DISTINCTIO XXXII 735
diIigere, nisi per Spiritum sanctum ? )) Hic aperte ostendit,
DISTINCTlO XXXII
Vtrum Pater vel Filius Spiritu sancto diligat, cum diliflere
idem Deo sit quod esse
Hic ori luI' qurestio ex prrediclis deducla. Diclum est enim
supra 1, alque sanclorum auclorilatibus ostensum, quod
Spiritus sanctus est communio Patris el Filii, et amor quo
Paler et Filius se invicem diligunl. Ideo qurerilur, ulrurn
l'ateI' vel Filius per Spirilurn sanclurn diligat. Quod utique
videtur oportere dici secundurn auctoritates supra positas,
quibus ostenditur, Spiritum sancturn esse quo genitus a gignente
diligatur, genitorernque suurn diligat. Sed e contra, si l'ateI'
vel Filius dicatur diligere per SpiriLum sanctum, videtur esse
per Spiritum sanclum, quia non est aliud Deo esse et :Jliud
diligere, sed idem : quia, ut ait Augustinus in XV lib. .De
Trin., cap. v, § 8, col. 1062, t. VIlI, quidquid secundum
qualitates in illa simplici natura diei videtur, secundum essen-
tiam est intelligendum, ut bonus, magnus, immortalis, sapiens,
diligens, et hujusmodi. Ideoque si l'aler vel Filius diligit per
Spiritum sanetum, per ipsum Spiritum esse videtur : neque
tantum essentia sua diligit, sed etiam dono.
HéEC quxstio insolubilis est, humanum superans sensum,
in qua auctoritates sibi occurrunl
Huic qurestioni, cum altitudinem nimire profunditatis con-
tineat, id solum respondemus quod Augustinus significare
videtur, scilicel quod l'ateI' el Filius se diligunt, et unitatem
sel'vent, non solum essenti a sua, sed suo dono proprio: quod
licet supra positum sit 2, iterare tamen non piget, quia sic
expedit. Ait ergo Augustinus in VI lib. De Trini/., rapo v,
col. 928, t. VI Il, ita : « Manifestum est quod non aliquis duo-
rum est quo uterque conjungitur, quo genitus a gignente dili-
gatur, genitoremque suum cliligal, sintque non participatione,
sed essentia sua, neque dono superioris alicujus, sed suo pro-
prio servantes unitatem pacis. )) Ecee hic dicit, quod essenti a
sua et dono suo serv:mt unitatem. Idem in XV lib. De Trin.,
C. VII, § 12, col. 1065, t. VIlI, ait : « In illa Trinitate qui;;
audeat dicere, Palrem nec se, nec Filium, nec Spil'itum sanctulll
1. Disl. x.
2. Dist. x.
l'atre m non tantum per Spiritum sanctum diligere. Non
autem simpliciter dici t, Patrem non diligere per Spiritum
sanctum.
Vlrum Pater si/ sapiens sapienlia quam genuil, sicul diligil
amore qui ab ipso procedil
Prreterea diligenter investigari oportet, utrum Pater sapiens
sit sapientia quam genuit, qure tantum Filius est: quod vide-
tur a simili posse probari. Si enim l'ateI' diligit amore qui ab
ipso procedit, CUI' non et sapientia vel intelligenti a quam
ipse gerlUit, sapit vel inlelligiL? « Hanc qurestionem urgere
videlur, ut ait Augustinus in VII lib. De Trin., cap. r, col. 933,
t. VIlI, quod scripsit Aposlolus dicens, I Corinth., r, 24 :
Chrislum Dei virlulem el Dei sapienliam. Ubi qureritur, ulrum
ila siI l'ateI' sapientire et virtulis sure, ut hac sapientia sapiens
:--it quam genuit, cl, hac viri ule poLens quam genuit. Sed absit
ut ita sit : quia si hoc est ibi esse quod sapere, non per illam
sapientiam quam genuit, sapiens dicitur l'ateI'; alioquin non
ipsa ab illo, sed ille ab ipsa est. Si e"im sapientia quam geuuit,
causa est illi ut sapiens sii, el iam ut sit ipse, illi causa est:
quod fieri non polest, nisi gignendo cum, aut faciendo. Sed
nec genitricem nec condilriccm palris ullo modo quisquam
dixerit sapientiam : quid enim est insanius? Ergo l'ateI'
ipsa sapientia est qua sapiens est; Filius vero dicilur sapientia
Patris et virtus Patris, non qui a Pater per eum siI sapiens
vel potens, sed quia Filius sapienlia et virtus est de Patris
sapienlia et virtute (a). )) Ex his ergo patet quod l'ateI' non est
sapiens sapientia genita, sed seipso sapientia ingenita.
Ulrum Filius sit sapiens sapientia genila, vel ingenila
Post hrec qureri solet a quibusdam, utrum Filius sit sapiens
sapientia genita, vel ingenita. Si enim non est sapiens sapientia
genita, nec seipso sapiens est. Si vero sapientia geni!a sapiens
est, non videlur sapiens esse sapientia ingenita : et ideo non
videtur esse sapiens a Patre, cum a Patre habeat omnia. Ad
quod dicimus, quod una est sapienlia Patris, et Filii, et Spiri-
! us sancti, sicut una essentia : qui:\ sapientia in illius naturre
(a) Augustinus in !iL>. LXXXIII I)wcst. ; « Cwn sapiens Dells dieitur,
<,tea saplentia sapiens diuitur sine qua vel fuisse aliquando vel esse
posse nefas est credere, non partieipatione sapientilll sapiens dieitur,
"ieut anima qUlll et esse et non esse sapiens potest; sed qu ,d ipse eam
genuerlt qua sapiens, dieitur qua e1lm \'cl tuisse aliquan 'o Vi l esse
l'oos" nerm. est eredore.» Idem in lib. Retractationum : « Dixi in libris
LXXXIII de Patre quod eam genuit qua sapiens dieitur sapientiam.
Sed melius hane qUlllstionem postea in De Trinitate traetavi. ))

OlSTINCTIO XXXII
Vlrum Pala vel Filius Spiritu saneto diligai, cum dili(/'re
idem Dea sii quod esse
Hic oritur qUfBstio ex praldictis deducta. Dictum est elli!11
supral, atque sanclorurn aurtoriLalibus ostensum, qu .. d
Spirilus sanctus est communio Palris et Filii, et amor 'lu..
Pater et Filius se invicem diligunL. Ideo qUalritur, ULI'lIill
Pater vel Filius per Spiritum sanctum diligaL. Quod ul iq :,,'
videtur oportere dici secundum auctoritates supra posi I 'l',
quibus ostenditur, Spiriturn sanctum esse quo genitus a gignelli"
diligatur, genitoremque suum diligal. Sed e contra, si Pat'I'
vel Filius dicatur diligere per Spiritum sanctum, videtur c:;,.,·
per Spiritum sanetum, quia non est aliud Deo esse et 3liu"
diligere, sed idem : quia, ut ait Augustinus in XV lib. 1),
Trin., cap. v, § 8, col. 1062, L. VIII, quidquid secundwli
qualitates in illa simplici nalura diei videtur, secundum essell-
tiam est intelligendum, ut bonus, magnus, immortalis, sapic1",
diligens, et hujusmodi. Ideoque si Pater vel Filius diligit 111'1'
Spiritum sanctum, per ipsum Spiritum esse videtur : nequi'
tantum essentia sua diligit, sed etiam dono.
Héec quxslio insolubilis est, humanum supel'ans sensum,
in qua auetol'itates si bi OCCUl'l'unt
Buic qUalstioni, cum altitudinem nimial profunditatis COII-
tineat, id solum respondemus quod Auguslinus significat·"
videtur, scilicet quod Pater et Filius se diligunt, et unitale)J1
servent, non solum essenti a sua, sed suo dono proprio: quod
licet supra positum siL2, iterare tamen non piget, quia si,
expediL. Ait ergo Augustinus in VI lib. De Trinit., rap. \,
col. 928, t. VIII, ita : « Manifestum est quod non aliquis du p -
rum est quo uterque conjungitur, quo genitus a gignente dili-
gatur, genitoremque suum diligaL, sintque non parlicipaLio:w,
sed essenlia sua, neque dono superioris alicujus, sed suo pr"·
prio servantes unitatem pacis. Il Ecce hic dicit, quod esseI l! 1;1
sua et dono suo servant uniLatem. Idem in XV lib. De 'l'T'iII ..
c. VII, § 12, col. 1065, t. VIII, ait : « In illa Trinitate qUI'
audeal dieere, l'atrem nec se, nec Filium, nec Spiritum sandll1"
1. Dist. x.
2. Dist. x.
DISTINCTIO XXXII 735
f~iIigere, nisi per Spiritum sanctum? Il Bic aperte ostendit,
\-pàtrero non tantum per Spiritum sanctum diligere. Non
iautem simpliciter dieit, Patrem non diligere per Spiritum
sanctum.
sit sapiens sapientia qua m genuit, sicui diligii
amore qui ab ipso procedit
,~,
"~ Prreterea diligenter investigari oportet, utrum Pater sapiens
t'sit sapientia qua m genuit, qUal tantum Filius est: quod vide-
Uur a simili posse probari. Si enim Pater diligit amore qui ab
~ripso procedit, CUI' non et sapientia vel intelligentia quam
i*ipse genuit, sapit vel intelligiL? « Banc qUalstionem urgere
':Yldetur, ut ait Augustinus in VII lib. De Trin., cap. I, col. 933,
. VIII, quod scripsit Apostolus direns, I Corinth., I, 24 :
hrisium Dei virtutem ei Dei sapientiam. Vbi qUalritur, utrum
Il sit Paler sapiential et virtuLis SUal, ut hac sapienlia sapiens
it quam genuit, et hac virtute potens quam gerlUit. Sed absit
t ifa sit : qui a si hoc est ilJi esse quod sapere, non per ilIam
pientiam quam genuiL, sapiens dicitur Pater; alioquin non
sa ab illo, sed ille ab ipsa est. Si e"im sapientia quam genuit,
usa est ilIi ut sapiens sit, etiam ut sit ipse, ilI i causa est:
uod, fieri non polest, nisi gignendo cum, aut faeiendo. Sed
'~.
ec genitricern nec conditricem Patris ullo modo quisquam
ixerit sapientiam : quid enim est insanius? Ergo Pater
sa sapienlia est qua sapiens est; Filius vero dicil ur sapientia
atris et virtus Patris, non quia Pater per eum sit sapiens
el potens, sed quia Filius sapientia et. virtus est de PaIris
pientia et virtute (a). )) Ex his ergo patel quod Pater non est
piens sapienlia genita, sed seipso sapientia ingenita.
Virum Filius sit sapiens sapientia genita, vel ingenita
Post halc qUalri solet a quibusdam, utrum Filius sit sapiens
pientia genita, vel ingenUa. Si enim non est sapiens sapientia
nita, nec seipso sapiens est. Si vero sapienlia genila sapiens
~~st, non videtur sapiens esse sapienlia ingenita : et ideo non
cl Videtur esse sapiens a PatI'e, eum a Patre habeat. omnia. Ad
~,quod dicimus, quod una est sapientia Patris, et Filii, et Spiri-
ìV~U8 sancti, sicut una essenti a : quia sapienlia in iIIius natural
IV
:~l
'~:,!>', :la) Augustinus in lib. LXXXIII (/w13sl. ; « Cum sapiens Dells dicitur,
~!lt:ea sapientia sapiens dieitur sine qua vel fuisse aliquando vel esse
'i:llosse nefas est credere, non participatione sapientire sapiens dicitur,
. ~ut anima qure et esse et non esse sapiens potest; sed qu ,d ipsc eam
nuerit qua sapiens, dicitur qua eum \'el fuisse aliquan' o VI I csse
sse ncfas est el'edore.)) Idem in lib. Relraclalionum : « Dixi in Iibris
XXXIII de Patre quod eam genuit qua sapiens dicitul' sapientiam.
',d melius han c qurestionem postea in De Trinilale tractavi. ))
 736 COMMENTUM IN LlB. I SENTENTIARUM
simplicitate est essentia ; et tamen Filius tantum est sapìentia
genita, et Pater tantum est sapientia ingenita, et sapientia
genita est de sapientia ingenita, vel a sapientia ingenita. Et
cum idem sit ibi esse quod sapientem esse, relinquitur ut
sapientia genita sit sapiem. de sapientia ingenita. Non ergo
Filius dicitur sapientia Dei, tanquam ipse solus intelligen~
sit vei sapiens sibi, et Patri, et Spiritui sancto : quia, ut ait
Augustinus in 4
lib. XV De Trinil., c. VII, § 12, col. 1065, t. VIII,
« si solus ibi Filius intelligit et sibi, et Patri, et Spiritui slncto,
ad illam reditur absurditatem, ut Pater non sit sapiens de
seipso, sed de Fililo; nec sapientia sapientiam genuerit;
sed ea sapientia Pater dicatur sapiens esse, quam genuii.
Ubi enim non est intelligentia, nec sapientia potest esse.
Ideoque si Pater non intelligit ipse sibi, sed Filius intelligi I
Patri, profecto Filius Patrem sapientem .facit. Et si hoc e,l
Deo esse quod sapere, et ea illi est essentia qure sapientia:
non Filius a Patre, quod verum est, sed a Filio potius Patel'
habet essentiam : quod absurdissimum atque faisissimum e5l.
Est ergo Deus Pater sapiens ea, qure ipse est, sua sapientia.
et Fillius sapientia Patris est, sapiens de sapientia qure esi
Pater de quo est genitus Filius. Ha et Pater est intelligens ca.
qure ipse est, sua intelligentia : non enim esset sapiens qll i
non esset intelligens. Filius autem intelligentia Patris d,'
intelligentia genitus est, qure est Pater, de qua et intelligen-
est. Proinde Pater est sapientia, et Filius sapientia, et uterqlll:
una est sapientia ; et tamen solus Pater est ingenita sapientia,
et Filius solus genita sapientia; nec tamen alia sapientia
, Pater, alia sapientia Filius, sed una eademque est, sicut Patel'
est Deus ingenitus, et Filius est Deus genitus; neque Deu,;
genitus est Deus ingenitus. Non ideo tamen alius Deus esi
Pater, alius Filius, sed unus : Deus uterque, non autem UUlb.
Alius est enim genitus, sed non alius Deus; immo uterqu<'
unum, sive unus Deus. Ha non est sapientia genita sapienti:1
ingenita; sed alia est sapientia genita, alia ingenita; lJ(1!'
tamen est alia sapientia, sed una eademque sapientia. "
An Filius sil sapiens seipso, uel per seipsum
Ex prredictis constat quod Filius non est sapiens a se ne'jU"
de se, sed de Patre et a Patre. Qureri autem solet, utrum Fìliw
sit sapiens seip80, vel per seipsum. Quidam dicunt mull.ip]J-
cem hic fieri intelligentiam; et ideo distinguendum fore il:, :
ut cum dicis, Filium esse sapientem seipso vei per seipsulli :
I: I si sui natura et essentia sapientem intelligas, verus sit inl,'l
lectus : si vero a seipso vei de seipso sapientem esse intelliga"
faisitati subjectam habes intelligentiam. Alii vero simpliGill'1
Il et absque determinatione concedunt hujusmodi Iocutiom'" :
Filius est sapiens per se, sed non a se vel de se; et Filius ",I
DISTINCTIO XXXII 737
Deus per se, et est per se, sed non a se vel de se : hoc confir-
roantes verbis Hilarii, qui Filium non a se, sed per se agere,
in lib. IX De Trinil., § 48, col. 319, t. II, ait : « Naturre, inquit,
cui contradicis hreretice, hrec unitas est, ut ita per se agat
Filius ne a se agat, et ita non a se agat ut per se agat. Intellige
Filium agentem, et per eum Patrem agentem. Non a se agit
curo Pater in eo manere monstratur : per se agit cum secun-
duro nativitatem Filli agit ipse qure placita sunt Inlìrmus
sit non a se agendo, nisi a Deo ipse agit; non sit vero in uni-
tate naturre si qure agit et in quibj.Is placd, non per se agit. Il
Sicut ergo, inquiunt, Filius per se agit sed non a se; ita et
Filius debet dici sapiens per se, sed non a se. Sicut et ipse
per se Deus est, vel esse dicendus est, ut aiunt : sed non a se
vei de se.
An una tantum sii sapientia Patris
Post hrec a quibusdam qureri solet, utrum una tantum sit
" sapientia Patris. Quod non esse nituntur probare hoc modo.
'Filius, inquiunt, est sapientia Patris genita, qua Pater sapiens
non est. Est igitur aliqua sapientia Patris qua sapiens non
Est autem et sapientia Patris ingenita, et ea Pater sapiens
f;lst. Est ergo quredam sapientia Patris qua sapiens est, et ipsa
non est illa sapientia Patris qua Pater sapiens non est.
Non est ergo una tantum sapientia Patris. Hem. Sapientia
ingenita est sapientia Patris, et sapientia genita est sapientia
Patris. Non est autem sapientia ingenita sapientia genita.
l.'l"0n llst igitur una tantum Patris sapientia. Hrec et his similia,
',tanquam sophistica et a veritate longinqua, cunctisque in
"theologia peritis patentia, abjicimus, responso indigna adver-
.,tentes. Id tamen adjicientes, quia una est tantum sapientia
Patris; sed non uno modo dicitur. Nam sapientia Patris dicitur
illa quam genuit, et sapientia Patris dicilur ea qua sapiens est.
Diversa est ergo ratio dirti. IlIa enim dicitur Patris, quia eam
genuit; et ea dicitur sapientia Patris, quia ea sapit. Una est
tamen sapientia Patris, quia sapientia genita est eadem sapien-
tia et ea qua sapiens est: sive ea qua sapiens est intelligatur
persona Patris sive essenti a Patris : quia persona Patris, qure
intelligitur cum dicitur sapientia ingenila, et persona Filii,
qure significatur cum dicitur sapientia genita, una eademque
s8pientia est qure essentia divina intelligitur communis tribus
personis.
Quod in Trinilate est dilectio, qua est Trinilas; et tamen Spiritus
sanctus est dilectio, qUéE non est Trinilas; nec ideo dUéE suni
ditectiones; ila et de sapientia. .
Et sicut in Trinitate dilectio est, qure est Pater, Filius, et
Spiritus sanctus, qure est ipsa essentia deitatis : et tamen
COMMENT. IN LIB. SENTE.... T. - L - 23
 738 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Spiritus sanctus dilectio est qure non est Pater vei Filius, nec
ideo dure dilectiones sunt in Trinitate : quia dilectio qure proprie
Spiritus sanctus est, est dilectio qure Trinitas est, non tamen
ipsa Trinitas est; sicut Spiritus sanctus est essentia qw:p
Trinitas est; non tamen ipse Trinitas est : ita in Trinitatl'
sapientia est qure est Pater, et Filius, et Spiritus sanctus,
qure est essentia divina; et tamen Filius est sapientia qua;
non est Pater vei Spiritus sanctus. Nec ideo dure sapientire
ibi sunt : quia sapientia qure proprie est Filius est sapientia
qure est Trinitas, ipsa tamen non est Trinitas : sicut Filiui:>
est essentia, qure est Trinitas ; ipse tamen non est Trinitas.
Qua ratione Pater non dicitur sapiens ea sapientia quam genuit,
eadem videtur de bere dici quod non sit diligens Pater vel
Filius dilectione qUée ab utroque procedit.
Prreterea diligenter notandum est quod ea ratione qua Pater
non dicitur sapiens ea sapientia quam genuit, videtur forI'
dicendum quod Pater non diligat Filium vei Filius Patrem
ea dilectione qure ab utroque procedit, scilicet qure propri,'
Spiritus sanctus est. Sicut enim idem est Deo sapere quod
esse, ita est ei idem diligere quod esse. Ideoque sicut negatur
Pater esse sapiens sapientia quam genuit; quia si ea diceretul'
sapiens, non ipsa ab eo, sed ipse ab ea intelligeretur esse; it<l
videtur non debere concedi, quod Pater vei Filius diliga 1
'111,1: dilectione qure tantum Spiritus sanctus est: quia si ea diligil
'I Palcr vei Filius, non Spiritus sanctus videtur esse a Patre et Filio,
,Imlll
sed Pater et Filius a Spiritu sancto, quia idem est ibi diligel",
quod esse. At supra dictum est! atque auctoritate Augustini
'I sancitum, quod in Trinitate « tria sunt : unus diligens eum qui
de illo est, et unus diligens eum de quo est, et ipsa dilectio )) :
et non est aliquis duorum quo genitus a gignente diligitul', l'I
genitorem suum diligit. Quibus verbis aperte significatul'.
Patrem Filium et Filium Patrem diligere, ca scilicet dilectione
[Iii qure non est aliquis eorum sed tantum Spiritus sanctus. Cuni
idem ergo sit ibi diligere quod esse, quomodo dicitur Patei'
Il,, vei Filius non esse ea dilectlOne qua alter alterum diligil"
Cum ideo Pater negetur sapere sapientia quam genuit, nec ('a
esse intelligatur.
Quod et héec qUéestio inexplicabilis est, qUée excedit infirmilalem
hominis
DiffieiIem mihi fateor hane qurestionem, prreeipue eum ex
prredictis oriatur qure simiIem videntur habere rationem,
quod mere intelligentire attendens infirmitas turbatur, cupiens
1. Dist. x, ex lib. V De Trinit., c. v, col. 928, t. VIII.
.DISTINCTIO XXXII, DIVISIO TEXTUS 739
magis ex dictis sanctorum referre quam afferre. « Optimus
enim Iector est, inquit Hilarius in I lib,1 De Trinit., § 18,
col. 37, t. Il, qui dietorum intelligentiam expectet ex dictis
potius quam imponat, et retulerit magis quam attulerit :
.neque cogat id videri dictis contineri quod ante lectionem
. prresumpserit intelligendum. II Cum ergo de rebus Dei sermo
est, eoncedamus Deo sui cogniUonem, dictisque ejus pia vene-
ratione famulemur. Investiget ergo diligenter pius lector
rationem dictorum; si forte dictorum aliquam valeat re perire
:causam, qua nota, ipsa prremissa qurestio aliquatenus expli-
cari valeat. Ego autem hanc qurestionem non absolvens, sed
errorem excludens, profiteor, non esse dictum Patrem diligere
,Filium vei Filium Patrem, l'a dilectione qure ab utroque pro-
cedit, qure non est aliquis eorum, sed tantum Spiritus sanctus,
4"tanquam ea dilectione Pater sit vei Filius. Sed hic ea Pater
k\,' diligit Filium et Filius Patrem ut etiam Pater per se ea, qure
t:.ipse est, dilectione diligat : sie et Filius : non autem sicut Pater
. per se non diligat et Filius, sed per eam tantum. « Quis hrec
in iIla Trinitate, inquit Augustinus, lib. XV De Trinit., c. VII:!,
§ 12, col. 1065, t. VIII, opinari vel affirmare prresumat? ))
Eam tamen qurestionem lectorum diligentire plenius dijudi-
candam atque absolvendam relinquimus, ad hoc minus suffi-
cientes.
DlVISIO TEXTUS
Postquam det.erminavit de propriis et appropriatis perso-
narum, hic inquirit qualiter ad invieem divime personre compa-
rentur secundum propria ve] appropriata; et dividitur in partes
, tres : in prima ostendit qualiter eomparentur secundum pl'O-
~,prium vel appropriatum Spiritui saneto ; in seeunda qualiter
U.comparentur secundum proprium vel appropriatum Filii, ibi :
l i « Prreterea diligenter investigal'i oportet, utrum Pater sapiens
sit sapientia quam genuit » ; in tertia inquirit qualiter eompa-
r?ntur secundum utrumque simul, seilieet de uno per eompara-
tI?nem ad alterum, ibi : «( Prreterea diligenter notandum est l).
CIrca primum duo faeit : primo movct qurestionem ; sceundo
determinat eam, ibi : «( Buie qurestioni ... id solum respondemus)).
« Prreterea diligenter investigari oportet. }) Bic inquirit quo-
modo eomparentur secundum appropriatum Filii, quod est
,sapientia, et dividitur in partes duas : in prima movet qurestio-
nem., et determinat veritatem ; in secunda cxcludit quamdam
dubltationem ex determinatione oceasionatam, ibi : « Post
h.ree qureri solet a quibusdam, utrum Filius sit sapiens sapien-
~a geni~a, vel ingenita)). Prima in duas : in prima inquirit utrum
a.ter Slt sapiens sapientia genita vel ingenita, et determinat
1. Parm. : « in Iib. L. »
2. Parm. : « C. VIII. ))
 740 COMMENTUM IN LIB. I SENTENT'IARUM
eam; in secunda inquirit utrum Filius sit sapiens sapientia
genita vel ingenita, et determinat eam ; primo ostendens quod
non est sapiens sapicntia genita, sed sapientia ingenita ; secundo
ostendens quod est sapiens per sapientiam genitam l. Et sie
patet responsio ad qmestionem per distinctionem ; quia abla-
tivus « sapientia n potest construi in habitudine principii effi-
cientis ; et sic est sensus, quod sit sapiens a sapientia genita ;
et hoc falsum est : vel potest construi in habitudine causre
formalis; et sic est sensus, quod sit sapiens per sapientiam
genitam formaliter, et hoe verum est; et hoc ostendit 2 , ibi :
« Ex prredictis constat quod Filius non est sapiens a se, nequc
de se ».
« Post hrec a quibusdam solet qureri, utrum una tantum
sit sapientia Patris. » Hic excludit dubitationem ex prredictis
ortam; et circa hoc tria facit : primo movet dubitatiomm :
secundo ponit determinationem, ibi : « Hrec et similia 3 tamquarn
sophistica... , abjicimus »; tertio manifestat per similitudinem,
ibi : « Et sicut in Trinitate dilectio est qure est Pater, Filius cL
Spiritus sanctus... , et tamen Spiritus sanctus dilectio est, qme
non est Pater vel Filius... ; ita in Trinitate sapientia est qum
est Pater, et Filius, et Spiritus sanctus... , et tamen Filius esL
sapientia qure non est Pater vel Spiritus sanctus n.
« Prreterea diligenter notandum est. n Hic inquirit de uno per
comparationem ad aliud : et primo movet qurestionem ; secundn
addit qurestionis difficultatem, relinquens qurestionem insolu-
tam, ibi : « Difficilem mihi 4 fateor hanc qurestionem ».
QUJESTIO PRIMA
Hic est duplex qurestio : primo de his qme pertinent ad
Spiritum sanctum ; seeundo de his qUal pertinent ad Filium.
Circa primum qureruntur tria : lo utrum Pater diligal
Filium Spiritu sancto ; 2 0 utrum Pater diligat se Spiritu saneLo:
30 utrum Pater et Filius diligant nos Spiritu saneto.
ARTICULUS PRIMUS
Ulrum Paler diligal Filium Spirilu sancio 6
Ad primum sie proeeditur. 1. Videtur quod Pater non diJi-
gat Filium Spiritu saneto. Sicut enim est Deo esse quod sapere.
1. Al. : « i ngenitam. »
2. Parm. : « dicit. »
3. Al. : « Scd et his similia. »
4. AI. : « Difficile est mihi, » ctc.
5. I p. Summre theol., q. XXXIX, art. 2.
DISTINCTIO XXXII, QUlEST. I, ART. I 741
,ita idem est Deo esse quod diligere. Sed Deus Pater non dieitur
) esse aliquo modo Spiritu saneto. Ergo videtur quod nec
'1'
iidIlgere.
IN 2. Prreterea, cum dicitur : « Pater diligit Filium Spiritu
\saneto n, oportet quod ablativus constituatur in habitudine
falic~jus e.ausre, vel q.uasi effieientis, .vel quasi .formali~. Sed
~i{)mmS tahs eonstruct1o potest resolvi et expom per ahquam
itprrepositionem designantem habitudinem eausce. Ergo vide-
~r.tur quod Pater diligat Filium vel a Spiritu sando, vel per
I;Spiritum sanctum. Harum autem utraque videtur esse falsa;
t'quia Spiritus sanctus non habet aliquam habitudinem principii
,;trespectu Patris ; sicut prrepositio designat. Ergo videtur quod
retiam hree sit falsa: « Pater diligit Filium Spiritu sancto. »
. " 3. Item, hoc verbum « diligit )l aut significat actum essentia-
~lem aut notionalem. Si essentialem, cum idem judieium sit de
!'\:omnibus essentialibus, poterit loeo ejus poni alius actus essen-
,1itialis; ut dicatur Pater vivere Spiritu saneto, vel intelligere aut
k'velle; quod falsum est. Si autem dicat actum notionalem, non
i1dicitaliam notionem quam communem spirationem. Ergo loeo
~:ejus poterit poni hoc verbum « spirat ", ut dicatur : Pater
,~\:spirat Spiritum sanctum Spiritu saneto; quod falsum est.
ì;,'Ergo et prima omnibus modis falsa est.
I 4. Prreterea, omnis amor quo aliqui se diligunt est vincu-
.!L1um vel nexus uniens eos. Sed Spiritus sanctus non potest
'k'unire Patrem et Filium, quia omne uniens habet aliquem
tinfluxum super unita, sicut unionem faciens. Ergo videtur
iquod Pater et Filius non diligant se Spiritu sancto.
t Contra, sicut amor alicujus hominis procedit ab eo, ita et
r'Spiritus sanetus procedit a Patre et Filio ut amor. Sed unus
il'homo diligit alium amore qui ab fpso proeedit. Ergo et Pater
l;i~iligit Filium Spiritu saneto, qui est amor ab ipso proeedens ;
G~et est ratio Hugonis de Saneto Vietore, lib. De Trinilale
~'VII Erudit. didascal., cap. XXIII, col. 833, t. II, et in Episl. ad
~,Bernard.
l' Prreterea, omni amore perfeeLo aliquid diligitur. Si ergo
f,?Spiritus sanetus est amor perfectus, quod utique verum est,
r'v~d.etur quod eo aliquis diligat, et aliquis diligatur. Sed non
~':lllSI Pater et Filius. Ergo Pater et Filius diligunt se Spiritl.l
~;,,sancto.
k' SOLUTIO. - Respondeo dieendum, quod eirca hoc sunt
;"plurimre opiniones.
(, Quidam enim dieunt omnes hujusmodi locutiones esse
.!~als!is, et in suo simili ab Augustino retraetatas, ubi retrac-
tavlt quod prius dixerat, Patrem sapientia ab eo genita
 742 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
sapiente m esse, ut in notula in Littera posita patet. Seli ;''"'
non videtur eonveniens ; quia Augustinus ea qure retra.etill":
voluit, specialiter expressit, et ipse prreterea non retracL.vil
dieta. aliorum, sed tantum sua. Un de cum ipse et omIW,; cdii
communiter talibus locutionibus utantur, prresumpLUI);-:'1l1l
videtur eas negare.
Ideo alii dieunt, eas quidem veras esse, sed improplli[".
et sic exponendas : « Pater et Filius diligunt se Spiritu salici"
id est amore essentiali, qui Spiritui sancto appropria 1111',
Hoc etiam non videtur cOIlveniens; quia sic etiam P:li,'I'
diceretur sapiens Filio, id est sapientia essentiali, quee Fili"
appropriatur, et dieeretur bonus Spiritu saneto pn.,,j "r'
eamdem rationem.
Ideo alii dixerunt, quod est vera et propria, et horun 111_
tipiex est opinio.
Quidam enim dicunt, quod ablativus ille resolvendu:.; "'1.
in prrepositionem, ut siI, sensus : « Pater diligit Filium SpII'ill1
sancto », id est per Spiritum sanctum ; et tune quod Iy " Il'')' I)
denotat subauctoritatem in Spiritu sancto, et auctoritat':1I1
in Patre et Filio, sieut cum dicitur, quod Pater oper;d 1Il'
per Filium. Sed hoc non videtur conveniens ; quia per 1'1''''-
positionem «( per Il designatur habitudo causre in causa lì ':Ili
adjungitur, quamvis non respectu operantis, sed res!ù:' III
operati. Filius enim habet causalitatem in creatura, quar1l,"i"
. non sit principium operationis in Patre. Sed cum dicìi.ur :
(I Pater diligit Filium per Spiritum sanctum », non delloLalll1'
aliquis effectus in creatura, nec aliquid cujus principìu III
Spiritus sanctus sit ; et ideo non est similis ratio dicendi
Et ideo quidam dicunt quod ablativus construitur in j,i-
tudine signi, et quasi effec~s ; quia sicut generatio qUOd:illl-
modo terminatur ad Filium, ita spiratio qure desigllatw' iii
dilectione, terminatur ad Spiritum sanetum. Unde expol':liIL
sic : « Pater et Filius diligunt se Spiritu sancto »; id ""L
Spiritus sanctus est signum quod Pater et Filius diiigllll i
se. Sed hoc non videtur conveniens; quia etìam ,'<l'''i'
ereatus est signum dilectionis, qua Pater et Filius diligJ!lI
se; et ita per viam istam dicerctur, quod Patcr et Filill';
diligunt se amore creato, quod falsum est. Prffiterea S\lIfJlu"
sanctus est amor Patris, et amore formaliter aliquid diJì~itu1' ;
et ita Spiritu saneto, etiam formaliter loquendo, Pater dilig iL
Et ideo alii dixerunt, quod ablativus ilIe construit.ur III
habitudine formffi; quia Pater et Filius formaliter iIWd!'l:
diligunt qui est Spiritus sanctus. Sed hoc etiam ex Loto it'!Jl
videtur sufficiens; quia forma non denominat alirplid !llc[
DISTINCTIO XXXII, QUlEST. I, ART. I 743
brereat ; et ita cum Spiritus sanctus non se habeat ad Patrem
.!iit inhrerens, sed ut per se subsistens, non potest esse quod sit
~ljeut forma eliciens actum dilectionis. Et prreterea forma
~abet rationem principii respectu ejus cujus est forma,
~urecumque forma sit, vel quantum ad esse substantiale,
~el accidentale, et operationem consequentem ; et ita Spiritus
Jsanctus esseI, principium alicujus in Patre, quod falsum est.
t'I Et ideo .alii dixer~nt, quorum videtur es~e aU,ctor H~go .de
f:Sancto VIetore, ubl supra, quod constrUitur m habltudme
fquasi effectu~ fo.r~alis, ut d,icatur ~ff~ctus, I~r?o modo omn.e
bd quod a prmclplo est, qma proprIe m dlvmls non est effI-
"ciens et effeetum; et formale dlcatur, quod habet actum
tformre in denominando. Et est sensus : A Patre et Filio pro-
~eedit amor, qui est Spiritus sanctus, quo diligit se. Unde
\prec opinio simul concludit duas ultimas prredictarum ; unde
f~'perfectius continet veritatem, et sibi consentiendllm videtur.
ti Tamen ad explanationem ejus sciendum est, quod secundum
~diversam naturam generis diversus est modus denominationis.
fQuredam enim genera secundum rationem suam significant
ut inhrerens, sicut qualitas et quantitas, et hujusmodi; et
:,:in talibus non fit denominatio nisi per forma m inhrerentem,
:.~qure est principium l secundum aliquod esse substantiale
':ivel accidentale. Ouredam autem significant secundum ratio-
l,nem suam, ut ab alio ens, et non inha;rens sicut prrecipue
~atet in actione. Actio enim, secundum quod est actio,
i,~ignificatur ut ab agente; et quod siI. in agente, hoc accidiL
:tibi inquantum est accidens. Unde in genere aetionis denomi-
'natur accidens per id quod ab eo est, et non per id quod prin-
:(~ipium ejus est, sieut dicitur actione agens; nec tamen
~actioest principium agentis, sed e converso. Et si per impossi-
~hile poneretur esse aliqua m actionem qure non esse t aceidens
~on esset inha;rens, et tamen denominaret agentem et tune
:'.agElns denominaretur per id quod ab co est, et in eo non es\.
~tl~ inhrerens. Sed qllia cujuslibet aetionis principium est
'~Jlhqua forma inhrerens, ideo aliquid potest dici agens duobus
i'nlodis ; vel ipsa actione, qure denominaI, agentem, et non est
~~J?rincipium ejus ; vel f~rma, qure est principium actionis in
J~ente, et secundum quid principium agentis ; sieut dicimm
t~~nem moveri sursum motu proprio et lèvitate.
r. llis visis, patet de facili qualiter concedendum sit quod
~~tu~ est, et quid est quod dubitationem induxerit. Diligere
~?lm 1ll divinis potest dici vel essentialiter, secundum quod
1. Parm. omittit : « principium. »
 744 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
non importat nisi proeessionem seeundum rationem: \"1
notionaliter, seeundum quod importat processionem real"111
amoris ab amante; et ab utroque modo invenitur allI/il'
duplieiter dici : seilieet ut qualitas, prout amor signiiì'''1
habitum amantis in amante; et ut operatio, prout allii 'l'
signifieat aetum vel passionem amantis in amante. Si igif.ul'
diligere surnat ur essentialiter, cum dici tur,Pater diligit Fili 11111,
dieetur diligere denominative amore qui est actus essentiak" "I
sieut principio illius aetus, ipsa eharitate, qum est substalli i"
divina. Si autem sumatur notionaliter, tune, si amor Si",'lli-
fieat formam qUal est prineipium hujus aetus, dieetUl' P,I! ''l'
diligere Filium ipsa proprietate qum est principium pri"'I''';-
sionis Spiritus saneti, sicut paternitas est prineipium gellO:r;,-
tionis Filii. Si autem amor nominet ipsam actionem pr,,,,.-
dentem, sie Pater dicitur diligere Filium amore qui est Spll'i-
tus sanetus, vel Spiritu saneto; liceI, hoc non adeo express:ilii
eontineret veritatem. Et similiter est in aliis nomimi"I.'
personali bus qum signifieant personam per modum Op,'I'''-
tionis, ut « verbum » ; et ideo dicitur, quod Pater dieit vl'rl",
suo.
Ad primum igitur dicendum, quod diligere, prout es.;,::,li,,-
liter sumitur, est omnibus modis idem quod esse, et quantulll
ad rem, et quantum ad modum significandi, qui est significar"
absolute in divinis. Unde aecipiendo hoc modo diligerc, finII"
modo Pater diligit Spiritu saneto. Sed diligere notionaiit.,l'
sumptum, non idem est Patri quod esse, seeundum mOIIIII!1
significandi ; quia diligere dieitur relative, et esse absollll" :
et ideo non sequitur quod Spiritu saneto sit, quamvis Spirilll
saneto diligat : sicut paternitate est Pater, nee tamen pall'l'-
nitate est. Sed sapere in divinis nunquam dieitur nisi esse;,] i,,-
liter; et ideo nullo modo potest dici quod Pater sit, s;q.,j"!l'
sapientia genita.
Ad seeundum dieendum, quod, sieut dietum est, dilll"l'
personalis non se habet ad Patrem diligentem ut princiì'iilill
dilectionis, sed magis ut aetus denominans : et ideo "'''11
eonstruitur in habitudine alicujus principii, nee in habiLllfÌill"
formm inquantum forma est prineipiur'n, sed solum illquanl.llJl1
forma est denominans ; ut cum dieitur : Iste est agens actì"lIl l ,
Et ideo, quia propositiones important expresse habitudiJwI1l
eausm, non ita est propria ista : « Pater diligit Filium per S))]I'i-
tum sanetum l), sieut hmc : « Pater diligit Spiritu sanclp, "
Ouamvis etiam concedi possit inquantum est prineipìllI lI
denominationis, non simpliciter. Hmc autem : « Pater dil~!!il
a Spiritu saneto l), nullo modo eoneedenda est: quia dli'l l
prineipium per modum effieientis.
DISTINCTIO XXXII, QUlEST. I, ART. I 745
i Ad tertium dieendum, quod non dieit aetum essentia-
lem, sed notionalem. Seiendum tamen est, quod in aetu no-
tionali, qui est diligere, duo intelliguntur : seilieet aetus
fjpse, et exitus aetus ab agente, et ipse aetus est persona
(Spiritus saneti ; sed emanatio aetus ab agente est pro-
c\. rie notio, sive notionalis aetus, qui est processio : et
.•deo etiam persona Spiritus saneti non signifieatur per
aetum designatum verbo, quia verbum significa t aetum ut
'ègredientem ab agente, sed signifieatur per aetum designa-
tum nomine quod signifieat aetum absolute, ut amor vel
Idilectio. Diligere autem proprie dieit notionem, quia diligere
,dem est quod amorem emittere. Unde in verbo diligendi
"'~portatur et ipse aetus, qui est persona, ratione eujus
iecundum illum aetum denominatur Pater diligens amore,
'ui est persona Spiritus saneti ; et importat emissionem
ctus, ratione cujus est notionale, Sed hoc verbum « spirat »
~ìgnificat ipsam emissionem aetus et non aetum emissum :
"t ideo Pater non dieitur spirans Spiritu saneto, sed aetu, vel
Itoprietate spirationis. Et simile est de generatione : quia
. neratio dieit emissionem geniti ; unde non dieitur quod
·ater generat verbo : sed « dieere » dieit emissionem verbi,
\t verbum emissum : et ideo dieitur, quod dieit verbo. Ver-
~um autem nominat id quod emissum est, et non emissio-
em; et ideo verbum est personale, sieut et amor, et diligere
1St notionale, sicut dieere.
Ad quartum dieendum, quod hme est vera: « Pater et Filius
. lJliuntur Spiritu saneto », secundum quod Spiritus sanetus
~~t ipsa unio, sieut et amor quo formaI iter uniuntur, ut
IJctum esV, sicut eo quod ab eis proeedit, sieut ali qui uniun-
iur uno actu. Nec tamcn ista simpliciter coneedenda est,
uod Spiritus uniat Patrem et Filium ; qui a « unire » signi-
,cat per modum unientis effeetive, quod non convenit Spi-
'tui saneto. Potest tamen concedi, si intelligatur uniens for-
aliter, sieut albedo dieitur facere album.
ARTICULUS II
Utrum Pater diligat se Spiritu sanclo
i~i
Y;Ad seeundum sic proeeditur. 1. Videtur quod Pater non
nigat se Spirilu saneto. Aut enim diligere importat aetum
~sentialem, aut notionalem. Si essentialem, eommunis est
'ti Trinitati, et signifieat divinam essentiam. Ergo non
Dist. x, q. I, art. fi.
 746 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
diligit se essentialiter Spiritu saneto. Si autem significai
I aetum notionalem ; contra: nuUus actus notionalis reflectituf'
super eum a quo est: non enim Pater generat se. Si igihJr
diligere sit aetus notionalis, videtur quod h<ec sit fals:l :
« Pater diligit se Spiritu saneto. »
2. Pr<eterea, processio Spiritus sancii secundum ordi1l1:111
natur<e pr<esupponit generationem Filii : quia Spiritus sanelll"
procedi t a Patre et Filio. Sed quidquid convenit Patri seeull-
dum seipsum, potest etiam sibi convenire, generatione FiliÌ
non intellecta. Ergo cum diligere se dicatur de Patre respeclll
suiipsius, videtur quod non diligat se Spiritu saneto : qU1,1
sie Spiritus sanctus intelligeretur procedere a Patre per modulll
amoris, etiam Filio non existente.
3. Item, amor gratuitus semper in alterum tendit, ut di,jl,
Gregorius, Homil. XVII in Evang., col. 1139, t. II,quod « cJi,,-
ritas minus quam inter duos haberi non potest. 11 Sed chariLlo
creata est exemplata a charitate increata, qU<e est Spirilll';
sanctus. Ergo videtur quod amor iste quo diligit Pater Bell'-
sum, non sit amor personalis, qui est Spiritus sanctus.
4. Pr<eterea, quocumque amore amaI, se Pater, amato"
Filius et Spiritus sanctus. Si igitur Pater amat se Spirit Il
saneto, ergo et Spiritus sanctus amabit se Spiritu saneto.
Sed omnis amor procedit ab amante. Ergo Spiritus sandlJs
procedit a seipso, quod est ineonveniens. Ergo nec Pa!'''l'
Spiri tu saneto amat se.
Contra, Pater eodem amore amat Filium et seipsuJJl.
Sed Filium diligit Spiritu sancto. Ergo et seipsum SpiriLIt
sancto amato
Pr<eterea, sicut amor est proprium Spiritus saneti, iLa .,1.
verbum proprium Filii. Sed, seeundum Anselmum, Mono!..
e. XXXII et XXXIII, col. 185, t. I, Pater dicit se verbo, scili,·;1
quod est Filius. Ergo et amat se amore ab ipso procedC1d l ',
qui est Spiritus sanctus.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod eum dicitur « P,I "l'
diligit se Spiritu saneto 11, potest inteUigi de dilectione eSSi'll-
tiali vel notionali. Si de dilectione essenti ali, sic, sicu!' li'"
Filium, ita nec seipsum Spiritu sancto diligit ; sed charil.aIY
essenti ali et operatione essentiali. Si autem inLel1igaLuf' (k
dilectione notionali, sic, sicut Filium, ita et se Spiritu s;lJldo
amat : quia diligere notionaliLer sumptum nihil aliud di,:tI
quam esse principium amoris personalis, qui est Spiri/li"
sanctus ; qui a amor qui significatur per modum operati otl1 :i,
denominat Patrem a quo est, ut Pater dicatur Spiritu sallt'L!!
diligere. Et cum tota ratio dilectionis qU<e est in Filio, sII,
DISTINCTIO XXXII, QUlEST. I, ART. II 747
in Patre, et e converso; ex neutra parte posset impediri
,:quin Pater Spiritu sancto seipsum diligat, scilicet nec ex
.' parte spirantis amorem, nec ex parte diligibilis : quia ipse
Pater ex una parte sufficiens principium est Spiritus sancti,
.' et ex alia parte sufficiens ratio diligibilitatis in ipso est, et
etiam in Spiritu saneto. Unde sicut Pater Filium Spiritu
'saneto diligit; ita et seipsum et Spiritum sanetum Spiritu
saneto diligit.
Ad primum igitur dicendum, quod intelligitur de actu notio-
nali. Sed sciendum est, quod eum actus omnis notionalis
importet rationem principii quantum ad originem divinm
personre, hoc contingit dupliciter : quandoque enim designa-
turI ratio principii respectu ejus in quo terminatur actus notio-
'nalis, ut cum dicitur : Pater generat Filium ; generare enim
'importat habitudinem principii qure est in generante "respectu
:generàti : et in talibus non potest fieri reciprocatio, ut dicatur
quod Pater generat se; quia nulla persona est principium
uiipsius : quandoque autem habitudo principii non importa-
tur ,respectu ejus in quod transit actus, ut patet cum dicitur :
,Pater dat essentiam Filio: non enim significalur Pater esse
prineipium dati quod est essentia, sed ejus cui datur; et
éhniliter est in hoc verbo « diligere ll, quod importat habi-
tudinem principii, non diligentis ad dilectum, sed diligentis
ad amorem, qui importatur in verbo « diligit )); et ideo in
libus potest esse reciprocati o : et hoc contingit, quia verbum
diligere II non tantum importa t emissionem, sed ipsum
orem emissum; unde si accipiatur separatim id quod ad
iginem pertinet tantum, non erit conversio; non enim
test dici, quod Pater spiret se.
Ad secundum dicendum, quod si generatio Filii non esset
ater non diligeret se Spiritu sancto ; quia nec Pater esset,
m persona Patris paternitate constituatur. Si tamen detur
'~r impossibile quod persona Patris remaneat, poterit per
e amorem spirare personalem. Nec tamen ab hoc excluditur
ilius : quia omnis Patris perfectio est etiam Filii, in qua
'i~cundum relationem originis non opponuntur.
t Ad tertium dicendum, quod amor gratuitus non est amor
, ·vatus, qui in alterum tendat, nihilominus tamcn et in
um amantem rcflectitur ; non enim tantum proximus ex
.aritate diligendus est, sed eUam seipsum et quantum ad
.l~mam et quantum ad corpus ex charitate dcbet homo
hgere ; et ita etiam Patcr Spiritu sancio diligil..
• aut quandoque designatur. »
 748 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Ad quartum dieendum, quod eum dieitur, Spiritus sanetu:,;
diligit se Spiritu sancto, si intelIigatur de dileelione essentiali
expresse verum est; quia sieut seipso Deus est, ita seipsr,
essentialiter diligens est. Si autem intelligatur de dileetion'l
notionali, tune in hoc verbo ( diligere » importatur quasi
duplex aetus ; seilicet ipse aetus amoris qui significat perso-
nam Spiritus saneti, et emissionem l amoris. Unde « diligere ')
notionaliter sumptum, nihil aliud est quam spirare amorcrn.
Per spirare enim significatur ipsa emissio, sed per amorenl
persona Spiritus sancti; ae si diceretur generare Filiulll.
Unde sicut Filio non competit generare filium, ita nec Spiritui
saneto spirare amorem. Nec ex hoc aliquid imperfectionis iII
Spiritu sancI,o vel in Filio relinquitur, ut ex pnedictis pate!2 :
et ideo secundum hune sensum non eonceditur quod Spiritlls
sanctus 'notionaliter diligat. Si autem ab intellectu huj II~
verbi «( diligit » separetur actus originis per quem eflicitllr
notionale ; et maneret tantum id quod personale est, scilicet
ipse amor: sie Spiritui sancto convenireI, : quia ipse procedit
ut operatio subsistens. Unde ipsa operatio est operans; d
secundum hoc Spiritus sanctus etiam seipso diligeret seipsulli
vel Patrem : et tunc diligere non importaret emissionem a
Spiritu sancto realem, sed solum secundum rationem ; undr:
secundum hoc diligere non importaret 3 aliquid notionalr:
sed tantum personam alio modo significatam. Unde hoc
verbum « diligere » potest tripliciter sumi. Aut seCUndllll1
quod dicit essentiam tantum, et tunc dicit exitum seCUndllll1
rationem operationis essentialis, qme est ipsa essenti a, ab
essentia divina; et sic Pater non diligit Spiritu sancto, d
similiter Filius et Spiritus sanctus. Aut secundum quod
nominat tantum personam Spiritus sancti, et sic etiam
non dicit exitum, nisi secundum rationem ; unde secundum
hoc convenit tantum Spiritui sancto diligere. Sed iste modus
inconsuetus est. Aut dicit exitum realem; et tunc simul
importat notionem activam, et personam Spiritus sandi:
et tune non conveniI, nisi Patri et Filio.
1. Parm. : (( emissio. ))
2. Dlstinct. VII.
3. Parm. omittit : « emissionem a Spiritu saneto realem, sed SOIUlll
secundum rationem; unde secundum hoc diligere non importaret. })
DISTINCTIO XXXII, QU}EST. I, ART. III ì49
ARTICVLVS III
Virum Pater et Fitius diligant nos Spirilu sancll}
)~ Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur quod Pater et Filius
~:)lon diligant nos Spiritu saneto. Omne enim dictum de Deo
';':connotans effectum in creatura, est essentiale. Sed cum
';Deus dicitur creatura m diligere, in dilectione connotatur
:Jeffectus in creatura, quem diligendo confert. Ergo oportet
l.rquod essentialiter sumatur. Sed dictum est, quod Pater et
~Filius nullo modo diligunt Spiritu sancto, si diligere cssentia-
Uiter sumatur ; quia Spiritus sanctus nullam rationem habet
tprincipii respeetu alicujus essentialis, neque per modum
~denominantis, neque alio modo. Ergo videtllr quod Pater et
!liFiliUS non diligunt n~s. Spiritu san~t.o.. .. . .
~:. 2. Pr<Bterea, cum dlCltur, Pater dlhglt Flhum Spmtu sancLo,
!;;ut supra dictum est, secundum opinionem Hugonis dc Sancto
i(.Victore, ubi supra, ablativus construitur in habitudine
Leffectus quasi formalis. Sed in illa comparatione qua Deus ad
1:ereaturam comparatur, nullo modo se habet Spiritus sanctus
t'ut effectus, immo magis id quod in creatura efllcitur. Ergo
~"videtur quod non possit salvari hiBC eadem ratio veritatis.
~" 3. ·ltem, sicuI, dilectio se habet ad Spiritum sanctum, ita
.{et generatio ad Filium. Sed Pater non generaI, nos Filio ;
~immo potius dicitur nos regenerare Spiritu saneto. Ergo
)yidetur quod nec nos Spiritu saneto diligat.
,~', Contra est quod dicitur Joan., XVII, 22 : Vt sini unum
~in nobis, sicut et nos unum sumus. Non enim loquitur ibi de
lfunitate essentiali tantum ; quia ilio modo Deo non unimur;
~'~d de unitate consonanLiiB, vel amoris, quod est Spiritus
!'llaneLus. Ergo videtur quod sicut Pater et Filius diligullt se
(.Spiritu sancto, ita et nos.
~'. PriBterea, sicut verbum est proprium Filii, ita et amoI'
,,~;proprium Spiritus sancti. Sed Pater dicit omnem creaturam
~:;verbo suo; unde Augustinus, lib. I Super Gen. ad !ili., cap. II,
W,çoI. 248, et lib. II, cap. VIII, col. 269, t. III : Dixii, et tacta
t::\~,!i,. id est, « verbum genuit in quo erat ut fierent. » Ergo
~:,dIhglt ereaturam amOI'e suo, qui est Spiritus sanetus.
?:i~" SOLUTIO. - Respondeo dicendum simpliciter quod Pater
!~t Filius nos diligunt Spiritu saneto, sicut supra, disto x,
l~xpresse habetur.
(')". S.ciendum tamen est ad ejus intellectum, quod processio
~9ivlUarum personarum est qUiBdam origo processionis creatu-
%fa rum ; cum omne quod est primum in aliquo genere sit causa
 750 COMMENTUM IN LIB _ I SENTE NTiARUM
eorum qure sunt post; sed tamen efficientia creaturarurn
essenti re communi attribuitur. Unde dicendum est, quod
cum dicitur : « Pater et Filius diligunt nos Spiritu sancto,
hoc verbum « diligere » potest sumi essentialiter et notiona-
liter, et utroque modo vera est locutio. Si enim sumatur essen-
tialiter, tune in verbo dilectionis designabitur efficienti;,
totius Trinitatis, et in ablativo designante personam Spirit\l~
sancti, designabitur ratio efficienti re, non ex parte efficienti"
sed ex parte effectorum, quorum ratio et origo est processi
Spiritus sancti, sicut et verbum; quamvis proprie verbun,"
sit ratio creaturarum, secundum quod exeunt a Deo PlT
modum intellectus. Unde dicitur, quod Pater dicit omni;,
verbo vel arte sua. Sed Spiritus sanctus est ratio earum.
prout exeunt a Deo per libertatem voluntatis ; et ideo dicitur
proprie diligere creaturam Spiritu saneto, et non verbo. Si
autem sumatur notionaliter; tunc est vera etiam locutio.
sed habet aliam rationem veritatis ; quia verbum dilectioni,
non importabit ex principali intentione habitudinem efIicien
tire respectu creaturre; sed principaliter denotabit rationelll
hujus efficienti re ex parte efIectorum, et ex consequentl
dabit intelligere habitudinem efficientire, ut supra dictum
est, dist: xxx, et tunc est sensus : Pater diligit creaturanl
Spiritu sancto, id est, spirat amorem personalem, qui est rati"
omnis liberalis collationis l factre a Deo creaturre.
Ad primum igitur dicendum, quod sicut dictum est, utro-
que modo potest sumi. Si enim sumatur essentialiter, nihil
sequitur inconveniens ; quia Spiritus sanctus non designa bi!.
principium diligentium, sed dilectorum. Unde tunc designa-
bitur habitudo ablativi substantive in ipso ablativo, ut dici!.
Prrepositivus. Si autem sumatur notionaliter, nominativu~
poterit connotare effectum in creatura per modum habi tu-
dinis ad terminum, sicut supra dictum est 2 •
Ad secundum dicendum, quod sicut in egressu artifici;:-
torum ab arte est considerare duplicem processum; scilicd
ipsius artis ab artifice, quam de corde suo adinveniL; cl
secundo processum artificiatorum ab ipsa arte inveii La :
ita etiam in processu voluntatis est duo considerare; seili,el
exitum amoris ab amante, et secundo exitum ipsius rei dat.:!'
per amorcm ab amore 3 • Unde quantum ad primum cxiLlIlIl
se habet Spiritus sanctus in comparatione Dei ad creaturaIll
1. AI. : « collectionis. ))
2. Dist. xxx, art. 2
3. Forte « ab amante. »
DISTINCTIO XXXII, QUlEST. II, ART. I 751
ut\effectus, sive quod est de principio, sicut et verbum ; sed
quantum ad secundum exitum utrumque se habet ut princi-
piuro, scil~cet e~ verbum et amor; sed creatura ut ef~ectus.
. Ad tertrum dicendum, quod hoc verbum « geflerat» Importat
tanturo originem personre, et non importa t personam per
roodum actus, sicut « diligere et dicere » important utrumque
et ideo Pater non denominatur generans Filio, sed generatione ;
denominatur autem diligens amore qui est Spiritus sanctus.
.Generatio autem qua nos regenerat, non est per naturam,
sed per voluntatem; et ideo ex parte nostra accipiendo,
Spiritus sanctus est ratio talis generationis magis quam
Filius, qui procedit per modum naturre.
QUJESTIO II
. Deinde qureritur dc his qure pertinent ad Filium ; et eirca
~.hoc qureruntur duo : lo utrum Pater sit sapiens sapientia
\' genita; 2 0 utrum ipse Filius sapientia genita vel ingenita
t,sapiens sit.
ARTICULUS PRIMUS
Ulrum Pater sit sapiens sapienlia genila l
'" Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod Patcr sit sapiens
~;4apientia genita. Omnis enim sapiens sua sapientia sapiens
~'dicitur. Sed Filius est sapientia Patris, qui est sapientia
~iingenita. Ergo, etc.
~: 2. Prreterea, omnis sapiens est sapiens iIla sapientia sine
'~qua sapiens non esset. Sed sine Filio Pater sapiens non esset,
~pt supra 2 dixit Augustinus. Ergo videtur quod Pater sit
~~apiens Filio, vel sapientia genita.
I~' 3. lLem,' illa sapientia quis s~piens dicitur in qua videt
t,a qure ipse cognoscit. Sed supra 3 dixit Augustinus : « Ibi »,
~IICilicet in verbo, « videt omnia Deus. » Ergo, etc.
':' 4. Prreterea, Deus sapiens non diceretur nisi seipsum
·deret. Sed seipsum videt in Filio, sicut res videtur in sua
agine. Ergo videtur quod sit sapiens Filio, vel sapientia
:enita.
@i"Contra est quod in Littera ab Augustino dicitur.
';,
I p. Summre theol., q. XXVI 11, art. 2.
Dlst. IX.
Dist. XXXI.
 752 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod, quamvis Pater
dieat se verbo stIo, nullo modo concedendum est quod sapientin
genita sapiens sit; et hoc propter diversum modum signi-
ficandi in utro'Iue. Verbum enim significat per modum ope-
rationis, qum denominat illud a quo progreditur, scilicel
operantem; unde Pater denominatur dicens verbo genito,
sicut et diligens amore procedente. Sed sapientia significaLur
per modum formm manenLis in eo eujus est; unde non poLesl.
denominari aliquis sapiens nisi per id quod in ipso est, ct.
non per id quod ab ipso est. Quidquid auLem significatur esse
in aliquo per modum formal vel substantialis vel accidentalis,
significatur ut principium alicujus in ipso, quia forma substan-
tialis est principium substantialis esse; et accidentalis dal.
aliquod esse, scilicet accidentale; et utraque l principium
est operationis in eo in quo est.. Cum autem Filius nullam
rationem principii habeat respectu Patris, non potest diri,
quod Pater Filio, vel sapientia genita, sapiens sito
Ad primum.igitur dicendum, quod sapientia Patris diciLur
dupliciter : scilicet sapientia qUal in ipso est, qUal est essen-
tialis sapientia ; et hac formaliter sapiens est, sicut quilibel.
sapiens denominatur sapiens sapientia qUal in eo est. Dici-
tur etiam sapientia Patris qUal est a Patre procedens; cL
hae non denominatur sapiens, sicut nec homo denominatur
a sapientia quam in alterum docendo producit.
Ad seeundum dicendum, quod Augustinus in illa ratione
contra halreticum accipit sapientiam essentialem, sine
qua Pater sapiens non esset, secundum quod ab Apost.olo cst
appropriat.a Filio, I Corint.h., I, 24 : Chrisium Dei viriulem,
et Dei sapienliam,. et sapient.ia in rat.i6ne appropriaLa nOJl
esset, si Filius non esset : unde oportet Filium Patri coreter-
num esse, sicut et sapientiam Filio appropriat.am.
Ad t.ertium dicendum, quod videre in aliquo dicitur dupli-
citer. Aut cujus cognit.ioncm in co accipit, sicut intel!eetus
scientiam in sensibilibus accipiL, vel intellectus possibilis in
lumine intellectus agentis, vel discipulus 2 in verbo magisLr 1
diet.o ve! scripto. Aut. rem cognit.am in alio repnesenLat.arn
intueri 3 ; sicut aldificator vidct art.em suam in domo quaJll
facit., vel sient. aliquis videt illud quod scit, in libro ubi snip-
tUIn cst. Primo ergo modo Pater nihil vidct. in Filio, quia n(~n
accipit cognitionem a Filio ; sed secundo modo, sciliceL qIlla
1. Al. : « et utrumque. »
2. AI. « disciplillis. Il
3. AI. additur perperam : « in reprW3entando intueri. »
nlSTINCTIO XXXII, QUlEST. II, ART. II 753
l'ationes ipse 1 omnium ereaturarum in verbo suo posuit,
ipsulp generando.
. Adquartum dieendum, quod quidam dieunt, quod quamvis
Pater videat in verbo creaturam, non tamen ibi videt seip-
uro; iroo in se videt se 2 • Non tamen video causam quare
'cut per roodum praldictùm creaturam in verbo videt,
re ibi relueet, non multo magis seipsum videat, qui perfec-
;,ti~'roe in verbo reprresentatur ; et sic etiam non est inconve-
~ni s quod per modum istum in creatura se videat, qUffi
~';,'iPSI s divinal bonitatis representativa est per imaginem vel
;";ves 'giuro ; non tamen sequit.ur quod Pater sapiens sit sapien-
I;;tia enita.
ARTICULUS II
Uirum Filius sii sapiens sapieniia geniia
fAd seeundum sie proeeditur. 1. Videtur quod Filius non
~sit sapiens sapientia genita. Filius enim non alio est sapiens
5quam Pater, sieut nee alio est Deus. Sed Pater est sapiens
t;~apientia es~enti.ali. Ergo ~t ,Filius sapienti.a es~entiali sapiens
!héÌ'lt. Sed saplCntIa 3 essentIahs non est gemta, sleut nee essen-
~'tia. Ergo, etc.
~~. 2. Prreterea, sapientia qua denominatur aliquis sapiens,
'1'/o1lllbet aliquam rationem principii respeetu ipsius sapientis.
t,';-sed, Filius nullo modo suiipsius prineipium est. Ergo videtur
iquod non sit sapiens sapientia genita.
t' 3. !tem, sieut supra dixit Magister, sapientia genita est
~~'Psa hypostasis Filii; hypostasis autem non signifieatur per
~lnodum formre. Cum igitur denominatio fiat a forma, videtur
f!lq'uod non possit dici sapiens sapientia genita.
~"'Contra, omne quod per se non est sapiens, non est sapiens
~ì1isi per aecidens. Sed Filius non est sapiens per aecidens.
k;E;rgo est sapiens per se. Sed ipse est sapientia genita. Ergo
~lest sapiens sapient.ia genit.a.
~,;
QUlESTIUNCULA II
l: Ulterius qureritur, ut.rum sit. sapiens sapientia ingenita,
l;'6tvidetur quod non. Quia sapientia qua aliquis denominat.ur
1.' Parm. : « secundum modo; quia rationes ipsas. »
2. Parm. omittit : « ipsum ; imo in se videt se. »
3. Al. : « essentialiter. »
 756 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
efficientis : unde secundum hoc hrec prrepositio « per» designat
hahitudinem in divinis quasi Cormre ; et sic simpliciter concp-
debant, quod Filius per se sapiens est.
« Natura,' inquit, cui contradicis, hrec veritas est. lt In
verbis istis Hilarius ostendere intendit, quod Filius non agiI,
a se, sed agit per se, ex duabus auctoritatibus, quarum unn
habetur Joan., XIV, lO : Paier in me manens, ipse facii opera;
ex quo concludit quod non a se agit, sed a Patre in ipsr,
manente. Alia est Joan., VIII, 29: Qure placiia suni ei, facio
semper,. ex qua eoncludit quod ipsemet agit per seipsum ;
unde subdit : « Infirmus sit non a se agendo; » id est cum
hoc l quod ipse a seipso non agit sequeretur quod esset infir-
mus, Il nisi a Deo ipse aeciperet » ; id est, nisi hoc a Deo Patn'
haberet ut ipse ageret sicut hypostasis per se subsistens et per
se operans.
« Post hrec a quibusdam solet qureri, utrum una tantum
sit sapientia Patris. » Eadem ratione sapientia genita et s~picn­
tia ingenita, qua Deus genitus et Deus ingenitus sunt unw-
Deus; quia propter communitatem formre signifieatre, id
est deitatis et sapientire, dicitur unus Deus et una sapientia;
sed propter distinctionem hypostasum subsistentium ili
deitate et sapientia dicitur sapientia genita et ingenita.
« Et sicut in Trinitate dileetio est qure est Pater, Filius eL
Spiritus sanctus, etc. » Hujus ratio est, quia personale nOll
ponit in numerum cum essentiali, quia persona non realiter
ab essentia distinguitur, sicut infra patebit.
1. Forte « ex hoc. »
DI8TINCTIO XXXVIlI
proprietates personarum sini ipsa persona, vel Deus,
id est divina essentia
'i,: , Post supradicta, interius considerari atque subtiliter inquiri
I;oportet, utrum proprietates personarum, quibus ipsre personre
tdeterminantur, sint ipsre personre, et sint Deus, id est divina
,'assentia; an ita sint in personis, ut non sint personre, ac per
!hoc nec divina essentia. Quod enim in personis sint proprie-
(:tates, nemo inficiari audet, cum aperte clamet auctoritas 1
l,,'quod « in personis est proprietas, et in essentia unitas ». Supe-
*~iUS2 quoque multis sanctorum testimoniis astruximus per-
~:Ilonas per proprietates distingui atque determinari, ipsasque
(proprietates, tres scilicet, propriis expressimus voeabulis.
~Cum ergo proprietates ipsre ab reterno fuerint, quibus ipsre
,Ii, personre determinantur et differunt; quomodo essent, si in
l eis non essent et quomodo in eis essent, et ipsre personre non
iiessent, quin ibi esset multiplicitas ? Quocirca sicut proprietates3
'esse in personis, ita et eas personas esse confitemur, sieut supra
gàuctoritate Hieronymi 4 , ut non pigeat revocare ad mentem,
r,/protestati sumus, in Expositione {idei ad Damasum ita dicentis :
~« Sabellii hreresim deelinantes, tres personas expressas sub
tproprietate distinguimus. Non erim nomina tantummodo,
'sed etiam nominum proprietates, id est personas, vel, ut Grreci
exprimunt, hypostases, hoc est subsistentias, confilemur. »
Ecce aperte dicit personas proprietatibus distingui, et ipsas
proprietates esse personas : cujus hic verba perstringimus,
quia supra latius posuimus.
Quod proprietates sint divina essentia
Cumque de simplicitate deitatis supra 5 dissereremus aucto-
ritatibus sanetorum, scHicet Augustini, Hilarii, Isidori, nee
non et Boetii, evidenter monstra,vimus Deum hoc esse omnino
'quod in se habet, excepto quod Pater habet Filium, nec est
:Filius; et Filius habet Patrem, nec est Pater : et sie esse in
natura trium, ut qui habet, hoc sit quod habet : et totum quod
1. Ecclesia, in prmfatione missm de S5. Trinitate.
2. Dist. XXVI et XXVII.
3. Dist. XXV.
4. Non Hieronymi, sed Pelagii hmretici, ut smpe dictum est.
5. Dist. VIII.
 r
758 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
ibi est, unum esse, ac unam vitam esse: quod modo non it,,_
ramus, ne fastidium lectori ingeramus. Si ergo proprietntes
ibi sunt, singula earum est id in quo est, et unum eademqUt.
vita singulre sunto Fateamur ergo, et proprietates esse in trihu,
personis, et ipsas esse personas atque divinam essentiam.
Auclorilate astruil quod proprietas sii natura
Quod enim proprietas etiam divina natura sit, ostendit Hilll-
rius, dicens, nativitatem Filii esse naturam; unde in VII lib.
De Trinil., § 21, col. 217, t. II, ait : « Utriusque natura nOn
differt: unum sunt Pater et Filius. Habet ergo hoc sacramenti
nativitas, ut complectatur in se et nomen, et naturam l'I
potestatem : quia nativitas non potest non esse a natura
unde nascatur Filius. » Idem, in VI, § 40, col. 190: « Nativit:"
proprie! as est, veritas est. » Idem, in VII, § 22, col. 218, diei I,
quod naturre nativitas sit intelligenda esse natura Dei. Suprn I
enim dixit, quod proprium Patris est quod semper Pater e~t.
et proprium Filii est quod semper Filius est, significan.,
quod proprietas Patris est Pater, et proprietas Filli est Filiu~.
His aliisque pluribus auctoritatibus aperte significari videtUl'
quod proprietas Filii Filius sit, sic et Deus; ita et proprietas
Patris, et proprietas Spiritus sancti.
Quidam neganl, proprietates esse personas, el divinamnaluralll.
et quare
Hoc autem aliqui negant, dicentes quidem proprietates il,
personis esse, sed non esse personas ipsas ; quia ita dicunt e~sl'
in personis vel in essentia divina, ut non sint interius, sicut ea
sunt qure secundum substantiam dicuntur de Deo, ut boni-
tas, justitia : sed extrinsecus affixre sint ; atque ita esse, ratio-
nibus pro bare contendunt. Si enim, inquiunt, proprietatc!'
sunt personre, non eis personre determinantur. Contra quotI
dicimus, quia etiam seipsis personre differunt, sicut supr:,
Hieronymus loquens de Patre, et Filio, et Spiritu sanel"
dicit: « Substantia unum sunt, sed personis ac nominibu,
distinguuntur. » Sed iterum addunt : Si proprietates ips;t·
divina essenti a sunt, cum essenti a non differant tres person::c.
nec proprietatibus differunt. Quomodo enim differt Pater il
Filio, eo quod divina essentia est, cum in essentia unum sini "
Responsio ad pr;emissa auctoriiate niiens
Horum doctrinis novis, et humanis commentis verbo HilaJ'il.
lib. II De Trinit., § 5, col. 54, t. Il, respondeo : « Immensul!l
est quod exigitur, et incomprehensibile : extra significantiulli
1. Dist. XXVII.
DISTINCTIO XXXIII 759
,;fest sermonis, extra sensus intentionem; non enuntiatur, non
'ilittingitur, non tenetur; verborum significantiam rei ipsius
natura consumit. Sensus contemplationem imperspicabile
.umen obcrecat, intelligentire capacitatem quod fine nullo
~ntinetur, excedit. Mihi ergo in sensu labes est, in intelli-
~gentia stupor est; in sermone vero jam non infirmitatem, sed
~llilentium confitebor : periculosum nimis est de rebus tantis
~ae tam reconditis aliquid ultra prrescriptum creleste proferre,
'hlt ultra prrefinitionem Dei sermo de Deo sit. Forma fidei
·:\.oerla est. Non ergo aliquid addendum est, sed modus consti-
lituendus audacire. Quidquid ultra qurerilur non intelligitur. »
irl
~J:i
Quomodo improbi h;eretici insistant, alia addentes
':j
i" Creterum hrereticorum improbitas instinctu diabolicre frau-
Ldulenlire excitata nondum quiestil, sed in tanta rerum qure-
t:l!lioile addit : Si paternitas et filiatio in Deo, sive in divina
tessenlia, sunt; eadem ergo res sibi Pater est et Filius. Nam
,f;f~n quo paternitas est, Pater est; et in quo filiatio est, Filius
;:.est. Si ergo una eademque res habet in se paternilatem et
.1',1iliationem; et ipsa generat et generatur; quod dicentes, in
~.sabéllianam hreresim pertrahuntur, extendentes Patrem in
~-.Filium, cum ipsum sibi Filium, ipsum proponant et Patrem.
t'Si vero negaverint in una Dei essenti a paternitatem esse et
~;filiationem, quomodo ergo dicunt esse Deum ? His atque aliis
~'argumentorum aculeis utuntur in sure opinionis assertione, ut
~tveritatis formam dissecent.
;0,
(XResponsio contra hanc eorum positionem, ubi tradiiur quod
proprietates non peniius ila esse in Dei essentia sieul in hy-
poslasibus dicunlur.
Quorum audacire resisténtes, atque ignorantire providentes,
{,ludebimus aliquid super hoc loqui. Paternitas et filiatio non
J:ila esse omnino in divina substantia dicuntur sicut in ipsis
'/:hypostasibus, in quibus ita sunt quod cas determinant, ut ait
; Joannes Damascenus, III Fid. Gr/h., c. VI, col. 1002, t. 1.
,: Characteristica idiomala sunt, id est determinativre proprie-
r}ates hypostaseos, et non nal urre; etenim hypostasim deter-
rminant et non naturam. ldcoque licet paternitas et filiatio
~:$int in divina essentia ; cum eam non determinent, non ideo
'1,;,potest dici, quod divina essenti a et generet et generetur;
';,V'el quod eadcm res sii sibi Pater et Filius. !ta enim proprietas
~etermillal personam, ut bae proprietate hypost asis sit gene-
rans et illa alia hypostasis sii genita; et ita non idem generat
et generatur, sed alter alterum.

760 COMMENTUM IN LlB. I SENTENTIARUM
Qureritur quomodo proprietates possunt esse in natura ut tamen
eam non determinent 1
~ed forte qureres : Cum hre proprietates non possint essp
in personis qui n eas determinent; quomodo in divina essentia
esse possunt ita ut non eam determinent? Respondeo tiLi
et hic cum Hilario, lib. II De Trinit., § 9, col. 58, t. I : « Ego
nescio, non requiro; sed consolabor me tamen. Archangeli
nesciunt, angeli non audierunt, srecula non tenent,propheta
non sensit, apostolus non interrogavit, Filius ipse non edidit.
Cesset ergo dolor querelarum. Non putet homo sua intelIi-
genti a generationis sacramentum posse consequi. AbsoluLe
tamen intelligendus est Pater, et Filius, et Spiritus sanctus.
Stat in hoc fine intelligentia verborum. Est Filius a Patre,
qui est unigenitus ab ingenito, progenies a parente: unus ah
un0 2 , non natura deitatis alia et alia, quia ambo unum. Hoc
credendo incipe, percurre, persiste; et si non perventuruITI
scia m, tamen gratulabor profecturum. Qui enim pie infinita
prosequitur, etsi non contingat ali quando, tamen proficiet
prodeundo. Sed ne te inferas in illud secretum et arcanUITI
inopinabiIis nativitatis; nec te immergas, summam intelIi-
gentire comprehendere prresumens : sed intellige incomprehen-
sibilia esse. » His aliisque multis evidenter ostenditur nobi"
nullatenus licere majestatem perscrutari, jus ponere potestati,
modum circumscribere infinito.
Quibus auctoritatibus opinionem suam, scilicet quod
proprielas Palris vel Filii, non sit Deus, muniant
Verumtamen nondum desistunt impatientire spiritu agitati:
sed opinionem suam etiam sanctorum auctoritatibus munire
conantur : quibus ostendere volunt proprietatem qua PaLeI'
est Pater, et proprietatem qua Filius est Filius, non esse
Deum : ad hoc inducentes verba Augustini Super i1Ium 10CUIll
psal. LXVIII, et non est substantia, § 5, col. 844, t. IV, ita dicen-
tis : « Deus enim quredam sub,.t antia est. Unde etiam in fide
catholira sic redifieamur, ut dicamus Patrem, et Filium, et
Spiritum sanctum unius esse substantire. Quid est unius
substantire? Quidquid est Pater, quod Deus est, hoc est Filius,
hoc est Spirit us sanctus. Cum autem Pater est, non illud est
quod vel quo est. Pater enim non ad se, sed ad Filium dieitur :
ad se autem Deus dicitur : eo igitur quod 4 , vel quo Deus est.
subs! antia est. Et qu:a ejusdem substantire est Filius, pI'oeuJ-
dub:o et Filius est Deus. At vel'o quod Pater est, quia nOli
substantire est, sed refertur ad Filium, non sic dicimus FiliuIfl
1. AI. : « nee eam determinent. »
2. Al. : (( Vlvns a v v . ))
3. Nicola'i et hie deineeps : « ED igitur quo. »
DISTINCTIO XXXIII, DIVISIO TEXTUS 761
atrem esse, sicut dicimus FiIium Deum esse. » Ex his verbis,
significari dicunt, quod proprietas Patris vel proprietas Filii
'\ non sit Deus, vel essentia divina. Cum enim dicit : « Eo quo
Deus est, substantia est : sed quo Pater est, substantia non
;:;est »; aperte inquiunt ostendi, id esse subs' antiam qua Deus
~,est; id vero quo Pater est, non esse substantiam. !tem cum
i.ait : • Pater non i1Iud est quo est », ostendit eum non esse
tpatrem eo quo substantia est. Non enim simpliciter dixit :
Pater non est i1Iud quod est, sed ait : « Cum PaLeI' est, non
';illud est quo est »; significans quo Pater est, non esse i1Iud
uo est, id est essentiam. Hrec i1Ii ita exponentes, sua commenta
mplicibus et incautis vera videri faciunt. Nos autem aliter
re ista intelligenda dicimus. Dicens enim : « Eo quod Deus
t, substantia est; sed qui Pater est, substantia non est » :
C intelligi voluit, quia essentia Deus est, et deitate substantia
t. Eo enim substantia est quo Deus est, et e converso; cujus
est deitas qure est substantia, et substantia qure deitas;
ed quod Pater est, non est substantia ; id est, non quo Pater
,t, eo substantia est : quia proprietate generationis Pater
st, qua substantia non est. Ipsam tamen proprietatem substan-
lam esse non negavit. lta etiam i1Iud intelligendum est quod
it : « Cum Pater est, non iIlud est quo est»; id est, non ilIo
ateI' est, quod vel quo ipse est, id est essentia.. sed notione,
~liis etiam verbis Augustini utuntur, ut asserant quod dicunl,
~; scilicet proprietales personarum non esse Dei subslantiam
~
i: !tem i1Iis verbis Augustini vehementer insistunt superius 1
ì$lositis, sciIicet quod Verbum, secundum quod sapientia est
'~t essentia, hoc est quod Pater; secundum quod Verbum, non
oc est quod Pater. Si, inquiunt, Verbum non est hoc quod
!ater, secundum hoc quod est Verbum; id ergo quo Verbum
!St, non est i1Iud quod Pater est. Proprietas ergo qua Verbum
~st, non est id quod Pater est. Non est igitur divina essentia.
fA.d quoddicimus, quia, licet secundum quod Verbum non
t hoc quod Pater est, ca Lamen proprietas qua Verbum est
~tid quod Pa ter, id est divina essenti a, sed non est hypostasis
,atris.
DIVISIO TEXTUS
~,';Postquam determinavit }Iagister de essenti;), d personi~ d
prietatibus, hic determinat comparationes 2 eorum ad invi-
Dist. ex lib. VII De Trin., e.
XXVII, III, eol. 937, t. VIII; "on
III, e. ut Parm.
III,
Non, ut in l'arm. : « operationes. »
762 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
cem, et dividitur in partes duas : in prima ostendit qualitcI'
proprietates comparentur ad essentiam et personam ; in secund"
qualiter person::e ad essentiam comparentur, XXXIV dist., ibi :
Il Pr::edictis autem adjiciendum est l). Prima in duas : in prima
ostendit veritatem ; in secunda excludit errorem, ibi : Il Hoc
autem aliqui negant )l. Prima in duas : in prima movet qua>
stionem : in secunda determinat eam, ibi : « Quod enim in per-
sonis sint proprietates, nemo inficiari audet )l. Et circa hoc tria
facit : primo ostendit proprietates esse in personis, quod tamen
in qu::estione positum non fuit ; secundo ostendit proprietatrf;
esse personas, ibi : « Superius quoque multis sanctorum testi-
moniis astruximus, personas per proprietates distingui )l ; tertiu
ostendit proprietates esse divinam essentiam, ibi : « Cumqw:
dc simplicitate deitatis supra dissereremus... , evidenter mon-
stravimus Deum hoc esse omnino quod in se habet )l. Utrumqw'
ostendit dupliciter : ratione et auctoritate. Et utraque rutio
sumitur ex divina simplicitate, qu::e non compatitur nel' quod l
in Deo sit aliud ab ipso ; et sic proprietas qu::e est in person:"
non est aliud ab ea ; nec quod habens sit aliud ab habito ; id
siI' probat. quod essentia, vel Deus, non est aliud a proprietnl.,
quam habet.
« Hoc autem aliqui negant. )l Hic exeludit errorem, et cir!';,
hoc duo facit : primo ponit falsam positionem ; secundo ponil
rationes positionis, et solvit eas, ibi : Il Si enim, inquiunt, pr o-
prietates sunt person::e, non eis person::e determinantur ». EL
circa hoc duo facit : primo inducit probationes qu::e sunt accepl;p
per rationem ; secundo inducit probationes acceptas ex au('/u-
ritatibus, ibi : II Verumtamen nondum desistunt..., sed 0l'i-
n.ionem suam etiam sanctorum auctoritatibus munire conantur
Circa primum tria facit : primo inducit rationem, qua propri,,-
tates existentes in personis probatur non esse personas ; Sl:cund"
inducit aliam rationem, qua probatur quod proprietas 11011
est essentia, ibi : (l Sed iterum addunt» ; tedio ponit rationcllI,
qua probatur proprietatem non esse in essentia, ibi : « (::1'/',:-
rum h::ereticorum improbitas... nondum quiescit »; d ha:!'
dividitur in tres : in prima ponit probationem illorum ; sccundo
ponit responsionem 2 , ibi : « Quorum audaci::e resistentcs, al~JlI"
ignoranti::e providcntes, audebimus aliquid super hoc loqui ;.n
tertio inducit qu::estionem contra responsionem, et cxellI~ld
eam, ibi : « Sed forte qu::eres, cum h::e proprietates non poss]l1l
.,sse in personis quin eas determinent, quomodo in divina csscn-
tia esse possint ita ut non eam determinent ».
'l. Parm. ; (( nee ut quod est in Deo. l)
2. Parm. : (( rationem. Il
DISTINCTIO XXXIII, QU,'EST. I, ART. I 763
QUJESTIO PRI.MA
Hic qu::eruntur quinque : l° utrum proprieLates sint divina
ssentia ; 2 0 utrum sint ips::e person::e ; 3° utrUHJ sint in perso-
.Dis et in essentia ; 4° utrum de propr.ietatibus possint pr::edi-
[tari adjectiva essentialia et personalia ; 5° utrum di' noti0Ili-
'bus sine peccato contrariw opiniones esse possint.
ARTICULUS PRIAiUS
~ Uirum relationes diuinre sini essentia divinaI
:~.'~,:".!
Ad primum igitur sic proceditur. 1. Videtur quod relaLionc"
~iP,s::e non sint essen~ia divina. Aut enim qu::e relative in De..
~l!iJcuntur, sunt relatIva eSl;undum esse aut lantum secundum
ldici. Sed non tantum secundum dici; quia sic incideret hrere-
~8is Sabellii, ut supra 2 in Ilotula Hilarii habitum est. Ergo sunt
A:~telativa secundum esse. Sed talium relationum, secundum
iPhilosophum, in Prred., cap. « Ad aliquid, )l esse, est ad aliud
{:se habere. Ergo eum essentire divinre esse non sit ad aliud se
~habere, sed sit esse absolutum, videtur quod non sit idem
r~um relatione qu:.e secundum esse ad aIiud est.
h 2. Prreterea, qu::ecumque sunt idem secundum l'cm, in quo-
~)()umque est unum, et alterum, nec potest instantia fieri. Sed
'OD in quocumque est essentia divina, est paternitas;
uia essentia divina est in Filio, in quo paternitas non est.
rgo essentia divina non est idem quod paternitas ; et eadem
tione nec idem quod alia proprietas.
3. Si dicas, quod est idem re, sed difIert ratione ; contra. Aut
Ista ratio est aliquid in re, aut nihil. Si nihiI, cum non sit dis-
inetio nisi secundum relaLiones, tunc distinctio personarum
~~OD erit secundum l'cm, sed seeundum rationem tantum, veI
'~1tnteUectum. Si autem sit aliquid in re, constat quod quid-
if,Uid est realiter in Dea, Deus vel essentia divina habel
-Ppd. Sed in Dea, est idem habens et quod habetur, ut in
)~ltlera dicitur. Ergo essenti a divina est ratio paternitatis,
~r~cut et ipsa l'es qu::e est paternitas. Ergo non salurn suni
,em re, sed etiam ratione, si re idem ponantur.
(,,',4. Item, si sunt idem re, sed difIerunt ratione salurn; ergu
'~()prietas vel relatio non addit supra essentiam nisi rationem
~~L::
!~j.1. I .p. Summm theolog., qurest. XXVIII, art. 2.
"1,:2· DIst. XXXI, in exposit. textus.
764 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
quamdam. Sed similiter relationes qure dicuntur ex tempore,
ponunt circa essentiam divinam aliquas habitudines secundurll
rationem. Ergo videtur quod non magis sunt in Deo ist",
relationes quibus distinguuntur personre, quam istee qua,
dicuntur de Deo ex tempore. Sed istee sunt tantum assisten-
tes, et non inheerentes ; alias non possent advenire sine aliqua
mutatione ipsius Dei. Ergo videtur quod istee relationes qUa'
distinguunt personas, sint etiam assistentes, et non essenkl
divina.
5. Hem, sicut est alia ratio paternitatis et essentiee ; ila
est alia ratio essentiee et bonitatis divinre. Si ergo proptel'
hoe dicit Augustinus ubi supra, In ps. LXVIII, quod Deus·
alio est Pater, alio Deus; eadem ratione deberet dicere,
quod alio est Deus, alio bonus. Hoc autem non dicit, imnw
contrarium asserito Ergo videtur quod cum dicit, quod a!iu
est Pater, alio est Deus, non intendatl distinguere secundulll
rationem tantum, sed etiam secundum rem; et ita videtur
'[uod paternitas qua Pater est non sit essentia divina qua
Deus est..
Contra, nihil est adorandum adoratione latrire nisi Dem.
Sed proprietates personarum sunt adorandre, ut cantatur in
prrefatione 2 : « Dt in personis proprietas, et in essentia unita",
et in majestate adoretur eequalitas. » Ergo videtur quod etiam
ipsre proprietates sunt aliquid in re, aut nihiI. Si nihil, Clllll
personre non distinguantur nisi proprietatibus, tunc person;l'
non distinguuntur ad invicem secundum rem, quod est h<efl'-
sis Sabellii. Si autem sunt aliquid in re, iIIud aliquid quod sunI.,
aut est divina essentia, aut aliquid aliud. Si divina essenti a
habetur propositum 3 . Si aliquid aliud, iIlud est in persona
in qua est proprietas. Sed in persona etiam est essenti,!.
Ergo in persona est aliud et aliud. Ergo est composita. SeI!
nuIIum compositum est Deus, ut supra probatum est 4 • Ergo
persona divina non est Deus, et ita Pater non est Dem:,
nec Filius est Deus : quod excedit etiam errorem Arii. Eq.:'u
oportet quod proprietates sint essentia divina.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod simpliciter conii-
tendum est proprietates esse divina m essentiam. Error enirn
iste qui in Liltera tangitur, dicitur Porretani fuisse, quelIl
postmodum in rhemensi concilio retractavit. Cum enim, id
1. Al. : « intelligat. »
2. In prlllfatione misslll SS. Trinitatis.
3. Parro. omittit : « Si divina essentia habetur propositum. ))
't. Dist. VIII, q. IV, art. 1.
DISTINCTIO XXXIII, QUlEST. 1, ART. I 765
lllpra dictumest i , in relatione sint duo: scilicet relationis res-
!pectus, q'!o ad ~Iterum refertur,. in. quo consistit relationis
~tio ; et lterum lpsum esse relatlOms, quod habet secundum
. uod in aliqua re fundatur, vel quantitate, vel essentia, vei
IDiquo hujusmodi : consideraverat relationes divinas secundum
~'tespectum in quo reiationis ratio consistit, ex quo non habet
filod aIiq';lam rem ~nhrere~t~m in;tpo~at2. Dnde etiam inve-
ibiuntur ahqure reIatlOnes mhII reahter In re ponentes, ut supra
. ictum est; propter hoc dixit eas assistentes, vel exterius
ffixas. IIIre enim proprie relationes dicuntur exterius affixre
assistentes, qure cum proprie non habeant fundamentum
re, tantummodo ex habitudine alterius ad rem de qua
icuntur, adveniunt ; sicut dextrum in columna, quod dicitur
.e ipsa per hoc quod homo eam ad sinistram habet ; et hujus-
odi etiam sunt relationes quibus Deus ad creaturas refertur.
d relationes distinguentes personas non possunt esse hujus-
di, cum fundentur super aliquid quod vere in re est, scilicet
communicatione naturre; et ideo sunt reales relationes
abentes esse fundatum in natura rei. Sed hrec est natura
ivinre simplicitatis, ut in ipsa non nisi unum esse possit esse,
. cc in ea differat esse et quod est et quo est. lstud ergo esse
paternitatis non potest esse aliud esse quam esse essentire ; et
u.tn esse essenti re sit ipsa essentia, et esse paternitatis sit
'psa paternitas ; relinquitur de necessitate quod ipsa paterni-
s secundum rem est ipsa essentia ; unde non facit composi-
onero cum ea. Sed quia manet ibi verns respectus pertinens
naturam relationis qui non pertinet ad rationem essentire,
ilio respec1.u relatio 3 potest distinguere, quamvis essentia
ion distinguatur, de cujus inteIIectu non est iste respectus
ppositionem habens et per consequens dictionem causans.
Et ita dieendum, quod proprietates et essentia sunt idem
, sed differunt ratione. In aliis autem realibus relationibus
.creaturis existentibus est aliud esse relationis, et substan-
,im qUre refertur ; et ideo dicuntur inesse ; et secundum quod
:~)~rnsunt, composit!o~em.f~c!unt a~ci?entis ad. subjectum;
,;c~<Juod non convemt In dIVInIS relatlOllibus, ut dIctum est 4.
,~~~; Ad primum igitur dicendum, quod relationes istre non suni,
,..., Itantum seeund Ulll dici ad aliquid, sed etiam secund um esse.
1. Dist. VIII, q. IV, art. 3.
2. Palmo : « importet. »
3. Palmo : « naturam, relationes qUlll non pertinent ... ex ilio res-
'eotQ ratio. »
4. Dist. XXVI, q, II, art. 1.
 766 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Sed sciendum, quod esse dicitur tripliciter 1. Uno modo diIi.
tur esse ipsa quidditas vel natura rei, sicut dicitur quod deli_
nitio est oratio significans quid est esse; definitio enim quirl_
ditatem rei significato Alio modo dicitur esse ipse actus eSg"II_
tire ; sicut vivere, quod est esse viventibus, est animre actu, :
non actus secundus, qui est operatio, sed actus primus. Ter! i"
modo dicitur esse quod significat veritatem compositionìs III
propositionibus, secundum quod « est II dicitur copula: et ""
cundum hoc est in intellectu componente et dividente qUdil'
tum ad sui complementum; sed fundatur in esse rei, quod ",I
actus essentire, sicut supra de veritate dictum est 2 • Dico igiLni',
quod cum dicitur : « Ad aliquid sunt, quorum esse est :irl
aliud se habere ", intelligitur de esse quod est 'quidditas "l'I,
qure definitione significatur; quia ipsa natura relationis l"I'
quam constituitur in tali genere, est ad aliud referri : et lii'il
intelligitur de esse quod est actus essentim; hoc enim es",
habet relatio ex his qure causant ipsam in subjecto secUndil!11
quod esse non refertur ad aliud, sed ad subjectum, sicut ,I.
quodlibet accidens. Et sic dico, quod non oportet quod e,,-,-
essentire divinre sit ad aliud se habere ; quia illud esse in fJll"
paLernitas et essenLia uniunLur, significaLur uL esse qUi" I
est actus essenLire ; non autem uniuntur in esse quod sil2'lI _
ficaL definitio rei; quia alia est ratio paternitatis, qua, I,d
aliud refertur, et alia ratio essenti re.
Ad secundum dicendum, quod si aIiqua duo sint ìdelli,
secundum id quod idem sunt, in quocumque est unum, "~I
alterum. Paternitas autem et essentia divina sunt id,,,, I
secundum esse: et ideo sicut in Filio est esse essentire, ita ,I
in Filio est esse paLernitatis, qui a in divinis non est nisi unu Ili
esse. Sed paternitas habet aliquid in quo non unitur CII li I
essentia, scilicet rationem paternitatis, qure est alia a ratioJi'
essentire ; unde secundum illam rationem respectus potJo-1
esse in Patre et non in Filio, sed3 distinguere Patrem a Fili"
unde in processu incidit fallacia accidentis. Neque oporl,'[
in his aliquid simile inquiri ; quia in nulla re creata invenil: l'
aliquid simile divinre simplicitati, ut habens sit id quo ha]"
tur; omnia enim similia qure possent induci vel de punei 1-
vel de differentiis existentibus in genere, plus habent de di".
militudine quam de similitudine ; et ideo magis abduculli il
veriLate quam in vcrum intellectum inducant. Sicut en l'"
1. Parm. : « dupliciter.
2. Dist. XIX, q. v, art. 1.
3. Parm. : « scilicet. »
DISTINCTIO XXXIII, QUlEST. I, ART. I 767
it Boctius, lib. De Trin., C. II, col. 1250, t. II, in his qure
e materia sunt, oportet non ad imaginationem deduci
,uia hoc plurimum officit in divinis.
Ad tertium dicendum, quod illa responsio bona est. Scien-
ID est autem, quod « ratio )) sumitur dupliciter: quandoque
~iID ratio dicitur id quod est in ratiocinante, scilicet ipse
actus rationis, vel potentia qure est ratio ; quandoque autem 1
,,,,,j-atio est nomen intentionis, sive secundum quod significat
~~'definitionem rei, prout ratio est definitio, sive prout ratio
<~~icitur ~rgument~tio: Dico igitu~, q~od ?u.m. dicitur qu~d. est
::,i4dia ratlO patermtatls et essentlre III dlVlllIS, non acclpltur
;;i'~tatio sccundum quod est in ratiocinante tantum, sed secun-
ID quod est nomen intentionis, et significat definitionem
i : quamvis enim in divinis non possit esse definitio, nec
uus, nec differentia, nec compositio ; tamen si intelligatur
i aliquid definiri, alia erit definitio paternitaLis et alia
finitio essentire. In omnibus autem intentionibus hoc com-
unite l' verum est, quod intentiones ipsre non sunt in rebus,
)d in anima tant.um: sed habent aliquid in re respondens,
'1icet naturam, cui intellectus hujusmodi intentiones aUri-
uit; sicut intentio generis non est in asino, sed natura ani-
a1is, cui per intellectum hrec intentio attribuitur : et ita
;tiam ipsa ratio quam dicimus aliam et aIiam in divinis, non
in re ; sed in ratione est aliquid respondens ei, et est in re z
.0 fundatur, scilicet veritas iIIius rei cui talis intentio
,t'ribuitur : est enim in Deo unde possunt rationes diversre
i convenire: et ideo non sequitur quod Deus sit rationes illre,
d quod sit tantum habens eas; hoc cnim quod dicitur,
od in Deo est idem habens et quod habetur, intelligitur
e iIlis qure habentur per modum rerum, non autem de illis
~re habentur per modum intentionum ; sicut non possumus
iccre quod Deus sit nomen, quamvis nomen habeat; sed
, od Deus est bonitas, quia bonitatem habet ; similiter etiam
.aternitas, quia paternitatem habet ;sed non sequitur quod
It ratio li , quarnvis rationem habe~t.
Ad quartum dicendum, quod ilire rationes relationum qme
icuntur de Deo ex tempore non habent aliquod esse realiter
Deo' in quo fundentur, sicut habent istre relationes perso-
allum, et ideo non est simile de utrisque.
1. Al. -: « enim » ; Nicola". : « qureeumque autem. ))
2. Parm. : « sed est in re aliquid respondens ci in. »
3. Al. : « relatio ...relationem. ))
4. Parm. : « in re divina in qua. »
 766 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Sed sciendum, quod esse dicitur tripliciter 1 . Uno modo dici_
tur esse ipsa quidditas vel natura rei, sicut dicitur quod deli.
nitio est oratio significans quid est esse; definitio enim quid.
ditatem rei significato Alio modo dicitur esse ipse actus eSseil_
tire ; sicut vivere, quod est esse viventibus, est animre actu:, :
non actus secundus, qui est operatio, sed actus primus. Terli, I
modo dicitur esse quod significat veritatem compositionis iii
propositionibus, secundum quod Il est » dicitur copula: et s"
cundum hoc est in intellectu componente et dividente qmu I.
tum ad sui complementum; sed fundatur in esse rei, quod e,l
actus essentire, sicut supra de veritate dictum est 2 • Dico igitur
quod cum dicitur : Il Ad aliquid sunt, quorum esse est ild
aliud se habere n, intelligitur de esse quod est quidditas r"i,
qure definitione significatur ; quia ipsa natura relationis p,,.
quam constituitur in tali genere, est ad aliud referri : et IlOi!
intelligitur de esse quod est actus essentire; hoc enim eB,,,
habet relatio ex his qure causant ipsam in subjecto secundUiI
quod esse non refertur ad aliud, sed ad subjectum, sicut ,!
quodlibet accidens. Et sic dico, quod non oportet quod e~-l
essentire divinre sit ad aliud se habere ; quia illud esse in fjll"
paternitas et essentia uniuntur, significatur ut esse qUI" l
est actus essentire; non autem uniuntur in esse quod siglJ!
ficat definitio rei; quia alia est ratio paternitatis, qua ;l'!
aliud refertur, et alia ratio essentire.
Ad secundum dicendum, quod si aliqua duo sint idelll,
secundum id quod idem sunt, in quocumque est unum, "i
alterum. Paternitas autem et essentia divina sunt id,,!!,
secundum esse: et ideo sicut in Filio est esse essentire, ita l'!
in Filio est esse paternitatis, quia in divinis non est nisi Ulltlll
esse. Sed paternitas habet aliquid in quo non unitur ClJll
essentia, scilicet rationem paternitatis, qure est alia a ratiol!<
essenti re ; unde secundum illam rationem respectus potl'-i
esse in Patre et non in Filio, sed3 distinguere Patrem a Fili"
unde in processu incidit fallacia accidentis. Neque oporl ,:
in his aliquid simile inquiri ; quia in nulla re creata invenitli!
aliquid simile divinre simplicitati, ut habens sit id quo haI"
tur; omnia enim similia qure possent induci vel de punei 1-
vel de difIerentiis existentibus in genere, plus habent de di~·1
militudine quam de similitudine ; et ideo magis abducuui ii
veritate quam in verum intellectum inducant. Sicut i~nlll1
1. Parm, : Cl dupliciter.
2. Dist. XIX, q. v, art. L
3. Parm. : Cl scilicet. "
DISTINCTIO XXXIII, QUlEST. I, ART. I 767
dicit Boetius, lib. De Trin., c. II, col. 1250, t. II, in his qure
':sine materia sunt, oportet non ad imaginationem deduci
l.quia hoc plurimum officit in divinis.
;t: Ad tertium dicendum, quod illa responsio bona est. Scien-
~dum est autem, quod « ratio n sumitur dupliciter: quandoque
(:eniro ratio dicitur id quod est in ratiocinante, scilicet ipse
lactus rationis, vel potentia qure est ratio ; quandoque autem l
~ratio est nomen intentionis, sive secundum quod significat
,~definitionem rei, prout ratio est definitio, sive prout ratio
'~dicitur argumentatio. Dico igitur, quod cum dicitur quod est
:\alia ratio paternitatis et essentire in divinis, non accipitur
;~;ratio secundum quod est in ratiocinante tantum, sed secun-
((auro quod est nomen intentionis, et significat definitionem
~rei : quamvis enim in divinis non possit esse definitio, nec
~~nus, nec differentia, nec compositio ; tamen si intelligatur
~ibi aliquid definiri, alia erit definitio paternitatis et alia
~(definitio essentire. In omnibus autem intentionibus hoc com-
~uniter verum est, quod intentiones ipsre non sunt in rebus,
~sed in anima tantum: sed habent aliquid in re respondens,
!icilicet naturam, cui intellectus hujusmodi intentiones attri-
~buit ; sicut intentio generis non est in asino, sed natura ani-
\inalis, cui per intellectum hrec intentio attribuitur : et ita
Retiam ipsa ratio quam dicimus aliam et aliam in divinis, non
t~st in re ; sed in ratione est aliquid respondens ei, et est in re 2
~uo fundatur, scilicet veritas illius rei cui talis intentio
;ilttribuitur : est enim in Deo unde possunt rationes diversre
,lbi convenire: et ideo non sequitur quod Deus sit rationes iIlre,
1~ed quod sit tantum habens eas; hoc enim quod dicitur,
f.J.uod in Deo est idem habens et quod habetur, intelligitur
~~e iIlis qure habentur per modum rerum, non autem de illis
i~g?re habentur per ~odum intentionu~ ; sicut non possumus
\IlIcere quod Deus Slt nomen, quamvls nomen habeat; sed
~~uod Deus est bonitas, quia honitatem habet ; similiter etiam
ripaternitas, quia paternitatem habet ; sed non sequitur quod
i,sit ratio 5 , quamvis rationem habe~t.
\ Ad quartum dicendum, quod ilIO) rationes relationum qmc
icuntur de Deo ex tempore non habenL aliquod esse realiter
Deo 4 in quo fundentur, sicut habent istre relationes perso-
a'rum, et ideo non est simile de utrisque.
1. AI.: « enim lJ ; Nicola'i : « qUlllcumque autem. lJ
2. Parro. : « sed est in re aliquid respondcns ci in. »
3. AI. : « relatio ... rclationem. lJ
4. Farro. : « in re divina in qua. lJ
768 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM:
Ad quintum dieendum, quod seientia non dividitur couL,';\
substantiam nisi ex genere suo, prout est requalitas; lindi;
dieitur, quod hme est immediata: Nulla qualitas est substalJ_
tia ; sed hree est mediata: Nulla scientia est substantii' :
et sie est in omnibus aliis generibus. Sed, sieut supra dictUIIl
estI, nulla ratio eommunis alieujus prredieamenti manet ili
divinis nisi relationis; et ideo id quod dieitur ad alìquid
in divinis, habet aliam rationem a ratione substantire, l'!
alium modum prredicandi condivisum contra substantìalll ;
sed seientia et bonitas et hujusmodi, qure sunt in aliis gCIlI'-
ribus et dicuntur de Deo, non habent rationem commlllti,
generis per quam dividuntur contra substantiam ; immo l'H'II
illius rationis communis qualitatis vel quantitatis, venit iLi
ratio substantire ; unde dicitur alia ratio esse seientire, etali:1
substantire in divinis, non quasi 2 condivisa contra ration"111
substantire ; sed sicut ratio speciei est alia a ratione generi,.
inquantum addit rationem differentire supra rationem gl'w'-
ris ; unde ita in divinis est alia ratio scientire et substan!.iil,
sieut in creaturis est alia ratio scientire et qualitatis ; quod 111 'II
est simpliciter aliud ; et ideo sicut in creaturis dicitur, qlwd
eodem est qualis et sciens, ita in divinis dicitur quod eodeltl
est substantia et sciens ; non tamen quod eodem sit subsl.all-
tia et Pater ; cum relatio qure per se substantire eondividiLur.
secundum rationem generis et modum significandi in divini,
salvetur.
ARTICULUS Il
Uirum proprieiaies sini person;:e3
Ad secundum sie proceditur. 1. Videtur quod proprìet;,i
non sint persome. Qu::ecumque enim sunt idem re, mull;-
pIieato uno, multiplicatur reIiquum. Si igitur proprietall"
sunt personm, ergo quot sunt proprietates, tot sunt person;l'.
Sed proprietates sunt quinque, ut supra dictum est. Ergn "i.
personm; quod falsum est.
2. Pr::eterea, Deus dicitur trinus propter trinitatem ]"1'-
sonarum. Si igitur proprietates vel notiones sunt persPlI<I'.
videtur etiam quod quinus dici debeat propter quinariflill
notionum; et eadem ratione Patcr trinus, et Filius binu..;.
1. Dist. VIII, q. IV, art. 3.
2. Parm. : « non quia quasi sito »
3. I p. Summm theol., q. XL, art. 1.
DISTINCTIO XXXIII, QUlEST. I, ART. II 769
k 3. Hem, secundum Augustinum, Iib. VI De Trinit., col. 911,
~t. VIII, omne quod ad aliquid refertur, est aliquid, excepto
hoc quod ad alterum dicitur, sicut denarius est aliquid excepto
~oc quod pretium dicitur. Sed Pater refertur ad alium,
fquia ad Filium. Ergo prreter relationem est ibi aliquid inve-
"nire quod relationi substat. Hoc autem est hypostasis, vel
,ipersona. Ergo vi~e.tur.quod propri~ta~es non su~~t I?ersome.
~'_: 4. ~rreterca: ~Ihll vldetur esse dlstl.n?tum 2 SUllpSIUS .. Sed
;propnetates dlstmguunt personas, ut dlclt Damascenus, hb. I
L'Fid. orlh., cap. VIII, col. 823, t. I. Ergo proprietates non sunt
~,:"
K'personre.
A 5. Hem, omne concretum addit aliquid super abstractum,
'cut album super albedinem. Sed personre divinm signiflcant
ncretive, ut Pater et Filius ; proprietates autem significant
. abstracto. Ergo proprietates non sunt person::e.
Contra, sicut dicit Hilarius, VII De Trin., t. II, nee quid-
uam est Filius nisi Filius. Sed Filius significa t relationem.
rgo videtur quod totum hoc quod est Filius, sit relatio
.1iationis ; et sic essentia ejus et hypostasis erit relatio.
Prreterea, omnis forma est principium ejus cujus est forma
uantum ad aliquod sui esse. Si igitur paternitas qua formaIi-
r Pater est Pater, sit aliud ab ipso Patre, erit aliquid prin-
ipium Patris et prius eo, quod est ineonveniens. Ergo pater-
itas non est aliud a Patre, et eadem ratione nee aliqua
roprietas aliud a persona.
SOLUTIO. - Respondeo dieendum, quod circa hoc sunt
es opiniones.
Porretani enim dixerunt, quod proprietates sunt in perso-
's ut assistentes, et non sunt ipsre perwnre. Sed hoc non
I-
test esse, quia aut proprietas aliquid est in re ; et sie si
Qn est persona in qua est, oportet ibi esse eompositionem ;
ut nihil est in re, et sie non erit distinctio personarum seeun
um remo
Et ideo alii dieunt, sicut dixit Prmpositivus, quod proprieta-
Ssunt ipsre personre seeundum rem, nee distinguuntur a
.ersonis etiam seeundum rationem, nee aliquo modo. Unde
ixit, in divinis tantum esse essentiam et personas ; et pro-
ll'ietates negavit. Sed eum dieitur paternitas, sumitur
,straetum pro concreto; sieut dieimus : Rogo benignitatem
,~a.It1, id est te benignum ; et sie etiam proprietates adorari
lCuntur. Et diccbat quod personre eum sint simplieissimre,
Fere per totum librum.
Parm. : • distinctivum. »
COMMENT. IN LIB. SENTENT. -1. -- 26
 770 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
seipsis distinguuntur. Sed hoc etiam non potest stare, prop
ter duo: primo, quia invenimus in una persona plures pro-
prietates et relationes, seeundum quod ad aliam et ad aliam
personam refertur ; seeundo, quia aliquid attI,\Ìbuitur proprie-
tati quod non attribuitur personffi, sieut distinguere, person<c
autem distingui; et ideo oportet quod differant seeundurll
modum signifieandi proprietates a persona. Nee modus signi-
fieandi diversus veritatem haberet, sed vanitatem, nisi essd
alia ratio proprietatis et personffi, cui respondet aliquid in re,
ut dietum esV.
Et ideo dieimus, quod proprietates et personffi sunt idem
re, sed differunt ratione ,sieut et de proprietatibus et de essen-
tia dietum est. Sed in hoc differt, quod ratio proprietatis
et essentiffi differt sieut ratio diversorum generum, ut dictull!
est; sed ratio proprietatis et personffi differt sicut rati ..
abstracti et concreti in eodem genere acceptorum. In concretu
autem est duo considerare in rebus creatis : scilieet compositio-
nem et perfectionem; quia quod significatur eoncretivc,
signifieatur ut per se existens, ut homo vel album. Similiter
de ratione abstracti duo sunI, : scilicet simplicitas et imper-
fectio; quia quod significatur in abstracto, significatur per
modum formffi,' cujus non est operari vel subsistere in se,
sed in alio. Unde patet quod sicut etiam est in aliis qure dc
Deo dicuntur, neutra ratio secundum totum divinis competit :
ex quo probatur, lib. De causis, propos. 6, quod nihil proprie
de Deo dicitur ; quia nec abstractum propter imperfectionem
nec concretum propter compositionem. Sed quantum ad
aliquid utrumque vere dicitur; quia et concretum proptel"
perfectionem, et abstraetum propter simplicitatem.
. Ad primum igitur dieendum, quod proprietates sunt idem
re cum personis quantum ad esse; sed secundum esse person:c
non distinguuntur ; unde non sequitur quod secundum mul-
titudinem proprietatum siI, multitudo personarum; qui:'
distinctio personarum non est nisi seeundum oppositionellt
relativam; unde seeundum quod potest variari oppositi"
relativa in proprietatibus, sequitur distinctio in personis:
et hoc, si diligenter eonsideretur, non potest venire ad majo-
l'cm numerum quam ternarium ; et ideo relationes opposit:l'
sunI, personffi, et sunt dure personre, sieut dure relationes;
sed relationes qure sunt in eadem persona non opposita:.
sunt quidem dUffi relationes vel proprietates, sed non dtW'
personre, immo una persona.
1. QU/BS t. I, art. 2.
DISTINCTIO XXXIII, QUlEST. I, ART. III 771
Ad secundum dicendum, quod relationes signantur per
modum formarum vel qualitatum in divinis. Numerus autem
proprietatum vel forma rum non ponit simplieiter numerum
in rebus ipsis, sed numerus suppositorum ; sicut Soerates non.
dicitur trinus propter hoc quod tres pro.prieLates habeat;
.,et ita etiam Pater non dicitur trinus proptcr tres notiones,
sed Deus dieitur trinus propter tres personas yel tria suppu-
sita.
Ad tertium dicendum, (Iuod dietum Augustini, ubi sup.,
veritatem habet. in divinis et in ereaturis, scd diversimode;
quia illud quod in creafuris ad aliquid dieitur, substal.
huie 1 relationi, sicut subjeetum aeeidenti; et ideo esI.
. aliud et aliud : sed iUud quod in divinis ad aliquid dicitur,
est ipsa rclatio ; quia in Deo non est aliud seeundum rem,
.- sed seeundum rationem tantum 2 essentia et habens essentiam
quod est persona, et ipsa proprietas distinguens personam.
Ad quartum dieendum, quod proprietas signifieatur per
modum formm, et form::e est distinguere; ideo proprietates
personas distinguunt ; et. hoe est quantum ad modum signi-
ficandi, qui fundatur in vera rationc propriet3tis. Ideo ex
non potest concludi aliqua diversitas seeundum remo
Ad quintum dicendum, quod in divinis abstraetum et
concretum non differunt seeundum rem, sed secundum ratio-
nem, ut dictum est. Unde ita differt proprietas a persona
deitas a Deo, quod est seeundum rationem tantum.
ARTICULUS III
Ulrum proprielates sint in personis et in essentia
Ad tertium sie proceditur. 1. Videtur quod proprietates
non sint in essentia, nee in personis. QUfficumque enim sunI,
idem secundum rem, unum eorum non potest esse in altero;
quia propositiones sunt transitiv::e; unde secundum Philo-
i sophum, IV Phys. text. 26, nihil est in seipso, nisi per acei-
denso Sed proprietates sunt idem re eum essentia et personis.
Ergo non sunt in essenti a vel in personis.
2. Prreterea, omne illud in quo est relatio, refertur ; et omne
',quod refertur, in divinis relatione distinguitur. Cum igitur
i,egsentia non distinguatur, videtur quod in essentia non siI,
;,telatio.
1. Parm. omittit : « huic. »
2. Parm. : « secundum rationem essenti/B. ))
 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
77'1,
3. Item, cum relationes sint consequentes motum vel muta-
tionem aliquam, in quo non potest esse motus vel mutatio,
nec relatio esse poterit. Sed in divinis nullus potest esse
motus vel mutatio. Ergo nec relationes sive in essentia seu
in divinis personis.
4. Pr<eterea, omne quod est in aliquo, secundum aliquem
modum in illo est. Sed nullus' modorum quo aliquid in aliquo
a Philosopho, IV Physic., text. 23, inesse dicitur potest con-
venire ad hoc quod proprietates in personis sint. Ergo videtur
quod proprietates nec sint in essentia, nec in personis.
Contra, in pr<efatione, ut supra, « in personis adoretur
proprietas. »
Pr<eterea, quod denominatur ab aliqua forma, oportet
quod habeat illam in se. Sed person<e denominantur a proprie-
tatibus ; dicitur enim a paternitate Pater. Ergo videtur quod
proprietates sint in personis.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod proprietates
sunt in essentia et in personis; sed diversimode : quia in
essentia sunt per identitatem rei, et non sicut in supposito ;
sed in personis sunt sicut in supposito, sed diversimode,
secundum quod aliquid dicitur suppositum alicujus dupli-
citer : vel natur<e per quam constituitur, sicut humanitas est
in Socrate, et hoc modo proprietates personales sunt in perso-
nis; vel sicut illud quod advenit post esse constitutum,
sicut albedo est in Socrate; et ita secundum intellectuIll
proprietates non personales, ut innascibilitas et communis
spiratio sunt in personis; non tamen ita quod suppositum
sit aliquid aliud ab co quod inest secundum rem, sed seeun-
dum rationem tantum concreti et abstracti, ut dictum est.
Et per hoc patet responsio ad primum ; quia ex hoc quorl
ratione distinguuntur, et re idem sunt proprietates cum
essentia et personis, unum in altero dicitur esse.
Ad secundum dicendum, quod in quocumque est relati(l
sicut in supposito, illud refertur; sicut in quocumque esi
albedo sicut in supposito illud est album. In natura. autem
divina, vel essentia divina, non est proprietas relativa SiCll!.
in supposito, immo per omnimodam rei identitatem; unde
relatio 1 non potest pr<edicari concretive de essentia, ut dica-
tur, essentia refertur : sed pr<edicatione designante identi-
tatem, ut dicatur, essentia est relatio ; et ideo Flon oportet.
quod essentia distinguatur : sieut etiam in creaturis pater est
in Socrate sicut in supposito ; unde Socrates pater dicitur :
1. Al. : « religio. »
DISTINCTIO XXXIII, QUlEST. I, ART. IV 773
autem humanitas ejus pr<edicatur etiam qua 1 posset
dici paternitas esse, non quidem secundum identit.atem
rei, sieut est in divinis, sed secundum convenientiam in uno
supposito, quod est Socrates, in quo est humanitas et
paternitas.
Ad tertium dicendum, quod hoc quod relatio consequitur
plotum, accidit relationi inquantum non est eeterna; unde
si aliqu<e relationes <etern<e sunt, non consequuntur motum
aliquem ; sicut si ponatur mundus <eternus erit designare in
c<elo aliquod corpus <equale alteri, vel duplum vel secundum
aliam proportionem; et tamen ist<e relationes non conse-
quuntur motum aliquem vel mutationem, quia in c<elo non
est motus ad quantitatem; et similiter, cum relationes
quibus personre distinguuntur sint ab <eterno, non oportet
quod motum aliquem consequantur ; sed loco motus aliquo
modo consequuntur communicationem et acceptionem natura:
divinre.
Ad quartum dicendum, quod secundum Hilarium, I De
Trinitate, § 19, col. 38, t. II, « comparatio terrenorum ad
divina nulla est; » unde nullus illorum modorum quem Philo-
sophus enumerat, sufficit ad explicandum quomodo in divinis
aliquid in aliquo esse dicatur; et pr<ecipue modus ille quo
proprietates in essentia esse dicuntur ; quia non invenitur in
creaturis aliqua diversorum generum in identitatem rei con-
venire, sicut relatio et substantia in divinis conveniunt,
ratione cujus unum in altero esse dicitur, scilieet paternitas
. in essentia, sicut in pra:existente secundum intellectum. Et
modus ille quo proprietates non personales sunt in personis,
habet aliquid simile illi modo quo forma est in materia,
seilicet forma accidentalis in subjecto ; sed modus ille quo
proprietates personales sunt in personis, habet aliquid simile
cum illo modo quo differenticc sunI, in speeie, vel natura
communis in inferiori; quamvis in his omnibus major dissi-
.lilitUdo qua m similitudo invcniatur.
ARTICULUS IV
. Ulrum essentialia adjectiva prmdiceniur de proprietati bus
Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur quod essentialia
adjectiva de proprietatibus pr<edicentur. Qu<ecumque enim
sunt idem secundum rem, quidquid de uno dicitur, et de altero
videtur dici; alias affirmatio et negatio de eodem verificaretur ;
1. Parm. : « non autem humanitas ejus pater dioitur. »
 774 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
quia de qua non dicitur affirmatio, dicitur negatio. Sed pr,.-
prietates sunt ipse Deus, ut probatum est. Ergo essentiali;,
adjectiva, qUffi de divina essentia prmdicantur, etiam de pr, h
prietatibus prffidicari debent.
2. Prffiterea, de similibus idcm est judicium. Sed qUffidali,
adjectiva essentialia de proprietatibus prffidicantur, 111.
immensus, increatus, etc. Ergo videtur quod etiam omni"
alia.,
3. Item, videtur quod etiam adjectiva notionalia seu P"I'
sonalia, de proprietatibus prmdicentur; quia major ,:.;1.
convenientia personalium adjectivorum cum proprietatìbll
quam essentialium. Sed qUffidam essentialia prffidicantur d,
proprietat.ibus, ut dictum est!. Ergo multo magis omnia 1)1'1'
sonalia, ut dicatur : Paternitas est generans vel innascibili,
et sic de aliis.
4. Prffiterea, secundum Boetium, nulla propositio veri"
illa est in qua idem de se prmdicatur. Sed omnes dicllll'
quod in Patre idem cst paternitas (lt generare. Ergo pot,·>!
vere dici, quod paternitas generet.
Contra, sicut proprietas est idem re cum pcrsonis, ita eLiiUI,
et essentia ; quamvis utrumque ratione difIerat. Sed ratioll!
hujus identitatis non sequitur quod notionalia adjecti\;,
prffidicentur de essentia, propter diversum modum signili
candi, qui causat diversitatem suppositionis : non enili'
dicitur quod essentia sit genita. Ergo videtur quod ead.' li 1 conveniunt cum proprietatibus quam essentialia, quantum ad
ratione non debeat dici quod filiatio sit genita.
SOLUTIO. -- Respondco dicendum, quod, sicut dictum c~l,
proprietas, persona et essentia. secundum rem non difIerulll,
sed secundum rationem tantum, et diversum modum siglli-
ficandi : unde distinguendum est in adjectivis. Quia omni"
illa qUffi prmdicant conditionem rei absolute, prffidìcantui
communiter de propri etate, persona et essentia, et hujusmod i ,
prfficipue si sunt adjectiva negativa, ut increatus et hujusmo. I i
QUfficumque vero exprimunt modum significandi in quo i~l"
tria distinguuntur, non prffidicantur de eis communìloll
Tamen in his etiam est diversitas. Qumdam enim sunt qu;"
important illum modum significandi in principali significatr, :
sicut hoc nomen « commune » importat significando moduill
essentiffi, et similiter hoc nomen « distinctum » modum persolll('
et hoc nomen « distinguens » modum proprietatis ; et ideo ,i
istorum prffidicatio permutetur, ut dicatur essentia distine!.'"
vel proprietas communis, vel aliquid hujusmodi, erit faI,,;'
1. Dist. XXII, q. II, art. 1.
DISTINCTIO XXXIII, QUlEST. I, ART. IV 775
propositio, et non solum impropria. QUffidam autem important
iIlum modum non significando ipsum, sed dant eum intelli-
gere ex suo modo significandi ; sicut illa qUffi significant per
modum actus, quia actus sunt suppositorum. Unde talia
non proprie possunt attribui nisi personis, qum sunt suppo-
sita divinffi naturffi, non autem proprietati vel cssentiffi,
qUffi significantur per modum formffi. Unde non proprie dici-o
tur quod paternitas generat, neque quod paternitas creat;
et similiter etiam illa qUffi si[.inificant concretive, dant intelli-
gere modum personarum. Unde et hffiC non est propria :
« Paternitas est sapiens », vel hujusmodi ; et similiter nec hffiC :
« Paternitas est Pater, )) si ly « Pater » adjective sumatur ;
vel : « Paternitas est innascibilis. »
Ad primum igitur dicendum, quod quamvis sint idem
secundum rem, tamen secundum rationem difIerunt; et
ideo potest aliquid de uno dici quod de altero proprie non
dicitur.
Ad secundum dicendum, quod illa adjectiva negativa non
clant intelligere aliquem modum determinatum, qui pertineat
proprie ad essentiam vel personam ; sed dicunt conditiones,
'quffi possunt con se qui quidem utrumque quantum ad modum
significandi.
Ad tertium dicendum, quod adjectiva personalia non magis
modum significandi per nomen, quamvis magis 1 conveniant
',quantum ad rationem generis; qui a adjectiva personalia et
proprietates significant ad a!iquid, et ideo eadem ratione
non possunt de proprietatibus prmdicari qua nec essentialia.
Tamen de ipsa essentia divina magis proprie prffidicantur
essentialia adjectiva, quam personalia de proprietatibus;
quia proprietas significatur ut ratio qUffidam personffi;
)'unde quantum ad modum significandi magis elongatur H
l~' perfectione suppositi quam essentia, qUffi dicit totum esse
,1Fsuppositi, licet alio modo significatum. Sed tamen personalia
~f,adjectiva de essentia omnino pnedicari non possunt propter
ItJ,distinctionem quam significant, qUffi est opposita modo essen-
i{,(tire.
W'·:, Ad quartum dicendum, quod « generare )) significat idem
~,cum paternitate in re, sed differt in modo significandi ; qui a
~,« generare » significat ut egrediens a supposito; et qui a
~Jlaternitas non significatur ut suppositum, non potest « gene-
'ìt'are » de ea prffidicari.
1. Al. deest « magis >J.
776 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM DISTINCTIO XXXIII, QUlEST. I, ART. V 777

inconveniens fidei sequatur, nullum peccatum est, nisi forte

ARTICULUS V per accidens, sciiicet prresumptionis in eo qui nimis asserit
quod dubium est, vel mendacii, vel inanis glorire, vel mnlto-
Utrum conlrari:e opiniones de noliollibus possint
rum aliorum : quia causre per accidens snnt infinitre, secun-
esse sine peccalo!
dum Philosophum, II Physic., text. 23, et II Melaph., text. 6
Si autem est contradictio de his qure ad fidem pertinent, hoc
Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur quod contraria'
opiniones de not,ionibus non possint esse sine peccato. Sicul. potest esse dupliciter. Vel quia est de illis qure expresse in
enim dicit Augustinus, lib. I De Trin., cap. III, col. 822. articulis fidei continentur, quos scire omnes tenentur ; et circa.
talia contradietio non est sine peccato in altero, vel erroris
t. VIII, nec periculosius alicubi erratur quam in materi;]
simplicis, vel hreresis si pertinacia adjungatur. Vel est de
Trinitatis. Sed contrari,re opiniones de notionibus non possunL
mis ad qure consequitur aliquid inconveniens et contrarium
esse sine errore alicujus. Ergo cum iste error sit circa materia m
fidei, licet in fide expressum non sit nec determinatum; et
Trinitatis, videtur quod sit periculosissimus.
tunc ante pertraetationem per quam scitur qnod aliquid
2. Prreterea, duorum contradictoriorum oportet, alterum
inconveniens fidei sequitur, potest utrumque sine peccato
esse falsum. Sed quidam dicunt non esse proprietates, d
- opinari, et maxime si pertinacia non adjungatur. Sed pertrac-
quidam esse infinitas, et quidam quinque, et quidam essen-
tata veritate et viso quid sequitur, idem judicium est de his
tiam, et quidam non; qure contradictorie opponuntur,
et de illis qure determinata snnt in fide, quia ad unum sequi-
Ergo videtur quod ex altera parte interveniat mendaciulll.
tur alterum : sicut si aliquis simplex, et Scripturas ignorans,
Sed secundum Augustinum, lib. De mendacio, cap. XXI.
crederet Jacob patrem Isaaç fuisse, ad quod sequitur Scrip-
col. 516, t. VIII, omnium mendaciorum gravissimum esI.
turam esse falsam, quod est expresse contra fidem, antequam
quod est circa divina. Ergo videtur quod ista cont,rarietas
sequi ostenderetur sibi, posset ej ns opinio sine peccato esse;
sine peccato non possit esse.
sed, ostenso quod sequitur Scripturam esse falsam, si adhuc
3. Si dicas, quod excusant,ur propter hoc quod de not.io-
in opinione pert.inaciter persisteret, hrereticus judicandus esset.
nibus nihil in sacra Scriptura habetur, et ita licuit unicuiqut'
Ua est etiam de notionibus de quibus nihil est expresse in
opinari quod voluit ; contra. Aut enim sacra Scriptura dicitm
fide determinatum. Tamen ex errore circa notiones sequitur
canon Biblire, aut dicta sanetorum patrum. Si canon Biblia·.
error circa personas et circa fidem : sicut si ponantur relationes
sicut nec de notionibus, ita etiam nec de personis ibi fil. men-
esse assistentes tantum, sequitur vel compositio in Deo,
tio. Ergo per eamdem rationem liceret negare personas.
vel distinctio non secundum l'cm sed secundum rationem :
vel diversificari circa numerum personarum : quod tamell
q,uod est sabellianre impietatis; et ideo Porretanus, qui
hrereticum judicaretur. Si dieta sanetorum Patrum, contr:1
primo hoc posuerat, post, viso hoc! quod sequitur, retrac-
expresse inveniuntur facere mentionem de proprietatibw'.
tavit. Similiter etiam qui proprietates negant, non omnino
sicut patet in multis auetoritatibus induetis 2 • Ergo videt.ul'
ponunt eas non esse; immo implicite ponunt eas in perso-
quod omnino excusari non possint.
',nis et eas esse personas. Sed si omnino negarentur esse, hre-
Contra, omne peccat.um vel est fidei, vel morum. Sed cire;1
reticum esset ; et similiter pertinaciter defendere quod rela-
istam contrarietatem non incidit peccatum morum, quia !tUI'
tiones sunt tantum assistent.es, hrereticum esset : et ideo
peccatum est circa aetioncs; nec etiam peccatum fidei qUl;1
nullus articulus fidei ncgatur. Ergo videtur, quod sit sini hreretici in Litlera appellantur.
Et per hoc patet responsio ad ca qure objecta sunt.
peccato.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod contrarie opinari
de aliquo potest esse dupliciter : vel quod pertineat ad rcli- EXPOSITW 'IEXTUS
gionem fidei, vel quod non pertineat. Et si quidem sit d"
non pertinenti bus ad fidem, quibus positis vel remotis nihil « Superius quoque multis s:mctornm testimoniis ast.ruximus
personas per proprietates distingui n. Hic proprietaLes probat
L I p. Summre theolog., q. XXXII, art. 4.
:2. Parm. :
I( dictis. » 1. Parm.: I( viso quod hinc. "
 \

778 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM

DISTINCTIO XXXIII, EXPOSITIO TEXTUS 779
esse personas : et est ratio talis. Proprietates distinguunt pcr-
sonas. Sed personéC ab alterno sunt distinctal. Ergo proprif'- est Pater quo Deus, halc est duplex: quia negatio potest inclu-
tates sunt ab alterno. Sed nihil est a;ternum nisi in Deo. Ergo dere ordinem quasi caUSal formalis, qui importatur in hoc quod
proprietates sunt in personis. Quidquid autem est in persOIli~ \dicitur : « eo » ; et sic est vera, et non facit pro illis. Est enim
est ipsal persona; ; alias compositio esset in persona. Ergo, etc. \;;ens us : Non eo quod Pater est Deus est; id est, paternitate
« Cumque de simplicitate deitatis supra dissereremus .... qua denominatur 1 Deus. Vel potest includi ab ordine, ita quod
evidenter monstravimus Deum hoc esse omnino quod in SI: ordo remaneat affirmatus ; et sic est falsa, et in hoc sensu facit
habet. » Hic probat proprietates esse sesentiam divinam; d pro eis. Est enim sensus : Non enim eo quo Pater est, Deus est;
est ratio talis. In Deo idem est quod habet, et quod habetur. Id est, illud quo Pater est, non est illud quo Deus dicitur : et
Sed Deus habet proprietates, qUal in Deo sunt, ut probatuii' hoc falsum est, quia paternitas qua denominatur Pater est
est. Ergo proprietates ipSéC sunt Deus, vel divina essentia. deitas qua denominatur DelJ.s; quamvis a paternitate non
« Si enim, inquiunt, proprietates sunt personal, non ei~ dicatur Deus, et hoc propter rationem diversam utriusque.
persona; determinantur. » Halc est prima eorum ratio, qu;,
ostendunt proprietates non esse personas, qUal talis est. Distin-·
guens non est distincturn. Sed proprietates distinguunt per-
sonas. Ergo, etc. Et ad hoc respondet per interemptionen,
majoris, quia personal seipsis distinguuntur.
« Sed iterum addunt. » Bic ponit secundam rationem eoru!]]
per quam probantproprietatem non esse essenLiam, et esi
talis. Impossibile est idem esse quod unit et distinguit. Sed
in essentia uniuntur personal, in proprietatibus disLinguunLur.
Ergo, etc. Hanc non solvit, sed ad solutionem se excusat propter
difficultaLern material. Quomodo tamen respondendum sit.
in primo articulo dicturri est.
« Calterum halreticorum irnprobitas... nondum quiesciL. l)

Hic ponit tertiam rationem, per quam probant propric-

tates non esse in essentia, et est talis. In quocumque est
paternitas, illud est Pater et est generans : et in quocumqUi~
est filiatio, illud est Filius, et est genitum. Si ergo in essenLia
est paternitas et filiatio, tunc essentia erit Pater vel generans,
et Filius vel genitus. Sed essentia una et eadem l'es est. Ergo
eadern erit l'es generans et genita, vel Pater et Filius, quod est
halresis Sabellii, ut idem sibiipsi Pater sito
Ad quod respondendum, quod sunt in essenLia non dettòr-
rninantes ipsam; et ideo objectiva qUal concretive propri(~­
tates pra;dicant, de essentia non praldicantur.
« Sed forte qua;res. » Hic ponit quartam ratiollfrn, qUal esI.
contra ultimam responsionem, et est talis. Ubi est. eadem caus;)
et id3rn efIectus. Sed proprieLales determinant personas, qui a
sunt in personis. Ergo et determinabunt essentiam, si sunL
in essentia. Et ad hoc non respondet, sed excusat se propter
difficuttatem materim. Qualiter Lamen respondendum est, ili
tertio articulo dictum est.
« Verumlamen nondum desisLunt ... , sed opinionern Slialll
etiam sanctorum auctoritatibus munire conap/,ur. » Hic inducil
auetoritates pro se, in quibus Aug-ustinus videtur dicere, quod
non eo DeliS est quo Pater ; et ita, cum paternitate sit Pater.
et essentia Deus, paternitas non erit essentia. Et ad omni"
hujusmodi respondetur hoc modo: quia cum dicitur : Non C" 1. Forte « non denominatur». Parm.

DISTINCTIO XXXIV
Opinio quorumdam non idem esse personam et essentiam vel
naturam dicentium, et eamdem essentiam non posse esse
Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum.
Prredictis autem adjiciendum est, quod quidam perversi
sensus homines in tanlam prosilierunt insaniam ut dicerenl
non idem esse naturam Dei et personam sive hyposlasim,
dicentes eamdem essentiam non posse esse Patrem et Filium
sine personarum confusione. Si enim, inquiunt, ea essentia
qure Paler est Filius est, idem sibi Paler et Filius. Si hall('
rem dicis esse Palrem, aliam qurere quam dicas esse Filium.
Si vero aliam non quresieris, sed eamdem dixeris, idem genuit
et genitus est. Pro pier hrec el hujusmodi inler naluram el
personam dividunt, ila ut non recipiant unam deitatis naturalll
et simplicem esse tres personas. Idque testimonio Hilarii
defendere niluntur, qui in VIII lib. De Trinit., § 21, col. 252,
t. II, qurerens ulrum Apostolus spiritum Dei nominans et
spiritum Christi, idem significaverit utroque verbo inquil
ita : (( Gentium prredicator volens nalurre unilatem in Palre et
Filio docere, ait, Rom., VIII, 9 : Spiritus Dei in vobis est. Si
quis autem spiritum Christi non habet, hic non est eius. Si
autem spiritus eius qui suscitavit Jesum a mortuis, habitat in
vobis, qui suscitavit Jesum a mortuis vivificabil et mortalio
corpora vestra. Spirituales omnes sumus, si in nobis est Dei
spirilus : sed et hic spiritus Dei est el spiritus Christi ; et CUlli
Christi spirilus in nobis esi, ejus spiritus in nobis est qui susci-
tavit Chrislum; et cum eju~ qui suscitavit Christum in nobi:-,
est spiritus, et spiritus in nobis est Christi. Nec tamen non
Dei esi spiritus qui in nobis est. Discerne ergo, o hreretice.
spiritum Christi a spiritu Dei, el excilati a morluis spiritum
Christi, a spiritu Dei Chrisl um a morluis excila ntis, cum qui
habital in nobis spirilus Chrisli, spirilus Dei sii; et spirilw.;
Christi a morluis excil ati spirilus Dei tant um sii Chl'islum a
mol'tuis excilantis. Et qurero nunc in spirilu Dei utrum natu-
ram an rem nalurre significaI am existimes? Non esi enim
idem nalura quod l'es nalurre, sicut non idem est homo et quod
hominis esi; nec idem est ignis et quod ipsius ignis esi: et
secundum hoc non est idem Deus el Quod Dei esI. » Hujus
dicti occasione prrefati hreretici dogmalizaverunt, non idem
esse personam et naturam Dei, asserenies naLuram Dei non esse
tres pel'sonas; intelligentes in his pl'remissis verbis Hilal'ii
per rem nalurre personam, el nomine nalurre divinam naluram.
DISTINCTIO XXXIV 7~1
Et ideo dicunt Hilarium interrogasse hrereticum, utrum per
Spiritum Dei putaret significatam esse naluram, an rem naturre:
ut sic ostenderet distinguendum esse inter naturam et rem
naturre id est persona rIl .
Bic docet quomodo eis obviat ipsius SCl'iptur;:e circumstantia,
et qualiter pr;edicta i ntelligi debeant et quod Spiritus sanctus
est l'es unius naturfE Patris et Filii, et est ipsa natura.
Hoc quidem dieunt, non intelligentes pia diligentia Scrip-
turre circumstantiam, qua considerata, percipi polest quomodo
prremissa dixerit Hilarius. Subsequenler enim in eadem serie
ostendit in Spiritu Dei aliquando significari Patrem, ut cum
dicitur, Isa., LXI, 6 : Spiritus Domini super me; ali quando
signifieari Filium, ut cum dicitur, Matth., XII, 28 : In Spiritu
Dei _eiicio d;emonia, naturre sure potestate se dremones ejicere
demonstrans; aliquando Spiritum sanetum, ut ibi, Joel, II,
2 : Ettundam de spirita meo super omnem carnem. Quod dieit
consummatum fuisse cum Apostoli Spiritu sancto misso
omnibus linguis locuti sunI. Deinde quare hanc distinctionem
fecerit, et quod in superioribus, per verba Apostoli, idem
Spiritus sanetus significatus sit, et quod ipse sit l'es unius
naturre Patris et Filii, aperle ostendit § 26, col. 255, inquiens
ita : (( Hree idcireo suni demonslrata, ut quaeumque parte
):lreretiea falsitas se eonlulisset, finibus veritatis eoncluderetur.
/ Habilal enim in nobis Chrislus, quo habilante habitat Deus;
et eum habitat in nol1is spirilus Christi, non aliud habitat
qua m spirilus Dei. QU<Jd si per Spirilum sanctum Chrislus in
no bis intelligitur esse, hunc tamen ila spiritum Dei, ut spiritum
Christi esse, noseendurIl est; et cum per naturam Dei, natur
ipsa habitat in nobis, indifferens natura Filii ereditur esse a
Patre; eum Spirilus sanclus, qui est Spirilus Christi et Spiritus
Dei, l'es naturre demons tretur unius. Qurero nune ergo: Quomodo
non ex natura unum suni? A Palre procediI Spiritus verilalis,
a Filio millitur, et a Filio accipiL Sed omnia qure habet Pater,
Filii sunt. Idcirco qui ab eo accepit Dei spiritus est, et idem
spiritus Christi est. R es naturre Filii est; sed et eadem l'es
et naturre Patris est, et Dei excitantis Christum a mortuis
spiritus est, et idem spiritus Christi est a mortuis excitali.
In aliquo differt Christj et Dei natura, ne eadem sit, si prre-
stari polest ut spiritus qui Dei est, non sit eliam Chrii'li. Est
ergo in nobis Spiritus Dei, et est in nobis Spiritus Christi ;
et cum Spiril us Christi inest, inest Spiritus Dei. Ha cum quod
Dei est, et Christi est, et quod Christi est Dei est; non potest
quid aliud diversum Cllristus esse quam Deus esI. Deus igilur
Christus est unus CUITl Deo spiritus, secundum illud, Joa n .,
x, 30: Ego et Puter unum sumus. In quo docet Vel'itas unitatem
esse naturre, non soliLudinem unicnis. » Ecce si hrec verba
diligenter attendas, invenis Spiritum sanctum l'cm naturre

782 COMMENTUIII IN LlB. I SENTENTIARUM
dici Patris et Filii, et eumdem dici esse naturam Dei, ubi dio i -
tur, quod per naturam Dei natura ipsa habitat in nobis, si
per Spiritum sanctum Christus est in no bis. ltaque in Trinitate
non ita distinguendum est inter natura m et rem natur~,
sicut in rebus creatis : qui&, ut ait Hilarius, De Trinit., lib. I,
§ 19, col. 38, t. II, comparatio terrenorum ad Deum nulla est;
et si quam comparationem exempla interdum afferunt, nen1 0
ea existimet absolute in se rationis perfectionem continere :
non enim humano sensu de Deo loquendum est.
Quod propier res creaias illud dixerit : « Non idem est naiura
ei res naiur;e. »
Ad naturam ergo rerum creatarum respiciens, inquit lib. VIlI
De Trinit., § 22, col. 252, t. II : « Non idem est natura qU<1 d
res naturre »; subjiciens exempla de ipsis creaturis. Iné1~
ostendens errorem esse, sub mensura creatura rum meti rl
Creatorem, addit : « Et secundum hoc non idem est Deus et
quod Dei est» ; ac si diceret : Si ad instar creaturarum de Cre:il-
tore sentis, cogeris fateri, quia I}on idem est Deus et quod D,ei
est : quod dicere impium est, cum spiritus Dei Deus sit, et
Dei Filius sit Deus.
Quod non aliud esi Deus ei qu;e sua suni ila ui insini :
alia enim suni qu;e illsunt, alia qu;e non insunt
Non ergo secundum corporales modos, ut in eadem subd)t
serie, accipienda sunt hrec qure de Deo dicuntur : ubi, evacuaOs
opinionem eorum qui ita putant aliud Deum esse et aliud quo,d
Dei est, aliudque naturam Dei et rem naturre, ut est in cre@-
turis, aperte docet, non aliud esse Deum et qure sua sunt it;;a
ut insint illi ; sic dicens, § 24, col. 253 : « Homo, aut aliqui;.d
ei simile cum alicubi erit, alibi non erit : qui a id quod est illPc
continetur ubi fuerit in forma, ut non ubique sit qui insisteLlS
alicuùi sit. Deus autem immensre virtutis vivens potestal S ,
qure nusquam non absit nec desit usquam, qure se omne~
per sua edocet et sua non aliud quam se esse significat, ut iIP~
sua insint, ipse esse per sua intelligatur. Non autem corpora,h
modo cum alicubi sit non etiam uùique esse credatur, cuJ1ll
per sua in omniùus esse non desinato Non autem aliud sun'lt
quam quod est ipse, qure sua sunto Et hrec propter natur:a:
in I elligentiam dici a sunto » His verbis aperte significatur, l SI
tamen intelligis, hrerelice, quia divina naf ura non aliud e~t
ab his qure sua sunt ita ut insint ; et per illa in omnibus sui is
est qure non insunt. Sua enim sunt etiam qure non insunt t ,
id est omnes creaI urre, et sua sunt qure insunt, ut tres personaIB,
qure sunt ejusde~ nalurre et eadem natura, sicut suprltl 1
1. Dist. xxv, cx lib. VII De Trinit., c. VI, col. 945, t. VIII.
DISTI:"iCTIO XXXIV 783
\Augustini testimonio firmavimus dicentis tres personas esse
',ejusdem essentire, vel eamdem essentiam, sed non ex eadem
essentia; ne aliud intelligatur essentia, aliud persona. Non
\ ,tamen diffitemur aliquam distinctionem habendam fore,
secundum intelligentire rationem, cum dicitur hypostasis, et
cum dicitur essentia : quia ibi significatur quod est commune
tribus, hic vero non. Est tamen hypostasis essenti a, et e con-
verso. Fateamur ergo unum atque idem esse tres personas
secundum essentiam, differentes autem proprietatibus. Unde
'Augustinus, Super locum prrelaxalum 1 psal. LXVIII, ait :
« Qureris, quid sit Pater, respondetur, Deus. Qureris, quid sit
Filius : respondetur. Deus. Qureris, quid sit Pater et Filius :
respondetur, Deus. De singulis interrogatus, Deum l'espande.
De utroque interroga!.us, lIon deos, sed Deum responde. NOIl
sic in hominibus. Tanta enim est ibi substantire unitas, ut
requalitatem admittat, pluralitatem non admittat. Si ergo
tibi dictum fuerit cum di cis Filium esse quod Pater est: Pro-
fecto Filius Pater est: responde : Secundum substantiam tibi
dixi, hoc esse Filium quod Pater est, non secundum id quod ad
llliud dicitur. Ad se enim dicit ur Deus, ad Patrem dicitur Filius.
Rursumque Pater ad se dicitur Deus, ad Filium Deus dicitur
Pater. Quod Pater ad Filium dicitur, non est Filius. Quod
\dicitur Filius ad Patrem, non est Pater. Quod dicitur Pater
ad se et FiUus ad se, hoc est Pater et Filius, id est Deus. )J
Uirum iia possit dici Deus irium personarum, vel ires person;e
unius Dei, ui dicilur una essentia trium personarum, et tres
person;e unius essenti;e.
,; Hic considerandum est, cum Deus sit divina essentia, et
l~:-ita dica!. ur unus Deus esse tres personre, sicut una essentia
':("dicitur tres personre, u!.rum ita valeat sane dici: Unus Deus
'trium personarum, vel tres personre unius Dei, sicut dicitu!'
t'una essentia trium personarum, et tres personre unius essentire.
;dn his locutionibus, Scripturre usus nobis remulandus videtur,
';,ubi frequenter repetitur ita dictum : Una est essentia trium
et tres sunt personre unius essentire : nusquam autem occurrit
flegisse unum Deum trium personarum vel tres personas unius
i~'Dei. Quod ideo puto sanctos doctores vitasse, ne ita forte
facciperetur in divinis personis ut aecipitur cum de creaturi~
}simile quid dicitur. Dicitur enim Deus Abraham, Isaac et
l'i.Jacob, et Deus omnis creaturre. Quod utique dicitur proptcr
tprincipium creationis vel gratire privilegium, et creaturre
li'8Ubjectionem vel servitutem. Cum ergo in Trinitatc nihil
;:.;sit creatum, verserviens, vel subjectum, non admittit fides in
iTrinitate talem locutionis modum. Ila etium e converso non
1. Dist. XXXIII.
784 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
dicitur de Dei essentia, quod ipsa sit essenti a Abraham, Isa:ll'
et J acob, vel alicujus creatur::e, ne Creatoris vel creatura>
naturam confundere videamur.
Quod licet potentia, sapientia, bonitas de Deo secundum substan-
tiam dicantur, in Scriptura tamen solent héec nomina distinc/f'
ad personas interdum re/erri.
Ex pr::edictis constat quod sicut essentia, ita potenti<J,
sapientia, bonitas, de Deo dicuntur secundum substantiarn.
Qu::e autem secundum substantiam de Deo dicuntur, tribus
personis pariter conveniun1. Una est ergo potentia, sapientia,
bonit as Patris, et Filii, et Spiritus sancti, et hi tres eadern
potentia, eadem sapientia, eadem bonitas. Unde aperitur iII
Trinitate summa esse perfectio. Si enim ibi deesset potentia.
vel sapientia, vel bonitas, non esset summum bonum. Seri
quia ibi est perfecta potentia, infinita sapient.ia, incomprehen-
sibilis bonitas, recte dicitur et creditur summum bonum.
Cumque unum et idem penitus sit in Deo potentia, sapientIa,
bonitas, in sacra tamen Scriptura frequenter solent h::ec nomina
distincte ad personas referri, ut Patri potentia, Filio sapientia,
Spiritui sancto bonitas attribuatur, quod quare fiat non esi
otiosum inquirere.
Quare id fiat, scilicet quod Patri potentia, Filio sapientia
attribuatur
Id ergo sacri eloquii prudentia fa cere curavit, ne Dei immen-
sitatem similitudine creatur::e metiremur. Dixerat enim Scrip-
tura sacra, qui a Deus Paler est, et quod Deus Filius est; el
audivit hoc homo, qui hominem patrem viderat, Palrem nOli
viderat; et cogitare crepit il a esse in Creatore, ut viderat essI'
in creaturis, a quibus h::ec nomina translata sunt ad Creatore m :
in qui bus pater est prior filio, filius est posterior patre, et e:-.
antiquitate in patre defectus, ex posteri!ate in filio imper-
feclio sensus solet no!ari. Ideo occurrit Scriptura dicen"
Patrem potentem, ne videatur prior Filio et ideo minus potem;,
et Filium sapientem, ne videatur posterior Patre, et i(!f'o
minus sapiens.
Quare Spiritui sancto bonitas attribuatur
Dictus est etiam Spiritus sanctus Deus, et dictus est hahcJ'1'
Spiril um Deus; et videhatur hoc quasi nomen inflafioriÌ,;
et tumoris. Unde human3 conscienlia ad Deum pro ri!!oJ'e l't
crudeli! al e accedere me!uiL Ideo Scriptura tempeJ'avil
sermonem suum, Spiri!um bonum nominans, ne crudeli,
putaretur qui mitis erat ; non quod Pater solus sit POtC'll'
DISTINCTIO XXXIV 785
!vel magis potens; et Filius solus sapiens vel magis sapiens;
et Spiritus sanetus solus bonus vel magis bonus. Una est ergo
potentia, sapientia, bonitas trium, sicut una essentia. Ideoque
icut dicitur Filius « omoousios l), id est consubstantialis Patri,
a et coomnipotens.
De\ hoc nomine « omoousion ) ubi in auctoritatem l'eceptum sit,
et quid significet
Hic non est pr::etermittendum, quod Augustinus, lib. II
..Contra Maximinum, cap. XIV, § 3, col. 772, t. VIII, dicit de
,hoc nomine « omoousion ) quo Latini tractatores frequenter
:utuntur : « Pater, inquit, et Filius unius sunt ejusdemque
.substanti::e. Hoc est illud « omoousion )) quod in concilio nic::eno
.adversus h::ereticos arianos a catholicis patribus veritatis
auctoritate 1 firmatum est; quod postea in concilio arimi-
nensi proptel'2 novitatem verbi, minus quam oportuit intellec-
tam 3 , quam tamen fidei antiqua pepererat, multis paucorum
fraude deceptis, h::eretica impietas sub h::eretico imperatore
,constantio labefactare tentavit. Sed post non longum tempus
Iibertate fidei catholic::e pr::evalente, postquam vis verbi,
sicut debuit, intellecta est, « omoousion )) illud catholic::e fidei
" sanitate longe lateque distensum est 4 et diffusum. Quid enim
(','est « omoousion )) nisi unius ejusdemque substanti::e? Quid
~:.est, inquam, « omoousion ) nisi Ego et Pater unum sumus ? ))
'. Non ergo inter profanas vocum novitates hoc vitandum est.
De nomini bus qUée translative et per similitudinem de Deo
dicuntur
Pr::eterea sciendum est, quod in assignatione distinctionis
(nominum, inter alia qu::e supra diligenter executi sumus,
i~::qu::edam diximus translative et per similitudinem de Deo
"dici, ut speculum, splendor, character, figura et hujusmodi;
de qui bus pio lectori breviter trado quod sentio, ut scilicet
·i;ratlone similitudinis considerata, ex causis dicendi, dictorum
",intelligentiam assumat, sed catholicam.
t;l
'Nihil dignum excellentia ine//abilis Tl'initatis se tradidisse dicit,
ad alia transiturus
" De sacramento Unitatis al que Trinitatis summre et inrffa-
(;bilis, multa jam diximus. Nihil tamen ejus ineffabilitate dignum
:~i 1. In editione parisina monaehorum S. Mauri additur : « et aueto-
fritatis ver,tat". >l
2. Ihid. : « vcritatcm. >l
3. Ibid. : « intellcetllffi. >l
4. Ibid. tantum « dcfensum est >l.
 786 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
tradidisse profitemur; sed potius ex no bis mirificatam 1 ej'I'
scientiam fuisse, nec potuisse nos ad illam pervenire 2 •
DIVISIO TEXTUS
Hic Magister comparat personam ad esscntiam et dividitlli'
in partes duas : in prima ponit comparationem; in secUl!>L,
ponit matcri;:e finem, ibi : « Pr;:eterea sciendum est n. Prima ill
duas : in prima comparat personam ad essentiam secundliJ:1
identitatem; in secunda secundum communitatem esscnti;,~
ad personas, ibi : « Hic considerandum est n. Prima in dua", :
in prima ponit errorem quorumdam et rationes errantiUlII :
in secunda respondet ad ilIas rationes, ibi : « Hoc quidem dicllni
non intelligentes pia diligp,ntia Scriptur;:e circllmstantiam "
Circa primum duo facit : primo ponit errorenì ; secundo errori.,
probationem, ibi : « Si enim, inquiunt, ea essentia qu;:e PaL.;]'
est, Filius est; idem sibi Pater est et FilillS ". Et h;:ec in dua~ :
primo enim ponit probationem per rationem; secundo fii'"
auctoritatem, ibi : c( Idem quoquc testimonio Hilarii defender"
nituntur n.
« Hoc qllidam dicunt non intelligentes pia diligentia Scri)'
tur;:e circumstantiam ". Hic respondet ad probationes ; et. cire;,
hoc duo facit : primo respondet ad auctoritatem ; secundo ad
rationem, ibi : « Non autem diffitemur aliquam distinctionelll
habendam fore secundum intelligenti;:e rationem n. Circa pri-
mum duo facit : primo ponit auctoritatis expositionem ; secundo
eonfirmat suam sententiam per auctoritatem Augustini cl.
Hilarii, ibi : (C Non ergo seeundum eorporales modos accipiendll
sunt h;:ec qu;:e de Deo dicuntur n.
« Hic considerandum est. n Hic comparat essentiam ad
personas secundum communitatem ; et circa hoc duo facil.
Primo prosequitur essenti;:e communitatem; secundo deter-
minat significationem cujusdam nominis quod communit,;]p
tem essentia; designat, ibi : cc Hic non est pr;:etermittendulll
quod Augustinus... dicit de hoc nomine « cmoousion )l. Circ;i
primum duo facit : primo ponit illud quod pertinet ad commu-
nitatem essenti;:e, prout nomine essenti;:e significatur ; secund(,
prout significatur nomine aliorum attributorum, ibi : « E\
II
I
I
i
i
pr;:edictis constat quod sicut essentia, ita potentia, sapientiu.
boniLas, de Deo dicuntur secundum substantiam )l. Ubi du<·
facit : primo ostendit eorum communitatem ; secundo prosc··
quitur apprupriationis rationem ; ibi : « Id ergo sacri eloquii
prudenti a facere curavit n.
« Pr;:eLerea, sciendum est. n Hic imponit finem traetat.ui
1. AI. : « mirificam. ))
2. Al. decst « pervenire ".
DISTINCTIO XXXIV, QUlEST. I, ART. I 787
~~,
tJerrin~lale ; et circa hoc duo. f.acit : primo p.r(1.sequitu~ quiddam
uod vldebatur defi:ere, s?lhc~t de nomml bus t~~nslativis;
cundo confitetur msufficlentIam propter m~t.erlae difficul-
cm ibi : « De sacramento Unitatis atque Trmltat is summ;:e
et\jDeffabilis multa jam diximlls )l.
aie est triplex qu;:estio : prima de comp.arat.ion~ essentim
ad p~rsona!ll ; secunda de ~ppropriatio~e qUal !Il Ldler''<l ponitur ;
t'ertia. de hlS qu;:e translahve de Deo dlcuntur.
QUlESTIO PRIMA
'''..
éirca primum qureruntur duo : lo utrurn essent(a sit per-
ona; 2 0 utrum possit dici quod tres personre l'Sint unius
~~ssentire.
ARTICULUS PRIMUS
Ulrum persona el essenlia in divinis sini ide~ 1
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod P ersona et
_,sentia in divinis non sunt idem. Omnis enim P~rsona vel
!ypostasis in divinis aut est generans, vel genita,. vel proce-
ns. Sed essentia non est hujusmodi, ut supra dl~tum est 2 •
,rgo, etc.
.,'2. Prreterea, affirmatio et negatio nunquam veri~cantur de
,pdem. Verificantur autcm de essentia et pers<\na; quia
\$sentia non est distincta, persona est distincta. Er~o persona
,~ essentia non sunt idem.
3. Item, omnis persona vel hypostasis ~st s~ppositum
,)cujus naturre. Sed idem non potest sibiipSI sUPt::>oni. Ergo
,efsona et essentia non sunt idem.
.ilA. Prreterea, omne proprium se habet, ex ad~itione ad
:ornmune. Sed essenti a est communis, persona ~utem est
,roprium. Ergo persona se habet ex additione ad ~ssentiam.
,lon igitur sunt omnino idem. .
','\5. Item, nulla duo uniuntur in co quod omnm<) idem est
\trique; quia jam in nullo distingui posse~t. Scd dua; per-
,;fpnre, ut Pater et Filius, uniuntu,r in essen t1a . Er~o essentia
'~on omnino idem est utrique personal.
ti Contra, per Boetium, De Trinil., cap. Il, col. 1~50, t. II,
divinis idem est qua est et quod est. Sed essentia signifi-
I p. Summre theol., q. XXVIII, art. 3.
Dist. v, q. I, art. 1.
788 COMMENTUM IN LIB. I SENTEl'lT IARUM
catur ut quo est, persona ut quod est. Ergo idem est essentÙ, et
persona.
Pneterea, si persona Patris non est ipsa. deitas qua Dells
dicitur, Pater dicetur Deus participatione alicujus natura'.
Sed ilIud cujus participatione aliquid denorninatur, .est majus
et perfectius, quantum ad ilIud genus secundum quod deno-
minaV, quam ipsum participans, ut supra habitum esi
XXII dist., et Dionysius etiam dicit, cap. XII De div. nom ..
quod participationes excedunt ipsa participantia. Erg"
sequeretur quod aliquid quod non est Pater, seilicet ipsa
divinitas, esset majus et perfectius Patre; quod est inconve-
niens. Ergo oportet quod essentia et persona sint omniw,
idem.
Prreterea, sequeretur, si essentia esset alia res a tribll'
personis, quod essent quatuor res i:l divinis : quod est ha'Te'
ticum.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod persona et essen-
tia omnino re in divinis non distinguuntur. In illis enim iII
quibus aliud est essentia quam hypostasis vel suppositum,
oportet quod sit aliquid materiale, per quod natura communis
individuetur et determinetur ad hoc singulare. U nde illam
determinationem materire vel alicujus quod loeo materi:l'
se habet, addit in creaturis hypostasis supra essentiam (~1.
naturam; unde non omnino ista in creaturis idem sunt.
In Deo autem non est natura ipsius subsistens per aliquod
ad quod determinatur sicut per materiam ; sed per seipsanl
est subsistens, et ipsum suum esse subsistens est; unde natura
est ipsum quod subsistit, et esse in quo su bsistit : et propl ('['
hoc in Deo omnino idem est quo est et quod est. Unde oportel
quod omnino idem sint re essentia et persona, etiamsi poneI'(~'
tur quod proprietates non essent essentia : quia persoll<l
non habent quod sint personre ex hoc quod subsunt propri'"
tatibus, sed ex hoc quod subsunt essentire; quia person,'
dicit individuum subsistens in genere substanLire. Und.'
magis ei'lt inconveniens ponere difTerentiam secundum reIIl
inter essentiam et personam, quam inter essentiam et prlt-
prietatem. Nihilominus tamen essentia et persona dist.in-
guuntur secundum rationem, cui tamen raLio vcritatis rei
pro fundamento substat. Cum enim in Dea sit summa Silll-
plicitas et summa perfeelio, utroque modo possumus DCUfn
significare; scilicet quantum ad simplicitatem per nomin: i
1. Parm. : « dcnominatur. »
DISTINCTIO XXXIV, QUiEST. I, ART. I 189
'8.bstracta, et quantum ad perfeetionem per nomina con-
creta, qure significant aliquid subsistens.
Item, in divinis invenimus aliquid commune secundum rem,
et aliquid proprium. Sic ergo ratio personre duo includit in
divinis: nomine enim personre significatur Deus ut subsistens,
et ut proprium ; sed nomine essentire significatur ut simplexl,
non autem ut subsistens, et significatur ut commune; seù
nomine paternitatis non significatur ut subsistens, sed ut
'f proprium, non quidem ut distinctum, sed ut distinguens.
i\Et sic patet quod persona re ab essentia et proprietate non
.' difIert, sed secundum rationem tantum, per qua m utrumque
significatur ut formale respeetu personre, quantum ad duo
ìqure sunt de intellectu personre : quia essentia significatur ut
!jforma ejus, inquantum est subsistens ; et proprietas ut forma
!!ejus, inquantum est proprium vel incommunicabile.
(- Ad primum igitur dicendum, quod generare et similes
~actus attribuuntur personre divinre secundum duplicem
~modum significandi quo ab essentia distinguitur : tum quia
fsignificant re1ationes distinguentes personas, tum quia signi-
ficant per modum aetus. Actus autem omnis est rei subsis-
jtentis et perfectre ; et ideo non possunt essenti re attribui ex
l'hoc quod attribuuntur hypostasi ; quia hypostasi attribuuntur
fsecundum id in quo non est idem cum essentia; et ideo
!incidit fallacia accidentis in processu.
Ad secundum dicendum, quod de eodem, secundum quod
/idem est, impossibile est aliquid idem afTirmare et negare;
~sed si in aliquo distinguantur affirmaLiones et negationes
!,pertinentes ad ilIam distinctionem, de ipso verificari poterunt :
(:quia omnis distinctio, sive rei sive rationis, fundatur in affir-
:1 matione et negatione, sicut patet etiam in synonymis ; tunica
ii'enim et vestis eamdem rem significant, tamen nomina sunt
\ diversa; et similiter indumentum. Unde afTirmationes et nega-
ttiones qure pertinent ad rem, 1l01l possunt verificari, ut dica-
~tur : tunica est alba, indumentum non est album; sed afTir-
\ mationes et nE'gationes qure perLinent ad ipsa nomina possunt
i;.verificari, ut dicatur : indumentum est neutri generis, vestis
l'non est neutri generis. ILa eliam cum persona et essenti a
~sint idem secundum rem, nihil quod ad naturam rei pertinet,
~.quod prredicatur de essentia, potest negari de persona, ut
~;, dicatur, quod essenti a est increaLa, et persona non est increata ;
te essenti a est Deus, et persona non est Deus, vel aliquid hujus-
~. modi. Sed qui a ratione distinguuntur, quidquid pertinet ad
1. Parm. : « significatur simpliciter. »

790 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
rationem illam in qua distinguuntur, quod prmdicatur d"
uno, potest negari de altero, ut dicatur, quod essentia esi
communis, persona non est communis; persona generai.
t~ssentia non generat, et sic de aliis. linde in omnibus talibu,
Ilon idem attribuitur cssentim et pcrsonm.
Ad tertium dicendum, quod proprie loquendo, non est iii
divinis aliquid sub alio ; unde supra 1 Augustinus non reeipi L
nomen substantim in divinis; et etiam Richardus de Sancl'i
Victore nomen subsistentim in nomen existentim mutaYil.
Unde etiam nec proprie ibi suppositum dieitur, ut suppo,
sitio ad rem referatur. Sed utimur talibus nominibus seCUndll1ll
inteIIectum nostrum, qui aceipit in divinis aliquid respondens
iIIis duo bus in creaturis, quorum unum alteri supponitur.
sicut l'es per se existens supponitur formm eommuni simpliei :
et inteIIectus aeeipit aliquid simplieiter in Deo, quod respon-
det formm, et aliquid subsistens, quod idem est re cum sim-
piici ; et ideo rem subsistentem in divinis nominat supposi-
tum naturm simplieis.
Ad quartum dicendum, quod commune est duplex. Quod,
dam enim commune est seeundum rationem; et istud per
additionem alicujus proprii contrahitur et determinatur:
sicut genus per additionem differentim, et species per mate-
riam individuatur. Aliud est commune re, quod quidem
manet indivisum; unde non oportet quod aliquo addito
determinetur, sicut est essenti a in tribus personis. Sed verunl
est quod oportet de inteIIectu. personm esse aliquam rationeIll.
scilicet relationis, qum non est de inteIIeetu essenti m ; qUil'
tamen relatio re ab ipsa essentia non differt; unde ne"
compositionem facit, nec in aIiquo realiter personam ab essen-
tia distinguit, sed personam a persona.
Ad quintum dieendum, quod tres personm uniuntur iii
essentia,qum omnino secundum rem idem est unicuiqw
iIIarum; tamen differt seeundum rationem ab ullaquaqw.
prout persona includit in se inteIIectum relationis; qUil'
relatio, quamvis comparata ad essentiam, ratione tanturtl
differat ab ea, tamen eomparata ad suum relatum cui oppo-
nitur, realem distinc:tionem facit. Non enim relatio distinguil
realiter, nisi secundum oppositionem respeetus quam habef.
Illa autem oppositio non est ad hoe in quo relatio habet es,;(',
sed ad hoe ad quod dieitur ; et ideo relatio non distingui tu:
realiter ab essentia et persona in qua ést, sed a persona ali;,
ad quam dieitur.
I. Dist. VIII.
",."'.
DISTINCTIO XXXIV, QUlEST. I, ART. II 791
ARTICULUS II
.Ufrum tres personas esse unius essentice conveniente" dicaiur i
f Àd seeundum sie proeeditur. 1. Videtur ineonvenienter
:,dici, quod tres personm sint unius essentim. Quia seeundum
:l:grammatieum, obliqui transitivi sunt. Sed eonstruetio
transitiva exigit diversitatem eorum qum construuntur. Cum
igitur essentia non sit diversa a persona, videtur inconvenienter
dici, tres personas esse unius essentim.
2. Si dicas, quod genitivi illi eonstruuntur intransitive,
!~eut cum dicitur donum Spiritus sancti, id est quod est
~piritus sanctus : contra. Sieut tres personm sunt una essentia,
:ta etiam sunt unus Deus. Ergo si illa ratio sufficit, adhur.
'detur quod similiter possit diei, esse tres personas unius
, ei, quod in Litlera negatur.
~ 3. !tem, omnis eonstruc:tio obliqui potest exponi per ali-
!luam prmpositionem eum eausali. Sed ha3c est falsa, quod tre,
~ersome sunt ex eadem essentia, vel de eadem essentia 2,
'cl per eamdem. Ergo videtur quod h::ee etiam sit falsa,
od tres personffi sunt unius essentiffi.
4. Prmterea, eadem est ratio rei et unius rei, ut dieit Philo-
~phus, IV Metaph., tex. 3. Si igitur tres personm sunt
~nius essentiffi, convenienter poterit dici, quod tres personffi
. nt essenlim, quod nihil dictum videtur 3 • Ergo nec primum.
; Contra, ut in Litiera habetur, ab omnibus catholieis con-
'insum et defensum est nomen « omoousion. Il Sed hoe nihil
lud est quam esse unius essentim, ut in Litlera dieitllr.
:rgo tres personm sunt unius essentim.
'\' SOLUTIO. - Respondeo dieendum, quod ista simpliciter
ncedenda est: «( Tres persona3 sunt unius essentiffi. Il Quam-
i8 enim quatuor sint caUSffi in rebus creatis, non tamen
ahitudines omnium causarum in Deo inveniuntur. Habitudo
.Iutem caUSffi materialis non eompetit Deo nee respectu
,,!licujus quod in ipso est, nee respectu ejus quod in creaturis
~8t : quia materia imperfecta est et in potentia. Sed habitudo
U8m finalis est quidem in Dco respcctu ereaturarulll,
,...;jus bonitatem finem omnis ereaturm dicimus non autem
re8pectu alicujus quod in ipso est: non enim una persona est
~r.
iiI>
I p. Summre theol., q. XXXIII, art. 3.
Parm. omittit : « de eadem esscntia. ))
Parm. : « nihil est dictum. ))
'~~ . . .
792 COMMENTUM IN LIV. I SENTENTIARUM
finis alterius, quia ex hoc sequeretur gradus in bonitat,~,
Habitudo autem causre formalis competit Deo et respectu
creaturre cujus exemplar est, et respectu ejus quod in ipstI
est; tamen ista habitudo non fundatur super aliquam rel,,-
tionem realem, sed secundum modum significandi ; quia ali-
quid significatur ut forma, sicut essentia, et aliquid ut subsis-
tens in forma, sicut persona. Habitudo autem causre efIi-
cientis competit Deo et respectu creaturre et respectu ejlli;
quod in ipso est, non quidem essentire 1 ad personam ,sl'iI
personre ad personam, qure ab ipsa 2 est; ncc tamen ist;,
habitudo fundatur supra acceptionem intellectus, scd supr;1
relationem qure in re est; ut tamen efficiens large sumatur,
quia in divinis non est aliquid faciens et factum : sed est ihi
origo unius person<e ab alia. Et ideo 3 patet quod omni"
constructio in divinis respectu divinorum, vel est secundurn
habitudinem causre efficientis, ut cum dicitur Filius Patris :
vel secundum habitudinem causre formalis, ut cum dicitur :
« Tres personre sunt unius essentire. Il Unde dicendum, quod
isti genitivi construuntur in habitudine causre formalis.
Ad primum igitur dicendum, quod quamvis essentia cl
persona sint idem re, tamen differunt ratione, quia unum
ut forma alterius significatur; et talis diversitas sufficit ad
grammaticum, qui modos significandi per nomen considera t.
Ad secundum dicendum, qu'od non est ibi omnino construt'-
tio secundum identitatem, sed secundum habitudinern
formre, ut dictum est, et quia Deus non significatur ut formò'
trium personarum, ideo non potest dici quod tres person;,'
sint unius Dei : non enim posset intel1igi ista constructio,
nisi possessive: et similiter propter eamdem rationem dicitur.
quod est una essentia trium personarum, non autem quod sii
unus Deus trium personarum, quia 4 in nomine Dei imporLI-
tur habitudo principii creantis et gubernantis.
Ad tertium dicendum, quod hre propositiones « ex » et « de "
dcsignant habiludinem alicujus quod se habet ad motum ve]
operationem, sicut initium ct non sicut terminus : et id!'"
designant habitudinem causre cfficientis vel materialis,
non autem formre vel finis, qure sunt potius ut terminus motm;;
et ideo nullo modo potest dici quod tres personre sint \"
'l. Parm. : « esse. »
2. Parm. : « ipsa. »
3. Parm, : « ita. »
4. Parm. omittit : « non autem quod sit unus Deus trium pcr,o-
narum, quia. »
DISTINCTIO XXXIV, QU1EST. II 793
eadem essentia vel de eadem essentia, sed potest dici quod
sint in eadem essentia, quia hrec prrepositio (I in Il potest
idenotare habitudinem causre formalis continentis.
Ad quartum dicendum, quod istre eonstructiones qure sunt
in designationc formre, requirunL1 duos gcnitivos, quorum
. unus significet ipsam formam, et alius determinationem
fo-rmre, ut cum dicitur columna mir<e altitudinis ; vel unum
!genitivum habentem vim genitivorum duorum, ut cum
idicitur vir sanguinum, id est vir multi sanguinis effusor :
~ et ideo oportet etiam in proposito esse duos genitivos,
li quorum unus significet ipsam divinam essentiam, et alius
rdesignet simplicitatem aut unitatem ejus, vcl aliquam aliam
Cessentire conditionem. Undc potest dici convenienter : « Tres
~.:personre sunt uni·us essenti re n, vcl « ejusdem essentire Il, vel
!\« increatre essenti<e Il ; non auLem quod sint essentire sim-
{'pliciter.
QUIESTIO II
Utrum potentia convenienter altri buatur Patri,
sapienlia Filio 2 , bonitas Spiritui sancio
Deinde qureritur de appropriatione qure in Litlera ponitur.
• Videtur enim quod sit incompetcns. Virtus enim ad poten-
'am pertinet. Sed virtus appropriatur Filio, I Cor., I, 24 :
hristum Dei virlulem. Ergo potentia non dcbct appropriari
atri, sed Filio.
2. Prreterea, principium enuntiaLionis vel pronuntiationis
~y.erbi est ipsa sapientia. Sed diccre vcrbum, quod est Filius,
lPertinet ad Patrcm, qui est principium ejus. Ergo sapient.ia
~ebet appropriari Patri potius quam Filio.
3. Itcm, sicut Filius procedi t per modum int.ellectus ut
~erbum, ita etiam per modum naturre uL Filius. Si ergo
[ilapientia appropriatur Filio, quia proccdit per rnodum intel-
'1:ectus ; eadern rat.ione debet. sibi appropriari natura, quia pro-
.;,rledit per modum naturre.
~. 4. Prreterea, secundum Dionysium, cap. IV De div. nOfl! ..
1001. 694, t. I, bonum est diffusivum suiipsius, et est quasi
fprincipiurn fontale ornnis emanationis divin<e bonitatis.
1. AI. : « qu:e requiruntur. »
2. AI. desunt sequentia.
•

794 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Sed esse fontale principium convenit Patri. Ergo bonil ;,,;
debet Patri appropriari.
Contra est quod in Lillera dicitur.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod nomina person;l-
rum dicuntur et de divinis et de rebus creatis, non quidelll
univoce, sed per prius et posterius ; unde secundum aliml!
modum est paternitas et filiatio in creaturis et in divini,;,
et ideo appropriatio potest fieri dupliciter : uno modo, consi-
derando rationes nominum secundum quod de creaturi,
dicuntur, et ita appropriatio semper debet fieri per contrarium.
ut modus creaturre a Creatore excludatur ; alio modo, consi.
derando rationcs nominum secundum quod in divinis invl'-
niuntur, et ita debet appropriatio fieri per similitudinem ad
proprium, ut supra dictum estI. Utroque autem modo COI!-
veniens est ista appropriatio. Si enim considerentur ratiom,;
horum nominum secundum modum quo inveniuntur ili
creaturis, inveniuntur per contrarium facta : quia apud nos
invenitur infirmitas in patribus propter senectutem, uniI,;
Patri ca;lesti potentia attribuitur; invenitur imperitia in
filiis propter juventutis motus et propter inexperientiam,
et ideo Filio Dei sapientiaattribuitur. Sed nomen spiritu,;
apud nos pertinere solet ad quamdam rigiditatem et inflatio-
nem, vel impetuositatem ; unde dicitur Isa., Il, 22 : Quiescile
ab homine cujus spirilus in naribus ejus ,. et ideo SpiritllÌ
sancto bonitas attribuitur ; et hic modus tangitur in Lillera.
Si autem aecipiantur rationes nominum prout in divinis
sunt, sie etiam poterit fieri per assimilationem ad propri;,.
ut Patri, qui est fontale prineipium totius divinitatis, potenti;(
aseribatur, qua; in ratione sua prineipium includit : csl
enim poteniia principium transmutationis, ut in V Melaph.,
text. 17, dieitur; et quia Filius proeedit per modum intel-
lectus, qui sapientia perficitur, attribuitur sibi sapientia ; i;l
quia Spiritus sanctus procedit per modum voluntatis, euju,
objectum est bonitas, ideo sibi appropriatur bonitas.
Ad primum igitur dicendum, quod virtus non nomin;d
potentiam absolute, sed perfectionem potenti re ; unde dicit
Philosophus, I GfEli el mundi, text. 32, quod virtus est ulti-
mum in re de potentia. Sic ergo potest tripliciter virtm
eonsiderari : vel secundum quod in potentia radieatur, l'L
sic Patri potest appropriari, sicut et potentia ; vel inquantUlll
est id per quod potentia in aetum exit, et ita Filio appropriatuI',
l. Dist. XXXI, q. II, art. 1.
~
DISTINCTIO XXXIV, QUlEST. Il, 795
.per quem Pater operari dicitur; unde et Filius brachium
Patris dicitur, Job, XL, 4 : Si habes brachium sicul Deus, ut
Gregorius exposuit, lib. XXXII iVIoral., c. v, § 7, col. 639.
t. II. Vel inquantum cir(;a opus bonitatem imponi t ; und"
dicitur II Elhic., cap. v, quod virtus est qme bonum fac.il
habentem, et opus ejus bonum reddit; et ita appropriatlll'
Spiritui saneto, siwt et bonitas.
Ad secundum dicendum, quod sapienLia ad verbum potl'sL
comparmi tripliciter : vel sicut idem, ve! sicut prius, ve! si(:ul.
posterius, ita in divinis si(;ut in humanis. Cum enirn verbulll
dicat quamdam com:eptionem intelleeLuB, ista concepti ..
.apud nos oportet quod conscquatur aliquod lumcn intc!JPI'-
tuale, saltem lumen intellectus agentis, et primorum princi-
piorum ex qui bus concipitur 1 conclusio. Unde si consideretul"
sapientia apud nos secundum quod consistit in cognitiolli'
conclusionis qua, mente concipitur, sic est idem quod verhuJ1l
mentis ; si autem consideretur sDpientia secundmn quod eOll-
sistit in lumine intellectus agentis et cognitiun n prill10rurll
principiorum, sic prmcedit verbum, quocl est concepti"
conclusionis ; si autcm accipiatur sapientia qme est ad genl'-
rata in mente cliscipuli per verbum magistri, sie sequitur
verbum. Ha etiam est in divinis : quia ipsa sapientia gcnita
" ést idem quod verbum, ut ex prredictis patet 2 • Ipse autelll
tintellectus paternus se habet in producLione verbi sicut
pumen .int.elleetus. agentis, cum yrincipiis in pr~du~tione
. conclusrollls ; et SIC secundum ordrnem natura;, sapientia est
,.principium verbi, sicut dicimus sapientiam ingenitam eSBro
Jprincipium sapicntire genita;. Ipsa D.utem sapientia crcat<l
I~,sequitur verbum qlmsi effecta per ipsum; unde Eccli., I,
('5 : Fons sapienli;;e verbw1! Dei in excelsis,. et ideo sapientia
'~<essentialis, qua; ingenita est neque generans, Filio appropriati
ppotest propter similitudinem ipsius ad proprium Filii, inquan-
W, tum est verbum ; quam similitudinem non habet ad aliquol!
le proprium Patris.
l..: Ad tertium dicendull1, quod natura semper ha bel, rationclil
il.t,I • principii : est enim principium ll10tus et quietis in co in quo est,
,#' per se, et non secundum accidens, ut in II Phys., text. :J,
t dicitur; et ideo non potest appropriari Filio, qui est a prin-
~. cipio secundum originem naturéc, et non principium in ilLi
~ . origine. Sed sapientia non hahet tantum rationem principii,
\' .sed etiam ejus quod est a principio; et etiam magis, inquantulll
1. AI. : « accipitur. »
2. Dist. XXXII, q. Il, art. 2.
 '#
796 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
proprie sapientia et scientia de concIusionibus est; quamvis
etiam sapientia principiorum sit, ut in VII Elhic., cap. VII,
dicitur, et ideo Filio appropriari potest.
Ad quartum dicendum, quod bonum dicitur diffusivum per
modum finis, secundum quod dicitur quod finis movet effi-
cientem. Non autem sic Pater est principium divinitat.is,
sed magis per modum efficient.is, ut dictum est.
QUlESTIO III
Deinde qumritur de his qum translative de Deo dicuntur ;
et circa hoc qumruntur duo: lo utrum aliquid de Deo transla-
tive dicendum sit. ; 2 0 a quibus rebus Deus t.ranslative nomi-
nandus sit..
ARTICVLUS PRIMVS
Vlrum aliquid debeal dici lranslative de Deo l
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod de Deo nihil
branslative dici debeat.. Sicut enim dicit Boet.ius, lib. I De
Trin., c. II, col. 1250, t. II, in divinis intel1ect.ualit.er versari
oportet, neque ad imaginationes deduci. Sed hujusmodi
transumptivm locutiones sunto sumptm ex imaginationibus
sensibilium. Ergo non est eis utendum in divinis.
2. Prmterea, secundum Philosophum, VI Top., cap. VII.
omnes transferent.cs, secundum aliquam similitudinem transfe-
runt. Sed, secundum Boetium, lib. III In Porph., col. 99,
t. II, cap. cc De specie )), similit.udo est rerum different.iuIJI
eadem qualitas. Cum igitur qualitates rerum corporalium nOli
inveniantur in divinis, videtur quod nulla similitudo wl
metaphora possit sumi ex rebus sensibilibus, ut aliquid di'
Deo translative dicatur.
3. Item, omnis doctrina est ad manifestationem veritatis :
et prmcipue sacra Scriptura. Sed hujusmodi metaphorm, vel
symbolicm locutiones, sunt quasi qumdam velamina veri-
tatis, ut dicit Dionysius, cap. I C<el. hier., § 3, col. 122, t. 1.
Ergo eis non videtur utendum in theologia.
4. Prmterea, secundum philosophos, ex I De anima, text.. 2(;,
scientia fit per assimilationem intel1ectus ad rem scitam.
Intel1ectus autem nostcr cum sit incorporeus et immate-
L I p. Summre theolog., q. I, art. 9.
DISTINCTIO. XXXIV, QUlEST. III, ART. I 797
majorem similitudinem habet cum rebus divinis
quam cum rebus corporalibus, qum materiales sunto Ergo
magis se habet ad cognoscendum divina quam hujusmodi
corporalia ; et ita videtur quod per: similitudinem corporalium
.nobis divina manifestari non debeant.
Contra est quod dicit Dionysius, I C<elesl. llier., § 2, col .122,
t. I: « Neque possibile est nobis aliter superluccre divinum
radium, nisi varietate similitudinum circum velatum. ))
Divinus radius autem est veritas divinorum. Ergo oportet
quod sub similitudinibus corporalibus, nobis divinorum
'veritas proponatur.
SOLÙTIO. - Respondeo dicendum, quod convenientissi-
" mum est divina nobis similitudinibus corporalibus designari,
fcujus ratio potest assignari quadruplex : prima et principalis
t propter materim altitudinem, qum nostri intel1ectus capaci-
I: tatem excedit; unde non possumus veritatem divinorum
È'i sellundum modum suum capere ; et ideo oportet quod nobis
i'I!.secundum modum nostrum proponatur. Est autemnobis
connaturale a sensibilibus l in intelligibilia venire, et a poste-
,rioribus in priora; et ideo sub figura sensibilium intcl1igibilia
!,' nobis proponuntur, ut ex his qum novimus ad incognita animus
il/surgat.Secunda ratio est, quia cum in nobis siI. duplex pars
}.!,cognoscitiva, scilicet intel1cctiva et sensitiva, providit divina
i"~sapientia ut utraque pars, secundum quod possibile esset,
!in divina redueerctur ; et ideo figuras corporalium adhibuit,
~qure sensitiva parte capi possunt, quia ipsa int.el1ect.ualia
li divinorum non poterat attingere. Tertia ratio est, quia de
~!p?o ve.rius cognoscimus. quid non est, quam qu!d. est ; un~e
f~DlOnyslUs, cap. II C<el. hrer., § 3, col. 142, t. I, dlClt, quod m
fdivinis affirmationes sunI. incompactre, negationes verre;
li. et ideo cum de omnibus quec de Deo dicimus, intel1igendum '
!;; sit quod non eodem modo sibi 2 convcniunt sicut in creaturis
t inveniuntur, sed per aliquem modum imitationis et similitu-
it, di-nis; expressius ostendebatur hujusmodi eminentia Dei,
~' . per ea qure sunt magis manifesta ab ipso removeri. Hrec autem
k: sunt corporalia ; et ideo convenientius fuit specicbus corpo-
,i ralibus divina significari, ut his assuefactus
3
humanus ani-
'~mus disceret, nihil eorum qure dc Deo prredicat sibi attri-
buere nisi per quamdam similitudinem, secundum quod crea-
tura imitatur Creatorem. Quarta ratio est propter occulta-
1. AI. : " a sensibus. li
2•• Sibi " id est, « ipsi li, et sic i nfm,
3. AI. : « ut assuefaetis. "
 798 COMMENTUM IN LIV. I SEN.TENTIARUM
tionem divinffi veritatis : quia profunda fidei' OCCUltliU.];\
sunt et infidelibus, ne irrideant, et simplicibus, ne err<l.n" i
occasionem sumant : et hffi omnes causce assignantur a Di, ,_
nysio in principio C;elesl. hierar., ubi supra ,et in Epistola l\:
ad Titum, col. 1103, t. I.
Ad primum igitur dicendum, quod in cognitione intel!,,_
tualium est duo considerare, scilicet principium specu!']i l' ,_
nis et terminum. Principium quidem est ex sensibilibil.; :
sed terminus est in intelligibilibus, secundum quod in cO!:J, i-
tione naturali ex speciebus a sensu acceptis intentiones ']11:.
versales accipimus per lumen intellectus agentis; et id,"
dicendum est, quod quantum ad terminum oportet in d! ;"
intellectualem versari, sed quantum ad! speculationis pr;'.
eipium oportet ex aliquibus sensibilibus speciebus in divi!!,
consurgere.
Ad secundum dicendum, quod similitudo est duplex: Ci']'
dam enim est per participationem ejusdem formffi; et [;,1,
similitudo non est corporalium ad divina, ut objectio pro""I.
Est etiam qucedam similitudo proportionalitatis, qme con'!,
tit in eadem habitudine proportionum, ut cum dicitur .
sicut se habet octo ad quatuor, ita sex ad tria; et Sirll!.
se habet consul ad civitatem, ita Se habet gubernato.r ,Id
navem; et secundum talem similitudinem fit transumplw
ex corporalibus 2 in divina; ut si Deus dicatur ignis 3 ex h, Il'
quod sicut se habet ignis ad hoc quod liquefacta effillPr,'
facit per suum calorem, ita Deus per suam bonitatem perf,"··
tiones in omnes creaturas diffundit, vel aliquid hujusmodl.
Ad tertium dicendum, quod manifestatio veritatis "I
facienda secundum proportionem recipientium; et qlli"
quibusdam potius manifestatio veritatis noceret 4 quam pr"·
desset, dum vel ex impietate impugnarent, vel ex simpl i·
citate deficerent; ideo est divinorum veritas occultanrh.
ut dicitur Matth., VII, 6 : Nolile dare sanelum eanibus.
Ad quartum dicendum, quod est qUffidam assimilai i"
secundum convenientiam in natura; et sic est rnajor as"i·
milatio illtellectus nostri ad divina quam ad sensibili" .
sed hffiC non est illa qme requiritur ad scientiam. Est etialll
quredam assimilatio per informationem, qure requiritm' "d
1. Sic ex additione marginali unius codicis. Parm. habet : " 'l"I),1
quantum ad terminum speculationis principium oportet. ~
2. AI. : « ex corporibus. »
3. AI. : « ut si dicatur talis ignis. »
4. Parm. : « officeret. ))
DISTINCTIO XXXIV, QUlEST. III, ART. II 799
'Cognitionem : sicut visus assimilatur colori, cujus specie
informatur pupilla. Hcec autcm informatio non potest fieri
in intellectu nostro! secundum viam naturre, nisi per species
abstractas a sensu : quia, sicut dicit Philosophus, III De anima,
text. 18, sicut se habet color ad visum, ita phantasmata ad
, intellectum; et ideo constat quod hoc modo intellectus magis
potest assimilari sensibilibus quam divinis.
ARTICULUS II
Utrum lransumptio in divinis debeal fieri ex rebus vilibus
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod ex rebus
vilibus non debeat fieri transumptio in divina. Sicut enim
dictum est, omnis transumptio fit per aliquem modum
·similitudinis. Sed in rebus vilibus non inveniuntur conditiones
nobiles, ex quibus ad divina possit aliqua similitudo attendi.
Ergo videtur quod ex tali bus rebus non debeant transump-
tiones in divina fieri.
2. Si dicas, quod in rebus quantumcumque vilibus inve-
tnitur aliqua similitudo divinffi bonitatis, inquantum sunt
il;vestigium Creatoris; contra. In omni creatura invenitur
r 'similitudo vestigii vel imaginis. Si igitur hoc sufTicit ad tran-
'i"~mmptionem faciendam, videtur quod ex omnibus creaturis
}possit fieri transumptio in divina: quod non invenitur.
f' 3. Prreterea, expressior similitudo divina; bonitatis est
~,ìn 'rebus incorporèis quam in rebus sensibilibus. Ergo videtur
ì'quod nomina angelorum magis deberent in divinam prredi-
('(ìationem transumi.
., 4. Item, qure sunt omnino diversa, non debent eisdem
'figuris exprimi. Sed qmedam figurffi sunto quce inducuntur ad
!,designandum contrarias potestates et dremones 2 , sicut nomen
]!serpentis et leonis. Ergo vidètur quod ad minus hujusmodi
'r'nomina in divinis transumi non deberenL.
Contra est quod in divinis Scripturis frequenter inveniuntur
i: nomina etiam brutorum animalium in divinam prffidicationem
~,transun:i, u~ dicitur.Osece, XIII,. 7.:. Ero. eis qu~si le;e~.a, sic.ul
~,.pardus ln Ula AssyrlOrum ,. et slmlhter m plunbus alns IOCIS.
~~ Ergo videtur quod etiam ex vilibus rebus transumptio ad
t'. divina fieri possit.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, qnod hanc qurestionem
io Parm. omittit : « nostro. »
2. Parm. omittit : « et dlllmones. »
800 COMMENTUM IN LlB. I SENTENTIARUM
Dionysius, II cap. C::elest. hierar., § 2, col. 138, t. I, pertractat.
et ostendit quod etiam convenientius significantur nobi,
divina per creaturas viliores, quam per nobiliores. Et priman,
rationem assignat, quia his magis occultantur divina, cuj\!,
occultationis necessitas dicta est. Secundam assignat, qui"
ista magis a Deo removentur et distant: et ideo cum conv,'-
nientissimus modus significandi divina sit per. negationcm,
convenientius istis similitudinibus utimur. Tertiam assigu,d.
ex utilitate nostra quia minus datur nobis occasio erraudi
in figuris rerum vilium quam in figuris rerum nobilium. Nui·
lus enim dubitat, Deum secundum proprietatem dici non poss,·
aliquod vile animai; et ideo constat quod Scriptura hujusmodi
Deo secundum proprietatem non attribuito Sed apud aliqlJ(h
simplices, qui vix aliquid pr::eter sensibilia suspicari possunl.
de facili videretur ea qu<P sunt nobilissima in corporibw..
proprie Deo convenire, si de ipso dicerentur ; et ideo simili-
tudines a rebus vilioribus sumpt<p, ipsa qualitate rcrUlil
retrahunt animum ab errore. Invenitur tamen etiam in nobi-
lioribus 1 creaturis Deus significari in Scriptura, sicut solco
et stella, et hujusmodi ; non tamen ita frequenter.
Ad primum igitur dicendum, secundum Dionysium, DI'
div. nom., cap. IV, §§ 1,2 et 3, col 694, t. I, quod nihil diviu"
bonitatis omnino participatione caret; et ideo ex reLlb
quantumcumque vilibus possunt sumi aliqu<p convenien!,'s l'
similitudines ad divina.
Ad secundum dicendum, quod qu<pdam nomina creal.u-
rarum sunt qU:B non nominant tantum id quod creatum c"l.
sed etiam defectum culp<e annexum; sicut nomen diaLnl i
nominat naturam deformatam peccato : et ideo taliLu"
nomiuibus non possumus transumptive uti ad significandUlll'
divina.
Ad tertium dicendum, quod in creaturis spiritualibus pn,·
sumus duo considerare : scilicet ipsas perfectiones diviJl<l
bonitatis secundum se acceptas; et his nominatur Deu'.
non quidem symbolice, sed proprie, sicut dicitur sapiens .. I
intelligens, et hujusmodi ; unde eLiam dicitur in lib. De causi".
proposito 6, quod Deus nominatur nomine primi causati sui,
quod est intelligentia. Vel possumus considerare ipsum modUlIi
determinatum participandi hujusmodi perfectiones, qui modlI'
perLinet ad determinatam naturam vel ordinem angelorullI.
Unde nomina exprimentia istum modum non possunt propI'l':
1. Parm. : " nobilibus. »
2. Parm. omittit : « significandum. »
DISTINCTIO XXXIV, EXPOSITIO TEXTUS 801
Fde Deo dici, nec etiam metaphorice, quia metaphora sumenda
rest ex his qu<P sunt manifcsta secundum sensum : et ideo
i::nunquam invcnimus Deum in Scriptura nominatum cherubim,
vel seraphim, vel aliquid hujusmodi, sicut leonem, vel ursum,
vel aliquid hujusmodi.
Ad quartum dicendum, quod in una re possllnt eonsiderari
. divers<p proprictates ; et ideo non est inconveniens quod ex
!~eadem re, secundum diversas sui proprietates, fiat transump-
~~ tio ad aliqua conLraria ; sieut quod Deus dicitur leo propter
~~ liberalitatem, vel forl.iLudinem, vel aliquid hujusmodi, et
!diabolus dicitur leo propter crudelitatem. Contingit etiam
i/'quandoque, ut diciL Dionysius ad Titum, in Epistolisl, § 2,
(col. 1107. t. II, quod idem nomen transfertur ad significandum
.,li participantem et participationem, et parLicipationis princi-
Ipium ; sicut si ignis dicatur homo habens charitatem, et ipsa
~charitas, et Deus charitatem infundens : et secundum omnia
I,',diversimode exponendum esL.
EXPOSITIO TEXTUS
« Si enim, inquiunt, ea essel1tia qu<P Pater est, Filius est;
Fìdem sibi Pater est et Filius. » H<pc ratio talis est. Essentia
i;' divina est una et eadem reso Sod essentia divina est Pater et
i,Filius, uL dicitis. Ergo eadem res esL Pater et Filius, eL eadem
'r:res genuit et genita est.
: Ad quod patet responsio per mquivocationem rei; quia si
f;res sumatur essentialiter, tunc essentia divina est una res, et
Hlla res neque genuit neque genita est, neque est Pater neque
\~st Filius, si Pater et Filius adjective sumantur. Si autem res
I umatur personaliter ; sic essentia divina non est una res, sed
(,("res res, quarum una est generans, alia genita, tertia procedens ;
~quamvis essentia neque generans sit, neque genita, neque
!,procedens. I
Il, Il Idque testimonio Hilarii detendere nituntur.» IntenLio
, Hilarii in omnibus verbis ejus qll<P hic inducllntur hmc est. Vult,
~,' •. probare quod Pater et Filius sunt lluius natur<e; ad quod pro-
~'bandum sumit verbum Apostoli Rom., VII, ubi eumdem spi-
fritum nominat Patris et Filii : ex quo procedit sic. Cum spiri-
i:tus dupliciter sumatur in divinis, quia quandoquc essentialiter
\~;sumitur, et significat divinam naturam; et in hoc sensu quan-
doque! pro Patre, quandoque pro Filio, quandoque pro Spiritu
1. Parm. ; « in Epistolis ad Titum. » Sed erronee; non enim extat
nisi una ad Titum epistola.
2. Al. additur: vero.»
COMMENT. 11\ LIB. SENTENT. - L - '27
 S02 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
sancto ponitur : quandoque vero personaliter, et tunc signifi_
cat rem naturm, vel personam Spiritus saneti, aut in verbj~
Apostoli sumitur spiritus Christi et Patris essentialiter prr,
natura, ut sit sensus : Spiritus qui est Christus et Pater ; et si"
pIane habetur propositum, quod si unus est Spiritus utrillsque,
eadem sit utriusque natura: aut sumitur pro re naturm, qu,\'
est Spiritus sanetus ; et sic idem habetur, quod Spiritus s<metu~
cst a P:otre et Filio. Sed nulla res unius naturm est a rebus diver
surum naturarum. Cum igitur Spiritus sanctus sit unius natura',
quia simplex est, oportct quod Pater et Filills non sint divf'l'-
sarum naturarum.
« Discerne ergo, o hmretice, spiritum Christi a Spiritu Dei;
quasi dicat : si potes, discernas ; quia discerni non potest, li!
ex auctoritatc Apostoli patet.
Et secllndum hoc non est idem Deus et quod Dei est.
Istud dupliciter potest legi. Uno modo ut sit quasi deducLi"
qumdarn ad impossibile, quasi dicat : si ita est in Deo sieut iii
creaturis, sequeretur quod illud quod est Dei non est Deu,;.
quod est impossibile; et sic Magister in Liflera exponit. Vel
potest intelligi absolute : et tunc vult dicere quod non e,I
ratione idem.
Sed « omnem », id est perfectum, ( per sua l), id est per virt.u-
tem et potentiam suam qum ubique est, qua omnia continel.
«( edocet se » ubique esse.
« Homo I ... cogitare cmpit ita esse in Creatore ut videral
esse in creaturis, a qui bus hmc nomina translata sunt ad Crea·
torem ll. Contra, Apostolus, Ephes., III, 15 : Ex quo omnis pale/'-
nilas in cmlis el in lerra nominalur. Ergo magis a Deo translat",
sunt ad creaturas. - Et dicendum, quod quantum ad relll
significatam, per prius est paternitas in Deo quam in creatura:
• sed quantum ad modum significandi per nomen quod est. ,I
nobis impositum, per prius creaturm convenit, et inde ad Crr~,)­
torem translatum est.
1. Al. tantum : « A quibus hoc nomcn translatum ", etc.
DISTINCTIO XXXV
De quibusdam qua.! secundum substantiam de Deo dicuntur
qure specialem efllagilant tractatum de scientia et prcescientia et
providentia, dispositione, prcedestinatione, voluntate et potentia.
Cumque supra I disseruerimus ac plura dixerimus de his
eommuniter qum secundum substantiam dc Dca dicuntur,
'i. eorum tamen qumdam specialem effiagitant tractatum, de
C' quibus amodo tractandum est, id est de scientia, prmscientia,
ìprovidentia, dispositione, prmdestinatione, voluntate et poten-
'f,tia. Sciendum ergo est, quod sapientia vel scienlia Dei, cum
,',sit una et simplex, tamen propter varios rcrum staLus et
,ridiversos efTectus, plura ac diversa sortitur nomina. Dicitur
,I< enim non tantum seientia, sed etiam prmscientia, vel provi-
:dentia, dispositio, prmdestinatio et potentia. Et est prmscientia,
sive providentia, non de futuris tantum, sed de omnibus;
.de bonis scilieet et de malis; dispositio vero de faciendis,
prredestinatio de omnibus salvandis, et de omnibus bonis,
qui et hic liberantur, et in futuro coronabuntur. Prmdestinavit
enim Deus ab mterno homines ad bona eligendo, et prmdesti-
'i,.: navit eis bona prmparando. Quod homines prmdestinavit,
':' Apostolus ostendit, Rom. VIII, 29, dieens : Prcedestinavit quos
'prcescivil fieri contormes imaginis Filii sui; et alibi, Ephes., I,
4 : Elegit nos ante mundi constitulionem, ut essemus sancti et
.immaculali. Quod autem bona eis pI'mparavit, propheta Isaias
'ostendit, dieens, LXIV, 4 : Ocalus non vidit, Deus absque te,
quce prceparasti diligentibus vel expcctantibus te. Ergo ab mterno
prredestina vit quosdam futuros bonos et beatos ; id est, elegit
ut essent boai et beati; et bona eis prmdestinavit, id est prm-
paravit. Providentia autem est gubernandorum : qure utique
eodem modo videtur accipi quo dispositio. Interdum tamen
providentia accipitur pro prmscientia. Sapientia vero vel
seientia de omnibus est, scilicet bonis et malis, de prmsentibus,
prreteritis et futuris; et non tantum de temporali bus, sed
etiam de reternis. Non enim ita scit Deus ista temporalia ut
seipsum nesciat; sed ipse solus seipsum perfecte novit, cujus
scientire eomparatione, omnis creaturm scientia impel'fecta est.
1. Dist. XXII, usque ad disto XXVI.
 802 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
saneto ponitur : quandoque vero personaliter, et tunc signifi_
cat rem naturre, vel personam Spiritus sancti, aut in verbi~
Apostoli sumitur spiritus Christi et Patris essentialiter prr,
natura, ut sit sensus : Spiritus qui est Christus et Pater ; et si.
pIane habetur propositum, quod si unus est Spiritus utriusque.
eadem siI, utriusque natura: aut sumitur pro re naturre, qua'
est Spiritus sanctus ; et sic idem habetur, quod Spiritus sanctlb
est a P?tre et Filio. Sed nulla res unius naturre est a rebus diver-
sarum naturarum. CllIn igitur Spiritus sanctus sit unius natura'.
quia simplex esl, oportet quod Pater et Filills non sint div(~r­
sarum naturarum.
( Discerne ergo, o hreretice, spiritum Christi a Spiri tu Dei;
quasi dicat : si potes, discernas ; quia discerni non potest, ili
ex auctoritate Apostoli patet.
, Et secundum hoc non est idem Deus et quod Dei est.
Istud dupliciter potest legi. Uno modo ut sit quasi deducti(,
quredarn ad impossibile, quasi dicat : si ita est in Deo sicut in
ereaturis, sequeretur quod illud quod est Dei non est Deus.
quod est impossibile; et sic Magister in Littera exponit. Ve!
potest intelligi absolute : et tunc vult dicere quod non esi
ratione idem.
Sed « omnem », id est perfeetum, « per sua », id est per virtu-
tem et potentiam suam qure ubique est, qua omnia continel.
« edocet se ») ubique esse.
( Homo I ... cogitare ccepit ita esse in Creatore ut videral
esse in creaturis, a quibus hrec nomina translata sunt ad Crea-
torem ». Contra, Apostolus, Ephes., III, 15 : Ex quo omnis paler-
nilas in c,elis el in terra nominalur. Ergo magis a Deo translattl
sunt ad creaturas. ~ Et dicendum, quod quantum ad rem
significatam, per prius est paternitas in Dea quam in creatura:
• sed quantum ad modum significandi per nomen quod est ti
nobis impositum, per prius creatura; convenit, et inde ad Crr,a-
torem translaturn est.
1. Al. tantuIU : « A quibus hoc nOIUcn translatuIU ", etc.
DISTI~CTIO XXXV
De quibusdam qu<e secundum substantiam de Deo dicuntur
qure speciatem efllagitant trac/alum de scientia et prrescienlia. el
providentia, dispositione, prredeslinalione, votuntate et potentra.
Cumque suprai disseruerimus ac plura dixerimus de his
communiter qure secundum substantiam de Deo diclJ ntur ,
eorum tamen quredam specialem effiagitant tractatum, de
quibus amodo tractandum est, id est de scientia, prrescientia,
providentia, dispositione, pra;destinatione, voluntate et poten-
tia. Sciendum ergo est, quod sapientia vel scientia Dci, eum
,sit una et simplex, tamen propter varios rerum status et
diversos effectus, plura ac diversa sortitur nomina. Dicitur
enim non tantum scientia, sed etiam prrescientia, vel provi-
.dentia, dispositio, prredestinatio et potentia. Et est prresci entia ,
sive providentia, non de futuris tantum, sed de omnibus;
.de bonis scilicet et de malis; dispositio vero de faciendis,
prredestinatio de omnibus salvandis, et de omnibus bonis,
qui et hic liberantur, et in futuro coronabuntur. Prredestinavit
enim Deus ab reterno homines ad bona eligendo, et prre desti -
navit eis bona prreparando. Quod homines prredestinavit,
Apostolus ostendit, Rom. VIII, 29, dicens : Pr;edestinavil quos
prrescivit fieri contormes imaginis Filii sui,. et alibi, Ephes., I,
.4 : Eiegit nos ante mundi constitlllionem, ut essemus sancii et
immacuiati. Quod autem bona eis prreparavit, propheta lsaias
ostendit, dicens, LXIV, 4 : Oculus non vidit, Deus absque te,
qu;e pr;eparasti diligenti bus vei expeclanlibus te. Ergo ab reterno
prredestina vit quosdam futuros bonos et beatos ; id est, elegit
ut esseni boni et beati; et bona eis prredestinavit, id est prre-
paravit. Providentia autem est gubernandorum : qure utique
eodem modo videtur accipi quo dispositio. Interdum tQmen
providentia accipitur pro prrescientia. Sapientia verO vel
scientia de omnibus est, scilicet bonis et malis, de prresentibus,
prreteritis et futuris; et non tantum de temporalibus, sed
etiam de reternis. Non enim ita scit Deus ista temporalia ut
seipsum nesciat; sed ipse solus seipsum perfecte novit, cujus
scientire comparatione, omnis creaturre scientia imperfectu est.
1. Dist. XXII, usque ad disto XXVI.
804 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Vlrum scientia, vel pnescientia, vel dispositio, vel prmdeslinatio
poluerit esse in Deo, si nulla fuissent futura
Hic considerari oportet, utrum scientia, vel prrescientia,
vel dispositio, vel prredestinatio, potuerit esse in Deo, si nulla
fuissent futura. Cum enim prrescientia sit futurorum, et dispo-
sitio faciendorum, et prredestinato salvandorum, si nulla
essent futura, si nihil esset facturus Deus vel aliquos salvaturus,
non videtur pot uisse in Deo esse prrescientia, vel dispositio,
vel prredestinatio. Potuit autem Deus nulla prrescire futura;
potuit non creare aliquid vel non salvare aliquos. Potuit
ergo in Deo non esse prrescientia, vel dispositio, vel prredesti-
natio. Ad hoc autem ita a quibusdam opponitur. Si, inquiunt,
potuit prrescientia Dei non esse in Deo ab reterno, et potuit
non esse. Si vero potuit non esse, cum prrescientia Dei siI,
ejus scientia, et scientia sit ejus essenti a, potuit ergo non esse
ab reterno id quod est ejus divina essentia. !ta et de dispositione
et prredestinatione, qure est divina essentia, objiciun1. AddunL
quoque et alia, ita loquentes : Si potuit Deus non prrescirc
aliqua, cum idem sit Deo prrescire quod scire et scire quod esse,
potuit ergo non esse. !temo Cum idem sit Deum prrescium
esse, et Deum esse: si poluit non esse prrescius, potuit non
esse Deus. Potuit autem non esse prrescius si potuit nulla
prrescire. At potuit nulla prrescire, quia potuit nulla facerp.
Responsio, quod prmscientia, et dispositio, et prmdestinatio
quasi relative dicuntur ad futuras res, vel ad facienda
Ad hoc, juxta modulum nostrre intelligentire, ita dicimus :
Prrescientia, vel dispositio, vel prredestinatio ad aliquid diei
videntur. Sicut enim Creator ad creaturam relative dicitur,
ita prrescientia vel prrescius ad futura refeiTi videtur, et dispo-
sitio ad facienda, ac prredestinatio ad salvanda. VerumtameJl
Creator ifa relative dicitur ut essenliam non significet:
prrescientia vero vel prrescius, et in respectu futurorum dici tu]'
et essentiam designat; ita etiam dispositio et prredestinalio,
Ideoque cum dicitur : Si nulla essent. futura, non esset iII
Deo prrescientia vel non esset Deus prrescius, quia varia esI
ibi causa dieendi, distingui oport.ct. ralionem dict.i. Cum ergo
dicis : Si .nulla essent. fut.ura, non esset in Deo prrescientia, ve]
non esset. prrescius ; si in dicendo hanc causam attendis, scilicet
quia nulla essent subjecta l ejus prrescientire, unde ipsa p03sil
dici prrescientia vel ipse prrescius, quod utrumque dicitur
propter futura, verus est intellectus. Sin autem ea ratione id
dicis quod non sit in eo scientia qua prrescit. futura, vel quod
ipse non sit Deus, qui est futurorum prrescius, falsa est intel-
1. AI. « substantia. » 1. Al. : De Trinitate.
DISTINCTIO xxxv 805
";ligentia. Similiter et ilIre locutiones determinandre sunt :
Potuit non esse prrescientia Dei, vel pot uit non esse prrescius,
et potuit Deus non prrescire aliqua : id est poluit esse quod
nulla futura subjecta essent ejus sci enti re, et ita non posset
dici prrescius vel prrescire, vel scientia ejus prrescientia : non
"tamen eo minus ipse esset vel ejus scientia, sed non posset
dici prrescius, vel prrescire, vel prescientia, si ejus scientire
futura nulla forent subjecta. Similit.er de dispositione et prre-
destinatione, vel provident.ia. Hrec enim, ut. dictum est, ad
temporalia referuntur et de temporalibus tant.um sun1.
Quod scientia Dei non tanlum est de tempo[alibus,
sed etiam de mternis
Scientia vero vel sapient.ia non tantum de temporali bus,
sed etiam de reternis est : ideoque etsi nulla fuissent fut.ura,
:esset tamen in Deo scientia eadem qure modo est; nec minor
'ì' esset quam modo, nec major est quam esse1. Scivit ergo Deus
i; ab reterno reternum, el omne quod futurum erat, et scivit
i . immutabiliter. Scit quoque non minus prret.erita et futura,
quam prresentia; et sua reterna sapientia et immutabili scit
, ipse omnia qure sciuntur. Omnis enim ratio supernre et ret.ernre
(,'sapientire, ut ait. Ambrosius, lib. V De fide!, cap. XVI, col. 715,
":t. III, in eo est, quia omnem sapientiam et scientiam capit
!:sua immensa sapientia.
Quare omnia dicuntur esse in Deo; et quod factum est,
ha bere vitam et esse in eo
Propt.erea omnia dicuntur esse in Deo et fuisse ab reterno.
~Unde Augustinus, Super Genes. ad lil., lib. V, cap. XVIII,
hoI.
('.
334, t. III : « Hrec visibilia, inquit, antequam fierent., non
{erant ; quomodo ergo nota Deo erant qure non erant ? Et rursus,
~i'quomodo ea faceret qure sibi noIa non erant ? Non enim quid-
'.jquam fecit ignorans. Nota ergo fecit, non facta cognovi1.
rlProinde antequam fierent, et erant. et non eran1. Erant. in
tDei scientia, non erant in sua natura. Ipsi autem Deo non
f audeo dicere alio modo innotuisse cum ea fecisset, quam ilIo
~L'quo ea noverat ut faceret; apud quem non est transmutatio,
nec vicissit.udinis obumbratio, Isa., l, 17. » Ecce hic ha bes,
quod hrec visibilia antequam fierent in Dei scientia eran1. Ex
hoc ergo sensu omnia dicuntur esse in Deo, et omne quod
factu'm est, dicitur vita esse in ipso : non ideo quod creatura
sit creator, vel quia ist.a temporalia essentialiter sint in Dea;
sed quia in ejus scientia semper sunt, qure vita est.
 806 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Quod eadem ratione dicuntur omnia ei pra:sentill
Inde est etiam quod omnia dicuntur ei prresentia esseUOl1
solum ea qure sunt, sed etiam ea qme prreterierunt et ea fIli;"
futura sunt, secundum ilIud Rom., IV, 17 : Qui vocat ea qUil'
non sunt tanquam ea qua: sunt. Quia, ut ait Ambrosius in lib. \
De fide, cap. XVI, § 198, col. 717, t. III, ita cognoscit ea qua.
non sunt ut ea qme sunI. : et hac ratione omnia dicuntur e-;'I
in eo, vel apuq. eum, sive ei prresentia. Unde Augustinus, SUfi"1'
ilIum locum psalmi XLIX, col. 577, t. IV, Et pulchritudo (l~JI'i
mecum est .. « Ideo, inquit, mecum est!, quia apud Deum ni!lil
prreterit, nihil futurum est. Cum ilIo sunt omnia futura. "1
ei non detrahuntur jam prreterita. Cum ilIo sunI. omnia, cogIii
tione quadam ineffabili sapientire Dei. II Ecce hic aperit Augus! i-
llUS ex qua intelligentia accipienda sunI. hujusmodi ver!>'I.
Omnia sunI. Deo prresentia, in Deo sunI. omnia ; vel cum DI;I ..
·vel apud Deum, vel in eo vita: quia ineffabilis omnium cogni! i"
in eo est.
DIVISIO TEXTUS
Postquam determinavit lVIagister de processione divinaruUl
personarum in unitate essentire, qw:e est. principium creaLli
rarum et causa; antequam dc creaturis determinet, proscqui
tur ca in quibus consistit perfecta ratio principii, secundu Il
quod Deus creaturarum dieiLur principium. Ratio autem pri Il
cipii efficientis in his qure agunt per necessiLatem natura; :'-11
ficienter consistit in poLentia et virt.ute perfecLa, quam C(111~'­
quitur eITect.us, nisi sit impediment.um ex parte recipienìl'
Sed hoc non suflicit in his qme agunt per voIunt.atem ; imi,,"
supra hoe exigit.ur seientia et voluntas, ut ost.endit Philo>"
phus in IX Melaph., t.ext. 12. Et ideo dividitur hoe in p;lrl,·
tres : in prima determinaI. de scientia Dci; in secunda de poI::
tia, XLII dist., ibi : « NUlle de omnipoLelltia Dei agendum es! .
in tertia de bonit.ate, XLV dist., ibi : « Jam de bonitate 2 l I.
aliquid pro sensus nostri imbecillit.ate dicendum est Il; ,-,Ii
autem ordinis est, quia scientia ad pIura se ext.endit q/LI;'
potentia; est enim tam bonorurn quam maIorum, qUOt'll"
non est potenti;) ; qure etimn ad pIura se extendit. quam voli i I
tas, cJuia voIuntas est Lantum respeetu il!orum bonorum qll'"
sunt, veI erunt, veI fuerunt; scd potcntia ulterius est infili l''
torum aliorum qme facere posset. Prima rIividitur in du:!~
i~,
I. Paulo aliter in AlIgustini textu.
2. AI. : « in tertia d~ yoluntate, XLV dist., jj,j '.l Jam de
tate Dei ", etc.
DISTINCTIO xxxv, DIVISIO TEXTUS 807
prima determinaI. de scientia in communi ; in secunda de
quadam specie scienti<B Dei, qU<B speciaIem dil1icuIt.at.cm affert,
cCsciIicet de prredestinatione, XL distinct : « Prmdestinatio vero
est de bonis saIutaribust, et de hominibus saIvandis ll. Prima
fin duas : in prima ost.endit. quorum siI. Dci scienLia ; in secunda
,! ostendit qualiter se habeat ad l'es scitas, XXXVIII dist.inct. :
r.« Nunc ergo ad propositum revert.amur n. Prima in duas : in
~'prima ost.endit q~od seient.ia Dci universaI~ter" est ?m~1iu~;
';\ln secunda ostendlt quomodo ca qum Deus scIt" \Il DCI scwntw
!resse dicuntur, XXXVI dist.incL. : « Solet qmeri hie, cum omnia
idicantur esse in Dei cognitione... , utrum concedendum sit,
c.omnia esse in divina essentia, vel in Deo per esscntiam n. Prima
jp duas : in prima ostendit. s(,ient.iam Dei essc omnium : in
,secunda ex hoc duq,s conclusiones inducit, ibi : « Propterea
;ì,omnia dicuntur esse in Deo cL fuisse ab ret.erno n. Circa primum
it'duo facit : primo ostendit neeessit.atem t.ract.at.us; secundo
{prosequitur suam int.entionem, ibi : « Sciendum est igit.ur, quod
"(sapientia veI scientia Dci, eum sit una et simpIex, tamen prop-
iter varios rerum status et diversos eITec!.us pIura ae diversa
~;sortit.ur nomina n. Et. circa hoc duo facit : primo ost.endit. quo-
r::tnodo divina scientia rationc diversorum scitorum diversimode
:;nominatur ; secundo ost.endit. qure ist.orum nominum esse l'es
{creatas ac!.u exigant., qure non, ibi : « Bic considerari oport.et.,
rtltrum scientia veI prrescientia, veI disposiLio, veI prredesti-
;natio, pot.uerit esse in Deo, si nulla fuissent. fut.ura )). Et circa
i~oc duo facit : primo ostcndit. qme nomina Deo non compet.unt,
I~reaturis remotis; secundo ost.endit qU<B nomina nihilominus
~sibi conveniunt, si creaturm non essent, ibi : ( Scientia vero
['vel sapicntia non tantum de temporalibus, scd ctiam de <Bt.er-
f.nis est n. Circa primum tria faeit : primo ostendit verit.atem ;
~secundo indueit. objectioncIll in contrarium, ibi : ( Ad hoc
;"àutem ita a quibusdam opponitur )); tcrtio ponit soIutioncm,
iibi : I( Ad hoc jllxta modllIum nostra~ int.cIligenLim it.a dicimus )l.
QUIESTIU PHI1VIA
f Hic quinque qureruntur : l° ul.rum in Deo sit. scientia ;
::20 utrum habeat tantum sui scicnLiarn, veI etiam aIiorum ;
!'ct si aIiorum, qureritur 3° utrum de eis certam et. propriam
[.eognitionem habeat. ; 4° uLrum scientia sua sit univoca nos-
!,trre scientire; 50 utrum scientia sua possit. dici universalis
"~eI particuIaris, veI in potenti a vcl in habitu. sicut seientia
i nostra.
1. Al. «salubribus. Il
808 COMMENTUM IN LlB. I SENTENTIARUM
ARTICULUS PRIMUS
Utrum scientia conveniat Dea!
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod scientia D.~o
non conveniat. Ubi enim non est intellectus, ibi non poL(;sL
esse scientia. Sed nomen intellectus proprie Deo non compdiL'
immo dicitur in lib. De causis, propos. 6 : «( Cum Deus dit!LIII:
intellig1ms, nominatur nomine creati sui primi, )) quod l~sL
intelligentia. Ergo videtur quod scientia proprie Deoilon
conveniat.
2. Prceterea, simplicissimo et primo nihil conveniI, (1'I o I[
sibi aliquid pnesupponat, ad quod ex .addiLione se halll:!.
Sed scientia pr<esupponit vitam et essentiam, et habl)!, '"
ex additione ad illa, ut ex principio libri De causis p:l!,I'I.
Ergo cum Deus sit simplicissimus et primus ,sibi scienLia illili
competit.
3. Prceterea, nihil quod pluralitatem requirit inveniLIli'
in eo quod summe est unum. Sed scientia requirit plurali-
tatem quamdam, scilicet scientis, scientice et scibilis. Ergo
Deo qui summe unus est, non convenit.
4. Si dicas, quod in Deo idem est sci bile et sciens : con 11';1.
Nihil sibiipsi simile dici potest, ut dicit Hilarius, Dc S!JII •.
post med., nec aliquid seipsum recipit aut capit. Sed seGUndlllll
philosophos scientia est assimilatio scientis ad rem seitillll :
item scientia fit se~undum receptionem scibilis in sl:ieni,·.
Ergo videtur quòd non possit idem esse in Deo sciens et sciLlllll.
5. Prceterea, secundum Philosophum, in VI Ethic., cap . n.
scientia conclusionum est, et inLeliectus principiorum. Sl'ti
cognitio conclusionum sequitur inquisitionem rationis. CUlil
igitur in Deo non sit cognitio per inquisitionem, videtur quoti
proprie in Deo scientia esse non possit.
Contra est quod dici LuI' ad Colos., II, 3 : In ipso· suni omli'"
thesauri sapienti;e et scienti;e absconditi, et CommentaL,.'i'.
XI Metaph., text. com. 39, dicit, quod vita et scientia proprIe
esse in Deo dicuntur.
Prceterea, nulla perfectio deest ci qui perfectissimus est.
Sed scientia est nobilissima perfectio. Ergo Deo, in qUi)
omnium generum perfectiones adunantur, ut in V Mel..
text. 21, dicitur, scientia deesse non potest.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod, secundlllll PII)-
L I p. Summw theolog., q. XIV, art. L
* In quo.
DISTINCTIO xxxv, QUlEST. I, ART. I 809
~ysium, in lib. De div. nom., cap. VII, § 3, col. 870, t. I, tribus
'Hs ex creaturis in Deum devenimus : scilicet per remotionem,
~per. ca.usal.itat~m, p~r eminentiam, quarum qucelibet nos in
(\Del scIentlam mduclt.
~. Prima igitur via, quce est per remotionem est hcec : Cum a
~o omnis potentia et materialitas removeatur, co quod
tipse est actus prim~s et purus, oporLet essentiar~ ejus esse
tdenudatam a materra, et esse formam tantum. SICUt autem
i~'iparticu.la~i.onis principium est. ~a~eria, ita. ~or~<e debetur
:1n~elliglblhtas : unde forma prmclplUffi cogmtlOms est; unde
.kOportet quod o.mnis forma per .se e:,istens. separata a m~teria,
'liSit intelleet.uahs naturce : eL SI qUldem Slt per se subslstens,
'Lrit et intelligens ; si autem non sit per se subsistens, sed quasi
:erfectio alicujus subsis~tentis, non erit intelligens1, sed prin-
~pium intelligendi : quemadmodum omnis forma non in se
., ubsistens non operatur, sed est operationis principium, ut
aliditas in igneo Cum igitur ipse Deus sit immunis ab omni
ateria, et sit per se subsistens, quia esse suum ab alio non
irependet, oportet quod ipse sit intelligens et sciens.
:r: Secunda via, quce est per causalitatem, est h<ec. Omne
f~nim agens habet aliquamintentionem et desiderium finis.
~Omne autem desiderium finis pnecedit aliqua cognitio
',.\prrestituens finem, et dirigens in finem ea qu<e sunt ad finem.
. ed in quibusdam ista cognitio non est conjuncta ipsi 2 ten-
,enti in finem; unde oporLet quod dirigaLur per aliquod
,rius agens, sicut sagitta tendit in determinatum locum
er determinaLionem sagittantis ; et ita est in omnibus quce
kgunt per necessitatem naturre; quia horum operatio est
~\i.etermiI!ata per intellecLum aliqucm instituentem naturam ;
nde Philosophus 3 , II Ph!Jsic., text. 75, dicit, quod opus
~turce est opus inLelligenti<e. In aliquibus autcm ista cognitio
st conjuncta ipsi agenti, ut paLet in animalibus ; unde opor-
t quod primum non agat per necessitatem naturce, quia sic
aI! esset primum, sed dirigeretur ab aliquo priori intelligente.
~( ~
~l'. 1. Parm. : «i ntellectus. »
,!~ ,2. Parm. omittit : « ipsi. »
"Ii."~' lEquivalentcr aliquo modo, non expresse in II Ph!Jsic., text. 75,
,jl)UI ad marg.ncm prJUs nolaualur, ubl nihJ aliud habetur nisi naturam
~J.t hls causis esse qUal alicujlls ~ratia opcrantur. S'c autl'm opcrari
..~~ esse in rationc, texl. 88 : alioqllin tum te·xl. 49, tum t.'xl. 65, ac
~emceps, mcntcm, seu int"'ligenliam « d,anoian », a natura dlstinguit.
~~d expressiu3 ex Thcmlstio et Averroe eollig,tur. An ser;pseral for-
·i'. sse. S. Thomas quod « Philosophi dieunt », et mutatum est quod
.~' PhI)osophus dicit ? » - Nlcolai.

810 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Oportet igitur quod agat per intellectum et voluntatem ; cl.
ita, quod sit intelligens et sciens.
Tertia via, qme est per eminentiam, e'st hrec. Quod enim
invenitur in pluribus magis ac magis secundum quod plures
alieui appropinquant, oportet ut in ilIo maxime inveniatur ;
sicut calor in igne, ad quem quanto corpora mixta magis
accedunt, calidiora sunt. Invenitur autem quod quanto
aliqua magis accedunt ad primum, nobilius cognitioncm par-
ticipant; sicut homines plus quam bruta eL angeli magis
homines ; unde oportet quod in Deo nobilissima cognitio
inveniatur.
Ad primum ergo dicendum, quod quandocumque scientia
vel intellectus vel aliquid quod ad perfectionem pertinet a
Deo negatur, intelligendum est seeundum cxcessum, et non
secundum defect.um ; unde dicit Dionysius in VII cap. De div.
nom., col. 865, t. I : « Sine mente et. insensibile esse, secundum
excessum, et. non secundum defectum in Deo est ordinandum. »
Pro tant.o ergo negatur nomen int.el!ectus Deo proprie con-
venire, qui a non secundum modum creaturre int.elIigit, sed
eminent.ius.
Ad secundum dicendum, quod circa hujusmodi nomina
qure de Deo dicunt.ur, invenitur triplex opinio.
Quidam enim dicunt, quod scientia, vita et hujusmodi
significant in Deo aliquas dispositiones additas essentire.
Sed hoc non potest esse; quia hoc poneret compositionem in
Deo, et possibilitatem in essentia ipsius respectu hujusmodi
dispositionum : quod omnino absurdum est.
Ideo alii dixerunt, quod omnia hujusmodi nomina nihil
prredicant in Deo, nisi forte esse ipsius ; unde' improprie de
Deo dicuntur, sed duabus rationibus inveniuntur dicta de
Deo. Vel ratione negationis, ut quando dicitur Deus scicns,
intelligitur non esse ignorans, sicut lapis: vel propter si mi-
litudinem opcris, ut dicatur Deus seiens, quia operatur effec-
tum sicut aliquis sciens; sieut dicitur iratus, inquantum
punit ad similitudinem irati, non quod ira sit in co ; ita nec
scientia, nec vita, nec aliquid hujusmodi, sed tantum esse.
Sed hoc non videtur suffkiens. Primo, quia omnis ncgatio de
re aliqua fundatur super aliquid in re existens, ut cum dicitur,
ìlOmo non est asinus, veritas negaLionis fundatur supra homi-
nis naturam, qure naturam negatam non compatitur. Unde si
de Deo negatur ignorantia, oportet quod hoc sit ratione
alicujus quod in ipso est: eL ita oppositum ignorantire oportet
in ipso ponere. Secundo, quia omnis actus procedit ab agente
ratione alieujus quod in ipso est, sieut calidum calefacit eL
DISTlNCTIO XXXV, QUlEST. I, ART. I 811
leve ascendit sursum. Unde oportet quod in eo qui operatur
actum scientire, sit aliquid ad rationem scientire pertinens ;
quamvis illud forte non competenter tali nomine significetur,
sicut punire Dei actus est justitire ipsius ; nec oportet iram
in eo panere, quia punireI non est per se aetus irre.
Et ideo dicendum est, quod omnia hujusmodi proprie
dicuntur de Dea quantum ad rem significatam, licet non
quantum ad modum significandi; et quantum ad id quod
est proprium de ratione cujuslibet horum, licet non quan-
tum ad rationem generis; ut supra habitum est 2 • Et ideo
dicendum, quod omnia ista qmc non dicunt aliquam materia-
lem vel corporalem dispositionem in Deo vere sunt et verius
quam in aliis, nec aliquarn compositionem in ipso inducunt;
immo, sicut ista nomina proprie conveniunt creaturre propter
diversa in ipsa existentia, ita etiam proprie conveniunt
Deo propter unicum et simplex suum esse, quod omnium
in se virtutes uniformiter prreaccipit, ut Dionysius dicit,
cap. v De divino nomin., § 8, col. 823, t. I, quod patet in simili.
Si ponantur tres homines, quorum unusquisque secundum
suum habitum sciat ea qu,e pertinent ad unam scientiam,
unus scilicet naturalia, alius geometricalia, et grammaticalia
alius 3 , et quartus, qui horum omnium per unum habitum
scientiam habeat, de quo constat quod vere poterit dici,
quod est grammaticus vel grammatica est in co, et similiter
geometria, et physica 4 : et quamvis in co non sit nisi una res,
secundum quam omnia hrec sibi conveniunt, tamen aliud et
aliud secundum rationem Ilominis unumquodque horum in
ipso nominat, eo quod unumquodque eorum imperfecte
exprimit illam remo ILa etiam est et in Deo. eum enim in
aliis creaturis inveniatur esse, vivere et intel!igere, et omni{l
hujusmodi secundum diversa in eis existentia ; in Deo tamen
unum suum simplex esse habet omnium horum virtutem
et perfecLionem. Unde cum Deus nominatur ens, non expri-
mitur nisi aliquid quod perLinet ad perfeetionem ejus et.
non tota perfeetio ipsius ; et similiter cum dicitur sciens et
volens, et hujusmodi ; et iLa pateL quod omnia hrec unum
sllnt in Dco secundum rcm, ';I:d ratione diffcrunt, qllre non
tantum est in intel!cel.u, sl;d fundatur in vcritaLe et perfec-
tione rei: et sicut proprie Deus dicitur ens, iLa proprie dieitur
1. Parm. omittit : " punire. "
2. Partm distinet. VIII, q. I, art. 1; partim ibid., q. IV, art. ;,
partim disl. XXII, q. 1, art. 2.
3. l'armo omillit : " unus ... alius. »
4. l'armo : " plulosophia. »
 812 COMMENTUM IN LlB. I SENTENTIARUM
sciens et volens, et hujusmodi : nec est ibi aliqua pluralitn~,
vel additio, vel ordo in re, sed in ratione tantum.
Ad tertium dicendum, quod qllamvis ad rationem scienti,!,
exigantur scientia, sciens et scitum; non tamen exigitur
quod hmc tria differant secllndllm rem : sicutetiam de raLioll"
moLlls est quod sit movens cL moLum : sed quod motulli
sit aliud a movente, non potesL sciri nisi demonstraLiont).
ante cujus inventionem multi sunt opinati aliquid seipsulli
movere. Sciendum est ergo, quod in omni intellectu aliqualiLer
est idem intelligens et inLellectum, et in quibusdam etiam
aliqualiter differt; in aliqui bus vero sunt omnino idem.
Intellectus enim humanus, qui aliquando est in potentia.
et aliquando in actu, quando est in potentia intelligens, non
est idem cum intelligibili in potentia, quod est aliqua res exis-
tens extra animam ; sed ad hoc quod siL intelligens in actu.
oportet quod intelligibile in potentia fiat intelligibile in actu
per hoc quod species ejus denudatur ab omnibus appenditiis
materim per virtutem intellectus agentis ; et oportet quod h32C
species, qum est intellecta in actu, perficiat intéllectum iIi
potentia : ex quorum conjunctione, efficitur unum perfectum
quod est intellectus in actu, sicut ex anima et corpore efIi-
citur unum, quod. est homo habens operationes humanas.
Dnde sicut anima non est aliud ab homine, ita intell"etw.,
in actu non est aliud ab inLellectu intelligente actu, sed idem:
non tamen ita quod species illa fiaL substantia inteHectus
vel pars ejus, nisi formalis, sicut nec anima fit corpus. Si ergu
est aliquis intellectus, sicut divinus, qui ad nihil est in poLen-
tia, sed est totum actus, et semper in actu, tunc intellectum
ab intellectu nullo modo differL re in co, sed consideratiom
tantum : quia prout consideratur essentia ejus ut immunis
a materia, sic est intelligens, ut probatum est, sed prout COll-
sideratur essentia sua secundum quod intellecLus accipi!.
eam sine materia, sic est intellcctum ; sed prout consideratur
ipsum intellectum, prout non deest sibi intelligenti, sed esI.
in seipso, quodammodo sic est intelligentia vel scientia :
quia scientia nihil aliud est quam impressio. vel conjunetil'
sciLi ad scientem.
Ad quartum dicendum, quod omnia ista vocabula, quibu~
dicimus scientiam esse assimilationem vel apprehensionem.
vel impressionem, vel aliquid hujusmodi, veniunt ex consiùe-
ratione intellectus possibilis : qui non cognoscit nisi pCI
recepLionem alicujus speciei, respectu cujus est in poLenLia :
per quam assimilaLur rei exLra animam. Unde ubi est inLelle.-
....
DISTINCTIO xxxv, QUlEST. I, ART, II 813
:i':'tus in actu tantum, nihil horum proprie dicitur, sed secundum
modum intelligendi tantum.
Ad quintum dicendum, quod ea qum dicuntur de Deo,
semper intelligenda sunt per eminentiam, ablaLo omni eo
quod imperfectionis esse potest. Unde a scientia, secundum
quod in Deo est, oportet auferre discursum rationis inquirentis,
et retinere rectitudinem circa rem scitam. Sed quia scientia
proprie complexorum est, et intelligere proprie est quiddi-
tatis rei; ideo Deus dicitur sciens, inquantum cognoscit esse
suum; et dicitur intelligens, ir.q·lantum cognoscit naturam
suam, qure tamen non est aliud quam suum esse, nec magis
simplex. Et ideo in Deo non est aliud intelligere quam scire,
nisi secundum rationem. Sapientia vero non ponit in numerurn
cum scientia et intellectu : qui a omnis sapientia scientia est,
sed non convertitur : quia illa scientia solurn 1 sapientia est
qure causas altissimas considerat, per quas ordinantur et
cognoscuntur omnia sequenLia. Dnde proprie Deus sapiens
dicitur inquanturn seipsum cognoscit, et intelligens et sciens
secundum quod se et alia cognoscit.
ARTICULUS II
Ulrum Deus inlelligal alia a se ll
Ad secundum sic proceditur. l. Videtur quod Deus non
intelligat alia a se. Intellectum enim perfectio est intelligentis,
quia facit ipsum esse in actu. Sed omnis perfectio excedit
id quod perficitur. Si ergo aliquid aliud a se intelligeret,
haberet illud majus se : quod est inconveniens.
2. PrreLerea, secundllm ordinem nobilitatis objectorum
est ordo nobilitatis in operationibus ; unde dicit Philosophus,
X Elhic., cap. IV, quod perfecta operatio felicitatis est respectu
nobilissimi objecti. Sed quidquid est aliud a Deo est vilius
et imperftlctius eo. Si igitur intelligeret aliud a se, hoc ver-
geret in imperfectionem et vilitatem operationis ipsius.
3. Prreterea, intellecta se habent ad intellectum sicut pic-
turre ad tabulam ; unde Philosophus, III De anima, text. 14,
comparat intellectum possibilem, anteqllam intelligat, ta-
bulre in qua nihil scriptum est. Sed impossibile est idem
corpus figllrari diversis figuris simul, et secundum eamdem
partem. Ergo impossibile est eumdem intellectum simul
1. Parm. : « sola. »
2. I p. Summre theolog., q. XIV, art. 5.
 814 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
plura intelligere. Si igitur intellectus divinus intelligit se et
multa alia, oportet quod sit successio in intellectu ipsiuB, qua-
lassitudinem sibi inducat ex hoc quod non habet in aetll
illud quod qurerit : et hoc est inconveniens.
4. Prreterea, sicut dicit Philosophus in III De anima,
text. 38, scientire dividuntur quemadmodum et reso Si ergo
Deus intelligat plura, oportet quod in eo sint scientire
plures : et hoc vergit in pluralitatem divinre essentire, si sua
scientia est ejus essentia, ut dictum est.
Contrarium est quod habetur ad Hebr., IV, 13 : Omnia
nuda et aperia suni ocuiis ejus.
Prreterea, sicut dictum est, Deus cognoscit essentiam
suam. Sed per essentiam suam est principium rerum. Ergo
ipse cognoscit se esse principium rerum. Sed impossibile
est quod cognoscatur aliquid esse principium, nisi cognos-
catur aliqualiter id cujus est principium; quia qui novit
unum relativorùm, eognoscit et reliquum, ut in PriEdicamenlis
dicitur. Ergo cognoscit alia a se.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod ex secunda via qure
supra facta est, potest ostendi quod Deus non solum se, sed
etiam alia cognoscit. Cum enim ca qure agunt ex necessitate
naturre, naturaliter tendant in finem aliquem, oportet quod
ab aliquo cognoscente ordinentur in finem illum. Hoc autem
est impossibile, nisi iIIe cognoscens cognoscat rem illam et
operationem ejus, et id l ad quod ordinatur ; sicut faber non
posset facere securim nisi cognosceret actum incisionis et
ea qure incidenda sunt, ut materiam convenientem inveniat,
et formam imprimat ; et ita oportet quod Deus cognoscat ea
qure ad ipsum ordinantur : qui a sicut esse ab ipso habent,
ita et ordinem naturalem in finem. Unde Rabbi Moyses hane
rationem dici t intendisse David cum dixit psal. XCIII, 9 :
Qui finxii oculum non considerai? quasi diceret : cum Deus
oculum faceret, numquid ipse non consideravit actum oculi
qui est videre, et objectum ejus, quod est visibile particulare?
Sciendum tarnen est, quod intellectum dupliciter dicitur,
sicut visum etiam. Est enim primum visum quod est ipsa
species rei visibilis in pupilla 2 existens, qure est etiam perfec-
tio videntis, et principium visionis, et rnediurn nomen rei 3
visibilis : et est visum secundum, quod est ipsa res extra
animam 4 • Similiter intellectum primum est ipsa rei simili-
1. Parm. omittit : « id. »
2. Parm. : « potentia. »
3. Parm. : « lumen respectu. Il
4. Parm. : « oculum. "
DISTINCTIO XXXV, QUlEST. I, ART. III 815
tudo, qure est in intellectu; et est intellectum secundum l
ipsa res, qure per similitudinem illam intelligitur. Si ergo
consideretur intellecturn primum, nihil aliud intelligit Deus
nisi se ; quia non recipit species rerum, per quas cognoscat ;
sed per essentiam suam cognoscit, qure est similitudo omnium
rerum. Sed si accipiatur inLellectum secundllm, sic non tan-
tum se intelligit, sed etiam alia. Et secundum primum rnodum
dicit Philosophus, II Melap!lys., text. 51, quod Deus intelli-
git tanturn se. Et per hoc patet de facili responsio ad objecta.
Quod enim objicitur primo, quod intellectum est perfectio
intelligentis, verum est de intellecto primo, et non de intellecto
secundo. Non enim lapis, qui est extra animam, est per-
fectio intellectus; sed similitudo lapidis, qme est in anima.
Ad secundum dicendum, quod tripliciter intellectus divi-
nus posset vilificari, si intelligeret vilia : uno modo si informa-
retur similitudine iIIius vilis ; secundo si simul cum ilio vili
non posset intelligere nobile; tertio si alia operetione intel-
ligeret et vilius et nobilius. Sed hrec omnia remota sunt
ab ipso; unde sua operatio est perfectissima, qure una et
eadem existens, talis est quod per eam ipse seipsum
cognoscit et omnia alia.
Ad tertium dicendum, quod illa ratio tenet in omni intel-
lectu qui cognoscit diversa per diversas species ; quod remo-
tum est a Deo, qui, cognoscendo essentiam suam, alia cognos-
cito
Ad quartum dicendum, quod quando sunt multa scita
qure cognoscuntur secundum unam rationem medii, genere
vel specie, tunc reducuntur in unam scientiam generalem
vel specialem, sicut metaphysica et geometria; unde si
plura scita reducuntur in unum medium, secundum numerum
iIIorum omnium non erit nisi scientia una in numero; et ideo
scientia Dei est una numero omnium rerum, qui a per unum
medium simplicissimum, quod est sua essentia, omnia cognos-
cito
ARTICULUS III
Uirum habeal cogniiionem ceriam et propriam de aliis t1 se"
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur quod non haLeal.
certa m et propriam cognitionem de aliis a se. Certa enim
cognitio non potest de re haberi, nisi per ratiollcm ejus
1. Parm. : « secundum quod est. »
2. I p. Summre theol., q. XIV, art. 6.
 816 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
existentem in cognoscente. Sed nihil ejusdem rationis est
in Deo et creaturis. Ergo cum non cognoscat creaturas nisi
cognoscendo id quod in ipso est, videtur quod non habeat
propriam et certam cognitionem de eis.
2. Pneterea, per causam primam et remotam non potesL
haberi certa cognitio de re. Sed essentia divina est causa prime
et remotissima. Ergo cum Deus non cognoscat res nisi per
essentiam suam, videtur quod certam cognitionem de rebus
habere non possit.
3. Prreterea, propria cognitio de re non est nisi per id quod
est proprium sibi. Sed imposs:bile est idem else proprium
pluribus inquantum plura sunt, etsi aliquid sit proprium
pluribus inquantum unum sunt, sicut risibile omnibus homi-
nibus. Ergo cum Deus cognoscat omnia per unum et idem,
quod est sua essentia, videtur quod non habeat propriam et
certam cognitionem' de rebus singulis.
4. Prreterea, illud per quod habetur certa cognitio de re,
potest esse medium ad concludendum 1 rem ilIam. Sed ex
essenti a divina non potest concludi esse alic'ujus rei, cum
Deus ab reterno fuerit, quando res non erat. Ergo videtur quod
Deus per essentiam suam certam cognitionem de rebus habere
non possit.
Sed contra illud est quod dicitur in principio Melaph. :
« Scientia quam Deus habet, dea scientiarum est, et honora-
bilissima. » Sed Deus habet scientiam de rebus. Ergo nobi-
lissime cognoscit res, et ita certissima et propria cognitione.
Prreterea, quod est primum in quolibet genere est maximum
in genere ilIo, ut in II Melaph., text. 4, dicitur ; sicut ignis est
calidissimus, in quo invenitur calor. Sed in Deo, primo est
scientia. Ergo ipse nobilissime cognoscit quidquid cognoscit
et ita videtur quod de omnibus rebus cognitis propriam et
certam cognitionem habeat.
SOLUTIO I. - Respondeo dicendum, quod Deus certissime
proprias naturas rerum cognoscit. Sciendum tamen, quod
Commentator in II Melaph., text. 51, dici t, quod Deus
non habet cognitionem de rebus aliis a se, nisi inquantum
sunt entia : quia enim esse suum est causa essendi omnibus
rebus, inquantum cognoscit esse suum, non ignoJat na-
tura m essenLire inveLtam in rebus omnibus; sicut qui
cognosceret calorem ignis, non ignoraret naturam caloris
existentis in omnibus calidis : non tamen sciret natu-
ram hujus cali di et illius, inquantum est hoc et illudo Ha
1. Parro. : « considerandum. »
817
DISTINCTIO xxxv, QUJEST. I, ART, In
Deus per hoc quod cognoscit essentiam suam, quamvis
cognoscat esse omnium rerum inquantum sunt entia, non
tamen cognoscit res inquantum est hrec et illa. Nec ex
hoc sequitur, ut ipse dici t, quod sit ignorans : quia scientia
sua non est de genere scientire nostrre : inde nec ignorantia
apposita sibi potest convenire; sicut nec de lapide dicitur
quod sit videns vel crecus. Sed hrec positio dupliciter apparet
falsa: primo, quia ipse non est causa rerum quantum ad esse
ipsorum solum commune, sed quantum ad omne illud quod
in re est. Cum enim per causas secundas determinetur una-
qureque res ad proprium esse; omnes autem causre secundre
sunt a prima, oportet quod quidquid est in re, vel proprium,
vel commune, reducatur in Deum sicut in causam, cum res
a seipsa non habeat nisi non esse: et ita cognoscet Deus I
propriam natura m uniuscujusque rei. Secundo improbatur
per ilIud quod supra tactum est, quod impossibile est quod
aliquod agens ordinet effectum suum in finem, nisi cognoscat
proprium opus rei per quod ordinatur in finem. Unde si a
Deo ordinatio est omnium rerum in finem suum, oportet
quod cognoscat proprium opus cujuslibet rei, et propriam
nat.uram qure tali operationi convenit. Nec obstat, si etiam
ponatur non immediate causare ordinem in unaquaque re,
sicut quidam philosophi 2 posuerunt, dicentes, a Deo immediate
procedere unum primum, quod est intelligentia prima, a
quo procedat secunda intelligent.ia, et orbis, et anima ejus.
Oportet enim secundum hoc, quod cognoscat ad minus opus
sui primi creati, quod est intelligentia ; et ita cognoscet qure
per ilIud opus produci possunt, et sic deinceps usque ad ultima
rerum ; et sic oportet quod cognoscat omnes proprias naturas
et proprias operationes rerum.
Ad primum ergo dicendum, quod esse divinum non negatur
ejusdem rationis esse cum esse nostro quia deficiat a ratione
nostri esse, sed qui a excedit. Quanto autem medium perfec··
tius est, tanto in eo res perfecLius cognoscitur : et ideo quanto
esse suum excedit nostrum, tanto scientia sua de eSt;e rei,
quod cognoscit per esse suum, excedit scientiam nostram,
qure est de esse rei accepta ab ipsa re.
Ad secundum dicendum, quod nuJlius scientire certitudo
potest esse nisi per reducLionem in prima sua principia. Sed
quod primum principium in geometricis non suJlit:it ad cer-
1. Parm. omittit : « Deus. ))
2. Ad marginem editionis Venetre Nieolai : « Vt Avicenna, De flux.
eTUis, cap. IV. ))
 818
COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
tam cognitionem eorum qure consequuntur, hoc est, qui;1
ip'sum non est tota causa eorum ; unde oportet quod, adjunctis
omnibus aliis, in eorum notitiam veniatur. Sed ipse Deus es\'
perfecta causa omnium qure ab ipso sunt ; cum nihil possi\'
accipi quod ab ipso non sit : et ideo ipse per essentiam Suanl
omnia perfeete cognoscit.
Ad tertium dicendum, quod impossibile est idem esse pro-
prium .plurium qure eodem modo ipsum participent, tl!,
secundum totum, et perfecte ; sed bonitatem divinam quam-
vis omnes res participent, tamen nulla res creata ipsam per-
feete imitatur, sed in aliquo assimiiatur sibi una res in quo
non assimilatur sibi ali a ; et ideo ipse est propria similitudo
uniuscujusque rei, sicut patet in exemplo prius inducto, dc
ilIo qui habet habitum sufficientem ad plura scibilia : est
enim habitus ille 1 unus similitudo uniuscujusque trium habi-
tuum, qui in diversis inveniuntur, etiam secundum id quod
unus ab alio distinguitur; convenit enim cum grammatic,1
in eo quod per ipsum cognoscuntur grammaticalia, et sic de
aliis. Et ita patet quod una res potest esse propria similitudo
plurium non perfecte ipsam imitantium, sicut creaturre non
perfecte imitantur divinam bonitatem.
Ad quartum dicendum, quod non solum esse divinum est.
causa essendi res, sed etiam scientia et voluntas sua : ex
qui bus opti me concIuditur esse rei; quia ilIud quod Deus
vult esse, cum possit et sciat, virtute essentire sUre in esse
procedit. Hrec autem Deo cognita sunt; et ita certam de
rebus cognitionem habet.
ARTICVLVS IV
Virum scieniia Dei sii univoca scieniÙe nosir:e
Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur quod scientia Dei
sit univoca scientire nostrre. Agens enim secundum formam
producit effectum sibi univocum, sicut ignis per calorem
inducit calorem univocum suo calori. Sed sicut dicit Origenes,
In XVI ad Rom., v, 27, col. 1292, t. IV, et Dionysius, cap. VII
De div. nom., col. 866, t. I, Deus dicitur sapiens, inquantum
nos sapientia implet per suam sapientiam. Ergo videtur
quod sapientia sua sit nostrre univoca.
2. Prreterea, mensura et mensuratum sunt unius rationis ;
unde unicuique propria mensura respondet : non enim eodem
L Parm. : « illius. ))
1
DISTINCTIO xxxv, QUlEST. I, ART. IV 819
menrmrantur liquida et arida, ut in III Meiaph. dicitur. Sed
scientia Dei mensura est scientire nostr<e ; qU<e tanto verior
est. quanto ad eam magis accedit. Ergo videtur quod sit
univoca scienti<e nostr<e.
3. Si dicas, quod non est univoca ex eo quod scientia Dei
nostram excedit scientiam ; contra. Magis et minus non diver-
sificant speciem. Sed excessus scienti<e attenditur secundum
hoc quod est esse magis et minus scientem. Ergo videtur quod
ex hoc univocatio scientim non tollatur.
4. Si dicas, ut dicit Commentator, in X Melaph., text.
comm. 51, quod pro tanto non est univoca, quia scientia
Dei est causa rerum, et nostra scientia est causata a rebus;
contra. Scientia speculativa in nobis causata est a rebus;
sed scientia practica est causa rerum ; nec tamen de utroque
nomen scientire requivoce pr<edicatur. Ergo et ratio pr<edicta
univocationem non tollit.
5. Contra, <eterno et corruptibili nihil est commune, nisi
secundum nomen, ut in X 1Welaphysic., text. comm. 26,
a Commentatore dicitur, et etiam a Philosopho. Sed scientia
Dei est <eterna, nostra autem est corruptibilis, quam contingit
per oblivionem amitti, et per doctrinam vel intentionem
acquiri. Ergo scientia <equivoce nobis et Deo conveniI,.
6. Pr::eterea, qu::ecumque univocantur in aliquo, horum est
similitudo aliqua. Sed omnium similium est aliqua comparatio;
comparatio alltem non est nisi convenientium in natura
aliqua. Cum igiLur nulla creatura cum Deo conveniat in
aliqua natura communi, qui a illa esseI, uLroque prius, videtur
quod nihil univoce de Deo et creatura dicaLur.
7. Pr::eterea, nihil univoce dictum potest esse in uno
substantia et in alio accidcns. Sed scientia in nobis est acci-
dens, in Deo autem subsLantia. Ergo ::equivoce pr::edicatur.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod tribus modis
contingit aliquid aliquibus commune esse, vel univoce, vel
::equivoce, vel analogice. Univo cc quidcm non potest aliquid
de Deo et creatura dici. Hujus ratio est quia cum in re duo
sit considerare: scilicet naturam vcl quidditatem rei, et esse
suum, oportet quod in amni bus univocis sit comnlunitas secun-
dum rationem naturre, eL non f,ccundum esse, quia unum esse
non est nisi in una re ; unde habit.us humaniLatis non est tieCI!Il-
dum idmn eSf,e in duobus hominibus ; et ideo quandocumque
forma significata per nom'~n mit ipsum elise, non potest
univoce convenire, propter qund etiam ens non univoee prre-
dica!.ur. Et ideo cum omnium qure dicuntur 'dc Deo natura
vel forma sit ipsum esse, quia suum esse est sua naL ura,
 820 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
propter quod dicitur a quibusdam philosophis i , quod est
ens non in essentia, et sciens non per scientiam, et sic de aliis,
ut intelligatur essentia non esse aliud ab esse, et sic de aliis :
ideo nihil de Deo et creaturis univoce dici potest.
Et ideo quidam dicunt, quod, quidquid de Deo et creatura
dicitur, per puram <equivocationem dicitur. Sed hoc etiam
non potest esse; quia in his qU<e sunt pure <equivoca per caSUIT1
et fortunam, ex uno non cognoscitur alterum, ut quando idem
nomen duo bus hominibus convenit. Cum igitur per scientiam
nostram deveniatur in cognitionem divin<e scienti<e, non potest
esse quod sit omnino <equivocum.
Et ideo dicendum. quod scientia analogice dicitur de Den
et creatura, et similiter omnia hujusmodi. Sed duplex est
analogia. Qu<edam secundum convenientiam in aliquo uno
quod eis per prius et posterius convenit; et h<ec analogia
non potest esse inter Deum et creaturam, sicut nec univo-
catio. Alia analogia est, secundum quod unum imitatur
aliud quantum poLest, nec perfecte ipsum assequitur ; et h<ee
analogia est creatur<e ad Deum.
Ad primum ergo dicendum, quod ab agente secundum
formam non produciLur effectus univocus, nisi quando reci-
piens est proportionatus ad recipiendum totam virtutem
agentis, vel secundum eamdem rationem : et sic nulla creatura
est proportionata ad recipiendum scientiam a Deo per modum
quo in ipso est; sicut nec corpora inferiora possunt recipere
calorem univoce a sole, quamvis per formam suam agat.
Ad "secundum dicendum, quod scientia Dei non est mensura
co<equata scienti<e nostr<e, sed excedens ; et ideo non sequitur
quod sit ejusdem rationis secundum univocationem cum
scientia nostra, sed secundum analogiam.
Ad tertium dicendum, quod magis et minus nunquam
univocationem vel speciei unitatem 2 auferunt; sed ea ex
qui bus magis et minus causantur 4 possunt difIerentiam
speciei facere, et univocationem aufene : et hoc contingit
quando magis et minus causantur non ex diversa parLicipa-
tione unius natur<e, sed ex gradu diversarum naturarum;
sicut angelus homine intellectualior dicitur4.
Ad quartum dicendum, quod ratio CommenLatoris, per
se non est sufficiens nisi secundum quod accipitur in tali
1. Ad marginem Venetlll editionis : « Avicenna VIII Metaph.,
cap. v. »
2. Parm. omittit : « vel speciei unitatem. »
3. Parm. : « causatur. ))
4. Parm. : « est. »
l
DISTINCTIO xxxv, QUlEST. I, ART. V
821
materia; scientia enim qu<e sic est causa rerum ut scientia
divina, non potest scienti<e causat<e i a rebus univoca esse:
cujus ratio dicta est.
Et quia ali<e rationes videntur concludere quod omnino
<equivoce dicatur, ideo ad eas respondendum est.
Ad quintum ergo "dicendum, quod dictum ilIud est intelli-
gendum quantum ad esse, et non quantum ad intentionem
rei qu<e communiter pr<edicatur; quia corpus, etiam secun-
dum hoc quod dicitur ibi, <equivoce de corruptibilibus et
incorruptibilibus pr<edicatur, cujus tamen ratio eadem est
in utroque si secundum intentionem communem consideretur.
Ad sextum dicendum, quod inter Deum et creaturam non
est similitudo per convenientiam in aliquo uno communi,
sed per imitationem ; unde creatura similis Deo dicitur, sed
non convertitur, ut dicit Dionysius in lib. De div. nom., cap.
IX, § 6, col. 914, t. I.
Ad septimum dicendum, quod scientia non pr<edicatur de
Deo, secundum rationem generis sui, qualitatis scilicet vel
accidentisB, sed solum secundum rationem difIerenti<e,
qU<e ad perfeetionem pertinet, secundum quam a natura
attenditur per imitationem, ut dictum est.
ARTICULUS V
Uirum scieniia Dei sii universalis
Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur quod scientia Dei
sit universalis. Scientia enim universalis est qu<e est per causas
universales. Sed Deus scit omnia per causam universalissi-
mam, scilicet per essentiam suam. Ergo sua scientia est
maxime universalis. \
2. Item, videtur quod sit particularis. Cognitio enim parti-
cularis est per quam cognoscitur propria natura rei. Sed pro-
prias nat.uras omnium rerum Deus perfecte cognoscit. Ergo
sua scientia parLicularis est.
3. Hem, videtur quod etiam sit in potentia. Sicutenim
operatio sua extenditur ad ea qu<e sunt extra ipsum, qme
ipsius operatione causantur, ita et scientia ; cum ca qu<e extra
ipsum sunt, ab eo cognoscantur. Sed Deus non semper ope-
ratus est l'es in actu, quia ab <eterno non fuerunt. Ergo vide-
tur quod nec debeat dici semper sciens in aetu, sed quandoque
in potcntia.
L AI. : « crea tre. ))
2. Parro. : « scillcet accidental is. ))
 822 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
4. Hem, videtur quod etiam sit in habitu. Sicut enim
potentia est medium inter essentiam et operationem, ita
habitus est medium inter potentiam et aGtuli. Sed quamvis
in Dea omnia unum sint, tamen designamus cssentiam,
operationem et virtutem. Ergo et similiter habitum in ipso
designare poterimus, utdicamus Deum esse scientem in habitu.
5. Hem, videtur quod scientia sit in actu. Nihil enim est
agens nisi secundum quod est in actu. Sed Deus agit omnia
per sapientiam suam; unde in psalIn. CIII, 24, dicitur :
Omnia in sapientia fecisti. Ergo sua seientia maxime est in
aetu.
Sed contra, ca qme non sunt ejusdcm rationis non divi-
duntur eisdem difIerentiis : quia, secundum Philosophum,
in Anteprredicam., diversorum generum diversre sunt species
d differentire. Sed scientia Dei et scicntia nostra non sunI.
ejusdem ratioilis. Ergo cum omnia pr:.cdicta sint difIerentire
nostrre scientire, vidctur quod ad divina ili scientiam non sinI.
rcferenda.
Prreterea, hoe cliam Commentato l' dicit in II Melaph.,
text. com. 51, quod scientia Dei nec Ast universalis, nec parti-
cularis, nec in potentia.
SOLUTIO. - Respondeo dieendUlil, quod nihil dictorum
divina, seientire convenit, nisi hoc solurn quod est semper in
actu : cujus ratio est quia conditioncs scientire prrecipue
attenduntur secundum rationem mcdii, et similiter cujuslibet
cognitionis. Id autem quo Deus cognoscit quasi medio est
f:ssentia sua, qure non potest dici universale, quia omne uni-
versale additionem recipit alicujus per quod determinatur;
et iLa est in potentia, et imperfectum in esse; sirniliter non
potest dici particularis, quia particularis principium materia
.:st, vel aliquid loco materire se habens, quod Deo non conve-
niI" Similiter etiam ab essentia ipsius omnis potenti a passiva
vcl rnaterialis remota est, cum sit actus purus; unde ncc
di:lm ratio habitus sibi competit, qui a habitus non est ultima
perfectio, sed magis operatio qu::e perfieit habiturn. Et ideo
seientia sua neque univcrsalis, ncquc parLicularisl, neque in
potentia, neque in habitu diei potest, see! tanturn in actu.
Ad primum ergo diccndum, quod quarnvis divina essenti a
siI, causa universalis rel'um, non tamen ita quod aliquid sibi
sit addibile, per quod propria et perfeeta causa cfTiciatur;
immo per seipsum est sufTieiens et perfecta causa eujuslibel.
l. AL Jees t. 'c neque particularis. "
l
823
DISTINCTIO xxxv, EXPOSITIO TEXTUS
rei; et ideo cognitio qUffi est per talem causam non est scientia
in universali, sed in propria natura cujuslibet rei.
Ad secundum dicendum, quod quamvis Dr,us cognoscal
propriam naturam cujuslibet rei, non tamen cognoscit per
aliquod acceptum a re ': qnia, ut dicit Dionysius, VII cap.
De div. nom., col. 866, t. l, divina scientia non immittit se
singulis rebus qUffi cognoscuntur; nec est alia seientia qua
seipsum cognoscit et alias res ; et ideo non potest dici partieu-
laris : quia proprie illa seientia est particlilaris qure est per
medium parLieulare a re aeceptum.
Ad tertium dieendum, quod Deus non agit per operationern
mediam : sed sua operatio est sua essenti a ; unde sieut scientia
semper est in actu et non in potentia, ita et operatio, quamvis
operatum non sit semper : quod contingit propter ordine m
sapienti::e disponentis. Et Lamcn Deùs non dieitur feeisse l'es
ab reterno, sicut scivit ah mLerno ; quia operatio significatll r
ut exiens ab operante in operatum vel factum ; et ideo non
potest diei Deus esse faciens nisi quando aliquid fit, Sed scire.
quamvis etiam exteriorum sit, non est tamen eorum nisi
secundum quod sunI. in seiente per sui similitudinem; et
ideo seeundum conditionem scientis, et non sciti, dicitur Deus
ab reterno scivisse etiam qure non ab reterno fuerunt.
Ad quartum dicendum, quod virtus nominat principium
operationis perfeetum ; et ideo virtutem operativam in Deo
significare possumus : sed habitus non est nisi perfeetio ali-
cujus potentire incompletm ad actum, non tamen ultima per-
feetio; unde ponit duplieem imperfecl.ionem, scilicet et in
potentia perfecta per habitum et in habitu qui per operationern
perficitur; et ideo nomen habitus, proprie loquendo, Deo non
competit : et si aliquando dieatur Dominus 1 ab ::eterno non
in actu sed in habitu, magis est per similitudinern quam secun-
dum proprietatem dictum 2.
EXPOSITIO TEXTUS
(( Sciendum est igitur, quod sapientia vel scientia Dci, eUlll
sit una et simplex, tarncn per varios rerum status et diverso s
efIectus plura ac diversa sortitur nomina.)) Considcrandum est
in omnibus istis nominibus qure hie ponuntur, quod unum se
habet ex additione ad aliud, non quod sit additio ex parte
1. Forte « sciens ll.
2. Per hlllC patct responsi o ad quintum.
 824 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
scientis, sed ex parte scitorum qure 1 diversimode se ad scientiam
habent. Hoc enim nomen « scientia )), vel « sapientia )), absolute
cognitionem dicit cum conditione certitudinis : unde est cl
temporalium et reternorum. Sed providentia, vel prrescientia,
addit conditionem durationis; qu<c potest esse reternitatis
ad tempus ; et ideo potest esse tantum respectu temporalium,
tam bonorum quam malorum, Sed dispositio adhuc addit
ordinem causre ad causatum in essendo; unde est de faciendis.
Providentia vero adhuc plus addit, scilicet ordinem caus::e
conservantis et ordinantis 2 finem ; et ideo providentia ad guber-
nationem pertinet. Sed prredestinatio addit supra providentiam
determinatum finem; unde est tantum respectu eorum qure
ad gloriam ordinantur ; et ideo dicitur de bonis salvandis esse.
Reprobatio autem, cum sit respectu malorum, nihil ad scien-
tiam pertinens addit supra prrescientiam; et ideo de ea hic
mentionem non facit.
« Ad hoc ita a quibusdam opponitur ". Hic ponuntur tres
rationes, qure quasi per eamdem viam procedunt ; nisi quod
prima accipitur ex prrescientia abstracte significata; secunda
es prrescientia significata concretive et verbaliter, ut cum dici-
tur prrescire; terlia ex prrescientia significata concretive et
3
nominaliter , ut cum dicitur prrescius; et rationes in Lillera
patent.
c( Verumtamen creator ita relative dicitur ut essentiam non
significet. )) Videtur hoc esse falsum. Quia cum sit nomen ver-
bale, significat actum. Sed actus creationis, secundum quod
est in Deo, est divina essentia. Ergo significat essentiam.
Et dicendum quod in creatione, prout est actio divina, duo
est considerare : scilicet operationem ipsam, et habitudinem
ad creaturam. Magister autem accipit hoc nomen cc Creator )),
non secundum quod imponitur ab operatione qure proculdubio
essentia est, sed secundum quod imponiLur ab habitudine,
qure non est essentia, nec est aliquid in Deo realiter, ut prius
dictum est.
1. Parro. « quia. ))
2. Pal'm. « in. »
3. Parro. « non ncutraIiter. ))
OISTINCTIO XXXVI
V/rum concedendum sii, omnia esse in Dei essenlia, vel in Deo
per essenliam, ul omnia dicunlur esse in Dei cognilione vel
prrescienlia.
. SoIet hic qureri, cum omnia dicantur esse in Dei cognitione
seu prrescientia, vel in Deo per cognitionem, et ejus cognitio
vel prrescientia sit divina essentia ; utrum concedendum sit,
omnia esse in divina essenti a veI in Deo per essentiam. Ad quod
dicimus, quia Deo cognitio ejus utique essentia est; et ejus
prrescientia, in qua sunt omnia, ipsius cognitio est; nec tamen
omnia qure sunt in ejus prrescientia vel cognitione, in ejus
essentia esse dici debent. Si enim hoc diceretur, intelligerentur
esse ejusdem cum eo essentire. In Deo enim dicitur esse per
essentiam quod est divina essentia, quod est Deus. Habet
ergo Deus apud se in prrescientia sua qure non habet in sui
natura. Unde Augustinus, De verbis Aposloli, serm. XXVI,
cap. IV, col. 173, t. V, Ha ait : « Elegil nos anle mundi consli-
lulionem, Ephes., I, 4. Quis sufficit hoc expIicare? Eliguntur
qui non. sunt, nec errat qui elegit, nec vane elegit. Elegit
tamen, et habet electos, quos creaturus est eligendos; quos
habuit apud semetipsum, non in natura sua, sed in prrescientia
sua : nondum erant quibus promittebatur. )) Ecce hic aperte
dicit, Deum apud semetipsum habere electos ante mundum,
non in natura sua, sed in prrescientia sua; cum tamen ejus
prrescientia non aliud sit quam ejus natura: quia ipsius prre-
scientia ejus est notitia. Potest l amen ad electos referri,
cum ait : « In natura sua )), id est illorum ; illos quippe habuit
ab reterno apud se, non in natura sua, id est illorum, quia
nondum erant; sed in sua prrescientia, quia eos ita novit al:
si essent.
Vlrum mala debeanl dici esse in Deo, ubi suni omnia bona,
cum ulraque sini in ejus cognilione el prrescienlia : omnia
enim cognoscil.
Post prredicta qureritur, cum omnia dicantur esse in Deo,
non per essentiam naturre, sed per cognitionem scientire, et
Deus sciat bona et mala, utrum concedendum sit simpliciter,
mala esse in Deo, sive esse in Deo per cognitionem. Scit enim
Deus et scivit semper omnia, tam bona quam mala, etiam
antequam fierint, et prrescivit ab reterno ea futura. Ideoque
cum omnia bona diximus esse in Deo propter prrescientiam
 826 COMlIlENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
cognitionis : eadem ratione videtur dicendum omnia mal a
esse in eo, cum ea semper noverit et per cognitionem ei prre-
sentia fuerint. Prrecognovit enim Deus ab reterno quosdam
futuros malos, et eorum malitiam, ut ait Augustinus lib. VI
Hypognosticon, cap. v, col. 1660, t. XI; prrescivit, sed non
prreparavit. Cum .ergo peccata omnium sciat; numquid intelli-
gendum est ea includi in iIIa generalilate locutionis qua dixit
Apostolus omnia esse in Deo ? Ex ipso, inquit Rom., XI, 36,
et per ipsum et in ipso sunt omnia. Sed quis, nisi insanus, dixerit
mal a esse in Deo ? lIIa enim esse in Deo inteIIiguntur qure ex
ipso et per ipsum sunt. Ea vero per ipsum sunt et ex ipso,
quorum auctor est. Sed non est auctor nisi bonorum. Non ergo
ex ipso et per ipsum sunt nisi bona. Ha ergo non in ipso sunt
!lisi bona. Non ergo mala in Deo sunt : quia licet ea noscat,
non tamen ila omnino noscit ut bona. Mala ergo quasi de longl'
eognoscit, ut ait Prophet a, psalm. CXXXVII, 6 : Et alta a longe
cognoscit, id est sapientiam ; et alibi, psalm. XVI, 14, ad Deum
loquens de malis ait : De abscondilis tuis adimpletus est venter
eorum. Quod exponens Augustinus, col. 147, t. IV : « Abscon-
dita, inquit, peccata sunt, qure a lumine ture veritatis abscon-
duntur. » Sed quomodo peccata a lumine verilatis divinre
absconduntur, cum a Deo sciantur? Si enim sciret, quomodo
de illis judicaret, et pro iIIis malos damnaret ? Alibi Propheta,
psalm. LXXIV, 7 : Quia neque ab oriente, neque ab occidente deest :
quod exponens Cassiodorus, inquit : « Neque a bonis neque a
malis deest Deus ; sed omnibus prresens cognitor est. » Cognoscit
ergo Deus et bona et mala per scientiam ; sed bona cognoscit
etiam per approbationem et per beneplacitum; mala vero
non. Unde Cassiodorus, Super psal. XVI, dicit : « Peccata
abscondita Deo sunt : quia non novit, id est non approbat. »
Et ex eo sensu Augustinus dixit ea abscondita a lumine Dei.
Qui etiam in lib. Ad Evodium 2 , epist. CLXIX, § 2, col. 743,
L II, insinuat, cognitionem Dei variis modis accipiendam,
inquiens : « Si ad scientiam referas, non ignorat Deus aliquos
vel aliquas; qui tamen in judicio quibusdam dicet : Non
novi vos, Matth., VII, 23. Sed eorum improbatio hoc verbo
insinuata est. » Ecce non cognoscere dicitur Deus qure non
approbat, qure ei non placenl. Apparet itaque verum esse
quod diximus, scilicet quia quodam modo cognoscit Deus
bona quo non cognoscit maIa. Pariter quidem utraque, eodem-
que modo noscit, quantum ad notitiam ; sed bona etiam appro-
batione et beneplacito cognoscit.
1. VeI poLius illCel'tus auctor intcr Augustini Opera circa VII toro;
finem, scilicet lib. VI Hypognosticon, c. v, quod ejus non est, ncc a
Beda vel Possidio rccensetur. Nicola!.
2. AI. Ad ; U"idium.
DISTINCTIO XXXVI 8 '>~
~I
Hic aperit quare bona tantum dicantur esse in Deo et non mala
Et inde est quod bona tantum dicuntur esse in Deo, non
mala ; et illa prope, hrec longe : quia licet in Deo aliqua dicantUI'
esse propter cognitionis prresentiam, et Deus bona et mala
cognoscat : mala tamen non cognoscit nisi per notitiam ; bona
vero non solum per scientiam, sed eliam per approbationem
et beneplacitum. Et ob talem cognitionem aliqua dicuntur
esse in Deo, scilicet quia ita ea sciI. ut eliam approbet et
placeant; id est, ita sci t ul eorum sit auctor.
Quod idem est omnia esse e:e Deo, et per ipsum, et in ips/.l
Proinde si diligenter inspiciamus, idem videt.ur esse, ornnia
esse ex Deo, et per ipsurn, et in ipso. Unde Ambrosius, in III
lib. De Spiritu sancio, cap. XI, § 84, col. 830, t. III : « Hrel'
tria, ex ipso, et per ipsurn, cl in ipso sunI., omnia unum esse
supra diximus. Cum dici! per ipsum esse omnia, non negavit
in ipso esse omnia. Earndem vim habent omnia hrec, scilicet
cum ipso, et in ipso, et per ipsum, Rom. XI, et unum in his
at.que consimile, non conLrarium inLelligitur. i) Ecce habes.
quia ex eadern intelligenlia Scriptura dicit, omnia esse in ipso,
et ex ipso, vel curn ipso. Cum ergo ex eadem ratione omnia
dicantur esse ex Deo ve! per ipsum, non solurn quia sciL, sed
etiam quia eorum aucto!' est, consequitur ut eadem ratione
ita esse in Deo dicant.ur, scilicet quia scit, et eorum auctor esse
dicitur : quia in ilIo vivimus, et movemur, et sumus : quia
co auet.ore surnus, moyernur et vivimus. Cum ergo non sit
auctor nisi bonorum, merilo sola bona in eo esse dicunLur sicut.
ex ipso et per ipsum. eum ergo in ('.ius cognitionc vel prre-
scientia sint omnia, sciIiceL bona eL ma]a; in eo tamen non
dicuntur esse nisi bona, quorum auetor est. Unde Augustinus,
in lib. De natura boni, cap. XXYIIl, col. 560, t. VIIf : « Cum
audimus, inquit, ex Deo, cL per ipsum, eL in ipso esse omnia.
omnes utique naturas inLelligere debemus, et omnia qua'
naturaliter sunI.. Neque enim ex ipso sunt peccata, qure natu-
ram non servant, sed vitiant, cL qure ex voluntate peccantiulll
nascuntur omnia. ) Hic aperte dicitur, quod in illa genera]itHl"
locutionis bona tantum eontinentur.
Qllod ut omnia ex Patre, et per Patrem, et in Patre sunt, iia de
Filio et de Spiritl1 sancfo est dieendl1m, licet proptcr persofw.)
sii distinctio.
Prreterea sciendum est, quod licet ibi indicetUl' distmclio
personarum, cum dicitur : Ex ipso, et per ipsum, et in ipso;
omnia tamen ex Patre, et pet' Patrem, et in Patre sunto Simi-
liter de Filio et. de Spiritu sancto accipienduIIl est. Unde
 828 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Augustinus, in lib. I De Trinil., cap. VI, col. 827, t. VIII :
Non confuse, inquit, accipiendum est quod ait Apostolus,
Rom., XI, 36 : Ex ipso, et per ipsum, et in ipso : Ex ipso, dicens,
propter Palrem ; per lpsum, propler Filium; in ipso, propler
Spirilum sanctum. Vigilanter aulem attende: ne, quia Palrem
volens intelligi, dixit : Ex ipso; sic intelligas omnia esse ex
Patre, ut neges omnia esse ex Filio vel ex Spiritu sancto;
cum ex Palre, et per Patrem, et in Patre omnia esse sane dici
possint. Similiter et de Filio et de Spiritu sancto dicendum
est.
Quod non omnia gure ex Deo sunt, etiam de ipso sunt,
sed e converso
Illud etiam hic annectendum esl, quod non omnia qure
dicuntur esse ex Deo, etiam de ipso esse dici debeant. Quia,
ut ait Augustinus, in Iib. De natura boni, cap. XXVII, col. 560,
t. VIII, « non hoc significat penitus. Ex ipso, quod, de ipso.
Quod enim de ipso est, potest dici esse ex ipso ; sed non omne
quod ex ipso est, potest dici esse de ipso, quia non est de sua
substantia. Ex ipso enim sunt crelum et terra, quia ipse fecit
ea; non autem de ipso, quia non de substantia sua : sicut
aliquis homo si generat filium vel facit domum, ex ipso est
filius, ex ipso est et domus ; sed filius de ipso, domus vero de
terra et Iigno, non de ipso. »
Qure dicta sunt, summatim colligit
Ex prremissis apertum est quod in Dei cognitione sive
prrescientia, sunt omnia, scilicet bona et mala ; sed non omni
modo sunt ibi mala quo bona : et quod in Deo bona tantum
sunt sicut ex ipso et per ipsum, non mal a : et ex quo sensu
hrec accipienda sint, assignatum est: et quod de ipso non dici-
tur esse proprie, quod aliud est ab ipso; ex ipso autem esse
dicuntur omni a qure eo auctore sunto
DIVISIO 'IEXTUS
Postquam Magister ostendit ,quod scientia Dei universaliter
est omnium, et exinde dicuntur res in Deo esse; hic inquirit,
quomodo cognita sint in ipso Deo cognoscente, et dividitur
in partcs duas : in prima ostendit, quomodo res quas cognoscit,
sint in Deo ; iìl secunda quomodo Deus sit in rebus, XXXVII di-
stinct. ; « Et quoniam demonstratum est ex parte quomodo
omnia dicantur esse in Deo, addendum videtur hic quibus
modis dicatur Deus esse in rebus ». Prima in duas : in prima
inquirit, utrum omnia qure Deus scit possint dici in essentia
DISTINCTIO XXXVI, QUlEST. I, ART I 829
ejus esse, et ostendit quod non; in secunda inquirit, utrum
omnia possint essein Deo, ibi: (( Post pnedicta qureritur... , utrum
concedendum sit simpliciter mala esse in Deo Et circa hoc
)l.
tria facit : primo movet qurestionem et determinat eam ; secundo
confirmat determinationem, ibi : (( Proinde si diligenter inspi-
ciamus, idem videtur esse omnia esse ex Deo, et per ipsum,
et in ipso »; tertio inducit epilogando conc!usionem in tota
distinctione intenta m, ibi : (( Ex prremissis apertum est quod
in Dei cognitione, sive prrescientia, sunt omnia ". Circa secun-
dum tria facit : primo probat mala non esse in Deo, cum non
sint ex ipso vel per ipsum; secundo ostendit, quomodo hrec
tria distinguenda sunt : «( Ex ipso, et per ipsum, et in ipso »,
secundum quod ad personas distinctas referuntur, ibi : ( Prre-
terea sciendum est » ; tertio distinguit inter esse de ipso et esse
ex ipso, ibi : (( Illud etiam hic annectendum est ».
Hic est duplex qurestio : prima de his qure a Deo cognoscun-
tur ; secunda de ideis, per quas res cognoscit.
QUiESTIO PRI.MA
Circa primum qu:eruntur tria : l° utrum Deus cognoscat
singularia; 20 utrum cognoscat mala; 3° qualiter ea qure
cognoscit, in ipso esse dicuntur.
ART ICULUS PRIMUS
Ulrum Deus cognoscal singularia 1
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod Deus non cognos-
cat singularia. Dicit enim Boetius 2 , quod universale est dum
inte!ligitur, particulare dum sentitur. Sed in Deo non est
potentia sensitiva, cum sit virtus impressa organo corporali,
nisi forte metaphorice sumendo. Ergo videtur quod cognitio
singularium Deo non conveniat.
2. Prceterea, nihil cognoscitur ab aliquo nisi secunduIll
quod est in cognoscente. Sed particulares effectus non sunI,
in causis universalibus nisi in potentia. Ergo videtur, cum
essentia divina sit universalis causa omnium, in qua omnia
cognoscit, quod singularium propria m cognitionem non habeat.
3. Pr:eterea, omnis cognitio est per assimilationem cognos-
" centis ad cognitum. Sed singulare non est singulare nisi per
materiam. Ergo nulla virtus qure abstrahit a materia et ab
1. I p. Summre theol., q. XIV, art. 2.
2. Colligitur ex lib. I In Porphyrium a se translatum, verSU8 finem,
 830 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
omnibus appenditiis ejus, potest cognoscere singulare Hl-
quantum est singulare. Sed intellectus divinus est maxim.,
a materia et a conditionibus materialibus separatus. Ergo/
Deus singularia non cognoscit.
4. Prreterea, sicut dicit Dionysius in II cap. De div. nOni.,
§ 5, col. 643, t. I, eodem modo creaturre participant, quamvi,
sint diversre, unam Dci bonitatem, sicut plures linere egr.,-
diuntur ab uno centro, et sicut plures figurationes fiunt a I,
uno sigillo. Sed qui cognoscit centrum non ex hoc cognoseit
lineas productas a centro inquantum est hrec et iIla, scd il,
communi tantum; et similiter est in alio exemplo indud".
Ergo videtur quod Deus, cognoscendo seipsum, non cognose" I
singularia inquantum hujusmodi.
Contra, ad I-Iebr., XI, G : Credere oporiei accedeniem ad DeuliI.
quia esi, ei quod diligeniibus se remuneraior sii. Sed non potesl
remunerare opera hominum singularium, nisi cognoBei/t
operantes et ipsorum opera. Ergo oportet credere quod sin
gularia Deus cognoscat.
Prreterea, Deus habet de rebus seientiam practicam, qu;,
est operationis prineipium. Sed operatio est circa singulari;,.
Ergo videtur quod sua scientia sit etiam singularium.
SOLUTIO. -- Respondeo dicendum, quod Deus absque dubi"
omnium, et universalium et singularium, cognitionem habcL.
Seiendum tamen, quod circa hanc qurestionem diversi diver-
simode processerunV.
Commentator enim, in XI i\1eiaph., text. com. 51, videtul'
cxpresse negare Deo particularium eogniLionem, nisi inquall-
tum cognoscit essentiam sua m, qure est principium omnis
esse. Sed cum Deus non tantum sit causa esse rerum, sed
omnium qure in rebus sunt, oportet ut cognitionem rerUIll
non tantulll in eo quod sllnt habeat, sed etiamin co quod
sunt talia vel talia.
Et ideo alii dixerllnt, scilicet Avieenna, tract. VIII M eiapll.,
cap. VII, et AIgazel, apud Aver., li1. Desiruclionum, disput. VI,
et sequaces éorum, quod Dells cognoscit singularia univer-
saliter; quod sic exponunt per exemplum. Si aliquis sciret
Olllnes distantias orbium et planetarum, et tempus motuuIll
ipsorllm, ipse pr<evideret omnem eclipsim qu<e posset eOll-
tingere; non tamen sci l'et hane eclipsim inquantum est ha:c
eclipsis, nis! per aliquid a scnsu acceptum ; sed sci l'et eclip-
sim qum cras contingeret, universaliter, scilicet secundulll
suas causas universales. Ha ctiam dicunt, quod cum omnl'"
I. Parro. « sell,crunL. ))
DISTINCTIO XXXVI, QUlEST. I, ART. I 831
causre reducantur in ipsum Deum sicut in causam, ipse
cognoscendo se, cognoscit omnes causas secundas ; et cognos-
cendo causas iIIas, cognoscit omne quod est effectum ex
iIIis causis, non tamen nisi universaliLer. Et ideo dicunt,
quod Deus non cognoscit particularia nisi universaliter,
ita ut, secundum eos, determinatio accipiatur ex parte cogniti,
et non solum ex parte cognoscentis ; qui a si solum ex parte
cognoscentis iIIa determinaLio acciperetur, verum indubitan-
ter esset quod Deus partieularia non particulari scientia co-
gnoscit, ut supra probatum esV. Cognoseit tamen partieularia
secundum particularitatem ipsorum. UÌlde dictum illud etiam
est insufficiens. Cognoscere enim hoc modo singulare in uni-
versali, non est cognoscere propriam naturam hujus singulari»
vei iIIius; eo quod quocumque modo universalia aggregentur,
numquam ex eis fiet singulare, nisi per hoc quod individuantur
per materiam. Et ideo ex hac etiam via sequeretur quod Deus
non perfectam cognitionem de singularibus haberet. Uni-
versaics enim caus<e non ducunt in cognitionem particularium,
nisi secundum quod parLieularia participant naturam com-
munem ; et sic ex causis universalibus non sciretur de parti-
culari nisi quod habet talem vel talem naturam communem.
vel accidcntaliter vel subsLantialiter.
Ideo alii dixerunt, sicuL Babbi Moyses, li1. III sui Direc-
torii, cap. XVII, quod Deus scit perfectissime singularia;
et. omnes rationes, qua~ in contrariurn inducuntur, solvit per
hoc quod dicit, scientiam Dci esse mquivocam scientire nos-
trre ; unde per conditiones scienLi<e nostrre non possumus ali-
quid de scientia Dei arguerc : sicut enim esse Dei non com-
prehenditur a nobis, ita nec sua scientia. Hoc confirmat per
id quod habetur per Isa., LV : Sicut exallaii suni' cerii a ierra,
sic exallalre suni vice mere a viis vesiris. Sed istud, quamvis
sit verum, tamen oportet aliquid plus dicere : videlieet, quod
quainvis scientia Dei sit alterius modi a scientia nostra,
tamen per scientiam nostram aliqualiter devenimus in scien-
tiam Dei; et sic scientia nostra non est penitus requivoca 2
scienti<e Dei, sed potius analogica, ut dictum est 3 • Et ideo
oportet dicere secundum quid scientia nostra imitatur scien-
tiam Dei, et in quo deficit et quare ; et ita rationes dissolvere.
Unde procedendum est per viam quam docet Dionysills,
, E'Callanilll'
1. Dist. xxv, q. I, art. 5.
2. Parm. : « univoca. »
3. Dist. xxxv, q. I, art. 4.
---··7~~."'~-~ _ UE2O& ~. (
832 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
VII cap. De div. nomin., § 2, col. 867, t. I. Dicit eninl.
quod cum Deus cognoscit res per essentiam suam qure e~1
causa rerum, eodem modo cognoscit res qua modo ess"
rebus tradidit; unde si aliquid est in rebus non cognitum
ab ipso, oportet quod circa illud vacet divina operatio.
id est quod non sit operatum ab ipso; et ex hoc accidil
difficultas philosophis propter duo : primo, quia quidam
ipsorum non ponebant Deum operari immediate in rebu~
omnibus, sed ab ipso esse primas res, quibus mediantibus al,
eo alim producuntur; et ideo non poterant invenire qualit.~r
cognosceret res qum sunt hic, nisi in primis causis universd-
libus : secundo, quia quidam eorum non ponebant materia li I
esse factam, sed Deum agere tantum inducendo formam. El
ideo cum materia sit principium individuationis, non poterai
inveniri apud eos, quomodo Deus singularia, inquantulll
hujusmodi, cognoscat. Sed quia nos ponimus Deum immediat.·
operantem in rebus omnibus, et ab ipso esse non solum prin-
cipia formali a, sed etiam materiam rei; ideo per essentialll
suam, sicut per causam, totum quod est in re cognoscil.
et formalia et materiali a ; unde non tantum cognoscit res
secundum naturas universales, sed secundum quod suni.
individuatm per materiam; sicut mdifieator si per formam
artis conceptam posset producere totam domum, quantum ad
materiam et formam, per formam artis quam habet apud se,
cognosceret domum hanc et il!am : sed quia per artem
suam non inducit nisi formam, ideo ars sua est solum simi-
litudo formm domus ; unde non potest per eam eognoseere
hane domum vel illam, nisi per aliquid aeeeptum a sensu.
Ad primum ergo dicendum, quod, sieut ex prmdictis patet,'
forma per quam intel!ectus divinus intel!igit, neque es\'
universalis, qui a additiones non recipit, neque singularis,
quia a materia et a dispositionibus ejus immunis est; sed
tamen est principium et similitudo perfecta totius quod in
re est, et materim et formm, ut dietum est. Et ideo hoc quod
dieitur, quod universale est dum intel!igitur, particulare dUIll
sentitur, referendum est ad cognitionem nostram, qum in
sensu est per formam materialem, et in intel!ectu per formam
universalem; et ideo parti cui aria non cognoscimus nisi per
virtutem in qua est aliquid particulariter; sed Deus parti-
cularia cognoscit neque universaliter neque particulariter ex
parte cognoscentis, sed universaiiter et particulariter ex parte
rei cognitm.
Ad secundum dicendum, quod in causis universalibus
qum non sunt to~a causa rei non potest particulare perfecte
DISTINCTlO XXXVI, QUlEST. I, ART. II
833
scìrì. Sed Deus est causa omnium universalis, ita quod est
perfecta causa uniuscujusque ; et ideo, se cognoscens, omnia
perfecte cognoscit.
Ad tertiurn dicendum, quod quamvis in Deo non sit ali-
quid materiale, sed essentia ejus sit aetus LanLulll, tamen ille
actus est causa omnium qum sunL in re et maLerialium et
formalium; quem acLum imitatur quantum potest omnis
res et quidquid in re est; et ideo essenLia divina est similitudo
non tantum formalium, sed etiam materialiulll rei; et ideo
per ipsam possunt cognosci singularia etiam inquantum
hujusmodi.
Ad quartum dicendum, quod omnia exempla qure addu-
cuntur a ereaturis in Deum, deficientia sunt, ut idem Diony-
sius dicit, De div in. nomin., cap. II, col. 635, t" I : non enim
invenitur in creaturis aliqua causa communis qure sit causa
totius quod in re est; sicut sigillum est causa figurm in céra
et non ipsius cerm; et ideo per cognitionem sigilli non potest
cognosci figura impressa inquantum est hrec vel illa, quia hoc
habet ex materia.
liRTICULUS II
Ulrum Deus cognoscal mala!
Ad seeundum sie proceditur. 1. Videtur quod Deus non
eognoscat mala. Sieut enim dicit Commentator in III De
anima, text. eom. 25, si aliquis intel!eetus sit semper in actu,
non cognoscit privationem omnino. Sed intel!eetus divinus
semper est in aetu. Cum igiLur malum sit privatio, ut Augusti-
nus dicit in Enchir., eap. XI, eol. 236, t. VI, videtur quod Deus
non cognoscat malum.
2. Prmterea, omnis seientia vel est causa seitorum, vel
causata ab eis. Sed Dei seientia eausata non est. Cum ergo
malorum causa non sit, videtur quod Deus mala nesciat.
3. PrreLerea, seientia est assimilatio seientis ad rem scitam.
Cum igitur malum inquantum hujusmodi non assimiletur
Deo, immo ipse reeessus a similitudine est malum ; videtur
quod Deus malum non eognoseat.
4. Si dieas, quod cognoscit malum per bonum; contra.
Cognoscere aliquid non per se sed per aliud est imperfecbe
cognitionis. Nihil autem imperfectum Deo est attribuendUIU.
Ergo Deus non cognoscit mala per bona.
1. I p. Summm theolog., q. XIX, art. 10.
COMMENT. IN LIB. SENTE~T. - 1. - 28
 il
834
COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Sed contra est quod in psal. LXVIII, 6, dicitur : Deus, tu
scis insipientiam meam, et deZieta mea a te non sunt abscondita.
Prreterea, Philosophus dicit in I De anima, text. 105,
quod rectum est judex suiipsius et obliqui. Cum igitur malum
sit obliquatio a rectitudine boni, videtur quod Deo, quia omnia
bona perfecte cognoscit, notitia mali! non desit.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod nescire dicitur
dupliciter: uno modo metaphorice ad similitudinem nescientis
se habere; et sic ipsum reprobare Dei nescire dicitur, quia
malos a gloria sua excIudit ; sicut aliquis ignotos a secretis
suis excludit : et per oppositum Deus dicitur scire qure appro-
ba t, et sic verum est quod Deus dicitur nescire mala. Alio
modo dicitur nescire proprie notitia rei carere, et per oppo-
situm scire notitiam rei habere ; et ita Deus novit et bona et
mala cognoscendo essentiam suam, sicut tenebrre cognos-
cunt.ur per cognitionem lucis, ut dicit Dionysius, VII cap.
De div. nom., § 2, col. 870, t. I. Sed sciendum est, quod priva-
tio non cognoscitur nisi per habitum oppositum : nec habitui
opponitur privatio nisi circa idem subjectum considerata.
Cum autem lucem divinre essentire impossibile sit deficere,
non opponitur sibi privatio aliqua. Unde malum non oppo-
nitur bono, prout in Deo est determinate; sed forte opponitur
sibi secundum communem intentionem boni. Opponitur
autem determinate bono quod est participatum in creaturis
cui potest admisceri defectus. Unde per hoc quod Deus
cognoscit essentiam suam cognoscit ca qw:e ab ipso sunt, et
per ea cognoscit defectus ipsorum. Si autem cssentiam
suam cognosceret tantum, nullum malum vel privationem
cognosceret nisi in communi.
Et ideo patet responsio ad primurn : quia ex hoc quod
Commentator ponit, XII Metaph., tcxt. com. 51, quod nihil
nisi essentiam suam cognoscit, sequitur quod mala nescit;
unde ibidem subdit, quod nescit mala esse: unde eodem modo
('
quo alia a se cognoscit, et privationes ipsorum novit : non
quod privationes sint primum cognitum, quia in intellectu
suo non potest esse aliqua privaLio; sed ab eo sunt 2 secunda
inteIlecta, ut ex prredictis patet 3 •
Ad secundum dicendum, quod scientia Dei nullo modo a
re causata est; nec tamen est causa omnium qure cognoscit,
L Parro. : « boni. »
2. Parm. : (( non sieut primum eognitum, quia ... , sed sieut. •
3. Dist. xxv, q. I, art. 2.
•
DISTINCTIO XXXVI, QUlEST. I, ART. III 835
sed horum tantum quorum est per se cognitio, scilicet bono-
rum. Mala autem cognoscit per bona, ut dictum est.
Ad tertium dicendum, quod malum non cognoscitur a
Deo per similitudinem suam, sed per similitudinem boni :
secundum enim quod Deus cognoscit essentiam suam, cognos-
cit unamquamque rem quantum de sua bonitate participat,
et in quo deficiat; et ita cognoscit malum, cum in defectu
ratio mali consistat.
Ad quartum dicendum, ([uod cognoscere per aliud id quod
per se natum est cognosci est imperfectre cognitionis; sed
malum per se nec causam, nec voluntatem, nec cognitionem
habet, sed per bonum, ut dicit Dionysius, IV cap. De div.
nom., §§ 19,20,32, col. 715, etc., t. I ; et ideo hrec est perfecta
cognitio mali, ut per bonum cognoscatur.
ART ICULUS III
Utrum res qUtE cognoscuntur a Deo sint in Deo
Ad tertium sie proceditur. 1. Videtur quod res qure a Dea
cognoscuntur, in Deo non sint. Omne illud in quo est aliquid
diversum ab eo, compositu m est. Cum igitur Deus sit simpli-
cissimus, videtur quod res qure sunI, diversre ab eo, in ipso
non sinI,.
2. Si dicas, quod non sunt in eo per essentiam, sed per sui
similitudinem : contra. Unaqureque res verius est ubi est per
suam essentiam, quam ubi est per suam similitudinem :
quia ibi non videtur esse nisi secundum quid. Si igitur res
in Dea non sunt nisi secundum sui similitudinem, videtur
quod verius et melius sint in seipsis quam in Dea: quod est
contra Augustinum, lib. V Sup. Gen. ad Zit., cap. XV, col. 332,
t. III, et Anselmum, in Mono!., cap. XXXIY, col. 189, t. I.
3. Prreterea, similitudo respondet ei cujus est similitudo.
Sed res omnes non habent in se lucem et vitam. Cum igitur
in Deo sint vita et lux, videtur quod non sint in Deo secundum l
sui similitudinem.
4. Prreterea, ubi est res secundum sui similitudinem, ibi
non attribuitur sibi operatio propria sua; lapis enim in
oculo non movetur deorsum. Sed Act., XVII, 28, dicitur,
quod in ipso Deo vivimus, movemur et sumus. Ergo videtur
quod non sumus in Deo per similitudinem tantum.
5. Prreterea, similitudines rerum in Dei scientia existentes,
1. Parm. : «per. »
 •
836 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
cum ad scientiam pertineant, Filio appropriantur. Sed in
ipso appropriatur in Liltera Spiritui sancto : per ipsum Filio,
et ex ipso Patri. Ergo videtur quod non dicantur res esse in
Deo secundum similitudinem.
Sed contra est quod dicitur Joan., I, 3 : Quod factum esi
in ipso vita erat.
SOLUTIO.- Respondeo dicendum, quod halc pralpositio
« in)), secundum quod diversis adjungitur, diversas habitudines
notat; ut cum dicitur esse in toto, vel esse in loco, et
hujusmodi. Et ideo sciendum, quod aliud est esse in scientia
Dei, et aliud in Deo esse, et aliud esse in essentia divina.
Scientia enim nominat cognitionem quamdam. Unde essI:
in scientia nihil aliud est quam per scientiam cognosei;
et ideo omnia qUal Deus scit, et bona et mala, in scientia
ejus esse dicuntur. Sed essentia significatur per modulll
formal vel natural ; unde esse in essentia divina nihil aliud
est quam subsistere in natura divina, vel esse idem natura;
divinal; et ideo creatural non possunt dici in essentia
divina esse, sed tantum personal divinal et proprietates et.
attributa. Sed hoc nomen : « Deus )) significat rem subsisten-
tem, cujus est esse et operari; unde esse in Deo potest
inteI!igi dupliciter : vel quod est in esse ipsius, et sic crea-
tural non sunt in Deo; vel quod subjacet operi ejus, sicut.
dicimus opera quorum domini sumus in nobis esse: et per
modum iI!um omnia qWB a Deo sunt, in eo esse dicuntur,
non autem mala, qwe ab ipso non sunto Et ita patet quod
tria praldicta se habent secundum quemdam ordinem. Quid-
quid enim est in essentia divina, est in Deo, quasi pertinens
ad esse ipsius ; sed non convertitur ; sicut ea qUal subjacent
operi ejus, in ipso sunt, sed non in essent.ia ejus ; et similiter
quidquid est in Deo est in scientia ejns, sed non convertitur,
nt patet de malis.
Ad primum ergo dicendum, quod in Deo nihil est diversum
ab ipso ; unde et creatural, secundum hoc quod in Dea sunI.,
non sunt aliud a Deo : quia creaturrc in Deo sunI. causatrix
essentia, ut dicit Anselmus, loc. ciI.. ; sunt enim in Deo per
suam similitudinem : ipsa autern essentia divina similitudo
est omnium eorum qUal a Deo sunto
Ad secundum dicendum, quod esse creatural potest qua-
drupliciter eonsiderari : primo modo, secundum quod est in
propria natura; secundo modo, prout est in cognitione nos-
tra; tertio modo, prout est in Deo ; quarto modo communiter,
prout abstrahit ab omnibus his. Cum ergo dicitur quod crea-
tura verius esse habet in Deo quam in seipsa, comparatur
DISTINCTIO XXXVI, QUJEST. I, ART. III 837
primum et tertium esse respectu quarti: qnia omnis compa-
ratio est respectu alicujus 1 communis; et pro tanto dicitur
quod in Deo habet verius esse, quia omne quod est in aliquod,
est in eo per modum ejus in quo est, et non per modum sui;
unde in Deo est per esse increatum, in se autem est per esse
creatum, in quo minus est de veritate essendi quam in esse
increato. Si autem comparetur esse primum ad secundum
respectu quarti, inveniuntur se habere secundum excedentia
et excessa ; esse enim quod est in propria natura rei, in eo
quod est substantiale, excedit esse rei in anima quod est
accidentale; sed exceditur ab eo, secundum quod· hoc est
esse materiale, et iIIud intellectuale; et ita patet quod ali-
quando res verius esse habct ubi est per suam similitudinem
quam in seipsa.
Ad tertium dicendum, quotI similit.udo rei qUal est in anima,
dupliciter consideratur : ve! s(:cundum quod est similitudo
rei, et sic nihil attribnitur sibi nisi quod in re invenitur :
aut secundum esse quod habe!, in anima, et sic attribuitur
sibi inteI!igibilitas vel univ(~rsaJit.as; sicut etiam patet in
imagine corporali, cui convenit esse lapideum ex parte ejus
in quo est, et non ex part.e ejus cujus est similitudo. Similiter
elico, quod similitudini rerum qUal est in Deo, convenit esse
vitam et lucem, non secundum hoc quod similitudo rei est,
sed secundum quod est in Deo, et dicitur vita inquantum est
principium operationis ad esse rerum ; sieut etiam dieitur a
Philosopho in VIII Physic., text. l, quoel motus ealli est ut
vita qu<edam natura existentibus omnibus ; sed inquantum
est principium eognitionis rerum, dicitur lux. Vel aliter
potest dici, quod similitnelo rei qu,e in anima esL, dicitur vita
inquantum est ut forma qmedam et perfeetio intellectus;
et lux, inquantum est principium inteI!eetualis operationis :
d, per talem similituelinem dieuntnr et.iam in Deo rcs esse
vita et lux ; sunt enim in eo sicut artificiata in artifice per
Sllas similitudines.
Ad quartum dieendum, quod esse et vivere et moveri,
non attribuuntur rebus in Deo existentibus secundum esse
quod in ipso habent, sed seeundum esse quod in seipsis
habent a Dca, ut esse pert.ineat ad essentiam, vivere ad vir-
tutem, et moveri ad operationem; ve! vivere ad animam,
moveri ad corpus, et esse ad utrumque : et sie res in propria
nat,ura existentes elicuntur esse in Deo, seeundum quod esse
'J. Parm. omittit « alicujus. "
838 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
earum a Deo continetur; et sic de aliis, scilicet de motu ,,1
vita.
Ad quintum dicendum, quod similitudo rei qU<E est in \l,."
non est accepta a re, sed est causa rei; unde quidquid ",1
in eo per sui similitudinem, est in co sicut in principio 0P':-
rante et conservante. Oper,atio autem et conservatio rerlllll
a Deo completur per voluntatem et bonitatem ejus : qui a
voluntas inter tria, scilicet scientiam, potentiam, et volunla-
tem, proximius est ad opus : et ideo « in ipso )) appropriatuJ'
Spiritui sancto, qui procedit per modmll voluntatis, et cui
bonitas appropriatur ; cum h<EC pr~positio « in )) dicat hahi-
tudinem ad continens et conservans. Sed tt per ipsum )) appro-
priatur Filio ; quia tt per)) denotat cansam formalem ; et arso
per quam sicut per formam operatur artifex, Filio appro-
priatur. t( Ex ipso )) autempropter habitudinem principii,
quam importat h~c prrepositio « ex », appropriatur Patri,
qui est principium, non de principio.
QU1ESTIO Il
Deinde qumritur de ideis; et circa hoc tria qureruntur.
Et lo an idere sint; 2 0 de pluralitate idearum; 3 0 utrum
ide~ omnium in Deo sint.
ARTICULUS PRIMUS
Quid nomine idea! importetur l
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur ideas non eSSt:.
Sicut enim dicit Philosophus in I Metaph., text. 32 : « Dicere
ideas exemplaria esse 2 vaniloquium est, et poeticas meta-
phoras dicere. )) Sed ideas exemplaria rerum dicimus. Er~()
vanum est ideas dicere.
2. Prmterea, perfectills est agens ({uod non eget in SUH
actione ad exemplar respicere, quam quod exemplari indigeL.
Sed Deus est perfectissimum 3 agens. Ergo non est sibi opus
ideis, ad quarum exemplar faciat res ; unde ibidem Philoso-
phus subdit : « Nam quid est opus ad ideas respicere.? »
I. l p. Summoe theolog., q.XVI, art. L
~.AI. in principio Metaphys. : « dicerc exemplaria esse. "
3. Parm. : « perfectum. » ' practicre cognitionis, seeundum quod ideas exemplares
4. Nicola"i addit : « operarium. »
~
DISTINCTIO XXXVI, QUlEST. Il, ART. I 839
3. Prreterea, secundum Augustinum, melius scitur res
per essentiam suam quam per similitudinem suam. Sed Deus
nobilissime cognoscit reso Ergo scit eas per essentias earum,
et non per aliquas similitudines ideales rerum.
4. Prreterea, omnis cognitio qure est per medium, videtur
esse collativa, et discursum habere de uno in aliud. Sed Deus
cognoscit simplici intuitu sine discursu et collatione. Ergo
videtur quod non cognoscat res mediantibus ideis.
Contra est quod dicit Augustinus, lib. LXXXIII QW?estiOll.,
q. XLVI, col. 29, t. VI : « Qui negat ideas esse, negat Filium
esse ». Sed hoc est hèCreticum. Ergo et primum.
Prreterea, Commentator dicit in XI Metaph., quod sicut.
omnes formre sunt in potentia in prima materia, ita sunt in
actu in primo motore. Sed nihil aliud dieimus ideas, nisi for-
mas rerum in Dea existentes. Ergo verum est ideas esse.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod, sicut formm arti-
ficiales habent duplex esse, unum in aetu secundum quod sunt
in materia, aliud in potentia secundum quod sunt in mente
artificis, non quidem in pot.entia passiva, sed adiva; ita etiam
formre materiales habent duplex esse, ut dicit Commen-
tator in XI Metaph., text. com. 18 : unum in actu secundum
quod in rebus sunt; et. aliud in potentia activa secundum
quod sunt in motoribus orbium, ut ipse ponit, et prrecipue
in primo motore. loeo eujus nos in Deo dicimus. Unde apud
omnes philosophos communiter dicitur quod omnia sunt in
mente Dei, sicut artificiata in mente artificis ; et ideo formas
rerum in Deo existentes ideas dicimus, qure sunt sicut form~e
operativre. Unde dicit. Dionysius, loquens de ideis, in v cap.
De div. nom., § 8, col. 823, t. I : « Exemplaria dicimus substan-
tifieas rationes existentium in Deo uniformiter prmexistentes,
quas theologia prredefinitiones vocat, et divinas et bonas
voluntates existentium prredetermillativas et productivas. ))
Per ideas tamell Deus non tantum practicam sed specula-
Livam cognitionem de rebus habet, cum non solum coglloscat
res secundum hoc quod ab ipso exeunt, sed etiam secundum
quod in propria natura subsisLunt. Idea enim dicitur ah
et eidos », quod est forma; unde nomen iderc, quantum ad
proprietatem nominis, requalit.er se habet ad practicam et spe-
t:lIlativamcognitionem; forma enim rei in intellectu existens.
lIt.riusque cognitionis principium est. Quamvis enim seculldulll
usum loquentium idea sumatur pro forma qure est principiuIn
rerum formas nominamus ; tamen etiam principium speeu-

840 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTlARUM
lativie cogniLionis est, secundum qLIod ideas contemplanL"s
formas rerum nominamus.
Ad primum ergo dicendum, quod, sicu!. dicit Comment;;:.,,!'
in XI Melaphysic., text. com. 4, Plato et alii antiqui philo-
sophi, quasi ab ipsa veritate coacti, tendebant in illud quoli
postmodum Aristoteles expressit, quamvis non pervenerinl
in ipsum : et ideo Plato, ponens ideas, ad hoc tendebat, secun-
dum quod et Aristoteles posuit, scilicet eas esse in int.ellectll
divino; unde hoc improbare Philosophus non intendit ; Hec!
modum quo Plato posuit formas naturales per se existent.e;;
sin e materia esse.
Ad secundum dicendum, quod si Deus indigeret respice!'''
in aliquod exemplar extra se, esseI, imperfectum agens;
sed hoc non contingit, si essentiu sua exemplar omniulll
rerum ponatur : quia, sic intuendo essentiam suam, omnia
producit.
Ad tertium dicendum, quod oportet illud per quod est.
cognitio rei, esse unitum cognoscenti ; unde essentia rerum
creat.arum, cum sit separata a Deo, non potest esse mediultl
cognoscendi ipsas l'es a Deo, sed cognoscit eas nobili ori medio.
scilicet per essentiam suam; et ideo perfectius cognoscif.
et nobiliori modo; quia sic nihil nisi essentia ejus est. princi-
pium SUie cognitionis. Oporteret enim quod esset aliud.
si per essentiam rerum quasi per medium cognosceret re;;.
cum medium cognoscendi sit cognitionis principium.
Ad quartum dicendum, quod cognitio discursiva est quando
ex prius notis in ignotum devenitur, et non quando per simi-
Iitudinem rei apprehenditur l'es ipsa : quia sic etiam oculus.
videns lapidem, haberet cognitionem coIIativam de ipS0 :
et ideo quamvis Deus sciat l'es per similitudinem qUie in
ipso est, sicut per medium, ct qllamvis cognoscat ct.iam
ordinem rerLIm, non tamen haboL discursivam scientiarn.
quia omnia simul intuct.ur.
ARTICULUS Il
[Tlrum idere sini plures l
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod non sint p!urcs
ideie. Idea enim dicitur similitudo per qua m eognoscitnr refi.
Sed, sicut supra habitum est., Deus eognoscit 0mnia per essen-
1. I p. SU/arnie theolog., q. xv, art. 2.
DISTINCTIO XXXVI, QÙ1EST. II, ART. Il 841
tiam suam. Cum igitur ess entia sua sit una, videt.llr quod idea
sit tantum una.
2. Si dicas, qnod sunt plures respeetus 1 ad l'es; contra.
Relationes qUie sunto Dei ad creaturam, snnL realiter in crea-
turis, et non in Deo. Creaturm aut.em non fuerunt ab alterno:
ergo nec relat.iones Dei ad creaturam. Ergo ide:'C non fuerunt
plures ab ieterno. Sed Deus non alio modo cognoscit l'es fac-
tas quam antequam faeeret, ul habitum est ex verbis Augus-
tini, lib. V Super Gen. ad Wl., cap. xv, col. 332, t. III. Ergo
modo non cognoscit l'es per plures ideafi, sed per unam tan-
tum.
3. Pralterea, ut dictum est, idea se habet ad rem cujus est,
sicut forma artis, qUie est in mente artificis, ad artificiatum.
Sed diversitas artificiaLorum provenit ex pluralitate formarum
qure sunt in mente artificis, et non e contrario. Ergo videtur
quod nec diversitas rerum possit inducere pluralitatem
idearum.
4. Prieterea, sicut idea dicitur relative ad ideat.um, ita et
scientia dicitur per respect.um ad scibile. Sed quamvis sint
plura scita a Deo, tamen est una tantum Z scientia. Ergo
rerum omnium qme ab ipso producuntur, cst una tantum
idea.
Sed contra, iIIud in quo non est pluralitas aliqua, non potest
pluraliter consignificari. Scd Augustinus, lib. LXXXIII Qums-
lion., qUiest. XLVI, col. 30, t. VI, pluraliter ideas nominat,
dicens, quod ide::B sunt rationes rerum stabiles, in mente
divina existentes; et cum ips::B nec oriantur nec intereant,
secundum eas tamen fit omne quod interit et oritur. Ergo
ide::B sunt plures.
Pr::Bterea, secnndum Damascenum, lib. III Fid. orth.,
eap. VIII, col. 1014, t. I, differcntia est causa numeri. Sed,
secundum Augustinum, lib. LXXXIII QU!Esiion., loc. cit.,
Deus alia ratione creavit hominem et equum. Ergo videtur
quod sint plures rationes idealcs rcrum in Deo.
SaLUTIo. - Respondco dicendum, quod cum Deus de
singulis rebus propriam cogniLionem habeat, oportet quod
essenti a sua siI. similitudo singularium rerum, sccundum
quod diversre l'es diversimodc cl. particulariler ipsam imitan-
tur secundum sua m capaciLatcm, quamvis ipsa se totam
imitaLilcm pnebeat ; sed quod perfeete non imitanlur cam
creatura~, sed diITormiter, hoe est ex earum diversita1J: ct
1. Parm. : « propter respeetus diverso,. "
2. Parm. : « est una cjus.•
 842 COMMENTUM IN LlB. I SENTENTIARUM
defectu, ut dicit Dionysius in Il cap. De div in. nom., § G
col. 643, t. I. Unde cum hoc nomen « idea » nominet essentianl
divinam secundum quod est exemplar imitatum a creatura.
divina essentia erit propria idea istius rei secundum deter-
minatum imitationis modum. Et qui a alio modo imitantur
eam diversm creaturm, ideo dicitur quod est alia idea vel
ratio .qua creatur homo et equus; et exinde sequitur quod
secundum respectum ad plures l'es qmo divinam essentiam
diversimode imitantur, sit pluralitas in ideis, quamvis essen-
tia imitata sit una: verbi gratia, sicut ex prmdictis patetI.
quidquid perfectionis in rebus est, hoc totum Deo secundum
unum et idem indivisibile conveniI" scilicet esse, vivere el
intelligere, et omnia hujusmodi. Cum autem omnes creatura~
imitentur ipsam essentiam quantum ad esse, non tamen
omnes quantum ad vivere : nec il.erum illa qum imitantur
ipsam quantum ad esse, eodem modo esse participant,
cum qumdam aliis nobilius esse possideant, : et ex hoc efTicil.ur
alius respectus essenti<e divinmad e'l qum habent tantuIll
esse et ad ea qum habent esse et vivere, et similiter ad e;l
qum diversimode esse habent : et ex hoc sunt plures rationes
ideales, secundum quod Deus intelligit essentiam suam ul.
imitabilem per hunc vel per illum modum. Ipsm enim rationes
imitationis intellectm, seu modi, sunt idem; idea enim, ut ex
dictis patet, nominat formam ut intellectam, et non prouL
est in natura intelligentis.
Ad primum ergo dicendum, quod idea non nominat tantum
essentiam, sod essentiam imitabilem ; unde secundum quod
est multiplex imitabilitas in essentia divina, propter pleni-
tudinem sum perfectionis, est pluralitas idearum.
Ad secundum dicendum, quod quamvis relationes quao
sunt Dei ad creaturam, realiter in creatura fundentur,
tamen secundum rationem et intellectum in Deo etiam sunt ;
intellectum autem dico non tantum humanum, sed etiam
angelicum et divinum ; et ideo quamvis creaturm ab mterno
non fuerint, tamen intellectus divinus ab mterno fuit intelli-
gens essentiam suam diversimode a creaturis imitabilem ; et
propter hoc fuit abmterno pluralitas idearum in intellectu
divino, non in natura ipsius. Non enim eodem modo est in
Deo forma equi et vita; quia forma equi non est in Deo nisi
sicut ratio intellecta ; sed ratio vitm in Deo est non tantum
sicut intellecta, sed etiam sicut in natura rei firmata.
."I.
Ad tertium dicendum, quod quamvis pluralitas idearum
1. Dist. II, q. I, art. 3.
DISTlNCTIO XXXVI, QUlEST. II, ART. III 843
'attendatur secundum respectus ad res ; non tamen pluralitas
rerum est causa pluralitatis ideamm, sed e contrario; non
enim quia l'es diversimode imitatur divinam essentiam, ideo
intellectus ejus intueLur eam diversimode imitabilem, sed
potius e contrario. Intelleetus enim divinus esI, causa rerum;
distinctio autem idealium rationum est secundum operatio-
nem intellectus divini, prout intelligit essent.iam suam diver-
simode imitabilem a creaturis.
Ad quartum dicendum, quod' cssentia divina una est, et
respectus plures ; et ideo illljd quod nominat tantum essen-
tiam, non potest pluraliler. significari; sicut est scientia,
qum tenet se magis ex parte scientis, ut forma ipsius. Ratio
autem se tenet magis ex parte rei, ut consignificari et signi-
ficari pluralitel' possit; dicimus enim rationes plures. Idea
autem quasi medio modo se habet; quia essentiam et rationem
imitationis, qum est secundum respectum, importat ; et ideo
etsi inveniatur in nomine idem consignificata pluralitas, ut
cum pluraliter profertur, raro tamen aut nunquam invenitur
significata per additionem termini numeralis, ut sic dicantur
plures idem; pluralitas enim exprimitur magis significando
quam consignificando.
ARTICVLVS III
Virum in Deo sini ideiE omnium qUiE cognoscif!
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur quod non omnium
qum cognoscit Deus, idem in ipso sinI". Mala enim cognoscit
DeuB. Sed mali idea in ipso esse non potest, cum idea imita-
tionem importet. Unumquodque autem per hoc malum est
quod ab imitatione Dei recedit. Ergo non omnium rerum ide<e
sunI" in Deo, cum plures malre sint.
2. Pr<eterea, idea nominat formam; dicitur cnim ab
« eidos ", quod est forma. Sed materim prim<e non est aliqua
forma, sicuI" nec primus actus, qui est Deus, habet aliquam
materiam ; alias neutrum esscL primum. Ergo non omnium est
idea in Deo.
3. Pr<etnrea, Deus non tantum cognoscit universalia, sed
etiam particularia. Sed particularium inquantum hujusmodi,
non vidcLur esse idna, cum omnia singularia unius speciei in
forma conveniant. Ergo non omnium cognitorum a Deo est
idea. .
1. I p. SummlE theol., q. xv, art. 3.
 DISTINCTIO XXXVI, QUJEST. II, ART. III
845
844 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM

4. Prreterea, idea non est nisi alicujus quod eam per ìrni- imperfectam rationem idere; hoc est dictu, quia essentia
tationem participat. Sed accidentia cum non sìnt per SI: divina est imitabilis a composito secundum esse perfectum,
subsistentia, nihil participant ; sed ipsa sunt participatiolll's a materia secundum esse imperfectum, sed a privatione
quredam. Ergo cum accidentìa sìnt cognita 'IDeo siellt nullo modo. Et ideo compositum, secundum rationem SUle
substantire, videtur quod non omnium cognitorum in Del' formre, habet perfecte ideam in Deo, materia vero imperfecte,
sit idea. sed privatio nullo modo.
Sed contra, omnis cognìtio est per speciem aliquam co~nili Ad tertium dicendum, quod particularia habent proprias
in cognoscente. Sed species rerum in Deo existentes, idei!' ideas in Deo ; unde alia est ratio Petri et Martini in Deo,
dicuntur. Ergo omnium cognitorum a Deo idea in ipso es!. sicut alia ratio hominis et equi. Sed tamen diversimode;
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod, sicut ex auetori- quia 1 diversitas hominis et equi est secundum formam, cui
tate Dionysii, cap. v De div. nom., § 8, col. 823, t. I, inducL, perfecte respondet idea : sed distinctio singularium unius
patet, idea dicitur similitudo vel ratio rei in Deo exìsten~. speciei essentialis est secundum materiam, qure non perfecte
secundum quod est productiva ipsius rei et prredetermina- habet ideam ; et ideo perfectior est distinctio rationum respon-
tiva 1 ; et ideo unumquodque, secundum quod se habet ad hoc dentium diversis speciebus quam diversis individuis; ita
quod 'IDeo producatur, ita se habet ad hoc quod ipsìus id(~;1 tamen quod imperfectio referatur ad res imitantes, et non ad
sit in eo. Omne autem quod ab aliquo per se agente produci- . essenti'1m divinam quam imitantur.
tur, oportet quod secundum hoc quod ab ipso effectum 2 Ad quartum dicendum, quod accidentia etiam perfectum
est, ipsum imìtetur ; quia, ut probat Philosophus, II De anima, esse non habent ; unde deficiunt a perfectione idere : propter
text. 34, simile agit sibi simile, tam in his qure agunt per volull- quod etiam Plato non posuit ideas accidentium ,sed substan-
tatem quam in his qure agunt per necessitatem. Unde seCUll- tiarum tantum, ut I Melaphys., text. 45, dicitur. Tamen
dum id quod aliquid a Deo producitur, secundum hoc simi- seeundum quod esse habent per imitationem divinre essentire,
litudinem in ipso habet, et secundum hoc est idea ipsius sie essentia divina est eorum idea.
in Deo, et secundum hoc a Deo cognoscitur; et ideo cum Et sie patent omnia objecta, et etiam dieta in Lillera.
omnis res a Deo producatur, oportet omnium rerum ideas in
ipso esse.
Ad primum ergo dicendum, quod malum, inquantum
malum, nihil est, cum sit privatio quredam, sicut crecitas ;
et ideo rei mal re idea in Deo est, non quidem inquantum
mala est, sed inquantum res est; et ipsum malum per oppo-
situm bonum cognoscitur a Deo, a quo res privationi subjecta
deficit.
Ad secundum dicendum, quod cum materia prima a Deo
sit, oportet ideam ejus aliqualiter in Deo esse; et sicut attri-
buitur sibi esse, ita attribuitur sibi idea in Deo : quia omne-esse,
inquantum perfectum est, exemplariter ductum e"t ab eSSfl
divino. Esse autem perfectum, materire non convenit in se,
sed solum secundum quod est in composito; in se vero habet
esse imperfectum secundum ultimum gradum essendi, 'qui
est e:.se in potentia ; et ideo perfectam rationem id ere nOIl
habd n's secundum quod est in composito, quia sic sibi 'IDeo
esse perfeetum confertur ; in se vero considerata, habet in Deo

1. Parm. : « determinativa. »
2. Parm. : « effectu.
l) t. Parm. omittit : « diversimode ; quia. J

DISTINCTlO XXXVII
Quibus modis dicatur Deus esse in rebus
Et quoniam demonstratum est ex parte, quomodo omnia
dicantur esse in Deo, addendum videtur hic, quibus modis
dicatur Deus esse in rebus; si tamen id humana mens vel
ex parte digne valeat cogilare, vel lingua sufficiat eloqui.
Sciendum ergo est, quod Deus incommutabiliter semper in
se existens, prresentialiter, potentialiter, essentialiter est in
omni natura sive essentia, sine sui definitione, et in omni loeo
sine circumscriptione, et in omni tempore sine mutabilitate.
Et prreterea in sanctis spiritibus et animabus est excellentius,
seilicet per gratiam, inhabitans; et in homine Christo excel-
lentissime, in quo plenitudo divinitatis corporaliter habitat,
ut ait Apostolus, Colos., II. In eo enim Deus habitavit non per
gratiam adoptionis, sed per gratiam unionis. Ne autem ista,
quia capacitatem humanre intelligentire excedunt, falsitatis
arguere aliqui prresumant, sanctorum auetoritatibus munienda
mihi videntur. Beatus Gregoriu8, Super Cantica canticorum,
in Glossa sup. cap. v, ibi : Qua abiit dilectus tuus ? col. 1157,
t. I, inquit : « Licet Deus communi modo omnibus rebus insit
prresentia, potenUa, 8ubstantia; tamen familiariori modo
per gratiam dicitur esse in illis qui mirifieentiDm operum Dei
aeutius et fidelius considerant. Il De hoc eodem Augustinus,
ad Dardanum, in Iib. De pr<esentia Dei, seu Epist. CLXXXVII,
§ 19, col. 839, t. II, ait : « Cum Deus sit natura incorporea et
incommulabiliter viva, reterna stabilii ate in seipso manen8,
tol us adest rebus omnibus, et singulis totus. Sed in quibus
hahitat, habent eum pro 8ure capacitatis diversitate, alii
amplius, alii minus, quos ipse sibi dilectissimum templum
gratia sure bonitatis redificat. » Hilarius quoque, in VIII Iib.
De Trinitate, § 24, col. 253, t. II, apertissime docet Deum
ubique esse: « Deus, inquit, immensre virtutis, vivens potestas
qure nusquam non adsit, non desit usquam, se omnem per sua
edocet, ut ubi sua sint, ipse esse intelligal ur. Non autem cor-
porali modo, cum alicubi sit, non etiam ubique esse credatur,
cum et in omnibus esse non desinat. » Ambrosius, in Iib. I
De Spirilu sancto, cap. VII, col. 753, t. III, Spiritum sanctum
proba!. non esse crealuram, quia ubique est, quod est proprium
divinila!.is, ila dicens : « Cum omnis crealura certis nalurre
sure sit circumscrip!.a limiti bus, quomodo quis audl'al crcaluram
appellare Spirit.um sanclum, qui non habea!. circumscriptam
determinatamque virtutem, qure est in omnibus et ubique
DISTlNCTIO XXXVII
847
semper est? Quod utique divinitatis et dominationis est pro-
prium. » !tem, in eodem, § 86, col. 754 : « Domini est omnia
compIere, qui dicit, Hier., XXIII, 24 : C<elum et terra m ego com-
piea. Si ergo Dominus est qui crelum complet et terram;
quis ergo potest Spiritum sanctum judicare dominationis et
divinre potestatis exortem qui replevit orbem '? Et, quod plus
est, replevit et Jesum totius mundi redemptorem. l) Ex his
aliisque pluribus auctoritatiLms aperte monstratur, quod Deus
ubique et in omni creatura essentialiter, prresentialiter, potl'n-
tialiter est.
Quod in sanctis non modo est, sed etiam habitat,
qui non ubicumque est habitat
In sanctis vero etiam habitat in quibus est per gratiam :
non enim ubicumque est, ibi hahitat; ubi vero habitat, ibi
est. In solis benis habitat, qui sunt templum ejus et sedes
ejus. Unde per Isail m Dominus ait, cap. LVI, l : C<elum mihi
sedes est, terra autem scabetlum pedum meorum; quia in electis,
qui sunt crelum, habitat Deus et regnat, qui ejus voluntati
devoti obtemperant ; malos vero, qui sunt terra, judicii distric-
tione calcat. Unde et in lib. Sapientire 1 , dicitur : Thronus
sapienti<e anima justi; quia in justis specialius est quam in
aliis rebus; in quibus tamen omnibus totus est, quemadmo-
dum anima, ut ait Augustinus in Epistola CLXVI ad Hierony-
mum de origine anim<e, § 4, col. 722, t. II, per omnes particulas
corporis tota adest simul, nec minor in minoribus nec major
in majoribus; sed tamen in aliis intensius in aliis rl'missius
operatur, cum in singulis particulis corporis essentialiter
tOtf sit. Ila et Deus cum sit in omnibus essentialiter ac totus,
in ilIis tamen plenius esse dicitur quos inhabitat, id est in
qui bus ita est ut faciat eos tl'mplum suum ; et hi tales cum eo
sunt jam ex pal'I e, sed in beatitudine perfecte. Mali vero,
etsi ibi sunt ubi ipse est, qui nusquam deest, non tamen sunt
cum co. Unde Augustinus, Sup. Joan., tract. CXI, sup. cap. XVII,
§ 2, col. 1927, t. III : « Non satis fui t dicere : Ubi ego sum, te
illi sint; sed addidit, mecl1m : quia et ibi miseri possunt esse,
ubi et ilIe est, qui nusquam deest. Sed beati sunt cum ilIo,
quia non sunt beati nisi ex co quod cum ilio sunt, qui fruuntur
eo et vident ilIum sicut est. Mali vero non sunt cum ilIo, ut
creci in luce non sunt cum luce; nec boni ita nunc sunI. cum eo
ut videant per speciem, etsi sunt aliquo modo cum eo per
fidem. II Quomodo autem Deus habiLet in bonis, ex illis aliqua-
tenus intellig-ere vaiebis qure supra dicla sunt~, cum de Spirilus
sancti processione temporali ageretur, ubi, licet ex parte,
1.. Prov., XII, 23.
2. Distinct. XIV.
 848 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
exponitur, ex parte enim cognoscimus et ex parte prophe_
tamus, quomodo Spiritus sanctus habitet in nobis, qui nOn
sine Patre et Filio inhabitat.
Ubi erat vel habitabat Deus, antequa'!1 esset creatura
Si autem qureris ubi habitabat Deus, antequam sancti eB8ent
dicimus quia in se habitabat. Unde Augustinus 1, In psal. CXXII,
v. 1, § 4, col. 1632, t. IV : In tempio, inquit, suo habitat Deus,
scilicet in sanctis, qui sunt templum Dei, modo secundum
fidem ambulantes, et templum Dei erunt aLquando secundum
speciem, qualiter etiam nunc templum Dei sunt angeli. Sed
dicit aliquis : Antequam faceret Deus crelum et terram, ante-
quam faceret sanctos, ubi habifabat? In se habitabat Deus,
apud se habitat, et apud se est. Non ergo sancti sic sunt domus
Dei ut ea subtracta, cadat Deus; immo sic habitat Deus in
sanctis, ut si ipse discesserit, cadant.
Multa hic breviter docet qure confirrnant prredicla
Sciendum est etiam, quia, ut ait Augustinus, in lib. Ad
Dardanurn, seu Episl. CLXXXVII, §§ 15 et 16, col. 837, t. Il,
« dici, nisi stultissime nequit, Spiritum sanctum non habere
locum in nostro corpore, quod totum anima nostra imple-
verit. Stultius etiam dicitur angustiis alicubi impediri Trini-
tatem, ut Pater, et Filius, et Spiritus sanctus alicubi simul esse
non possint. Verum illud est multo mirabilius, quod cum
Deus ubique sit totus, non tamen in omnibus habitat. Quis
porro audeat opinari nisi inseparabilitatem Trinil atis penitus
ignoret, quod in aliquo possit habitare Pater et Filius in quo
non habitet Spiritus sanctus ? Aut in aliquo Spiritus sancl us,
in qui> non habitet Pater et Filius ? Fatendum est ergo, ubique
esse Deum per divinitatis prresentiam, sed non uhique per
inhabitationis gratiam. Propter hanc enim inhabitationem
gratire non dicimus, Pater noster qui es ubique, cum et hoc
verum sit; sed, qui es in crelis, id est in sanctis, in quibus
est quodam excel1entiori modo. ))
Quod Deus inhabitator est quorurndarn nondurn cognoscentìurn
Deurn, et non quorurndarn cognoscentiurn
Illud quoque mirabile est, quia, ut ait Augustinus in eodem
lib., § 21, col. 840 : « Deus est inhahilalor quorumdam nondum
cognoscentium Deum, et non quorumdam cognoscentium Deum.
1. Parm. : « in lib. III Contra 1I1axim., c. XXI, et lib. II, cap. XI »
qui bus in locis similia quredam habentur; non autcm~exprcsse nisi
In ps. CXXII.
849
DISTINCTIO XXXVII
Illi enim ad templum Dei non pertinent qui cognoscentes
Deum, non sicut Deum g]orificant. Ad templum Dei perti-
nent parvuli sanctificati sacramento Christi, et generati Spi-
ritu ~.ancto, qui nondum valent cognoscere Deum. Ergo
quem potuerunt illi nosse nec habere, isti potuerunt habere
antequa m nosse. Beatissimi autem sunt illi quibus hoc est
Deum habere quod nosse. )) Bie aliquatenus aperit Augustinus
quomodo Deus habitet in aliquo, id est habeatur, cum videlicet
ita est in aliquo ut ab eo cognoseatur et diligatur.
.Quomodo Deus lotus ubique sit per essentiam, non potest
inteltigi ab hurnano sensu
Ex prredict.ìs patet quod Deus ubique totus est per essentiam
et in sanctis habitat per gratiam. Cumque superius lieet tenuiter,
ostensum sit, qua ratione dieatur ha bitare in quibusdam, nunc
effiagitaret ordinis ratio id etiam assignari, quomodo ubique
per essentiam et totus sit, nisi hujus eonsiderationis sublimitas
atque immensitas humanre mentis sensum omnino exeederet.
Dt enim ait Chrysostomus, Horn. II super Epistolarn ad Hebr.,
super illud : Qui cum sit splendor, « sieut multa de Deo intelli-
gimus qure loqui penitus non va]emus; ita multa loquimur
qure intelligere non sumus idonei. Verbi gratia quod ubique
Deus est, seimus et dicimus; quomodo autem ubique sit,
intel1ectu non capimus. Hem quod est incorporea quredam
virtus, qure omnium est causa bonorum, scimus : quomodo
autem vel qure ista sit, penitus ignoramus. »
Quorumdam opinio qui prresumunt ostendere quomodo Deus
ubique sit per essentiam, potentiam, prresentiam
Quidam tamen immensa ingenio suo metiri prresumentes,
hoc ila fore intelligendum trad'derunt, quod Deus ubique
per essentiam esse dieitur, non quod Dei essenti a proprie sit
in omni loeo et in omni creatura; sed quia omnis natura atqnc
omne quod naturaliter est, in quocumque loco sit, per eum
habel esse, et omnis locus in quo illud est. Idem etiam dicunt,
ideo Deum ubique dici esse per prresentiam vel per potentiam,
'quia cuncla 10ca sunt ei pralsentia, et qUal in eis sunt, nec in
eis aiiquid operari cessa\. Nam et ipsa loca, et quidquid in
eis est, nisi ipse conservet, manere non pOSSllnt. In eis ergo per
subslantiam Deus esse dicilllr, ut aiunt, quia per virtulem
proprire subsl antial SUal radt ut el iam ioca sint, et omnia
qure in eis sunt. Sed licet halc vera sint qUal asserunt in expia-
nandis ini el1igentiis pFaldiclorum, in iIlis tamen verhis quibus
dici! ur Deus ubique esse per essentiam, pius contineri cre-
dendum est, quod homo vivens capere non v::\iet.
 850 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Quod Deus eum sit in omnibus rebus, non tamen sordibu8
rerum inquinatur
Solet etiam ab eisdem qureri, quomodo Deus substantia_
liter insit omnibus rebus, et corporalium sordium inquina-
tionibus non contingatur : quod tam frivolum est ut nec respon-
sione sit dignum, cum etiam spiritus creatus sordibus Cor-
poreis, etiam leprosi, vel quantumcumque polluti, inquinal'i
non possit. Sol quoque radios suos sine sui pollutione effundil
super loca et corpora, non solum munda sed etiam immunda
ac sordibus feetentia : quorum conlactu homines et alire qure-
dam res infieiuntur ; solis vero radii impolluti et inconlaminati
ea contingentes existunt. Non est ergo mirandum, si essenti a
divina omnino simplex et incommutabilis omnia replet loca,
et omnibus creaturis essentialiter inest, nec tamen cujusquam
rei sordibus contaminatur vel contingitur. Unde Augustinus,
in lib. De natura boni, cap. XXIX, col. 560, t. VIII: « Cum in
Deo, inquit, sint omnia qure condidit; non tamen inquinanl
eum iIli qui peccant. )) De cujus etiam sapientia, qure attingit
a fine usque ad finem fortiter, dicitur, Sapient., VII, 24 : Attin-
git omnia propter suam munditiam, et nihil inquinatum in
eam ineurrifl. Timent quidam, quod fieri non potest, scilicel
ne humana carne verilas et subslantia Dei inquinetur; et
tamen prredicant istum visibilem solem radios suos per omnes
faces el sordes spargere, et eos mundos et sinceros serva l'i.
Si ergo visibilia munda a visibilibus immundis contingi possunt
et non inquinari; quanto magis invisibilis et incommutabilis
veritas? Postremo respondeant, quid potius de Deo respon-
dendum existiment : vel quod nusquam per essentiam sit,
vel quod ubique, vel quod alicuhi, ila quod non ubique. Sed
quis audeat dicere, quod nusquam divina essentia sit, vel
quod alicubi et non ubique sit? Si enim ita est alicubi quod
non ubique; ergo localis est. Est ergo ubique tota, qure continet
totum et penetra t totum ; qure nec pro sui simplicilate dividi,
nec pro sui purilate maculari, nec pro sui immensitate ullo
modo comprehendi potest. Unde Augustinus : Deus ubique
est, cui non locis sed actionibus 2 propinquamus 3 •
Quod Deus ubique sit et in omni tempore, non tamen loealis est,
non eireumseriptibilis, nee Ioeo nee tempore movetur
Cumque divina natura veraciter et essentialiter sit in omni
loco et in omni tempore, non tamen movetur per loea vel
1. AI. omittuntur sequentia usque ad illa verba : « Postremo res-
pondeant. li
2. Nicola'i : « vel affectionibus. li
3. lEquivalenter I De Doctrina christ., c. x, col. 23, t. III, et plu-
ribus al.is in locis, videlicet : Ep. CLXXVII ad Dardanum; In ps. xxx,
XXXIV, etc.
DISTINCTIO XXXVII 851
per tempora, nec temporalis nec loealis est. Localis non est,
quia penitus non eircumscribitur loeo : quia nec ita est in
uno loeo quod non sit in alio; neque d,mensionem habet,
sicut corpus cui secundum locum assignatur principium,
medium et finis, et ante et retro, dextrum et sinistrum, sursum
et deorsum, quod sui interposit.ione facit distantiam circumstan-
tium. Duobus namque his modis dicitur in Scriptura aliquid
locale sive eircumscriptibile, et e converso : scilicet vel quia
dimensionem capiens longitudinis, altitudinis et latitudinis,
distantiam facit in loeo, ut corpus; vel quia loco definitur ae
determinatur : quoniam cum sit alicubi, non ubique inve-
nitur : quod non solum eorpori, sed etiam omni creato spiritui
congrui t. Omne ergo corpus omni modo locale est; spiritus
vero creatus quodammodo est loealis, et quodammodo non est
loealis. Loealis quidem dicilur, quia definitione loei lerminatur ;
quoniam cum alicubi prresens sil totm;, alibi non invenitur.
Non autem ila localis est ul dimensionem capiens, distantiam
in loco faciat. Divina ergo sola essentia omnino ilIoealis et
ineircumscriptibilis est, qure nec locis movetur aliquo modo,
vel determinatione finita, vel dimensione suseepta, nec tempo-
ribus, scilicel affeetu 1 et eognitione. His enim duo bus modis,
scilieet loeo vel tempore, fil mutatio creaturre, qure longe
est a Creatore. Unde Augustinus. Super Genes. ad litteram,
lib. VIII, cap. XXVI 2, col. 391, t. III : « Deus, inquit, omni-
potens incommutabili reternitale, voluntate, veritale semper
idem, movet per tempus erraturam spiritualem ; movet etiam
per tempus et loeum crral mam corporalem : ul eo motu naluras
quas c.ondidit administret. Cum ergo tale aliquid agit, non
debrmus opinari ejus subslantiam, qure Deus est, temporibus
loeisque mulabilem, sive per tempo la et loca mobilem; cum
sit ipse et interior omni rei, quia in ipso sunt omnia ; et exlerior
omni rei, quia ipse est super omnia; et antiquior omnilJus,
quia ipse idem est ante omnia ; el novior omnibus, quia ipse
idem est post omnia, seilicet post omnium initia. )) Ecce hic
aperte ostenditur quod nee locis nec temporibus mutalur
vel movel.ur Deus, Spiritualis autem creatura per tempus
movel.ur, corporalis vero etiam per tempus et locum.
Quid sit mutari secundum tempus
Mulari per tempus, est variari secundum qualitates inte-
riores vel exl.eriores, qure sunt in ipsa re qure mut a t ur, ut quando
suscipil vieissi1.udinem gaudii, doloris, sdentire, oLJllvionis,
vel variationem formre, sive alicujus qualitatis exterioris,
Hrec enim mutatio qure fil secundum tempus, varial.io est
1. AI. : " scd cffectu. li
2. Parm. : « cap. xx et XXI. »
 852 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
qualitatum, qure fit in corporali vel spirituali creatura; et
ideo vocatur tempus.
Opinio quorumdam qui dicunt spirilus creatos non mOUfr'i
loco nec esse locales
De mutatione vero loci magna inter conquirentes discep_
tatio versatur. Sunt enim qui dicunt, nullum spiritum aIiquo
modo pO'l'le mutari loeo, ab omni spiritu locum universalitel'
removere volentes, quoniam seeundum dimensionem tantum
et circumscriptionem locum constare asserunt, atque id
solum esse locale vel in loco esse dicunt, quod dimensionem
recipit et distantiam in loco facit. Et hoc dicunt Augustinum
sensisse, mutationem temporis tantum spirituali creaturre
tribuentem; loci vero et temporis corporere.
Hic respondetur eis
Sed, ut supra diximus, dupliciter dicitur res esse localis
vel eircumscriptibilis : scilicet vel quia dimensionem reeipit
et distantiam facit, vel quia loei termino definitur; quorum
utrumque convenit corporere creaturre; alterum vero tantum
spirituali. Nam, ut supra diximus, corporalis creatura ila est
localis vel circumscript,bilis quod determinatur definiIione
loci, et quod dimensionem recipiens, distantiam facit : spiri-
tualis vero tantum definitione loci concluditur, cum ita sit
alicubi quod non alibi. Sed nec dimensionem recipit, nec distan-
tiam in loco facit : quia si multi essent spiritus hic, non eo
coangustarent locum, quo minus de corporibus contineret.
Ideoque Augustinus attribuit mutationem loci corpori, non
spiritui : quia licet spiritus transeat de loco ad locum, non
tamen ita ut dimensionibus circumscriptis et interpositione
sui faeiat distantiam circumstantiarum, sicut corpus.
Conclusio ex préedictis, qur;d spirilus creati sunt locales et cir-
cumscriptibiles quodammodo, spirilus vero Dei omnino incir-
cumscriptibilis.
Sunt ergo spiritus creati in loco, et transeunt de loco ad
locum, et quodammodo locales et circumscriptibiles sunt,
sed non omni eo modo quo creaturre corporere. Spiritus autem
increat us, qui Deus est, in loco quidem est, et in omni loco,
sed omnino illocalis est et: incircumscriptibilis. Unde Beda
Super I Luc., v. 19, col. 313, t. III, ait : « Cum ad nos angeli
veniunt, sic exterius implent ministerium, ut tamen ante Deum
interius per contemplationem assistant : quia, etsi angelus est
spiritus circumscriptus, summus tamen spiritus, qui Deus
est, incircumscriptus est, intra quem currit angelus quocumque
mittatur. » Ecce hic dicitur, quia spiritus angelicus circum-
DISTINCTIO XXXVII 853
scriptus est : spiritus autem qui Deus est, incircumscriptus.
Alibi etiam Ambrosius, distantiam ostendens inter spiritum
increatum et spiritum creatuQ1, dicit seraphim de loco ad
locum transire, inquiens ila in lib. De Trinit., I De Spirilu
sando, §§ 115 et 116, col. 761, t. III : « Dixit Isaias, cap. VI,
6, quia missus est ad me unus de seraphim. Et Spiritus quidem
sanctus dicitur missus; sed seraphim ad unum, Spiritus. vero
ad omnes. Seraphim mittitur in ministerio, Spiritus operatur
mysterium. Seraphim de loco ad locum transit : non enim
complet omnia, sed ipse repletur a Spiritu. » Hic aperte osten-
ditur quod angeli quodammodo locales sunI.
Cum repetitione superiorum con/irmat aucloritatibus, Deum
esse ubique sine locali motu
Fateamur itaque, divinam naturam pro immensitate sui
nusquam deesse, eamque solam omnino illocalem, omnino
ineircumscriptibilem, nullo concludi loco : sed a fine usque
ad finem attingere, non tamen spatiosa magnitudine, nee
locali motu sed immensitate atque immobilitate sure essentire.
Unde Augustinus, Ad Dardanum, Episl. CLXXXVII, cap. IV,
col. 836, t. Il, ait : « Non quasi spatiosa magnitudine opine-
mur Deum per cuncta diffundi, sicut fumus 1 aut lux ista
ditTunditur; sed potius sicut in duo bus sapientibus, quorum
alter altero corpore grandior est, sed sapientior non est, una
sapientia est; nec est in majore major, nec in minore minor,
nec minor in uno quam in duobus. Ila Deus sine labore regens
et continens mundum, in crelo totus est, in terra totus, et in
utroque totus, et nullo contentus loeo, sed in seipso ubique
totus. )) Idem quoque Super psalm. CXLVII, § 22, col. 1931,
t. IV, ait : « Ad verbum Dei perlinet non esse in parte, sed ubique
esse per seipsum. Hree enim est sapientia Dei qure attingi!
a fine usque ad finem fortiter : non tamen motu locali, sed
immobilitate sui: velut si moles aliqua saxea impleat aliquem
locum, dicitur quod attingit a fine illius loci usque ad finem :
cum tamen alterum non deserat alterum occupando. Non
ergo habet motum localem verbum illud, et sapientia ma
solida et ubique. » Ex prredictis innotescit, quod Deus est
ita ubique per essentiam quod nec spatiosa magnitudine
ditTunditur, nec uno desert0 2 loco alil.\m occupat : qui a localem
motum non habet. ldeoque Augustinus volens prrescindere a
Dei puritate omnem localem circumscriptionem, potius dicit
omnia esse in illo, quam ipsum esse alicubi; nec tamen ipsum
esse locum, qui non est in loeo, in lib. LXXXIll QUéest.,
qurest. xx 3 , col. 15, t. VI, ita inquiens : « Deus non alicubi
1. AI. : « humus. »
!. AI. : « discreto. »
3. Parm. ; « q. II. ))
 854 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
est. Quod alicubi est continetur loco, corpus est: Deus autcm
non est corpus; non ergo alicubi est. Et tamen quia est, el
in loeo non est, in ilIo sunt potius omnia, quam ilIe alicubi.
Nec tamen ita in ilIo ut ipse sit locus. Locus enim in spatio
est quod longitudine et latitudine et altitudine corporis oceu-
patur : nec Deus tale aliquid est. Et omnia ergo in ipso sunt,
et locus non est, nec in loro est. Locus tamen Dei, sed improprie.
dicitur templum Dei, non quod eo contineatur. Id autem
nihi! melius quam anima munda intelligitur. » Ecce hic dica.
Deum non esse in loco; sed inteIIigendum est eum non eSSl'
• in loco localiter, scilicet quia nec circumscriptionem nec loca-
1em motum habet.
Oppositio qua videtur pro bari quod Deus mutetur loeo
Ad hoc autem solet opponi sie. Quotidie fiunt creaturm
qure ante non erant, et in eis Deus est, cum ante non esset iII
cis. Est ergo ubi ante non erat, ideoque mutabilis esse videtm.
Sed licet quotidie incipiat esse in creaturis in quibus ante
non erat, quia iIIre non erantI: hoc tamen fit sine sui mutatione :
qualiter in mundo cCBpit esse, quem feci t, tamen sine sui
mutabilitate : et similiter desinit esse in quibus ante erat,
sine sui mutatione; nec tamen ipse deserit locum, sed loeus
desinit esse.
EpilogllS, llbi exponitllr quare in pT'redietam venerit diseeptationem
Jam sufficienter demonstratum esse videtur 2, quomodo
omnia dicuntur esse in Deo, et Deus in omnibus ; quam discep-
tationem quasi ineidenter suscepimus, quia id videbatur postu
lare res circa quam noster versabatur sermo. Disserebamus
enim de scientia sive sapientia Dei; et cum doceremus DeuIIl
scire omnia, quresitum est, utrum propter cognitionem quam
de omnibus habet, dicerentur omnia esse in Deo, an alia ratione
hoc diceret Scriptura. Hujus ergo qurestionis occasio in prre-
missam nos deduxit disputationem.
DIVISIO PRIMlE PARTIS TEXTUS
Ostenso quomodo rcs sint in Deo, hic ex incidenti ostendiL
quoIllodo Deus sit in rebus; et dividitur in partes duas : in
prima ostendit DeuIll esse ubique et in omnibus rebus; in
secunda parte removet a Dca qumdam qum creaturas in loco
cxistentq; consequuntur, ibi : « CUIllque natura divina vera-
1. AI. dcest : " quia illre non crant. "
2. A disto xxxv.
DISTINCTIO XXXVII, DIVISIO lae PART. TEXT. 855
citer et essentialiter sit in omni loco et in omni tempore. non
tamen movetur per loca vel per tempora ». Prima in duas :
in prima ponit modos qui bus Deus in rebus esse dicitur ; in
secunda inquirit rationes iIIorum modorum, ibi : « Quomodo
autem Deus habitet in nobis, ex iIIis aliquatenus intclligere
valebis qum supra dieta sunt ». Circa primum duo facit : primo
enumerat modos ; secundo auctoritatibus confirmat, ibi : « N(,
autem ista... falsitatis arguere aliqui prmsumant ; sanctorum
auctoritatibus munienda mihi videntur l). Et primo confirmat
modum quo est communiter in omnibus creaturis; secundo,
modum quo speeialiter est in sanctis, ibi : « In sanctis vero
etiam habitat ». Modus autem quo specialissime est in homin()
Christo, ,pertinet ad tertium librum ; et ideo eum pr<etermittit.
« Quomodo autem Deus habitet in bonis, ex iBis aliquatc-
nus intelligere valebis qUal supra dicta sunt .» Hic ostendit
rationes dictorum modorum : et primo quantum ad modum
quo specialiter in sanctis est; secundo quantum ad modum
communem quo est in omnibus creaturis, ibi : ( Ex prredictis
patet quod Deus ubique totus est per essentiarn ». Et circa
primum duo facit : « primo ostendit veritatem ; secundo cxclu-
dit quasdam dubitationes, ibi : «( Si autem qmeris, ubi habi-
tabat Deus antequam sancti essent, dicimus quia in se habi-
tabat ». Et sunt tres per ordinem induct::e, ut patet in Litlera.
«( Ex pnedictis patet quod Deus ubique totus est per essen-
tiam, et in sanctis habitat per gratiam ». Hic inquirit rationem
quantum ad modum communem ; et circa hoc tria facit : primo
ostendit modi ilIius incomprehensibilitatem; secundo redar-
guit quorumdam insufficientem assignationem, ibi : « Quidam
tamen immensa ingenio suo metiri pr<esumentes, hoc ita forte
intelligendum tradiderunt » ; tcrtio includit erroneam qu<estio-
nem, ibi : « Solct etiam ab eisdcm qu::eri, quomodo Deus sub-
stantialiter insit omnibus rebus l). Ubi duo facit. : primo cxcludil
objectionem; secundo destruit positionem, ibi : ( Postrem(l
respondeant quid potius de Deo respondendum existiment ".
QU1ESTIO PRIMA
Hic est duplex qu<estio : primo quolIlodo Deus in omnibus
sit ; secundo quomodo ubique sito
Circa primum qu<eruntur duo: lo utrum Deus sit in omni-
bus rebus; 2 0 de diversitate rnodorum qui bus in rebus esse
dicitur.
 8M COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
ARTICULUS PRIMUS
Ulrum Deus sil in rebus!
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod Deus in rebus
non sito Inter causas enim illm solm rei intrinsecm sunt qUffi
partes ejus sunt, ut materia et forma; non autem agens et
finis. Sed Deus non est causa rerum ut veniens in consti-
t.utionem ipsarum; quia regit o'mnes res, prmterquam com-
misceatur cum cis, ut dicitur lib. De causis, propos. 20.
Ergo Deus in rebus creatis non est..
2. Pr;pterea, nobilius agens est hoc quod potest producere
effectum in absentia sua, quam quod non potest hoc facere
nisi per suam prffisentiam. Deus autem est nobilissimum
agens. Cum igitur inveniantur qUffidam agentia et secundum
voluntatem, et secundum naturam, qUffi in absentia sui
produhmt effectus ; sicut sol in cmlo existens, efficit calorem
in terra per emissionem virtutis sum, et rex aliquis per impe-
rium Suum multa efficit ubi ipse non est prmsens ; videtur
quod multo fortius Deus in absentia sui possit effectllm pro-
<Iucere ; et. ita non oportet quod sit in rebus qllas condidit.
3. Pr;pterea, quanto aliquod agens nobilills est, tanto
nobiliorem effectum prodllcere potest. Sed perfectius est
quod potest per se conservari in esse absente sua causa quam
quod non potest, sicut figura perfectius est in cera in qua
manet etiam sigillo amoto, qua m in aqua ubi non manet in
absentia imprimentis. Cum igitur Deus sit perfectissimus
agens, videtur quod rebus quas condidit, contulerit hoc ut
etiam in absentia SU:B causm conservari possint in esse; et
ita ad conservationem rerum non exigitur quod Deus in rebus
sito
4. Prmterea, impossibile est quod duo agentia immediate
operentur eamdem rem, ita quod utrumque illorum perfecte
ilperetur ; quia ad unum opera tu m terminatur una operatio,
qlla~ cxiV ab uno operante. Sfld singul;() res habent operationes
proprias, ut dicit Damascenus, II Dc lid. orlh., cap. x, col. 907,
I. I, qui bus suos effectus p(jragunt. Ergo videLur quod Dcus
non immediate sit operans quidquid in rebus efficitur ; et ita
vidctur quod non in omnibus rebus sito
5. PneLerca, dmmoncs res qUffidam sunto Sed absurdissime
1. I p. Summre theol., q. VIII, art.. 1
2. AI. : « erit. ))
857
DISTINCTIO XXXVII, QUlEST. I, ART. I
dicitur Deus in dmmonibus esse. Ergo Deus non est in omni-
bus rebus.
Sp,d contra, Hierem., XXIII, 24 : N u mquid non cmlum el
terram ego impleo ? Sed per crelum et terram intelligitur omnis
creatura, ut patet ex principio Genesis. Ergo Deus in omnibns
creaturis est.
Hoc etiam videtur per hoc quod habetur ad Hebr., I, :3 :
Portans omnia verbo virlulis sua? Non autem poLest eonservaf(~
res, nisi sit prmsens eis. Ergo videtur quod in omnibus rebus
sito
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod Deus cssentialiter
in omnibus rebus est, non t,amen ita quod rebus commisceatllr.
quasi pars alicujus rei. Ad eujus evidentiam oportet tria
prmnotare. Primo, quod movens et motum 1, et operans et
operatum, oportet simul esse, ut in VII Physic., text. 20
probatur. Sed hoc diversimode contingit in corporalibus d
spiritualibus. Quia enim corpus per essentiam suam, qmp
circumlimitata esI:. termini" quantitatis, determinatum est.
ad situm aliquem, non pot.est. esse quod corpus movens et
motum sint in eodem situ ; unde oportet quod simul sint per
contactum ; et sic virtute sua corpus immutat, quia 2 imme-
diate sibi conjungitur quod etiam immutatum aliud immu-
tare potest, usque ad aliquem terminum. Spiritualis vero
substantia, eujus essentia omnino absoluta est a quantitate
et situ, ac per hoc loeo, non est distlncta ab co quod movet
per locum vel situm; sed ubi est quod movetur, ibi est
ipsum movens ; sicut anima est in corpore, et sicut virtus
movens cmlum diciLur esse in dextra parte orbis quem movet :
unde incipit motus, uL habetur in VIII Physic. Secundulll
est, quod esse cujuslibet rei et clIjuslibet partis ejus est imme-
diate a Deo, eo quod non ponimus, secundum fidem, aliquem
creare nisi Deum. Creare autem est dare esse. Tertlum esi,
quod illud quod est calIsa esse, non potest cessare ah operi<-
tione qua esse datur, quin ipsa res etiam esse cesset. Sicu!
enim dicit Avicenna, lib. I SufficienlÙ.e, cap. XI, hmc esi
difIerentia inter agens divinum et agens naturale, quocl ageIl:-'
naturale est tantum causa IIlotus, et agens divinum est CalIS;1
esse. Unde, juxta ipsum, qualibet causa elTiciente remot;"
removetur effectus suus 3 ; et ideo, remoto aodificatorc, nOli
tollitur esse domus, cujus causa est gravit.as lnpidum qua
1. Parm. addit : « agens ct paticlls. »
2. Parm. : « quod. »
3. Parm. adrlit : « scd non csse rei. ))
 858 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
manet ; sed fieri domus cujus causa erat ; et similiter, remota
causa essendi, tollitur esse. Unde dicit Gregorius ,lib. XVI
"\foraI., c. XXXVII, col. 1143, t. I, quod omnia in nihilum deci-
derent, nisi ea manus omnipotentis contineret. Unde oportel
quod operatio ipsius, qua dat esse, non sit intercisa, sed conti-
nua; unde dicitur Joan., V, 17 : Paler meus usque modo ope-
ralur, el ego operor. Ex quibus omnibus aperte colligitur quod
Deus est unicuique intimus, sicut esse proprium rei est inti-
mum ipsi rei, qure nec incipere nec durare posset, nisi per ope-
rationem Dei, per quam suo operi conjungitur ut in eo sit.
Ad primum ergo dicendum, quod quamvis essentia divina
non sit intrinseca rei quasi pars veniens in constitutionem
cjus ; tamen est intra rem quasi operans et agens esse unius-
cujusque rei; et hoc oportet in omni agente incorporeo, 111.
ex prredictis patet 1 •
Ad secundum dicendum, quod illud quod agit per suarn
absentiam, non est causa proxima ejus quod fit, sed remota;
virtus enim solis primo et principaliter est 2 in corpore sibi
conjuncto, et sic deinceps usque ad ultimum ; et hrec virtus
est lumen ejus per quod agit in his inferioribus, ut Avicenna,
lib. cit., cap. II, dicit. Similiter patet quod rex prrecipiem
est causa prima: sed exequens prrecept.um est causa proxima
et conjuncta. Deus autem immediate in omnibus operatur ;
unde oportet quod in omnibus sito
Ad tertium dicendum, quod, sicut ex prredictis patet., eSse
rei non potest conservari sine causa essendi, sicut nec motu;;
sine causa movente. Unde si sine aliquo agente esse rei
(~onservetur, illud agens non erit callsa essendi, sed fiendi3
tantum, sicut sigillum est causa figurre in cera; unde remoto
sigillo, remanet figura, sicut etiam de ;edificatore dictum est;
.~t hoc est agens imperfectum ; unde rat.io procedit ex falsis.
Ad quartum dicendum, quod respectu ejusdem operationis
Hon potest esse duplex causa proxima eodem modo, sed
diversi mode potest; quod sic patet. Operatio redueitur
sicut in prineipium in duo; in ipsum agentem, et in virtutem
;(gentis, qua mediante exit. operatio ab agente. Quanto
autem agens est magis proximum et immediatum, tanto
virtus ejus est mediata, et primi agentis virtllS est immedia-
t.issima ; quod sic patet in terminis. Sint A, B, C tres causa~
urdinat<e, ita quod C sit ultima, qme exercet operationem :
1. Dist. VIII, q. I, art. 2.
2. Parm. ({ primo imprimitur.
3. Pum. : ({ fieri. l)
DISTINCTIO xxxvn, QUlEST. I, ART. Il 859
constat tunc quod C exercet operationem per virtuLem suam ;
et quod per virtlltem suam hoc possit, hoc est per virtutem B
et ulterius per virtutem A. Unde si qu<eriturquare C operatur,
respondetur per virtutem suam ; et quare per virt.utem suam :
propter virtutem B ; et. sic quousque reducaLur in yirtutem
..
causre prim;e in quam docet Philosophus qmestiones resoIv ere
in Poslerior. analgl., lib. Il, text. 22, et in II Physic., text. 38.
Etita patet quod cum Deus sit. prim<J. causa omnium, sua virtlls
est immediat.issima omnibus. Sed quia ipsemet est. sua virt.ul'.
ideo non tantum est immediatum principium operat.ionis in
omnibus, sed immediate in omnibus operans; quud in aliis
causis non cont.ingit., quamvis singulre res 1 proprias operatiolles
habeant quibus producunt suos effectus.
Ad quintum dicendum, quod non est concedendum :mu-
pliciter quod Deus sit in dmmone, duabus de causis. Primo.
quia dremon non nominat. naturam tantum, sed naturam
deformatam; cujus deformitatis Deus non est operator.
Secundo, quia dremon nominat naturam intellectualelll ; unde
cum dicitur, Deus est in dremone, intelligit.ur per modum
quo natura intellect.ualis ejus est capax, scilicet per gratiam.
Unde nec de homine peccatore simpliciter dicimus, Deus
est in isto homine ; nisi addatur, inquantum est creatura,
vel per essentiam, et prresentiam, et potentiam ; qu o addit.o,
dicitur et.iam Deus in d::emone esse.
AFlTICULUS II
Ulrum Deus sit in omnibus per potenliam, prcesenliam et essen-
tiam; in sanctis per graliam, in Chrislo per esse 2 •
Ad secundum sic procedit.ur. 1. Videtur quod inconvenienter
assignentur modi isti, quibus Deus in rebus esse dicitur.
Cum enim dicimus Deum esse in rebus, significamus qualiter
Deus ad res se habeat. Sed Deus uno modo se habet ad omnia,
quamvis non omnia uno modo ad ipsum se habeant, ut dici!
Dionysius, III cap. De div nom .• § 1, col. 679, t. I. Ergo vide-
tur quod non debeat esse nisi unus modus existcndi Deu III
in rebus.
2. Si dicas, quod isti modi diversificantur secundum diver-
sas habitudines creatur<e ad Deum. - Contra, quilibet
effectus Ìn creatura causat aliquam habitudinem creatur<e ad
1. AI. deest : « proprias. J)
2. I p. Summre theol., q. VIII, art. 3.

860 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Deum. Sed quasi infinit.i sunt. effectus Dei in creaturis. Erg..
infinitis modis dieetur Deus esse in creaturis, et non quinqìl"
Lantum.
3. Pneterea, ca secundum qme diversimode creat.ura~ Hl!
Deum referuntur, non inveniunt.ur in omnibus creaturis. Sel!
fJuidam istorum modorum conveniunt omni creatura:.
seilicet per essentiam, pr1esentiam et potentiam. Ergo videt.m
quod modi isti non differaRt seeundum diversa m habitudinf'llI
creaturre ad Deum.
4. Si dicas, quod distinguuntur secundum diversas ratione"
aUributorum. --- Contra, non plus differt. potentia ab essentia,
quam scientiH 1 et voluntas. Sed esse in rebus per essentialll
d potent.iam constit.uit duos modos. Ergo et similiter divl:r-
sificabuntur secundum omnia attributa.
In contrarium est quod in Liltera dicitur, et auctoritatihllS
"onfirmatur.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod distinctio istorum
lIIodorum partim sumitur ex parte creaturm, partim ex parti:
Dei. Ex parte creaturre, inquantum diverso modo ordinatur
in Deum et conjungitur ei, non diversitatc rationis tanturn,
sed realiter. Cum enim Deus in rebus esse dicatur secundum
I[uod eis aliquo modo applicatur, oportet ut ubi est diversus
eonjunctionis vcl applicationis modus, ibi sit diversus modus
.:ssendi. Conjungitur aut cm creatura Deo tripliciter. Primo
modo secundum similitudinem tantum, inquantum invenitur
in creatura aliqua simili tu do divinre bonitatis, non quod atti n-
~at ipsum Deum secundum substantiam 2 : et ista conjuncti..
invenitur in omnibus creaturis 3 per essentiam, pnesentiam el,
!,otentiam. Secundo creatura attingi t ad ipsum Dcum seeuII-
dum substantiaIll suam 4 consideratum, et non seeundum
similitudinem tantum ; et hoc est per operationem : seilieet
quando aliquis fide adh:eret ipsi primre veritati, et charitatl'
ipsi summre bonitati : et sic est. alius modus quo Deus spc-
,'inliter 5 est in sanctis per gratiam. Tertio ereatura attingi t
<Id ipsum Deum non solum seeundum operationem, sed etiam
secuudum esse: non quidem prout esse est aetus essentia),
quia creat.ura non potest transire in naturam divinHm : sed
1. AI. : « sententia. ))
:l. AI. : « subjectum. »
3. Parm. addit : « divinam bonitatem assimilantibus et sic erit
modU8 communis quo Deus est in omnibus creaturis. »
I,. AI. : « subjectum suum. »
5. AI. : « spiritualiter. »
l
DISTINCTIO XXXVII, QU.lEST. I, ART. II 861
-secundum quod est actus h:ypostasis vel personre, in cujus
unionem creatura assumpta est: et sic est ultimus modus quo
Deus est in Christo per unionem. Ex parte autem Dei non
invenitur diversitas in re, sed ratione LnnLulll, seeundum quod
distinguitur in ipso essenLia, virtus et operntio. Essentia autem
ejus cum siI. absoluta ab omni creaturn, non CiiI. in creatura
nisi in quantum applieatur si bi per operationem : et secundulll
hoc quod operatur in re, dicitur esse in re per pnesentiam,
secundum quod oportet operans operato aliquo modo pne-
sens esse; et quia operatio non deserit virtutem divinnm a
qua exit, ideo dicitur esse in re per potentiam ; et qui a virtus
est ipsa essentia, ideo ('onsequitur ut in re etiam per essen-
tiam sit.
Ad primum ergo dicendum, quod si loquamur de unitate
et diversitate secundum rem, siI' Deus uno modo se habet ad
res : sed quia res diversimode se habent ad ipsum, contingit
Deum significari in diversa habitudine ad res, inquantum
relationes fundatre in creaturis reliquerunt diversas habitu-
dines secundum rationem 1 in DI'O. Si autem consideretur
unitas et distinetio secundum rationem tantum, sic Deus
pluribus modis se habeL ad res, ut sciens, ut potens, et sic de
aliis.
Ad secundum dicendum, quod divisio esscntialis semper est.
per differentias qme per se dividunt aliquod commune;
sicut habens pedes, per se dividitur per bipes et quadrupes,
non autem per album et nigrum. Similiter dico, quod Deum
esse in creaturis per se dividitur secundum diversos modos
qui bus creatura) attingunt Deum : et h[Cc est diviso essentialis
et formalis. Sed si accipiantur diversi effectus in ereaturis per
se in qui bus est Deus per naturales effectus tantum, non
invenietur nisi unus modus aLLingendi in Delim quo est com-
Il1uniter in omnibus creaturis 2 ; et ideo non est divisio nisi
per accidens et materialis, qua' ab omni arte pn.etermittitur.
Ad t.ertium dicendum, quod illi tres modi non sumuntur l'X
diversitate creatura), sed ex parLe ipsius Dei operant.is in
rebus: et ideo omnem creatura m consequuntur, et prresup-
ponuntur etiam in aliis modis. In quo enim est Deus per unio-
nem, etiam est per gratiam ; et in quo est per gratiam, est. per
esscntiam, prresentiam et potentiam,
Ad quartum dicendum, quod divina attributa non consi-
'I. In alio codd. : « relationem. ))
:.l. Parm.: « Deum)), omisso: « in» et « quo est cornmunilel' in ilmnibus
crea'uris. ))
 862 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
derantur nisi secundum triplicem ordinem ad res ; vel seCUll-
dum operationem, vel secundum virtutem, vel secundulli
essentiam; et ideo non sunt nisi tres modi essendi Deum l
in rebus, qui sumuntur secundum diversum ordinem comp;l-
rationis Dei ad reso
QUfESTIO II
Deinde qmeritur, quomodo Deus ubique esse dieatul';
et circa hoc tria qumnmtur : lo utrum Deus sit ubiqu,) ;
2 utrum hoc sibi soli conveniat ; ~~o utrum conveniat sibi a l,
0
ceterno.
ARTICULUS PRIMUS
Utrum Deus sit ubique 2
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod Deus non siI.
ubique. Esse enim ubique significat in omni loco esse. Sed,
sicut dicit Anselmus, il/onol., cap. XXII, col. 176, t. I, si usus
admitteret, magis dicendus esset : Deus cum omni loro quam
in amni loco. Ergo videtur quod Deus non proprie dicatur
ubique esse.
2. Prreterea, sicut tempus nominat mensuram quamdam,
sic et locus. Sed secundum Philosophum, in IV Phys., text. Wl,
esse in tempore est quadam parte temporis mensurari. Ergo
esse in loco significat loco mensurari. Sed Deus est immensu;;.
Ergo non est in loco.
3. Hem, potest objici ex auctoritate Anselmi, ubi supril,
qui dicit, quod omne quod est in loco et tempore sequitur
Ieges loci et temporis.
4. Pneterea, sicut se habent successiva ad tempus, ita Sl~
habent permanentia ad locum. Sed. in successivis unum indi-
visibile et una indivisibilis operatio non potest esse diversis
temporibus. Ergo nec unum indivisibile permanens potesl
esse in diversis locis. Sed Deus est indivisibilis : ergo non est
ubique.
5. Prreterea, nulla conditio corporalis Deo potest convenin:
nisi métaphorice. Sed esse in loco est conditio corporis nal.u-
ralis, adeo quod etiam corporibus mathematicis 3 non dalur
1. Parm. oroittit : " Deuro. ))
2. I p. Summre theol., q. VIII, art. 2.
3. Parm. : " metaphoricis. ))
DISTINCTIO XXXVII, QUlEST. II, ART. l 863
locu8 nisi similitudinarie, ut I De generatione, text. 44, dicil
Philosophus. Ergo multo fortius Deo non conveniI. nisi meta-
phorice in loco esse vel ubique.
Sed contra, Deus est in omnibus rebus, ul supra dietum est.
Sed locus quilibet l'es aliqua est. Ergo Deus in amni loco est:
ergo ubique.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quud esse in aliquo
diversimode convenit spiritualibus et corporalibus : quia
corpus est in aliquo ut contentum, sicut vinum est in vase ;
sed spiritualis substantia est in aliquo ut continens et conser-
vans. Cujus ratio est, quia corporale per essentiam suam,
'qure circumlimitata est quantitatis terminis, determinatum
est ad locum, et per consequens virtus et operatio ejus in
Iaea est; sed spiritualis substantia qure omnino absoluta a
situ et quantitate est, habet essentiam non omnino circum-
limitatam loco. Unde non est. in loco nisi per operationem,
et per consequens virtus et essenti a ejus in loco est.
Dicendum est ergo, quod si esse in hoc loco sumatur
secundum quod corpus in loco esse dicitur ; sic non convenit
Dea esse ubique nisi metaphorice; quia implet locum sicut
corpus locatum, non quidem distantia dimensionum, sed cau-
salitate effectuum. Si autem accipiatur esse in loco per modum
quo substantia spiritualis in aliquo esse dicitur ; sic propriis-
sime Dea in loco esse convenit, et ubique et non quidem ut
mensuratum loco, sed ut dans loco naturam locandi et con-
tinendi ; sicut dicitur esse in ho mine inquantum dat homini
naturam humanitatis : et in qualibet re esse dicitur inquantum
dat rebus proprium esse et naturam.
Et per hoc patet responsio ad duo prima et ad auctoritatem
Anselmi, et etiam ad quintum, qure procedunt secundum
modum qua corpus in loco esse dicitur.
Ad qual'tum dieendum, quod indivisibile secundum sueces-
sionem dicitur dupliciter. Vel illud quod omnino absolutum
est a successione, ut indivisi bile negative sumatur, sicut
reternitas : et tale indivisibile potest esse in diversi" tempori-
hus, immo in omni tempore ; quia «( nune )) mternitatis invaria-
tum adest omnihus partihus tempol'is. Vel illud quod est.
successionis terminus, ut instans temporis, et quidquid per
illud instans mensuratur ; et hoc non potest esse in pluribus
tempol'ibus. Similiter indivisibile secundum· dimensionem
dicitur dupliciter. Vel illud quod omnino absolutum est a
dimensione, sicut suhstantia spiritualis ; et hoc non est incon-
veniens in omnibus vel pluribus locis esse. Ve1 quod est ter-
minus dimensionis, ut punctus : et hoc, quia determinatum
 864 COM~IENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
est ad situm, non potest in pluribus locis esse; et ideo, relict;1
imaginatione1, indivisibilitas substantire incorporere, ut Dei,
vel angeli, vel animre, vel etiam materire, sicut indivisibilitas
puncti non cogitetur : quia, ut dicit Boetius, lib. I De Trin ..
c. II, col. 1250, t. II, oportet in intellectualibus non deduci
ad imaginationem.
ARTICULUS II
Ulrwn esse ubique soli Deo convenial2
Ad seeundum sic proceditur. 1. Videtur quod esse ubiqw:
non soli Deo conveniat. Ponere enim materiam primam esse
Deum, vel etiam ens universale, ut quidam posuerunt, est.
hrereticum. Sed universale est ubique et semper, secundum
Philosophum, et similiter materia prima, qure est in amni
corpore, quo omnis locus impletur, cum nihil sit vacuum,
ut philosophi probant, IV Phys., text. 65. Ergo esse ubique non
tantum Dea convenit.
2. Prreterea, in omnibus numeratis est aliquis numerus.
Sed omnes partes universi sunt numeratre. Ergo numerus col-
lectus est in toto universo, et ita est ubique.
3. Prmterea, secundum Augustinum, De immorl. anima:,
cap. XVI, col. 1034, t. I, anima tota est in singulis partibus.
Sed potuisset Deus tantum creare unum corpus animatum.
Ergo anima ejus ubique esseI,. Sed quod soli Deo conveniI"
nulli creatune communicatllr. Ergo esse Ilbique non eonvenit
soli Dea.
Sed contra, Ambrosius, in Lillera, probat Spiritum sanctulll
esse Deum qui a ubique est. Sed probatio nihil valeret, nisi
esse ubique soli Dca eonveniret. Ergo esse ubique soli Dea
I;onvenit.
SOLUTIO. -- Respondeo dicendum, quod esse ubique si per
se sumatur, soli Dea convenit nee alicui ereaturre communi-
eabile est; sed per accidens potest alicui convenire.. Hoc
autem accidens potest duplieiter considerari : vel ex partn
ejus quod in loeo est; vel ex parte loci. Si ex parte ejus
quod in loco est, sic eum per aecidens vel per posterius
conveniat toti quod attriblliLur si bi ratione sure partis,
f:onstat quod illud quod SeCllll(!ulll diversas suas partes est
in diversis locis, non primo et per se est in illis ; immo est in
'1. AI. : « imaginationcm indivisibilitatis. ))
2. I p. Summa; [heol., q. VIII, art. l..
DISTINCTIO XXXVII,QUlEST. II, ART. III 865
uno loco tantum. Unde si esset unum corpus infinitum,
illud esset ubique per accidens, seeundum quod diceretur esse
ubi sunt sure partes et non per se, qui a ipsum non esset per
se ubi est sua parso Si ex parte loei, tune aecidit alicui ubique
esse, eo quod non est alius loeus quam ille in quo est; sed si
fuerint multa alia Iaea, non esset ubique ; sieut si ponatur
unus tantum loeus in qua unus homo est. Dea autem per se
eonvenit ubique esse : quia ipse totusest in quolibet loeo ;
et infinitis aliis loeis existentibus, in omnibus esset; et hoc
non est eommunieabile alieui ereaturre nisi eommunicaretur
sibi esse virtutis infinita:.
Et per hoc patet responsio ad ea qure objeeta sunt ; quia
amni bus illis convenit esse ubique per accidens, vel quia
secundum diversas partes sunt, vel quia plura loca non
sunt, vel quia secundum unum esse non sunt in pluribus,
sicut universale et ima materia \ qure secundum aliud et
aliud esse sunt in diversis. Numerus vero per se non est in
loeo ; et tamen secundum quod in loco est, non est totus in
uno loco, sed in diversis seeundum diversas partes.
ARTICULUS III
Ulrum esse ubique conveniat Deo ab a:terno
Ad tertium sic proeeditur. 1. Videtur quod esse ubique ab
:eterno Deo conveniat. Primo per hoc quod in Lillera dicitur
ab Ambrosio, quia in omnibus et ubique semper est, quod est
divinitatis proprium. Sed quod est semper, est reternum. Ergo
esse ubique Deo ab mterno convenit.
2. Prreterea, sicut « ubique » est distributivum loci, ita
« semper )) est distributivum temporis. Sed Deus ab reterno
est semper, etiam temporibus non existentibus. Ergo et ab
mterno est ubique, etiam locis non existentibus.
3. Prreterea, esse Deum in rebus coordinatur hie a Magis-
tro ei quod est esse res in Deo. Sed res ab mterno fuerunt in
Deo, qui reternam scientiarn de rebus habet. Ergo et Deus ab
;.eterno est in rebus, et ubique.
Sed contra, in quocumque est aliquid illud oportet esse,
quia in nihilo nihil omnino est. Scd neque locus neque aliqua
res ab reterno fuerunt. Ergo neque Deo ad reterno convcnit
ubiquc, vel in rebus, esse.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod cum dicitur, Deus
1. Sic codd. ; Parm. :' « prlllterea iIIa. »
COMMENT. IN UB. 8ENTENT. - I. - 29
 866 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
est ubique, importatur qUffidam relatio Dei ad creatura Ili .
fundata supcr aliquam operationem, per quam Deus in rebu:,
dicitur esse. Omnis autem relatio qUffi fundatur super aliquaJlI
operationem in creaturas procedentem, non dicitur de DCII
nisi ex tempore, sicut Dominus et Creator et hujusmodi;
quia hujusmodi relationes actuales sunt, et exigunt actu esse
utrumque extremorum. Sicut ergo non dicitur operar.i iII
rebus ab ffiterno, ita nec esse in rebus, quia hoc operationelll
ipsius designat.
Ad primum ergo dicendum, quod Ambrosius accipit sempel'
Deum esse ubique, creaturis exisLentibus ; iIIud enim quod
t~X part.e Dei est, semper est, in quo nihil est novum ; sed defee-
Lns est ex parte creatune, qWB nun semper fuit.; unde nOli
potest significari in habitudine ad creaturam ab mt.erno,
ut. operans circa ipsam.
Ad secundum dicendum, quod «( semper » de virtute voea-
buli importat indeficientiam quamdam, quam mternita,;
totam simul habet, sed tempus per successionem diverso rUlli
eam sortitur ; et. ideo ( semper » poLest importare indefieien-
tiam qUffi est per successionem continuam ; et sic est distri-
butivum temporum, nec ab' mterno convenit : quia successio
et tempus ab mterno non fuit. Vel potest dicere indefil:ientiam
,eternitatis; et sil: ab ffiterno l:onvenit.. Sed ( ubique » in
ratione sua inciudit. locum; eL ideo similis ratio non est
utrobique : ( ubi » enim est in 10l:0 esse, et ( ubique » in omni
Ioco.
Ad tertium dicendum quod sil:uL lllOtuS rationem ex ter-
mino accipiL, ita et relatio. Cum autem dicitur Deus esse in
rebus, importatur rc!atio Dei ad creaturas secundum egres-
sum divina~ operaLionis in eas, quia ,etern,e non sunt, nel:
esse in eis ffiternum esse potesL. Sed eUlll dicitur res esse in
Deo, importatur relatio l:reaturm ad Deum, non secundum
exitum ab ipso, sed magis seeundum adunationr,m ereaturre
ad prineipium ; et quia prineipium est ffiternum, ideo etiam
.et seire ffiternum, et res ab mternoin Deo. Deus enim est in
rebus temporaliter per modum rerum, sed res ah mterno in
Deo per modum Dei; quia omne quod in alLel'O est, est in t~O
per modum ejus in quo est, et non per modum sui.
EXPOSITIO PRIMlE PARTIS TEXTUS
« Ha Deus, cum sit in omnihus essentialiter et totus, plenius
est in illis quos inhabitat. » Qumritur ra tio hujus difTerentim.
Et dieendum, quod alim creaturffi, quamvis consequantur
DISTl'NCTIO XXXVII, DIVISIO 2 ae p <\RT. TEXT. 867
divinam similitudinem per operationem ipsius Dei, non- tamen
attingunt ad ipsum Deum secundum suppositum; et ideo
quamvis Deus in cis sit, non tamen ipsm eum Deo sunto Sed
creatura rationalis per gratimn attingit ad ipsum Deum, secun-
dum quod ipsum amat et eognoscit; et ideo cum eo esse dici-
tur ; et eadem ratione dicitur capax Dei, sieut sum perfect.ionis,
per modum objecLi; et propter hoc etiam dicitur templulll
Dei, et inhahitari a Deo.
« Sieut multa de Deo inte!ligimus qUffi loqlli penitus non
valemus ; ita multa loquimur qum inteIIigere non sumus idonei .)l
Ratio hlljus diversitatis hme est, quia causa semper excedit
eausatum. In quibusdam autem loeutio eallsat inteIIeetum,
sieut in his qum per disciplinam diseuntur; unde contingit
quod inteIIeetus addiseentis non pertingit ad virtutem locu-
tionis ; et tune potest 10qlli ea qUffi audit, sed non inte!ligit ;
et similiter est in his qum pure sunt fidei, qum inteileetum
humanum exeedunt; fides autem ex audilu est, Rom., x, 17.
Quandoque autem inteIIectus est causa loeutionis, sieut in
his qUffi per inventionem seiuntur ; unde in his inteIIeetus
locutionem excedit, ut multa inteIIigantur qUffi proferri non
valent.
« Non quod Dei essenti a proprie sit in omni loco )l. In hoc
defeeerunt, quia acceperunt esse in loeo per modum quo corpus
in loeo est; et ideo dicehant, quod essentia Dei non proprie
est in loeo, sed dicitur esse per essentiam, inquantum omnis
essentia ah eo est, et inquantum ipse per virtutem essentim
SUffi operatur. Sed hoc non sufficit, sed oportet addere qwe
supra dieta sunt.
« Solet etiam ah eis qu,eri, quomodo Deus substantialiter
insit omnihus rehus. )l Ista qu<estio stulta est: quia non oportet
quod omne tangens immutetur ab eo quod tangitur, nisi in
his qUffi agunt. et patiuntur ab invicem, ut in I De genaalione,
text. 54, dicitur; et ha~c sunt qum in materia eonveniunt;
unde orhis lunffi non imrnutatur ab igne contingente; et ideo
stultum est dicere quod essentia divina inquinatur rebus im-
mundis,quibus per operationern applicatur.
DIVISIO SECUNDJE PARTIS TEXTUS
Ostenso quod Deus est ubique, hic excIudit a Deo duo qUee
creatura m consequuntur in loeo existentem, scilicet loca!ita-
tem et motum ; et dividitur in partes tres :in prima partI:
proponit quod intendit, scilieet divinam essentiam neque
moveri neque localem esse; in seeunda ostendit h;:ec duo omni
ereaturm convenire, ihi : « DuobLis namque his modis dieitur
in Seriptura aliquid locale » ; in tertia prohat utrllmque a Deo
 868 't
COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
l
removeri, ibi : {( Fateamur itaque divinam naturam pro immell_
sitate sui nusquam deesse Il. Secunda pars in duas : in prima
ostendit localitatem omni creatune convenire, vel per circum_
scriptionem et definitionem, sicut corpori ; vel per definitionem
tantum, sicut spiritui. Ostendit etiam corpori duplicem moturn
convenire, scilicet per tempus et locum ; spiritui vero alterum,
scilicet motum per tempus ; in secunda inquirit, utrum etiarn
motus per locum spiritui conveniat, ibi : « De mutatione vero
loci magna inter conquirentes disceptatio versatur l) ; et circa
hoc tria facit : in prima ponit aliorum opinionem, et eorum
rationem; in secunda determinat iIlam rationem, ibi : {( Sed,
ut supra diximus, dupliciter dicitur res esse localis )) ; tertio
ponit opinionem suam, et confirmat eam, ibi : « Sunt ergo spi-
ritus creati 2 in loco Il.
« Fateamur itaquedivinam naturam pro immensitate sui
nusquam deesse. )) Bic probat duo prredicta a Deo removeri ;
et circa hoc tria facit : primo ostendit propositum per auetori-
tates; secundo movet objectionem et solvit, ibi : {( Ad hoc
autem solet opponi sic )) ; tertio epiloga t ea qure dixerat, ibi :
{( Jam sufficienter demonstratum esse videtur, quomodo omnia
dieantur esse in Deo, et Deus in omnibus.
QUlESTIO III
Bic etiam duplex est qurestio : prima de loco angeli,
secunda de motu ipsius ; quia de immutabilitate Dei, et quali-
ter ipse ubique est, supra expeditum est 3 ; de motu autem
et loeo corporum non pertinet ad theologum tractare, sed ad
naturalem.
Circa primum tria qmeruntur : lo utrum angelus sit in loco ;
0
2 utrum unus angelus possit esse in pluribus locis simul ;
30 utrum plures angeli possint esse in uno loco.
ARTICULUS PRIMUS
Uirwn angelus sii in loco 4
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod angelus non
sit in loco. Dicit enim Boetius in lib. De hebdom., col. 1311,
1;. II : « Communis est animi conceptio apud omnes sapientes
1. AI. : « fatentur. »
2. AI. : « Nunc ergo Spiritui sancto creati ", etc.
3. Qurest. II, art. 1.
4. I p. Summre theol., q. LII, art. 1.
DISTINCTIO XXXVII, QUlEST. III, ART. I 869
incorporalia in loco non esse l. » Sed angeli sunt incorporei et
immateriales, ut Dionysius dicit, cap. VII C<eiesi. hier., col. 206,
t. I. Ergo angeli non sunt in loco.
2. Prreterea, ei quod omnino absolutum est a. situ eL dimen-
sione, non debetur locus nisi per accidens, sicut patet de
materia prima. Sed essentia angeli omnino est absoluta a
situ et dimensione, sicut omnes ponunt, qui eos incorporeos
dicunt. Ergo non debetur sibi locus nisi per aceidens. Sed per
accidens non est in loeo, nisi assumpto corporeo Ergo videtur
quod, quando non assumit eorpus, non sit in loco.
3. Si dicas, quod est in loeo per operationem suam.
Contra, quidquid convenit alieui per aliquid oportet illi con-
venire per quod convenit ; ut si animai est in loco per corpus,
oportet corpus in lo co esse. Sed operationi nunquam per
se attribuitur esse in loeo. Ergo angelus per operationem in
loco esse non potest.
4. Prreterea, si per operaLionem eonveniat sibi esse in
loco, non nisi inquantum operatur circa locum aliquem.
Sed angeli non operantur semper circa corporalia. Ergo
aliquando non alicubi essent. Nee ubique sunt, quia hoc Dei
proprium est. Ergo nusquam sunt : quod videtur absurdum.
5. Prreterea, si angelus est in loco per operationem suam,
ergo et definitive est in loeo; quia operatio sua ad loeum
definitur, et determinatur. Sed similiter aliqua operatio Dei
definitur ad loeum aliquem, extra quem illam operationem
non exereet, ut patet in suscitatione alicujus morLui. Ergo
videtur quod etiam Deus definitive esset in Iaea.
6. Prreterea, philosophi etiam posuerunt operationes intel-
ligentiarum esse circa ca qure sunt hie ; nec tamen dixerunt
intelligentiam in aliquo loeo esse; immo Plato posuit ideas
nee infra crelum nec extra ea~lum esse, quia in loco non sunt,
uL in III Physic., text. 19, dicitur. Ergo nee per operationem
angeli in loeo esse dicuntur.
Sed conLra est quod in Collecla dicitur : « Angeli sancLi
tui habitantes 2 in ea. l) Damaseenus etiam dicit, lib. I Orihod.
fid., cap. XIII. col. 851, t.. I, quod ubi operantur ibi sunL; cL
multis aliis auetoritatibus facile est probare.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod eirea hoe triple:>.:
est opinio.
L Cod. : • communis autcm conceptio animi apud omncs sapicntcs
cst. »
2. Sic codd. ; Parm. : « habitent in ea. » Scd Breviarium FI<'. pI'llldic,
habct ctiam : « habitantes. "
 870 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Una opinio est philosophorum, quod intelligenti<e vel ang.:1 i
nullo modo sunt in loco ; ponunt enim quod intelligentia c,I.
qu<edam essentia denudata a mat.eria et ab omnibus cond i~
t.ionibus materialibus, et quod intelligent.ia movet orbelll
per animam ejus conjunct.am ipsi orbi, sicut desideratum ;11,
ipsa; et ideo nullam applicationem ad corpus vel ad 10CUlii
habet, quia non immediate operat.ur circa aliquod corpu,.
H<ec autem opinio h<eret.ica est; quia secundum fidem IH"~
tram, ponimus angelos immediate circa nos operari.
Et ideo alii dicunt, quod ipsi angelo, etiam quantum ;,,1
essentiam suam, debetur locus a Deo, et quod non est. int.elJj~
gihile ange/um esse, nisi locus esse t ; dicunt tamen, quod ange~
lus non est in lo co circumscriptive, sed definitive, qui a dct.er~
minatur ad locum aliquem sic quod est in hoc loco ita quori
non in alio ; cum enim essentia ejus finita sito eo quod creatur;[
(~st, oportet int.elligere quod sito determinuta ad locum aliquenl.
Sed ista est valde rudis probatio, quia procedit. ex <equivoe:l'
tione finis. Cum cnim dicitur essentiu angeli finita, accipitur
finis pre fine essenti<e et virtutis, secundum quod etiam definiti o
terminus dicitur, et non pro fine dimensionis. Locus autem
dicitur finiens vel finitus secundum terminos quantit.atis
dimensiva~. Finis aut.em, secundum utramque acceptionem.
nullam commensurationem seu proportionem habet.; undl'
non oportet ut quod est finitum in essentia, ad terminos loei
finiatur. Et pr<eterea quod aliquid determinetur ad 10CUlll
aliquem, hoc non est nisi inquantum per aliquem modum
applicatur ad locum illum, et non ad alium. H:ec autem appli-
cabo ve! inteIIigit.ur secundum situm aut contaetum VI'I
secundum fQrmam, vel seeundum operat.ionem aliquam.
Secundum formam, sicut anima est in corpore; quo inodl'
angelus in re locali esse non potest, cum non sit aetus corpo-
riso Secundum determinatum situm, sin!f. punetus in line;\
quam detenninat ; quo modo angelus in loco non est, qui;1
(~ssentia ejus omnino a situ absolilta est. Secundum COll-
taetum, sieut in loco est l'orpus. Contaetus autem dicitll!'
dupliciter : proprie et metaphorice. Proprie tangere e.." .
habere ultima simul; et. patet flllod hoc angelo conveninl
non potesL. Tactus autem metaphoricus est per acLionern,
sicu!. dieitur r:ontristans tangere; et isie tactus angl lo potrisi.
convenire.
Helinquitur ergo quod angelus definiri ve! det.ermin;II'i
non potest ad locum aliquem, ni,;i per actionem et opl~raLi,,­
nem. Dico autern operationem communiter secllndum quoti
mlgelus se habe! ad corpus cont,entum in lo co per modulil
DISTINCTIO XXXVII, QUlEST. III, ART. I 871
pr:esidentis, vel ministrantis, aut aliquo modo agentis vel
patientis 1 • Et ista est tertia opinio, qu<e poni t ange!um esse
in loco inquantum ulicui loco per operation·'m applicatur.
Et hoc confirmatur uuctoritate Grcgorii Nysseni 2 , De anima,
eoI. 218, t. II, qu hoc expresse dicit; unde ctiam subjungit,
quod cum deberemus dicere : hic operatm, ubusivc dicimus :
hic est.
Et ideo hanc opinionem sequendo, qu<e rationallilior vide-
tur, dico, quod angelus et qu,clibet substantia incorporea
non potest esse in eorpore vel in loco nisi per operaLioncm.
qum cffectum aliquem in eo facit, vel pra~sideIldo, vcl minis-
trando, vel aliquo modo agendo, ut dictum est; vel etiarn il
carpare in ea efficit.ur, qu;e in passione spirituum solum acci-
dit ; unde dc hoc nihil ad pnesens. Effectum autem faeit in
loc0 3 multipliciter. SubsLantia enim spirituulis potest alicui
confene non quidem esse, sed uliquid ad esse superadditum ;
et sic angelus est in loco, inquantum operatm circa aliquod
corpus locatum, vel motum, vel lumen eorporule 4 , ve! uliud
hujusrnadi; eui tamen esse non eonfert. Aliquundo vero
substantia spiritualis dat per operationem eorpori esse;
non tumen suum esse, sed aliud ; et hoe modo Deus est in
omnibus creaturis quibus daL esse, scd non suum. Aliquando
autem dut eorpori ipsull1 suum esse; sed hoc contingit
dupliciter : quia esse et est actus form:e, et est actus hyposta-
sis. Unde substantia spiritualis potest confene rei eorporali
esse suum inquantum est aetus formm, ut sic forma ipsius
ellieiatur ; et hoc modo anima est in eorpore : aut secundum
quod est actus hyposla;.;is et non formm ; et hoc modo Immana
natura in Christo usslllnptu est ad esse divin<e person:.e, quia
fada est unio in hypostasi et non confusio in natura.
Ad primum ergo dicendulll, quod locus est nornen mensural ;
unde esse in lo co proprie significutur ut esse in mensura;
d. sie nulli rei incorporea: convenit in loeo esse, scilicet ut
in loco : sed tumen ulicui rei incorporem conveniI, esse in loco,
1. Pan;>. omi tti t : (( Dico au tcm ol'crationem communitl'r secundu' Il
quod ang'dus se hahet ad corpus eOlltentum in loco 1"'1' rnodum prm3i-
dlmtis v,,1 Ininist1'antis, aul aliquo nìoclo agentis. "d patientis. "
2. ParIno : «( Nazianzcni l); ~ed codd. onlnes quos iHspexjrIlus CXpl'('~~'
hahent : ~( T'~ysscni. )l
:t l'arrn. omittit : « facit, vd prm;idencio, vel ministrando. v..!
aIi'luo modo agendo, ut dJeturn es l; V(·\ eliarn a eorpo1'e in l'a ,·fli-
ci tu l', qpm in passionc spiritum solurn aceidit; und.· de hoe lIi ilil ad
prm;ens. Etfeetum autem faeit in loeo. "
ti. Parn1. cHnittit : ( corporale. )\

872 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
non ut in loco, sed sicut operans in operato, vel sicut fonllil iii
materia. Un de etiam angelus non l 10l'alis dicitur nisi secUndlllil
quid, inquantum scilicet habet aliquid simile rei locali, III
scilicet determinetur ad hunc Jocurn polius quam ad ili 11 III.
Ad secundum dicendum, quod esse in loeo ut in loeo, nllii
conveni t angelo nisi per accidens, inquantum scilieet corpw;
assumptum, vel corpus cui per operationem applicatur, ili
loco est; sed esse in loco ut operans in operato, convCliil.
angelo etiam per se, secundum quod per se in loco op er atlll" :
sicut etiam materia prima per se est in lor.o aut in locato tll
pars ; et sicut punctus per se est in loco uL terminus, non 111
10caLum.
Ad tertium dicendum, qllod operatio ctiam angeli non c"l.
in loco ut locatum, sed ut perfcctio locaLi : quia operaLili
agentis semper est perfectio patienLis, inquanLum hujusmodi.
Ad quartum dicendum, quod hoc non reputo inconvenieli.-
quod angelus sine loco possit esse et non in loco, qUand, i
nullam operationem circa locum habet : nee est ineonvenien,;
lIt tunc nusquam vel in nullo loco esse dicatur ; sicut etiam
non est inconvcniens quod nullo colore coloratus dicatur
Sed hoc tamen non est imaginabile, qui a imaginatio conti-
nuum non transcendiL.
Ad quintum dicendum, quod angelus definitive in locii
est per operationem suam, Deus autem non; quia operatio
ipsius Dei, etsi determinata sit ad locum inquantum transi!
super operatum, non tamen inquantum exit ab operante,
quia ita operatur hic quod etiam alibi; sed angeli operati o
definita est ad locum utroque modo, quia ipse non operatur
alibi quam hic, ut infra dicetur 2 •
Ad sextum dicendum, quod opcrans non oportet esse ili
operato, vel applicari sibi, nisi circa quod immediate operatur.
Philosophi autem ponebant, quod operatio intelligentia'
non pervenit ad ea qu<e sunt hic nisi mediante motu orbiuIll,
et ad orbem non nisi mediante anima ejus, quam in orIw
esse dicebant. Et ideo sequitur intelligentiam omnino allso-
Jutam a corpore et a loco esse.
I. Parm. : « localis dicitul' non. »
2. Art. scq.
•
•
DISTINCTIO XXXVII, QUlEST. III, ART. II 873
ARTICULUS II
Ulrum angelus possil esse in pluribus locis 1
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod angelus possi!'
simul in pluribus locis esse. Quodlibet enim corpus est magis
determinatum ad locllm qunm <Illgelus. Sed aliquod corpus
est simul in pluribus locis, sicut corpus Christi in pluribus
altaribus. Ergo multo fortius angelus simul in pluribus
locis esse potest.
2. Pr<eterea, quando angelus assumit corpus, constat.
quod immediate movet. quamlibet parLem ejus : alias motus
inordinatus fieret., et dissimilis mot.ui animalis. Sed angelus
est ubicumque immediate operatur. Ergo angelus est in
singulis partibus illius corporis : et ita videtur quod sit simul
in pluribus locis.
3. Pr<eterea, callum empyreum debetur angelis secundum
opus contemplationis. Sed quando operantur hic circa nos,
non desinunt contemplari. Ergo simul sunI; hic et in c<elo
empyreo, et ita in pluribus locis.
4. Pr<eterea, omne agens cujus virtus excedit illud in quod
operatur, potest etiam circa aliud operari. Sed virtus angeli
excedit hoc corpus circa quod operatur. Ergo potest etiam
in alio operari : et ita potest in pluribus locis esse; sed ubi
operatur, ibi est.
Sed contra, Damascenus dicit, IP Fidei orlh., cap. III,
col. 870, t. I, quod dum sunt in Callo, non sunt in terra;
et ita videtur quod non sint simul in pluribus locis.
Pr<eterea, in Lillera ponitur et probatur angelus definitive
in loco esse. Sed quod est in pluribus locis, ad nuIIum locum
est definitum vcI determinatum. Ergo angelus non est in
pluribus locis.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod circa hoc suni.
divers<e opiniones.
Quidam enim dixerunt, quod angelus potest esse in plu-
ribus locis simul, sed non ubiquc, sicut Deus ; corpus autem
in uno loco tantum est. Scd hoe rermtatum est pro errore a
magistris : quia sequeretur quod angelus nee definitive nee
circumr;eripLive in loco esset.
Undc alii dicunt, quod angelus est in loco indivisibili :
quia pOllunt quod essenti<e angeli seeundum se debeLur locu,., ;
1. I p. Summm theol., q. HL, art. :l.
2. Parm. : « Iib. I. »
874 COMMENTUM IN LID. I SENTENTIARUM
unde, quia essentia ejus indivisibilis est, oportet quod IO'lh
ejus sit indivisibilis. Sed iste errar contingit cis, quia 111111
possunt imaginationem transcendere, ut inteIIigant aliqllid
indivisibile, nisi sicut habens situm in continuo.
Et ideo dicendum est, quod angelus est in uno loco tantum :
sed iIIe locus potest esse divisibilis vel indivisibilis, ,lIll
magnus vel parvus, secundum quod operatio ejus imlmldia:t..·
ad magnum vel parvum terminatur. Unde si immediate
operetur circa t.otam domum, tota domus respondet sibi
sicuL unus locus, ita quod in qualibet parte erit ; sicut eLialil
dicimus quod anima est in qualibet parte corporis. Et diCI!
immediaLe, quia si angelus moveret lapidem ex cujus moLli
multa alia moverentul', non oporteret quod esset nisi ubi csl
primum motum ; sicut patet eLiam in motore corporali, qlH'lIl
necesse est tangere solum id quod movetur ab co immediaLe '.
Ideo autem dico quod non potest esse in pluribus locis sinllli.
quia est naturre finitre, et per consequens virtutis finiLa'.
Impossibile est autem quod ab una virtute finita procetti t
nisi una operatio. Operatio autcm una est qure terminaLur ad
unum operatum : et ideo oportet quod operatum angeli sii
unum, circa quod immediate opera1.ur. Unde sicut anima nOIl
est simul in pluribus corporibus, ita nec angelus in pluribus
locis. Dco autem soli convenit in pluribus et in omnibus locis
esse, quia ipse virt.utis infinitre est; et quamvis operatio
ejus sit una secundum quod est in ipso, qure est. ipsemet,
tamen effectus operat.ionis sUllt infiniti, inquantum ipse esi
principium dans esse, et per consequens creans omnia alia
qure ad esse sunt superaddita. Unde est. in omnibus non solulII
sicut in uno operato, sed sicut in pluribus, quia etiam C;I
per qure distinguuntur res in quibus operatur, ab ipso sunL.
Ad primum ergo dicendum, quod corpus Christi non habeL,
inquantum est corpus, nec inquant.um divinitati unitum,
quod siI, in pluribus locis : sed habet hoc ratione consecra-
tionis et transubstantiationis, inquant.um diversi panes qui
in ipsum transubstantiantur sunt in diversis locis : et qui;)
substantia panis transit in corpus Christi manentibus acci-
dentibus, ideo manet quantitas utriusque panis, et per conse-
qUtms locus utriusque : et idem contingeret in quidquid
aliud panis divina virt.ute transubstantiaretur.
Ad secundum dicendum, quod totum iIIud corpus assump-
tum comparatur ad angelum sicut unum indivisi bile « ubi ",
prout circa ipsum est. una operatio. Unde quamvis sit, in
1. l'arm. omitlit : « immediate. ))
DISTINCTIO XXXVII, QUlEST. III, ART. III 875
qualibet parte ipsius assumpti corporis, non oportet quod sit
in pluribus locis.
Ad tertium dicendum, quod operatio esL quasi medium
inter operans et operatum : unde potest considerari vel
secundum quod exit ab operant.e, vel secundum quod ter-
minatur ad operatum. Operat.ioni autem angeli non debetur
locus secundum quod exit ab essentia ejus qmc secundum se a
locol absoluta est, sed secundum objeetum ad quod termina-
tur : et ideo operationi contemplativa~ angeli non debetur
aliquis locus corporeus, cum objectum eontemplationis
spirituale sit : et ideo ea,lum empyreum non est de necessitate
contemplationis, sed assignatur contemplationi per con-
gruentiam, inquantum locus ille sanctificatus est ad gloriam
beatorum, sicut etiam angeli contemplantis 2 dicitur magis esse
locus Ecclesia, quam forum. Unde non oportet quod quando-
cumque eontemplatur, sit in crelo empyreo.
Ad quartum dicendum, quod virtus angeli, quamvis
excedat hoc operatum excessu quasi quantitatis continuce,
eo quod posset circa aliquod majus operari, non tamen
excedit excessu quantitatis discretre, quia non potcst nisi
circa unum operari, sive illud sit magnum sive parvum.
ARTICVLVS III
Vlrum plures angeli possinl esse in uno loco 3
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur quod plures angeli
possint simul esse in uno loco. Magis enim est repletivum loci
corpus quam spiritus. Sed ubi est corpus, potest esse angelus.
Ergo multo magis non impeditur quin possit esse ubi esI,
alius angelus.
2. Prreterea, secundum Augustinum, Coni. epislolam {un-
damenli, cap. XVI, col. 184, t. VIII, et De imm, animre,
(',ap. XVI, col. 1034, L. I, anima cst in qualibet parte corporis.
Sed dmmones et angeli, quamvis non iIIabantur ment.ibus,
illabuntur tamen corporibus, ut sancti dicunt. Ergo vidcLur
quod angdus .et anima possint esse in eodem loeo,' et eadem
ratione videtur quod angelus cl, angelus.
3. Si dicas, quod hoc non potesL esse ne sequatur confusio. _
Contra, majori distinetioni magis repugnat confusio. Sed
1. l'arm. omittit : « a loco. ))
2. l'arm. : « etiam contemplatiollis. li
3. I p. Summa, theoi,. q. LlI, art. 3.
 876 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
magis distinguitur spiritus creatus a spiritu increato, qU,llil
spiritus creatus a spiritu creato. Cum igitur sine aIiqu"
confusione sint ubi ipse Deus est, intra quem currunt uhi-
cumque mittantur, ut in Liltera dicitur ; videtur etiam quod
duo angeli simul esse possint.
4. Pneterea, sicut angelus operatur circa corpus, ita etialll
operatur circa angelum; quia superiores inferiores illuminant.
ut dicit Dionysius, c. VIII Crel. hier., col. 238, t. I. Sed pl:!'
hoc quod operatur circa locum, dicitur esse in loco : erg"
per hoc quod operatur circa angelum, dicitur esse in angelo;
et ita videtur quod duo angeli in uno loco esse possint.
Sed contra, sicut se habet corpus ad esse circumscriptivi'
in loco, ita et angeli ad esse definitive. Sed duo corpora nOIl
circumscribuntur eodeni loco. Ergo nec duo angeli defi-
niuntur ad unum locum.
Prreterea, unius corporis non sunt dUiC animre ; et tanwli
anima substantia spiritualis est, sicut et angelus. Ergo videtur
quod nec duo angeli in uno et eodem loco esse possint.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod locus potesl.
sumi proprie et metaphorice. Locus metaphorice dicitul'
locus spiritualis angeli, scilicet ipse Deus qui ad similitudineIll
lo ci continet ; et sic omnes angeli, immo omnia entia, sunt
in uno loco, scilicet in Deo, qui a l omnia continet. Sed siI:
non loquimur de loco, sed de loco proprie dicto, qui est loeus
corporalis. Et sic dico, secundum communem opinionem,
quod plures angeli non possunt simul in uno loco esse. Cujus
ratio accipienda est ex parte operationis secundum quam
angelus in loco esse dicitur : quia, secundum Philosophum,
in IV Physic., text. 31, tunc pulcherrìme unumquodqu(;
definitur, quando per definitionem manifestatur natura rei,
et demonstrantur omnes proprietates consequentes, et solvun-
tur omnes dubitationes incidentes. Secundum hoc ergo dicen-
dum est quod impossibile est idem secundum idem pati et
moveri a diversis agentibus, vel moventibus, si utrumque
sit perfectre virtutis ad inducendum effectum illum. Sed hoc
contingit quando plures movent in virtute unius moventis.
quorum quilibet est imperfectum movens, sicut patet in
trahentibus navim; et hoc ideo quia ab agente perfecto
patiens ducitur in actum perfectum, quo habito, non remanct
in .potentia ad suscipiendum aliquid plus. Cum igitur unus
angelus, agens in virtute imperii divini, sit sufficientis vir-
tutis ad educendum in actum totum illud quod virtute divina
1. Parro. : " qui. »
DISTINCTIO XXXVII, QUlEST. III, ART. III 877
operandum est circa aliquod corpus supra actus corporalesl,
-ad quorum operationes non mittuntur angeli, non potest
esse quod circa idem operatum conveniant immediate ope-
rationes duorum angelorum; et ideo non possunt esse in
eodem loco : quia alter eorum superflueret. Unde etiam philo-
sophi ex Aristotele, XII Metaph., text. 48, uni orbi non attri-
buerunt nisi unum motorem.
Ad primum ergo dicendum, quod non impedit repletio loci
quin plures angeli simul in uno lo co esse possint ; sed confusio
operationum, qure quodammodo redundaret in confusionem
virtutis et essentire.
Ad secundum dicendum, quod anima est in corpore uL
forma dans esse, et operans operationes naturales; sed
angelus est in corpore ut operans operationes supernaturales ;
et ideo nulla confusio operationum fit, quia non est unius
rationis operatio.
Et per hoc etiam patet responsio ad tertium : quia Deus
est in rebus ut dans omnibus esse, et operans in qualibet
virtute operante; et ideo alterius rationis est operatio ipsius
et angeli operatio 2 ; unde non sequitur confusio.
Ad quartum dicendum, quod, sicut communiter dicitur,
angelus illuminans non operatur intra essentiam angeli,
quia non est causa esse ejus ; et lumen receptum in esse ejus
non recipitur ; et ideo dicitur quasi exterius operari per modum
suggerentis. Et similiter, quamvis effectus angeli non reci-
piatur intra esse corporis cujus non est causa, recipitur
tamen intra dimensiones ejus, ratione cujus angelus intrin-
secus corpori dici potest; non autem animre nec angelo;
unde non sequitur quod sit in angelo, vel cum angelo in uno
loco.
QUJESTIO IV
Deinde qureritur de motu angeli; et cirea hoc tria qureruntur :
lo utrum angelus moveatur ; 2° utrum pertranseat medium
motu suo; 3° utrum motus ejus siI. in tempore vel in nune.
1. Parro. : " naturales. »
2. Parro. omittit : « et angeli operatio. »
 878 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
ARTICULUS PRIMUS
Utrum angelus moveatur I
Ad primum sic proceditur. l. Videtur quod angelus nOlL
moveatur. Quia, secundum Philosophum, III Physic., text. 9,
motus est actus imperfecti ; quia est actus existentis in potèn-
tia, inquantum hujusmodi. Sed angelus est perfectus, cL
prrecipue beatus. Ergo non movetur.
2. Prreterea, quidquid movctur, ali qua specie motus movc-
; Sed Dionysius, xv cap. C8!l. hier., col. 327, t. I, exponit aseen-
turo Sed, enumeratis omnibus speciebus motus et mutationis,
patet quod nulla convenit angelo, nisi forte alteratio et loci2
. tur quod motus localis non sit simpliciter angelo attribuendus.
mutatio ; non enim augetur vel diminuitur, cum non sit quan-
tus ; nec iterum generatur et. corrumpitur, cum in ipso non
sit contrarietas ut per se corrumpatur, quia nihil per se cor-
rumpitur nisi rat.ione contrarietatis, et sit per se subsistens,
ut non corrumpatur per accidens; qui a aliquid3 corrumpi-
tur per aceidens ad corruptionem ejus in quo est sicut in sub-
jecto. Sed non movetur alteratione, vel loei mutatione. Ergo
nullo modo movetur. Quod autem non 4 alteretur, sic probatur.
Sicut enim probat Philosophus in VII Physicor., text. 20,
alteratio non est nisi circa qualitates sensibiles, et circa
sensibilem partem animm. Sed hmc ab angelo remota sunt,
Ergo angelus non alteratur. - Similiter videtur quod non
movetur secundum locum. Quia omnis motus localis videtur
esse propter aliquam indigentiam. Sed angelus, prrecipue
beatus, nullius est indigens. Ergo localiter non movetur.
3. Prreterea, si movetur seeundum loeum, moveatur ergo
de A in B ; et sit B illud in quod primo mutatur. Ergo cum
movet.ur, aut est in A, aut in B, aut est in utroque. Sed in A
non movetur, quia ibi incipit moveri, et principium motus
non est motus ; nec iterum in B movetur, quia ibi mutaturn
est. Nihil autem simul movetur et mutatum est. Ergo oportet
quod dum movetur, sit simul in utroque. Sed non potest esse
simul in duobus locis totus, ut probatum est 5 . Ergo oportet
quod sit partim in A et partim in B. Ergo est divisibilis ;
quod est inconveniens.
4. Si dicas, quod non movetur per se in loco, sed secundurn
1. I p. Summw theolog., q. UIl, art. 'l.
2. Non, ut in Parm. : « alteratio loci et mutatio. ))
3. Parm. : « id ql10d eorrl1mpitur ... corrumpitur. ))
4. Parm. : « nullomodo. ))
5. Ql1lBst. pl'lBccd., art. 2.
DISTINCTIO XXXVII, QUlEST. IV, ART. I
879
accidens. - Contra, quidquid movetur per aceidcns in loco,
movetur ad ejus motum in quo est. Sed angelus est in co
in quo operatur. Ergo movetur per accidens ad motuIll ejus.
Sect sicut illud in quo est angelus movetur, iLa illud in quo est
Deus. Ergo et Deus movebitur secundum locum; quod est
inconveniens : quia Deus nec per se nec per accidens moveLur,
ut in VIII Physic. probatur. Ergo et eadem ratione angelus
nec per se nec per accidens movebitur.
5. Prmterea, ca qum de Deo vel de angelis meLaphorice a
sanctis exponuntur, non sunI, cis simpliciter attribucnda.
sum et dllscensum angelorum inter metapllQrica. Ergo vide-
Sed contra, quod est proprium alicui, sibi soli conveniI,.
Sed immutabilitas, ut supra dietum esLI, Dei proprium est.
Ergo angelo non conveniI,. Potest ergo moveri.
Prmterea, omne quod esL hic et ibi, et non simul, movetul'
secundum locum. Sed angelus simul non est in duobus locis,
ut habitum est. Cum igitur unus et idem angelus inveniatur
in Scripturis operari in diversis locis, et ita esse in eisdem 2,
quia ubi operatur ibi est, sicut de Gabriele legitur Luc., I,
qui annuntiavit Zachal'im in tempIo, et Mari<.e in Nazareth,
videtur quod angelus secundum locum moveatur.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod tl'iplex motus
angeli invenitur a sanctis traditus. Primus motus est secundum
illuminationes a Deo in mentem angeli descendentes, qui
quidem meLaphorice moLus diciLur ; et hunc tradit Dionysius
in IV cap. De div. nom., § 8, col. 703, LI, et distinguit eum
per tres species, scilicet in motum circularem, rectum et
obliquum. Motus autem circularis angeli dicitur secundum
quod lumen intellectuale descendit originaliter a Deo in
intellectum angeli; et per illud lumen intellectus angeli
ascendit in contemplationem Dei: et sic est motus ab eodem
in idem, et est uniformis, inquantum lumen illud non egreditur
inte!lectus simplicitatem. Motus autem rectus dicitur quando
angelus lumen a Deo receptum inferioribus tradit quasi
secundum rectam lineam. Sed mol.us obliquus dicitur prout
consideratur exitus luminis a Deo in mentem angeli, et deinde
reflectitur lumen illud ad infllriora, quibus lumen suum
tradit, per quod lumen inferiora 3 non reducuntur in angelum
1. Dist. VIIl, q. IlI, art. 1.
2. Parm. omittit : « in eisdcm. »
3. Pal'm. omittit : « lumen inferi ora. »
 880 COMMENTUM IN LIB, I SENTENTIARUM
sieut in finem, sed in Deum ; et talis motus est quasi compu-
situs ex recto et eirculari, sieut motus qui esset per chordam
et areum ab eodem in idem. Obliquatur enim motus istp
prout reeedit ab uniformitate recept.i luminis, quod non simi-
!iter l est in secundis angelis sicul. in primis. Secundus mot.us
est per l.empus; quem assignat ci August.inus, ut habel.ur
in Liltera,. et. quia tempus est. mensura successivorum, ideo
omnem suecessionem nominat motum per tempus. Invenitur
autem successio in intel!eet.u angeli : quod sic patet. Omnis
intel!ectus qui cognoscit diversa per diversas species, non
potest simul actu illa cognoscere, ut ex pra;det.erminatis
patet 2 • Intel!ectWi autem angeli potest cognoscere res dupli-
citer, sive duplici specie: scilicet vel in consideratione Verbi,
quod est una similitudo omnium rerum, et sie simul potest
multa videre ; vel per species innatas, vel concreatas 3 rerum,
qUal sibi inditao sunI" qua; plures plurium sunt; unde oportet
quod secundum il!as speeies non cognoseat plura simuI.
Unde seeundum hoc est successio in intel!ectu angeli, et ista
suceessio largo modo dicitur motus. DifTert tamen a motll
proprie dieto in duo bus ad minus. Primo, quia non est de
potentia in aetum, sed de actu in aet.um. Secundo quia non
est continuus : continuus enim motus est ex eontinuitate ejus
super quod est mot.us, ut in lib. V Phys., text.. 34, probatur.
Sed inter duas species intel!ecLas non est aliqua 4 continuatio,
sed successio t.antum ; et ha;c eadem successio motus dicitur ;
et similis ratio est de successione affectionum. Tertius motus
est secundum locum, qui etiam in Liltera attribuitur eis
auctoritate Ambrosii et Beda;. Et quia moveri in loco sequitur
ad esse in loco, ideo eodem modo convenit angelo moveri
in loco sicut esse in loco : et utrumque est <equivoce respectu
corporalium. Dieitur enim angelus esse in loeo inquantum
applieatur loeo per operationem; et quia non simul est in
diversis locis, ideo suecessio talium operationum per quas in
diversis loeis esse dicitur, motus ejus vocatur. Unde sicut
conceptiones intelleetus consequent.er 5 se habent sine conti-
nuatione, ita et. operationes ejus ; unde motus localis angeli
non est eontinuus; sed ipsao operationes ejus consequenter
se habentes circa diversa loca, seeundum quas in il!is esse
dicitur, localis motus ejus voeantur 6 .
L Parm. : « similiter non. Il
2. Dist. xxv, q. I, art. 2.
3. AI. : « concretas. »
4. Parm. omittit : « aliqua. »
5. } I. : « cOllvt'nipntt'J'. »
6. Parm. : « dicitur loealis motus, succeSSVal dicuntur. »
DISTINCTIO XXXVII, QUlEST. IV, ART. I 881
Ad primum ergo dieendum, quod motus, proprie sumendo,
sem..per est existentis in potentia ; sed aliquando improprie
ipsa operatio rei dicitur motus ejus, ut int.el!igere et sentire.
et tunc motus est actus perfecti, ut in III De anima, cap. XXVIII'
dici turo Quod autem operatio a motu dilIcrat, patet ex X
Ethic., cap. IV; et sic sumitur motus a Dionysio, cap. IV De
div. nom., scilicet pro operatione quantum ad primum modum,
qui tripartitus est, secundum eum. Sed duo alii modi motus
ponunt aliquam imperfectionem in angelo, qUID tamen non
repu.gnat beatitudini; qUa? l imperfeet.io autem pot.est attendi
si comparetur ad Deum, qui uno et eodem, in 2 essèntia sua,
sim ul omnia videt et. simul ubique est. ; in quo angelus deficit
a p(lrfectione ejus ; et ideo de loco in locum transit quant.um
ad tertium modum motus ejus, et de intel!ectu ad intel!ectum
quantum ad secundum.
Ad secundum dicendum, quod primus modus motus angeli
non, reducitur in aliquam speciem motus; est enim mc!.apho-
rice dictus, quia non est transitus de uno in aliud, cum angelus
semper in receptione divini luminis permaneat ; sed secundus
modus habet aliquam similitudinem cum motu alterationis.
Et quia 3 objicitur, quod alteratio est secundum sensibiles
qualitates, dicendum, quod verum est quando passio, qu:e in
intclIectu alterationis inc1uditur, proprie sumitur prout dicit
transmutationem materi:e 4 abjicientem a substantia; sed
secundum quod passio large sumitur pro qualibet receptione,
prout etiam intel!igere pati quoddam est, ut in III De anima
dicitur, sic etiam alteratio est in intel!ectualibus operationibus,
secundum quod dicitur in III De anima, quod exire de otio
in actum est novum genus alterationis. Sed tertius modus
habct similitudinem eum motu loeali. Nee oporl.et quod sit
proptm indigentiam suam, 5cd propter indigentiam nOl;tram :
non dico sicut propter finem ultimum; sicut etiam est de
motu c:eli, eujus finis ultimus non est generatio inferiorum
eorporum secundum philosophOl,5, cum nihil sit propter vilius
se ; sed ultimum intentum est af;similatio ad Deum, cujus
similitudincm consequiLur in hoe quod suo modo causa infc-
riorum efficitur; sicut ct.iam ultimus angeli finis circa nos
operantis est ut divinam similitudinem ·eonsequatur, Deo
1 Parm. omittit : « qUal. »
2. Parm. {( sCllicet. )
3. Parm. « quod. »
4. Parm. « materialem. »
5. Parm. « PhJlosophum. »
 882 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
cooperando in reductione inferiorum in Deum, ut Dionysill~
dicit, cap. III CEeI. hier., col. 163, t. I.
Ad tertium dicendum, quod illa ratio concluderet, si motu~
~~ngeli poneretur continuus sicut motus corporis ; quia OpOI'-
teret quamlibet partem motus esse motum, et ita oporterel
quod hoc quod est in aliquo ubi signato l non esset pars motus'
sed pars motus esset in dimittendo unum locum et interci-
piendo alium conjunctum continue; unde oporteret quol!
partim esset in uno et partim in alio, et sic moveretur. Sed
quia motus angeli localis non est positus esse continuus, ideo
non oportet quod pars illius motus sit motus ; et ideo nec in A
movetur, nec in B movetur, licet A et B sint partes ejus
sed successio horum quod est esse in A et esse in B, motus
ejus vocatur; sicut pIane patet, si attendatur motus ejus
vel secundum intellectum vel secundum affectum; quin
ipsa successio affectionum motus ejus dicitur.
Ad quartum dicendum, quod prredicto modo movetur
angelus per se secundum locum, secundum quod etiam per
se est in loco per se in loc0 2 operando. Sed si accipiatul'
motus in loco per modum corporalis motus, sic non movetur
in loco nisi per accidens ad motum corporis assumpti. Nec
tamen oportet quod Deus per accidens in loco moveatur;
quia nihil movetur per accidens moto eo in quo est, nisi
definitive sit in eo, ita quod non in alio ; sicut anima movetur
per accidens moto toto corpore, et non mota manu tantum.
Et per hoc etiam patet solutio ad quintum; quia motus
localis, secundum quod est corporum, non convenit angelo
nisi metaphorice ; sed, requivoce loquendo de motu, convenit
ei proprie, ut dictum est.
ARTICULUS II
Ulrum angelus in suo molu de necessilale lranseal medium 3
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod angelus de
necessitate transeat medium in suo motu. Quia, sicut dicitur
in V Physic., text. 22, medium est in quod prius venit quod
mutatur quam in quod mutatur ultimum. Si ergo angelus
movetur de A in C, et B sit medium, oportet quod prius
veniat in B quam in C, et ita oportet quod medium transeat.
1. Parm.: « aliquo signa. ))
2. Parm. omittit : « per se in Iaea. D
3. I p. Summre theol. q. LUI, art. 1.
DISTINCTIO XXXVII, QUlEST. IV, ART. II 883
2. Prreterea, moveatur angelus de A in C, et B sit medium ;
cum est in C, mutatum est. Sed ante omne mutatum prrecedit
moveri, ut in VI Physic., text. 61, probatur. Ergo prius
movebatur quam veniret in C. Sed in A non movebatur,
quia erat locus indivisibilis angeli; et in indivisi bili non est
motus: Ergo oportet quod moveatur in B, et ita oportet quod
transeat medium. .
3. Prreterea, angelus cum est in A, non est in C. Oportet
ergo, si postmodum sit in C, quod vel essenti a sua de novo
creetur ibi et hic corrumpatur, vel quod per medium transeat.
Sed primum est impossibile. Ergo oportet quod per medium
transeat.
4. Si dicas, quod cum angelus sit naturre inteIIectivre,
potest transire de uno in aliud sine hoc quod pertranseat
medium, sicut et cogitatio ; contra. Succcssio cogitationum
est per species, qure requaliter sunt ipsi intellectui prresentes
ct propinqure, et non magis species loci medii quam extremi.
Sed angelus in uno loco existens non habet omnia loca prre-
sentia ; sed propinquior est sibi unus locus quam aIius. Ergo
videtur quod oporteat quod prius veniat ad medium quam ad
(,xtremum.
5. Sed contra, ut VI Physic., text. 13, dicitur, et per se
patet, omne quod movetur, prius pertransit locum requalem
quam majorem. Sed angelo indivisibili non est locus requalis
nisi indivisibilis et punctaIis. Ergo si movetur, oportet quod
transeat punctum antequam lineam. Sed inter qurelibet duo
puncta sunt infinita puncta; infinita autem non contingit
transire. Ergo si oportet angelum motum media pertransire,
nunquam veniet de principio unius linere, quantumcumque
parvre, in finem ejus.
6. Prreterea, eadem ratio est de uno medio et de omnibus.
Sed omnia non potest pertl'ansire, quia sunt infinita, ut pro-
batum esL1. Ergo nec ali qua ; et ita videtur quod semper
vcniat de loco in locum, non pertranseundo medium.
SOLUTIO. - Rcspondeo diccndum, quod circa hoc sunt
dure opiniones. Quidam cnim dicunt, quod angelus transit
de loco in locum non pel'transeundo medium; aIii dicunt,
quod pertransit medium in suo motu ; et utrique, ut credo,
verum dicunt secundum aliquid. Dico enim, quod angelus
potest transire de loco in lucum ita quod transeat umnia
media; et potest esse quod transeat de loco ad lucum sine
hoc quod siI, in aliquo mcdiorum; et potest esse quud sit
Qurest. lI, art. 1.
 884 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
in aliquibus, et aliquibus non; eujus ratio ex prredietis sumi-
turi. Dico enim, quod essentia angeli seeundum se absolut<.
est ab omni loeo, et non definitur ad loeum nisi per operatio-
nem ; non autnm per operationem secundum quod exit al>
essentia, sed secundum quod terminatur ad operatum iII
loco. Unde quando operatur circa hunc locum, ab essenti;,
sua, cum non sit ex se determinata vel obligata ad locum
illum, sed indifferenter se habens ad omnia, inquantum in Sì:
est, potest egredi operatio statim ad locum proximum vel
remotum; nec operatio ad distans dependet ab operatioJl(:
ad propinquum. Unde seeundum quod habet aliquid operari
vel in omnibus mediis locis, vel in aliquibus vel in nullo,
secundum hoc potest pertransire omnia media vel quredam vel
nullum.
Ad primum ergo dicendum, quod objectio nulla est, si
addatur quod Philosophusmet addito Dieit enim, quod
« medium est in quod primo venit continue mutatum », angeli
autem motus non est continuus, ut dictum est 2 •
Ad secundum dicendum, quod ante quodlibet mutatum.
est moveri ; sed tamen diversimode est in motu angeli et in
motu corporis. Quia in motu corporis mutatum esse non
est pars moveri, sed terminus ejus ; unde totum moveri prre-
cedit mutatum esse; et ideo oportet pnesupponere ante id in
quod dicitur mutatum esse, aliquid in quo rnoveatur. Sed
in motu angeli, qui non est eontinuus, mutatum esse est una
parso motus, ultima scilicet; et prima pars est unde incipit
moveri, et neutra pars est motus, sed suceessio utriusque.
Unde moveri praleedit mutatum esse, sicut totum in discretis
partem.
Ad tertium dicendum, quod ratio illa procederet in illis
qure per essentiam sua m sunt determinata ad ubi : quod non
eontingit in angelo: unde motus ejus est secundum operationes
tantum, qure sunt hic et ibi successive.
Ad quartum dicendum, quod dictum illud non est usque-
quaque suffieiens ; quia per hoc quod angelus intelligit hoe
et illud, non dicitur esse hic et ibi; quia existens in uno
loco, potest intelligere id quod est in alio loco. Sed aeeedit
ad veritatem; inquantum successio operationum sequitur
suecessionem qure est in intellectu.
Ad quintum dieendum, quod angelus potest pertransire
per omnia media; non tamen oportet quod numeret infinita
i, QUal3 t. 111, art. 2.
2. Art. 1.
DISTINCTIO XXXVII, QUlEST. IV, ART. III 885
puneta existentia in linea : quia locus in quo est angelus,
non semper est indivisibilis, sed quandoque divisibilis, ut
dietum est; et eum nullum spatium finitum dividatur in
infinita divisibilia aetu accepta, eonstat quod omnia media
pertransire potest.
Ad sextum dieendum, quod non est eadem ratio de omni-
bus mediis; quia media possunt aceipi divisibilia, et halc
finita sunt ; vel indivisibilia qure infinita sunt, et pertransiri,
si aetu numerentur, non possunt. Et prreterea in uno medio-
rum locorum habet aliquid operari, et non in alio. Unde sefjui-
tur quod per aliquod medium transeat, et non per aliud.
ARTICULUS III
Ulrum angelus movealur in inslanli l
Ad tertium sic procediLur. 1. VideLur quod angelus moveaLur
in instanti. Mutatio cnim angeli secundum locum, est sim-
plicior qualibet mutatione corporali. Sed aliqure mutationes
corporales sunt in instanti, ut in VI Physicorum, text. com. 68,
Commentator dicit; sicut illuminatio, generatio, corruptio,
et hujusmodi. Multo ergo fortius mutatio angeli.
2. Pr::eterea, mutetur angelus de A in B, sicut in quod
primo mutatum est; dicitur autem in 2 ilIud primum mutatum
esse quod est loeus contiguus 3 loeo i!1 quo prius erat ; et si
mutatur in tempore, sit tempus in quo mutatur C. Si ergo
istud tempus mcnsurat illum motum, oportet quod in ultimo
nunc temporis sit in termino motus secundum quod est in B.
Relinquitur ergo quod in toto tempore pr::ecedente ultimum
nune aut est tantum in A, aut est partim in A et partim in B.
Sed non partim in utroque, quia indivisibilis est. Ergo in
tempore ilio erit totus in A. Sed cum omne tempus sit divisi-
bile, in quolibet tempore est accipere prius et posterius. Ergo
in priori et posteriori parte illius temporis angelus erit in A :
ergo quieseit in A : quia potest de eo dici quo'd in A est nune
et prius, quod est quieseere. Motus ergo angeli pars erit quies
ejus; quod est inconveniens. Et, quod plus est, sequitur
quod tempus illud in quo positus est in moveri non mensurat
motum ejus, sed quietem. Ergo videtur quod nullo modo in
tempore moveatur.
1. I p. Summre theolog., q. L11I, art. 3.
2. Parm. om, ltit : « in. »
3. Parm. : « continuus. »
 886 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
3. Pneterea, si movetur in tempore, moveatur, ut dicturll
est, de A in B, in tempore C. Ponatur ergo quod per idem
spatium moveatur quoddam corpus, scilicet F, quod movc-
bitur in majori tempore, scilicet D : quia angoelus est majori~
virtutis quam corpus, et secundum quod additur ad virtutern
moventis sic oportet quod diminuatur de tempore motus :
quia major virtus in minori tempore movet, ut in VI Physì-
corum, text. 13, dicitur. Sed cum omne tempus finitum pro-
portionem habeat ad quodlibet tempus finitum, accipiatur
proportio duorum temporum, scilicet temporis C, in quo
movetur angelus, et temporis D, in quo movetur corpus,
sicut proportio tripli ad subtriplum; qui a non differt, qu;c-
cumque sit. Accipiqtur etiam aliud corpus quod excedat
ipsum Ft, secundum virtutem in tripla proportione, et sit G.
Inde sic. Secundum excessum virtutis moventis est diminulio
in tempore motus. Sed G excedit D in tripla proportiorw.
Ergo et tempus in quo movetur G per idem spatium, eril
minus quam D in tripla proportione. Sed hoc est tempus C,
in quo movebatur angelus. Ergo in eodem tempore et ~quali
movebitur virtus corporalis et virtus angeli, etiam si ponatur
angelus moveri velociter quantumcumque potest. Et similis
ratio potest accipi ex parte aptitudinis 2 mobilium, secundum
quorum etiam proportionem diminuitur et augetur tempus
motus, ut habetur ex IV Physìc., text. 13. Ergo cum hoc siI,
impossibile, videtur quod angelus in tempore non moveatur.
4. Prmterea, omne tempus est divisibile. Si igitur moveatur
angelus de A in B in aliquo tempore, in medio illius temporis
:tlicubi erit. Sed non est in A, qui a ibi erat in principio tem-
poris ; nec in B, quia ibi erat in fine temporis ; et dum movetur,
in duobus instantibus non est in eodem ubi, ut probatur in
VI Physic., text. 32. Un de cum in uno instanti sit in A vel in B,
in alio instanti non potest esse in eodem. Ergo in instanti
quod est medium temporis, erit in medio spatii. Sed non neces-
sario transit medium, ut supra dictum est. Ergo motus ejus
non est semper 3 in tempore.
[l. Sed contra, omnis motus et mutatio habet prius et
posLerius : quia habet duos terminos, quorum unus conse-
quiLur aliud. Sed numerus prioris et posterioris in motu est
tempus, ut habetur in IV Phys., text. Il. Ergo omnis motl1~
mensuratur tempore : ergo et motus angeli.
1. Parl1'. ulUittjj, : « F » et addit : ,. scilicet. »
2. l'arm. orn,ttit « aptitudinis. »
:J. l'armo omittit : « s, mper. »
DISTINCTIO XXXVII, QU2EST. IV, ART. III 887
6. Pr~terea, moveatur angoelus de A in B. Aut in eodem
instanti est in A et in B, aut in diversis. Si in eodem, tunc
erit simul in duo bus locis, quod est improbatum ; et prreter-
l'a tunc non moveretur ad B, quia nihil moveLur ad id in
quo est. Si autem in diversis, ergo est designare duo instantia,
in quorum uno est in A, et sit C ; et in altero in B, et siI.
illud D. Inde sic. Motus angeli est inter C eL D. Sed inter
qu~libet duo instantia est tempus medium ut probatur in IV
Physicor., text. 26, 53 et 55. Ergo motus angeli erit. in tempore
Si dicas, quod illa duo (( Illmc » succedunt numero I sibi sine
aliquo medio, sicut dieLum est de operationibus. Contra,
moveatur angelus de A in B, ita quod in hoc instanti quod est
C, sit in A, et in hoc instanti quod est D, sit in B. Item pona-
tur quod aliquod corpus siI, G, et moveatur sirniliter de A iII B,
et incipiat simul moveri (',um angelo, scilicet in C. Inde siI'.
Angelus citius pervenit ad B, quam corpus G. Ergo in instanti
D corpus nondum pervr,nit ad B ; sed erit citra B. Et siI,
ille locus R. Inde sic. G movetur de Ain R, in tempore CD.
Sed spatium AR est divisibile. Dividatur ergo in puncto G.
Inde sic. Corpus illud, scilicet G, in instanti C est in A, et in
instanti D est in R. Ergo H erit in aliquo alio instanti medio
inter illa duo, et sit illud N. In N ergo angelus vel erit in A
vel in B, vel in medio. Sed non in A, quia sic in duo bus instan-
tibus esset in eodem ubi ; et eadem ratione non est in B. Ergo
oportet quod in instanti N sit in medio: et sic semper pro-
cedendo, invenitur inter qumlibet duo instantia instans eL
tempus. Ergo oportet quod motus angeli sit in tempore
continuo.
8. Si dicatur, quod in motu angeli non est assignare ulti-
mum instans in quo siI, in A, quia in A est in toto tempore,
et in B est in termino temporis, inter tempus autem et termi-
num temporis non est assignare medium, sicut etiam dicit
Philosophus in VIII Physic., text. 11, in mutationibus natu-
ralibus, ut quando aliquis movetur de albedine in nigredinem,
est designare duo tempora, in quorum primo est album, et in
secundo est nigrum, et inst.ans quod contingit duo tempora,
tenet se cum sequenti tempore; unde in eo est nigrum:
unde non fuit invenire ultimum nunc, in quo esset album,
sed ultimum tempus in cujus termino erit non album~ Si,
inquam, flic dicatur : contra, omnis motus qui non est semper,
medius est 2 inter duas quiet.es, quarum una est in termino a
1. Parm. omittit : « numero ».
2. AI. ornìttitur : « mcdius est. »
 888
COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
qua est motus, altera in termino ad quem est motus. St:d
sicut instans ad quod terminatur motus, tenet se cum quiett:
sequente ; ita instans a quo incipit motus, tenet se cum quiet"
rnccedente, ut patet quando aliquid movetur de albediw,
in nigredinem; quia sicut in fine lemporis quod mensural
motum est nigrum, ita in principio lemporis est album.
Ergo ex hoc patet quod omnis quies trahit ad se et illlnc
pnecedens, et nunc sequens. Inde sic arguo. Angelus qui
movetur de A in B, ut tu l dicis, in tempore CD, est in ,\.
Ergo quieseit ibi : quia, ut probatur in VI Physic., text. Gì.
68, 69 et 70, quidquid est in tempore in ali qua uno ubi,
quiescit ibi. Sed uhi est aliquid quiescens in tempore, est
et in termino temporis. Ergo in D, quod est illmc ultimum
temporis, erit angelus adhuc in A, et non in B, ut ponehatur.
Pra.::terea, omne tempus causatur a motu, ut patet ex IY
Physic., text. ] 28 et seq. Sed angelus in A non movetur, nel'
iterum hahet ordinem ad aliquem motum priorem, per cujus
tempus sua quies mensuretur. Ergo nihil est dictu, quod ange-
lus sit in A in tempore.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod Cum omnis
mutatio haheat duos terminos qui non possunt esse simul,
quia omnis mutati o est in incontingens 2 , ut dicitur in I Phy-
sic., text. 44, oportet cuilibet motlli vel mutationi adesse
successionem ex3 hoc quod non possunt duo termini esse simul ;
et ita tempus , quod est numerus prioris et posterioris,
in quihus consistit tota successionis ratio. Sed hoc diversi-
mode in diversis contingit. Quandoque enim terminus motus
est mediatus principio motus, vel seeundum medium quanti-
tatis dimensivm, sieut est in motu loe~di eorporum et in motu
allgmenti et diminutionis, vel secundmn medium quantitatis
virtualis cujus divisio attenditur seeundum intensionem et
remissionem alicujus formm, sicut in alteratione qualitatum
sensibilium : et tunc tempus per se ipr,um motum mensurat :
quia ad terminum successive pervenitur eo quod divisihilis
est. Quandoque vero terminus ad quem, non est mediatus
termino a quo, sicut est in illis mutationihus in quibus est
mutatio dc privatione in formam ve! e converso, ut in gene-
ratione, cf, corrupt.ione, et. illuminatione, et in omnihus
hujusmodi : et. in ist.is etiam mut.ationibus oportet annexum
esse tempus, cum constet. materiam non simul esse sub formn
I. Parm. omittit : « tu. ))
2. AI. : « in eontingens. ))
:{,
Nieolai' : « et ita per eonscquells adcssc tempus. ))
DISTINCTIO XXXVII, QUlEST. IV, ART. III 88\)
et. privatione, nec aerem esse simul sub luee et I.cnebrÌs.
Non autem ita quod exitus vel transitus de uno extremo in
aliud fiat in tempore; sed alterum extremorum, scilicet
primum quod in mutatione abjicitur, est conjunctulIl cuidam
motui vel alterationi, siGut in generatione et. corruptione,
vel motui loeali solis, siGu!. in illuminat.ione, et. in termino
illius moLus est. etiam Lerminus mutationis. Et pru tanto
mutatio illa dieitur esse subito, vel in instanti, quia in ultimo
instanti temporis, quod mensurahat motum pneeedentem,
aequiritur illa forma vel privatio, Gujus nihil prius ineral.
Et in ilIo instanti dicitur generatum esse, non auteIIl propri(~
generari : quia omne quod generatur, generabatur et gene-
l'abiturI, ut in VI Physic., text. 55, probaLur. linde omnes
tales mutationes instantaneGC sunt termini (:ujusdam motus,
ut in VI Physic., ibidem, Commentator dicit. Motus autem
angeli non potest esse terminus alterius motus. Unde opartct
quod sit in tempore, et non in instanti. Sed dico, quod temp\ls
istud est aliud a temporc quo mensuratur motus c<eli et alio-
rum corporalium : quod sic probatur. Nullus motus mensura-
tur per motum cmli, nisi qui est ordinatus ad ipsum. Undl:
etiam probant philosophi, I De Céel., text. 90, quod si essent
plures mundi, oporteret esse plures primos motus et plura
tempora. Unde cum motlls angeli nullum ordiner,n haheat ad
motum cmli, et prmcipue si motus ejus dieatur successio"
operationum, ut dictum est, oportet quod non mensuretur
tempore quod est mensura primi mobilis, sed alio tempore,
cujus temporis naturam ex natura motus accipere opartet.
In tempore enim est. aliquid quasi formale, qllod tenet se
ex parte quantitatis diseret<e, scilicet nurnerus prioris eL
posterioris; et aliquid materiale, per quod est continuum,
quia continuitatem habet ex motu in quo est sicul. in subjecto
et primo mensurato, scilicet motu c<Eli, ut dicitur IV Physic.,
text. 99. Motus autem ille habet continuita.tem ex magnitu-
dine. Unde cum motus angeli non sit continuus, quia non
est secundum necessitatem eonditiones habens magnitudinis
per quam transit, sicut est in illis qum sunt sic nata in loeo
esse ut eorum substantia sit commensurata terminis loci,
seilicel, eorporibus, sed per suecessionem operationum, in
qui bus nulla est ratio continuitatis; ideo tempus illud non est
continuum, sed est compositum ex « nune » s\lccedentibus
sibi ut numerus ipsarum operationum sueeedent.ium sihi
1. Parro. omittit : « et gencrabitur. ))
2. Parro. : (( processio. ))
 890 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
tempus voeetur, sieut ipsa sueeessio operationum dicil.l1 1'
motus : et quot sunt operationes ex qui bus eomponitur mobh
seeuudum diversa loea, tot erunt « nune n, ex qui bus compI'.
nitur tempus. Et hoc etiam eonsonat ei quod Philosophll~
dicit in VI Physic., text. 4, quod ejusdem rationis est indi-
visibile moveri, et tempus componi ex nune, et motum c,,-
momentis, et lincam ex punctis : quia quamvis linea sit COH--
tinua, per quam angelus transit, non tamen est continuit,ls
secundum quod rcfertur ad motum angeli, qui diversa « ubi,
non continuatim pertransit.
Ad primum ergo dicendum, quod omnes illcc mutationf's
'Ime instantane<.e dieuntur, sunt termini motus; quod nOli
.'ontingit in motu angeli, ut dietull1 est.
Ad secundum dicendum, quod tempus illud in quo movetur
(le A in B, compositum est ex duobus instantibus ; et in uno
instanti est in A, et in alio in B. Unde non oportet quod in
altero eorum quicscat; quod oportf'n~t de neeessitate, si
lempus esset continuum.
Ad tertium dicendum, quod non l'o test aecipi aliqua
proportio temporis in quo movcl.llr corpus, ad tempus in
quo movetur angelus, quia tempus quo movetur angelus,
non est divisibile divisione eontinui, sed discreti in plura
instantia finita; in tempo re autem quo movetur corpus,
sunt infinita instantia in potentia ; eI. ita nulla est proportio,
sieut nec infiniti ad fini tum.
Ad quartum dicendum, quod tcmpus istud quo angelus
lllovetur, divisibile est in duo, qme non Gopulantur ad unUlll
communcm tenninum, Gum hoc tempus non sit continuum.
l Jnde non sequitur quod in medio ins!;mti sit in medio spatii :
quia non est nec:essarium accipere mcdium instans.
Sed quia ex aliis rationibus videtur concludi, quod motus
cjus sit in tempore continuo, ideo ad eas respondendum
l'st.
Dicendum ergo ad quintum, qllol! omnis ll10tns habet.
prius et posLerius ; sed diversimode : quia in motu continuo
;(Gcipitur prius eL jJosterius, vd respectu duorum temporulll
copulatorum ad unum « nune » ve! J'(~spectu duorum « nunc ))
inciudentium unum tempus ; in mutal.ionibus autem instan-
taneis est prius ipsum tempus nll~nsurans motum pr<.eceden-
tem, cui adjungiLur alterum extremorum, eL posterius ipsum
« llIl1lC )), quod mensurat t.erminum mot.us ; et ideo int.er duo
",,-trema HUIl cadi t medium, sicul. nDC inter ternpus et nune.
In motu aulem angeli prius et posterius sunt duo « nune »
sU('Gndentia, inter qucc nulIum est medium tempus eontinuans.
I
DISTlNCnO XXXVII, EXPOS, SEC, PARTIS TEXTUS
891
Ad sextum dieendum, quod hoc quod inter duo \' nunc ))
sit tempus medium, consequitur tempus ratione contìnui-
taLis; quia h<.ee est passio eommunis omni continuo, Conti-
. nuitatem autem habet ex motu. Unde eum molus ,mgeIi
non sit continuus, rabo non sequitur.
Ad septimum dieendulll, quod si punntm n10Lus nngeli
et eorporis simul incipere, qunndo angelus erit in nlio terminu
seeundum aliud instans sui temporis, corpus eLiam eril in
alio termino secundum aliud instans sui temporis. luter duo
autem instantia Lemporis istius corporis esI, t.empus mcdi Ulll
in eo quod motus ejus esl continuus ; unde est. iLi signa l'I'
medium instans. Sed inLer duo instantia angeli non est telll-
pus medium. Unde nec medium instans oporLet ibisign;\ri,
sed cont.ingit signari, si in tribus loeis successive sit, quia iLa
et.iam tempus ex tribus « nunc » componetur ; unde UllUlll
erit medium ; et illa duo illstantia possunt includere omnia
instantia t.emporis, cum etiam unum llllllC et instans 1 inelu-
dat omne tempus : el. ita non est ineonveniens quod dum
motus angeli est in duobus tantum instant.ibus, motu..; eor-
poris sit in infinit.is ; quamvis quantumc:umque duret mot.us
corporis, tanLumdem eLiam duret motus angeli, et. quamvis
utrumque non sit. indivisibile. Et pra,terea eontingit quod
quando corpus esL in medio instanli, angelus in nullo [oeo
sit, cum non sit nccessarium, eum semper esse in loco, ut
dicLum esV ; et ita secuudum coordinationem iIIius temporis
nullum « nune )) angelo respondeat, sed tan1.um <BVllTIl, -
Alia concedimus.
EXPOSITIO SECUNDiE PARTIS TEXTUS
« Deus, inquiL, omnipoLens incommutaLili reternitate, VO!UIl-
tate, veritate semper idem, moveL per tempus ereaturam spiri-
tualmn. )) Distinc:Lio horum 1Il0tuum et raLio norninaLioni"
in VIII dist. posita est.
« Sicut humus 3 aut lux i,;La dilIundil.llr. )) Hoc ideu dicitul',
quia nihil habet distensionclIl in loco nisi secundum quod {'si
qUantUlll : vel per se sicul. corpora, unde ponit humum, id est
terram; vei per accidens, sicuL c:orporales qualit.ates, lIt lu'.,
l. Panno : (( rovi stall~. )
2. (~urest. lII, art. 1.
3, Al. : \( f1llnus. "
 892 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
« Una sapientia est, nec in majore major, nec in minor\'
minor. » Sapientia 1 potest dupIiciter considerari : vel per rcs-
pectum ad scibiIe, et sic habet unitatem in specie, etiam sccun-
dum quod est diverso rum habentium : veI secundum esse quod
habet in sciente, et sic difIert numero in diversis : non tamcn
est major et minor secundum quantitatem corporis, quia non
est forma situaIis ; sed potest esse major et minor secundurn
intensionem certitudinis, vel secundum numerum scitorum.
1. Al. deest « Sapientia "; ponitur autcm post prremissam vocem
• lux D.
DISTINC'fIO XXXVIII
Hic redii ad propositum, repelens superiuli dieta, ul addal alia
Nunc vero ad propositum revertentes, ccepto insistamus.
Supra dictum es V, quod prrescientia Dei futuro rum tantum
est; sed omnium tam bonorum quam malorum : scientia
vero, vel sapientia, non modo de futuris, sed etiam de prre-
sentibus et futuris; nec tantum de temporalibus, sed etiam de
reternis, quia seipsum novit Deus. Hic oritur qurestio non
dissimulanda, utrum scilicet scientia, vel prrescientia, sit causa
rerum; an res sint causre scientire vel prrescientire Dei. VidetuI'
enim prrescientia Dei causa esse eorum qure ei subsunt, ac
necessitatem eveniendi eis facere; quia nec aliqua futura
fuissent nisi Deus ea prrescisset; nec possunt non evenire,
cum Deus ea prresciverit. Si autem impossibile est ea non
evenire quia prrescita sunt, videtur ergo ipsa prrescientia,
qua prrescita sunt, eis esse causa eveniendi. Impossibile est
enim ea non evenire cum prrescita sint; quia si non evenirent
cum prrescita sint, falleretur Dei prrescientia. At Dei prre-
scientia falli non potest. Impossibile est ergo ea non evenire-
cum prrescita sunt. Sic ergo prrescientia causa eorum esse
videtur qure prrescita sunt. Hoc idem et de scientia dicitur,
scilicet quod quia Deus aliqua novit, ideo. sint. Cui sententire
Augustinus attestari videtur in XV lib. De Trin., c. XIII,
col. 1076, t. VIII, sic dicens : « Non ista ex aliquo tempore
cognovit Deus; sed futura omnia temporalia, atque in eis
etiam quid et quando ab illo petituri fueramus, et quos et de
quibus rebus vel exauditurus, vel non exauditurus esset, sine
initio ante prrescivit. Universas autem creaturas et spirituales
et corporales, non quia sunt, ideo novit; sed ideo sunt quia
novit : non enim nescivit qure fuerat creaturus. Quia ergo
scivit, creavit ; non quia creavit, scivit. Nec aliter scivit creata
quam creanda. Non enim ejus sapientire aliquid accessit ex eis,
sed illis existentibus sicut oportebat et quando oportebat
ille mansit ut erat. Undc in Ecclesiastico, cap. XXIII, 29 : Ante-
quam crearentur, omnia nota sunt illi, sic et postquam con-
summata sunto » Ecce his verbis videtur Augustinus innuere
scientiam vel prrescientiam Dei causam esse eorum qure fiunt :
cum dicit, ideo ea esse, quia Deus novit. Idem quoque in VI
lib. De Trinil., cap. x 2 , èol. 931, t. VIII, dicere videtur, cum
:!. Distinct. xxxv.
3. Parro. : « cap. xx. ))
 894 COMMENTUM: IN LIB. I SENTENTIARUM
inquit : « Decedant et succedant tempora ; non decedit aliquid
vel succedit sciential Dei, in qua novit omnia qUal feci t pCI'
ipsam. Non enim halc qUal creala sunt ideo sciuntur a Deo
quia facta sunt; sed potius ideo facta sunt, quia immutabilitN
ab eo sciuntur. » Et hic etiam significare videtur, Dei scientiam
causa m eorum esse qUal fiunt, dicens, non ideo Deum ea novisse
quia facta sunt ; sed ideo facta esse quia novit ea Deus. Ideoque
videtur Dei scientia vel pralscicntia causa esse eorum qUffi
novit.
Inconveninelia oslendit qUée sequerenlur, si dicerelur scienlia,
vel préescienlia, causa omnium rerum qUée ei subsunt
Quod si ita est, est ergo causa omnium malorum ; cum omnia
mala sciantur et pralsciantur a Deo ;. quod longe est a veritate.
Si enim Dei scientia, vel pralscientia, causa esse t malorum,
esset utique Deus auctor malorum, quod penitus falsum est.
Non ergo scientia, vel pralscientia Dei, causa est omniurn
qUal ei subsunt.
Quod res !ulurée non sunl causa scienliir, vel préescienliée De i
Neque etiam l'es futural causa sunt Dei pralsciential; licei
cnim non essent futural nisi pralscirenlur a Deo; non tamen
ideo pralsciuntur quia futural sunt. Si enim hoc esset, tu ne ejus
quod alternum est, aliquid existeret causa ab eo alienum, ab
eo diversum; et ex creaturis penderet scientia Creatoris, ct
creatum causa esset increati. Origenes t amen, Super Epislo-
lam ad Romanos, cap. VIII, col. 11 '26, t. IV, ait : « Non propt.erea
aliquid erit quia id scit Deus futurum ; sed quia futurum esI,
ideo scitur a Deo antequam fiat. » Hoc videtur pralmi ssb
verbis Aug-ustini obviare. Hic enim significari videtur quod
l'es fulural causa sint pralsciential ; ibi vero quod pralscientia
causa si t rerum fu t urarum.
Quid ex préediclis lencndum sil, cum dclcrminalione auclorilatum
Hanc igitur, qUal videtur, repugnanliam de medio tollere
cupientes, dicimus, l'es fui uras nullatenus causam esse pralscien-
Lial, vel scienlial Dei; nec ideo pralsciri, vel sciri, quia futurre,
vel faetal suni; ita exponenles quod ait Origenes : « Quia
fulurum esi, ideo scitur a Deo anlequam fiat »; id est, quod
futurum est, scitur a Deo antequam fiat; neque sciretur nisi
futurum essei; ut non notetur ibi causa, nisi sine qua non
fiere t. Ha etiam dicimus scienti:Jm, vel prrescientiam Dci
non esse cau, am corum qUal fiunl, nisi talem sine qua non
nunt; si t amen scientiam ad notit iam tantum referamus.
Si vero nomine scientiao ine!udilur et iam beneplacit um alque
dispositio; tunc l'ecte polest dici causa eorum qUal Deus facil.
DISTINCTIO XXXVIII 895
His enim duobus modis, u.t superius praltaxatum est, accipitur
cognitio, vel scientia Dei, scilicet pro notitia sola, vel pro
notitia simul et beneplacito. Hoc modo forte accipit Auguslinus,
XV De Trinil., cap. XIII, col. IOì6, t. VIII, dicens : « Ideo
sunt quia novit, id est, qui a sci enti placuil, et quia sciens
disposuit. » Et hic sensus ex eo adjuvatur, quia de bonis ibi
tantum agit Augustinus, scilicet de creaturis, et de his qUal
Deus facit; qUal omnia novit non solum scientia, sed eliam
beneplacHo ac dispositione. Sic ergo ibi accipitur Dci cognitio,
ut non modo riotitiam, sed etiam benepladlum Dei significet.
Mala vero scit Deus, et prrescit antequarn fian! : sed sola
notitia, non beneplacito. Prrescit enirn Deus et prredicit eUam
qUal non est ipse facturus ; sicut pralscivit et praldixit. infide-
litatem Judalorurn, sed non fecit. Nec ideo quia pr<Bscivit, ad
peccatum infidelitatis eos coegit ; nec prrescisset vel praldixisset
eorum rnala, nisi essenI. ca habiluri. Unde Augustinus, Super
Joannem, tract. LIII, § '1, col. 17ì6, t. I II : « Deus, inquit,
fut urorum pralscius, per prophetam praldixit. infidelit atem
Judreorurn, sed non fecit neque pralscisset mala eorum, nisi
ca haberent. Non enim ideo quernquam ad peccandum cogit,
quia futura hominum peccaI a pralnovit. lllorum enirn pralsei-
vit peccata, non sua. Jdeoque si ea qUal ilIe pralscivit, ipsorum
non sunt, non vera ille prrescivit. Sed quia illius pralscientia
falli non potest, sinc duhio non alius, sed ipsi peceant quos
Deus peccatores esse prreseivit. Et ideo si non malum sed
honum facere voluissent, non rnalurn facturi pralviderentur
ab l'O qui novit quid sii quisque faetu uso » His verbis aperte
osf.endit ur, si diligenter a tt.endamus, pralscientiam Dci non
esse causam maloT'um qUal pralscit : quia non ea pralscit tan-
quarn fact urus, nee t anquarn sua, sed ilIorum 1 qui sunt ea
fact uri vel habituri. Pralseivit ergo ilIa sola notitia, sed non
beneplacito auctorit al is. Unde dal ili' intellig-i quod Deus e
converso pralscit hona tanquam sua, et tanquarn ea qUal
faeturus est; ut ilIa pralsciendo simul fueri! ipsius notitia
et auctoritatis bcneplaeitum.
Con/ra hoc quod clic/Wl! esi, préeseienliam Dei non posse falli,
opposi/io
Ad hoc auteIIl quod ~;upra dietum est, seilicet pralscienfiaIll
Dei falli non posse, solel a quibm,dam ila opponi. Deus pralscivit
hunc lectururn, vel aliqu;d hujmffiodi. Sed potest esse III. iste
non legat. Erg-o potest aliter esse quam Deus pralscivil ; ergo
potest flllli Dei pralscientia ; quod omnino falsurn est. Polest
equidem non fieri aliquid, et ilIud tamen quod pralscitum est,
fìeri2. ]\;on ideo tamen potest falli Dei pralscienlia; quia si
:, Al. snd (',liaDt j Ilorulll. 1\
(.t illud tanl('ll prm~·;('itnln ,,;-;1 li1'1':. li adprohall{t; ctianl
L 1\1.
?\il'olai .
 896 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
illud non fiere t, nec a Deo prrescitum esset fieri. Sed adhuI:
urgent qurestionem, dicentes : aut aliter potest fieri quam Deu:;
prrescivit, aut non aliter. Si non aliter, ergo necessario cUncta
eveniunt. Si vero aliter, potest ergo Dei prrescientia falli vel
mutari. Sed potest aliter fieri; quia potest aliter fieri quaDi
fiet. Ha autem fit ut prrescitum est. Aliter ergo potest fieri
quam prrescitum est. Ad quod dicimus, illam locutionem mul-
tiplicem facere intelligentiam, scilicet, aliter potest fieri quanl
Deus prrescivit, et hujusmodi ; ut : potest non esse quod Deus
prrescivit; et : impossibile est non esse prreseita (·mnia qua'
fiunt, et hujusmodi. Possunt enim hrec conjunctim intelligi.
ut conditio sit implicita, et disjunctim. Si enim ita intelligas,
non potest aliter fieri quam Deus prrescivit ; id est, non potesl.
utrumque simul esse, scilicet quod Deus ita prresciverit fieri,
et aliter fiat : verum intelligis. Si autem per disjunctionem
intelligas, ut dicas hoc aliter non posse evenire quam evenit.
et quomodo futurum Deus prrescivit, falsum est. Hoc enim
aliter potest evenire quam evenit, et tamen Deus hoc modo
futurum prrescivit. Similiter et alia determinatio, scilicet,
impossibile est illud non evenire quod Deus prrescivit, vel cum
Deus prrescierit; si conjunctim intelligas, verum dicis; si
disjunctim, falsum. Ha etiam et illud, impossibile est nOIl
esse prrescitum omne quod fit ; id est, non potest esse utrumque
simul, scilicet ut fiat, et non sit prrescitum; hic sensus verus
est. Si vero dicis, Deum non potuisse non prrescire omne quod
fit, falsum est. Pot uit enim facere ut non fieret, et ita non esse
prrescitum.
DIVISIO TEXTUS
Ostenso quorum sit Dei scientia, bic determinat de scientia
per comparationem ad ipsa scita ; et dividitur in partes duas :
in prima inquirit utrum scientia Dei sit scitorum causa; in
secunda ostendit qualis causa sit, ibi, XXXIX disto : « Prreterea
solet qureri, utrum scientia Dei possit augeri vel minui n. Prima
in duas : in prima inquirit de causalitate divinre scientire ; ili
secunda de infaIIibilitate l ipsius, ibi : « Ad hoc autem quod
supra dictum est... , solet a quibusdam sic opponi Il. Prima in
duas : in prima movet qmcstionem ; in secunda determinat eam,
ibi : « Hanc igitur, qure videtur, repugnantiam de medio toIIeffl
cupientes, dicimus l'es fntnras nuIIatenus cansam esse pne-
scielltire n. Circa primum t.ria facit : « primo ostendit quod scien-
tia Dei sit causa scitorum, ratione et auctoritate; secundo
ostendit quod neqne est causa eorum neque est causata ab eis ;
qmc duo duabus rationibus ostendit, ibi : ( Quod si ita est,
est ergo causa omnium malorum n. Tertio ostendit aucto-
l. Parro. : « ineffabilitate. »
DISTINCTIO XXXVIII, QUlEST. 1, ART. 1
897
ritate Origenis, scientiam Dei causat.am esse a scitis, ibi : « Ori-
genes tamen... ait : non propt.erea aliquid erit, quia id scit
Deus futurum. Il
« Ad hoc autem quod supra dictum est... , solet a quibusdam
ita opponi. n Hic inquirit. de infallibilitate l divinre scientire;
et supposito quod sit infallibilis 2 ex prredictis, hic solvit objec-
tiones in contrarium factas ; unde dividitur in duas partes :
in prima ponit objectionem et solvit eam ; in secunda objicit
contra solutionem, et iterum solvit, ibi : « Sed adhuc urgent
qurestionem. n
QUlESTIO PRIMA
Hic quinque qureruntur : l° utrum scientia Dei sit causa
rerum ; 20 ut.rum omnia uniformiter cognoscat; 3° utrum sit
enuntiabilium ; 40 utrum eorum qure non sunt ; 5° utrum sit
contingentium.
ARTICULUS PRIMUS
Uirum scieniia Dei sii causa rerum 3
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod scientia Dei
sit causa rerum. Scientia enim Dei tam a sanctis quam a
pro Jlhet.ir, scientire artificis comparatur. Sed scientia artificis
cau sa est scitorum per artem producendorum. Ergo videtur
quod scientia Dei sit causa rerum.
2. Prreterea, cum similitudo sit quredam unitas in forma,
oportet quod in omni assimilatigne vel unum similium sit
causa alterius, vel utrumque ab una causa deducatur; quia
uni tas in effectu designat unitatem causre. Sed scientia est
ass:imilatio qmedam. Ergo oportet semper quod scientia
sit causa sciti, sicut est in scientia practica ; vel scitum causa
scientire, sicut est in nostra scientia speculativa; vel utriusque
sit causa una, sicut est in cognitione quam angeli de rebus
ha.b.ent; quia ab eodem, scilicet Deo, imprimuntur species
re.. um in mente angeli ad cognoscendum, et in materia ad
esa.endum. Sed scientire Dei, qure est ipse Deus, nihil est causa,
neque scitum, neque aliquid. Relinquitur ergo quod ipsa
sciecntia Dei sit causa srili.
\ ..
1_. Parru. ; « ineffabilitatc. Il
2:::. Parru. : « ineffabilis. »
38. I p. Summre theol., q. XIV, art. 8.
COlIMENT. IN LlB. SENTENT. - l. - 10
898 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
3. Prreterea, mensura. semper habet rationem principii
respectu mensurati, ut patet ex X Melaph., text. 3. Quantitas
enim mensuratur per principium quantitatis, ut substantire
omnes per principium substantire. Sed scientia Dei mensura
est rerum ; unde dicit Anselmus, lib. De ver., c. VII, col. 475,
t. I, quod unaqureque res veritatem habet quando implet
illud ad quod in mente divina ordinata est. Ergo scientia
Dei est causa scitorum.
4. Prreterea; sicut voluntas Dei est ipse Deus, ita et scientia
ejus. Sed voluntas Dei absolute dicitur causa omnium voli-
torum, et bonitas omnium bonorum. Ergo scienti a ejus debet
dici causa omnium scitorum.
5. Sed contra, cujuscumque causa est Dei scientia, causa
est Deus. Sed non omnium scitorum a Deo, causa est Deus ;
quia mala, qure sunt a Deo scita, non sunt ab ipso. Ergo nec
scientia Dei causa est omnium scitorum.
6. Prreterea, posita causa ponitur effectus. Sed scientia
Dei fuit ab reterno ; res autem ab reterno non fuerunt. Ergo
scientia Dei non est causa rerum.
SOLUTIO. ~ Respondeo dicendum, quod loquendo de attri-
butis divinis, attendenda est attributorum ratio qum, quia
diversa est diversorum, ideo aliquid attribuitur uni quod
non attribuitur alteri, quamvis omnia sint una res; et inde
est quod bonitas divina dicitur causa bonorum, et vita causa
viventium ; et sic de aliis. Si ergo accipiamus diversas attri-
butorum rationes, inveniuntur aliqua habere comparationem
non tantum ad habentem, sed etiam ad aliquid sicut ad objec-
tum, ut potentia, et voluntas, et scientia. Qumdam autem
ad habentem tantum, ut vita, bonitas et hujusmodi. Et
hrec omnia habent unum modum causalitatis communem
scilicet per modum efficient.is exemplaris, ut dicimus, quod
a primo bono sunt omnia bona, et. a primo vivente omnia
viventia. Sed illa qum dicuntur per comparat.ionem ad objec-
tum, habent etiam alium modum causalitatis, respectu
scilicet objectorum, ut voluntas respectu volitorum; et sic
qumritur hic de causalitate scientim. Constat enim quod
scicnt.ia sua est causa per modum efficientis et exemplaris
omnium scientiarum ; sed dubium est, utrum sit causa scito-
rum qure sunt objecta scientire 1 •
Sciendum est ergo, quod scientia secundum rationem
scientire non dicit aliquam causalitatem, alias omnis scientia
1. Parro. omittit ; « qUal sunt objecta scientim. » r.. Distinct. XXXVI, q. I, art. 2.
DISTINCTIO XXXVIII, QUlEST. I, ART. I 899
causa esset : sed inquantum est scient.ia artificis operantis
res, sic habet rationem causre respectu rei operatre per artem.
Unde sicut est causalitas artificis per artem suam, ita consi-
deranda est causalitas divinm scientire. Est ergo iste processus
in productione artificiat.i. Primo sèientia artificis l ostendit
finem; secundo voluntas ejus intendit finem illum; tert.io
voluntas imperat actum per quem educatur opus, circa quod
opus scientia artificis ponit formam conceptam. Unde scientia
se habet ut ostendens finem, et voluntas ut dirigens actum
et informans opus operatum ; et ideo constat quod quidquid
accidit in effectu per defectum a forma artis, vèl a fine,
non reducitur in scientiam artificis sicut in causam. Pat.et
etiam quod principalitas causalitatis consistit penes volun-
tatem qure imperat actus. Unde patet quod malum, quod est
deviatio a forma et a fine, non causatur per 2 scientiam Dei;
sed tantum causalitatem habct rcspectu bonorum, secundum
quod consequuntur formam divinre artis et finem ; non tamen
ita 3 quod respectu horum dicat perfectam rationem causali-
tatis, nisi secundum quod adjungitur voluntati ; et ideo in
Liltera dicitur, quod scientia beneplaciti est causa rerum. Et
propter hoc etiam Avicenna, lib. De intellig., cap. I, dicit,
quod inquantum Deus cognosçit essentiam suam, ct amat vel
vult eam, secundum quod est principium rerum, quarum vult
se esse principium, fiuunt res ab co.
Ad primum ergo dicendum, quod scientia artificis non
est causa defectus qui contingit in artificiato, quamvis etiam
esset prrescitus ab eo ; nec etiam est completa causa artifi-
ciati, nisiaddatur voluntas, ut dicit Philosophus in IX Melaph.
text. 3 ; et similiter est etiam de scientia Dei.
Ad secundum dicendum, quod mala non cognoscuntur
a Deo per similitudinem suam, sed per similitudinem bonorum,
ut prius dictum est 4 ; et ideo non sequitur quod sit causa nisi
bonorum.
Ad tertium dicendum, quod inquantum scientia Dei est
sicut exemplar, per modum artis rerum, sic dicitur mensura
earum; unde mala sicut deficiunt a participatione form<e
artis, ita deficiunt a rectitudine mensurre; et propter hoc
etiam malum definitur ab Augustino, lib. De natura boni,
cap. IV et seq., col. 553, t. VIII, quod est « privatio modi ",
1. Parm. : « artificiaiis. »
2. Parm. : " a. »
3. Parm. omittit : « ita. »
900 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
inquantum deficit a mensura ; « speciei )l, inquantum deficit
ab imitatione exemplaris; « ordinis >l, inquantum deficit a
fine.
Ad quartum dicendum, quod voluntas habet completam
rationem causre, inquantum objectum ejus est finis secundum
rationem boni, qui est causa causarum ; unde et imperium
super alias vires habet ; et ideo absolute voluntas Dei causa
rerum dicitur. De scientia autem non similiter se habet
sicut de voluntate, ut dictum est; nec etiam ita comparatur
scientia ad scitum sicut vita ad viventem ; non enim scitum
dicitur quod habet scientiam, sicut dicitur vivum quod habct
vitam 1 . Dnde patet quod ratio non concludit.
Quintum concedimus.
Ad sextum dicendum, quod sicut creaturre non exeunt a
Deo per necessitatem naturre, vel potentire naturalis, ita nee
per necessitatem scientire; sed per libertatem voluntatis
in qua completur ratio causalitatis ; et ideo non quandocumquc
scivit creavit, sed quandocumque voluit.
ARTICULUS II
Utrum scienlia Dei sit uniformiler de rebus scitis 2
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod scientia Dei
non uniformiter sit de rebus scitis. Omnis enim scientia qure
est de rebus aliter quam sint, est falsa. Sed scientia Dei veris-
sima est. Cum igitur omnes res non habeant unum modum,
videtur quod non uniformiter sit de omnibus.
2. Prreterea, secundum Augustinum, Epist. CXLVIl,
cap. XVI, etc., col. 613, t. II, alius modus cognitionis est.
cognoscere rem per sui essentiam, et alius 3 per sui similitu-
dinem. Sed Deus seipsum per essentiam suam cognoscit,
creat.uras vero per similitudines earum in ipso existentes.
Ergo non uniformiter seipsum et creaturas cognoscit.
3. Prreterea, ut supra habitum est'" Deus bona cognoscit
per se, mala autem per aliud. Sed hoc facit diversum modum
cognitionis. Ergo non uniformiter omnia cognoscit.
4. Prreterea, secundum Dionysium, in VII De divinis
nomini bus, § 2, col. 867, t. I, Deus eodem modo cognoscit
1. Parm. omittit : « non enim scitum dicitur quod habet scientiam
sicut dicitur vivum quod habet vitam. »
2. I p. Summre theolog., q. XIV, art. 5.
3. Parro. omittit : « alius. »
t,. Dist. XVI, q. I, art. 2.
DISTINCTIO XXXVIII, QUlEST. I, ART. II 901
res quo rebus esse tradidit. Sed secundum Augustinum,
lib. XXXIII Qumsl., q. XLVI t, col. 30, t. VI, alia ratione
creavit hominem et equum. Ergo alia ratione cognoscit;
et ita non uniformiter scientia Dei 2 de omnibus est.
Sed contra Dionysius in eodem capitulo dicit, quod mate-
rialia immaterialiter cognoscit, et multa unite, et sic de aliis.
Ergo videtur quod sit uniformiter de omnibus.
Prreterea, modus cognitionis prrecipue attenditur penes
rationem mcdii, ex cujus diversitate de eodem potest haberi
opinio et scientia. Sed Deus eodem medio omnia cognoscit,
scilicet per essentiam suam, ut in eodem capitulo Dionysius
dicit. Ergo de omnibus est uniformiter.
SOLUTIO. - Respondeo dicendurn, quod in qualibet cogni-
tione potest considerari duplex modus : scilicet modus rei
cognitre et modus cognoscentis. Modus quidem rei cognitre
non est modus cognitionis, sed modus cognoscentis, ut dicit
Boetius, V De consol. Philos., prop. IV, col. 848, t. I. Quod
patet ex hoc ql10d ejusdem rei cognitio est in sensu cum
conditionibus materialibus, quia sensus est potentia in mate-
ria; in intellectu autem, quia immaterialis est, ejusdem
cognitio est sine appenditiis materire. Cujus ratio est, quia
cognitio non fit nisi secundum quod cognitum est in cognos-
cente. Dnumquodque autem est in aliquo per modum ipsius,
et non per modum sui, ut patet ex libro De causis, propos. lO :
et ideo oportet quod cognitio fiat secundum modum cognos-
centis. Quia ergo in intellectu divino est summa unitas,
ideo ejus cognitio est uniformi s de omniblls ; omnia enim in
eo unum sunto Cum ergo qllreritur, utrum Deus omnia uni-
formiter cognoscat, distinguendum est; quia adverbium
potest dicere modum actus c.ognitionis, et sic verum est;
vel modum objecti ,et sic falsum est; quia Dells non tantum
scit rem, sed proprillm modUIu rei; unde scit diversis diver-
sos modos inesse ; et similiter dicendum est ad omnes similes
qurestiones.
Ad primum ergo dicendum., quod cum dicitur, scientia
qure est de re aliter quam sit, est falsa, est hoc dupliciter 3 •
Quia adverbium « aliter )) potest designare modllm ipsills
scientire, et sic falsum est; quia scientia vera' est imma-
terialis de rebus materialiblls. Vel potest designare modum
l. Parm. : « q. XLIX. »
2. Parm. omittit : « seientia Dc j. »
;{. Parm. : « falsa, est duplex. >J
tL Parro. omittit : « vera. »
90'4 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
scitorum, et sic verum est. ; unde ad propositum non l conelu-
dito
Ad secundum dicendum, quod essent.ia Dei per quam sei,,-
sum cognoscit Deus, est etiam similit.udo per quam cognosl:il.
omnia creata; et ita per idem medium se et alia cognoseit.
Unde ex part.e cognoscentis invenitur unitas, sed ex part(:
cognit.orum diversitas, quia aliquod eorum, scilicet ipse Deu~.
se habet per ident.it.atem ad medium illud ; alia per imitat.io-
nem, scilicet ipsa~ creatur<e.
Ad tertium dicendum similit.er, quod Deus eodem medill,
scilicet essentia sua, cognoscit et. bona et. mala ; sed ad hoe
medium diversimode comparant.ur bona qu<e ipsum imitant.lll',
et. mala qme ab ipso discedunt..
Ad quartum dicendum, quod una essent.ia divina est. per
quam esse omnibus t.radidit, et per quam omnia cognosciL,
ut idem Dionysius, loc. cit., dicit. Alietas autem rationum
est ex diversitate respectuum, qui attenduntur secundulIl
diversitatem rerum. ' scil'et an modo esset vel non esset, nisi sensibiliter videret.
ARTICVLVS III
Virum scieniia Dei sii enuniiabilium
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur quod scientia Dei
non sit enuntiabilium. Scientia enim Dei est de rebus per ideas
earum. Sed idea est similitudo rei incomplex<e. Ergo videt.ur
quod complexorum vel enuntiabilium Deus scientiam non
habeat.
2. Pr<eterea, ut dicit.ur in III De anima, text. 21, quando
intellectus int.elligit. affirmationem et negationem, fit qu<edam
composit.io intelleet.uum 2. Sed in divino intellectu nulla ep,1.
compositio. Ergo enuntiabilia non cognoscit.
3. Pr<eterea, sicut ibidem dicitur, operat.ioni qua intellec-
t.us affirmat aliquid aut negat, admiscet.ur t.empus ; unde omnis
enuntiat.io cum tempo re significat. Sed intellectus divinus
omnino absolut.us est a tempore. Ergo non est enuntiabilium.
4. Pr<et.erea, intel!ectus divinus est. verissimus, cui nulla
falsitas admisceri potest. Sed duarum operationum intellectus
uni admiscetur falsitas, scilicet ei qua affirmat aliquid aut
negat ; alteri vero non, qua scilicet intuetur quidditatem rei.
ut in III De anima, t.ext. 21, dicitur. EI'gO videtur quod ista
L Parn,. omittit : « 1l01l. ))
., ParIno omittit : (( intcllectuum.
DISTINCTIO XXXVIII, QUlEST. I, ART. III 903
tantum operatio sit Deo attribuenda, et non prima, qua
enuntiabilia cognoscuntur.
Sed contra, nostra scientia non tantum est de rebus, sed
etiam de enuntiationibus. Si ergo scientia l Dei non esset de
enuntiationibus, esset imperfectior quam scientia Il nostra.
Pr<eterea, q~idquid pr<edicit Deus, scit. Sed multa enuntia-
bilia per prophetas pr<edixit, sicut virginem parituram,
Isa, VII. Ergo enuntiabilia scit..
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod, secundum opi-
nionem Avicenn<e et ex dictis AIgazelis, videtur sequi quod
Deus enuntiabilia nesciat, et pr<ecipue in rebus singularibus;
quia ponunt quod scit singularia tant.um universaliter, id est
secundum quod sunt in causis universalibus, et non particu-
lariter, id est in natura particularitatis su<e. Unde concedunt
quod scit hoc individuum et illud; sed non scit hoc individuum
nunc esse et postmodum non esse; sicut si aliquis scil'et eclipsim
qu<e futura est cras in suis causis universalibus, non tamen
Sed quia supra ostensum est quod Deus non solum habet
hujusmodi cognitionem de particularibus, sed perfectam,
inquantum cognoscit ea in sua particularitate secundum
omnes conditiones individuaI es qu<e in eis sunt ; ideo dicendum
est, quod Deus non solum cognoscit ipsas l'es, sed etiam
enuntiabilia et. complexa; t.amen simplici cognitione per
modum suum ; quod sic patet. Cum in re duo sht, quidditas
rei, et esse ejus, his duobus respondet duplex operatio intel!ec-
tus. Una qu<e dicitur a philosophis formatio, qua apprehendit
quidditates rerum, qum etiam a Philosopho, in III De anima 3 ,
dicitur indivisibilium intelligentia. Alia autem comprehendit.
esse rei, componendo afTirmationem, quia etiam esse rei
ex materia et forma composit.<e, a qua cognitionem accipit.,
consist.it. in qlladam compositione formre ad materiam,
vel accidentis ad subjeetum. Similiter etiam in ipso Deo
est considerare naturam ipsius, et esse ejus ; et sicut natura
sua est causa et exemplar omnis naturre, ita etiam esse suum
est causa et exemplar omnis esse. Unde sicut cognoscendo
essentiam suam, cognoscit omnem rem ; ita cognoscendo esse
suum, cognoscit esse cujuslibet rei; et sic cognoscit omnia
enuntiabilia, quibus esse significatur; non tamen diversa
operatione nec compositione, sed simpliciter ; quia esse suum
'I. Parm. : « csscntia. ))
~. Parm. omittit : « scicntia. »
il. Parm. omittit : « a Philosopho in III De anima. ))
904 COMMENTUM IN LlB. I SENTENTIARUM
non est aliud ab essentia, nec est compositum cOllsequen~ :
et sicut per idem cognoscit bonum et malum, ita per idI' ti I
cognoscit affirmationes et negationes.
Ad primum ergo dicendum, quod aliud est de forma exi,-
tente in mente artificis et de idea rei qUffi est in mente divina:
quia forma qu:e est in mente artificis non est causa toti li,
quod est in artificiato, sed tantum form:e ; et ideo esse IWI\l'
domum, et cffitera qu:e consequuntur naturam per formanl
artis, nescit artifex l nisi sensibiliter accipiat : sed idea qlI;!'
est in mente divina, est causa omnis ejus quod in re esI. :
unde per ideam non tantum cognoscit naturam rei, sed etialli
hanc rem esse in tali tempore, et omnes conditiones qu<,'
consequuntur rem vel ex parte materiffi vel ex parte forma:.
Ad secundum dicendum, quod ipsum esse divinum quoti
est simplex, est exemplar omnis esse compositi quod in cre,l-
tura est; et ideo per esse l'iUum simplex cognoscit sine compr,-
sitione intellectuum vel divisione omne esse vel non esse quo,[
rei conveniI,. Sed intellectus noster, cujus cognitio a rebus
oritur, qUffi esse compositum habent, non apprehendit illud
esse nisi componendo et dividendo; et dc tali intellectll
Philosophus loquitur.
Ad tertium dicendum, quod operationi intellectus nosLri
componentis et dividentis admiscetur tempus duplici de
causa : tum ex parte sua, quia accipit scientiam' a continuo
et tempore,~cilicet a sensu et imaginatione; tum ex parLr,
intellectorum, qUffi in tempore sunI,. In operatione autem divini
intellectus advenit tempus tantum ex parte intellectorum,
quia sicut alias res determinate cognoscit, ita et tempus :
unde cognoscit hanc rem esse in tali vel in tali tempore ;
sed ex parte ipsius intellectus nullum tempus vel aliqwl
successio advenit, quia temporalia intemporaliter cognoscit.
Ad quartum dicendum, quod sicut operationi intellectu~
nostri qua inspicit quidditates rerum, non admiscetur fal-
sitas nisi per accidens, inquantum cogniLio quidditatis depen-
del, a cognitione affirmationis, quod contingit in quidditatibus
compositis, et non in simplicibus, ut dicitur in IX Melaphys ..
text. 22 : ita operationi intellectus divini non potest advenire
falsitas nec in comprehendendo naturas rerum, nec in compre-
hendendo enuntiabilia; quia utrumque eadem operationc
cognoscit, et per unum idem simplex, ut ex dictis patet.
1. Panno omi ttil « arlifex. I)
DISTINCTIO XXXVIII, QUlEST. I, ART. IV 905
ARTICULUS IV
Ulrum scienlia Dei sii non entium l
Ad quartum sic procediLur. 1. Videtur quod scientia Dei
non possit esse non entium. Scientia enim importaI, respectum
ad scibile. Serl ea qml) dicunt respectum ad creaturam,
non dicuntur de Deo nisi creaturis existentibus, ut Dominus . !
et Creator,. et hujusmodi. Ergo videtur quod non possit
Deus dici scire res aliquas, nisi quando sunI,.
2. Prffiterea, scientia non esL nisi verorum, ut in Poslerio-
ribus, !ib. I, text.. 5, dicitur. Sed verum et ens convertuntur.
Ergo non est nisi entium.
3. Prffiterea, scientia Dci est mensura scitorum. Sed ea
qUffi non sunI, non commensurantur alicui. Ergo eorum non est
scientia Dei.
4. Prffiterea, primum cadens in apprehensione intellectus
est ens, ut Avicenna, tract. I Melaphys., cap. VI, dicit. Sed
nulla virtus cognoscitiva 2 potest aliquid nisi prffisupposita
ratione primi objecti, sicut visus nihil videt sine lumine. Ergo
nec aliquis intellectus potest cognoscere nisi entia.
Sed contra, quidquid eligitur sine errore, hoc scitur. Sed
secundum Augustinum, Serm. 3 XXVI, § 4, col. 173, t. V,
eliguntur qUffi non sunt ; nec tamen erraI, qui eligit, scilicet
Deus. Ergo videtur quod eorum qUffi non sunI" notitiam
habeat.
Prffiterea, sicut se habeL sci bile ad scientiam nostram ut
prius, ita se habet scientia Dei ad scibilia ut prior eis. Sed
qUffidam sci bilia sunI, quorum non habemus scientiam,
ut Philosophus, I Poster., text. 24, tradidit. Ergo et scientia
Dei poLest esse eorum qme non sunt.
SOLUTIO. - Hespondeo dicendum, quod quidquid cognos-
citur, aliquo modo oporLeL esse, ad minus in ipso cognoscente ;
undc et Avicenna, tract. VII Metaph., cap. I, dicit, quod de
co quod omnino est non ens, nihil poLest enuntiari. U ndn sncun-
dum quorl aliqua se habent ad esse, ita se habent ad divinam
cogniLionem. Esse autem rei poLest tripliciter considerari :
vel prouL esI, in propria sua naLura ex suis principiis educLa,
vel prout esL in potentia alicuj us causa\ vel prout est in apprc-
'1. l p. Summm theol., q. XlV, "'l't. U.
2. ParIno orniLtit : « cognoseitiva, ») et habct : (I potc::;t cogno~cerc. ))
3. l'riuo ad marginem : « lib. De prmdest. sanet., C. XVI! ; " IIbi de
electione quidem, s('d non « ('orum '(ure non snnL "
 '\
906 COMMENTUM IN LIV. I SENTENTIARUM
hensione alicujus cognoscentis. Omnia ergo illa qure habcnl.
esse in sua natura secundum quodcumque tempus, Deus ah
reterno scivit, et apprehendendo naturam ipsorum, et videndo
ea esse, non tantum in cognitione sua, vel potentia aIicujus
causre, sed etiam in esse naturre; quod patet, quia consta\.
quod re existente cognoscit Deus ipsum esse quod habet in
propria natura. Si autem ab reterno non cognovisset nisi
esse ejus quod est in cognitione, vel in potentia causre, cognitio
sua proficeret per temporum successiones; et talia dicitur
Deus scìre scientia visionis. Res autem iIIas quarum esse iII
nullo tempore est in propria natura, cognoscit esse in potentia
causm vel creaturre deficientis, sicut mala, vel in potentia
operativa sua, sicut bona. Scit etiam ea esse in cognitiOIlf:
sua, inquantum scit se cognoscere ea, et posse se facere ca.
quantum ad bona; vel posse contingere ex defeetu creu-
turre, quantum ad mala. Et iste modus cognitionis nomina-
tur scientia simplicis intelligentire, inquantum scilicet per
modum istum cognoscitur ipsa simplex natura rei qure posse!,
esse, tamen non cognoscitur ipsum esse simplex, cujus proprie
est visio, sed secundum quid tantum, ut dictum est.
Ad primum ergo dicendum, quod omnes relationes qme
fundantur super aliquam operationem actualem procedentem
in ereaturas, non possunt convenire Deo, nisi ex tempore
creaturis existentibus; sed relatio importata in scientia,
potent.ia et voluntate non fundatur super aliquam operationem
actualiter in creaturam procedentem ; et ideo non est simile,
Ad secunduD7l dicendum, quod secundum quod non entia
habent veritatem, sic ea Deus scit : qure enim erunt posi.
mille annos non scit ea Deus esse nunc, quoniam non est verum
ca esse nunc, sed scit ea futura esse tunc quando verum erit
ca esse : similiter iIIa qure nec sunt, nec erunt, nec fuerunt,
scit ea esse in cognitione sua, et in potentia causarum suarum.
prout est verum ea sic esse.
Ad tertium dicendum, quod illud quod non est non scitur
a Deo ut commensuratum actu scientim sum, sed ut commen-
surabile : et hoc sufficit ad scientim veritatem.
Ad quartum dicendum, quod quidquid cognoscitur, cognos-
citur ut ens, vel in propria natura, vel in causa sua, vel in
cognitione aliqua : et sic etiam sunt entia omnia qum Deus
cognoscit.
DISTINCTIO XXXVIII, QUlEST. I, ART. V 907
ARTICULUS V
Uirum scienlia Dei sii conlingenlium l
Ad quintum sic lJroceditur. 1. Videtur quod scientia Dei
non sit contingentium. Scientia enim Dei est causa omnium
scitorum bonorum. Sed omnis causa necessaria inducit
necessario effectum 2 : posita enim causa, necessario ponitur
effectus, nisi causa sit deficiens in minori parte, sicut causa
naturalis. Cum ergo seientia Dei non sit defieiens, videtur
quod id cujus est, sit neeessarium, et ita non sit contingentium.
2. Prmterea, scientia non est nisi verorum. Sed in futuris
contingentibus non est alterum determinate verum, ut Phi-
losophus probat I Periher., cap. ult. Ergo videtur quod non
possit esse eorum scientia divina.
3. Prmterea, si sit contingentium, ponatur quod Deus sciat
Socratem currere ; inde sic. Aut est possibile Socratem non
currere, aut impossibile 3 • Si enim 4 est impossibile ipsum
non currere, ergo ab mquipollenti necesse est ipsum currere,
et sic haberetur propositum, quod illud cujus est scientia
Dei, sit necessarium. Si autem possibile est ipsum non currere,
ponatur ergo. Possibile enim est, secundum Philosophum,
I Priorum, cap. XII, quo posito, non sequitur inconveniens.
Sed positum erat quod Deus sciret Socratem currere. Ergo
scit esse quod non est. Omnis autem talis scientia falsa est.
Ergo scientia Dei erit falsa, quod est impossibile. Relinquitur
ergo quod Socratem non currere, non fuit possibile, sed neces-
sarmm.
4. Si dicatur, quod est necessarium necessitate conso-
quentim et non necessitate consequentis; sive necessitate
conditionata, hac scilicet conditione si est prmscitum, et non
necessit.ate absoluta : contra, in omni vera conditionali si
antecedens est necessarium absolute, et consequens est neces-
sarium absolute : quia ad antecedens semper sequitur conse-
quons, et ad necessarium nunquam sequitur nisi necessarium,
1. l p. Summm theolog., 'I. XIY, art. 13.
2. Parm. : « ncccssarios cffectufo'. ))
3. Argumcntum scqucns pcrobseurum est in eodd.; nee ipsum
l'arm. eo,,[orrnitcr ad codd. tradito Mea sententia, sic exponi deboret :
aut est possib:le Soeratern non eurrere., aut non m.t possibile. Sed
non est possibile ipsum non eurrere : ergo ab requipollenti ... •
'L Al. : l( non. II
 908 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
sicut ad verum nunquam sequitur 1 falsum, quamvis e Con-
vers0 2 , ut probatur in I Posterior., text. 13. Sed hujus Con-
ditionalis, cc Socrates currit, si est prmscitum a Deo », ante-
cedens est necessarium absolute : tum quia omne prmterituUl
est necessarium, tum quia oinne mternum est necessarium
absolute 3 • Ergo et Socratem currere est necessarium absolute :
ergo videtur quod scientia non est nisi de necessariis.
5. Prmterea, secundum Philosophum, in lib. Priorum,
cap. IX, ex majori de necessitate, et minori de inesse, sequitur
concIusio de necessitate. Inde sic. Omne seitum a Deo neeesse
est esse verum. Sed hoc est seitum a Dea. Ergo necesse esi.
esse verum ; et sic idem quod prius.
6. Si dicas, quod ista est duplex: cc Scitum a Deo necesse
est esse verum », quia potest esse de dieto, et sic est composita
et vera; vel potesi esse 4 de re, et sic est divisa et falsa :
hoe enim dictum est necessarium, scilicet cc scitum a Deo esi.
verum» ; sed hanc rem qum ponitur sciri a Deo non necesse est
fieri, quia contingenter fil, : contra, ista distinctio tenet.
tantum in formis separabilibus sine 5 quibus subjectum esse
potest, non autem in formis inseparabilibus a subjecto.
Unde istam nullus distinguit: ce Cygnum album possibile
est esse nigrum )) : qui a albedo a cygno non separatur nisi
secundum rationem et intelleetum; unde quod non potest
simul esse cum albo, non potest simul esse cum cygno. Sed
in hoc quod dicitur cc scitum », importatur quiddam semper
concomitans subjectum : quia quod semel est scitum a Deo,
non potest non esse scitum ab eo. Ergo videtur quod distinctio
ilIa nihil ad propositum valeat.
7. Si dicas quod contingens, quando futurum est, potest
non esse; sed non ex quo ponilur pnesens vel prreteritum ;
et sic Deus cognitionem cjus habet : contra, omnis scientia
qure est de aliquo prresente, de quo non erat quando futurum
erat, recipit additionem secundum temporum successionem.
Sed scientia Dei nihil accipit additionis a rebus, nec est in
ea a~iqua successi o sccundum tempora. Ergo si futura con-
tingenti a non cognoscit, ut futura sunt, nullo modo est con-
tingcll).tium, ut sunt prresentia vel prreterit.a.
Sed contra, ea qure subsunt iibcro arbitrio sunt maxime
1. Parm. omittit : (C nisi necessarium, sicut ad verum nunquam scqui-
turo »
2. Nicola', addit : « sccuatur. »
3. Parm. om,tti t : « absolutc. »
4 Al. additur : « vera. »
5. Parro. : « in. »
DISTINCTIO XXXVIII, QUlEST. I, ART. V 909
contingentia. Sed horum cognitionem Deus habet : alias non
redderet unicuique secundum opera sua. Ergo sua scientia
est contingentium.
Prreterea, supra habitum est, quod scientia Dei est omnium.
Sed non omnia ex necessitate contingunt., ut ad ipsum sensum
patet, et a philosophis probatum est, VI Metaph., text. 6,
et in fide suppositum est. Ergo scientia Dei non tantum est.
necessariorum, sed etiam contingentium.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod propter hujusmodi
difficultates, quidam philosophi, ut Averroes, XII Metaph.,
text. lO et 51, negaverunt Deum de particularibus contin-
gentibus cognitionem habere, cogitantes intellectum divi-
num ad modum intellcctus nostri; et ideo erraverunt. Quod
autem intellectus divinus non impediatur a cognitione par-
ticularium ratione particulationis qure est. ex materia, sicut
intelleetus noster impediLur, ostensum esV; et ideo nunc
restat inquirere utrum impediatur ratione contingentire
contingentia enim videtur duplici ratione effugere divinam
cognitionem. Primo propter ordinem causre ad causatum.
Quia causre necessarire et immutabilis videtur esse effectus
necessarius; unde cum scientia Dei sit causa rerum, et sit
immutabilis, non vir10tur quod 2 possit esse contingentium.
Secundo propter ordinem scientire ad scitum; quia cum
scientia sit certa cognitio, ex ipsa ratione certitudinis etiam
exclusa causalitate, requiriL certitudinem et determinatio-
nem in scito, quam contingentia excIudit ; et quod scientia
ex ratione certitudinis sure requirat determinationem in
scit0 3 patet in scientia nostra, qure non est causa rerum,
et in scientia Dei respectu malorum. Sed neutrum horum
removet scientiam contingentium a Deo. Et de primo qui-
dem satis manifeste potest accipi. Quandoque enim sunt
causre multre ordinatre, effeetus ultimus non sequitur causam
primam in necessitate et conLingentia sed causam proximam ;
quia virtus causre primm recipitur in causa secunda secundum
modum causre secundm. Effedus euim ilIe non procedi L a
causa prima nisi secundum quod virtus causm primm recipi-
tur in secunda causa : uL paLet in floritione arboris cujus
causa remota est motus solis, proxima auLem virtus gene-
rativa plantre. Floritio auLem putest impediri per impedi-
1. Dist. XXXVI, q. I, art. 1.
2. Parm. : « vldctur quod non. »
3. Parm. omittit : « et quod scientia ex rationc certitudinis SUle
requirat determmationem in SCltO. »

910 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUlII
mentum virtutis generativre, quamvis motus solis invaria-
bilis sito Similiter etiam scientia Dei est invariabilis causa
omnium; sed elIectus producuntur ab ipso per operationcs
secundarum causarum ; et ideo, mediantibus causis secundis
necessariis, producit efIed,us necessarios ut motum solis
et hujusmodi; sed, mediadibus causis secundis contin-
genti bus, producit elIectus contingentes. Sed adhuc mane\'
dubitati o major de secundo 1 : quia causa prima necessaria
potest simul esse cum def()ctu causre secundre, sicut
motus solis cum sterilitate arboris; sed scientia Dei non
potest simul stare cum defectu causre secundre. Non enim
potest esse quoa Deus sciat simul hunc cursurum, et iste
deficiat a cursu; et hoc est propter certitudinem scientire
et non propter causalitatem ejus. Oportet enim invenire
ad hoc quod sit certa scientia ali qua 2 certitudinem in scito.
Sciendum est igitur, quod antequam res sit non habet
esse nisi in causis suis. Sed causre quredam sunt ex quibus
necessario sequitur elIectus, qure impediri non possunt,
et in istis causis habet causatum esse certum et determina-
tum, adeo quod potest ibi demonstrative sciri, sicut est
ortus solis, et eclipsis, et hujusmodi. Quredam aut()m sunt
causre ex quibus consequuntur elIectus ut in majori parte,
sed tamen deficiunt in minori parte; unde in istis causis
elIectus futuri non habent certitudinem absolutam, sed quam-
dam, inquantum sunt magis determinatre causre ad unum
quam ad aliud ; et ideo per istas causas potest accipi scientia
conjecturalis de futuris, qure tanto magis erit certa, quanto
causre sunt magis determinatre ad unum ; sieut est cognitio
medici de sanitate et morte futura, et judicium astrologi
de ventis et pluviis futuris. Sed quredam causre sunt qure
se habent ad utrumque : et in istis causis elI()ctus de futuro
nullam habent certitudinem vel determinationem; et ideo
contingentia ad utrumlibet in causis suis nullo modo cognosci
possunt. Sed quando jam efficiunt.ur in rerum nat.ura, tunc
habent in seipsis esse determinatum; et. ideo quando sunto
in actu, certitudinaliter cognoscuntur, ut patet in eo qui
videt Socrat.em currere, qui a Socratem currere dum currit 3 ,
necessarium est., et certam cognitionem habere pot.est.
Dico igitur, quod int.elleet.us divinus intuetur ab ret.erno
unumquodque contingent.ium non solum prout est in causis
1. Parm. : « secunda. »
2. Parm. : « aLquam. »
3. AI. omittitur : « dum currit. »
DISTINç:TIO XXXVIII, QUlEST. I, ART. V
911
suis, sed prout est in esse suo det.erminato. Nisi enim hoc
esset, cum 1 re existente ipsam rem videat prout in esse suo
determinato est, aliter cognosceret rem postquam est quam
antequam flat ; et sic ex eventibus rerum aliquid ejus accres-
ceret cognitioni. Patet etiam quod Deus ab reterno non solum
vidit ordinem sui ad rem, ex cujus potestate res erat futura,
sed ipsum esse rei intuebatur. Quod qualiter sit, evident.er
docet Boetius in fine De consol., lib. V, prosa ult., col. 858,
t. L Omnis enim cognitio est secundum modum cognoscentis,
ut dictum est. Cum igitur Deus sit reternus, oportet quod
cognitio ejus modum reternitat.is habeat, qui est esse totum
simul sine successione. Unde sicut quamvis tempus sit suc-
cessivum, tamen reternitas ejus est prresens omnibus tempo-
ribus una et eadem et. indivisibilis ut nunc instans 2 ; ita et
cognitio sua intuetur omnia temporalia, quamvis sibi succe-
dentia, ut prresentia sibi, nec aliquid eorum est futurum
respectu ipsius, sed unum respectu alterius. Unde, secundum
Boetium, col. 860, melius dicitur providentia quam prrevi-
dentia : quia non quasi futurum, sed omnia ut prresentia
uno intuitu procul videt, quasi ab reternitatis speculo. Sed
tamen potest dici prrescicntia, inquantum cognoscit id quod
futurum est nobis, non sibi. Quod ut melius pateat, exemplis
ostendatur. Sint quinque homines qui successive in quinque
horis quinque contingentia facta videant. Possum ergo
dicere, quod isti quinque vident hrec contingentia sucee-
dentia prresentialiter. Si autem poneretur quod isti quinque
actus cognoscentium essent actus unus, posset dici quod
una cognitio esset prresentialiter de omnibus illis cognitis
successivis. Cum ergo Deus uno reterno intuitu, non successivo,
omnia tempora videat, omnia contingentia in temporibus
diversis ab reterno prresentialiter videt non tantum ut habentia
esse in cognitione sua. Non enim Deus ab reterno cognovit
in rebus tantum se cognoscere ea, quod est esse in cogni-
tione sua; sed etiam ab reterno vidi t uno intuitu et videbit
singula tempora, et rem talem esse in hoc tempore, et in
hoc deflcere. Nec tantum videt hanc rem respectu prrece-
dentis temporis esse futuram, et respectu futuri prreteritam ;
sed videt istud tempus in quo est prresens et rem esse prre-
sentem in hoc tempore, quod tamen in intellectu nostro
non potest accidere, cujus acLus est successivus secundum
diversa tempora : et ita patet quod nihil prohibet contingen-
1. Parm. omittit : « llIS1 enim hoc esset. »
2. Parm. : « stans. »
 912 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
tium ad utrumlibet certam scientiam Deum habere, Cum
intuitus ejus ad rem contingentem referatur secundum
hoc quod prrese.ntialiter in actu est quando jam ejus esse
determinatum est, et certitudinaliter cognosci potest.
Ad primum ergo dicendum, quod a causa prima non trahit
effectus necessitatem, sed solum a causa proxima, ut dictum
est; et ideo ratio non procedit.
Ad secundum dicendum, quod futurum contingens non
est determinate verum antequam fiat, quia non habet cau-
sam determinat.am; et ideo ejus certa cognitio haberi non
potest ab intellectu nostro, cujus cognitio est in tempore
determinato et successive. SlJd dum est in actu, detlJrminate
verum est; et ideo a cognitione qure est prresens iii i actui,
potest certitudinaliter cognosci : sicut patet etiam de visu
corporali : et quia cognitio divina reternitate mensuratur,
qure eadem manens omni tempori prresens est, ideol unum-
quodque contingentium videt prout est in suo actu.
Ad tert.ium dicendum, quod actus divinre cognitionis
transit supra contingens, etiam si futurum sit nobis 2 sicut
transit visus noster supra ipsum dum est; et quia esse quod
est quando est, necesse est; quod tamen absolute non est
necessarium; ideo dicitur, quod in se consideratum est
contingens, sed relatum ad Dei cognitionem est necessarium ;
quia ad 'ipsam non refertur nisi secundum quod est in esse
act.uali; et ideo simile est sicut si ego videam Socratem
prresentialiter currere, quod quidem in se est contingens,
sed relatum ad visum mlJum, est necessarium. Unde bona
est distinctio, quod est necessarium necessitate consequentire
et non consequentis, vel necessitate conditionata, non
absoluta.
Ad quartum dicendum quod ad hoc argumentum 3 multi-
pliciter respondetur.
Quidam enim dicunt quod hoc antlJcedens, scilicet hoc
esse prrescitum a Deo, non est necessarium. Et si objiciatur,
quod est dietum de prreterit.o, ergo est neresr,arium ; respon-
dent, quod hoc habet instantiam in pneterit,is qure dicunt
respeetum ad futurum ; unde cum dicit.ur hoc fuisse futurum,
quamvis sit dietum de prrel.r,rito; tamen quia dependet a
futuro, non est neer,r,sarium; quia quod fuit quandoque
futurum, potest non esse futurum; quia futurus quis ince-
1. Panno omittit : « ideo. »
2. Parm. : « nUlle. »
3. AI. : « ad hunc articulum.•
DISTINCTIO XXXVIII, QUlEST. I, ART. V 913
dere non incedet, ut dicitur in II De generat., text. 64. Sed
ista instantia nulla est; quia quamvis quod fuit futurum,
possit non esse futurum impeditis causis qure erant determi-
natre ad effectum ut in majori parte, non tamen potest non
fuisse futurum ; semper enim verum erit dicere : Hoc quan-
doque fuit futurum. Similiter non est ad proposltum; quia
cum dicitur prescitum, non importatur tantum ordo ad
futurum, sed etiam actus quidam, qui significatur ut prreter-
itus.
Et ideo alii dicunt, sicut videtur Magister dicere in Lillera,
quod hoc antecedens non est necessarium ; quia prescitum,
quamvis secundum vocem consignificet tempus prreteritum,
tamen significat aetum divinum, cui non accidit prretcr-
itum : et ideo sicut Deus potest non prrescire, ita potest
non prrescisse. Sed istud etiam non solvit; quia quamvis
actus divinus non habeat necessitatem coactionis, habet
tamen necessitatem immobilitatis, loquendo de actibus
intrinsecis, ut velle, intelligere, et hujusmodi ; nnde non est
contingens non esse, si ponatur esse. Et quia consequens non
potest poni non esse, quin etiam antecedens ponatur non
esse, consequens non poterit poni non esse. Sed hoc certum
est quod antecedens potest poni esse; verum enim est deter-
minate Deum aliquid futurum nunc scire; et ita slJquitur
quod consequens non possit poni non esse, etiam absolute
sumptum ; et multo minus quod possit contingere non esse.
Et ideo alii dicunt, quod istud antecedens est contingens,
quia designantur ibi duo, scilicet actus divinus, qui immu-
tabilis est, et ordo ad futurum, qui mutabilis est muta-
bilitatc rei; et ideo totum judicandum est contingens propter
alterum tantum. Istum enim esse hominem album, con-
tingens est, quamvis esse hominem sit necessarium. Sed
istud etiam non videtur dubitationem solvere. Cum enim
dicitur Deus prrescivisse aliquid, ordo iIIe ad futurum dlJsi-
gnatur ibi ut objectum super quod transit actus. Est lJllim
sensus : prrescivit, id est scivit hoc esse futurum. Quando
autcm aliquod dictum ponitur ut materia a!icujus actus, ut
dictum, oportet quod materialiter sumatur, et non secundum
quod ad significationcm rei refertur ; ut cum dieitur : « Scio
istum currere )) : ea autr,m qua~ sic sumuntur, nullam di lTe-
rentiam contingenti re vel llecl,ssitatis in propositione faciunt :
tum qui a veritas et necessitas proposil.ionis ex prineipali
verbo pendet in quo intelligiLur composiLio ; tum el.iam qllia
dictum hoc modo positum non sumitur ut verum et falsum,
vel ut neeessarium ve! contingens, sed ut dicLum qlloddam
 914 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
tantum. Unde mqualis necessitas vel contingentia est harum
duarum propositionum : « Dico Socratem currere >I, et dico
« solem moveri » : etiam posito quod ipsum dicere sit neces-
sarium; et ita posito etiam quod ordo ille importatus ad
futurum sit mutabilis, nihil impeditur de necessitate ante-
cedenti:3.
Unde alii dicunt, hoc antecedens esse necessarium; nec
tamen consequens 1 est necessarium; quia illa maxima
intelligitur tantum in illis conditionalibus 2 in quibus ante-
cedens est causa proxima consequentis. Sed hoc etiam non
pIene solvit, quia regula illa non probatur a Philosopho,
I Poslerior., text. 17, ratione causalitatis, sed ratione conse-
quentim, secundum quam ex necessario sequitur necessa-
rium, sive Bit causa, sive sit efIectus.
Et ideo aliter dicendum est, quod antecedens est necessa-
rium absolute, tum ex immobilitate actus tum etiam ex
ordine ad scitum ; qui a ista res non ponitur subjacere scientia~
divinm nisi dum est in actu secundum quod determinationem
et certitudinem habet. Ipsum enim necesse est esse dum est;
et ideo similis necessitas est inserenda in consequente, ut
scilicet accipiatur ipsum quod est Socratem currere, secun-
dum quod est in actu ; et sic terminationem et necessitatem
habet. Unde patet quod si sumatur Socratem currere secun-
dum hoc quod ex antecedente sequitur, necessitatem habet;
non enim sequitur ex antecedente nisi secundum quod
substat divinm scientim, cui subjicitur prout consideratur
prmsentialiter in suo esse actuali; unde etiam sic sumen-
dum est consequens, quomodo patet quod consequens neces-
sarium est: necesse enim est Socratem currere dum currit.
Ad quintum dicendum, quod ista : « Omne scitum a Deo
necesse est esse ", est duplex; eo quod potest esse de dicto,
vel de re : et si sit de dicto, vera est, et si sit de re, falsa
est; et similiter conclusio duplex est. Et hujus distinctionis
ratio est, quia potest istud sumi secundum conditionem qua
subjacet divinm scientim; et hoc est secundum quod habet
esse determinatum in actu, et sic necessitatem habet, vel
patest ista res sumi sine aliqua conditione; et sic non est
necessaria : qui a potest sic considerari ut est in causis suis
antequam sit.in actu, et ibi non habet necessitatem, nec ibi
est scita a Deo futura esse; non enim scit Deus eITectum
contingentem esse determinatum in causa sua : quia esset
1. AI. : « contingens. »
2. Parm. : « condltionibus. ))
g15
DISTINCTIO XXXVIII, EXPOSITIO TEXTUS
falsa scientia, cum in causa sua determinatum non sito
Ad sextum dicendum, quod quamvis iste respectus ad
rem sit inseparabilis secundum quod attingi t eam, non tamen
a ttingit eam nisi prout est in esse actuali prresentialiter
considerata; et ideo potest fieri distinctio secundum quod res
illa consideratur ut cadens sub respectu ilio vel ut non cadens.
Verbi gratia, cursus Socratis subjacet certitudini divince
scientire, prout est in actu ; et hoc non habuit semper, quia
quandoque erat in potentia tantum, et secundum quod
sic tantum erat, non erat subjicibilis certitudini divinre
scientire ; si enim Deus vidisset ipsam causam, ut Socratem,
et non vidisset immediate eITectum in esse suo sicut nos futura
cognoscimus, nunquam potuisset istud scire ; et ideo patet
quod distinctio illa, scilicet quod possit esse de re, vel de dicto,
bona est.
Ad septimum dicendum, quod Deus non tantum cognoscit
ea qure sunt nobis prresentia, sed quce sunt nobis prceterita
et futura, supra qure tamen omnia intuitus divinus cadit,
secundum quod suis temporibus prcesentia sunto Unde non
sequitur quod aliquam rem Deus quandoque sciat quam
aliquando nescivit.
EXPOSITIO TEXTUS
« Quia futurum est., ideo scitur a Deo. » Hic denotatur causa
consequentire et non essendi.
« IIlorum enim peccata prrescivit, non sua 1 ; » quasi dicat :
Si sua prmscientia eos ad peccandum cogeret non ipsi peccas-
sent, quia coacti facerent ; sed ipse Deus coactor non est 2 •
1. AI. : « Psalmus, » etc.
2. Parm. omlttit : « non est. ))