Πρόλογος

«Τάξις ἀρίστη, παντὸς ἀρχομένου καὶ λόγου καὶ πράγματος, ἐκ Θεοῦ τε ἄρχεσθαι, καὶ εἰς
Θεὸν ἀναπαύεσθαι»

Κατά τον Α’ Κανόνα της εν Τρουλω Αγίας Οικουμενικής και Πενθέκτης Συνόδου, το 691 μΧ,
προκειμένου να διατηρηθεί η άριστη σειρά, αξίζει να έχει ως αρχή κάποιος τον Θεό. Εκείνος
να είναι η Αρχή του παντός, κάθε προσπάθειας και σε Εκείνον να αναπαυόμαστε. Την ίδια
αρχή επιθυμώντας να ακολουθήσω, θα αρχίσω τις ευχαριστίες μου, δοξάζοντας τον Κύριο,
όχι μόνο για την είσοδό μου στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα, αλλά και για την επιτυχή
ολοκλήρωσή του με την παρούσα μελέτη.

Θερμές ευχαριστίες εκφράζω προς τον καθηγητή κύριο Σωτήριο Δεσπότη, καθώς με
προτροπή δική του αποφάσισα να ενταχθώ στο Μεταπτυχιακό. Πέραν τούτου, δεν μπορώ
να παραλείψω την υποστηρικτική στάση του. Μαζί με εκείνον ευχαριστώ τον καθηγητή
Αθανάσιο Αντωνόπουλο. Η ανάθεση του συγκεκριμένου θέματος, αρχικά, με εξέπληξε, στην
πορεία όμως, απεδείχθη ότι μόνο ωφέλιμη ήταν, καθώς λειτούργησε συμπληρωματικά με
τις δραστηριότητές μου στην Άνδρο. Ομοίως, ευχαριστώ τον κύριο Γεώργιο Φίλια, καθώς
και οι δύο στάθηκαν αρωγοί στο εγχείρημα αυτό. Η ενθάρρυνση και η καθοδήγηση τις
οποίες παρείχαν στάθηκαν καθοριστικές για την εξέλιξη της εργασίας

Τέλος, ευχαριστώ τους εφημέριους των Ναών Των Εισοδίων της Θεοτόκου και Κοιμήσεως
της Θεοτόκου στα Αποίκια, του Ναού του Αγίου Νικολάου Μεσαριάς Άνδρου καθώς και το
Χριστιανικό και Λαογραφικό Μουσείο για την υποβοήθηση μεσω λήψεων φωτογραφιών
για τις ανάγκες της διπλωματικής.

Περίληψη
Η παρούσα εργασία, εκπονείται στο πλαίσιο του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών:
«Κοινωνία και Θεολογία» στον τομέα των Βιβλικών Σπουδών, της Θεολογικής Σχολής του
Πανεπιστημίου Αθηνών, με θέμα τις Θεομητορικές και Δεσποτικές Εικόνες του 18 ου – 19ου
Αιώνα, Ανδρίων Αγιογράφων. Πραγματοποιήθηκε η επιλογή του συγκεκριμένου θέματος
από τον κλάδο των Βιβλικών Σπουδών, καθώς τα αναφερόμενα στην Αγία Γραφή γεγονότα
(στην προκειμένη περίπτωση στην Καινή Διαθήκη) ιστορούνται από αγιογράφους, οι
οποίοι έζησαν και έδρασαν στην Άνδρο, λαμβάνοντας, παράλληλα, υπόψιν τη θεολογική
ερμηνεία πίσω από την επιλογή των χρωμάτων, των εκφράσεων και κινήσεων των
απεικονιζομένων προσώπων. Επομένως, η εργασία αποτελεί ιστορική και θεολογική
ψηλάφιση.

Επιπλέον, στο παρόν πόνημα εμπεριέχεται η έννοια της πρωτοτυπίας. Πράγματι, κατά το
παρελθόν στην Άνδρο, έχουν επιχειρηθεί προσεγγίσεις του θέματος από ιστορικούς , όπως
τον Δημήτριο Πασχάλη με αναφορές στο κομμάτι της πνευματικής κίνησης και χριστιανικής
τέχνης καθώς και από άλλα σημαίνοντα πρόσωπα. Στο πλαίσιο της ιστορίας της Άνδρου
πραγματοποιήθηκε μια έρευνα σε πρώιμο, ίσως, στάδιο ώστε να έρθει στην επιφάνεια
αυτή η πτυχή τέχνης ως ένας από τους καρπούς της Ορθόδοξης Πίστης και Παράδοσης.
Πέρα από τις εικόνες, έχουν εντοπιστεί κειμήλια όπως: λειτουργικά σκεύη, άμφια,
καλύμματα Ευαγγελίων ακόμα και τέμπλα με βημόθυρα με περίτεχνο διάκοσμο.

Ωστόσο, η έρευνα δεν έχει εξαντληθεί από τους ερευνητές, ονόματα των οποίων θα
παραθέσουμε στη συνέχεια. Εξακολουθεί να παραμένει ανοιχτό ένα ευρύ πεδίο
αναζητήσεων σχετικά με την εξάπλωση και εδραίωση του χριστιανισμού στην Άνδρο, την
εμφάνιση της χριστιανικής τέχνης, τις επιρροές και την εξέλιξή της μέσα στο χρόνο.

Το πόνημα αυτό, λοιπόν, στόχο έχει να συμβάλλει στην προσπάθεια αυτή, μεσω
επιλεγμένων εικόνων και της ανάλυσης αυτών.

Εισαγωγή

Περιεχόμενα

Κεφάλαιο 1 Προσεγγίζοντας την εικόνα

Α Βιβλική θεώρηση του όρου εικόνα

Γενεση 1, 26
καὶ εἶπεν ὁ Θεός· ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ᾿ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ᾿ ὁμοίωσιν, καὶ
ἀρχέτωσαν τῶν ἰχθύων τῆς θαλάσσης καὶ τῶν πετεινῶν τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῶν κτηνῶν καὶ
πάσης τῆς γῆς καὶ πάντων τῶν ἑρπετῶν τῶν ἑρπόντων ἐπὶ γῆς γῆς.

Γεν. 5, 1-3
ΑΥΤΗ ἡ βίβλος γενέσεως ἀνθρώπων· ᾗ ἡμέρᾳ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν ᾿Αδάμ, κατ᾿ εἰκόνα Θεοῦ
ἐποίησεν αὐτόν· 2 ἄρσεν καὶ θῆλυ ἐποίησεν αὐτοὺς καὶ εὐλόγησεν αὐτούς· καὶ ἐπωνόμασε
τὸ ὄνομα αὐτοῦ ᾿Αδάμ, ᾗ ἡμέρᾳ ἐποίησεν αὐτούς· 3 ἔζησε δὲ ᾿Αδὰμ τριάκοντα καὶ διακόσια
ἔτη, καὶ ἐγέννησε κατὰ τὴν ἰδέαν αὐτοῦ καὶ κατὰ τὴν εἰκόνα αὐτοῦ καὶ ἐπωνόμασε τὸ ὄνομα
αὐτοῦ Σήθ.

Σοφ Σειρ 17, 3

 καθ᾿ ἑαυτοὺς ἐνέδυσεν αὐτοὺς ἰσχὺν καὶ κατ᾿ εἰκόνα αὐτοῦ ἐποίησεν αὐτοὺς

Σοφ Σολομ 7, 26
ἀπαύγασμα γάρ ἐστι φωτὸς ἀϊδίου καὶ ἔσοπτρον ἀκηλίδωτον τῆς τοῦ Θεοῦ ἐνεργείας καὶ
εἰκὼν τῆς ἀγαθότητος αὐτοῦ

Εξ 25, 18 – 22
ποιηθήσονται Χεροὺβ εἷς ἐκ τοῦ κλίτους τούτου καὶ Χεροὺβ εἷς ἐκ τοῦ κλίτους τοῦ δευτέρου
τοῦ ἱλαστηρίου· καὶ ποιήσεις τοὺς δύο Χερουβὶμ ἐπὶ τὰ δύο κλίτη. 19 ἔσονται οἱ Χερουβὶμ
ἐκτείνοντες τὰς πτέρυγας ἐπάνωθεν, συσκιάζοντες ἐν ταῖς πτέρυξιν αὐτῶν ἐπὶ τοῦ
ἱλαστηρίου, καὶ τὰ πρόσωπα αὐτῶν εἰς ἄλληλα· εἰς τὸ ἱλαστήριον ἔσονται τὰ πρόσωπα τῶν
Χερουβίμ.

Ησαίας 40, 19 – 20
μὴ εἰκόνα ἐποίησε τέκτων, ἢ χρυσοχόος χωνεύσας χρυσίον περιεχρύσωσεν αὐτόν, ὁμοίωμα
κατεσκεύασεν αὐτόν; 20 ξύλον γὰρ ἄσηπτον ἐκλέγεται τέκτων καὶ σοφῶς ζητεῖ πῶς στήσει
εἰκόνα αὐτοῦ καὶ ἵνα μὴ σαλεύητε

Ως απαγόρευση αποτύπωσης γήινων αντικειμένων

Δευτερ. 4,16
μὴ ἀνομήσητε καὶ ποιήσητε ὑμῖν ἑαυτοῖς γλυπτὸν ὁμοίωμα πᾶσαν εἰκόνα ὁμοίωμα
ἀρσενικοῦ ἢ θηλυκοῦ

Ωσηέ 13,2
καὶ νῦν προσέθεντο τοῦ ἁμαρτάνειν ἔτι, καὶ ἐποίησαν ἑαυτοῖς χώνευμα ἐκ τοῦ ἀργυρίου
αὐτῶν κατ᾿ εἰκόνα εἰδώλων, ἔργα τεκτόνων συντετελεσμένα αὐτοῖς· αὐτοὶ λέγουσι· θύσατε
ἀνθρώπους, μόσχοι γὰρ ἐκλελοίπασι

Ως είδος εικόνας

Παραλειπ Β’ 33, 7
καὶ ἔθηκε τὸ γλυπτὸν καὶ τὸ χωνευτόν, εἰκόνα ἣν ἐποίησεν, ἐν οἴκῳ Θεοῦ

Δανιή λ3, 1
ΕΤΟΥΣ ὀκτω και δεκάτου Ναβουχοδονόσορ ὁ βασιλεὺς ἐποίησεν εἰκόνα χρυσῆν, ὕψος αὐτῆς
πήχεων ἑξήκοντα, εὖρος αὐτῆς πήχεων ἕξ, καὶ ἔστησεν αὐτὴν ἐν πεδίῳ Δεειρᾷ, ἐν χώρᾳ
Βαβυλῶνος

Δανιή λ 2, 31 – 35
 σύ, βασιλεῦ, ἐθεώρεις, καὶ ἰδοὺ εἰκὼν μία, μεγάλη ἡ εἰκὼν ἐκείνη, καὶ ἡ πρόσοψις αὐτῆς
ὑπερφερής, ἑστῶσα πρὸ προσώπου σου, καὶ ἡ ὅρασις αὐτῆς φοβερά· 32 εἰκών, ἧς ἡ
κεφαλὴ χρυσίου χρηστοῦ, αἱ χεῖρες καὶ τὸ στῆθος καὶ οἱ βραχίονες αὐτῆς ἀργυροῖ, ἡ κοιλία
καὶ οἱ μηροὶ χαλκοῖ, 33 αἱ κνῆμαι σιδηραῖ, οἱ πόδες μέρος τι σιδηροῦν καὶ μέρος τι
ὀστράκινον. 34 ἐθεώρεις ἕως οὗ ἐτμήθη λίθος ἐξ ὄρους ἄνευ χειρῶν καὶ ἐπάταξε τὴν εἰκόνα
ἐπὶ τοὺς πόδας τοὺς σιδηροῦς καὶ ὀστρακίνους καὶ ἐλέπτυνεν αὐτοὺς εἰς τέλος. 35 τότε
ἐλεπτύνθησαν εἰς ἅπαξ τὸ ὄστρακον, ὁ σίδηρος, ὁ χαλκός, ὁ ἄργυρος, ὁ χρυσός, καὶ ἐγένετο
ὡσεὶ κονιορτὸς ἀπὸ ἅλωνος θερινῆς· καὶ ἐξῇρεν αὐτὰ τὸ πλῆθος τοῦ πνεύματος, καὶ τόπος
οὐχ εὑρέθη αὐτοῖς· καὶ ὁ λίθος ὁ πατάξας τὴν εἰκόνα ἐγενήθη ὄρος μέγα καὶ ἐπλήρωσε
πᾶσαν τὴν γῆν

Στην Καινή Διαθήκη

Ρωμ 8, 29
ὅτι οὓς προέγνω, καὶ προώρισε συμμόρφους τῆς εἰκόνος τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ, εἰς τὸ εἶναι αὐτὸν
πρωτότοκον ἐν πολλοῖς ἀδελφοῖς

Κολ 1, 15
῞Ος ἐστιν εἰκὼν τοῦ Θεοῦ τοῦ ἀοράτου, πρωτότοκος πάσης κτίσεως
Η διαφοροποίηση της εικόνας από το είδωλο

Β. Απεικονίσεις του Χριστού και της Θεοτόκου κατά τους πρώτους

χριστιανικούς χρόνους

Γ. Θεολογική και Πατερική προσέγγιση

Δ. Δογματική θέση

Κεφάλαιο 2 Η Αγιογραφία στα νησιά του Αιγαίου κατά τον 18ο και
19ο αιώνα

Κεφάλαιο 3 Η Παρουσία αγιογράφων στην Άνδρο

Νικόλαος Μηνδρινός

Θεοδόσιος

Δαυίδ Μποναρδής

Κεφάλαιο 4 Θεομητορικές εικόνες

Η Θεοτόκος, μαζί με το πρόσωπο του Χριστού, κατέχει ξεχωριστή θέση στην αγιογραφία της
μεταβυζαντινής περιόδου της Άνδρου. Πράγματι, σε όσους ναούς διασώζονται εικόνες
Ανδρίων αγιογράφων της περιόδου εκείνης, παρατηρούμε ότι η θεματολογία μάλλον
περιορίζεται σε συγκεκριμένες σκηνές του βίου της (Γέννηση της Θεοτόκου ή Κοίμηση) ενώ
οι εικονογραφικοί τύποι της Θεοτόκου Οδηγήτριας, ή ένθρονης βρεφοκρατούσας, ή ως Ρίζα
του Ιεσσαι, φαίνεται πως κυριαρχούν. Η απόδοση της μορφής της σε θέματα όπως
παραδείγματος χάριν ο Θρήνος της κατά το Πάθος του Χριστού, ή η παρουσία της στο Γάμο
της Κανά, εκλείπουν.

Ενδεχομένως, το γεγονός αυτό οφείλεται, αρχικά, σε πρακτικούς λόγους. Το έργο των

αγιογράφων είτε αφορά την εφέστια εικόνα το γεγονός της οποίας τιμά ο εκάστοτε ναός,
είτε οι αγιογράφοι, αναλαμβάνουν κυρίως τις θεομητορικές και δεσποτικές εικόνες του
τέμπλου. Μία άλλη παράμετρος, η οποία αξίζει να αναφερθεί, είναι πως αναλύεται το έργο
περιοδευόντων αγιογράφων, με σκοπό την υποβοήθηση συγκεκριμένων αναγκών κατά την
ανέγερση των ναών αλλά και μόνιμα εγκατεστημένων, οι οποίοι, όμως, δεν
πραγματοποίησαν το άνοιγμα εκτός των ορίων της τοπικής κοινωνίας και των τοπικών
συντεχνιών. Μόνη εξαίρεση, όπως θα φανεί ακολούθως, αποτελεί η περίπτωση του
Νικολάου Με(η)νδρινού, ενος όχι κοινού αγιογράφου, με εμφανείς τις επιρροές από τα
Επτάνησα και άρα από τη Δύση. Επίσης, εκτός από τους πρακτικούς λόγους, με τη στάση
αυτή καταδεικνύεται η σημασία του ρόλου της Θεοτόκου στο μυστήριο της
Ενανθρωπήσεως, καθώς αυτό χωρίς τη δική της συγκατάβαση δεν θα είχε
πραγματοποιηθεί.

Η Προαναφερθείσα παρατήρηση δεν αφορά μόνο στο πρόσωπο της Θεοτόκου. Ακόμα και
στις εικόνες του Δεσποτικού κύκλου, η θεματολογία, όπως θα αναλυθεί ακολούθως μοιάζει
εξίσου περιορισμένη.
Δαυίδ Μποναρδή Η Γέννηση της Θεοτόκου, 1738

Νικόλαος Μηνδρινός, το Γενέσιο της Θεοτόκου, 1796

Η φορητή εικόνα του Γενεσίου της Θεοτόκου, είναι καλά διατηρημένη, σύνθετη και
πολυπρόσωπη και έχει βασιστεί στο Απόκρυφο Ευαγγέλιο του Ιακώβου. Μέσα στο έργο, το
πρόσωπο της Θεοτόκου και τα γεγονότα που αφορούν το βίο της, για παράδειγμα, το
Γενέθλιο και τα Εισόδια, καταλαμβάνουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Αρχικά, ο συγγραφέας του
κειμένου, επιχειρεί να καλύψει τα σχετικά με το Βίο της γεγονότα. Επιπλέον, θα έλεγε
κάποιος ότι διακρίνεται υποστηρικτική στάση απέναντι στο πρόσωπο της, ως απάντηση στα
όσα υποτιμητικά σχόλια είχαν διαδοθεί εις βάρος της. Μέσα από το κείμενο, προβάλλεται
η Δαυιδική γενιά, το ήθος, τα χαρίσματα αλλά και η ένδοξη ταυτότητα των θεοπατόρων.

Τα Συνοπτικά Ευαγγέλια και το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο δεν αναφέρονται στους

Θεοπάτορες Ιωακείμ και Άννα, ούτε στη Γέννηση της Θεοτόκου. Λογω της απουσίας των
αναφορών αυτών, η βυζαντινή εικονογραφία στρέφεται διακριτικά στα Απόκρυφα
Ευαγγέλια, ιδίως στο Απόκρυφο Ευαγγέλιο του Ιακώβου.

Ως θέμα εντοπίζεται στην τέχνη ήδη από τον 6 ο – 7ο αιώνα σαν απλούστερη σύνθεση,
παγιώνεται κατά τον 15ο αιώνα μεσω Κρητικών Αγιογράφων και αυξάνεται η παρουσία του
στις φορητές εικόνες κατά τον 16ο και 17ο αιώνα. Ομοίως μετατρέπεται σε πιο σύνθετο
έργο.

Η Αγία Άννα είναι το κεντρικό πρόσωπο αριστερά της εικόνας. Βρίσκεται καθήμενη επί
κλίνης, σε διαγώνια διάταξη. Δίπλα της, στέκονται τρεις θεραπαινίδες για τη φροντίδα της,
κομίζοντας το φαγητό και κάποιο ρόφημα. Η μία εξ αυτών θα μπορούσε να είναι η Ιουδίθ,
το όνομα της οποίας διασώζεται στο κείμενο. Ανάμεσα σε εκείνες και στην, καθήμενη επί
κλίνης, Άννα έχει τοποθετηθεί τράπεζα με τροφή και βοηθητικά σκεύη. Μία τρίτη
θεραπαινίδα κρατάει σκουπάκι. Εδώ αξίζει να αναφερθεί η διαφορά συγκριτικά με άλλες
εικόνες του ιδίου θέματος, όπου η θεραπαινίδα φέρει ριπίδιο και με τη χρήση αυτού,
προσφέρει τον αέρα στην Άννα.

Στο μπροστινό τμήμα της εικόνας, μοιάζουν να κατέχουν σημαντική θέση οι δύο
θεραπαινίδες, οι οποίες έχουν φροντίσει τη νεογέννητη Θεοτόκο και την τοποθετούν
σπαργανωμένη εντός λίκνου. Η σκηνή του λουτρού, η οποία εντοπίζεται σε παρόμοιες
εικόνες, παραλείπεται. Στην προκειμένη περίπτωση, ο Μηνδρινός έχει διαφοροποιήσει το
έργο του. Στο σημείο όπου θα μπορούσε να ενσωματωθεί η προετοιμασία του λουτρού,
έχει τοποθετήσει τη θεραπαινίδα με το σκουπάκι, αντί του ριπιδίου. Παρόλα αυτά το
λουτρό, υπονοείται, καθώς η Θεοτόκος τοποθετείται στο λίκνο, ο οποίος είναι περίτεχνος,
με ανάγλυφο διάκοσμο. Μάλιστα στην κορυφή του φέρει ανάγλυφη κεφαλή αγγέλου,
στοιχείο ίσως που παραπέμπει στην αγνότητα της Θεοτόκου ήδη από τη βρεφική της
ηλικία. Σαν γενική παρατήρηση, όμως, το σχήμα του λίκνου στο κάτω μερος αλλά και ο
ανάγλυφος διάκοσμος στην κορυφή, θα μπορούσαν να θυμίζουν κολυμβήθρα ίσως και
τράπεζα,σαν υπενθύμιση του ιδιαίτερου ρόλου της Παναγίας ως Μητέρας του Σαρκωθέντος
Υιού. Άλλωστε, στην ακολουθία των Χαιρετισμών, η Θεοτόκος περιγράφεται ως έμψυχος
τράπεζα  ἄρτον ζωῆς χωρήσασα, η τράπεζα βαστάζουσα εὐθηνίαν ἱλασμῶν αλλά και η
τῆς κολυμβήθρας ζωγραφοῦσα τὸν τύπον. Ο Νικόλαος Μηνδρινός, ιερέας όντας, δεν
διστάζει να υιοθετήσει στοιχεία της υμνογραφικής παράδοσης τοποθετώντας και
εναρμονίζοντάς τα στη θεματογραφία του.

Ο Ιωακείμ αν και στη δεξιά πλευρά της εικόνας, κατέχει εξίσου πρωταγωνιστική θέση.
Βρίσκεται καθήμενος, διαβάζοντας ενδεχομένως τα βιβλία των 12 φυλών του Ισραήλ. Το
γεγονός αυτό αποτελεί έμμεση αναφορά στο -προ της γεννήσεως της Θεοτόκου- συμβάν.
Ειδικότερα, έχοντας πλησιάσει η ημέρα του Κυρίου η μεγάλη, ο Ιωακείμ, προσέρχεται στο
Ναό για προσφέρει τα δώρα του. Ωστόσο, κατά το κείμενο, εμποδίζεται από τον Ρουβείμ με
την αιτιολογία ότι δεν έχει αφήσει απόγονο στον Ισραήλ. Ο Ιωακείμ, βαθύτατα λυπημένος
καταφεύγει στα βιβλία των Δώδεκα Φυλών του Ισραήλ για να διαπιστώσει ιδίοις όμμασι αν
είναι ο μόνος που δεν έχει αφήσει απόγονο. Κατά πάσα πιθανότητα, ο Μηνδρινός έχει
εντάξει το γεγονός αυτό στην εικόνα

Πίσω από τη κεντρική σκηνή και σε χρυσό φόντο, έχει τοποθετηθεί αρχιτεκτονικός
διάκοσμος, ο οποίος λειτουργεί συμπληρωματικά του σκηνικού. Τα κτήρια, χωρίζονται σε
δύο πτέρυγες, αριστερά και δεξιά, πίσω από τα κεντρικά πρόσωπα. Ο Μηνδρινός εδώ
επιχειρεί να ολοκληρώσει την εικονική ιστόρηση της γεννήσεως της Θεοτόκου,
προσθέτωντας στοιχεία, είτε εμπνευσμένα από τη διήγηση του Γεννεθλίου, είτε
παρεμβάλλοντας εικόνες της καθημερινής ζωής. Για παράδειγμα, στην αριστερή πτέρυγα, ο
οποία θυμίζει πυργίσκο, η θεραπαινίδα τοποθετεί λευκά υφάσματα σαν να τα στερεώνει σε
λάβαρο, ενώ , σαν σε μικρογραφία διακρίνεται η Αγία Άννα προσευχόμενη. Στον πυργίσκο
δεξιά, άλλη θεραπαινίδα κατέρχεται μεταφέροντας υφάσματα σε καλάθι, ενώ, στο ίδιο
οικοδόμημα, παρατηρείται άγγελος Κυρίου, ο οποίος ευλογεί τη σκηνή του Ασπασμού των
Θεοπατόρων.

Νικόλαος Μηνδρινός, Κοίμηση της Θεοτόκου, 1770

Νικόλαος Μηνδρινός Παναγία η Οδηγήτρια, 1776

Θεοδοσίου Θεοτόκος Ρίζα του Ιεσσαί, 1805

Νικόλαος Μηνδρινός, Θεοτόκος Ρίζα του Ιεσσαί

Κεφάλαιο 5 Δεσποτικές εικόνες

Μιχαήλ Δαμασκηνός Η Προσκύνηση των Μάγων

Ιωάννου Ζωγράφου (;) Η Μεταμόρφωση του Σωτήρος, 1874

(Δυσανάγνωστο όνομα) Ο Μυστικός Δείπνος, 1890

Θεοδοσίου Χριστός Άμπελος, 1805

Νικόλαος Μηνδρινός, ο Χριστός Άμπελος,

Νικόλαος Μηνδρινός, Ο Χριστός Μέγας Αρχιερέας, 1801

Νικόλαος Μηνδρινός ο Χριστός Παντοκράτωρ

 Κεφάλαιο 6 Μεμονωμένες παραστάσεις
Θεοδοσίου, Αρχάγγελος Μιχαήλ, 1804

Θεοδοσίου Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος, 1805

Τριαντάφυλλος, Η Δευτέρα Παρουσία, Μονή Αγίας (Ζωοδόχου Πηγής) 18 ος αιώνας

Νικόλαος Μηνδρινός, Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος

Νικόλαος Μηνδρινός, Άγιος Ιωάννης Θεολόγος

Νικόλαος Μηνδρινός, κέρινη εικόνα Αρχαγγέλου Μιχαήλ

Νικόλαος Μηνδρινός, Των Αγίων Πάντων ο Χορός

Επίλογος

Βιβλιογραφία