DI STINCTIO XXIII 547
Cur Pater, et Filius, et Spiritus sanctus non dicantur
DISTINCTIO XXIII
De. hoc nomine quod est « persona » :
quod rum secundum substantiam dicatur, tamen pluraliter,
nec singulariter in summa accipitur
Prredictis adjiciendum est, quod cum omnia nomina qure
secundum substantiam de Deo dicuntur, singulariter et non
pluraliter de omnibus in summa dicantur personis, ut supra
ostensum est! ; est tamen unum nomen, scilicet persona, quod
secundum substantiam dicitur de singulis personis, et plura-
liter, non singulariter in summa accipitur. Dicimus enim : Pater
est persona, Filius est persona, Spiritus sanctus est persona,
et hoc secundum substantiam dicitur. Nec tamen dicitur :
Pater, et Filius, et Spiritus sanctus sunt una persona, se'd
tres personre. Hoc ergo nomen excipitur a prredicta regula
nominum qure secundum substantiam de Deo dicuntur : quia
cum hoc ad se dicatur, et secundum substantiam, pluraliter
tamen, non singulariter in summa accipitur.
Auctoritas, quod persona ad se dicatur, et secundum substantiam
Quod autem persona secundum substanliam dicatur, Augus-
tinus ostendit in VII Iib. De Trinit., cap. VI, col. 943, t. VIII,
dicens : « Non est aliud Deum esse, aliud personam esse, sed
omnino idem. Item in hac Trinitate cum dicimus personam
Patris, non aliud dicimus quam substantiam Patris. Quo-
circa, ut substantia Patris ipse Pater est, non quo Pater est,
sed quo est; ita et persona Patris, non aliud quam ipse P3ter
est. Ad se quippe diritur person3, non ad Filium vel Spiritum
sanctum; sicut ad se Deus dieitur, et magnus, et bonus, et
justus, et hujusmodi. Et quemadmodum hoc iIIi est esse quod
Deum esse, quod magnum esse, quod bonum esse; ita hoc
est iIli esse quod personam esse. » Ecce expresse hahes, quod
persona secundum substantiam dicitur ; ut cum dicitur, Pater
est persona, hic sit sensus : Pater est divina essentia. Similiter
cum dicitur, Filius est persona, Spiritus sanctus est persona,
id est essentia divina.
1. Dist. XXII.
;;l .
~....
una persona, ut una substantia et unus Deus
Ideo oritur hic qurestio difficilis quidem, sed non inutilis,
qua qureritur, CUI' non dicantur hi tres una persona, sicut una
essenlia et unus Deus. Quam qurestionem Augustinus diligenter
tractat, atque congrue explicat in VII Iib. De Trinit., cap. VI,
col. 943, t. VIII, ita dicens : « CUI' non hrec tria simul unam
personam dicimus, sicut unam essentiam et unum Deum;
sed dieimus tres personas, cum tamen tres deos, aut tres essen-
tias non dicamus ? Quia volumus vel unum aliquod vocabu-
lum servare huic significationi qua intelligitur Trinitas, ne
omnino taceremus interrog-anti, quid tres essent, cum tres
esse fateamur ... Cum ergo qureritur, quid tres ? » ut ait Augus-
tinus in V Iib. De Trinit., cap. IX, col. 918, t. VIII: « Magn:.J.
prorsus inopia humanum laborat eloquium. Dictum est tamen,
tres personre, non ut iIIud dicerel ur, sed ne taceretur omnino.
Non enim rei ineffabilis en inentia hoc vocabulo explicari
valet. » Ecce ostendit qua necessitate dicatur "J}Iuraliter per-
sonre, videlicet ut hoc uno nomine qurerentibus de' tribus
respondeamus.
Qua necessitate dictum sit tres personre a Latinis,
et a Grrecis tres hypostases vel substantire
Qua necessitate non solum latinus sermo, sed etiam grrecus,
eadem pene super hac re laborans nominum penuria, coarc-
tatuI'. Unde Augustinus quid a Grrecis vel Latinis necessitate
de ineffabili Trinitate dictum sit, aperiens in VII De Trinil.,
cap. IV, col. 939, t. VIII, ait : « L. quendi causa de ineffabili-
bus, ut fari aliquo modo possemus, dictum est, a Grrecis,
una essentia, tres subsl antire ; id est, una « ousia », tres hypos-
tases. Aliter enim Grreci accipiunt substantiam quam Latini.
A Latini'> autem dictum est, una essentia, vel substantia,
tres personre : quia non aliter in sermone nostro, id est 13tino,
essentia quam substantia solet intelligi. Et ut intelligatur
saltem in renigmate, placuit Ha dici, ut cumqurereretur quid
tria sint, aliquid diceretur; qure tri3 1 esse fides verapronuntiat,
cum et Patrem non dicit esse Filium, et Spiritum sanctum,
scilicet donum Dei, nec Patrem dicit esse nec Filium. Cum ergo
qureritur, quid tria vel quid tres, conferimus nos ad invenien-
dum aliquid nomen quo complectamur hrec tria. Neque occurrit
animo, quia supereminentia divinitatis, usitati· eloquii facul-
tatem excedit. Verius enim cogitatur Deus quam dicitur, el
verius est quam cogitatur. »
1. AI. repetitul' « tria. »

548 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
(}uid hoc nomine « lres » significelur
Pater ergo, et Filius, et Spiritus sanctus, quoniam l tres
sunt, quid tl'es sint qureramus, et quid commune habeant.
Non enim possunt dici tres Patres, quia tantum Pater ibi
Pater est, nec tres Filii, cum nec Pater ibi sit Filius, nec Spi-
ritus sanctus, nec tres Spiritus sancti, quia Spiritus sanctus
propria significatione, qua donum Dei dicitur, nec Pater est
nec Filius. Quid ergo tres? Si tres personre esse dicuntur,
commune est eis id quod persona est. Certe enim quia Pater
est persona, et Filius est persona, et Spiritus sanctus est p~r­
sona; ideo tres personre dicuntur. Propterea erg-o dicimus
Ires personas, quia commune est eis id quod persona est.
Ex prredictis aperte intelligi potest, qua necessitate dictum sit
n Latinis, tl'es personre, cum persona secundum ,.ubstantiam
dicatur. Unde et tribu. commune est id quod persona est,
id est hoc nomen persona.
Quare non dicimus ires deos esse Pa/rem, et Filium,el Spi-
ri/um sancium, ul dicimus lres pel'sonas; eum id quod Deus
esi, si/ eis commune ; quia Paier, ci Filil1s, ei Spiri/us sanetus
esi Deus.
Sed qureritur hic, cum dicamus Patrem, et Filium, et Spiri-
tum sanctum esse tres personas, qui a commune est eis quod
persona est, id est quia Pater est persona, et Filius est persona,
et Spiritus sanctus est persona; CUI' non dicamus similiter
Ires deos ; cum et Pater siL Deus, et Filius sit Deus, et Spiri-
Lus sanctus sit Deus. Quia scilicet illud Scriptura contradicit,
hoc autem etsi non dicit, non tamen contradicit. Dnde Augus-
tinus hanc movens qurestionem aLque definiens in lib. VII
De Trini/., cap. IV, § 8, col. 940, t. VIII, ita ait: « Si Deo dici-
mus PaLrem, et Filium, et Spiritum sanctum esse tres per-
sonas, quia commune est eis id quod persona est, CUI' non
etiam tres deos dicimus ? Certe, ut prredictum est, quia Patel'
est persona, et Filius est persona, et Spiritus sanctus est per-
sona, ideo tres personre dicuntur. Quia ergo Pater est Deus,
et Filius Deus, et Spiritus sanetus Deus, CUI' non dicuntUl'
tres dii? » Ecce proposuit hanc qurestionem. Attende quid res-
pondeat, subdens : « An ideo non dicuntur tres dii, quia Scri-
ptura non diciL tres deos ? S d nec tres personas alicubi Scri-
ptmre textus commemoraI,. An ideo licuit loquendi disputan-
dive necessitate tres personas dicere, non quia Scriptura dicit,
sed quia Scriptma non contradicit? Si autem diceremus
tres deos, contradiceret Scriptura, dicens, Deut., VI, 4 : Audi,
1. AI. : « scilicet quoniam. J)
.. .iL..
DISTINCTIO XXIII 549
lsrael, Deus iuus, Deus un"s esi. » Ecce absolutio qurestionis,
quare potius dicamus tres personas quam tres deos, quia
scilicet illud non contradicit Scriptura.
Alia qWEsiio, eul' non dieimus ll'es essenlias, ul il'es personas,
eum Seriplura non eonil'adieai
Verum et hic alia emergi t qurestio, quam Augustinus con-
sequenter annectit, dicens, ubi supra : « CUI' et tresi essentias
non licet dicere, quod similiter Scriptura sicut non dicit, ita
non contradicit ? At si dicis, quod propter unitatem Trinita-
tis non dicuntur tres essentire, sed una essenti a, qurero CUI'
non propter eamdem unitatem Trinitatis dicantur una per-
sona, et non tres personre. Dt enim est illis commune nomen
essentire, ita ut singulus quisque dicatur essentia ; sic illis
commune est personre voeabulum. Quid igitur restat, nisi
ut fateamur loquendi necessitate, a Grrecis et Latinis parta
hree vocabula, adversus insidias vel errol'es hrereticorum·?
Cumque conaretur humana inopia loquendo proferre ad homi-
num sensus quod in secretario mentis de Deo tenet, sive per
piam fidem, sive per qualempumque intelligentinm : timuit
dicere t l'es essentias, ne inLellige et m in illa summa requali-
tate ulla diversitas. Rursum non poterat dieere, non esse tria
quredam; quod qui a dixit Sabellius in hreresim lapsus est :
quresivit ergo, quid tria dieeret, et dixil : Tres personas, sive
tres substantias secundum Gr:Ecos. »
Sieut nos dieimus tl'es pel'sonas, ila Gra:ci ll'es substantias
quas dieuni hypostases, alitel' aeeipienies subslanliam quam
nos.
Quod enim de personis secundum nosLram, hoc de substan-
tiis secundum consuetudinem Grmcorum opol'tet intelligi.
Sic enim illi dicunt tres substanlias unam essentiam, id esI
tres hypostases unam « ousian l), qubnadmodum ·nos dieimus
]"es personas unam essentiam vel substantiam. Quanquam
et illi si vellent, sicuL dieunt tres sullst antias tres hypostases,
possent dicere tres personas tria « prosopa ». Illud 3utem malue-
l'unI, dieere, quia fortasse seeundum lingure sure eonsuetudinem
aptius dicitUI'.
Quod in Tl'ini/aie non esi diversi/as nee singulal'i/as vel soli/udo.
sed uni/as et il'inilas, et distinetio el ideniilas
Jam sufficienter, uL pulo, ostensum est qua necessitat('
dicamus tres personas, et quare non similiter tres deos vel
L Al. additur : « inqui t. »
550 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
essentias, quia scilicet in altero obviat Scriptura, in alLcl'o
diversitatis intelligentia : quia ibi nulla penitus est diversitas,
sicut nec singularitas vel solitudo, sed unitas et trinitas. Unde
Augustinus in lib. VIII De Trina., cap. IV, § 9, col. 941.
t. VIII, ait : « Humana inopia qurerens qui diceret tria, dixil
tres personas, vel substantias. Quibus nominibus non diversi-
tatem voluit intelligi, sed singularitatem noluit, ut non SOIUlll
ibi unitas intelligatur, ex eo quod dicitur una essentia; Sl'tI
Trinitas, ex eo quod dicuntur tres personre. » Hilarius quoq\l('
in lib. VIP De Trina., § 38, col. 231, t. II, ait : « DomiIllh
dicit, Joan., XIV, 9 : Qui me videl, videl el Palrem. Cum hoc dicÌ-
tur, excluditur singularitas atque unici, id est solitarii, int(~l­
ligentia. Nam nec solitarium sermo significat, et indiffercntelJJ
tamen naturam professio doret. Visus est enim in Filio Palet·
per naturre unam similitudinem. Unum sunt enim natus l'I
generans : unum sunt neque unus. Non itaque solitarius Filius
est, née singularis, nee dispar. )) Item in eodem, § 39 : « Sieu I
in Patre et Filio credere duos deos impium est, ita Patrem l'I
Filium singularem Deum prredicare sacrilegium est. Nihil iii
his novum, nihil diversum, nihil alienum, nihil separabile est.
De hoc etiam Augustinus 3 , in lib. QWEslion/lm veleris ac nOlJiJ'
legis, q. CXXII, col. 2367, t. III, ait : « Unus est Deus, sed non
singularis. )) Item Ambrosius,in lib. I De fide ad Gralianum.
c. II, col. 554, t. III, ait : « Quod unius est substantire separari
non potest; etsi non sit singularitatis, sed unitatis, Deus
unus cum dicitur, nequaquam deitatis Trinitatem excIudiL.
Et ideo, non quod singularitatis, sed quod unitatis est, prredi-
catur. Il Ecce ex prredictis ostenditur quia nec singularis, ne,'
diversus, nec unicus vel solitarius confitendus est Deus, quia
singularitas vcl solitudo persona rum pluralitatem excIudil.
et diversitas unitatem essentire tollit. Diversitas induci t sepa-
rationem divinitatis, singularitas adimit distinctionem Trilli-
tatis ; ideo Ambrosius, in II lib. Pe fide, cap. III, col. 589, t. Il I.
ait : « Non est diversa nee singularis requalitas; nec juxl.a
Sabellianos, Patrem Filiumque confundens ; nec, juxta Arianos.
Patrem Filiumque secernens. Pater enim et Filius distinctio-
nem habent, separationem vero non habent. » Item in lib. J.
cap. II, §§ 18 et 19, t. III : « Pater et Filius divinitate unUll1
sunt : nec est ibi subst antire differentia, nec ulla diversita s .
Alioquin quomodo unum Deum dicimus? Diversitas enil1l
plures facit. » Constat ergo ex prredictis quia in Trinitate nulla
l. l'arm. : '( lib. VIII. ))
2. Parm. : (( !il>. VIII. ))
3. Cod. : (( Allg'uHtinus, )) CUI1l jam, qllovis critico fatcnt'" Iii",,·
hujusmodi Augustino abnuatur, a qUlbusdam Hilario diacono, Lur::-
fcrlano, ab aliis Ilon uni sed divprsis auetorlblls 3dseril'tIls. Sìe 3 Ili Il I
Mignc eitata leguntur : « deeiaravit non l'ropt('rea UIlum dipi D"",".
llt solitarlUH aJslimelur. »
wl"
DISTINCTIO XXIII 551
est diversitas. Si tamen aliquando in Scriptura invenitur dic-
tum tres diversre personre et hujusmodi, diversas dicit distinctas.
Quod non de bel dici Deus mlllliplex
Et sic ut in Trinitate non est diversitas, ita nec multipli-
.citas; et ideo non est dicendus Deus multiplex, sed trinus
et simplex. Unde Ambrosius in I lib. De fide, cap. II, § 17,
col. 555, t. III : « Est in Patre et Filio, non discrepans, sed
una divinitas, nec confusum quod unum est, nec multiplex
esse potest quod indifferens est. )) Multiplcx itaque Deus non
est.
DIVISIO TEXTUS
Posita divisione nominum divinorum, hic exeludit Magister
quoddam nomen a gencralitate aliorum I nominum, scilicet
hoc nomen cc persona )), quod quidem secundum substantiam
dicitur, tamen pluraliter pr::cdicatur. Et dividitur in partes
duas : in prima ponit exceptionem ; in secunda inquirit. excep-
tidnis rationem, ibi : c( Ideo oritur hic qu::cstio difficilis. )) Circa
primum duo facit : primo excipit hoc nomen « persona ))
ab aliis divinis nominibus qure secundum substantiam dicun-
tur : et quia nihil potest excipi ab aliquibus, nisi in i1lis
contineatur ; secundo osLendit hoc nomen cc persona)) signi-
ficare substantiam, ibi : (C Quod autem persona secundum
substantiam dicatur Augustinus ostcndit.. ))
« Ideo hic, oritur qUlBstio difficilis. )) Bic inquirit rationem
exceptionis, et dividitur in partes duas : in prima inquirit,
quare hoc nomen « persona Il de pluribus personis pluraliter
prredicetur; secundo inquirit, quare alia essentialia nomina
pluraliter non prmdicentur, ibi : (C Sed qUlBritur hic, cum
dicamus Patrcm cL Filium et Spiritum sanctum esse tres
personas ... , CUI' non dicamus similiter tres deos. » Circa
priinum duo facit : primo movd. qumstionem; secllndo
ponit responsionem, ihi : cc Quia vo!umus vel unum aliquod
vocabulum scrvarc huic significationi qua intclligitur Tri-
nitas. )) Ubi duo facit : primo oslendiL necessitatem -imminen-
tem Latinis, quare oporl.et aliquod nomen secundtlm sub-
stantiam dictum pluraliter pncdicari, scilicct hoc nomen
« persona ») ; secundo ostendit eamdem ncccssitatem Gr::ccis
i~minere, ut nomen signifirans sllbstantiam pluralitcr praò-
dlcetur, scilicet cc hypostasis )), ihi : cc Qua necessitate non
solum latinus serrno, sed etiam gnccus ... coaretatur. ))
. Sed qmeritur hie, cum dicamus Patrem, et Filium, et. Spi-
rltum sanctum esse tres pcrsonas ... , CUI' non dieamus simili-
1. Parm. omittit : « aliorum. ))

552 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
ter tres deos. Il Hic inquirit rationem quare alia nomina
essentialia non prredicentur pluraliter; et primo inquirit
de hoc nomine « essentia », ibi : « Verum et hic alia emeq:ri!.
qurestio » ; et circa hoc duo facit : primo assignat rationnIl1 :
secundo probat quoddam quod in ratione supposuenil,
sciliceV quod in Deo non est diversitas, propter quod essenLi;,
pluraliter non pr::cdicatur; nec singularitas, propter qUlld
persona in plurali prmdieatur, ibi : « Jam sufficienter, ut puLII,
ostensum est qua necessitate dicamus tres personas. »
QU!ESTIO PRIMA
Hic quatuor qmcruntur : l° de distinetione horum nOllli-
num : « essentia, subsistentia, subsLantia et persona H, et ,li:
nomini bus cis in grreco respondentibus, qUal sunt « ousi;),
ousiosis, hypostasis, prosopon » ; 2° utrum nomen person;e
proprie in divinis dicatur ; 3° utrum significet substantialll ~,
vel relationem; 4° si aliquo modo substantiam significat,
utrum pluraliter prredieetur.
ARTICULUS PRIMUS
Ulrum « subslanlia, subsislenlia, essenlia, persona )1
dicla de Deo sini synonyma 3
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod dicta nomina
nullam distinctionem habeant, sed sint quasi synonyma.
Sieut enim Boetius dicit 4 in Commenlariis super Pr;edica-
menla, cap. « De subst. », col. 184, t. Il, « ousia Il significaI,
substantiam compositam. Sed substantia composita est intli-
viduum subsistens in genere substanLim, vel hypostasis, vd
person::c. Ergo videtur quod hoc nomen (( essentia », vel
« ousia H, non difTerat secundum significationem ab aliis.
2. Prreterea, non subsistit nisi illud quod habet in se esse
completum. Sed esse completum non invenitur nisi in parI i-
culari, quia universali a non l18b(~nt esse pra:ter partieulari;)
nisi in anima, quod est esse incompletum. Cum igitur parti-
1. Parm, omittit : « scilicct, "
2. AI. : « subsistentiam. "
3, I p. Su.mmm theolog., q. XIII, art. t.. Supra, disto II, q. I, art. 3.
ti. « Cum autem tres substant re sint, materia, specics, et qUI!e l'X
utrisqur conficltur undique composita et compacta su1Jstantia;
hic neque dc sola specie, nequc de sola materia, sed dc utrisque mixti,
compositisque proposuit. "
DISTINCTIO XXIII, QUlEST. I, ART, I 553
cnlare in genere substanlia, dicatur hypostasis, vel substan-
tia prima, videtur quod subsistentia sit idem quod substantia.
:3. Prreterea, cum utrumque in suo nomine! importet
positionem alicujus sub aliquo, ergo idem quod prius.
4. Idem, Boetius, lib. De duabus na!., cap. III, col. 1343,
l.. Il, dicit, quod hoc nomine « hypostasis » non utuntur
Gneei nisi pro individuo raLionalis natura:. Sed individuum
rationalis natune dicitur persona. Ergo videtur quod « hypo-
sLasis » et « prosopon )1, vel « subsLantia » et « persona» sinI,
omnino idem.
5. Pneterea, sicut Gra~ei dicunt tres hypostases, ita nos
dicimus tres substantias. Non autem tres substantias diet-
mus, sicut ipsi tres « ousioses ». Ergo videtur quod idem sii.
« subsistentia » apud nos, quod « hypostasis » apud Grrecos ;
eujus eontrarium Boetius di(~it, lib. De duabus naluris.
In eontrarium est auctoritas BoeLii, lib. De duabus na!. in
una persona Chrisli, ibidem, qui significationes horum nomi-
num distinguit ; et etiam auetoritas Marci Tullii, quam ihi
Boetius inducit.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod quatuor dieta
nomina s(~cundum signifieationem difTerunt ; sed horum diffe-
rentia difTerenter a diversis assignatur. Quidam enim sumunt
horum dilTerentiam ex hoc quod in divinis est aliquid COIll-
mune, et aliquid distinctum. Et commune potest significari
ut quo est, et sic est « essenti a », vel ut quod est, et sic est
« subsistentia l). Vel al iter : quia Deus potest significari inquan-
tum dat omnibus esse, et sic dicitur « essentia » ; vel inquan-
tum habet esse suffieiens nullo indigens, et sic dicitur « sub-
sistentia ». Distinetum similiter el)Otest signifieari vel in con-
cretione, et sic est nomen « persona» ; ve! in abstraetione, et
sic est nomen ( hypostasis ». Ve] aliter : quia potest signifì-
cari ut distinguibile, et sic significaLur nomine « hypostasis » ;
vel ut disLinetum, et significal,ur nomine « persona: l). Vel
aliter : quia vd significatur ut distinetum aliqua proprieta\;:
determinata ad nobilitatem perl,iw:nl.e, eL sic est nomen
« persona» ; vel disl,inetum absolu\'c: quacumque proprietatl:,
et sic est nomen « hyposl,asis Sed iste modus non solvil
)l.
qurestionem : quia etiamsi nulla esset distincLio in divinis,
adhuc ista nomina dicerentur de Deo, cl, non idem signifi-
carent, sicut nomina synonyma. Et prreterea ctiam quantulll
ad quredam, falsum est. Non ellirn diciLur Dells essenti a ex
eo quod det esse, sicut ncc sapiens ex eo qllod del. sapient.iam ;
1. Parm. omittit « in suo nomilll'. ))
554 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
quinimmo e converso ex eo quod Deus essentiam habet, essI'
in creaturas infundit, et sic de aliis ; sicut etiam ignis ex ho.
quod calorem habet calefacit, et non e converso; quamvis
divina sapientia et essenti a per esse et cognoscere creatur;,·
communicatum nobis innotescat. Similiter etiam in divinis
cum Deus sit actus purus, non permixtus potenti re, non l)sl
aliquid in eo significa bile per modum potentire non conjuncL;1'
actui et per modum actus, ut distinguibile et distinetum. Nc,'
iterum verum est quod hoc nomen « hypostasis » signifiel'l
id quod proprium est in abstractione. Hoc enim modo signi-
ficatur nomine proprietatis, sieut nomine paternitatis qu;,'
signifieatur non ut hypostasis sed ut in hypostasi ens.
Alii sumunt differentiam horum nominum secundum dis-
tinetionem rationis, quo est, et quod est. Quorum quidalll
dicunt, quod tria horum signifieant quo est, vel substantialll
suppositi ; ita quod « essenti a )) significat substantiam, sivl'
naturam generis; « subsistentia )) naturam speciei ; « hypos-
tasis )) natura m individualem ; et quartum, ~ilicet « persona
sumitur secundum id quod est et significat substantiam qU;l'
est suppositum. Alii dicunt e converso quod unum significi,i
quo est, scilicet « essentia )), et tria significant quod est diver-
simode : quia hoc nomen « substantia )) significat quod esi
per respectum ad naturam vel essentiam ; hoc nomen « sub-
sistentia )) significat quod est per respectum ad individui1-
tionem ; sed hoc nomen « persona ) ponit specialem rationelll
vel proprietatem pertinentem ad dignitatem. Sed de primis
duobus est e converso, secundum Boetium, ubi supra ; hre.
enim doctrina sumpta est secundum Augustinum, lib. VII
De Trinil., c. IV, col. 939, t. VIII, et Hieronymuml, in Ex!'.
symb. ad Dam. Alii dicunt~ quod duo significant quo es1.
« Essentia )) quidem significat quo est, vel naturam commu-
nem, prout non est prredicabilis, ut consideratur cum dicitur.
homo est species; sed « subsistentia)) significat naturam com-
munem ut prredicabilis est, secundum Boetium ; alia duo SigIu-
fìcant quod est, et eo modo differunt, sieut in proximo dictUlli
est. Sed quia quodlibet horum nominum, prreter hoc nomell
« persona )), invenitur quandoque poni pro quo est, et qUiUJ-
doque poni pro quod èst ; ideo non videtur esse essentialic
distinctio eorum secundum aliquem dictorum modorum.
Ideo aliter dicendum est, seeundum Boetium, ut sumatlli
differentia horum nominum, « essentia, subsistentia, substall-
1. Explanatw symboli ad Damasum non Hieronyrno sed PelaPii ..
":eretico adscribcnda est.
DISTINCTIO XXIII, QUlEST. I, ART. I 555
t.ia )) secundum signifìcationem actuum a quibus imponun-
\.1Ir, ~cilicet esse, subsistere, substare. Pat.e\. enim quod esse,
commune quoddam est, et non determinaL aliquem modum
essendi ; subsistere autem dicit determinattlm modum essendi,
prout scilicet ajiquid est ens per se, non in alio, sicut accidens ;
sllbstare autem idem est quod sub alio prmi. Inde pateL quod
« esse)) dicit id quod est commune omnibus generi bus ; sed
« subsistere et substare )) id quod est proprium primo prredi-
camento secundum duo qure sibi conveniunL ; quod scilicet
sit ens in se compleLum, l'L iterllm quod omnibus aliis sub-
sl.ernatur accidentibus, scilicet quec in substantia esse ha beni.
Unde dico, quod « essentia )) diciLur cujus actus est esse, « suh-
sistentia )) cujus actus est subsistere, « substantia )) cujus
actu,; est substare. Hoc auLem dicitur dupliciLer, sicut in
singulis patet. Esse enim est actus alicujus ut quod est, sicut
calefacere est acius calefacientis ; et est alieujus ut quo est,
scilicet quo denominatur esse, sicuL calefaeerc est actus
caloris.
Sciendum est auLem, quod si aliquid consequitur aliqua
plura convenientia ad invicem, non potest denominari sci-
licet illud, aliquid, per alterum 1 illorum, quamvis etiam illud
sit principium totius, sed per totum : verbi gratia, sapor
consequitur calidum et humidum, prout aliquo modo conve-
niunt : et quamvis calor sit principium saporis sicut effecti-
vum, non tamen aliquid denominatur sapidum a calore, sed
a sapore, qui complectitur simul calidum et humidum aliquo
,modo convenientia. Similiter dico, quod cum esse consequi-
tur compositionem materire et formre, quamvis forma sit.
principium esse, non tamen denominatur aliquod ens a forma,
sed a toto ; et ideo essentia non dicit formam Lantum ; sed
in compositis ex materia et forma, dici t totum ; et hoc etiam
dicitur quidditas vel natura rei; et ideo dicit Boetius in Prce-
dicamentis 2 , quod « ousia )) signifìcaL compositum ex materia
et forma. Sed ista natura sie considerata, quamvis dica!
compositum ex materia et forma, non tamen ex hae materia
demonstrata determinatis accidenti bus substante, in qua
individuatur forma; quia hujusmodi compositum diciL hoc
nomen « Socrates )). lhec autem materia demonstrata es!.
sieut recipiens illam naturam cornrnllnem. EL ideo « naLura »)
vel « essentia » signifieatur dupliciLer : scilicet u!. pars, seCIlJI-
'dum quod natura eommunis sumitur eum pr:ecisione cujus-
1. Parro. : « dellOnlinari aliquid "ecllTldulll alterll111. »
2. Uhi supra.

556 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
libet ad naturam communem non pertinentis ; sic enim ma-
teria demonstrata supervenit in compositionem singularis
demonstrati, sicut hoc nomen « humanitas )), et sic non prm-
dieatur, nel' est genus,nec est spccies, sed ea formaliter deno-
minatur homo; vel significatur ut totum, secundum quod e;l
qum ad naturam communem pertinent, sine pr<ecisione intel-
liguntur ; sic enim inc!uditur in poLentia etiam materia demon-
strata in natura communi, et sie significatur hoc nomine
« homo », et significatur ut quod esI,. Et utroque modo inve-
nitur hoc nomen « essenti a n. Dnde quandoque dicmus
Socratem esse essentiam quamdam; quandoque d cimus,
quod essentia Socratis non est SorTates : et sic patet quorl
essenti a quandoque dicit « quo est ll, ut significatur nomilH:
«( humanitatis II ; et quandoque « quod est)) ut significatlll'
hoe nomine ( homo ll. Similiter eliam subsistere est actus
alicujus ut quod subsistit, vel ut quo subsistit. Cum autem
(( subsistere )) dicat esse determinatum, et tota determinatio
essendi consequatur formam, qme terminus est, consta I
quod aliquid denominatur subsistens per primam formanl,
qu<e est in genere substantiao, sicut album per albedinem,
et animatum per anima m : et ideo in Pr;edicamentis, dicit.
Boetius quod (( ousiosis II vel (( subsistentia II est forma acci-
piens subsistentiam, pro « quo subsistitur )l. Si autem acci-
piatur « subsistentia )) pro eo «( quod subsistit )), sic proprie
dicitur illud in quo per prius invenitur talis natura hoc modo
essendi. Et cum per prius inveniatur in substantia, secundum
quod substantia est; et deinceps in aliis, secundum quod
propinquius se habent ad subsistentiam : constat quod no-
men « substanti<e II per prius convenit generibus et speciebus
in genere substanti<e, ut dicit Boetius, lib. De duab. nal.,
cap. III, col. 1344, t. II, et individuis non convenit habere
tale esse, nisi inquantum sunt sub tali natura communi.
Quamvis enim genera et species non subsistant nisi in indivi-
duis, quorum est esse, tamen determinatio essendi fit ex
natura vel quidditate superiori. Similiter «( hypostasis l), vcl
(( substantia )), dicitur dupliciter : vel id quod substatur ; et.
quia primum principium substandi est materia, ideo dicit.
Boetius in Pr;edicamenlis, in princ. pr<ed. Substanti<e, t. Il,
quod hypostasis est materia, vel quod substat, et hoc esi
individuum in genere substantia; per prius. Genera enim eL
species non substant accidenti bus nisi ratione individuorum ;
et ideo nomen « substanti<e )) primo et principaliter convenii
particularibus substantiis, secundum Philosophum) cap. « De
substantia )), et secundum Boetium, libro De duab. naluris,
.+,;
DISTINCTIO XXIII, QUlEST. I, ART. I 557·
cap. III, eol. 1344, t. II. Sic ergo patet differentia istorum.
trium dupliciter. Quia si' accipiatur unumquodque ut quo.
est, sic « essentia )) significaI, quidditatem, ut est ·forma totius,
«( ousiosis » formam partis, « hypostasis )) materiam. Si autem
sumatur unumquodque ut quod est, sic unum et idem dic~­
tur (' essentia )), inquantum habet esse, « subsistentia )l, inquan-
tum habet tale esse, scilicet absolutum : et hoc per prius con-
veniI, generibus et speciebus, quam individuis ; et « substan-
tia », secundum quod substat accidentibus ; et hoc l pr:r prius
convenit. individuis, quam generi bus et speciebus. Dlterius,.
hoc nomen « persona )) significat substantiam particularem,
prout subjicitur proprietati qua; sonat dignitatem, eL simili-
ter « prosopon )) apud Gnecos ; et ideo « persona l) non est. nisi
in natura 2 intellectuali. Et secundum BoeLium, De duabus
naluris, cap. III, col. 1343, t. II, sumptum est nomen personn:
a personando, eo quod in tragcediis et commdiis reciLatores
sibi ponebant quamdam larvam ad reprmsentandum illuIll.
cujus gesta narrabant decantando. Et inde est quod tractum
est in usu ut quodlibet. individuum hominis de quo potesL
talis narratio fieri, persona dicatur ; et ex hoc etiam dicitur
« prosopon )) in gr<eco a (( pros )) quod est in, (( ope ) quod est
faeies 3 , quia hujusmodi larvas ante facies ponebant.
Ad primum igitur dicendum, quia particulare significat
eompositum ex materia et forma demonstrata, sed4 univer-
sale in substantiis compositis significat etiam eomposituIll
ex materia et forma, sed non demonstrata, sicut homo ex
anima, et carne, et esse, non tamen ex his carnibus et ex his
ossibus. Dnde non oportet quod (( ousia )) significet idem quod
particularis substantia, immo se habct ad utrumque. Et
ideo omne quod est in genere substantim potest dici (( ousia ll,
sive sit universalis substantia sive particularis.
Ad secundum dicendum, quod subsistere duo dicit, scilicel
esse et determinatum modum esscndi; et esse simpliciter
non est nisi individuorum ; sed determinatio essendi est ex
natura vel quidditate gencris vel speciei; et ideo quamvis
genera et species non substent nisi in individuis, tamen eo-
rum proprie subsistere est, et subsistenti<e dicuntur ; quamvis
1. Al. deest : « et hoc. »
2. Al. omittitur : « natura. »
3. Codices habent : « a p, quod est in, et « sopos, » quod est facie,. ))
Sed hoc, ut patet, ex imperitia Amanuensium. « Sopos ») etenim il!
Glossariis Grrecorum frustra requireretur. Parm. autem habet : « pro, »
quod est ante, et « sopos ».
4. Al. : « sicut. )
558 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
-et particulare dicatur, sed perI posterius; sicut et species
-substantire' dicuntur 2 •
Ad tertium dico, quod substantia dicitur, inquantum
subest accidenti vel naturre communi ; subsistere vero dici-
tur aliquid inquantum est sub esse suo, non quod habeat
{~sse in alio sicut in subjecto.
Ad quartum dicendum, quod hoc nomen « hypostasis »
apud Grrecos aliud habet ex proprietate significationis, et
aliud ex usu. Ex proprietate enim significationis habet quod
significet quamlibet substantiam particularem, sed ex usu
accommodatum est nobilioribus substantiis; et ideo ipsi
utuntur èodem modo hoc nomine « hypostasis») sicut nos utimur
hoc nomine « persona »; sed talis usus non est apud nos
in hoc nomine « substantia l).
Ad quintum dicendum, quod apud nos nomen « substantia »
&quivocatur. Quandoque enim ponitur pro essentia, secun-
dum quod nos dicimus definitionem significare substantiam 3
rei. Quandoque ponitur pro supposito substanti:e, sicut
dicimus Socratem esse substantiam quamdam. Et ideo ut
tolleretur malus intellectus, sancti noluerunt uti hoc nomine
( substantia )) pro supposito, sicut Gr:eci utuntur; sed trans-
mutaverunt, et posuerunt « subsistentiam )) respondentem
« hypostasi )) et « substantiam )) respondentem « ousiosi »);
quamvis sit e converso secundum veritatem significationis;
magis enim curaverunt vitationem errorum quam proprie-
tatem nominum.
ARTICULUS II
Uirum nomen « persona)) dicaiur proprie de Deo 4
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod nomen « per-
son:e » non proprie dicatur in divinis. Persona enim significat
hominem larvatum, ut dietum est, cujus figura reprresenta-
tur. Sed hoc non potest Deo convenire nisi metaphorice ; nee
diam habet figuram qure reprresentari possit, ut dicitur
Isa., XL, 18 : Cui similem fecisiis Deum ? Ergo nomen « per-
sona n proprie non convenit Deo.
2. Prreterea, in tota natura « persona» videtur dicere maxi-
mam compositionem : quia in individuo hominis concurrunt
1. Parm. omittit : « per. »
2. Parm. addit : « sed secundlll. »
3. AI. : « cssentiam. »
t•. I p. Summm theol., q. XXIX, art. 3.
DISTINCTIO XXIII, QUlEST. I, ART. II 559
quasi omnes naturre ad constitutionem ejus, vel ex parte
animre, vel ex parte corporis; unde etiam cum omnibm;
commune habere dicitur. Sed Deus est summe simplex. Ergo
videtur quod nomen « personre » sibi .non conveniat.
3. Hem, « persona» dicitur qure substat alicuiproprietati,
vel subsistit. Sed, sicut supra dietum estI ex verbis Augustini"
Deus non dicitur proprie substare alicui quod in ipso est.
Ergo non proprie dicitur « persona l).
4. Prreterea, « persona » dicit substantiam particularem
vel singularem. Sed particulare vel singulare Deo non compi~
tit. Ergo videtur quod nec « personre » nomen.
Contra, quia « persona » dicitur quasi per se una. Sed hoc
rnaxime Deo convenit. Ergo videtur quod et nornen persona,.
Hern, « persona» dicit quid completum existens in natura
intelleetuali. Sed hoc Deo competit. Ergo videtur quod et
nomen « personal n.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod nomen « perso-
nal )), proprie convenit Deo ; tamen non eodem modo sicut
est in creaturis, sed quodarn nobiliori modo; sicut est in
omnibus aliis qure de Deo et creaturis dicuntur. Salvatur
enirn ratio « person:e » in divinis, secundum quod habet esse
per se subsistens in natura intellectuali.
Ad primum ergo dicendum, quod in significatione nominis
duo sunt consideranda, scilicet id a quo imponitur nomen
ad significandum, et id ad quod significandum imponitur.
Contingit autern quandoque quod substantia alicujus rei
nominatur ab aliquo accidente quod non consequitur totam
naturam de qua nomen illud dicitur ; sicut lapis dicitur ex
eo quod lredit pedem, nec tamen ornne laldens pedem est lapis,
veI e converso. Et ideo judicium de nomine non debet ess!,
secundum hoc a quo imponitur sed secundum id ad quoò
significandum instituitur. Unde quamvis nomen « personre »
sit impositum a dicta reprresentatione, tamen est impositum
ad significandum substantiam cornpletam, in natura intellec-
tuali subsistentem : et hoc Deo convenit, quarnvis non con-
veniat sibi illud a quo nomen imponitur.
Ad secundurn dicendum, quod illa compositio accidit,
« .p.ersonre ») prreter rationem suam. Quia enim « persona ))
dlClt quid completum in natura intellectuali, et in natufil
humana non invenitur complementum nisi per maximam
compositionem; ideo per accidens significat compositionern
1. Dist. VIII, ex lib. V De Trin., c. I, col. 912, et lib. VIr, c. IV,
col. 9~2, t. VIII.
560 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
in natura. Si autem perfectionem intellectualem inveniret
in corpore simplici, sicut est ignis, diceretur « persona» ; et
ideo divina simplicitas non repugnat personalitati.
Ad tertium dicendum, quod in Deo secundum rem nihil
ponitur sub aliquo; sed tantum secundum modum intelli-
gendi prout intelligitur substans proprietati sive personali,
sive essentiali, secundum quod dicitur substanLia; et esse
sub, secundum quod dicitur subsistentia : nihilominus tamen,
quia secnndum rem nihil ibi est sub alio, ideo Richardus de
Sancto Vietore, Iib. IV De Trinilale, c. xx, col. 943, volens
proprie loqui, dicit, quod persome divinm non sul sistunt, sed
cxistunt, inquantum scilicet distinguuntur proprietatibuS'
originis, secundum quas una est ex alia, quibus non suppo-
nuntur per modum subjecti ; et ideo divinas personas non
dicit esse subsistenLias, sed existentias.
Ad quart,um dicendum, quod, proprie loquendo, in divinis
non est particulare, quia particulare dicitur eo quod parti-
{'ulatur in ipso natura communis, cujus partem accipit secun-
(tum virtutem qua potest esse in pluribus, quamvis accipiat
totam ratiOllcm ejus. Sed in Patre est natura divina secundurn
totam virtutem suam ; unde non potest dici particulare, nisi
forte solurn secundum rationem numeralis multitudinis, ut
supra dictum esV et patet ex verbis Damasceni, III Fid.
orlh., cap. VI, col. 1002, t. I. Similiter etiam, hoc nomen « Deus »
non potest esse particulare vel singulare, cum de pluribus
suppositis prredicetur, et materia careat, qure singularitatis
'principium est; unde « persona » dicetur de Deo non secundurn
rationem particulationis vel singularitatis, sed secundum
rationem completionis, secundum quod nominat quid comple-
turn subsistens vel existens in natura intellectuali.
ARTICULUS III
Ulrllm « persona » significel subslanliam 2
.\d tertium sic proceditur. 1. Videtur quod « persona ))
signifìcet subst:mtiam. Primo per auctoritatem Augustini
j 11 Litlera, quia hoc expresse videtur dicere.
2. Prreterea, hoc videtur per defìnitionem Boetii, De duab.
Ilat., c. III, col. 1343, t. II; dicit enirn, quod « persona est.
rationalis naturre individua substantia Sed substantia
)l.
1. Dist. XIX, q. IV, art. 2.
2. I p. Summm theol., q. XXIX, art. 4.
DISTINCTIO XXIII, QUiEST. I, ART. III 561
significat quid absolutum et non relationem. Ergo videtur
quod nomen « personre » non signifìcet relationem.
3. Prreterea, omne relativum, setundum nornen suum ad
aliud refertur. Sed hoc nomen « persona ») non rcfertur ad aliud
se(:llndum nomen. Ergo non significat relationem.
4. Item, « quid » qllrerit dc -sllbstantia vel essentia. Sed.
sicut in Lillera dicitur, hmreticis qllmrentibus, quid tres sunt '?
respondet Ecclesia l : Patcr, et Filius, ct Spiritus sanGtns
nomen personre. Ergo « persona ») signifìcatessent.iam.
5. Pnetcrea, « persona» dicitur quasi per se una. Sed UnUIl!
significat essentiarn. Ergo videtur quod « persona» essentiam
signifìcat.
Contra, Boetius, lib. II De Trin., col. 1299, t. II : « Gmlll'
nomen quod ex personis originem capit, certum est ad suh-
stantiam non pertinere. Sed nullum nomen ita capit origi-
nern ex personis sicut « persona ». Ergo, etc.
Prmterea, in nullo absoluto distinguitur Pater a Filio, sed
solum relatione. Distinguitur autem in persona. Ergo « per-
sona » non significat aliqnid absolutum, sed relationelll.
Prima probatur ex simplicitatc divina, et pcrfectione toti\l~
Trinitatis.
Item, ad quodcnmqne genus reducitur inferius, reducitur
et suum superins. Sed sub hoc communi quod est « persona ))
eontinet.ur Pater, et Filius, et SpiriLus sanctus. Ergo cnm
Pat.er significet ad aliquid, et « persona» similiter.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, qnod de signifìcationc
« personre » invenitnr multiplex doGtornm sententia. Quidalll
enim dicunt, quod est nomcn mqnivocnm : et quidam, quod
est. nomen nnivocum. JEquivoeat.io autem hnjus nominis •
triplieiter a diver:is assignat.ur. Quidam enim assignant mul-
tiplicitatem nominis secnndum diversitatcm temporis : qui;1
ant e qumstionem haoreticorum signifìeabat essentiam divinam.
prout erat distinda ab aliis essentiis ; sed post qualstionelll
hreretieorum mntata fuiL ejus signifieaLio ut in singulari
significet esscntiam, et in plurali relaLioncm. Scd post ternpu~
Boet.ii signifìeat relationelll, secnndum usurn rnodernqrnm.
et in singulari et in plurali. Sed hoc non videtur rationabil(,
omnino 2 , qui a plurale non est nisi geminatum singulare :
unde eadern est signifìcatio in singulari et plurali sub diversa
consignificatione. Hem constat quod usus variatus isti IlS
1. Parm. respondetur : « Pater, f't Filius, et Spiritus sanell";
quod est nomen. ))
2. Parm. omittit : « omnino. J>
 562 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
,
$,
nominis non est irrationabilis 1 ; unde oportet quod in signi-
ficatione ipsius nominis altendatur aliquid secundum quod
eo sic vel sic uti possumus.
Alii assignant multiplicitatem hujus nominis secundum
diversa significata, non ex diversitate temporis, sed ex pro-
pria significatione nominis. Dicunt enim simpliciter, quod
quandoque significat essentiam, quandoque hypostasim,
quandoque proprietatem, sicut infra 2 Magister sentire videtur.
Sed nullum istorum videtur complete dicere significationem
Il personm )) ; immo « persona » videtur omnia includere; dicit
enim quid subsistens in natura aliqua, et distinctum aliqua
proprietate.
Alii assignant multiplicitatem ex adjuneto : dicunt enim,
quod quando per se sumitur, significat substantiam; sed ex
adjuncto partitivo vel numerali termino trahitur ad significa-
tionem relationis, ut cum dicitur dum personm, vel, alia per-
sona. Sed hoc non videtur: quia nomina significantia substall-
tiam absolute, non recipiunt talium additionem; non enim
dicimus plures deos, vel alium Deum.
Hem qui dicunt quod est nomen univocum, similiter va-
riantur. Quidam enim dicunt, quod in sua significationc
claudit unum tantum, scilicet substantiam, et significa t
substantiam, non qum est essentia, sed qum dicitur hypostasis
vel substantia prima, ut dictum est. Sed hoc non videtur
sufficere : quia nihil absolutum in divinis numeratur. Vnde
si nullo modo relationem importaret, non posset in plurali
iii
li
i,
prmdicari.
Alii dicunt, quod in sua significatione includit duo, sed unUlll
principaliter et quasi in recto, et aliud secundario et quasi in
obliquo; et horum est duplex opinio. Quidam enim dicunt,
quod significat relationem in recto, et substantiam in obliquo ;
et quidam dicunt e converso. Alii dicunt, quod claudit in sua
significatione duo principaliter, scilicet substantiam et proprie-
i
i tatem; et isti iterum diversificantur. Quidam enim dicunL,
quod proprietas illa ponitur circa substantiam ut distinguens
ipsam ; unde dicunt, quod significat substantiam proprietatc
distinctam. Sed qualiter aliquod 3 absolutum distinguatur
in divinis, non facile est videre. Alii prmterea dicunt, quod
significat duo principaliter, et unum illorum non ponitur
circa alterum : quia proprietas quam significat, non disti n-
1. Parm. : « rationabilis. »
2. Dist. XXVI.
3. Parm. omittit : « aliquod. ))
DISTINCTIO XXIII, QUlEST. I, ART. III 563
~,
guit substantiam. Sed qualiter unum nomen possit plura
significare, nisi ex eis aliquid unum efficiatur aliquo modo,
! non piene videtur.
I Et ideo ut videatur quid veritatis sit in singulis opinioni- •
' bus, et in quo deficiant, videndum est, quod persona, ut dic-
tum est ubi supra, significa t individualll substantiam. Sed
individuum dupliciter potest significari vel per nomen secun-
J. ' dm intentionis, sicut hoc nomen « individuum » vel « singu-
lare )), quod non significa t l'cm singularem, sed intentionem
singularitatis ; vel per nomen primw intentionis, quod signi-
ficat rem, cui convenit intentio particularitatis ; et ita signi-
ficatur hoc nomine, Il persona)) ; significat enim rem ipsam,
cui accedit intentio individui. Secundum hoc ergo duplicitcI'
possumus loqui de significatione « personm » : vel per se, sci-
licet quid hoc nomen « persona » secundum se significet ; vel
per accidens, secundum quod accipitur in tali vel in tali
natura. Per se quidem significat substantiam intcllectualem
individuam, qumcumque sit illa, et qualitercumque indivi-
duetur. Si autem accipiatur persona humana, significat hoc
quod est subsistens in tali natura, et distinctum tali distinc-
tione qualis competit natuI'm humanm, scilicet per naturam
determinatam. Et sic loquimur hic de significatione « perso-
nai )), prout dicitur persona divina; et secundum hoc signi-
ficabit hoc quod est distinctum existens in natura divina.
Vt ergo videamus quid sit ibi distinctum, et quomodo
oompetat sibi ratio personm, notandum est, quod secundum
necessitatem fidei, qum in Dea tres et unum confitetur, opor-
tet ponere aliquid commune, secundum quod sunt unum, et
aliquid proprium, quod est distinguens, ex qua distinctionc
sunt tres. Et illud commune est essentia vel natura divina
prout significatur nomine divinitatis; et illud distinguens
est relatio, ut paternitas. Et quia in divinis non est aliqua
compositio, ideo oportet quod dcitas intelligatur secundUlll
l'cm idem quod Deus, et paternitas idem quod Pater. Si ergo
accipiamus ista quatuor, scilicet deitatem, Deum, Patrem,
paternitatem, constat quod ipsi deitati, prout sic significa-
t~r ut natura qumdam, non conveni t ratio persona'), dupli-
CIter : primo, quia non significatur Ilt per se subsistens;
s~c~ndo, quia est communo pluribus, et persona significai.
dIs~mctum quid. Similiter hoc nomen « Deus » non habcf.
ratIOnem personm : quia quamvis significetur ut subsistens,
non .t~men habet rationem distinetionis; quia sicut Pal,cr
?t Flhus conveniunt in hoc quod est deitas, ita eonveniunl
In hoc quod est Deus. Sed vcrum est quod si tollcretur plura-
564 COMMENTlJM IN LIB. I SENTENTIARUM
lit.as personarum, et per consequens communitas hujus no-
minis « Deus », hoc nomen « Deus » significaret personam
quamdam distinctam ab omnibus aliis naturis proprietatibus
essentialibus. Unde hoc nomen « Deus » significaretur ut
persona qumdam. Similiter etiam paternitas, cum non signi-
ficetur ut quid subsistens, nec ut distinctum, sed ut distin-
g'uens, non significatur per modum personm. Similiter Pater,
quamvis significetur ut quid distincLum, non tamen significatur
\lt subsistens in natura aliqua, sed magis ut subjectum cuidam
proprietati. Unde sicut album de ratione nominis sui non est
nomen personm, ita nec Pater : sed inquantum Pater et Deus
sunt idem, non quidem sicut accidens et subjectum, sed [.er
omnimodam re: ind fferent am; sic Pater, inquantum est Pater
Deusl, habet ut sit persona. Et ideo dico, quod « persona II in
divinis significat relationem per modum substantim. Ipsa enim
relatio, qum est distinguens, est distincLum, quia paternitas esI.
Pater. Et quia « persona II significat quid distinctum, existens
in natura aliqua, ideo constat quod significat relationem, in-
quantum ipsa relatio est ad ipsum relatum, et inquantum,
ipsum relatum est subsistens in tali natura. Et ideo l'ateI.
quod « persona II significat relationem per modum substantilB,
non qum est essentia, sed qum est suppositum habens essen-
tiam. Et ex hoc patet quod omnes opiniones, secundum ali-
quid, verum dixerunt. Qui enim dixerunt quod est mquivocum,
et quandoque significat unum, quandoque aliud, pro tanto
verum dixerunt, quod cum in persona inc!udatur et proprie-
tas, et hypostasis, et essentia, et hmc non differarit realiter
in Deo, significat 2 relationem ut hypostasim ; significat enim
essentiam, qum est hypostasis, et significat etiam propri eta-
tem, qum est ipsum suppositum distinctum ; unde quandoque
potest poni pro uno, quandoque pro alio. Sed hoc accidit
« personm », ex hoc quod in divinis omnia prmdicta unum
sunt secundum remo Similiter qui dixerunt, quod significat
tantum hypostasim, attenderunt modum secundum quem
significat nomen, quia significat per modum subsistens in
natura aliqua ; quamvis significet ipsum distinctum, quod est
ipsa relatio distinguens. Similiter qui dixerunt, quod signi-
ficat substantiam in recto, attenderunt substantiam qum est
hypostasis distincta proprietate. Qui autem dixerunt e con-
verso, attenderunt substantiam qure est essentia. Et qui
dixerunt, quod significat hypostasim, et proprietatem poni t
1. Parm. : « Dei. II
2. Al. : « quod significat ; II Nicola' : « proinde significato »
DISTINCTIO XXIII, QUlEST. I. ART. III 565
circa eam, non acceperunt hypostasjm ex parte qua subsistit
naturre divinre, ut significatur hoc nomine « Deus», quod indi-
stincte tribus personis convenit ; sed ex parte illa qua hypo-
, stasis est ipsa relatio distinguens et distincLum. Et e converso
i consideraverunt hypostasim vel substantiam, qui dixerunt,
, quod proprietas non ponitur circa substantiam ut distinguem
ipsam.
Ad primum ergo dicendum, quod Augustinus attendi!
significationem personal quantum ad modum significandi.
et non quanturll ad id quod signifieatur; et ideo quamvi~
signifieetur relatio, quia tamen significatur per modum sub-
stantim, ideo dixit, quod significat substantiam : et quia ulte-
rius substantia in Dea est idem quod essentia, ideo conse-
quitur ut significet etiam cssentiam, secundum quod Pater
est Deus, et etiam ipsa deitas.
Et per hoc patet responsio ad secundum de definitioJl(;
Boetii.
Et similiter ad tertium : quia quamvis significeL relationeIll.
non tamen signifìcat per modum relationis ; et ideo non refer-
tur secundum nomen ad aliud.
Ad quartum dicendum, quod « quid » quandoque qurerit
essentiam, ut cum qumritur : Quid est homo? AnimaI rationale
mortale. Quandoque qurerit ipsum suppositum, ut cum qUlB-
ritur, quid natat in mari? Piscis, respondetur. EL ita etiam
fuit responsum halreticis qurerentibus, quid tres? Tres 1
personm.
Ad quintum dice11dum, quod cum dicitur « persona », quasi
per se una, nOn significatur uniLas essentialis, sed magis
unitas personm, qum est ex proprictate ; et ideo illa ratio non
est ad propositum.
Et per hoc etiam paLet responsio ad ea qum in contrariulll
objecta sunt, qure procedunt quantum ad id quod significaI,
hoc nomen « persona ». Invenimus enim in divinis quatuor
modos significandi. Aliquid enim significat absolutum per
modum absoluti, ut Deus; aliquid relationem per modum
relationis, ut Pater ; aliquid, absolutum per modum relationis,
ut potentia generandi ; et aliquid, relatum per modum abso-
luti, ut persona; et hoc accidit inquantum relatio essenti;l-
liter est ipsa substantia divina, etc.
1. Parm. omittit : « tres. »
 566 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
ARTICULUS IV
Uirum « persona )) pr;ediceiur pluraliier in divinis 1
Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur quod « persona "
non prredicetur pluraliter. Ut enim ex Liiiera habetur, eSRe
tres personas, est esse tria quredam. Sed non conceditur quod
Pater, et Filius, et Spiritus sanctus sint tria, sed unum. Ergo
videtur quod non possint dici tres personal.
2. Pr::eterea, persona significat existens substanLialiter
in natura aliqua. Sed distinetio proprietatum non diversi-
ficaL id quod substantialiter est in natura aliqua. Ergo vide-
t.ur, cum Pater, et Filius, et Spiritus sanctus non distinguan-
LuI' nisi proprietatibus, qiuod non posJint dici tres person,('.
3. Hem, proprietates personales non magis substantia-
Iiter sfint in Deo quam proprietates essentiales, ut bonita~,
~apientia et hujusmodi. Sed proprietates essentiales non
faciunt personas plures. Ergo nec proprietatet: relativ<e.
4. Prreterea, sicut hoc nomen « Deus )) significat habens
naturam divinam, sic hoc nornen « persona )) significat subsis-
tens in divina natura. Sed, propter unitatem divin<e natura',
o non potest diei quod sint plures dii. Ergo quod nec eadem
l'atione sint pluns person::e.
Contra eRt quod in Liiiera dicitur, et quocl communis USUR
Ecclesire habet.
Pr<eterea, hoc videtur per Richardum, IV De Trinit.,
cap. XIX, col. 912, qui clicit : Il Timentes uhi non est timor,
reete timerent personas seeunclum substantiam clici, si pel'-
~ona tantum esse substantiale significaret, nec aliquicl consi-
gnificaret )), ratione eujus clieit, quocl multiplieantur person;\'.
SOLUTIO. - Respondeo dicenclum, quod, sieut clictum e~1
« persona)) dicit aliquid distinctum subsistens in natura intel-
l(~ctuali. Uncle ubicumque ponuntur aliqui clistincti habenk;;
naturam intellectualem, ponuntur plures personre. Nee intel'-
(~st acl pluralitatem personarum, utrum habeant eamdelll
IJ<l,turam, nec ne. Divisio enim naturre in pluribus personi;;
in hominibus accidiL, tum ex imperfectione natur::e human:l'
'[me non est suum esse, secl aecipit ipsum in supposito suo:
lIncie in cliversis suppositis est secunclum cliversum esse
t.um etiam ex moclo clistinetion is, quia personal h UIl13Il;I'
distinguuntur per materia m, qure est pars essenti<e. Unii,'
oporteL per30narn clistinctam unam essentiam non habere
L I p. Summm theol., q. xxx, art. 1.
DISTlNCTIO XXIII, QUJEST. I, ART. IV 567
quorum neutrum est in divinis personis : unde tres person<J~
sunt subsistentes in una natur:l.
Ad primum ergo clicendum, quod Augustinus accipit largo
modo « tria )) pro « tres )) : sicuL etiam Hilarius, lib. De synod ..
§ 29, col. 503, t. Il, clicens, quocl « per substantiam sunL tria,
per consonantiam unum )), aecipiens substantiam pro hypo-
stasi. Vel clicenclum, quocl non sunt tria simpliciter, secl tria
quredam, scilicet tria supposita.
Ad secundum dicenclum, quocl in creaturis cliversitas pro-
prietatum non facit plures personas, quia proprieta, non est
persona subsistens; sed in clivipis proprietates sunt ipsa'
personre subsistentes : quia et paternitas est ipse Pater; et
esse Patrem et esse Deum,non est aliud et aliucl esse : non
enim est aliucl esse Patris, quod non sit esse Filii; et ideo
ad numerum proprietatum personalium sequitur numeri!'
personarum.
Ad tertium dicendum, quod proprietates essentiales etialll
sunt subsistentes, sed tamen una non habet rationem quoti
distinguatur. ab alia secundum rem, sed solum secunclum
rationem; sed proprietates relativre habent hoc ex virtuLe
oppositionis. Unde sicut Pater est quid subsistens, ita et
bonus; sed Pater et Filius est alius et alius subsistens ; seti
bonus et sapiens est unum et idem subsistens. Unde de sin-
gulis personis omnia ista dicuntur ; et ideo proprietates essen-
tiales non faciunt numerum personarum; quia numerus
sequitur distinctionern.
Ad quartum dicendum, quod nomina substantiva non·
recipiunt pluralitatem nisi ex multiplicatione form::e a qlw
irnponuntur : et quia deitas. a qua imponitur hoc nomPll
« Deus )), non multiplicatur ; icleo nec ipsum nornen, quod "
tali forma imponitur : sed nomen « personre ) imponitur a
forma personalitatis, qure dicit rationem subsistendi naturw
'tali; et ideo ubi sunt plures subsistentes sunt plures pers(l-
nalitates et plures persomc.
ÉXPOSITIO TEXTUS
« Non est aliud Deum esse, aliud personam esse. )) Hoc non
dicitur solurn quantum ad identiLatem rei, quia sic in Dc"
no~ est nisi unum esse; secl etiam secundum rationem,
qUIa ex hoc ipso quod habet esse subsistens in natura clivin;,.
persona in Deo dicitur. Istud tamen cujus ratio persolla~'
1. Parm. : " tanlCll esse rationis eujus causa per se. "
;)68 COMMENTUM IN LlB. I SENTENTIARUM DISTlNCTlO XXIII, QUlEST. I, EXPOSITIO TEXTUS 569
convenit est relatio, prout est subsistens distincta, cum nihil auctoritate induda vult probare et unitatem essential cl,
aliud tale possit poni in divinis. Et ideo quantum ad modum pluralitatem personarum. Ex hoc cnim quod Pater separatim
:-:ignificandi, persona est de suhstantialibus ; quantum vero a Filio nominatur, intclligitur distinetio personarum; ct
ad id quod nomine personre in divinis supponitur pertinct ideo dieit, quod ex hoc cxcludiLur « intelligentia singularis ",
ad relativa. seilicel ne Dcus singularis putctur quasi dcitas in uno tau-
« Non aliud dicimus quam substantiam Patris )) ; ut tamen tum supposito inveniatur : «( atque unici, id cst solitarii
nomine substantire non essenLia sed hypostasis intelligatur. intelligentia )); quasi non sit eonsortium divinarum pcrso-
« Hic sit sensus, Pater est essentia divina. )) Hoc Magister narum per unionem amoris. Unitatcm autem csscntim pro-
de suo addit, quia ex verbis Augustini expresse non habetur : bat consequentia visionis, quia qui videt Filium, videt l,I
t't tamen quodammodo verum est non ratione significationis Patrem.
lIominis, sed ratione identitatis rei; quia in divinis est idem
hypostasis quod essentia secundum remo
« Non ut illud diceretur, sed ne taceretur omnino. )) Videtur
quod secundum hoc non proprie dici possunt tres personal.
-- Sed dicendum, quod dc Deo nihil proprie dici potest ex
verbis nostris quod divinam veritatem perfecte exprimat;
tamen per modum quo alia de Deo dicimus, etiam hoc, neces-
sitate cogente, in usum 10cutionis I venit. Cum enim per Scrip-
turam canonicam traditum non inveniatur, non attentas-
sent tali modo locutionis 2 uti, nisi necessitas coegisset. Unde
necessitas magis est excusatio prresumptionis quam falsitatis.
« Verius enim cogitatur Deus quam dicitur. )) Videtur fal-
sum : quia multa de Deo dicimus ore qure corde non intelli-
g'imus, ut etiam in fra per Chrysostomum, Homil. II, habetur.
- Sed dicendum, quod quamvis ad talia qUal intelleetum
(~xcedunt, cor non perveniat intelligendo veritatem, tamen
per fidem tenet, quam verbis perfecte exprimere non valet.
Quomodo tamen aliquid verius dicitur quam intelligitur,
vel e contrario, infra dicetur.
« Quia Scriptura non contradicit. )) Hoe, videtur nihil esse,
quia similiter Seriptura non contradiceret si dieeremus unam
esse personam. Sed dieendum, quod Augustinus non assignat
totam rationem, quia hoc non esI, causa, quare proprie eL
dici possit; sed quare fidei pidati non repugnat, ut sic
loquamur, proprietate signifieationis observata.
« Timuit dieere tres essentias, ne intelligeretur in illa sumIlla
:cqualitate ulla diversitas. )) In essentia etiam non intelligitur
aliquid per quod ad rclationem trahi possit, sicuL invenitur
distinetio in significatione personal 3 : unde pluralitas esscn-
tiarum'4 non salvarctur in disLinctione rclationum, sed cxi-
gcret divisioncm in absolutis.
\( Cum hoc dicitur, excludiLur singularitas. » Hilarius ex

1. Parm. : « relationis. ))
:2. Parm. « relationis. ))
3. Parm. : « distinetio per se. ))
't. Parro. «( rerum. »

DISTINCTIO XXIV
Quid significelur his nominibus, « unus » vel « una l), « duo »
vel « dure », « lres » vel « lria )), « lrinus » l'et « lrinilas », « plures ))
vel « pluralilas )), « distinctio )) vel « dislinclre » ; cum his utimur
de Deo loquenles.
Hic diligenter inquiri oportet, cum in Trinitate non sit diver-
sitas vel singularitas, nec multiplicitas vel solitudo; quid
significetur his nominibus, scilicet, unus vel una, duo vel
dure, tres vel tria, trinus vel trinitas, plures vel pluralitas,
distinctre vel distinctio; cum dicitur unus Deus, dure per-
sonre, vel tres personre, plures personre, distinctre sunt per-
sonre; vel cum dicitur distinctio persona rum, pluralitas per-
sona rum, trinitas personarum et hujusmodi. Videmur enim
hoc dicentes numerorum quantitates et rerum multitudinem
vel multiplicitatem in Deo ponere. Quid ergo ista ibi signifi-
cent, ipso de quo loquimur aperiente, insinuare curemus.
Magis illa dicunlur ad excludendum ea qure non
sunI in Deo, quam ad ponendum aliqua
Si diligenter prremissis auctoritatum verbis intendimus ul
dic! orum intelIigentiam capiamus, magis videtur horum ver-
borum usus introductus ratione removendi atque excludendi
a simplicitatc deitatis qure ibi non sunt, quam ponendi aliqua,
Quid per « unum )) significelur, cum di'Citur, « unu!; Deus ))
Cum enim dicitur unus Dcus, multitudo deorum excluditul'
nec numeri quantitas in divinitate ponitur; tanquam dice-
retur, Deus est, nec multi sunt, vel plures dii. Unde Ambrosius.
in lib. I De fide, cap. II, col. 554, t. III, ait : Cum unum dici-
mus, unitas excludit numerum deorum, nec quantitatem in Deo
ponit : quia nec numerus nec qu~ntitas ibi est.
Quo sensu dicitur, « unus esI Paler )), vel « unus est Filius )l
Similiter cum dicitur, unus est Pater vel unus est Filius,
et hujusmodi, ratio dicti hrec est quod non sunt multi patre"
vel multi filii, it a et de similibus. Hem cum dicimus plures esse
personas, singularitatem atque solitudinem excludimus, ne.-
diversi! al em nec multiplici! al em ibi ponimus; quasi dicere-
tur : Sine solitudine ac singularitate personas confitemur.
tJnde Hilarius, in lib. IV De Trin., § 17, col. IlO, t. II, sic ait :
« Dixit Deus Gen., I, 26: Faciamus hominem ad imaginem el
DISTINCTIO XXIV 571
simililudinem noslram. Qurero nunc, an solum Deum sibi locu-
tum existimes, an hune sermonem ejus intelIigas ad alterum
extitisse? Si solum fuisse dieis, ipsius voce argueris dicentis,
taciamus, et, noslram. Sustulit enim singul ,ritatis ac solitu-
dinis intelligentiam professio consortii : quia aliquod consor-
tium esse non potest ipsi solitario : neque solitudo solitari i
recipit, taciamus, nee alieno a se diceret, noslram. )) Attende,
lector, his verbis, et vide quia nomine consorti i plurali! atem
significavi1. Professio ergo consortii, est professio pluralitatis :
qua m professus est dicens, taciamus, et noslram; pluralitel'
enim utrumque dicitur. Sed hac professione pluralitatis, nOI1
diversitatem vel multitudinem posuit, sed solitudinem et Sill-
gularitatem negavi t. Sic ergo cum dicimus plures persona"
vel pluralitatem persona rum, singularitatis et solitudinis intel-
ligentiam excludimus.
Quid per lernarium significelur, cum dicilur « Ires personre (
Ha etiam cum dicimus tres personas, nomine ternarii, nOli
quantitatem numeri in Deo ponimus vel aliquam diversitateIll.
sed intelligentiam non ad alium nisi ad Patrem, ct FiliuIll.
et Spiritum sanctum dirigendam significamus; ut sit hujus
dicti intelligentia : tres personre sunt, vel tres sunt Pater, et
Filius, et Spiritus sanctus; id est, nec tantum Pater, nec tantum
Filius, nec tantum Pater et Filius in deitate sunt, sed etiam
Spiritus sanctus, et non alius ab his. Similiter non tantum est
ibi hrec persona vel illa, vel hrec e' ilIa; sed hrec et ilIa, et non
alia. Et hoc fore ita intelIigendum Augustinus satis ostendit,
VII De Trinit., cap. IV, col. 739, t. VIII, ubi dicit, quod ilIo
nomine non diversitatem intelligi voluit, sed singularitatel1l
nolui1.
Quid per « duo ») cum dicitur, « dure personre, vel
«Paler cl Filius duo sunI »
. Similiter cum dicitur, duo sunt Pater et Filius, non duali-
tatis quantitatem ibi ponimus ; sed hocsignificamus, quod nOli
est tantum Pater, nec tantum Filius, sed Paler et Filius; et
hic non est ille : ita et de aliis hujusmodi. !ta etiam cum dici-
mus, Pater et Filius sunt dure personre, hoc signifleamu,",
quod non tantum Pater est persona, nec tantum Filius est
persona; sed Pater est persona, et Filius est persona, et hml'
nOn est illa.
Ex quo sensu dicitur in personis dislinclio,
cl personre dislinclre
C?m autem dicimus : distinctre sunt personre, vel distinclill
est m personis, confusionem atque perrnixtionem excludimus,
~)72 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
et hane non esse illam signifieamus. Cumque addimus : dis-
tinet re sunt personre proprietatibus, sive differentes proprie-
tatibus, aliam esse hanc personam, et aliam illam suis proprie-
tatibus significamus. Et cum dieimus aliam et aliam, non diver-
sital em vel alienationem ibi ponimus, sed tonfusionem sabel-
Iianam exeludimus.
Quomodo ibi accipiatur discretio
Ha et cum dieuntur diseretre personre, vel eum dieitur dis-
cretio in personis esse, eamdem intelligentiam facimus. Eodem
enim modo ibi aceipitur distinetio quo discretio. Et congrue
dici! ur ibi esse discretio vel distinctio, non diversitas vel
divisio, sive separatio. Unde Ambrosius in lib, I De Trinit.1,
cap. II, § 16, coL 555, t. III : « Non est ipse Pater qui Filius :
sed inter Patrem et Filium expressa distinetio est. ))
Quomodo Trinitas ibi accipialur
Cum vero dicitur trinitas, id significari videtur quod signi-
ficai ur cum dicitur : tres personre; ut sicut non pot est dici,
Pal CI' est tres personre, veI, Filius est t l'es personre, ita non
debet dici, Pater est Trinitas, veI, Filius est Trinitas.
Iloc videlur contrarium esse prcediclis
Bic non est prretermittendum, quod, cum supra dictum sit.
dist. XXIII, Deum nec singularem nec multiplicem esse confi-
tendum, idque sanctorum auetorilatibus sit confirmatul11,
in ('.ontl'arium videtur sentire Isidorus 2 dieens : « DisLinguen-
dum est intel' Trinilatem et unitatem. Est enim unitas sim-
plex et singularis; Trinitas vero multiplex et numera bili s,
qui a Trinitas est trium unitas. )) Ecce unitalem dicit esse sin-
gularem, et Tl'initatem mul1 iplicem et numerabilem. Sed ad
hoc dicimus, quia singularem accepit sicut et alii accipiunl
unum; multipliccm vero et numerabilem, sicut alii dicunl
Irinum.
DIVISIO TEXTUS
Poita divisione divinorum nominum et ostenso quali qua-o
dnm pluraliter in divinis pncliicantur, et qU<Bdam singlll a -
1. Id est, De fide ad Gratianum.
2. Colligi aliquomodo potest ex lib, VII Etymol., cap. IV, col. 271,
t. III, ('t ex lib. II Di//erentiarum, diffcr. II, col. 70, t. V, sed nuJlib i
>ub pl'lIldietis vcrbis.
DISTlNCTlO XXIV 573
l'iter tantum, inquirit Magister hic de nominibus signifi-
cantibus unitatem et pluralitatem, qualiter in Deo accipiantur ;
et dividitur in partes duas : in prima determinat de ipsis
nominibus significantibus unitatem et pluralitatem secundum
se . in seeunda ostendit qualiter termini significantes plura-
litè.tem, possunt addi huic nomini « persona l), xxv dist.,
ibi : « Prreterea considerandum est. )) Prima in tres : in prima
movet qurestionem; in secunda solvit eam, ibi : « Si dili-
gent.er prremissis aU9to~itatum .v~rbis i~t.endimus ; )) in Ler~ia
solvlt quamdam obJectlOnem, Ibl : « HIC non est pncternnt-
t.endum quod cum supra dict.um sit, Deum nec singularem
nec multiplicem esse confitendum ... ; in cont.rarium videt.ur
sentire Isidorus. ))
l( Si diligenter pr<Bmissis auctoritatum verbis intendimus ... ,
magis videtur horum verborum usus int.roduetus rat.ione
removendi atque excludendi a simplicit.aLe divinitatis qua'
ibi non sunt. )) Hic solvit qu::estionem, d, circa hoc tria fm:it :
primo ponit summam solutionis in generali; secundo spe-
cificat quantum ad nomina significantia unitat,cm. ibi :
« Cum enim dicitur Deus, mult.itlldo deorum exeluditur ));
terLio quant.um ad nomina significanLia pluralitaLI,m, ibi :
« Ha etiam cum dicimus Lres personas, nomine t.ernarii nOll
quantit.atem numeri in Deo ponimus. )) Cirea primum duo
facit : primo osLendit quid signifieel. hoc llOIIH,ll « UllUS l),
quando termino essentiali adjungitur; secundo qllid signi-
ficet., quando termino personali adjulIgiLllr, ibi : « Simili!er.
f:um dicitur, unus est Pater... , raLio didi es!.' quod non sunt
multi Patres. ))
« Ila etiam eum dieimus tres personas, nomine Lcrnarii
non quantitatem numeri in Dco ponimus. ) Hie osLRndit.
quid significent in divinis nomina pertinenLia ad pluralita-
tem; et eirca hoc Lria fa ed. : Qu,edam enim nomina p"rti-
nent ad pluralit.aLem, signifieanLia ipsam pluralitaLem, quo-
rum significationem primo cxprimil : qu::edam vero signi-
ficant id quod est prineipillm pluraliLaLis, sicuL disLinc.Lio
et discretio, quorum signifì(:al.ionem sccundo exponiL, ibi :
" Cum autem dicimus, distincLe sunt persona::, ve! distind.io
est in personis, confusiollcm, atque permixt.ioTlem excludi-
muso )) Quoddam vero est quasi eonLinens pluralitatcm, si,'.ut
h.oc .nomen Trinitas, quod est ;ol1(,etivum personarum, cujus
sl.gmficationem tertio explanat, ibi : « Cum vero dici LuI' Tri-
mtas, id significari videl.ur quod significatur eum dici LuI',
tres . personre. )) Circa primum duo faeit. : primo cxponii.
nomma significantia pluraliLatcm in ('.ommuni, sicut hoc
~omen plures; secundo nomina significantia pluraliLalcm
In spReial.i, ibi : « Ila ct cum dicunlur disercl.<B persona'.,.,
eam~ern mtelligentiam facimus. ») Ubi primo exponit IlOHlen
pertmens ad ternarium persona rum ; secundo nomcn p(,rLi-
nens ad binarium, ibi : « Similiter cum dicimus, duo sunt
574 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Pater et Filius, non dualitatis quantitatem ibi ponimus.
cc Cum autem dicimus, distinctce sunt personce... , contu-
sionem atque permixtioncm excludimus. » Hic exponil
nomina significantia id quod est principium pluralitatis :
et primo nomen distinctionis; secundo nomen discretionis.
ibi : cc Ha et cum dicuntur discretee personce ... eamdcm int.:1·
ligentiam facimus. »
QumSTIO PRIMA
Hic queeruntur duo : primo dc nominibus significantillll.'
llnitatem et pluralitatem in divinis; secundo dc nominibilc
significantibus ca qme sunt pluralitati annexa.
Circa primum quceruntur quatuor : lo utrum unitas ;,i I
in divini.s, ut Deus vere unus dici possit ; 2 0 utrum sit ibi ali-
quis numerus ; 3 0 si utrumque est ibi, utrum nomina siglI!
llcantia unitatem et pluralitatem preedicent aliquid positivI
in Deo, vcl tantum removendo, ut in Lillera dicitur; 4° 01
Jlonunt aliquid aliquo modo, quid significent, utrum esse!!·
tiam. vel notionem.
ARTICULUS PRI1'I1US
Ulrum Deus possil dici unus 1
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod Deus non pu,·
sit dici unus. Principium enim determinatum alicujus gew"
ris non invenitur, nisi in habentibus naturam illius generi',
sicut anima non invenitur nisi in rebus viventibus. Sed unil ;1'
est in genere quantitatis sicut principium, sicuL2 et punctllc,
Ergo cum quantitas non sit in Deo, videtur quod nec unitac.
2. Prceterea, secundum Boetium, in Arilh., cap. VII,
(~ol. 1085, t. I, unitas est potentia omnis numerus, unde onUll:o
passiones numerorum inveniuntur virtute 3 in unita te. S,;,I
in Deo non est ali qua potentia ad multitudinem nUlTIl'11
Ergo videtur quod non sit ibi unitas.
3. PnBterea, nihil potest dici unum nisi quod est in
terminatum et distinctum ab aliis ; unde unitas consequd III'
actum formm terminantis. Sed Deus non potest dici il' "
terminatus ; nihil enim est terminatum, nisi cujus essenti;" l'
L I p. Swnmm theol., q. Xl, art. 3. Supra, disto I, q.
:!. Al. : « sic. »
3. Panno : \( unitm u.
DISTINCTIO XXIV, QUlEST, I, ART. I 575
termini circumplectuntur, quod Deo non competit. Ergo
videtur quod non possit dici unus.
4. Prreterea, omne quod est unum, est connumerabile
alteri. Sed Deus non est connumcrabilis alicui creaturce;
tum quia creatura et Deus in nullo uno l conveniunt, quia
, hoc esset prius utroque ; nec inveniuntur aliqua connumerari,
nisi qure in aliquo conveniunt; sicut dicimus duos homines
vel duos equos; tum quia quod alteri connumeratur, est
pars pluralitatis resultantis et exceditur ab ca, quod Deo
non competit. Ergo Deus non potest dici unus.
Contra est quod dicitur Deuter., VI, 4 : Audi Israel : Domi-
nus Deus luus·, Deus unus esi.
Prreterea, secundum Philosophum, X Melaphys., text. 4.
; illud quo mehsurantur omnia quce sunt alicujus generis, est
unum illius generis. Sed Deus est primum quo mensurantur
iomnes substantice, ut dicit Commentato l' in X Melaphys ..
text. 7. Ergo videtur quod sit unum in genere substantire.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod Deus summc
et verissime unus est. Secundum enim quod aliquid se habet
ad indivisionem, ita se habet ad unitatem ; quia, secundum
Philosophum, V Melaphys., text. 8, 9, lO, Il, 12, ens dicitur
unum in eo quod non dividitur. Et ideo illa quce sunt indivisa
per se, verius sunt unum quam illa quce sunt indivisa per
accidens, sicut albus et Socrates quce sunt unum per accidens ;
et inter illa quce sunt unum per se, verius sunt unum qua:'
sunt indivisa simpliciter quam qUffi sunt indivisa respectu
alicujus vel generis, vel speciei 2 , vel proportionis. Unde etiam
.non dicuntur simpliciter unUlll, sed unum vel genere, vel
specie, vel proportione; et quod est simpliciter indivisum,
dieitur simpliciter unum, quod est unum numero. Sed in
istis etiam invenitur aliquis gradus. Aliquid enini est quod,
quamvis sit indivisum in aC'tu, est tamen divisibile potentia,
vel divisione quantitatis, vel divisione essentiali, vd se-
cundulll utrumque. Divisione quantitatis, sicut quod est
pnum continuitate; divisione essenLiali, sicut in compositis
ex forma et materia, vel ex esse eL quod est; divisione seeun-
d~m utrumque, sicut in naturalibus corporibus. Et quod
ahqua horum non dividanLur in aetu, est ex aliquo in eis
pr:eter naturam compositionis vel divisionis, sicut patet in
"corpore c:eli et hujusmodi; qme quamvis non sint divisibi-
II, art. i. * Noster. DomÙw" WlIlS.
1. AI. : « in nullo modo; » Parm. I( in nullo convcniunt. ))
2. Parm. : « specie. »
:]76 COlllMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
lia actu, sunt tamen divisibilia intellectu. Aliquid vero bi
quod est indivisibile aetu et potentia ; et hoc multiplex esi.
Quoddam enim habet in sui ratione aliquid prmter rationClil
indivisibilitatis, ut punctum, quod prmter indivisionem illJ-
porLat situm : aliquid vero est quod nihil aliud importaI" sl,d
est ipsa sua indivisibiliLas, uL uniLas qum est principium II!I-
meri ; et Lamen inhmreL alicui quod non est ipsamet uni!:!"'.
sciliceL subjecto suo. Unde patet quod illud in quo nulla t,.; i
I,ompositio partium, nulla dimensionis continuitas, md I"
accidentiuni varietas, nulli inhrerens, surome et vere unUlil
cst, ut concludi t Boetius 1 . Et inde est quod sua unitas t,!
principium omnis unitaLis et mensura omnis rei. Quia illud
IIuod est maximum, est principium in quolibet genere, SiCH!
maxime calidum omnis calidi, ut dicitur II' Melaphysir ..
text. 4, et illud quod est simplicissimum, est mensura in qUI)-
libet genere, ut X Melaphysic., text. 3, dicitur.
Ad primum ergo dicendum, quod unum dupliciter dicitur.
Est enim unum quod convertitur cum ente, et est unum qWld
,;st principium numeri. Loquendo de uno quod convertitlll'
Gum ente, non est determinatum ad genus quantitatis, immo
invenitur in omnibus entibus : et 2 sicut Deus est ens non ali-
quo esse quod non sit ipse, ita etiam est unus non aliqll:l
unitate qum non sit ipse, sed per essentiam suam ; et ide"
maxime unum est. Loquendo autcm de uno quod est princi-
pium numeri, non potest transumi in divinam prmdicationcm
quanLum ad genus suum quod est quantitas, sed quanLulli
ad diiIercntiam suam qum ad perfectionem pertinet, sicu I
indivisibilitas et prima ratio mensurandi vel aliquid huju,-
modi.
Ad secundum dicendum, quod, secundum AvicennaIII.
trae L. III JYlelaph., cap. v, unitas et numerus qumconsider;d
arithmeticus non sunt illa unitas et multiLudo qum inveniulI-
tur in omnibus entibus ; sed solum secundum quod inveniun-
Lur in rebus materialibus, secundum quod pluralitas cali
satur ex divisione continui; ex hoc enim possunt invertir!
omnes illm passiones in numeris quas arithmetici derrwlI-
strant, sicut multiplicatio et aggregatio, et hujusmodi, qu;'-
fundallLur supra divisionem infiniLam continui. Unde (,sI.
infiniLas in numero, secundum Philosophum, III Physic ..
texL. 55, et ideo etiam Lalis unitas est potentia omnis numerlls.
Nihilominus Lamen intelligendum est quod in Deo est omlli'
1. De unitate et uno, col. J 07;), t. I.
2. Parm. : « idco. Il
DISTINCTIO XXIV, QUlEST. I, ART. Il 577
secundum potentiam, non quidem passivam, sed
. activam, secundum quod ipse, velut omnium causa, prmac-
cepit in se omnium numerum, secundum Dionysium \ prout
omnia in ipso dicuntur esse sicut in principio efficiente eL
exemplari. Sed sic non procedit objectio.
Ad tertium dicendum, quod Deus est aliquid determina-
tum in se, alias non possent de ipso negari conditiones alio-
rumentium. Nec dicitur determinatum ens quia aliquo ter-
mino finitus sit, sed quia per excellentiam sui esse, quod esL
simplicissimum, additionem non recipiens, ab omnibus aliis
distinguitur.
Ad quartum dicendum, quod, quamvis Deus et creatura
non conveniant in aliquo uno secundum aliquem modum.
convenientim, tamen est considerare communitatem analogim
inter Deum et creaturam, secundum quod creaturm imitantur
ipsum prout possunt. Unde aliquo modo potestconnumerari.
aliis rebus, ut dicatur, quod Deus et angelus sunt dum res,
non taJ;Ilen simpliciter et proprie, sicut creaturm ad invicem
connumerantur, qum univoce in aliquo uno conveniunt. Et.
ex hoc non sequitur quod Deus sit pars alicujus, vel quod
Deus et angelus sint aliquid majus quam Deus; sed quod
sint plures reso
ARTICULUS II
Ulrum in Dea sii aliquis numerus
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod in Deo non
sit aliquis numerus. Sicut enim dicit Boetius, lib. I De Trinil.,
cap. II, col. 1250, t. II, hoc vere unum est, in quo est nullus
numerus : et loquitur de Deo qui summe unum est. Ergo
videtur quod non sit in eo aliquis numerus.
2. Prmterea, secundum Isidorum 2, numerus dicitur quasi
unius « meros 3 », scilicet divisio. Sed in Deo non est divisio.
Ergo nec numerus.
3. Item, ubi invenitur numerus, et passiones numeri. Sed
aggregatio et multitudo, et hujusmodi, qum sunt passiones
numeri, non inveniuntur in Deo. Ergo nec numerus.
. 4. Prmterea, numerus est multitudo mensurata per unum,
1. C. v De divino nomin., § 6, col. 819, t. I.
2: ~Iim« III Etymol., c. v, Il ubi nil simile, nec in c. III, in quo numeru,
deflDltur. Vide col. 155, t. III.
3. Al. : « unicus, merus, scilicet divisionis. Il Nicolal : " unius mero" "
vel t: unius merismos, » scilicet I( divisio. » ,
COMMENT. IN LI8. SENTENT. - r. - 20
 578 COMM'ENTUM IN LlB. I SENTENTIARUM
lit dicitur X Metaphys., text. 20 et 25. Sed Deus ~st mensura
non mensurata, sed omnia mensur:ms. Ergo videtur quod
numerus in divinis non competat.
Contra est quod habetur I Joan., v, 7 : Tres sunl qui lesti-
monium dant in crelo : Paler, Verbum el Spirilus sanclus, et
/zi lres unum sunto Sed « tres » dicit aliquem numerum. Ergo
videtur quod ibi sit numerus.
Pr;eterea, ubicumque est distinctio vel discretio, ibi est
aliquis numerus. Sed dicimus divinas personas esse discretas
vel distinctas. Ergo in divinis personis est munerus.
SOLUTIO. -- Respondeo dicendum, quod sicut ratio uni-
latis consistit in indivisione, ita eL ratio numeri vel multitu-
li dinis consistit in divisione vel distinctione aliqua. Unde ea
qu;e invenimus divisa simpliciter, dicimus esse multa simpli-
citer ; et qu;e invenimus divisa secundum quid, dicimus essc
multa secundum quid, Divisio autem simpliciter attenditur
vel secundum essentiam, sive formam ; vel secundum quan-
titatem, seu materiam; unde ca qu;e differunt secundum
essentiam, dicimus esse multa, ut homimem et lapidem; et
similiter duas partes line;e jam divis;e dicimus duas lineas.
Divisio autem secundum quid est qure aLLenditur secundum
proprietates rei; sicut dicimus hominem album esse alium
ct distinctum a se nigro, et adhuc magis secundum quid in
illis in quibus attenditur dì'versitas relationum secunduTll
rationem tantum; sicut punctus si diceretur multiplex, secun-
dum quod est principium plurium linearum. Sciendum esi
i~itur quod in divinis non est numerus simplex, qui est per
divisionem essenti;e vel quantitatis ; sod est numerus quidam.
scilicet numorus relationum, non tamen relationum existen-
tium in Deo secundum rationem tantum, sed realiter in ipS'1
subsistcntium. Unde numerus divinarum personarum csl
medius int"r numcrum qui est numerus simpliciter, et num,"
rum qui cst in ratione 1 tantum, sicut punctus dicitur mulLI
plcx sccundum ratioIwm tantum. Est enim minus de ration l
Immcri in numero personarum qua m in numero simpliciter.
et plus quam in num"ro qui est secundum rationem tanLulll.
Si autem comparcmus numerum personarum ad num(~rUIII
proprict.atum absolutarum qui est in creaturis, habebunt SI'
sicut excedentia et cxcessa. Si enim attendatur ratio disLinc-
tionis, invenitur major distinctio in proprietatibus absolut,i":
creat.urarum quam in divinis personis ; quia color et. sa pOI'
distinguuntur secundum aliud et aliud esse accident.ale, scii
1. AI. : « in relatione. »
DISTINCTIO XXIV, QUlEST. I, ART. III 579
in divinis personis est unum et idp.m esse trlum personarum.
Si autem consideretur perfectio distinctorum, sic numerus
personarum excedit, quia relationes in divinis sunt. subsii'l-
tentes person;e. Unde ad numerum re!ationmn sequitur
numerus personarum, non aut.em ad numerllm proprieta-
tum in creaturis, quia proprintates in crcaturis non SUlll.
subsistentes, sed tantum inhrerent.es.
Ad primum igitur dicendum, quod Boetius loquiLur d"
unitate essentiali; et in essenLia nullus numerus cadiL, see!
tantum in personis, qui etiam non est numerus absolute see!
numerus quidam.
Ad secundum dicendum, quod quamvis divisio non siI,
proprie in Deo, tamen ibi est p,)rsonarum distinctio, qure
sufficit ad rationem talis numnri qualis in Dea poniLur.
Ad tertium dicendum, quod aggregatio et hujusmodi sunt.
passionlJS numeri qui eonsequitur divisionem continui, ut
Avicenna dicit, tract. III Melap/z., cap. v ;ct hunc numerum
constat in Deo non esse.
Ad quartum dicendum, quod in numero absoluto plurali-
tas habet quamdam compositionem et aggregationem, qure
est minus certa quam unum, quod est principium ipsius ; el,
ideo non solum quantum ad illt.dlnctum, sed etiam quantum
ad rem est mensurabilitas multitudinis talis per ullitatem.
Sed in numero relationum vd personarum non est aliquis
orda certitudinis vel compositionis in re; et ideo numcrlls
in Deo non est multitudo mensurat.a, nisi forte secundum
acceptionem intellectus tantum, qui compollit etiam qwc
composita non sunt secundum quod diversa ex eis illtelligiL,
secundum quod etiam propositiones affirmativas in divinis
formaI..
ARTICULUS III
Ulrum unitas et numerus ponani aliquid
in divinis vel removeanP
Ad tertium sic proceditur. l. Videtur quod unitas et num\>'-
, ,>r~s aliquid ponant in divinis, et non dicantur secundum reJllO-
,~~.«tlOnem tantllm. Si enim per unum removetur aliquid, nUIl
''''.,\; :,1'6movetur nisi pluralitas ; et similiter si per pluralitatem remo-
v~tur aliquid, non removeLur nisi unitas. Si ergo utrumqlle
dlcatur per remotionem, tunc utrumque non erit nisi remotio
1.. I p. Summre theol., q. xxx, art. 3.

580 COMMENTUM IN LIB. I SENTEN'rIARUM
remotionis. Sed privatio privationis nihil est nisi secundum
'intellectum, qui pòtest sic multiplicari in infinitum, sicut
dicit Avicenna \. III tract. Metaph., cap. VI. Ergo secundum
hoc numerus et unitas non essent realiter in Deo, sed in ra-
tione intelligeritis tantum, et sic non possent dici plures per-
some nisi plures notione 2 , quod videtur hrereticum.
2. Prreterea, omnis privatio vel negatio definitur per posi-
tionem. Si igitur unitas privat multitudinem vel numerum,
In definitione unitatis cadit numerus vel multitudo.
. 3. Uem, cum multitudo dicatur per remotionem unitatis,
oportet quod in definitione ejus ponatur unitas, et ita erit
eirculus in definitione ; quod non potest esse; quia sic idem
erit prius et posterius, notius et minus notum.
4. Prreterea, si unum dicatur seeundum negationem, dieetur
per negationem divisionis, ut dieit Philosophus, V Metaphys.,
text. 17, quod unum est quod non dividitur. Sed divisio vide-
tur in intelleetu suo habere multitudinem, quia omne divi-
sum est multiplicatum. Ergo in definitione unitatis cadit
multitudo, nec unquam pote'st definiri multitudo, nisi acci-
piatur in definitione ejus unitas. Ergo videtur quod erit cir-
cnlus, ut prius.
5. Prreterea, privatio nunquam constituit habitum, nec
e converso; et similiter nee affirmatio negationem, nec unum
contrarium alterum. Sed multitudo constituitur ex unitatibus,
'Ergo videtur quod unitas non privet mnltitudinem, nec .~
convcrso.
6. Uem, quidquid dicitur de D~o et creatura, nobiliori
modo est in D,eo quam sit in creatura. Sed numerus et unitas
in creaturis non sunt per modum remotionis tantum, sed per
modum positionis ; eum numerus sit quredam speeies quan-
titatis, et ùnitas prineipium illius, et iterum cum se habeanl
sieut mensura et mensuratum. Ergo cum nobilius sit esse
quam non esse, videtur etiam quod in Deo positive aliquid
prredicent. ' substantire. Unde nee mllititudo qure est sub quantitate potest
Contra, secundum Philosophum, X Metaphysicorum, text. 8.
Illlnm opponitur multitudini, sicut privatio habitui. Sed pri·
vatio non prredicat aliqnid positive. Ergo nec unum. Sed e:'\:
Illlitatibus constituitnr numerns. Ergo nec numerus aliquid
positive prredicat.
Prreterea, Philosophus, V Metaphysicor., text. 8, dic!!..
quod unum dicitur ex eo quod non dividitur. Sed hoc esi
1. In cod. : « Augustinus. »
2. Parro. : « sed plures ratiol'les. »
DISTINCTIO XXIV, QTlEST. I, ART. III 581
negatio tantum. Ergo videtur quod unum nihil positive prre-
dicet, et eadem ratione nec numerus ex unitatibus consti-
tutus.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod de quidditate
unitatis invenitur diversitas et inter philosophos et inter
magistros. Avicenna enim, III tract. Metaph., c. VI, dicit,
quod unum quod convertitur eum ente, est idem quod unum
quod est principium numeri; et multitudo qme est numerus,
est idem quod multitudo qme dividit ens ; et sic vult quod
utrumque aliquid positive addat supra ea quibus adjungitur,
l'O quod in uno intelligitur esse non solum sieut in subjeeto.
sed sieut illud quod clauditur in intelleetu suo. Unde unum
est quoddam esse quod non dividitur. Et istud esse non dicit.
quod sit esse substant.ire : quia sie non inveniret.ur in acciden-
tibus unitas et numerus. Nee etiam est esse eommune ad
substantiam et ad aceidens, quia sie inveniretur aliquis numc-
rus qui non esset aeeidens. Sed dicit, quod est esse aecidentis.
et per illud esse adveniens post esse eompletum substantia'
dicitur substantia una; sieut per esse albedinis dicit.ur esse
substantia alba; et inde probat quod numerus est accidens
tantum. Et. secundum hoc unitas dieit intentionem aeeiden-
talem, et ex aggregatione talium intentionum effieitur nume-
rus, qui est speeies quantitatis. Et hane positionem sequentes
quidam theologi dieunt, quod unitas et numerus transferun-
tur in divinam pnedieationem, non quantum ad esse acciden-
tis vel quantitatis, sed quantum ad rationem propriam uni-
tatis vel numeri : et ita positive aliquid in Deo prredieant,
sieut scientia et bonitas, et alia qure sie de Deo dicuntur.
Alii philosophi, seilieet Arist.oteles, II Metaph., text. 7 et 8,
et Averroes dicunt, quod unum et multa qme dividunt ens,
non sunt idem 'cum uno quod est principium numeri, et cum
multitudine quel' estI species quantitatis. Et hoc rationabile
est. Non enim convenit aliqllid eontentum suh inferiori esse
difTerentiam sllperioris, sieul, rat.ionale non est difTerentia
esse difTerentia entis simpliciter. Dicunt ergo, quod unum
qu?d e.onvertitur eum ente, nihil positive addit ad id cui
a~Jun~l~ur, eo quod res non dieitur esse una per aliquam
~hSposltlOnem additam : qui a sic esset ahire in infinitum, si
~sta etiam dispositio, cum sit una, per aliquam aliam unita-
cm una esset. Unde dieunt, quod unum claudit in intellectu
omittit : « principium numeri, et cum multitudine qua:
582 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
suo ens commune, et addit rationem privationis vel nega-
lionis cujusdam super ens, id est indivisionis. Unde cns d.
unum convertuntur, sicut qme sunt idem re, et differllnt p(~r
rationem tantum, secundllm quod unum addit negatioIwlll
super ens. Unde si consideretur ratio unius quantum ad id
quod addit supra ens, non dicit nisi negationem tantum : et
eadem ratione multitudo non addiI, supra l'es mulfas nisi
rationem quamdam, scilieet divisionis. Sicut enim 1 unlllll
dicitur ex eo quod non dividitur, ita multa dicuntur ex w
quod dividuntur; prima"2 autem ratio divisionis, secundlllll
quam aliquid ab aliquo distinguitur, est in aflirmatione ",
negatione ; et ideo multitudo dici t in ratione sua negationcm.
secundum scilicet quod multa sunI, quorum unum non est
alterum : et hujusmodi divisionis hoc modo aceeptm in rationc
multitudinis, negatio importatur in ratione unius. Et si,'
accepta, unum et multa sunI, de primis differentiis entis,
secundum quod ens dividitur in unum et multa, et in actulll
et in potentiam. Undc sic accepta non determinantur ad
aliquod genus ; et sic hrec multitudo sic accepta non est nume-
rus qui est species quantitatis : nec hoc unum sic acceptum,
est unum quod est principium numeri. Sed secundum pra~­
dictos philosophos, Aristotelem, V Melaphys., text. 12, Aver-
roem et Avicennam, tract. III .iYlelaph., cap. v, unum, secun-
dum quod est principium numeri, ponit aliquid additum ad
esse, scilicet esse mensurre, cujus ratio primo invenitur iII
unita te, et deinde consequenter in aliis numeris et deincep~
in qu;mtitatibus continuis; et deinde translatum est ho"
nomen ad alia omnia genera, 111, dicit Philosophus, X Meiu-
phys., text. 3. Quidam vero lTI(~dium inter utrumque tenenl.
consentientes ArisLoteli in hoc quod unum quod convertitilI'
cum ente, non addiI, aliquid positive supra id cui adjungitul' :
Avicennre vero in hoc quod dieiL, unum, secundum quod c:,1
prineipium numeri, et secundum quod convertitur cum eIli,',
esse id(~m, cL non differre nisi ratione ; et sic, secundum Cf",.
addit aliquid positive supra id cui adjungitur. RaLio aut":i!
eorum quod unum utroque modo differat Lantum raLiol!t'.
est. Cum enim unum sequaLur aetum formre distinguenti>,
ex hoc quod forma daL esse, habd unum quod converLill' I
cum ente; sed ex secundo actu formm, qui est distingUl'l't
ab aliis, habet quod siL principium numeri, et quod compili.
tur in genere accidentis : qui a isLa distinctio secundum ra 1.1"
l. AI. : « Si euim. ))
2. AI. : prlllterea. ))
l(
DISTlNCTIO XXIV, QUiEST. I, ART. III 583
nem sequitur esse completum. Sed hoc non potest stare :
quia si unitas qure est principium numeri, dicatur secundum
rationem privationis, tunc non erit aliquid nisi in anima;
ita etiam nec numerus cujus est principium, unde non posset
es'se species in aliquo genere. Est ergo differentia inter duas
opiniones 1 , quia prima non distingui t inter unum et multa,
prout sunI, in genere quantitatis, et prout sunI, primm difTe-
rentire entis ; secunda autem opinio distinguit., ut dictum est,
et hanc credo esse veriorem. Dico ergo secundum hanc, quod
numerus et unitas, secundum quod sunt in genere quanti-
tatis, non inveniuntur nisi in quibus invenitur commensuratio
quantitatis : unde inveniuntur tantum in rebus habentibus
quantiLatem continuam ; unde Philosophus dicit, quod nume-
rum cognoscimus divisione continui: et hic tantum numerus
est subjectum arithmetici, ut etiam Avicenna, tract.. III
Melaph., cap. v, dicit. Unde iste numerus et unitas non venit
in divinam prredicationem ; sed tantum unum et multitudp
secundum quod sunI, de aliis qum consequuntur universa-
!iter ens : et ita hujusmodi termini nihil addunt in divinis
secundum rationem supra id de quo dicuntur, nisi rationem
negationis tantum, secundum quod Magister dicit in Liiiera.
Ad primum ergo dicendum, quod in multitudine negatio
'est, secundum quod una l'es distinguitur ab alia per negatio-
nem; unde in multitudine est negatio ve! privatio realis
secundum quod una l'es non dicitur esse alia : et hujusmodi
distinctionem per negationcm negat negatio importata in
ratione unitatis. Unde dico, quod ncgatio ista in qua perfi-
.citur ratio unitatis, non est. nisi negatio rationis tantum.
Omnis enim respectus qui est cntis ad ncgaLionem vel ad non
ens, non est nisi rationis. Unde rclatio qua refertur cns ad
non ens, non est nisi tantum in ratione : et simi!it.er privatio,
qua de ente negatur non ens, esL in raLione tanLum, ut priva-
tio privationis, vel negatio negal.ionis. Et sic patet quod non
ponimus dist.inctionem in divinis personis secundum ratio-
nem tantum, quia dicimus quod una persona l'cali LeI' non
est alia.
Ad secundum dicendum, quod, ut ex prredictis patet, unum
non importat negationem nisi in ratione. Unde secundum l'cm
magis se habet ad positionem quam multitudo, in qua impor-
tatuI' realis negatio, secundum qua m l'es a re distinguilur.
Et ideo unum in intel!ectu esL prius quam multitudo, quamvis
secundum sensum vel imaginaLionem sit e converso, ut diciL
1. Parm. : « primas. ))
584 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Philosophus, X Metaph., text. 9, quia sic composita priOl';1
sunt simplicibus et divisa indivisis : et ideo in definitiolli'
unius non cadit multitudo, sed illud quod est prius secundulii
intellectum unitate. Primum enim quod cadit in apprehclI-
sione intellectus, est ens et non ens : et ista sufficiunt ad defi-
nitionem unius, secundum quod intelligimus unum esse ens.
in quo non est distinctio per ens et non ens, : et hrec scilicl'!
distineta per ens et non ens, non habent rationem multilll-
dinis, nisi postquam intelleetus utrique attribuit intent!lI-
nem unitatis, et tunc definit multitudinem id quod est (;'\
unis, quorum unum non est alterum; et sic in definitiolli'
multitudinis cadit unitas, sedI non e converso.
Ad tertium dicendum, quod hrec est vera definitio unius
Unum est ens quod non dividitur ; quamvis Avicenna, tract. Il
tract. III Metaph., c. VI, nitatur eam improbare ratione indw'-
ta. Est enim duplex divisio : scilicet secundum quantitatem
(lt talis divisio consequitur rationem multitudinis, co quod
rationem multitudinis communiter acceptre sequitur rati,
numeri, prout est species quantitatis, secundum quod addii
rationem mensurre; unde dicit Philosophus, X Metaphy'"
text. 21, quod numerus est multitudo mensurata per unum :
et rationem numeri sequitur intellectus divisionis continui
ratio enim divisionis, et quantitatis, et mensurre, secundulii
Commentatorem, X Metaph., text. 1, prius invenitur iii
quantitate discreta quam in quantitate continua: et tali,
divisio non ponitur in définitione unius quod convertitili
cum ente. Est etiam quredam divisio secundum formam v"1
essentiam, secundum quod una l'es per forma m suam divi-
ditur ab alia : et ista divisio primo invenitur in affirmatiolll
et negatione qure secundum intellectum prrecedit ralionl'lll
unius, ut dictum est. Et sic patet quod non erit circulus iII
definitione.
Ad quartum dicendum, quod unum dupliciter dicitlil.
scilicet quod est principium numeri, et quod convertitur CIIIlI
ente. Loquendo dc uno quod est principium numeri, ut dl!-
tum est, ponit aliquid additum supra ens quod dicitur unUll1.
scilicet rationem mensurre; unde hoc unum pot~st dupli-
eiter considerari : aut secundum id quod est; aut secundllllì
id quod consequitur ad intellectum ejus, scilicet relatiolll:lIl
quamdam. Si secundo modo, sic opponitur multitudini nUlJll'
l'ali relative, sicut principium ad principiatum, ut 2 punel l"
l. Parm. : « licet. ))
2. Parm. : « sicllt. »
DISTINCTIO XXIV, QUlEST. I, ART. IV 585
ad lineam, et sieut pars ad totum et magis proprie sicut men-
I sura ad mensuratum. Si primo modo, tune dupliciter : quia
vel considerabitur ipsum unum cum prrecisione, scilicet quod
est tantum unitas, et sic hpbebit disparatam oppositionem
mensurre ad alios numeros ; quilibet enim numerus, secundum
quidditatem sure speciei, habet specialem rationem mensurre,
sicut speeies oppo;;itre sunt disparatre, et talis oppositio redu-
eitur ad contrarietatem, sieut principium : quia speeies dis-
paratre distinguuntur difIerentiis contrariis, quibus primo
dividitur genus, ut probatur X Metaphys., text. 24. Vel sine
• prrecisione, et sic unitas nullam oppositionem habet ad nume-
rum, sed est constituens ipsum. Si autem loquimur de uno
quod convertitur cum ente, sic unum habet rationem priva-
tionis, ut dictum est, respectu divisionis qure salvatur in
multitudine; et ita opponitur multitudini, sicut privatio
habitui, ut dicit Philosophus, X Metaph~, text. 9. Unde etiam
requale opponitur magno et parvo, sicut privatio. Nec unum
I
est privatio itIius multitudinis quam constituit, sed multi-
tudinis qure negatur esse in ipso quod dicitur unum. Non enim
de ratione sua unum privat omnem divisionem ; sed sufficit
ad rationem ejus, qurecumque divisio removeatur. Et indc
potest esse quod unum est pars multitudinis, et quod ipsa
multitudo dicitur quodammodo unum, prout scilicct aliquid
non dividitur, ad minus secundum intellectum aggregantem ;
sicut etiam ipsum malum non est omnino expers boni, quia
non privatur quodtibet bonum per malum.
Ad quintum dicendum, quod multitudo numeralis, qure
est species quantitatis, ponit aliquid in creaturis. Hrec autem
non transfertur in divina, nisi forte secundum rationem dis-
tinetionis quam habet ex ratione multitudinis simpliciter.
Multitudo vero qure dividit ens, non addit accidens positive
Supra ens, sed rationem distinctionis tantum, secundum quod
una non est altera; et sic est etiam in divinis.
ARTICULUS IV
Utrum unwn et nwnerus significent essentiam
.A? quartum sic proceditur. ]. Videtur quod hujusmod i
. dlct~0.nes significent divinam essentinm. Quidquid enim ad
,se dlcltur in divinis, substantialiter dicitur, et esscntiam signi-
ficat; sed hujusmodi dictiones secundum SUUfi nomen non
'cferuntur ad aliud, sed ad se dicunLur. Ergo sunt cssentialia.
2. Prreterea, secundum Boetium, I De Trinitate, cap. IV,
 586 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
col. 1252, t. II, omnia pr~dicamentamutantur in substantial1l,
cum in divinam pr~dicationem venerint, pr~ter ad aliquid
III
1III
Sed numerus et unitas videntur ad quantitatem pertilwr,
Ergo sunI, essentialia.
3. Si dicas, quod significant essentiam quando adjunguli
tur termino essentiali, ut cum diciLur unus Deus, et notiOlìl:lll,
quando adjunguntur personali, ut cum dicitur unus PaLo'i,
contra. Qu~cumque dicuntUr non secundum unam ratiOJl\:;11
requivoce dicuntur. Sed non est cadem ratio uniLatis l)(,rs,,-
nalis et essentialis; sicut nec est eadem ratio distinetìoni,
essentialis et personalis. Ergo videtur quod ~quivoce dI, l,i"
iiicantur.
4. Item, unum pertinet ad essentiam ; unde dicimus, <pw'\
Pater et Filius sunt unum propter essenti~ unitatem. SCII
('um multitudo constituatur ex uno, ad quodcumque gl'IlU'
pertinet significatio unius et significatio multitudinis. Erg"
videtur quod etiam omnia nomina significantia distincli,!-
nem vel pluraliLatem, significent essentiam.
Contra, quidquid essentialiter dicitur, de singulis perso n: >
I
I pr~dicatur. Sed termini numerales non pr~dicantur de Patn, :
non enim potest dici, quod pater sit duo vel tres. Ergo videtui
quod non significent essentiam, et ita nec unum, quod ()~:
pluralitatis principium.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod, ut patet ex dii
li tis, in divinis non est aliqua unitas et multitudo, nisi seClIll-
dum quod unum ·et multa dividunt ens communeo. Et ho!
modo, ut dictum est, non addunt aliquid supra ens, de qUI>
Il
dicitur unitas ve! multitudo, nisi secundum rationem. UJl(I,'
sicut ens communiter se ha bel, ad absoluta et relativa, et simi-
I liter distinctio et indistinctio, qu~ secundum rationem addulì
tur, ita et unum et multa 1. Et ideo secundum quod diverSI'
adjunguntur significant essentiam vel notionem. Unitas cnilll
IIII
essentialis est ipsa essentia divina secundum quod est illdivis;t
i,il et unitas personalis Patris est unitas proprietatis secundu!JI
I
quod non est divisa: et similiter multitudo vel pluraliLa,
personarum sunI, ips~ person~ secundum quod sunI, disLìnc-
I tre : et quia non est ibi aliqua distinctio essentiarum, idei'
nec aliqua pluralitas essentialis.
Ad primum igitur dicendum, quod hujusmodi dictioncc,
secund'lm rationem quam addunt eis de quibus dicunLlll
non ponunt relationem, nec aliquid ; et ideo secundum nomill"
qu~ imponuntur ab hujusmodi rationibus, non referunLu l
1. Pal'm. addit (I qUal dividunt ens commune. »
DISTINcno XXIV. QUlEST. II, ART. I 587
ad aliud ; sed quantum ad illud circa quod ponitur ista ratio,
\~~'.possunt importare. eL absolu!um et rel~tum. .
;J.'" Ad secundum dlcendum, quoct, ut dlctum est, plurahtas
f~non've~it in di,:ina~ pr~dicaLio~em ex multi~udine qum
i~ii est specles quantJtatls; eL Ideo ratlO non procedlt.
'.l~}ViSUm di~t~nc­
I~' Ad tertium dicendum, quod ratio unitatis ponit ens indi-
simpliciter : unde absLrahit. a quolibeL modo
~;!"tionis : unde secundum unam ratlOnem communem dlcltur
i!F': persona una et essentia una, quamvis siI, non una ratio distinc-
f~\,' tioni~ in speciali. Unde ex hoc non habetur quod requivoce
·\!1f. pr~dlcetur .
.~: Ad quartum dicendum, quod sicut ens absolute dictum
~~;- intelligitur de substantia, ita unum absolute dictum, prou!,
'~~ significatur in neutro genere, quod substantivatur, importaI,
.H:' unitatem absolute et significaI, unitatem substantirc. Sed
.\ talis unitas non constituit numerum personarum, sed consti-
tueret numerum essentiarum, si essent ibi. Sed in masculino
genere non significat unitatem absolute, sed ponit unitatem
circa terminum cui adjungitur, quia adjectivum est; unde
importat unitatem convenientem illi termino. Et ideo cum
,dicitur unus Deus, imporLat unitatem essentialem : et cum
dicitur unus pater, importat unitatem personalem : et h~c
unitas constituil, numerum personarum, qui ad relationem
pertinet.
Et per hoc patel. responsio ad illud quod in contrarium
objiciebatur.
QUlESTIO II
Deinde qureritur de nominibus qure sunt pluralitati adnexa ;
et circa hoc qureruntur duo: lode his qure se habent ad plu-
ralitatem sicut principium; 2 0 de nomine Trinitatis, quod
consequitur pluralitatem, quasi collecLivum.
.t
ARTJCULUS PRIMUS
Uirum in Deo sii diversiias
Ad primum sie procedit.ur. 1. VideLur ljuod in Deo siI
diversitas. Sicut enim unUlll in substantia facit idem, iLa
multitudo in substantia facit diversitatem. Sed dic,il, Hila-
rius, De synod., § 29, col. 5()3, t. II, quod PaLer, et Filius. et.
Spiritus sanctus « sunI, quidem per substantiam tria, per
consonantiam vero unum l). Ergo est. ibi diversi Las.

588 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
2. Prreterea, sicut unum dicitur ex eo quod non dividitlll'.
ita multa vel plura dicuntur ex eo quod dividuntur. Sed Pali,!'
et Filius sunt plures. Ergo videtur quod ibi sit divisio.
3. Item, alienum denominatur ab alio. Sed Filius est aliu,
a Patre. Ergo potest etiam dici alienus.
4. Item, videtur quod possit dici singularis : quia singularl'
significat aliquid demonstratum, subsistens, in natura COIll-
muni. Sed hoc modo est Pater. Unde supra 1 dixit Damas('i,-
BUS quod se habet sicut individuum. Ergo videtur quod p0>'-
sit dici singularis.
5. Prreterea, videtur quod possit dici unicus, per ho,
quod cantat Ecclesia : « Trinum Deum, unicumque CUlli
favore prredicat 2 )'.
6. Item videtur quod non possit ibi esse discretio. Discrl'-
tum est enim quredam diITerentia quantitatis. Sed in divi Il i>'
non est quantitas. Ergo nec discretio.
Et qureritur generaliter, quid de hujusmodi possit conceI! i
in divinis.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod, circa fidem Tri-
nitatis, fuerunt dme hcereses : scilicet Arii, .qui induxit plur<l-
litatem essentire, et Sabellii, qui abstuiit pluralitatem persu-
narum, quorum utrumque concedit fides catholica ; et id.",
ea oportet concedere qure utrique hceresi adversantur, et .. "
negare qure utrique sunt consona.
Unde contra Arium quatuor ponit Ecclesia : scilicet essell-
tice unitatem, et ex hoc confitetur Deum unum, et negai
diversitatem. Secundo essentire divinre simplicitatem ; et id.,,,
eonfitetur simplicitatem 3 et negat multiplicitatem vel divi-
sionem, quce ponit rationem totius et partis, qure simplicit<lj i
adversantur, et similiter separationem. Tertio ponit similitll-
dinem in natura deitatis, prout significàtur ut forma qu;,'-
dam ; et ideo prcedicat Filium similem Patri et negat ali,,-
num, quia alienum dicitur quod est extraneum a natuJ"<i
alicujus. Quarto ponit indivisam virtutem et magnitudinell l
trium personarum ; et ideo ponit cequalem et negat disparell l
vel inrequalem.
Similiter contra Sabellium quatuor ponit. Primo naLuP'
eommunieationem pluribus suppositis; et ideo prredie;11
1. Dist. XIX, ex lib. III De fide orthod., cap. VI, col. 1002, t. II.
2. Ex hymno Dcdicationis Eeclesllil : « Urbs Jcrusalem beata.
Sic (mim tcmpore D. Thomre legi eonsueverat, ut ex Rituali ordiI];'
Prredieatorum ano 1253 seripto et Parisiis tempore Nicola', adh'"
cxtante patebat.
3. Parm. : « simplieem. )]
DISTINCTIO XXIV, QUlEST. Il,~"Il-T, Il 58\.!
pluralitatem et excludit singularitatem. Secundo ponit quocl.
ista pluralitas non est tantum rationis, sed etiam rei, quia,
sunt tres res ; et ideo prredicat diseretionem et excludit uni-
cum. Tertio ponit in istis rebus personalibus esse ordinem,
.originis ; et ideo prredicat discretionem qure ordinem quem~
dam importat et excludit confusionem. Quarto ponit t.res
personas unitas societate quadam amoris, qui est Spiritus
sanctus, et ideo prcedieat consonantiam, ut patet ex Hilario,
et excludit solitudinem.
Ad primum igitur dicendum, quod unum in substanLia
prout significat essentiam, facit idem; et similiter multitudo
in substantia, quce est essentia, faeit diversum. Sed eum dicit
Hilarius quod « sunt per substantiam tria », accipit substall-
tiam pro hypostasi, non pro essentia.
Ad secundum dieendum, quod ubi est numerus simpliei-
ter, ibi. est divisio vel per essentiam vel per quantitatem.
Sed talis numerus non est in divinis, sed numerus quidam,
ut dictum est; cL ad istum numerum sufficit distinetio rela-
tionum.
Ad tertium dieendum, quod, quamvis Filius dieatur alius a
Patre, non tamen dicitur alienus, quia hoesonat et in extra-
neitatem 1 naturce, denominatur enim alienum ab alietate
naturre, et non ab alietaLe suppositi.
. Ad quartum dicendum, quod persona divina non potest
dici singularis proprie, quia singulare est cujus essenLia est
incommunicabilis ; essenti a autem Patris non est incommuc
nicabilis.
Ad quintum dicendum, quod raLione dieta non potest
Deus dici unieus; et si inveniatur, improprie aecipitur uni-
?US pro uno; et ita glossandre sunt omnes auetoritates tales,
In quibus aliquod prredietorum ponitur.
. Ad sextum dieendum, quod diseretio non salvatur in divi-
nis quantum ad rationem quantitatis, sed solum quantuili
ad rationem ordinis.
Ad qucestionem patet responsio per jam dida.
ARTICULUS II
Utrum Trinitas sii nomen essentiale 2
Ad seeundum sic proeeditur. 1. Videtur quod Trinitas siI,
nomen essentiale. Quidquid enim ad aliud non refertur est
1. Non, ut in Parm. : « in(xtraneitatem. )]
2. I p. Summre theol., q. XXXI, art. 1.
 590 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
èssentiale. Sed Trinitas, secundum nomen suum, est hujus-
modi. Ergo, etc.
2. Pneterea, quidquid praodicatur de singulis personis et
de omnibus simul singulariter et non l pluraliter, est essen-
tiale. Sed hoc nomen « Trinitas » videtur hujusmodi esse :
quia trinitas dicitur quasi trium unitas, et illa unitas signi-
ficat divinam essentiam. Unde cum possit dici, Pater esi
essentia, et unitas essentiao, potest dici quod est unitas trium.
et ita quod est trinitas, et similiter Filius et Spiritus sanctus :
et hi tres sunt una trinitas et non plures trinitates. Erg'l
videtur quod sit essentiale.
3. Si dicas quod non, quia est collectivum personarum.
contra. Secundum Bernardum, lib. V De consider., cap. VIII.
col. 181, § 19, t. II, inter omnes unitates « arcem tenet unita,.
Trinitatis ». Sed inter omnes unitates est minor illa quam
importat nomen collectivum. Ergo videtur quod non sit col-
lectivum, et ita nullo modo significat relationem.
Contra est quod dicit Boetius, lib. I De Trinitate, cap. VI,
col. 1254, t. II, quod ipsum nomen Trinitatis ad relationem
pertinet. Ergo non est essentiale.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod in nomine Tri-
nitatis importatur unitas et numerus quidam; sed unitas
in divinis dicitur dupliciter : scilicet unitas essentialis, et
unitas personalis. Unde quidam dicunt quod nomen Trini-
tatis importat unitatem personalem; et secundum eos sic
exponitur Trinitas quasi ter unitas, quia sunt ibi tres unitate~
personales ; et secundum hoc absolute relàtionem significat.
Alii dicunt, quod unitas importata est unitas essentialis ; et
sic isti exponunt ; Trinitas, id est trium unita s, sicut etiam
Isidorus in Littera exponit. Unde et hoc videtur convenien-
tius esse cum nos a Trinitate nominemus Deum trinum; eL
non potest diéi ter unus : quia cum dicitur Deus unus signifi-
catur unitas essentialis; et secundum hoc Trinitas signifi-
,Gat utrumque, scilicet unitatem essentiao et distinctionem
personarum.
Ad primum igitur dicendum, quod Trinitas quantum ad
id ad quod significandeum imponitur, non significat rdatio-
nem, sed nu~erum; unde secundum nomen, ad aliud HOIl
rcfertur, sed quantum ad ea circa quao ponitur numerus ist,·
in divinis significa t ipsas rclaliones, quao solum in divini~
numerantur; et non addit aliquid secundum rem, nisi 2 rati0
1. AI. decst cc non ll.
2. Parm. : cc sed tantum. »
DISTINCTIO XXIV, QUlEST. II, ART. Il 591.
nem negationis, ut dictum esV; et hoc convenit Trinitati,
scilicet quod sit ad aliquid, non inquantum est trinitas, sed
inquantum est Trinitas divina; unde habet relationem im-
~ plicitam.
Ad secundum dicendum, quod haoc est falsa: « Pater est
Trinitas )l. Quamvis enim hoc nomen « Trinitas » propter
modum significandi, quia significatur in abstracto, significet
unitatem essentiao in recto, et numerum personarum in obliquo
quantum ad etymologiam nominis, prout dicitur trinitas,
trium unitas; tamen quantum ad impositionem nominis
est e converso. Impositum est enim nomen ad significanduIJl
ab ipso numero qui in nomine importatur. Unde quantum
ad veram nominis significationem idem significatur cum dici-
tur Trinitas, ac si diceretur : Tres personao unius essentiao ;
sicut Magister exponit. Unde patet quod Pater non poI esI,
Trinitas dici. Similiter cum dicitur : Deus est trinus, signi-
ficatur quod est habens tres personas in una essentia, unde
ly « Deus » supponit tunc vel essentiam vel suppositum indi-
stinctum.
Ad tertium dicendum, quod hoc nomen « Trinitas )) habet
aliquid simile cum nomine collectivo, non tamen est vere
collectivum. In collectivo enim est duo considerare, scilicet
multitudinem eorum quao colliguntur, qure simpliciter sunt
per essentiam divisa; et id in quo colliguntur, quao est minima
unitas. Sed in nomine Trinitatis est e converso : quia illud
in quo colliguntur tres personao, est maxima unitas scilicet
unitas essentiao; personre autem qure colliguntur, habent
minimum de ratione realis multitudinis; tamen est aliqua
similitudo inquantum est aliquis numerus et aliqua unita"
utrobique, unde supra, disto XIX, dixit Magister, quod est
quasi collectivum.
ExpnSITIO TEXTUS
Il Quia nec numerus nec quantitas ibi est. )) Per hoc patet
q~od Magister intendit quod unitas et multitudo non prar
dlcant aliquid superadditum rebus quibus adjunguntur, nisi
secundum quod sunt in genere quantitatis, et hoc modo de
Deo non praodicantur.
Il Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nol'ì-
tram. )) Hoc est expositum supral.
1. QUlest. l, art. 3.
2. Dist. II.

DISTINCTIO XXV
Quid signifìcalur, cum dicitur pluraliler, (( tres personre »,
vel « dure personre »
Prreterea cQnsiderandum est, cum hoc nomen persona, ut
prredictum estl, secundum substantiam dicatur, qUle sit intel-
ligentia dicti, cum pluraliter profertur : Tres personre, vel dure
personre; et cum dicitur : Alia est persona Patris, alia est per-
sona Filii, alia est persona Spiritus sancti. Si enim in his locu-
tionibus personre vocabulum essentire intelligentiam facit;
plures essentias confiteri videmur, et ita pIures deos. Si vero
essentire significationem ibi non tenet ; alia est hujus nominis
ratio, cum dicitur : Pater est persona, vel Filius est persona;
et alia cum dicitur, Pater, et Filius, et Spiritus sanctus sunt
tres personre, et cum dicitur : Alia est persona Patris, alia Filii
et hujusmodi.
Quod videtur secuooum essenliam dici: (( Alia esi persona Patris,
alia Filli », sive « lres personre » ut cum dicitur : « Pater esl
persona, Filius esi persona. »
Persona enim, ut supra ait Augustinus 2 , ad se dicitur, et
idem est Deo esse personam quod esse, sicut idem est ei esse
quod Deum esse. Dnde manifeste colligitur quod essentiam
divinam prredij::amus dicentes : Pater est persona, Filius est
persona, Spiritus sanctus est persona, id est essentia divina;
et omnino unumet idem significatur nomine personre, id est
divina essentia, cum dicitur : Pater est persona, Filius esi
persona, quod significatur nomine Dei, cum dicitur : Pater
est Deus, FiIius est Deus. Ha etiam idem significatur cum dici-
tur : Deus est Deus, et Deus est persona. Dtroque enim nominI'
essentia divina intelligitur; quia utrumque secundum substan-
tiam dicitur. 'Cum vero dicitur : Pater, et Filius, et Spiritu,"
sanetus sunt tres personre ; quid nomine personre significamus .)
An essentiam 'l Hoc enim videtur, si supra posita verba Augus-
tini diligenter scrutemur. Supra enim dixit, quod ideo tre8
I personas dicimus, quia id quod persona est, commune esi
li tribus. Et item, quia Pater est persona, et Filius est persona.
Il et Spiritus sanctus est persona, ideo tres personre dicuntm,
1. Dist.
J ~. Dist.
XXIII.
XXIIT, ex lil>. VII De TI·il/il.. c. VI. col. 943, t. VIIl.
,i
I:
I
Ilm,1
DISTINCTIO xxv 593
Videtur ergo eamdem tenere significationem hoc nomen, per-
sona, cum dicitur, tres personre, quam habet, cum dicitur :
Pater est persona, Filius est persona, Spiritus sanctus est
persona : quia, ut ostendit Augustinus 1, hoc dicitur, id est
tres personre, propter illud : quia id quod persona est, com-
mune est eis. Id ergo quod commune est cis, id est Patri, et
Filio, et Spiritui sancto, videtur .significari nomine personre,
cum dicitur tres personre.
Aliter eliam videtur posse oslendi quod secundum
essentiam dicatur, eliam cum pluraliter prolertur
Aliter etiam videtur posse ostendi quod ibi nomine personre
significetur essentia, cum dicitur tres personre. Dt enim supra 2 ,
dixit Augustinus, ea necessitate dicimus tres personas, ut res-
ponderemus qurerentibus : Quid tres, veI quid tria ? Cum ergo
qureritur : Quid tres, vel quid tria ? convenienter respondetur,
cum dicitur tres personre. At cum qureritur : Quid tres, vel
quid tria ? per quid de essentia qureritur. Non enim inveni-
tur quid illi tres sint, nisi essentia Si ergo qurestioni reete
respondemus, oportet ut respondendo essentiam significemus, :
alioquin non ostendimus quid tres sin1. Si vero respondentes,
essentiam significamus; ipsam essentiam personre nomine
intelligimus, cum dicitur tres personre.
Opinio quorumdum, qui pulant essentiam signifìcari
nomine personre, cum dicimus lres personas
Quibusdam videtur quod nomine personre significetur essen-
tia, cum dicitur tres personre, propterea quia Augustinus,
VIP De Trin., c. IV, col. 940, t. VIII, dicit, ideo dici tres per-
Sonas : quia commune est eis id quod est persona; « ut sit talis
intelligentia : Pater, et Filius, et Spiritus sanctus sunt tres
personre, id est, sunt tres id habentes commune quod est per-
sona» id est, tres sunt, quorum quisque est persona, id est
essentia. Sed quomodo juxta hanc inteUigentiam dicitur :
:\lia. est persona Patris, aIia Filii? Et hoc etiam ita voIunt
Intelligere, scilicet alius est Pater, et alius e' t Filius, id tamen
cornmune habentes quod est persona. Et hoc confirmant auc-
toritate Augustini qui in VII Iib. De Trinit., cap. VI4, col. 945,
t. VIII, ait : (( Tres personas ejusdem essentire, vel tres per-
sonas unam essentiam dicimus. Tres autem personas ex eadem
essentia, non dicimus, quasi aliud ibi sit quod essentia est,
L Ubi supra.
2. Dist. XXIII.
3. Parm. : (( III De 'l'l'iII il.
4. Parm. : C. nII. »
I(
594 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
aliud quod persona est. » Bac auctoritate et prremissis conantur
asserere in prredictis locutionibus nomen personre essentiam
significare. Sed quid respondebunt ad id quod ipse Augustinus 1
dicit, scilicet quod alius est Pater in persona, sive personalifer.
alius personaliler Filius, alius personaliter Spiritus sanctus '?
Quomodo enim alius personaliter Pater, alius personaliter Filius,
alius personaliter Spiritus sanctus, si in esse persona m omnino
conveniunt, id est si persona essentire tantum intelligentiam
facit? Ideo nobis videtur aliter hoc posse dici congl'uentius
juxta catholicol'um doctol'um auctoritates.
Quod hoc nomen « persona » tripliciter in Trinitate accipitur
et hrec est utilis et catholica doctrina de persona et personis
Sciendum est igitur, quod hoc nomen « persona)) multipli-
cem intelligentiam facit, non unam tantum. Et, ut Bilarius
ait in Iib. IV De Trinit., § 14, col. 107, t. II : « Intelligentia
dictorum ex causis assumenda dicendi : quia non sermoni
l'es, sed rei sermo subjectus est. )) Discernentes ergo dicendi
causas, hujus nominis, scilicet « persona l), significationem
distinguimus dicentes, quod hoc nomen, scilicet « persona ",
proprie secundum substantiam dicitur, et essentiam significal,
sicut supra ostendit Augustinus, cum dicitur : Deus est per-
sona, Pater est persona. Quadam tamen necessitate, ut supra 2
dixit Aùgustinus, translatum est hoc nomen, ut pluralitel'
diceretur tres personre, cum qurereretur : Quid tres, veI, quid
tria ? Ubi non significat essentiam, id est naturam divinam,
qure communis est tribus personis, sed subsistentias vei hypo-
stases, secundum Grrecos. Grreci quippe, ut supra 3 dixit Augus-
tinus, aliter accipiunt substantiam id est hypostasim, aliter
nos. Nos enim substantiam dicimus essentiam, sive naturam ;
personas autem dicimus, sicut illi dicunt substantias, id esi
hypostases. Sic ergo nos ita accipimus personas ut illi acci-
piunt substantias, vei hypostases. At illi aliter accipiunl
hypostases quam nos substantiam. Aliter ergo nos accipimll~
personas quam substantiam. Cum ergo dicimus tres persona~.
non ibi personre nomine essentiam significamus. Quid ergo
dicimus ? Dicimus, quia tres personre sunt, id est tres substall
tire, scilicet tres entes, pro quo Grreci dicunt tres hypostases,
1. Colligi potest, aliqualiter saltem, ex VII De Trimt., cap. l \ ,
cuI. 9(.1, t. VIII, ut et Parm. ad eadem verba, § 10, refel't. Expr(,g"
vero prredieta Ieguntur in Fuigentio, De fide ad Petrum, cap. I, ~ ','"
col. 67(L
2. Dis1. XXIII.
3. Dist. XXIIl.
DlSTlNCTIO xxv 595
Ostendit verba Augustini convenire huic sententi re
Et hic sensus adjuvatur ex verbis Augustini prremlssls, si
interius intelligantur. Quia enim Pater est persona, id est
essentia, et Filius est persona, et Spiritus sanctus est per-
sona; ideo dicuntur tres personre, id est tres substantire, tres
entes : non enim possunt dici tres subsistentire vei entes, nisi
. singulus eorum esset persona, id est essentia. Quia ergo eis
commune est id quod est persona, id est essentia; ideo recU'
dicuntur tres personre, id est subsistentire vei subsistens; ul
sicut essentia, qure eis est communis, vere al' proprie est; ita
illi tres vere ac proprie subsistelltire, vel entes, intelligantUl'.
Ideoque Augustinusl, causas dictorum discernens, dicit tres
personas ess.e unam essentiam, vei ejusdem essentire : non
ex eadem essentia, ne aliud intelligatur ibi esse persona, aliud
essentia ; tres enim personre, id est subsistentire, una sunI
essentia et unius essentire; non autem sunt una persona vel
unius personre; licet persona secundum susbtalltiam dicatur
aliquando. Nam si hoc dicerettir, confusio fieret in personis.
Objectioni illorum hic respondet, qua nituntur pro bare persona"
secundurn essentiarn accipi : quia respondemus qurerentibus :
Quid tres, vel quid tria ?
Ad hoc autem quod illi dicunt, quod cum qureritur : Quid
tres, vel quid tria ? de essentia qureritur; quia non invenitur
quid illi tres sint, nisi essentia ; per hoc volentes nos inducere
ut nomine personre essentiam intelligamus, cum responde-
mus tres personas; ita dicimus. lndubitabiliter verum est,
quia non invenitur unum aliquid quod illi tres sint, nisi essentia.
Unum enim sunt illi tres, id est essentia divina. Unde Veritas,
Joan.; x, 30, ait : Ego et Pater unum surnus. Verumtamen,
cum qureritur : Quid tres, vei quid tria ? non de essentia qure-
ritur, nec ibi « quid )) ad essentiam refertur. Sed cum fides
c~tholica tres esse profIteretur. sicut Joannes in I Epistola
canonica, cap. v, 7, ait: Tres sunt qui testimoni 11m perhibent
in crelo,. qurerebatur quid illi tres essent, id est an essenI
,tres l'es, et quo nomine illre tres l'es significarentur; et ideo
loquendi necessitate inventum est hoc nomen, persona, ad
respondendum, et dictum est, tres personre.
Quid tres res, et quid una res hic dicitllr
. Non autem te moveat, quod diximus tres l'es. Non enim hoc
d1centes, diversarum rerum numerum ponimus in l'rinitate:
sed ita tres l'es dicimus, ut easdem esse unam quamdam SUHl-
1. VII De Tnnil., non V1IT, 1It Parm., cap. VI, col. 94;,.
 596 COMMENTUM IN LlB. I SENTENTlARUM
mam rem confiteamur. Unde Augustinus, in lib. I De doci.
christ., cap. III et v, col. 20, t. III, sic ait : « Res quibus frueIl-
dum est, nos beatos faciunt. Res ergo quibus fruendum e~l,
sunt Pater, et Filius, et Spiritus sanctus : eademque Trinita,
una quredam summa l'es est, communisque fruentibus ea :
si tamen l'es, et non rerum omnium causa sit. Non enim faeil,'
potest inveniri nomen quod tantre excellentire conveniat, ni~j
quod melius dicitur : Trinitas hrec unus Deus. » Sicut erg..
tres l'es dicuntur, et hre sunt una l'es; ita tres substantia:
dicuntur, et sUlft una essentia. Ecce ostensum est qure ~i I
intelligentia hujus nominis « persona », eum dicimus 11""
personas.
Ex quo sensu dicatur : « Alia est persona Patris, alia Filii.
alia Spirilus sancli. »
Nune inspieiamus, utrum secundum eamdem rationem l'I
causam dicatur : « Alia est persona Patris, alia Filii, alia Spi-
ritus sancti. » Quod utique sane intelligi potest, ut sit sensu,
talis. Alia est subsistentia vel hypostasis Patris, alia subsis-
tentia Filii, alia subsistentia Spiritus sancti : et alia subsis-
tentia Pater, alia Filius, alia Spiritus sanctus.
Quomodo h;ec intelligatur : « Alius in persona Pater,
alius Filius, alius Spirilus sanctus »
Deinde qureritur, utrum secundum eamdem rationem acei-
piatur, cum dicitur : Alius est Pater in persona, alius in persùna
Filius, alius in persona Spiritus sanctus ; sive alius personalite!'
Pater, alius personaliter Filius, alius personaliter Spiritu,
sanctus. Ad quod dicimus quia, etsi possit eodem modo accipi,
congruentius tamen ex ratione dicti alia variatur intelligentia.
ut hic personre nomine proprietas personre intelligatur; ut siI
sensus talis. Alius est in persona, vel personaliter Pater; id
est, proprietate sua Pater, alius est quam Filius, et Filius pro-
prietate sua alius quam Pater. Paternali enim proprietat"
distinguitur hypostasis Patris ab hypostasi Filii, et hyposta~i'
Filii filiali proprietate discernitur a Patre, et Spiritus sanclll'
ab utroque processibili proprietate distinguitur.
Quomodo secundum hunc modum eliam in pr;edictis
loculionibus potest accipi
Hoc etiam modo sane potest accipi persona in prremis cj ,
I locutionibus, cum dicitur : Alia est persona Patris, alia Filii:
I 3. Al. : « subsistentias. »
id est, alia est proprietas qua Pater est Pater, alia qua Filiu'
I est Filius, alia qua Spiritus sanctus est Spiritus sanctus. Il''
etiam nomine personre quidam proprietates intelligere volull l .
III II
:111
DISTlNCTlO xxv 597
cum dicuntur tres personre. Sed melius est ut subsistentias
vel hypostases intelligamus, cum dicimus tres personas. Ex
prredictis colligitur quod norilen personre in Trinitate tripli-
cem tenet rationem. Est enim ubi facit intelligentiam essentire,
et est ubi facit intelligentiam hypostasis, et est ubi facit intrI-
ligentiam proprietatis.
Auctorilalibus sanctorum ostendit quod dixil
Quod autem secundum substantiam dicatur, et essentill.m
aliquando significet, supra, ex dictis Augustini, aperte osten-
dimus. Quod vero pro hypostasi atque proprietate accipiatur.
ex auctoritatibus sanctorum ostendi oportet, ne conjecturis
nostris aliquid ausi dicere videamur. De hoc Hieronymus,
in Exposilione fidei catholic;e ad Damasuml, ita ait : « Non est
prorsus aliquis in Trinitate gradus, nil1ilque quod inferius
superiusve dici possit ; sed tota divinitas sui perfectione requa-
lis est,ut, exceptis vocabulis qure proprietatem indicant per-
sonarum, quidquid de una persona dicitur de tribus possi I
dignissime intelligi; atque, ut confutantes Arium, unam eam-
demque Trinitatis dicimus essentiam vel substantiam, et
Deum unum in tribus personis fatemur ; ita etiam, impietatem
Sabellii declinantes, tres personas expressas sub proprietal e
distinguimus : non ipsum sibi Patrem, ipsum sibi Filiulll,
ipsum sibi Spiritum sanctum esse dicentes : sed aliam Patris,
aliam Filii, aliam Spiritus sancti esse personam. Non enim
nomina tantummodo, sed etiam nominum proprietates, id
est personas, vel, ut Gl'reci expI'imunt, hypostases, id est sub-
sistentias, confitemur. Nec Pater Filii vel Spiritus sancti per-
sonam aliquando excludit; nec Filius vel Spiritus sanctus
Patris nomen personamque recipit : sed Pater semper Pater, et
Filius semper Filius, et Spiritus sanctus semper Spiritus sanc-
tUBo rtaque substantia unum sunt, sed personis ac nomini- .
bus distinguuntur. » Ecce hic aperte dicit HieI'onymus 2 proprie-
tates esse personas, et personas esse substantias 3 • Unde mani-
festum fil quod diximus, scilicet personre nomine significari
et hypostasim et proprietatem. Joannes etiam Damascenus,
lib. III Fid. orthod., cap. v, col. 999, t. I, personas dicit esse
hypostases, et eas dicit entes, ita inquiens : « In deitate unam
naturam confitemuI', et tres hypostases, secundum veritat"m
entes, id est personas 4 • »
1. Potius PeÌagius hrercticus, eui adscribcndarn l'SSl' hane j-,'.rp".,-i-
twnem sre le dicturn est.
2. Pelagius.
4. Melius apud Migne a Micli. Lequien vertitur : « Cretel'UIll, ,dilli
Unam in divinitate naturarn eonfiternur, tres autem personas v,'r<'
existentes dicimus, Il etc.
 598 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
DIVISIO TEXTUS
Determinato, distinct. XXIV, de nominibus significan-
Libus unitatem et pluralitatcm in divinis, consequente l
determinat Magister de nomine quod harum dictionuml
additionem recipit et pluraliter significatur, qualiter ho(,
possit esse, scilicet de hoc nomine « persona ", quid significct.
quando pluraliter significatur; dividitur ergo pars ista iII
duas : in prima inquirit utrum sicut singulariter prolatUIlI
hoc nomen (( persona ') 'significat essentiam, ita et quandll
pluraliter consignificatur ; in secunda ponit qmestionis SOhl-
tionem, ibi : « Quibusdam videtur quod nomine person:l'
significetur essentia. n Circa primum duo facit : primo movel.
qurestionem, secundo inducit rationes 2 ad alteram partem.
ibi : « Persona enim, ut supra ait Augustinus, ad se dicitur. i'
Qurestio autem sua quasi ad duo deduci t inconvenientia.
Cum enim persona in singulari significet essentiam, ut supr:1
dixerat, aut in plurali significat essentiam, aut non. Si essen-
tiam, erg0 3 dicere plures personas non est aliud quam dicerl'
plures essentias. Si aliud, ergo nomen « persona n est requi-
vocum in singulari et plurali; quod videtur esse inusitatum.
« Persona enim... ad se dicitur : « Hic ponit rationes ad
alteram partem, scilicet quod tam in singulari quam in plu-
rali essentiam significet. Quod enim in singulari essentiarlI
significet, probat ex his qure supra dixerat, quod in plurali
etiam essentiam significet, probat duabus rationibus. Prima
talis est secundum Augustinum : Cum dicimus tres per-
sonas significamus id quod commune est Patri, et Filio, cl
Spiritui saneto. Sed nihil est commune eis nisi essentia;
ergo significatur essentia nomine personre pluraliter sumpta'.
Secundum ponit, ibi : «( Aliter etiam videtur posse ostenei i
quod ibi nomine personre significetur essentia 4 n; (l Quid
qurerit de essentia. Sed interrogantibus, quid tres 5 ? persona'.
pluraliter. Ergo pluraliter essentiam significa t.
(l Quibusdam videtur quod nomine personre significetu l'
essentia. n Hic solvit; et circa hoc duo facit : primo ponii
quorumdam solutionem, et improbat eam; secundo ponil
solutionem suam, ibi : « Sciendum est igitur, quod hoc nomclI
persona muItiplicem intelligentiam facit. n Solutio istorUIIi
,:rat, quod hoc nomen « persona n in plurali significaret essen-
liam, nee tamen scqueLatur quod essent tres essenti;r:
sed quod Pater, et Filius, et Spiritus sanctus sunt tres haheTI
1. Parm. omittit : « harum dictionum. ))
2. Parm. : « rationcm. ))
3. Parm. : « videtur quod. »
4. Parm. : « et est tal,s. ))
5. Parm. : « rcsponsum est tres. ))
DISTINCTIO xxv 599
teB illud commune quod est essenti a : et similiter exponeLant
cum dieitur : «( Alia est persona Patris, alia Filii n ; id est.
alius est Pater a Filio, quorum uterque est persona. Sed
Magister inducit alium modum loquendi, quem non possun!
sic exponere. Dicitur enim ah Augustino, quod Filius est
alius a Patre in persona vel personaliter.
« Sciendum est igitur, quod hoc nomen, persona, multi-
pIicem intelligentiam facit. n Hic ponit suam solulionem :
et primo ponit solutionem; secundo ex solutione induci t
quamdam conclusionem, quasi epilogum, iLi: (l Ex pncdiet.is
colligit.ur quod nomen personre in Trinitate triplicem tenet.
rationem. n Circa primum duo facit : primo exponit quid signi-
ficet nomen personre cum pluraliter profertur, adjuneto
termino numerali; secundo, quid significeL, quando adjun-
gitlir termino partitivo, iLi : « Nunc inspiciamus utrum
secundum eamdem rationem et causam dicatur : Alia esI
persona Patris, alia Filii, alia Spiritus sancti. n Primo poniL
expositionem ; secundo respondet ad rationes in contrariul1l
factas, ibi : « Et hic sensus adjuvatur ex verLis Augustini
prremissis. n
Dicit ergo Magister quod solvendo \ quamvis in singulari
significet essentiam, in plurali significat hypostasim; unde
sensus est : tres personre, id est tres hypostases; et hoc
confirmat auctoritate Augustini.
« Et hic sensus adjuvatur ex verLis Augustini prremissis.
Hic respondet. ad objectiones in contrarium factas, et circa
hoc duo facit. : primo respondet ad objectiones; secundo
excludit quamdam dubitat.ionem, iLi :, «( Non autem te moveaL
quod dicimus tres l'es. n Prima in duas, secundum duas ratio-
nes. Secundam solviL, ibi : «( Ad hoc autem quod illi dicunt ...
ita. dicimus. n
« Nune inspiciamus, utrum secundum eamdem rationem
et causam dicatur : Alia est persona Patris, alia Filii, ali"
Spiritus sancti. ') Hic exponit significationem personm, quando
adjup.gitur termino partitivo, ut est (( alius n. Hoc autem
pontmgit dupliciter. Vel ita quod distinctio importetur circa
personam, ut cum dicitur : « Alia est persona )', etc., et tUIll:
dic~t, quod significat hypostasim. Vel quod persona designet
ratlOnem distinctionis, ut cum diciLur : Alius est persona,
vel personaliter, etc., et tunc dicit, quod significat propric-
tatem, quamvis in utroque utrumque significari possit.
.« ~x prredictis colligitur, quod nomen personre in TrinitaLc
trIphcem tenet rationem. n Hic concludit, quod nomen per-
so.nre tripliciter dicitur, et confirmat auctoritate Joannis cl.
ahorum 2 sanctorum.
1. Non, ut in Parm. : solitudo. ))
2. Al. : « quorumdam. ))

600 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
QUlESTIO PRIMA
.Hic qureruntur quatuor : lo dc definitione per80na~;
;20 utrum univoce in Deo et in creaturis inveniatur ; 3 0 d,'
c:ommunitate ipsius respectu personarum divinarum ; 40 utrurn
tres personre sint tres res vel tres entes.
ARTICULUS PRIMUS
. ret essentiam. - Et prmterea, cum multiplicato definito
U/rum defìniiio person;e posiia a Boelio sii eompeiens 1
Ad primum sic proceditur et ponitur definitio personre ;1
Boetio, lib. De duabus nai., cap. III, col. 1343, t. II : II Person"
cst rationalis naturre individua substantia n. Videtur quoli
hmc definitio sit incompetens. Definitio enim debet esse con-
vertibilis cum definito. Sed ratio personre invenitur in Dco
et in angelis et hominibus ; hrec autem definitio personre non
convenit divinis personis, ut dicit Magister in III, disto x.
Ergo videtur esse 2 definitio incompetens.
2. Prreterea, sicut definitio se habet ad rem, ita partes
definitionis ad partes rei. Sed definitio significat rem defini-
tam. Ergo et partes definitionis significant partes rei. Sed
in divinis persona est simplex, non habens partes. Ergo talis
definitio sibi non competit.
3. Hem, quod prwdicatur de aliquo in recto, non debel
poni in definitione ejus in obliquo. Sed intellectualis natura
prredicatur de persona in recto : dicimus enim quod Socrates
est quredam natura intellectualis vel rationalis. Ergo videtur
quod male dicitur, II rationalis naturw l).
4. Prmterea, difIerentia propria alicujus gencris non inve-
nitur extra genus illudo Sed rationale est difIercntia animalis.
Ergo non invcnitur nisi in animali bus. Sed persona invenitul'
in angelis et Deo qui non continentur in genere animalis.
I1I
Ergo rationale non debet poni in definitione personm.
5. Item, persona in assignatione Boetii et Tullii coordi-
III
,I
I,
natur essentiw, subsistentiw et substantim. Sed in Deo idelll
':8t natura et essentia. Ergo magis debuit dicere rationali,
cssentire, quam naturm.
6. Prwterea, individuationis principium est materia. Scii
in aliquibus invenitur persona in quibus nihil est de materi;,.
1. I p. Summw theolog., q. XXIX, art. 1 et 1.
2. Parro. : « quod ... sito ))
DISTINCTIO xxv, QUlEST. I, ART. I 601
ad minus in Deo. Ergo individuum non debet poni in defini-
tione pt":rsonre.
7. Uem, substantia in usu Latinorum requivocatur ad essen-
tiam et hypostasim. Cum ergo dicitur, persona est substanti"
individua, substantia aut ponitur pro essentia, aut pro hypo-
stasi. Si pro hypostasi : hypostasis autem est substantia
particularis aut individua; videtur quod superflue additur
II individua ». Si pro essent.ia : cum individuatio ponatur
circa subjectum, qure individuatio in divinis est per distinc-
tionem proprietatis; sequeretur quod proprietas distingUi!'-
multiplieetur definitio, sicut plures homines sunt plurn
animalia rationalia, ete., sequitur quod plures person:,:
sunt plures essentim; quod esLI inconveniens.
8. Prreterea, (l persona » aut est nomen substantire, vf:l
accidentis. Sed non potest dici quod sit nomen accidentis :
quia substantia ponitur in sua definitione in recto ; et hoc
etiam patet per Boetium, qui separat personam a genere acci-
dentium. Ergo est nomen substantire. Sed accidenti a non
ponuntur in definitione substanti~. Cum igitur individuUIll
nominet accidens, quia nominat 2 intentionem quamdam,
sicut et nomen generis et speciei, videtur quod inconvenien-
ter ponitur in definitione personre, quasi difIerentia suh-
stantim.
SOLUTIO I. - Respondeo dicendum, qU9d, ut supra die-
tum est S , hoc nomen « persona» secundum suam communi-
tatem acceptum, non est nomen intentionis, sicut hoc nomen
(l singulare », vel « generis n et l( speciei
4
» : sed est nomen rei,
cui accidit aliqua intentio, scilicet intentio particularis; ct.
in natura determinata, scilicet intellectuali vel rationali. El.
ideo in definitione personre ponuntur tria : scilicet genus
illius rei, quod significatur nomine personre, dum dicitur
« substantia n ; et difIerentia per quam eontrahitur ad nat.u-
fam determinatam, in qua ponitur res, qum est persona, ili
hoc quod dicitur II rationalis naturm »; et ponitur etiam ali-
quid pertinens ad intentionem illam, sub qua 5 significat nu-
men personre rem suam; non enim significat substantiarn
~ationalem absolute, sed secundum quod subintelligitul'
mtentio particularis : et ideo additur « individua ».
1. Parro. ; « videtur. ))
2. Parro. : « dieit. ))
3. Dist. XXIV, q. II, art. 2.
4. Parro. : « genus ... species. ))
5. AI. : « qUID. ))
 (;02
COllIMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Ad primum igitur dicendum, quod ea qU<B ponuntur ill
ista definitione, possunt dupliciter considerari : vel strict"
secundum proprietatem vocabulorum, et sic, ut patebi!.
non convenit divinis personis, ut dicit Magister; vel largf'.
et sic conveni t personal in quacumque natura intelleetual i
ponatur, et ita accipit Boetius ; unde etiam ibi inquirit defi-
nitionem personm ad ostendendum quomodo in Christo si I.
lilla persona, in quo constat non esse nisi personam divina m
increatam.
Ad secundum dicendum, quod, secundum Avicennam.
dupliciter definitio potest considerari : vel securidum id quod
significatur per definitionem, vcl secundum intentionem dcli-
lIitionis. Si primo modo, tunc idem est significatum per defi-
nitum ct definitionem : unde dicit Philosophus, IV Melaph ..
text. 28, quod ratio quam significat nomen, est definitio :
d sic definitio et definitum sunt idem, et hoc modo ca qua-
ponuntur in definitione in recto non sllnt partes definitionif;,
id est rei per definitionem significatal, sicut nec definiti. Si
enim cum dicitur animaI rationale mortale, animaI essei
pars hominis, non pr<Bdicaretur de toto, cum nulla pars int('-
~ralis de toto praldicetur. Unde animaI dicit totum et simi-
jiter rationale mortale. Et ideo homo nOIl dicitur f~SSC e.\:
animali et rationali, et mortali; sed dicitur esse animaI ratio-
nalc mortale. Sed genus significaI, Lotum ut non designatuIli
et diITerentia ut designans, et definitio ut designatum, sicu'
et species, qua~ diITerunt : verbi gratia, corpus, secundllll1
fluod est pars animalis et genus differt, ut Avicenna dici I
tracl,. V Melaph., cap. v. Cum cnim ratio corporis in hol'.
consistat quod siI, talis natur<p, ut in co possint designari tres
dimf~nsiones ; si nomine corporis significetur res huj usmodi.
Il t in ca sciliceV possint signari 2 tres dimensiones su b h;1<"
.:onditione, ut superveniat alia perfectio qme comple;il. ipsalll
in ra,tione nobiliori, sicut est anima; sic est. corpus pars ani-
Illalis, et sic non pr<Bdicatur de animali. Si vero nominc cor-
poris significetur res habens talem naturam ex quacurnqu.-
l'orma ipsam perficiente, ut possint in ca dnsignari trcs dimen-
. siones ; tunc corpus est genus, et significa t toturn : quia qua~­
cumque forma sumatur specialis, non erit extra hoc Jwr quod
ratio corporis conditionabatur; scd tamen indisLine!.(', el>
quod non determinef.ur, utrurn ex tali vel tali forma dicl.mll
rationem habeat. Sed eum dicitur <mimatum, designatili'
l. Parm. omittit : « scilieet.
2. Parm. : « design ari. »
DISTINCTIO xxv, QU.'EST. I, ART. I 60.1
forma per quam talem rationem recipit : quamvis ct.iam ali-
quid plus recipiat ab anima quam rationem corporis : et ita
diITerentia est designans, et tunc species eriL designatum.
Sed verum est quod in compositis genus et diITcrentia, quamvis
non sinI, partes, tamen a partibus rei fluunt : quia genus fluiI,
a materia, quamvis non siL materia: et diITercntia a form<l,
quamvis forma non siI, dilTerentia, sed forma siI. principiuIll
illius'; et sic definitio composita osl.endit rl:alem compof>i-
tionem. In simplicibus autem et pr<Bcipue in Dea, complcl'-
tio l qUal est in definitione non reducitur in aliquam compo-
sitionem rei: sed solum secundum rationcm qUal fundatul'
in ve~il.ate rei; sicut si aliquis definiens Deum diceret, quol!
est substantia intellectualis divina, vel aliquid hujusmodi,
2
unumquodque istorum nominum quod diceret in definil.ione.
haberet veram significationem in Deo : et signifir;aLio uniu~
non esseI, fignificatio aIteriu:;; el. tamen diver~itaf; signifi-
cationum non fundaretur super aliquam diversitatem rei.
Et inde est quod sicut esse rei simplicis inteIlec:tus enll1l-
tiat per compositionem affirmativam plu.riurn nominulJl,
cum tamen in re Ilulla sit compositio; ita et.iam quid-
ditate m rei simplicis, in qua non est compositio. designaI,
per plura nomina, quibus suLesl. in re pluralitas ratio-
num, et non diversitas rei. Et. secundum hoc ea qu::e
ponuntur in definitione person<B divina~, non sunI, majoris
simplicitatis quantum ad rem quam ipsa persona, sed soh!T!l
secundum rationem. Si autem consideretur defìnitio Sl~l:un-
dum suam intentionem, sie definitio non est dcfinitum, scfl
ductivum in cognitionem ejus ; et sie ctiam defìnil.io esI. COIll-
posita ex pluribus intenfionibus, quarum nulla prcedieatlll'
de ipsa, nec e converso, quia intenti o generis non ef;t inl.l~nLi(,
definitionis ; sed hoc non est nisi secundum int.dlr:c!,um qu i
adinvenit has intentiones; et sic non est inconvtmicns j Il
divinis ponere totum et partem secundum operatiolll~rn intei.
lectus, sicut etiam in propositione qme de nco fonnatul'.
subjectum est pars tot.ius proposil.ionis.
...... Ad Lertium dicendurn, quod, ut ex prmdieLis patet, essCIl-
tIa vel natura dupliciter pol.est significari. Ve! ut parso ut signi-
ficatur nomine humanital.is : d. sie natura ve! essl:nl.ia nOIL
potest prredicari dc persona in reeto, sieut nee humanitns
de Socrate. Vcl sicut tot.um, ut significatur nomine hominis.
et sic pr<pdicatur dc persona. Dicimus enirn, quod Socratf'~
1. Parm. (( compositio. ))
Z. Parm.
« hu.jusmodi. Un de quodcumque. >:
604 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
esL homo. Hic autem accipitur nomen 1 secundum primum
rnodum, prout est principium differentilB et non differentia.
sicut rationalitas, qUlB non posset poni in definitione homini;;
in recto, sed in obliquo; ut si diceretur, quod est animai
rationalitatem habens vel aliquid hujusmodi ; natura autem
signata in rebus compositis etiam realem differentiam habet
ad personam, inquantum scilicet naturm fit addiLio alicujw;
uL materim demonstratlB, per quam natura communis generis
vel differentia; individuatur. Sed in simplicibus, et prlBcipu,'
in Deo, cum nulla sit additio secundum rem, non est realis
differentia naturlB, ut sic significata;, ad personam; seri
iiolum quantum ad modum significandi ; propter quod cadil
ili definitione divinlB personm in obliquo.
Ad quartum dicendum, quod rationalc dupliciter dicitur.
l]uandoque enim sumitur striete et proprie, secundum quod
raLio dicit quamdam obumbrationcm intellectualis natura',
IIL dicit Isaac, quod ratio oriLur in umbra intelligenLia;. Quorl
patet ex hoc quod statim non offerLur sibi veritas, sed pcr
inquisitionem discurrendo invenit ; et sic rabonale est diffe-
rentia animalis, et Deo non convenit, nec angelis. Quandoqtw
sumitur 2 pro qualibet conditione 3 virtutis non impressm ili
materia, cl sic convenit Deo, angelis et hominibus : und"
eLiam Gregorius, Horn. X in die Epiph., § 1, col. 1110, t. II.
Ilominat angelum animaI raLionale, et Dionysius etiam dicit,
<[uod sensibile et rationale 4 sunt in angelis supereminenLcr
quam in nobis ; et rationcm 5 etiam inter divina nomina connll-
merat ; et sic accipit Boetius.
Ad quintum dicendum, quod secundum Boetium natur;1
llno modo dicitur unaIpquamque rem informans specific,l
differentia; et ideo nomen natura; non nominat essentimll
absolute, sed secundum quod determinatur ad aliquod gen\l~
vel ad aliquam speciem : et ideo quia persona non nominai
sllbstantiam subsistentem nisi in determinato genere, scili-
cet intellectualis naturéC, ideo pOtillS posuit naturam quali I
,:ssentiam.
Ad sextum dicendum, quod in individllatione, secundllill
'\. Parm. : I( acclpltur rationalis natura. ))
2. Parm. hic et infra addit : I( communitel'. ))
3. Parm. : I( cognitione. »
4. In cap. xv De crei. hier., § 3, col. 330, t. I, ait Nicola"i, uhi dicitu,.
angeIum Immana forma descrihi, oh hominis per rationalem scicntialll
dominatum.
5. Cap. I et II, in quibus Deus dicitur : « logos, )) quod ab intcl'prf't'·
vderi redditul' I( l'atio n.
DISTINCTIO xxv, QU1EST. I, ART. I 605
quoe! est in rebus compositis, est duo considerare : primum
scilicet1, individuationis causam qUlB est materia, et secun-
dum hoc in divina non transfertur; et secundum, scilicet
rationem individuationis qua; est ratio incommunicabilitatis,
prout scilicet aliquid unum et idem in pluribus non dividitur,
nec de pluribus prlBdicatur, nec divisibile est, et sic conveniI.
. Deo . unde etiam Richardus, II De Trillit., cap. XII, col. 907,
" loco 'individui posuit incommunicabile.
Ad septimum dicendum, quod substantia dicitur quatuor
modis. Uno modo substantia idem est quod essentia ; et sic
substantia invenitur in omnibus generibus, sicut et essenti a ;
et hoc significatur, cum qumritur : Quid est albedo? Color.
Alio modo significat individuum in genere substantia;, quod
dicitur substantia prima, vel hypostasis. Tertio modo dici-
tur substantia secunda. Quarto modo dicitur substantia
communiter prout abstrahit a substantia prima et secunda,
et sic sumitur hic, et per individuum, quasi per differentiam
t.l'~hitur ad standum pro substantia prima; sicut cum dici-
animaI rationale mortale, significat animaI naturam ani-
malis prout abstrahitur ab omnibus specicbus, et per diffe-
rentiam additam trahitur in determinatam speciem. Quidam
dicunt quodsumitur pro hypostasi substantia, et cum
de ratione personlB sit triplex incommunicabilitas, scilicet
qua privatur communitas universalis, et qua privatur com-
munitas particularis, quam habet in definitione 2 totius, et
qua privatur communitas assumptibilis conjuncti rei digniori.
prout dicimus, quod natura Immana non est persona in
_Christo ; per nomen hypostasis tollitur ratio universalis et
particularis, et per additionem individui tollitur communi-
cabilitas assumptibilis. Sed primum melius est, quia hoc non
" potest trahi de significatione vocabulorum. Et pra;terea adhuc
remanet objectio, qualiter sumatur substantia in definitione
hypostasis cum dicimus, quod hypostasis est substantia
individua.
Ad octavum dicendum, quod, uL patet ex dictis, persona
non nominat intentionem, sed rem cui accidit illa intentio :
et ideo non nominat accidens, sed substantiam ; nec hoc quod
est individuum est differentia substantim, quia parLicularc
,non addit aliquam differentiam supra speciem. Sed tamen
. p.articulare efficitur individuum per aliquod principium essen-
tIaIe, quod quidem in rebus compositis est materia, et in
1. Parm. : « id est. ))
2. Parm. : « constitutione. ))
 606 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
rebus divinis est relatio distinguens ; et quia essentialia prin-
cipia sunt nobis ignota, frequenter ponimus in definitionibus
aliquid accidentale, ad significandum aliquid essentiale; et
sic etiam nomen individui, quod est nomen accidentis, poni-
tur ad dcsignandum principium substantiale, per quod sit
individuatio.
Sciendum tamen est, quod de persona dantur alire defini-
bones. Una est Richardi, IV De Trinit., cap. XVIII, col. 941,
qui corrigens definitionem Boetii secundum illum modum
quo persona dicitur in Deo, sic definit personam : Il Persona
est divin<e naturw incommunicabilis existentia ll, quia ratio-
naie et individuum et substantia non proprie competunt in
divinis qualltum ad communem usum nominum. Alia datur
a Magistris sic : «( Persona est hypostasis distincta proprie-
tate ad nobilitatem pertinente )); et quasi in idem redit :
nisi quod hwc sumitur per comparationem ad proprietatem
distinguentem et cui substat persona, et illa Boetii per com-
parationem ad naturam, ad quorum utrumque persona com-
parationem habet.
ARTICULUS II
Ulrum persona dicalur univoce de Deo el crealuris
Ad secundum sic proceditur. l. Videtur quod persona
univoce dicatur de Deo et·creaturis. Quantumcumque enilll
aliqua di!Icrant, univoce convenire possunt in negatiOlII'
aliqua ; sicut hoc quod est non esse lapidem, univoce convenii
Deo et homini. Sed ratio person<e consisti t in negatione ; esi
enim individua substantia. Ergo videtur quod uniVOCI' l
Deo, et creaturis conveniat.
2. Pr<eterea, quidquid pr,edicatur de aliquibus secundulil.
unum nomen et unam rationem, univoce eis conveni t. Sc'!
nomen personre et definitio assignata convenit Deo et cn;i
turis, ut patet per Boetium 2. Ergo videtur quod univol"
dicatur.
3. nem, si non dicitur univoce, aut dicitur wquivoce ,Hl!
analogice. Sed non <equivoce, quia omnia qU<e in definil.iolll
ponuntur, non requivoce dicuntur dc Deo et creaturis, ut 1'\
dicLis patet ; nel' etiam analogice, quia nihil analogice did1lJ11
de Deo et creaturis, per prius est in creatura qua m in DI," .
sicut hoc nomcn «( persona» quod a creaturis translatulll " l
1. AI. superflue additur : " convenit. ))
2. De duab. naturis, cap. IV, col. 1345, t. II.
607
DISTINCTIO xxv, QUlEST. I, ART. Il
ad divina. Ergo persona univoce dicitur de Deo et creaturis.
4. Contra, qu<ecumque non conveni unI, in uno genere
generalissimo, non potest de eis aliquid univoce dici. Sed Deus,
cum non sit in genere, non convenit cum creatura in genere,
nec in specie, nec in accidente, cum subjectum esse non pos-
siI" ut Boetius probat, lib. I De Trinil., cap. Il, col. 1250, t. II,
et sic de aliis. Ergo nec persona nec aliquid de Deo univoce
et creaturis dicitur.
5. Pr<eterea, persona significat distinctum in natura ali-
qua. Sed non est eadem ratio distinctionis in divinis
angelis et hominibus, quia in divinis est distinctio per solas
relationes originis, in angelis per proprietates absolutas, in
hominibus utroque modo, ut dicit Richardus, IV De Trin.,
c. XIII et XIV, col. 938. Ergo persona <equivoce dicitur de his.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod persona dicitur
de Deo et creaturis, non univoce nel' <equivoce, sed secundum
.analo~iam; et quantum ad rem significata m per prius est
in Deo quam in creaturis, sed quantllm ad modum signifi-
candi est e converso, sicut est etiam de omnibus aliis nomi-
nibus qUffi de Deo et creaturis analogice dicuntur.
Ad primum igitur dicendum, quod individuum, quamvis
secundum rationem nominis importet negationem quamdam
tamen talis negatio fundatur super aliquam rem I scilicet
super definitionem alicujlls principii distinguentis, in quo
non univocatur Deus et creatura. Et pr<eterea in definitione
person<e non tantum ponitur hoc nomen, individuum, sed
etiam substantia, et quredam alia qU<e Dea et creaturis uni-
voce convenire non possunt : nisi forte diceretur quod persona
est nomen accidentis, scilicet intentionis, et non nomen rei,
( et quod substantia ponitur in definitione personffi, sicut sub-
jectum in definitione accidentis, ut cum dicitur : simum est
nasus curvus. Sed hoc est contra intentionem Boetii, qui
venatur differentiam persona~ per divisionem substanti<e.
Ad secundum dicendum, quod, secundum Philosophum
III Melaph., text. 4, quorumdam rationes nihil prohibet non
v,nivocas esse: unde sicut nomnn person<e non univoce dicitur
de Deo et creaturis, sed analogice, ita etiam et dnfinitio.
Ad tertium dicendum, quod hoc nomen « persona » quan-
~um ad rem significatam, prius et verius est in Dea quam
l~ creaturis 2 , sed quantum ad modum significandi et imposi-
tronem nominis familiarius conveniI, creaturis.
1. Parm. : « distinctionem. ))
2. Parm. addit : « unde est in illis analogice. »
608 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Quartum concedimus.
Ad quintum dicendum, quod ratio personal importat dis-
tinctionem in communi ; unde abstrahitur a quolibet modo
distinctionis; et ideo potest esse una ratio analogico in his
qUal diversimode distinguuntur.
ARTICVLVS III
Virum persona sii comnwne iribus personis 1
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur quod persona non
sit commune in Trinitate. Quidquid enim communiter conve-
nit tribus personis, significat essentiam, et singulariter pra~­
dicatur, ut sapientia, bonitas et hujusmodi ; nec in ipso per-
sonal distinguuntur. Sed persona pluraliter praldicatur in
Trinitate, et in persona Pater et Filius distinguuntur. Ergo
persona non est commune in Trinitate.
2. Prreterea, omne commune quod est de ratione alicujus
se habet sicut universale. Si igitur persona sit commune Patri
et Filio, et non sit extra rationem utriusque, quia alias esseL
accidens, videtur quod sit universale. Sed totum universale
non est in divinis. Ergo persona non est commune.
3. Si dicas, quod est commune secundum rationem, eL
non secundum rem; cOIltra.
Quia etiam in universali non est eadem ratio numero, uL
eadem humanitas in diversis particularibus ; sed solum eadem
secundum rationem. Ergo videtur quod hoc non impediR I
rationem universalis.
4. Pr:eterea, illud quod de se habet raLionem incommuni-
cabilis, non potest dici commune, quia halc sunt opposita.
Sed persona habet rationem incommunicabilis. Ergo non
potest dici communis 2 • Ergo videtur quod non possit essI:
'~ommunis.
Contra esL quod in Liliera dicitur ab Augustino.
Pralterea, nihil potest connumerari alicui nisi in eo qU(),]
est commune utrique.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod est duplex COIII-
munita.s : scilicet rei et rationis. Et dico communitatem n:1
quando aliquid unum et idem numero cOfivenit pluribus:
et talis communitas naLur:e non est nisi in divinis personis.
nec aliqua talis communitas est in Trinitate, nisi essenti;1:.
1. I Summ:;e theol., qurest. XXXVI, art. 4.
2. Parm. omittit : « Ergo non potest dici communis. ))
DISTlNCnO xxv, QVZEST. 1, AHT. III GU'.!
et eorum qUal ad essentiam pertinent, ut aLLributofulll, et.
operationum, et negationum, d relationum essentiaIium.
Communitas autem rationis est, secundum quam « persona ))
communis dicitur in Trinitate.
Hoc autem diversimode assignatur a diversis. ()nidam
eriim dicunt, quod est coml1lune secundnm ral.ionem nega-
tionis, eo quod in definitione persona' cadit individuUlll, quod
dicit negationem. LInde dicunt quod talis eommnlliLas raLio-
nis, qme est per negaLionem tantum, non facit, nlliversal,~.
Sed hoc non videtur sufTiciens : quia persona de ratiOlli' sna
non dicit negationem tantum, sed etiam pnsiLionem qmun-
dam.
Unde alii dicunt, quod est communitas senmJulll l'atio-
ntm proportionis, sicut dicimus, quod sicut se habcL l'eelor
in civitate, ita nauta in navi; et sic dicunt, qnod persona. esL
eommune 1 Patri et Filio, quia sicut Pater se haLet uL sub-
sistens ad naturam Jivinam, ita et Filius.
AIii dicunt, quod est communitas secundum raLionem intell-
tionis ; sicut dicitur quod color et animai conveniunL in inten-
tione generis. Sed hme duo dicta in idem referuntur : quia
communitas intentionum non est nisi secundnl1l proportio-
nem communis ad proprium, vel e contrario. Et hoc etialll
. non videtur suITicere : quia persona non Lantum nomina L
intentionem veI habitudinem alicujus subsisLentis ad naturam
communem, sicut hoc nomen « supposiLum )) vel ( particulare ))
veI aIiquid hujusmodi; sed magis nominai, illam rem cui
aceidit talis intentio : unde communitas pcrson:e in divinis
non potest esse secundum eommunitatem talis hahitudinis
vei intentionis; sed ista eommunitas est, qua hoe nomen
« suppositum )) commune est tribus personis.
Et ideo aliter dicendum, quod pneter has eommunitates 2
est ibi communitas rationis fundata in re 3 • Sed rat.io fundata
in re est duplex : quia qlH:eJam est communis, sicut ratio
animaIis, et quredam esI. speeialis, sicut ratio hominis. Si,.
etiam est in divinis, quod cum n~aliter sit ibi rdatio, esI. ibi
communis ratio relationis.
Item cum realiter sit ibi paternitas, est ibi specialis ratio
'- ,paternitat.is realiter : unde reIatio est communis paternitali
1. Parnl. : (( conlnlllll JS. )
2. Parm, aùdit : « qure aliquo modo includunlul' iiI COlllmllll,t<lI"
personre. )
3.. P.arm. aùdit : " "icut dicir]]us quod ratio animalis c,l ('Ollllllll.llI-
homUll et asino. )
co~nlE:\T. L\ LI Il. SlSlT:\I.· L - '.'1

610 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
et filiationi, sieut relaLio eommunis in rationibus speeialibus.
Non tamen ex hoc sequitur quod relatio sit universale ad
puternitatem et i1liationem : quia omne imiversale est seeUT!-
dum aliud et aliud esse in suis inferioribus, sed in divini,
non est nisi unum esse, unde idem esse relationis est in pater-
nitate et filiatione : unde communis ratio in divinis non poteBI.
distingui per esse, sed solum per speeiales rationes. Et iwit
est quod nihil unum secundum speeialem rationem potesl.
numero multiplieari in divinis. Ha dico de persona quod
persona in divinis significat eommuniter rationem disLincl i
subsistentis in tali natura, eL Paler signifieat relationem dis-
tincti speeiali ratione subsistenlis in natura communi, cì
similiter Filius : (;1, in de paLct quod persona secundum rel)'
non est eommunis Patri et Filio : quia nOIl" est numero un;,
persona utriusque, sieut una numero essenti a : sed sieut habeli"
rationem communem est commune habenLibus rationes sI 11:-
ciales ct proprias in quibus disLinguuntur, nec tamen (:0' i
universale: qui a non est secundum aliud et aliud esse in Patl'1
et Filio.
Ad primum igitur dicendum, quod persona non est COlll-
munis communitate rei, sieut essenLia : et ideo quamvj,
secundum l'cm non difIerat ab cssenLia, non tamen signific;, i
per modum esscntia~; et similiter cum dicitur quod Paln
distinguitur a Filio in persona, non intelligitur quod ,ii
clistinctio in ratione communi persona:, sed solum in ratiolli'
speciali, qme est raLio Patris.
Ad sceundum dieendum, quod persona non est de ratioll
Patris, si proprie accipiatur : quia in divinis non proprie esi
definitio, sicut ncc genus et species. Si tamen in hoe non fi" I
vis, tunc diccndum quod si sit de ratione Patris, 'non U\lIlI'I:
esL seeundum aliud esse in Patre et Filio 1 .
Et per hoe patet solutio ad tertium.
Ad quartum dieendum, quod quamvis id quod est persOlI;I,
Bit incommunicabile, nihil tamen prohibet intentionem jl':l'-
sonre esse eommunem, sicut Socrates est ineommunieabilis.
d. tamen l'aLio individui vcl intenti o communis est, sicu! "
eontrario intentio generis designatur ut partieularis, quand"
contrahitur ad hoc genus : similiter etiam raLio perso!l;I'.
inquanLum persona est, quamvis non nominet intentionem::,
lamen rst c,ommullis, co quod non dieit speeialem ratiollCJ! l
1. Panno addit : i' t't ideo (1st non commUtlP cis per JnOdUJll
Yer~alis. se'ti ~(~CuIH.hl1n rationem talltuID. )
:2, 1';U'ln. addiI incaute: « particularcnl. Il
DISTINCTIO xxv, QUlEST. I, ART. IV 611
distinetionis, secl generalem : sicut etiam inclividuum vagum,
aliquis homo, est aliquo modo commune, prout non dicit
hane vel aliam rationem indivicluationis, sed individuntìo-
nem tantum in communi.
ARTICULUS IV
UtrUln tres persome possint dici ll'I'S 1'1'-"
Ad quartum sie proceclitur. 1. Videtur q lIUci trcs !,el',UJl<I~
non possint cliei tres enLes, vel tres reso Qnidq llid enim :\bso-
Iute prreclicatur in divinis, hoc singulariLer de trihus pnrdi-
catur. Sed ens et l'es dicuntur absolute. Ergo, eLc.
2. PJlreterea, sicut est una deitas Patris cl, Filii, ita llIlurn
esse et una quidclitas. Secl una quiclditas et Ullum esse llOIl
dicitur nisi unus Deus. Ergu caclem ratione non debent tres
personre diei tres (mtes vcl tres l'es; cum nomen entis impona-
tur ab esse, et 1l01I1en rei a quiddiLate, ut dici t Avicennn,
traet. IV N!etaph., cap. v. .
3. Item, Pater et Filius non clisLinguuntur nisi reJationibus.
Sed relatio, quantum acl respeeLum, qno disLinguit., non hahe1,
quod ponat aliquicl. Ergo vicletur quod ex hoc qllod relatio-
:nibus distinguuntur, non possunt dici Lres entes, vcl tres l'es.
4. Prreterea, Damaseenus, lib. Fid. orth., dieit, quocl tres
Ipersonre re non clifIerunt, sed ra1,ione et eognitione distillguun-
:turo Sed qureeumque distinguuntur sola· raLione, non sunt
:;,tres l'es. Ergo, etc,
" cContra, AugusLillus, lib. I De daci. chrisl., cap. vI, col. ;21,
II.1, clicit : « Res quibus fruenduill est, sunt Pater, et Filius,
et Spiritus sanetus Ergo, eLe.
)l.
Prreterea, qmecumque realiter distinguulltur sunt plurcs
reso Sed Pater, et Filius, cl, Spiritus saneLus realiLer clistinguun-
turo Ergo, etc. Probalio media;. Sicut ratio sapienti;{~ est in
Dea, ita ratio paterniLaLis realitcr. Sed propter realem rati,,-
nem sapientire clicitur Deus realiter sapiens. Ergo cl, eadcm
ra.tione dicitur realiter Pater : ergo realiter relatus : ergo et
realiter distinctus : quia hmc inviccm per se eonsequulltnr.
SOLUTIO. - Responcleo clieenclum, quod, seeullclull1 Avi-
?~Ilnam, ut supra dietum est 2 , hoc nomen « ens )) et « l'es ))
,dl~erunt seeundum quod est duo eonsiderare in re, seiliceL
::,quldditatem et rationem ejus, et esse ipsius ; et a quiclclitatc
tlit
1. Parm. : ({ cap. 111. ))
2. Dist. Il, '1. I, arl. J.
612 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
sumitur hoc nomen « res Il. Et quia quidditas potest habel'l'
esse, et in singulari quod est extra animam et in anima, seCllll-
dum quod est apprehensa ab intellectu ; ideo nomen rei :Id
utruIIlque'se habet : et ad id quod est in anima, prout Il res
dieitur a Il reo l' reris )), et ad id quod est extra animam, proli 1
« res Il dieitur quasi aliquid ratum et firmum in natura. Sp,j
nomen entis sumitur ab esse rei: et ideo eum unum et idell!
sit esse triuIll personaruIll, si ens sumatur substantive, n"11
potest pluraliter pnedicari de tribus personis : quia forni"
a qua imponiLur, scilieet esse, non rnultiplieatur in cis. ;-;i
autem sumatur participialiter et adjcctive, sic pluraliter pr<l'-
dicari potest : quia hujusmodi recipiunt numerum a SUppli-'
sitis, et non a forma significata, ut dicLum estl. Sed quiddi-
tns sive forma, a qua sllmitur nomen rei in divinis, consi(j,.-
ratur duplic:iter. Aut ut forma absoluta, ut essentia vel dei-
Las et hujuSIllodi, qua: non multiplicantur in divinis : UJl(j,.
et nomen rei, quod a tali forma sumitur, pluraliter non pr;,'-
dieatur, sed singulariter ; prout dieitur quod Pater et Filill"
sunt una l'es. Est etiam in divinis qmedarn forma relativ;,.
ut paternitas, quce secundum rationem non SOIUIIl in intei-
lectu existentem, sed etiam extra, est alia a filiatione. Unti"
secundum quod ab hac relatione sumitur nomen rei, r",
pluraliter prcedicatur, ut sint ibi plures tales formce relal i-
va~ : et secundum hoc dieimus, quod Pater, et Filius et, Spiri-
tus sanctus sunt tres l'es, non tantum in anima, sed etiaJII
extra animam, habentes firmitatem in natura.
Ad primllm ergo dicendum, qnod nomen entisnullo moti"
sumitur ab aliqua relatione. sed ab esse quod absoluturn (~~I
simpliciter in divinis : et ideo non prcedicaLur pluraliter e'(
fnrma sua, sed ex "upposito, prout {~sL adjedivmn ve! IHll-
licipium. Sed nomen rei imponiLllr a quidditate vel form" ,
qu;c potest eSSf~ et absoluta et relata : et ideo potest pluralikl'
pr:edicari, quarnvis secundum nomen ad aliml non rcferaLur :
qui a ad rationem rei accidit absolutuIll vel relaLum, SiCl11
animali accidit quod sit ratiollale et irraLionale.
Ad secundllrn dicenduIll, quod quamvis sit unum """"
"icut et deitas, Lamen ens est adjeeLivum et Deus est sllbslall-
j iVllm : unde non esI, eadem ralio. Si autem per quidditatelll
illt.c!ligiLur non solum rati0 2 absoluta, sed ratio vel intenLio
cujuscumque ve! suhstantia:, vel accidentis, vel relaLionis ;
sic in divinis quamvis siI. una quiddit.as absoluLa, l,anJ" I I
1. Dist. XXII, q. I, art. 1.
q Parm.: {( natura. »
• DISTINCTIO xxv, gClEST. I, EXPOSITIO TEXTUS 61:3
sunt plures rationes relationum reaIium, et ita plures quiddi-
tates quodammodo ; quamvis hoc non possit proprie concedi:
quia quidditas, et essentia, et definiti o est simpliciter tantum
substantiarum, ut probat Philosophus, VII lHelaph., et inde
est quod nomen rei prcedicari potest pluraliter et singulariter.
Ad tertium dicendum, quod relatio quamvis non ponat
ex ilIo respectu aliquid absolutum, tamen poniL relationis
rationem realiter in Deo existentem : et ideo ex hoc poLesL
dici l'es, et ex plurihus rdationibus oppositis plures l'es.
Ad dicturn Damasceni responsurn est wpra. disl. III.
EXPOSITIO TEXTUS
« Quibusdam videtur quod nomine persona: significctur
essentia. )) Ista opinio erronea est. ; quia si essentia et persona
omnino idem significant et quant.um ad modum significandi
et quantum ad rem significatam, oportet, sicut dicimus tres
personas, ita dicere tres essenLias ; auL si hoc est falsum, el.
illudo Sicut enim exponunt : Tres persona:, id est tres habentes
ilIud commune, quod est persona; iLa possunt. exponere :
Tres essent.ice, id est tres habentes illud commune quod esI,
essentia. N ec potest diei quod hoc dictum est propter ins-
tantiam hcereticorum : quia ad id qllod falsum est conce-
dendum, nulla necessitas cogere debet. Et prceterea, cessante
necessitate, debuit ille modus loquendi cessasse.
Il Quadam tamen necessit.ate, ut supra dixit Augustinus,
translatum est hoe nomen, ut. plurali LeI' diceretur, tres per-
some. )) VideLur hoc nihil esse quod dici L : qui a cum plurale
, non sit nisi singulare geminatum, non potest aliud esse signi-
, ~catum in singulari quam in plurali. --- Sed dicendum, quoel
m ratione nominis tam in singulari quam in plurali hypo-
stasim significat : sed propt.er idenLiLaLem secundum rem
hypostasis et essenti;c in divinis persona potest poni pro
ess.ent~a in singulari, non aul,em in plurali, quia repugnat
umt~tI essentia: : unde ist.a disLinf'l.io quam l\1agister poniL
~agIs attenditur secundum lIsum nominis quam secundum
dIversam significationern ejus.
« Ideoque Augustinus, causam dictorum discernens, dici I.
tre~ personas esse unam essentiam, vel ejusdem essentice. ))
RUJus ratio est, quia essentia et persona possunt considerar i
secundum quod sunt idem re in divinis, et, sic dicimus tres
personas unam essenLiam ; et seeundum qllod rat.ione difIe-
runt, et sic dicimus eas esse ejusdem essentice, non tamell
ex eadem essentia : quia ha:c pneposit.io )) ex Il denotat habi-
1..Parm. addit : « ubi glossatur, ratiouc, id est rdationl' ; d ,licitul'
relatlO ratio prl' comparationrm ad ('sscntiam. ))
614 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIAF\UM
tudinem camal efficientis, vel materialis ; sed in genitivu
intelligi habitudo cujuslibet causce. Et quia essentia se
ad personam per modum caUSal formalis, ideo dil'lillill!
personm unius essentice, non ex essentia ulla. « Ut hic pI'r.;""
nomine proprietas personm intelligatur. » Hoc non dici! III'
quantum ad proprietatem signifìcationis, sed quantum i,,1
identitatem rei: quia in Deo idem est proprietas distingul'll'
et persona distincta 1 ; et ideo nomen person::e pro proprid" I,
poni potest, et communiter variatur aeeeptio hujus IH>n:" l"
persona in illis locutionibus : quia cum dicimus : alia ""
persona, vel : plures personal, significatur persona ~J!, n:;1'
rata et distincta ; et ideo convenienter accipitur pro
stasi. Sed cum dicitur, alius est personaliter 2 persona ve!
raliter, significatur ratio distillcLionis, d, hoc (~onveni('!n'
aptatur ad proprietatem.
cc Non est prorsus aliquis in Trinil.ate gradus. C,'L
Augustinns, IX Confesso : Pater et Filius Ilon difi'erm,l
substantia, sed tantum in graduo
Prmterea, cc sub » denotat gradum. Sed in Filio dicitnr
subauctoritas. Ergo, etc.
Est dicendum, quod cum gradus importet ordinenl
tatis, et 3 (C sub » et « supra Il, in divinis proprie gradu,,:
potest concedi; unde dicitur in Glossa Exod., xx, 26, ,,:;:; >O'i
illud : Non ascendes per gradus ad altare mellll1,. per gr::d'
ad altare ascendit, qui Filium minorem, Patrem maj(11)
facit. Augustinus autem large gradum pro ordine acci:"i
sicut causam pro principio. Subauetoritas autem non invf!
tur a sanctis in Filio posita : unde non invenitur 4 pr0~r!'
esse dictum.
.scilicet tres hypostases dicens sub nomine pietatis tres naturas
f:>Conatur asserere. Sufficiat nobis dicere unam sulJstantiam,
;;et tres personas, perfectas, mquales, taceamus tres hypostases,
I. l'arm. addiI : li seeuuduDl l'('lll.
2. l'arm. on"littit : «( pcrsonalit(Òr. 1)
3. ParTIl. (( sccundum suh. ))
4. l'arm. : (( y(detu!'. »
DISTlNCTlO XXVI
De proprielali bus personarw/J,
sed prius de hoc nomine « hypostasis »
Nunc de proprietatibus personarum, quas frequenter in hoc
tractatu commemoravimus, aliquid loqui nos oporte!.. Sed
primum audiamus quid de hoc nomine « hypostasis » Hierony-
mus dicit. Ait enim sub hoc nomine venenum latere ; sed hoc
dicit secundum quod. hmretici eo utebantur ut simplices sedu-
cerent, seilicet pro persona et pro essentia; ut sive dieeretur
una tantum hypostasis, sive tres, minus peritos ad inconveniens
dèducerent : cum non erat hoc nomen ita apud Catholicos
vuIgatum, nec ita ejus significatio determinata, ut modo. Et
ideo Hieronymus dici t, hoc nomine non utendum fore sine
. distinctione vel expositione, tune scilicet quando cum hmre-
'ticis contendebatur, ita seribens, De fide cath. ad Damasum
papam, epist. LVII, § 3, col. 358, t. I : « Ab Arianorum prmsule,
hypostaseon novellum nomen, a me ho mine Romano exigitur.
,Interrogamus, quid tres hypostases arbitrentur intelligi. Tres
personas subsistentAs, aiunt. Respondemus nos ita credere.
Non sufficit eis sensus. Ipsum nomen efflagitant, quia nescio
quid veneni in syllabis latet. Clamamus : Si quis tres hypo-
stases, id est tres subsistentes personas, non confitetur, anathema •
sito Si quis autem hypostasim ousiam intAlligens, non tribus
ipersonis unam hypostasim indicit, alienus a Christo est : qui
si placet. Nomen hoc non bonm suspicionis est, cum in eodem
verbo sensus dissentiunt. Aut si rcctum putatis, tres hypo-
stases cum interpretationibus suis debere nos dicere, non nega-
mus; sed mihi credite, venenum sub melle latet. Transfigu-
'rai enim se angelus Satan;e in angelum lucis. » II Corinth., Xl,
,14. Hi'S verbis non negat utendum esse nomine hypostasis;
sed hmreticos eo prave usos ostendit, contra quos cautela
0pus erat in distinctione significationis; alioquin sibi eontr3-
dlceret, qui supra tres hypostases confitetul'.
De proprielatibus personarum, et de nomini bus earum relativis
Jam de proprietatibus personarum videamus qum etiam
~otiones sive relationes in Scriptura plerumque dicuntur, in
IIla sa~cta Trinitate, qum ideo a nobis repetitur, ut cordi nostro
616 COMMENTlJM IN LIB. I SENTENTIARUM
tenacius infigatur. Ait AugustinusI, in lib. De fide ad Pelrl1lll.
cap. I, § 6 : « Aliud est genuisse qua m natum esse, aliudqu.,
est procedere quam genuisse vel natum esse. Unde manire,·
Lum est quod alius est l'ateI', alius Filius, alius Spiritus san.'.
tus. » Et cap. n 2 « : Est et proprium solius Patris, non qui"
non est natus ipse, sed quia unum Filium genuerit; propriUlII'
I
que solius Filii, non quia ipse non genuit, sed quia de Patri,
essentia natus est; proprium vero Spiritus sancLi est, non qui:1
nec natus est ipse, nec genuit, sed qui a solus de Patre Filioqll"
procedit. » Ecce breviter assignavit tres proprietates triuIl1
personarum, quarum una non est alia. Hoc enim significavi l
cum dixit : « Aliud est genuisse qua m natum esse, aliudqlll
procedere » ; id est, alia proprietas sive notio, est generatio, ('I
alia nativitas, alia processio, qure aliis nominibus dicunllli'
paternitas, filiatio, spiratio. Has proprietaLes designant nomi!l'!
personarum, scilicet l'ateI', Filius et Spiritus sanctus, qu;,'
relativa sunt et ad se invicem dicuntur, quia notant relatiow'"
qure non sunt Deo accidentales, sed in ipsis personis ab reterlili
sunt immutabiliter, ut non modo appellationes sint relativ,,'.
sed eLiam relationes sive notiones, in rebus ipsis, scilicet, i"
personis sint.
Quod non omnia qu::e de Deo dicuntur secundum subslaniiwn
dicuntur : qu::edam enim secundum relationem dicuntur. flìln"!
tamen secundum accidens.
Quocirca sciendum est, non omne quod dicitur de D'·II.
dici secundum substantiam : quia quredam dicuntur secundulil
relationem, qure non est accidens, quia non est mutabilis. Un,I<
Augustinus, in V lib. De Trinit., cap. v 3 , col. 913, t. VIII, ail
« Nihil in Deo secundum accidens dicitur, quia nihil ei :J.r"i·
dit. Nec tamen omne quod dicitur, secundum substanti:11 Il
de Deo dicitur. In rebus creatis atque mutabilibus, quod Il''''
secundum substantiam dicitur resta t ut secundum accidl'lI'
dicatur; in Deo autem nihil quidem secundum ~\ccidens di,i
tur, quia nihil in eo mutabile est aut amissibile. Nee tam"11
omne quod dicitur de Deo, secundum substantiam dicitll!
Dicitur enim ad aliquid, sicut l'ateI' ad Filium, et Filius :l'!
Patrem : quod non est accidens, quia et ille semper est Pa!t'l.
nt iste semper est Filius, et ita semper, quia semper natus
Filius, nec cmpit unquam esse Filius. Quod si aliquando c,,",'
cmpisset, aut aliquando desineret esse Filius, secundum avi·
dens diceretur. Et quia l'ateI' non dicitur l'ateI', nisi ex ,'II
L 1,i[,('r De fide ad Pc/rulli FlIl~('nlio l'('slitll('ndus .'s't, apud
citata iPguntlll' ('01. 675.
2. Col: G75.
:3. Panno : ,( C. \\. " 1. Parm.
DISTINCTIO XXVI 617
quod est ei Filius, et Filius non dicitur Filius, nisi ex eo quod
habet patrem, non secundum substantiam hrec dicuntur, sed
ad invicem ista dicuntur; neque tamen secundum accidens,
quia et quod dicit~r Pate~, et quod dicitur !"ilius, ~ternum
atque incommuta.b~le est els. » Ecce aperte hiS verbis osten-
di\ur, quredam. dICI de ?~o secundum substantiam, quredarn
seéundum relatlOnem, mhII tamen secundum accidens. Osten-
ditur etiam proprietas Patris esse quotI habet Filium, et pro-
pl'ietas Filii quod habet Patrem. Ideoque cum dixit retel'num
et incommutabile esse quod l'ateI' dicitur, et quod Filius dici-
tul', ita intelligi voluit ; id est, proprietas qua l'ateI' est Pater,
et pl'opl'ietas qua Filius est Filius, reterna est et incommuta-
bilis : quia et l'ateI' sempel' est l'ateI', et Filius semper Filius.
Unde et Hilarius, proprietates personarum assignans in lib. XIJl
De Trinit., § 23, etc., col. 447, t. II, ait : « Si semper Patri
pl'opl'ium est quod semper est l'ateI', necesse est semper Filio
pl'opl'ium esse ut semper sit Filius. Ubi enim sempel' Pater
est, semper et Filius est. Ergo qui non semper l'ateI' est non
sernper genuit. )) Item in eodem : Il Nato Deo manifestum esL
pl'op~ium esse, quod Filius est. »
Quare dicatur esse proprium Unigeniti gl10d est Filil1s Dei,
cum eUam homines. sint fili i Dei
Hie qureritur, quomodo dil;atur proprium nato Deo quod
est Dei Filius, vel genitus ex Deo, cum etiam homines filii Dei
dicantur et sint; secundum illud psalm. LXXXI. 6; Filii excehi
omnes, et ad Moysen de pOp'ulo Israel Dominus ai t, Exod., IV,
22 : Filius meus promigenitu~ Israel. Sed magna est distantia.
Homines enim filii Dei sunt factura, non nativitatis propl'ie-
tate; Deus autem Filius originis proprietate Filius est, et veri-
tate nativitatis, non factura, vel adoptione : et illi quidem
ante sunt quam filii Dei sunt ; fiunt enim fiIii, non nascuntur
'filii Dei. Unde Hilarius solum Deum natum originis proprie-
tate, Dei Filium ostendens, inter ipsum et homines filios Dei
evidentissime distingui t, in lib. XII De Trinit., § 13, col. 440,
t. II, ita dicens : « Vero Dea Patri, qui ex Deo nascitur vere
Filius est. Et nos quidem fili i Dei sumus, sed per facturam.
FUirnus enim aliquando filii iracundire; sed filii Dei per adop-
tionem effecti sumus, potius quam nascimur; et quia omne
quod fit antequam fiat, non fui t, nos cum filii non fuissemus
efficimur. Ante enim filii non eramus, sed per gratiam fael i
surnus; non nati neque generati, sed acquisiti: acquisivit enilll
nos Deus sibi, et per hoc dieitur nos genuisse. Genuisse enim
~eum filios, nunquam cum proprietatis significatione cogno,,-
cimus dici. Ex adoptione enim homo factus est filius Dei,
(( lih. X I. })
618 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
non ex generatione, neque ei proprietas est, sed nuncupati" '
ac per id non vere filius est, quia nec proprie natus dicitul'.
nec semper fui t filius. Vnigenitus autem Deus nec fuit ali:
quando non Filius, nec fuit aliquid antequam Filius, Ilé'>'
quidquam ipse nisi Filius; atque ita qui semper est Filiu>.
nascibilitatis proprietate ac veritate Filius ejus est SOlith
qui genuit; et ille tantum qui genuit, Pater ipsius est; (jl:iil
sicut ille Filius origine, ita ille Pater generatione. »
Quod homo dicitur Filius Trinitatis, et Trinitas
potest dici pater hominum
Homo vero, qui filius Dei est factura, non tantum PatII-,
sed et Filii et Spiritus sancti filius est, id est totius Trinitati-.
et Trinitas ipsa pater ejus dici potest. Vnde Augustinus, Il'
V lib. De Trinit., cap. XII, col. 919, t. VIII, dicit : « Non pote>!
dici Trinitas pater, nisi forte translative ad creaturam propU',
adoptionem filiorum. Quod enim scriptum est, Deut., VI, 4 :
Audi I srael : Dominus Deus tuus, Deus unus est; non utiq Il<
excepto Filio, aut Spiritu sancto, oportet intelligi: quem unuli
Dominum Deum nostrum recte dicimus etiam patrem no>
trum per gratiam suam nos regenerantem. » De hoc etiall
Hilarius, in VI lib. De Trinit., § 30, col. 181, t. II, ait : n Omm-
bus per fidem Deus pater est; quibus est pater per eam fidnli
qua Jesum Christum Dei Filium confitemur. » Ecce ostensuTi'
est, quare proprium dicatur esse Dei nati quod Filius est .
quia scilicet ipse solus natus proprie dicitur. Vnde Hilariu>,
in lib. III De Trin., § Il, col. 82, t. II, ait : « Dominus diceu",
Joan., XVII, l : Clarifìca Filium tuum, non solo nomine COli
testatus est se esse Filium, sed et proprietate. Nos fil ii Dei
sumus, sed non talis hic Filius. Hic enim verus et propriu'
est Filius origine, non adoptione ; veritate, non nuncupatiollc'
nativitate, non creatione. »
Quod Spiritus sanctus proprie dicitur donum Dei, quia propT'!<'-
tate est donum, ut Filius nativitate; et utroque modo dicifw
relative, secundum eamdem relationem.
Ha etiam de Spiritu sancto dicendum est, qui proprie dll:i
tur donum Dei, cum tamen et alia plura sint dona Dei. Seti
Spiritus sanctus ita proprietate immutabili et reterna donUlii
est, sicut Filius proprietate est Filius. Eo enim dicitur donuni
quo Spiritus sanctus; et utroque utique nomine relativl: dp'j
tur : eademque relatione dicitur Spiritus sanctus et donurn '
licet ipsa relatio non appareat in hoc nomine, Spiritus sanelu',
sicut in hoc nomine, donum. Unde Augustinus, in V lib. [I.
'1. Nicola'j « c. \' » ; Parm. : « c. IV. » 2. AI. omittitul' : «
DISTINCTIO XX"] 619
Trinit., cap. XI, COlI. 919, t. VIII, ait : « Spiritus sanctus, qui
non est Trinitas, sed in Trinitate intelligitur, in eo quod pro-
prie dicitur Spiritus sanctus, relative dicitur, cum et ad Patrem,
et ad Filium referatur : quia Spiritus sanctus, et Patris, et
Filii Spiritus est: sed ipsa relatio non apparet in hoc nomine.
Apparet autem cum dicitur donum Dei. Donum est enim Patris
et Filii, quia et a Patre procedit et a Filio. Ergo Spiritus
sandus ineffabilis quredam Patris Filiique communio est.
Et ideo fortasse sic appellatur, ut jam diximus, nec iterare
piget, quia Patri et Filio potest eadem appellatio convenire.
Nam hoc ipse proprie dicitur quod illi communiter : quia etiam
Pater spiritus, et Filius spiritus, et Pater sanctus, et Filius
sanctus. vt ergo ex nomine quod utrique convenit, utriusque
communio significetur, vocatur donum amborum Spiritus sanc-
tus. » Ecce habes, quare Spiritus sanctus proprie dicatur
donum, et quod relative dicitur sive donum, sive Spiritus sanc-
I tl,lS, et quod nomen sibi proprium tenet quod communiter
Patri et Filio convenit, sed divisim. Et est sciendum quod
cum Pater vel Filius dicitur spiritus, sive sanctus, neutrum
relative dicitur, sed secundum substantiam.
An Pater, vel Filius, vel Trinitas ipsa, possit dici Spiritus sanctus
Hic qureri potest, utrum Pater, vel Filius, vel etiam ipsa
Trinitas, possit dici S'piritus sanctus, sicut disjunctim dicitur
et spiritus et sanctus. De hoc Augustinus, in V lib. De Trinit.,
cap. XI, col. 919, t. VIII, sic ait : « Trinitas nullo modo potest
Sdici Filius. piritus vero sanctus potest quidem universaliter
dici secundum id quod scriptum est, quoniam Deus spiritus
est. Haque Pater, et Filius, et Spiritus sanctus, quoniam unius
Deus est, et utique Deus sanctus est, et Deus spiritus est 2 , potest
appellari Trinitas et Spiritus sanctus ; sed tamen tunc Spiritus
sanctus relative non dicetur, sed secundum essentiam : quia
proprie Spiritus sanctus, qui non est Trinilas, sed in Trini-
tate, dicitur relative, )l
Quidam putant, Spiritum sancium non dici relative ad Patrem
et Filium, quia non vicissim rcspondent sibi vocabula; sed
falso.
. çuidam tamen putant, Spiritum sanctum, veI donum, non
dICI relative ad Patrem vel ad Filium. Si enim, inquiunt, hrec
r.elative ad se dicuntur, suis invicem sibi respondent vocabu-
~IS; ut sic ut dicitur Pater, Filii J ater, et Pilius Patris Filius ;
Ita dicatur Pater Spiritus saneti, vel doni Pater; et Spiritus
sanctus, vel donum, PaLris spiritus vel donum : sed non ita
1. Parro. : « G, Xl[. "
d Deuo spiritlls ,'st. "
620 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
est in omnibus relativis. Non enim omnia qUffi relative dicuntur,
suis ad se invicem respondent vocabulis. Unde Augustinus
horum elidens opinionem, in V lib. De Trinit., cap. XII, col. 919,
t. VlIlI :« Non te moveat, inquit, quoniam diximus SpirituIlI
sanctum non ipsam Trinitatem, sed eum qui est in Trinitatc,
relative dici; licet non ei respondeat vicissim vocabulum
ejus ad quem refertur. Dicimus enim Spiritum sanctum Patris,
sed non vicissim dicimus Patrem Spiritus sancti, ne Filius
ejus intelligatur Spiritus sanctus. Hem dicimus Spiritum sanc-
tum Filii, sed non dicimus Filium Spiritus sancti, ne Pater
ejus intelligatur Spiritus sanctus. In multis enim relativis hoc
contingit ut non inveniatur vocabulum quo sibi vicissim
respondeant. Cum ergo dicimus donum Patris et Filii, non
quidem possumus dicere Patrem doni nut Filium doni; secl
ut hffiC vicissim respondeant, dicimus donum donatoris el
donatorem doni: quia hic potuit inveniri usitatum vocabulum,
illie non potuit. Donum ergo donatoris et donatorem doni
cum dicimus, relative utrumque ad invicem dicimus. Donato!'
tamen non fui t Deus nisi ex tempo re, cum Spiritus sanetus
sit donum etiam ab ffiterno. ))
DIVISIO TEXTUS
Postquam determinavit Magister de essentia et personis,
hic determinat de proprietatibus quibus personre distinguun-
turo Dividitur autem in partes duas : in prima determinal
de proprietatibus propriis personarum ; in secunda de appro-
priatis personis, XXXI disl., ibi : « Prmterea considera,ri opor-
tel. » Prima in duas : in prima determinat de proprietatibus
personalibus ; in secunda de proprietatibus personarum qun;
non sunt personales, XXVIII disl. Prima in duas : in primil
determinat de proprietatibus personalibus ; in secunda com-
parat nomina significantia personas, XXVII dist., ibi : « Hi"
qumri potest. » Prima in duas : in prima determinat de hypo-
stasi qure substat proprictatibus sicuL distinctum distinguenti:
in secunda determinat de proprietatibus quibus hypostases
distinguuntur, ibi : « J am de proprietatibus personarulll
videamus. » Et hmc dividitur in duas : in prima assignat pcr- _
sonales proprietates personarum ; in secunda removet quas-
dam dubitationes, ibi : « Hic qmcritur, quomodo dicatur
proprium nato Deo, quod est Dei Filius. » Circa primulll
duo facit : primo assignat personalium proprietatum nume-
rum; sccundo assignat prredicandi modum quantum ad tria.
scilicet quod non prmdic.antur substantialiter, scd relative.
et quod non prmdicantur accidentaliter, et quod non prredi-
cantu l' temporaliter, sed ab reterno, et confirmat per aucto-
ritatem sanctorum, ibi : « Quocirca sciendum est, non omne:
quod dicitur dc Deo, dici secundum substantiam. »
DISTINCnO XXVI, QUlEST. I, ART, I 621
« Hic qureritur, quomodo dicatur proprium nato Deo,
quod est Dei Filius. » Hic removet primo dubitationes : et,
primo quantum ad proprietatem Filii ; secundo quantum ad
proprietatem Spiritus sancti, ibi : « Ita etiam de Spiritu sancto
dicendum est. » Et hrec dividitur in duas, : in prima removet
dubitationem : in secunda excludit errorem, ibi : « Quidam
tamen putant, Spiritum sancturn vel donum non dici relative
ad Patrem vel ad Filium. » Circa primum duo facit ; primo
removet dubitationem de proprietate Spiritus sancti, secun-
dum quod significatur nomine doni; secundo prout signifi-
catur nomine Spiritus sancti, ibi : « Hic qureri potest, utrum
Pater et Filius vel etiam ipsa Trinitas possit dici Spiritus
sanctus. »
QUlESTIO PRIMA
Hic qureruntur duo: primo dc hyposlasi ; secundo de pro-
prictatibus.
Circa primum duo qureruntur : lo utrum hypostasis sit in
divinis, et quid ibi significet ; 2 0 utrum abstractis per intellec-
tum proprietatibus personalibus, remaneant hypostases
/- distinctre.
ARTICULUS PRI1l1US
Utrum hyposlasis proprie dicalur in divinis
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod hypostasis non
sit in divinis proprie loquendo 1 • Primo per hoc quod Hiero-
nymus dicit in Li/tera, quod hoc nomen non est bonre suspi-
cionis, et quod venenum sub melle latcl.
2. Prreterea, sicut dicit Boetius, De duab. nal., cap. III,
col. 1344, t. II, hypostasis nominat substantiam subjectam
aceidentibus. Sed Deus non substat alicui accidenti, ut supra 2,
dixit Augustinus. Ergo non proprie potest dici hypostasis.
3. Item, hypostasis nominat l'cm naturre, qure alicui natu-
l're supponitur. Sed in omni re naturre videtur quod natura
sit majoris simplicitatis quam ipsa l'es naturre, et quod l'es
naturre addit aliquid supra naturam; alias sicut est una
.~
natura, ita esset una l'es naturre. Sed ubicumquc est additio,:
ibi est compositio. Ergo videtur quod omnis hypostasis sit
1. Parm.: dicenda. Il
.) Dj,t. VIII. q. Y •
....
I
 622
COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
composita. Sed in Deo non est aliqua compositio. Ergo W'f'
hypostasis.
4. Prreterea, omnis hypostasis est subsistentia et essenti;, :
quia omne quod substat, subsistit et est. Si igitur in Deo (:sl
hypostasis, illa hypostasis erit subsistentia et essentia : quod
non videtur, quia dicimus trcs hypostases, non autem tl'l'S
essentias vel subsistentias, secundum Boetium, ibid. Erg",
videtur quod hypostasis in divinis nihil siI,.
5. Pralterea, omne quod est in divinis, aut est absoluLurl!
aut ad aliquid. Sed hypostasis non videtur in divinis signi-
ficare absolutum ; quia nihil absolutum in divinis distinguitm,
secundum Augustinum l, De fide ad Pelrum, cap. I, et Boetiurn,
II De Trinil., cap. I, hypostasis autem distinguitur. J\(.,
etiam est ad aliquid, qui a relatio in divinis est distinguellS,
et hypostasis est distinctum. Ergo videtur quod hypostasis
non siI, in divinis.
6. Pralterea, omne indeterminatum se habet ad determi-
natum, aicut possibile et materiale. Sed persona se habet ad
hypostasim sicut determinatum ad indeterminatum, vel
sicut distinctum ad distinguibile, ut quidam dicunt : eo quod
persona est hypostasis proprietate distineta ad dignitateTll
pertinente 2 •
Contra, sicut supra dictum est 3 , idem dicunt Gralci hypo-
stasim, quod nos personam. Sed persona proprie dicitur iII
Deo, et pluraliter de tribus, et singulariter de singulis. Erg-rf
et similiter hypostasis.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod, ut ex dietis
patet ex verbis Boetii, hypostasis apud GralCOS est princi-
paliter individuum substantire, quod nos substantiam primn fii
dicimus. Hoc autem est aliquid completum et distinctuJIl
et ineommunicabile in natura substantire. Unde hypostnsis
divina erit illud quod est per se subsistens, distinctum cl
ineommunicabile. Nihil autem absolutum est distincLum il;
divinis, scd solum id quod est ad aliquid : et sicut essenti;·
est ipsum quod est secundum rem, ita rcaliter rc!atio distil'
guens est prineipium 4 ipsum distinctum ; et eum relatio si'
idem secundum rem quod cssentia, ipsum distinctum rcL;-
tione erit idem secundum rem quod subsistens in essenti:,
ve! nnLura divina; et hoc significat nomen « hypostasis ll.
1. « Fulg'entium, )) col. 673.
2. Deest in codd. : « Erg'O CUlli in divinis nihiI sit materiale et pot,·,
tiale 'cl incomplctum, videtur quod in divinis non sit hypostasis.
3. Dist. xxv, q. I, art. 1.
t.. Parm. omittit : « principium. "
DISTINCTIO XXVI, QUlEST. I, ART. I 623
Unde dico, quod nomen « hypostasis )) in divinis significat
relationem ut distinctam per modum subsistentis in natura
divina, ut dictum est de nomine personre ; sed differt, quia
hypostasis .de ratione sua non includit deterrni~atam.rat!o~eI1l
distinctioms, sed nomen personre specwlem mcludlt dlstmc-
tionis rationem qUal ad dignitatem pertinct, prouL dicit quid
subsistens in natura nobili, scilicet inteIIectuali : qumnvis
hoc idem dicat nomen hypostasis ex usu Grrecorum, ut Boe-
tius dicit, ubi supra. Sed hoc nomen « Pater )) ulterius signi-
fieat distinctum, exprimendo specialem et determinatam
rationem distinetionis ad nobilitatem pertinentem, scilicet
relationem paternitatis.
Ex hoc patet quod ista quatuor se habent consequenter.
« Hypostasis )) enim dicit subsistens distinctum quocumque
modo. « Hypostasis divina ») dicit subsistens distinctum rela-
tione, quia alia distinctio non potest esse in divinis. (( Persona»
dicit distinctum distinctione relationis ad dignitatem perti-
.nèntis. (( Pater ) in dÌvinis dicit subsistens distinctull1 rela-
tione ad nobilitatem pertinente, qure est paternitas.
Ad primum igitur dicendum, quod nomen respondens
hypostasi in lingua latina, scilicet substantia, requivocatur
ad substantiam 1 essentiam et ad substantiam primam, et
ideo ne fieret occasio deceptionis, noluit Hieronymus uti
nomine hypostasis ante notam et dec!arativam sive 2 deter-
minatam ejus significationem ; ne ex distinctione hypostasis,
distinctionem essentire hreretici simplices 3 arguerent 4.
Ad serundum dicendum, quod quamvis secundum rem in
divinis non siI, aliquid sub alio vel substans alii per modum
accidentis; tamen intelligitur aliquid substare quantum ad
.modum significandi, secundum quod etiam dicit Damascenus,
lib. 15 De fido orlh., cap. IX, col. 838, t. I, quod in divinis
quredam significant id quod consequitur substantiam, ut
bonitas, sapientia, paternitas et hujusmodi; et secundum
hoc potest dici ibi nomcn hypostasis.
Ad tertium dicendum, quod hypostasis in Deo est etiam 6
res naturre. Sciendum est enim quod individuum substantire
dicitur dupliciter : vel ex eo quod substat naturre communi 7 ,
1. Parm. omittit « substantiam. ))
2. Parm. omittit : " declarativam sive. ))
3. Parm. addit : « deClpWJ1do. ))
4.. NICola. : " ne hrerl't,cI ex dlstinctlOllc hypostasis, distincliomem
essent.re (simpliccs declpicndo) al'guerent. ))
5. Parm. : " lib. III, C. VI. ))
6. Parm. omittit : " etiam. ))
7. Parm. omittit "communi.»
 6:24 COMMENTUlII IN LIB. I SENTENTIARUM
vel ex eo quod substat accidentibus et proprietatibus; l'I
quantum ad utrumque potest significari per nomen prinl;"
intentionis, vel per nomen secund<e intentionis. Per nome"
prim<e impositionis significatur ut substat natur<e, hoc nominI'
« res naturm )) ; et per nomen secund;:e impositionis, hoc nominI'
quod est « suppositum ll. Similiter inquantum substat propri/._
Lati, significatur nomine prim<e impositionis, quod est noni""
« hypostasis l) vel « person;:e l), et nomine secund<e impositioni,.
quod est singulare, ut « individuum )) : qUal proprie non Suni
in divinis, quia exprimunt determinatum modum distin,-
Lionis, quod est per materiam; sed loeo ho rum dicitur ib,
incommunicabile. Nec tamen oportet quod natura sit aliqnid
simplicius qua m ipsa res natural : quia in simplicibus, seCUII-
dllm Avicennam, tract. V 1Helaphys., cap. v, quidditas sinl-
plicis est ipsnm simplex; sed difIert tantum q·uantum ad
modum significandi : quia quidditas significatur ut forma, l'I
ipsa res simplex significatur ut subsistens; et distinctio i'l
re natunc non est ex parte naturm, sed ex parte reiatiomllil
oppositarum subsistentium in natura illa.
Ad quartum dicendum, quod persona, ut dictum esV, nOli
distinguitur in divinis ex parte natural, vel ex parte ipsill:'
esse, sed solum ex parte proprietatum; unde illa nomini!
qu<e dicuntur secundum respectum ad proprietatem, pluril-
liter pr<edicantur, sicut « hypostasis l) et « persona)); qn;,·
,lUtem dicuntur per respectum ad esse, pr<edicantur singu-
l:uiter, ut « subsistentia )) et « essentia : » quamvis nomell
subsistenti<e apud usum sanctorum sumatur, ut prius dietulil
est. Sed quredam sunt nomina qUal dicunt respectum !\d
naturam communem, qUal etiam pluraliter pr<edieantllJ'.
« ut res natur<e )) et « suppositum ; )) quia quamvis non diealrl
respectum ad proprietatem per modum formal, tamen, inqmu'-
tum nominant aliquid distinctum sub natura communi.
signifieant in divinis relationes ut subsistentes. {( Subsistentia
nutem et « essentia )) non nominat distinctum : unde etia]1I
per prius sunt in generibus et speeiebus quam in individui-o
seeundum Boetium : et ideo si proprie accipiantur, plurali! "1
]Lon pr<edicantur, sieut est apud Gr<ecos.
Ad quintum dieendum, quod hypostasis, ut dietum e~l.
~ignificat in divinis relationem per modum substantial : qui"
sicut propter simplieitatem, idem est in DI'o essentia et ens 2 :
ita etiam idem est in co rdat.io distinguens et distinr:tulli
1. Dist. xxv, q. I, art. 1,.
~) Parrrt.: (( essC'. »
DISTINCTIO XXVI, QumST. I. ART. II 6'25
relatione; sed differunt secundum modum significandi, qui
fundatur in re, quia utrumque nomen habet veram signifi-
'cationem suam in Deo ; et ideo difTerunt eti!\m q Ilantum ad
modum supponendi, quia supposito uno non supponitur
aliud. Sicut enim dicimus qnod Deus generat et deitas nOIl
generat : ita dicimus quod hypostasis disLinguiLIIf et relatio
distinguit.
Ad sextum dicendum, qnod sieut nomen personal signi-
ficat quid distinctum in divinis, ita cl, nomen hypostasis ;
sed nomen person<e determinat specialem modnm distinc1.io-
n1s, scilicet per proprietatem nobilem, quod nomen hypost.asi,.;
non determinat ; unde se habent quasi sient snperius et inf.~­
,rius; sicut aliqua substantia est quodammodo magis eommll-
~nis quam aliquis homo. Sed ista determinatio et indetermi-
\natio communis et proprii, in rebus eompositis reducitur ,Ili
'materiale et formale secundum rem, l'O qnod ratio generis
tluit a materia, et ratio in rebus simplieibus non habet ali-
quid respondens in re quod sit indeterminatUlu, qnasi mat/~­
riale, et forma ~veniente deLerminetur ; sed est solum quan-
tum ad modum significandi, inquantnrn utrnmque illorul1l
'.est vere significare in divinis.
ARTICULUS II
Ulrum, remolis relalionibus per illlelleclwn,
hyposlase8 remaneanl dislinclm 1
Ad secundum sie proceditur. ]. Videtur quod, remotis
relationibus per intellectum, remaneanL hypostases distinl'-
8icut enim dicit Augustinus, V De Trinilale, eap. Y.
. col. 913, t. VIII, in omni quod ad alteruru dieitur, est aeciper/'
aliquid quod per se dicitur; quia relaLum, non est relatUlli
tantum, sed etiam est aliquid. Si igiLur hypostasis seeundulll
,rclationem ad aliquid dicitur, videLur quod pncter intelIel'-
. turo relationis, sit aliquid intelligibile subsistens 2; et it;r.
}'cmotis proprietatibus relativis per intelleetuUl, videtul'
:quod remaneant ips<e hypostases subsistentes.
'.. 2. Prreterea, hypostasis in divinis est perfeetior quam si I
,:m creaturis. Sed in ereaturis. remoto per intelleetum, vi:1
;secundum rem, hoe qnod unii hypostasis ad aliam dieitlll'.
L I p. Summm theolog., q. XL, art. 3.
2. Parm. habet : « sit aIiqu.id intelligere subsistens ; " et in notuL,
quadam : « Ordo verbol'um est: sit intelligere aliquid subsistens " :
':iquod pIane, posito ut in codd. : I( intelligibili', " evmwseit.
 626 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
DISTINCTIO XXVI, QUlEST. I, ART. Il 627
adhuc remanent ipsm hypostases, sicut Socrates et Pia I, (
Ergo videtur quod etiam in divinis. permodum ~ormm, LoLum est subsisLens: C:lde sie':lL, r~n~ota
3. Item, omne quod cadit in definitione alicujus, POf.",i essentia per mtellectum, non remanet ahqUId quasI reelplens
illam essentiam, quia ipsamet essentia est subsistens; ita
intelligi, non intelleeto ilio; sieut remoto per inteliecluIl1
rationali, per quod homo constituitur, inteliigitur aninii,j, etiam, remota bonitate per inteliectum, non remanet aliquid
quasi recipiens bonitatem, quia ipsa bonitas est subsistens ;
quod in definitione hominis poni LuI'. Sed persona est hypost<l-
et similiter, remota relatione per intelleetulIl, non relinquitur
sis proprietaLe distincta, ad dignitatem pertinente. EL",.
aliquid quasi substratum illi relationi, sed ipsamct relatio
remota per inLeliectum proprietaLe relativa, adhuc rcmar,,'I.
hypostasis distincta. est l'es subsistens. Unde, abstraeta relatione proprie loquendo
nihil manet, neque absolutum, neque relatum, neque hypo-
4. Pr::BLcrea, PaLer habet quod est quis, et quod est Pat,"I'.
stasis, neque essentia. Sed verum (;st qnod essentia potest
AuL igiLur ab eodem aut ab alio. Si ab eodem, tune clim pahT-
'ìintelligi, non intelir,cta bonitate, ut dicit Boetius, lib. De
nitaLe siI, Pater, paternitate erit quis. Sed in Filio non ';,,1
'hebd., col, 1311, t. II, et similiter potest inteliigi essentia,
paternitas. Ergo Filius non erit quis : quod est falsum. Er/"
non intellecta paternitate vel relatione, sicut J udrei intelii-
oportet dare alLerum, quod non ab eodem habeat. Rem, ,i"
gunt, sed non per modum abstractionis. Sed non potest intel-
igitur a Patre hoc' quo Pater diciLur, adhuc remanet qW'<I
~ ligi quod in divinis removeatur relatio et remaneat aliquid
est quis. Sed « quis » nominat hypostasim. Ergo remol
l'eIaLione remanet hypostasis distincta. . subsistens relationi, quia ipsamet ibi subsistit.
\ Et ideo eoncedimus cum allis, ({uod, remota relatione,
Contra, sicut dicit Augustinus, VI De Trinil., cap. II et il r.
non manet hypostasis distinet.a in divinis; tum quia non manet
col. 924, t. VIII, in omnibus PaLer et Filius u~um sunt, pr::Blel
distinctio, tum quia non manet subsistens relationi. Sed
ea qum ad aliquid dicuntur. Remoto igitur per inteliectur,!
verum est quod si nunquam essent relationes quas fides
hoc quo Pater ad alterum dicitur, remanet solum id in qUi'
Deus esset et substantia et persona ex hoc quod
PaLer eL Filius uniunLur. Sed hoc non potest esse distinctulii
subsisteret in esse suo, et substaret proprietatibus essentia-
in divinis. Ergo remota relatione per intelieetum, non l'cm;,.
libus, quibus ab r,ssentiis aliis distingueretur.
nent hypostases distinctm. Hoc idem videtur per BoetiuIlr
Ad primum igitur dicendum, quod in divinis est accipere
qui dicit, I De Trinil., cap. VI, col, 1254, t. II, quod in divini,
sola relaLio multiplicat TrinitaLem. et absolutum et relatum ; sed relatio non advenit absoluto
sicut distinguens ipsum, sed per omnimodam identitatem
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod duplex est opini ...
rei. Sed id quod distinguitur relatione, est ipsa relatio : et hoc
Quidam dicunt, quod sicut est in creaturis, quod, remoti·
potest significari per modum subsistentis et hypostasis\ ut
relationibus et proprietatibus, remanent ips.m hyposLas'"
patet ex dictis.
seipsis distinctm, ita est etiam in divinis; unde dicunt, quu.!
Ad secundum dieendum quod in creaturis hypostases
abstracta personalitate, id est, relatione constituente personmn.
distinguuntur per materiam et proprieLal,es diversce sunI. osten-
remanet hypostasis. Sed hoc non videtur posse stare secUJ'-
dentes distinctionem; sed in divinis hypostases non distin-
dum fidei supposituml, propter duo. Primo, quia cum phr·
. guuntur nisi per relaLionem : <{uia non est ibi invenire aliquam
ralitas 2 semper causetur ex aliqua distinctione, et disLinctF'
r~alem alietatem, nisi qU::B est secundum oppositionem rela-
vel est 3 per essentiam, vel per quantitatem, vel per relalì"
bvam. Unde sicut in ereaturis, subtraetn per intelleetuili
nem, impossibile est in Deo esse aliquam distinctionem ni.ci
d~vi~ione materim et quantitatis, non rernanent hypostases
quam causat relatio. Unde, remotis relationibus per inLellc(·
dIstmctm ; ita etiam in divinis subtracta oppositione relativa.
tum, simul toliitur ipse inteliectus distinctionis. Seeumk
. Ad tertium dicendum, qnod hypostasis poniLur in defini-
quia in divinis nihil prmdicatur sieut accidens, vel sicut foml;'
inhmrens alicui prmexistenti; unde quidquid significat.' bone p~rsonm, quia persona addiI. aliquid supra hypostasim :
n. 0n ~Uldem relationem, quia reiaLio est de intelleet.u hypost.a-
SIS ~Ivinm, sicut de intelleetll persome : sed addit deLerrninat.am
1. Parm. : « SUpposltlOnem. )) ratlOnem relationis, sciliceL pertinens ad dignitatem : cl. ideo,
2. Al. : « pluralls. )) l,
3. Parm. : « omllis sito ))
1. Parm. « et ~ie sigllifiC'atlll' 1Ll1Inine personre ve! "ypostasis. »
 628 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
remota relatione, neque hypostasis intellectus\ neque P"l'-
son;e manet in divinis: quia etiam ex hoc ipso quad ponitul'
hypostasis divina, ponitur subsistens in proprietate nobl! r.
Unde ratio nobilitatis quam addit persona, includitur in h,,,.
quod est divina hypostasis. Unde sicut hypostasis hunHlIrir
nihil minus dicit quam persona, ita nec hypostasis divina.
Ad quartum dicendum, quod paternitate habet Pater qu.,.[
est quis, et quod est Pater ; non tamen sequitur quod Fililh
non sit quis ; quia hoc quo Pater habet paternitatem, FilìlJ,
habet filiationem, qu;e etiam est relatio. Unde, abstracl il
relatione, neque Pater est quis, neque Filius est quis; so:,j
tamen uterque est quis sua relatione, sicut uterque est PCI'-
sona sua personalitate ; et tamen personalitas unius non 0',1
personalitas alterius : et hoc quomodo sit patet ex iis q'!lil'
dicta sunt 2 de communitate personre.
QU1ESTIO II
Deinde qu;eritur de proprietatibus ; et circa hoc qurerwr-
tur tria : lo an relationes sint in divinis; 2 0 utrum solis reh,-
tionibus originis personre distinguantur ; 3 0 de numero reL,-
tionum, notionum et proprietatum, et qualiter hrec differanL
ARTICVLVS PRIMVS
Virum relaiiones divinre sini omnino nihif3
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod in divinis reL,-
tiones omnino nihil sint. Sicut enim dicit Boetius, lib. D,'
Trinil., cap. IV, col. 1252, t. II, cuncta qure in divinam pr;edi-
cationem veniunt, mutantur in substantiam ; l( ad aliquid
vero omnino non prredicatur. Sed quidquid est in Deo, pr;,-
.licatur de ipso. Ergo relationes non sunt in Deo.
2. Prreterea, ipse dicit, quod relationes quibus Pater ref.'l-
Lur ad Filium, et Filius ad Patrem, sunt similes relationibII'
'Iuibus aliquid ad seipsum refertur, ut cum dicitur idem eidcll!
idem. Sed tales relationes nihil secundum rem ponunt in
de quo dicuntur, ut videtur dicere Philosophus in V JUd ..
I. Ordo v('l'borum : lll'llUI' inll'l1eelus hypostasis. »
I(
2. Dist. xxv. '1. I, art. 3.
3. l p. Summiv theol., ']. xxnn, al't. ~.
DISTINCTIO XXVI, QUlEST. II, AUT. I 6Z!;Ì
taxt. 20, sed sunt solum secundum intellectum. Ergo videtlJl'
quod relationes non sunt realiter in Deo.
3. Hem, omne quod advenit alicui et recedi! ,~x sola habi-
tudine alterius ad ipsum, sine omni sua muta!ione, non poni!
, aliquid in ipso. Nihil enim po!est advenire alielli de novo
sine sui mutatione vel per se vel per accidens. Sed relatione"
oc modo adveniunt et recedunt ; sicut per mu!ationem altp-
rius efficitur colllmna immobilis dextra et sinistra : sicut.
'lnOrtuD filio, aliquis desinit esse pater, nulla mutatione circa
ipsum fada. Ergo videtur quod relationes hUjUSlllOdi omniWi
nihil sunt in divinis.
4. Prreterea, si relatio est in divinis, aut. est. idem quoi!
assentia , aut aliud. Si idem quod essentia, tune eum essenti;,
sit una in omnibus, et relatio erit una in omnibus ; vel si per-
sonre distinguuntur relationibus, distinguuntur etiam in
essentia : quod est h<Bresis Arii. Si aliud, ergo faeit eomposi-
tionem cum essentia, quocl non potest esse. Ergo relatio Olll-
nino non est in clivinis.
5. Item, simplieissima seipsis clistinguuntur. Secl person;e
,i divinre sunt simplieissima~. Ergo seipsis clistinguuntur : ergu
<t:'videtur quocl non clistinguantur aliquibus relationibus.
;~' Contra, omne quocl est in Deo vel est absoluLum vel est
,'ad aliquid 1 . Sed personre divinre non distinguunLur .\P. aliqu n
.f',;')l.bsoluto, quia in absolutis tres personre unum sunt. Ergo ve!
~~non distinguuntur, vel relationibus clistinguuntur. Si igitur
iii'reiationes non sunt realiter in divinis, sed seeundum rationeIll
~tantum, tunc Pater et Filius non realiter distinguuntur, et
t' ita sequetur hreresis Sabellii. OporLet ergo rc!ationes in divi-
nis ponere.
Prreterea, Pater referLur ad Filium et ad SpiriLum sanetulil
sed non eodem modo ad utrumque : quia ad unum generandu,
ad alium spirando. Ergo videtur quod oport.eat in persona
signifieare plures relationes, quibus ad alteram referatur,
sieut in una essentia plures personas. Ergo sieut in clivini~
~on tantum ponimus essentiam, sed etiam personas, qUi:l
ll1~enimus plures personas in una essentia ; ita oportet ponere
etlam relationes.
Respondeo clicendum, quocl apud o Il1IH' "
, . SOLUTIO, -
c~tholicos certum est relationes esse in divinis. Sed in posi-
r tIOne relationum inveniuntur divers;e doctorum sententi:l·.
j\ Quidam dixerunt, ut Porretani 2, quod relationes in divini ~
1. Parm. : « ad aliquod aliud. »
' .2. Nempe Gilbcrti Porretani, Pictavicnsis episcopi, sequaces. -
N lcolal.
 630 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUlII
sunI, tantum assistentes. Quidam vero dixerunt, quod re!;l-
tiones in divinis sunI, ips<e person<e; et quod aliquando i Il
abstracto significantur, hoc est solum propter modum loquend I
sicut dicimus, rogo benignitatem tuam, id est te benigmull
. cl, similiter resolvend<e sunI, omnes iIl<e locutiones in quihll"
relationes vel proprietates in abstracto dicuntur. Alii dicunl .
quod rèlationes sunI, person<e et stmt in personis etiam seCUII-
dum veritatem rei et non solum quantum ad modum loquendl
et omnes isti secundum aliquid verum dixerunt. Sed tnlll<'lì
ultima opinio continet totam veritatem.
Et ad hujus inteIIectum sciendum est, quod, ut supra dle-
tum esV, in relatione, sicut in omnibus accidentibus, est dUt,
considerare: seilieet esse suum, secundum quod ponit aliquid
in ipso, prout est accidens ; et rationem suam, secundum qualil
ad aliud refertur, ex qua in genere determinato eoIIocaLu!':
et ex hac ratione non habet quod ponat aliquid in eo de ([1111
dicitur ; sicut omnes ali<e formre absolutre ex ipsa sua raLiOlr<-
habent quod aliquid in eo de qu0 2 dicuntur, ponant. Et idell
inveniunLur qmcdam relationes nihil ponentes in eo dc qUi i
dicuntur; eL hoc attendentes quidam philosophi dixerun I.
quod relatio non est aliquod unum genus entium, nec (,,;I
aliquid in rerum natura; sed est tantum quidam respecLlI'
respersus in omnibus entibus, et quod relationes sunI, di'
intentionibus seeundis qure no~ habent esse nisi in aninw.
Cui etiam Porretanorum opinio eonsentire videtur. Sed hlll·
falsum est: quia nihil quod est ens tantum in anima, in gcnnl'
determinato coIIocatur. Unde distinguendum est inter rel;l-
tiones. Qu<edam enim sunI, qure habent aliquid in re, sup!'''
quod esse eorum fundatur, sicut <equalitas fundatur sup!';'
quantitatem; et hujusmodi relationcs aliquid realiter in [',
sunto Quredam vero sunI, qu<e non habent fundamentuIll i li
re dc qua dicuntur, sicut dextrum cl, sinistrum in iIIis in q III
bus non sunI, determinaL<e ist<e positiones secundum naturuli
sicut in partibus animalis. Ibi cnim, scilicct in animali, isl;i
relationes realiLcr sunI" qui a fundantur in diversis virLutìlJII-
determinatarum partium ; scd in aliis non sunI, nisi secundllli'
rationem habitudinis unius ad alLcrum ; et ideo dicuntur l'l'I"
tiOIll)S rationis. Et, hoc conLingiL qua tuOI' modis, scilicet qUII,
sinI, rclationcs rationis, et non rei. Uno modo, ut dicturn ('ci.
quando relatio non hahet aliquid in rei natura supra qu,,·1
1. Dist. VIII, (l. IV, art. 3.
2. Parm. : " in co quod. "
DISTINCTIO XXVI, QUlEST. II, ART. I 63i
fundetur : et inde est quod quandoque contingit quod rela-
tio realiter est in uno et non in altero : quia in uno habet
motum quemdam supra qucm fundaLur, qucrn non habet
alio ; sicut est in ornnibus illis rclaLionibus ([uibus DeuO'
ad creaturam rcfertur, qme quidern l'cali LeI' sunI, in creatura,
et non in Dea. Secundo modo quando reIatio non habd, ali-
quam realem divcrsitatern inter extrcma, sicut relatio identi-
tatis ; et ideo hoc nihil poni t sccundurn l'cm, sl'd solum sccun-
dum rationem, ut cum dicitur idcm eidcm idem. Tertio modo
quando designatur rdatio ali qua cntis ad non ens, ut cum
dicitur quod nos sumus priores iIIis qui futuri sunI, : ista cnin~
'prioritas non est aliqua rclatio secundum l'cm, sed solum
seeundum rationem : qui a relatio realis cxigit utrmnque extre-
morum in aetu. Quarto modo quando ponitur relatio rl'latio-
nis : ipsa enim relatio per seipsam refcrtur, non per aliam
relationem. Unde in rreaturis paternitas non conjungitur
subjecto, per aliquam relationem mediamo EL hos ultimo~
duos modos ponit Avicenna, trad. III 1l1elaph., cap. x, Primi
duo possunt etiam extrahi ex vcrbis Philosophi, V Melaph ..
text. lO. Cum igitur ishe relationes, paternitns et filiatio,
habeant fundamentum aliquod in re, scilicet ipsam naturnm,
qure eommunicatur sccundum communicationem natur<E,
constaI, quod sunI, realiter in Dco ; et propter simplicitatem
sunI, idem quod person<E in quibus sunI" et propter veritatem
relationum oportet quod alio modo significentur. Primi igitur
attendentes in relationibus solum id quod ad alterum est, et
non fundamentum quod habent in re, dixerunt, relationes
ass}stentes esse, quasi cx habitudine altcrius advenientes.
Seeundi, attendentes fundamentum rei et simplicitatem divi-
~am, dixerunt, quod relationcs non sunI, in personis, scd sunI
lpsre personre. Tertii autem, considerantes, utrumque dixe-
r~nt, quod sunI, in personis propter veram rationem relatio-
ms, et quod tamen sunI, person<e propter simplicitatem;
sicut deitas est in Deo, et tamen est Dcus.
. Ad primum igitur dicendum, quod dictum Boctii inteIIi-
gItur de « ad aliquid » prout ad alterum est : sic enim non
prredicat aliquid in re de qua dicitur, sed poniL aliquid extra:
~ed tamen aliqu<E relationes, quantum ad esse suum, aliquid
Il1 re de qua dicuntur ponunt.
Ad secundum dicendum quod in relatione identitatis dlW
es~ .considerare : scilicet iII;ld respectu cujus dicitur identitas.
S~I~lCet ~psa essentia, sicut <equalitas rcspectu quantitatis :
e Id cUJus est identitas, quod dicitur idem secundum una m
63'2 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUlII
e~sentiam, sieut a:;quale, quod habet unam quantitatem. LI
quia etiam una l numero est essentia qua m Pater Filio eonl-
munieat, ideo similitudo est harum relationum eum relatiolll'
identitatis, quantum ad id eujus respectu dieuntur; sed nOli
,,~t quantum ad ea qum invicem referuntur secundum iJI Ild.
l Tnde etiam Filius non dicitur idem Patri maseuline, sed nell-
I.raliter.
Ad tertium dieendum, quod quandoeumque aliquid ([Ilnd
est dc ratione rei, tollitur, oportet quod ipsa l'es auferalur.
sieut, remoto rationali, destruitur homo. Ad rationem autplIl
re!ationis qme habet fundamentum in re, duo coneurrunt :
scilieet fundamentum rei, quod est quantitas, qU<B est caU";i
hujus relationis : est etiam aliud de ratione ejus, seilieet respr'<'
tus ad alterum : et utroque modo eontingit in realibus reLi-
lionibus dest.rui relationem : vel per destruetionem quanl i-
tatis, un de ad hane mutationem quantitatis sequitur pn
aeeidens mutatio relationis, vel etiam secundum quod cess;11
respeetus ad alterum, remoto ilio ad quod referebatur; .'i
tune relatio cessat, nulla mutatione facta in ipsa. Undc ili
iJIis in quibus non est relatio nisi secundum hune respectuili.
veniunt et recedunt relationes sine aliqua mutatione ejlls
quod refertur.
Ad quartum dicendum, quod rdatio realiter est idem quod
ps"entia, sed differunt solum ratione, sicut etiam bonitas :J I,
e~sentia ; et ex ratione ilIa relatio habet quod distingua t. III
divinis, quod non convenit essenti<ce.
Ad quintum dieendum, quod etiam person<ce divina~ seipsi"
distinguuntur, inquantum person<B secundum rem sunt ip"'"
rdationes. Sed sicut persona, quantum ad modum signifi-
candi, non est idem quod relatio ; ita etiam seipsis non dist.ill-
guuntur, sed relationibus ; sicut Deus per seipsum est f)"lIs.
qllnInvis deitab~2 sit Deus, quia ipse est sua dcit.as.
ARTICULUS II
['lrum relaliunes originis disfinguanl hyposfases3
\d seeundum sie proeeditur. 1. Videtur quod rciatioll"-
uriginis non distinguant hypost.ases. Quod enim secundlllli
i nlellcctum seqllitur substantiam, non potest esse prineipi1l 11i
l. PaI'D1. : "Ullum. ))
~.
NOli, ut in Pal'ill.. ; « ùcitas. ))
:3. Ip. Summre theol., q. XL, art. 2.
DISTINCTIO XXVI, QUlEST. Il, ART. II 6 ''>')
o_J'.)
alicujus distinctioni s in substantiis. Sed relat.io est cle as~"­
quentibus. substantlU.m l~ Deo, sal~em secundum in,telle~t.~,LIlI,
sicut bomtas et sapICntIa, ut dlClt Damascellus. eum IgItllr
hypostasis sit substantia, videtur qllod dj,.dinel.ionem hypll-
stasum relatio non faeil.
. 2. Pr<Bterea, ordo distinguentillm debeL respondere ordini
distinctionum. Sed inter omnes distinctiones rerum, prima
est distinctio divinarum personarum, eum siI. pro('.f~ssio PI'],-
sonarum causa processionis creaturarum, ut surra l hnbitulii
est. Ergo videtur quod cum primum in entibus sit. substanti;1.
quod principium illius distinctionis non sit relatio. sed "]l),-
stantia.
3. Item, reiaLio non habet. virtutcm disti nguendi. msi
secundum quod habet oppositionis rationem. Seri rationell!
oppositionis non habet nisi secundum quod ad alterum est.
Ergo non distinguit nisi seeundum quod ad alterum est. Sed
secundum quod ad alterum est, non habct relatio quod sii
l'es aliqua vel substantia vel hypostasis. Ergo relatio n'Hl
poterit facere distinetionem realem hypostasulll.
4. Pr<Bterea, eum multa:; sint aliiB relationes, quam 1'0::1,,-
tiones originis, quare secundllm eas tantum divimc persona'
distinguuntur? Quia in divinis est invcnirc eLinm ,equa!l-
tatem et similitudincm, et hujusmodi, qme relaLiones qu;,'-
dam sunto Unde si istm non distinguunt, videtur eadcm r,l ti niii ,
quod nec ill<B.
. Contra, minim<B distineLioni debet respondcre pro principi"
illud quod minimurn habet de ente, et quod minimam ':OlJl-
positionem fa cii. Sed inter omnia alia reiatio est debilioris
esse, ut dicit Commentator, X J.Vlelaplz., texL. l\J, adeo quod
quidam reputaverunt eam esse de intcllcctis 2 secundis, u I
dietum est. Ergo videtur 'Iuod maxime competat ad distin,·-
tionem personarum.
8QLUTIO. - Respondco dicendum, qnod quidam dinllli,
quod principium distinetionis hypostasum divinarum ll"n f~sl
relatio, immo hypostases seipsis distinguuntnr per snl;l Ul
?riginem ; relationes autem manifestant distinc.tionem ; sitlli
1ll creaturis proprietates non faciunt differre seeundulll nume-
rum; immo talis differenti a causat.ur ex divisione materi;,'.
... sed proprietates tantum manifesLant eam. Sed hoc non pote..;1
ess~: quia qua; seipsis distinguuntur, ex seipsis habent aliqualll
ratlOnem distinctionis, sicut subsLantia ,lisLinguitur a '{lwn')-
\'·1
Dist. XIV, q. I, art. 1.
Parm. : « intcntionibus. "
·~
(i;{4 COllBIENTUM IN LIB. I SETENTIARUMN
i ate'per id quod est in intelleetu utriusque, quod est esse sl1l,-
sistens, et esse mensuram et hujusmodi. Si autem cOllsid.,-
relltur dme hypostases, hypostasis inqualltum hypostasi-.
non habet in intelleetu suo nnde ab alia disLinguatur, i:U1I
utraqne siL hypostasis. Ergo oporLeL quod hoc habeaL inqu:ll'
t.nm est hypostasis per aliquam determinatiollem in ipsa, VI·I
secundum determinatam materiam, sicnt in creaLnris, ql/(I,j
non potest esse in Deo, ve! seenndnm aliqnid aliud. Si autl'lll
dicatur, qnod h.. ,c est sola origo per qnam determinate elli-
/'itur ha,c hYJlostasis, aut per originl'm intelligitnr ipsa reI;) I i"
"riginis, et hoc est qnod poninllls ; au t origo signifieatur p'T
ll10dnm operalionis. et sie nullo modo habet quod distinguI'
liypostases : iIlllllO qnod siI, ab hypi)stasi distim:ta : iJlli,
"lImis operatio l'SI. individuorum I!istinctorum, senllldllili
Philosophnm. II Jìfetaplz., in prolog.Et ideo dicimns, qw,.j
nihiI alind est pl'ineipium distinetionis in divinis, nisi l'eIa! i".
Cnjus ratio est, i[nia omnis distinctio vel divisio est ve! P"l"
quantitatem vcl per formam, seeundum Philosophllil
V ]\"1etaplz., 1.1':\:1. 1. Ser,undum qu;mLitateIll ve! materiali!
iIivisio in divinis non est, cum non siI, ibi qnanLiLas et materi".
ilmnis autem distinetionis formalis prinr·.ipium est aliqJ'
"ppositio, ut largo modo f:umatur opposiLio, seeundurn qUi" i
ctiam imperfeetum et perfeetum opponulltur, inquantultl
in UllO est neg'atio vel privatio alterius. In omnibus auL/~111
opposiLionihns aILerum est ut perfeetllm, alterum ut impl'l'-
fectum, preeter re!aLionem ; quod paLet per se in aHirmatiow'.
et negatione, et privatione, et habitu. Patet etiam in c,ontrll-
rictaLe : quia, seeundum Philosophum, I Plzysic., texLt\l.
semper alterum eontrariorum est sieut nubilius, et altnrulii
sieut vilius et sieut privatio, ut albm)1. eL nigrum, frigidulii
et c:alidum, et. hujusmodi omnia ; et ideo nulla talis distin,'
tio potest esse in divinis, ubi est omnimoda perfedio. Il'
reiaLivis autem neuLrum est sieut privatio alterius, vel der.,!
tum aliquem importans. Cujus ralio est, quia in l'dal in-
lIon est oppositio secundum id quod in aliquo relativo l es!
sed secundum id quud ad aliud dicitur. Unde quamvis \lII"
l'e!atio habeat anne:\:am negationem alterius re!ationis i I
eodem supposito, non tamen ista negatio importaI, aliqlll:11
defecturn, quia defeeLus non est nisi secundum aliquid qlll"i
in aliquo natum est esse: unde eum id quod habet oppoci·
Lionem rdativam ad ipsum, secundum rationem oppositiolli-
non ponat aliquid, sed ad aliquid, non seqlliLnr imperf'lel l'
l. Non, ut in l'armo (i id quod relativum in aliqno est. II
DISTINCTIO XXVI, QUlEST. II, ART. II 635
"1 vel defectus ; et ideo sola talis oppositio competit distinctioui
personarum. .. . '.. ., .
Ad primum Igltur dleendmn,quod relatlO dlvma habet,
aliquid inquan.tum .es.t relatio, et aliqui~i inqnantnm est divina:
inquantum .e~lm dIVlll~, habet quo~ Slt snhslstel.ls hypostasls,
quia nihil Ibl esL aC(:Jd~ns, nel' aliqna forma .mhfernns nOli
subsistims ; unde quamvIs ex hOI~ qnod est relatJ(), non habeat
quod distinguat hyposLasim, qui a sie omllis rdatio hOl' faci'-
l'et; tamen habet hoc inqnantnm est rc!atio diviua : sic enilll
non assequitur 1 substantiam, immo est. ipsa sullsLantia.
Ad secundum dicendum, qllod ordo dis!illl'tionis pote~1.
dupliciter considerari : vnl quanturn aii quantitatnm dist.illt·-
tionis, vel quantum ad digniLatem d causalita!em. Si qUfwhll11
ad quàntitatem distinctionis, sic distinctio divinarulll hyposLI'
sum est minima distinetio realis qua; possiL es,~e, uL suprii
habitum est. Et ideo tali distinetioni eompdil ens minilllUlIl.
scilicet relatio. Sed quantum ad ordinem digllitatls f'! J:aUS,I-
litatis, ilIa distinetio exeelIiL omnes disLincLiones ; d similiLt,r
relatio qum est prineipium distinctionis. <!ignitnle l''(('ellii
'omne disLinguens quod est in neaturis : nOli quidell1 CA: hi)l'
quod est relatio, sed e:\: hoc quod est rclatio diyina. Excellil
etiam causalitate, qui a c:\: processione persnnarul11 !livillarlllll
distinctarum causatur olllnis creaturarllTll proccsslO et mul-
tiplicatio, ut supra hahitulll esV.
Ad tertium dieendum, quod. qLIalllyjS rdationi l,:\: ho,'
quod ad alterum dici LuI', nOli dehcaLnr quod sit l'es qu:edam,
'est tamen l'es aliqua secundnm quod habeL func!arncnLulll in
eo quod refertur; et ex hoc ult,erius habet. inq lIantum esi
divina, quod sit hypostasis vel substant ia : et ideo faciL rea-
ll\m hypostasum c!istinel.ionelll ; sieuL sapienl,ia, e:\: hoc quod
. •. . . est sapientia, non ha bet quod sit snbsUmtia ; cl. tamen qUÙl
li,sap~entia divina I)St snbstanLia, DeHs sllbsUmLialiter est
", saplens.
Et. ideo eonsiderandulJl est, qnud ubi est relatio se(',undnJ11
~~bitudinem tantum et non senmdull1 aliquod ('ss" nnl.urak,
Ibl non requiritur distinetio snppositorHmsenmdllm l'cm.
sed solum seeundum rationem. Hl. eUnI dil'itur idelll l'idem
, idem. Quando autem est ibi relatio non solnm s!'cundum hahi-
tudinem, sed secundum esse naturale, requiriLur distinclI"
sUJ.l~ositorum etiam realiter, ut mqualis fequali xqualis. Seti
Ubl Ipsa relatio non tnntum l'ot j'('nliter. seiI diam est, ipsll
1. An. : " sequitur. »
2. Dist. XIV, q. I. art. 1.
(',36 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
~llbstantia relati, ibi non tantum requirit, sed faeit eLiam
~Ilppositorum distinetionem.
Ad qul\rtum dicendum, quod quia relatio non habct esse
naturale nisi e:\: hoc quod habeL fundamcntum in re, et e:\:
hoc collocatur in genere; inde est quod differentim relationulll
l'ssentiales sumuntur secundum differentias aliorum entium,
ut patet ex Philosopho, V i"'1elaph., text. 20, ubi dici t, quod
ti medam fundantur supra quantitatem et quredam supra
,letionem, et sil' de aliis. Inde esI. quod secundum ordi-
nem corum in quilms fundantur relaLiones, est etiam ordo
rdationlllll. Sil'ut ergo videmus in his qme disLinguuntur
pcr essentiarn, quod principia substanLim sunL distinguentia,
u t. materia et forma, et alife l'es il.ccidentales sunt signa mani-
festantia distinetionem, ita est in his qUa? distinguuntur per
rdationem, quod relationes qum fundantur supra naturam
n,i, sunI, distinguentia, et alia? relationcs sunt signa distinc-
tionis. RcIationes autem hil.bcntcs fundamentum in natur;)
n,i sunt relationes originis ; paternitas enim fundatur in com-
municaLione naturm; et ideo sancti ponunt, quod paLerni-
tate et filiatione Pater et Filius distingullntur : sed ;equalitas
d similitudo demonstrant distincl.ion(,m. Unde Hilariu~
sllpra 1 per similituclincm clivinarum pcrsonarum clistineLionelll
probavit.
ARTICULUS III
Ulrll/n l1oliones sinl lanlll/H IfllinrJlle 2
A.l tertium sie proeeditur. 1. Videtur quocl non sinI. tantulli
qninque notioncs. Quod enim innasl'itllr alieui ex solil. habitll-
dine alterius ad ipsum, multiplicaLur seeundum multitudi-
ll.:m eorum qua, ad ipsum l'omparantur : quia multiplieitaten,
"a.usa- sequitur pluralitas in cffed.ll. Secl relationes inna,-
,',mtnr e:\: sola habituclinc altcrills ad aliqllem. Ergo 101
,-runt re!ationcs in Deo, quot sunt ereatllrce qme (;ompa]';t-
I ionem ad ipsllnl habent.
2. Pneterea, in Deo fuerunt ab a·terno, seeundum AUgli'-
!.inum. rationes rerum creandarum, qua, non differunt ;d,
invicem, nisi relationibus secundum respectum ad ereaturarn.
Ergo videtur quod quot sunt creaturm, quarum rationes sllnl
in DI'O. tot sunI. ibi ctiarn relationes.
l. Dist. xx\',
I p. Sllmll/(1' theol., q. XXXIII, art. 3.
DISTINCTIO XXVI, QUlEST. II, ART. III 637
3. Item, divinre personre non Lantum eomparanLur ad invi-
cem &'ecundum naturam quam una ab alia accipiL, sed etiam
seeundum alia attributa. Secl in omnibus illis comparationi-
bus intelliguntur aliqure relationes vel ;equalitatis vel simili-
tudinis. Ergo videtur quod tot sint re!ationes quot sunt ibi
attributa.
4. Prreterea, e:\: omni opera Lione innascitur aliqua o1'erantis
re!atio ad id circa quad est operaLio. Sed in Dco sccundum
rationem distinguuntur plures operationcs, ut est velle, intel-
Iigere et hujusmodi. Ergo sieut operationem generaLionis
consequuntur seeundum intellectum relationcs originis, ita
et. ad alias operationes consequenLur alim relationes, sicu L
intcIIIigentis ad intellectum, et voIenLis ad voliLllm : et iLa
muItipIicabuntur relationes secundum numerllHl o1'erat.io-
num.
5. Item, sicu1. Pater et. Filius conveniunt in hoc quod
comparantur ad Spiritum sanetum u1. 1'rincipium ; ita Filius
et Spiritus sanctus conveniunt in hoc qllod comparantur ad
Patrem sieut ad 1'rincipium. Sed communis spiratio est qure-
'dam relatio conveniens Patri et Filio. Ergo esse a PaLrc eril
alia relatio communis Filio et Spiri Lui saneto ; et ita sunt
plures quam quinque.
6. E contra vidctur quod sinI, pauciorcs : quia, uL dietum
est, proprietates sunt subsistentes persona? Ergo sunL ibi
proprietates 1,01., quoL sunt persona~ subsisLenLes. Sed persome
subsistentes non sunL nisi tres. Ergo proprietaL(:s non sunI.
nisi tres.
SOLUTIO. - Rcspondco dicendmn, quod notionis, 1'1'0-
prietatis et relationis difIerenLia potest tripliciter assignari.
Primo quantum ad rationem signifil'ationis ; eL sic seiendum
est, quod paterni1.as dicitur re1atio, secundum quod ad
Filium refertur; dieiLur autem pro1'rietas, inquantum soli
Patri convenit; di(:iLur noLio, inquantum est principium
~ormale innotescendi Patrem. Seeundo quantum ad ordinem
mtelligendi; quia eum nihil possit esse principium innotes-
cendi aliquid, nisi sit sibi proprium, inLelleetum notionis
prrecedit intelleetus proprictaLis. Et quia proprieLas non
convenit nisi rei distinctfe ab aliis, et distinctio in divinis
~a~ e.st n.is~ ~er oppositionem relaLionis ; intelleetulIl pro1'rie-
~
~tlS m dlvlms prreeedit intellect.us relationis. Tcrtio quantulll
~ nU~er~m; quia notiones sun1. quinque, scilieeL 1'aterni-
H S
' fihaLlO, processio, innaseibilitas, communis spiratio.
arUm autcm quatuor tantum sunt proprietates, qum uni
Pel'sanre tantum . t , seI'1'lcet paterlllas,
' 1IJlnaSel
" 1)1- .
eonvemun
638 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
litas, qum conveniunt tantum Patri; filiaLio, qum conveniI,
tantum Filio ; processio, qme eonvenit tantum Spiritui sanetu.
Communis autem spiratio non potest dici proprietas simpli-
eiter, qui a eonvcnit duabus personis; sed seeundum quid,
seeundum quod aliquid dicitur esse proprinm ad aliquid;
est enim proprium Patris et Filii respeetu Spiritus saneti.
Harum cLiam notiolol.um quatuor sunt tantum relationes,
scilieet paternitas, fìliatio, proeessio, eommunis spiratio;
innaseibilitas enim non propri(~ dieitur relatio, nisi per reduc-
tionem, sceundulll quod negaI io redueitur arI genus affirmil-
Lionis, ut non homo ad gr~nus hominis. Harum autcm propri.·-
tatum, vel notionum, vel relaLionum, tres bmtum sunt pel'-
sonalcs seilieet r~onstituentes personns : unde habent quasi
aetum difTerenLiao eonstitutivn;; sei!ieet pnternitas, filiatiu.
proeessio. Alin; dme sunt person;e notiones\ sed non pers,,-
nales. Harum autem notionum quinque suffieientia sie paLl'1 .
Ad hoc enim quod aliqllid dieatur notio personao, tria reql,i·
runtur : primo (luod nd originem pertineat, quia relationibu-
originis persona, distinguuntur; seeundo, quod pertineat .'1' i
dignitatem, quia persona est hypostasis distineta propriet.ni'
ad dignitatem pertinente; tedio, quod dieat [ìliquid specia l,.
quia eommune non est sufficiens principium innotcseend i.
Dieo igitur, quod pertinens ad originem potest significi'1"
vel af1ìrmative ve! negative. Si aflirmativ(\ vd dieetur seCllii-
dum rationem ejus prineipii, ut a quo alim;, vel secundult
rationem ejus quod est a principio, ut qui ab alio. Utrumqll'
istorulll dieit. originem in communi : nnde neutrum pot(,·1
"sse notio. Oportet ergo quod determinetur secundum sp"
cialem modum originis, qui non est nisi duplieiLer, ut supr;
probatum est 2 , seilieet per modum naturm, et. per modUli
amoris; et secundum ntrumque habemus duas relatione.~
una m qme designat rationem prineipii, el. alteram qum de>
gnat rationcm ejus quod est a principio; et sic sunt quaL""
rationes, seilicet. paterniLas cl, filiaLio quantum ad modi!"
originis naturee, processio et. communis spiratio quan 1 ' )
ad modum originis amoris. Si sig-nifieaLur negative, vel Ili
luI' ratio principii, vel ratio ejus quod est a prineipio. Si IH:c:'
LuI' raLio prineipii, non esI, ad dignitatem pert.inens, et ,
non poLesL esse notio SpiriLus sandi, nee esse principi'"
alieujus pcrsonrc divina'. Si llcgat.ur ratio ejus quod t-,,'
principio: aut. in speciali, aut. ill generali. Si in speeiali. ;
'1. Pal'l.n.: (( proprieLatl's p(·r'::,onre. ')
~. l)ist. XIII, q. I, art. :2.
DISTINCTIO XXVI,
.. Qu,TIST. II, ART. III 639
potest esse natio; quia quanto affinnaLio est magis speeialis,
.tanto negatio l opposita est rnagis communis, sieuL non homo
est magis commune quam non animaI, quia omne non animaI
esL non homo, sed non converLilur. Si in generali, sie erit
negatio specialis, et ad digniLatem perLinens; unde faciet
notionem Patris, qme est innaseibiliLas qme significat non
esse ab alio, secundum quod est. proprietas P;d,ris. (luare
autem dicatur innascibilitas per privatio]](;m nativiLat.is,
specialiter infra dieeLur 2 •
,Ad primum igitur dicenduIJl, quod relaLioll(:S ill;c qme
significantur in Dea ex habiLudinc creaturarum ad ipsum,
nihil realiter ponunt in Deo ut. ex pnedietis patd ; cl. ideo
non sequitur quod seeulldurn boe in infinitmn mulLiplicentuI'
relationes realiter in Deo existent.es.
Ad seeundum dieendum, quod relationes i!lm seeundum
quas attenditur distinetio idea rum, non sunI, fundab, in ess(,
divino, sed in intel!eetu ejus ; un de realiLer non habent esse
in Deo, sed solum sunt intel!ect:.e aL ipso, sieut forma asini,
et forma equi et lmjusmodi ; et non sicul. bonitas cl. sapientia
in ipso habent esse.
Ad tertium dicendum, quod éequalitas et similitudo non
,addunt aliquam relutionem realelll super paterniLatem et
filiationem; et ratio lmjus infra dicetur 3 •
Ad quartum dicendum, quod relationes qui bus non suLest
realis disLinetio in re qum refcrLur, non est rdatio
Unde quandoeumque aliqua operatio refleetit.ur in
suppositum operans, ex reali operatione non innaseitur ali qua
realis relatio, sed rationis tantulll ; cL ideo eum dieitur, quod
Deus vel anima intel!igit se, non imporLaLur ibi aliqua realis
relatio, sed rationis tantum.
Ad quintum dieendum, quod esse ab aliquo non dieit
determinatum modum originis ; et ideo non dieit. speeialem
notionem, sed salvatur in duahus noLionibus, seilicet. filia-
tione et processione, eum quibus non ponit in numerum, sieut
nec aliquod~ommune eum propriis qme suh eo continentur,
sed communis spiratio dieiL del.erminatum modum originis,
secundum quam Pater et Filius sunt principium Spiritus
saneti; et ideo dicit specialem notionem.
Ad sextum dicendum, quod qurcliLet proprietas in divinis,
et quidquid est ibi, est subsisLens ; non tamen oportet quod
1. Sic codd. ; in Parm. : « notio.
2. Dist. XXVIII, 'I. I, arl. 1.
3. Dist. XXXI, 'I- I, art. 1.
640 COMMENTUM IN LlB. I SENTENTIARUM DISTINCTIO XXVI, EXPOSITlO TEXTUS 641

sint 1,01, l'es subsistentes quot sunt proprietates; sed quoL ~,. quia, essentia divina in ~ilio est filiati~. « Origin~ n~n adoptio~e. »
oppositio exigit realiter distinguens. Unde sicut in Deo boni- 1 Hoc est contra Nestonum et Photmum, qUi dlcebant, aham
t: esse personam Dei et hominis ; et ita sequitur quod filius hominis
las et sapientia est subsistens, non tamen alia et alia l'es est
:.non sit Filius Dei natura1iter, sed per adoptionem. « Veritate
subsistens, qui a non habent oppositionem ; ita etiam commu- ,non nuneupatione l). Contra Sabellium, qui dixit his nomini-
nis spiratio est subsistens, non tamen est alia l'es subsistens "bus, « Pater ) et « Filius ») nullam distinetioncm in re subjaeere.
quam paternitas et filiatio, qui a non habent oppositionem hl Nativitate non creatione. )) Contra Arium, qui dixit Dei
ad eam : unde in una re subsistente cum utroque esse potesl. iFilium ereaturam. Alia patent ex his qU<B dieta sunt de Spirit li
~ec tamcn constituit pcrsonam in qua est, quia pr<Bsupponil i'sanelo l .
secundum ordinem natur:.c patcrnitatem et filiationem, sicul.
d processio pncsupponiL gcnerationem ; et ideo non est pd-
sonalis notio; et similiter 1 illnascibilitas, cum non habcal
oppositionem ad paternitatem, in eadem re subsistentc essi'
potest; et qui a negatio importata consequitur secundulll
intellectum in ea positionelll principii, ideo non constitu i I
personam, sed est in persona constituta per paternitatem.

EXPOSITIO TEXTUS

« Nihil quidem secundum accidens dicitur ». Vidctur rali'l

h<BC non valere; quia multa sunt accidentia inseparabilia, qu,,'
semper consequuntur subjeetum inamissibiliter. - Ad quod
dicendum, quod omne subjeétulll accidentis potest intelli~i
sine accidente, quamvis quandoque accidens inseparabiliLl'i'
sequatur subjeetum ; et ideo, quia ipsum suppositum relatill-
nis non potest intelligi sine relatione, cum ipsa relatio sit SU] 1-
positum subsistens, non potest esse accidens. In omni eliilll
accidenLe quod advenit, est qmedam composiLio subjecti ;11 I
accidens, propter quod sine eo intelligi potest ; et ubi est COltt-
positio, est mutabilitas quantum ad naturam composition ì,;.
quia omne quod compositum est, divisibile est, nisi aliq) l''
causa imilCdiatur.
Item cc omnes enim homines filii Dei sunt radura li, id ,"
creatione; non Lamen omnis creatura babet nomen filiatio:J l'
sed solum illa qme ad imaginem est. Vel melius. Homo dilatltt
filius fadura etiam per adoptionem, quia cum prius non cc·. i
liIius, faelus est filius ; et non habet hoc ex origine nativi!," I
SU<B quod sit Filius Dei, sicut babet <Bternus Filius. Et
cxposiLio consonat sequentibus. De hac filiatione adopti ''l'
dicetur in'UP.
« Ncc qllidquam ipse 3 , nisi Filius l). Hoc dicit, quia fiL
.:st tota sllbstantia ipsius; unde essentia divina non excludi

l. 1\1. : (I lU'L~ lllllaseibiltas. »)

/
:l. Disit x, (l. III, art. 1.
3. l'arm. : « proprie. )) Dist. XVIII, q. I, art. 2.

COMMENT. IN L1B. 'SENTE:'oiT. - l. - 22


DISTINCTIO XXVII
An easdem proprielales assignenl AugusliTws el Hilarius,
et an ist.e sini qu.e dicunlur palernilas, el flUalio, el processio
Hic qureri potest, utrum proprietates quas Hilarius supra 1
assignavit, scilicet quod Pater semper est Pater, et Filius sem-
per est Filius, sint illre eredem proprietates quas Augustinus
superius 2 distinxit, dicens, proprium esse Patris quod genuit
Filium, et proprium Filii quod genitus est a Patre, et Spiritus
sancti quod ab utroque procedit; ac deinde utrum et istre
sint illre qure dicuntur paternitas, filiatio et processio. Videtur
quod non sint eredem proprietates quas ponit Hilarius, et illre
quas ponit Augustinus. Si enim eredem sunt, idem est ergo
Patri esse Patrem et genuisse Filium, quod utique quidam
concedunt. Si autem hoc est, cui ergo convenit ut sit Pater,
ei conveni t genuisse Filium. 'Natura ergo divina si Pater est,
genuit Filium. Si vero non genuit, Pater non est. Sed quis audeat
dicere, aut quod ipsa genuit Filium, aut quod ipsa Pater non
sit? Si autem ipsa Pater est nec Filium genuit ; non est ergo
idem dicere aliquid esse Putrem et gignere Filium. Et ita nOll
videbitur una eademque esse proprietus.
Responsio, ubi oslendil easdem esse proprietales
Ad quod sine prrejudicio aliorum dicimus, quod easdem
proprietates notavit uterque, licet diversis verbis. Quod eniIll
Hilarius ait, ita intelligi debet. Proprium Patris est quod sem.
per Pater est; id est, proprietas Patris est, qua semper Pater
est. Semper vero Pater est, quia semper genuit Filiu'm. Ha
et proprium Filii est quod semper Filius est, id est, proprietas
Filii est, qua semper Filius est. Filius vero semper est, quia
scmper genitus est. Ergo proprietas qua Pater Pater est, esl
quia semper genuit. Et hrec eadem dicitur paternitas vel gene-
ratio. Et proprietas qua Filius semper est Filius, est quia
semper genitus est a Patre; et hrec eadem dicitur filiatio vel
genitura, vel nativitas, vel origo, vel nascibilitas. Sic et pro-
prietas qua Spiritus sanctus est Spiritus sanctus vel donum,
est quia procedit ab utroque ; et hrec eadem dicitur processio.
In prremissis ergo locutionibus eredem significatre sunt pro-
prietates.
I. llj,t. ""n.
-, rli~l. xx \"1.
DISTI N eTIO XXVII 643
Quomodo non est omnino idem dicere esse Patrem,
el genuisse vel habere Filium, el ita de aliis
Nec tamen videtur nobis omnino esse idem dicere aliquid
esse Patrem et genuisse Filium, vel aliquid esse Filium et habere
Patrem, vel esse Spiritum sanctum et procedere ab utroque;
alioquin Pater non esset nomen hypostasis, id est personre,
sed proprietatis tantum; similiter Filius et Spiritus sanctus;
et ita non per tria nomina significarentur tres personre. Ideo-
que dicimus, quia Patris nomen non tantum relationem nota!.
sed etiam hypostasim, id est subsistentiam, significat; il:\
et Filius et Spiritus sanctus.
Relalionum vero vocabula sunt paternitas, flliatio
processio, nec personam signiflcanl
Relationum vero vocabula, scilicet paternitas, filiatio, pro-
cessio, vel gignere, gigni, procedere, ipsas tantum relationes
non hypostases significant sive habere Filium et habere Patrem :
ut verbi gratia, cum dicimus, Deus est Pater, nomine Patris
et relationem notamus 1 et divinam hypostasim significamus;
ut sit intelligentia talis : Deus, vel divina essentia, est Pater,
, id est ille qui genuit, id est hypostasis qure habet Filium. Simi-
liter Deus est Filius. id est hypostasis genita vel habens Patrem.
Ha etiam Deus est Spiritus sanctus, id est hypostasis proce-
dens ab utroque, sive ille qui procedit. Cum vero nomina rela-
tionum ponimus in prredicatis, notiones ipsas tantum signifi-
camus, non hypostases; ut cum dicimus, Deus genuit, id est
habetFilium; et, Deus genitus est, id est habet Patrem. Et
tunc oportet intelligi in subjectis hypostases tantum qure
illis proprietatibus determinantur, non essentiam.
Quod proprietates delerminant hyposlases,
non subslanliam, id est naturam
IlIre enim proprietates. singulre singulis proprie conveniunt
personis, et per eas personre determinantur, et a se invicem
differunt sed a se non secedunt. Unde Joannes Damascenus,
lib. III Fid. orlh., cap. VI, col. 1002, t. I : « Non differunt
ab invicem hypostases secundum substantiam, sed secun-
dum characteristica 'idiomata, id est determinativas proprie-
tates. Characteristica vero, id est determinativa, sunt hypo-
staseon et non naturre, etenim hypostases determinant. » Hem,
cap. VII, col. 1007 : « Esse quide m intemporaliter, et reter-
naliter dicimus divinam Verbi hypostasim, simplicem, omnia
habentem qure habet Pater, ut ejus « omoousion », id est con- ti
1. Al. \( nOlninamns. ))
 644 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
substantialem, nativitatis modo et habitudine Il paternali
hypostasi difTerentem, nunquam vero a paternali hypostasi
secedentem. » Idem, apertius exprimens personales proprie-
tates, lib. III, cap. v, col. 999, t. I, ait : « Differentiam hypo-
staseon, id est personarum in tribus proprietatibus id est pater-
Ilali et filiali et processibili, recognoscimus. Insecessibiles autem
ipsas hypostases et indistabiles invicem, et unitas quidem
inconfusibiliter. Tres enim sunt, etsi unitre; divisre autem
indistanter. Etenim singula perfecta est hypostasis, et propriam
proprietatem, scilicet existentire modum proprium, possidet :
sed unitre sunt substantia, et non distant, neque secedunt
a paternali hypostasi. » Ecce hic habes distinctas tres illas
proprietates, qure supra diversis significatre sunt modis.
Quod sunt alia nomina personarum easdem proprietates notantia,
scilicel genilus, genilor, verbum, imago
I1ic non est prretermittendum, quod sicut Pater, et Filius,
et Spiritus sanctus nomina personarum sunt, et proprietates
personales designant; ita etiam sunt et alia nomina persona-
rum, id est qure ipsas personas significant, et earum proprie-
tates denotant, et easdem quas et nomina prredicta, unde et
relative dicuntur, scilicet genitor, genitus, verbum, imago.
Unde Augustinus, in V lib. De Trinil., c. VII, col. 915, t. VIII,
ait : « Videndum est, hoc significari cum drcitur genitus, quod
significatur cum dicitur Filius. Ideo enim Filius quia genitus,
et quia Filius, utique genitus. Sicut autem Filius ad Patrem,
sic genitus ad genitorem refertur; et sicut Pater ad Filium,
Ha genitor ad genitum. » Idem in VI lib. De Trinit., cap. II.
col. 923, t. VIII : « Verbum quidem solus Filius accipitur,
non simul Pater et Filius, tanquam ambo sint unum verbum.
Sic enim verbum dicitur quomodo imago. Non autem Patee
et Filius simul ambo imago, sed Filius solus est imago Patrb
quemadmodum et Filius. » Idem in VII lib. De Trinil., cap. III,
col. 937, t. VIII: « Verbum, secundum quod sapientia est et
essenti a, hoc est quod Pater; secundum quod verbum, non
hoc est quod Pater; quia verbum mm est Pater, et verburtl
relative dicitur, sicut Filius. » Hem in eodem lib. cap. Il,
col. 936, t. VIII : « Sicut Filius ad Patrem refertur, Ha et
verbum ad eum cujus est verbum refertur, cum dicitur veI'-
bum. Et propterea non eo verbum qU9 sapientia dicitur;
quia verbum non ad se dicitur, sed tantum relative dicitur
ad eum cujus est verbum, sicut Filius ad Patrem. Eo quippc
est Filius quo verbum, et eo est verbum quo Filius; sapientin
vero quo essentia ; et ideo quia Pater et Filius sunt una essen-
tia, et una sapientia. » Hem in eodem, cap. I, col. 934 : • Non
>1/
est Pater ipse verbum, sicut nec Filius nec imago. Quid autern
absurdius quam imaginem ad se dici? » Idem in V lib., cap. xIIl,
col. 920, t. VIII: « Dicitur relative Filius, relative etiam dicitur
DISTINCTIO XXVII 645
verbu'm et imago; et in omnibus his vocabulis ad Patrem
refertur. Nihil autem horum Pater dicitur. »
Breviler summam colligil inlelligentiiE priEdiclorum
. Aperte ostensum est, quod sicut Filius vel genitus relative
·.dicitur ad Patrem, Ha verbum et imago ; et quod eo dicitur
:verbum sive imago, quo Filius; id est, eadem proprietate
i;sive notione dicitur verbum, et imago, qaa Filiu". Srd non
i:·;eo quo verbum, dicitur sapientia vel essenlin; quia non
~'ilOtione qua dicitur verbum, dicitur sapientia. Nam sapientia
kdicitur secundum essentiam, non secundum l'elalionem.
,~;'Generalis regula eorum qUiE ad se et eorum qUiE relative dicuntur ;
I.;, quidquid enim ad se, simul ambo dicunlur, sed non ila in
priEdictis relativis
Est et hic advertenda quredam generalis regula eorum
,i/,qure ad se et eorum qure relative dicuntur de Patre et Filio.
1':Quidquid enim ad se dicitur, ut ait Augustinus in VI lib.
~.De Trinil., c. II, col. 925, t. VIII, non dicitur alter sine altero,
:,.id est, quidquid dicuntur quod substantiam eorum ostendat,
!r~mbo simul dicuntur. Ergo nec Pater est Deus sine Filio,
;nec Filius sine Patre, sed ambo simul Deus; sed non ambo
~simul Pater, non ambo simul Filius, vel Verbum, vel imago.
'I
~'
An secundum subslantiam dicatur Deus de Dea et hujusmodi
Hic qureritur cum dicitur Deus de Deo, lumen de lumine,
et hujusmodi, utrum dicantur secundum substantiam : nam
~ecundum relationem constat ista non dici. Si vero secundum
'tlubstantiam dicuntur, simul ambo,' scilicet Pater et Filius,
:jlossunt dici Deus de Deo, lumen de lumine, secundum prredic-
!~am regulam. Ad quod dicimus, quia licet Deus secundum
~~ubstantiam dicatur lumen et sapientia, et hujusmodi, et nun-
~quam relative accipiantur; aliquando tamen pro relativis,
+Jd est pro personis, sed non relative accipiuntur ; ut cum dicitur
meus genuit Deum, alterum pro Patre, alterum pro Filio poni-
'[muso Similiter cum dicitur, Deus de Deo, lumen de lumine. In
,aliis quoque locutionibus srepe reperiuntur nomina essentire
~d significationem personàrum deducta, ut cum dicitur Deus
:ll.atus, Deus passus, Deus mortuus, ubi Filius tantum signifi-
~lltur. Ha et de solo Filio intelligitur, cum dicitur Deus de Deo,
!.~~ hujusmodi. Unde Augustinus, qurerens quomodo hujusmodi
'i~bcantur, in VI lib. De Trinil., cap. II, col. 925, ait: « Quomodo
jiDeus de Deo, lumen de lumine dicitur ? Non enim simul ambo
,~peus de Deo, sed solus Filius de Deo scilicet Patre ; nel' ambo
'~mul lumen de lumine, sed solus Filius de lumine Patre. »

646 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Quod tantum secundum nomen substantire dicitur illlld de ilio
non secllndum nomina personarllm
Et est sciendum, quod secundum nomina substantire tan-
tum dicitur ilIud de ilIo; Iicet ibi ilIa nomina substantiam non
significent. Secundum vero eadem nomina personarum nun-
quam dicitur ilIud de ilIo, sicut verbum de verbo, vei Filius de
Filio : quia hujusmodi nomina diversis personis convenire
non possunt. Quod Augustinus, licet obscure, in eodem 1 ,
cap. II, col. 926, ita dicit : « Hoc solum de eis dici non potest,
illud de ilIo quod simul ambo non sunt ; » id est, ilIo solo nomine
non possumus uti ad ostendendum unum de uno, quod simul
ambobus non convenit. Sicut verbum de verbo dici non potest,
qui non simul ambo verbum : nec imago de imagine, nec Filius
de Filio, quia non simul ambo Filius vel imago. Et sicut nomina
substantire aliquando intelligentiam personarum distincte
faciunt, ita etiam interdum totius Trinitatis simul. Unde
Augustinus, in eodem, lib. V, cap. VIII, col. 917, t. 8, ait : « In
Patris nomine ipse Pater per se pronuntiatur, in Dei vero
nomine et ipse Pater, et FÌlius, et Spiritus sanctus »; ut cum
dicitur, Luc., XVIII, 19 : Nemo bonus nisi solus Deus; quia
Trinitas est unus solus Deus.
DIVISIO TEXTUS
Positis tribus personalibus proprietatibus divinarum perso-
narum, hic Magister determinat de ipsis proprietatibus in
comparatione ad nomina personarum, et dividitur in partes
tres : in prima ostendit quod in omnibus personalibus nomini-
bus prredictre proprietates dcsignantur; in secunda propgnil
generalem regulam ad inveniendum hujusmodi nomina, qu;,'
proprietates personarum 2 designant, ibi : « Et est hic adver-
tenda quredam gcneralis regula )l. Prima in duas : in prim:'
ostendit quod dictre proprietatcs designantur in nominibllc
personalibus consuetis, scilicet nomine Patris, et Filii, et Spiri-
tus sancti; in secunda ostendit quod designantur etiam aliis
nominibus personas significantibus, ibi : « Hic non est prreLer-
mittendum )l. Prima in duas : in prima ostendit quod prredict;1
nomina proprietates personarum designant; in secunda sub-
jungit rationem, ibi : « Illre enim proprietates singulre singuli s
proprie conveniunt personis n, qure scilicet determinant perso-
nas : unde in nominibus personarum intelliguntur, sieut detcr-
minans in determinatio. Prima in duas : in prima ostendit qUlld
nomina personarum designant proprietates prredictas; III
I. ::\011 IiI>. VII. nl l'arm.. ,,·,1 lib. VI.
2. Parm. olnittit : pC'l'sOnarunl.)
(I
DISTINCTIO XXVII, QUlEST. I, ART. I 647
l. secunda ostendit quod non est omnino idem modus signifi-
candi in nominibus proprietatum et nominiLus personarum,
iLi: « Non tamen videtur noLis omnino esse idem dicere, ali-
quid esse Patrem et genuisse Filium, II etc. Circa primum tria
facit : primo movet qurestionem; secundo ponit objectionem
ad alteram partem, ibi : cc Videtur quod non sint eredem pro-
:; prietates quas ponit Hilarius II ; tertio ponit solutionem, ibi :
« Ad quod sine prrejudicio aliorum dicimus n. .
cc Et est hic advertenda quredam generalis regula n. Hic ponit
,: regulam ad inveniendum nomina personalia et eirca hoc tria
f facit : primo ponit regulam ; seeundo movet qU<Bstionem eirca
i'regulam, et solvit eam, iLi: « QureriLur hic, cum dicitur, Deus de
Deo, lumen de lumine, et hujusmodi, utrum dicantur secundum
suLstantiam n ; tertio ex solutione quasi elicit quamdam con-
clusionem, ibi : « Et est sciendum quod seeundum nomina sub-
stantire tantum dieitur illud de ilIo )l.
QUlESTIO PRIMA
\ Hic qureruntur duo: primo de ipsis notionibus vel proprie-
itatibus ; secundo de nominibus personalibus, et prrecipue de
verbo.
Circa primum duo qureruntur : lo qualiter proprietates
':~d invicem differant ; 20 utrum proprietates vei reiationes,
;operationes personales secundum intellectum prrecedant,
1vei e converso.
ARTICULUS PRIMUS
Utrum proprietates ad inuicem distinguantur
, Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod proprietates
t~d invicem non distinguantur. Nulla enim est distinctio in
l:divinis nisi secundum originem. Sed una proprietas non oritur
balia : quia sicut essentia non generat, ita nec proprietas.
l'go proprietates ad invieem non distinguuntur.
2. Prreterea, relatio est medium inter duo extrema. Sed
ter duos terminos est una via media secundum l'cm, quamvis
"ifferat secundum rationem, sicut est eadem via a Thebis ad
thenas, et e converso, ut dieit Philosophus, III Phys., text. 21
. l'go videtur quod una relatione referatur Pater ad FiEuIll
\t Filius ad Patrem ; et ita ad minus paternitas et filiatio
nt una relatio.
3. Hern, in divinis nihil invenirnus distinclulIl secundum
nisi per oppositionem relativarn. Sed sicut inter attributa

648 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
essential , ut bonitatem et sapientiam, non invenitur alìqua
oppositio, ratione cujus de se invicem pnedicantur, quia
bonitas est sapientia, et e eonverso ; ita etiam proprietates
unius personre non habent aliquam oppositionem ad invieem ;
alias non possent in eodem supposito esse. Ergo videtur
quod non sint plures secundum l'cm, et quod -una prredicetur
de alia, ut dicatur : paternitas est innaseibilitas, et e converso.
4. Pneterea, non magis distat ratio verbi a ratione Filii,
quam ratio ingeniti a ratione Patris. Sed eadem notio desi-
gnatur nomine verbi et Filii, ut in Littera dieit ur. Ergo vide-
tur quod similiter eadem notio designetur nomine ingeniti
et nomine Patris; et sic innaseibilitas et paternitas eriV
una notio.
5. ltem, unius personal ad aliam personam in divinis non
est nisi una relatio. Sed nomine Patris, generationis et pater-
nitatis importatur relatio Patris ad Filium. Ergo videtur quod
omnia ista in divinis idem sunt : quod est eontra Magistrum
in Littera.
SOLUTIO. - Respondeodicendum, quod in divinis, ut
supra dietum est 2 , sunt quinque notiones ; non tamen sunt
quinque l'es, sed solum tres l'es, scilicet Pater, et Filius, et
Spiritus sanctus.
Ad cujus intellectum sciendum est, quod in ilio proprie
aliqua multiplicantur et non unum sunt, cujus difTerentiis
propriis distinguuntur, ut dicit Philosophus, V Melaph.,
text. 134, et IV Phys., text. 20, verbi gratia, isoseeles, id est
triangulus duorum requalium laterum, et isopleuros, id est
triangulus requiIaterus, _distinguuntur difTerentiis trianguli;
et ideo non dieimus quod sunt unus triangulus, sed plures.
Non autem distinguuntur propriis difTerentiis figurre, immo
sub una figurm difTerentia incidunt, quod est habere tria latera;
ideo et dicuntur una figura, qure est triangulus ; et ideo non
potest dici quod sunt plures l'es, nisi de ilIis qure per difTeren-
tiam rei distinguuntur. DifIerentia autem rei in divinis non
est nisi per oppositionem relationis ; et ideo non poterit dici
quod sunt plures l'es, nisi secundum quod exigit ista opposi-
tio. Unde paternitas et filiatio sunt dure l'es, et similiter Pater
et Filius. Sed paternitas et communis spiratio non sunt dme
l'es, quia non opponuntur relative; sed tantum dure relationes,
quia distinguuntur difIerentiis relationis inquantum est
relatio. Cum enim relatio dicatur secundum respectum ad
1. ParIll. : (f est llna pt pudl'In. l)
2. Dist. XXYl, q. I, arI. 3.
, ~,
'-'Ii
"'-.(
DISTINCTIO XXVII, QUlEST. I, ART. I 649
alternm, difTerenti<e relationis erunt secundum quod est ad
diversa; et ideo quia paternitate Pater refertur ad Filium,
et communi spiratione ad Spiritum sanctum, eommunis
spiratio et paternitas sunt dure relationes, et similiter dure
,-
notiones, inquantum est alia et alia ratio innotescendi Patrem
in una et alia.
c,
Ad primum igitur dieendum, quod oppositio secundum
originem per prius secundum intelleetum est in relationibus
originis quam in ipsis personis qure ab invicem oriuntur;
quia personre non opponuntur nisi secundum quod hujusmodi
relationes habent : et ideo relationes opposital seipsis dislin-
guuntur, sicnt difIerenti<e eonstitutivre; sed personre rela-
tionibus,. sicut species difIerentiis.
Ad secundum dieendum, quod quidam dixerunt, ut Avi-
cenna, traet. III 1\IIet., c. X, dici t, quod eadem numero relatio
est in utroque extremorum ; quod non potest esse, qui a. unum
accidens non est in duo bus subjeetis ; et ideo dicendum, quod
in utroque extremorum est una relatio difIerens ab alia in
quibusdam secundum speciem, sicut in illis qure diversis
Ilominibus utrinque nominantur, ut paternitas et filiatio;
sed in quibusdam non difIerunt specie, sed numero tantum,
~
sicnt quando utrumque est unum nomen ut in similitudine
et reqnalitate ; et tune relatio qme est in unosicut in subjecto,
est in a.ltero sicut in termino, et e converso; et ideo relatio
secundum esse suum, prout in re fundamentum habet, non
est medium, sed extremum, sed secundum respectum est
medium ; unde patet quod realiter distinguuntur.
Ad tertium dicendum, quod sieut attributa essentia.lia
non sunt plures l'es, ita nee proprietates uni personre eonve-
nientes ; sed suni una l'es, qure est illa persona; sed tamen
quia relatio manet in divinis etiam seeundum eommunem
ra.tionem generis, manet etiam relationis distinctio, inquan-
tum est relatio ; et ideo potest dici quod sunt plures relationes,
et una relatio de alia non pnedicatur. Non sie autem est in
essentì"alibus, qme non manent ibi seeundum communem
rationem generis : unde non distinguuntur secundum l'ati 0-
nemalicujuseommunis.cujusraLio in Deo sit; si tame]]
accipiatur commune reale, uL signifieatur nomine primre
impositionis; si vero accipiaLur eommune rationis, quod
signifìeatur nomine secundre impositionis, sic commune est
omnihus quod sint attributa; et ideo quia dividullt unum
commune rationis, secundum hoe non pra;dic<lntur di; invi-
cem. Non cnim dicimus qllod hoc atLributllm sit illud attri-
butum ; sed qllod est. alilld attributuJlI ab ilio. Seri qllia non
fiL'
.~.
 ./
650 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
dividunt unum commune reale, ideo ratione divinre SiInpti_
citatis secundum quodcumque nomen primre impositionis de
se invicem prredicantur, ut dicatur : hrec l'es est ilIa l'es; Ylo!
etiam propriis nominibus, ut : Sapientia est bonitas.
Ad quartum dicendum, quod verbum et Filius non distin_
guuntur differentia relationis; quia utrumque dicit relaLio_
nem ejusdem ad idem; et propter hoc non importantur nomin(~
verbi et Filii dure relationes, sed una; similiter nomine doni.
et amoris ; sed distinguuntur tantum secundum quod habent
fundamentum in re, prout unum fundatur in emanationc na-
turre, scilicet Filius, et aliud in emanatione intellectus, scili(~ct
verbum ; qure in Deo non nisi ratione differunt ; et ideo ver-
bum et Filius differunt solum ratione et non relationc ; si~d
ingenitus et Pater non respectu ejusdem dicuntur; et id,~o
constat quod non est una relatio, vel notio.
Ad quintum dicendum, quod sicut est in essentialil,w;
quod idem est secundum rem divina operatio et Deus et deil,as,
sed distinguuntur secundum rationem tantum fundatal1l in
re ; ita etiam est in personalibus, quod idem est secundUlI1
rem operatio personalis et persona et proprietas constituew;
personam; sed differunt tantum secundum rationem d
modum significandi. Unde dico, quod eadem ratio signifì-
catur per hrec tria, Pater, paternitas, generatio ; sed Pa!.er
significat illam per modum hypostasis vel personre, paLerlli-
tas per modum proprietatis, generatio per modum operaLionis.
ARTICULUS II
Ulrum operalio personalis prtEcedal secundum ralionclII
relalionem persontE l
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod operaLio
I
1'[
personalis prrecedat secundum intellectum relationem pcr-
II
sonre. Generatio enim, ut dictum est 2 , significat op~ratiollelll
I1
II[ personalem. Sed Magister in Lillera dici t, quod ideo est Pa!.t~r,
Il quia genuit. Ergo videtur quod generatio secundum inte!k('-
1;1
tum prrecedat relationem Patris.
l'
'I 2. PrreLerea, relatio paLernitatis et operatio generationìs se
consequuntur. Aut ergo paternitas est principium hujl1O'
III
operationis qure est generatio, ut scilicet quia Patcr esI.,
ideo generat; aut consequitur ipsam per modum cfIce L11"
Il
[I
1. 1 p. Summ;e theolog., q. XL, art. 1.
I 2. Dlst. Y, q. I, art. 1.
:
I
I
DISTINCTIO XXVII, QUlEST. I, ART. Il 651
~2 lieti ab ipsa, ut scilicet quia generat, est Pater. Sed pater-
F\as non est principium ipsius operationis; quia, ut dicit
~'~nselmus, lib. Monolog., cap. XLII, eo. quod est Deus gene~at,
(et non eo quod est. Pater. Ergo vld~tur quod patermtas
~ìeonsequatur generatlOnem secundum mtellectum.
~ 3. Item, omnis relatio secundum intellectum consequitur
',::i1lud in quo fundatur; sicut mqualitas consequitur quanti-
['tatem. Sed, secundum Philosophum, V Melaph., text. 20,
~~paternitas et filiatio fundantur in operatione. Ergo pater-
'!\~'nitas sequitur operationem generationis secundum intellectum.
le' 4. Prreterea, sicut se habet generatio activa ad Patrem,
,~.ita se habet generatio pas.siva v.el. nativitas ad Fili~m. Sed
'(,.fìliatio nullo modo pr<ecedlt naLivltatem secundum mLellec-
"'.tum, sed semper consequitur 2 • Ergo videtur quod paterni-
',tas secundum intellectum generationem activam sequatur.
Contra, operatio, secundum Philosophum, I Melaph ..
in prol., est individuorum distinctorum, vel singularium.
Sed non est distinctum quid in divinis nisi per relationem.
;'Ergo intellectum operationis personalis pr<ecedit intellectus
relationis.
Prreterea, principium operationis proprim alicujus oportet
,.quod sit forma propria ejus, Sed generatio est propria operatio
, atris .Cum igitur nulla forma Patris potenLim sit propria
isi paternitas, videtur quod paternitas sit principium gene-
rationis in Patre, et ita pr<ecedit secundum intellectum.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod secundum ilIos
;qui dicunt, quod relationes non distinguunt nec constituunt
,personas, sed tantum manifestant consLitutas et distinctas,
,relatio consequitur operationem personalem absolute secun
dum intellectum. Sed quia non invenitur aliquid distinguens
:personas et constituens eas nisi relatio secundum rationem su<e
oppositionis ; ideo dico, quod relatio, inquantum est consti-
't?ens personam, prmcedit secundum intellectum opera-
. ,tIonem. Secundum hoc ergo dico, quod ipsa relatio potesl
tripliciter considerari. Vcl inquantum est relaLio absolute,
et ex hoc non habeL quod pncc:edat operationem, immo
magis quod sequatur, sicuL patcL in creaturis 6 ; vc! inquantum
er t relatio divina qum est consLituens personam CL ipsa per-
1. . Nec in 111onologio, UL ant~~ llotabatur, nee alil-,i oeeuI'l'it; sic,nt
nec I1lud quod infra in responso ad s('cundum refertul'. -- Nieol,,".
2. Parm. addit : ( Erg'O nee pat(,I'lÙtas gencratl9IlCIll actÌyant, :-::l'd
COnsequ"tur eam. )) -
3. Parm. om.ttit : " sicll t palet ;n l'I'.,,,turi c ,

652 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
sona subsistens; et sic pralcedit secundum intelleclll!)t
operationem. Vd inquantum est ipsa operatio personalis , <:1,
sic sunt simul secundum intellectum, et idem.
Ad primum igitur dicendum, quod cum dicit Magist'T,
quod quia genuit est Pater, accipit generationem non prr<111.
significatur per modum operationis, sed prout signific:Ji lIJ'
per modum proprietatis constituentis personam ; et sic seClln-
dum intellectum pralcedit personam constitutam et disli!l'_
tam. Sic enim generationem pro paternitate ponunt, si"lll
etiam supra, pralcedenti distinct. Vel dicendum quod attendil
ad relationem secundum quod relatio est, et non secundulil
quod est relatio divina constituens personam et distingucn"
Vel potest melius dici, quod in hoc quod dici t, quod est P:li.'1'
quia genuit, non importatur aliquis ordo per modum cau";,',
sed potius identitas relationis ; unde etiam ipse dici t, qll",j
cc ideo est Filius quia genitus, et quia Filius ideo genitll,o'.
ex verbis Augustini l .
Ad secundum dicendum, quod, ut supra dictum ,,:-:1',
principium generationis in divinis non potest esse tantuili
natura, nec iterum tantum proprietas; sed natura divin"
prol1t est in Patre talis 3 proprietas qUal est paternitas. UJ] ,k
Anselmus non dicit totum quod exigitur ad principium gell<'-
rationis. Ut enim totum complectamur, oportet dici qur,,j
non tantum quia Deus est, generat, vel quia Pater, sed qll i"
Deus Pater.
Ad tertium dicendum, quod ratio iIIa procedit de relatioll"
secundum rationem relationis absolute ; sed halc relatio qlli"
est paternitas habet aliquid ultra: quia cum sit divina, comli-
tuit personam, et est ipsa persona constituta, ratione cuilh
pralcedit secundum intellectum operationem.
Ad quartum dicendum, quod non est similis ratio in Pa!I'"
et Filio : quia forma propria generati nullo modo est prilJli
pium generationis actival vel passival, sed consequens .1
quasi terminus ; et ideo filiatio nullo modo pralcedit inLelll'1
tum nativitatis ; sed forma generantis propria est principiulfl
generationis actival ; et ideo oportet quod pralcedat intell.'I-
tum generationis.
1. V De Trinit., e. VII, col. 915, t. VIII.
2. Dist. VII, q. I, art. 1.
3. Parm. : " Palre', vcl proprictas. ))
'~
DISTINCTIO XXVII, QUlEST. II, ART. I 653
QUiESTIO II
Deinde qUalritur de verbo; et circa hoc tria l{ualruntur :
l0 uti'um 'verbum proprie sit in divinis; 2 0 utrum dicatur
SessentiaHter vel personaliter tantum; 3 0 utrum in verbo
'li~' importetur respectus ad creaturam.
ARTICULUS PRIMUS
Ulrum verbum dicalur proprie in divinis
Ad primum sic proceditur. l. Videtur quod verbum non
"proprie in divinis dicatur. Omne enim nomen quod significat
corporalem operationem, non potest Deo convenire nisi l
metaphorice. Sed verbum est hujusmodi : dicitur enim a
verberatione aeris, ut dicit Priscianus, lib. I, cap. cc De verbo. ))
Ergo verbum proprie de Deo non dicitur.
2. Pralterea, inter omnia qUal apud nos sunt" verbum vide-
:tur magis esse transiens, vel de magis transeuntibus, nec esI,
!quid subsistens. Sed quidquid dicitur in divinis, est permanens
et subsistens. Ergo videtur quod verbum de Deo non proprie
,cdicatur.
I 3. Si dicas, quod de Deo dicitur non verbum vocis, sed
'verbum cordis; contra. Hoc verbum definiens Anselmus in
,Monolog., cap. Lxm 2 , col. 208, t. I, dicit, quod dicere summo
",Spiritui nihil est aliud, quam cogitando intueri. Sed cogitare
'l' Deo non convenit, quia cogitatio dicit quemdam discursum
'fationis inquirentis et procedentis ex uno in aliud. Ergo
videtur quod nec verbum aut dicere Deo conveniat.
. 4. 'Pralterea, verbum cordis videtur esse qUaldam conceptio
~nteIIectus. Sed nihil concipitur ab intellectu nisi species rei
lntelligibilis, quam apud se formato Cum igitur Deus non
. c?gnoscat per speciem aliquam, sed se per essentiam suam
vldeat, et sic cognoscat omnia; videtur quod non sit ibi
proprie verbum intel!ectus.
Contra, Joan., I, l : cc In principio eral Verbum, el Verbulll
e,.al apud Deum, el Deus eral Verbum.
Pralterea, nihil aliud est verbum, ut infra Augustinu~
1. AI. deest : « DlSI. »
2. Parm. : « C. xx. ))
654 COMMENTU~i IN LIB. I SENTENTIARUM
dicitI, quam geni La sapientia. Sed genita sapientia est in
Deo. Ergo videtur quod est verbum.
SOLUTIO. - Respondeo, absque omni dubio confitenduDl
est, Deum esse verbum, et proprie verbum dici.
Ad cujus intelleetum sciendum est, quod in nobis, ut qua'-
dam Glossa super Joan., cap. I, dicit, invenitur triplex ver-
bum : scilicet cordis, et vocis, eL quod habet imaginem vocis :
eujus neeessitas est, quod eum locutio nostra sit qu~dam
corporalis operatio, oportet quod ad ipsam eoncurrant ea
qu~ ad omnem motum eorporalem exiguntur. Oporte!.
autem ad hoc quod siL motus eorporalis hominis, ut hominis 2 •
qui scilicet est per deliberationem, quod pr~cedat deliberatio
et judieium in parte intel!ectiva. Sed quia intel!ectus est
universalium, et operationes singularium, ideo, ut dicitur
III De anima, texL. 46, oporLet esse quamdam virtutelll
particularem qu~ apprehendit intentionem particularem rei.
circa quam est operatio; et tel'tio oportet quod sequatur
motus in eorpore per virtutes motivas affixas musculis el
nervis ; ut quasi videatur esse quidam syl!ogismus, cujus iII
parte intellectiva habeatur major universalis, et in park
sensitiva habeatur minor partieularis, et demum sequatur
conclusio operationis partieularis, per virtutem motivalll
imperatam ; ipsa enim operatio se habet in operabilibus sicul
conclusio in speeulativis, ut dicitur VII Melaph., text. 3:{.
Si ergo accipiatur locutio secundum quod est in parte intel-
lectiva tantum, sic est verbum cordis, quod etiam ab alii,
dicitur verbum rei, qui a est immediata similitudo ipsius rei:
et a Damasceno dicitur, lib. I Fid. orlh., c. XIII, col. 85H.
t. I, quod est naturalis intel!ectus motus, velut lux ejus <d
splendor ; et ab Augustino dicitur, lib. IX De Trinilale, cap. x.
col. 969, t. VIII, verbum animo 3 impressum. Secunduili
autem quod est in imaginatione, quando scilicet quis imagi
natur voces quibus intel!ectus conceptum proferre valeal.
sic est verbum quod habet imaginem vocis, et quod ab a!ij,
dicitur verbum speciei vocis, et a Damasceno dicitur verbull l
in corde enuntiatum, et ab Augustino dicitur verbum Cllnl
syl!abis 4 cogitatum. Secundum autem quod jam est in eol'-
porali aetione per motum lingmc et aliorum instrumentorulll
corporalium dicitur verbum voeis ; et a Damasceno verblll ii
I. Dist. XXVIII.
2. Parm. orn:ttit : « ul hominis.
:3. Parm. : «( aninlffi. »
tI. Parm. : (r animi sinu. »)
DISTINCTIO XXVII, QUlEST. II, ART. I 655
quod est angelus, scilicet nuntius, intelligenti~, et ab Angusti-
no verbum cum syl!abis 1 pronuntiatum.
Dico igitur, quod verbum vocis, et quod habet imaginem
vocis, non potest dici in divinis, nisi metaphorice ; sed verbum
cordis quod consistit in intellectu tantum, dicitur etiam per
prius de Deo quam de aliis.
Sed tamen sciendum est, quod in operationibus intel!ectus
est quidam gradus. Primo enim cst simplcx intuitus intel!ectus
in cognitione intelligibilis, et hoc nondum habet rationem
verbi. Secundo est ibi ordinatio illius intelligibilis ad mani-
festationem vel alterius, secundum quod aliquis alteri loquitur,
vel sui ipsius, secundum quod contingit aliquem etiam sibi
ipsi loqui, et h~c primo accipit rationem verbi; unde verbum
nihil aliud dicit quam quamdam emanationem ab intel!ectu
per modum manifestantis. Et quia potest esse duplex intui-
tus, vel veri simpliciter, vel ulterius secundum quod verum
extenditur in bonum et conveniens, et h~c est perfecta
apprehensio ; ideo est duplex verbum : scilicet rei prolat~
qu~ placet, quod spirat amorem, et hoc est verbum perfectum ;
et verbum rei qu~ etiam displicet; unde dicit Augustinus
quod verbum dicitur animo impressum, quamvis l'es ipsa
displiceat aut complaceat 2 •
Ad primum igitur dicendum, quod quamvis nomen verbi
impositum sit a motu corporali, quod est ultimum in nostra
locutione; tamen impositum est ad significandum omne
quod dicitur vel exterius vel interius. Dnde quamvis inter-
pretatio nominis non conveniat Deo, convenit tamen l'es signi-
ficata per nomen, sicut frequenter contingit, ut dictum est 3 ,
, de hoc nomine « persona )l.
Ad secundum dicendum, quod verbum vocis neque perma-
net neque subsistit in nobis, sed verbum cordis nostri perma-
net, quamvis non subsistat : et ideo patet quod quamvis
verb.um non habeat ex ratione verbi quod permancat vel
subslstat, tamen habet diversas l'a tiones perfectionis, secun-
~um quod in diversis invenitur; et ideo verbum divinum,
l~quantum divinum 4 , habet quod sit permanens et sub-
slstens ; sicut et de amore supra dictum est 5•
Ad tertium dicendum, quod sine dubio cogitatio in Deo
1. Parm. : « syllogismis. »
2. Parm. : « non placcat. »
3. D,st. XXVI, q. I, art. 1.
4. Parm. omltht : « inquantum divinum. ))
5. Dist. x, q. I, art. 2.
 656 COMMENTUM IN LIB. l SENTENTIARUM
proprie non est; sed Anselmus per similitudinem nomen
cogitationis posuit. Sicut enim in cogitatione est exitus ratio-
nis ab uno in aliud per collationem 1 , ita etiam ratio verbi, ut
dictum est, completur in quadam emanatione et exitu ab
intellectu; unde addit supra simplicem intuitum inLellectus
aliquid cogitationi simile.
Ad quartum dicendum, quod intellectus divinus non intel-
ligit essentiam suam per aliquam speciem difIerentem essentia-
liter aut realiter ab ipsa essentia; nihilominus Lamen ipse
intelIigiL essentiam suam per essentiam suam ; unde essentia
se habct ut intelligens, et ut. intellecta, et ut quo intelligitur ;
et inquantum se habet ut intelligens, sic vere et proprie est
ibi ratio intellectus, et. inquantum se habet ut id quod intel-
ligitur, est ibi vere ratio intellecti ; sed inquantum se habeL
ut quo intelligitur, sic est ibi ratio verbi.
ARTICULUS II
Ulrum verbum dicatuT' personaliter
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod verbum non
dicatur personaliter; sicut enim dicit Augustinus lib. IX
De Trin., c. x, col. 968, t. VIII, verbum quod insinuare inten-
dimus, cum amore notitia est. Sed not.itia dicitur essentialiter.
Ergo et verbum.
2. Pr::eterea, omne illud quod potest intelligi non intellecta
distinctione personarum, est essentiaIe in divinis. Sed non
intellecta distinctione personarum, adhuc potesL intelligi
quod intellectus divinus manifestat se sibi, et manifestat
se creaturm. Cum ergo verbum non addat aliquid supra ratio-
nem intellectus nisi ordinem manifestationis, videtur quod
verbum sit. essentiale, sicut et intelligere.
3. Hem, verbum est terminus hujus actus qui est dicere ;
nihil enim dicitur nisi verbum. Sed qu::elibet persona potesi
dicere se, et potest dicere essentiam suam. Ergo essent.ia esi
verbum, et qu::elibet persona est verbum ; et ita verbum essen-
tialit.er dicetur. Nec potest dici, quod quilibet eorum dical
se verbo Patris; quia pcrfectius est dicere verbo proprio.
quam alterius ; et. ita, cum unaqweque persona perfectissime
se dicat., videtur quod qu::elibet dicat se verbo proprio ; s(~d
non verbo proprio quod sit ab ipsa ; quia sic essent plurc~
person<c quam tres. Ergo verbo proprio quod est ipsa.
'1. Si" eood. : ParnL eollectionem. "
DISTINCTIO XXVII, QUlEST. II, ART. II 657
4. Pr::eterea, ut dictum est, verbum dicit conceptionem
intellectus. Sed conceptus intellectus nullus est nisi species
intelligibilis formata in intelleetu. Ergo in nco non potest
esse verbum nisi illud quod se habet per Illodum speciei, et
qua intelligitur. Sed hoc est principium inlelligendi, in quo
aliquid intelligitur, et quo intelligitur. Ergo videtur quod si
Filius diceretur tantum verbum personaliter, Filius esseI
principium actus intelligendi in Patrc, ({uod supra impro-
batum esf.l ab Augustino.
5. Contra est quod Augustinus dicit, lib. VII De Trinit.,
cap. Il, col. 936, t. VIII, quod eo dicitur vcrbum in divinis
qua Filius et quo sapientia genita. Sed ist.a omnia dicuntur
personal iter. Ergo videtur quod et verbum.
6. Pr::eterea, Augustinus, ibid., C. l, dicit quod quamvis
sint tres qui dicant, tamen non est ibi nisi unum verbum.
Ergo videtur quod verbum tantum dicatur personaliter.
7. Hem, verbum, ut dictum est, dieit ordinem cujusdam
exitus, et conceptionem intelleetus, et dicitur ad aliquid,
sicut in Littera dicitur. Omnia autem h::ec videntur ad personas
pertinere. Ergo videtur quod verbum sit personale.
QUlESTIUNCULA II
Ulterius qu:.eritur circa hoc : si verbum di(:atur personali-
ter, utrmp. solus Filius dicendus sit verbul1l.
1. Videtur quod non. Quia sicut Filius exit a Patre ut
manifestans ipsum, ita et Spiritus sanct.us. Ergo ratio verbi
utrique ::equaliter convenit.
2. Pr::eterea, intellectus est quasi medium inter naturam
quam sequit.ur, et voluntatem quam pnecedit. Sed medium
pertinet ad utrumque extremorum. Cum ergo verbum dicat
processionem intellectus, videtur quod non magis dicatur
Filius verbum, qui procedit per modum natune, quam Spiri-
tus sanctus, qui procedit per modulll voluntatis.
3. Item, causa manifestatur per efIcctum. Sed intelIecLus
divinus est causa omnium crcaturarum, sicut intellectus arti-
I ficis causa artificiatorum. Ergo omnes creatura; possunt dici
verbum Dei.
Contra est quod dicit Augustinus, lib. XV De Trin., cap. XVII
\
[ cap. XVII, § 29, t. VIII, quod sicut in Trinitate solus Filius
dicitur verbum, ita 2 solus SpiriLus sanctus dicitur donum.
1. Dist. v.
2. AI. additur '( ergo.
658 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Ergo sicut donum non convenit Filio, ita nec verbum Spiri-
tui sancto.
SOLUTIO 1. - Respondeo dicendum, quod circa hoc sunt
diversal opiniones. Quidam enim dicunt, quod dicere de Deo
dicitur tripliciter : quandoque enim dicere est idem quod
intelligere, et sic est essentiale; quandoque autemi dicere
idem est quod generare, et sic est notionale; quandoque
autem 2 dicere est idem quod creare, et sic dicere connotat
respectum ad creaturam, et est essentiale. Dicunt igitur
quod huic actui non respondet verbum nisi quantum ad secun-
dum modum dicendi ; et idoo quamvis dicere dicatur essen-
tialiter et personaliter, tamen verbum non dicitur nisi perso-
naliter. Sed hoc non videtur verum : quia non est intelligi-
bile quod aliquid dicatur et non sit verbum ; unde oportet
quod quoties dicitur intelligere 3 toties dicatur verbum.
Alii dicunt, quod dicere nihil aliud est in universali quam
manifestare intellectum suum. Potest autem homo manifes-
tare intellectum suum vel alteri, sicut verbo vocali, vel sibiipsi,
,citum ad operatorem a quo 2 est: nec in divinis difIerunt ope-
sicut verbo cordis. Ha dicunt, quod utroque modo Deus mani-
festat intellectum suum, sciIicet condendo creaturam, qUal
est verbum ipsius, quasi verbum vocale 4 , et generando Filium
secundum quod manifestat se apud seipsum, et hoc est idem
quod verbum cordis. Unde dicunt, quod verbum dictum de
Deo semper est personale. Sed hoc non videtur verum : quia
si inquiratur quid sit istud verbum quo aliquis sibi loquitur,
non invenitur esse nisi conceptio intellectus. Conceptio autem
intellectus est vel operatio ipsa qUal est intelligere, vel species
intellecta. Unde oportet quod verbum vel dicatur ipsa ope-
ratio intelligendi, vel ipsa species qUal est similitudo rei intel-
lectal; et sine utroque istorum nun potest quis intelligere :
utrumque enim istorum est id quo quis intelligit formaliter.
Et ideo impossibile est quod accipiendo hoc modo verbum
aliquis intelligat nisi verbo intellectus sui, quod sit vel ope-
ratio ejus, vel ratio operationis ad eam, sicut medium cogno-
scendi se habens, qUal est species rei intellectal. Unde cum
Pater intelligat se, si non esset ibi nisi verbum personale,
quod est Filius, oporteret quod Pater intelligeret Filio, quasi
formaI iter : et hoc supra improbatum est 5 •
1. AI. rcpetitur : « cnim. "
2. AI. : « cnim. »
3. Parm. : « dicitur dicere. "
'L Parm. : « voeabi!e. ))
5. D1SI.Y,q. IIl, 'n'" 1.
DISTINCTIO XXVII, QUlEST. Il, ART. Il 659
Et ideo dicendum est cum aliis, quod hoc nomen TT verbum »
ex virtute vocabuli potest personaliter et essentialiter accipi.
Non enim significat tantum relationem, sicut hoc nomen
« Pater », vel « Filius », sed imponitur ad significandum rem
aliquam absolutam simul cum respectu, sicut hoc nomen
« scientia » ; sed in hoc difIert, quia relatio qUal importatur
hoc nomine (( scientia » non est relatio originis, secundum
quam referatur scientia ad illud a quo est; sed est relatio
secundum quam refertur ad illud ad quod est, scilicet ad sci-
bile; sed hoc nomen « verbum » importat relationem secun-
dum quam refertur ad illud a quo est, scilicet ad dicentem.
Hujusmodi autem relationes in divinis contingit esse dupli-
citer : qUaldam enim sunt relationes reales, qUal requirunt
distinctionem realem, sicut paternitas et filiatio, quia nulla
res potest esse pater et filius sibi ipsi l; qUaldam autem sunt
relationes rationis tantum, qUal non requirunt distinetionem
realem, sed rationis, sicut relatio qUal importatur in hoc
nomine t\ operatio ». Habet enim operati o respectum impli-
rans et operatio, nisi ratione tantum. Si igitur relatio impor-
tata hoc nomine (( verbum » sit relatio rationis tantum, sic
nihil prohibet quin essentialiter ('a) dicatur, et videtur sufficere
ad rationem verbi, secundum quod a nobis in Deum transu-
mitur ; quia in nobis, ut dictum est, nihil aliud est verbum
nisi species intellecta, vel forte ipsa operatio intelligentis :
et neutrum eorum realiter distinguitur ab essentia divina.
Si autem importet relationem realem distinctionem exigen-
tem, oportet quod personaliter dicatur, quia non est distinctio
realis in divinis nisi personarum. Et est simile de amore, qui
secundum eamdem distinctioncm essentialiter et personali-
ter dicitur, ut supra dictum est 3 • Sed tamen in usu sanctorum
1. Parm. omittit : « sibi-ipsi, )) et addit : ., respectu ejusdem. "
2. AI. : « ad operatiol'em a qua. ))
(a) In Summa t/teol gix, l l'art., q. XXXIY, art. 1, S. Thomas dieit:
Oportet quod nomen verhum secundum quod proprie 111 diYini,
aeeipltur non sumatur esse Il tiaL ter, sed personal.ter tan tum. »
3. Desunt in eodd. : « Cum enim verhum sit simJ,tudo ipsius rei
i~telJeetre, prout est eT neepta in intelleetu, et ordinata ad manifesta-
tIonem, ve! ad se, ve! ad aJterum ; l~ta species in (itvlIlis potest aceipi
duplieiter : ve! seeundum quod di it id quo a!iquid formaliter in di·
vinis intelligltur; et sic, eum JpHI essentia per se inte!Jigatul' et mani·
festetur, ipsa essentia erlt verI uni ; et sie verhum, et intelleetus,
?t res cujus est verbum non diD'crunt nisi secundum ratioIll'm, sicut
l~ divinis diffcl'unt quo intelligitul' ct quod illtellitlgur et quod intel·
hglt ; vel secundum quod speeles inteJ!ecta nomir,at aliquid distinetum
".
660 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
et communiter loquentium est! hoc nomen « verbum )) seCUll-
dum quod 2 relationem realiter distinguentem importaI,.
Unde 3 dicit Augustinus, VII De Trinit., cap. II, col. 93li.
t. VIII, quod verbum idem est quod sapientia genita ; cl
ideo ista qUffistiO parum valet, quia non est de re, sed de voci,
significatione, qUffi est ad placitum; unde in ea plurimunl
valet usus, quia nominibus utendum est ut plures, secunduDJ
Philosophum, lib. II Top., cap. II, de rebus autem judicandum
secundum sapientes. Cum enim de rebus constat, frustr,)
in verbis habetur controversia, ut dicit Magister, lib. III,
disto XIV. Sed tamen ea qme in divinis dicuntur, non sunto
extendenda nisi quatenus 4 sacra Scriptura eis utitur.
Ad primum igitur dicendum, quod notitia non dicit totanl
rationem verbi: quia notitia et sapientia dicuntur per moduiri
quiescentis et manentis in eo cujus sunt ; et ideo nunquam
dicuntur nisi essentialiter, quamvis possint esse appropriata:
sed verbum dicit quamdam emanationem inteIIectus, et exi-
tum in manifestationem sui; et ideo, quia exitus iste potesl.
inteIIigi vel secundum l'cm distinctam, prout Filius exit "
Patre, vel secundum rationem tantum, prout inteIIigere esi
ab intellectu divino; ideo verbum quandoque essentialiter
et quarrdoque personaliter dicitur, sicut et amor. I Ad septimum dicendum, quod omnia illa qme dicuntur,
Ad secundum dicendum, quod non inteIIecta distinctioru,
personarum, adhuc intellectus divinus potest manifestaw
seipsum et ad se et ad alterum. Ad alterum, sicut creando
creaturam, vel inspirando cognitionem sui creaturffi. Ad
seipsum, per modum quo aliquis convertitur supra id quod
inteIIexit, ut manifestum fiat utrum verum sit vel non quod
inteIIectu percipit ; hoc enim proprie est loqui in corde. Prop-
ter quod habet aliquid simile cogitationi 5 ; non tamen essei
ibi manifestatio principii in aliquo realiter distincto et exi~­
tente per modum intellectus in eadem natura, non intellect"
distinctione personarum.
Tertium conceditur.
Ad quartum dicendum, quod nullo modo est concedendullI
realiter ab eo cujus similitudinern gerit ; et sie verburn dicitur pero" ,-
nahter, et conveni t Fllio, in quo rnanifestatur Pater, sicut priw;,
piurn rnanifestatur in co quod est a principio per rnodurn intelIectll-
procedens.
1. Parm. : « quod. ))
2. Parm. ornittIt : ,( secundum quod. ))
3. Parrn. : « irnportat, ut dicit. ))
4.. Parrn. : « quantum. ))
5. Parro. : « eognitioni. )l
DISTINCTIO XXVII, QUJEST. II, ART. II 661
quod Pater inteIIigat a Filio, vel quod inteIIigat in Filio, sicut
~ in objecto vel specie qua cognoscitur : quia hoc poneret Filium
habere aliquam rationem principii ad Patrem. Sed tamen
concedendum est quod Pater inteIIigit in Filio et seipsurn
et alia, inquantum videt Filium esse similitudinem suam et
omnium aliorum, sicut principium videtur in co cujus est
principium, quamvis et in seipso videatur. Possum enim videre
hominem in imagine sua, quamvis ipsum etiam per se videam.
!ta quamvis Pater seipsum videat in se et omnia alia, tamen
.omnia potest videre in Filio, et seipsum, sicut et seipsum
in creatura videre potest, inquantum ipsum creatura repr[l>
sentat, quamvis imperfecte.
Ad quintum quod in contrarium objicitur, dicendum quod
Augustinus, Ipc. cit., accipit verbum prout dicit realem exi-
tum et distinctionem a dicente, et non secundum quod ad
rationem verbi sufficit distinctio rationis; et ideo accipit
verbum tantum personaliter.
Ad sextum dicendum, quod in divinis non est nisi tantulll
unum verbum ; et tamen est ibi verbum personale et essen-
tiale, quia persona non distinguitur ab essentia ; unde nec
excluditur per dictionem excIusivam.
possunt accipi realiter vel secundum rationem ; et utrumque
sufficit ad rationem verbi; et ideo potest dici essentialiter
et personaliter.
SOLUTIO II. -- Ad id quod ulterius qUffiritur, dicendum,
quod si verbum personaliter sumatur, soli Filio convenit,
·et non Spiritui sancto, quia Spiritus sanctus procedit per
modum voluntatis, et ideo proprie dicitur amor et donum;
sed procedere per modum naturffi vel inteIIectus convenit
Filio ; et ideo ipse proprie et genitus et verbum dicitur.
Adprimum ergo quod objicitur, dicendum, quod ad ratio-
nem verbi non solum exigitur esse manifestativum : quia sit
eujuslibet causre esset verbum suus eITectus, quod non potest
diei nisi metaphoriee ; sed oportet quod in ilIo verbo inteIIi-
gatur processio inteliectus, et hoe non convenit Spiritui
saneto.
Ad seeundum dicendum, quod Spiritus sanetus procedi!
a duobus ; et ideo sua processio est per modum conformitati:ò
amoris, qUffi est ex unione voluntatis in volentibus ; et prop-
ter hoe procedit tantum per modum voluntatis. Sed tam
proeessio intellectus quam processio naturffi, est ab uno tan-
tum ; non autem ab uno secundum quod unitur alteri, si sit
perfeetum agens sicut est agens divinum; et ideo uterque
662 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
modus processionis convenit illi person<e qu<e solum ab uno
est.
Ad tertium dicendum, quod creatura non potest dici pro-
prie verbum, sed magis vox verbi; sicut enim vox manifestaI.
verbum, ita et creatura manifestat divinam artem ; et ideo
dicunt sancti, quod uno verbo Deus dixit omnem creaturam ;
unde creatur<e sunt quasi voces exprimentes unum verbum
divinum; unde dicit Augustinus l : « Omnia c1amant : Deus
fecit n. Seri ho(~ non .dicitur nisi metaphorice.
ARTICULUS III
Virum verbllln dicai semper respeclum ad creaiuram 2
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur quod verbum semper
respectum dicat ad creaturam. Sicut enim dicit Augustinus 3 :
« Dixii, ei facla suni, id est: verbum genuit, in quo erat uL
fieret creaLura n. Sed per hoc ponitur respectus ad creaturam.
Ergo videtur quod verbum dicat respectum ad creaturam.
2. Pr<eterea, Augustinus 4 , in principio Joan., dicit, quod
verbum est operativa potentia Patris. Sed operativa potenti a
rlicitur per respectum ad creaturam. Ergo et verbum.
3. Item, Anselmus, Monoi., cap. XXXIII et XXXIV, col. 187,
t. I, dicit, quod Deus, dicendo se, dixit omnem creaturam.
Sed dicendo genuit verbum sibi a:quale. Ergo videtur quod
verbum quod genitum est a Patre, ponat respectum ad crea-
turam, secundum quod per verbum creatura: dicuntur a Deo.
4. Pr<eterea, artificiata non cognoscuntur ab artifice nisi
secundum quod converLitur ad formam artis quam apud S('
habet. Ergo idem est artifici converti ad artem suam et ad
artificiata, eL intel!igere utrumque. Sed Verbum est ars omniulii
eorum qu::e a summo artifice condita sunI.. Ergo videtur quod
nunquam fiat conversi o intel!ectus paterni ad artificiata, nisi
per hoc quod ad verbum convertitur ; et e converso quando-
,',umque convertitur ad verbum, ad artificiata convertitur.
l. l'ann. : •. lil>. III DI' lili. arbitrio, c. xxnu, " ve-! potius XXIII,
Il! dic:it Nicol,"". cum desit c. XxnIl. lbi vero nOli Bisi requivak'iI'"
leg-itur. Ex])rt'''''' iiI>. X COlliess., cap. VI. ~ !). col. 793. d lih. -" I.
", IV. col. ~)'J1, t. L
~. r l'. Summ;e tlIfOI., q. XXXIV.
:1. Colli;:ì polt'sL ex hl>. l SU[JeT' Gelll's. ad lill., c. Il, col. 2 f ,S. d lib. Il.
l:. VIIl, col. 2G9, t. l l f.
f" Implicite tracl.. l, col. 1379, t. IY, exprcssl' autem IiI>. LXXX III
()wl'stion .. q. I "ilI. C(ll. ;"', t. YI.
663
DISTINCTIO XXVII, QUlEST. II, AR.T. III
Ergo videtur quod verbum semper accipiendum sit cum
respectu ad creaturam.
5. Contra, nihil quod dicit respectum ad creaturam, con-
venit Deo ab <eterno, ut Il Dominus )1 et hujusmodi. Sed ver-
bum convenit Deo ab <eterno, quia in principio erai Verbum,
Joan., I, 1. Ergo verbum non dicit respectum ad creaturam.
6. Pr<eterea, omne nomen connotans efIectum in creatura
significat divinam essentiam. Sed verbum est personale, ad
minus quandoque. Ergo videtur quod verbum non dicat
respectum ad creaturam.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod verbum non
semper dicitur secundum respectum ad creatura m ; sed quan-
doque cum respeetu, et quandoque sine respectu ; et hoc si,;
patet. Verbum enim, sive dicatur personaliter, sive essentia-
Iiter, est species concepta, in qua est similitudo ejus quod
dicitur, et dicentis, quando aliquis seipsum dicit. ConstaI,
autem quod divina essentia, sive Pater, pr<ehabet in se simi-
litudincm omnis creatur::e, sicut exemplar. Unde il!ud quod
significatur ut species vel similitudo Patris aut essenti:e
divin<e, si perfecta similitudo sit, continebit in se similitu
dinem omnium rerum. Sed quamvis aliquid sit species vel
similitudo alterius, non tamen oportet quod semper quando-
cumque convertitur in speciem, convertatur in il!ud cujus
est species velsimilitudo ; quia in speciem vel in imaginem
contingit fieri conversionem dupliciter : vel secundum quod
est species talis rei, et tunc est cadem conversio in rem et
speciem rei; vel in speciem secundum quod est res qu<edam ;
et sic non oportet quod eadem conversione convertatur quis
per intel!ectum in speciem rei et in rem ; sicut quando aliquis
considerat imaginem inquantum est corpus lapideum, et,
inquantum est similitudo Socratis vel Platonis.
Dico igitur, quod cum ipse Deus sit similitudo et species
omnium rerum, duplex conversio intel!ectus potest fieri in
ipsum : vel absolute secundum quod est res quredam, vei
inquantum est similitudo omnium rerum, et utroque modo
seipsum Deus cognoscit, et supra se convertitur, quamvis
non diversa, sed una operatione. Unde si verbum accipiatur
prout consequitur intuitum intel!ectus divini, secundum
quod absolute seipsum intuetur, sic verbum absolute dicitur
in divinis sine respectu ad creaturam, sive essentialiter sive
personaliter dicatur. Si autem verbum consequatur intuitum
mtel!ectus divini prout convertitur supra se, inquantum est
'similitudo omnium rerum et exemplar ; tune etiam in verbo
aceipitur respeetus ad creaturam ut est respectus artis ad
 664 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
artificiata; et sic proprie verbo competit nomen artis. Si
tamen verbum accipiatur secundum ordinem manifestationis
ad alterum, sic semper dicit respectum ad creaturam ; quia
talis manifestatio divini inte!lectus est per eductionem crea-
turarum.
Ad primum igitur dicendum, qnod quamvis in verbo sit
unde fiat omnis creatura, nihilominus tamen consideratio
verbi et ejus cujus est v:erbum non dependet a consideratione
creatural ; et ideo verbum non de necessitate dicit respectum
ad creaturam.
Ad secundum dicendum, quod verbum dicitur potentia
operativa Patris per modum artis; unde inquantum signi-
ficatur ut ars, significatur per respeetum ad creaturam. Sed
non de necessitate sic inte!ligitur quando significatur ut ver-
bum, sicut patet de Spiritu saneto, qui ipse est amor quo
Pater diligit Filium ; et iste amor est ratio amoris quem in
creaturam habet, qUal in sui similitudinem dilectionis adducit ;
et inquantum est amor absolute significatur nomine amoris,
non connotando aliquem respectum ad creaturam, sed inquan-
tum est ratio eorum qUal liberaliter creaturw conferuntur,
Il significatur nomine doni, quod respectum ad creaturam impor-
i:
il tat. Sic est de nomine verbi et nomine artis, quia verbum
potest absolute dici; sed ars dicit respectum ad artificiata.
Ad tertium dicendum, quod uno et eodem verbo Pater
dixit se et omnem creaturam ; tamen diversa est consideratio
verbi secundum quod per il!ud dicitur Pater et creaturw. Deo l
cnim non deest cognitio absoluta sui ipsius, nec etiam cognitio
absoluta creaturarum, nec etiam cognitio comparata, secun-
dum quod cognoscit se esse causam illorum; quamvis ist:.c
tres cognitiones non difIerant realiter in ipso, sed ratione tan-
tum; et ideo non exigitur ad intel!ectum verbi, secundurll
quod co inte!ligitur Pater dixisse seipsum, respectus ad crea-
turam, sed secundum quod eo inte!ligitur ereaturas dixisRe ;
et ideo verbum absolute et cum reRpectu ad creaturam intel-
ligitur.
;\d quartum dicendum, quod artifex poteRt converti ad
,peciem artis qme apud ipsum est, tripliciter. Vel secundllIlI
'Iuod est similitudo rei per ipRum fiendal, et sic absolute COll-
vertitur in rem artificiatam, nu!lam considerationem lwbellc
de arte sua. Vel in ipsam speciem artis, secundum eSRe qllod
!tabet in anima ejus ; et sic eRI, consideratio absoluta iPRill-
speciei, inquantum est res quwdam : nee aliquid tunc dc ]"t
I. Pal'lil. "mi t l i I : ])('0."
DISTINCTIO XXVII, EXPOSITIO TEXTUS 665
artificiata considerato Vel comparando unum ad alterum.
dum considerat il!am speciem qUal apud se est, esse causa m
eorum qure ab ipso fiunt. Et ita etiam est de inte!leetu divino,
seeundum quod convertitur supra seipsum, vel inquantum
est res quredam, vel prout est similitudo rerum tantum, vel
prout illa res qure est similitudo est causa eorum qure sibi
assimilat, quamvis istal cognitiones in Deo simul sint, ct
realiter non difIerant.
Ad quintum dicendum, quod verbum non dici t respectulll
ad creaturam in actu, sed quasi in habitll sieut donum ; cL
ideo utrumque mternum est.
Ad sextum dicendum, quod omnis eiIectus creatural esi
communis totius Trinitatis. Unde quidquid dicit respectuIll
ad creaturam, ducit in cognitionem essentire, sicut in efIectu
suo causa cognoscitur. Sed quia non tantum essentia habeL
ordinem ad creaturam, sed etiam processio personalis, qua,
est ratio processionis creaturarum ; ideo potest etiam aliquid
personale cum respectu ad creatum significari ; et tunc tale
nomen principii significabit personam principaliter, sed ex
consequenti ducet in intel!ectum essentire : et sic est in nomine
verbi et in nomine doni.
EXPOSITIO TEXTUS
« Natura igitur divina si Pater est genuiV Filium ". Istud
non sequitur ; quia quamvis secundum rem idem sit Pater et
generatio, tamen per verbum generationis significatur illa pro-
prietas ut inhrerens et determinans illud de quo dicitur ; et ideo
quia essentia non determinatur a proprietate 2 , non dicitur quod
essentia generet. Sed Pater significat eamdem proprietatem
ut per se subsistentem, et ideo propter identitatem rei dicitur.
quod essentia est Pater.
« A se invicem difIerunt DifIerentia non proprie in divinis
)l.
e~t ; quia opponitur similitudini, sicut diversitas unitati ; tamen
hIC large accipitur pro distinctione.
1. Al. : (( gen(>ra t. ))
2. Parm. addit : {( ul peI' se subsistellt.,. "

DISTINCTIO XXVIII
Quod non lanlum lres prrediclre proprietales sunl in personis,
sed etiam alire
qure aliis signilicanlur nomini bus, ut « ingenilus ))
Prreterea considerari debet, quod non tantum tres prredictre
proprietates, sive notiones in personis sunt, verum etiam
alire, qure aliis notantur nominibus. Nam etiam hoc n()men
(I ingenitus » relative dicitur de Patre tantum, et aliam designat
notionem quam Pater vel genitor. Non est enim idem esse
Patrem et esse ingenitum; id est non ea notione Pater dicitur
qua ingenitus. Pater enim, ut prrediclum est, dicitur secundum
proprietatem generationis; ingenitus autem secundum pro-
prietatem innascibilitatis. Differt ergo Pater a Filio auctoritate
generationis; differt etiam proprietate innascibilitatis, id est
quia ingenitus. Unde Augustinus, distinguens inter proprieta-
tem qua Pater dicitur et illam qua dicitur ingenitus, in V lib.
De Trinil., cap. VI, col. 914, t. 8, sic ait : « Non est hoc dicere
ingenitum quod est fatrem dicere; quia et si Filium non
genuisset, nihil prohiberet dicere eum ingenitum. Et si gignat
quisque filium, non ex eo ipse est ingenitus, quia geniti homines
gignunt alios. Non ergo ideo dicitur Pater quia ingenitus.
Ideoque cum de Deo Patre utrumque dicatur, alia notio est
qua intelligitur genitor, alia qua ingenitus. Genitor enim dicitur
ad genitum, id est Filium ; cum vero ingenitus dicitur, non quid
sit, sed quid non sit, ostenditur. Hoc exemplis planum facien-
dum est. Quia dicitur ingenitus, hoc ostenditur quod non si!
Filius. Sed genitus et ingenitus commode dicuntur; Filius
autem latine dicitur; sed ut dicatur infilius, non admittit
loquendi consuetudo ; nihil tamen intellectui demitur, si dica·
tur non filius; quemadmodum etiam si dicatur non genitus,
pro eo quod dicitur ingenitus, nihil aliud dicitur. Ideo non est
in rebus considerandum, quid vel sinat vel non sinat dici
usus sermonis nostri; sed quis rerum ipsarum intellectus
eluceat. Non ergo jam tantum dicamus ingenitum, sed etiam
non genitum quod tantum valet. Numquid ergo aliud dicimus
quam non filium ? Negativa porro particula non id efficit u!
quod sine illa relative dicitur, eadem proposita substantialitel'
dicatur; sed id tantum negatur quod sine illa aiebatur; sicu1
in aliis prredicamentis, cum dicimus : Homo est, substantiam
designamus. Qui ergo dicit, non homo est, non aliud genus
prredicamenti enuntiat, sed tantum illud negat. Sicut ergo
secundum substantiam aio : homo est; sic secundum substall'
DISTI;\lCTIO XXVIII 667
tiam nego, com dico : non homo est. At si lantum valet quod
dicitur genitus quantum vale t quod d'citur Filius, tantumdem
ergo valet quod dicitur non genitus, quantum valet quod dici-
tur non filius. Relative autem negamus dicendo: non genitus.
Ingenitus porro quid est nisi non genitus? Non ergo receditur a
relativo prredicamento, cum ingenitus dicitur. Sicut enim geni·
tus non ad se dicitur, sed quod ex genitore sit ; ila cum dicitur
ingenitus, non ad se dicitur, sed quod ex genitore non sit
ostenditur. Utrumque tamen relative dicitur. Quod autem
relative pronuntiatur, non indicat substantiam. Quarnvis ergo
diversum sit genitus et ingenitus, 1amen non indil'at diverSaIl!
substantiam ; quia sicut filius ad patrem et non filius ad non
patrem refertur, ita genitus ad genitorem et non genitus ad
non genitorem referatur necesse est. » Ecce evidentur ostendit,
quod ingenitus relative dicitur, et de solo Patre accipitur :
aliaque notio est qua dicitur ingenitus, alia qua Pater : atque
tantum valet cum dicitur ingenilus, quantum non genitus, vel
non filius.
An sicut solus Paler dicitur ingenitus, dici dc beat
non genitus vel non lilius
Ideo solet qureri, utrum sicut solus Pater dicilur ingenitus,
ita ipse solus debeat dici non genitus vel non filius, ut nel'
etiam Spiritus sanctus possit dici non filius vel non genitus.
Quibusdam videtur quod Pater solus debeat dici non genitus
vel non filius. Spiritus vero sanctus, sicut non dicitur ingenitus,
ita, inquiunt, non est dicendus non genitus vel non filius.
Debet quidem dici et credi Spiritus sanctus non esse genitus
vel non esse filius ; sed non debet dici esse non gcnitus vel non
filius. Aliis autem videtur quod cum Spiritus sanctus non possit
dici ingenitus, potest tamen dici non genilus vel non filius.
Quia autem Augustinus supra ait, tantum valere cum dicitul'
ingenitus, quantum cum dicitur non genitus vel non filius :
etymologiam nominis ostendendo eum hoc dixisse dicun!,
non ratione prredicationis.
Qure sit proprielas secundum quam dicitur Pater ingenì/us
Si autem vis scire qure sit proprietas secundum qua m dicitul'
Pa,ter ingenitus, audi Hilarium ipsam vocantem innascibilita-
tem in IV lib. De TT'init., § 33, col. 120, t. 2, et ila aientem
, « Est unus ab uno, scilicet ab ingenilo genitus proprietatp
I
videlicet in unoquoque et originis et innascibilitatis. Signi·
~cata ergo in Scripturis personarum intelligenti a et distincto
ln~ascibilitatis nativitatisque scnsu, solitarius Deus non est
0pl?-andus. Discretio ergo vel distinctio personarum in SCl'ip-
tUrlS posita est; in nullo autem naturre. »
 668 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Ariani nitebantur probare alterius subslanIiéE Pairem, alte-
rius Filium : quia ille ingenitus, isie genitus; quibus respon-
dens Ambrosius dixit, se hoc nomen in Scripiuris non legisse
divinis.
Illud etiam taceri non oportet, quod Ariani eK eo probare
nitebantur alterius substalltire esse Patrem, alterius Filium,
quia ilie ingenitus, et iste genitus dicitur; cum diversum sit
esse ingenitum et esse genitum. Unde Ambrosius, eorum qures-
tioni respondens, dicit, se in divinis Scripturis hoc nomen,
scilicet « ingenitus », non legisse : ita inquiens in lib. De incar-
nalionis domino sacramenIo!, cap. VIII, § 79, col. 874, t. 1 :
" Cum dudum audierint quidam dicentibus no bis, Filium Dei,
qui generatus est, Patri, qui generavit, inrequalem esse non
posse, quamvis ilie generatus sit, iste generaverit ; quia essentia
vel generati0 2 est naturre : adversus quidem illam qurestionem
vocem sibi arbitrantur occlusam; sed in tergiversatione dam-
nabili in eodem loco vestigium vertunt, ut putent mutationem
fieri qurestionis mutatione sermonis dicentes : Quomodo pos-
sunt esse ingenitus et genitus unius naturre atque substantire ?
Ergo ut respondeam mihi propositre qurestioni, primo omnium
in divinis Scripturis " ingenitus » nusquam invenio, non legi,
non audi vi. Cujus ergo mutabilitatis sunt homines hujusmodi,
ut nos dicant ea usurpare qure non sunt scripta ; cum ea qure
sunt scripta dicamus, et ipsi objiciant quod scriptum non sit ?
Nonne ipsi sibi adversantur et auctoritatem calumnire sure
l
I,
derogant '? )) Attende, lector, quoniam hoc nomine" ingenitus ))
nolebat uti Ambrosius propter hrereticos. Ha et nos subji-
cere quredam oportet propter calumniantium insidias, qure
catholieis ac piis lectoribus seeure credi possunt. Sunt etenim
quredam qure non tantre sunt religionis et auctoritatis, ut eb
non oporteat semper profitendo ac recipiendo inservire:
verum silentio aliquando prreteriri queunt : nec illius tamen
sunt perversitatis, quin, cum opportunum fueril, eis uti liberum
habeamus.
An diversurn sit esse Patrern et esse Filium
Prreterea qureri solet, cum supra dictum sit, qui a aliud esi
dicere ingenitum, aliud Patrem, et quod diversum sit genitus
et ingenitus : utrum similiter diversum sit esse Patrem el
esse Filium, an idem. Ad quod dicimus, quia ex eodem sensll
quo dicitur diversum genitus et ingenitus, et quo dicitur non
esse idem dicere genitum et ingenitum, potest dici non esse
idem, sed diversum, esse Patrem et esse Filium, vel esse Spiri-
1. c\ I. ,. d" Spiritu Baneto. })
.) Al. «( quia g('ne-ratio ») tantunl.
DISTINCTIO XXVIII 669
tum sanctum ; quia non ea notione Pater est Pater, qua Filius
est Filius, vel qua Spiritus sanctus est Spiritus sanctus. Ideoque
ex hoc sensu concedimus 1 , quod aliud est esse Patrem, et aliud
est esse Filium : quia alia notio est qua Pater est Pater, alia
qua Filius est Filius. Sed si trallsponas, ut dicas, aliud est
Patrem esse, aliud Filium esse, variatur intelligenti a ; et
ideo non conceditur. Est enim sensus talis, ac si dicatur :
i Aliud est quo Pater est, non quidem Pater, sed est; aliud
quo Filius est, non quidem Filius, sed est: quod penitus falsum
est. Eo enim Pater est quo Pater Deus est, id est per essentiam
vel naturam. At Filius eo Deus est quo Pater est Deus. Eo
ergo Filius est quo Pater est : et ita idem est Patrem esse
quod Filium esse; sed non est idem esse Patrem et esse Filium.
Unde Augustinus in V lib. De Trinit., cap. v, col. 914, t. VIII :
'« Quamvis diversum sit esse Patrem et esse Filium, non est.
tamen diversa substantia : quia non hoc secundum subst.an-
tiam dicit.ur, sed secundum relativum, quod tamen relativum
non est accidens, quia non est mutabile. )) Ecce diversum esse
dicit esse Patrem et. esse Filium : quod juxta rationem prredic-
.tam accipi oportet, quia scilicet alia notio est qua est Pater,
alia qua est Filius. Non enim secundum essentiam Pater dici-
tur Pater, vel Filius, Filius; sed secundum relationem.
.Quomodo dicatur sapienIia genita vel naIa : an secundum
relationern, an secundum substantiam
Sciendum quoque est, quod sicut solus Filius dicitur verbum
imago, ita etiam ipse solus dicitur sapientia nata vel genita.
Et ideo qureritur utrum hoc relative dicat.ur; et si relative
dicitur, an secundum eamdem relationem qua dicitur verbum
et imago. De hoc Augustinus, in VII lib. De Trinit., cap. II,
col. 936, t. VIII, ita ait : " Id dici accipiamus cum dicilur ver-
bum, ac si dicatur nata sapienlia, ut. sit Filius et imago; et
hrec duo cum dicuntur, id est nata sapientia, in uno eorum,
eo quod est nata, et verbum, et imago, et Filius int~lligatur ;
et in his omnibus nominibus non ostendatur essenlia, quia
relative dicuntur ; at in altero, quod est sapientia, etiam essentia
demonstretur: quoniam et ad se dicilur : seipsa enim est sapiens:
et hoc est ejus esse quod sapere. Unde Pater et Filius simul
una sapientia, quia una essentia. )) Cave, lector, qualiter hoc
intelligas quod hic dicit Auguslinus. Videtur enim dicere,
quod cum dicitur nata sapientia, ibi sapientia essentiam signi-
ficet, et « nata )) relationem notet. Quod si ita est, cogimur
dicere, essentiam divinam esse natll,m : quod superioribus 2
I repugnat. Sed ad hoc dicimus, quod in altero, id est in eo quod
1. AI. : ({ procedimus. »
2. Dist. Y.
 670 COMMENTUM l N LlB. i SENTENTlARUM
nata est, eadem notio in telligitur qure notatur cum dicitUi'
verbum et imago; in aUer() vero, scilicet sapientia, demonstra-
tur essentia; id est demonstratur quod Filius sit essentia.
quia sapientia secundum eSsentiam dicitur. Et ideo cum dicitUi'
nata sapientia, intelligatur quod ipse qui natus est, essentia
est; ibi tamen sapientia non pro essentia sed pro hypostasi
facit intelligentiam; ut sicut quando dicitur verbum ve]
Filius, intelligitur hypostllsis cum sua proprietate; ita curn
dicitur nata sapientia, idertl intclligitur, id est genita hypostasis.
Ideo vigilanter ait, idem esse intelligendum cum dicitur verburn
et cum dicitur nata sapientia, id est eadem relatio, eadem hypo-
stasis, cui inest illa propl'ietas. Et ex hoc adjuvatur illud quoLl
superius diximusl, scilicet quod cum dicitur Pater, vel Filiu:,.
vel Spil'itus sanctus, noIJ tantum illre proprietates signifi-
cantur, ut cum dicitur pateI'llitas, filiatio ; sed etiam hypostasi:,
cum suis propl'ietatibus.
Quod Ùnago aliquand o dicilur secundum essenliam
Illud etiam sciri oportet, quia, cum supra dictum siL2,
imaginem relative dici de f'ilio, sicut verbum vel Filius, intel'-
dum tamen repel'itur secundum substantiam dici. Unde
Augustinus 3 , in lib. De fide ad Pelrum, cap. I. dicit, quod una
est sanctre Trinitatis essentialiter divinitas et imago, ad quanl
factus est homo. Hilarius etiam, in V lib. De Trinil., t. Il,
ait: « Homo fit ad communem imaginem : nomen non discrepat.
natura non differt. Una est enim ad quam homo creatus est
species. » Ex his verbis ostenditur quod imago aliquando essen-
tire intelligentiam facit ; et tunc ad se dicitur, et non relatin.
DIVISIO TEXTUS
Hic determinat "Ylagiste r de notionib~s personarum qua:
non sunt personales ; et dividitur in partes duas : in prima dekl'-
minat de innascibilitate qure est proprietas personre, quamvi~
non sit proprietas personalis ; in secunda determinat de COIlI-
muni spiratione qmc 4 nec est proprietas persona; nec persl'-
nalis, XXIX dist., ibi : (l Est prreterea aliud nomen multipli-
cem notans relationern )l. prima in duas : in prima ostendil
I qualiter Pater dicatur ingeoitus ; in secunda qualiter e contra-
rio omne quod genitum dicitur.. dc Filio sit accipiendum, ìhi :
Il Sciendurn est quoque, quod SI.C1!t solus Filius dicitur verhulll
vel imago; ita etiam ipse soltls dlCltur sapientia nata vel genil;l
L Dist. XXVII.
:t Dist. XXVII.
:1. Fulgentius, co!. Gìi:l.
'.. Parm. : II in sl'l'unda d,· III'" llomine pl'iIlcipium, quod.
DISTINCTlO XXVlIl, QU lESTo I, ART. I 671
Circa primum duo facit : primo ostendit qualiter Pater ingenitus
dicatur ; secundo movet qmestionem ex dictis, ibi : Il Prreterea
qureri solet... , utrum similiter diversum sit esse Patrem et esse
Filium; an idem l'. Circa primum duo facit : primo osterdit
qualiter nomen ingeniti a sanctis accipitur ; secundo qualiter
ab eis etiam quandoque taceatur, ibi : (l IlIud etiam taceri non
oportet, quod Ariani ex eo probare nitebantur, alterius sub-
stantire esse Patrem, alterius Filium ". Circa primum duo facit :
primo ostendit qualiter Pater ingenitus dicatur ; seeundo osten-
dit qure sit notio Patris quam nomen ingeniti designat, ibi :
« Si autem vis scire qme sit proprietas secundurn quarn dicitur
Pater ingenitus, audi Hilarium ll. Circa primurn tria facit :
primo exponit ingeniti significationem ; secundo ponit exposi-
tionis manifestationem, ibi : (l Hoc exemplis planurn faciendum
·est »; tertio excludit quamdam dubitationem; circa cujus
solutionem diversorum opiniones narrat, ibi : Il Ideo solet qureri,
utrum sieut solus Pater dicitur ingenitus, ita ipse solus debeat
dici non genitus ".
« Sciendum quoque est, quod sicut solus dicitur Filius ver-
bum vel imago, Ìta etiam ipse solus dicitur sapientia nata vel
genita ". Hic ostendit qualiter Filius dicatur sapientia genita ;
et circa hoc duo faeit : primo ostendit didi significationem;
secundo excludit dubitationem ex dictis, ibi : Il Cave, lector,
·qualiter hoc intelligas II ; ubi duo facit secundum duas dubi-
· tationes quas removet. Secunda incipit ibi : l( Illud etiam sciri
oportet, quia, cum supra dictum sit, imaginem relative dici
de Filio... , interdum tamen reperitur secundum substantiam
dici» ; et utraque per se patet in Litlera.
QUlESTIO PRIMA
Hic est duplex qurestio : primo de innascibilitate ; seculldo
de imagine.
Circa primum duo qureruntur : lo utrum innascibilitas
sit notio vel proprietas Patris ; 2 0 utrum sit personalis proprie-
tas ejus. Utrum autem innascibilitas vel ingenitus r.onveni::lt
Spiritui sancto, habitum est supra 1.
ARTICULUS PRIMUS
Utrum innascibililas sii proprielas Palris 2
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod innascibilitas
non sit no.tio vel proprietas Patris. Vt enim in Liltera habetur,
CUm Pater ingenitus dicitur, non quid sit, sed quid non sit,
1. Dist. XIII, q. I, art. 'l.
2. I p. Summm theol., q. XXXIII, art. ',-
672 CO;\DIE:-;nè;\! 1:'-1 LIB. I SENTENTIARUM
ostenditur. Sed negatio non potest esse sufficiens principium
notificandi aliquid. Ergo cum notio dicatur illud quod est
principium cognoscendi personam, videtur quod ingenitum
non dicat aliquam notionem Patris.
2. Pneterea, si ingenitum sit proprietas Patris : aut hoc
erit secundum quod intelligitur negative, aut secundum quod
intelligitur privative. Sed non secundum quod intelligitur
negative; quia sic convenit ei quod non generatur; et si,'
convenit essenti m et Spiritui saneto. Similiter nec secundum
quod privative; quia privatio semper ponit imperfectionem
in co cujus est, eum privatio sit ejus quod natum est haberi
et non habetur. Ergo videtur quod ingenitus nullo modo siI
notio vel proprietas Patris.
3. Prreterea, eum personm divinre non distinguantur ni,-;
per relationes, nihil potest esse proprietas vel notio divina'
personm, quod non est in genere relationis. Sed « ingenitus
non est in genere relationis. Ergo non est notio personre divi-
nre. Probatio medire. Sicut se habet inferius ad superius, itil
se habet negatio superioris ad negationem inferioris, et "
contra. Quanto enim homo est in paucioribus quam animaI.
tanto magis negatio animalis de paucioribus prredicatur quam
negatio hominis. Sed generatio prout significat relationem,
est minus commune quam relatio. Ergo negatio generationis
est plus commune quam non relatio, et ita prredicatur de illa :
et salvatur cum ca, sicut commune cum proprio. Sed quidquid
salvatur cum opposito generis, non est contentum sub genere.
Ergo « ingenitus » cum salvatur cum l'O quod est non relati(l,
non est in genere relationis.
4. Item, ingenitum convenit Patri, secundum quod c,,1
principium. Sed ipse non est principium solum per genera-
tionem, sed etiam per spirationem. Ergo videtur quod IlOII
debeat notificari per negationem generationis, sed per negil-
tionem processionis, qure est commune ad utrumque, u I
dicatur improcessibilis ; vel secundum specialem rationcIlI
utriusque processionis, ut sicut dicitur ingenitus, ita dicatul'
inspirabilis.
Contra est quod in Littera per Hilarium dicitur.
Prreterea, illud quo persona divina distinguitur ab alii,
personis est notio vel proprietas ejus. Sed ingenitum soli
Patri convenit, ut supra habitum estI. Ergo est noti o v"j
proprietas Patris.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod, secundum Augu'-
l. Dist. "III, 'I. I, art. ',.
DISTINCTIO XXVIII, QUiEST. I, ART. ! 673
) tinum, lib. IV De Trinit., cap. xx, § 29, col. 908, t. VIII,
Pater est principium toLius divinitatis ; unde etiam Diony-
sius, Il De div. nom., col. 6:3fi, t. l, diciL. quod in Patre est
fontana deitas i . Unde si in divinis personis esset ordo qui
pom~ret prius et posterius, Pah,r esset primullI principium.
Sed quia ibi non est talis ordo, loco ejus quod l'st primmn,
dicimus principium non de principio. Unde Pnter potest
dupliciter innotescere : ve! inquant.um est dc non principio,
et sic innotes(~it per not.ionem innascibilitatis ; vel inquantulIl
est principium, et siI', quia principium dicitur sCI'UndUlll enw-
nationcm qua~ ab ipso est, secundum duplicem IIloduIll cma-
nationis in divinis, duabus notionibus innotesciL : seilicel
paternitaLe, inqunnturn est principium per generationcrn, cl,
communi spira Lione, inquantum est prineipium Spiritu~
saneti per spirationem amoris ; et sie patet quod in universu
'l
sunI, tres notiones Patris.
Ad primum igitur dicendum, quod aliqua dir'Lio (licitm
ponere aliquid dupliciter : vel ita .quod illud quod poniL siI.
de intelleetu ejus sieuL aliquicl essenti m ipsius, uL homo ponit
animai; vel qui a pnesupponit illud quasi in quo fundatur,
quamvis non sit de essentia ejus ; sicut onme accidens ponit
substantiam. Dico ergo, quod hoc nomen « ingeniLus ), non
ponit aliquid quod const.iLuat intellectum ipsius : qui a hoe
non posset esse nisi poneret aliquam rationem principii, ve!
in communi vel in speeiali ; quia nihil aliud notionale potest
Patri eonvenire, et quocumque modo dicaLur non ponet in
numerum innaseibilitas eum paternitate, qui a commune non
ponit in numero cum proprio; sed tamen poni t aliquid quod
prresupponit ut id in qua funclatur ; et ex hoe est quod qui-
dam dixerunt, quod « ingenitus ) aliquid ponit, et quidam
,quocl nihil. Secl quamvis nihil ponat quod sit de intelleetu
ejus constitutive, non tamen se([uiLur quod non possit esse
notio ; quia illud cujus raLio l:onsisLiI. in remotione, optinll'
per negationem eertificatur, sicut c~eeitas et. hujusmodi : d,
hujusmodi est. ratio primi, ve! ejus quod est non dc principiu
esse, quia primum est. ante quod nihil.
Ad seeundum dieendum, quod « ingeniLus )) non importaI.
. ne?ationem absolutam, sed aliquo modo privationem. Omni"
e~ll~ negat.io qure est in aliquo subjeeto determinato, potesl.
dICI. privatio. Unde in VIII Mel., text. 4, dicit.ur, quod pri-
vatlO est negatio in subjeeto vel in substantia. Unde dicn.
quod hrec negatio quam importat « ingenitus », intelligitur
1.Parm. : « divinitatis. »
CO:\I:\IE:'\T. 1:\ LIB. SC\TE:'\T. - l. - '2.3
674 COMJ\lENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
ut fundata in ratione principii, secundum quod est notio
Patris ; et hoc modo non convenit nec essenti<B nec Spiritui
sando, qui bus non competi t esse principium per originem
alicuj us divin::e personal : nec iterum Filio, cui convenitI
al1ìrmatio opposita. Sed ex hoc non sequitur quod in Patre
sit aliqua imperfectio. Quamvis enim privatio semper sit ejus
quod natum est haberi, tamen hoc contingit tripliciter, ut
dicit Philosophus, V Melaph., text. 27. Vel quando aliquid
non habet quod natum est haberi a quocumque, quamvis
ipsum non sit natum habere, sieut pes non dicitur habere
visum : vel quando non habet illud quod natum est haberi
a suo genere, quamvis non ab ipso nec ab aliquo su::e speciei,
sieut talpa non habet visum ; vel quando non habet illud quol!
natum c,t habere, et quando et ubi et secundum alias condi-
tiones : et sic proprie dicitur privatio, et imperfectionem impor-
tat : et hoc modo nihil privative in Deo dicitur, sed aliis pri-
mis modis pote,t dici. Sed quantum ad primum modum potest
ingenitum dici dc essentia et de Spiritu saneLo, ut supra 2
accepit Hieronymus; sed quantum ad secundum moduili
dicitur tantum de Patre : quia ipse est principium notiona-
liter, et non habet generationem passivam quam habet Filius,
qui etiam notionaliter principium est.
Ad tertium dicendum, quod in genere continetur aliquil!
dupliciter : vel per se et proprie, sicut species, et ea qU<B reci-
piunt pr<Bdicationem generis; vel per reductionem, sicul
principia generis, ut materia et forma ad substantiam, eI
unitas et pundus ad quantitatem; quamvis neutrum sit.
quantitas. Ha etiam nulla negatio vel privatio est in genen,
per se : quia non habet aliquam quidditatem nec esse; sed
reducitur ad genus affirmationis, secundum quod in non essI'
intelligitur esse, et in negatione afììrmatio, ut dicit Philoso-
phus in II Elellch., cap. IV, quia omnis privatio per habitUlI!
('ognoscitur, et remotio per positioneIll; et sic etiam nOli
re!atio est in genere relationis, quamvis ea de quibus dicitm
isla negatio non sinI, in ilio genere.
Ad quartum dieendum, quod in hoc quod dicitur (( ing'"
nitus)), removetur a Patre esse ab alio simpliciLer, et non SOIIlIll
secunduIll aliquem determina tu m modum. Quare ~\Utenl
llominetur per negationem specialis processionis, sciliccl
gÒnerationis, potest assignari triplex eausa : una est, qui:'
processi>! Spiritus sancti seeundum ordinem natur::e pra,sul'-
1. AI. : « nOIl convenit. ))
Cl Dis t. XIII.
DISTINCTIO XXVIII, QU1EST. I, ART. II 675
ponit generationem Filii : et ideo, quia negato priori removetur
posterius, ad remotionem generationis a principio fonUdi,
sequitur processionis remotio per modum amoris; secunda
est, quia per hoc quod dieitur « ingenitus ", secundUlll quol!
est notio Patris, tollitur omnis modus COJ1S(~qlleIl(ii genera-
tionem : hoc enim eonvenit Patri inquantulll est principiulll
generationis, ut nullo modo generationem conscquaLur. Genc-
rationem autem consequiLur aliquid secundum intelleeLulll
tripliciter : vel sieut genitum, uL Filius ; vel sic.uL per gCIll'-
rationem aceeptulll, ut essenLia divina; ve! sicut a generat.o
procedens, ut Spiritus saneLus. Dnde nulli horulli cunveniL
« ingenitus )) secundum pr[edidum modum. Tertia potesl
esse ratio, quia negatio ingeniti fundatur super rationelll
principii, ut dietum est. Quamvis autem Pater sit principium
utriusque proeessionis divinm, sola tamen raLio per quam est
principium generationis est proprietas personalis, eon:,;tituens
personarn Patris, scilicet paternitas ; et ideo etiam per gerll~­
rationis negationem eadem persona convenienLius d magis
proprie notificatur.
ARTICULUS II
.,?::>:,!: Utrum innascibilitas sit proprietas per:wlwlis j)alrÙ
,fé;~
:~~ili. Ad secundum sie proeeditur. 1. \'itletur quoLi innascibi-
)"',1,'~,"ì. " litas sit proprietas personalis Patris. SicuL enim paternitas
.
!
L
/.
convenit tantum Patri, ita cL innascibilitas. Sed paternitas
est proprietas personalis ejus. Ergo et innaseibilitas.
2.. Pr<Bterea, persona dicit aliquid distinctum proprietate
t: ,' ad dignitatem. pertinenLe. Seti iImascibilitas magis videtur
::J pertinere ad dignitatem quam paternitas; quia paternitas
communicatur etiam creaturis, non auLem innascibilitas.
.~~~? Ergo innascibilitas magis est proprietas personali:,; quall!
';"'';''
.,' paternitas.
3. Hem, persona non potesL intelligi nisi intelligat.ur
\-L, aliquid constituens ipsall! in personalitate sua. Sed, ut in
I:itlera dicitur, potest intelligi ingenitus, eLiam si non intel-
hgatur Pater. Ergo oportet quod innascibiliLas constitual
personarn Patris ; et ita videLur quod sit proprietas personalis.
. 4.. Pr<Bterea, illud quod est principium personali:,; opera-
tlOlll s , videtur esse proprietas personalis, quia propria operatio
e~t a propria forma operantis. Sed innascibilitas est princi-
Pll~m generationis in Patre. Dieitur enim, quod Pater generaL,
qUI a est ingenitus; unde qmerit delicias in consorlio Filii.

676 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Ergo videtur quod innaseihilitas siI, proprietas personaliiò.
Contra, quidquid dieitur per positionem, non constituitur
negatione vel privatione l tantum. Sed Pater nominaI, aliquid
posiLive. Ergo persona Patris non eonstituitur per innaiòeihi-
litatem, qui a nihil ponit in intelieetu suo.
SOLUTIO. - Respondeo dicendurn, quod sieut est in infe-
rioribus, qllod quidquid eons(~quitur ad esse perfeetum, non
est constitutivllm iIIius rei, ita etiam in divinis quidquid
seeundum inteIIeetum pra;supponit aliquid quo persona con-
sLituitur, non poteiòt esse eonsLiLutivum person<e; cl, ind,'
est quad eOllullunis spiratio non polest esse proprieUliò pel'-
iòonaIis, quia pra~supponiL in Patre et Pilio generationem ael i-
vam et passivarn, quibus iIl:e person:e constituuntur. Simì,
liter innaseibiliLas, cum ponat negaLionem, qual fundatul'
super rationem prineipii, ut dieLum eiòt, pra;supponit seeundUll1
inteIleetuIll rationeIIl prineipii supra ql1am fundatur, iòciIicl,l
paternitatem ; et ideo non potest constituerl~ personam Patri,.,
nec potesL esse personalis proprietas.
Ad primum ergo dicendum, quod ex hoc qnod conven::
soli Patri, poLest probari quod sit proprie Las Patris non auLclI:
quod siI, proprie Las personalis, nisi consLitueret person:lIli
Patris ad simi!itndinem differentim constitutival.
r\d secundum dicendum, quod quidquid habet negatio lÌ,
dignitate, hahet ab aiTirm:ltione supra quam fundaLur; "
ideo innascibiliLas qme fundatur sllpra talem paternitalen i
perLinet acI dignitatem sic:ut talis paLernitas ; et sicuL inn:lsl'
hilitas non communicatur cfl~aturm, it:\ miC talis paternitn"
scilicet qme non est ab alio principio, quamvis cOIllIIllmicetl1
paternitas absollll,l~.
Aci terLium cIleendulll, quod, remota paternitate pl~r inL"
ledum, non remanet hypostasis Patri::;; et quod dici LuI' ì"
J~iliera, quod remanet ingenitum, esI, intdligendum qu:mLu,
ad communem rationem ingeniti et Pa tris, qllia separati,,!
inveniuntur in cIiversis ; non autem senmdum quod utnlHUj " ,
ponitur proprieLas Patris. Nihilominus tamen, etiarn r(:rnoi;
paternitate, remanereL ingenitum in Deo, non quasi propri,
l.as ve! notio aIil'ujlls person:e ; sed quasi at1.ributum eSH~J] li"
nt immensus et inereaLus.
III
Aci quarLurn dieendurn, quod innascibilitas non est pril"
(',ipium generationis in Patre quasi forma eliciens hane 0[11"
Il
rationem, sed SOIUIll quasi ponens aliquam eoncIitionern I:i l'C"
generaLionem. Sieut enim vicIemus in alterationibus, quo.l
'I. Panno (( negative ... primati ve. })
$o
DISTINCTIO XXVIII, QUlEST. Il, ART. I 677
prima alteratio est quam operaLur alLerans non alLt;ratum ;
et ex hoc quod non est alteratum, alLeratio quam facit, est
prima: it.a etiam prima generaLio est qme est genl~rantis non
generati; uncIe conditionem islam, quod siI. prima gmwratio,
habet ex hoe quod gener:ms est ingenitus. Sed prineipium
formale quasi eiiciens generationem. est forma Patris, qme
est paternitas. sicut calor est prineipium calef;lI:tionis in
calido.
QumSTIO Il
DeincIe qumritur de irnagilll~ ; el. eirca hoe t.ria qua~runtUl~ :
lo quid siI. imago; 2° utrum imago in divinis dicatur essen-
tialiter vel personaliLcr; :3° si dica LuI' personal iter, utrurn
conveniat Filio tantutn.
,tnT ICULUS PRINIUS
Virum de/initio imaginis : cc I mago esl s[Jecics indittaens
ejus rei ad quam imaginalur », sil cOJn[Jelens
Aci primum sie proceditur, et ponitur ddinitio Hilarii talis,
lib. De synodis, § V3, col. 490, t. II : cc Imago est f~jUS rei ad
quam imaginaLur, species indilTcrens. » 1. Videlllr auLcrn quocI
siI, ineompetens. Imago enim esI. sceundum imitationem iJl
exterioribus. SecI speeies non esI. de extrinsecis rei; immo
dicit quidditatem intrinsceam. Ergo male poniLur in cIefini-
tione imaginis.
2. Pneterea, imago proprie dicit.ur quod est. ad imit.atio-
nem alterius. St;d species inclifferens duorum non est ad
imitationem altcrius, inul\o est id in quo imiLaLio attenditur.
Ergo imago non dcbel dici speeies, secI habens speciem.
3. Hem, eorum qlUl' in inlinitum dlstant, non poL(:st essI:
'~ndifTerentia. SecI (Te;) tura esI, imago Dei, a quo tamen in
I~finitum distaI,. Ergo cc indifferens )) male poniLur in defini-
.tIOne imaginis.
4. Pr;eterea, in definiLionibus non cIebet esse circulus. Sed
ex hac definitione sequitur circulus ; cIefinit enim imaginem
per ~em imaginatam, eL imaginatum non potesL cIefiniri nisi
per Imaginem. Ergo videtur quod male definiat.
5. Hem, de ratione imaginis est a;qualitas et similitudo,
ut patet ex alia ejus definitione quocI cc imago esI, rei, ad rem
eorequamdam, indiscreta et unita similitudo ». CUlTI igitur
678 COMMENTU~1 IN LIB. I SENTEC'lTlARUM
in pr:Bdieta definitione nihil ponatur ad mqualitatem et si mi-
litudinem pertinens, videtur quod sit diminuta.
SOLUTIO. -- Respondeo dieendum, quod ratio imaginis
consistit in imitatione ; unde et nomen sumitur. Dicitur enirn
imago quasi imitago. De ratione autem imitationis duo con-
sideranda sunt : scilicet illud in qua est imiLatio, et illa qme
se imitantur. Illud auLem respeetu cujus cst imitatio, est.
aliqua qualitas, vel forma per rnodum qualiLatis significaLa.
Unde de raLione imaginis est sirnilitudo. Nce hoe sufIicit, sei!
oportet quod sit aliqua admquatio in illa li uali Late vel secun-
dum qualitatem vel secundum proporLionem ; uL patet qunl!
in imagine parva, cequalis est proportin parLium ad invicem
sieut in re magna cujus est imago; et ideo ponitur ad:Bquatio,
in definitione ejus. ExigiLur etiam quod illa qualitas sit expres-
sum et proximum signum naturre et speeiei ipsius ; unde nOli
dicimus quod qui imiLatur aliquem in albedine sit imago
illius, sed qui imitatur in figura, qme est proximum signum l'L
expressum speciei et natura~. Videmus l'nim diversarum SPI'-
cierum in animalibus diversas esse figuras. Ex parte autelll
imitantium duo sunt consideranda : scilicet relatio ;equali-
tatis et similitudinis, qum fundatur in ilio uno in qua se imi-
tantur ; et adhuc ulterius orda: qui a illud quod est posterills
ad similitudinem alterius facturn, dicitur imago; sed illnl!
quod est prius, ad cujus similitudinem fit alterum, vocaLur
exemplar, quamvis abusive unum pro alio ponatur. Et ideo
I-lilarius, ad significandum ordinem et relationem se imi-
Lantium, dixit : « Imago est l'jus rei ad quam imaginatur
ad designandum vero id in quo est imitatio, dixit : (C Spcei,'s
indiITerens ll.
Ad primum igitur I!icendum, quod non in imita Lione qUII-
rumcumque exteriorum est raLio imaginis ; sed eorum qUiI'
sunt signa quodammodo speciei et naLllrl\'; et ideo PO:':ilil
speciem potius quam qualitaLem.
Ad secundum dicendum, quod ista definitio data est i"'I'
I:ausam : non enim illud q llod est imago, est ipsa species Il'
qua fit imitatio, proprie loquendo ; sed indifferentia spe,i'"
r~st causa quare dieatur imago. Ve! dieatur, rluod utrumqll"
potest dici imago; et illud quod imitatur, eL id in qua ",I
imitatio, quamvis non iLa proprie; et sic definit Hilarill".
Ad tertium dicendum, quod unumquodque quantum aiJJII-
git ad rationem imaginis, tantum attingit ad rationem indil
ferenti ce : secundum enim quod differt, non est imago. 1m"
nitur tamen quidam gTadus perfectionis imaginis. Diciilll
enim quandoque; imago alLerius, in quo invenitur aliq'll.!
DISTINCTIO XXVIII, QUJEST. II, ART. II 679
simile qualitati alterius, qum designat et exprimit naturam
ipsius ; quamvis illa natura in ea non inveniatur ; sicut lapis
dicitur esse imago hominis inquantum habet similem figuram,
cui non subsistit natura illa cujus est signum ; et sie imago
Dei est in creatura, sir:ut imago regis in denario, ut dieit, Augus-
tinus, lib. 1 De decem chord., cap. VIII, col. 82, L. V ; et sic
est imperfeetus modus imaginis. Sed perfeetior ratio invenitur
quando illi qualitati qum designat naturam similem subest
.eadem natura 2 in specie, sicuL est imago hominis patris in
filio suo : quia habet similitudinem in figura, et in natura
quam figura significaI,. Sed perf,~ctissima ratio imaginis est
quando eamdem numero formam et naturarn invenimus in
imitante3 cum eo qup,m imitatur ; et sic est Filius pp,rfeetis-
sima imago PaLris : quia omnia attributa divina qum sunt per
modum qualitatis significata, simul cum ipsa natura sunt in
. Filio, non solum seeundum speciem, sed secundum unitatem
in numero.
Ad quartum dicendum, quod hoc quod dicit : « Ejus rei ad
quam imaginatur l), est circumlocutio exernplaris. Unde poni-
tur in virtute unius dictionis, et ponitur convenienter in
definitione imaginis, sieut prius in definiLione posterioris,
et non e converso. Exemplar enim prius esI, imagine ; unde
non est ibi circulus.
Ad quintum dicendum,quod indiITerenLia speeiei intelli-
gitur et similitudo et :Bqualitas, qualis ad imaginem requi-
ritur ; unde illa~ dua~ definitiones 4 in idem redeunL.
ARl'ICULUS I [
UtrW/1 imago dicatuI' essentialiter
Ad seeundum sic proceditm. 1. VideLur quod imago non
dicatur ess.entialiter. CL enim supra dietum est 5 ab Augustino,
nihil est absurdius quam imaginem ad se dici. Sed illud quod
essentialiter diciLur in divinis, ad se dicitur. Ergo absurdum
est ut essentialiter dicatur.
2. Pneterea, imago dc ratione sua, ut dictum esL, importa t
ordinem. Sed in di~inis non esL nisi ordo originis. Cum igitm
1. Id est: scrm. IX.
2. Parm. : " naturam substantire, subcst natura jn speeill. li
3. Al. : " in imitationc. »
4. Parm. addit : " quasi. »
5. Dist. XXVII, ex lib. VII De TriI/il., c. I, col. 93:3, L. Vill.
680 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
nihil importans ongmem, in divinis essentialiter dil:lJ! 111',
videtur quod nec imago.
3. ltem, ex absolutis vel essentialibus non potesL l'l', 'i"I'i
personarum distinctio : quia in esselltialia Trinitatls l" ,I."o;(
deducere naturalis ratio ; non autem in personarum distlll"
Lionem. Sed supra probata est! distindio personarurn 1'\
ratione imaginis. Ergo imago non diciLur l'ssenLialitcr,
Contra est quod in Liltera dicitur per .\ugustinlll'! l,I
Hilarium.
SOLUTlO... Hespondeo dicendulIl, quod, sieut di.'; 111I1
est, imago potest dici dupliciter: vel id quod imitatur ali'l "Iii,
vel id in quo est imitatio. Si dicatur imago prout propri,'
pitur id quod imitatur alterum ; sic essenti a divina non )",j ,,·1
dici imago, sed exemplar, eujus imago esI, creatura: 'illi"
imago prmsupponit ordinem ad aliquod priJl(,ipium : eSSClJ i l''
autem divina non habet aliquod principiurn; sed taml,n ··i,'
aliqua persona poLest dici imago alterius, inquantum per.." I:"
prmsupponit sibi secundum ordinem natura~ aliam pCrSII!l;lII,.
Unde sic imago, secundum quod proprie de Deo dici LuI', selli!" l'
est personale. Si autem dieatur imago id in quo est illl i 1;,
sic natura divina est imago, quia in ipsa est duplex imd"i l'',
Una personée ad personam, secundum quod Filius in 11:'1,"'"
divina quam habet a Patre, imita LuI' Patrem. Alia crc,lli::]',,'
ad Creatorcm, inquanLum creatura imitatur Creatorl'In, ,,'d
imperfecte, secundum aliquam similitudinem bonitaLis il"III'.
Et quantum ad prima m imiLationem, qum scilicet est Il\'r:"'l l'
ad personam imago, in l'ceLo signifkabit essenLiam, ,;",j III
obliquo faciet intel!ectum personarum; siI' enim idel!' "II
imago quod natura divina personarum in ea se imitan! l'llil :
et sic aeeepiL supra Hilarius 3 . Unde probaviL ex l'I] ""
imaginis cL uniLaLem essentiéC et disLineLionem perso]]I']'I'lli,
Sed quanLum ad seeundam imitationem, qua~ est crl,:d i I
ad Creatorem, imago signifieabit divinam essenLiam, cl, I l : li ,.
Labit respeetum ad c:reaLuram qum imitatur ipsam ; -"
aecipit ibidem Augustinus; unde ex raLione imagilJi.; "IL
probavit nisi unitatem essentite.
Et per hoc patet solutio ad objecLil.
t. Distinct. Il, q. I, ad. i"
2. Fulgcntinum.
3. In II dis t.
DISTINCTIO XXVIII, QUlEST. II, ART. III 681
ARTICULUS III
Utrllm Spiritlls sanctlls possit dici Imago
Ad tertium dic proceditur. 1. Videtur quod Spiritus sanctus
. possi!. dici imag-o. Primo per Damaseenum, qui dicit, Iib. I
Fidei qrth., cap. XIII. col. 85:1, t. L quoti Spiritus sanctus
·est imago Filii.
2. Pneterea, sicut Fiiius imitatur Patrem, per omnia con-
~;similis sibi, ita etiam Spiritus s~neLl:s.. Sed hoc esL quod requi-
'\:'.ritur ad perfeetam rallOnem nnagmls, 11'1, dlcium est. Ergo
';~;Spiritus sanetus est imago Patris.
~. 3. Si dicis, quod Spiritus sanetus non habct hoc quod sit
'~similis Patri per omnia, ex ratione procJssionis, sieut Filius
'i hoc habet inqualltum procedi t uL genitus ; eontra : quia pro-
,,~; cessi'o Spiritus sancti non tantum est processio amoris, sed
f·processio amoris divini. Sed processio amoris divini, inquan-
;;tum hujusmodi, habet quod sit in plenitudine ejusdem naturm.
tErgo videtur quod Spiritus sanetus ex processione sua ha beat
*quod sit imago.
~'4. Prmterea, dicitur absolute, quod Spiritus sanctus est
\(requalis Patri, et similis, et connaturaiis ; quamvis hoe non
!~habeat ex ratione SUéC proeessionis absolute. Cum igitur
:!,!similitudo, et iCqualitas, et connaturaiitas constituant per-
,;fectam rationem imaginis, videtur quod Spiritus sanctus
.~~bsolute dicendus 1 sit imago.
lE' Contra est quod Hilarius dicit, qnod tderniLas esL in PaLre,
r\~t speeies in imag-ine, eL usus in mUllere. Sieut crg-o munus
{,.r,..
' , .
tJ:Yel donum est proprium SpiriLus saneti, iLa imago Filii. Hoe
[idem habetur 2 per Aug-llsLmum, supra 3 •
:, SOLUTIO. - ... Hespondl~o dicendllIn, quod imago, secun-
qdum quod personalis dicitur, eonvenit tantum Fiiio, et non
~piritui sancto. Cujus l'al io div,~rsinlllde assignatur. Quidam
~\:mim dieunt, quod C'lIlll imago ponaL imitationem in exterio-
iribus, et noLionalia in divinis sinI, quasi exteriora, Filius con ..
1iv-!lnienter dicitur imago Patris, quia imitaLur l'aLl'cm etiam
~~ aliqua notione, seiliceL in comrmmi spiratione ; non aulcm
i~lpiritus sanetns, qui nnllam notinlll~.m communem eum Patrll
:~a?et. Sed hoc. non vldetur convemens propter duo: prtmo,
Ulll. notionnlia in divinis non se magis habent per modum
Parm. OI1litti t : " dicendus. )I
Parm. : " vidctur. "
Dist. XXVII, ex lib. VI De l'l'iII il .. c. II.
682 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
exteriorum quam essentialia, pneter illa qure suntI asseqlJentiil
subsLantiam, secundum Damascenum, I Fid. orlhod., c:ap. I-".
col. 838, t. I ; et ideo imiLatio in illis adhuc faceret ration';lll
imaginis. Secundo, quia secundum relationem originis n'iII
attenditur in divinis similitudo auL a;qualitas,vel dissimiliLudll.
vel ina:qualitas, uL ex verbis Augustini habitum est SUj)['" '.
Ad rationem auLem imaginis requiriLur similiLudo et ,cq\);I-
litas, ut dieLum est 3 .
EL ideo alii dicunt, quod impossibile est unius rci C~;.I:
plures imagines immediate ducentes in illam, nisi per maL,·-
riam divisas ; nec etiam e contrario est possibile quod idplIl
sit imago plurium ; et ideo, cum Patris imf\go sit Filius, Il('il
potesL etiam esse imago SpiriLus sanctus : quia sic plllì"",
essent imagines unius. Nec iLerum 4 potest esse quod Spil'il.J1';
sanctus sit imago Patris et Filii : quia sic idem esset inwg, I
immediata plurium. Istud etiam non videtur conveni"lls
propter duo: primo, quia Spiritus sanetus refertur ad PaLn'lll
et Filium ut ad unum principium ; unde posset esse inwg'II
eorum ut sunt unum principium ejus, sicut homo esI. imag' I
totius Trinitatis. Secundo, quia non est major ratio quarp
non possunt esse unius plures imagines quam unius plure,
similes vel requales; hoc enim convenit in divinis, sciliclli
quod plures sint similes vel a:quales unius, non per divisionelll
materire, sed per distinctionem relationum.
Et ideo dicendum cum aliis, quod quamvis diversitas ratill-
nis attributorum non sufficiat ad distinctionem realem prll-
cessionum, tamen sufficit ad diversa;' nominationes 5 eorum.
ut supra dictum est 6 ; et ideo quamvis Spiritus sanctus Sila
processione accipiat naturam, quia tamen sua processio nOIl
est per modum natura:, non dicilur nec est generatio quiii
generatio est processio per modum natura: ; et per consequeu:i
non dicitur Filius. ILa etiam dico quod Filius ex rationc j))'(l-
cessionis sua: habet quod sit imago, et inquantum procl,dil
ut Filius, quia Filius dicitur ex hoc quod habet naturanl
Patris; eL inquantum procedit ut verbum, quia verbum, \11.
dictum esV, est qua:dam similitudo in intellecl.u ipsius rei
intellecLa:. Sed Spiritus sanctus non habet hoc ex ratione S\W'
1. Nicola'; : « consequentia. »
2. Dist. xx.
3. Art. 1.
4. ParTI1. : « itcm. »
5. Parm. : « notiones. »
6. Dist. XIII, q. I, art. 3.
7. Dist. XXVII, q. Il, art. 1.
DISTINCTIO XXVIII, EXPOSInO TEXTUS 683
ptocessionis, quia procedit uL amor; et ideo sicuL non dicitur
Filius, quamvis aeeipiat sua processione naLuram Patris;
iLa nec imago, quamvis iwbeaL similiLudinem ad Patrem.
Ad primum igitur dieendum, quod Damascenus large
aeeipit imaginem pro quan\lllque similitudine.
Ad seeundul11 dicendum, quod quamvis SpiriLlls sanctus
imitetur Patrem, non Lamen habeL ex ratione SIUC proeessionis
ut imago dieatur ; et ideo non dieiLur imago sicllI, non dieitur
Filius.
Ad tertium diccndul11, q'uod idenI,iLas rei in divinis non
pra:judicat distinetioni secllndum rationem in vcritate attri-
butorum ; et ideo, quamvis s,ipienI,ia, inqu:mLum esI. divina,
sit' essentia, nihilol11inus manet ibi propria ratio sapientia;
pra:ter rationem essentice, et similiter ratio voluntatis pra;ter
rationem natura' cl. intelleetus ; et propter hoe etial11 remanet
. distìnctio in proeessionibus qua; sunt per modum voluntatis,
et intelleetus, eL natura:, ad minus seeundum rationem, et
diversitas rationum eausat diversitatem nominum ; unde illa
nomina nunquam concurrerent in idem, nisi rationes in eadem
re fundarentur; et quia processio per modum voluntatis et
natura: non eidem competit in divinis, ideo nee nomina se
consequuntur qua: proprias rationes processionum demon-
strant.
Ad quartum dieendum, quod quamvis nomen imaginis
sit impositum ab a:qualitate et similitudine, tamen est impo-
situm ad signifieandum rem cui ex modo sua: productionis
competit similitudo et a,)qualitas ; et ideo non oportet quod
dicatur absolute similis et a:qualis nisi ex modo sua: proees-
sionis hoc ha beaI quod cLiam imago proprie et absolute
dicatur.
EXPOSITIO TEXTUS
". Quibusdam I videLur qllod 1-' aLer SOlllS debcat diei nOli
gemtus n. Sciendum, quod utraque opillio seeundum aliquid
v.erum dicit. Si cnim aceipiatur « non geniLus » prollt ciieiL nega-
tIonem absoluLe, tune non eonvenit Patri LanLum, nee est idem
quo.d ". ingenitus ", quod importaI, negationem per modum pri-
hatlOllls, prout " ingenitus )) proprie aceipitur; et scelluduIJl
oe procedi t seeunda opini0 2 • Si autem dicat ncgationern in
1. Al. : « itl'm quibusùam. »
2. Parm. omittit : « et sl'cundum hoc l't'ocl·dit sl'l'linda orinio. »
684 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
genere principii, sic est idem quod « ingenitus )), et tantulU
Patri conveniI,; et sic pro(~ndiL prima opinio.
« Sed si transponas, ut dieas : Aliud est Patrem esse, aliud
Filium esse, variatur intelligcntia n. Ratio dicti esL, quia esse
diciLur dupliciLeI' : scilicet prout. significaI, veritatem compo-
sitionis, et secundum quod significaI, actum essenLim. Quando
ergo dieitur : «( Aliud est Patrem eSf;(~, aliud esI, Filium esse, )) ibi
quod ly (( esse » siI, prmdicatum dicti ; significatur esse quod
est a(~cidens essenLia~; unde falsa (·st, quia sicut una est essen-
tia tri um, iLa et unum esse. Cum autem dicitur : « Aliud est
esse Patrem, aliud Filium esse )), iLa quod ly « Patrem )) pra"-
dicetur in dicto inesse; significaLur veritas composit.ionis, et.
secundum hoc pater eo est pater quo verum est ipsum diei
patrem, scilicet paternitaLe, et non essentia. Et qui a alio Deu,;
dicitur Pater, scilicet paternitatt~, et alio Filius, scilicet filia-
tione, ideo conceditur quod aliud est esse PaLrem et aliud essI:
FiliuIIl, secunduIIl quod ly (( aliud )) dicit alietatem notiCVli,;,
et non alietatem essentim.
_Pater ergo principium est sine principio; Filius principium
, ,sanctus ab utroque. Spiritus vero sanctus non ab reterno
, principium est, sed esse cmpit : quia non dieitur principium
DISTINCTIO XXIX
De principio quod relativc dicitw', et multipliccm Ilotat relationc//!
Est prmterea aliud nomen, multiplicem noLans l'elationelll,
scilicet prineipium. Dieitur enim prilleipium semper ad aliquid
et dicitur Pater principium, et Filius principium, et Spiritus
sanctus principium, sed differenter. Nam Pater dicitur prin-
cipium ad Filium et ad Spil'itum sanctum. Unde Augustinus,
in IV lib. De Trini/., eap. xx, § 29, col. 908, t. VIII, :lÌt: « Palee
est principium totius divinitatis, vel si melius dicitur, deilatis,
quia ipse est a nullo. Non enim habet de quo sit, vel de quo
procedat; sed ab eo et Filius est genilus, et Spiritus sanctu-
procedit. Non ergo dicitur prineipium totius deilaLis, quia vel
sui vel divinre essenti m prineipium si t, sed quia prineipium est
Filii et Spiritus saneti, in quibus singulis tola divinilas est,
Filius ad Spiritum sanctum dieitur principium. Spiritus vero
sanctus non dieilur prineipium, nisi ad creaturas ad quas
Pater etiam dicitur prineipium, et Filius, et Trinitas ipsa
simul et singula personarum prineipium dicitur creaturarum. »
de principio; Spiritus sanctus prineipium dc utroque, id esI
de Patre et Filio.
Quod ab ;eterno Pata est princlpLUm, et Filius;
sed Spiri/us sancius non, immo c:.epi/ esse principium
Et Pater ab reterno principium est Filii, et Paler et Filius
principium Spiritus sancti, quia Filius est a Patre, et Spiritus
nisi ad creaturas. Cum ergo aeal urm esse cmperunt, et Spiritus
sanctus esse cmpit prineipium earum. Ha etiam Pater et Filius
esse cmpit cum Spiritu sand o unum principium creaturarum :
quia creaturre esse cmperunt a l'all'e, et Filio, et Spiri tu saneto.
Et dicuntur hi tres, non tria sed unum prineipium omniulll
creaturarum : quia uno eodemque modo principium rerum suni
Non enim aliter sunI, l'es a PalTe et aliter a Filio, sed penitu"
eodem modo. Ideo Apostolus, intelligens hanc Trinilatern
~sse unum prineipium rerum, ait, Rom., XI, 36: Ex ipso, per
lpsum et in ipso sunt omnia. Cum vero audimus omnia esse
ex Deo, ut ait Augustinus, Dc natura boni, cap. XXXVIII,
col. 560, t. VIII, omnes utique naturas intelligere dehemus,
et omnia qure naturali a sunt. Non enim ex ipso sunt pecca: a,
686 COMlI1ENTUy! Il'i LIB. I SENTENTIARUM
qme naturam non servant sed vitiant, qure ex voluntate
peccantium nascuntur. Omnium ergo qure naturaliter sunt,
unum principium est l'ateI' cum Filio et Spiritu sando; et
hoc esse empit. Ab reterno autem l'ateI' prineipium est Filii
generatione, et l'ateI' et Filius unum prineipium Spiritus
sancti. Unde Augustinus, in V lib. De Trinit., cap. XIII, col. 920,
t. VI II, ila ait : « Dieitur relative l'ateI' idemque elative
dieitur prineipium. Sed l'ateI' ad Filium dicitur, principium
vero ad omnia qure ab ipso sunt ; et principium dicitur Filius.
Cum enim dieeretur ei, Joan., VIII, 25 : Tu quis es ? respondit :
Principium qui et foquor /Jobis. Sed numquid Patris princi-
pium est? Immo ereatorem se voluit ostendere, eum se dixit
esse prineipium, sieut et l'ateI' prineipium est ereaturre :
quia ab ipso sunt omnia. Cum vero dicimus et Patrem prin-
eipium, et Filium prineipium; non duo principia creaturre
dicimus, quia l'ateI' et Filius simu ad eraturam unum prinei-
pium est, sieut unus creator. Si autem quidquid in se manet,
et gignit vel operaLur aliquid, prineipium est ejus rei quam
gignit vel ejus quam operatur : non possumus negare etiam
Spiritum sanetum reete dici prineipium, quia non eum sepa-
ramus ab appellatione creatoris, quia seriptum est de illo
quod operetur, et utique in se manens operatur. Non enim
in aliquid eorum qure operatur, ipse mutatur et vertitur.
Unum ergo principium ad creatura m eum Patre et Filio est
Spiritus sanctus, non duo vel tria principia. ») E,cee aperte
ostendit Augustinus, PaLrem, et Filium, et Spiritum sanetum
esse unum principium rerum creatarum, id est, uno eodemque
modo esse principium : et illum modum satis aperuit, quia
seilieet operantur omnia; et quia similiier operantur hi Lres,
ideo unum prineipium esse dieuntur.
H ic ostendit quomodo Pater sit principium Filii, et ipse
et Filius principium Spiritus sancii
Deinde in eodem libro continue ostendit quomodo Pate'I'
dieatur principium ad Filium, et ad Spiritum sanctum ipse
Filius, dieens, ideo esse Patrem principium Filii, quia genuil
eum, cL Patrem et Filium esse principium Spiritus sancl i,
quia Spiritus sanctus procedi t vel datur ab utroque. Ait clliIlI
ila, cap. XIV, col. 920, l. VIII: « Si gignens ad id quod gignitul',
prineipium est, l'ateI' ad Filium principium est, quia fTenuii
eum : utrum autem et ad Spirilum i'anetum principium sii
l'ateI', quia dictum esL, de Patre procedi l, non parva qUlPstin
est. Quod si ita est., non jam prineipium ejus tantum t'l'il l'CI
quam gignit vel fadt, sed et. ejus qua m dat et qure pro('eilii
ab ipso. Si ergo quod datur vel quod procedi t prineipiurn li:t1'l'I
a quo daLur vel procediL, fatendum est Patrem ve! Filium 1I1111J!l
principium esse Spirit.us sancti, non duo principia; sed siCll t
DISTIr;CTIO XXIX 687
l'ateI' et Filius ad creaturam relative unus Crealor et UIlUS
Dominus dicitur, sic relaLive ad Spirilum sancLum, unum
principium : ad ereaLuram vero l'ateI', et Filius, et Spiritus
sanctus unum principium sunt sicut UllUS CI'eato!' et unus
Dominus. » Ecee habes quod l'ateI' prineipiuffi Filii clieil1ll',
quia genuit eum. Qua ergo noLiolie est l'alcI', l'a prineipiulll
Filii dicitur, id est generatione, secundulll quam eLiam dieitur
auetor Filii. linde Hilarius, in IV lib. De Trinit., ~ 6, col. 99,
t. II, ita ait : « Ipso quo l'ateI' diciiur, ejus quelli genuit auctor
ostenditur, id nomen habens quod neque ex alio profl'ctuIll
intelligatur, et ex quo is qui geni! us est, substiLisse doeeatul'.
Novit Ecelesia unum innaseibilem Deum : noviL unigenitum
Dei Filium : confil eLur l'aLl'cm ab origine liberurn, confiLeLu!'
et Filii originem ab initio, nOli ipsum ab inilio, scd ab unitia-
bili! : non per seipsum, sed ab eo qui a nemine esL, natum ab
reterno, nativitatem seilicet ex paterna reternitate sumentern. ))
• Edita est. hic fidei professio; sed pl'ofessionis ratio nonduni
exposit.a esl, et ideo qurerenda, seilicet quomodo intelligendum
sit quod ait, Filii originem esse ab initio, et non ipsum esse
ab initio sed ab initiali. Hoe utique subdens, dcLerminavit.
quomodo aceeperit initium, inquiens origincrn Filii esse ah
initio; ae si deceret. : Non ita intelligas originem Filii esse
ab initio, quasi ipse Filius habeat iniLium; sed quia ipse esI
ab initiabili, id est a patre a quo sunt omnia. Nam licet Filius
t sit principium de principio, non est tamen concedendum quod
Filius habeat principium. Cumque Filius sit principium de
principio, et l'ateI' principium non de principio, non est prin-
cipium de principio, prineipium sine principio, sicut Flius
non est l'ateI'. Neque tamen duo principia, sed unum; sicut.
l'ateI' et Filius, non duo creatores, sed unus Crealor.
Cum Pater et Filius sint unum principium 8piritus sancii,
qWEritur an eadem notione
Unum autem principium sunt l'ateI' et Filius non tantum
creaturarum, ut dictum est supra, sed ctiam Spiritus sandi.
Ideo qureri solet, utrum eadem no Lione l'ateI' sit principium
Spiritus sancti et Filius, an sit alia notio qua l'ateI' dicatur
principium SpiriLus sancLi et alia qua Filius. Ad quod dicimus.
Cum l'ateI' dicatur principium Spiritus sancti et Filius, quia
Spiritus sanctus procedit vel datur ab ut.roque, nec alite!'
procedit vel datur a Patre quam a Filio, sane intelligi potest
P~~rem et Filium eadem relatione vel notione principium
~l?l Spiritus sancti. Si vero qureritur qure sit illa notio quaIll
~bl notat principium, nomen ejus non habemus, sed non est
lpsa paternitas vel filiatio; immo notio quredam qure Patris
1. Hilarius, « ininitiabili, )) quod retinendum vidctur.
688 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
est et FiIii, quia ab reterno Pater et Filius unum princlpIUrn
est Spiritus sancti. Donator autem, ut prredictum est, dicitur'
Pater vei Fiiius ex tempore, sicut Spiritus sanctus datum l
vel donatum.
DIVISIO TEXTUS
Postquam determinavit de innascibilitate, qme est propriel",
personal, sed non personalis, hic determinat de alia notioTlI'.
qure non est proprietas personre, quia non uni tantum persoTl"-
convenit, nec proprietas personalis, qui a nullam persOIwJ)1
constituit, scilicet de communi spiratione, qure designatur CUTII
dicitur : Pater ct Filius sunt principium Spiritus sandi. El, divi
ditur in partes duas : in prima ostendit quomodo nomcn prill-
eipii dc Deo dicatur, et quia quandoque dicitur cx templm-.
quandoquc ab reterno prineipium, ideo in secunda osl,mldil
qualiter aliquid de Deo ex tempore dici possil, xxx disio
ibi : II Sunt enim qUiBdam qua, ex tempore dc Deo dieuntur .
Circa primum duo facit : primo ostendit qua t modis lkri>
dicatur principium; secundo prosequitur divisionis parlI'"
ibi : Il Et Pater ab alterno principium est Filii ". Et hrec in duas :
in prima ostendit quali LeI' Deus dicalur principium creatunl',
quia non ab reLerno, sed ex tcmpore ; et quia hoc communlò 1>,1
toti Trinitati, et quia est principium per creationem per aliqnaJlI
operationem in creatura; in secunda ostendit qualitr:r dicalll!,
principium divinre personie, ibi : Il Deinde 2 in eodem libro ('011-
tinuo ostendit quomodo Pater dicatur principium ad Piliulli
et ad Spiritum sanctum )l. Et hrec in duas : in prima osLlllillii.
quod Patr:r dicitur principium Filii ; eL ipse et Filius r:sL prirl-
eipium Spiritus sancti ab .eLerno, non essentialitr,r, sed J]oli,,-
naliter; in secunda ostendit qua notionc principium di,-,;li.III,
ibi : II Qua erg-o no Lione est Pater, ca principium Filii dir'iLul'
Et cirea hoc duo facit : primo ostl,ndit qua notione PaLrlr
cipimn Filii dica LuI' ; secundo qua notione uterque priJl(;il'i l'l
Spiritus sandi, ibi : Il U num alltem prineipium sunI. P;t1 ('l' "1
Filius l). Et circa hoc duo facit, seclundum duas qUi:CstioJ]('" 'i
!llove!.; sr:cunda im,il'it ibi : Il Si vero qllicritur qme sii. .
Ilotio qllam ibi notaI, principium, nonwn ejlls non ha Jw !li I
QUfESTIO PRl'\lA
lIic qua~runtur quatuor : 10 utrum una persona siI. Pl'l·:;!-
pÌlW1 respcctll alLerius ; r:t supposil.o, quod siI, : 2 0 utrurn
L AI. : « dOllum. "
2. Al. : « Dcmum. "
DISTINCTIO XXIX, QUlEST. I, ART. I 689
cipium dicatur univoce de Deo respectu divina, personre et
respectu ~r~aturre : ~o utrum eadem noti~me ~i~ter et Fil~us
sinI. princlpmm Splntlls sandl ; 4 0 SI possmt. (!Iel unum prm-
cipium ipsius.
ARTICULLs PRIJVlUS
Ulrum una persona sit princlplllln atterius l
Ad primum sic procedit.ur. 1. Videt.ur quod una persona
non siI. principium alterius. Nomen enim prineipii imponitur
a prioritate sicut et nomen sonat. Sed in divinis personis
non est prius et posterius, ut. sllpra habituJ1l esf,2. Ergo una
persona non est principium alterius.
2. Prreterea, quod est prineipium alinljus vidctur essr:
causa ejus : quia, sicut. dicit Philosophus in \" ivlelaph., text. l,
quot modis dicitur causa, 1,01. modis dicitur principium vel
initium. Sed una persona non est causa alLerius, quia in divi-
nis personis nihil es\' causatmn. Ergo una persona non est
principium alterius.
3. -Hem, una persona non est principium alterius nisi
:,inquantum dat esse. Sed tale principium est. operativum vel
:;effectivum. Cum igitur una persona non dicatur faeLrix vel
,operatrix alterius, videtur quod una non siI, principium
",alterius.
Contra est quod in Littera dicitur, q llod l'at.er est princi-
pium totius deitatis.
- Prreterea, a quocumque oritur aliqllid, est principium illius.
('Sed ab una persona oritur alia. Ergo una est principium
alterius.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod ad significandum
originem divinarum personarum, utendum esi t.alibus nomi-
n.ibus qualia modo originis ('olllpei.:1llL ; eruia sc(·.undul11 IIila-
-rIum, IV De Trinit., ~ 11, col. 107, t. 11, senno debe[, essr~
rei subjectus. Hoc at~Lem invcnimus in origine divinarum
personarum quod t.oLa essenti a unills accipit.ur in alia, it;J
'quod una numero es\' essenti a trium, et. idem esse. Et. ideo
ad significandum ordinem blis originis, non competi L nomell
;causre.propter duo: primo, quia omnis causa vcl r:st. extra
~$sent~am rei, sicut elliciens et iinis ; vel pars essentire, sicut.
,materIa et forma. Secundo, quia omnis causa habet ordinem
I p. SUmma: t!teolog., q. XXXIII, art. 1.
Dist. IX, q. II, art. 1.
 690 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
principii ad esse sui causati quod per ipsam constituiLu!'
Pater autem non habet aliquem ordinem principii ad e"""
Filii, sicut nec ad esse suum, cum unum et idem sit esse utrin,_
que : unde Pater non est causa Filii, sed principium; (l'II"
principium dicit ordinem originis absolute, non determinaneill
aliquem modum qui ab origine personarum alienus sito In n-
nitur enim aliquod principium quod non est extra essenii;'111
principiati, sicut punctus a quo fluit linea; et quod non hai!"!
aliquam influentiam ad esse principiati, sicut terminus a fjllll
dicitur principium motus, et sieut mane dicitur principiulli
diei. Sed nomen auctoris addit super rationem principii h,,,
quod est non esse ab aliquo ; et ideo solus Pater auctor diciLIi l',
quamvis etiamFilius principium dicatur notionalitcr.
Ad primum igitur dicendum, quod quia nomen principi i
impositum est secundum quod invenitur in creaturis, uJ,i
principium est prius aliquo modo principiato, ideo a prii}ri-
tate imponitur ; sed tamen imponitur ad significandum illuei
a quo est aliquid. Unde quamvis quantum ad modum signi-
ficandi divinis non competat, sicut et alia omnia 1 nomill'l
qure a nobis imposita sunt, tamen quantum ad rem signili-
candam propriissime ratio principii ibi 2 competit.
Ad secundum dicendum, quod quamvis Pater dicatur prin-
cipium Filii, non tamen dicendus est causa, nisi impropri,',
sicut Chrysostomus, Hom. II super Joan., col. 244, t. XIII,
utitur nomine causre, dicens Patrem causam Filii : principiulI)
enim in plus est quam causa, et causa in plus est quam ck-
mentum, sicut dicit Commentator, V Melaph. Undc omni,
causa est princi,pium, sed non convertitur.
Ad tertium dicendum, quod qui a factio et operatio semp"t'
terminantur ad esse rei, ideo Filius non potest dici factu"
nec operatus a Patre, cum quo unum esse habet ; sed tantu!II
generatus, propter originem personre.
ARTICULUS II
Ulrum principium dicalur univoce de Deo secundum i]uor{
dicilur principium divin:.e person:.e el crealur:.e.
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod prineil'iuJlI
univoce dicatur secundum quod Deus dicitur princil'iuIlI
personre divinre et creaturre. Sicut enim dicit Basilius, liL, Il.
1. Parm. addit : " essentialia )) et omittit : " omnia. ))
2. Parm. : " sibi. ))
DISTINCTIO XXIX, QUlEST. I, ART. II 691
'Contra Eunomium, post. med., accipere a Patre Filius habet
commu~.e ?um omni cr?atur,a ; . se~l habere per natur~n: est
iIli proprmm. Se~ ratlO prmclJlll fundatur supra oflgmem
nius ab alio, ut dlctum est. Ergo principium univoce dicitur
spectu personre divinre et respectu crcatur:l',
1.2. Prreterea, Magister utitur tali divisione principii, quod
principium est de non principio, et principiuIll de principio,
, et principium de tItroque prineipio. In hac autem divisione
oportet quod principium accipiatur et secundnm quod dieil
respectum ad creaturam, et secundum quod dicit respecturn
ad personam. Cum igitur hree divisio ornnino esset inartifi-
cialis si principiurn requivoce dieeretur, videtur qnod prin-
cipium univo ce dicatur secundnrn utrumqne modum.
3. Contra, reterno et temporali nihil potest esse univocum.
Sed principium respectu creaturm est ex ternpore ; prineipium
autem respectu divinre personm est ab ;eterno. Ergo princi-
'!pium requivoee dieitur.
4. Prreterea, Pater est principiuIll Filii per generationem,
et Spiritus saneti per spirationem, et ereaturre per' ereatio-
nem. Hre autem sunt diversa~ rationes originis. Ergo videtur
quod principium in istis aceeptionibus mquivoce sumatur.
QUlESTIUNCULA II
Ulterius qureritur, quomodo per prius dieatur. VidettIr
',enim quod seeundum quod dicit respeeturn ad creaturarn,
Essentiale enim est prius seeundum intelleetum notionali
i(et commune proprio. Sed esse prineipium ereaturm, est essen-
tiale et toti Trinitati eommune; esse autem prineipium
4ivinre personre, est notionale et proprillrn. Ergo, etc.
Contra, reternum est prius temporali. Sed prineipiurn per-
onre dicitur ab reterno ; principiu In auLem ereaturm a tem-
pore. Ergo, etc.
. SOLUTIO I. - Respondeo diremlum, quoti idem judi-
CIU~ est de prineipio et de origine super quarn fundatur
i,rallo principii. Patest auLem origo eonsiderari dupliciter :
aut secundum comrnunem rationem originis, qum est aliquid
'ab aliquo esse, et sie una ra.tio est eommunis ad originern
p~rsonarum et originern creaturarum, non quidem eommu-
'~Itate univocationis, sed analogia~ : et sirniliter eLiam Ilomen
,Principii. Potest etiarn consid(;rari senmdum determina tu m
nod~m originis ; eL sie sunL tliversce speeiales rationes originis
t prmcipii ; sed hoc non faeiL ~equivoeationem : quia sie etiarn
['
692 COMMENTUM IN I SENTENTIARUM
LIB.
secundum Philosophum, I De anima, taxt. 8, animalis l'ati,,
secundum unumquodque est alia.
Ad primum dicendum, quod principium est co 111 lì 'Ilflr'
communitate analogia;, et non univocationis.
Ad secundum dicendum, quod Magister accipit princllrìulil
in divisione secundum communem rationem, quoo UIl:r ~:,I.
ut dietum est, et non secundum speciales, quoo dilTnl'i;:iI.
Ad tertium dicendum, quod quamvis a;terno et tnllllHrr:di
nihil siI, univocum, est tamen aliquid eommune seC\l!Ullilil
analogiam, ut sa;pe dictum est.
Ad quartum dicendum, quod ratio illa procedit CfU;III!\l1l1
ad speciales rationes originis quoo non faciunt a;quivocatioJl"iJi.
ut did,um est.
SOLUTIO II. - Ad id quod ulterius qweritur, die"w!lllll.
quod processio creaturarum exemplatur a processiOllc dìvi-
narum personarum ; unde, absolute loquendo, per prius r1J1'i-
tur principium respectu pcrsona~ quam respectu Crl:lIl.ll!;r.
Sed tamen sciendum, quod in principio, secundum quod dlCI-
tur respectu creaturffi, est considerare ipsarn habitudiw:lll '1 11 <1'
ternporalis est, cL illud in quo fundatur ista habitudo, s~'ilic.. 1
virtus et operatio divina; in qui bus tarnen non est ratio pI'ÌII-
cipii nisi quasi habitualiter ; eL sic secundo modo, consid.:r;md"
principium secundum quod dicitur principiurn creaLur:l:, esI.
prius quarn principium divinoo persona; quod fundal.llr III
proprietate, per modurn quo essentiale dicitur prius nol.joll;di
secundurn intellecturn. Sed hoc non est nisi secundum qui".
Et per hoc patet responsio ad utrurnque objectum.
ARTICULUS III
Uirum proprieias Pairis et Filii, qua dicuniur
principium Spiriius sancii, sii ianlum una
Ad tertiurn sic proceditur. 1. Videtur quod non siI.' unir
proprietas Patris et FiIii, secundum quam dicuntur prllll'J-
pium Spiritus sancti. Proprietas enim unitatem et III1JII i-
tudinem trahit a suppositis. Sed Pater et Filius IWll suni
unum suppositum. Ergo nec ipsorum est una propri.:1 :".
2. ProoLerea, nihil idem est uniens principium, et. disl.lIl-
guens. Sed notiones in divinis sunL distinguentes. Ergo vid ..-
tur quod nulla notio Patrem et Filium uniat.
3. Item, magis sunt unurn qUffi uniuntur in nal.ur:'
1. Non, u t in Pal'ill. : « nisi una. »
693
DISTINCTIO XXIX, QU"'EST. I, ART. III
roprietate, quam qua: uniuntur in natura tantum. Sed Pater
,t Filius non sunI, rnagls unum quam Pater eL SpiriLus sanctus.
'rUln igitur Pater et SpiriLus sandus non conveniant nisi in
atura, videtur quod Pater et Filius non uniantur in aliqu'l
roprietate una. ., ....
4. Prreterea, propmqUlus esL propneLaLI illud III quo est,
{~uam iIlud ad quod dicitur. SI:d proprietatcs qu;e sunt in
kuna persona, sunt plurcs ex hoc"quod ad diversa rd.~runtur :
("cut generatio in Patre ad Filiurn, et communis spiratio ad
'~i;Spiritum sancturn. Erg~ multo magis el1~cientur flua; proprie-
~tà.tes ex hoc quod sunt m duabus persollls.
y' .Contra, secundum Ansdmum, Dc proces. Spiro sancii, ('.
fEtI, col. 288, t. I, in omnibus Pater et Filius UTlum sunt, in
~quibus non distingui t .inter cos rnlaLionis oppositio. Sed
in communi spiraLione Pat(~r et Filius non opponuntllr.
. l'go est una et eadem numero in utroque.
SOLUTIO. - Respondeo dieendum, quod una numero
'Otioest Patris et Filii, secundum quod principium Spiritus
ncti dicuntur ut chcitur in Liti Ta. Cujus rutio est. quia
istinetionem rerum sceundum formam aliqlwm non invc-
imus nisi dupliciter : uno modo secundum quod aliquid
ommune distinguitur per plures rationes speeiales, sicu\.
,~'atio generis distinguitur in plurns spccies ; alio modo seeun-
~um quod natura speeialis distinguitur in plura sceundum
o'umerum. Hic autem secllndus modus non potest esse in
,,,.ivinis, duplici ratione : primo quia multiplicatio secundurn
.umerum unius speciei non est ex aliquo formali adjuneto,
,ed ex materiali principio diviso, qui a ratio speeiei spccia-
~s8imffi constituitul' per adventum ultima; forma; eonstitu-
'iltivre; materia autem non est in divinis. Sccundo, quia natur~l
'~pecialis non multiplicatur nisi seeundum esse quod in diver-
ti~ .h~bet : quia tota quidditas completa est in specie. In
'alVllllS autem non est nisi unum esse; unde non potest esse
uod aliquid dictum secundum sp,~cialem rationem, in divi-
is ~lUmero multiplicetur. Relinquitur igitur quod quidquid
~t In divinis, vel remancat indistinetum et unum numero
Sleut natura communis tribus personis, ve! habeat rationem
fom~unem distinguibilem s,~eundum plures rationes specia-
'ies : Sleut relatio cornmunis est tri1us, non tamcn una numero
:la~io, sed alia et alia, etiam t;l~eundum rationem spceialem
,1S~llleta. Cum igitur communis spirati o nominet speeialem
atlOnem principii secundum sp'~eialem modum originis.
mpossibile est quod sit nisi una numero in Patre et D'ilio.
~ Ad prirnum igitur dicendum, quod in crcaturis supposita
 694 COMMENTU:\i IN LIB. I SENTENTIARUM
distincta sunt per esse; et ideo proprietates ipsorum etialll
secundum esse distinguuntur. Sed in divinis suppositis e,t
unum esse; unde et proprietas non potest multiplicari Sf~('llIi_
dum esse, sed solum secundum rationem proprietati:; ~;p,~_
l'ialem.
Ad secundum dicendum, quod secundum idem non pote,I
esse aliquid uniens et distinguens, et respectu ejusdem ; unde
communis spiratio distinguit Patrem a Spiritu sanetn, 'f'd
unit Filio. • !.
Ad tertium dicendum, quod secundum Augustinum SU[I)';1 1 ,
secundum re!ationes originis attenditur ;equalitas vel in-
;cqualitas; et ideo ex hoc quod Pater conveniI, cum Fil iII iII
aliqua notione, non dicitur magis unum esse cum eo qU:1 m
cum Spiritu sando, sed solum in pluribus.
Ad quartuIll dicendum, quod proprietas relativa, quanLulil
ad esse quod habet, proximius se habet ad suum supposituln
quam ad id ad quod dicitur ; unde si esset ibi variatio seCUII-
dum esse, hoc haberet a suppositis. Sed secundum ratiOIll: 1I1
relationis dieitur ad aliud; et ideo distinguitur speciali,
rafio relationis, secundum quod ad aliud et aliud refertur.
ARTICULUS IV
Ulrum Paier ei Filius sini unum principium Spiriius sancii'
Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur quod Pater et Filius
non sint unum principiuIll Spiritus sancti. Si enim unum :;1 il ti
principium, aut unum quod est Pater, aut unum quod nOIl
est Pater. Si unum quod est Pater, ergo Filius est Palcr.
quod falsum est. Si unum quod non est Pater, ergo Pater Ilflll
est Pater, quod iterum falsum est. Ergo 'nullo modo sunt unii III
III
prineipium.
2. Prwterea, de Patre, et Filio, et Spiritu sancLo, ex ('II
'l'
quod sunt unum principium creaturm, dicimus, quod sUlll
III
unu:; creaLor. Sed non dicimus quod Pater et Filius swtl
unus spirator. Ergo non sunt unum principium Spiri!u'
Illi
sand,i.
II
l,II
:3. Hem, unita:; causa est. idimtitaLis. Sed Pater eLFiiill'
non dicuntur idem principium SpiriLu:; sancti. Ergo nec UTlllll1.
Contra, sicut supra habiLum est, in omnibus Patcr cl, Filill:'
unulll sunt in quibus 3 hoc de ilio dicitur. Scd Filius esI, pri'l-
II1I
l. Di,t. xx.
I
2. I p. Snmmm tlleol0ri., q. XXXVI, art. 4.
J. l'arm. : ') in quihus non distinguit rclationis opposi1io, ,'1
quihus. ))
III
I
DISTINCTIO XXIX, QUlEST. I, ART. IV 695
ihpiuIIl de principio. Ergo Pater et Filius sunt unum princi-
&"iuIIl.
fu <
Prreterea, unius rei unulIl est prineipiulll. Scd Spiritlls
:~nctus est unus. Ergo unum cjus est prineipillm.
;. SOLUTIO. - Respondeo diccndum, quod, seellndum omnes.
~;Pater et Filius sunt lInum principium SpiriLus sandi, qui
fSpirituIIl sanctum ab utroque confitcntur proeedef(~. Sed
:\'circa hoc qualiter dicatur, sunt divers;e opiniones.
QuidaIll enim dicunt, quod « unum » non designat nisi
~\'unitateIll proportionis; qllia sicut se habet l-'aLcr ad Spiri-
',,:,:turo sanctum ut spirans, ita et Filius. Sed istlld non suf-
~~ficit ; quia secundum IInitatem proportionis etiam eonveniunt
à.Pater et Filius in ratione suppositi, ct tamcn non dicimus eos
'e;esse unum suppositum.
~~' Et ideo alii dicllnt, qllod « unum )) diciL unitaLem natura, :
~;qui videntur inniti alldoritaLe Anselmi, qui dicit. De proces-
\:sione Spirilus sancii, cap. XVIII, col. 311, L. I, quod Pater
;et Filills spirant SpiriLum sanctum, inquantum uterque
eorum est Deus. Sed nisi aliquid plus dicant, ab unitaL,~
~'principii notionaliter dieti non excluderetur Spiritus sanctus,
\!qui non excluditur ab unitate naturre.
Et ideo alii dicunt, quod « unum » dicit unitaLem notionis ;
~t istud videtur esse eonveniens, quia in substantivis nomi-
pibus unitas et pluralitas attenditur sccundum unitatem et
'luralitatem formre significatre; unde dicimus : unus Dem,
ropter unitatem divinre naturre. Forma autem qua m signi-
), .cat hoc nomen « principium )l, :;ecundum quod personaliter
~umitur, est ipsa notio vel proprietas, sicut hoc nomen « Pater))
'significat paternitatem. Unde ad unitatem notionis sequitur
':,unitas principii. Potest nihilominus dici, ut :;alvetur dictum
nselmi, quod significat unitatem in potentia spirativa,
ure dicit naturam divinam sub ratione talis proprietatis,
ure est principium operationis personalis, ut supra dictum
stI.
Ad primum igitur dicendum, quod ista divisio : aut sunt
:unum quod est Pater, aut sunt unum quod non est Pater,
non est per contradictoria ; unde utraque falsa est. Sed hree
. est vera : non sunt unum quod est Pater tantum ; sed sunt
Unum quod est Pater et Filius ; sicut sunt etiam unus Dells
qui, est Pater et Filius.
~d. ~ecundum dicendum, quod quamvis dicantur unUIll
prlllClpmrn Spiritus sancti, non tamen dicuntur unus spir:mf'
Il 1. Dist. XI, q. I, art. 2 et 3.
 696 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
ve' unus spirato l' : quia huju~modi distinctiones imponuTiI 11['
ab actibus, qui semper significant ut adjacenter, et in t.:J!rllIh
non att.endit.ur in consignando 1 pluraliter pluralit.as forlli;"
significat.ffi, sed supposit.orum, ut supra dictum est 2 • SI~d d"
(~reatione non est similis ratio ac de spirat.ione : quia spiri;! i"
prffiex'git dist.inctionem in suppositis : unde est aliquo IIIOd"
a pluribus suppositis inquant.um distincta sunt., CUlli "il
operatio pcrsonalis ; sed creatio est opus essentiffi divill li ' :
unde est opus suppositi indistincti, prout essent.ia sigli ill-
catur id quod est, ut hoc nomine « Deus )); et. idr,o . 1\ I
Pat.er et Filius dieunt.ur unum, quod est unus Dells. Il;1
d unus creator; non tamen creans unus, quia partil'il'ill lli
est adjeetivum.
Ad t.ertium dieendum, quod non conceditur communill'l',
quod sinI, idem principium ; qui a ratione art.iculationis ill'!II-
ditur unit.as suppositi : sicut etiam supra Magistcr dll'!I,
quod Dr,us non gr,nuit se Deum, nec alium Deum. Qllidllili
tamen dicunt, quod Filius et Pater sunI, idem Deus, cf :-'11111
idem principium, co quod Iy « idcm » est adjectivum, et !l1I11
ponit. ident.itatern absolutam, sed respectu ejus cui adillll-
gitur; et. secundum hoe potest. concedi, quod suni id"llI
prmclpmm.
EXPOSITIO TEXTU'S
(C Pater est prinelplUllI totius divinitat.is 3 l). Vidr,tur ber'
falsum : quia aut. divinitas sumitur pro esscntia diviTl:I, :!III
pro personis. Si pro personis, sie 10011 est principium t()l.iu~ di\i-
nil.atis, id est omnium personarullI, enm non siI, principi""1
suiipsius. Si pro essentia, videtur fnlsllln, quia non esI, prr!l'
pium essenti:e. Et pra~l.erea totalitas exigil. aliquarn (jj,j iii'
I.ionr,m in parl.ibus ; in essentia autem nulla est distirll:!i"
Respondeo dicendllm, quod utroq ue modo accipi
Si enim accipiatur pro essmltia, tunc tOI.Ulll non dicil. illl l'
IIII t.atellI parl.ium, sed I)(,rfeel.ionellI natllrLC ; et dicil.ur e,.,'c i
eipium t.ot.ius divinitatis, non quia deital.mn genr,ret yd :,!'i
il sed qui a divinil.att,m, g..nerando vd spirando, comllllllli,;,1
ut siI. scnsus : EsI. principium divinital.is, id est ul d, i,il"
!II ha!wal.ur. Sr,d sie etiam Fi,ius posset dici pril1eipiulll di' "1-
Il! I.al.is tOtillS quin ab ipso perf(~cta divinitas est in Spirifu '"II ".
nisi pro tanto quod non secundulIl omnem rnodum qUI! ,,,'1-
Iii
L Al. consigllificalldo. ))
2. DIst. XVI, q. I, art. r..
3. Non, ut in l'anno : (I deitatis. ))
DIS TINCTIO XXIX, EXPOSITIO TEXTUS 697
mu~icabilis est., et quia non per generat.ionem. Si auLem su ma-
!il.ur pro u~iv.er~itat.e p~rson~r~Im, tunc planius est; quia sie
~icitur pfl.n~II;num totms dIVlIllt~trS,.mquantum in omlllbus
~tpersonis dlVilliS Ipse est quasI prmelpmm a flUO alia' persona~
~\nuunt., sicut. punetum dieitur principium totius line<:e, quamvis
~j"suiipsius prineipium n~m sit. « Ve~, ~i melius di('itur, deitat:is 1 , ,)
r'Pro tanto mehu~, 9ma ~el.U~s dleltur a Deo, qnod slgmficat
~per se et .es~entrahter dlvIIlltatem ~abentem; sr,d divIIllt:JS
~,dicitur a dlVIIlO, quod est. denommatlvum ; unde potr,st. dlam
Jparticipationem. divinitat:is significar,:, sCGUndum eLiam quod
'dicitur perpetUlt.aS speclerulll a pIlIIosop!lls2 (hVlllUm esse.
:pnde ad singularit.atcrn excd!enti;:e design::\Ildalll, magis eom-
c'petit nomen dcitatis 3 quam diviniLatis.
,f: '« Omnesnaturas )), id est, omncs substantias ; et qme md 11-
I(
kraliter sunI, », id est proprictatr,s et opcrationes naLuralr,s.
~;. Il Confitetur Filii originem ab iniLio .» Vult. diecre, quod origli
1Filii est a peincipio vcl initio, qui a a Patre. Sed quia initium
'Ipotest intelligi cLiam de principio durationis, ideo ad exdll-
i,dendum falsum intellectulll subjungit : « Non ipsum ab initio )l.
\'scilicet durationis, « sed ab initiabili4, id est prineipio init.ia-
'tivo, scilicet Patre; unde subjungit : « Quol11Odo Fi!ius non
t per seipsum », id est a seipso ;- quia, sieut infra lwbr,bitur.
a et Filius per se, quod non :J se, sed a Patrr, : eI. subjungil
tiam de fBternitate ipsius, etc.
'. 1. Non, ut in l'arm. : diviniLatis.}
I(
~ 2. Ad margillem edito Vene tre anno 1;)93 : " lib. Il De anima. lexL
:".' ut hahet Averrocs ; )) l'arm. : « a l'hilosopho.
)J
$ 3. Parm. : « magis competI t nomen divmitatis qnarn d"ita!.;" .)
. llr.hoc Ialsum est, et ver,tati prreeise eontrarium.
.. VIde notam ad Lexturll.

DISTINC'fIO XXX
De his qUa? temporaliter de Deo dieuntur, et relative seeundum
aeeidens quod non Deo sed ereaturis aeeidit
Sunt enim qmedam qure ex tempore de Deo dicuntur, eiqul'
temporaliter conveniunt bine sui mutatione, et relative dicun-
tur seeundum aeeidens, non quod accidit Deo, sed quod accidi!
creaturis, ut creator, dominus, refugium, datum vel donatum,
et hujusmodi. De his Augustinus, in lib. V De Trinit., cap. XIII,
col. 920, t. VIII, ait : « Creator relative dicitur ad creaturam,
sicut dominus ad servum. » Item non aliquem moveat, quod
Spiritus sanctus, cum sit coreternus Patri et Filio, dicitUi'
tamen aliquid ex tempore, veluti hoc ipsum quod donatulll
diximus. Nam sempiterne Spiritus sanetus est donum, tempo-
raliter autem donatum. Et si Dominus non dicitur nisi CUlli
habere incipit servum, etiam ista appellatio relativa ex tem-
pore est Deo. Non enim sempiterna creatura est, cujus ille
dominus est. Ergo dominum esse non sempiternum habel,
ne cogamur etiam creaturam sempiternam dicere : quia ilk
sempiterne non dominaretur,. nisi etiam ista sempiterne famu-
laretur. Sicut autem non potest esse servus qui non habel
dominum, sic nee dominus qui non habet servum.
Oppositio, quod non e:1; tempore sit Dominus, quia est Domilllls
temporis, quod non est ex tempore
Sed hie aliquis dicet, quod non ex tempore competit Doo
hree appellatio qua dieitur dominus, quia non est tantulll
dominus rerum qure ex tempore coeperunt, sed etiam illiw.;
rei qure non empit ex tempore, id est ipsius temporis, quod
non coepit ex tempore, quia non erat tempus antequam inei-
peret: et ideo non empit esse dominus ex tempore. Ad quod
dici potest, quia licet non emperit ex tempore dominus es,.,'
Iemporis, coepit tamen esse dominlls temporis, qllia non semp"l"
fuit templls : et ipsius hominis ex tempore cmpit esse dominw;.
De hoc Augustinus, in eodem lib., cap. XVI, col. 922, t. VJJ L
ita aH : « Quisquis extiterit qui relernum Deum solum dical.
I empora vero non esse reterna propter varielatem et mul a!Ji-
litatem ; sed tamen ipsa tempora non in tempore esse cmpisse.
quia non erat tempus antequam tempora inciperent; et ideo
non in tempore aeciderit Deo ut dominHs esset, quia ipsorlIl li
temporum dominus erat, qure utique non in tempore esSI'
cmperunt : quid respondebit de homine, qui in tempore faefu..;
DISTI:'lCTIO xxx 699
est, cujus utique dominus non erat antequam esset '? Certe ut
dominus hominis esset, ex tempore accidit Deo. Et ut omnis
amoveaturcontroversia, cerle ut tuus 'dominus esset vel meus,
qui modo esse eoepimus, ex tempore habuit. Quomodo ergo
obtinebimus, nihil secundum accidens dici Deum, nisi quia
\ ipsius naturre nihil accidit quo mutetur '? ut ea sint accidenti a
relativa qure eum aliqua mutatione rerum, de quibus dicuntur,
aecidunt; sieut amieus relative dieilur : non enim amieus esse
ineipit nisi cum amare eoeperit. Fit ergo aliqua mutatio volun-
tatis, ut amicus dicatur. Nummus vero cum dieitur pretium,
relative dieitur; nee tamen mutatus est cum esse cmperi1
pretium, nec eum dicitur pignus et hlljusmodi. Si ergo nummus
potest nulla sui mutatione toties dici relative, ul neque eUIll
ineipit dici nee cum desinit, aliquid in ejus natura vel forma qua
nummus est, mutationis fiat : quanto faeilius de ilIwincommu-
tabili Dei substantia debemus aecipere, quod ita dicatur relative
aliquid ad creaturam, ut quamvis temporaliter ineipiat dici.
non tamen ipsi substantire Dei accidisse aliquid intelligatur,
sed illi ereaturre ad quam dicitur '? Qualiter etiam refugiulll
nostrum dicitur : refugium enim nostrum dicitur Deus relative,
ad nos enim refertur; et tune refugium nostrum fil, cum ad
eum refugimus. Numquid tunc fil aliquid in ejus natura quod
antequam refugeremus ad eum, non erat '? In nobis ergo fil
aliqua mutatio, qui ad eum refugiendo, efficimur meliores;
in illo autem nulla. Sic et Pater noster esse incipit, cum per
ejus gratiam regeneramur, qui dedit nobis polestatem mios
Dei fieri. Substantia ergo nostra mutatur in melius, cum filii
ejus effieimur. Similiter et ilIe paler nosler esse incipit, sed
nulla sure commutatione substantire. Quod ergo temporalitel'
dici incipit Deus quod antea non dif:ehalur, manifestum esi
relative dici, non tamen seeundum ao;idens Dei, quod aliquid
ei acciderit, sed pIane secundum aceidens ejus ad quod dici
aliquid Deus ineipit relative. )) Ex Ilis aperte osl.cnditur, quod
quredam de Deo temporali LeI' dicuntur relative ad creaturas.
sine mutatione deilatis, sed non sine rnutationc ereatur<e:
et ita accidens es! in creatura, non in Creatore; eL appellatio
qua creatura dicitur relative ad Creatorem, relaLiva est, l'I
~elationem notat qure est in ipsa creatura. Appellatio vero
Illa qua Crealor relative dicitur ad creaturam, relativa quidcI11
est, sed nullam notaI relationem qure sil in Creatore.
Hie solvitur qu;:estio qua qUa?rebatur, utrum Spiritu8 sanellis
dieatur datum relative ad SC, eum ipse del se
Hic potest solvi quresl io supel'ius 1 proposi! a, ubi qurerebaLur,
CUm Spiritus sanctus dalum dicalur vel donatum, quod aU!"Il!
1. Dist. XVIII,
 700 COM:VIENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
datur, refertur ad eum qui dal, et ad illum cui datur, et cum
Spiritus sanctus del, seipsum, utrum ad seipsum relatiVI'
dicatur, cum dicitur dari vel çlonari. Cui qurestioni respon-
rlentes dicimus, Spiritum f',anctum dici datum vel donatunl
relative et ad dantem et ad iIlum cui datur. Dans autem sivp
donator, est Pater cum Filio et Spiritu sancto : nec tamell
dicimus Spiritum sanctum l'l'ferri ad se; sed appellatio dal i
'vel donati refertur ad dantem et ad recipientem : quia nOli
potest aliquid dici datum, nisi ab aliquo et alicui detur. CUlli
autem Spiritus sanctus dari a se vel datus a se dicitur, relaliVi'
quidem dicitur ad illum cui dal UI', l'L est appclIatio relativa:
et in ilIo cui datur mutaLio fil" non in dante.
DIVISIO TEXTUS
()strnso quod prIllcipium resprdu erentura' dicitur dc J )"1'
('X tcmporc, conscqurnter ostcndit quali LeI' aliquid de D"ll
cx tempor.' dici possit, et dividitur in parLes duas : in prim"
osVmdit aliquid de Deo dici ex tl'fIlpOre ; in seeunda osLcnilil
modum quo ista d(~ Deo dicun!ur,ibi : "Quomodo igihlr obll-
llebimlls nihil srcundum accid(~n;i dici DClllll, nisi qui a ipsiu
natur~c nihil aceidi t quo mutetur ?» Cirea primum duo faeil :
primo ostcndit verif,atcm ; sceundo cxcludil objeetiollf'm, ibj :
Il Sed hic aliquis diccI., quod non ex temporc eompelil, DI'II
!l:cc :lppdlatio l).
l( Quomodo igitur ohlilldJirnus nihil secundurn aecid,'::
(liei Dellln ? )) Hic ostendil modum qualitcr isLa dc Deo di.'!!:1
luI'; d, circa hoc duo facil : primo osfcndit modum, qui'l :;,'i-
;,}creator, non est pnedieatio per C:lllsam.
iicct diumLur de ipso sirw sui mntatioYl(" et sinealiquo :lI"'i
drnte si bi advenienl.e 1 , cL f'ine aliqua rrali hahiLudillc; seti
{i
quoe1 SOIUlll nomen pst. rc!ativulll; seeundo ex modo dder-,
minato solvit. quamdarn qmest.ionem quam supra 2 rc!iqllt'fili
insolut.am, ihi : « Ilic potcst solvi qua'I'Lio superius propo,;ii ii
QUiESTJO PHL\L\.
Bic Lria qll:erunLllr : lo ut.rulll aliquid de Deo ex il'IlII"I/'l'
,lieatur; 2 0 utrum isLa significrnt essenLiam divin:II/!
:~o utrulll illa nomina rrlativa pon:mt aliquarn rri:dio])f'!li
realiter in Deo exisLentem.
L Parm. omitLit l't si,w aliquo acci<!ento ,ibi ad H'lli,'n[(',
~. Dist. "VIII.
DISTINCTIO xxx, QU1EST. I, ART. I 701
ARTICULUS PRI1'r1US
Ufrllln aliqllid dicalllr de neo e:r: lempore 1
Ad primum sic procedit.ur. l. VidrLur quod de Deo nihil
ex tf~mpore dicatur. Dc quo (;nim dici LuI' aliquid ex 1(~lllpOrr,
postquam 2 non dieebatur, pol.esl. dici esse fnctum illud;
sicut. homo dieitur esse factus albus, si prius nOli dieebat.ur
vere de eo quod esset albus. Sed neri nullo modo eomprLit
Deo, sieut nel' mutari, eum sii primum movens. Ergo videtur
quod nihil in Deo ex Icmpon~ dieatur.
2. Prreterea, quod pnedil~aLur dc aliquo, :wl (liciLur de
eo per se, aut per aceidens. Snd isla non pncdicantur per se ;
quia quod per se inest, sempI,r inesl.; ha~c auf.Plll non ab
reterno de Deo dicuntur; nec cLiam per aecidens, quia nul-
Ium accidens in Deo est; et. pr:eterra, eum omne per accidrns
Jeducatur ad aliquod per se, 11<1:c dif'erenLur dc aliquo alio
',per se; quod non invenitur : quia nihil aliud quam Deus
dicitur creator, ve! universitalis dominus. Ergo videLur quod
'ista nullo modo dc [ko dic:mtur.
3. Si dieatur qllod est. pr:cdicatio per causam : eontra.
'Ubicumque est pnedicat.io per causam, pot.esl resolvi pne-
dicatio talis, cl, exponi per proposilionem denolantem habi-
tudinem caus,c; ut si dicatur, quod Deus l,SI. spes noslra,
'potest exponi quod spes nostra esi a DI'O. S(~d non potest
{dici 'quod ereator siL a Oeo. Ergo eum dif'itur, [)eus est
4. Pneterea, omne verum aut esi nel'essariulll aut contin-
" ,gens. Si igitur h~.ec pra:dicantur dI' DI'p veI'f~. aut pra:dicantur
necessario, aut contingenLrr. Sed non prmdicantur nec,rssario,
': quia non semper ; nec etiarn eonlingenler, qui a in Oeo nihil
,. est contingens. Ergo videt.llr quod llon possint de Deo pra>
dicari.
Contra est totum quod in Lillera dici LuI' et ab Angustino
et a Magistro, eL usus 3 loquenlium, et seeundum fidem, et
secundum philosophiam.
.So~UTIo. - Rcspondeo dicendulll, lfuod llef;eSSe est quod
ah9Ul~ de Deo ex tempore dieaLur. Cum cnim omnc rsse
cu~usl~bet rei effillat ab ipso Deo, non solum universi, sed
cUJushbet partis ejus, oporLeL quod ipse desiglletur in habi-
1. I p. SUmmx theol., q. XIII, ftl'l .7,
2. Parm. : « quod ante. »
3. Parm. : « usu. ))
 702 COl\IMENTV~I IN LIB. I SENTENTIARUM
tudine prineipii ad quodlibet eorum qu~ sunt ; et eum mulL\
eorum qme sunt non semper fuerint, etiamsi ponatur univlT_
sum semper fuisse, quod quidam philosophi errantes sell,,'_
runt, ut colligitur VIII Plzysic., text. 4, oportet quod nomil};1
designanti a illam habitudinem non ab ~terno de Deo die;UI_
tur, sed ex tempore; quia relatio secundum actum, e"ì;:·il.
duo extrema ,in actu existere; unde non potest referrl,lI!
creatura m ut actuale l prineipium creatur~, nisi creatUl'<I
existente in actu; quod non semper fuit, sed ex temp'ill'.
Hoc autem non contingit de aliis qum absolute de Deo diclIlI-
tur, quod ex tempore dieantur dc ipso ; quia ea qu~ ab80llll
dicuntur, secundum proprias rationcs ponunt in eo aliquid
in quo dieuntur, ut quantitas el, qualitas, et hUjUSlIWdi.
Un de nihil horum invenitur quod non realiter sit in ] '''''.
de quo vere ct proprie dicitur ; et propter hoc non POSSllld,
de aliquo ex tempore dici, nisi illud mutetur per susccpLiil-
nem ejus quod prius non habuit. Sed relaLio secundurn 1''',1 i,,-
nem suam non habeL quod ponat aliquid in eo de quo dicillll',
sed ponit, tantum habitudinem ad aliud; unde invcnillll'
aliqua relatio, ut supra' dictum esV, non realiter existcns III ,'"
de quo dicitur; cL ideo in tali bus habitudincs ill~ de n,'\iI
dicuntur de aliquo, non per mutationem ejus, sed illill'; :,,1
quod dicitur ; et ita est in omnibus qme de Deo ex temI" 'i','
dicuntur.
Ad primum igitur diccndum, quod sicuL hujusmodi hab! il-
dines non ponuntur realiter esse in Deo, sed secundum r;dj,,-
nem tantum ;ita etiam ex hoc quod de novo de Deo dilam!'II.
non sequitur quod in co sit aliquid fieri secundum rCIll,
sccundum rationem tanturn, sicut dicitur in ps. LXXXI\.
1 : Domine, T'efugium faetus es nobis. Tamen etsi eonced"llll
secundum rationem aliquid, ut refugiulll ve! huju~rw,,::,
faetus, nullo tamen modo dieendus est mutatus : quia Hile!:i-
tio imponitur 3 pro remo Lione cjus a quo est moLus, sed fi"ri ", .."
adeptione ejlIs ad quod motlls terminatur: a Deo autem l" 'i"
modo aliquid removetur, et si adveniat habitudo aliqll:O, '.,'.
l'lrndum rationem; unde estsi dicntur fieri aliquid, non ,,,,I
dici nmtari in illudo
Ad secundum dicendum. quod, secundum Magi,;! ì ili.
ista pra'dicantur per aceidens, non quod in Deo sint, sed ""I
in Greataris. Tamen intelligcnduIIl est, quod in istis IlClIniil' ·Ii'
L AI.: ut 'lei actuah'. ))
2. Dist. X".YI, q. II, art. l.
3. Id est, Il nllltationis 1I0n101l itnponitur. ))
DISTINCTIO xxx, QU1EST. I, ART. II 703
est duo considerare, scilicet hahitudines ipsas, et il!ud supra
,quod f~ndatur ratio habitudinis. in Deo; siGut h~b.it,udo
creationlS habet pro fundamento 111 Deo vrrt.utem dlvmam,
cujus est ducere l'es in esse de nil~ilo. Si. i~it.ur consideratur
, hoc quod habent 'pro fundamento 111 re dlvrna, constat quod
per se dicu~tur,. et ab lCterno eonveniunt quanLIlIIl a)~ illlld :
quia essentIa,. vrrtus, ~peratIO dlvrna ab ~terno est. :::il a~t1.em
consideratur lpsa habrtudo, tune per aecrdens de neo dlcun-
tur quantum ad hoc. Accidens autem dupliciLer diciLur :
aut secundum quod nominat naturam accidentis nmdivisam
l'
substantire, et sie in Deo nihil est accidens ; aut secundum
quod nominat aliquid per aliud conveniens, sieuL dicimus,
quod album a;dificat per aeGidens, quia adjungitur ei quod
per se est causa mdificationis, scilicet redificaLori, et sic per
per se est causa cedificaLionis scilicet ,Bdificatori, eL siG per
,.accidens convenit Deo referri ad aliud extra se. Non enim
~icitur relative, nisi quia alilld refertur ad iPSUIIl; sicut.
;dicit PhilosophllS, V Melaplz., tex. 20, quia scibile est. rela-
tivum non quia ipsum referatur, sed quia aliud refertur ad
ipsum. Nec tamen sequitur quod habitudo qum in Deo desi-
gnatur, alteri convcniat per se, sed magis respeetus oppositus,
quod est esse creatllram, vel esse servum, vel aliquid hujus-
modi.
Ad tertium dicelldum, quod non poLpsL proprie dici pr~­
dicatio per causam; nisi forte intel!igatur quod hujusmodi
nomina pr~dicant habitudinem alicujus causce.
, Ad quartum patet responsio per id quod ad secundum
I dictum est; quia eodem modo prlBdicantur necessario quo
per se, et eodem modo contingenter quo per accidens ; non
,tamen sequitur aliquid eontingens in Deo esse.
ARTICULUS Il
Utrum qUa? dicuntur de Deo e.l'; tempoT'e, signifieellt
divinam esselltiam
Ad secundum silò procedit.nr. 1. Vidct.'ur quod hujusmodi
n?~ina qu~ de Deo dieunt.nr ex tempore, non significent
dlVmam essèntiam. Essentia cnim divina est ,eterna. Sed
h:e~ non dicuntur de Deo ab ;eterno. Ergo non significant.
dlVmam essentiam.
, 2. Pr~t.erea, Deus dicitur ex tempore pat.ientia nostra
~t spes nostra, et hujusmodi. Sed hujuSInodi, quia habent
'lmperfectionem anncxam, non possunt convenire divina;
Il:
704 CO:\fMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
essentire; sieut dieitur quod divina essentia est charita,.
de eujus intelleetu non est ali qua imperfeetio. Ergo videtllr
quod non omnia qum de Deo dieuntur ex tempore, signifìcell I
divinam essentiam.
3. Pr<Bterea, divina essentia est eommunis tribus personi,.
Sed qU<Bdam dieuntur de Deo ex tempo re qua~ non eonveniuli I
tribus personis, ut missus, donatus, et hujnsmodi. Ergo n"ll
omnia significant divinarn essentiam.
4. Item, Deus ex tempore dicitur homo. Sed homo Sig'fli
fìcat humanarn naturam, qum in incarnationem non e,I
admixta divina~ natura', sed remansit ab ea distans. Eq!"
videtur quod ca qua' dicnntnr ex tempore, non sigllificPlI1
divinam essentiam. i)
Contra est quod Magis!.ri dicun!., quod ornne nomen Cflii
notans effectum in creatura, significat divinam esselltiall'
Scd ca qme cx temporc de Deo dicuntur, dicuntur in respee! ii
ad ereaturam, ut did,um est. Ergo signifieant divin:ll I
essentiam.
Prmtcrea, Dionysius diGit, II cap. De div. 110m., col. ();;~'.
L. I, quod omnem bcncficam Dei nominationcm, de qnacuTII-
quc divinarum pcrsonarum diGatur, in tota deitate oporl ,-I
inobservanter 1 aeGipi. Sed omnia qme dinIIlt habitndirlll!l
ad ereaturam, norninanL aliqnod benefieium in creaLTII"
Ergo ad totam Trinitatem pertinent sine (Iistinetione; l'I
si(~ idem quod prius.
SOLUTIO. - Respondeo dieenduIll, quod sieut dicLum /:.,1
nihil ex tempore de Deo dieitur nisi quod importat haLi-
tudinem ad ereaturam. I-Iabitudo autem Dei ad creatura III
potest designari duplìeiLer : vel secundum quod creatura rd,r-
tur in ipsum sieut in prineipium ; vel secundum quod ereaLmil
refertur in ipsum ut in Lerminum. Si primo modo, hoc coni 111-
git duplìciLer : aut enim propria pnedieatione pr,edH~:JII i ,.
aliquid de Deo ex tempore, quod designat habitudinem l'n l!
(~ipii ad principiutum ; aut alìquid quod designat ipsum \,rifl-
cipiatum a Deo, sieut quando est pnedieatio per caU"IIIII.
nt cum dicitur, Deus est spes nostra. Si primo modu hoc 11:-
Lingit dupliàLer, aliquando enim nomen imponitur ad SigìJ 1-
ficandum ipsarn habitudinem ; sieut hoc nornen Il domini"
et hujusrnodi, quw sunt relativa secundum esse, d ;l!liI
dicta dc Deo, sunt quidem relativa, quia etiam sigli ilil;; III
ex primo suo intel1ectu habiLudinem quw secundulll [',,j l' ,-
nem est in Deo; sed ex eonsequenti faciunt intelkc i "1111
J. Nico\,Ù l' sin" olserv<tlllia Il ; Parm. : « in ohservantiam. "
DISTINCTIO xxx, QUJEST. I, ART, Il 705
essentire, secundum quod talis habitudo fundatur in aliquo
essentiali. Aliquando autem nomcn imponitur ad significan-
dum illud supra quod fundatur habitudo, sicut hoc nomen
Il scientia n, qualitatem quam consequitur respeetus quidam
ad scibile. Dnde ista talia non sunt relativa seeundum esse,
sed solum secundum dici. Dnde isLa principaliter dant intel1i-
gere rem alterius pr<Bdicamenti, et ex consequenti important
relationem. Ha etiam in divinis; ut patet in hoc nomine
« Creator n, quod imponitur ad significandum divinam actio-
nem, qU<B est ipsius essentiu\ quam consequitur habitudo
quredam ad creatura m : et ista principaliter essentiam signi-
I ficant, et ex consequenti important respectum ad creatu-
ram. Et similis ratio est in il1is in quibus est prwdicatio per
causam; quia tales locutiones resolvuntur in habitudines
causre, ut cum dicitur : Deus est patientia nostra, id est
causa patientiw nostrw ; et in omnibus istis quw dicuntur de
Dea ex tempore, et important habitudinem principii ad
principiatum, simpliciter 1 verum est quod conveniunt toLi
Trinitati. Si autem eonsideretur relatio creaturw ad Creato-
rem ut ad terminum, possibile est quod tulis relatio creaturw
sit ad aliquid essentiale, vel ad aliquid personale. Contingit,
autem hoc tripliciter. Aut secundum operationem, siGut
.aliquis potest intel1igere vel nominare Deum vel paternitatem.
Vel secundum exemplaritatem, sicut in creatione rerum
est terminatio in similitudinem essentialium attributorurn,
et in infusione charitatis est tcrminatio in similitudinem
processionis personalis Spiritus sandi. Vel est terminati o
secundum esse, et isle modus est singularis in incarnatione,
per quam humana natura assumpta est ad esse et unitatelll
divinre person<B, non autem ad unitatem divime naturm.
Sed ista relatio qua creatura refertur in Deum ut ad termi-
,num, includit ex consequenti in se relationem quw est ad
Deum ut ad prineipium. Dnde in omnibus qU<B dicuntur de
Dea secundum habitudinem ad creaturam, ex eo quod crea-
tura refertur in ipsum ut terminum, considcrandum est quod
quantum ad habitudinem termini, possunt uni 2 tantul1l
convenire person<B : sed ratio principii, qure ibi includitur,
ex cansequenti convenit toti Trinitati. Dnde secundum
habitudinem unam possunt fa cere intel1ectum person<B, et
secund.u?J- aliam faciunt intel1ectum essenti<B; sicut patet,
cum dlCItur inearnatus, hoc tantum Filio competit, quia ad
1. Parm. omittit : " simpliciter. »
2. Parm. omittit : " uni. »
COMME"". IN LIB. SENTENI.-I. - 2,1
706 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
solam personam Filii incarnatio terminata est, quam tamen
tota Trinitas fecit.
Ad primum igitur dicendum, quod hujusmodi nomini'
conveniunt Deo ex tempore, ratione habitudinis importata'
vel principaliter, ut cum dicitur Dominus 1 ; vel ex consequenti
ut eum dicitur Creator ; et illa habitudo non esV divina essell-
t.ia, nec ali qua res in Deo ; sed secundum essentiam, in qtI;i
fundatur talis habitudo, hujusmodi conveniunt Deo ab <etern".
quasi habitualiter.
Ad secundum dicendum, quod essenti a Dei non est patienti;,
ve! spes; nec hoc significatur, cum dicitur, Deus est sp••"
nostra : sed significatur circa divinmn essentiam habitud"
caus<e respectu talis effectus in nobis. Unde simile est de Iii,.
et de aliis.
Ad tertiurn dicene!um, quoe! « missus, incarnatus )) et liUjtF
modi, important duas habitudines, scilicet termini et priJl(:ipii :
quarum una, scilicet habiLue!o prineipii, conveniI, toti Tril!!-
tati ; unde dicimus, quod tota Trinitas mittit vel facit Ìncarn;,-
tionem; sed altera convenit alicui person<e determinat;c
propter quod hujusmodi nomina non de tota TriniL;Ii,'
dicuntur.
Ad quartum dicendum, quod Deus dicitur esse homo j],-
quantum supposiLum divinm naturm, scilicet Filius, ,:u!> ,
sistit in humana natura per unionem. lIme autern uni"
re!atio qu<edarn est, rcaliLer in creatura assumpLa cxisLens:
qu<e quidem considerata secunduIll habitudinem ad Lerminum.
sic terminatur ad personam Filii, in qua est faeLa unio; sed
secundum habitudinern ad principium, sic refertur ad 1.01<1111
Trinitatern, qua' unionem fecit.
ARTICULÙS II!
Uirum habilwlines designalée in nomini bus dicli8 de f)eo
ex iempore, sini T'ealiler in Deo
\d tertium sÌ<: procediLur. 1. VideLur quod habiLudinc:,
designata: in istis nominibus, realiter in Deo sint. NOlIll'll
enim et raLio cui non subest aliquid in re, est vana vel fals;l.
Sod non vane et falso dicimus et. cogitamus Deum domim llll
'1. l'arm. : (( ve! principa!iter, ve! ex consequenti. Principali!"!',
ut eum dieitur Deus, ex eOllsequenti. »
2. Parm. : [( in. »
DISTINCTIO xxx, QUlEST. I, ART. III 707
et creatorem. Ergo hujusmodi nomina habent relationes quas
significant, respùndentes sibi realiter in Deo.
2. Prreterea, illud quod est sceundum rationem tantum,
cessante inte!lectu ratiocinant.e, non remanebit. Sed si nu!lus
esset ratiocinans, adhuc Deus esset dominns et ereator.
Ergo hujusmodi nomina significant aliquid realiter in Deo
existens, et non seeundum rationem tantUIl1.
3. Item, omni relationi respondeL sÙum correlativum,
quod sibi opponitur. See! cum dicimus creaLuram servire,
irnportatur ali qua relatio in Cf(~atura realiL,.r existens.
Ergo oportet çppositam relationem alicubi ponere. Sed non
est in creatura, quia Lune creatura esset domina suiipsius, el,
creator suiipsius ; et oppositi ref',pectus essent in eodem. Ergo
oportet quod in Deo rcalit.er ponantur opposi Li respeetus
relationibus creaturm ad Deum.
4. Prreterea, illa relativa in quibus non esL relaLio secnndulll
rem, invenimus esse ad aliquid secundum dici tantum, sieut
scibile, de quo dici L Philosophus, V A1eiaphys., Lext. 20, quod
est relatum quia aliud referLur ad ipsum. See! de Deo dicuntur
qu<edam relativa qua~ sunL ad aliquid et seeundum suum esse,
ut dominus, rex et hujusmodi. Ergo saltem illa aliquam rela-
tionem realem in Deo significant.
Contra, in Deo nihil est nisi iEternum; quia quidquid est
in Deo, Deus est. Sed hujusmodi habitudincs non sunL ::etrr-
n<e ; propter quod nec nomina earum ab ;eterno de Deo dicun-
turo Ergo non sunt reaJiter in Deo.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod seeundum theo-
'logos et philosophos verum est eommuniter, quoe! re!ationes
qui bus Deus ad creaturam rdertur, non sunL in Deo seeundum
rem, sed secundum raLionern tanLum ; quia inLellectus noster
non potest accipere aliquid relative ad alLerum dici, nisi
ipsum sub opposita habitudine inLelligat.
. Sciendum tamen est, quoli raLio in intellectu rerum tri-
pliciter se habet. Quandoque enim apprehendit aliquicl quocl
est in re secundum quod apprehenditur, uL quando appre-
heI,tditur forma lapidis. Quandoque vero apprehendit ali-
qU.ld quod nullo modo in re est, ut quando quis imaginatur
Chlm~ram, vel aliquicl hujusmodi. Aliquando autem appre-
hendlt aliquid cui subest in re natura qu::edam, non tamen
secundum rationem qua apprehenditur; sicut. patet quando
apprehendit intentionem generis substantire, qure in re est.
natura quredam non determinata secundum se ad hall(; vel
.ad illam speciem; et huic natur<e apprehensre, secunclum
modum quo est in intellectu apprehendente, qui ex omnibus
 Il
11II
I 708 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
accipit unum quid commune in quibus invenitur natura ilIa,
attribuit rationem generis, qure quidem ratio non est in re.
Ita etiam est in hujusmodi relationibus, quas intellectu~
noster attribuit Deo. Invenit enim in ipso virtutem, et essen-
tiam, et operationem, qua creatura producitur in ipsum relu-
I tionem habens ; et ideo essentire illi vel operationi habitudi-
nem attribuit, et secundum quod intelligit, nomina relativ;1
imponit.
I
Unde patet responsio ad primum : quia intellectus nost~l'
ncque cassus neque vanus est, quia habet aliquid respondem;
in re, quamvis non secundum modum quo ~st in ratione :
sicut etiam intellectus mathematicorum non est falsus neqlJ('
vanus est, quamvis nulla linea sit abstracta a materia in re.
sicut ipsi considerant. Unde dicit Philosophus, II Physic ..
text. 18 : « Abstrahentium non est mendacium. »
Ad secundum dicendum, quod etiarrisi nullus intelleetu:.;
esset, adhuc in Deo esset, unde vere dominus et dici et intelli-
gi posset, scilicet potentia coercendi subditos ; sed non dic('-
retur vel intelligeretur Dominus secundum actum.
Ad tertium dicendum, quod relativorum invenitur triplcx
diversitas. Quredam sunt quorum utrumque importat rela-
tionem non in re existentem sed in ratione tantum ; sicll I
quando ens refertur ad non ens, vel relatio ad relationem.
.
vel aliquid hujusmodi, ut supra dictum estI. Quredam verll
quorum utrumque relationem realcm importat, sicut Patl'!'
et Filius 2 . Quredam vero quorum alterum importat relationelll
rcalem, et alterum relationem rationis tantum, sicut scien-
t.ia et scibile. Et hujusmodi diversitatis ratio est, quia illud
supra quod fundatur relatio, quandoque invenitur in alteri I
tantum, et quandoque in utroque; ut patet quod relatio
scientire ad scibile fundatur supra apprehensionem secundulll
esse spirituale. Hoc autem esse spirituale in quo fundatll!'
relaho scicntire, est tantum in sciente et non in scibili, qui;!
ibi est forma rei secundum esse naturale; et ideo relaLio rC;I-
lis est in scientia, non est in scibili. E contrario est de amant"
et amato, quia reluLio amoris fundatur super appetituli i
boni ; bonum autem non est aliquid existens tantum in ani-
ma, sed etiam in rebus. Unde c!icit Philosophus, VI Mela-
phys., tcxt. 2, quod bonum et malum sunt in rebus; verml l
et. falsum in anima; et ideo, dicit Avicenna, tract. III Melaph.,
1. Dist. XXVI, q. II, art. 1.
2. Parm. omittit : « QUllldam vero quorum utrumque relation('lll
reaJem importat, sicut Pater et Filius. »
DISTINCTIO xxx, EXPOSlTIO TEXTUS 709
c-ap. x, quo.d in .a~lante et amato, in utroque relativorum est
invenire dISposItlOnem per quam referatur ad alterum;
non in sciente et scibili ; et ideo utrobique relatio realis est;
sic etiam requalitas, qure immediate fundatur supru quantita-
tem, qure in utroque est. Et quia omnes relationes creaturre
ad Deum func!antur supra modum quo accipiunt a Deo,
qui in Deo non est, quia non consequuntur perfectum modum
secundum quem Deus in cis operatur ; ideo relationibus qure
sunt in creatura non respondet aliqua relatio in Deo realiter ;
i' sed relationi quam Filius accipit a Patre, respondet aliqua
relatio in Patre ; quia secundum unum et eumdem modum et
eamdem rationem Pater dat, et Filius accipit natura m
divinam.
Ad quartum dicendum, quod illud non facit ad proposi-
tum; quia de utrisque relativis inveniuntur aliqua qure
important relationem realem, et qUffi important relationem
rationis ; sicut « idem » importat relationem rationis, quamvis
sit relativum secundum esse; et scientia importat relationem
realem, quamvis sit relativum secundum dici.
EXPOSITIO TEXTUS
«( Ad quod dici potest, quod licet non creperit ex tempore
dominus esse temporis, crepit tamen esse dominus temporis ».
Intentio solutionis est, quod Deus crepit esse dominus temporis
quando crepit esse tempus ; unde sicut tempus non crepit esse
in tempore vel ex tempore; ita nec Deus dicitur dominus
temporis ex tempore vel in tcmpore. Et dicit : « In tempore »,
ùt designet habitudinem mensurffi ; quiu sicut locatum est in
loco ut in mensurante, ita et in tempore. « Ex tempore » vero
dicit, inquantum tempus est mensura includens suum mensu-
~atum; unde oportet quod ad utramque partem excedat ; et
Ideo qure semper sunt, inquantum semper sunt, non mensuran-
tur tempore, scd qure quandoque sunt, ut dicit Philosophus,
IV Physic., text. 114. Et ideo qUéC mensurantur tempore, sunt
ex tempore quia tempus prrecedit ipsa. Tempus autem non
!flensuratur tempore, sicut nec locus loco ; et ideo tempus nec
~n tempore incipit nec ex tempore ; sed aliorum qure incipiunt
III tempore vel ex tempore, est Deus dominus in tempore vel
ex tempore ; et aliqua talia sunt, sicut hoc et illud generatum ;
quaJI.lvis etiam universum semper fuisset, ut quidam philo-
SOphI 1 posuerunt. Unde hoc qurerere non pertinet ad proposi-
.1. Ad marginem edito Venetal, ano 1593 : " Dc Aristotele intelligere
vldetur, VIII Physic., text. t.. » Addit Nieolai in notis : " l'uta Soerates
 -+'
710 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
tum, quia utrumlibet verum sit, habetur propositum, quud
Deus est dominus ex tempore, ad minus aliquorum.
« Hic potest solvi quaòstio superius proposita )l. :t1agistcl'
hanc quaòstionem moverat, disLinet. XIII, et solvit hic per i~a
quaò dieta sunt, quia hujusmodi nomina qux dicuntur dc De()
ex tempore, important relationes non reales in Deo existentes,
sed seeundum rationem et nomen. Et ideo cum Spiritus sanctu~
dicitur dari a se, in creatura cst relatio realis qu::e referLur ,Hl
totam Trinitatem ut ad prineipium, et ad Spiritum sancl.UJlI
ut ad terminum, per modum exemplaritatis; sed in Spiritll
sane Lo non est relatio nisi seeundum rationem; et non es\'
ineonveniens quod tali ratione aliquicl ad seipsum referatur.
• ut cum dicitur idem eidern idi m .
et Plato, et utriusquc scctatorcs, qui materiam ex qua mundus LI.c·1 iI-
cst, Deo corevam astruxerunt, u t lib. V H IEl'eticarum labulay·wlI.
cap. IV, et init. v, Thl'odorctus insinuat; quin et Aristotelis ca mCll'
pIane fuit quod retcrnus fuerit mundus, ut vidcrl' est lib. VIII Plly, ..
cap. I, ubi ('x profl'sso id probat, ac lib. I l't TI De cm/o, idem p!:<Il"
concludit. »
DI8TINCTlO XXXI
Quomodo dicatur Filius cequalis Patri, an secundum substantiam,
an secundum rationem; ila et similis
Praòterea considerari oportet, eum tres personaò coaòquales
sibi sint, utrum relative hoe dieatur, an secundum subsl an-
tiam; et si relative, utrum seeundum relationem, an seeundum
essentiam, eonsideranda siI, mqualitas : deinde quid sit ipsa
mqualilas. Ad quod dieimus, quia sieut simile nihil sibi est,
similitudo enim, ut ait Hilarius in lib. De synodis, § 13, col. 490,
t. II, sibiipsi non est, ita et mquale aliquid sibi non dicitur ;
ac per hoe sieut simile, ila et mquale relative dicitur. Dicitur
ergo relative Filius aòqualis Patri, et ulrique Spil'itus sanetus,
propter SUIllmam simplieit alern essentiaò et unitatem. IEqualis
est ergo Filius Patri seeundum sub~tantiam et non seeundum
relationem. Unde Augu:-:tillus in V lib. De Trinitate, c. VI,
col. 915, t. VIII, ait : « Qu::erimus, secundum quid mqualis
sit Palri Filius. Non secundum hoc quod ad Patrem diritur
Filius, mqualis est Patl'i.Hesl a l ergo ut seeundum id aòqualis
sit quod ad se dicitur. Quidquid aulem ad s~ dieitur, seeundum
substantiam dieitul'. Hestat ergo uL seeundum subslantiam
sit ::equalis. Eadem ergo est utriusque subslantia. )) Hem in
lib. VI, cap. IV, col. 927, t. VIII! « Satis est videre, nullo modo
Filium ::equalem esse Patri, si in aliquo, scilieet quod pertineat
ad signifieandum ejus substantiam, inaòqualis invenitur. In
omnibus ergo aòqualis est Patri Filiu~, et est ejusdem substan-
timo JEqualis est eUam Spiritus sanetus, et in amni bus ::equalis,
propter summam simpliCitatem illius substantiaò. » Ex his
perspicuum fil. quod sceundum substantiam Filius est ::equalis
Patri, et utrique Spiritus saneLu~, et appellatio tantum l'eIa·
tiva est. JEqualitas ergo Patris et Filii non est relatio, vel
notio, sed naturali;; unitas et idenLitas.
Hic quomodo dicatur similis, et quid sit similitudo
Hoc· idem etiam dicimus de simili et similitudine. CUlll
~nim dicitur Filius similis Patri, relative quidem dicitur,
sed similis est Patri propter unitatem essenti::e. Est ergo
~ppellatio tantum relativa; similitudo vero est indifferens
essentia. Unde quibusdam non indoete videtur, nomine aòqua-
litatis vel similitudinis, non aliquid poni, sed remo veri ; ut
 712 CO:MMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
ea ratione dicatur Filius requalis Patri, quia nec major est eo
nec minor; et hoc propter unitatem essentire : ita et similis
dicitur quia nec diversus, nec alienus, nec in aliquo dissi-
milis; et hoc propter essentire simplicitatem. Non ergo secun-
dum quod Filius est genitus a Patre, requalis vel inrequali~
est Patri nec similis vel disssimilis; sed requalis et simili"
secundum substantiam.
De sententia sancti H ilarii, qua in Trinitite personarum
propria ostendit
Non est igitur hic prretermittendum, quod viI' illustris Hiln-
rius proprietates personarum assignans, II De Trinit., § l,
col. 51, t. II, dicit, in Patre esse reternitatem, speciem in imn-
gine, usum in munere. Qure tantre difficultatis sunt verbll, ul
in eorum intelligentia atque explanatione vehementer labo-
raverit Augustinus, ut ipse ostendit in lib, VI De Trinil ..
cap. x, col. 931, t. VIII, ita dicens : « Quidam cum velle!
brevissime· singularum in Trinitate personarum insinuaI"!'
propria : JEternitas est, inquit, in Patre, species in imagilll',
Iii
usus in munere. Et quia non mediocris auctoritatis in traeta-
tione Scripturarum et assertione fidei, viI' extitit, hrec enilil
I
Hilarius in libris suis posuit, ho rum verborum, id est Patri'
et imaginis et muneris, reternitatis, speciei et usus, abditalll
scrutatur intelligentiam, quantum valeo, non eum secutUIJ!
I arbitror in reternitatis voeabulo nisi quod Pater non habel
Patrem de quo sit; Filius autem de Patre est ut sit, atqul'
ut illi eoreternus sit. Imago enim, si perfecte implet illud cuj u>
imago est, ipsa corequatur ei, non illud imagini sure : in qua
imagine speciem nominavit, credo propter pulehritudinèlli.
ubi tanta est congruentia, et prima requalitas, et prima simi
litudo, nulla in re dissidens et nullo modo inrequalis et null:!
ex parte dissimilis, sed ad identitatem respondens ei CU.J u,
imago est; ubi est prima et summa vita, cui non est aliud
vivere et aliud esse, sed idem; et primus ae summus intellec-
tus, cui non est aliud vivere et aliud intelligere, sed idem, Ihll'
est unum, tanquam verbum perfeetum cui non desit aliquid,
et arso quredam omnipotentis et sapientis Dei, pIena omniulJl
rationum viventium incommutabilium, et omnes unum j"
ea, sieut ipsa unum de uno, cum quo unum. Ibi novit omilia
Deus qure fecit per ipsam (a).
(a) Hilarius in lib. De s!Jllodis : « Imago ejus ad 'lLlam ilIw:.;:
indJftt'rl'ns ('sL);('quc cnim ipsc sihi quisquam imago est ; ~e(j
eujus imago est necesse est ut imago demonstret. Imago erg:. ,,'
rei ad l'cm corequandam, et imaginata et indiscreta similitudll. ).;1
ergo pater; est etiam filius quia imago patris est filius.
imago est ut r,-i imago sit spl'ciem neeesso est et naturam et .""''''.'.'''''
seeundum quod imago est in SI' habeat aueloris.
DISTINCTIO XXXI 713
Hic de Spiritu sancto, quare usus dicalur
cc Est autem ineffabilis quidam complexus Patris et imaginis,
qui non est sine perfruitione, sine charitatc, sine gaudio. IlIa
ergo dilectio, delectatio, felicitas vel beatitudo, si tamen
aliqua humana voce digne dieitur, usus ab ilIo appellata est
breviter. Et est in Trinitate Spiritus sanctus, non genitus
sed genitoris genitique suavitas, ingenti largitate atque uber-
tate perfundens omncs creaturas pro captu earum. Itaque
illa tria, et a se invicem determinari videntur, et in se infinita
sunto Qui videt hoc, vel ex parte, vel per speculum in renig-
ma te, gaudeat eognoscens Deum, et gratias agRI. Qui vero
non videt, tendat per pietatem fidei ad videndum, non per
crecitatem ad calumniandum : quoniam unus est Deus, sed
tamen Trinitas. )) Ecce habes qualiter verba Hilarii prremissa
accipienda sint, licet tantre sint profunditatis, ut, etiam adhi-
bì.ta expositione, vix aliquatenus ea intelligere valeat humanus
sensus, cum et ipsa eorum explanatio quam hic Augustinus
edidit plurimum in se ha beat difficultatis et ambiguitatis.
Quod secundum hanc exposilionem non dislinguunlur
ibi proprielates personarum tres
Non enim secundum prremissam expositionem distinguuntur
hic tr6l;i' illre proprietr.tes superius assignatrel, sed ipsre hypo-
stases distinctre ab invicem monstrantur. JEternitatis tamen
nomine eadem videtur designata proprietas qua m nota t
hoc nomen cc ingenitus l). Sed videamus quid sit quod ait :
« Imago si perfecte implet cujus imago est, ipsa corequatur
ei, non illud sure imagini. )) Videtur enim dicere, quod Filius,
qui est imago Patris, Patri corequ:Jtur, non Pater Filio, cum
et Filius dicatur requalis Patri in Scriptura, et Pater Filio.
Sed Filius hoc habet a Patre, ut sit ei requalis; Pater autem
non habet a Filio : et tamen Filius pIene ac perfecte requalis
est Patri, id est imago ei 2 cujus est ima;go.
Quare dicalur Hilariu8 propria personarum assignasse
in pr;edicti~ uCI'bis, cum ibi non sini express;e proprielales
'f Propria ergo personarum in prredictis verbis assignasse
. dicitur Hìlarius, quia relativa nomina personarum posuit,
scilicet Patris, imaginis et muneris : qure relative dicuntur de
personis, et proprietates not.ant quibus distinguuntur personre.
Ili
Ita enim dicitur Spiritus sanctus munus relative sieut donum.
Verumtamen ipsas proprietates alìis tribus nominibus non
1. Dist. XXVI, XXVII et XXVIII.
2. AI. : " ejus. I)
714 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
significavit, juxta prredictam Augustini expositionem, nisi
solo nomine reternitatis : quo non ipsam paternitatem, scii
eam voluit intelligi notionem qua dicitur ingenitus (b).
Quod earumdem personarum distinctionem nolai Auguslinus
• aliis verbis sine expressione lrium personarum
IIIudetiam scire oportet, quod earumdem trium person<J-
rum distinctionem Augustinus ostendere volens, sine expre~­
sione iIIarum trium proprietal um superius commemoratarunl,
in lib. I De doclrina chrisl., cap. v, col. 21, t. III, sic ail : « In
Patre est unitas!, in Filio requalilas, in Spiritu sancto unilatis
requalitatisque concordia : et hrec tria unum omnia proptel'
Palrem, requalia omnia propter Filium, connexa omnia proptel'
Spiritum sanctum. ltaque Pal er, et Filius, et Spirit us ,anetus,
et singulus quisque horum Deus est, et simul omnes unu"
Deus ; et singulus quisque horum pIena substantia est el simul
omnes una substantia. Pater nec Filius est nee Spiril us sanctus :
et Filius nee Pater est nec Spiril us sanetus; Spiritus o,anetu~
nec Pater est nec Filius; sed Paler' tantum Pater, et Filiu,.;
tantum Filius, et Spiritus o,anelus tantum Spiritus sanetus.
Eadem tribus reternitas, eadem incommutabilitas, eadem
majestas, eadem potestas. » In his verbis aperte insinuatur
personarum trium distinetio.
Quare Palri altribualur unitas, el Filio requal'as
Sed plurimos movet quod Patri attribuit unitatem, Filio
1. Scrics propositionum in Augustini textu intervertitur.
(bl Hilarius in lib. De synodis : « Si quis innascibilem et sine initl"
dicat Filium quasi duo sine principio, et duo innascibiIia, et dll"
innata dicens, duos faciat deos, anathcma sito Caput enim quod c', I
principium omnium FiI.us. Capllt autem quod est prineip,um Christ i
Deus. Sic enim ad unum illltlabile omniUm initium per FII,um uni-
versa referimus Filium innaselb.l ..m confitcri ipsissimum esse. Jam
enim non erit unus Deus, quia Dcum unum pnedicari natura uniu,
innascibllis Dci exigit. Cum igitu!' Deus unus sit, duo innascibiIcc'
esse non possunt, eum idc.rco D..us s,t, cum et Pater Dcus sit, d
Filius Dci Deus sit, quia innasc.b.Ltas sola penes unum s't; Fililv
autem ideirco Deus, quia ex mnasc,bili cssentia natus ex,stat ; caput
enim omnium Filius est, sed caput Filii Deus est. Et ad unum Deum
omllla hoc gradu, et hac confessiOnc referuntur, cum ab co sumall l
universa prmcipium, cum ipse prmclpium sit.» Idem in eodem: « Omni-
bus creaturis substantlam Del voluntas attulit; sed naturam dedi L
F,lio ex Impassibili ac non nata substantla perfecta natJvitas. Tali,l.
enim cuncta creata sunt qualia Deus volUit; Filius autem natus e:<
Deo subsistlt talis qualis Deus est, nec dlsslm.\em sui addldit natu}'.!.
naturam, scd ex substantia Dei gcmtus naturre seeundum originc m
attullt, non secllndum crcaturas, voluntatis essentiam.
DISTINCTIO XXXI 715
requalitatem. Cum enim unitas dicatur secundum substan-
tiam, non tantum in Patre est, sed etiam in Filio et in Spiritu
sancto; et requalitas una est Patris, et Filii, et Spiritus sancti.
l, CUI' ergo Patri attribuitur unitas, et Filio requalilas? Forte
i eadem ratione attribuitur Patris unitas, secundum Augusti-
'~. num, qua supra eidem reternitas, secundum Hilarium : quia
:ii:' :videlicet Pater ita est ul ab alio non sit, et quia Filium genuit
." unum secum Deum, et Spiritus sanctus ab eo procedit, unus
cum eo Deus. Unitas ergo in Patre esse dicitur, qui, nec est
aliquid a quo sit (non enim ab alio est), nec ab eo aliquis vel
aliquid est ab reterno, quod unum cum ca non sit ; Filius enim
et Spiritus sanctus unum sunt cum Patre. Unde veritas ail,
Joan., x, 30 : Ego el Paler unum sumus.
Quarc Patcr el Filius dicantur esse unum, vel unus Deus, sed
non unus : quia res ejusdem nalurre recle possunl dici unum
simpliciler esse, et cum adjectionc : res vero diversre nalurre
non possunl dici unum, nisi dicalur quid unum.
Hic dici oportet, quod Pater, et Filius, et SpiriLus sanctus
recte dicuntur esse unum, et unus Deus; sed non unus. Res
enim dure vel plures, recte possunt dici unum esse, si sint
unius essentire et earum una sit natura; unus autem vel una,
non potest dici de diversis rebus, nisi addatur quid unus vel
una: quo addito, recte potest dici de rebus et unius et diversre
substantim. Unde Augustinus, in VI lib. De Trinil., cap. III,
col. 926, t. VIII; sic ait : « Neseio utrum inveniatur in Scrip-
,turis dictum, unum sunt, quorum est diversa natura. Si autem
et aliqua plura sunt ejusdem naturre, et diversa sentiant,
non sunt unum inquantum diversa sentiunt. Cum ergo sic
·.dicitur unum et non addatur quid unum, et plura unum dicun-
tur, eadem natura alque essenti a non diffidens neque dissen-
tiens significatur. Unde Paulus et Apollo, qui et ambo homines
erant, et idem sentiebant, unum esse dicuntur, cum dicitur,
. I Corinth., III, 8 : El qui plantal, el qui rigal unum sunto Cum
vero addiLur quid unum, potest significari, aliquid ex pluribus
unum faetum, quamvis diversa natura sii, sicut anima et.
·corpus non possunt ulique dici unum (quid enim lam diver-
sum)? nisi addatur vel subintclligalur, quid unum, sciliceL
unus homo. Unde Apostolus, I Corinth., VI, 17 : Qui adha!ret,
inquit, Domino, spirilus unus est. Non dixit : Unus est vcl
"unum sunt : sed addidit, Spiritus. Diversi sunt enim natura
spiritus hominis et spiriLus Dei; sed inhrerendo fit spirilus
'hominis unus spiritus cum Deo : quia particeps fil veri1 al is
et beati! udinis illius. Si ergo de his qui divers<c subsl anI ire
sunt, rede dicitur quod sint unus spiritus : quanLo magis qui
unius subslantire sunt, recte dieuntur unus Deus esse? Pater
.flrgo et Filius unum sunt, utique secundum ullitatem essentire ;
716 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
et unus Deus (a). » In quo et ariana hreresis damnatur, qure
Patrem, et Filium, et Spiritum sanetum, ut ait Augustinus
in lib. De h;:eres, hreres XLIX, col. 39, t. VIII, non vult esse
unius ejusdemque substantire atque naturre, vel, ut expressius
dicatur, essentire, qure grrece dicitur « ousia », sed Filium esse
ereaturam; nec non et sabelliana, qure, ut ait Augustinus in
eodem lib., hreres. XLI, col. 32, dicebat, Christum eumdem
ipsum et Patrem, et SpiriLum sanctum esse, uL esset Trinitas
nominum sine substantia personarum : « Utramque pestem )',
ut ait Augustinus, Super Joan., XXXVI, § 9, col. 1668, t. III,
« elidit veriLas dicens, Joan., X, 30 : Ego et Pater unum sumus.
Utrumque audi et adverte, et unum, et sumus : et a Charybdi
et a Scylla liberaberis. Quod enim dixit : Unum, liberat ti'
ab A' io : quod dixit, sumus, liber'aL te a Sabellio. Si unum,
ergo non diversum; si sumus ergo Pater et Filius. Sumus
enim non diceret de uno; nee, unum de diverso : Erubes-
cant ergo Sabelliani, qui dicunt, ipsum esse Patrem qUl
est Filius, confundentes personas : qui et dicti sunt Patri-
passiani, quia dicunt Patrem fuisse passum. Ariani vero dicunl
aliud Patrem esse, aliud Filium, non unam substantiam, scI!
duas : Patremmajorem, Filium minorcm. Noli hoc dicere lu.
calholice. In medio ergo naviga: utrumque periculosum latw'
devita, el dic : Pater Pater est, et Filius Filius est. Alius Patcl'
alius Filius, sed non aliud ; immo hoc ipsum, quia unus Deus.
Ecce ostensum est, quare unitas in Patre esse dicatur, CUlli
tres unum sint.
(a) Hilarius in lib. De synodis : « Minus forte expresse videtur d"
indifferenti similitudine patris et filii fides loeuta esse, cum de Patre,
et Filio, et Spiritu sancto ita senserit significatam in nominibus pro-
priam uniuscujusquc nominatorum substantiam, et ordinem, et glo-
riam, ut sint quidem per substantiam tria, per consonantiam H'l'P
unum. Volens ergo congregata sanctorum synodus impietatem ealH
perimere, qure unitatem Patris, et Filii, et Spiritus sancti nominum
numero illuderet, ut non subsistente causa uniuscujusque nomini·
triplex nuncupatio obtineret sub falsitate nominum unionem, d
Pater solus atque unus idem et ;pse haberet et Spiritus sancti nomell
et Filii, idcirco tres substantias esse dixerunt, subsistentium per~ona,
per substantiam edocentes, non substantiam Patris et Filii diversjt"r,
dissimili essentre separantes. Quod autem dictum est ut sint quid('Hl
per substantiam tria, per consonantiam vero unum, non habet caluJll-
niam, quia cognomi nato spiritu, id est Paraclyto, consonant:re potil!'
qllam essentire per similitudinem sub~tant:re prmdicari conv(,lli!
llnitatem. » Idem in eodem : « Cum Dellm Patrem confitemllr, et ('h1'i'-
tum Dei Filium p1'mdicamlls, et inter hee duum D'orum sit irl'eligi","
confcssio, non possllnt, secundllm naturm indifferentiam, ct nonU-ll
indiffercns, non unum csse in essent Ìll generatione quorum essCllUC
nompn non licet esse nisi unum; non enim religiosa unitas nonlll ll '
ex indi!Tprentis naturm essentia constitutam personam genitre acknut
essent-m, ut unica et singularis Dei substantia per uniorrem rrOll U 'Il';
intcIligatur, cum utriusque essent m rrominum, id est unus D('lIs . .oli
indiscrete in utroque naturm indissimilem substantiam prmdicet ur , •
DISTINCTIO XXXI, DIVISIO TEXTUS 717
Quare dicatur esse requalitas in Filio, cum sit una requalitas trillln
Nune videamus quare requalitas dicaLur esse in FiIio, cum
una et summa requalitas sit trium. Hoc ideo forte dictum est,
quia Filius genitus est a Patre requalis gignenti et. dono quoc!
ab utroque procedit, et ideo ilIa tria c!icunt.ur esse requalia
propter Filium. Filius enim habet a Patre ut sit ei requalis et
Spiritui sancto; et Spiritus sanctus ab utroque habeL ut sit
requalis utrique. Hoc autem sine assertionis supercilio et majoris
, intelIigentire prrejudicio dicimus, malentes in apertione tum
clausorum sermonum peritiores audire quam aliquid aliis
influere.
Quare in Spiritu sando dicatur esse utriusque concordia
vel connexio
Quod autem in Spiritu sancto dicitur esse utriusque concordia,
et per eumomnia connexa, facilior est intelligentia nobis,
prremissa ad mentem revocantibus. Supra enim 1 secundum
auctorit.ates sanctorum c!ictum est, quod Spiritus sanctus
amor est, quo PaLer diligit Filium, et Filius Patrem. Recte
ergo Spiritus sanctus c!icitur connexio vel concordia Patris
et Filii, et per eum omnia connexa. Unc!e Augustinus in V
lib. De Trin., cap. XI, col. 919, t. VIII: « Communio quredarn
consubstantialis Patris et Filii amborum Spiritus sanctus. »
Idem in VII Iib. De Trin., cap. III, § 6, col. 938 : « Spiritus
sanctus est summa charitas, utrumque cdnjungens, nosque
subjungens. »
DIVISIO TEXTUS
Postquam determinavi t. de propnis personarum, hie deter-
minat de appropriatis ipsarum ; et. dividit.ur in partes duas :
in prima determinat appropriat.a personarum; in secunda
inquirit quomodo secundum illa appropriat.a divin[B perSOIl[B
ad invicem comparentur, XXXII distinct. : (( Hic orit.ur qU[Bstio )l.
Prima in duas : ìn prima det.erminat significationcs quorum-
dam nominum qU[B personis divinis appropriantur ; in sccunda
p~osequitur divcrsas sancLorum appropriationes, ibi : c( Non est
~gltur hic prretermitLendum )). Circa primum t.ria facit : primo
mqu!rit de significatione hu.ius nominis, requalit.as; secundo
de s~mili et similitudine, ibi : (( Hoc idem etiam dicimus
de s"lmili et similitudine » ; tertio ex dietis approbat. quorum-
dam. sententiam, ibi : (( Unde quibusdarn non indocie videtur
nomme· requalitatis ve! similitudinis non aliquid poni, sed
removeri ».
1. Dist. x.
718 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
« Non est igitur hic pnetermittendum. n Hic ponit appro-
priata personarum ; et dividitur in partes duas : in prima poniL
appropriationem Hilarii; in secunda appropriationem Augu-
stini, ibi : «( Illud etiam scil'i oportet n. Circa primum duo facit :
primo ponit appropriationem Hilarii cum expositione Augu-
stini ; secundo Magister removet quredam dubia circa exposi-
tionem Augustini, ibi : «( Non enim secundum prremissam expo-
sitionem distinguuntur hic tres illre proprietates superills
assignatre ".
( Illud etiam sciri oportet. n Hic ponit appropriationem Augu-
stini ; et circa hoc duo facit : primo narrat appropriationem ;
secundo inquirit appropriationis rationem ibi : «( Scd plures
movet quod Patri attribuit unitatcm, Filio requalitatem ".
Et circa hoc facit tria : primo ostendit quare Patri appropria-
tur unitas ; secundo quare Filio requalitas, ibi : « Nunc videa-
mus quare requalitas dicatur esse in Filio n ; tertio, quare Spi-
ritui sancto connexio, ibi : (( Quod autcm in Spiritu sando
dicitur esse utriusque concordia... , facilior est intelligentia n.
Circa primum duo facit : primo qurerit quare unitas Patri
appropriatur; secundo qualiter unitas in divinis prredicetur
in neutro vel in masculino genere, ibi : « Hic dici oportet, quod
Pater, et Filius, et Spiritus sanctus recte dicuntur esse unum,
et unus Deus' ".
. QUlESTIO PRIMA
Hic quatuOI' qureruntur : lode requalitate ; 2 0 de appro-
priatione in communi ; 3 0 dc ratione appropriationis Hilarii ;
4 0 de appropriatione Augustini.
ARTICULUS PRIMUS
Utrum requalitas ponat aliquid in divinis
Circa primum, suppositis his qum supra de mqualitat"
dicta suntI, qureritur, utrum mqualitas in divinis aliquid
ponat ; et vidctur quod sic. Quidquid enim est in Deo et, iII
creaturis, nobilius est in Deo quam in ereaturis. Sed requali1,[),
et similitudo in creatura aliquid ponunt. Ergo et in Deo.
2. Pra::terca, Arius damnatus est, qui a requalitatcm p,m:(I-
Ilarum negavit. Nop. autem fuissct hmreticus, nisi aliquid
negasse t quod in Deo est. Ergo a::qualitas in divinis aliqllid
positive pra::dicat.
1. Dist. XIX, q. I, art. 1.
DIST'INCTIO XXXI, QUlEST. I, ART. I 719
3. Item, a::qualitas videtur esse una essentia in tribus per-
sonis indiffcrens, ut in Liltera dicitur. Sed essentia indifferens,
aliquid positive est in Deo. Ergo videtur quod et requalitas.
':~\ 4. Prreterea, a::qualitas est relatio quredam. Sed relatio
'}aliquid positive prredicat, et Ilon privative. Ergo videtur quod
requalitas aliquid positive pr~edicet.
Contra est quod a Magistro in Litlera dieitur.
Prreterea, Philosophus dicit in V Metaph., text. 26, quod
,requale opponitur magno et parvo sieut dure privationes ;
Y,':unde etiam per privationem mquale definitur. Sed privatio
ri,'nihil positive pnedieat. Ergo nec requalitas.
t SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod requalitas est
t relatio quredam fundata supra unitatem quantitatis; et in
divinis fundata supra unitutem esscntire, prout signifieatur
nomine quantitatis virtualis, ut cum dicitur magnitudo,
'vel reternitas, vel potentia. Unde dc requalitate dupliciter
'çonvenit loqui : aut quantum ad unitatcm quantitatis, qure
est causa ipsius ; aut quantum ad relationcm consequcntem.
Si quantum ad unitatem quantitatis, supra quam fundatur
talis relatio, sic ratio ejus consistit in privatione, sicut et
ratio unitatis, ut supra dietum esV ; et ideo dieit Philosophus,
V Metaphysicor., text. 6, quod ::equale opponitur privative
magno et parvo, sicut unum multo; et idem in Littera innui-
'turo Si autem consideretur ::equalitas quantum ad relationem,
'i: sie requalitas in ereaturis aliquid realiter ponit in utroque
l';~xtremorum; sed in divinis personis nihil, nisi secundum
ltrationem. Cujus ratio est, quia si poneret aliquam relationem
~,realem in personis, aut hoc esset ex parte essentire qure com-
~> munis est, aut ex parte relalionum, qui bus distinguuntur.
~'Non autem habet ex parte essenti::e quod sit relatio realis :
t quia essenti a est una et eadem numero, et idem ad seipsum
'~non refertur aliqua re;ationè reali, ut supra didum esV.
e Nec etiam ex parte personarum re:ationibus constitutarum,
~! quia re:atio non rd\~rtur per aliquam relationem realem
': mediam : quia sie esset abire in infinitum. Et ideo dieo
~. eum Magistro, quod requalitas non ponit nisi relationern
1', !!eeundum nomen vel secundurn rationem, cum de Deo
,:;,dieitur ; sed verum est quod uliquid ponit, scilicct unitatem
rc.essentire, non quod sit de intellectu ejus, sed quod prresup-
~';iPonitur ad intelleetum ipsius, sicut est in privativis, et in
~,lJlis qure dieuntur de Deo ex tempore.
:~r,
'1. Dist. XXIV, q. I, art. 3.
2. D,st. XXVI, q. II, art. 1.
720 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Ad primum igitur dir,endum, quod ex parte unitatis
universaliter sumptre, secundum quod unum convertitur cum
ente, nec in Deo nec in creatura requalitas aliquid positivI'
prredicat ; sicut nec unitas, ul supra dictum estI. Sed quia in
creaturis supposita requalitatis sunt absoluta, ideo referuntur
ad invicern per relationem realem rnediam : quod in divinis
non competit.
Ad secundum dicendum, quod quamvis requalitas sit secun-
dum rationem, relatio tamen habet aliquid in re respondens,
ratione cujus dieitur hrereticus qui requalitatem negat;
sicut et qui negare t Deum esse Dominum, quamvis illa relatio
nihil secundum rem ponat in Deo.
Ad tertium dicendurn, quod sicut in creaturis requalitas
non est una quantitas plurium, sed relatio includens talem
unitatem, ita in divinis requalitas non est una essentia, sed
relatio secundum intellectum, consequens essentire unitatem.
Ad quartum dicendum, quod illa relatio non potest essp
realiter in Deo; et ideo non sequitur quod aliquid ponai
ex hoe quod relative dicitur.
ARTICULUS II
Uirum altri buia essenlialia hujusmodi debeanl
appropriari divinis personis 2
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod hujusmodi
essentialia attributa personis divinis appropriari non debeanL
Quod enim pluribus eomrnune est, nulli eorum debet appro-
priari. Sed omnia attributa sunt communia tribus personis.
Ergo, etc.
2. Prreterea, de simili bus idem est judicium. Sed omni;1
hrec attributa significant essentiam communem. Ergo videtur
quod omnia debeant appropriari, vel nullum; et quod
omnia uni personre approprientur.
3. Item, appropriatum secundum rationem sequitur pro-
prium, quia proprium cadit in ratione appropriati. Sed attri·
buta essentialia non sequuntur propria secundum intelicc
tum; qui a possunt intelligi propriis non intellectis, siclll
est apud infideles. Ergo non debent dici appropriata.
4. Prrelerea, nihil est faciendurn a nobis quod possit ìil
errorern fidei vergere. Sed si aliquid eornmune appropricl ll T"
1. Dist. XXIV, q. I, art. 3.
2. I p. Summm theol., q. XXXIX, art. 7.
DISTINCTIO XXXI, QUlEST. I, ART. II 721
uni, potest vergere in errorem fidei, ut credatur aut tantum
illi aut magis illi personre convenire. Ergo non debemus
ttributa essentialia personis appropriare.
Contra est auctoritas Hilarii et Augustini in Litlera.
, Prreterea, processiones personarum distinguuntur et nomi-
~Ìl~ntur secundum diversas rationes attributorum, inquanturn
tdicimus quod Spiritus sanctus procedit per modum voi unta-
(~is, et Filius per modum naturre. Ergo unum attributum,
.tcui competit ratio processionis personre, potest illi personre
~appropriari .
'f SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod de appropriatione
ldupliciter convenit loqui : aut ex parte nostra, aut ex parte
'ipsius rei; et utrobique invenitur convenientia. Quamvis
,enim attributa essentialia communia sint tribus, tamen unum
ecundum rationem suam magis habet similitudinem ad
i:proprium unius personre quam alterius, unde illi personre
g'Qppropriari potest conveni enter. Verbi gratia. Potentia
lhabet in ratione sua principium ; et ideo appropriatur Patri,
'qui est principium non de principio; et sapientia, Filio, qui
procedit ut verbum ; et bonitas, Spiritui sancto, qui procedit
il,ut amor, cujus objectum est bonum ; et ita similitudo appro-
~,priati ad proprium personre, facit convenientiam appropria-
~tionis ex parte rei, qure esset etiam si nos non essemus ; sed
tex parte nostra facit convenientiam utilitas consequens.
ft~Invenitur enim distinctio et ordo in attributis divinis et in
'~personis, sed differenter; quia in personis est distincti o et
~'.ordo realis, sed in attributis secundum rationem. Unde quam-
r~'Vis per attributa non possimus sufftcienter devenire in propria
llP.er8~narum, tamen inspici~us in appr?priatis al!q~am sim!-
't'htudmem personarum, et Ita valet tahs appropnatlO ad ah-
~\'quàm fidei manifestationem, quamvis imperfectam; sicut
f"etiam ex vestigio et imagine sumitur aliqua via persuasiva
qtad manifestationem personarum.
W Ad primum igitur dicendum, quod ex hoc quod eonvenit
~\o?Inibus aliquod attributum, probatur sufftcienter quod non
1"Slt proprium unius personre, non tamen quod non sit personre
,~.appropriatum; qui a hrec pnepOfiitio « ad )), qure venit ad
ft;compositionem vocabuli, notat accessum, cum quadam
~t?istantia; unde, seeundum Augustinum, lib. I Relracf.,
J;!C. :XXVI, col. 626, t. I, homo, qui ita imitatur Deum quod
. f!;,semper invenitur distantia dissimilitudinis 1 , dicitur imago et.
i ad imaginem ; Filius autem, qui imitatur Patrem sine aliqua
1. Parm. : « similitudinis. »
 722 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
dissimilitudine, dicitur imago et non ad imaginem. Etproptel'
hoc, quia hujusmodi attributa essentialia 1 accedunt pCI'
similitudinem ad rationem propriorum, et distant per commll.
nitatem, recte appropriata dicuntur.
Ad secundum dicend~lm, quod quamvis omnia attribuI.;,
essentialia sint unum re, tamen difIerunt ratione, et secunduIl1
rationem suam habent similitudinem vel ad originem pcrs,,-
narum, ut potentia, qme est principium productionis, ve!
ad deterI14inatum modum originis, ut bonitas ad procc~.
sionem amoris, et ad processionem verbi sapientia ; et iLI
divcrsis personis possunt ista appropriari. Sed essentia d.:
ratiollf: sua neque originem ncque aliquid ad modum origini,
pertinens dicit ; et ideo non appropriatur.
Ad tertium diccndum, quod appropriatum potest SUIni
dupliciter : aut materialiter, id est id quod appropriatum est,
et sic iIIud attributum non sequitur rationem proprii ; aul.
formaliter, id est inquantum appropriatum est, et sic in ration"
sua propria, proprii rationem includi t.
Ad quartum dicendum, quod appropriando attribut"
essentialia determinatis personis, non excludimus alias per-
sonas, nec gradum participationis constituimus, sed tantum
ostendimus similitudinem in ratione appropriati ad proprium
personéC, et ex hoc non sequitur error.
QUlESTIO II
Circa tcrtium duo qUéCruntur : 10 de ratione appropriatio-
nis Hilarii; 2 0 de expositione Augustini quantum ad hoc
quod dicit, quod imago cOéCquatur ei cujus est imago, et non
e converso : utrum in divinis sit mutua éCqualitas ; sed hoc
8upra', XIX dist., habitum est.
ARTICULUS PRIMUS
Ulrum Hilarius convenienler appropriel adernilalem Palri,
speciem Filio, usum Spirilui sanclo
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod appropriatiu
Hilarii sit incompetens. Quia, sccundum Augustinum, VI De
Trin., cap. X, col. 931, t. VIII, hujm;modi appropriati()nc~
fiullt ad excludendum errorem; et ideo Patri aLLribuitur
1. Parm. omittit : « essentialia. »
DISTINCTIO XXXI, QUlEST. Il, ART. I 723
otentia ne infirmus crcdatur, sicut Patres apud nos propter
enectutem,etc. Sed circa éCternitatem Patris nuIIus erravit,
sicut circa éCternitatem Filii, ut Arius. ErgQ reternitas magis
set approp1'ianda Filio quam Patri.
\2. PréCterea, secundum éCquivoca non attenditur aliqua
siIl;lili,tudo. Sed éCternitas privat principiulll durationis,
" innascibilitas autem privat principiuni originis. Cum igitur
J.appropriationes fiant secunduIIl similitudinem ad propria,
\" videtur quod Patri non sit attribuenda :eternitas, quia est
liiiinnascibilis.
'~< 3. Si dicas, quod :eternitas appropriatur Patri, quia impor-
;,.,tat ex consequenti proprietatem Patris, scilicet innascibili-
t'tatem, quamvis principaliter significet divinam essentiam;
,contra. Quandocumque notionale additur essentiali, non potest
ttotum préCdicari de persona cui non conveni t iIIa notio ;
~;Slcut Deus genitus non pnedicatur de Patre. Si igitur éCterni-
'(~tas aliquo modo in inteIIcetu suo includeret innaseibilitatem,
:inullo modo Filio convenireI" quod est ariame impietatis.
'f' .4. Item, secundum Dionysium, IV cap. De divinis nomi-
~nzbus, § 7, col. 702, t. I, pulchrum et bonum se consequuntur.
tUnde videtur quod omnia pulchrum et bonuIIl appetunt;
'1'unde' secundum nomen in gréCco etiam propinqua sunt, quia
tbonufil dicitur « kalos », pulchrum « kallos l'. Sed bonitas
~llon appropriatur Filio, sed Spiritui sancto. Ergo nec species
~'VeI pulchritudo.
~i .5. PréCterea, uti est referre aliquid ad obtinendum hoc quo
,~,fruendum est. Sed Spiritus sanetus est ipsum fruibile, et non
~':refertur ad aliud sieut ad finem. Ergo usus non debet sibi
.~;;"
.
(appropnan.
..
?',--SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod in appropriatione
;:,IIilarii, ponuntur tria propria nomina personaruIIl, scilicet
~~Pater, imago, munus vel donum, et hoc patet ex prredictis 1 .
"i'et ponuutur tria appropriata, seiliecL :eternitas, quam dieit
i esse in Patre sieut approprialam sibi : et speeics, id est
(Vpukhritudo quam dieit esse in imagine, id est in Filio, qui
{proprie imago est, ut supra habiLum csL2, et usus, quem dicit
';'Lesse in munere, scilicet in Spiritll saneto, qui donllm est.
~•.• , Ratio autem hujusmodi appropriaLionis ht.ec '~st. JEtcrniLas
~;ènim in ratione sua habeL duo, scilieet quod siI, principiuill
~:omnis durationis, inquantum (,sI, prima mensura : unde
~! ab ipsa fluiI, et :eVUIIl et tempus ; et sic habet similitudinern
L Dist. VIII, q. I, art. 1.
~. Dist. XXVIII. q. II, art. 3.
 724 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTlARU),{
ad propria Patris, qure conveniunt sibi inquantum ipse esi
principium vel per generationem vel per spirationem, scilicet
ad paternitatem et communem spirationem. Habet etiam
in ratione sua privationem principii, et in hoc convenit Cunl
proprietate Patris, qure competit sibi secundum quod es\.
auctor, vel non de principio, scilicet innascibilitate.
Ad rationem autem pulchritudinis duo concurrunt, seCU11-
dum Dionysium, IV cap. De divinis nomini bus, ubi supr".
scilicet consonantia et claritas. Dicit enim, quod Deua esi
causa omnis pulchritudinis, inquantum est causa consonanti~l'
et claritatis, sicut dicimus homines pulchros qui haben I
membra proportionata et splendentem colorem. His duobus
addit tertium Philosophus, IV Elhic., C. VI, ubi dicit, quutl
pulchritudo non est nisi in magno corpore; unde pan'i
homines possunt dici commensurati et formosi, sed non pul-
chri. Et secundum hrec tria, pulchritudo convenit cum propriis,
Filii : inquantum enim Filius est imago perfecta Patri".
sic est ibi consonantia perfecta ; est enim requalis et simili"
sine inrequalitate et dissimilitudine; et hoc tangit Augustinu",
lib. VI De Trinil., cap. x, col. 931, t. VIII, ubi dicit : « DJ'I
est tanta convenientia \ » id est maxima, « et prima requalitas.
et prima similitudo. II Inquantum vero est Filius verus.
habet perfectam naturam Patris : et ita etiam habet magni-
tudinem qure consistit in perfectione divinre naturre, ut supra
dictum est 2 ; unde dicit Augustinus, ubi supra, quod ibi es!
« perfecta 3 et summa vita. » Sèd inquantum est verbulll
perfectum Patris, habet claritatem qure irradiat super omni~l
et in quo omnia resplendent. Dnde dicit Augustinus, quod es!
tanquam verbum perfectum. Potest etiam totum accipi ex
verbis Augustini secundum rationem consonantire, qu<e
illl· triplex in co considerari potest : id est consonantia ipsim
ad Patrem cui est per omnia 4 requalis et similis, et hoc tangit.
Augustinus ubi dicit : « Prima requalitas. » Item consonantia
III sui ad seipsum inquantum omnia attributa in eo non differunL
sed unum sunt ; et hoc tangit ubi dicit, loco cito : « Cui nOli
est aliud vivere et aliud esse, sed idem est esse et vivere. "
1
Item consonantia ad res creatas, quarum rationes in co sunto
et unum sunt in co sicut ipse est unum cum Patre : et ho<
"1
1:II!I tangit, ibi ; « Et omnes unum in ca, sicut ipsa unum d"
uno cum quo unum. »
1. Migne :. « congrucntia. »
2. Dist. XIX, q. I. art. 2.
3. Migne : « prima. »
4. Parm. : « cui potentia est. »
DISTlNCTIO XXXI, QUlEST. Il, ART. I 725
USUS etiam de ratione sua duo habet. Primo quod est
,c~sumPtum in facultatem voluntatis ; et sic convenit Spiritui
,\, B neto inquantum est amor : et hoc tangit Augustinus cum
lt'4 cit : « Illa ergo dilectio I, delectatio, felicitas vel beatitudo .....
'1M in Trinitate Spiritus sanctus. l) Habet etiam aliud quod est
~\ordinatum ad alterum : et iste etiam ordo competit Spiritui
.~' sancto, inquantum ipse amor, qui est Spiritus sanctus, non
t tantum est in Filio, sed redundat in omnes creaturas, secun-
t dum quod competit sibi nomen doni: et hoc tangit Augusti-
!f:DUS cum dicil : « Ingenti largitate atque ubertate perfundens
~omnes creaturas pro captu earum. )l
'!f: Ad primum igitur dicendum, quod una et principalis ratiu
~est appropriationis, scilicet similitudo ad proprium, ut dic-
~'~tum est; sed possunt esse multre conscquentcs utilitatcs:
~quarum unam Augustinus tangit ; unde ex hoc non potest
:;çoncludi quod aliquid debeat appropriari Patri vel Filio,
i;nisi adsit ratio principalis.
; Ad secundum dicendum, quod in requivocis qure per fortu-
~:nam sunI, et casum, ut « canis l), non attenditur similitudo
'!I;,aliqua; sed in requivocis qure dicuntur per respectum ad
iunum principium attenditur aliqua similitudo analogia'
',yel proportionis; et talis est multiplicitas hujus nominis
l( principium » ; unde etiam Philosophus, V Melaph,. tex. 1,
,docet reducere omnia hujusmodi ad unum primum princi-
L· •
timm .
~.. Ad tertium dicendum, quod ratio illa nihil 2 valet.
~ Ad quartum dicendum, quod pulchritudo non habet
!Jrationem appetibilis nisi inquantum ind uit rationem boni :
~;~ic enim et verum appetibile est : sed secundum rationem
li~propriam habet claritatem et ea qure dieta sunt, qure cum
'::propriis Filii similitudinem habent.
~: Ad quintum dicendum, quod usus, ut supra dictum est ,
3
~sumitur dupliciter. Communiter, prout uti dicitur assumere
~,.Qliquid in facultatem voluntatis, et stricLe, prout dicit rela-
;!tionem in finem. Et primo modo sumitur hic, quod contine!
'~~in se etiam fruitionem ; unde 4 hic dicitur quod felicitas ve!
Il beatitudo ad usum pertinct. Nihilominus tamen competit
',: proprio5, et sccundum quod habet rationem ordinis non qui-
t. Al. : « Quod illa. dec!aratio FiIii, » etc.
2. Parm. : « non. »
3. DIst. I q. I, art. 2.
4. Parm. « ut. »
5. Parm. : « proposito. »
 726 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
dem in finem, sed in effectum, in quo bonitas divina per
Spiritum sanctum uberrime effunditur.
QUlESTIO III
Circa quartum duo qu~runtur : lode ratione appropriatio-
nis Augustini ; 2 0 de hoc quod dicit quod omnia sunt unum
propter Patrem.
ARTICULUS PRIMUS
Ulrum Auguslinus convenienler appropriel unilalem Palri.
requalilalem Filio, nexum Spirilui sanclo 1
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod appropriatili
Augustini 2 sit incompetens. Supra enim, dist. x 3 , dictum esi.
quod Spiritus sanetus est unitas duorum. Ergo videtur quod
unitas non Patri, sed Spiritui sancto approprietur.
2. Prreterea, appropriatio est seeundum similitudinelli
ad proprium. 1\1 i ergo person<e debet appropriari unitas,
in qua minus de pluralitate invenitur. Sed maxima pluralita~
notionum invenitur in Patre, qui habet tres notiones, minin;1
in Spiriitu saneto, qui habet unam tantum. Ergo unita,
Spiritui sancto' et non Patri appropriari debet.
3. Pr~terea, unitas causa est ~qualitatis. Si igitur unit<l~
Patri appr;opriatur, et requalitas sibi appropriari debet, l'i
non Filio.
4. Hem, seeundum eonvenientiam in natura vel in {orm;l
magis attenditur similitudo quam requalitas. Sed Filiw;.
inquantum est genitus a Patre, habet naturam et formaIil
Patris : et similiter imag-o et verbum habet similitudinelll
ejus ad quod dicitur. Ergo magis debet appropriari Fili,.
similitudo quam <equalitas.
5. Prreterea, nexus proprie dieiLur de Spiritu sancto. Scd
;eternitas et requalitas non proprie dieuntur de Patre et Fili, •.
Ergo vidcLur quod appropriatio non sit uniformis.
SOLUTIO. - Hespondco dieendum, quod appropriali.
Augustini bona est, et ratio appropriationis hrec est. Uni!,;l'
f,nim quantum ad id quod posiLive dicit, habet ratiOIH:lll
L I p. SummiB theol., q. XXXIX, art. 3.
2. Lib. I De doct. christ., cap. v, col. 21, t. III; non Iii>. II, ul
il'
Parm.
3, Qurest. 1, art. 3.
DISTINCTIO XXXI, QUJEST. IIl, ART. I 727
;l'ri~c.iPii .secundum quod est princip~um .numeri : e~ ita ~a.bet
. siIluhtudmem cum duabus propnetatlbus Patns, sClllcet
~ctlm paternitate et communi spiratione quiblls dici LuI' prin-
\:cipium Filii et Spiritus sancti. Secundum autem quod ratio
ejus consistit in negatione, sie negat divisionem, et per conse-
quens compositionem prree:isLentem; cl, ita negat ratio-
nem principii : quia ea in qU<e aliquid dividitur sunt prinei-
pia integrantia ipsum ; et ita unitas habet similitudinem cum
innascibilitate, sieut et reternitas, u!, dicit Magister. Similiter
ictiam requalitas secundum proprium modum su<e proeessio-
iis convenit Filio, ut patet in omnibus nomini bus persona-
,ibus ipsius Filii. Ex eo enim dicitur Filius quod recipit
qualem et eamdem naturam quam habet generans : simi-
ter etiam imago includit in se rationem requalitatis ; et simi-_
iter verbum perfeetum. Ha etiam nexus convenit Spiritui
ì[$ahcto ex modo sure proeessionis, inquantum est amor Patris
->'t Filii, quo uniuntur, et etiam est conneetens nos Deo,
. quantum est donum.
i Ad primum igitur dieendum. quod differt unitum et unum ;
(({uia unitum est quod ex pluribus unum effectum est: unde
inDio importat relationem quamdam plurium secundum quod
il». uno conveniunt ; sed unum ab'solute dieitur. Unde dicen-
1dum, quod unitas, secundum quod ponitur pro unione plu-
lum in uno amore, attribuitur Spiritui saneLo ; seeundum
utem quod absoIute sumitur inquantum est priIll'ipium,
abd s:militudinem ad proprium Patris : unde appropriatur
atri.
11':1. Ad seeundum dicendum, quod tres notiones in Patre
~on sunt tres l'es, sed tres rationes innotescendi : unde plu-
~aiitas notionum non impedit qui n sibi unitas approprietur ;
tt pr<eeipue eum ratio unitatis eum omnibus notionibus ejul'
'imilitudinem habeat.
iL Ad tertium dieendum, quod requalitas non est unitas,
I~ed reiatio unitatem eonsequens ; et ideo appropriatur Filio,
~qui ada~quat Patrem procedens ab eo, quamvis non appro-
~_:Jjlrietur si bi unitas.
~"Ad quartum dicendum, quod sieut requalitas appropriatur
~Filio, ita et similitudo : sed Augustinus posuit requalitatcm,
j,quia in divinis requalitas ineludit similitudinem, et non e
~~onverso. Cum cnim in divinis non sit quantitas nisi vir-
ltutis, qU<e fundatur in ali qua forma; sequitur ut qureeumque
~eonveniunt in gu mtitate vir'.u, Il, c.mvcniant in forma; et
~ita, si sunt [Cqualia, quod sint similia, Scd non eonv(:rtitur :
J~quia <equalitas privat excessum, quem non privat similitudo ;
 -'"
f'
728 COMMENTUM IN LIB. I SE;\fTENTIARUM
nnde duo quorum alter altero albior est, sunt similes in albp,-
dine, sed non <equales.
Ad quintum dicendum, quod nexus vel connexio amori,
proprium est Spiritus sancti. Sed quia qwecumque conveniunL
in aliquo uno, possunt dici conncxa in ilio; ideo connexio
absolute dieta non importat nisi convenientiam quamdam:
et sic non est proprium Spiritus sancti, sed appropriaturn.
Si tamen sumeretur ut est proprium, non esset magnu!ìl
inconveniens, quod assignatio non est uniformis simpliciter :
quia hujusmodi attribuuntur personis inquantum sunt ap-
propriata, et sic accdeunt ad rationem propriorum; lmd('
proprium et appropriatum inquantum appropriatum, nOli
habent rationem difIormitatis.
ARTICULUS II
Uirwl1 omnia sini unum propier Pairem
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur falsum quod dici I
Augustinus ubi supra. Cum enim halc pr<epositio « propter ))
importet habitudinem alicujus causal; cum dicitur quod
omnia sunt unum propter Patrem, aut importat habitudinem
quasi efficientis, aut quasi form<e. Si quasi formal, tuw'
faI sum est; quia Filius, formaliter loquendo, non est unus
eum Patre, sed essentia divina, vel proprietate sua, vel seipso.
Si quasi efficientis, sie idem erit dictum (( propter Patrem
ac si diceretur quod habet unitatem a Patre. Sed sicut habel
unitatem a Patre Filius, ita et alqualitatem. Ergo sicul
dicuntur omnia unum propter Patrem, ita dicuntur omni:,
<equalia propter Patrem ; et sic distinctio nulla esset.
2. Pralterea. quidquid sit de Patre, constat quod Filine
nullam rationem principii habeat respectu Patris. Si ergi'
h<ec pralpositio « propter » importat habitudinem alicujn"
principii, videtur omnino falsum quod dicit quod omni;1
sllnt alqualia propter Filium.
il. Item, sicut idem est Deo sapere quod esse; ita idem esi
t:sse ;:equalem Deo quod esse. Sed non potest dici quod omni"
sinI. in divinis propter Filium. Ergo nec quod omnia sin l
;equalia.
Contra est quod in Liltera dicitur.
SOLI]TIO. - Respondeo dicendum, quod dictum Augustini
]lotest verificari dupliciter : scilicet quantum ad numerUln'
1. Parrn. i' proprictatern... nurnerum. JJ
DISTINCTIO XXXI, QUlEST. III, ART. II 729
ersonarum et quantum ad proprietatem ipsarum. Si enim
consideremus numerum, sic unitas statim in Patre invenitur ;
t ideo propter eum, in quo primo unitas invenitur secundum
rdinem naturm, omnia dicuntur unum. Sed binarius pcrsona-
um primo invenitur in Filio, qui procediL alius a Patre,
t similiter alqualitas; qUal primo in duobus invcnitur : et
ropter hoe omnia per Filium alqualia dicuntur, sicut prop-
er eum in quo primo alqualitas invenitur. Sed in Spiri tu
aneto primo invenitur ternarius, et similiter ronnexio, qua:
ia requirit, duo connexa et unum connectens ; et propter hOl'
mnia dicuntur connexa propter Spiritum sandum. Si autem
nsideremus proprietates personarum, in Patre invcnitur
tio principii quasi primi: et qui a in qualibeL naLura invenitur
num principium non dll principio, a cujus unita te est quod
na in omnibus natura propagetur, omnia dicuntur Ullum
ropter Patrem ; et hoc videtur tangere Hilarills in quadam
otula. Si consideremus proprium Filii, secundull1 omnia
ropria sua convenit sibi quod adalquet vel cOalqucL Patrem, et
quantum Filius, et inquantum'verbum, et inquantum imag l '.
icut autem dicimus quod relationes qua:: sunt ad crcaturam,
,sultant ex ereaturis inquantum referuntur in Deum;
,ta etiam relationes quibus Pater refertur ad Filium, SllppO-
litis relationibus distinguentibus, resultant ex hoc quoli Filiu:"
'~efertur ad Patrem; et propter hoc Pater dicitur :equali:"
,fi'ilio, inquantum Filius cOalquat Patrem : et ex hoc etiam
',equitur quod Spiritus sanetus sit <equalis utrique. Nisi enirn
'ilius, qui est principium Spiritus saneti, esset ccqualis Patri.
~ullo modo alqllalem amorem spiraret ; et. it.a quodammodo
~;x: alqualitate Filii resultat alqualitas in to!a TrinitaLt·.
imiliter etiam proprium est Spiritus sancti quod proceda t
t amor, et amor habet rationem ncxus; et ideo omni,1
:dicuntur propter Spiritum sanctum eonnexa. Posset tanli'll
revius exponi, ut diceretur, quod sunt omnia unum proptr:r
<~atrem, id est propter unitatem essentialem qua' appropriatnr
atri, et sic de aliis.
! Ad primum igitur dicendum, quod cum dicitur quod oumi"
[sunt unum propter Patrem, Iy « propter » non tantum dicil
abitudincm principii per modum effieientis, sed etiam 1"']'
odum form:B, inquantum unitatem principii sequitur unita,
'ormal, scilicet divina essentia, qua in divinis omnia unum sunt.
, ' ~d secundum dicendum, quod sicut creaturm non slInl
~t\rihcipium Dci, quamvis dicatllr .Deus relative, propter h III ,
oì'luod ad ipsum creatural referuntur, quia hujusmodi relaLiont:~
[non sunt realiter in Deo, ita etiam non sequitur quod Filìu~
 730 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
sit principium Patris, qui a :.Bqualitas non ponit in Deo rel,\_
tionem realem.
Et per hoc ctiam patet responsio ad tertium. Non enilil
dicuntur omnia esse :.Bqualia propter Filium quasi l Filius sii
principium :.Bqualitatis in Patre, sicut 2 dictum est.
EXPOSITIO TEXTUS
« Pr,eterea considerali oportet. » Tria qu:crit dc a~quaJit;lL",
Primo utrum dicatur l'dative, ve! absolute. Ad hoc responc!cl.
quod relative, ibi : « Ad quod dicimus ». Secundo qU:.Brit SCCUll-
dum quid attendatur :cqualitas, utrum seeundum unital,':m
essenti:c, vel seeundum unitatem re!ationis ; et ostendit quori
secundum unitatem essentim, P,t ideo :.Bqualitas seeundum cssnJ:-
tiam dicitur ; et hoc ibi : « Est tamen ;equalis Patri Filius
TerLio qmerit quid sit ;equalitas, et ad hoc respond{~t, qllod
(~st relatio in Deo secundum nOJ11nn lanLum, ibi : « Et ap}J(.j-
Jatio tantulll relativa est ».
« Imago enim si perfcde illirici illud cujus imago est, ip: Il
l'u:.Bquatur ci, non illud imagini sme. i( l:<:x hoc vidntur quocl j'l
divinis non sit mutua a~qualitas, si Patl~r SIW' imagininon co;"-
'Iuatur. - Sed dicf"ndum, quod sicul. Filius esI. mqualis P:tLri.
ita et Pater Filio, cum quantitas virtuali,.; perfecLe siI in utroqUl'.
Sed roLequare dicit motum ad co;equalitatern ; et qunmvis iII
divinis non "it motus, est tamen ibi acceptio mqualitatis; l,i
quia Filius accipit ,e'lualitatr~m a PaLre ct non c converso, id""
Filius co:C'luatur Patri et non e converso.
« Idnntitatem3. ", id est omnia idem in natura. IIilariu:'.
!ih. De sYllodis, § 1:3, col. 490, t. II : (( Imago est ejus ad (JlH'1ll
('oimaginatllr speeies indifl'erens. « Hn'c notllla indueitllr ;id
1. Parnl. : «( Cl uia. )
2. Parm. : (( scd u t. »
3. In editionc parisicnsi ano lGGO, curanl" Nicola! : « Sed ad id"I1-
titatcm rcspondens ei eujus imago ,'sI, : ubi (supple est prima, et sumITl:l
vita, cui) non aliud vivere, ahud eSSl', scd idem », elc., id est, amni,]
idem in natura. Ex IIilario porro, in libro De synodis adverslls Ariano.',
notulre plures addi possunt, quas ex definitione vel cxpositione fì,l<-i
synodiere eollegit ; ae hine et inde sparsim, nee eadem serie, qua ili,'
planius explieavit. Prima notula : « Imago est ejus ad quem eoinl:l-
ginatur species indifferens : » vel « rei ad l'cm eorequandam imaginat:l
d indiscreta similitudo, » etc. Hree notula indaeitur, etc. Ad margint'lJl
"ut.em sequent.em not.am apping.t, Qure in Magistri text.u non habentllJ',
"t hie ex abundant.i assuuntur ab angelico interprete ad pleniorem
expressionem prredietorum. Prius autem sie tantum : « ILlarill"
Iib. De sy". : « Im'igo est, )) etc. IJree notula indueitur, etc., obseuJ'JI
l'lane seIlSU ae implicato, quem divinari oporluit, "t hic supplel'i :
« lIree ille. ))
DISTINCTIO XXXI, EXPOSlTIO TEXTUS 731
ostendendum quod imar;o comquatur ei c:ujus est imago : in
qua notula duo faeit Hilarius : primo ponit definitiones ima-
ginis qme p~t:nt ex his qme .dieta sunt XXV.III dist. ; secundo
iIIis defiIlltlOnlbus cone/udlt duas condusIOncs, per quarum
unam ostenditur distinetio Filii a Patre ex hoc quod imago
ad aliquid rcfertur ; et hoe ibi : ii Est ergo Pater et Filius, quia
imago Patris est Filius » ; per secundam vero ostendiLur unita"
natur:.B propter speciei indifTerentiarn, 'lULe est de ratione ima-
ginis, et hoc ibi : «( Qui imago l est, ut vere imago siI, speeicm
necesse est et nuturam et essentiam in se hab"rd, aucLoris, »
Alia notula, cap. XXVI, "01. 512 : (( Si qui,.; inunscibilern 2 eL
sine iriitio dieat Filium tan'luam duo sinI' prineipio sive c1w I
Otinnata dieens, anathelllil. sit. !-Ime notula indlleiLur ad osten-
,pdendum quomodo omnia sunt unum propter l'ntrem, cf, est
intentio Hilarii dicere, quod eum in qualibet natura siI. unUIll
,p~incil?i~m non de prineipio, si aliqui~ poneret in div,inis duo;.;
mnaselbl!cs, poneret dmu; naturas, et lta. duo,.; deos. Sed opor-
"tet ut secundum ordinem unius natura~ sit relatio in unUIll
principium non de principio qui est Pater : (( IniLiabile », id
est initiativum 3 : (( Ex innaseibili essentia )). id e6t ex P:d,r..
'nnascibili qui est cssentia.
~ ( Omnia hLee gradu referuntur ad Deum. )) Contrarium est
,quod supra c1ixit lIieronymus, xxv dist., quod in divinis pcr-
sonis non est gradus. EL (lleendum, quod hie poniL duplicem
lationem : unam creatura, ad Filium, et in IlUe rdatione est
adus ; ct aliam Filii ad Patrem, in qua non esL gradus. Potesi
men diei quod gradlls surnitur pro ordine.
Alia notula, § 58, eol. f)'W, (( omnibus ercaturis substantialll
oluntas Dei cont~it., sed naLuram Filio dedit ex impassibili
c non nata substantia, perfeda naLivitas n. H~e(' notula indu-
itur ad ostencicndum quomodo PaLer et Fillius unum sunt in
atura ; quod probaL siI'. Quia prineipium ereaLionis rcrum esL
oluntas; et ideo talcs feeit [kus l'es qual es voluit, et non
ualis ipse est in natura sua. Sed prineipium generationis Filii
st natura Patris. Ergo oporteL 'luod Filius non 801um sit talis
~ualem PaLer voluil, sed qualis l'ateI' est in naLura ; unde di(;it :
'« Secl genitus in substantia Dei, id est Filius, qui (,sI, natus de
1-. Al. : ( jJnag'o, )) etc.
2. AI. : I( Si quis illnaseibilem, il etc. Non lI:lar;:, ,,,d synod i
verba esse "l> IIllario t'xplieata can. xxn notat idem Nicola';. "
3. In citata Nicola'; editione : I( Sie ,nim ad unum initiahile, id
t initiativum (ve! fortasse I( ad l\DUm initiahilc )) seu initii cx\wr" I
~omnium initium per Filium universa referimus. » Addit quod Ci ex
~nnascibili essentia natus cxislat ; )) id m't ex Patre innasciblli qui est
essentia. Tl'm deindc, quod sieut I( eaput omnium Filius est, » sic et
« caput Filii Deus )) : et quod proinde " ad unum Deum orunia gradu
:eferuntur. Il Ol>jiei vero potcst, eontrariurn esse 'l'wel Jlierollymlb
ixit supra, Il etc.
 732 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM DISTINCTIO XXXI, EXPOSITIO TEXTUS 733

natura Patris, « attulit l), id est accepit, « secundum originem n,
io est per generationem, « essentiam naturre n, id est talem
essentiam qualis est natura Patris, « non essentiam voluntatis l),
id est qualem voluntas voluiV, « secundum creaturas l), id est
sicut creaturre acceperunt.
« Religiosa unitasl n, id est fidelis confessio qua nomen Dei
singulariter et communiter 2 prredicatur. « Non ademit n, id est
non abstulit, « personre genitre essentiam », id est personam
Filii geniti, qure est essentia, « constitutam )), id est natam ex
essentia Patris « indifTerentis 3 naturre )l.

Alia notula : « Minus forte 2 expresse videtur de indifTerenti

similitudine Patris et Filii locuta esse synodi fides; maxime
cum de Patre, et Filio, et Spiritu sancto ita senserit signifi-
eatam in nominibus propriam uniuscujusque nominatorum
substantiam, et ordinem, et gloriam, ut sint quidem per sub-
stantiam tria, per consonantiam vero unum )l. Hoc inducitur
ad ostendendum quomodo omnia connexa sunt per Spiritum
sanctum. Et intentio Hilarii est recitare quod quredam synodus
fuit congregata contra Sabellianos, qui dicebant eamdem esse
personam Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum; contra
quos synodus, ad hoc ut distingueretur ordo personarum et
gloria, vel dignitas personalis, et substantia, id est hypostasis,
confessa est esse Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum per
substantiam tria, et per consonantiam unum. Et acceperunt
substantiam, non pro essentia, ne divisionem essentire, secun-
duro Arianos, inducerent; sed pro hypostasi, ut sabellianam
confusionem excluderent. Et dixerunt quod sunt per consonan-
tiam unum, inquantum uniuntur amore, qui est Spiritus
sanctus.
« Qure veritatem Patris 3 et Filii, et Spiritus sancti, nominum
numero eluderet )l. Sabelliana hreresis dixit. istis nominibus
distinctis « Pater, et Filius, et Spiritus sanctus n, qure in Scrip-
tura inveniuntur, non subjacere aliquam in re distinctionem ;
et. quod eadem res habuit nomen « Pater, ,t Filius, et Spiritus
sanctus )) ; ex quo sequebatur quod non esset veritas nominum :
quia nulla res vere sui ipsius pater est.
Alia notula : « Cum Deum Patrem necessario eonfitemur,
et absolute Christum Dei Filium Deum prmdicamus ; non pos-
sunt secundum naturm indifTerentiam non esse unum n. Hrec
notula inducitur etiam contra Sabellianos et Arianos. Dicit
enim simul, quod cum nos nominemus Filium Deum sicut et
Patrem, et non dicamus plures deos, sed unum, constat quod
essentia Patris et Filii est una, eujus nomen est unum, id est
singulariter prredicatur ; quia uterque dicitur Deus. Sed ex hoc
non sequitur quod non sit aliqua persona genita, qure accipit
!~ssentiam eamdem numero a persona generante.

I. Parm. : « habuit. "

2. AI. t2ntum : « Unius forma, " etc. 1. Farm. : « unitas. "
a. AI. tantum : « Quia veritatcm Pater", etc. Supple ex Hilario 2. Parm. : « non communitcr " ; al. : « et pluralitcr "
" yolentes eam impictatcm perimere qum ", etc. 3. Parm. : « indeficientis. "