctus dicitur esse
~; principaliter a Patre, quia in Patre est auctoritas spirationis,
.~.• a quo etiam habet Filius virtutem spirativam, et non propter
l aliquem ordinem vel gradum prioritatis vel posterioritatis
~. Patris et Filii. Similiter etiam propter eamdem rationem
i dicitur proprie procedere a Patre, maxime cum hrec prrepo-
;'~ sitio « a )) apud Grrecos notet relationem ad primam originem :
'l.iunde· apud eos non dicitur, quod lacus sit a rivo, sed quod est
~ a fonte; et inde est etiam, quod non concedunt, quod Spiritus
sanctus sit a Filio, sed a Patre. Nihilominus tamen non est
dicendum, quin etiam a Filio proprie procedat, qui cum Patre
'est unum principium Spiritus sancti. Non autem sic rivus
et fons sunt unum prineipium laci.
Ad quartum dicendum, quod Spiritus sanctus non àliter
nec alia processione procedit a Patre quam a Filio ; unde pro-
cessio Spiritus sancti tota est a Filio, sicut etiam tota est a
.Patre. Unde non sequitur quod alia res sit in Spiritu sancto
'qure non sit a Filio. Sed verum est quod illa processio non
est a Filio secundum omnem sui habitudinem, sed hoc in nullo
derogat plenitudini processionis. Accidit enim processioni
Spiritus sancti quod secundum habitudinem qua est a Filio,
sit a Patre : non quia a Filio est Spiritus sanctus, sed quia
Filius est a Patre.
ARTICULUS III
Spirilus sancfus procedal a Falre, medianle Filio 2
, Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur quod Spiritus" sanetus
procedat a Patre, mediante D'ilio. Illud enim per quod ali-
quid procedit, videtur esse medium in processione. Sed Spi-
ritus sanctus procedit a Patre per Filium. Ergo procedit a
Patre, mediante Filio.
2. Prreterea, constat quod tertium non exit a primo, nisi
per medium. Sed Spiritus sanctus dicitur essa tertia persona
in Trinitate. Ergo non procedit a Patre, qui est principium
non de principio, nisi mediante Filio.
3. Prreterea, in imagine creata amor reprresentat Spiritum
1. AI. : « prius. »
2. I p. Swnmm t!teolog., q. XXVI, art. 3.

294 COMMENTU"'! IN LIB. I SENTENTIARUM
sanctum et notitia Filium. Sed amor non procedit a ment.. ,
nisi mediante notitia. Ergo nec Spiritus sanclus a Patre, nisi
Filio mediante.
4. Sed contra, videtur quod immediatius procedit a PatrI'
quam a Filio. Immediatum enim principium dicitur princi-
palius quam mediatum, ut patet in primis propositionibus,
qme immediata" dicuntur. Sed Spiritus sanelus procedit prin-
cipaliter a PatrI'. Ergo immediatius procedit ab ipso quam a
Filio.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod omne medium
aliquo modo distinguitur ab his inter qme medium dicitur.
Cum autem in spiratione Pater et Filius sint duo spirantes,
inquantum sunt unum in potentia spirativa, possumus loqui
de aetu spirationis per comparationem ad ipsos spirantes,
vel ad principium spirandi sicut virtute cujus fil spiratio.
Si autem consideremus ipsum prineipium, scilicet potentiam
spirativam, cum in hoc non distinguantur Pater et Filius, non
potest dici spiratio esse a Patre, mediante Filio. Si autem con-
sideremus ipsos spirantes qui distineti sunt, et secunduIll
hoc pr~bent suppositum spirationi, sic est ibi mediatio, secun-
dUrI quod est ibi ordo natune : quia Filius est ex Patre et Spi-
ritus sanetus simul a Patre et Filio. lInde dicit Richardus,
V De Trinitate, cap. VI et VII, col. 9;-)2, quod generatio in
divinis est a Patre immediate; sed processio Spiritus saneti
quodammodo est mediaLe et quodammodo immediate. Imme-
diaLe quantum ad virtutem spirativam, qu~ est una Patris et
Filii, et iLerum quantum ad ipsum suppositum Patris quod
immediate est principium processionis; quia ipse simul l'L
Filius spirant. Sed mediate, inquantum Filius, qui spiraL, esI:
a Patre.
Ad primum igitur dicendum, quod per hoc quod dicitur,
SpiriLum sanetum, procedere a Patre per Filium, designatur
auc:LoriLas in Patre resped,u Filii, quia Filius habet a Patft~
quod SpiriLum saneturn spiret. Ex hoc autem non ponitnl'
mediatio aliqna, nisi ex parte suppositorum, qme distinguun-
tur per hoc quod unum esL ab alio, ~aLione cujus in uno est
aLU;Loritas respeetu alterius.
Ad secundum dicendum, quod Spiritus sanetus uno modo,
ut dietum esL, proeedit a Patre, mediante Filio : sed hoe non
exdudit quin etiam immediate a Patre procedat, ut dictUlll
est.
.\<1 tertium dicenclurn, quod imago qu~ est in anima, defi-
cienter repnesentat Trinitatem; notitia enim est omnino
<!istineta a mente; et ideo simpliciter amor a menLe, medi;Il\I,'
DISTINC"fIO XII, QUlEST. I, ART. III 296
notitia, procedit. Sed in divinis personis Filius non quanturn
,i ad omnia clistinguitur a Patre; et ideo secundum aliquid
,. non est ibi mediatio.
Ad quartum dicendum, quod quando sunt multee c.aUSie
~"agentes ordinat~, possunt dupliciter considerari secundurn
:i',quod est duo invenire in agente, scilicet ipsum agl'ns quod
texl'rcet aetionem, et virtutem ipsius qual est prineipiurn adio-
Wnis in ipSOI. Si igitur considerentur caus~ agentes ordinatce
[,secundum rationem agentis cujus est agl're, sic quanto agl'ns
rest postl'rius, tanto magis est proximum et immediatmn ad
~"actionem, et ad id quod per aetionem edllcitur. Si autem eonsi-
'derentur quantum ad virtutem qua, est principium operationis
c,quanto causa est magis prima, tanto est magis immediata,
'éo quod agens secundum non agit, nisi inquantum est motlllll
'a primo, et secllndum quod virtlls primi est in ipso. L nde
:oportet ut semper resolvatur virtus ultimi agentis in virtutem
-agentis primi. Verbi gratia, quod pIanta generat plantam hoe
':habet' a virtute solis, et quod sol moveat ad generationem
'plant~, habeL a virtute motoris sui, quicumque siL iIle. Et inde
'est quod quia Deus est agens primum, ipse immediatius se
;habet secundum virtutem suam ad quamlibet operationem
natur~, quam aliquod agens naturale. Et inde est etiam quod
,propositiones prim~ dieunLur immediata~ quia pr~diea\;um
non eonjungitur subjeeto per virtutem alterius eaus~ pr~­
cedentis-. Inde est etiam quod ha,e prcepositio « per l), qua;
denotat eausam mecliam, quandoque notat audoritaLem in
, reeto, quandoque in obliquo : in reeto, ut cum dieitur : l'ex
, facit hoc per balivum ; tunc enim mediatio attenditur quan-
turo ad ipsos operantes. In obliquo, cum dieitur : pnepositus
,ì facit hoc per regem. BiG enim eonsideratur mediatio quantum
ad virtutem, qme est principium operationis. Virtus enim
superioris est quasi medium, per quod opl'rans sme operationi
conjungitur ; in Patre autcm et in Filio non est aeeipere dis-
tinctionem quantum ad principium operationis, quia illud
est idem in utroque, seiliceL divina potentia ; sed solum quan-
tum ad operantes, qui sunt ad invieem c1istineti. Et ideo rum
in Patre sit auetoritas, diciLur Pater operari per Filium, et
nullo modo Filius per Patrem. Inde est etiam quod seeun-
dum aliquem modum Filills est medium in operatione Patris,
sed Pater nullo modo in operatione Filii.
l', Parm. : " impositio, )) et addit in nota: " Loeus vidctur conuptus.
An legendum : in posterius ? )) - Peto CUI' ad eodd. edito Parm. non
recurrcrit ? '
296 COMMENTUM IN LI~. I SENTENTIARUM
EXPOSITIO TEXTUS
« Aut jam nato FiIio, aut non nato Filio. » Videtur quo<l
necessarium sit alterum dare, quia differunt per affirmatio-
nem et negationem. - Et dicendum, quod utraque istarulll
est duplex, ex eo quod cum dicitur, Spiritus sanctus proee-
dit a Patre, jam nato Filio, participium potest designare
tempus prreteritum, et adverbium, « nunc » proximum ante
prresens tempus, et sic est falsa, quia significatur quod gene-
ratio Filii duratione processionem Spiritus sandi prrecedat ;
et in hoc sensu negativa est vera si negative sumatur, ul,
feratur negatio ad totum, et non ad participium tantum.
AuV participium designat perfectionem nativitatis, et adver-
bium, « nunch reternitatis ; sic vera est; .quia existente per-
feeta generatione Filii est ab reterno processio Spiritus sancti ;
et in hoc sensu negativa falsa est.
« Aut plenius vel magis procedat Spiritus sanctus a Patre
quam a Filio. » Hrec duo differunt, ut plenius dicatur proee-
dere ab illo a quo plura reeipit, sed magis ab illo qui dc
majori virtute ad ejus proeessionem operatur. « Principa-
liter procedit de Patre. » Videtur esse falsum : quia si a Patrc
prineipaliter, ergo seeundario a Filio. - Et dieendum, quod
« prineipaliter » non dieit gradum virtutis, sed ordinem ori-
ginis; quia a Patre Filius habet quod Spiritum sanetum
spiret.
1. Parm. : « si autcm. ))
DISTINCTIO XIII
Quare Spiritus sanctus, cum sii de substantia Patris, IlOIl dicatur
Filius vel genitus, sed tantum procedens
PosI, hree considerandum est, quanlum a lalibus quales
nos sumus, intelligi potest, cum Spirilus sanctus procedat
de Patre, et siI, de substantia Patris, cur non dicatur esse
natus, sed potius procedere, et cur non dicatur Filius. Quare
autem Spiritus sanetus non dicatur vel siI, natus, et ideo
non siI, Filius, Augustinus oslendit in XV libro De Trinif.,
cap. XXVI, § 47, col. 1094, t. VIII, dicens: « Si Spiritus sanctus
Filius diceretur, amborum utique Filius diceretur : quod
absurdissimum est. Filius quippe nullus est duorum nisi patris
et matris. Absit autem ut inter Deum Patrem et Deum Filium
,tale aliquid suspicemur. Absurdissime ergo Filius diceretur
amborum, id est Patris et Filii : amborum enim Filius dice-
retur, si eum ambo genuissent : quod abhorret omnium sano-
rum sensus. Non ergo ab utroque est genitus, sed proeedit
ab utroque amborum Spiritus. » His verbis ostenditur, cur
Spiritus sanctus cum siI, de Patre, non tamen dieatur geni-
tus vel filius.
Cum Spiriius sanctus non dicatur genifus, cur Filius
dicatur procedere
Cum autem Spiritus sanctus non die:Jtur genitus, sed tan-
tum procedens, qureri solet, cur non dicitur Filius tantum
genitus, sed et procedens, sicut ipse in Evangelio Joannis
ait, cap. XVI, 27 : Ego ex Deo processi, vel exivi, et veni in
mundum. Non ergo tantum Spiritus sanctus procedit a Patre,
sed etiam Filius. Ad quod dicimus, quod cum uterque proceda t
a Patre, dissimiliter tamen. Nam Spiritus sanetus, ut ait
Augustinus in V lib. De Trinit., cap. XIV, col. 921, t. VIII,
procedit a Patre non quomodo natus, sed quomodo datus vel
donum; Filius autem processit nascendo, exiit ut genitus.
,Ac per hoc, illud elucescit, ut potest, scilicet cur Spiritus
sanctus etiam non sit filius, cum et ipse a Patre exeat. Ideo
Spiritus non dicitur filius, quia neque natus est, sicut Uni-
genitus; neque factus ut per Dei gratiam in adoptionem
nasceretur, sicut nos.

'~~18 COMMENTUM IN LIR. I SENTENTIARUM'
Quod non potest distingui a nobis inter generationem Fili i
et processionem Spiritus sancti
Inter generationem vero Filii et processionem Spirit.us
sancti, dum hic vivimus, distinguere non sufficimus. Unde
Augustinus Maximino prremissam qurestionem refricanti,
seilicet qurerenti cur Spiritus sanctus non diceretur Filius,
cum de Patris esset substantia, respondens, sic ait, lib. I I
Conto Maximinum, cap. XIV, col. 770, t. VIII: « Qureris ;J me,
si de substantia Patris est Filius, de substantia Patris est.
etiam Spiritus sanctus, cur unus filius, et ;Jlius non sit fìlius.
Ecce respondeo, sive capias, sive non capias. De Patre est.
Filius, de PatTe est Spiritus sanctus; sed ilIe genitus est, iste
proceaens. Ideo ilIe Filius est Patris, de quo est genitus;
iste autem Spiritus est utriusque, quoniam de utroque procedi t.
Sed ideo cum de ilio loqueretur, aH, Joan., xv, 26 : De Patre
procedit, quoniam Pater processionis ejus est auctor, qui talem
Filium genuit, et gignendo ei dedit ut etiam de ipso procederet
Spiritus sanctus. Nam nisi procederet etiam de ipso, non
diceret discipulis, Joan., xx, 22 : Accipite Spiritum sanctum,
eumque insuffiando daret, ut a se quoque procedere signi-
ficans, aperte ostenderet /lando, quod spirando dabat occulte.
Quia ergo si nasceretur, non tantum de Patre, nec tantum de
Filio, sed de ambobus utique nasceretur, sine dubio Filius
diceretur amborum. Ac per hoc, quia Filius amborum nullo
modo esset, non oportuit nasci eum de ambobus. Amborum
est ergo Spiritus sanctus procedendo de ambobus. »
Hic dicit, quod non valet inler duo illa distinguere
Quid autem inter nasci et procedere intersit, de ilIa excel-
lentissima natura loquens explicare quis potest? Non enim
omne quod procedit, nascitur; quamvis C'mne procedat quod
nascitur; sicut non omne quod bipes est, homo est, quamvis
bipes sit omnis qui homo est. Hoc scio. Distinguere autem
inter ilIam generationem et hane processionem nescio, nOli
valeo, non sufficio. Ae per hoc, quia ilIa et ista est ineffabilis,
sicut propheta de Filio loquens ait, Isa., LIII, 8 : Generationem
ejus quis enarrabit? ita de Spiritu sancto verissime dicitur :
Processionem ejus quis enarrabit ? Satis sit ergo nobis, quia
non est a seipso Filius, sed ab ipso de quo natus est; non est a
seipso Spiritus sanctus, sed ab ilio de quo proeedit, et quia
de utroque procedit, sieut j:>m ostendimus. De Spiritu sancto
quomodo ipse de Deo sit, nec tamen ipse filius sit, quoniam
procedendo, non nascendo legitur esse de Deo, jam superius,
qua ntum visum est, disputavimus.
DISTINCTIO XIII 299
An Spiritus sanctus de beat dici ingenitus
Nunc considerandum est, cum Spiritus sanctus non sit
genitus, utrum debeat dici ingenitus. Ad quod dicimus Spiri-
tum sanctum nec genitum nec ingenitum debere dici. Unde
AugustinusI, Ad Orosium, qurest. II, col. 734, t. VI, ait: « Spiri-
tum sanctum nec genitum nec ingenitum fides cert.a declarat :
. quia si dixerimus ingenitum, duos patres affirmare videbimur ;
si autem genitum, duos filios credere culpamur. » Sicut enim
solus Filius dicitur genitus, ita et solus Pater dicitur ingenitus,
eo quod ab alio non sit. Unde August.inus, in XV lib. De Trinit.,
cap. XXVI, § 47, col. 1095, t. VIII: « Pater, inquit, solus non
est de alio, ideo solus appellatur ingenitus, non quidem in
Script.uris; sed in consuetudine disput.antium, et de re t.anta
sermonem, qualem valuerint, proferentium. Filius aut.em de
Patre natus est, et Spiritus sanctus de Patre principaliter,
et communiter de utrcque procedi t. Ideoque, cum Spiritum
s:mctum genit.um non dicamus, dicere tamen non audemus
ingenitum, ne in hoc vocabulo vel duos patres in ilIa Trini-
tate, vel duos qui non sunt de alio quispiam suspicetur. ~
Ecce his verbis aperte ()stendit., Spiritum sanctum nec genitum
nec ingenitum debere dici.
Quod Hieronymus dicit Spiritum sanclum ingenitum, qllOd
videtur pr;ediclis adversari
Hieronymus tamen, in Regulis definilionum contra h;ere-
ticos 2 , Spiritum sanctum dicit. ingenit.um his verbis : « Spiritus
sanctus Pater non est, sed ingenitus atque infect.us. Pater non
est, quia Patris est, et in Patre est; processionem habet. ex
Patre, et non nativitatem. Filius non est quia genitus non
est. » Ecce his verbis dicitur Spirit.us sanctus esse ingenitus,
quod videtur adversari prremissis verbis Augustini.
Determinatio secundwn diversas acceptiones
Sed ut ist.am qure videtur repugnantiam de medio abigamus,
dicimus, quoa Hieronymus aliter accepit nomen ingeniti,
et aliter Augustinus. Accepit. enim Augustinus, V De Trinit.,
cap. VII, col. 915, t. VIII, ingenitum qui vel quod ab alio non
est, et secundum hoc de solo Patre dicitur. Hieronymus vero
1. In Dialogo qUR?st. LXV, qui jam Augustino almuitur.
2. Nec ullus talis liber intcr Opera Hicronymi occurrit, ncc quod
ex illo refertur, in I-licronymo ullibi cxtat, ut DCC ca qUal inf,'rius
adjunguntur, sed solummodo, Eb. I Didymi De Spiritu sancto, quem
latine reddidit IIieronymus, dicitur csse Spiritus sanctus inCI'catus
et inefiectus. - Nicola'i,
:300 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
ingenitum dicit non genitum; et secundum hoc de Spirilu
sancto potest dici, cum Spiritus sanctus non sit genitus.
Ex his verbis Hieronymi ostendit ex quo sensu dixerit
Spiritum sanctum ingenitum
Quod autem Hieronymus ita acceperit, ostenditur ex verbi"
suis, quibus in eodem tractatu utitur, faciens talem divisio-
nem : « Omne quod est, aut ingenitum est, aut genitum, aut
factum. Est ergo quod nec natum est, nec factum ; et est quod
natum est, et factum non est; et est quod nec natum est, nec
factum est; et est quod factum est, et natum non est; et est
quod factum est, et natum est, et renatum est; et est quod
factum est, et natum est, et renatum non est. Nunc proposi-
torum singulis rebuf subsistentiam destinemus. Quod ergo
nec natum nec factum est, Pater est: non enim ab aliquo est.
Quoct autem natum est et fuctum non est, FiUus est, qui a
Patre genitus est, non factus est. Quod iterum nec natum'nec
factum est, Spiritus sanctus est qui a Patre procedit. Qucd
etiam factum est et natum non est, crelum et terra, etc., qure
sunt insensibilia. Quod a.utem factum, et natum, et renatum
est, homo est. Quod vero factum est, et natum est, et rena.tum
non est, animalia sunt. » Ecce his verbis ostendit Hieronymus
se ingenitum accipere non genitum. Aliter enim non esset
prremissa divisio vera, scilicet, omne guod est aut ingenitum,
aut genitum, aut fa.ctum est; atque in divisionis hujus pro-
secutione in assignatione ingeniti, ubique ponit non natum.
DIVISIO TEXTUS
Postquam determinavit de processione reterna Spiritus
saneti quantum ad modum et principium, hic determinat
de ipsa per comparationem ad generationem, et dividitur
in partes duas : in prima inquirit utrurn Spiritus sanctus
procedens possit dici genitus ut Filius; in secunda, utrum
possit dici ingenitus, ibi : « Nunc considerandurn est, cum
Spiritus sanetus non sit genitus, utrum debeat dici ingeni-
tus. » Prima in duas : primo ostendit quod Spiritus sanctus
procedens non potest dici Filius ; secundo inquirit differen-
tiam generationis Filii et processionis Spiritus sancti, ibi :
« Inter generationem vero Filii et processionem Spiritus
sancti, dum hic vivimus distinguere non suUicimus. » Circa
primurn duo facit : primo inquirit utrum Spiritus sanctus
possit dici genitus ; secundo, cum non dicatur genitus, sed
procedens, quare Filius non tantum dicitur genitus, sed etiam
procedens, ibi : « Cum autem Spiritus sanctus non dicatur
genitus, sed tantum procedens, qureri solet cur Filius non
DISTINCTIO XIII, QUiEST. I, ART. I 301
dicitur tantum genitus, sed et procedens. » Utraque pars
dividitur in qurestionem et responsionem.
« Inter generationem vero Filii et processionem Spiritus
sancti, dum hic vivimus, disting-uere non sufficirnus. » Hic
inquirit differentiam generationls et processionis, et circa
. hoc duo facit : primo determinat qmestionern quanturn ad
id quod scire possurnus, scilicet quod Spiritus sanctus pro-
cedit et non gignitur, Filius autem procedit et gignitur;
secundo quanturn ad id quod perfecte scire non possumus,
qualiter scilicet differunt processio et generatio : qui a cum
utrumque sit ineffabile, utriusque modum pIene compre-
hendere non valemus, ibi : « Quid autem inter napci et pro-
cedere intersit ... , explicare quis possit ? »
« Nunc considerandum est, cum Spiritus sanctus non sit
genitus, utrum debeat dici ingenitus. » Hic ostendit quod
Spiritus sanctus sicut nec genitus, ita nec ingenitus dici debet :
et primo ostendit veritatern ; secundo removet objectionem,
ibi : « Hieronyrnus tamen... dicit Spiritum sanetum inge-
niturn, » etc ... , ubi tria facit : primo inducit contrarietatern ;
secundo ponit solutionem, ibi : « Sed ut istam qure videtur
repugnantiam de medio abigamus, dicimus »; tertio ponit
solutionis confirmationem, ibi : « Quod. autem Hieronymus
ita acceperit, ostenditur ex verbis ejus. »
QUlESTIO PRIMA
Ad intelligentiam hujus partis, quatuor qureruntur : l° utrum
in Deo sit aliqua processio ; 2° si est, utrum sit una tantum vel
. plures ; 3° qualiter dure processiones nominari debeant 4° si
Spiritus sanetus, qui procedit, non dicatur genitus, utrum
debeat dici ingenitus,
ARTICVLVS PRI1VIVS
Virum processio sii in Deo!
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod in Deo non sit
processio. Processio enim dicit moturn querndam processivum.
Omnis autem rnotus indigentire et imperfectionis est, et Deo
non competit. Ergo in Deo non est processio.
2. Hem, processio dicit exitum unius ab alio. Exitus autem
est per distantiam exeuntis ab eo ex quo exit. Cum igitur in
divinis personis sit omnino indistantia, videtur quod ibi non
sit processio.
1. I. p. Summ& theol., q. XXVII, art. 1.
•
302 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
3. Pralterea, omnis processio est ab aliquo in aliquid. Sed
divinal personal cum sint per se subsistentes, non sunt utI
in aliquid. Ergo videtur quod non conveniat eis procedere.
Contra, Joan., xv, 26 : Cum venerit Paracliius, quem ego
millam a Paire, Spiriium veriiaiis, qui a Paire procedit. Ergo, etc.
Pralterea, in anima est imago Trinitatis. Sed in anima inve-
nitur notitia procedere a mente, et amor ab utroque. Videtur
ergo quod sit processio etiam in divinis personis.
SOLUTIO. ~ Respondeo dicendum, quod processio dicitur
dupliciter : uno modo dicit motum localem, qui proprie est
motus animalis motu progressivo, et talis processio non potest
esse in divinis, nisi metaphorice loquendo : secundum simili-
tudinem enim talis processionis dicitur divina sapientia vel
bonitas procedere in creaturas, secundum quod similitudinem
suam gradatim efficit in illis ; secundum quem modum qUal-
dam Deo aliis similiora sunto Alio modo dicitur processio educ-
tio principiati a suo principio; et cum in divinis personis una
, 3. Pralterea, operationes vel actus distinguuntur ad invi-
sit ab alia sicut a principio, per modum istum proprie est pro-
cessio in divinis.
Ad primum ergo dicendum, quod in creaturis qUallib~t
processio est per aliquem mòtum vel mutationem; quia nee
aliquid localiter procedit nisi per motum, nec aliquid a causa
sua egreditur, nisi aliqua mutatione contingente circa ipsum
a quo egreditur, si sit de essentia ejus, vel saltem circa id quod
egreditur. In divinis autem est origo unius personal ab alia
sine aliqua mutatione, ut supra de generatione dictum esV,
eum nihil praldicetur de Deo secundum id quod imperfectionis
est in ipso.
Ad secundum dicendum, quod quamvis in divinis personis
non sit distantia seeundum locum neque secundum essentiam,
est tamen distinctio in personis secundum proprietates per-
sonales ; et hoc sufficit ad rationem processionis.
Ad tertium dicendum, quod processio localis est in aliquid
sicut in terminum motus; sed quod proeedit a causa, non
oportet quod in alterum procedat, et sie sumitur processio
in divinis.
• SOLUTIO. ~ Respilndeo dicendum, quod quidam dicunt
1. Parm. : « ab aIiquo in aliquid. » 1. L p. Summm theolog., q.
2. Dist. IV, q. I, art. 1.
•
DISTINCTIO XIII, QUlEST. I, ART. Il 303
ARTICULUS II
Uirum processio divina sii ianium una I
Ad secundum sie proceditur. l. Videtur quod in divinis
\una tantum sit processio. Sicut enim paternitas notat proprie-
tatem originis, ut a quo est aliquis ; ita processio, ut qui est
àb alio. Sed supra dictum esV, quod in divinis non potest
esse nisi una paternitas. Ergo nec nisi una processio.
2. Pralterea, in omnibus habentibus unam naturam in spe-
cie, non est nisi unus modus quo natura illa communieatur;
unde etiam dicit Commentator, VIII Physic., text. 46, quod
mures qui generantur ex putrefactione terral, et qui generantur
ex semine, non sunt ejusdem speciei. Sed per processionem
personarum communicatur natura divina, qUal est una tan-
tum non solum in specie, sed etiam in numero. Ergo non est
nisi unus modus processionis in divinis.
cem penes terminos et penes principia'. Sed processio in divinis
. est semper ab eodem principio, quia omnis processio est vir-
tute natural ipsius producentis ; est etiam ad eumdem termi-
num per processionem acceptum, quia in processione divina
semper accipitur divina natura. Ergo videtur quod non sit
nisi una processio in divinis.
4. Pralterea, si sunt dUal procJlssiones, aut difIerentiam
, habebunt ex parte essential, aut ex parte relationum, cum non
sint plura in divinis. Sed ex parte essential non invenitur
diversitas nisi rationis secundum pluralitatem attributorum ;
diversitas autem rationis non causat pluralitatem realem,
qualem oportet esse processionum duarum, secundum quas
dUal personal realiter distinctal procedunt. Ergo ex parte
essential non potest sumi realis diversitas processionum.
Similiter nec ex parte relationum ; relationes enim secundum
rationem intelligendi consequuntur processiones; eo enim
Filius est, quia a Patre procedit. Ergo videtur quod nullo
modo possunt esse processiones plures in divinis.
Contra, secundum unam processionem est unus tantum pro-
cedens. Sed in divinis sunt dUal personal procedentes, scilicet
Filius et Spiritus sanctus, ut habetur in Litiera. Ergo videtur
quod oportet esse duas processiones.
XXVII, art. 3 et 4.
2. Dist. VII, q. II, art. 2.
 304 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
quod istce duce processiones realiter distinguuntur, nec oportet
qucerere quo distinguantur, quia sunI, prima distinguentia
personas; sicuI, nec qucerimus quo distinguuntur rationale
et irrationale. Sed hoc non videtur conveniens : quia generatio
et processio nullam habent oppositionem ad invicem; omnis
autem distinctio formalis est secundum aliquam oppositio-
nem. Et prceterea processio et generatio significantur per modum
operationum. Hoc autem non conveniI" ut per operationes
vei motus distinguantur operatio vel operata; sed magis e
converso, quia actiones differunt specie secundum formas
agentium, ut calefacere et infrigidare, et motus secundum
terminos. Et ideo alii dicunt quod difIerentia sumitur ex hoc
quod generatio est processio naturce, et processio Spiritus
sancti est processio voluntatis. Sed hoc etiam non competit :
quia voluntas et natura in divinis solum ratione distinguuntur.
Unde talis distinctio, realis distinctionis ratio esse non potest,
quia principium non est debilius principiato. Et prceterea secun-
dum hoc processio intellectus, secundum quam dicitur Ver-
bum, esseI, alia a processione naturce, secundum quam dicitur
Filius. Et ideo dicendum, quod in divinis non potest esse ali-
qua realis distinctio et pluralitas, nisi secundum relationes
originis. Et ideo secundum hoc nos oportet investigare plura-
litatem procedentium et processionum. Dico igitur secundum
hoc, quod est in divinis aliqua processio secundum quam una
persona procedit ab una;. et hcec est processio generationis,
secundum quam Filius est a Patre, et ideo dicitur esse per
modum naturce vel intellectus; procedit enim ut Filius, et
ut Verbum : quia in utroque modo istarum processionum,
scilicet naturce et intellectus, est unius ab uno processio. Item
est aliqua processio in divinis quce est simul a duobus, scilicet
ab eo qui procedit et ab eo a quo procedit ; et hcec distinguitur
a prima secundum originem; quia ista secunda processio est
a procedente secundum processionem prcedictam, quce est per
modum naturce. Et inde est quod ista processio dicitur per
modum voluntatis esse, quia per consensum ex duobus volen-
tibus potest unus amor procedere. Et secundum istos modos
diversos originis, producuntur plures personce relatione originis
distinctce, scilicet Filius, qui est a Patre, et Spiritus sanctus,
qui est ab utroque. Unde concedo quod nisi Spiritus sanctus
esseI, a Filio, non esseI, assignare distinctionem realem inter Fi-
lium et Spiritum sanctum.
Ad primum ergo dicendum, quod paternitas dicit modum
determinatum originis, qui ulterius non potest multiplicari
secundum diversam rationem originis, sed tantum secundum
DISTINCTIO XIII, QUlEST. I, ART. II 305
materiam, ut diversificetur in numero; sed processio dicit
originem in communi, et potest secundum duos modos ori-
ginis determinari; scilicet quod sit processio unius ab uno
non procedente, et quod siI, processio etiam a procedente.
Plures modi non possunt inveniri qui distinguantur ex ratione
riginis ; et ideo non possunt esse plures processiones in divi-
is quam duce. Si enim acciperetur processio ab uno proce-
nte vei piuribus, non esset difIerentia nisi secundum unum
e~ piura, quce difIerentia il'Ullo modo ad originem pertinet,
si~ut si divideretur gressibile, non per bipes et quadrupes, sed
per album et nigrum.
: Ad secundum dicendum, quod in natura creata est duplex
communicatio : una quce est per modum naturce, et alia quce
, est per modum amoris. Non autem in utraque communica-
~tionum communicatur natura, sed tantum in ea quce est per
~i'modum naturce. Ex imperfectione autem voluntatis creatce
,.lfl'est quod non potest communicari per eam natura; quia illud
quod procedit per modum voluntatis, scilicet amor, non est
hypostasis per se subsistens, sicut est in divinis; et ideo ex
perfectione divince naturce est quod communicetur non tan-
tum per actum natm:ce, qui est generatio, sed per actum volun-
tatis, qui est consensus amoris.
Ad tertium dicendum, quod distinguuntur processiones in
divinis et penes principium et penes terminum 1. VI, enim supe-
rius dictum est, quamvis natura divina siI, principium gene-
rationis in Patre, non tamen absolute subratione naturce,
,sed sub ratione paternitatis. Et similiter natura 2, inquantum
est natura divina, qUEe accipitur in Filio per generationem,
non habet Filius quod siI, Filius, sed ab eo quod natura in
Filio secundum rem est ipsa filiatio. Et ita patet quod ipsce
reiationes se habent aliquo modo ut principium et ut terminus
ad ipsas processiones.
Ad quartum dicendum, quod, cum secundum processiones
distinguantur personce, quce realiter plures sunI" non potest
dici quod processiones re non difIerunt sed ratione tantum.
Nihil enim causaI, distinctionem majorem, formaliter loquendo,
quam siI, distinctio qua distinguuntur ipsa ad invicem. Sed
sicut proprietates personales, secundum quod comparantur
ad essentiam, sunI, idem re, quia sunI, divina essentia, a qua
tantum ratione difIerunt; secundum autem quod ad aliquid
1. Parm. : « finem. »
2. Parm. : « Similiter a natura divina, inquantum est natura, qure
acquiritur, etc ... , scd ab eo quod natura, » etc.
:306 COMMENTUM IN LlB. l SENTENTIARUM
dicuntur, sunt secundum rem plures ; ita est etiam de proces-
sionibus : quia secundum quod comparantur ad naturam ut
principium vel terminumt, non distinguuntur nisi ratione,
secundum quod dicitur in Deo voluntas et natura ratione
difrerre; sed quia comparantur etiam ad proprietates rela-
tivas sicut ad principium vel terminum, ut dictum est 2 , ide7
ex hoc etiam habent realem differentiam. I \proeessio Spiritus sancti est opus divina~ naturre, etc. Ergo
Quod ergo objicitur, quod relationes consequuntur proct$-
siones, unde magis videtur quod processiones diversre caU-
sent diversitatem relationum, quam e converso; vel ad minus
erit ibi circulatio : dicendum, quod relatio in divinis non tan-
tum habet quod sit relatio, sed etiam quod sit personalis,
id est constituens personam; et ex hoc habet quasi actum
differentire constitutivre et formre proprire ipsius personre,
eujus est operatio generationis vel spirationis; et ideo non
est inconveniens quod secundum relationis rationem relationes
~·.onsequantur ipsas processiones, et recipiant differentiam
ab eis; secundum autem quod sunt formre proprire ipsarum
personarum, causent diITerentiam processionum.
ARTICULUS III
C lrum processio Spirilus sancii debeal dici processio vel generatio 3
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur quod processio Spi-
ritus sancti non debet nominari processio, sed generatio. Si
enim non sit generatio, tunc contra generationem dividitur.
Sed nullum commune dividitur contra proprium. Cum igi-
tur processio sit communis generationi et processioni Spiri-
tus sancti, videtur quod processio Spiritus sancti non debeat
nominari processio.
2. Prreterea, sicut generatio Filii dicit specialem modum
originis, ita et processio Spiritus sancti ; alias non esset pro-
.prietas constitutiva personre, ut prius dictum est. Sed proces-
sio non dicit aliquem specialem modum originis, ut dictum
est. Ergo modus originis Spiritus sancti non debet per proces-
sionem nominari.
3. Prreterea, sicut Filius accipit totam naturam et substan-
tiam Patris, ita et Spiritus sanctus. Sed illa processio secundum
quam aliquis accipit naturam ejus a quo procedit, dicitur
1. Parm. : « terminus. "
2. Distinct. II, q. I, art. 5.
.3. I p. Summw theolog., q. XXVII, art. 4.
DISTINCTIO XIII, QUlEST. l, ART. III 307
generatio, etiam in inferioribus, ut patet inducendo in singulis.
Ergo videtur quod processio Spiritus sanetidebet dici generatio.
4. Prreterea, Damascenus, lib. I Fidei orlhod., cap. YIIl,
col. 814, t. I, definiens generationem dicit sie : (( Generatio est'
divinre naturre opus existens, ut versionem qui generat, non
suscipiat, et ut neque Deus prior neque posterior siV. )) Sed
Ividetur quod sit generatio. Quod autem sit opus divina;
~aturre et non voluntatis, probatur per Hilarium, De synod..
§ 58, col. 529, t. Il, qui dicit, quod omnibus creaturis sub-
stantiam voluntas attulit, sed Filio natura dedito Sed Spiritus
sanctus non est creatura, et ita non habet substantiam per
voluntatem, sed per naturam Patris.
Contra, quidquid procedit per modum generationis, prore-
dit ut genitum, prreciptie 'in rebus viventibus. Sed Spiritus
sanctus non procedit ut genitus : alias essent duo Filii in Tri-
nitate. Quod non potest esse. Ergo processio Spiritus sancti
non debet dici generatio.
SOLUTIO. ~ Respondeo dicendum, quod in divinis est acei-
pere commune et proprium, quamvis non sit accipere uni-
versale, et particulare 2 • Ad hoc enim quod sit universale et
particulare, exigitur aliqua diversitas realis, ut supra dictum
est3, quidditatis communicabilis, et esse quod proprium est.
Et talis diversitas non potest esse in divinis. Sed est ibi aeei-
pere commune et proprium duplieiter, scilicet secundum rem,
et secundum rationem. Secundum rem, sicut dicimus essen-
tiam esse communem tribus personis, et unamquamque per-
sonam distingui per id quod sibi est proprium. Secundum ratio-
nem autem, sicut quando intellectus noster in divinis accipit
aliquid et quantum ad rationem communem vel indetermi-
natam, et quantum ad rationem determinatam et propriam :
quia utrumque ad dignitatem pertinet, et ratio generis et
ratio diITerentire : sicut in divinis est ratio cognitionis, qme
communis est, et ratio scientire, qure propria est et determi-
nata; nel' tamen unum est genus alterius, secundum quod in
Deo sunto Ita dico, quod processio dicitur secundum rationem
communem originis, generatio autem secundum determina-
tam originis rationem. Dnde se habent sicut commune et.
proprium : non tamen sicut genus et species.
1. Mich. Lequien apud Migne : « At gcneratio quidem initium non
habet sempiternaque est, ut qUal natural sit opus, exque ipsius substan-
tia prodeat ; ne alioqui ille qui gignit, mutationcm subeat, » etc.
2. AI. hic, et infra : « utile et particulare. ')
3. Dist. VIII, q. IV, art. 1.
 308 COMMENTUM IN LIB, I SENTENTIARUM
Ad primum ergo dicendum, quod processio, secundum
quod sumitur in communi ratione, non condividitur generationi ;
sed prout sumitur secundum determinatum modum proces-
sionis, qui Spiritui sancto cdmpetit.
Ad secundum dicendum, quod frequenter invenimus quod
aliquod proprium denominatur nomine communi ; sicut omne
convertibile dicitur proprium, sive significet quid est res,
sive non. Sed tamen hoc nomen sibi specialiter retinet illud
convertibile quod substantiam non significat, ,quia non addit
aliquid nobilitatis quo nominari possit. Non autem sic dici-
mus in proposito : non enim origo Spiritus sancti nominatur
communi nomine, quia nihil addit secundum rationem supra
commune1, vel minus quam generatio Filii, cum Spiritus
sanctus Filio sit ffiqualis in dignitate. Sed hujusmodi assigmmtur .
tres rationes. Prima est, quia Spiritus sanctus maxime accedit
ad processionem : non enim tantum ipse procedit sicut et
Filius, sed a procedente procedit,- quod Filio non competit.
Secunda est, quia cum processio dicatur dupliciter, scilicet
secundum motum localem et secundum exitum causati a
causa, uterque modus aliquo modo competit origini Spiritus
sancti. Inquantum enim procedit ut persona distincta, sic
sua processio habet similitudinem ad exitum causati a causa.
Inquantum autem procedit ut amor, qui tendit in alterum
non sicut 2 recipiens, sed sicut in objectum, h~bet similitudinem
cum processione locali, qUffi est ex aliquo in aliquid. Pater
enim amat Filium amore, qui est Spiritus sanctus. Filio autem
non competit processio nisi secundum unum modum, scilicet
exitum a causa. Tertia ratio, et credo melior est, quia in rebus
creatis invenimus aliquid in se subsistens, procedere per modum
naturffi, et hoc dicimus generari; unde secundum hoc potui-
mus processionem Filii proprio nomine nominare, scilicet
generationis nomine. Sed non invenimus aliquid in creaturis
per se subsistens procedere per modum amoris, sicut Spiritus
sanctus procedit : et ideo istam processionem non potuimus
nominare nomine proprio, sed tantum communi.
Ad tertium dicendum, quod processio amoris, inquantum
hujusmodi, non habet quod per ipsam natura aliqua communi-
cetur ; sedhoc habet inquantum est in divinis, ubi non potest
esse aliquid imperfectum. Et ideo Spiritus sanctus secundum
1. AI. : « seeundumrationem, id est communem, ve! minus quam
generatio Filii. )) Parm. : « nihi! addit supra rationem, ve! minus habet. »
,Sensus autem est: « ve! addit minus. ))
2. Parm. addit : « in. ))
,f
DISTINCTIO XIII, QUlEST. I, ART. IV 309
rationem processionis, communiter loquendo, non habet
quod communicetur sibi natura; et ideo talis processio non
potest dici generatio secundum suam propriam rationem. Ex
ipsa enitn ratione generationis est quod natura genito commu-
I nicetur : quamvis enim diversitas rationis non sufficiat ad
'.realem processionum differentiam, sufficit tamen ad differen-
tem nominationem.
Ad quartum dicendum, quod natura non est principium
processionis Spiritus sancti sub ratione naturffi, sed sub ratione
voluntatis, a qua procedit amor; et ideo sua processio non
dicitur nativitas, cum nativitas a natura dicatur. Nec tamen
ex hoc sequitur quod Spiritus sanctus sit crèatura. Voluntas
enim comparatur ut principium ad ipsa principiata, et sic
comparatur ad creaturas ; vel ad ipsam rationem principiandi,
et sic comparaturad amorem, qui est Spiritus sanctus, sicut
intel!ectus ad artem, ut superius dictum esLI.
ARTICULUS IV
Uirum Spiriius sancius debeai dici ingeniius 2
Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur quod Spiritus sanctus
debet dici ingenitus. Et primo per auctoritatem Hieronymi,
in Littera.
2. Prffiterea, terminus infinitus convertitur cum negatione,
supposita existentia subjecti ; sicut non homo, non est homo.
Quidquid enim est et non est, est non homo. Sed ingenitus
est terminus infinitus. Ergo cum Spiritus sanctus sit, et non
sit genitus, videtur quod sit ingenitus.
3. Prffiterea, ingenitum aut dicit relationem aut absolutum.
Sed non dicit relationem nqtionalem, quia tunc non posset
dici essentia ingenita. Ergo videtur quod sit de absolutis ; et
ita videtur convenire Spiritui sancto.
Sed in contrarium est quod dicitur in Littera, quod solus
Pater ingenitus est. Ergo non Spiritus sanctus.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod in divinis, proprie
loquendo, nihil potest dici privatum 2 : quia ad rationem
privationis exigitur quod aliquid sit aptum natum habere
quod non habet. Hoc autem Deo competere non potest. Unde
aportet quod ingenitus sumatur negative et non privative.
1. Distinet. x, q. I, art. 3.
2. I p. SummEE theol., q. XXXIII, art. 4.
3. Parm. : « privative. ))
310 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
DIVISIO TEXTUS 311
Sed negatio qmedam negat in genere determinato, eL h;cc « Nescio », scilicet per artem acquisitam : « non valeo »,
habet aliquid simile privationi, inquantum ponitur aliquod per naturalem virtutem vel industriam : « non sufficio ll,
determinatum genus. Est etiam quredam negaLio extra genus : per defectum usus vel exercitii.
et hrec est absoluta negatio, quia nullum genus determina t. « Omne quod est, aut ingenitum est, aut genitum, aut
Dico ergo, quod ingenitus si dicat negationem extra genus, factum. II Sciendum est, quod istius divisionis membra
tunc convenit omni ei quod est et quod non est ab alio per variantur materiali multiplicatione et non formali; et ideo
generationem, sive sit ab aliquo alio sive non, et sive sit crea- unum membrum bis repetitur, inquantum duobus convenit,
tum sive inereatum, et secundum hoc possumus dieere Patrelll scilicet Patri et Spiritui sancto.
ingenitum, et Spiritum sanctum, et essentiam divinam, et
primas creaLuras, qure non exierunt in esse per generationeIll.
Si autem sit negatio in genere, hoc potest esse dupliciter,
seeundum quod in divinis aecipitur : vel in genere divinLe
naturre ; ct sic adhuc eonvenit Patri, Spiritui sancto et essen-
tire ; vel in genere principi i in natura divina; et sic non eOIl-
venit nisi Patri, et tune erit notio Patris. Prineipium enirn
aliquod potest innoteseere, aut seeundum quod aliquid est
ab illo, et sie Pater innotescit per generationem et spiratio-
nem activam ; aut seeundum quod non est ab alio, et sie est
notio Patris « ingenitus ».
Ad primum ergo dieendum, quod Hieronymus accipit
« ingenitum ll, id est non genitum, seeundum quod negatio

est extra genus ; vel in genere divinre naturre, et non in genere

principii.
Ad secundum dicendum, quod negatio termini infiniti
non est negatio in aliquo genere determinato, sed tantuIll
in genere entis ; et ideo potest dici de omni ente cui non con-
venit affirmatio ; sed negatio qure negat in aliquo genere deter-
minato, non potest dici extra illud genus.
Ad tertium dicendum, quod « ingenitus », secunduIIl quod
convenit tantum Patri, dicit notionem Patris; et sic non
convenit essentire. Seeundum autem quod convenit essentire
et Spiritui sancto, non dieit aliquam notionem, nec etiam
aliquid de absolutis, quia sic etiam conveniret Filio ; sed remo-
vet notionem quamdam, scilicet generationem passivam.

EXPOSITIO TEXTUS

« Absit autem ut inter Deum Patrem et Deum Filium

tale aliquid suspicemur. » Sic enim processio Spiritus sancti
materialis videretur; quia Pater se habet ad generationem
ut principium activum, mater autem ut materiale, quia
materiam ministrat.

DISTINCTIO XIV
Quod gemina est processio Spirilus sancii
Prreterea, diligenter adn<ttandum est, quoli gemina esl
processio Spiritus sancti : reterna videlicet, qure ineffabilis
est, qua a Patre et Filio reternaliter et sine tempore processi! ;
et temporalis, qua a Patre et Filio ad sanctificandam cre:Jturam
procedit. Et sicut ab reterno communiter ae simul proeedit a
Patre et Filio, ita et in tempore communiter et simul ab utroque
procedit ad creaturam, non divisim a Patre in Filium, et a
Filio ad creaturam. Unde Augustinus, in XV lib. De Trinil.,
cap. XXVII, § 48, col. 1095, t. VIII: « Spiritus sanctus non
de P2tre proceuit in Filium, et de Filio procedil ad sanctifi-
eandam creatur2m, sed simul de utroque procedit; qU2rnvis
hoc Filio Pater dederit, ut sicut de se, ita etiam de ilio pro-
cedat. »
De temporali processione Spirilus sancii specialiler agilur
De temporali autem processione Beda, in Homilia dominicfE
posi Ascensionem, col. 182, t. V, il::! loquitur : « Cum gratia
Spiritus sancti datur hominibus, profecto mittitur Spiritus 2
Patre, mittitur et a Filio, procedit a Patre, procedit et a Filio,
quia ejus missio est ipsa processio. II His verbis ostendit aperte,
donationeIÌ1 gratire Spirilus sancti dici processionem vel mis-
sionem ejusdem. Sed cum donatio sive datio non sit nisi tempo-
ralis, constat quia et hrec processio sive missio temporalis est.
Hanc quoque temporalem Spiritus sancti processione m Au-
gustinus, in XV lib. De Trinilale, insinuat, dicens, Spiritum
sanctum processisse a Christo, quando post resurrectionem
insufflavit in discipulos, his verbis : « Cum resurrexisset Christus
a mortuis, et apparuisset aiscipulis, insufflavit, et ait, J oan , xx,
22 : Accipile Spirilum sanclum : ut eum etiam de se procedere
ostenderet. Et ipse est virlus qUfE de illo exibal, ut legitur in
Evangelio, Luc., VI, 19, et sanabat omnes. II Et ut ostenderet
hanc processionem Spiritus sancti non esse aliud qua m dona-
tionem vel dationem ipsius Spiriws sancti, addidit : « Post
resurrectionem Dominus Deus bis dedit Spiritum sanctum :
semel in terra propter dilectionem proximi, et iterum de
crelo propter dilectionem Dei: quia per ipsum donum diffun-
ditur charitas in cordibus nostris, qua diligimus Deum et proxi-
mum I . »
1. Propositiouum serics iu Augustini tcxtu intcl'vcl'titul'.
DISTINCTIO XIV 313
Spirilum sanclum non dari, sed dona ejus
Sunt autem aliqui qui dicunt Spiritum sancturn ipsurn
Deum non dari, sed dona ejus, qure non sunt ipse Spiritus
sanctus. Et, ut aiunt, Spiritus sanctus dicitur dari, cum gratia
·ejus, qure tamen non est ipse, datur homini. Et hoc dicunt
Bedam sensisse .in superioribus verbis, quibus dicit Spiritum
sanctum procedere, cum ipsius gratia datur hominibus, tan-
qua m non ipsemet detur, see. ejus gratia.
Quod ipse Spirilus sanclus, qui Deus e$l,
et dalur el millilur
Sed quod ipse Spiritus sanctus, qui Deus est, et tertia in
Trinitate persona, detur, aperte ostendit Augustinus in lib. XV
·.De Trinil., cap. XXVI, § 46, col. 1093, t. VIII, ita dicens :
« Eumdem Spiritum sanctum datum, cum insufflasset J esus,
de quo mox ait, Matth., XXVIII, 19 : Ile, baplizale omnes gentes
in nomine Patris, et Filii, et Spirilus sancii,. non debemus
.ambigere. Ipse ergo est qui etiam de crelo datus est die Pente-
costes. Quomodo ergo Deus non est. qui dat Spiritum sanctum,
immo quantus Deus est qui dat Deum? » Ecce his verbis
.aperte dicit; Spiritum sanctum, ipsum scilicet Deum, dari
hominibus a Patre et Filio. Et quod ipse Spiritus sanctus,
qui Deus est ac tertia in Trinitate persona, nobis detur, nùs-
trisque infundatur atque illabatur mentibus, aperte ostendit
Ambrosius in lib. I De Spirilu sancto, cap. IV, §§ 60 et 61,
col. 748, t. III, dicens : « Licet multi dicantur Spiritus, quia
legilur, psalm. CIII, 4 : « Qui facil angelos suos spiritus,. unus
tamen est Dei Spiritus. Ipsum ergo unum Spiritum et apost.oli
ét prophetre sunt consecuti : sicut etiam vas electionis dicit,
quia unum spirilum potavimus, quasi eum qui non queat
scindi, sed infundatur animis, et sensibus illabatur, ut srecu-
laris sitis l'estingua t ardorem. Qui Spiritus sanctus non est
·de n:Jtura rerum eorporalium, noc de substantia invisibilium
creat urarum. » His verbis aperte dici t, Spiritum sanctum
ipsum, qui creatura non est, infundi mentibus nostris. Item,
ineodem lib., cap. v, §§ 64, 66, etc., col. 749, t. III : « Omnis
mutabilis est creatura; sed m\fl mutabilis Spiritus sanctus.
Quid autem dubitem dicere, quia datus est Spirit.us sanctus,
cum script.um sit, Rom., v, 5 : Charilas Dei diffusa est in cor-
dibus nos/ris per Spirilum sanclum qui datus est nobis? Qui
cum sit. inaccessibilis nat.ura, receptibilis t.amen propter suam
bonitat.em nobis est., complens virt.ut.e omnia; sed qui solis
partieipet.ur justis, simplex subst.antia, opulent.us virtutibus,
unicuique prresens, dividens de suo singulis, et ubique t.otus.
Incircumscript.us ergo est et. infinit.us Spirit.us sanct.us, qui
.discipulorum sensus separatorum infudit; quem nihil potest.
' ....,.
314 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUl\1
fallere. Angeli ad paucos mittebantur ; Spiritus autem salll;Lu,;
populis infundebatur. Quis ergo dubitet, quin divinum sil
quod infunditur simul pluribus, nec videtur ? Unus est Spiritu,;
sanetus, qui datus est omnibus, licet separatis, apostolis. ))
Et hic aperte dicit Ambrosius, quod Spiritus s:mctus, qui esI,
substantia simplex, cum sit unus, datur pluribus. Alia quoque
auctoritate hoc idem astruitur, scilicct quod Spiritus sanctus,
qui est Filio <equalis, hominibus detur. Ait enim Augustinus
De verbi:; Apostoli : « Si charitas Dei diffusa est in cordibus
nostris per Spiritum sanctum, qui datus est nobis, a quo datur .?
Ab ilio qui dedit dona hominibus. Qu<e dona? Spiritum Sall<"-
tum qui tale dat donum qualis est ipse. Magna est miseri-
cordia ejus : donum dat <equale sibi, quiu donum ejus Spiritus
sanctus est.» Pr<emissis his et aliis pluribus auctoritatibus aperte
monstratur, quod Spiritus <equrlis Patri et Filio, nobis datur;
nee ideo tamen minor est Patre et Filio. Unde Augustinus,
in IV lib. De Trinitate, cap. ultimo, § 32, col. 910, t. VIII:
« Non ideo minorem esse Spiritum sanetum, quia eum Patei'
misit et Filius, u!'bitrandum est. »
An viri sancti et Eccelsire prrelati dent vel dare possinl
Spiri/um sanctum
Hic qu<eritur, utrum et viri sancti dent vel dare pOBsint
aliis Spiritum sanctum. Quem si aliis dant, cum ejus donatio
supra sit dicta processio, videtur ab eis procedere Spiritus
sanetus vel mitti. Sed Creator a creatura non procedit vel
mittitur. Restat ergo ut ipsi non dent SpirituITl sanctum nec
dare possint. Unde Augustinus in XV lib. De Trini/., cap. xxn,
§ 46, col. 1093, t. VIII: « Non aliquis discipulorum Christi
dedit Spiritum sanctum. Orabant quippe, Acl., VIII, ut venire t
in eos quibus manum imponebant, non ipsi eum dabant :
quem morem in suis pr<epositis etiam nune servat Eeelesia.
Denique et Simon Magus offerens apostolis pecuniaITl, non
ait : Date mihi hane potestatem, ut dem Spiritum sanctum,
sed cuieumque, inquit, Actor., VIII, 19, imposuero manus,
accipiat Spiritum sane!.um; quia nec Scriptura superius
dixerat : videns autem Simon quia apostoli darent Spiritum
sanctum; sed dixerat, cod. nap. VIII, 18, videns au/em
Simon quia per impositionem manuum apostolorum daretur
Spiritus sanctus. » Ecce his verbis ostendit Augustinus, nec
apostolos nec alios Ecclesi<e pr<elalos dedisse vel dare Spiritum
sanclum.
Quod non possunl dare Spiri/um sanctum, hic docel
Et quod plus est, non posse etiam aare, dicit in eodem lib.
et cap., § 46, col. 1094, t. VIII, subdens de Christo: « Scriplum
est quod acceperil a Patre promissionem Spiritus sand i, et
DIVISIO TEXTUS 315
..effuderit : in quo utraque natura monstrata est, humana
;scilicet et divina. Accepit quippe ut homo, effudit ut Deus.
Nos autem accipere quidem hoc donum possumus pro modulo
""',nostro, effundere vero super alios non ulique possumus; sed
ut hoc fiat, Deum super cos, a quo id efficitur, invoc<lmus. »
His verbis expresse didt, nos Spiritum sanctum non posse
super alios effundere, id est aliis dare.
Quod videtur contrarium
Sed huic videtur contrarium, quod Apostolus ad Galatas, III
,.5, de se loquens, ait : Qui tribuit vobis Spiritum, et operatur
virtutes in vobis. Ecce evidenter didt, se tribuisse Spiritum.
Sed intcIligendum est, Apostolum dixisse hoc, non quia haberet
potestatem et auctoritatem dandi Spiritum sanctum, 'sed quia
ministerium habuit in quo debeatur a Deo Spiritus sanctus.
Ut 'enim ait Augustinus, super eumG.em locum, col. 2117,
t. III, exponen" ilIud Apostoli verbum, « ab Apostolo pr<e-
.dicata est eis fides, in qua pr<edicatione adventum et pr<e-
sentiam Spiritus sancli senserant : sieut ilio tempore in novi-
tate invitationis ad fidem, etiam sensibilibus miraculis pr<esen-
tia sancti Spiritus apparebat, ut in Aclibus apostolorum
legitur, cap. II. » Aperte hic ostendit, quomodo ilIis Spiritum
sanctum tribuerit Apostolus; non utique ipsum mittendo
in eos, sed pr<edicando eis fidem Christi : quam ilIis redpien-
tibus, quod Spiritus sanetus in eis esset, aliquibus signis visi-
bilibus monstrabatur. Non ergo homines, quantumcumque
·sancli. d3re possunt Spiritum sanctum.
DIVISIO TEXTUS
Hic incipit Magister determinare de temporali processione
Spiritus sancli, et dividitur in partes duas : in prima, deter-
minat processionem temporalem Spiritus saneti ; in secunda.
determinat nomen Spiritus sancti, quod rationem tempo-
ralis processionis ostendit, in XVIII dist., ibi 1 : « Pr<eterea
diligenter considerandum est, cum Spiritus sanctus dicatur
donum et datum ; utrum et eadem ratione utrumque nomen
('i cOllveniat. » Prima in duas : in prima determinat de tem-
porali processione in communi; in secunda, quantum ad
speeiales modos missionis, in XVI dist. : « Nunc de Spiritu
sanl't.o videndum est ... qU:B sit ejus temporalis processio. »
Prima in duas : in prima ostendit Spiritum sanetum a Patrc
et Filio temporali proeessione procedere: in secunda inquirit
1. Al. : « in xv disto ihi : lTic qureritur, eum Spiritus sauctus
per (JlH'm, n <'tr.
316 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
utrum a seipso temporali processione procedat, xv disto :
« Hic considerandum est, cum Spiritus sanctus detur homi-
nibus a Patre et Filio ... ; utrum etiam a seipso detur. » Prima
in duas : in prima ostendit processionem Spiritus sanct.i
temporalem esse a Patre et Filio ; in secunda excludit erro-
rem circa intellectum temporalis processionis, ibi : « Sunt
autem aliqui qui dicunt Spiritum sanctum ipsum Deum nOll
dari, sed dona ejus. )) Circa primum duo facit : primo deter-
minat veritatem temporalis processionis quantum ad prill-
;ipium a quo procedit, ostendens per Augustinum quod pro-
cedit a Patre et Filio ; secundo ostendit veritatem quantulll
ad hoc quod ab eis dicitur procedere temporaliter, ibi : « De
temporali autem processione Beda ... ita loquitur. ))
« Sunt autem aliqui qui dicunt, Spiritum sanctum ipsulll
Deum non dari, sed dona ejus. » Hic excludit errorem dicen-
tium, in processione temporali Spiritum sanctum non dari
sed tantum dona ejus : et circa hoc duo facit : primo ostendit,
ipsum Spiritum sanctum qui Deus est, temporali processiolle
dari; secundo ex hoc ostendit quod nullus homo Spiritum
sanctum dare potest, ibi : « Hic qu:eritur, utrum et viri sancti
dent vel possint dare aliis Spiritum sanctum. )) Et circa hoc
duo facit : primo movet qmestionem, et determinat eam
ostendens quod nullus homo Spiritum sanctum dare potest,
nec etiam Christus, secundum quod homo; secundo obji-
cit in contrarium, et solvit ibi : « Sed huic videtur contra-
rium quod Apostolus... ait. »
QUJESTIO PRIMA
Ad intellectum hujus partis tria qUa3runLur : primo, de
processione temporali secundum se; secundo, ratione cujus
Spiritus sanctus temporaliter procedere dicatur, vel secun-
dum quid fiat ; tertio, a quo fiato
Circa primum duo qmeruntur : lo utrum sit aliqua temporalis
processio Spiritus sancti ; 2 0 utrum ponat in numerum cum
reterna.
ARTICULUS PRIMUS
Utrum aliqua processio Spiritus sancli sit temporalis 1
Ad primum sic proceditur. 1. Vidctur quod nulla processio
Spiritus sancti sit temporalis. Sicut enim generatio est pro-
prietas reterna Filii secundum quam distinguitur a Patrc. ita
1. I p. Summm theolog., q. XLIII. art. 7.
DISTINcno XIV, QUlEST. I, ART. I 317
processio Spiritus sancti est proprietas secundum quam
distinguitur a Patre et Filio. Sed generatio Filii non dieitur
temporalis nisi secundum naturam assumptam. Cum igitur
;(Spiritus sanctus nullam assumpserit naturam, nec assumet,
bvidetur quod nulla sit ejus proeessio temporalis.
2. Prreterea, omne illud cui convenit aliquid temporaliter,
,est mutabile vel variabile. Hoc autem Spiritui sancto non
convenit, cum sit verus Deus. Ergo nec temporalis processio.
3. Prreterea, secundum Philosophum, lib. De causis, pro-
positione 31, inter rem cujus substantia et operatio est in tem-
pore, et inter rem cujus substantia et operatio est in' momento
reternitatis, est l'es media cujus operatio est in tempore, et
substantia in reternitate. Rem autem illam, cujus substantia
et operatio est in reternitate, dicit substantias separatas, et
prrecipue Deum. Cum igitur processio sit operatio ipsius Dei,
'sive active sive passive intelligatur, videtur quod non sit in
tempore, et ita nec temporalis dici debeat.
4. Prreterea, illud quod elevat hominem supra tempus, non
potest dici temporale. Sed per processionem Spiritus sancti
,:'in hominem elevatur homo supra omnia temporalia : quia,
secundum Augustinum, IV De Trinit., cap. XX, § 28, col. 907,
t. VIII, inquantum aliquod reternum mente capimus, non in
hoc mundo sumus. Ergo non debet dici temporalis.
5. Prreterea, in processione temporali, qure etiam mlSSIO
dieitur, inc1uditur intelleetus processionis reternre, secundum
Augustinum, V De Trinitate, cap. xv et XVI, col. 921, t. VIII,
et II De Trinitate, cap. v, col. 848. Sed denominatio debet fieri
a digniori. Igitur, etsi in processione esset aliquid temporale,
non deberet dici temporalis, sed reterna.
Contrarium dicitur per auctoritates in Littera.
Prreterea, contingit aliquem ex tempore habere Spiritum
sanctum, qui prius non habuit. Sed Spiritus sanctus non habe-
tur nisi ut proeedens a Patre et Filio, cum sit donum utriusque.
Ergo est ejus aliqua processio temporalis, secundum quam
procedit ad sanctificandum creaturam, ut in Littera dicitur.
SOLUTIO: - Respondeo dicendum, quod quamvis in personis
divinis, proprie loquendo, dicatur processio secundum ratio-
nem exitus a principio, qui non necessario tendit in aliud, tamen
processio Spiritus sancti ex modo sure processionis habet,
inquantum scilicet procedit ut amor, quod in alium tendat,
scilicet in amatum, sieut in objectum. Et quia proeessioncs
personarum a3ternre, sunt causa et l'abo totius productionis
creaturarum, ideo oportet quod sicut generatio Filii est ratio
totius productionis ereaturre secundum quod dicitur Pater in

318 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Filio omnia fecisse, ita etiam amor Patris tendens in Filiurn
ut in objectum, sit ratio in qua Deus omnem effectum amoris
creaturis largiatur ; et inde est quod Spiritus sanctus, qui est
amor quo Pater amat Filium, est etiam amor quo amat crea-
turam impartiendo sibi suam perfectionem'. Poterit ergo pro-
cessio istius amoris dupliciter considerari : vel secundurn
quod tendit in objectum ::eternum, et sic dicetur ::eterna pro-
cessio, vel secundum quod procedit ut amor in objectum
ereatum; inquantum scilicet per illum amorem, creatura)
aliquid a Deo confertur; et sic dicetur processio temporalis
ex eo quod ex novitate effectus consurgit nova relatio crea-
tune ad Deum, ratione cujus oporteLDeum sub nova habitu-
dine ad creaturam significari, ut patet in omnibus qwe de Deo
ex tempore I dieuntur.
Ad primum ergo dicendum, quod generatio de ratione sui
non dicit respeetum nisi ad eum a quo est generatio. Hoc autem
dupliciter potest esse in Filio : aut sicut a quo accipit divinam
naturam, et sic est generatio ::eterna a Patre ; aut sicut a quo
a(~cipit naturam humanam, et sic est temporalis generatio a
matre. Processio autem Spiritus sancti, ut dictum esV, non
solum dicit respectum ad principium a quo procedit, secun-
dum quem ::eterna tantummodo est, sicut et generatio ; sed
etiam importat respeetum ad eum in quem procedit, secundum
quem temporalis dici potest.
Ad secundum dicendum, quod inquantum per amorem, qui
est Spiritus sanctus, aliquod donum creatur::e confertur, nulla
mutatio vel variatio fit in ipso amore, sed in eo cui per amorem
aliquid datur ; si tamen mutatio, et non potius perfectio dici
debet. Et ideo ille temporalis respectus non ponitur circa Spi-
ritum sanctum realiter, sed solum secundum rationem; rea-
liter autem in creatura qwe mutatur; sicut fil, cum dicitur
Deus Dominus ex tempore.
Ad tertium dicendum, quod operatio divina dupliciter
potest considerari : vel ex parte operantis, et sic est ::eterna;
vel quantum ad effeetum operationis, et sic potest esse tem-
poralis. Sed tamen quia Deus non agiI, per operationem qu::e
siI, media inter ipsum et operatum, sed sua operatio est in
ipso et est tota sua substalltia; ideo operatio ejus essentia-
liter ieterna est, sed effectus temporalis.
Ad quartum dicendum, quod aliquid potest diti temporale
multipliciter : vel quia subjacet variationi temporis, et hoc
J. AI. : « ex part('. ))
2. Dist. XIII, art. 2.
.
DISTINCTIO XIV, QUlEST. I, ART. II 3Hì>
modo processio non dicitur temporalis, etiam quantum ad
effectum grati::e ; vel quia habet initium in tempore, et sic
gratia dicitur temporalis, et eadem ratione processio ratione
effectus.
Ad quintum dicendum, quod aliquod conjunctum non
potest affirmari nisi pro utraque parte, sed negari potest
pro altera parte tantum; sicut patet in veritate et falsitate
copulativ::e propositionis. Et quia temporale claudit in se
quamdam negationem cum affirmatione, scilicet aliquando
esse et prius non fuisse, reternum autem importaI, tantum
affirmationem essendi; ideo conjunctum non potest dici
reternum, nisi utrumque reternum sit ; temporale autem dici
potest, etiam si alterum tantum sit temporale, sicut crea-
tor importat divinam operationem et connotat effectum in
creatura actualiter, ratione cujus Deus non dicitur creator
ab reterno, sed ex tempore.
ARTICULUS II
processio lemporalis dislingualur realiler ab [Elerna
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod temporalis
processio ponat in numerum cum <eterna, ut siI, alia et alia
processio. JEternum enim et temporale non possunt idem
esse in essentia. Sed qure differunt per essentiam, simpliciter
multiplicantur et numerantur. Ergo reterI).a processio et tem-
poralis, simpliciter sunt dU<e.
2. ltem, idem non est signum suiipsius. Sed processio tem-
poralis, secundum Augustinum \ est signum reterme. Ergo
non sunI, una processio.
3. Pneterea, cum una dicatur processio reterna et alia tempo-
ralis, aut erit hoc quia essentialiter difIerunt, aut quia una
addit super aliamo Sed reterna non potest addere supra tempo-
ralem, quia sic temporalis esseI, naturaliter prior reterna ; nec
etiam temporalis potest se habere ex additione ad ::eternam,
cum ::eterno, quia perfectum esV, nihil sit addibile, ut V Metaph.,
text. 21, Ergo relinquitur quod essentialiter difIerant, et ita
simpliciter sunI, dure.
4. Prreterea, sicut Filius se habet ad generationem passi-
vam, ita et Spiritus sanctus ad processionem passivam. Sed
propter ::eternam generationem et temporalem, Filius dicitur
1. Lib. V De Trin., c. xv, col. 921, t. VIlI, et lib. II, c. v.
2. Al. additur : « cui; )) Cod. Paris. : « nihil sic. »
 ..
320 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
habere duas nativitates et bis natus. Ergo et Spiritus sanctus
dicitur habere duas processiones.
5. Contra, processio ponit aliquid in ipso procedente. Sed
processio temporalis, inquantum est temporalis, nihil ponit
circa Spiritum sanctum. Ergo oportet quod in processione
temporali essentialiter includatur ::etern1't. Ergo non differunt
essentialiter, nec simpliciter sunt plures.
6. Item, ea qu::e non sunt ejusdem rationis, non connume-
rantur ad invicem. Sed temporale et ::eternum non sunt ejus-
dem rationis. Ergo non potest dici quod sint du::e processiones,
temporalis et ::eterna.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod cum processio
semper dicat respectum procedentis ad illum a quo procedit,
Spiritus sanctus autem ad Patrem non refertur nisi relatione
::eterna; oportet quod nulla processio Spiritus sancti sit alia
essentialiter ab ::eterna; sed potest sibi advenire aliquis res-
pectus alius ex parte ejus in quem est, sicut in amatum, et
ratione illius dicitur temporalis.
Dicendum ergo, quod est una processio essentialiter prop-
ter respectum unum procedentis ad id a quo procedit, quem
principaliter importato Processio autem est duplex, vel gemina,
ratione duorum respectuum in duo objecta, scilicet in ::eter-
num et temporale : quorum unus, scilicet ::eternus, realiter
est in ipso procedente; alius autem secundum rationem tan-
tum in Spiritu sancto, sed secundum rem in eo in quem pro-
cedit. Horum tamen respectuum primus includitur in secundo,
sicut ratio et causa ejus; unde secundus se habet ex addi-
tione ad primum.
Ad primum ergo dicendum, quod processio non dicitur tem-
poralis secundum id quod est, sed ratione respectus ad crea-
turam temporalis dicitur ut dictum est.
Ad secundum dicendum, quod processio temporalis dicitur
esse signum ::etern::e, quantum ad effectum ex quo consurgit
respectus ille temporalis secundum quem processio tempo-
ralis dicitur. Effectus autem hujus processionis est amor gra-
tuitus, qui est similitudo qu::edam amoris increati, qui est
Spiritus sanctus, et per consequens signum ejus.
Ad tertium dicendum, quod quamvis ::eterno secundum
rem nihil sit addibile; nihilominuB tamen ::eternum potest
intelligi in aliqua habitudine se habere ad aliquod temporale:
qu::e tamen habitudo non ponitur realiter circa ipsum alternum,
ut dictum est. Et quia intellectus potest repr::esentari per nomen,
.quia voces sunt not::e earum qu::e sunt in anima passionum,
ut lib. I Perih., ideo potest ::eterno imponi aliquod nomen,
DISTINCTIO XIV, QUlEST. II, ART. I 321
~rout intelligitur sub il~a ha~i~udine, sicut. Deus dicit~r Domi-
fuus ex tempore. Ita etlam dlcltur processlO temporahs.
r,' Ad quartum dicendum, quod generatio Filii temporalis
,t reterna distinguuntur etiarn secundum respecturn ad prin-
feipiurn a quo sunt, quia ::eterna est a Patre et ternporalis a
~roatre, et secundum ·diversas naturas; et ideo una realiter
'.non est alia. Sed de processione non est simile, ut dictum est.
, Quinturn concedirnus.
,Ad sexturn dicendum, quod processio temporalis et ::eterna,
tconsiderat::e secundurn respectum procedentis ad principium,
(Il. quo est, sunt omnino idem, nedum ejusdem rationis; et
i ex hac parte non numerantur. Sed considerat::e secundum
I,espectum ad id in quod est processio per modum dictum,
l,non sunt ejusdem rationis, scilicet per univocationem, sed ana-
1)ogice ; quia unum est ratio alterius ; et ita possunt connume-
~\'rari : sicut etiam dicirnus Deurn et hominem duas reso
QUJESTIO II
Deinde qu::eritur, secundum quid attendatur processio tem-
f'poralis, et circa hoc duo qu::eruntur : lo utrum ipse Spiritus
'l'isanctus secundurn processionern temporalem detur, vel tan-
f"'tum dona ejus, vel utrumque. Et si utrumque, qu::eritur;
'i:20 secundum qu::e dona dicatur Spiritum sanctum dari vel
(procedere temporaliter 1 •
ARTICULUS PRIMUS
Ulrum Spirilus sanclus lemporaliler delur
, Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod ipse Spiritus
)sanctus non procedat temporaliter vel detur. Illud enim quod
',secundum se est ubique non videtur usquam secundum se
{procedere. Sed Spiritus sanctus, cum sit Deus, est ubique.
pErgo non potest in quemquam procedere.
~,' 2. Si dicas, quod potest esse secundum w.liquem modum
;' in aliquo secundum quem prius non erat, adhuc habetur pro-
" positum; quia, secundum Dionysium, De div. nom., c. III,
col. 679, t. I, et philosophum 2 , lib. De causis, prop. 24, Deus
eodem modo se habet ad omnia, quamvis non omnia eodem
'l. Parm. omittit : « secuDdo. »
2. Parm. : « et auctorem; » codd. vero : « philosophum, " quia
librum De causis Aristotelis esse tunc credebant.
COMMENT. IN LIB. SENTEN1'. - L - 12
322 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
modo se habeant ad ipsum. Sed iste modus diversus in cren-
turis est ex diversis perfeetionibus quas ex Deo consequuntur.
Ergo videtur quod 1 hoc quod Spiritus sanctus dicatur 2 alitlT
esse in isto quam prius, non sit 3 propter aliud, nisi quia ali-
quem efIectum consequitur iste quem prius non consequeba-
tur : et sic tota datio vel processio refertur ad dona, et non
ad ipsum Spiritum sanctum.
3. Item, ut dictum est4, processio temporalis nihil secun-
dum rem addit ex parte ipsius procedentis ad processionem
<eternam. Sed secundum processionem <eternam ipse Spiritus
sanetus non procedit in aliquam creaturam. Ergo nec secull-
dum temporalem, quantum ex parte ipsius Spiritus sancti, sed
solum quantum ad dona ipsius.
4. Pr<eterea, constat quod virtus infusa non est deficientior
in operibus meritoriis, quam virtus acquisita in operibus
politicis. Sed virtus acquisita .sufficienter dirigit hominem
in omnibus civilibus. Ergo infusa in omnibus meritoriis. Non
igitur oportet, ut videtur, quod cum virtute infusa ipse Spi-
ritus sanctus detur, sed vel solus Spiritus sanctus, vel sola
virtus.
Contra, Rom., v, 5, dicitur : Charilas Dei diffusa est in cor-
dibus nostris per Spiritum sanclum, qui dalus est nobis. Ergo
videtur quod utrumque detur.
Pr<eterea, amor habet rationem primi doni, quia in ipso
omnia ex liberalitate conferuntur. Cum igitur Spiritus sanctus
sit amor, videtur quod habeat rationem doni. Sed non nisi
quia datur. Ergo videtur quod ipse Spiritus sanetus detur.
QUlESTIUNCULA II
Ulterius qu<eritur circa hoc, si utrumque datur, quid per
prius datur. Et videtur quod Spiritus sanctus : quia per ipsum
dantur alia, et quia habet rationem primi doni.
Sed e contrario videtur quod dona per prius. Quia dona
ipsius disponunt nos ad hoc quod ipsum habeamus. Disposi-
tio autem prior est eo ad quod disponit. Ergo, etc.
SOLUTIO I. - Respondeo dicendum, quod ipsemet Spiritus
sanctus procedit temporali processione, vel datur, et non solum
dona ejus. Si enim consideremus processionem Spiritus sancti
1. Parm. addit : « ex. »
2. Parm. : « dicitur. »
3. Parm. : « quam prius non fuit, non propter aliud est nisi. "
4. Qurost. I, art. 2.
DISTINCTIO XIV, QU}EST. II, ART. I 323
ex parte ejus a quo procedit, non est dubium quin secundum
mum respectum ipsemet Spiritus sanctus proceduto Si autem
~onsideremus processionem secundum respectum ad id in
quod procedit, tunc, sicut dietum esP, respeetusiste in Spiritu
saneto ponitur, non quia ipse realiter referatur, sed quia
alterum refertur ad ipsum. Cum igitur in acceptione donorum
ipsius non solum relatio nostra terminetur ad dona, ut ipsa
tantum habeamus, sed eti~m ad Spiritum sanctum, quia aliter
ipsum habemus quam prius ; non tantum dicentur dona ipsius
procedere in nos, sed etiam ipsemet; secundum hoc enim
.ipse dicitur referri ad nos, secundum quod nos referimur in
ipsum. Et ideo procedit ipse in nos et dona ipsius : quia et
dona ejus recepimus, et per eadem ad ipsum nos aliter habe-
. mus, inquantum per dona ejus ipsi Spiritui saneto conjun-
fimur 2 , per donum nos sibi assimilanti 3 •
. Ad primum igitur dicendum, quod cum dicitur Deus esse
ubique, importatur qu<edam relatio Dei ad creaturam, qu<e
quidem realiter non est in ipso, sed in creatura. Contingit
autem ex parte creatur<e istas relationes multipliciter etiam
diversificari secundum diversos efIectus quibus Deo assi-
, milatur; et inde est quod significatur ut aliter se habens ad
~reaturam quam prius. Et propter hoc Spiritus sanctus, qui
ubique est, secundum relationem aliquam 4 creatura) ad ipsum
potest dici de novo esse in aliquo, secundum novam relationem
ipsius creatur<e ad ipsum.
Ad secundum dicendum, quod quamvis ille modus aliter
se habendi, diversificetur ex diversis donis receptis in crea-
tura, tamen relatio creatur<e non sistit in donis ilIis, sed ulte-
rius tendit in eum per quem illa dona dantur. Et ideo possu-
mus significare, nos alio modo habere Spiritum sanctum, et
Spiritum sanctum aliter a nobis haberi; et hoc significatur
cum dicitur ipsemet in nos procedere vel nobis dari.
Ad tertium dicendum, quod non dicitur ipsemet in nos
procedere, quia circa ipsum aliquid fiat ; sed quia ex eo quod
nos ad ipsummet aliter nos habeamus, ipse potest significari
sub alio respeetu se habere ad nos. Et ita dicitur in nos pro-
cedere quantum ad illum respectum quem processio ponit ad
id in quod est processio ; licet non quantum ad illum quem
ponit ad id a quo est.
1. Qureest. I, art. 1.
2. Parm. addit : « vel ille noLi". »
.3. Parm. : « assimilans. »
4. Parm. omittit : « aliquam. »
 324 C
~MMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Ad quartu~
ficientior quat~ d~cendum, .q~od virtus infusa est multo suf-
habet quod ntjtt vlrt~s acqUisita, et ex ratione sure perfectionis
quam conjuIl, ~ maxlme Deo conjungat et assimilet ; secundulll
Deum. Unde I:tionem innascitur nobis novus respectus ad
Spiritus sanct quanto sufficientior est, tanto magis in ipsa
o~orteat ~liq~S procedere dicitur et c~m ipsa. U.t~um autem
ent qurestlO ~ od donum creatum dan cum Spmtu sancto
Alia duo Cl:)~fra 1.
SOLUTIO II ~cedimus.
quod ordo al', - Ad id quod ulterius qureritur, dicendum,
considerari. A'quorum secundum naturam potest dupliciter
positio est pq\.tt ex parte recipientis vel materire, et sic dis-
recipimus d0Ì\\Jr qu.a~ id ad' q.uod disp?nit : et sic per prius
per ipsa don~\i Spmtus s~~ct~ quem IpSU:n. Spiritum, quia
parte agentis 1'\ recepta SpmtUl saneto asslmIlamur. Aut ex
dicitur esse pr~t finis ;.et sic quo.d prop.in.quius er~t. fini et agent;,
quam dona ej lis : et.lta per. ~nus reclplmus Spmtum sanctum
donavit. Et ~~s, qUia. et ~1~IUS per amorem suum a.Jia nobis
\Jc est slmphclter esse prius.
ARTICULUS II
Uirum
ali brocessio iemporalis Spiriius sancii
~ndaiur secundum omnia dona
Ad secund~
omnia dona Il tu sic proceditur. 1. Videtur quod secundum
Omne enim d ~ocessio temporalis Spiritus sancti attendatur.
divinre volunt~num quod creaturre confertur, ex liberalitate
litatem est a~tis procedit .. Sed ratio conferendi per libera-
dona creatur~nor. Ergo vldetur quod secundum qurelibet
2. Prreterea collata, Spiritus sanctus detur vel procedat.
dum aliquem ~ in collatione cujuslibet doni, creatura secun-
prius non se ~ espectum se habet ad Deum secundum quem
ticipationem il~bebat. As~im~latur enim sibi secundum par-
Sed hoc erat ~lrus perfectlOllis quam de novo a Deo recepito
significari SpitoPiritum sanctum temporaliter procedere, quod
ram, ex eo qll \tum sanctum in habitudine aliqua ad creatu-
Ergo videtur ~Jd creatura novo modo referebatur ad ipsum.
naturalia mitt~lUod Spiritus sanctus etiam secundum dona
3. Prreterea tur, et non.tantum secundum gratum facientia.
col. 906, t. V~ secun~u.m Augustinu:r,n, IV De Trinit., cap. xx,
11, mlttI est cognosci quod ab alio sit 1 • Sed
1. Distinct. x\.
tII, art. 3.
DISTINCTIO XIV, QUlEST. II, ART. II 325
~Iiquis sine gratia gratum faciente potest cognoscere Spiri-
turo sanctum ab alio esse per fidem informem. Ergo videtur
quod processio temporalis non semper sit secundum donum
gratum faciens.
Ci 4. Prreterea, Rabanus dicit, in XII, V. 11, I ad Cor., quod
~'Spiritus sanctus datus est apostolis ad operationem mira-
i culorum. Hoc autem donùm non est gratum faciens, sed
tantum gratis datum. Ergo etiam secundum hrec dona potest
attendi temporalis processio Spiritus sancti.
Contra, Sapient,. I, 5 : Spiriius sancius disciplinre effugiei
ficiam. Quicumque autem caret gratia gratum faciente, pro
dieto habetur. Ergo in nullum talem Spiritus sanctu» procedit.
: Prreterea, Spiritus sanctus non procedit in aliquem nisi
!iquero inhabitat Deus, sicut in tempio suo : quia per Spiri-
,W( tum sanctum efficitur quis templum Dei, I Corinth., VI.
~Sed in nullo dicitur habitare Deus nisi per gratiam gratum
r,faeientem. Ergo secundum hoc donum tantum temporalis
0iprocessio Spiritus sancti attenditur.
~t SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod in exitu creatu-
~.rarum a primo principio attenditur quredam circulatio vel
il regiratio, eo quod omnia revertuntur sicut in fine m in id
i a quo sicut principio prodierunt. Et ideo oportet ut per eadem
i!quibus est exitus a principio, et reditus in fine m attendatur.
!( Sicut igitur dictum est 2 , quod processio personarum est
ratio productionis creaturarum a primo principio, ita etiam
est eadem processio ratio redeundi in finem, quia per Filium
et Spiritum sanctum sicut et conditi sumus, ita etiam et
fini ultimo conjungimur, ut patet ex verbis Augustini posi-
tis in III disto 3, ubi dicit : « Principium ad quod recurrimus ",
scilicet Patrem, « et formam quam sequimur 4 ", scilicet
Filium, « et gratiam qua reconciliamur. II Et Hilarius dicit
infra, XXXI dist., ex Iib. De Trin. 5 : « Ad unum initiabile
omnium initium per Filium universa referimus. II Secundum
hoc ergo processio divinarum personarum in creaturas potest
considerari dupliciter. Aut inquantum est ratio exeundi a
principio; et sic talis processio attenditur secundum dona
naturalia, in quibus subsistimus, sicut dicitur a Dionysio,
1. Parm. : « fil.))
2. Distinct. XIII, q. I, art. 1.
3. Ex lib. De vera religione, cap. LV, § 113, col. 172, t. VIII.
lo. Parm. : « sequitur. D
5. Nil simile in disto XXXI, nec in Hilario, loco prius ad mlll'ginem
indicato; sed distinct. XXIX ex lib. IV De Trinit., sic legitur : « Confi-
tetur et Filii originem ab initio, non ipsum ab initio, sed ab initiabili, ))
etc. Unu8 codex habet : « XXIX distinct. »
• 326 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
IV De div. nom., cap. IV, eol. 694, t. I, divina sapientia vel
bonitas in creaturas procedere. Sed de tali processione non
loquimur hic. Potest etiam attendi inquantum est ratio
redeundi in finem, et est seeundum illa dona tantum qUffi
proxime conjungunt nos fini ultimo, scilicet Deo, qUffi sunt
grati a gratum faciens et gloria, et de istaprocessione lo qui-
mur hic. Sicut enim in generatione naturali generatum non
eonjungitur generanti in similitudine speeiei nisi in ultimo
generationis, ita etiam in participationibus divinre bonitatis
non est immediata conjuncLio ad Deum per primos effectus
quibus in esse naturre subsistimus, sed per ultimos quibus
fini adhreremus; et ideo concedimus Spiritum sanctum non
dari nisi secundum dona gratum faeientia.
Ad primum ergo dicendum, quod quamvis in collatione
donorum naturalium vcl gratis datorum attendatur magna
liberalitas, tamen perfcctio liberalitatis attenditur in his
qure ultimre perfedioni conjungunt : et ista sunt qure imme-
diate ordinant nos in finem; et ideo secundum ista dona
prrecipue Spiritus sancti processio attenditur.
Ad secundum dicendum, quod in processione Spiritus
secundum quod hic loquimur, prout scilicet claudit in se
dationem Spiritus sandi, non svfficit quod sit nova relatio,
qualiscumque est, creaturre ad Deum : sed oportet quod
referatur in ipsum sicut ad habitum : quia quod datur alicui
habetur aliquo modo ab illo. Persona autem divina non
potest haberi a nobis nisi vel ad fructum perfectum, et sic
habetur per donum glori::e; aut secundum fructum imper-
feetum, et sic habetur per donum grati::e gratum facientis ;
vel potius sieut id per quod fruibili conjungimur, inquantum
ipsre personre divina: quadam sui sigillatione in animabus
nostris relinquunt quredam dona quibus formaliter fruimur,
scilicet amore et sapientia; propter quod Spiritus sanctu:,;
dicitur esse pignus hrereditatis nostra:.
I\d tertium dicendum, quod non qualiscumque cognitio
sulrìcit ad rationem missionis, sed solum illa qu::e accipitur
ex aliquo dono appropriato perSOIlrB, per quod elrìcitur in
nobis conjunctio ad Deum, secundum modum proprium illius
persona:, scilicet per amorem, quando Spiritus sanctus datur.
lInde cognitio ista est quasi experimentalis.
Ad quartum dicendum, quod quamvis operatio virtutuIll
non sit donum gratum faciens, tamen cum dono gratulll
faciente conferri poLest. Et quia apostoli hoc donum non
sine gratum faciente acceperunt, ideo dicuntur temporaliter
:]l:repisse Spiritum sanctum in collatione hujus doni.
DISTINCTIO XIV, QUlESTIO III 327
QUJESTIO III
Vlrum Spirilus sanclus delur a viris sanctis
Deinde qureritur a quo Spiritus sanctus procedit : et qure-
ritur hic, utrum Spiritus sanctus detur a sanctis viris ; alia
cnim qure ad hane inquisitionem pertinent, infra dicentur 1 •
1. Videtur autem quod sancti viri Spiritum sanctum dare
possunt. Remissio enim peccatorum non fit nisi per Spiri-
tum sanctum. Sed sancti viri possunt remittere peccata,
Joan" xx, 23 : Quorum remiserilis peccala, remillunlur eis.
Ergo videtur quod possunt dare Spiritum sanctum.
2. Pr:derea, gratia Spiritus sandi est sicut lumen spiri-
tuale. Sed unum corpus illuminatum lumine corporali potesL
et aliud illuminare. Ergo et unus existens in gratia potest
alteri gratia m conferre.
3. Prreterea, qui dat occasionpm damni, damnum dedisse
videtur 2 • Ergo qui facit aliquid, quo facto confertur gratia
Spiritus sancti, videtur gratiam Spiritus saneti conferre.
Sed ministri Ecclesire sacramenta dispensant, in quibus
gratia Spiritus sancli datur. Ergo videtur quod Spiritum
sanctum dare possint.
Contra, dans nunquam est inferior eo quod datur. Sed
quilibet minister Ecclesia: est inferior Spiritu sancto, et quasi
instrumentum ipsius. Ergo nullus talis Spiritum sanctum
dare potest. .
Pr:eterea, Spiritus sanctus non datur nisi in gratia gratum
faciente. Gratiam autem talem nulla creatura conferre potest.
Ergo nec Spiritum sanctum. Probatio medire. Nullum infi-
nitum potest esse a potentia finita. Gratia autem habet
quamdam virtutem infinitam, inquantum scilicet ipsi Deo
qui est infinitus, eonjungit. Ergo cum omnis potentia crea-
turre sit finita, grati a gratum faciens a nulla ereatura conferri
potest.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum quod nulla creatura
potest dare Spiritu m sanetum sed solus Deus. Cum cnim
in processione temporali, ut dietum est 3 , duo '3int; scilicet
respectus reternus, quo Spiritus sanctus exit a Patre et Filio,
1. Dist. XVI~ art. 2.
2. ParID. addit : « Cato, liL. De mOl'ibus, Scd in Distichis Catonis nil
tale invenitur. ))
3. Qurest. I, art. 2.
328 COMMENTUM IN LlB. I SENTENTIARUM
et respectus temporalis, qui consurgit ex co quod creatura
per donum susceptum novo modo se habet ad ipsum : cons-
taI, quod neutro modo potest ab aliqua creatura processio
temporalis Spiritus sancti intelligi : quod enim a nulla crea-
tura Spiritus sanctus procedat secundum relationem reter-
nam, nulli dubium est. Similiter etiam nulla cre3tura gra-
tiam gratum facientem, in qua sola Spiritus sanctus datur,
conferre potest. Cujus ratio potest dupliciter assignari.
Primo, quia cllm omnis operatio creaturre prresupponat
potentiam materire, impossibile est quod aliqua creatura
aliqu3m formam producat in esse, qure non educitur de poten-
tia materire : et inde est quod anima rationalis a solo Deo
creatur. Et quia gratia gratnm faciens elevaI, hominem
supra totum esse nat.urre, inquantum eliciI, actum et ordinaI,
in finem in quem natura per sua principia attingere non potest ;
non est perfectio edllcta de potentia materi;e ; et ideo a solo
Deo confertur. Alia ratio potest esse, quia cum omnis aetio
siI, secundum aliquam similitudinem in per se agentibus,
secundum quod videtur quod unumquodque agiI, sibi simile;
oportet, si aliqua perfectio acquisita in aliquo immediat.e
conjungat alicui sieut similitudo ipsius, quod immediate ab
ipso produeatur. Et quia per gratiam effieimur ipsi Deo eon-
juncti, et non mediante aliqua creatura; ideo oportet quod
gratia immediate a Deo in nos procedat. Tertia ratio potest
etiam sumi ex virtute ipsius grati re, ex qua eliciuntur in
nobis actus meritorii, qui ducunt in infinitl}m bonum, sicut
objectio tangit; et ex eo quod in omnibus agenti bus ordi-
natis per modum agentis et instrumenti ultima perfectio
attribuitur primo agenti; sicut forma substantialis non est
per calorem ignis, qui est quasi instrumentum, sed per vir-
tutem crelestem, qure est primum agens 1 •
Ad primum ergo dicendum, quod ministri Ecclesire non
remittunt peccata auctoritate, vel per modum efficientis,
sed solus Deus, qui dicit Isa., XLllI, 25 : Ego sum qui deleo
iniquitales tuas propter me. Remittunt autem per modum
ministerii : et ideo etiam possunt dici ministri collationis
Spiritus sancti, sed non datores, quia hoc importaI, aucto-
ritatem.
Ad secundum dieendum, quod lumen spirituale est nobi-
lius et potentius quam lumen corporale, et ex sua dignitate
habet quod a nullo creato potest produci, sicut et anima
rationalis, ut dictum est.
1. Parm. omittit : « qUlll est primum agens. »
EXPOSITIO TEXTUS 329
Ad tertium dicendum, quod ille qui dal, occasionem damni,
videtur damnum fecisse interpretative, sed non proprie;
et tamen qui dal, occasionem damni, facit aliquid propor-
tionatum et sufficiens ad hoc quod damnum sequatur. Sed
nulla operatio ministri in se considerata, prout exit a ministro,
est proprotionata et sufficiens ut sequatur Spiritus sancti
donatio ; sed solum hoc habet ex divina institutione et digna-
tione; et ideo tota causalitas in Deum refertur.
EXPOSITIO TEXTUS
« Non divisim a Patre in Filium, et a Filio in ereaturam. »
Videtur sibi contradicere : quia supra dixit, disto XIII, duas
esse processi<'Jnes. - Et dicendum, quod non sunt simpli-
citer dure, ut dictum est, sed una alteram includit; et hoc
in verbis istis datur intelligi, et etiam aliud, scilicet quod
Pater immediate spiraI, Spiritum sanctum sicut Filius, non
solum quantum ad virtutem, sed etiam quantum ad sup-
"positum; sicut duo homines aliquid simul operantes.
« Dt eum etiam de se procedere ostenderet. » Videtur quod
hoc non sit necessarium : quia Spiritus sanctus etiam a seipso
temporaliter datur et procedit. Non tamen ex hoc ostenditur
quod a seipso sito - Dicendum, quod cum dicitur Spiritus
saneì.us a se dari, totum hoc refertur ad donum in quo Spi-
ritus sanctus datur, et non ad ipsam personam proceden-
tem, quia Spiritus sanctus non est a seipso sicut a principio ori-
ginante. Sed cum per flatum corporalem Spiritus saneì.us
significaretur, ostendebatur quod etiam ipsa persona Spi-
ritus sancti a Filio procedebat.
« Et ipse est virtus qure de illo exibat. » Videtur falsum
dicere : quia virtus appropriatur Filio, ut habetur infr,
disto XXXI, q. II, art. 1, et I Corinth., I, 24 : Christum Dei
virlutem, et Dei sapienliam. - Et dicendum, quod virtus
potest et Patri, et Filio, et Spiritui saneto appropriari, secun-
dum diversas rationes. Patri quidem, inquantum virtus ad
perfectionem potestatis pertinet, qure Patri appropriatur;
Filio vero inquantum est media inter essentiam et operatio-
nem, ita quod res per suam virtutem operatur, sieut Pater
per Filium. Inquantum autem facit opus bonum, et operan-
tem, sic appropriatur Spiritui sancto, cui appropriatur boni-
tas, vel quantum ad efIectum virtutis, qui est aliquod bene-
ficium prrestitum et liberalitate divina, cujus collationis 1
ratio est amor.
1. AI. : « eoIIeetionis. »

DISTINCTIO XV
Utrum Spiritus sancius detur a seipso
Ric consider:mdum est, cum Spiritus sanctus detur homi-
nibus a Patre et Filio, quod est ipsum temporaliter procedere
ab utroque vel mitti, utrum etiam a seipso detur : si datur
a se, et procedit vel mittitur a se. Ad quod dicimus, quia Spi-
ritus sanctus et Deus est, et donum sive datum, et ideo dat
et datur. Dat quidem inquantum Deus, et datl1r inquantum
donum. Cum autem donatio sive datio Spiritus sancti sit
operatio Dei, ec communis sit et indivisa operatio trium per-
sonarum; datur itaque Spiritus sanctus non tantum a Patre
et Filio, sed etiam a seipso. Unde Augustinus, in XV lib. De
Trinit., cap. XIX, § 36, col. 1086, t. VIII, ai t, quod seipsum
dat : « Sicut, inquit, corpus carnis nihil est aliud quam caro,
sic donum Spiritus sancti nihil est aliua quam Spiritus sanctus.
Intantum ergo donum Dei est, inquantum datur eis quibus
datur. ApuQ se autem Deus est, etsi nemini drtur, quitl Deus
ertlt Patrii et Filio coretern us antequam cuiquam daretur.
Nec quia illi dant et ipse d:Jtur, ideo minor est illis. Ha enim
datur sicut Dei donum, ut etiam seipsum del sicut Deus. Non
enim dici potest non esse sure potestatis, de quo dictum
est Joan., III, 8 : Spiritus ubi vuli spirat. » Ecce aperte dicit,
quod Spiritus sanctus seipsum dato Si enim Spiritus sanc-
tus seipsum dare non potest, et eum Pater darepotest et
Filius ; potest utique aliquid Pater et Filius, quod non potest
Spiritus sanctus. Hem si Pater et Filius d:>nt Spiritum sanc-
tum, nec ipse dat ; aliquid ergo Pater operatur et Filius, quod
non operatur Spiritus sanctus. Dat ergo Spiritus sanctus seip-
sum. Si autem seipsum dat, tunc et a seipso procedit et mit-
titur : quod utique verum est. Nam processio temporalis
Spiritus sancti vel missio, ipsius est donatio 1 et ipsa Dei ope-
ratio. Procedit ergo Spiritus sanctus temporaliter a se et mit-
titur :J se, quia datur a se.
Non est mirum, si Spiritus sancius dicatur mitii vel procedere a se,
cum etiam Filius dicatur mitii a se
Ne autem mireris quod Spiritus sanctus dicitur mitti vel
procedere a se. Nam et de Filio Dei dicit Augustinus in II lib.
De Trinit, cap v, col. 848, t. VIII, quod non tantum a Patre
1. Al. additur : « Dci. )}
DISTINCTIO xv 331
missus est, sed etiam a seipso et a Spiri tu sancto : qurerens
quomodo Filius vel Spiritus sanctus sit missus, cum uterque
sit ubique tanquam Deus. Nam uterque, inquit Augustinus,
J"legitur missus. De Spiritu sancto enim legitur, Joan., XIV,
26 : Quem mitiet Paier in nomine meo. Et iterum, ibid., XVI,
7 : Si abiero, mitiam eum ad vos. Et Filius de se dicit, ibid.,
28 : Exivi a Patre, et veni in mundum. Et Apostolus dicit,
Gal., IV, 4: ll,ilisit Deus Filium suum. In propheta autem dictum
est ex persona Dei, Hierem., XXIII, 24 : GéElum et terram ego
impleo. Itaque ubique Deus est, ubique ergo est Filius, ubique
est etiam Spiritus sanctus. Illuc ergo missus est Filius et Spiritus
sanctus ubi erant.
Quomodo intelligenda sit missio utriusque
; Quocirca qurerendum est, quomodo intelligatur missio Filii
r'i<'eodem,
vel Spiritus sancti. Pater enim solus, inquit Augustinus in
«
nusquam legitur missus», sed Filius et Spiritus sanctu",
i , Et de Filio primum videamus quomodo missum eum Apostolus
~'dicat, Galat., IV, 4 : Misit Deus Filium suum tactum ex muliere ;
j~ubi satis ostendit eo ipso missum Filium, quo factum ex muliere.
!rProinde mitti a Patre sine Spiritu sancto non potuit : quia
r Pater intelligitur misisse eum, cum fecit ex femina, quod
,f,UtiqUe non fecit sine Spiritu sancto. » Ecce hic dicit Filium
,:'missum a Patre et Spiritu sancto.
~
I.,,':
, Quod a Spiritu sancto Filius sit missus, auctoritatibus confirmatur
Et quod a Spiritu sancto Filius sit missus, ut ait Augustinus
in eodem lib. et cap" auctoritatibus confirmatur. Ipse Christus
.dicit per Isaiam, C. XLVIII, 16 : Nunc misit me Dominus, ei
Spiritus ejus. De hoc Ambrosius in lib. III De Spiritu sancto,
c. I, § 7, col. 8II, t. III, ita ait : « Quis est qui dicit : Misit
me Dominus et Spiritus ejus, nisi qui venit a Patre, ut salvos
faceret peccatores. » id est Christus 1 ? « Ergo et Pater Filium
misit et Spiritu5. » Idem in eodem, C. III, col. 8II, t. III :
Datus est a Patre, ut Isaias, C. IX, 6, dicit : Puer natus est
nobis, et Filius datus est nobis. Datus est, audeo dicere, et a
Spiritu ; quia et a Spiritu missus est; dicit enim Filius Dei,
Luc., IV, 18 : Spiritus Domini super me, propter quod unxit
me : evangelizare pauperi bus misit me, préEdicare captivis
remissionem et céEcis visum. Quod cum de libro Isaire legeret,
ait in Evangelio, ibid., 21 : Hodie completa est héEC scriptura
in auri bus vestris; ut de se dictum significaret. Bene autem
dixit : super me, quia, quasi Filius hominis, et unctus est et
tnissus ad prredicandum. Nam secundum divinitatem non
1. Al. : ({ J csus Christus. »
 332
COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
super Christum est Spiritus, sed in Christo. » Ecce ex his verbis
ostendit Ambrosius, Filium esse missum et datum nobis, non
tantum a Patre, sed etiam a Spiritu sancto.
Quod Filius sit datus etiam a seipso
Deinde ostendit esse datum etiam a seipso, ita dicens in eodem
lib., cap. II, col. 811, t. III : « Cum enim non definitum fuerit
per prophetam a quo datus sit Filius, ostenditur datus gratia
Trinitatis, ut etiam Filius ipse se dederitl. » Ecce hic dicit,
quod Filius se dedit, quia Trinitas eum dedito Si autem Filius
a se datus est, a se ergo missus est, et a se processit. Et hoc
utique verum est, et concedi oportet, cum ejus missio sit
divina operatio.
Quod Filius sit missus a se
Quod autem a se mittatur. Augustinus astruit in lib. II
De Trinit., cap. v, § 9, col. 850, t. VIII, dicens : « Forte aliquis
cogat ut dicamus etiam a seipso missum esse Filium, quia
Marire conceptus et partus, operatio Trinitatis est. Sed inquit
aliquis : Quomodo Pater eum misit, si ipse se misit? Cui
respondeo, qmerens ut dicat : Quomodo eum Pater sancti-
ficavit si ipse se sanctificavit? Utrumque enim Dominus
ait Joan., x, 36 : Quem Pater, inquit, sanclificavil el misit in
hunc mundum. Et alibi, Joan., XVII, 19 : Ego pro eis sanclifico
meipsum. Hem qurero : Quomodo Pater eum tradidit, si ipse
se tradidit ? Utrumque enim Iegitur. Credo, quod respondebit
si probe sapit : Quia una voluntas est Patris et Filii, et inse-
parabilis operatio. Sic ergo intelligat iIlam incarnatic-nem, et
ex Virgine nativitatem, in qua Filius intelligitur missus, una
eademque operatione Patris et Filii inseparabiliter esse faetam,
non inde separato Spiritu sancto. Ergo a Patre et Filio mbsus
est idem Filius, quia a Patre et a Verbo ejus factum est ut
mitteretur; id est, incarnatus, hominibus appareret. Non
enim missus est mutando Iocum, quia in mundo erat. Qua-
propter Pater invisibilis, una cum Filio secum invisibili,
eumdem Filium visibilem faciendo, misisse eum dictus est.
Qui si ita visibilis fieret, ut cum Patre invisibilis esse desisteret ;
id est, si substantia invisibilis verbi in creaturam visibilem
mutata et transiens verteretur, ita missus a Patre intelli-
geretur Filius, ut tantum missus, non etiam cum Patre mittens
inveniretur. Cum vero sic accepta est forma servi ut maneret
incommutabilis forma Dei, manifestum est quod a Patre et
Filio non a parentibus, factum sit quod apparet in Filio ; id
1. Mignc : « ostcndit datum gratia Trinitatis : cum autem ipse se
Filius dcclcrit, )) etc.
DISTINCTIO xv 333
est, ab invisibili Patre cum invisibili Filio, idem ipse Filiul>
visibilis mitteretur. »
Summalim colligit qure ex prrediciis assumuntur
Ex supradictis aperte monstratur, quod Filius missus est
a Patre, et a Spiritu sancto, et a seipso ; et qure sit ipsa missio,
scilicet incarnatio, id est quod faettis est homo, per quod visi-
bilis apparuit : quod est opus eommune Patris, et Filii, et
Spiritus saneti.
Quresiio, CUI' dicai : « A meipso non veni )
Sed adhuc opponitur : si Filius a seipso missus est, eUI' ergo
ait, Joan., VIII, 42 : A meipso non veni ? Ad hoc Augustinus
respondet in II lib. De Trinit., cap. v, § 9, col. 851, t. VIII,
dicens hoc dictum esse secundum forma m servi, secundum
quam non feci t ut mitteretur, id est non est operatus incar-
nationem, sed secundum formam Dei
Utrum semel tantum missus sit Filius, an srepe
Hic qureritur, utrum semei tantum missus sit Filius, an
srepe mittatur Si enim missio Filii, ipsius tantum incarnatio
est, cum semei tantum incarnatus sit, et semei tantum videtur
missus ; at si srepe mittitur, est et alia ejus missio qu?m incar-
natio. Sed qure est iIla ? Numquid reterna genitura missio ejus
dicenda est, an etiam alia missio qurerenda est?
Quod duo bus modis dicitur Filius mitti
Ad quod dicimus, quod duobus modis dicitur Filius mitti
prreter illam reternam genituram qure ineffabilis est, secundum
quam etiam missus posset dici, ut videtur quibusdam; sed
melius et verius seclJlldum eam dicitUI' genitus. Prreter eam
ergo duobus modis dfcitUI' mitti : scilicet vei cum visibiliter
mundo apparuit carne indutus; vei cum se in animas pias sic
transfert ut ab eis percipiatur ac cognosca turo Hos duos mis-
sionis modos Augustinlls aperte distingui t in IV lib. De Trinit.,
cap. xx, § 28, col. 907, t. VIII: « Non eo ipso quod de Patre
natus est, missus dicitur Filius ; sed vei co quod apparuit huie
rnundo, Verbum caro factum; unde dicit, .Ioan., XVI, 28 :
A Patre exivi et veni in mundum, vei eo quod ex tempore cujus-
quam mente percipitur, sieut dietum est de sapientia, S:J.p., IX,
lO : Emitte illam de c,Blis sanctis tuis, et a sede magnitudinis
lure ut rnecum sit, et mecurn laboret )) ; id est, doceat me Iaborare.
«Et tune unicuique mittitur cum a quoquam i?ognoseiLur atque
percipitur quantum cognosci et percipi potest pro captu
profieientis in Deum, vel perfeetre in Dea animre rationalis. ))
 334 COMMENTUM IN L1B. I SENTENTIARUM
Quod secundum alterum semel, et secundum alterum sit srepe'
missus,. et secundum alterum, ut sit homo,. et secundum
alterum, ut sit cum homine.
Ecce distincti sum duo modi missionis Filii : etsecundum
alterum semel tantum missus est Dei Filius ; secundum alterum
srepe missus est, et mittitur quotidie. Nam secundum alterum
missus est ut sit homo, quO'd semel tantum factum est; secun-
dum alterum vero mittitur ut sit cum homine quo modo
quotidie mittitur ad sanctos, et missus est etiam ante incarna-
tionem ad omnes sanctos qui ante fuerunt, et etillm ad :mgelos.
Unde Augustinus, de FiIio, id est de Sapientia Patris, loquens
in IV lib. De Trinit., c. xx, § 27, col. 907, t. VIII, ait : « Aliter
mittitur Sapientia, ut sÌt cum homine; aliter missa est, ut sit
homo. In animas enim sancias se trans/ert, et amicos Dei et
prophetas constituit, sicut etiam implet sanctos angelos, Sed
cum venit plenitudo temporis, missa est non ut impleret
angelos, nec ut esset angelus, nec ut esset cum hominiDus veI
in hominibus tantum, ut antea in patri bus erat et in prophetis ;
sed ut ipsum Verbum fiere t caro, id est homo. ))
Quod secundum alterum modum dicitur missus in mllndum,
secundllm alterllm non
Prreterea notandum est, quod cum his duobus modis mitta-
tur Filius, secundum alterum dicitur missus in mundum,
secundum alterum vero non. Eo enim modo missus in mundum
dicitur quo visibilis mundo apparuit. Unde Augustinus in
eodem lib., cap. xx, § 28, col. 907, ait : « Cum ex tempore
cujusquam mente percipitur, mitti quidem dicitur, sed non
in hunc mundum. Non enim sensibiliterapparet, id estcorporeis
sensibus prresto est. Nam et nos, secundum quod mente aliquid
reternum capimus, non in hoc mundo sumus; et omnium
justorum spiritus, etiam in carne viventium, inquantum divina
sapiunt, non sunt in hoc mundo. » Ex Wredictis liquet quod
prreter inefTabiIem genituram duobus mòdis mittitur Filius,
scilicet cum visibiliter apparuit, vel invisibiliter perciritur
mente.
Cur Pater non dicitur missus, cum ab aliquo cognoscitur
sicut Filills
Bic qureritur, cur Pater non dicitur missus, cum ex tempore'
a quoquam cognoscitur sicut Filius. Ad quod dicimus : quia
in eo est principii auctoritas, qure non habet de quo sit, a quo
Filius est et Spiritus sanctus : Pater enim est, ut ait Augustinus
in eodem lib. et cap., § 29, principium divinitatis totius, vel,
si medius dicitur, deitatis : » quia principium est Filii et Spiritus,
;\,
jì
, . l."Ì-'"
,c:'.
DIVISIO PRIM2E P ARTIS TEXTUS 335
;"5ancti. Nam, ut ait Augllstinus in eodem lib., cap. XXI, § 32,
~ol. 911, t. VIII: « Si voluisset etiam Deus Pater, per subjectam
~reaturam visibiliter appllreret, absurdissime tamen aut a
:.WiIio, quem genuit, aut a Spiritu sando, qui de ilio procedit,
'illissus diceretur. )) Congruenter autem ille dicitur missus qui
tin carne apparuit, misisse autem ilIe qui in ee non apparuit.
Plltaverunt quidam Filium et Spiritum sancium minorem
Patre, quia missi dicuntur
Ideoque putaverunt quidam hreretici, cum Pater non sit
!;missus, sed Filius et Spiritus sanctus, Patrem esse majorem
ì·.BC Filium minorem esse et Spiritum sanctum; atque Patrem
;-.quasi majorem misisse utrumque quasi minorem. Quod Augusti-
,),nus improbat in IV lib. De Trinit., cap. XXI, § 32, col. 910,
ja. VIII, ilIis contradicens : « Non ideo, inquit, arbitrandum
~;.' ebt, minorem esse Filium, quod missus est a Patre; nec ideo
minorem Spiritum sanctum, quia et Pater eum misit et Filius.
Sive enim propter visibilem creatura m, sive propter principii
eommendationem, non propter inrequalitatem vel imparili-
tatem vel dissimilitudinem substantire, in Scripturis hrec
posita intelliguntur. )) Non ergo ideo Pater dicitur misibse
Filium vel Spiritum sanctum, quod ilIe esset major et illi
,'o minores : sed maxime propter auctori1.?tem principii commen-
denda m , et quia in visibili creatura non sicut ilIe apparuit.
Ecce ostensum est qure sit missio Filii, et quibus modis mit-
tatur.
DIVISIO PRIMlE PARTIS TEXTUS
Ostenso quia Spiritus sanctus procedit temporaliter et datur
a Patre et Filio, hic inquirit, utrum etiam a seipso detur
vel mittatur ; et dividitur in partes duas : in prima ostendit
quod Spiritus sanctus datur et mittitur a seipso ; in secunda
inducit similitudinem de missione Filii, ibi : « Ne autem mire-
ris quod Spiritus sanctus dicitur mitti vel procedere a se. ))
Ostendit autem in prima parte dupliciter 1 quod Spiritus
sanetus a se detur, scilicet per Augustini auetoritatem et
per duas rationes : quarum una talis est. Quidquid potest
Pater et Filius, potest et Spiritus sanctus. Sed Pater et Filius
possunt dare Spiritum sanetum. Ergo, etc. Alia est : quid-
.quid operatur Pater et Filius, operatur Spiritus sanctus,
et sie ut prius. Et rationes istre habent efficaciam propter
effeetum connotatum in missione et datione Spiritus sancti
~x parte creaturre. Operatio enim et potentia respectu crea-
turre est eommunis omnibus tribus personis.
1. Non, ut ;n Parm. : « prima partes duas. Primo. »
'.x:!!;-'
 336 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
« Ne autem mireris quod Spiritus sanctus dicitur mitti
vel procedere a se. » Hic inducit missionem Filii ad notifi-
candum missionem Spiritus sancti, et dividitur in partes
duas : in prima determinat de Filii missione in communi ;
in secunda quantum ad speciales modos, ibi : « Hic qu;eri-
tur, utrum semel tantum missus sit Filius, an s;epe mittatur. »
Prima in duas : in prima movet qu;estionem de missione
Filii duplicem, qualiter scilicet intclligatur et a quo mitta-
tur ; in secunda solvit, ibi : « Quocirca qu;erendum est, quo-
modo intelligatur missio Filii vd Spiritus sancti. » Et hiEC
dividitur in duas : in prima solvit quantum ad missionis
modum ; in secunda quantum ad missionis principium, ibi :
« Et quod a Spiritu sancto Filius sit missus .. auctoritatibus
confirmatur. » Et h;ec dividitur in duas : in prima m;tendit
quod non solum Filius missus est a Patre, sed etiam a Spi-
ritu sancto; in secunda ostendit quod etiam a seipso, ibi :
« Deinde ostendit esse datum etiam a seipso. » Et h;ec in
duas : in prima ostendit Filium esse datum a seipso ; in secunda
ostendit Filium esse missum a seipso, ibi : « Quod autem a
seipso mittatur, Augustinus astruit. » Et circa hoc tria facit :
in prima ostendit veritatem; in secunda concludit inten-
tionem suam ibi : « Ex supradictis aperte monstratur quod
Filius missus est a Patre, et Spiritu sancto, et a seipso » ;
in tertia excludit objectionem, ibi : « Sed ad hoc opponitur :
si Filius a seipso missus est, cur ergo ait : A meipso non veni ? »
QumSTIO PRIMA
Ad intellectum hujus partis de tribus qu;eritur : primo de
missione secundum se; secundo de ipsa ex parte missi;
tertio de eadem ex parte mittentis.
Circa primum duo qu;eruntur : lo utrum missio aut datio
conveniat divinis personis ; 2 0 quid significet, utrum essen-
tiam, vel notionem.
ARTICVLVS PRIMVS
Vlrum missio convenial divinis personis 1
Ad primum sic proceditur. l. Videtur quod mlSSIO non
conveniat divinis personis. Missio enim videtur dicere quam-
dam loci mutationem, secundum quod dicimus nuntium
miLLi ad aliquem locum. Sed divinis personis, qu;e ubique
sunt, non convenit aliqua loci mutatio. Ergo nec missio.
1. I p. Summ[lJ theol., q. XLIII, art. 1.
DISTINCTIO XV, QUlEST. I, ART. I 337
2. Pr;eterea, super illud Ezech., XVI, 53 : Converlens res-
liluam eos· conversione Sodomorum cum filiabus suis, et con-
versione Samarire et filiarum ejus, dicit Hieronymus, col. 157,
t. V : « Quod conjunctum est et in uno corpore copulatum,
miLLi non potest. » Sed una persona conj uncta est alii majori
nione quam aliqua copulatio corporalis. Ergo una persona
on potest mitti ab alia.
3. Itmn, nihil pertinens ad inferioritatem potest dici de
u~persona respectu alterius, cum non sint gradus in Trini-
tat ; unde dicit Damascenus, lib. III Fid. orlhod., cap. XIV,
col. 1042, t. I, quod Christus non est obediens Patri nisi
secu~um quod homo. Missio autem et datio videntur impor-
tare uamdam inferioritatem in misso et dato. Ergo neutrum
conve .it divin;e person;e.
4. Item, constat quod divina persona est in infinitum
dignior'quam aliquis angelus. Sed angeli superiores qui sunt
assisten~es, secundum Dionysium, XIII Crelesi. hierar.,
col. 299, t. I, non mittuntur ad nos propter suam dignitatem.
Ergo multo minus divin;e person;e mittuntur.
In contrarium autem sunt plurim;e auctoritates canonis et
sanctorum, ut in Lillera.
"OLUTIO. - Respondeo dicendum, quod missio vel datio
ratione su;e significationis dicit exitum alicujus ut missi
ab aliquo sicut a mittente, et ad aliquem terminum. Iste
autem exitus in creaturis est secundum distantiam corpora- -
lem missi a mittente, et in comparatione ad terminum ponit
in misso esse ubi non fuit prius. Quia autem omnis imper-
feetio amovenda est ab his qu;e in divinam pr;edicationem
veniunt, ideo missio in divinis intelligitur non secundum
exitum localis distanti;e, nec secundum aliquam novitatem
advenientem ipsi misso, ut sit ubi prius non fuerat; sed
secundum exitum originis ab aliquo ut a principio, et secun-
dum novitatem advenientem ei ad quem fit missio, ut
novo modo persona missa in co esse dicatur. Ex quo patet
quod missio de ratione sui differt a processione et datione.
Processio enim, inquantum processio, dicit realem distinc-
tionem et respectum ad principium a quo procedit, et non
ad aliquem terminum. Datio autem non importat distinetio-
nem dati a principio a quo datur, quia idem potest dare seip-
sum ; sed tantum ab co cui datur, ut supra dictum esV. Sed
missio ponit distinetionem in misso et ad principium et ad
• Convertam restituens eos.
1. Dist. XIV, q. II, art. 1.

338 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
terminum. Et ideo cum dicitur Spiritus sanctus mitti, inclu-
ditur in sigriificatione missionis uterque respectus, scilicet
temporalis et mternus : mternus prout a Patre et Filio pro-
cedit; et temporalis prout significatur in habitudine ad I
creaturam, qum novo modo ad ipsum se habet.
Ad primum ergo dicendum, quod quamvis Spiritus sanrl
tus, qui ubique est, non possit esse ubi non fuerat, loci mut,A-
tione circa ipsum intellecta ; tamen potest esse alietuo mofio
quo prius non fuerat, mutatione facta circa illud in quo t)i;se
dicitur; et in hoc salvatur ratio missionis. / fnotionale : quia essentia divina non originatur, nec aliquam
Ad secundum dicendum, quod Glossa Hieronymi intelli-
gitur de missione creaturm qum fit per lo ci mutationerJ, qum
non potest esse nisi ejus quod localiter separatur. Ad divi-
nam autem missionem sufficit distinctio personarlim in
essentim unitate.
Ad tertium dicendum, quod obedientia est proprie res-
pectu prmcepti quod proprie ad dominium pertinet. Unde
patet quod obedientia gradum importat dignitatis. Unde
non potest dici de persona Filii vel Spiritus sancti secundum
divinitatem. Mittere autem non ponit gradum dignitatis,
sed auctoritatem principii in uno, respectu alterius qui.ab
ilio exit : et iste ordo est in divinis personis.
Ad quartum dicendum, quod non secundum eamdem
rationem missio dicitur de angelo et de divina persona. Ange-
lus enim missus localiter movetur, cum sit ubi prius non
fuerat : quia cum sunt in cmlo, non sunt in terra. Unde mis-
sio talis aliquam indignitatem vel inferioritatem gradus
ponit circa missum. Non autem missio divinm personm
a quo omnino loci mutatio excluditur. Et prmterea efIectus
ille ad quem est missio personm divinm etiam immediate
est ab ipsa persona, scilicet gratia gratum faciens, ut dictum
est!. EfIectus autem superiorum angelorum efficitur in nos
mediantibus inferioribus angelis, secundum Dionysium,
Cmlest. hier., cap. XIII, § 3, col. 299, t. I, et ideo non dicuntur
ipsi superiores angeli ad nos mitti, sed inferiores, qui circa
nos immediate operantur; sicut etiam nec missio divinm
personm est secundum illas perfectiones quas creatura a
Deo recipit, agentealiqua media creatura.
1. Dist. XIV, q. II, art. 2.
Il
DISTINCTIO xv, QUlEST. I, ART. II 339-
ARTICULUS 11
Utrum missio significet notionem
/ d secundum sic proceditur. 1. Videtur quod missio signi-
ficè{. notionem. Dicit enim Beda in quadam homil,1 ; col. 181,
t. V,. quod missio Spiritus sancti est ejus processio. Sed pro-
V,cessio est notionale. Ergo et missio.
t· 2. Prmterea, quidquid importat originem in divinis est
Itpersonam originato Missio autem, ut dictum est, importa t
:Xexitum originis ab alio sicu~ a pr~ncipio. Er~o est notionale.
" 3. Contra, secundum DlOnysmm, De dw. nom., cap. II,
~: col. 635, t .. II, omne nomen c.onnotans efIectu~ aliquem in
/. creatura, dlctum de Deo pertmet ad commumtatem essen-
~:tim. Sed missio importat efIectum aliquem in creatura, ut
~dictum est. Ergo significat essentiam.
} 4. Prmterea, nulla notio communis est Filio et Spiritui
~;.sancto. Sed missio communis est utrique : uterque enim
~:' tegitur missus, ut in Littera dicitur. Ergo missio non dicit
.~;.1 al'lquam nOlOnem.
t' .
i~~ '. SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod qumdam nomina
rsunt in divinis qum significant tantum personam, ut Pater
et Filius; qumdam qum tantum significant essentiam, sicut
hoc nomen essentia; qumdam qum significant utrumque,
ti sicut dictum est 2 , de potentia generandi et spirandi. Et ita
dico, quod missio est et essentiale et notionale, secundum
aliud et aliud. Secundum enim respectum quem importat
tmissio ad suum principium, est notionale ; secundum autem.
'~:.respectum quem importat ad efIectum in creatura, est
.. essenti aIe.
Sed circa hoc est duplex opinio. Quidam enim dicunt, quod,
principaliter significat notionem, et ex consequenti essentiam
secundum efIectum connotatum. Alii dicunt e converso; et
hoc mihi videtur verius esse, considerata virtute vocabuli.
Missio enim secundum rationem sui nominis non dicit exi-
tum ab aliquo sicut a principio a quo missio esse habet;
sed solum in ordine ad efIectum missionis ponitur auctori-
tas alicujus ad missum. Servus enim qui mittitur a domino,
non exit ab ipso secundum suum esse, sed sicut a principio
movente ipsum per imperium ad hunc actum. Sed quia in
1. Scilicct x, qUal est {( in dominica post Ascensionem Domini.•
2. Dist. VII, q. I, art. 1.
 •
340 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
divinis personis non potest esse auctoritas respectu mlssl,.
nisi secundum originem essendi, ideo ex consequenti impor-
tatur relatio originis in missione, secundum quam est notio-
naIe; et principaliter importatur ordo ad efIectum missionis
secundum quem est essentiale. Sed in processione temporali
est e converso : quia processio secundum notionem suam,
prout sumitur in divinis, dicit exitum a principio originante,
et non dicit ordinem ad efIectum nisi ex consequenti ; sciii-
cet quantum ad modum processionisl, ut dictum est. Et ideo
processio temporalis videtur esse principaliter notionale, et
ex consequenti significare essentiam ratione connotati efIec-
tus. Datio autem accedit adhuc 2 plus ad essentiam quam
missio, ut patet ex dictis.
Et per hoc patet solutio ad tria prima argumenta.
Ad quartum dicendum, quod notio potest significari in
divinis dupliciter : aut proprie, sicut paternitas vel innasci-
bilitas; aut communiter, sicut esse ab alio vei a quo est
alius; et hoc modo significatur notio in missione; et ideo
communis est duabus personis ab alio existentibus.
QUlESTIO II
Utrum missio conveniat omnibus personis
1. Deinde qureritur cui convenit mitti. Et videtur quod toti
Trinitati. Sicut enim dicit Damascenus, lib. l' Fid., orthod.,
cap. II, col. 791, t. I, in divinis omnia unum sunt, prreter
ingenerationem, generationem et processionem. Sed missio
nullum horum est. Ergo videtur quod toti Trinitati convenit.
2. Prreterea, missio divinre personre intelligitur secundum
hoc quod ipsa persona per missionem manifestatur. Unde,
dicit Augustinus, IV De Trinit., cap. xx, col. 906, t. VIII,
quod mitti est cognosci quod ab alio sito Sed efIectus in crea-
tura qui fit per missionem, manifestat totum Trinitatem sicut
causatum suam causam. Ergo videtur quod tota Trinitas
mittatur.
3. Prreterea, sicut dona appropriata Filio et Spiritui sancto
sunt communicabilia creaturre, scilicet sapientia et bonitas,
ita et dona appropriata Patri, scilicet potentia. Sed ratione
1. Parm. addit : « qui cst temporalis. »
2. Parm. : « Dico autem, quod hic acccdit plus. »
DISTINCTIO xv, QUlEST. II 341
illorum donorum appropriatorum eis dicuntur Spiritus sanctus
,~t Filius mitti. Ergo eadem ratione et PateI'.
4. !tem, ubicumque est Filius vei Spiritus sanctus, e~t et
Pater. Sed Spiritus sanctus vei Filius dicuntur mitti, quia
no;vo modo existun1. in aliqua creatura. Ergo videtur quod
simul cum eis Pater mittatur, et ita toti Trinitati convenit
mitti.
5. Sed contra, videtur quod solus Filius mittatur. Sicut
enim dicit Augustinus, IV De Trinitale, cap. xx, col. 906.
t. VIII, mitti est cognosci quod ab alio sito Sed cognitio appro-
priatur Filio, qui est verbum et sapientia Patris. Ergo solus
Filius videtur mitti.
6. !tem, videtur quod solus Spiritus sanctus. Omnia enim
dona spiritualia pertinent ad manifestationem Spiritus, ut
habetUl' I Corinth., XII, 7 : Unicuique datur manitestalio Spi-
ritus ad ulililalem. Sed per missionem manifestatur persona
divina. Ergo videtur quod solus Spiritus mittatur in omnibus
donis.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod, sicut dictum esV,
in omni missione oportet quod ponatur aliqua auctoritas ali-
cujus ad ipsum missum. In divinis autem personis non est
auctoritas nisi secundum originem; et ideo nulli personre
divinre convenit mitti, nisi ei qure est ab alio, respectu cujus
potest in alio designari auctoritas; et ideo Spiritus sanctus
et Filius dicuntur mitti, et non Pater vei Trinitas ipsa.
Ad primum ergo dicendum, quod in missione includitur
. intellectus processionis et generationis implicite quantum ad
id quod commune est eis, scilicet esse ab alio : quamvis non
quantum ad propriam rationem generationis vel processionis.
Ad secundum dicendum, quod in missione non tantum est
efIectus doni creati creaturre collati, sed etium, ut dictum est,
ponitur auctoritas alicujus principii respectu ipsius missi.
Unde in missione personre cognoscitur persona ab alia esse,
secundum Augustinum, ubi supra. Et quia hoc non convenit
toti Trinitati nec ipsi Patri, ideo non potest dici Pater vel
Trinitas mitti. Et prreterea effectus ille magis appropriatur
uni personre quam alii, secundum quem una persona dicitur
mitti et non alia.
Ad tertium dicendum, quod potentia, qure appropriatur
Patri, non habet rationem ut pertineat ad reditum in finem ;
sed magis pertinet ad exitum a principio, dicit enim potentia
1. Q. I, a. 1.
 342 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
rationem principii : et ideo non perbnet ad missionem, qua;
fit ad revocandum rationalem creaturam in Deum. •
Et praltetea Pater in quo est prima auctoritas, non potest
designari mitti, quia respectu ejus nulla habetur auctoritas.
Ad quartum dicendum, quod cum Pater sit in Filio, et
Filius in Patre, et uterque in Spiritu sancto, quando' Filius
mittitur, simul et venit Pater et Spiritus sanctus, sive intelli-
gatur de adventu Filii in carnem, cum ipse dicat, Joan., VIII,
16 : Solus non sum, sed ego, et qui misil me Pater ; sive intelli-
gatur de adventu in mentem, cum ipse dicat, Joan., XIV, 23 :
Ad eum veniemus, el mansionem apud eum faciemus. Et ideo
adventus vel inhabitatio convenit toti Trinitati : qUal non
dicuntur nisi ratione effectus conjungentis ipsi Trinitati,
quamvis ille effectus ratione appropriationis possit ducere
magis in unam personam quam in aliamo Sed missio super
hoc addit auctoritatem alicujus respectu personal qUal mitti
dicitur; et ideo non potest convenire nisi personal quce est
ab alio principio.
Ad quintum dicendum, quod quamvis cognitio approprie-
tur Filio, tamen donum iIIud ex quo sumitur experimentalis
cognitio, qUal necessaria est ad missionem, nOn necessario
appropriatur Filio, sed quandoque Spiritui sancto, sicut amor.
Ad sextum dicendum, quod in dono duo est considerare:
scilicet rationem doni, et sic manifestat omne don\.Ull Spiritum
sanctum, inquantum habet rationem primi doni, secundum
quod est amor; aut secundum speciem doni, et sic aliquod
donum manifestat ipsum Filium, sicut sapientia vel scicntia.
QUJESTIO III
Deinde quceritur de missione per comparationem ad mitten-
tem, et circa hoc duo qwcruntur : lo utrum alicui personm
conveniat quod mittat se, vel procedat a se, vel det ; 2 0 utrum
Filius mittatur a Spiritu sancto.
ARTIGULUS PRIMUS
Ulrum aliqua persona mittal se vel del
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod nulla persona
det se, vel mittat se. Dans enim semper videtur habere aucto-
ritatem respectu dati. Sed nulla persona habet auctoritatem
respectu suiipsius. Ergo videtur quod nulla persona det se.
DISTINCTIO XV, QUlEST. III, ART. I 343
2. Item supra, dist. XIV, dixit Magister, quod homines non
possunt dare Spiritum sanctum, qui3 ab eis non procedit.
l,.5ed nulla persona procedit a seipsa; alias esset principium
:.'suiipsius. Ergo nulla persona seipsam dare potest.
3. Item, sicut dictum esLI, missio ponit exitum ipsius missi
a mittente. Sed nulli personre convenit exire a seipsa. Ergo
nulli personre conveniV mittere se.
4. Item, sicut dictum est, proeessio principaliter importat
respeetum personre ad principium a quo distinguitur. Sed
nulla persona divina distinguitur a seipsa. Ergo ncc a se
procedit.
5. Pralterea, hrec pralpositio « a » importat habitudinem
principii. Sed nulla res est prineipium suiipsius. Ergo etsi
-conceditur quod aliqua persona mittit se, non debet concedi
quod mittatur a se.
- Contra Augustinus, IV De Trinit., cap. XX, § 29, col. 908,
t. VIII : « Sicut generari est Filium esse a Patre, ita Filium
·cognosci esse a Patre, est Filium mitti.» Sed ista cognitio potest
-causari a Filio. Ergo et missio Filii potest esse a Filio.
Item, hoc videtur ex his qure in Liltera dicuntur.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod secundum diffe-
rentiam donationis, missionis et processionis superius assigna-
tam 3 , diversimode oportet in hac qurestione loqui. Si enim
.accipiamus dationem, de ratione dationis non videtur plus
esse nisi quod datum libere a dante habeatur. Hoc autem
potest esse dupliciter : aut sicut aliquis libere seipsum habet,
vel aliquid quod in ipso est; aut sicut libere aliquis habet
suam possessionem, vel id respeetu cujus dominium habet,
secundum quod habere multis modis dicitur. Unde de ratione
dationis non est quod ponatur aliqua auctoritas respectu
ipsius dati, potest enim aliquis et seipsum ex amore dare ali-
.cui in amicum, nisi specificetur datio secundum specialem
modum habendi, qui est secundum dominium, qualis 4 donatio
nulla est respectu divinorum. Et ideo datio non exigit aliqu'am
rationem principii respectu ipsius dati. Unde dari, potest con-
venire et essentire divinre, prout dicimus"quod Pater dat essen-
tiam suam Filio ; et potest convenire Patri, ut dicatur Pater
seipsum dare; et similiter FiIio, et Spiritui saneto. Nec nota-
bitur aliqua distinctio dantis ad datum, nisi forte secundum
1. QUalst. I, art. 2.
2. Parm. omittit : « exire a seipsa. Ergo nulli personre eonvenit. »
3. Qurest. I, art. 1.
4. Parm. : « Talis autem. »
 .....,,;;:-
344 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
rationem, sicut intelligentis ad intellectum. Et sic concedimlls
simpliciter quod persona dat se, et datur a se.
Sed circa missionem est major difficultas, quam attestatur
opinionum diversitas. Quidam enim dicunt, quod omnes tales
sunt falsal : « Spiritus sanctus mittit se vel Filius mittit se l).
Et dicunt rationes Magistri non valere; quia cum missio
includat in se notionem, non oportet quod in potentia vel ope-
ratione missionis tres personal conveniant, sicut nec in gene-
ratione vel potentia generandi. Et dicllnt etiam non esse
simile de missione in carnem, secundum quam Filius seipsum
mittere dicitur ; quia in illa missione natura creata assumitur
in unitatem divinal personal; quod non contingit in aliis mis-
sionibus. Et si in auctoritate aliqua invenitur quod Spiritus
sanctus mittat se, glossandum est : Id est, a Spiritu sancto
est effectus, in quo ab alio cognoscitur esse. Sed quia sancti
communiter talibus locutionibus utuntur, et pralcipue Augus-
tinus et Magister hoc concedunt; ideo alii dixerunt, quod
missio aliquando proprie sumitur, aliquando improprie. Quando
missio sumitur proprie, importat distinctionem missi ab eo
a quo fit missio ; et ideo hoc modo non potest dici quod Spi-
ritus sanctus mittat se. Communiter autem sumitur et impro-
prie missio pro influentia vel datione; et sic dicunt Spiritum
sanctum mittere se, quia dat se vel quia inspirat se. Et halc
opinio est Pralpositivi et Altissiodorensis, Iib. I Slimm;e,
c. VII. Et quia halc opinio parum videtur recedere a prima,
ideo dixerunt alii, quod proprie dicitur Spiritus sanctus mit-
tere. Et huic consentiendum videtur, si virtus nominis atten-
datur. Missio enim, ut dictum esV, importat duo : scilicet
missum esse ab alio, ratione auctoritatis quam importat, et
iterum effectum secundum quem novo modo in aliqua crea-
tura Spiritus sanctus dicitur. Unde sensus est: Spiritus sanctus
mittitur : id est, est ab aliquo, et fit novo modo in aliquo,
nulla tamen mutatione facta circa ipsum, ut prius dictum est.
Notandum est autem, quod diversimode verificatur locutio,
quando aIiquod conjunctum praldicatur de aliquo secundum
esse, et quando secundum fieri. Quando enim praldicatur secun-
dum esse, oportet ql!od utrumque illorum esse dicatur; ut
si dicam, Soerates est homo albus, oportet eum esse hominem
et album esse; nisi alterum diminuat rationem alterius, ut
Cum dicitur, homo mortuus. Sed quando praldicatur eonjunc-
tUm secundum fieri, sufllcit quod alterum in fieri praldicetur ;
ut si dicam, Soerates est nune factus homo albus, sufficit
1. Qurest. I, art. 1.
DISTINCTIO xv, QUlEST. III, ART. I 345
{ad veritatem hujus Iocutionis, quod sit nunc factus albus,
quamvis non sit factus homo.
Item notandum est, quod quando aliquod compositum pral-
dicatur de aliquo secundum fieri, diversimode se habet in
i faciente et in facto. Quia ex parte facti, oportet quod utrum-
que praldicetur secundum esse, etsi non utrumque secundum
fieri, ut si dicam, iste est factus homo albus, oportet eum
esse hominem et esse album, nisi alterum sit diminuens ; non
autem oportet quod fiat homo, sed sufficit quod fiat album.
Ex parte autem facientis, quia faciens non refertur ad factum,
nisi secundum id quod fit in ipso, sufficit quod faciens dicatur
facere alterum tantum; ut si dicam, pictor facit parietem
album, non oportet quod faciat eum esse parietem et esse
album; sed sufIìcit si facit esse eum album tantum.
Dico igitur, quod missio, quia ponit missum esse in aliquo
eo modo quo prius non erat et sic fieri in ilIo secundum illum
modum, importat quamdam factionem; non dico realem
factionem, sed rationis tantum, qUal determinatur ad reIa-
tionem rationis, et non rei, sicut dicitur Deus factus refugium.
Sensus ergo est: « Spiritus sanctus est missus » ; id est, factus
est ens ab alio existens in creatura per gratiam. Unde oportet
ad hoc ut dicatur missus, quod et sit ab alio, et fiat in aliquo
secundum novam habitudinem. Propter quod Pater non potest
dici mitti, quia non est ab aliquo. Si autem accipiamus ex parte
mittentis, tunc mittere Spiritum sanctum nihil aliud est quam
facere Spiritum sanctum existentem ab alio, esse in aliquo
secundum novam habitudinem; et ideo cuicumque personal
convenit facere alterum istorum, scilicet quod sit in aliquo
secundum novam habitudinem, dicetur mittere Spiritum
sanctum, quamvis non sit principium Spiritus sandi, secun-
dum quod est ab aliquo. Et quia tota Trinitas facit Spiritum
sanctum esse in aliquo secundum novam habitudinem, propter
donum collatum totius Trinitatis ; ideo tota Trinitas dicitur
mittere Spiritum sanctum; et ipse seipsum mittit, et ipse
a se mittitur sub eodem sensu.
Ulterius, si loquamur de processione, habebit minus de
proprietate, et minus proprie dicetur, Spiritum sanctum pro-
cedere a se, quam mitti a se. Sed tamen, quia processio tempo-
ralis, ut dictum est, ponit novam habitudinem ad creaturam
in quam procedit, et omnis novitas pertinet ad aliquam fac-
tionem; ideo etiam secundum processionem temporalem
Spiritus sanctus ens ab alio est et existens novo modo in aIi-
quo. Et sic sub eodem sensu conceditur quod Spiritus sanctus
procedat a se temporaliter.
 346 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Ad primum ergo dicendum, quod non est de ratione dationis
quod ponatur aliqua auctoritas respectu dati, nisi quando
datur aliquid quod habetur per modum dominii ; et talis datio
non est in divinis, ut dictum est.
Ad secundum dicendum, quod neutrum horum homines'
efficiunt qwe in missione importantur ; quia nec gratiam con-
ferunt, nec ab eis Spiritus sanctus procedit; et ideo nullo
modo potest homo mittere Spiritum sanctum.
Ad tertium dicendum, quod missio non ponit tantum exi-
tum ; sed cum hoc aliquid aliud, scilicet esse in creatura seCUll-
dum novam habitudinem. Et quamvis secundum alterum,
scilicet exitum, non referatur ad se sicut ad principium ; tamen
secundum utrumque conjunctum refertur ad se sicut ad prin-
cipium; ipse enim facit, se existentem ab alio, secundum novam
habitudinem esse in aliquo ratione perfeetionis quam ilii
confert.
Ad quartum dicendum, quod quamvis processio importet
tantum respectum ad persona m a qua habet esse, tamen pro-
cessio temporalis, ut dictum est, importat respectum ad crea-
turam in quam procedit; et hujus ratione temporaliter dici-
tur procedere a se, sicut et mitti a se.
Ad quintum dicendum, quod ipse Spiritus sanctus quamvis
non sit principium suiipsius simpliciter, tamen ipse facit, se
existentem ab alio, esse in aliquo secundum novam habitu-
dinem; et secundum hoc, totum conjunctum refertur in se
sicut in principium, ratione alterius tantum, ut patet ex
prredictis.
ARTICULUS II
Uirum Spiriius sanclus mittal vel del Filium
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod Spiritus
sanctus non det veI mittat FiIium. Augustinus enim dicit,
II De Trinil.\ cap. v, col. 849, t. VIII, quod (( exire Filium a
Patre et venire in mundum hoc est FiIium mitti » a Patre.
.Sed Filius non exit a Spiritu sancto. Ergo non mittitur ab ipso.
2. Hem, sicut Filius se habet ad Patrem, ita Spiritus sane-
tus ad Filium. Sed Filius nulio modo mittit Patrem. Ergo nec
Spiritus sanctus Filium.
Contra Isa., LVIII, 16 : El lune· Dominus misil me el Spiri-
• Nune.
1. Parm. : « I De Trin. »
DISTINCTIO xv, QUlEST. III, AST. II 347
lus ejus; et exponit Glossa de Filio. Ergo mittitur a Patre
·et Spiritu saneto.
Hem, Ambrosius, lib. III, cap. III, col. 811, t. III, De Spi-
.ritu sanclo : (( Datus FiIius est a Patre, ut Isaias dicit, IX, 6 :
Filius datus esi nobis. Datus ést, audeo dicere, et a 2 Spiritu
saneto, quia a Spiritu sancto missus est. » Ergo, etc.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod quidam distinguunt
triplicem missionem Filii : unam qua missus est in carnem ;
aliam qua mittitur in mentem ; tertiam qua mittitur ad prre-
·dicandum; et secundum hanc uItimam missionem dicunt
Filium missum a Spiritu saneto, non autem secundum duas
primas, sed solum a Patre. Cujus ratio est, secundum eos,
quia missio ad prredicandum potest convenire Christo ratione
humanre naturre, cujus assumptio prresupponitur; sed dure
primre missiones referuntur ad ipsam personam Filii, quia
.missio in carnem convenit ipsi personre secundum se, et non
ratione humanre naturre, cujus assumptio consequitur missio-
-nem secundum inteliectum, sicut efIectus causam, et sicut
terminus motum. Et similiter in mentem non mittitur ratione
humanre naturre. Et quia Spiritu:;; sanctus non habet aucto-
ritatem respectu personre FiIii, sed tantum respectu naturre
assumptre, ideo concedunt tertiam missionem Filii esse a Spi-
-ritu saneto et non duas primas.
Sed quia, ut dictum est 3 , non requiritur de necessitate quod
in mittente sit auctoritas respectu missi, sed tantum efficientia
respectu ejus secundum quod missus dicitur mitti ; ideo con-
.cedimus quod Spiritus sanctus et tota Trinitas misit Filium,
.secundum quamlibet missionem; et prrecipue cum Augusti-
nus expresse dicat eum missum a Spiritu saneto loquens de
missione in carne, in lib. II De Trinil., cap. v, § 8, col. 849,
t. VIII: (( Mitti, inquiens, a Patre sine Spiritu saneto non potuit ;
. quia Pater inteliigitur eum misisse, cum fecit eum ex femina;
·quod utique non fecit sine Spiritu saneto. ))
Ad primum ergo dicendum, quod quando Pater dicitur mit-
tere Filium, in mittente inteliigitur auetoritas respectu missi,
non inquantum est mittens, sed inquantum est Pater ; et ideo
Filium mitti a Patte est ipsum exire a Patre. Non autem osten-
,ditur auctoritas in mittente cum seipsum FiIius mittere dici-
.tur, vel cum Spiritus sanctus eum mittit ; et ideo Filium mitti
1. Parm. : « cap. XI. »
2. J\Iigne : « et ab Spiritu, qui missus ab Spiritu est. »
3. Qurest. I, art. 2.
 •
348 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
a se vel a Spiritu sancto, non est ipsum exire a se vel a Spiritu
!'lancto.
Ad secundum dicendum, quod Filius non potest mittere
Patrem; quia Pater non potest mitti, cum non sit ab alio.
Si ab alio esset, et mitti posset et filius eum mitteret.
EXPOSITIO PRIMlE PARTIS TEXTUS
« Si enim Spiritus sanctus seipsum dare non potest, et eum
Pater dare potest et Filius; potest utique Pater dare ali-
quid et Filius quod non potest Spiritus sanctus. )) Hic ponit
Magister duas rationes ad ostendendum quod Spiritus sanctus
dat se : quarum prima sumitur ex parte potenti::e ; secunda
ex parte operationis, quorum utrumque commune est tri-
bus personis. Sed videtur quod non valeant ; quia nos dici-
mus, quod Pater potest generare Filium et generato Filius
autem non potest, nec generat ; nec tamen aliqua divisio
potestatis aut operationis sequitur; et similiter videtur in
propositio.
Sed dicendum, quod si dare et procedere temporaliter
esset tantum secundum relationem ::etern::e originis, rationes
non valerent, sicut nec de generatione. Sed quia hoc includit
etiam efficientiam respectu quorumdam efTectuum in crea-
tura, qui communiter sunt a tota Trinitate; ideo rationes
necessario concludunt.
DIVISIO SECUNDlE PARTIS TEXTUS
« Hic qu::eritur, utrum semel tantum missus sit Filius, an
s::epe mittatur. )) Hic determinat de missione Filii secundum
speciales modos ipsius ; et dividitur in partes duas : in prima
determinat veritatem ; in secunda removet objectionem, ibi :
« Hic qu::eritur, cur Pater non dicitur missus, cum ex tem-
pore a quoquam cognoscitur, sicut Filius. )) Prima in duas :
in prima distinguit duos modos missionis Filii; in secunda
assignat ipsorum difTerentiam, ibi : « Ecce distincti sunt
duo modi missionis Filii. » Prima in duas : in prima movet
qu::estionem ; in secunda ponit solutionem, ibi : « Ad quod
dicimus quod duo bus modis dicitur Filius mitti. l)
« Ecce distincti sunt duo modi missionis Filii. )) Hic assignat
difTerentiam inter duos modos assignatos; et dividitur in
duas, secundum duas difTerentias quas assignat. Secunda,
ibi : « Pr::eterea notandum est. ))
~ Hic qu::eritur, cur Pater non dicitur missus, cum ex tem-
pore a quoquam cognoscitur, sicut Filius. )) Hic excludit
objectionem, et circa hoc tria facit : primo movet objectio-
nem, secundo ponit solutionem, ibi : « Ad quod di~imu5.
DISTINCTIO XV, QUlEST. IV, ART, I 349
Quia in eo est principii auctoritas )) ; tertio ex solutione impro-
bat quorumdam errorem, quem primo ponit, ibi : « Ideoque
putaverunt quidam h::eretici ... Patrem esse majorem et Filium
minorem )); secundo improbat, ibi : « Quod Augustinus
improbat. ))
QUJESTIO IV
Ad intellectum hujus partis de duo bus qu::eritur : primo
de missione Filii invisibili, secundum se, quia de visibili dice-
tur in III ; secundo de missione per comparationem ad eos ad
quos sit missio.
Circa primum tria qu::eruntur : lo utrum missio invisibilis
-conveniat Filio; 20 utrum sit distincta a missione Spiritus
sancti invisibili; 30 utrum aliqua missi~ sit ::eterna, sicut pro-
-cessio est ::eterna et temporalis.
ARTICULUSPRIMUS
Uirum Filius invisibililer millaiur in menlem
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod Filius invisi-
biliter in mentem non mittatur. Ad missionem enim divin::e
person::e requiritur quod cognoscatur ips'a persona adveniens ;
-et pr::ecipue in missione sapienti::e, quam nullus habens igno-
rat. Sed adveniente Filio, non cognoscitur ejus adventus.
Job, IX, 11 : Si veneril ad me, mon inlelligam; non videbo
illum, si abierifl. Ergo videtur quod Filius non mittatur
in mentem.
2. Item, missio est idem quod processio temporalis, ut
supra dictum est 2• Sed, sicut supra diximus 3 , processio non
habet quod dicatur temporalis, nisi secundum respectum in
quem est; quem respectum habet processio Spiritus sancti
~x ipso modo processionis, inquantum procedit ut amor.
Cum igitur processio Filii ex suo modo non habeat respectum
ut in quem, sed solum ut a quo, videtur quod processio tem-
poralis Filio non conveniat, et ita nec missio.
3. Prmterea, persona divina non mittitur nisi in donis
grati::e gratum facientis. Sed dona pertinentia ad inteliectum
qu::e appropriantur Filio, non sunt gratum facientia, cum
1. Parm. omittit : non videbo illum, si abierit.
2. QUlIlst. I, art. 1.
3. Ibid.
 350 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
sint communia bonis et malis, ut dicitur I Corinth., XIII,
2 : Si habuero omnem scieniiam ... , chariiaiem auiem nOIl
habuero, nihil sum. Ergo Filius non dicitur mitti invisibi-
liter in donis sibi appropriatis ; et ita nullo modo.
In contrarium est quod habetur Sapient., IX, lO : Mille
illam, sapientiam, de c:elis, scilicet tuis, a sede magniiudinis
tUte. Non autem loquitur de sapientia essentialiter dicta;
quia illa non mittitur, cum non sit ab alio. Ergo loquitur d"
sapientia genita, qUal est Filius.
Item, Augustinus, libro IV De Trini!., cap. xx, § 29,
col. 908, t. VIII : « Sicut Filium generari est ipsum esse a
Patre; ita Filium mitti est cognosci quod sit a Patre1. »
Hoc autem contingit . Ergo et Filium mitti.
SOLUTIO. - Resppndeo dicendum, quod sicut in exitu
rerum a principio dicitur bonitas divina in creaturas proce-
dere, inquantum repnesentatur in creatura per similitudinem
bonitatis divinal 2 in ipsa receptam ; ita in reductione ratio-
nalis creatural in Deum intelligitur processio divinal person;n,
qUal et missio dicitur, inquantum propria relatio ipsius
person::e divin::e repr::esentatur in anima per similitudinern
<lliquam receptam, qUal est exemplata et originata ab ipsa
proprietate relationis alternal; sicut proprius modus quo
Spiritus sanctus refèrtur ad Patrem, est amor, et propriu8
modus referendi Filium in Patrem est, quia est verbum
ipsius manifestans ipsum. Dnde sicut Spiritus sanctus invi-
sibiliter procedit in mentem per donum amoris, ita Filius
per donum sapienti::e ; in quo est manifestatio ipsius Patris,
qui est ultimum ad quod recurrimus. Et quia secundum
receptionem horum duorum efficitur in nobis similitud6 ad
propria personarum; ideo secundum novum modum essendi,
prout res est in sua similitudine, dicuntur personal divin;n
in nobis esse, secundum quod novo modo eis assimilamur;
et secundum hoc utraque processio dicitur missio.
Ulterius, sicuti pr;ndicta originantur ex propriis persona-
rum, ita etiam effectum suum non consequuntur ut conjun-
g-antur fini, nisi virtute divinarum personarum ; quia in forma
impressa ab aliquo agente est virtus imprimentis. Dnde in
receptione hujusmodi donorum habentur personal divin::e
novo modo quasi duetrices in finem vel conjung·entes. Et
L Migne ; « sicut natum esse est Filio, a Patre esse; ita mitti, est
eognosci quia ab ilIo procedat. »
2. Parm. : « bonitas divina... recepta. »
DISTINCTIO xv, QUlEST. IV, ART. I 351
ideo utraque processio dicitur datio, inquantum est ibi
novus modus habendi.
Ad primum ergo dicendum, quod ad rationem missionis
. non requiritur quod sit ibi cognitio aetualis personal ipsius,
sed tantum habitualis, inquantum scilicet in dono collato,
.quod est habitus, repralsentatur proprium divinal personal
sicut in similitudine ; et ita dicitur quod mitti est cognosci
quod ab alio sit per modum repralsentationis, sicuLI aliquid
dicitur se manifestare vel facere cognitionem de se, inquantum
se repralsentat in sui similitudine. Sed tamen me habere
actuale donum, in quo persona divina detur, non possum
scire certitudinaliter in actu, propter similitudincm aetuum
naturalium 2 ad actus lIleritorios, etsi possim ex aliquibus
signis conjicere, nisi per revelationem fiat certitudo ; et idl'O
dicit J ob : Si veneri! ad me, non videbo eum; si abierii, non
inielligam; quia certitudinaliter grati a gratum faciens, in
qua est adventus divinal personal, cognosci non potest;
quamvis ipsum donum perceptum sit in se sufficienter duc-
tivum in cognitionem advenientis personal.
Ad secundum dicendum, quod proprium Spiritus saneti,
quod est amor, potest dupliciter habere respeetum ad crea-
turam, vel ut objectum, vel seeundum rationem principii
exemplaris ad prineipiatum exemplatum. Sed proprium
Filii unam tantum habere potest relationem dietarum, sei-
lieet illam qUal est secundum rationem principii; et hoc
sufficit ad processionem temporalem Filii, quamvis seeun-
.. dum plura possit attendi respeetus temporalis in proeessione
Spiritus saneti : et ita etiam missio utrique convenire potest.
Ad tertium dicendum, quod quando aliquid partieipatur
non secundum suum actum perfectum, sed secundum ali-
quem modum, non dieitur proprie haberi; sicut animalia
. habent aliquem modum prudenti::e, non tamen dicuntur
prudentiam habere, quia non habent actum rationi:t: qui pro-
prie est actus prudenti::e, scilicet ipsa electio; unde magi!'
habent aliquid simile prudential quam prudentiam. Videmus
autem in cognitione duos gradus : primum, secundum quod
cognitio intellectiva tendit in unum ; secundum, prout verum
accipit ut conveniens et bonum. Et nisi sit aliqua resistentia
ex tali cognitione, sequitur amor et delectatio; quia, secun-
dum Philosophum, VII Eihic., cap. XIII et XIV, delectatio
consequitur operationem perfectam non impeditam. Dnde
1. Parm. : « reprresentationis. Sicut. »
2. Parm. : « moralium. »
352 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
felicitas contemplativa est quand9 aliquis pervenit ad ulti-
mam operationem intellectus et ipsam sine impedimento
exercet. Constat autem quod in processione Verbi reterni est
cognitio perfecta secundum omnem modum, et ideo ex tali
notitia procedit amor. Unde dicit Augustinus, III De Trin.,
cap. x : « Verbum quod insinuare intendimus cum amore
notitia est. » Quandocumque igitur habetur cognitio ex qUH
non sequitur amor gratuitus, non habetur similitudo Verbi
sed aliquid illius. Serl solum tunc habetur similitudo Verbi:
quando habetur cognitio talis ex qua procedit amor, qui
conjungit ipsi cognito secundum rationem convenientis. Et
ideo non habet Filium in se inhabitantem, nisi qui recipit
talem cognitionem. Hoc autem non potest esse sine gratia
gratum faciente. Unde constat quod, simpliciter et ,proprie
loquendo, Filius nec datur nec mittitur, nisi in dono gratia~
gratum facientis ; sed in aliis donis qure pertinent ad cogni-
tionem, participatur aliquid de similitudine Verbi.
ARTICULUS II
Uirum missio Filii distinguatur a missione Spiritus sancti
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod missio Filii
distinguatu l' a missione Spiritus saneti. Missio enim est tem-
poralis processio, ut supra dixit Magister, disto XIV. Sed alia
est ratio processionis Filii, alia ratio. processionis Spiritus
sancti : quia Spiritus sanctus procedit ut amor, Filius ut
verbum. Ergo et alia est ratio missionis.
2. Item, omne quod convenit aliquibus secundum prius et
posterius non convenit eis secundum eamdem rationem. Sed
Spiritui sancto convenit datio per prius quam Filio, quia habet
rationem. primi doni: ergo alia est ratio dationis in utroque.
Ergo et &issionis, cum missio sit ipsa datio.
3. Prreterea, dona in quibus datur Filius et Spiritus sanc-
tus sunt diversa et non dependentia ad invicem. Sed eorum
qure non dependent ad invicem, unum potest esse sine alio.
Ergo missio Filii potest esse sine missione Spiritus sancti,
et e converso; et ita sunt distinctre etiam secundum tempus
missionis.
4. Pra3terea, videmus sensibiliter quosdam simplices fer-
ventes esse in amore divino, qui tamen sunt valde hebetes
in cognitione divinre sapientire, et e converso. Cum igitur
missio Filii sit secundum donum sapientire et missio Spiritus
sancti sit secundum amoris donum, videtur quod una mis-
sio sine alia possit esse.
DISTINGTlO XV, QUlEST. IV, ART. II 353
Contra, missio Spiritus sandi est ad sanetificandum crea-
turam, ut supra dixit Magister, dist. XIV. Si igitur missio
'.Filii qUal est etiam in gratia gratum faeiente, cujus est sanc-
tificare, esset ali a a missione Spiritus sancti, essent dure
missiones ad sanctificandum creaturam rationalem; et ita
altera superflueret, quod non invenitur in operibus divinis.
Ergo una missio non distinguitur ab alia.
SOU.JTIO. - Respondeo dicendum, quod de distinctione
missionum Filii et Spiritus sandi tripliciter contingit loqui,
aut quantum ad ipsarmn diversitatem realem, aut quan-
tum ad rationem missionis, aut quantum ad earuin separa-
tionem. Si primo modo, cum in missione duo considerentur :
scilic.et exitus personal missre ab alia, et effectus secundum
quem novo modo in creatura persona divina esse dicitur;
utroque 1 modo missio Filii est alia a missione Spiritus
'isaneti seeundum rem : quia et generatio qua Filius exit a Patre
'! .est alia a processione Spiritus sancti, qua exit ab utroque.
~. Similiter donum quod 2 perficit intellectum, seilieet sapientia,
! secundum quod attenditur missio Filii, est aliud a dono
I quod perficit affectum vel voluntatem, seeundum quod
! .attenditur missio Spiritus sandi. - Si autem secundo modo
fde earum distindione loquamur, hoc potest esse dupliciter ;
[aut seeundum rationem propriam utriusque, aut secundum
~eommunem. Si secundum communem, tunc eadem ratio est
i; missionis Filii et Spiritus sancti quantum ad utrumque;
quia et esse ab alio commune est utrique et similiter esse novo
modo in creatura. Sed secundum propriam rationem utrumque
differt: qui a et propria ratio processionis Filii non est propria
ratio processionis Spiritus sancti, cum ille procedat ut amor,
et hic ut Filius ve! Verbum; et similiter proprius modus
quo Filius dicitur esse in creatura, non est proprius modus
quo Spiritus sandus est; quinimmo unus per sapientiam,
alter per amorem. - Si autem tertio modo, tune dico, quod
una missio nunquam est sine alia : quia amor sequitur noti-
tiam; notitia perfecta, secundum quam est mis5io Filii,
semper inducit in amoreIn, et ideo simul infunduntur et
simul augmentantur.
Ad priInuIn ergo dicendum, quod quaInvis sit alia proces-
secunduIn rem, conveniunt tamen in quodarn comInuni
secundum rationern, quod est esse ab alio.
Ad secundum dicenduIn, quod, ut prius diximus, in divinis
1. AI. additur : « al\telll. ))
2. AI. : « secundulll quod. )J
C01IMENT. IN r.m. SEl\TE:-lT.· 1. - 13
 ,
354 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
non est prius et posterius; tamen exitus Spiritus san,: i
pnesupponit exiLum Filii, secundum ordinem natural ; et "X
parte ista, si liceret ita loqui, possemus dicere, quod missi"
Filii ex parte exitus importati, est prior missione Spiri! Ils
sancti. Sed hoc esset secundum rationem propriam utriusqu,'.
·et non secundum rationem communem. Si autem considerrn-
tur istal missiones quantum ad effectum in creatura, hl l('
dupliciter : vel ex parte ipsius dantis vel mittentis; vel ('x
parte ipsorum donorum in quibus fit missio. Si ex parte don,,-
rum, tunc simpliciter naturaliter notitia pralcedit amorellJ,
et ex parte il!a missio Filii missionem Spiritus sancti. Sed h()l"
erit secundum rationis proprial considerationem, et llflJl
communis; sicut omnes specics motus alqualiter conveniunt
in ratione communi motus ; tamen secundum esse suum pru-
prium, motus localis est prior aliis motibus. Si autem ex
parte dantis, cum primum movens et inclinans ad dandulU
sit ipse amor, sic datio Spiritus sall(Jti esL prior datione Filii.
Sed hoc non ita exprimitur in ratione missionis.
Ad tertium dicendum, quod dona in quibus mittitur
Filius et Spiritus sanetus consequuntur se invicem necrs-
sario, ut supra ostensum est, et ideo ratio procedit ex falsis.
Ad quartum dicendum, quod il!a notitia ex qua procediL
amor, viget in ferventibus divino amore, qua scilicet cognoscunt
divina m bonitatem inquantum est finis, et inquantum esI
largissime in eos profluens sua beneficia; et talem notitiarn
perfecte non habent qui amore ipsius non accenduntur.
Ad quintum dicendum, quod utraque missio ordinatur
ad finem unum ultimum, seilicet conjungere Deo; sed effre-
tus utriusque missionis differt secundum duo qUal inveniun-
tur in rationali creatura, quibus Deo conjungitur, scilicet
intel!ectus et aiIectus, et ita neutra superfluit.
ARTICULUS III
Ulrum missio possil esse éelerna
Ad tertium sic proeeditur. 1. Videtur quod mlSSIO possit
r,sse ~eterna. Sicu! enim dieit Gregorius, Homil. XXVI, in
Oclav ' . PascMe, § 2, GOl. 1198, t. Il, eo mittitur Filius quo
generatur. Sed generatio ejus est alterna. Ergo et missio.
2. Item, sicut missio dicit respectum a quo est et in qucrn ;
iLa et processio amoris, ut supra dictum est 2 • Sed proeessÌo
1. Parm. : « in noctc Paschre. »
2. Qurest. I, art. 2.
DISTINCTIO xv, QlTlEST. IV, ART. III 355
I:am oris est alterna a Patre in Filium. Ergo et missio potest
f.'esse alterna.
f'.. 3. Pralterea, sieuL missio dieitur per respeetum ad erea-
tura m , ita et donum. Sed donum SpiriLus sancti dicitur ab
::reterno. Ergo et missio potest diei reterna.
. Contra est il!ud quod Augustinus in Lillera dieit : « Non
quod de Patre natus est, dicitur Filius missus. ))
. Pralterea, missio semper ponit novum modum existendi
Ifin aliquo ipsius missi. Sed nihil novum est a~lernum. Ergo
non est alterna, sed tantum temporalis : et hoe simplieiter
. eoncedendum est.
~" Ad primum ergo dieendum, quod verbum Gregorii potest
ftripliciter exponi. Uno modo, quod loquatur de generatione
l. temporali ipsius Filii, secundum quam dicitur missus in
carne. Seeundo modo, ut ly « eo )) non sit adverbium, sed
ablativi casus, ut sit sensus : Ab eo a quo generatur mittitur :
.et hoe verum est. Tertio modo, ut loquatur non de missione
in aetu, sed seeundum aptitudinem : ex hoe cnim Filius est,
nt ita dicam, missibilis, quo a Patre per generationem exi-
vito Esse enim ab alio non dicit totam rationem missionis,
ut patet ex dictis.
_ Ad secundum dicendum, quod proeessio amoris, quamvis
-sit in aliquem, non tamen ponit novum modum existendi
in ilIo, et ideo potest esse alterna: sed missio ponit novitatem
existendi in aliquo, et ideo non potest esse alterna. Et propter
hoc quamvis possit concedi aliquo modo quod Spiritus sanc-
tus proeedat a Patre in Filium ab alterno, non tamen eon-
eeditur quod mittatur a Patre in Filium ab alterno.
Ad tertium dicendum, quod missio est nomen verbale,
-unde importat aetualem relationem ad creaturam; sed
donum imponitur ab aptitudine donandi, et ideo non impor-
taI, aetualem respectum ad ereaturam; propter quod ab
alterno Spiritus sanetus dicitur donum, non autem missus,
sicut nee datus.
QUlESTIO V
Deinde qmeritur de missione Filii per comparationem ad
eos ad quos mittitur; et circa hoc tria qUalruntur : lo ad
quos fiat missio Filii vel Spiritus sancti; 2 0 supposito quod ad
omnes sanctos, utrum plenius post incarnationem quam
,ante; e O de effectu invisibilis missionis : l'trum faciat eos
ad quos mittitur, non in hoc mundo esse.
 ""{
356 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
ARTICULUS PRIMUS
Utrum missio fiat ad creaturas irrationales
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod missio fiat
etiam ad creaturas irrationales. Est enim missio ad sanctifi-
canduil creaturam, ut dietum estro Sed qUaldam creatura~
irral,ionales dicuntur sanctificari, ut templum et vasa. Ergo
et ad eas fil, missio.
2. !tem, in nullo potest esse gratia, nisi missio ad ipsulll
fiato Sed in sacramentis continetur gratia, et tamen sunt
insensibiles creatural. Ergo ad eas fil. missio.
3. !tem, Filius non tantum procedit ut Verbum manifes-
tans Patrem per modum cognitionis, sed etiam ut repr~­
sentans Patrem secundum similitudinem natural. Sed omnes
creatural etiam insensibiles, habent similitudinem genera-
l,ioni8 Filii, inquanl,um procedunt in aliqua imitatione divinal
natural, secundum attributa participata; sicut rationalis
creatura participando sapienl,iam, habel, similitudinem ipsius,
inquantum procedit ut Verbum. Ergo cum ratione istius
assimilationis dicatur Filius mitti ad rationales creaturas
inquantum est Verbum, eadem ratione debet mittiad irra-
tionales inquantum est Filius.
4. Contra. missio diviwp personal est tantum secundum
gral,iam gral,um facientem, ut dictum est. Hujus autem crea-
tural rationales tanl,um capaces sunt. Ergo ad eas tantum
fil. missio.
QU lESTIUNCULA II
Ull,erius, qUalritur, utrum ad omnes sanctos, ratione aug-
menti gral,ial, dicatur mitti Filius vel Spiritus sanctus. Et
videtur quod non. Quia missio dicit novum modum existendi
personal divinal in creatura. Sed per gratial augmentum
non dicitur alio modo Deus esse in sanctis quam prius. Ergo
ad eos non fil, missio divinm personal.
Pralterea, missio personal fil, ad revocandum rationalem
creaturam, ut Magister 2 dicit. Sed non revocantur nisi erran-
teso Ergo cum sancti non sint errantes, ad eos non fil, missio.
Contra, Spiritus sanctus missus est ad apostolos in Pente-
1. Dist. XIV, q. II, art. 2.
2. Non occurrit expresse in Magistro, sed colligitur ex distinct.
§ 6.
. ..:
DISTINCTIO xv, QUlEST. v, ART. I 357
costes in visibili missione. Sed mISSlO visibilis demonstrat
invisibilem. Ergo etiam et invisibiliter. Sed ipsi prius habe-
banl, gratiam. Ergo secundum augmentum gratia; in sanctis,
dicitur ad eos mitti Filius vel Spiritus sanctus.
QUlESTIUNCULA III
Ulterius, qmcritur, utrum ad angelos et ad alios beatos
fiat missio Spiritus sandi. Videtur quod non. Missio enim
semper est secundum aliquem efTectum gratirc in eo cui 1
mittitur. Sed in angelis et beatis, qui devenerunt ad terminum
vit<e, neque datur de novo gratia neque augetur. Ergo ad
eos non fil, missio.
!tem, non est idem nuntius et 'ad quem fil, missio. Sed in
missione Filii et Spiritus sancti, angeli se habent ut nuntii,
quia custodimit et suggerunt. Ergo videtur quod ad eos
non fiat missio, quia sic oporteret ire in infinitum.
Sed contrarium habetur ex Littera.
QU1ESTIUNCULA IV
Ulterius, qua;ritur, utrum ad Christum, secundum quod
homo, possit fieri missio. Videtur quod non. Missio enim
semper est ad distans. Sed humana natura nunquam fuit in
Christo distans a divina; immo a principio conceptionis
su<e fuit conjuneta per unionem et plenitudinem omnis gra-
tial. Ergo videtur quod ad eum non fiat missio.
Pra;terea, missio est ad sanctificandum creaturam. Sanc-
tificatur autem quod non est sanctum. Cum igitur Christus
nunquam fuerit non sanctus, videtur quod ad eum non possit
fieri missio.
Contra, missio Spiritus sandi est ipsa datio. Sed Spiri tus
sanctus datus est Christo, ut dicitur Joan.; III, 34 : Non ad
mensuram dal Deus Spiritum 2 • Ergo ad eum fil, missio.
Pralterea, missio visibilis est signum invisibilis. Sed ad
Christum fa da est missio visibilis Spiritus sancti in colum-
bal specie, Matth., III. Ergo et invisibilis.
SOLUTIO I. - Respondeo dicendum, quod, cum missio
divina; persona; sit solum in donis gratial gratull1 facientis,
ad illos solum fil, ll1issio quibus hujusll10di dona conf erri
possunt; et ideo concedimus quod ad omnes rationales crea-
XVII, 1. AI. : « CUI Il, eo ; )) ParIno : « qui in ea. ))
2. Addit Nicolai : « ncmpe l·'ilio. ))

358 COMMENTUM IN LIB. l SENTENTIARUM
turas potest fieri missio, nisi sint depravata; per obsLina-
tionem in malo, sicut dmmones et damnati, et non ad irra-
tionales creaturas.
Ad primum igitur dicendum, quod sanctificari tripliciter
dicitur : uno modo secundum quod sanctum dicitur mundum,
prout sanctificatio dicitur emundatio a peccato per gratiam;
alio modo secundum quod sanetum dicitur firmum, prout dici-
tur sanctificatio, confirmatio, in bono per donum grati::e
vel glorim, et istis duo bus modis est tantum in rationali crea-
tura, eL secundum hoc tantum fit missio ; tertio modo diei-
tur sanctificatio, secundum quod aliquid accommodatur
ad usum divini cultus, quem decet omnis munditia, et hoc
modo dicuntur templum et vasa sanctificari.
Ad secundum dicendum, quod in sacramentis non habe-
tur gratia sicuL in subjecto grati::e, sed sicut in instrumento
in quo confertur gratia. De hoc Lamen habebitur in IV!.
Unde sanctificatio sacramentorum pertinet ad terLium
modum, secundum quem non fit missio.
Ad tertium dicendum, quod missio pertinet ad reditum
creatur::e in finem ; et ideo non potesL esse missio, nisi secun-
d um illa qUfB possunt dicere relationem in finern. Sed gene-
ratio Filii, inquantum Filius est, dicitur tantum secundum
exitum a principio, et ideo secundum rationem illam non
perLinet ad missionem, sed magis ad creationem, secundum
quod res educuntur in esse, prout dieitur, quod per Filiurn
omnia fada sunt. Sed ratio verbi et amoris possunt se habere
ad utrumque ; et ideo ratio verbi et amoris pertinet ad crea-
tionem eL ad missionem.
Et pneterea, imitatio divinfe natur::e, quam Filius perfeelc
aecipit, est etiam secundum primos efTectus, quibus in esse
natura~ subsistimus : qui non sutliciunt ad talem conjunc-
tionis rationem qualern missio requirit.
Quarturn coneedimus.
SOLUTIO II. - Ad id quod ulLerius qu::eritur, diccndulll,
quod Filius et Spiritus sanetus dieuntur mitti ad sanetos
secunduIll augmentum grati:e. Sed' augmentulll gratin'
potest esse dupliciter : aut secundurn intentionern ejusdem
virLutis tantum, et ratione hujus augmenti non dicitur
nova missio; aut secundum quod per augmenturn grati:\'
perficit in novum USUlll ve! actum gratiaò, et secundum hoc
dieitur Spiritus sanctus et Filius miUi nova missione; verbi
gratia notitia talis qua' habetur de Deo, uL ex Cf( procedaL
1. Dist. I, q. I, art. 1.
DisTINcno xv, QUJEST. v, ART. l 35~)
amor, suflicit ad rationem missionis Filii. Quando autem
ita notitia per inspirationem e!evatur ut etiam divina mys-
teria cognoscat, sic datur in dono propheti::e. Et similiter
est de Spiritu saneLo, quia amor charitatis quicumque suf-
ficit ad missionem Spiritus sancti. Sed quando virtus amoris
excrescit, ut ratione amoris eonferatur sibi aliquis alius usus
grati::e, ut miracula facere, vel sine difìlcultate omnern tenta-
tionem vineere, vel aliquid hujusmodi, tunc dieitur esse
nova missio Spiritus sancti. Quidam tamen dicunt quod in
omni augmento gratia~ gratum facientis est missio divjna~
person::e, quod etiam facile potest sustineri.
Ad primum igitur dicendum, quod quamvis non siL alius
modus accipicndo generai es modos, l,amen est secundum
aliquem specialem modum, inquantum seeundum specialem
usum gratia' assimilaI, sibi illum ad quem fit missio. Ve!
etiam est in eo plenlori modo; et hoc sullieit ad rnissionem
quantum ad secundarn opinionem.
Ad secundum dicendum, quod revocare aberrantem acc(~­
dit missioni ex parte ejus ad quem fiL missio qui est in eulpa.
Missio enim determinat terminum ad quem, ut seilieet
per rnissionern gratia conferatur ; non aul.em ex ratione mis-
sionis determinatur terminus a quo, sive siI, status eulpa',
sive siI, sLatus naturaliulll tantum, ve! etiam status minoris
gratim. Vel dicendum, quod quamvis non revocet adu erran-
tem, tamen grat.ia facil. ne erreL, 101, h:ee est qu::edam revoea-
tio ab errore.
SOLUTIO III. - Ad id quod ult.erills qweritur de angelis
et beatis, dicendum, quod visi o qua~ est essentialis beatitu-
dini, ~t charitas et hujusmodi qme perLinent ad pr::emiuIll
substantiale, non augentur in eis ex quo jam beati sunt efIeeti ;
sed per hoe non tollitur quin aliqu,c revelationes nova:
.fiant in eis, eum quantumeumque perfieiatur eorum eogni-
tio, in infinil.um a Dei eognitione excedatur; et see.undum
iIlas novas revelaLiones eonsurgunL ad Dei amorem, non qui-
dem ut magis amenI" sed ut sub alia ratione eorum amor
dirigatur in Deum.
Dicendulll igit.ur ad primuIll, quod angelis faeta est. mis-
sio Filii et Spiritus sancti in ipsa eollaLione gratia; ve! gloriH~.
. Ulterius etiam fit ad eos lllissio Filii et Spiritus sandi, posL-
quam beati sunt e[feeti, seeundum novas revelationes i:L
novos modos amandi.
Et per hoe patet responsio ad primuIIl. Quia quamvis
non fiat ad eos missio seeundum augmenl.um grat.i;e inf,en-
360 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
sive, fit tamen, secundum quod quodammodo eorum gratin
extensive ad plura augetur ex novis revelationibus.
Ad secundum dicendum, quod in eadem missione non est
idem nuntius et ad .quem fit missio ; sed in diversis non es\'
inconveniens. Dico igitur, quod in missione divinarum pl~r­
sonarum ad nos, angeli sunt missi vel nuntii, non tanquam
ipsi menti illabentes, sed per ministerium exterius. In mis-
sione vero qUal fit ad eos, non sunt ipsi sicut nuntii, nisi fortl~
secundum quod superiores angeli cooperantur divinis per-
sonis in illuminatione inferiorum. Sed tamen non erit abire
in infinitum : quia est devenire ad supremos angelos, qui
immediate lumen divinm revelationis reeipiunt.
SOLUTIO IV. - Ad id quod ulterius qureritur de Christo,
dieendum, quod non est dubium quin ad humanam naturam
in Christo missus sit Dei Filius missione visibili qure est in
carnem. Sed utrum ad Christum, secundum quod homo es\',
mittatur Filius invisibiliter, vel Spiritus sandus visibiliter
vel invisibiliter, dubium est. Quidam enim dicunt, quod ad
ipsum nulla invisibilis missio fada est. Cujus rationern
assignant, quia Christus ab initio coneeptionis sure plenus fuit
omni gratia : un de gratia in eo nullo modo fuit augmentata.
Et ideo neque ratione collationis gratire, neque ratione aug-
menti potest ad eurn fieri missio invisibilis. Sed missio visi-
bilis Spiritus saneti ad ipsum facta est, ad manifestationem
interioris gratim et non alieujus missionis interioris qme
aliquam novitatem in gratia importaret. Alii dicunt, et verius,
ut videtur, quod ad animam Christi fa da est missio invisi-
bilis in collatione grati;e quam in initio sure conceptionis
aecepit ; sed postmodum nulla missio ad eum facta est, quia
llulla circa ipsius gratiam innovatio fa da est.
Ad primum ergo dicendum, quod humana natura quam-
vis tempore non fuerit ante unionem, tamen prius est ipsam
considerare seeundum intellecturn in se quam ut unitam;
et ideo ad ipsam fit rnissio Filli per gratiam unionis, qua'
dieitur rnissio in earnem. Sirniliter etiam seeundum quod
intelligitur unita, adhuc est distans a divina natura secun-
dum conditionern natura', quamvis non secundum unita-
tem persome; et ideo ad naturam hurnanam etiarn unitam
potest fieri missio per gratiam invisibilem in mentem, quam-
vis tempore natura gratiam non prrecedat.
Ad secundum dieendum, quod sanctifieare est sanctulll
faeere. Sanetum au\'ern faeere eontingit dupliciter : vel ex
non saneto, vel ex saneto. Ex non saneto dupliciter : vel
privative, id est quod primum fnerit natulll habere sancti-
DISTINCTIO xv, QUlEST. v, ART. Il 361
tatem non habens, et sie sanctifieari non eonvenit Christo;
vel negative, et sie eonvenit Christo ex non saneto fieri sane-
tum seeundum humanam naturarn, qure prius quam esset,
sanda non erat; et hoc suffieit ad rationem missionis. Ex
saneto autem fieri sanctum est duplieiter : vel ex minus
saneto facere magis sanctum, et in tali sanctificatione adhuc
salvatur ratio- missionis, sed talis sanetificatio vel missio
Christo non competit; vel secundum continuationem sanc-
titatis, ut sit sanctificari, in sanctitate eontinuari. Sed hoc
proprie non dicitur. Unde hrec sanctificatio non suflicit ad
rationem missionis, quia non ponitur aliqua innovatio;
quamvis talis sanetifieatio Christo eonveniat, ut ipse dicit
Joan., XVII, 19 : Pro eis ego sanclifico meipsum.
Ad tertium, secundum aliam opinionem, potest dici,
quod non omnis datio est missio, sed illa qure fit aljcui prre-
existenti; quamvis hoc non multum habeat rationis.
Ad quartum patet responsio per prredicta.
ARTICULUS Il
Ulrum missio il1visibilis juerii plenior
posi incarnalionem guam anle
Ad seeundum sic proceditur. 1. Videtur quod missio invi-
sibilis non plenior fuerit post incarnationem quam ante.
Missio enim fit per quamdam irradiationem divinre bonita-
tis in donis gratire gratum facientis. Sed sol corporalis, cui
bonitatem divinam Dionysius assimilat, IV cap. De divinis
nomini bus, §§ l et 4, col. 694, t. I, semper requaliter irradiat.
Ergo videtur quod missio omni tempore requaliter fiato
2. Prreterea, Augustinus, lib. De bono conjugali, cap. XXI,
§ 26, col. 391, t. VI, dicit quod crelibatus J oannis non prre-
fertur conjugio Abrahre, et ita videtur quod sancti Novi
Testamenti non sint majoris meriti quam sancti Veteris
Testamenti. Sed plenitudo missionis attenditu l' seeundum
I copiam gratire, qure est prineipiurn merendi. Ergo videtur
quod non plenius sit facta post incarnationem quam ante.
Hoc etiam videtur, quod sancti Veteris Testamenti propo-
.nuntur nobis in exemplum perfectre virtutis, sicut patet
ad Bebr., XI, ut Job proponitur in exemplum patientire,
Abraham in exemplum fidei ; et sic de aliis.
Contra, Augustinus, IV De Trin., cap. XX, § 29, col. 908,
t. VIII, exponens illud Joan., VII, 39: Nondum eral Spirilus
daius, guia Jesus nondum eral glorificalus, ait : (( Quomodo

362 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
hoc intelligitur nisi quod illa daLio Spiritus vel missio futura
erat qualis nunquam ante fuerat? Non enim antea nulla
erat, sed non talis erat. » Ergo videtur quod post incarnatio-
nem plenior fuerit.
Pratterea, tempus incarnationis dicitur temptis plenit,ll-
dinis, Galat., IV; non autem nisi propter plenitudinem gra-
tial. Ergo videtur quod plenius gratia eollata siI" et missio
faeta hoe tempore quam antel,
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod de n]]SSlOne pos-
sumus loqui dupliciter : vel ex parte ipsius mittentis, et sitO
cum apud ipsum nulla sit transmutatio, alqualis fit missio
in omni tempore ; nisi forte secundum praldeterminationem
sapiential et pralseiential SUal, secundum quod prmordinavit
sine sui mutatione, seeundum diversas eongruitates tempo-
rum, aliquid uno tempore facere, et non alio ; vel ex partI'
eorum ad quos fit missio ; et sie illi qui magis sunt parati
ad perceptionem gratice, pleniorem gratiam eonsequuntur.
Dicendum igitur, quod quia per adventum Christi remotum
est obstaeulum antiqum damnationis, totum humanum genus
effectum est paratius ad pereeptionem grati;}) quam ante :
tum propter solutionem pretii, et vietoriam dia boli ; tUIll
etiam propter doetrinam Christi, per quam clarius nobis inno-
tescunt divina. Et ideo, loquendo cornrnuniter, plenior facta
est missio post incarnationem quam ante, quia de plenitu-
dine ejus omnes aeeepimus. Sed verum est quod ad aliquas
speciales personas est in Veteri Testamento pienissima faeta
missio secundum perfectionem virtutis; et ipsi tamen de
pienitudine Christi aeeeperunt, inquantum in fide Media-
toris salvati sunt, secundum Augustinum 2 •
Ad primum igitur dieendum, quod illa ratio proeedit ex
parte ipsius mittenti:;, qui, quantum in se est, semper mqua-
liter se habet ad gratiam eonferendam.
Ad secundum dicendum, quod sancti Veteris Testamenti
dupliciter possunt eonsiderari : vel quantum ad gratiam per-
sonalem, et sic per fidem Mediatoris eonseeuti sunt gratiam
mque plenam his qui sunt in Novo Testamento, et multis
plus et multis minus; vel secundum statum naturce illius
temporis, et sie cum adhuc continerentur obnoxii divin:r
sententi ce pro peccato primi parentis, nondum soluto pre-
1. Illud « Prreterea, )) quod omncs codices habent, totaliter in Parm.
omittitur.
2. Lib. II De gratia Christi et de peccato originali, c. XXIV, col. 398,
t. X.
DISTINCTIO xv, QUlEST. v, ART. III 363
tio, erat in eis aliquod impedimentum, ut non ad eos ita piena
missio fieret, sieut fitin Novo Testamento etiam per traduc-
tionem in gloriam, in qua omnis perfeeLio naturm amovetur.
ARTICULUS 1I1
Ulrum per missionem invisibilem efficimllT' ne siJlws in hoc
mllndo
Ad tertium sic proeeditur. 1. Videtur quod per missionem
invisibilem etTicimur quod non in hoc mundo simus. Qui enim
est in ccdis, non est in mundo. Sed Apostolus in persona
omnium sanctorum dieit, Phil., III, 20 : N oslra conversalio
in ccelis esi. Ergo videtur quod saneti ad quos sit missio,
non sint in mundo.
2. Item, Augustinus 1 dieit, quod anima verius est uhi
amat, quam ubi est. Sed esse essenLialiter in aliquo est veric-
simus modus essendi in eo. Ergo sancti essentialiter sunt
in callestibus, qum amant.
3. Prmterea, cum anima sit substantia ineorporalis, non
determinatur ad loeum nisi per aceidens. Ibi ergo erit anima
essentialiter ubi est per accidens. Sed in suo objecto est
anima per aeeidens sicut in sua materia. Ergo essentialiter
est ubi est suum objectum.
4. Pneterea, nos dicirnus angelos esse in aliquo loeo prop-
ter hoe quod ibi operantur. Sed operatio anima~ est circa
objeetum. Ergo anima essentialiter est ubi est suum objectllm.
Contra, forma nllnqllam excedit id elljus est forma. Sed
anima est forma essentialis corporis. Ergo non est essenti a-
liter nisi ubi est corpus. Corpus autem nunquam est extra
mundum, quamdiu vivimlls. Ergo missio invisibilis non facit
nos in hoe mundo non esse.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod anima nostra
eomparaLur ad duo: seilieet ad corpus, cui dat esse substan-
tiale, per quod etiam ipsa est; non enim est aliud anima~
esse qllam hoc quod eorpori dat, ut sllpra dictlllll est 2 • COlll-
paratur etiam ad objeetum suum, a quo recipit esse seCUJl-
dum perfeetionem secundam, quod est esse aeeidentale. Et
ideo anima essenLialiter est ubi est eorpus SUUlll ad quod
1. Colligi possc l'X 'l'ract. II in Joall., « cOl'dc habitamus amando, ))
ait NicolaY. Exprcssius Bernardus, De pnecepto et dispens., c. xx,
§ 60, col. 282, t. II cdit. Vivès : « ~cque prresentior est spiritus noster
ubi animat, quanl ubi amat, » etc.
:l. Dist. YIII, q. v, art. 2.
:364 COMMENTUM IN LIB. l SENTENTIARUM
habet essentialem relationem. Ubi autem est objectum suum,
non est essentialiter, sed solum per quamdam conformita-
tem : prout dicitur quod scientia est assimilatio scientis
ad rem scitam.
Et hoc modo intelligitur quod dicitur in Liltera : « Secun-
dum quod aliquod a~ternum mente percipimus, non in hoc
mundo sumus »; quia non conformatur affectus noster et
intellectus mundanis rebus et cadueis, sed crelestibus et
lBternis; et sic etiam intelligendum est quod Apostolus
dicit, loc. cit. : Nostra conversatio in c!Elis est,. ut patet ex
cantu Ecc1esilB, « cogitatione et amore in illa ::eterna patria
conversatio estI. »
Unde patet responsio ad primum.
Ad secundum dicendum, quod quarnvis esse substantiale
anim::e sit in conjunctione ad corpus, tamen tota nobilitas
ipsius est, secundum quod per actus suos nobilissimos suis
perfectionibus conjungitur. Et ideo Augustinus dicit ani-
mam verius esse ubi amat, quia ibi est secundum suum nobi-
lius esse, quod est secundum perfeetionem ultimam.
Ad tertium dicendum, quod locus non convenit anim::e
nisi per accidens : tamen ad hoc quod in lo co essentialiter
esse dicatur, oportet quod etiam essentialiter conjungatur
ei, ratione cujus sibi locus attribuitur. Sed anima non conjun-
gitur objecto suo essentialiter, sed tantum secundum simi-
litudinem ipsius receptam in anima : quia lapis non est in
anima, sed species lapidis, secundum Philosophum, III De
anima, text. 38 : cui etiam speciei, sive intentioni, conjun-
gitur anima, non quantum ad esse primum, quod est sub-
stantiale, sed quantum ad esse secundum, quod est esse acci-
dentale. Et ideo ratione objecti sui non dicitur anima essen-
tialiter esse in loco.
Ad quartum dicendum, quod operati o angeli in res corpo-
rales est operatio activa ; et ideo oportet quod per virtutem
suam, qu::e non separatur ab essentia sua, conjungatur cor-
pori in quod operatur, sicut Illotor mobili. Sed operatio anima)
intellectualis in rem quam eognoscit et diligit, est operatio
non adiva, sed reeeptiva ; et ideo non oportet quod conjun-
gatur ei essentialiter, sed quod intentio illius reeipiatur in
ipsa anima.
\
1. Parm. omittit : « ut patet ex cantu Eec!esi:e, « cogitatione et
amore in illa :eterna patria conversatio est. "
DISTINCTIO xv, EXPOSITIO 2ae PARTIS TEXTUS 365
EXPOSITIO SECUNDlE PARTIS TEXTUS
« Ser;undum quam etiam missus posset dici )), quia ex hoc
ipso quod Filius a Patre est, convenientiam habet ut ab eo
mittatur, ut missio non secundum actum missionis intelli-
gatur, sed secundum aptitudinem ad missioncm.
« Et tunc unicuique mittitur, cum a quoquam cognosr;itur ».
Hoc intelligendum est non tantum de cognitione specula-
tiva, sed qUlB est etiam quodammodo experimentalis ; quod
ostendit hoc quod sequitur : « Atque percipitur )), quod pro-
prie experientiam in dono percepto demonstrat. Dicitur
autem anima rationalis in Deum proficiens quantum ad sta-
tum VilB, perfecta in Deo quantum ad statum patrire, ubi utra-
que missio complebitur propter perfectam cognitionem et
perfectuin amorem.
« Quomodo quotidie mittitur ad sanetos. )) Non quod ei
qui gratiam habet, quotidie missio fiat : sed per hoc osten-
ditur nullum tempus esse determinatum missioni Spiritus
sandi vel Filii, ad quod divina liberalitas coaretetur 1 .
« Pater enim est ... principium totius divinitatis. )) Hoc potest
exponi dupliciter. Primo ut in totalitate deitatis perfectio
designetur; et sic principium totius deitatis Pater dicitur,
inquantum est principium Filii, in quo est perfeeta deitas.
Sed hoc intentioni Augustini non competit : quia per hunc
modum etiam Filius totius divinitatis principium diceretur ;
quia Spiritus sanctus, cujus est principium, perfectam divi-
nitatem habet. Unde melius exponitur ut designetur tota-
litas divinarum personarum quantum ad numerum; ut sir;
intelligatur principium totius divinitatis, quia in omnibus
personis divinis ipse est principium, non quod suiipsius 2
principium sit, sicut et fundamentum dicitur principium
totius domus, quamvis non suiipsius. Ideo vero melius dici-
tur principium deitatis quam divinitatis quia divinum a
Deo denominatur; unde divinitas importat participatam
deitatem et non per essentiam, qualiter in Deo est.
1. Al. : « coaptetur. "
2. Parm. omittit : « ipsius. "