cfee17a1-c3d9-4faf-88ca-c62d697ab777

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ
ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ
ΤΟΜΕΑΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

«ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ»
2013 - 2015
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: ΜΑΡΙΑ Α. ΣΑΜΑΚΟΥΡΗ
ΑΝ. ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ Δ.Π.Θ.
ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ΘΕΜΑ
«ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΜΕΣΩ ΖΩΩΝ»
ΕΚΠΟΝΗΣΗ: Αθανασίου Μαρία

Π.Ε. Ιατρικής, Α.Μ.: 603
ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: Μαρία Α. Σαμακουρή: Αν. Καθηγήτρια

Ψυχιατρικής Δ.Π.Θ. Αλεξανδρούπολη, Ιούνιος 2017
ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΜΕΣΩ ΖΩΩΝ
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ΘΕΜΑ: «ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΜΕΣΩ ΖΩΩΝ.»
Η ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ
Η ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ:
Μαρία Α. Σαμακουρή: Αν. Καθηγήτρια Ψυχιατρικής Δ.Π.Θ.
ΤΑ ΜΕΛΗ:
Αικατερίνη Αρβανίτη: Επίκ. Καθηγήτρια Ψυχιατρικής
Δ.Π.Θ Ασπασία Σερντάρη: Επίκ. Καθηγήτρια
Παιδοψυχιατρικής Δ.Π.Θ
2
«Κει πάνω ο σκύλος ο Άργος κοίτουνταν, μα ξάφνου,

μπρος του μόλις ένιωσε τον Οδυσσέα να στέκει,
μεμιάς τα δυο του αφτιά κατέβασε κουνώντας την ουρά του, μα στον αφέντη του σιμότερα πια δε
βαστούσε να 'ρθει..
Κι αυτός, την όψη αλλού γυρίζοντας, εσφούγγιξε ένα δάκρυ..»
‘Ομήρου Οδύσσεια’, Ραψωδία-ρ
Τηλεμάχου ἐπάνοδος εἰς Ἰθάκην,
Μετάφραση, Ν. Καζαντζάκη - Ι. Κακριδή, 1938
Αφιερώνεται στην Τζίλυ

03/2001 - 06/2017
3
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ………………………………………………………………………..6
ΠΕΡΙΛΗΨΗ…………………………………………………………………………………..7
ABSTRACT……………………………………………………………………………………………8
ΠΡΟΛΟΓΟΣ…………………………………………………………………………………. 9
ΕΙΣΑΓΩΓΗ………………………………………………………………………………….. 10
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΙ ΟΡΙΣΜΟΙ………………………………………………………………….12
1.ΖΩΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ …………………………………………………………………..14
1.1 Η εξημέρωση και η κοινωνικοποίηση: η απαρχή μιας δυναμικής σχέσης.....................
14 1.1.1.Η εξέλιξη της σχέσης Ανθρώπου-Ζώου στο
χρόνο……………………………......15 1.1.2 Σκύλος - Γάτα: Οι Στάσεις και οι
Πεποιθήσεις των Ανθρώπων απέναντι τους… 28
2. ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΜΕΣΩ
ΖΩΩΝ………………………………………………………………………………………..35
2.1 Θεωρίες για την ερμηνεία και τα οφέλη του δεσμού Ανθρώπου-Ζώου……………….35
2.2 Ιστορική αναδρομή της Ψυχοθεραπείας μέσω Ζώων………………………………….44
2.3 Παρεμβάσεις μέσω Ζώων (Animal-Assisted Interventions)…………………………...53
2.3.1. Δραστηριότητες μέσω Ζώων (Animal Assisted Activities)................................. .55
2.3.2. Δραστηριότητες μέσω Ζώων και Ψυχικές διαταραχές …………………………. 58
i ) Ζώα υπηρεσίας σε Ψυχικές Διαταραχές…………………………………………59
2.3.3 Θεραπεία μέσω Ζώων ( Animal-Assisted Therapy)…………………………… .. 63
2.3.4 Θεραπεία μέσω Ζώων και Ψυχικές Διαταραχές…………………………………...65
i. Ζώα Θεραπείας (Therapy Animals) .......................................................................………67
ii.Υπότυποι Θεραπείας μέσω Ζώων και επέκταση τους σε Ψυχικές Διαταραχές . …70
iii. Θεραπευτική Ένταξη των ζώων μέσω Συμβουλευτικής (ΑΑΤ-C)....................... 72
iv. Είδη θεραπευτικών Προσεγγίσεων που χρησιμοποιούν Ζώα θεραπείας ............. 84
Θεραπεία με Σκυλιά (Canine-assisted therapy)……………………………........ 85
Θεραπεία με Άλογα (Equine - assisted therapy)................................................... 93
Θεραπεία με Γάτες (Feline Assisted Therapy)……………………………….....105

Θεραπεία με Δελφίνια (Dolphin Assisted Therapy)............................................. 106
Θεραπεία με Ζώα Αγροκτήματος ( Farm Animal Assisted Therapy).................. 112 2.4
Ηθικά Ζητήματα στη χρήση των Ζώων στη θεραπευτική Διαδικασία ........................... 115
3.ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

ΜΕΣΩ ΖΩΩΝ……………………………………………………………………………...120
Παράθεση Μελετών ............................................................................................................... 121
4. ΣΥΖΗΤΗΣΗ..................................................................................................................... 127
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 140
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ................................................................................................................ 142
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ .................................................................................. 143
5
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΑΑΑ:Animal-Αssisted Αctivities
AAE: Animal Assisted Education
ΑΑΙ:Αnimal-Αssisted Ιnterventions
AAPT: Animal-Assisted Play Therapy
AAT- C: Animal - Assisted Counseling
ΑΑΤ: Animal-Αssisted Τherapy
ADA: Americans with Disabilities Act,
APT: Association for Play Therapy
AVPs: visitation programs
DAT: Dolphin Assisted Therapy
EAA: Equine-assisted activities
EAT: Equine - assisted therapies ‘

EFL/EAL: Equine/Αssisted Facilitated Learning
EFP/EAP: equine-facilitated/assisted psychotherapy
ESA: Emotional support animal
HAB: Human/Animal Bond

HPOT: Hippotherapy
PAPs -Prison-Based Animal Programs
PSDs: Psychiatric Service Dogs
TCD: Therapeutic carriage driving

TR: Therapeutic riding
TV: Therapeutic vaulting
6
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η ψυχοθεραπεία μέσω ζωών, αποτελεί μια μέθοδο προσέγγισης που σκόπιμα εντάσσει ζώα
στη θεραπευτική διαδικασία ή στο θεραπευτικό περιβάλλον. Είναι μια μέθοδος ολιστικής
θεραπείας (συμπληρωματικής ή σπανιότερα μονοθεραπείας) η οποία και αποτελεί
συστηματικό αντικείμενο ενδιαφέροντος της επιστημονικής κοινότητας, τις τελευταίες τρεις
δεκαετίες. Το σύνηθες σχήμα θεραπείας περιλαμβάνει την τριάδα θεραπευτής-ζώο-ασθενής
και τα ζώα που χρησιμοποιούνται ως μέσο θεραπείας, είναι ο σκύλος, η γάτα, τα άλογα, τα
δελφίνια καθώς επίσης και άλλα είδη του ζωικού βασιλείου.
Ο σκοπός της παρούσας μελέτης είναι να διερευνηθεί η επίδραση των ζώων στην
αντιμετώπιση των ψυχικών διαταραχών, μέσα από την ανασκόπηση της σύγχρονης
ερευνητικής βιβλιογραφίας. Επιδιώχθηκε επίσης να διερευνηθεί η αποτελεσματικότητα αυτής
της θεραπευτικής προσέγγισης, ανάλογα με το είδος της ψυχικής διαταραχής, το είδος του
ζώου που χρησιμοποιείται και την ομάδα στην οποία απευθύνεται (παιδιά/
ενήλικες/υπερήλικες). Ερευνήθηκαν δεδομένα από το 2005 και η αναζήτηση τους έγινε σε
ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων των Pubmed αλλά και στους διαδικτυακούς τόπους των
κυριότερων περιοδικών που αφορούν την αλληλοεπίδραση ανθρώπου/ζώου (Anthrozoös,
Journal of human-Animal Interaction).
Τα αποτελέσματα ανέδειξαν ότι η μέθοδος αυτή κυριότερα ως συμπληρωματική θεραπεία,
μπορεί να συμβάλλει στη γενικότερη βελτίωση πολλών ψυχικών διαταραχών και συναφών
εκδηλώσεων. Σύμφωνα με τα ευρήματα, αναδείχθηκε επίσης ότι τα σκυλιά και τα άλογα είναι
το συχνότερο είδος που ενσωματώνεται σε αυτήν τη θεραπευτική προσέγγιση. Ειδικότερα σε
επίπεδο παιδιών/εφήβων, τα σκυλιά και τα άλογα επιδρούν θετικά, κυριότερα στον άξονα των
αναπτυξιακών διαταραχών αλλά και σε συναισθηματικές, συμπεριφορικές και κοινωνικές
δυσκολίες. Σε επίπεδο υπολοίπων πληθυσμών με ψυχικές διαταραχές, η θεραπεία μέσω
σκύλων βελτιώνει τη μοναχικότητα, τα επίπεδα άγχους, κατάθλιψης, προάγει τις κοινωνικές
δεξιότητες και επιδρά θετικά στις νευροσυμπεριφορικές εκδηλώσεις των ηλικιωμένων και
ατόμων με αναπτυξιακές διαταραχές. Επίσης, η πληθυσμιακή ομάδα που ωφελείται
κυριότερα από τη θεραπεία μέσω αλόγων είναι τα άτομα με αναπτυξιακές διαταραχές καθώς
και αυτά με ψυχοτραυματικές καταστάσεις.
Λέξεις κλειδιά: Animal-Αssisted Τherapy, Mental disorder, Psychotherapy.

7
ABSTRACT
Background. Animal assisted psychotherapy refers to any psychotherapeutic approach in

which animals are included deliberately as a part of the psychotherapeutic process or milieu.
It’s a holistic therapeutic process (most of the times as an adjunct therapy and more rarely as
monotherapy) and it is a matter of scientific research during the last three decades. The most
often used psychotherapeutic schema includes the animal-therapist-patient triad. Dog, cat,
horses and dolphins are the most often used animals although other animal species can be
used also.
The aim of this study is to review the literature regarding the effect that animals can have in
the therapeutic approach of the mental disorders. Our intension was also to investigate the
effectiveness of this approach in correlation with the mental disorder, the age group (children,
adult, and elderly) and the animal type that is used.
Method: The literature since 2005 was reviewed. The data bases that were used was Pubmed
but also web sites and journal specifically dedicated to human animal interaction
(Anthrozoös, Journal of human-Animal Interaction).
Results: Animal assisted psychotherapy as an adjunct therapy has beneficial effects in
treatment of Psychiatric disorders and related manifestation. Dogs and horses are the two
most often used species in most psychotherapeutic approaches. Regarding child psychiatry
dogs and horses use is beneficiary in developmental disorders but also in emotional and
conduct disorders. Concerning the other age groups, canine-assisted therapy can improve
feelings of loneliness stress levels and depression. It also improves social skills and has a
beneficiary role in neuropsychiatric manifestations of the elderly as well as in adult patients
that suffer from developmental disorders. Equine-assisted therapy can also help patients with
developmental disorder but it also has good effect in treating patients with stress related
disorders.
Keyword research: Animal-Αssisted Τherapy, Mental disorder, Psychotherapy.

8
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η παρούσα έρευνα διεξάγεται στο πλαίσιο εκπόνησης Διπλωματικής Ανασκοπικής
Εργασίας του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών «Κοινωνική Ψυχιατρική», που
υλοποιείται από το Τμήμα Ιατρικής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Μέσω αυτής
της μελέτης επιχειρείται να διερευνηθεί η αποτελεσματικότητα της θεραπευτικής ένταξης των
ζώων σε ψυχικές διαταραχές, διερευνώντας παράλληλα και την εξελικτική πορεία του δεσμού
Ανθρώπων/Ζώων ανά τους αιώνες. Το καταλυτικό κίνητρο για αυτή την εργασία αποτέλεσε η
ιδιαίτερη επίδραση των ζωών σε πολλούς άξονες ανά το πέρασμα της εξελικτικής πορείας
τους καθώς και η πεποίθηση ότι οι ιδιαίτερες κοινωνικές τους ικανότητες, η αφοσίωση τους
και η ενσυναισθητική τους επίδραση μπορεί να συμβάλει ανάλογα και σε ψυχικές διαταραχές.
Η εργασία αυτή υλοποιείται παράλληλα και με μια προσδοκία ότι μπορεί να αποτελέσει το
έναυσμα παρόμοιων ερευνητικών προσπαθειών στον ελλαδικό χώρο αλλά και μιας σκέψης
για την ευαισθητοποίηση του τομέα ψυχικής υγείας στο εγχώριο πεδίο σχετικά με αυτό το
θέμα.
Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την Καθηγήτρια Ψυχιατρικής, κ.
Μαρία Σαμακουρή για τη θετική της ανταπόκριση σχετικά με την υλοποίηση αυτής της
εργασίας καθώς και όλο το διδακτικό προσωπικό του Μεταπτυχιακού Προγράμματος διότι ο
κάθε ένας ξεχωριστά συνέβαλε στην ‘Ιθάκη’ όπου σημασία δεν έχει ο προορισμός αλλά το
‘ταξίδι’ . Θα ήθελα επίσης να εκφράσω ένα βαθύτατα ευχαριστώ στην Επίκουρη Καθηγήτρια
Ψυχιατρικής κύρια Αικατερίνη Αρβανίτη, διότι η ενθάρρυνση της και η πολύτιμη
καθοδήγηση της, συνέβαλε στην αποπεράτωση αυτού του έργου. Θερμές ευχαριστίες επίσης
θα ήθελα να εκφράσω και στην καλή μου φίλη και συνοδοιπόρο σε αυτό το ταξίδι, Κυριακή
Σαββίδου για την αμέριστη συμπαράσταση της σε όλο αυτό το διάστημα.
Η εργασία όμως αυτή δεν θα μπορούσε να υλοποιηθεί χωρίς την αμέριστη αγάπη και
υποστήριξη της οικογένειας μου. Τους ευχαριστώ θερμά γι’ αυτό, αλλά κυριότερα γιατί μου
έμαθαν να αγαπώ τα ζώα.
9
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο ιδιαίτερος δεσμός των ανθρώπων με τα ζώα εντοπίζεται από τα προϊστορικά χρόνια.
Αναπαραστάσεις σπηλαίων υποδηλώνουν ότι η πρώτη σχέση που εμφανίστηκε μεταξύ ζώου
και ανθρώπου, ήταν των λύκων και των αρχανθρώπων. Αρχαιολογικά ευρήματα επίσης
μαρτυρούν ότι 10.000 χρόνια πριν, ο σκύλος και ο λύκος ήταν από τα πρώτα ζώα που
εξημερώθηκαν (Urichuk & Anderson, 2003). Η ιδιαίτερη αυτή σχέση αναφέρεται ως ο
δεσμός ανθρώπου-ζώου (Jackson, 2012).
Στην πορεία εξέλιξης του ανθρώπινου είδους υπήρξαν πολλές μαρτυρίες, αναφορικά με
τη θετική επίδραση της σχέσης ανθρώπου-ζώου. Η τελευταία δεν περιοριζόταν στη
συντροφικότητα, αλλά επεκτείνονταν σε ένα καλύτερο επίπεδο ζωής, στο σωματικό και
κοινωνικό πλαίσιο (Grandgeorge & Hausberger, 2011; Walsh, 2009). Ακολούθως, ο ρόλος
που διαδραμάτισαν τα ζώα με το πέρασμα του χρόνου στις ζωές των ανθρώπων, επεκτάθηκε
πέρα από τη χρηστικότητα της διατροφικής ανάγκης, λόγω της σημαντικής εμπλοκής και
ωφέλειας της παρουσίας των ζωικών ειδών σε διάφορα πεδία της ανθρώπινης
λειτουργικότητας, ανάμεσα στα οποία και του ψυχικού (Jackson, 2012). Παράλληλα, η
αναγνώριση της θετικής επίδρασης των ζώων στη ζωή των ανθρώπων, οδήγησε πολλούς
θεωρητικούς και επιστήμονες στη διερεύνηση της επίδρασης των ζώων στη θεραπεία από
οργανικές νόσους και ψυχικές διαταραχές. Ωστόσο, για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα η
θετική επίδραση των ζώων στηρίζονταν σε μαρτυρίες ειδικών και απλών ανθρώπων και όχι
σε επιστημονικά τεκμηριωμένα δεδομένα (Fine & Beck, 2010).
Η εικόνα αυτή αλλάζει από τον 19ο αιώνα και μετά, όπου διεξάγονται οι πρώτες
ερευνητικές προσπάθειες, υπό την έννοια της διαμόρφωσης μιας αξιόπιστης βάσης δεδομένων
για τη σχέση ανθρώπου-ζώου. Μάλιστα, δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στη χρήση οικόσιτων
ζώων στην αντιμετώπιση ψυχικών διαταραχών, με αφορμή τις θετικές μαρτυρίες
ψυχοθεραπευτών που εισήγαγαν τα κατοικίδια τους στις θεραπευτικές συνεδρίες, όπως ο
Levinson ή ο Freud (Fine, 2010; Kruger & Serpell, 2010; Shubert, 2012a). Παρά το γεγονός
ότι ο τομέας της ψυχικής υγείας άργησε να αναγνωρίσει τη σημαντικότητα αυτής της
αλληλεπίδρασης στην κλινική θεωρία και πρακτική (Walsh, 2009), η εξέλιξη αυτή
σηματοδότησε τη μετάβαση από την περιστασιακή στη συστηματική χρήση των ζώων στην
αντιμετώπιση των ψυχικών διαταραχών, διαμορφώνοντας ένα εξειδικευμένο πλαίσιο
εφαρμογής της ψυχοθεραπείας μέσω ζώων (Shubert, 2012a).
Σημαντικοί ιστορικοί σταθμοί αυτής της εξέλιξης θεωρούνται οι θεσπίσεις καίριων
οργανισμών: α) το 1976, το Therapy Dogs International από την πρωτεργάτρια Elaine Smith,
10
μία αμερικανίδα νοσηλεύτρια που μετέφερε στην Αμερική, την εμπειρία της εργασίας της
αναφορικά με την αλληλοδιάδραση ασθενών με ζώα συντροφιάς σε αγγλικά νοσοκομεία,
καθώς επίσης και β) το 1977, το Delta Foundation και μετέπειτα μετονομαζόμενο το 1981 σε
Delta Society από πλειάδα ιατρών και κτηνιάτρων. Στόχοι του τελευταίου ήταν, η ειδική
κατάρτιση των θεραπευτών, η θέσπιση πιστοποιημένων θεραπευτικών προγραμμάτων μέσω
ζώων, η συνεχόμενη ερευνητική προσπάθεια στην αλληλοδιάδραση ανθρώπου και ζώου
(Shubert, 2012a) και η τήρηση του σεβασμού στον κανόνα δεοντολογίας για τη χρήση των
ζώων (Zamir, 2006). Αυτή η αλληλοδιάδραση ανθρώπου-ζώου η οποία μορφοποιήθηκε με
ποικίλους τρόπους, περιλαμβάνοντας τα ζώα συντροφιάς και τη θεραπεία μέσω ζώων
(Jackson, 2012), σε συνδυασμό με το ολοένα αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον των
τελευταίων ετών, επαληθεύει τις θεραπευτικές δυνατότητες των προγραμμάτων μέσω ζώων
σε διάφορα πεδία, (Walsh, 2009).
Ο σκοπός της παρούσας ανασκοπικής μελέτης είναι η επιδίωξη στην καλλίτερη κατανόηση
της επίδρασης των ζώων στους ανθρώπους και της σπουδαιότητας του δεσμού μεταξύ τους,
με το πέρασμα των χρόνων. Επιπλέον θα διερευνηθεί η πορεία της μεταβατικότητας των
ζωικών ειδών, από την πρώιμη χρηστικότητα τους, στην αντιμετώπιση πλέον ψυχικών
διαταραχών των ανθρώπων, με τη χρήση της ψυχοθεραπείας μέσω ζώων.
11
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΙ ΟΡΙΣΜΟΙ
Θεραπεία μέσω ζώων (Animal-Αssisted Τherapy, ΑΑΤ): η σκόπιμη συμμετοχή ζώου στα
πλαίσια ενός θεραπευτικού σχεδιασμού η οποία κατευθύνεται και/ή παρέχεται από
πιστοποιημένη και εξειδικευμένη υγειονομική/ανθρώπινη υπηρεσία, εντός του πεδίου
εφαρμογής της. Χαρακτηρίζεται από εξειδικευμένους στόχους για κάθε άτομο και πρόοδο η
οποία καταγράφεται, (Kruger & Serpell, 2010).
Δραστηριότητες μέσω ζώων (Animal-Αssisted Αctivities, ΑΑΑ): η ενσωμάτωση των ζώων

σε δραστηριότητες που παρέχουν κίνητρο, ψυχαγωγία, εκπαίδευση και/ή θεραπευτικά οφέλη
με σκοπό την βελτίωση της ποιότητας της ζωής των ατόμων. Οι δραστηριότητες μέσω ζώων
παρέχονται σε ποικίλους χώρους από ειδικά εκπαιδευμένους επαγγελματίες, βοηθητικό
προσωπικό και/ή εθελοντές σε σχέση με τα ζώα τα οποία πληρούν ειδικά κριτήρια.
Χαρακτηρίζονται από απουσία συγκεκριμένων θεραπευτικών στόχων καθώς επίσης και
αυθόρμητες διαδικασίες οι οποίες δεν υπόκεινται σε συγκεκριμένο προγραμματισμό (Kruger
& Serpell, 2010).
Ζώα Υπηρεσίας (Service Animals): συμπαρίστανται εξατομικευμένα, σε άτομα με
ψυχιατρικές, διανοητικές, γνωστικές, σωματικές και αισθητηριακές αναπηρίες και
ανικανότητες. Συμμετέχουν επίσης σε ποικίλες δραστηριότητες, ανάμεσα στις οποίες, η
υπενθύμιση φαρμάκων σε άτομα με ψυχικές διαταραχές καθώς και η αποσυμφόρηση
σημείων PTSD μέσω ποικίλλων ενεργειών. Η δραστηριότητα των ζώων υπηρεσίας είναι
στοχοκατευθυνόμενη στην αναπηρία και ανικανότητα του ατόμου. Τα ζώα υπηρεσίας είναι
ζώα εργασίας και όχι ζώα συντροφιάς, (ADA, 2010; Shubert, 2012a).
Ζώα θεραπείας (Therapy Animals): προσδιορίζονται ως ζώα (π.χ κύνοι) τα οποία με

παρουσία εκπαιδευτή επισκέπτονται άτομα ή ομάδες ατόμων, με σκοπό την αρωγή
ανακούφισης και αποσυμφόρησης τους, από χώρους (νοσοκομεία, γηροκομεία, ψυχιατρικές
εγκαταστάσεις, δομές τελικής φροντίδας, πληγείσες περιοχές καταστροφών) ή από
καταστάσεις (νευρογνωσιακές, κινητικές διαταραχές). Τα ζώα θεραπείας δύναται να
συμμετέχουν σε προγράμματα εξατομικευμένης θεραπείας, ένας προς έναν (το ζώο ως
διάμεσος μεταξύ πιστοποιημένου θεραπευτή και θεραπευόμενου) που καλείται θεραπεία
μέσω ζώων (Animal-Αssisted Τherapy, ΑΑΤ), (Kelly & Cozzolino, 2015; Shubert,2012a).
12
Ψυχική διαταραχή: σύνδρομο το οποίο χαρακτηρίζεται από κλινικά σημαντική διαταραχή

στη γνωστική, συναισθηματική ή συμπεριφορική λειτουργία του ατόμου, που αντανακλά
δυσλειτουργία στις ψυχολογικές, βιολογικές ή αναπτυξιακές διαδικασίες που συνθέτουν τη
ψυχική λειτουργία (APA, 2013).
Ψυχοθεραπεία: οποιαδήποτε μορφή θεραπευτικής προσέγγισης με σκοπό την αντιμετώπιση

των ψυχικών διαταραχών, που στοχεύει στην αλλαγή των λαθεμένων συμπεριφορών,
σκέψεων, αντιλήψεων και συναισθημάτων που σχετίζονται με την ψυχική διαταραχή, (APA,
2002).
13
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΖΩΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ
1.1 Η Εξημέρωση και η κοινωνικοποίηση-η απαρχή μιας δυναμικής σχέσης:
Η εξημέρωση και κοινωνικοποίηση των ζώων αποτελεί προϊόν μιας δυναμικής αμοιβαίας
διεργασίας και εξέλιξης, βασιζόμενης στην ανάγκη εύρεσης τροφής, ασύλου και προστασίας.
14.000 χρόνια πριν, εξημερωμένοι λύκοι (πρόγονοι των κύνων), διαβιούσαν μαζί με
ανθρώπους σε συνοικισμούς. Ζώα όπως οι αρχαίοι κύνοι, χαρακτηρίζονταν από ικανότητες
όπως η αφοσίωση, η νοημοσύνη και οι ιδιαίτερες αισθητηριακές δυνατότητές τους. Αυτό είχε
ως αποτέλεσμα τα ζώα αυτά να αναλάβουν ετερογενείς ρόλους, όπως αυτόν του φύλακα και
του οδηγού αλλά και να δημιουργηθεί μια συνεργατική σχέση στο κυνήγι και στο ψάρεμα.
9.000 χρόνια πριν, οι κύνοι και οι γάτες αποτέλεσαν αναπόσπαστο κομμάτι της ανάπτυξης
των πρώιμων αγροτικών κοινωνιών, αλλά και είδη ζώων όπως ο σκύλος, συνέβαλλαν στην
εξέλιξη του πολιτισμού μέσω της εξημέρωσης τους, με τη χρήση τους τόσο στη γεωργία όσο
και στη μεταφορά προϊόντων και μετακίνηση ανθρώπων σε μακρινές αποστάσεις,
(Rubenstein, 2012; Walsh, 2009).
Η εξημέρωση και η κοινωνικοποίηση των ζώων επομένως, είναι ένα φαινόμενο που
παρατηρείται ανά τους αιώνες και έχει επηρεάσει προφανώς την πορεία του πολιτισμού και
αυτό όχι μόνο γιατί αποτέλεσε μέσο παροχής τροφής, ένδυσης και συναισθηματικής
επένδυσης για τους ανθρώπους, αλλά και γιατί από πολλές απόψεις η διάδραση ανθρώπων
και ζώων προσέφερε στους πρώτους μία άλλη οπτική γωνία για το πώς ζουν και
αντιλαμβάνονται τα φυσικά φαινόμενα. Η καλλίτερη κατανόηση της διαδικασίας της
εξημέρωσης κρίνεται σημαντική τόσο από βιολογικής όσο και από ανθρωποκεντρικής
άποψης αφενός για να κατανοηθεί το πέρασμα της χρήσης των ζώων ανά τους αιώνες και
αφετέρου γιατί η χρήση των ζώων από τους ανθρώπους έχει οδηγήσει στην φαινοτυπική
αλλαγή των χαρακτηριστικών τους σε σχέση με τα πρότερα προγονικά ζωικά είδη, (Price,
2002).
14
ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 1.1.1
Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥ-ΖΩΟΥ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ:
ΖΩΙΚΑ ΕΙΔΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ
Ο Δαρβίνος ήταν ο πρώτος που προσπάθησε με τρόπο σαφή να παρουσιάσει τα

εξελικτικά ορόσημα. Η θεωρία του έθεσε τις βάσεις για τις μεταγενέστερες τοποθετήσεις περί
εξέλιξης των ζώων, σε συνάφεια με τη γεωγραφική κατανομή, τις περιβαλλοντικές επιδράσεις
(μερικές ή πλήρεις), την εξελικτική επίδραση των γενετικών μεταβολών στα είδη και
οδήγησε στην ανάπτυξη της συνθετικής θεωρίας τη δεκαετία του 1930 και μετά, που
αιτιολογήθηκε εννοιολογικά ως η συλλογή στοιχείων των προγενέστερων υποθέσεων. Στην
πραγματικότητα επρόκειτο για συνδυασμό 2 παραγόντων, περιβαλλοντικών και μετάλλαξης
(Mayr, 1963).
Η τελική μορφή της συνθετικής θεωρίας ονομάστηκε σύγχρονη συνθετική θεωρία και
ορίστηκε ως ο συνδυασμός παραγόντων που οδηγούσαν στην εξέλιξη των ειδών, όπως η
γενετική (μεταλλάξεις), η οικολογία, η παλαιοντολογία, η γεωγραφική κατανομή, οι
επιγενετικές αλλαγές, το περιβάλλον, τα ανατομικά στοιχεία, η τυχαιότητα (π.χ.
ραδιενέργεια), η γεωλογία, η γεωγραφία (κλιματολογικές και τοπογραφικές συνθήκες). Σε
όλους αυτούς τους παράγοντες η Φυσική Επιλογή ορίστηκε ως η πιο σημαντική κινητήριος
δύναμη που μορφοποίησε τη μετέπειτα φαινοτυπική εξέλιξη των ζωικών ειδών, (Kutshera &
Niklas, 2004).
Η θεωρία του Κάρολου Δαρβίνου: 1839-1859
Όπως προαναφέρθηκε, ο Κάρολος Δαρβίνος ήταν ο πρώτος που περιέγραψε με ευκρίνεια
τη Φυσική Επιλογή ως έναν μηχανισμό εξέλιξης των ζωικών ειδών αλλά και παρουσίασε
δεδομένα που τον υποστήριζαν, πετυχαίνοντας την αναθεώρηση των συγχρόνων του περί
θέσης του ανθρώπου στη φύση σε σχέση με τα υπόλοιπα είδη. Το 1859, τόσο στο κλασικό
έργο του περί προέλευσης των ειδών μέσω της φυσικής επιλογής (On the Origin of Species by
Means of Natural Selection), όσο και το 1868 στο έργο του περί ποικιλομορφίας των ζωών
και των φυτών σε συνθήκες εξημέρωσης (The Variation of Animals and Plants Under
Domestication), εισήγαγε την έννοια. Ακολούθως δημιούργησε τις απαραίτητες προϋποθέσεις
για τη μετέπειτα κατανόηση της χρήσης των ζώων από τον άνθρωπο μέσω της εξημέρωσης,
εισάγοντας την έννοια της Τεχνητής Επιλογής. Η τελευταία θεωρήθηκε ταυτόσημη με την
εξημέρωση (Driscoll, Macdonald & O’Brien, 2009; Καμπουράκης, 2009).
15
Φυσική Επιλογή, Τεχνητή Eπιλογή και Εξημέρωση

i) Φυσική επιλογή:
Ο Κάρολος Δαρβίνος υποστήριξε ότι στη φύση υπήρχε ένας διαρκής αγώνας για
επιβίωση τόσο μεταξύ ιδίων ειδών όσο και κάθε είδους στο περιβάλλον. Πολλοί οργανισμοί
που δεν είχαν ευνοϊκές παραλλαγές ενός χαρακτηριστικού έπρεπε να υποστούν μείωση ή
επιβράδυνση αλλά και εξάλειψη της ανάπτυξής τους κατά τη διάρκεια κάποιας περιόδου της
ζωής τους ή κάποιας εποχής του χρόνου. Σε αντίθετη περίπτωση οι οργανισμοί θα
αυξάνονταν με γεωμετρική ταχύτητα το οποίο θα σήμαινε αδυναμία ελέγχου των ειδών. Τα
είδη τα οποία έφεραν ευνοϊκές παραλλαγές ενός χαρακτηριστικού αύξαναν τις πιθανότητες
επιβίωσης (Καμπουράκης, 2009).
Εννοιολογικά η φυσική επιλογή ορίστηκε ως η διαδικασία κατά την οποία είδη τα οποία
έφεραν ευνοϊκές παραλλαγές είχαν την ικανότητα να διατηρηθούν μέσω της επιβίωσης τους
αλλά και της αναπαραγωγής τους. Σε αντιδιαστολή είδη τα οποία κατείχαν μειονεκτικά
χαρακτηριστικά έπρεπε να εξαλειφθούν. Η εξήγηση του Darwin για τη φυσική επιλογή
περιλάμβανε τρεις συνθήκες (Καμπουράκης, 2009):
• Οι παραλλαγές μέσα στα είδη παράγονταν τυχαία δίχως να λαμβάνεται υπόψη κάποιο
προσαρμοστικό πλεονέκτημα.
• Οι τυχαία παραγόμενες παραλλαγές έδιναν διαφορετικές ευκαιρίες στους οργανισμούς
για να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν στο περιβάλλον τους. • Οι τυχαία παραγόμενες
παραλλαγές κληρονομούνταν.
ii) Από την Τεχνητή Επιλογή στην Εξημέρωση:
Η έννοια όμως της Φυσικής επιλογής δεν ήταν από μόνη της αρκετή χωρίς τις γνώσεις
περί Τεχνητής Επιλογής, ενός προσδιορισμού που εισήγαγε ο Κάρολος Δαρβίνος
επηρεαζόμενος τόσο από το έργο των κτηνοτρόφων εκείνης της περιόδου όσο και από την
εκτροφή περιστεριών από τον ίδιο και τη θεώρησε ταυτόσημη με την εξημέρωση. Ο
Δαρβίνος παρατήρησε ότι η βαθμιαία διαλογή των ζωικών ειδών από τους κτηνοτρόφους
αλλά και η δική του εκτροφή, οδηγούσε σταδιακά στο μετασχηματισμό των χαρακτηριστικών
τους. Κατανόησε λοιπόν ότι η Τεχνητή Επιλογή παρόλο που ήταν ανάλογη της Φυσικής
Επιλογής (επιλέγεται το ισχυρότερο είδος) διέφερε σε ένα μοναδικό χαρακτηριστικό, ήταν
στοχοκατευθυνόμενη και είχε ως προϋπόθεση τη συμμετοχή ενός ευφυούς παράγοντα, του
ανθρώπου. Ο άνθρωπος επιλέγοντας τα ζώα που πληρούσαν επιθυμητά κριτήρια,
δημιουργούσε οικόσιτα είδη οδηγώντας σε μόνιμες αλλαγές αυτών, κάτι το οποίο δεν υπήρχε
16
σαν φαινόμενο στα προγονικά άγρια ζωικά είδη, (Borges, 2009; Kohn, 2009; Καμπουράκης,
2009).
Το έργο του Δαρβίνου συνεπώς θεωρήθηκε καίριο όχι μόνο για εκείνη την περίοδο αλλά
και μεταγενέστερα καθώς αποτέλεσε το μέσο κατανόησης περί εξέλιξης των ζώων στις
σύγχρονες θεωρήσεις περί πολυπαραγοντικής αιτιολόγησης (Mayr, 1966). Επιπλέον μέσω της
εννοιολογικής εισαγωγής της Τεχνητής Επιλογής, επιδιώχθηκε η πρώτη συστηματική και
τεκμηριωμένη προσέγγιση του φαινομένου της εξημέρωσης οδηγώντας στις μεταγενέστερες
εννοιολογικές τοποθετήσεις του φαινομένου από άλλους θεωρητικούς (Καμπουράκης, 2009;
Price, 1999).
17
ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΞΗΜΕΡΩΣΗΣ

Η εξημέρωση των ζώων είναι μια δυναμική εξελικτική διεργασία. Προϋποθέτει μια
διαδικασία μακράς, συνεχούς και ποικιλότροπης αλλαγής. Συνεπώς η χρήση ενός στατικού
ορισμού κρίθηκε ως ανέφικτη και συχνά χωρίς συνοχή, με αποτέλεσμα μια σειρά
πολυπληθών ορισμών. Γλωσσολογικά οι έννοιες άγριος και οικόσιτος έχουν χρησιμοποιηθεί
ως πρόσθετα άλλων λέξεων και νοημάτων χωρίς δυνατότητα ετυμολογικής διαβάθμισης και
συνάφειας. Αυτό οδήγησε στη μη ακριβή διχοτόμηση των δύο εννοιών (άγριος, οικόσιτος) και
στη διαδικασία του φαινομένου να έχει αρχή αλλά όχι τέλος. Πολλά τα κριτήρια που
χρησιμοποιήθηκαν για να προσδώσουν έναν ακριβή ορισμό αλλά η απόφαση για το πότε ένα
ζώο κρίνεται ως εξημερωθέν, θεωρήθηκε πολλές φορές αυθαίρετη. Από την προϊστορική
περίοδο λοιπόν έως και τη σύγχρονη εποχή διανύθηκαν αιώνες έως ότου οι έννοιες οικόσιτος
και μη, να αποσαφηνισθούν. Αυτό επιτεύχθηκε μέσω των σύγχρονων τοποθετήσεων που
κατήργησαν τους στατικούς προσδιορισμούς και συνέδεσαν την εξημέρωση με τα
χαρακτηριστικά που όρισαν τα διάφορα στάδια της καθώς και με το ανθρώπινο πεδίο στο
οποίο το φαινόμενο λάμβανε τόπο, (Larson & Burger, 2013).
1) Εννοιολογικοί προσδιορισμοί:
Εισαγωγικά σχόλια
O Δαρβίνος το 1859 και 1868 πρότεινε ότι η εξημέρωση περιλαμβάνει ζώα
αναπαραγωγής σε κατάσταση αιχμαλωσίας, είναι οριοθετημένη, μπορεί να συμβεί χωρίς τη
συνειδητή προσπάθεια του ανθρώπου, μπορεί να αυξήσει τη γονιμότητα των ζώων, να
βελτιώσει την προσαρμογή τους στις διάφορες συνθήκες και διευκολύνεται από την υποταγή
των άγριων ζωικών ειδών στον άνθρωπο (Price, 2002).
Η εξημέρωση υπό τη θεώρηση της εξέλιξης και της ανάπτυξης
Υπό αυτό το πρίσμα, αποδίδεται καλύτερα ως μια διαδικασία κατά την οποία, τα ζωικά
είδη που αιχμαλωτίζονται προσαρμόζονται στο ανθρώπινο είδος και το περιβάλλον του.
Εφόσον η εξημέρωση υπονοεί αλλαγές, αναμένεται διαφορετικότητα στο φαινότυπο του
εξημερωθέντος ζώου συγκριτικά με τα άγρια είδη. Η προσαρμογή των εξημερωθέντων ειδών
επιτυγχάνεται τόσο μέσω γενετικών μεταβολών που επισυμβαίνουν γενεαλογικά όσο και
μέσω αλλαγών στα περιβαλλοντικά ερεθίσματα και στις εμπειρίες κατά τη διάρκεια ζωής
ενός ζώου (Price, 1984). Επιπρόσθετα, άλλες εννοιολογικές τοποθετήσεις, (Price και King το
1968 και Bartlett το 1993) υποστήριξαν ότι η εξημέρωση είναι μια εξελικτική διαδικασία που
περιλαμβάνει τη γονοτυπική προσαρμογή των άγριων ειδών στο οικόσιτο περιβάλλον (Price,
2002).
18
O Bokonyi επίσης το 1969, πρότεινε 2 διακριτές φάσεις εξελικτικού χαρακτήρα: α) Η

διατήρηση των ζώων: η πρακτική του να αιχμαλωτίζεις ζώα και να τα φροντίζεις χωρίς σαφή
προσπάθεια ρύθμισης της συμπεριφοράς ή της αναπαραγωγής τους. Η πρώτη φάση
συνοδεύεται από ελάσσονες διαφορές από τον αρχέγονο φαινότυπο. Συνήθως αυτές, ήταν
μικρές διαφορές στο σχήμα του σώματος. Αυτές οι μεταβατικές μορφές των ειδών δεν
διαφέρουν σωματικά από τον άγριο πρόγονό τους. β) Η αναπαραγωγή των ζωών: αυτή η
φάση σχετίζεται κατ ουσίαν με τη συνειδητή και επιλεκτική ρύθμιση και έλεγχο της
αναπαραγωγής και συμπεριφοράς των ζωών. Σε αντιδιαστολή με την πρώτη φάση σχετίζεται
με ταχύτατη και ουσιαστική διαφοροποίηση σε ένα μεγάλο εύρος σωματικών τους
χαρακτηριστικών (Serpell, 2014).
Άλλες εννοιολογικές τοποθετήσεις
Σε αυτό το πεδίο έχει θεωρηθεί, ότι η εξημέρωση είναι μια διαδικασία κατά την οποία η
αναπαραγωγή, η φροντίδα και η σίτιση των ζώων, ελέγχεται από τον άνθρωπο. Το 1994
επίσης, ο Ochieng-Odero πρότεινε ότι πολλές σημαντικές διαστάσεις του οικόσιτου
φαινοτύπου είναι απότοκος περιβαλλοντικών συνθηκών ή συνδέονται με διάφορα εμπειρικά
γεγονότα. Ωστόσο πολλά από τα προσαρμοστικά χαρακτηριστικά τους, εξηγούνται καλύτερα
μέσω γενετικών αλλαγών που συνοδεύουν τη διαδικασία της εξημέρωσης. Επίσης σε μια πιο
οντογενετική θεώρηση, ο Ratner και Boice το 1975, υποστήριξαν ότι η εξημέρωση είναι το
άθροισμα γενετικών αλλαγών και εμπειριών. Ακολούθως, το 1990 οι Lickliter και Ness σε
μια αναπτυξιακή συστημική προσέγγιση, υποστήριξαν ότι τα οικόσιτα χαρακτηριστικά δεν
μεταφέρονται γονιδιακά ή δεν εξαρτώνται από το πεδίο αιχμαλωσίας αλλά είναι η
συνάθροιση οργανικών και περιβαλλοντικών παραγόντων κατά τη διάρκεια της οντογένεσης
(Price, 2002).
Σε μια γενικότερη θεώρηση των παραπάνω τοποθετήσεων, λαμβάνοντας υπόψη ότι στη
διαδικασία συμμετέχουν πολλοί παράγοντες από εξελικτικής και βιολογικής πλευράς, η
εξημέρωση θεωρήθηκε: ως μια διεργασία κατά την οποία ένας πληθυσμός ζώων
προσαρμόζεται και προσαρτάται στον άνθρωπο και στο οικόσιτο περιβάλλον, με τη βοήθεια
γενετικών αλλαγών που επισυμβαίνουν ανά των γενεών και σε συνδυασμό με τα διαφορά
περιβαλλοντικά εξελικτικά γεγονότα που επαναλαμβάνονται σε κάθε πληθυσμιακή γενεά
(Price, 2002).
19
Η εξημέρωση ανάλογα με τον ρόλο που κατέχουν τα μέλη: Άνθρωπος-Ζώο Αποτελεί μια
ιδιαίτερα ετερογενή διαδικασία που μορφοποιήθηκε τόσο από τους ποικίλους βιολογικούς
περιορισμούς και δυνατότητες των ζώων όσο και από τα διάφορα πολιτισμικά
χαρακτηριστικά των ανθρώπων που τα εξημέρωσαν. Αποτελεί μία δυναμική σχέση μεταξύ
αυτής της δυάδας. Η βασική διαφορά ανάμεσα στους διάφορους εννοιολογικούς ορισμούς
της εξημέρωσης, έγκειται στο είδος της σχέσης που κατέχουν τα μέλη αυτής της δυάδας
(Zeder, 2012b):
• Αρκετοί ορισμοί, κυρίως αυτοί που αφορούν την εξημέρωση των ζώων, υποδεικνύουν
τον άνθρωπο ως κατέχοντα κυρίαρχο ρόλο σ’ αυτή τη διαδικασία. Υπό αυτή τη θεώρηση, η
εξημέρωση επεξηγείται εννοιολογικά ως μία σκόπιμη και προμελετημένη ενέργεια άσκησης
ελέγχου στο πλαίσιο του πεδίου δράσης, της ανατροφής, προστασίας, ανακατανομής και
κυρίως αναπαραγωγής, των άγριων ζωικών ειδών, με κίνητρο την επίτευξη διακριτών
στόχων. Τα εξημερωμένα είδη που περιλαμβάνονται σ’ αυτήν την εννοιολογική επεξήγηση
μπορούν να θεωρηθούν στις ανθρώπινες κοινωνίες ως αναπαραγωγικό κεφάλαιο.
• Σε αντίθεση, άλλοι εννοιολογικοί ορισμοί θεωρούν τη διαδικασία της εξημέρωσης μια
αμοιβαία, ωφελιμιστική σχέση μεταξύ ανθρώπου-ζώου. Έχει επίσης θεωρηθεί ότι η σχέση
μεταξύ ανθρώπου και οικόσιτων ζώων δεν διαφέρει από κάθε άλλη σχέση στον φυσικό
κόσμο.
• Μια τρίτη θεώρηση υποστηρίζει ότι η εξημέρωση των ζώων από τους ανθρώπους
προσέφερε καλλίτερα εξελικτικά πλεονεκτήματα εις βάρος της ανθρώπινης
προσαρμοστικότητας.
• Σε μια πιο κεντρική θεώρηση, η εξημέρωση θεωρείται μια εξελικτική σχέση μεταξύ
ανθρώπων και ζωικών ειδών, η οποία πυροδοτείται από την ανθρώπινη ικανότητα να εφεύρει
νέες συμπεριφορές οι οποίες μεταφέρονται γενεαλογικά στους απογόνους τους και οι
μεγιστοποιούν την επιστροφή του επιθυμητού είδους από τον φυσικό κόσμο σε κατάσταση
αιχμαλωσίας. Αυτή η δυνατότητα πολιτισμικής μετάδοσης μαθημένης συμπεριφοράς στο
ανθρώπινο είδος καθιστά μοναδική και ιδιαίτερη την συμβιωτική σχέση του με τα ζώα κάτι το
οποίο δεν παρατηρείται στον φυσικό κόσμο μεταξύ των ζωικών ειδών. Συνεπώς ενισχύεται το
φαινόμενο της εξημέρωσης και αναδεικνύεται ο άνθρωπος ως κυρίαρχο μέλος στην θέση που
κατέχει έναντι του ζώου.
Οι διαφορές λοιπόν σε αυτούς ορισμούς της εξημέρωσης, έγκεινται στο βαθμό που οι
άνθρωποι ελέγχουν την επιβίωση, την αναπαραγωγή και τη σίτιση των ζωικών ειδών. Η
δυνατότητα όμως των οικόσιτων ζώων να αναπαράγονται και να μετασχηματίζονται
20
γενεαλογικά, καθορίζεται από το βαθμό που αυτά διαθέτουν προ-προσαρμοστικά στοιχεία.

Επιπρόσθετα τα μονοπάτια της εξημέρωσης, εξαρτώνται πολυπαραγοντικά από διάφορα
κριτήρια (μορφολογίας, συμπεριφοράς, φυσιολογίας) των εξημερωθέντων ειδών. Ακολούθως
ευρίσκονται σε εξάρτηση από την ένταση της ανθρώπινης συμμετοχής καθώς επίσης τη
σημαντικότητα της προσφοράς του εξημερωθέντα πόρου στην ανθρώπινη οικονομία αλλά και
από το σύνολο των περιβαλλοντικών συνθηκών (γεωγραφία της εξημέρωσης). Κρίνεται
συνεπώς καίρια η κατανόηση στα μονοπάτια του φαινομένου τόσο λόγω των
χαρακτηριστικών που διαθέτουν τα οικόσιτα είδη και των θετικών επιδράσεων στο
ανθρώπινο είδος, όσο και ως βάση εξέλιξης του φαινομένου (Haber & Dayan, 2004; Zeder,
2012a).
21
2) Η βάση της εξημέρωσης: επιθυμητά και μη επιθυμητά χαρακτηριστικά, τα μονοπάτια

της εξημέρωσης και ο οικόσιτος φαινότυπος,
Προτιμητέα και μη προτιμητέα χαρακτηριστικά
Στα ζώα η εξημέρωση βασίζεται ή όχι, σε επιθυμητά και μη επιθυμητά συμπεριφορικά
χαρακτηριστικά. Αναφορικά με τα προτιμητέα γνωρίσματα, οι αλλαγές των άγριων ζώων σε
επίπεδο φυσιολογίας και μορφολογίας είναι σχεδόν πάντα δευτερογενής απότοκος αυτών των
συμπεριφορικών επιθυμητών χαρακτηριστικών. Συνεπώς η αναγνώριση τους κρίνεται δόκιμη
για τη κατανόηση του φαινομένου (Zeder, 2012b). Τα συμπεριφορικά γνωρίσματα των ζώων
που προσδιορίζονται ως επιθυμητά ή μη επιθυμητά και προδιαθέτουν είτε θετικά είτε
αρνητικά την εξημέρωση τους, μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε 8 ομάδες, αυτές είναι οι
ακόλουθες:
α) Η κοινωνική δομή της ομάδας στην οποία ανήκουν τα άγρια ζωικά είδη: Εδώ
περιλαμβάνονται τα ακόλουθα γνωρίσματα, η ομάδα των ζώων να έχει κοινωνική δομή και να
αναγνωρίζεται ο ηγέτης τους και οι πληθυσμιακές ομάδες να είναι σε μορφή αγέλης και να
υφίσταται εισδοχή αρσενικών ζωικών ειδών σε αυτές. Αντίθετα συμπεριφορικά γνωρίσματα
είναι τα εξής, η κοινωνική οργάνωση των άγριων ζώων να είναι περιοχική και να μην
επιτρέπεται η εύκολη πρόσβαση, τα αρσενικά είδη να ζουν σε ξεχωριστές αγέλες και να μην
είναι δόκιμη η αναπαραγωγική διαδικασία (Zeder, 2012b).
β) Οι διατροφικές συνήθειες: Στα επιθυμητά γνωρίσματα αυτής της κατηγορίας
αναγνωρίζονται ζώα που είναι χορτοφάγα ή παμφάγα, ενώ αρνητικά διατροφικά κριτήρια
είναι η αποκλειστικά σαρκοφαγική διατροφή (Driscoll et al., 2009).
γ) Η Αναπαραγωγή: Θετικά κριτήρια αποτελούν τα ακόλουθα, η αναπαραγωγή ανάμεσα
στα είδη, η κυριαρχία των αρσενικών ειδών στα θηλυκά και τα πρώτα να μυούνται αβίαστα
στην αγέλη με σκοπό την αναπαραγωγή. Επίσης η σεξουαλική συμπεριφορά διαμέσου της
κίνησης ή της στάσης, ο εύκολος αποχωρισμός των νεογνών από τους γονείς τους καθώς και
η απομάκρυνσή τους από την αγέλη, με σκοπό την εξημέρωσή τους. Συνακόλουθα, η υψηλή
διατροφική απόδοση (να τρέφονται συστηματικά), κάτι το οποίο ευνοεί την μακροβιότητα
τους (Zeder, 2012b).
Εν αντιθέσει, στοιχεία που αποτελούν μη επιθυμητά προ-προσαρμοστικά κριτήρια είναι
οι μονογαμικές αναπαραγωγικές σχέσεις, η κυριαρχία των θηλυκών ειδών στις αγέλες, κάτι
το οποίο δεν προωθεί εύκολα την αναπαραγωγή τους και η σεξουαλική συμπεριφορά μέσω
του χρώματος των ζωικών ειδών ή της μορφολογίας τους. Ακολούθως, ο δύσκολος
22
αποχωρισμός των νεογνών από τους γονείς τους, με συνέπεια τη δυσχερή κοινωνικοποίηση
τους και η πλημμελής διατροφή (ζώα τα οποία υποσιτίζονται) (Zeder, 2012b). δ) Η επιθετική
συμπεριφορά, ανάμεσα στα είδη και μέσα στο ίδιο ζωικό είδος: Προτιμητέα χαρακτηριστικά,
μη επιθετικά, εξημερώσιμα, εύκολα ελεγχόμενα, με αναζήτηση εκούσιας προσοχής (αβίαστη
πρόσβαση προς αυτά) και μη επιθυμητά χαρακτηριστικά, επιθετικά, δύσκολα προς
εξημέρωση και έλεγχο καθώς και ανεξάρτητα. (Driscoll et al., 2009).
ε) Γονεϊκή συμπεριφορά: Σε αυτήν την κατηγορία ενσωματώνονται, οι κοινωνικοί δεσμοί
που αναπτύσσονται ανάμεσα στα νεογνά και στα θηλαστικά μέσω της εντύπωσης, το οποίο
εξηγείται ως η αναγνώρισή τους αμέσως μετά τη γέννηση τους, καθώς και η αποδοχή τους
από τα ζωοτόκα θηλυκά αμέσως μετά τον τοκετό. Αντίθετα γνωρίσματα αποτελούν, οι
κοινωνικοί δεσμοί που καλλιεργούνται μέσω ορισμένων ζωικών χαρακτηριστικών και τα
θηλυκά να αποδέχονται τα νεογνά τους, ανάλογα με το είδος (Herbert & Sluckin,1983; Zeder,
2012b).
στ) Η Ιδιοσυγκρασία που επιτρέπει την εξημέρωση: Θετικά γνωρίσματα, αμυντική
ετοιμότητα που φθίνει σε περιβαλλοντικές αλλαγές με συνοδό ανεκτικότητα σε εξωτερικά
ερεθίσματα (προσβάσιμα ζώα, άρα περισσότερες οι πιθανότητες εξημέρωσης). Επίσης, οι
αμυντικές αντιδράσεις που καταρρέουν σε περίπτωση εξωτερικής απειλής σε κοπάδι ζώων,
με τάσεις μη αναζήτησης καταφυγίου και περιορισμένα χωροταξικά όρια αγέλης. Στα
αρνητικά κριτήρια περιλαμβάνονται τα εξής, η υψηλή ευαισθησία σε εξωτερικά
περιβαλλοντικά ερεθίσματα και η συνοδός δυσπροσαρμοστικότητα (μη ανοχή στον
εξημερωτή άνθρωπο, επιθετικότητα και άμυνα). Επίσης στα μη προτιμητέα στοιχεία
περιλαμβάνονται, η μη ευελιξία κάτι το οποίο συνεπάγεται την αδυναμία ελέγχου των άγριων
ζωικών ειδών, το ευρύ χωροταξικό πεδίο αγέλης με τάσεις αναζήτησης καταφυγίου
(δύσκολος εντοπισμός) και οι αυξημένες αμυντικές αντιδράσεις σε περίπτωση απειλητικής
πρόσβασης στην αγέλη (Driscoll et al., 2009).
ζ) Η Συμβιωτική ικανότητα: Επιθυμητά στοιχεία είναι η εκμετάλλευση του ανθρώπινου
πεδίου από τα ζώα (τα ζώα που εξημερώνονται αυξάνουν τις πιθανότητες επιβίωσης τους
μέσω της εύκολης πρόσβασης τροφής αλλά και μέσω της ασφάλειας που παρέχεται από τον
άνθρωπο) και στα μη επιθυμητά, ανήκει η αποφυγή. (Driscoll et al., 2009).
23
Τα μονοπάτια της εξημέρωσης

Αναγνωρίζοντας ότι όλα τα ζώα δεν ακολούθησαν την ίδια πορεία εξημέρωσης, αλλά
υφίσταντο και ενδιάμεσα στάδια, έχουν πρόσφατα χαρακτηρισθεί τρία καίρια μονοπάτια του
φαινομένου: η οδός της συμβίωσης ανθρώπων-ζώων, η οδός του θηράματος και η άμεση οδός
της εξημέρωσης. Αυτές οι κατηγορίες είναι σημαντικές, προκειμένου να προσδιορισθεί το
εξειδικευμένο πεδίο του οικόσιτου ζώου σε συνάφεια: με τη κατανόηση της διάρκειας της
πρώιμης περιόδου αιχμαλωσίας, της διάρκειας και του μεγέθους της εξάλειψης ορισμένων
ζωικών πληθυσμών αλλά και της γεωγραφικής κατανομής των αρχαίων πληθυσμών που
υπόκειντο σε αιχμαλωσία (Larson & Burger, 2013):
α) Στη συμβιωτική οδό: τα ζώα διαδραμάτισαν τον ουσιαστικότερο ρόλο. Στην αρχική
φάση αυτού του μοντέλου, τα ζωικά είδη εξοικειώθηκαν με τους ανθρώπους, ωθούμενα από
την ανάγκη επιβίωσης και εύρεσης τροφής, μέσω των τροφικών υπολειμμάτων, τα οποία και
τα προσέλκυαν. Πολλά από τα προγονικά άγρια ζωικά είδη, συμπεριλαμβανόμενου και του
αρχαίου κύνου, του μόνου ζώου που εξημερώθηκε πριν την έλευση της αγροτικής περιόδου,
ακολούθησαν αυτήν την οδό (Larson & Burger, 2013).
Ειδικότερα, τα προγονικά είδη των κύνων (οι Αρχαίοι λύκοι), σηματοδότησαν την
εξημέρωση του σκύλου 15,000 με 14,000 χρόνια πριν, όταν προσέγγιζαν τους ανθρώπινους
καταυλισμούς, αναζητώντας τροφή. Αυτό το είδος των Αρχαίων λύκων (γκρίζος λύκος),
αποσπάστηκε από την αγέλη του και ακολούθησε αυτήν την συμβιωτική οδό, εξελίσσοντας
τις κοινωνικές του δεξιότητες με τους ανθρώπους και αποσπώντας πλεονεκτήματα, από
αυτήν την ωφελιμιστική σχέση, (Zeder, 2012a, 2012b).
Ένα άλλο παράδειγμα αυτής της οδού, είναι η γαλή, της οποίας οι ρίζες έχουν
προέλευση από την Ανατολή. Το προγονικό είδος της γαλής (αγριόγατα), ακολουθώντας
αυτήν την οδό επιβίωσε, συλλέγοντας τροφή και εξολοθρεύοντας τρωκτικά. Άλλα
χαρακτηριστικά παραδείγματα ζώων που ακολούθησαν αυτήν την οδό είναι ο χοίρος και
διάφορα είδη πτηνών (Zeder, 2012a, 2012b). Ακολούθως, παρόλο που ο άνθρωπος κατά τα
αρχικά στάδια αυτής της διαδικασίας, δεν είχε την πρόθεση για αιχμαλωσία, μεταγενέστερα
όσο η σχέση του με τα ζώα καλλιεργήθηκε και ισχυροποιήθηκε, τόσο η εκούσια πρόθεση του
για εξημέρωση εντάθηκε (Larson & Burger, 2013).
β) Στην οδό του θηράματος: περιλαμβάνονταν ζωικά είδη που θηρεύονταν από τον άνθρωπο.
Αυτά τα ζώα, μολονότι αρχικά οι άνθρωποι τα καταδίωκαν και τα απομάκρυναν από τους
ανθρώπινους συνοικισμούς, ωστόσο μέσω αυτής της διαδικασίας, καλλιέργησαν εγγύτητα
μαζί τους (Larson & Burger, 2013) και τα εξημέρωσαν μέσω της τεχνητής επιλογής.
24
Αυτή η οδός χρονολογικά, προσδιορίζεται κατά τα τέλη της εποχή των ξηρασιών περί 11,700
χρόνια πριν με την παράλληλη έλευση των πρώτων αγροτικών κοινωνιών. Αντιπροσωπευτικά
παραδείγματα αυτών των ζώων, είναι η αίγα, το πρόβατο, τα βοοειδή, τα μπούφαλο, ο χοίρος,
τα λάμα (Zeder, 2012a, 2012b). Αξιοσημείωτο είναι επίσης, ότι τα ζώα που ανήκαν σε αυτήν
τη κατηγορία (π.χ βοοειδή), ήταν μεγαλύτερα σε μέγεθος και πιο δύσκολα χειρίσιμα και
ελέγξιμα, σε σχέση με τα ζώα που ακολούθησαν τις άλλες οδούς. Συνακόλουθα, το
φαινόμενο της επιβράδυνσης ή της εξάλειψης αυτών των ζωικών πληθυσμών, ήταν
αυξανόμενο και εμφανιζόμενο σε σχετικά ποιο μικρά χρονικά διαστήματα (Larson & Burger,
2013).
γ) Η άμεση οδός της εξημέρωσης: Αυτή η φάση της εξημέρωσης, απέκλεισε τα πρώιμα
στάδια της εξοικείωσης ανθρώπων-ζώων και σηματοδοτήθηκε έντονα, από την εκούσια
πρόθεση του άνθρωπου για αιχμαλωσία με σκοπό τον έλεγχο της αναπαραγωγής των ζώων
(Larson & Burger, 2013).
Οι άνθρωποι προσέγγισαν αυτή τη διαδικασία πριν από 8,500 χρόνια, έχοντας ήδη την
εμπειρία της εξημέρωσης μέσω των δύο άλλων πρότερων οδών. Τα ζώα που
περιλαμβάνονταν σε αυτό το μονοπάτι, δεν κατείχαν ιδιαίτερα προ-προσαρμοστικά στοιχεία
και κάποια, δεν είχαν κανένα. Συνεπώς, ο άνθρωπος έπρεπε να ασκήσει περισσότερη
προσπάθεια, για να τα προσεγγίσει και να τα εξημερώσει. Αυτήν την οδό, ακολούθησαν
πιθανότατα τα άλογα τα οποία τα εξημέρωσαν από τις πεδιάδες της Ευρασίας, με σκοπό την
μεταφορά των αγαθών. Άλλα παραδείγματα είναι ο όνος (γαϊδούρι), η καμήλα, η αλεπού, τα
μπούφαλο, η νυφίτσα, η στρουθοκάμηλος (Zeder, 2012a, 2012b). Τα ζώα που ανήκουν σε
αυτήν την κατηγορία, περιλαμβάνουν και είδη που εξημερώθηκαν από το ανθρώπινο είδος,
μόλις στον 20αί (π.χ ινδικά χοιρίδια), καθώς και θαλάσσια θηλαστικά όπως τα δελφίνια
(Larson & Burger, 2013; Zeder, 2012a).
Σε αυτήν την οδό ανήκουν και άλλες δύο κατηγορίες: α) ο πρώτος υπότυπος,
περιλαμβάνει τη διαδικασία του δαμασμού, όπου τα ζώα αιχμαλωτίζονται με σκοπό το κυνήγι
ή άλλες ανθρώπινες προθέσεις (ψυχαγωγία) και δεν είναι δόκιμα προς πλήρη εξημέρωση,
λόγω αρκετών δυσκολιών (επιθετικότητα, αντιστάσεις). Αντιπροσωπευτικά ζώα αυτής της
κατηγορίας είναι, οι ελέφαντες, τα τσίταχ και ορισμένα ειδή πτηνών, ακολούθως β) στον
δεύτερο υπότυπο, ανήκουν ζώα που υπόκεινται σε προσπάθειες εξημέρωσης και είναι κυρίως
θηλαστικά, όπως τα ελάφια και οι αντιλόπες (Zeder, 2012a).
Συγκεφαλαιώνοντας, θα πρέπει να επισημανθεί ότι η άμεση οδός της εξημέρωσης, ήταν
χρονικά πιο βραχύς από τις άλλες δύο οδούς, καθιστώντας τα είδη σε ένα διακριτό και
25
ισχυρό ανθρώπινο έλεγχο με σκοπό την επιλεκτική αναπαραγωγή τους και την κάλυψη των
ανθρωπίνων πόρων. Παράλληλα δε, συνοδεύτηκε από τη δραματική εξάλειψη ορισμένων από
αυτά τα είδη, ανά τους αιώνες, λόγω της διαρκούς, μη οριοθετημένης ανθρώπινης
παρέμβασης (κυνήγι), (Zeder, 2012a).
Ο φαινότυπος και το «Σύνδρομο του εξημερωθέντα ζώου»
Συγκριτικές μελέτες μεταξύ των φαινομενολογικών στοιχειών των οικόσιτων και άγριων
προγονικών ειδών, έχουν αναγνωρίσει αριθμό τυπικών χαρακτηριστικών των εξημερωθέντων
ζωικών ειδών, τα οποία εννοιολογικά αποδίδονται ως «ο εξημερωθέν φαινότυπος». Εδώ
περιλαμβάνονται συνοπτικά, τα ακόλουθα γνωρίσματα, (Jensen, 2006;Wilkins, Wrangham, &
Fitch, 2014):
α) Οι εξωτερικές μορφολογικές αλλαγές, όπως η αλλαγή τόσο στο τρίχωμα όσο και στο
χρώμα των ζώων και των φτερών των πτηνών, οι μεταβολές στο μέγεθος του σώματος και στο
ρυθμό της ανάπτυξης και οι αλλαγές στα διάφορα σημεία του σώματος (π.χ μικροκεφαλία και
χονδροδυστροφία, μείωση του μεγέθους των οδόντων, μεταβολές στα αυτιά και στην ουρά).
β) Οι εσωτερικές μορφολογικές αλλαγές, όπως η καθολική μείωση του μεγέθους του
εγκεφάλου ή οι αλλαγές στα μέρη του πεπτικού σωλήνα.
γ) Οι μεταβολές σε επίπεδο φυσιολογίας, αναφορικά με την απόκριση των ενδοκρινών
αδένων και τον αναπαραγωγικό κύκλο (πιο συχνοί κύκλοι οίστρου, αλλαγή στα επίπεδα της
αδρενοκορτικοτρόπου ορμόνης, μεταβολές στα επίπεδα ορισμένων νευροδιαβιβαστών).
δ) Οι αναπτυξιακές μεταβολές, όπως η πρώιμη σεξουαλική ωριμότητα και η πρόωρη
κοινωνικοποίηση.
ε) Οι συμπεριφορικές αλλαγές στις οποίες περιλαμβάνονται, η αναστολή του φόβου, η
αυξημένη κοινωνικοποίηση και η μειωμένη αντίδραση στα εξωτερικά ερεθίσματα (θηρευτής)
και η γενικότερη τάση προς δαμασμό και πλήρη εξημέρωση.
Φαίνεται λοιπόν ότι τα ιδιαίτερα μορφολογικά και συμπεριφορικά χαρακτηριστικά
συγκεκριμένων ζώων σε συνδυασμό με άλλες παραμέτρους, όπως το μέγεθος των ζωών, τα
κοινωνικά χαρακτηριστικά τους αλλά και ο τρόπος αλληλοδιάδρασης τους με τους
ανθρώπους, καθόρισε τον τρόπο εξοικείωσης και εξημέρωσης ορισμένων ζωικών ειδών
(Grandgeorge & Hauberger, 2011). Μολονότι όμως η δυναμική αυτή αλληλεπιδραστική
σχέση δεν είναι εύκολο να καθοριστεί χρονολογικά και τοπογραφικά (Serpell, 2014), εξηγεί
το γιατί κάποια είδη, όπως ο σκύλος και μετέπειτα η γάτα, προσαρμόστηκαν νωρίτερα σε
σχέση με αλλά είδη, (Beck & Fine, 2010; Urickuk & Anderson, 2003).
26
Αυτές οι θεωρήσεις περί πρώιμης εξημέρωσης αυτών των δύο ζωών σε σχέση με αλλά
είδη ζωών, ενισχύονται αρκετά και από στοιχεία, όπως του σκύλου με τις κοινωνικές του
ικανότητες, τη δυνατότητα του να κατανοεί τις ανθρώπινες εκδηλώσεις αλλά και να ανιχνεύει
στο πρόσωπο του ανθρώπου, πληροφορίες που καθοδηγούν τη συμπεριφορά του όσο και της
γάτας που ωφελήθηκε από τη συμβιωτική της σχέση με τον άνθρωπο, (Beck & Fine, 2010;
Grandgeorge & Hauberger, 2011; Urickuk & Anderson, 2003).
Τα ανωτέρω στοιχεία επίσης ενισχύονται και υπογραμμίζονται και από τις υποθέσεις περί
μεγαλύτερης κατανομής στην οποία έλαβε τόπο η εξημέρωση αυτών των δύο ζωών (Larson
et al, 2014) όσο και από αρχαιολογικά ευρήματα, που υποδεικνύουν τη στενή σχέση τους με
τον άνθρωπο. Παραδείγματα, αποτελούν τα πρώτα σκελετικά ευρήματα στο Ισραήλ, ενός
ανθρώπου που αγκάλιαζε ένα νεογνό σκύλου, χρονολογούμενα περί τα 12,000 χρόνια πριν
(Aγαθαγγελίδης, 2010; Prates, Prevosti, & Berón, 2010; Morrison, 2007;Walsh, 2009). Για τη
γάτα επίσης, αυτό αναδεικνύεται διακριτά σε ανασκαφές αγροτικών καταυλισμών στην
Ιεριχώ οπού βρέθηκαν ευρήματα αγριόγατας, χρονολογούμενα, 8000 με 7000 χρόνια πριν,
(Serpell, 2014; Zeder, 2012a, 2012b).
Για τον λόγο αυτό λοιπόν και επειδή παράλληλα τα δύο αυτά ζώα, όπως υποδείχθηκε και
από τις ανωτέρω θεωρήσεις, είναι από τα πρώτα είδη που εξοικειώθηκαν και εξημερώθηκαν
από τον άνθρωπο σε μεγαλύτερο γεωγραφικό πλάτος, αρχικά τόσο για πρακτικούς λόγους όσο
και μετέπειτα για συναισθηματικούς, θεωρείται δόκιμη η ανάλυση των στάσεων και
πεποιθήσεων των ανθρώπων απέναντί τους, κατά το πέρασμα των αρχαίων πολιτισμών μέχρι
και τη σύγχρονη κοινωνία, (Larson et al, 2014 Zeder, 2012a, 2012b).
27
ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ, 1.1.2

ΣΚΥΛΟΣ, ΓΑΤΑ:
Οι Στάσεις και οι Πεποιθήσεις των ανθρώπων, απέναντί τους, κατά το πέρασμα των
αιώνων μέχρι και τη σύγχρονη εποχή
Σκύλος
Εξελικτικά, ο Αρχαίος Λύκος ή Γκρίζος Λύκος (Canis Lupus) αποτέλεσε πρόγονο του
κύνου του οικείου (Canis Familiaris) ή του σύγχρονου σκύλου, που όλοι γνωρίζουμε σαν τον
καλύτερο φίλο του ανθρώπου. Ακολούθως, κατά τα 9,000 χρόνια πριν, διαδραμάτισε μείζονα
ρόλο στη διαμόρφωση των τότε αγροτικών κοινωνιών, με τη συμμετοχή του στην γεωργία
και την κτηνοτροφία (Walsh, 2009). Στη περίοδο επίσης, περί 6,500 χρόνια πριν, με τη
συμμετοχή των σκύλων στις αγροτικές κοινωνίες, έχουμε και τα πρώτα αρχαιολογικά
ευρήματα κοινής ταφής με τους ανθρώπους. Ουσιαστικά ο σκύλος μετασχηματίζεται σε
κατοικίδιο και η σχέση του με τον άνθρωπο, αποκτά μια πιο συναισθηματική χροιά
(Aγαθαγγελίδης, 2010).
Χαρακτηριστικές όμως είναι οι στάσεις και οι πεποιθήσεις των ανθρώπων σε σχέση με
τον σκύλο, κατά την ιστορική εξέλιξη των διαφόρων πολιτισμών:
Αρχαία Αίγυπτος: Ο σκύλος αποτέλεσε σεβάσμιο όν και θεοποιήθηκε κατά τους
αρχαίους αιγύπτιους. Απεικονίσθηκε σε ταφικά ευρήματα των Φαραώ. Τρεις χιλιάδες χρόνια
πριν, υπάρχουν και οι πρώτες αναφορές εκτροφής σκύλων από ιερείς, αλλά μόνο για ευγενείς
και βασιλιάδες, για διάφορους σκοπούς όπως το κυνήγι. Παρατηρείται και διαχωρισμός
καθαρόαιμων φυλών, πολλών από τις οποίες, διατηρούνται και σήμερα, (Aγαθαγγελίδης,
2010).
Ακολούθως, τα σκυλιά θεωρήθηκαν πιστοί σύντροφοι και για τους κατοίκους της
Αιγύπτου και δεν ήταν μονό κατοικίδια. Όταν ένα σκυλί πέθαινε, οι ιδιόκτητες ξύριζαν τα
φρύδια τους, έβαζαν λάσπη στα μαλλιά τους και θρηνούσαν για μέρες. Ακόμα και οι κοινοί
πολίτες εξοικονομούσαν χρήματα, με σκοπό να ταριχεύσουν τα σκυλιά τους και μετέπειτα τα
έθαβαν σε μια από τις πολλές νεκροπόλεις ζώων της Αιγύπτου (Walsh, 2009).
Χαρακτηριστική ήταν όμως και η ανιμιστική σύνδεση των σκυλιών με τους θεούς της
Αρχαίας Αιγύπτου, αλλά και η ιδιαίτερη θρησκευτική τυπολατρία της ταφής τους.
Συγκεκριμένα, υπάρχουν αναφορές ταύτισης με τον Θεό Ανούβις, ο οποίος οδηγούσε την
ψυχή του νεκρού, στο ιερό της αλήθειας, οπού εκεί κρινόταν από τον θεό ‘Οσιρις (τον θεό
της μεταθανάτιας ζωής), (Mark, 2014; Serpell, 2010).
28
Αρχαία Ελλάδα: Ο σεβάσμιος ρόλος που αποδίδονταν στα σκυλιά, διαφαίνεται διακριτά
από την πρόσδοση θετικών χαρακτηριστικών σε αυτά, τόσο από τα επικά αριστουργήματα
της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, όσο και από τη μυθολογία και τέχνη. Ο σκύλος δεν είναι
πλέον προνόμιο των ευγενών, αλλά όλων των πολιτών. Στην ελληνική μυθολογία, ο Όμηρος
στο επικό έργο ‘Οδύσσεια’, εξυμνεί την αφοσίωση και πίστη του Άργους, του σκύλου του
Οδυσσέα. Ο ‘Αργος, ήταν ο μόνος που αναγνώρισε τον Οδυσσέα κατά την επιστροφή του
όντας μεταμφιεσμένο σε επαίτη, κουνώντας την ουρά του και μετέπειτα ξεψύχησε (Walsh,
2009). Επιπρόσθετα, τονίζεται και πάλι η ανιμιστική επίδραση των σκυλιών, αφού στο ιερό
του θεού της θεραπευτικής, Ασκληπιού στην αρχαία Επίδαυρο, τα σκυλιά όχι μόνο θεωρείτο
ιερά ζώα, (Dillon & Garland, 1994) αλλά υπήρχε η πεποίθηση ότι καταλάμβαναν τη μορφή
του θεού Ασκληπιού, (Serpell, 2010).
Ο σκύλος όμως αποτέλεσε έμπνευση δημιουργίας της σχολής του κυνισμού, της οποίας
το όνομα προήλθε από τη λέξη «κύων» και οι φιλόσοφοι της, ονομάζονταν κυνικοί και
περιφερόταν στους δρόμους της Αθήνας, όπως ο κύνος. Ο Διογένης μάλιστα ένας γνωστός
κυνικός φιλόσοφος, περιφερόταν στους δρόμους κρατώντας ένα φανάρι και προσομοίαζε τον
σκύλο με αληθινό φιλόσοφο, (Olympia, 2014). Ορόσημο επίσης του ενδιαφέροντος για τα
σκυλιά, στην αρχαία Ελλάδα και συγκεκριμένα στους κλασικούς και αλεξανδρινούς χρόνους,
αποτελεί η γέννηση της επιστήμης της κυνολογίας και της κυνοφιλίας. Ο σκύλος γίνεται
αντικείμενο μελέτης με την πρώτη έρευνα περί ταξινόμησης των φυλών (Ξενοφών), υπάρχει
η δημιουργία του πρώτου κυνολογικού συγγράμματος (Αριστοτέλης) και θεσπίζεται για
πρώτη φορά ρύθμιση περί κακοποίησης των σκύλων (Κοινό των Θεσσαλών), (Κοσμόπουλος,
2006).
Ρωμαϊκή αυτοκρατορία: Οι σκύλοι είχαν περίοπτη θέση, καθώς ήταν το αγαπημένο
κατοικίδιο των Ρωμαίων, ιδιαίτερα για το γεγονός ότι ήταν αποτελεσματικοί φύλακες (Mark,
2014). Ακολούθως, ανευρίσκονται κοινά σημεία με τους αρχαίους Έλληνες, αφού παρόμοια
ταφικά έθιμα, υπήρχαν και στη ρωμαϊκή εποχή. Η ανεύρεση αρχαιολογικών ευρημάτων στην
Πομπηία, πιστοποιούν την ταφή ενός μικρού παιδιού με το σκυλί του, που ονομάζονταν
«Δέλτα», όπως αυτό αναγράφονταν στο ασημένιο περιδέραιο που φορούσε ο σκύλος (Walsh,
2009). Την ίδια χρονική περίοδο, στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία εμφανίζεται το επάγγελμα του
εκτροφέα σκύλων και γίνονται οι πρώτες απόπειρες για ανάμειξη των φυλών (Αγαθαγγελίδης,
2010).
29
Μεσαίωνας-19ος αιώνας και μετά: Όπου η επιρροή της εκκλησίας ήταν καθηλωτική και
η διατήρηση κατοικίδιων, ήταν συνυφασμένη με δεισιδαιμονίες. Τα εξημερωμένα ζώα
υπήρχαν μόνο για να εξυπηρετούν λειτουργικούς ρόλους, όπως η καταδίωξη τρωκτικών ή ο
εντοπισμός άγριων ζώων. Εξαιτίας αυτών των σκοταδιστικών συνθηκών, η κυνοτεχνία παύει
να αναπτύσσεται. Ωστόσο, ο 18ος αιώνας (Διαφωτισμός), σηματοδοτεί την αλλαγή στάσεων
και πεποιθήσεων, απέναντι στους σκύλους και τα άλλα κατοικίδια. Η κυνοτεχνία παρουσιάζει
ανοδική πορεία και παρατηρείται εισαγωγή σκυλιών από διαφορετικά μέρη του πλανήτη.
Ακολούθως, από τα μέσα του 19ου αιώνα και μετά, εμφανίζονται οι θετικές στάσεις που
επικρατούν και σήμερα, για τη διατήρηση των ζώων ως κατοικίδια (Αγαθαγγελίδης, 2010;
Thomas, 2005).
Επιλογικά, κρίνεται σημαντικό να αναφερθεί, ότι πολιτισμικά στη συνολική πορεία και
συσχέτιση των σκυλιών με τους ανθρώπους, οι ανθρώπινες στάσεις και πεποιθήσεις,
παρουσιάζουν μια αξιοσημείωτη σταθερότητα ανά τον χρόνο και είναι επιφορτισμένες με
θετική χροιά. Οι σκύλοι αντιμετωπίζονται πάντα ως φίλοι, ως μέσο συντροφιάς και
προστασίας αλλά και αποδίδεται ιδιαίτερος σεβασμός σε αυτούς, αγγίζοντας ανιμιστικές και
θεραπευτικές πτυχές (Aγαθαγγελίδης, 2010; Serpell, 2010).
30
Γάτα
Γάτα: εξελικτικά, η γάτα ή γαλή, του γένους Felis Silvestris Catis, προέρχεται από το
προγονικό είδος της γαλής ή της αγριόγατας, του γένους Felis Silvestris Lybica. Η πρώτη
ανθρώπινη προσπάθεια εξημέρωσης, επιδιώχθηκε από τον αρχάνθρωπο, μέσω της φυσικής
επιλογής και προσδιορίζεται περίπου, πριν από 9,700 χρόνια. Παράλληλα, ως πρωταρχικές
τοποθεσίες εξημέρωσης, προσδιορίζονται τόσο η Εύφορη Ημισέληνος όσο και η Κύπρος.
(Driscoll, Macdonald & O’Brien, 2009). Η διάδοση της δε, διευκολύνθηκε αρκετά από τη
μετακίνηση των πληθυσμών της νεολιθικής περιόδου, από την περιοχή της Ανατολής
(Λίβανος). Το γεγονός αυτό μάλιστα, αναδεικνύεται διακριτά και στο νησί της Κύπρου.
Συγκεκριμένα, στις περιοχές Χοιροκοιτία και Σιλουρόκαμπος, όπου έχουν ανευρεθεί σε
ανθρώπινη σαρκοφάγο, οστά αγριόγατας, χρονολογούμενα περί 8,500 χρόνια πριν. Τα
εξελικτικά αυτά στοιχεία καθώς και η πληθώρα άλλων ιστορικών αναφορών για τη σχέση
ανθρώπου-γάτας, αναδεικνύουν έντονα την συναισθηματική χροιά με την οποία
επιφορτίστηκε η επαφή τους, ανά το πέρασμα των αιώνων (Serpell, 2014; Zeder, 2012a,
2012b):
Στάσεις και πεποιθήσεις:
Αμαζόνιος-Κύπρος: Αναφορικά με τις στάσεις και τις πεποιθήσεις των διαφόρων
πολιτισμών σε σχέση με τη γάτα, ανευρίσκονται αρκετές ομοιότητες με τις συνθήκες
διατήρησης των σύγχρονων κατοικίδιων. Στις νεολιθικές κοινωνίες του Αμαζονίου, οι
διάφοροι ενδογενείς πληθυσμοί, πολλές φορές αιχμαλώτιζαν ζώα, ανάμεσα στα οποία και
αγριόγατες. Αυτά τα άγρια ζωικά είδη, δεν τα εξολόθρευαν, αλλά τα προσέγγιζαν με ιδιαίτερο
ενθουσιασμό και τα περιέκλειαν, προσομοιάζοντας πολλές φορές αυτή τη σχέση με τη
γονεϊκή αγάπη. Μάλιστα, στην αρχαία κοινωνία της Κύπρου (Χοιροκοιτία), η πρακτική της
ταφής της αγριόγατας με τους ιδιοκτήτες τους, υποδεικνύει τον ιδιαίτερο συναισθηματικό και
συμβολικό δεσμό (Serpell, 2014).
Αρχαία Αίγυπτος: Η αλληλοεπίδραση των αρχαίων Αιγυπτίων με τις γάτες, χρονολογείται
περί τα 9,500 χρόνια πριν, όπως αυτό υποδεικνύεται από αρχαιολογικά σκελετικά ευρήματα
αλλά και από κεραμικά που απεικονίζουν γάτες (περί τα 10,000 χρόνια πριν) (Mc Millan,
2012). Ενδεικτική, είναι και η διακοσμητική σκηνή που βρέθηκε σε αιγυπτιακό τάφο του
κοιμητηρίου Beni-Hasan (1950 π.Χ), όπου απεικονίζεται μια γάτα να καταδιώκει ένα
τρωκτικό (Serpell, 2014).
Αρχικά όμως, οι κάτοικοι της Αιγύπτου, αιχμαλώτισαν αυτά τα ζώα, με σκοπό το κυνήγι
και την εξολόθρευση τρωκτικών. Ωστόσο, κατά τη χρονολογική μετάβαση αυτής της
31
αλληλοδιάδρασης, ο ρόλος της γάτας στην αρχαία Αίγυπτο, εμπλουτίστηκε με αρκετά

συμβολικά και θεάρεστα χαρακτηριστικά. Οι Αιγύπτιοι λοιπόν, θεωρούσαν ότι οι γάτες ήταν
αθάνατες, με συνακόλουθο και το φαινόμενο της μαζικής ταφής και μουμιοποίησης αυτών,
έτσι ώστε οι ψυχές τους να μεταβαίνουν στην άλλη ζωή. Μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις,
τοποθετούσαν και τροφή στα φέρετρα αυτών των ζώων, ενώ ενδεικτικό είναι ότι ο θάνατος
της γάτας (όπως και του σκύλου), συνοδεύονταν από περίοδο μεγάλου θρήνου, όπου οι
ιδιοκτήτες τους ξύριζαν τα φρύδια τους, ως ένδειξη σεβασμού (Serpell, 2014;Urickuk &
Anderson, 2003; Walsh, 2009). Ακολούθως οι γάτες, θάβονταν με μεγάλη τυπολατρία σε
περιοχές του Νείλου αλλά και σε πολλές περιοχές που ήταν χαρακτηριστικές ως νεκροπόλεις
ζώων (Budastis, Beni Hasan, Saqqara). Γενικότερα, το φαινόμενο της μαζικής ταφής της
γάτας όπως και άλλων ζώων, ήταν περιορισμένο γεωγραφικά και εντοπιζόταν κυρίως, εντός
της Αιγύπτου (Morey, 2006).
Χαρακτηριστική, είναι και η συνδρομή αυτών των ζώων, κατά το καθημερινό μοτίβο της
ζωής των αρχαίων Αιγυπτίων, οι οποίοι έχοντας την αντίληψη ότι ήταν όντα σεβάσμια και
ανάλογα των θέων, πολλές φορές έτρωγαν μαζί τους, τα φρόντιζαν και τοποθετούσαν σε
αυτά, κοσμήματα (Urickuk & Anderson, 2003). Άλλες πάλι φορές, προσφωνούσαν τα παιδιά
τους, με τα ονόματα αυτών των ζωικών ειδών αλλά και θέσπιζαν νόμους υπέρ της
προστασίας τους. Έκδηλη ήταν και η πεποίθηση, ότι η αξία της ζωής της γάτας ήταν ανώτερη
των ανθρώπων (Mc Millan, 2012) και ο θάνατος της θεωρείτο κακουργηματική πράξη, με
συνέπεια την επιβολή αυστηρής τιμωρίας στους παραβάτες (Serpell, 2014). Αξιοσημείωτο,
είναι και το γεγονός ότι οι Αιγύπτιοι απαγόρευαν τη διάδοση και μετακίνηση αυτών των
ζώων, λόγω της απόδοσης σε αυτά, ιδιαίτερων συμβολικών και ιερών χαρακτηριστικών.
Ωστόσο, η μετακίνηση των πληθυσμών εκείνης της περιόδου σε άλλες περιοχές, συνοδεύτηκε
από τη σταδιακή εξάπλωση και οικειοποίηση της γάτας από τους εκεί πολιτισμούς (Serpell,
2014; Urickuk & Anderson, 2003).
Αρχαία Ελλάδα: Γενικότερα, η χρήση της γάτας ήταν περιορισμένη κατά τους ελληνιστικούς
χρόνους και οι πεποιθήσεις των αρχαίων Ελλήνων μάλλον αρνητικές, κάτι το οποίο
σχετίζεται και με τις εκάστοτε θρησκευτικές τυπολατρίες (απουσία ζωόμορφων θεοτήτων). Η
διάδοσή της στην αρχαία Ελλάδα, επιτεύχθηκε τόσο από τη μετακίνηση των πληθυσμών
εκείνης της περιόδου, όσο και από τις θαλάσσιες συμμαχίες (Lonsdale, 1979; Serpell, 2014).
Εν συνόλω, οι γάτες δεν ήταν σύνηθες ζώο στην αρχαία Ελλάδα και περισσότερο η κατοχή
τους εξυπηρετούσε λόγους περιέργειας και διασκέδασης, πάρα πρακτικούς σκοπούς. Όταν
υπήρχε βέβαια, λόγος εξολόθρευσης τρωκτικών τις
32
χρησιμοποιούσαν. Υπήρχε ακόμα, η συνήθης τακτική της ζωοφαγίας, αφού πρώτα τις
θυσίαζαν. Τον πέμπτο αιώνα π.Χ, οι Έλληνες αποτέλεσαν μέσο διάδοσης της γάτας στους
Ρωμαίους, αλλά και πάλι το ζώο δεν ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές, όσο ασυνήθιστο και εξωτικό
(Ekroth, 2007; Serpell, 2014).
Μεσαίωνας-18ος αιώνας και μετά: Κατά τα μεσαιωνικά χρόνια, είναι έκδηλη και πάλι η
καθηλωτική επίδραση της εκκλησίας, η οποία διατηρεί μια ιδιαίτερα αρνητική στάση τόσο
απέναντι στις γάτες όσο και σε άλλα ζώα. Ως αποτέλεσμα αυτής της στάσης, θεωρείται ότι η
γάτα αλλά και άλλα ζώα, συσχετίζονται με τον διάβολο και με αιρέσεις και η κατοχή τους
θεωρείται αμαρτία και αδίκημα (Thomas, 2005).
Χαρακτηριστικό όμως, είναι και το γεγονός της επέκτασης της παπικής εκκλησίας
αναφορικά με τα ζώα και στο πεδίο της δικαιοσύνης. Οι γάτες λοιπόν, αλλά και γενικότερα τα
ζώα, θεωρούνται υπεύθυνα για τις πράξεις τους (δολοφονίες κ.α.). και δικάζονται. Πολλές
φορές επίσης, ως αποτέλεσμα του αδικήματος, τιμωρούνταν με θανατική ποινή (Urickuk &
Anderson, 2003). Ενδεικτική είναι και η άποψη, ότι τον 10ο αιώνα, οι γάτες εξυπηρετούν
μόνο λειτουργικούς σκοπούς (τρωκτικά), θεώρηση που επεκτείνεται και σε άλλα ζώα,
ιδιαίτερα μέχρι τον 13οαιώνα. Ακολούθως, τον 16 ο αιώνα, η ύπαρξη γάτας σε ένα οίκημα,
θεωρείται αρκετή για να καλλιεργήσει υποψίες για τέλεση μαγείας, (Thomas, 2005) ενώ
συντηρείται έκδηλα και η αντίληψη ότι η γάτα διακατέχεται από πνεύματα σατανικών
οντοτήτων, όπως οι μάγισσες. Τον 17ο αιώνα επίσης, υπήρχε η πεποίθηση ότι η γάτα είναι μια
μη αγνή οντότητα γιατί τρέφεται με ακάθαρτα ζώα. Ωστόσο από τον 18ο αιώνα και μετά,
παρατηρούνται οι πρώτες θετικές στάσεις απέναντι στις γάτες και σε άλλα κατοικίδια, με την
κορύφωση αυτών στα μέσα του 19ου αιώνα, όπως αυτό εκφράζεται μέσα από τα έργα τέχνης
αλλά και από την λογοτεχνία (Thomas, 2005; Urickuk & Anderson, 2003).
Συγκεφαλαιώνοντας, παρατηρείται ότι οι στάσεις και οι πεποιθήσεις των ανθρώπων σε σχέση
με τη γάτα, διανθίστηκαν με έντονη ετερογένεια και αντιθέσεις ανά τους αιώνες. Ωστόσο,
από την παλαιολιθική περίοδο έως και σήμερα, μέσα από πολλές αντιξοότητες, η γάτα έλαβε
τη θέση της, ως ένα από τα πιο αγαπημένα κατοικίδια (Serpell, 2014).
33
Σκύλος-Γάτα: στάσεις και πεποιθήσεις στη σύγχρονη κοινωνία:

Όπως φαίνεται και από τις ανώτερες στάσεις και πεποιθήσεις των ανθρώπων σχετικά με
τα ζώα, όσο και από τα χαρακτηριστικά αυτής της μετάβασης στη σύγχρονη εποχή, ο δεσμός
ανθρώπου-ζώου, έχει αναχθεί από σχέση συντροφικότητας σε στενή συναισθηματική σχέση.
Οι περισσότεροι πλέον ιδιοκτήτες κατοικίδιων, τα θεωρούν είτε ως φίλους τους, είτε ως μέλη
της οικογένειάς τους (Walsh, 2009). Η αναγνώριση του συναισθηματικού δεσμού με τα
κατοικίδια, αντικατοπτρίζεται και στα υψηλά ποσοστά ιδιοκτησίας τους. Περίπου το 50% των
ανθρώπων σε όλες τις αναπτυσσόμενες χώρες, έχουν στην κατοχή τους τουλάχιστον ένα
κατοικίδιο. Ειδικότερα, το ποσοστό κατοχής σκύλου ως κατοικίδιου στις Η.Π.Α, ανέρχεται
στο 63%, στη Μεγάλη Βρετανία, 7,5 εκατομμύρια Βρετανοί έχουν σκύλο ως κατοικίδιο, ενώ
ο αριθμός αυτών που έχουν γάτα ως κατοικίδιο, είναι ελαφρώς μειούμενος (Matchock, 2015;
Thomas, 2005; Walsh, 2009). Η σημασία επίσης που αποδίδουν οι άνθρωποι στα κατοικίδιά
τους, διαφαίνεται από την ποιότητα των ιατροφαρμακευτικών υπηρεσιών καθώς και από
άλλες καθημερινές δραστηριότητές τους. Επίσης, χαρακτηριστική είναι και η θέσπιση νόμων
για την προστασία των κατοικίδιων, κάτι το οποίο επιβεβαιώνει σε επίπεδο οργανωμένου
κράτους, τη σημαντικότητα που αποδίδεται σε αυτά αλλά και την ιδιαίτερη σχέση που διέπει
τον άνθρωπο με τα ζώα (Walsh, 2009).
34
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΜΕΣΩ ΖΩΩΝ
2.1 Θεωρίες για την ερμηνεία και τα οφέλη του δεσμού ανθρώπου-ζώου
(Human/Animal Bond ‘HAB’)
Όπως φάνηκε και στην προηγουμένη ενότητα, ο δεσμός ανθρώπου ζώου (Human/Animal
Bond ‘HAB’) είναι ένα καλά παρατηρούμενο φαινόμενο ανά τους αιώνες, (Turner, 2007). Η
μοναδικότητα του και οι θετικές στάσεις και πεποιθήσεις των ανθρώπων απέναντι στα ζώα,
διανθίστηκαν θετικά από πολλές ιστορικές αναφορές, σε διάφορους αρχαίους πολιτισμούς
(Chandler, 2001; Fine & Beck, 2015).
Εννοιολογικοί ορισμοί του δεσμού ανθρώπου/ζώου (Human/Animal Bond ‘HAB’):
Πολλοί ερευνητές (Robinson, Lorenz, Levinson Bustad, Beck κ.α), κατά το ύστερο στάδιο
του 20ού αιώνα, επηρεαζόμενοι από την ιστορική διάσταση και τη μοναδικότητα αυτού του
φαινομένου, προσπάθησαν να αποδώσουν ορισμούς. Ειδικότερα ανέφεραν α) ότι πρόκειται
για μια δυναμική εξελικτική σχέση που ωφελεί αμοιβαία τόσο τον άνθρωπο όσο και το ζώο,
β) ότι πηγάζει από την ανάγκη των ανθρώπων να είναι κοντά στο φυσικό περιβάλλον, γ) ότι
πολλές φορές διανθίζεται με αμοιβαία χαρακτηριστικά τρυφερότητας και αγάπης, δ) ότι
προσομοιάζει τον δεσμό που έχει ο γονέας με το παιδί του (Ben-David, 2013; Fine & Beck,
2015) αλλά ε) παράλληλα δύναται να εξυπηρετεί τις κοινωνικές και οικονομικές ανάγκες των
ανθρώπων, (Robinson, 1995). Ωστόσο άλλοι ερευνητές, μολονότι υπογράμμισαν τη θετική
διάσταση του δεσμού ανάμεσα στον άνθρωπο και στο ζώο, εν τούτοις ανέφεραν ότι δεν
υπάρχει σαφής ορισμός, (Bayne, 2002).
Συνακόλουθα, το 1998 αποδόθηκε ένας πιο σαφής ορισμός με κοινή επιστημονική
αποδοχή. Σύμφωνα λοιπόν με αυτόν τον ορισμό, που διαμορφώθηκε από την αμερικανική
κτηνιατρική εταιρία, «O δεσμός ανθρώπου/ζώου (Human/Animal Bond), ορίζεται ως μια
αμοιβαία και επωφελής δυναμική σχέση μεταξύ του ανθρώπου και του ζώου, η οποία
επηρεάζεται από συμπεριφορές που θεωρούνται απαραίτητες για την υγεία και την ευημερία και
των δύο. Οι συμπεριφορές αυτές απορρέουν από την αλληλεπίδραση των ανθρώπων με τα ζώα
και το περιβάλλον, σε σωματικό, συναισθηματικό και ψυχολογικό επίπεδο» (Hosey & Melfi,
2014, σελ 125).
Παράλληλα όμως με την προσπάθεια ερευνητών αλλά και οργανισμών να αποδώσουν
έναν σαφή ορισμό για τον δεσμό ανθρώπου/ζώου (Hosey & Melfi, 2014), δημιουργήθηκε
έκδηλα και η ανάγκη αιτιολογικής κατανόησης του φαινομένου, (Knight & Herzog, 2009). Η
προσπάθεια αυτή αναδείχθηκε κυριότερα μετά τη δεκαετία του 1970, με την απόδοση ενός
συνόλου θεωριών, (Brown, 2004; Fine & Beck, 2015).
35
Η προσπάθεια αποτύπωσης θεωριών για τον δεσμό ανθρώπου/ζώου (HAB): Σε αυτό το
ετερογενές εννοιολογικό πεδίο που προαναφέρθηκε, πραγματώθηκε προσέγγιση σύγχρονων
θεωρήσεων βασισμένες στις θεωρητικές αρχές ιδεών εξελικτικής ψυχολογίας της δεκαετίας
του 1970 με 1980, αλλά με επέκταση στο πεδίο της αλληλεπίδρασης ανθρώπων/ζώων,
(Brown, 2004). Συνακόλουθα, έγινε και προσπάθεια να αιτιολογηθεί η βάση του δεσμού στο
γεγονός ότι τα ζώα, μπορούν να αποτελέσουν διάμεσους και παρόχους θετικής επίδρασης και
ωφέλειας, στα πεδία του ψυχολογικού ευ ζην, στις ποίκιλλες κοινωνικές δραστηριότητες του
ανθρώπου αλλά παράλληλα και στη γενικότερη ευζωία του, (Collis & McNicholas, 1998;
Herzog, 2002).
Οι κυριότερες πιο αποδεκτές λοιπόν θεωρήσεις που μπορούν εν δυνάμει να εξηγήσουν
τον δεσμό ανθρώπου ζώου, είναι «η υπόθεση της βιοφιλίας», «η θεωρία της κοινωνικής
στήριξης», «η θεωρία του δεσμού» (Fine & Beck, 2015, σελ 6) και το «βιοψυκοινωνικό
μοντέλο» (Serpell, McCune, Gee, & Griffin, 2017):
• Στην υπόθεση της βιοφιλίας (Biophilia hypothesis): αναφέρεται το χαρακτηριστικό της
βιοφιλίας, ως μια ακατανίκητη τάση του ανθρώπου να εστιάζει στη ζωή και στη δυναμική
της. Αυτό οδηγεί σε μια ενδότερη ανθρώπινη τάση σύνδεσης και σεβασμού άλλων
οργανισμών και ίσως μπορεί να εξηγήσει και την ανάγκη του ανθρώπου να συσχετίζεται και
με μη ανθρώπινα είδη, αιτιολογώντας έτσι τον δεσμό ανθρώπου/ζώου. Η υπόθεση της
βιοφιλίας έχει ωστόσο και θετικές και αρνητικές επεκτάσεις, καθώς η συνύπαρξη με κάποια
ζώα, μπορεί να είναι αρμονική (βιοφιλική) και με άλλα ζώα μπορεί να είναι ιδιαιτέρως
δυσάρεστη (Herzog, 2002).
• Η θεωρία της κοινωνικής στήριξης (Social support theory): μία άλλη θεώρηση που
εξηγεί τον ιδιαίτερο δεσμό και ωφέλεια των ζώων στην καθημερινότητα των ανθρώπων, είναι
ότι αποτελούν διάμεσο προώθησης και καλλιέργειας των σχέσεων τους με άλλα άτομα.
Ειδικότερα, διάφορα ερευνητικά δεδομένα, υποδεικνύουν ότι τα ζώα έχουν τη δυνατότητα να
αποτελέσουν ‘κοινωνικούς διευκολυντές’, για άτομα όλων των ηλικιών αλλά ιδιαίτερα για
αυτά με κινητικές αναπηρίες, των οποίων η διάδρασή τους με άλλα άτομα, διευκολύνεται και
παγιώνεται καλλίτερα μέσω ενός ζώου. Επιπλέον, η κοινωνική ωφέλεια του ζώου
αναδεικνύεται διακριτά και σε χώρους περίθαλψης ‘μη προσεγγίσιμων’ ασθενών, για τους
οποίους οι θεραπευτές μέσω των ζώων, επικοινωνούν μαζί τους πιο άμεσα. Διακρίνεται
γενικότερα ότι τα ζώα, όπως έχει προαναφερθεί και σε άλλα σημεία αυτής της ενότητας,
μπορούν να ‘σπάσουν’ τον κύκλο της μοναχικότητας και της απόσυρσης για πολλές
36
κατηγορίες ατόμων, συμπεριλαμβανομένου των ηλικιωμένων, αλλά και να επιφέρουν μείωση

του άγχους και βελτίωση πολλών άλλων ψυχικών εκδηλώσεων (Serpell et al., 2017). • Η
θεωρία του δεσμού (Attachment theory): αναπτύχθηκε από τον βρετανό ψυχίατρο και
ψυχαναλυτή John Bowlby (1907–1990). Ειδικότερα, ο τελευταίος, ανέπτυξε και δόμησε το
υπόβαθρο αυτής της θεωρίας, σύμφωνα με αρχές ηθολογίας, η οποία και αποτελεί την
επιστήμη της μελέτης της συμπεριφοράς των ζωών, (Bretherton, 1992). Αναλυτικότερα,
παρατήρησε ότι όπως τα νεογνά ζώων αναπτύσσουν αυτόματο δεσμό με μητρικές φιγούρες
αλλά και εκδηλώνουν σημεία αποχωρισμού και άγχους, το ίδιο παρατηρείται και στα βρέφη
με τις μητέρες τους, (Marrone, 2014). Αυτό αποτέλεσε καθοριστικό σημείο για την ανάπτυξη
της θεωρίας του δεσμού η οποία εστίασε το επίκεντρο της στον τρόπο που διαμορφώνουν
συναισθηματικό δεσμό τα βρέφη με φιγούρες όπως κυρίαρχα η μητρική αλλά και άλλα οικεία
άτομα (Zilcha-Mano, 2013).
Ανέφερε λοιπόν ότι «το ανθρώπινο και μη, είδος, γεννιέται με ένα ενδογενές
ψυχοβιολογικό σύστημα (The attachment behavioral system), το οποίο ενεργοποιεί τα ειδή στο
να αναζητούν ασφάλεια, σε άλλους καθοριστικούς οικείους έμβιους οργανισμούς ή συμβολικές
οντότητες ή αντικείμενα (Attachment figures), με σκοπό την προστασία τους, την εξομάλυνση
στρεσογόνων ερεθισμάτων και την ασφάλειά τους» (Zilcha-Mano, 2013, σελ 112, 114).
Επιπλέον σε επέκταση της σχέσης βρέφους και μητέρας, αναφέρθηκε ότι αυτά κατά τη
διάρκεια του πρώτου έτους της ζωής τους, αναπτύσσουν κρίσιμους συναισθηματικούς και
καθοριστικούς δεσμούς, με κύριους φροντιστές, όπως η μητρική φιγούρα, (Zilcha-Mano,
2013). Συνακόλουθα, όταν το βρέφος απομακρύνεται από την εγγύτητα της μητρικής
παρουσίας, τότε βιώνει αυτήν την κατάσταση ως απειλητική. Ειδικότερα, οτιδήποτε ξένο και
μη οικείο με το βρέφος (μια δυνατή φωνή, ένα ξένο άτομο, ένας αποχωρισμός, ο πόνος, η
πείνα κ.α ) του προκαλούν σημεία άγχους και αποχωρισμού. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, να
αναζητά και πάλι τον ίδιο συναισθηματικό δεσμό, επιδιώκοντας την ασφαλή παρουσία του
κυρίαρχου προσώπου αλλά και άλλων οικείων, (Marrone, 2014). Σε επίπεδο επίσης ενηλίκων,
ο δεσμός που αναπτύσσεται μεταξύ τους ορίζεται ως η έννοια της προστασίας. Ειδικότερα,
ότι ένα άτομο επιδιώκει και αναπτύσσει δεσμό με ένα άλλο άτομο, προκειμένου να
προστατευτεί, (Fine & Beck, 2015).
Σε επίπεδο σχέσης ανθρώπων και ζώων, η θεωρία αυτή δύναται να εξηγήσει τους
μηχανισμούς εκείνους που υπογραμμίζουν την μοναδικότητα του δεσμού που δημιουργείται
ανάμεσα στους ανθρώπους και στα ζώα. Αυτό εξηγείται διότι όπως προαναφέρθηκε, η
ανάγκη για δεσμό στα παιδιά αλλά και τους ενήλικες, επικεντρώνεται και κατευθύνεται όχι
37
μόνο σε άλλα άτομα αλλά και σε οτιδήποτε άλλο μπορεί να τους παρέχει ασφάλεια και
προστασία. Μάλιστα ο Boris Levinson, που θεωρείται και ο προγενήτορας της
ψυχοθεραπείας μέσω ζώων ανέφερε το 1969 στο κλασικό του έργο (Pet - oriented child
psychotherapy) ότι «ένα ζώο, μπορεί να αποτελέσει μια φιγούρα προσκόλλησης και δεσμού για
τον άνθρωπο» (Zilcha-Mano, 2013, σελ 114). Το γεγονός αυτό αλλά και άλλες αναφορές που
περιγράφουν τη σχέση των ζώων με τους ανθρώπους ως ανάλογη με αυτή των παιδιών με
τους γονείς τους, υποδεικνύει ότι σκέψεις, συναισθήματα και συμπεριφορές προσκόλλησης
μπορούν να κατευθύνονται και προς ένα ζώο, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις εγγύτητας
αλλά και αποσαφηνίζοντας εν δυνάμει τη φύση του δεσμού ανάμεσα τους, (Fine & Beck,
2015).
• Το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο (Biopsychosocial model): βασίζει τις αρχές του στο
γεγονός ότι η επίδραση των ζώων στις ζωές των ανθρώπων, οδηγεί εν δυνάμει σε πρόληψη
και βελτίωση τόσο σε ψυχικές διαταραχές και ψυχολογικές εκδηλώσεις όσο και σε οργανικές
παθήσεις, σε βιολογικό και ψυχοκοινωνικό επίπεδο, (Chapa, et al., 2014). Αποτελεί ένα ενιαίο
πολυπαραγοντικό σύστημα θεωριών που εξηγούν τον δεσμό ανθρώπου/ζώου αλλά και τα
οφέλη αυτού. Αναλυτικότερα, χαρακτηρίζεται από τη συνάθροιση όλων των ανωτέρω
θεωριών που έχουν εξηγηθεί και προσφέρει μια ολότητα στην κατανόηση του δεσμού αλλά
και της διακριτής βελτίωσης που προσφέρει η επαφή των ζώων με τους ανθρώπους, (Serpell et
al., 2017).
Βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο και οφέλη:
- Σε ψυχοκοινωνικό επίπεδο: η θετική επίδραση της κατοχής κατοικιδίων, διακρίνεται
τόσο σε ψυχολογικό όσο και σε ψυχιατρικό επίπεδο, με βελτίωση σε ψυχικές διαταραχές και
συνοδές καταστάσεις, όπως: i) σε νευροαναπτυξιακές διαταραχές στα παιδιά (διαταραχή
ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας) αλλά και σε διαταραχές αυτιστικού
φάσματος, ii) κυρίως σε ενήλικες στην κατάθλιψη, μολονότι υπάρχουν και άλλες μελέτες που
υποδεικνύον, ότι οι ιδιοκτήτες ζώων διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο καταθλιπτικής
σημειολογίας, εξαιτίας του φόβου αποχωρισμού αλλά και των ευθυνών iii) στο άγχος και
στην ανηδονία που εντοπίζεται πολύ συχνά στη σχιζοφρένεια, iii) σε πτυχές προσωπικότητας,
με ποικίλλες κοινωνικές και ατομικές δυσπροσαρμοστικές επεκτάσεις (μοναχικότητα,
επιθετικότητα, παραβατικότητα) iv) και στη γενικότερη προαγωγή ενσυναίσθησης που
επιτυγχάνεται, καθώς πολλές φορές η φροντίδα για το ζώο αποτελεί αντανάκλαση της
παροχής βοήθειας προς τους άλλους ανθρώπους (Walsh, 2009).
- Σε βιολογικό επίπεδο: ειδικότερα σε επίπεδο σωματικής δραστηριότητας-φυσικής

κατάστασης και γενικών επιπέδων υγείας, όπου διάφορες μελέτες υποδεικνύουν τη θετική
αλληλεπίδραση μεταξύ ιδιοκτησίας κατοικίδιων και αυξημένων επιπέδων σωματικής
κινητοποίησης (Serpell et al., 2017). Με βάση λοιπόν τον πληθυσμό-στόχο στον οποίον
απευθύνονται (παιδιά, ενήλικες και υπερήλικες), παρατίθενται τα ακόλουθα,
Παιδιά: Σε μία μελέτη, παρόλο που το δείγμα (ηλικίας 8-12 ετών), είναι περιορισμένο (n
=12), υποδεικνύεται διακριτά ότι οι ποικίλες δραστηριότητες υπέρβαρων παιδιών (ΒΜΙ 90-
97%) με τα ζώα, έχουν ως απότοκο τη βελτίωση της φυσικής τους κατάστασης και την
αύξηση της σωματικής τους δραστηριότητας. Παρόμοια ευρήματα, αναδεικνύονται σε άλλη
μελέτη η οποία υπερέχει σε επίπεδο δείγματος (n=2065) και υπερκερνά τα μεθοδολογικά
μειονεκτήματα της προαναφερόμενης έρευνας, οδηγώντας σε πιο σαφή αποτελέσματα (Owen,
et al., 2010; Wohlfarth, Mutschler, Beetz, Kreuser, & Korsten-Reck, 2013). Στη συγκεκριμένη
μελέτη, διαφαίνεται ότι η ιδιοκτησία κατοικίδιου από οικογένειες παιδιών (n=202),
διαφορετικών πολιτισμικών ομάδων, ηλικίας 9-10 ετών έχει ως αποτέλεσμα υψηλά επίπεδα
σωματικής δραστηριότητας (25,9 %) και βηματισμού (357,95 %), σε σχέση με αυτά τα παιδιά
που δεν έχουν κατοικίδιο (n=1863), (Owen et al.,2010).
Ενήλικες: Όπου αριθμός μελετών, αναδεικνύει την ωφέλεια της επίδρασης των
κατοικίδιων στη σωματική δραστηριότητα. Ειδικότερα, φαίνεται σε αρκετές έρευνες, 1)
Σημαντικότερη αύξηση στους ιδιοκτήτες (n=61), σε επίπεδο σωματικής δραστηριότητας, από
μία ώρα/εβδομάδα πριν την απόκτηση του ζώου, σε 5ώρες/εβδομάδα μετά την απόκτηση
κατοικίδιου (Serpell, 1990).
2) Σε αυτoαναφορές, στους ιδιοκτήτες της μίας μελέτης (n=71), φάνηκαν στατιστικά
σημαντικά αποτελέσματα (με τη διάρκεια των οποίων, να εξακολουθεί σε βάθος χρόνου), σε
επίπεδο υγείας και τα περισσότερα οφέλη ως προς τη φυσική δραστηριότητα, συγκρινόμενοι
με άτομα χωρίς κατοικίδια (n=26), (Serpell 1991). Αλλά και σε μία άλλη μελέτη, όπου
διερευνήθηκε η συσχέτιση μεταξύ ιδιοκτησίας σκύλου με τη φυσική κατάσταση αλλά και την
επίτευξη των συνιστώμενων προδιαγραφών φυσικής δραστηριότητας της Ιαπωνίας.
Μελετήθηκαν λοιπόν, 5177 άτομα, από τα οποία το 33,3% εν συνόλω είχαν κατοικίδιο (18%
σκύλο και 15,3% άλλο κατοικίδιο). Η στατιστική ανάλυση της μελέτης (Bonferroni- Adjusted
Post Hoc Analysis), ανέδειξε ότι οι ιδιοκτήτες που έχουν ως κατοικίδιο σκύλο α) έχουν
αυξημένα ποσοστά περιπατητικής δραστηριότητας σε σχέση με αυτούς που έχουν άλλο
κατοικίδιο εκτός σκύλου ή αυτούς που δεν έχουν κατοικίδιο, β) μειωμένα ποσοστά
καθιστικής ζωής γ) και 1,5 φορές (32,9%), περισσότερες πιθανότητες να πληρούν τα
συνιστώμενα κριτήρια φυσικής δραστηριότητας της Ιαπωνίας. Συμπερασματικά, αναδείχθηκε
στατιστικά σημαντική θετική συσχέτιση, ανάμεσα στην ιδιοκτησία κατοικιδίου (και
ειδικότερα του σκύλου), με τη φυσική κατάσταση και τις προδιαγραφές σωματικής
κινητοποίησης (Oka & Shibata, 2009).
3) Αντίστοιχα οφέλη σε σχέση με το βάρος και τη δραστηριότητα της πεζοπορίας των
ιδιοκτητών σκύλων, φάνηκαν και σε μελέτες με πιο ακριβή και αντικειμενικά δεδομένα ως
προς τη φυσική δραστηριότητα (χρήση καταγραφέα σωματικής δραστηριότητας-actigraph).
Αυτή η μελέτη (n=2199), εξέτασε την ποικιλομορφία των δημογραφικών χαρακτηριστικών,
τη φυσική δραστηριότητα, το σωματικό βάρος και τα χαρακτηριστικά αστικής διαβίωσης,
ανάμεσα σε ιδιοκτήτες σκύλων, σε αυτούς που είχαν σκύλο αλλά δεν είχαν περιπατητική
δραστηριότητα μαζί του και στους μη έχοντες σκύλο. Τα αποτελέσματα της μελέτης
ανέδειξαν τα ακόλουθα, α) οι ιδιοκτήτες σκυλιών είναι πιο πιθανό να πληρούν τα
συνιστώμενα ποσοστά μέτριας προς έντονης φυσικής δραστηριότητας σε ποσοστά (53%), σε
σχέση με τους ιδιοκτήτες σκυλιών που δεν βηματίζουν μαζί τους (33%) και με τους μη
έχοντες σκύλο, σε ποσοστό (46%) β) ο αριθμός υπέρβαρων ιδιοκτητών είναι μικρότερος
(17%), σε σχέση με τους έχοντες σκύλο χωρίς όμως φυσικές δραστηριότητες μαζί του (28%)
και τους μη έχοντες σκύλο (22%) γ) ακολούθως, οι ιδιοκτήτες σκυλιών είναι πιο πιθανό να
ζουν σε πολυσύχναστες περιοχές αυξημένης περιπατητικής δραστηριότητας, σε σχέση με
τους ιδιόκτητες που έχουν σκυλιά, αλλά δεν πεζοπορούν μαζί με αυτά (Coleman, et al.,
2008).
Ηλικιωμένοι:
Στη μελέτη των Thorpe et al, διερευνήθηκε η συμπεριφορά βάδισης ανάμεσα σε
ιδιοκτήτες σκύλων, σε αυτούς που είχαν κατοικίδιο άλλο εκτός σκύλου και σε μη έχοντες
σκύλο, σε βάθος τριετίας. Μελετήθηκαν 2553 ηλικιωμένοι άνθρωποι, ηλικίας 72-81 ετών. Οι
μελετητές διαπίστωσαν ότι από τους ιδιοκτήτες σκύλων, το 36% βημάτιζε με τον σκύλο τους,
τουλάχιστον 3 φορές την εβδομάδα, σε σχέση με τους έχοντες σκύλο που δεν βηματίζουν
μαζί του. Τα αποτελέσματα της τριετούς ανάλυσης, οδήγησαν στα ακόλουθα συμπεράσματα,
α) οι ηλικιωμένοι ιδιοκτήτες σκύλων που πεζοπορούσαν μαζί τους, παρουσίαζαν καλλίτερο
επίπεδο υγείας και μεγαλύτερη κινητικότητα από όσους είχαν σκύλους αλλά δεν πήγαιναν για
περπάτημα μαζί τους, β) παρόλο που η ιδιοκτησία σκύλου αποτελεί μέσο κινητοποίησης και
φυσικής ευεξίας, τα πλεονεκτήματα της πεζοπορίας με τον σκύλο, είναι παρόμοια με αυτά
των μη εχόντων, σκύλο, που βηματίζουν τουλάχιστον 3 φορές την εβδομάδα (Thorpe et al.,
2006).
40
Σε μεταγενέστερη χρονικά μελέτη, διερευνήθηκε η σχέση σωματικής δραστηριότητας

και ιδιοκτησίας σκύλου, με τη χρήση αντικειμενικών μετρήσεων της δραστηριότητας, σε
ηλικιωμένους (n=547), ηλικίας 65 ετών και άνω, που επιλέχθηκαν με τυχαία. Διαπιστώθηκε,
ότι υπάρχει στατιστικά σημαντική θετική σχέση (p < 0.05), μεταξύ της ιδιοκτησίας σκύλου
και της σωματικής δραστηριότητας των ηλικιωμένων ατόμων. Ειδικότερα, αποκαλύφθηκε ότι
οι ιδιοκτήτες σκύλων είναι 12%, πιο δραστήριοι, από τους μη ιδιοκτήτες σκύλων (Feng, et al.,
2014).
Επίδραση κατοικίδιων στα γενικά επίπεδα υγείας
Συνακόλουθα, έχουν ανευρεθεί βιβλιογραφικά πληθώρα μελετών που αναδεικνύουν τη
θετική ωφέλεια των ζώων, ωστόσο θα παρατεθούν συνοπτικά, λόγω των περιορισμών της
παρούσης διπλωματικής εργασίας.
Οι εν λόγω μελέτες, θα αναπτυχθούν με βάση την πληθυσμιακή ομάδα που απευθύνονται
και τη φύση του οργανικού προβλήματος. Είναι λοιπόν αξιοσημείωτο το γεγονός, ότι η
κατοχή κατοικιδίου μπορεί να αποτελέσει καταλύτη πρόληψης και βελτίωσης της φυσικής
ευζωίας, διαμέσου της ψυχολογικής αποφόρτισης που προσφέρουν τα ζώα στον άνθρωπο,
αλλά και της ενίσχυσης της σωματικής δραστηριότητας. Αυτό οδηγεί στην καλυτέρευση,
διαφόρων συμπτωμάτων αλλά και επιπτώσεων των ποικίλλων οργανικών παθήσεων:
Ενήλικες-Ηλικιωμένοι:
α) Καρδιαγγειακό σύστημα και αυτονομικές αντιδράσεις: όπου έχει διαπιστωθεί
βελτίωση του μεταβολικού προφίλ και ειδικότερα της υπογλυκαιμίας, των τριγλυκεριδίων και
της ολικής χοληστερόλης αλλά και μείωση του καρδιαγγειακού κινδύνου και αύξηση του
προσδόκιμου ζωής, σε ασθενείς που έχουν υποστεί έμφραγμα του μυοκαρδίου (Allen, 2003;
Allen, Blascovich, & Mendes, 2002; Crawford, Worsham, & Swinehart, 2006; Levine, et al.,
2013).
Στο πεδίο της νευροβιολογίας, μείωση του άγχους η οποία με τη σειρά της οδηγεί σε
μείωση των αυτονομικών αντιδράσεων (πτώση της αρτηριακής πίεσης με βελτίωση
ταχυσφυγμίας), απελευθέρωση της οξυτοκίνης, μείωση της κορτιζόλης και αύξηση της
ντοπαμίνης και σεροτονίνης αντίστοιχα, (Serpell, Mc Cune, Gee & Griffin, 2017).
β) Χρόνιες δυσίατες παθήσεις: όπου στο πεδίο της αναφοράς των χρόνιων παθήσεων
(ασθενείς τελικού σταδίου, άνοια, νοσούντες από HIV, νεοπλασίες), η επαφή με τα ζώα
αποτελεί καταλύτη απάλυνσης και καλυτέρευσης διαφόρων ψυχολογικών επιπτώσεων που
αυτές οι ασθένειες φέρουν, όπως κατάθλιψη, κοινωνική απομόνωση, μοναχικότητα (Creagan,
Bauer, Thomley & Borg, 2015; McNicholas et al., 2005; O'Haire, 2010; Orlandi, et al., 2007;
Walsh, 2009).
Παιδιά:
α) Ανοσολογικό σύστημα: όπου έχει διαπιστωθεί, ισχυροποίηση του ανοσοποιητικού
συστήματος και των ανοσολογικών αντιδράσεων (Walsh, 2009), κάτι το οποίο είναι ιδιαίτερα
διακριτό στη σχέση των παιδιών με τα ζώα, όπου και παρατηρείται μείωση της ρινίτιδας και
του άσθματος, μέσω της πρώιμης έκθεσης με τα αλλεργιογόνα των ζώων ( Arhant‐Sudhir, &
Sudhir, 2011; Mc Nicholas et al, 2005).
β) Χρόνιες παθήσεις και κινητικές αναπηρίες: Συνακόλουθα, η επίδραση και χρήση των
ζώων (τόσο σε επίπεδο κατοικιδίου όσο και θεραπευτικά), είναι κατευναστική και
ανακουφιστική στην ψυχική επιβάρυνση που βιώνουν νοσηλευόμενα παιδιά, που πάσχουν
από σοβαρές ασθένειες (νεοπλασίες) αλλά και αρωγός ταχύτερης αποκατάστασης παιδιών
που νοσούν από άλλες παθήσεις (Walsh, 2009).
Θα ήταν παράλειψη όμως, να μην τονιστεί ότι πέρα από την πολυπαραγοντικότητα της
ωφέλειας που παρέχει η συμβίωση του ανθρώπου με τα διάφορα ζωικά είδη, τα οφέλη δεν
περιορίζονται μόνο στον άνθρωπο, αλλά επεκτείνονται και στα ζώα,
Οφέλη για τα κατοικίδια:
Αναφορικά λοιπόν με τα οφέλη της σχέσης ανθρώπου-ζώου για το ζώο: Ένα από τα
πρωταρχικά πλεονεκτήματα αυτής της συμβιωτικής σχέσης είναι η αύξηση των πιθανοτήτων
για μακροημέρευση, ιδιαίτερα για του μικρού μεγέθους κατοικίδια ζώα, όπως οι γάτες ή οι
σκύλοι. Πιο συγκεκριμένα, η συμβίωσή τους με τον άνθρωπο, τους παρέχει τη δυνατότητα
ασφαλούς επιβίωσης, έχοντας μια καλύτερη ποιότητα ζωής (παροχή στέγης και τροφής) και
προστασία από πληθώρα εξωτερικών παραγόντων (π.χ. ατυχήματα ή επιθέσεις άλλων ζώων).
Επιπρόσθετα, διάφορες ενέργειες του ανθρώπου, παρεμβατικού τύπου προς τα ζώα, όπως ο
εμβολιασμός ή η λήψη φαρμάκων, αυξάνουν σημαντικά το προσδόκιμο ζωής για αυτά τα ζώα
(Zamir, 2006).
Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός, ότι όλα τα ζώα (όπως και έχει προαναφερθεί και
στην ενότητα περί εξημέρωσης), δεν πληρούν τις προϋποθέσεις μετασχηματισμού της
πρότερης διαβίωσής τους, σε οικόσιτη μορφή (π.χ. άγρια ζώα) και ακόμα και για τα ζώα που
μπορούν να λειτουργήσουν συντροφικά απέναντι στον άνθρωπο, θα πρέπει να
διασφαλίζονται οι κατάλληλες συνθήκες, λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες του κάθε
είδους (Grandgeorge & Hausberger, 2011; Zamir, 2006). Για παράδειγμα, τα άλογα ενώ
αποτελούν ζώα με τα οποία ο άνθρωπος μπορεί να αναπτύξει μια συμβιωτική σχέση, είναι
42
σημαντικό να έχουν επαφή με άλλους εκπροσώπους του είδους τους, ειδάλλως εκδηλώνουν
επιθετική συμπεριφορά απέναντι στον άνθρωπο. Αντίστοιχα, οι σκύλοι όταν δεν
κοινωνικοποιούνται με άλλα μέλη του είδους τους, είναι πιθανό να εκδηλώσουν
δυσπροσαρμοστικά συμπεριφορικά χαρακτηριστικά, όπως εξαρτητικότητα προς τον
ιδιοκτήτη τους (αδυναμία αποχωρισμού), δυσκολία υπακοής των κανόνων που θέτει ο
κάτοχός τους ή υιοθέτηση παρεμβατικών συμπεριφορών. Από τα παραπάνω, γίνεται
κατανοητό ότι η σχέση μεταξύ ανθρώπων-κατοικιδίων μπορεί να παρέχει οφέλη και για τα
ζώα, αρκεί η συμβίωση να πραγματώνεται σε κατάλληλες περιβαλλοντικές συνθήκες, με τα
κατάλληλα ζώα και σεβόμενοι τις ιδιαιτερότητες τους σχετικά με την ανάγκη επαφής με άλλα
μέλη του είδους τους ή τον τρόπο εκδήλωσης των κοινωνικών τους αναγκών (απτική επαφή,
προσέγγιση, κ.α),(Grandgeorge & Hausberger, 2011).
Καταληκτικά των ανωτέρω, η χρονολογική αποτύπωση της θετικής επίδρασης των ζώων
(προγενέστερα αλλά και μεταγενέστερα), ιδιαίτερα στην ψυχολογική ευεξία των ανθρώπων,
αποτέλεσε και τη βάση έναρξης πιο δομημένων μεθόδων, με σκόπιμη τη συμμετοχή ενός
ζώου στα πλαίσια θεραπείας ή ειδικότερα της Θεραπείας μέσω ζώων (Amiot & Bastian,
2015). Σε αυτές τις μεθόδους, τα ζώα αποτέλεσαν ουσιαστικά τον αναλυτικό τρίτο ή το μέσο
μιας καλλίτερης επικοινωνίας του θεραπευτή και του θεραπευόμενου ή μίας αναλυτικής
τριάδας (Parish-Plash & Oren, 2013) κάτι το οποίο ενισχύθηκε τον 20αί και από τις απόψεις
σημαντικών ψυχολόγων συμπεριφοριολογικής προσέγγισης, όπως οι Watson & Skinner
(Walsh, 2009).
Συνακόλουθα, η θεραπευτική αυτή προσέγγιση, διαμορφώθηκε ως όρος και προσδιορίστηκε
εννοιολογικά το 1996 ως Παρεμβάσεις μέσω Ζώων (animal-assisted interventions-ΑΑΙ), το
χρονολογικό ορόσημο των οποίων, τοποθετείται τον 9-11ο αιώνα στο Βέλγιο, (Fine, 2011).
Εκεί, η σποραδική επαφή του ανθρώπου με τα ζώα, επεκτάθηκε στη συστηματική καλλιέργεια
της χρήσης τους και μετέπειτα σε θεραπεία, σε διάφορα πεδία ανάμεσα στα οποία και του
ψυχικού (Grandgeorge & Hausberger, 2011; Shubert, 2012a).
43
2.2 Ιστορική αναδρομή της Ψυχοθεραπείας μέσω ζώων

Η πρώτη αποσπασματική θεραπευτική χρήση των ζώων, (όπως προαναφέρθηκε και στο
τέλος της προηγούμενης ενότητας), έχει την απαρχή της στην πόλη Gheel του Βελγίου, τον 9
με 11ο αί, όπου η φροντίδα των πτηνών αποτέλεσε διάμεσο μυϊκής ενδυνάμωσης και
κινητοποίησης (φυσικοθεραπεία), σε ασθενείς με αναπηρίες (Grandgeorge & Hausberger,
2011; Shubert, 2012a). Μετέπειτα χρονολογικά, το 1600 ο John Locke (1632-1704), ένας
σπουδαίος Άγγλος φιλόσοφος, στοχαστής του διαφωτισμού, πατέρας του φιλελευθερισμού
και με τεράστια επιρροή στο εκπαιδευτικό σύστημα της Αγγλίας και όχι μόνο (Γκότσης &
Συριάτου, 2001) θεώρησε ότι η επαφή των ζώων με τα παιδιά, μπορεί να καλλιεργήσει την
ενσυναίσθηση και την υπευθυνότητα τους (Cole, 2009). Ακολούθως, τον 18 με 19ο αί η
σποραδική εμπειρία της χρήσης των ζώων για θεραπευτικούς σκοπούς, επεκτάθηκε και
μεταφέρθηκε έκδηλα σε πολλές μονάδες υγείας σε όλη την Ευρώπη, όπου παρατηρήθηκε η
ενσωμάτωση κυρίως μικρού μεγέθους ζώων (πτηνά, κουνέλια), με σκοπό την ενίσχυση της
αποθεραπείας ποικίλλων νοσημάτων του ανθρώπου (Grandgeorge & Hausberger, 2011).
Ιστορικό ορόσημο όμως, της πρώτης συστηματικής χρήσης των ζώων για ασθενείς με
ψυχικά νοσήματα, αποτέλεσε το τέλος του 18ού αί, στο York της Αγγλίας. Ο William Tuke,
ένας εύπορος φιλάνθρωπος Άγγλος εκείνης της περιόδου, επηρεαζόμενος από τις απάνθρωπες
συνθήκες που επικρατούσαν εκείνη την εποχή, προσπάθησε να αναχρονίσει τις πρότερες
τιμωρητικές και ασυλοποιητικές μεθόδους θεραπείας, σχετικά με τη φροντίδα ψυχικά
ασθενών. Εισήγαγε νέους πρωτοποριακούς για εκείνη την περίοδο, τρόπους αποκατάστασης.
Το 1796 εγκαινίασε το York Retreat, ένα πρότυπο άσυλο φροντίδας ψυχικά ασθενών και
ενσωμάτωσε τη χρήση μικρού μεγέθους ζώων (πτηνά, κουνέλια), ανάμεσα στις ποικίλλες
άλλες παρεμβάσεις ψυχοκοινωνικού τύπου (εργασία σε βιοτεχνίες, πλέξιμο, ανάγνωση
βιβλίων). Ειδικότερα, οι θεραπείες των ασθενών αυτών που παρουσίαζαν συναισθηματικές
δυσκολίες, περιελάμβαναν πεζοπορία και φροντίδα αυτού του είδους των ζώων (Jackson,
2012; Shubert, 2012), με απώτερο σκοπό τη μείωση των φαρμάκων και της χρήσης των
περιοριστικών μέτρων «reduce the use of harsh drugs and restraints.» (Urickuk & Anderson,
2003, σελ, 19).
Ο συνδυασμός του παραδείγματος του York Retreat αλλά και οι συνεχιζόμενες προσπάθειες
της οικογένειας Tuke, σχετικά με την πορεία και αποκατάσταση της ψυχικής υγείας της
Αγγλίας του 18ού με 19ο αιώνα, επηρέασε θετικά το σύστημα ψυχικής υγείας εκείνης της
εποχής (Shubert, 2012a). Αυτό φάνηκε και από τις αναφορές της Βρετανίδας πρωτοπόρου της
νοσηλευτικής, Florence Nightingale, η οποία αναγνωρίζοντας τις
44
θεραπευτικές ιδιότητες των ζώων ανέφερε τα ακόλουθα, "Ένα μικρό κατοικίδιο ζώο είναι
συχνά μια εξαιρετική συντροφιά για τους αρρώστους, ειδικά για τους χρόνιους ασθενείς. Ένα
πουλί σε ένα κλουβί είναι μερικές φορές η μόνη πραγματική ευχαρίστηση γι’ αυτούς που
παραμένουν για χρόνια σε κάποιο δωμάτιο νοσηλείας", (All, Loving, & Crane, 1999, σελ 49).
Η θετική αυτή έκβαση μεταγενέστερα (1830), επισημάνθηκε και σε αναφορές περί των
τρόπων λειτουργιάς των νοσοκομείων, όπου υποδηλώθηκε μία διακριτή βελτίωση στον τρόπο
φροντίδας των ψυχικά ασθενών της Αγγλίας (Shubert, 2012a). Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, την
ίδια χρονιά και την πρόταση του Βρετανού επίτροπου φιλανθρωπίας, περί εισαγωγής των
ζώων σε μονάδες νοσηλείας ψυχικά ασθενών της Μεγάλης Βρετανίας (Morrison, 2007).
Αντίστοιχα, το 1867 στη Δυτική Γερμανία, στο ινστιτούτο του Βαιθήλ αναπτύχθηκαν
προγράμματα αγροκτήματος με ποίκιλλα ζώα, όπως σκυλιά, γάτες, πτηνά κ.α. Αυτά τα
προγράμματα αρχικά εφαρμόσθηκαν σε ασθενείς με επιληψία αλλά μετέπειτα η εφαρμογή
τους επεκτάθηκε και σε άλλες ψυχικές και οργανικές ασθένειες (Grandgeorge & Hausberger,
2011).
Αξιοσημείωτο είναι όμως, το γεγονός ότι η εμπειρία της Ευρώπης είχε έντονη
αντανάκλαση και στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Στη βόρεια λοιπόν Αμερική, η
πρώτη καταγεγραμμένη αναφορά χρήσης των ζώων σε θεραπευτικό πλαίσιο, παρατηρήθηκε
το 1919 στο νοσοκομείο St.Elizabeth στην Ουάσιγκτον (Urickuk & Anderson, 2003). Στη
συγκεκριμένη νοσοκομειακή μονάδα, το προσωπικό ενσωμάτωσε στις θεραπευτικές
μεθόδους για ψυχικά ασθενείς και τη χρήση σκυλιών ως μέσο συντροφιάς. Η εφαρμογή
αυτής της μεθόδου, ενισχύθηκε και από τις απόψεις του Αμερικανού προοδευτικού, Franklin
Knight Lane (1864–1921). Ο τελευταίος, επηρεάστηκε διακριτά από τις θετικές αναφορές
χρήσης σκυλιών ως μέσο συντροφιάς, σε τραυματισμένους βετεράνους του πρώτου
Παγκοσμίου Πολέμου, με αρκετά μετατραυματικά συμπτώματα «men with shell shock recover
their balance by getting close to a dog». Θεώρησε λοιπόν, ότι η συντροφιά σκυλιών μπορεί
να επεκταθεί πέρα από το πεδίο της μάχης και να αποτελέσει καταλύτη απάλυνσης
μετατραυματικών εκδηλώσεων, από τις οποίες υποφέρουν αρκετοί άνθρωποι (Relf, 2006, σελ
315).
Παρόλο τις θετικές όμως αναφορές της θεραπευτικής χρήσης των ζώων τόσο στην
Ευρώπη όσο και στην Αμερική, η ανάπτυξη της ιατρικής και του κλάδου της
ψυχοφαρμακολογίας στις απαρχές του 20ού αιώνα, οδήγησε στην απώλεια ενδιαφέροντος περί
αξιοποίησης των ζώων για θεραπευτικούς σκοπούς (Serpell, 2010;Urickuk & Anderson,
2003). Ωστόσο, η θεώρηση αυτής της πραγματικότητας, ανατράπηκε αρκετά κατά τη
45
διάρκεια του δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου (Grandgeorge & Hausberger, 2011).

Ειδικότερα, οι συνθήκες της τεράστιας ανθρώπινης αποδιάρθρωσης, του τρόμου και της
συναισθηματικής εγκατάλειψης, που επικρατούσαν εκείνη την περίοδο σε όλους τους
εμπλεκόμενους και ειδικότερα στους στρατιώτες του πεδίου μάχης (Γαγανάκης, 1999),
δημιούργησαν έκδηλα την ανάγκη συναισθηματικής και ψυχολογικής υποστήριξης.
Ακολούθως, στις Η.Π.Α παρατηρήθηκε αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για τη θεραπευτική
χρήση των ζώων (Cole, 2009). Συνακόλουθα, το 1942 στο νοσοκομείο Pawling Air Force,
εφαρμόσθηκαν ποικίλες δραστηριότητες (ιππασία, φροντίδα ζώων αγροκτήματος), με σκοπό
την ανάκαμψη των βετεράνων του πολέμου από τη διαταραχή του μετατραυματικού στρες
(Grandgeorge & Hausberger, 2011; Morrison, 2007).
Η αναζωπύρωση όμως του ενδιαφέροντος για τη θεραπευτική χρήση των ζώων,
εξακολουθούσε να μην έχει τεκμηριωμένες επεκτάσεις, κάτι το οποίο έγινε έκδηλο και από τη
βιβλιογραφία που υπήρχε έως τότε. Αυτή ουσιαστικά, περιορίζονταν στις ζωονόσους
ασθένειες που τα ζώα έφεραν σε επίπεδο δημόσιας υγείας (Serpell, 2010). Αυτό ανατράπηκε
αρκετά με τη δημοσίευση του κοινωνιολόγου James Bossad το 1944 «The Mental Hygiene of
Owning a Dog», σχετικά με την ωφελιμότητα της σχέσης ανάμεσα στα ζώα και τους
ιδιοκτήτες τους (Morrison, 2007, σελ 52).
Η δημοσίευση του, αποτέλεσε ουσιαστικά την πρώτη τεκμηριωμένη βιβλιογραφική
αναφορά σχετικά με τη θεραπευτική ωφέλεια των ζώων ως κατοικίδια. Το έργο του James
Bossad θεωρήθηκε καίριο γιατί βασίστηκε σε αυτόαναφορές του ιδίου αλλά κυριότερα σε
μελέτη περιστατικών. Ειδικότερα, περιέγραψε με σαφήνεια τον ρόλο που διαδραματίζουν τα
κατοικίδια ως μέλη μιας οικογένειας, αποκρυσταλλώνοντας τη θετική επίδραση που αυτά
έχουν (πηγή αγάπης, υπευθυνότητας, ενσυναίσθησης, μέσο κοινωνικής διευκόλυνσης και
συντροφικότητας κ.α). Η σημαντικότητα του έργου του φάνηκε διακριτά και από την
αναδημοσίευση που έγινε μέσα στα επόμενα έτη (κτηνιατρικά περιοδικά, εφημερίδες, κ.α)
αλλά και από τα χιλιάδες αιτήματα επανατύπωσης (Urickuk & Anderson, 2003).
Παράλληλα με τη δημοσίευση του James Bossad (Urickuk & Anderson, 2003), η
θεώρηση της θεραπευτικής επήρειας των ζώων, ειδικότερα σε ψυχικές διαταραχές, ενισχύθηκε
σημαντικά και από τις μαρτυρίες διακεκριμένων ψυχίατρων και ψυχοθεραπευτών του 20αί. Οι
τελευταίοι, διαπίστωσαν συμπτωματικά την ωφέλιμη επίδραση που είχαν τα κατοικίδια τους,
στους ασθενείς τους (Shubert, 2012b).
Ειδικότερα, ο ψυχίατρος Sigmund Freud (1856-1939) ήταν από τους πρώτους
ψυχαναλυτές εκείνης της περιόδου, που διενεργούσε αναλυτικές συνεδρίες με την παρουσία
του αγαπημένου του κατοικιδίου Jofi. Η παρουσία του σκύλου του αρχικά δεν εξυπηρετούσε
κάποιον συγκεκριμένο θεραπευτικό στόχο, περισσότερο δε λειτουργούσε αποσυμφορητικά
για τον ίδιο τον ψυχίατρο (Coren, 2002; Shubert, 2012b). Συμπτωματικά ο Freud διαπίστωσε
ότι πολλοί ασθενείς υπό την παρουσία του σκύλου του και ειδικότερα παιδιά και έφηβοι,
παρουσίαζαν διακριτή συναισθηματική βελτίωση, καλλίτερη διαλεκτική ικανότητα κυρίως
για επώδυνα ζητήματα αλλά και αίσθημα ασφάλειας και αποδοχής του εαυτού τους.
Συνακόλουθα, το γεγονός αυτό λειτούργησε αποδοτικά για τις συνεδρίες του ψυχαναλυτή
(Fine, 2010; Shubert, 2012b). Αυτό βέβαια, αποτέλεσε και μία σχετική αντίθεση με τις πιο
πρώιμες δικές του θεωρήσεις κατά τις οποίες τα ζώα είχαν συμβολικές προεκτάσεις στις
διάφορες ψυχαναλυτικού τύπου θεωρίες του και καμία άλλη βιωματική χρησιμότητα.
Ειδικότερα, στην άποψη του ότι τα βρέφη και τα παιδιά έχουν αρκετά ζωώδη ένστικτα
(τροφή, επιβίωση, αυτοσυντήρηση), τα οποία προσομοίαζαν με αυτά των ζώων και τα
απέδωσε εννοιολογικά ως ‘εκείνο’ «Id» (Serpell, 2010, σελ 39).
Αρκετά μεταγενέστερα, 10 με 15 χρονιά μετά τον θάνατο του διακεκριμένου ψυχίατρου,
διάφορες δικές του αυτοαναφορές που ήρθαν στο φως της δημοσιότητας, υποδήλωσαν
διακριτά τη θεραπευτική ωφελιμότητα των ζώων στις ψυχικές διαταραχές και ειδικότερα σε
ψυχαναλυτικό επίπεδο. Σύμφωνα με τα λόγια του ιδίου «κατά τη διάρκεια της ανάλυσης όταν
ο ασθενής προσεγγίζει την πηγή του προβλήματος, πολύ συχνά συναντά μια ζώνη αντίστασης,
στην οποία αμύνεται. Εκεί το ζώο θεραπείας μπορεί να λειτουργήσει κατευναστικά για τον
ασθενή και να δημιουργήσεις τις υποδομές, με τις οποίες μπορεί να επεξεργαστεί καλλίτερα το
πρόβλημα του» (Fine, 2010, σελ xvii).Αυτές οι αυτοαναφορές του διακεκριμένου ψυχίατρου,
αποτέλεσαν κατά μια έννοια, μία επιβεβαίωση για τις μεταγενέστερες απόψεις του Boris
Levinson, ενός άλλου πολύ σημαντικού (Fine, 2010), παιδοψυχολόγου, ο οποίος θεωρείται ο
πατέρας της Ψυχοθεραπείας μέσω Ζώων (Grandgeorge & Hausberger, 2011).
Η μελέτη του παιδοψυχολόγου Boris Levinson, για τη θεραπευτική χρήση των ζώων σε
ψυχικές διαταραχές, ξεκίνησε τελείως συμπτωματικά το 1953 σε έναν έφηβο ασθενή με
προβλήματα λόγου και επικοινωνίας (Urickuk & Anderson, 2003). Ο παιδοψυχολόγος είχε
επιχειρήσει σε πολλές συνεδρίες να εγκαθιδρύσει δεσμό με τον δυσπρόσιτο νεαρό ασθενή,
χωρίς όμως ιδιαίτερη αποδοτικότητα (Fine, 2011). Όταν ο Boris Levinson άφησε για βραχύ
χρονικό διάστημα τον νεαρό ασθενή με το κατοικίδιο του και μετέπειτα επέστρεψε,
συνειδητοποίησε ότι ο ασθενής μιλούσε. Το σκυλί ουσιαστικά δημιούργησε τον δεσμό που ο
Levinson δεν μπόρεσε να εγκαταστήσει (Shubert, 2012b) και ειδικότερα μέσω αυτής της
διαδικασίας, κατέστη κατανοητό ότι το ζώο αποτέλεσε το μέσο για τη εγκαθίδρυση
47
επικοινωνίας με τον δυσπρόσιτο ασθενή, μειώνοντας έτσι τις αντιστάσεις του και
αποτελώντας μέσο θεραπείας. Ο παιδοψυχολόγος ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον
σκύλο του σαν εργαλείο για την δουλειά του (Hooker, Freeman& Stewart, 2002), έχοντας τη
θεώρηση ότι τα ζώα μπορούν να έχουν θεραπευτική ωφελιμότητα σε ποικίλλες ψυχικές
διαταραχές (Fine, 2011). Δυστυχώς, αυτή η ενασχόληση του συνάντησε τον έντονο
σκεπτικισμό, τη δυσαρέσκεια και την αμφισβήτηση του επιστημονικού κοινού εκείνης της
εποχής (Urickuk & Anderson, 2003).
Ωστόσο ο παιδοψυχολόγος συνέχισε με αμείωτο ενδιαφέρον να χρησιμοποίει το ζώο του
ως μέσο θεραπείας, καταμετρώντας τα θετικά αποτελέσματα της ενασχόλησης του (Hooker et
al., 2002). Ο ίδιος περιέγραψε τα οφέλη που ο σκύλος του επέφερε ως μέσο θεραπείας με
παιδιά και εφήβους, κυρίως στη μείωση του άγχους αλλά και στην ενίσχυση της
κοινωνικοποίησης τους με άλλα άτομα (Walsh, 2009). Αυτές οι εκτενείς παρατηρήσεις καθώς
και η ανάλυση των περιστατικών (Grandgeorge & Hausberger, 2011) έθεσαν τις
προϋποθέσεις για την έκδοση δύο από τα πιο σημαντικά συγγράμματα της σύγχρονης
ιστορίας σχετικά με τη θεραπεία μέσω ζώων, ακολούθως το 1969 το έργο του με την
ονομασία «Pet-Oriented Child Psychotherapy» και το 1972, το σύγγραμμα του με την
ονομασία «Pets and Human Development» (Urickuk & Anderson, 2003, σελ 21).
Τα συγγράμματα του Boris Levinson, έθεσαν τις πρώιμες βάσεις για την Ψυχοθεραπεία
μέσω ζώων «Pet-Facilitated Psychotherapy», η οποία βασίστηκε στη θεωρία της
ψυχοθεραπείας παιδιών διαμέσου των ζώων «Pet-Oriented Child Psychotherapy theory».
Στην εν λόγω θεωρία, ο θεραπευτής χρησιμοποιεί τη φυσική τάση που έχουν τα παιδιά και τα
ζώα για αλληλοδιάδραση (παιχνίδι). Με αυτόν τον τρόπο το παιδί μέσω του παιχνιδιού,
μοιράζεται και μεταφέρει συμβολικά τις στρεσογόνες εμπειρίες και τα συναισθήματα του με
έναν ακρατή που δεν τον κρίνει (ζώο). (Grandgeorge & Hausberger, 2011, σελ 399).
Η προσπάθεια του Boris Levinson πυροδότησε την πρώιμη έρευνα στη θεραπευτική
επίδραση των ζώων σε σωματικό και κυριότερα σε ψυχικό επίπεδο (Shubert, 2012b). Η
μελέτη των περιστατικών του ενέπνευσε και άλλους επιστήμονες με την ενασχόληση αυτού
του φαινομένου, το οποίο έγινε μετέπειτα γνωστό ως Θεραπεία μέσω Ζώων (AAT) (Walsh,
2009). Αυτό φάνηκε και από μία στατιστική μελέτη που έκανε ο ίδιος το 1972, στην οποία
διαπιστώθηκε ότι το ένα τρίτο των ψυχοθεραπευτών της Νέας Υόρκης χρησιμοποιούσαν ζώα
στις συνεδρίες τους (Morrison, 2007). Αντίστοιχα, τη δεκαετία του 1970 δύο άλλοι
Αμερικανοί ψυχίατροι, οι Samuel και Elizabeth Corson (Grandgeorge & Hausberger, 2011),
επηρεαζόμενοι από το παράδειγμα του Boris Levinson, εισήγαγαν ζώα σε ψυχιατρική μονάδα
48
(Shubert, 2012a). Ειδικότερα, ενσωμάτωσαν σκυλιά ως συμπληρωματικό μέσο θεραπείας σε

ασθενείς οι οποίοι ήταν ανθεκτικοί στη φαρμακευτική αγωγή. Μελέτησαν 47 ασθενείς, με
απόσυρση, μειωμένη αυτοεκτίμηση και δυσχέρεια επικοινωνίας. Τα αποτελέσματα της
παρέμβασης τους, υπογράμμισαν τη διακριτή βελτίωση στα συμπτώματα-στόχους αλλά και
την περιορισμένη ανάγκη χρήσης των ψυχοφαρμάκων (Grandgeorge & Hausberger, 2011).
Οι μετέπειτα έρευνες που διεξήχθησαν από πλειάδα επιστημόνων (Michael Mc Culloch,
Leo Bustad, Dean Katcher, Erika Friedmann κ.α) σε συνδυασμό με διάφορα ιστορικά
θεραπευτικά προγράμματα όπως: α) στις αρχές του 1970, έρευνα που διεξήχθη, ανέδειξε ότι
το 48% των μονάδων υγείας της Αμερικής, έκαναν χρήση ζωών για ψυχολογική υποστήριξη
ασθενών, β) το 1970, η παρουσία ζώου θεραπείας σε παιδιατρικό ψυχιατρικό νοσοκομείο
(Children’s Psychiatric Hospital, Ann Arbor, Michigan), γ) το 1973, η εισαγωγή ζώων
θεραπείας σε οίκους ευγηρίας (“petmobile” program Pikes Peak region, Colorado), δ) αλλά
και το 1977, οι πρώτες μελέτες για την επίδραση των ζώων στο προσδόκιμο ζωής των
ανθρώπων (Morrison, 2007; Shubert, 2012a), ανέδειξαν το έργο του Boris Levinson,
θέτοντας τις μετέπειτα προϋποθέσεις (Grandgeorge & Hausberger, 2011) συγγραφής βιβλίων
και δημιουργίας οργανισμών, κατά τις δεκαετίες 1970-1980 με στόχο την ενδελεχή
επιστημονική έρευνα, σχετικά με τη διαπίστωση των παραπάνω ισχυρισμών (Hines, 2003;
Shubert, 2012a).
Ειδικότερα ανάμεσα σε άλλα, τα σημαντικότερα συγγραφικά έργα ήταν: i) το 1975, το
εκπόνημα του Anderson (Pet Animal and Society), ii) το 1981, του Fogle (Interrelations
Between People and Pets), iii) το 1984, των Anderson και Hart (The Pet Connection: Its
Influence on Our Health and Quality of Life, iv) το 1985, του Sussman (Pets and the Family)
και v) το 1983, το βιβλίο των Katcher & Beck με την ονομασία, (New Perspectives on Our
Lives With Companion Animals), το οποίο ξεχώρισε τόσο στην πρώτη του έκδοση όσο και
στη δεύτερη (1996), διότι αποδόθηκε ως μία θεωρητική βάση στην οποία μπορούν να
εργασθούν επαγγελματίες ψυχικής υγείας (Cole, 2009; Hines, 2003).
Συνακόλουθα, σε επίπεδο ιστορικής απαρίθμησης των οργανισμών, σημαντικοί
θεωρούνται οι ακόλουθοι, ι) 1974, Joint Advisory Committee on Pets in Society (JACOPIS,
United Kingdom), ιι) 1976, Association Francaise d’Information et de Recherche sur
l’Animal de Compagnie (France) www.afirac.org, ιιι) 1977, Institute for Interdisciplinary
Research on the Human-Pet Relationship (Austria), www.iemt.at και την ίδια χρονιά Center
on Interaction of Animals and Society (University of Pennsylvania, USA)
www.vet.upenn.edu/cias , ιv) 1980, Joint Advisory Committee on Pets in Society (JACOPIS,
49
Australia), v) 1981, AVMA Task Force on the Human-Animal Bond (USA) www.avma.org
και αντίστοιχα την ίδια χρονιά, Animal Medical Center Institute for the Human-Companion
Animal Bond (New York City-USA), Center to Study Human-Animal Relationships and
Environments (CENSHARE, University of Minnesota-USA) www.censhare.umn.edu και vιι)
συνακόλουθα, το 1982: Center for Applied Ethology and Human-Animal Interactions, το
οποίο το 1997 μετονομάστηκε σε Center for the Human-Animal Bond (Purdue University
Indiana, USA) www.vet.purdue.edu, (Hines, 2003).
Καίριοι όμως ιστορικοί σταθμοί αυτής της εξέλιξης, θεωρούνται οι θεσπίσεις των
ακόλουθων οργανισμών:
α) το 1976, το Therapy Dogs International από την πρωτεργάτρια Elaine Smith, μία
Αμερικανίδα νοσηλεύτρια που μετέφερε στην Αμερική, την εμπειρία της εργασίας της,
σχετικά με την επαφή που είχαν ασθενείς με ζώα συντροφιάς σε αγγλικά νοσοκομεία.
Ειδικότερα, η συγκεκριμένη κατά την επιστροφή της στο New Jersey, δημιούργησε
πρόγραμμα εκπαίδευσης σκυλιών με στόχο την επίσκεψη και θεραπευτική συμμετοχή τους σε
ποικίλλες μονάδες υγείας (Shubert, 2012a, 2012b).
β) το 1977, το Delta Foundation και μετέπειτα μετονομαζόμενο το 1981 σε Delta Society
www.deltasociety.org από πλειάδα ιατρών και κτηνιάτρων (Shubert, 2012a, 2012b).
Ειδικότερα ιδρυτές αυτού, ήταν οι ψυχίατροι, Michael J. McCulloch και William McCulloch,
αλλά και οι κτηνίατροι, Leo K. Bustad, R.K. Anderson, Stanley L. Diesch, Joe Quigley και
Alton Hopkins. Ακολούθως, το Delta Society από το 2012 και μετέπειτα, μετονομάστηκε σε
Pet Partners Organization (www.petpartners.org).
Σύμφωνα επίσης με την επιδίωξη των ιδρυτών του οργανισμού, το αντικείμενο της
ενασχόλησης του ήταν η διερεύνηση του δεσμού ανθρώπου-ζώου αλλά και η προώθηση και
έρευνα της συστηματικής χρήσης των ζώων με σκοπό τη βελτίωση της γενικότερης ευζωίας
των ανθρώπων. Πιο συγκεκριμένα, οι στόχοι του ήταν οι ακόλουθοι: ι) η ενσυναίσθηση του
κοινού σχετικά με τη θετική επίδραση που τα ζώα μπορούν να έχουν στην ανθρώπινη υγεία,
ιι) η απομάκρυνση όλων των φραγμών και των στερεότυπων προκαταλήψεων που μπορούν
δυνητικά να εμποδίσουν τη συμμετοχή των ζώων στην καθημερινότητα των ανθρώπων και
ιιι) η επέκταση του θεραπευτικού ρόλου που τα ζώα δύναται να έχουν στην ανθρώπινη υγεία,
στην εκπαίδευση αλλά και σε επίπεδο υπηρεσιών (Morrison, 2007). Αξιοσημείωτο είναι
επίσης το γεγονός, ότι στον οργανισμό λάμβαναν και λαμβάνουν τόπο ειδικά προγράμματα
εκπαίδευσης, όπως πρόγραμμα ειδικής κατάρτισης των θεραπευτών και θέσπιση
πιστοποιημένων θεραπευτικών προγραμμάτων μέσω των ζώων, (Shubert, 2012a) με
50
απαραίτητη προϋπόθεση την τήρηση του σεβασμού στον κανόνα δεοντολογίας για τη χρήση
των ζώων (Zamir, 2006).
γ) συνακόλουθα, το 1990, ο διεθνής οργανισμός αλληλοεπίδρασης ανθρώπου/ζώων
(IAHAIO) www.iahaio.org, ο οποίος απαρτίζεται από 22 χώρες και αποτελεί το σύνολο
ουσιαστικά πολλών άλλων οργανισμών, ανάμεσα στους οποίους και ο Delta Foundation. Ο
συγκεκριμένος οργανισμός ως στόχο του περιγράφει, τη μελέτη της εκπαίδευσης και της
ερευνάς σχετικά με τον δεσμό ανθρώπων/ζώων αλλά και τις ποικίλλες προεκτάσεις αυτού.
(Urickuk & Anderson, 2003).
δ) εν τέλει, ο μακροβιότερος (από το 1919) και πολύ σημαντικός οργανισμός: Latham
Foundation www.latham.org, του οποίου οι στόχοι, πέρα από τη διερεύνηση του δεσμού
ανθρώπου/ζώου είναι, ι) η συνεχής ερευνητική και εκπαιδευτική προσπάθεια σε επίπεδο της
οποίας, μέσω του οργανισμού, διενεργείται ένας μεγάλος όγκος εκπαιδευτικών σεμιναρίων
καθώς και προγράμματα εκπαίδευσης ζώων εργασίας και θεραπείας, ιι) η παροχή σε
επιστημονικό και μη κοινό, έντυπου, οπτικοακουστικού και ηλεκτρονικού εκπαιδευτικού
υλικού αλλά και η δυνατότητα ηλεκτρονικής περιήγησης σε ογκώδη βάση δεδομένων, με
σκοπό την εξεύρεση βιβλιογραφίας, σχετικά με την ολότητα της θεραπευτικής επίδρασης των
ζώων στον άνθρωπο και ιιι) καταληκτικά, η απόδοση ιδιαίτερης βαρύτητας στην
πληροφόρηση σχετικά με τη θετική εφαρμογή της θεραπείας μέσω ζώων, τόσο στην παιδική
κακοποίηση όσο και σε άλλες μορφές αυτής, (Urickuk & Anderson, 2003, σελ 21).
Ακολούθως, το εύρος όλης αυτής της ανάπτυξης και πληροφορίας, οδήγησε τη δεκαετία
του 1990, σε ένα ισχυρό θεωρητικό υπόβαθρο σχετικά με τη θεραπευτική επίδραση των
ζώων, το οποίο ωστόσο, είχε ετερογενείς ορισμούς και εννοιολογικές αποδόσεις για όμοιες
παρεμβάσεις, με αποτέλεσμα να επικρατεί σύγχυση (Cole, 2009): Ως απότοκος αυτής της
εννοιολογικής ετερογένειας, ήταν η χρήση των ζώων στη θεραπευτική διαδικασία να έχει
λάβει πολλές και διαφορετικές σημασιολογικές ταυτότητες. Ειδικότερα, το 2003 η LaJoie
στην ανασκόπηση της, υπέδειξε 20 διαφορετικούς ορισμούς και 12 περιγραφές για το ίδιο
φαινόμενο, όπως θεραπεία με κατοικίδια, θεραπεία που διευκολύνεται από κατοικίδια,
ζωοθεραπεία, δραστηριότητες σχετιζόμενες με ζώα, ψυχοθεραπεία μέσω ζώων, (Fine, 2011;
Cole, 2009).
Η θολερότητα αυτού του τοπίου αποσαφηνίσθηκε το 1996, μέσω του εγχειριδίου της Delta
Society (Standards of Practice for Animal Assisted Therapy), όπου διαμορφώθηκαν όροι και
προσδιορίσθηκαν εννοιολογικά, οι οποίοι και φάνηκε να τυγχάνουν της αποδοχής της
πλειονότητας των επιστημόνων οι οποίες και διακρίθηκαν, στη Θεραπεία μέσω Ζώων (AAT),
51
στις Δραστηριότητες μέσω Ζώων (AAA) και την Εκπαίδευση που αφορά τις Παρεμβάσεις μέσω
Ζώων (AAE) (Fine, 2011).
52
2.3 Παρεμβάσεις μέσω Ζώων (Αnimal-Αssisted Ιnterventions-ΑΑΙ)
Σύμφωνα με τη Delta Society (1996), ως παρεμβάσεις μέσω ζώων (Animal-Assisted

Interventions-AAI), χαρακτηρίζονται οι «παρεμβάσεις εκείνες που σκόπιμα εντάσσουν ζώα στη
θεραπευτική διαδικασία ή στο θεραπευτικό περιβάλλον» (Berget & Braastad, 2011).
Αυτές οι παρεμβάσεις είναι δομημένες, ενσωματώνουν ζώα σε επίπεδο υγείας,
εκπαίδευσης αλλά και ανθρώπινων υπηρεσιών, με στόχο τη βελτίωση της ευρωστίας και της
γενικότερης ευζωίας. Αποτελούνται εν συνόλο από τις ακόλουθες κατηγοριοποιήσεις (Fine,
2011):
• Τις Δραστηριότητες μέσω Ζώων (Animal-Assisted Activities, AAA) •
Τη Θεραπεία μέσω Ζώων (Animal-Assisted Therapy, AAT)
• Την Εκπαίδευση που αφορά τις Παρεμβάσεις μέσω Ζώων (Animal Assisted Education
AAE): η οποία αποτελεί μια στοχευμένη και δομημένη παρέμβαση, που κατευθύνεται και
παρέχεται από έναν επαγγελματία εκπαιδευμένο στη συγκεκριμένη θεματική (καθηγητή). Το
επίκεντρο των δραστηριοτήτων είναι οι ακαδημαϊκοί στόχοι και οι κοινωνικές και γνωστικές
δεξιότητες των συμμετεχόντων, με την πρόοδο των σπουδαστών να καταγράφεται και να
αξιολογείται (www.petpartners.org). Η εκπαίδευση αφόρα τις παρεμβάσεις μέσω ζωών α)
προγραμματίζεται σε χώρους όπου λαμβάνει τόπο η διάδραση του ζώου με τον χειριστή του,
β) δεν απαιτείται η συνεχής παρουσία του ζώου και γ) ο πάροχος ενημέρωσης και
εκπαίδευσης δεν είναι το άτομο που χειρίζεται το ζώο, (Hart, 2010). Παράδειγμα μιας τέτοιας
δράσης, αποτελεί η εκπαιδευτική επίσκεψη στους μαθητές ενός σχολείου, που έχει ως στόχο
την προώθηση της κατοχής κατοικιδίων (www.iahaio.org).
Κρίνεται επίσης σημαντικό να γίνει αναφορά και να αποσαφηνισθεί μια τριάδα εννοιών,
που εμφανίζονται στη διεθνή και συχνότερα στην αμερικανική βιβλιογραφία. Αυτές οι
έννοιες, περιγράφουν ουσιαστικά το είδος της σχέσης που μπορεί να αναπτυχθεί ανάμεσα σε
ένα εξημερωμένο ζώο και στον άνθρωπο. Σύμφωνα με αυτήν τη κατηγοριοποίηση τα ζώα
διακρίνονται: α) σε Ζώα συναισθηματικής υποστήριξης, β) σε Ζώα υπηρεσίας και γ) σε Ζώα
θεραπείας, (Tedeschi, Pearson, Bayly, & Fine, 2015). Τα Ζώα υπηρεσίας και τα Ζώα
θεραπείας εντάσσονται στις Παρεμβάσεις μέσω Ζώων, (Shubert, 2012a).
53
Αξιοσημείωτο σχολιασμού, είναι επίσης και το γεγονός ότι για αυτές τις έννοιες
επικρατεί μια εννοιολογική σύγχυση, η οποία οδηγεί πολύ συχνά σε παρερμηνείες και
αυθαίρετες ιδιότητες:
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, είναι τα ζώα συναισθηματικής υποστήριξης (Emotional
support animal-ESA). Στην συγκεκριμένη κατηγορία, ενσωματώνονται ουσιαστικά ζώα τα
οποία προσφέρουν ασφάλεια και συντροφικότητα στα άτομα (Tedeschi et al., 2015). Ωστόσο,
ο ρόλος τους κινείται κάπου ανάμεσα στα όρια της κατοχής κατοικίδιου, της θετικής τους
ωφέλειας στο πλαίσιο της θεραπείας ψυχικών διαταραχών και εκδηλώσεων και στην
κατηγορία των ζώων υπηρεσίας (Kruger & Serpell, 2010). Ειδικότερα, τα ζώα
συναισθηματικής υποστήριξης λόγω της ψυχολογικής ωφέλειας (ασφάλεια, συντροφικότητα)
που προσφέρουν στον άνθρωπο, συχνά παρερμηνεύονται ως ζώα υπηρεσίας και δει ως ζώα
υπηρεσίας που χρησιμοποιούνται σε ψυχιατρικές παθήσεις και ψυχολογικές εκδηλώσεις
(Psychiatric service animals), (Tedeschi et al., 2015).
Το 2010, η ADA (Americans with Disabilities Act), εξέδωσε αυστηρούς κανονισμούς με
τους οποίους αποκλείει τα ζώα συναισθηματικής υποστήριξης από την κατηγορία των ζώων
υπηρεσίας (ADA, 2010) ενώ ορίστηκαν και συγκεκριμένα κριτήρια σύμφωνα με τα οποία: α)
τα ζώα συναισθηματικής υποστήριξης, σε αντίθεση με τα ζώα που εντάσσονται στις
Παρεμβάσεις μέσω Ζώων (Ζώα υπηρεσίας & Ζώα θεραπείας), δεν λαμβάνουν κάποια ειδική
εκπαίδευση, β) δεν εκτελούν συγκεκριμένα καθήκοντα, γ) αρκεί μόνο η παραμονή του ζώου
εντός της κατοικίας του ιδιοκτήτη για να ενταχθεί σε αυτή την κατηγορία και δ) δεν είναι
αναγκαίο να συνοδεύουν τον χειριστή τους έξωθεν αυτής. Επίσης, η μόνο ουσιαστική
διαφορά που διακρίνει το ζώο συναισθηματικής υποστήριξης από την ιδιότητα του απλού
κατοικίδιου, είναι η προϋπόθεση της συνταγογράφησης του από έναν επαγγελματία υγειάς σε
ένα ασθενή με ψυχιατρική συμπτωματολογία (Kruger & Serpell, 2010).
54
2.3.1 Δραστηριότητες μέσω Ζώων (Animal-Αssisted Αctivities, ΑΑΑ)

α) Εννοιολογικός Προσδιορισμός:
Οι Δραστηριότητες μέσω ζώων (Animal-Αssisted Αctivities, ΑΑΑ) ορίζονται ως ‘Η
ενσωμάτωση των ζώων σε δραστηριότητες που παρέχουν κίνητρο, ψυχαγωγία, εκπαίδευση
και/ή θεραπευτικά οφέλη με σκοπό τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής των ατόμων. Οι
δραστηριότητες μέσω ζώων παρέχονται σε ποικίλους χώρους από ειδικά εκπαιδευμένους
επαγγελματίες, βοηθητικό προσωπικό και/ή εθελοντές σε σχέση με τα ζώα τα οποία πληρούν
ειδικά κριτήρια. Χαρακτηρίζονται από απουσία συγκεκριμένων θεραπευτικών στόχων καθώς
επίσης και αυθόρμητες διαδικασίες οι οποίες δεν υπόκεινται σε συγκεκριμένο προγραμματισμό
(Kruger & Serpell, 2010, σελ 34).
β) Στόχοι – Εφαρμογές: Σε ομάδες διαχείρισης κρίσης ‘Animal-Assisted Crisis Response’
(επιζήσαντες και αγνοούμενοι καταστροφών, φυσικά φαινόμενα, κακοποίηση παιδιών,
απαγωγές, εξαφάνιση ανθρώπων, τρομοκρατία). Για λόγους ψυχαγωγίας αλλά και ως μέσο
παρέμβασης σε οργανικές παθήσεις και σε επείγουσες ιατρικές καταστάσεις (υπενθύμιση
φαρμάκων, επιληψία, αναπηρίες, χρόνια δυσίατα και μη, νοσήματα), ως υποβοήθεια σε
άτομα με αισθητηριακές δυσλειτουργίες (τυφλότητα, βαρηκοΐα-κώφωση κ.α),
(www.crisisresponsecanines.org; Foreman & Crosson, 2012; Hart & Yamamoto, 2015;
Kaufmann, Beetz, Kinoshita, & Ross, 2015; Kelly & Cozzolino, 2015; Latella &Abrams,
2015; Morrison, 2007; www.petpartners.org; Shubert, 2012a; Walsh, 2009). Επιπλέον για τη
βελτίωση παιδιών με κινητικές αναπηρίες και άλλες κινητικές διαταραχές που εντάσσονται
σε παθήσεις του κεντρικού νευρικού συστήματος όπως η εγκεφαλική παράλυση (Kruger
&Serpell, 2010).
γ) Zώα Υπηρεσίας (service animals),
Ιστορική αναδρομή: Οι πρώτες συστηματικές αναφορές χρήσης ζώων υπηρεσίας,
τοποθετούνται κατά τη διάρκεια του Ά Παγκοσμίου Πολέμου, όπου χρησιμοποιήθηκαν με
σκοπό την ανεύρεση τραυματισμένων στρατιωτών. Η ωφελιμότητα της χρήσης τους
επεκτάθηκε το 1927, όπου η Dorothy Harrison Eustis, μια αμερικανίδα φιλάνθρωπος που
ασχολείτο και με την εκτροφή σκύλων, θεώρησε ότι θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως
μέσο βοηθείας για τα άτομα με προβλήματα όρασης. Η σκέψη της υλοποιήθηκε το 1929,
όπου και ίδρυσε το Seeing Eye, έναν οργανισμό με σκοπό την εκπαίδευση σκύλων για
τυφλούς ανθρώπους. Μεταγενέστερα, στα μέσα του 20ού αί, τα θετικά αποτελέσματα της
εκπαίδευσης σκύλων για τυφλά άτομα, οδήγησαν στη θεώρηση ότι αυτά τα ζώα θα
μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως μέσο βοήθειας για άτομα με αναπηρία. Αυτό φάνηκε και
από την ίδρυση οργανισμών, όπως το 1975 το Canine Companions for Independence, για
άτομα με διάφορα είδη αναπηρίας αλλά και το 1977, το Dogs for the Deaf, για άτομα με
κωφότητα η βαρηκοΐα (Tedeschi et al., 2015). Το 1987, η Assistance Dogs International,
δημιούργησε ορισμούς και προϋποθέσεις καθώς και κώδικες ηθικής δεοντολογίας σχετικά με
τη χρήση τους (Fossum, 2013).
Ορισμός: Το 2010, η ADA (Americans with Disabilities Act), όρισε σαν ζώο υπηρεσίας
«κάθε ζώο το οποίο εξατομικευμένα εκτελεί και διεκπεραιώνει έργα προς όφελος ενός ατόμου,
με σωματική, αισθητηριακή, νοητική ή ψυχική αναπηρία». Απαραβίαστη προϋπόθεση είναι το
έργο που θα τελούν τα ζώα, να είναι σε άμεση συνάρτηση με το είδος της αναπηρίας που έχει
το άτομο. Σε περιπτώσεις μάλιστα που το άτομο αυτό είναι ένα παιδί με αυτισμό ή ένας
ενήλικας με νόσο Alzheimer, ο χειριστής του ζώου μπορεί να είναι ένας φροντιστής του
νοσούντα. Συνακόλουθα, το ζώο υπηρεσίας και ειδικότερα το σκυλί υπηρεσίας θα πρέπει να
είναι εκπαιδευμένο για να εκτελεί αυτό το καθήκον και να μην έχει αντιδράσεις συνώνυμες με
την φύση του καθώς και με τον δεσμό του με τον άνθρωπο (μη οριοθέτηση, παροχή
συντροφικότητας-ασφάλειας, συναισθηματική υποστήριξη), (Hart & Yamamoto, 2015; Mills
& Yeager, 2012, σελ 12).
Είδη: Η ADA εντάσσει ως είδος ζωών υπηρεσίας, τα σκυλιά (Mills & Yeager, 2012) εάν
και τείνουν να χρησιμοποιούνται και άλλα είδη ζώων (γάτες, άλογα, πίθηκοι), (Cole, 2009;
Latella & Abrams, 2015) ειδικά σε ψυχικές παθήσεις και συναφείς εκδηλώσεις. Οι
συνηθέστερες φυλές σκύλων που χρησιμοποιούνται για ζώα υπηρεσίας, είναι οι μεσαίου και
μεγάλου μεγέθους φυλές, όπως τα Labradors, τα Golden Retrievers και οι γερμανικοί
ποιμενικοί (German shepherds) (Tedeschi et al., 2015). Επίσης σύμφωνα με την ADA, η
μοναδική εξαίρεση ζώων πέρα από τους σκύλους, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως ζώα
υπηρεσίας και που τους επιτρέπεται η είσοδος σε δημόσιους χώρους είναι τα πόνι (Mills &
Yeager, 2012).
Πρόσβαση & Γενικοί κανόνες, σχετιζόμενοι με ζώα υπηρεσίας: οι γενικοί κανόνες που
σχετίζονται με τα ζώα υπηρεσίας, αφορούν την απαγόρευση της απομάκρυνσης του ζώου
υπηρεσίας από τον χείριστη του. Εν αντιθέσει, κριτήρια που το επιτρέπουν αυτό είναι το ζώο
να είναι εκτός οριοθέτησης του ατόμου που το χειρίζεται (επιθετικότητα, ούρηση, αφόδευση).
Συνακόλουθα, σε επίπεδο πρόσβασης, τα ζώα υπηρεσίας επιτρέπεται να έχουν πρόσβαση σε
όλες τις περιοχές ή εγκαταστάσεις ενός δημόσιου ή ιδιωτικού φορέα όπου πολίτες, ή
συμμετέχοντας σε υπηρεσίες, προγράμματα ή δραστηριότητες, μπορούν να προσέλθουν
56
(Mills & Yeager, 2012). Ωστόσο, σε μέρη που απαιτείται άσηπτο περιβάλλον (χειρουργεία)
δεν επιτρέπεται η προσέλευση τους (τήρηση αποστείρωσης), (ADA, 2010).
Κατηγορίες-Παραδείγματα: Ζώα υπηρεσίας για άτομα με ειδικές ανάγκες (Fossum, 2013;
Mills & Yeager, 2012;Tedeschi et al., 2015),
• Για άτομα με μερική ή ολική τύφλωση: Guide Dogs (υποβοήθεια στον
προσανατολισμό).
• Για κωφά ή βαρήκοα άτομα: Hearing Assistance Dogs (προειδοποίηση για τους
θορύβους).
• Για άτομα με επιληψία: Seizure Awareness Dog (διαισθάνονται την αύρα). • Για άτομα
με διαβήτη: Diabetic Awareness Dog (υποβοήθεια στις υπογλυκαιμικές κρίσεις και κατά το
μεσοδιάστημα αυτών).
• Για άτομα με κινητικές αναπηρίες: Immobility Needs Assistance Dogs (προστασία από
ατυχήματα μετακίνησης, ως μέσο βοήθειας για εργασίες εντός οικίας, ως υποβοήθεια σε
ταξίδια κ.α).
• Για ποικίλλες ψυχικές διαταραχές: Psychiatric Service Animal, στα οποία εντάσσονται
τα Psychiatric Service Dogs (PSDs).
2.3.2 Δραστηριότητες μέσω Ζώων και Ψυχικές διαταραχές
Εννοιολογικός Προσδιορισμός:
Οι Δραστηριότητες μέσω ζώων σε επίπεδο ψυχικής υγείας, αποσκοπούν στη βελτίωση
της ποιότητας της ζωής του ανθρώπου, παρέχοντας δυνατότητες σε επίπεδο κινητοποίησης,
εκπαίδευσης, ψυχαγωγίας, αλλά και θεραπευτικά οφέλη, (Morrison, 2007). Δύναται να
αφορούν την ενσωμάτωση ενός ή περισσοτέρων ζώων, σε δραστηριότητες που απευθύνονται
σε ένα άτομο (Individual AAA) ή σε ομάδες ατόμων (Group AAA), (Tedeschi et al., 2015).
Γενικά χαρακτηριστικά: Αυτές οι δραστηριότητες, έχουν έκδηλο κοινωνικό χαρακτήρα
χωρίς συγκεκριμένη στόχευση. Ως αποτέλεσμα του τελευταίου, το περιεχόμενο των
επισκέψεων δεν είναι προκαθορισμένο, αποφασίζεται αυθόρμητα και δεν απαιτείται από τους
συντονιστές αυτών των παρεμβάσεων, να καταγράφουν τις λεπτομερείς σημειώσεις της
πορείας των συναντήσεων. Οι παρεμβάσεις αυτές, μπορούν να εφαρμοσθούν, α) είτε από
ειδικά εκπαιδευμένους και πιστοποιημένους επαγγελματίες (επαγγελματίες ψυχικής υγείας,
νοσηλευτές, λογοθεραπευτές, εκπαιδευτικούς, φυσικοθεραπευτές, κοινωνικούς λειτουργούς,
ανιματέρ κ.α) είτε β) από εθελοντές (βοηθοί πιστοποιημένων εκπαιδευτών, εργαζόμενοι σε
καταφύγια ζώων κ.α) (Jackson, 2012; Mallon, Ross, Kleey, & Ross, 2010; Morrison, 2007),
οι οποίοι έχουν λάβει τουλάχιστον κάποιο προκαταρκτικό επίπεδο προετοιμασίας και
εκπαίδευσης, με σκοπό την αποπεράτωση αυτών των επισκέψεων (Kelly & Cozzolino, 2015).
Στόχοι-Εφαρμογές: Ως υποβοήθεια, σε ψυχιατρικές εγκαταστάσεις, σε οίκους ευγηρίας, σε
μονάδες τελικού σταδίου, σε επισκέψεις στο νοσοκομείο, σε κέντρα ημέρας και ποικίλλες
άλλες δομές υγείας. Στο πεδίο μάχης, σε αεροδρόμια και πανεπιστημιακούς χώρους
(διαχείριση στρεσογόνων γεγονότων), σε σχολεία και σε άλλους χώρους εκπαίδευσης, όπως
επίσης και σε σωφρονιστικές εγκαταστάσεις (Prison Based Programs). Επιπλέον, σε
περιβαλλοντικούς χώρους καταστροφής (φυσικά φαινόμενα κ.α) καθώς και σε διάφορα μέρη
ψυχαγωγίας (χώροι επίδειξης υπακοής σκύλων, τοποθέτηση ενυδρείων σε επαγγελματικούς
χώρους κ.α), (www.crisisresponsecanines.org, Foreman & Crosson, 2012; Kelly & Cozzolino,
2015; Morrison, 2007; Shubert, 2012a; Walsh, 2009).
i) Ζώα υπηρεσίας σε Ψυχικές παθήσεις

(Psychiatric service animals)
Οι πιο συχνές εφαρμογές περιλαμβάνουν παθήσεις, όπως οι συναισθηματικές διαταραχές
με ιδιαίτερη τάση εντοπισμού στη κατάθλιψη αλλά και οι αγχώδεις διαταραχές (διαταραχή
μετατραυματικού στρες, διαταραχή πανικού, αγοραφοβία, οξεία αντίδραση στο τραύμα κ.α).
Τα είδη των ψυχιατρικών ζώων υπηρεσίας που χρησιμοποιούνται, είναι κατεξοχήν τα σκυλιά,
με κύρια προτίμηση τις μικρού και μεσαίου μεγέθους φυλές, μολονότι προτιμώνται και οι
ευμεγέθεις φυλές. Παραδείγματα επιλογής, αποτελούν τα τεριέ του Γιορκσάιρ ή τα
Chihuahuas, αλλά και οι γερμανικοί μολοσσοί και τα μαστίφ. Επιπλέον, τα τελευταία έτη
υπάρχει μια ιδιαίτερη προτίμηση σε ζωικά είδη, όπως είναι τα άλογα, οι γάτες και οι πίθηκοι,
(Cole, 2009; Latella & Abrams, 2015;Tedeschi et al., 2015).
Συνακόλουθα, έχουν προταθεί από τον Διεθνή Οργανισμό Ζώων Υπηρεσίας,
(International Association of Assistance Dog Partners-IAADP), 4 θεματικά πεδία στα οποία
μπορούν να εκπαιδευτούν και να προσφέρουν τα ψυχιατρικά σκυλιά υπηρεσίας. Τα
παρακάτω πεδία αποσκοπούν σε δραστηριότητες, οι οποίες στοχεύουν στον μετριασμό του
αρνητικού φορτίου ψυχικών διαταραχών και ψυχολογικών καταστάσεων και ειδικότερα για
άτομα που νοσούν από παθήσεις, όπως η διαταραχή πανικού, η διαταραχή μετατραυματικού
στρες και η κατάθλιψη. Τα πεδία αφορούν: την παροχή βοήθειας σε μια κατάσταση κρίσης,
την παροχή βοήθειας σε καταστάσεις που σχετίζονται με την λήψη ψυχιατρικής αγωγής, την
αποφόρτιση σε καταστάσεις συναισθηματικής έντασης και την ενίσχυση ασφάλειας.
Συνοπτική παράθεση καθηκόντων, (Froling, 2003; Tedeschi et al., 2015):
• Παροχή βοήθειας σε μια κατάσταση κρίσης, η οποία περιλαμβάνει:
- Την παροχή φάρμακων: ύφεση συμπτωμάτων PTSD (ναυτία, ζάλη, αίσθημα δύσπνοιας,
ταχύπνοιας κ.α).
- Την παροχή αφεψημάτων με σκοπό την κατάποση φαρμάκων.
- Την μεταφορά τηλεφωνικής συσκευής σε επείγουσες καταστάσεις όπως οι περιπτώσεις
φαρμακευτικών παρενεργειών, η προσβολή πανικού ή ο αυτοκτονικός ιδεασμός. - Να
μπορούν να καλέσουν τη γραμμή υποστήριξης αυτοκτονιών, σε περίπτωση αυτοκτονικού
ιδεασμού ή απόπειρας αυτού (εκπαιδεύονται στο να τοποθετούν το άκρο τους σε ειδικό
πλήκτρο (K-9 Rescue speaker-phone-το οποίο αποτελεί ειδική τηλεφωνική συσκευή στην
Αμερική).
- Να μπορούν να κατανοήσουν τις χειρονομίες του χειριστή σε περίπτωση

υπερδοσολογίας φαρμάκων αυτού και μη λεκτικής ικανότητας.
- Να μπορούν να προσφέρουν ισορροπία σε κάποιον που έχει ζάλη ή πιθανές πτώσεις από
ψυχότροπα φάρμακα αλλά και να βοηθήσουν στην έγερση αυτού (μεγαλόσωμες φυλές). -
Στην αφύπνιση του χειριστή σε περίπτωση λιποθυμίας από υπερβολική λήψη φαρμάκων ή ως
απότοκο διασχιστικών φαινομένων.
• Παροχή βοήθειας σε καταστάσεις που σχετίζονται με την λήψη ψυχιατρικής αγωγής: -
Υπενθύμιση ψυχιατρικής αγωγής.
- Διαχείριση ξηροστομίας (προσφορά ύδατος ή άλλων αφεψημάτων).
- Να μπορούν να καλέσουν κάποιο οικείο άτομο σε περίπτωση φαρμακευτικής
καταστολής ή υπνηλίας του χειριστή.
- Να μπορούν να αφυπνίσουν τον λιπόθυμο χειριστή.
• Αποφόρτιση από καταστάσεις συναισθηματικής έντασης:
- Να μπορέσει να προσφέρει απόσπαση από το σύμπτωμα μιας ψυχικής διαταραχής
(υπναγωγικές και υπνομπομπικές ψευδαισθήσεις, αναβιώσεις, αυτοκτονικός ιδεασμός). - Να
συντελεί στην πρωινή έγερση ατόμων, με διαταραχή του κιρκάδιου ρυθμού ως αποτέλεσμα
ποικίλλων ψυχικών συμπτωμάτων (απόσυρση, ανηδονία, αναβιώσεις, προσβολές πανικού
κ.α). Το καθήκον αυτό, έχει ως απώτερο σκοπό την επιτέλεση σχολικών ή επαγγελματικών
καθηκόντων του χειριστή.
- Να μπορεί να προλαμβάνει και να καταπολεμά τη συναισθηματική υπερφόρτωση του
χειριστή του στον χώρο εργασίας, μέσω της παρουσίας του.
- Να μπορεί να βοηθήσει τον χειριστή στην εύρεση εξόδου από διάφορους χώρους
(ξενοδοχεία, σχολικές αίθουσες, εστιατόρια κ.α), σε περιπτώσεις πανικού ή διαταραχής
μετατραυματικού στρες.
- Από αναφορές ατόμων που υποφέρουν από προσβολές πανικού, υποδεικνύεται ότι η
άσκηση πίεσης, μέρους του σώματος του σκύλου στην κοιλιά ή στο στήθος του χειριστή, έχει
καταπραϋντική επίδραση. Τα ψυχιατρικά ζώα υπηρεσίας πρέπει να ασκούν αυτό το καθήκον
σε περίπτωση ανάλογης κατάστασης.
• Ενίσχυση ασφάλειας σε άτομα που νοσούν από μετατραυματική διαταραχή στρες
(σεξουαλική κακοποίηση, καταστάσεις πολέμου κ.α), εξαιτίας της αβοηθητότητας που
νιώθουν, των αρνητικών αναβιώσεων, της συναισθηματικής υπερεγρήγορσης και της
γενικότερης ανασφάλειας. Παραδείγματα αποτελούν τα ακόλουθα: προσφορά ασφάλειας
στην οικία, διαχείριση φόβου σε δημόσιους χώρους, απομάκρυνση πιθανών παραβατών κ.α.
60
Κυριότερα προγράμματα που ενσωματώνουν ψυχιατρικά σκυλιά υπηρεσίας: Αποτελούν

προγράμματα που εντοπίζονται κυρίαρχα στην Αμερική και ενσωματώνουν ψυχιατρικά
σκυλιά υπηρεσίας. Ενδεικτικά προγράμματα που ανήκουν σε αυτήν τη θεματική είναι και
αυτά που αφορούν παρεμβάσεις για τους αμερικανούς βετεράνους (πόλεμος του Ιράκ κ.α). Η
σκοπιμότητά τους είναι η ψυχολογική αποφόρτιση των βετεράνων στρατιωτικών που
υποφέρουν από πολλά μετατραυματικά συμπτώματα λόγω μείζονων ψυχοτραυματικών
γεγονότων (τραυματισμοί κεφαλής, κινητικές αναπηρίες, βιασμοί κ.α), (Hart & Yamamoto,
2015). Στα περισσότερα προγράμματα, τo καθηκοντολόγιο των ψυχιατρικών σκυλιών
υπηρεσίας αποτελούν ουσιαστικά τα 4 θεματικά πεδία τα οποία και αναπτύχθηκαν
πρωτύτερα: την παροχή βοήθειας σε μια κατάσταση κρίσης, την παροχή βοήθειας σε
καταστάσεις που σχετίζονται με την λήψη ψυχιατρικής αγωγής, την αποφόρτιση σε
καταστάσεις συναισθηματικής έντασης και την ενίσχυση ασφάλειας (Froling, 2003). Επίσης
σε πολλά από αυτά τα προγράμματα, οι βετεράνοι που συμμετέχουν, εκπαιδεύουν τα
ψυχιατρικά σκυλιά υπηρεσίας με σκοπό να βοηθήσουν τους άλλους βετεράνους, (Hart &
Yamamoto, 2015).
• Ένα τέτοιο ανάλογο πρόγραμμα αποτελεί το Paws for Purple Hearts, το οποίο ιδρύθηκε
το 2008. Στο συγκεκριμένο πρόγραμμα βετεράνοι με τέτοιες ψυχικές εκδηλώσεις
(αναβιώσεις, συναισθηματικό μούδιασμα κ.α) (www.pawsforpurplehearts.org) ανάμεσα σε
άλλες δράσεις, εκπαιδεύουν σκυλιά υπηρεσίας τα οποία μεταγενέστερα είναι διαθέσιμα σε
άλλους βετεράνους με παρόμοια ψυχικά προβλήματα. Η διαδικασία της εκπαίδευσης είναι
θεραπευτική για αυτά τα άτομα και αποτελεί πολλές φορές και πράξη παραδειγματισμού για
άλλους συμμετέχοντες. Συνακόλουθα, το πρόγραμμα περιλαμβάνει ψυχιατρική
παρακολούθηση (λήψη φαρμάκων, συμβουλευτική) για τους βετεράνους και παράλληλα
υφίσταται και κτηνιατρική παρακολούθηση για τα ψυχιατρικά σκυλιά υπηρεσίας (Hart &
Yamamoto, 2015).
• Σε αναλογία με το προηγούμενο πρόγραμμα, είναι και το Warrior Canine Connection
(WCC), www.warriorcanineconnection.org το οποίο και δημιουργήθηκε το 2011 στην
περιοχή Maryland των ΗΠΑ. Η δράση του στοχεύει σε βετεράνους με PTSD και τραυματικές
βλάβες εγκεφάλου, για τις οποίες εκδηλώσεις υφίσταται μεγάλη συννοσηρότητα για
αυτοκτονιακό ιδεασμό. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα, του οποίου η λειτουργία αποτελεί
συμπληρωματική θεραπευτική παρέμβαση του στρατιωτικού ιατρικού κέντρου ‘Walter Reed
National Military Medical Center (WRNMMC)’ www.wrnmmc.capmed.mil, στα επόμενα έτη
61
βοήθησε θεραπευτικά περίπου 3000 άτομα (πολιτικό προσωπικό και βετεράνους), με διακριτά
σημαντικά οφέλη (ομαλή επανένταξη στην κοινωνία κ.α) (Tedeschi, Sisa, Olmert,
Parish-Plass, & Yount, 2015).
62
2.3.3 Θεραπεία μέσω Ζώων (Animal-Assisted Therapy, AAT)
Εννοιολογικός Προσδιορισμός:
Σε αντίθεση με τις Δραστηριότητες μέσω ζώων, η Θεραπεία μέσω ζωών, είναι δομημένη
με τέτοιο τρόπο, ώστε να επιτευχθούν συγκεκριμένοι στόχοι. Το ζώο είναι αναπόσπαστο
μέρος της θεραπευτικής αυτής διαδικασίας και για να ενταχθεί σε αυτή, θα πρέπει να
πληρούνται συγκεκριμένες προϋποθέσεις (IAHAIO, 2014).
Σύμφωνα με τον αναθεωρημένο ορισμό του Διεθνούς Οργανισμού Αλληλοεπίδρασης
ανθρώπου/ζώων (IAHAIO-2014), η Θεραπεία μέσω ζωών ορίζεται ως ακολούθως, ‘‘Αποτελεί
μια στοχευμένη, δομημένη και καλά προγραμματισμένη θεραπευτική παρέμβαση η οποία
κατευθύνεται και/ή παρέχεται από παρόχους υγείας, εκπαίδευσης και ανθρώπινες υπηρεσίες. Η
θεραπεία μέσω ζωών κατευθύνεται και/ή παρέχεται από ειδικά καταρτισμένους και
πιστοποιημένους εκπαιδευτές (εξειδικευμένους σε αυτού του τύπου τη θεραπευτική, ειδικούς του
χώρου υγείας ή των ανθρωπιστικών επιστημών). Η θεραπεία μέσω ζωών, στοχεύει στη
προώθηση και βελτίωση της σωματικής, γνωστικής, συμπεριφορικής και/ή
κοινωνικοοικονομικής λειτουργικότητας, εντός του ανθρώπινου πεδίου’’ (Fine, 2015, σελ 416).
Κατηγοριοποίηση: Η θεραπεία μέσω ζώων σύμφωνα με την Pet Partners,
κατηγοριοποιείται ως ακολούθως (www.petpartners.org),
• Θεραπευτική ένταξη των ζώων, μέσω της κοινωνικής εργασίας (Animal - Assisted
Social Work).
• Εργοθεραπεία μέσω ζωών (Animal-Assisted Occupational Therapy). •
Φυσικοθεραπεία μέσω ζώων (Animal-Assisted Physical Therapy).
• Λογοθεραπεία μέσω ζώων (Animal-Assisted Speech Therapy).
• Μοντέλο θεραπευτικής χρήσης των ζώων, σε επαγγελματικό-παραεπαγγελματικό
επίπεδο υπηρεσίας (Professional - Paraprofessional AAT Service Model). • Θεραπευτική
ένταξη των ζώων μέσω συμβουλευτικής (Animal - Assisted Counseling)
Στόχοι – Εφαρμογές: σε οργανικό επίπεδο και ιατρικές καταστάσεις, με κυριότερες

θετικές επιδράσεις τις ακόλουθες:
- Μείωση του καρδιαγγειακού κινδύνου, πτώση της αρτηριακής πίεσης αλλά και
βελτίωση του λιπιδαιμικού προφίλ (μέσω της σωματικής κινητοποίησης) σε νοσηλευόμενους
ασθενείς (Dimitrijevic, 2009; Cevizci et al., 2013).
63
- Βελτίωση σε κινητικές διαταραχές και αναπηρίες (παιδιά-ενήλικες), (Kruger &Serpell,

2010) αλλά και ως ταχύτερος αρωγός στην νευρολογική αποκατάσταση ασθενειών όπως η
εγκεφαλική παράλυση (Joseph, Thomas & Thomas, 2016).
- Ως διάμεσος ταχύτερης ανάρρωσης από οργανικές παθήσεις.
- Μείωση των αναγκών αναλγησίας σε ορισμένους ασθενείς, οι οποίοι είχαν ιστορικό
προηγούμενων επεμβάσεων (Cevizci et al., 2013).
- Βελτίωση άλγους σε ασθενείς με χρόνιο πόνο (Skeath, Jenkins, McCullough, Fine, &
Berger, 2015) και μείωση της έντασης των συμπτωμάτων της ινομυαλγίας (Cohen, 2015). -
Ενίσχυση παρηγορητικής φροντίδας σε χρόνιους ασθενείς και ασθενείς τελικού σταδίου σε
παιδιά/ενήλικες/υπερήλικες (AIDS, νεοπλασίες κ.α) (Cevizci et al., 2013; Skeath et al., 2015).
- Aνίχνευση καρκίνου, διαβήτη και επιληπτικών κρίσεων, μέσω της ιδιαίτερης
αισθητηριακής ικανότητας των ζώων θεραπείας (Walsh, 2009).
- Καταληκτικά, ενίσχυση της επικοινωνίας τόσο μεταξύ των νοσηλευόμενων ασθενών
όσο και των ασθενών με το προσωπικό αλλά και ως μέσο στήριξης σε φροντιστές και
εργαζόμενους στο ιατρονοσηλευτικό πεδίο (Cevizci et al., 2013).
64
2.3.4 Θεραπεία μέσω Ζώων και Ψυχικές διαταραχές

Εισαγωγικά Σχόλια: Χαρακτηρίζεται από εξατομικευμένους στόχους για κάθε άτομο και
απαιτείται καταγραφή και αξιολόγηση της πορείας του συμμετέχοντα. Μπορεί να υλοποιηθεί
βραχυπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα (Dimitrijevic, 2009) και οριοθετείται, α) γύρω από τις
εξατομικευμένες ανάγκες του κάθε ατόμου, όπου το ζώο αποτελεί τον διάμεσο μεταξύ
πιστοποιημένου θεραπευτή και θεραπευόμενου (ένας προς έναν) ή β) μιας ομάδας, (Kelly &
Cozzolino, 2015).
Γενικά χαρακτηριστικά: η θεραπεία μέσω ζώων σπανιότερα είναι μονοθεραπεία
(Chandler, 2005). Αναλυτικότερα, η πλειοψηφία αυτών των παρεμβάσεων προσαρμόζονται
γύρω από τις ανάγκες μια κύριας θεραπείας, αποτελώντας ένα συμπληρωματικό μέσο ενός
θεραπευτικού προγράμματος, όπου ενσωματώνονται ασθενείς εξατομικευμένα ή πληθυσμοί
οι οποίοι χαρακτηρίζονται από όμοιες νοσολογικές οντότητες ή δυσλειτουργικές καταστάσεις,
(Kelly & Cozzolino, 2015).
Στη θεραπευτική αυτή παρέμβαση, δεν εκπαιδεύεται μόνο ο χειριστής αλλά και το ίδιο το
ζώο, το οποίο αναγνωρίζεται από ειδικούς υφασμάτινους ιμάντες ή κόλλαρα. Αυτά τα
διακριτικά χαρακτηριστικά του προσδίδουν τη θεραπευτική ιδιότητα και του επιτρέπουν να
έχει πρόσβαση σε ποικίλους χώρους (Chandler, 2005). Συνακόλουθα, οι χειριστές των ζώων
(επαγγελματίες ψυχικής υγείας, νοσηλευτές, φυσικοθεραπευτές, εργοθεραπευτές,
λογοθεραπευτές, νοσηλευτικό προσωπικό, εκπαιδευτικοί, κοινωνικοί λειτουργοί κ.α),
ελέγχουν την αλληλοεπίδραση μεταξύ ζώου και ασθενούς, ενσωματώνοντας το ζώο
θεραπείας σε διάφορες μεθόδους θεραπευτικής διαδικασίας, ανάλογα με τις ανάγκες ή τα
συμπτώματα-στόχους, (Chandler, 2005; Morrison, 2007).
Στόχοι-Εφαρμογές, σε ψυχικές ασθένειες και ψυχικές εκδηλώσεις: Η θεραπεία μέσω
ζώων εφαρμόζεται ως υποβοήθεια σε ένα ευρύ φάσμα διαταραχών και δυσλειτουργικών
συμπεριφορών. Σ΄αυτές περιλαμβάνονται, η επιθετικότητα, η μοναχικότητα, ο φόβος, οι
αγχώδεις εκδηλώσεις σε συνάρτηση με τις ψυχικές διαταραχές. Η σχιζοφρένεια και οι
συναφείς διαταραχές, οι δυσθυμικές διαταραχές, οι αγχώδεις διαταραχές, οι διαταραχές
αποσυνδετικού τύπου, τα προβλήματα εξάρτησης, οι νευρογνωσιακές δυσλειτουργίες (άνοια)
και οι σχετικές εκδηλώσεις, η υπερκινητικότητα και τα συμπεριφορικά προβλήματα στα
παιδιά, οι αναπτυξιακές διαταραχές όπως ο αυτισμός, οι διαταραχές προσωπικότητας και οι
διαταραχές πρόσληψης τροφής (Chalquist, 2009; Dimitrijevic, 2009; Schenk, Pollatos, &
Schenk, 2009).
65
Πλαίσια στα οποία εφαρμόζεται η Θεραπεία μέσω Ζώων:
- Σε ψυχιατρικές εγκαταστάσεις, σε νοσοκομεία, σε γηροκομεία, σε παιδιατρικά
νοσοκομεία, σε ιατρεία μνήμης, κέντρα ημέρας, δομές τελικού σταδίου αλλά και κέντρα
αποκατάστασης, (Chandler, 2005; Skeath et al., 2015).
- Σε κολέγια, σε ειδικά σχολεία και γενικότερα στο πεδίο της εκπαίδευσης (Chandler,
2005).
- Σε βετεράνους μετά τα πεδίο της μάχης (Tedeshi et al., 2015).
- Στο νομικό σύστημα (ως υποστήριξη σε ευάλωτα άτομα και μάρτυρες), (Chandler,
2005).
- Σε σπίτια (οικογενειακή υποστήριξη-ομαδες παιδιών με συμπεριφορικές δυσκολίες,
κακοποίηση, αναπτυξιακές διαταραχές) (Chandler, 2005).
- Σε περιβαλλοντικούς χώρους καταστροφής (σεισμοί) (Dimitrijeviζ, 2009). - Σε φυλακές
και σε ιδρύματα ανηλίκων. Σε ειδικά προγράμματα για εφήβους, με ιστορικό
παραβατικότητας και εγκληματικότητας, (Chandler, 2005).
- Τέλος, σε ιδιωτικά ιατρεία, σε επίπεδο κοινότητας κ.α (Hart & Yamamoto, 2015).
66
i) Zώα Θεραπείας
Therapy animals
Ιστορική Αναδρομή:
Η πρώτη αποσπασματική χρήση ζώων θεραπείας, παρατηρήθηκε κατά τη διάρκεια του
Β’ Παγκοσμίου πολέμου. Ήταν τότε που ο Αμερικανός δεκανέας William Wynne και
μετέπειτα βραβευμένος φωτογράφος και εκπαιδευτής σκύλων, υιοθέτησε ένα Yorkshire
Terrier που είχε βρεθεί εγκαταλελειμμένο στη ζούγκλα της Νέας Γουινέας. Ο William Wynne,
παρατήρησε ότι ο σκύλος του Smokey, πέρα από την αφοσίωση και την ευγνωμοσύνη που
επέδειξε, ήταν αρκετά βοηθητικός και οξυδερκής κατά τις ποικίλλες δράσεις του πολέμου.
Ειδικότερα συμμετείχε σε πολλές αποστολές, βοηθώντας στην ανίχνευση και στην
ψυχαγωγία πολλών τραυματισμένων στρατιωτών αλλά και μετέπειτα για 12 περίπου έτη,
αποτέλεσε μέρος διαφόρων θεραπευτικών προγραμμάτων σε νοσοκομεία όπου νοσήλευαν
βετεράνους (Fossum, 2013).
Αρκετά μεταγενέστερα, ιστορικά ορόσημα θεωρούνται α) το 1976, η ίδρυση του Therapy
Dogs International (TDI), από την νοσηλεύτρια Elaine Smith. Η τελευταία ξεκίνησε μια
συστηματική εκπαίδευση ζώων θεραπείας, παρατηρώντας τις θετικές επιδράσεις που αυτά
είχαν σε πολλές οργανικές και ψυχικές παραμέτρους νοσηλευόμενων ατόμων, αλλά και β) το
1982, η ίδρυση του Tender Loving Zoo από την Nancy Stanley, ενός προγράμματος για
παιδιά με αναπηρίες, με την συμμετοχή πολλών ζωικών ειδών σε σχολεία και νοσοκομεία. Ως
αποτέλεσμα των ανωτέρω ιστορικών σημείων, το εννοιολογικό πεδίο της συμμετοχής ζωών
θεραπείας, επεκτάθηκε στη θεραπεία μέσω ζωών, περιλαμβάνοντας πολλά είδη ζωών όπως
γάτες, κουνέλια, κ.α, (Fossum, 2013).
Ορισμός: Τα ζώα θεραπείας, είναι ζώα που μαζί με τον χειριστή τους αποτελούν μέρος
ενός θεραπευτικού προγράμματος, στα πλαίσια του οποίου αλληλεπιδρούν σε ατομική ή
ομαδική βάση προκειμένου να ανακουφίσουν και να βοηθήσουν στην επίτευξη των στόχων
των ασθενών (Shubert, 2012b).
Ειδικότερα, τo 2010 ο John Ensminger, ένας Αμερικανός δικηγόρος και εθνικός
σύμβουλος σε νομικά ζητήματα που αφορούν τα σκυλιά και τους χειριστές τους, όρισε σαν
ζώα θεραπείας: "Κάθε ζώο το οποίο μαζί με τον χειριστή του, επισκέπτεται άτομα ή ομάδες
ατόμων, με σκοπό την προσφορά ανακούφισης από το περιβάλλον ενός νοσοκομειακού
ιδρύματος ή μιας κατάστασης, όπως είναι η νόσος Alzheimer. Τα ζώα θεραπείας μπορούν να
χρησιμοποιούνται ‘ένας προς έναν’ ως μέρος ενός θεραπευτικού προγράμματος ενός ατόμου
που καλείται θεραπεία μέσω ζωών, ωστόσο τις περισσότερες φορές επισκέπτονται
67
εγκαταστάσεις με σκοπό να βοηθήσουν ή να ενθαρρύνουν τα άτομα που εντάσσονται εκεί",

(Shubert, 2012a, σελ 21).
Είδη: Η ποικιλομορφία στη χρήση ζώων θεραπείας είναι συχνή, με το συνηθέστερο είδος
τα σκυλιά, λόγω της ιδιαίτερης ικανότητας τους σε επικοινωνιακές και κοινωνικές δεξιότητες
(Dimitrijević, 2009). Συνακόλουθα, χρησιμοποιούνται και άλλα είδη ζωών σε μεγάλο εύρος
διαταραχών (οργανικό, ψυχικό), που θεωρείται ότι μπορούν να δημιουργήσουν ισχυρούς
δεσμούς με τον άνθρωπο όπως, τα άλογα, οι γάτες, τα δελφίνια, τα κουνέλια, τα πουλιά, οι
αίγες, τα χάμστερ, τα ινδικά χοιρίδια, οι πάπιες, τα κλωσσόπουλα, οι μικρού μεγέθους χοίροι,
οι αγελάδες, τα λάμα και τα άλογα. Επιπλέον, στη θεραπεία μέσω ζωών ενσωματώνονται είδη
ζωών όπως οι πίθηκοι, οι χελώνες και άλλα είδη ερπετών όπως οι σαύρες. Αξιοσημείωτα
είναι και τα στατιστικά αποτελέσματα μιας παλαιότερης έρευνας που έγινε το 1998, στο
ινστιτούτο Superiore di Sanita της Bologna, σχετικά με το ποια είναι τα συχνότερα είδη ζώων
θεραπείας που χρησιμοποιούνται. Ακολούθως, φάνηκε ότι τα σκυλιά είναι το πρώτο σε
συχνότητα είδος που χρησιμοποιείται ως ζώο θεραπείας (77%), ακολουθούν τα κουνέλια (9
%), τα αιγοειδή (4 %), οι γάτες (4%) και άλλα είδη ζωών, σε ποσοστά (6 %), (Altschiller,
2011).
Σε αντιδιαστολή με τα προηγούμενα σχόλια, ζώα όπως τα φίδια, τα κουνάβια και άλλα
άγρια ή εξωτικά ζώα, δεν πληρούν προϋποθέσεις χρήσης τους ως ζώα θεραπείας και τείνουν
να μην ενσωματώνονται σε πολλά προγράμματα θεραπείας μέσω ζωών. Ο αποκλεισμός τους,
ισχυροποιείται επίσης από το γεγονός ότι σε πολλές πολιτείες της Αμερικής δεν είναι νομικά
κατοχυρωμένη η χρήση τους, λόγω της μη συμπεριφορικής προβλεψιμότητάς τους σε
καταστάσεις εγγύτητας με τον άνθρωπο και του κινδύνου τραυματισμού του ιδίου,
(Altschiller, 2011).
Γενικοί κανόνες και προσβασιμότητα, σχετικά με τα Ζώα Θεραπείας: (Altschiller, 2011;
Hart & Yamamoto, 2015;Tedeschi et al., 2015)
• Δεν προστατεύονται νομικά από την ADA (Americans with Disabilities Act). •
Ενσωματώνονται στην θεραπεία μέσω ζώων (ατομικά ή ομαδικά προγράμματα). • Η
ενσωμάτωση τους και ο χειρισμός τους, απαιτεί εκπαίδευση και πιστοποίηση του
ζώου καθώς και του χειριστή του και αξιολόγηση του προγράμματος στο οποίο συμμετέχουν.
• Σύμφωνα με νομικές ομοσπονδιακές διατάξεις (Αμερική), δεν έχουν πρόσβαση σε όλους
τους δημόσιους χώρους.
68
• Εργάζονται για ένα άτομο ή για σύνολο ατόμων, συχνά μη οικείο για το ζώο. Το
καθήκον τους, είναι η αλληλεπίδραση τους, πέρα από τον χειριστή τους, με κάθε άλλο
ανθρώπινο δυναμικό στο οποίο στοχεύει και παρέχεται η θεραπευτική παρέμβαση.
69
ii)Υπότυποι Θεραπείας μέσω ζωών και επέκταση τους σε Ψυχικές διαταραχές

Εννοιολογικοί Προσδιορισμοί
Στο σημείο αυτό θα παρατεθούν οι υπότυποι της θεραπείας μέσω ζώων, σε συνάρτηση με
την εφαρμογή τους σε ψυχικές διαταραχές και ψυχολογικές εκδηλώσεις. Επίσης, θα δοθεί
ιδιαίτερη βαρύτητα στη θεραπευτική ένταξη των ζώων μέσω συμβουλευτικής (Animal -
Assisted Counseling ‘AAT-C’), λόγω του εκτενούς θεωρητικού υπόβαθρου σε επίπεδο
ψυχοθεραπείας, το οποίο και τη διακρίνει,
I) Η Θεραπευτική ένταξη των ζώων μέσω της κοινωνικής εργασίας (Animal - Assisted
Social Work): ασκείται κυρίαρχα από κοινωνικούς λειτουργούς και βασίζει τις αρχές
εφαρμογής της στο ότι τα ζώα συντροφιάς αποτελούν αναπόσπαστο μέρος των
οικογενειακών συστημάτων. Κατά επέκταση, τα ζώα θεραπείας μπορούν να εισαχθούν
αβίαστα μέσω του κοινωνικού λειτουργού, σε δυσλειτουργικά οικογενειακά δυναμικά
ασκώντας θετική επίδραση. Επιπλέον, επιδεικνύεται ωφελιμότητα στην λειτουργικότητα
πολλών ηλικιακών ομάδων και πληθυσμών, υποβοηθώντας τα στην κοινωνική τους
αποκατάσταση (Risley-Curtiss, 2010).
ΙΙ) Η εργοθεραπεία μέσω ζωών (Animal-Assisted Occupational Therapy): αποτελεί μια
θεραπευτική παρέμβαση η οποία ενσωματώνει ζώα θεραπείας και κατευθύνεται από κυρίαρχα
από εργοθεραπευτές. Στοχεύει στην επίτευξη δεξιοτήτων όπως, α) οι κινητικές (αδρές και
λεπτές κ.α), β) οι νευρομυϊκές (ισχύς κ.α), γ) η ισορροπία, η επικοινωνιακή και η
ψυχοκοινωνική λειτουργικότητα, δ) οι αισθητηριακές (απτική, οπτική, ακουστική), ε) οι
γνωστικές (γνωστικό απόθεμα, επίλυση προβλημάτων κ.α), ζ) της αντιληπτικής επεξεργασίας
(οπτικοχωρική αντίληψη) και η) της αναπνευστικής λειτουργίας (βελτίωση διαφραγματικής
αναπνοής), (VanFleet, Fine, O’Callaghan, Mackintosh, & Gimeno, 2015).
ΙΙΙ) Η Θεραπευτική ένταξη των ζωών μέσω της φυσικοθεραπείας (Animal-Assisted
Physical Therapy): ασκείται κυρίως από φυσικοθεραπευτές και αποσκοπεί στην
αποκατάσταση πολλών κινητικών διαταραχών, αναπηριών, στερεοτυπιών, τραυματισμών
(παραδείγματα αυτών, αποτελούν οι ασθενείς με αυτισμό, υπερκινητικότητα αλλά και σε
οργανικές επεκτάσεις, ασθενείς με αγγειακά εγκεφαλικά νοσήματα κ.α), (Walsh, 2009).
70
ΙV) Η Θεραπευτική ένταξη των ζώων μέσω της λογοθεραπείας (Animal-Assisted Speech
Therapy): ασκείται από λογοθεραπευτές και ενσωματώνει περιπτώσεις όπως παιδιά με
καθυστέρηση λόγου και άλλες μαθησιακές διαταραχές, διαταραχές αυτιστικού φάσματος κ.α.
Επιπλέον αυτού, έχει αναφερθεί ότι σε αυτούς τους πληθυσμούς, η παρέμβαση αυτή
κινητοποιεί τα παιδιά, προσφέροντας ψυχαγωγία και απόσπαση από το έλλειμμα τους,
(VanFleet et al., 2015).
VI) Το μοντέλο υπηρεσίας θεραπευτικής χρήσης των ζωών (Professional Paraprofessional
AAT Service Model), ασκείται από επαγγελματίες και παραεπαγγελματίες, όπου ο
πιστοποιημένος εκπαιδευτής συνεργάζεται με έναν εργαζόμενο που ανήκει σε
παραεπαγγελματικό πεδίο με σκοπό την προσφορά μιας ολοκληρωμένης παρέμβασης στη
θεραπεία μέσω ζωών (παραϊατρικό προσωπικό, εθελοντές) (IAHAIO, 2014).
VII) Η Θεραπευτική ένταξη των ζώων μέσω συμβουλευτικής (Animal - Assisted
Counseling ‘AAT-C’): αποτελεί την χρήση των ζώων ως θεραπευτικό μέσο στη
συμβουλευτική διαδικασία, η οποία συνήθως κατευθύνεται και παρέχεται από έναν
επαγγελματία ψυχικής υγείας (ψυχίατρο, ψυχολόγο, κοινωνικό λειτουργό κ.α). Ενδεικτικό
είναι και το γεγονός, ότι τα ζώα στη συμβουλευτική έχουν συχνά πολλούς και διαφορετικούς
ορισμούς, με το ίδιο όμως νόημα. Για παράδειγμα, ζώο θεραπείας, κατοικίδιο θεραπείας, ζώο
με το οποίο ασκείται η πρακτική της συμβουλευτικής, διάμεσος θεραπείας κ.α. Ανεξάρτητα
όμως με τα ονόματα που αυτά λαμβάνουν, το πιο σημαντικό είναι ότι κάθε ζώο θεραπείας,
εξυπηρετεί τον ίδιο σκοπό. Ειδικότερα, ενσωματώνεται στη συμβουλευτική, αποτελεί έναν
αναλυτικό τρίτο μεταξύ θεραπευτή και ασθενούς και χρησιμοποιείται από τον επαγγελματία
ψυχικής υγείας με γενικότερο σκοπό την παροχή ασφάλειας, κινητοποίησης και
αποκατάστασης του ανθρώπου, (Chandler, 2005; Oren & Parish-Plass, 2013).
71
iii) Θεραπευτική ένταξη των ζώων μέσω Συμβουλευτικής

(Animal - Assisted Counseling)
Από τη θεωρία στην Πράξη:
Στα πλαίσια της συμβουλευτικής το συνηθέστερο ζώο που χρησιμοποιείται είναι ο

σκύλος λόγω της διακριτής κοινωνικής του ευελιξίας, της εκπαιδευσιμότητας του αλλά και
της ανάγκης του για αλληλεπίδραση με τον άνθρωπο η οποία και ενισχύει τον δεσμό ανάμεσα
τους. Η πιο δόκιμη επίσης επιλογή φυλής σκύλου προς εκπαίδευση είναι το Cocker Spaniel
λόγω της ευστροφίας τους. Τα σκυλιά έχουν ιδιαίτερη επίσης εφαρμογή στη θεραπεία μέσω
παιχνιδιού με τη υποβοήθεια των ζωών θεραπείας (Animal - Assisted Play Therapy).
Αναφορικά με υπόλοιπα είδη ζώων που χρησιμοποιούνται ακολουθούν τα άλογα τα οποία
είναι και αυτά κατάλληλα για τη θεραπεία μέσω παιχνιδιού, τόσο για ατομικά ή ομαδικά
προγράμματα όσο και στα πλαίσια μιας οικογένειας (family play therapy). Ακολούθως, στην
προσέγγιση της συμβουλευτικής, ενσωματώνονται οι γάτες, τα ζώα αγροκτήματος κ.α,
(Chandler, 2005; VanFleet, 2015).
Στόχοι-Εφαρμογές: Εφαρμόζεται σε ποικιλία ψυχικών διαταραχών και ψυχολογικών
εκδηλώσεων, ωστόσο άτομα που μπορούν να ωφεληθούν ιδιαίτερα από τη συμβουλευτική
ανήκουν στις ακόλουθες κατηγορίες, (Chandler, 2005; Cole, 2009; Grandin, Fine, O’Haire,
Carlisle & Bowers, 2015; Martin & Farnum, 2002; Limond, Bradshaw, & Cormack, 1997):
- Άτομα τα οποία επιζητούν ψυχολογική υποστήριξη και επιθυμούν μια πιο εναλλακτική
μορφή προσέγγισης.
- Άνθρωποι με αρνητικές πεποιθήσεις και νοσηρές σκέψεις (έλλειψη αυτοεκτίμησης κ.α)
- Άτομα, τα οποία έχουν βιώσει τραυματικά γεγονότα ζωής και πολλά από αυτά
εκδηλώνουν διαταραχη μετατραυματικού στρες (βετεράνοι κ.α).
- Παιδιά με μαθησιακές και κοινωνικές δυσκολίες.
- Άνθρωποι με εξαρτήσεις, με ιδιαίτερη εφαρμογή στον αλκοολισμό.
- Ιδιαίτερη επίσης εφαρμογή σε παιδιά που γεννιούνται με ‘Εμβρυϊκό αλκοολικό
σύνδρομο’ και εμφανίζουν μεταγενέστερα ανάμεσα σε άλλα συμπτώματα, συναισθηματικά,
συμπεριφορικά, αναπτυξιακά, κινητικά και αισθητηριακά ελλείμματα.
- Ασθενείς με απόσυρση (π.χ ηλικιωμένοι που ζουν σε μονάδες βραχείας ή μακροχρόνιας
φροντίδας).
- Ασθενείς τελικού σταδίου (παιδιά με νεοπλασίες, AIDS κ.α).
72
- Τρόφιμοι φυλακών με εκδηλώσεις ευερεθιστότητας, επιθετικότητας και
παραβατικότητας.
- Παιδιά και έφηβοι με αυτισμό, υπερκινητικότητα, συνδρομο Down κ.α. -
Άτομα με άγχος και κατάθλιψη.
- Άτομα με διαταραχές διατροφής.
- Νέοι με αποκλίνουσα συμπεριφορά.
- Άτομα με ψυχώσεις και άνοια.
Πλαίσια εφαρμογών: Σε επίπεδο επίσης εφαρμογής, η συμβουλευτική μέσω ζώων μπορεί
να διεκπεραιωθεί με ποικιλία τεχνικών συμβουλευτικής σε πολλά πλαίσια όπως τα σχολεία
και οι λοιποί εκπαιδευτικοί χώροι, τα νοσοκομεία, τα ιδιωτικά ιατρεία και σε ποικίλλες άλλες
υπηρεσίες (Chandler, 2005).
Μορφές Συμβουλευτικής:
- Η πιο συχνή και προτιμώμενη μορφή συμβουλευτικής, είναι ο θεραπευτής να
συνεργάζεται με το ζώο του, το οποίο έχει πιστοποιηθεί και είναι κατάλληλο για τη
διαδικασία της συμβουλευτικής. Αυτή η μορφή είναι η πιο ευρέως διαδεδομένη, γιατί
θεωρείται πιο δόκιμη και αποδοτική η ενσωμάτωση ενός ζώου που έχει οικειοποιηθεί από τον
θεραπευτή και χειριστή του. Ειδικότερα, ο θεραπευτής μπορεί να προβλέψει καλλίτερα τα
συναισθήματα του ζώου του καθώς και τις αντιδράσεις του. Επιπλέον, ο δεσμός που
αναπτύσσεται μεταξύ του θεραπευτή και του δικού του ζώου, μπορεί να συνεισφέρει και να
προωθήσει ταχύτερα τη συμβουλευτική συνεδρία με τον ασθενή. Αναλυτικότερα, το
τελευταίο εξηγείται διότι ο ασθενής αποτελεί έναν παρατηρητή που εστιάζει ιδιαίτερα την
προσοχή του στις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ του θεραπευτή και του ζώου του. Ένα
θετικό κλίμα μεταξύ αυτών των δύο (θεραπευτής και ζώο) δημιουργεί ένα αίσθημα
ασφάλειας και εμπιστοσύνης από τον ασθενή προς τον θεραπευτή του (Tedeschi et al., 2015).
- Μια δεύτερη μορφή προσέγγισης, είναι ο θεραπευτής να τελεί συνεδρίες υπό την
παρουσία ενός εκπαιδευμένου ζώου θεραπείας και του πιστοποιημένου χειριστή του. Αυτή η
εφαρμογή, απαιτεί από τον χειριστή του ζώου να μπορεί να εγκαθιδρύσει δεσμό μεταξύ του
ζώου θεραπείας και του ασθενούς, υπό την εποπτεία του θεραπευτή που κατευθύνει τη
συμβουλευτική. Ένα άλλο χαρακτηριστικό αυτής της μορφής προσέγγισης, είναι ότι
επιτρέπει τον θεραπευτή να παρέχει τη συμβουλευτική, χωρίς να έχει απαραίτητα ο ίδιος δικό
του ζώο θεραπείας. Επίσης, οι χειριστές των ζωών θα πρέπει, στα πλαίσια της παρέμβασης
αυτής, να μπορούν να εφαρμόσουν τεχνικές, οι οποίες δεν ανήκουν στο πεδίο του θεραπευτή
(π.χ περιποίηση του ζώου, εκπαίδευση του και άλλες δράσεις), (Cole, 2009).
73
Ακολούθως, σε αυτήν τη μορφή προσέγγισης εντοπίζονται αρκετές δυσκολίες και

μειονεκτήματα. Ειδικότερα, α) ο θεραπευτής θα πρέπει να πάρει την άδεια από τον ασθενή,
ώστε να μπορέσει να εντάξει το ζώο θεραπείας στην συνεδρία, β) θα πρέπει να τηρηθούν οι
διαδικασίες του απορρήτου για τον ασθενή, γ) ο θεραπευτής πρέπει να έχει εμπιστοσύνη τόσο
στον εκπαιδευτή όσο και στο ζώο θεραπείας και δ) ο θεραπευτής που θα ακολουθήσει αυτό
το δεύτερο μοντέλο συμβουλευτικής, θα πρέπει να βρει έναν οργανισμό ή κάποιο πρόγραμμα,
που μπορεί να του εξασφαλίσει την συνεργασία με έναν πιστοποιημένο χειριστή καθώς και
με το ζώο του. Τέτοιοι ανάλογοι οργανισμοί είναι ο Delta Society και ο Therapy Dogs
International (TDI), (Cole, 2009).
- Μια τρίτη μορφή περιλαμβάνει συνεδρίες στις οποίες συμμετέχουν ο θεραπευτής, ο
ασθενής και το ζώο του ασθενούς. Αυτό προϋποθέτει ότι ο θεραπευτής συναινεί με την
απόφαση του ατόμου που δέχεται την παρέμβαση και ότι το ζώο του ασθενούς είναι φιλικό
και διαχειρίσιμο. Στην περίπτωση επίσης που δεν είναι εφικτή η ενσωμάτωση κάποιου ζώου
στη συμβουλευτική διαδικασία, τότε η συνεδρία μπορεί να διεξαχθεί μέσω συμβολικών
αναφορών που αφορούν τα ζώα (αφήγηση, κουκλοθέατρο, φωτογραφίες κ/α). Θα πρέπει
επιπλέον να τονιστεί ότι η χρήση συμβολικών αναφορών, εφαρμόζεται ιδιαίτερα στα παιδιά,
(Chandler, 2005).
Κυριότερες τεχνικές και οφέλη που απορρέουν από τη θεραπευτική ένταξη των ζωών
μέσω της συμβουλευτικής:
Η ωφέλεια της χρήσης των ζωών στη διαδικασία της συμβουλευτικής, αναδεικνύεται
διακριτά από την ποικιλομορφία τεχνικών που χρησιμοποιούνται. Αυτές είναι οι ακόλουθες: -
Η τεχνική της επαφής (Facilitating touch): Ο θεραπευτής ενθαρρύνει τον ασθενή να αγγίξει ή
να χαϊδέψει το ζώο. Αυτή η διαδικασία λειτουργεί θεραπευτικά για τον ασθενή, γιατί το ζώο
ενεργεί ως απότοκος και διάμεσος έκφρασης και προβολής των θετικών συναισθημάτων του
ασθενούς (Fine, O’Callaghan, Chandler & Pichot, 2010; O'callaghan, 2008).
- Περίπατος με τα ζώα (Walking therapy): Ο θεραπευτής πεζοπορεί με τον ασθενή
έχοντας ως συνοδεία ένα ζώο θεραπείας. Κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας, διεξάγει
συζητήσεις με τον ασθενή σχετικά με τις θετικές αυθόρμητες αντιδράσεις που μπορεί να έχει
ένα ζώο από την φύση του (φιλικότητα κ.α). Αυτή η τεχνική που είναι πιο αυθόρμητη σε
χαρακτήρα (δεν απαιτείται συγκεκριμένο πλαίσιο), σε συνδυασμό με τα περιβαλλοντικά
ερεθίσματα (φύση κ.α), καλλιεργεί τις θετικές ψυχολογικές εκφάνσεις του ασθενούς (μειώνει
την συναισθηματική αμβλύτητα, προωθεί την εγγύτητα) και τον αποσπά από την εστία της
74
προβλήματος, προάγοντας τη διαδικασία της συμβουλευτικής με τον θεραπευτή, (Fine et al.,

2010).
- Η τεχνική της εκπαίδευσης του ζώου από τον ασθενή (Obedience training and tricks).:
Κατά τη διάρκεια αυτής της τεχνικής, ο ασθενής καλείται να εκπαιδεύσει ένα ζώο (ασκήσεις
ακρίβειας, τρόποι συμπεριφοράς κ.α). Η διεργασία αυτή κατά την οποία το ζώο τηρεί τους
κανόνες, εκπαιδεύεται και ουσιαστικά μετασχηματίζεται συμπεριφορικά, παραλληλίζεται από
τον ασθενή με την προσωπική του περίπτωση. Ειδικότερα, αποτελεί κίνητρο για τον ίδιο στο
να ελέγξει τις παρορμήσεις του, να διεκπεραιώσει τους δικούς του προσωπικούς στόχους
αλλά παράλληλα του δίνει μια αίσθηση αυτοδυναμίας και ικανοποίησης. Η συγκεκριμένη
επίσης τεχνική έχει ιδιαίτερη εφαρμογή σε θεραπευτικά προγράμματα που συμμετέχουν
άτομα, όπως βετεράνοι πολέμου (εξαρτήσεις, παραβατικότητα, μετατραυματικές εκδηλώσεις
κ.α), νέοι με αποκλίνουσα συμπεριφορά, τρόφιμοι φυλακών κ.α, (Chandler, 2005;
O'Callaghan, 2008).
- Το γενεόγραμμα (History sharing): σε απροσπέλαστους ασθενείς που δεν παρέχουν
εύκολα πληροφορίες για το αυτοβιογραφικό τους ιστορικό ή σχετικά με τις ανάγκες τους,
πολλές φορές ο θεραπευτής μοιράζεται μαζί τους γενεαλογικά στοιχεία για το ζώο θεραπείας
(pedigree) που συμμετέχει στη συμβουλευτική. Ο ασθενής παρακινούμενος από τη
διαδικασία αυτή και από τις πληροφορίες που του παρέχονται, μπορεί πιο αβίαστα να
επικοινωνήσει με τον θεραπευτή του σχετικά με το γενεαλογικό του ιστορικό ή να εκφράσει
την ανάγκη του για κοινωνική στήριξη (Chandler, 2005).
- Συμβολική απόδοση (Creating metaphors): αποτελεί μια τεχνική κατά την οποία ο
θεραπευτής χρησιμοποιεί μεταφορικό λόγο, εικόνες, φωτογραφίες ή ιστορίες που σχετίζονται
με ζώα για να μπορέσει να επικοινωνήσει με τον ασθενή. Με αυτόν τον τρόπο ο ασθενής
παραλληλίζει τις προσωπικές του εμπειρίες με τις λιγότερο απειλητικές συμβολικές
αναφορές. Μέσω αυτής λοιπόν της διαδικασίας, ο ασθενής βιώνει περισσότερο το αίσθημα
της αποδοχής και παράλληλα αυτή η συμβολική διεργασία τον αποσπά από το πρόβλημα του.
Πολλές φορές επίσης, οι συμβολισμοί αποτελούν έναν υποσυνείδητο κρίκο μεταξύ του
θεραπευτή και του ατόμου, (Chandler, 2005; O'Callaghan, 2008).
- Αφήγηση ιστοριών (Story telling): αποτελεί μια τεχνική η οποία εφαρμόζεται κυρίαρχα
σε παιδιά και η συνηθέστερη μορφή προσέγγισης, είναι ο θεραπευτής να διεξάγει μια έμμεση
συνέντευξη μέσω του ζώου θεραπείας. Στην συγκεκριμένη περίπτωση το ζώο αποτελεί έναν
μη κριτή ακροατή, η παρουσία του είναι λιγότερο απειλητική για το παιδί και λειτουργεί ως
μέσο προβολής των συναισθημάτων του. Η τεχνική αυτή έχει ως απώτερο
75
στόχο την συλλογή πληροφοριών και αφορά ειδικότερα ευάλωτα και μη προσεγγίσιμα παιδιά,
τα οποία έχουν υποστεί σοβαρά ψυχοτραυματικά γεγονότα, όπως σεξουαλική κακοποίηση.
Ειδικότερα, κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας, ο θεραπευτής απευθύνει έμμεσες
ερωτήσεις στο παιδί χρησιμοποιώντας ως διάμεσο το ζώο θεραπείας. Παραδειγματικά, ο
θεραπευτής μπορεί με αυτόν τον τρόπο να εκμαιεύσει στοιχεία που αφορούν την ηλικία του
παιδιού ή πληροφορίες για ένα τραυματικό γεγονός όπως είναι ο βιασμός (π.χ «ο Buster θα
ήθελε να μάθει πόσο χρονών είσαι? ή ο Buster θα ήθελε να του ψιθυρίσεις στο αυτί τι έγινε
εκείνο το βράδυ») (O'Callaghan, 2008 σελ 25).
- Βιβλιοθεραπεία (Bibliotherapy): αποτελεί μια τεχνική κατά την οποία ενήλικες ή παιδιά
καθοδηγούνται από τον θεραπευτή τους, στην ανάγνωση κείμενων που αφορούν ζώα.
Χρησιμοποιείται ως πρόσθετο σε άλλες κύριες θεραπείες και απευθύνεται σε πολλές
ηλικιακές ομάδες. Σε επίπεδο ενηλίκων, η προσέγγιση αυτή στοχεύει κυρίαρχα στην αποδοχή
της νόσου τους, μιας που πολλοί χαρακτήρες αυτών των ιστοριών τους αντιπροσωπεύουν. Με
παρόμοιο τρόπο, στα παιδιά η ανάγνωση ιστοριών που υπογραμμίζουν χαρακτηριστικά ζωών
όπως η γενναιότητα, η πίστη, η δυνατότητα επίλυσης προβλημάτων, καλλιεργεί τις ηθικές
τους αξίες, τη συμπεριφορά τους, την κριτική τους σκέψη κ.α, (VanFleet et al., 2015).
- Αυθόρμητη αλληλεπίδραση (Spontaneous interactions): αποτελεί μια τεχνική κατά την
οποία πολλοί θεραπευτές ενσωματώνουν και χρησιμοποιούν ζώα θεραπείας, με απώτερο
στόχο να εγκαθιδρύσουν αυτοί, τον δεσμό με τον ασθενή. Η τεχνική αυτή βασίζεται στην
αλληλεπίδραση και τον αυτόματο δεσμό που δημιουργείται γενικότερα ανάμεσα στα ζώα και
τους ανθρώπους, λόγω της πηγαίας αυθορμητικότητας των πρώτων (συνηθέστερα σκυλί), με
αποτέλεσμα την εγγύτητα με τον άνθρωπο. Επιπλέον βασίζεται και στη μεγάλη πλειοψηφία
ερευνών που υποδεικνύουν τα θετικά οφέλη της επίδρασης των ζώων στους ανθρώπους, τόσο
οργανικά (πτώση αρτηριακής πίεσης, μείωση ταχυσφυγμίας) όσο και ψυχοκοινωνικά
(κοινωνικοί διευκολυντές). Πολλές φορές σε αυτήν τη τεχνική, ο θεραπευτής δεν κατευθύνει
συμπεριφορικά το ζώο αλλά παρατηρεί περισσότερο τον πηγαίο ενθουσιασμό του (στο σκυλί-
αγκαλιές κ.α.) και την αλληλεπίδραση του με τον ασθενή, (O'Callaghan, 2008).
- Θεραπεία μέσω παιχνιδιού με τη υποβοήθεια των ζωών θεραπείας (Animal-Assisted
Play Therapy ‘AAPT’):
Γενικά χαρακτηριστικά: η θεραπεία μέσω παιχνιδιού αποτελεί γενικότερα μια τεχνική η
οποία απευθύνεται σε παιδιά και στις οικογένειες αυτών, εάν και μπορεί να παρέχεται σαν
προσέγγιση και σε άτομα άλλων ηλικιών. Κατά τη διάρκεια αυτής της τεχνικής το παιχνίδι
αποκτά θεραπευτική οντότητα (VanFleet et al., 2015).
76
Γενικός ορισμός: Επίσης, ο διεθνής οργανισμός Association for Play Therapy (APT)
ορίζει τη θεραπεία μέσω παιχνιδιού σαν «την συστηματική χρήση ενός θεωρητικού πλαισίου με
σκοπό την εγκαθίδρυση μια διαπροσωπικής διαδικασίας κατά την οποία, εκπαιδευμένοι
θεραπευτές χρησιμοποιούν τη θεραπευτική αξία του παιχνιδιού με σκοπό να βοηθήσουν τους
ασθενείς να προλαμβάνουν ή να επιλύουν τις ψυχοκοινωνικές τους δυσκολίες, επιτυγχάνοντας
ομαλή εξέλιξη και ανάπτυξη» (www.a4pt.org).
Η αξία του παιχνιδιού: Συνακόλουθα, το παιχνίδι βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με την
ανάπτυξη και την εξέλιξη του παιδιού. Για το παιδί αποτελεί μια φυσιολογική διεργασία κατά
την οποία μπορεί να επικοινωνήσει, να αναπτύξει τις δεξιότητες του, να βιώσει
συναισθήματα, να δημιουργήσει τη δίκη του ταυτότητα, να δημιουργήσει δεσμούς με φίλους
αλλά και με ενήλικες προάγοντας έτσι την μεταγενέστερη κοινωνικοποίηση του και
γενικότερα του δίνει την δυνατότητα για μάθηση, αυτοπεποίθηση, αυτοεκτίμηση και αυτό
αποτελεσματικότητα (Gleave & Cole-Hamilton).
Ακολούθως η θεραπεία μέσω παιχνιδιού επιτρέπει έναν εκπαιδευμένο θεραπευτή να
βοηθήσει τα παιδιά να εκφράσουν και να επεξεργαστούν τις συναισθηματικές τους δυσκολίες
σε μια τόσο φυσική διαδικασία όσο αυτή του παιχνιδιού (Melson, 2003).
Μετάβαση στο επίπεδο της θεραπευτικής χρήσης των ζωών: Θεραπευτές όπως ο
Winnicot (1971) θεώρησαν ότι το παιχνίδι στα παιδιά δημιουργεί έναν ενδιάμεσο χώρο
μεταξύ του εσωτερικού τους κόσμου και της πραγματικότητας, στον οποίο η φαντασία και το
παιχνίδι συνυπάρχουν. Ο ίδιος επίσης υποστήριξε (1968) ότι στην επικοινωνία μεταξύ
ενηλίκων και παιδιών πρέπει να υπάρχει κάποιος ‘τρίτος’ ο οποίος να τους ενώνει αλλά και
συγχρόνως να κάνει τα παιδιά να νιώθουν ασφάλεια. Παράλληλα, ο McMahon (1992)
επέκτεινε τη θεωρία του Winnicot, θεωρώντας ότι αυτός ο αναλυτικός τρίτος μπορεί να είναι
μια δραστηριότητα, ένα ζώο ή απλά το παιχνίδι. Για τον ίδιο λόγο λοιπόν που το παιχνίδι έχει
τόσο μεγάλη αξία για το παιδί, άλλο τόσο ζωτικής σημασίας είναι και η αλληλεπίδραση του
παιδιού με τα ζώα, αφενός λόγω του μοναδικού δεσμού που δημιουργείται ανάμεσα τους και
αφετέρου το ότι τα ζώα αποτελούν συχνά μεταβατικά αντικείμενα ή μέσο προβολής
(transitional objects) των συναισθημάτων των παιδιών, (Parish-Plash, 2013, σελ 81, 91, 92).
Ακολούθως, άλλοι θεραπευτές όπως ο παιδοψυχολόγος Boris Levinson, κατανόησαν τη
σημαντικότητα του δεσμού αυτού, ενσωματώνοντας ζώα κατά τη διάρκεια της διαδικασίας
του παιχνιδιού. Ειδικότερα κατανόησαν ότι αυτά αποτελούν κινητήριο δύναμη ακόμα και για
τα πιο δυσπροσαρμοστικά παιδιά, γιατί απλά τους αιχμαλωτίζουν την προσοχή και τους
δίνουν τη δυνατότητα να εξερευνήσουν. Το τελευταίο από μόνο του, αποτελεί ένα
77
θεραπευτικό μέσο που μπορεί όχι μόνο να εξευμενίσει τις ποικίλλες συμπεριφορικές τους
δυσκολίες αλλά και να λύσει ενδο και εξω-ψυχικές συγκρούσεις, (Melson, 2001; Parish Plash,
2013).
Ορισμός Θεραπείας μέσω παιχνιδιού με τη υποβοήθεια των ζωών θεραπείας: η
συγκεκριμένη τεχνική αποτελεί την σύνθεση της παραδοσιακής θεραπείας μέσω του
παιχνιδιού (Play Therapy) και της θεραπείας μέσω ζωών. Ειδικότερα ορίζεται ως «η
συμμετοχή των ζωών στο πεδίο της θεραπείας μέσω ζωών, κατά την οποία διεργασία, ειδικά
πιστοποιημένοι θεραπευτές και εκπαιδευμένα ζώα θεραπείας, συμμετέχουν και εμπλέκονται σε
μια διαδικασία παιχνιδιού η οποία στοχεύει τόσο στην ανάπτυξη και στην ψυχοκοινωνική
ευζωία του παιδιού όσο και στην ευημερία του ζώου. Σε αυτή τη διαδικασία, το παιχνίδι και η
διασκέδαση είναι απαραίτητα δομικά συστατικά της αλληλεπίδρασης και του δεσμού που
δημιουργείται» (VanFleet & Faa-Thompson, 2010, σελ 7).
Γενικά χαρακτηριστικά της θεραπείας μέσω παιχνιδιού με την υποβοήθεια των ζωών: η
συγκεκριμένη τεχνική έχει αναπτυχθεί ιδιαίτερα την τελευταία δεκαετία. Αποτελεί συνήθως
συμπληρωματική παρέμβαση άλλων θεραπευτικών τεχνικών, οι οποίες πέρα από τη
παραδοσιακή θεραπεία μέσω παιχνιδιού, μπορεί να είναι η οικογενειακή θεραπεία και οι
διάφορες συμπεριφορικού τύπου θεραπευτικές παρεμβάσεις. Διακρίνεται επίσης σε δύο
μορφές, την άμεση (directive) και την έμμεση (nondirective), (Chandler, 2005;VanFleet &
Faa-Thompson, 2010).
Κατά την έναρξη μιας τυπικής συνεδρίας τόσο το παιδί όσο και ο φροντιστής του
(γονέας) θα πρέπει να είναι ενήμεροι τόσο για το είδος του ζώου θεραπείας (συνήθως σκυλί)
όσο και για τις δράσεις που θα γίνουν. Δόκιμο είναι επίσης το παιδί να γνωρίσει από κοντά το
ζώο θεραπείας για να υπάρχει εγγύτητα και να δημιουργηθεί πιο άμεσα ο δεσμός. Επίσης
(όπως και έχει προαναφερθεί) η θετική σχέση μεταξύ του θεραπευτή και του ζώου θεραπείας
θα ενισχύσει την εμπιστοσύνη του παιδιού. Μετέπειτα κατά τη διάρκεια της συνεδρίας, ο
θεραπευτής θα πρέπει να έχει φροντίσει να υπάρχει κάποιο υπόστρωμα στο οποίο να μπορεί
να κάθεται τόσο το παιδί όσο και το ζώο. Πρέπει ακόμα να υπάρχουν διάφορα αντικείμενα
που θα χρησιμοποιηθούν στο παιχνίδι από το παιδί (βούρτσες, μαριονέτες, μπάλες κ.α) όπως
εξίσου παιχνίδια για το ζώο θεραπείας. Αν πάλι για τις θεραπευτικές ανάγκες πρέπει το παιδί
να κάνει κάποια δραστηριότητα στο ζώο θεραπείας (π.χ να το ζωγραφίσει, να το ντύσει ) τότε
αυτό είναι δόκιμο να γίνει (Chandler, 2005).
Η θεραπεία αυτή μπορεί επίσης να διεξαχθεί και σε προαύλιους χώρους, όπου τα
περιβαλλοντικά ερεθίσματα δύναται να ενισχύσουν το θεραπευτικό αποτέλεσμα αλλά
78
παράλληλα το ζώο θεραπείας μπορεί υποβληθεί σε ποικίλλες δράσεις (τρικς, πεζοπορία).

Επιπρόσθετα εφαρμόζεται και σε ομάδες, όπου και ονομάζεται Αnimal assisted group play
therapy. Ως μειονεκτήματα επίσης αυτής της παρέμβασης μπορούν να είναι ο πιθανός
τραυματισμός του ζώου από το παιδί όπως επίσης και η μη τυχόν κατάποση κάποιου
αντικειμένου από το ζώο θεραπείας, (Chandler, 2005).
Μορφές της θεραπείας μέσω παιχνιδιού με τη υποβοήθεια των ζωών (Paris-Plass, 2013):
- Άμεση (directive): Κατά τη διάρκεια αυτής της μορφής παρέμβασης, ο θεραπευτής δομεί
και κατευθύνει τη διαδικασία του παιχνιδιού. Ο απώτερος σκοπός του θεραπευτή είναι να
ενεργοποιήσει τις ασυνείδητες σκέψεις του παιδιού, να του δώσει τη δυνατότητα να
εκδηλώσει τα συναισθήματα του και να το κινητοποιήσει σε άλλες πιο υγιείς παραμέτρους
και κατευθύνσεις.
- Έμμεση (nondirective): αποτελεί μια μορφή κατά την οποία το παιδί είναι ελεύθερο να
επιλέξει τις δραστηριότητες του αλλά και τα παιχνίδια με τα οποία θα αλληλεπιδράσει με το
ζώο θεραπείας. Ο θεραπευτής σε αυτή τη διαδικασία είναι κυρίως παρατηρητής και δεν
αλληλεπιδρά με το παιδί.
Τεχνικές που εντάσσονται στη θεραπεία μέσω παιχνιδιού με την υποβοήθεια των ζωών:
οι κυριότερες τεχνικές που εντάσσονται σε αυτήν τη διαδικασία, είναι συνήθως οι ρόλοι
συμβολικού χαρακτήρα (Role playing) και το κουκλοθέατρο (Puppetry) (Henderson, 1999):
- Ρόλοι συμβολικού χαρακτήρα: αποτελεί μια τεχνική κατά την οποία το ζώο θεραπείας
πρωταγωνιστεί σε διάφορα φανταστικά σενάρια, στα οποία το παιδί εκτελεί ποικίλους
συμβολικούς ρόλους (παίζει μαζί του), H τεχνική αυτή δίνει την ευκαιρία στο παιδί να λύσει
τις εσωτερικές και τραυματικές του συγκρούσεις. Η συγκεκριμένη επίσης τεχνική αποτελεί
μια άμεση μορφή προσέγγισης και απαιτείται συνεχής εποπτεία και κατεύθυνση από τον
θεραπευτή (O'Callaghan, 2008).
- Κουκλοθέατρο (Puppetry): αποτελεί μια τεχνική κατά την οποία χρησιμοποιούνται
μαριονέτες οι οποίες συνήθως απεικονίζουν ζώα. Κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας,
δίνεται η δυνατότητα στο παιδί να μιλήσει, να εκφραστεί και παράλληλα του παρέχεται μια
ασφαλής βάση στην οποία δεν έχει τόσο έκδηλα την ανάγκη να αμυνθεί. Ειδικότερα το παιδί
συνομιλεί με τις μαριονέτες δημιουργώντας τα δικά του φανταστικά σενάρια, σύμβολα αλλά
και εκφράζοντας τις σκέψεις του. Πολλές φορές σε αυτή τη διαδικασία μπορούν
συμμετάσχουν θεραπευτικά και ολόκληρες οικογένειες (Family Puppet Interview). Η τεχνική
αυτή κινείται κυριότερα στα πλαίσια της πιο έμμεσης προσέγγισης με το στοιχείο του
αυτοσχεδιασμού και του αυθορμητισμού να κυριαρχεί. Πολλές φορές επίσης ο θεραπευτής
79
παρακολουθεί το παιδί στο ποιες μαριονέτες επιλέγει. Έτσι για παράδειγμα αν διαλέξει ένα
άγριο ζώο αυτό διαγνωστικά υποδηλώνει ότι παιδί έχει άγχος ή πιο έντονα συμπεριφορικά
ζητήματα. Το ζώο θεραπείας σε όλη αυτή τη διαδικασία είναι συνήθως παρόν και όταν πρέπει
αλληλεπιδρά με το παιδί (συνήθως μετά από οδηγίες του θεραπευτή) (VanFleet et al., 2015).
Κυριότερες Ψυχοθεραπευτικές θεωρίες και επέκταση τους στη Θεραπευτική ένταξη των
ζώων μέσω συμβουλευτικής (Animal - Assisted Counseling ‘AAT-C’): Όλες αυτές οι
παραπάνω τεχνικές χρησιμοποιούνται για να ενισχύσουν τη θεραπευτική σχέση που
δημιουργείται ανάμεσα στον ασθενή και στον θεραπευτή διάμεσου των ζωών θεραπείας.
Αυτή η θεραπευτική σχέση όμως δομείται στα πλαίσια μιας συμβουλευτικής συνεδρίας η
οποία βασίζει τις θεωρητικές της αρχές σε ποικίλλες ψυχοθεραπευτικές θεωρίες, οι οποίες
εφαρμόζονται και στο γενικότερο πεδίο της συμβουλευτικής, (Fine et al., 2010).Ουσιαστικά
λοιπόν αυτές οι τεχνικές ενισχύουν τις θεωρίες αυτές αλλά και αποτελούν μέσο εφαρμογής
τους στην πράξη. Θεωρείται δόκιμο λοιπόν να αναπτυχθούν οι κυριότερες ψυχοθεραπευτικές
θεωρίες που εφαρμόζονται στο πεδίο της συμβουλευτικής με την υποβοήθεια των ζωών
θεραπείας (Chandler et al., 2010; Fine et al., 2010), - Προσωποκεντρική θεωρία (Person -
centered theory): αποτελεί μια θεωρία η οποία αναπτύχθηκε από τον αμερικανό ψυχολόγο
Carl F. Rogers (1902-1987). Στην συγκεκριμένη προσέγγιση ο θεραπευτής στο γενικότερο
πλαίσιο της παραδοσιακής συμβουλευτικής, εφαρμόζει μία μη έμμεση προσέγγιση προς τον
ασθενή. Ειδικότερα ο θεραπευτής, δεν κατευθύνει τον ασθενή ή την συνεδρία, ωστόσο
απαραίτητη προϋπόθεση σε αυτή την προσέγγιση είναι η αίσθηση ασφάλειας που νιώθει ο
ασθενής για τον επαγγελματία ψυχικής υγείας. Ο θεραπευτής λοιπόν βρίσκεται εκεί όχι για να
δίνει συμβουλές αλλά περισσότερο για να διευκολύνει τον ασθενή στο να νιώσει αποδοχή με
το πρόβλημα του, να είναι αυθεντικός, θετικός και να επιλύσει τις εσωτερικές του
συγκρούσεις (Tudor & Worrall, 2006).Σε επίπεδο θεραπευτικής ένταξης των ζώων θεραπείας
στη συμβουλευτική, ο θεραπευτής διευκολύνει τον ασθενή στο να νιώσει ασφάλεια με το να
χαϊδέψει το ζώο θεραπείας το οποίο συνηθέστερα επιλέγεται να είναι σκυλί. Η πράξη αυτή
από μόνη της καθώς και η παρουσία του ζώου, δημιουργεί μια αίσθηση ασφαλείας και
εμπιστοσύνης στον ασθενή, (Fine et al., 2010).
- Γνωστική-Συμπεριφορική θεωρία (Cognitive - behavioral theory): η προσέγγιση αυτή
βασίζεται στη θεωρία του Aaron T.Beck και χαρακτηρίζεται από μια διαδικασία που
κατευθύνεται από τον θεραπευτή με στόχο την ψυχοεκπαίδευση του ασθενούς αναφορικά με
την ενίσχυση των θετικών του πεποιθήσεων (γνωσίες), στο πεδίο της καθημερινότητας του.
3.4.1 Η κοινωνική διάσταση ανθρώπου – κατοικίδιου ζώου
Σύμφωνα με τον Βάις (Weiss), υπάρχουν έξι κατηγορίες κοινωνικής υποστήριξης στις σχέσεις
με τους
συνανθρώπους μας:
1. Συναισθηματικός δεσμός
2. Κοινωνική συμμετοχή
3. Επιβεβαίωση της αξίας μας
4. Αξιόπιστη συμμαχία και υποστήριξη
5. Καθοδήγηση και συμβουλή
6. Αίσθηση χρησιμότητας
29
Οι παραπάνω σχέσεις είναι αναγκαίες για την αίσθηση της ψυχολογικής μας ευεξίας.
Βέβαια, το να αναπτύξουμε όλες αυτές τις σχέσεις με ένα μόνο πρόσωπο είναι σχεδόν
αδύνατο. Γι’αυτό,
συνάπτουμε περισσότερες από μία στενές σχέσεις, όπως για παράδειγμα, με τον/την σύζυγο,
με συγγενείς, με
στενούς φίλους, με συνεργάτες, κλπ και οι οποίοι όλοι αυτοί μαζί αποτελούν το κοινωνικό
δίκτυο κάθε
ανθρώπου (Αλεβιζάκη και Μαντούβαλος, 2008)
Τα ζώα όμως που μας κρατούν συντροφιά, διαθέτουν όλα τα προσόντα για τη συμμετοχή τους
στο
κοινωνικό μας δίκτυο και καλύπτουν περισσότερες από μια κοινωνικές ανάγκες. Επιστημονικές
μελέτες
έχουν δείξει ότι οι άνθρωποι αποφασίζουν να πάρουν νέα ζώα συντροφιάς για να αυξήσουν το
κοινωνικό
τους δίκτυο υποστήριξης και ότι το επιδιώκουν συχνότερα όταν η επίδραση από το ανθρώπινο
περιβάλλον
τους είναι κατά κάποιο τρόπο ανταγωνιστική. Άλλη έρευνα έδειξε ότι ο βαθμός ικανοποίησης
από τις
ανθρώπινες σχέσεις είναι ίδιος με αυτόν από τα ζώα- συντρόφους. Η σχέση με το ζωάκι
βελτιώνει την
αίσθηση κοινωνικής υποστήριξης σε παραμέτρους όπως η συναισθηματική υποστήριξη

(attachment) και η
ανάγκη για φροντίδα (nurturance). Τέλος, πολλές έρευνες δείχνουν ως αποτέλεσμα την θετική
συσχέτιση
μεταξύ της αγάπης για τα ζώα και της ενσυναίσθησης (empathy), και στους ενηλίκους και στα
παιδιά
(Αλεβιζάκη και Μαντούβαλος, 2008).
Ένας ζωόφιλος από έναν άλλον ζωόφιλο, έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά στον χαρακτήρα
του που
τους επιτρέπουν να επιλέξουν ένα διαφορετικό κατοικίδιο. Από έρευνες που έγιναν σε
ιδιοκτήτες
κατοικίδιων για το βιβλίο Κοινωνία και Ζώα, Αναζητώντας το δαχτυλίδι του Σολομώντα της
Πόπης
Αλεβιζάκη και του Βασίλη Μαντούβαλου (Αθήνα 2008) αναφέρονται διάφοροι χαρακτήρες
ιδιοκτητών.
Σύμφωνα με τους άνδρες που έχουν στην ιδιοκτησία τους ένα άλογο είναι πιο επιθετικοί και
κυριαρχικοί σε
σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο. Οι γυναίκες ακριβώς το αντίθετο. Οι άνθρωποι που προτιμούν
πουλιά για
κατοικίδια φαίνεται ότι είναι πιο κοινωνικοί και εκφραστικοί. Εκείνοι που έχουν ερπετά πιο
χαλαροί,
αντισυμβατικοί και άνθρωποι που αναζητούν το καινούργιο και το διαφορετικό. Οι ιδιοκτήτες

χελωνών
τείνουν να είναι πιο εργατικοί και αξιόπιστοι και κοινωνικά ανερχόμενοι (Αλεβιζάκη και
Μαντούβαλος,
2008). Επίσης, οι πιο αυταρχικοί άνθρωποι προτιμούν τους σκύλους. Στο σύγχρονο
αστικοποιημένο
περιβάλλον, οι συνθήκες ζωής και κατοικίας στρέφουν τους ζωόφιλους προς τη γάτα. Οι
γυναίκες αγαπούν
περισσότερο τις γάτες από ότι οι άνδρες. Μελέτες έχουν δείξει ότι ανάλογα με τα
χαρακτηριστικά που έχουν
οι ιδιοκτήτες διαλέγουν μια διαφορετική ράτσα σκύλου. Λέγεται ότι οι πιο επιθετικοί και
πειθαρχικοί
χαρακτήρες προτιμούν ράτσες που έχουν την ικανότητα να είναι οδηγοί κοπαδιών, όπως τα
Κόλει στην
εικόνα 1. Οι λιγότερο αυταρχικοί και τρυφεροί προτιμούν σκύλους συντροφιάς (toys) , όπως
στην εικόνα 2.
Ενώ αυτοί που προτιμούν τα λαγωνικά βρέθηκαν να είναι πιο φιλικοί, όπως στην εικόνα 3. Και
τέλος, αυτοί
που διάλεγαν Τεριέ για ράτσα σκύλου ως κατοικίδιο, ήταν αυτοί που είχαν μεγαλύτερη
συναισθηματική
εξάρτηση από το συνηθισμένο (εικόνα 4).

30
3.4.2 Η ψυχολογική διάσταση της σχέσης ανθρώπου – κατοικίδιου ζώου
Ο διάσημος ψυχίατρος Καρλ Γιουνγκ, είχε πει ότι: «Ο πρωτόγονος άνθρωπος καλείται να
δαμάσει το ζώο
μέσα του και να το κάνει βοηθό και σύντροφο. Ο πολιτισμένος άνθρωπος πρέπει να γιατρέψει
το ζώο μέσα
του και να το κάνει φίλο του». Η ερευνητική ομάδα της Φρίντμαν, δημοσίευσε το 1980 μια
έρευνα, που είχε
μεγάλο ενδιαφέρον για τις σχέσεις ανθρώπων-ζώων συντροφιάς. Μελετώντας μία ομάδα
ενενήντα πέντε
ασθενών, που είχαν νοσηλευθεί για καρδιακό επεισόδιο, η ερευνητική ομάδα της Φρίντμαν και
οι
συνεργάτες της παρατήρησαν ότι οι ασθενείς που είχαν ζώα συντροφιάς είχαν μεγαλύτερη
πιθανότητα
επιβίωσης από ότι οι υπόλοιποι. Οι κύριες κατευθύνσεις που πήραν οι νέες μελέτες ήταν α) οι
μετρήσεις
φυσιολογικών παραμέτρων (αρτηριακή πίεση), που έδειχναν την καλή επίδραση του
κατοικίδιου για τη
καλύτερη σωματική λειτουργία και τη μείωση του στρες και β) η διερεύνηση του ρόλου του
ζώου
συντροφιάς ως κοινωνικού βοηθού και πιστού υποστηρικτή του αφεντικού του, γεγονός που
μειώνει το στρες
στις κοινωνικές επαφές. Η έρευνα επάνω σε ζώα ως βοηθούς σε διάφορες θεραπείες δείχνουν
μια
διαμεσολαβητική ικανότητα των ζώων συντροφιάς. Κατά τον Σέρπελ (2000) αυτό μπορεί να
αναλυθεί σε
τρεις συνιστώσες:
1. Τη διευκόλυνση της κοινωνικής επαφής, επειδή τα ζώα έχουν την ικανότητα να «σπάζουν τον
πάγο»
και να διευκολύνουν τις κοινωνικές επαφές.
2. Τον ρόλο του ζώου ως πρεσβευτή, μεταξύ φύσης και πολιτισμού, καθότι τα ζώα αποτελούν
έναν
ηθικό συνδετικό κρίκο των ανθρώπων με τα υπόλοιπα ζώα και τη φύση η οποία είναι
αναπόσπαστο κομμάτι
των ανθρώπων.
Η θεωρία του «ενδότερου ζώου», έχει να κάνει με την ικανότητα του ζώου να ενεργοποιήσει
ξανά τους
δεσμούς του ανθρώπου με κάποιο βασικό στοιχείο του εσωτερικού κόσμου του, δηλαδή με
άλλα λόγια να
ενεργοποιήσει το «ενδότερο ασυνείδητο ζώο» που κρύβει ο άνθρωπος μέσα του (Αλεβιζάκη
και
Μαντούβαλος, 2008).
3.4.3 Η συμπεριφορική διάσταση της σχέσης ανθρώπου – κατοικίδιου ζώου
Η στάση του ανθρώπου απέναντι στην γάτα έχει να κάνει με το αν το άτομο αυτό ανήκει στους
αιλουρόφιλους ή στους αιλουρόφοβους. Όσον αφορά την πρώτη κατηγορία, οι άνθρωποι

επιλέγουν την γάτα
ως κατοικίδιο γιατί τους αρέσει ιδιαίτερα η ανεξαρτησία και ο απρόβλεπτος χαρακτήρας της. Οι
δεύτεροι, αν
και είναι φιλόζωοι σύμφωνα με ανάλογη έρευνα, δεν προτιμούν τις γάτες, επειδή δεν
καταλαβαίνουν τον
χαρακτήρα τους . Μία έρευνα που διεξήχθη στην Αμερική (Keller and Berry, 1980) έδειξε ότι το
17,4% του
γενικού πληθυσμού είχε αρνητική στάση απέναντι στις γάτες, έναντι του 2,6% για τους
σκύλους. Οι
άνθρωποι που δεν προτιμούν την γάτα ως κατοικίδιο, είναι αυτοί που υποστηρίζουν ότι η γάτα
αδιαφορεί για
31
τον άνθρωπο και οι ηθικοί λόγοι των ανθρώπων ως δικαιολογία για την αποστροφή τους είναι
ότι οι γάτες
είναι ύπουλες ή καταστρέφουν την πανίδα. Οι άνθρωποι που δεν προτιμούν τον σκύλο για
κατοικίδιο (με
μικρότερο ποσοστό), επικαλούνται τον φόβο μήπως οι σκύλοι γίνουν επικίνδυνοι και επιτεθούν
και
δαγκώσουν τους γύρω τους και επίσης, θεωρούν υπεύθυνους τους σκύλους για τη ρύπανση
των δρόμων και
την υγιεινή του ανθρώπινου περιβάλλοντος (Αλεβιζάκη και Μαντούβαλος, 2008).
Στον ανθρώπινο κόσμο, υπάρχουν ορισμένοι συμβολισμοί που είναι ισχυρότεροι από την
πραγματικότητα
και είναι ενδιαφέρον ότι το γνωστότερο όνομα σκύλου είναι αυτό της Λάσι, του πιστού σκυλιού
που νικά
τόσες και τόσες δυσκολίες για να σώσει τελικά το αγαπημένο της αφεντικό. Σε αντιστοιχία, για
τη γάτα, δεν
υπάρχει κάποιο όνομα στο συλλογικό ασυνείδητο μας, παρά μόνο η Κατγούμαν, που την
έχουμε στο μυαλό
μας σαν «φευγάτη» ανταγωνίστρια του Μπάτμαν, και η οποία δεν είναι γάτα αλλά γυναίκα, με
μία εμφάνιση
στερεότυπο της σκοτεινής πλευράς της θηλυκότητας στο σύγχρονο ομαδικό αντρικό
ασυνείδητο (Αλεβιζάκη
και Μαντούβαλος, 2008) και ο Γκάρφιλντ ο οποίος περιγράφεται ως σαρκαστικός, κυνικός και
σαδιστής.
Η καλή εικόνα του σκύλου δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που εκφράζουν τις
επιφυλάξεις τους και για αυτόν και σαν αποτέλεσμα έχουν την εχθρική ή σκληρή συμπεριφορά
απέναντί του,
εγκαταλείποντας μεγάλο αριθμό σκύλων στους δρόμους ή θανατώνοντάς τους ως

ανεπιθύμητους. Στους
ανθρώπους αυτούς αναφέρεται ότι η Contstance Perrin, αποδίδει την αμφιθυμική στάση του
δυτικού
ανθρώπου προς τον σκύλο στον συμβολικό ρόλο του ζώου αυτού ως αρχέτυπο αφοσίωσης.
«Με αυτήν του
την ιδιότητα, ο σκύλος ξυπνάει στο υποσυνείδητό μας μνήμες της παιδικής μας ηλικίας και της
σχέσης με
τους γονείς μας, και μαζί τις εντάσεις αγάπης- μίσους, που συχνά αναπτύσσονται κατά τη
διαδικασία της
ενηλικίωσης και αποχωρισμού από τους γονείς» (Serpell, 1995) . Άλλοι ερευνητές καταλήγουν
σε ακόμα πιο
ψυχαναλυτικές ερμηνείες, σύμφωνα με τις οποίες, τα ζώα αντιπροσωπεύουν για εμάς

ανεπιθύμητες πλευρές
του υποσυνειδήτου μας, αποτελούν δηλαδή εξωτερίκευση του «εσωτερικού μας ζώου»
(Αλεβιζάκη και
Μαντούβαλος, 2008).
Αυτή η κυκλοθυμική στάση του ανθρώπου απέναντι στον σκύλο υπάρχει από τις πρωτόγονες
κοινωνίες
του ανθρώπου. Οι Ινδιάνοι Γιούροκ της Καλιφόρνιας, για παράδειγμα, έχουν τους σκύλους σαν
βοηθούς
τους στο κυνήγι, αλλά τις υπόλοιπες ώρες της ημέρας τους απομονώνουν και τους διώχνουν.
Ο J.A.Serpell
έχει την άποψη πως η αιτία για αυτήν την αμφιθυμία των ανθρώπων έχει να κάνει με αυτό που
αναγνωρίζουν
και οι Ινδιάνοι Γιούροκ, ότι δηλαδή, η φιλία μας με τον σκύλο, απειλεί να γκρεμίσει το
ψυχολογικό τείχος
μας με ένα «άλογο» ζώο. Υπάρχει η άποψη ότι ο σκύλος μας ‘μεταχειρίζεται’ και μας αναγκάζει
να δούμε
τα συμφέροντά του, να αναγνωρίσουμε τα συναισθήματα του και τα ηθικά δικαιώματα και των
άλλων ζώων.
Οι άνθρωποι από την πλευρά τους, πολλές φορές, δεν αναγνωρίζουν στα σκυλιά την
ικανότητα τους να
προσαρμόζονται. Συμβολικά, ο σκύλος αντιμετωπίζεται σαν ‘ενδιάμεσο πλάσμα’, δηλαδή ούτε

σαν ζώο
άλλα ούτε και σαν άνθρωπος (Αλεβιζάκη και Μαντούβαλος, 2008)
32
Όσοι ασχολούνται με τους σκύλους, αποδίδουν τα προβλήματα της συμπεριφοράς τους στη
στάση του
αφεντικού τους. Οι σκύλοι, όπως υποστηρίζει μία άλλη θεωρία, θεωρούν τον άνθρωπο
‘αρχηγό’ της αγέλης
τους. Μια έρευνα που έγινε από την Βάλερι Ο’ Φάρελ, η οποία χρησιμοποίησε το
ερωτηματολόγιο
προσωπικότητας (κλίμακα νεύρωσης κατά Eysenck, 1964) έδειξε συσχετισμό της επιθετικότητας
και
ενοχλητικής συμπεριφοράς στα σκυλιά με στοιχεία της προσωπικότητας των ανθρώπων, με

βασικό στοιχείο
το μεγάλο δέσιμο τους με τον σκύλο. Οι Πόντμερσεκ και Σαρπέλ διενήργησαν έκαναν μία
έρευνα η οποία
αναφέρει πως οι ιδιοκτήτες μιας ομάδας σκύλων με πρόβλημα επιθετικότητας έδειχναν

μεγαλύτερη ένταση
και συναισθηματική αστάθεια και ήταν πιο συνεσταλμένοι και με λιγότερη πειθαρχία από ότι η
ομάδα
ελέγχου. Το προφίλ των ζωόφιλων ήταν: κοινωνικότεροι, λιγότερο μοναχικοί, κοινωνικά πιο
ευαίσθητοι, πιο
αξιόπιστοι, λιγότερο αγχώδεις και καχύποπτοι, καθώς και με περισσότερη αυτοπεποίθηση

(Αλεβιζάκη και
Μαντούβαλος, Αθήνα 2008).
3.5 Αμφιθυμία και αμφισημία στις σχέσεις των ανθρώπων με τα κατοικίδια ζώα, κτηνιατρικά και
μη διλήμματα.
Υπάρχουν τέλος, στην παρουσίασή μας αυτή των χαρακτηριστικών της σχέσης
ανθρώπων-κατοικίδιων
κάποια ηθικά διλήμματα όσον αφορά την μεταχείριση των ζώων, κι όχι τόσο στις περιπτώσεις
στις οποίες η
κακομεταχείριση είναι φανερή, αλλά σε ανθρώπους που θεωρούν τον εαυτό τους ως ζωόφιλο.
Ας ρίξουμε
όμως παρακάτω μια ματιά σε ορισμένες ράτσες που έχουν υποστεί αυτή την κακομεταχείριση .
80

cfee17a1-c3d9-4faf-88ca-c62d697ab777

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

cfee17a1-c3d9-4faf-88ca-c62d697ab777

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: ΜΑΡΙΑ Α. ΣΑΜΑΚΟΥΡΗ

ΑΝ. ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ Δ.Π.Θ.

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΕΚΠΟΝΗΣΗ: Αθανασίου Μαρία

ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: Μαρία Α. Σαμακουρή: Αν. Καθηγήτρια

ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΜΕΣΩ ΖΩΩΝ

ΘΕΜΑ: «ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΜΕΣΩ ΖΩΩΝ.»

Αικατερίνη Αρβανίτη: Επίκ. Καθηγήτρια Ψυχιατρικής

Δ.Π.Θ Ασπασία Σερντάρη: Επίκ. Καθηγήτρια

«Κει πάνω ο σκύλος ο Άργος κοίτουνταν, μα ξάφνου,

Αφιερώνεται στην Τζίλυ

1.ΖΩΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ …………………………………………………………………..14

1.1 Η εξημέρωση και η κοινωνικοποίηση: η απαρχή μιας δυναμικής σχέσης.....................

14 1.1.1.Η εξέλιξη της σχέσης Ανθρώπου-Ζώου στο

χρόνο……………………………......15 1.1.2 Σκύλος - Γάτα: Οι Στάσεις και οι

Πεποιθήσεις των Ανθρώπων απέναντι τους… 28

2.2 Ιστορική αναδρομή της Ψυχοθεραπείας μέσω Ζώων………………………………….44

2.3 Παρεμβάσεις μέσω Ζώων (Animal-Assisted Interventions)…………………………...53

2.3.1. Δραστηριότητες μέσω Ζώων (Animal Assisted Activities)................................. .55

2.3.2. Δραστηριότητες μέσω Ζώων και Ψυχικές διαταραχές …………………………. 58

i ) Ζώα υπηρεσίας σε Ψυχικές Διαταραχές…………………………………………59

2.3.3 Θεραπεία μέσω Ζώων ( Animal-Assisted Therapy)…………………………… .. 63

2.3.4 Θεραπεία μέσω Ζώων και Ψυχικές Διαταραχές…………………………………...65

i. Ζώα Θεραπείας (Therapy Animals) .......................................................................………67

iii. Θεραπευτική Ένταξη των ζώων μέσω Συμβουλευτικής (ΑΑΤ-C)....................... 72

iv. Είδη θεραπευτικών Προσεγγίσεων που χρησιμοποιούν Ζώα θεραπείας ............. 84

Θεραπεία με Σκυλιά (Canine-assisted therapy)……………………………........ 85

Θεραπεία με Άλογα (Equine - assisted therapy)................................................... 93

Θεραπεία με Γάτες (Feline Assisted Therapy)……………………………….....105

Θεραπεία με Ζώα Αγροκτήματος ( Farm Animal Assisted Therapy).................. 112 2.4

3.ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

Παράθεση Μελετών ............................................................................................................... 121

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ................................................................................................................ 142

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ .................................................................................. 143

AAE: Animal Assisted Education

AAPT: Animal-Assisted Play Therapy

AAT- C: Animal - Assisted Counseling

ΑΑΤ: Animal-Αssisted Τherapy

ADA: Americans with Disabilities Act,

APT: Association for Play Therapy

AVPs: visitation programs

DAT: Dolphin Assisted Therapy

EAA: Equine-assisted activities

EAT: Equine - assisted therapies ‘

EFP/EAP: equine-facilitated/assisted psychotherapy

ESA: Emotional support animal

HAB: Human/Animal Bond

PSDs: Psychiatric Service Dogs

TCD: Therapeutic carriage driving

Λέξεις κλειδιά: Animal-Αssisted Τherapy, Mental disorder, Psychotherapy.

Background. Animal assisted psychotherapy refers to any psychotherapeutic approach in

Keyword research: Animal-Αssisted Τherapy, Mental disorder, Psychotherapy.

Δραστηριότητες μέσω ζώων (Animal-Αssisted Αctivities, ΑΑΑ): η ενσωμάτωση των ζώων

Ζώα θεραπείας (Therapy Animals): προσδιορίζονται ως ζώα (π.χ κύνοι) τα οποία με

Ψυχική διαταραχή: σύνδρομο το οποίο χαρακτηρίζεται από κλινικά σημαντική διαταραχή

Ψυχοθεραπεία: οποιαδήποτε μορφή θεραπευτικής προσέγγισης με σκοπό την αντιμετώπιση

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΖΩΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ

1.1 Η Εξημέρωση και η κοινωνικοποίηση-η απαρχή μιας δυναμικής σχέσης:

Ο Δαρβίνος ήταν ο πρώτος που προσπάθησε με τρόπο σαφή να παρουσιάσει τα

Φυσική Επιλογή, Τεχνητή Eπιλογή και Εξημέρωση

ii) Από την Τεχνητή Επιλογή στην Εξημέρωση:

ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΞΗΜΕΡΩΣΗΣ