Ksiazka Calosc PDF

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.
net/publication/318134796
Geomechanika w budownictwie podziemnym. Projektowanie i budowa tuneli
Book · January 2012
CITATIONS READS
6 4,611
3 authors, including:
Krzysztof Tajduś Marek Cała

Polish Academy of Sciences AGH University of Science and Technology in Kraków
58 PUBLICATIONS 240 CITATIONS 50 PUBLICATIONS 257 CITATIONS
SEE PROFILE SEE PROFILE
Some of the authors of this publication are also working on these related projects:
Management of Environmental Risks During and After mine closure View project
Integrated Mining Impact Monitoring View project
All content following this page was uploaded by Marek Cała on 28 May 2018.
The user has requested enhancement of the downloaded file.

Antoni Tajduś, Marek Cała, Krzysztof Tajduś
Geomechanika
w budownictwie
podziemnym
i tunelowaniu
Stopka redakcyjna
Spis treści
Spis treści
PRZEDMOWA 11
1. WPROWADZENIE 12
1.1. Historia budownictwa podziemnego 12
1.2. Definicje związane z budownictwem podziemnym 17
1.3. Aktualne problemy budownictwa podziemnego 23
1.4. Czy budowa obiektów podziemnych (tuneli, metra) się opłaca? 35
1.5. Wymiary budowli podziemnych 38
1.6. Uwagi dotyczące wyboru trasy tunelu 40
1.7. Zakończenie 41
Literatura 42
2. PODSTAWY GEOINŻYNIERII. CHARAKTERYSTYKA MASYWÓW

SKALNYCH PRZED I PO WYKONANIU BUDOWLI PODZIEMNEJ 44
2.1. Wprowadzenie 44
2.2. Problemy inżynierii skalnej 49
2.3. Górotwór, masyw, skała, materiał skalny 53
2.4. Charakterystyka masywów skalnych 57
2.5. Procesy fizyczne zachodzące w masywie skalnym na skutek wykonywania
budowli podziemnych 58
Literatura 60
3. ROZPOZNANIE SKAŁ I MASYWÓW SKALNYCH PRZY PROJEKTOWANIU

WYROBISK PODZIEMNYCH I TUNELI 62
3.1. Wstęp 62
3.2. Rozpoznanie geoinżynierskie masywu skalnego 62
3.2.1. Badania wstępne 66
3.2.2. Badania szczegółowe dla wykonania projektu budowli podziemnej 69
3.3. Rozpoznanie warunków wodnych 87
3.4. Prowadzenie obserwacji masywu skalnego w czasie wykonywania
i użytkowania budowli podziemnych 90
Literatura 92
4. PIERWOTNY STAN NAPRĘŻENIA W MASYWIE SKALNYM 95

4.1. Wstęp 95
4.2. Teoretyczna ocena pierwotnego stanu naprężenia 96
4.2.1. Wpływ wybranych czynników na wartość pierwotnego stanu naprężenia 100
3
Antoni Tajduś, Marek Cała, Krzysztof Tajduś | Geomechanika w budownictwie podziemnym i tunelowaniu
4.3. Analiza wyników pomiarów in-situ pierwotnego stanu naprężenia 109

4.4. Metody pomiaru pierwotnego stanu naprężenia 112
4.4.1. Pomiar kierunków i wielkości naprężeń za pomocą płaskiej sondy (flatjack) 113
4.4.2. Pomiar kierunków i wielkości naprężeń poprzez hydroszczelinowanie
(hydraulic fracturing) 114
4.4.3. Pomiar kierunków i wielkości naprężeń poprzez nacinanie otworu
wiertniczego (borehole slotter) 117
4.4.4. Pomiar kierunków i wielkości naprężeń poprzez trepanację wgłębną
(overcoring) 118
4.4.5. Ocena wielkości i kierunków naprężeń za pomocą emisji
akustycznej (AE) 120
4.4.6. Ocena wielkości i kierunków naprężeń za pomocą analizy mechanizmu
wstrząsu w ognisku 121
4.4.7. Ocena wielkości i kierunków naprężeń na podstawie obserwacji
niszczenia otworów wiertniczych (borehole breakouts) 122
4.4.8. Inne metody pomiaru kierunków i wielkości naprężeń 124
4.5. Pomiary naprężenia a efekt skali 125
4.6. Wpływ kierunków i wielkości naprężeń poziomych na stateczność wyrobisk
podziemnych 126
Literatura 135
5. CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH WŁASNOŚCI SKAŁ I ICH WPŁYW

NA ZACHOWANIE SIĘ MASYWU SKALNEGO 140
5.1. Wstęp 140
5.2. Badania laboratoryjne wybranych własności fizycznych 141
5.2.1. Gęstość skały 141
5.2.2. Porowatość skały 142
5.2.3. Przepuszczalność skał 146
5.2.4. Wodochłonność a wilgotność skał 149
5.2.5. Elektryczny opór właściwy skał 152
5.2.6. Prędkość rozchodzenia się fal sprężystych 154
5.2.7. Zwiercalność skał 158
5.3. Badania laboratoryjne wybranych własności mechanicznych 161
5.3.1. Pęcznienie skał 161
5.3.2. Rozmywalność skał 163
5.3.3. Mrozoodporność 164
5.3.4. Rozmakalność 165
5.3.5. Wytrzymałość na rozciąganie 166
5.3.6. Wytrzymałość na ścinanie 173
4
Spis treści
5.4. Zachowanie się przed- i pozniszczeniowe skał w jednoosiowym stanie

naprężenia 174
5.5. Charakterystyka przed- i pozniszczeniowa skał w złożonym stanie naprężenia 179
5.6. Wpływ czynnika czasu na zachowanie się skał 185
Literatura 191
6. BADANIA POLOWE WYBRANYCH WŁASNOŚCI MASYWÓW

SKALNYCH 198
6.1. Badania parametrów wytrzymałościowych 198
6.2. Badania parametrów odkształceniowych 208
Literatura 224
7. MODELE GEOINŻYNIERSKIE SKAŁ I MASYWÓW SKALNYCH 229

7.2. Modele fizyczne 229
7.2.1. Modele geofizyczne 229
7.2.2. Modele geostrukturalne i modele spękań (Thiel, Zabuski, 1988) 232
7.2.3. Modele wodochłonności 233
7.3. Modele geoinżynierskie 234
7.3.1. Wstęp 234
7.3.2. Proste i złożone modele mechaniczne skał i masywów skalnych 234
7.3.3. Modele budowy geologicznej masywu skalnego 245
7.3.4. Modele geoinżynierskie dla celów projektowania 251
7.4. Obliczanie metodami numerycznymi obciążenia na obudowę wyrobisk
podziemnych i tuneli 253
7.4.1. Wstęp 253
7.4.2. Metoda Elementów Skończonych 255
7.4.3. Metoda Różnic Skończonych 257
7.4.4. Metoda Elementów Brzegowych 258
7.4.5. Metoda Elementów Odrębnych (Distinct Element Method) 261
7.4.6. Metoda Bloków Goodmana i Shi 266
7.4.7. Przykłady określenia stanu naprężenia i przemieszczenia w otoczeniu
kołowego tunelu zlokalizowanego w nieciągłym masywie skalnym 268
Literatura 280
8. MECHANIKA ZNISZCZENIA SKAŁ I MASYWÓW SKALNYCH 293

8.2. Kryteria wytrzymałościowe dla gruntów i skał 295
8.2.1. Ogólne rozważania o kryteriach wytrzymałościowych 295
5
8.2.2. Kryterium wytrzymałościowe Coulomba–Mohra (wg Izbicki, 1975) 304

8.2.3. Zmodyfikowane kryterium wytrzymałościowe Coulomba–Mohra
(wg Izbicki, 1975) 309
8.2.4. Kryterium wytrzymałościowe Burzyńskiego 313
8.2.5. Kryterium wytrzymałościowe Hoeka–Browna 317
8.3. Wpływ wybranych czynników na wytrzymałość skał 317
8.4. Kryteria wytrzymałościowe dla skał anizotropowych 318
8.4.1. Kryterium Jaegera (pojedynczej płaszczyzny nieciągłości) 318
8.4.2. Rozszerzone kryterium wytrzymałościowe Hoeka–Browna 320
8.4.3. Kryterium wytrzymałościowe Bartona 320
Literatura 321
9. WYTRZYMAŁOŚĆ NA ŚCINANIE MASYWÓW SKALNYCH 324

9.1. Wstęp 324
9.2. Własności odkształceniowe spękań 328
9.3. Wytrzymałość na ścinanie wzdłuż płaskiej powierzchni 329
9.4. Wytrzymałość na ścinanie dla szorstkiej powierzchni spękania 332
9.4.1. Laboratoryjne badania Pattona (1966) 332
9.4.2. Doświadczalne oszacowanie wytrzymałości na ścinanie 333
9.4.3. Określanie JRC przy pomocy metody nachylania bloczków skalnych 340
9.5. Dylatacja spękanych skał 342
9.6. Wytrzymałość na ścinanie nieciągłości wypełnionych innym materiałem 347
9.7. Model spękanego masywu skalnego 351
Literatura 353
10. OPIS ZACHOWANIA SIĘ MASYWU SKALNEGO W OTOCZENIU

WYROBISK PODZIEMNYCH NA PODSTAWIE WYNIKÓW POMIARÓW
IN-SITU. METODA OBSERWACYJNA WYKONYWANIA TUNELI 355
10.1. Pomiary prowadzone podczas wykonywania budowli podziemnej 355
10.2. Wykorzystanie metody obserwacyjnej do drążenia tuneli 362
10.3. Zachowanie się masywu skalnego w otoczeniu budowli podziemnej w świetle
przeprowadzonych pomiarów 367
Literatura 380
11. WYKORZYSTANIE KLASYFIKACJI SKAŁ I GRUNTÓW DO

PROGNOZOWANIA STATECZNOŚCI OBUDOWY WYROBISK
PODZIEMNYCH 382
11.2. Klasyfikacje dla gruntów 382
6
Spis treści
11.3. Klasyfikacje dla masywów skalnych i ich wykorzystanie przy wykonywaniu

tuneli 388
11.3.1. Klasyfikacja gruntów Terzaghiego 388
11.3.2. Klasyfikacja Deere (RQD) 392
11.3.3. Klasyfikacja Wickhama (RSR) 397
11.3.4. Klasyfikacja Bieniawskiego 399
11.3.4.1. Oszacowanie modułu odkształcenia masywu skalnego oraz jego
parametrów wytrzymałościowych na podstawie wartości RMR 402
11.3.4.2. Dobór obudowy wstępnej na podstawie klasyfikacji Bieniawskiego 404
11.3.5. Klasyfikacja Bartona, Liena i Lunde (Q) 405
11.3.5.1. Prognoza zachowania się masywu skalnego w otoczeniu
prognozowanego wyrobiska podziemnego na podstawie wartości Q 411
11.3.5.2. Wstępny dobór obudowy prognozowanego tunelu na podstawie
wartości Q 414
11.3.6. Korelacje pomiędzy klasyfikacją RMR Bieniawskiego
a klasyfikacją Q Bartona 416
11.3.7. Klasyfikacja Hoeka–Browna (GSI) 417
11.3.8. Klasyfikacja Palmströma (RMi) 424
11.3.9. Klasyfikacje masywów fliszowych KF i KFG (Thiel, 1995) 428
Literatura 431
12. STAN NAPRĘŻENIA I ODKSZTAŁCENIA W OTOCZENIU WYROBISK

PODZIEMNYCH 437
12.1. Analityczne obliczanie stanu naprężeń i odkształceń 437
12.1.1. Wprowadzenie 437
12.1.2. Wyrobisko podziemne wykonane w masywie skalnym, którego
zachowanie opisuje model sprężysty 437
12.1.3. Tunel wykonany w masywie skalnym, którego zachowanie opisuje model
sprężysto-plastyczny (Brady, Brown 1994; Hoek, 2000) 452
12.2. Wzajemny wpływ dwóch wyrobisk podziemnych na siebie 456
12.3. Wpływ płaszczyzn osłabienia na rozkład naprężeń 459
12.4. Skrzyżowania wyrobisk podziemnych 463
12.5. Wzrost wytrzymałości masywu skalnego w otoczeniu tuneli 468
Literatura 472
13. DAWNE I WSPÓŁCZESNE METODY BUDOWY TUNELI 474

13.1. Tradycyjne (górnicze) metody drążenia tuneli 474
13.1.1. Metoda belgijska 475
13.1.2. Metoda austriacka 479
7
13.1.3. Metoda niemiecka 481

13.2. Nowa Austriacka Metoda Budowy Tuneli 482
13.3. Norweska Metoda Budowy Tuneli
(Norwegian Method of Tunneling – skrót NMT) 504
13.4. Drążenie tuneli metodą dzielenia przodka na części 507
13.5. Wykonywanie tuneli przy pomocy maszyn tarczowych i maszyn wiercących
TBM i TBMS 514
Literatura 522
14. PROJEKTOWANIE I WSPÓŁPRACA OBUDOWY TUNELU

Z MASYWEM SKALNYM 524
14.2. Obudowa budowli podziemnych i tuneli 525
14.3. Projektowanie obudowy tuneli 529
14.4. Metoda sterowania konwergencją w tunelach 534
14.4.1. Krzywa reakcji masywu skalnego (GRC) i współpraca obudowy
z masywem skalnym 535
14.4.2. Krzywa charakteryzująca obudowę (SCC) 539
14.4.3. Przemieszczenia konturu tunelu wzdłuż przekroju przechodzącego
przez oś główną tunelu 544
14.5. Przykładowe obliczenia analityczne i numeryczne obudowy tuneli
i jej współpracy z masywem skalnym 548
14.5.1. Obliczenia analityczne 549
14.5.2. Obliczenia numeryczne 554
14.6. Wpływ czasu na wielkość naprężeń normalnych do konturu tunelu 564
14.7. Numeryczne określanie wpływu czasu na zachowanie się skał
w sasiedztwie tunelu 573
Literatura 578
15. OBLICZANIE OBCIĄŻENIA NA OBUDOWĘ BUDOWLI

PODZIEMNYCH I TUNELI 582
15.2. Określenie obciążeń statycznych działających na obudowę ostateczną
wyrobiska podziemnego (tunelu) 582
15.2.1. Teoria Cymbariewicza 582
15.2.2. Teoria Bierbaumera 586
15.2.3. Teoria Aireya 589
15.2.4. Teoria Sałustowicza i jej modyfikacje 590
15.2.5. Teoria Terzaghiego 595
8
Spis treści
15.2.6. Teoria Rabcewicza 597

15.2.7. Obliczanie obciążenia na obudowę za pomocą klasyfikacji
Bieniawskiego 598
15.2.8. Obliczanie obciążenia na obudowę za pomocą klasyfikacji Bartona 600
15.3. Obliczanie obciążenia od spągu wyrobiska podziemnego 602
Literatura 610
16. OBUDOWA BETONOWA 612

16.1. Torkret i beton natryskowy 612
16.1.1. Wstęp 612
16.1.2. Skład i własności mechaniczne torkretu i betonu natryskowego 612
16.1.3. Torkretowanie na sucho i na mokro 615
16.1.4. Funkcje torkretu i betonu natryskowego 617
16.1.5. Torkret i beton natryskowy zbrojony 618
16.1.6. Projektowanie i stosowanie torkretu i betonu natryskowego 620
16.1.7 Wykorzystanie metod numerycznych do projektowania obudowy
z torkretu lub betonu natryskowego 626
16.2. Inne obudowy betonowe 632
16.2.1. Obudowa prefabrykowana tuneli 633
16.2.2. Obudowa betonowa monolityczna 638
Literatura 640
17. OBUDOWA STALOWA I KOTWIOWA 644

17.2. Typy kotwi stosowane dla obudowy wyrobisk podziemnych i warunki
ich stosowania 646
17.3. Dobór parametrów obudowy kotwiowej dla masywu skalnego
traktowanego jako ośrodek ciągły 655
17.4. Dobór parametrów obudowy kotwiowej dla masywu skalnego
traktowanego jako ośrodek uwarstwiony 662
17.5. Określanie parametrów obudowy kotwiowej dla masywu skalnego nieciągłego,
spękanego 672
17.6. Inne empiryczne metody określania parametrów kotwi 675
17.7. Wykorzystanie metod numerycznych do projektowania obudowy kotwiowej 676
17.8. Obudowa stalowa 679
Literatura 686
18. WPŁYW WYKONANIA TUNELU NA POWIERZCHNIĘ TERENU 697

9
18.2. Wpływ budowy tunelu na powierzchnię terenu 698

18.3. Metody określania deformacji masywu skalnego wywołanych wykonaniem
wyrobiska podziemnego (tunelu) 702
18.3.1. Metody analityczno-empiryczne 702
18.3.2. Metody analityczne 711
18.3.3. Przebieg deformacji w czasie 729
18.3.4. Metody numeryczne 731
18.4. Stan techniczny obiektów budowlanych w rejonie drążonego tunelu. 737
18.4.1. Budynki projektowane 739
18.4.2. Budynki istniejące 741
Literatura 744
19. PORTALE TUNELI 749

19.1. Zmiany w wyglądzie portali na przestrzeni wieków 749
19.2. Projektowanie portali tuneli 752
19.3. Problemy związane z osuwiskami w rejonie portali tuneli 757
Literatura 759
10
Przedmowa
PRZEDMOWA
Budownictwo podziemne spełnia coraz większą rolę w życiu człowieka. Dzisiaj trudno so-
bie wyobrazić drogi szybkiego ruchu bez tuneli, natomiast dostarczenie czystej wody, energii,
towarów oraz odstawy odpadów bez odpowiednich budowli podziemnych. A przecież ciągły
wzrost liczby ludności na świecie, migracje ze wsi do miast i związana z tym ich rozbudowa
oraz zachodzące zmiany klimatyczne, stworzą dodatkowe zadania dla budownictwa podziem-
nego. Ze względu na zabudowaną powierzchnię miast pod ziemią będziemy budować tunele,
metra i odcinki prametra, garaże, hale sportowe, składowiska towarów i odpadów, a także róż-
nego typu mikrotunele itp. Przed projektantami i inżynierami stoją ogromne wyzwania, aby te
budowle zostały zaprojektowane i wykonane w sposób prawidłowy oraz bezpieczny.
Zadania związane z budownictwem podziemnym muszą realizować właściwie przygotowani
geoinżynierowie, posiadający odpowiednią wiedzę z zakresu mechaniki skał i gruntów, inży-
nierii masywów skalnych, geologii, a w szczególności geologii inżynierskiej i hydrogeologii,
geofizyki, materiałów budowlanych, w tym nowych materiałów o specjalnych własnościach
(np. geosyntetyków), metod wzmacniania gruntów i skał, górnictwa (metody drążenia, prze-
wietrzania itp.), a także metod numerycznych (metody elementów skończonych, elementów
brzegowych, różnic skończonych oraz elementów odrębnych), pozwalających na modelowa-
nie i rozwiązywanie zagadnień inżynierskich. To właśnie ten znaczny zasób wiedzy, a także
niezbędne doświadczenie (zdobyte na stażach i praktykach studenckich oraz w trakcie wyko-
nywania obiektów podziemnych pod kierunkiem doświadczonych geoinżynierów) powinny
pozwolić na uzyskanie odpowiednich, niezbędnych kwalifikacji do projektowania budowli
podziemnych i samodzielnego kierowania przy ich wykonywaniu.
W niniejszej książce autorzy starali się w sposób możliwie szeroki przedstawić zagadnienia
związane z budownictwem podziemnym, znaczną jej część poświęcając budownictwu tune-
lowemu. Wyszli bowiem z założenia, że w budownictwie tunelowym koncentrują się prawie
wszystkie problemy, z jakimi spotykamy się przy konstruowaniu innych budowli podziem-
nych. To szerokie ujęcie szeregu zagadnień wynika z konieczności przedstawienia czytelnikowi
zarówno niezbędnej podbudowy naukowej, jak i podstaw z techniki i technologii budownic-
twa podziemnego i tunelowego. W większości książek wydanych przez polskich autorów, a do-
tyczących mechaniki skał, mniejsza waga została przyłożona do zakresu i metod rozpoznania
masywów skalnych w warunkach in-situ. Skupiano się raczej na poznaniu własności samej
skały, z reguły w warunkach laboratoryjnych. W prezentowanej publikacji wiele uwagi poświę-
cono zagadnieniu doboru metod rozpoznania masywów skalnych i wyznaczeniu ich własności
fizyko-mechanicznych. Trzeba podkreślić, że w ostatnich latach pojawiło się wiele przyrządów
pozwalających na prowadzenie pomiarów w warunkach in-situ. Na końcu każdego rozdzia-
łu zamieszczono obszerną literaturę, w której można znaleźć dodatkowe informacje na temat
poruszanych zagadnień. Tematyka poszczególnych rozdziałów, jej zakres a także sposób przed-
stawiania zostały dobrane subiektywnie, ale są wynikiem doświadczeń nabytych podczas pro-
wadzenia wykładów na Wydziale Górnictwa i Geoinżynierii AGH.
11
1. WPROWADZENIE
O ile w XX wieku dominującą rolę odgrywało budownictwo nadziemne z budową obiektów
o coraz większej wysokości, o tyle XXI wiek zmusi ludzkość do rozwiązywania problemów w prze-
strzeni podziemnej.
[Światowy Kongres Budowy Tuneli STUVA 95]
1.1. Historia budownictwa podziemnego

Budowle podziemne należą do najstarszych obiektów budowlanych wznoszonych przez
człowieka. Początkowo budownictwo to polegało na wydrążaniu prymitywnych miesz-
kań podziemnych często w zboczach gór, adaptowaniu na cele mieszkalne pieczar, jaskiń,
wykonywaniu budowli podziemnych ułatwiających życie (np. budowa podziemnych wo-
dociągów rzymskich), budowie pierwszych kopalń. Kopalnie te głównie związane były
z wydobywaniem krzemienia dla wyprodukowania narzędzi służących m.in. do łowiectwa,
uprawy roli, obrony. Najstarsze ślady wydobywania krzemienia na ziemiach polskich po-
chodzą sprzed około 8000 lat p.n.e. (schyłkowy paleolit i mezolit), chociaż rozkwit tego
górnictwa na terenie Polski przypada na lata 4500–1800 p.n.e. (okres neolitu). Za naj-
większą tego typu kopalnię i jedną z najstarszych w Europie uważa się kopalnię znajdującą
się w Krzemionkach Opatowskich. Piękny opis rozwoju budownictwa podziemnego na
przestrzeni wieków znajdujemy w pracy Stamatello (1970). Prawdopodobnie najstarszym
obiektem podziemnym był tunel pod Eufratem o długości około 900 m, który powstał
około 2180 r p.n.e. Przypuszcza się, że część tunelu została wykonana metodą odkrywko-
wą. Okresowo zmieniono położenie koryta rzeki, wykonano wykop w jej dnie i zbudowano
ceglaną obudowę przykrytą i uszczelnioną iłem. Był to pierwszy tunel wykonany w obudo-
wie murowej. Około 100 lat później Babilończycy i Asyryjczycy wybudowali szereg tuneli
w celu nawodnienia i odwodnienia pól uprawnych znajdujących się pomiędzy Eufratem
a Tygrysem. Kilka tuneli doprowadzających wodę do Jerozolimy, powstało w Izraelu około
1000 r. p.n.e. za czasów panowania królów Dawida i Salomona. Około 700 r. p.n.e., w Je-
rozolimie zbudowano doprowadzający wodę tunel o szerokości około 0,75 m, wysokości
1,7 m i długości 537 m, który jest używany do dzisiaj. W Europie pierwszy znany tunel
został wybudowany na greckiej wyspie Samos przez Eupalinosa około 530 r. p.n.e. Tunel
ten o długości około 1000 m doprowadzał wodę do miasta. Dzisiaj zdziwienie budzi fakt,
że tunel wykonany został idealnie prosto, pomimo że drążono go z dwóch stron na tzw.
„zbicie”. Niektórzy przypuszczają, że w pracach podczas drążenia tego tunelu brał udział
wielki matematyk Pitagoras, który w tym czasie przebywał na wyspie.
Rzymianie również posiedli sztukę budowy tuneli. Do ciekawszych obiektów, ze względu na
rozwiązania konstrukcyjne należą:
• Najdłuższy z rzymskich tuneli o długości 5,6 km (szerokość tego tunelu wynosiła 5,8 m,
12
1. Wprowadzenie
a jego wysokość 2,75 m) zbudowany za czasów cesarza Klaudiusza w 41 r. n.e., którego ce-
lem było osuszenie jeziora Fucinus. Dla skrócenia czasu wykonywania tunelu wykorzystano
szybiki i sztolnie pochyłe, z których następnie wykonywano poszczególne odcinki tunelu.
Przy budowie tunelu pracowało około 30 tys. niewolników przez 11 lat, a prędkość drążenia
wynosiła około 9,4 m na tydzień.
• Tunel drogowy koło Neapolu o długości 1 km (nazywany grotą Posilipa). Tunel ten wyko-
rzystywany jest do dzisiaj, ma znaczne wymiary (szerokość około 7 m i wysokość dochodzą-
cą do 7 m). Jest przewietrzany przy pomocy kilku szybów pochyłych.
• Tunele służące do doprowadzenia wody dla miast: Cumae (z jeziora Aveni), Rzym, Lyon,
Nimes.
Po upadku Cesarstwa Rzymskiego sztuka budowy tuneli uległa zapomnieniu, chociaż nie
zanikło budownictwo podziemne. Z czasów średniowiecza nie znany jest ani jeden przypadek
budowy tunelu. Natomiast budowano sztolnie dla kopalń (np. w gnejsach i kwarcytach dla ko-
palń złota znajdujących się w Taurach – Austria), a także dla celów obronnych całe sieci ganków
i przejść podziemnych pod budowanymi grodami i zamkami. W Polsce kilka z nich zachowało
się do czasów dzisiejszych i po wykonaniu niezbędnych prac zabezpieczających udostępnione
zostały do zwiedzania (Sandomierz, Kłodzko, Opatów). W 1556 r. ukazała się książka George’a
Agricoli o prowadzeniu prac górniczych i geologicznych oraz o wykonywaniu tuneli.
W czasach nowożytnych nastąpił ponowny rozwój budownictwa, głównie za sprawą Francji,
która w XVIII wieku i na początku XIX rozbudowała szlaki komunikacyjne wykorzystując
tunele, zwłaszcza tzw. tunele żeglowne. Wynalezienie w Europie w 1627 roku materiału wy-
buchowego (proch czarny) i jego zastosowanie pozwoliło na znaczne przyśpieszenie drążenia,
co miało wpływ na istotne zmniejszenie kosztów. Ciekawostką jest, że czarny proch był znany
w Chinach ponad 300 lat wcześniej. Chińczycy także wykorzystywali go wcześniej (1541 r.)
do prac inżynierskich.
Wśród najbardziej znanych tuneli żeglownych można wymienić: Haspas zbudowany w la-
tach 1678–1681, Torcy będący częścią kanału centralnego, zbudowany w 1787 r., St. Quentin.
Jednakże najbardziej imponujący jest tunel żeglowny łączący Marsylię z ujściem rzeki Rodan.
Posiada on największe ze znanych wymiary poprzeczne (szerokość 22 m, wysokość 12 m)
oraz znaczną długość 7120 m. Tunel ten ukończony został dopiero w 1922 r. W XIX wieku,
szczególnie w jego I połowie, wykonano dużo tuneli zwłaszcza w krajach Alpejskich, a także
w Wielkiej Brytanii. Tunel nad rzeką Tamizą w Londynie wart jest wyróżnienia, bowiem do
jego wykonania po raz pierwszy w świecie wykorzystano tarczę (prostokątną), którą skon-
struował francuski inżynier Marc Isambard Brunel. Do intensywnego rozwoju budownictwa
podziemnego przyczyniło się również wynalezienie przez Stephensona pierwszej lokomotywy
i związany z tym burzliwy rozwój sieci kolejowych (pierwsze dwa tunele zbudowano w latach
1826–1830 na linii kolejowej Liverpool – Manchester). Natomiast pierwszym tunelem ko-
lejowym Transalpejskim jest tunel Mont Cenis w Alpach francuskich o długości 13,7 km,
13
ukończony w 1871 r. Przy jego budowie po raz pierwszy użyto wiertarek o napędzie pneuma-
tycznym. Budowa na masową skalę tuneli zarówno drogowych, jak i kolejowych oraz innych
budowli podziemnych spowodowała, że nastąpił dalszy rozwój techniki i technologii ich wyko-
nania, szczególnie w drugiej połowie XIX wieku po wynalezieniu dynamitu w 1866 przez A.B.
Nobla, a później innych środków wybuchowych (m.in. żelatyna wybuchowa w 1876 r., proch
bezdymny w 1888 r.). Kolejnym tunelem kolejowym w Europie jest Saint Gotthard o długości
blisko 15 km i budowany w latach 1873–1881. Mniej więcej w tym samym czasie budowano
tunel kolejowy w Hoosac w Massachusetts w USA.
W tabeli 1.1. przedstawiono kilka najciekawszych i najstarszych tuneli na świecie (Klima,
1989).
Tabela 1.1. Najstarsze tunele na świecie
Nazwa tunelu, Wymiary,

Przeznaczenie Długość, m Czas budowy
lokalizacja przekrój
Pod rzeką Eufrat Przejście dla pieszych b.d. b.d. 2180 p.n.e.
Gihon Siloa – Izrael

Zaopatrzenie w wodę 4–5 m2 537 m 800–700 p.n.e.
Jerozolima
Galleria del Fucino,

Zaopatrzenie w wodę 4  2,5 m 5 650 m -
Włochy
Grotta Vecchia di Przejście dla pieszych

b.d. 690 m 36 p.n.e.
Posillipo, Włochy (Posillipo)
Galeria del Furlo, Tunel drogowy w Furlo

5,47  5,95 m 38 m 76
Włochy Pass, ulica Flamina
Menilmontant,
Kanał w Paryżu 2,2 m 468 m 1370
Francja
Wapping, Pierwszy tunel kolejowy

2030 m 1826
Wielka Brytania Liverpool – Manczester
Transalpejski tunel
Mont Cenis kolejowy łączący 13,7 km 1871
Francję z Włochami
Po 1950 r. pojawiły się maszyny do drążenia tuneli, które pozwalają na wykonanie praktycz-
nie każdej budowli podziemnej. W tabeli 1.2. wymieniono dwadzieścia najdłuższych tuneli
kolejowych wykonanych w świecie do roku 2000, a w tabeli 1.3. dwadzieścia najdłuższych
tuneli drogowych (Klepsatel i in., 2003).
14
1. Wprowadzenie
Tabela 1.2. Najdłuższe tunele kolejowe wykonane do 2000 r. (Klepsatel i in., 2003)
Lp. Nazwa Kraj Długość w metrach Czas budowy w latach

1. Seikan Japonia 53900 1964–1985
2. Eurotunel Francja – Anglia 50500 1994 –
3. Iwate Japonia 25800 1991–
4. Daishimizu Japonia 22200 1982
5. Huntington Lake USA 21800 Przed 1980
6. Simplon II Szwajcaria 19750 1912–1922
7. Simplon I Szwajcaria 19730 1898–1906
8. Vereina Szwajcaria 19048 1991–1999
9. Shinkannon Japonia 18700 1970–1974
10. Quinling Chiny 18500 1998–2000
11. Apeniński Włochy 18487 1920–1931
12. Furka Szwajcaria 15400 1978–1985
13. Gorigamine Japonia 15175 1992–1996
14. Gotthard Szwajcaria 14984 1873–1881
15. Ilo Toquepata Peru 14700 – 1975
16. Lötschberg Szwajcaria 14612 1906–1913
17. Romeriksporten Norwegia 13900 1995–1999
18. Hokuriku Japonia 13870 – 1962
19. Shinshimicu Japonia 13500 – 1961
20. Inntal Austria 12756 1989–1994
Tabela 1.3. Najdłuższe tunele drogowe wykonane do 2000 r. (Klepsatel i in., 2003)
Lp. Nazwa Kraj Długość w metrach Czas budowy w latach

1. Aurland-Laerdal Norwegia 24500 1995–2000
2. Św. Gotthard Szwajcaria 16918 1969–1976
3. Alberg Austria 13972 1974–1978
4. Northumberland Kanada 13000 1987 –
5. Pinglin Tajwan 13000 1990 –
6. Frejus Francja – Włochy 12865 1974–1980
7. Mount Blanc Francja – Włochy 11600 1959–1965
8. Gudvangen Norwegia 11400 1991 –
9. Kan Etsu Japonia 11010 1985 –
10. Gran Sasso Włochy 10173 1984 –
11. Han Bau Tajwan 9800 1993 –
12. Bay de Tokio Japonia 9500 1989–1997
13. Seelisberg Szwajcaria 9280 1971–1980
14 Isafjórdul Islandia 9000 – 1995
15. Strakar Islandia 8800 – 1987
16. Sompor Francja – Hiszpania 8700 1994–1998
17. Enasan Japonia 8625 1981–1985
18. Gleinalm Austria 8320 1974–1978
19. Steigen Norwegia 8040 – 1989
20. Rennsteig Niemcy 7916 1998–2001
15
W kolejnej tabeli 1.4. zamieszczono wybrane komory podziemne wyróżniające się znaczny-
mi wymiarami.
Tabela 1.4. Największe komory na świecie (wg Sinha, 1989)
Wymiary w m
Nazwa Kraj
Długość Szerokość Wysokość
Helms USA 102,5 25,5 38
North Field Moun-
USA 100 21,5 37
tain
Dinorwic Północna Walia 180 23,5 60
Okutataragi Japonia 129 20,5 41,5
Shintoyne Japonia 140 22 46
Okuyosino Japonia 158 20,5 41,5
Numappara Japonia 131 20 33,5
Racoon Mountain USA 149,5 22 33,5
Drankensburg Południowa Afryka 168 15,5 26,5
Komora Warszawa * Polska 54 17 9
*dla porównania
Na dzisiaj absolutnym rekordzistą w ilości i długości wybudowanych tuneli drogowych są

Włochy, a na drugim miejscu Szwajcaria. W tabeli 1.5 podano dane dotyczące tuneli drogo-
wych w przodujących pod tym względem krajach świata (Klepsatel i in., 2003).
Tabela 1.5. Liczba i długość tuneli drogowych dłuższych od 500 m w wybranych krajach świata (Klepsatel i in.,
2003)
Ogółem tuneli
Dłuższych od 1 km Dłuższych od 2 km Dłuższych od 3 km
dłuższych od 500 m
Lp. Kraj
Długość Długość Długość Długość
Liczba Liczba Liczba Liczba
w km w km w km w km
1. Włochy 780 881,3 404 613,7 147 266,4 65 264,9
2. Szwajcaria 222 370,3 129 306,7 57 205,0 29 136,5
3. Japonia 161 379,3 113 369,2 92 338,7 61 264,0
4. Austria 151 294,0 89 250,8 48 179,6 22 114,1
5. Hiszpania 131 163,3 80 128,4 29 97,9 13 56,7
6. Francja 130 226,1 62 180,5 29 133,7 21 113,5
7. USA 63 53,4 46 41,4 13 34,0 1 4,2
8. Chorwacja 37 55,2 17 41,0 7 27,1 4 20,6
9. Turcja 27 45,0 15 35,7 7 24,7 4 15,9
10. Finlandia 19 11,9 3 6,1 2 4,5 0,0
11. Szwecja 19 33,5 13 28,9 7 20,4 2 8,4
12. Belgia 18 19,1 12 12,6 1 2,6 0,0
13. Czechy 8 4,7 1 2,00
14. Słowacja 2 5,8 1 4,98
15. Polska 1 0,95 - - - - - -
16
1. Wprowadzenie
Polska z jedynym tunelem drogowym na Wisłostradzie w Warszawie zajmuje ostatnie miej-

sce na tej liście. Nasz południowy sąsiad – Słowacja posiada obecnie tylko 4 tunele, w tym je-
den o długości 4975 m, ale do roku 2012 planuje budowę 21 tuneli o łącznej długości 37 km.
Podobnie Republika Czeska obecnie ma tylko kilka tuneli o łącznej długości 4668 m, z czego
większość to obwodnice aglomeracji miejskich, ale do roku 2012 planuje wybudowanie 28
tuneli o długości 34 200 m.
Podobnie rzecz się ma z tunelami kolejowymi. Absolutny prym w tej kategorii wiedzie Japo-
nia, która ze względu na górzysty charakter większości swego terytorium i znaczne prędkości
jazdy pociągów, nie jest w stanie uniknąć obecności tuneli na szlakach kolejowych. Wykaz licz-
by tuneli dłuższych od 2 km oraz ich łącznej długości przedstawiono w tabeli 1.6. W stosunku
do Słowacji i Czech zastosowano kryterium długości tunelu większej od 1000 m, natomiast
w stosunku do Polski wykazano jedyny tunel o długości > 500 m.
Tabela 1.6. Liczba i długość tuneli kolejowych dłuższych od 2000 m w wybranych krajach świata (Klepsatel i in.
2003)
Dłuższych od 2 km Dłuższych od 5 km Dłuższych od 10 km

Lp. Kraj Długość Długość Długość
Liczba Liczba Liczba
w km w km w km
1. Japonia 240 1173,0 75 670,8 18 300,1
2. Włochy 125 705,9 50 473,2 17 241,4
3. Szwajcaria 41 305,6 17 231,4 9 173,0
4. Hiszpania 36 116,1 9 53,2
5. Francja 34 196,4 10 120,9 2 64,0
6. Norwegia 27 127,5
7. Austria 14 78,9 7 56,5 2 23,0
8. USA 4 41,5 4 41,5 2 23,8
9. Szwecja 9 25,6 1 5,1
10. Turcja 6 18,9
11. Belgia 1 2,1
12. Czechy 6 8,0
Tunele dłuższe od 1 km
13. Słowacja 10 24,7
14. Polska 1 0,870 Tunele dłuższe od 500 m
1.2. Definicje związane z budownictwem podziemnym

Budynek – budowla, w której za pomocą przegród budowlanych wydzielone jest pomiesz-
czenie (lub pomieszczenia) przeznaczone na pobyt ludzi lub inwentarza żywego, a także do
wytwarzania, przetwarzania i przechowywania przedmiotów – w warunkach zabezpieczających
od wpływów atmosferycznych (wg Leksykon Naukowo-Techniczny, 1984).
Budowla – obiekt nieruchomy powstały w wyniku działalności budowlanej, trwale połączo-
ny z gruntem, stanowiący skończoną całość użytkową (wg Leksykon Naukowo-Techniczny,
1984).
17
Budowla inżynierska – budowla służąca potrzebom produkcji, komunikacji, energetyki, go-

spodarki komunalnej, rolnictwa itp. nie będąca budynkiem, np. autostrada, most, piec hutni-
czy, komin fabryczny (wg Leksykon Naukowo-Techniczny, 1984).
Budowla naziemna – budowla, która znajduje się powyżej przyległego terenu, a więc nie
jest pokryta od góry warstwą gruntu i wyodrębnia się przestrzennie (wg Leksykon Naukowo-
-Techniczny, 1984).
Budowla ziemna – budowla o określonym przeznaczeniu gospodarczym lub technicznym,
której podstawowym tworzywem jest odpowiednio uformowany grunt budowlany (wg Leksy-
kon Naukowo-Techniczny, 1984).
Budowla podziemna – budowla, której wierzch przekrycia znajduje się poniżej lub równo
z poziomem przyległego terenu (wg Leksykon Naukowo-Techniczny, 1984). Zasadnicze ob-
ciążenie obudowy budowli podziemnej pochodzi od otaczających skał lub gruntu.
Wykop – przestrzeń o określonych wymiarach wykonana w gruncie w wyniku robót ziem-
nych polegających na usunięciu z niej gruntu, np. przy budowie drogi, w celu posadowienia
fundamentów (wykop fundamentowy), przy drążeniu szybów i sztolni (wykop podziemny)
(wg Leksykon Naukowo-Techniczny, 1984).
Wykop udostępniający – wyrobisko odkrywkowe w górnictwie wykonane dla udostępnienia
kopaliny użytecznej do eksploatacji.
Wykop rozpoznawczy – wyrobisko odkrywkowe wykonane w celu rozpoznania budowy geo-
logicznej i własności geotechnicznych masywu skalnego.
Obiekt inżynierski – budowla wraz z urządzeniami budowlanymi i instalacjami związanymi
z tą budową. Do obiektów inżynierskich zalicza się:
• obiekty mostowe,
• tunele,
• przepusty,
• konstrukcje oporowe.
Przepust – budowla o przekroju poprzecznym zamkniętym, przeznaczona do przeprowa-

dzenia ścieków, szlaków wędrówek zwierząt dziko żyjących lub urządzeń technicznych przez
korpus drogi.
Sztolnia – poziome lub lekko nachylone ku wlotowi wyrobisko korytarzowe o małym prze-
kroju poprzecznym, z reguły nie przekraczającym 20 m2, wykonywane w zboczu góry lub u jej
podnóża, wykorzystywane w górnictwie do udostępnienia złoża lub w budowlach hydrotech-
nicznych do podziemnego przepływu wody.
Tunel – podziemna budowla inżynierska pozioma lub o niewielkim nachyleniu przeznaczo-
na do poprowadzenia drogi lub linii kolejowej (tunele drogowe, tunele kolejowe, metra, tunele
żeglowne), samodzielnego ciągu pieszego lub pieszo-rowerowego (przejścia podziemne), trans-
portu wody (tunele wodociągowe, tunele kanalizacyjne, sztolnie hydrotechniczne) lub innego
rodzaju komunikacji gospodarczej przez lub pod przeszkodą terenową. Jako tunel traktowana
18
1. Wprowadzenie
jest też budowla podziemna wykonana w otwartym wykopie, a po wykonaniu obudowy osta-
tecznej budowli jej strop zasypany zostaje gruntem.
Podział tuneli podano w tabeli 1.8.
Poszczególne części tunelu mają następujące nazwy (rys. 1.1):
• Kalota – górna część przekroju tunelu,
• Sztrosa – środkowa część przekroju tunelu,
• Spąg – dolna część przekroju tunelu.
Rys. 1.1. Zasadnicze części tunelu
Na rys. 1.2 podano najważniejsze elementy drążonego tunelu w przekroju podłużnym.

Budowa tunelu rozpoczyna się od wykonania portalu. Tunel wykonywany jest w obudowie
wstępnej lub tymczasowej, a w pewnej odległości za tą obudową wznoszona jest obudowa
ostateczna. Obudowa tymczasowa zabezpiecza tunel pomiędzy czołem przodka a obudową
ostateczną i jak sama nazwa wskazuje jest usuwana podczas zabudowy obudowy ostatecznej.
Obudowa wstępna pełni podobną rolę jak obudowa tymczasowa, jednakże nie jest usuwana
i stanowi część obudowy ostatecznej. Podczas drążenia pewna część stropu jest niepodparta
(dotyczy to urabiania metodami konwencjonalnymi).
Rys.1.2. Przekrój wzdłuż drążonego tunelu (wg Kolymbas, 2005)
19
Szyb – w górnictwie wyrobisko pionowe o przekroju powyżej 4 m2 udostępniające złoże

z powierzchni ziemi dla celów wydobywczych lub pomocniczych (wentylacyjnych, zjazdu
ludzi, transportu materiałów itp.). W budownictwie podziemnym (np. przy budowie tune-
li) wyrobisko pionowe łączące powierzchnię terenu z budowlą podziemną. Szyby mogą być
wykorzystywane podczas drążenia tuneli np. dla umożliwienia prowadzenia drążenia tunelu
w dwóch przeciwnych kierunkach, remontu tarcz tunelowych. Po wykonaniu tuneli lub in-
nych budowli podziemnych mogą spełniać rolę szybów wentylacyjnych lub komunikacyjnych
(np. dodatkowe dojście do tunelu lub innej budowli podziemnej, umieszczenie przewodów
instalacyjnych, dostarczanie materiałów itp.).
Klasa drogi – jest określona w rozporządzeniu Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej
z dnia 2 marca 1999 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogi
publiczne i ich usytuowanie (Dz. U. Nr. 43, poz. 430), klasy dróg i ich symbole, tj.:
• autostrady – symbol A,
• ekspresowe – symbol S,
• główne ruchu przyspieszonego – symbol GP,
• główne – symbol G,
• zbiorcze – symbol Z,
• lokalne – symbol L,
• dojazdowe – symbol D.
Poniżej podano zbiór wytycznych stosowanych przy projektowaniu i budowie tuneli (wy-
nikają z rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 30 maja 2000 r.,
pełny tekst można znaleźć w Dz. U. z 2000 r. Nr. 63, poz. 735, Warszawa, 3 sierpnia 2000 r.),
a mianowicie:
• Tunel powinien być zaprojektowany w sposób zgodny z jego usytuowaniem i prze-
znaczeniem, tak aby była zapewniona jego trwałość, warunki prawidłowej eksploatacji
i utrzymania.
• Tunel w zależności od potrzeb, przeznaczenia i usytuowania powinien zapewnić przeprowa-
dzenie: a) jezdni, b) torowiska tramwajowego, c) utwardzonego pobocza, pasa dzielącego,
pasa awaryjnego, d) chodnika, z wyjątkiem tunelu do ruchu pojazdów, e) ścieżki rowerowej,
z wyjątkiem tunelu do ruchu pojazdów. Elementy te powinny stanowić kontynuację ele-
mentów drogi.
• W oddzielnych tunelach powinny być umieszczone poszczególne kierunki ruchu bądź jego
rodzaje. Jeśli konstrukcja tunelu może pomieścić obie jezdnie i torowisko tramwajowe, to
jezdnie i torowisko powinny być wydzielone specjalnymi przegrodami lub barierami beto-
nowymi.
• Przekrój tunelu powinien zapewnić zachowanie skrajni, takich samych jak na odcinkach
przed i za tunelem. Wysokość skrajni tunelu powinna spełniać wymagania skrajni chodnika.
• Tunel przeznaczony do ruchu pieszych pod drogą powinien mieć szerokość dostosowaną do
natężenia ruchu pieszych i długości przeszkody oraz zapewnić niezbędną skrajnię, warunki
20
1. Wprowadzenie
widoczności i wygodę użytkowników. Minimalne szerokości tuneli jako przejść podziem-

nych wynikają z warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich
usytuowanie.
• Tunele przeznaczone do komunikacji gospodarczej mogą być wykorzystane jako przejścia
dla zwierząt dziko żyjących, jeśli zostaną usytuowane na szlakach przemieszczania się zwie-
rząt i spełnią określone wymagania. Przede wszystkim należy dostosować kształt i wymiary
tunelu do wielkości zwierząt. Tunele te powinny być usytuowane prostopadle do osi jezdni
lub pod kątem zbliżonym do prostego.
• Tunele w ciągu dróg klas A (autostrada) i S (ekspresowe) należy projektować jako rozdzielo-
ne dla każdej jezdni poza szczególnymi przypadkami.
• Chodniki powinny być usytuowane przy zewnętrznych krawędziach tunelu, natomiast
ewentualne ścieżki rowerowe należy umieszczać przy krawężnikach w pasie jezdni lub chod-
ników. Torowiska tramwajowe nie powinny się znajdować między jezdnią a chodnikiem.
• Skrajnie dla ruchu pojazdów i pieszych oraz pomiędzy krawędzią konstrukcji a skrajnią
dla ruchu pojazdów samochodowych należy oddzielić pasami bezpieczeństwa o szerokości
0,5 m, natomiast między jezdnią a wydzielonym dwutorowym torowiskiem tramwajowym
zgodnie z warunkami technicznymi. Pomiędzy jezdnią a chodnikiem dla pieszych lub jezd-
nią a torowiskiem tramwajowym należy założyć krawężnik.
• Liczba pasów poszczególnych rodzajów ruchu w tunelu, w zależności od klasy drogi, wynika
z warunków technicznych jakim powinny odpowiadać drogi publiczne.
• Tunel powinien być dostosowany do elementów geometrycznych drogi, w ciągu której jest
usytuowany, a w szczególności do jej osi oraz niwelety jezdni, poprzez dostosowanie kon-
strukcji tunelu: w planie – do łuków kołowych lub ich kombinacji i krzywych przejścio-
wych, w przekroju podłużnym – do niwelety jezdni i przyjętych pochyleń poprzecznych na
odcinkach prostych i krzywoliniowych.
• W celu właściwego odprowadzenia wód opadowych z tunelu powinny być zaprojektowane
i wykonane odpowiednie pochylenia nawierzchni jezdni i chodników. Uzyskuje się to po-
przez odpowiednie zaprojektowanie i wykonanie niwelety jezdni (pochylenie niwelety nie
mniejsze niż 0,5%) oraz pochyleń poprzecznych jezdni (nie mniejsze niż 2%) i chodników
dla pieszych (przy nie więcej niż dwóch pasach ruchu – nie mniej niż 3%, przy więcej niż 2
pasach ruchu – nie mniej niż 2,5%).
• Tunele powinny być tak zaprojektowane i wykonane, aby w trakcie użytkowania działające
na nie obciążenia nie doprowadziły do: zniszczenia całości lub części tunelu, przemieszczeń
i odkształceń o niedopuszczalnej wielkości, uszkodzeń zainstalowanego wyposażenia, uszko-
dzenia na skutek wypadku w stopniu nieproporcjonalnym do wywołującej go przyczyny.
• Konstrukcja tunelu powinna być tak zaprojektowana i wykonana, aby zapewniała nieprze-
kroczenie stanów granicznych nośności i stanów granicznych użytkowania w każdym z jego
elementów i w całej konstrukcji. Stany graniczne nośności uważa się za przekroczone, jeżeli
konstrukcja tunelu powoduje zagrożenie bezpieczeństwa budowli lub jego użytkowników
21
(utrata stateczności położenia lub stateczności sprężystej, zmiana układu geometrycznie nie-
zmiennego w układ geometrycznie zmienny, zniszczenie elementu, przekroczenie granicz-
nych naprężeń) albo wymagania użytkowe dotyczące konstrukcji tunelu nie są dotrzymane
(nadmierne ugięcia konstrukcji, zarysowania, nadmierne drgania, drgania własne o często-
tliwości mniejszej niż 3Hz).
• Tunele powinny być także zaprojektowane na działanie obciążeń ruchomych (m.in. obcią-
żenie taborem samochodowym) znajdujących się nad tunelem lub w jego pobliżu – gdy
stosunek zagłębienia stropu H powyżej powierzchni tunelu do szerokości wyrobiska B jest
mniejszy niż 5.
• Tunele powinny być tak zaprojektowane i wykonane, aby w przyjętym okresie użytkowania
i poziomie utrzymania była zapewniona ich trwałość rozumiana jako zdolność użytkowania
tunelu przy zachowaniu cech wytrzymałościowych i eksploatacyjnych, których miernikiem
są stany graniczne nośności i użytkowalności. Dla masywnych konstrukcji budowli pod-
ziemnych oraz tuneli okres użytkowania przyjmuje się nie mniejszy niż 100 lat.
• W tunelach, przejściach podziemnych powinno być zainstalowane oświetlenie sztuczne
zgodnie z Polską Normą. Należy je dostosować do rodzaju oświetlenia na dojeździe lub
dojściu do obiektu.
• W tunelach, w zależności od ich długości, powinna być przewidziana wentylacja dla odpro-
wadzenia odpowiednich ilości spalin. Instalacje wentylacyjne tuneli drogowych powinny
zapewnić: wymianę powietrza (aby nie zostały przekroczone stężenia zanieczyszczeń zagra-
żające przebywającym w tunelu użytkownikom dróg) oraz bezpieczeństwo i komfort jazdy
(usuwanie dymów ograniczających widoczność, regulowanie temperatury i ruchu powie-
trza). Wentylacja tuneli drogowych powinna być określona na podstawie dopuszczalnego
stężenia określonego ułamkiem molowym tlenku węgla i tlenku azotu w powietrzu tunelu
oraz emisji dymów ograniczających widoczność. Dopuszczalne stężenie określone ułamkiem
molowym tlenku węgla w powietrzu określa tabela 1.7.:
Tabela 1.7. Dopuszczalne stężenie tlenku węgla w powietrzu określone ułamkiem molowym
Dopuszczalne stężenie określone ułamkiem
molowym tlenku węgla
Rodzaj tunelu i rodzaj ruchu
Ruch pojazdów Ruch pojazdów utrudniony
płynny, % lub zatrzymywany, %
W ciągu ulic miejskich 0,015 0,015
W ciągu dróg klas A i S 0,015 0,025
Górski 0,015 0,025
Na wejściu do tunelu przy
0,025 0,025
wentylacji podłużnej
Przebywanie w tunelu perso-
0,005
nelu wykonującego pracę
• Konstrukcja tunelu powinna być wykonana z materiałów niepalnych i mieć odporność

ogniową nie mniejszą niż 240 min. Również elementy wystroju wnętrza tunelu należy wy-
22
1. Wprowadzenie
konać z materiałów niepalnych. Kable elektroenergetyczne oraz oświetlenia awaryjnego po-

winny być odporne na działanie wysokiej temperatury i umieszczone w dolnej części tunelu.
• Tunele o długości większej niż 1000 m powinny być wyposażone w nisze ratunkowe (o od-
powiednim wyposażeniu) rozmieszczone mijankowo na przeciwległych ścianach, w odległo-
ściach nie większych niż 100 m pomiędzy niszami na każdej ze ścian. W tunelach krótszych
o długości nie przekraczającej 200 m dopuszcza się jedną niszę na każdej ścianie. Tunele
dwukomorowe o długości większej niż 400 m powinny posiadać przejścia ewakuacyjne po-
między komorami (zamiast niszy) w odstępach nie większych niż 100 m. Podane długości
tuneli i odstępy pomiędzy przejściami ewakuacyjnymi (niszami) mogą być powiększone
w przypadku: tuneli wyższych niż 5 m, zastosowania urządzeń oddymiających.
1.3. Aktualne problemy budownictwa podziemnego

Od czasów zbudowania pierwszych budowli podziemnych minęło kilkanaście tysięcy lat
i okazało się, że bez tego rodzaju budownictwa nie jesteśmy w stanie rozwiązać wielu pro-
blemów trapiących współczesne społeczeństwo. Budowle podziemne pozwalają bowiem na
rozwiązanie szeregu problemów technicznych, jak zmniejszenie ruchu pojazdów samochodo-
wych na powierzchni poprzez budowę tuneli, ograniczenie potrzeby stosowania coraz więk-
szych placów parkingowych poprzez budowę podziemnych garaży, także coraz częściej pod
powierzchnią ziemi buduje się hale sportowe, składowiska towarów, materiałów, odpadów itp.
W krajach rozwiniętych zauważono, że budownictwo podziemne przyczynia się do poprawy
warunków życia mieszkańców miast, a przez zagospodarowanie przestrzeni pod powierzchnią
ziemi rozwiązuje się nie tylko problemy techniczne, ale i społeczno-cywilizacyjne w sposób
chroniący środowisko naturalne. Lokalizacja ciągów komunikacyjnych pod ziemią przyczy-
nia się do ograniczenia zanieczyszczenia środowiska, eliminuje hałas i wyburzenia istniejących
obiektów na powierzchni.
Szacunki ONZ wskazują, że po roku 2020 blisko 50% ludności na świecie będzie żyło
w wielkich miastach. Dzisiejsze metropolie staną się megametropoliami. Przewiduje się, że za
10 lat Tokio będzie zamieszkiwało 30 milionów ludzi, São Paulo, Rio de Janeiro, Shanghaj,
Lagos i Meksyk 25 milionów, Pekin, Dakkę, Nowy Jork, Dżakartę – 20 milionów. Z dużą
ostrością wystąpi problem zapewnienia szybkich i wydajnych dróg transportowych, dostarcza-
nia czystej wody, energii, towarów oraz odstawy odpadów i to będzie główne zadanie budow-
nictwa podziemnego.
W ostatnich kilkudziesięciu latach rozwój budownictwa podziemnego (szczególnie tunelo-
wego) nastąpił głównie w tych krajach, w których warunki naturalne, np. ukształtowanie tere-
nu (Norwegia, Szwecja, Szwajcaria, Japonia), powierzchnia obszarów możliwych do zagospo-
darowania, warunki klimatyczne (Norwegia, Japonia), urbanizacja kraju (Japonia), wymuszały
stosowanie tego rodzaju rozwiązań. Niebagatelne znaczenie ma tutaj także wzrost świadomości
ekologicznej społeczeństwa. Podziemna lokalizacja obiektów infrastruktury wykonanych we-
23
dług najnowszych technologii, oprócz wielu zalet użytkowych jest przyjazna dla środowiska.
Prowadzi się podziemną uprawę roślin, wykonuje się podziemne laboratoria badawcze dla fi-
zyki jądrowej (akceleratory – USA, Szwajcaria), wyrobiska na odpady pochodzące z elektrowni
jądrowych. Niektóre tunele buduje się wyłącznie dla podniesienia bezpieczeństwa podróżo-
wania w terenie górzystym. Już w roku 1779 we Włoszech zbudowano tunel „San Nicolao”
długości 177 m, którego głównym przeznaczeniem była ochrona linii kolejowej przed lawina-
mi śniegu lub opadającymi kamieniami. Dziesiątki tuneli lub tzw „półtuneli” skonstruowano
w podobnym celu w Japonii, gdzie drogi i linie kolejowe „przyklejone są” do stromych zboczy
gór. W roku 1987 w Szwajcarii postanowiono wybudować 365 m tunelu w miejscu, gdzie
na odcinku górskiej drogi prowadzącej do wsi Isenthal dochodziło często do wypadków spo-
wodowanych opadaniem kamieni. W pracowniach projektowych świata powstają koncepcje
i projekty tuneli, które nawet przez specjalistów są postrzegane jako rozwiązania z pogranicza
fantastyki – jak np. projekt tunelu pływającego (pomysł tunelu pływającego zrodził się już
w latach 50. w Japonii) o długości 1300 m pod Zatoką Hogsfjord w Norwegii.
W ciągu ostatnich 150 lat na świecie zbudowano tysiące kilometrów tuneli o różnym prze-
znaczeniu. Już dzisiaj w Europie łączna długość użytkowych tuneli drogowych, kolejowych
czy tuneli metra wynosi około 7000 km. W ciągu najbliższych lat długość paneuropejskiej
sieci tuneli wzrośnie o ponad 3000 km (do tego dodać należy tysiące kilometrów sztolni hy-
drotechnicznych i obiektów podziemnych o innym przeznaczeniu). W samej tylko Norwegii
zbudowano ponad 100 km tuneli pod powierzchnią dna morskiego, a w planie jest budowa
następnych tuneli o łącznej długości przekraczającej 100 km.
Najpoważniejszym jednak powodem budowy tuneli jest w obecnych czasach usprawnienie
komunikacji i skrócenie czasu podróżowania. Ze względu na rodzaj komunikacji rozróżniamy
tunele kolejowe i drogowe. I tak: tunele pod Alpami połączyły Włochy z Francją, Szwajcarią,
Austrią. Japoński Tunel Seikan pozwolił na skrócenie czasu podróży koleją z Sapporo – stolicy
wyspy Hokkaido do Tokio położonego na wyspie Honsiu z 16 godz. do 4,5 godz. Eurotunel
sprawił, że podróż przez kanał La Manche z kilku godzin, jakie zajmuje przeprawa promowa,
została skrócona do zaledwie 35 min. Pozwoliło to zmniejszyć czas podróży z Paryża do Lon-
dynu do 2 godz 40 min.
Rys. 1.3a. Przekrój poprzeczny przez tunel Seikan. 1) główny tunel o kształcie podkowy i szerokości 11,0–
11,4 m; 2) tunel serwisowy o szerokości 4,5 m; 3) tunel pilotujący o szerokości 3,6–5,0; 4) tunel poprzeczny
łączący tunele główny i serwisowy, budowany co 600 m
(źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Seikan_Tunnel_3d_cross_section_1a.svg)
24
1. Wprowadzenie
Rys. 1.3b. Przekrój podłużny przez tunel Seikan. 1) wlot na wyspie Honsiu, 2) stacja Tappi-Kaitei, 3) stacja
Yoshioka-Kaitei, 4) wylot na wyspie Hokkaido
Wymienione powyżej dwa tunele kolejowe należą do największych osiągnięć XX wieku.

Wybudowany w Japonii Tunel Seikan (rys. 1.3a, b) ma długość prawie 54 km. Był drążony
w sposób tradycyjny przy zastosowaniu materiałów wybuchowych. Szerokość tunelu wynosi
9,7 m, wysokość 7,85 m i nachylenie 1,2%. W tunelu znajdują się dwie nitki komunikacyj-
ne. W odległości około 30 m od tunelu głównego wydrążony jest tunel serwisowy połączony
z nim za pomocą przecinek, średnio co 600 m. Tunel jest zlokalizowany minimum 100 m pod
dnem morza. Obecnie pociąg Shinkansen jeżdżący przez tunel Seikan porusza się z prędkością
około 270 km/h, ale ostatnio na próbnych jazdach uzyskano w Japonii prędkość 550 km/h
(projekt Maglev). O wielkości przedsięwzięcia niech świadczy fakt, że do budowy tunelu Se-
ikan zużyto 168 tys. ton stali (pozwalającej zbudować 24 Wieże Eiffla), wydobyto 6 milionów
330 tys. metrów sześciennych skały (co jest równoważne tunelowi o średnicy 0,5 m opasują-
cemu całą kulę ziemską wzdłuż równika), wykorzystano 1,74 miliona metrów sześciennych
betonu (czyli można spokojnie ułożyć chodnik betonowy o szerokości 0,5 metra i grubości
0,09 m wzdłuż równika).
Tunel pod kanałem La Manche (Chunnel, Eurotunel) ma długość 50,5 km i łączy Wielką
Brytanię z Francją. Składa się on z trzech równoległych tuneli: dwóch głównych tuneli ko-
munikacyjnych o średnicy 7,6 m i tunelu serwisowego o średnicy 4,8 m. Pomiędzy tunelami
komunikacyjnymi są wykonane co 250 m połączenia dekompresyjne, a pomiędzy wszystkimi
tunelami połączenia awaryjne, co 375 m w postaci przecinek o średnicy 3,3 m2.
Rys. 1.4. Przekrój poprzeczny przez Eurotunel. A) Tunele główne o średnicy 7,6 m, B) tunel serwisowy o średni-
cy 4,6 m, C) przecinki łączące tunele główne i serwisowe wykonywane co 375 m, D) połączenia dekompresyjne
pomiędzy tunelami głównymi wykonane co 250 m
W przypadku jakiejkolwiek awarii istnieje możliwość dotarcia do zatrzymanego pociągu

ekip ratowniczych równocześnie z trzech kierunków. Do komunikacji zostały zaprojektowane
specjalne rodzaje pociągów, którymi są przewożone samochody osobowe i ciężarowe. Pociągi
wahadłowe kursują co 15 minut. W roku 1998 Eurotunelem przewieziono około 20 milionów
osób oraz 11 milionów ton towarów.
25
Jeszcze kilka zdań na temat rekordowych wysokości budowy tuneli. Rekordzistą w grupie
tuneli kolejowych jest tunel Fenghuoshan w Chinach o długości 1338 m położony na wy-
sokości 4905 m, stanowiący element kolei Tybetańskiej. Jego specyficzną cechą było między
innymi to, że wykonywany był w krainie wiecznej zmarzliny, a w czasie prac używano specjal-
nych agregatów tlenowych gwarantujących ludziom dostatek tlenu. Drugim rekordzistą jest
podwójny tunel drogowy w USA „Eisenhower Memorial” o długości 2731 i 2725 m położony
na wysokości 3401 m, określany jako cud techniki tunelowej.
Wdrożenie nowych technologii ma istotny wpływ na tempo budowy tunelu, ale jednocze-
śnie jest ono bardzo silnie uzależnione od warunków geologicznych. Zagadnienie to obrazu-
ją dwa przedsięwzięcia Seikan Tunel w Japonii i Eurotunel. Ich długości są porównywalne,
funkcje również. Seikan Tunel budowano w latach 1964–1988, to jest przeszło 24 lata, na-
tomiast Eurotunel w latach 1988–1994, czyli tylko 6 lat. Na zastosowaną metodę drążenia
tuneli zasadniczy wpływ miały warunki hydrogeologiczne. W japońskim tunelu Seikan ma-
syw skalny wykazywał tak dużą zmienność i nieprzewidywalność. Wtedy nie zastosowano
kombajnów tunelowych pełnoprzekrojowych, w budowie których teraz Japonia jest jednym
z liderów na świecie. Kombajny takie – również japońskiej produkcji – z powodzeniem wy-
korzystano przy budowie Eurotunelu.
Wśród rozlicznych konstrukcji tuneli na świecie największy respekt budzą tunele o szcze-
gólnie dużym przekroju poprzecznym. Zaliczyć do nich należy komory specjalnego przezna-
czenia, jak komory podziemnych elektrowni czy tunele dworców osobowych podziemnych
systemów komunikacyjnych. Jednym z rekordzistów pod tym względem może być polska kon-
strukcja komory siłowni elektrowni szczytowo-pompowej „Porąbka – Żar” o przekroju około
1000 m2 i kubaturze 120 000 m3. Jej długość wynosi 117,46 m, szerokość 27,9 m i wysokość
aż 39,9 m. Rzadko spotykany przekrój ma również komora centrum sterowania elektrownią
„Amsteg” w Szwajcarii. Wynosi on 600 m2, natomiast szerokość komory osiąga 29,3 m i wy-
sokość 31,3 m. W budownictwie podziemnych systemów komunikacyjnych rozwiązano z po-
wodzeniem problem budowy wielkich komór dla stacji metra o przekrojach nawet do 250 m2.
Wykonywanie wielkogabarytowych wyrobisk w skałach zwięzłych nie przedstawia przy obec-
nej technice większego problemu. Natomiast problem budowy tuneli podwodnych w skałach
słabych rozwiązano poprzez budowę tak zwanych tuneli zatapianych, czyli prefabrykowanych
z dala od miejsca zabudowy w tzw. suchym doku i holowanych do miejsca przeznaczenia jako
obiekty pływające o masie sięgającej nawet 50 tys. ton. Przykładowym obiektem może być tunel
drogowy pod portem zachodnim w Hongkongu. Jego szerokość przekracza 40 m i służy jako
6-pasmowa przeprawa autostradowa.
W najbliższych kilkudziesięciu latach planowana jest budowa nowych tuneli kolejowych,
a mianowicie:
• Tunelu Gothard Base (GBT) w Szwajcarii, który będzie przeznaczony do jazdy pociągów to-
warowych z prędkością do 140 km/h i pasażerskich z prędkością do 200 km/h. Tunel będzie
zlokalizowany około 800–900 m poniżej istniejącego tunelu „Gothard”. Całkowita długość
26
1. Wprowadzenie
tunelu (dwie jednotorowe nitki tunelowe – pomiędzy nimi tunele łączące co 650 m) wynosi
około 57 km. Maksymalna grubość warstw skalnych nad tunelem przekracza 2 km (na dłu-
gości 5 km).
• Tunelu pod cieśniną Gibraltarską. Z projektu wstępnego tunelu wynika, że jego długość
wyniesie 37,7 km i będzie przebiegał w miejscu o najmniejszej głębokości morza. Przy tej
lokalizacji odległość pomiędzy wybrzeżem Hiszpanii i Maroka wynosi 28 km (nie jest to
najwęższe miejsce cieśniny). Największa głębokość tunelu wyniesie 400 m pod poziomem
morza, to jest 100 m pod jego dnem. Projektuje się budowę tuneli komunikacyjnych o śred-
nicy 7,5 m we wzajemnej odległości około 54 m, a pomiędzy nimi tunelu technicznego
o średnicy 4,8 m. Przecinki łączące tunele będą wykonane co 340 m. Planowany czas prze-
jazdu będzie wynosił około 26 minut.
• Tunelu pod cieśniną Beringa. Koncepcja tunelu pojawiła się już w 1848 roku. Byłoby to
połączenie o długości około 70 km pomiędzy półwyspem Seward (Alaska) a półwyspem
czukockim (Rosja). Trasa tunelu przebiegałaby przez położone w połowie cieśniny wyspy
Diomede – w ten sposób długość poszczególnych odcinków tunelu będzie krótsza. Głębo-
kość cieśniny jest równa około 30 m, więc jest to niewiele, jednak trudności w wykonaniu
tunelu tej długości mogą stwarzać warunki klimatyczne tego regionu. Dla efektywnego wy-
korzystania tak zaprojektowanego połączenia niezbędne byłoby wykonanie dodatkowo oko-
ło 7000 km dróg i linii kolejowych. Tunel ten połączyłby ze sobą ponad sto państw – czyli
w przybliżeniu około 75% ludności całego świata!
• Tunelu łączącego Wielką Brytanię z Irlandią. Rozważa się wykonanie tunelu łączącego Ho-
lyhead w Walii i Dublin w Irlandii o długości 90 km zlokalizowanego 110 m poniżej dna
morskiego. Byłby to tunel dwunitkowy z przedziałem serwisowym w środku. Szacuje się
koszt przedsięwzięcia na około 14 miliardów funtów. Czas wykonania około 5 lat.
• Tunelu pod cieśniną Sunda. Jest to projekt połączenia wysp Sumatry i Jawy w Indonezji.
Z uwagi na głębokość wody w cieśninie wynoszącą około 105 m, całkowita długość tunelu
wynosiłaby około 35 km, w tym odcinka podmorskiego około 24 km.
• Tunelu Tyrol o długości – bagatela – około 150 km, który połączyłby południowe Niemcy
z północnymi Włochami.
• Tunelu Alpejskiego o długości około 54 km, łączącego francuski Lyon z włoskim Turynem.
• Tunelu łączącego Helsinki (Finlandia) z Tallinem (Estonia). Planuje się budowę tunelu pod-
morskiego o łącznej długości 83 km – w tym 66 km pod dnem morza. Byłby to tunel dwu-
nitkowy o przekroju równym 120 m2 wraz z równoległym tunelem serwisowym o przekroju
25 m2. Przewiduje się także wykonanie dwóch sztucznych wysp w odległości 1/3 i 2/3 tunelu
podmorskiego dla umiejscowienia szybów wentylacyjno-serwisowych. Prawdopodobny czas
inwestycji to około 10 lat.
• Tuneli pomiędzy Bolonią i Florencją. Połączenie tych dwóch miast będzie wymagało prze-
kroczenia łańcucha Apeninów za pomocą szeregu tuneli (prawdopodobnie 9) o łącznej dłu-
gości 73 km.
27
Tunele drogowe ze względu na problemy z przewietrzaniem (spowodowane emisją spalin),

a także problemy związane z bezpieczeństwem (konsekwencje wypadków drogowych, poża-
rów) są z reguły krótsze od tuneli kolejowych. Dlatego tunel pod kanałem La Manche, a także
niektóre tunele alpejskie są przystosowane do ruchu kolejowego z możliwością przewozu sa-
mochodów na wagonach. Przykładowo do tunelu pod kanałem La Manche doprowadza się
40 m3 powietrza na sekundę. Tunel St. Gothard jest przewietrzany za pośrednictwem równo-
legle do niego biegnącej sztolni o przekroju 7–14 m2.
Często tworzy się kombinowane połączenia komunikacyjne. Do rozwiązań takich należy
zaliczyć połączenie drogowo-kolejowe przez cieśninę Øresund. Trasa komunikacyjna łącząca
Kopenhagę i Malmö o długości 16 km składa się z mostu o długości ponad 7 km, sztucznej
wyspy o długości ponad 4 km oraz tunelu układanego na dnie morskim o długości ponad
3,5 km (rys. 1.5a, b)
Rys. 1.5a. Przekrój poprzeczny przez tunel Øresund (źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Oresund_tunnel.svg)
Rys. 1.5b. Schemat połączenia mostowo-tunelowego przez cieśninę Øresund
Tunel podmorski składa się z 20 elementów o wymiarach 178428,5 m. Jeden element
waży około 55 tys. ton. Ocenia się, że połączenie to zacznie przynosić zysk po roku 2020.
Planowane jest także połączenie drogowo-kolejowe wysp Fionii i Zelandii przez cieśninę
Wielki Bełt. Długość trasy obejmującej dwa mosty i dwa jednotorowe tunele kolejowe wynosić
będzie około 18 km. Tunele podmorskie będą miały długość około 8 km i będą zlokalizowane
około 30–40 m poniżej dna morskiego.
Istnieje tunel Trans-Tokyo Bay (pod zatoką tokijską). Długość tego tunelu wynosi 9,5 km.
Drążony był tarczą wiertniczą (TBM) o średnicy 14,14 m (jedną z największych tarcz TBM
28
1. Wprowadzenie
zawiesinowych na świecie produkcji Mitsubishi Heavy Industries LTD). Projekt obejmował

również budowę dwóch sztucznych wysp – Umi-hotaru (długość 650 m, szerokość 100 m –
kształt zabudowy w formie transoceanicznego liniowca) i Kaze-no-tou (kształt koła o średnicy
195 m – w środku szyb wentylacyjny). W pierwszym etapie wykonano dwie nitki tunelu.
W przyszłości, gdy natężenie ruchu przekroczy 50 tysięcy pojazdów na dobę planuje się uru-
chomienie trzeciej nitki tunelu.
Aktualnie tylko w trzech krajach europejskich (Austrii, Niemczech i Szwajcarii) buduje się
łącznie blisko 380 km tuneli (w tym metra), a planowych jest ponad 1000 km.
Specyficznym rodzajem tuneli są metra budowane z reguły w dużych i średniej wielkości
miastach. Dla miast są one atrakcyjne ze względu na: możliwość bezkolizyjnego przewożenia
ogromnej ilości ludzi, oszczędność czasu i rozładowanie zatorów w ruchu, oszczędność energii,
redukcję zanieczyszczenia, ograniczenie ilości wypadków drogowych, efektywne wykorzystanie
przestrzeni w terenach o dużym stopniu zurbanizowania. Do jednego z największych należy
metro w Tokio zwane Eidan, które posiada 8 linii o łącznej długości 169,3 km i za pomocą
2401 wagonów przewozi dziennie 5,7 milionów pasażerów, co daje przewozy rzędu 2 miliar-
dów ludzi rocznie. Więcej przewozi rocznie tylko metro w Moskwie – ponad 3 miliardy ludzi.
Powyżej 1,5 miliarda ludzi przewożą także metra w Nowym Jorku oraz Paryżu. Od pewnego
czasu intensywnie jest rozbudowywane metro w Madrycie, gdzie w ciągu 39 miesięcy wydrą-
żono 32 km tuneli oraz zbudowano 33 stacje.
Pod względem budowy tuneli dotychczas Polska nie prezentuje się imponująco, chociaż
zostało wykonanych kilkanaście tuneli. Praktycznie wszystkie są tunelami kolejowymi, wśród
których należy wymienić:
• na linii Kłodzko – Wałbrzych (pod Małym Kozłem o długości 1601 m, pod Sajdakiem
pomiędzy Głuszycą a Jedliną i pod Świerkową Kopą o długości 1560 m, zbudowany około
1910 roku, pod Świerkową Kopą o długości 1171 m,
• pomiędzy Gorzyńcem a Szklarską Porębą Dolną,
• 3 tunele na linii Jelenia Góra – Lwówek Śląski,
• pomiędzy Wojanowem a Trzcińskiem,
• pod przełęczą Kowarską,
• koło Unisławia Śląskiego,
• Kulin Kłodzki (około 500 m) i jeszcze jeden na linii Kłodzko – Kudowa Zdrój,
• Bardo,
• Długopole Zdrój,
• Bielsko-Biała,
• Tunel (podwójny),
• Kamionka Wielka,
• Żegiestów,
• Łupków,
• Tunel wąskotorowy na linii Przeworsk – Dynów.
29
W Polsce praktycznie nie ma tuneli drogowych. Wydaje się jednak, że w najbliższej przyszło-
ści przy projektowanej budowie autostrad, dróg szybkiego ruchu niezbędne będzie wykonanie
szeregu tuneli, np. na drodze Kraków – Zakopane, w rejonie Krynicy, w Beskidzie Śląskim
(Laliki). Doświadczenia z budową metra mamy również niewielkie. Dopiero od kilkunastu
lat (!) buduje się metro w Warszawie.
Oprócz tuneli powstaje szereg innych budowli podziemnych. Do najczęściej ostatnio wyko-
nywanych budowli podziemnych należy zaliczyć: podziemne parkingi samochodowe, komory
dla celów sportowych, podziemne restauracje i sklepy, magazyny na różnego typu produkty
(szczególnie gaz, ropę naftową i produkty ropopochodne), elektrownie podziemne, obiekty
strategiczne, w tym schrony, składowiska odpadów. Czasem adaptuje się stare wyrobiska ko-
palń lub naturalne jaskinie dla potrzeb utylitarnych. Oto kilka przykładów różnych budowli
podziemnych.
Oryginalną konstrukcją jest podziemny parking samochodowy (1100 miejsc) przy operze
w Sydney. Jest to obiekt 12-piętrowy (głębokość 36 m) ze spiralnie usytuowaną drogą jezdną
o szerokości 18 m wokół rdzenia skalnego o średnicy 36,4 m. Od początku wjazdu do miejsca
zmiany kierunku ruchu i wyjazdu długość drogi wynosi 1,7 km (rys. 1.6).
Rys. 1.6. Schemat umiejscowienia Opery w Sydney wraz z parkingiem podziemnym (Pells i in., 1994)
Dotychczas największa na świecie podziemna komora dla celów sportowych (hala sportowa
oraz basen) istnieje w Gjovik w Norwegii. Znajduje się ona na głębokości od 25 do 50 m
i ma długość 91 m, szerokość 61 m i wysokość 25 m. Hala sportowa posiada 5600 miejsc
siedzących. Warto tutaj zaznaczyć, że największa znana naturalna podziemna komora (Sawarak
Chamber na Borneo) ma długość 700 m i szerokość 396 m i wysokość około 70 m. Można
powiedzieć daleko nam jeszcze do natury.
W Szwecji zbudowano podziemne zbiorniki znacznej pojemności przeznaczone do maga-
zynowania spirytualiów. Mogą one pomieścić około 10–15 mln butelek wina, ponad 11 mln
litrów wina w kadziach oraz około 20 mln spirytualiów w cysternach (rys. 1.7).
Coraz większą popularność zdobywają sobie parkingi podziemne. Opracowano konstrukcje
pozwalające na lokalizację takiego parkingu nawet na niewielkim podwórzu kamienicy. Zaletą
tego parkingu jest możliwość ulokowania wielu samochodów pod ziemią na ograniczonym
przez gęstą zabudowę terenie (rys. 1.8).
Jako przykład adaptacji starych wyrobisk kopalnianych na cele utylitarne niech służy pod-
ziemne miasto – SubTropolis. Zlokalizowane jest w wyrobiskach podziemnej kopalni wapie-
nia. Obecnie jest miejscem pracy ponad 1300 osób. Jego największym atutem jest oszczędność
kosztów o blisko 70%. Obecnie do dyspozycji jest powierzchnia ponad 4,6 km2. Z podziem-
30
1. Wprowadzenie
Rys. 1.7. Podziemny magazyn wyrobów spirytusowych w Szwecji
Rys. 1.8. Schemat parkingu podziemnego o kształcie cylindrycznym
nego miasta jest bezpośredni dostęp do metra oraz do autostrady. Koszt wynajmu pomiesz-
czeń jest o blisko połowę mniejszy niż na powierzchni. Przez cały rok w SubTropolis wahania
temperatury nie są większe niż 7C. Oszczędność energii sięga do 70%. Według aktualnych
prognoz wydajność pracowników rośnie o 25% z powodu komfortowych warunków pracy.
W Polsce ten rodzaj budownictwa praktycznie nie istnieje. W sposób niekonwencjonalny
wykorzystywane są jedynie niektóre złoża, które służą do magazynowania pewnych substancji
i składowania odpadów. Dotyczy to głównie projektowania, budowy i eksploatacji wyrobisk
służących do bezzbiornikowego przechowywania rezerw strategicznych m.in.:
• produktów ciekłych, np. ropy naftowej, oleju napędowego, lekkich olejów opałowych,
• skroplonych gazów, głównie propanu, butanu i ich mieszanin,
• produktów gazowych w postaci gazu ziemnego, gazu miejskiego, etylenu, gazów obojęt-
nych,
• sprężonego powietrza wykorzystywanego w energetyce.
31
Prowadzone są również prace studialne i projektowe w dziedzinie deponowania odpadów

niebezpiecznych – toksycznych i promieniotwórczych oraz uciążliwych dla środowiska przy-
rodniczego. Te obiekty, na ogół o znacznych pojemnościach i bez obudowy górniczej, udostęp-
niane są otworami z powierzchni ziemi lub wyrobiskami górniczymi w kopalniach głębino-
wych. Dla przykładu schematyczny wygląd takiego magazynu na gaz ziemny, zlokalizowanego
w wysadzie solnym, ilustruje rysunek 1.9.
Rys. 1.9. Podziemne magazyny w kawernach zlokalizowanych w wysadzie solnym
Zapotrzebowanie na budownictwo podziemne w przyszłości najlepiej ilustruje artystyczny

szkic podziemnej infrastruktury nowoczesnego miasta w XXI wieku (rys. 1.10). Jednakże ten
szkic nie odbiega zasadniczo od tego co już zrealizowano pod zabudową niektórych współcze-
snych miast (np. Londynu). Niestety, w tej dziedzinie nasze zaległości są ogromne.
Rys. 1.10. Szkic podziemnej infrastruktury nowoczesnego miasta w XXI wieku
32
1. Wprowadzenie
Ze względu na różne czynniki budowle podziemne można podzielić na:
Tabela 1.8. Klasyfikacja podziemnych budowli wg Sinha (1989)
Rodzaje budowli pod-

Tunele Szyby Komory
ziemnych
I. Podział ze względu na Płytkie Płytkie Płytkie
głębokość Głębokie Głębokie Głębokie
II. Podział ze względu

na przeznaczenie
a) przejście dla pieszych,

b) tunel drogowy, a) przewóz ludzi,
II.1. Transport c) tunel kolejowy, b) przewóz materiałów,
d) metro, c) przewóz urządzeń
e) tunel żeglugowy
a) transport wody, a) transport wody,

b) transport ścieków, b) transport ścieków,
II.2. Środek transportu c) transport wód burzo- c) transport wód burzo-
wych, wych,
d) pobór wody d) pobór wody
Przewody dla celów

Komory dla celów użyt-
użytkowych:
kowych:
przewody telefoniczne,
II.3. Cele użytkowe Udostępniające komory pomp, komory
kable,
MW, rozdzielnie, węzły
przewody elektryczne,
komunikacyjne
instalacje rurowe
a) magazyny dla cieczy,

b) magazyny dla gazu,
II.4. Magazyny
c) magazyn na odpady,
d) magazyny na żywność
a) parkingi, a) parkingi,
II.5. Parkingi, garaże
b) garaże b) garaże
a) baseny,
b) boiska sportowe,
II.6. Dla rekreacji
c) podziemne teatry,
d) sale gimnastyczne
a) udostępnienie,
a) udostępnienie,
b) dla celów eksploatacji,
II.7. Dla górnictwa b) dla celów eksploatacji,
c) dla wentylacji,
c) dla transportu
d) dla transportu
a) schrony, a) schrony,
II.8. Dla obrony
b) centra dowodzenia b) centra dowodzenia
33
Tabela 1.8. Klasyfikacja podziemnych budowli wg Sinha (1989)
Rodzaje budowli pod-

Tunele Szyby Komory
ziemnych
a) przy użyciu MW,

b) maszyny wiercącej a) przy pomocy MW,
TBM, b) wiercenie ślepe?,
c) kombajnu chodniko- c) wiercenie nadsięwło-
III. Ze względu na meto- a) przy pomocy MW,
wego mem,
dę drążenia b) koparką mechaniczną
d) metodą odkrywkową, d) wiercenie podsięwło-
e) zatapiania obudowy, mem,
f ) przy pomocy wody pod e) koparką mechaniczną
ciśnieniem
a) obudowa betonowa,
a) obudowa betonowa,
b) obudowa z elementów
b) obudowa z elementów a) obudowa betonowa,
prefabrykowanych,
prefabrykowanych, b) obudowa z betonu
IV. Rodzaj obudowy c) obudowa z betonu
c) obudowa z betonu natryskowego,
ostatecznej natryskowego,
natryskowego, c) bez obudowy,
d) bez obudowy,
d) bez obudowy, d) obudowa kotwiowa
e) obudowa stalowa,
e) obudowa stalowa
f ) obudowa kotwiowa
a) obudowa kotwiowa, a) obudowa kotwiowa,

V. Rodzaj obudowy a) obudowa kotwiowa,
b) beton natryskowy, b) beton natryskowy,
wstępnej b) obudowa stalowa
e) obudowa stalowa c) obudowa stalowa
a) swobodny ruch cieczy,

VI. Warunki przepływu a) swobodny ruch cieczy
b) ciecz pod ciśnieniem
a) długie,
a) długie, a) długie,
VII. Długość b) średnie,
b) krótkie b) krótkie
c) krótkie
a) poziome,
VIII. Nachylenie b) strome,
c) łagodne
a) oś prosta,
IX. Przebieg osi głównej
b) oś zakrzywiona, a) oś prosta a) oś prosta
wyrobiska
c) oś spiralna
34
1. Wprowadzenie
1.4. Czy budowa obiektów podziemnych (tuneli, metra)

się opłaca?
W świadomości społecznej, a nawet w niektórych kręgach specjalistów budownictwa nad-
ziemnego utrwalony jest pogląd, że budowa obiektów podziemnych w porównaniu z budową
obiektów naziemnych jest znacznie droższa i że taka inwestycja może być uzasadniona tylko
nadzwyczajnymi warunkami topograficznymi i technicznymi. Dotyczy to zwłaszcza porówna-
nia odcinka drogi z tunelem. Przy porównywaniu tych kosztów z reguły nie uwzględnia się:
• kosztów z tytułu wykupu terenu (tymczasem w przypadku tunelu nie ma potrzeby wykupy-
wania działek leżących powyżej),
• kosztów wynikających z konieczności przenoszenia istniejących obiektów infrastruktury (ru-
rociągi, kable, linie wysokiego napięcia etc.),
• kosztów utrzymania i eksploatacji drogi, zwłaszcza w warunkach zimowych,
• kosztów zabezpieczenia przed lawinami i opadającymi skałami,
• kosztów wykonania znacznie dłuższej drogi, która jest istotnie krótsza dzięki tunelowi,
• kosztów związanych z ekologią, które są niezwykle trudne do oszacowania. Pojazdy poru-
szające się po drodze płaskiej (w tunelu) mniej zużywają energii niż pojazdy poruszające się
w górzystym terenie. Wspinanie się pojazdu na szczyt drogowej przeprawy górskiej wyma-
ga dużej ilości energii, która przy zjeździe z góry nie jest odzyskiwana, a wręcz przeciwnie
– dalej zużywana na hamowanie. Następuje znaczne zanieczyszczenie środowiska. W dalszej
perspektywie to oszczędność ton paliwa, a z nim poprawa ochrony środowiska. Podobnie
w gęstej zabudowie miejskiej i krętych uliczkach pojazdy zużywają więcej energii aniżeli
w tunelu,
• na otwartym terenie nie ma możliwości ujęcia i utylizacji spalin, tymczasem w tunelu taka
możliwość istnieje.
Zapomina się również, że o budowie wielu tuneli zadecydowały względy bezpieczeństwa.

Decyzje o budowie tunelu Seikan – w bardzo trudnych warunkach hydrogeologicznych i sej-
smicznych podjęto po tragedii w cieśninie Tsugaru, gdy tajfun spowodował zatonięcie dwóch
promów, powodując śmierć ponad 1400 osób. Potrzeba usprawniania komunikacji zmierza-
jąca głównie do skracania czasu podróży między regionami świata jest głównym motorem
napędowym rozwijania budownictwa tunelowego.
Jest prawdą, że koszty budowy tuneli i metra są znaczne i zależą od ich długości, przekroju
tunelu, rodzaju masywu skalnego, typu obudowy itp.
A. Przykładowe koszty budowy metra
Koszt rozbudowy metra w Madrycie był niski i wynosił około 30000 $/m, natomiast metra
budowane w Paryżu i Atenach kosztowały około 155000 $/m (Brochure of the Community
of Madrid). Rozbudowę metra w Madrycie o długości 56 km i mającego 37 stacji prowadzono
w niezwykle krótkim czasie bo przez 4 lata, co się wydaje nieprawdopodobne. Rozbudowę
35
metra paryskiego o długości 7 km i 7 stacjach budowano prawie 8 lat. Te różnice w kosztach
i czasie budowy zależą przede wszystkim od rodzaju masywu skalnego, w którym ten tunel jest
wykonywany oraz użytych maszyn do drążenia, a także od organizacji pracy.
W Polsce w ostatnich latach wykonywano I linię metra warszawskiego generalnie w sła-
bych gruntach i w warunkach skrępowanych zabudową powierzchni. Metro jest jednotorowe
o średnicy 5,7 m w wyłomie. Drążono go przy pomocy starej przedwojennej konstrukcji tarczy
niezmechanizowanej w obudowie tubingowej żeliwnej. Postęp drążenia wynosił 1,8–2,4 m/
dobę (max 3,0 m/dobę). Koszt wykonywania wyłomu z obudową wynosił około 90 000 zł/m.
Przy budowie II linii metra należałoby zastosować tarczę zmechanizowaną EPB, która pozwo-
liłaby zwiększyć postęp drążenia do 12 m/dobę i zmniejszyć koszt drążenia do około 70 000 zł/
dobę.
B. Przykładowe koszty budowy tuneli drogowych

Polskie firmy specjalistyczne wykonują wiele tuneli za granicą i posiadają duże doświadcze-
nie. Według ich szacunków koszt drążenia tunelu drogowego w obudowie ostatecznej o szero-
kości skrajni 7,0 m (ceny z końca 2007 r.) w zależności od rodzaju masywu skalnego (klasyfi-
kacja Bieniawskiego) wynosi:
a) masyw skalny klasy II (RMR 61-80)
• tunele krótkie o długości nie przekraczającej 600 m, przekroju około 60 m2 (promień
4,4 m), przewietrzane bez kanału wentylacyjnego i postępie drążenia około 4,8 m/dobę.
Koszt wykonania około 40 000 zł/m.
• tunele długie o długości powyżej 600 m, przekroju około 70 m2 (promień 4,8 m), prze-
wietrzane przy pomocy kanału wentylacyjnego i postępie drążenia około 3,8 m/dobę.
Koszt wykonania około 50 000 zł/m.
b) masyw skalny klasy III (RMR 41-60)
• tunele krótkie o długości nie przekraczającej 600 m, przekroju około 60 m2, przewietrzane
bez kanału wentylacyjnego i postępie drążenia około 3,9 m/dobę. Koszt wykonania oko-
ło 45 000 zł/m
• tunele długie o długości powyżej 600 m, przekroju około 70 m2, przewietrzane przy po-
mocy kanału wentylacyjnego i postępie drążenia około 3,5 m/dobę. Koszt wykonania
około 55 000 zł/m
c) masyw skalny klasy IV (RMR 21-40)
• tunele krótkie o długości nie przekraczającej 600 m, przekroju około 60 m2, przewietrzane
bez kanału wentylacyjnego i postępie drążenia około 2,1 m/dobę. Koszt wykonania oko-
ło 50 000 zł/m
• tunele długie o długości powyżej 600 m, przekroju około 70 m2, przewietrzane przy po-
mocy kanału wentylacyjnego i postępie drążenia około 2,0 m/dobę. Koszt wykonania
około 60 000 zł/m
36
1. Wprowadzenie
Światowe ceny średnie kosztu budowy tuneli drogowych są porównywalne z cenami poda-
wanymi przez polskie firmy i kształtują się na poziomie 12000–15000 $/m. Koszt drążenia
tuneli istotnie rośnie w miarę wzrostu przekroju tunelu.
Podane powyżej ceny dotyczą tuneli wykonywanych metodami tradycyjnymi. W przypadku
wykonywania tuneli drogowych przy pomocy kombajnów lub tarcz wiertniczych o długości
powyżej 2000 m koszt wykonania jest istotnie niższy. Hoek (2001) podał, że średni koszt bu-
dowy 1 km tunelu drogowego przy pomocy TBM w obudowie wstępnej o przekroju 113 m2
(średnica 6 m) wynosi około 5000 $, a o przekroju 800 m2 (średnica 16 m) wynosi 15000 $.
W słabych gruntach koszt ten może być o ponad 2000$/m wyższy, natomiast w mocnym ma-
sywie skalnym o ponad 2000 $/m niższy. Koszt wykonania tunelu zależy także od głębokości,
na której jest wykonywany. Według szacunków szwedzkich (Nordmark, Franzen) z roku 1993
koszty wykonania 1 km dwupasmowej autostrady w dwóch kierunkach w mln $ w zależności
od jej lokalizacji są następujące (rys. 1.11):
• na powierzchni – 5 mln $/km,
• tuż pod powierzchnią terenu – 50 mln $/km,
• na płytkiej głębokości (do 20–50 m) – 60–100 mln $/km,
• na głębokości powyżej 50 m – 15 mln $/km oraz dodatkowo 5 mln $/km na koszty prze-
wietrzania.
C. Przykładowe koszty wykonywania obiektów podziemnych różnego przeznaczenia

Koszty drążenia tunelu pod powierzchnią dna morskiego szacuje się w Norwegii na około
5000–10000 $/metr tunelu (dotyczy tuneli o średnicach od 3,7 m do 6 m). Koszt budowy
podziemnych obiektów różnego przeznaczenia (magazyny, hale sportowe) szacuje się na pozio-
mie od 70 do 370$ za metr sześcienny. Koszt jednego miejsca w parkingu podziemnym szacuje
się na 17000 do 35000 $.
Rys. 1.11. Koszty wykonania 1 km dwupasmowej autostrady w dwóch kierunkach w mln $ w tunelu w
zależności od głębokości jej lokalizacji (Nordmark, Franzen, 1993)
37
Na koszty duży wpływ ma doświadczenie w projektowaniu, stosowany sposób drążenia, jego

postęp i rodzaj obudowy. Najwolniejszy postęp przy drążeniu tunelu uzyskano w roku 1861
podczas drążenia tunelu łączącego Kalifornię ze wschodnimi stanami. Drążenie odbywało się
ręcznie i uzyskiwano postępy rzędu 20 cm/dzień. Ostatnio prowadzi się dużą ilość ekspery-
mentów związanych z nowymi technikami urabiania – za pomocą strumieni wody pod dużym
ciśnieniem. Rekord świata postępu tygodniowego TBM wynosi 426 m/tydzień tarczą o śred-
nicy 3,5 m. Rekord postępu dziennego wynosi 90,2 m/dzień. Rekordowy postęp uzyskany
za pomocą Tarczy TBM Herrenknecht o średnicy 12 metrów wyniósł 139,5 m/tydzień przy
drążeniu tunelu Murgenthal w Niemczech. Przewiduje się, że około 2020 roku postęp tarcz
wiertniczych (TBM) będzie wynosił około 300 m/tydzień.
Po groźnych pożarach w tunelach alpejskich pojawiają się też liczne głosy, że tunele, zwłasz-
cza drogowe, są zbyt niebezpieczne dla ruchu samochodowego. Zarzut ten można jednak ła-
two obalić, prezentując najnowsze osiągnięcia i trendy w światowym budownictwie tunelo-
wym, chociażby przez budowę odpowiednio przygotowanych tuneli serwisowych.
Koszt wykonania budowli podziemnej należy jednak rozłożyć na kilkadziesiąt lat, ponie-
waż należy pamiętać, że budowle podziemne mają niezwykłą długowieczność. W ostatnich
latach niezależnie od kosztów następuje znaczący rozwój budownictwa podziemnego na świe-
cie, zwłaszcza w krajach uprzemysłowionych. Należy założyć, że również w Polsce decydenci
dostrzegą zalety budownictwa podziemnego.
1.5. Wymiary budowli podziemnych

Kształt i wymiary budowli podziemnej zależą przede wszystkim od jej przeznaczenia, usytu-
owania, wymagań użytkowania oraz zastosowanej obudowy (wymagana trwałość, szczelność
obudowy, odporność na temperaturę i agresję chemiczną, jej ścieralność).
Dla przykładu tunele z reguły poddane są obciążeniom zewnętrznym pochodzącym od ma-
sywu skalnego, na obiekty hydrotechniczne oprócz obciążenia pochodzącego od masywu skal-
nego istotny wpływ ma wewnętrzne ciśnienie wody. W magazynach podziemnych o kształcie
i rodzaju obudowy mogą decydować warunki składowania (wymiary składowanych materia-
łów, konieczna temperatura lub wilgotność itp.). Kształt i wymiary budowli podziemnej po-
winny być tak dobrane, aby maksymalnie zmniejszyć koszty drążenia i wykonania obudowy
oraz późniejszej konserwacji, opory wentylacji itp. Dodatkowo kształt przekroju poprzeczne-
go, zwłaszcza tuneli drogowych, powinien być tak dobrany, aby nie wywoływał klaustrofobii
użytkowników.
Tunele mają różne kształty i wielkości przekroju poprzecznego: prostokątny, kołowy, elip-
tyczny, podkowiasty (kształt zgodny z obudową ŁP w dwóch odmianach: spąg płaski, spąg
wypukły), trapezowy, owalny lub zbliżony do owalu (rys. 1.12), w którym górna część jest
wycinkiem koła a dolna częścią owalu. Na kształt przekroju poprzecznego tunelu wpływ ma
budowa geologiczna, pierwotny stan naprężenia, metoda drążenia, rodzaj zastosowanej obu-
38
1. Wprowadzenie
dowy wstępnej i ostatecznej. W gruntach i słabych skałach w warunkach silnych odkształceń

plastycznych i/lub reologicznych najlepiej wykonywać tunele w kształcie kołowym lub podko-
wiastym ze spągiem wypukłym.
Wielkość przekroju poprzecznego tunelu zmienia się wraz z przeznaczeniem. Wielkość prze-
kroju poprzecznego tuneli ściekowych z reguły nie przekracza 10 m2, tunel z jednym torem
oraz tunele wodne mają wielkość przekroju średnio 35 m2 (rys. 1.13), tunel z dwoma torami
około 70 m2 (rys.1.14), natomiast tunel z jednym pasem ruchu dla autostrady w przybliżeniu
około 80 m2.
Rys. 1.12. Schematyczny przekrój pionowy przez tunel w kształcie owalnym
Rys. 1.13. Przekrój pionowy przez tunel wodny znajdujący się w chińskiej prowincji Gansu (wg Klima, 1989)
39
Rys. 1.14. Schematyczny przekrój pionowy przez tunel z dwoma torami
1.6. Uwagi dotyczące wyboru trasy tunelu

Problemy podczas drążenia i eksploatacji tunelu oraz jego koszt zależą od wielu czynników,
z których jednym z najważniejszych jest wybór trasy przebiegu tunelu. Często trasę przebiegu
tunelu można skorygować, aby uniknąć szeregu zagrożeń wiążących się z budową geologiczną,
przeszkodami naturalnymi, istniejącymi rozwiązaniami technicznymi itp. Problemy mogą się
pojawić, gdy (Singh, Goel, 2006):
• trasa tunelu będzie przebiegała przez „młode” góry (m.in. mogą występować znaczne naprę-
żenia pierwotne, zwłaszcza poziome);
• na trasie tunelu będą występować strefy zwiększonych naprężeń, strefy uskoków, lokalnych
sfałdowań, strefy spękane (głównie przez ścinanie), rumoszu skalnego;
• tunel jest wykonywany na dużych głębokościach (do tego należy zaliczyć także lokalny
wzrost nadkładu wynikający z pofałdowania terenu, zwłaszcza na terenach górskich);
• wykonywane są dwa lub kilka tuneli w pobliżu siebie. Wówczas należy zwrócić uwagę na
zachowanie odpowiednich odległości pomiędzy tunelami (między dwoma sąsiednimi powi-
nien być dobrany właściwej szerokości filar);
• trasa tunelu przebiega przez strefy termiczne o zbyt wysokiej temperaturze;
• tunel jest prowadzony pod dnem morza, rzeki, lokalnymi zagłębieniami terenu (należy okre-
ślić najmniejszą dla danych warunków geologicznych odległość tunelu od przeszkody);
• na trasie tunelu są strefy znacznego zawodnienia, kurzawki lub skały silnie pęczniejące pod
wpływem wody;
• trasa tunelu biegnie niekorzystnie w stosunku do nieciągłości lub równolegle do rozciągłości
uwarstwionych skał;
• trasa tunelu biegnie w synklinie fałdu (przebieg trasy tunelu przez antyklinę fałdu jest ko-
40
1. Wprowadzenie
rzystny);
• zastosujemy nieodpowiednie metody drążenia tunelu (np. nie wszędzie można zastosować
TBM – Tunnel Boring Machine;
• wykonanie tunelu na zaprojektowanej trasie wiąże się z bardzo wysokim kosztem (wówczas
należy rozpatrzyć alternatywne przebiegi trasy tunelu).
Dokonując wyboru trasy przebiegu tunelu (zwłaszcza długiego) należy zdawać sobie sprawę
z wymienionych powyżej zagrożeń i starać się ich uniknąć.
1.7. Zakończenie
We wprowadzeniu przedstawiono rys historyczny, stan aktualny i perspektywy budownic-
twa podziemnego. Niewątpliwe jest, że w perspektywie nadchodzącego XXI wieku budow-
nictwo realizowane pod powierzchnią ziemi będzie szybko się rozwijać, co wynika z jego zalet.
Stosowanie budownictwa podziemnego wymaga jednak rozwiązania szeregu problemów z po-
granicza różnych dziedzin nauki. Oprócz bowiem problemów geomechanicznych, geotech-
nicznych, budowlanych i technologicznych niezbędne jest między innymi uwzględnienie uwa-
runkowań ekologicznych. Wykonanie bowiem jakiejkolwiek budowli podziemnej powoduje
naruszenie równowagi środowiska. Chociaż należy podkreślić, że budownictwo podziemne jest
generalnie przyjazne dla środowiska.
Osiągnięcia światowego budownictwa tunelowego można szeroko prezentować. Ciągle zaj-
muje się tym szereg specjalistycznych czasopism technicznych i wiele książek. Jesteśmy już
bardzo blisko połączenia tunelami kontynentów rozdzielonych do tej pory bezmiarem wód.
W Szwajcarii rodzi się nowa koncepcja metra ogólnopaństwowego nazwanego „Swissmetro”,
które podobnie jak obecna kolej miejska łącząca dzielnice wielkich aglomeracji miejskich, bę-
dzie łączyć ważniejsze miasta tego kraju oddalone od siebie o setki kilometrów. W częścio-
wo „spróżniowanych” tunelach o średnicy 3,5 m napędzane silnikami liniowymi, poruszać
się będą pociągi po poduszce magnetycznej z prędkością ponad 500 km/h i przypominające
swym wyglądem pocisk w lufie armatniej. Na bazie tego pomysłu opracowywany jest też pro-
jekt Eurometra, w którym wyrobiskami podziemnymi, nie wychodzącymi na powierzchnię,
połączone zostaną metropolie europejskie, sprawiając, że kolejową podróż między Wiedniem
i Paryżem można będzie skrócić z 17 do niecałych 2 godz.
Należy się cieszyć, że w światowych sukcesach tunelowych mają swój udział polskie firmy.
Budowaliśmy tunele m.in. dla Niemiec, Hongkongu, Turcji, Włoch, Hiszpanii, a w naszym
kraju tam gdzie mogłyby znacznie ułatwić komunikację uznawano je zawsze za zbędne, zbyt
kosztowne i niebezpieczne, a czasami, co zakrawa na ironię, niszczące środowisko naturalne.
Najwyższy czas zmienić ten błędny pogląd.
41
Literatura
[1] Agricola G.: De Re Metallica, First ed. Trans. by H.C.Hoover & L.H. Hoover, New
York, Dover, 1950.
[2] Czaja P.: Roboty betonowe w wyrobiskach podziemnych. Polski Cement nr 3 (15), 2001,
s. 52-53.
[3] Czaja P., Tajduś A.: Światowe doświadczenia w budowie tuneli w skałach zwięzłych,
Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne, Kraków, Seminarium Naukowo-
-Techniczne „Budownictwo tunelowe w Karpatach i jego ekologiczne uwarunkowania,
Krynica, 2004.
[4] Dudas A.: Findings during the Construction of the Amsteg Power Station Operations
Centre, Tunnel 4/96.
[5] Gąsior S., Paszcza H.: Doświadczenia Zakładu Robót Górniczych „Wschód” w Mysłowi-
cach w budowie i projektowaniu technologii wykonawstwa tuneli, Sympozjum „Budow-
nictwo tuneli” zorganizowane przez Główną Komisję Budownictwa Górniczego, PRG
Katowice, SITG przy ZRG „ROW”, Rybnik, 1989.
[6] Haack A.: Tunneling in Germany, Statistic (1998/99), Analysis and Outlook. Tunnel
3/99.
[7] Hoek E.: Big tunnels in bad rock (36th Terzaghi Lecture), ASCE, Journal of Geotechni-
cal and Geoenvironmental Engineering, pp. 726-740, 2001.
[8] Klepsatel F., Kusy P., Marik L.: Vystavba tunelu ve skalnich horninach, Wyd. Jaga, Braty-
sława 2003.
[9] Klima H.: Budownictwo tuneli w Europie, Sympozjum „Budownictwo tuneli” zorgani-
zowane przez Główną Komisję Budownictwa Górniczego, PRG Katowice, SITG przy
ZRG „ROW”, Rybnik, 1989.
[10] Kolymbas D.: Tunnelling and Tunnel Mechanics, A Rational Approach to Tunneling,
wyd. Springer, 2005.
[11] Kubler P., Keller Ch., Kalbermatter P., Bracher G.: Monocoque Construction for the
Isenthal Loop Tunnel, Tunnel 2, 1995.
[12] Leksykon Naukowo-Techniczny, praca zbiorowa, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne,
1984.
[13] Meyeroltmanns W., Reher R.: Cement-bondet plates made of Glass Fibre Light Concre-
te for Fire Protection for Subsurface Transport Structures, Tunnel 7, 1997.
[14] Nordmark A.M., Franzen T.: Subsurface Space – An Important Dimension in Swedish
Construction, Comprehensive Rock Engineering, ed. Hudson J. A., vol. 5, 29-54, Per-
gamon Press, 1994.
[15] Pelli C., Thornton C., Joseph L.: Najwyższy budynek świata, Świat Nauki, nr 2 (78),
1998.
[16] Pells P.J.N., Best R.J., Poulos H.G.: Design of Roof Support of the Sydney Opera House
42
1. Wprowadzenie
Underground Parking Station, Tunneling & Underground Space Technology, Vol. 9,

No. 2, pp. 201-207, 1994.
[17] Saari K.: 6000 years of building in rock, In The Rock Engineering Alternative (Edited by
K. Saari) pp. 199-202. Finnish Tunnelling Association, Helsinki, 1988.
[18] Singh B., Goel R.K.: Tunnelling in weak rocks, Elsevier Geo-Engineering Book Series,
Series editor John A. Hudson, Volume 5, 2006.
[19] Sinha R.S.: Underground Structures, Developments in Geotechnical Engineering, 59A,
Elsevier, Amsterdam – Oxford – New York – Tokyo, 1989.
[20] Stomatełło H.: Tunele i miejskie budowle podziemne, Arkady, 1970.
[21] Thomas A.: Conveying Concrete over 2015 m with a single Pump, Tunnel 5, 1997.
[22] Yutaka Mochida: Construction of the undersea Seikan tunnel, Tokyo, 1978.
[23] Witryna internetowa http://home.no.net/lotsberg.
[24] Witryna internetowa <www.raileuropa.com>.
[25] http://en.wikipedia.org/wiki/File:Oresund_tunnel.svg
[26] http://en.wikipedia.org/wiki/File:Seikan_Tunnel_3d_cross_section_1a.svg
43
2. PODSTAWY GEOINŻYNIERII.
CHARAKTERYSTYKA MASYWÓW SKALNYCH
PRZED I PO WYKONANIU BUDOWLI PODZIEMNEJ
2.1. Wprowadzenie
Od pewnego czasu bardzo intensywnie rozwija się gałąź nauki i badań wykorzy-
stująca wiedzę dziedziny mechaniki gruntów, mechaniki skał, geologii inżynier-
skiej i budownictwa podziemnego, a także dziedzin pokrewnych, tj. budownictwa
naziemnego (inżynierii lądowej), eksploatacji podziemnej, odkrywkowej, inżynierii
i ochrony środowiska. Część autorów używa dla tej nauki starej nazwy geotechnical
engineering (np. Morgenstern, 2000), na co w Polsce używa się nazwy geotechnika,
która jako odrębny kierunek naukowy pojawiła się w latach 20. i 30. XX wieku.
Niektórzy używają nazwy geoengineering (geoinżynieria), co prawdopodobnie powsta-
ło poprzez wyrzucenie z angielskiej nazwy geotechnical engineering słowa technical
(np. Sterling R., Godard J.P., 2000). Naukowcy z Czech używają nazwy geonika, któ-
rą definiują jako naukę zajmującą się rozwiązywaniem zagadnień związanych z prze-
strzenią podziemną.
Jednakże należy zdawać sobie sprawę z faktu, że pod tymi nazwami nie wszyscy
rozumieją zbiór obejmujący dokładnie te same dziedziny nauki. Jeżeli bowiem wziąć
pod uwagę niektóre prace (np. Braja M. Das,1999, 2001; Wiłun Z., 1976), można
zauważyć, że dla geotechniki (rozumianej jako geotechnical engineering) podstawową
nauką jest przede wszystkim mechanika gruntów. Potwierdzają to dwa cytaty z Wi-
łuna (1976): „Geotechnika jest nauką o pracy i badaniach ośrodka gruntowego dla
celów projektowania i wykonawstwa budowli ziemnych i podziemnych oraz funda-
mentów budowli i nawierzchni drogowych”, a „Nauką podstawową w geotechnice jest
mechanika gruntów – nauka o fizycznych właściwościach ośrodka gruntowego oraz
o stanach naprężenia i odkształcenia podłoża gruntowego pod wpływem działających
obciążeń”.
Analizując prace naukowe polskich, a także zagranicznych badaczy można zauwa-
żyć, że mechanika gruntów zajmuje się głównie zagadnieniami trójfazowych ośrodków
rozdrobnionych. Mechanika gruntów w niewielkim zakresie obejmuje zagadnienia
związane z ośrodkiem skalnym, a przecież z tego typu zagadnieniami spotykamy się
bardzo często w budownictwie podziemnym, ale również w budownictwie naziemnym
zarówno w Polsce, jak i za granicą. Właśnie w Polsce w ostatnich latach wykonywano
kilka budowli we fliszu karpackim (sztolnie w Świnnej Porębie, zapora i tunel hydro-
techniczny w Niedzicy itp.). W najbliższym czasie projektuje się wykonanie kolejnych
tuneli we fliszu karpackim, a także innych ośrodkach skalnych (np. wapieniu). Zagad-
nieniami tymi zajmuje się inżynieria skalna (rock engineering). Wzorując się na definicji
44
2. Podstawy geoinżynierii. Charakterystyka masywów skalnych przed i po wykonaniu budowli podziemnej
Wiłuna można napisać, że „Inżynieria skalna jest nauką o pracy i badaniach ośrodka
skalnego dla celów projektowania i wykonywania budowli ziemnych i podziemnych”.
Nauką podstawową inżynierii skalnej jest mechanika skał (rock mechanics) – nauka
o fizycznych własnościach ośrodka skalnego oraz o stanach naprężenia i odkształcenia
masywu skalnego pod wpływem działających obciążeń.
Mechanika skał i inżynieria skalna są naukami stosunkowo młodymi. Dopiero
w 1929 r. pojawiło się pierwsze czasopismo (Brown, 1993) zajmujące się problemami
związanymi z inżynierią skalną „Geologie und Bauwesen” (Geology and Construc-
tion). Znacznie później w 1962 r. zmieniono nazwę tego czasopisma na „Felsmechanik
und Ingenieurgeologie” (Rock Mechanics and Engineering Geology), a w 1983 na
„Rock Mechanics and Rock Engineering”. Natomiast od roku 1950 zaczęto organizo-
wać coroczne konferencje w Austrii, a następnie w USA i na całym świecie.
Mechanika skał i inżynieria skalna nie są synonimami, chociaż terminy te czasami są
używane zamiennie. Zastanówmy się, jaka jest praktyczna różnica pomiędzy inżynierią
skalną a mechaniką skał? W celu odpowiedzi na to pytanie skorzystajmy z dwóch po-
dobnych definicji, jednej ogólniejszej, a drugiej dokładniejszej, które dzieli czas ponad
40 lat.
Steenfelt (2000) przytacza stwierdzenie H.Q. Goldera: „Są dwa podejścia do rozwiązy-
wanego problemu: naukowca i inżyniera. Naukowiec jest zainteresowany tylko prawdą.
Dla niego istnieje tylko jedna odpowiedź – prawidłowa – i nieważne jest jak długo zajmie
jej odkrycie. Inżynier bierze pod uwagę wiele możliwych odpowiedzi, wszystkie są swojego
rodzaju kompromisem pomiędzy prawdą i czasem. Inżynier musi dać odpowiedź szybką,
wystarczającą dla danych celów, nawet jeżeli nie do końca dokładną”.
Inżynierowie są ludźmi szukającymi już „dzisiaj” najlepszych dostępnych odpowiedzi,
podczas gdy naukowcy wolą czekać aż do „jutra” na właściwą odpowiedź. Inżynier skal-
ny cierpi na brak czasu i często musi szybko podjąć decyzję opartą na dostępnej wiedzy
i doświadczeniu aniżeli «prawdzie». Inżynierowie skalni są odpowiedzialni za dobór ma-
teriałów do różnego typu konstrukcji, budowę kopalń, tuneli, fundamentów, zapór, sta-
bilizację osuwisk itp. Innymi słowy ich zawodem jest prognoza, projektowanie i nadzór
wszystkich prac wykonywanych w lub na skale.
Wszelkie prace inżynierskie prowadzone na lub w ziemi najlepiej opisuje słowo geo-
inżynieria. W opinii autorów tej pracy geoinżynieria jest pojęciem szerszym od geo-
techniki, wykorzystuje ona bowiem wiedzę z zakresu mechaniki gruntów, mechaniki
skał, geologii inżynierskiej i innych pokrewnych dyscyplin do projektowania i wyko-
nywania budowli naziemnych i podziemnych, w przemyśle wydobywczym oraz inży-
nierii i ochronie środowiska. Spełnia ona podstawową rolę w projektach budowlanych,
ponieważ wszystkie konstrukcje są budowane na lub wewnątrz ziemi. W uproszczony
sposób na geoinżynierię składają się: geotechnika i inżynieria skalna, co schematycznie
przestawia rys. 2.1.
45
Rys. 2.1. Podział geoinżynierii
W praktyce geoinżynieria obejmuje obszar różnych zawodów, których zainteresowania łączą

się z Ziemią, tj: inżynierów tunelowania, inżynierów górnictwa, inżynierów geotechników,
geologów inżynierskich, hydrogeologów, geofizyków, geochemików itp.
Rys. 2.2. Podział geomechaniki
Mechanikę skał i mechanikę gruntów łącznie nazywa się geomechaniką (Brown E.T., 1996,
Tajduś A., 2004), co pokazuje rys. 2.2. Przy czym należy pamiętać, że geomechanika jest na-
uką, a geoinżynieria zawodem. Morgenstern (2000) niezwykle obrazowo i sugestywnie przed-
stawił co wchodzi w zakres geoinżynierii (geotechnical engineering – elipsa wewnętrzna), a także
jakie nauki i badania są z nią związane (elipsa zewnętrzna) rys. 2.3.
Rys. 2.3. Obszary związane z geoinżynierią (wg Morgensterna, 2000)
46
Współczesna geoinżynieria swój początek zawdzięcza klasycznej geotechnice. Jej specjaliści

łącznie ze specjalistami z inżynierii skalnej na przestrzeni ostatnich około 80 lat brali udział
w realizacji wielu budowli podziemnych i naziemnych. Jakie wyzwania czekają geoinżynierię
w najbliższych dziesięcioleciach?
Przewiduje się, że w najbliższych kilkudziesięciu latach nastąpią istotne zmiany demograficz-
ne i klimatyczne. Ponad 50% ludności na świecie będzie żyło w wielkich miastach. Wystąpi
problem zapewnienia szybkich i wydajnych dróg transportowych, dostarczania czystej wody,
energii, towarów oraz odstawy odpadów i to będzie główne zadanie budownictwa podziem-
nego. Ponadto na skutek wzrostu ilości gazów cieplarnianych (dwutlenku węgla, tlenku węgla,
związków siarki) w atmosferze nastąpi ocieplenie klimatu, co może spowodować dodatkowe
problemy geoinżynierskie. Na szczęście następuje szybki rozwój geoinżynierii, dlatego należy
sądzić, że nauka i praktyka przygotują się na nadchodzące wyzwania.
W ostatnich latach największy postęp w nauce o geoinżynierii nastąpił:
• w numerycznym modelowaniu zagadnień geoinżynierskich (rozwój metod numerycznych
dla masywu skalnego traktowanego jako ośrodek ciągły, tj. metoda elementów skończonych
MES, metoda elementów brzegowych MEB, metoda różnic skończonych MRS oraz trakto-
wanego jako ośrodek nieciągły, tj. metoda elementów odrębnych, teoria bloków);
• w pomiarach in-situ, a zwłaszcza w oprzyrządowaniu;
• w badaniach nad nowymi materiałami wykorzystywanymi w geoinżynierii, np. geosyntety-
ki, materiały z odpadów lub metodami wzmacniania gruntów i skał;
• w badaniach nad geoinżynierią środowiska;
• w pracach nad wpływem bardzo niskich i wysokich temperatur na zachowanie się gruntów
i skał. Związane to jest z regionami, w których występują bardzo niskie temperatury (wiecz-
ne zmarzliny, lód, znaczne mrozy), a także problemami lokowania pod ziemią odpadów
nuklearnych;
• w nowych zastosowaniach geoinżynierii w górnictwie (inne metody pozyskiwania ropy naf-
towej i gazu, pozyskiwanie metanu z pokładów węgla, budowa i rozbiórka hałd oraz coraz
częstsze ich przekształcanie w tereny użytkowe, lokowanie odpadów poprzemysłowych, np.
odpadów elektrownianych, budowa tam z odpadów, podsadzanie wyrobisk podziemnych).
Wynika z powyższego, że w najbliższych dziesięcioleciach rola geoinżynierii będzie rosnąć.
Z tego powodu trzeba nie tylko rozwijać badania w tym zakresie, ale także kształcić odpo-
wiednio przygotowanych geoinżynierów, którzy sprostają tym wyzwaniom. Geoinżynierowie
powinni umieć analizować dane problemy i dokonywać ich syntezy, należy również nauczyć
ich kreatywności i umiejętności podejmowania ryzyka. Dużą wagę trzeba przywiązywać do
nauczania geologii inżynierskiej, mechaniki skał oraz mechaniki gruntów, pokazując ich wza-
jemne powiązania.
Należy mieć świadomość, że niewłaściwe przygotowane kadry, źle wykonane projekty
i budowle podziemne i naziemne mogą prowadzić do katastrof o trudnych do przewi-
dzenia skutkach.
47
Dobrego geoinżyniera powinny charakteryzować następujące cechy (Bieniawski,

1996):
a) zdolność rozumienia problemów stojących przed światem teraz i w przyszłości;
b) posiadanie solidnych podstaw naukowych (m.in. historyczne spojrzenie na rozwój
nauki, świadomość konieczności uczenia się przez całe życie, bowiem geoinżynieria
jest nauką, która ciągle intensywnie się rozwija);
c) posiadanie szerokiej wiedzy technicznej (zrozumienie, że rzeczywiste problemy życio-
we są interdyscyplinarne, należy rozważyć dany problem w kontekście różnych możli-
wości, znajomość wielu dyscyplin naukowych);
d) bycie skutecznym w działaniach grupowych (umiejętność organizowania indywidual-
nych prac prowadzących do osiągnięcia wspólnego celu, łatwość komunikowania się
z otoczeniem, gotowość do korzystania z ekspertów, poznanie wartości czasu, zarad-
ność, rozumienie operacji biznesowych, tj. zarządzanie, marketing, finanse, koszty);
e) bycie uniwersalnym (umiejętność rozwiązywania zagadnień, podejmowania decyzji,
podatność na innowacje);
f ) orientacja na klienta (znalezienie i zadowolenie klienta).
Należy zwrócić uwagę na fakt, że w wielu sytuacjach życiowych często umiejętności
mniej się liczą, aniżeli umiejętność komunikacji i sztuka postępowania z ludźmi. Ob-
razuje to pouczająca zależność (Bieniawski, 1996): E = MC 2 , gdzie: E – skuteczność
działania, M – kwalifikacje, C – umiejętność komunikacji. Większość problemów i trud-
ności, które spotyka się w praktyce geoinżynierskiej, są wynikiem braku odpowiedniej
wiedzy podstawowej i doświadczenia oraz wyciągnięcia błędnych wniosków z przeprowa-
dzonych obserwacji. Należy zauważyć, że błędna analiza obserwacji i brak doświadczenia
nie mogą być zastąpione precyzyjnymi obliczeniami, nawet z użyciem zaawansowanych
programów komputerowych.
Problematyka związana z geoinżynierią należy do jednych z najtrudniejszych, ale także
niezwykle atrakcyjnych i koniecznych. W środkach masowego przekazu zalewani jesteśmy
informacjami o ogromnych osuwiskach, lawinach, spływach gruzowo-błotnych, trzęsie-
niach ziemi, uszkodzonych budowlach podziemnych, zagrożeniach ekologicznych i innych
naturalnych zagrożeniach z dziesiątkami wypadków śmiertelnych i wielu tysiącami ludzi
dotkniętych tymi kataklizmami. Często zapomina się, że oprócz lekarzy, prawdziwymi
obrońcami naszego życia są inżynierowie, którzy zbudowali sieć kanałów, zbiorników i fil-
trów, aby dać nam czystą wodę, kanały odprowadzające ścieki, podziemne składowiska od-
padów itp. (Steenfeld, 2000). Od pewnego czasu obserwuje się wyraźny wzrost zapotrzebo-
wania na projekty geoinżynierskie. Następuje również wzrost szans na znalezienie pracy dla
geoinżynierów (mimo, że jest brak zrozumienia ich roli w społeczeństwie). Dlatego rysuje
się jasna przyszłość dla zawodu geoinżyniera. To wskazuje na potrzebę edukacji młodych
inżynierów z podstawowymi umiejętnościami w zakresie nauki geoinżynierii, odpowied-
niego myślenia i kreatywnego rozwiązywania problemów.
48
2.2. Problemy inżynierii skalnej

Przy rozwiązywaniu zagadnień związanych z inżynierią skalną napotyka się szereg niezwykle
trudnych problemów. Większość z tych problemów jest wynikiem złożoności i zmienności
masywu skalnego, a więc ośrodka w którym wykonywane są różnego rodzaju prace inżynier-
skie. Masyw skalny zawiera uskoki, fałdy, nieciągłości, strefy osłabienia oraz zwietrzenia i inne
strukturalne cechy, co powoduje, że skały tworzące masyw skalny nie są jednorodne, ciągłe
i izotropowe. Masyw skalny często jest zawodniony, a czasami woda znajduje się pod ciśnie-
niem. Można również napotkać bardzo niebezpieczne warstwy kurzawkowe. Wszystkie te
czynniki mają znaczący wpływ na zachowanie się masywu skalnego podczas prowadzenia prac
inżynierskich. Często podczas wykonywania konstrukcji podziemnej okazuje się, że pomimo
właściwie przeprowadzonego rozpoznania napotykamy na warunki znacznie odbiegające od
projektowanych. Jest to spowodowane faktem, że zanim rozpoczniemy wykonywanie budowli
podziemnej rozpoznanie dokonujemy za pomocą (rys. 2.4):
• badań laboratoryjnych, które są prowadzone w krótkim czasie na małych próbkach (badanie
jednej próbki skalnej od godziny do kilkunastu godzin);
• pomiarów polowych, które są prowadzone w warunkach in-situ na większych blokach skal-
nych przez okres od kilku do kilkunastu dni;
• obserwacji geologicznych, które obejmują zmiany zachodzące na ogromnym obszarze masy-
wu skalnego w czasie setek i milionów lat.
Tymczasem geoinżyniera interesuje zachowanie się masywu skalnego na obszarze od kilku-
dziesięciu metrów do kilku kilometrów, w czasie od kilkudziesięciu dni do kilku wieków (na
rys. 2.4 obszar A). Najczęściej stosowane rozpoznawanie masywu skalnego za pomocą znanych
metod laboratoryjnych i polowych praktycznie pozwala objąć niewielką część masywu skalne-
go rozpatrywanego w projekcie inżynierskim.
Rys. 2.4. Skale wymiaru i czasu w badaniach masywów skalnych.

1 – badania laboratoryjne, 2 – badania polowe, 3 – obserwacje geologiczne, A – masyw skalny interesujący
inżyniera (Thiel, 1980)
49
Z tego powodu na etapie projektowania rzadko mamy możliwość przewidzenia i rozwiąza-

nia wszystkich problemów z jakimi można się spotkać podczas wykonywania budowli pod-
ziemnej. Dla przykładu na rys. 2.5a (Brown, 1996) pokazano profil geologiczny wzdłuż trasy
podmorskiego tunelu Seikan, jaki uzyskano w wyniku rozpoznania. W czasie drążenia tunelu
okazało się, że w niektórych miejscach budowa geologiczna trasy tunelu Seikan jest bardziej
skomplikowana niż ta, którą przewidywano (rys. 2.5b, Brown, 1996). Stanowiło to dodat-
kowy czynnik utrudniający drążenie i dobór obudowy. Należy pamiętać, że zabezpieczenie
wcześniej nierozpoznanych stref osłabienia wymaga odpowiednich środków zaradczych, które
mogą spowodować istotny wzrost kosztu wykonania budowli podziemnej.
Rys. 2.5 a) Profil geologiczny wzdłuż trasy podwodnego tunelu Seikan uzyskany w wyniku rozpoznania,
b) Profil geologiczny tunelu Seikan uzyskany podczas drążenia (wg Brown, 1993)
Aby do minimum ograniczyć te niekorzystne sytuacje, trzeba odpowiednio zapro-

jektować i wykonać rozpoznanie masywu skalnego. W złożonych warunkach natural-
nych i technicznych, znacznej zmienności własności masywu skalnego skał korzysta się
ze skomplikowanych modeli geoinżynierskich, a do obliczeń wykorzystuje się metody
50
numeryczne. Tylko bowiem przy ich pomocy można próbować w sposób przybliżony
odzwierciedlić zachowanie się masywu skalnego w trakcie i po wykonaniu konstrukcji
podziemnej. Używa się pojęcia „w sposób przybliżony”, gdyż przy budowie modelu geo-
inżynierskiego masywu skalnego nie jesteśmy w stanie uwzględnić wszystkich czynników
decydujących o zachowaniu się masywu skalnego, lecz dokonujemy ich wyboru uwzględ-
niając tylko, naszym zdaniem, najważniejsze. Do najczęściej uwzględnianych czynników
naturalnych należą:
• warunki zalegania warstw skalnych,
• stopień ich naruszenia,
• podzielność i blokowość warstw skalnych,
• własności fizyko-mechaniczne,
• temperatura skał,
• warunki hydrologiczne,
• pierwotny stan naprężenia.
Ponadto bierze się pod uwagę następujące czynniki techniczne:
• wymiary i kształt budowli podziemnej,
• metody wykonywania budowli podziemnej,
• położenie w stosunku do innych budowli podziemnych,
• rodzaj obudowy.
Tak zbudowany model geoinżynierski obrazuje z pewnym przybliżeniem wybrane własno-
ści masywu skalnego (często opisane za pomocą modeli mechanicznych) oraz prawidłowości
ich zmiany w przestrzeni i czasie, z uwzględnieniem wytypowanych czynników naturalnych
i technicznych.
Na rys. 2.6 pokazano jakimi danymi musimy dysponować, aby prawidłowo zbudować
numeryczny model geoinżynierski i jakie są pomiędzy nimi korelacje. Ważna jest dobra
znajomość budowy geologicznej masywu skalnego w rejonie przewidywanym do wykony-
wania budowli podziemnej oraz prognozowane zachowanie się masywu skalnego. Można
to uzyskać poprzez odpowiednie przeprowadzenie rozpoznania geologicznego (profile,
przekroje litologiczne masywu skalnego), wykonanie badań laboratoryjnych i polowych,
pomiarów oraz analizę doświadczeń, jeżeli w interesującym nas rejonie były wcześniej
wykonywane prace. Należy zwrócić uwagę, że wartość doświadczenia jest nieoceniona,
bowiem czasami w praktycznych zadaniach i projektach geoinżynierskich obliczenia teo-
retyczne odgrywają drugorzędną rolę. Dobór numerycznego modelu geoinżynierskiego
odbywa się w kilku etapach, co zostało schematycznie ujęte w tzw. geoinżynierskim trój-
kącie (rys. 2.4; Burland, 2000, Tajduś, 2004). Każdy z elementów trójkąta jest oddzielną
dziedziną nauki i posiada odrębną metodologię, ale są one wzajemnie połączone, po-
między nimi powinna być zachowana równowaga i wszystkie aspekty powinny być od-
powiednio rozpatrywane. Warunkiem wstępnym zapewniającym równowagę pomiędzy
dziedzinami wymienionymi w trójkącie jest znajomość i zrozumienie przez geoinżyniera
51
Geneza/geologia
Profile i
przekroje Badania polowe,
litologiczne opis masywu skalnego
masywu skalnego
WczeĞniejsze
doĞwiadczenia,
eksperymenty,
zarządzanie
ryzykiem
Zachowanie siĊ Dobór modelu

masywu skalnego masywu skalnego
Badania laboratoryjne i polowe,

Obiekt rzeczywisty
obserwacje, pomiary
Model fizyczny
Model matematyczny
Model numeryczny
Rys. 2.6. Trójkąt geoinżynierski (Burland, 2000)
podstaw mechaniki (statyki, dynamiki, mechaniki, wytrzymałości materiałów, hydrome-

chaniki itp.).
Obliczenia numeryczne powinno się wykonywać w taki sposób, aby zbadać jak wpły-
wają poszczególne czynniki naturalne i techniczne oraz przewidywana ich zmiana na
siebie i zachowanie się masywu skalnego. Jedną z metod wstępnego rozpoznania i ana-
lizy jak jeden czynnik wpływa na drugi jest macierz interaktywna (wzajemnego oddzia-
ływania) zaproponowana przez Hudsona (1989). Jest ona szczególnie przydatna, gdy
wykonywane są budowle podziemne w nowym, wcześniej nierozpoznanym miejscu.
Macierz interaktywna może być przedstawiana na różnym poziomie szczegółowo-
ści. Poniższy przykład (rys. 2.7) pokazuje wzajemne oddziaływanie pomiędzy czterema
głównymi czynnikami: strukturą masywu skalnego, pierwotnym stanem naprężenia za-
wodnieniem, metodą wykonywania budowli podziemnej i jej kosztami. Numer każdej
kratki podany jest w notacji macierzowej, gdzie pierwsza liczba oznacza wiersz a druga
kolumnę.
52
Rys. 2.7. Macierz interaktywna pokazująca wzajemne oddziaływanie czterech wybranych czynników (Hudson, 1989)
2.3. Górotwór, masyw, skała, materiał skalny

Ogólnie górotworem nazywa się obszar obejmujący zewnętrzne warstwy skorupy ziemskiej,
w którym prowadzone są działania górnicze lub budowlane. Wykonywane są również prace
naukowo-badawcze, których celem jest poznanie mechanizmów procesów fizycznych zacho-
dzących w górotworze.
Ze względu na wielkość i kształt obszaru oraz rodzaj materiału skalnego w górotworze moż-
na wyróżnić następujące jednostki strukturalne (Ryncarz, 1993), poczynając od najmniejszej:
– minerały – określone związki chemiczne pierwiastków,
– materiał skalny – terminu tego używa się do opisu nietkniętej skały znajdującej się wewnątrz
struktury nieciągłości. Innymi słowy jest to najmniejszy element bloku skalnego niepocięty
żadnymi spękaniami. Oczywiście należy pamiętać, że w skale zawsze występują mikrospękania,
lecz one same nie mają zdolności do podziału elementu bloku na mniejsze części. Może on być
53
reprezentowany przez próbkę skalną lub część rdzenia wiertniczego badanego w laboratorium.
Dla materiału skalnego można podać jego charakterystykę:
• fizyczną
- skład mineralogiczny i chemiczny,
- kolor,
- tekstura, wielkość i kształt ziaren,
- porowatość,
• mechaniczną
- wytrzymałość na rozciąganie, ściskanie i ścinanie,
- twardość (np. w skali Mohsa),
- mechanizm zniszczenia, kruche zachowanie się,
- plastyczność, ciągliwość, zdolność do pęcznienia.
W oparciu o charakterystykę materiału skalnego można oceniać jego własności. Dla przy-
kładu ISRM zaproponowało klasyfikację materiału skalnego na podstawie jednoosiowej wy-
trzymałości na Rc ściskanie, co pokazuje tabela 2.1.
Tabela 2.1. Klasyfikacja materiału skalnego na bazie Rc
Nazwa skały Orientacyjne przedziały dla wybranych skał
w zależności Wytrzymałość Granit, Łupek
od jednoosiowej Wapień, Łupek
(MPa) bazalt, kwar- piaszczysty, Beton*
wytrzymałości mułowiec ilasty
na ściskanie cyt, marmur piaskowiec
Ekstremalnie słabe 0,25 – 1 – – × × –
Bardzo słabe 1–5 – × × × ×
Słabe 5 – 25 – × × × ×
Średnio mocne 25 – 50 × × × – –
Mocne 50 – 100 × – – –
Bardzo mocne 100 – 250 × – – – –
Ekstremalnie > 250 × – – – –
mocne
* beton nie jest skałą
– skała – zespół minerałów występujących w postaci ziaren krystalicznych lub cząstek bez-
postaciowych, które mogą być spojone przez bezpośredni kontakt lub przez różne sub-
stancje cementujące. Poszczególne skały różnią się pomiędzy sobą składem chemicznym
i mineralnym, warunkami powstawania, budową wewnętrzną oraz własnościami fizycz-
nymi. Jest to wynik długotrwałych procesów geologicznych. Skała składająca się z ziaren
jednego rodzaju minerału nosi nazwę monomineralnej (np. dolomit, sól kamienna), na-
tomiast skała składająca się z ziaren różnych minerałów nazywa się polimineralną (np.
granit, piaskowiec). Ze względu na warunki powstawania skały dzieli się na:
a) magmowe
- skały głębinowe powstałe w wyniku zastygania płynnej masy w głębi ziemi (np. gabro,
dioryt, granit),
- skały wylewne powstałe jako rezultat zastygania płynnej masy na powierzchni ziemi
54
(np. bazalt, porfir);

b) osadowe, które powstały w procesie sedymentacji (mechanicznej, chemicznej lub orga-
nogenicznej) produktów wietrzenia skał ogniowych i metamorficznych, zachodzącym
w środowisku wodnym lub powietrznym (np. piaskowce, łupki, złoża miedzi);
c) przeobrażone (metamorficzne), pochodzące od skał magmowych lub osadowych, po-
wstały przez poddanie ich działaniu wysokiego ciśnienia i temperatury oraz chemiczne
działanie gorącej wody lub gazów. Działania te doprowadziły do rekrystalizacji skał pier-
wotnych (np. kwarcyty, gnejsy, boksyty).
Biorąc pod uwagę rodzaj więzów występujących pomiędzy poszczególnymi ziarnami wy-
różnia się:
- skały okruchowe – są mieszaniną różnych minerałów lub zbiorem ziaren jednego mi-
nerału, pomiędzy którymi nie występują żadne wzajemne więzi przeciwdziałające ich
rozdzieleniu (np. piasek, żwir);
- skały spoiste, których ziarna mineralne mają wodno-koloidalne otoczki (np. gliny,
iły, boksyty). Otoczki te dzięki istnieniu sił molekularnych spajają poszczególne ziar-
na w jedną całość. Pod wpływem wody skały te są plastyczne. Zasadniczo składają się
z produktów chemicznego wietrzenia innych skał;
- skały zwięzłe (mocne, lite np. granity, bazalty, piaskowce, wapienie), w których istnieją
trwałe, sztywne lub sprężyste więzi pomiędzy poszczególnymi ziarnami mineralnymi.
– złoże skalne – wyróżnia się odpowiednim kształtem i rodzajem skały. Biorąc pod uwagę
kształt geometryczny złoże dzieli się na:
• pokłady,
• żyły
• soczewki.
Z pewnym przybliżeniem można przyjąć, że złoża skalne zarówno magmowe, jak i osadowe
pierwotnie zalegały poziomo (Ryncarz, 1993). Wynikało to z decydującego znaczenia siły
ciężkości przy ich powstawaniu. Fakt ten jest dość oczywisty w przypadku złóż osadowych.
Złoża te powstawały w wyniku osadzania się na dnie mórz i jezior sedymentów nieorganicz-
nych, naniesionych przez rzekę, bądź resztek organizmów, w miarę wymierania ich okazów,
wreszcie wskutek mieszania się części organicznych i nieorganicznych. Mniej oczywiste jest
pierwotne, poziome zaleganie złóż skał wylewnych, ale również w tym przypadku ciężar roz-
pływającej się lawy mógł przyczynić się do tworzenia złóż o zdecydowanie wydłużonych roz-
miarach w płaszczyznach poziomych. Złoża skalne w górotworze mają zazwyczaj ograniczony
zasięg, zależny od warunków, w których te złoża się tworzyły. Dlatego nawet w pierwotnych,
nienaruszonych przez procesy geologiczne złożach, występują ich wyklinowania i wzajemne
nakładania. Istotną cechą tych nieciągłości – które można nazwać nieciągłościami pierwotny-
mi – jest łagodny i stopniowy ich przebieg. Naturalne pierwotne układy złóż skalnych można
spotkać rzadko i tylko w formacjach najmłodszych lub najstarszych.
W wyniku procesów tektonicznych pierwotne formy zalegania złóż skalnych ulegały za-
55
burzeniom (rys. 2.8). Wytworzyły się bowiem w nich:

• sfałdowania,
• spękania,
• uskoki.
– masyw skalny – jest elementem strukturalnym górotworu. Tworzy go zespół różnych złóż
skalnych, uformowanych w wyniku różnorodnych procesów skałotwórczych i tektonicz-
nych. W rozważanym ujęciu masyw skalny jest określonym obszarem górotworu, w którym
to obszarze występują zjawiska fizyczne, związane z działalnością górniczą lub budowlaną.
Oczywiście określenie takie nie wyznacza jednoznacznie granic masywu skalnego ani jego
rozmiarów, a jedynie podkreśla nadrzędność tego elementu w stosunku do złoża skalnego.
Nazwa górotwór jest używana w przypadku prowadzenia działalności górniczej na dużą ska-
lę. Z tego typu działalnością mamy do czynienia w przypadku kopalni. Bowiem eksploatacja
złóż z reguły prowadzona jest na dużym obszarze górotworu obejmującym często ponad
100 km3. Masyw skalny jest elementem strukturalnym górotworu. Zatem można przyjąć,
że w przypadku prowadzenia działalności górniczej lub budowlanej na mniejszą skalę, a taką
jest najczęściej działalność związana z budownictwem podziemnym, miejscem tej działalno-
ści będzie masyw skalny.
Struktura masywu skalnego określona jest rozmiarami i geometrycznymi formami po-
szczególnych złóż skalnych, wchodzących w skład masywu w ich pierwotnym ukształtowa-
niu, oraz zmianami tektonicznymi, zaistniałymi w późniejszych okresach geologicznych.
Skała różni się od wielu innych materiałów inżynierskich tym, że zawiera różnego typu
spękania, które powodują, że jej struktura jest nieciągła. A zatem musi być wyraźna różnica
pomiędzy elementem skały i materiałem skalnym z jednej strony a masywem skalnym z dru-
giej. Masyw skalny jest w całości ośrodkiem in-situ zawierającym powierzchnie uwarstwie-
Rys. 2.8. Klasyfikacja nieciągłości występujących w masywach skalnych oparta na opisowo-strukturalnym

kryterium (Jawański, 1977)
56
nia, fałdy, uskoki, pęknięcia i inne strukturalne cechy. Masyw skalny jest nieciągły, dlatego
jest niejednorodny i ma często właściwości anizotropowe. Natura i rozkład strukturalny cech
wewnątrz masywu skalnego jest znany pod nazwą struktura skały. Oczywiście, struktura
skały ma zasadniczy wpływ na zachowanie się masywu skalnego.
2.4. Charakterystyka masywów skalnych

W masywach skalnych występuje szereg nieciągłości, które dzielą masyw na bloki skalne
o różnych wymiarach i kształtach. Ponieważ nieciągłości przybierają różne formy, dlatego trud-
no jest stworzyć ich ujednoliconą klasyfikację. Z tego względu tworzono rozmaite klasyfikacje.
Jawański (1977) przedstawił klasyfikację nieciągłości opartą na opisowo-strukturalnym kry-
terium (rys. 2.8). Nieciągłości zostały podzielone na uskoki i spękania. Pod pojęciem uskok
rozumie się przerwanie ciągłości skały wzdłuż pewnej powierzchni lub strefy z wyraźnym
przemieszczeniem się mas skalnych, natomiast pod pojęciem spękanie rozumie się przerwanie
ciągłości skały wzdłuż określonej powierzchni, niezależnie od genezy, zasięgu przestrzennego,
rozwarcia i innych cech morfologicznych, któremu nie towarzyszy wyraźne przesuwanie się
mas skalnych (Thiel, 1980).
Spękania można podzielić na regularne, często tworzące systemy spękań o powierzchniach
ogólnie równoległych do siebie lub nieregularne, jako spękania strefy przypowierzchniowej
oraz spękania złupkowacenia.
W masywie skalnym może występować kilka systemów spękań, które przecinając się stano-
wią układ spękań (rys. 2.9).
Krajewski (1955) wprowadził klasyfikację opartą o podzielność skał. Podzielność (cios) jest
to zdolność skał do dzielenia się na bryły, bloki wzdłuż istniejących w skale wyraźnych po-
wierzchni lub płaszczyzn osłabionej wytrzymałości. Z reguły płaszczyzny te są regularnie prze-
strzennie ułożone i tworzą systemy spękań. W zależności od warunków w jakich powstawała
skała lub czynników jakie wystąpiły po jej utworzeniu się, wyróżnić można podzielność:
a) pierwotną (teksturalną):
• łupność (występującą w skałach magmowych),
• warstwowość (występującą w skałach osadowych),
• łupkowatość (występującą w skałach metamorficznych),
b) wtórną (spowodowaną przez czynniki geologiczne działające na skałę już istniejącą):
• mechaniczną (przeważnie tektoniczną),
 kompresyjną (wywołaną na skutek oddziaływania sił ściskających, kliważ),
 tensyjną (wywołaną na skutek oddziaływania sił rozciągających, rozerwanie),
• termiczną (oddzielność).
Podzielność pierwotna jest najczęściej utajona. Przez podzielność utajoną należy rozumieć
zdolność skały do dzielenia się wzdłuż powierzchni niewidocznych gołym okiem. Podziel-
ność wtórna jest zazwyczaj jawna, chociaż może być również utajona (i wówczas można ją
57
obserwować tylko w zwietrzałych skałach). Podzielność jawna charakteryzuje się widocznym

makroskopowo dzieleniem się skał wzdłuż spękań i szczelin.
Podzielność pierwotna ma różny charakter w zależności od sposobu jej powstania. W ska-
łach magmowych, które powstawały w rozmaitych warunkach krzepnięcia magmy, występuje
łupność. Łupność jest to podzielność skał magmowych polegająca na zorientowanym układzie
minerałów. W skałach osadowych, które powstały w wyniku osadzania się rozkruszonych, roz-
luźnionych, rozpuszczonych skał oraz szkieletów organizmów, występuje warstwowość. War-
stwowość charakteryzują płaszczyzny, w których nagromadzone są minerały różniące się od
reszty skały. Ze względu na odległości pomiędzy tymi płaszczyznami podzielność warstwową
dzieli się na: podzielność ławicową, płytową, a w przypadku gęstego warstwowania używa się
nazwy łupkowatość.
Nieciągłości występujące w masywie skalnym mają zasadniczy wpływ na jego własności fizy-
komechaniczne. Z tego powodu określenie parametrów nieciągłości, tj. orientacja przestrzen-
na, rozstaw, rozwarcie, wypełnienie, szorstkość ścian spękań itp. jest niezbędne dla poznania
jego zachowania się.
Rys. 2.9. Rodzaje spękań w skałach osadowych (flisz karpacki) p – piaskowce gruboławicowe: 1 – spękania
ciosowe (I system), 2 – spękania ciosowe (II system), 3 – spękania uwarstwienia; ł – łupki: 4 – spękania ciosowe
(I system), 5 – spękania uwarstwienia (Jawański, 1977)
2.5. Procesy fizyczne zachodzące w masywie skalnym na

skutek wykonywania budowli podziemnych
W masywie skalnym nienaruszonym działalnością górniczą przebiegają różne natu-
ralne procesy fizyczne, np. przepływ ciepła z głębi ziemi do jej powierzchni, przepływ
58
wód wgłębnych, powolne wielowiekowe ruchy mas skalnych, nagłe wyładowania ener-
gii mechanicznej, objawiające się w postaci trzęsień ziemi, i wiele innych. Te naturalne
procesy fizyczne stanowią przedmiot badań geofizyki i geomechaniki.
W wyniku wykonywania budowli podziemnych zostaje naruszona naturalna rów-
nowaga górotworu. To naruszenie pierwotnej równowagi jest przyczyną wystąpienia
wielu swoistych procesów fizycznych, nieodłącznie związanych z działalnością górni-
czą. Pod względem charakteru fizycznego procesy te podzielić można na kilka grup
(Ryncarz, 1993):
• procesy mechaniczne
– przemieszczanie się skał w kierunku wyrobiska na skutek powstania naprężeń wtór-
nych, ujawnienia się własności reologicznych i plastycznych, zmiany własności skał
związanych z odwodnieniem, z nagłym pękaniem skał oraz wyładowaniem energii
sprężystej w postaci wstrząsów i drgań masywu skalnego. Przemieszczanie to może
zachodzić w różnym tempie od bardzo powolnego do bardzo szybkiego;
– zniszczenie (pękanie i kruszenie) skał pod działaniem narzędzi urabiających lub
w wyniku zastosowania materiału wybuchowego;
• procesy hydrauliczne
– dopływ cieczy (wody, wód mineralnych, ropy naftowej) do wyrobisk podziem-
nych, otworów wiertniczych, odkrywek, wyrobisk górniczych;
– wtłaczanie cieczy, roztworów lub zawiesin do warstw skalnych w celu zmiany ich
własności fizykomechanicznych (aby wzmocnić lub osłabić warstwy skalne);
– dopływ gazów zawartych w porowatych warstwach skalnych do wyrobisk pod-
ziemnych lub do otworów odgazowujących masyw skalny;
• procesy dyfuzyjno-sorpcyjne
– przenikanie wilgoci ze skał do powietrza znajdującego się w wyrobisku podziem-
nym lub w kierunku odwrotnym – z powietrza do skał otaczających, prowadzące
do zmiany ich własności mechanicznych, często do kurczenia lub pęcznienia skał;
– przenikanie i pochłanianie gazów przez węgiel, co przy pochłanianiu powoduje
pęcznienie węgla, a przy oddawaniu gazu – jego kurczenie;
• procesy termiczne
– dopływy ciepła z głębi ziemi do wyrobisk podziemnych powodujące ogrzanie po-
wietrza w wyrobisku – jeżeli temperatura w wyrobisku podziemnym przekracza
28 istnieje konieczność schładzania powietrza;
– naturalne lub sztuczne ogrzewanie skał, czemu towarzyszy mniejsze lub większe
pęcznienie i pękanie skał w wyniku rozszerzalności termicznej (termiczne urabia-
nie skał);
– zamrażanie skał wodonośnych, zawierających kurzawki przy wykonywaniu wyro-
bisk podziemnych (głównie głębieniu szybów, komór) powodujące zmianę własno-
ści mechanicznych skał;
59
• procesy elektryczne
– skały mają określoną oporność elektryczną, podczas przepływu prądu elektryczne-
go przez skały mierzy się: opór właściwy, przenikliwość elektryczną i magnetyczną,
współczynnik polaryzacji.
Powyżej wymieniono szereg procesów fizycznych, które zachodzą w masywie skal-
nym podczas wykonywania wyrobisk podziemnych. Procesy te niezwykle rzadko wy-
stępują niezależnie w masywie skalnym. Z reguły następuje pewne sprzężenie różnych
procesów i wzajemne oddziaływanie między kilkoma procesami zachodzącymi jedno-
cześnie w masywie skalnym. Dla przykładu (Ryncarz, 1993) w porowatym masywie
skalnym zawierającym ciecz (wodę lub ropę naftową) następuje odkształcenie objęto-
ściowe na skutek obciążenia zewnętrznego (ciężaru skał). Powoduje to zamykanie się
porów, szczelin oraz spękań i wyciskania z nich cieczy, a w konsekwencji przepływ cie-
czy wewnątrz masywu skalnego w kierunku wolnej przestrzeni (wyrobiska lub otworu).
Zjawisko jest wykorzystywane przy eksploatacji złóż ropy naftowej. Czasami następuje
samoczynny wypływ cieczy z porowatego masywu skalnego pod wpływem ciężaru wła-
snego cieczy, powodując jego odwadnianie. Wówczas następuje zamykanie się pustych
porów, szczelin, odkształcenie się masywu skalnego i konsolidacja skał (jest to proces
hydrauliczno-mechaniczny; Ryncarz, 1993) . Na powierzchni pojawiają się przemiesz-
czenia spowodowane odwodnieniem masywu skalnego.
Czasami ciecz przepływająca przez warstwy skalne powoduje wzrost lub zmniejszenie
ich porowatości. Jest to rezultat unoszenia cząstek skały przez strumień przepływającej
cieczy lub osadzania cząstek skały. Podczas przepływu cieczy mogą występować trzy
procesy (Ryncarz, 1993):
1. sufozja chemiczna – rozpuszczanie (wyługowywanie) wybranych składników skały
przez przepływającą ciecz np. rozpuszczanie soli wodą, rozpuszczanie związków me-
tali roztworami chemicznymi,
2. sufozja mechaniczna – mechaniczne odrywanie elementów skały przez przepływają-
cą ciecz,
3. kolmatacja – zjawisko odwrotne do dwóch pierwszych, gdyż tutaj cząstki ciał sta-
łych zawieszone w strumieniu cieczy przepływającym przez skałę zostają osadzone
wewnątrz porów i szczelin, prowadząc do zmniejszenia porowatości skały. Przykła-
dem takiego procesu jest metoda uszczelniania górotworu zaczynem cementowym,
czyli cementacja skał.
Literatura
[1] Bieniawski Z.T.: The Good, The Bad and The Ugly: Reflections on the legacy of a lifetime
in rock engineering, Milestones in Rock Engineering, A.A. Balkema, Rotterdam, 1996.
[2] Braja M. Das: Fundamentals of Geotechnical Engineering, Brooks/Cole, Australia –
New York, 1999.
60
[3] Braja M. Das: Principles of Geotechnical Engineering, Brooks/Cole, Australia – New

York, 5th ed., 2001.
[4] Brandl H.: Cyvil and Geotechnical Engineering in Society – Ethical aspects and future
prospects, Geotechnical Engineering Education and Training, A.A. Balkema, Rotterdam,
Brookfield, 2000.
[5] Brown E.T.: The Nature and Fundamentals of Rock Engineering, Comprehensive Rock
Engineering, Vol.1 Fundamentals, ed. J. A. Hudson, Pergamon Press, Oxford, 1993.
[6] Burland J.B.: The soil mechanics triangle revisited, KeyNote, 1st International Conferen-
ce on Geotechnical Engineering Education and Training, Sinaia, June, 2000.
[7] Hudson J.A.: Rock Mechanics Principles in Engineering Practice, Construction Industry
Research and Information Association, London, 1989.
[8] Jawański W.: Charakterystyka i modelowanie hydrauliczne masywów skalnych w podło-
żu budowli hydrotechnicznych, Rozprawa doktorska, IBW PAN, Gdańsk, 1977.
[9] Krajewski R.: Geologiczna obsługa kopalń, Wyd. Geologiczne, Warszawa, 1955.
[10] Meltzer K.J., Bergdal U.: Geotechnical field investigations, with book „Geotechnical
Engineering Handbook, vol.1: Fundamentals, pp. 51–117, ed. Smoltczyk U., Ernst &
Sohn, Wiley-VCH Verlag GmbH, Berlin, Germany, 2002.
[11] Morgenstern N.R.: Common Ground, An International Conference on Geotechnical &
Geological Engineering, vol. 1, 1–20, Melbourne, Australia November 2000.
[12] Ryncarz T.: Zarys fizyki górotworu, Śląskie Wydawnictwo Techniczne, Katowice, 1993.
[13] Steenfeld J.S.: Teaching for the Millennium – Or for the Students, An International
Conference on Geotechnical & Geological Engineering, vol. 1, 826–840, Melbourne,
Australia November 2000.
[14] Sterling R. L., Godard J.P.: Geoengineering Considerations in the Optimum Use of Un-
derground Space, An International Conference on Geotechnical & Geological Engine-
ering, vol. 1, 708–720, Melbourne, Australia November 2000.
[15] Tajduś A.: Geoinżynieria – nowe wyzwania. Górnictwo i Geoinżynieria. R.27, z. 3–4,
s. 215–225, 2003.
[16] Thiel K.: Mechanika skał w inżynierii wodnej, PWN, Warszawa, 1980.
[17] Wiłun Z.: Zarys geotechniki, Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa, 1976.
61
3. ROZPOZNANIE SKAŁ I MASYWÓW SKALNYCH

PRZY PROJEKTOWANIU WYROBISK
PODZIEMNYCH I TUNELI
3.1. Wstęp
Przy podejmowaniu decyzji o projektowaniu i wykonywaniu wyrobisk podziemnych,
w tym tunelowych, niezwykle ważne jest właściwe rozpoznanie własności geoinżynierskich
masywu skalnego. Zasadniczo wynika to z faktu, że masyw skalny, w którym jest wykonane
dane wyrobisko (najczęściej o znacznych wymiarach) należy traktować jako materiał kon-
strukcyjny, który stanowi zasadniczą część obudowy tego wyrobiska. Należy sobie uzmy-
słowić niezwykle ważny fakt, że pod względem przydatności inżynierskiej masyw skalny
ma takie samo znaczenie jak beton lub stal wykorzystane do obudowy wstępnej lub osta-
tecznej. Przy rozpoznaniu geoinżynierskim należy określić zarówno zakres, jak i metody
rozpoznania.
Przy aktualnym stanie techniki i technologii można stwierdzić, że praktycznie w każ-
dych warunkach da się wykonać budowlę podziemną, zachodzi tylko pytanie jakim kosz-
tem. Zatem możliwość wykonania to jest kompromis pomiędzy zastosowaną technologią
a kosztem.
Podstawowym celem rozpoznania warunków geoinżynierskich jest uzyskanie wystar-
czających danych o masywie skalnym pozwalających na zaplanowanie, zaprojektowanie
i wykonanie budowli podziemnej (tunelu, komory, wyrobiska chodnikowego itp.) o dłu-
gotrwałej stateczności.
Rozpoznanie warunków geoinżynierskich to zebranie wszelkich danych geologicznych,
hydrogeologicznych, geomechanicznych, geofizycznych, górniczych, mineralogiczno-pe-
trograficznych i geochemicznych niezbędnych dla wiarygodnego oszacowania zachowania
się masywu skalnego w otoczeniu budowli w konkretnych warunkach.
Przez długotrwałą stateczność budowli podziemnej należy rozumieć jej zdolność do zacho-
wania w odpowiednio długim czasie przydatności do realizacji zadania technicznego, dla
którego została ona wykonana.
3.2. Rozpoznanie geoinżynierskie masywu skalnego

Rozpoznanie masywu skalnego jest jednym z zasadniczych warunków odpowiednie-
go zaprojektowania i wykonania budowli podziemnej. Bardzo ważne jest określenie
obszaru rozpoznania oraz dokładności (szczegółowości) rozpoznania. Wielkość obszaru
rozpoznania dobiera się na podstawie wymiarów i kształtu budowli podziemnej po-
szerzonych o przewidywane wielkości oddziaływania budowli podziemnej na masyw
skalny.
62
3. Rozpoznanie skał i masywów skalnych przy projektowaniu wyrobisk podziemnych i tuneli
Znajomość sposobu wyznaczania parametrów geoinżynierskich oraz warunków sto-

sowania różnych metod badawczych jest niezbędna dla określenia optymalnego progra-
mu badań, przeprowadzenia poprawnej analizy wyników i właściwej ich interpretacji
przy wykonywaniu końcowych obliczeń projektowych. Zagadnienia te powinni poznać
nie tylko przyszli geoinżynierowie, opracowujący dokumentację technicznych bądź
geologiczno-inżynierskich badań masywu skalnego, ale i projektanci, którzy współ-
tworzą program badań i podejmują końcowe ustalenia dotyczące rodzaju posiadania
i sposobu wykonywania budowli. Dokładne badania masywu skalnego są szczególnie
ważne obecnie, gdyż budownictwo coraz częściej obejmuje rejony, gdzie występują
mniej korzystne warunki geoinżynierskie (geotechniczne i inżynierii skalnej). Istnie-
je wiele publikacji i norm, w których podano ogólne zasady postępowania przy oce-
nie warunków geotechnicznych, opisano jak powinny być wykonane badania polowe
z uwzględnieniem międzynarodowych standardów i zaleceń. Znacznie mniej publikacji
i norm dotyczy inżynierii skalnej.
W Unii Europejskiej opracowano europejskie normy geotechniczne, które powinno
się wykorzystywać w projektowaniu:
• EN 1997-1 zawierającą projektowanie geotechniczne – przepisy ogólne,
• ENV 1997-2 obejmującą projektowanie geotechniczne – badania laboratoryjne,
• ENV 1997-3 zawierającą projektowanie geotechniczne – badania polowe.
Dla synchronizacji polskich norm z normami europejskimi powołano Normaliza-
cyjne Komisje Problemowe. Z obszaru geotechniki dotychczas ukazały się następujące
normy (Sanecki, 2004):
• PN-B-02481:1998. Geotechnika. Terminologia podstawowa, symbole literowe,
i jednostki miar,
• PN-B-02429:1998. Geotechnika. Dokumentowanie geotechniczne,
• PN-B-06050:1999. Geotechnika. Roboty ziemne,
• PN-B-04452:2002. Geotechnika. Badania polowe.
Normy takie są także opracowywane w innych krajach. Dla czytelnika, który chciał-
by się szczegółowo zapoznać z normami wykorzystywanymi w różnych krajach, na
końcu rozdziału podano literaturę norm obowiązujących w USA – ASTM D 1586-84,
ASTM D 4633-86, ASTM D 4719-94; Anglii – BS 1377; Niemczech – DIN 1054,
DIN EN 1536, DIN 4020, DIN 4021, DIN 4022-1, DIN 4022-2, DIN 4022-3,
DIN 4023, DIN 4030, DIN 4094, DIN 4094-1, DIN 4094-2, DIN 4094-3, DIN
4094-4, DIN 4094-5, DIN 4096, DIN 18125-2, DIN 18196.
Ze względu na głębokość budowle podziemne można podzielić na:
• płytkie budowle podziemne wykonywane na niedużych głębokościach od kilku do
kilkudziesięciu metrów (wykonywane z reguły w miastach i na ich obrzeżach, tj.
metra, garaże, magazyny żywnościowe),
• głębokie budowle podziemne wykonywane na średnich i dużych głębokościach od kilku-
63
dziesięciu do kilkuset metrów (tunele zwłaszcza na terenach górskich, tunele podwod-

ne, magazyny na ropę czy gaz, schrony).
Płytkie budowle podziemne najczęściej wykonywane są w gruntach, natomiast głę-
bokie budowle podziemne w skałach. Podział ten nie jest ostry, bowiem czasami płytka
budowla podziemna jest wykonywana w skałach.
Przy płytkich budowlach podziemnych wykonywanych w gruntach wystarczające jest
rozpoznanie warunków geotechnicznych, takich jak dla potrzeb budownictwa lądowe-
go ogólnego i przemysłowego (w ogólnym przypadku podobnie jak dla fundamentów,
zwłaszcza głębokich). W tym przypadku ogólnie dla gruntu należy określić (Pisarczyk,
Rymsza, 1993):
• rodzaj i stan gruntów,
• opór gruntu na ścinanie, tj. kąt tarcia wewnętrznego , kohezja c (spójność),
• moduły ściśliwości M, Mo lub moduły odkształcenia E, Eo,
• poziom wody gruntowej, pomiar ciśnienia piezometrycznego oraz przewidywane zmia-
ny tych wielkości,
• warunki zasilania warstw wodonośnych i kierunki spływu wód gruntowych,
• współczynniki filtracji dla warstw gruntów określających napływ wody i warunki jej
odprowadzenia,
• możliwość wystąpienia warstw kurzawkowych (co ma istotny wpływ na sposób wyko-
nywania budowli podziemnej).
Jeżeli część budowli podziemnej (tunelu) będzie wykonywana metodą odkrywkową
poprzez wykopy (np. okolice wlotów do tunelu), to dla wszystkich warstw gruntu od po-
wierzchni aż do głębokości posadowienia budowli podziemnej powinny być wyznaczone
parametry wytrzymałościowe gruntu, co pozwoli ustalić geometrię wykopu (odpowiedni
generalny kąt nachylenia skarp) oraz/lub dobrać obudowę zapewniającą stateczność ścian
wykopu.
Ponieważ w niniejszej pracy zajęto się głównie problemami geomechanicznymi zwią-
zanymi z wykonywaniem budowli podziemnych w skałach oraz ze względu na fakt, że
rozpoznanie w gruntach opisane jest w wielu podręcznikach (m.in.: Pisarczyk, Rymsza,
1993; Glazer, 1977; Wiłun, 1976; Smoltczyk, 2002), dlatego w rozważaniach pominięto
zagadnienie rozpoznania w gruntach.
Głębokie budowle podziemne (tunele), a także płytkie budowle wykonywane me-
todami podziemnymi należą do dziedziny budownictwa podziemnego graniczącego
z budownictwem górniczym. Budowle te z reguły wykonywane są metodami górni-
czymi (najczęściej przez firmy mające rodowód górniczy), stosuje się praktycznie te
same typy obudów co przy wykonywaniu wyrobisk górniczych (kotwie, torkret, obu-
dowa stalowa itp.), rozwiązania systemu przewietrzania zarówno podczas drążenia (np.
lutniowe), jak i po jego zakończeniu (np. przez szyby) są identyczne jak stosowane
w kopalniach, występują także podobne zagrożenia (obwały, wodne, gazowe). Istnieje
64
również ogromne doświadczenie związane z wykonywaniem wyrobisk górniczych (dla

przykładu w Polsce co roku wykonuje się ponad 150 km różnego typu wyrobisk górni-
czych). Różnice pomiędzy budownictwem podziemnym a budownictwem górniczym
w zasadzie sprowadzają się do trzech czynników wzajemnie ze sobą powiązanych:
• budowle podziemne z reguły mają znacznie większe wymiary (np. wyrobiska koryta-
rzowe w kopalniach dochodzą do 5 m szerokości i 3,5 m wysokości, chociaż niektóre
z wyrobisk, jak np. przecinki ścianowe nawet do 8 m szerokości),
• przy projektowaniu wyrobisk górniczych stosuje się uproszczone rozpoznanie,
• żywotność wyrobisk górniczych jest znacznie krótsza (za wyjątkiem szybów, przeko-
pów) od budowli podziemnych.
Dla badanych masywów skalnych łącznie należy określić (Thiel, 1980; Pisarczyk,
Rymsza, 1993):
a) budowę geologiczną masywu skalnego (morfologia, litologia, stratygrafia i petrogra-
fia skał, stopień i formy występowania zaburzeń tektonicznych);
b) własności skał budujących masyw skalny (ciężar właściwy i objętościowy, wytrzy-
małość na ściskanie, wytrzymałość na rozciąganie, kohezja, kąt tarcia wewnętrzne-
go, moduł odkształcenia, moduł Younga, liczba Poissona, porowatość, wodoprze-
puszczalność, mrozoodporność, odporność na odspajanie, szczelinowatość i stopień
zwietrzenia skały, podatność na wietrzenie po odkryciu, itp.);
c) własności masywu skalnego (pierwotny stan naprężenia, wytrzymałość na ścinanie,
wytrzymałość na ściskanie, moduł sprężystości, moduł odkształcenia, wodochłon-
ność, przepuszczalność, strefy zwietrzenia, nieciągłości, geofizyczne własności ma-
sywów skalnych – elektryczny opór właściwy, prędkość rozchodzenia się fal spręży-
stych, własności termiczne);
d) charakterystykę wód gruntowych i głębiej występujących wód podziemnych, w tym
warunki ich zasilania i krążenia, możliwość napotkania potoków podziemnych
i stref kurzawkowych, skład chemiczny i temperaturę wód podziemnych, oddziały-
wanie wody na skały (rozmywalność, pęcznienie);
e) prawdopodobieństwo występowania gazów w masywie skalnym (rodzaj gazu, ciśnie-
nie gazu, strefy kontaktowe);
f ) charakterystykę termiczną masywu skalnego (rozkład temperatury na trasie tune-
lu).
Badania geoinżynierskie można podzielić na trzy etapy :
• badania wstępne (tzw. rozpoznawcze),
• badania dla celów projektowych,
• obserwacje zachowania się masywu skalnego podczas wykonywania budowli pod-
ziemnej, a także po jej zakończeniu.
Badania te pozwalają na wybór lokalizacji obiektu podziemnego, jego optymalnych wy-
miarów i kształtu, właściwe zaprojektowanie i wykonanie, a także oszacowanie kosztów.
65
Na rys. 3.1 pokazano schemat ogólny postępowania przy rozpoznaniu, projektowaniu

i wykonywaniu budowli podziemnej. Składa się on z pięciu faz, które w miarę dokładnie
opisano w kolejnych podrozdziałach.
ZASADY POSTĘPOWANIA
PRZY PLANOWANIU,
PROJEKTOWANIU I
WYKONYWANIU BUDOWLI
FAZA 1 – Wstępne rozpoznanie

masywu skalnego
FAZA 2 – Szczegółowe
rozpoznanie masywu skalnego
dla celów projektowych
FAZA 3 – Ocena wyników

rozpoznania
FAZA 4 – Projekt i wykonanie

budowli podziemnej
FAZA 5 - Zebranie pełnej

dokumentacji związanej z
rozpoznaniem, projektowaniem
i wykonywaniem danej budowli
podziemnej
Rys. 3.1. Schemat postępowania przy rozpoznaniu, projektowaniu i wykonywaniu budowli podziemnej
3.2.1. Badania wstępne
Badania wstępne powinny pozwolić na uzyskanie odpowiedzi na pytania:

• czy proponowana budowla powinna być zbudowana w danych warunkach geologicznych,
na zamierzonej lokalizacji?
• jaki będzie wpływ budowli podziemnej na środowisko?
• jakie dodatkowe wymagania techniczne powinny być uwzględnione przy projektowaniu bu-
dowli podziemnej?
• jakie problemy mogą wystąpić podczas drążenia i eksploatacji budowli podziemnej?
• czy jej koszt jest możliwy do zaakceptowania?
Odpowiedź na te pytania pozwoli na podjęcie właściwej decyzji co do lokalizacji budowli
podziemnej, wstępnej oceny sposobu jej wykonania, przewidywanych kosztów, a także będzie
66
podstawą do planowania prawnych procedur (np. wykup ziemi).

Na tym etapie badań dokonuje się wstępnego rozpoznania budowy geologicznej oraz wa-
runków hydrogeologicznych rozpatrywanego obszaru masywu skalnego (Thiel, 1980). W ba-
daniach wstępnych wykorzystuje się metody ogólne, tj. kartowanie odsłonięć naturalnych, me-
tody fotogrametryczne, fotointerpretację geologiczną zdjęć lotniczych itp. Bardzo pomocne są
stereoskopowe zdjęcia lotnicze stanowiące mapę morfologiczną i hydrograficzną terenu (Pisar-
czyk, Rymsza, 1993). Podczas fotointerpretacji geologicznej zdjęć lotniczych można zauważyć
wzajemne powiązanie form morfologicznych z budową geologiczną (np. po analizie fototonu
zdjęć lotniczych można rozróżnić stopień zawilgocenia gruntów – im ciemniejszy odcień tym
większa wilgotność gruntów). Zasięg badań zależy od dostępnych danych. Mogą bowiem ist-
nieć wykonywane wcześniej w różnym celu:
• dokumentacje archiwalne dotyczące pobliskiego terenu oraz inne materiały źródłowe,
• mapy geologiczne,
• przekroje geologiczno-inżynierskie,
• wykonane opinie geotechniczne ekspertów,
• zdjęcia lotnicze, dane hydrologiczne,
• dane meteorologiczne.
W pobliżu lub na terenie budowli podziemnej mogą się znajdować groty, różne przejawy
górnictwa (np. kamieniołomy), podziemne schrony, komory, stare osuwiska lub tworzące się
aktualnie, a także inne. Z reguły większa ilość danych występuje w gęsto zaludnionych obsza-
rach. Warunki geoinżynierskie powinny być określone przynajmniej w zgrubnej siatce. Podczas
analizy warunków geoinżynierskich należy zwrócić uwagę na obszary, w których mogą zacho-
dzić czynne procesy geodynamiczne (zjawiska krasowe, usuwiska, sufozja, szkody górnicze).
Dane hydrologiczne powinny być zebrane z odpowiednio długiego czasu, generalnie nie
mniej niż jednego roku. To samo dotyczy danych meteorologicznych, jeżeli na budowlę mają
wpływ wody opadowe.
Czasami do wykonania budowli podziemnej wykorzystuje się materiały gruntowe lub skal-
ne. Wówczas wykonuje się badania wstępne gruntów i skał w celu stwierdzenia, czy spełnią
one rolę jako materiały budowlane oraz gdzie, i jaką ilość odpowiedniego materiału można
wyeksploatować w sposób ekonomiczne uzasadniony.
W szczególnych przypadkach (znacząca i trudna w wykonaniu budowla podziemna, zbyt
słabe rozpoznanie warunków geotechnicznych) wykonuje się wstępne wiercenia badawcze.
Zakres tych badań jest nieduży i sprowadza się do określenia rodzaju i stanu występujących
gruntów i skał, poziomu wód gruntowych oraz wykonania podstawowych badań geofizycz-
nych. Rozstaw otworów badawczych w sieci rozrzedzonej zależy od typu budowli (Pisarczyk,
Rymsza, 1993) a mianowicie:
• 100–300 m – w siatce trójkąta równobocznego pokrywającej rozpoznawany teren budowlany,
• 300–500 m – w ciągu liniowym wzdłuż orientacyjnej trasy tunelu (na małej głębokości),
kanału, rurociągu, drogi,
67
• 1000–2000 m – w ciągu liniowym wzdłuż trasy tunelu (na dużej głębokości – tunele w wa-
runkach górskich).
Odległości te można zwiększyć lub zmniejszyć w zależności od występujących lokalnie wa-
runków geoinżynierskich.
Poniżej na rys. 3.2 przedstawiono schemat wstępnego rozpoznania masywu skalnego dla
potrzeb oceny ogólnej przydatności masywu skalnego dla projektowanej budowli podziemnej
(opracowany na podstawie prac: Thiel, 1980; Bieniawski, 1984; Brady i Brown, 1985 i prze-
myśleń autorów)
FAZA 1 – WstĊpne rozpoznanie masywu skalnego
Parametry geometryczne wyrobiska (ksztaát,
wymiary, upad, gáĊbokoĞü posadowienia itp.)
Rodzaj budowli podziemnej,
przeznaczenie, zaáoĪenia
projektowe Wymagania konstrukcyjne, budowlane,
eksploatacyjne itp.
Zebranie, Zachowane dane

dostĊpnych geoinĪynierskie Historyczne dokumenty, rozmowy z ludĨmi itp.
danych
Zachowane dane: geologiczne (mapy, profile), geodezyjne
(pomiary, zdjĊcia fotograficzne, mapy sytuacyjno-
wysokoĞciowe), górnicze (dawne roboty górnicze,
odkrywki, zagroĪenia naturalne, osuwiska), geofizyczne
(sejsmiczne, georadarowe itp.).
Zebranie doĞwiadczeĔ z budowli podziemnych

wykonywanych w podobnych warunkach geoinĪynierskich
Morfologia, charakterystyka masywu
Budowa Litologia, stratygrafia masywu

geologiczna
Tektonika (uskoki, faády itp.)
NieciągáoĞci (spĊkania, szczeliny itp.)
Warunki wodne: Badania laboratoryjne:

badania w otworach ciĊĪar wáaĞciwy, moduá Younga,
Zakres wiertniczych liczba Poissona, wytrzymaáoĞü
na Ğciskanie, wytrzymaáoĞü na
rozciąganie, kohezja, kąt tarcia
WáasnoĞci fizyko- wewnĊtrznego
mechaniczne skaá i
masywów skalnych
Badania polowe:
Badania wstĊpne RQD, badania geofizyczne w
otworach wiertniczych
Pomiary
kartograficzne
Kartowanie
geologiczne
Metody
Rozrzedzona siatka
wierceĔ
Metody geofizyczne
Metody polowe i
laboratoryjne
Rys. 3.2. Schemat wstępnego rozpoznania masywu skalnego
68
3.2.2. Badania szczegółowe dla wykonania projektu budowli podziemnej
Po uzyskaniu pozytywnej odpowiedzi na postawione powyżej pytania związane ze wstępnym

rozpoznaniem przechodzi się do badań szczegółowych, dokładniejszych, tj. specjalnie wyko-
nane wyrobiska górnicze i ich kartowanie, polowe i laboratoryjne wyznaczanie parametrów
fizykomechanicznych skał.
Zasadniczym powodem wykonywania badań szczegółowych dla celów projektowych jest
dostarczenie rzetelnych danych geoinżynierskich potrzebnych dla właściwego zaprojektowania
budowli podziemnej.
Metody szczegółowe są znacznie droższe od metod ogólnych. Przy rozpoznaniu szczegó-
łowym często ma się do wyboru kilka metod przy pomocy których można badać określone
elementy rozpoznania. Dlatego przy wyborze metody badawczej powinno się brać pod uwagę:
dokładność metody, czas wykonania badań, nakład pracy, koszt. Otrzymywane wyniki należy
na bieżąco analizować, aby w trakcie badań można było dokonywać aktualizacji zakresu i me-
tod rozpoznania.
Program badań szczegółowych dla wykonania budowli podziemnej opracowuje się wyko-
rzystując:
a) analizę założeń projektowych (skorygowanych po wynikach wstępnego rozpoznania) obej-
mującą usytuowanie, rodzaj, przeznaczenie i warunki obciążenia budowli podziemnej oraz
sposób jej drążenia;
b) wyniki wstępnego rozpoznania budowy geologicznej terenu i przewidywanych warunków
hydrogeologicznych na podstawie map geologiczno-inżynierskich, zdjęć lotniczych, litera-
tury naukowo-technicznej i oraz dostępnych materiałów archiwalnych;
c) dla tunelu – oględziny terenu w pobliżu wlotu do niego i wzdłuż jego trasy, które obejmują:
– analizę form morfologicznych ze zwróceniem uwagi na granice wydzieleń geologicznych skał
różniących się genezą (kartowanie) i możliwość czynnych procesów geodynamicznych,
– zebranie danych o warunkach wodnych (hydrografia terenu, stan i wahania wód grunto-
wych, przewidywana wielkość dopływu wód do budowli podziemnej),
– analizę stanu istniejących w pobliżu urządzeń wodnych,
– analizę zachowania się sąsiednich budowli podziemnych lub budowli podziemnych wy-
konywanych w zbliżonych warunkach geotechnicznych.
W programie badań szczegółowych powinien być określony zarówno zakres, jak i metody
badań, wymagany obszar dokładnego rozpoznania oraz liczba i usytuowanie otworów badaw-
czych, ze wskazaniem sposobu postępowania w przypadku stwierdzenia warunków wyraźnie
odbiegających od przewidywanych.
Badania dla celów projektowych zawierają:
• wykonanie wierceń, badań penetracyjnych, wyrobisk górniczych (powierzchniowych
i wgłębnych) i innych badań dla określenia parametrów geotechnicznych (tabela 3.1);
• szczegółowe określenie warunków geologicznych (budowa masywu skalnego, tektonika
69
itp.), hydrogeologicznych (przepuszczalność masywu skalnego, ciśnienie wody w otworach),

górniczych (wyznaczenie rozciągłości i upadu warstw skalnych, ocena oddziaływania innych
wyrobisk podziemnych, oszacowanie występowania zagrożeń – gazy, wstrząsy masywu skal-
nego, podziemne zbiorniki wodne itp., urabialność skały);
• przeprowadzenie badań polowych dla określenia własności odkształceniowych i wytrzyma-
łościowych masywu skalnego;
• pobranie próbek gruntu, skały, wody i wykonanie badań w celu otrzymania w warunkach
laboratoryjnych wszystkich istotnych własności odkształceniowych i wytrzymałościowych
gruntów i skał potrzebnych dla celów projektowania, wykonywania i doboru obudowy bu-
dowli podziemnej;
• określenie pierwotnego stanu naprężenia (najlepiej w oparciu o pomiary);
• oszacowanie potencjalnych trudności jakie mogą wystąpić podczas wykonywania budowli
podziemnej.
W zależności od wymaganego zakresu badań, potrzebnej dokładności oznaczeń, wielkości
rozpoznania i występujących warunków geologicznych i górniczych, w warunkach polowych
można przeprowadzić następujące prace i badania (tabela 3.1):
A) wyrobiska górnicze powierzchniowe (wykopy badawcze, rowy, szybiki) i/lub wyrobiska gór-
nicze podziemne (chodniki badawcze poziome lub o małym nachyleniu, szyby pionowe lub
o dużym stopniu nachylenia, sztolnie badawcze).
Badanie przy pomocy wyrobisk górniczych (Thiel, 1980): powierzchniowych (rowów ba-
dawczych, dołów próbnych, szybików) wykonuje się zasadniczo dla bezpośredniego, szczegó-
łowego rozpoznania budowy geologicznej masywów skalnych, przeprowadzenia badań meto-
dami geofizycznymi, określenia własności fizykomechanicznych masywów skalnych. Badanie
przy pomocy wyrobisk górniczych pozwala:
• wzrokowo rozpoznać warunki gruntowe i skalne,
• określić upad i rozciągłość warstw, zaleganie warstw,
• ustalić głębokości zwietrzenia,
• dokonać pomiarów stopnia spękania skały,
• łatwo pobrać wysokiej jakości próbki gruntów i skał do badań laboratoryjnych,
• pobrać próbki wody (z miejscowego pogłębienia rowu lub spągu wyrobiska),
• przeprowadzić próbne obciążenia podłoża.
Wykopy badawcze, rowy badawcze (rys. 3.3) są niezwykle przydatne do badania masywu
skalnego i wykonuje się je najczęściej, gdy grubość nadkładu jest niewielka, a zalegające poniżej
warstwy są stromo nachylone. Stosuje się je również przy badaniu podłoża, w którym przewa-
żają grunty kamieniste i gruboziarniste lub na terenach osuwiskowych. Przekrój poprzeczny
rowu z reguły ma kształt zbliżony do trapezu. Dłuższy wymiar rowu (z reguły 2 m) powinien
być prostopadły do rozciągłości biegu warstw, co pozwala na przeprowadzenie badań dla od-
słoniętych warstw, a szerokość powinna wynosić około 0,75 m w dnie.
70
a a h= 1-2
h lub
5-10
0,75
Rys. 3.3. Wykopy badawcze i rowy badawcze
Głębokość rowów badawczych lub dołów próbnych zależy od rodzaju i zakresu wymaga-
nych badań, warunków geotechnicznych oraz sposobów zabezpieczenia ścian wykopu (Pisar-
czyk, Rymsza, 1993). Przy rozpoznawaniu warstw przypowierzchniowych oraz przy kontrol-
nych badaniach podłoża w istniejącym wykopie fundamentowym wykonuje się zwykle ręcznie
płytkie doły o głębokości od 1,0 do 2 m. Dla ważnej budowli podziemnej o znanej lokalizacji
wykonuje się wyjątkowo głębokie rowy badawcze do 510 m, przy wykorzystaniu sprzętu
zmechanizowanego. W tym przypadku należy odpowiednio zabezpieczyć ściany rowu badaw-
czego poprzez zastosowanie obudowy i właściwe wyprofilowanie kształtu przekroju poprzecz-
nego (np. schodkowanie). W podłożu skalnym rowy badawcze mogą być wykonywane bez
zabezpieczenia do większej głębokości (2–5 m), a ściany wyrobiska zachowują stateczność przy
większym kącie w porównaniu do wyrobisk wykonywanych w gruntach.
Z dna rowu lub jego ścian bocznych (w miejscu specjalnie przygotowanej półki) wycina się
próbki NNS (próbki w nienaruszonym stanie) w postaci odpowiednich do przewidywanego
badania bloków. Po pobraniu próbki te powinny być właściwie zabezpieczone przed zmianą
warunków odkształceniowych i wilgotności. Wodę do analizy chemicznej z reguły pobiera się
z dna rowu badawczego. Jeżeli poziom wód gruntowych zalega poniżej dna rowu badawczego,
lokalnie pogłębia się rów (gdy poziom wód gruntowych znajduje się w niewielkiej odległości
od dna rowu) lub z dna rowu wykonuje się odpowiedniej długości otwór wiertniczy umożli-
wiający pobranie próbki wody.
Szybiki badawcze projektuje się zwykle o prostokątnym przekroju poprzecznym o wymia-
rach od 1,0  1,5 m do 1,5  2,50 m i głębokości dochodzącej do 20 m (rys. 3.4.a). Są one tak
usytuowane, aby ich krótszy bok był prostopadły do rozciągłości warstw. Przeważnie wykony-
wane są, gdy grubość nadkładu jest niewielka oraz kąt upadu warstw jest nieduży. Odległość
pomiędzy szybikami zależy od ich głębokości oraz kąta upadu. Powinna być taka, aby można
było przeprowadzić badania każdej warstwy występującej w obszarze rozpoznania (np. szybiki
71
Tabela 3.1. Zestawienie metod badawczych (wg DIN 4020, Załącznik 1, tabela 5; Meltzer, Bergdahl, 2002)
Nieciągłości
Typ warstwy Wietrzenie Zaburzenia Otwory
(uwarstwienie, Badanie
Metody badawcze gruntu/skały, stan osłabienia geologiczne wiertnicze/ Uwagi
pł. łupliwości, wód gruntowych
gęstość skał (uskoki i fałdy) badania polowe
spękania itp.)
Istniejące
wyrobiska ++ +− + ++ + -
badawcze
Optymalne
++
++ pobieranie próbek,
także szerokość
Wyrobiska mała głębokość metoda polecana
++ szczelin, ich
powierzchniowe wyrobiska powyżej ++ + dla rozpoznania
wypełnienie, ++
(rowy, szybiki) poziomu wód stref zwietrzałych i
szorstkość,
gruntowych słabych w
gładkość, kierunek
72
skałach
++ Dla głębokich
++ +−
Wyrobiska trudności przy fundamentów
także szerokość częste trudności
wgłębne istnieniu wód w trudnych
szczelin, ich spowodowane
gruntowych i ++ ++ +- gruntach,
wypełnienie, przez wodę i
a) szyby gdy jest brak budowli
szorstkość, brak stateczności
stateczności podziemnych
gładkość, kierunek ociosów
ociosów oraz tuneli
Stosuje się dla

+ ++
b) chodniki komór, długich
++ ++ ++ ++ tylko na poziomie są możliwe
badawcze, sztolnie tuneli, pod
chodnika wszystkie badania
zaporami
Tabela 3.1. Zestawienie metod badawczych (wg DIN 4020, Załącznik 1, tabela 5; Meltzer, Bergdahl, 2002)
Nieciągłości
Typ warstwy Wietrzenie Zaburzenia Otwory
(uwarstwienie, Badanie
Metody badawcze gruntu/skały, stan osłabienia geologiczne wiertnicze/ Uwagi
pł. łupliwości, wód gruntowych
gęstość skał (uskoki i fałdy) badania polowe
spękania itp.)
++
+ Liczne metody
badania ciśnienia
+ + wiercenie + badawcze. W
Wiercenia + wody, pomiar
w skałach dla oceny kierunkowe dla często nie uzyskuje trudnej sytuacji
rdzeniowe metodą w skałach naprężeń
+ materiału skalnego poznania danej się rdzenia w geotechnicznej,
obrotowo- +− pierwotnych,
w mocnych i wypełnienia warstwy lub w zaburzeniach trzeba uzupełnić
rdzeniową w gruntach badania
zwięzłych gruntach szczelin kilku kierunkach, geologicznych badania przez szyby i
presjometryczne
badania kamerą chodniki badawcze
PBP, SPT, BDP
++ Wysoka jakość
+−
w gruntach, + wiercenia dla
Wiercenia tylko przez
istniejące cienkie badania gruboziarnistych
rdzeniowe metodą − − porównanie -
warstwy, częste przepuszczalności, gruntów oraz
udarową sąsiednich otworów
73
zmiany w gęstości i SPT, BDP zmiennej grubości
wiertniczych
budowie warstw
+
−
w gruntach o +
tylko przez Odpowiednie
Urabianie grubości ≥ 0,5 m, badania
− − porównanie ++ dla gruntów
czerpakowe z domieszką przepuszczalności,
sąsiednich otworów gruboziarnistych
grubych żwirów, SPT, BDP
wiertniczych
kamieni, głazów
+
+− −
geofizyczne Nieduża głębokość
Hydrauliczne w połączeniu z tylko przez
− − − pomiary w badań, pomiar
urabianie skał wierceniami dla korelację otworów
otworach wody gruntowej
geofizyki wiertniczych
wiertniczych
W tabeli 3.1 przyjęto następujące oznaczenia:

++ bardzo odpowiednie, zbliżone do optymalnych metody rozpoznania,
+ odpowiednie, dające ogólnie wystarczające wyniki rozpoznania,
+− częściowo wystarczające, tylko gdy są uzupełnione dodatkowymi metodami rozpoznawczymi lub w szczególnych zagadnieniach,
− niewystarczające, można wziąć pod uwagę tylko część wyników.
należy usytuować w takiej odległości, żeby w każdym kolejnym występowała w dolnej części
warstwa skał napotkana w części górnej szybiku poprzedniego). Jeżeli głębokość szybików sięga
poniżej zwierciadła wody gruntowej, wówczas wodę z szybiku należy odpompować.
Szyby badawcze podobnie jak szybiki projektuje się zazwyczaj o kształcie prostokątnym
o przekroju powyżej 4 m2, o głębokości przeważnie od 10 do 30 m (rys. 3.4.b). Szyby po-
dobnie jak szybiki drąży się metodami górniczymi. W miarę pogłębiania szybu w jego dnie
prowadzi się badania polowe. Z szybu drążone są chodniki o niedużym przekroju prostokąt-
nym (o szerokości około 1,5 m i wysokości 2,0 m), które w miejscach przeprowadzania badań
polowych odpowiednio się poszerza. Jeżeli to jest możliwe, ze względu na ich koszt, szyby po-
winny być rozmieszczane w takich miejscach, aby po przebudowie można było je wykorzystać
do innych celów (np. wentylacyjnych tunelu).
Sztolnie badawcze są poziomymi wyrobiskami korytarzowymi o przekroju nie przekra-
czającym 12 m2 wykonywanymi w zboczu góry lub u jej podnóża w głąb masywu skalnego
(rys. 3.5). Zwykle wykonuje się je w obudowie drewnianej (w trudnych warunkach w obu-
dowie stalowej) o przekroju prostokątnym (szerokość około 1,5 m i wysokość 2,0 m), który
w miejscach przeprowadzania badań polowych odpowiednio się poszerza.
a) b)
3 2 1 1 2 3
Rys. 3.4. a) szybiki badawcze, b) sztolnie badawcze
Rys. 3.5. Sztolnie badawcze
74
W badaniach prowadzonych za pomocą wyrobisk górniczych powierzchniowych lub

podziemnych występują różnego rodzaju ograniczenia ekonomiczne i techniczne. Dla
przykładu rowy można wykonywać na stosunkowo niewielką głębokość, bowiem ze wzro-
stem głębokości nieliniowo rośnie koszt wykonania, występują trudności z zachowaniem
stateczności ociosów wyrobiska i pojawia się problem z wodami gruntowymi, co powoduje
że czasami należy obniżyć poziom wód gruntowych.
B) Wiercenia badawcze rdzeniowane lub nie.

Należą do podstawowych metod stosowanych dla rozpoznania masywu skalnego.
Pozwalają one bowiem (Pisarczyk, Rymsza, 1993):
• zbadać grunt lub skałę (często na większej głębokości),
• pobrać próbki dla badań laboratoryjnych i polowych,
• określić warstwy wodonośne, dokonywać pomiarów piezometrycznych lub poziomu
zwierciadła wody gruntowej (także po zakończeniu badań zasadniczych),
• pobrać próbki wody do analizy chemicznej,
• wykonać przybliżone badania współczynnika filtracji,
• dokonać strefowego sondowania poniżej dna otworu lub innych badań wymagających
wprowadzenia sprzętu badawczego w głąb gruntu lub skały,
• przeprowadzić dodatkowe badania (np. geofizyczne) w otworze wiertniczym.
W tabeli 3.2 pokazano różne metody wiercenia w skałach stosowane w zależności od
techniki wiercenia, wyposażenia, sposobu poboru próbek (wg DIN 4021, tab. 2). Więk-
szość wierceń dla celów rozpoznania geotechnicznego wykonywana jest metodą obrotowo-
-rdzeniową. Wiercenia dla niewielkiej głębokości zwykle wykonuje się ręcznie, natomiast
dla większej głębokości mechanicznie za pomocą odpowiednich świdrów i końcówek. Dla
niedużych kilkumetrowych głębokości wykonuje się najczęściej otwory o średnicy od 75
do 125 mm. Wiercenia dla średnich (kilkunastometrowych) głębokości wykonuje się przy
pomocy sprzętu częściowo zmechanizowanego z zastosowaniem rur osłonowych. Te otwory
wiertnicze mają średnicę od 125 do 250 mm. Wiercenia głębokie, kilkudziesięciometrowe
prowadzi się z wykorzystaniem ciężkiego sprzętu samojezdnego. Otwory te są rurowane
i osiągają średnice od 150 do 360 mm. Stosunkowo rzadko, ze względu na koszty, wyko-
nuje się wiercenia wielkośrednicowe o średnicy od 0,6 m do 1,5 m, a nawet większe. Są to
otwory głębokie, które wykonuje się za pomocą ciężkich wiertnic. Wyjątkowo, przy silnych
ograniczeniach geologicznych (w iłach) stosuje się wiercenia o bardzo małych średnicach
(od 30 do 75 mm), jednakże nie są one zalecane, ponieważ dostarczają zbyt małe próbki
dla przeprowadzenia badań gruntów lub skał. Jeśli już, to korzysta się z nich tylko przy
rozpoznaniu wstępnym (wg DIN 4020 i DIN 4021). W przypadku występowania wody
wiercenie jest możliwe, jednakże jej obecność ma wpływ na wybór urządzeń do pobierania
próbek. Należy jednak wziąć pod uwagę, że w warstwie skalnej z licznymi nieciągłościami,
wrażliwej na wodę, musi być użyta podwójna lub nawet potrójna rura rdzeniowa.
75
Tabela 3.2. Różne metody wiercenia w skałach stosowane w zależności od techniki wiercenia, wyposażenia, sposobu poboru próbek (wg DIN 4021, tab. 2; Meltzer, Bergdahl, 2002)
Metody wiertnicze Wyposażenie Metody Próbki

Otwór wiertnicze
Urabianie Wyciąganie Technika Narzędzie Uwagi
Płuczka wiertniczy o rzadziej Rdzenie Zwierciny
skał próbek za pomocą wiercenia wiertnicze stosowane
średnicy
I. Wiercenie z ciągłym rdzeniowaniem
Pojedyncza rura
narzędzia
Wiercenia rdzeniowa
1. Wiercenie wiertniczego Masyw skalny Pozostałość na Płuczka może
rdzeniowe zwykle z Spękana, miękka
metodą Tak przymocowanego 100 do 200 o wysokiej sicie, elementy spowodować
metodą utwardzonym skała
obrotową do żerdzi twardości w zawiesinie uszkodzenie rdzenia
obrotową elementem
wiertniczej
urabiającym
Miękka
narzędzia Wiercenia Pojedyncza rura Dla zapobiegania
zerodowana
2.Wiercenie wiertniczego rdzeniowe zwykle z Masyw skalny przegrzaniu się
76
skała, wrażliwa Nie uzyskuje
metodą Nie przymocowanego suche utwardzonym 100 do 200 o wysokiej świdra, odcinki
na wodę, się
obrotową do żerdzi metodą elementem twardości rdzenia nie powinny
uzysk krótkich
wiertniczej obrotową urabiającym przekraczać 0,5 m
odcinków rdzeni
narzędzia
Wiercenia Podwójna rura Skała
3. Wiercenie wiertniczego Pozostałość na
rdzeniowe rdzeniowa zerodowana, Wszystkie typy
metodą Tak przymocowanego 50 do 200 sicie, elementy -
metodą z koronką wrażliwa na skał
obrotową do żerdzi w zawiesinie
obrotową rdzeniową wodę
wiertniczej
narzędzia
Wiercenia
4. Wiercenie wiertniczego Pozostałość na
rdzeniowe Potrójna rura Wszystkie typy
metodą Tak przymocowanego 50 do 200 - sicie, elementy -
metodą rdzeniowa skał
obrotową do żerdzi w zawiesinie
obrotową
wiertniczej
Tabela 3.2. Różne metody wiercenia w skałach stosowane w zależności od techniki wiercenia, wyposażenia, sposobu poboru próbek (wg DIN 4021, tab. 2; Meltzer, Bergdahl, 2002)
Metody wiertnicze Wyposażenie Metody Próbki

Otwór wiertnicze
Urabianie Wyciąganie Technika Narzędzie Uwagi
Płuczka wiertniczy o rzadziej Rdzenie Zwierciny
skał próbek za pomocą wiercenia wiertnicze stosowane
średnicy
Linowe wiercenie Skała

5. Wiercenie Wiercenie Pozostałość na
rdzeniowe zerodowana, Wszystkie typy
metodą Tak liny z naczyniem rdzeniowe z 50 do 200 sicie, elementy -
ze świdrem wrażliwa na skał
obrotową liną stalową w zawiesinie
otwartym wodę
6. Wiercenie
narzędzia
obrotowe z Wiercenie Obrotowo
wiertniczego Masyw skalny Pozostałość na
77
wykorzystaniem rdzeniowe udarowe Od średnich do
Tak przymocowanego 100 do 200 o wysokiej sicie, elementy -
wgłębnych metodą poszerzacze do mocnych skał
do żerdzi twardości w zawiesinie
młotków udarową skał plastycznych
wiertniczej
udarowych
II.Wiercenie z odzyskiwaniem niepełnych rdzeni
narzędzia
7. Wiercenie wiertniczego Obrotowe Świder gryzowy Pozostałość na
metodą Tak przymocowanego poszerzanie i świder 50 do 200 - Nie uzyskuje się sicie, elementy -
obrotową do żerdzi otworu skrawający w zawiesinie

wiertniczej
Rys. 3.6. Zasięg rozpoznania masywu skalnego w otoczeniu budowli podziemnej na przykładzie tunelu
Podsumowując, najkorzystniejsze dla rozpoznania w skałach jest wiercenie rdzeniowe

metodą obrotową (Meltzer, Bergdahl, 2002), bowiem tylko z tej metody jest możliwe
otrzymanie odpowiednio dużych i nieuszkodzonych rdzeni, dokładne zidentyfikowanie
skały i określenie jej własności odkształceniowych i wytrzymałościowych (ENV 1997-3,
13). Z obrotowego (nierdzeniowanego) i udarowego wiercenia otrzymuje się zwierciny,
które pozwalają tylko odpowiednio zidentyfikować typ skały.
Budowle podziemne, ze względu na swoje przeznaczenie, mogą mieć rozmaite kształ-
ty i zajmować różną objętość w masywie skalnym. W tego względu trudno jest jedno-
znacznie określić przestrzeń rozpoznania dla projektowanej budowli podziemnej. Jednakże
jako zasadę należy przyjąć, że dokładne rozpoznanie powinno obejmować taką objętość
masywu skalnego, w jakiej prognozuje się praktyczny zasięg wpływu wykonania budowli
podziemnej (praktyczny zasięg zmiany stanu naprężenia i przemieszczenia spowodowany
wykonaniem budowli podziemnej). W przypadku budowy budowli podziemnych (tuneli,
magazynów podziemnych, sztolni hydraulicznych, garaży itp.) w skałach rozpoznanie po-
winno objąć (rys. 3.6):
• warstwy zalegające od stropu budowli podziemnej aż do powierzchni,
• warstwy ociosowe na odległość około 2,5 × s od każdego ociosu (s – największa szerokość
budowli podziemnej),
• warstwy spągowe zalegające na głębokość około 2,5 × h od spągu (h – największa wyso-
kość wyrobiska podziemnego).
Gdy budowle podziemne są wykonywane w gruntach, zasięg rozpoznania powinien być
większy blisko dwukrotnie (np. rozpoznanie warstw ociosowych na odległość około 5,0 × s
od każdego ociosu wyrobiska podziemnego). Podane wartości należy traktować jako sza-
cunkowe. Zasięg rozpoznania powinno się powiększyć w przypadku występowania skom-
plikowanych warunków górniczo-geologicznych.
78
Przy rozpoznaniu wykonuje się otwory wiertnicze podstawowe oraz otwory wiertnicze
dodatkowe. Podstawowe otwory wiertnicze wykonuje się do głębokości wymaganego rozpo-
znania górotworu. Dodatkowe otwory wiertnicze z reguły są krótsze i służą przede wszyst-
kim przeprowadzeniu uzupełniających badań geofizycznych. Podstawowe otwory wiertnicze
z reguły należy rozmieszczać w otoczeniu osi projektowanego tunelu lub sztolni (przeciętnie
w odległości od 15 do 20 m od osi tunelu), wiercąc je przemiennie raz z prawej, raz z lewej
strony tunelu. Sposób ten pozwala na ewentualną korektę trasy tunelu, jeżeli natrafi się na
niesprzyjające warunki górniczo-geologiczne.
Wzdłuż trasy tunelu przeciętne odległości między otworami wynoszą (Pisarczyk, Rymsza,
1993):
– dla tuneli wykonywanych w górach od 250 do 500 m,
– dla tuneli miejskich drążonych w gruntach od 100 do 200 m.
Dla pozostałych budowli podziemnych charakteryzujących się zwartą zabudową (np. par-
kingi podziemne, magazyny, garaże) podstawowe otwory wiertnicze powinny być wykonywa-
ne wewnątrz poziomej powierzchni rozpoznania.
Często, zwłaszcza przy wstępnym rozpoznaniu skał, przeprowadza się poszerzanie otworu
wiertniczego. Tę metodę stosuje się do oszacowania: granicy pomiędzy gruntami a skałami,
stref zwietrzenia w skałach, miejsc występowania otoczaków i głazów w gruntach.
W tabeli 3.3 podano piętnaście mechanicznych własności skał i masywów skalnych, które
można (lub nie) określić z próbek pobranych z otworów wiertniczych lub z badań przeprowa-
dzonych w otworach wiertniczych.
W normie ENV 1997-3, 13 (Meltzer, Bergdahl, 2002) próbki uzyskane z masywu skalnego
w zależności od zastosowanych metod pobierania próbek (tabela 3.2), otrzymanej ich jakości
podzielono na trzy grupy:
• kategorii A: do tej kategorii zalicza się próbki, w których nie ma lub są niewielkie uszko-
dzenia struktury skały, a uszkodzenia te powstały podczas procesu pobierania próbek lub
w trakcie przygotowania ich do badania. Własności wytrzymałościowe i odkształceniowe,
zawartość wody, gęstość, porowatość, przepuszczalność próbek skalnych mają wartości zbli-
żone do występujących w warunkach naturalnych. Nie ma zmian w składnikach lub budo-
wie chemicznej masywu skalnego.
• kategorii B: do tej kategorii zalicza się próbki zawierające wszystkie składniki występujące
w masywie skalnym w ich pierwotnej proporcji i kawałki skały zachowujące jego własności
wytrzymałościowe i odkształceniowe, zawartość wody, gęstość, porowatość. Można rozpo-
znać nieciągłości występujące w masywie skalnym. Budowa masywu skalnego skutkiem tego
może być zaburzona, co ma wpływ na jego własności wytrzymałościowe i odkształceniowe,
zawartość wody, gęstość, porowatość.
• kategorii C: do tej kategorii zalicza się próbki, przy pomocy których nie można rozpoznać
budowy masywu skalnego i jego nieciągłości. Masyw skalny może być pogruchotany. Mogą
79
Tabela 3.3. Charakterystyczne własności skały i masywu skalnego, które można określić za pomocą wiercenia (wg DIN 4021, tab. 5, Meltzer, Bergdahl, 2002)
Numery kolumn
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
Otwór
Proces wiercenia Próbki
wiertniczy
Rdzenie Zwierciny
Uzyskuje
się bardziej
Charakterystyka skały lub masywu skalnego wiarygodne dane, gdy
są analizowane łącznie
z kilku kolumn,
płuczki
rdzenia
rdzenia
a mianowicie
Zawiesina
chemiczny
Kompletne
Różne pomiary
(barwa, skład
Niekompletne
Kontrola poziomu
Ilość kawałków
Ubytek rdzenia
Zmiana płuczki
Kształt kawałków
Monitoring wiercenia
Kurzawka (sloughing)
Pozostałość na sicie
Monitoring telewizyjny
1. wymiar ziarna 9 i 10
80
2. kształt ziarna, rozmieszczenie i 1 i 9 i 10
wiązania, gęstość objętościowa 9 i 10 i 13
3. Barwa, odbarwienie 9 i 10 i 11
4. Stopień zwietrzenia 1 i 9 i 10 i 11
Skała
5. Stopień rozpadu 9 i 10
6. Przepuszczalność
7. Wytrzymałość, odkształcalność
Tabela 3.3. Charakterystyczne własności skały i masywu skalnego, które można określić za pomocą wiercenia (wg DIN 4021, tab. 5, Meltzer, Bergdahl, 2002)
Numery kolumn
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
8. Granica warstw 1 i 9 i 10 i 11
9. Uskoki i upad
10. Odległości
Nieciągłości
11. Układ, orientacja
Płaszczyzny spękań
Masyw skalny
Materiał wypełniający
13. Pustki 9 i 10 i 11
81
14. Przepuszczalność
15. Wytrzymałość, odkształcalność
Odpowiednie kolory oznaczają:

Dany parametr charakterystyki skały lub masywu skalnego może być określony,
Dany parametr charakterystyki skały lub masywu skalnego nie może być określony,
Dany parametr charakterystyki skały lub masywu skalnego może być określony, tylko przy występowaniu korzystnych warunków geologicznych,
Dany parametr charakterystyki skały lub masywu skalnego może być określony tylko dla pewnych typów skał,
Uwagi do tabeli
• W zakres monitoringu wiercenia (kolumna 1) wchodzą następujące czynniki: prędkość wiercenia, rodzaj świdra, siła nacisku, ciśnienie płuczki, prędkość obrotowa
urządzenia wiertniczego,
• kolumna 2 dotyczy tylko typu płuczki,
• kolumna 3 – najpierw otwór wiertniczy jest obudowany.
wystąpić pewne zmiany w składnikach i składzie chemicznym, natomiast można określić typ
skały, jej budowę, teksturę, strukturę.
W normie ENV 1997-3, 13.2.3 są również podane wskaźniki, które można określić
podczas rdzeniowego wiercenia:
• Wskaźnik podzielności rdzenia wiertniczego RQD (Rock Quality Designation),
który jest obliczany jako suma długości wszystkich kawałków rdzenia równych lub
większych od 10 cm podzielona przez długość otworu. Pomiaru długości każdego
kawałka rdzenia dokonuje się wzdłuż osi rdzenia. W niektórych pracach RQD jest
obliczane jako suma długości kawałków rdzenia większych od podwojonej średnicy
rdzenia podzielonej przez długość otworu, co wydaje się bardziej uniwersalne.
• Wskaźnik pełnego uzysku rdzenia wiertniczego SCR (Solid Core Recovery), któ-
ry jest obliczany jako suma wszystkich kawałków rdzenia podzielona przez długość
całego otworu. Kawałki rdzenia muszą posiadać jedną pełną średnicę, ale niekoniecz-
nie pełny obwód.
• Całkowity uzysk rdzenia TQR (Total Core Recovery), który jest obliczany jako
sumaryczna długość wszystkich odzyskanych kawałków rdzenia podzielona przez
długość otworu.
Norma ENV 1997-3, 13.3.2 (Meltzer, Bergdahl, 2002) poleca następujące metody
pobierania próbek (które dla kategorii A i B, które są ściśle zależne od struktury i stop-
nia zniszczenia skał oraz wymagań badań laboratoryjnych):
• Kategoria A lub B: pobieranie próbek odbywa się metodą obrotową, w której ko-
ronka wiertnicza jest wwiercana w masyw skalny, powodując wycięcie rdzenia.
• Kategoria A lub B: pobieranie próbek odbywa się przy pomocy rury lub głowicy
o ostrym zakończeniu wciskanej w sposób statyczny lub dynamiczny w znacznie lub
całkowicie zwietrzały masyw skalny. Próbniki są zwykle tłokowe lub otwarte.
• Kategoria C: pobieranie próbek odbywa się bezpośrednio z urządzenia wiercącego
(np. ze świdra).
• Kategoria C: pobieranie próbek z przetworzonego lub pokruszonego (na skutek
procesu urabiania lub wiercenia) masywu skalnego wprost z czerpaków lub z płucz-
ki.
• Kategoria C: ręczne wycinanie bloków skalnych w szybikach, szybach, chodnikach
lub pobieranie próbek przy użyciu specjalnego rodzaju próbników.
Wybór odpowiedniej metody jest dokonywany przy uwzględnieniu żądanej jakości

próbek koniecznych dla wykonania klasyfikacji masywu skalnego i dla badań laborato-
ryjnych. W normie ENV 1997-3, 13.3.3 i 13.4 podano dokładne wymagania dotyczące
sposobu pobierania próbek kategorii A i B. W Eurocodzie (ENV 1997-3,13.5) podano
wymagania dla sporządzenia dokumentacji, w których ogromną wagę przywiązuje się do
zapewnienia odpowiedniej jakości.
82
Podczas prowadzenia badań należy odnotować następujące dane (zgodnie z ENV

1997-3,13.5.2; Meltzer i Bergdahl, 2002):
• datę pobrania próbek,
• dokładne miejsce wykonywanego wiercenia (współrzędne poziome i pionową),
• kierunek otworu wiertniczego, jego nachylenie i orientacja,
• ilekroć jest to możliwe głębokość wolną od wód gruntowych,
• metodę przedwiertu (jeżeli ona jest wykorzystywana),
• użycie rur okładzinowych i do jakiej głębokości,
• użycie płuczki i poziom płuczki w otworze wiertniczym,
• kolor zmienianej płuczki,
• utrata płuczki,
• ciśnienie płuczki i jej objętość w obiegu,
• wyszczególnienie i opis użytych próbników,
• średnica lub kształt próbki,
• długość próbki, górna i dolna głębokość jej pobrania,
• przerwania ciągu rdzenia,
• ciśnienie na krawędź skrawania,
• typ masywu skalnego, nieciągłości, i stopień rozpadu próbki bazujący na wzrokowym
badaniu przez geoinżyniera i jego doświadczeniu,
• każde przeszkody i trudności napotkane podczas czynności związanych z pobieraniem
próbek (włączając w to nieudane próby).
Przedstawione powyżej szczegółowe badania masywu skalnego łącznie z rozpoznaniem
warunków wodnych (podrozdział 3.3) odpowiednio i rzetelnie przeprowadzone pozwa-
lają na właściwe zaprojektowanie budowli podziemnej. Poniżej przedstawiono schemat
rozpoznania masywu skalnego dla celów projektowania budowli podziemnej (opracowa-
ny na podstawie prac: Thiel, 1980; Bieniawski, 1984; Brady i Brown, 1985) i przemyśleń
autorów (rys. 3.7).
Przeprowadzone rozpoznanie powinno zostać poddane głębokiej analizie, przede
wszystkim pod kątem określenia miejsc, w których mogą wystąpić zagrożenia lub utrud-
nienia podczas wykonywania budowli podziemnej. Może okazać się, że ze względu na
występujące lokalnie trudności z zachowaniem stateczności budowli podziemnej oraz
związane z tym znaczne koszty należy dokonać zmiany lokalizacji budowli podziemnej
lub korekty przebiegu trasy tunelu. W niektórych przypadkach rozpoznanie wstępne nie
wskazuje na mogące wystąpić utrudnienia w wykonaniu danej budowli podziemnej i do-
piero z rozpoznania szczegółowego wynika, że mogą się pojawić różnego rodzaju proble-
my z zachowaniem stateczności wyrobiska podziemnego zarówno podczas drążenia, jak i
po jego wykonaniu. Dla przykładu po przeprowadzeniu badań reologicznych może oka-
zać się, że będą występowały znaczne przemieszczenia konturu budowli podziemnej lub
wypiętrzenia spągu. Wówczas zmiana lokalizacji wyrobiska i wykonanie go w warstwach
83
mocniejszych mniej odkształcalnych spowoduje spadek niekorzystnych przemieszczeń

dla obudowy.
FAZA 2 – Szczegółowe rozpoznanie masywu skalnego

dla celów projektowych
Morfologia, charakterystyka masywu
Szczegółowe Litologia, stratygrafia

rozpoznanie
budowy
geologicznej Tektonika (uskoki, fałdy itp.)
Nieciągłości (spękania, szczeliny itp.)

Warunki wodne:
badania w otworach
wiertniczych
Zakres Badania laboratoryjne skał:
ciężar właściwy i objętościowy, moduł
Younga, współczynnik Poissona,
wytrzymałość na ściskanie,
wytrzymałość na rozciąganie, kohezja,
Własności fizyko- kąt tarcia wewnętrznego, porowatość,
mechaniczne skał i wilgotność, nasiąkliwość,
masywów skalnych rozmywalność, wodoprzepuszczalność,
mrozoodporność, pęcznienie skał
Badania
szczegółowe Badania polowe masywu skalnego:
naprężenia pierwotne, RQD, SCR,
Pomiary
TQR, badania wodochłonności, badania
kartograficzne
przepuszczalności, wytrzymałości na
ścinanie i ściskanie, modułu
Kartowanie sprężystości i modułu odkształcenia,
geologiczne badania geofizyczne
Wykonywanie wyrobisk
badawczych (wykopów,
Metody sztolni, szybów, szybików)
Siatka wierceń podstawowych

i dodatkowych
Metody geofizyczne
Metody polowe i
laboratoryjne
Klasyfikacja rozpatrywanego masywu Przetwarzanie danych, wykonywanie ostatecznych map

skalnego (np. klasyfikacja RMR, geologicznych, przekrojów, opracowanie wyników
klasyfikacja Q) badań laboratoryjnych i polowych itp.
Budowa modelu geomechanicznego Budowa modeli fizykomechanicznych:

masywu skalnego:  geofizycznych, geostrukturalnych, spękań,
 ciągłego, wodochłonności,
 nieciągłego.  zmian wartości modułów odkształcenia,
sprężystości, wytrzymałości na ścinanie itp.
Rys. 3.7. Schemat rozpoznania masywu skalnego dla celów projektowych
84
Na rys. 3.8 schematycznie przedstawiono postępowanie przy ocenie wyników rozpoznania

dla wykonania projektu budowli podziemnej
Faza 3 – Ocena wyników

i
Analiza wyników wstępnego

rozpoznania geotechnicznego
Czy występują TAK Zmiana lokalizacji

niekorzystne budowli podziemnej,
warunki ? zmiana lokalizacji
tunelu lub przebiegu
NIE
Analiza wyników szczegółowego rozpoznania
geotechnicznego dla celów projektowych.
Należy rozpatrzyć następujące zagrożenia mogące

utrudnić wykonanie budowli podziemnej lub/i
zachowanie jej stateczności:
 wyjątkowo skomplikowana geologia (np.
istnienie wielu stref uskokowych),
 niebezpieczeństwo powstania dużych stref
zniszczenia (np. jako wynik wysokich
naprężeń),
 niekorzystne własności skał (reologiczne,
plastyczne itp.)
 znaczne zwietrzenie masywu skalnego,
występowanie warstw pęczniejących w
przekroju wyrobiska, pocięcie masywu
skalnego licznymi nieciągłościami, Przy występujących
 trudne warunki wodne. zagrożeniach w całym Propozycja zmiany
otoczeniu wyrobiska lokalizacji budowli
wykonanie i utrzymanie podziemnej, zmiana
budowli podziemnej lokalizacji tunelu
spowoduje ogromne lub przebiegu jego
koszty trasy
Czy występują TAK

powyższe
zagrożenia ? W projekcie należy
przewidzieć wprowadzenie
Zagrożenia występują dodatkowych środków
lokalnie, istnieje zabezpieczających np. lokalne
możliwość wykonania i wzmocnienie obudowy,
NIE utrzymania budowli wzmocnienie masywu, zmianę
podziemnej po technologii itp. oraz dokonać
Nie występują trudności w zaprojektowaniu, rozsądnych kosztach oszacowania kosztów prac
wykonaniu i utrzymaniu budowli zabezpieczających.
podziemnej na zamierzonej lokalizacji
Rys. 3.8. Ocena wyników rozpoznania
85
W ostatniej fazie należy wykonać projekt budowli podziemnej, a następnie przystąpić do jej
wykonania. Tę fazę realizacji zadania przedstawia schematycznie rys. 3.9.
Faza 4 – Projekt i wykonanie budowli

podziemnej
Dla przyjętego geomechanicznego modelu

masywu skalnego, przeprowadzenie
wariantowych obliczeń numerycznych
(analitycznych) w celu wyboru optymalnego
kształtu budowli podziemnej, doboru
obudowy, metody drążenia itp.
Wykonanie projektu dla ostatecznego

kształtu budowli podziemnej, wybór metody
drążenia, zaprojektowanie przebiegu
obserwacji (dobór urządzeń do monitoringu,
projekt ich rozmieszczenia i częstotliwość
pomiaru)
Przygotowanie dokumentacji przetargowej,

oszacowanie kosztów wykonania budowli
podziemnej, przeprowadzenie przetargu,
wybór wykonawcy
Wykonywanie budowli podziemnej, analiza

warunków geotechnicznych występujących
podczas drążenia, dokonywanie bieżącej
obserwacji i klasyfikacji masywu skalnego
Zmiana Dostosowanie
geomechanicznego techniki i
Czy napotkane
modelu masywu technologii
warunki TAK skalnego, wykonania do
geotechniczne istotnie
przeprowadzenie napotkanych
różnią się od
odpowiednich obliczeń lokalnych
założonych ?
numerycznych warunków
(analitycznych) geotechnicznych
NIE
NIE Czy ukończono

budowę?
TAK
Rys. 3.9. Projekt i wykonanie budowli podziemnej
86
3.3. Rozpoznanie warunków wodnych

Masyw skalny zawiera różnego rodzaju nieciągłości, spękania przez które może prze-
pływać woda. Woda ma istotny wpływ na zachowanie się budowli podziemnej zarówno
podczas drążenia, jak i później podczas jej eksploatacji. Z tego względu rozpoznanie stopnia
spękania masywu skalnego oraz jego własności hydraulicznych ma zasadnicze znaczenie dla
prawidłowego zaprojektowania budowli podziemnej. W normie ENV 1997-3, 14 podano
odpowiednie wymagania dla przeprowadzenia pomiarów wód gruntowych.
Badania położenia wody gruntowej, pobieranie próbek wody oraz badanie własności
hydraulicznych masywu skalnego są prowadzone w otworach wiertniczych.
Pomiary i obserwacje poziomu zwierciadła wody gruntowej i podziemnej dokonuje się pod-
czas wiercenia otworu dla każdej warstwy wodonośnej. W momencie stwierdzenia obecności
wody w dnie otworu przerywa się wiercenie i kilkakrotnie dokonuje się pomiarów zwiercia-
dła wody w odstępach 2–5 min. Wyniki tych pomiarów nanosi się na wykres hw = g(t) (hw
– głębokość zwierciadła wody, t – czas). W miarę upływu czasu (zwiększania ilości pomiarów)
wykres ten zdąża asymptotycznie do prostej równoległej do osi czasu. Położenie asymptoty
wyznacza poziom zwierciadła wody podziemnej. Na rys. 3.10 a, b, c, d (wg DIN 4021) sche-
matycznie pokazano pomiar wody gruntowej i podziemnej podczas wykonywania otworu
wiertniczego (wg DIN 4021). W przypadku występowania kilku poziomów wodonośnych
w miarę dokładnie dokonuje się pomiaru poziomu zwierciadła wody gruntowej oraz pomiaru
piezometrycznego poziomu wody dla pierwszej warstwy wodonośnej. Pomiary piezometrycz-
ne poziomu wody dla niżej leżących warstw wodonośnych mogą być niedokładne, bowiem
z reguły występują duże trudności z odizolowaniem poszczególnych warstw wodonośnych
(rys. 3.10c, rys. 3.10d). Gdy dokonuje się pomiaru poziomu piezometrycznego w niżej leżącej
warstwie wodonośnej, należy postępować w sposób pokazany schematycznie na rys. 3.10b.
Pierwsza kolumna rur osłonowych powinna sięgać aż do warstwy nieprzepuszczalnej. Dalsze
wiercenie przez warstwę nieprzepuszczalną należy prowadzić, wykorzystując drugą kolumnę
rur znajdującą się wewnątrz pierwszej. Po osiągnięciu warstwy wodonośnej pomiaru piezo-
metrycznego poziomu wody dokonuje się w drugiej kolumnie rur.
Pobieranie próbek wody dokonuje się z warstw wodonośnych znajdujących się w sąsiedz-
twie projektowanej budowli podziemnej (później próbki wody powinno się pobierać w trak-
cie wykonywania budowli podziemnej). Celem tych badań jest określenie agresywności wody
w stosunku do obudowy budowli podziemnej lub tunelu (zwłaszcza agresywność w stosunku
do betonu i stali). Po ustaleniu się poziomu zwierciadła wody podziemnej w danej warstwie
wodonośnej za pomocą odpowiedniego próbnika pobiera się wodę do 2 butelek o pojemności
1 dm3 oraz 0,5 dm3 (Pisarczyk, 2001). Próbka o objętości 0,5 dm3 jest przeznaczona do zbada-
nia wolnego, agresywnego dwutlenku węgla (CO2). Dla związania wolnego dwutlenku węgla
do próbki wsypuje się sproszkowany i przemyty marmur. Próbki te powinny być prawidłowo
zamknięte i opisane.
87
a) b) c) d)
2
1 1 1 1
2 2 2
3 3 3 3
4 4 4 4
3 3 3 3
Rys. 3.10. Możliwy efekt pomiaru poziomu wody podczas przewiercania się przez warstwy wodonośne.
a) dokładny pomiar poziomu zwierciadła wody gruntowej,
b) dokładny pomiar piezometrycznego poziomu wody podziemnej niżej leżącej warstwy wodonośnej,
c) i d) błędny pomiar piezometrycznego poziomu wody podziemnej niżej leżącej warstwy wodonośnej.
Oznaczenia: 1 – poziom zwierciadła wód gruntowych, 2 – piezometryczny poziom niżej leżącej formacji
wodonośnej, 3 – formacja wodonośna, 4 – warstwa nieprzepuszczalna (np. warstwa ilasta)
Badanie własności hydraulicznych masywu skalnego przeprowadzane jest poprzez badanie

wodochłonności, które polega na pomiarze objętości wody wtłoczonej pod ciśnieniem do ma-
sywu skalnego. W Polsce badania wodochłonności skał przeprowadza się w oparciu o normę
BN-75/8950-07. Na rys. 3.11a i b pokazano badanie wodochłonności metodą jednootworową
(na rys. 3.11a – dla ośrodka nienawodnionego, na rys. 3.11b – dla ośrodka nawodnionego).
a) Ośrodek nienawodniony b) Ośrodek nawodniony

Pn Pn
Mn P0 Mn P0
Q M0 Q M0
1 1
hn
hn
h0
h0
Nadkład Nadkład
gruntów gruntów
luźnych luźnych
3 3
hw
Skała lita
Hydrostatyczne
Skała 2 zwierciadło
h
lita wody
2
4 4
Strefa Strefa
badawcza badawcza
l
l
2r 2r
Rys. 3.11. Schematy do obliczeń ciśnienia badawczego: a) w ośrodku nienawodnionym, b) w ośrodku na-
wodnionym (wg BN-75/8950-07)
Oznaczenia: 1 - przewód tłoczny uzbrojenia otworu badawczego, 2 – ściany otworu badawczego, 3 – przewód
zwrotny uzbrojenia otworu badawczego, 4 – uszczelka obiegowa; M0 i Mn – manometry wskazująco-rejestrujące
88
Przed przystąpieniem do badań wodochłonności należy opracować program przeprowadze-

nia badań dla każdego otworu lub grupy otworów. Zgodnie z normą BN-75/8950-07 w pro-
gramie tym powinno się określić:
• głębokość otworu badawczego, jego konstrukcję oraz kąt i kierunek nachylenia,
• część otworu badawczego wraz z podziałem na strefy badawcze, dla których zamierza się
przeprowadzić badania,
• sposób prowadzenia badań,
• wartości ciśnień, przy których prowadzone będą badania w poszczególnych strefach,
• sprzęt do wykonywania badań wodochłonności (rodzaj uszczelki, rodzaj i charakterystykę
przyrządów do pomiaru ciśnienia i objętości wtłaczanej wody),
• w warunkach szczególnych, zakres i sposób przeprowadzenia dodatkowych pomiarów i ob-
serwacji.
Otwory dla badania wodochłonności powinny być wiercone metodą obrotową, z ciągłym
rdzeniowaniem, za pomocą wodnej płuczki wiertniczej bez zawiesin mechanicznych. Kąt
i kierunek nachylenia otworu badawczego dobiera się w zależności od budowy geologicznej
masywu skalnego i położenia sieci spękań. Optymalna średnica otworu badawczego (w części
przewidzianej do badań wodochłonności) powinna wynosić od 86 do 112 mm. Wyjątkowo
dopuszcza się wykonywanie otworów badawczych o średnicach mniejszych od 86 mm lub
większych od 112 mm, jednakże w tym drugim przypadku nieprzekraczających 160 mm. Ba-
dania wodochłonności wykonuje się w strefach badawczych o długości od 2 do 5 m wybranych
w taki sposób, aby w strefach tych znajdowały się skały mające podobne charakterystyki geo-
logiczno-inżynierskie. W skałach silnie zwietrzałych lub mocno spękanych charakteryzujących
się dużą wodochłonnością (o wodochłonności jednostkowej q ≥ 0,5 dm3/min/0,01 MPa/m)
można stosować mniejsze długości (od 2 do 3 m) w przystropowej części podłoża skalnego.
Zwykle badania wodochłonności są prowadzone tzw. strefami „zstępującymi” (wówczas
badania wykonuje się równolegle z postępem wiercenia, kolejno dla coraz niżej położonych
stref badawczych) lub wyjątkowo strefami „wstępującymi” (wtedy badania prowadzi się od
najgłębszych stref badawczych w kierunku powierzchni). Strefy badawcze oddziela się od po-
zostałej części otworu wiertniczego za pomocą uszczelki gumowej. Uszczelkę tę wstawia się na
końcu przewodu tłocznego i następnie wskutek mechanicznego ściśnięcia szczelnie dociska się
ją do ściany otworu wiertniczego. Na początku badania przeprowadza się wstępne wtłaczanie
wody, które należy prowadzić w sposób ciągły w czasie 10 min, przy ciśnieniu zbliżonym do
0,2 MPa. Celem wstępnego zatłaczania jest wykrycie usterek lub braku szczelności izolacji stre-
fy badawczej. Po wykonaniu wstępnego wtłaczania, w którym nie wykryto usterek, po 10 min
wykonuje się podstawowe i przedłużone badania wodochłonności.
Podstawowe badania wodochłonności prowadzi się w cyklach badawczych, zmieniając stop-
niowo ciśnienie wtłaczanej wody. Różnica pomiędzy poszczególnymi ciśnieniami nie może być
mniejsza od 0,05MPa i większa od 0,5MPa. W danym cyklu badawczym należy wykonać co
najmniej 3 badania przy różnych ciśnieniach. Najmniejsze ciśnienie stosowane przy badaniach
89
wodochłonności powinno być większe od 0,04MPa, natomiast największe ciśnienie należy

przyjmować uwzględniając stopień spękania masywu skalnego oraz wytrzymałość skały i powin-
no się ono zawierać pomiędzy (0,1 h, ( – średni ciężar objętościowy skał występujących
powyżej strefy badawczej, h – głębokość położenia stropu strefy badawczej od powierzchni).
Ciśnienie w strefie badawczej oblicza się za pomocą wzorów (Pisarczyk, Rymsza, 1993):
• ośrodek nienawodniony (wielkości występujące we wzorze 3.1 podano na rys. 3.11a)
p  p o  (h  0,5l  ho ) w (3.1)
• ośrodek nawodniony (wielkości występujące we wzorze podano na rys. 3.11b)
p  p o  (hw  ho ) w (3.2)
gdzie:
p – ciśnienie w strefie badawczej w MPa,
po – ciśnienie na manometrze wskazująco-rejestrującym (rys 3.11),
h – głębokość położenia stropu strefy badawczej poniżej poziomu terenu,
ho – wysokość zainstalowania manometru wskazująco-rejestrującego ponad poziomem terenu,
l – długość strefy badawczej,
w – ciężar właściwy wody,
hw – głębokość występowania hydrostatycznego zwierciadła wody podziemnej w otworze
badawczym.
Dla przykładu w danym cyklu badawczym ciśnienie badawcze może wynosić: 0,1MPa,
0,2MPa, 0,5MPa, 0,8MPa, 0,5MPa, 0,2MPa, 0,1MPa. Czas przeprowadzenia podstawowego
badania wodochłonności jest ograniczony i dla ośrodków nawodnionych powinien wynosić
20 min, natomiast dla ośrodków nienawodnionych – 30 min.
Pomiary objętości wtłaczanej wody przeprowadza się równocześnie z odczytami ciśnienia na
manometrach wskazująco-rejestrujących lub przyrządach pomiarowych. Pomiary te powinny
być wykonywane co 2 min podczas każdego badania wodochłonności.
Przedłużone badanie wodochłonności wykonuje się w czasie od 1 do 3 godzin, przy stałym
ciśnieniu zbliżonym do 0,2MPa. Badanie wodochłonności pozwala określić szczelność masy-
wu skalnego oraz odporność materiału wypełniającego różnego typu nieciągłości (spękania,
szczeliny) na zadane ciśnienie wody.
3.4. Prowadzenie obserwacji masywu skalnego w czasie

wykonywania i użytkowania budowli podziemnych
Podczas wykonywania budowli podziemnych należy prowadzić odpowiednie pomiary i ob-
serwacje. Można tego dokonać, bowiem w ostatnich dwudziestu latach nastąpił znaczny po-
90
stęp w rozwoju oprzyrządowania do monitorowania i kontroli budowli podziemnych. Celem

prowadzonych pomiarów i obserwacji jest (Parker, 1996):
• porównanie zachowania się masywu skalnego oraz wód gruntowych i podziemnych w sto-
sunku do przyjętych założeń projektowych, dokonanie oceny i wprowadzenie ewentualnych
korekt do projektu,
• sprawdzenie postępu prac podczas wykonywania budowli podziemnej,
• dostarczenie dowodów potwierdzających bezpieczeństwo wybranej metody drążenia i wcze-
sne ostrzeganie w przypadku wystąpienia niekorzystnych zjawisk,
• sprawdzenie czy dane, przyrządy lub punkty pomiarowe nie uległy uszkodzeniu i czy nie
występuje konieczność wykonania dodatkowych pomiarów,
• dostarczenie danych do zapewnienia sąsiednich właścicieli posiadłości i ogólnie społeczeń-
stwa o prawidłowym przebiegu budowy podziemnej,
• potwierdzenie bezpieczeństwa innowacyjnych metod drążenia,
• zebranie i opisanie doświadczeń, które powinny być wykorzystane przy projektowaniu i wy-
konywaniu budowli podziemnych w podobnych warunkach w celu uzyskania większego
bezpieczeństwa i zmniejszenia kosztów wykonania,
• dostarczenie odpowiednich danych dla planowanej ewentualnie w przyszłości dalszej rozbu-
dowy budowli podziemnej, zaproponowanie dodatkowych badań,
• przygotowanie zbiorczych danych dla kierownictwa budowy,
• prowadzenie badań kontrolnych, pomiarów i obserwacji budowy (przemieszczeń wybra-
nych punktów konturu wyrobiska podziemnego oraz konwergencji pomiędzy wytypowany-
mi punktami jego konturu, przemieszczenia i odkształcenia skał w najbliższym sąsiedztwie
Rys. 3.12. Przykładowe rozmieszczenie przyrządów do pomiaru deformacji masywu skalnego przy drążeniu
tunelu Mt. Baker Ridge (Parker, 1996)
91
budowli podziemnej, obciążenia na obudowę wstępną i jej zachowania się podczas drążenia,
naprężeń występujących pomiędzy obudową wstępną a ostateczną, naprężeń w obudowie
ostatecznej, rys. 3.12).
Dużą ilość informacji o przeprowadzaniu pomiarów geoinżynierskich oraz niezbędnym
oprzyrządowaniu można przeczytać w pracach: Dunnicliff, Green (1988), Thompson i in.
(1983), Krywult, Mateja (1995), Domańska, Gruszka (2004), Dzierżęga (2004). Dla przy-
kładu na rys. 3.12 naszkicowano rozmieszczenie przyrządów do pomiaru deformacji masywu
skalnego przy wykonywaniu tunelu Mt. Baker Ridge (wg Parker, 1996).
Literatura
[1] Bieniawski Z.T.: Rock Mechanics Design in Mining and Tunneling, Balkema, Rotter-
dam, 1984.
[2] Brady B.H.G., Brown E.T.: Rock Mechanics for Underground Mining, Allen & Unwin,
London, 1985.
[3] Brown E.T.: The nature and fundamentals of rock engineering, with book „Comprehen-
sive Rock Engineering” ed. Hudson J.A., Pergamon Press, 1996.
[4] Domańska D., Gruszka R.: Wstępna ocena zjawisk zachodzących w otoczeniu wyrobiska
wielkogabarytowego na podstawie wyników badań in-situ, XXVII Zimowa Szkoła Me-
chaniki Górotworu – Geotechnika i Budownictwo specjalne, t. 1, s. 37-44, 2004.
[5] Dunnicliff J., Green G. E.: Geotechnical instrumentation for monitoring field perfor-
mance, ed. John Wiley & Sons, New York, 1988.
[6] Dzierżęga A.: Budowa tuneli w Szwajcarii, Seminarium Naukowo-Techniczne pt. „Bu-
downictwo tunelowe w Karpatach i jego ekologiczne uwarunkowania”, UWN-D AGH,
Kraków, 2004.
[7] Glazer Z.: Mechanika gruntów, Wydawnictwa geologiczne, Warszawa, 1977.
[8] ISRM: Basic geotechnical description of rock masses, J.Rock Mech. Min. Sci. & Geo-
mech. Abstr., vol. 18, pp. 85-110, 1981.
[9] Jawański W.: Charakterystyka i modelowanie hydrauliczne masywów skalnych w podło-
żu budowli hydrotechnicznych, Rozprawa doktorska, IBW PAN, Gdańsk, 1977.
[10] Kidybiński A.: Podstawy geotechniki kopalnianej, Wyd. Śląsk, Katowice, 1982.
[11] Krywult J., Mateja J.: Pomiary geotechniczne czynnikiem poprawy bezpieczeństwa i ob-
niżenia kosztów, Prace Naukowe Geotechniki i Hydrotechniki Politechniki Wrocław-
skiej, nr. 69, Konferencje nr 36, s. 223-230, 1995.
[12] Louis C.: Introduction à l’hydraulique des roches, Rozprawa doktorska, Université Pierre
et Marie Curie, Paris, 1976.
[13] Meltzer K.J., Bergdahl U.: Geotechnical field investigations, with book „Geotechnical
Engineering Handbook”, vol. 1: Fundamentals, pp. 51-117, ed. Smoltczyk U., Ernst &
Sohn, 2002.
92
[13] Parker H.W.: Geotechnical investigations, in the book „Tunnel Engineering Handbook”
ed. Bickel J. O., Kuesel T. R., King E. H., Chapman & Hall, 1996.
[14] Pilecki Z.: Wyznaczanie parametrów górotworu na podstawie klasyfikacji geotechnicz-
nych, Wyd. „Drukpol”, Kraków, 2002.
[15] Pisarczyk S., Rymsza B.: Badania laboratoryjne i polowe gruntów, Oficyna Wydawnicza
Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 1993.
[16] Pisarczyk S.: Gruntoznawstwo inżynierskie, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 2001.
[17] Sanecki L.: Zasady w projektowaniu geotechnicznym stosowane w Polsce na tle procedur
normalizacji europejskiej, Mat. Konferencyjne „XXVII Zimowej Szkoły Mechaniki Gó-
rotworu – Geotechnika i Budownictwo Specjalne 2004”, t. 1, s. 499-507, 2004.
[18] Praca zbiorowa pod red. Smoltczyk U.: Geotechnical Engineering Handbook, vol.1:
Fundamentals, ed., Ernst & Sohn, 2002.
[19] Thiel K.: Mechanika skał w inżynierii wodnej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa, 1980.
[20] Thomson D.E., Edgers L., Mooney J.S., Young L. W., Wall C.F.: Field evaluation of ad-
vanced methods of subsurface exploration for transit tunneling, Washington, D.C., U.S.
Department of Transportation, Final Report UMTA-MA-06-0100-83-2, 1983.
Normy
[1] ASTM D 1586-84: Standard test method for penetration test and split barrel sampling
of soils, American Society for Testing and Materials, Philadelphia, 1992.
[2] ASTM D 4633-86: Standard test method for stress wave energy measurements for dyna-
mic penetrometer testing systems, American Society for Testing and Materials, Philadel-
phia, 1986.
[3] ASTM D 4719-94: Standard test method for pressuremeter testing in soils, American
Society for Testing and Materials, Philadelphia, 1994.
[4] BS 1377: Part 9: British standard methods of test for soils for civil engineering purposes.
Part 9: In situ tests. British Standards Institution, London, 1990.
[5] DIN 1054: Baugrund – Sicherheitnachweise im Erd- and Grundbau, Draft, 2000.
[6] DIN EN 1536: Ausführung von besonderen geotechnischen Arbeiten (Spezialtiefbau) –
Böhrpfahle, 2000.
[7] DIN 4020: Geotechnische Untersuchungen für bautechnische Zwecke; einschl. Beiblatt
1: Anwendungshilfen, Erläuterungen, 1990.
[8] DIN 4021: Baugrund – Aufschluß durch Schürfe und Bohrungen sowie Entnahme von
Bodenproben, 1990,
[9] DIN 4022-1: Baugrund und Grundwasser – Benennen und Beschreiben von Boden und
Fels; Schichtenverzeichnis für Bohrungen ohne durchgehender Gewinnung von gekern-
ten Proben im Boden und Fels, 1987.
93
Fels; Schichtenverzeichnis für Bohrungen im Fels (Festgestein), 1981.
Fels; Schichtenverzeichnis für Bohrungen mit durchgehender Gewinnung von gekernten
Proben im Boden (Lockergestein), 1982.
[12] DIN 4023: Baugrund – und Wasserbohrungen; Zeichnerische Darstellung der Ergebnis-
se, 1984.
[13] DIN 4030: Beurteilung betonangreifender Wässer, Böden und Gase (2 Teile), 1991.
[14] DIN 4094: Baugrund – Erkundung durch Sondierungen, einschl. Beiblatt 1: Anwen-
dungshilfen, Erklärungen, 1990.
[15] DIN 4094-1: Baugrund – Felduntersuchungen, Teil 1: Drucksondierungen, Draft,
2001.
[16] DIN 4094-2: Baugrund – Felduntersuchungen, Teil 2: Bohrlochrammsondierung,
Draft, 2002.
[17] DIN 4094-3: Baugrund – Felduntersuchungen, Teil 3: Rammsondierungen, Draft,
2001.
[18] DIN 4094-4: Baugrund – Felduntersuchungen, Teil 4: Flügelscherversuche, Draft,
2001.
[19] DIN 4094-5: Baugrund – Felduntersuchungen, Teil 5: Bohrlochaufweitungsversuche,
Draft, 2001.
[20] DIN 4096: Baugrund – Flügelsondierung; Maße des Gerätes, Arbeitswiese, Auswertung,
1980.
[21] DIN 18125-2: Baugrund – Untersuchung von Bodenproben, Bestimmung der Dichte
des Bodens, Part 2: Feldversuche, 1999.
[22] DIN 18196: Erd- und Grundbau – Bodenklassifizierung für bautechnische Zwecke,
1988.
[23] EN1997-1, Eurocode 7, Geotechnical design – Part 1, General rules, European Com-
mittee for Standarization, Brussels, 1997-2007.
[24] ENV 1997-2, Eurocode 7, Geotechnical design – Part 2, Design Assisted by Laboratory
Testing, European Committee for Standarization, Brussels, 1999.
[25] ENV 1997-3, Eurocode 7, Geotechnical design – Part 3, General rules, Design Assisted
by Field Testing European Committee for Standarization, Brussels, 1999.
[26] PN-B-02479 – Geotechnika. Dokumentowanie geotechniczne, 1998.
[27] PN-B-02481 – Geotechnika. Terminologia podstawowa, symbole literowe i jednostki
miar, 1998.
[28] PN-B-06050 – Geotechnika. Roboty ziemne, 1999.
[29] PN-B-04452 – Geotechnika. Badania polowe, 2002
[30] BN-75/8950-07 – Określenie wodochłonności skał litych, 1975.
94
4. Pierwotny stan naprężenia w masywie skalnym
4. PIERWOTNY STAN NAPRĘŻENIA W MASYWIE

SKALNYM
4.1. Wstęp
Określenie pierwotnego stanu naprężeń należy do skomplikowanych zagadnień me-
chaniki skał. Do niedawna pierwotny stan naprężenia określano na drodze rozważań
teoretycznych, przyjmując szereg założeń upraszczających. Masyw skalny traktowano
jako: ciągły, jednorodny, izotropowy, liniowo sprężysty, niezaburzony tektonicznie.
Przyjęcie tych idealnych założeń znacznie odbiegających od warunków rzeczywistych
powodowało, że otrzymane wyniki znacznie różniły się od występujących w warunkach
naturalnych. Zaczęto krytykować przyjmowane założenia upraszczające. Dla przykła-
du Priest (1993) poddał krytyce założenie o ciągłości masywu skalnego, stwierdzając:
„...większość świata jest zbudowana ze skał, a większość skał w pobliżu powierzchni
ziemi jest spękana. Spękania mają decydujący wpływ na geometrię masywu skalnego,
jego własności wytrzymałościowe i odkształceniowe, wytężenie oraz lokalne kierunki
i wielkości naprężeń”. Wiadomo również, że na masyw skalny działały siły tektoniczne,
których wynikiem są uskoki, pofałdowania, spękania. W wielu przypadkach wpływ sił
tektonicznych istnieje do dzisiaj. W masywie skalnym mogą występować naprężenia
termiczne, związane ze stygnięciem skał magmowych lub ogrzewaniem się skał. Wobec
powyższego, należy stwierdzić że na pierwotny stan naprężenia w masywie skalnym ma
wpływ historia oddziaływań mechanicznych, termicznych i chemicznych.
Poczynając od lat trzydziestych zaczęto mierzyć naprężenia pierwotne metodami po-
średnimi w warunkach in-situ. Przy ich pomocy dokładniej można określić pierwotny
stan naprężenia w masywie skalnym. Niestety, również przy wykonywaniu tych pomia-
rów przyjmuje się pewne założenia upraszczające (np. liniowo-sprężyste zachowanie się
masywu skalnego). Warto w tym miejscu wspomnieć o jeszcze jednej bardzo istotnej
kwestii. W masywie skalnym występuje przestrzenny stan naprężenia i dla prawidło-
wego określenia pierwotnego stanu naprężenia powinno się oszacować wszystkie te
składowe tensora naprężenia. Tymczasem mierzymy przemieszczenia w wybranych kie-
runkach i dopiero wówczas, przyjmując pewne założenia, określamy naprężenia.
Powyższe rozważania pokazują zaledwie w zarysie skalę trudności, których można się
spodziewać przy próbie pomiaru pierwotnego stanu naprężenia w masywie skalnym.
Jednakże znajomość pierwotnego stanu naprężenia w masywie skalnym ma fun-
damentalny wpływ na wtórny stan naprężenia, który powstaje w wyniku wykonania
wyrobiska podziemnego. Błędnie określony pierwotny stan naprężenia prowadzi do
błędnych wyników dotyczących wtórnego stanu naprężenia.
95
4.2. Teoretyczna ocena pierwotnego stanu naprężenia

Przez pierwotny stan naprężenia rozumie się stan naprężenia w masywie skalnym przed pod-
jęciem jakiejkolwiek działalności górniczej. Stanowi on pewnego rodzaju tło, na które następ-
nie nakładają się zmiany stanu naprężenia wywołane wykonaniem wyrobisk.
Dla określenia pierwotnego stanu naprężenia metodą analityczną najczęściej przyjmuje się
następujące założenia:
• masyw skalny jest ciągły, izotropowy, jednorodny i liniowo-sprężysty,
• pierwotne naprężenia w masywie skalnym zależą od sił ciężkości,
• powierzchnia terenu ma kształt płaski (ze względu na rozpatrywanie małego obszaru nie
bierze się pod uwagę kulistości Ziemi).
Aby przy podanych założeniach określić pierwotny stan naprężenia wycina się z masywu
skalnego na głębokości z elementarną cząsteczkę w kształcie prostopadłościanu o wymiarach
dx, dy, dz (rys 4.1).
Rys. 4.1. Elementarny prostopadłościan wycięty z masywu skalnego
Na górną elementarną powierzchnię cząsteczki dxdy działa ciężar skał nadkładu Pz o war-
tości:
Pz = -zdxdy (4.1)
gdzie:
 – ciężar objętościowy skał nadkładowych.
Naprężenie pionowe można prosto wyliczyć, dzieląc ciężar Pz przez powierzchnię na którą
on działa, a mianowicie:
pz = -z (4.2)
gdzie:
96
pz – pierwotne naprężenie pionowe.

Naprężenia poziome określa się z uogólnionego prawa Hooke’a:
1
x  y  [ p x   ( p y  p z )]
E
w którym:
x, y – odkształcenia poziome,
E – moduł Younga,
 – współczynnik Poissona,
px, py – pierwotne naprężenia poziome.
W nienaruszonym masywie skalnym nie ma możliwości odkształcania się elementarne-

go prostopadłościanu w płaszczyźnie poziomej, zatem odkształcenia poziome są równe zero
x = y = 0. Na powierzchniach bocznych występują jednakowe naprężenia poziome px = py
o wartościach:
p z
px  p y  (4.3)
1 
lub
pz
px  p y  (4.4)
m 1
w którym:
1
m – odwrotność liczby Poissona, ( m  )

Z badań laboratoryjnych wynika, że w masywie skalnym wartość m zmienia się wraz z głę-
bokością (Gergowicz, 1974). Na niedużych głębokościach liczba m w zależności od rodzaju
skały osiąga wartości z przedziału od 20 do 5 i wraz ze wzrostem głębokości nieliniowo ma-
leje, zbliżając się do wartości m = 2 ( = 0,5 – materiał nieściśliwy). Stąd przyjmuje się, że
na dużej głębokości dla m = 2 panuje hydrostatyczny stan naprężenia, bowiem z wzoru (4.4)
wynika równość wszystkich trzech naprężeń pierwotnych px = py = pz. Szacunkowe wartości
liczby m (Gergowicz, 1974; Sałustowicz, 1959) w zależności od rodzaju skały i głębokości
pokazuje tabela 4.1.
Tabela 4.1. Szacunkowe wartości liczby m w funkcji rodzaju skały i głębokości (Gergowicz, 1974; Sałustowicz, 1959)
Liczba m
Rodzaj skał Głębokość w [m]
122 620 1200
Piaskowiec 20 9 4
Gnejs 18 9,5 8
Granit 15,5 10 8,5
Łupek piaszczysty 12 7 3,5
Wapień I 10 5,5 3,5
Łupek ilasty 9,5 5 3,5
Wapień II 5,5 4 3
97
Równania (4.3, 4.4) można również zapisać w innej postaci a mianowicie:
p x  p y  p z (4.5)
gdzie:
 – współczynnik charakteryzujący stosunek pierwotnych naprężeń poziomych do pierwot-
nych naprężeń pionowych lub współczynnik naprężeń poziomych.
To równanie przedstawia w postaci ogólniejszej pierwotny stan naprężenia. Bowiem
w celu określenia pierwotnego stanu naprężenia wystarczy znajomość współczynnika ,
który może zostać określony w różny sposób. W przypadku gdy mamy do czynienia z ma-
sywem skalnym, którego zachowanie opisuje model sprężysty, izotropowy, jednorodny
wówczas współczynnik  określa wzór:
 1
  (4.6)
1  m  1
Ponieważ na rozpatrywanym elementarnym prostopadłościanie (rys. 4.1) naprężenia stycz-
ne nie występują, dlatego wyznaczone naprężenia są naprężeniami głównymi. Pierwotny stan
naprężenia można również przedstawić w postaci tensora naprężenia:
pz
0 0
px 0 0 m 1  0 0
pz
p 0 py 0 , p 0 0 , lub p  p z 0  0 (4.7)
m 1
0 0 pz 0 0 pz 0 0 1
Jeżeli masyw skalny zbudowany jest z szeregu warstw, w przybliżeniu luźno z sobą połą-
czonych, z których każdą można traktować jako izotropową i jednorodną, wówczas wartość
pierwotnego naprężenia oblicza się wg wzoru:
n
p z    i hi (4.8)
i 1
w którym:
i – ciężar objętościowy i-tej warstwy,
hi – grubość i-tej warstwy,
n – ilość warstw nadkładu.
Pierwotne naprężenia pionowe i poziome określone wzorami od (4.2) do (4.8) noszą czasa-
mi nazwę naprężeń grawitacyjnych.
W powyższych rozważaniach przyjęto szereg upraszczających założeń. Tymczasem wystarczy
98
wziąć jakikolwiek przekrój pionowy przez fragment masywu skalnego, aby przekonać się, że
budowa ta jest niezwykle skomplikowana (rys. 4.2).
Rys. 4.2. Przykład skomplikowanej budowy masywu skalnego
Zachodzi pytanie: czy w tak zróżnicowanym masywie skalnym w sposób w miarę poprawny
można określić pierwotny stan naprężenia wzorami (od 4.2 do 4.8), a jeżeli nie, to jak określić
prawidłowo pierwotny stan naprężenia? Odpowiedź na to pytanie jest niezwykle złożona. Ist-
nieje bowiem bardzo wiele czynników, które mogą w różnym stopniu wpływać na pierwotny
stan naprężenia w skorupie ziemskiej, są to między innymi:
• rzeźba powierzchni terenu – zgodnie z równaniem (4.2) ukształtowanie powierzchni terenu
wpływa na wielkość naprężeń pionowych, a co za tym idzie na wielkość naprężeń pozio-
mych. Składowa pionowa naprężenia będzie miała inne wartości w otoczeniu wzniesień te-
renu, a inne w rejonach dolin;
• erozja i wietrzenie – mogą one prowadzić do zmian naprężeń poziomych i pionowych w ma-
sywie skalnym poprzez zmianę ukształtowania powierzchni terenu;
• naprężenia residualne (resztkowe) – wynikają one z historii obciążenia masywu skalnego.
Mogą być związane z ogromnymi dociążeniami powierzchni podczas epok lodowcowych,
zmianami temperatury. Po cofnięciu się lodowców, stan naprężenia w masywie skalnym
mógł ulec niejako zamrożeniu, i w tym właśnie zjawisku można upatrywać jedną z przyczyn
znacznie większych pomierzonych wartości naprężeń niż wynikają z rozważań teoretycz-
nych;
• budowa litologiczna masywu skalnego – może w sposób lokalny zakłócać pierwotny stan na-
99
prężenia, bowiem wszelkiego rodzaju uwarstwienia, inkluzje, żyły, soczewki, wycienienia,

wymycia, misy eworsyjne itp. powodują istotne zmiany stanu naprężenia w bezpośrednim
ich otoczeniu;
• naprężenia tektoniczne – na skutek działania sił tektonicznych w masywie skalnym powsta-
ją fałdy i uskoki. Zarówno fałdy, jak i uskoki w sposób istotny zaburzają stan naprężenia
w swoim otoczeniu;
• sieci spękań i nieciągłości w górotworze – powodują istotne zmiany stanu naprężenia. Ich
wielkość jest funkcją przestrzennej orientacji sieci, odległości pomiędzy spękaniami, stopnia
przeobrażenia spękań, ich rozwarcia itp.
Oprócz wyżej wymienionych, na pierwotny stan naprężenia mają wpływ zmiany tempera-
tury oraz chemiczne i fizykochemiczne procesy takie, jak: ługowanie, wytrącanie się, rekrysta-
lizacja składników mineralnych, a także procesy mechaniczne: strefy zniszczenia i przesunięcia
na powierzchni zniszczenia, lepkoplastyczne płynięcie przez ośrodek itp.
Aby chociaż szacunkowo określić wpływ niektórych czynników na pierwotny stan napręże-
nia, poniżej przedstawiono rozważania analityczne i numeryczne, a następnie dokonano po-
równania otrzymanych wyników z pomiarami in-situ.
4.2.1. Wpływ wybranych czynników na wartość pierwotnego stanu

naprężenia
Wpływ kształtu powierzchni

We wzorze (4.2) podano, że pierwotne naprężenie pionowe zależy od odległości od po-
wierzchni terenu z. Przy przyjęciu poziomego kształtu powierzchni terenu w rozpatrywanym
obszarze wartość tego naprężenia na danej głębokości jest stała. W przypadku gdy powierzch-
nia terenu jest nieregularna, występują wzniesienia i doliny, jak schematycznie pokazano na
rys. 4.3, wówczas pierwotne naprężenie zmienia się, przy czym największy wpływ kształtu
powierzchni na pierwotny stan naprężenia występuje na małych głębokościach, a w miarę
wzrostu głębokości nieliniowo maleje.
Rys. 4.3. Schematyczny kształt powierzchni terenu
100
Dla ilustracji powyższych rozważań rozpatrzmy prosty przykład.
Przykład
Na powierzchni znajduje się wzgórze, którego oddziaływanie na powierzchnię można przy-
bliżyć za pomocą ciężaru walca o średnicy 2a i wysokości h (rys. 4.4).
Rys. 4.4. Obciążenie powierzchni walcem o średnicy 2a i wysokości h
Nacisk tego walca wywoła w masywie skalnym w osi walca dodatkowe naprężenia o wartości:
 
 
 
 1 
p zd   śr  h  1  3  (4.9)
   a 2  2 
 1     
  z  
gdzie:
p zd – dodatkowe pierwotne naprężenia pionowe spowodowane istnieniem wzgórza,
h – wysokość wzgórza (walca),
a – promień walca.
Na rys. 4.4 pokazano zmianę naprężenia p zd z głębokością dla promienia walca a = 100 m,
wysokości walca (wzgórza) h = 100 m oraz śr = 0,025 MN/m3 . Z prawej strony rysunku
p zd
zamieszczono wpływ głębokości na wartość stosunku .
pz
101
Uzyskane obliczenia pokazują, że kształt powierzchni ma istotny wpływ na pierwotne naprę-

żenia tylko do pewnej głębokości. W analizowanym przykładzie wzgórze o wysokości 100 m
na głębokości 100 m od podstawy zwiększało pierwotne naprężenia pionowe o około 65%,
natomiast już na głębokości 200 m tylko o 14%, a na głębokości 500 m – 1%.
Wpływ anizotropii masywu skalnego

Wiele skał zwłaszcza osadowych wykazuje anizotropowość, co oznacza, że ich własności zale-
żą od kierunku. Wśród skał wyróżnia się: anizotropię syngenetyczną, która jest związana z wa-
runkami powstawania złóż skalnych oraz anizotropię epigenetyczną – powstałą w późniejszych
okresach w wyniku działania procesów tektonicznych lub zjawisk metamorfizmu skał (Ryncarz
1993). Powstanie anizotropii syngenetycznej wiąże się zasadniczo z działaniem siły ciężkości
i dlatego skały osadowe mają znacznie większe różnice we własnościach fizycznych pomię-
dzy kierunkiem równoległym do uwarstwienia a kierunkiem prostopadłym do uwarstwienia
w porównaniu do skał magmowych. Anizotropia epigenetyczna związana jest z układami po-
wierzchni łupliwości, spękań i poślizgów.
Do opisu zachowania się skał wykazujących anizotropię nie powinno się przyjmować modelu
izotropowego, lecz model anizotropowy. Dla wielu skał osadowych w płaszczyźnie uwarstwienia
własności skał praktycznie nie zależą od kierunku (czyli istnieje izotropia), natomiast na kierunku
prostopadłym do uwarstwienia są różne. Masyw skalny zbudowany z takich skał można opisać
modelem transwersalnie izotropowym i model ten jest często wykorzystywany w obliczeniach.
Model transwersalnie izotropowy charakteryzuje pięć niezależnych stałych materiałowych
(rys. 4.5 – na rysunku pokazano schematycznie sposób obciążania próbki podczas wyznaczania
tych stałych materiałowych), a mianowicie:
z y
x 1 2
0s
V V
V V V G
Q (

Q (
2
Rys. 4.5. Model transwersalnie izotropowy
E1 – moduł sprężystości w płaszczyźnie uwarstwienia,

E2 – moduł sprężystości w kierunku prostopadłym do płaszczyzny uwarstwienia,
102
1 – współczynnik Poissona charakteryzujący związek podłużnych i poprzecznych odkształ-

ceń w płaszczyźnie uwarstwienia,
2 – współczynnik Poissona charakteryzujący związek podłużnych i poprzecznych odkształ-
ceń w płaszczyźnie prostopadłej do płaszczyzny uwarstwienia,
G2 – moduł odkształcenia postaciowego (Kirchhoffa) w kierunku normalnym do ułożenia
warstw. Dla ciała transwersalnie izotropowego moduł G2 jest wielkością niezależną i nie może
być określony przez inne stałe. Najczęściej wyznacza się go z próby skręcania próbki.
G1 – moduł odkształcenia postaciowego w płaszczyźnie warstwy. Ten moduł jest wielkością
zależną i oblicza się go ze znanego wzoru:
E1
G1 
2(1   1 )
Gdy mamy do czynienia z sytuacją pokazaną na rys. 4.6 (masyw skalny uwarstwiony z war-
stwami nachylonymi do poziomu pod kątem ) pierwotne naprężenia wzdłuż osi x, y, z są
naprężeniami głównymi i wynoszą:
p zu   śr z  p z
p xu   x p z (4.10)
p  y pz
u
y
Natomiast współczynniki naprężenia poziomego x, y najczęściej nie są sobie równe i zależą od
E1 G1  1
kąta upadu warstw  oraz współczynników , , .
E 2 G2  2
Jeżeli =0 (płaszczyzny uwarstwienia są równoległe do płaszczyzny xy) współczynniki naprę-

żenia poziomego x, y są sobie równe i wynoszą:
 2 E1
x   y  (4.11)
1   1 E2
Jeżeli płaszczyzny uwarstwienia są pionowe, = 90(prostopadłe do płaszczyzny xy), wów-
czas współczynniki x, y są różne i wynoszą:
E 
 1  22  1 
 2 1  1   E2 
x  y  (4.12)
E   E 
1  22  1  1  22  1 
 E2   E2 
103
x 
n
g
t
-z
Rys. 4.6. Anizotropowy masyw skalny. Warstwy nachylone pod kątem  do poziomu (wg Amadei i Savage, 1993)
Przykładowo poniżej przedstawiono wyniki badań własności transwersalnie izotropowych

dla dwóch rodzajów łupków (Pinto, 1970 oraz Grossmann, 1995)
Tabela 4.2. Zależność współczynnika naprężeń poziomych od transwersalnie izotropowych własności wybra-
nych łupków
=0 =90
E1 E2 1 2 G2 
Rodzaj skały x y x y
GPa GPa - - GPa - - - - -
Łupek I 97,6 76,3 0,268 0,211 27,8 0,37 0,37 0,37 0,28 0,34
Łupek II 78,6 42,0 0,219 0,145 21,0 0,28 0,35 0,35 0,18 0,27
Łupek III (wg Pinto, 1970) 64,8 20,4 0,134 0,067 8,1 0,15 0,25 0,25 0,08 0,15
Łupek
70,8 25.8 0,281 0,201 9,7 0,39 0,77 0,77 0,29 0,44
(wg Grossmann, 1995)
* E2 uzyskano na kierunku prostopadłym do uwarstwienia
Wpływ erozji powierzchni

Erozja powierzchni terenu spowodowana jest przez różne czynniki zewnętrzne (erozja
deszczowa, rzeczna, lodowcowa) i prowadzi na pewnych obszarach do istotnego zmniejsze-
nia pierwotnej grubości nadkładu, powodując odciążenie masywu skalnego, a tym samym
zmniejszenie wartości pierwotnego naprężenia pionowego. Tymczasem w masywie skalnym
są zakodowane pierwotne naprężenia poziome odpowiadające grubości nadkładu przed ero-
zją. Wielu badaczy uważa, że powszechnie występujące duże pierwotne naprężenia poziome
zwłaszcza na małych głębokościach (często przekraczające pierwotne naprężenia pionowe) są
także wynikiem zerodowania części nadkładu, skutkiem czego spadła znacznie wartość pier-
wotnego naprężenia pionowego (zmniejszenie nadkładu), natomiast pierwotne naprężenia po-
ziome uległy niewielkim zmianom.
Dla oceny wpływu erozji na pierwotny stan naprężenia przeprowadzono podobne rozważa-
nia jak na początku rozdziału 4. Na elementarną cząstkę masywu skalnego znajdującą się na
głębokości H0 przed erozją zgodnie z wzorami (4.2), (4.5) działają pierwotne naprężenia
pz  −śrH0 i px  py  0pz
gdzie: 0 – współczynnik naprężeń pierwotnych przed erozją.
Jeżeli się przyjmie, że na skutek erozji nastąpiło zmniejszenie grubości nadkładu o wartość
104
H (rys. 4.7), to w wyniku następuje zmniejszenie pierwotnego naprężenia pionowego o war-

tość śr  H. Pierwotne naprężenie pionowe wówczas ma wartość:
pz  −śrH (4.13)
gdzie: H = H0 − H
natomiast pierwotne naprężenia poziome po erozji ulegają zmniejszeniu o wartość

 śr  H . Po tych zmianach pierwotne naprężenia poziome na głębokości wynoszą:
1 

p x  0 śr H 0   śr H
1 
Współczynnik naprężenia poziomego po zaistniałej erozji (dla obecnego położenia po-

wierzchni terenu) można wyliczyć dzieląc pierwotne naprężenie poziome przez pierwotne na-
prężenie pionowe, a mianowicie:

 śr H
p  H 1 
  x  0 śr 0 
pz  śr H  śr H
a po uproszczeniu:
px    H
  0   0    0   (4.14)
pz  1   H
gdzie:
 – przyrost współczynnika naprężenia poziomego po zaistniałej erozji.
W obliczeniach należy uwzględnić zmianę współczynnika Poissona wraz z głębokością. Inne
wartości będzie on przyjmował na głębokości H0, a inne na głębokości H.
H
 śr H 0  śr ( H 0  H )
0  śr H 0

0  śr H 0   śr H
1
Rys. 4.7. Zmniejszenie grubości nadkładu na skutek erozji
105
Przykład liczbowy
Planuje się wykonać tunel na głębokości H = 200 m. Przed jego zaprojektowaniem należy
określić naprężenia pierwotne. Z badań geologicznych wiadomo, że na skutek erozji w ciągu
milionów lat nastąpiło zmniejszenie grubości nadkładu o wartość H = 300 m. Spróbujmy
oszacować pierwotne naprężenia uwzględniając erozję.
Załóżmy, że na głębokości H0 = 500 m współczynnik Poissona wynosił = 0,4, natomiast
na głębokości H = 200 m, = 0,2.
Podstawiając do wzorów (4.6 i 4.14) podane wartości liczbowe otrzymujemy 0 = 0,67, a =
1,3. W przypadku gdy wartość > 1, wówczas naprężenia poziome są większe od pionowych.
Teraz naprężenia pierwotne (dla 0 = 0,025 MPa/m) wynoszą:
pz = 5 MPa, px = py = 6,5 MPa.
Wpływ występowania uskoków

Podczas wykonywania wyrobisk podziemnych natrafiamy na uskoki i inne zaburzenia tek-
toniczne, które mogą być przyczyną utraty stateczności wyrobisk. Pomimo dużego zaintere-
sowania badaczy zjawiskami i procesami związanymi z zaburzeniami tektonicznymi można
stwierdzić, że w chwili obecnej problematyka wpływu tych zaburzeń na przebieg procesów de-
formacyjnych i dynamicznych w górotworze w związku z prowadzeniem robót podziemnych
jest bardzo słabo rozpoznana. Tymczasem w wielu przypadkach tektoniczne pole naprężeń kil-
ka razy przewyższa pierwotne naprężenia, które są wynikiem działania sił grawitacyjnych. Do-
tyczy to zwłaszcza pierwotnych naprężeń poziomych, bowiem zaburzenia pierwotnych naprę-
żeń pionowych występują znacznie rzadziej. Z tego powodu często przyjmuje się, że pierwotne
naprężenia pionowe są zbliżone do wynikających z grawitacji (wzór 4.2), natomiast podejmuje
się próbę oszacowania pierwotnych naprężeń poziomych w pobliżu zaburzeń tektonicznych.
Rozpatrzmy stan naprężenia w otoczeniu uskoku przyjmując, że pierwotne naprężenie
pionowe jest stałe i wynosi śr  H. Uskok jest to struktura utworzona w wyniku przerwania
pierwotnej ciągłości skał i przemieszczenia ich wzdłuż utworzonej powierzchni uskokowej.
Podzielmy uskoki na uskoki normalne, odwrócone i przesuwcze (rys. 4.8 a,b,c).
a) b) c)
Rys. 4.8. Podstawowe typy uskoków: a) normalne, b) odwrócone, c) przesuwcze
Skoro powstał uskok, to pojawiły się naprężenia, które spowodowały powstanie zniszczenia
wzdłuż powierzchni uskokowej (bowiem nastąpiło przerwanie pierwotnej ciągłości skał). Przy
założonych stałych pierwotnych naprężeniach pionowych musiały wystąpić o odpowiednich
wartościach pierwotne naprężenia poziome. Jeżeli założy się, że zniszczenie skał opisuje zmo-
106
dyfikowane kryterium Coulomba–Mohra, to istnieją dwie możliwości wystąpienia zniszczenia

opisane przez dwa koła Mohra styczne do obwiedni zniszczenia (rys. 4.9). Położenie tych kół
wyznaczają następujące naprężenia główne:
p xn Onx p z pz JĞr H
I koło Mohra , II koło Mohra p o Oox p z (4.15)
pz JĞr H x
Koło I odpowiada warunkom występującym podczas powstania uskoku normalnego. Pier-

wotne naprężenie pionowe jest mniejsze od pierwotnego naprężenia poziomego p z  p xn .
Ze zmodyfikowanego kryterium Coulomba–Mohra wynika, że:
    2c    
nx  tg 2  45°  u    u tg  45°  u  (4.16a)
 2   pz   2
a zniszczenie powstaje pod kątem
u
 n  45 °  (4.16b)
2
do poziomu.
Koło II odpowiada warunkom występującym podczas powstania uskoku odwróconego.

Pierwotne naprężenie pionowe jest większe od pierwotnego naprężenia poziomego p z  p xo .
Ze zmodyfikowanego kryterium Coulomba–Mohra wynika, że:
    2cu   ° u 
ox  tg 2  45°  u    tg  45   (4.17a)
 2   pz   2
a zniszczenie powstaje pod kątem
u
 o  45 °  (4.17b)
2
do poziomu,
gdzie:
p xn – pierwotne naprężenie poziome przy tworzeniu się uskoku normalnego,
nx – współczynnik naprężeń poziomych przy tworzeniu się uskoku normalnego,
u – kąt tarcia wewnętrznego skał w otoczeniu uskoku,
107
cu – kohezja skał w otoczeniu uskoku,

p xo – pierwotne naprężenie poziome przy tworzeniu się uskoku odwróconego,
ox – współczynnik naprężeń poziomych przy tworzeniu się uskoku odwróconego.
a) uskok normalny b) uskok odwrócony

pz
p xo p xo
pz
p xn p xn
n
°
c) 
 c
u    tg
u
cu
u

° n
o
p x
pz p n
x
 
 °  45°  u  n  45 °  u
2 2
Rys. 4.9. Stan naprężenia przy tworzeniu się uskoku normalnego i odwróconego
Można założyć, że po utworzeniu się uskoku (normalnego czy odwróconego) kohezja

wzdłuż płaszczyzny uskokowej spada praktycznie do zera (cu = 0). Z tego powodu wzory (4.16)
oraz (4.17) upraszczają się do postaci:
  
dla uskoku normalnego nx  tg 2  45°  u  (4.18)
 2
  
dla uskoku odwróconego ox  tg 2  45°  u  (4.19)
 2
Przy pomocy tych wzorów można zgrubnie oszacować pierwotny stan naprężenia w oto-
czeniu istniejących uskoków. Problemem jest oszacowanie wartości kąta tarcia wewnętrznego
wzdłuż uskoku. Najprościej jest zmierzyć kąt nachylenia uskoku do poziomu  na przekroju
pionowym i z wzorów (4.16b), (4.17b) wyliczyć średnią wartość kąta tarcia wewnętrznego.
Dla przykładu w tabeli 4.3 pokazano ekstremalne wartości naprężeń pierwotnych grawi-
tacyjnych oraz występujących w otoczeniu uskoku normalnego i odwróconego podczas ich
108
Tabela 4.3 Składowe stanu naprężenia występujące w otoczeniu uskoków normalnego i odwróconego
Pierwotne naprężenie poziome w otoczeniu uskoku

Pierwotne Podczas tworzenia się
Pierwotne naprężenie Po utworzeniu się uskoku
uskoku
Głębokość naprężenie poziome**
H [m] pionowe* px [MPa] cu = 2 [MPa], u = 20 cu = 0, u = 20
pz [MPa] (grawita- Uskok Uskok Uskok Uskok
cyjne) normalny odwrócony normalny odwrócony
pnx [MPa] p0x [MPa] pnx [MPa] p0x [MPa]
10 - 0,26 -0,07 +0,85 -2,53 -0,13 -0,53
100 -2,59 -0,65 -0,29 -7,28 -1,27 -5,28
200 -5,18 -1,30 -1,56 -12,57 -2,54 -10,57
400 -10,36 -2,59 -4,10 -23,13 -5,08 -21,13
750 -19,43 -4,86 -8,54 -41,62 -9,52 -39,62
1000 -25,90 -6,48 -11,72 -54,83 -12,70 -52,83
* śr = 0,0259 [MPa/m] ** = 0,2
tworzenia się, a także po utworzeniu. Porównanie tych wartości pokazuje z jak istotnym pro-
blemem mamy do czynienia.
Otrzymane wartości pierwotnych naprężeń poziomych w otoczeniu uskoku normalnego czy
też odwróconego zdecydowanie różnią się od pierwotnych naprężeń poziomych pochodzących
tylko od grawitacji. Dla przykładu na głębokości H = 100 m pierwotne naprężenia poziome
pochodzące od grawitacji wynoszą px = −0,65 MPa. Podczas tworzenia się uskoku normalnego
oraz uskoku odwróconego pierwotne naprężenia poziome wynoszą odpowiednio pnx = 0,45 px,
p0x = 11,2 px. Po utworzeniu się uskoku pierwotne naprężenia poziome wynoszą: p nx = 1,95 px dla
uskoku normalnego, p0x = 8,12 px dla uskoku odwróconego.
Wzory i obliczenia przeprowadzone powyżej zawierają szereg uproszczeń i pozwalają jedynie
w sposób niezwykle zgrubny oszacować pierwotny stan naprężenia w sąsiedztwie uskoków.
Skomplikowane zjawiska i procesy jakie mogą zachodzić w rejonie uskoków, można dokład-
niej modelować wykorzystując metody numeryczne. Zastosowanie metod numerycznych (np.
metody elementów skończonych – MES) umożliwia uwzględnienie w analizie większej ilości
złożonych cech strukturalnych masywu skalnego, tj. złożonej budowy geologicznej, niejed-
norodności i nieliniowości ośrodka, występowania powierzchni kontaktowych. Przykładowe
wyniki obliczeń MES wpływu istnienia uskoku normalnego na zaburzenie pierwotnego sta-
nu naprężenia w masywie skalnym oraz możliwości jego uaktywnienia można znaleźć m.in.
w pracy Tajduś i in. (1995).
4.3. Analiza wyników pomiarów in-situ pierwotnego

stanu naprężenia
W 1958 roku Haast opublikował wyniki pomiarów naprężeń poziomych przeprowadzo-
nych w Skandynawii, które w tym czasie przyjęto z dużą dozą niedowierzania. Wskazywały
bowiem one, że naprężenia poziome są większe od pionowych. Późniejsze pomiary naprężeń
109
pierwotnych prowadzone w ciągu ostatnich 40 lat wskazują, że można je raczej traktować

jako wzorcowe niż wyjątkowe. Przykładowo Lindner i Halpern (1978), którzy wykonali kil-
kaset pomiarów na terenie USA doszli do wniosku, że pierwotny stan naprężenia zależy nie
tylko od głębokości i własności odkształceniowych górotworu, lecz na jego wartość wpływ
ma szereg różnych czynników (z których niektóre omówiono na początku rozdziału). Z tego
powodu wartości pierwotnych naprężeń zmieniają się wraz ze zmianą miejsca pomiaru (więk-
szość wzorów analitycznych wskazuje, że pierwotne naprężenia na danej głębokości są stałe
niezależnie od miejsca położenia na kuli ziemskiej). Podobnie stwierdzają Herget (1986), po
analizie wyników pomiarów pierwotnego stanu naprężenia na terenie Kanady oraz Li (1986)
w pracy dotyczącej terenu Chin. Wielu badaczy uważa, że do głębokości około 1500 m śred-
nie pierwotne naprężenie poziome często osiąga większe wartości ściskające w porównaniu do
naprężenia pionowego. Dla przykładu Chryssanthakis i Barton (1995) podają, że pomierzone
przez nich większe naprężenia poziome na głębokości około 20 m osiągają wielkość blisko −4,5
MPa (podczas gdy według analitycznych wzorów 4.3, 4.4 nie powinny przekraczać −0,5 MPa).
Próbę podsumowania wyników wszystkich pomiarów naprężenia podjął w 1992 roku Zob-
back w ramach projektu World Stress Map.
Rysunek 4.11 zamieszczony w pracy Browna i Hoeka (1978) chyba najbardziej wiernie od-
daje stopień skomplikowania problemu wielkości i kierunków pierwotnych naprężeń głów-
nych w masywie skalnym. Z tego rysunku oraz analizy szeregu wyników pomiarów wynika, że:
• wartości pierwotnych naprężeń poziomych zależą od kierunku, wraz ze zmianą kierunku
zmieniają się wartości pierwotnych poziomych naprężeń normalnych, a zatem można zna-
leźć główne pierwotne naprężenia poziome,
• główne naprężenia poziome mają różne wartości i dlatego nie jest obojętne, jak w stosunku
do nich drążony jest tunel,
• często, zwłaszcza na małych głębokościach, pierwotne naprężenia poziome przekraczają pier-
wotne naprężenia pionowe.
Brown i Hoek (1978) uznali, że nie ma żadnej analitycznej teorii w pełni wyjaśniającej tak
złożony pierwotny stan naprężenia w górotworze. Dlatego korzystając z dużej liczby pomiarów
in-situ określili górny i dolny kres współczynnika (rys. 4.10 – linie przerywane) w postaci:
100 1500
0,3 d O Ğr d 0,5 (4.20)
H H
px  p y
gdzie:  śr  ,
2 pz
px, py – odpowiednio maksymalna i minimalna wartość pierwotnych naprężeń poziomych.
110
0 1 s r 2 3
0.5 1.5 2.5 3.5
250
500
750
1000
G łębokoś ć zalegania, m
1250
1500 Australia
USA
1750 Kanada
Skandynawia
RPA
A 2000 Inne regiony
2250
2500
2750
3000
Rys 4.10. Zależność współczynnika śr od głębokości. Według Brown i Hoek, 1978.
Widać wyraźnie, że współczynnik proporcjonalności pomiędzy średnim pierwotnym na-

prężeniem poziomym i pionowym jest wysoki na małych głębokościach, oraz że łagodnie
spada wraz ze wzrostem głębokości.
Znacznie później Sheory (1994) opublikował ciekawą teorię dla transwersalnie izotro-
powego modelu całej Ziemi, która daje wyniki zbliżone jakościowo do wykresu Hoeka
i Browna. W teorii tej uwzględniono zmienność temperatury, gęstości oraz stałych od-
kształceniowych, począwszy od jądra ziemi aż po jej powierzchnię. Według tej teorii współ-
czynnik śr można obliczyć ze wzoru:
§ 1·
O Ğr 0,25 E h ¨ 0,001 ¸ (4.21)
© H¹
gdzie:
Eh – średni moduł Younga nadległego masywu skalnego, MPa.
Na rys. 4.12 przedstawiono kilka wykresów dla przykładowych wartości średnich modułów
Younga. Widać wyraźnie zbliżony jakościowo charakter do rys. 4.10.
W większości prac nie kwestionuje się wzoru (4.2) na obliczanie pierwotnego naprężenia
pionowego. Dla przykładu Brown i Hoek (1978) na podstawie pomiarów do wyznaczania
średnich naprężeń pionowych proponują posługiwać się związkiem:
pz 0,027 z (4.22)
111
co jest zgodne z wzorem (4.2) po przyjęciu średniego ciężaru objętościowego masy-

wu skalnego równego śr = 0,027 MN/m3. Należy jednak podkreślić, że w literaturze
światowej można znaleźć kilka prac, które opisują pomierzone anomalie w wartościach
pierwotnych naprężeń pionowych. Dla przykładu Martna i Hansen (1986) stwierdza-
ją, że pomierzyli pierwotne naprężenia pionowe o wielkości −70 MPa, tam gdzie ciężar
nadkładu daje tylko −10 MPa. W Zagłębiu Donieckim pomierzono pierwotne naprę-
żenia pionowe, których wartości są od 1,5 do 3,8 razy większe od naprężeń grawitacyj-
nych. Ciekawostką innego rodzaju jest fakt, że Lim i Lee (1986) pomierzyli naprężenia
pionowe zbliżone do wartości zero.
0
0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4
-200
-400
Ek=10[GPa]
Ek=20[GPa]
-600 Ek=40[GPa]
Ek=60[GPa]
-800 Ek=80[GPa]
-1000
-1200
śr
Rys.4.11. Zależność współczynnika naprężeń poziomych od głębokości i modułu Younga masywu skalnego
4.4. Metody pomiaru pierwotnego stanu naprężenia

Ogólnie wszystkie metody pomiaru naprężeń w masywie skalnym można podzielić
na trzy grupy (Windsor, 1993):
1. metody oparte na zjawisku odprężania masywu skalnego w otoczeniu otworu (inkluzje,
pomiary deformacji otworów, trepanacja powierzchniowa, obwiercanie dna otworu),
2. metody polegające na wykonaniu otworu w masywie skalnym i następnie wprowadze-
niu sondy i wywoływaniu przez tę sondę ciśnienia na ścianki otworu,
3. metody oparte na obserwacji i analizie procesów niszczenia masywu skalnego (hydrosz-
czelinowanie, obserwacje zniszczenia otworów wiertniczych, obserwacje kawałkowania
rdzeni wiertniczych, analiza zjawisk sejsmologicznych).
Pierwszym, solidnie opracowanym kompendium wiedzy na temat metodyki pomia-
rów kierunków i wielkości naprężeń jest praca Leemana z 1964 roku. Zawiera ona
podstawy teoretyczne oraz opisy szeregu przyrządów do pomiaru naprężeń w otworach
wiertniczych. Ogólnie przyrządy te rejestrują przemieszczenia konturu otworu, wyko-
112
rzystując do tego deformometry, lub też z przemieszczeń pośrednio określają napręże-

nia – za pomocą tzw. sztywnych inkluzji (Zorychta, 1983). Deformometry charakte-
ryzują się pomijalnie małą sztywnością (w porównaniu ze sztywnością skał), natomiast
sztywność inkluzji jest zdecydowanie większa od sztywności skał. Inkluzje z reguły in-
staluje się bezpośrednio po odwierceniu otworu, następnie tłoczy się do niego zaprawę,
która w czasie twardnienia nie wykazuje skurczu, a po stwardnieniu jej moduł Younga
jest większy od modułu masywu skalnego. Po pewnym czasie od zabudowy czujnika
mierzymy rzeczywiste zmiany naprężenia w jego otoczeniu (Mateja, 1995). Jak wynika
z opisu, czujniki te służą do długotrwałych obserwacji zmian stanu naprężenia, a nie
pomiarów wielkości i kierunków naprężeń pierwotnych.
Poniżej omówiono tylko wybrane metody pomiaru naprężeń reprezentujące wszyst-
kie powyższe grupy. Skupiono się na metodach uznanych i stosowanych aktualnie
w świecie, natomiast pominięto szereg metod, które do dzisiaj nie zyskały większej
popularności wśród badaczy (np. metoda trepanacji powierzchniowej opisywana przez
Kidybińskiego, 1982, pomiary deformacji otworów – Orzepowski, 1997). Należy rów-
nież pamiętać co stwierdzają w swojej monografii Amadei i Stephansson (1997), że
w masywie skalnym zwięzłym można oszacować pierwotne naprężenia z dokładnością
do 10–20% przy wykonaniu co najmniej 20 pomiarów.
4.4.1. Pomiar kierunków i wielkości naprężeń za pomocą płaskiej

sondy (flatjack)
Metoda ta pozwala na ocenę stanu naprężenia w bezpośrednim sąsiedztwie wyro-

biska. Pomiar polega na umieszczeniu w wyciętej szczelinie płaskiej sondy składającej
się z dwóch, połączonych ze sobą stalowych powierzchni. Przed wykonaniem wcięcia
powyżej i poniżej sondy mocuje się dwa repery pomiarowe i począwszy od wykonania
szczeliny, w sposób ciągły mierzy się odległość pomiędzy nimi (rys. 4.12).
Po umieszczeniu i rozparciu sondy w otworze zwiększa się w niej ciśnienie za pomocą
pompowania medium wypełniającego, aż do osiągnięcia przez repery odległości istnie-
jącej przed wykonaniem szczeliny. Przyjmuje się, że ta wielkość ciśnienia odpowiada,
z dokładnością do 5%, wielkości naprężenia w masywie skalnym w kierunku prosto-
padłym do sondy (Kim i Franklin, 1987). Taka procedura może służyć do pomiaru
jednej składowej naprężenia, natomiast do określenia wszystkich składowych tensora
naprężenia potrzeba co najmniej 6 pomiarów w różnych kierunkach.
Wadą tej metody jest fakt, że pomiar jest wykonywany w odległości zaledwie od kil-
kunastu centymetrów do kilku metrów od konturu tunelu – czyli w strefie najbardziej,
z punktu widzenia stanu naprężenia, zaburzonej jego wykonaniem. Na pomierzone
w ten sposób wartości pierwotnych naprężeń wpływ ma wykonany tunel.
113
a)
b)
Rys. 4.12. a) Budowa płaskiej sondy flatjack, b) Rozmieszczenie płaskich sond flatjack w szczelinach
4.4.2 Pomiar kierunków i wielkości naprężeń poprzez hydroszczeli-

nowanie (hydraulic fracturing)
W masywie skalnym wykonuje się otwór wiertniczy (Kim i Franklin, 1987) o minimalnej
długości równej 5 średnicom otworu. Po obu stronach wybranego odcinka pomiarowego za-
kłada się (a właściwie rozpiera się) tzw. pakery (korki), które mają za zadanie odizolowanie
odcinka pomiarowego z obu stron (rys. 4.13).
Pakery rozpiera się ciśnieniem niższym od spodziewanego, koniecznego do wytworze-
nia szczeliny. Następnie zwiększa się ciśnienie medium na odcinku pomiarowym, cały
czas kreśląc wykres jego zmienności w czasie. W miarę wzrostu ciśnienia na ściankach
otworu powstają naprężenia rozciągające, które po pewnym czasie powodują wytwo-
rzenie i propagację szczelin w odcinku pomiarowym. Ciśnienie pomierzone podczas
powstania szczeliny jest nazywane ciśnieniem inicjacji zniszczenia (ciśnienie szczelino-
wania) Pf . Po wytworzeniu szczeliny dalej kontynuuje się zwiększanie ciśnienia cieczy,
aż do osiągnięcia długości szczeliny równej potrojonej średnicy (uzasadnioną ciekawość
autorów budzi sposób oceny długości powstałej szczeliny) otworu. Następnie zatrzymuje
114
się dopływ cieczy i odnotowuje się w tym czasie wielkość ciśnienia – jest to tzw. ciśnienie
zamknięcia (ciśnienie zamykania szczeliny) Ps. Z reguły wykonuje się jeszcze dwa cykle
pomiarowe „obciążania” i „odciążania” odcinka pomiarowego dla znalezienia wielkości
ciśnienia powodującego ponowne otwarcie szczelin P. Wyidealizowany wykres z pomia-
rów znajduje się na rys. 4.14.
miernik przepływu,
przetwornik ciśnienia
do pompy
rury wysokiego
ciśnienia
wąż wysoko ciśnieniowy
1,1m obudowa przetwornika

ciśnienia
przedział
dwustronne
pękania (0,9m) uszczelnienie (packer)
otwór wiertniczy
Rys. 4.13. Pomiar naprężeń przez hydroszczelinowanie
Rys. 4.14. Wykres zmienności ciśnienia cieczy w otworze przy hydroszczelinowaniu
115
Przy założeniu, że oś otworu jest równoległa do kierunku jednego z naprężeń głównych,

minimalne i maksymalne naprężenia główne można obliczyć z następujących wzorów:
 min  Ps
(4.23)
 max  3Ps  Pr  P0
gdzie:
min – minimalne główne naprężenie poziome,
max – maksymalne główne naprężenie poziome,
P0 – wstępne ciśnienie porowe.
Kierunek płaszczyzny szczeliny odpowiada kierunkowi maksymalnego naprężenia po-
ziomego, zaś kierunek minimalnego naprężenia jest doń prostopadły. Z punktu widzenia
tensora naprężenia mamy tu do czynienia z pomiarem dwóch jego składowych, czyli dla
znalezienia pozostałych składowych konieczne jest wykonanie co najmniej 3 pomiarów.
Oczywiście zachodzi to przy założeniu, że oś otworu wiertniczego jest równoległa do kie-
runku jednego z naprężeń głównych – czyli w rzeczywistości mierzymy wielkości i kierunki
naprężeń w płaszczyźnie prostopadłej do otworu wiertniczego. Jest to chyba jedyna z metod
pomiaru naprężeń, która pozwala na określenie stanu naprężenia w odległości kilkudziesięciu
metrów (nawet do 70 m) od konturu wyrobiska. Wielkości i kierunki naprężeń w masywie
skalnym są określane w oparciu o wielkość ciśnienia ciekłego medium potrzebnego do wy-
tworzenia, propagacji, podtrzymania oraz ponownego otwarcia szczelin w rejonie pomiaru,
czyli pod względem technologicznym wykonanie pomiaru nie przedstawia większych trudno-
ści. Kierunki pomierzonych naprężeń są ustalane na podstawie obserwacji orientacji hydrau-
licznie wywołanych spękań, za pomocą kamery telewizyjnej. Metoda ta ma bardzo istotną
zaletę w porównaniu do innych. Nie wymaga ona znajomości współczynika Poissona i modu-
łu Younga masywu skalnego, ale z kolei masyw skalny traktowany jest jako jednorodny i izo-
tropowy. Oprócz tego pomiar naprężeń odbywa się na relatywnie dużej powierzchni, a nie
punktowo. Niestety, pośród wielu prac zachwalających jej skuteczność można także znaleźć
kilka przykładów, gdzie jej stosowanie nie dało pozytywnych wyników (Ohberg i in, 1996).
Na początku lat 90. zaproponowano także inną metodę oceny wielkości i kierunków na-
prężeń pierwotnych, tzw. hydroszczelinowanie na istniejących szczelinach (HTPF). W tym
przypadku, jeżeli znane jest położenie jakiejś szczeliny w otoczeniu otworu, to poprzez
podanie medium do otworu można określić wartość ciśnienia medium koniecznego do
rozwarcia szczeliny – czyli w przybliżeniu równego naprężeniu normalnemu do powierzch-
ni szczeliny. Wykonując kilka takich pomiarów na istniejących szczelinach, można określić
kierunki i wielkości naprężeń pierwotnych w górotworze.
Inną odmianą szczelinowania otoczenia otworu wiertniczego jest wywołanie powsta-
nia szczeliny za pomocą rozpierania pakera w otworze. Rozwarcie szczeliny jest inicjowane
z chwilą przekroczenia Rr skały na konturze otworu. Metoda ta różni się od hydroszczelino-
wania brakiem zastosowania wody.
116
4.4.3. Pomiar kierunków i wielkości naprężeń poprzez nacinanie

otworu wiertniczego (borehole slotter)
Jednym z interesujących przyrządów służących do pomiaru naprężeń w masywie skalnym

jest borehole slotter – czyli tłumacząc wprost przyrząd do nacinania ścianek otworów wiert-
niczych. Idea tego urządzenia powstała w połowie lat 80. w Australii (Bock, 1986; Bock,
1993; Dugan i in. 1993). Służy on do pomiaru naprężeń w kierunku prostopadłym do ścia-
nek otworu wiertniczego. Do uprzednio odwierconego otworu wiertniczego o średnicy od
95 mm do 103 mm wprowadza się sondę pomiarową, która za pomocą diamentowej okrągłej
piły wykonuje nacięcie o szerokości 1 mm i maksymalnej głębokości 25 mm. Po wykonaniu
nacięcia następuje w czasie kilku minut pomiar odkształceń na ściankach otworu wiertni-
czego w bezpośrednim sąsiedztwie nacięcia. Zwykle na jednym poziomie otworu wykonuje
0 20 40 Głębokość otworu
mm 0,2m 0,3m
v
v
30
gładki otwór 60
v v
180
Odkształcenia
szczelina
początek nacinania
v
15 diamentowe ostrza 150
czujnik
v
odkształceń
300
270 koniec nacinaia
0 2 4 0 2 4
Północ
Zachód 0 20 40 Wschód
-2
Rozciąganie MNm
Ściskanie
Południe
Rys. 4.15. Schemat przyrządu borehole slotter, przykładowe wykresy zmienności odkształceń w czasie oraz otrzy-
mane wielkości i kierunki naprężeń pierwotnych
117
się trzy nacięcia rozmieszczone co 120, następne pomiary można wykonywać w odległości
około 10 cm. Na podstawie obserwacji zmian odkształceń ścianek otworu wiertniczego, dla
różnych lokalizacji poszczególnych nacięć, można na podstawie rozwiązania Kirscha, określić
kierunki i wielkości naprężeń w kierunkach prostopadłych do otworu. Konieczna jest tutaj
jednak uprzednia znajomość liczby Poissona oraz modułu Younga górotworu w miejscu po-
miaru. Na rys. 4.15 przedstawiono schemat pracy czujnika odkształceń po wykonaniu otwo-
ru, przykładowe wykresy zmienności odkształceń w czasie oraz otrzymane na ich podstawie
wielkości i kierunki naprężeń.
Borehole slotter był z powodzeniem stosowany w Australii, Kanadzie, Austrii i Niemczech
w kopalniach podziemnych, odkrywkowych oraz różnego rodzaju budowlach podziemnych.
W porównaniu do innych metod pomiaru zastosowanie nacinania ścianek otworu jest bardzo
proste, szybkie i pozwala na wykonanie od 10 do 15 pomiarów w czasie 8 godzin. Duża gę-
stość pomiarów pozwala na dokładne rozpoznanie zmienności kierunków i wielkości naprężeń
wzdłuż otworu. Widać stąd, że taki sposób pomiarów posiada istotne zalety (Bock, 1993)
w porównaniu z hydroszczelinowaniem czy też z trepanacją wgłębną, a wyniki otrzymywane
za pomocą tych trzech metod są bardzo zbliżone (Dugan i in. 1993, Bock, 1986).
Nie powinno się stosować tej techniki pomiarowej w masywie spękanym lub o niskich
parametrach odkształceniowych i wytrzymałościowych (Dugan i in., 1993). W metodzie tej
bowiem wykorzystuje się rozwiązanie Kirscha, które oparte jest na założeniu izotropowości
i jednorodności masywu skalnego. Konstruktorzy urządzenia ograniczają zakres jego stoso-
walności do masywu skalnego charakteryzującego się wysokimi parametrami wytrzymałościo-
wymi i odkształceniowymi. Dla przykładu podają np., że dla skał o module Younga równym
40 GPa dokładność pomiaru jest rzędu ± 0,5 MPa. Można więc przypuszczać, że dla masywu
skalnego o niskich parametrach dokładność pomiarów będzie znacznie mniejsza.
4.4.4. Pomiar kierunków i wielkości naprężeń poprzez trepanację

wgłębną (overcoring)
Trepanacja wgłębna (overcoring) jest jedną z bardziej popularnych metod oceny wielkości
i kierunków naprężeń pierwotnych. Poniżej zostanie omówionych kilka najpopularniejszych
przyrządów pomiarowych, których zasada pomiaru oparta jest na obwiercaniu dna otworu
wiertniczego.
Jedną z metod pomiaru wielkości i kierunków naprężeń za pomocą trepanacji wgłębnej
(obwiercania dna otworu wiertniczego) jest pomiar za pomocą sondy USBM.
Metoda ta umożliwia jednoczesne określenie 3 składowych tensora naprężenia. Znalezienie
pozostałych składowych wymaga wykonania co najmniej 2 pomiarów.
Sondą USBM można prowadzić skuteczne pomiary do odległości około 30 m od konturu
wyrobiska. Procedura postępowania przedstawia się następująco: odwiercamy otwór główny,
a następnie na jego końcu tzw. otwór pilotujący o mniejszej średnicy i długości około 2 m.
118
W otworze pilotującym umieszczamy, stabilizujemy i orientujemy sondę, a następnie obwier-

camy otwór pilotujący odczytując wskazania sondy. Po zakończeniu pomiarów usuwamy son-
dę z otworu. Schemat przebiegu pomiaru jest przedstawiony na rys. 4.16.
otwór wielkośrednicowy
sonda
otwór pilotujący
Rys. 4.16. Pomiar za pomocą sondy USBM
Innym przyrządem używanym do pomiaru wielkości i kierunków naprężeń za pomocą tre-

panacji wgłębnej jest sonda typu CISRO.
Metoda ta umożliwia jednoczesne określenie 6 składowych tensora naprężenia, czyli określa-
my cały tensor naprężenia na podstawie jednego pomiaru.
   
 xx   xy xz

  xy    
 yy yz
  xz
  yz  zz 
Schemat postępowania jest podobny jak przy sondzie USBM. Sonda CISRO cechuje się
jednak bardziej skomplikowaną budową, bowiem rozeta tensometryczna będąca jej częścią
składową wymaga zapewnienia specyficznych warunków pomiaru.
Innym ogólnie znanym urządzeniem działającym na zasadzie obwiercania otworu wiertni-
czego jest tzw. doorstopper (Amadei i Stephansson, 1997). Sonda ta charakteryzuje się stosun-
kowo niewielkimi rozmiarami. Stan naprężenia określany jest tutaj poprzez pomiar różnicy
w odkształceniach na płaskim końcu otworu badawczego przed i po odciążeniu otworu. Róż-
nicę w odkształceniach uzyskuje się (podobnie jak w poprzednio opisywanych przypadkach) za
pomocą naklejenia czteroelementowej rozety tensometrycznej na końcu otworu badawczego
odwierconego w masywie skalnym (Rymon-Lipiński, 1985). Otwór ten następnie wydłuża
się (obwiercając rdzeń z rozetą) na głębokość 2 do 3 średnic otworu poza pozycję naklejonej
119
rozety (rys. 4.17). W wyniku tego następuje zmniejszenie sił działających na rozetę. Odkształ-
cenia pomierzone przed i po wydłużeniu otworu badawczego są następnie wykorzystywane do
obliczania odkształceń głównych w dwuosiowym stanie odkształcenia. Wielkości składowych
stanu naprężenia są obliczane na podstawie odkształceń głównych, parametrów sprężystych
masywu skalnego oraz w funkcji tzw. współczynnika koncentracji naprężeń (jest on wyznacza-
ny ze wzorów empirycznych jako funkcja liczby Poisssona). W porównaniu do innych technik
wykorzystujących obwiercanie otworu wiertniczego doorstopper wymaga relatywnie krótkiego
obwiercania – przeważnie wielkości około 15 cm.
Etap I. Przygotowanie otworu wiertniczego do umieszczenia doorstoppera
Etap II. Instalacja doorstoppera
urządzenie instalujące doorstopper
Etap III. Odprężenie otoczenia doorstoppera na skutek obwiercania
Etap IV. Powtórzenie odczytu po odprężeniu
Rys. 4.17. Sonda doorstopper (Amadei i Stephansson, 1997)
4.4.5. Ocena wielkości i kierunków naprężeń za pomocą emisji aku-

stycznej (AE)
Poprzez emisję akustyczną rozumiemy tutaj wszelkie impulsy ultradźwiękowe, które są wy-
dzielane z próbki podczas próby jej jednoosiowego ściskania. Częstotliwość tych impulsów
waha się w granicach od 50 do 500 kHz, a czas ich trwania w granicach 2 milisekund. Już
120
w latach 30. w Niemczech zauważono, że dla próbek metalowych, po odciążeniu ich (relaksacji
naprężeń wynikających z pracy w danej konstrukcji), a następnie przy ponownym poddaniu
ich naprężeniom znacznie wzrasta poziom (ilość impulsów) AE. Zjawisko to nazwano efektem
Kaisera (Hughson i Crawford, 1986).
Zastosowanie efektu Kaisera dla badania pierwotnego stanu naprężenia opiera się na na-
stępującym rozumowaniu. Naprężenia w próbce skalnej wyciągniętej z masywu skalnego,
z miejsca gdzie panuje pierwotny stan naprężenia, ulegają relaksacji. Podczas próby ściskania
jest cały czas prowadzony pomiar ilości impulsów AE. Przy osiągnięciu wartości naprężenia
ściskającego odpowiadającego naprężeniu występującemu w miejscu jej pobrania następuje
znaczący wzrost AE. W porównaniu z innymi metodami pomiar AE ma tą istotną zaletę, że nie
wymaga żadnych pomiarów odkształceń oraz jest przeprowadzany w warunkach laboratoryj-
nych. Momayez i Hassani (1992) podają nawet, że błąd pomiaru naprężeń za pomocą efektu
Kaisera waha się w granicach 2% (co wydaje się mało prawdopodobne). Dodatkowo Seto i in.
(1996) stwierdzają, że efekt Kaisera występuje zarówno w próbkach suchych, jak i wilgotnych.
Niezwykle istotną sprawą jest tutaj czas od pobrania próbki do jej ponownego obciążania.
Zdania różnych autorów są tu podzielone – jedni obserwowali efekt Kaisera już po kilku go-
dzinach, inni nawet po miesiącu od pobrania próbki. Michihiro i in. (1988) stwierdzają, że
wykrywalność efektu Kaisera spada z czasem. Ciekawe doświadczenia prowadził tutaj Teufel
(1989), który badał odkształcenia próbek skalnych w czasie, tuż po ich pobraniu z masywu
skalnego. Okazało się, że próbki wykazują przyrosty odkształceń bocznych do około 30 godzin
od chwili pobrania. Teufel sugerował, że wielkości tych odkształceń mogą służyć do określenia
wielkości pierwotnych składowych stanu naprężenia. Ten sposób określania może jednak być
obarczony dużymi błędami.
Ogólnie można stwierdzić, że efekt Kaisera przedstawia bardzo ciekawy kierunek badań,
chociaż praca Nordlunda i Li (1990) wykazuje, że efekt Kaisera nie występuje jednakowo
wyraźnie we wszystkich rodzajach skał (jakkolwiek stwierdzono występowanie efektu Kaisera
dla węgla – Seto i in. 1997). Należy także zauważyć, że opisana powyżej procedura przedstawia
pewien wyidealizowany obraz pomiarów. Pomiar taki może podlegać szeregom zakłóceń zwią-
zanych z miejscem pobrania próbki (zakładamy, że otwór jest wiercony w kierunku jednego
z naprężeń pierwotnych), czasem jej relaksacji, wpływem zmiany temperatury, dokładnością
pomiaru itp.
4.4.6. Ocena wielkości i kierunków naprężeń za pomocą analizy me-

chanizmu wstrząsu w ognisku
Jest to typowo geofizyczna metoda oceny kierunków i wielkości naprężeń w górotworze

(Marcak i Zuberek, 1994). Zakłada się tutaj, że wstrząsy są związane z przemieszczeniami ma-
sywu skalnego wzdłuż płaszczyzn uskoków – czyli mamy do czynienia ze zniszczeniem masywu
skalnego przez ścinanie.
121
Na podstawie wskazań sejsmometrów odczytuje się kierunki ich pierwszych wychyleń,

uwzględniając poprawkę na położenie sejsmometru względem ogniska wstrząsu. Interpretacja
wskazań sejsmometrów sprowadza się do wyznaczenia tzw. płaszczyzn nodalnych, z których
jedna jest tutaj płaszczyzną uskoku, wzdłuż którego nastąpiło ścinanie w czasie wstrząsu. Na-
stępnie na podstawie położenia płaszczyzn nodalnych określa się kierunki naprężeń, które były
przyczyną wstrząsów. Jednak sami geofizycy twierdzą, że istnieją dość duże ograniczenia tego
rodzaju analiz, wynikające przede wszystkim z przyjętych założeń upraszczających. Interpreta-
cja wyników zależy w istotny sposób od prawidłowości wyznaczania rzeczywistego kierunku
wejścia fali, a to jest jednym z najtrudniejszych zadań analizy sejsmogramu. Uzasadnione wąt-
pliwości budzi tutaj także przyjęcie a priori tylko jednego z możliwych mechanizmów wstrzą-
sów – związanego z przemieszczeniem na płaszczyźnie uskokowej.
4.4.7. Ocena wielkości i kierunków naprężeń na podstawie obserwacji

niszczenia otworów wiertniczych (borehole breakouts)
Obserwacje sposobu zniszczenia otworów wiertniczych mogą służyć dla oceny wielkości
i kierunków naprężeń. Jeżeli założymy, że otwór jest odwiercony w kierunku równoległym
do składowej pionowej stanu naprężenia, to na podstawie deformacji i sposobu zniszczenia
jego ścianek można oszacować kierunki i wielkości naprężeń poziomych. Na ogół zniszczenie
otworu występuje w płaszczyźnie równoległej do kierunku mniejszych naprężeń poziomych
(rys. 4.18).
py
Zniszczenie ścianek px
otworu
Rys. 4.18. Ocena wielkości i kierunków naprężeń na podstawie obserwacji niszczenia otworów wiertniczych
Dokumentację obrazu ścianek otworów wiertniczych można uzyskać przy zastosowaniu

szeregu przyrządów, jak np. borehole televiever czy caliper. Borehole televiever jest to sonda ob-
racająca się o otworze wiertniczym i generująca impulsy ultradźwiękowe około 1800 razy na
sekundę. Mierząc czas odbicia oraz amplitudę impulsu uzyskujemy dokładny obraz ścianek
122
r
pxmax pxmax
t
wysokie 1
zniszczenie
przez wyboczenie
łuszczenie
a
niskie 3
pxmax
powierzchnia zniszczenia
na skutek ścinania
Rys. 4.19. Zniszczenie otworu przez jego stopniowe łuszczenie się
otworu wiertniczego. Z kolei caliper działa na zasadzie pomiarów zmiany średnicy otworu
w dwóch prostopadłych kierunkach.
Wykorzystanie obserwacji sposobu zniszczenia otworu jako indykatora pierwotnego stanu
naprężenia ma w mechanice górotworu już kilkudziesięcioletnią historię. Generalnie badacze
z całego świata zgadzają się, że może to być skuteczna metoda pomiaru we wszystkich rodza-
jach skał (Amadei i Stephansson, 1997).
Zakładając, że oszacowanie kierunku największego naprężenia poziomego nie budzi wąt-
pliwości, rodzi się tutaj jednak pytanie, czy na podstawie analizy sposobu zniszczenia otworu
można także określić wielkość tych naprężeń. Ogólnie istnieją dwa sposoby zniszczenia otwo-
rów (rys. 4.19) – poprzez stopniowe łuszczenie się ścianek otworu oraz poprzez zniszczenie na
skutek ścinania wynikające z kryterium Coulomba–Mohra.
Na rys. 4.20. przedstawiono kolejne etapy niszczenia ścianek otworów (Amadei i Stephans-
son, 1987).
pxmin pxmin pxmin pxmin
pxmax pxmax
pxmin pxmin pxmin pxmin
postępujące zniszczenie z upływem czasu

Rys. 4.20. Wpływ czasu na zniszczenie otworu (wg Amadei i Stephanssona, 1987)
123
Widać tutaj na początku tworzenie się mikrospękań na kierunku mniejszego naprężenia

pierwotnego, następnie ich propagację, powstanie „wrębu” w otworze i następnie odłupywanie
się poszczególnych warstewek prawdopodobnie na skutek ścinania i ściskania. Oceny wielkości
i kierunków naprężeń można dokonać na podstawie metody opartej o kryterium wytężeniowe
Coulomba–Mohra zaproponowanej przez Zobacka i opisanej w pracy Amadei i Stephenssona
(1987). Metoda ta ma szereg założeń upraszczających, które mogą prowadzić do błędnych wy-
ników, szczególnie jeżeli chodzi o wielkość naprężeń pierwotnych (Morales i in., 1989; Haim-
son i Herrick, 1986, Bell i Dusseault, 1990). Wydaje się jednak, że w porównaniu z innymi
sposobami oceny pierwotnego stanu naprężenia, obserwacja sposobu zniszczenia otworów
wiertniczych posiada więcej zalet. Przede wszystkim jest nieporównywalnie mniej kosztowna
oraz nie wymaga posiadania szczególnie wyrafinowanej aparatury (za wyjątkiem urządzenia do
inspekcji otworu). Co ważniejsze, w opinii większości autorów z całego świata (np. Li, 1990)
daje ona podobne rezultaty, jak inne metody pomiaru naprężeń pierwotnych.
4.4.8. Inne metody pomiaru kierunków i wielkości naprężeń
Wardle i McNabb (1985) opisali przykład pomyślnego zastosowania urządzeń do pomiarów

kierunków i wielkości naprężeń opartych na zasadzie drgającej struny. Zostały one wykorzysta-
ne do monitoringu zmian naprężeń, wywołanych eksploatacją systemem ścianowym. Opisują
oni także, że uzyskali zgodność pomierzonych wartości naprężeń z przestrzennymi obliczenia-
mi numerycznymi stosując metodę odwrotną. Wydaje się jednak, że ta metoda pomiarowa jest
raczej przeznaczona do obserwacji zmian stanu naprężenia niż do pomiaru pierwotnego stanu
naprężenia.
Haimson (1997) twierdzi, że można wyciągnąć pewne wnioski co do kierunków i wielkości
naprężeń w masywie skalnym na podstawie analizy kierunków spękań rdzeni wiertniczych
(core discing). Należy jednakże zauważyć, że metoda ta nie posiada wielu zwolenników wśród
badaczy na całym świecie.
Inną perspektywiczną metodą służącą do pomiaru wielkości i kierunków naprężeń jest tzw.
metoda odwrotna. Polega na określeniu pierwotnego stanu naprężenia oraz parametrów sprę-
żystych masywu skalnego za pomocą pomiarów przemieszczeń masywu skalnego w otoczeniu
wyrobisk podziemnych (Sakurai i Shimizu, 1986). Jej zastosowanie wymaga jednak dokładnej
znajomości parametrów wytrzymałościowych i odkształceniowych masywu skalnego w otocze-
niu miejsca pomiaru przemieszczeń.
Należy zwrócić uwagę na fakt, że wartości pierwotnego naprężenia wykazują dużą zmien-
ność w masywie skalnym, zwłaszcza w masywie o skomplikowanej budowie geologicznej. Dla
ilustracji tego stwierdzenia na rys. 4.21 pokazano pierwotny stan naprężenia pomierzony w re-
jonie tuneli w północnej Szwecji (Martna, Hansen, 1986). Można zauważyć wyraźnie dużą
zmienność kierunków i wielkości naprężeń wzdłuż obu tuneli.
124
0 500m 500
700
7/000
700 Tunel 2 Tunel 3
700 6/000
Tunel 2
Wysokość Tunel 3
m. 700 5/000
900
4/000
700 Tunel 3 Tunel 2
3/000
700
N
2/000
500
300 1/000
naprężenia w masywie skalnym
0 60MPa
Rys.4.21. Rozkład naprężeń pierwotnych w rejonie tuneli wykonywanych w północnej Szwecji (wg Martna,
Hansen, 1986)
4.5. Pomiary naprężenia a efekt skali

Omówione powyżej metody pomiaru wielkości i kierunków naprężeń, w rzeczywistości
dotyczą bardzo różnych objętości masywu skalnego. Prowadzi to do uzyskania różnych wyni-
ków eksperymentów. Zróżnicowanie wyników pomiarów w zależności od objętości masywu
skalnego objętych tym pomiarem nazywa się często efektem skali. Należy zauważyć, że więk-
szość testów służących do określania stanu naprężenia jest przeprowadzana na objętości próbki
sięgającej 0,001 m3, zaś rezultaty badań są stosowane do otoczenia wyrobiska, które może
obejmować objętość do 1 000 000 m3 (Brady i in., 1986).
Pierwszym, zasadniczym wpływem efektu skali jest fakt, że do interpretacji wyników pomia-
rów wykorzystujemy własności masywu skalnego (E, ) otrzymane z badań laboratoryjnych. Po-
miary za pomocą sond USBN, CISRO, czy też doorstoppera w rzeczywistości dotyczą naprężeń
występujących w objętości masywu skalnego od kilku do kilkunastu centymetrów sześciennych.
Nieco większą objętość masywu skalnego obejmuje hydroszczelinowanie – tutaj już można mó-
wić o kilku metrach sześciennych. Jednak, jak wspomina Haimson (1990), dla różnych średnic
otworu można uzyskać różne wartości ciśnienia szczelinowania. Niestety, także obszernie powyżej
opisywana, metoda wyznaczania wielkości i kierunków naprężeń na podstawie obserwacji znisz-
czenia otworów wiertniczych nie jest wolna od efektu skali. Haimson (1990) opisuje badania
laboratoryjne polegające na odwiercaniu w bloku skalnym otworów o różnej średnicy i następnie
125
jednoosiowym ich obciążaniu. Przykładowo dla średnicy otworu równej 2 cm do zniszczenia

jego ścianki potrzebne były naprężenia obwodowe równe trzykrotnej wartości Rc skały, zaś dla
otworu o średnicy 7,5 cm już tylko zbliżone do Rc. Widać stąd jasno, że średnica otworu ma tu
istotne znaczenie w aspekcie jego zniszczenia. Podczas gdy w warunkach laboratoryjnych po-
trzeba bardzo dużych wartości obciążeń, to w rzeczywistości w skali wyrobiska korytarzowego
już obciążenia wielkości około połowy Rc mogą być wystarczające. Generalnie można stwierdzić,
że błąd pomiaru jest odwrotnie proporcjonalny do wielkości objętości masywu skalnego objętej
pomiarem. Tendencja ta jest obrazowo przedstawiona na rys. 4.22.
próbka skalna górotwór
hydroszczelinowanie
niszczenie ścianek otworów
emisja akustyczna
Naprężenie
analizy sejsmiczne
trepanacja wgłębienia
nacinanie ścianek otworu
naprężenia pomierzone
pomiary konwergencji wyrobisk
naprężenia rzeczywiste
Wielkość obszaru pomiaru

Rys. 4.22. Zmiana wartości naprężeń pierwotnych ze wzrostem objętości masywu objętego pomiarem
4.6. Wpływ kierunków i wielkości naprężeń poziomych

na stateczność wyrobisk podziemnych
Wielkości i kierunki naprężeń pierwotnych, a szczególnie naprężeń poziomych, za-
sadniczo wpływają na stateczność wyrobisk podziemnych. Wpływ pierwotnego stanu
naprężenia obrazowo można pokazać na przykładzie wyrobiska o przekroju kołowym.
W oparciu o znane wzory Kircha określono zmiany stanu naprężenia w stropie i ociosie
wyrobiska kołowego w zależności od wartości śr (tabela 4.6). Z tabeli tej wynika, że stan
naprężenia w otoczeniu wyrobiska kołowego zmienia się diametralnie wraz ze zmianą
współczynnika . W stropie wraz ze wzrostem naprężenia obwodowe zmniejszają się od
rozciągających do bardzo wysokich naprężeń ściskających, natomiast w ociosie zachodzi
zjawisko odwrotne – naprężenia obwodowe o dużych wartościach ściskających rosną do
wartości zbliżonej do zera. Także bardzo silnie zmienia się praktyczny zasięg stanu naprę-
żenia na wyrobiska sąsiednie.
126
W latach 80. w Wielkiej Brytanii pojawiła się idea tak zwanego górnictwa kierunkowego
(Daws, 1992; Rus, 1998). Działania takie podjęto także w górnictwie amerykańskim (Mark,
1991; Mark i Mucho, 1997), chińskim (Cai, Blackwood, 1987), indyjskim (Mukherjee, 1997)
i tureckim (Unver, 1998) oraz w Australii (Reynolds, 1994).
Tabela 4.6. Zmiany stanu naprężenia w otoczeniu wyrobiska korytarzowego w zależności od 
Stan naprężenia na Zasięg wpływu stanu

konturze wyrobiska naprężenia
p
Wartość   x Odległość Odległość
pz strop ocios
od stropu od ociosu
= 0,25 0,25pz −2,75pz 2,7a 5,5a
= 0,5 −0,5pz −2,5pz 2,9a 5,0a
= 1,0 −2,0pz −2,0pz 3,3a 3,3a
= 2,0 −5,0pz −1,0pz 5,0a 3,0a
= 3,0 −8,0pz 0,0 8,0a 2,8a
Górnictwo kierunkowe było najbardziej istotnym krokiem podjętym w celu popra-

wy stateczności wyrobisk podziemnych wykonywanych w obudowie kotwiowej. Naj-
ogólniej rzecz biorąc polega ono na prowadzeniu wyrobisk korytarzowych zgodnie
z kierunkiem większej bezwzględnej składowej naprężenia poziomego. Pomiary wska-
zują, że pierwotne naprężenia poziome najczęściej mają różne wartości px ≠ py. Jedno
z nich jest mniejsze od pz, a drugie często dochodzi do wartości ściskających od 2pz do
3pz. Z tego powodu zachowanie się wyrobisk podziemnych zależy od ich usytuowania
w stosunku do kierunków i wartości pierwotnych naprężeń poziomych.
Przykład
W masywie skalnym na głębokości 200 m jest drążona komora o długości 20 m i sze-
rokości 4 m. Pierwotne naprężenie pionowe wynosi pz = −5MPa, natomiast pierwotne
naprężenia poziome mają różne wartości: px = −3MPa (czyli px = 0,6pz), py = −12MPa
(czyli py = 2,4pz). Przeprowadzono obliczenia numeryczne stanu naprężenia w otocze-
niu rozpatrywanej komory zakładając, że:
a) komora jest drążona w kierunku mniejszej bezwzględnej wartości pierwotnego na-
prężenia poziomego px = −3MPa,
b) komora jest drążona w kierunku większej bezwzględnej wartości pierwotnego na-
prężenia poziomego py = −12MPa,
c) komora jest drążona pod kątem 45 do obydwóch kierunków pierwotnych naprężeń
poziomych,
Wyniki obliczeń MES dla tych trzech przypadków przedstawiono w postaci map
naprężeń głównych oraz wartości naprężeń głównych 1,2 (rys. 4.23–4.28) oraz mak-
symalnych naprężeń stycznych max w trzech wybranych punktach (tabela 4.7).
127
Tabela 4.7. Naprężenia w wybranych 3 punktach konturu w zależności od kierunku drążenia wyrobiska komorowego
Komora drążona Komora drążona pod Komora drążona

Punkt na konturze Wartość wzdłuż pierwotnego kątem 45 do obu kie- wzdłuż pierwotnego
wyrobiska naprężenia naprężenia poziomego runków pierwotnego naprężenia poziomego
o wartości pz= -3MPa naprężenia poziomego o wartości pz = −12MPa
1 – środek lewego
1 −0,006 −3,25 −11,89
ociosu wyrobiska
2 7,65! −0,06 −0,11
max 7,66 3,18 11,88
2 – środek prawego
1 −0,007 −3,23 −11,88
ociosu wyrobiska
2 7,65! −0,06 −0,01
max 7,66 3,17 11,87
3- środek czoła
1 −37,11! −22,9 ! −13,07
wyrobiska
2 −1,67 −0,91 −1,32
max 35,44 22,99 11,75
Rys. 4.23. Mapa naprężeń 1 komory drążonej wzdłuż px= −3MPa
128
Rys. 4.24. Mapa naprężeń 2 komory drążonej wzdłuż px = −3MPa
Rys. 4.25. Mapa naprężeń 1 komory drążonej wzdłuż py = −12MPa
129
Rys. 4.26. Mapa naprężeń 2 komory drążonej wzdłuż py= −12MPa
Rys. 4.27. Mapa naprężeń  dla komory drążonej pod kątem 45 do kierunków pierwotnych naprężeń
130
Rys. 4.28. Mapa naprężeń 2 dla komory drążonej pod kątem 45 do obu kierunków pierwotnych naprężeń
Analizując otrzymane wyniki można zauważyć, że:

1. Gdy komora prowadzona jest w kierunku mniejszej wartości bezwzględnej pierwotnego
naprężenia poziomego, na ociosach pojawiają się naprężenia rozciągające o znacznych war-
tościach, natomiast w czole przodka bardzo wysokie naprężenia ściskające, których wartość
przekracza 7pz. Taki stan jest niekorzystny z punktu widzenia stateczności komory.
2. Gdy komora drążona jest pod kątem 45 do obu kierunków pierwotnych naprężeń pozio-
mych, na ociosach pojawiają się niekorzystne naprężenia rozciągające, a w czole przodka
duże naprężenia ściskające.
3. Na ociosach wyrobiska prowadzonego w kierunku większej wartości bezwzględnej pier-
wotnego naprężenia poziomego występują naprężenia ściskające o umiarkowanej wartości
zarówno na konturze wyrobiska, jak również w czole przodka. Maksymalna wartość naprę-
żenia ściskającego w czole przodka osiąga wartość 2,6pz. Stan ten jest korzystny z punktu
widzenia stateczności komory.
Na rys. 4.29 (wg Bigby, 1995) pokazano schematycznie jakie niekorzystne zjawiska (znisz-
czenie stropu, wypiętrzanie spągu, spękanie ociosów) występują w otoczeniu wyrobisk pod-
ziemnych drążonych pod kątem do kierunku największej bezwzględnej składowej naprężenia
poziomego. Gale (1986) podaje, że na skutek właściwej orientacji wyrobiska może nastąpić
nawet trzykrotna poprawa warunków wytężeniowych w stropie, a blisko dwukrotnie może się
zwiększyć postęp wyrobiska. Ten sam autor opisuje także ciekawe wyniki pomiarów obciążeń
131
kotwi stropowych (za pomocą tensometrów naklejanych na żerdzie kotwi). Ich wyniki wskazu-
ją, że kotwie zabudowane od strony działania większej składowej naprężenia poziomego mogą
być nawet do 3 razy bardziej obciążone niż kotwie zabudowane od strony mniejszej składowej
naprężenia poziomego.
kierunek maks ymalnej

s kładowej naprężenia
poziomego
zniszczenie stropu zniszczenie stropu zniszczenie stropu
po lewej stronie po prawej stronie w środku wyrobiska
dobry strop
kierunek minimalnej
składowej naprężenia
poziomego
dobry spąg możliwe wypiętrzenie możliwe wypiętrzenie możliwe centralne

spągu po lewej stronie spągu po prawej stronie wypiętrzenie spągu
Rys. 4.29. Wpływ kierunku składowych naprężenia poziomego na stateczność wyrobiska (Daws, 1992)
Wszelkie aktualne informacje dotyczące metod pomiarów pierwotnego stanu na-

prężenia w masywie skalnym, interpretacji wyników i całego szeregu zagadnień z tym
związanych można znaleźć w przekrojowej pracy Amadei i Stephanssona (1997).
Przykład 1 (Mayeur i Fabre, 1999)

Pomiędzy Lyonem a Turynem jest projektowany tunel kolejowy o długości 52 km.
Tunel ten ma przeciąć masyw Ambin, znajdujący się w pobliżu granicy francusko-wło-
skiej, którego szczyt jest na wysokości 3378 m (rys. 4.30). Na większości trasy tunel
znajduje się na głębokości większej od 1000 m, a w masywie Ambin osiąga głębokość
od 2000 m do 2500 m. Ponieważ znajomość pierwotnego stanu naprężenia ma kapi-
talne znaczenie dla wykonania prawidłowego projektu tunelu, w 15 miejscach na trasie
planowanego tunelu przeprowadzono pomiary. Pomiary te wykonano metodą HTPF
(Hydraulic Testing on Preexisting Fractures, opisaną w pracy Cornet, 1986, która jest
pewną odmianą metody hydroszczelinowania). Wyniki pomiarów dla czterech otwo-
rów podano w tabeli 4.8.
W tabeli 4.8 w nawiasach podano przybliżone wartości pierwotnych naprężeń wyli-

czonych wg wzorów (4.2, 4.3) i przy przyjęciu współczynnika Poissona dla masywu 
= 0,3. Pomierzone w warunkach in-situ pierwotne naprężenia poziome zdecydowanie
różnią się od wyliczonych z wzorów (4.2) i (4.3) i w dwóch otworach wiertniczych
przekraczają pierwotne naprężenia pionowe.
132
Tabela 4.8. Porównanie pomierzonych i wyliczonych wartości naprężeń pierwotnych dla tunelu w Ambin
pz – pierwotne Kąt pomiędzy

px – pierwotne py – pierwotne
Otwór H – grubość ciśnienie py a N
ciśnienie pozi- ciśnienie pozi-
wiertniczy nadkładu, w m pionowe, (kierunek
ome, w MPa ome, w MPa
w MPa północny), w 
F16 1140 23 (28,5) 28 (12,4) 36 (12,4) 126
S4 764 17 (19,1) 20 (8,6) 30 (8,6) 53
S5 740 19 (18,5) 10 (4,3) 13 (4,3) 165
S23 478 14 (12,0) 7 (3,0) 9 (3,0) 58
* osie x, y są osiami układu lokalnego
0 10 km
N
Pomiar naprężeń
metodą HTPF
Arc
Arc
Mont-Cenis Dam
St-Jean de
Maurienne Tunel (projekt) FRANCJA
Modane
F16 WŁOCHY
S5 Venaus
S4
Francja Mont d’Ambin S23
(3378 m)
Tunel Ambin
W
Dora Riparia
łoc
hy
Rys. 4.30. Miejsca pomiaru naprężeń pierwotnych wzdłuż projektowanego tunelu (Mayeur i Fabre, 1999)
Przykład 2 (Katulski i in., 1997)

Zachowanie się masywu skalnego w otoczeniu wyrobisk podziemnych jest także funkcją
pierwotnego stanu naprężenia. Jak już wcześniej wykazano, może to mieć istotny wpływ na
dobór obudowy wyrobisk. Kopalnie KGHM Polska Miedź SA prowadzą eksploatację rud za
pomocą różnych wariantów systemu filarowo-komorowego, zaś podstawowym typem stoso-
wanej obudowy jest obudowa kotwiowa.
Pomiar pierwotnego stanu naprężenia przeprowadzono w ZG Rudna z zastosowaniem trój-
osiowej sondy typu CSIRO. Sonda ta pracuje w oparciu o (przedstawioną uprzednio) metodę
obwiercania. Jak widać na rys. 4.31 pomiar przeprowadzono w ślepym odgałęzieniu chodnika
w odległości około 200 m od strefy eksploatacji. Pomiary zostały uśrednione na bazie sześciu
statystycznie najlepszych wyników z czujników odkształceń (rys. 4.31). Wyniki pomiarów były
zbieżne z danymi uzyskanymi ze zjawisk sejsmicznych (wstrząsów).
133
PRINCIPAL
STRESS (MPa) BEARING DIP
o o
O1 45,6 244 26
45,6 MPa
O2 28,4 108
o
56
o Dip 26o
o o
O3 18,6 344 20
18,6 MPa
o
Dip 13
Rys. 4.31. Miejsce pomiaru naprężeń pierwotnych ZG Rudna (Katulski i in., 1997)
Przykład 3
Z pomiarów pierwotnego stanu naprężenia prowadzonych w Norwegii (Myrvang, 1993) wyni-
ka, że w pobliżu zbocza góry największe ściskające naprężenie pierwotne p1 przebiega równolegle
do zbocza góry, natomiast najmniejsze naprężenie pierwotne przebiega prostopadle do zbocza
góry (rys. 4.32a). Takie położenie naprężeń pierwotnych powoduje, że w tunelu mogą pojawić się
strefy zniszczenia przez rozciąganie i strefy zniszczenia przez ścinanie, jak pokazano na rys. 4.33b.
Rys. 4.32. a) pierwotny stan naprężenia w zboczu góry; b) strefy zniszczenia wokół tunelu zlokalizowanego w
zboczu góry (Myrvang, 1993)
134
Literatura
[1] Akyol E., Reddish D.J., Whittaker B.N.: Recent developments in rock reinforcement
applied to longwall mining. Assessment and Prevention of Failure Phenomena in Rock
Engineering, edited by Pasamehmetoglu i in., pp. 669-675, 1993.
[2] Amadei B., Savage W.Z.: Effect of Joints on Rock Mass Strength and Deformability.
Comprehensive Rock Mechanics. Principles, Practice & Projects, edited by J.A. Hudson,
Pregamon Press, Vol. 3, pp. 331-348, 1993.
[3] Amadei B., Stephansson O.: Rock Stress and its Measurement. London, Chapman &
Hall, 1997.
[4] Bawden W.F.: The use of Rock Mechanics Principles in Canadian Underground Hard
Rock Mine Design. Comprehensive Rock Engineering – Principles, Practice & Projects.
Mechanics, edited by Hudson, vol.5, pp. 247-290, 1993.
[5] Bell J.S., Dusseault M.B.; Scale effects and use of borehole breakouts as stress indicators.
Scale effects in Rock Masses, edited by Pinto da Cunha, pp. 327-337, 1990.
[6] Bigby D.N.: Rock Mechanics design for rock bolted roadways in British coal mines.
Rock Mechanics and strata control in mining and geotechnical engineering, edited by
Zhu Deren, pp. 258-265, 1995.
[7] Bock H.: In-situ validation of the borehole slotting stressmeter. Proc. of the International
Symposium on Rock Stress and Rock Stress Measurements, edited by O. Stephansson,
pp. 261-270, 1986.
[8] Bock H.F.: Measuring In Situ Rock Stress by Borehole Slotting. Comprehensive Rock
Engineering – Principles, Practice & Projects. Mechanics, edited by Hudson, vol.1,
pp. 433-443, 1993.
[9] Brady B.H.G., Lemos J.V., Cundall P.A.: Stress measurements schemes for jointed and
fractured rock. Proc. of the International Symposium on Rock Stress and Rock Stress
Measurements, edited by O. Stephansson, pp. 167–176, 1986.
[10] Brown E. T., Hoek E.: Trends in Relationships between Measured In-Situ Stresses and
Depth. Int. J. Rock Mech. Min. Sci. & Geomech Abstr. Vol. 1524, pp. 211-215, 1978.
[11] Brown E.T.: Geotechnical monitoring in surface and underground mining – An ove-
rview. Geotechnical Instrumentation end Monitoring in Open Pit and Underground
Mining, edited by Szwedzicki, pp. 3-10, 1993
[12] Cai M., Blackwood R.L.: Performance of the USBM borehole deformation gage in dif-
ferent rock conditions. 26th US Symposium on Rock Mechanics, pp. 257-264, 1987.
[13] Chryssanthakis P., Barton N.: Predicting performance of the 62 m span ice hockey ca-
vern in Gjovik, Norway. Fractured and Jointed Rock Masses, edited by Myer, Cook,
Goodman & Tsang, pp. 655-662, 1995.
[14] Cornet F., H.: Stress determination from hydraulic tests on preexisting fractures, Proc. of
the International Symposium on Rock Stress and Rock Stress Measurements, edited by
135
O. Stephansson, pp. 301-312, 1986.

[15] Cruz de la R.V., Mulkey J.R.: Effect of In-situ Stresses on the Stability of Mine Roof
Bolts. Mining Engineering. Nr 6, pp. 1269-1272, 1980.
[16] Daws G., Hons B.Sc.: Kotwienie stropu w górnictwie węglowym – projektowanie i reali-
zacja. Wiadomości Górnicze 1/92, s. 27-32, 1992.
[17] Dugan K.J., Hulls I.H, Milller D.R.: Recent experiences with borehole slotter for me-
asuring in situ stress. Geotechnical Instrumentation end Monitoring in Open Pit and
Underground Mining, edited by Szwedzicki, pp.117-124, 1993.
[18] Durrenheim R.J., Handley M.F., Haile A., Roberts M.K.C., Ortlepp W.D.: Rockburst
damage to tunnels in a deep South African gold mine caused by a M = 3.6 seismic event.
Rockburst and Seismicity in Mines, edited by Lasocki i Gibowicz, pp. 223-226, 1997.
[19] Gale W.J.: The application of stress measurements to the optimisation coal mine driveage
in the Illawarra coal measures. Proc. of the International Symposium on Rock Stress and
Rock Stress Measurements, edited by O. Stephansson, pp. 551-560, 1986.
[20] Gergowicz Z.: Geotechnika Górnicza, Politechnika Wrocławska, Wrocław, 1974.
[21] Grossmann N.F.: Anisotropy of schistous rocks, Colloquium Mundanum, 1995.
[22] Grunthal G, Stromeyer D.: The Recent Crustal Stress Field in Central Europe: Trajecto-
ries and Finite Element Modeling. Journal of Geophysical Research. vol.97, no B8, pp.
11805-11820, 1992.
[23] Haimson B.C., Herrick C.G.: Borehole breakouts – a new tool for estimating in situ
stress? Proc. of the International Symposium on Rock Stress and Rock Stress Measure-
ments, edited by O. Stephansson, pp. 271-280, 1986.
[24] Haimson B.C.: Scale effects in rock stress measurements. Scale Effects in Rock Masses,
edited by Pintoda Cunha, pp. 89-101, 1992.
[25] Haimson B.C.: Borehole breakoyts and core discing as tools for estimating in situ stress
in deep boreholes. Rock Stress, edited by Sugawara & Obara, pp. 35-42, 1997.
[26] Herget G.: Changes of ground stresses with depth in the Canadian shield. Proc. of the
International Symposium on Rock Stress and Rock Stress Measurements, edited by O.
Stephansson, pp. 61-68, 1986.
[27] Hoek E., Kaiser P.K., Bawden W.: Support of Underground Excavations in Hared Rock.
A.A.Balkema. Rotterdam, 1995.
[28] Hudson J.A.: Rock Properties, Testing Methods and Site Characterisation. Comprehen-
sive Rock Engineering – Principles, Practice & Projects. Mechanics, edited by Hudson,
vol.1, pp.1-39, 1993.
[29] Hughson D.R., Crawford A.M.: Kaiser effect gauging: A new method for determining
the pre-existing in situ stress from an extracted core by acoustic emissions. Proc. of the
International Symposium on Rock Stress and Rock Stress Measurements, edited by O.
Stephansson, pp. 359-368, 1986.
[30] Hyett A.J., Hudson J.A.: In situ stress for underground excavation design in naturally
136
fractured rock mass. Rock Mechanics as a Guide for Efficient Utilisation of Natural Re-
sources, edited by W. Khair, pp. 293-300, 1989.
[31] Kastner H.: Statik der Tunel – u. Stollenbaues Berlin, wyd. Springer, 1970.
[32] Katulski A., Bugajski W., Bryja Z., Fabjanczyk M.: Pomiar przedeksploatacyjnego pola
naprężeń w KGHM Polska Miedź, O/ZG Rudna. Mat. Konf. Szkoły Eksploatacji pod-
ziemnej, s. 67-75, 1997.
[33] Kidybiński A. Podstawy geotechniki kopalnianej. Wydawnictwo Śląsk, Katowice, 1982.
[34] Kim K., Franklin J.A.: Suggested methods for rock stress determination. Int. J. Rock
Mech. Min. Sci. & Geomech Abstr. vol. 24, pp. 53-73, 1987.
[35] Leeman E.R.: The Measurement of Stress in Rock. Part I,II,III. Journal of the South
African Institute of Mining and Metallurgy, pp. 45-290, 1964.
[36] Li F.: In situ stress measurements, stress state in the upper crust and their application to
rock engineering. Proc. of the International Symposium on Rock Stress and Rock Stress
Measurements, edited by O. Stephansson, pp. 69-77, 1986.
[37] Li F.: The comparison of the results obtained from different techniques such as overco-
ring, hydrofracturing, breakouts and focal mechanism solution. Scale Effects in Rock
Masses, edited by Pinto da Cunha, pp. 279-287, 1990.
[38] Lim H.U., Lee C.I.: In-situ stress measurements of rock by stress relief method at some
locations in Korea. Proc. of the International Symposium on Rock Stress and Rock Stress
[39] Lindner E.N., Halpern J.A.: In-situ Stress in North America. A Compilation. Int. J.
Rock Mech. Min. Sci. & Geomech Abstr. Vol. 15, pp. 183-203, 1978.
[40] Marcak H., Zuberek W.M.: Geofizyka Górnicza. Śląskie Wydawnictwo Techniczne. Ka-
towice, 1994.
[41] Mark C.: Horizontal stress and its effects on longwall ground control, Mining Engine-
ering, pp. 1356-1360, Nov., 1991.
[42] Mark C., Mucho T.P.: Horizontal stress and longwall headgate ground control, SMF
Annual Meeting, Preprint pp. 97-187, 1997.
[43] Martna J., Hansen L.: Initial rock stresses around the Vietas headrace tunnels nos. 2 and
3, Sweden. Proc. of the International Symposium on Rock Stress and Rock Stress Measu-
rements, edited by O. Stephansson, pp. 605-612, 1986.
[44] Mateja J.: Pomiary naprężeń w górotworze przy użyciu otworowych sond systemu Glotzl.
Prace naukowe IGiH Politechniki Wrocławskiej, nr 69, s. 239-246, 1995.
[45] Matsui H., Sato T., Sugihara K., Nakamura N.: Comparison of the results of stress me-
asurements determined by various methods at the Kamaishi mine. Rock Stress, edited by
Sugawara & Obara, pp. 95-100, 1997.
[46] Mayeur B., Fabre D.: Measurement and modelling of in situ rock stresses in the Ambin
Massif, Franco-Italian Alps, Rock Mechanics for Industry, Amadei, Kranz, Scott & Sme-
allie (eds), Rotterdam, Balkema, pp. 1157-1163, 1999.
137
[47] Michihiro K., Hata K., Fujiwara T., Yoshioka H.: Estimation of initial stress in various
rocks by acoustic emission. Zairyo, Vol. 37, pp. 423, 1988.
[48] Momayez M., Hassani F.P.: Application of Kaiser effect to measure in-situ stresses in un-
derground mines. Rock Mechanics, edited by Tillerson & Wawersik, pp. 979-988, 1992.
[49] Morales R.H., Abou-Sayed A., Jones A.H.: Laboratory investigation of wellbore break-
outs as an indicator of in-situ stress. Rock Mechanics as a Guide for Efficient Utilisation
of Natural Resources, edited by W. Khair, pp. 741-748, 1989.
[50] Mukherjee S.N.: Horizontal stress and its influance on longwall caving, Proc. of Geoma-
chanics '96 (edited by Z. Rakowski), pp.121-124, A.A.Balkema, Rotterdam, 1997.
[51] Myrvang A.M.: Rock Stress and Rock Stress Problems in Norwey, Comprehensive Rock
Engineering – Principles, Practice & Projects. Mechanics, edited by Hudson, vol. 3,
pp. 461-468, 1993.
[52] Nordlund E., Li C.: Acoustic emission and the Kaiser effect in rock materials. Rock Me-
chanics Contributions and Challenges, edited by Hustrulid & Johnson, pp. 1043-1050,
1990.
[53] Ohberg A., Tolppanen P., Ljunggren C., Klason H.: Rock stress measurements for the
underground nuclear waste repository in Finland. Eurock’96, edited by G. Barla, pp.
419-426, 1996.
[54] Orzepowski S.: Próba oceny wartości przyrostu naprężenia poziomego w dolnej strefie
stropu zasadniczego w kopalni miedzi metodą pomiaru deformacji pionowego otworu
wiertniczego. XX Zimowa Szkoła Mechaniki Górotworu, s. 365-372, 1997.
[55] Pinto L.J.: Deformability of shistous rocks. II Congres on Rock Mech., vol.1, 2-30, Bel-
grad, 1970.
[56] Podgórski K., Uliasz J.: Podstawy teoretyczne ustalania stanu naprężeń w górotworze
traktowanym jako ciało izotropowe w oparciu o pomiary zmian objętości otworów wiert-
niczych czujnikami. Prace naukowe IG Politechniki Wrocławskiej. Nr 26, pp. 223-228,
1978.
[57] Podgórski K., Uliasz J.: Określanie stanu naprężenia górotworu metodą pomiaru radial-
nego pełzania ścianek otworu wiertniczego. Prace naukowe IG Politechniki Wrocław-
skiej. Nr 26, s. 229-235, 1978.
[58] Podgórski K., Uliasz J.: Określanie absolutnych naprężeń w transwersalnie izotropowym
masywie górotworu. Prace naukowe IG Politechniki Wrocławskiej. Nr 26, s. 237-241,
1978.
[59] Priest S.D.: Discontinuity Analysis for Rock Engineering. Chapman & Hall, London,
p. 493, 1993.
[60] Reynolds Ch.: The Experiences and New Directions of Roofbolting in Australian Coal
Mines. Szkoła Eksploatacji Podziemnej ’94, pp. 145-156, 1994.
[61] Rus J.: Transfer australijskich metod kontroli górotworu do polskich kopalń głębino-
wych. Obudowa kotwiowa jako skuteczny sposób zabezpieczania wyrobisk górniczych,
138
1998.
[62] Rymon-Lipiński W.: Metoda badania stanu naprężenia górotworu w głębokich kopal-
niach. Kwartalnik Górnictwo. Zeszyt 1, s. 65-72, 1985.
[63] Ryncarz T.: Zarys fizyki górotworu, Śląskie Wydawnictwo Techniczne, Katowice, 1993.
[64] Sakurai S., Shimizu N.: Initial stress back analysed from displacements due to undergro-
und excavations. Proc. of the International Symposium on Rock Stress and Rock Stress
[65] Sałustowicz A.: Mechanika górotworu, Poradnik Górnika. Dział 1, 1959.
[66] Seto M., Nag D.K., Vutukuri V.S.: Experimental verification of the Kaiser effect in rock
under different environment conditions. Eurock’96, edited by G. Barla, pp. 395-402,
1996.
[67] Seto M., Vutukuri V.S., Nag D.K.: Possibility of estimating in-situ stress of virgin coal
field using acoustic emission technique. Rock Stress, edited by Sugawara & Obara, pp.
463-468, 1997.
[68] Sheory P.R.: A theory for in situ stresses in isotropic and transversely isotropic rock Int. J.
Rock Mech. Min. Sci. & Geomech Abstr. Vol. 31, pp. 23-34, 1994.
[69] Tajduś A., Flisiak J., Cała M.: Wpływ pierwotnego stanu naprężenia w górotworze na
zagrożenia tąpaniami, Konferencja Naukowo-Techniczna „Tąpania” 194 GiG, 1994
[70] Unver B.: Effect of residual tectonic stress on roadway stability in an underground cool
mine, Jour. of the South African Institute of Mining & Metallurgy, pp. 167-172, May/
June, 1998.
[71] Wardle L.J., McNabb K.E.: Comparison between predicted and measured stresses in an
underground coal mine. 26th US Symposium on Rock Mechanics, pp. 531-538, 1985.
[72] Windsor C.R.: Measuring stress and deformation in rock masses. Geotechnical Instru-
mentation and Monitoring in Open Pit and Underground Mining, edited by Szwedzic-
ki, pp. 33-55, 1993.
[73] Zobback M.L.: First- and second-order patterns of stress in the lithosphere; the World
Stress Map Project. J. Geophys. Res. 97 (B8), pp. 11761-11782, 1992.
[74] Zorychta A.: Zmiany stanu naprężenia górotworu a wskazania sondy otworowej. Archi-
wum Górnictwa, Zeszyt 4, s. 361-369, 1982.
[75] Zorychta A.: Wpływ czynników zewnętrznych na wielkość zmian naprężeń określanych
sondami otworowymi. Archiwum Górnictwa, Zeszyt 1, s. 135-150, 1983.
139
5. CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH WŁASNOŚCI

SKAŁ I ICH WPŁYW NA ZACHOWANIE
SIĘ MASYWU SKALNEGO
5.1. Wstęp
Dla prawidłowego określenia stanu naprężenia, przemieszczenia oraz zasięgu stref zniszcze-
nia w sąsiedztwie budowli podziemnych niezbędne jest poznanie własności skał oraz własno-
ści masywu skalnego. Określenie tych wielkości ma z kolei istotne znaczenie dla właściwego
doboru kształtu i wymiarów przekrojów poprzecznych wyrobisk podziemnych oraz rodzaju
zastosowanej obudowy zarówno wstępnej, jak i ostatecznej.
W warunkach laboratoryjnych lub polowych można z różną dokładnością wyznaczyć wła-
sności fizykomechaniczne skał. Problem polega na tym, że w warunkach laboratoryjnych wy-
znacza się własności na małych próbkach pobranych z calizny i na tej podstawie próbuje się
ocenić własności masywu skalnego. Tymczasem na własności i często odmienne zachowanie
się masywu skalnego od zachowania się próbki skalnej mają wpływ takie czynniki, jak: tekto-
nika, mikrotektonika, różnego typu nieciągłości i spękania (warstwowość, łupność, szczelino-
watość). Na rys. 5.1 pokazano jak ze wzrostem wielkości badanej próbki w coraz większym
stopniu uwzględniony jest udział nieciągłości i spękań (Hoek i Brown, 1980). Na ocenę jed-
norodności skały wpływa zatem wielkość próbki. Jeżeli próbka jest odpowiednio mała, wiele
niejednorodnych skał wydaje się być jednorodnymi. Od własności nietkniętej próbki skalnej
wraz ze wzrostem jej wielkości następuje zbliżanie się do poznania własności masywu skalnego.
Jednorodna
próbka skalna
Pojedyncza
nieciągłość
Wyrobisko
podziemne
Dwie
nieciągłości
Kilka sieci
nieciągłości
Masyw skalny
Rys. 5.1. Wpływ wielkości badanej próbki na uwzględnienie istniejących w masywie skalnym nieciągłości i
spękań (Hoek i Brown, 1980)
140
5. Charakterystyka wybranych własności skał i ich wpływ na zachowanie się masywu skalnego
Ale równocześnie Bray (1967) wykazał, że jeżeli skała zawiera 10 lub więcej sieci nieciągłości
(spękań), to jej zachowanie się może być traktowane jako jednorodne i izotropowe, bowiem
przez takie przybliżenie popełnia się tylko do 5% błędu. Także, jeżeli masyw skalny zawiera
bardzo mało nieciągłości najczęściej jest traktowany jako jednorodny. O tym z jaką dokładno-
ścią uwzględniamy własności masywu skalnego, liczbę nieciągłości i spękań, decyduje wielkość
budowli podziemnej. Może zdarzyć się, że przy znacznych odległościach pomiędzy nieciągło-
ściami w stosunku do wymiarów obiektu wystarczającym przybliżeniem będzie traktowanie
masywu skalnego jako ciągły, nie zawierający spękań.
Odpowiednio dokładne poznanie własności skał i masywu skalnego pozwala na dobre od-
wzorowanie zachowania się masywu skalnego przy pomocy modeli geomechanicznych (fizycz-
nych). Zbudowanie w miarę wiernych modeli z kolei jest niezbędne dla prawidłowego zapro-
jektowania budowli podziemnych.
Nazwa własności fizykomechaniczne nie jest może najwłaściwsza, bowiem mechanika
jest częścią fizyki, jednakże pozwala oddzielić charakterystyczne własności fizyczne, tj. ciężar
właściwy, ciężar objętościowy itp. od własności mechanicznych związanych z naprężeniami
i odkształceniami (tj. wytrzymałość na ściskanie, rozciąganie, moduł odkształcenia itp.). Do-
kładne określenie własności mechanicznych jest niezwykle trudne, bowiem zależą one od sze-
regu czynników, takich jak wielkość i sposób obciążania, czas obciążania, wielkość próbki itp.
Spośród wielu własności fizykomechanicznych skał poniżej omówione zostaną tylko te, które
w istotny sposób wpływają na zachowanie się skał w otoczeniu obiektów podziemnych.
5.2. Badania laboratoryjne wybranych własności fizycz-

nych
5.2.1. Gęstość skały
Skała jest ośrodkiem niejednorodnym, który w stanie naturalnym zawiera różnej wielkości
oraz kształtu pory i nieciągłości wypełnione w całości lub części cieczą, ewentualnie gazem.
Z tego względu wyróżnia się dwie gęstości:
• gęstość właściwą skały zdefiniowaną jako stosunek masy Ms mineralnego szkieletu skały do
objętości Vs zajmowanej przez ten szkielet
Ms
s  (5.1)
Vs
• gęstość objętościową skały zdefiniowaną jako stosunek masy M skały do jej objętości Vo
M
o  (5.2)
Vo
141
Pomiędzy gęstością właściwą skały s a gęstością objętościową o istnieje zależność w postaci:
 o  (1  n p )  s  n p  c (5.3)
gdzie:
np – współczynnik porowatości skały (nazywany jest często porowatością skały),
c – gęstość masy cieczy lub gazu wypełniającego pory lub nieciągłości.
Jeżeli skała jest w stanie suchym i pory lub nieciągłości wypełnione są powietrzem o gęstości
kilka rzędów mniejszej od gęstości szkieletu skały, wówczas można pominąć drugi człon rów-
nania (5.3) i równanie to uprości się do postaci:
 o  (1  n p )  s (5.4)
Dokładny pomiar gęstości skał w warunkach laboratoryjnych jest niemożliwy (Fajklewicz,

1972), bowiem w warunkach laboratoryjnych trudno odtworzyć warunki naturalne w jakich
skała się znajduje (stopień wypełnienia porów, skład chemiczny roztworów w skałach, stan
naprężenia i odkształcenia itp.). W laboratorium najczęściej wyznacza się ciężar właściwy s
oraz ciężar objętościowy o. Ciężar właściwy jest to stosunek ciężaru wysuszonej próbki skalnej
G do objętości jej szkieletu (bez porów i nieciągłości) Vs, natomiast ciężar objętościowy jest to
stosunek ciężaru wysuszonej próbki skalnej G do jej całkowitej objętości (wraz z porami i nie-
ciągłościami) Vo, co zapisuje się wzorami:
G G
s  0  (5.5)
Vs Vo
Pomiędzy ciężarem właściwym a gęstością właściwą istnieje zależność:
 s  g s (5.6)
gdzie:
g – przyspieszenie ziemskie (g = 9,81 m/s2).
Podobną zależnością jest związany ciężar objętościowy o z gęstością objętościową o. Szacunko-
we wartości wybranych własności fizykomechanicznych niektórych skał podano w tabeli 5.1.
5.2.2. Porowatość skały
W skałach występują wolne przestrzenie w postaci porów, szczelin (spękań), kanałów, ka-
wern itp. Zbiór wszystkich przestrzeni występujących w całkowicie suchej skale nazywa się
porowatością. Pory w skale klasyfikuje się z zależności od sposobu ich powstawania, wymiarów,
142
Tabela 5.1. Wartości wybranych własności fizykomechanicznych skał (Ryncarz, 1993)

Ciężar Wytrzymałość Wytrzymałość
Moduł Younga Współczynnik
Skała objętościowy na ściskanie Rc na rozciąganie
E [GPa] Poissona 
[kN/m3] [MPa] Rr [MPa]
Gabro 28 70 0,26 148 16
Granit 25 58 0,23 90 10
Diabaz 28,5 49 0,25 98 10
Dioryt 31,7 53 0,24 270 21
Bazalt 26,8 33 0,23 90 9
Porfiryt 28,3 89 0,23 47 21
Sjenit 25,6 61 0,30 150 20
Kwarcyt 25,5 108 0,20 219 15
Gnejs 26,1 17 0,28 70 10
Anhydryt 28,9 60 0,27 48 3
Gips 22,1 14 0,27 15 2
Dolomit 27,6 70 0,21 100 10
Wapień 26,8 90 0,30 150 16
Sól kamienna 20,6 18,5 0,35 30 0,5
Łupek ilasty 27,7 42,8 0,27 56 25
Piaskowiec 26,1 50 0,11 110 10
Spojone pyłowce 24,9 50 0,24 74 10
Spojone iłowce 24,9 46 0,30 67 6
Węgiel kamienny 19,4 22 0,15 18 2
Węgiel brunatny 12 18 0,43 13 0,8
kształtu, stopnia połączeń pomiędzy nimi. Ze względu na sposób powstawania pory dzieli się
na: pierwotne (powstałe podczas tworzenia się skały) oraz wtórne (powstałe po utworzeniu się
skały, które są wynikiem naturalnych procesów zachodzących w skałach np. wietrzenie, rozkład
substancji organicznych lub procesów wynikających z działalności człowieka, np. wykonanie
otworu wiertniczego, wyrobiska podziemnego).
Pory w skałach mają różne, najczęściej nieregularne kształty i z tego powodu dokonanie po-
działu jest niezwykle trudne. Ogólnie ze względu na kształt pory można podzielić na (Ryncarz,
1993):
• stereopory,
• kanaliki,
• szczeliny.
Przez stereopory rozumie się wolne przestrzenie, których wymiary w trzech wzajemnie pro-
stopadłych kierunkach mają podobne wielkości. Pory w kształcie kanalików posiadają w jed-
143
nym kierunku wymiar znacznie większy w porównaniu do pozostałych. Jako szczeliny traktuje
się wolne przestrzenie, których jeden wymiar jest istotnie mniejszy od pozostałych dwóch wy-
miarów. Szczeliny zwykle są ograniczone dwoma w przybliżeniu równoległymi powierzchnia-
mi, a odległość pomiędzy nimi nazywana jest rozwartością szczeliny lub jej szerokością. Pozo-
stałe dwa prostopadłe do siebie wymiary określają długość i głębokość szczeliny. W przypadku,
gdy rozwartość szczeliny jest równa zeru, szczelinę taką nazywa się pęknięciem. Skała, która
zawiera wiele szczelin nosi nazwę skały szczelinowatej, natomiast gdy występuje w niej skupi-
sko spękań nazywa się ją skałą spękaną.
Pory w skałach mogą mieć różne wymiary od kilku nanometrów (1nm = 10–9 m) do kil-
kunastu centymetrów. Ponieważ w skałach występują pory o różnych rozmiarach i rozkładzie,
dlatego wprowadzono wskaźnik – średni rozmiar porów, który w dużym stopniu określa prze-
puszczalność skały dla cieczy lub gazów a także inne jej własności. Ze względu na wymiary,
pory w skałach dzieli się na (Ryncarz, 1993): ponadkapilarne (pory o wymiarach powyżej
0,1 mm), kapilarne (pory o wymiarach od 0,0002 mm do 0,1 mm), subkapilarne (mniejsze
od 0,0002 mm). W porach kapilarnych ciecz porusza się pod wpływem sił kapilarnych po-
konujących istniejące siły ciężkości. Ponieważ na ściankach porów na cząstki cieczy działają
powierzchniowe siły molekularne, dlatego przepływ cieczy jest możliwy, gdy siła ciężkości
lub naporu jest znacznie większa od sił powierzchniowych. W subkapilarnych porach nie
jest możliwy przepływ cieczy, bowiem pomiędzy ściankami porów a cieczą występują bardzo
duże siły molekularne i w tym przypadku jest możliwe tylko przemieszczanie się cząstek na
drodze dyfuzji.
Dla szczelin przyjmuje się inne wartości wymiarów. Szczeliny nazywa się ponadkapilar-
nymi, gdy ich rozwartość jest większa od 0,25 mm, kapilarnymi przy rozwartości szczeliny
z przedziału od 0,25 mm do 0,0001 mm i subkapilarnymi o rozwartości szczelin mniejszej od
0,0001 mm.
Ze względu na możliwość połączeń pomiędzy porami istnieje podział na:
• porowatość otwartą, której poszczególne pory są połączone pomiędzy sobą (występuje m.in.
we wszystkich rodzajach skał spoistych i zwięzłych). Istnieje tutaj możliwość przepływu cie-
czy i gazów,
• porowatość zamkniętą, w której pory nie łączą się pomiędzy sobą i są izolowane (ten rodzaj
porowatości najczęściej występuje w skałach magmowych, gdzie istnieją pory w postaci izo-
lowanych pęcherzyków).
W warunkach naturalnych w masywie skalnym występują pory, szczeliny, spękania o róż-

nych rozmiarach od bardzo małych (związanych z omawianą powyżej porowatością skały) do
bardzo dużych. Różne jest także ich pochodzenie. Z tego względu w masywie skalnym wyróż-
nia się (Thiel, 1980):
1. porowatość skały, która stanowi jej pewną własność i jest tylko z nią związana,
2. szczelinowatość, która może występować zarówno w skale, jak i w masywie skalnym. W tym
144
ostatnim przypadku masyw skalny jest podzielony szczelinami lub spękaniami na bloki.
Bloki skalne spełniają rolę ziaren (skalnych), natomiast szczeliny i spękania rolę porów,
3. krasowatość, która wiąże się z kawernami i kanałami powstałymi w masywie skalnym na
skutek rozpuszczania, wyługiwania lub wypłukiwania niektórych elementów skał przez
wodę. Ługowanie występuje często w wapieniach, dolomitach i gipsach na skutek przepły-
wu przez nie wód nasyconych dwutlenkiem węgla lub dwutlenkiem siarki.
Porowatość skały jest opisywana przez parametr, który nazywany jest współczynnikiem po-
rowatości całkowitej np (nazywany w skrócie współczynnikiem porowatości). Współczynnik
ten jest stosunkiem objętości wszystkich porów Vp zawartych w objętości Vo absolutnie suchej
skały do objętości tej skały Vo:
Vp
np  (5.7)
Vo
gdzie:
np – współczynnik porowatości całkowitej,
Vp – objętość wszystkich porów danej skały,
Vo – objętość całkowita skały, Vo = Vs + Vp,
Vs – objętość szkieletu skały.
Ponieważ wartość współczynnika porowatości całkowitej zależy od wartości ciśnienia dzia-

łającego na tę skałę, dlatego oprócz współczynnika porowatości całkowitej wykorzystuje się
również współczynnik porowatości względnej npw (przez niektórych nazywany wskaźnikiem
porowatości). Współczynnik porowatości względnej jest stosunkiem objętości wszystkich po-
rów zawartych w skale do objętości szkieletu tej skały, a mianowicie:
Vp
n pw  (5.8)
Vs
gdzie:
npw – współczynnik porowatości względnej.
Z wzorów (5.7) i (5.8) można prosto wyprowadzić zależność pomiędzy współczynnikiem

porowatości całkowitej a współczynnikiem porowatości względnej w postaci:
np
n pw  (5.9)
1 np
Wartość współczynnika porowatości całkowitej w zależności od rodzaju skały zmienia się
w bardzo szerokim zakresie od bliskiej zeru do 90%. Z tego powodu wprowadzono pięć klas
porowatości skały, co przedstawia tabela 5.2.
145
Tabela 5.2. (Ryncarz, 1993)

Przedział wartości
Klasy porowatości
współczynnika Typowe rodzaje skał
skały
porowatości w %
Skały magmowe: granity, dioryty, sjenity, gabro;
Porowatość mała 0–5 skały metamorficzne: kwarcyt, marmur; skały osa-
dowe: bardzo zbite piaskowce, łupki, gliny, iły
Porowatość mniejsza Skały magmowe: diabazy, bazalty; skały osadowe:
5 – 10
od średniej piaskowce ilaste, łupki ilaste i piaszczyste
Skały magmowe: diabazy i bazalty; skały osadowe:
Porowatość średnia 10 – 15
piaskowce średnioziarniste, łupki pylaste
Porowatość większa
15 – 20 Skały osadowe: piaskowce średnio- i gruboziarniste
od średniej
Skały magmowe: tufy wulkaniczne; skały osadowe:
Porowatość duża 20 – 90
żwiry i piaski
5.2.3. Przepuszczalność skał
W niektórych skałach ciecze i gazy znajdujące się w stanie wolnym mogą się przemiesz-
czać pod wpływem działania różnicy naporu hydraulicznego lub na skutek występującej
czasami różnicy ciśnienia płynu znajdującego się w poszczególnych porach. Zdolność
skał do przepływu przez nie cieczy lub gazów nazywa się przepuszczalnością skał. Prze-
puszczalność skał zależy od rozmiarów, kształtu porów, ich ilości oraz stopnia połączeń
pomiędzy porami i ma istotny wpływ na fizykomechaniczne zachowanie się skał. Oprócz
przepuszczalności skał występuje również przepuszczalność masywów skalnych, którą łą-
czy się z przepływem cieczy (głównie wody) przez połączone pomiędzy sobą nieciągłości
(spękania, szczeliny).
Przepuszczalność skały jest jej własnością. Miarą przepuszczalności skały niezależnie od
przepływającej przez nią cieczy jest współczynnik przepuszczalności kp. Współczynnik prze-
puszczalności charakteryzuje pole przekroju kanalików porowatej skały i dlatego jego jed-
nostką jest m2. W praktyce współczynnik przepuszczalności wyraża się w jednostkach darcy
(D; 1D = 0,98692310-12). Współczynnik ten należy odróżnić od współczynnika filtracji kf,
który charakteryzuje przepuszczalność skały w zależności od własności fizycznych przepływają-
cej cieczy (gęstości i lepkości cieczy). Zależność pomiędzy współczynnikiem filtracji kf a współ-
czynnikiem przepuszczalności kp można opisać przy pomocy wzoru:
s
kf  kp (5.10)

gdzie:
kp – współczynnik przepuszczalności, w m2,
kf – współczynnik filtracji, w m/s,
s – ciężar właściwy cieczy filtrowanej w N/m3,
 – współczynnik lepkości cieczy w Ns/m2,
146
Z powyższego wzoru wynika, że wartość współczynnika kp jest niezmienna dla danej skały,
natomiast wartość współczynnika kf dla tej samej skały przyjmuje różne wartości w zależności
od rodzaju przepływającego płynu. Najczęściej przepuszczalność skał charakteryzuje się za po-
mocą współczynnika filtracji kf , a przepływającą cieczą jest woda. Wówczas taki współczynnik
filtracji nazywa się współczynnikiem wodoprzepuszczalności. Przy pomocy prawa Darcy’ego
można opisać zależność pomiędzy prędkością przepływu wody przez ośrodki porowate (przy
założeniu, że przepływ dokonuje się ruchem laminarnym) a spadkiem hydraulicznym:
v  k f i (5.11)
gdzie:
 – prędkość przepływu wody w m/s,
kf – współczynnik wodoprzepuszczalności (filtracji) w m/s, współczynnik ten jest równy
prędkości przepływu  wody przy i = 1,
i – spadek hydrauliczny.
Współczynnik wodoprzepuszczalności kf jest charakterystyczny dla danego ośrodka skalne-

go i zależy od porowatości skały, własności fizycznych wody, jak ciężar właściwy, temperatura
itp. Tabela 5.3 przedstawia szacunkowe wartości współczynnika wodoprzepuszczalności dla
szeregu skał w połączeniu z wartościami porowatości (Jumikis, 1983). Badania prowadzone
były w warunkach in-situ przy temperaturze 15.
Tabela 5.3. Wartości współczynnika wodoprzepuszczalności dla wybranych skał w zależności od wartości
porowatości (Jumikis, 1983).
Współczynnik
Porowatość
Skała wodoprzepuszczalności kf
np. [%]
[m/s]
Skały magmowe
Bazalt od 10-6 do 10-7 od 1 do 3
Diabaz od 10-7 do 10-9 od 1 do 3
Gabro od 10-7 do 10-9 od 1 do 3
Granit od 10-5 do 10-7 od 1 do 3
Skały osadowe
Wapień od 10-4 do 10-6 od 5 do 15
Piaskowiec od 10-4 do 10-6 od 4 do 2
Łupek od 10-5 do 10-6 od 5 do 2
Skały metamorficzne
Gnejs od 10-5 do 10-6 -
Marmur od 10-6 do 10-7 od 2 do 4
Kwarc od 10-7 do 10-9 od 0,2 do 0,6
147
W kolejnej tabeli 5.4 podano porównanie wartości współczynnika wodoprzepuszczalności

wybranych skał otrzymanych z badań laboratoryjnych z wynikami badań polowych (Brace
W.F, Riley D.K.,1972 oraz Davis S.N., DeViest R.J.M., 1966)
Tabela 5.4. Wartości współczynnika wodoprzepuszczalności skał badanych w warunkach laboratoryjnych i
polowych (Brace W.F., Riley D.K.,1972 oraz Davis S.N., DeViest R.J.M., 1966)
Współczynnik wodoprzepuszczalności kf m/s
Skała
Badania laboratoryjne Badania polowe
-4 -9
Piaskowiec 0,3 × 10 – 0,8 × 10 0,1 × 10-4 – 0,3 × 10-9
Łupek ilasty 10-10 – 0,5 × 10-14 10-9 – 10-12
-6 -14
Dolomit, wapień 10 – 10 10-4 – 10-8
Bazalt 10-13 10-3 – 10-8
-8 -12
Granit 10 – 10 10-5 – 10-10
Analizując wyniki zamieszczone w tabeli można zauważyć, że większość skał badanych w wa-
runkach laboratoryjnych wykazuje niską wodoprzepuszczalność, gdy tymczasem te same skały
badane w warunkach polowych mają stosunkowo wysoką wodoprzepuszczalność. Te spo-
strzeżenia potwierdzają również wyniki zamieszczone w pracy Louisa (1968), gdzie podano
Tabela 5.5. Przybliżone wartości współczynników wodoprzepuszczalności skał i spękanego masywu skalnego
(Louis, 1968)
Skała Masyw skalny
Rodzaj skały kf [m/s] Rozwarcie spękania w [m] km w kierunku spękania w [m/s]

-15
Wapienie (0,36–23)10 0,0001 0,7 10-6
Piaskowce
(0,29–6)10-13 0,0004 0,5 10-5
karbońskie
Piaskowce
(0,21–2)10-13 0,0007 2,5 10-4
dewońskie
Granity (0,5–2)10-12 0,001 0,7 10-3
Łupki (0,7–1,6)10-12 0,002 0,6 10-2
-11
Wapienie (0,7–120)10 0,004 0,05
-10
Dolomity (0,5–1,2)10 0,006 0,16
*km – współczynnik przepuszczalności spękanego masywu skalnego
przybliżone wartości współczynników wodoprzepuszczalności dla wybranych skał i spękanego

masywu skalnego (tabela 5.5).
Ta prawidłowość wynika z tego, że wodoprzepuszczalność skały silnie zależy od jej po-
rowatości, natomiast wodoprzepuszczalność masywów skalnych jest związana zasadniczo
z ich szczelinowatością, spękaniami. W masywach skalnych zbudowanych głównie ze skał
osadowych zaznacza się wyraźna anizotropia przepuszczalności. Przepuszczalność na kie-
runku równoległym do uwarstwienia jest kilka razy większa aniżeli przepuszczalność na
kierunku prostopadłym do płaszczyzn uwarstwienia.
148
5.2.4. Wodochłonność a wilgotność skał
Wodochłonność (wodopojemność) skał jest to zdolność skały do pochłaniania i gromadzenia

w sobie określonej ilości wody. Zależy ona od szeregu własności skały (skład mineralny, po-
rowatość itp.) i jest wynikiem istnienia w skale wolnych przestrzeni (porów, szczelin, spękań).
Miarą wodochłonności skały jest współczynnik wodochłonności określony wzorem:
m wn
wch 100% (5.12)
ms
gdzie:
wch – współczynnik wodochłonności skały w %,
mwn – masa wody, którą można nagromadzić w skale, w g,
ms – masa szkieletu skały, w g.
Wodochłonność danej skały jest jej własnością, a współczynnik wodochłonności skały jest
jej parametrem. Oprócz wodochłonności skały istnieje pojęcie wilgotności skały, którą określa
zawartość wody w skale. Miarą zawartości wody w skale jest wskaźnik wilgotności w. Wskaźnik
ten (często nazywany wilgotnością skały) można obliczyć z wzoru:
mw
w 100% (5.13)
ms
gdzie:
w – wskaźnik wilgotności skały, w %,
mw – masa wody zawartej w skale, w g
Z punktu widzenia zachowania się skały w masywie skalnym bardzo ważna jest naturalna
wilgotność skały, którą określa ilość wody zawartej w skale występującej w warunkach natural-
nych. Wilgotność w różny sposób wpływa na własności fizykomechaniczne skał. Dla przykładu
najmniej wpływa wilgotność na skały magmowe, bowiem mają one bardzo małą porowatość,
a szkielet skalny jest odporny na działanie wody. Objawia się to na przykład tym, że wytrzy-
małość skał magmowych praktycznie się nie zmienia ze wzrostem wilgotności. Zdecydowanie
większy wpływ ma wilgotność na własności fizykomechaniczne skał osadowych. Przykładowo
wytrzymałość na ściskanie piaskowców nasyconych wodą spada o około 30%, natomiast łup-
ków ilastych o blisko 60%.
W skałach wyróżnia się kilka rodzajów wodochłonności (Ryncarz, 1993):
• wodochłonność higroskopijną wchh, którą określa się jako największą możliwą wilgotność skały
uzyskaną w wyniku pochłaniania przez skałę powietrzno-suchą pary wodnej z otaczającego
powietrza mającego wilgotność 100%. W tym rodzaju wodochłonności w skale praktycznie
znajduje się tylko woda związana silnie z powierzchnią ziaren minerałów. Z tego powodu
149
o wielkości wodochłonności higroskopijnej decyduje skład mineralny skały oraz rozmiary

i kształty ziaren. Wodochłonność higroskopijna skał zawierających duże ilości cząstek ila-
stych (tj. iły, gliny itp.) jest większa od wodochłonności higroskopijnej skał pylastych i piasz-
czystych.
• wodochłonność molekularną wchm , która jest sumą ilości wody silnie związanej i wody błonko-
wej przy największej możliwej grubości błonki. Podobnie jak w przypadku wodochłonności
higroskopijnej, o wielkości wodochłonności molekularnej decyduje skład mineralny, roz-
miary i kształty ziaren oraz dodatkowo stopień mineralizacji i skład chemiczny samej wody.
Wodochłonność molekularna jest o około 2–4 razy większa od wodochłonności higrosko-
pijnej i dla przykładu w piaskach gliniastych i pyłach wynosi około 1%, natomiast w iłach
około 40%.
• wodochłonność kapilarną wchk , oznaczającą wilgotność skały, w której wszystkie pory kapilar-
ne są wypełnione wodą. Na wielkość wodochłonności kapilarnej ma wpływ skład granulo-
meryczny i jej struktura.
• wodochłonność całkowitą wchc , czyli maksymalną wilgotność skały występującą przy cał-
kowitym wypełnieniu wodą wszystkich wolnych przestrzeni w skale (w stanie wolnym
oraz związanym). Na wielkość wodochłonności całkowitej mają wpływ: skład granulo-
metryczny i mineralny, struktura oraz porowatość skały, zwłaszcza istnienie makropo-
rów, które znacznie zwiększają wartość wodochłonności całkowitej w porównaniu do
wodochłonności kapilarnej. W przypadku braku makroporów wartość wodochłonno-
ści całkowitej jest zbliżona do wartości wodochłonności kapilarnej. Przez odpowiednio
długotrwałe zanurzenie skały w wodzie w warunkach pozwalających na odprowadzenie
znajdującego się w skale powietrza lub gazu można otrzymać wilgotność skały równą jej
wodochłonności całkowitej.
Skały mogą się znajdować w różnym stanie nasycenia wodą. Bowiem jedynie część
pustek w skale może być zajęta przez wody higroskopijne, molekularne, kapilarne. Stan
nasycenia skały wodą określa wskaźnik nasycenia Kw i jego wartość można otrzymać
z wzoru:
w w s
Kw   (5.14)
wchc n pw  w
gdzie:
w – wilgotność skały,
w – gęstość wody,
s – gęstość skały.
Wskaźnik nasycenia dla skały suchej wynosi 0, natomiast dla skały w pełni nasyconej
wodą 1. Natomiast wodochłonność masywu skalnego zależy od ilości spękań i szerokości
ich rozwarcia. Istotny wpływ ma również występujący w masywie skalnym stan napręże-
150
nia. Naprężenia rozciągające, zwłaszcza prostopadłe do spękania, zwiększają wodochłon-

ność i na odwrót duże naprężenia ściskające wpływają na zmniejszenie wodochłonności.
Wodochłonność masywu skalnego określa się poprzez wodochłonność jednostkową q, która
podaje objętość wody wtłoczonej w strefę badawczą masywu skalnego w danej jednostce
czasu przy zadanym ciśnieniu. Najczęściej wodochłonność jednostkową określa się jako
zdolność pochłaniania przez masyw skalny 1dm3 wody w czasie 1min z 1 m długości
otworu badawczego przy ciśnieniu wynoszącym 0,01 MPa, co zapisuje się wzorem (Stry-
czek, Gonet, 2000):
Q
q [dm3/min/0,01MPa/m] (5.15)
p l
gdzie:
Q – ilość tłoczonej w masyw wody, w dm3/min,
p – ciśnienie badawcze pod którym zatłacza się wodę, w 0,01MPa,
l – długość badawcza strefy masywu skalnego, w m.
Tabela 5.6. Klasyfikacja skał w zależności od wodochłonności (Dziewański i in., 1983; Kohsling, 1973)
Wodochłonność
Współczynnik
Charakter skały jednostkowa w dm3/
filtracji w m/s
min/0,01MPa/m
Niespękane i bardzo
<0,01 <10−8
słabo przepuszczalne
Słabo spękane
0,01 – 0,05 10−6 – 10−8
i przepuszczalne
Spękane i przepuszczalne 0,05 – 1,0 10−3 – 10−6
Silnie spękane
>1,0 >10−8
i przepuszczalne
W tabeli 5.6 pokazano klasyfikację skał w zależności od wodochłonności jednostko-

wej oraz współczynnika filtracji.
Badania wodochłonności wykorzystywane są przy wzmacnianiu masywów skalnych.
W krajach europejskich używa się jednostki wodochłonności pod nazwą lugeon. Jed-
na jednostka lugeona odpowiada 1 dm3 wody zaabsorbowanemu z prędkością 1dm3/
minutę z jednego metra badanego otworu wiertniczego, gdy woda w tym otworze znaj-
duje się pod ciśnieniem 1MPa przez okres 10 min. Wynika z powyższego, że 1 luge-
on = 0,01dm3/min/0,01MPa/m. Przyjmuje się, że jeżeli masyw skalny absorbuje mniej
niż 1 lugeon wody, wówczas uważa się go za szczelny, niewymagający uszczelniania.
W tabeli 5.7 pokazano klasyfikację spękań masywu skalnego na podstawie wartości
lugeona. Z tabel 5.6 i 5.7 wyraźnie widać, jak duży wpływ na wodochłonność mają
spękania skały lub masywu skalnego.
151
Tabela 5.7. Klasyfikacja spękania masywu skalnego na podstawie wartości Lugeona (Houlsby,1977)
Mocny masyw skalny

Ilość lugeonów Słaby masyw skalny silnie spękany
z ciągłymi spękaniami
0 Całkowicie szczelny Całkowicie szczelny
Lokalnie występujące Lokalnie występujące otwarte
1 otwarte spękania do około włoskowate szczeliny o wielkości do
1 mm 0,3 mm
Rzadko występujące otwarte Rzadko występujące otwarte
3,5
spękania do 2,5 mm szczeliny o wielkości do 1,2 mm
Często występujące otwarte Często występujące otwarte szczeliny
20
spękania do 1,2 mm o wielkości do 1,2 mm
50
100
5.2.5. Elektryczny opór właściwy skał
Minerały i skały zawierają ładunki elektryczne, które można podzielić na (Ryncarz, 1993):
• ładunki elektryczne związane, które wchodzą w skład atomów i cząsteczek diaelektryków
(izolatorów) i poddane działaniu pola elektrycznego mogą tylko ulec przesunięciu,
• ładunki elektryczne wolne (np. elektrony w metalach, jony w gazach i cieczach), które prze-
pływają pod działaniem prądu elektrycznego, czyli przewodzą prąd elektryczny.
Przez przewodność elektryczną skał rozumie się zatem zdolność skał do przewodzenia
prądu elektrycznego. Jednostką przewodności elektrycznej właściwej skał Ge jest simens
na metr (S/m). Ze względu na wartość przewodności elektrycznej właściwej szkielet mi-
neralny skał różni się istotnie od cieczy wypełniającej pory, która charakteryzuje się dużą
przewodnością elektryczną. Najczęściej pory wypełnia woda. Ponieważ zawiera ona pew-
ną ilość rozpuszczonych soli, dlatego jest elektrolitem i przewodnikiem prądu elektrycz-
nego. Woda zatem decyduje o przewodności większości skał. Często pory wypełnione są
powietrzem (gazem). Powietrze a także inne gazy są izolatorami i praktycznie nie przewo-
dzą prądu elektrycznego. Odwrotnością przewodności elektrycznej jest elektryczny opór
właściwy skał e. Opór właściwy skał przyjmuje różne wartości, w zależności od szeregu
czynników, a mianowicie:
• oporu właściwego minerałów budujących te skały,
• stopnia nasycenia skały wodą,
• składu chemicznego,
• porowatości skał,
• temperatury skał,
• struktury i tekstury skał.
Dla przykładu w tabeli 5.8 podano wybrane opory właściwe skał występujących w Polsce
wg Trojana (1975).
152
Tabela 5.8. Opory właściwe skał występujących w Polsce wg Trojana i Wąsiewicz-Świątek (1975)
Grupa skał Rodzaj skał Region Opór właściwy w m
Granit 300–5000
Gnejs 500–3000
Bazalt 300–2000
Serpentynit 300–800
Dolny Śląsk
Skały magmowe Gabro 500–1500
Łupki krystaliczne 100–800
Zieleńce 300–800
Spilit 400–1000
Andezyt Pieniny 150–500
Karpaty 5–15
Łupki ilaste Górny Śląsk 10–40
Góry Świętokrzyskie 25–50
Karpaty 150–500
Piaskowiec
Górny Śląsk 100–300
Niż Polski 35–70
Margle
Pieniny 500–2000
Skały osadowe Góry Świętokrzyskie 500–5000
Wapienie
okolice Krakowa 300–1500
okolice Wielunia 100–600
Niecka Nidziańska 70–300
Gips
okolice Krakowa 100–400
Wyżyna Śląsko-Krakowska 500–1500
Dolomit
Kwarcyt
Dolny Śląsk 100–500
Biorąc pod uwagę wyniki zamieszczone w powyższej tabeli, a także wyniki z pracy Ryn-
carza (1993) można stwierdzić, że wartość oporu elektrycznego właściwego skał zmienia
się w bardzo szerokich przedziałach przeciętnie od około 10 m (np. łupek, kwarcyt,
węgiel brunatny) do blisko 107–108 m (np. niektóre dioryty, piaskowce, gnejsy, grani-
ty). Większość minerałów budujących skały ma bardzo wysoki opór właściwy od około
1011 do 1015 m (siarka, kwarc, halit, sylwin, fluoryt, biotyt, ortoklaz, skalenie itp.).
Opór właściwy skał obniża obecność minerałów dodatkowych dobrze przewodzących
prąd (tj. grafit, piryt, chalkopiryt, galenit, hematyt, magnetyt) oraz woda wypełniająca
pory w skałach. Można zauważyć, że w skałach porowatych wartości oporów są znacznie
większe w skałach o niskiej porowatości, słabo nasyconych wodą o małej jej mineralizacji.
Generalnie w skałach osadowych obserwuje się wysoki opór elektryczny właściwy. Jest to
spowodowane tym, że skały osadowe są scementowane przez minerały o wysokim oporze
właściwym, tj. kwarc, kalcyt, gips. Wśród skał osadowych najniższy opór właściwy mają:
łupek, glina, węgiel brunatny. W skałach uwarstwionych można zaobserwować zjawisko
anizotropii elektrycznej polegającej na tym, że wartości oporu właściwego danej skały
zmieniają się w zależności od kierunku pomiaru.. Względem uwarstwienia stopień anizo-
153
tropii elektrycznej określa się za pomocą wzoru:

ep
e  (5.16)
er
gdzie:
e – współczynnik anizotropii elektrycznej,
ep, er – opór elektryczny właściwy odpowiednio prostopadły i równoległy do uwarstwie-
nia.
Współczynnik anizotropii elektrycznej dla niektórych rodzajów skały może przybierać duże
wartości, dla przykładu (Fajklewicz, 1972) piaskowce uwarstwione podobnie jak iły łupkowe
mają e = 1,1–1,59, antracyty e = 2,0–2,55, natomiast iły ilaste e = 1,41–2,25.
Jeżeli na skutek różnych działań technicznych (np. użycie materiałów wybuchowych) zwięk-
szy się ilość spękań, szczelin, to wcale nie znaczy to, że automatycznie nastąpi spadek oporu
właściwego. Stanie się to tylko wówczas, gdy nowo powstałe spękania i szczeliny zostaną wypeł-
nione dopływającą z zewnątrz wodą zawierającą rozpuszczone sole mineralne.
5.2.6. Prędkość rozchodzenia się fal sprężystych
W masywie skalnym występuje zjawisko rozprzestrzeniania się sztucznie wytworzonych fal

sprężystych. Zjawisko to może być wykorzystywane do (Dubiński, 1989):
• wyznaczenia dynamicznych własności sprężystych skał (modułu sprężystości skały, współ-
czynnika Poissona),
• scharakteryzowania struktury masywu skalnego,
• oceny zagrożeń dynamicznych.
Przy wyznaczaniu własności sprężystych przyjmuje się idealne założenie, że skała jest ośrod-
kiem jednorodnym, izotropowym, i sprężystym, w którym propagują fale: podłużna Vp oraz
poprzeczna Vs. Podczas propagacji fali podłużnej przemieszczenia są równoległe do kierunku
rozchodzenia się fali, natomiast przemieszczenia związane z falą poprzeczną są prostopadłe do
kierunku jej rozchodzenia się. Dynamiczne własności sprężyste (Ed , d) szacuje się na podsta-
wie pomiaru prędkości rozchodzenia się fal oraz wykorzystując następujące związki:
4
K G
3 E (1 Q ) G E
VP VS (5.17)
U U (1 Q )(1 2Q ) U 2 U (1 Q )
2(1 Q )
VP VS (5.18)
1 2Q
UV s2 (3V 2p 4V s2 ) V p2 2V s2
Ed Qd (5.19)
2(V 2p V s2 ) 2(V 2p V s2)
154
gdzie:
E
G – moduł odkształcenia postaciowego (moduł Kirchhoffa),
2(1   )
E
K – moduł odkształcenia objętościowego,
3(1  2 )
 – gęstość ośrodka.
W tabeli 5.9 podano wartości prędkości sprężystych fal podłużnych dla wybranych skał.
Analizując tę tabelę można zauważyć jaki wpływ na prędkość fal ma litologia skał. Z wzoru
(5.19) wynika, że prędkość fal podłużnych jest większa od prędkości fal poprzecznych. Przykła-
dowo, dla piaskowca drobnoziarnistego można przyjąć  = 0,20, wówczas Vp = 1,63Vs.
Wyznaczone wartości stałych sprężystych uzyskane z pomiarów prędkości fal podłużnych
i poprzecznych (wzory 5.19) noszą nazwę dynamicznych stałych sprężystych w odróżnieniu od
statycznych stałych sprężystych uzyskanych w badaniach laboratoryjnych próbek skalnych na
maszynach wytrzymałościowych.
W tabelach 5.9–5.11 podano porównanie wartości dynamicznych stałych sprężystych ze
statycznymi stałymi sprężystymi dla kilku rodzajów skał.
Tabela 5.9. Prędkości sprężystych fal podłużnych dla skał (wg Gurowicza, Fedyńskiego, Rżewskiego i Nowika;
Fajklewicz, 1972)
Prędkość fali
Rodzaj skały
podłużnej w m/s
Bazalt 4500–6000
Granit 4000–5700
Gabro 6250
Dioryt 4580
Skały krystaliczne
Sjenit 4950
i metamorficzne
Diabaz 4000–5000
Łupek krystaliczny 4000–6800
Kwarc 6100
Marmur 4950
Gips 1500–4500
Wapień 2500–6000
Anhydryt 4500–6500
Margiel 2000–3500
Kreda 1800–3500
Słaby piasowiec 1500–2500
Skały osadowe
Piaskowiec zbity 1800–4000
Łupek gliniasty 2700–4800
Glina 1200–2500
Piasek zawodniony 200–1800
Piasek suchy 100–600
Gleba 300–900
155
Tabela 5.10. Porównanie wartości dynamicznych i statycznych stałych sprężystych skał (wg Wołarowicza,
Fan Wejcina; Fajklewicz, 1972)
Ciśnienie w MPa
Rodzaj Stałe sprężyste: (w przybliżeniu)
skały E w MPa, 
0.1 40 100
Es 0,72 1,01 1,13
Statyczne
s – 0,18 0,19
Diabaz
Ed 1,04 1,10 1,14
Dynamiczne
d 0,23 0,24 0,25
Es 0,43 0,59 0,65
Statyczne
s – 0,15 0,16
Bazalt
Ed 0,76 0,80 0,82
Dynamiczne
d 0,22 0,24 0,25
Es 0,28 0,42 0,43
Statyczne
s – 0,15 0,21
Granit
Ed 0,55 0,61 0,66
Dynamiczne
d 0,13 0,18 0,22
Es 0,22 0,24 0,26
Statyczne
s 0,13 0,33 0,34
Wapień
Ed 0,55 0,60 0,64
Dynamiczne
d 0,27 0,31 0,32
Tabela 5.11. Porównanie wartości dynamicznych i statycznych stałych sprężystych skał

(wg Lamy i Vutukuri, 1978)
Rodzaj skały Es [GPa] Ed [GPa] Ed /Es s d

Wapień
45,5 53,8 1,18 0,18 0,21
oolitowy
Granodioryt 21,4 30,3 1,42 0,05 0,19
Wapień 33,8 52,4 1,86 0,17 0,31
Piaskowiec 11,0 26,2 2,37 0,02 0,06
Granit (słabo
5,5 15,2 2,75 0,04 0,10
zwietrzały)
Można zauważyć, że pomiędzy dynamicznymi i statycznymi stałymi sprężystymi istnieją

różnice, które zmniejszają się wraz ze wzrostem ciśnienia.
W porowatych skałach prędkość rozchodzenia się sprężystej fali podłużnej można wyznaczyć
z empirycznej zależności (na postawie Wylli; Fajklewicz, 1972) :
1 n pw 1 n pw
(5.20)
Vp Vpm Vpsk
gdzie:
Vp – prędkość rozchodzenia się sprężystej fali podłużnej,
Vpm – prędkość fali w medium nasycającym skałę,
Vpsk – prędkość fali w szkielecie skały,
npw – wskaźnik porowatości.
156
Jak wynika z wzoru (5.20), aby określić prędkość fali podłużnej w skale porowatej trzeba
znać prędkość fali w jej szkielecie.
W tabeli 5.12 zamieszczono przykładowe prędkość fal podłużnych w szkieletach typowych
skał osadowych (Fajklewicz, 1972).
Tabela 5.12. Prędkość fal podłużnych w szkielecie kilku skał osadowych
Prędkość Vpsk
Rodzaj skały
w m/s
Piaskowiec 5850
Wapień 6900
Dolomit 7800
Anhydryt 6150
Podczas badań sejsmicznych prowadzonych w podziemnych wyrobiskach istnieje

wiele czynników, które wpływają na określane parametry sejsmiczne (Pilecki, 1998).
Można je podzielić na dwie grupy, a mianowicie:
• grupę pierwszą, w skład której wchodzą pierwotne własności masywu skalnego: skład
mineralogiczny skały, struktura szkieletu skały, porowatość, ilość nieciągłości i spę-
kań, głębokość zalegania skały, temperatura itp.,
• grupę drugą, która jest związana z wtórnymi własnościami skał powstałymi na skutek
działalności człowieka oraz różnych procesów geomechanicznych, geochemicznych
i hydrologicznych zachodzących w skale (np. zawartość i rodzaj płynów w porach,
spękania wtórne, sufozja itp.).
Masyw skalny jest ośrodkiem spękanym, dlatego bardzo ważne jest oszacowanie
wielkości spękań, które mają wpływ na jego własności. Ogilwi (Thiel, 1980) podał
zależność wskaźnika spękań masywu skalnego od prędkości rozchodzenia się fal sej-
smicznych w postaci:
1  Vmax  1  Vmax 
Sm    1    1 (5.21)
k ms  1  Vms  k o  1  Vo 
gdzie:
Sm – wskaźnik spękań masywu skalnego,
Vms – średnia prędkość fali w masywie skalnym,
Vo – średnia prędkość fali w próbce skalnej,
Vmax – maksymalna prędkość fali w masywie skalnym,
kms – stosunek prędkości fali w szkielecie skały do prędkości fali w wodzie określony
dla masywu skalnego,
ko – stosunek prędkości fali w szkielecie skały do prędkości fali w powietrzu określony
dla próbki skalnej.
157
5.2.7. Zwiercalność skał
Ogólnie przez zwiercalność skał rozumie się podatność skał na rozkruszanie pod wpływem
działania sił występujących w procesie wiercenia otworu. Znajomość zwiercalności skał lub
prędkości wiercenia otworów wiertniczych potrzebna jest dla: oceny czasu drążenia tunelu
przez dany kombajn lub maszynę wiertniczą, czasu wiercenia otworów dla materiałów wybu-
chowych lub kotwi. Problem zwiercalności ma także znaczenie przy wzmacnianiu skał.
Ze względu na stosowanie różnych konstrukcji narzędzi zwiercających, a także na zmienność
własności skał w których wiercimy, opis zjawisk zachodzących w układzie świder–skała jest
niezwykle skomplikowany. Jest zatem bardzo trudno określić zwiercalność skał. Najczęściej
przy określaniu zwiercalności skał wykorzystuje się dwie grupy metod.
Do pierwszej grupy należy zaliczyć metody oparte na badaniu wybranych własności skał
i ich parametrów. Można tutaj wyróżnić trzy metody:
• metodę Szreinera (Raczkowski, 1962)
• metodę Nasta (1955) zmodyfikowaną przez Wilbura (1982),
• metodę opartą o ocenę energochłonności zwiercania (Zięba, 1997).
W znanej metodzie Szreinera wciska się wgłębnik w skałę, rejestrując w sposób ciągły jego
zagłębienie się w skałę w zależności od wywieranego nacisku. Interpretacja wykresu pozwa-
la określić: siłę krytyczną, siłę powodującą odkształcenie na granicy sprężystości, całkowite
i sprężyste odkształcenie. Można również obliczyć: twardość wypadkową, moduł Younga,
współczynnik plastyczności, energię odkształcenia sprężystego, całkowitą energię zużytą na
zniszczenie struktury skały w odniesieniu do powierzchni całkowitej wgłębnika i do objętości
rozkruszonej skały.
Z najnowszych badań wynika, że miarą zwiercalności powinna być energochłonność zwier-
cania. Określa ona objętość skały zwiercanej przez świder przypadającą na jednostkę doprowa-
dzonej energii (Zięba, 1997).
Metoda Nasta zmodyfikowana przez Wilbura jest często wykorzystywana przy drążeniu tune-
li, dlatego poniżej została szczegółowo opisana (Singh i Goel, 1999). W metodzie tej wykorzy-
stano wyniki badań które wskazują, że na prędkość wiercenia wpływ mają następujące czynniki:
twardość skał, tekstura skał i ich gęstość, siatka spękań, wytrzymałość na uderzenie, ogólna
struktura i ukształtowanie masywu skalnego. Wpływ każdego z tych czynników na prędkość
wiercenia podzielono na 5 klas: wiercenie szybkie, wiercenie średnio szybkie, wiercenie średnie,
wiercenie średnio wolne i wiercenie wolne. Każdej klasie przyporządkowano wartość punktową.
Twardość minerałów można otrzymać ze skali twardości Mohsa. W tabeli 5.13 podano war-
tość punktową oraz ocenę prędkości wiercenia w zależności od twardości minerału. Liczba przy
każdym minerale w tabeli 5.13 oznacza twardość reprezentowanego minerału. Wyższa liczba
oznacza, że jest on twardszy od poprzedniego. Minerał z wyższą liczbą może zadrapać każdy
z tych samych lub niższych liczbowo. Skała może zawierać więcej niż jeden minerał, więc testy
powinny być robione w różnych miejscach na kawałkach skały, aby określić średnią twardość.
158
Tabela 5.13. Wartość punktowa oraz ocena prędkości wiercenia w zależności od twardości minerału (Nast, 1955)
Prędkość wiercenia Pkt Twardość minerału

1 Talk
Szybkie 8
2 Gips
3 Kalcyt
Średnio szybkie 4
4 Fluoryt
5 Apatyt
Średnie 3
6 Skaleń
7 Kwarc
Średnio wolne 2
8 Topaz
9 Korund
Wolne 1
10 Diament
Tekstura skały może być określona przez wzrokowe badanie ziarnistej struktury skały. Ana-
lizuje się właściwości skały związane z przestrzennym ułożeniem ziaren oraz stopniem wypeł-
nienia przez nie przestrzeni zajmowanej przez skałę. W tabeli 5.14 podano wartości punktowe
i klasy związane z warunkami wiercenia dla różnej tekstury skał.
Tabela 5.14. Wartości punktowe i klasy związane z warunkami wiercenia dla różnej tekstury skał (Wilbur, 1982)
Warunki wiercenia Pkt Typ skały i tekstura

Szybkie 8 Porowata (puste lub wypełnione pory)
Okruchowa (pokruszone, rozluźnione lub
Średnio szybkie 4
częściowo skonsolidowane)
Granitowa (ziarna duże, łatwo rozpozna-
Średnie 3
wane, średnie ziarna granitu)
Średnio wolne 2 Porfirowa (duże kryształy, ziarna granitu)
Zbita (ziarna struktury zbyt małe do
Wolne 1
rozpoznania gołym okiem)
Dla oceny zwiercalności istotne jest w jaki sposób skała ulega zniszczeniu pod uderzeniem
młotkiem. W tabeli 5.15 podano 5 klas opisujących sposób zniszczenia skał podczas uderzeń
młotkiem oraz związaną z tym punktację i ocenę prędkości wiercenia.
Tabela 5.15. Sposób zniszczenia skał podczas uderzeń młotkiem wraz z punktacją i oceną prędkości wiercenia
(Wilbur, 1982)
Warunki wiercenia Pkt Typ skały i sposób zniszczenia
Pokruszenie na małe kawałki przy lekkim
Szybkie 8
uderzeniu
Kruche (skała pęka z łatwością, gdy się ją
Średnio szybkie 4
lekko uderzy)
Podzielne (skała dzieli się na warstewki lub
Średnie 3
rozszczepia, gdy uderza się młotkiem)
Mocne (skała jest odporna na rozpad, gdy
Średnio wolne 2
się silnie uderza)
Ciągliwa (skała ma tendencję do uplastycz-
Wolne 1
niania się przy uderzaniu młotkiem)
159
Tabela 5.16. Klasy skał w funkcji prędkości wiercenia (Wilbur, 1982)
Prędkość wiercenia Pkt Typ skały odnoszący się do formacji

Masywna (lita lub zbita, praktycznie
Szybkie 8
niezawierająca warstw)
Pokładowa (warstwy o grubości od 1,2 do
Średnio szybkie 4
2,4 m z cienkimi poziomymi warstewkami)
Warstwowa (grubość warstw od 0,3 do
Średnie 3
0,9 m z poziomymi słabymi warstewkami)
Warstwowo-blokowa (wiele otwartych
Średnio wolne 2
pęknięć w poziomie i pionie)
Blokowa (wiele otwartych pęknięć w
Wolne 1 różnych kierunkach często wypełnionych
materiałem skalnym)
W masywie skalnym prędkość wiercenia zależy od typu skały i jaką ona tworzy formację skal-
ną. W zależności od formacji skalnej prędkość wiercenia można podzielić na pięć klas (tablica
5.16). Zauważono bowiem, że szybkie wiercenie jest możliwe w skałach masywnych, podczas
gdy wolne wiercenie uzyskuje się w blokowym i warstwowo-blokowym masywie skalnym.
Gdy dokonana zostanie ocena skał według omawianych powyżej czynników, konieczne jest
obliczenie ostatecznej punktacji i związanej z tym przewidywanej prędkości wiercenia. Doko-
nuje się tego, sumując punkty uzyskane w poszczególnych tabelach (tabele od 5.13 do 5.16).
W ekstremalnych przypadkach warunki wiercenia powinny być oszacowane rozsądnie i ostroż-
nie. Dla przykładu, jeżeli trzy analizowane czynniki wskazują na szybkie wiercenie a jeden (np.
formacja skalna) wskazuje na wolne wiercenie, to dla tych trzech czynników należy skorygować
prędkość wiercenia na średnią prędkość wiercenia i wówczas całkowita liczba punktów będzie
wynosić 10 pkt (3+3+3+1). Również w przeciwnym przypadku, gdy trzy czynniki wskazują na
wolne wiercenie, natomiast jeden (np. formacja skalna) wskazuje na szybkie wiercenie, to te
trzy powinny być skorygowane na średnio wolne.
Do drugiej grupy metod przy pomocy których określa się zwiercalność skał należy zaliczyć
metody oparte na bezpośrednich badaniach laboratoryjnych lub terenowych procesu wierce-
nia. Wówczas często miarą zwiercalności jest tzw. współczynnik zwiercalności charakteryzujący
układ świder–skała obliczany na podstawie modelu zwiercania skały i uzyskanych wskaźników
wiercenia (Gonet, 1991). Przykładem mogą być badania Binghama (Szostak, 1973). Współ-
czynnik zwiercalności może być określony dla wszystkich warunków wiercenia z wykonania
badań wiercenia skały w warunkach polowych lub laboratoryjnych (tabela 5.17).
Tabela 5.17. Współczynnik zwiercalności w funkcji prędkości wiercenia (Nast, 1955)
Prędkość wiercenia Szybkie Średnio szybkie Średnie Średnio wolne Wolne 4

ocena w punktach 32 pkt 16 pkt 12 pkt 8 pkt pkt
Współczynnik
2,67 1,33 1,0 0,67 0,33
zwiercalności
Prędkość wiercenia
50 25 18 12 6
w cm/min
160
Współczynnik zwiercalności poszczególnych warunków może następnie być skorelowany

z prędkością wiercenia. Zwiercalność może być również mierzona poprzez prędkość wiercenia
np. w cm/min, przy której wiertło penetruje masyw skalny (np. Lesiecki i Opolski, 1963).
5.3. Badania laboratoryjne wybranych własności mecha-

nicznych
5.3.1. Pęcznienie skał
Pęcznienie jest to zjawisko powiększania się objętości skały na skutek pochłaniania wody
(Thiel, 1998). Zjawisko to zachodzi głównie w skałach zawierających dużą ilość iłu. Dla opisa-
nia intensywności pęcznienia określa się trzy wielkości:
• wskaźnik ciśnienia pęcznienia,
• wskaźnik odkształcenia pęcznienia,
• wielkość odkształcenia pęcznienia.
Rys. 5.2. Aparat do badania pęcznienia: 1 − podstawa, 2 − pojemnik na wodę, 3 − pierścień, 4 − filtr dolny, 5 −
próbka gruntu, 6 − filtr górny, 7 − czujnik
Wskaźnik ciśnienia pęcznienia przy stałej objętości próbki skały można określić za pomocą
urządzenia przedstawionego na rys. 5.2. Próbkę zanurza się w wodzie i mierzy się wzrost ciśnie-
nia pęcznienia przy jednoczesnym uniemożliwieniu odkształceń próbki. Wskaźnik ciśnienia
pęcznienia oblicza się ze wzoru:
P
wcp  (5.22)
A
161
gdzie:
P – maksymalna siła osiowa potrzebna do utrzymania stałej wysokości próbki podczas ba-
dania, N
A – powierzchnia przekroju poprzecznego przekroju próbki, m2
Wskaźnik odkształcenia pęcznienia próbki skały ograniczonej promieniowo i obciążonej

osiowo można także określać stosując stałe ciśnienie 5 kPa dla próbki zanurzonej w wodzie.
Mierzy się wtedy odkształcenie pęcznienia, którego wskaźnik określa się ze wzoru:
Lk  L p
wop  (5.23)
Lp
gdzie:
Lk – wysokość końcowa próbki, m,
Lp – wysokość początkowa próbki, m.
Wielkość odkształcenia skał nie ulegających rozmakaniu mierzyć należy na próbkach nie-
ograniczonych z żadnej ze stron w urządzeniu przedstawionym na rys. 5.3. Próbkę zanurza się
w wodzie i mierzy odkształcenia pęcznienia wzdłuż jej głównych osi. Wskazane jest, aby osie
próbki były prostopadłe do płaszczyzn uwarstwienia lub foliacji.
Odkształcenia pęcznienia próbki oblicza się dla każdego kierunku pomiaru ze wzoru:
Lkx  L px
 px   100% (5.24)
L px
gdzie:
px – jest odkształceniem pęcznienia w kierunku osi x,
Lkx – końcowa odległość między punktami pomiaru w kierunku x, m,
Lpx – początkowa odległość między punktami pomiaru w kierunku x, m.
Rys. 5.3. Aparat do badania nieograniczonego pęcznienia próbki skalnej
Należy zwrócić uwagę na fakt, że wyznaczane wielkości mają charakter wskaźnikowy i słu-
żą tylko do klasyfikowania i wzajemnego porównywania poszczególnych skał. Wskaźnik od-
162
kształcenia pęcznienia nie powinien być raczej traktowany jako rzeczywisty wskaźnik pęcznie-
nia występującego in situ, nawet jeżeli został określony w podobnych warunkach obciążenia
i wilgotności.
5.3.2. Rozmywalność skał
Rozmywalność skał charakteryzuje rozpadanie się skał pod wpływem działania wody (Thiel,
1988). Określa się ją na podstawie wartości, o jaką zmniejsza się ciężar próbek skalnych po
dwóch cyklach suszenia i moczenia w bębnie obrotowym (rys. 5.4).
Rys. 5.4. Urządzenie do badania rozmywalności skał (wg Thiel, 1988)
Wskaźnik rozmywalności oblicza się ze wzoru:
CD
ID   100% (5.25)
A D
gdzie:
C – ciężar bębna i części próbek pozostałych po badaniu,
D – ciężar bębna,
A – ciężar bębna i próbek przed badaniem.
Wykonuje się dwa kolejne cykle suszenia i moczenia na tych samych próbkach i jako
miarodajne przyjmuje się wyniki z drugiego cyklu. Jeżeli Id2 mieści się w przedziale 0–10%,
to przyjmuje się wyniki z pierwszego cyklu. W przypadku skał trudno rozmywanych wy-
konuje się kilka cykli suszenia i moczenia. Zgodnie z metodą GIG, opracowaną dla skał
karbońskich, wskaźnik rozmywalności Rw określa się na podstawie jednego cyklu moczenia
i suszenia. Wartości tego wskaźnika mogą posłużyć do określania klasy i ogólnej charakte-
rystyki rozmywalności badanej skały (tabela 5.18).
163
Tabela 5.18. Klasy i ogólne charakterystyki rozmywalności skał

Ogólny wskaźnik Ogólna charakterystyka
Klasa rozmywalności
rozmywalności skały, Rw, % rozmywalności skały
<2 I skała bardzo trudno rozmywana
2–5 II skała trudno rozmywana
5–10 III skała średnio rozmywana
10–20 IV skała łatwo rozmywana
>20 V skała bardzo łatwo rozmywana
5.3.3. Mrozoodporność
Zamarzanie wody w porach i spękaniach wywołuje rozsadzanie skał, co powoduje zmniej-

szenie ich spójności i niszczenie skały (Thiel, 1988). Związane jest to z faktem, że woda zmie-
niając się w lód wykazuje wzrost objętości o około 9%, co odpowiada dużej rozszerzalności
liniowej (rzędu 3%) mało odkształcalnej skały. Ponieważ woda zamarzając w skale nie może się
swobodnie rozszerzać, wytworzone zostają duże naprężenia. Istnieje ścisła zależność pomiędzy
porowatością i systemami spękań w skałach a jej wrażliwością na działanie mrozu. Duże pory
i spękania nie są na ogół wypełnione wodą. Dlatego też obserwuje się ujemny wpływ mrozu na
skały o średniej porowatości, z systemami spękań o małych rozwarciach.
Mrozoodporność skał może być określona metodą bezpośrednią lub metodą krystaliza-
cji. Metoda bezpośrednia polega na wykonaniu wielu cykli zamrażania (w temperaturze
(−20±1C) i odmrażania próbek (w temperaturze −18±2C) i obserwacji zmian w nich za-
chodzących (rysy, pęknięcia, rozwarstwienia, etc.), oraz określenie ubytku masy i obniżenia się
ich wytrzymałości. Ubytek masy poszczególnych próbek skalnych oblicza się według wzoru:
g0  gm
S  100% (5.26)
g0
gdzie:
g0 – masa próbki nasyconej wodą przed zamrożeniem,
gm – masa próbki nasyconej wodą po ostatnim cyklu odmrożenia.
Współczynnik odporności na zamarzanie oblicza się według wzoru:
Rk
wm   100% (5.27)
Rp
gdzie:
Rk – wytrzymałość na ściskanie próbki nasyconej wodą po badaniu mrozoodporności, MPa,
Rp – wytrzymałość na ściskanie próbki nasyconej wodą przed zamrożeniem, MPa.
W zależności od liczby cykli zamrażania i odmrażania, po których występują uszkodzenia
powierzchni lub krawędzi skał, ustala się mrozoodporność skał, która może być zła, dostatecz-
na, dobra lub całkowita.
164
Metoda krystalizacji, stosowana jest zastępczo (np. w przypadku braku zamrażarki), wyko-
rzystuje niszczące działanie krystalizującego siarczanu sodu. Próbki zanurza się w roztworze
siarczanu i po ich wysuszeniu określa się ubytek ich masy.
5.3.4. Rozmakalność
Dla oceny zachowania się skał pod wpływem wody wykorzystuje się klasyfikację Skutty
(Kidybiński, 1982). Pozwala ona na oszacowanie utraty spójności i nośności skał pod wpły-
wem wody. Jest to stosunkowo prosta metoda badawcza, którą łatwo zastosować w warunkach
laboratoryjnych. Skutta opracował ją na podstawie doświadczeń wypracowanych podczas pro-
wadzenia eksploatacji węgla kamiennego w Zagłębiu Ruhry. Badanie skały polega na umiesz-
czeniu trzech nieforemnych brył o wymiarach 10  10  10 cm w naczyniu wypełnionym
wodą kopalnianą oraz odnotowaniu form ich rozpadu po czasie ½ , 4 oraz 48 h. Na rys. 5.5
pokazano stadia rozpadu próbek skalnych w wodzie.
Rys. 5.5. Stadia rozpadu próbek skalnych w wodzie przy oznaczaniu rozmakalności według skali Skutty
Kolejne stadia rozpadu próbek skalnych w wodzie są określane literami od A do H, których
znaczenie jest następujące:
A – próbka nie zmienia postaci,
B – próbka dzieli się na warstwy wzdłuż płaszczyzn uławicenia (przy lekkim ostukaniu, np.
końcem ołówka),
C – próbka dzieli się samoczynnie na warstwy wzdłuż płaszczyzn uławicenia,
D – próbka rozpada się na kawałki o długości krawędzi ponad 3 cm przy ostukaniu,
E – próbka rozpada się samoczynnie na kawałki o długości krawędzi ponad 3 cm,
F – próbka rozpada się na kawałki o długości krawędzi poniżej 3 cm przy ostukaniu,
G – próbka rozpada się samoczynnie na kawałki o długości krawędzi poniżej 3 cm,
H – próbka rozpada się samoczynnie na grysik lub muł.
Rezultat badania określa się za pomocą trzech kolejnych symboli literowych oznaczających
stadia rozpadu w trzech wymienionych stadiach czasowych (np. AAB, BCD, EGH). Daje on
dobre jakościowe rozeznanie w zakresie intensywności osłabiającego działania wody na daną
skałę i pozwala określić prędkość utraty nośności. Przykładowo skała oznaczona symbolami
AAA wykazuje dużą odporność na oddziaływanie wody i jej nośność praktycznie nie ulega
zmniejszeniu nawet po długim okresie nawodnienia. Skała o symbolu ACD podlega wpraw-
dzie wstępnemu osłabieniu, ale w dalszym ciągu ma walory nośne, zaś skała oznaczona jako
165
ADG w krótkich przedziałach czasowych zachowuje dobrą spójność, a przy dłuższym działa-
niu wody traci całkowicie nośność i zamienia się w ośrodek rozluzowany.
5.3.5. Wytrzymałość na rozciąganie
Wytrzymałość na jednoosiowe rozciąganie jest jedną z podstawowych stałych opisujących

właściwości wytrzymałościowe materiału skalnego (Tomiczek, 2008). W przypadku prób roz-
ciągania bezpośredniego pojawiają się duże trudności związane zarówno z przygotowaniem, jak
i zamocowaniem próbek, dlatego w praktyce stosuje się różne pośrednie metody oznaczenia
wytrzymałości skał na rozciąganie. Poniżej opisane zostały metody wyznaczania wytrzymałości
na rozciąganie najczęściej stosowane i stosunkowo łatwe do przeprowadzenia.
Chociaż próby rozciągania bezpośredniego próbek skalnych są trudne do przeprowadzenia,
to jednak najbardziej wskazane (wg Fairhursta, 1961) wydaje się określanie wytrzymałości na
rozciąganie w sposób podobny, jak podczas prób jednoosiowego ściskania, zmieniając jedynie
zwrot działania sił na przeciwny. Takie próby na materiale skalnym przeprowadza się w po-
dobny sposób, jak ma to miejsce w przypadku rozrywania próbek metali, ale w przypadku
badania skał pojawiają się duże trudności związane z przygotowaniem i zamocowaniem próbek
(Tomiczek, 2006).
Bardzo trudno uzyskać czysty jednoosiowy stan naprężeń rozciągających w całej próbce i unik-
nąć przypadkowego makropęknięcia w miejscu lokalnego osłabienia materiału skalnego. Miej-
scami koncentracji naprężeń stają się miejsca przyłożenia sił rozciągających. Niektórzy badacze
mówią wręcz, że całkowite wyeliminowanie momentów zginających przy rozciąganiu bezpośred-
nim jest niemożliwe (Pells, 1993). Niedokładności w wykonaniu przyrządów badawczych lub
samych próbek mogą być przyczyną zaburzenia jednoosiowego stanu naprężeń rozciągających.
Te trudności w przeprowadzaniu prób rozciągania bezpośredniego zmusiły wielu badaczy do
poszukiwania także innych, pośrednich metod określania wytrzymałości skał na rozciąganie.
W literaturze opisano różne metody określania wytrzymałości skał na rozciąganie (Luong,
1988), zaś przykładowe metody wywoływania naprężeń rozciągających w próbkach skalnych
pokazano na rys. 5.6. Międzynarodowe Towarzystwo Mechaniki Skał (ISRM) zaleca stosowa-
nie jednej z dwóch metod. Pierwsza z nich to metoda rozciągania bezpośredniego. Metoda ta
pozwala na określenie wytrzymałości materiału skalnego na rozciąganie w warunkach zbliżo-
nych do jednoosiowego stanu naprężeń rozciągających. Polega ona, najogólniej mówiąc, na
zamocowaniu końców próbek do dwóch uchwytów połączonych z siłownikami maszyny wy-
trzymałościowej elementami, które powinny całkowicie wyeliminować możliwość pojawienia
się momentów zginających i/lub skręcających.
Drugą dosyć powszechnie stosowaną i zalecaną przez ISRM (1978) metodą określania wy-
trzymałości skał na rozciąganie jest metoda brazylijska. Próby poprzecznego ściskania krążków
skalnych są prostsze do przeprowadzenia, a uzyskane wartości wytrzymałości na rozciąganie
są na ogół satysfakcjonujące i mogą być przyjmowane za reprezentatywne dla danego rodzaju
166
skały, jednak po uprzednim porównaniu ich z wartościami wytrzymałości na rozciąganie wy-

znaczonymi na podstawie prób rozciągania bezpośredniego. Należy zwrócić uwagę, że wielu
Autorów (zob. np. Pells, 1993) wskazuje na ograniczony zakres stosowania metody brazylij-
skiej, a uzyskane za jej pomocą wartości wytrzymałości uzależnia od wielu czynników, m.in. od
kształtu i wymiarów próbek oraz sposobu ich obciążania.
Rys. 5.6. Różne metody wywoływania naprężeń rozciągających w próbkach skalnych (Luong, 1988)
Najbardziej ogólny podział sposobów obciążania próbek skalnych w celu wywołania w nich
naprężeń rozciągających wg różnych autorów (Pforr i Rosetz, 1965; Ilnickaja, 1969; Hawkes
i in., 1970; Lama, 1978; Kidybiński, 1982; Luong 1988; zob. rys. 5.6) przedstawia się nastę-
pująco:
a. próby rozciągania bezpośredniego: próbek foremnych o różnym kształcie, próbek niefo-
remnych i mocowanych w różny sposób do układu siłownika(-ów) maszyny wytrzymało-
ściowej,
b. próby określania wytrzymałości na rozciąganie poprzez zginanie próbek: prostopadłościen-
nych, walcowych, w kształcie krążka podpartych (najczęściej) w dwóch i obciążanych (naj-
częściej) w jednym lub dwóch punktach,
c. próby poprzecznego ściskania próbek: walcowych – metoda brazylijska, prostopadłościen-
nych, o kształcie pierścienia lub wydrążonego prostopadłościanu, nieforemnych przy obcią-
żeniu zadawanym na pewnej powierzchni lub w punkcie,
d. inne metody rozciągania skał.
167
Metoda rozciągania bezpośredniego jest najbardziej poprawną metodą określania wytrzy-

małości granicznej skał na rozciąganie i wydawałoby się najprostszą (Luong, 1988). Zarówno
teoretyczne, jak i praktyczne podstawy tej metody są opracowane najlepiej. Wewnątrz prób-
ki poddanej rozciąganiu bezpośredniemu panuje jednoosiowy stan naprężeń rozciągających,
a nośność graniczna próbki przekłada się wprost na wartość wytrzymałości granicznej na roz-
ciąganie. Wytrzymałość określana w ten sposób zależy wyłącznie od własności badanego ma-
teriału, a na jej wielkość nie powinny mieć wpływu warunki brzegowe (zamocowania) próbki.
Na podstawie prób jednoosiowego rozciągania (Tomiczek, 2006) wytrzymałość na rozciąga-
nie bezpośrednie oblicza się zgodnie ze wzorem:
Fmax
T  (5.28)
S
gdzie:
T – wytrzymałość graniczna na rozciąganie bezpośrednie,
Fmax – nośność graniczna próbki,
S – pole przekroju poprzecznego próbki.
Wzorcowo przeprowadzana próba rozciągania bezpośredniego powinna przebiegać

tak samo, jak próba jednoosiowego ściskania, przeciwny powinien być jedynie zwrot
działania sił rozciągających i inna – prędkość obciążania. W praktyce stosuje się różne
sposoby mocowania próbek skalnych poddanych próbom rozciągania bezpośredniego.
Sposób zamocowania i prowadzenia prób jednoosiowego rozciągania powinien zapewnić
jednorodny rozkład naprężeń rozciągających oraz równocześnie wyeliminować wpływ
momentów skręcających i zginających. Najlepszym sposobem jest bezpośrednie skleje-
nie ze sobą powierzchni podstaw próbek z uchwytami. Takie połączenie można uzy-
skać stosując nowoczesne kleje, jednak całkowite wyeliminowanie naprężeń zginających
i skręcających jest trudne. Dla próbek skalnych o bardzo dużej wytrzymałości spoiny
łączące próbkę z uchwytami, również te przygotowywane na zimno, mogą powodować
zaburzenie rozkładu naprężeń. Z kolei wysoka temperatura, w której odbywa się klejenie
lub suszenie próbek mocowanych na gorąco wpływa na właściwości mechaniczne samych
skał. Przede wszystkim jednak niemożliwe może okazać się uzyskanie wiązań o odpo-
wiedniej wytrzymałości. Dlatego w przypadku skał mocnych szuka się innych sposobów
mocowania próbek skalnych.
Próbki takie, najczęściej w kształcie „psiej kości” (Ilnickaja, 1969) mocuje się za pomocą
zacisków lub uchwytów (rys 5.7). Zdecydowana większość opisanych przez Ilnicką próbek,
to właśnie próbki o kształcie zbliżonym do psiej kości ze specjalnie wykonanymi stożko-
wymi lub półkulistymi końcami (rys. 5.7 a, b, c i f ), które pozwalają na ich zamocowanie
w uchwytach. Niektóre z tych próbek (rys. 5.7 k i l) posiadają jedno lub dwa wcięcia uła-
twiające ich mocowanie.
168
Rys. 5.7. Różne sposoby mocowania próbek skalnych poddawanych rozciąganiu bezpośredniemu (Ilnickaja,
1969)
Kilka lat temu udało się przeprowadzić serie badań na walcowych smukłych próbkach skal-
nych z zastosowaniem połączenia stykowego (Tomiczek, 2006). Przykładowe zdjęcia próbek
różnych skał poddanych rozciąganiu zamieszczono na rys. 5.7.
Rys. 5.8. a) Piaskowiec drobnoziarnisty Brenna 35 Rys. 5.8. b) Piaskowiec drobnoziarnisty Brenna 35
przed próbą rozciągania bezpośredniego po próbie rozciągania bezpośredniego
Rys. 5.8. c) Granit Strzelin przed próbą rozciągania Rys. 5.8. d) Granit Strzelin po próbie rozciągania
bezpośredniego bezpośredniego
169
Niezależnie od sposobu mocowania próbek przy rozciąganiu bezpośrednim, w przypadku

skał anizotropowych z wyraźnymi płaszczyznami foliacji zorientowanymi prostopadle do kie-
runku działania sił rozciągających praktycznie niemożliwe jest rejestrowanie siły, pod wpływem
której próbka ulega zniszczeniu oraz wielkości odkształceń.
W belce poddawanej zginaniu włókna podłużne od strony wypukłej wydłużają się, a od stro-
ny wklęsłej ulegają skróceniu. Jeżeli założymy, że włókna podłużne przy czystym zginaniu nie
oddziałują na siebie, a oś odkształcona pozostaje quasi-liniowa, to włókna podłużne możemy
traktować jako pręty rozciągane lub ściskane osiowo. Ekstremalne wartości naprężeń pojawiają
się w skrajnych włóknach najbardziej odległych od osi obojętnej. Wartość naprężenia rozciąga-
jącego wzbudzonego w dolnych włóknach można obliczyć zgodnie z formułą:
M
t  (5.29)
W y1
gdzie:
M – moment zginający w rozpatrywanym przekroju,
Wy1 – wskaźnik przekroju na zginanie (odpowiadający włóknom dolnym).
W przypadku, kiedy oś obojętna jest osią symetrii przekroju lub przechodzi pośrodku wyso-
kości przekroju, to wartości bezwzględne naprężeń ekstremalnych dla włókien dolnych i gór-
nych są takie same.
Dla skał najczęściej stosuje się tę metodę w celu wyznaczenia ich wytrzymałości na zginanie
g (zob. np. Kidybiński, 1982; Pr PN-G-04305). Jednak niektórzy Autorzy podają, że pozwala
ona również na wyznaczenie wytrzymałości skał na rozciąganie (np. Protodyakonov, 1962;
Vutukuri i in., 1974; Hudson, 1993; Nagaraj, 1993) (rys. 5.9). Proponują wzór:
M g max c
T  (5.30)
I
gdzie:
Mgmax – maksymalny moment zginający,
c – odległość skrajnych włókien od osi obojętnej,
I – moment bezwładności przekroju poprzecznego względem osi obojętnej.
1
Przy założeniu, że c  h otrzymuje się:
2
6M g max
T  (5.31)
bh 2
gdzie:
b – szerokość beleczki,
h – wysokość beleczki.
Jednak założenie to jest pewnym uproszczeniem, szczególnie w przypadku materiałów kru-
170
chych, takich jak betony oraz skały, które mają różne właściwości odkształceniowe przy ściska-
niu i przy rozciąganiu. Dlatego też poddaje się tę metodę i sposób obliczania wytrzymałości
na rozciąganie modyfikacjom, uwzględniając różne wartości modułu Younga przy rozciąganiu
oraz przy ściskaniu (Duckworth, 1951), zjawisko koncentracji naprężeń w punktach podpar-
cia i obciążania beleczki (Protodyakonov, 1962) oraz położenie osi obojętnej (zob. Hudson,
1993), lub też poszukuje się współczynników pozwalających na otrzymanie za pomocą wzoru
5.31 takiej samej wartości wytrzymałości na rozciąganie, jak ta oznaczona na podstawie prób
rozciągania bezpośredniego. Przykładowo, wartość współczynnika A w formule:
6 M g max
T  (5.32)
Abh 2
jest równa dla betonów od 1,7 do 3,2 (Ilnickaja, 1969), a w przypadku skał – około 2,0 (Hud-
son, 1993).
Rys. 5.9. Próba zginania prostopadłościennej próbki skalnej w celu wyznaczenia wytrzymałości na rozciąganie
(Protodyakonov, 1962)
Innym sposobem określania wytrzymałości skał na rozciąganie przez zginanie jest obciążanie
środka płaskiego krążka stabilnie podpartego na niewielkiej powierzchni wzdłuż całej podsta-
wy (rys. 5.10a). Maksymalne naprężenia rozciągające można obliczyć korzystając ze wzoru
przedstawionego przez Protodyakonova (1962, 1969):
31   Fmax  1 r 1   rp 
2
T    log d  (5.33)
2t 2  1  rp 1   4rd2 

gdzie:
T – wytrzymałość na rozciąganie,
 – współczynnik Poissona,
Fmax – nośność graniczna,
t – grubość krążka,
rd – promień krążka,
rp – promień powierzchni poddanej równomiernemu obciążeniu.
Pewną odmianą tej metody jest obciążanie krążka podpartego wzdłuż dwóch przeciwległych
krawędzi i obciążanie go wzdłuż średnicy (rys. 5.10b).
Badania wytrzymałości włókien niektórych materiałów wskazują jednak, że wytrzymałość
171
samych włókien na rozciąganie może być większa niż wytrzymałość materiału na rozciąganie
bezpośrednie, ponieważ propagacja makropęknięcia jest hamowana częścią materiału znajdu-
jącego się w polu mniejszych naprężeń w rejonie osi obojętnych (Nagaraj, 1993). Fakt ten ma
szczególne znaczenie podczas prób prowadzonych na materiale skalnym i na betonach.
Rys. 5.10. Zginanie krążka (a – Protodyakonov, 1962; b – Mazanti i Sowers, 1965).
Rys. 5.11. Próba zginania beleczki z karbem w celu określania wytrzymałości skał na rozciąganie (Haberfield i
Johnston, 1989)
Metoda zginania beleczki stosowana do określania wytrzymałości na rozciąganie ulegała

różnym modyfikacjom. Haberfield i Johnston (1989) obciążali punktowo beleczki z wyciętą
szczeliną podparte na dwóch końcach (rys. 5.11). Mierzyli rozwój szczeliny wraz ze wzrostem
obciążenia. Korzystając z wyników przeprowadzonych doświadczeń obliczali odporność na
pękanie:
Fmax S  a 
KQ  3
f  (5.34)
w
Bw 2
gdzie:
Fmax – nośność graniczna,
KQ – odporność na pękanie,
a a
f   – (pewna) funkcja ,
w w
172
B – szerokość beleczki,
w - wysokość beleczki,
a - głębokość szczeliny,
 – szerokość szczeliny,
S – odległość pomiędzy punktami podparcia beleczki.
Haberfield i Johnston (1989) wykazali, że istnieje bezpośredni związek pomiędzy odporno-
ścią na pękanie a wytrzymałością na rozciąganie.
Przeprowadzanie prób jednoosiowego rozciągania próbek skalnych jest znacznie trudniejsze
niż przeprowadzenie prób jednoosiowego ściskania, a najlepszą metodą – metoda rozciągania
bezpośredniego polegająca na połączeniu próbki (walcowej) z uchwytami tylko powierzch-
nią podstaw, bez zastosowania dodatkowych obejm zachodzących na próbkę. Pozwala ona na
prosty oraz bezpośredni pomiar odkształceń, których doznaje próbka oraz na uzyskanie quasi-
jednoosiowego rozkładu naprężeń w rozciąganej próbce.
Przedstawione metody pośrednie mogą być z powodzeniem stosowane w wielu obszarach
działań inżynierskich. Jednak przede wszystkim służą one jedynie do wyznaczenia wytrzyma-
łości skał na rozciąganie i nie pozwalają na pomiar odkształceń; nie można więc stosować
takich testów do wyznaczania stałych charakteryzujących własności odkształceniowe skał przy
rozciąganiu. Wiele z tych metod ma ściśle określony (czasami wąski) zakres stosowania, a wy-
niki uzyskane na podstawie metod pośrednich powinny być weryfikowane wynikami prób
rozciągania bezpośredniego.
5.3.6. Wytrzymałość na ścinanie
Wytrzymałość na ścinanie określa się metodą ścinania ze ściskaniem lub metodą trójosiowego
ściskania. Problematyka trójosiowego ściskania została opisana w rozdziale 5.5, stąd też poniżej
zajęto się tylko ścinaniem ze ściskaniem. Ścięcie próbki skalnej następuje tutaj wzdłuż wymu-
szonej powierzchni. Na rys. 5.12. przedstawiono urządzenie do badania ścinania ze ściskaniem.
Aparat taki wstawia się do maszyny wytrzymałościowej, zaś próbki skalne mogą być ścinanie
pod kątem 30–60 w stosunku do działającej pionowo siły obciążającej. Badania takie są moż-
liwe dzięki wymienności matryc posiadających kąty nachylenia równe 30, 45 i 60 (oraz za-
kładanie i ewentualne obracanie o 180 klinów o kącie nachylenia do 5. Nie rekomenduje się
stosowania kąta ścinania większego od 60 gdyż wtedy próbka skalna nie ulega ścinaniu, ale
ściskaniu. Próbki walcowe o smukłości 1 zwykle pobierane są z rdzeni wiertniczych.
W obliczeniach uwzględnia się dwie składowe siły F, składową normalną:
Fn  F sin  (5.35)
oraz składową styczną do płaszczyzny ścinania:
173
Fs  F cos  (5.36)
gdzie:
 – kąt odchylenia wymuszonej płaszczyzny ścięcia od pionu.
Wielkość składowych stanu naprężenia, normalnej (n) oraz stycznej (), powstających
w płaszczyźnie ścinania pod wpływem tych dwóch sił określa się z następujących wzorów:
Fn F sin  Fs F cos 
n      (5.37)
A A A A
gdzie:
A – pole powierzchni wymuszonej powierzchni ścięcia.
Dla każdej wartości kąta ścinania w zakresie 30–60 bada się od 3 do 5 próbek i na pod-
stawie wyników sporządza się wykres w układzie współrzędnych −n, z którego wyznacza się
spójność i kąt tarcia skały.
Rys. 5.12. Urządzenie do badania wytrzymałości próbek skalnych na ściskanie ze ścinaniem (Thiel, 1988)
5.4. Zachowanie się przed- i pozniszczeniowe skał w jed-

noosiowym stanie naprężenia
Podczas ściskania próbki skalnej w konwencjonalnej maszynie wytrzymałościowej (tzw. ma-
szynie „miękkiej”) otrzymuje się między innymi wykresy zależności „naprężenie – odkształce-
nie”, „naprężenie – odkształcenie objętościowe” w postaci przedstawionej jakościowo na rysun-
ku 5.13 (Brace, 1968; Brady, 1970; Kwaśniewski, 1986). Z wykresu prosto można wyznaczyć
174
podstawowe parametry odkształceniowe, tj. moduł sprężystości Es (określany dla przedziału

odkształceń odwracalnych czyli sprężystych), moduł odkształcenia podłużnego zwany w skró-
cie modułem odkształcenia Eo (określany dla całkowitych odkształceń próbki przy danym na-
prężeniu), współczynnik odkształcenia poprzecznego zwany współczynnikiem Poissona oraz
parametr wytrzymałościowy – wytrzymałość na jednoosiowe ściskanie Rc.
Na wykresie zależności „naprężenie – odkształcenie” można wyodrębnić 4 charakterystyczne
przedziały:
I przedział – w którym wraz ze wzrostem naprężenia wzrasta moduł odkształcenia podłużne-
go oraz współczynnik odkształcenia poprzecznego. Jest to wynik zamykania się występujących
w próbce mikroszczelin i mikrospękań. Po odciążeniu próbka skalna nie wraca do swojej pier-
wotnej postaci, ponieważ większość mikroszczelin nie otwiera się, lecz pozostaje zamknięta.
Rys. 5.13. Wykresy zależności „naprężenie − odkształcenie” i „naprężenie − odkształcenie objętościowe” dla
próby jednoosiowego ściskania w konwencjonalnej (miękkiej) maszynie wytrzymałościowej
II przedział – w którym zachodzi sprężyste odkształcanie się próbki skalnej. Moduł odkształ-
cenia podłużnego oraz współczynnik odkształcenia poprzecznego mają stałą wartość.
III przedział – w którym poczynając od pewnej wartości naprężenia sp następuje wzrost
objętości spowodowany tworzeniem się i propagacją mikroszczelin i mikrospękań (na skutek
koncentracji naprężeń w otoczeniu mikroszczelin i mikrospękań następuje mikrozniszczenie
skały). Odkształcenia poprzeczne wzrastają zdecydowanie szybciej aniżeli odkształcenia po-
dłużne. Przedział ten charakteryzuje się wzrostem współczynnika odkształcenia poprzecznego
i stałą wartością modułu odkształcenia podłużnego.
IV przedział – w którym obserwuje się zaawansowany proces propagacji spękań i szczelin.
Szczeliny ujawniają się na powierzchni próbki. Następuje szybki wzrost odkształceń poprzecz-
nych. Wartość współczynnika odkształcenia poprzecznego wzrasta i dla naprężeń zbliżonych
175
do Rc przekracza 0,5, a moduł odkształcenia podłużnego maleje. W chwili, gdy naprężenia

osiągną wartość Rc próbka rozpada się.
Ściskając próbkę skalną w „sztywnej” maszynie wytrzymałościowej uzyskuje się pełne wy-
kresy: „naprężenie – odkształcenie”, „naprężenie – odkształcenie objętościowe” (rys. 5.14)
(Jaeger i Cook 1976). Wykres „naprężenie – odkształcenie” można podzielić na dwie części:
• część przedzniszczeniową (wznoszącą), której przebieg pokrywa się z opisanym powyżej,
• część pozniszczeniową (opadającą), która zaczyna się od wartości  = Rc.
W części pozniszczeniowej w miarę wzrostu odkształcenia zmniejsza się pozniszczeniowa
wytrzymałość próbki (w próbce tworzy się coraz więcej spękań, szczelin). Najmniejsze naprę-
żenie, jakie występuje w części pozniszczeniowej, przyjmuje się za wytrzymałość resztkową
r
(residualną) – R c . Po przekroczeniu Rc występuje na wykresie „naprężenie – odkształcenie ob-
jętościowe” wraz ze spadkiem wytrzymałości próbki skalnej dalszy nieliniowy wzrost objętości,
a co się z tym wiąże, przyrost współczynnika odkształcenia poprzecznego znacznie powyżej
wartości 0,5 (niekiedy do wartości 2–3; Jaeger i Cook, 1976 ; Goldsztajn M., Babickaja C.C.,
1964). Podobnie jak uprzednio, na wykresach „naprężenie – odkształcenie”, „naprężenie – od-
kształcenie objętościowe” (przedstawionych jakościowo na rysunku 5.13) można wyodrębnić
sześć charakterystycznych przedziałów (rys. 5.15). Każdy przedział odpowiada określonemu
etapowi tworzenia się szczelin i pęknięć w badanej próbce. Przedziały od I do IV omówiono
poprzednio.
V przedział – w pewnym przekroju próbki tworzy się szczelina (o znacznej długości) jako
wynik połączenia się korzystnie rozłożonych mikroszczelin. Szybki spadek wytrzymałości
próbki w tym przedziale można tłumaczyć rozwojem tej szczeliny (Hallbauer i in., 1973).
VI przedział – następuje poślizg wzdłuż powstałej szczeliny, tworzenie się dalszych mikro-
-szczelin i w konsekwencji rozpad próbki.
Rys. 5.14. Wykresy zależności „naprężenie − odkształcenie” i „naprężenie − odkształcenia objętościowe” dla
próby jednoosiowego ściskania w sztywnej maszynie wytrzymałościowej
176
Rys. 5.15. Wykresy zależności „naprężenie − odkształcenie” i „naprężenie − odkształcenia objętościowe” dla
próby jednoosiowego ściskania w sztywnej maszynie wytrzymałościowej z IV wyodrębnionymi przedziałami
Rys. 5.16 przedstawia schematycznie pełny wykres „naprężenie – odkształcenie”. Na rysun-

ku tym zaznaczono wielkości, które charakteryzują ten wykres, a mianowicie:
• moduł sprężystości Es = tg
• moduł krucho-plastyczny M = tg,
• wytrzymałość na jednoosiowe ściskanie Rc,
r
• wytrzymałość resztkowa (residualna) R c ,
Rys. 5.16. Pełna charakterystyka „naprężenie − odkształcenie” z zaznaczoną interpretacją geometryczną wielkości
charakterystycznych
177
Przykładowe pełne wykresy „naprężenie – odkształcenie” dla sześciu typów skał pokazuje
rysunek 5.17 wg H. Gerstle (materiały niepublikowane – Wawersik, 1968). Na rysunku tym
wyraźnie można wyodrębnić dwa odmienne rodzaje zachowania się skał po zniszczeniu.
Rys. 5.17. Pełne charakterystyki dla 6 wybranych skał (Wawersik, 1968)
Wawersik W.R. (1968), biorąc pod uwagę różny przebieg krzywych pozniszczeniowych skał
podzielił je na 2 klasy (rys. 5.18). Do klasy I zaliczył on skały, które charakteryzują się takim
rozwojem procesu zniszczenia, przy którym przyrost odkształcenia oraz dalszy nieliniowy spa-
dek wytrzymałości na charakterystyce pozniszczeniowej łączy się z wykonaniem dodatkowej
pracy. Do klasy II zaliczył on skały, w których po przekroczeniu granicy wytrzymałości Rc na-
stępuje samoczynny rozwój procesu zniszczenia. Energia, jaka zostaje nagromadzona w próbce
podczas obciążania do granicy wytrzymałości Rc jest wystarczająca, aby podtrzymać propagację
zniszczenia w próbce, aż do jej całkowitego rozpadu.
Rys. 5.18. Dwie klasy skał w zależności od przebiegu pełnej charakterystyki (Wawersik, 1968)
178
5.5. Charakterystyka przed- i pozniszczeniowa skał

w złożonym stanie naprężenia
Ściskając trójosiowo próbkę skalną w sztywnej maszynie wytrzymałościowej uzyskuje się,
podobnie jak w przypadku jednoosiowym, pełne charakterystyki „naprężenie − odkształcenie”
w zależności od wielkości ciśnienia bocznego p (badania najczęściej prowadzone są na prób-
kach cylindrycznych, pobocznica próbki obciążona jest stałym ciśnieniem p, natomiast do
podstaw próbki przykłada się zmienną wartość naprężenia ). Przykładową charakterystykę
zaczerpniętą z pracy Bieniawskiego (1971) przedstawia rys. 5.19.
Rys. 5.19. Charakterystyka „naprężenie − odkształcenie” w funkcji ciśnienia bocznego (Bieniawski, 1971)
Z przedstawionego wykresu wynika, że w miarę wzrostu ciśnień bocznych wzrasta granica

wytrzymałości próbki, lecz równocześnie maleją nachylenia krzywych w obszarze pozniszcze-
niowym. W stanie przedzniszczeniowym nachylenie krzywej „naprężenie – odkształcenie”
Rys.5.20. Zmiany wartości modułu Younga w zależności od ciśnienia bocznego (Mogi, 1965)
179
w miarę wzrostu p zmienia się, jednakże dla naprężeń, jakie w praktyce występują w otoczeniu
wyrobiska podziemnego można przyjąć, że moduł odkształcenia podłużnego ma wartość stałą,
niezależną od ciśnienia p (rys 5.20) (Mogi, 1965).
Przeprowadzając badania przy różnych ciśnieniach bocznych można uzyskać zależność po-
r
między granicą wytrzymałości Rc(p) i wytrzymałością resztkową R c (p) a wielkością przyłożo-
nego ciśnienia bocznego. Zagadnienie to szczegółowo opisano w pracach (Bieniawski, 1971;
Kovarii, Tisa, Attinger 1983; Kovarii i in., 1983). Przykładowy wykres z pracy Kovariego i Tisy
(1983) zamieszczono na rysunku 5.21.
Rys. 5.21. Zależność pomiędzy granicą wytrzymałości i wytrzymałością resztkową a wielkością przyłożonego
ciśnienia bocznego, wg Kovariego, Tisy i Attingera (1983)
Na rysunku 5.22 pokazano obwiednie Rc(p) dla czterech wybranych skał. Uzyskane obwied-
r
nie Rc = f1(p) i R c = f2(p) mają charakter nieliniowy.
Jak wynika z badań Mogi (1966) zależność wytrzymałości skał RC od ciśnienia bocznego
(dla prób prowadzonych na maszynach konwencjonalnych) może być przybliżona równaniem
empirycznym w postaci:
Rc ( p )  p  p n  Rc (5.38)
gdzie: , n – stałe.
Stała n przyjmuje największe wartości w przypadku bardzo mocnych, krystalicznych skał
krzemianowych o małej porowatości, a najmniejsze wartości n odpowiadają skałom węglano-
wym o dużej porowatości. W przypadku skał o porowatości większej od 10% wzrost wytrzy-
małości w miarę zwiększania ciśnienia p jest nieznaczny (Kwaśniewski, 1986).
180
Rys. 5.22. Obwiednie Rc(p) dla czterech wybranych skał
Odnosząc powyższe rozważania do zagadnienia zachowania się masywu skalnego w otocze-

niu wyrobiska podziemnego można zauważyć, że na konturze wyrobiska podziemnego istnieją
znaczne różnice pomiędzy poszczególnymi składowymi stanu naprężenia, a w miarę oddalania
się od wyrobiska w głąb górotworu różnice te zmniejszają się i wartości naprężeń zdążają do
wartości pierwotnych.
Dla określenia zasięgu stref zniszczenia w otoczeniu wyrobiska podziemnego należy, w związ-
ku z tym, wprowadzić taki model fizyczny zawierający odpowiednie kryterium wytrzymało-
r
ściowe, który uwzględniałby zależność parametrów wytrzymałościowych Rc i R c od stanu na-
r
prężenia. Przyjmując w pierwszym przybliżeniu aproksymację obwiedni Rc = f1(p) i R c = f2(p) za
pomocą linii prostej, można wykorzystać dla porównywania pozniszczeniowego zachowania
się próbki skalnej ściskanej trójosiowo z pozniszczeniowym zachowaniem się próbki ściskanej
jednoosiowo, zmodyfikowaną hipotezę Coulomba−Mohra (rys. 5.23 – Tajduś, 1990).
  c  tg
  c p  tg 
Rc ( p ) Rcr ( p ) Rc p Rcr 
Rys. 5.23. Porównanie pozniszczeniowego zachowania się próbki skalnej ściskanej trójosiowo z pozniszczenio-
wym zachowaniem się próbki ściskanej jednoosiowo z wykorzystaniem zmodyfikowanej hipotezy Coulomba−
Mohra (Tajduś, 1990)
181
Interesujący jest wpływ ciśnienia bocznego p na zachowanie się krzywej „naprężenie

– odkształcenie objętościowe”. Na rysunku 5.24 przedstawiono zależność „naprężenie
– odkształcenie objętościowe” dla piaskowca przy różnych ciśnieniach bocznych p, a na
rys. 5.25 zależność „naprężenie – odkształcenie” dla tych samych ciśnień bocznych p
(Gowd, Rummel, 1980). Jak wynika z rysunku 5.24, nieliniowy wzrost odkształceń ob-
jętościowych przy niskich ciśnieniach bocznych jest znaczny. W miarę wzrostu ciśnienia
bocznego wzrost odkształceń objętościowych po zniszczeniu jest coraz mniejszy i od pew-
nej wartości ciśnienia bocznego p (w tym przypadku (p ≥ 100MPa) zależy w przybliżeniu
liniowo od naprężenia . Przy ocenie stateczności wyrobiska podziemnego często pomi-
ja się zagadnienie wzrostu odkształceń objętościowych po zniszczeniu, co ma istotne ne-
gatywne konsekwencje. Bowiem na konturze wyrobisk podziemnych i w ich sąsiedztwie
tworzą się strefy zniszczenia, w których różnice pomiędzy poszczególnymi naprężeniami są
znaczne. Wynikiem tego może być znaczne zaciskanie wyrobisk spowodowane wzrostem
objętości zniszczonej skały.
Rys. 5.24. Zależność „naprężenie − odkształcenie objętościowe” dla piaskowca przy różnych ciśnieniach bocz-
nych p (Gowd, Rummel, 1980)
Na podstawie dotychczasowych wywodów można wysnuć wniosek, że skały w ob-
szarze pozniszczeniowym zazwyczaj mają charakterystykę plastyczno-kruchą. Jednakże,
jak pokazano na rysunku 5.25, przy odpowiednio dużym ciśnieniu bocznym następu-
je przejście skały od charakterystyki plastyczno-kruchej do charakterystyki plastycznej.
Przykładowo z rysunku 5.25 wynika, że dla badanego piaskowca przejście to zachodzi
przy ciśnieniach bocznych p = 100 MPa. Przy wyższych ciśnieniach bocznych piasko-
wiec przechodzi na charakterystykę plastyczną ze wzmocnieniem. Z badań laboratoryj-
nych wynika (Goodman, 1980; Gustkiewicz 1985), że wartość naprężenia bocznego,
przy której skały przechodzą z charakterystyki plastyczno-kruchej na charakterystykę
plastyczną zależy od jej własności wytrzymałościowych. Skały mocne przechodzą od cha-
rakterystyki plastyczno-kruchej do charakterystyki plastycznej przy ciśnieniach znacznie
182
Rys. 5.25. Zależność „naprężenie − odkształcenie” dla różnych ciśnień bocznych p (Gowd, Rummel, 1980)
większych od występujących w warunkach najczęściej wykonywanych wyrobisk pod-

ziemnych (duże głębokości). Jednakże w skałach słabych, na przykład w łupkach, cha-
rakterystyka plastyczna może wystąpić już przy ciśnieniach spotykanych na niedużych
i średnich głębokościach.
W tabeli 5.19 pokazano orientacyjne ciśnienia boczne dla kilku wybranych skał, przy któ-
rych następuje przejście od charakterystyki plastyczno-kruchej do charakterystyki plastycznej
(w temperaturze pokojowej).
Tabela 5.19. Orientacyjne ciśnienia boczne, przy których następuje przejście od charakterystyki plastyczno-
kruchej do charakterystyki plastycznej (Goodman, 1980)
Rodzaj skały Ciśnienie boczne, MPa
sól kamienna 0
kreda 10
łupek 0–20
wapień 20–100
piaskowiec 100
granit znacznie powyżej 100
Podsumowując zachowanie się przed- i pozniszczeniowe skał można w uproszczeniu przed-

stawić jak na rys. 5.26 (Filcek, 1986). Do granicy sprężystości skała odkształca się sprężyście.
Sprężyste odkształcenia charakteryzują się tym, że przy całkowitym odciążeniu odkształcenia
spadają do zera (odkształcenia odwracalne). Przy obciążeniu jednoosiowym, po przekroczeniu
granicy sprężystości, skała najczęściej (wyjątkiem jest np. sól) przechodzi na charakterystykę
plastyczno-kruchą, znajdującą się pomiędzy zachowaniem idealnie kruchym a idealnie pla-
stycznym. W przypadku gdy skała znajduje się w trójosiowym stanie naprężenia, to w zależno-
ści od stosunku i wartości tych naprężeń może zachowywać się sprężysto-plastycznie-krucho,
sprężysto-plastycznie lub sprężysto-plastycznie ze wzmocnieniem.
183
Rys. 5.26. Rodzaje przed- i pozniszczeniowego zachowania się skał (Filcek, 1986)
Rys. 5.27. Wykresy zależności „naprężenie − odkształcenie” dla różnych temperatur przy ciśnieniu bocznym
p=200MPa (z pracy Farmera, 1968, wg Handina i Hagera), w którym oznaczono: 1 − kwarcyt, 2 − wapień,
3 − piaskowiec
Wyraźnie widać, że w stanie trójosiowym w porównaniu do stanu zbliżonego do jedno-

osiowego wzrasta udział odkształceń plastycznych. Na zachowanie się skał i ich parametry
odkształceniowe i wytrzymałościowe wpływ ma również temperatura. Na rys. 5.27 pokazano
wykresy zależności naprężenie − odkształcenie dla trzech skał w zależności od temperatury.
184
Można zauważyć, że w przypadku kwarcu wraz ze wzrostem temperatury nie następują istotne
zmiany w jego zachowaniu się. Wzrost temperatury wapienia i piaskowca powoduje wzrost ich
wytrzymałości, a także uplastycznienia.
5.6. Wpływ czynnika czasu na zachowanie się skał

W poprzednim podrozdziale opisano zachowanie się skał bez uwzględnienia czynnika cza-
su. Tymczasem badania laboratoryjne własności skał wskazują na zależność stanu naprężenia
i odkształcenia badanych próbek skalnych od czasu (Filcek 1960, Kidybiński 1964, Kłeczek
1983, Kwaśniewski 1977). Wyniki laboratoryjnych badań pełzania przedstawia się najczęściej
w postaci krzywych „odkształcenie−czas”. W takim badaniu stabilizuje się naprężenie na pew-
nym poziomie i mierząc odkształcenie w funkcji czasu, uzyskuje się krzywe pełzania. Badanie
to nosi nazwę próby pełzania. Można także przeprowadzić próbę relaksacji. Polega ona na
określeniu zmiany naprężeń w czasie przy ustabilizowanym odkształceniu.
Krzywa pełzania w ogólnym przypadku składa się z czterech charakterystycznych części,
odpowiadających różnym etapom odkształcenia (rys. 5.28):
[t]
IV D
 3
C
III
 2
II
B S
 1
A
I R
 0
0  (t )   0  1   2   3 t
Rys. 5.28. Cztery charakterystyczne części krzywej pełzania
• część OA – odpowiada odkształceniu początkowemu, które umownie nazywa się odkształ-

ceniem natychmiastowym. W zależności od wielkości przyłożonego naprężenia, odkształ-
cenie to może być zarówno sprężyste, jak również częściowo nieodwracalne, co może być
spowodowane przez mikrozniszczenie (powstanie mikrospękań, mikroszczelin),
• część AB – odpowiada pełzaniu pierwotnemu (nieustalonemu). W tej części krzywej pręd-
kość pełzania maleje z upływem czasu. Najczęściej pełzanie skały ma tu charakter odwracal-
185
ny (opóźnienie sprężyste), chociaż możliwy jest również pewien udział odkształceń nieod-
wracalnych,
• część BC – nosi nazwę pełzania wtórnego (ustalonego), które przebiega ze stałą prędkością.
Tutaj następuje mikrozniszczenie próbki skalnej i dlatego po odciążeniu pozostają pewne
odkształcenia trwałe (nieodwracalne),
• część CD – charakteryzuje się gwałtownym wzrostem prędkości odkształcenia, co jest zwią-
zane z intensyfikacją procesu zniszczenia, pojawieniem się szczelin, pęknięć w próbce i na
koniec całkowitym jej zniszczeniem. Część ta nosi nazwę pełzania trzeciego stopnia (progre-
sywnego).
Na rysunku 5.28 zaznaczono w sposób jakościowy również zachowanie się odkształceń po
odciążeniu (krzywe z punktami R, S).
Opisany przebieg pełzania jest najbardziej charakterystyczny dla skał. W zależności od pozio-
mu naprężenia przyłożonego do próbki, mogą w praktyce wystąpić dwa lub trzy i cztery etapy
pełzania, co przykładowo dla łupku przedstawia rysunek 5.29 (Bakłaszow, Kartozija, 1984).
Rys. 5.29. Wpływ wartości naprężenia na przebieg zależności „odkształcenie – czas”
Do wartości naprężenia  = 6,3MPa przyłożonego do próbki występują tylko dwa etapy

pełzania, przy czym w drugim etapie pełzania odkształcenia z upływem czasu nieliniowo ro-
sną stopniowo zbliżając się do poziomej asymptoty. Niektórzy z badaczy uważają, że próbka
w taki sposób się zachowuje w przypadku, gdy poziom przyłożonego naprężenia nie prze-
kroczył wartości sp (< sp). Powyżej pewnej wartości naprężenia przyłożonego do próbki
(prawdopodobnie sp, ≥ sp) występują dwa kolejne etapy odkształcenia: trzeci, w którym
w przybliżeniu następuje liniowy wzrost odkształcenia (przyrost odkształcenia jest stały) oraz
czwarty, w którym następuje gwałtowny wzrost odkształcenia kończący się zniszczeniem
próbki. Zniszczenie to następuje, pomimo że wartość przyłożonego naprężenia do próbki jest
znacznie poniżej jej granicznej wytrzymałości. Można zatem wysnuć wniosek, że wytrzymałość
skały jest funkcją czasu.
186
Przyjęcie wartości sp jako kryterium decydującego o charakterze odkształcania się próbki
wydaje się być racjonalne (choć do dzisiaj nie do końca zbadane), bowiem po przekroczeniu
w próbce pojawiają się mikropęknięcia, powstają nowe powierzchnie mikrozniszczenia, co
z upływem czasu może prowadzić do makroskopowego zniszczenia.
Jak już wyżej napisano granica wytrzymałości skał jest funkcją czasu Rc = f(t). Z upływem
czasu skały tracą wytrzymałość ze względu na fakt, że w warunkach długotrwałego obciążenia
następuje tworzenie się i propagacja różnego rodzaju uszkodzeń. Na rys. 5.30 przedstawiono
zmianę wartości wytrzymałości na jednoosiowe ściskanie dla łupku z upływem czasu, poczy-
n
nając od wartości wytrzymałości natychmiastowej R c do wartości wytrzymałości długotrwałej
d
R c . Wykres ten narysowano wykorzystując rys. 5.29.
MPa]
14
12
10
8
6
0 1 2 3 4 5 6 tgodz]
Rys. 5.30. Zmiana wytrzymałości na jednoosiowe ściskanie dla łupku z upływem czasu
W ogólnym przypadku zmianę wytrzymałości z czasem przedstawia rys. 5.31.

Rcn
Rcn - wytrzymałość natychmiastowa
Rcd - wytrzymałość długotrwała
Rcd
t
Rys. 5.31. Zmiana wytrzymałości na jednoosiowe ściskanie w czasie
187
n
Na rysunku tym wytrzymałość natychmiastowa R c jest praktycznie równa wytrzymałości Rc
d
otrzymanej podczas tradycyjnych badań ściskania próbki skalnej, natomiast za R c (jeżeli nie
dysponujemy odpowiednimi badaniami) można przyjąć wartość sp. Zmianę wytrzymałości
z czasem można zapisać przy pomocy następującej zależności (Kidybiński, 1964):
Rcn  Rcd  f (t ) (5.39)
gdzie:
funkcja f(t) może być zapisana w postaci: f 1 (t )  1  (m  1)e  bt lub
f 2 (t )  1  (m  1)e  b t ,
Rcn
m , według Głuszki i innych (1981) m dla średnio pełznących piaskowców
Rcd
i łupków ilastych wynosi od 1,13 do 1,30, natomiast dla silnie pełznących łupków ilastych
i piaszczystych w przedziale od 1,3 do 1,64.
Wiałow (1978) uważa, że spadek wytrzymałości z czasem jest wynikiem spadku kohezji
skały, natomiast kąt tarcia wewnętrznego nie ulega większym zmianom. Taką zmianę można
zapisać w postaci:
k (t )  k d  f (t ) (5.40)
gdzie:
k(t) – zmiana kohezji skały z upływem czasu,
kd – kohezja długotrwała.
Pełną krzywą „naprężenie – odkształcenie” można wykorzystać także dla prognozowania

zniszczenia skały w wyniku pełzania lub relaksacji. Na wykresie „naprężenie – odkształcenie”
(rys. 5.32 wg Goodmana, 1980) odkształceniom pełzania odpowiadają punkty na prostej rów-
noległej do osi odkształceń.
Rys. 5.32. Pełna charakterystyka „naprężenie − odkształcenie” jako prognoza zniszczenia w wyniku pełzania lub
relaksacji (Goodman, 1980)
188
Jeżeli początkowe naprężenia w skale bliskie są granicy wytrzymałości, to zniszczenie na-

stępuje dla stosunkowo niedużych odkształceń pełzania, po upływie krótkiego czasu. Przy-
kładowo, jeżeli próba pełzania rozpoczęła się w punkcie A przy naprężeniu A, to zniszczenie
próbki nastąpi w punkcie B w stosunkowo krótkim czasie. Podobnie badanie rozpoczęte przy
naprężeniu C, prowadzi do zniszczenia (p. D) po odpowiednio dłuższym czasie (próbka musi
doznać znacznie większych odkształceń pełzania). Badanie rozpoczęte w punkcie E przy na-
prężeniu poniżej pewnej granicznej wartości (wydaje się, że jest to granica wytrzymałości dłu-
d
gotrwałej R c ) prowadzi próbkę do stanu oznaczonego punktem F, przy którym nie następuje
zniszczenie próbki pomimo upływu dowolnie długiego czasu.
Ze względu na występowanie stref zniszczenia w otoczeniu wyrobisk podziemnych, do okre-
ślenia stanu przemieszczenia konieczna jest nie tylko znajomość reologicznych własności skał
przed zniszczeniem, ale także po zniszczeniu. Zagadnienie to dotychczas nie jest dostatecznie
zbadane. Początkowo badania laboratoryjne były skierowane na zbadanie wpływu prędkości
odkształcenia  na kształt pełnej krzywej „naprężenie – odkształcenie”. Następnie podjęto ba-
dania dla określenia wielkości pełzania skał w zależności od stopnia ich zniszczenia. Otrzymane
wyniki badań wpływu czasu na kształt pozniszczeniowej krzywej „naprężenie-odkształcenie”
nie są jednoznaczne. Przykładowo, w pracach Penga, Ponieksa (1972), Głuszki i in. (1981) po-
dano wyniki badań dla piaskowca, tufu, mułowców, iłowców przy prędkościach odkształcenia
zmieniających się od 10−7 s−1 do 10−2 s−1 , z których wynika (rys. 5.33, rys. 5.34 – dla tufu oraz
mułowca wg Głuszki i in., 1981), że prędkość odkształcenia istotnie wpływa na kształt pełnej
krzywej „naprężenie – odkształcenie”. Przy zmniejszaniu się prędkości odkształcenia obserwuje
się obniżenie granicy wytrzymałości Rc, (np. dla łupku ilastego spadkowi prędkości odkształ-
cenia 10−2 s−1 do 10−5 s−1 odpowiadał spadek granicy wytrzymałości o 26%) oraz zmniejszenie
odkształcenia w obszarze pozniszczeniowym. Zmniejszenie prędkości odkształcenia powoduje
wzrost kąta nachylenia gałęzi opadającej krzywej „naprężenie – odkształcenie” czyli „modułu
kruchości”.
[MPa]   10  2 / s
40
  10 3 / s
30   10 4 / s
  10 5 / s
20   10 6 / s
  10 7 / s
10
0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6

 10 2
Rys. 5.33. Wyniki badań dla piaskowca, tufu, mułowców, iłowców przy prędkościach odkształcenia
zmieniających się od 10−7 s−1 do 10−2 s−1 (Peng i Ponieks, 1972; Głuszko i in., 1981)
189
Rys. 5.34. Wyniki badań dla piaskowca, tufu, mułowców, iłowców przy prędkościach odkształcenia
zmieniających się od 10-7 s-1 do 10-2 s-1 (Peng i Ponieks, 1972; Głuszko i in., 1981)
W przeciwieństwie do powyżej przedstawionych, wyniki badań wpływu  na kształt poznisz-

czeniowej krzywej opublikowane między innymi w pracach Bieniawskiego (1970), Hudsona
i Browna (1973), Houperta (1974) pokazują, że spadkowi prędkości odkształcenia odpowiada
zmniejszenie się modułu krucho-plastycznego (np. rys. 5.35 wg Bieniawskiego, 1970). Jednakże
i w tym przypadku następuje spadek granicy wytrzymałości Rc ze zmniejszaniem się .
Podsumowując, spadek prędkości odkształcenia  powoduje obniżenie się granicy wytrzy-
małości Rc oraz istotną zmianę modułu krucho-plastycznego. Zmniejszenie granicy wytrzyma-
łości Rc może nastąpić w przedziale od granicy wytrzymałości natychmiastowej (dla ) do
•
wytrzymałości długotrwałej (dla 0). Generalnie obserwuje się spadek modułu krucho-pla-
•
stycznego w miarę zmniejszania się prędkości odkształcenia, co potwierdzają między innymi

badania Rummela i Faihursta (1970), Penga i Ponieksa (1972), Penga (1973, 1975), Wawer-
sika (1968), Houperta (1974), Głuszki i in. (1981).

Piaskowiec
150
125   0,23  10 6[ s 1]
100   5,56  10 6[ s 1]
75   33,3  10 6[ s 1]
50 1 dzień
25 1godz
10min.
0 5 10 15 20   103
Rys. 5.35. Wyniki badań wpływu  na kształt krzywej pozniszczeniowej (Bieniawski, 1970)
190
Jednakże badania Bieniawskiego (1970), Houperta i in. (1971), Hudsona i Browna (1973),
Houperta (1974) wskazują na wzrost modułu krucho-plastycznego w miarę zmniejszania się
prędkości odkształcenia.
W wyrobiskach podziemnych prędkość odkształcania się skał zależy między innymi od
prędkości drążenia wyrobiska. Z powyższych rozważań wynika, że zwiększając prędkość drąże-
nia wyrobisk korytarzowych, zmniejszamy zasięg stref zniszczenia w ich otoczeniu.
Interesujący jest wpływ czasu na zmianę objętości. Badaniami w tym zakresie zajmowali się
m.in.: Edmund i Paterson (1972), Brace, Paulding, Scholz (1966), Bieniawski (1967), Crouch
(1970), Mogi (1977). Jakościowy wykres „naprężenie − odkształcenie” i „naprężenie − odkształ-
cenie objętościowe” wynikający z cytowanych prac przedstawiono na rys. 5.36.

Rc
t=0 t=0
t1
t1
sp
 V 
  f2     f1( )
 V 
V
 ,
V
Rys. 5.36. Jakościowy wykres „naprężenie – odkształcenie” i „naprężenie – odkształcenie objętościowe”
Literatura
[1] Bakłaszow J.W., Kartozija B.A.: Miechanika podziemnych soorużenij i konstrukcji kre-
piej, Wyd. Niedra, Moskwa, 1984.
[2] Bickel J.O., Kusel T.R.: Tunnel engineering handbook, A Publication of Van Nostrand
Reinhold Company, p. 670, 1982.
[3] Bieniawski Z.T.: Deformational behaviour of fractured rock under multiaxial compres-
sion, The Proceedings of the Southampton 1969 Civil Engineering Materials Conferen-
ce, 1971.
[4] Bieniawski Z.T.: The effect of specimen size on compressive strenght of coal, Int. J. Rock
Mech. Min. Sci., vol. 5, pp. 325-335, 1968.
[5] Bieniawski Z.T.: In situ large scale testing of coal, Proc. Conf. British Geotechnical So-
ciety in London, pp.13-15, 1969.
[6] Bieniawski Z.T.: Time dependet behaviour of fractured rock, Rock Mechanics, nr. 2,
123-137, 1970.
[7] Bieniawski Z.T.: Mechanism of brittle fracture of rock, Int. J. Rock Mech. Min. Sci., nr.
191
4, pp. 395-430, 1967.

[8] Bieniawski Z.T., Heerden Van W.L.: The significance of in situ tests on large rock speci-
mens, Int. J. Rock Mech. Min. Sci., vol. 12, nr. 4, Abstr., 1975.
[9] BN-78/8950-01 Badanie wytrzymałości skał. Polowe wyznaczanie wytrzymałości skał na
ścinanie. Metoda bezpośredniego ścinania.
[10] Brace W.F.: Some new measurements of linear compressibility of rocks, J. Geophys. Res.,
70, 1968.
[11] Brace W.F., Paulding B.W., Scholz C.H.: Dilatancy in the fracture of crystalline rocks, J.
Geophys. Res., 71, pp. 3939-3953, 1966.
[12] Brace W.F., Riley D.K.: Static uniaxial deformation of 15 rocks to 30 kb, Int. Journal of
Rock Mech. and Min. Sci., p. 271, Vol. 9, 1972.
[13] Brady B.T.: A mechanical equation of state for brittle rock, Part 1; The prefailure beha-
viour of brittle rock, Int. Rock Mech. Min. Sci., 7, pp. 385-421, 1970.
[14] Bray J.W.: A study of jointed and fractured rock. Rock Mechanics and Engineering Geo-
logy, pp. 119-136, Vol. 5, 1967.
[15] Cappelle J.F.: New and simplifield pressuremeter apparatus, Proc. of Conf. On Recent
Developments in Laboratory and Field Tests and Analysis of Geotechnical Problems,
AIT, Bangkok, pp. 159, 1983.
[16] Clark B.G., Allan P.G.: Self-boring pressuremeter for testing weak rock, Proc. 12th Int.
Conf. SMFE, Rio de Janeiro, Br, vol.1, pp. 211-213, 1989.
[17] Clark B.G., Gambin M.P.: Pressuremeter testing in onshore ground investigations: A re-
port by the ISSMGE Committee TC 16, Geotechnical Site Charakterization, Robertson
& Mayne (eds), Balkema, Rotterdam, 1998.
[18] Crouch S.I.: Experimental determination of volumetric strains in failed rock, Int. J. Rock
Mech. Min. Sci., nr. 7, pp. 589-603, 1970.
[19] Davis S.N., DeViest R.J.M.: Hydrogeology, New York, J.Wiley&Sous, 1966.
[20] Dubiński J.: Sejsmiczna metoda wyprzedzającej oceny zagrożenia wstrząsami górniczymi
w kopalniach węgla kamiennego, prace GiG, 1989.
[21] Duckworth W. H.: Precise tensile properties of ceramic bodies. J. Am. Cer. Soc., Vol. 34,
No. 1, pp1-9, 1951.
[22] Dziewański J., Komorow I.S., Mołotow L.A., Reuter F.: Badania geologiczne masywów
skalnych w budownictwie wodnym, Wyd. Geol., Warszawa, 1983.
[23] Edmund J.M., Paterson M.S.: Volume changes during the deformation of rocks at high
pressures, Int. J. Rock Mech. Sci., vol. 9, pp. 161-182, 1972.
[24] Fairhurst C., Laboratory measurements of some physical properties of rocks. Proc. 4th
Symp. Rock Mech., Penn. State Univ., Pa., pp. 105-118, 1961.
[25] Fajklewicz Z.(red.), : Zarys geofizyki stosowanej, Warszawa, Wyd. Geologiczne, 1972,
[26] Farmer I.W.: Engineering properties of rocks, London: Spon Ltd, 1968.
[27] Filcek H.: Stan naprężenia i odkształcenia wokół wyrobiska chodnikowego jako funkcja
192
czasu, Praca doktorska, Kraków, 1960.

[28] Filcek H.: Rola pozniszczeniowej charakterystyki naprężeniowo-odkształceniowej skał
w zagadnieniu tąpań, Górnictwo nr 10, z. 2, 1986.
[29] Fourmaintrax D.:Charakterization of rocks; laboratory tests, Chapter Ivin LaMecanique
des roches aux ourrages du geniecivil by Marc Panet et. Al. Ecole Nationale des Ponts et
Chaussees, Paris, 1976.
[30] Głuszko W.T., Czeriedniczenko W.P., Usatienko B.S.: Rieołogija gornogo massiwa, Na-
ukowa Dumka, Kijew, 1981.
[31] Goldsztajn M., Babickaja C.C.,: O dlitielnoj procznosti swiaznych gruntow, Woprosy
geotiechniki, 7, Moskwa, 1964.
[32] Gonet A.: Określenie modelu prędkości wiercenia i optymalnego czasu wiercenia w słabo
rozpoznanych warunkach geologicznych, Zeszyty Naukowe AGH, Wiertnictwo Nafta
Gaz, z. 9, 1991.
[33] Goodman R.E.: Introduction to rock mechanics, New York, 1980.
[34] Gowd T.N., Rummel F.: Efect of confining pressure on the fracture behaviour of a poro-
us rock, Int. J. Rock Mech. Min. Sci., 17, pp. 225-229, 1980.
[35] Gustkiewicz J.: Transition of rocks from the brittle to ductile state; strain at failure as
a function of confining pressure, Acta Geophysica Polonica XXXIII, 169-181, 1985.
[36] Haberfield C.M., Johnston I. W.: Relationship between fracture toughness and tensile
strength for geomaterials. Proc. 12th Int. Conf. on Soil Mechanics and Foundation En-
gineering, Balkema, Rotterdam, Vol. 1, pp. 47-52, 1989.
[37] Hallbauer D.K., Wagner H., Cook N.G.: Some observations concerning the microsco-
pic and mechanical behaviour of quartzite speciments of stiff triaxial compression tests,
Int. J. Rock Mech. Min. Sci., 10, pp. 713-726, 1973.
[38] Hawkes I. and Mellor M., Uniaxial Testing in Rock Mechanics Laboratory. Eng. Geol.,
Vol. 4, pp. 266-267, 1970.
[39] Hoek E., Brown E.T.: Underground Excavations in Rock, Institution of Mining and
Metallurgy, London, 1980.
[40] Houlsby A.: Engineering of grout curtains to standards, ASCE, vol. 103, GT 9, pp. 53-
70, 1977.
[41] Hughes J.M.O., Ervin M.C.: Development of a high pressure pressuremeter for deter-
mining the engineering properties of soft to medium strength rocks, Proc. 3rd Australia
– New Zealand Conference on Geomechanics, Wellington, vol. 1, pp. 243-247, 1980.
[42] Houpert R.: Le role du temps dans le comportement a la rupture des roches, Int.: Ad-
vances in Rock Mechanics, Proc. 3-rd. Congr. Int. Soc. Rock Mech., Denver, 1974,
Washington, D.C.: Nat. Acad. Sci., vol. II, part A, pp. 325-329, 1974.
[43] Houpert R., Tisot J.P., Thomas A.: Le comportement des roches apres rupture, Paper
II-22, in: Rock Fracture, Proc. Int. Symp. Rock Mech., Nancy, France, 1971.
[44] Hudson J.A., Brown E.T.: Studying time – dependent efects in failed rock, Proceedings
193
of Fourteenth Symposium on Rock Mechanics, The Pennsylvania State University,

ASCE, 25-34, 1973.
[45] Hudson J. A. (ed.): Comprehensive Rock Engineering. Vol. 3. Pergamon Press, Oxford,
1993.
[46] Ilnickaja Je. I., Teder R. J., Watolin Je. S. i Kuntysz M. F.: Swojstwa gornych porod i mie-
tody ich opriedielenia. Niedra, Moskwa, pp. 72-100, 1969.
[47] International Society for Rock Mechanics Commission on Standardization of Laborato-
ry and Field Tests, Suggested methods for determining tensile strength of rock materials.
Int. J. Rock Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr., Pergamon Press Ltd., Great Britain,
Vol. 15, pp. 99-103, 1978.
[48] Jaeger J.C., Cook N.C.: Fundamentals of rock mechanics, London, 1976.
[49] Jahns H.: Measuring the strength of rock in-situ at an increasing scale, Proc. Ist Cong.
ISRM (Lisbon), vol. 1, pp.477-482, 1966.
[50] Jewell R.J., Fahey M.: Measuring propertiees of rock with a high pressure pressuremeter,
Proc. 4rd Australia – New Zealand Conference on Geomechanics, Perth, vol. 2, pp. 535-
539, 1984.
[51] Jumikis A.: Rock Mechanics, Iind edition, Trans Tech. Publications, p. 613, 1983.
[52] Kidybiński A.: Modele reologiczne skał karbońskich, Pr. GIG, Komunikat nr 360, Kato-
wice, 1964.
[53] Kidybiński A.: Podstawy geotechniki kopalnianej, Wyd. „Śląsk”, Katowice, 1982.
[54] Kidybiński A., Gwiazda J.: Hydrauliczny penetrometr otworowy, Urząd Patent. PRL.
Patent nr 75818, 1975.
[55] Kłeczek Z., Simic D.: Ciśnienie deformacyjne górotworu na obudowę chodnika w świe-
tle pomiarów kopalnianych, Górnictwo 7, z. 1, 1983.
[56] Kohsling J.: Inżyniersko-geologiczne warunki stosowania i obudowy przesłon wodosz-
czelnych, Odwadnianie kopalń i Geotechnika, z. 5, Wyd. Geol., Warszawa, 1973.
[57] Kovarii K., Tisa A.,: Multiple failure state and strain controlled triaxial tests, Rock Me-
chanics, vol 7, 1, 1975.
[58] Kovarii K., Tisa A., Attinger R., D.: The concept of “Continuous failure state” triaxial
tests, Rock Mechanics and Rock Engineering, 16, pp. 117-131, 1983.
[59] Kovarii K., Tisa A., Eistein H.H., Franklin J.A.: Suggest methods for determining the
strength of rock materials in triaxial compression: revised version, Int. J. Rock Mech. Sci.,
20, 6, 283-290, 1983.
[60] Kwaśniewski M.: Funkcje pełzania skał, Zeszyty Problemowe Górnictwa, t. 15, z. 2,
s. 3-50, 1977.
[61] Kwaśniewski M.: Dylatancja jako zwiastun zniszczenia skały, część I, Fizykalna istota
zjawiska dylatancji, Przegląd Górniczy, 2, s. 42-49, 1986.
[62] Lama R.D., Vutukuri V.S.: Handbook on Mechanical Properties of Rocks, 2, pp. 196-
220, Trans Tech, Clausthal, 1978.
194
[63] Lesiecki W., Opolski T.: Urabianie młotkami i wiertarkami, W: Górnictwo, t. 5, Urabia-
nie złóż, Katowice, Wyd. „Śląsk”, 1963.
[64] Louis C.: Etude des écoulements de l'eau dans les roches fissurées et de leurs influences
sur la stabilité des massifs rocheux, Bull. de la Direction des Etudes et Rech. EDF sér. A,
nr 3, pp. 5-132, 1968.
[65] Luong M. P., Direct tensile and direct shear strengths of Fontainebleau sandstone. In (P.
Cundall et al., eds) Key Questions in Rock Mechanics – Proceedings of the 29th U. S.
Rock Mechanics Symposium, A. A. Balkema, Rotterdam, pp. 237-246, 1988.
[66] Mazanti B. B. and Sowers G. F., Laboratory testing for rock strength. Proc. Symp. Testing
Techniques for Rock Mechanics, Seattle, Wash., pp. 207-227, 1965.
[67] Menard L.: Mesures in situ des proprietes physiques des sols, Annales des Ponts et Chaus-
sees, Paris France, no. 14, pp. 357-377, 1957.
[68] Mogi K.: Deformation and fracture of rocks under confining pressure (2); Elasticity and
plasticity of some rocks, Bulletin of Earthquake Research Institute, University of Tokyo,
43, pp. 349-379,1965.
[69] Mogi K.: Pressure dependence of rock strength and transition from brittle fracture to
ductile flow, Biulletin of the Earthquake Research Institute, University of Tokyo, 44,
pp. 215-232,1966.
[70] Mogi K.: Dilatancy of rocks under general triaxial stress states with special reference to
earthquake precursors, J. Phys. Earth 25, Suppl., pp. 203-217, 1977.
[71] Nagaraj T. S., Principles of Testing Soils, Rocks and Concrete. Elsevier – Amsterdam,
Vol. 66, pp. 470-484, 1993.
[72] Nast P.: Drillers Handbook on Rock, Davey Compressor Company, Kent Ohio. in Tun-
nel Engineering Handbook, ed. Bickel J.O. and Kusel T.R., 1955.
[73] Pells P. J. N., Uniaxial strength testing. In (J. A. Hudson, ed.) Comprehensive Rock En-
gineering – Principles, Practice & Projects, Vol. 3, Pergamon Press – London, pp. 71-73,
1993.
[74] Peng S.S., Ponieks E.R.: Relaxation and the behaviour of failed rock, Int. J.Rock Mech.
Min. Sci., vol. 9, pp. 699-712, 1972.
[75] Peng S.S.: A note on the fracture propagation and time-dependent behaviour of rock in
uniaxial tension, Int. J.Rock Mech. Min. Sci., vol. 12, pp. 125-127, 1975.
Min. Sci., vol. 9, pp. 699-712, 1972.
[77] Peng S.S.: Time-dependent aspects of rock behaviour mearured by a servo-controlled
hydraulic testing machine, Int. J.Rock Mech. Min. Sci., vol. 10, pp. 235-246, 1973.
[78] Pforr H., Rosetz G.-P.: Kritischer Vergleich von Methoden zur Zugfestig-keitsbestim-
mung an Gesteinen. Bergakademie, 17. Jg., Heft 9, pp. 522-528, 1965.
[79] Pilecki Z.: Badania sejsmiczne dla oceny stanu fizycznego masywu skalnego wokół pod-
ziemnych wyrobisk górniczych, Mat. Szkoły Ekspl. Podz.’98, Sympozja i Konferencje
195
nr.31, PAN CPPGSMiE, Kraków, s. 395-406, 1998.

[80] Pratt H.R., Black A.D., Brown W.D., Brace W.F.: The effect of specimen size on the
mechanical properties of unjointed dioryte, Int. J. Rock Mech. Min. Sci., vol. 9, no. 4,
pp. 513-530, 1972.
[81] Protodyakonov M. M.: Methods of studying the strength of rocks used in the U. S. S. R.,
In (G. R. Clark, ed.) Mining Research, Pergamon, New York, pp. 649-668, 1962.
[82] Protodyakonov M. M.: Methods of determining shearing strength of rocks. In Mechani-
cal Properties of Rocks, Jerusalem – Israel, pp. 15-27, 1969.
pp. 513-530, 1972.
[84] Raczkowski J.: Krytyczna analiza badania zwiercalności skał, Technika poszukiwań, z.
2-3, Warszawa, 1962.
[85] Rummel F., Fairhurst C.: Determination of the postfailure behaviour of brittle rock using
a servo-controlled testing machine, Rock Mechanics, 2, pp. 189-204, 1970.
[86] Ryncarz T.: Zarys Fizyki Górotworu, Śląskie Wydawnictwo Techniczne, Katowice, 1993.
[87] Singh B., Goel K.: Rock mass clasification: a practical approach in civil engineering,
Elsevier Science Ltd., 1999.
[88] Stryczek S., Gonet A.: Geoinżynieria, Wyd. Inst. Gosp. Sur. Mineral. i Energią PAN,
Kraków, 2000.
[89] Suyama K., Ohya S., Imain T.: Studies of transverse K-value of ground, Soil and Foun-
dations, vol.14, no.10, 1966.
[90] Szostak L.: Wiercenie głębokich otworów, Wyd. Śląsk, Katowice, 1973.
[91] Tajduś A.: Utrzymanie wyrobisk korytarzowych w świetle wpływu czasu na naprężenia,
odkształcenia i strefy zniszczenia w górotworze, Kraków, 1990.
[93] Thiel K., Zabuski L.: Stateczność masywów skalnych, metodyka rozpoznania geologicz-
no-inżynierskiego skał podłoża budowli piętrzących, Instytut Meteorologii i Gospodarki
Wodnej, Warszawa, 1988.
[94] Tomiczek K., Właściowości procesu odkształcania się i kruchego pękania skał przy roz-
ciąganiu. Praca doktorska. Wydział Górnictwa i Geologii, Politechnika Śląska, Gliwice,
2006.
[95] Tomiczek K.: O laboratoryjnych metodach rozciągania próbek skalnych. Budownictwo
górnicze i tunelowe, nr 1/2008, Wydawnictwo Górnicze, s. 32-42, Katowice, 2008.
[96] Trojan J.: Metody geofizyczne w badaniach podłoża budowli wodnych, Arch. Hydro-
techniki, t. 22, z. 2, 1975.
[97] Vutukuri V. S., Lama R.D., Saluja S.S.: Handbook on Mechanical Properties of Rocks.
Vol. 1, Trans Tech Publications, Germany, Clausthal, 1974.
[98] Wallace G.B., Slebir E.J., Anderson F.A.: Radial jacking test for arch dams, Proc. X Rock
196
Mech., Symp. Austin, University of Texas, 1968.

[99] Wawersik W.R.: Detailed analysis or rock failure in laboratory compression tests, Ph.
D.Thesis 1-165, Univ. Minnesota, 1968.
[100] Wiałow C.C.: Riełogiczeskije osnowy miechaniki gruntow, Wyższaja Szkoła, Moskwa,
1978.
[101] Wilbur, Lyman D.: Rock Tunnels, chapter 7 in Tunnel Engineering Handbook, ed.
Bickel J.O. and Kusel T.R., 1982.
[102] Zięba A.: Jakościowe i ilościowe kryteria zwiercalności skał i ich klasyfikacja, VIII Mię-
dzynarodowa Konferencja Naukowo-Techniczna, Kraków, czerwiec 1997.
197
6. BADANIA POLOWE WYBRANYCH WŁASNOŚCI

MASYWÓW SKALNYCH
Badania polowe w porównaniu do badań wykonywanych w warunkach laboratoryjnych do-

starczają znacznie większej wiedzy o zachowaniu się masywów skalnych, bowiem prowadzone
są na odpowiednio większej objętości skał. Niektóre z tych badań są pracochłonne i kosztowne.
Jednakże są niezbędne, zwłaszcza gdy projektuje się wykonanie dużych budowli podziemnych.
Ze względu na wyznaczane parametry, badania polowe można podzielić na:
1. badania parametrów wytrzymałościowych,
2. badania parametrów odkształceniowych.
Badania polowe prowadzi się najczęściej w sztolniach lub tunelach badawczych. Wykorzy-
stując rozpoznanie geologiczne, stanowiska badawcze powinno się tak rozmieścić, aby wyniki
badań były reprezentatywne dla rozpatrywanego masywu skalnego, budujących go warstw
skalnych, zwłaszcza tych najsłabszych (strefy spękane, strefy w sąsiedztwie uskoków, rejony
mocno zwietrzałe itp.). Część badań należy przeprowadzić w taki sposób, aby uzyskać warto-
ści parametrów wytrzymałościowych głównych spękań, które mają często zasadniczy wpływ
na zachowanie się masywu skalnego.
6.1. Badania parametrów wytrzymałościowych

Z parametrów wytrzymałościowych zazwyczaj wyznacza się polową wytrzymałość na ści-
p p p p
skanie R c lub polową wytrzymałość na ścinanie R t. Wytrzymałość polową R c lub R t często
m m
traktuje się jako wytrzymałość masywu skalnego odpowiednio R c lub R t. Gdy bloki skalne
poddane badaniu są odpowiednio duże, wówczas różnice pomiędzy tymi wytrzymałościami
rzeczywiście są niewielkie, i można przyjąć takie uproszczenie.
Wytrzymałość na ściskanie
Wytrzymałość na ściskanie może być otrzymana z badań: jednoosiowego ściskania lub badań
trójosiowego ściskania. W badaniach jednoosiowych, wycięta z calizny kostka skalna (najczęściej
o wymiarach od 0,8 m do 1,2 m ) jest obciążona jednoosiowo za pomocą kilku (kilkunastu)
siłowników hydraulicznych zasilanych oddzielnymi pompami hydraulicznymi, które są połą-
czone pomiędzy sobą w jeden układ obciążający (rys. 6.1). Obciążenie stanowić mogą również
tzw. poduszki Freyssinetta, czyli poduszki blaszane (miedziane lub stalowe) wypełnione cieczą.
W celu określenia zależności „naprężenie−odkształcenie” wraz ze zmianą obciążenia pro-
wadzi się pomiar zmian deformacji, najczęściej przy pomocy odpowiednich czujników zega-
p
rowych (Kidybiński, 1982). Po przekroczeniu granicznej wartości naprężenia R c następuje
postępujące zniszczenie bloku skalnego, tworzenie się nowych spękań i szczelin. W części
pozniszczeniowej blok skalny łagodnie traci swoją nośność aż do wartości resztkowej (rys. 6.2
wg Kidybińskiego, 1982).
198
6. Badania polowe wybranych własności masywów skalnych
Rys. 6.1. Ściskanie bloków skalnych: a) wg Bieniawskiego (1969), b) wg Bieniawskiego i Heerdena (1975),
1 − kaszt drewniany, 2 − siłowniki hydrauliczne, 3 − płyta betonowa, 4 − blok skalny
Rys. 6.2. Wykres „naprężenie–odkształcenie” otrzymany ze ściskania bloku skalnego (wg Kidybińskiego, 1982)
Można powiedzieć, że przy ściskaniu blok skalny pod względem jakościowym zachowuje się
podobnie jak próbka skalna. Różnica polega tylko na tym, że wraz ze wzrostem wielkości bloku
skalnego wytrzymałość na jednoosiowe ściskanie asymptotycznie spada do wartości kilkakrotnie
mniejszej od wartości wytrzymałości próbki skalnej. Wraz ze wzrostem bloku skalnego następuje
również spadek zniszczenia kruchego na rzecz wzrostu zniszczenia plastycznego, co potwierdza
zmniejszenie się nachylenia opadającej krzywej „naprężenie−odkształcenie” (zmniejsza się war-
tość M). Na rys. 6.3 pokazano zależność wytrzymałości na ściskanie od wielkości bloku skalnego
Rys. 6.3. Zmiana wytrzymałości na ściskanie bloku skalnego wraz ze wzrostem jego wymiarów
199
dla trzech skał: rudy żelaza (Jahns, 1966), diorytu (Pratt i in., 1972), węgla (Bieniawski, 1968).
Bieniawski badania prowadził na prostopadłościennych blokach węgla o wymiarach do
1,6 × 1,6 × 1,0 m, które zostały wycięte z ociosu wyrobiska i obciążone siłownikami hydrau-
licznymi. Jahns prowadził podobne badania na blokach rudy żelaza wyciętych z filarów mię-
dzychodnikowych, a Pratt na blokach zwietrzałego i spękanego diorytu. Te badania wykony-
wano na prostopadłościennych blokach skalnych wyciętych z calizny o wysokości do 2,74 m
i podstawie trójkąta równobocznego, którego bok nie przekraczał 1,83 m.
W badaniach trójosiowego ściskania wycina się w spągu wyrobiska blok skalny. Blok
ten można wyciąć na dwa sposoby (rys. 6.4, rys. 6.5; Thiel, 1980 wg Chaoui i in. oraz
Rys. 6.4. Badanie polowe za pomocą trójosiowego ściskania (wg INTERFELS, w pracy Thiel, 1980)
Rys. 6.5. Badanie polowe za pomocą trójosiowego ściskania (wg Chaoui i in., w pracy Thiel, 1980)
wg INTERFELS). Do bloku skalnego przykładane są obciążenia pionowe i poziome za pomo-

cą samych poduszek ciśnieniowych lub cylindrów hydraulicznych i poduszek ciśnieniowych.
Badanie to jest podobne do badania próbki skalnej w komorze trójosiowej.
Wytrzymałość na ścinanie
Badania wytrzymałości na ścinanie wykonywane są w wyrobiskach powierzchniowych lub
wyrobiskach podziemnych często specjalnie w tym celu wykonanych (np. w sztolniach ba-
dawczych). Czasami wykonuje się zarówno badania w wyrobiskach powierzchniowych, jak
200
również podziemnych. Związane to jest z wykonywaniem dużych i ważnych budowli, jak

np. budowa zapory wodnej bądź płytkiego tunelu komunikacyjnego. Wówczas istotna jest
znajomość własności wytrzymałościowych w strefie przypowierzchniowej (zwietrzałej i spę-
kanej) oraz nieco głębiej pod powierzchnią ziemi. Wykonywanie specjalnych podziemnych
wyrobisk badawczych wiąże się ze znacznymi kosztami i jest pracochłonne, lecz często jest
niezbędne dla poznania własności masywu skalnego.
Istnieje szereg metod pozwalających na wyznaczenie wytrzymałości na ścinanie (Thiel, 1980,
Kidybiński, 1982), a mianowicie:
• ścinanie ze ściskaniem bloku skalnego, tzw. metoda bezpośredniego ścinania. Ścięcie nastę-
puje wzdłuż powierzchni kontaktu bloku skalnego z calizną,
• ścinanie bloku skalnego bez ściskania,
• ścinanie wzdłuż kontaktu bloku betonowego ze skalnym podłożem,
• ścinanie przez skręcanie wielkośrednicowego rdzenia wiertniczego połączonego w dnie
otworu ze skałą.
Na rys. 6.6a, rys. 6.6b, rys. 6.6c, rys. 6.7a i rys. 6.7.b zamieszczono różne przykłady przepro-
wadzania badań ścinania ze ściskaniem w wyrobiskach powierzchniowych.
Rys. 6.6a. Ścinanie ze ściskaniem w wyrobisku powierzchniowym wg Ruizza i in. (Thiel, 1980)
Rys. 6.6b. Ścinanie ze ściskaniem w wyrobisku powierzchniowym wg Riedera (Thiel, 1980)
201
A-A
A A
Rys. 6.6c. Ścinanie ze ściskaniem w wyrobisku powierzchniowym wg Dziewańskiego (Thiel, 1980)
a) b)
Rys. 6.7. a) Ścinanie ze ściskaniem bloku skalnego; b) Ścinanie z wrębu wykonanego w ociosie
Rys. 6.8a pokazuje ścinanie bez ściskania w wyrobisku powierzchniowym, natomiast

rys. 6.8b ścinanie tylko przy obciążeniu pochodzącym od ciężaru własnego.
a) b)
Rys. 6.8a i 6.8b. Ścinanie odpowiednio pod własnym ciężarem wg Ruizza i in. (Thiel, 1980) oraz bez ściskania
wg Peironcely i Saracho (Thiel, 1980)
202
Rys. 6.9 pokazuje schemat ścinania bloku skalnego. Poniżej szczegółowo omówiono naj-
częściej wykorzystywaną metodę ścinania ze ściskaniem (opisaną w normie branżowej
BN-78/8950-01) a zaznaczoną schematycznie na rys. 6.9.
14
2 15 16
3
4
2
5
8 6
11 7
12
9
1 10 18
17
13
Rys. 6.9. Schemat ścinania ze ściskaniem bloku skalnego (wg normy BN-78/8950-01)
1 – badany blok skalny, 2 – bloki oporowe, 3 – kaszt drewniany (dąb), 4 – górny stożek stalowy zapewniający
równomierny nacisk pionowy, 5 – siłownik hydrauliczny do wywierania siły normalnej, 6 – górny stożek
stalowy zapewniający równomierny nacisk pionowy, 7 – system rolek zmniejszających tarcie, 8 – płyta stalowa,
9 – betonowa obudowa bloku, 10 – opaska stalowa, 11 – płyta stalowa, 12 – siłownik hydrauliczny do wywiera-
nia siły ścinającej, 13 – wymuszona powierzchnia ścięcia, 14 – czujnik do pomiaru przemieszczeń w kierunku
ściskania, 15 – czujnik do pomiaru przemieszczeń w kierunku ścinania, 16 – czujnik do pomiaru przemieszczeń
bocznych, 17 – pompa hydrauliczna, 18 – manometr. Na rysunku wymiary podano w centymetrach.
Przed przystąpieniem do badania należy odpowiednio zlokalizować stanowisko badawcze.

Stanowisko badawcze wybiera się w taki sposób, aby wyniki badań były reprezentatywne dla
danego rejonu. Należy zatem wziąć pod uwagę wyniki dokonanego rozpoznania geologicz-
nego oraz sugestie geologa. W przypadku gdy w interesującym nas rejonie występuje kilka
różnych zespołów skalnych, stanowiska badawcze należy rozmieścić tak, aby można było zba-
dać wszystkie skały.
Jeśli w analizowanym rejonie masyw skalny jest spękany, wybór miejsca dla stanowiska
badawczego powinien pozwolić na przeprowadzenie ścinania bloków skalnych wzdłuż
tych spękań. Badania przeprowadza się w wyrobiskach chodnikowych lub sztolniach.
Rozpoczyna się je od wycięcia ze spągu wyrobiska badawczego czterech bloków skal-
nych o odpowiednich wymiarach (optymalna szerokość bloku skalnego powinna się
mieścić pomiędzy 0,7 m a 1,2 m, wysokość bloku skalnego powinna wynosić połowę
jego szerokości). Każdy blok będzie ścinany przy różnych, założonych, wartościach na-
prężenia normalnego. Bloki powinny być wycięte starannie bez uszkodzenia ich struk-
tury wewnętrznej. W przypadku gdy dany blok skalny jest wycinany ze skał słabych
lub spękanych (Kidybiński, 1982), wówczas do wyodrębnienia bloku skalnego wyko-
rzystuje się specjalną opaskę stalową. Opaskę tę umieszcza się na wyczyszczonym spągu
wyrobiska, a następnie usuwa się skałę na zewnętrz tej opaski. W miarę usuwania skały
203
opaska stopniowo zagłębia się w spąg, aż do głębokości odpowiadającej projektowanej

wysokości bloku skalnego. Skałę należy usunąć ok. 0,1 m poniżej dolnej krawędzi opa-
ski. Wolne przestrzenie pomiędzy blokiem skalnym a opaską wypełnia się betonem. Do
odpowiednio przygotowanego bloku skalnego (Thiel, 1980; BN-78/8950-01) przykła-
da się obciążenie pionowe poprzez siłownik (siłowniki) hydrauliczne lub poduszki hy-
drauliczne. Przyjmuje się, że po przyłożeniu siły pionowej w bloku skalnym przez ok.
600 sekund zachodzi konsolidacja łącząca się z rozproszeniem ciśnienia wody w porach
i spękaniach skały. W tym czasie przemieszczenia pionowe nie powinny przekroczyć war-
tości 0,01 mm. Następnie za pomocą siłownika usytuowanego pod kątem około 15
do powierzchni ścinania przykłada się siłę ścinającą (przyłożenie siły pod tym kątem
zwiększa obciążenie ściskające bloku i nie pozwala na pojawienie się naprężeń rozcią-
gających na kontakcie blok skalny – podłoże). Siłę ścinającą zwiększa się stopniowo, na
każdym stopniu utrzymując jej stałą wartość przez 20 min i w tym czasie dokonując po-
miarów przemieszczeń poziomych i pionowych bloku (pomiary prowadzi się po: 1 min,
5 min, 10 min, 15 min, 20 min). Wzrost siły ścinającej o jeden stopień powinien spo-
wodować zwiększenie naprężenia ścinającego w mocnej skale o około 100kPa, natomiast
w słabej skale ścinanej wzdłuż nieciągłości o około 50kPa. Badanie w ten sposób prowa-
dzi się aż do osiągnięcia maksymalnej wytrzymałości na ścinanie (naprężenie ścinające,
przy którym występuje duże przemieszczenie bloku na kierunku działania siły ścinają-
cej). Po osiągnięciu maksymalnej wytrzymałości na ścinanie dokonuje się dalej odczytów
przemieszczeń poziomych, przy ciągłym przyłożeniu siły ścinającej. Siłę ścinającą należy
tak przykładać, aby prędkość przemieszczeń bloku nie była większa od 0,2 mm/min.
Gdy siła ścinająca zmniejsza się o około 5%, a przemieszczenia w kierunku ścinania
przekraczają 20 mm, wówczas można przyjąć, że osiągnięta została wytrzymałość trwała
na ścinanie (naprężenie ścinające przy którym blok skalny stale się przemieszcza). W tym
momencie zmniejsza się do zera zarówno siłę normalną, jak również siłę styczną, bowiem
nastąpiło ścięcie bloku skalnego.
Dla ściętego bloku skalnego można określić wartość kąta tarcia zewnętrznego (kąt tarcia
określony na podstawie wartości wytrzymałości trwałej na ścinanie). Badanie to jest stosun-
kowo proste, a mianowicie:
• siłę normalną zwiększa się stopniowo aż do osiągnięcia największej wartości siły normal-
nej (równej sile normalnej przyjętej podczas ścinana bloku skalnego),
• dla każdego stopnia siły normalnej zwiększa się siłę ścinającą aż do momentu, w którym
blok skalny zacznie się przemieszczać. Wartość siły ścinającej odnotowuje się na początku
przemieszczenia oraz po przemieszczeniu bloku o około 1 mm,
• po osiągnięciu największej wartości siły normalnej badanie należy kontynuować, obniża-
jąc stopniami siłę normalną,
• badanie dla każdego bloku powinno się wykonać co najmniej trzykrotnie.
Po przeprowadzeniu badania blok skalny się odwraca i dokonuje szczegółowego kartowa-
204
nia geologiczno-inżynierskiego powierzchni ścięcia.

W pewnych warunkach określenie maksymalnej wytrzymałości na ścinanie jest trud-
ne, bowiem po jego przekroczeniu często nie następuje znaczny spadek naprężenia
ścinającego. Może to spowodować duże problemy z określeniem momentu ścięcia blo-
ku skalnego. Aby prawidłowo określić wartość wytrzymałości na ścinanie opracowano
szereg kryteriów ścięcia. Najczęściej wykorzystuje się następujące kryteria ścięcia (Ki-
dybiński, 1982):
1. Kryterium dylatacji. W tym kryterium przyjmuje się, że wytrzymałość na ścinanie jest to
naprężenie ścinające, przy którym następuje tzw. unoszenie się bloku skalnego (na po-
czątku badania na skutek przyłożenia sił normalnych oraz ścinających blok skalny osiada,
następnie wraz ze wzrostem siły ścinającej następuje jego podnoszenie się, głównie od stro-
ny boku leżącego naprzeciw boku, do którego przyłożona jest siła ścinająca. Świadczy to
o dokonywaniu się zmian objętościowych w bloku skalnym związanych ze zniszczeniem.
2. Kryterium dopuszczalnych przemieszczeń poziomych. W tym kryterium przyjmuje się, że
wytrzymałość na ścinanie jest to naprężenie ścinające (przy zadanym naprężeniu ściska-
jącym) jakie zostało osiągnięte przy przyjętym dopuszczalnym przemieszczeniu pozio-
mym, np. 1,0 mm. Dopuszczalne przemieszczenie poziome dobiera się, znając krytyczne
odkształcenia budowli, która jest wykonywana w/lub na badanym masywie skalnym.
3. Kryterium maksymalnych naprężeń. Tutaj przyjmuje się, że wytrzymałość na ścinanie jest
to maksymalne naprężenie ścinające (przy zadanym naprężeniu ściskającym) jakie zostało
osiągnięte podczas badania.
Na rys. 6.10, rys. 6.11 pokazano wykresy przemieszczeń odpowiednio poziomych i pio-
nowych ścinanego bloku skalnego (Kidybiński, 1982). Opis do tych wykresów pokazano
schematycznie na rys. 6.12. Na tych rysunkach cyframi I, II, III zaznaczono wartości na-
prężeń stycznych wynikające z przyjęcia: I – kryterium dylatacji, II – kryterium dopuszczal-
nych przemieszczeń poziomych, III – kryterium maksymalnych naprężeń.
Rys. 6.10. Wykresy przemieszczeń poziomych (Kidybiński, 1982)
205
Rys. 6.11, Wykresy przemieszczeń pionowych (Kidybiński, 1982)
Rys. 6.12. Schemat ścinania bloku skalnego
Rys. 6.13 przedstawia schemat urządzenia do badania wytrzymałości na ścinanie metodą

skręcania rdzenia w otworze (wg ISRM, 1974).
Na początku badania odwierca się rdzeń wiertniczy o średnicy od 0,30 do 0,5 m w taki
sposób, aby nie zerwać jego połączenia z podłożem. Następnie poprzez siłownik przykłada
się obciążenie normalne (pionowe). Kolejną czynnością jest przyłożenie momentu obroto-
wego (obciążenia skręcającego). Moment ten zwiększa się w kilku etapach od zera aż do
osiągnięcia wytrzymałości maksymalnej (w badaniu powinno być od 5 do 10 etapów). Na
każdym etapie dla każdej wartości momentu obrotowego odczytuje się wartości obrotu
rdzenia. Przykładany moment obrotowy utrzymuje się, wykonując odczyty co 0,05 radiana
(rys. 6.14).
206
Rys. 6.13. Urządzenie do badania wytrzymałości na ścinanie metodą skręcania (wg ISRM, 1974)
1 – badany rdzeń, 2 – płyta oporowa, 3 – poduszka betonowa, 4 – wypełnienie pomiędzy rurą a rdzeniem,
5 – zakotwienie cementowe kotwi, 6 – badany poziom, 7 – kotew, 8 – ciągarka hydrauliczna, 9 – tensometr,
10 – ramię momentu obrotowego, 11- rura skręcająca
Rys. 6.14. Zależność pomiędzy wielkością momentu obrotowego a kątem obrotu
W przypadku gdy różnica pomiędzy czterema kolejnymi odczytami momentu obrotowego

jest mniejsza niż 5% odciąża się rdzeń, następnie zwiększa się obciążenie normalne i ponownie
przeprowadza się opisane badanie. Całe badanie przeprowadza się przy kilku coraz wyższych
obciążeniach normalnych. Maksymalną oraz trwałą wytrzymałość na ścinanie określa się przy
pomocy jednej z dwóch zależności (ISRM, 1974):
• dla skał mocnych i sprężystych wylicza się maksymalne naprężenie na zewnętrznym obwo-
dzie rdzenia z wzoru
0,5M obr D
W , w Pa, (6.1)
J0
207
• dla skał słabszych wylicza się stałe naprężenie styczne na całej płaszczyźnie zniszczenia z wzoru
0,365M obr D
W , w Pa, (6.2)
J0
gdzie:
Mobr – moment obrotowy w Nm,
D, d – średnica odpowiednio zewnętrzna i wewnętrzna rdzenia w m,
J0 – biegunowy moment bezwładności wydrążonego rdzenia w m4,
J0 = (D 4 – d 4) /32
Z pierwszej zależności określa się maksymalną wytrzymałość na ścinanie. Natomiast druga
zależność daje mniejszą wytrzymałość na ściskanie. Z drugiej zależności określa się również
trwałą wytrzymałość na ścinanie.
Mając wyliczone wartości wytrzymałości na ścinanie można sporządzić wykres  = f (), któ-
ry pozwala na określenie wartości spójności oraz kątów tarcia wewnętrznego i zewnętrznego.
6.2. Badania parametrów odkształceniowych

Z własności odkształceniowych w warunkach polowych najczęściej wyznacza się: moduł
sprężystości E oraz moduł odkształcenia D (Thiel, 1980). Wartości tych modułów szacuje się,
dokonując pomiaru zmian odkształceń masywu skalnego będących wynikiem zmieniającego
się obciążania. Użyto słów „wartości modułów szacuje się”, bowiem wpływ na te wartości ma
szereg czynników takich, jak: sposób przeprowadzania badania, wartości obciążeń, dokładność
prowadzonych pomiarów, wielkość powierzchni obciążenia itp.
Badania własności odkształceniowych mogą być wykonywane w wyrobiskach powierzchnio-
wych lub/i wyrobiskach podziemnych (np. w sztolniach badawczych). Na kilku poniższych ry-
sunkach pokazano wybrane sposoby badania modułów sprężystości i odkształcenia. Na rys. 6.15
a, b, c, d pokazano kilka metod badania modułów z powierzchni terenu, natomiast na rys. 6.16a,
b, c, d pokazano kilka metod badań prowadzonych w wyrobiskach podziemnych. Przedstawio-
ne metody opracowane przez różnych autorów zostały zebrane w pracy Thiela (1980). Masyw
skalny może być obciążony w jednym kierunku, np. rys. 6.15a, b, c lub w płaszczyźnie np.
rys. 6.14d. Na rys. 6.15a, b obciążenia przy pomocy siłowników przykładane są do powierzchni
terenu poprzez sztywne bloki betonowe. Siłowniki rozparte są pomiędzy blokiem betonowym
a sztywną belką stalową zamocowaną do masywu skalnego przy wykorzystaniu głębokich kotwi.
Na rys. 6.16a oraz rys. 6.16b pokazano badanie masywu skalnego przy pomocy ciśnienio-
wych pras radialnych. Obciążenia są przekazywane radialnie na wyrobisko o przekroju koło-
wym (którego średnica wynosi około 2,5 m) za pomocą wody pod ciśnieniem (rys. 6.16a) lub
rozmieszczonych na obwodzie hydraulicznych poduszek ciśnieniowych (rys. 6.16b). W pierw-
szym przypadku prasa radialna powinna być odpowiednio uszczelniona, aby nie nastąpiło
przesączanie się wody do masywu skalnego. Warunek ten nie jest konieczny, gdy badanie od-
208
Rys. 6.15a. Badanie modułów sprężystości i odkształcenia dla masywu skalnego, obciążenie przez pojedynczy
blok betonowy
Rys. 6.15b. Badanie modułów sprężystości i odkształcenia dla masywu skalnego, obciążenie przez dwa bloki
betonowe mocowane kotwiami
Rys. 6.15c. Badanie modułów sprężystości i odkształcenia dla masywu skalnego, obciążenie przez pojedynczy
blok betonowy mocowany kotwiami
Rys. 6.15d. Badanie modułów sprężystości i odkształcenia dla masywu skalnego, obciążenie w płaszczyźnie
209
kształcalności połączone jest z badaniem wodoprzepuszczalności. W osi wyrobiska badawczego

jest umieszczona belka lub rura stalowa przymocowana do skał poza badanym odcinkiem,
która stanowi sztywną bazę. Pomiar przemieszczeń będących wynikiem zmian obciążenia wy-
robiska jest dokonywany za pomocą czujników zegarowych lub głęboko umieszczonych ko-
twi pomiarowych (minimum 5 m w głąb masywu). Wartości modułu odkształcenia i modułu
sprężystości oblicza się za pomocą prostych równań:
pr D pr D
Eo  Es  (6.3)
2u c 2u s
gdzie:
pr – ciśnienie radialne na masyw skalny w MPa,
D – średnica wyrobiska w m,
uc – całkowite przemieszczenie radialne w m,
us – sprężyste przemieszczenie radialne w m,
Rys. 6.16a. Schemat prasy radialnej – obciążenie za pomocą wody pod ciśnieniem
1 – obudowa betonowa, 2 – pierścień oporowy, 3 – pojemniki wypełnione wodą pod ciśnieniem, 4 – uszczelka
Rys. 6.16b. Schemat prasy radialnej – obciążenie za pomocą poduszek ciśnieniowych

1 – wykładka betonowa, 2 – wykładka drewniana, 3 – kotwie pomiarowe, 4 – pierścienie stalowe, 5 – poduszki
hydrauliczne, 6 – manometr, 7 – ekstensometry pomiarowe, 8 – pompa ręczna, 9 – baza pomiarowa
210
Poniżej przedstawiono urządzenie do określenia odkształcalności masywu skalnego (Thiel,

1980; Kidybiński, 1982, BN-79/8950-11) pokazane szczegółowo na rys. 6.17a,b,c.
1
3
9
4
6
R6 R1
Rys. 6.17a. Schemat urządzenia do badania modułu odkształcenia (Thiel, 1980) w przekroju w poprzek wyrobiska.
1 – ruszt drewniany 1,421,42m, 2 – bloki żelbetowe, 3 – bloki granitowe, 4 – podnośniki hydrauliczne 2MN,
5 – belka układu odniesienia, 6 – przewody ciśnieniowe, 7 – czujniki, 8 – warstwa wyrównawcza z betonu
o grubości od 5 do 10 cm, 9 – manometry olejowe, 10 – pompki hydrauliczne, R1 do R7 – czujniki pomiarowe
Jest ono często stosowane przy projektowaniu różnych ważnych obiektów inżynierskich (np.
przyczółki mostowe, tunele, betonowe zapory hydrotechniczne itp.). Badania są prowadzone
w wyrobiskach podziemnych (chodniki, sztolnie badawcze, szyby) na odpowiednio przygo-
towanych stanowiskach badawczych pozwalających na zbadanie różnych zespołów skalnych
występujących w rozpatrywanym rejonie. Zasadniczą część urządzenia stanowi płaska płyta
obciążająca spąg wyrobiska na powierzchni od 0,5 do 2m2. Maksymalne obciążenie spągu wy-
robiska waha się w przedziale od 2 do 8 MPa i jego wartość zależy od własności masywu skalne-
go oraz przewidywanych obciążeń pochodzących od projektowanego obiektu inżynierskiego.
8
3
5
7
4
R5 R4 R3 R2 R1
1 2

Rys. 6.17b. Schemat urządzenia do badania modułu odkształcenia (Thiel, 1980) w przekroju wzdłuż wyrobiska.
1 – ruszt drewniany 1,421,42m, 2 – bloki żelbetowe, 3 – bloki granitowe, 4 – podnośniki hydrauliczne 2MN,
5 – belka układu odniesienia, 6 – przewody ciśnieniowe, 7 – czujniki, 8 – warstwa wyrównawcza z betonu o grubości
od 5 do 10 cm, 9 – manometry olejowe, 10 – pompki hydrauliczne, R1 do R7 – czujniki pomiarowe
211
6
R1 9 10
R3
R5 R4 R2 R1
R6
Rys. 6.17c. Schemat urządzenia do badania modułu odkształcenia (Thiel, 1980) w przekroju poziomym.
1 – ruszt drewniany 1,42
1,421,42m, 2 – bloki żelbetowe, 3 – bloki granitowe, 4 – podnośniki hydrauliczne 2MN,
5 – belka układu odniesienia, 6 – przewody ciśnieniowe, 7 – czujniki, 8 – warstwa wyrównawcza z betonu o grubości
od 5 do 10 cm, 9 – manometry olejowe, 10 – pompki hydrauliczne, R1 do R7 – czujniki pomiarowe
Przygotowanie stanowiska do badań polega na wykonaniu w spągu wyrobiska warstewki

z betonu (z cementu portlandzkiego 350) o grubości od 5 do 10 cm, na której układa się peł-
ny kaszt drewniany złożony z co najmniej trzech warstw kantówek dębowych. Następnie na
granitowych blokach kładzie się cztery siłowniki hydrauliczne. Rozparcie pomiędzy stropem
a siłownikami hydraulicznymi uzyskiwane jest poprzez: płyty stalowe lub bloki żelbetowe (gra-
nitowe), kaszt składający się co najmniej z dwóch warstw kantówek dębowych oraz cienkiej
warstewki betonowej wyrównującej strop wyrobiska.
Badanie wykonuje się poprzez stopniowe obciążanie i odciążanie spągu wyrobiska. Wzrost
lub spadek siły o jeden stopień powinien być tak dobrany, aby powodował zmianę naprężenia
na powierzchni obciążenia o 0,08 – 0,1 MPa. Każdy stopień naprężenia jest utrzymywany przez
180 s. Pod koniec tego czasu dokonuje się odczytów przemieszczeń na wszystkich czujnikach
pomiarowych (czujniki pomiarowe od R 1 do R 7). W każdym przedziale obciążenia (od 0,4
do 0,6 MPa) należy wykonać minimum 5 stopni obciążenia i odciążenia (cykli). Gdy różnica
maksymalnych przemieszczeń mierzonych na reperze środkowym w dwóch kolejnych cyklach
obciążenia nie przekracza 0,01 mm, następuje przejście do następnego przedziału obciążenia.
Po wykonaniu badania dla trzech pierwszych przedziałów obciążenia należy siłę zmniejszyć
do zera. Po okresie około 10 godzin (czas na stabilizację przemieszczeń niesprężystych) należy
kontynuować badanie dla kolejnych wzrastających przedziałów obciążenia aż do uzyskania
naprężenia od 1,5 do 2,0 większego od maksymalnych naprężeń obliczeniowych. W tej części
badań każdy stopień obciążenia powinien wynosić od 0,16 do 0,20 MPa. Po odciążeniu do
zera pomiary przemieszczeń należy prowadzić jeszcze przez około 30 godzin, a różnica prze-
mieszczeń w ostatnich 4 godzinach nie powinna przekroczyć 0,01 mm.
Na podstawie wyników uzyskanych z prowadzonych badań wykonuje się wykres „naprę-
żenie–odkształcenie”, z którego są obliczane: moduł odkształcenia oraz moduł sprężystości,
212
a także wartości przemieszczeń nieodwracalnych. Rys. 6.18a,b (Kidybiński, 1982) pokazują

typowe wykresy zależności „naprężenie–odkształcenie” dla omawianego badania polowego.
a)
b)
Rys. 6.18 a i b. Wykresy „naprężenie–odkształcenie” uzyskane z badań polowych (Kidybiński, 1982)
Wartości modułu odkształcenia Eo oraz modułu sprężystości Es określa się z wzoru Boussine-
sqa dla jednorodnej półprzestrzeni sprężystej (Thiel, 1980, Thiel, Zabuski, 1993). Biorąc pod
uwagę przedział obciążenia i odpowiadający mu przedział przemieszczenia podłoża skalnego
moduł odkształcenia można obliczyć z wzoru:
Eo = . a . C . (1 – ν2) / ud (6.4)
gdzie:
i n i  n 1
u d   u di   u si
,
i 2 i 2
213
udi, usi – odpowiednio całkowite przemieszczenia i-tego cyklu obciążenia i przemieszcze-

nia sprężyste dla i-tego cyklu odciążania,
a – szerokość powierzchni obciążenia (a = 1,42 lub a = 0,7 m),
 – współczynnik Poissona (określony w badaniach laboratoryjnych lub pomiarach geofi-
zycznych, zwykle 0,2–0,35),
C – współczynnik zależny od kształtu powierzchni obciążenia i sztywności systemu, który
przekazuje obciążenie na podłoże skalne. Jeżeli obciążenie przekazywane jest centralnie dla blo-
ku z drewna przyjmuje się C = 1,12, a dla betonu C = 0,88. W przypadku gdy punkt znajduje
się na brzegu bloku C = 0,56 (dla bloku z drewna),
Moduł sprężystości oblicza się z wzoru:
1 i n
E s    a  C  (1   2 ) /(   u si ) (6.5)
n i 1
Omawiane we wzorach wartości przemieszczeń i naprężeń pokazano na rys. 6.19.
Rys. 6.19. Przemieszczenia i zakres naprężeń dla określenia wartości modułów: 1 – zakres naprężeń w pierwszym
cyklu obciążenia, 2-n – zakres naprężeń w następnych n-1 cyklach obciążeń, us1, usn – przemieszczenia
sprężyste odpowiednio w pierwszym i n-tym cyklu odciążenia
Należy zaznaczyć, że powyższe obliczane przyrosty przemieszczenia w pierwszym cyklu

i w pierwszym przedziale obciążenia są zaniedbywane. W tym przedziale przemieszczenia nie
charakteryzują własności masywu skalnego. Przy wykonywaniu badań w warunkach polowych
dla prawidłowego określania modułów sprężystości i modułu odkształcenia niezbędne są intu-
icja i doświadczenie, które niestety nabywa się po wykonaniu szeregu badań.
W tabeli 6.1 przedstawiono wyniki badań modułu sprężystości i modułu odkształcenia prze-
prowadzonych w trzech masywach skalnych (Thiel, Zabuski, 1993).
214
Tabela 6.1. Wartości modułu sprężystości i modułu odkształcenia dla różnych masywów skalnych (Thiel
i Zabuski, 1993)
Moduł Moduł
Masyw skalny
odkształcenia w [GPa] sprężystości w [GPa]
Flisz karpacki
piaskowiec 10,0 11,0
łupek – piaskowiec
słabo zaburzony i spękany 3–5 4–6
mocno zaburzony i spękany 1,5–2,0 2–3
łupek lub ekstremalnie mocno zaburzony
i spękany łupek i piaskowiec 0,3–0,8 0,5–1,0
Wapień 2,1 4,0
Margiel 1,6 2,3
Rogowiec 0,9 1,6
Łupek ilasty 0,4 0,55
Łupek łyszczykowy
biotyt/muskowit 4,5 5,5
muskowit/biotyt 1,3 1,7
Dla naprężeń obliczeniowych ≤ 1,5 MPa moduł odkształcenia oblicza się jako średnią
z trzech pierwszych przedziałów obciążenia, a moduł sprężystości jako średnią z dwóch pierw-
szych. Dla naprężeń obliczeniowych ≥ 1,5 MPa zarówno moduł odkształcenia, jak i moduł
sprężystości oblicza się jako średnią z dwóch ostatnich przedziałów obciążenia.
Po wykonaniu badań w miejscu lokalizacji stanowiska badawczego należy wykonać pełny
opis geologiczny: skały, powierzchni strukturalnych, nieciągłości, a także profili ociosów i spą-
gu. Każda z przedstawionych metod polowych ma zalety, ale również szereg wad, z tego wzglę-
du wybór odpowiedniej metody badania własności masywu skalnego powinien uwzględniać
charakter wyrobiska podziemnego, dla którego badania te są prowadzone. Badania polowe
przy pomocy płaskiej płyty powinno się prowadzić przede wszystkim wówczas, gdy ciężka
budowla inżynierska ma być posadowiona na masywie skalnym. W przypadku projektowania
budowli podziemnych (tunele, sztolnie, komory) lepiej jest wykonywać badania polowe z wy-
korzystaniem pras radialnych. Uzyskane wyniki ze stosowania tych metod nie są jednakowe.
Dla przykładu Kidybiński (1982) za Wallace’em i in., 1968) podał różnice jakie występują
w wartościach modułu odkształcenia Eo dla łupkowatego granognejsu uzyskanych za pomocą
trzech metod:
• badań laboratoryjnych Eo = 46,7 GPa,
• badań polowych przy pomocy płaskiej płyty o średnicy od 0,7 do 1,0 m Eo = 28 GPa,
• badań polowych prasą radialną Eo = 11,5–14,0 GPa.
Można domniemywać, że różnice w wynikach uzyskane z badań polowych są spowodowane
odmiennym sposobem obciążania masywu skalnego w każdej z tych metod.
Szybkimi, prostymi i tanimi metodami badania własności masywu skalnego w warunkach
polowych są metody oparte na pomiarach w otworach wiertniczych lub pomiarach punkto-
wych na konturze obiektu podziemnego. Do tych badań należy zaliczyć:
215
• badania przy pomocy presjometrów,

• badania z wykorzystaniem penetrometrów otworowych,
• badania przy pomocy młotków odbojnych.
Badania te mają również tę zaletę, że wiercone otwory wiertnicze są bardzo często wykony-
wane z rdzeniem. Z budowy i jakości rdzenia wiertniczego uzyskuje się wiele informacji, jak:
• rodzaj przewierconych skał,
• wybrane parametry spękań, głównie rozstaw (gęstość) spękań i ich orientacja przestrzenna.
Z rdzenia skalnego wykonywane są także próbki do badań laboratoryjnych. Rozstaw spękań
można oszacować przy pomocy dwóch wskaźników spękań, a mianowicie: wskaźnika RQD
(Rock Quality Designation) oraz całkowitego uzysku rdzenia TQR.
Badania przy pomocy presjometrów

Presjometr jest to cylindryczny przyrząd (sonda), który pozwala wywołać jednorodne ciśnie-
nie na ścianki otworu wykonanego w gruncie (skale). Badania wybranych własności gruntów
przy pomocy presjometrów rozpoczęto we Francji i Japonii po 1950 r. W 1957 roku ukazała
się pierwsza publikacja Menarda, w której opisał wyniki badań prowadzonych w Północnej
Ameryce. Ponieważ od tego czasu rozpowszechniły się badania gruntów przy pomocy presjo-
metru skonstruowanego przez Menarda, poniżej skrótowo opisano jego działanie.
Badanie presjometrem Menarda odbywa się przez wprowadzenie do wcześniej odwierco-
nego otworu badawczego cylindrycznej sondy o elastycznej gumowej obudowie zewnętrznej.
Przyjmuje się, że różnica pomiędzy średnicą otworu badawczego a średnicą sondy nie powinna
przekraczać 2 mm. Współczesny presjometr typu Menarda przedstawiony jest na rys. 6.20.
Rys. 6.20. Presjometr PBP instalowany w wykonanym otworze
216
W sondzie można wydzielić dwie komory ochronne wypełnione dwutlenkiem węgla oraz
właściwą komorę pomiarową wypełnioną wodą. Podczas badania następuje wtłaczanie do son-
dy wody pod określonym ciśnieniem p, co w konsekwencji wywołuje rosnący nacisk pobocz-
nicy sondy na otwór. Ciśnienie jest zwiększane stopniowo o p i w czasie działania danego
ciśnienia dokonuje się pomiaru wzrostu objętości komory Vi po przyjętym okresie (np. po
15, 30, 60 s tzw. badanie „szybkie” lub po 1,5, 2,0, 2,5, 3,0 min tzw. badanie „powolne”),
co pozwala na określenie wielkości odkształceń objętościowych otworu w części pomiarowej.
Wybór szybkości prowadzenia badań zależy od rodzaju gruntu. W gruntach mocniejszych
średnio- i zwięzłospoistych prowadzi się badania „powolne”. Mając pomierzone wartości p i V
wykonuje się wykres zależności „odkształcenie objętościowe – ciśnienie” (rys. 6.21).
a) Dane odnotowane
objętość
całkowita objętość V+V0
10
zasięg używany do
kreślenia krzywej 9
pełzania
8
jednakowy wzrost
ciśnienia modu presjometryczny
7
6
punkty używane do kreślenia krzywych 5

odkształcenia naprężenia
ciśnienie 3
2 4
1
a
ciśnienie
wan
10
uko
całkowita objętość V+V0
owania
zmiana objętości / zmiana ciśnienia
b) Krzywa
zred
naprężenie-odkształcenie 9
krzywa cech
na
wa
1,2 x wartość minimalna

wot
krzy
pier
8
2
wa
B 3
krzy
A 7
V
p
4 5
6
p0 pr pim
zmiana objętości
ciśnienie
wartość minimalna
c) Krzywa pełzania
Rys. 6.21. Interpretacja wykresów „odkształcenie objętościowe – ciśnienie” uzyskanych z badań presjometrycznych
Presjometryczny moduł odkształcenia oblicza się ze wzoru:
p
Ep  K p (6.6)
V
gdzie:
Kp – współczynnik odkształcenia sondy w cm3 , którego wartość zależy od średniej objętości
Vśr wody wprowadzonej do komory w fazie pseudosprężystej.
217
Znając presjometryczny moduł odkształcenia można wyliczyć edometryczny moduł ściśli-

wości Mo z wzoru opracowanego przez Menarda:
Ep
Mo  (6.7)

gdzie:
 – współczynnik strukturalny gruntu, którego wartość zależy od rodzaju gruntu i sto-
sunku Ep / pgr (pgr – ciśnienie graniczne). Dla gruntów wartość współczynnika zmienia się od
0,25 do 1,0.
Od 1950 r. nastąpił znaczny rozwój badań penetrometrycznych. Wykonano szereg nowych
presjometrów o znacznie większych możliwościach, między innymi pojawiły się presjometry
pozwalające na badanie wybranych własności skał. Rozwiązano wiele problemów związanych
z instalacją presjometrów oraz interpretacją otrzymanych wyników. Zaczęto traktować bada-
nia presjometryczne jako rutynowe badania nie tylko gruntów, ale również skał. Presjometry
wykorzystywane przy badaniu skał mogą działać z ciśnieniem do 20 MPa. W zależności od
sposobu instalacji presjometru w gruncie (skale) dzieli się je na:
• presjometry z przedwiertem (PBP – prebored pressuremetr – presjometr jest instalowany we
wcześniej wykonanym otworze badawczym, rys. 6.20),
• presjometry samowiercące (SBP – self-bored pressuremeter – presjometr sam wwierca się
w grunt lub skałę, rys. 6.22a),
• presjometry wciskane (FDP – full displacement pressuremeter, rys. 6.22b). Presjometrów
tych nie stosuje się do skał.
Rys. 6.22a. Presjometr samowiercący SBP Rys. 6.22b. Presjometr wciskany FDP
218
Typowe wykresy „ciśnienie – odkształcenie objętościowe” dla przedstawionych trzech rodza-

jów presjometrów pokazuje schematycznie rys. 6.23.
ciśnienie
Badanie FDP
Badanie PBP
Badanie SBP
0 10 40
Odkształcenie objętościowe %
Rys. 6.23. Typowe wykresy „ciśnienie – odkształcenie objętościowe” dla presjometrów: PBP, SBP, FDP
W tabeli 6.2 podano kilka presjometrów, które są chętnie wykorzystywane przy ba-
daniu własności skał (Clark, Gambin, 1998). Badania przy pomocy presjometrów
mogą być wykonywane przy sterowaniu: naprężeniami lub odkształceniami, albo też
w sposób mieszany naprężeniowo-odkształceniowy. Badania w skałach są sterowa-
ne naprężeniami lub odkształceniami. Przy sterowaniu naprężeniami, przyrost ciśnie-
nia w sondzie jest utrzymywany przez jedną lub dwie minuty (rys. 6.24 – przykład
z pracy Clarka i Gambina, 1998), natomiast przy sterowaniu odkształceniami sta-
ły przyrost objętości zwykle równy 2,5% maksymalnej objętości sondy jest utrzy-
mywany przez 15 do 30 s lub ciśnienie jest zwiększane stopniowo w małych przyro-
stach aż membrana sondy rozszerzy się do przyjętej prędkości odkształceń najczęściej
1%/min (rys. 6.25 – przykład z pracy Clarka i Gambina, 1998). Z badań wykonywanych
przy pomocy presjometrów typu Menarda można otrzymać: presjometryczny moduł od-
kształcenia, graniczne ciśnienie, które pozwalają na oszacowanie edometrycznego modu-
łu ściśliwości, obciążenie graniczne i wytrzymałość gruntu na ściskanie, a także nośności
fundamentów bezpośrednich i na palach, oraz ich osiadań.
Wszystkie pozostałe badania pozwalają na oszacowanie pierwotnych naprężeń po-
ziomych, modułu ścinania i wytrzymałości na ścinanie. Zostało użyte słowo „oszaco-
wanie”, bowiem jakość otrzymywanych parametrów zależy od rodzaju presjometru,
sposobu i dokładności jego instalacji w skale, przebiegu badania, i umiejętności inter-
pretacji wyników. Moduł ścinania jest zwykle określany z badań obciążania i odciąża-
nia skały (gruntu).
219
Tabela 4.15. Typy presjometrów dla badania skał (wg Clark, Gambin, 1998)
Max.
Max. ciśnienie Średnica Całkowita Długość pomiaru System pomiaru
Grupa Nazwa odkształcenie Rodzaj badanej skały
w MPa w mm długość w m w mm przemieszczeń
w%
Presjometr 44 (AX) 0,72 590

Słabe lub
Menarda GB 20 53 60 (BX) 0,55 440 Pomiar objętości
średniomocne skały
(ASTM, 1994) 74 (NX) 0,56 450
Texam Wszystkie grunty

10 53 74 490 Pomiar objętości
(Cappelle, 1983) i słabe skały
Mocne iły, gęste

Elastmeter 100 10 12 66 520 Pomiar jednej średnicy
piaski, słabe skały
220
Presjometry
z przedwiertem Elastmeter 200
Słabe lub
(Suyama i in., 20 66 520 Pomiar jednej średnicy
średniomocne skały
1982)
Golders GA20 Słabe lub

20 20 70 420 Pomiar dwóch średnic
(Jewell i in., 1984) średniomocne skały
Wysoko-
ciśnieniowy dyla- Słabe lub
20 25 73 1,5 455 Pomiar trzech średnic
tometr (Hughes, średniomocne skały
Ervin, 1980)
Presjometr dla Mocne iły, bardzo

Samowiercący Pomiar trzech
słabych skał 20 10 73 1 400 gęste piaski,
presjometr promieni
(Clark, 1989) słabe skały

1400 1000 1400

a) Wykres naprężenia zmiana
1200 odkształcenia z czasem 1200
zastosowane ciśnienie [kPa]
800
stosowane ciśnienie [kPa]

zmiana objętości [m 3]
1000 1000
zastosowane ciśnienie
600
800 800
b) Krzywa wykreślona dla
600 600 końcowych wartości
400
każdego przyrostu
400 400 objętości (mało dokładna)
200
200 zmiana objętości
200
0 0
0 2 4 6 8 10 12 14 1000
0 200 400 600 800
czas [min]
zmiana objętości [m 3]
Rys. 6.24. Badania presjometryczne w skałach przy sterowaniu naprężeniami (Clark i Gambin, 1998)
5 12 5
a) Wykres naprężenia
zmiana odkształcenia z 10
zastosowane ciśnienie [MPa]

4 czasem 4
odkształcenie otworu [%]
zastosowane ciśnienie [MPa]
8
zastosowane
3 3
ciśnienie
6
2 b)
2
4
zmiana objętości
1 1
2
0 0 0
0 5 10 15 20 0 2 4 6 8 10 12
czas [min]
odkształcenie otworu [%]
Rys. 6.25. Badania presjometryczne w skałach przy sterowaniu odkształceniami (Clark i Gambin, 1998)
Badania wytrzymałościowe przy pomocy penetrometru otworowego

W Głównym Instytucie Górnictwa (Kidybiński, 1982; Kidybiński, Gwiazda, 1975) został
skonstruowany przyrząd do badań wytrzymałościowych na ściance otworu zwany hydraulicz-
nym penetrometrem otworowym. Urządzenie to składa się: z głowicy ( = 85 mm), zestawu
jednometrowych rurek pozwalających na wprowadzenie głowicy do dowolnego miejsca otwo-
ru, giętkiego przewodu hydraulicznego łączącego głowicę z ręczną pompą ciśnieniową (do
100 MPa), manometru, iglicy oraz wskaźnika wysuwu iglicy (rys. 6.26). Głowica stanowi
zasadniczą część penetrometru otworowego. Z jej korpusu na skutek działania ciśnienia cieczy
wysuwa się iglica z płaską powierzchnią czołową (o  =5 mm).
Iglica przy określonym ciśnieniu krytycznym (które odczytuje się na manometrze) wciska
się w ściankę otworu wiertniczego. Podczas punktowego badania skały zwiększa się ciśnienie
podawane przez pompę do momentu aż nastąpi lokalne zniszczenie skały (co często objawia
się przez charakterystyczny trzask) i pełne wysunięcie się iglicy. Wartość ciśnienia, przy któ-
rym następuje wysunięcie się iglicy i lokalne zniszczenie uważa się za ciśnienie maksymalne
lub krytyczne i za każdym razem się je odnotowuje. Po zniszczeniu następuje gwałtowny spa-
221
dek ciśnienia na manometrze. Następnie otwiera się zawór pompy, co powoduje cofnięcie się
iglicy do środka głowicy. Na jednej głębokości w otworze wykonuje się od trzech do czterech
pomiarów, a następnie przesuwa się głowicę o kilka centymetrów w głąb otworu (najczęściej
na odległość od 5 do 10 cm od poprzedniego pomiaru). Wartości ciśnienia krytycznego pm
otrzymane dla danej głębokości w otworze uśrednia się, a następnie sporządza się wykres
podający zmianę średniego ciśnienia krytycznego z głębokością w otworze wiertniczym. Po-
nieważ otwór wiertniczy jest rdzeniowany, dlatego można określić geologiczny profil otworu
(typy petrograficzne skał) i skorelować go ze średnim ciśnieniem krytycznym. Na rys. 6.26
pokazano dla przykładu wykres zmiany wartości średniego ciśnienia krytycznego z głębo-
kością w otworze oraz naniesiono również zmianę z głębokością warstw skalnych. Można
zauważyć jak zmienia się wartość ciśnienia krytycznego wraz ze zmianą budowy geologicznej.
Ponieważ ciśnienie krytyczne pm jest mierzone podczas lokalnego zniszczenia skały, dlatego
wartość tego ciśnienia jest związana z wytrzymałością skały i dla danego rodzaju skał można
taki związek ustalić na drodze empirycznej. Dla przykładu Kidybiński (1982) określił zależno-
ści empiryczne dla skał karbonu produktywnego w postaci:
Rc = 1,20 pm , Rr = 0,077 pm (6.8)
Z tych empirycznych zależności wynika, że stosunek wytrzymałości na ściskanie Rc do wy-

trzymałości na rozciąganie Rr jest stały dla wszystkich skał karbonu produktywnego i wynosi
15,6, co może budzić zastrzeżenia.
Rys. 6.26. Schemat penetrometru otworowego oraz wykres ciśnienia niszczącego
222
Rys. 6.27. Przykład kartowania otworu wiertniczego
Badania penetrometryczne powinny być wykonywane razem z kartowaniem rdzenia wiert-

niczego. Takie kartowanie pozwala m.in. na określenie wskaźnika RQD, uzysku rdzenia oraz
utworzenie ogólnego obrazu jakości masywu skalnego. Przykładowy wzór karty do badań rdze-
nia przedstawiony jest na rys. 6.27.
Badania własności inżynierskich masywu skalnego przy pomocy młotka odbojnego

(metoda sklerometryczna)
Młotek odbojny jest to przyrząd pozwalający na wykonanie udaru o określonej energii w po-
wierzchnię skały i dokonanie pomiaru wskaźnika odbojności sprężystej od tej powierzchni
(Kidybiński, 1982). W młotku odbojnym można wyróżnić następujące zasadnicze części:
• obudowę z ruchomym tzw. trzpieniem uderzeniowym stykającym się z powierzchnią bada-
nej skały, który z określoną energią dynamicznie w nią uderza,
• wewnątrz obudowy, na osiowej prowadnicy przemieszcza się zaczepiony na dolnej spręży-
nie bijak, który uderzając w górną część trzpienia, wywołuje przeniesienie energii (poprzez
trzpień) na badaną skałę,
• odskok bijaka wstecz (zachodzący na skutek oddania części energii przez skałę) jest miarą
tzw. wskaźnika odbojności lokalnej (Kidybiński, 1982) lub częściej obecnie używanej liczby
odbicia (Domańska, 2009).
Odczytów liczby odbicia dokonuje się przy prostopadłym położeniu młotka do badanej po-
wierzchni (w innym przypadku konieczna jest rejestracja kąta nachylenia urządzenia i wprowa-
dzenie właściwych poprawek korygujących na etapie oceny wyników pomiarów). Powierzchnia
do badań powinna być gładka, bez widocznych uszkodzeń i nalotów (Domańska, 2009).
223
Na podstawie wielkości liczby odbicia mogą być określone wartości lokalnej wytrzymało-
ści skał na ściskanie (Rc). Przykładowo urządzenie DIGI-Schmidt szwajcarskiej firmy Proceq
(rys. 6.28) umożliwia elektroniczną rejestrację wyników pomiarów i późniejszą ich obróbkę.
Należy zaznaczyć, że poprawne określenie lokalnej wytrzymałości na ściskanie jest możliwe
tylko w przypadku wcześniejszego ustalenia właściwej korelacji pomiędzy liczbą odbicia oraz
wytrzymałością na ściskanie dla danego typu skał. Przykładowe korelacje pomiędzy wytrzyma-
łością na ściskane (dla różnych rodzajów skał) a wskaźnikiem odbojności można znaleźć u Kidy-
bińskiego (1982), zaś pomiędzy liczbą odbicia i Rc dla betonu w pracy Domańskiej (2009).
Rys. 6.28. Urządzenie DIGI-Schmidt szwajcarskiej firmy Proceq
Warto także zwrócić uwagę na fakt, że sama specyfika badań nakazuje wybór miejsc o gład-
kiej powierzchni pozbawionej spękań, a więc siłą rzeczy badaniu podlegają najmocniejsze frag-
menty skał. Sam zasięg badania jest stosunkowo niewielki i pozwala na określenie właściwości
skał do kilkunastu lub maksymalnie do kilkudziesięciu centymetrów.
Podsumowując można stwierdzić, że metoda sklerometryczna nie może być stosowana sa-
modzielnie i wyniki jej badań winny być potwierdzone w oparciu o klasyczne badania niszczą-
ce próbek skalnych na maszynie wytrzymałościowej.
Literatura
[1] ASTM Standard D4719-94 Standard Test Method for Pressuremeter Testing in
Soils,1994.
piej, Wyd. Niedra, Moskwa, 1984.
[3] Bickel J.O., Kusel T.R.: Tunnel engineering handbook, A Publication of Van Nostrand
Reinhold Company, p. 670, 1982.
224
[4] Bieniawski Z.T.: Deformational behaviour of fractured rock under multiaxial compression,
The Proceedings of the Southampton 1969 Civil Engineering Materials Conference, 1971,
[5] Bieniawski Z.T.: The effect of specimen size on compressive strength of coal, Int. J. Rock
Mech. Min. Sci., vol. 5, pp. 325-335, 1968.
[6] Bieniawski Z.T.: In situ large scale testing of coal, Proc. Conf. British Geotechnical Socie-
ty in London, pp. 13-15, 1969.
[7] Bieniawski Z.T.: Time dependent behavior of fractured rock, Rock Mechanics, nr. 2, pp.
123-137, 1970.
[8] Bieniawski Z.T.: Mechanism of brittle fracture of rock, Int. J. Rock Mech. Min. Sci., nr.
4, pp. 395-430, 1967.
[9] Bieniawski Z.T., Heerden Van W.L.: The significance of in situ tests on large rock speci-
mens, Int. J. Rock Mech. Min. Sci., vol. 12, nr. 4, Abstr., 1975.
[10] BN-78/8950-01 Badanie wytrzymałości skał. Polowe wyznaczanie wytrzymałości skał na
ścinanie. Metoda bezpośredniego ścinania.
[11] Brace W.F.: Some new measurements of linear compressibility of rocks, J. Geophys. Res.,
70, 1968.
[12] Brace W.F., Paulding B.W., Scholz C.H.: Dilatancy in the fracture of crystalline rocks, J.
Geophys. Res., 71, pp. 3939-3953, 1966.
[13] Brady B.T.: A mechanical equation of state for brittle rock, Part 1; The prefailure behavio-
ur of brittle rock, Int. Rock Mech. Min. Sci., 7, pp. 385-421, 1970.
[14] Cappelle J.F.: New and simplifield pressuremeter apparatus, Proc. of Conf. On Recent
Developments in Laboratory and Field Tests and Analysis of Geotechnical Problems, AIT,
Bangkok, pp.159, 1983.
[15] Clark B.G., Allan P.G.: Self-boring pressuremeter for testing weak rock, Proc. 12th Int.
Conf. SMFE, Rio de Janeiro, Br, vol. 1, pp. 211-213, 1989.
[16] Clark B.G., Gambin M.P.: Pressuremeter testing in onshore ground investigations: A re-
port by the ISSMGE Committee TC 16, Geotechnical Site Characterization, Robertson
& Mayne (eds), Balkema, Rotterdam, 1998.
[17] Crouch S.I.: Experimental determination of volumetric strains in failed rock, Int. J. Rock
Mech. Min. Sci., nr. 7, pp. 589-603, 1970.
[18] Domańska D.: Wykorzystanie pomiarów sklerometrycznych do określania parametrów
wytrzymałościowych obudów szybowych. Górnictwo i Geoinżyneria, rok 33, zeszyt 3/1,
s. 103-113, 2009.
[19] Dziewański J., Komorow I.S., Mołotow L.A., Reuter F.: Badania geologiczne masywów
skalnych w budownictwie wodnym, Wyd. Geol., Warszawa, 1983.
[20] Fajklewicz Z.(red.): Zarys geofizyki stosowanej, Warszawa, Wyd. Geologiczne, 1972,
[21] Farmer I.W.: Engineering properties of rocks, London: Spon Ltd, 1968.
225
[23] Filcek H.: Rola pozniszczeniowej charakterystyki naprężeniowo-odkształceniowej skał

w zagadnieniu tąpań, Górnictwo nr 10, z. 2, 1986.
[24] Edmund J.M., Paterson M.S.: Volume changes during the deformation of rocks at high
pressures, Int. J. Rock Mech. Sci., vol. 9, pp. 161-182, 1972.
[28] Fourmaintrax D.: Characterization of rocks; laboratory tests, Chapter Ivin LaMecanique
des roches aux ourrages du geniecivil by Marc Panet et. Al. Ecole Nationale des Ponts et
Chaussees, Paris, 1976.
[27] Golsztajn M., Babickaja C.C.: O dlitielnoj procznosti swiaznych gruntow, Woprosy geo-
tiechniki, 7, Moskwa, 1964.
[28] Gonet A.: Określenie modelu prędkości wiercenia i optymalnego czasu wiercenia w słabo
rozpoznanych warunkach geologicznych, Zeszyty Naukowe AGH, Wiertnictwo Nafta
Gaz, z. 9, 1991.
[29] Goodman R.E.: Introduction to rock mechanics, New York, 1980.
[30] Gowd T.N., Rummel F.: Effect of confining pressure on the fracture behaviour of a poro-
us rock, Int. J. Rock Mech. Min. Sci., 17, pp. 225-229, 1980.
[31] Gustkiewicz J.: Transition of rocks from the brittle to ductile state; strain at failure as
a funkction of confining pressure, Acta Geophysica Polonica XXXIII, pp. 169-181, 1985.
[32] Hallbauer D.K., Wagner H., Cook N.G.: Some observations concerning the microscopic
and mechanical behaviour of quartzite speciments of stiff triaxial compression tests, Int. J.
Rock Mech. Min. Sci., 10, pp. 713-726, 1973.
[33] Houlsby A.: Engineering of grout curtains to standards, ASCE, vol. 103, GT 9, pp. 53-
70, 1977.
[34] Houpert R.: Le role du temps dans le comportement a la rupture des roches, Int.: Advan-
ces in Rock Mechanics, Proc. 3-rd. Congr. Int. Soc. Rock Mech., Denver, 1974, Washing-
ton, D.C.: Nat. Acad. Sci., vol. II, part A, pp. 325-329, 1974.
[35] Houpert R., Tisot J.P., Thomas A.: Le comportement des roches apres rupture, Paper II-
22, in: Rock Fracture, Proc. Int. Symp. Rock Mech., Nancy, France, 1971.
[36] Hudson J.A., Brown E.T.: Studying time – dependent effects in failed rock, Proceedings
of Fourteenth Symposium on Rock Mechanics, The Pensylwania State University, ASCE,
25-34, 1973.
[37] Hughes J.M.O., Ervin M.C.: Development of a high pressure pressuremeter for deter-
mining the engineering properties of soft to medium strength rocks, Proc. 3rd Australia
– New Zealand Conference on Geomechanics, Wellington, vol. 1, pp. 243-247, 1980.
[38] Jaeger J.C., Cook N.C.: Fundamentals of rock mechanics. London 1976.
[39] Jahns H.: Measuring the strength of rock in-situ at an increasing scale, Proc. Ist Cong.
ISRM (Lisbon), vol. 1, pp. 477-482, 1966.
[40] Jewell R.J., Fahey M.: Measuring propertiees of rock with a high pressure pressuremeter,
226
Proc. 4rd Australia – New Zealand Conference on Geomechanics, Perth, vol 2, pp. 535-
539, 1984.
[41] Jumikis A.: Rock Mechanics, Iind edition, Trans Tech. Publications, p. 613, 1983.
wice, 1964.
[44] Kidybiński A., Gwiazda J.: Hydrauliczny penetrometr otworowy, Urząd Patent. PRL.
Patent nr 75818, 1975.
[45] Kłeczek Z., Simic D.: Ciśnienie deformacyjne górotworu na obudowę chodnika w świetle
pomiarów kopalnianych, Górnictwo 7, z. 1, 1983.
[46] Kohsling J.: Inżyniersko-geologiczne warunki stosowania i obudowy przesłon wodoszczel-
nych, Odwadnianie kopalń i Geotechnika, z. 5, Wyd. Geol., Warszawa, 1973,
[47] Kovarii K., Tisa A.: Multiple failure state and strain controlled triaxial tests, Rock Mecha-
nics, vol. 7, 1, 1975.
[48] Kovarii K., Tisa A., Attinger R.D.: The concept of “Continuous failure state” triaxial tests,
Rock Mechanics and Rock Engineering, 16, pp. 117-131, 1983.
[49] Kovarii K., Tisa A., Eistein H.H., Franklin J.A.: Suggest methods for determining the
strength of rock materials in triaxial compression: revised version, Int. J. Rock Mech. Sci.,
20, 6, pp. 283-290, 1983.
[50] Kwaśniewski M.: Funkcje pełzania skał, Zeszyty Problemowe Górnictwa, t. 15, z. 2,
s. 3-50, 1977.
[51] Kwaśniewski M.: Dylatancja jako zwiastun zniszczenia skały, część I, Fizykalna istota zja-
wiska dylatancji, Przegląd Górniczy, 2, 42-49, 1986.
[52] Lesiecki W., Opolski T.: Urabianie młotkami i wiertarkami, W: Górnictwo, t. 5, Urabia-
nie złóż, Katowice, Wyd. „Śląsk”, 1963.
[53] Menard L.: Mesures in situ des proprietes physiques des sols, Annales des Ponts et Chaus-
sees, Paris France, no. 14, pp. 357-377, 1957.
[54] Mogi K.: Deformation and fracture of rocks under confining pressure (2); Elasticity and
plasticity of some rocks, Bulletin of Earthquake Research Institute, University of Tokyo,
43, pp. 349-379,1965.
[55] Mogi K.: Pressure dependence of rock strength and transition from brittle fracture to
ductile flow, Bulletin of the Earthquake Research Institute, University of Tokyo, 44,
215-232, 1966.
[56] Mogi K.: Dilatancy of rocks under general triaxial stress states with special reference to
earthquake precursors, J. Phys. Earth 25, Suppl., pp. 203-217, 1977.
[57] Nast P.: Drillers Handbook on Rock, Davey Compressor Company, Kent Ohio. in Tun-
nel Engineering Handbook, ed. Bickel J.O. and Kusel T.R., 1955.
Min. Sci., vol. 9, pp. 699-712, 1972.
227
[59] Peng S.S.: A note on the fracture propagation and time-dependent behaviour of rock in
uniaxial tension, Int. J.Rock Mech. Min. Sci., vol. 12, pp. 125-127, 1975.
Min. Sci., vol. 9, pp. 699-712, 1972.
[61] Peng S.S.: Time-dependent aspects of rock behaviour mearured by a servo-controlled hy-
draulic testing machine, Int. J.Rock Mech. Min. Sci., vol. 10, pp. 235-246, 1973,
[62] Pilecki Z.: Badania sejsmiczne dla oceny stanu fizycznego masywu skalnego wokół pod-
ziemnych wyrobisk górniczych, Mat. Szkoły Ekspl. Podz.’98, Sympozja i Konferencje nr
31, PAN CPPGSMiE, s. 395-406, 1998, Kraków.
pp. 13-530, 1972.
[64] Raczkowski J.: Krytyczna analiza badania zwiercalności skał, Technika poszukiwań, z. 2-3,
Warszawa, 1962.
[65] Rummel F., Fairhurst C.: Determination of the postfailure behaviour of brittle rock using
a servo-controlled testing machine, Rock Mechanics, 2, pp. 189-204, 1970.
[66] Ryncarz T.: Zarys fizyki górotworu, Śląskie Wydawnictwo Techniczne, Katowice, 1993,
[67] Stryczek S., Gonet A.: Geoinżynieria, Wyd. Inst.Gosp. Sur. Mineral. i Energią PAN, Kra-
ków, 2000.
[68] Suyama K., Ohya S., Imain T.: Studies of transverse K-value of ground, Soil and Founda-
tions, vol.14, no.10, 1966.
[69] Szostak L.: Wiercenie głębokich otworów, Wyd. Śląsk, Katowice, 1973.
odkształcenia i strefy zniszczenia w górotworze, Kraków, 1990.
[72] Thiel K., Zabuski L.: Rock Mass Investigations in Hydroengineering, Comprehensi-
ve Rock Engineering, ed. Hudson J.A., Vol. 3 Rock Testing and Site Characterization,
pp. 839-861, Pergamon Press, Oxford, New York, Seoul, Tokio, 1993.
[73] Trojan J.: Metody geofizyczne w badaniach podłoża budowli wodnych, Arch. Hydrotech-
niki, t. 22, z. 2, 1975.
[74] Wallace G.B., Slebir E.J., Anderson F.A.: Radial jacking test for arch dams, Proc. X Rock
Mech., Symp. Austin, University of Texas, 1968.
[75] Wawersik W.R.: Detailed analysis or rock failure in laboratory compression tests, Ph.
D.Thesis 1-165, Univ. Minnesota, 1968.
[76] Wiałow C.C.: Riełogiczeskije osnowy miechaniki gruntow, Wyższaja Szkoła, Moskwa, 1978,
[77] Wilbur, Lyman D.: Rock Tunnels, chapter 7 in Tunnel Engineering Handbook, ed. Bic-
kel J.O. and Kusel T.R., 1982.
[78] Zięba A.: Jakościowe i ilościowe kryteria zwiercalności skał i ich klasyfikacja, VIII Między-
narodowa Konferencja Naukowo-Techniczna, Kraków, czerwiec 1997.
228
7. Modele geoinżynierskie skał i masywów skalnych
7. MODELE GEOINŻYNIERSKIE SKAŁ I MASYWÓW

SKALNYCH
7.1. Wprowadzenie
Jak opisano we wcześniejszych rozdziałach, własności masywu skalnego zależą od wie-
lu czynników, m.in. od: stanu naprężenia i odkształcenia, wpływu czasu, wilgotności,
temperatury. Stan naprężenia i odkształcenia w otoczeniu wyrobisk podziemnych zależy
z kolei od czynników naturalnych i technicznych (rozdział 2).
Jest oczywiste, że pełny matematyczny opis takiego bardzo skomplikowanego ośrodka
jest niemożliwy. Ponieważ nie da się w sposób dokładny opisać zachowania się i własno-
ści rzeczywistego masywu skalnego, opisuje się jego obraz, który jest modelem masywu
skalnego i uwzględnia wybrane jego własności. Modele mogą opisywać wybrane poje-
dyncze własności masywu skalnego i dla takich modeli używamy nazwy modele fizycz-
ne, lub modele mogą opisywać zachowanie się całego rozpatrywanego masywu skalnego
z uwzględnieniem kształtu i wymiarów budowli podziemnej i takie modele nazywamy
modelami geoinżynierskimi.
7.2. Modele fizyczne

Przy projektowaniu budowli podziemnych najczęściej wykorzystuje się następujące modele
fizyczne (Thiel, Zabuski, 1988):
• modele geofizyczne,
• modele geostrukturalne,
• modele spękań,
• modele wodochłonności.
7.2.1. Modele geofizyczne
W geoinżynierii (geotechnice i inżynierii skalnej) dla wstępnego rozpoznania budowy

geologicznej masywu skalnego oraz oszacowania właściwości fizykomechanicznych skał
i gruntów wykorzystuje się metody geofizyczne. Metody te mają szereg zalet: należą do
metod tanich, podczas badań najczęściej nie ma konieczności wykonywania kosztownych
prac dodatkowych (np. wiertniczych), większość stosowanych aktualnie metod ma moż-
liwość uzyskiwania wyników badań podczas ich prowadzenia w warunkach polowych, co
pozwala na korektę badań, wyniki otrzymuje się w miarę szybko dla dosyć znacznego ob-
szaru (niektóre metody pozwalają przebadać aż do 2 ha dziennie). Ze względu na miejsce
prowadzenia pomiarów metody geofizyczne wykorzystywane do projektowania budowli
podziemnych, w tym tuneli, dzielimy na: powierzchniowe i podziemne.
229
Ogólnie metody geofizyczne można podzielić na:

• metody grawimetryczne,
• metody magnetyczne,
• metody geotermiczne,
• metody geoelektryczne,
• metody radioizotopowe,
• metody sejsmiczne.
Z tych grup metod w geoinżynierii zazwyczaj korzysta się z trzech: metod geoelektrycznych,
metod radioizotropowych oraz metod sejsmicznych. Rzadziej wykorzystuje się metodę grawi-
metryczną oraz metody geotermiczne.
Przy pomocy metod geoelektrycznych bada się wybrane właściwości elektryczne skał
i gruntów, tj: opór właściwy, przenikliwość elektryczną i magnetyczną, współczynnik
polaryzacji. Najczęściej dokonuje się pomiaru oporu właściwego (badania elektrooporo-
we), co umożliwia szacunkowe poznanie budowy geologicznej masywu skalnego (ukła-
du warstw i rodzaju gruntów lub skał budujących te warstwy). Metodą elektrooporową
można również oznaczyć wilgotność gruntu (skały), wykorzystując zależność zmiany
oporności elektrycznej od zawilgocenia gruntu lub skały. Jeżeli do otworu wiertniczego
wprowadzimy elektrolit, to śledząc kierunek i prędkość jego przepływu możemy mierzyć
ruch wód gruntowych.
Metody radioizotropowe pozwalają na:
• badanie naturalnego promieniowania gruntów, skał i wody,
• badanie oddziaływania promieniowania jądrowego na skały, grunty i wodę,
• zastosowanie izotopów jako znaczników dla różnych procesów geodynamicznych, np. filtra-
cja wód podziemnych (Pisarczyk, Rymsza, 1993).
W badaniach radioizotropowych posługujemy się dwoma zjawiskami: zjawiskiem fizycznego

rozpraszania i spowalniania neutronów w materiałach zawierających wodór (dotyczy pomiaru
wilgotności), a także zjawiskiem pochłaniania i rozpraszania promieniowania  (gamma) przy
przechodzeniu promieniowania przez materię (dotyczy pomiarów gęstości gruntu lub skały).
Pomiary wilgotności i gęstości gruntów (skał) mogą być prowadzone na powierzchni terenu
(czasami w spągu wkopów próbnych) lub wgłębnie w otworach wiertniczych (Bojanowski
i in., 1964; Plewa S., 1965).
Metoda grawimetryczna oparta jest na pomiarze anomalii siły ciężkości wynikającej ze
zróżnicowanego rozkładu skał o zmiennej gęstości w masywie skalnym. Zmiany w gęstości
skał wynikają z różnic: w składzie mineralnym, porowatości, ilości i zasięgu stref spękań.
Jeżeli powierzchnia terenu jest mocno pofałdowana, wówczas mogą występować problemy
w określeniu odchylenia kierunku działania siły ciężkości od kierunku pionowego. Metoda
grawimetryczna daje dobre rezultaty, gdy w masywie występują skały o znacznie zróżnico-
230
wanej gęstości lub gdy poszukujemy pustek podziemnych, kawern.

Metoda geotermalna wykorzystuje zjawisko przewodnictwa cieplnego skał, które mierzy się
określając wartość współczynnika przewodzenia ciepła. Pomiędzy wartością współczynnika
przewodzenia ciepła a wybranymi własnościami fizycznymi skał istnieją określone związki.
Pozwalają one oszacować między innymi: gęstość skał, wilgotność skał, zaleganie skał, drogi
przemieszczania się wód podziemnych.
Metody sejsmiczne polegają na badaniu przebiegu sztucznie wzbudzonych w ośrodku skal-
nym lub gruntowym fal sejsmicznych (sprężystych). W zależności od sposobu rozchodzenia się
fal sprężystych wyróżnia się:
• fale podłużne, których kierunek rozchodzenia się jest równoległy do kierunku drgań cząste-
czek masywu skalnego,
• fale poprzeczne, których kierunek rozchodzenia się jest prostopadły do kierunku drgań czą-
steczek masywu skalnego,
• fale powierzchniowe rozprzestrzeniające się w cienkiej strefie przypowierzchniowej.
Ze względu na przebytą drogę fale sejsmiczne dzieli się na: bezpośrednie (tzw. proste), od-
bite (refleksyjne), załamane (refrakcyjne). Z tymi rodzajami fal sejsmicznych łączą się metody
ich pomiaru: metody prześwietlania, refleksyjne i refrakcyjne.
Jedną z mobilnych metod geofizycznych są badania georadarowe. Oparte są one na
emitowaniu fal elektromagnetycznych o częstotliwości z zakresu krótkich do ultrakrót-
kich fal radiowych i rejestracji fal odbitych od warstw charakteryzujących się zmianami
własności diaelektrycznych. Przetwarzanie takich danych pomiarowych odbywa się z wy-
korzystaniem oprogramowania, które pozwala na uzyskanie obrazu przypominającego
przekrój przez badany ośrodek, jak np.: przekrój geologiczny ukazujący warstwowanie
gruntów i skał, budowę strukturalną budowli (dróg, mostów), podziemne przeszkody
i pustki, znaleziska archeologiczne, instalacje podziemne i wiele innych. Na rys. 7.1
przedstawiono przykład porównania profilowania elektrooporowego z wynikami prze-
świetleń georadarowych (Lazzari i in., 2006).
Metody sejsmiczne wykorzystuje się głównie do rozpoznania budowy geologicznej badane-
go obszaru, rodzaju i gęstości skał (gruntów), modułu ściśliwości oraz współczynnika Poissona.
Przy rozpoznawaniu rodzaju skał (gruntów) korzysta się z własności, że prędkość rozchodzenia
się fali sprężystej zależy od rodzaju warstwy gruntowej (skalnej) oraz jej wieku.
Szczegółowe informacje na temat badań geofizycznych w zastosowaniu do gruntów i skał
można uzyskać w pracach (Pisarczyk S., Rymsza B., 1993; Marcak H., Zuberek, 1994; Barlik,
1986; Fajklewicz, 1972; Kowalczuk, 1970; Stenzel, 1973, Pilecki, 2004).
Przy pomocy metod geofizycznych można badać budowę masywu skalnego (gruntowego)
oraz rozkładu wybranych właściwości fizykomechanicznych skał i gruntów w sposób ciągły, co
pozwala na tworzenie modeli geofizycznych przestrzennych lub płaskich w wybranych prze-
krojach. Modele geofizyczne mogą być różne w zależności od rodzaju zadania inżynierskiego
jakie projektujemy. Dla geoinżyniera z reguły ważne są modele opisujące budowę geologiczną
231
Rys. 7.1. Porównanie profilowania elektrooporowego z prześwietleniami georadarowymi (Lazzari i in., 2006)
masywów skalnych, głębokość stref zwietrzenia, rozkład i zasięg stref spękań, rozkład i wiel-
kości dynamicznych modułów sprężystości. Poniżej przedstawiono przykłady takich modeli
otrzymanych za pomocą metod geofizycznych.
7.2.2.Modele geostrukturalne i modele spękań (Thiel, Zabuski, 1988)
Modele geostrukturalne powinny zawierać przede wszystkim zespoły litologiczne (grubość

warstw skalnych, rodzaj skał budujących każdą warstwę, kąty upadu i kierunki zapadania
warstw), pofałdowania i wycienienia warstw, charakterystyki mineralno-petrograficzne. Na
rys. 7.2 pokazano model geostrukturalny podłoża zapory w Besku (Thiel, Zabuski, 1988).
Jak można zauważyć, masyw skalny w rejonie zapory składa się z kilku warstw skalnych
zalegających w miarę regularnie, nachylonych do kierunku płynięcia rzeki Wisłok. Poniżej
niedużej grubości czwartorzędu, występują na przemian łupki ilaste oraz piaskowce grubo-
ziarniste. Jest to typowa budowa fliszu karpackiego.
W modelach spękań powinny być głównie pokazane: zasięg stref zaburzonych tekto-
nicznie, uskoki, najważniejsze sieci spękań (spękania uwarstwienia, spękania ciosowe,
spękania złupkowacenia, spękania w strefie przypowierzchniowej (wietrzeniowe i odprę-
Rys. 7.2. Model geostrukturalny podłoża zapory w Besku (Thiel, Zabuski, 1988)
232
Rys. 7.3. Model spękań podłoża zapory w Besku (Thiel, Zabuski, 1988)
żeniowe). Uskoki, spękania uwarstwienia i spękania ciosowe mają zasadniczy wpływ na

kształtowanie własności masywów skalnych. Na rys. 7.3 pokazano połączenie dwóch mo-
deli. Na model geostrukturalny naniesiono model spękań. Uwidoczniono głównie dwa
rodzaje spękań: spękania uwarstwienia i spękania ciosowe. Na modelu geostrukturalnym
(rys. 7.2) oraz modelu spękań (rys. 7.3) umieszczono projektowany kształt zapory wraz
z zasięgiem zasłony uszczelniającej. Obydwa modele wraz z naniesionymi szczegółami
zostały wykonane w skali.
7.2.3. Modele wodochłonności
Wodochłonnością (wodonasycalnością) nazywa się zdolność skały do pochłaniania i gro-

madzenia wody. Wodochłonność całkowitą wyznacza zatem sumaryczna objętość próżni
otwartych (porów, szczelin, próżni krasowych).
Rys. 7.4. Strefy o zmiennej wodochłonności w podłożu zapory w Trefnej: a) przekrój w osi zapory, b) średnia
wodochłonność w otworach pierwszej kolejności (Thiel, Zabuski, 1988)
233
Model wodochłonności powinien zawierać: strefy skał o różnych wodochłonnościach, nie-

równomierność wodochłonności, głębokości zalegania skał, które można uważać za nieprze-
puszczalne (rys. 7.4).
7.3. Modele geoinżynierskie

7.3.1. Wstęp
W modelach geoinżynierskich wybrane własności masywu skalnego często opisuje

się za pomocą modeli mechanicznych (Filcek, 1960; Kidybiński,1964; Kidybiński,
1982; Kwaśniewski, 1977; Sałustowicz, 1955; Sałustowicz, 1958; Sałustowicz, 1959,
Wekeler, Tumanow, 1983; Tajduś, 1990). Modele te powinny uwzględniać prawidło-
wości zmiany własności masywu skalnego w przestrzeni i czasie, a także występujące
warunki naturalne i techniczne. Ponieważ w konkretnych zagadnieniach inżynier-
skich szczególnie ważne mogą być określone własności masywu skalnego, dla tego
samego masywu skalnego można opracowywać różne modele geoinżynierskie.
Modele geoinżynierskie wykorzystuje się do rozwiązywania konkretnych zagadnień
inżynierskich. Przy rozwiązywaniu prostych zadań inżynierskich z reguły stosuje się
metody analityczne, a w przypadkach skomplikowanych (które występują najczęściej)
stosuje się metody numeryczne. W masywie skalnym, który może być traktowany
jako ciągły: metodę elementów skończonych (MES), metodę elementów brzegowych
(MEB), metodę różnic skończonych (MRS), natomiast w nieciągłym masywie skal-
nym (spękanym, blokowym): metodę elementów odrębnych (UDEC, 3DEC), teorię
bloków Goodmana, metodę symulacji bloków Jakubowskiego. Wszystkie te metody
zostały pokrótce opisane w rozdziale 7.
7.3.2. Proste i złożone modele mechaniczne skał i masywów skal-

nych
Do opisu skomplikowanego zachowania się skał i masywu skalnego wykorzystuje

się często proste modele mechaniczne, obrazujące jego podstawowe własności takie,
jak:
• sprężystość,
• lepkość,
• kruchość,
• plastyczność.
Modele charakteryzowano i zestawiono w tablicy 7.1.
Przez odpowiednie połączenie szeregowe i/lub równoległe prostych modeli mecha-
234
Tablica 7.1. Proste modele mechaniczne
Własności Nazwa modelu Oznaczenie modelu Główny Zależność

materiału parametr
H 
E 
Sprężysty MODEL 
HOOKE’A 

ST.V 
Rpl 
Plastyczny MODEL 
ST.VENANTA 

N  t
 t
Lepki MODEL t
NEWTONA

R Rr 
MODEL lub
Kruchy ZNISZCZENIA Rc
nicznych tworzy się modele złożone za pomocą których można opisać wybrane cha-
rakterystyczne cechy skały lub masywu skalnego. Utworzone modele złożone powinny
w miarę wiernie opisywać zachowanie się masywu skalnego (gruntowego). Jednakże
nie ma sensu budować bardzo skomplikowanych modeli złożonych, jeżeli nie dys-
ponujemy odpowiednią ilością danych (stałych materiałowych) lub gdy w oparciu
o ten model trudno uzyskać rozwiązanie numeryczne. Czasami wystarczy skorzystać
z mniej skomplikowanego modelu, aby otrzymać satysfakcjonujące rozwiązanie na
poziomie inżynierskim.
Na zachowanie się masywu skalnego (gruntowego) istotny wpływ może mieć czas.
Z tego powodu zachowanie się masywów skalnych (gruntowych) dzielimy na:
• niezależne od czasu, gdy wpływ czasu na własności masywu jest pomijalnie mały
(własności reologiczne masywu mają niewielki wpływ na jego zachowanie się),
• zależne od czasu, gdy własności masywu znacząco zmieniają się z czasem (masyw
posiada własności reologiczne istotnie wpływające na jego zachowanie się).
Na rys. 7.5 pokazano schematycznie, jak wykorzystując proste modele mechanicz-

ne: sprężysty (liniowo i nieliniowo sprężysty, tablica 7.5), plastyczny, kruchy, lepki
można tworzyć modele złożone. Ze względu na wchodzące w ich skład modele proste,
modele złożone podzielono na:
235
ZACHOWANIE SIĉ SKAà

I MASYWÓW
NiezaleĪne od czasu ZaleĪne od czasu
plastyczne sprĊĪyste kruche
lepkie sprĊĪyste
sprĊĪysto-plastyczne sprĊĪysto-kruche opóĨnione
z czasem
sprĊĪysto-plastyczno-kruche sprĊĪysto-lepkie
sprĊĪysto-lepko-plastyczne
lub
sprĊĪysto-lepko-plastyczno-kruche
Rys. 7.5. Proste i złożone modele opisujące zachowanie się masywów skalnych i gruntowych
• modele sprężysto-lepkie (tablice 7.3, 7.4, 7.5, 7.6 ),

• modele sprężysto-plastyczne,
• modele sprężysto-lepko-plastyczne,
• modele sprężysto-kruche (tablica 7.2),
• modele sprężysto-lepko-kruche,
• modele sprężysto-plastyczno-kruche,
• modele sprężysto-lepko-plastyczno-kruche (rys.7.12).
Na kolejnych rysunkach pokazano zachowanie się wybranych modeli prostych i zło-

żonych w układzie „naprężenie–odkształcenie”. Rys. 7.6 przedstawia zachowanie się
modelu sprężystego: a) liniowo-sprężystego, b) nieliniowo-sprężystego. W modelu
sprężystym zarówno liniowym, jak i nieliniowym proces obciążania i odciążania ciała
przebiega po tej samej krzywej.
Zakłada się, że proces ten zachodzi natychmiastowo, niezależnie od czasu. Tym-
czasem w wielu skałach obserwuje się zjawisko tzw. opóźnienia sprężystego, czyli od-
kształcenia sprężyste narastają z upływem czasu (rys. 7.7).
Na rys. 7.8 pokazano zachowanie się modelu sprężysto-plastycznego: a) sprężysto-
-idealnie plastycznego, b) sprężysto-plastycznego ze wzmocnieniem. W modelu tym
w zakresie sprężystym proces obciążania i odciążania ciała przebiega po tej samej
236
Rys. 7.6. Zachowanie się modelu sprężystego: Rys. 7.7. Schematycznie przedstawione zjawisko
a) liniowo-sprężystego, b) nieliniowo-sprężystego tzw. opóźnienia sprężystego
krzywej, natomiast po przekroczeniu punktu A odciążenie ciała przebiega po innej

krzywej (pojawiają się odkształcenia plastyczne).
W tablicy 7.2 pokazano dwa modele sprężysto-kruche: model sprężysto-kruchy (po
przekroczeniu granicznej wytrzymałości następuje całkowita utrata wytrzymałości
skały), model sprężysto-kruchy z wytrzymałością resztkową (po przekroczeniu gra-
nicznej wytrzymałości następuje częściowa utrata wytrzymałości skały).
Rys. 7.8. Zachowanie się modelu sprężysto-plastycznego: a) sprężysto-idealnie plastycznego,

b) sprężysto-plastycznego ze wzmocnieniem
Dla opisu procesu pełzania skał wykorzystuje się modele sprężysto-lepkie, które
można podzielić na: modele liniowo-sprężysto-lepkie i nieliniowo-sprężysto-lepkie.
W modelach liniowo-sprężysto-lepkich w danej chwili czasu zależność naprężenia od
odkształcenia jest linią prostą (rys. 7.9a). W modelach nieliniowo-sprężysto-lepkich
w danej chwili czasu zależność naprężenia od odkształcenia jest opisana linią krzywą
(rys. 7.7b)
237
Tablica 7.2. Modele sprężysto-kruche
a) b)
Rys. 7.9. Modele sprężysto-lepkie odpowiednio: a) liniowo sprężysto-lepkie, b) nieliniowo sprężysto-lepkie
W tablicach 7.3, 7.4, 7.5, 7.6 pokazano znane modele liniowo-sprężysto-lepkie

odpowiednio:
• model Kelvina-Voigta (powstały przez równoległe połączenie elementu sprężystego
Hooke’a  = Ek z elementem lepkim Newtona  = k ),
•
• model Maxwella (powstały przez połączenie szeregowe elementu sprężystego z ele-

mentem lepkim),
238
• model „standard” w dwóch odmianach Poyntinga-Thomsona (równoległe połączenie

modelu Maxwella z modelem sprężystym) lub modelu Zenera (szeregowe połączenie
modelu Kelvina-Voigta z modelem sprężystym),
• model Bürgersa (równoległe połączenie modelu Maxwella z modelem Kelvina-Voigta).
Tablica 7.3. Model Kelvina-Voigta
Tablica 7.4. Model Maxwella
239
Tablica 7.5. Model „standard”
240
Tablica 7.6. Model Bürgersa
241
Poprzez dowolne szeregowe i równolegle połączenia modeli sprężystych, lepkich, Kelvina-

-Voigta i Maxwella można w miarę dokładnie opisać zachowanie się skał tworzących masyw
skalny (gruntowy). Na rys. 7.10 przedstawiono tzw. uogólniony model Kelvina-Voigta, który
składa się z dowolnej liczby prostych modeli Kelvina połączonych szeregowo (Skrzypek, 1986;
Akagi, 1982). Liczba n modeli Kelvina w uogólnionym modelu może się zmieniać w zależno-
ści od poziomu naprężenia. Jeżeli parametry: n, E,  zostaną określone jako funkcja naprężenia,
to uogólniony model Kelvina można zastosować do opisu procesu pełzania skał o nieliniowej
zależności  = f (), przy czym zależność tę przybliża się odcinkami prostych.
Rys. 7.10. Uogólniony model Kelvina-Voigta
Równanie stanu dla uogólnionego modelu Kelvina-Voigta ma postać:
 (t )     (t )
n 
1  E 
 (t )    1  e  i t 
E 0 i 1   i  
W prezentowanym modelu występuje wiele stałych E0 , E1, 1, E2, 2, ..., Ei, i, których
wyznaczenie dla danej skały jest skomplikowane. Dla wyznaczenia tych stałych można wyko-
rzystać sposób opisany przez Akagę (1982).
Ogólną postać równania stanu dla jednoosiowych modeli liniowo-sprężystych można zapi-
sać następująco (Alfrey, 1948; Skrzypek, 1986; Tajduś, 1983):
P = Q  (7.1)
gdzie: P, Q – liniowe operatory różniczkowe w postaci:

n
i
P   ai ,
i 0 t i
m
i
Q   bi
i 0 t i
ai, bi – stałe charakteryzujące dany ośrodek.
242
Przedstawione powyżej modele reologiczne pozwalają na opis trzech etapów pełzania: od-
kształcenia natychmiastowego, pełzania pierwotnego (nieustalonego), pełzania wtórnego
(ustalonego). Wydaje się, że szczególnie interesujący dla budownictwa podziemnego, a dotych-
czas pomijany w obliczeniach, jest etap czwarty pełzania, tzw. pełzanie progresywne. W etapie
tym następuje naruszenie ciągłości oraz postępujące zniszczenie skały, a przyrost odkształcenia
pełzania bardzo często jest większy niż sumaryczna wartość odkształceń w trzech poprzednich
etapach. Pełzanie progresywne pojawia się, gdy naprężenia przyłożone do próbki przekraczają
pewną właściwą dla niej wartość naprężenia (mniejszą od wytrzymałości próbki na ściskanie).
Dla przykładu, na rysunku 7.11 przedstawiono krzywą pełzania dla piaskowca drobnoziarni-
stego (Borecki i in., 1982).
Rys. 7.11. Krzywa pełzania dla piaskowca drobnoziarnistego (Borecki i in., 1982)
Bardzo istotne dla omawianego zagadnienia jest określenie czasu rozpoczęcia zniszczenia ska-
ły tpz (co pokrywa się z początkiem wystąpienia etapu pełzania progresywnego). Przykładowo,
w pracy Goldsztajna i Babickiej (1964) pojawienie się pierwszych rys w próbce traktowano
jako początek zniszczenia. Ten sposób oceny czasu, po którym nastąpiło zniszczenie próbki,
jest niedogodny z dwóch powodów: po pierwsze – wymaga długotrwałej obserwacji, po drugie
– istnieje trudność jednoznacznego rozpoznania rysy. W innych pracach początek zniszczenia
określa się na podstawie wykresów zmienności odkształceń lub prędkości odkształceń w czasie
(Kisiel i in., 1969).
Dla opisu wszystkich czterech etapów pełzania można wykorzystać tzw. odcinkowo-liniowe
modele reologiczne przedstawione na rysunku 7.12.
243
Rys. 7.12. Odcinkowo-liniowe modele reologiczne
W prezentowanych modelach odkształcenia pełzania zachodzą zarówno przed, jak i po znisz-
czeniu. Modele przedstawione na rysunku 7.12 przed wystąpieniem zniszczenia zachowują się
jak modele: Zenera (modele A i B), ewentualnie Bürgersa (modele C i D). Po przekroczeniu
granicy zniszczenia R (kruchej lub plastycznej) włącza się dodatkowy model Newtona, który
w przypadku zniszczenia elementu kruchego przenosi pełne obciążenie przyłożone do modelu,
natomiast w przypadku uplastycznienia elementu S. Venanta jedynie jego nadwyżkę. Ponieważ
poszczególne modele reologiczne wchodzące w skład proponowanych modeli złożonych połą-
czone są szeregowo, w punktach a, b, c, d, e (rys. 7.12) poziom naprężenia jest jednakowy.
Po przekroczeniu granicy wytrzymałości w zależności od poziomu naprężenia skały mogą
zachowywać się (rys. 5.26; Filcek, 1986) sprężysto-plastyczno-krucho, sprężysto-plastycznie
lub sprężysto-plastycznie ze wzmocnieniem. Na rys. 7.13 pokazano schematycznie sprężysto-
-plastyczno-kruche zachowanie się skały.
Rys. 7.13. Sprężysto-plastyczno-kruche zachowanie się skały
244
Jeżeli uwzględni się czas, to mamy sprężysto-lepko-plastyczno-kruche zachowanie się skały

(rys. 7.14).
Rys. 7.14. Sprężysto-lepko-plastyczno-kruche zachowanie się skały
7.3.3. Modele budowy geologicznej masywu skalnego
Zwykle masyw skalny jest ośrodkiem złożonym o zróżnicowanych własnościach i zmien-

nym. Można napotkać masyw skalny zawierający liczne uskoki, fałdy, nieciągłości, strefy osła-
bienia oraz zwietrzenia, ale również można trafić na masyw skalny, w którym liczba nieciągłości
jest stosunkowo mała. Zdarza się masyw skalny składający się z dużej liczby warstw o różnych
własnościach powodujących jego anizotropię, ale bywają masywy skalne prawie jednorod-
ne. Trudność rozwiązywania zagadnień związanych z inżynierią skalną zależy od złożoności
i zmienności masywu skalnego i jego zachowania się podczas wykonywania różnego rodzaju
prac inżynierskich. Dla ułatwienia prac podczas projektowania (wykonywania obliczeń anali-
tycznych lub numerycznych) opisano masyw skalny za pomocą czterech modeli w zależności
od jego budowy geologicznej (rys. 7.15):
a) masyw skalny ciągły,
b) masyw skalny uwarstwiony – ciągły w obrębie warstw,
c) masyw skalny spękany,
d) masyw skalny blokowy.
Zdefiniowanie dwóch pierwszych modeli masywu skalnego nie przedstawia większych pro-
blemów. Przez masyw skalny ciągły rozumie się taki, w którym nie występują żadne spękania
lub wpływ istniejących spękań jest pomijalnie mały na zachowanie się masywu skalnego.
Masyw skalny uwarstwiony to ośrodek złożony z warstw o różnych parametrach wytrzy-
małościowych i odkształceniowych, z których każda jest traktowana jako ciągła i jednorodna.
245
a) b)
c) d)
Rys. 7.15. Modele masywu skalnego w zależności od budowy geologicznej (Brady i Brown, 1994)
Niestety, nie ma jednolitych definicji jasno precyzujących pojęcie masywu skalnego spękane-
go lub też blokowego. Wiadomo jedynie, że obydwa te modele masywu skalnego zalicza się
do nieciągłych. Według Thiela (1980) i Price (1966) „...spękania (nieciągłości) są to przerwa-
nia ciągłości skały na pewnej powierzchni, wzdłuż której nie następuje przemieszczanie się
górotworu lub przemieszczanie to jest bardzo małe”. W związku z powyższym zdecydowano
się (Indraratna i Kaiser, 1990; Schach i in., 1979) przyjąć, że masyw skalny spękany jest to
ośrodek posiadający co najmniej 4 niezależne sieci spękań lub mniejszą liczbę sieci spękań,
jeżeli odległość spękań w jakiejkolwiek sieci jest mniejsza niż 1 m. Masyw skalny bloko-
wy jest to natomiast ośrodek zawierający mniej niż 4 niezależne sieci nieciągłości lub jeżeli
odległość między nimi jest większa niż 1 m. Z góry zaznacza się, że definicje te nie są ścisłe,
granica pomiędzy nimi jest płynna, ale też zostały one utworzone tylko z myślą o rozróżnieniu
tych dwóch modeli masywu skalnego. Często pojęcie – masyw skalny blokowy (o struk-
turze blokowej) – jest w dużej mierze rozumiane intuicyjnie, jako masyw skalny nieciągły,
składający się ze zbioru wyraźnie wyodrębnionych bloków z reguły o wysokich parametrach
wytrzymałościowych. W zależności od wielkości wyrobiska podziemnego ten sam masyw
skalny zawierający szereg nieciągłości raz może być traktowany jako masyw nieciągły (masyw
skalny blokowy, masyw skalny spękany), drugi raz jako masyw skalny ciągły. Wybór zależy od
stosunku odstępów i zasięgu płaszczyzn nieciągłości do wymiarów wyrobiska. Przykładowo
masyw skalny zawierający liczne zespoły nieciągłości dla otworu wiertniczego o niedużym
przekroju może być klasyfikowany jako masyw skalny ciągły, a w skali porównywalnej z roz-
miarami tunelu jako masyw skalny nieciągły (rys. 7.16).
246
Rys. 7.16. Wpływ wielkości spękań na klasyfikację masywu skalnego
Czasami masyw skalny jest tak bardzo mocno spękany, że jego zachowanie można opisać
za pomocą modelu ciągłego z ekwiwalentnymi własnościami odkształceniowymi i wytrzy-
małościowymi będącymi wypadkową własności skał tworzących taki masyw skalny. W obli-
czeniach analitycznych i numerycznych często korzysta się z możliwości zastąpienia modelu
spękanego ekwiwalentnym modelem ciągłym.
Ekwiwalentny model ciągły.
Przyjmuje się, że zachowanie ekwiwalentnego modelu ciągłego masywu skalnego pod wpły-
wem działania sił (naprężeń), przemieszczeń (odkształceń) powinno być zbliżone do zachowa-
nia się modelu spękanego masywu skalnego. Własności odkształceniowe i wytrzymałościowe
ekwiwalentnego masywu skalnego określa się jako kombinację własności wytrzymałościowych
i odkształceniowych poszczególnych nieciągłości oraz bloków skalnych.
Istnieje wiele koncepcji transformacji parametrów górotworu nieciągłego w ekwiwalentne
continuum. Rozważmy najprostszy model górotworu spękanego – górotwór z jedną siecią
poziomych nieciągłości (rys. 7.17). Ciągłe warstwy skalne są izotropowe i posiadają stały
moduł Younga E oraz stały moduł sprężystości postaciowej G. Wszystkie nieciągłości (o za-
łożonej stałej, średniej odległości pomiędzy spękaniami) mają stałą jednostkową sztywność
normalną do spękania kn i jednostkową sztywność styczną do spękania ks. Przy takich zało-
żeniach, ekwiwalentne wartości modułu Younga Ee oraz modułu sprężystości postaciowej Ge
można określić z następujących wyrażeń (Singh, 1973; Priest, 1993):
1 1
 1 1  1 1 
Ee    i Ge     (7.2)
E
 Xkn   G Xk s 
Rys. 7.17. Odkształcenia masywu skalnego spękanego z jedną równoległą siecią nieciągłości
247
Dla oceny średniej odległości nieciągłości mogą być wykorzystane procedury podane
przez Priesta i Hudsona (1981). Pojęcia jednostkowej sztywności normalnej do spękania kn
i jednostkowej sztywności stycznej do spękania ks wymagają szerszego komentarza. Parame-
try kn i ks można wyznaczyć z zależności obciążenie (P) – przemieszczenia na powierzchni
szczeliny (ν – normalne, u - styczne) otrzymanej, na przykład, z badań bezpośredniego
ścinania (rys. 7.17).
Parametry kn i ks są zdefiniowane następująco:
d d
ks  ; kn  (7.3)
du dv
gdzie:
 – składowa naprężenia normalna do spękania,
 – składowa naprężenia styczna do spękania.
Wartości parametrów kn i ks zależą głównie od szorstkości powierzchni szczeliny oraz wła-
sności materiału wypełniającego (Thiel, 1980). Wyznaczanie tych parametrów nie jest sprawą
prostą i można znaleźć niewiele prac poświęconych temu zagadnieniu (Kuhlavy, 1975; Rosso,
1976, Bandis i in., 1983). Wartości kn i ks mogą wahać się w granicach od 10 MPa/m do 100
GPa/m (FLAC, 2000c).
Dla przykładu na rys. 7.18 pokazano zmienność ekwiwalentnego modułu Younga Ee i ekwi-
walentnego modułu sprężystości postaciowej Ge w funkcji średniej odległości nieciągłości (za-
łożono następujące parametry: E = 30 GPa, G = 12 GPa, kn = 15 GPa/m i ks = 5 GPa/m).
Widać wyraźnie, że dla niewielkich średnich odległości pomiędzy spękaniami wartości ekwi-
walentnych parametrów odkształceniowych są kilkukrotnie mniejsze od wartości modułów dla
masywu ciągłego.
Rys. 7.18. Ekwiwalentny moduł Younga Ee i ekwiwalentny moduł sprężystości postaciowej Ge w funkcji średniej
odległości spękań X
248
Rozwiązanie przedstawione powyżej może być łatwo rozszerzone (Goodman i Duncan,

1971; Kuhlavy, 1978) na masyw skalny posiadający 3 ortogonalne sieci nieciągłości (rys. 7.19).
x
y
Rys. 7.19. Masyw skalny zawierający 3 ortogonalne sieci spękań (Priest, 1993)
Wtedy przy założeniu, że parametry:

X x, knx, ksx charakteryzują sieć nieciągłości prostopadłą do osi x,
X y, kny, ksy charakteryzują sieć nieciągłości prostopadłą do osi y,
X z, knz, ksz charakteryzują sieć nieciągłości prostopadłą do osi z,
wzory na ekwiwalentne parametry odkształceniowe przedstawiają się następująco:
1
 1 1 
Eex    (7.4)
E Xx knx 

1
1 1 1 
Gexy    (7.5)
G X k X y ksy 
 x sx
Eex
 exv   exz  (7.6)
E
Pozostałe sześć stałych sprężystych, charakteryzujących masyw skalny ortotropowy, może

być otrzymane z równań (7.4) do (7.6) poprzez cykliczną zmianę indeksów: x y  z  x.
Określaniu parametrów ekwiwalentnych spękanego masywu skalnego poświęcone są rów-
nież prace Gerrarda. Przedstawił on procedury obliczeniowe dla estymacji ekwiwalentnych pa-
rametrów odkształceniowych masywu skalnego z jedną siecią spękań (Gerrard, 1982a), które
następnie zostały rozszerzone dla masywu skalnego spękanego posiadającego dwie lub trzy nie-
zależne sieci spękań (Gerrard, 1982b,c; Gerrard, 1991). Procedury te są oparte na założeniu,
249
x
y
Rys. 7.20. Masyw skalny zawierający 3 nieortogonalne sieci spękań (Huang, 1995; Singh, 2000)
zastosowanym już wcześniej przez Salamona (1968), zgodnie z którym energia odkształcenia
continuum ekwiwalentnego jest taka sama jak dla rzeczywistego górotworu spękanego.
Wyżej wspomniane prace zostały rozwinięte przez Huanga i in. (1995), którzy przedstawili
sposób określania parametrów odkształceniowych dla masywu skalnego spękanego posiadają-
cego trzy nieortogonalne sieci nieciągłości (rys. 7.20).
Bardzo interesujące są z kolei rozważania Fossuma (1985). Opracował on metodykę okre-
ślania parametrów ekwiwalentnych masywu skalnego zawierającego losowo rozmieszczone
nieciągłości charakteryzujące się stałą sztywnością styczną i normalną do spękania. W oparciu
o teorię materiałów kompozytowych założył on, że nieciągłości w masywie skalnym są roz-
mieszczone losowo, a więc ich odległość będzie taka sama we wszystkich kierunkach w repre-
zentatywnej objętości górotworu.
Wzory na ekwiwalentne parametry sprężyste masywu skalnego spękanego wyprowadzone
przez Fossuma przedstawiają się następująco:
E 31   X kn  2 E 
Ke    (7.7)
9  1   1  2 X kn  1   E 
E  91  v 1  2v X kn  7  5v E  2  E X ks 
Ge       (7.8)
301  v  1  v 1  2v X kn  1  v E  5  21  v X k s  E 
9 K e Ge
Ee  (7.9)
3 K e  Ge
3 K e  2 Ge
e 
23 K e  Ge 
(7.10)
250
Na rys. 7.21 pokazano stosunki ekwiwalentnych parametrów odkształceniowych masywu

skalnego spękanego, określonych zgodnie ze wzorami (7.7) – (7.10), do parametrów masywu
skalnego ciągłego. Widać z niego wyraźnie, że stosunki te, w miarę zwiększania średniej od-
ległości spękań, zmierzają do jedności, a wartości parametrów odkształceniowych do wartości
jak dla masywu skalnego ciągłego.
Rys. 7.21. Stosunki ekwiwalentnych parametrów odkształceniowych górotworu spękanego do parametrów dla
górotworu ciągłego według rozwiązania Fossuma (1985)
Trzeba pamiętać, że transformacja parametrów masywu skalnego spękanego na ekwiwalent-

ne continuum odbywa się przy przyjęciu szeregu założeń upraszczających i sprowadza się do
określenia ekwiwalentnych parametrów odkształceniowych, dlatego stosowanie tej metody
w niektórych warunkach geologicznych (zwłaszcza dla masywu skalnego zawodnionego) może
prowadzić do uzyskania błędnych wyników.
7.3.4. Modele geoinżynierskie dla celów projektowania
Powyżej przedstawiono różne modele masywu skalnego i skały, które tworzy się w zależności
od potrzeb związanych głównie z projektowaniem i wykonywaniem budowli podziemnych.
Dla pokazania jak zmieniają się w sąsiedztwie projektowanej budowli wybrane pojedyncze
własności masywu skalnego (gruntowego) opracowujemy modele fizyczne. Do opisu istotnych
własności masywu skalnego lub skały wykorzystujemy modele mechaniczne. Strukturę masy-
wu skalnego opisujemy za pomocą modeli budowy geologicznej masywu skalnego. Te wszystkie
251
modele łącznie powinny być wykorzystane przy budowie modelu geoinżynierskiego masywu
skalnego, który jest w miarę dokładnym obrazem rzeczywistego masywu skalnego wraz z roz-
patrywaną budowlą podziemną. Model ten powinien uwzględniać zarówno przestrzenno-ge-
ometryczne parametry masywu skalnego i budowli podziemnej (wymiary i położenie w ma-
sywie skalnym), jak i najważniejsze własności masywu skalnego oraz prawidłowości ich zmian
w przestrzeni i czasie z uwzględnieniem warunków naturalnych i technicznych. Ponieważ
zwykle dysponujemy własnościami laboratoryjnymi skał i wybranymi własnościami określo-
nymi w warunkach polowych, dlatego dla doboru własności masywu skalnego wykorzystuje-
my klasyfikacje masywów skalnych głównie RMR, Q, GSI.
Wprowadzając równania matematyczne opisujące zjawiska zachodzące w modelu geoinży-
nierskim przekształcamy go w model matematyczny masywu skalnego.
Do rozwiązywania zagadnień związanych z modelem matematycznym masywu skalnego
najczęściej wykorzystuje się trzy różne metody (rys. 7.22, Desai, 1977):
• metody analityczne,
• metody numeryczne,
• metody empiryczne.
Te metody dosyć istotnie różnią się zdolnościami modelowania warunków geologiczno-
-górniczych i naturalnych występujących w interesującym nas miejscu masywu skalnego.
W przypadku stosowania metod analitycznych, ze względu na możliwość uzyskania ści-
słych rozwiązań, model geoinżynierski masywu skalnego musi odwzorowywać rzeczywisty
masyw skalny w sposób niezwykle uproszczony i praktycznie tylko dla masywu skalnego
ciągłego, z reguły izotropowego i jednorodnego. Na przestrzeni wielu lat powstały liczne
rozwiązania analityczne dla dużej ilości mniej skomplikowanych zagadnień inżynierskich.
Zagadnienia skomplikowane próbowano przybliżać przy pomocy szeregu prostych roz-
wiązań, wprowadzając z reguły wysoki współczynnik bezpieczeństwa (można go inaczej
nazwać współczynnikiem niewiedzy). W wielu przypadkach otrzymane wyniki znacznie
odbiegają od wartości mierzonych w warunkach in-situ. Z tego powodu wyniki uzyskane
z obliczeń metodami analitycznymi zwykle należy traktować jako wyniki wstępne opisujące
w sposób jakościowy przebieg danego zjawiska.
W ostatnich kilkudziesięciu latach nastąpił gwałtowny rozwój metod numerycznych zwią-
zany z pojawieniem się bardzo szybkich i o dużej pamięci komputerów. Dzięki rozwojowi
metod numerycznych istotnie wzrosły możliwości rozwiązywania złożonych zagadnień mecha-
niki, w tym geoinżynierii. Metody numeryczne bowiem pozwalają wykonywać obliczenia dla
skomplikowanych modeli geoinżynierskich, które uwzględniają znaczną liczbę różnego rodza-
ju parametrów (np. w miarę wiernie opisują kształt budowli, budowę masywu skalnego i jego
parametry odkształceniowe i wytrzymałościowe itp.).
Rozwiązywanie zagadnień geoinżynierskich za pomocą metod numerycznych jest znacznie
tańsze i szybsze od wykonywania badań w warunkach in-situ. W warunkach naturalnych po-
winno się wykonywać tylko niezbędne badania.
252
Metody rozwiązywania
zagadnień geoinżynierii
(mechanika ośrodków
ciągłych)
analityczne numeryczne empiryczne
Rozwiązywanie równań Metoda elementów Metoda elementów

różniczkowych brzegowych skończonych
Całkowanie Metoda Metoda różnic

numeryczne charakterystyk skończonych
Metoda
residuów ważonych
Galerkina Kolokacji Podobszarów Najmniejszych

kwadratów
Rys. 7.22. Metody rozwiązywania zagadnień geoinżynierii (mechanika ośrodków ciągłych, wg Desai, 1977)
Istnieją dwie drogi wykorzystania metod numerycznych do rozwiązywania zagadnień geo-

inżynierii:
• rozwiązanie konkretnego zagadnienia, gdy zbudowano w miarę wiarygodny model
geoinżynierski. Weryfikację uzyskanego rozwiązania należy przeprowadzić za pomocą
pomiarów w warunkach naturalnych (kopalnianych). W przypadku dużej różnicy po-
między wynikami prognozowanymi a faktycznymi powinna nastąpić korekta modelu
geoinżynierskiego.
• rozwiązywanie szeregu podobnych zagadnień geoinżynierskich o zmieniającym się jednym lub
kilku parametrach. Chodzi wówczas o uzyskanie odpowiedzi na pytanie, jaki jest wpływ dane-
go parametru na wyniki rozwiązania. Sposób ten jest przydatny dla określenia ogólnych zasad,
które można wykorzystać przy projektowaniu lub wykonywaniu wyrobisk podziemnych.
7.4. Obliczanie metodami numerycznymi obciążenia

na obudowę wyrobisk podziemnych i tuneli
7.4.1. Wstęp
Przy wykonywaniu modeli geomechanicznych masywu skalnego dużą uwagę przywiązuje

się do prawidłowego zamodelowania budowy geologicznej, własności poszczególnych warstw
czy bloków skalnych i warunków, jakie występują na kontakcie tych warstw (rys. 7.15 – czte-
253
ry modele budowy geologicznej). Natomiast jeżeli powiążemy modele budowy geologicznej

z metodami numerycznymi, jakie wykorzystuje się do rozwiązywania zagadnień geoinżynier-
skich opartych na tych modelach oraz klasyfikację np. Q, wówczas można wyodrębnić pięć
modeli (rys. 7.23). W zależności od budowy masywu skalnego zachowanie jego może być opi-
sane modelem ciągłym, ciągłym uwarstwionym, nieciągłym spękanym, który można zastąpić
ekwiwalentnym modelem ciągłym, nieciągłym spękanym lub blokowym, modelem skalnym
quasi-ciągłym (istnieją spękania, lecz nie mają one większego wpływu na zachowanie się wy-
robiska podziemnego).
Dla numerycznej analizy stateczności wyrobisk podziemnych umiejscowionych w masywie
skalnym stosuje się:
• masyw skalny ciągły lub taki, który może być traktowany jako ciągły – numeryczne me-
tody ciągłe: Metoda Elementów Skończonych (MES), Metoda Różnic Skończonych (MRS),
Metoda Elementów Brzegowych (MEB). Metody ciągłe stosuje się dla rozwiązywania za-
gadnień geoinżynierskich związanych z modelem 1 i modelem 5 oraz z modelem 3 (w
przypadku dużego spękania, gdy jest możliwa transformacja masywu skalnego na ekwi-
walentne continuum),
• masyw skalny nieciągły – numeryczne metody nieciągłe: Metoda Elementów Odrębnych
(MEO z ang. discrete element method), teoria bloków (metoda Goodmana), metoda symu-
lacji bloków (metoda Jakubowskiego). Metody nieciągłe stosuje się dla rozwiązywania za-
gadnień geoinżynierskich, w których budowa geologiczna jest opisana modelem 3 (w
przypadku, gdy nie jest możliwa transformacja masywu skalnego na ekwiwalentne conti-
nuum lub daje ona wyniki obarczone poważnymi błędami),
• masyw skalny w części spękany w części ciągły – numeryczne hybrydowe metody ciągłe/
nieciągłe. Metody hybrydowe stosuje się dla rozwiązywania zagadnień geoinżynierskich,
w których budowa geologiczna jest opisana modelem 2.
Rys. 7.23. Modele budowy geologicznej powiązane z metodami numerycznymi (Tajduś i Cała, 2000)
Na rys. 7.23 zamieszczono również szacunkowe wartości klasyfikacji Q opisujące jakość ma-
sywu skalnego w poszczególnych modelach.
254
7.4.2. Metoda Elementów Skończonych
Metoda Elementów Skończonych, w skrócie MES (ang. FEM – finite element metod) jest
metodą przybliżonego rozwiązywania zagadnień fizycznych, które z reguły określone są za po-
mocą układu równań różniczkowych z właściwymi warunkami brzegowymi. W wyniku roz-
wiązania szczególnych układów równań różniczkowych otrzymujemy określone wartości funk-
cji w wybranych punktach. Znana jest od wczesnych lat 60. Metoda elementów skończonych
jest najczęściej wykorzystywana, gdy geometria rozpatrywanego zagadnienia ma skompliko-
wany kształt, występują złożone warunki brzeżno-początkowe, a na rozpatrywanym obszarze
występują różne materiały (np. różne warstwy skalne). W metodzie tej dokonuje się dyskre-
tyzacji rozpatrywanego obszaru na równoważny układ skończonej liczby wielu podobszarów
o prostym kształcie (np. trójkątów, czworokątów) nazywanych elementami skończonymi. Ten
zbiór elementów jest połączony ze sobą w punktach zwanych węzłami. W każdym węźle może
być połączonych kilka elementów. Rozpatrywany obszar zostaje zatem zastąpiony siatką ele-
mentów skończonych. Z reguły przy rozwiązywaniu konkretnego zagadnienia inżynierskiego
siatka elementów skończonych zastępująca rozpatrywany obszar składa się z ogromnej liczby
elementów i węzłów. Z liczbą węzłów związana jest liczba stopni swobody, a te z kolei związane
są z liczbą równań koniecznych do rozwiązania. Zatem zastosowanie MES sprowadza się do
rozwiązywania dużych układów równań. W wyniku rozwiązania układu równań w węzłach
siatki elementów skończonych otrzymuje się wartości przemieszczeń i siły (reakcje), wywoła-
ne działającymi na ten obszar obciążeniami lub przemieszczeniami (odkształceniami). Mając
przemieszczenia punktów węzłowych oblicza się odkształcenia, a następnie naprężenia.
Przystępując do budowy modelu numerycznego należy na początku dobrać typy elementów
używanych przy dyskretyzacji obszaru, następnie dokonać podziału rozpatrywanego obszaru
na elementy skończone, które połączone w węzłach tworzą całą strukturę. Należy także podać
obciążenia zewnętrzne oraz warunki brzegowe. Na rys. 7.24a pokazano przykład tunelu wy-
konywanego w masywie skalnym, dla którego zbudowano model numeryczny (na rys. 7.24b
pokazano wycinek takiego modelu).
Z podstawami metody elementów skończonych można się zapoznać w dużej ilości podręcz-
ników m.in.: Zienkiewicz, 1972; Filcek i in., 1994; Grądzki, 2002; Łaczek 1999; Cichoń i in.,
2002; Rakowski, Kasprzyk, 2005 (wydania polskojęzyczne).
Do rozwiązywania zagadnień inżynierskich najczęściej stosuje się komercyjne pakiety pro-
gramów, z których do najbardziej popularnych należą: ADINA, ABAQUS, MSC/NASTRAN,
COSMOS, MECHANICA, ANSYS, NISA, ALGOR. Dane do tych pakietów programów
przygotowują programy: PASTRAN, HYPERMESH, FEMAP, FEMGEN, FEMVIEW,
HOUDINI (Grądzki, 2002; Łaczek, 1999). Za pomocą programów MES można rozwiązy-
wać zagadnienia związane z mechaniką konstrukcji, mechaniką skał i gruntów, mechaniką
płynów, przewodnictwem cieplnym itp. Przy rozwiązywaniu zagadnień związanych z poszcze-
255
Rys. 7.24 a) tunel wykonywany w masywie skalnym – sytuacja rzeczywista, b) model numeryczny tunelu
wykonywanego w masywie skalnym
gólnymi elementami konstrukcyjnymi (tj. kratownice, belki, ramy, płyty, powłoki) często ko-
rzysta się z mniejszych programów. W praktyce inżynierskiej zwykle rozpatrujemy zagadnienia
przestrzenne i wówczas mamy do czynienia z trójosiowym stanem naprężenia i odkształcenia.
Wiele z nich po przyjęciu określonych warunków sprowadzamy do prostszych zagadnień pła-
skich. W zagadnieniach płaskich najczęściej korzystamy z tarczy. Tarcza jest elementem kon-
strukcyjnym, którego dwa wymiary są znacznie większe niż trzeci – grubość tarczy (rys. 7.24b).
Tarcza może znajdować się w płaskim stanie naprężenia lub odkształcenia.
MES ma szerokie zastosowania przy rozwiązywaniu problemów inżynierskich, w tym zwią-
zanych z geoinżynierią (mechaniką skał i gruntów). Dużo ogólnych informacji na ten temat
można znaleźć w pracach: Naylora i in. (1981), Pande i in. (1990), Wittke (1990), Beera
i Watsona (1992). Przy modelowaniu metodą elementów skończonych wiele problemów na-
stręcza spękanie masywu skalnego. Aby temu zaradzić około roku 1970 wprowadzono do
MES tzw. „elementy łączące Goodmana”. Więcej informacji na temat tych elementów można
znaleźć m.in. w pracach: Goodman i in. (1968), Goodman (1976). Jednakże rozwiązanie za-
proponowane przez Goodmana bazuje na założeniu ciągłości elementów, dlatego za pomo-
cą tych elementów nie można modelować całkowitego ich oddzielenia, poślizgu, wypadania
elementów (bloków skalnych) do tuneli itp.. Zerowej grubości elementy łączące Goodmana
256
powodowały również ogromne problemy numeryczne i później zostało to poprawione, o czym

można przeczytać w pracach: Zienkiewicz i in. (1970), Ghaboussi i in. (1973), Desai i in.
(1984), Gens i in. (1995). Pomimo tych prac rozwiązywanie zagadnień geomechanicznych
w masywie ze spękaniami za pomocą MES jest ciągle znacznie utrudnione, zwłaszcza gdy
mamy wiele elementów, które uległy zniszczeniu w otoczeniu wyrobiska podziemnego.
7.4.3. Metoda Różnic Skończonych
Metoda Różnic Skończonych (MRS) jest chyba najstarszą metodą numeryczną. W meto-
dzie tej każda pochodna w układzie równań podawana jest poprzez wyrażenie algebraiczne za-
pisane w postaci zestawu zmiennych (tj. naprężeń albo odkształceń) w punktach dyskretnych.
Zmienne te są niezdefiniowane w obrębie elementów. Dla porównania – metoda elementów
skończonych (MES) wymaga, aby wartości naprężeń lub przemieszczeń zmieniały się w każ-
dym elemencie w zależności od opisujących je funkcji. Zastosowanie obu tych metod wyma-
ga rozwiązania zestawu równań algebraicznych. Pomimo że sposoby formułowania równań
w obu metodach istotnie się różnią, to zestawy równań są dla obu metod takie same.
Jednakże programy MES tradycyjnie już budują globalną macierz sztywności z macierzy sztyw-
ności poszczególnych elementów, a programy MRS zmieniają układ równań różniczkowych po
wykonaniu każdego kroku obliczeniowego, co wydaje się być techniką bardziej efektywną.
W metodzie różnic skończonych używa się jawnej „explicite” metody kolejnych kroków dla
rozwiązania układu równań różniczkowych. Większość programów MES stosuje natomiast
niejawną „implicite” metodę budowy globalnej macierzy sztywności. W tabeli 7.7 zawarto
zestawienie wad i zalet obu metod rozwiązywania problemów.
Tabela 7.7. Zestawienie wad i zalet metod implicite i explicite rozwiązywania problemów numerycznych
Explicite Implicite
Krok obliczeniowy musi być mniejszy niż

krok czasowy może być stosunkowo duży
wartość krytyczna dla stateczności
stosunkowo mały „wysiłek” obliczeniowy na po- duży „wysiłek” obliczeniowy

jedynczy krok na pojedynczy krok
założenie nieliniowości nie powoduje założenie nieliniowości powoduje konieczność

konieczności iteracji dodatkowych procedur iteracyjnych
macierz sztywności musi być utworzona na czas

Nigdy nie formułuje się macierzy sztywności
obliczeń, co wymaga dużej ilości pamięci
nie jest wymagane zwiększenie mocy obliczeniowych jest wymagane zwiększenie mocy obliczeniowych
dla uruchomienia opcji dużych przemieszczeń dla uruchomienia opcji dużych przemieszczeń
i dużych odkształceń i dużych odkształceń
Przykładowo, program metody różnic skończonych FLAC (FLAC v. 6.0. Users Manu-
al. 2009, FLAC v. 6.0. Optional Features. 2009) rozwiązuje każdy problem statyczny przy
257
użyciu dynamicznych równań ruchu. Jednym z powodów takiego sposobu rozwiązywania

jest konieczność zapewnienia stabilności systemu numerycznego, podczas gdy modelowany
układ fizyczny jest niestabilny.
W przypadku materiałów o nieliniowej charakterystyce wytrzymałościowo-odkształceniowej
zawsze jest możliwe zachwianie fizycznej równowagi (np. nagłe zniszczenie filaru). Pewna ilość
energii odkształcenia zmienia się wtedy w energię kinetyczną, która następnie ulega dyssypacji.
Przykładowo procedura rozwiązywania zadań numerycznych w programie FLAC polega na:
• budowie równań ruchu na podstawie wartości prędkości i przemieszczeń otrzymanych
z wartości naprężeń i sił,
• na podstawie prędkości obliczane są przyrosty odkształceń, a następnie naprężenia na pod-
stawie przyrostów odkształceń.
Wyczerpujące informacje na temat metody różnic skończonych można znaleźć w pracach
Cundalla (1979, 1982, 1987) oraz Desai i Christiana (1977).
Tematyka współpracy obudowy tunelu z masywem skalnym poruszona jest w pracach: Cun-
dall i in. (1996), Oreste i Peila (1996), Daller i in. (1996), Hökmark (1996), Abazovic i Pintar
(1999), Jang i in. (1999), Cała i Tajduś, (2000), Barla, (2000, 2008), Endicott et al (2000),
Grillo i in. (2000), Synn (2000), Calabrese i Monaco (2001), Halim i Chen (2001), Fairhurst
i Carranza-Torres (2002), Gregor i in. (2002), Abazovic i Amon (2003), Oreste (2003, 2008),
Carranza-Torres (2004), Konietzky i in. (2004), Fellner i Amman (2004), Fellner (2006), Jime-
nez i in. (2008), Kaspar (2008). W wymienionych pracach do analizy problemów geomecha-
nicznych wykorzystano płaskie modelowanie numeryczne. W ostatnich latach do rozwiązywa-
nia problemów związanych z tunelowaniem jest coraz chętniej wykorzystywane modelowanie
w przestrzennym stanie naprężenia. Przykłady takich zastosowań można znaleźć w publikacjach:
Barla i Barla (2001), Dias i Kastner (2001), Bonini i in. (2001), Choi i Shin (2004), Corkum
i Martin (2006), Barla (2008), Gregor i in. (2008), Hsiao i in. (2009).
Istotnym problemem w przypadku tunelowania jest poprawne określenie wpływu wykona-
nia tunelu na deformacje powierzchni i wewnątrz masywu skalnego lub gruntowego. Szczegó-
łowe analizy numeryczne poświęcone temu zagadnieniu można znaleźć w pracach: Unterber-
ger (1997), Roth i in. (2001), Pound i Beveridge (2003), Jenck i Dias (2003), Karakus i Fowell
(2005), Liu i Han (2006), Saiang i Nordlund (2007).
Problemy analizy współpracy obudowy dużych komór podziemnych z masywem skalnym
są przedstawione w pracach: Dasgupta i in. (1999), Dasgupta (2000), Alexandris i in. (2006),
Wang i Zhu (2006), Likar i Cadez (2006), Ahmadi i in. (2007), Mo i in. (2008).
7.4.4. Metoda Elementów Brzegowych
Metoda Elementów Brzegowych (MEB) pojawiła się w roku 1977 (Banerjee, Butterfield,
1977; Brebbia, Dominguez, 1977). Ma ona ugruntowane podstawy matematyczne i jest
niezwykle oryginalną metodą wykorzystywaną w mechanice. Podstawy metody elementów
258
brzegowych są oparte na klasycznej teorii potencjału (Kellog, 1953). Swój dalszy rozwój
zawdzięcza zastosowaniu równań całkowych do statycznych zagadnień potencjalnych (Ja-
swon, 1963; Jaswon, Ponter, 1963). Wprowadzenie wielowymiarowych osobliwych rów-
nań całkowych do zadań brzegowych teorii sprężystości (Kupradze, 1963; Michalin, 1963)
pozwoliło na rozwiązywanie szeregu zagadnień inżynierskich, w tym geoinżynierskich. Do
wyprowadzenia równań całkowych opisujących zadanie niezbędna jest znajomość rozwią-
zania fundamentalnego.
Metoda elementów brzegowych ma szereg zalet takich, jak:
• względna prostota formułowania i rozwiązywania skomplikowanych zagadnień teorii poten-
cjału, teorii sprężystości oraz analizy i optymalizacji konstrukcji inżynierskich,
• może być stosowana do zadań liniowych i nieliniowych, aproksymowanych jako przyrosto-
wo liniowe, np. nieliniowość warunków brzegowych,
• zmniejszenie o jeden rząd wymiaru rozpatrywanego zagadnienia, w zadaniach trójwymia-
rowych dyskretyzacji ulega zwykle powierzchnia ciała, a w zadaniach płaskich jego brzeg,
generacja siatki tylko na brzegu obszaru,
• znaczne uproszczenie podziału na elementy i skrócenie czasu na przygotowanie danych wej-
ściowych,
• proste modelowanie geometrii i warunków brzegowych,
• łatwość jej zastosowania do obszarów nieograniczonych np. przy analizie deformacji masywu
skalnego w otoczeniu tunelu,
• możliwość obliczenia w zadaniach liniowych wartości poszukiwanych wielkości zarówno
w węzłach, jak i w jakimkolwiek punkcie obszaru, bez aproksymacji, co jest niezwykle ważne
dla stref ze znacznymi gradientami funkcji,
• uzyskanie dokładnego rozwiązania we wnętrzu obszaru nie wymaga lokalnego zagęszczania
siatki na brzegu,
• stosunkowo prosta i naturalna możliwość rozwiązywania rozmaitych zadań stykowych
(istotne dla zadań spękanego, uwarstwionego lub blokowego masywu skalnego),
• większa skuteczność i dokładność metody elementów brzegowych niż metody elementów
skończonych w zadaniach badających wpływ kształtu brzegu oraz warunków brzegowych na
rozwiązanie problemu.
W metodzie elementów brzegowych formułowanie brzegowych równań całkowych może się
odbywać na dwa sposoby: sposób bezpośredni i sposób pośredni. W sposobie bezpośrednim,
zadanie sformułowane jest wprost za pomocą wielkości fizycznych, takich jak przemieszczenia
i siły. Sposób pośredni pozwala sformułować zadanie brzegowe dla funkcji nie mających zna-
czenia fizycznego, z których wyznacza się poszukiwane wielkości.
Rozwiązanie brzegowych równań całkowych jest często skomplikowane i dlatego sto-
suje się przybliżoną metodę rozwiązania. Przeprowadza się dyskretyzację brzegu poprzez
wprowadzenie skończonej liczby elementów brzegowych. W każdym elemencie funkcje
brzegowe aproksymuje się za pomocą wartości węzłowych i funkcji interpolacyjnych zwa-
259
nych funkcjami kształtu (Lachat, Watson, 1976; Watson, 1979). W wyniku uzyskuje się
skończoną liczbę równań algebraicznych. W metodzie elementów brzegowych można wy-
korzystywać elementy o stałym rozkładzie wielkości brzegowej, tzn. elementy stałe. Każdy
z tych elementów stałych ma węzeł w środku swojej długości, wartości p (siły powierzch-
niowe) i u (przemieszczenia) przyjmuje się jako stałe w całym elemencie i równe wartości
w węźle. Ze względu na to, że element stały można prosto używać, jest często stosowany
w analizie numerycznej. Pozwala on na obliczanie odpowiednich całek brzegowych w spo-
sób analityczny (Zabuski 2002).
Wadą kolokacyjnej wersji metody elementów skończonych jest niesymetryczny układ rów-
nań algebraicznych. Jednakże wada ta wobec rozwoju możliwości współczesnych kompute-
rów jest do pokonania. W metodzie elementów brzegowych pojawiają się funkcje posiadające
osobliwość. Wówczas musimy obliczyć całki lub rozwiązać ten problem przez nieosobliwe
formułowanie brzegowych równań całkowych.
Budując układ równań algebraicznych, konieczne jest przeprowadzenie całkowania po po-
wierzchni lub objętości obciążenia. Te obliczenia można sprowadzić do całkowania po brzegu
obszaru obciążenia.
W mechanice skał i gruntów MEB jest często wykorzystywana. Ciekawe rozwiązania z tego
obszaru nauki można znaleźć w wielu pracach (m.in.: Brady, Bray, 1978; Crouch, Starfield,
1983; Hoek, Brown, 1982; Pande i in., 1990; Beer, Watson, 1992). Rozwiązania szczegóło-
wych zagadnień z zakresu budownictwa podziemnego, problemów dynamicznych, analizy od-
wrotnej w poszukiwaniu pierwotnego stanu naprężenia i własności masywu skalnego są m.in.
opisane w pracach: Beera, Pousena, 1995; Cerrolaza, Garcia, 1997; Pana i in., 1998), Tiana,
1990; Birgissona, Croucha, 1998; Wanga, 1986.
Metoda elementów brzegowych (MEB) pomimo obserwowanego wzrostu zainteresowania
ciągle jest rzadziej stosowana aniżeli metoda elementów skończonych (MES). Wydaje się, że jest
to spowodowane dodatkowymi zaletami MES w porównaniu do MEB, a mianowicie (Filcek
i in., 1994):
• w MES jest naturalne podejście do zadań z ciągłymi lub częstymi zmianami własności
ośrodka,
• macierze w MES mają mniejszy stopień rozrzedzenia i są symetryczne,
• istnieje duży wybór środków dla uwzględnienia nieliniowych zjawisk w elementach
ośrodka (możliwość przebudowy lokalnych macierzy, wykorzystania do tego celu kolej-
nych przybliżeń),
• MES jest łatwiej przyswajana przez inżynierów,
• istnieje duża ilość dobrych programów MES, które można zakupić.
Przy rozwiązywaniu zagadnień geoinżynierskich powinno się korzystać z obu tych metod.
Ze zbioru istniejących programów MES i MEB należy wybierać te, które lepiej są dostosowane
do rozwiązywania danego zagadnienia. Można również łączyć zalety MES i MEB, tworząc
specjalne algorytmy hybrydowe.
260
7.4.5. Metoda Elementów Odrębnych (Distinct Element Method)
Metoda Elementów Odrębnych została zbudowana specjalnie dla analizy numerycznej ma-
sywu skalnego mającego strukturę blokową, w którym sztywność bloku jest znacznie większa
od sztywności nieciągłości. Podstawy metody zostały opracowane przez Cundalla (Cundall,
1971, Cundall, 1988). Jest ona szczególnie przydatna do modelowania nieciągłych masywów
skalnych (na rys. 7.23 – model 3 oraz model 4). Metoda Elementów Odrębnych (MEO, ang.
DEM) traktuje nieciągły masyw skalny jako zbiór bloków oddziałujących na siebie poprzez
odkształcalne powierzchnie kontaktu. W pierwszych pracach w metodzie przyjmowano sztyw-
ne nieodkształcalne bloki, które łączą się pomiędzy sobą za pomocą podatnych kontaktów.
Później w metodzie rozpatrywano również odkształcalne bloki połączone podatnymi kontak-
tami. MEO może być stosowana do zagadnień płaskich i przestrzennych. Przy modelowaniu
spękanego masywu skalnego dogodne jest wykorzystywanie modeli przestrzennych (umożli-
wia to np. program 3DEC firmy Itasca).
Metoda posiada trzy cechy, które powodują, że jest wyjątkowo przydatna w analizie ośrodka
nieciągłego:
• ośrodek jest modelowany jako układ bloków współdziałających ze sobą przez naroża i kon-
takty bloków, bloki mogą ulegać dużym przesunięciom i obrotom względem siebie;
• nieciągłości są traktowane jako oddziaływania brzegowe między blokami ciągłymi, wielkość
sił oddziaływania zależy od wzajemnego ich usytuowania. Jeżeli na blok działają niezrówno-
ważone siły, to przemieszcza się on z przyspieszeniem do nowej pozycji. Jeżeli siły są zrów-
noważone, to blok pozostaje w spoczynku lub porusza się ruchem jednostajnym prostoli-
niowym. Jeżeli bloki nakładają się na siebie, to pomiędzy blokami działają siły. Nałożenie się
bloków jest zwykle małe w porównaniu do ich wymiarów;
• w metodzie elementów odrębnych obliczenia odbywają się od stanu jednego do drugiego
w małych przedziałach czasu (możliwe jest m.in. analizowanie dużych przemieszczeń i ro-
tacji oraz uwzględnienie nieliniowego zachowania konstytutywnego zarówno materiału,
jak i nieciągłości). Ostatecznym rozwiązaniem może być osiągnięcie równowagi lub stanu
ciągłego ruchu. Metoda elementów odrębnych jest podobna do metody elementów skoń-
czonych w tym, że obszar analizowany dzielony jest na układ ciągłych elementów bloko-
wych. Zasadnicza różnica między metodami polega natomiast na tym, że MEO pozwala
na zdefiniowanie geometrii elementów przez rozstaw i orientację nieciągłości w masywie
skalnym (rys. 7.25) przy czym blok utworzony przez nieciągłości współdziała za blokami
sąsiednimi lub oddziela od nich.
W schemacie obliczeniowym MEO, do rozwiązywania równań ruchu wykorzystuje się
algorytmy Metody Różnic Skończonych (Cundall, 1988). Dla każdego kroku czasowego
wykonuje się całkowanie równań ruchu, które pozwala na określenie parametrów ruchu,
nowego położenia bloków i przemieszczeń wzajemnych bloków. Wykorzystując zależności
kontaktowe pomiędzy przemieszczeniami bloków a siłami, wyznacza się siły na powierzch-
261
Rys. 7.25. Podział ośrodka na bloki w modelu elementów oddzielnych
niach nieciągłości i odpowiednio przykłada się je do poszczególnych bloków. Stan naprężenia

i odkształcenia wewnątrz bloków (bloki odkształcalne) określa się, znając siły działające na
blok oraz jego zachowanie się pod wpływem działania sił (np. sprężyste lub sprężysto-pla-
styczne zachowanie się bloku). Pojedynczy krok obliczeniowy MEO schematycznie pokazuje
rys. 7.24 (Jakubowski, 2001).
wyznaczenie sił na
subkontakcie
przyłożenie przemieszczenia
nowych sił do na subkontakcie
bloku
nowe położenie
bloku
Rys. 7.26. Krok obliczeniowy MEO (Jakubowski, 2001)
W pierwszym etapie MEO określa się natychmiastowy kontakt między blokami i odnajdu-
je się możliwości nowego kontaktu z blokami otaczającymi. Rozpoznanie położenia bloków
oraz ich wzajemnego kontaktu przeprowadza się, dzieląc przestrzeń w której znajdują się bloki
na przestrzenne komórki i sprawdzenie przynależności bloków do poszczególnych komórek.
Gdy mamy do czynienia z blokami odkształcalnymi, wówczas płaszczyzny kontaktu bloków
są dzielone na większą liczbę tzw. subkontaktów znajdujących się w sąsiedztwie wygenerowa-
nych w tych płaszczyznach węzłów. Każdy węzeł subkontaktu ma określone warunki kontaktu
(poślizg, oddzielenie, siły oddziaływania bloków).
Własności deformacyjne nieciągłości lub powierzchni przylegania bloków i ich charakte-
rystyki tarciowe są modelowane przez system sprężyn i suwaków z przypisanymi związkami
sił i przemieszczeń pozwalającymi na określenie sił ścinających i normalnych między bloka-
mi. Systemy sprężyn i suwaków są umieszczone w punktach kontaktów międzyblokowych
(Zabuski, 2002).
262
Jeżeli następuje nakładanie się objętości dwóch sąsiednich bloków (rys. 7.27a), to siła nor-
malna oddziaływania pomiędzy blokami jest jednoznacznie zdefiniowana przez względne po-
łożenie bloków w przestrzeni. Siła styczna zależy od sposobu jak bloki nałożyły się na siebie.
Z tego powodu w każdym kroku obliczamy przyrost przemieszczenia, a następnie przyrost siły
stycznej. Poniższe równania wiążą przyrosty siły normalnej i ścinającej (Fn, Fs ), które powstają
na kontaktach bloków, z wielkością przyrostów przemieszczeń względnych w kierunku nor-
malnym i stycznym do kontaktu:
n
   F i = – Knn . νi Ac (7.11)
s
   F i = – Kss . ui Ac (7.12)
gdzie:
Knn, Kss – normalna i styczna sztywność kontaktu (rys. 9.6),
n
F i – przyrost siły na kierunku normalnym do kontaktu,
s
F i – przyrost siły na kierunku stycznym do kontaktu,
νi – przyrost przemieszczenia na kierunku normalnym do kontaktu,
ui – przyrost przemieszczenia na kierunku stycznym do kontaktu,
Ac – pole powierzchni subkontaktu.
Rys. 7.27. Możliwe kontakty między blokami: (a) kontakt krawędź – naroże; (b) kontakt krawędź – krawędź;
(c) długość kontaktów bloków odkształcanych; (d) zaokrąglenie naroża bloku; (e) system domen (wg Zabuski, 2002)
263
Kontakt między krawędziami dwóch bloków (rys. 7.26b) może być przedstawiony w posta-
ci dwóch kontaktów naroże – krawędź. Podzielenie sił przez powierzchnię subkontaktu daje
wartość przyrostu naprężeń:
    i = −knn . νi (7.13)
    i = −kss . ui (7.14)
Na rys. 7.27c pokazano podział płaszczyzny kontaktu na subkontakty z węzłami. Węzły te

są traktowane jako nowe naroża, ponieważ krawędź ma w tej sytuacji zdolność do deformowa-
nia się do postaci linii łamanej. Także w tym przypadku znajdują zastosowanie związki (7.13,
7.14). W każdym kroku czasowym przyrosty naprężeń oblicza się z zależności (7.13, 7.14),
dodaje się do naprężeń istniejących, a następnie sprawdzane są kryteria konstytutywne. W naj-
prostszym modelu nie dopuszcza się możliwości występowania naprężeń rozciągających, gdzie
Δn ≥ 0, zaś kryterium ścięcia określa kryterium Culomba–Mohra:
|| ≤ c + ntg (7.15)
gdzie:
c - spójność
 - kąt tarcia spękania.
Model oddziaływania pomiędzy blokami oparty na kontaktach naroży i krawędzi z reguły
wystarcza nawet w przypadku układu o skomplikowanej geometrii. Może jednak zaistnieć
szczególny przypadek, gdy np. punkt kontaktu znajdzie się na jednym z końców krawędzi,
wówczas określenie które z krawędzi i naroży są w kontakcie będzie problemem. Dodatkowo
normalną do kontaktu trudno określić jednoznacznie lub mogą występować gwałtowne zmia-
ny w trakcie rotacji bloków. Problem ten został rozwiązany przez przyjęcie, że naroża bloków
są zaokrąglone (długość d zaokrąglenia jest stosunkowo mała i nie przekracza kilku procent
średniej długości krawędzi). Naroże aproksymuje się przez odcinek okręgu styczny do obydwu
krawędzi bloków (rys. 7.27d). Można zmieniać odległość między punktami sztywności i aktu-
alnym narożem (tj. długość zaokrąglenia d ). To rozwiązanie pozwala uniknąć problemów przy
analizie kontaktów „naroże – naroże”. Normalna kontaktu jest zdefiniowana przez linię łączącą
środki okręgów zaokrąglających naroża.
MEO pozwala na analizowanie dużych ruchów bloków. W tym celu opracowano zaawan-
sowane procedury pozwalające na aktualizowanie struktury kontaktów, wykrywania nowych
oraz usuwanie innych. Stworzono sieci „domen”. Domeny stanowią strefy między blokami,
które są określane przez punkty kontaktowe takie jak d1 i d2 (rys. 7.27e). Podczas małego
przyrostu czasowego nowe kontakty mogą się tworzyć jedynie między narożami i krawędziami
wewnątrz tej samej domeny.
264
Jak wcześniej opisano bloki mogą być sztywne lub odkształcalne (w zakresie sprężystym lub
niesprężystym). Bloki sztywne oznaczają, że ośrodek składa się z bloków które nie ulegają de-
formacjom i nie zamieniają geometrii pod wpływem przyłożonych obciążeń (Cundall 1971).
Dotyczy to masywu skalnego, którego zachowanie jest zdominowane przez nieciągłości, a wła-
sności bloków skalnych można pominąć.
W większości przypadków powinno się uwzględnić deformację bloków. Z reguły przyj-
muje się, że są możliwe dowolne deformacje bloków dzięki jego wewnętrznej dyskretyzacji
na strefy różnic skończonych. Bok podzielony jest na trójkątne strefy różnic skończonych.
Wierzchołkami są węzły siatki, a równania ruchu dla każdego węzła są sformułowane
następująco:
 ij n j ds  Fi
u  S
 gi (7.16)
m
gdzie:
S – powierzchnia ograniczająca objętość strefy przypadającej na węzeł siatki,
nj – wektor jednostkowy normalny do S,
Fi – wypadkowa wszystkich sił zewnętrznych przyłożonych w węźle (od sąsiadującego sub-
kontaktu),
gi – przyspieszenie ziemskie,
m – masa objętości strefy skoncentrowana w węźle,
ij – tensor naprężenia w węźle.
W każdym przyroście czasowym z równania wyznaczane jest przyspieszenie, a następnie
prędkości węzłów siatki różnic. W celu określenia względnych prędkości bloków między sobą
potrzebne jest określenie prędkości węzłów subkontaktu. Prędkość subkontaktu jest liniową
interpolacją prędkości trzech najbliższych węzłów.
Istotne jest, że uwzględnienie modeli nieliniowych i zachowania niesprężystego bloku nie
wymaga stosowania skomplikowanych procedur. Po każdym przyroście czasowym stan od-
kształcenia w każdej strefie jest znany. Naprężenie (dla wykonania kolejnego kroku obliczenio-
wego) jest jednoznacznie zdefiniowane przez związek naprężenia z odkształceniem, niezależnie
od tego czy jest to związek liniowo-sprężysty, czy też zachowanie jest złożone, nieliniowe, itp.
W oparciu o metodę elementów odrębnych (MEO) przygotowano dwa programy: pro-
gram dwuwymiarowy UDEC oraz bardzo rozbudowy program trójwymiarowy 3DEC
(Cundall i in., 1988; Hart 1993). Programy te są popularne i szeroko wykorzystywane do
rozwiązywania problemów geomechanicznych masywu skalnego (np. Barton, 1998; Jing
i Stephansson, 1991; Chryssanthakis i in., 1997; Kochen, Andrade, 1997; Soulem i in.,
1997).
Podsumowując można stwierdzić, że MEO stanowi użyteczne narzędzie do numerycznej
symulacji zagadnień geomechaniki, jak stateczność wyrobisk podziemnych, w tym tuneli,
skarp i zboczy.
265
7.4.6. Metoda Bloków Goodmana i Shi
Niezwykle popularna metoda Bloków Goodmana i Shi (Goodman, Shi, 1985) jest
stosowana do masywu skalnego podzielonego zespołami płaszczyzn nieciągłości na bloki
skalne. Przyjmuje się, że bloki te zalegają na małych głębokościach (lub w strefach odprę-
żonych), są zbudowane ze skał mocnych praktycznie nieodkształcalnych, powierzchnie
nieciągłości są płaszczyznami o nieskończonym zasięgu. Te powierzchnie nieciągłości two-
rzą zespoły płaszczyzn równoległych o równych odległościach pomiędzy płaszczyznami
tego samego zespołu nieciągłości. W tej metodzie określa się relacje pomiędzy geometrią
największych bloków skalnych obciążających obudowę wyrobiska a obudową wyrobiska
i orientacją płaszczyzn nieciągłości. Pozwala to oceniać stateczność wyrobiska oraz projek-
tować obudowę. Metoda bloków jest trójwymiarowa i wykorzystuje geometrię analityczną
i rzut stereograficzny.
W metodzie bloków Goodmana i Shi przez blok skalny rozumie się bryłę skalną wypu-
kłą lub wklęsłą, sztywną wyznaczoną przez płaszczyzny nieciągłości (blok wewnętrzny)
lub płaszczyzny nieciągłości i płaszczyzny konturu wyrobiska. Wśród bloków wyróżnia
się bloki kluczowe. Blokami kluczowymi (key bloks) nazywane są bloki, które mają tę
własność, że jeżeli one są stateczne, to stateczne są również inne bloki. Analizę sta-
teczności bloków opiera się na rozważaniu równowagi granicznej bloków z uwzględnie-
niem sił tarcia występujących pomiędzy nimi. Utrata stateczności bloku powoduje jego
przemieszczenie się do wnętrza wyrobiska. Bloki kluczowe w pierwszej kolejności tracą
stateczność i dla zapewnienia stateczności wyrobiska wystarczy zapewnić stateczność
wszystkich bloków kluczowych. Na rys. 7.28 pokazano przykłady bloków kluczowych
(wg Goodman, 1985).
Rys. 7.28. Przykłady bloków kluczowych (wg Goodman, Shi, 1985)
W metodzie bloków Goodmana i Shi bloki są podzielone jak pokazano na rys. 7.29.
266
Rys. 7.29. Podział bloków skalnych
Wymienione na rys. 7.29 rodzaje bloków przedstawia kolejny rys.7.30
Rys. 7.30. Rodzaje bloków: a) skończony nieprzemieszczalny, b) nieskończony,

c) przemieszczalny stateczny nawet bez tarcia, d) i e) przemieszczalny
W metodzie bloków Goodmana, Shi duży wpływ na otrzymywane wyniki ma przyjęcie

założenia o równoległości płaszczyzn nieciągłości. Od średniej odległości pomiędzy płaszczy-
znami nie zależą otrzymywane wyniki, zależy natomiast wielkość bloków skalnych.
Za pomocą metody bloków Goodmana, Shi oblicza się jaki maksymalny blok skalny obcią-
ża obudowę przy najniekorzystniejszym położeniu wzajemnym płaszczyzn nieciągłości i przy
najniekorzystniejszym położeniu wszystkich płaszczyzn nieciągłości względem ociosów. W ten
sposób wybrany blok skalny jest oszacowany z nadmiarem.
W ostatnim okresie opracowano szereg modyfikacji metody bloków Goodmana, Shi, któ-
rych celem było wyeliminowanie jej wad i ograniczeń, tj. założenie o równoległości wszystkich
267
płaszczyzn tego samego zespołu nieciągłości, braku wpływu odległości pomiędzy nieciągło-
ściami na wyniki obliczeń, wybieranie tylko maksymalnych bloków kluczowych przy najbar-
dziej niekorzystnym układzie płaszczyzn poprzez wprowadzenie metod probabilizacji. Jedną
z nich jest metoda Jakubowskiego (1995, 2010) nazywana metodą symulacji bloków. Metoda
ta opiera się na idei statystycznej symulacji Monte Carlo i wydzielaniu rzeczywistych bloków
skalnych podlegających przemieszczeniu. Może być ona stosowana w przypadkach masywów
o blokowej strukturze, w których całkowite deformacje związane są głównie z przemieszczenia-
mi na powierzchniach nieciągłości. W wyniku jej zastosowania oblicza się wielkość i rozkład
możliwego obciążenia obudowy wyrobiska oraz zasięg stref niestatecznych w otaczającym gó-
rotworze, nie uzyskuje się natomiast stanu naprężenia i przemieszczenia.
7.4.7. Przykłady określenia stanu naprężenia i przemieszczenia w oto-

czeniu kołowego tunelu zlokalizowanego w nieciągłym masywie skalnym
Dla pokazania jak wpływa sposób modelowania spękanego masywu skalnego na otrzymy-
wane wyniki wykonano szereg obliczeń dla różnych modeli masywu skalnego.
Obliczenia wykonano dla:
A) spękanego masywu skalnego modelowanego za pomocą sprężystego modelu z ekwiwalent-
nymi parametrami odkształceniowymi,
B) spękanego masywu skalnego modelowanego za pomocą sprężysto-plastycznego modelu
Coulomba–Mohra z ekwiwalentnymi parametrami odkształceniowymi,
C) masywu skalnego z jedną siecią nieciągłości tzw. model Ubiquitous–Joint,
D) nieciągłego masywu skalnego (metoda elementów odrębnych).
We wszystkich modelach rozpatrywano kołowy tunel o średnicy 14 m, zlokalizowany na
głębokości 50 m.
A) Spękany masyw skalny modelowany za pomocą sprężystego modelu z ekwiwalentny-

mi parametrami odkształceniowymi
Dla analizy stanu naprężenia i przemieszczenia masywu skalnego w otoczeniu kołowego tu-
nelu wykorzystano program Metody Różnic Skończonych FLAC. Obliczenia przeprowadzono
dla tarczy znajdującej się w płaskim stanie odkształcenia. Na dolnej krawędzi tarczy założono
zerowe przemieszczenia pionowe, a na obu bocznych krawędziach tarczy – zerowe przemieszcze-
nia poziome. Tarczę obliczeniową obciążono ciężarem własnym wynikającym z grawitacji. Za-
łożono, że masyw skalny jest losowo pocięty sieciami nieciągłości. Jego ekwiwalentne sprężyste
parametry odkształceniowe obliczono, wykorzystując rozważania Fossuma (1985), wzory (7.7
– 7.9). Parametry odkształceniowe przyjęte do obliczeń zostały zamieszczone w tabeli 7.8.
Po wykonaniu obliczeń na rys. 7.31 przedstawiono wektory przemieszczeń całkowitych wo-
kół tunelu. Maksymalne przemieszczenia są równe 2,603 mm. Największe przemieszczenia
pionowe występują w stropie i spągu wyrobiska.
268
Tabela.7.8. Parametry modelu A

Parametr Wartość
Wymiary tarczy 100 m  100 m
Warunki brzegowe Mieszane
model ośrodka Liniowo-sprężysty
Parametry masywu skalnego
Gęstość objętościowa, kg/m3 2500
Ekwiwalentny moduł Younga, MPa 5763
Ekwiwalentna liczba Poissona 0,199
JOB TITLE : Model sprężysty (*10^1)
FLAC (Version 4.00)
6.250
LEGEND
28-Jan-02 11:32
step 4422
5.750
3.262E+01 <x< 6.942E+01
3.047E+01 <y< 6.726E+01
Boundary plot
5.250
0 1E 1
Plasticity Indicator
Displacement vectors
4.750
Max Vector = 2.603E-03
0 5E -3
4.250
3.750
3.250
Marek Cala
Katedra Geomechaniki
3.500 4.000 4.500 5.000 5.500 6.000 6.500
(*10^1)
Rys. 7.31. Wektory przemieszczeń całkowitych wokół tunelu
B) Spękany masyw skalny modelowany za pomocą sprężysto-plastycznego modelu

Coulomba–Mohra z ekwiwalentnymi parametrami odkształceniowymi.
Ponownie rozpatrzono ten sam problem, ale tym razem przyjęto, że tunel jest zloka-
lizowany w masywie skalnym, który opisuje sprężysto-plastyczny model Coulomba–
Mohra z ekwiwalentnymi parametrami odkształceniowymi. Ekwiwalentne parametry
odkształceniowe przyjęto jak w poprzednim modelu. Niezbędne do obliczeń ekwiwa-
lentne parametry wytrzymałościowe masywu określono z wzorów Hoeka–Browna (roz-
dział 11, tabela 11.12) przyjmując, że masyw skalny posiada wskaźnik RMR (według
Bieniawskiego) równy 50, a jego wytrzymałość na jednoosiowe ściskanie wynosi 30
MPa. Parametry odkształceniowe i wytrzymałościowe przyjęte do obliczeń zostały za-
mieszczone w tabeli 7.9.
269
Tabela.7.9. Parametry modelu

Parametr Wartość
model ośrodka sprężysto-plast. C-M
Parametry górotworu
Kohezja, MPa 0,6
Kąt tarcia wewnętrznego, stopnie 24,5
Wytrzymałość na rozciąganie, MPa 0,6
Na rys. 7.32 pokazano wektory przemieszczeń całkowitych wokół tunelu oraz zasięg
stref uplastycznienia w jego otoczeniu. Podobnie jak w modelu sprężystym, maksymal-
ne przemieszczenia pionowe występują w stropie oraz spągu tunelu i przyjmują wartości
2,665 mm – czyli są o około 2% większe niż w poprzednim przypadku. W ociosach tunelu
widać niewielkie strefy uplastycznienia o maksymalnym zasięgu równym 1 m. Nie wpływa-
ją one jednak istotnie na stateczność tunelu.
JOB TITLE : Model C-M (*10^1)
FLAC (Version 4.00)
6.250
LEGEND
28-Jan-02 11:40
step 4266
5.750
3.262E+01 <x< 6.942E+01
3.047E+01 <y< 6.726E+01
Boundary plot
5.250
0 1E 1
X elastic, at yield in past
4.750
0 5E -3
4.250
3.750
3.250
Marek Cala
3.500 4.000 4.500 5.000 5.500 6.000 6.500
(*10^1)
Rys. 7.32. Wektory przemieszczeń całkowitych wokół tunelu oraz zasięg stref uplastycznienia w jego otoczeniu
270
C) Masyw skalny z jedną siecią nieciągłości, tzw. model Ubiquitous–Joint

Pewną odmianą modelu sprężysto-plastycznego Coulomba–Mohra jest tzw. model Ubiq-
uitous–Joint. Pozwala ona na uwzględnienie w klasycznym modelu C–M istnienia płaszczyzn
osłabienia nachylonych pod kątem do płaszczyzny poziomej. Przyjmując taki model zakłada
się, że przejście ze stanu sprężystego w plastyczny może nastąpić w dowolnym elemencie lub
w zadanej płaszczyźnie osłabienia. W pewnym uproszczeniu model ten pozwala na uwzględ-
nienie nachylenia warstw skalnych. Zakłada się mianowicie, że największe prawdopodobień-
stwo wystąpienia poślizgu występuje w płaszczyznach nachylonych do poziomu pod kątem
odpowiadającym kątowi nachylenia warstw skalnych.
Dla celów sprawdzenia wpływu położenia płaszczyzn nieciągłości na stateczność tunelu wy-
konano symulacje dla czterech modeli, zakładając kąt nachylenia płaszczyzn osłabienia: 0 stop-
ni, 30 stopni, 60 stopni, 90 stopni licząc od płaszczyzny poziomej.
Parametry mechaniczne modelu przyjęte do obliczeń przedstawiono w tabeli 7.10.
Tabela 7.10. Parametry modelu
Parametr Wartość
Wymiary tarczy 100 m x 100 m
Model ośrodka C-M + Ubiquitous-Joint
Kohezja, MPa 0,6
Kąt tarcia wewnętrznego, stopnie 24,5
Kąt tarcia wewnętrznego na płaszczyznach osłabienia, stopnie 20
Wytrzymałość na rozciąganie prostopadle do płaszczyzny osłabienia, MPa 0,1
Kohezja na płaszczyznach osłabienia 0,1
Kąt nachylenia płaszczyzn osłabienia, stopnie 0, 30, 60, 90.
Po wykonaniu obliczeń na kolejnych rysunkach przedstawiono:

• rys. 7.33 wektory przemieszczeń całkowitych wokół tunelu oraz zasięg stref uplastycznienia
w jego otoczeniu dla kąta nachylenia płaszczyzn osłabienia równego 0 stopni,
w jego otoczeniu dla kąta nachylenia płaszczyzn osłabienia równego 30 stopni.
w jego otoczeniu dla kąta nachylenia płaszczyzn osłabienia równego 60 stopni,
w jego otoczeniu dla kąta nachylenia płaszczyzn osłabienia równego 90 stopni.
271
JOB TITLE : Model U - alfa = 0 stopni (*10^1)

7.250
FLAC (Version 4.00)
6.750
LEGEND
7-Feb-02 16:32
6.250
step 5721
2.676E+01 <x< 7.324E+01
2.676E+01 <y< 7.324E+01
5.750
* at yield in shear or vol.
X elastic, at yield in past 5.250
^ slip along ubiq. joints
. ubiq. joints fail in past
Boundary plot
4.750
0 1E 1
Displacement vectors 4.250
0 1E -2
3.750
3.250
Marek Cala 2.750

3.000 3.500 4.000 4.500 5.000 5.500 6.000 6.500 7.000
(*10^1)
dla kąta nachylenia płaszczyzn osłabienia równego 0 stopni

7.250
FLAC (Version 4.00)
6.750
LEGEND
7-Feb-02 16:40
6.250
step 11283
2.676E+01 <x< 7.324E+01
2.676E+01 <y< 7.324E+01
5.750
^ slip along ubiq. joints 5.250
Boundary plot
4.750
0 1E 1
Max Vector = 6.740E-03 4.250
0 2E -2
3.750
3.250
Marek Cala 2.750

3.000 3.500 4.000 4.500 5.000 5.500 6.000 6.500 7.000
(*10^1)
272

7.250
FLAC (Version 4.00)
6.750
LEGEND
7-Feb-02 16:43
6.250
step 6515
2.676E+01 <x< 7.324E+01
2.676E+01 <y< 7.324E+01
5.750
Boundary plot
4.750
0 1E 1
Max Vector = 5.150E-03 4.250
0 1E -2
3.750
3.250
Marek Cala 2.750

3.000 3.500 4.000 4.500 5.000 5.500 6.000 6.500 7.000
(*10^1)

7.250
FLAC (Version 4.00)
6.750
LEGEND
7-Feb-02 16:49
6.250
step 7123
2.676E+01 <x< 7.324E+01
2.676E+01 <y< 7.324E+01
5.750
v tens. fail. ubiq. joints
Boundary plot
4.750
0 1E 1
Displacement vectors 4.250
0 2E -2
3.750
3.250
Marek Cala 2.750

3.000 3.500 4.000 4.500 5.000 5.500 6.000 6.500 7.000
(*10^1)
273
Dla wszystkich modeli obliczeniowych, niezależnie od kąta zalegania płaszczyzn osłabienia

maksymalne wartości przemieszczeń były większe niż dla modeli sprężystego czy też sprężysto-
-plastycznego. W większości analizowanych modeli w ociosach wyrobiska występowały nie-
wielkie strefy uplastycznienia o zasięgu nieprzekraczającym 1 m.
Zarówno analiza rozkładów przemieszczeń, jak i rozkładów stref uplastycznienia w otocze-
niu tunelu wskazuje, że górotwór w jego otoczeniu jest stateczny niezależnie od analizowanego
kąta zalegania płaszczyzn osłabienia. Najprawdopodobniej jest to spowodowane przyjęciem
wysokich wartości parametrów odkształceniowych i wytrzymałościowych ośrodka oraz zało-
żeniem jego ciągłości.
D)Nieciągły masyw skalny (metoda elementów odrębnych)

Niżej przedstawiono obliczenia wykonane przy pomocy programu 3DEC firmy ITASCA
(Jakubowski, 2010). Opiera się on na założeniach MEO (metoda elementów odrębnych) opra-
cowanej przez P. Cundalla. Rozwiązania numeryczne otrzymywane są przy pomocy metody
różnic skończonych oraz metody elementów skończonych (w przypadku pomocniczych ele-
mentów strukturalnych).
Zbudowany model obejmował obszar nieciągłego masywu skalnego o wymiarach 100 
100  200 m, w którym na głębokości 50 m wykonano tunel kołowy o średnicy 14 m. Masyw
skalny modelowano jako nieciągły, bloki skalne odkształcalne liniowo-sprężyste (rys. 7.37).
Rys. 7.37. Geometria modelu z blokami wyciętymi przez płaszczyzny nieciągłości
Przyjęto warunki brzegowe w postaci zerowych składowych przemieszczeń odpowiednich

ścian brzegowych modelu. Obciążenie zadano poprzez siły ciężkości w całej objętości modelu.
Do generacji płaszczyzn nieciągłości przyjęto przykładowe wyniki kartowania geodezyjnego 21
płaszczyzn nieciągłości. Orientację płaszczyzn nieciągłości opisują trzy parametry:
• kąt upadu,
• kierunek upadu,
• współrzędna punktu przebicia płaszczyzny nieciągłości z osią tunelu.
274
Tych 21 płaszczyzn nieciągłości dzieli masyw skalny na 2035 bloków.

Przyjęty sposób opisu płaszczyzn nieciągłości pokazuje rys. 7.38.
Rys. 7.38. Przyjęty sposób opisu płaszczyzn nieciągłości
Wartości kąta upadu i azymutu upadu dla wszystkich płaszczyzn nieciągłości modelu zebra-
no w tabeli 7.11.
Tabela 7.11. Wartości kąta i azymutu upadu dla płaszczyzn nieciągłości
Kąt upadu Azymut upadu Współrzędne punktu przebicia
[stopień] [stopień] X Y Z
68,1 99,54 0 0 -123,26
74,86 185,92 0 0 -88,37
29,12 119,91 0 0 -79,65
56,19 147,33 0 0 -59,79
27,58 106,74 0 0 -50,52
68,03 104,35 0 0 -40,59
70,2 150,5 0 0 -32,06
65,79 102,41 0 0 -17,26
40,05 98,66 0 0 -12,44
54,76 176,14 0 0 -0,52
80,05 161,42 0 0 8,5
64,47 119,35 0 0 31,03
50,09 134,03 0 0 39,03
43,27 155,94 0 0 52,47
65,34 191,63 0 0 62,85
54,32 165,27 0 0 81,07
33,72 152,06 0 0 94,58
58,03 155,2 0 0 106,82
88,58 166,89 0 0 172,69
57,53 266,38 0 0 -43,95
79,41 113,86 0 0 70,51
275
Orientację płaszczyzn nieciągłości przyjętą w modelu przedstawia rys. 7.39.
Rys. 7.39. Orientacja płaszczyzn nieciągłości
Przykładowe dwie płaszczyzny nieciągłości przecinające oś tunelu przedstawia rys. 7.40.
Rys. 7.40. Przykładowe dwie płaszczyzny nieciągłości przecinające oś tunelu
Własności masywu skalnego przyjęte w obliczeniach przestawiono w tabeli 7.12.

Tabela 7.12. Parametry sprężyste masywu skalnego
Parametr E [Gpa]  [–] Gęstość [kg/m3]
Wartość 9 0,25 2500
Parametry na powierzchniach nieciągłości przyjęte w obliczeniach podaje tabela 7.13.
276
Tabela 7.13. Parametry sztywności nieciągłości
Parametr kn [GPa] ks [GPa] Kohezja [Pa] Kąt tarcia wewn.

Wartość 1 1 100 20
gdzie:
kn – jednostkowa sztywność normalna do powierzchni nieciągłości,
ks – jednostkowa sztywność styczna do powierzchni nieciągłości.
Obliczenia przeprowadzono w dwóch krokach. W pierwszym osiągnięto pierwotny stan
naprężenia odpowiadający głębokości, na jakiej wykonano tunel. W drugim kroku usunięto
obszar górotworu (bloki), w którym wykonano tunel. W wyniku obliczeń można określić:
1. stateczność modelu tunelu wykonanego w nieciągłym górotworze (warunek zbieżności dla
całego modelu – kryterium zbieżności algorytmu procesu przyrostowego),
2. rozkład naprężenia i odkształcenia wokół tunelu wzdłuż jego osi,
3. rozkład naprężeń normalnych i stycznych na poszczególnych płaszczyznach nieciągłości,
4. rozkład wektorów przemieszczeń i wektorów prędkości przemieszczeń bloków (określenie,
które z wyodrębnionych wcześniej bloków są stateczne, a które niestateczne).
Za kryterium stateczności całego modelu można przyjąć wykres niezrównoważonej siły li-
czonej dla całego modelu. Niezrównoważona siła jest liczona we wszystkich blokach modelu
jako algebraiczna suma wektorów sił, może być w programie 3DEC-u monitorowana podczas
obliczeń i pokazana w formie wykresu w funkcji czasu obliczeń. Przykładowy wykres niezrów-
noważonej siły dla całego modelu w pierwszym kroku obliczeniowym (dla uzyskania pierwot-
nego stanu naprężenia) przedstawia rys. 7.41
Rys. 7.41. Wykres niezrównoważonej siły dla całego modelu w pierwszym kroku obliczeniowym
Dla całego cyklu obliczeń, tzn. dwóch kroków obliczeniowych niezrównoważona siła po
wstępnym ustabilizowaniu się (równowaga w pierwotnym stanie naprężenia) wzrasta na sku-
tek usunięcia bloków tunelu (rys. 7.42).
277
Rys. 7.42. Wykres niezrównoważonej siły w dwóch krokach obliczeniowych
Stateczność pojedynczego bloku lub zespołu bloków określają mapy wektorów prędkości
bloków (bloki sztywne) bądź węzłów siatki różnic bloków (bloki odkształcalne), wykonane
w przekrojach prostopadłych do osi tunelu. Jeżeli prędkość bloku, bądź zespołu bloków jest
istotnie większa od prędkości bloków otaczających, to ten blok czy zespół bloków można
uznać za niestateczne.
Przykładowe mapy wektorów prędkości wyodrębnionych bloków, dzięki którym można
wykryć stateczne i niestateczne bloki wokół tunelu pokazano na rys. 7.43, rys. 7.44.
Rys. 7.43. Stateczne i niestateczne bloki wokół Rys. 7.44. Stateczne i niestateczne bloki wokół
tunelu, przekrój 1 tunelu, przekrój 2
278
Użyteczne są również wyniki obliczeń prezentowane dla poszczególnych płaszczyzn niecią-

głości. Przykładowo dla wybranych dwóch płaszczyzn nieciągłości na rys. 7.45 pokazano mapy
naprężeń normalnych i stycznych w płaszczyźnie nieciągłości.
a)
b)
Rys. 7.45 a) naprężenia normalne w płaszczyźnie nieciągłości, b) naprężenia styczne w płaszczyźnie nieciągłości
Program 3Dec daje pełną informację o stanie naprężenia wokół wyrobiska tunelowego oraz,
jeśli do obliczeń wykorzystano model sprężysto-plastyczny, obraz odkształceń plastycznych.
Przykłady rozkładu najmniejszych naprężeń głównych 3 wokół tunelu pokazano na rys. 7.46.
Rys. 7.46. Rozkład najmniejszych naprężeń głównych 3 wokół tunelu
279
Przedstawiona na rys. 7.46 mapa pokazuje, że ze względu na nieciągłą budowę modelu roz-
kład naprężeń 3 jest niesymetryczny. Wykonane obliczenia wykazują jak bardzo ważne jest
przyjęcie właściwego modelu masywu skalnego. W niektórych przypadkach przyjęcie ekwi-
walentnego modelu ciągłego zamiast modelu nieciągłego może prowadzić do zupełnie innych
wyników. Można również wyciągnąć generalny wniosek, że otrzymane wyniki w pierwszym
rzędzie zależą od budowy masywu skalnego, a następnie od własności odkształceniowych i wy-
trzymałościowych skał budujących masyw skalny.
Literatura
[1] ABAQUS/Standard version 5.5 User’s Manual vol.1,2, Hibbit Karlson & Sorensen,
Inc., 1995.
[2] Abazovic E., Pintar G.: Dimensioning and Stability Analysis of Segmental Tunnel Li-
nings Undergoing Changes in the Stress Conditions, in FLAC and Numerical Mode-
ling in Geomechanics (Minneapolis, September 1999), pp. 287-292, C. Detournay
and R. Hart, Eds. Rotterdam: Balkema, 1999.
[3] Abazovic E., Amon A.: A Practice Oriented Modified Linear Elastic Constitutive Mo-
del for Fire Loads and Its Application in Tunnel Construction, in FLAC and Numerical
Modeling in Geomechanics – 2003 (3rd International FLAC Symposium, Sudbury,
Ontario, Canada, October 2003), pp. 313-319, R. Brummer i in., Eds. Lisse: Balkema,
2003.
[4] Ahmadi M., Goshtasbi K., Ashjari R.: „Numerical Analyses of Masjed-E-Soleiman Po-
werhouse Cavern, Iran,” in The Second Half Century of Rock Mechanics (11th Con-
gress of the International Society for Rock Mechanics, Lisbon, July 2007), Vol. 2, pp.
951-954, L. Ribeiro e Sousa, C. Olalla, and N. Grossmann, Eds. London: Taylor &
Francis Group, 2007.
[5] Airey E.M.: The derivation and numerical solution of equations relating to stresses
around mining roadways, Ph. D. Thesis, University of Surrey, July, 1974.
[6] Akagi T.: Application of generalized rheological model to time-dependent behaviour of
rock, Proceedings of the Fourth International Conference on Numerical Methods In
Geomechanice, Edmonton, Kanada, t. 1, pp. 113-121, May 31 – June 4, 1982.
[7] Alexandris A.P., Amparioti M.T., Pavlou A.N.: „Numerical Analysis of a Large Under-
ground Cavern Constructed with the Central Drift Method,” in Numerical Modeling
in Geomechanics – 2006 (4th International Symposium, Madrid, May 2006). Paper
No. 02-07, R. Hart and P. Varona, Eds. Minneapolis, Minnesota: Itasca Consulting
Group, Inc., 2006.
[8] Alfrey T.: Mechanical behaviour of high polymers, Interscience, New York, London,
1948.
[9] Amadei B., Savage W.Z.: Effect of Joints on Rock Mass Strength and Deformability.
Comprehensive Rock Mechanics. Principles, Practice & Projects. (edited by J.A. Hud-
280
son) Pregamon Press, vol. 3, s. 331-348, 1993.

[10] Analysis of Geotechnical Problems witch ABAQUS, Hibbit Karlson & Sorensen, Inc
1995.
[11] Atzl G.V.: FEM-analysis of Heathrow NATM trial tunnel, Numerical Methods in Geo-
technical Engineering (edited by Smith). A.A. Balkema Rotterdam. pp. 195-201, 1994.
[12] Bandis S.C. Lumsden A.C., Barton N.R.: Fundamentals of rock joint deformation, Int.
J. Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr., Vol 201, Nr 6, pp. 249-268, 1983.
[13] Banerjee P.K., Butterfield R.: Boundary element method in geomechanics, in Finite
Elements in Geomechanics, Wiley, pp. 529-570, London, 1977.
[14] Barla, G.: Lessons Learnt from the Excavation of a Large Diameter TBM Tunnel in
Complex Hydrogeological Conditions, in GeoEng 2000 (International Conference on
Geotechnical & Geological Engineering, Melbourne, November 2000). Invited Paper,
pp. 938-995. Lancaster, Pennsylvania: Technomic Publishing, 2000.
[15] Barla G., Barla. M.: „Numerical Simulation of Squeezing Behavior in Tunnels,” in
FLAC and Numerical Modeling in Geomechanics – 2001 (2nd International FLAC
Conference, Lyon, France, October 2001), pp. 323-328, D. Billaux i in., Eds. Rotter-
dam: Balkema, 2001.
[16] Barla M.: Numerical Simulation of the Swelling Behaviour Around Tunnels Based on
Special Triaxial Tests, Tunn. Undergr. Sp. Tech., 23, pp. 508-521, 2008.
[17] Barlik M.: Wybrane zagadnienia z geofizyki, WPW, Warszawa, 1986.
[18] Barton N.: Physical and discrete element models of excavation and failure in jointed
rock. Proc. of Int. conference on Assessment and Prevention of Failure Phenomena in
Rock Engineering (edited by Paşamehmetoglu i in.). A.A.Balkema. Rotterdam. pp. 35-
46, 1993.
[19] Barton N.: Modeling jointed rock behaviour andd tunnel performance, World Tunne-
ling, 4(7), 414-416, 1991.
[20] Beer G., Watson J.O.: Introduction to finite boundary element method for engineers,
Wiley, New York, 1992
[21] Beer G., Pousen A.: Efficient numerical modelling of faulted rock using the boundary
element method, Int. J. Rock Mech. Min. Sci.:32 (3): 117A, 1995.
[22] Bieniawski Z.T.: Strata Control in Mineral Engineering. A.A. Balkema. Rotterdam,
1987.
[23] Birgisson B., Crouch S.L.: Elastodynamic boundary element method for pricewise ho-
mogeneous media, Int. J. Numer. Methods Eng.: 42 (6): pp.1045-69, 1998.
[24] Bojanowski W., Gnutek J., Rosiński B.: Zastosowanie metod izotopowych do pomia-
ru gęstości i wilgotności pewnego gruntu gruboziarnistego, Gospodarka Wodna, nr.2,
1964.
[25] Bonini M., Barla M., Barla G.: „FLAC Applications to the Analysis of Swelling Beha-
vior in Tunnels,” in FLAC and Numerical Modeling in Geomechanics – 2001 (2nd In-
281
ternational FLAC Conference, Lyon, France, October 2001), pp. 329-333, D. Billaux
i in., Eds. Rotterdam: Balkema, 2001.
[26] Borecki M., Kwaśniewski M., Oleksy S.: Badania nad pełzaniem dolnorudzkich i gór-
nosiodłowych skał karbońskich z kopalni Jastrzębie, Metody i środki eksploatacji na
dużych głębokościach, Mat. Politechniki Śląskiej, s.125-164, Gliwice, 1982.
[27] Brady B.H.G., Brown E.T.: Rock Mechanics for Underground Mining. Chapmann &
Hall. London, 1994.
[28] Brady B.H.G., Bray J.W.: The boundary element method for determining stress and
displacements around long openings in triaxial stress field. Int. J. Rock Mech. Min. Sci.
Geomech. Abstr: 15: pp. 21-28, 1978.
[29] Brebbia C. A., Dominguez J., Boundary element methods for potential problems, Ap-
plied Mathematical Modelling, Vol. 1, s. 372-378, 1977.
[30] Cała, M., A. Tajduś.: The Influence of Roof Bolts Locations on Its Interaction with the
Rock Mass,” in GeoEng 2000 (International Conference on Geotechnical & Geologi-
cal Engineering, Melbourne, November 2000). Paper UW0955. Lancaster, Pennsylva-
nia: Technomic Publishing, 2000.
[31] Calabrese M., Monaco P.: Analysis of Stresses Induced in an Old Deep Tunnel by Pile
Driving from the Surface, in FLAC and Numerical Modeling in Geomechanics – 2001
(2nd International FLAC Conference, Lyon, France, October 2001), pp. 199-204, D.
Billaux i in., Eds. Rotterdam: Balkema, 2001.
[32] Carranza-Torres C.: Elasto-Plastic Solution of Tunnel Problems Using the Generalized
Form of the Hoek-Brown Failure Criterion J. A. Hudson, and X.-T. Feng, Eds. Special
issue of Int. J. Rock Mech. Min. Sci., 41(3), Paper No. 2B 28 (April). Proceedings,
ISRM SINOROCK2004 symposium (Three Gorges Project Site, China, May 2004).
[33] Carrubba P., Cortellazzo G.: Three-dimensional analysis of near-surface tunnels in weak
rock – Eurock’96 Barla (ed.) Balkema, Rotterdam, 1996.
[34] Cerrolaza M., Garcia R.: Boundary elements and damage mechanics to analyze excava-
tions in rock mass. Eng Anal Boundary Elements: 20: pp. 1-16, 1997.
[35] Chen W.F, Mizuno E.: Nonlinear Analysis in Soil Mechanics – Elsevier Science Publi-
shers B.V. Inc. Amsterdam, 1990.
[36] Choi, S. O., and H.-S. Shin: „Stability Analysis of a Tunnel Excavated in a Weak Rock
Mass and the Optimal Supporting System Design” J. A. Hudson, and X.-T. Feng, Eds.
Special issue of Int. J Rock Mech. Min. Sci, 41(3), Paper No. 3B 18 (April). Proce-
edings, ISRM SINOROCK2004 symposium (Three Gorges Project Site, China, May
2004).
[37] Chryssanthakis P., Barton N., Loring L., Christiansson M.: Numerical simulation of
fibre reinforced shotcrete in a tunnel using the distinct element method, Int. J. Rock
Mech. Min. Sci, 34(3-4), Paper 054, p. 590, 1997.
[38] Cichoń Cz., Cecot W., Krok J., Pluciński P.: Metody komputerowe w liniowej mecha-
282
nice konstrukcji, Podręcznik dla studentów wyższych szkół technicznych, wyd. Poli-
techniki Krakowskiej, Kraków, 2002.
[39] Corkum, A. G., and C. D. Martin.: „Analysis of Tunnel Deformations in Opalinus
Clay Using a Stress-Dependent Modulus Model,” in Sea to Sky Geotechnique (59th
Canadian Geotechnical Conference & 7th Joint CGS/IAH-CNC Groundwater Spe-
cialty Conference, Vancouver, October 2006), pp. 461-468, Paper No. 022-29, 2006.
[40] Crouch S.L., Starfield A.M.: Boundary element methods in solid mechanics. London:
George Allen & Unwin., 1983.
[41] Cundall P.A.: A computer model for simulating progressive large-scale movements in
blocky rock systems, Symp. Int. Soc. For Rock Mech. Rock Fracture, Nancy, 1971.
[42] Cundall, P. A.: Explicit Finite Difference Methods in Geomechanics, in Numerical
Methods in Engineering (Proceedings of the EF Conference on Numerical Methods in
Geomechanics, Blacksburg, Virginia, 1976), Vol. 1, pp. 132-150, 1976.
[43] Cundall, P. A.: Adaptive Density-Scaling for Time-Explicit Calculations, in Proce-
edings of the 4th International Conference on Numerical Methods in Geomechanics
(Edmonton, 1982), Vol. 1, pp. 23-26. Rotterdam: Balkema, 1982.
[44] Cundall, P. A.: Distinct Element Models of Rock and Soil Structure, in Analytical and
Computational Methods in Engineering Rock Mechanics, Chapter 4, pp. 129-163. E.
T. Brown, ed. London: George Allen and Unwin, 1987.
[45] Cundall P.A.: Formulation of a Three-dimensional Distinct Element Model – Part I.A.
Scheme to Detect and Represent Contacts in a System Composed of many Polyhedral
Blocks, Int. J. Rock Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr., Vol. 25, Nr 3, pp.107-116,
1988.
[46] Cundall P.A., Hart D., Lemos J.: Formulation of a Three-dimensional Distinct Element
Model – Part II. Mechanical Calculations for Motion and Interaction of System Com-
posed of many Bloks, Int. J. Rock Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr., Vol. 25, Nr 3,
pp.117-125, 1988.
[47] Cundall P. A., Potyondy D. O., Lee C. A.: Micromechanics-Based Models for Fracture
and Breakout Around the Mine-by Tunnel, in Designing the Excavation Disturbed Zone
for a Nuclear Repository in Hard Rock (EDZ Workshop, Winnipeg, September 1996),
pp. 113-122, J. B. Martino and C. D. Martin, Eds. Toronto: Canadian Nuclear Society,
1996.
[48] Dahlquist G., Bjork A.: Metody numeryczne. PWN Warszawa, 1983.
[49] Daller J., UnterbergerW., Hochgatterer B.: Vibration Control in Railway Tunnels, pre-
sented at the 3rd Symposium on Tunnel Construction and Underground Structures,
Ljubljana, September 1996.
[50] Dasgupta B., Singh R., Sharma V. M.: „Numerical Modelling of Desilting Chambers
for Nathpa Jhakri Hydroelectric Project,” in Proceedings, 9th ISRM Congress on Rock
Mechanics (Paris, France, 1999), Vol. 1, pp. 359-360. Rotterdam: Balkema, 1999.
283
[51] Dasgupta, B.: „Numerical Modeling of Large Underground Caverns for Hydro Power
Projects,” in Trends in Rock Mechanics (Geo-Denver 2000, August 2000). Geotechni-
cal Special Publication No. 102, pp. 50-64, J. F. Labuz, S. D. Glaser, and E. Dawson,
Eds. Reston, Virginia: ASCE, 2000.
[52] 3DEC v. 2.0. Users Manual. Itasca Consulting Group. Minneapolis. USA, 2000.
[53] Desai, C. S., Christian J. T.: Numerical Methods in Geomechanics. New York.
McGraw-Hill, 1977.
[54] Desai C.S., Zamman M.M., Lightner J.G., Siriwardane H.J.: Thin layer element for
interfaces and joint, Int. J. Numer. Anal. Methods Geomech., 8, pp. 19-43, 1984.
[55] Dias D., Kastner R., Dubois P.: Effects of pre-lining on the tunnel design. Undergro-
und Construction in Modern Infrastructure (edited by Franzen, Bergdhal & Nord-
mark) A.A. Balkema Rotterdam, pp. 391-397, 1998.
[56] Dias D., Kastner R.: „Tunnel Face Reinforcement: Numerical Analysis,” in FLAC and
Numerical Modeling in Geomechanics – 2001 (2nd International FLAC Conference,
Lyon, France, October 2001), pp. 361-365, D. Billaux i in., Eds. Rotterdam: Balkema,
2001.
[57] Duddeck H.: Application of Numerical analysis for Tunneling, Int. J. for Num. and
Anal. Meth. in Geomechanics, 1991.
[58] Dunham R.K.: Model Studies of Resin-Anchored Bolting Reinforcement, Colliery
Guardian, Nov., pp. 592-603, 1976.
[59] Endicott L., Ashley J.J., Tattersal J.W.: Design of Tunnel Portals and Initial Drives for
the Route 3 Tai Lam Highway Tunnels, Hong Kong, in GeoEng 2000 (International
Conference on Geotechnical & Geological Engineering, Melbourne, November 2000).
Paper UW0511. Lancaster, Pennsylvania: Technomic Publishing, 2000.
[60] Fairhurst C., Carranza-Torres C.: Closing the Circle – Some Comments on Design
Procedures for Tunnel Supports in Rock, in Proceedings, University of Minnesota 50th
Annual Geotechnical Conference (February 2002), pp. 21-84, J. F. Labuz and J. G.
Bentler, Eds. Minneapolis: University of Minnesota, 2002.
[61] Fajklewicz Z. red.: Zarys geofizyki stosowanej, Wyd. Geolog., Warszawa, 1972.
[62] Fellner D., Amann F.: Modelling Yielding Support by Programming FLAC2D/
FLAC3D, in Rock Engineering: Theory and Practice (EUROCK 2004 & 53rd Geo-
mechanics Colloquy, Salzburg, Austria, October 2004), pp. 673-678, W. Schubert, Ed.
Essen: Verlag Glückauf, 2004.
[63] Fellner D.: The Role of Numerical Calculations in the ‘Hazard Approach’ for Tunnels,
in Numerical Modeling in Geomechanics -- 2006 (4th International Symposium, Ma-
drid, May 2006). Paper No. 02-03, R. Hart and P. Varona, Eds. Minneapolis, Minne-
sota: Itasca Consulting Group, Inc., 2006.
284
[65] Filcek H., Tajduś A., Walaszczyk J.: Metody komputerowe w geomechanice górniczej.
Śląskie Wydawnictwo Techniczne, Katowice, 1994.
[66] FLAC v. 4.0. Users Manual. Itasca Consulting Group. Minneapolis, USA, 2000.
[67] FLAC v. 4.0. Optional Features. Itasca Consulting Group. Minneapolis, USA, 2000.
[68] Fossum A.F.: Effective Elastic Properties for a Randomly Jointed Rock Mass. Int. J.
Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr. Vol.22. Nr 6. str.467-470, 1985.
[69] Fu D.: The construction technique and the control of ground settlement of EPB shield
in Shanghai. Tunnels and Metropolises (edited by Negro Jr & Ferreira) A.A. Balkema
Rotterdam. Str. 799-804, 1998.
[70] Gens A., Carol I., Alonso E.E: Rock joints: FEM implementation and applications. In:
Sevaldurai, Boulon, editors. Mechanics of geometrical interfaces. Elsever, Amsterdam,
pp. 395-420, 1995.
[71] Gerrard C.M.: Equivalent Elastic Moduli of a Rock Mass Consisting of Orthor-
hombic Layers. Int. J. Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr. ,Vol.19, pp.
9-14, 1982a.
[72] Gerrard C.M.: Elastic Models of Rock Masses Having One, Two and Three Sets of
Joints. Int. J. Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr. ,Vol.19, pp. 15-23, 1982b.
[73] Gerrard C.M.: Joint Compliances as a Basis for Rock Mass Properties and the Design of
Supports. Int. J. Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr. ,Vol.19, pp. 285-305, 1982c.
[74] Gerrard C.M., Pande G.: Predicted response of two cases of reinforced jointed rock.
Proc. of Int. Symposium on Rock Bolting (edited by O. Stephansson). A.A. Balkema.
Brookfield. pp. 47-53, 1984.
[75] Gerrard C.M.: The equivalent elastic properties of stratified and jointed rock masses.
Proc. of Int. Conf. on Computer Methods and Advances in Geomechanics. (edited by
Beer, Booker & Carter). A.A. Balkema. Rotterdam. pp. 333-337, 1991.
[76] Ghaboussi J., Wilson E.L., Isenberg J.: Finite element for rock joints and interfaces, J.
Soil Mech. Dn ASCE SM3:1973.
[77] Gioda G., Sterpi D., Locatelli L.: Some examples of finite element analysis of tunnels.
Computer Methods and Advances in Geomechanics (edited by Siriwardane & Za-
man). A.A. Balkema Rotterdam, pp. 165-176, 1994.
[78] Goldsztajn M., Babickaja C.C.: O dlitielnoj procznosti swiaznych gruntow, Woprosy
geotechniki, 7, Moskwa, 1964.
[79] Goodman R.E., Shi G.H.: Block Theory and Its Application to Rock Engineering
Prentice-Hall, Englewod Cliffs, NJ, 1985.
[80] Goodman R.E., Duncan J.M.: The role of structure and solid mechanics in the design
of surface and underground excavations in rock, Proc. of Int. Symposium on Structure,
Solid Mech. and Engin. Design., Part II, pp.1379-1404, 1971.
[81] Goldman R.E., Taylor R.L., Brekke T.L.: A model for the mechanics of jointed rock, J.
Soil Mech. Dn ASCE 94; SM 3: 1968.
285
[82] Goodman R.E.: Methods of geological engineering in discontinuous rocks, West Publi-
shing Company, San Francisco, 1976.
[83] Grądzki R.: Wprowadzenie do metody elementów skończonych, Wyd. Politechniki
Łódzkiej, Skrypty dla Szkół Wyższych, Łódź, 2002.
[84] Gregor T., Garrod B., Field D.: Tunnel Design Analysis for the Washington Dulles
International Airport Expansion Program, in NARMS-TAC 2002: Mining and Tun-
nelling Innovation and Opportunity, Vol. 2, pp. 1539-1551, R. Hammah i in., Eds.
Toronto: University of Toronto Press, 2002.
[85] Gregor T., Geary M., Garrod B.: „Use of FLAC3D on Beacon Hill Station and Tun-
nels Project in Seattle, Washington,” in Numerical Modeling in Geomechanics -- 2006
(4th International Symposium, Madrid, May 2006). Paper No. 02-02, R. Hart and P.
Varona, Eds. Minneapolis, Minnesota: Itasca Consulting Group, Inc., 2006.
[86] Grillo L., Alessandrini F., Meriggi R.: „A New System for the Construction of Large
Shallow Tunnels by Microtunnelling Technology”, Trenchless Technol. Res., 15(1), pp.
43-58, 2000.
[87] Gruszka R.,: Wpływ własności górotworu oraz sposobu wykonania tunelu na jego sta-
teczność na przykładzie sztolni zapory w Świnnej Porębie. Praca doktorska, 1995.
[88] Halim I. S., Chen W. P.: „The Use of Numerical Method in the Design of Large Un-
derground Tunnel and Chamber in Rock”, in Rock Mechanics in the National Interest
(38th U.S. Rock Mechanics Symposium, Washington, D.C., July 2001), Vol. 2, pp.
1079-1086. Rotterdam: Balkema, 2001.
[89] Hart R.D.: Anm introduction to Distinct Element modeling for rock engineering,
Comprehensive rock engineering, 1993.
[90] Hendriks M.A.N., Jongendijk H., Rots J.G.; Finite Elements in Engineering and
Science, Proc. of The Second International Diana Conference Computational Mecha-
nics ’97 Amsterdam 4-6 june , A.A Balkema, Rotterdam, 1997.
[91] Hoek E.: Strength of jointed rock masses. 23rd Rankine Lecture. Geotechnique.
Vol.33, Nr 3, pp. 187-223, 1983.
[92] Hoek E.: Rock Engineering. http://www.rocscience.com/roc/Hoek/Hoek.htm, 2000.
[93] Hoek E., Brown E.T.: Underground excavations in rock. London UK: Institute of Mi-
ning and Metallurgy, 1982.
[94] Hökmark H.: „Numerical Study of the Performance of Tunnel Plugs”, in Preprints,
Workshop on Computational Methods in Engineering Geology (Lund, Sweden, Octo-
ber 1996), pp. 212-221, R. Pusch and R. Adey, Eds. Lund: Clay Technology, 1996.
[95] Hsiao F. Y., Wang C.L., Chern J.C.: „Numerical Simulation of Rock Deformation for
Support Design in Tunnel Intersection Area”, Tunn. Undergr. Sp. Tech., 24(1), pp. 14-
21, 2009.
[96] Huang T.H., Chang C.S., Yang Z.Y.: Elastic Moduli for Fractured Rock Mass. Rock
Mechanics and Rock Engineering. Vol.28, Nr 3, pp. 135-144, 1995.
286
[97] Indraratna B., Kaiser P.K.: Analytical Model for the Design of Grounted Rock Bolts,
Int. J. for Numerical Methods in Geomechanics, vol. 14, pp. 227-251, 1990.
[98] Jakubowski J.: Technical notes for 3DEC users (in Polish) Departaament of Geomecha-
nics Civil Eng. and Geotechnics, AGH University of Science and Technology, Krakow,
Poland, 2001.
[99] Jakubowski J.: Stochastyczna symulacja stateczności wyrobisk w nieciągłym masywie
skalnym, Wyd. AGH, Kraków, 2010.
[100] Jang M., Yang H., Chung S.: „Stability Analysis of High Speed Railway Tunnel Passing
Through the Abandoned Mine Area,” in Proceedings, 9th ISRM Congress on Rock
Mechanics (Paris, France, 1999), Vol. 1, pp. 181-183. Rotterdam: Balkema, 1999.
[101] Jaswon M. A.: Integral equations method in potential theory, Proceedings Roy. Soc. Ser.
A Vol. 275, s. 23-32, 1963.
[102] Jaswon M. A., Ponter A. R.: An integral equation solution of the torsion problem,
Proceedings Roy. Soc. Ser. A Vol. 273, pp. 237-246, 1963.
[103] Jenck O., Dias D.: „Numerical Analysis of the Volume Loss Influence on Building Du-
ring Tunnel Excavation,” in FLAC and Numerical Modeling in Geomechanics – 2003
(3rd International FLAC Symposium, Sudbury, Ontario, Canada, October 2003), pp.
135-144, R. Brummer i in., Eds. Lisse: Balkema, 2003.
[104] Jimenez R., Serrano A., Olalla C.: „Linearization of the Hoek and Brown Rock Failure
Criterion for Tunnelling in Elasto-Plastic Rock Masses,” Int. J. Rock Mech. Min. Sci.,
45, pp. 1153-1163, 2008.
[105] Jing L., Stephansson O.: Distinct element modeling of sublevel stoping, Proceedings of
the Seventh International Congress of ISRM, vol. 1, Aachen, Germany, pp. 741-746,
1991.
[106] Karaca M., Egger P.: Failure phenomena around shallow tunnels in jointed rock. Proc. of
Int. Conference on Assessment and Prevention of Failure Phenomena in Rock Engine-
ering (edited by Paşamehmetoglu i in.). A. A. Balkema. Rotterdam. pp. 381-388, 1993.
[107] Karakus M., Fowell R.J.: „Back Analysis for Tunnelling Induced Ground Movements
and Stress Redistribution”, Tunn. Undergr. Sp. Tech., 20, pp. 514-524, 2005.
[108] Kaspar, T. i in.: „Lining Design for the District Heating Tunnel in Copenhagen with Steel
Fibre Reinforced Concrete Segments”, Tunn. Undergr. Sp. Tech., 23, pp. 574-587, 2008.
[109] Kawamoto T.: On the calculation of the orthotropic elastic properties form the states of
deformation around a circular hole subjected to internal pressure in orthotropic elastic
medium. Proc. Of 1st Congress of ISRM. Lizbona, 1996.
[110] Kellog P. D., Foundations of potential theory, Dover, New York, 1953.
[111] Kidybiński A.: Modele reologiczne skał karbońskich, Prace GIG, Komunikat nr 360,
Katowice, 1964.
[113] Kisiel I. i in..: Mechanika Gruntów i Skał – praca z serii „Mechanika Techniczna”
287
PWN, 1982.
[114] Kisiel I., Dmitruk S., Lysik B.: Zarys reologii gruntów, Arkady, Warszawa, 1969.
[115] Kochen R., Andrade J.C.O.: Predicted behaviour of a subway station in weathered
rock, Int. J. Rock Mech. Min. Sci., 34(3-4), paper 160, p.587, 1997.
[116] Konietzky H., te Kamp L., Hagedorn H.: „The Gotthard-Base-Tunnel: Conceptual
Modeling for Tunneling Extremely Weak Zones,” in Numerical Modeling of Discrete
Materials in Geotechnical Engineering, Civil Engineering & Earth Sciences (1st Inter-
national UDEC/3DEC Symposium, Bochum, Germany, September 2004), pp. 21-27,
H. Konietzky, Ed. Leiden: Balkema, 2004.
[117] Kowalczuk J.M.: Sejsmiczne metody poszukiwawcze, Wyd. AGH, Kraków, 1970.
[118] Kuhlavy F.H.: Stress deformation properties of rock and rock discontinuities. Engine-
ering Geology. Vol.9, str 329-350, 1975.
[119] Kuhlavy F.: Geomechanical model for rock foundation settlement. Geotech. Eng. Div.
ASCE. 104, str.211-227, 1978.
[120] Kupradze B. D., Mietody potiencjała w tieorii uprugosti, Fizmatgiz, Moskwa, 1963.
[121] Kwaśniewski M.: Funkcje pełzania skał, Zeszyty Problemowe Górnictwa, t. 5, z. 2, s.
3-50, 1977.
[122] Lachat J.C., Watson J.O.: Effective numerical treatment of boundary integral equations:
a formulation for three dimensional elastostatics, Int. J. Numer. Methods Eng.:10, pp.
991-1005, 1976.
[123] Lazzari M., Geraldi E., Lapenna V., Loperte A. 2006. Natural hazards vs human im-
pact: an integrated methodological approach in geomorphological risk assessment on
the Tursi historical site, Southern Italy. Landslides, Vol. 3, pp. 275-287.
[124] Likar J., Cadez J.: „Verification Analysis of the Stability of Large Underground Ca-
verns in the Three-Land Road Tunnel Sentvid”, in Numerical Modeling in Geome-
chanics -- 2006 (4th International Symposium, Madrid, May 2006). Paper No. 02-
06, R. Hart and P. Varona, Eds. Minneapolis, Minnesota: Itasca Consulting Group,
Inc., 2006.
[125] Liu B., HanY.: „A FLAC3D-Based Subway Tunneling-Induced Ground Settlement
Prediction System Developed in China”, in Numerical Modeling in Geomechanics
-- 2006 (4th International Symposium, Madrid, May 2006). Paper No. 02-04, R. Hart
and P. Varona, Eds. Minneapolis, Minnesota: Itasca Consulting Group, Inc., 2006.
[126] Łaczek S.: Wprowadzenie do systemu elementów skończonych ANSYS, Podręcznik dla
studentów wyższych szkół technicznych, wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków, 1999.
[127] Makurat A., Barton N., Vik G., Chryssanthakis P., Monsen K.: Jointed rock mass mo-
delling. Rock Joints (edited by N. Barton & O. Stephansson). A.A. Balkema. Rotter-
dam. pp.647-656, 1990.
[128] Marcak H., Zuberek W.M.: Geofizyka górnicza, Śląskie Wydawnictwo Techniczne, Ka-
towice, 1994.
288
[129] Michlin S.G., Mnogomiernyje singularnyje intiegrały i intiegralnyje urawnienia, Fi-

zmatgiz, Moskwa, 1963.
[130] Mo J., Liang W. G., Zhao Y. S.: „Effects of Geometrical Characteristic on Cavern In-
tegrity for the Underground Gas Storage,” in Boundaries of Rock Mechanics --- Re-
cent Advances and Challenges for the 21st Century (Proceedings, International Young
Scholars Symposium on Rock Mechanics, April – May 2008, Beijing), pp. 349-352,
M. Cai and J. Wang, Eds. London: Taylor & Francis, 2008.
[131] Muhlhaus H.B.: Lower bound Solutions for Circular Tunnels in Two and Three Di-
mensions. Rock Mechanics and Rock Engineering. Vol.18, pp. 37-52, 1985.
[132] Naylor D.J., Pande G.S., Simpson B., Tabb R.: Finite elements in geotechnical engine-
ering, Swansea, UK: Pineridge Press, 1981.
[133] Odkształcalność podłoża budowli hydrotechnicznych w polskich Karpatach fliszo-
wych., Seminarium Polskiego Komitetu Międzynarodowej Komisji Wielkich Zapór
– Podkomitet Mechaniki Skał i Podłoża, 1995.
[134] Oreste P. P.: „Analysis of Structural Interaction in Tunnels Using the Convergence-Con-
finement Approach,” Tunn. Undergr. Sp. Tech., 18, pp. 247-363, 2003.
[135] Oreste P.P.: „Distinct Analysis of Fully Grouted Bolts Around a Circular Tunnel Consi-
dering the Congruence of Displacements Between the Bar and the Rock,” Int. J. Rock
Mech. Min. Sci., 45, pp.1052-1067, 2008.
[136] Oreste P.P., Peila D.: „Radial Passive Rockbolting in Tunnelling Design with a New
Convergence-Confinement Model,” Int. J. Rock Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr.,
33(5), pp. 443-454, 1996.
[137] Pan E., Amadei B., Kim Y.I.: 2D BEM analysis of anisotropic half-plane problems –
applications to rock mechanics. Int. J. Rock Mech. Min. Sci.: 35 (1): pp. 69-74, 1998.
[138] Pande G.N.: Constitutive Models for Intact Rock, Rock Joints and Jointed Rock Mas-
ses. Comprehensive Rock Mechanics. Principles, Practice & Projects. (edited by J.A.
Hudson) Pregamon Press. Vol.3. pp. 427-441, 1993.
[139] Pande G.N., Beer G., Williams J.R.: Numerical methods in rock mechanics, Wiley,
New York, 1990.
[140] Pender M.J.: Elastic solutions for deep circular tunnel. Geotechnique 37, 1980.
[141] Pilecki Z.: Badania jakości górotworu za pomocą metody sejsmicznej w budownic-
twie tunelowym, Zimowa Szkoła Mechaniki Górotworu: XXVII Zimowa Szkoła
Mechaniki, 2004.
[142] Pisarczyk S., Rymsza B.: Badania laboratoryjne i polowe gruntów, oficyna Wydawnicza
Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 1993.
[143] Plewa S.: Pomiary geofizyczne w otworach wiertniczych, Śląskie Wydawnictwo Tech-
niczne, Katowice, 1965.
[144] Pound C., Beveridge J.P.: „Recent Experiences of the Prediction of Tunneling Indu-
ced Ground Movement”, in FLAC and Numerical Modeling in Geomechanics – 2003
289
(3rd International FLAC Symposium, Sudbury, Ontario, Canada, October 2003), pp.
161-167, R. Brummer i in., Eds. Lisse: Balkema, 2003.
[145] Price N.J.: Fault and Joint Development in Brittle and Semi-Brittle Rock, Pergamon
Press, Oxford, 1966.
[146] Priest S.D.: Discontinuity Analysis for Rock Engineering, Chapman & Hall. London,
1993.
[147] Priest S.D., Hudson J.A.: Estimation of discontinuity spacing and trace length using
scanline surveys. Int. J. Rock Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr., pp. 183-197, Vol.
18, 1981.
[148] Projektowanie i budowa sztolni hydrotechnicznych przy zaporze w Świnnej Porębie (na
rzece Skawie), Seminarium Polskiego Komitetu Międzynarodowej Komisji Wielkich
Zapór – Podkomitet Mechaniki Skał i Podłoża, 1991.
[149] Queiroz P.I., Almeida M., Kuwajima F.M.: Tunnel construction simulation with Criti-
cal State Theory using finite elements. Tunnels and Metropolises (edited by Negro Jr &
Ferreira) A.A. Balkema Rotterdam, pp. 381-386, 1998.
[150] Rakowski G., Kasprzyk Z.: Metoda elementów skończonych w mechanice konstrukcji,
Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 2005.
[151] Rosso R.S.: A comparison of joint stiffens measurement in direct shear, triaxial
compression and in situ, Int. J. Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr., Vol.13,
pp.167-172, 1976.
[152] Roth, W., Poisel R., Zettler A.H.: „Comparison Between Analytical and Numerical Sta-
bility Analyses Using FLAC for Shallow Tunnels in Soft Rock,” in FLAC and Nume-
rical Modeling in Geomechanics – 2001 (2nd International FLAC Conference, Lyon,
France, October 2001), pp. 399-402, D. Billaux i in., Eds. Rotterdam: Balkema, 2001.
[153] Saiang, D., Nordlund E.: „Failure Mechanisms Around Shallow Tunnels in Brittle
Rock,” in The Second Half Century of Rock Mechanics (11th Congress of the Interna-
tional Society for Rock Mechanics, Lisbon, July 2007), Vol. 2, pp. 883-890, L. Ribeiro
e Sousa, C. Olalla, and N. Grossmann, Eds. London: Taylor & Francis Group, 2007.
[154] Sakurai S.: Back Analysis in Rock Engineering. Comprehensive Rock Mechanics.
Principles, Practice & Projects. (edited by J.A. Hudson) Pregamon Press. Vol. 4. pp.
543-569, 1993.
[155] Salamon M.G.D.: Two-Dimensional Treatment of Problems Arising from Mining Ta-
bular Deposits in Isotropic or Transversely Isotropic Ground. Int. J. Rock. Mech. Min.
Sci. & Geomech. Abstr. Vol. 5, pp. 159-185, 1968a.
[156] Salamon M.D.G.: Elastic Moduli of a Stratified Rock Mass. Int. J. Rock. Mech. Min.
Sci. & Geomech. Abstr. Vol. 5, pp. 519-527, 1968b.
[157] Sałustowicz A.: Mechanika Górotworu. Wydawnictwa Górniczo-Hutnicze. Stalino-
gród, 1955.
[158] Sałustowicz A.: Górotwór jako ośrodek sprężysto-lepki, Archiwum Górnictwa, t. III,
290
z.2, PWN, Warszawa, 1958.

[159] Sałustowicz A.: Górotwór jako ośrodek Maxwella, Księga Jubileuszowa Prof. Dr inż. W.
Wierzbickiego, Warszawa, 1959.
[160] Schach R., Garshol K., Heltzen A.M.: Rock Bolting, A Practical Handbook, Pergamon
Press, 1979.
[161] Schubert W., Steindorfer A.: Advanced monitoring data evaluation and display for tun-
nels. Tunnels and Metropolises (edited by Negro Jr & Ferreira) A.A. Balkema Rotter-
dam, pp. 1205-1208, 1998.
[162] Singh B.: Continuum Characterisation of Jointed Rock Mass. Part I & II. Int. J. Rock.
Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr., Vol.10, pp. 311-349, 1973.
[163] Singh M.: Applicability of a constitutive model to jointed block mass. Rock Mechanics
and Rock Engineering. Vol.22, nr 2, pp. 141-147, 2000.
[164] Skrzypek J.: Plastyczność i pełzanie, PWN, Warszawa, 1986.
[165] Souley M., Hoxha D., Hommand F.: The distinct element modelling of an undergro-
und excavation using a continuum damage model, Int. J. Rock Mech. Min. Sci. 35(4-
5), Paper 026, 1997.
[166] Stanisławski S.: Podstawy teorii plastyczności – teoria i zadania. Wydawnictwo Politech-
niki Poznańskiej, Poznań, 1997.
[167] Stenzel P., red.: Metody geofizyczne w badaniach hydrologicznych i geologiczno-inży-
nierskich, Wyd. Geolog., Warszawa, 1973.
[168] Synn J.H. i in.: „Design of Ground Reinforcement and Support of Shallow Tunnel
in Heavily Fractured Rock Mass,” in Pacific Rocks 2000: Rock Around the Rim (4th
North American Rock Mechanics Symposium, Seattle, July-August 2000), pp. 619-
623, J. Girard i in., Ed. Rotterdam: Balkema, 2000.
[169] Tajduś A., Cała M., Flisiak J., Jakubowski J.: Praca własna niepublikowana „Geomecha-
niczne problemy związane w wykonywaniem tuneli”, Kraków, 2001.
[170] Tajduś A.: Utrzymanie wyrobisk korytarzowych w świetle wpływu czasu na napręże-
nia, odkształcenia i strefy zniszczenia w górotworze, ZN Górnictwo, Wyd. AGH nr.
154, Kraków, 1990.
[171] Tajduś A.: Zastosowanie elementów skończonych do zagadnień reologicznych mecha-
niki górotworu, Górnictwo, z.4, s. 307-322, 1983.
[172] Tajduś A., Cała M.: Stabilizacja wyrobisk podziemnych. Stabilizacja masywów skalnych
w podłożu budowli hydrotechnicznych, materiały konferencyjne. Polski Komitet Wiel-
kich Zapór. Podkomitet Mechaniki Skał i Podłoża; Politechnika Warszawska. Instytut
Zaopatrzenia w Wodę i Budownictwa Wodnego. Instytut Meteorologii i Gospodarki
Wodnej, s. 178–191, 2000.
[173] Taylor R.N., Grant R.J.: Centrifuge modelling of the influence of surface structures on
tunnelling induced ground movements. Tunnels and Metropolises (edited by Negro Jr
& Ferreira) A.A. Balkema Rotterdam, pp. 261-266, 1998.
291
[174] Teunissen E.A.H., Hutteman M.: Pile and surface at full scale tests North/South metro
line Amsterdam. Tunnels and Metropolises (edited by Negro Jr & Ferreira) A.A. Balke-
ma Rotterdam, pp. 981-986, 1998.
[176] Thiel K., Zabuski L.: Stateczność masywów skalnych i metodyka rozpoznania geolo-
giczno-inzynierskiego skał podłoża budowli piętrzących, Instytut Metrologii i Gospo-
darki Wodnej, Seria: Instrukcje i podręczniki, Warszawa, 1988.
[177] Thiel K., Bestyński Z., Popiołek S., Zabuski L.: Właściwości fizyko-mechaniczne i mo-
dele masywów skalnych polskich Karpat fliszowych IBW PAN Biblioteka Naukowa
Hydrotechnika nr 19, 1995.
[178] Tian Y.A.: A two-dimensional direct bundary integral method for elastodynamics,
Ph.D. thesis, University of Minnesota, Minneapolis, 1990.
[179] Wang B.L., Ma Q.C.: Boundary element analysis methods for ground stress field of
rock masses. Comput. Geotech. 2, pp. 261-74, 1986.
[180] Wang T., Zhu H.: „The Application of FLAC and FLAC3D to the Support of an
Underground Cavern,” in Numerical Modeling in Geomechanics – 2006 (4th Interna-
tional Symposium, Madrid, May 2006). Paper No. 02-01, R. Hart and P. Varona, Eds.
Minneapolis, Minnesota: Itasca Consulting Group, Inc, 2006.
[181] Watson J.O.: Advanced implementation of the boundary element metod for two – and
three-dimensional elastostatics. In: Banerjee PK, Butterfield R., editors. Developments
in boundary element method, vol. 1. Applied Science Publishers, pp. 31-63, London,
1979.
[182] Wekeler J.A., Tumanow S.K.: Rasczet bolszych dieeformacyj połzuczesti i razruszenia
gornych porod wokrug wyrabotok, Prik. Mech., 19, 8, s. 108-110, 1983.
[183] Wolski W. i in.: Zastosowanie metody elementów skończonych w geotechnice. Wydaw-
nictwo PWN, Wrocław, 1980.
[184] Wittke W.: Rock mechanics – theory and applications, Springer, Berlin, 1990.
[185] Zabuski L.: Zachowanie się fliszowego ośrodka skalnego w otoczeniu konstrukcji pod-
ziemnej na przykładzie tunelu na niedużej głębokości, [Behaviour of flysch rock mass
surrounding an underground construction – tunnel at shallow depth given as an exam-
ple]. Gdańsk: IBW PAN, 2002, 262 s., 2002.
[186] Zienkiewicz O.C.: Metoda elementów skończonych, Warszawa, wyd. Arkady, 1972.
[187] Zienkiewicz O.C., Best B., Dullage C., Stang K.: Analysis of nonlinear problems in
rock mechanics with particular reference to jointed rock systems, Proceedings of the
Second International Cong. on Rock Mechanics, Belgrade, 1970.
292
8. Mechanika zniszczenia skał i masywów skalnych
8. MECHANIKA ZNISZCZENIA SKAŁ I MASYWÓW

SKALNYCH
8.1. Wprowadzenie
Jak wiadomo, materiały tworzące skorupę ziemską można podzielić na grunty i skały. Za-
chowanie się gruntów (piasków, żwirów, glin, iłów itp.) opisuje mechanika gruntów, natomiast
zachowanie się skał – mechanika skał. Z reguły większość budowli wykonywana jest na lub
w gruntach (dotyczy to zwłaszcza budowli podziemnych posadowionych na małych głęboko-
ściach). Na większych głębokościach budowle najczęściej wykonywane są w skałach. Czasami
zdarza się, że skały występują na małych głębokościach w pobliżu powierzchni lub na powierzch-
ni terenu. Skały te w wielu przypadkach mają niskie parametry odkształceniowe i wytrzymało-
ściowe, ale należy podkreślić, że nie są gruntami. Mają one typowe cechy skał: są mocniejsze,
bardziej kruche, zawierają nieciągłości (Johnson, 1993). Tymczasem często są traktowane jak
grunty, co ma swoje konsekwencje. Na rys. 8.1 (Brown, 1981) przedstawiono znaną klasyfi-
kację Międzynarodowego Towarzystwa Mechaniki Skał (International Society for Rock Me-
chanics – ISRM) dla gruntów i skał. W literaturze można znaleźć kilka podobnych klasyfikacji
(np. Bieniawski, 1984). Klasyfikacja przedstawiona na rys. 8.1 pokazuje schematycznie różnice
pomiędzy skałami a gruntami, biorąc pod uwagę ich wytrzymałość na ściskanie.
Rys. 8.1. Podział skał i gruntów według kryteriów Międzynarodowego Towarzystwa Mechaniki Skał (Brown,
1981)
Oczywiście trzeba sobie zdawać sprawę, że klasyfikacje próbujące opisać materiały tylko po-
przez wartość wytrzymałości na ściskanie są dyskusyjne i budzą szereg wątpliwości. Bowiem
do gruntów odnoszą się takie cechy jak np. „twardy”, „spoisty”, a do skał „słaby”, „zwietrzały”.
Można zauważyć, że bardzo zwarte i mocne iły pod względem wytrzymałościowym odpowia-
dają ekstremalnie słabym skałom. Zresztą nazwa „słabe skały” wywołała ogromną dyskusję
wśród członków Międzynarodowego Towarzystwa Mechaniki Gruntów i Inżynierii Geotech-
nicznej i z tego względu w wytycznych zaproponowano, że do „słabych skał” zalicza się skały,
dla których wytrzymałość na jednoosiowe ściskanie zawiera się w przedziale 0,5–25MPa. Mak-
293
symalna wytrzymałość na jednoosiowe ściskanie iłów jest niższa od 0,5 MPa. Niektóre skały
i grunty w szeregu badaniach oraz wielu sytuacjach inżynierskich zachowują się podobnie,
zwłaszcza gdy uwzględnimy nietkniętą strukturę materiału (Johnston, 1993). Szczególnie zbli-
żone zachowanie jest obserwowane pomiędzy bardzo zwięzłymi gruntami a słabymi skałami.
Z tego wynika, że słabe skały są nie tylko materiałami do których ma zastosowanie zarówno
mechanika gruntów, jak i mechanika skał, lecz wydaje się, że stanowią część ciągłego spektrum,
które rozciąga się od słabych iłów i luźnych piasków do mocnych skał, jak pokazano to na rys.
8.2.
Rys. 8.2. Podział skał i gruntów według kryteriów Międzynarodowego Towarzystwa Mechaniki Gruntów
i Inżynierii Geotechnicznej
Oczywiście pomiędzy słabymi gruntami i mocnymi skałami występują znaczne różnice

w zachowaniu się pod wpływem działania różnych czynników (obciążenia, odciążenia, stanu
naprężenia odkształcenia itp.). Widoczne różnice występują, ponieważ jedne właściwości bar-
dziej dominują w gruntach a inne w skałach. Dla przykładu, grunty mają znacznie większą
ściśliwość, bowiem ciśnienie w porach ma dużo większy wpływ na ich zachowanie się niż
w skałach. W mocnych skałach ciśnienie w porach jest bardzo małe w porównaniu do ich
wytrzymałości i dlatego wpływ ciśnienia porowego na zachowanie skały pozostaje relatywnie
mały. Odwrotnie w skałach, nieciągłości odgrywają bardzo ważną rolę w ich zachowaniu się.
W gruntach też występują nieciągłości, jednakże ich wpływ na zachowanie się gruntów jest
nieznaczny, bowiem nieciągłości są niewielkie i zwarte. Ze względu na fakt, że słabe skały są
łącznikiem pomiędzy słabymi gruntami a mocnymi skałami, mają charakterystyki naprężenio-
wo-odkształceniowe pośrednie do obserwowanych w obu ośrodkach.
Chociaż mechanika gruntów i mechanika skał są ciągle wykładane oddzielnie (głównie ze
względów historycznych), to jednak wiele wykładanych treści jest wspólnych. Różnice w za-
chowaniu się gruntów i skał mają istotne znaczenie przy wykonywaniu obiektów podziem-
nych. Gdy wykonujemy obiekt podziemny w gruntach, to należy obudowę wstępną zabudo-
wać praktycznie natychmiast po wydrążeniu, a czasami w przypadku słabych gruntów należy
zastosować obudowę z wyprzedzeniem (np. obudowa wbijana, wyprzedzające kotwienie grun-
tu itp.). Dalej, w gruntach z dużym prawdopodobieństwem można założyć, że po wykonaniu
obiektu wystąpi po pewnym czasie pełne obciążenie obudowy niezależnie od przemieszczeń
(Ward, 1978). Z tego względu dosyć szybko w niedużej odległości od obudowy wstępnej na-
leży założyć obudowę ostateczną.
294
W skałach czas założenia obudowy wstępnej i ostatecznej zależy od własności wytrzymało-

ściowych i odkształceniowych skał otaczających drążony obiekt. W bardzo mocnych skałach
obudowa nawet może być zbędna. Obciążenie na obudowę jest funkcją przemieszczeń kon-
turu obiektu.
8.2. Kryteria wytrzymałościowe dla gruntów i skał

8.2.1. Ogólne rozważania o kryteriach wytrzymałościowych
Zachowanie się gruntu lub skały w otoczeniu obiektu podziemnego zależy od stanu naprę-
żenia i odkształcenia, charakterystyk naprężeniowo-odkształceniowych skał i gruntów oraz ich
własności wytrzymałościowych. W otoczeniu obiektów podziemnych z reguły występuje dwu-
lub trójosiowy stan naprężenia, który w niektórych obszarach może doprowadzić do przekro-
czenia wytrzymałości gruntu lub skały. W konsekwencji zniszczenia następuje redystrybucja
naprężeń, bowiem rozkład naprężeń i zachowanie się gruntów i skał są inne w nienaruszonym,
a inne w zniszczonym masywie skalnym. Wynika z powyższego jak ważna jest znajomość wy-
trzymałości gruntu lub skały w różnych warunkach stanu naprężenia i odkształcenia.
Określenie warunków naprężenia, odkształcenia, temperatury, wilgotności itp. przy których
następuje zniszczenie skały lub gruntu należy do podstawowych zadań mechaniki skał i grun-
tów. W warunkach laboratoryjnych stosunkowo prosto można określić wytrzymałość na jed-
noosiowe ściskanie Rc, rozciąganie Rr, czy ścinanie Rt, dla różnych materiałów. Badanie grun-
tów lub skał w złożonych stanach naprężenia często jest niezwykle trudne i skomplikowane.
Bardzo trudne a czasami wręcz niemożliwe jest zapewnienie podczas badania w laboratorium
tych samych warunków, jakie występują w masywie skalnym lub gruntowym. Jednakże na tyle,
na ile jest to tylko możliwe należy w laboratorium wykonać badania dla warunków występują-
cych, a także przewidywanych w masywie skalnym lub gruntowym (np. zawierających wpływ
wody, temperatury itp.).
A przecież wiele czynników wpływa na pomiar i określenie wytrzymałości skały lub gruntu.
Poniżej podano kilka czynników, które mają wpływ na badania laboratoryjne próbek skalnych.
Na wyniki badań laboratoryjnych mają wpływ następujące czynniki (Lade, 1993):
• Kształt próbki.
– Najczęściej próbka skalna badana w warunkach laboratoryjnych ma kształt cylindryczny.
Na wartość wytrzymałości ma wpływ stosunek wysokości próbki do jej średnicy. Zazwy-
czaj wytrzymałość próbki zmniejsza się wraz ze wzrostem stosunku jej wysokości do śred-
nicy. Wartość wytrzymałości w przybliżeniu jest stała dla stosunku wysokości do średnicy
próbki z przedziału od 2:1 do 3:1. Próbki o wyższym stosunku wysokości do średnicy na-
rażone są na wpływ wyboczenia, natomiast w próbkach o niższym stosunku wysokości do
szerokości warunki występujące na kontakcie płyty maszyny wytrzymałościowej – próbka
(tarcie) mają duży wpływ na wytrzymałość próbki.
295
• Wielkość próbki.
– Wielkość próbki wpływa na jej wartość wytrzymałości, bowiem większe próbki zawierają
znacznie więcej nieciągłości aniżeli mniejsze. Niektóre z tych nieciągłości mają krytyczne
położenie względem naprężenia ścinającego. Im większa jest próbka o tym samym kształ-
cie, tym zawiera więcej takich krytycznie położonych nieciągłości, których propagacja
prowadzi do zniszczenia. Z tego powodu większe próbki mają niższą wytrzymałość niż
mniejsze próbki o tym samym kształcie.
• Tarcie na płytach maszyny wytrzymałościowej.
– Na kontakcie płyty maszyny wytrzymałościowej z próbką występuje tarcie, które działa
w kierunku osi centralnej próbki. To powoduje wystąpienie wyższych naprężeń pozio-
mych w pobliżu podstaw próbki, a w konsekwencji prowadzi do jej wyższej wytrzyma-
łości. Ten wpływ jest bardziej widoczny w próbkach o niższych wysokościach. Poprzez
dobre wygładzenie powierzchni styku płyta maszyny wytrzymałościowej – próbka oraz
wprowadzenie dodatkowego materiału zmniejszającego tarcie redukuje się tarcie na pły-
tach i poprawia się znacząco wyniki badań.
• Prędkość obciążania.
– Z większości badań eksperymentalnych wynika, że wytrzymałość zmniejsza się wraz ze
zmniejszaniem się prędkości obciążania lub prędkości odkształcania próbki. To jest wy-
nik pełzania, które występuje we wszystkich materiałach. Gdy próbka będzie obciążana
z małą prędkością, wówczas upłynie większy czas do osiągnięcia granicy wytrzymałości
Rc. W tym czasie w materiale zachodzi większe pełzanie, co wpływa na wartość wytrzy-
małości. Pewne skały z czasem odkształcają się szybciej (np. sól, ił), a inne wolniej (np.
piaskowiec). Zachowanie się skały podczas pełzania ma istotny wpływ na projektowane
w nich budowle.
• Obecność wody.
– Woda może oddziaływać na skałę lub grunt dwojako: skała w obecności wody zmienia
swoje własności chemiczne lub fizyczne. Woda, gdy występuje pod ciśnieniem, zmienia
oddziaływanie mechaniczne skały. Pewne skały lub grunty po dodaniu wody stają się
mniej wytrzymałe, inne się po prostu rozpadają.
• Temperatura.
– Wzrost temperatury powoduje zmniejszenie zarówno wytrzymałości skały lub gruntu na
ściskanie, jak i na rozciąganie. To zmniejszenie wytrzymałości może nie być wyraźne aż do
momentu, gdy w skale nie rozpocznie się proces rekrystalizacji lub topnienia przy odpo-
wiednio wysokich temperaturach.
• Anizotropia skał.
– Wiele skał a także gruntów ma własności anizotropowe. Zatem wytrzymałość zmienia
się wraz z kierunkiem obciążania. Anizotropowe zachowanie się skały zależy od sposobu
formowania się przy wysokich ciśnieniach i temperaturze. Jednakowoż anizotropia niena-
ruszonej skały daje efekt o wiele mniej wyraźny niż nieciągłości, uwarstwienia, uławicenia
296
o preferowanej orientacji występujące w masywie skalnym.

• Kruche i plastyczne zniszczenie.
– W wielu skałach zachodzi kruche zniszczenie przy niskich bocznych ciśnieniach ze stop-
niowym przejściem do plastycznego zachowania się przy wysokim bocznym ciśnieniu.
Ekstremalnie mocne, twarde skały takie jak gabro, dolomit, mocne drobnoziarniste pia-
skowce mogą nie osiągać plastycznego zachowania się nawet przy wysokich bocznych
ciśnieniach. Gdy skała zachowuje się plastycznie, ocena granicy wytrzymałości w zależ-
ności od wartości ciśnienia bocznego może być niemożliwa, bowiem wytrzymałość wzra-
sta z odkształcaniem. W takich warunkach wytrzymałość może być określona dla danej
wartości odkształcenia. Skały, które ulegają kruchemu zniszczeniu z reguły do momentu
zniszczenia zachowują się w przybliżeniu liniowo. Proces kruchego zniszczenia rozpoczyna
się przy niewielkich odkształceniach podłużnych. Po przekroczeniu granicy wytrzymałości
następuje znaczny spadek wytrzymałości skały, wyzwala się nagromadzona energia spręży-
sta w połączeniu z efektami akustycznymi (trzaski, huki itp.). Skała często rozpada się na
kilka części. Pojawia się efekt dylatacji, który jest wynikiem zapoczątkowania i propagacji
spękań (szczelin).
• Sztywność maszyny wytrzymałościowej.
– Sztywność maszyny wytrzymałościowej ma istotny wpływ na kształt krzywej naprężenie
– odkształcenie, szczególnie w części pozniszczeniowej dla kruchych skał. Zapobiega na-
głemu uwolnieniu energii, a w konsekwencji szybkiemu niekontrolowanemu przebiegowi
krzywej naprężenie – odkształcenie w części pozniszczeniowej. Sztywność maszyny wy-
trzymałościowej nie ma wpływu na wartość maksymalnej wytrzymałości, lecz może mieć
wpływ na wytrzymałość resztkową.
Zanim przejdziemy do sformułowania postaci różnych kryteriów wytrzymałościowych
dla skał i gruntów należy wprowadzić szereg pojęć, które uporządkują i ułatwią dalsze roz-
ważania:
a) stan naprężenia w rozpatrywanych punktach ciała najlepiej przedstawiać w przestrzeni na-
Rys. 8.3. Stan naprężenia w punkcie A w przestrzeni naprężeń głównych
297
prężeń głównych, a więc w trójosiowym układzie, którego osie tworzą naprężenia główne 1,
2, 3. Na rys. 8.3 przedstawiono stan naprężenia w punkcie A ciała w przestrzeni naprężeń
głównych;
b) w przestrzeni naprężeń głównych ważną rolę pełni oś aksjatorów (inaczej nazywana osią hy-
drostatyczną). Jest to prosta równo nachylona do osi naprężeń głównych 1, 2, 3 przecho-
dząca przez początek układu współrzędnych, wzdłuż której 1 = 2 = 3 (rys. 8.4),
Rys. 8.4. Położenie osi aksjatorów (hydrostatycznej) w przestrzeni naprężeń głównych
c) wytrzymałość materiału – zdolność danego materiału do przeciwstawienia się zniszczeniu;

d) zniszczenie materiału – to jest wystąpienie dużych nieodwracalnych odkształceń, jak
również wyraźna utrata ciągłości ośrodka na skutek powstania pęknięć, przełomów
itp. (Izbicki, 1975; Ewertowska-Madej, 1975);
e) w celu prognozy zniszczenia materiału w warunkach dowolnego stanu naprężenia
tworzy się kryteria (hipotezy) wytrzymałościowe. Kryteria te tworzą w przestrzeni na-
prężeń głównych powierzchnię zniszczenia (zwaną też powierzchnią graniczną);
f ) powierzchnia zniszczenia może być zwięźle zdefiniowana jako położenie punktów od-
dzielających stan naprężenia, który może być osiągnięty w danym materiale od stanu
naprężenia, który nie może być osiągnięty w danym materiale (rys. 8.5). Wszystkie
punkty znajdujące się wewnątrz powierzchni zniszczenia przedstawiają stan napręże-
nia, przy którym nie następuje zniszczenie lub uplastycznienie. Jeżeli punkt przedsta-
wiający stan naprężenia znajdzie się na powierzchni zniszczenia, następuje zniszcze-
nie lub materiał przechodzi w stan plastyczny. Stan naprężenia przedstawiony przez
punkty znajdujące się poza powierzchnią zniszczenia jest niemożliwy do osiągnięcia,
bowiem wcześniej nastąpi zniszczenie i zmiana stanu naprężenia w najbliższym oto-
czeniu tego punktu. Trójwymiarowa powierzchnia zniszczenia jest najczęściej przed-
stawiana w przestrzeni naprężeń głównych, chociaż sporządza się też inne wykresy,
jak np. wykres  − , które mogą być szczególnie dogodne dla pokazania wyników
pewnych typów badań;
298
Rys. 8.5. Powierzchnia zniszczenia w przestrzeni naprężeń głównych
g) kryterium zniszczenia w przestrzeni naprężeń głównych powinno opisywać wypukłą po-

wierzchnię zniszczenia (graniczną), co oznacza, że nie powinna ona posiadać punktów prze-
gięcia (wypukłość powierzchni granicznej zapewnia stabilne zachowanie się skały zgodnie
z postulatem Druckera (Drucker, 1952). Początek układu współrzędnych z reguły znajduje
się wewnątrz powierzchni zniszczenia. Nie dotyczy to materiałów, których wytrzymałość na
trójosiowe rozciąganie wynosi 0 (np. piasek, żwir);
h) weryfikacją poprawności przyjętego kryterium dla danego materiału są badania laboratoryj-
ne. Z prostych badań laboratoryjnych otrzymujemy kilka parametrów wytrzymałościowych
i wyniki w wybranych przekrojach powierzchni zniszczenia (nie cały kształt powierzchni
zniszczenia). W warunkach laboratoryjnych dla różnych skał i gruntów najczęściej rutynowo
wykonuje się badania jednoosiowych wytrzymałości: na ściskanie Rc, rozciąganie Rr, ścinanie
Rt. Oprócz tych wykonywane są badania dla szczególnych przypadków dwu- lub trójosiowe-
go stanu naprężenia, takich które można wykonać w warunkach laboratoryjnych;
i) wyniki uzyskane w wybranych przekrojach powierzchni zniszczenia pozwalają dobierać
kształt powierzchni zniszczenia. Poniżej dla przykładu przedstawiono wyniki badań uzyska-
ne z przekrojenia powierzchni zniszczenia trzema płaszczyznami:
• płaszczyzną przechodzącą przez oś 1 oraz oś równooddaloną od osi 2 i 3 (rys. 8.6 a, b),
• płaszczyzną przechodzącą przez osie 1 i 2, 3 = 0 (rys. 8.6 c, rys. 8.8),
• płaszczyzną 1 + 2 + 3 = const, prostopadłą do osi aksjatorów 1 = 2 = 3 (rys. 8.6d,
rys. 8.9).
Wyniki uzyskane w tych przekrojach są niezwykle użyteczne dla skonstruowania przewidy-
wanego ostatecznego kształtu powierzchni zniszczenia oraz doboru odpowiedniego kryterium
wytrzymałościowego.
Wyniki badań w wybranych przekrojach powierzchni zniszczenia.

Przypadek I – przekrój płaszczyzną przechodzącą przez oś 1 oraz oś równooddaloną od osi
2 i 3.
299
Rys. 8.6. Przekrój powierzchni zniszczenia:

a),b) płaszczyzną przechodzącą przez oś 1 oraz oś równooddaloną od osi 2 i 3,
c) płaszczyzną przechodzącą przez osie 1 oraz osie 2, 3 = 0,
d) płaszczyzną 1 + 2 + 3 = const, prostopadłą do osi aksjatorów 1 = 2 = 3
Badania przeprowadza się przy założeniu, że dwa naprężenia są sobie równe, np. 2 = 3,
a zmienia się tylko trzecie naprężenie np. 1. Na rys. 8.7 pokazano wyniki takich badań dla
granitu Westerly (Byerlee, 1967). Te wyniki pokazują wpływ ciśnień bocznych 2 = 3 na
kształt powierzchni zniszczenia. Naprężenia na rys. 8.7 na wszystkich następnych rysunkach
są niezwymiarowane poprzez podzielenie przez pa atmosferyczne ciśnienie wyrażone w tych
samych jednostkach jak naprężenie (uwaga, naprężenie pa ma wartość ujemną). Na rys. 8.7
Rc Rr
jest pokazane położenie wytrzymałości na jednoosiowe ściskanie i rozciąganie .
pa pa
Rys. 8.7. Wyniki badań granitu Westerly (Byerlee, 1967)
300
Przedstawione na rys. 8.7 wyniki badań pod względem jakościowym są podobne do wyko-
nywanych dla innych rodzajów skał. Należy zwrócić uwagę, że obydwie krzywe zniszczenia są
wypukłe, co dowodzi wypukłości powierzchni zniszczenia.
Przypadek II – przekrój powierzchni zniszczenia płaszczyzną przechodzącą przez osie 1 i 2,

3 = 0 (badania dwuosiowe), (rys. 8.6 c, rys. 8.8).
Na rys. 8.8 pokazano przykładowe wyniki badań dwuosiowych dla wapienia Indiana (Ama-
dei, Robinson, 1986).
Rys. 8.8. Wyniki badań dla wapienia Indiana (wg Amadei, Robinson, 1986) na płaszczyźnie 3 = 0
Wyniki uzyskane z badań laboratoryjnych oznaczono kółeczkami. Natomiast później wry-

sowano oznaczony linią przerywaną przewidywany kształt powierzchni zniszczenia. Jak można
zauważyć doświadczenia prowadzone były po obu stronach linii prostej 1 = 2 (która jest rzu-
tem osi aksjatorów na płaszczyznę 3 = 0) i one pokazują, że wapień ma własności izotropowe,
bowiem powierzchnia zniszczenia jest symetryczna względem tej linii.
Podobne wyniki otrzymano w pracy Kupfera i in. (1969) dla betonu rys. 8.9. Wyniki uzy-
skane z badań laboratoryjnych oznaczono kółeczkami – wyznaczają one kształt powierzchni
zniszczenia dla płaskiego stanu naprężenia. Na rysunku pokazano również powierzchnię znisz-
czenia jaka wynika ze zmodyfikowanego kryterium Coulomba–Mohra.
Przypadek III – przekrój powierzchni zniszczenia płaszczyzną 1 + 2 + 3 = const, prostopa-

dłą do osi aksjatorów 1 = 2 = 3
Na rys. 8.10 pokazano wyniki jednoosiowych, dwuosiowych i trójosiowych badań ściskania
piaskowca (Akai, Mori, 1970). Te badania są trudne do wykonania, bowiem potrzebne jest
301
Rys. 8.9. Wyniki badań dla betonu wg Kupfera i in. (1969) na płaszczyźnie 3 = 0
wykonanie również badań, w których trzy naprężenia główne są różne jeden od drugiego.
Można zauważyć, że otrzymana z badań powierzchnia ma kształt zbliżony do trójkąta, którego
naroża są gładko zaokrąglone.
Na rys. 8.10 pokazano także położenie punktów odpowiadających wytrzymałości na jed-
noosiowe i trójosiowe ściskanie oraz wytrzymałości na jednoosiowe i trójosiowe rozciąganie.
I1
Wartość pierwszego niezmiennika naprężeń wynosi  2500 . Przekrój ten posiada trzy
pa
osie symetrii, co charakteryzuje materiały izotropowe. W tym przypadku kształt kryterium
wytrzymałościowego nie jest zależny od kolejności oznaczania osi naprężeń. Prowadzi to do
wniosku, że całkowity kształt linii zniszczenia w przekroju można uzyskać, znając przebieg
tylko szóstej części linii zniszczenia, np. pomiędzy osią 1 a najbliższą osią symetrii.
W przypadku skał i gruntów nie jest obojętne w jakiej odległości od początku układu współ-
rzędnych wykonany zostanie przekrój płaszczyzną 1 + 2 + 3 = const, bowiem otrzymany wy-
Rys. 8.10. Wyniki badań piaskowca (Akai, Mori, 1970) w przekroju powierzchni zniszczenia płaszczyzną
1 + 2 + 3 = const
302
1 1
nik jest zależny od średniego naprężenia  śr  ( 1   2   3 )  I 1. Wraz ze wzrostem
3 3
odległości od początku współrzędnych w kierunku naprężeń ściskających rośnie wielkość
trójkąta (przekroju powierzchni zniszczenia). Wzrost powierzchni trójkąta w płaszczyźnie
1 + 2 + 3 = const oznacza, że powierzchnia zniszczenia rozszerza się w kierunku naprę-
żeń ściskających. Jeżeli kryterium wytrzymałościowe nie zależy od średniego naprężenia śr, to
wówczas wielkość przekroju powierzchni zniszczenia nie zmienia się z odległością od początku
współrzędnych. Taki materiał tak samo zachowuje się przy ściskaniu jak rozciąganiu. Wiele
rodzajów skał ma kształt powierzchni zniszczenia w płaszczyźnie 1 + 2 + 3 = const podobny
do pokazanego na rys. 8.10.
Wyniki badań laboratoryjnych przedstawione w rozdziale 5 pokazują, że każda skała po-
siada ograniczoną zdolność do przenoszenia naprężeń lub odkształceń. W zależności od sta-
nu naprężenia, odkształcenia, temperatury, wilgotności itp. skały mogą zachowywać się jako
materiały plastyczne, krucho-plastyczne lub kruche. Materiały plastyczne z reguły mają po-
dobne wartości wytrzymałości na ściskanie i rozciąganie Rc  Rr. Natomiast materiały kruche
mają zdecydowanie wyższą wartość wytrzymałości na jednoosiowe ściskanie w porównaniu
do wartości wytrzymałości na jednoosiowe rozciąganie. Dla większości skał stosunek war-
tości wytrzymałości na jednoosiowe ściskanie w porównaniu do wartości wytrzymałości na
Rc
jednoosiowe rozciąganie zawiera się w przedziale 10   50 . Inny jest również mechanizm
Rr
zniszczenia materiałów kruchych. Przy rozciąganiu materiał kruchy pęka w kierunku pro-
stopadłym do działających naprężeń, natomiast przy ściskaniu zniszczenie następuje poprzez
ścięcie wzdłuż dwóch płaszczyzn nachylonych do kierunku działającego naprężenia. Zdecy-
dowana większość gruntów podczas obciążania zachowuje się plastycznie. Nawet niewielki
wzrost naprężenia często powoduje duże odkształcenia plastyczne. Wiele gruntów nie wykazu-
je żadnej wytrzymałości na rozciąganie (Izbicki, 1975). Zauważono, że na zniszczenie gruntów
i skał wpływ ma zarówno dewiator naprężenia, jak i pewna część aksjatora naprężenia (Lade,
1993).
W trójosiowym stanie naprężenia powierzchnię zniszczenia wyznacza określona funkcja sta-
nu naprężenia (kryterium wytrzymałościowe) w postaci (Izbicki, 1975):
F(ij) = 0 (8.1)
gdzie:
ij – składowe tensora naprężenia.
Gdy materiał ma własności izotropowe (własności materiału nie zależą od kierunku bada-
nia), wówczas kryterium wytrzymałościowe nie zależy od przyjętego układu współrzędnych
303
i może być zapisane poprzez naprężenia główne lub niezmienniki tensora lub/i dewiatora na-
prężenia w postaci:
F1(1, 2, 3) = 0 (8.2)
lub
F2(I1, I2, I3) = 0 , F3(J1, J2, J3) = 0 (8.3)
gdzie:
I1, I2, I3 – niezmienniki tensora naprężenia;
I1 = 1 + 2 + 3 = 
I2 = 12 + 23 + 31 (8.4)
I3 = 123
J1, J2, J3 – niezmienniki dewiatora naprężenia;

J1 = 0
J2 
1
6
 1   2 2   2   3 2   3   1 2  (8.5)
J3 = (1 − )(2 − )(3 − )
W przestrzeni naprężeń głównych zarówno równanie (8.1), jak i równanie (8.2) wyznacza
gładką powierzchnię zniszczenia. Gładką, czyli przez każdy punkt tej powierzchni można po-
prowadzić tylko jedną płaszczyznę styczną. Niektóre kryteria wytrzymałościowe w przestrze-
ni naprężeń głównych nie opisuje jedna gładka powierzchnia zniszczenia, lecz powierzchnia
ta składa się z określonej liczby gładkich wycinków powierzchni przecinających się wzdłuż
krawędzi lub naroży. Na krawędziach tych i narożach nie można jednoznacznie poprowadzić
płaszczyzny stycznej (Izbicki, 1975). Takim jest np. kryterium wytrzymałościowe Coulomba-
Mohra.
8.2.2. Kryterium wytrzymałościowe Coulomba–Mohra (wg Izbicki,

1975)
Kryterium wytrzymałościowe Coulomba–Mohra jest szeroko wykorzystywane w mechanice
gruntów i skał do rozwiązywania szeregu problemów inżynierskich. Opiera się ono na założe-
niu, że o zniszczeniu materiałów lub ich uplastycznieniu decydują maksymalne i minimalne
naprężenia główne. Wpływ naprężenia pośredniego jest mało istotny i dlatego się go pomija.
Dla wielu skał i gruntów założenie to znajduje potwierdzenie w praktyce i dlatego kryterium to
304
często się wykorzystuje dla oceny wytrzymałości gruntów i niektórych skał kruchych.
Kryterium wytrzymałościowe Coulomba–Mohra jest określone funkcją liniową w postaci:
(I − III) + (I + III)sin − 2c cos = 0 (8.6)
gdzie:
c – kohezja, spójność materiału (c ≥ 0),
 – kąt tarcia wewnętrznego 0 ≤  ≤ 90,
I, II, III – naprężenia główne, w kolejności: największe, pośrednie i najmniejsze napręże-
nie główne, czyli:
   I ≥ II ≥ III (8.7)
Zgodnie z nierównością (8.7) w przestrzeni naprężeń głównych, naprężenia 1, 2, 3 w za-
leżności od wartości mogą spełniać jedno z sześciu nierówności, które dzielą przestrzeń naprę-
żeń głównych na sześć następujących części:
część I 1 ≥ 2 ≥ 3
część II 1 ≥ 3 ≥ 2
część III 3 ≥ 1 ≥ 2 (8.8)
część IV 3 ≥ 2 ≥ 1
część V 2 ≥ 3 ≥ 1
część VI 2 ≥ 1 ≥ 3
Biorąc pod uwagę nierówności (8.8) kryterium wytrzymałościowe Coulomba–Mohra poda-

ne równaniem (8.6) w przestrzeni naprężeń głównych można zapisać w postaci:
(1 − 3) + (1 + 3)sin − 2c cos = 0

(1 − 2) + (1 + 2)sin − 2c cos = 0
(2 − 3) + (2 + 3)sin − 2c cos = 0 (8.9)
(2 − 1) + (2 + 1)sin − 2c cos = 0
(3 − 2) + (3 + 2)sin − 2c cos = 0
(3 − 1) + (3 + 1)sin − 2c cos = 0
Powyższe równania przedstawiają sześć płaszczyzn zniszczenia, każda na danej części

przestrzeni naprężeń głównych. Płaszczyzny te przecinają się wzdłuż krawędzi, tworząc
końcową postać powierzchni zniszczenia. Powierzchnia zniszczenia ma kształt ostro-
słupa rozszerzającego się w kierunku naprężeń ściskających o wierzchołku w punkcie
1 = 2 = 3 = c · ctg (rys. 8.10). Punkt ten jest również wytrzymałością materiału
305
Rys. 8.10. Powierzchnia zniszczenia w kształcie ostrosłupa według kryterium Coulomba–Mohra
na trójosiowe rozciąganie. Oś główna ostrosłupa pokrywa się z linią aksjatorów (linią

hydrostatyczną).
Jeżeli powierzchnię zniszczenia przekroimy płaszczyzną 1 + 2 + 3 = const (płaszczyzna ta
jest prostopadła do osi aksjatorów), to otrzymamy przekrój, który pokazano rys. 8.11.
Rys. 8.11. Przekrój powierzchni zniszczenia płaszczyzną 1 = 2 = 3
W przypadku gdy powierzchnię zniszczenia przekroimy płaszczyzną 3 = const, wów-

czas otrzymamy przekrój w kształcie sześcioboku A1B1C1D1E1F1 (narysowany linią ciągłą
i zakreskowany, rys. 8.12). Wielkość tego sześcioboku zależy od miejsca przecięcia pro-
stych A1D1 i C1F1, czyli wartości 3 = const. Wraz ze zmniejszaniem się wartości napręże-
nia 3 = const, zwiększa się powierzchnia sześcioboku.
306
Rys. 8.12. Powierzchnie zniszczenia: dla płaskiego stanu naprężenia 3 = 0 sześciobok ABCDEF narysowany
linią przerywaną, dla 3 = const sześciobok A1B1C1D1E1F1 narysowany linią ciągłą
Jeżeli powierzchnię zniszczenia przekroimy płaszczyzną 3 = 0, to otrzymany przekrój

A1B1C1D1E1F1 przedstawiający powierzchnię zniszczenia dla płaskiego stanu naprężenia
(rys. 8.12). Punkty znajdujące się wewnątrz tego sześcioboku odpowiadają stanowi napręże-
nia, przy którym nie następuje zniszczenie dla 3 = 0. Kiedy punkt przedstawiający płaski stan
naprężenia znajdzie się na brzegu sześcioboku, następuje zniszczenie. Stan naprężenia przedsta-
wiony przez punkty znajdujące się poza powierzchnią zniszczenia jest niemożliwy do osiągnię-
cia, bowiem wcześniej nastąpi zniszczenie i zmiana stanu naprężenia w najbliższym otoczeniu
tego punktu.
Odcinek A1F1 leży na prostej l (rys. 8.12). Równanie tej prostej jest podane wzorem
(1 − 2) + (1 + 2)sin − 2c cos = 0 (drugi wzór 8.9 dla warunków 1 ≥ 2, 3 = 0).
Gdy w tym wzorze przyjmiemy 2 = 0, to po prostych przekształceniach otrzymamy
2c  cos 
1   Rr* (8.10)
1  sin 
Powyższa wartość naprężenia odpowiada wytrzymałości materiału na jednoosiowe rozciąga-
nie. Równocześnie równanie to podaje związek pomiędzy kohezją c i kątem tarcia wewnętrzne-
go  a wytrzymałością na jednoosiowe rozciąganie. Wyliczona w oparciu o to równanie wartość
wytrzymałości na jednoosiowe rozciąganie często jest zdecydowanie wyższa od otrzymywanych
z badań laboratoryjnych. Dlatego wartość tę oznaczono dodatkowo gwiazdką.
Gdy w tym wzorze przyjmiemy 1 = 0, to otrzymamy:
2c  cos 
2   Rc (8.11)
1  sin 
Uzyskana wartość naprężenia odpowiada wytrzymałości materiału na jednoosiowe ściskanie
i wiąże kohezję c i kąt tarcia wewnętrznego  z wytrzymałością na jednoosiowe ściskanie.
307
Zastanówmy się jaką postać ma powierzchnia zniszczenia dla płaskiego stanu odkształcenia.
W płaskim stanie odkształcenia naprężenie prostopadłe do płaszczyzny niezerowych odkształ-
ceń jest pośrednim naprężeniem głównym. Załóżmy, że płaski stan odkształcenia zachodzi dla
następujących warunków odkształcenia i naprężenia:
    ≠ 0 1 ≠ 0
    ≠ 0 2 ≠ 0
    ≠ 0 3 ≠ 0
W tym przypadku naprężeniem pośrednim będzie naprężenie 3, czyli poszukujemy kryte-
rium zniszczenia dla 1 ≥ 3 ≥ 2 lub 2 ≥ 3 ≥ 1.
Dla stałej wartości 3 = const nierówności te spełnione są wzdłuż odcinków AF i CD. Zmie-
niając wartość 3 = const poruszamy się wzdłuż dwóch linii prostych l, m, do których należą
odcinki AF, CD. Zatem linie te wyznaczają poszukiwane kryterium dla płaskiego stanu od-
kształcenia (rys. 8.13).
Rys. 8.13. Powierzchnia zniszczenia dla płaskiego stanu odkształcenia
Prosta l opisana jest równaniem
(1 − 2) + (1 + 2)sin − 2c cos = 0 dla 1 ≥ 3 ≥ 2, (8.12)
natomiast prosta m opisana jest równaniem
(2 − 1) + (2 + 1)sin − 2c cos = 0 dla 2 ≥ 3 ≥ 1 (8.13)
308
W mechanice gruntów najbardziej rozpowszechniona jest następująca postać kryterium

Coulomba–Mohra:
|| = c − tg (8.14)
w którym:
 – naprężenie ścinające.
Równanie (8.14) na płaszczyźnie (, ) przedstawia prostą, która jest obwiednią granicznych
kół Mohra (rys. 8.14). Poszczególne koła Mohra są wyznaczone przez naprężenia główne I,
III. Na rys. 8.14 pokazano również położenie dwóch szczególnych kół Mohra. Koło Mohra
wyznaczone przez naprężenia I = 0, III = Rc oraz koło Mohra dane naprężeniami I = R r*,
III = 0 odpowiadających oczywiście wytrzymałości materiału na jednoosiowe ściskanie i wy-
trzymałości na jednoosiowe rozciąganie.
Rys. 8.14. Kryterium Coulomba-Mohra na płaszczyźnie (, )
8.2.3. Zmodyfikowane kryterium wytrzymałościowe Coulomba-

-Mohra (wg Izbicki, 1975)
Jak wyżej napisano istnieją duże różnice pomiędzy wartością wytrzymałości na jednoosiowe
rozciąganie danego materiału uzyskaną z badań laboratoryjnych a wartością wytrzymałości na
rozciąganie obliczoną dla tego materiału ze wzoru 8.10. Można stwierdzić, że dla większości
materiałów, zwłaszcza skalnych, nie zachodzi związek pomiędzy kohezją c i kątem tarcia we-
wnętrznego  a wytrzymałością na jednoosiowe rozciąganie. Obliczona wartość wytrzymałości
na jednoosiowe rozciąganie zwykle jest znacząco wyższa od otrzymanej z badań laboratoryj-
nych. Rozbieżności te są wynikiem różnic jakie występują w mechanizmach zniszczenia skały
(gruntu) w zakresie naprężeń ściskających i rozciągających. Skała przy rozciąganiu pęka wzdłuż
309
kierunku prostopadłego do przyłożonych naprężeń rozciągających, natomiast przy ściskaniu

ulega ścięciu wzdłuż płaszczyzn nachylonych pod pewnym kątem do kierunku działania na-
prężenia. Jak istotne są to różnice można pokazać na przykładzie łupku ilastego. Z klasycznego
warunku Coulomba–Mohra wynika, że wyliczona wartość wytrzymałości na jednoosiowe roz-
ciąganie R r* wynosi:
1  sin 
Rr*  Rc (8.15)
1  sin 
Dla łupku ilastego można przyjąć następujące średnie wartości parametrów wytrzymałościo-
wych uzyskane z badań laboratoryjnych:
• kąta tarcia wewnętrznego  =29,
• wytrzymałość na ściskanie Rc = 22 MPa.
Podstawiając te wartości do wzoru (8.15) otrzymuje się wartość wytrzymałości na rozciąga-
nie R r* = 7,6 MPa. Tymczasem wytrzymałość na rozciąganie uzyskana w badaniach laboratoryj-
nych jest blisko 10 razy niższa i wynosi Rr = 0,8 MPa.
Dla uwzględnienia tych różnic Paul (1968) zaproponował modyfikację kryterium wytrzyma-
łościowego Coulomba–Mohra. Klasyczną postać kryterium Coulomba–Mohra w przestrzeni
naprężeń reprezentuje powierzchnia graniczna w kształcie ostrosłupa (rys. 8.10). Modyfikacja
polega na tym, że w przedziale naprężeń rozciągających ostrosłup został ograniczony przez
trzy płaszczyzny, prostopadłe do osi naprężeń głównych. Mamy wobec tego połączenie dwóch
różnych kryteriów: klasycznego kryterium wytrzymałościowego Coulomba–Mohra z kryte-
rium maksymalnego naprężenia rozciągającego. Zmodyfikowane kryterium wytrzymałościo-
we Coulomba–Mohra dobrze opisuje zachowanie się większości skał podczas zniszczenia. Na
rys. 8.15 pokazano powierzchnię graniczną dla zmodyfikowanego kryterium wytrzymałościo-
wego Coulomba–Mohra.
Rys. 8.15. Powierzchnia graniczna zmodyfikowanego kryterium wytrzymałościowego Coulomba–Mohra
310
Kryterium wytrzymałościowe Coulomba–Mohra jest określone za pomocą dwóch funkcji

w postaci:
(I − III) + (I + III)sin − 2c cos = 0 dla I ≤ Rr, (8.16)

   I − Rr = 0 dla I = Rr,
gdzie:
Rr – wytrzymałość materiału na jednoosiowe rozciąganie, gdy spełniony jest warunek
2c cos 
Rr  w przeciwnym przypadku Rr jest wytrzymałością materiału na jednakowe
1  sin 
trójosiowe rozciąganie,
I, II, III – podobnie jak poprzednio są naprężeniami głównymi uszeregowanymi w kolej-
ności: największe, pośrednie i najmniejsze naprężenie główne (I ≥ II ≥ III). W przestrzeni na-
prężeń głównych naprężenia 1, 2, 3 w zależności od wartości mogą spełniać jedno z sześciu
nierówności (8.8), i w związku z tym kryterium wytrzymałościowe Coulomba–Mohra podane
równaniem (8.6) w przestrzeni naprężeń głównych można zapisać w postaci:
(1 − 3) + (1 + 3)sin − 2c cos = 0 dla 1 ≤ Rr,

(1 − 2) + (1 + 2)sin − 2c cos = 0 dla 1 ≤ Rr,
(2 − 3) + (2 + 3)sin − 2c cos = 0 dla 2 ≤ Rr,
(2 − 1) + (2 + 1)sin − 2c cos = 0 dla 2 ≤ Rr,
(3 − 2) + (3 + 2)sin − 2c cos = 0 dla 3 ≤ Rr, (8.17)
(3 − 1) + (3 + 1)sin − 2c cos = 0 dla 3 ≤ Rr,
   1 − Rr dla 1 > Rr,
   2 − Rr dla 1 > Rr,
   3 − Rr dla 1 > Rr
Na rys. 8.16 pokazano przekrój powierzchni granicznej płaszczyzną 3 = const.
Otrzymano przekrój w kształcie sześcioboku A1B1C1D1E1F1 (narysowany linią ciągłą i za-

kreskowany, rys. 8.16). Wielkość tego sześcioboku zależy od miejsca przecięcia prostych A1D1
i C1F1, a punkt ten wyznacza wartość 3 = const. Wraz ze zmniejszaniem się wartości naprężenia
3 = const, zwiększa się powierzchnia sześcioboku. Płaski stan naprężenia (3 = 0) przedstawia
przekrój A1B1C1D1E1F1.
Zmodyfikowane kryterium Coulomba–Mohra dla płaskiego stanu odkształcenia przedsta-

wia rys. 8.17
311
Rys. 8.16. Powierzchnie zniszczenia: dla płaskiego stanu naprężenia 3 = 0 sześciobok ABCDEF narysowany
linią przerywaną, dla 3 = const sześciobok A1B1C1D1E1F1 narysowany linią ciągłą
Rys. 8.17. Powierzchnie zniszczenia: dla płaskiego stanu odkształcenia
Na rysunku tym występujące funkcje są określone za pomocą równań:
f1 = (1 − 2) + (1 + 2)sin − 2c cos = 0 dla 1 ≥ 3 ≥ 2 oraz 1 ≤ Rr,

f2 = (2 − 1) + (1 + 2)sin − 2c cos = 0 dla 2 ≥ 3 ≥ 1 oraz 2 ≤ Rr,
f3 = 1 − Rr = 0 dla 1 ≥ 3 ≥ 2 oraz 1 ≤ Rr,
f4 = 2 − Rr = 0 dla 1 ≥ 3 ≥ 2 oraz 1 ≤ Rr.
Ponieważ graniczne stany naprężenia mogą być przedstawione przy pomocy kół Mohra na
płaszczyźnie naprężeń , , dlatego na rys. 8.18 pokazano obwiednię granicznych kół Mohra
dla zmodyfikowanego kryterium Coulomba–Mohra.
312
Rys. 8.18. Zmodyfikowane kryterium wytrzymałościowe Coulomba–Mohra przedstawione na płaszczyźnie

naprężeń ,  Mohra
Na rys. 8.18. największe koło Mohra styczne do prostej wyznaczają następujące naprężenia
główne:
1  sin 
   Rr ,  III   III  Rr  Rc
* *
(8.18)
1  sin 
Promień tego koła Mohra wynosi:
1 sin 
R Rc  Rr (8.19)
2 1  sin 
Wewnątrz tego koła Mohra można wykreślić nieskończenie wiele kół stycznych do prostej
1 = Rr.
8.2.4. Kryterium wytrzymałościowe Burzyńskiego
Kryterium wytrzymałościowe Burzyńskiego należy do grupy tzw. kryteriów energetycznych.

W kryteriach tych zakłada się, że o zniszczeniu materiału w złożonym stanie naprężenia i od-
kształcenia decyduje nagromadzona w danym materiale całkowita energia odkształcenia lub jej
część. Pierwszym kryterium z tej grupy jest kryterium wytrzymałościowe Beltramiego z 1885 r.,
który założył, że o zniszczeniu materiału stanowi całkowita energia odkształcenia. Huber w latach
1903, 1904 doszedł do wniosku, że za zniszczenie materiału odpowiada tylko ta część energii,
która powoduje zmianę postaci ciała, czyli energia odkształcenia postaciowego. Kryterium to pod
nazwą kryterium Hubera–Misesa–Hencky’ego (Mises i Hencky później doszli do tej samej kon-
kluzji co Huber) jest powszechnie stosowane do oceny stanu wytężenia i zniszczenia materiałów,
których wartość wytrzymałości na ściskanie jest zbliżona do wytrzymałości na rozciąganie Rc ≈ Rr.
Z tego powodu kryterium to nie powinno być stosowane dla skał lub gruntów.
313
Burzyński (1929 r.) przyjął, że o zniszczeniu materiału decyduje sumaryczna wartość energii
odkształcenia postaciowego i pewnej części energii odkształcenia objętościowego.
Kryterium Burzyńskiego można zapisać w postaci:
  
  +   +  − 2k(12 + 23 + 31) + (Rc − Rr)(1 + 2 + 3) = RcRr (8.20)
gdzie:
k – współczynnik plastyczności Burzyńskiego określający wielkość udziału energii odkształ-
cenia objętościowego w zniszczeniu materiału. Wartość tego współczynnika zawiera się w prze-
dziale 0 ≤ k ≤ 1 i można go obliczyć z wzoru:
Rc R r
k 1
2 Rt2
Rc – wytrzymałość na jednoosiowe ściskanie,
Rr – wytrzymałość na jednoosiowe rozciąganie,
Rt – wytrzymałość na jednoosiowe ścinanie.
Rys. 8.19. Kryterium Hubera–Misesa–Hencky'ego w przestrzeni naprężeń głównych
W zależności od wartości współczynnika plastyczności k (stosunku pomiędzy wartościami

parametrów wytrzymałościowych) kryterium to może przestawiać w przestrzeni naprężeń
głównych różne powierzchnie graniczne. Są to powierzchnie obrotowe, których osie pokrywają
się z osią aksjatorów. Z szeregu tych powierzchni obrotowych kilka jest interesujących:
Rr
a) dla współczynnika plastyczności Burzyńskiego k = 0,5, Rc = Rr, Rt  powierzchnia
3
graniczna w przestrzeni naprężeń głównych ma kształt walca obrotowego i przedstawia zna-
314
ne kryterium Hubera–Misesa–Hencky’ego (rys. 8.19). Po podstawieniu wartości k = 0,5

oraz Rc = Rr do równania (8.20) uzyskuje się równanie dla kryterium Hubera–Misesa–
Hencky’ego w postaci:
  
   +   + − (12 + 23 + 31) = R r
2
(8.20)
Rc R r
b) dla współczynnika plastyczności Burzyńskiego k = 0,5, Rc ≠ Rr, Rt  powierzchnia
3
graniczna w przestrzeni naprężęń głównych ma kształt paraboloidy obrotowej o osi po-
krywającej się z osią aksjatorów. Wierzchołek tej powierzchni znajduje się w punkcie
Rc R r
1   2   3  . Kryterium Burzyńskiego dla tych warunków znane jest
3( Rc  Rr )
pod nazwą kryterium wytrzymałościowe Bałandina (1937) lub inaczej rozszerzone kryte-
rium Hubera–Misesa–Hencky’ego (rys. 8.20). Po podstawieniu wartości k = 0,5 do równa-
nia (8.20) uzyskuje się równanie dla kryterium Bałandina w postaci:
  
  +   + − (12 + 23 + 31) + (Rc − Rr)(1 + 2 + 3) = RcRr (8.21)
Rys. 8.20. Rozszerzone kryterium Hubera–Misesa–Hencky’ego w przestrzeni naprężeń głównych
3( Rc  Rr ) 2
c) dla współczynnika plastyczności Burzyńskiego k  0,5  i Rc ≠ Rr,
8 Rc Rr
2 Rc R r
Rt  powierzchnia graniczna w przestrzeni naprężeń głównych ma kształt
3 ( Rc  R r )
stożka obrotowego (rys. 8.21).
315
Rys. 8.21. Powierzchnia graniczna w przestrzeni naprężeń głównych w kształcie stożka obrotowego (kryterium
Mirolubowa)
2 Rc R r
Wierzchołek tego stożka znajduje się w punkcie  1   2   3  .
3( Rc  Rr )
Dla tych warunków kryterium Burzyńskiego przechodzi w kryterium Mirolubowa (1953). Na
rys. 8.22 pokazano przekrój powierzchni granicznej płaszczyzną 3 = 0.
Rys. 8.22. Przekrój powierzchni granicznej Mirolubowa płaszczyzną 3 = 0
Przedstawione powyżej kryteria wytrzymałościowe w większości wykorzystywane są do

określenia stanu wytężenia i stref zniszczenia w gruntach, część z nich także w skałach.
W mechanice gruntów przyjmuje się, że na dodatnich osiach odmierzane są naprężenia
dodatnie, na ujemnych ujemne. Tymczasem w mechanice skał postępuje się w przeciwny
sposób, tzn. na dodatnich osiach naprężeń odmierzane są naprężenia ściskające, a na
ujemnych osiach naprężenia dodatnie. Ponieważ przedstawione poniżej kryteria wytrzy-
316
małościowe i rozważania w następnych rozdziałach dotyczą głównie skał, autorzy zdecy-

dowali się przyjąć zasadę jaka obowiązuje w mechanice skał.
8.2.5. Kryterium wytrzymałościowe Hoeka–Browna
Kryterium wytrzymałościowe Hoeka–Browna należy do kryteriów empirycznych, po-

dobnie jak kryterium wytrzymałościowe Colomba–Mohra lub zmodyfikowane kryte-
rium wytrzymałościowe Colomba–Mohra. Jest ono szeroko stosowane przy rozwiązywa-
niu zagadnień związanych z inżynierią skalną, zwłaszcza budownictwem podziemnym.
W obydwóch kryteriach Coulomba–Mohra wytrzymałość na ścinanie masywu skalnego
jest zwykle opisana poprzez dwa parametry wytrzymałościowe: kohezję oraz kąt tarcia
wewnętrznego. Natomiast w kryterium wytrzymałościowym Hoeka–Browna wytrzyma-
łość masywu skalnego jest określana za pomocą wytrzymałości na jednoosiowe ściskanie
i dwóch parametrów empirycznych bazujących na jakości masywu skalnego m i s. Kry-
terium wytrzymałościowe Hoeka–Browna zostało szczegółowo omówione w rozdziale
11.3.7.
8.3. Wpływ wybranych czynników na wytrzymałość skał

W przedstawionych powyżej kryteriach wytrzymałościowych nie uwzględniono kilku czyn-
ników, które mają istotny wpływ na wytrzymałość skał. Do najważniejszych należy zaliczyć:
spadek wytrzymałości i zmianę zachowania się skał na skutek działania wody, wzrostu tempe-
ratury i upływu czasu.
W otoczeniu rozpatrywanych wyrobisk podziemnych i tuneli z reguły są niewielkie zmiany
temperatury. Z tego powodu można pominąć rozważania dotyczące wpływu temperatury na
własności wytrzymałościowe skał (Griggsa i in.,1953 oraz 1960). Wpływ wody na wytrzyma-
łość skał jest znaczny. Przy wykonywaniu prac projektowych wpływ wody można uwzględnić
przez obniżenie parametrów wytrzymałościowych skał zawodnionych. Aby prawidłowo to wy-
konać należy przeprowadzić odpowiednie badania laboratoryjne. Takie badania zostały opisa-
ne w pracy dla wytrzymałości na ściskanie Rc wybranych skał (Borecki i in., 1982). Z pracy tej
wynika, że w stanie pełnego zawodnienia następował bardzo duży spadek wytrzymałości bada-
nych skał. Szczególnie duży był on w przypadku iłowców i mułowców i wynosił około 60% (w
porównaniu do mułowców i iłowców suchych). Dla piaskowców spadek wytrzymałości pod
wpływem wody wynosił średnio około 30%. W przypadku występowania skał zawodnionych
w otoczeniu projektowanej budowli podziemnej należy uwzględnić spadek wytrzymałości skał
na skutek istnienia wody.
Trzecim czynnikiem, mającym istotny wpływ na wytrzymałość skał, jest czas. Budowle
podziemne najczęściej eksploatowane są przez wiele dziesiątków lat i dlatego wpływ czasu
powinien być uwzględniony przy wykonywaniu projektu. W rozdziale 5 opisano wpływ cza-
317
su na wytrzymałość skał R(t). Znając przewidywany czas istnienia budowli podziemnej przy
projektowaniu można (wykorzystując wzory podane w podrozdziale 5.6) uwzględnić spadek
wytrzymałości z czasem.
8.4. Kryteria wytrzymałościowe dla skał anizotropowych

W ostatnich kilkudziesięciu latach skoncentrowano się na badaniach własności wytrzyma-
łościowych i odkształceniowych skał anizotropowych. Badania te są niezwykle ważne, bowiem
większość skał wykazuje własności anizotropowe. Dotyczy to zwłaszcza skał osadowych i me-
tamorficznych mających widocznie zaznaczone płaszczyzny nieciągłości (osłabienia). Własno-
ści odkształceniowe i wytrzymałościowe tych skał w kierunku wzdłuż płaszczyzn nieciągłości
istotnie się różnią od własności skał w kierunku prostopadłym do nieciągłości (Kwaśniewski,
2002). W większości przypadków skały uwarstwione osadowe i metamorficzne mają najwięk-
szą wytrzymałość na ściskanie w kierunku prostopadłym do uwarstwienia, mniejszą w kierun-
ku równoległym do uwarstwienia, a najmniejszą pod pewnym kątem nachylenia płaszczyzn
nieciągłości do kierunku działania największego głównego naprężenia ściskającego (najczęściej
pomiędzy 30 a 45). Przebieg zniszczenia skały uwarstwionej przy ściskaniu zależy od kąta
nachylenia płaszczyzn nieciągłości do kierunku działania największego głównego naprężenia
ściskającego. Przeważnie gdy kąt ten zawiera się w przedziale:
• od 0 do 15 mamy do czynienia z pękaniem rozdzielczym zachodzącym w płaszczyznach
nieciągłości (uwarstwienia),
• od 15 do 45 (czasami 60) następuje poślizg wzdłuż płaszczyzn nieciągłości,
• od 45(60) do 90 skała ulega ścięciu pod kątem pomiędzy 20–30 do kierunku działania
największego głównego naprężenia ściskającego w poprzek płaszczyzn nieciągłości (uwar-
stwienia).
8.4.1. Kryterium Jaegera (pojedynczej płaszczyzny nieciągłości)
Jaeger (1960) rozpatrywał skałę (model skały), której spójność (kohezja) wynosi c, a współ-
czynnik tarcia wewnętrznego  = tg. Założył, że wewnątrz tej skały znajduje się płaszczyzna
osłabienia (lub zbiór równoległych płaszczyzn osłabienia) o niższych parametrach wytrzymało-
ściowych w porównaniu do jednolitej skały. Spójność płaszczyzn osłabienia wynosi cj, a współ-
czynnik tarcia wewnętrznego j = tgj.
Kryterium Coulomba – Mohra dla skały jednolitej (bez płaszczyzn osłabienia) można zapi-
sać w postaci :
  = c + tg lub max = c cos + srtg (8.23)
lub w naprężeniach głównych
318
2c cos  2 sin 
1   2   2 (8.24)
1  sin  1  sin 
gdzie:
1   2
 max  – maksymalne naprężenie ścinające dla 1 ≥ 3 ≥ 2
2
 2
 sr  1 – naprężenie średnie.
2
Kryterium Jaegera dla skały z pojedynczą płaszczyzną osłabienia poddanej działaniu płaskie-
go stanu naprężeń ściskających ma postać:
maxsin(2 + j) = cj cosj + srsin sinj (8.25)
gdzie:
 – kąt pomiędzy płaszczyzną osłabienia a kierunkiem największego naprężenia głównego 1
W naprężeniach głównych kryterium wytrzymałościowe Jaegera przyjmuje formę:

c j cos  j   2 sin  j
1   2  (8.26)
cos( j   ) sin 
Za pomocą kryterium wytrzymałościowego Jaegera można określić wytrzymałość skały z po-
jedynczą płaszczyzną osłabienia (szeregiem równoległych, regularnych płaszczyzn osłabienia)
w zależności od największego 1 i najmniejszego naprężenia głównego 2. Wytrzymałość skały
j
jest najmniejsza dla kąta  kr  45 °  . W przypadku skały z płaszczyzną osłabienia są
2
możliwe dwa mechanizmy zniszczenia. Zniszczenie może nastąpić na skutek:
• poślizgu, który następuje w płaszczyźnie osłabienia lub
• ścięcia w poprzek płaszczyzn osłabienia w płaszczyźnie zorientowanej w stosunku do naj-
większego naprężenia głównego pod kątem .
Aby określić czy następuje zniszczenie i z jakim mechanizmem zniszczenia mamy do czy-
nienia należy wyliczyć wartość różnicy naprężeń (1 − 2) dla danej wartości 2 oraz kąta na-
chylenia płaszczyzny osłabienia  z dwóch wzorów (8.28) oraz (8.29). Jeżeli wyliczona wartość
różnicy (1 − 2) z wzoru (8.27) jest mniejsza od wartości różnicy (1 − 2) wyliczonej z wzoru
(8.29) oznacza, że zniszczenie następuje na skutek ścinania w poprzek płaszczyzn osłabienia pod

kątem   45 °  , w przeciwnym przypadku zniszczenie następuje na skutek poślizgu
2
319
wzdłuż jednej z płaszczyzn osłabienia. Na rys. 8.23 pokazano jak zmienia się graniczna wy-
trzymałość na ściskanie w modelu Jaegera – skały z pojedynczą płaszczyzną osłabienia (Jaeger,
1960; rys. 8.23 wg Patersona, 1978)
 1  2

0 o ÷ 15 o 15o ÷ 45 o 60o 45o 60 o ÷ 90o
Rys. 8.23. Anizotropia wytrzymałości granicznej na ściskanie właściwa dla modelu Jaegera (1960)
8.4.2. Rozszerzone kryterium wytrzymałościowe Hoeka–Browna
Hoek i Brown (1980) przeanalizowali szereg wyników badań trójosiowych przepro-

wadzonych dla różnych skał i dla większości masywów skalnych zawierających nie-
wielką ilość spękań zaproponowali kryterium wytrzymałościowe opisane równaniem
 1   2  m(  ) Rc 2  s (  ) Rc2 (patrz podrozdział 8.2.5). W tym równaniu m, s zależą
od wartości kąta nachylenia płaszczyzny osłabienia .
8.4.3. Kryterium wytrzymałościowe Bartona
Barton przez wiele lat badał zachowanie się naturalnych nieciągłości skalnych. W wyniku
tych doświadczeń do określenia maksymalnej wytrzymałości na ścinanie zaproponował empi-
ryczne równanie w formie (Barton (1973, 1976, 1977) :
  JCS 
   n tg  p  JRC log  (8.27)
   n 
gdzie:
 – maksymalna wytrzymałość na ścinanie,
n – efektywne naprężenie normalne,
JRC – wskaźnik szorstkości spękania,
320
JCS – wytrzymałość na ściskanie ścianek spękania,

p – podstawowy kąt tarcia (otrzymany z badań przeprowadzonych dla określenia resztkowej
wytrzymałości na niezwietrzałych płaskich powierzchniach spękania).
Zastosowanie tego równania do oceny wytrzymałości na ścinanie spękanego masywu skalne-
go wymaga znajomości wartości: p, JRC, JCS. Ponieważ kryterium wytrzymałościowe Bartona
jest często wykorzystywane do oceny wytrzymałości masywu skalnego w rejonie wyrobisk pod-
ziemnych, w tym tuneli, większą część następnego rozdziału 9 poświęcono temu kryterium.
Literatura
[1] Akai K., Mori H.: Ein versuch über Bruchmecanismus von Sandstein under mehrachsi-
gen Spannungszustand, Proc. 2nd Int. Congr. Rock Mech., Belgrade, vol. II, paper no.
3-30, 1970.
[2] Amadei B., Robinson M.J.: Strength of rock in multiaxial loading condition, Proc. 27th
U.S. Symp. Rock Mech. Tuscaloosa, pp. 47-55, 1986.
[3] Barton N.R.: Review of a new shear strength criterion for rock joints, Engineering Geol.
7, pp. 287-332, 1973.
[4] Barton N.R.: A review of the shear strength of filled discontinuities in rock, Norwegian
Geotech. Inst. Publ., no. 105. Oslo: Norwegian Geotech. Inst., 1974.
[5] Barton N.R.: Estimating the shear strength of rock joints, Proc. III Int. Congress on
Rock Mech. ISRM, vol. II, part A, Denver, 1974.
[6] Barton N.R.: The shear strength of rock and rock joints, Int. J. Rock Mech. Min. Sci. &
Geomech. Abstr., 13, pp. 1-24, 1976.
[7] Barton N.R., Choubey V.: The shear strength of rock joints in theory and practice, Rock
Mech. 10, pp. 1-54, 1977.
[8] Bieniawski Z.T.: Rock Mechanics Design in Mining and Tunneling, Balkema, Rotter-
dam, 1984.
[9] Borecki M., Kwaśniewski M., Oleksy S., Pacha J.: Badania nad mechanicznymi, struk-
turalno-fizycznymi i petrograficznymi własnościami dolnorudzkich i górnosiodłowych
skał karbońskich z kopalni „Jastrzębie”, Metody i środki eksploatacji na dużych głęboko-
ściach, s. 165-193, Politechnika Śląska, Gliwice, 1982.
[10] Brown E.T. (ed.): Rock Characterization, Testing and Monitoring, ISRM Suggested Me-
thod, Pergamon Press, Oxford, 1981.
[11] Byerlee J.D.: Frictional characteristics of granite under high confining pressure, J.Geo-
phys. Res., 72, pp. 3639-3648, 1967.
[12] Burzyński W.: Ueber die Anstrengungshypothesen, Schweizerische Bauzeitung, vol. 94,
no. 21, pp. 259-262,1929,
[13] Drucker D.C.: A more fundamental approach to plastic stress-strain relations, Proc.1st
U.S. Nat. Congr. Appl. Mech. pp. 487-491, 1952.
321
[14] Ewertowska-Madej Z.: Wytrzymałość gruntów określana w aparacie trójosiowego ści-

skania, Praca zbiorowa, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Zakład Narodowy im.
Ossolińskich, Wyd. Polskiej Akademii Nauk, 1975.
[15] Griggs D.T., Turner F.J., Borg I., Sosoka J.: Deformation of Yule marble, Part V – Effects
at 300C, Bulletin of the Geological Society of America, 64, pp. 1327-1342, 1953.
[16] Griggs D.T., Turner F.J., Heard H.C.: Deformation of rocks at 500 to 800, Rock De-
formation, the Geological Society of America Memoir, 79, pp. 39-104, 1960.
[17] Głuszko W.T., Czeriedniczenko W.P., Usatienko B.S.: Rieologia gornogo massiwa, Na-
[18] Hoek E., Brown T.: Empirical strength criterion for rock masses, J. Geotech Eng. Div.,
Proc. ASCE, vol. 106, no. GT9, pp. 1013-1035, 1980.
[19] Hoek E., Brown T.: Underground Excavations in Rock, London: The Institution of Mi-
[20] Hoek E., Brown T.: Practical estimates of rock mass strength, International Journal Rock
Mechanics and Mining Science, 34(8), pp. 1165-1186, 1995.
[21] Izbicki R.J.: Kryteria wytrzymałościowe gruntów i skał, Praca zbiorowa, Wrocław, War-
szawa, Kraków, Gdańsk, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wyd. Polskiej Akademii
Nauk, 1975.
[22] Jaeger J.C.: Shear failure of anisotropic rocks, Geol. Mag., vol. 97, pp. 65-72, 1960.
[23] Johnston I.W.: Soft Rock Engineering The Theories and the Evidence, Comprehensive
Rock Engineering , ed. J.A. Hudson, vol. 3, Pergamon Press, Oxford, 1993.
[24] Kidybiński A.: Modele reologiczne skał karbońskich, Prace GIG, Komunikat nr. 360,
Katowice, 1964.
[25] Kisiel I. (red.), Derski W., Izbicki R., Kisiel I., Mróz Z.: Mechanika skał i gruntów,
PWN, Warszawa, 1982.
[26] Kupfer H., Hilsdorf H.K., Rusch H.: Behaviour of concrete under biaxial stress. ACI
Journal, pp. 656-666, Vol. 66, Nr 8, 1969.
[27] Kwaśniewski M.: Zachowanie się skał izo- i anizotropowych w warunkach trójosiowego
ściskania, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, Górnictwo z. 247, Gliwice, 2002.
[28] Lade P.V.: Rock Strength Criteria: The Theories and the Evidence, Comprehensive Rock
Engineering , ed. J.A. Hudson, vol. 3, Pergamon Press, Oxford, 1993.
[29] Lade P.V.: Three-parameter failure criterion for concrete, J.Eng. Mech. Div., Am. Soc.
Civ.Eng., 108, pp. 850-863, 1982.
[30] Marinos P., Hoek E.: GSI – A geologically friendly tool for rock mass strength estima-
tion, Proc. GeoEng2000 Conference, Melbourne, 2000.
[31] Mirolubov I.N.: K voprosu oboszczenii teorii procznosti oktaedriczeskich kasatielnych
napriażenij na chrupkie materiały, Trudy Leningradskogo technologiczeskogo instituta,
wyp. XXV, 42-52, 1953
[32] Paterson M. S.: Experimental Rock Deformation – The Brittle Field, p. 254, Springer-
322
-Verlag, Berlin Heidelberg New York, 1978.

[33] Paul B.: Macroscopic Criteria for Plastic and Brittle Fracture, Fracture and Advanced
Treatise, vol. 2, Academic Press, 1968.
[34] Ward W.H.: Ground support for tunnels in weak rocks, Geotechnique 28, pp. 133-171,
1978.
323
9. WYTRZYMAŁOŚĆ NA ŚCINANIE MASYWÓW

SKALNYCH
9.1. Wstęp
W masywach skalnych występują różnego typu nieciągłości, które w uproszczeniu dzielą się
na uskoki i spękania (rozdział 2). Zarówno uskoki, jak i spękania mają istotny wpływ na stan
naprężenia, odkształcenia i wytrzymałość masywu skalnego oraz jego wodoprzepuszczalność.
W masywie skalnym struktura spękań jest określona przez (ISRM, 1978, Thiel, 1980):
• orientację spękań w skałach, które określa się poprzez pomiar rozciągłości i kąta upadu po-
szczególnych płaszczyzn spękań;
• ilość sieci spękań i ich rozstaw. Rozstaw spękań jest to średnia odległość pomiędzy spękaniami
danej sieci mierzona prostopadle do jego średniego biegu. Często używa się pojęcia gęstość
spękań, którą oblicza się jako odwrotność rozstawu spękań (ilość spękań na jednostkę dłu-
gości odcinka pomiarowego);
• wielkość i kształt bloków skalnych wydzielonych przez sieci spękań. Kształt bloku skalnego jest
określony przez orientację spękań, natomiast wielkość bloku skalnego zależy od rozstawu
spękań;
• ciągłość spękań, szacunkowo podającą rozkład przestrzenny spękań; ich zasięg, przebieg,
wspólne połączenia (rys. 9.1). Spękania te dzieli się na: spękania główne przebiegające przez
cały masyw skalny nazywane spękaniami ciągłymi pierwszego rzędu, spękania ciągłe drugie-
go rzędu łączące się z innymi spękaniami, spękania nieciągłe występujące wewnątrz danej
warstwy, bloku skalnego;
Rys. 9.1. Rozkład przestrzenny spękań i ich podział
324
9. Wytrzymałość na ścinanie masywów skalnych
• stopień rozdzielności spękań , który określa stosunek powierzchni spękanej nieciągłej od po-
wierzchni niespękanej ciągłej w danym przekroju rys. 9.2;
• rozwarcie spękań, tj. średnią odległość pomiędzy ściankami poszczególnych spękań;
• szorstkość spękań, na którą ma wpływ kształt danego spękania (jego falistość, nierówność).
Kształty spękań są najczęściej nieregularne zmieniające w dużej skali;
• wypełnienie spękań – spękania mogą być niewypełnione materiałem skalnym i wówczas na-
zywa się je otwartymi, lub wypełnione materiałem skalnym (czasami niecałkowicie), nazy-
wane zamkniętymi.
Rys. 9.2. Przykładowy rozkład powierzchni spękanej i niespękanej wewnątrz bloku skalnego
W praktyce strukturę spękań skał określa się: badając rdzenie wiertnicze i wykonując pro-
filowanie otworów wiertniczych, wykorzystując kamery telewizyjne umieszczane w otworach
wiertniczych, peryskopy, fotogrametrię naziemną i stereofotografię, a następnie dokonuje się
ich interpretacji (Goodman, 1976; Attewell i Farmer, 1976).
Spękania mają zasadniczy wpływ na zachowanie się masywu skalnego w otoczeniu budowli
podziemnej. Można je podzielić na regularne spękania często tworzące systemy spękań lub
nieregularne spękania (więcej na ten temat napisano w rozdziale 2). Każdy taki regularny sys-
tem spękań składa się z w miarę równoległych powierzchni spękań znajdujących się w przy-
bliżeniu w stałej odległości od siebie. W masywie skalnym może występować kilka systemów
spękań wzajemnie się przecinających, które dzielą masyw skalny na bloki silniej lub słabiej
z sobą powiązane. Na rys. 9.3 pokazano masyw skalny pocięty zasadniczo dwoma podobnymi
systemami spękań poziomym i pionowym. Istnieje duże ryzyko, że na skutek tych spękań
325
w stropie wyrobiska tunelowego może pojawić się kilka niestabilnych bloków skalnych, które
należy unieruchomić (np. przy pomocy kotwi), aby nie sprawiały kłopotów podczas drążenia,
a później podczas eksploatacji tunelu.
Rys. 9.3. Tunel wykonany w masywie skalnym pociętym dwoma systemami spękań poziomym i pionowym
Na rys. 9.4 przedstawiono sytuację, w której masyw skalny jest podzielony dwoma systema-
mi spękań nachylonymi do poziomu pod pewnymi kątami. W tym przypadku na skutek tych
spękań w ociosach i stropie wyrobiska tunelowego mogą pojawić się niestabilne (kluczowe)
bloki skalne, które należy zastabilizować dla zachowania stateczności tunelu.
Rys. 9.4. Tunel w masywie skalnym podzielonym dwoma systemami spękań nachylonymi do poziomu pod
pewnymi kątami
Na kolejnym rys. 9.5 pokazano sytuację, w której występują dwa systemy spękań – pionowy
i poziomy, przy czym pionowy system spękań jest dominujący, wyraźnie dzieli masyw skalny
na pionowe paski. Poziome spękania są słabo wykształcone i nie w pełni dzielą masyw. Ta sytu-
acja wymaga szczególnej ostrożności podczas drążenia, bowiem można się spodziewać silnych
nacisków na obudowę wstępną a później ostateczną.
Zwykle spotykana jest odwrotna sytuacja, w której z dwóch systemów spękań domi-
nującym będzie system spękań poziomy. Dotyczy to z reguły uwarstwionych skał osado-
wych zalegających poziomo lub pod niewielkim kilkustopniowym nachyleniem do pozio-
326
Rys. 9.5. Tunel w masywie skalnym z dwoma systemami spękań, przy czym pionowy system spękań jest
dominujący
mu. W tym przypadku skały stropowe mają tendencję do oddzielania się w postaci płyt
o grubości warstw zalegających bezpośrednio w stropie i przemieszczania się do wyrobiska
tunelowego. Jednakże w tej sytuacji obciążenie obudowy w stropie jest mniejsze aniżeli
w poprzednim przypadku. Przedstawione powyżej sytuacje opisują jakościowo możliwe
zachowanie się spękanego masywu skalnego w otoczeniu tunelu. Zachowanie to bowiem
zależy od wielu czynników związanych ze strukturą spękań i sposobem ich wypełnienia, co
opisano w dalszej części tego rozdziału.
Istotnym czynnikiem, który ma wpływ na zachowanie się spękanego masywu skalnego
jest stan naprężenia, który jest związany z głębokością wykonywania budowli podziem-
nej. W przypadku wykonywania budowli na małej głębokości, naprężenia w otoczeniu
wyrobisk podziemnych są nieduże. Wówczas o zachowaniu masywu skalnego w sąsiedz-
twie budowli podziemnej decyduje możliwość wystąpienia przemieszczeń (poślizgu) na
spękaniach. Aby opisać zachowanie się masywu skalnego składającego się z poszczegól-
nych bloków skalnych utworzonych przez przecinające się spękania, należy określić czyn-
niki wpływające na wytrzymałość na ścinanie pojedynczego spękania. Najważniejszym
czynnikiem wpływającym na wytrzymałość na ścinanie pojedynczego spękania jest wiel-
kość naprężenia normalnego działającego prostopadle do spękania. Wraz ze wzrostem na-
prężenia normalnego do spękania rośnie wytrzymałość na ścinanie. Najczęściej budowle
podziemne, tunele wykonuje się na małych głębokościach od 20 do 100 m, wówczas
maksymalne naprężenie normalne zawiera się w przedziale od 0,5 do 2,5 MPa. Gdy
budowle podziemne wykonuje się na znacznych głębokościach (np. zbiorniki na ropę
naftową, gaz, składowiska odpadów), wówczas maksymalne naprężenie normalne osiąga
większe wartości w przedziale od 20 do 50 MPa. W tym przypadku inne jest zachowanie
się masywu skalnego w otoczeniu budowli podziemnej i mniejsza jest możliwość wystą-
pienia poślizgu na spękaniach.
Zagadnienia wytrzymałości nieciągłości na ścinanie są opisane w pracach: Hoek (2002),
Barton (1973), Barton (1974), Barton (1976), Barton i Choubey (1977), Barton i Bandis
(1982), Barton i Bandis (1990), Bandis (1993), Deerre i Miller (1966), Patton (1966).
327
9.2. Własności odkształceniowe spękań

Stan przemieszczenia tego masywu skalnego ośrodka jest zdeterminowany dużymi prze-
mieszczeniami na powierzchniach nieciągłości, w mniejszym stopniu odkształcalnością sa-
mych bloków.
Gdy blok skalny zawierający pojedyncze spękanie zostanie poddany naprężeniom ściska-
jącym (w przybliżeniu działającym prostopadle do spękania), wówczas spękanie zamyka się.
Jeżeli natomiast do spękania przyłoży się naprężenia ścinające, to w zależności od rodzaju spę-
kania, jego długości, szorstkości otrzyma się różne wartości przemieszczeń wzdłuż spękania.
Przemieszczenia te nazywa się przemieszczeniami ścinającymi. Zamykanie się spękań (lub ich
propagacja) i przemieszczenia ścinające są głównymi składowymi odkształcalności masywu
skalnego. Te składowe zależą od trzech parametrów spękania: rozwarcia spękania, szorstkości
spękania oraz wytrzymałości skały w pobliżu brzegów spękania. Własności odkształceniowe
danego spękania (Bandis S.C., 1993) są opisane przez sztywność normalną Knn oraz sztywność
ścinania Kss spękania. Istnieje zależność pomiędzy zmianami naprężenia normalnego (n) i na-
prężenia ścinającego () a przemieszczeniami normalnymi (v) spękania oraz przemieszczenia-
mi ścinającymi (u) spękania, którą dla zagadnienia płaskiego można zapisać w postaci wzoru
(rys. 9.6):
 d n  K nn 0  dv 
    
  0 K ss  du 
gdzie:
Knn – sztywność normalna spękania Knn = (nvu,
Kss – sztywność ścinania.
u n
Vn

Knn
E0 Kss Vc
Rys. 9.6. Model spękania uwzględniający jego sztywność oraz wielkość rozwarcia (wg Bandis, 1993)
Parametry sztywności i wytrzymałości spękania silnie zależą od naprężeń. Sztywność ści-

nania spękania ma wartość znacznie niższą od sztywności normalnej, co powoduje ogromną
anizotropię zachowania się spękanego masywu skalnego. Na zachowanie się spękania podczas
328
działania naprężeń ścinających i ściskających ogromny wpływ ma rozwarcie spękania E0. Roz-
warcie spękania wraz ze wzrostem naprężeń ściskających zmniejsza się nieliniowo.
Ponieważ spękania otwarte znacznie zmniejszają wytrzymałość masywu skalnego, dlatego
istotne jest określenie warunków, przy których zachodzi zamknięcie spękań.
Na zamknięcie spękania podstawowy wpływ mają następujące czynniki:
• początkowe rozwarcie,
• wytrzymałość ścianek spękania,
• szorstkość powierzchni spękania.
Na rys. 9.7 pokazano (Bandis, 1993) wpływ wytrzymałości ścianek spękania (Rcs ) i rozwar-
cia E0 na zamknięcie się różnych typów spękań. Szorstkość powierzchni tych spękań zmienia
się od prawie gładkich i płaskich do szorstkich i nieregularnych.
Rys. 9.7. Zależność pomiędzy maksymalną wartością przemieszczenia normalnego vmax potrzebną do zamknięcia
spękania a wytrzymałością ścianek Rcs i rozwarciem spękania E0 dla różnych typów spękań (wg Bandis, 1993)
9.3. Wytrzymałość na ścinanie wzdłuż płaskiej po-

wierzchni
Rozpatrzmy próbkę zawierającą płaszczyznę osłabienia (uwarstwienia, nieciągłości), pła-
ską o określonej kohezji (czyli aby rozdzielić tę próbkę na dwie części należy przyłożyć siłę
rozciągającą). Podczas ścinania (rys. 9.8) próbka jest poddana naprężeniu n normalnemu,
prostopadłemu do płaszczyzny uwarstwienia i naprężeniu ścinającemu . W wyniku działa-
nia naprężenia ścinającego powstają przemieszczenia ścinające . Wykres naprężeń ścinających
w zależności od przemieszczeń ścinających pokazuje rys. 9.8. Analizując ten rysunek można
zauważyć, że początkowo naprężenie ścinające wraz ze wzrostem przemieszczeń ścinających ro-
śnie nieliniowo, aż do osiągnięcia wartości maksymalnej. Maksymalne naprężenie ścinające jest
329
Rys. 9.8. Wykresy zmian wytrzymałości na ścinanie w zależności od wartości przemieszczenia ścinającego oraz
wartości naprężeń normalnych
maksymalną wytrzymałością na ścinanie. Wartość maksymalnej wytrzymałości na ścinanie,

jest sumą spójności na nieciągłości i oporu tarcia wzdłuż powierzchni ścięcia. Po przekroczeniu
wartości maksymalnej wytrzymałości na ścinanie wraz ze wzrostem przemieszczeń ścinających,
wytrzymałość na ścinanie spada asymptotycznie aż do resztkowej wartości przy dużych prze-
mieszczeniach. Na rys. 9.8 pokazano również wykresy zmian wytrzymałości na ścinanie mak-
symalnej i resztkowej wraz ze zmianą naprężeń normalnych. Dla płaskiej powierzchni niecią-
głości zależność pomiędzy naprężeniem normalnym a maksymalnym naprężeniem ścinającym
oraz pomiędzy naprężeniem normalnym a resztkowym naprężeniem ścinającym praktycznie
jest opisana za pomocą linii prostych.
Linia reprezentująca maksymalną wytrzymałość na ścinanie nachylona jest pod kątem 
do osi poziomej i odcina na osi wytrzymałości na ścinanie wartość c (wartość kohezji na nie-
ciągłości). Linia przedstawiająca resztkową wytrzymałość ma nachylenie r i przechodzi przez
początek układu osi , n, czyli kohezja na nieciągłości jest równa zeru. Zależność pomiędzy
maksymalną wytrzymałością na ścinanie m i naprężeniem normalnym n może być opisana
przy pomocy równania Coulomba–Mohra w postaci:
   m = c + ntgm (9.1)
gdzie:
c – kohezja na powierzchni uwarstwienia,
m – kąt tarcia dla maksymalnej wytrzymałości na ścinanie,
330
W przypadku wytrzymałości resztkowej zależność tę można zapisać w postaci:
    r = ntgr (9.2)
gdzie:
r – kąt tarcia dla resztkowej wytrzymałości na ścinanie.
Wyjaśnienia wymaga termin kohezja, bowiem występuje on zarówno w gruntach,

jak i w skałach. W gruntach (gdzie termin ten pojawił się po raz pierwszy) przyjmuje
się, że kohezja jest oporem gruntu przeciwdziałającego siłom zewnętrznym, który wynika
ze ścisłego, wzajemnego przylegania cząstek gruntu, miejscami sklejonych przez cząstki
koloidalne i napięcia błonek wody otaczającej te cząstki. Do mechaniki skał termin ko-
hezja został zaadaptowany. W mechanice skał rzeczywistą wartość kohezji można okre-
ślić podczas ścinania próbki wzdłuż danej powierzchni. Wówczas kohezja jest to wartość
naprężenia ścinającego przy zerowej wartości naprężenia normalnego. Jednakże w wielu
praktycznych zastosowaniach terminem kohezja określa się matematyczną wielkość zależną
od powierzchni szorstkości.
Kąt tarcia p zawiera się pomiędzy r ≤ p ≤ m i jest podstawową wielkością mającą
wpływ na wielkość wytrzymałości na ścinanie na powierzchni nieciągłości. Kąt ten nosi
nazwę podstawowego kąta tarcia. Z założenia, p odpowiada gładkim, płaskim, świeżym
powierzchniom spękania i może być traktowany jako stała materiałowa. Jego wartość
jest w przybliżeniu bliższa resztkowemu kątowi tarcia r. Pomiar kąta tarcia dokony-
wany jest przez proste badanie. Próbkę skały przecina się na dwie części i dokonuje
się pomiaru oporu na ścinanie dwóch części dociśniętych naprężeniem normalnym n.
Wyniki tego badania układają się wzdłuż linii prostej, której równanie można zapisać
w postaci:
    r = ntg p (9.3)
Dawniej, w latach siedemdziesiątych, ogromny nacisk przykładano do badań wytrzy-

małości na ścinanie powierzchni nieciągłości w warunkach polowych. Badania te były
bardzo skomplikowane i niezwykle kosztowne, a otrzymywane wyniki często trudne do
interpretacji. Z tego względu gwałtownie zmniejszyła się liczba tych badań wykonywa-
nych w warunkach polowych i aktualnie wykonywane są one sporadycznie. W praktyce
wartość p szacuje się, wykonując opisane powyżej proste badanie w warunkach labo-
ratoryjnych.
331
9.4. Wytrzymałość na ścinanie dla szorstkiej powierzch-

ni spękania
9.4.1. Laboratoryjne badania Pattona (1966)
W warunkach naturalnych powierzchnia spękania znajdująca się w mocnym masywie skal-

nym nie jest nigdy równa i płaska, jak w przeciętej skale używanej do badania kąta p. Nie-
równości (pofałdowania) i występujące tarcie na naturalnej powierzchni spękania mają znacz-
ny wpływ na jej zachowanie się podczas ścinania. Generalnie tarcie na powierzchni spękania
i jej nierówność zwiększa wytrzymałość na ścinanie powierzchni. Ten wzrost wytrzymałości
na ścinanie ma istotne znaczenie przy określaniu stateczności wyrobiska. Tarcie na powierzch-
ni spękania i kształt nierówności spękania łącznie nazywane są szorstkością spękania. Patton
(1966) zademonstrował jego wpływ za pomocą badania, w którym dokonał ścięcia próbek
z „wyciętymi zębami”, takimi jak przedstawione na rys. 9.9. Przemieszczenie ścinające w tych
próbkach zachodzi jako wynik ruchu po nachylonych powierzchniach, powodując dylatację
(wzrost objętości) próbek.
Wytrzymałość na ścinanie na próbkach z „wyciętymi zębami” może być określona przy po-
mocy równania:
     = ntg(p + i) (9.4)
gdzie:
p – podstawowy kąt tarcia na powierzchni spękania,
i – kąt nachylenia czoła wyciętego zęba.
naprężenia normalne n zniszczenie litej skały

naprężenia styczne 
naprężenia
styczne 
p i
naprężenia normalne n
Rys. 9.9. Laboratoryjne badania wytrzymałości na ścinanie wykonywane przez Pattona (1966)
332
Równanie (9.4) obowiązuje przy niskich naprężeniach normalnych, gdzie przemieszczenie

ścinające jest spowodowane poślizgiem wzdłuż powierzchni nachylonej. Przy wysokich na-
prężeniach normalnych wytrzymałość nienaruszonego materiału może być przekroczona, co
spowoduje złamanie zębów i w rezultacie wytrzymałość na ścinanie będzie zbliżona do wytrzy-
małości nietkniętego materiału opisanej równaniem (9.3).
9.4.2. Doświadczalne oszacowanie wytrzymałości na ścinanie
Zaproponowany przez Pattona sposób ścinania próbek z „wyciętymi zębami” jest prosty,
jednakże nie w pełni opisuje obserwacje dokonywane w warunkach rzeczywistych. Najczęściej
obserwuje się bowiem, że ze wzrostem naprężeń normalnych następuje stopniowy a nie nagły
wzrost wytrzymałości na ścinanie. Barton w pracach (1973, 1976, 1977, 1990) badał zacho-
wanie się naturalnych nieciągłości skalnych i po tych doświadczeniach do określenia maksy-
malnej wytrzymałości na ścinanie zaproponował równanie w postaci:
ª § JCS ·º
W V n tg «I p JRC log¨¨ ¸¸» (9.5)
¬ © V n ¹¼
gdzie:
 – maksymalna wytrzymałość na ścinanie,
n – efektywne naprężenie normalne,
JRC – współczynnik szorstkości spękania,
JCS – wytrzymałość na ściskanie ścianek spękania,
p – podstawowy kąt tarcia (otrzymany z badań przeprowadzonych dla określenia resztkowej
wytrzymałości na niezwietrzałych płaskich powierzchniach spękania).
Aby odpowiednio dobrać równanie (9.5) dla danej skały zawierającej spękanie należy okre-
ślić wartości: p, JRC, JCS.
Wartość podstawowego kąta tarcia p można oszacować za pomocą tabeli 9.1. lub pomiar
kąta tarcia p wykonany w warunkach laboratoryjnych na próbkach skały przeciętych na dwie
części i określeniu oporu na ścinanie dwóch części dociśniętych naprężeniem normalnym n.
Wytrzymałość na ściskanie ścianek spękania JCS (joint wall compressive strength), w przypad-
ku gdy spękania są niezwietrzałe, jest w przybliżeniu równa wytrzymałości na ściskanie skały – Rc.
Niestety, najczęściej ścianki spękania są zwietrzałe, zawodnione i wówczas JCS ma wartość znacz-
nie niższą od wartości Rc litej skały. W ISRM (1978) opisano metodę pozwalającą na pośrednie
określenie wartości JCS przy pomocy młotka Schmidta (młotka odbojnego, sklerometru). W ba-
daniu dokonuje się pomiaru odskoku ciężaru uderzającego z daną energią (w młotku Schmidta
energia uderzenia wynosi 0,075 mkg) na odsłoniętą ściankę spękania lub powierzchnię skały.
Miarą tego odbicia jest liczba, którą odczytuje się bezpośrednio na skali młotka Schmidta,
nazywaną liczbą odbicia lub liczbą Schmidta. Znając tę liczbę można oszacować wytrzymałość na
333
ściskanie, wykorzystując rys. 9.10. lub wzór (9.6) zaproponowany przez Deere i Millera (1966).
Empiryczny wzór podający zależność pomiędzy wytrzymałością skały Rc a liczbą odbicia Lm
(wskaźnikiem odbicia) ma postać:
logRc = 1,01 + 0,00088Lm (9.6)
gdzie:
Rc – wytrzymałość na ściskanie powierzchni spękania w MPa,
Lm – liczba odbicia,
 – gęstość suchej skały w kPa/m.
Pomiar liczby odbicia Lm prowadzi się w różnych punktach pomiarowych, których ilość
zależy od rodzaju skały, niejednorodności i zmienności jej własności odkształceniowych i wy-
trzymałościowych. W otoczeniu każdego punktu pomiarowego wykonuje się kilkanaście po-
miarów (Barton i Choubey, 1977 – zalecają 10).
Rys. 9.10. Oszacowanie wytrzymałości na jednoosiowe ściskanie ścianek spękania za pomocą młotka Schmidta
Ze względu na częste występowanie odspojenia skały, lokalne zniszczenie skały, miejscowe wy-
mycia spoiwa pomiędzy ziarnami itp. w wielu przypadkach otrzymuje się wartości liczby odbicia
mniejsze aniżeli są faktycznie. Natomiast niezwykle rzadko z badań otrzymuje się zawyżone war-
tości liczby odbicia. Z tego powodu Barton i Choubey (1977) zaproponowali odrzucenie kilku
334
najmniejszych wartości liczby odbicia (np. 5 najniższych), a z pozostałych pomiarów ustalenie

wartości liczby odbicia w otoczeniu danego punktu pomiarowego jako średnią arytmetyczną.
Podczas wykonywania pomiarów należy zwrócić uwagę na fakt, że wartość liczby odbicia istotnie
zależy od kierunku uderzenia młotka, co jest związane z grawitacją. Dla przykładu najmniejszą
wartość liczby odbicia otrzyma się, gdy uderzenie młotkiem będzie wykonane pionowo z góry
w dół, bowiem wówczas odskok młotka będzie przeciwny do kierunku działania siły grawitacji,
natomiast największą wartość dla tej samej skały uzyska się działając młotkiem z dołu do góry. Sil-
ny wpływ na otrzymane wyniki ma zawartość wilgoci w skale. Wzrost zawilgocenia skały powo-
duje od 10 do 30% (dla niektórych skał jeszcze większy) spadek wytrzymałości na ściskanie i roz-
ciąganie. Podobnie spada wartość JCS. Zbadano, że w skałach magmowych i metamorficznych
spadek JCS zawierał się pomiędzy 5% (np. granit) a 18% (np. łupki metamorficzne, gnejsy).
Tabela 9.1. Podstawowe kąty tarcia dla różnych skał niezwietrzałych uzyskane dla równych powierzchni spękań
(Barton i Choubey, 1977)
Typ skały Wilgotność skały Podstawowy kąt tarcia p Autorzy
Skały osadowe
Piaskowiec suchy 26–35 Patton, 1966
Piaskowiec wilgotny 25–33 Patton, 1966
Piaskowiec wilgotny 29 Ripley & Lee, 1962
Piaskowiec suchy 31–33 Krsmanović, 1967
Piaskowiec suchy 32–34 Coulson, 1972
Piaskowiec wilgotny 31–34 Coulson, 1972
Piaskowiec wilgotny 33 Richards, 1975
Łupek wilgotny 27 Ripley & Lee, 1962
Piaskowiec drobnoziarnisty wilgotny 31 Ripley & Lee, 1962
Piaskowiec drobnoziarnisty suchy 31–33 Coulson, 1972
Piaskowiec drobnoziarnisty wilgotny 27–31 Coulson, 1972
Zlepieniec suchy 35 Krsmanović, 1967
Kreda wilgotna 30 Hutchinson, 1972
Wapień suchy 31–37 Coulson, 1972
Wapień wilgotny 27–35 Coulson, 1972
Skały wulkaniczne
Bazalt suchy 35–38 Coulson, 1972
Bazalt wilgotny 31–36 Coulson, 1972
Granit drobnoziarnisty suchy 31–35 Coulson, 1972
Granit drobnoziarnisty wilgotny 29–31 Coulson, 1972
Granit gruboziarnisty suchy 31–35 Coulson, 1972
Granit gruboziarnisty wilgotny 31–33 Coulson, 1972
Porfir suchy 31 Barton, 1971 b
Porfir wilgotny 31 Barton, 1971 b
Doleryt suchy 36 Richards, 1975
Doleryt wilgotny 32 Richards, 1975
Skały metamorficzne
Amfibolit suchy 32 Wallace i in., 1970
Gnejs suchy 26–29 Coulson, 1972
Gnejs wilgotny 23–26 Coulson, 1972
Łupek suchy 25–30 Barton, 1971 b
Łupek suchy 30 Richards, 1975
Łupek wilgotny 21 Richards, 1975
335
Przyjmuje się, że określona z wzoru (9.6) wartość wytrzymałości na ściskanie jest wartością
JCS na powierzchni skały lub spękania.
Większość badań przeprowadzana jest w warunkach laboratoryjnych na spękaniach o nie-
wielkich wymiarach. Tymczasem dla celów inżynierskich interesująca jest odpowiedź na pyta-
nie: jaką przyjąć wytrzymałość na ściskanie JCS dla ścianek spękania, którego długość znacznie
przekracza badaną w warunkach laboratoryjnych? Z badań przeprowadzonych przez Bartona
i Bandisa (1982) wynika, że w większości przypadków ze wzrostem wymiarów spękania war-
tość JCS zmniejsza się. Zjawisko można to opisać następującą zależnością:
0,03 JCS l
l 
JCS  JCS l  n  (9.7)
 ll 
gdzie:
JRSl – wartość wytrzymałości na ściskanie ścianek spękania określona w laboratorium na
próbkach skały nie przekraczających 0,1 m,
ll – długość spękania próbki,
ln – długość spękania w masywie skalnym.
Szorstkość spękania charakteryzowana przez współczynnik szorstkości spękania JRC (joint

roughness coefficient) zależy od kształtu powierzchni spękania, która wpływa na wytrzymałość
na ścinanie danego spękania. Spękania mogą mieć bardzo różne kształty, o różnych amplitu-
dach nieregularności (pofalowania). Współczynnik szorstkości spękań zawiera się w przedziale
od wartości 0 (powierzchnie idealnie gładkie) aż do wartości 20 (dla powierzchni spękania
charakteryzującej się znaczną nieregularnością, bardzo pofalowanej).
Barton (1974) wprowadził uproszczoną klasyfikację szorstkości powierzchni spękań, składa-
jącą się z trzech klas:
• klasy A, w której współczynnik JRC jest zbliżony do wartości 20. Do klasy tej zalicza się po-
wierzchnie znacznie pofałdowane, nieregularne (powstałe na skutek rozciągania, nierówne
powierzchnie łupności i łupkowatości, uwarstwienia itp.);
• klasy B, w której współczynnik JRC ma wartość około 10. Do klasy tej zalicza się powierzch-
nie średnio pofałdowane, nieregularne (gładkie powierzchnie łupności i łupkowatości, nie-
równe powierzchnie foliacji, uwarstwienia, kliważu itp.);
• klasy C, w której współczynnik JRC jest zbliżony do wartości 5. Do klasy tej zalicza się po-
wierzchnie gładkie, prawie płaskie (płaskie powierzchnie ścięcia, równe powierzchnie uwar-
stwienia i kliważu, płaskie i równe powierzchnie foliacji itp.).
Do oszacowania szorstkości spękania można wykorzystać kilka metod (Bandis, 1993).
Dla przykładu można dokonać pomiaru maksymalnego i średniego kąta i = arctg(2a/L)
(gdzie: a – amplituda, L – podstawowa długość nieregularności), określić średnią arytme-
tyczną wartości maksymalnych i minimalnych nieregularności względem średniej płaszczy-
zny spękania itp.
336
Ciekawą metodą jest pomiar kąta nachylenia i wzdłuż profilu spękania stopniowo zwiększa-
jąc długość D. Z otrzymanych wyników sporządza się wykres zależności pomiędzy i i D, jak na
rys. 9.11. a) i 9.11. b) (wg Bandisa, 1993).
a)
b)
Rys. 9.11. Wpływ długości pomiaru na szorstkość spękania (Bandis, 1993)
Z tego wykresu dla danej długości spękania określa się wartość i. Można także zastosować
klasyczne podejście Pattona pokazane na rys. 9.12, w którym wartość i określa się jako
średnią arytmetyczną poszczególnych wartości kąta nachylenia i, otrzymanych z profilu
spękania.
Kształt powierzchni spękania mierzy się również przy pomocy przyrządów nazywanych
profilografami (Kidybiński, 1982), których działanie opiera się na przesuwie wysuwanego
teleskopowo bolca wzdłuż powierzchni spękania. Bolec ten jest umieszczony prostopadle
do powierzchni spękania i sprzężony z pisakiem oraz bębnem rejestrującym. Podczas prze-
suwania bolca po listwie zamocowanej równolegle do badanej powierzchni pisak rejestruje
na bębnie kształt powierzchni spękania.
Współczynnik szorstkości spękania JRC jest liczbą, która może być oszacowana przez
porównanie występującej powierzchni spękania ze standardowymi profilami (kształtami)
spękania. Na rys. 9.13 pokazano jeden z wykorzystywanych standardowych zestawów pro-
fili spękań, opublikowany w pracy Bartona i Choubeya (1977).Występujące w warunkach
rzeczywistych powierzchnie spękań są wzrokowo porównywane ze standardowymi profi-
337
Przybliżenie drugie
32 Przybliżenie pierwsze
34
37
14 i =16
10
17
26
46
i =13
39
39
Rys. 9.12. Określanie wartości i metodą Pattona (Patton, 1966)
lami i na tej podstawie dobiera się wartość JRC tego profilu, który najbardziej wiernie
opisuje daną nieciągłość. W przypadku laboratoryjnych próbek małej skali powierzchnia
szorstkości spękania JRCl może być przybliżona w miarę dokładnie do któregoś z naryso-
wanych profili.
W warunkach naturalnych spękania osiągają długości często kilka lub nawet kilka-
dziesiąt metrów. Wartość współczynnika szorstkości JRC powinna być oszacowana dla
całej długości spękania i dlatego metoda opisana powyżej jest trudna do zastosowania.
Wówczas wartość współczynnika szorstkości spękania określa się przy pomocy metody
pokazanej na rys. 9.14. W metodzie tej dzieli się długość spękania na odcinki kilku-
metrowe (maksymalnie 10 m) i dla każdego odcinka określa się maksymalną różnicę
(amplitudę) pomiędzy nierównościami spękania (rys. 9.14a). Mając wartość amplitudy
nierówności oraz długość odcinka spękania, na którym ona została pomierzona, z no-
mogramu przedstawionego na rys. 9.14b odczytuje się wartość współczynnika szorst-
kości spękania JRC. Współczynnik szorstkości JRC jest średnią arytmetyczną z warto-
ści współczynników szorstkości określonych dla poszczególnych odcinków spękania.
Oczywiście, jeżeli spękanie nie przekracza 10 m nie dokonuje się jego podziału na
mniejsze odcinki, lecz do oszacowania wartości JRC bierze się całą jego pierwotną
długość.
Do określenia współczynnika szorstkości spękania występującego w warunkach na-
turalnych można również wykorzystać wyniki badań laboratoryjnych, bowiem Barton
i Bandis (1982) na podstawie wielu badań nad spękaniami w skałach oraz wyników
338
uzyskanych przez innych badaczy zaproponowali zależność pozwalającą na szacunkową

ocenę wartości JRC w postaci:
0,02 JRCl
l 
JRC  JRCl  n  (9.8)
 ll 
gdzie:
JRCl – wartość szorstkości spękania określona w warunkach laboratoryjnych dla próbek
skały o długości ll nie przekraczających 0,1 m,
ll – długość spękania próbki badanej w laboratorium,
ln – długość spękania w masywie skalnym.
JRC=0-2
JRC=2-4
JRC=4-6
JRC=6-8
JRC=8-10
JRC=10-12
JRC=12-14
JRC=14-16
JRC=16-18
JRC=18-20
0 5 10
Rys. 9.13. Standardowy zestaw profili spękań i odpowiadające im wartości JRC (Barton i Choubey, 1977)
339
a) b)
Rys. 9.14. Oszacowanie wartości JRC za pomocą pomiaru amplitudy szorstkości spękania (rys. 9.11a) oraz
doboru z nomogramu (rys. 9.11b) wg Hoeka
Wartość współczynnika szorstkości można również oszacować metodą odwrotną. W tym

przypadku należy przekształcić równanie (9.5) do postaci:
arctg (W / V n ) I p
JRC (9.9)
log( JCS / V n )
Występującą w tym równaniu wartość naprężenia stycznego  oraz odpowiadającą mu war-
tość naprężenia n można określić w warunkach laboratoryjnych przez ścięcie kilku próbek
danej skały. Wartość podstawowego kąta tarcia p dobiera się z tabeli 9.1. Wytrzymałość na
ściskanie ścianek spękania JCS określa się za pomocą młotka Schmidta.
9.4.3. Określanie JRC przy pomocy metody nachylania bloczków

skalnych
Badanie metodą nachylania bloczków skalnych wykonuje się w następujący sposób.

Z bloku skały zawierającej spękania wycina się kilka par płaskich próbek – bloczków
skalnych w kształcie prostopadłościanu, najczęściej o grubości od 5 do 20 cm. Każdą
parę bloczków skalnych, po umyciu z kurzu i wysuszeniu nachyla się aż do uzyskania
poślizgu (rys. 9.15).
Kąt , przy którym następuje poślizg górnego bloczka po dolnym, nieruchomym
bloczku nazywa się kątem nachylenia. Przyjęto, że dla scharakteryzowania danego rodzaju
skały wykonuje się badania dla dziesięciu par bloczków. Kąt nachylenia jest określany
340
g
obrót
Rys. 9.15. Schematyczne przedstawienie metody nachylania bloczków
przy bardzo małych naprężeniach normalnych rzędu kilku kPa (w przybliżeniu miesz-
czących się w przedziale pomiędzy od 1 do 5kPa), bowiem naprężenia te pochodzą tylko
od ciężaru górnego bloczka. Następnie powierzchnie poślizgu tych samych bloczków
skalnych są badane przy pomocy młotka Schmidta w celu określenia wartości liczby od-
bicia na suchej niezwietrzałej powierzchni skały oraz wartości liczby odbicia na wilgotnej
powierzchni spękania. Przeprowadzone badania przy pomocy młotka Schmidta pozwa-
lają na określenie wartości resztkowego kąta tarcia, korzystając z empirycznej zależności
(9.10). Zależność tę uzyskano w wyniku przeprowadzenia szeregu badań na kilku róż-
nych typach skał. Ma ona postać:
   r = (p − 20) + 20(lm / Lm) (9.10)
gdzie:
p – podstawowy kąt tarcia (może być dobrany z tabeli 9.1),
r – resztkowy kąt tarcia,
Lm – liczba odbicia na suchej niezwietrzałej przeciętej powierzchni,
lm – liczba odbicia na wilgotnej powierzchni spękania.
Otrzymane z badań metodą nachylania wartości kąta  przy których następuje poślizg, z re-
guły wynoszą od 40 do 50 a nawet więcej. Wartości te są wyższe od wartości podstawowego
kąta tarcia p oraz zdecydowanie wyższe od wartości resztkowego kąta tarcia r. Podstawowy
kąt tarcia p jest określany na powierzchniach „sztucznych” uzyskanych przez przecięcie da-
nej skały. Tymczasem kąt  jest uzyskany przez wzajemny poślizg dwóch powierzchni szorst-
kich, których kształt może być znacznie pofalowany, o dużej wartości amplitudy szorstkości
341
(rys. 9.14a). Różnica pomiędzy kątem nachylenia  a resztkowym kątem tarcia r nosi nazwę
kąta dylatacji d0, co zapisane jest wzorem:
d0 =  − r (9.11)
Kąt nachylenia  zależy od stosunku 0 / n0 i można go obliczyć z wzoru:
    = arctg (0 / n0) (9.12)
gdzie:
n0 – naprężenie normalne wynikające z nacisku górnego bloczka skały na dolny i zakła-
dając nieskończoną długość górnego bloczka skały, naprężenie to można obliczyć z wzoru:
n0 = gcos (w którym g – grubość górnego bloczka skały,  – ciężar objętościowy).
Należy zauważyć, że przy dużej szorstkości (JRC>10) i niewłaściwie dobranych wymiarach
bloczków może nastąpić przewrócenie górnego bloczka, a nie jego poślizg. W tym przypadku
należy stosować klasyczne metody ścinania.
Barton i Choubey (1977) po przeprowadzeniu znacznej liczby badań metodami pochyla-
nia oraz ścinania zaproponowali empiryczny wzór pozwalający na określenie współczynnika
szorstkości JRC w postaci:
  r
JRC  (9.13 )
 JCS 
log 
  n0 
We wzorze (9.13) kąt pochylenia , resztkowy kąt tarcia r oraz JCS należy określać na
suchych powierzchniach. W cytowanej powyżej pracy (Barton i Choubey, 1977) dokonano
niezwykle interesującego porównania wartości współczynnika szorstkości spękań JRC danej
skały otrzymanych z wzoru (9.13) oraz wzoru (9.9). Pokazało się, że otrzymane wyniki są
prawie identyczne. Z wzoru 9.9, który zasadniczo oparty jest na badaniu w aparacie bezpo-
średniego ścinania otrzymano JRC = 5,5, natomiast z wzoru 9.13, który bazuje na metodzie
przechylania JRC = 5,4.
9.5. Dylatacja spękanych skał

Gdy dane spękanie jest poddane naprężeniom ścinającym przy działaniu naprężeń nor-
malnych, obydwie powierzchnie spękania chcą się wzajemnie przemieścić. Nawet niewielkie
przemieszczenie powoduje wystąpienie dylatacji, co jest wynikiem istniejących nierówności
spękania. W tym przypadku nie występuje na całej długości spękania kontakt pomiędzy jego
powierzchniami, lecz tylko lokalnie (rys. 9.16) w kilku punktach. W punktach tych następuje
342
koncentracja naprężeń i może ona doprowadzić do zniszczenia ścianek spękania w otoczeniu

kontaktu. Ogólnie można przyjąć, że gdy ścianki spękania mają niską wytrzymałość na ści-
skanie JCS i wysoki współczynnik szorstkości JRC, wówczas podczas ścinania może wystąpić
uszkodzenie ścianek spękania. Przy wysokiej wytrzymałości na ściskanie ścianek spękania JCS,
a niskiej wartości współczynnika szorstkości JRC (dotyczy to zwłaszcza gładkiej powierzchni
spękania) praktycznie nie występuje uszkodzenie ścianek spękania, a także dylatacja jest mała.
Największych wartości dylatacji należy się spodziewać, gdy wysokie są wartości zarówno JCS,
jak również wartość JRC danego spękania.
Dylatacja skał spękanych pełni ważną rolę przy rozwiązywaniu różnych zagadnień inżynier-
skich (np. ocenie stateczności: zboczy skalnych, wyrobisk podziemnych, fundamentów skal-
nych itp.).
n

spękanie koncentracja naprężeń
n
Rys. 9.16. Schemat tworzenia się dylatacji
Jak wynika z badań Bartona i Choubeya (1977) kąt dylatacji zmienia się z wartością naprę-
żeń ścinających. W uproszczeniu do rozważań można przyjąć, że istnieją dwa kąty dylatacji
(rys. 9.17): początkowy kąt dylatacji d0, którego wartość szacowana jest przed osiągnięciem
maksymalnej wytrzymałości na ścinanie oraz maksymalny kąt dylatacji dm, którego wartość
określa się po osiągnięciu maksymalnej wytrzymałości na ścinanie.
W większości przypadków maksymalny kąt dylatacji dm zawiera się pomiędzy:
JCS JCS
0,5 JRC log  d m  2 JRC log (9.14)
n n
W pierwszym przybliżeniu można przyjąć, że wartość dm wynosi:
JCS
d m  JRC log (9.15)
n
natomiast średnią wartość początkowego kąta dylatacji można oszacować, że jest trzykrotnie
niższa od maksymalnego kąta dylatacji, czyli jego wartość wynosi:
343
1 JCS
d0  JRC log (9.16)
3 n
Przy projektowaniu budowli podziemnych wykorzystuje się maksymalną wartość wytrzy-

małości na ścinanie spękania, której wartość przyjmuje się jako równą:
    = ntg(dm + r ) (9.17)
Rys. 9.17. Początkowy i maksymalny kąt dylatacji (wg Bartona i Choubeya, 1977; gdzie:  – przemieszczenie
ścinające, h – przemieszczenie prostopadłe do powierzchni spękania)
W obliczeniach prowadzonych metodami numerycznymi (z reguły metodą elemen-

tów skończonych kąta nachylenia i wzdłuż profilu spękania lub metodą różnic skoń-
czonych) przy analizie spękanego masywu skalnego istotną daną wejściową jest maksy-
malna sztywność spękania na ścinanie. Maksymalna sztywność na ścinanie Ks danego
spękania jest określana jako maksymalna wytrzymałość na ścinanie  podzielona przez
maksymalne przemieszczenie ścinające m (jest to przemieszczenie styczne potrzebne do
osiągnięcia maksymalnej wytrzymałości na ścinanie). Wcześniej podano wzory na obli-
czenie wartości maksymalnej wytrzymałości na ścinanie, teraz pozostaje tylko oszacować
wartość maksymalnego przemieszczenia ścinającego, co jest zadaniem trudnym. W pra-
cy Bartona (1971a) wykazano, że w pierwszym przybliżeniu wartość maksymalnego
344
przemieszczenia ścinającego można przyjąć jako m  0,01l (gdzie l – długość spęka-

nia). Prowadzone przez Bartona badania wykonywane były na próbkach ze spękaniami
o niedużej długości, dlatego należy przewidywać, że wraz ze wzrostem długości spękań
wartość maksymalnego przemieszczenia ścinającego będzie się zmniejszać do wartości
poniżej 0,01l.
Ponieważ dotychczas brak jest odpowiedniej ilości badań nad spękaniami o znacznych dłu-
gościach, w obliczeniach przyjmuje się wartość maksymalnej sztywności oszacowaną na pod-
stawie badań Bartona, a mianowicie:
100  JCS 
Ks   n tg  JRC log(   r ) (9.18)
l  n 
gdzie:
Ks – maksymalna sztywność ścinania [MPa/m],
l – długość spękania [m].
Aby odpowiedzieć na pytanie: czy dane spękanie ulegnie ścięciu, należy dokonać transfor-
macji stanu naprężenia na naprężenia styczne i normalne do spękania. W mechanice trans-
formacji naprężeń głównych na naprężenia n i  wzdłuż wybranej płaszczyzny dokonuje się
w oparciu o teorię Mohra. Wzory te zapisuje się następująco:
1   2 1   2
n   cos 2  0 (9.19)
2 2
1   2
  sin 2  0 (9.20)
2
gdzie:
1, 2– naprężenia główne,
0 – kąt pomiędzy kierunkiem naprężenia 1 a kierunkiem danej płaszczyzny.
W przypadku, gdy spękanie jest równe i gładkie, wówczas bez popełnienia większego
błędu do określania naprężenia ścinającego i normalnego na spękaniu można stosować
równania (9.19) i (9.20). Jednakże najczęściej w warunkach naturalnych spotyka się spę-
kania o dużej szorstkości (mające kształt znacznie pofalowany) co powoduje, że podczas
ścinania występuje znaczna dylatacja, która ma wpływ na stan naprężenia w otoczeniu
spękania. Przedstawiony problem pokazuje rys. 9.18, na którym linią przerywaną zazna-
czono teoretyczną płaszczyznę ścinania (stan naprężenia wzdłuż tej płaszczyzny można
określić przy pomocy równań 9.19 i 9.20), natomiast linią ciągłą, falistą rzeczywisty
345
Rys. 9.18. Rozkład naprężeń stycznych i normalnych wzdłuż spękania
kształt spękania.
W ostatnim czasie oszacowanie stanu naprężenia wzdłuż rzeczywistych spękań jest przed-
miotem wielu badań, bowiem ma on wpływ na zachowanie się spękanego masywu skalnego.
W pierwszym przybliżeniu można wykorzystać wzory Mohra, wprowadzając w miejsce kąta 0
kąt 0 + dm i wówczas wzory te będą miały następującą postać:
1   2 1   2
n   cos 2(  0  d m ) (9.21)
2 2
1   2
  sin 2(  0  d m ) (9.22)
2
Wprowadzenie dodatkowego kąta dm powoduje, że wartość n uzyskana z równania (9.21)

będzie zawsze większa w porównaniu do wartości n otrzymanej z klasycznego równania Moh-
ra (wzór 9.19). W przypadku naprężeń ścinających dodanie kąta dylatacji (wzór 6.22) nie jest
już tak jednoznaczne, bowiem może zwiększyć lub zmniejszyć wartość tych naprężeń. Jeżeli
(0 + dm) < 45 wówczas naprężenia ścinające  wzrastają, jeżeli natomiast (0 + dm) > 45
wówczas wartość naprężeń ścinających  maleje.
Przy projektowaniu bardzo ważne jest oszacowanie wartości naprężeń ścinających dla ma-
sywu skalnego w zależności od stopnia spękania. W tabeli 9.2 przedstawiono uzyskane do-
świadczalnie przez Bartona (1999) równania pozwalające określić wytrzymałość na ściskanie
w zależności od stopnia spękania.
346
Tabela 9.2. Równania pozwalające określić wytrzymałość na ściskanie w zależności od stopnia spękania
(Barton, 1999)
Masyw skalny Doświadczalne równanie  = f () Uwagi
  3 
Niezniszczony    n tg 50 log( 1   m ) Masyw skalny lity, ciągły nie
 n 
zawierający większych spękań
  3  Masyw skalny spękany na skutek

Zniszczony    n tg 20 log 1 p  działania nadmiernych naprężeń
  n  lub/i odkształceń
Masyw skalny zawierający spękania,
Spękany – spękania   3  których ścianki ściśle przylegają
   ntg  JRC log 1  r 
zamknięte
 n 
do siebie (niewypełnione innym
materiałem)
Masyw skalny zawierający spękania,
Spękany – spękania J  których ścianki nie przylegają do
otwarte
   n tg  r  siebie, a powstała przestrzeń jest
Ja  wypełniona innym materiałem
9.6. Wytrzymałość na ścinanie nieciągłości wypełnio-

nych innym materiałem
Już dawno zauważono, że stateczność wyrobisk podziemnych (a także skarp) wyko-
nywanych w spękanym masywie skalnym zależy od szorstkości spękań i od tego czy
istnieje bezpośredni kontakt pomiędzy ściankami spękania, czy też nie ma tego kontaktu,
a spękanie wypełnione jest jakimś innym materiałem. Często obserwuje się, że wyrobi-
ska podziemne wykonane w spękanym masywie skalnym o wysokiej szorstkości spękań
zachowują stateczność bez obudowy przy szerokości kilkunastu (czasami kilkudziesięciu)
metrów. Tymczasem gdy spękania wypełnione są innym materiałem (iłem, gliną, pia-
skiem, żwirem, rumoszem skalnym itp.) lub gdy ich szorstkość jest niewielka, wówczas
zachowanie stateczności wyrobiska bez obudowy nawet o niewielkiej szerokości rzędu
kilku metrów jest niemożliwe.
W poprzednich podrozdziałach zajmowano się wytrzymałością na ścinanie nieciągło-
ści, w których pomiędzy ich ścianami jest kontakt na całej długości. Wytrzymałość na
ścinanie może zmniejszyć się znacznie, gdy na części lub na całej powierzchni nieciągłości
nie ma bliskiego kontaktu, lecz nieciągłość jest wypełniona przez miękki materiał, np.
ił. Dla płaskich powierzchni, takich jak płaszczyzny uwarstwienia w skałach osadowych,
przewarstwienie ilaste będzie powodować znaczący spadek wytrzymałości na ścinanie.
W szorstkich lub pofalowanych powierzchniach, grubość wypełnienia może być większa
aniżeli amplituda pofalowania i wytrzymałość na ścinanie zmniejsza się do wytrzymałości
materiału wypełniającego. Obszerny przegląd wytrzymałości na ścinanie materiału wy-
pełniającego przeprowadził Barton (1974), co pokazano w tabeli 9.3.
347
Tabela 9.3. Wytrzymałość na ścinanie materiałów wypełniających nieciągłości i spękań wypełnionych

materiałem (wg Bartona, 1974)
Maksymalna wartość Resztkowa wartość
Skała Opis skały Kohezji kąta tarcia kohezji kąta tarcia
w MPa w stopniach w MPa w stopniach
Ilasta bazaltowa brekcja, z szeroką
Bazalt 0,24 42
zmianą zawartości od iłu do bazaltu
Pokład bentonitu w kredzie 0,015 7,5
Bentonit Cienka warstwa bentonitu 0,09–0,12 12–17
Wynik z badań trójosiowych 0,06–0,1 9–13
Łupek ilasty Wynik z badań trójosiowych 0–0,27 8,5–29
bentonitowy Wynik z badań na ścinanie 0,03 8,5
Prekonsolidowany, zawierający
Ił 0–0,18 12–18,5 0–0,003 10,5–16
spękania i niewielkie ścięcia
Wynik z badań trójosiowych 0,06 32
Łupek ilasty
Z powierzchniami rozwarstwienia 0 19–25
Węgiel Warstewki od 10 do 25 mm 0,012 16 0 11–11,5
Przewarstwiony łupkiem ± 150 mm
Dolomit 0,04 14,5 0,02 17
grubości
Dioryt,
granodioryt, Ił w wyżłobieniach 0 26,5
porfir
Ił wypełniający spękania 0–0,1 24–45
Ił z piaskiem wypełniający spękania 0,05 40
Tektoniczne strefy ścinania,
Granit
charakterystyczne złupkowacenie i 0,24 42
zniszczenie granitów, rozpad skały i
wyżłobienia
1–2 mm ił w płaszczyznach uwar-
Szarogłaz 0 21
stwienia
6 mm warstwa iłu
Wapień 10–20 mm wypełnienia iłem 0,1 13–14 0 13
<1 mm wypełnienia iłem 0,05–0,2 17–21
Wapień, margiel, Warstwy przewarstwione lignitem 0,08 38
Lignit Kontakt lignit/margiel 0,1 10
Spękania o grubości 20 mm wypeł-
Wapień 0 25 0 15–24
nione lignitem
Lignit Warstwy pomiędzy lignitem i iłem 0,014–0,3 15–17,5
Montmorylonit 80 mm pokład bentonitu (monty- 0,36 14
0,08 11
Ił bentonitowy morylonitu) ilastego w kredzie 0,016–0,02 7,5–11,5
Łupki, 100–150 mm grubości wypełnienie 0,03–0,08 32
kwarcytowe iłem
i krzemiankowe Warstwowane cienkim iłem 0,61–0,74 41
łupki Warstwowane grubym iłem 0,38 31
Kwarc
Wynik z badań trójosiowych 0,042–0,09 36–38
/kaolin/piroluzyt
W przypadku gdy wytrzymałość na ścinanie materiału wypełniającego ma istotne znaczenie

dla stateczności masywu skalnego, np. w masywie skalnym występują przewarstwienia ilaste
o znacznej grubości, materiały ilaste wypełniają wyżłobienia spękania, należy wykonywać ba-
dania materiałów wypełniających w laboratoriach. Obecność bowiem miękkiego materiału
348
wypełniającego ma niekorzystny wpływ na wytrzymałość na ścinanie i sztywność. Niezwykle

ważne jest oszacowanie, czy podczas ścinania spękania wypełnionego materiałem jest możliwy
kontakt skała–skała. Inna jest wytrzymałość na ścinanie spękania wypełnionego materiałem,
gdy pomimo istnienia materiału wypełniającego po pewnym przemieszczeniu dochodzi do
kontaktu skała–skała, a inny gdy przy ścinaniu bierze udział tylko materiał wypełniający. Je-
żeli dochodzi do kontaktu skała–skała (materiał wypełniający jest cienki), wówczas następuje
zmniejszenie podstawowego kąta tarcia spękania. Jeżeli natomiast materiał wypełniający ma
znaczną grubość w porównaniu do nieregularności spękania, to wytrzymałość na ścinanie zale-
ży tylko od wytrzymałości na ścinanie materiału wypełniającego. Aby to ocenić należy porów-
nać grubość materiału wypełniającego z nieregularnością spękania. Należy jednak pamiętać, że
oprócz grubości materiału wypełniającego na zachowanie się spękania podczas ścinania mają
wpływ również inne czynniki, takie jak niejednorodność wypełnienia wzdłuż spękania i nie-
jednorodność materiału wypełniającego, ciśnienie porowe.
Pewne typowe krzywe naprężenie – przemieszczenie opisujące zachowanie się spękań pod-
czas ścinania pokazuje rys. 9.19a, b, c, d, e (Bandis, 1993). Rys. 9.19a przedstawia płaską po-
wierzchnię spękania, które wypełnione jest niewielkiej grubości materiałem wypełniającym.
Grubość materiału wypełniającego jest wystarczająca, aby nie występował wzajemny kontakt
brzegów spękania. W tym przypadku wytrzymałość na ścinanie wzdłuż spękania będzie niższa
niż gdy istnieje kontakt pomiędzy brzegami spękania, bowiem stosunkowo nieduża ilość ma-
teriału wypełniającego pełni rolę „smaru”. Rys. 9.19b przedstawia nieregularny (pofałdowany)
kształt powierzchni spękania, w którym średnia grubość wypełnienia jest znacznie mniejsza od
średniej amplitudy spękań t << a, co powoduje, że podczas ścinania praktycznie na całej długo-
ści spękania występuje bezpośredni kontakt pomiędzy brzegami spękania. W tym przypadku
wytrzymałość na ścinanie jest o około 10–20% niższa w porównaniu do spękania niewypeł-
nionego innym materiałem (materiał wypełniający powoduje zmniejszenie kąta p). Na rys.
9.19c pokazano nieregularny kształt powierzchni spękania dla t < a, w której jest możliwy kon-
takt brzegów spękania, ale dopiero po pewnym przemieszczeniu wzdłuż ścinania. Rys. 9.19d
przedstawia nieregularny kształt powierzchni spękania dla t > a, w której nie występuje kontakt
pomiędzy brzegami spękania. W tym przypadku mogą rozwijać się lokalnie wysokie ciśnienia
spowodowane ściskaniem materiału pomiędzy głównymi nieregularnościami. Wytrzymałość na
ścinanie zawiera się pomiędzy wytrzymałością na ścinanie samego materiału wypełniającego
spękanie a wytrzymałością na ścinanie określoną dla przypadku przedstawionego na rys. 9.19a.
Rys. 9.19e pokazuje nieregularny kształt powierzchni spękania dla t >> a, gdzie szorstkość po-
wierzchni nie ma żadnego wpływu na wytrzymałość na ścinanie wzdłuż spękania. Wytrzyma-
łość ta całkowicie zależy od wytrzymałości na ścinanie materiału wypełniającego spękanie.
Na rys. 9.19f, g pokazano zachowanie się spękania podczas ścinania w zależności od szorstko-
ści spękania oraz grubości materiału wypełniającego spękanie (przedstawionych na rys. 9.19a,
b, c, d, e).
349
a) 7 b) 2,3 c) 4
d) e) 5,6
f) g)
Rys. 9.19. Zachowanie się spękania podczas ścinania w zależności od szorstkości spękania i grubości materiału
wypełniającego spękanie (wg Bandis, 1994)
Wiele materiałów wypełniających spękania ma własności plastyczne. Oszacowanie wartości

wytrzymałości na ścinanie plastycznych materiałów wypełniających jest niezwykle trudne, bo-
wiem zależy ona od szeregu wskaźników, takich jak:
• stopień przekonsolidowania,
• zawartość wody,
• wskaźnik plastyczności,
• ilość części ilastych itp.
Z tego względu, aby oszacować wytrzymałości na ścinanie spękań wypełnionych materiałem

plastycznym należy (o ile to możliwe) prowadzić badania w warunkach polowych.
Niezwykle istotnym czynnikiem wpływającym na zachowanie się spękanego masywu skal-
nego jest woda, która gdy jest wystarczający czas do osiągnięcia równowagi dla ciśnienia wody
w skałach powoduje zmniejszenie naprężeń normalnych. Zmniejszenie naprężeń normalnych
do spękania, nazywane zwykle efektywnym naprężeniem normalnym, można zapisać w posta-
350
ci równania:
   'n = (n − u) (9.23)
gdzie:
u - ciśnienie wody.
W przypadku gdy spękania są zawodnione, wyliczoną w powyższy sposób wartość efektyw-

nego naprężenia normalnego należy wprowadzić do odpowiednich równań w miejsce naprę-
żenia normalnego n.
9.7. Model spękanego masywu skalnego

Powyższe rozważania były poświęcone opisowi zachowania się pojedynczego spękania pod-
czas ścinania. W masywie skalnym występuje znaczna ilość różnego typu spękań, często two-
rzących sieci spękań. Spękania te zmniejszają ogólną wytrzymałość masywu skalnego, zwięk-
szają przewodność hydrauliczną, powodują anizotropię własności mechanicznych.
Dla celów projektowych istotne jest właśnie zachowanie się masywu skalnego, które jest
zależne od zachowania się pojedynczych spękań. Nie trzeba nikogo przekonywać, że budowa
masywu skalnego jest niezwykle skomplikowana, na co wpływa budowa geologiczna, ilość
spękań, ich charakter, warunki wodne, pierwotny stan naprężenia, parametry odkształceniowe
i wytrzymałościowe litej skały. Ze względu na tę skomplikowaną budowę masywu skalnego
w obliczeniach analitycznych, czy też częściej numerycznych, wykorzystuje się uproszczone
modele, które odzwierciedlają najważniejsze cechy masywu skalnego. W modelach tych wyod-
rębnia się strefy, w których masyw skalny jest szczególnie spękany, dokonuje się jego podziału
na bloki skalne, dobiera się parametry wytrzymałościowe i odkształceniowe bloków skalnych,
a także parametry wytrzymałości i sztywności spękań. Bardzo ważny jest wybór średnich wy-
miarów Lni bloków skalnych (nazywanych blokami efektywnymi). Np. w masywie skalnym
można wyodrębnić efektywny blok skalny o wymiarach Ln1, Ln2, Ln3. Wbrew pozorom wybór
takiego bloku wcale nie jest prosty.
Na rys. 9.20 a, b oraz 9.21 pokazano trzy przykłady ilustrujące sposób wyboru efektywnego
bloku skalnego (Bandis, 1993). Dwa pierwsze przykłady przedstawiają zbocze skalne. W przy-
kładzie pierwszym (rys. 9.20a) można wyróżnić dwie sieci spękań przecinających się, które
dzielą masyw skalny na bloki o wymiarach Ln1, Ln2. W drugim przykładzie (rys. 9.20b) zazna-
czają się płaszczyzny uwarstwienia oddzielone od siebie jedną siecią spękań. Druga sieć spękań
biegnąca w poprzek do uwarstwienia jest nie w pełni wykształcona (spękania mają niewielkie
długości i występują wewnątrz danej warstwy bloku skalnego). W tym przypadku długość
bloku skalnego jest równa zasięgowi pełnej płaszczyzny ścinania, natomiast jego szerokość –
grubości płaszczyzny uwarstwienia.
351
a)
Ln2
Ln1
b)
Ln
Rys. 9.20 a, b. Tworzenie się bloków skalnych w skarpie (wg Bandis, 1993)
W przykładzie trzecim rys. 9.21 pokazano, że masyw skalny dzieli się na małe bloki skalne
o wymiarach Ln1, Ln2. Jednakże w otoczeniu wyrobiska tunelowego na skutek występujących
sił ścinających może utworzyć się duży blok obejmujący kilka lub kilkanaście małych bloków
skalnych, którego zachowanie może decydować o stateczności tunelu.
Z tego powodu scharakteryzowanie wymiarów efektywnego bloku w otoczeniu rozpatrywa-
nego wyrobiska jest niezwykle ważne.
Ln2
Ln1
Rys. 9.21. Tworzenie się bloków skalnych w otoczeniu wyrobiska tunelowego (wg Bandis, 1993).
352
Literatura
[1] Attewell P.B., Farmer I.W.: Principles of Engineering Geology, Chapman & Hall, Lon-
don, 1976.
[2] Bandis S.C.: Engineering properties and characterization of rock discontinuities, Com-
pre-hensive Rock Engineering, ed. Hudson J. A., vol. 2, pp. 155-183, Pergamon Press,
1994.
[3] Barton N.R.: A relationship between joint roughness and joint shear strength, Proc. Int.
Symp. on Rock Mech. Rock Fracture, Nancy, Paper I-8, 1971 a.
[4] Barton N.R.: Estimation of in situ shear strength from back analysis of failed rock slopes,
Proc. Int. Symp. on Rock Mech. Rock Fracture, Nancy, Paper II-27, 1971 b.
[5] Barton N.R.: Review of a new shear strength criterion for rock joints, Engng Geol. 7,
287-332, 1973.
[6] Barton N.R.: A review of the shear strength of filled discontinuities in rock, Norwegian
Geotech. Inst. Publ., no. 105. Oslo: Norwegian Geotech. Inst., 1974.
[7] Barton N.R.: Estimating the shear strenght of rock joints, Proc. III Int. Congress on
Rock Mech. ISRM, Vol. II, część A, Denver, 1974.
[8] Barton N.R.: The shear strength of rock and rock joints, Int. J. Rock Mech. Min. Sci. &
Geomech. Abstr., 13, pp. 1-24, 1976.
[9] Barton N.R., Choubey V.: The shear strength of rock joints in theory and practice, Rock
Mech. 10, pp. 1-54, 1977.
[10] Barton N.R., Bandis S.C.: Effects of block size on the shear behaviour of jointed rock,
23rd U.S. Symp. on Rock Mechanics, Berkeley, pp. 739-760, 1982.
[11] Barton N.R., Bandis S.C.: Review of predictive capabilites of JRC-JCS model in engine-
ering practice, in Rock joints, Proc. Int. Symp. on Rock Joints, Loen, Norway, (eds. N.R.
Barton and O.Stephansson), pp. 603-610, 1990.
[12] Coulson J.H.: Shear strength of flat surfaces in rock, Proc. 13th Symp. on Rock Mech.
Urbana I11, 1971 (E.J. Cording Ed.), pp. 77-105, 1972.
[13] Deerre D.U., Miller R.P.: Engineering classification and index properties of rock, Techni-
cal Report No. AFNL-TR-65-116, Albuquerque, NM: Air Force Weapons Laboratory,
1966.
[14] Goodman R.E.: Methods of Geological Engineering in Discontinuous Rocks, West, St-
Paul, 1976.
[15] Hoek E.: Fracture of anisotropic rock, J.South Afr. Inst. Min. Metall., vol. 64, pp. 501-
518, 1964.
[16] Hoek E.: Strength of rock and rock masses, ISRM News Journal, vol. 2, no. 2, pp. 4-16,
1994.
[17] Hoek E.: Rock Engineering, Course notes. www.rockscience.com.
[18] Hutchinson J.N.: Field and laboratory studies of a fall in Upper Chalk cliffs at Joss Bay,
353
Isle of Thanet, In: Stress-strain behaviour of soils (R.H.G. Parry ed.), Proc. Roscoe Mem.
Symp. Cambridge Univ., 1971, G.T. Foulis, Henley-on-Thames, pp. 692-706, 1972.
[19] ISRM suggested methods for the quantitative description of discontinuities in rock mas-
ses, Int. J. Rock Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr., 15, pp. 319-368, 1978.
[20] Krsmanović D.: Initial and residual shear strength of hard rocks, Geotechnique 17, pp.
145-160, 1967.
[21] Patton F.D.: Multiple modes of shear failure in rock, Proc. 1st Congr. Int. Soc. Rock
Mech., Lisbon 1, pp. 509-513, 1966.
[22] Richards L.R.: The shear strength of joints in weathered rock, Ph. D. Thesis Univ. of
London, Imperial College, pp. 1-427, 1975.
[23] Ripley C.F., Lee K.L.: Sliding friction tests on sedimentary rock specimens, Trans. 7th
Int. Congr. Large Dams. Rome 1961, Vol. 4, pp. 657-671, 1962.
[24] Thiel K.: Mechanika skał w inżynierii wodnej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa, 1980.
[25] Wallace G.B., Slebir E.J., Anderson F.A.: Foundation testing for Auburn Dam., Proc.
11th Symp. on Rock Mech., Berkeley, Calif. 1969, (W.H. Somerton, Ed.), pp. 461-498,
1970.
354
10. Opis zachowania się masywu skalnego w otoczeniu wyrobisk podziemnych na podstawie wyników
pomiarów in-situ. Metoda obserwacyjna wykonywania tuneli
10. OPIS ZACHOWANIA SIĘ MASYWU SKALNEGO

W OTOCZENIU WYROBISK PODZIEMNYCH NA
PODSTAWIE WYNIKÓW POMIARÓW IN-SITU.
METODA OBSERWACYJNA WYKONYWANIA TUNELI
10.1. Pomiary prowadzone podczas wykonywania bu-
dowli podziemnej
W rozdziałach 5 i 6 opisano wybrane własności fizykomechaniczne skał otrzymane z badań
laboratoryjnych, a więc dla małych próbek pobranych uprzednio z calizny oraz z badań polo-
wych wykonanych na znacznie większych próbkach w warunkach in-situ.
Dla rozwiązania szeregu zagadnień z zakresu geomechaniki niezbędne jest jeszcze dokład-
niejsze poznanie własności masywu skalnego. Możliwe to jest jednakże dopiero podczas
wykonywania wyrobisk podziemnych poprzez prowadzenie odpowiednich obserwacji (mo-
nitoringu, pomiarów) zarówno na konturze wyrobiska, jak i wewnątrz masywu skalnego.
Obserwacje te są istotnym źródłem wiedzy o zachowaniu się skał w otoczeniu wyrobiska.
Mogą być one wykorzystane do:
• bieżącego doboru obudowy wstępnej i ostatecznej dostosowanego do zmieniających się wa-
runków górniczo-geologicznych,
• opracowania zależności empirycznych określających zachowanie się masywu skalnego w oto-
czeniu wyrobiska podziemnego.
W Nowej Austriackiej Metodzie Budowy Tuneli (NATM), podobnie jak w Norweskiej Me-
todzie Budowy Tuneli (NMT) prowadzenie pomiarów i obserwacji podczas drążenia należy
do jednego z najważniejszych czynników sprawdzających prawidłowość zaprojektowanej obu-
dowy wstępnej i ostatecznej oraz w przypadku istotnej zmiany warunków górniczo-geologicz-
nych pozwala na odpowiedni dobór obudowy. Pomiary umożliwiają również podjęcie decyzji
o momencie zakładania obudowy ostatecznej (określenie odległości pomiędzy czołem przodka
a początkiem obudowy ostatecznej).
W wyrobiskach podziemnych i tunelach wykonuje się następujące pomiary:
• Przemieszczeń pionowych i poziomych wybranych punktów znajdujących się na obudowie
wstępnej. Z reguły pomiary wykonuje się niwelatorem z dokładnością poniżej ± 2 mm;
• Konwergencji pionowej, poziomej, diagonalnej wybranych punktów znajdujących się na
obudowie wstępnej. Konwergencja jest zmianą odległości pomiędzy dwoma przeciwległymi
punktami na konturze wyrobiska (rys. 10.1):
   K(t) = K(to) - K(t) (10.1)

gdzie:
K(t) – konwergencja między dwoma wybranymi punktami (i) oraz (i+1) po czasie t,
K(to ) – początkowy pomiar odległości pomiędzy punktami (i) oraz (i+1),
355
K(t) – pomiar odległości pomiędzy punktami (i) oraz (i+1) po czasie t.

Konwergencję uważa się za dodatnią, jeżeli odległość pomiędzy dwoma punktami zmniejsza
się lub ujemną, jeżeli ona się zwiększa. Punkty pomiarowe rozmieszcza się na konturze wyro-
biska w jego przekroju poprzecznym i dokonuje pomiaru przy pomocy taśmy z czujnikiem
zegarowym. Precyzyjna znajomość odległości pomiędzy dwoma punktami najczęściej nie
jest konieczna i zwykle wystarcza dokładność 0,1 mm na 10 m. W celu przeprowadzenia
pomiarów konwergencji w obudowie wstępnej zakładane są specjalne szpilki pomiarowe
o długości 250 mm i średnicy 20 mm (poniklowane z odcinkiem gwintowanym);
• Przemieszczeń skał (lub gruntu) w otoczeniu wyrobiska przy pomocy ekstensometrów po-
zwalających na określenie zasięgu strefy spękań oraz ocenę rozwarstwienia masywu skal-
nego. Często używa się ekstensometrów wielozakresowych. Dla przykładu ekstensometr
sześciozakresowy (o zakresach 2,0 m; 4,0 m; 6,0 m; 8,0 m; 10 m; 12 m) składa się z sześciu
prętów stalowych o odpowiednich długościach zgodnych z zakresami pomiaru. Jest on
zakładany w otworze dwunastometrowym o średnicy 45 mm, a jego wylot jest zabezpieczo-
ny rurką stalową pozwalającą na niezależne poruszanie się prętów. Przy pomocy czujnika
zegarowego mierzy się przemieszczenia poszczególnych prętów z dokładnością do 0,05 mm
(Stączek i Stączek, 1989);
• Naprężeń w kotwiach pomiarowych;
• Naprężeń w obudowie wstępnej;
• Naprężeń na kontakcie obudowa wstępna – obudowa ostateczna;
• Naprężeń w obudowie ostatecznej, pomiary naprężeń prowadzi się za pomocą tensometrów
elektronicznych;
• Wahań stanów zwierciadła wody podziemnej za pomocą piezometrów;
• Ciśnienia wody na obudowę ostateczną;
• Geofonem.
Rys. 10.1. Przykładowa konwergencja ociosów wyrobiska ΔK12(t) = K12(0) - K12(t)
356
Pomiary konwergencji i przemieszczeń wybranych punktów konturu obudowy (z reguły

niwelacji) dokonuje się codziennie na stanowiskach pomiarowych, które zakłada się w od-
ległościach od 10 m (wyjątkowo 5 m) do 50 m, w zależności od własności odkształcenio-
wych i wytrzymałościowych masywu skalnego. Przyjmuje się zasadę „im większe odkształ-
cenia masywu skalnego, tym odległość pomiędzy stanowiskami pomiarowymi mniejsza”.
Pierwsze stanowisko badawcze powinno być wykonane jak najbliżej czoła przodka, bowiem
największe zmiany konwergencji występują w jego pobliżu, a w miarę jak się stanowisko
badawcze oddala od czoła przodka – nieliniowo maleją. W większej odległości od czoła
przodka zmiany konwergencji z reguły są nieduże.
Na wielkość konwergencji konturu tunelu ma wpływ wiele czynników:

• własności odkształceniowe (w tym reologiczne) i wytrzymałościowe skał znajdujących się
w otoczeniu drążonego tunelu,
• stan naprężenia występujący w otoczeniu tunelu,
• odległość stanowiska pomiarowego od czoła drążonego tunelu,
• sposób drążenia tunelu,
• rodzaj zastosowanej obudowy wstępnej i ostatecznej i ich odległości od czoła przodka,
• czas pomiaru itp.
Po wykonaniu pomiarów dokonuje się analizy otrzymanych wyników oddzielnie dla każde-
go stanowiska pomiarowego, a następnie analizuje się łącznie wyniki uzyskane na wszystkich
stanowiskach pomiarowych. Zwykle dla zmieniającej się w czasie konwergencji na danym kie-
runku (np. konwergencja stropu i spągu lub konwergencja ociosów) oraz odległości od czoła
przodka drążonego tunelu wykonuje się trzy wykresy:
• wykres 1 – zmianę z upływem czasu odległości pomiędzy stanowiskiem pomiarowym a czo-

łem przodka s = f1(t),
• wykres 2 – zmianę w czasie konwergencji na badanym kierunku (np. konwergencja ocio-
sów) K = f2(t),
• wykres 3 – przebieg konwergencji w czasie zależności od odległości od czoła przodka
K = f3(s).
Na rys. 10.2 pokazano przykładowe trzy wykresy dla konwergencji ociosów.

Jakościową zmianę konwergencji strop – spąg przed czołem tunelu, a także w miarę odda-
lania się od niego pokazuje rys. 10.3. Z rysunku tego wynika, że zmiany konwergencji zaczy-
nają się w pewnej odległości od czoła przodka w masywie skalnym, osiągają określoną wartość
na czole przodka, a następnie asymptotycznie zmierzają do określonej wartości. Ponieważ
stanowisko pomiarowe jest instalowane dopiero w pobliżu czoła przodka, a nie w masywie,
dlatego mierzymy tylko część konwergencji.
357
Rys. 10.2. Wykresy zmian: odległości stanowiska pomiarowego od czoła przodka s = f1(t), konwergencji ociosów
z upływem czasu ΔK = f2(t), konwergencji ociosów w zależności od odległości od czoła przodka
Rys. 10.3. Zmiany konwergencji w otoczeniu przodka tunelu: a) rzeczywiste, b) mierzone (wg Hoek, 1999)
358
Na rys. 10.4 pokazano przykładowe różne rodzaje urządzeń, które są wykorzystywane do

pomiaru przemieszczeń i naprężeń w tunelu i jego otoczeniu.
Rys. 10.4. Rodzaje urządzeń wykorzystywanych do pomiarów prowadzonych w bezpośrednim sąsiedztwie wyrobiska
Natomiast na rys. 10.5 przedstawiono stanowisko pomiarowe wykorzystywane podczas drą-

żenia tuneli Izmit w Turcji (Stączek i Stączek, 1989).
Rys. 10.5. Stanowisko pomiarowe wykorzystywane podczas drążenia tuneli Izmit w Turcji (wg Stączek i Stączek, 1989)
359
W pracy Dynowskiej (1999) opisano przemieszczenia konturu sztolni wykonywanej w ma-

sywie fliszowym. Na podstawie wyników pomiarów uzyskanych w czasie drążenia sztolni hy-
drotechnicznych w Świnnej Porębie między innymi określono wpływ położenia czoła przodka
sztolni na przemieszczenia stropu sztolni. Analizę prowadzono dla dwóch sztolni: ujęciowej na
odcinku 160 m (18 punktów pomiarowych) oraz w zrzutowej na odcinku 120 m (15 punk-
tów pomiarowych). Z analizy wyłączono odcinki zlokalizowane w rejonie wlotów i wylotów
z obu sztolni z uwagi na wykonane przebudowy (wyloty), stosunkowo krótki czas prowadzenia
pomiarów (wloty) oraz małą grubość nadkładu.
Wykorzystując otrzymane wyniki pomiarów określono zależność pomiędzy wielkością prze-
mieszczeń pionowych stropu sztolni a odległością czoła przodka (rys. 10.6).
Rys. 10.6. Zależność pomiędzy wielkością przemieszczeń pionowych stropu sztolni a odległością czoła przodka
W wyniku przeprowadzonych obliczeń statystycznych stwierdzono, że przemieszczenia

stropu sztolni z wysokim współczynnikiem korelacji powyżej 0,9 opisuje krzywa wykładnicza
w postaci:
w st = b0 + b1e−cd (10.2)
gdzie :
w st – przemieszczenie pionowe stropu,
b0, b1, c – współczynniki,
d – odległość danego punktu stropu od czoła przodka sztolni.
Dla sztolni ujęciowej średnia wartość współczynników wynosiła:
b0 = −10,181
b1 = +10,891
c = + 0,0547
natomiast dla sztolni zrzutowej:
b0 = −11,149
b1 = +12,053
c = +0,04555
360
Średnia zależność pomiędzy osiadaniami stropu a położeniem czoła przodka dla obydwu
sztolni wynosiła:
w st = −10,665 + 17,498 e 0,05013 d (10.3)
Wartość w – przemieszczeń pionowych jest podana w milimetrach.
Wiele ostatnio wykonywanych projektów budowli podziemnych bazuje na bardzo skompli-

kowanych obliczeniach numerycznych, których celem jest kompleksowa analiza współpracy
masywu skalnego i obudowy. W tej kompleksowej analizie staramy się uwzględnić jak naj-
większą liczbę czynników, wykorzystując także nabyte wcześniej doświadczenie z wykonywa-
nia innych budowli podziemnych; muszą w niej być uwzględnione m.in. następujące czynniki:
własności masywu skalnego, stan naprężenia, rodzaj obudowy wstępnej i ostatecznej oraz czas
jej założenia, pełny proces wykonywania budowli podziemnej (na rys. 10.7 pokazano przebieg
przemieszczeń stropu w miarę wykonywania kolejnych etapów tunelu) itp. Wymieniono tu-
taj tylko najważniejsze czynniki. W obliczeniach numerycznych bierzemy pod uwagę przede
wszystkim te czynniki, dla których dysponujemy odpowiednimi danymi. Jeżeli musimy pod-
dać analizie także czynniki dla których nie posiadamy wystarczającej liczby danych, próbujemy
je oszacować, wykorzystując dane literaturowe lub właśnie nabyte doświadczenie. Taki sposób
postępowania powoduje, że czasami pewne parametry są zgrubnie lub wręcz źle dobrane. Nie-
które z nich można oszacować dopiero na drodze tzw. analizy odwrotnej. Aby wykonać analizę
odwrotną trzeba dysponować odpowiednimi pomiarami, które można uzyskać dopiero pod-
czas wykonywania budowli podziemnej. Z tego powodu we współczesnym tunelowaniu kła-
dzie się duży nacisk na prowadzenie obserwacji i pomiar przemieszczeń zachodzących w czasie
wykonywania wyrobiska, a także po jego zakończeniu.
Rys. 10.7. Zmiana przemieszczeń stropu tunelu w miarę wykonywania kolejnych etapów jego drążenia
(wg Duddeck, 1991)
361
10.2. Wykorzystanie metody obserwacyjnej do drążenia

tuneli
W ostatnich latach zaczęto wykorzystywać obserwacje i pomiary prowadzone w czasie wy-
konywania wyrobiska do bieżącego projektowania wyrobisk podziemnych, doboru obudowy
wstępnej i ostatecznej, określenia czasu założenia obudowy ostatecznej, także sposobu drążenia.
Jedną z takich metod jest metoda obserwacyjna opracowana przez Pecka (1969). Peck wzorując
się na Terzaghim, który w 1940 r. skrótowo powiedział „Ucz się wraz z postępem drążenia” (le-
arn-as-you-go method), zmodyfikował to sformułowanie do zasady: „Wybierz najlepszą drogę”
(best-way-out-application).
W Eurocode 7 podano uzasadnienie dla stosowania metody obserwacyjnej oraz opisano jej
najważniejsze elementy. Brzmi ono następująco: „Ponieważ często jest trudno uzyskać pełny
opis geotechnicznego zachowania się masywu skalnego, to czasami lepiej jest zastosować spo-
sób znany jako metoda obserwacyjna, w której wcześniej wykonany projekt budowli podziem-
nej jest modyfikowany podczas drążenia”.
Aby można było stosować tę metodę, przed rozpoczęciem drążenia należy przyjąć cztery
warunki:
• ustalić graniczną wartość zachowania budowli podziemnej, która ze względu na jej sta-
teczność jest do zaakceptowania (np. maksymalną wartość przemieszczenia konturu bu-
dowli podziemnej);
• przewidzieć zakres możliwego zachowania się budowli podziemnej podczas drążenia i należy
wykazać, że istnieje odpowiednio wysokie prawdopodobieństwo, iż to zachowanie będzie
mieścić się wewnątrz akceptowalnej granicy;
• odpowiednio zaprojektować monitoring, tak aby uzyskane z niego informacje na temat
zachowania się budowli podziemnej podczas drążenia dały odpowiedź czy mieści się ona
wewnątrz zaakceptowanej granicy. Monitoring powinien być zaplanowany przejrzyście i od-
powiednio wcześnie. Należy go wykonywać w tak dobranych przedziałach czasu, aby po-
zwalał na podjęcie właściwych działań w momencie pojawienia się niekorzystnych zjawisk.
Trzeba zapewnić odpowiednią dokładność przyrządów do monitoringu i należy dokonywać
w miarę częstej analizy wyników, aby był czas na dokonanie zmian;
• powinien być przygotowany plan ewentualnych działań, które mogą być zastosowane, jeżeli
monitoring wykazał przekroczenie ustalonej akceptowalnej granicy.
Podczas drążenia monitoring powinien być wykonywany zgodnie z planem, a w przypadku
gdy to jest konieczne należy przewidzieć dodatkowy lub zastępczy monitoring. Wyniki moni-
toringu powinny być oszacowane na właściwym etapie i jeżeli są konieczne dodatkowe prace
podczas drążenia, działania powinny być one odpowiednio zaplanowane.
Przytoczona powyżej definicja Eurocode 7 jest bardzo krytykowana (Kovarii, Lunardi,
2000), bowiem:
– nie określa się w niej najkorzystniejszych oraz najbardziej niekorzystnych warunków wy-
362
konywania danej budowli podziemnej,

– nie łączy monitoringu z wykonywaniem odpowiednich obliczeń,
– używa się tylko słowa monitoring, który odnosi się raczej do pomiarów. Natomiast istotne
są również obserwacje.
Wydaje się, że lepszą definicję metody obserwacyjnej podał Nicholson (1996), który napisał:
„Metoda obserwacyjna Pecka jest rozwinięciem i uzupełnieniem wstępnego projektu budow-
li podziemnej wykonanego dla najbardziej prawdopodobnych warunków geoinżynierskich
(geotechnicznych) uzyskanych z rozpoznania łącznie z opisem przewidywanego zachowania
się konstrukcji podczas drążenia. Dla wstępnego projektu są wykonywane obliczenia z reguły
numeryczne i określane wartości graniczne, które później wykorzystuje się dla systemu mo-
nitoringu. Jeżeli wyniki monitoringu otrzymane podczas drążenia wykraczają poza przyjęte
zachowanie się budowli podziemnej (co świadczy o tym, że rozpoznanie było niedostateczne)
wtedy na bieżąco poprawia się wstępny projekt. Jeżeli podczas drążenia zachowanie masywu
skalnego wielokrotnie odbiega od przewidywanych we wstępnym projekcie, wówczas należy
zwiększyć częstotliwość pomiarów”.
Metodę obserwacyjną można podzielić na następujące etapy:
I. Przed rozpoczęciem wykonania budowli podziemnej
I.1. Przeprowadzenie w miarę możliwości dokładnego rozpoznania masywu skalnego w oto-
czeniu planowanej budowli podziemnej;
I.2. Przygotowanie modeli numerycznych dla oszacowanych w rozpoznaniu parametrów
własności masywu skalnego oraz zrealizowanie wariantowych obliczeń pozwalających
na wstępne zaprojektowanie sposobu wykonania budowli podziemnej, dobór obudo-
wy, określenie wartości przemieszczeń i odkształceń w wybranych punktach lub prze-
krojach, w których następnie prowadzone będą pomiary podczas wykonywania bu-
dowli podziemnej. Z reguły prowadzi się pomiary: osiadań powierzchni terenu nad
wykonywaną budowlą podziemną (w przypadku tunelu nad osią główną biegu tunelu),
przemieszczeń pionowych lub/i przemieszczeń poziomych w stropie, spągu a czasami
również w ociosie, konwergencji pionowej, poziomej, diagonalnej wybranych punk-
tów. Jeżeli istnieje taka potrzeba dokonuje się także pomiarów wyciskania czoła przodka
w kierunku przestrzeni wybranej. Dotyczy to zwłaszcza tuneli wykonywanych w sła-
bym lub bardzo słabym gruncie;
I.3. Zrobienie wstępnego projektu wykonywania budowli podziemnej wraz z projektem obu-
dowy wstępnej i ostatecznej.
II. Podczas wykonywania budowli podziemnej
II.1. Prowadzenie pomiarów w czasie wykonywania budowli i ich analiza;
II.2. W przypadku gdy otrzymane wyniki pomiarów istotnie różnią się od pierwotnie założo-
nych (prognozowanych w obliczeniach numerycznych), należy przygotować nowe (lub
poprawione) modele numeryczne i przeprowadzić obliczenia metodą odwrotną (back
analysis). W obliczeniach tych dla pomierzonych przemieszczeń, odkształceń oraz znanej
363
budowy geologicznej masywu, kształtu i wymiarów budowli, metodą odwrotną określa się
parametry wybranych własności masywu skalnego;
II.3. Dla określonych na nowo wybranych parametrów masywu skalnego ponownie przepro-
wadza się obliczenia numeryczne, a w oparciu o uzyskane wyniki dokonuje się zmiany
projektu wykonywania budowli oraz projektu obudowy wstępnej i ostatecznej. Określa
się również wartości przemieszczeń i odkształceń w wybranych punktach lub przekrojach,
w których są prowadzone pomiary podczas dalszego wykonywania budowli podziemnej;
II.4. Każda zasadnicza zmiana warunków górniczo-geologicznych wykonywania budowli,
a także występowanie istotnych różnic pomiędzy pomiarami pomierzonymi a prognozo-
wanymi jest powodem, aby ponownie przeprowadzić obliczenia i dokonać modyfikacji
projektu zgodnie z punktami od II.2 do II.3.
Niedawno pojawiła się pewna odmiana metody obserwacyjnej, którą można nazwać dyna-
miczną metodą obserwacyjną. Metoda ta mogła się rozwinąć, bowiem w ostatnich kilkunastu
latach nastąpił ogromny postęp:
• w numerycznym modelowaniu zagadnień geoinżynierskich (burzliwy rozwój metod nume-
rycznych),
• w otrzymywaniu danych geoinżynierskich,
• w oprzyrządowaniu do prowadzenia pomiarów in-situ.
Korzystając z tych rozwiązań opracowano nową metodę pozwalającą na bieżące, dyna-
miczne dokonywanie zmian w sposobach drążenia i w doborze obudowy tunelu w trakcie
jego drążenia.
Metoda ta składa się z pięciu faz:
• FAZA 1 – obejmuje dokumentację geologiczną przodka tunelu i jego otoczenia przy
pomocy zestawu kamer trójwymiarowych, kolorowych. Otrzymany obraz pozwala na
rozpoznanie różnego typu nieciągłości (nawet 2–3 mm nieciągłości) występujących na
powierzchni skały (najczęściej stosuje się kamery o rozdzielczości 4000×3000 pixeli). Na
obrazie kolorowym o odpowiedniej rozdzielczości można rozpoznać litologię oraz zwie-
trzenie skał. Ponieważ przy pomocy kamery wykonuje się obrazy z co najmniej dwóch
różnych miejsc, dlatego jest wysoka dokładność odległości i wymiarów (poniżej 1 cm).
Podczas drążenia, co 5–25 m postępu przodka dokonuje się pełnej dokumentacji zmian
głównie geologicznych zachodzących w czole przodka i jego otoczeniu. Dane te łącznie
z danymi hydrogeologicznymi, geomechanicznymi, geofizycznymi, górniczymi, minera-
logiczno-petrograficznymi i geochemicznymi uzyskanymi wcześniej lub podczas drąże-
nia stanowią dane geoinżynierskie.
• FAZA 2 – zawiera automatyczne tworzenie i budowę trójwymiarowych modeli cyfrowych
przodka tunelu i jego otoczenia, wykorzystując aktualne dane geoinżynierskie.
• FAZA 3 – w tej fazie analizuje się dane geoinżynierskie i formułuje się wnioski.
• FAZA 4 – dokonuje się aktualnej klasyfikacji masywu skalnego, buduje modele geomecha-
niczne dla tunelu uwzględniające najważniejsze zmiany zachodzące w budowie geologicznej
364
i pozostałych danych geoinżynierskich.

• FAZA 5 – obejmuje dobór (lub aktualizację) obudowy wstępnej i ostatecznej dla anali-
zowanego odcinku tunelu, ewentualne zmiany w sposobie drążenia tunelu. Aby dobrać
odpowiednio obudowę należy wykonać obliczenia stanu naprężenia, przemieszczenia,
wytężenia w otoczeniu tunelu. W tym celu wykorzystuje się metody numeryczne.
Przykład zastosowania metody obserwacyjnej (Kovarii, Lunardi, 2000)

Poniżej na przykładzie pokazano zastosowanie metody obserwacyjnej. Metodę tę wyko-
rzystano przy budowie tuneli dla autostrady łączącej Bolonię z Florencją (Kovari, Lunardi,
2000). Na długości 84,5 km należało wybudować sieć 11 tuneli o przekroju poprzecznym
140 m2 każdy. Dodatkowo trzeba je było połączyć przy pomocy 13 tuneli z tunelem ser-
wisowym. W ukończonych tunelach osiągnięto średni postęp drążenia 1600 m/miesiąc.
Jeden z tuneli (tunel Firenzuola) był wykonywany w bardzo niekorzystnych warunkach
geologicznych. Trasa tunelu przebiegała przez formację iłów Basenu Mugello, która zawiera
pleistoceńskie osady rzeczne z poziomymi przewarstwieniami. Znajdują się tam łupki ilaste
z wkładkami jasnego piasku w kolorze zielono-niebieskim, niezwietrzałe i nieutlenione
z elementami czarnego torfu.
Z geotechnicznego punktu widzenia iły Basenu Mugello mogą być sklasyfikowane
jako nieorganiczne o średnio-niskiej plastyczności, dobrej konsystencji i słabo prekon-
solidowane. Parametry własności fizykomechanicznych iłów Basenu Mugello zamiesz-
czono w tabeli 10.1. Dla tych parametrów określonych z badań laboratoryjnych wy-
konano wstępny projekt drążenia tunelu Firenzuola wraz z obudową, wykorzystując
obliczenia numeryczne.
Tabela 10.1. Parametry fizykomechaniczne iłów Basenu Mugello
Parametry własności Określone z badań Określone przy pomocy
fizykomechanicznych laboratoryjnych metody odwrotnej
Ciężar objętościowy 19,9–20 kN/m3 19,9–20 kN/m3
Maksymalna wartość kohezji 0,02–0,03 MPa 0,015 MPa
Resztkowa wartość kohezji 0 0
Maksymalna wartość kąta tarcia
24–28 22
wewnętrznego
Resztkowa wartość kąta tarcia
15–18 15
wewnętrznego
Moduł sprężystości E(z)=11,5+3,02z MPa E(z)=11,5+0,5z MPa
Współczynnik prekonsolidacji 2–5 2–5
W tym projekcie obudowę wstępną stanowił beton natryskowy o grubości 0,30 m

wzmocniony włóknami szklanymi wraz z ciężkimi łukami stalowymi rozmieszczonymi
w odległości od 1,0 do 1,4 m. Obudowa ostateczna była obudową betonową wykonywaną
w następujący sposób: najpierw w spągu tunelu wykonywano obudowę betonową o grubo-
365
ści 1 m w odległości 30 m od czoła przodka, a następnie w odległości 60 m od czoła przodka

wykonywano resztę obudowy ostatecznej (betonowej o grubości 30 cm) w ociosach i stro-
pie tunelu. Dotychczasowe doświadczenia wykonywania tuneli w tak trudnych warunkach
geologicznych wskazywały, że podczas drążenia największe problemy będą spowodowane
wyciskaniem spągu oraz wyciskaniem (wręcz wypływaniem) czoła przodka do wyrobiska.
Z tego powodu wzmocniono spąg grubą obudową betonową, natomiast czoło przodka
wzmacniano poprzez wprowadzenie od 40 do 100 kotwi z włókien szklanych o długości
minimum 15 m rozmieszczonych na całej powierzchni czoła przodka. W ten sposób przed
czołem przodka utworzył się korek o odpowiednio wzmocnionych parametrach wytrzyma-
łościowych, którego celem było niedopuszczenie do utraty stateczności czoła przodka. Na
podstawie badań laboratoryjnych przyjęto dwie graniczne wielkości na odkształcenie się
czoła przodka w kierunku przestrzeni wybranej, a mianowicie: osiągnięcie odkształcenia
0,5% traktowane było jako ostrzeżenie, osiągnięcie odkształcenia 0,9% traktowane było
jako alarmujące. Zaprojektowano, że będą prowadzone następujące pomiary:
• na powierzchni terenu nad drążonym tunelem,
• konwergencji pomiędzy wybranymi punktami konturu tunelu (strop–spąg, ociosy, ocio-
sy–strop),
• odkształcenia wyciskanego czoła przodka.
W trakcie drążenia okazało się, że przekroczone są graniczne wartości odkształceń
czoła przodka (maksymalne odkształcenia czoła przodka dochodziły do 1,25%), osia-
dania powierzchni różnią się od założonych, także większe są wartości konwergencji niż
przewidywano. Z tego względu wykonano szereg obliczeń. Najpierw metodą odwrotną
określono nowe parametry własności geotechnicznych masywu (tabela 10.1), a następ-
nie przyjmując te parametry wykonano obliczenia numeryczne dla różnych wariantów
usytuowania obudowy wstępnej i ostatecznej, a także dla różnej grubości korka przed
czołem przodka. W wyniku tych obliczeń zaproponowano następujące zmiany w sto-
sunku do wstępnego projektu:
• obudowę wstępną wzmocniono wprowadzając dodatkowo łuki stalowe w spąg (uzyskano
w ten sposób zamkniętą obudowę stalową);
• odległość obudowy ostatecznej od czoła przodka zmniejszono. Część spągową obudowy tu-
nelu zaproponowano wykonywać w odległości 12 m od czoła przodka, a resztę obudowy
ostatecznej w ociosach i stropie tunelu przyjęto wykonywać w odległości nie większej niż
40 m od czoła przodka;
• w czole zwiększono grubość korka poprzez wprowadzenie 93 kotwi z włókien szklanych
o długości minimum 24 m rozmieszczonych na całej powierzchni czoła przodka i pod
takimi kątami, aby maksymalna odległość pomiędzy poszczególnymi kotwiami nie była
większa niż 12 m.
Po wprowadzeniu tych zmian udało się wykonać tunel Firenzuola pomimo skrajnie nieko-
rzystnych warunków geologicznych.
366
10.3. Zachowanie się masywu skalnego w otoczeniu bu-

dowli podziemnej w świetle przeprowadzonych pomiarów
Zebrane obserwacje, pomiary i doświadczenia z wielu wykonanych budowli podziemnych
są wykorzystywane do opracowania zależności empirycznych pozwalających określić w sposób
szacunkowy wpływ różnych czynników na budowlę podziemną, często w powiązaniu z tą czy
inną klasyfikacją skał. Zależności te wykorzystywane są przy projektowaniu budowli podziem-
nych. Poniżej przeprowadzono analizę wpływu różnych czynników naturalnych i technicznych
na zachowanie się masywu skalnego w otoczeniu budowli podziemnych.
Wyrobiska podziemne można podzielić na:
• wyrobiska podziemne wykonywane na „ małych” głębokościach,
• wyrobiska wykonywane na „średnich” i „dużych” głębokościach.
Podział ten jest umowny, bowiem na zachowanie się budowli podziemnej ma wpływ szereg
czynników, jak: własności gruntów lub skał, pierwotny stan naprężenia, wielkość wyrobiska
itp. Ze względu na te czynniki niektóre budowle podziemne mogą zachowywać się tak jakby
znajdowały się na znacznie mniejszej lub większej głębokości aniżeli to wynika z ich faktyczne-
go posadowienia. Na „małej” głębokości budowle podziemne z reguły wykonywane są w grun-
cie lub masywie skalnym, który charakteryzuje się niskimi parametrami odkształceniowymi
i wytrzymałościowymi. Taki masyw skalny będziemy umownie nazywali „słabym” masywem
skalnym. „Słaby” masyw skalny może wystąpić też na większej głębokości. Wstępna ocena ma-
sywu skalnego i mogących wystąpić trudności podczas wykonywania budowli podziemnych
jest niezwykle ważna. Z tego względu poszukiwano wskaźnika przy pomocy którego można
byłoby ocenić wstępnie przewidywane zachowanie się masywu skalnego w jego otoczeniu.
Hoek (1999) na podstawie obliczeń analitycznych oraz obserwacji zaproponował, aby takim
wskaźnikiem był stosunek
Rcm Rm
n  lub  n  c (10.4)
pz  H
gdzie:
m
R c – wytrzymałość na jednoosiowe ściskanie masywu skalnego,
pz – pierwotne naprężenie pionowe,
 – ciężar objętościowy,
H – głębokość posadowienia budowli.
Przyjął również, że masyw skalny będzie się traktować jako „słaby”, jeżeli wskaźnik n ≤ 0,3.
Na rys. 10.8 zamieszczono wykres zmian stosunku konwergencji tunelu do średnicy prze-
kroju kołowego D wraz ze zmianą wartości współczynnika . Wyraźnie widać, jak ze wzro-
stem współczynnika  hiperbolicznie maleje konwergencja tunelu. Wartości współczynnika
n = 0,3 odpowiada konwergencja 2%. Jeżeli konwergencja pomiędzy dwoma punktami tu-
nelu jest równa lub większa od wartości 2%, wówczas można przyjąć, że mamy do czynienia
367
ze „słabym” masywem skalnym. W takim masywie skalnym mogą występować problemy ze

statecznością konturu tunelu. Z reguły są to problemy spowodowane wypiętrzaniem spągu
(wyciskaniem) lub utrzymaniem stateczności czoła przodka drążonego tunelu.
30
'K
100%
D
20
10
2% Rcm
0 pz
0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 10
Rcm
Rys. 10.8 Zależność konwergencji w tunelu od współczynnika   (wg Hoek, 1999)
pz
Zaproponowany przez Hoeka oraz Zasławskiego (Drużko i in., 1975) wskaźnik można na-
zwać naprężeniowym, bowiem oparty jest na porównaniu wartości wytrzymałości masywu
skalnego z wartością pierwotnego stanu naprężenia. Sakurai (1983) zaproponował wskaźnik
odkształceniowy. Uzależnił on stateczność tunelu tylko od odkształceń występujących na jego
konturze. Podobnie jak Hoek odkształcenie to zdefiniował jako stosunek konwergencji tunelu
'K
do jego średnicy, czyli H . Na podstawie szeregu obserwacji zachowania się tuneli podczas
D
drążenia doszedł do tego samego wniosku co Hoek, że odkształcenie krytyczne o średniej war-
tości kr = 2% oddziela tunele, w których nie ma problemów ze statecznością konturu (tunele
„stateczne”), od tuneli, w których te problemy występują (tunele „niestateczne”). Jeżeli  ≥ 2%,
tunel jest „niestateczny” i wówczas dla utrzymania jego stateczności należy prowadzić drążenie
z odpowiednią technologią oraz stosować specjalnie zaprojektowaną wzmocnioną obudowę
zarówno wstępną jak również ostateczną. Jeżeli  < 2%, tunel jest „stateczny” i wówczas nie ma
szczególnych wymagań odnośnie do drążenia oraz obudowy.
Koncepcja Sakurai została wykorzystana przy drążeniu trzech tuneli na Tajwanie (Sakurai
1983; Hoek 1999). Podczas drążenia tych tuneli okazało się, że odkształcenia hiperbolicznie
maleją w miarę zwiększania się jednoosiowej wytrzymałości na ściskanie masywu skalnego.
Podobnie ze wzrostem wytrzymałości na ściskanie masywu skalnego hiperbolicznie maleją
odkształcenia krytyczne oddzielające tunele zachowujące się podczas drążenia „statecznie” od
„niestatecznych”. Przebieg krzywej odkształceń krytycznych pokazuje rys. 10.9, na którym
368
wartości na osiach zostały podane w układzie logarytmicznym. Z rysunku tego wynika, że

wartość odkształcenia krytycznego zmniejsza się od wartości bliskiej kr = 4,5%, dla wytrzyma-
łości na ściskanie masywu skalnego około 0,01MPa, do wartości kr = 1,2% dla wytrzymałości
na ściskanie masywu skalnego zbliżonej do 100MPa. Natomiast średnio dla wstępnego oszaco-
wania zachowania się konturu tunelu przed drążeniem można przyjąć odkształcenie krytyczne
kr = 2%. Często dopiero w trakcie drążenia jesteśmy w stanie w miarę dokładnie określić wy-
trzymałość masywu skalnego, bowiem ona się zmienia.
100
10 krytyczna wartość
pc [%]
odkształcenia
tunel wymaga
specjalnej obudowy
Odkształcenie
tunel nie wymaga

0,1 specjalnej obudowy
0,01 Rcm [MPa ]

0,01 0,1 1 10 100
Rys. 10.9. Zależność odkształceń krytycznych kr [w %] od wytrzymałości masywu skalnego Rcm [w MPa]
(wg Hoeka 1999)
Oszacowanie wytrzymałości masywu skalnego można dokonać przy pomocy klasyfika-

cji: Bieniawskiego RMR, Bartona Q, GSI Hoeka–Browna. Opisane powyżej zależności nie
uwzględniają wpływu czasu na przemieszczenia skał w otoczeniu wyrobiska. Tymczasem po-
miary wykonane w otoczeniu wyrobiska wskazują, że przemieszczenia zmieniają się z upływem
czasu. Aby wytłumaczyć jak mogą zachowywać się skały w otoczeniu drążonych wyrobisk pod-
ziemnych, należy powrócić do wyników badań laboratoryjnych przedstawionych w rozdziale
5 (podrozdział 5.6). Z badań tych wynika, że odkształcenia w otoczeniu rozpatrywanego wy-
robiska mogą przebiegać zgodnie z charakterystyką 1 lub 2. W przypadku, gdy w otoczeniu
wykonywanego wyrobiska podziemnego poziom naprężenia i własności reologiczne są takie,
że odkształcenia konturu wyrobiska są zgodne z charakterystyką 1 (rys. 10.10), wówczas przy-
rosty przemieszczeń konturu z upływem czasu maleją i po określonym czasie praktycznie są
równe zero. W otoczeniu wyrobiska nie tworzy się strefa zniszczenia. Wyrobisko jest stateczne,
a założenie obudowy wstępnej o odpowiedniej podatności zabezpiecza je przed lokalnymi ob-
rywami skał.
369
Rys. 10.10. Typowe charakterystyki zachowania się skał w otoczeniu wyrobiska podziemnego
Obudowę ostateczną zakłada się po takim czasie, po którym przemieszczenia konturu wy-
robiska praktycznie ustają. Zupełnie inaczej wygląda sytuacja, gdy skały w otoczeniu wyrobi-
ska podziemnego zachowują się zgodnie z charakterystyką 2. Wówczas w otoczeniu wyrobiska
tworzy się strefa zniszczenia, której zasięg z upływem czasu się powiększa aż do osiągnięcia
określonej granicznej wielkości. Przyrosty przemieszczeń konturu wyrobiska z upływem czasu
początkowo zmniejszają się, a po pewnym czasie obserwowany przyrost przemieszczeń kon-
turu jest praktycznie stały. Po odpowiednio długim czasie może to doprowadzić do całkowi-
tego zaciśnięcia wyrobiska. Prędkość zaciskania wyrobiska zależy od stanu naprężenia (na co
między innymi ma wpływ pierwotny stan naprężenia, i wtórny stan naprężenia zależny od
kształtu wyrobiska), własności reologicznych skał otaczających i rodzaju zastosowanej obudo-
wy. Ponieważ w otoczeniu wyrobiska podziemnego z reguły występują różne warstwy skalne
o odmiennych własnościach reologicznych zdarza się, że tylko jedna z warstw (np. zalegająca
w spągu) jest silnie wyciskana do wyrobiska. Czasami obudowa nawet o dużej podporności nie
jest w stanie przeciwstawić się naciskowi masywu skalnego lub danej warstwy. Na kolejnych
trzech rysunkach pokazano przykład z kopalni „Pniówek” całkowitego zaciśnięcia wyrobiska
chodnikowego. Rys. 10.11 przedstawia kształt wyrobiska w krótkim czasie po jego wykonaniu,
rys. 10.12 całkowicie zaciśnięte wyrobisko po pewnym czasie, natomiast na rys. 10.13 poka-
zano szkic zmian, jakie się dokonały w układzie warstw skalnych na podstawie dziennika zdjęć
geologicznych kopalni.
Znając czas funkcjonowania wyrobiska w takim masywie skalnym można podjąć szereg
działań, które pozwolą utrzymać to wyrobisko w przewidzianym czasie jego funkcjonowania,
jednakże działania takie zwykle są bardzo kosztowne.
Przedstawione powyżej charakterystyki zachowania się masywu skalnego w otoczeniu wy-
robiska podziemnego, a także wiele wyników obserwacji opisanych m.in. w pracach (Głuszko
i in., 1981; Czerniak, Burczakow, 1984; Drużko i in., 1975; Kidybiński, 1965; Kidybiński,
370
1,80m
Poka
d 360
/1
1,50
m
Poka
d 360/3
Rys. 10.11. Kształt wyrobiska chodnikowego bezpośrednio po jego wykonaniu
Rys. 10.12. Zaciśnięte wyrobisko chodnikowe po roku
Rys. 10.13. Zaciśnięte wyrobisko chodnikowe po kilku latach
371
1982; Kłeczek, Simic, 1983; Łoś, Kownacki, 1987; Takuski, 1966; Tajduś 1990) wskazuje,
że zachowanie masywu skalnego w otoczeniu wyrobiska podziemnego może opisywać jeden
z charakterystycznych modeli:
Model l
W otoczeniu wyrobiska tworzy się w masywie skalnym strefa sprężysto-lepka (rys. 10.14).
Proces odkształcania w tym modelu zachodzi bez naruszenia ciągłości ośrodka i ma charakter
zanikający, zarówno w czasie, jak i w przestrzeni. Dla tego typu zachowania się skał charak-
terystyczne jest stopniowe zmniejszanie się przemieszczeń w miarę oddalania się od konturu
Rys. 10.14. Strefa sprężysto-lepka w otoczeniu wyrobiska podziemnego
wyrobiska, a także stopniowe zmniejszanie się prędkości przemieszczeń z upływem czasu.

Z obserwacji kopalnianych (Głuszko i in., 1981) prowadzonych dla wyrobisk o średnicy
około 4,5 m znajdujących się na głębokości większej od 200 m wynika, że utrata ciągłości ma-
sywu skalnego nie występuje, jeżeli przemieszczenia konturu wyrobiska są mniejsze od około
0,045 m (a konwergencja jest mniejsza od 0,09 m). Szacunkowo odpowiada to odkształceniom
krytycznym kr = 2%. Kształt konturu wyrobiska po przemieszczeniu jest w miarę regularny, co
przedstawia jakościowo rysunek 10.15. Zachowanie się skał w tym przypadku można opisać
Rys. 10.15. Kształt przemieszczeń konturu wyrobiska podziemnego
372
za pomocą modeli sprężysto-lepkich: Kelvina-Voighta lub Poyntinga-Thomsona (rozdział 7).

Model 2
Jeżeli wytężenie skał w otoczeniu wyrobiska podziemnego po czasie t osiąga wartość cza-
sowej wytrzymałości skał R(t) (jest to wytrzymałość chwilowa mniejsza od wytrzymałości
n
natychmiastowej R ), to w sąsiedztwie wyrobiska tworzą się dwie strefy: strefa zniszczenia
zależna od czasu oraz strefa sprężysto-lepka (rys. 10.16). W modelu tym strefa zniszczenia
tworzy się po pewnym czasie i z jego upływem przestrzennie powiększa się, ale tylko do
określonej granicznej wielkości. W strefie zniszczenia tworzą się mikroszczeliny i mikropęk-
nięcia, które doprowadzają do wzrostu objętości skały. W wyniku zniszczenia skał i wzrostu
ich objętości mogą powstać przemieszczenia przewyższające przemieszczenia sprężysto-lepkie.
W strefie sprężysto-lepkiej w zależności od stanu naprężenia występują zarówno przemiesz-
czenia zanikające z upływem czasu, jak i przemieszczenia nie zanikające, zachodzące ze stałą
prędkością. Te ostatnie zachodzą w tej części strefy sprężysto-lepkiej, która z upływem czasu
ulegnie zniszczeniu. Z pomiarów przedstawionych w pracy Głuszki i in. (1981) wynika, że
przemieszczenia konturu w rozpatrywanym modelu dochodzą do 0,1 m (maksymalna kon-
wergencja około 0,2 m), co odpowiada odkształceniom krytycznym około kr = 4,5%. Prak-
tycznie w wyrobiskach wykonanych na głębokości od 400 do 1000 m stwierdza się pomiara-
mi granicę strefy zniszczenia (po odpowiednio długim czasie) w odległości od 1,5 do 3 m od
konturu wyrobiska (Czerniak, Burczakow, 1984).
Rys. 10.16. Rozkład stref sprężysto-lepkiej i zniszczenia zależnej od czasu w otoczeniu wyrobiska podziemnego
Model 3
Jeżeli wytężenie skał w otoczeniu wyrobiska korytarzowego w chwili t = 0 jest większe od
wytrzymałości natychmiastowej skały, to tworzy się strefa zniszczenia niezależna od czasu (na-
373
Rys. 10.17. Rozkład stref sprężysto-lepkiej, zniszczenia zależnej od czasu i zniszczenia niezależnej od czasu w
otoczeniu wyrobiska podziemnego
tychmiastowa). Za tą strefą występuje strefa sprężysto-lepka, w której z upływem czasu tworzy

się strefa zniszczenia zależna od czasu (rys. 10.17). W rejonie wyrobiska występują zatem trzy
charakterystyczne strefy.
W natychmiastowej strefie zniszczenia następuje istotny wzrost objętości skały spowodowa-
ny powstaniem szczelin i pęknięć. Z obserwacji kopalnianych wynika, ze przemieszczenia kon-
Rys. 10.18. Najczęściej spotykane kształty zdeformowanego konturu wyrobiska dla modeli 2 i 3
turu wyrobiska w tym przypadku dochodzą do 0,16 m (konwergencja 0,32 m), a odkształce-
nia krytyczne osiągają nawet 7%. Najczęściej występujące kształty zdeformowanego konturu
wyrobiska dla modeli 2 i 3 przedstawia rysunek 10.18.
374
Dla ilustracji przedstawionych powyżej rozważań, na rysunku 10.19 pokazano wybrane

przemieszczenia stropu trzech wyrobisk podziemnych (chodników) położonych na różnych
Rys. 10.19. Przemieszczenia stropu trzech chodników położonych na różnych głębokościach (Głuszko i in., 1981)
pz
Tabela 10.3. Wartości przemieszczeń w funkcji parametru
Rc
Wartość Przemieszczenie
Nr wyrobiska p
parametru z stropu, w m
Rc
1 0,172 0,045
2 0,204 0,103
3 0,225 0,164
głębokościach (Głuszko i in., 1981). Własności odkształceniowe, w tym reologiczne skał ota-
p
czających te wyrobiska są podobne, różnią się one pomiędzy sobą wartością parametru z
Rc
oraz wielkościami przemieszczeń (tabela 10.3).
pz
Ponieważ parametr R można traktować w pewnym przybliżeniu jako opisujący stan wy-
c
tężenia w sąsiedztwie wyrobiska chodnikowego (Czerniak, Burczakow, 1984; Drużko i in.,
1975; Głuszko i in., 1981) dlatego przewidujemy, że w otoczeniu omawianych wyrobisk wy-
tworzyły się różne wielkości stref zniszczenia i spowodowały one różne przemieszczenia kon-
turu tych wyrobisk.
Rozwój strefy zniszczenia w czasie, jak również wzrost przemieszczeń w czasie i ich spa-
dek z odległością od konturu wyrobiska można mierzyć za pomocą odpowiednio skonstru-
owanych głębokich reperów. Na rys. 10.20 zamieszczono przykładowe wyniki pomiarów
przemieszczeń w zależności od odległości od konturu wyrobiska (w kierunku prostopadłym
375
10
10
6
0,25 2
10 6 2 2 6 10 kontur
2
0,20 4
148dni
0,15
61dni 2m
0,1
24dni
4m
0,05
6m
8m
0 1 2 3 4 5 t
4 6 12
Odległość od konturu wyrobiska w metrach.
Rys. 10.20. Wyniki pomiarów przemieszczeń w zależności od odległości od konturu wyrobiska (w kierunku
prostopadłym do uwarstwienia) oraz czasu (z pracy Głuszko i in., 1981)
do uwarstwienia) oraz czasu (z pracy Głuszko i in., 1981). Wyrobisko to znajdowało się na
głębokości 710 m w warstwie łupku ilastego o grubości 4,6 m, nachylonego do poziomu
pod kątem 42. Powyżej łupku ilastego zalegały warstwy łupku ilasto-piaszczystego oraz
łupku piaszczystego o grubościach po 2 m, a poniżej warstwy łupku ilasto-piaszczystego
o grubości 1,5 m oraz warstwa 5 m piaskowca. Wytrzymałość skał na jednoosiowe ściskanie
w otoczeniu wyrobiska wahała się w granicach od 30 do 40 MPa.
Maksymalną wartość przemieszczenia obserwowano w kierunku prostopadłym do uwar-
stwienia skał. Na rysunku 10.21 przedstawiono przybliżony rozwój strefy zniszczenia z upły-
wem czasu dla tego samego chodnika, sporządzony na podstawie pomiarów wykonanych
w pięciu kierunkach od wyrobiska. Kształt tej strefy zbliżony jest do elipsy o większej osi pro-
stopadłej do kierunku nachylenia warstw.
Iwanow i Basiński (1974) oraz Czerniak i Burczakow (1984) przeprowadzili w głębokich
kopalniach centralnego rejonu Donbasu dużą ilość pomiarów przemieszczeń skał w otoczeniu
wyrobisk korytarzowych. Na podstawie pomiarów opracowali wzory empiryczne pozwalające
na prognozę przewidywanych wartości przemieszczeń konturu wyrobiska w zależności od wa-
runków naturalnych i technicznych.
Przemieszczenia konturu wyrobiska podziemnego położonego na głębokości H ≥ 200 m
można szacować na podstawie wzoru empirycznego (Iwanow, Basiński, 1974):
376
2
p  S
u  k  z  log(1  0.3t ) (10.5)
 Rc  S o
gdzie:
k – współczynnik zależny od kierunku przemieszczeń (w przypadku obliczania wartości
przemieszczeń pionowych przyjmuje się k = 0,14, natomiast w przypadku obliczania wartości
przemieszczeń poziomych przyjmuje się k = 0,07),
S – pole przekroju poprzecznego wyrobiska (od 6 m2 do 18 m2), w m2,
S0 = 14 m2, pole przekroju porównawczego wyrobiska, w m2,
t – czas wyrażony w dniach,
Rc – wytrzymałość na jednoosiowe ściskanie (od 10 do 140 MPa), w MPa,
pz – pierwotne naprężenie pionowe, w MPa,
Wzór obowiązuje dla podporności obudowy do 0,2 MPa.
224dni
190dni
81dni
61dni
46dni
24dni
13dni
3m
4,5m
Rys. 10.21. Przybliżony rozwój strefy zniszczenia z upływem czasu (z pracy Głuszko i in., 1981)
Korzystając z podanego powyżej wzoru, na rys. 10.22 pokazano wpływ czasu i głębokości

posadowienia wyrobiska chodnikowego na wartość przemieszczeń pionowych stropu wyrobi-
ska. Analizując przedstawiony rysunek można zauważyć, że z upływem czasu następuje nieli-
niowy wzrost przemieszczeń pionowych stropu wyrobiska korytarzowego, przy czym prędkość
przemieszczeń z upływem czasu maleje. Największe przyrosty przemieszczeń obserwuje się
w pierwszych 60 dniach od wykonania wyrobiska. Ze wzrostem głębokości przemieszczenia
377
u
H=800m
0,3
0,25
S  18m 2
0,2
Rc  20 MPa
H=500m
0,15
0,1
0,05 H=200m
60 120 180 240 t [dni]

Rys. 10.22. Wpływ czasu i głębokości posadowienia wyrobiska chodnikowego na wartość przemieszczeń pionow-
ych stropu wyrobiska
w stropie wyrobiska wzrastają nieliniowo. Jest to spowodowane faktem, że ze wzrostem głębo-

kości rosną naprężenia w otoczeniu wyrobiska, a zatem wzrasta strefa zniszczenia.
Jak wynika ze wzoru (10.5) wytrzymałość skał otaczających wyrobisko jest drugim po
głębokości czynnikiem mającym istotny wpływ na wartość przemieszczeń konturu wyrobi-
ska. Ma ona bowiem duży wpływ na zasięg strefy zniszczenia. Im wyższa wytrzymałość, tym
mniejsza strefa zniszczenia, a tym samym mniejsze przemieszczenia powstałe na skutek znisz-
czenia (jeżeli wytrzymałość rośnie dwukrotnie, czterokrotnie spadają przemieszczenia stropu
wyrobiska).
Wpływ pola przekroju poprzecznego na wielkość przemieszczeń konturu wyrobiska jest sto-
sunkowo niewielki. Wielkość przemieszczeń konturu wyrobiska zależy liniowo od pierwiast-
ka kwadratowego ze stosunku pola przekroju poprzecznego rozpatrywanego wyrobiska do
pola przekroju wyrobiska porównawczego, wzorcowego. Wynika z powyższego, że dwukrot-
ny wzrost pola przekroju poprzecznego powoduje wzrost przemieszczeń konturu wyrobiska
o około 40%.
Interesujący jest wpływ podporności obudowy na wielkość przemieszczeń konturu wyrobiska
chodnikowego. W przypadku, gdy w otoczeniu wyrobiska korytarzowego istnieje tylko strefa
sprężysto-lepka (model 1), podporność obudowy nie ma większego wpływu na wielkość prze-
mieszczeń konturu wyrobiska. Natomiast w przypadku, gdy w otoczeniu wyrobiska utworzyła
się strefa zniszczenia, wpływ podporności obudowy na wielkość przemieszczeń konturu wy-
robiska jest istotny. Z badań kopalnianych wynika bowiem, że wzrost podporności obudowy
prowadzi do zmniejszenia się współczynnika rozluzowania skał w strefie zniszczonej. Ilustruje to
378
przykład (rys. 10.23) zamieszczony w pracy (Czerniak i Burczakow, 1984). W wyrobisku kory-

tarzowym położonym na głębokości około 900 m stosowano na czterech odcinkach obudowy
podatne łukowe o podpornościach 60 kPa, 120 kPa, 180 kPa, 240 kPa. Pomiary zachowania się
masywu skalnego w otoczeniu wyrobiska prowadzono za pomocą głębokich reperów. Uzyskane
wyniki porównywano z wynikami pomiarów w odcinku kontrolnym, w którym stosowano
obudowę o podporności około 30 kPa. Zaobserwowano istotny wpływ podporności obudowy
na wielkość przemieszczeń konturu wyrobiska (rys. 10.23a). W miarę oddalania się od konturu
wyrobiska wpływ ten szybko malał (rys. 10.23b). Z analizy danych wynika, że w otoczeniu wy-
robiska utworzyła się strefa natychmiastowego zniszczenia o zasięgu około 2 m, która po około
6–7 dniach powiększyła się do około 4 m na skutek spadku wytrzymałości skał z upływem
czasu. Poza tymi strefami występowała strefa sprężysto-lepka. Zmienność współczynnika rozlu-
zowania k w tych strefach w zależności od podporności obudowy przedstawiono w tabeli 10.4.
a) b)
Rys.10.23. Wpływ podporności obudowy na wielkość przemieszczeń konturu wyrobiska (rys. 10.23a) oraz spadek
przemieszczeń w miarę oddalania się od konturu wyrobiska (rys. 10.23b)
Zamieszczone w tabeli 10.4 wyniki potwierdzają wpływ podporności obudowy na wartość

współczynnika rozluzowania skał w strefie zniszczonej.
Tabela 10.4. Zmienność współczynnika rozluzowania k w strefach w zależności od podporności obudowy
Współczynnik rozluzowania kr
Rodzaj strefy Podporność obudowy w kPa
30 60 120 160 240
Natychmiastowa strefa zniszczenia 1,118 1,091 1,068 1,051 1,028
Strefa zniszczenia zależna od czasu 1,063 1,059 1,058 1,050 1,044
Strefa sprężysta-lepka 1,010 1,010 1,008 1,008 1,006
379
Literatura
piej, Wyd. Niedra, Moskwa, 1984,
[2] Czerniak I.L., Burczakow J.I.: Uprawlenije gornym dawlenijem w podgotowitielnych
wyrabotkach głębokich szacht, Niedra, 1984.
[3] Drużko J.B., Zasławskij J.Z., Pieriepiczka F.I.: Ustrojcziwost osnownych gornych wyra-
botok, Donieck, Donbass, 1975.
[4] Duddeck H.: Application of numercial analyses for tunnelling, Int. J. for Numerical and
Analytical Methods in Geomechanics, vol. 15, pp. 223-239, 1991.
[5] Dynowska M.: Prognozowanie deformacji górotworu fliszowego w otoczeniu tuneli, Pra-
ca doktorska, AGH, Wydział Górniczy, Kraków, 1999.
[7] Golsztajn M., Babickaja C.C.,: O dlitielnoj procznosti swiaznych gruntow, Woprosy
geotiechniki, 7, Moskwa, 1964.
[8] Haack A.: Tunneling in Germany. Statistic (1998/99), Analysis and Outlook. Tunnel
3/99.
[9] Hoek E.: Support for very weak rock associated with faults and shear zones, Rock Sup-
port and Reinforcement Practice in Mining, Villaescusa, Windsor & Thompson (eds),
Balkema, Rotterdam, pp. 19-32, 1999.
[10] Iwanow E.A., Basiński J.M.: Prognozirowanije smieszczenij porod na konturie gorizon-
talnych kapitalnych wyrabotok głubokich szacht centralnego rejona Donbaska, Ugol
Ukrainy, 7, 1974.
wice, 1964.
[13] Kłeczek Z., Simic D.: Ciśnienie deformacyjne górotworu na obudowę chodnika w świe-
tle pomiarów kopalnianych, Górnictwo 7, z.1, 1983.
[14] Kovari K., Lunardi P.: On the observational method in tunneling, An International Con-
ference on Geotechnical & Geological Engineering, Melbourne, 2000.
[15] Łoś Z., Kownacki J.: Pewne aspekty badań wyrobisk korytarzowych w Lubelskim Zagłę-
biu Węglowym, Budownictwo Węglowe, Projekty, Problemy, nr 7-8, 1987.
[16] Nicholson D.P.: Preface: The observational method in geotechnical engineering, The In-
stitution of Civil Engineers, Thomas Telford, London, 1996.
[17] Peck R.B.: Advantages and limitations of the observational method in applied soil me-
chanics, Geotechnique 19, No. 2, 1969.
[18] Stączek W., Stączek W.: Doświadczenia Zakładu Robót Górniczych w Wałbrzychu w
drążeniu tuneli Izmit – Turcja. Główna Komisja Budownictwa Górniczego ZG SITG,
380
PRG Katowice, Koło Zakładowe SITG przy ZRG Rybnik, Sympozjum „Budownictwo
tuneli”, Rybnik - listopad 1989.
[19] Sakurai S.: Displacement measurements associated with the design of underground ope-
nings. Proc. Int. Symp. Field measurements in geomechanics. Zurych. Vol. 2., pp. 1163-
1178, 1983.
[20] Takuski S.: Niektóre zagadnienia wyciskania i zwalczania wyciskania spodu wyrobisk
górniczych, ZN AGH, Rozprawy 59, Kraków, 1966.
odkształcenia i strefy zniszczenia w górotworze, ZN Górnictwo, Wyd. AGH nr 154,
Kraków, 1990.
[22] Tajduś A.: Zastosowanie elementów skończonych do zagadnień reologicznych mechaniki
górotworu, Górnictwo, z. 4, s. 307-322, 1983.
[23] Tajduś A.: Zastosowanie sprężysto-lepko-kruchego modelu górotworu dla określenia
stref zniszczenia w otoczeniu wyrobisk chodnikowych ZN AGH, Górnictwo, z. 142,
s. 373-387, 1989.
381
11. WYKORZYSTANIE KLASYFIKACJI SKAŁ

I GRUNTÓW DO PROGNOZOWANIA STATECZNO-
ŚCI OBUDOWY WYROBISK PODZIEMNYCH
11.1. Wprowadzenie
Klasyfikacje masywu skalnego i gruntowego zostały opracowane zarówno dla ujednolicenia
procedur jego rozpoznania, jak i sposobów jego oceny. Nigdy nie były one pomyślane jako
zamiennik dla badań laboratoryjnych, polowych czy też obliczeń analitycznych i numerycz-
nych. Ich twórcom przyświecała idea, aby stanowiły one w miarę proste i użyteczne narzędzie
wspomagające system projektowania inżynierskiego, umożliwiające wstępne oszacowanie pa-
rametrów wytrzymałościowych i odkształceniowych masywu skalnego oraz ocenę parametrów
obudowy. Własności masywu skalnego zależą od wielu różnych czynników: warunków zalega-
nia warstw skalnych, stopnia ich naruszenia, podzielności i blokowości, własności fizykome-
chanicznych poszczególnych warstw skalnych, warunków hydrogeologicznych, pierwotnego
stanu naprężenia oraz wielu innych.
Ta duża liczba czynników, od których zależy zachowanie się masywu skalnego, spowodowała
konieczność jego podziału na poszczególne klasy oraz przypisanie tym klasom określonych
własności, które mogą być wykorzystane dla projektowania, wyboru sposobu drążenia, doboru
obudowy i analiz stateczności obiektów budowanych w masywie skalnym. Podczas ostatniego
półwiecza powstało wiele różnych klasyfikacji masywu skalnego. Poniżej zostaną omówione
najważniejsze z nich, najczęściej wykorzystywane przy projektowaniu budowli podziemnych,
a mianowicie: Terzaghiego, Deere (RQD), Wickhama (RSR), Bieniawskiego (RMR), Barto-
na, Liena i Lunde (Q), Hoeka – Browna (GSI), Palmströma (RMi) oraz polska Thiela (KF).
Dodatkowo na początku opisano pokrótce klasyfikacje dla gruntów. W tej pracy praktycznie
nie zajmowano się zagadnieniami związanymi z projektowaniem i wykonywaniem budowli
podziemnych w gruntach, bowiem tematyka ta jest bardzo szeroka i należałoby ją omówić
w odrębnej pozycji książkowej. Często jednak bywa tak, że przed wejściem z drążeniem w ma-
syw skalny, wcześniej blisko powierzchni ziemi napotykamy grunt. Z tego względu zdecydo-
wano się podać najczęściej spotykane klasyfikacje dla gruntów. Zalety i wady wykorzystania
klasyfikacji geoinżynierskich do celów oszacowania jakości masywu skalnego zostały szeroko
przedstawione w opracowaniu Palmströma i Stille (2003). Na rys. 11.1 pokazano jak należy
projektować zadania inżynierskie z wykorzystaniem klasyfikacji, obliczeń numerycznych i ob-
serwacji.
11.2. Klasyfikacje dla gruntów

Klasyfikacje dla gruntów mogą opisywać zachowanie się poszczególnych grup materia-
łów lub być podstawą opisu zachowania się materiałów podczas wykonywania budowli
382
11. Wykorzystanie klasyfikacji skał i gruntów do prognozowania stateczności obudowy wyrobisk podziemnych
Rys. 11.1. Projektowanie robót inżynieryjnych z wykorzystaniem klasyfikacji, obliczeń numerycznych i obser-
wacji (wg Stille H., Palmstrom A., 2003)
podziemnych (np. tuneli). Wyznaczenie podstawowych własności takich jak ściśliwość,

przepuszczalność, wytrzymałość często jest trudne i wymaga dużego nakładu pracy.
W wielu zagadnieniach inżynierskich dla ich rozwiązania znajomość tych wielkości jest
niezbędna. Dlatego podział gruntów na grupy jest bardzo przydatny. Taki podział nazy-
wamy klasyfikacją gruntów (Lambe, 1977). Polega on na zaliczaniu gruntu do grupy od-
znaczającej się podobnymi właściwościami. Zgodność zachowania się z grupą w systemie
klasyfikacji określa się zazwyczaj empirycznie dzięki zdobytemu dużemu doświadczeniu.
Klasyfikacja gruntów pozwala na rozwiązanie wielu prostych zagadnień gruntowych oraz
wskazuje program dalszych badań, jeśli wymaga tego znaczenie i złożoność zagadnienia.
Większość metod klasyfikacji gruntów posługuje się bardzo prostymi badaniami wskaź-
nikowymi do ustalenia właściwości gruntu potrzebnych do zaliczenia go do danej grupy.
Nie powinno się stosować klasyfikacji gruntu, gdy wymagane są bardziej skomplikowane
badania wskaźnikowe niż bezpośrednie określenie potrzebnych właściwości podstawo-
wych. Najpowszechniej przyjętymi właściwościami do klasyfikacji gruntu są: uziarnienie
(oznaczane metodami sitową i sedymentacyjną) i plastyczność (dla gruntów spoistych
określona przy pomocy wskaźnika plastyczności i granicy plastyczności). Klasyfikacja
gruntów stanowi pomoc w rozwiązaniu wielu zagadnień inżynierskich. Pozwala również
usystematyzować dane otrzymane z badań laboratoryjnych i polowych. Chociaż należy
sobie zdawać sprawę z faktu, że bezkrytyczne jej stosowanie w każdych warunkach może
prowadzić do istotnych błędów.
W większości krajów świata korzysta się z klasyfikacji gruntów, których pierwowzorem
była klasyfikacja amerykańska. Zaproponował ją A. Casagrande (1947) a A.A. Wagner
dopracował w Ujednolicony System Klasyfikacji Gruntów (UC). Z niewielkimi zmia-
nami następnie została ona uwzględniona w normach: amerykańskiej (ASTM D 2487-
383
93), brytyjskiej (BS 5930: 1981), francuskiej, niemieckiej (DIN 18196: 10.88), a także
w klasyfikacji opracowanej w 1981 r. przez Komisję Kartowania Inżyniersko-Geologicz-
nego Międzynarodowego Towarzystwa Geologii Inżynierskiej.
W klasyfikacjach tych grunty dzieli się na sypkie i spoiste. Do sypkich zalicza się grun-
ty gruboziarniste (żwiry, piaski o różnym wysortowaniu i zmiennych dodatkach pyłu
i iłu). Do gruntów spoistych zalicza się grunty drobnoziarniste o różnej zawartości frak-
cji iłowej i pyłowej, domieszek żwiru i piasku oraz o zmiennej plastyczności. Połączono
również w jedną grupę frakcje najdrobniejsze (wymiar poniżej 0,075) pyłu i iłu pod
angielską nazwą fines (brak odpowiednika w języku polskim) i ilościowa zawartość frakcji
tej grupy jest dodatkowym kryterium podziału gruntów (Myślińska, 2001). Dla przy-
kładu poniżej zamieszczono dwie klasyfikacje dla gruntów: amerykańską oraz ustaloną
przez Komisję Kartowania Inżyniersko-Geologicznego Międzynarodowego Towarzystwa
Geologii Inżynierskiej.
Klasyfikacja amerykańska, tzw. ujednolicony system klasyfikacji gruntów (UC) pier-
wotnie została opracowana dla budowy dróg i pasów startowych na lotniskach (tabela
11.1). Grunty są sklasyfikowane głównie zgodnie z wielkością ziaren. W klasyfikacji tej
występują trzy typy gruntów:
• grunty gruboziarniste,
• grunty drobnoziarniste,
• grunty o wysokiej zawartości substancji organicznej.
Do gruntów gruboziarnistych zaliczono grunty sypkie, które zawierają więcej niż 50%
ziaren o wymiarach większych od 0,075 mm w danej próbce (ziarna te są widoczne go-
łym okiem), natomiast do gruntów drobnoziarnistych zalicza się grunty, w których po-
nad 50% cząstek jest o wymiarach mniejszych niż 0,075 mm (najdrobniejsze cząstki iłu
nie mogą być dostrzeżone gołym okiem: typowa kuchenna mąka lub cement portlandz-
ki przejdzie przez sito o wymiarach 0,075 mm, w amerykańskiej numeracji jest to sito
nr 200). Wielkość gradacji rozpoczyna się od żwiru, piasku, pyłu i na końcu znajdują się
cząstki ilaste. Grunty gruboziarniste są z kolei rozdzielone na grupy, które opisują roz-
kład wielkości ziaren (stopień wysortowania) i udział mniejszych cząstek w próbce. Dla
przykładu grupa o symbolu GW jest używana dla dużych ziaren żwiru nierównomiernie
uziarnionego zawierających mniej niż 5% cząstek iłu lub pyłu.
Grunty drobnoziarniste są podzielone na grunty organiczne i nieorganiczne, a następ-

nie uwzględniając ich plastyczność oznaczoną metodą Casagrande’a (rys. 11.2).
Pyły zasadniczo nie zalicza się do plastycznych, a cząstki ilaste w większości należą do
plastycznych lub bardzo plastycznych.
384
Tabela 11.1. Ujednolicona klasyfikacja gruntu UC (z pracy Myślińska, 2001)

Kryteria dla ustalonych symboli grup i nazw grup używanych Klasyfikacja gruntu
w laboratoryjnych testach (z wyłączeniem ziaren większych niż Symbol
7,62 m) Nazwa grupy
grupy
Żwiry drobne posortowane o
nierównomiernym uziarnie-
GW niu, pospółki bez lub z małą
domieszką ziaren drobnych
Czyste żwiry (mniej niż lub cząstek
5% drobnych ziaren i
cząstek) Żwiry słabo posortowane o
Żwiry (więcej niż równomiernym uziarnieniu,
połowa ziaren gru- GP pospółki bez lub z małą
bych jest większa od domieszką ziaren drobnych
= 3,5 mm i pozo- lub cząstek
Grunty grubo- staje na sicie nr 7)
ziarniste (więcej Żwiry z domieszką pyłu, żwir
niż połowa ma- GM o uziarnieniu równomiernym
Żwiry z domieszkami z domieszką piasku i pyłu
teriału – ziarna drobnoziarnistymi (wię-
ponad  = 0,074 cej niż 12% drobnych) Żwiry gliniaste, żwiry o
mm zatrzymane GC uziarnieniu równomiernym z
na sicie nr 200) domieszką piasku i iłu
Piaski o nierównomiernym
różnorodnym uziarnieniu, pia-
Czyste piaski (mniej niż SW ski z domieszką żwiru, bez lub
Piaski (więcej niż 5% drobnych ziaren i
połowa ziaren gru- z małą zawartością drobnych
cząstek) ziaren i cząstek
bych jest mniejsza od
= 3,5mm i przecho- SP
dzi przez nr 7 sita) Piaski z domieszkami SM Pylaste (mulaste!) piaski
cząstek drobnych (więcej
niż 12% drobnych) S.C. Ilaste piaski
CL Słabe iły
Pyły i iły (granica Nieorganiczne
ML Iły
płynności mniejsza
Drobnoziarnisty niż 50) Organiczne iły, organiczne
Organiczne OL
grunt (50% lub pyły
więcej przechodzi CH Tłuste iły (gliny!)
przez sito nr 200) Pyły i iły (granica Nieorganiczne
MH Sprężyste iły
płynności 50 lub
więcej) Organiczne iły, organiczne
Organiczne OH
pyły
Wysokoorganicz- Podstawowy organiczny budulec, ciemny kolor,
PT Torf
ne grunty organiczna woń
Wszystkie podstawowe typy gruntów są oznaczone symbolami składającymi się z dwóch

liter.
Dla gruntów nieorganicznych pierwsza litera oznacza podstawowy skład granulometryczny
otrzymany z analizy sitowej: żwiry (z języka ang. gravels – G), piaski (sands – S) oraz pyły
(silts – S), iły (clays – C) otrzymane z wykresu plastyczności wg Casagrande’a. Dla gruntów
organicznych używa się pierwszej litery O (organic) oraz PT – w przypadku torfów (peat).
Druga litera symbolu gruntu opisuje jego dodatkowe cechy. Dla gruntów gruboziarnistych
jest to stopień wysortowania oraz ilość domieszki iłu i/lub pyłu. Na grunty źle wysortowane
385
używa się pojęcia „dobrze uziarnione” (well-graded – W), natomiast pojęcia „słabo uziarnione”
(poorly-graded – P). Dla gruntów drobnoziarnistych jest to plastyczność (L – grunty o niskiej
plastyczności, H – grunty o wysokiej plastyczności). Dla przykładu ML jest pyłem o niskiej
plastyczności, podczas gdy MH jest pyłem o wysokiej plastyczności.
Przy projektowaniu i budowie tuneli powinno się uwzględniać jeszcze dwie inne kategorie:
otoczaki (od 60 do 200 mm) i głazy (większe niż 200 mm). Chociaż te dwie kategorie są
zaliczone do mniej ważnych przez system UC, to są one niezwykle ważne dla każdego projek-
towanego tunelu, bowiem mogą utrudniać jego drążenie.
Klasyfikacja dla kartowania inżyniersko-geologicznego według Komisji IAEG (tabela 11.2)
zaproponowana została w 1976 r. przez UNESCO. Klasyfikacja ta podobna jest do klasyfikacji
brytyjskiej, chociaż zawiera wiele elementów z klasyfikacji amerykańskiej.
*Q (ÍSOFQS[FE[JBZQMBTUZD[OPvDJ
<>
OJTLJ vSFEOJ XZTPLJ CXZTPLJ FLTUSXZTPLJ

$7 $&

$)

MJOJB"
$* .&

$-
.7

.)
.- .*

X-<>
Rys. 11.2. Wykres plastyczności wg Casagrande’a dla ASTM D 2487-93
W klasyfikacji tej w porównaniu do klasyfikacji amerykańskiej dokonano dodatkowe-

go oznaczenia gruntów składających się z najdrobniejszych frakcji pyłu i iłu o wymiarach
mniejszych niż 0,06 mm i opisano je symbolem F (z ang. fines). Równocześnie do pyłów
drobnoziarnistych zaliczono grunty, które zawierają ponad 35% frakcji pyłowej i iłowej.
Tymczasem w klasyfikacji amerykańskiej do gruntów drobnoziarnistych zalicza się grun-
ty zawierające ponad 50% cząstek frakcji pyłowej i iłowej o wymiarach mniejszych niż
0,075 mm.
Rozszerzono także istotnie klasyfikację gruntów na podstawie wykresu Casagrande’a z dwóch
(grunty o niskiej plastyczności – L, grunty o wysokiej plastyczności – H) do pięciu grup pla-
styczności (rys. 11.3): grunty o niskiej plastyczności (ML), grunty o niskiej plastyczności (CL),
grunty o średniej plastyczności (CI), grunty o wysokiej plastyczności (CH), grunty o bardzo
wysokiej plastyczności (CV), grunty o ekstremalnie wysokiej plastyczności (CE).
386
Dla budowy tuneli system UC musi być uzupełniony o przekroje litostratygraficzne oraz
własności gruntów wykorzystywane w obliczeniach projektowych takie, jak: wytrzymałość
gruntu i masywu gruntowego, moduł odkształcenia gruntu i masywu gruntowego, prze-
puszczalność masywu gruntowego. Wiele problemów związanych z projektowaniem i bu-
dową tuneli jest spowodowanych przez skomplikowaną geologię. Jednakże znając wystę-
pujące formacje geologiczne można wcześniej przewidywać zachowanie się pewnych typów
Tabela 11.2. Klasyfikacja dla kartowania inżyniersko-geologicznego wg Komisji IAEG (Myślińska, 2001)
Procentowa
zawartość
cząstek o Grupy gruntu i ich
Podstawowy podział Nazwa i symbol gruntu
średnicy symbole
mniejszej niż
0,06 mm (F)
Podział wg stopnia wysortowania
(niejednorodności uziarnienia) np.:
Żwiry Żwir dobrze wysortowany (równo-
0–5 Żwir (G)
(ponad miernie uziarniony – GP); Żwir bardzo
50% ziaren źle wysortowany (nierównomiernie
Grunty większych uziarniony) (GW)
gruboziarniste niż 2 mm) Żwir pylasty (GM) Żwir pylasty o niskiej plastyczności
(mniej niż 5–35 Żwir ilasty, gliniasty (GML). Żwir gliniasty o niskiej pla-
35% cząstek (GC) styczności (GCL)
o wymiarach Podział wg stopnia wysortowania
mniejszych niż (niejednorodności uziarnienia) np.:
0,06 mm) Piaski 0–5 Piasek (S)
Piasek dobrze wysortowany (SP); Piasek
(ponad bardzo źle wysortowany (SW)
50% ziaren
mniejszych Piasek pylasty o niskiej plastyczności
Piasek pylasty (SM)
niż 2 mm) (SML)
5–35 Piasek ilasty (glinia-
Piasek gliniasty o niskiej plastyczności
sty) (SC)
(GCL)
Pył ze żwirem o niskiej plastyczności
Pył ze żwirem (MG)
(MGL)
35–65 Glina ze żwirem
Pyły i gliny Glina ze żwirem o niskiej plastyczności
(CG)
ze żwirem (CGL)
Grunty lub piasz- Pył piaszczysty o niskiej plastyczności
czyste Pył piaszczysty (MS)
drobnoziar- (MSL)
Glina piaszczysta
niste (ponad Glina piaszczysta o niskiej plastyczności
(GS)
35% cząstek (CSL)
o wymiarach Pył o niskiej plastyczności (ML)
mniejszych niż Ił o niskiej plastyczności (CL)
0,06 mm) Ił o średniej plastyczności (CI)
Pył (M)
Pyły i iły 65–100 Ił o wysokiej plastyczności (CH). Ił o
Ił (C)
bardzo wysokiej plastyczności (CV)
Ił o ekstremalnie wysokiej plastyczności
(CE)
Piaski, pyły
Grunty Dodaje się literę O
lub gliny
organiczne do każdego symbolu
organiczne
Szczątki organiczne mogą być włókniste lub bezpo-
Torfy
staciowe (Pt)
387
gruntów. W gruntach niespoistych nośność i graniczna wytrzymałość podłoża zależy od

stopnia zagęszczenia.
*Q (ÍSOFQS[FE[JBZQMBTUZD[OPvDJ
<>
OJTLJ vSFEOJ XZTPLJ CXZTPLJ FLTUSXZTPLJ

$7 $&

$)

MJOJB"
$* .&

$-
.7

.)
.- .*

X-<>
Rys. 11.3. Wykres plastyczności wg Casagrande’a (IAEG Commission – 1981; oznaczenia na tym rysunku jak
w tabeli 11.2)
11.3. Klasyfikacje dla masywów skalnych i ich wykorzy-

stanie przy wykonywaniu tuneli
11.3.1. Klasyfikacja gruntów Terzaghiego
W 1946 r. Terzaghi zaproponował klasyfikację, która miała być pomocna przy wykony-
waniu tuneli w gruntach. Jego klasyfikacja była wynikiem obserwacji zachowania się gruntu
podczas drążenia tuneli. Grunt w zależności od tego zachowania został podzielony na 6 klas,
a mianowicie: grunty mocne (firm), grunty łuszczące się (raveling), grunty skłonne do za-
ciskania (squeezing), grunty sypkie (running), grunty płynące (flowing), grunty pęczniejące
(swelling). W klasyfikacji tej nie występowały żadne parametry liczbowe. Poszczególne typy
gruntu były scharakteryzowane w sposób opisowy. Była to pierwsza próba powiązania cech
gruntu z jego zachowaniem się podczas wykonywania budowli podziemnych. Klasyfikacja Te-
rzaghiego przez szereg lat ulegała różnym modyfikacjom, a także stanowiła wzór i bazę dla wie-
lu następnych klasyfikacji masywu skalnego. Jednej z takich modyfikacji (tabela 11.3) dokonał
Heurer (1974 r.) wprowadzając aktualnie stosowaną terminologię.
Klasyfikacja Terzaghiego oparta została na opisie zachowania się masywów skalnych oraz
odpowiednich badaniach prowadzonych podczas drążenia tuneli kolejowych w Alpach. Tu-
nele te miały szerokość nie większą niż 5,5 m i wykonywane były najczęściej przy pomocy
materiałów wybuchowych w obudowie stalowej łukowej. Dla każdej z nich sformułowane
388
Tabela 11.3. Klasyfikacja Therzaghiego dla drążonych tuneli zmodyfikowana przez Heurera (1974)
Klasyfikacja gruntów Zachowanie się Typy gruntów
Przodek może przemieszczać
Less powyżej poziomu wody, zwarte
się bez obudowy wstępnej i
iły, margle, scementowany piasek
Mocne obudowa ostateczna może być
i żwir, gdy nie występuje wysoki
zakładana przed początkiem
poziom naprężenia
ruchu gruntu
Bryły lub łuszczący się materiał,

Powolne łuszczenie początki opadania stropu
się lub ścian, czasami może być
niszczony spąg, spowodowane Inne grunty lub piasek z małą ilością
to jest rozluźnieniem, przecią- lepiszcza mogą się szybko łuszczyć
żeniem i „kruchym pękaniem” poniżej zwierciadła wody, a wolno
Łuszczące się (grunt oddziela się lub pęka łuszczyć powyżej. Zwarte, popękane
wzdłuż wyraźnych powierzchni iły mogą się wolno lub szybko
w przeciwieństwie do wyciskania łuszczyć w zależności od stopnia
gruntu). W gruncie szybko łusz- obciążenia
Szybkie łuszcze- czącym się proces rozpoczyna się
nie się w kilka minut, odmiennie jest w
gruntach wolno łuszczących się
Grunt z niskim oporem tarcia.

Grunt skłonny do zaciskania
Prędkość zaciskania zależy od
lub wyciskany plastycznie w
stopnia obciążenia. Zachodzi przy
kierunku tunelu, bez widocznego
płytkich do średnich głębokościach
spękania lub utraty ciągłości
Skłonne do zaciskania w iłach od bardzo słabej do średniej
i bez dostrzegalnego wzrostu
konsystencji. Półzwarte do zwartych
objętości w obecności wody.
iły przy grubym nadkładzie mogą
W warunkach obciążenia jest
łuszczyć się na konturze tunelu i być
ciągliwy, płynie plastycznie
wyciskane z głębszych warstw
Materiały ziarniste bez kohezji

Czyste, suche materiały ziarniste.
Sypkie z pozorną są niestabilne przy nachyleniu
Kohezja w wilgotnych piaskach
spoistością większym niż ich kąt zsypu
lub słaba cementacja w każdym
(3035). Gdy są poddane
ziarnistym gruncie może pozwolić
Sypkie bardziej stromemu nachyleniu,
materiałowi wejść w fazę łuszczenia
zsypują się jak granulowany
przed jego spękaniem i ruchem.
cukier lub piasek wydmowy aż
Sypkie Takie zachowanie nazywa się sypkie
nachylenie zmniejszy się do kąta
z pozorną spoistością
naturalnego usypu
Mieszanina gruntu i wody płynie

Poniżej poziomu wody w pyłach,
do tunelu podobnie jak lepka
piasku lub żwirach bez odpowied-
ciecz. Materiał może wypływać
niej ilości cząstek iłu, które dają
ze spągu tak samo jak z czoła
Płynące znaczną kohezję lub plastyczność.
przodka, ociosu czy stropu i
To zjawisko może też zdarzyć się w
może płynąć na duże odległości,
mało wytrzymałych iłach, jeżeli one
czasami całkowicie wypełniając
są spękane
tunel
Silnie prekonsolidowany ił z wskaź-
Grunt absorbując wodę zwiększa
nikiem plastyczności powyżej 30,
Pęczniejące swoją objętość i rozszerza się
ogólnie zawierający znaczny procent
powoli w kierunku tunelu
montmorylonitu
389
Rys. 11.4 Obciążenie tunelu wg Terzaghiego (1946)
zostały zasady doboru obudowy. Terzaghi opracował ciekawy sposób szacowania obciążenia
na obudowę tuneli. Nieznane obciążenie na obudowę Terzaghi określał wykorzystując bloki
drewniane o znanej wytrzymałości, które umieszczał pomiędzy obudową stalową a otaczają-
cym masywem skalnym. Gdy blok drewniany ulegał zniszczeniu, mógł oszacować wartość
obciążenia. Założył również, że nad stropem tunelu tworzy się strefa spękanej (rozluźnionej)
skały, która obciąża obudowę tunelu. Wysokość tej strefy ft Terzaghi określił metodą odwrotną
ze znajomości wartości obciążenia. Wg Terzaghiego ciśnienie na obudowę tunelu (rys. 11.4)
można obliczyć z wzoru:
pob =   ft (dla tuneli o szerokości mniejszej niż 6 m) (11.1)
gdzie:
pob – ciśnienie pionowe na obudowę tunelu,
 – ciężar objętościowy skały rozluźnionej i spękanej,
ft – wysokość strefy rozluźnionej i spękanej (patrz tabela 11.5).
Z biegiem lat pojawiło się szereg modyfikacji klasyfikacji Terzaghiego, które zaczęto wyko-
rzystywać również dla masywów skalnych. Dla przykładu w tabeli 11.4 przedstawiono w spo-
sób opisowy klasyfikację Terzaghiego (wg Singha, 1999) dla 9 typów skał. Wysokość strefy
rozluźnionej i spękanej oraz wytyczne dotyczące doboru obudowy wg klasyfikacji Terzaghiego
podano w tabeli 11.5.
Klasyfikacja Terzaghiego była pomyślnie stosowana w czasach, gdy drążenie wykonywano
w tunelach o podobnych warunkach naturalnych najczęściej przy pomocy materiałów wybu-
chowych. Praktycznie niska wytrzymałość skał i dozwolone znaczące przemieszczenia stropu
powodowały wytworzenie się w stropie znacznej strefy odprężonej, która działała na obudo-
390
Tabela 11.4. Klasyfikacja Terzaghiego wg Singha (1999) dla 9 typów skał
Klasa Skały Typ skały Definicja

Skała niezwietrzała. Nie zawiera spękań i szczelin. Jeżeli pęka,
to pęknięcie biegnie w poprzek nietkniętej skały. Po odsłonięciu
może mieć pewne niewielkie zniszczenia szczególnie w stropie.
I. Skała twarda, nienaruszona
Przy wysokich naprężeniach mogą wystąpić spontaniczne i
gwałtowne odpryski niewielkich odłamków skały z ociosów lub
stropu. Wytrzymałość na jednoosiowe ściskanie Rc ≥ 100MPa.
Skała jest mocna i uwarstwiona. Warstwy są szeroko oddzielo-
Skała twarda, uwarstwiona
II. ne. Skała może mieć płaszczyzny osłabienia. Często zdarzają się
i łupkowata
odpryski małych odłamków skały.
Skała spękana. Spękania są w dużych odstępach. Spękania mogą,
Skała masywna, umiarkowa- lecz nie muszą być scementowane. Może zawierać rysy, lecz bloki
III.
nie spękana pomiędzy spękaniami są blisko zaklinowane tak, że ociosy nie
potrzebują dodatkowej obudowy. Mogą się zdarzyć odspojenia.
Spękania są w mniejszej odległości. Bloki są wielkości około 1m.
Skała umiarkowanie bloko- Skały mogą, lecz nie muszą być twarde. Spękania mogą, ale nie
IV.
wa i warstwowa muszą być zabliźnione, lecz bloki są tak zaklinowanie, że nie jest
wywierane ciśnienie boczne.
Zamknięta przestrzeń spękań. Wielkość bloków jest mniejsza niż
1m. Zawiera prawie chemicznie niezmienione fragmenty skały,
Skała bardzo blokowa
V. które są całkowicie oddzielone jedne od drugich i są niekomplet-
i warstwowa
nie zaklinowane. Przewiduje się pewne nieduże boczne ciśnienie.
Ociosy mogą wymagać obudowy.
Zawiera chemicznie niezmienioną skałę mającą charakter zbioru
Skała całkowicie zniszczona
pokruszonych skał. Nie są one ze sobą zaklinowane. Przewidywa-
VI. (pogruchotana), lecz che-
ne znaczne boczne ciśnienia wymagają zastosowania obudowy.
micznie niezmieniona
Bloki mogą mieć wymiar od kilku do 30 cm.
Wyciskanie jest mechanicznym procesem, w którym skała
Skała wyciskana na umiar- przemieszcza się do tunelu bez dostrzegalnego wzrostu objętości.
VII.
kowanej głębokości Umiarkowana głębokość jest pojęciem względnym i może być do
150 m, ale również do 1000 m.
Głębokość może być większa niż 150 m. Maksymalna zalecana
Skała wyciskana na dużej
VIII. głębokość tunelu nie powinna przekroczyć 1000 m (2000 m
głębokości
w bardzo dobrych skałach).
Pęcznieniu towarzyszy zmiana objętości i jest spowodowana
chemicznymi zmianami skały zwykle w obecności wilgotności lub
wody. Niektóre łupki absorbują wilgoć z powietrza i pęcznieją.
IX. Skała pęczniejąca
Skała zawiera pęczniejące minerały takie jak montmorylonit,
illit, kaolinit i inne mogące pęcznieć i wywierać silne ciśnienie na
obudowę.
wę tunelu. Z nadejściem NATM (New Austrian Tunnelling Method) i NMT (Norwegian

Method of Tunnelling) nastąpiła zasadnicza zmiana podejścia do drążenia tuneli i ich obudo-
wywania. Było to konsekwencją przyjęcia, że najważniejszą obudową jest sam masyw skalny.
Należy zatem tak drążyć tunel i stosować taką obudowę, aby nie powodować dodatkowych
jego uszkodzeń, a wręcz przeciwnie aktywizować go poprzez kontrolę przemieszczeń. Spo-
wodowało to zmiany w technice drążenia. Zmniejszono do niezbędnych udział materiałów
wybuchowych w drążeniu na rzecz drążenia przy pomocy odpowiednich maszyn (tarcz, ma-
szyn urabiających, maszyn wiertnicznych – Tunel Boring Machine). Zastosowano aktywne
391
obudowy: wstępną i ostateczną, które zasadniczo składają się z kotwi i betonu natryskowego.
W wyniku dokonanych zmian ciśnienie na obudowę nie zwiększa się istotnie z szerokością
wyrobiska. A. Barton i in. (1974) oraz Verman (1993) wręcz twierdzą, że ciśnienie na obudo-
wę w niewielkim stopniu zależy od szerokości wyrobiska. Ostatnie prace wskazują, że jest tak
tylko w przypadku, gdy mamy do czynienia z masywem skalnym, który nie ulega wypiętrza-
niu. W przypadku przeciwnym ciśnienie na obudowę zależy istotnie od szerokości wyrobiska.
W kolejnych kilkudziesięciu latach od czasu powstania pierwszej klasyfikacji Terzaghiego
dla wspomagania procesu projektowania oraz przy wykonywaniu wyrobisk podziemnych
zaczęto tworzyć i wykorzystywać różne klasyfikacje masywów skalnych. W latach siedem-
dziesiątych powstały klasyfikacje Deere oraz Wickhama i in. (1972). Klasyfikacje te nie
uzyskały zbyt wielkiej popularności, jednakże stanowiły etap do utworzenia najbardziej
dzisiaj rozpowszechnionych i wykorzystywanych wieloparametrowych klasyfikacji Bie-
niawskiego – RMR (1980, 1993) oraz Bartona – Q (1974). W Polsce większość budowli
podziemnych jest wykonywana we fliszu karpackim. Do opisu fliszu karpackiego oprócz
znanych klasyfikacji Bieniawskiego i Bartona są także stosowane klasyfikacje opracowane
przez Thiela KF i KFG (1995).
Trzeba pamiętać, że poprawne stosowanie klasyfikacji masywu skalnego wymaga dużego do-
świadczenia, a klasyfikacje masywów skalnych powinny być wykorzystywane przede wszystkim
we wstępnej fazie projektowania wyrobisk podziemnych, ponieważ są one oparte na związkach
empirycznych.
11.3.2. Klasyfikacja Deere (RQD)

Klasyfikacja zaproponowana przez Deere i in. (1967) polega na ocenie jakości masywu skal-
nego na podstawie analizy podzielności rdzenia wiertniczego. Jest to klasyfikacja jednopara-
metrowa. Wskaźnik podzielności rdzenia wiertniczego RQD (Rock Quality Designation) jest
określany jako:
RQD 
L k
100% (11.2)
L
gdzie:
Lk – suma długości kawałków rdzenia większych od podwojonej średnicy rdzenia,
L – długość rdzenia.
Dla uniknięcia pomyłek uzyskany rdzeń wiertniczy powinien być umieszczony w skrzy-
niach mieszczących kilka odcinków rdzenia o długości 1 m. Uzyskany rdzeń wiertniczy należy
odpowiednio opisać. Do opisu można wykorzystać kartę rdzenia wiertniczego. Na rys. 11.5
pokazano typową kartę rdzenia wiertniczego, w której znajduje się numer otworu wiertnicze-
go, średnica i długość otworu wiertniczego, miejsce pobrania, profil litologiczny oraz naszki-
cowane przez geologa kawałki rdzenia wiertniczego dla każdego metra bieżącego.
392
Dla przykładu na rys. 11.6 przedstawiono wypełnioną kartę rdzenia wiertniczego. Rdzeń
o średnicy 42 mm i długości 5 m pobrano w stropie chodnika KWK „Marcel” z warstwy łup-
ku piaszczystego. Wartość RQD w miarę oddalania się od wyrobiska chodnikowego wynosi
(uwzględniano tylko odcinki rdzenia większe od 80 mm):
• dla odległości od stropu od 0 do 1 m – RQD = 21%,
• dla odległości od stropu od 4 do 5 m – RQD = 75%.
Rys. 11.5. Karta rdzenia wiertniczego
Rys. 11.6. Przykładowa wypełniona karta rdzenia wiertniczego
393
W pewnych warunkach wykonanie otworów rdzeniowych, koniecznych dla oszacowania

wartości RQD, może być niemożliwe. Można wtedy skorzystać z zależności empirycznych
wiążących RQD z ilością spękań przypadającą na jednostkę objętości lub jednostkę długości.
Palmström (1982) zaproponował, aby określać RQD w funkcji liczby spękań w jednostce ob-
jętości Jν:
RQD = 115 −3,3 Jν (11.3)
W pracy Priesta i Hudsona (1976) można znaleźć zależność pozwalającą określić wartość
RQD w funkcji liczby spękań w jednostce długości w postaci:
−0,1
RQD = 100(1 + 0,1)e (11.4)
Sen (1996) podał zależność pomiędzy RQD a średnimi liczbami spękań przypadającymi na
jednostkę długości w trzech prostopadłych kierunkach w postaci:
 Jv 
 Jv   0,11   
RQD  1001  0,1 e (11.5)
 1   
gdzie:
Jν – ilość spękań przypadająca na jednostkę objętości liczona jako Jν = x + y + z;
x, y, z – ilość spękań na jednostkę długości w kierunku osi przyjętego układu współrzędnych,
y x
 ,  , przyjmując, że x < y < z.
z z
Jednoparametrowa klasyfikacja RQD nie zdobyła większej popularności. Wskaźnik RQD
stał się jednak jednym z podstawowych składników najbardziej rozpowszechnionych w chwili
obecnej na świecie klasyfikacji, takich jak RMR, Q oraz GSI.
W tabeli 11.5 dla porównania przedstawiono dwie klasyfikacje: klasyfikację Terzaghiego
oraz jej modyfikację dokonaną przez Deere. W klasyfikacjach powiązano klasę skały z wysoko-
ścią strefy spękań w stropie oraz uwagami na temat stosowania obudowy. Modyfikacja przez
Deere klasyfikacji Terzaghiego polega na uzależnieniu klasy skały od wskaźnika podzielności
rdzenia wiertniczego RQD.
394
Tabela 11.5. Porównanie klasyfikacji Terzaghiego ze zmodyfikowaną przez Deere klasyfikacją Terzaghiego
Wg Terza- Modyfikacja klasyfikacji

Uwagi praktyczne
ghiego Terzaghiego wg Deere
Klasa
Typ skały Klasyfikacja
skały Klasyfikacja
ft w [m] RQD w % ft w [m] Terzaghiego wg
Terzaghiego
Deere
Skała twarda, Lekka obudowa konieczna tylko
I 0 95–100 0
nienaruszona jeżeli występują lokalne odspojenia
Lekka obudowa dla zabezpieczenia
Skała twarda,
przed odspojeniem. Obciążenie
II uwarstwiona i (0–0,5)l 90–99 (0–0,5)l
może zmieniać się od punktu do
łupkowata
punktu
Skała masyw-
III na, umiarko- (0–0,25)l 85–95 (0–0,25)l Brak bocznego ciśnienia
wanie spękana
Skała umiarko-
0,25s– 0,25s–
IV wanie blokowa 75–85 Brak bocznego ciśnienia
–0,35(l+w) 0,35(l+w)
i warstwowa
Skała o dużej
(0,35–1,1) (0,2–0,6) Brak lub małe Deere przyjął,
V blokowości i 30–75
(l+w) (l+w) ciśnienie boczne że dla skał typu
warstwowości
Skała całkowi- V, VI, VIa,
cie zniszczona Duże ciśnienia poziom wody ma
(pogrucho- (0,6–1,1) boczne. Małe niewielki wpływ
VI 1,1(l+w) 3–30 przesączanie w na wysokość
tana), lecz (l+w)
chemicznienie- kierunku spągu Hp. Z tego
zmieniona. tunelu co wy- powodu wartości
maga odpowied- Hp są około
nich rozwiązań 50% niższe od
(1,1–1,4) (np. obudowa podawanych wg
VIa Piasek i żwir _________ 0–3
(l+w) zamknięta) Terzaghiego
Skała wy-
Duże ciśnienie boczne, wywracające
ciskana na (1,1–2,1) (1,1–2,1)
VII 0 rozpory, stojaki. Zalecana obudowa
umiarkowanej (l+w) (l+w)
łukowa zamknięta
głębokości
Skała wyciska-
(2,1–4,5) (2,1–4,5)
VIII na na dużej 0 jw.
(l+w) (l+w)
głębokości
Aż do 80 m Wymagana jest obudowa łukowa. W

Aż do 80 m
Skała pęcznie- niezależnie przypadkach ekstremalnych zaleca
IX 0 niezależna
jąca od wartości się stosowanie obudowy podatnej
wartość (l+w)
(l+w) zamkniętej
Uwaga: Wartości ft podano zakładając, że strop tunelu znajduje się poniżej warstwy wodonośnej. Jeżeli strop
tunelu ciągle znajduje się powyżej warstwy wodonośnej, wówczas wartości podane dla klas IV, V, VI mogą być
zmniejszone nawet dwukrotnie. Oznaczenie: l – szerokość tunelu, w – wysokość tunelu.
395
W kolejnej tabeli 11.6. przedstawiono wytyczne stosowania obudowy stalowej, kotwi i be-
tonu natryskowego dla tuneli o szerokości od 6 do 12 m, wykonywanych w skałach, których
jakość określono przy pomocy klasyfikacji RQD. W klasyfikacji tej uwzględniono również
metodę drążenia tunelu: drążenie konwencjonalne przy pomocy materiałów wybuchowych
(MW) lub drążenie z wykorzystaniem maszyny urabiającej.
Tabela 11.6. Wytyczne stosowania obudowy stalowej, kotwi i betonu natryskowego dla tuneli o szerokości od 6
do 12 m, wg klasyfikacji RQD.
Beton natryskowy o
Obudowa stalowa Kotwie
grubości Dodat-
Jakość Metoda
Modelowy kowa
skały drążenia Ciężar Rozstaw Dodatkowe
odstęp Strop Ocios obudowa
obudowy obudowy wymagania
kotwi
Rzadko Rzadko Rzadko
Maszyna Obudowa Nie stosuje Nie stosuje
Lekka stosuje się stosuje się stosuje się
urabiająca rozrzedzona się się
Doskonała obudowę obudowę obudowę
RQD>90 Rzadko Rzadko Rzadko
Drążenie Obudowa Nie stosuje Nie stosuje
Lekka stosuje się stosuje się stosuje się
MW rozrzedzona się się
obudowę obudowę obudowę
Rzadko, od Rzadko, od Lokalnie
Maszyna Rzadko siatka Nie stosuje Nie stosuje
Lekka 1,5 m do 1,5 m do stosuje się
Dobra urabiająca lub stropnice się się
1,8 m 1,8 m 5−7,5 cm
RQD od
75 do 90 Lokalnie
Drążenie Od 1,5 m Od 1,5 m Rzadko siatka Nie stosuje Nie stosuje
Lekka stosuje się
MW do 1,8 m do 1,8 m lub stropnice się się
5−7,5 cm
Maszyna Lekka do Od 1,5 m Od 1,2 m Jak potrzeba siat- Od 5 cm Nie stosuje
Średnia Kotwie
urabiająca średniej do 1,8 m do 1,5 m ka lub stropnice do 10 cm się
RQD od
50 do 75 Drążenie Lekka do Od 1,2 m 0,9 m do Jak potrzeba siat- 10 cm 10 cm i
Kotwie
MW średniej do 1,5 m 1,5 m ka lub stropnice i więcej więcej
Może być trudne Jak potrze-
zamocowanie ba kotwie
Maszyna Średnia, Od 0,6 m Od 0,9 m Od 10 cm Od 10 cm
kotwi. Wyma- (1,2 m
Słaba urabiająca kołowa do 1,2 m do 1,5 m do 15 cm do 15 cm
gana siatka i do 1,8 m
RQD od stropnice centralnie)
25 do 50
Średnia do
Drążenie Od 0,2 do Od 0,6 m 15 cm lub 15 cm lub
ciężkiej, Jak wyżej Jak wyżej
MW 1,2 m do 1,2 m więcej więcej
kołowa
Może być
Jeżeli
niemożliwe 15 cm
Średnia do potrzeba
Maszyna Od 0,6 m zamocowanie lub więcej
ciężkiej, 0,6 m średnia
urabiająca do 1,2 m kotwi. Wymaga- na całym
kołowa obudowa
Bardzo ne 100% siatki i przekroju
stalowa
słaba stropnice
RQD<25 Jeżeli
potrzeba
Drążenie Ciężka,
0,6 m 0,9 m Jak wyżej Jak wyżej średnia
MW kołowa
obudowa
stalowa
Bardzo
Jeżeli
słaba,
Bardzo potrzeba
wypiętrza- Obydwie Od 0,6 m
ciężka, 0,6 m Jak wyżej Jak wyżej ciężka
nie lub metody do 0,9 m
kołowa obudowa
wyciskanie
stalowa
skały
396
11.3.3. Klasyfikacja Wickhama (RSR)
Wickam i in. (1972) zaproponowali ilościową metodę do opisu jakości masywu skalnego
RSR i wyboru odpowiedniej obudowy drążonego tunelu. Metoda ta została opracowana przy
wykorzystaniu wielu doświadczeń, głównie z tuneli o małych średnicach wykonanych w obu-
dowie stalowej i stąd jej ograniczone zastosowanie. Jednakże wbrew tym ograniczeniom warto
przeanalizować tę metodę, ponieważ pokazuje ona logikę w rozwoju klasyfikacji masywów
skalnych. Znaczenie metody RSR polega również na próbie ilościowej oceny szeregu czynni-
ków górniczo-geologicznych, które mają wpływ na zachowanie się masywu skalnego. Wartość
RSR jest sumą trzech parametrów RSR = A + B + C.
Parametr A, Geologia
Ogólne oszacowanie struktur geologicznych na podstawie:
a) pochodzenia skał (wylewne, metamorficzne, osadowe),
b) twardości skał (twarde, średnie, miękkie, rozpadające się),
c) struktury geologicznej (masywna, lekko sfałdowana/zuskokowana, umiarkowanie sfałdo-
wana/zuskokowana, silnie sfałdowana/zuskokowana).
Parametr B, Geometria
Określenie wpływu sieci nieciągłości w odniesieniu do kierunku drążenia tunelu przy uwzględ-
nieniu:
a) odległości spękań,
b) orientacji spękań (rozciągłość i upad),
c) kierunku drążenia tunelu.
Parametr C, Hydrologia
Ocena wpływu dopływających wód gruntowych i charakterystyki spękań na drążony tunel
przy wykorzystaniu:
a) całościowej oceny masywu skalnego na podstawie kombinacji A i B,
b) charakterystyki spękań (dobre, średnie, słabe),
c) ilości dopływającej wody (w galonach na minutę na 1000 stóp tunelu).
Wartość RSR może maksymalnie wynieść 100 punktów. W trzech tablicach 11.7–11.9 po-
dano wartości punktowe dla parametrów A, B i C.
397
Tabela 11.7. Klasyfikacja RSR, Parametr A

Podstawowe typy skał
Struktura geologiczna
Twarde Średnie Słabe Bardzo
słabe
Wylewne
Metamorficzne 1 2 3 4
Sfałdowana lub zuskokowana
Osadowe 1 2 3 4
Masywna
umiarko-
2 3 4 4 lekko silnie
wanie
Typ 1 30 22 15 9
Typ 2 27 20 13 8
Typ 3 24 18 12 7
Typ 4 19 15 10 6
Tabela 11.8. Klasyfikacja RSR, Parametr B

Oś główna tunelu równoległa
Oś główna tunelu prostopadła do rozciągłości
do rozciągłości
Nazwa ma-
Kierunek drążenia Kierunek drążenia
sywu skalnego
w zależności od Poziomo Po upadzie Po wzniosie
odległości spękań Upad głównych spękań Upad głównych spękań
Poziomy nachylony pionowy nachylony pionowy Poziomy nachylony pionowy
1.Bardzo gęsto
9 11 13 10 12 9 9 7
spękany < 2 cali
2.Gęsto spękany,
13 16 19 15 17 14 14 11
2–6 cali
3.Umiarkowanie
23 24 28 19 22 23 23 19
spękany, 6–12 cali
4.Umiarkowanie
30 32 36 25 28 30 28 24
blokowy, 1–2 stopy
5. Masywno-
36 38 40 33 35 36 34 28
blokowy 2–4 stopy
6. Masywny, > 4 stóp 40 43 45 37 40 40 38 34
Uwaga: W tabeli 11.8 pod pojęciem poziomo drążony tunel rozumie się tunel o kącie nachylenia spągu do
poziomu od 0 do 20 , nachylony tunel ma ten kąt pomiędzy 20 a 50, natomiast pionowy tunel (szyb) od
50 do 90. Odległości spękań podane są w calach i stopach (cal = 0,0254 m, stopa = 0,3048 m).
Tabela 11.9. Klasyfikacja RSR, Parametr C

Przewidywany Suma parametrów A+B
dopływ wody w 13–44 45–75
galonach na minutę Charakterystyka spękań Charakterystyka spękań
na długości 1000 stóp
tunelu dobre średnie złe dobre średnie złe
Brak dopływu 22 18 12 25 22 18
Mały dopływ, < 200 19 15 9 23 19 14
Średni, 200 – 1000 15 12 7 21 16 12
Intensywny, > 1000 10 8 6 18 14 10
Uwaga: W tabeli 11.9 pod pojęciem „dobre spękanie” rozumie się spękanie zamknięte lub sklejone, „średnie
spękanie” – to spękanie, w którym brzegi pęknięcia są lekko zwietrzałe lub przeobrażone, „złe spękanie” – to
spękanie, w którym brzegi spękania są silnie zwietrzałe lub przeobrażone
398
11.3.4. Klasyfikacja Bieniawskiego
W 1973 r. Bieniawski zaproponował klasyfikację, którą nazwał RMR (Rock Mass Rating).
W klasyfikacji RMR wskaźnik jakości masywu skalnego oblicza się na podstawie sześciu para-
metrów:
• wytrzymałości na jednoosiowe ściskanie Rc,
• wskaźnika stopnia spękania masywu skalnego RQD,
• średniej odległości pomiędzy nieciągłościami,
• charakterystyki nieciągłości,
• stopnia zawodnienia masywu skalnego,
• przestrzennej orientacji nieciągłości w stosunku do kierunku drążenia tunelu.
Bieniawski (1993) wskazał zasadnicze cele posługiwania się klasyfikacją RMR:

• identyfikacja najistotniejszych czynników mających wpływ na zachowanie się masywu skal-
nego,
• podział analizowanej przestrzeni na regiony zaliczone do odpowiednich klas masywu skalne-
go,
• dostarczenie ilościowej informacji dla celów inżynierskich,
• sformułowanie zaleceń projektowych dla drążenia i obudowy wyrobisk,
• budowa podstaw „wspólnego języka” pomiędzy geoinżynierami i geologami,
• porównanie jakości masywu skalnego w różnych regionach.
System RMR posiada niewątpliwie szereg zalet, do których zaliczyć należy:

• nieskomplikowane wyznaczanie parametrów systemu,
• wskazanie ilościowych przedziałów wartości parametrów przydatnych dla celów drążenia
i projektowania budowli podziemnych jak i skarp,
• wykorzystywanie go praktycznie na całym świecie i w związku z nabywanymi doświadcze-
niami ciągła jego modyfikacja,
• stworzenie szeregu związków empirycznych pozwalających na określenie parametrów od-
kształceniowych i wytrzymałościowych górotworu w funkcji wskaźnika RMR.
W tabeli 11.10 przedstawiono parametry klasyfikacji Bieniawskiego i przyporządkowane im

noty punktowe.
Aby dokonać klasyfikacji danego obszaru masywu skalnego najpierw dzielimy go na rejony,
w których występują zbliżone warunki górniczo-geologiczne.
Podsumowując, można stwierdzić, że prawidłowo opracowana klasyfikacja RMR jest bardzo
cennym narzędziem wspomagającym projektowanie. Klasyfikacja Bieniawskiego jest nadal
często i chętnie używana na całym świecie (Swift i in., 2000; Bocabarteille i in., 2000; Murthy
399
Tabela 11.10. Klasyfikacja Bieniawskiego – RMR (Bieniawski, 1979)
A. KLASYFIKACJA PARAMETRÓW I WARTOŚCI ZNAMIONOWE
Parametr Zakres wartości
Preferuje się
Punktowa wytrzymałość
>10 MPa 4–10 MPa 2–4 MPa 1–2 MPa
Wytrzymałość wytrzymałość na jednoosiowe
nienaruszone- ściskanie
go materiału
1 skalnego Jednoosiowa
5−25 1−5 <1
wytrzymałość >250 MPa 100–200 MPa 50–100 MPa 25–50 MPa
MPa MPa MPa
na ściskanie
Wartość znamionowa 15 12 7 4 2 1 0
RQD 90%–100% 75%–90% 50%–75% 25%–50% <25%

2
Wartość znamionowa 20 17 13 8 3
Odległość nieciągłości >2m 0,6–2 m 200–600 mm 60–200 mm < 60 mm

3
Wypolerowane
Bardzo Wygładzone
Wygładzone powierzchnie
chropowate chropowate Miękki materiał
chropowate dla materiału
powierzchnie. powierzchnie, wypełniający
powierzchnie, wypełniającego
Brak ciągłości. rozwartość > 5 mm grubości,
Charakterystyka nieciągłości rozwartość < 5 mm gru-
Brak odstę- < 1 mm. rozwartość
4 < 1 mm. bości,
pów. Wygładzone, > 5 mm.
Silnie zwie- rozwartość 1–5
Niezwietrzałe zwietrzałe Ciągłe
trzałe ściany mm.
ściany skał. ściany
Ciągłe
Dopływ na
10 m tunelu Brak < 10 10–25 25–125 > 125
(l/m)
Zawodnienie
5
Generalne
Sucho Wilgotno Mokro Wykroplenia Wypływ
warunki
B. USTALENIE DOPASOWANIA DLA ORIENTACJI NIECIĄGŁOŚCI (patrz F)
Bardzo Bardzo
Rozciągłość i orientacja upadu Korzystny Średni Niekorzystny
korzystny niekorzystny
Tunele i
0 −2 −5 −10 −12
kopalnie
Wartość
znamionowa Fundamenty 0 −2 −7 −15 −25
Skarpy 0 −5 −25 −50 −60
400
Tabela 11.10. Klasyfikacja Bieniawskiego – RMR (Bieniawski, 1979)
C. Całkowita wartość znamionowa determinuje klasę masywu skalnego
Wartość znamionowa 100–81 80–61 60–41 40–21 < 21
Numer grupy I II III IV V

Bardzo dobry Dobry masyw Średni masyw Słaby masyw Bardzo słaby
Ocena
masyw skalny skalny skalny skalny masyw skalny
D. Charakterystyka masywu skalnego i sposób drążenia tunelu
Numer grupy I II III IV V
10 lat dla 6 miesięcy 1 tydzień dla 10 godzin dla

Przeciętny czas utrzymania stateczne- 30 minut dla 1 m
15 m rozpię- dla 8 m 5 m rozpię- 2,5 m rozpię-
go, niepodpartego zabioru rozpiętości
tości rozpiętości tości tości
Kohezja (MPa) > 0,4 0,3 – 0,4 0,2 – 0,3 0,1 – 0,2 < 0,1
Kąt tarcia wewnętrznego (deg) > 45 35 – 45 25 – 35 15 – 25 < 15
F. Efekt drążenia przy uwzględnieniu upadu i rozciągłości w stosunku do orientacji osi tunelu
Rozciągłość prostopadła do osi tunelu Rozciągłość równoległa do osi tunelu
Drążenie z upadem – upad

Drążenie z upadem – upad 45−90 Upad 45−90 Upad 45−90
20−45
Bardzo korzystne Korzystne Bardzo korzystne Średnia

Drążenie pod upad – upad
Drążenie pod upad – upad 45−90 Upad 0−20 – niezależnie od rozciągłości
20−45
Średnie Niekorzystne Średni
i Ghadiali, 2000). Należy jednakże zaznaczyć, że niewłaściwe użycie klasyfikacji RMR może
prowadzić do popełnienia istotnych błędów projektowych. Może to mieć miejsce gdy:
• używamy dla celów projektowych tylko klasyfikacji RMR bez jej weryfikacji i porównania
z metodami empirycznymi i matematycznymi;
• korzystamy z klasyfikacji nie znając wartości wszystkich parametrów;
• bezkrytycznie stosujemy klasyfikację RMR jako jedyne narzędzie wspomagające projektowa-
nie, bez uzmysłowienia sobie jego ograniczeń i konserwatywnego charakteru;
• uwzględniamy podwójnie parametry opisujące zachowanie się masywu skalnego raz w ana-
lizie struktury skały, a następnie w klasyfikacji. Jest to działanie nieprawidłowe. Dla przy-
kładu, jeżeli ciśnienie wody w porach zostało uwzględnione podczas analizy struktury skały,
wówczas nie powinno być brane pod uwagę w obliczeniach RMR. Podobnie, jeżeli orientacja
sieci spękań jest uwzględniana przy analizie stateczności tunelu, to nie powinna być brana
pod uwagę przy obliczeniach RMR;
• masyw skalny jest bardzo słaby (klasa V). RMR niedokładnie opisuje zachowanie się bardzo
słabego masywu skalnego. Z tego względu bardzo ostrożnie powinno się podchodzić do
oceny takiego masywu skalnego oraz zaleceń wynikających z klasyfikacji RMR.
401
Parametry opisujące zachowanie się masywu skalnego mogą czasami się zmieniać na nie-
wielkich odległościach, z tego względu nie należy rygorystycznie podchodzić do każdej
zmiany, lecz próbować je uśrednić. Chyba że na drodze tunelu lub innej budowli podziem-
nej natrafimy na strefę osłabioną (np. strefę uskokową), której własności znacznie odbiegają
od własności otaczającego masywu skalnego. Wówczas taką strefę należy ocenić oddzielnie.
W przypadku szerokich tuneli i dużych komór RMR może być trochę mniejszy niż
otrzymany dla chodników o niedużych wymiarach. W tych chodnikach można bowiem
nie natrafić na wtrącenia słabych skał lub niektóre sieci spękań, co powoduje otrzymanie
niższych wartości punktowych. Jeżeli tunel lub nachylenie sieci spękań zmienia kierunek,
RMR powinien być oddzielnie określany dla każdego kierunku, bo wraz ze zmianą kierun-
ku zmienia się kąt pomiędzy osią tunelu a nachyleniem sieci spękań.
Na podstawie informacji zawartych w tabeli 11.10 można określić tzw. bazowy wskaźnik
RMR. Poprzez system współczynników korekcyjnych można także uwzględnić wpływ spo-
sobu drążenia wyrobiska, pierwotnego stanu naprężenia oraz istnienia głównych struktur
tektonicznych. W rezultacie otrzymujemy tzw. zmodyfikowany wskaźnik RMR.
Klasyfikacja może być wykorzystana do oszacowania wielu różnych wielkości i parame-
trów, jak: rozpiętość niepodpartego stropu i czas jego utrzymania, wielkość ciśnienia na
obudowę, wybór metody drążenia, dobór obudowy, inżynierskie parametry odkształce-
niowe (moduł odkształcenia) oraz wytrzymałościowe (kohezja, kąt tarcia wewnętrznego)
masywu skalnego. W punkcie D tabeli 11.10 przedstawiono inżynierskie oszacowanie wy-
branych własności masywów skalnych na podstawie znajomości wartości RMR. Parametry
wytrzymałościowe przy ścinaniu, tj. kohezja i kąt tarcia wewnętrznego były określane dla
skarp wykonanych w nasyconym i zwietrzałym masywie skalnym. Dla tuneli kohezja jest
średnio o jeden rząd wyższa.
11.3.4.1. Oszacowanie modułu odkształcenia masywu skalnego oraz jego parametrów

wytrzymałościowych na podstawie wartości RMR
Przy projektowaniu budowli podziemnych potrzebna jest znajomość własności odkształ-

ceniowych, a szczególnie modułu odkształcenia masywu skalnego oraz wartości wytrzy-
małościowych masywu skalnego. Tymczasem z badań laboratoryjnych dysponujemy wła-
snościami odkształceniowymi i wytrzymałościowymi próbek skalnych. Od pewnego czasu
próbuje się rozwiązać ten problem wykorzystując klasyfikacje masywów skalnych. Poni-
żej w tabeli 11.11 zebrano kilka propozycji oszacowania modułu odkształcenia masywu
skalnego przy wykorzystaniu wartości RMR oraz modułu Younga lub modułu sprężystości
otrzymanych z badań próbek skalnych. Należy pamiętać, że moduł odkształcenia słabych
masywów skalnych zawierający minerały hydrofilowe zmniejsza się znacząco po nasyceniu
wodą i z upływem czasu po wydrążeniu.
402
Tabela 11.11. Dobór parametrów odkształceniowych przy pomocy klasyfikacji Bieniawskiego RMR
Autor/Autorzy Wprowadzona korelacja
Em
 0,0028 RMR 2  0,9e ( RMR / 22,82 )
Ep
Nicholson i Bieniawski (1990)
Em – moduł odkształcenia masywu skalnego,
Ep – moduł Younga lub moduł sprężystości próbki
Em = 2RMR − 100, dla RMR > 50

Bieniawski (1979) (RMR−10)/40
Em = 10 , dla RMR < 50
Serafim i Pereira (1983)
Uwaga: Em otrzymuje się w GPa
Em RMR
Mitri i in. (1994)  0,5  [1  cos(  )]
Ep 100
Zaproponowali oni korektę wzoru (Bieniawski, Serafim i Pereira)

Rc
Hoek i Brown (1997) Em   10 ( RMR 10 ) / 40 , dla Rc ≤ 100 [MPa]
10
Uwaga: Em otrzymuje się w GPa

Em = 0,3H  10
(RMR−20)/38
Autor wprowadził grubość nadkładu, zakładając że odkształcenie

suchego i słabego masywu skalnego jest zależne od ciśnienia skał
Verman (1993)
nadkładowych
 = 0,16 do 0,30 (wyższe dla słabszych skał),
H = głębokość wyrobiska przekraczająca 50[m]
W wielu pracach można znaleźć próbę oszacowania wartości parametrów wytrzymałościo-

wych w oparciu o wskaźnik Bieniawskiego RMR. W tabeli 11.12 zamieszczono najczęściej
wykorzystywane wzory. Niektórzy badacze twierdzą, że wartości Rcm i Rsm uzyskane ze wzo-
rów podanych w tabeli 11.12 są znacznie zaniżone. Zakładając przykładowo, że RMR = 60
i Rc = 80 MPa , otrzymujemy znacznie rozbieżne wartości Rcm:
• według Hoeka: Rcm = 8,67 MPa,
• według Aydana: Rcm = 44,62 MPa,
• według Kalamarasa i Bieniawskiego: Rcm = 21,176 MPa.
Przyjmując zakres RMR od 0 do 100 otrzymujemy wartości m z przedziału od 22 do 27,

które wydają się być wartościami zgodnymi z wynikami badań laboratoryjnych. Znając war-
tość m, kohezję górotworu można określić wprost z kryterium Coulomba–Mohra:
Rcm 1  sin  m
cm  (11.6)
2 cos  m
403
Tabela 11.12. Dobór parametrów wytrzymałościowych masywu skalnego z klasyfikacji Bieniawskiego
Jednostki
Autor/Autorzy Wprowadzona korelacja
miary
Korelacja pomiędzy RMR a parametrami kryterium Hoeka-
Browna m i s
RMR−100 RMR−100
m = mi e 28 i s =e 9
mi – stała w hipotezie wytężeniowej Hoeka–Browna (Hoek,

1990; Hoek, 2000); mi dla jednorodnej próbki skalnej może
przyjmować wartości od 4 (słabe łupki) do 33 (granit).
Wytrzymałość masywu skalnego na jednoosiowe ściskanie:
Hoek (1994)
Rcm  s Rc
Wytrzymałość spękanego masywu skalnego na jednoosiowe

ściskanie:
Rsm 
Rc
2

m  m 2  4s 
[MPa]
Rcm = 0,0016RMR 2,5
Dla masywu skalnego silnie plastycznego:
RMR
Rcm  Rc
RMR  6 100  RMR
Aydan i Kawamoto (2000) Wzór na określenie kohezji oraz kąta tarcia wewnętrznego
masywu skalnego:
m = 20 + 0,05RMR
Rcm 1  sin  m
cm  ( kryterium Coulomba-Mohra)
2 cos  m
Rc RMR  15
Kalamaras i Bieniawski (1995) Rcm 
2 85
11.3.4.2. Dobór obudowy wstępnej na podstawie klasyfikacji Bieniawskiego
Bieniawski (1989) zaproponował wytyczne dla doboru obudowy wstępnej oparte o RMR
(tabela 11.13), które mają zastosowanie do wyrobisk podziemnych drążonych tradycyjnymi
metodami (głównie przy pomocy materiałów wybuchowych) o szerokości nie przekraczającej
10 m. Maksymalna głębokość drążonego wyrobiska 1000 m.
404
Tabela 11.13. Wytyczne dla sposobu drążenia i doboru obudowy wstępnej w zależności od wartości RMR
(Bieniawski, 1989)
Obudowa
Klasa masywu Kotwie (mm,
Sposób drążenia
skalnego wklejane na całej Beton natryskowy Obudowa stalowa
długości)
Bardzo dobry Pełnym przekro-
Ogólnie, nie potrzeba obudowy za wyjątkiem lokalnego kotwienia
RMR = 81–100 jem. Postęp 3 m
Pełnym prze- Lokalnie, kotwie o
krojem. Postęp dł. 3 m w stropie w
Dobry Jeżeli potrzeba
1,0–1,5 m. Cała rozstawie co 2,5 m, Nie stosuje się
RMR = 61–80 50 mm w stropie
obudowa 20 m od w razie konieczności
czoła przodka siatka stalowa
Kalota – sztrosa.
Pełna zabudowa ko-
Postęp kaloty
twiami o dł. 4 m, w
1,5–3,0 m. Obu- 50–100 mm w
Średni rozstawie 1,5–2,0 m
dowa po każdym stropie i 30 mm w Nie stosuje się
RMR = 41–60 w stropie i ociosach
strzelaniu. Cała ociosie
z stalową siatką w
obudowa 10 m od
stropie
czoła przodka
Kalota – sztrosa.
Postęp kaloty Pełna zabudowa ko-
1,0–1,5 m. Obu- twiami o dł. 4–5 m, 100–150 mm Jeżeli potrzeba, lekka
Słaby
dowa zakładana na w rozstawie 1,0–1,5 w stropie i 100 mm lub średnia, łuki w
RMR = 21–40
bieżąco z postępem m, ze stalową siatką w ociosie odległości 1,5 m
przodka, 10 m od w stropie i spągu
czoła
Drążenie wieloma
przodkami. Postęp Pełna zabudowa ko- Średnia lub ciężka,
kaloty 0,5–1,0 m. twiami. o dł. 5–6 m, 150–200 mm łuki w odległości
Bardzo słaby Obudowa zakła- w rozstawie 1,0–1,5 w stropie, 150 mm 0,75 m ze stalową
RMR < 20 dana na bieżąco. m ze stalową siatką w ociosach – 50 mm opinką, jeżeli
Torkret jak tylko w stropie i ociosach. na czole przodka potrzeba. Obudowa
możliwe po strze- Należy kotwić spąg od spągu
laniu
11.3.5. Klasyfikacja Bartona, Liena i Lunde (Q)
Klasyfikacja Q została opracowana przez Bartona, Liena i Lunde (1974). Przy jej tworzeniu
wykorzystali oni wiele doświadczeń z drążenia wyrobisk podziemnych i tuneli. Zasadniczym
celem tej klasyfikacji było scharakteryzowanie masywu skalnego przy pomocy jednej wartości
wskaźnika jakości Q. Określa się go ze wzoru:
RQD J r J
Q   w (11.7)
Jn J a SRF
gdzie:
RQD – procentowy wskaźnik stopnia spękania masywu skalnego,
Jn – liczba systemów spękań,
Jr – liczba określająca chropowatość powierzchni spękań,
405
Ja – liczba określająca przeobrażenie płaszczyzn nieciągłości,

Jw – współczynnik dopływu wody,
SRF – współczynnik stanu naprężeń.
Analizując postać równania (11.7) można zauważyć, że klasyfikacja Q zależy tylko od trzech
parametrów.
Pierwszy parametr (RQD / Jn) reprezentuje strukturę masywu skalnego i jest miarą rozmiaru
bloku lub kształtu bloku sformowanego przez obecność różnych sieci spękań. W masywie skal-
nym liczba systemów spękań Jn może wzrastać ze wzrostem wymiarów wyrobiska podziemne-
go (tunelu), bowiem mogą być napotykane dodatkowe sieci spękań. Stąd też, nie jest rozsądne
używanie wartości Q otrzymywanych z małych chodników do oceny obciążenia obudowy
w dużych tunelach lub komorach. Lepsze przybliżenie można otrzymać, określając Jn z obser-
wacji rdzeni wiertniczych lub kamer wprowadzanych do otworów wiertniczych.
Drugi parametr (Jr / Ja) reprezentuje szorstkość i tarcie na ściankach spękania lub materia-
łu wypełniającego. Należy zaznaczyć, że wartość (Jr / Ja) przyjmowana jest dla krytycznej sie-
ci spękań, tj. sieci spękań, której położenie jest najbardziej niekorzystne z punktu widzenia
stateczności bloków skalnych utworzonych przez spękania wokół wykonywanego wyrobiska
podziemnego (głównie dotyczy to tzw. skalnych bloków kluczowych).
Trzeci parametr (Jw / SRF) jest określony empirycznie i opisuje warunki występowania ak-
tywnych naprężeń. Współczynnik stanu naprężeń SRF jest mierzony jako:
• ciśnienie w strefie skalnej zniszczonej przez ścinanie, w której dodatkowo występują wkładki
ilaste,
• naprężenie w zwięzłych skałach,
• ciśnienie przy którym słabo zwięzłe skały się uplastyczniają.
Współczynnik dopływu wody jest określany poprzez pomiar ciśnienia wody. Woda ma nie-
korzystny wpływ na wytrzymałość ścinania spękania, a jest to spowodowane zmniejszeniem
efektywnych naprężeń normalnych. Ponadto woda powoduje zmiękczenie i możliwość wymy-
cia w przypadku ilastego wypełnienia spękania.
Opis parametrów i przyporządkowanie im odpowiednich wartości punktów dla klasyfikacji
Q zamieszczono w tabelach od 11.14 do 11.19.
Tabela 11.14. Podzielność rdzenia wiertniczego (Barton i in., 1974; Barton 2002)
Oznaczenie podzielności rdzenia wiertniczego RQD Wartość RQD

A. Bardzo słaba 0 – 25
B. Słaba 25 – 50
C. Średnia 50 – 75
D. Dobra 75 – 90
E. Doskonała 90 – 100
Uwaga do tabeli 11.14 – RQD wystarczy podawać z dokładnością do 5, np. 85 zamiast 83
406
Tabela 11.15. Liczba systemów spękań (Barton i in., 1974; Barton 2002)
Wskaźnik liczby systemów spękań Jn Wartość Jn

A. Ciągły, brak lub niewiele spękań 0,5–1,0
B. Jeden układ spękań 2
C. Jeden układ spękań i sporadycznie inne 3
D. Dwa układy spękań 4
E. Dwa układy spękań i sporadycznie inne 6
F. Trzy układy spękań 9
G. Trzy układy spękań i sporadycznie inne 12
H. Cztery lub więcej układów spękań, losowy rozkład,
15
wyodrębnione bloki skalne
I. Rozdrobniona skała, gruz 20
Uwaga do tabeli 11.15 – przy obliczaniu skrzyżowań wartość Jn należy powiększyć trzykrotnie, natomiast w
pobliżu portali tuneli Jn należy powiększyć dwukrotnie
Tabela 11.16. Ocena chropowatości szczelin (Barton i in., 1974; Barton, 2002)
Wskaźnik chropowatości szczelin Jr Wartość Jr

a) kontakt ścianek szczeliny
b) kontakt ścianek szczeliny przed 10 cm ścięciem
A. Nieciągła szczelina 4
B. Szorstka i nieregularna, pofałdowana 3
C. Wygładzone, pofałdowanie 2
D. Wypolerowane, pofałdowanie 1,5
E. Szorstkie lub nieregularne, płaskie 1,5
F. Wygładzone, płaskie 1,0
G. Wypolerowane, płaskie 0,5
c) gdy występuje ścięcie brak kontaktu pomiędzy
ściankami szczeliny
H. Strefy kontaktu z mineralną zbitą gliną z wystarczającym zabez-
1,0
pieczeniem kontaktu ścianki
I. Piaski, żwiry lub strefy zniszczonego materiału z wystarczającym
1,0
zabezpieczeniem kontaktu ścianki
Uwaga do tabeli 11.16 – dolicza się 1,0 m, jeżeli średnia odległość zasadniczych sieci spękań jest większa niż
3 m, Jr = 0,5 dla wygładzonych płaskich spękań zbliżonych kształtem do linii korzystnie zorientowanych.
Powyższy opis od B do G odpowiada małej i średniej wielkości nieciągłościom
407
Tabela 11.17. Ocena zwietrzenia ścianek szczelin (Barton i in., 1974; Barton 2002)
Wskaźnik zwietrzenia ścianek szczelin r Wartość Ja

a) kontakt ścianek szczeliny
A. Niezwietrzałe, twarde, mocne ścianki szczeliny, nieprzepuszczalny
0,75
materiał wypełniający
B. Niezmienione ścianki szczelin, płaszczyzny tylko odbarwione 25–35 1,0
C. Drobne zmiany na ściankach szczelin, nieosłabione, mineralna
25–30 2,0
powłoka, piaskowe cząstki, rozdrobnione skały
D. Piaskowo-gliniaste lub iłowo-mułowe powłoki ścianek szczelin,
20–25 3,0
małe wtrącenia gliny (niezmiękczone)
E. Osłabione, małe tarcie cząstek gliny, kaolinitów, miki. Także chlo-
ryty, talk, gips i grafit. Małe ilości pęczniejącej gliny. (Nieciągłości 8–16 4,0
powłokowe, 1–2 mm lub lessowe)
b) kontakt pomiędzy ściankami szczeliny przed 10 cm ścięciem
F. Cząstki piaskowe, wolna glina, rozdrobniona skała 25–30 4,0
G. Silnie skonsolidowany, nieosłabiona glina wypełniająca (ciągły
16–24 6,0
<5mm zbity)
H. Średnio lub mało skonsolidowany, osłabione wypełnienia
12–16 8,0
gliniaste (ciągłe <5mm zbite)
J. Pęczniejąca wypełniająca glina, montmorillonit (ciągłe <5mm
zbita). Wielkość Ja zależy od procentowego zaangażowania cząstek 8,0–12,0
6–12
pęczniejącej gliny i dostępu do wody
c) Gdy wystąpiło ścinanie nie ma kontaktu pomiędzy
ściankami szczeliny
K. Strefy lub warstwy zniszczenia lub skruszenia (patrz G, H i J dla
6–24 8,0-12,0
warunków gliny)
L. Strefy lub warstwy mułowo-iłowe lub piaskowo-glinowe, małe
5,0
frakcje gliny, niezmiękczone
M. Zbita ciągła strefa lub warstwa gliny (patrz G, H i J dla
6–24 13,0–20,0
warunków gliny)
Uwaga do tabeli 11.17 – wartości r są obliczane jako orientacyjne.
Tabela 11.18. Ocena zawodnienia (Barton i in., 1974; Barton 2002)
Przybliżone
Wskaźnik zawodnienia Jw ciśnienie wody, Wartość Jw
MPa
A. Suche wyrobisko o dopływie mniejszym <5 l/m. Lokalnie <0,1 1,0
B. Średni dopływ pod ciśnieniem, czasami z wypłukiwaniem
0,1–0,25 0,66
wypełnienia szczelin
C. Duży dopływ pod dużym ciśnieniem z kompletnym
0,25–1,0 0,5
wypełnieniem szczelin
D. Duży dopływ pod dużym ciśnieniem 0,25–1,0 0,33
E. Wyjątkowo silny wypływ z nagłym wyrzutem wody,
>1,0 0,2–0,1
zanikający w czasie
F. Wyjątkowo silny wypływ wody pod ciśnieniem >1,0 0,1–0,05
Uwaga do tabeli 11.18 – wskaźniki zawodnienia od C do F są zgrubnie oszacowane
408
Tabela 11.19. Ocena stanu naprężenia masywu skalnego w otoczeniu wyrobisk (Barton i in., 1974 oraz Grim-
stad i Barton, 1993; Barton 2002)
Wskaźnik odprężenia masywu skalnego SRF SRF
a) Strefy osłabienia w krzyżujących się wyrobiskach, które
mogą spowodować rozluźnienie się stref osłabienia podczas
drążenia tuneli i wyrobisk podziemnych
A. Wiele występujących stref osłabienia na kontakcie gliny lub chemicznie zniszczonej skały,
10,0
bardzo rozluźnione otoczenie skały (każda głębokość)
B. Pojedyncza strefa osłabienia na kontakcie gliny lub chemicznie zniszczonej skały
5,0
(głębokość drążenia < 50 m)
C. Pojedyncza strefa osłabienia na kontakcie gliny lub chemicznie zniszczonej skały
2,5
(głębokość drążenia > 50 m)
D. Wiele stref osłabienia w skale zwięzłej (wolna glina), wolne otoczenie skały (każda
7,5
głębokość)
E. Pojedyncza strefa osłabienia w skale zwięzłej (wolna glina), wolne otoczenie skały
5,0
(głębokość drążenia <50 m)
F. Pojedyncza strefa osłabienia w skale zwięzłej (wolna glina), wolne otoczenie skały
2,5
(głębokość drążenia >50 m)
G. Wolne, otwarte, długie szczeliny albo w kształcie kostki cukru 5,0
b) Duże koncentracje naprężeń w masywie skalnym, zwięzłym
SRF – wartości SRF –
używane do wartości po
1993 r. 1993 r.
H. Niewielkie koncentracje naprężeń, w pobliżu
> 200 <0,01 2,5 2,5
otwartych spękań
I. Średnie koncentracje naprężeń, korzystne
200–10 0,01–0,3 1,0 1,0
warunki naprężeń
K. Duże koncentracje naprężeń 10–5 0,3–0,4 0,5–2,0 0,5–2,0
L. Umiarkowane odspajanie się płytowe skały po
5–3 0,5–0,65 5–9 5–50
>1godz.
M. Odspajanie się płytowe skał i zagrożenie
3–2 0,65–1,0 9–15 50–200
tąpaniami po kilku min.
N. Silne zagrożenie tąpaniami i natychmiastowe
<2 >1 15–20 200–400
deformacje
c) Masyw skalny skłonny do plastycznego płynięcia,
O. Skłonny do plastycznego płynięcia, 5–10
P. Silnie skłonny do plastycznego płynięcia, 10–20
d) Masyw skalny pęczniejący, aktywnie chemicznie pęczniejący pod wpływem wody
P. Łagodnie pęczniejący 5–10
R. Silnie pęczniejący 10–15
Uwagi do tabeli 11.19:
a) Wartość SRF zmniejsza się o 25–50%, jeżeli strefa ścinania ma wpływ ma wykonywane wyrobisko, lecz go
nie przecina.
b) Dla silnie anizotropowego pola naprężeń (jeżeli takie pomierzono): gdy 5 ≤ 1/3 ≤ 10 zmniejsza się wartości
Rc i Rr odpowiednio do 0,8Rc i 0,8Rr , gdy 1/3 > 10 zmniejsza się wartości Rc i Rr odpowiednio do 0,6Rc
i 0,6Rr (gdzie: Rc , Rr , 1, 3 – odpowiednio wytrzymałość na jednoosiowe ściskanie, wytrzymałość na jed-
noosiowe rozciąganie, większe naprężenie główne, mniejsze naprężenie główne)
c) W przypadku, gdy strop wyrobiska podziemnego znajduje się na głębokości mniejszej od jego szerokości
proponuje się zwiększyć SRF z wartości 2,5 do 5,0 (patrz H).
d) Po roku 1974 w klasyfikacji Q niektóre wartości współczynnika stanu naprężeń SRF zostały zmienione
przez Grimstada i Bartona (1993). Nowe wartości SRF zamieszczono w tabeli 11.19 obok używanych do
409
roku 1993. Ta korekta jest wynikiem doświadczeń z ponad 1000 przypadków, gdzie zakładano obudowę
wykorzystując klasyfikację Q. Okazało się bowiem, że mocny masyw skalny, przy wysokich naprężeniach
potrzebuje dalece bardziej obudowy niż to było zalecane przez klasyfikację Q z SRF w „starej” ocenie.
W oryginalnej klasyfikacji z 1974 r. ten problem był opisany w uzupełniającym zapisie instrukcji jako obu-
dowa stosowana w warunkach stref zagrożenia tąpaniami lub odspojeniami skał. Głównie była to obudowa
zamknięta kotwiowa oraz stalowa podporowa. Ostatnie doświadczenia z tunelami wykonanymi w mocnych
skałach przy wysokich naprężeniach sugerują mniej kotwienia, lecz szerokie stosowanie betonu natryskowego
wzmocnionego włóknami stalowymi (SFRS), który był nieznany w 1974 r. Unowocześniona klasyfikacja
Q pokazuje, że w wielu ekstremalnych przypadkach wysokich naprężeń i mocnego masywu skalnego
(niespękanego) maksymalna wartość SRF może być zwiększona z 20 do 400, aby dać wartość Q, która jest
skorelowana z nowoczesną obudową.
Wartość wskaźnika Q może się zmieniać od 0,001 do 1000. W zależności od tej wartości
dzieli się masyw skalny na 9 klas (tabela 11.20). Klasyfikacja ta jest szczególnie zalecana dla
tuneli i komór z łukowym stropem.
Tabela 11.20. Klasy masywu skalnego w zależności od wskaźnika Q
Q Jakość górotworu
400 – 1000 Skrajnie dobry
100 – 400 Wyjątkowo dobry
40 – 100 Bardzo dobry
10 – 40 Dobry
4 – 10 Średni
1–4 Słaby
0,1 – 1,0 Bardzo słaby
0,01 – 0,1 Wyjątkowo słaby
0,001 – 0,001 Skrajnie słaby
Analizując parametry wchodzące w skład klasyfikacji Q można zauważyć, że w klasyfikacji

tej nie występuje jeden z istotnych parametrów klasyfikacji Bieniawskiego jakim jest orien-
tacja spękań, pomimo że wielu badaczy uważa, iż orientacja spękań ma bardzo duży wpływ
na zachowanie się masywu skalnego. Tymczasem Barton i in. (1974) ze zdziwieniem zauwa-
żyli, że liczba sieci spękań oraz rodzaj i jakość spękań reprezentowana przez parametry Jn, Jr,
Ja spełnia większą rolę niż orientacja spękań. Prawdopodobnie jest to spowodowane tym, że
wielkość bloków skalnych i swoboda ruchu poszczególnych bloków bardziej zależy od licz-
by sieci spękań oraz rodzaju i jakości kontaktu pomiędzy poszczególnymi blokami aniżeli od
pionowej składowej siły ciężkości. Z tego powodu orientacja spękań nie została uwzględniona
w klasyfikacji Q. Kolejne badania Bieniawskiego (1979) potwierdziły, że orientacja spękań jest
mniej ważna w przypadku budowli podziemnych. Natomiast powinno się ją uwzględniać przy
obliczaniu fundamentów i skarp.
Pierwsze cztery parametry (RQD, Jn, Jr, Ja) określa się, wykorzystując specjalnie wykonane
rdzeniowane otwory, odsłonięcia skalne, powierzchnię ściany eksploatacyjnej, przodek tune-
lu itp. Ilość badań zależy od jednorodności masywu skalnego. Jeżeli w odsłoniętym masy-
wie skalnym zachodzą niewielkie zmiany, rdzeniowane otwory lub odsłonięcie (czoło tunelu)
o długości 5–10 m powinny być wystarczające dla określenia tych parametrów. W przypadku
410
gdy na kilku metrach w niespękanej skale zdarzy się szeroka zamknięta strefa spękań ścinają-
cych, należy oddzielnie oceniać te parametry. Pozwoli to na dobór wzmocnionej obudowy (np.
większa grubość betonu natryskowego) w strefie ścinania. Jeżeli szerokość strefy ścinania jest
mniejsza niż 0,5 m i występuje ona często (naprzemiennie) wzdłuż osi projektowanego tunelu,
to odpowiednio zmniejszamy wartość Q dla całego tunelu. Jest to lepsze rozwiązanie, ponieważ
zwiększona obudowa będzie jednorodnie zastosowana na całej długości tak zmieniającego się
masywu skalnego. W takim przypadku w celu otrzymania całościowego obrazu należy wyko-
nać więcej otworów rdzeniowanych lub odsłonięcie (czoło przodka lub ocios tunelu) o dłu-
gości 1–50 m. W przypadku gdy w stropie, spągu i ociosie występują warstwy skalne o istot-
nie różnych własnościach i budowie geologicznej, wartość Q jakości masywu skalnego należy
określić oddzielnie dla stropu, spągu i obydwu ociosów. Przy projektowaniu tuneli służących
doprowadzeniu lub odprowadzeniu wody dla hydroelektrowni, należy założyć, że infiltracyjne
(przesączaniowe) ciśnienie wody jest równe wewnętrznemu ciśnieniu wody zgodnie z projek-
tem hydroelektrowni i odpowiednio dobrać wartość Jw (tabela 11.18).
Dla określenia wartości Q trzeba prawidłowo oszacować parametry RQD, Jn, Jr, Ja, Jw, SRF
wchodzące w jego skład. To może być trudne zadanie zwłaszcza dla początkujących geoinży-
nierów. Zdając sobie z tego sprawę Barton napisał specjalny artykuł (Barton, 1993), w którym
dosyć dokładnie opisuje w jaki sposób prawidłowo określać wymienione wyżej parametry.
11.3.5.1. Prognoza zachowania się masywu skalnego w otoczeniu prognozowanego

wyrobiska podziemnego na podstawie wartości Q
Znajomość wartości Q pozwala na oszacowanie modułu odkształcenia masywu skalnego.

Moduł odkształcenia masywu skalnego można określić z wzoru (Barton, 2002):
–¹3
Em ≈ 10Q c w [GPa] (11.8)
Rc
gdzie: Qc  Q ( Rc w [MPa] ) (11.9)
100
Wzór (11.8) obowiązuje dla 0,1 ≤ Q ≤ 100 oraz 10 ≤ Rc ≤ 200 (Rc w [MPa])
Singh (1997) na podstawie wyników pomiarów w 35 tunelach zaproponował następujący
wzór na obliczanie modułu deformacji masywu skalnego (o niskich parametrach wytrzymało-
ściowych i suchego):
Em = H 0,2  Q 0,36 w GPa (11.10)
gdzie:
H – głębokość położenia tunelu; H > 50 m.
411
Wartość Q masywu skalnego można także określić poprzez pomiar prędkości podłużnych fal
sejsmicznych. Wykorzystywana jest tutaj własność masywu skalnego, że prędkość rozchodze-
nia się fal sprężystych zależy od jakości masywu skalnego. Barton (1991, 2002) przeprowadził
blisko 2000 pomiarów, które pozwoliły mu na znalezienie korelacji pomiędzy prędkością fali
sejsmicznej Vp mierzonej przed czołem przodka tunelu a wartością Q w postaci:
100 [(V p 3500 ) / 1000 ]

Q 10 dla 25 m <H < 500 m (11.11)
Rc
w którym:
Vp – prędkość podłużnej fali sejsmicznej w m/s,
Rc – wytrzymałość na jednoosiowe ściskanie [w MPa].
Ocenia się, że prędkość fali poprzecznej Vs stanowi od 0,5 do 0,66 prędkości fali podłużnej Vp.
Dla dobrej jakości granitów i gnejsów lepsze dopasowanie uzyskuje się wykorzystując zależ-
ność (Barton, 1991):
Q = (Vp–3600)/50
W tabeli 11.21 podano przybliżone wartości dla tych parametrów.
Tabela 11.21. (World Tunnelling, 1991)
Vp (m/s) 500 1500 2500 3500 4500 5500 6500

Q 0,001 0,01 0,1 1 10 100 1000
Przepuszczalność masywu k skalnego w pobliżu powierzchni terenu (Barton, 2002) można

szacować za pomocą prostego wzoru:
Rc
k  Qc   Q lugeonów dla 0,1 ≤ Q ≤ 100 i H < 25 m (11.12)
100
(1 lugeon = 1,3×10-5 cm/s przy ciśnieniu 10 barów).
Jeżeli przepuszczalność masywu skalnego jest zbyt duża, można ją zmniejszyć przez wzmac-
nianie masywu skalnego przy pomocy wtłaczania mleczka cementowego (najlepiej pod ciśnie-
niem). Wzmocnienie masywu skalnego tym sposobem pozwoli dobrać obudowę o niższych
parametrach wytrzymałościowych (np. mniejsza grubość obudowy) w porównaniu do tej jaką
należałoby zainstalować, gdyby masyw skalny nie został wzmocniony.
Przy projektowaniu tunelu niezwykle ważne jest oszacowanie przemieszczeń jakie mogą wy-
stąpić na jego konturze. Często takiej oceny dokonuje się w oparciu o przeprowadzone obli-
czenia numeryczne. Później porównując wyniki pomiarów przemieszczeń w otoczeniu tunelu
z prognozowanymi przy pomocy metod numerycznych można zauważyć, że niejednokrotnie
występuje pomiędzy nimi ogromna rozbieżność. Spowodowane to jest przyjęciem modelu
geomechanicznego, w którym niedokładnie określono warunki górniczo-geologiczne i tech-
412
niczne, niewłaściwie dobrano model opisujący zachowanie się skał i źle oszacowano ich wła-
sności fizykomechaniczne. Istotnym problemem jest przyjmowanie modelu ciągłego ośrodka,
w przypadku gdy ośrodek ten jest wyraźnie anizotropowy i występują w nim deformacje niecią-
głe. Ostatnio zagadnieniem tym zajmowali się Hakala i in. (1999) oraz Dasgupta i in. (1999),
którzy zbudowali przestrzenne, nieciągłe modele dla budowli podziemnych a dane wejściowe
zmieniali w miarę postępu drążenia. Jednakże są to nadal rozwiązania pojedyncze. W świecie
co roku wykonuje się wiele kilometrów tuneli, a także innych budowli podziemnych, w róż-
nych jakże skomplikowanych warunkach. Ze względu na te warunki, często zmieniające się
wraz z postępem drążenia, jest ogromnym problemem wykonanie właściwych, zbliżonych do
rzeczywistości obliczeń numerycznych. Dlatego korzysta się z wzorów empirycznych, które
zostały określone na podstawie znacznej liczby wyników pomiarów przemieszczeń prowadzo-
nych w różnych warunkach górniczo-geologicznych i w różnych rejonach świata. Jak wskazują
badania Bartona (1999) przemieszczenia należy oddzielnie szacować w stropie i w ociosie, po-
nieważ pomiędzy nimi występują dosyć istotne różnice w wartościach. Jest to spowodowane
poprzez różnice w wartościach pomiędzy pierwotnym naprężeniem pionowym a poziomym,
a także przez nieuwzględnienie różnic wartości odkształceniowych i wytrzymałościowych skał
otaczających rozpatrywany tunel. Barton (1999) zaproponował następujące wzory pozwalające
szacować przemieszczenia stropu i ociosu wyrobisk podziemnych:
l px
u oc  (11.13)
100Q Rc
w pz
v st  (11.14)
100Q Rc
gdzie:
uoc – przemieszczenia ociosu w [mm],
st – przemieszczenia stropu w [mm],
l – szerokość wyrobiska w [mm],
w – wysokość wyrobiska w [mm],
px, pz – pierwotne naprężenie odpowiednio poziome i pionowe w [MPa],
Rc – wytrzymałość skał otaczających wyrobisko w [MPa].
Z wzorów tych w prosty sposób można oszacować współczynnik rozporu bocznego , czyli
stosunek px /pz, a mianowicie:
2
p  w u oc 
 x   (11.15)
p z  l v st 
Te szacunkowe wzory dosyć dobrze zgadzają się z pomiarami, co pokazują poniższe
przykłady.
413
Przykład 1 – Komora w Gjovik (Barton, 1999)

Komora w Gjovik ma szerokość około 60 m (60000 mm). Wykonana została na głębokości
40 m. Skały otaczające tę komorę mają wartość Q = 10 i wytrzymałość na jednoosiowe ściska-
nie Rc = 75 MPa. Pomierzone przemieszczenia stropu wahały się w przedziale od 6 do 8 mm.
Jeżeli się przyjmie, że pz = 1 MPa, to wówczas z wzoru (11.14) otrzymuje się st = 6,9 mm,
a więc wynik jest praktycznie zgodny z pomiarami.
Przykład 2 – Podziemna siłownia w Indiach (Chryssanthakis i in., 1996), (Bhasin i in.,

1996)
Średnia szerokość podziemnej siłowni wynosi około s = 20 m (20000 mm), a wysokość
h = 50 m (50000 mm). Przyjęto na podstawie obliczeń numerycznych, że pierwotne naprę-
żenia odpowiednio poziome i pionowe mają wartości px = 6 MPa a pz = 4MPa, czyli  = 1,5.
Skały otaczające tę siłownię mają wartość Q = 3 i wytrzymałość na jednoosiowe ściskanie
Rc = 35 MPa. Pomierzone przemieszczenia ociosu wynosiły w przybliżeniu około 25 mm,
a stropu wahały się w przedziale od 50 do 55 mm.
Wyliczone z wzorów (11.13) i (11.14) przemieszczenia ociosu i stropu wynosiły uoc = 28 mm,
νst = 56 mm, a więc otrzymany wynik jest praktycznie zgodny z pomiarami. Współczynnik
rozporu bocznego obliczony według wzoru (11.15) wynosił 1,56 i praktycznie był zgodny
z przyjętym.
11.3.5.2. Wstępny dobór obudowy prognozowanego tunelu na podstawie wartości Q
Przy wstępnym doborze obudowy prognozowanego tunelu powinno się postępować w na-
stępujący sposób:
a) należy określić wartość wskaźnika jakości Q,
b) znając wartość wskaźnika jakości Q oblicza się tzw. średnicę równoznaczną tunelu Deq ze
wzoru:
B
Deq  (11.16)
ESR
gdzie:
B – rozpiętość wyrobiska, w [m], (w przypadku gdy wyrobisko ma przekrój kołowy zamiast
B podaje się średnicę, natomiast w przypadku gdy wyrobisko jest prostokątne obudowę ocio-
sów oblicza się w miejsce B, stawiając szerokość wyrobiska l ).
ESR – współczynnik uwzględniający przeznaczenie wyrobiska i czas jego istnienia. Wartości
współczynnika ESR podano w tabeli 11.22.
c) dla danej wartości Deq oraz wartości wskaźnika Q z rys. 11.6 dobiera się wstępną obudowę
tunelu z betonu natryskowego (lub betonu natryskowego zbrojonego) i kotwi.
414
Tabela 11.22. Wartości wskaźnika ESR (Barton, 1998)
Opis wyrobiska ESR

A. Tymczasowe wyrobiska górnicze 2–5
B. Główne wyrobiska górnicze, sztolnie hydrotechniczne, tunele
1,6–2,0
pilotujące, kaloty
C. Komory magazynowe, zbiorniki wodne, mniejsze tunele drogowe i
1,2–1,3
kolejowe, zbiorniki wyrównawcze
D. Podziemne siłownie, główne tunele drogowe i kolejowe, schrony
0,9–1,1
cywilne, skrzyżowania tuneli
E. Podziemne siłownie jądrowe, stacje kolejowe, budowle użyteczności
0,5–0,8
publicznej
Na rys. 11.6 pod cyframi od 1 do 9 znajdują się następujące sposoby zabudowy tuneli (lub
innych wyrobisk podziemnych):
1) wyrobisko nie potrzebuje obudowy,
2) lokalne kotwienie wyrobiska tylko w miejscach osłabienia masywu skalnego,
3) systematyczne kotwienie wyrobiska,
4) systematyczne kotwienie wyrobiska wraz z betonem natryskowym o grubości 40–100 mm,
5) zastosowanie betonu natryskowego zbrojonego o grubości 50–90 mm wraz z systematycz-
nym kotwieniem wyrobiska,
6) zastosowanie betonu natryskowego zbrojonego o grubości 90–120 mm wraz z systematycz-
nym kotwieniem wyrobiska,
7) zastosowanie betonu natryskowego zbrojonego o grubości 120–150 mm wraz z systema-
tycznym kotwieniem wyrobiska,
8) zastosowanie betonu natryskowego zbrojonego o grubości powyżej 150 mm wraz z syste-
matycznym kotwieniem wyrobiska oraz łukami betonowymi (ewentualnie stalowymi),
9) wprowadzenie obudowy betonowej o odpowiednio dobranej grubości.
Uwagi do podanych powyżej sposobów zabudowy wyrobisk:

• W przypadku konieczności zastosowania obudowy kotwiowej, gęstość kotwienia dobiera się
z rys. 11.7, natomiast długość kotwi L należy obliczyć z wzoru:
L = 2 + (0,15 B/ESR), m (11.17)
gdzie:
B – rozpiętość wyrobiska, w [m]
• Nowoczesną obudowę składającą się z betonu natryskowego wzmacnianego stalowymi
wkładkami (w skrócie SFRS) wraz z obudową kotwiową zaczęto stosować w Norwegii od
1980 r. (dla masywu blokowego). Grimstad i Barton (1993) wykonali badania dla różnych
obudów z udziałem betonu natryskowego wzmacnianego stalowymi wkładkami (SFRS).
Obudowy te szczególnie zalecają dla tuneli wykonywanych w słabych skałach.
415
Skrajnie Wyjątkowo Bardzo Słabe Średnie Dobre Bardzo Wyjątk. Skraj.

słabe słabe słabe dobre dobre dobre
100 20
nie 2,5m
retowa 2,3m
Rozpiętość lub wysokość w [m]
2,1m
my tork 1,7m
Długość kotwi w [m] dla ESR=1

s to s u je
50 g d y 1,5m 10
ść kotwi 1,3m
Odległo 1,2m 7
1,0m
20 5
(9) (8) (7) (6) (5) (4) (3) (2) (1)
ESR
4,0m
10 3
m m
0m m m m m 3,0m
25 0
0m
m
15 0m 0m
m
12 9 5
40
5 2,4
2,0m
wana
rkreto
1,5m
osujemy to
2 nie st
wi gdy
1,3m 1,5
ść kot
1,0m Odległo
1
0,001 0,004 0,01 0,04 0,1 0,4 1 4 10 40 100 400 1000
RQD Jr Jw
Jakość masywu skalnego Q   
Jn Ja SFR
Rys. 11.7. Dobór obudowy wyrobisk podziemnych w zależności od rozpiętości (wysokości wyrobiska) oraz
jakości masywu skalnego Q (Grimstad i Barton, 1993)
11.3.6. Korelacje pomiędzy klasyfikacją RMR Bieniawskiego a klasy-

fikacją Q Bartona
Klasyfikacja Q jest bardzo często stosowana na całym świecie, wymiennie z klasyfikacją

RMR, dla określania jakości masywu skalnego. Dla ułatwienia komunikacji pomiędzy
tymi klasyfikacjami powstało szereg korelacji pomiędzy nimi. Niektóre z nich zebrano
w tabeli 11.23.
Tabela 11.23. Korelacje pomiędzy klasyfikacjami Q i RMR
Równanie Odnośnik
RMR = 9lnQ + 44 Bieniawski (1987)
RMR = 5,9lnQ + 43 Rutlege i Preston (1978)
RMR = 8,7lnQ + 38 Kaiser i Gale (1985)
RMR = 9lnQ + 49 Al-Harthi (1993)
RMR = 7lnQ + 36 Tugrul (1998)
RMR = 50 + 15log10Q Barton (2002)
Korelacje pomiędzy klasyfikacjami nie obowiązują dla pełnego zakresu wartości Q

i RMR, lecz tylko dla pewnego ograniczonego przedziału. Najczęściej stosuje się korelacje
Bieniawskiego, Bartona, chociaż one również dają znaczny rozrzut w wynikach. Dla przy-
kładu, przyjmując wartość Q = 0,001 (najniższa wartość Q) z wzoru Bieniawskiego (tab.
11.23) otrzymuje się wartość ujemną RMR = −18,2, co jest błędne, natomiast z wzoru
Bartona RMR = 5.
416
11.3.7. Klasyfikacja Hoeka–Browna (GSI)
Hoek i Brown (1997) wprowadzili klasyfikację GSI (Geological Strength Index), która jest
podobna do klasyfikacji Bieniawskiego RMR. Klasyfikacja ta była wynikiem poszukiwań pro-
stej, szybkiej i wiarygodnej klasyfikacji, która opierałaby się na wizualnych obserwacjach wa-
runków geologicznych. Wcześniejsze badania wskazywały, że klasyfikacja taka powinna być
nieliniowa dla słabych skał, jako że w skałach tych na skutek wietrzenia gwałtownie spada ich
wytrzymałość. Później wzrost wykorzystania obliczeń numerycznych do wspomagania procesu
projektowania budowli podziemnych stworzył naglącą potrzebę dla opracowania klasyfikacji
pozwalającej na określanie własności odkształceniowych i wytrzymałościowych masywów skal-
nych. Generalnie wskaźnik GSI uzyskuje się jako sumę not za pięć podstawowych parametrów
klasyfikacji Bieniawskiego (wytrzymałość na jednoosiowe ściskanie, RQD, odległość nieciągło-
ści, charakterystyka nieciągłości oraz zawodnienie). Wskaźnik GSI jest w głównej mierze uży-
wany dla oszacowania parametrów kryterium wytrzymałościowego Hoeka–Browna i pozwala
na określenie wartości wytrzymałości masywu skalnego w zależności od różnych warunków
geologicznych występujących w rejonie projektowanego wyrobiska podziemnego.
Ogólne kryterium wytrzymałościowe Hoeka–Browna (Hoek, Brown, 1997) dla spękanego
masywu skalnego jest zdefiniowane przez równanie:
as
'  ' 
 1   3  Rci  mb 3  s s 
'
(11.18)
 Rci 
gdzie:
'1, '3 – maksymalne i minimalne naprężenie efektywne podczas zniszczenia,
mb – zredukowana stała Hoeka–Browna dla masywu skalnego,
ss, as – stałe zależne od typu masywu skalnego,
Rci – wytrzymałość jednoosiowa na ściskanie dla i-tej próbki skalnej.
Dla bloków skalnych wyodrębnionych z masywu skalnego wzór 11.18. upraszcza się do
postaci:
0,5
' '  ' 
 1   3  Rci  mi 3  1 (11.19)
 Rci 
Wytrzymałość masywu skalnego zależy w dużej mierze od wytrzymałości poszczególnych
bloków skalnych oraz własności nieciągłości je wyznaczających i jakości wypełnienia przestrze-
ni między blokami skalnymi.
We wzorach (11.18) oraz (11.19) poszczególne parametry określa się w następujący spo-
sób:
• Wytrzymałość jednoosiową na ściskanie Rci próbek skalnych z badań laboratoryjnych.
W przypadku, w którym nie jest możliwe przeprowadzenie badań laboratoryjnych dla okre-
ślenia Rci wykorzystać można tabelę 11.24.
417
• Wartość mb, mi na podstawie badań laboratoryjnych lub wzoru 11.20 oraz tabeli 11.25.
 GSI  100 
mb  mi exp  (11.20)
 28 
• Wartość parametru ss za pomocą badań lub wzoru:
 GSI  100 
s s  exp  (11.21)
 9 
a wartość parametru as na podstawie badań lub wzoru:
as   e
2 6

1 1 GSI / 15
 e  20 / 3  (11.22)
Z niedawno przeprowadzonych badań wynika (Hoek, Karzulovic, 2000), że w zależności od

wartości GSI parametr as przybiera wartości:
– dla GSI > 25 as = 0,5 (11.23)
– dla GSI < 25 ss = 0 (11.24)
GSI
a s  0,65  ≤ 0,60 (11.25)
200
Tabela 11.24. Szacowanie wytrzymałości jednoosiowej na ściskanie na podstawie opisu zachowania się skały
(Marinos, Hoek, 2000)
Wytrzymałość
jednoosiowa na Wartość
Skała ściskanie dla obciążenia Opis zachowania się skały Przykłady
próbki skalnej [MPa]
[MPa]
Skała może zostać rozszczepiona za
Wyjątkowo Bazalt, diabaz, gnejs,
>250 >10 pomocą młotka geologicznego jedynie po
mocna granit, kwarc, itd.
kilkunastu uderzeniach
Bardzo Rozszczepienie wymaga kilku uderzeń Piaskowiec, bazalt,
100–250 4–10
mocna młotka geologicznego gabro, gnejs, tuff, itd.
Kamień wapienny,
Rozszczepienie wymaga uderzenia więcej
Mocna 50–100 2–4 margiel, piaskowiec,
niż raz młotkiem geologicznym
łupek, itd.
Nie można zarysować nożem, rozszczepie-
Średnio
25–50 1–2 nie wymaga jednego uderzenia młotkiem Wapień, łupek, itd.
mocna
geologicznym
Może być ścięte z trudnością za pomocą
Kreda, łupek ilasty,
Słaba 5–25 – noża, płytkie zniszczenia w wyniku
łupek, skała solna, itd.
uderzenia
Może być ścięte za pomocą noża, kruszony w
Bardzo słaba 1–5 – Mocno zwietrzałe skały
wyniku uderzenia młotkiem geologicznym
Wyjątkowo Można wgnieść za pomocą paznokcia
0,25–1 – Wypełnienie pęknięć
słaba kciuka
418
• Wartość wskaźnika GSI (Marinos, Hoek, 2000) na podstawie tabeli 11.26 lub dla fliszu
– tabeli 11.27.
Dla '3 = 0 wzór (11.18) upraszcza się do postaci:
    1 = Rci ssas (11.26)
Natomiast gdy '1 = '3 = o wówczas wzór przybiera postać:
Rci s s
o  (11.27)
mb
Mając określone wartości Rci oraz GSI można w miarę prosto oszacować moduł odkształce-
nia masywu skalnego. Moduł odkształcenia masywu skalnego oblicza się za pomocą wzorów:
• dla Rci ≤ 100[MPa]
GSI 10
 D  Rci
Em (GPa)  1    10 40
(11.28)
 2  100
• dla Rci > 100[MPa]
GSI 10
 D
Em (GPa)  1    10 40
(11.29)
 2
gdzie:
D – parametr zależny od stopnia zniszczenia masywu skalnego w obrębie drążonego wyrobi-
ska za pomocą MW. Wartość tego współczynnika zawiera się w przedziale od 0 do 1.
W sytuacjach, gdy konieczna jest znajomość wytrzymałości masywu skalnego Rcm, wartość
wytrzymałości masywu skalnego Rcm może być obliczona ze znanej zależności Coulomba–
Mohra (Hoek, 1990):
2c m cos  m
Rcm  (11.30)
1  sin  m
gdzie:
cm, m – odpowiednio kąt tarcia wewnętrznego i kohezja masywu skalnego
a po wprowadzeniu parametrów klasyfikacji GSI wygląda to następująco:
a s 1
 m 
(mb  4 s s  a ss (mb  8s s ))   b 
Rcm  Rci  4  ss  (11.31)
2(1  a s )(2  a s )
419
Tabela 11.25. Wartość stałej mi dla różnych skał (Marinos, Hoek, 2000)
Tekstura
Typ
Klasa Grupa
skały Gruboziarnisty Średni Drobny Bardzo drobny
Piaskowiec Glina kamienna

Okruchowa
Zlepieniec drobno- (4±2)

(21±3) Piaskowiec ziarnisty Glina łupkowata
Okruchowiec (17±4) (7±2) (6±2)
(19±5) Szarogłaz Margiel
(18±3) (7±2)
Osadowa
Kamień wapien-
Kwarcyt Mikryt Dolomit
Węglan ny krystaliczny
(10±2) (9±2) (9±3)
Nie okruchowa
(12±3)
Gips Anhydryt
Ewaporaty
(8±2) (12±2)
Kreda
Organiczna
(7±2)
Skała frakcji
hornfelsowej
Marmur Kwarc
Nieuwarstwione (19±4)
(9±3) (20±3)
Metapiaskowiec
Metamorficzna
(19±3)
Migmatyt Amfibolit Gnejs

Słabo uwarstwione
(29±3) (26±6) (28±5)
Łupek
Łupek Łupek
Uwarstwione ilasto-mikowy
(12±3) (7±4)
(7±3)
Granit Dioryt
Jasna
(32±3) (25±5)
Głębinowe
Gabro Doleryt
Ciemna
(27±3) (28±5)
Porfir Diabaz Perydotyt

Magmowa
Skała hipoabisalna
(20±5) (15±5) (25±5)
Rypalit Diacyt
(25±5) (25±3) Obsydian
Lawa
Andezyt Bazalt (19±3)
Wulkaniczna (25±5) (25±5)
Aglomerate Rumosz Tuff

Piroklastyczna
(19±3) (19±5) (13±5)
420
Tabela 11.26. Wartości parametru GSI (Hoek, Marinos, 2000)
Dodatkowo na rys. 11.8, rys. 11.9, rys. 11.10 w formie wykresów zostały określone zależno-
ści pomiędzy wartością parametru GSI oraz wartościami wytrzymałościowymi i odkształcenio-
wymi masywu skalnego (Hoek, Brown, 1997; Marinos, Hoek, 2000; Hoek, Karzulovic, 2000).
W wyniku stosowania klasyfikacji GSI, wielu autorów wprowadzało dodatkowe zmiany
odpowiadające warunkom panującym w masywie skalnym, który był rejonem ich badań.
W wyniku takich badań przeprowadzonych w Szwajcarii (Habimana, Labiouse, Descoeudres,
2002) wprowadzono do tabeli 11.26 dodatkowe określenia charakteryzujące mocny masyw
skalny w rejonie którego zaszły silne ruchy tektoniczne (tabela 11.28). Autorzy przedstawili
przy pomocy klasyfikacji Hoeka różne stopnie zniszczenia mocnego masywu skalnego (kata-
klastycznego) w wyniku ruchów tektonicznych (pofałdowania i zuskokowania). Stopień ten
uzależnili od struktury masywu skalnego oraz jakości powierzchni oddzielających bloki skalne.
421
Tabela 11.27. Wartości parametru GSI dla fliszu (Marinos i Hoek, 2000)
Rys. 11.8. Wykresy zależności pomiędzy liczbą GSI a parametrami wytrzymałościowymi masywu skalnego dla
głębokości większych niż 30 m (Hoek i Brown, 1997)
422
Rys. 11.9. Wykresy zależności pomiędzy liczbą GSI a parametrami wytrzymałościowymi i odkształceniowymi
masywu skalnego (Marinos, Hoek, 2000)
Rys. 11.10. Wykresy zależności pomiędzy liczbą GSI a wartościami wytrzymałościowymi masywu skalnego dla
głębokości większych niż 30 m (Marinos, Hoek, 2000)
423
Tabela 11.28. Klasyfikacja GSI z uwzględnieniem stopnia zniszczenia tektonicznego (Habimana, Labiouse,
Descoeudres, 2002)
Wielu badaczy zauważa brak jednoznacznego sposobu wyboru wartości GSI, tymczasem jak
wynika z wzorów (11.20–11.29) oszacowana wytrzymałość masywu skalnego oraz jego moduł
odkształcenia bardzo są wrażliwe na wartość tej liczby.
Hoek i Brown (1997) opracowali prostą zasadę dla oszacowania GSI bazującą na 2 zależno-
ściach związanych z klasyfikacjami RMR i Q:
GSI = RMR – 5 dla GSI > 18 lub RMR > 23 (11.32)
GSI = 9lnQ ' + 44 dla GSI < 18 (11.33)
gdzie:
Q '= [RQD / Jn][Jr / Ja] – wskaźnik jakości zmodyfikowany dla tuneli,
Czasami jest trudno określić RMR dla słabych masywów skalnych, i wówczas można używać
wskaźnika Q '.
11.3.8. Klasyfikacja Palmströma (RMi)
W 1995 roku Palmström przedstawił propozycję nowego wskaźnika masywu skalnego.

Uznał on bowiem podobnie jak Bieniawski i Barton, że przy pomocy jednego parametru nie
można w pełni określić własności masywu skalnego często spękanego. Na zachowanie się ta-
kiego masywu skalnego wpływa w różnym stopniu szereg parametrów. Dopiero ich wspólne
uwzględnienie pozwala na dokonanie zadowalającego opisu zachowania się masywu skalnego.
424
W pracy Hoeka i in. (1992) została wyrażona opinia, że w spękanym masywie skalnym o jego
wytrzymałości decydują wymiary i kształt bloku skalnego wydzielonego przez powierzchnie
spękań oraz charakter tych powierzchni spękań. Biorąc pod uwagę tę opinię, a także w oparciu
o własne prace Palmström w 1995 r. zaproponował wskaźnik masywu skalnego (RMi), który
pozwala na określenie jednoosiowej wytrzymałości masywu skalnego. Wskaźnik ten wyrażony
jest wzorem:
RMi = RcbJp (11.34)
gdzie:
Rcb – jednoosiowa wytrzymałość na ściskanie danej skały w MPa,
Jp – parametr spękań składający się głównie z czterech wielkości określających spękanie,
a mianowicie objętość bloku wyznaczonego przez spękania lub gęstość spękań, szorstkość spę-
kania, zwietrzenie spękania, rozmiar spękania. Parametr ten pokazuje jaki jest wpływ spękań
na zmniejszenie wytrzymałości masywu skalnego. Wartość Jp zmienia się od 0 dla całkowicie
zniszczonego masywu skalnego (rumosz skalny) do 1 dla nienaruszonej skały (sn w kryterium
Hoeka–Browna),
RMi – wskaźnik masywu skalnego oznaczający wytrzymałość na ściskanie masywu skalnego
w MPa.
Parametry decydujące o wartości RMi zostały określone w następujący sposób:

• objętość bloku skalnego wyznaczonego przez spękania – Vb,
• wytrzymałość bloku skalnego – Rcb,
• wytrzymałość na ścinanie powierzchni zewnętrznych bloku (są to powierzchnie spękań wy-
znaczających blok) – wytrzymałość ta jest zależna od czynników charakteryzujących spęka-
nie, tj. jR (szorstkość spękania – tabela 11.29) i jA (zwietrzenie spękania – tabela 11.31)
• wymiar i zakończenie spękań – dane przez ich długość i czynnik ciągłości, jL (tabela
11.30).
Te trzy ostatnie parametry jR, jA, jL charakteryzują spękanie i łącznie opisuje je parametr jC.
Zależność pomiędzy tymi parametrami można zapisać w postaci:
jC = jL(jR/jA) (11.35)
Szereg testów na próbkach wielkogabarytowych i pomiarów in-situ pozwolił Palmströmowi

na oszacowanie wartości Jp za pomocą wzoru:
Jp = 0,2 ( jC )0,5 (Vb )D (11.36)

gdzie:
425
Vb – podane jest w m3,

D = 0,37 ( jC )-0.2
Najczęściej do określenia wartości jC i Jp używa się wzorów:
jC = 0,2 (Vb)0,37 i Jp = 0,28 (Vb )0,32 (11.37)
We wzorze (11.34) występuje Rcb wytrzymałość na jednoosiowe ściskanie bloku skalnego,

tymczasem w laboratorium najczęściej określa się wytrzymałość na ściskanie próbki skalnej
o niewielkich wymiarach. Barton (1990) zaproponował (wykorzystując dane uzyskane przez
Hoeka i Browna, 1980 oraz Wagnera, 1987) zależność przy pomocy której można oszacować
Rcb w postaci:
Rcb = Rc (50/d)0,2
gdzie:
Rc – wytrzymałość próbki skalnej o średnicy d = 50 mm,
d – średnica próbki skalnej.
W kolejnych trzech tabelach (11.29, 11.30, 11.31) podano wartości parametrów, które na-
leży dobrać na podstawie budowy i charakteru spękań oraz ich sposobu i typu wypełnienia.
Tabela czwarta (11.32) podaje ostateczną postać klasyfikacji wg Palmströma. Można zauważyć,
że w wielu elementach klasyfikacja Palmströma jest zbliżona do klasyfikacji Bartona.
Tabela 11.29. Parametr szorstkości spękania jR określony z gładkości i falistości spękania (Palmström, 1996)
W dużej skali falistość płaszczyzny spękania

W małej skali gładkość
powierzchni spękania* słabo po- silnie po- blokowa
płaska schodkowa
falowana falowana (ryglowa)
Bardzo szorstka 3 4 6 7,5 9
Szorstka 2 3 4 5 6
Lekko szorstka 1,5 2 3 4 4,5
Gładka 1 1,5 2 2,5 3
Wypolerowana 0,75 1 1,5 2 2,5
0,6–1,5 1–2 1,5–3 2–4 2,5–5
Śliska **
Dla nieregularnych spękań proponuje się wartość jR = 5
* – dla wypełnionych spękań przyjmuje się jR = 1,
** – dla śliskich spękań wartość jR zależy od obecności i wyglądu porysowań, wyższe wartości przyjmuje się dla
wyraźnych porysowań.
426
Tabela 11.30. Parametr jL związany z długością spękania i jego ciągłością (Palmström,1996)
jL
Długość
Określenie Typ Spękania
spękania w [m] Spękania ciągłe
nieciągłe**
Uwarstwienie/
< 0,5 Bardzo krótkie częściowe 3 6
rozwarstwienie
0,1–1,0 Krótkie/małe Spękanie 2 4
1,0–10 Średnie Spękanie 1 2
10–30 Długie/Duże Spękanie 0,75 1,5
Wypełnione
> 30 Bardzo długie/duże pęknięcie pokładu 0.5 1
lub ścięcie*
Tabela 11.31. Parametr zwietrzenia spękania jA (Palmström, 1996)
Określenie Opis jA
A. Kontakt pomiędzy powierzchniami ścianek spękania
Czyste spękania
Spękanie zabliźnione lub Miękkie, nieprzepuszczajace wypełnienie (kwarc, epidot itp.),
0,75
zszyte
Świeże ścianki spękania Niepokryty lub wypełniony na powierzchni spękania, za
wyjątkiem zabarwienia
Zwietrzenie ścianek
spękania
a) 1 stopień zwietrzenia Powierzchnia spękania jest o jedną klasę bardziej zwietrzała niż 2
wyższy od skały otaczająca skała
b) 2 stopnie zwietrzenia Powierzchnia spękania jest o dwie klasy bardziej zwietrzała niż 4
wyższe od skały otaczająca skała
Pokrycie warstwą lub cien-
kie wypełnienie materiałem
Piasek, muł, wapień itp. Warstewka z materiału powodującego tarcie bez gliny 3
Glina, chloryt, talk itp. Warstewka ze spójnego materiału miękkiego 4
B. Częściowe wypełnienie spękań lub brak kontaktu pomiędzy ściankami spękań

Brak kontaktu
Częściowy kontakt pomiędzy
Typ materiału (grube wy-
Opis ściankami (grubość wypeł-
wypełniającego pełnienie lub
nienia <5mm)
wyżłobienie)
Wypełnienie materiałem po-
Piasek, muł, wapień itp. 4 8
wodującym tarcie bez gliny
Pełne wypełnienie spójnym
Zbity materiał gliniasty 6 10
materiałem miękkim
Średnie do niskiego wypeł-
Miękki materiał gliniasty nienie prekonsolidowanym 8 12
materiałem
Pęczniejący materiał Wypełnienie materiałem mają-
8–12 12–20
gliniasty cym własności pęczniejące
427
Tabela 11.32. Klasyfikacja RMi (Palmström, 1996)
Określenie Wartość RMi

Opisujące wytrzymałość
RMi
masywu skalnego
Ekstremalnie niskie Ekstremalnie słaby <0,001
Bardzo niskie Bardzo słaby 0,001–0,01
Niskie Słaby 0,01–0,1
Umiarkowane Średni 0,1–1,0
Wysokie Mocny 1,0–10,0
Bardzo wysokie Bardzo mocny 10–100
Ekstremalnie wysokie Ekstremalnie mocny >100
Przykład obliczeń przy pomocy klasyfikacji Palmströma (Palmström, 1995)

Pomierzona objętość bloku wynosi Vb = 0,003m3. Stwierdzono, że powierzchnie spękań
w tym bloku są szorstkie i o niewielkim pofalowaniu, dlatego przyjęto jR = 3 (tabela 11.29).
Spękania są ciągłe o długości od 3–10 m, co daje (zgodnie z tabelą 11.30) wartość jL = 1.
Spękania są wypełnione gliną, co pozwala przyjąć jA = 4 (tabela 11.31). Obliczona wartość jC
(wg wzoru 11.35) wynosi jC = 0,75. Podstawiając jC do wzoru (11.37) otrzymano Jp = 0,02.
Jednoosiowa wytrzymałość na ściskanie skały wynosiła Rcb = 150MPa (jeżeli nie dysponujemy
wartościami wytrzymałości na ściskanie dla dużych próbek, należy przyjąć Rcb = Rc). Wykorzy-
stując wzór (11.34) można określić wytrzymałość na ściskanie masywu skalnego, która w tym
przypadku wynosi RMi = 3MPa, czyli wg klasyfikacji Palmströma mamy do czynienia z masy-
wem mocnym. Jednakże należy zwrócić uwagę na fakt, że masyw skalny ma wytrzymałość na
ściskanie 50 razy mniejszą od wytrzymałości próbki skalnej.
11.3.9. Klasyfikacje masywów fliszowych KF i KFG (Thiel, 1995)
Część polskiego łańcucha Karpat zbudowana jest ze skał osadowych, które z powodu swojej
specyficznej budowy noszą nazwę fliszu karpackiego. Charakteryzuje się on skomplikowaną
tektoniką. Jest mocno sfałdowany, a ułożenie fałdów jest zbliżone do równoleżnikowego, zgod-
nie z przebiegiem łuku Karpat. Kompleks fliszu jest pocięty szeregiem uskoków o różnych
zrzutach, które dzielą masyw skalny na bloki o rozmaitych wymiarach. W rejonie dużych usko-
ków i nasunięć występują strefy silnego spękania a nawet zniszczenia skał.
Fliszowy masyw skalny charakteryzuje się dużą niejednorodnością warunków geologicznych
i geotechnicznych. Z tego względu w Polsce opracowano dwie klasyfikacje: klasyfikację geofi-
zyczną KFG oraz klasyfikację geotechniczną KF (Bestyński i in., 1988). Jak dotąd klasyfikacje
te mają charakter lokalny i były wykorzystywane do wyboru metody drążenia i doboru obudo-
wy dla sztolni w Świnnej Porębie.
Klasyfikacja geofizyczna KFG została opracowana przy wykorzystaniu dwóch parametrów
geofizycznych: prędkości fal sejsmicznych Vp oraz elektrycznej oporności właściwej . Przy
tworzeniu tej klasyfikacji przyjęto bowiem założenie, że klasa masywu skalnego zależy istotnie
428
od tych parametrów geofizycznych. Dla czternastu rodzajów masywów fliszowych różniących

się litologią, tektoniką, grubością warstw określono parametry geofizyczne Vp, , dynamiczne
i statyczne moduły sprężystości Ed , Es oraz przyporządkowano wartości z klasyfikacji RMR.
Wybór ten wynika z założenia, że klasyfikacja KFG będzie skorelowana z klasyfikacją RMR.
W ten sposób otrzymano wzór na obliczanie KFG w postaci:
KFG = 0,01 Vp − 0,1   − 11 (11.38)
Wzór ten jest skorelowany z klasyfikacją RMR poprzez zależność:
RMR = 1,05  KFG − 3 (11.39)
Klasyfikacja geotechniczna KF została opracowana przy wykorzystaniu pięciu cech i parame-

trów opisujących fliszowy masyw skalny:
• wytrzymałości na jednoosiowe ściskanie piaskowców,
• rozstawie spękań,
• zawartości piaskowca w masywie,
• stopnia zaburzenia tektonicznego,
• warunków wodnych.
Każdemu z tych parametrów przypisuje się określone „cząstkowe wskaźniki wagowe”. Po ich
zsumowaniu otrzymuje się wskaźnik jakości KF i przyjmuje się odpowiednią klasę geotech-
niczną. W tabeli 11.33 podano wielkości opisujące masyw skalny, które stanowią podstawę
klasyfikacji i przypadające na nie wartości wskaźników cząstkowych. Pomiędzy klasyfikacją
geofizyczną KFG a klasyfikacją geotechniczną KF istnieje korelacja w postaci:
KFG = 1,08  KF − 2,1 (11.40)
W tabeli 11.34 podano klasy geotechniczne dla masywu fliszowego w zależności od wartości
wskaźnika KFG. Natomiast w tabeli 11.35 podano wartości wybranych parametrów masywu
skalnego pod nazwą flisz karpacki.
Jak dotychczas poza Polską klasyfikacje KF i KFG nie zdobyły szerokiego zastosowania,
a w Polsce były jedynie lokalnie wykorzystywane przy budowie niektórych obiektów hydro-
technicznych.
429
Tabela 11.33. Parametry i wskaźniki wagowe w klasyfikacji KF
Wartość wskaźnika
Parametr masywu skalnego Zakres wartości
wagowego
<25 0
Wytrzymałość na jednoosiowe 25–50 1–3
ściskanie Rc w [MPa] 50–100 4–6
>100 7–12
<0,05 0
Rozstaw spękań uwarstwienia, 0,05–0,3 1–5
główny system spękań d[m] 0,3–1,0 6–11
>1,0 12–24
bardzo silne (brekcja) – brekcja tektoniczna,

0
warstwy skruszone i przemieszczone
silne – liczne płaszczyzny nieciągłości i strefy
1–5
koncentracji spękań, wyraźne fałdy
Zaangażowanie tektoniczne
przeciętne – pojedyncze powierzchnie
6–11
nieciągłości, fałdy
Słabe – pojedyncze spękania łagodne, fałdy 12–24
<15 0
Litologia górotworu 15–50 1–5
(zawartość piaskowca) [%] 50–85 6–11
>85 12
Trudne – wypływy wody pod dużym ciśnieniem 0
wypływy i wycieki wody pod małym ciśnieniem 1–5

Warunki wodne
Wilgotno 6
Sucho 12
Tabela 11.34. Klasy geotechniczne masywu fliszowego w klasyfikacji KFG
Klasa geotechniczna Wskaźnik KFG
I > 80
II 80–61
III 60–41
IV 40–21
Va, Vb 20–15 <15
430
Tabela 11.35. Wartości wybranych parametrów mechanicznych masywu – fliszu karpackiego

Klasa Zawartość Moduł Moduł
Kompleks Współczynnik Es
geotech- piaskowca sprężystości odkształcenia Uwagi
litologiczny Poissona  Es
niczna KF w% Es w MPa Eo w MPa
P – kompleks
I, II P > 85 > 8200 > 7100 0,25–0,3 1,0
piaskowcowy
Pł – kompleks
II, III Pł 85–50 4300–8200 3300–7100 0,25–0,3 10–15 piaskowcowo-
łupkowy
Łp – kompleks
II, III Łp 50–15 1500–4300 900–3300 0,3–0,35 10–15 łupkowo-
piaskowcowy
Ł – kompleks
IV, V Ł < 15 800–1500 400–900 0,3–0,35 1,2
łupkowy
V - - < 1000 < 1000 0,3–0,4 1,0
Kierunek ścinania w stosunku do uwarstwienia w klasach I–V

Klasa równolegle do uwarst. prostopadle do uwarst. wzdłuż spękań
c w kPa  w stopniach c w kPa  w stopniach c w kPa  w stopniach
I–IV 0–200 10–20 200–900 25–50 0,0 25–35
V C = 0–200,  = 10–20
Literatura
[1] Abad J., Celada B., Chacen E.,Gutiereez V., Hidalgo E.: Application of geomechanical
classification to predict the convergence of coal mine galleries and design their supports,
Proc.5th Int.Congress on Rock Mechanics, ISRM, Melbourne, vol. 2, E15 – E19, 1983.
[2] Al-Harthi A.A.: Application of CSIR and NGI classification systems along tunnel no. 3
at Al-Dela Descant., Asir Province, Saudi Arabia. Engineering Geology of Weak Rock
(edited by Coulthard, Culshaw, Forster, Hencher, Moon). A.A. Balkema.Rotterdam, pp.
323-328, 1993.
[3] Aydan Ö., Kawamoto T.: The assessment of mechanical properties of rock masses thro-
ugh MRM rock classification system. GeoEng2000. Melbourne. Australia, 2000.
[4] Barton N., Lien R., Lunde J.: Engineering Classification of Rock Masses for the Design
of Tunnel Support, Rock Mechanics, Springer-Verlag, Vol. 6, pp. 189-236, 1974.
[5] Barton N., Loset F., Lien R., Lunde J.: Application of Q-System in Design Decisions
Concerning Dimensions and Appropriate Support for Underground Installations, Sub-
surface Space, Pergamon, pp. 553-561, 1980.
[6] Barton N.: Scale Effects or Sampling Bias? Int. Workshop on Scale Effects in Rock Mas-
ses, Balkema, Rotterdam, pp. 31-35, 1990.
[7] Barton N.: Geotechnical Design, World Tunnelling, Nov., pp. 410-416, 1991.
[8] Barton N.: Application of Q-System and Index Tests to Estimate Shear Strength and
431
Deformability of Rock Masses, Workshop on Norwegian Method of Tunnelling, New

Delhi, India, pp. 64-84, 1993.
[9] Barton N.: NMT support concept for tunnels in weak rocks, Tunnels and Metropolises,
Negro Jr & Ferreira (eds.), Balkema, Rotterdam, 1998.
[10] Barton N.: General report concerning some 20th century lessons and 21st century chal-
lenges in applied rock mechanics, safety and control of the environment. Int. Society for
Rock Mechanics. T. 3, pp. 1659-1679, Paris, 1999.
[11] Barton N.: Some new Q-value correlations to assist in site characterisation and tunnel
design, Int. J. Rock Mech. And Mining Sciences, 39, pp. 185-216, 2002.
[12] Bestyński Z., Thiel K., Zabuski L.: Zasady geotechnicznych klasyfikacji masywów fli-
szowych. Materiały na Seminarium w Świnnej Porębie i Bielsku Białej. Problematyka
geotechniczna przy projektowaniu i budowie tuneli hydrotechnicznych, s. 12-26, 1988.
[13] Bhasin R., Grimstad E.: The Use of Stress-Strength Relationships in the Assessment of
Tunnel Stability, Proc. Conf. On Recent Advances on Tunnelling Technology, New Del-
hi, Vol. I, pp. 1-34, 1996.
[14] Bhasin R., Barton N., Grimstad E., Chryssanthakis P., Shende F.P.: Comparison of pre-
dicted and measured performance of a large cavern in the Himalayas. Int. J.Rock Mech.
Min.Sci. I Geomech. Abstr., 6, pp. 607-626, 1996.
[15] Bieniawski Z.T.: Engineering Classifications in Rock Engineering, The Civil Engineer in
South Africa, 15, pp. 335-344, 1973.
[16] Bieniawski Z.T.: Rock Mass Classifications in Rock Engineering, Proc. of the Symp. on
Exploration for Rock Engineering, Johannesburg, pp. 97-106, 1976.
[17] Bieniawski Z.T.: The Geomechanics Classification in Rock Engineering Applications,
Reprinted from: Proc. 4th Cong. of the Int. Society for Rock Mech./Comptes-rendus/
Berichte-Montreux, Suisse, 2-8 Sept. 1979, pp. 2208, vols. 3, A.A. Balkema, P.O. Box
1675, Rotterdam, Netherlands, 1979.
[18] Bieniawski Z.T.: Rock Mechanics Design in Mining and Tunneling, A.A. Balkema, Rot-
terdam, pp.97-133, 1984.
[19] Bieniawski Z.T.: Engineering Rock Mass Classifications, John Wiley & Sons, p. 251,
1989.
[20] Bieniawski Z.T.: Current Possibilities for Rock Mass Classification as Design Aids in
Mining. Soc. of Min. Engin. of AIME. Reprint Nr 80-349, 1980.
1987.
[22] Bieniawski Z.T.: Classification of Rock Masses for Engineering: The RMR System and
Future Trends. Comprehensive Rock Mechanics. Principles, Practice & Projects. (edited
by J.A. Hudson) Pregamon Press. Vol. 4. pp. 553-373, 1993.
[23] Bocabarteille A., González A., Celada B., Galera J.M.: Geotechnical site characterisation
of the Perthus tunnel. GeoEng2000. Melbourne. Australia, 2000.
432
[24] Brekke T.L.: Blocky and Seamy Rock in Tunnelling , Bull. Assoc. Eng. Geol., vol.5, no.1,
pp.1-12, 1968.
[25] Carranza-Torres C., Fairhurst C.: The elasto-plastic response of underground excavations
in rock masses that satisfy the Hoek-Brown failure criterion. Int. J. Rock. Mech. Min.
Sci. & Geomech. Abstr. Vol. 36, pp. 777-809, 1999.
[26] Chryssanthakis P., Bhasin R., Barton N.: Using NMT principles predicted and measured
performance of a large cavern in the Himalayas. Int. J.Rock Mech.Min.Sci. I Geomech.
Abstr., 6, pp. 607-626, 1996.
[27] Dasgupta B., Sharma M. K. V., Verman M., Sharma V. M.: Design of underground ca-
verns for Tehri hydropower project, India by numerical modeling. 9th ISRM Congress,
Paris, 1999.
[28] Deere D.U., Hendron A.J., Patton F.D., Cording E.J.: Design of surface and near surface
construction in rock. In Failure and breakage of rock, proc. 8th U.S. symp.rock mech.,
(ed. C. Fairhurst), pp. 237-302. New York: Soc. Min. Engrs, Am. Inst. Min. Metall.
Petrolm Engrs, 1967.
[29] Deere D.U., Peck R.B., Parker H., Monsees J.E., Schmidt B.: Design of Tunnel Support
Systems, High Res. Rec., no. 339, pp. 26-33, 1970.
[30] Goel R.K., Jethwa J.L., Dhar B.B.: Effect of Tunnel Size on Support Pressure Technical
Note, Int. Jr. Rock Mech. And Min. Sci.& Geomech.Abstr., Pergamon, vol. 33, no. 7,
pp. 749-755, 1996.
[31] Goel R.K., Jethwa J.L., Paihankara A.G.: Correlation Between Barton’s Q and Bieniaw-
ski’s RMR – A New Approach. Int. J. Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr. Vol.
33, Nr 2, pp. 179-181, 1996.
[32] Grimstad E., Barton N.: Updating the Q-System for NMT. Proc. int. symp. On sprayed
concrete - modern use of wet mix sprayed concrete for underground support, Fagernes.
46-66. Oslo: Norwegian Concrete Assn, 1993.
[33] Habimana J., Labiouse V., Descoeudres F.: Geomechanical characterization of catalastic
rocks: experience from the Cleuson-Dixence project, Int. J. Rock. Mech. Min. Sci. 39,
pp. 677-693, 2002.
[34] Hakala M., Syrjanen P., Roinisto J., Salmelainen J., Aartolahti J.: Rock mechanical de-
sign of the Kluuvi underground car park/civil defence shelter. 9th ISRM Congress, Paris,
1999.
[35] Hoek E.: Estimating Mohr-Coulomb Friction and Cohesion Values from the Hoek-
-Brown Failure Criterion. Int. J. Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr. Vol. 27, Nr
3, pp. 227-229, 1990.
[36] Hoek E., Karzulovic A.: Slope stablility in surface mining, chapter 6: Rock-Mass Proper-
ties for Surface Mines (edited by Hustrulid W.A, McCarter M.K, Van Zyl D.J.A), Society
for Mining, Metallurgy, and Explotarion, Inc., 2000
[37] Hoek E., Wood D., Shah S.: A Modified Hoek-Brown Failure Criterion for Jointed Rock
433
Masses, Int. Conf. Eurock’92, London, pp. 209-214, 1992.

[38] Hoek E.: Strength of Rock & Rock Masses. ISRM News Journal. Vol. 2, Nr 2, pp. 4-16,
1994.
[39] Hoek E., Kaiser P.K., Bawden W.F.: Support of Underground Excavations in Hard Rock.
A.A.Balkama. Rotterdam/Brookfield, 1995.
[40] Hoek E., Marinos P., Benissi M.: Applicability of the geological strength index (GSI)
classification for very weak and sheared rock masses. The case of the Athens Schist For-
mation. Bull. Eng. Geol. Env. Vol.57, pp. 151-160, 1998.
[41] Hoek E.: Support for very weak rock associated with faults and shear zones. Proc. of
Rock Support and Reinforcement Practice in Mining (edited by Villaescusa, Windsor &
Thompson). A.A. Balkema. Rotterdam. pp. 19-32, 1999.
[42] Hoek E., Brown E.T.: Practical Estimates of Rock Mass Strength, Int. J. Rock Mech. And
Min. Sci. and Geomech. Abstr., Pergamon, vol. 34, no. 8, pp. 1165-1186, 1997.
[43] Hoek E., Brown E.T.: Underground Excavations in Rock, Institution of Mining & Me-
tallurgy, London, 1980.
[44] Holmgren B.J.: Tunnel linings of steel fibre reinforced shotcrete. Proc. of ISRM Congress
on Rock Mechanics. Vol. II. pp. D311-D2314, 1983.
[45] Jasarevic I., Kovacevic M.S.: Analysing applicability of existing classification for hard
carnbonate rock in Mediterranean area. Eurock ’96 (edited by G. Barla), pp. 811-818,
1996.
[46] Kaiser T.K., Gale A.D.: Evaluation and cost and empirical support design at B.C. Rail
Tumbler Ridge Tunnels. Canadian Tunneling. Tunneling Association of Canada. Wiley.
New York, pp. 77-106, 1985.
[47] Kaiser P.K., Mackay C., Gale A.D.: Evaluation of Rock Classification at B.C. Rail Tum-
bler Ridge Tunnels, Rock Mechanics and Rock Engineering, Springer-Verlag, 19, pp.
205-234, 1986.
[48] Kalamaras G.S., Bieniawski Z.T.: A rock mass strength concept for coal seams incor-
porating the effect of time . Proc. of 8th ISRM Congress. Tokio. Vol.1, pp. 295-302.
Association of Canada, 1995.
[49] Kendorski F.S., Cummings R.A., Bieniawski Z.T., Skinner E.H.: Rock mass classifica-
tion for block caving mine drift support. Proc. of ISRM Congress on Rock Mechanics.
Vol. I. pp. B51-B63, 1983.
[50] Lambe T.W., Whitman R.V.: „Mechanika gruntów”, Arkady, Warszawa, 1977.
[51] Liu J., Elsworth D., Brady B.H.: Linking stress-dependent effective porosity and hydrau-
lic conductivity fields to RMR. Int. J. Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr. Vol.
36, pp.581-596, 1999.
[52] Marinos P., Hoek E., GSI: A Geological friendly tool for rock mass strength estimation,
Proc. GeoEng 2000 Conference, Melbourne, 2000.
[53] Mitra S.: Studies on Long-term Behaviour of Underground Powerhouse Cavities in Soft
434
Rocks, Ph. D. Thesis, University of Roorkee, India, 1991.

[54] Mitri H.S., Endrissi R., Henning J.: Finite Element Modelling of Cable Bolted Stopes in
Hard Rock Underground Mines, Presented at the SME Annual Meeting, Albuquerque,
pp. 14-17, 1994.
[55] Murthy K.M., Ghadiali B.M.: Tunnelling through the Santa Monica Mountains. Geo-
Eng2000. Melbourne. Australia, 2000.
[56] Myślińska E.: Laboratoryjne badania gruntów. Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001.
[57] Nicholson G., Bieniawski Z.T.: A Non-Linear Deformation Modulus Based on Rock
Mass Classification, Int. J. Min.& Geol. Engg., (8), pp. 181-202, 1990.
[58] Palmström A.: The volumetric joint count – a useful and simple measure of the degree of
rock jointing. Proc. 4th congr. Int. Assn Engng Geol., Delhi 5, pp. 221-228, 1982.
[59] Palmström A.: RMi – a rock mass characterisation system for rock engineering purposes.
Praca doktorska. Oslo University, 1995.
[60] Palmström A.: Charackterising the Strength of Rock Masses for Use in Design of Un-
derground Structures, Conf. Design and Construction of Underground Structures, New
Delhi, pp. 43-52, 1995.
[61] Palmström A.: RMi – A System for Charackterising Rock Mass Strenght for Use in Rock
Engineering, Jr. Rock Mech. And Tunneling Technology, India, Vol. 1, No. 2, pp. 43-52,
1996.
[62] Palmström A.: Collection and use of Geological Data in Rock Engineering. International
Society of Rock Mechanics News Journal. Spring, pp. 21-25, 1997.
[63] Priest S.D., Hudson J.: Discontinuity spacing in rock. Int. J. Rock. Mech. Min. Sci. &
Geomech. Abstr. Vol. 13, pp. 135-148, 1976.
[64] Rose D.: Revising Terzaghi’s Tunnel Rock Load Coefficients, Proc. 23rd U.S. Sym. Rock
Mech., AIME, New York, pp. 953-960, 1982.
[65] Rutlege J.C., Preston R.L.: Experience with engineering classifications of rock for the
prediction of tunnel support. Proc. of International Tunnelling Symposium. Tokyo, pp.
A.3.1-A.3.7, 1978.
[66] Sen Z.: Theoretical RQD-Porosity-Conductivity-Aperture charts. Int. J. Rock. Mech.
Min. Sci. & Geomech. Abstr. Vol. 33, pp. 173-177, 1996.
[67] Serafim J.L., Pereira J.P.: Considerations of the Geomechanics Classification of Bieniaw-
ski, Int. Symp. Eng. Geol. Underground Constr., LNEC, Lisbon, vol. 1, pp. II.33-II.42,
1983.
[68] Singh B., Jethwa J.L., Dube A.K.: Correlation Between Observed Support Pressure and
Rock Mass Quality, Int. Jr.l Tunnelling & Underground Space Technology, Pergamon,
Vol. 7, No.1, pp. 59-74, 1992.
[69] Singh, Suneel: Time Dependent Deformation Modulus of Rocks in Tunnels, M.E. The-
sis, Dept. of Civil Engineering, University of Roorkee, India, p. 65, 1997.
[70] Singh B., Viladkar M.N., Samadhiya N.K., Mehrotra V.K.: Rock Mass Strength Parame-
435
ters Mobilised in Tunnels. Tunnelling and Underground Space Technology. Vol. 12. Nr
1, pp. 47-54, 1997.
[71] Singh B., Goel R.K.: Rock Mass Classification – A Practical Approach in Civil Engine-
ering, Elsevier Science, U.K., p. 267, 1999.
[72] Singh B., Goel R.K.: Tunneling in weak rocks, Elsevier Geo-engineering Book Series,
editor J.A.Hudson, Vol. 5, p. 489, Amsterdam, 1999.
[73] Stille H., Palmström A.: Classification as a tool in rock engineering. Tunnelling and Un-
derground Space Technology, Vol. 18, pp. 331-345, 2003
[74] Swift G.M., Lloyd P.W., Reddish D.J., Waltham A.C., Rosenbaum M.S.: Numerical mo-
delling of rock loaded to failure above underground cavities. GeoEng2000. Melbourne.
Australia, 2000.
[75] Terzaghi K.: Rock defects and loads on tunnel supports. Rock tunellling with steel sup-
ports (editted by Proctor & White). Youngstown. pp. 17-99, 1946.
[76] Thiel K.: Właściwości fizykomechaniczne i modele masywów skalnych Polskich Karpat
Fliszowych, IBW PAN, Gdańsk, 1995.
[77] Tugrul A.: The application of rock mass classification systems to underground excavation
in weak limestone, Atatürk dam, Turkey. Engineering Geology (50), pp. 337-345, 1998.
[78] Ulusay R., Ozkan I., Ünal E.: Characterisation of weak, stratified and clay bearing rock
masses for engineering applications. Fractured and Jointed Rock masses. (edited by Myer
L.R., Tsang C.F., Cook N.G. i Goodman R.E.), A.A.Balkema. Rotterdam, pp. 229-236,
1995.
[79] Ünal E.: Design Guidelines and Roof Control Standards for Coal Mine Roofs, Ph. D.
Thesis, Pennsylvania State, University Park, p. 355, 1983.
[80] Verman M.K.: Rock Mass-Tunnel Support Interaction Analysis, Ph. D. Thesis, Univer-
sity of Roorkee, Roorkee, India, 1993.
[81] Wagner H.: Design and Support of Underground Excavations in Highly Stressed Rock,
Proc. 6th ISRM Congr., Vol.3, Montreal, 1995.
[82] Wickham G.E., Tiedemann H.R., Skinner E. H.: Support determination based on
geological predictions. In Proc. North American rapid excav. tunelling conf., Chicago
(eds.K.S. Lane and L.A. Garfield), pp. 43-64. New York: Soc.Min. Engrs, Am. Inst.Min.
Metall. Petrolm Engrs, 1972.
[83] World Tunnelling: Focus on Norway „Norwegian Method of Tunnelling”, June Issue in
Proc. Workshop on Norwegian Method of Tunnelling, Sept., New Delhi, India, 1992.
[84] Zhao J.: Applicability of Mohr-Coulomb and Hoek-Brown strength criteria to the dyna-
mic strength of brittle rock. Int. J. Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr. Vol. 37,
pp. 1115-1121, 2000.
436
12. Stan naprężenia i odkształcenia w otoczeniu wyrobisk podziemnych
12. STAN NAPRĘŻENIA I ODKSZTAŁCENIA

W OTOCZENIU WYROBISK PODZIEMNYCH
12.1. Analityczne obliczanie stanu naprężeń i odkształceń

12.1.1. Wprowadzenie
Na skutek wykonania wyrobiska w masywie skalnym zostaje naruszona pierwotna rów-

nowaga, bowiem na skutek usunięcia skały masyw skalny może się odkształcać w kierunku
wyrobiska. Zmienia się stan naprężenia i odkształcenia oraz tworzy się wtórny stan naprężenia
i odkształcenia. W otoczeniu wyrobiska tworzą się strefy odprężone oraz miejsca koncentra-
cji naprężeń. W strefach odprężonych przynajmniej jedno z naprężeń ma istotnie mniejszą
bezwzględną wartość od odpowiedniego naprężenia pierwotnego. W miejscach koncentracji
naprężeń co najmniej jedno naprężenie ma bezwzględną wartość znacznie większą od odpo-
wiedniego naprężenia pierwotnego.
Wtórny stan naprężenia i odkształcenia zależy od budowy masywu skalnego i własności
skał, z których jest zbudowany i od pierwotnego stanu naprężenia. Z tego względu inny jest
stan naprężenia i odkształcenia w otoczeniu wyrobiska wykonanego w masywie skalnym,
którego zachowanie się można opisać modelem sprężystym, a inny w otoczeniu wyrobiska,
którego zachowanie się, na przykład, opisuje model sprężysto-plastyczny czy sprężysto-kru-
chy, czy też sprężysto-plastyczno-kruchy.
12.1.2. Wyrobisko podziemne wykonane w masywie skalnym, którego

zachowanie opisuje model sprężysty
Wyrobisko o przekroju kołowym

Załóżmy, że w masywie skalnym sprężystym, izotropowym i jednorodnym zostało wyko-
nane wyrobisko o przekroju kołowym i średnicy 2a. Jeżeli wyrobisko to ma odpowiednią
długość w porównaniu z jego średnicą, to wówczas w pewnej odległości d od czoła przodka
można wyciąć tarczę (rys. 12.1).
Należy przyjąć taką odległość d, aby przodek wyrobiska praktycznie nie wpływał na stan
naprężenia w tarczy (d większe od około 4a). Wymiary zewnętrzne tarczy powinny wielo-
krotnie przekraczać średnicę wyrobiska, bowiem wówczas można założyć, że na jej brzegach
istnieje pierwotny stan naprężenia.
437
a)
b)
Rys. 12.1. Tarcza z wyrobiskiem o przekroju kołowym
Przyjmijmy również biegunowy układ współrzędnych (x = r cos , z = r sin ) oraz następu-
jące warunki brzegowe (rys. 12.1b):
– na brzegu tarczy
dla z ± ∞, z  pz,
dla x ± ∞, x  px,
– na obwodzie otworu kołowego
dla r = a r = 0, rt = 0
Dla powyższego układu Kirsch (1898) podał funkcję naprężeń w postaci:
pz  2 (r 2  a 2 ) 2  px  2 (r 2  a 2 ) 
F r  2a ln r 
2
2
cos 2    r  2 a 2
ln r  2
cos 2  (12.1)
4  r  4  r 
Znając tę funkcję naprężenia można określić z wzorów (12.2):
1  2 F 1 F
r  
r 2  2 r r
438
2F
t  (12.2)
r 2
  1 F 
 rt 
r  r  
gdzie:
r – naprężenie radialne,
t – naprężenie obwodowe,
rt – naprężenie styczne.
Stan naprężenia w otoczeniu wyrobiska o przekroju kołowym wynosi:
pz   a2   a2 a4  
r  (1   )1  2   (1   )1  4 2  3 4  cos 2 
2   r   r r  
pz   a2   a4   (12.3)
t   (1   )
 1    (1   ) 1  3  cos 2 
2   r 2  
 r4  
pz   a2 a4  
 rt  (1   )1  2 2  3 4  sin 2 
2   r r  
px
gdzie:  
pz
Przyjmując, że tarcza znajduje się w płaskim stanie odkształcenia oprócz naprężeń r, t, rt wy-
stępują również naprężenia prostopadłe do powierzchni tarczy y, których wartość dla zachowania
się sprężystego tarczy można obliczyć z uogólnionego prawa Hooke’a (dla y = 0), a mianowicie:
   y = ν (r + t ) (12.4)
Przemieszczenia dowolnego punktu tarczy po wykonaniu wyrobiska podziemnego można

określić z wzorów:
pz a 2   a2  
ur    (1   )  (1   )
 2(1  2 )   cos 2 
2 
4Gr   r  
pz a 2   a2  
ut   (1   ) 2(1  2 )  2  sin 2  (12.5)
4Gr   r  
gdzie:
ur, ut – odpowiednio przemieszczenie radialne i przemieszczenie obwodowe,
439
G – moduł odkształcenia postaciowego (moduł Kirchhoffa),

E
G (E – moduł Younga, ν – współczynnik Poissona).
2(1   )
Przyjęta do rozważań funkcja Kirscha spełnia równanie biharmoniczne:
 2 1 2 1  
 2  2  ( r   t )  0 (12.6)
 r r  2
r r 
co łatwo można sprawdzić podstawiając odpowiednie pochodne wzorów (12.3) do równa-
nia (12.6). Pozwala to stwierdzić, że składowe stanu naprężenia spełniają warunki równowagi
wewnętrznej.
Na obwodzie wyrobiska (r = a) naprężenia radialne i styczne są równe zeru, natomiast na-
prężenia obwodowe wynoszą:
 t  p z (1   )  2(1   ) cos 2  (12.7)

  r = 0
rt = 0
W tabeli 12.1 podano zmianę stanu naprężenia obwodowego na konturze wyrobiska wraz
ze zmianą kąta  oraz wartości współczynnika .
Tablica 12.1. Zależność naprężenia obwodowego t od kąta i współczynnika 

Współczynnik Wartość naprężenia obwodowego t
  = 0 (ocios)  = 30 0
 = 45 0
 = 60 0
 = 900 (strop)
0 3pz 2pz pz 0 -pz
0,25 2,75pz 2pz 1,25pz 0,5pz -0,25pz
0,5 2,5pz 2pz 1,5pz pz 0,5pz
1 2pz 2pz 2pz 2pz 2pz
2 pz 2pz 3pz 4pz 5pz
Analizując wyniki zamieszczone w tablicy 12.1. można zauważyć:

• przy niskich wartościach  (znacznie większych pionowych naprężeniach ściskających w po-
równaniu do poziomych) w stropie wyrobiska pojawiają się niebezpieczne dla skał napręże-
nia t rozciągające, a w ociosie wysokie naprężenia ściskające,
• wraz ze wzrostem współczynnika  w stropie wyrobiska w miejsce naprężeń rozciągających
pojawiają się coraz większe naprężenia ściskające, natomiast w ociosie naprężenia obwodowe
ściskające zmniejszają się,
• najbardziej korzystny stan naprężenia występuje, gdy współczynnik  = 1. Wówczas naprę-
żenia obwodowe na całym konturze wyrobiska są jednakowe, nie zależą od kąta  i wynoszą
t = 2pz = 2p.
440
Rys. 12.2. Zmiana stanu naprężenia w stropie (spągu) i ociosach wraz z oddalaniem się od konturu wyrobiska
kołowego dla  = 0,33
Rys. 12.3. Zmiana stanu naprężenia w stropie (spągu) i ociosach wraz z oddalaniem się od konturu wyrobiska
kołowego dla  = 2
Zmianę stanu naprężenia w stropie (spągu) i ociosach wraz z oddalaniem się od konturu
wyrobiska kołowego dla  = 0,33 pokazuje rys. 12.2, natomiast dla  = 2 pokazuje rys. 12.3.
Naprężenia obwodowe w środku stropu (dla r = a,  = 900 ) mają wartość:
   t = pz (3 –1) (12.8a)

natomiast w środku ociosu (dla r = a,  = 0)
   t = pz (3 – ) (12.8b)
Z prostych przekształceń równań (12.8a) i (12.8b) wynika, że naprężenia rozciągające w stro-

1
pie występują, gdy O d , natomiast naprężenia rozciągające w ociosie mogłyby wystąpić dopie-
3
ro przy ≥3. Osiągnięcie wartości stosunku pierwotnych naprężeń poziomych do pierwotnych
naprężeń pionowych  powyżej 3 jest mało prawdopodobne, bowiem badania in-situ (rozdział
4) wskazują, że w większości przypadków  nie przekracza wartości 3. Należy jednak zwrócić
441
uwagę na fakt, że często na małych głębokościach  osiąga wartości zbliżone do 2. Wówczas na-
prężenia obwodowe w stropie osiągają wartość równą 5pz co oznacza, że w stropie może wystąpić
znaczna strefa zniszczenia na skutek ścinania, a nie jak się zwykło uważać rozciągania.
Współczynnik = odpowiada hydrostatycznemu stanowi naprężeń (px = py = pz = p). W tym
przypadku równania (12.3) opisujące rozkład stanu naprężenia upraszczają się do prostej formy:
 a2 
 r  p1  2 
 r 
 a2  (12.9)
 t  p1  2 
 r 
    rt = 0
natomiast przemieszczenia dowolnego punktu położonego w odległości r od środka wyrobiska

podziemnego (obliczone z wzoru 12.5) wynoszą:
pz a 2 3 pz a 2
ur   lub u r  (12.10)
2Gr 2 Er
ut = 0
Powyższe wzory wyprowadzono przy założeniu, że brzeg otworu kołowego jest nieobciążony,
co ma miejsce w przypadku braku obudowy lub zastosowaniu tzw. obudowy pasywnej czyli
obudowy, która praktycznie nie oddziałuje na kontur wyrobiska. Zmianę stanu naprężenia
wraz z oddalaniem się od konturu tunelu pokazuje rys. 12.4
Rys. 12.4. Stan naprężenia w otoczeniu wyrobiska kołowego dla px = py = pz = p
Gdy sukcesywnie wraz z drążeniem zakłada się obudowę aktywną (obudowę, która istotnie
oddziałuje na kontur wyrobiska), jaką jest obudowa wstępna, wówczas można przyjąć, że brzeg
otworu obciążony jest ciśnieniem wewnętrznym po. W tym przypadku wzory na wielkość na-
prężeń i przemieszczeń mają postać:
 a2  a2 a2
 r  p1  2   p o 2 = p  ( p  p o ) 2
 r  r r
442
 a2  a2 a2
 t  p1  2   p o 2 = p  ( p  p o ) 2 (12.11)
 r  r r
( p  po ) a 2
ur    (12.12)
2G r
ut = 0
Na konturze wyrobiska dla r = a naprężenia i przemieszczenia wynoszą:
    r = po
    t = 2p – po
pa p ( p  po )a
ua  (1  o ) 
2G p 2G
Stan naprężenia w zależności od wartości ciśnienia wewnętrznego od obudowy po pokazuje

rys. 12.5.
Rys. 12.5. Wpływ wartości ciśnienia wewnętrznego od obudowy po na stan naprężenia w otoczeniu wyrobiska kołowego
Na rys. 12.6 natomiast przedstawiono zmianę przemieszczeń radialnych konturu wyrobiska

kołowego wraz ze zmianą wartości po. Zależność ta jest liniowa. W przypadku gdy ciśnienie
od obudowy jest równe ciśnieniu pierwotnemu p w masywie skalnym, wówczas nie następuje
przemieszczenie konturu wyrobiska. W przypadku gdy nie ma obudowy (lub obudowa jest
pasywna) przemieszczenie radialne na konturze wyrobiska kołowego jest maksymalne i wynosi
pa
ua  .
2G
W tabeli 12.2 podano przybliżone wartości ciśnienia po (zdaniem autorów nieco zawyżone)
pochodzącego od obudowy wstępnej (wg Sinha, 1989).
443
Rys. 12.6. Zmiana przemieszczeń radialnych konturu wyrobiska kołowego wraz ze zmianą wartości po
Tabela 12.2. Wartości ciśnień po dla różnych rodzajów obudowy wstępnej

Rodzaj obudowy Ciśnienie od obudowy wstępnej po
Przykotwiona siatka stalowa od 1,38 do 3,44 MPa
Obudowa stalowa od 3,44 do 20,69 MPa
Obudowa betonowa od 1,38 do 3,44 MPa
Beton natryskowy od 0,39 do 1,37 MPa
Kotwie od 0,14 do 0,52 MPa
Wyrobisko o przekroju prostokątnym

Załóżmy, że w masywie skalnym sprężystym, izotropowym i jednorodnym zostało wykona-
ne wyrobisko nieskończenie długie o przekroju prostokątnym i wymiarach: szerokość l, wyso-
kość w (rys. 12.7). Sawin i Morgajewskij (1935) określili stan naprężenia w tarczy z otworem
w kształcie prostokąta, na którą działa pierwotne naprężenie pionowe pz oraz pierwotne naprę-
żenie poziome px.
Rys. 12.7. Tarcza z wyrobiskiem o przekroju prostokątnym
444
Z analizy tego rozwiązania wynikają następujące wnioski:

• Stan naprężenia w otoczeniu wyrobiska o przekroju prostokątnym nie zależy od wielkości
pola przekroju poprzecznego, lecz tylko od jego kształtu, czyli stosunku szerokości wyrobi-
ska do jego wysokości (l /w) oraz wartości naprężeń pierwotnych px, pz.
• Bezpośrednio w ociosie wyrobiska podziemnego naprężenia poziome są równe zero i w mia-
rę oddalania się od ociosu w kierunku poziomym zmierzają do wartości px = pz. Naprężenia
pionowe na ociosie wyrobiska osiągają wartość ekstremalną równą
 zext  p z (1   )    (12.13
gdzie:
 – współczynnik zależny od stosunku szerokości wyrobiska do jego wysokości. Wartość
tego współczynnika można oszacować z tabeli 12.3.
Tabela 12.3. Zmiana współczynników  i  w zależności od stosunku l /w
l 50 20 5 3 1 1 1 1 1
w 1 1 1 1 1 3 5 20 50
 17,00 4,00 2,00 1,20 0,84 0,35 0,2 0,02 0,01
 0,01 0,02 0,2 0,35 0,84 1,20 2,00 4,00 17,00
W miarę oddalania się od ociosu naprężenia pionowe zmierzają do wartości pz.

Jeżeli  ≥ 1 + , wówczas w ociosie pojawiają się niebezpieczne naprężenia rozciągające.
l
Dla przykładu: jeżeli stosunek  3, to  powinno mieć wartość większą od 2,2 aby
w
w ociosie pojawiły się pionowe naprężenia rozciągające. W ociosie wyrobiska o przekroju
kwadratowym pojawiają się pionowe naprężenia rozciągające, jeżeli  jest większe od 1,84.
• Bezpośrednio w stropie i spągu wyrobiska podziemnego naprężenia pionowe są równe
zero i w miarę oddalania się od wyrobiska w kierunku pionowym zmierzają asymptotycz-
nie do wartości pz.
Naprężenia poziome w stropie (spągu) wyrobiska osiągają wartość ekstremalną równą
 xext  p z (1   )  1 (12.14)
1
Jeżeli   wówczas w stropie wyrobiska pojawiają się niebezpieczne dla skał naprężenia
1  l
rozciągające (a w ociosie duże naprężenia ściskające). Dla przykładu: jeżeli stosunek  3 to
w
 powinno mieć wartość mniejszą od 0,74, aby w stropie pojawiły się poziome naprężenia
rozciągające. W miarę oddalania się od stropu w kierunku pionowym naprężenia poziome
zmierzają do wartości px.
• Największa koncentracja naprężeń ściskających występuje w otoczeniu naroży wyrobiska.
W narożach wyrobiska naprężenia teoretycznie zmierzają do nieskończenie dużych wartości
ściskających. Ponieważ wytrzymałość skały na ściskanie ma określoną wartość, dlatego po jej
445
Rys. 12.8. Jakościowy rozkład stref zniszczenia w narożach wyrobiska prostokątnego
Rys. 12.9. Strefy zniszczenia w ostrych narożach wyrobisk o różnych kształtach
przekroczeniu w narożach tworzą się lokalne strefy zniszczenia (rys. 12.8.). Te strefy zniszcze-
nia tworzą się również w ostrych narożach wyrobisk o innych kształtach, np. rys. 12.9.
Wyrobisko o przekroju eliptycznym

Stan naprężenia w tarczy z otworem w kształcie elipsy, na którą działa pierwotne naprężenie
pionowe pz oraz pierwotne naprężenie poziome px podał Huber (1950). Z rozwiązania tego
wynika, że ekstremalne wartości naprężeń występują w wierzchołkach elipsy, czyli w punktach
A, A1 ociosu oraz B, B1 odpowiednio stropu i spągu (rys.12.10).
W punktach A, A1 ociosu naprężenia osiągają następujące wartości:
x = 0
 b  
 zext  p z 1  2 e     (12.15)
 ae  
 y   zext dla płaskiego stanu odkształcenia, natomiast w punktach B, B1 stropu i spągu
  a  
 xext  p z  1  2 e   1 (12.16)
  be  
    z = 0
 y   ext
x dla płaskiego stanu odkształcenia.
446
Rys. 12.10. Tarcza z wyrobiskiem o przekroju eliptycznym
Z analizy podanych wzorów wynikają następujące wnioski praktyczne:

• Stan naprężenia w otoczeniu wyrobiska o przekroju eliptycznym nie zależy od wielkości
pola przekroju poprzecznego, lecz tylko od stosunku jego półosi ae oraz wartości naprężeń
be
pierwotnych px, pz.
• Bezpośrednio w ociosie wyrobiska podziemnego naprężenia poziome są równe zero i w mia-
rę oddalania się od ociosu w kierunku poziomym zmierzają do wartości px = pz. Napręże-
nia pionowe na ociosie wyrobiska osiągają wartość ekstremalną podaną równaniem (12.15)
i w miarę oddalania się od wyrobiska dążą do wartości pz.
b
Jeżeli   1  2 e , wówczas w ociosie pojawiają się niebezpieczne naprężenia rozciągające.
ae
Przypadek taki może zdarzyć się, gdy  osiąga wartość znacznie powyżej 1, a wyrobisko ma
kształt wydłużonej elipsy w kierunku pionowym, np. dla a /b = 3 naprężenia rozciągające
w ociosie wyrobiska pojawiają się przy  większym od 1,67.
• Bezpośrednio w stropie i spągu wyrobiska podziemnego naprężenia pionowe są równe zero
i w miarę oddalania się od wyrobiska w kierunku pionowym zmierzają asymptotycznie do
wartości pz. Naprężenia poziome w stropie (spągu) wyrobiska osiągają wartość ekstremalną
podaną równaniem (12.16), a następnie w miarę oddalania się od wyrobiska w kierunku
pionowym zmierzają do wartości px = pz.
1
Jeżeli   , wówczas w stropie wyrobiska pojawiają się niebezpieczne dla skał
ae
1 2
be
naprężenia rozciągające (a w ociosie znaczne naprężenia ściskające). Dla przykładu: jeżeli
a/b = 2 naprężenia rozciągające w stropie wyrobiska pojawiają się przy ≤ 0,2, natomiast
jeżeli a/b = 0,5 naprężenia rozciągające w stropie wyrobiska pojawiają się przy ≤ 0,5.
• Ze względu na wytrzymałość skał otaczających najkorzystniejsze jest wyrobisko o stosunku
ae 1
półosi elipsy  , wówczas wielkość naprężeń na całym obwodzie jest jednakowa
be 
447
(x w pkt. A równa się z w pkt. B) i wynosi: x = z = pz(1 + )

Należy zauważyć, że w przypadku gdy  > 1 powinno się projektować wyrobisko w kształcie
eliptycznym, którego półoś pozioma jest większa od półosi pionowej be>ae.
Podsumowując wyniki analizy stanu naprężenia dla wyrobisk o przekroju kołowym, pro-
stokątnym i eliptycznym, można wysnuć ważny wniosek dotyczący wyrobisk podziemnych
o innych kształtach przekrojów podobnych do rozpatrywanych np. owalnych, a mianowicie:
z punktu widzenia stateczności wyrobiska korzystne są przekroje wyrobisk podziemnych,
l
w których stosunek szerokości wyrobiska l do jego wysokości w jest zbliżony do   .
w
Naprężenia pierwotne mają istotny wpływ na kształt i zasięg zwiększonych naprężeń występu-
jących w bezpośrednim otoczeniu wyrobiska podziemnego. Jeżeli pionowe naprężenia pierwotne
co do wartości bezwzględnej są większe od poziomych naprężeń pierwotnych, to zasięg zwięk-
szonych naprężeń ściskających ma kształt elipsy wydłużonej w kierunku pionowym (rys. 12.11).
Rys. 12.11. Zasięg zwiększonych naprężeń ściskających w kształcie elipsy wydłużonej w kierunku pionowym
Jeżeli pionowe naprężenia pierwotne co do wartości bezwzględnej są mniejsze od poziomych

naprężeń pierwotnych, to zasięg zwiększonych naprężeń ściskających ma kształt elipsy wydłu-
żonej w kierunku poziomym (rys. 12.12)
Rys. 12.12. Zasięg zwiększonych naprężeń ściskających w kształcie elipsy wydłużonej w kierunku poziomym
448
Na rys. 12.13 pokazano trzy wyrobiska o przekroju kołowym, z których I i II wzajemnie
wpływają na siebie (w strefie zaszrafowanej następuje koncentracja naprężeń). Wyrobisko III
znajduje się poza wpływem wyrobisk I i II.
a)
b)
Rys. 12.13. Wzajemny wpływ na siebie wyrobisk
Na stan naprężenia, przemieszczenia i wytężenia znaczny wpływ ma kształt wyrobiska.

Współcześnie wiele wyrobisk podziemnych wykonuje się w kształcie półelipsy (zbliżonym do
obudowy ŁP) z prostym spągiem. W przypadku występowania w spągu słabych skał, czasa-
mi zawodnionych, tworzy się strefa zniszczenia i dochodzi do znacznego wyciskania spągu.
449
Z tego względu odpowiednio zmienia się kształt spągu, aby zmniejszyć strefę zniszczenia.
Prosty spąg zastępuje się częścią owalu. Kształt owalu w spągu powinien być tak dobrany, aby
dla danych warunków nie wystąpiła strefa zniszczenia. Poniżej przedstawione rozważania ilu-
strowano przykładem. Załóżmy, że na głębokości 180 m wykonano tunel w kształcie półelip-
tycznym zbliżonym do obudowy ŁP z płaskim spągiem. Własności odkształceniowe wynoszą:
• moduł Younga E = 4,0 GPa,
• współczynnik Poissona ν = 0,3,
a własności wytrzymałościowe masywu skalnego:
• wytrzymałość na ściskanie Rc = 50 MPa,
• wytrzymałość na rozciąganie Rr = 5 MPa,
• kąt tarcia wewnętrznego  = 31.
Dla tych danych zbudowano model numeryczny i przeprowadzono obliczenia metodą
elementów skończonych. Po wykonaniu obliczeń numerycznych otrzymano wtórny stan
naprężenia, przemieszczenia i wytężenia w otoczeniu tego tunelu. W jego spągu pojawiła
się strefa zniszczenia. Elementy, które uległy zniszczeniu (znalazły się w strefie znisz-
czenia) zostały usunięte z modelu numerycznego i ponownie wykonano obliczenia nu-
meryczne. Ten sposób postępowania prowadzono kilkakrotnie aż do uzyskania kształtu
spągu, przy którym nie występuje strefa zniszczenia w spągu. Na rys.12.14 pokazano roz-
kład naprężeń głównych 1 = s11 dla tunelu z płaskim spągiem, natomiast na rys. 12.15
rozkład naprężeń głównych 1 = s11 dla tunelu ze spągiem w kształcie owalu (w spągu nie
występuje strefa zniszczenia).
Rys. 12.14. Rozkład naprężeń głównych 1 = s11 dla tunelu z płaskim spągiem
450
Rys. 12.15. Rozkład naprężeń głównych 1 = s11 dla tunelu ze spągiem w kształcie owalu
W tabeli 12.4 podano wartości naprężeń głównych w stropie, spągu i ociosie dla
tunelu z płaskim spągiem i dla tunelu z owalnym spągiem, przy którym nie występuje
strefa zniszczenia.
Tabela 12.4. Wartości naprężeń głównych w stropie, spągu i ociosie dla tunelu z płaskim spągiem i dla tunelu
z owalnym spągiem
Naprężenia główne W stropie W spągu W ociosie
1 [MPa] −1,25 +1,89 −1,95
Tunel z płaskim spągiem
2 [MPa] +0,06 +0,08 −6,40
Tunel ze spągiem 1 [MPa] −1,34 −0,35 −1,47

w kształcie owalu 2 [MPa] +0,05 +0,07 −12,9
Analizując otrzymane wyniki można zauważyć, że:

• kształt spągu ma niewielki wpływ na naprężenia w stropie,
• w spągu o kształcie owalnym naprężenia 1 zbliżone do poziomych zmieniają się z rozcią-
gających na ściskające. Nie powstaje strefa zniszczenia, co ma istotny wpływ na wielkość
przemieszczeń spągu,
• w ociosie ściskające naprężenia 2 zbliżone do pionowych są blisko dwa razy większe dla
tunelu ze spągiem owalnym niż dla tunelu ze spągiem poziomym. Jednakże są nieduże
i nie powinno to mieć większego wpływu na zachowanie się ociosu.
451
12.1.3. Tunel wykonany w masywie skalnym, którego zachowanie

opisuje model sprężysto-plastyczny (Brady, Brown 1994; Hoek, 2000)
Rozważmy przypadek wykonania kołowego tunelu w jednorodnym i izotropowym masy-

wie skalnym poddanym hydrostatycznemu obciążeniu p (rys.12.16). Oddziaływanie obudowy
wstępnej tunelu uwzględniono przez przyłożenie ciśnienia p0, które jest symetrycznie rozłożone
na konturze wyrobiska.
Do opisu stanu wytężenia górotworu przyjęto hipotezę Coulomba–Mohra w postaci:
1  sin  m  2cm cos  m

1   3  (12.17)
1  sin  m  1  sin  m
gdzie:
1, 3 – odpowiednio największe i najmniejsze naprężenia główne,
cm – kohezja masywu skalnego,
m – kąt tarcia wewnętrznego masywu skalnego. Wzór (12.17) dla uproszczenia można
zapisać w postaci:
   1 = m3 + Rcm (12.18)
Zakładając, że w spękanej części masywu skalnego wartość kohezji jest zbliżona do zera,
hipoteza Coulomba–Mohra przyjmuje następującą postać:
1   3
1  sin  
z
m
(12.19)
1  sin  
z
m
gdzie:
 mz – kąt tarcia wewnętrznego w części zniszczonej masywu skalnego.
Rys. 12.16. Kołowy tunel w hydrostatycznym stanie naprężenia
452
Wzór (12.19) można zapisać w uproszczonej postaci jako:
    1 = 3d (12.20)

gdzie:
d
1  sin  z
m
1  sin  z
m
Rozpatrując problem jako osiowo-symetryczny, równanie stanu równowagi ma postać:
d r  t   r
 (12.21)
dr r
gdzie:
r – naprężenie radialne,
t – naprężenie obwodowe.
W strefie zniszczenia podstawiając zależność (12.20) w postaci t = rd do warunku (12.21)
otrzymano:
d r 
 d  1 r (12.22)
dr r
Po scałkowaniu wyrażenia (12.21) i podstawieniu warunku brzegowego:
r = a r = p0 (12.23)
otrzymuje się wielkość naprężeń obwodowych i radialnych w obrębie strefy spękań w postaci:
d 1
r
 r  p0   (12.24)
a
d 1
§r· (12.25)
Vt p0 d ¨ ¸
©a¹
Przyjmując, że poza strefą spękań znajduje się sprężysty masyw skalny oraz, że p1 jest naprę-
żeniem radialnym na zewnętrznym konturze strefy spękań (tj. w odległości równej promienio-
wi strefy spękań re) otrzymano:
d 1
r 
p1  p 0  e  (12.26)
a
gdzie p0 jest ciśnieniem od obudowy wstępnej.
Podstawiając wzór (12.25) do wzoru (12.11) oraz a = re otrzymano wzory na składowe ten-
sora naprężenia w całym rozpatrywanym obszarze w postaci:
 r2  r2
 t  p1  e2   p1 e2 (12.27)
 r  r
453
 r2  r2
 r  p1  e2   p1 e2 (12.28)
 r  r
Przykładowy rozkład naprężeń dla tunelu o promieniu 3 m jest pokazany na rys. 12.17.
Na granicy stref sprężystej i spękanej od strony strefy sprężystej występują naprężenia równe:
   t = 2p – p1 oraz r = p1 (12.29)
Po wstawieniu powyższych wyrażeń do warunku Coulomba–Mohra (12.18) otrzymano:

2p – p1 = mp1 + Rcm
co daje:
2 p  Rcm
p1  (12.30)
1 m
Rys. 12.17. Rozkład naprężeń w otoczeniu kołowego tunelu w sprężysto-plastycznym masywie skalnym
Po wstawieniu wyrażenia (12.30) do wzoru (12.26) i prostych przekształceniach uzyskano

wzór na promień zasięgu strefy zniszczenia równy:
1
 2 p  Rcm  d 1 (12.31)
re  a  
 1  m p 0 
Na granicy strefy zniszczenia i strefy sprężystej następuje natychmiastowy spadek wytrzy-
małości materiału, a w strefie zniszczenia materiał zachowuje się jako plastyczny (rys. 12.17).
Zakładając, że masyw skalny opisywany jest przy pomocy charakterystyki naprężeniowo-od-
kształceniowej przedstawionej na rys. 12.18, to w strefie sprężystej przemieszczenia wynikające
ze spadku ciśnienia od p do p1 są równe:
p  p1  re2
ur   (12.32)
2Gm r
454
gdzie:
Em
Gm  – moduł Kirchhoffa masywu skalnego.
2(1   m )
Moduł Kirchhoffa może być określony na podstawie modułu Younga oraz liczby Poissona.
Moduł Younga dla masywu skalnego można natomiast określić z empirycznej zależności po-
danej w rozdziale 11 (wzory z tabeli 11.11).
Na granicy strefy zniszczenia przemieszczenia są równe:
ur  
p  p1  re (12.33)
2Grm
W strefie zniszczenia uwzględnienie warunku ciągłości przemieszczeń daje nam:
u du
1   t   oraz  2   r   (12.34)
r dr
Zakładając, że w obrębie strefy zniszczenia zachodzi:
   2 = 2e – f (1 – 1e) (12.35)

gdzie:
1e, 2e – odkształcenia na granicy sprężysto-plastycznej,
f – stała określana na podstawie charakterystyki (rys. 12.18).
Podstawienie związku:
p p1
H 1e H 2e (12.36)
2Gm
do wyrażenia (12.33) daje po przekształceniach:
p  p1
 2   f 1  1  f  (12.37)
2Gm
Z kolei z wzorów (12.34) i (12.37) otrzymujemy równanie różniczkowe w postaci:
du u p  p1
  f  1  f  , (12.38)
dr r 2Gm
którego rozwiązaniem jest:
p  p1  f  1  re  
1 f
u  r     (12.39)
Gm 1  f   2  r  
Wykorzystując równania (12.39) oraz (12.31) na rys.12.19 przedstawiono zależność wstęp-
nego ciśnienia pochodzącego od obudowy p0 od wartości przemieszczenia radialnego (dla lep-
szej czytelności wykresu zmieniono znaki przemieszczeń).
455
Rys. 12.18. Charakterystyka naprężeniowo-odkształceniowa masywu skalnego
Rys. 12.19. Ciśnienie od obudowy w funkcji przemieszczenia konturu tunelu
Znając przebieg charakterystyki obudowa–masyw skalny można przystąpić do doboru

parametrów obudowy.
12.2. Wzajemny wpływ dwóch wyrobisk podziemnych

na siebie
Z rozważań przeprowadzonych powyżej wynika, że na skutek wykonania wyrobiska podziem-
nego następuje zaburzenie pierwotnego stanu naprężenia i tworzy się tzw. wtórny stan naprężenia.
W otoczeniu wyrobiska występuje największe zaburzenie stanu naprężenia – koncentracja naprę-
żeń, które w miarę oddalania się od wyrobiska zdążają asymptotycznie do odpowiednich składo-
456
wych pierwotnego stanu naprężenia. Z obliczeń wynika, że zaburzenie naprężeń spowodowane

wykonaniem wyrobiska teoretycznie sięga aż do nieskończonej odległości od niego. Tymczasem
praktycznie już w pewnej odległości do zmiany stanu naprężenia są mniejsze od 5% pierwotnego
stanu naprężenia. To spostrzeżenie jest niezwykle ważne, bowiem pozwala dobrać odległość sąsied-
nich wyrobisk w taki sposób, aby nie następowało niebezpieczne sumowanie się naprężeń.
Dla przykładu stan naprężenia w odległości r = 5a od wyrobiska kołowego wykonanego
w sprężystym masywie skalnym (w którym pierwotny stan naprężenia był hydrostatyczny) wy-
nosi (wzory 12.9): r = 0,96p, t = 1,04p czyli różni się o mniej niż 5% od pierwotnego stanu
naprężenia. Czasami konieczne jest wykonanie dwóch równoległych tuneli w stosunkowo nie-
dużej odległości od siebie. Spowodowane to może być faktem, że ze względów technicznych
należałoby wykonać tunel o znacznych wymiarach. Tymczasem ze względu na własności geome-
chaniczne skał (gruntu) lub możliwości technologiczne (dostępne maszyny i urządzenia) lepiej
jest wykonać dwa tunele o mniejszych wymiarach, które pozwolą spełnić postawione zadanie
techniczne. Stan naprężenia wokół dwóch wyrobisk tunelowych znajdujących się w niedużej
odległości jest inny niż w sąsiedztwie pojedynczego wyrobiska tunelowego, pojawiają się miejsca
koncentracji naprężeń i miejsca dekoncentracji naprężeń. Jest to wynik wzajemnego wpływu
jednego tunelu na drugi, co jakościowo przedstawia rys. 12.20. Oczywiście wielkość koncentra-
cji naprężeń pomiędzy dwoma tunelami zależy od ich wzajemnej odległości. Im ta odległość jest
mniejsza, tym koncentracja naprężeń większa.
Rys.12.20. Wzrost pionowych naprężeń ściskających na skutek zmniejszania się odległości pomiędzy tunelami
Aby pokazać jaki jest wpływ dwóch wyrobisk tunelowych na siebie, wykorzystajmy ciekawe
rozwiązanie zadania opublikowanego w pracy Olszaka (Sałustowicz, Galanka, 1960). W tej pracy
podał on rozwiązanie dla nieograniczonej płaszczyzny z dwoma otworami kołowymi znajdującymi
się w odległości do. Na brzegach płaszczyzna jest obciążona ciśnieniem p (rys. 12.21).
457
Rys. 12.21. Zadanie rozwiązane przez Olszaka (Sałustowicz, Galanka, 1960)
Wybrane wyniki z tego rozwiązania zamieszczono w tabeli 12.5.

Tabela 12.5. Stan naprężenia w filarze o szerokości do pomiędzy 2 tunelami
do=a/2 do>10a lub jeden tunel *
Naprężenia
B 1 = B2 A1 = A2 O B1 = B2 A1 = A2 O
Naprężenia obwodowe -1,36p -3,71p -2,85p -2p -2p -1,64p
Naprężenia radialne 0 0 -0,37p 0 0 -0,36p
* jeżeli tunele znajdują się w odległości większej niż 10 promieni tunelu, to praktycznie zanika wpływ jednego tunelu na
drugi i można przyjąć rozkład naprężeń jak wokół pojedynczego tunelu.
Analizując wyniki zamieszczone w tabeli 12.5 można zauważyć, że w filarze pozosta-

wionym pomiędzy tunelami występują duże naprężenia ściskające obwodowe. W roz-
patrywanym przypadku na konturze tunelu są one o ponad 80%, a w środku filaru
o około 70% wyższe w porównaniu do naprężeń ściskających występujących w otoczeniu
pojedynczego tunelu. Przy zmniejszaniu się odległości pomiędzy tunelami naprężenia te
wzrastają, co może prowadzić do spękania filaru, a nawet jego całkowitego zniszczenia.
Skutkiem spękania może być wzrost przemieszczeń ociosów od strony filaru między tu-
nelami, a w konsekwencji rosnący nacisk na obudowę każdego z tuneli. W ekstremalnych
warunkach może dojść do utraty stateczności tuneli. Z tego powodu niezwykle ważny
jest dobór odpowiednich odległości pomiędzy tunelami. Jeżeli konieczne jest pozosta-
wienie pomiędzy tunelami filaru o określonych wymiarach, a ulega on zniszczeniu na
skutek działających naprężeń, to wówczas należy go wzmocnić (np. poprzez kotwienie,
zastrzyki betonowe itp.). W niektórych przypadkach buduje się sztuczny filar pomiędzy
tunelami (rozdział 13).
458
12.3. Wpływ płaszczyzn osłabienia na rozkład naprężeń

W masywie skalnym występują różnego typu nieciągłości i strefy osłabienia. Interesująca jest
odpowiedź na pytanie jaki wpływ mają pojedyncze nieciągłości na zachowanie się sprężystego
masywu skalnego (Brady, Brown, 1985). Odpowiedź na to pytanie ma istotne znaczenie przy
projektowaniu wyrobisk podziemnych.
W rozważaniach przyjęto, że rozpatrywana nieciągłość ma zerową wytrzymałość na roz-
ciąganie, a jej wytrzymałość na ścinanie określa równanie:  = ntg. Dla jakościowej oceny,
a także uproszczenia rozpatrzono kilka przypadków lokalizacji nieciągłości w otoczeniu wy-
robiska o przekroju kołowym.
Przypadek 1.
Płaszczyzna nieciągłości w ociosie lub stropie (spągu) tunelu (Brady, Brown, 1985)
Rozpatrzmy przypadek, w którym płaszczyzna nieciągłości zalega poziomo i przechodzi
przez środek ociosu tunelu (wyrobiska kołowego – rys. 12.22) lub przebiega w pionie przez
środek stropu tunelu (rys. 12.23).
Rys. 12.22. Pozioma płaszczyzna nieciągłości przechodząca przez środek ociosu tunelu (Brady, Brown, 1985)
Rys. 12. 23. Pionowa płaszczyzna nieciągłości przechodząca przez środek stropu tunelu (Brady, Brown, 1985)
459
W ociosie wyrobiska kołowego i w dowolnej odległości od niego naprężenia ścinające są

równe zero (rów. 12.7 dla  = 0). Podobnie w stropie i spągu naprężenia ścinające są równe
zero (rów. 12.7 dla  = 90). W tych dwóch przekrojach naprężenia x, z są naprężeniami
głównymi, a wzdłuż powierzchni nieciągłości nie występuje tendencja do poślizgu. Można
stwierdzić, że płaszczyzna nieciągłości zlokalizowana zarówno w ociosie, jak w stropie i spągu
nie ma wpływu na rozkład naprężeń sprężystych. Stwierdzenie to jest ważne tylko w przypad-
ku, jeżeli w stropie (spągu) i ociosie nie wytworzy się strefa zniszczenia.
1
W stropie (spągu) może utworzyć się strefa zniszczenia przez rozciąganie, gdy   (12.8a).
3
Wówczas na pionowej długości od stropu (spągu) wyrobiska aż do naprężenia t = 1 = 0,
czyli w strefie zniszczenia przez rozciąganie, następuje rozwarcie nieciągłości lub powierzch-
ni osłabienia (rys. 12.24).
Rys. 12.24. Płaszczyzna nieciągłości w stropie tunelu (Brady, Brown, 1985)
Zatem w tej strefie zaznacza się wpływ nieciągłości na rozkład naprężeń. Można przyjąć, że
kształt strefy zniszczenia przez rozciąganie jest zbliżony do elipsy. Półoś ae elipsy da się wyzna-
czyć z wzoru (12.16), podstawiając
  ae  
1 = x = 0 czyli p z  1  2   1  0 .
  be  
Po prostych przekształceniach otrzymuje się wzór na wysokość strefy zniszczenia w postaci:
be  1   
f   a (12.40)
2  
Przypadek 2.
Płaszczyzna nieciągłości (osłabienia) przecina kontur tunelu w odległości z od osi poziomej
(Brady, Brown, 1985)
460
Na rys. 12.25 pokazano płaszczyznę nieciągłości znajdującą się w odległości z = a sin
Rys. 12.25. Płaszczyzna nieciągłości przecina kontur tunelu w odległości z od osi poziomej x (Brady, Brown, 1985)
Składowe naprężenia normalnego i styczne na płaszczyźnie nieciągłości określają znane wzory:
 n   t cos 2 
(12.41)
   t sin  cos 
Poślizg wzdłuż nieciągłości jest możliwy, jeżeli naprężenia styczne osiągną wartość granicz-
ną:
     = ntg  (12.42)
Podstawiając wartość określoną równaniem (12.42) do drugiego z równań (12.41) i wykorzy-

stując równanie pierwsze z (12.41) otrzymuje się t sin cos = tcos2 tg  lub po uproszczeniu
tg  = tg 
Zatem gdy  =  (kąt tarcia wewnętrznego w płaszczyźnie nieciągłości), wzdłuż płaszczyzny

nieciągłości istnieją warunki do wystąpienia poślizgu. Ten fakt powinno się uwzględnić przy
projektowaniu wyrobisk.
Przypadek 3.
Płaszczyzna nieciągłości (osłabienia) znajduje się w odległości d powyżej wyrobiska koło-
wego (rys. 12.26).
Dla uproszczenia rozważań przyjęto, że przed wykonaniem wyrobiska w masywie skalnym
występował hydrostatyczny pierwotny stan naprężenia px = py = pz = p. W tym przypadku
rozkład naprężeń wokół wyrobiska kołowego jest dany przez równania (12.9). Transformacja
tych równań na naprężenia normalne i ścinające wzdłuż płaszczyzny może być dokonana
poprzez równania:
461
r t r t
n   cos 2 (12.43)
2 2
r t
   rt cos 2  sin 2
2
Podstawiając równania (12.9) do równań (12.43) po uproszczeniu otrzymuje się:
a2
 n  p (1  cos 2 )
r2
a2
 p sin 2
r2
Rys. 12.26. Płaszczyzna nieciągłości znajduje się w odległości d powyżej tunelu (Brady, Brown, 1985)
Jeżeli naprężenia styczne osiągną wartość graniczną wartość  = ntg , wówczas poślizg
wzdłuż nieciągłości jest możliwy. Na rys. 12.27 pokazano wykres zmian wartości współczynni-

ka  wzdłuż nieciągłości d dla danych podanych na rys. 12.26. Maksymalna wartość współ-
n 
czynnika  odpowiada kątowi tarcia wzdłuż nieciągłości około 30, co oznacza, że gdy
n

Rys. 12.27. Wykres zmian wartości współczynnika wzdłuż nieciągłości d (Brady, Brown, 1985)
n
462
kąt tarcia na płaszczyźnie nieciągłości jest większy od 30, wówczas nie ma możliwości pośli-
zgu wzdłuż nieciągłości i w tym przypadku traktujemy masyw skalny jakby nie było nieciągło-
ści. Zatem można zakładać, że wokół tunelu występuje sprężysty rozkład naprężenia. Jeżeli kąt
tarcia wzdłuż nieciągłości wynosi np. 25 lub 20, wówczas odpowiednie długości nieciągłości
na których występuje możliwość poślizgu pokazuje rys. 12.27.
Przedstawione przypadki pokazują, że w określonych warunkach na płaszczyznach nieciągło-
ści (osłabienia) może zdarzyć się poślizg lub ich rozdzielenie. Te zjawiska powodują, że w oto-
czeniu nieciągłości tworzą się lokalne strefy niesprężyste. Jeżeli te strefy mają niewielki zasięg,
wówczas mogą zostać pominięte w obliczeniach dla celów projektowych. Jeżeli natomiast zasięg
występowania tych stref jest znaczny, muszą zostać uwzględnione w tych obliczeniach.
12.4. Skrzyżowania wyrobisk podziemnych

Skrzyżowanie wyrobisk jest ograniczonym obszarem, w którym przecinają się dwa lub wię-
cej wyrobisk podziemnych (chodniki, szyby, szybiki, komory) i tuneli. Z faktu przecięcia się
wyrobisk wynika, że wyrobiska przecinają się wzdłuż wspólnych linii (krawędzi). Podziemne
skrzyżowania można spotkać w różnych podziemnych budowlach takich, jak przecinające się:
tunele metra, sieci wyrobisk korytarzowych kopalń, podszybia kopalń (skrzyżowanie szybów
z wyrobiskami poziomymi), wyrobiska korytarzowe z komorami (elektrowni podziemnych,
składowisk odpadów, magazynów), krzyżujące się kanały ściekowe, sieci wodociągowe, tunele
z podziemnymi parkingami (garażami) itd.
W rejonie skrzyżowania obserwuje się silny wzajemny wpływ krzyżujących się wyrobisk na
siebie. Ten wpływ powoduje istotny wzrost stanu naprężenia, odkształcenia i wytężenia. Okre-
ślenie stanu naprężenia w otoczeniu skrzyżowania jest zagadnieniem trudnym, ponieważ mu-
simy posługiwać się modelem przestrzennym (trójwymiarowym – 3D). Dla tego typu zadań
przestrzennych nie istnieje rozwiązanie zamknięte. Pierwsze prace określające stan naprężeń wo-
kół skrzyżowań tunelu były prowadzone na początku lat 70. z wykorzystaniem trójwymiarowej
metody opartej na fotosprężystości. Później wraz z rozwojem metod numerycznych, zwłaszcza
metody elementów skończonych, metody różnic skończonych, wykonywano wiele obliczeń dla
różnego typu skrzyżowań. Ostatnio prowadzone są prace w oparciu o metodę elementów od-
rębnych pozwalające uwzględniać na szeroką skalę spękania występujące w masywie skalnym.
Na rys. 12.28 pokazano schematycznie wzrost pionowych naprężeń ściskających w oto-
czeniu skrzyżowania dwóch tuneli. Wyraźnie widać, że w bezpośrednim rejonie skrzyżowa-
nia występują naprężenia pionowe o znacznie wyższych wartościach ściskających w porów-
naniu do naprężeń pionowych w sąsiedztwie pojedynczego tunelu. Podobnie obserwuje się
wzrost poziomych naprężeń ściskających i naprężeń stycznych.
Każde pojedyncze wyrobisko podziemne ma określoną szerokość równą rozpiętości stropu.
W rejonie skrzyżowania szerokość wyrobiska wzrasta (Gercek, 1982), bowiem rozpiętość stro-
pu krzyżujących się wyrobisk podziemnych jest większa niż rozpiętość pojedynczego wyrobi-
463
Rys. 12.28. Wzrost pionowych naprężeń ściskających w otoczeniu skrzyżowania dwóch tuneli
ska. Dłuższa rozpiętość stropu powoduje, że w stropie pojawiają się niebezpieczne dla skał po-
ziome naprężenia rozciągające (również w spągu), natomiast w ociosie występują duże wartości
naprężeń ściskających. Zachodzące zmiany w stanie naprężenia na skutek wzrostu rozpiętości
krzyżujących się wyrobisk podziemnych (w tym tuneli) są niekorzystne. Powodują wzrost wy-
sokości strefy spękań w stropie nad wyrobiskiem oraz tworzenie się strefy spękań w ociosach.
Na rys. 12.28 pokazano skrzyżowanie dwóch tuneli. Zaznaczono rozpiętości stropu każdego
z tuneli (równe ich szerokościom) oraz rozpiętość stropu skrzyżowania (przekątna).
S1- rozpiętość niepodpartego stropu tunelu 1

S2 – rozpiętość niepodpartego stropu tunelu 2
Si- rozpiętość niepodpartego stropu skrzyżowania
Si>S2>S1
Rys. 12.29. Skrzyżowanie dwóch tuneli (wg Gercek, 1996)
464
Wzrost rozpiętości nieodpartego stropu nad skrzyżowaniem tuneli powoduje spadek

czasu, w którym strop zachowuje stateczność (czas ten nosi nazwę czasu utrzymania wyro-
biska podziemnego – tunelu). Po tym czasie może nastąpić zawał skał stropowych. Z tego
powodu w rejonie skrzyżowania podczas drążenia należy zachować szczególną ostrożność,
a skrzyżowanie wyrobisk musi być odpowiednio szybko zabudowane mocniejszą obudo-
wą w porównaniu do obudowy stosowanej w poszczególnych pojedynczych tunelach. Na
rys. 12.30 pokazano zależność pomiędzy rozpiętością nieodpartego stropu a czasem utrzy-
mania tunelu wg klasyfikacji RMR (Bieniawski, 1984).
Rys. 12.30. Zależność pomiędzy wielkością zasięgu nieodpartego stropu a czasem utrzymania tunelu (Bieniawski, 1984)
Duży wpływ na zachowanie się wyrobisk podziemnych i tuneli mają występujące w masy-
wie skalnym nieciągłości (uwarstwienie i sieci spękań). Ponieważ tunele w rejonie skrzyżowania
przecinają się pod pewnym kątem, dlatego zorientowanie zasadniczych sieci nieciągłości może
korzystnie wpływać na zachowanie się jednego wyrobiska, a niekorzystnie na zachowanie się dru-
giego tunelu wchodzącego w skład skrzyżowania (Gercek, 1986). Na rys. 12.31 schematycznie
pokazano przypadek drążenia dwóch tuneli w masywie skalnym z nachylonymi warstwami pro-
stopadle do siebie. Tunel 1. jest prowadzony w kierunku prostopadłym do rozciągłości nachy-
lonych warstw, a tunel 2. w kierunku równoległym do rozciągłości. Podczas drążenia tunelu 1.
możemy się spodziewać stosunkowo niewielkich problemów z utrzymaniem przodka tunelu, na-
tomiast w tunelu 2. duże problemy wystąpią z utrzymaniem stateczności ociosu prawego na całej
długości drążonego tunelu. Problemy w tunelu 2. będą większe, gdy nachylenie warstw będzie
duże. Można stwierdzić, że drążenie tunelu prostopadle do rozciągłości warstw jest korzystniejsze,
zwłaszcza gdy drążenie to odbywa się w kierunku upadu warstw.
Na skrzyżowaniach, w masywie skalnym silnie spękanym lub blokowym z ociosów wyrobisk
podziemnych i tuneli mogą wysuwać się bloki skalne (w różnych kierunkach), odpadać okru-
465
Rys. 12.31. Drążenie dwóch tuneli w masywie skalnym z nachylonymi warstwami prostopadle do siebie
chy skalne, powodując wzrost niepodpartej rozpiętości stropu. Dlatego niezwykle ważnym
zadaniem jest szybka stabilizacja ociosów skrzyżowania poprzez odpowiednie kotwienie oraz
pokrywanie ociosów betonem natryskowym. Przy projektowaniu i wykonywaniu wyrobisk
podziemnych i tuneli należy kierować się następującymi wskazówkami (Gercek, 1982, 1986,
o zmienionej grubości obudowy dla różnych typów skrzyżowań):
• W miarę zbliżania się do skrzyżowania w ociosach rosną naprężenia ściskające zarówno pio-
nowe, jak i poziome od wartości występujących w sąsiedztwie pojedynczych wyrobisk (skła-
dowych skrzyżowania) do wartości maksymalnej będącej konsekwencją wzajemnego wpływu
tych wyrobisk na siebie. Z tego powodu grubość obudowy w ociosie dobrana dla każdego ze
składowych wyrobisk skrzyżowania powinna łagodnie rosnąć wraz ze zbliżaniem się do projek-
towanego skrzyżowania. Zatem nie należy gwałtownie zwiększać grubości obudowy ociosów na
samym skrzyżowaniu, lecz od pewnej odległości od wejścia do skrzyżowania (minimum równej
szerokości wyrobiska) należy łagodnie zwiększać jej grubość. Na rys. 12.32 zaznaczono strefy
o zmienionej grubości obudowy dla różnych typów skrzyżowań (Gercek, 1996).
Rys. 12.32. Strefy o zmienionej grubości obudowy dla różnych typów skrzyżowań (Gercek, 1996)
466
• W stropie skrzyżowania na skutek wzrostu rozpiętości mogą pojawić się niebezpieczne na-
prężenia rozciągające. Dlatego obudowa w stropie musi być zdecydowanie mocniejsza, co
można zrealizować poprzez zwiększenie jej grubości, zastosowanie siatek stalowych o zmniej-
szonej wielkości oczek (w porównaniu do tradycyjnie stosowanych) i dodatkowego kotwie-
nia (zwiększenie ilości kotwi przypadających na daną powierzchnię skrzyżowania, kotwie te
powinny być dłuższe i wytrzymalsze od użytych w pojedynczych tunelach). W przypadku
słabego masywu skalnego lub/i znacznych wymiarów skrzyżowania konieczne jest wzmoc-
nienie obudową stalową łukową.
• Należy unikać ostrych naroży skrzyżowań, gdyż w tych miejscach następują duże koncentracje
naprężeń. Dla zmniejszenia koncentracji naprężeń w sąsiedztwie skrzyżowań należy dokonać
zmian geometrycznych tunelu (np. redukcję krzywizny ociosów, zaokrąglenie naroży itd.).
• Miejsca wąskich filarów w narożach rozwidleń wyrobisk aż do szerokości filarów, które mogą
być stabilne należy wzmocnić zastrzykami betonowymi i dodatkowym betonem natrysko-
wym albo w tym miejscu zbudować „sztuczne” filary z betonu.
• Jeżeli to jest możliwe ze względu na warunki techniczne i eksploatacyjne, należy projekto-
wać trójkierunkowe skrzyżowania (rys. 12.33c, o korzystnych rozwartych równych kątach
w narożnikach 120) lub mniej korzystny przypadek (rys. 12.33b). Takie skrzyżowania są
bardziej stabilne niż czterokierunkowe skrzyżowanie (rys. 12.33a). Jeżeli warunki i koszty na
to pozwalają czterokierunkowe skrzyżowanie powinno być zastąpione dwoma oddzielnymi
skrzyżowaniami trójkierunkowymi (np. rys. 12.33d, rys. 12.33e).
Rys. 12.33. Różne rozwiązania skrzyżowań (wg Gercek, 1996)
467
• Przy projektowaniu skrzyżowań, ocenie warunków ich wykonania, doboru obudowy po-
mocne mogą być klasyfikacje geotechniczne masywu skalnego. W klasyfikacji Q Bartona
(Barton i in., 1974) przyjmuje się, że parametr Jn oznaczający liczbę sieci nieciągłości jest
trzy razy wyższy dla regionu skrzyżowania niż ten przypisany dla regionu wyrobiska bez
skrzyżowania. Wynika z tego, że wartość Q współczynnika jakości masywu skalnego w rejo-
nie skrzyżowania stanowi jedną trzecią wartości tego parametru dla rejonu bez skrzyżowa-
nia (patrz wzór 11.7). Ponieważ do przejścia z klasyfikacji Q Bartona na klasyfikację RMR
Bieniawskiego najczęściej wykorzystuje się empiryczną zależność RMR = 9lnQ+44, dlatego
zmniejszeniu się wartości współczynnika jakości masywu skalnego w rejonie skrzyżowania do
Q sk =1/3Q
gdzie:
Q, Q sk – współczynniki jakości masywu skalnego według Bartona odpowiednio poza rejo-
nem skrzyżowania i w rejonie skrzyżowania odpowiada spadek RMR w sąsiedztwie skrzyżowa-
nia zgodnie z wzorem
RMR sk = RMR – 9ln3
co w przybliżeniu wynosi
RMR sk = RMR – 10
gdzie:
RMR, RMR sk – współczynniki jakości masywu skalnego według Bieniawskiego odpowied-
nio poza rejonem skrzyżowania i w rejonie skrzyżowania
12.5. Wzrost wytrzymałości masywu skalnego w otoczeniu

tuneli
Jak zostało to opisane w rozdziale 10 podczas drążenia tuneli i innych budowli podziemnych
w sposób ciągły prowadzone są pomiary i obserwacje. Dokonuje się analizy tych wyników.
W ostatnich latach coraz częściej pomiary są wykorzystywane do zastosowania metody nazy-
wanej „analizą odwrotną” (back analysis). Za pomocą tej metody z większą niż dotychczas do-
kładnością ocenia się zachowanie masywu skalnego, jego właściwości i pierwotne naprężenia.
Dokonując „analizy odwrotnej” dla danych pomiarowych uzyskanych w początkowych eta-
pach drążenia, można przewidywać o wiele dokładniej zachowanie się masywu skalnego i jego
właściwości na dalszych etapach drążenia. Taki sposób postępowania pozwala na dynamiczne
(wyprzedzające) dostosowywanie metod drążenia i stosowanej obudowy do zmieniających się
warunków geologicznych.
Pomiary, obserwacje a także wyniki uzyskane z „analizy odwrotnej” dla dużej liczby wyko-
nanych tuneli pokazują, że masyw skalny w otoczeniu tych tuneli ma znacznie większą wytrzy-
małość niż to wynika z rozważań teoretycznych, badań laboratoryjnych i polowych. Dla tego
zjawiska używa się nazwy „wzmocnienie wytrzymałości masywu skalnego wokół tuneli”. Na
zachowanie się masywu skalnego oczywiście wpływ ma istnienie stref zniszczenia (przez upla-
468
stycznienie czy kruche spękanie), uskoków i fałdów, stref osłabienia, zawodnienia, jednakże
obserwuje się, że wpływ tych czynników w sąsiedztwie tuneli jest zwykle mniejszy aniżeli się
przewiduje. W masywie skalnym w otoczeniu tuneli pierwotnie otwarte spękania (szczeliny)
się zamykają, powstałe na skutek istnienia nieciągłości bloki skalne łączą się, zachowując się tak
jakby blokowy masyw skalny był masywem ciągłym.
Ponadto ciasno upakowane bloki skalne nie mogą wykonać obrotów, trudniejsze jest rów-
nież odrębne przemieszczanie się bloków skalnych. Można zaryzykować stwierdzenie, że wy-
trzymałość masywu skalnego w otoczeniu tuneli mieści się pomiędzy wytrzymałością masywu
skalnego (bez tunelu) a wytrzymałością skały.
Na występowanie zjawiska wzmocnienia wytrzymałości masywu skalnego wokół tuneli za-
sadniczy wpływ ma pośrednie naprężenie główne działające wzdłuż tunelu (w masywie skal-
nym równolegle do osi głównej tunelu, rys. 12.34). W większości znanych kryteriów wytę-
żeniowych przyjmuje się, że pośrednie naprężenie główne nie ma wpływu na wielkość strefy
zniszczenia (np. teoria Coulomba–Mohra).
Rys. 12.34. Stan naprężenia wokół tunelu
Wang i Kemeny (1995) przeprowadzili serie badań laboratoryjnych na wydrążonych mo-

delach cylindrycznych. Badania te potwierdziły, że pośrednie naprężenie główne 2 wystę-
pujące wzdłuż tunelu ma silny wpływ na strefę zniszczenia, nawet jeżeli 3 jest równe zero
(na konturze tunelu bez obudowy). W wyniku tych badań sformułowali kryterium wytrzy-
małościowe pozwalające określać strefy zniszczenia w bliskim otoczeniu konturu tunelu,
z uwzględnieniem naprężenia pośredniego w postaci:
3
1 3
 2
 1  A(e  2 )  ( 2 )1 f .e (12.44)
Rc Rc
gdzie:
f – stała materiałowa, przyjmująca wartości z przedziału (0,1–0,2),
A – stała materiałowa, przyjmująca wartości z przedziału (0,75–2,0),
Rc – uśredniona wartość jednoosiowej wytrzymałości na ściskanie skały dla różnych orienta-
cji płaszczyzn osłabienia.
469
Gdy | 3| << | 2| to równanie (12.44) z wystarczającym przybliżeniem można uprościć do
równania:
 1  Rc  ( A  f )  ( 3   2 ) (12.45)
W przypadku tunelu bez obudowy (lub tunelu w obudowie pasywnej) na jego konturze
3 , zatem wzór 12.44 upraszcza się do:
1 
 1  A( 2 ) (1 f ) (12.46)
Rc Rc
Dla pokazania jakie następuje wzmocnienie masywu skalnego w otoczeniu tunelu z rów-
nania (12.46) wyliczono wartości naprężenia poziomego, przy których następuje zniszczenie
masywu skalnego na konturze tunelu dla najmniejszych, średnich i największych wartości
A oraz f. Otrzymane wyniki zebrano tabeli 12.6.
Tabela 12.6. Wpływ stałych materiałowych A i f na zniszczenie masywu skalnego w rejonie tunelu
Stała Stała
2 1
materiałowa A materiałowa f Rc Rc
0,75 0,1 0,2 1,18
0,75 0,1 0,6 1,47
0,75 0,1 1,0 1,75
1,4 0,15 0,2 1,36
1,4 0,15 0,6 1,91
1,4 0,15 1,0 2,40
2,0 0,2 0,2 1,55
2,0 0,2 0,6 2,32
2,0 0,2 1,0 3,00
Analizując wyniki zamieszczone w tabeli 12.6 można wywnioskować:

• dla niskich stałych materiałowych masywu skalnego wraz ze wzrostem wartości naprężenia
pośredniego muszą być coraz wyższe poziome naprężenia ściskające, aby nastąpiło znisz-
czenie konturu tunelu. Od 1,18 Rc przy niskim naprężeniu pośrednim aż do 1,75 Rc przy
naprężeniu pośrednim 2 o wartości zbliżonej do Rc.
• dla wysokich stałych materiałowych masywu skalnego wraz ze wzrostem wartości naprężenia
pośredniego muszą być coraz wyższe poziome naprężenia ściskające, aby nastąpiło znisz-
czenie konturu tunelu. Od 1,55 Rc przy niskim naprężeniu pośrednim aż do 3,0 Rc przy
naprężeniu pośrednim 2 o wartości zbliżonej do Rc.
Wzmocnienie wytrzymałości masywu skalnego jest większe w pewnej odległości od czoła
przodka tunelu (Bazant i in., 1993). Im bliżej przodka tunelu, tym obserwowane wzmocnie-
nie jest mniejsze. Z tego powodu w większej odległości od czoła przodka tunelu są trudniejsze
warunki do utworzenia się strefy zniszczenia.
470
Jak opisano w rozdziale 11, Hoek–Brown (Hoek, Brown,1997) zaproponował ogólne kryte-
rium wytrzymałościowe dla spękanego masywu skalnego w postaci równania (11.18).
W przypadku jednoosiowym ’3 = 0 i powyższy wzór Hoeka-Browna uproszcza się do po-

staci:
a
 1  Rci s s s (12.47)
Ponieważ można przyjąć, że 1 = R c dlatego wzór (12.47) jest przejściem pomiędzy jedno-
m
osiową uśrednioną wytrzymałością na ściskanie próbek skalnych a jednoosiową wytrzymało-

ścią na ściskanie masywu skalnego:
Rcm a
 ss s (12.48)
Rc
Doświadczenia przeprowadzone podczas drążenia tuneli pokazują, że wzór (12.48) nie
uwzględnia wzrostu wytrzymałości masywu skalnego w ich otoczeniu. Singh i in. (1997) ze-
brali dane z blisko 60 tuneli, gdzie zaobserwowali znaczne wzmocnienie wytrzymałości ma-
sywu skalnego w otoczeniu tuneli. Na podstawie tych danych został zaproponowany wzór na
jednoosiową wytrzymałość masywu skalnego w otoczeniu tuneli w postaci:
1
Rcm  7Q 3 MPa (dla Q<10, 2< Rc  100 MPa), (12.49)
gdzie:
Q – wskaźnik jakości Bartona, w którym przyjęto, że:
Jw =1, Jr / Ja < 0,5,
 – ciężar objętościowy masywu skalnego (g/cm3).
Powyższy wzór dotyczy słabych masywów skalnych. Grimstad i Bhasin (1996) rozszerzyli
wzór (12.50) na dobry i bardzo dobry masyw skalny:
Rc 13
Rcm  7 Q (dla Q>10, Rc 100 MPa ) (12.50)
100
gdzie:
Rc jest wyrażone w MPa.
Ogólnie dla wszystkich masywów skalnych można zaproponować zależność:
Rcm E
 [ m ]t (12.51)
Rc E
gdzie:
Rcm – jednoosiowa wytrzymałość na ściskanie masywu skalnego,
Rc – średnia wytrzymałość na ściskanie próbek skalnych,
Em – średni moduł odkształcenia dla masywu skalnego,
471
E – średni moduł odkształcenia dla próbek skalnych,

t – stała.
Według propozycji różnych badaczy wartość t zawiera się pomiędzy 0,5 a 1,0 (tabela 12.7).
Tabela 12.7. Wartości stałej t według propozycji różnych badaczy

Propozycje różnych badaczy Wartość potęgi t
Z teorii Griffitha 0,5
Sakurai (1994) około 1,0
Indian Institute of Technology 0,61-0,74
Z badań modelowych Ramamurthy (1993), (Roy, Nagendra 1993) 0,7
Literatura
[1] Barton N., Lien R., Lunde J.: Engineering Classification of Rock Masses for the Design
of Tunnel Support, Rock Mechanics, Springer-Verlag, vol. 6, pp. 189-236, 1974.
[2] Barton N., Loset F., Lien R., Lunde J.: Application of Q-System in Design Decisions
Concerning Dimensions and Appropriate Support for Underground Installations, Sub-
surface Space, Pergamon, pp. 553-561, 1980.
[3] Bazant Z.P., Lin F.B., Lippmann H.: Fracture energy release and size effect in borehole
breakout, Int. J. Num. & Analytical Methods in Geomech., John Wiley, 17, pp. 1-14,
1993.
Tunnel Stability, Proc. Conf. On Recent Advances on Tunneling Technology, New Delhi,
vol. I, pp. 1-34, 1996.
[5] Bieniawski Z.T.: Rock Mechanics design in mining and tunneling, A.A. Balkema, Rotter-
dam, Boston, 1984.
[6] Brady B.H.G., Brown E.T.: Rock Mechanics for Underground Mining, George Allen and
Unwin, London, 1985.
Hall. London, 1994.
[8] Brown E.T.: The evolution of support and reinforcement philosophy and practice for
underground mining excavations. Proc. of Rock Support and Reinforcement Practice in
Mining (edited by Villaescusa, Windsor & Thompson). A.A. Balkema. Rotterdam, pp.
3-17, 1999.
[9] Gercek H.: Stability of intersection in room-and pillar coal mining, Ph.D. Thesis, Dept.
of Mineral Engineering, The Pennsylvania State University, 1982.
[10] Gercek H.: Stability considerations for underground excavation intersections, Mining
Science & Technology 4(1), pp. 49-57, 1986.
472
[11] Gercek H.: Stability of excavation intersections in underground mining, Milestones in

rock engineering, pp. 265-273, 1996.
[12] Hoek E.: Support for very weak rock associated with faults and shear zones. Proc. of
Rock Support and Reinforcement Practice in Mining (edited by Villaescusa, Windsor &
Thompson). A.A. Balkema. Rotterdam, pp. 19-32, 1999.
[13] Hoek E.: Rock Engineering. http://www.rocscience.com/roc/Hoek/Hoek.htm, 2000.
[14] Hoek E., Brown E.T.: Practical Estimates of Rock Mass Strength, Int. J. Rock Mech. And
Min. Sci. and Geomech. Abstr., Pergamon, vol. 34, no.8, pp.1165-1186, 1997.
[15] Hoek E., Brown E.T.: Underground Excavations in Rock, Institution of Mining & Me-
tallurgy, London, 1980.
[16] Huber M. T.: Teoria sprężystości, Kraków 1950.
[17] Kirsch G.: Die theorie der elastizitat und bedurfnisse der festigkeitslehre, Veit. Ver. Deut.
Ing., 42, pp. 797-807, 1898.
[18] Murrell S.A.K.: A criterion for brittle fracture of rocks and concrete under triaxial stress
and the effect of pore pressure on the criteria, Vth Sym. On Rock Mech., University of
Minnesota, Ed: Fairhurst, Oxfort, Pergamon, pp. 563-577, 1963.
[19] Sałustowicz A.: Mechanika górotworu, cz.1, Górnictwo t. III, Wydawnictwo Górniczo-
Hutnicze, Stalinogród [Katowice] 1955,
[20] Sałustowicz A., Galanka J.: Mechanika górotworu, Skrypty Uczelniane nr 33, Akademia
Górniczo-Hutnicza, Kraków 1960.
[21] Singh Bhawani, Goel R.K.: Software for Engineering Control of Landslide and Tunneling
Hazard, Swets & Zeitlinger (A.A. Balkema), The Netherlands, 344, 2002.
[22] Singh Bhawani, Goel R.K., Mehrotra V.K., Garg S.K., Allu M.R.: Effect of intermediate
principal stress on strength of anisotropic rock mass, J. Tunneling & Underground Space
Technology, Pergamon, 13(1), pp. 71-79, 1998.
[23] Sinha R.S.: Underground Structures, Design and Instrumentation, Elsevier, Amsterdam-
Oxford-New York-Tokyo, 1989.
[24] Wang R., Kemeny J.M.: A new empirical failure criterion under polyaxial compressive
stresses, Rock Mechanics: Proc.35th U.S. Symposium, Reprinted from: Eds: J.J.K. Da-
emen and R. A. Schultz, Lake Tahoe, 4-7 June 1995.
473
13. DAWNE I WSPÓŁCZESNE METODY BUDOWY

TUNELI
13.1. Tradycyjne (górnicze) metody drążenia tuneli

Od najdawniejszych lat aż do dzisiaj przy budowie tuneli w różnym stopniu wykorzysty-
wane są metody górnicze. Początkowo metody drążenia i zabudowy stosowane przy budowie
wyrobisk górniczych praktycznie wprost używano do wykonywania tuneli. Górnicze metody
budowy tuneli były i są zasadniczym elementem tradycyjnych metod drążenia tuneli.
W kopalniach dla przygotowania złoża do eksploatacji zwykle wykonuje się znaczną ilość
wyrobisk chodnikowych o stosunkowo niedużych wymiarach poprzecznych w porówna-
niu do wymiarów tuneli (w Polsce co roku wykonuje się ponad 50 km tych wyrobisk).
Jedynie wyrobiska takie, jak szyby, duże przekopy, przecinki ścianowe, komory mają więk-
sze wymiary. Z tego względu w większości metod tradycyjnych drążenie dużego przekro-
ju poprzecznego tunelu wykonywano przy pomocy wyrobisk o mniejszych przekrojach.
Najczęściej jako pierwszy drążono poziomy chodnik zwany sztolnią. Sztolnie miały różne
rozmiary w zależności od rodzaju gruntu czy skały i ich parametrów odkształceniowych
i wytrzymałościowych. Z reguły sztolnie drążone w gruntach mają stosunkowo niewielkie
wymiary poprzeczne (na ogół nie przekraczające 15 m2), co jest związane z problemami za-
chowania stateczności dużych sztolni. Sztolnie wykonywane w skałach (np. niektóre tunele
drążone w górach) mogą mieć przekroje znacznie większe od 15 m2. W skałach o wysokich
parametrach wytrzymałościowych często musi się stosować materiały wybuchowe.
Sztolnia najczęściej stanowiła część drążonego tunelu i w kolejnych etapach następowa-
ła jej rozbudowa. Wyjątkiem są budowle o niedużych przekrojach (np. kanały miejskie),
które można wykonać jednorazowo, tzw. budowle jednosztolniowe. Najbardziej charakte-
rystyczne dla metod tradycyjnych są następujące metody: austriacka, francuska, belgijska,
niemiecka, angielska. Nazwy tych metod pochodzą od nazw krajów, gdzie były najczęściej
wykorzystywane i w których występowały określone warunki górniczo-geologiczne (Sta-
matello, 1970). Metody te różnią się między sobą liczbą sztolni, chronologią ich budowy
oraz kolejnością wznoszenia obudowy ostatecznej. Obudowy ostateczne wykonywano naj-
częściej z cegły, betonu lub żelbetu. Charakterystyczne dla tych metod było stosowanie
obudowy tymczasowej, która, jak sama nazwa wskazuje, była obudową zakładaną w trakcie
drążenia wyrobiska, a następnie rozbierana i zastępowana obudową ostateczną. Dawniej
tymczasową obudowę sztolni stanowiła obudowa drewniana zabezpieczająca jej ociosy
i strop (bardzo rzadko był zabezpieczany obudową spąg, jedynie w przypadku silnego jego
wyciskania lub wypiętrzania). W ostatnich kilkudziesięciu latach z reguły obudowę sztolni
wykonuje się z elementów stalowych (obudowy typu ŁP), kotwi (głównie urabialnych),
ale także drewna itp. We wszystkich tradycyjnych metodach przyjmuje się określony sche-
mat rozwiązań techniczno-organizacyjnych, co pozostawia niezwykle małe pole manewru
474
13. Dawne i współczesne metody budowy tuneli
projektantom i wykonawcom wyrobisk tunelowych. Wraz z rozwojem wiedzy na temat

budowy masywu skalnego i jego własności, a także na skutek pojawienia się nowoczesnych
kombajnów i tarcz wiertniczych, odstąpiono od dogmatycznego trzymania się schematów
drążenia na rzecz opracowania określonych zasad postępowania podczas drążenia. Spowo-
dowało to odejście podczas drążenia od klasycznej sztuki górniczej, chociaż wiele jej ele-
mentów pozostało do dzisiaj.
W ostatnich kilkudziesięciu latach pojawiły się dwie nowe metody budowy tuneli, zde-
cydowanie zmieniające sposób drążenia i wykonywania obudowy w porównaniu do do-
tychczas stosowanych, noszące nazwy: nowa austriacka metoda budowy tuneli (w skrócie
NATM od angielskiej nazwy The New Austrian Tunneling Method), norweska metoda
budowy tuneli (NMT od angielskiej nazwy Norwegian Method of Tunneling). Metody
te nie podają dokładnych schematów postępowania podczas drążenia, ale polegają na ko-
nieczności przestrzegania ogólnych zasad. Jeżeli podczas drążnia zdecydowana większość
zasad danej metody jest przestrzegana, wówczas przyjmuje się, że drążenie tunelu wykony-
wano tą metodą. Istotną zaletą tych metod jest możliwość uzyskiwania znacznych postę-
pów drążenia (najczęściej podczas drążenia całym przekrojem) z wykorzystaniem aktualnie
dostępnych maszyn urabiających, oraz zmniejszenie grubości obudowy. Zaczęto stosować
obudowę wstępną w miejsce obudowy tymczasowej. Obudowa wstępna w odróżnieniu od
obudowy tymczasowej nie jest rozbierana i stanowi część obudowy ostatecznej.
Wzrost postępu wykonywania tuneli oraz zmniejszenie grubości obudowy doprowadziły
do znacznego zmniejszenia kosztów wykonania tuneli oraz czasu ich drążenia.
Ponieważ książka dotyczy geoinżynierskich zagadnień związanych z wykonywaniem wy-
robisk wielkogabarytowych a w szczególności tuneli, dlatego poniżej schematycznie opisa-
no tradycyjne metody, nie zagłębiając się w szczegóły konstrukcyjne.
13.1.1. Metoda belgijska
Metodę belgijską rozpoczęto stosować w pierwszej połowie XIX wieku (nazwa pochodzi
od pierwszego tunelu budowanego tą metodą w Belgii w miejscowości Charleroi w 1828 r.).
Najlepsze wyniki otrzymuje się, stosując tę metodę w gruntach spoistych od twardoplastycz-
nego do zwartego. Metoda belgijska występuje w trzech odmianach:
• jednosztolniowej,
• dwusztolniowej,
• paryskiej (tę odmianę metody belgijskiej zastosowano przy budowie metra w Paryżu).
Klasyczną metodę belgijską można podzielić na następujące etapy (rys. 13.1, poszczegól-
ne etapy wykonywania tunelu w obudowie tymczasowej oznaczone są cyframi arabskimi,
a w ostatecznej obudowie tunelu – rzymskimi):
• Etap 1 – prace przy budowie tunelu rozpoczyna się od wykonania sztolni w sklepieniu
kaloty (nr 1). Sztolnia ta budowana jest dla celów rozpoznawczych i transportowych.
475
Przyjmuje się takie wymiary sztolni, aby w miarę dogodnie można było prowadzić drąże-
nie, transport urobku i materiałów oraz zakładać obudowę tymczasową.
Rys. 13.1a. Drążenie tunelu metodą belgijską - etap1
• Etap 2 – po wykonaniu około 30 m sztolni następuje dwustronna rozbudowa sztolni aż do

wydrążenia całej kaloty w obudowie tymczasowej (nr 2).
Rys. 13.1b. Drążenie tunelu metodą belgijską – etap 2
• Etap 3 – po odsunięciu się kaloty o kolejne 30 m, do wydrążonej kaloty wstawia się krąży-
ny i wykonuje się ostateczne sklepienie tunelu, z reguły murowane lub betonowe (nr III).
Sklepienie to opiera się na gruncie lub skale. Powierzchnie podstaw sklepienia wyrównuje się
przy pomocy ułożonych bali drewnianych lub podłużnych płyt żelbetowych. Po wykonaniu
sklepienia usuwa się krążyny.
Rys. 13.1c. Drążenie tunelu metodą belgijską – etap 3
476
• Etap 4 – w środkowej części przekroju tunelu wykonuje się wykop sięgający aż do poziomu
spągu (nr 4).
Rys. 13.1d. Drążenie tunelu metodą belgijską – etap 4
• Etapy 5 i 6 – po wykonaniu wykopu w części środkowej przystępuje się do wykonywania

ścian bocznych tunelu w podobny sposób, jak się podmurowuje fundamenty budynków.
W tym celu spod podstaw obudowy ostatecznej sklepienia wybiera się urobek (nr 5) na od-
cinkach nie dłuższych niż 3 lub 4 m, a następnie wykonuje się ostateczną obudowę murową
lub betonową ociosów tunelu (nr VI).
Rys. 13.1e. Drążenie tunelu metodą belgijską – etapy 5 i 6
• Etap 7– w spągu pomiędzy obudową ociosów tunelu wykonuje się obudowę ostateczną
w postaci płyty spągowej lub sklepienia (nr VII).
Rys. 13.1f. Drążenie tunelu metodą belgijską – etap 7
W przypadku występowania trudnych warunków naturalnych w otoczeniu drążone-

go tunelu dokonywano różnych modyfikacji metody belgijskiej. Dla przykładu, jeśli
477
tunel wykonywany był w słabych gruntach, wówczas zdarzały się przypadki ścięcia
gruntu, po wykonaniu etapu 3 na kontakcie podstawa obudowy ostatecznej kaloty,
a grunt na którym ona była oparta. Aby temu zapobiec (Stamatello, 1970), po wydrą-
żeniu kaloty w obudowie tymczasowej (etap 2), nie wykonywano obudowy ostatecznej
kaloty, lecz po obu jej stronach, w miejscu gdzie miały być ściany tunelu, wykonywano
wykopy o wysokości ociosów tunelu odpowiednio zabezpieczone odeskowaniem. Wy-
kopy te sięgały aż do spągu tunelu. W wykopach tych najpierw wykonywano obudo-
wę ostateczną ociosów tunelu, na których następnie posadawiano obudowę ostateczną
sklepienia kaloty.
Przy wykonywaniu tuneli metodą belgijską jednosztolniową ze względu na ograni-
czony przekrój poprzeczny kaloty często występują znaczne problemy z wytransporto-
waniem urobku oraz równoczesnym dostarczeniem niezbędnych materiałów. Czasami
zdarza się, że równocześnie masyw skalny lub gruntowy jest silnie nawodniony. W tych
warunkach drążenie wykonuje się metodą belgijską dwusztolniową. Ta modyfikacja
metody belgijskiej polega na wykonaniu pierwszej sztolni w części spągowej, następne
etapy wykonania tunelu przebiegają podobnie jak w klasycznej metodzie belgijskiej.
Dla celów komunikacyjnych pomiędzy sztolnią dolną a górną wykonuje się pochylnie
i kominy (szybiki).
Metodę belgijską dwusztolniową zatem dzieli się na następujące etapy (rys. 13.2):
• Etap 1 – prace przy budowie tunelu rozpoczyna się od wykonania sztolni w czę-
ści spągowej projektowanego tunelu w obudowie tymczasowej (nr 1). Zadaniem tej
sztolni jest: rozpoznanie masywu, usprawnienie transportu, odwodnienie masywu
skalnego lub gruntowego.
• Etap 2 – po wykonaniu około 30 m sztolni spągowej, wykonuje się sztolnię w skle-
pieniu kaloty w obudowie tymczasowej (nr 2).
• Etap 3 – po wydrążeniu około 30 m sztolni w kalocie następuje dwustronna rozbu-
dowa sztolni aż do wydrążenia całej kaloty w obudowie tymczasowej (nr 3).
• Etap 4 – do wydrążonej kaloty wstawia się krążyny i wykonuje się ostateczne skle-
pienie tunelu, z reguły murowane lub betonowe (nr IV). Sklepienie to opiera się na
gruncie lub skale. Po wykonaniu sklepienia nie usuwa się krążyn.
• Etap 5 – wybiera się rdzeń zwany siodłem (nr 5)
• Etapy 6 i 7 – następnie wybiera się przestrzenie przyociosowe tunelu (nr 6) i wy-
konuje obudowę ostateczną ociosów tunelu, najczęściej murową lub betonową
(nr VII).
• Etap 8 – w spągu pomiędzy obudową ociosów tunelu wykonuje się obudowę osta-
teczną w postaci płyty spągowej lub sklepienia (nr VIII).
Z metody belgijskiej często korzystano przy budowie tuneli pod ulicami miast (me-
tro w Paryżu, metro w Moskwie, tunel w pobliżu Kowna), wykonywanych na niewiel-
kiej głębokości.
478
Rys. 13.2. Etapowanie robót w metodzie belgijskiej dwusztolniowej
Pewną odmianę metody belgijskiej dwusztolniowej wykorzystywaną przy mocniejszych

skałach przedstawiono na rysunku 13.2a.
Rys. 13.2a. Etapowanie robót w metodzie belgijskiej dwusztolniowej przy drążeniu w skałach zwięzłych
13.1.2. Metoda austriacka
Metoda austriacka należy do chętnie wykorzystywanych tradycyjnych metod budowy tuneli,

szczególnie przy budowie tuneli w górach, o czym świadczy wiele zbudowanych tą metodą
tuneli w Austrii, Francji, Szwajcarii, Włoszech, Hiszpanii, ale także i Polsce. Metodą tą rzadko
wykonywano tunele w miastach zwłaszcza o gęstej zabudowie, bowiem rozwiązania konstruk-
cyjne obudowy tymczasowej, a także jej częsta wymiana podczas drążenia (trzy razy) prowadzi
do rozluzowania i przemieszczenia masywu skalnego, a w rezultacie do powstania osiadań po-
wierzchni, co może niekorzystnie oddziaływać na zabudowę. Jest ona najczęściej stosowana przy
wykonywaniu tuneli w skałach o niskich i średnich parametrach wytrzymałościowych. Z jednej
strony parametry te nie pozwalają na wykonywanie wyłomu pełnym przekrojem, z drugiej nie
wymagają korzystania z dużej ilości robót strzałowych, co pozytywnie wpływa na zachowanie
się masywu w otoczeniu tunelu. Metoda ta po raz pierwszy została zastosowana w 1837 r. przy
479
budowie tunelu Oberau. Na rys. 13.3 schematycznie przedstawiono kolejność poszczególnych

etapów wykonywanych podczas drążenia metodą austriacką, a mianowicie:
• Etap 1 – drążenie tunelu rozpoczyna się od wykonania sztolni w części spągowej w obudo-
wie tymczasowej (nr 1). Sztolnię tę wykonuje się w celu: rozpoznania masywu, usprawnienia
transportu, odprowadzenia wody, a tym samym osuszenia skał (gruntu) znajdujących się
w górnej części projektowanego tunelu.
• Etap 2 – zbudowanie przejścia do górnej części projektowanego tunelu (kaloty) w postaci
kominów (nr 2) lub pochylni w obudowie tymczasowej. Kominy lub pochylnie wykonuje
się średnio co 80–100 m. Pozwala to na drążenie sztolni w kalocie jednocześnie z kilku
przodków (Stamatello, 1970). Komin jest pionowym połączeniem dolnej sztolni z kalotą,
z reguły o przekroju kwadratowym lub kołowym (najczęściej o boku lub średnicy od 1,0
do 1,5 m). Ponieważ komin wykonywany jest z dołu do góry, masyw skalny lub gruntowy
wewnątrz projektowanego tunelu powinien posiadać odpowiednio wysokie wartości pa-
rametrów wytrzymałościowych. W przypadku gdy masyw skalny (gruntowy) nie posiada
właściwych parametrów wytrzymałościowych lub gdy konieczny jest transport długich ele-
mentów obudowy tunelu oraz gdy zamierza się korzystać z transportu urobku szynowego,
ewentualnie oponowego, wówczas wykonuje się pochylnie.
• Etap 3 – po wykonaniu komina lub pochylni rozpoczyna się drążenie sztolni w kalocie (nr
3). Podczas drążenia górnej sztolni dla ułatwienia odtransportowania urobku wykonuje się
jeden lub kilka kominów (metodą z góry w dół) z reguły nieobudowanych.
• Etapy 4, 5, 6 – następuje stopniowa rozbudowa kaloty na obie strony (nr 4) oraz w kierun-
ku sztolni dolnej (nr 5, 6) w odpowiednio wykonanej obudowie tymczasowej.
• Etap 7 – następnie wybiera się przestrzenie przyociosowe tunelu (nr 7) oraz formuje
ostateczny kształt spągu tunelu.
• Etap 8 – wykonuje się obudowę ostateczną tunelu od spągu w kierunku kaloty (nr VIII).
• Etap 9 – w spągu pomiędzy obudową ociosów tunelu wykonuje się obudowę ostateczną
w postaci płyty spągowej lub sklepienia (nr IX).
Rys. 13.3. Kolejność etapów drążenia tunelu metodą austriacką
480
13.1.3. Metoda niemiecka

Metoda niemiecka nazywana także „metodą jądra oporowego” pierwszy raz została wy-
korzystana do budowy tunelu Tronqudy w Niemczech w 1803 r. Później za pomocą róż-
nych odmian tej metody wykonywano tunele między innymi w: St. Aignan (w 1822 r.),
Povilly (w 1824 r.), Roubaix (w 1828 r.), Triebitzer (w 1842 r.) oraz wiele tuneli głównie
dla kolei żelaznych w Austrii, Niemczech, Szwajcarii, Francji.
Jest ona z reguły stosowana przy wykonywaniu tuneli w bardzo słabych skałach i grun-
tach, silnie zawodnionych, mających własności plastyczne lub reologiczne.
Przed przystąpieniem do drążenia dzieli się powierzchnię przekroju poprzecznego tunelu
umownie na trzy piętra (ilość pięter zależy od wysokości tunelu, jeżeli tunel jest niewysoki
wystarczy podział na dwa piętra). Typową metodę niemiecką można podzielić na następu-
jące etapy (rys. 13.4):
• Etap 1 – drążenie tunelu rozpoczyna się od wykonania dwóch sztolni bocznych w części spą-
gowej tunelu w obudowie tymczasowej (nr 1). Sztolnie te znajdują się w tych miejscach, gdzie
projektuje się wykonanie ostatecznych ścian bocznych tunelu. Prace rozpoczyna się zwykle od
wydrążenia jednej tylko sztolni na długości ok. 20–30 m, a następnie drąży się drugą sztolnię.
Sztolnie powinny być na tyle duże, aby pozwalały na w miarę swobodną pracę. Optymalna
jest średnia szerokość sztolni około 1,5 m, a jej wysokość od 2,5 do 3,0 m. Pomiędzy sztolnia-
mi dla zapewnienia ich stateczności należy pozostawić blok skalny o szerokości około 2,5 do
4,0 m. W tych sztolniach następnie wykonuje się część ostatecznej obudowy tunelu (nr II).
Ponieważ obudowa ostateczna nie wypełnia całości przekroju dolnych sztolni, to przestrzenie
wolne wypełnia się odpowiednim materiałem (może to być suchy kamień łamany). To wypeł-
nienie pozwoli na łatwiejszą dalszą rozbudowę tunelu.
• Etap 2 – na tym etapie przechodzi się na drugie piętro, gdzie drąży się w obudowie tym-
czasowej kolejne dwie sztolnie boczne (nr 3) bezpośrednio nad wykonanymi uprzednio
sztolniami dolnymi. Następnie, podobnie jak w etapie 1, wykonuje się odpowiednią część
obudowy ostatecznej (nr IV). Czasami gdy projektowany tunel nie jest zbyt wysoki, drążenie
rozpoczyna się od górnych bocznych sztolni, a dla dolnej części ścian bocznych wykonuje się
głęboki wykop odpowiednio zabezpieczony obudową tymczasową. Wznoszenie ścian bocz-
nych rozpoczyna się od dołu w górę.
• Etap 3 – rozpoczyna się drążenie sztolni w kalocie w obudowie tymczasowej (nr 5).
• Etap 4 – następuje dwustronna rozbudowa sztolni aż do wydrążenia całej kaloty w obudo-
wie tymczasowej (nr 6).
• Etap 5 – wykonuje się obudowę ostateczną kaloty tunelu (nr VII), która wspiera się na po-
przednio wykonanej obudowie ostatecznej ścian tunelu.
• Etap 6 – po wykonaniu obudowy ostatecznej ociosów i kaloty przystępuje się do wybierania
części środkowej tunelu, tzw. rdzenia (nr 8) oraz formuje się ostateczny kształt spągu tunelu.
• Etap 7 – w spągu pomiędzy obudową ociosów tunelu wykonuje się obudowę ostateczną
w postaci płyty spągowej lub sklepienia (nr IX).
481
Rys. 13.4. Kolejność etapów drążenia tunelu metodą niemiecką
Metoda niemiecka budowy tuneli ma dwie zasadnicze zalety: należy do metod bezpiecz-
nych, można ją stosować w bardzo niekorzystnych warunkach górniczo-geologicznych. Do
głównych wad tej metody należy zaliczyć: znaczny czas wykonania, wysoki koszt, trudne
warunki pracy, brak możliwości mechanizacji prac.
13.2. Nowa Austriacka Metoda Budowy Tuneli

Nowa Austriacka Metoda Budowy Tuneli (NATM – New Austrian Tunneling Method)
została opracowana przez Rabcewicza (Rabcewicz,1965) i Mullera (Muller, 1963, 1987). Me-
toda ta jest wynikiem kilkudziesięciu lat doświadczeń i została praktycznie sprawdzona przy
budowie wielu tuneli w różnych warunkach górniczo-geologicznych i technicznych.
Nazwa NATM nie jest właściwa, bowiem nie jest to metoda wykonywania tuneli, lecz stra-
tegia postępowania przy budowie tuneli. NATM bazuje na filozofii „zabudowuj wraz z drą-
żeniem”, ale obudowa powinna być „niezbyt sztywna i niezbyt podatna”, i założona „niezbyt
wcześnie, niezbyt późno”. Filozofia ta zostanie w dalszej części rozdziału wyjaśniona.
Zasadniczym elementem tej strategii jest dążenie do wykorzystania możliwie w jak naj-
większym stopniu efektu samonośności masywu skalnego, w którym prowadzone jest wy-
robisko. Ten element strategii nosi nazwę „tunelowania ze skalną obudową”. Najważniejsze
jest zrozumienie, że masyw skalny w najbliższym sąsiedztwie drążonego tunelu uczestniczy
w przenoszeniu obciążeń łącznie z obudową. Pierścień masywu skalnego jest zaktywizowa-
ny poprzez systematyczne kotwienie i beton natryskowy.
Obowiązują tutaj dwie ogólne reguły:
• pierwsza – przy wykonywaniu wyłomu w masywie skalnym jak najmniej mu szkodzić,
• druga – zaktywizować go w taki sposób, aby jego odkształcenie osiągnęło wielkość optymal-
ną w momencie przyjęcia obciążeń przez obudowę ostateczną.
Z tych dwóch ogólnych reguł wynika 10 szczegółowych zasad, które tworzą koncepcję
budowy tuneli według Nowej Austriackiej Metody Budowy (NATM), a mianowicie:
1. Zasadniczym elementem tunelu jest otaczający masyw skalny i dlatego należy w taki
sposób wykonywać wyłom, aby w miarę możliwości utrzymać pierwotną wytrzymałość
482
skał otaczających tunel, a po wykonaniu wyłomu nie dopuścić do rozluźnienia skał, po-
wstania szczelin, spękań.
Przed rozluźnieniem skał lub gruntu i gwałtownym spadkiem wytrzymałości zabezpiecza
odpowiednio dobrana obudowa wstępna tunelu, która przylega bezpośrednio do masywu
skalnego lub gruntowego. Obudowa wstępna powinna być zakładana w miarę szybko po
wydrążeniu odcinka tunelu. Do zasadniczych elementów obudowy wstępnej należy beton
natryskowy, który wraz z obudową kotwiową zabezpiecza wewnętrzny kontur drążonego
tunelu i przylega do masywu skalnego tak, jakby masyw i obudowa wstępna stanowiły jed-
no ciało. Zakładane systematycznie kotwie z betonem natryskowym pozwalają ograniczyć
deformacje oraz zapobiegają rozluźnieniu masywu skalnego. Należy pamiętać, że w począt-
kowym etapie (tuż po wydrążeniu odcinka tunelu) potrzebne są małe siły do zapobiega-
nia ruchowi masywu skalnego, lecz wraz z upływem czasu następuje stopniowe spękanie
i rozluźnienie masywu skalnego i potrzebne są coraz większe siły do powstrzymania ruchu
skał w kierunku wydrążonego wyrobiska. Dlatego NATM zaleca zakładanie obudowy na
bieżąco w celu zmniejszenia intensywności tego ruchu.
Gdy odkształcenia osiągną pewną wartość, zaczyna pękać obudowa z betonu natryskowego.
Należy dodać, że w warunkach znacznego zaciskania tunelu naprężenia w betonie natrysko-
wym mogą być zmniejszone znacząco, jeżeli natrysk betonu zostanie nieznacznie opóźniony.
Opóźnienie jednakowoż powinno być powiązane z czasem utrzymania zabioru. Dobrą prak-
tyką jest nakładanie betonu natryskowego kilkoma uszczelniającymi warstwami.
Obudowa tymczasowa stosowana w tradycyjnych metodach górniczych wykonywania
tuneli, przez fakt, że jest rozbierana i podatna w niewielkim stopniu przeciwdziała roz-
luzowaniu skał lub gruntu w otoczeniu tunelu. Można przyjąć, że dla masywu skalnego
obudowa tymczasowa nie istnieje (rys. 13.5).
a) b)
TERAZ
WCZEŚNIEJ
Rys. 13.5. Oddziaływanie obudowy wstępnej a) i tymczasowej b) na masyw skalny (Muller, 1987)
To spękanie i rozluzowanie skał powstałe na skutek stosowania obudowy tymczasowej jeszcze

się powiększało na etapie zakładania obudowy ostatecznej, bowiem najczęściej stosowaną obudo-
483
wą ostateczną była obudowa murowa, a pustki występujące na kontakcie masyw skalny – obudo-
wa murowa wypełniano wykładką, najczęściej ze ściśliwych okruchów skalnych rys. 13.6.
TERAZ
WCZEŚNIEJ
Rys. 13.6. Oddziaływanie obudowy ostatecznej na masyw skalny (Muller, 1987)
W otoczeniu tunelu powstawała duża strefa zniszczenia, która oddziaływała na obudowę

tymczasową i ostateczną nie tylko w trakcie drążenia tunelu, ale także jego wykonaniu
praktycznie do końca istnienia tunelu. Tymczasem w otoczeniu tunelu wykonywanego me-
todą NATM strefa zniszczenia ma znacznie mniejsze rozmiary (rys. 13.7).
Bardzo duży wpływ na wielkość strefy zniszczenia ma kształt przekroju poprzecznego
tunelu. Należy dobrać taki kształt przekroju poprzecznego tunelu, aby do minimum ogra-
niczyć strefę zniszczenia w jego otoczeniu.
a) b)
Rys. 13.7. Strefy zniszczenia w otoczeniu tunelu budowanych a) metodą tradycyjną, b) metodą NATM
Z rozważań analitycznych wynika (Sałustowicz, 1955), że powinno się wykonywać tunel

w kształcie zbliżonym do eliptycznego o stosunku półosi:
a pz
 (13.1)
b px
gdzie:
pz – pionowa składowa pierwotnego stanu naprężenia,
px – pozioma składowa pierwotnego stanu naprężenia,
484
a, b – odpowiednio pionowa i pozioma oś elipsy.

Podstawą elipsy jest szerokość tunelu s niezbędna ze względów technicznych. Wysokość elipsy
oblicza się ze wzoru 13.1. Najczęściej jednak ze względów technicznych i ekonomicznych wyso-
kość tunelu w jest mniejsza od wysokości elipsy. Występuje to z reguły w przypadku, gdy bez-
względna wartość pierwotnego naprężenia pionowego jest większa aniżeli poziomego p z  p x .
Wówczas powierzchnia znajdująca się pomiędzy elipsą a tunelem (zgodnie z teorią Sałustowicza)
ulega zniszczeniu. Utworzona strefa zniszczenia w stropie jest tym większa im wyższy jest stosu-
p
nek p z . Wysokość strefy zniszczenia f określa się z prostego wzoru f= a − 0,5w. Może zdarzyć
x
się, że w stropie powstanie wysoka strefa zniszczenia i spękane skały w tej strefie będą wywoły-
wać znaczne obciążenie obudowy, powodując konieczność zastosowania odpowiednio mocnej
obudowy. W tym przypadku korzystne jest wykonanie dwóch tuneli o szerokości s/2 w miejsce
jednego o szerokości s (np. zamiast jednego tunelu z dwoma pasami ruchu można wykonać
dwa tunele z pojedynczymi pasami ruchu oddzielone od siebie filarem). Spowoduje to znaczne
zmniejszenie stref zniszczenia, pod warunkiem, że filar będzie miał odpowiednią podporność.
Przypadek taki pokazano w górnej części rys. 13.8 dla stosunku p z  2 . W dolnej części
px
pz 1
tego rysunku przedstawiono szacowaną strefę zniszczenia w przypadku gdy  , a więc
px 2
gdy p z  p x . W tym drugim przypadku strefa zniszczenia w stropie jest zdecydowanie

mniejsza, natomiast może pojawić się strefa zniszczenia w ociosie lub/i spągu.
Rys. 13.8. Szacowane strefy zniszczenia w otoczeniu tuneli w zależności od pierwotnego stanu naprężenia
Stosowanie materiałów wybuchowych powinno być ograniczone do niezbędnych przy-

padków, a metryka strzałowa określona niezwykle dokładnie, aby nie zniszczyć nadmiernie
skał otaczających. Najkorzystniej jest drążyć tunel za pomocą kombajnu lub tarczy wiertni-
czej, a kontur wyrobiska zabezpieczyć właściwą obudową wstępną.
485
2. Na konturze wyrobiska i w jego pobliżu należy wytworzyć trójosiowy stan napręże-

nia, ponieważ skała ma mniejszą wytrzymałość w stanie jedno- lub dwuosiowym w po-
równaniu do trójosiowego stanu naprężenia.
Można tego dokonać stosując na każdym etapie wykonywania tunelu aktywną obudowę
wstępną złożoną głównie z betonu natryskowego, kotwi i siatek oraz, w warunkach zdecydo-
wanie niekorzystnych, także łuków stalowych lub żelbetowych o dużej podporności. Dotych-
czas przy drążeniu tuneli metodami tradycyjnymi stosowano pasywne ze swej natury systemy
obudowy tuneli (obudowa drewniana, obudowa murowa, obudowa stalowa podatna o nie-
dużej podporności). Obudowy te najczęściej były obudowami tymczasowymi tzn. obudo-
wami, które podczas zakładania obudowy ostatecznej były rozbierane. W nowych metodach
drążenia tuneli, za jakie należy uznać Nową Austriacką Metodę Budowy Tuneli oraz Nor-
weską Metodę Budowy Tuneli, stosuje się aktywne systemy obudowy tuneli, tzw. obudowy
wstępne, których wspólną cechą jest aktywne działanie przeciw przemieszczeniom konturu
tunelu natychmiast od czasu założenia obudowy. Do aktywnych obudów wstępnych można
zaliczyć: torkret, beton natryskowy, kotwie sprężone, monolityczną segmentową obudowę
betonową lub żelbetową, obudowy stalowe o wysokiej odporności (rys. 13.9).
kotwie
siatka stalowa
sklepienie
tunelu
Wcześniej
Teraz
Rys. 13.9. Obudowa tunelu wykonanego a) metodą NATM, b) metodą tradycyjną (Mullera, 1987)
Każdą obudowę, która nie działa aktywnie przeciw przemieszczeniom konturu tunelu
należy traktować jako pasywną. W tym miejscu trzeba zwrócić uwagę na dwa fakty:
• po pierwsze – pojęcia obudowa aktywna, obudowa pasywna są pojęciami „nieostrymi”
– bowiem nie ma obudów całkowicie aktywnych ani całkowicie pasywnych. Dlatego
pod pojęciem obudowa aktywna rozumie się obudowy, które mają istotny wpływ na
zmniejszenie przemieszczeń konturu tunelu praktycznie od czasu jej zabudowy, nato-
miast obudowa pasywna to taka obudowa, której wpływ na przemieszczenia konturu jest
stosunkowo niewielki. Zasadniczym zadaniem obudowy pasywnej jest przede wszystkim
zabezpieczenie konturu wyrobiska i niedopuszczenie do obwału lub zawału skał.
• po drugie – ten sam rodzaj obudowy można zaliczyć do pasywnej lub aktywnej w zależności
od jej sztywności, podporności i rodzaju stosowanej wykładki. Dla przykładu ten sam rodzaj
486
obudowy stalowej łukowej o wysokiej podporności z mało odkształcalną wykładką może

być zaliczony do obudów aktywnych, natomiast przy niskiej podporności i odkształcalnej
wykładce do obudów pasywnych.
Obudowa wstępna w odróżnieniu od tymczasowej stanowi część obudowy ostatecznej.
Obudowa wstępna jest zakładana w celu zapewnienia stateczności tunelu podczas jego
wykonywania, natomiast obudowa ostateczna ma zapewnić stateczność tunelu przez cały
okres jego istnienia i w ten sposób pozwolić na spełnianie zasadniczych funkcji do których
został przeznaczony.
W celu pokazania wpływu obudowy na stan naprężenia i wytężenia masywu skalnego
w otoczeniu tunelu przeprowadzono uproszczone rozważania dla tunelu o przekroju koło-
wym. Rys. 13.10a przedstawia rozkład naprężeń w masywie skalnym w otoczeniu tunelu
obudowanego wykonanego w obudowie tymczasowej – pasywnej. W tym przypadku od-
działywanie obudowy tymczasowej na masyw skalny jest tak niewielkie, że w uproszczeniu
można przyjąć wartość tego oddziaływania równą zero.
Rys. 13.10a. Jakościowy rozkład naprężeń w otoczeniu tunelu wykonanego w obudowie tymczasowej
Na rys. 13.10b pokazano tunel wykonywany w obudowie wstępnej – aktywnej. Wówczas

oddziaływanie obudowy wstępnej na masyw skalny ma istotną wymierną wartość równą p0.
p0
Rys. 13.10b. Jakościowy rozkład naprężeń w otoczeniu tunelu wykonanego w obudowie wstępnej
Dla przejrzystości rysunków i dalszych rozważań przyjęto następujące założenia uprasz-

czające:
• tunel jest wykonywany w izotropowym, jednorodnym masywie skalnym,
• przed wykonaniem tunelu w masywie skalnym występował hydrostatyczny pierwotny stan
naprężenia pz = px = py = p.
487
Przypadek 1 – tunel jest wykonany w obudowie tymczasowej (pasywnej)

W tym przypadku na konturze tunelu panuje dwuosiowy stan naprężenia (w którym
jedno z naprężeń jest znacznie większe od drugiego), ponieważ:
r = 0,
t ≠,
y  ν(r + t) – dla płaskiego stanu odkształcenia y  ν(t).
gdzie:
r, t – naprężenia odpowiednio radialne i obwodowe na konturze tunelu,
y – naprężenie prostopadłe do przekroju poprzecznego tunelu wyliczone dla płaskiego
stanu odkształcenia w masywie skalnym sprężystym (jest niewielką częścią naprężenia t).
Dla tunelu o kształcie kołowym obciążonego pierwotnym hydrostatycznym stanem na-
prężenia p, na jego konturze wartości tych naprężeń wynoszą:
r = 0,
t = 2p,
y = 2νp,
Załóżmy, że po wykonaniu tunelu w obudowie tymczasowej w jego otoczeniu powstała
strefa zniszczenia przez ścinanie, co ilustruje wykres ,  na rys. 13.10a (do rozważań
przyjęto kryterium Coulomba–Mohra). Na konturze wyrobiska koło Mohra ma śred-
nicę 2p (bowiem naprężenie radialne r = 0, natomiast naprężenie obwodowe t = 2p).
Zniszczenie następuje, gdy koło Mohra jest styczne do obwiedni zniszczenia (napręże-
nia ścinające na konturze wyrobiska są równe sumie wartości sił spójności i sił tarcia
wewnętrznego reprezentowanych przez obwiednię zniszczenia). Zniszczenie to sięga tak
daleko w masyw skalny, aż koła Mohra wyznaczone przez naprężenia obwodowe i radial-
ne będą styczne do obwiedni zniszczenia. W strefie zniszczenia, która sięga na głębokość
R następuje redystrybucja naprężeń (co zaznaczono linią przerywaną) i tworzy się nowy
stan naprężenia. Teraz koła Mohra wyznaczone przez naprężenia we wszystkim punktach
strefy zniszczenia nie osiągają krzywej zniszczenia.
Przypadek 2 – tunel jest wykonany w obudowie wstępnej (aktywnej)
Gdy tunel jest wykonany w aktywnej obudowie wstępnej, wówczas na jego kontur działa
ciśnienie pochodzące od tej obudowy o wartości p0. W tym przypadku na konturze powsta-
je trójosiowy stan naprężenia w postaci:
r = p0,
t ≠ 0,
y = ν(r + p0).
Teraz na konturze tunelu o kształcie kołowym wartości tych naprężeń wynoszą:
r = p0,
t ≠ 2p – p0,
y = 2νp.
W przypadku zastosowania aktywnej obudowy wstępnej zachodzą dwa zjawiska korzystne
488
z punktu widzenia zmniejszenia lub wyeliminowania strefy zniszczenia w otoczeniu tunelu:

• następuje zmniejszenie średnicy koła Mohra do wielkości t – r=2p – 2p0,
• koło Mohra przesuwa się w kierunku naprężeń ściskających, co powoduje korzystne oddala-
nie się od nachylonej obwiedni zniszczenia.
Niezwykle istotna z punktu widzenia wytrzymałości skały jest zmiana naprężeń na kon-
turze tunelu z dwuosiowego na trójosiowy.
Jak opisano w rozdziale 5 skała w stanie trójosiowym w porównaniu ze stanem jedno- lub
dwuosiowym ma większą wytrzymałość na ściskanie, zwiększa się wartość odkształcenia
przed zniszczeniem oraz po przekroczeniu granicy wytrzymałości zmniejsza się kruchość
skały, a zwiększa jej plastyczność. Zjawiska te zdecydowanie poprawiają stateczność skał
w otoczeniu tunelu i są wynikiem zastosowania aktywnej obudowy wstępnej. Na rys. 13.11
schematycznie pokazano jak zmienia się przebieg pozniszczeniowej krzywej „naprężenie−
odkształcenie” w próbce ze wzrostem ciśnienia bocznego 2 = 3 = p.


 
-p


p=p3
p=p2
Rc(p) p=p1
 p=0
Rcr 
p Rc(p)  Rcr(p)  M=tg 
Rys. 13.11. Zmiany przebiegu pozniszczeniowej krzywej „naprężenie−odkształcenie” w próbce ze wzrostem
ciśnienia bocznego 2 = 3 = p
3. Zarówno obudowa wstępna, jak również ostateczna powinny posiadać odpowiednio

dobraną sztywność (nie powinny być ani zbyt sztywne, ani zbyt podatne).
Na rys. 13.12 pokazano schematycznie wpływ czasu założenia (rys. 13.12a) i sztywności
obudowy (rys. 13.12b) na sumaryczne ciśnienie jakie ona przenosi. Ciśnienie jakie wystę-
puje na kontakcie obudowa wstępna – masyw skalny pob jest sumą ciśnienia od obudowy
na masyw skalny p0 i ciśnienia od masywu skalnego pg (pochodzącego od ciężaru spękanych
skał, reologicznego lub plastycznego odkształcania się masywu skalnego, szczegółowy opis
w podrozdziale 14.4.1), a mianowicie:
pob = p0 + pg (13.2)
489
Liniami przerywanymi zaznaczono różne sztywności (reprezentowane przez nachylenie pro-

stej) i okresy czasu założenia obudowy. Sumaryczne ciśnienie jakie przenosi obudowa zależy
a
nieliniowo od przemieszczenia konturu tunelu (na rysunku , gdzie: a – przemieszczenie
a
tunelu o przekroju kołowym, a – promień tunelu) oraz od ciśnienia od obudowy p0. Krzywa ta
o kształcie zbliżonym do paraboli posiada minimum. Zatem sztywność oraz czas założenia obu-
dowy powinny być tak dobrane, aby punkt współpracy znajdował się w pobliżu minimum. Dla
ochrony pracujących górników, a także aby nie dopuścić do rozluźnienia i nadmiernego spękania
skał obudowa wstępna zakładana jest najczęściej tak szybko, jak to ze względów technicznych jest
możliwe. Zatem w przypadku obudowy wstępnej można sterować tylko jej sztywnością.
Obudowa ostateczna jest zakładana z określonym opóźnieniem w stosunku do obudowy
wstępnej. Dobór tego czasu jest niezwykle ważny. Zbyt późne założenie obudowy ostatecznej
spowoduje, że w masywie skalnym utworzy się strefa zniszczenia o znacznych rozmiarach, co
może prowadzić do zniszczenia obudowy wstępnej lub trzeba będzie stosować obudowę osta-
teczną o dużej podporności, najczęściej zdecydowanie grubszą od wstępnie projektowanej. Za
wczesne założenie obudowy ostatecznej jest niekorzystne, gdyż nie pozwala ona na dostatecz-
ne odkształcenie masywu skalnego i odkształcenia te obciążają obudowę ostateczną. Powstaje
konieczność zwiększenia grubości obudowy ostatecznej, co z kolei powoduje wzrost jej sztyw-
ności. W masywie skalnym (jak to opisano w rozdziale 5) oprócz odkształceń sprężystych
i plastycznych zachodzą odkształcenia wynikające z własności reologicznych. W zależności od
stanu naprężenia i własności reologicznych, skały odkształcają się, zmierzając asymptotycznie
do wartości granicznej lub odkształcają się w sposób nieograniczony, kończący się zniszcze-
niem skały (patrz rozdział 5). Jeżeli skały w otoczeniu tunelu odkształcają się zmierzając do
wartości granicznej, obudowa ostateczna powinna być zakładana, gdy odkształcenia osiągnęły
Rys. 13.12. Wpływ czasu założenia obudowy (rys. 13.12a) oraz jej sztywności (rys. 13.12b) na wartość ciśnienia
na kontakcie masyw skalny – obudowa
490
praktycznie graniczną wartość. Gdy skały w otoczeniu tunelu odkształcają się w sposób nie-
ograniczony, wówczas moment założenia obudowy nie ma większego znaczenia, natomiast
należy zaprojektować specjalną obudowę dla tych warunków.
Dla ilustracji przedstawionych powyżej rozważań wykorzystano model Braya (1967),
który rozpatrywał stan naprężenia, przemieszczenia i wytężenia w otoczeniu tunelu o prze-
kroju kołowym. W modelu tym przyjęto następujące założenia (rys. 13.13):
• w masywie skalnym jednorodnym i izotropowym, nienaruszonym robotami górniczymi ist-
nieje hydrostatyczny pierwotny stan naprężenia pz = px = p,
• w masywie tym wykonano tunel o przekroju kołowym i promieniu a w obudowie wstępnej,
która oddziałuje na kontur tunelu ciśnieniem p0,
• podczas drążenia tunelu powstała w jego otoczeniu strefa spękań o promieniu R określona
zgodnie z teorią Coulomba−Mohra. W strefie spękań, zniszczenie przez ścięcie określone jest
za pomocą wzoru
    zn = czn + tgzn (13.3)
Rys. 13.13. Stan naprężenia, przemieszczenia i wytężenia w otoczeniu tunelu o przekroju kołowym (model Braya)
Z rozważań przeprowadzonych przez Braya wynika, że promień strefy spękań R w oto-

czeniu tunelu można określić z wzoru:
1
2 p  Rc  [1  tg 2 ]c zn ctg zn Q
R  a{ } (13.4)
[1  tg 2 ]( p 0  c zn ctg zn )
w którym:
R – promień strefy spękań,
a – promień tunelu,
p0 – ciśnienie od obudowy wstępnej,
491
tg
Q= 1
tg (   zn )
Rc – wytrzymałość skały na jednoosiowe ściskanie,

czn, zn – odpowiednio kohezja i kąt tarcia wewnętrznego w strefie zniszczonej,
W strefie sprężystej naprężenia radialne  i obwodowe t określa się z wzoru:
b (13.5a)
r  p 
r2
b
t  p  2 (13.5b)
r
w którym:
[tg 2   1] p  Rc 2
b { }R
tg 2   1
natomiast w strefie spękanej naprężenia radialne r i obwodowe t można obliczyć z wzo-

rów:
r
 r  ( p 0  c zn ctg zn )( ) Q  c zn ctg zn (13.6a)
a
tg r
 t  ( p 0  c zn ctg zn ) ( ) Q  c zn ctg zn (13.6b)
tg (   zn ) a
Przemieszczenia radialne można określić z wzoru:
1  r Q 1 t
ur  ( p0 Q  pr )  (13.7)
E a r
w którym:
1  2 R 1 
t R [( p  c zn ctg zn )  ( p 0  c zn ctg zn )( ) Q ]  b
E a E
Model Braya w miarę dobrze opisuje zachowanie się masywu skalnego o średnich i ni-
skich parametrach odkształceniowych i wytrzymałościowych (łupki ilaste, wapienie, gliny)
w otoczeniu tunelu.
W celu analizy wyników uzyskiwanych z teorii Braya rozpatrzono przykład liczbowy.
Przykład liczbowy
W zboczu góry na głębokości H = 400 m (p = 10 MPa) planuje się wykonać tunel kołowy
o promieniu a = 5 m. Masyw skalny w otoczeniu tunelu zbudowany jest ze słabych łupków
ilastych o następujących parametrach odkształceniowych i wytrzymałościowych:
E = 40 GPa,
 = 0,27,
492
Rc = 4 MPa (w obliczeniach przyjęto przewidywane parametry masywu skalnego),

 = 42.
Zbadano, że po spękaniu parametry wytrzymałościowe wynoszą:
czn = 0 MPa,
zn = 30.
Planuje się zastosować obudowę wstępną zbudowaną z kotwi i torkretu, która oddziałuje
na górotwór ciśnieniem p0 = 0,2 MPa.
Na podstawie powyższych wzorów Braya określono wielkość strefy spękań oraz stan na-
prężenia i przemieszczenia w otoczeniu tunelu. Wyznaczono z wzoru (13.4), że w otoczeniu
R
tunelu utworzy się strefa spękań o promieniu R = 17,2 m, (  3,44 )
a
Rozkład naprężeń (w MPa) w strefie sprężystej i zniszczenia określają wzory:
• w strefie sprężystej
R
 r  10  7,353  ( ) 2
r
R
 t  10  7,353  ( ) 2
r
• w strefie zniszczonej
r
 r  0,2  ( ) 2, 091
a
r
 t  0,618  ( ) 2, 091
a
Rozkład ten pokazano na rys.13.14.

t

 <.1B>

r

S<N>
Rys. 13.14. Rozkład naprężeń w strefie sprężystej i zniszczonej wytworzonej wokół tunelu
Analizując ten rysunek można zauważyć, że przy istnieniu strefy spękań dopiero począwszy
od odległości od tunelu około 9,4a naprężenia różnią się od pierwotnych p o mniej niż 10%,
natomiast przy istnieniu tylko samej strefy sprężystej różnicę tę osiąga się już w odległości
2,8a. Można przyjąć, że od tych odległości oddziaływanie tunelu na górotwór praktycznie
493
zanika. Znajomość tych odległości jest niezwykle ważna w przypadku, gdy wykonywany jest
w sąsiedztwie drugi tunel lub inna budowla podziemna. Należy wówczas drugi tunel (bu-
dowlę podziemną) odsunąć na odpowiednią odległość lub też wykonywać go w mniejszej
odległości, uwzględniając tego naprężeniowo-odkształceniowe konsekwencje.
Z wzoru (13.7) wyliczono, że przy ciśnieniu od obudowy wstępnej p0 = 0,2 MPa kon-
tur tunelu przemieści się o wartość ur = 0,021 m (2,1 cm). Podczas drążenia tunelu należy
mierzyć zarówno wartość przemieszczeń konturu, jak i zasięg strefy zniszczenia i następnie
porównywać z wartościami obliczonymi. Pozwoli to na weryfikację modelu i dobór właści-
wych jego parametrów. W przypadku wykonywania tunelu w podobnych warunkach można
wykorzystać zweryfikowane dane do obliczeń.
Zasięg strefy zniszczenia R, a także wielkość przemieszczeń masywu skalnego w otoczeniu
tunelu są funkcją:
• pierwotnego stanu naprężenia,
• odkształceniowych i wytrzymałościowych własności górotworu,
• wartości oddziaływania obudowy wstępnej na górotwór,
• sztywności obudowy ostatecznej i czasu jej zabudowy,
• oraz, o czym się czasami zapomina, wymiarów tunelu.
O ile pierwsze dwa czynniki są niezależne od projektanta tunelu, o tyle na trzy następne
ma on istotny wpływ. Dla przykładu we wzorze (13.3) wyraźnie widać wpływ wartości p0
na wartość zasięgu strefy zniszczenia R. Traktując własności masywu skalnego i pierwotny
stan naprężenia jako stałe wartości, wzór ten będzie miał postać:
1
A
R  a{ }Q
Bp0  C
Wynika z powyższego, że im ciśnienie od obudowy jest wyższe, tym zasięg strefy zniszcze-
nia mniejszy. Zależność ta zmienia się nieliniowo. Z zasięgiem strefy zniszczenia związana
jest wielkość obciążenia obudowy ciężarem skał spękanych (uplastycznionych). W pierw-
szym przybliżeniu można przyjąć, że ciśnienie pochodzące od skał spękanych pg wynosi:
pg = czn (R – a)
gdzie:
c – stała, której wartość mieści się w przedziale 0 < c ≤ 1. Zakres tego przedziału wymaga
wyjaśnienia. W strefie zniszczenia tworzy się sieć spękań. W wyniku tych spękań mogą, lecz
nie muszą, powstać oddzielne bryły skalne, które w całości lub części obciążają obudowę.
Również pomiędzy strefą spękań a strefą sprężystą istnieje połączenie, ponieważ najczęściej
tutaj powstają spękania nieciągłe. Wszystko to powoduje, że obciążenie obudowy pochodzi
nie od całej strefy zniszczenia, lecz tylko jej części. Ponieważ często nie potrafimy określić
wartości tej stałej, dlatego w obliczeniach przyjmuje się, że c = 1.
zn – ciężar objętościowy skały w strefie spękań.
494
Całkowite ciśnienie jakie musi przenieść obudowa jest określone wzorem (13.2). Aby poka-
zać wpływ wstępnego ciśnienia p0 na zasięg strefy zniszczenia, całkowite obciążenie obudowy
pob. oraz przemieszczenia konturu tunelu ur wykonano odpowiednie obliczenia przyjmując
dane z powyższego przykładu obliczeniowego, jedynie zmieniano wartość ciśnienia wstęp-
nego od obudowy p0. Otrzymane wyniki zamieszczono na kolejnych rysunkach. Rys. 13.15
przedstawia wpływ ciśnienia od obudowy wstępnej na zasięg strefy zniszczenia. Wyraźnie wi-
dać nieliniowy spadek zasięgu strefy zniszczenia ze wzrostem ciśnienia od obudowy wstępnej.

R /a

p0
Rys. 13.15. Zmniejszanie się promienia zasięgu strefy zniszczenia ze wzrostem ciśnienia od obudowy wstępnej
Następny rysunek 13.16 pokazuje zależność ciśnienia przenoszonego przez obudowę pob
od ciśnienia wstępnego p0. Sumaryczne ciśnienie pob na obudowę wraz ze wzrostem ciśnie-
nia wstępnego maleje i dla pewnej wartości p0 osiąga minimum (w rozpatrywanym przy-
padku dla p0 = 0,21, pob. = 0,505). Dalszy wzrost ciśnienia p0 powoduje wzrost ciśnienia pob
zbliżając się do nachylonej asymptoty, którą jest (linia czerwona) pob. = p0.
Rys. 3.16. Zależność ciśnienia przenoszonego przez obudowę pob od wartości ciśnienia wstępnego p0
495
Natomiast rysunek 3.17 przedstawia zależność pomiędzy ciśnieniem jakie przenosi obu-
dowa a przemieszczeniem konturu tunelu. Przebieg tej krzywej jest podobny do omówionej
powyżej. Przy pewnej wartości u = ukr sumaryczne ciśnienie na obudowę osiąga minimalną
wartość (w przedstawionym przypadku dla ukr = 0,021 m pob = 0,505).
Z przedstawionej zależności wynika istotny wniosek, że aby tunel był stateczny prze-
mieszczenia konturu nie powinny być większe od krytycznych u ≤ ukr. Przemieszczenia
większe od krytycznych powodują zwiększenie obciążenia na obudowę. Na rysunku tym
liniami przerywanymi zaznaczono również kilka charakterystyk obudów o różnych sztyw-
nościach. Jeżeli zastosujemy obudowę A, wówczas punkt współpracy pomiędzy obudową
a masywem skalnym ustali się dla wartości przemieszczeń konturu tunelu mniejszych od
krytycznych, przy niskiej wartości sumarycznego ciśnienia na obudowę.
Rys. 13.17. Zależność pomiędzy ciśnieniem jakie przenosi obudowa a przemieszczeniem konturu tunelu.
Zwiększenie podatności obudowy (linia B) powoduje wzrost sumarycznego ciśnienia

na obudowę, a punkt współpracy pomiędzy obudową a masywem skalnym ustala się dla
wartości przemieszczeń znacznie przekraczających krytyczne. Należy pamiętać, że przy
tych znacznych przemieszczeniach konturu następuje powiększanie się strefy zniszczenia,
a równocześnie wewnątrz jej tworzenie się kolejnych sieci spękań i postępujące niszczenie
wewnętrznej struktury skały. Skutkuje to obniżeniem się parametrów wytrzymałościowych
skały zniszczonej i w obliczeniach w miejsce poprzednich wartości czn, zn należy wprowa-
dzić nowe niższe, co powoduje dodatkowy wzrost obciążenia obudowy.
Dalszy wzrost podatności obudowy (linia C) praktycznie prowadzi do zawalenia się tunelu.
Ewentualne utrzymanie tunelu wymagałoby zastosowania obudowy o bardzo dużej wytrzy-
małości, co z kolei prowadzi do wzrostu jej grubości i kosztów. Jeżeli warunki na to pozwalają,
obudowę o danej sztywności można także założyć z pewnym opóźnieniem (linia D). Powinno
się jednakże tak dobierać sztywność i czas założenia obudowy, aby punkt współpracy obudo-
wa–górotwór osiągnąć dla wartości przemieszczeń konturu nie większych od krytycznych.
Obudowa wstępna utrzymuje stałe ciśnienie p0 przez określony czas, a następnie ciśnienie
to się zmniejsza. Czas utrzymania stałego ciśnienia p0 zależy od rodzaju obudowy wstępnej.
Dla samych kotwi i torkretu przyjmuje się kilka godzin. Jeżeli dołożymy siatki stalowe, wów-
496
czas ta obudowa może utrzymać stałe ciśnienie przez kilka tygodni. W przypadku zastoso-
wania obudowy stalowej, betonowej lub żelbetowej stałe ciśnienie p0 może się utrzymywać
przez kilka miesięcy. Informacja ta jest niezwykle ważna, ponieważ wynika z niej, że należy tak
dobierać obudowę wstępną, aby w momencie gdy rozpoczyna się spadek ciśnienia p0 zakładać
obudowę ostateczną. Nie dopuści się wtedy do niekorzystnego rozluzowania skał.
4. Należy oszacować odległość pomiędzy przodkiem tunelu a miejscem założenia obu-
dowy ostatecznej, tzw. okres utrzymywania tunelu w obudowie wstępnej.
Aby tego dokonać trzeba:
• dokonywać sukcesywnego określenia własności odkształceniowych i wytrzymałościowych
masywu skalnego zmieniających się wraz z postępem przodka tunelu,
• określać klasyfikację geotechniczną masywu skalnego odpowiednio do istotnie zmieniają-
cych się warunków geotechnicznych wzdłuż trasy prowadzonego tunelu i na jej podstawie
określić czas utrzymania tunelu bez obudowy,
• podczas drążenia tunelu należy wykonywać ciągłe pomiary przemieszczeń, odkształceń
w wybranych punktach konturu tunelu i w pewnej od niego odległości, pomiary konwer-
gencji ścian tunelu, pomiary rozwarstwień w głębi masywu skalnego. Pomiary powinno
się wykonywać zarówno w kalocie, jak i na całym przekroju tunelu w obudowie wstępnej,
a także ostatecznej (patrz rozdział 10).
Prawidłowe wykonanie klasyfikacji geotechnicznej masywu skalnego (znajomość RMR
lub Q) wraz ze zmianą warunków geotechnicznych wzdłuż trasy prowadzonego tunelu po-
zwala na: określenie odległości pomiędzy przodkiem drążonego tunelu a miejscem założe-
nia obudowy wstępnej (tzw. okres utrzymania tunelu bez obudowy), wybranie najbardziej
optymalnego sposobu wykonania tunelu, dobór obudowy wstępnej i ostatecznej oraz ich
wzajemnych odległości. Według Bartona odległość pomiędzy przodkiem drążonego tunelu
a miejscem założenia obudowy wstępnej można określić z wzoru:
W = 2ESR · Q 0,4
gdzie:
ESR- współczynnik zależny od rodzaju obudowy (patrz tabela 11.22),
Q – ocena jakości masywu skalnego wg Bartona.
Maksymalną możliwą odległość pomiędzy przodkiem drążonego tunelu a obudową dla
klasyfikacji Bieniawskiego można odczytać z tabeli 11.10.D, 13.1.
Natomiast pomiary przemieszczania się konturu tunelu powinny pozwolić na określenie
czasu, po którym za obudową wstępną należy wznieść obudowę ostateczną. Kontur tune-
lu może przemieszczać się w dwojaki sposób. Jeżeli w otoczeniu tworzy się niewielka strefa
zniszczenia, nie występują duże odkształcenia reologiczne i obudowa wstępna jest w stanie
przenieść obciążenie pochodzące od masywu skalnego, to wówczas przyrost przemieszczeń
z upływem czasu maleje, a przemieszczenia konturu tunelu zdążają do poziomej asymptoty
497
Tabela 13.1. Dobór obudowy wstępnej i odległości maksymalnej pomiędzy czołem przodka tunelu a obudową
wstępną dla klasyfikacji Bieniawskiego
CHARAKTERYSTY-
KLASA 1 KLASA 2 KLASA 3 KLASA 4 KLASA 5
CZNE PARAMETRY
RQD 90%-100% 75%-90% 50%-75% 25%-50% 0%-25%
bardzo słabo
Spękanie skał Nie spękany słabo spękany spękany bardzo spękany
spękany
Ciśnienie boczne brak brak brak słabe boczne silne boczne
Konwergencja < 0,005 m ok. 0,005 m <0,01 m ok. 0,01 m ok. 0,05 m
Kąt tarcia
> 45 35–45 25–35 15–25 < 150
wewnętrznego
Długość zabioru 3,0 m 1 m–1,5 m 3,0 m 1,5 m < 0,75 m
Czas odsłonięcia stropu, 10 lat 6 miesięcy 1 tydzień 10 godzin 30 minut
rozstęp 15 m 8m 5m 2,5 m 1m
Wyprzedzenie przod- całym całym
dowolnie < 10 m bez
ków kalota - sztrosa, przekrojem przekrojem
Grubość torkretu lokalnie 0,05 m 0,05 m–0,2 m 0,1 m–0,2 m >0,2 m
Długość kotwi lokalnie ok. 3 m 3 m–4 m 4 m–5 m 5 m–6 m
Obudowa z łuków
zbędna zbędna zbędna lekka ciężka
stalowych
(rys. 13.18a). W tym przypadku czas instalacji obudowy ostatecznej nie ma znaczenia – na-
wet może być zabudowana po wykonaniu całego tunelu w obudowie wstępnej. Jeżeli obciąże-
nie od masywu skalnego z czasem narasta, to początkowo przyrost przemieszczeń z upływem
czasu maleje i wydaje się, że przemieszczenia konturu tunelu zdążają do poziomej asymptoty,
tymczasem po pewnym czasie następuje gwałtowny wzrost przemieszczeń, przekroczenie no-
śności obudowy wstępnej, która ulega zniszczeniu (rys. 13.18b). Okres liniowego wzrostu
przemieszczeń może być bardzo krótki i dlatego jak się tylko pojawi należy założyć obudowę
ostateczną. Oczywiście obudowę ostateczną można założyć wcześniej.
Rys. 13.18. Zmiana przemieszczeń konturu tunelu z upływem czasu
5. Obudowa wstępna powinna przylegać do masywu skalnego szczelnie i na całej po-
wierzchni, aby przeciwdziałać powstaniu lokalnych znacznych odkształceń i zmniej-
szyć strefy zniszczenia.
Dokładne przyleganie do masywu skalnego najskuteczniej osiąga się poprzez stosowanie
498
betonu natryskowego. Ponadto obudowa wstępna musi być w miarę cienkościenna, aby
mogła poddawać się obciążeniom pochodzącym od masywu skalnego. Z praktyki wiado-
mo, że maksymalna grubość torkretu nie powinna przekraczać 20–25 cm. Na rys. 13.19
pokazano jak wygląda obudowa tunelu drążonego metodami tradycyjnymi, a jak obudowa
tunelu drążonego współcześnie. Dawniej, ponieważ obudowa nie przylegała bezpośrednio
do masywu skalnego, dla poprawy kontaktu przestrzeń pomiędzy obudową a masywem
wypełniano różnego rodzaju wykładką.
Rys. 13.19. Kontakt pomiędzy obudową a masywem skalnym: a) w metodzie NATM, b) w metodzie tradycyjnej
6. Obudowa ostateczna tunelu ma największą wytrzymałość oraz bardzo korzystnie

współpracuje z masywem skalnym, jeżeli jest zamknięta (pierścień obudowy jest zamknięty).
W obliczeniach tunel jest traktowany jako gruba rura składająca się z nośnego pierścienia
skalnego z wewnętrzną powłoką, którą stanowi podtrzymująca obudowa wstępna i osta-
teczna. Oczywiście z punktu widzenia stateczności ważne jest, aby w miarę szybko utworzyć
zamknięty pierścień skalny. Istotne jest to zwłaszcza w przypadku, gdy obserwuje się znacz-
ne zaciskanie obudowy tunelu. Na rys. 13.20 pokazano tunel wykonany metodą tradycyj-
ną (rys. 13.20a) oraz tunel wykonany metodą NATM. W tunelu wykonywanym metodą
tradycyjną wyraźnie widać etapy wznoszenia obudowy.
a) b)
Rys. 13.20. a) Tunel wykonany metodą tradycyjną, b) tunel wykonany metodą NATM
499
Kaloty wykonywane ze znacznym wyprzedzeniem w stosunku do sztrosy i spągu wy-

dłużają czas zamknięcia obudowy i narażają wysuniętą do przodu, niezamkniętą powłokę
obudowy wstępnej na duże zginania wzdłuż osi głównej tunelu. W miejscach posadowienia
obudowy kaloty w jej spągu występuje znaczne wytężenie skały i dlatego, aby nie pojawiły
się niekorzystne strefy zniszczenia, należy miejsca te odpowiednio zabezpieczyć.
Teraz Wcześniej
Rys. 13.21. Wyprzedzenie kaloty w stosunku do sztrosy: a) w metodzie NATM, b) w metodzie tradycyjnej
(wg Mullera)
Szczególnie korzystne jest drążenie tunelu pełnym przekrojem. Dzielenie przekroju i wy-
konywanie tunelu w kilku etapach powoduje wiele niekorzystnych zjawisk:
• komplikuje organizację prac w czasie wykonywania tunelu,
• tworzą się lokalne miejsca koncentracji naprężeń,
• następuje spadek wytrzymałości masywu skalnego w otoczeniu tunelu na skutek rozluzowa-
nia się skał, tworzenia się spękań i szczelin podczas każdego etapu drążenia i dochodzenia do
ostatecznego kształtu tunelu.
7. Należy projektować zaokrąglony kształt przekroju poprzecznego tunelu, aby zapo-

biec koncentracjom naprężeń w narożach i miejscach załamywania się kształtu.
Na rys.13.22 schematycznie pokazano porównanie kształtu tunelu drążonego metodami
tradycyjnymi oraz NATM.
Rys. 13.22. Porównanie kształtu tunelu: a) drążonego metodami tradycyjnymi oraz b) metodą NATM.
500
8. Obudowa ostateczna powinna spełniać następujące wymagania:

• ze względu na występowanie naprężeń zginających i ścinających, a także odpowiednią
jej podatność powinna być możliwie cienka,
• wskazane jest, aby przylegała szczelnie do obudowy wstępnej,
• nie jest korzystne występowanie sił tarcia pomiędzy obudową wstępną a ostateczną.
Zmniejszenie sił tarcia osiąga się najczęściej przez zastosowanie odpowiedniej folii.
Dla przykładu na rys. 13.23 pokazano tunel wykonany w skałach, wg klasyfikacji Bie-
niawskiego, średnio dobrych (RMR 41  60). Obudowa tego tunelu wykonanego wg zasad
NATM składa się z:
– obudowy wstępnej wykonanej z kotwi typu Super Swellex o długości większej od połowy
szerokości tunelu, siatki z prętów żelaznych oraz betonu natryskowego o grubości od 0,05
do 0,1 m ze szpilkami metalowymi (dramix),
– folii uszczelniającej znajdującej się pomiędzy obudową wstępną a ostateczną,
– obudowy ostatecznej wykonanej z torkretu o grubości od 0,1 do 0,3 m.
Rys. 13.23. Przykładowa obudowa tunelu drążonego NATM
Przekrój przez tę obudowę przedstawiono na rys. 13.24 – dolny. Na tym rysunku dla

porównania pokazano przekrój przez obudowę tunelu (rys.13.24 – górny) wykonywanego
w skałach, wg klasyfikacji Bieniawskiego, słabych (RMR 2140).
Tutaj w odróżnieniu od poprzedniej obudowę dodatkowo wzmacniają łuki stalowe. Pod-
czas drążenia na czole przodka stosuje się torkret.
501
BETONU NATRYSKOWEGO
beton natryskowy
masyw skalny
Rys. 13.24. Przekroje przez obudowę tunelu wykonywanego w skałach słabych (rysunek górny) i skałach
średnich (rysunek dolny)
Na rys. 13.25 pokazano przykładowy przekrój poprzeczny przez tunel wykonywany przy

budowie autostrady Anadolu (Stambuł – Ankara) niedaleko miasta Izmit.
502
Rys. 13.25. Przekrój poprzeczny przez tunel wykonywany przy budowie autostrady Anadolu (Stambuł –
Ankara) niedaleko miasta Izmit (Stączek Witold, Stączek Wojciech, 1989)
9. W miarę postępu przodka powinno się prowadzić sukcesywnie pomiary w celu kon-
troli poprawności przyjętych założeń dotyczących drążenia tunelu oraz jego obudowy.
Jak już napisano w punkcie 4 podczas drążenia tunelu należy wykonywać ciągłe pomiary
przemieszczeń, odkształceń w wybranych punktach konturu tunelu, pomiary konwergencji
konturu tunelu, pomiary rozwarstwień w głębi masywu skalnego. Pomiary odkształceń
i naprężeń powinno się wykonywać również w obudowie wstępnej i ostatecznej tunelu,
a także należy wykonywać pomiary sił na kontakcie obudowa wstępna – obudowa ostatecz-
na. Na rys. 13.26 pokazano przykładowe wyniki pomiarów.
Rys. 13.26. Przykładowe wyniki pomiarów w obudowie i na kontakcie obudowa–masyw skalny
503
10. Wodę działającą na obudowę wstępną należy odprowadzać za pomocą drenów.

W przypadku znacznego obciążenia wodą od strony masywu skalnego w betonie natry-
skowym powinny być wykonywane małe otwory dla skutecznego drenażu.
Podsumowując, zasady NATM sprowadzają się do:
• niedopuszczenia do spadku wytrzymałości masywu skalnego podczas drążenia,
• zabezpieczenia torketem lub betonem natryskowym dla zachowania zdolności masywu skal-
nego do przenoszenia obciążeń,
• założenia elastycznej, lecz aktywnej obudowy,
• jak najszybszego zamknięcia obudowy,
• monitorowania deformacji drążonego masywu skalnego.
NATM najkorzystniej jest stosować w gruntach słabych lub średnich, które najlepiej
urabiać ręcznie lub przy pomocy maszyn. Można stosować MW, ale w takiej ilości aby
profil konturu tunelu był w miarę gładki. Ważne jest stworzenie nośnego pierścienia
skalnego w otoczeniu tunelu. Twórcy NATM twierdzą, że „ nie jest konieczne stosowa-
nie obudowy w mocnych skałach”. Pomimo tego w tunelach budowanych w Norwegii
(w mocnych przeciętych spękaniami skałach) stosuje się obudowę składającą się z beto-
nu natryskowego wzmacnianego wkładkami (około 50000 m3 rocznie) i kotwi (ponad
100000 kotwi rocznie).
13.3. Norweska Metoda Budowy Tuneli (Norwegian Me-

thod of Tunneling – skrót NMT)
Norweska Metoda Budowy Tuneli najczęściej jest stosowana w masywie skalnym skła-
dającym się ze skał o średniej i wysokiej wytrzymałości (3 ≤ Rc ≤ 300 MPa), w których
występują różnego typu sieci spękań wypełnione lub nie materiałem ilastym.
Spękania te często dzielą masyw skalny na bloki skalne. Do określania jakości masywu
skalnego stosuje się klasyfikację Q (Bartona). Klasyfikacja ta dzieli masyw skalny na klasy
w przedziale od 0,001 do 1000. Warstwy ilaste z reguły występujące pomiędzy mocnymi
blokami skalnymi mają niską jakość z przedziału (0,001 ≤ Q ≤ 10). W porównaniu do
NAMT do drążenia wykorzystuje w większym stopniu materiały wybuchowe lub TBM.
W rejonach występowania skał ilastych najczęściej stosuje się ręczne wybieranie. Zasadniczą
obudową takiego masywu skalnego są kotwie, ponieważ one w najlepszy sposób zwiększają
wytrzymałość otaczającego masywu skalnego i pozwalają na stworzenie obudowy z pier-
ścienia skalnego. Obudowa kotwiowa w skrócie oznaczana jest literą B (bolt). Potencjalnie
niestateczny masyw skalny z ilastymi wypełnieniami szczelin, spękań potrzebuje grubszego
betonu natryskowego lub betonu natryskowego wzmocnionego stalowymi wkładkami np.
typu dramix. Beton natryskowy wzmacniany stalowymi wkładkami w skrócie nosi nazwę
SFRS. Obudowa SFRS stanowi uzupełnienie do systematycznego kotwienia. Jest zrozu-
miałe w NMT, podobnie jak w NATM, że obudowa kotwiowa wraz z obudową z betonu
504
natryskowego wzmocnionego stalowymi wkładkami (lub z włókien węglowych) stanowią

podstawowy rodzaj obudowy wstępnej i ostatecznej. Zasadnicze różnice pomiędzy meto-
dami NMT a NATM polegają na tym, że w nowej austriackiej metodzie budowy tuneli za-
sadniczą obudową jest beton natryskowy wzmocniony obudową kotwiową, a w norweskiej
metodzie budowy tuneli obudowa kotwiowa wzmocniona betonem natryskowym. Ma to
istotne znaczenie podczas prowadzenia obliczeń obudowy. W nowej austriackiej metodzie
budowy tuneli w taki sposób dobiera się grubość betonu natryskowego, aby przeniósł ob-
ciążenia pochodzące od masywu skalnego, obudowa kotwiowa zwiększa tylko parametry
wytrzymałościowe w kotwionym pierścieniu skalnym. W norweskiej metodzie budowy
tuneli obudowa kotwiowa jest tak dobierana, aby przeniosła obciążenia pochodzące od
masywu skalnego (dotyczy to zwłaszcza takiego rozmieszczenia kotwi by stworzyć pierścień
skalny odpowiedniej grubości oraz aby zakotwić kluczowe bloki skalne poza ruchomymi
blokami skalnymi). Obudowa kotwiowa jest wzmocniona betonem natryskowym z reguły
grubszym aniżeli w NATM. Gruby, przenoszący obciążenie pierścień (wzmocniony zbro-
jeniem w betonie natryskowym) może być formowany według potrzeb i dopasowany do
nierównego profilu lepiej niż dźwigary kratowe lub stalowa siatka.
Pomimo że norweska metoda tunelowania została opracowana dla skał o średniej i wyso-
kiej wytrzymałości, w ostatnich kilkunastu latach zaczęto także tę metodę wykorzystywać
przy drążeniu tuneli w skałach o niskich parametrach wytrzymałościowych, tzw. „skałach
słabych”. Do zalet tej metody należy zaliczyć: niski koszt, szybki postęp drążenia tuneli,
duże bezpieczeństwo prac, małą szkodliwość dla środowiska.
Kolejność postępowania przy wykorzystywaniu norweskiej metody tunelowania w skró-
cie można przedstawić następująco (Barton, 1998):
• W NMT podobnie jak w NATM wstępny projekt wykonuje się przede wszystkim w opar-
ciu o badania geologiczne, geotechniczne i geofizyczne (opisane w rozdziale 3).
• Jakość masywu skalnego jest określona przy pomocy klasyfikacji Q (opisanej w rozdziale
11). Szacunkową wartość klasyfikacji Q w rejonie tunelu można określić w oparciu o analizę
prędkości fal podłużnych, bowiem pomiędzy prędkością fal sejsmicznych a klasyfikacją Q
istnieje korelacja (rozdział 11 wzór 11.11, tabela 11.21). Wymagania względem obudowy
opierają się na klasyfikacji Q.
• W kolejności od najmocniejszych do najsłabszych stosuje się następujące rodzaje obudowy
wstępnej i ostatecznej:
– CCA (łuki z betonu),
– SFRS+RRS+B (beton natryskowy wzmacniany stalowymi elementami + wzmocnienie
betonu natryskowego żebrami stalowymi + systematyczne kotwienie),
– B+SFRS (systematyczne kotwienie + beton natryskowy wzmacniany stalowymi elemen-
tami),
– B+S (systematyczne kotwienie + tradycyjny beton natryskowy),
– B (systematyczne kotwienie),
505
– SFRS (beton natryskowy wzmacniany stalowymi elementami),

– S (tradycyjny beton natryskowy),
– SB (lokalne kotwienie),
– NONE (obudowa niepotrzebna).
• W NMT przestrzega się następujących zasad:
– obudowa wstępna stanowi część obudowy ostatecznej,
– nie stosuje się wzmocnienia siatkami,
– nie stosuje się procesu suchego nakładania betonu natryskowego,
– nie używa się siatek stalowych lub dźwigarów kratowych, RRS (wzmocnienie betonu
natryskowego żebrami stalowymi) wykonuje się tylko w strefach ilastych,
– wykonawca robót dobiera obudowę wstępną,
– projektant dobiera obudowę ostateczną,
– ostateczna obudowa betonowa jest rzadko używana,
• Obudowę wstępną zwykle stanowi B + SFRS (systematyczne kotwienie + beton natryskowy
wzmacniany stalowymi elementami). W słabych skałach dokonuje się wzmacniania skały
przez wstępną cementację oraz beton natryskowy wzmacnia się obudową łukową (stalową
lub żelbetonową). Często łuki te stawia się jak najbliżej czoła przodka. Kotwie są wklejane na
całej długości i powinny być odporne na korozję.
• Obudowę wstępną dobiera się wraz z postępem przodka, bowiem zależy ona od warunków
geologicznych i geotechnicznych oraz jakości napotkanego masywu skalnego. Jakość masy-
wu jest odpowiednio monitorowana, a także prowadzi się pomiary przemieszczeń i konwer-
gencji. Wyniki pomiarów i monitoringu należy szczególnie analizować w przypadku drąże-
nia w skałach słabych i bardzo słabych.
• Masyw skalny od ekstremalnie słabego aż do średniego (Q < 10) musi być odwadniany,
a obudowa wykonywana z izolacją.
• Przy przechodzeniu przez strefy uskokowe, strefy spękane bardzo słabe, warstwy pęczniejące
pod wpływem wody itp. należy wykonywać bardzo mocną obudowę betonową, do której
powinno się dodawać elementy stalowe.
• Wstępny wybór ostatecznej obudowy tunelu dokonuje się korzystając z wytycznych
podanych w rozdziale 11 na rys. 11.7. Końcową postać tej obudowy ustala się po wy-
konaniu szeregu wariantowych obliczeń numerycznych metodami ciągłymi (metodą
elementów skończonych MES, metodą elementów brzegowych MEB, metodą różnic
skończonych MRS) lub nieciągłymi (dwuwymiarowa metoda elementów odrębnych
UDEC lub trójwymiarowa metoda elementów odrębnych 3DEC) w zależności od bu-
dowy masywu skalnego.
• Przy wykorzystywaniu Norweskiej Metody Drążenia Tuneli generalnie stosuje się zasady:
„Projektuj wraz z postępem drążenia” i drugą powiązaną z pierwszą „Obudowę wybiera
masyw skalny”.
506
13.4. Drążenie tuneli metodą dzielenia przodka na części

Podczas drążenia tunelu w przodku wykonywane są następujące prace:
• urabianie czoła przodka tunelu,
• zakładanie obudowy wstępnej,
• usuwanie urobionej skały lub gruntu.
Przy drążeniu tuneli także dzisiaj wykonuje się tunel etapami, dzieląc go na części. Przo-
dek tunelu może być urabiany w sposób konwencjonalny przodkiem ustępliwym lub z wy-
korzystaniem sztolni pilotowej. Wówczas prace w przodku wykonywane są w etapami,
a przodek przemieszcza się cyklicznie. Urabianie jest wykonywane ręcznie lub mechanicz-
nie z wykorzystaniem materiałów wybuchowych.
Przodek tunelu może być urabiany w sposób ciągły. W tym przypadku drążenie pro-
wadzone jest pełnym przekrojem z reguły przy zastosowaniu maszyn o dużej wydajności
(TBM) pozwalających uzyskiwać znaczne postępy dobowe. Przy mniejszych przekrojach
możliwe jest również stosowanie urabiania konwencjonalnego.
Drążenie tuneli przodkiem ustępliwym może się odbywać na dwa sposoby:
• kalota wyprzedza sztrosę, co schematycznie przedstawia rys. 13.27,
• sztrosa wyprzedza kalotę, co schematycznie przedstawia rys. 13.28.
Rys. 13.27. Urabianie przodkiem ustępliwym z wyprzedzeniem w kalocie
Rys. 13.28. Urabianie przodkiem ustępliwym z wyprzedzeniem w sztrosie
507
Metodę dzielenia przekroju tunelu na dwie części stosuje się przy drążeniu tuneli o du-
żych przekrojach. Powierzchnię przekroju tunelu dzieli się w taki sposób, że powierzch-
nia przekroju górnej części tunelu (w kalocie) jest zwykle o około 30% mniejsza od po-
wierzchni przekroju dolnej części tunelu (w sztrosie). Wybór sposobu drążenia pomiędzy
drążeniem przodkiem ustępliwym z wyprzedzeniem w kalocie lub sztrosie zależy od prze-
widywanych warunków naturalnych i dostępnego sprzętu. W zdecydowanej większości
przypadków drąży się przodkiem ustępliwym z wyprzedzeniem w kalocie. Głównym po-
wodem tego wyboru jest możliwość w miarę szybkiego założenia obudowy wstępnej (a
później ostatecznej), która zabezpiecza pracujących podczas wykonywania dalszych prac.
Taką obudowę osłaniającą stanowi obudowa wstępna w stropie z betonu natryskowego.
Aby nie dopuścić do dużych przemieszczeń w otoczeniu drążonego tunelu, a także uzyskać
optymalną wytrzymałość obudowy tunelu należy dążyć do jak najszybszego zamknięcia ca-
łego pierścienia obudowy. Z tego powodu odległość pomiędzy przodkiem drążonej kaloty
a zamkniętym pierścieniem obudowy ostatecznej powinna być możliwie jak najmniejsza.
Na rys. 13.29 przedstawiono schematycznie kolejność wybierania przodkiem ustępliwym
z wyprzedzeniem w kalocie. Można zauważyć, że pomiędzy urabianym przodkiem kaloty
a sztrosą znajduje się pochylnia transportowa. Pochylnia ta może znajdować się z jednej
strony ociosu, jak na rys. 13.29 lub centrycznie, mając z obydwu stron nie urobioną sztro-
sę. Jeżeli tylko warunki geomechaniczne w ociosie tunelu pozwalają, to lepszym rozwią-
zaniem jest umieszczenie pochylni transportowej przy jednym z ociosów. To rozwiązanie
pozwala na urabianie sztrosy szerszym frontem. Przy drążeniu tunelu tą metodą stosuje się
dwa rozwiązania. W pierwszym równocześnie urabia się kalotę i sztrosę, co powoduje, że
pochylnia w sposób ciągły musi się przesuwać. W rozwiązaniu drugim najpierw urabia się
kalotę na pewną odległość, a następnie sztrosę i wówczas przesuwa się pochylnię. Na końcu
urabiany jest spąg i zamykany pierścień obudowy.
Rys. 13.29. Schematyczne przedstawienie urabiania przodkiem ustępliwym z wyprzedzeniem w kalocie
508
W ostatnich latach nastąpiła modyfikacja metody drążenia przodkiem ustępliwym z wy-

przedzeniem w kalocie (rys. 13.30) poprzez podział kaloty na dwie części oraz pojawiła się
metoda wyprzedzającego drążenia wyrobisk ociosowych (rys. 13.31). W metodzie drugiej
na początku drążone są i obudowywane wyrobiska ociosowe. Obudowa tych wyrobisk sta-
nowi podporę dla obudowy kaloty, która jest następnie wykonywana. Ten sposób urabiania
jest znacznie droższy i wolniejszy niż metoda drążenia przodkiem ustępliwym i stosuje się
go w przypadku występowania skał o niskich parametrach wytrzymałościowych.
Rys. 13.30. Zmodyfikowana metoda drążenia przodkiem ustępliwym z wyprzedzeniem w kalocie
Rys. 13.31. Metoda wyprzedzającego drążenia wyrobisk ociosowych
Przy drążeniu tunelu metodą dzielenia przekroju na części znaczną uwagę należy zwrócić
na połączenia segmentów obudowy konstruowanej na różnych etapach.
W szczególnych przypadkach wykonuje się nietypowe rozwiązania technologii drążenia
tuneli. Takie nietypowe rozwiązanie zastosowano przy drążeniu tunelu „Valik” (Aldorf J.,
Duris L., 2005), który stanowił element obwodnicy miasta Pilzno na trasie autostrady
509
D5 z Pragi do Rozwadowa w Republice Czeskiej. Cały tunel składał się z dwóch tuneli
o przekrojach w świetle obudowy około 130 m2 pomiędzy którymi zaprojektowano filar.
Z reguły pomiędzy dwoma składowymi tunelami pozostawia się filar skalny. Jednakże teraz
ze względu na niskie parametry wytrzymałościowe skały, a także w celu ograniczenia defor-
macji powierzchni zdecydowano się na filar żelbetowy, który wykonywano w pierwszych
czterech fazach drążenia tunelu (rys. 13.32).
Rys. 13.32. Kolejność faz drążenia tuneli „Valik” (Aldorf J., Duris L., 2005)
Filar żelbetowy musiał posiadać takie parametry wytrzymałościowe, aby zapewnić statecz-
ność połączonych tuneli zarówno w trakcie ich drążenia, jak i w trakcie eksploatacji. Po wy-
konaniu obliczeń zaprojektowano filar jako monolityczną konstrukcję z betonu klasy C30/27
– XF3 wzmocnioną przestrzenną konstrukcją spawaną z prętów o przekroju 20 mm (rys.
13.33). Po dodatkowych wzmocnieniach 6 m kotwiami rozmieszczonymi poprzecznie w sto-
sunku do przekroju w stropowej części filara okazało się, że zapewniona była stateczność filara
oraz tuneli w poszczególnych fazach ich drążenia i po ich wykonaniu.
Rys. 13.33. Kształt filaru żelbetowego pomiędzy dwoma tunelami „Valik” (Aldorf J., Duris L., 2005)
510
Z punktu widzenia geomechaniki dzielenie przekroju na dwie lub więcej części oprócz
zalet wywołuje szereg niekorzystnych zjawisk. Do wad należy zaliczyć:
• podział przekroju tunelu na dwie lub więcej części powoduje, że w trakcie drążenia two-
rzy się kilka naroży i miejsc załamywania się konturu, w których następuje niekorzystna
koncentracja naprężeń,
• dolna część obudowy wstępnej kaloty musi być odpowiednio osadzona w masywie skal-
nym, aby podczas drążenia sztrosy nie nastąpiło przemieszczenie obudowy kaloty i jej
uszkodzenie.
Ze względu na rodzaj obudowy, stosowane maszyny i sposób drążenia do wyboru mamy
dwie metody: konwencjonalną z wykorzystaniem obudowy wstępnej oraz nowoczesną
z wykorzystaniem maszyn do tunelowania (Tunneling Machines – TM).
Maszyny do tunelowania (TM) dzielą się na:
• maszyny tarczowe z wykorzystaniem do osłony tarcz z ręczną, częściową lub pełną mechani-
zacją większości operacji (Shield Machines – SM),
• maszyny wiercące (Tunnel Boring Machine – TBM).
Metody z zastosowaniem tarcz w skrócie nazywa się metodami tarczowymi. Natomiast
metody z wykorzystaniem maszyn do wiercenia – metody wiercące lub częściej metody
TBM. W klasycznej postaci metody tarczowe różnią się od metod TBM. Klasyczna tarcza
jest to stalowa rura wciskana w grunt lub skałę o niskich parametrach wytrzymałościowych,
które następnie są urabiane. Urabianie pod osłoną tarczy może być wykonywane ręcznie,
albo w sposób częściowo lub całkowicie zmechanizowany. Natomiast kombajn pełnoprze-
krojowy TBM posiada obrotową głowicę, która urabia na całym przekroju poprzecznym
tunelu. Problem z rozróżnieniem pomiędzy tymi metodami pojawia się ostatnio, bowiem
od pewnego czasu pojawiły się maszyny TBM z tarczami, które zabezpieczają tunel w przy-
padku, gdy skała lub grunt wciskają się do tunelu. Takie maszyny coraz częściej stosowane
nazywane są w skrócie TBMS (Tunnel Boring Machines with shield). To powoduje, że „tar-
cza” i „TBM” są często mieszane i brane jako synonim. Nie ma problemu z rozróżnieniem
pomiędzy tarczą z urabianiem ręcznym lub częściowo zmechanizowanym a TBM. Jest na-
tomiast problem z rozróżnieniem pomiędzy tarczą w pełni zmechanizowaną (Shield Machi-
nes with full-face excavation – SMV) a TBM w przypadku gdy TBM wykorzystuje tarcze (w
niektórych maszynach nawet dwie).
Ze względu na niewielkie różnice, dla potrzeb tej książki, nie będziemy dokonywać
rozróżnienia pomiędzy tarczami zmechanizowanymi wyposażonymi w głowice urabiające
a TBM.
Generalnie, ponieważ klasyczne tarcze są wciskane w grunt lub skałę stosuje się je w grun-
tach lub skałach o niskich parametrach wytrzymałościowych. TBM są używane w skałach
o średnich i wysokich parametrach wytrzymałościowych (nawet do 300 MPa), a TBMS
gdy na trasie wykonywanego tunelu przewidujemy warstwy skalne o bardzo różnych para-
metrach wytrzymałościowych od niskich do wysokich. Często bardzo trudno jest dokonać
511
wyboru pomiędzy tymi metodami drążenia: konwencjonalną, tarczową, TBM. W tabeli

13.2 przedstawiono zalety i wady wynikające ze stosowania tradycyjnego drążenia tuneli
z obudową wstępną oraz drążenia przy pomocy tarczy z obudową segmentową (Kolymbas,
2005).
Tabela 13.2. Zalety i wady drążenia tuneli metodą konwencjonalną z obudową wstępną a metodą za pomocą
tarczy z obudową segmentową (Kolymbas, 2005)
Porównanie
Zalety Wady
metod drążenia
− możliwość drążenia tuneli o różnym
− przestrzeń robocza blisko czoła
przekroju poprzecznym i zmiany
przodka jest względnie najsłabiej zabez-
przekroju w trakcie drążenia,
pieczona,
− drążenie można wykonywać przy
− uzyskuje się małą prędkość postępu
pomocy różnych maszyn i urządzeń,
przodka,
Konwencjonalnej jedne mogą być zastąpione przez inne,
− występują duże problemy przy
z obudową wstępną − maszyny i urządzenia do drążenia są
drążeniu w trudnych warunkach geolog-
stosunkowo tanie,
icznych i geotechnicznych, co powoduje
− podczas drążenia można łatwiej
znaczny wzrost kosztu drążenia,
dostosować się do zmieniających się
− obudowa w tej metodzie jest z reguły
warunków geologicznych i geotech-
grubsza i droższa niż w metodzie z tarczą
nicznych
− możliwość drążenia tuneli w gruntach

− można drążyć tylko tunele o kształcie
i słabych skałach także zawodnionych,
kołowym i stałej średnicy,
− odpowiednie zabezpieczenie
− maszyna i inne urządzenia są drogie,
przestrzeni roboczej blisko czoła
− długi czas nabierania doświadczenia
przodka,
przez załogę,
− drążenie odbywa się dokładnie po
− drogie są koszty drążenia,
Za pomocą tarczy obrysie tunelu,
− istnieją trudności z przystosowaniem
z obudową segmentową − nie ma przerw w drążeniu,
się do zmieniających się warunków
− uzyskuje się wysoką prędkość
geologicznych i geotechnicznych,
drążenia,
− każde uszkodzenie maszyny prowadzi
− stosowana obudowa jest dobrej
do znacznego wydłużenia czasu drążenia,
jakości (elementy prefabrykowane),
− mało ekonomiczna w skałach
− metoda jest tania w przypadku
o wysokiej wytrzymałości
drążenia tuneli długich
Od pewnego czasu na całym świecie obserwuje się wzrost zastosowania metod tarczowych
oraz TBM, podczas gdy konwencjonalne urabianie jest raczej wykorzystywane w trudnych
lub zmiennych warunkach geologicznych i geotechnicznych, przy drążeniu krótkich tuneli
i tuneli o zmiennych przekrojach poprzecznych. Wzrost zastosowania TBM spowodowa-
ny jest faktem, że pojawiły się nowe maszyny do urabiania, które pozwalają na drążenie
w skałach o znacznych parametrach wytrzymałościowych (nawet powyżej Rc > 300MPa).
Ponadto w przypadku wykonywania tuneli przy pomocy tarcz lub TBM najczęściej stosuje
się wodoszczelną segmentową obudowę żelbetową. Jest to drugi ważny powód, dla którego
drążenie za pomocą TBM lub tarcz staje się coraz bardziej popularne. Bowiem w większości
przypadków w budownictwie podziemnym występuje zagrożenie wodne. Powszechne sto-
sowanie wodoszczelnej, segmentowej obudowy żelbetowej stało się możliwe po rozwiązaniu
512
problemu uszczelniania i łączenia segmentów.

Do głównych zalet drążenia tuneli przy pomocy TBM należy zaliczyć:
• zwiększenie szybkości drążenia i osiąganie wysokich postępów drążenia,
• znacznie mniejsze niszczenie struktury skał otaczających tunel w porównaniu do wcześniej
masowo stosowanych materiałów wybuchowych,
• stosowanie korzystnej z punktu widzenia mechaniki obudowy zamkniętej,
• duży stopień mechanizacji całego procesu wykonywania tunelu i związana z tym mniejsza
pracochłonność,
• poprawa warunków bezpieczeństwa.
Do wad należy zaliczyć:
• znaczny zakres robót przygotowawczych,
• duże zapotrzebowanie na energię elektryczną,
• ze względu na złożoność technologii konieczność zatrudnienia wysoko wyspecjalizowanych
załóg.
Jednym z najważniejszych czynników decydujących o wyborze metody drążenia jest
koszt drążenia tunelu. Okazuje się, że przy drążeniu tuneli do długości nie przekraczającej
1500 m ≤ d ≤ 2500 m (w zależności od warunków geologicznych i technicznych) metoda kon-
wencjonalna jest tańsza od metod tarczowych z pełną mechanizacją większości operacji TBM.
Przy długości powyżej d kosztowne operacje montażu tarczy i jej demontażu rozkładają się na
większą długość tunelu. Co około 1000–1200 m tarcza wymaga zwykłego remontu.
Z powyższych względów nie zaleca się stosować maszyn do tunelowania TM na krótszych
odcinkach, chyba że tego wymagają jakieś inne względy. Związane to jest ze zdecydowanie
większymi kosztami wstępnymi k2, jakie należy ponieść przed przystąpieniem do drążenia
z wykorzystaniem maszyn do tunelowania w porównaniu do wstępnych kosztów k1 pono-
szonych przy metodzie konwencjonalnej. W trakcie wykonywania tunelu koszt drążenia 1 m
tunelu maszynami do tunelowania jest niższy niż metodami tradycyjnymi (rys. 13.34).
Rys. 13.34. Jakościowe porównanie kosztów drążenia metodą tradycyjną (1) a metodą TBM (2)
513
13.5. Wykonywanie tuneli przy pomocy maszyn tarczo-

wych i maszyn wiercących TBM i TBMS
Największe problemy występują podczas wykonywania tuneli w bardzo trudnych warun-
kach górniczo-geologicznych. Dotyczy to wykonywania tuneli w słabych gruntach (zwłasz-
cza sypkich) oraz skałach często silnie zawodnionych. Do XIX wieku praktycznie nie wyko-
nywano tuneli w takich warunkach. Dopiero wynalezienie tarczy do drążenia tuneli przez
inż. Marca Isambarda Brunela w 1806 r. dało możliwość budowy tuneli w bardzo trudnych
warunkach górniczo-geologicznych. Tarczę tę Marc Isambard Brunel wykorzystał do budo-
wy tunelu pod Tamizą w Londynie, w latach od 1825 do 1843.
Tarcza Brunela miała kształt prostokątny i podzielona była na dwanaście sekcji, z któ-
rych każda składała się z trzech segmentów. W każdym segmencie pracował jeden górnik,
a więc równocześnie przy urabianiu w całej tarczy pracowało trzydziestu sześciu górników.
Wszystkie sekcje były sztywno zamocowane do stalowego płaszcza ochronnego tarczy i po
wykonaniu zabioru całą tarczę, zabezpieczoną drewnianymi balami wzmocnionymi przy
pomocy stojaków, przesuwano do przodu przy pomocy siłowników hydraulicznych. Po
wciśnięciu tarczy w masyw skalny rozbierano elementy obudowy przodka tunelu odsłania-
jąc caliznę skalną, którą urabiano na głębokość kilkunastu centymetrów. Tuż za drewnianą
obudową przodka wznoszono obudowę murową. Ponieważ tunel był wykonywany w wa-
runkach silnego zawodnienia w czasie drążenia kilkakrotnie doszło do jego zalania wodą.
Problemy związane z utrzymaniem stateczności czoła przodka i napływem do tunelu wody
spowodowały, że pojawiła się po raz pierwszy w świecie koncepcja wykorzystania sprężone-
go powietrza dla zabezpieczenia czoła tunelu (propozycja inżyniera Callodana), jednakże
nie została ona zastosowana. Dopiero kilka lat później wrócono do tej koncepcji (tunel
budowany przez Admirała Sir Cochrana w 1830 r., tunel w 1879 r. w Antwerpii).
Podczas budowy następnego tunelu pod Tamizą w 1869 r. J.H.Greathead wykorzystał
tarczę o przekroju kołowym i zastosował obudowę tubingową. W 1886 r. Greathead przy
budowie kolejnego tunelu (London Underground) wykonywanego w gruntach silnie za-
wodnionych wprowadził do komory roboczej tarczy sprężone powietrze. Tak zmodernizo-
wana tarcza Greatheada stanowiła wzór do budowy kolejnych otwartych tarcz dla drążenia
tuneli, praktycznie aż do początku XX wieku. Następnie zajęto się zmechanizowaniem
urabiania skały. Na początku zastosowano tarczę półkolistą obrotowej głowicy urabiającej.
Głowicę urabiającą obracano przy pomocy sześciu siłowników hydraulicznych. Urobiony
materiał skalny gromadzony w kubłach, przy pomocy taśmociągu był przemieszczany do
tylnej części tarczy. W 1896 r. Price opatentował tarczę, w której do klasycznej tarczy Great-
heada dodał ruchomą głowicę urabiającą. Na tej głowicy promieniście zamocowane były
cztery ramiona posiadające narzędzia do urabiania skały. Urobiona skała gromadzona była
w łyżkach, które wrzucały ją do zsypu. Następnie z zsypu przemieszczana była do wagoni-
ków znajdujących się za tarczą.
514
W skałach spękanych nie jest możliwe wykorzystanie sprężonego powietrza w celu za-
pewnienia stateczności przodka tunelu. Z tego powodu rozpoczęto prace nad innym sposo-
bem zapewnienia stateczności przodka tunelu. Greathead jako pierwszy w 1874 r. wykonał
projekt tarczy z zawiesinowym podtrzymaniem przodka, później Haag w 1896 r. opracował
tarczę z zawiesinowym podtrzymaniem przodka tunelowego oraz hermetycznie zamykaną
komorą ciśnieniową. Schneidereit w 1960 r. zaproponował dla zachowania stateczności
przodka zastosowanie gliny bentonitowej.
Jak wcześniej napisano, drążenie tuneli za pomocą tarczy polega na wpychaniu stalowej
rury o przekroju kołowym wyposażonej w noże w masyw gruntowy (lub masyw skalny) z jed-
noczesnym jego urabianiem. Stalowa rura zabezpiecza wydrążony (i nie obudowany) tunel do
czasu założenia obudowy. Celem tarczy jest zatem przeniesienie ciśnienia od masywu skalnego
lub gruntowego oraz odcięcie drążonego tunelu od nadmiernego dopływu wody. Tarcza jest
przesuwana w głąb gruntu lub skały za pomocą siłowników. Z reguły siłowniki mają przesuw
pomiędzy 0,8 i 1,5 m i działają z siłą aż do 3MN (300T). Ich oparciem jest zawsze założona
obudowa. Sterowanie tarczą odbywa się poprzez zastosowanie różnych ciśnień na siłownikach
rozłożonych dookoła obwodu. Ze względu na siły tarcia, a także możliwości sterowania tarcza
nie powinna być zbyt długa (L < 0,8D). Po każdym posuwie hydrauliczny tłok w siłowniku
cofa się na takiej drodze, aby dodatkowy element obudowy mógł być dodany dla zabezpiecze-
nia tyłu tarczy. Podczas następnego posuwu dziura w ogonie jest zapełniona betonem. Koor-
dynacja poszczególnych kroków jest ważna. Typowa prędkość tarczy wynosi od 1,1 do 2,5 m/
godz. Zbyt duże ciśnienie może uszkodzić segmenty obudowy. Ciśnienie jest stosowane do
przezwyciężenia głównie tarcia o ściany, które można szacować przy pomocy wzoru:
TŚ = rDL (13.8)
gdzie:
L – długość tarczy,
D – średnica tarczy,
r – naprężenie radialne, przy założeniu, że obudowa stalowa ma sztywność znacznie
większą aniżeli otaczający masyw skalny, można przyjąć r = pz (pierwotne naprężenie pio-
nowe na głębokości osi tunelu). Gdy występuje woda pod ciśnieniem, wówczas
    r = pz – pw
pw – wartość ciśnienia wody,
 – współczynnik tarcia, zwykle się przyjmuje pomiędzy 0,7 a 0,9 (Kolymbas, 2005).
Urabianie może być prowadzone na całej powierzchni przodka tunelu za pomocą: narzę-
dzi skrawających, stycznych noży obrotowych, narzędzi gryzowych, dysków gładkich lub
selektywnie przez wysuniętą głowicę urabiającą lub naczynia koparkowe.
Dokonanie precyzyjnego podziału tarcz, z uwagi na zróżnicowane kryteria, jest zadaniem
trudnym. Tarcze można podzielić ze względu na dostęp do przodka tunelu, metodę ura-
515
biania tunelu oraz warunki geotechniczne występujące w rejonie przodka tunelu. W tabeli
13.3 podano podział tarcz do drążenia tuneli.
Tabela 13.3. Podział tarcz do drążenia tuneli
Podział tarcz do drążenia tuneli ze względu na:
1. Dostęp 2. Metodę
3. Typ tarczy związany ze sposobem
do przodka urabiania 4. Stateczność przodka tunelu
urabiania czoła przodka
tunelu tunelu
Przodek tunelu stateczny – brak
zagrożenia dla załogi lub przodek
niestateczny – konieczne podparcie
Ręczna Ręczna przodka (np. odeskowaniem
i przyporą z urobku, urobkiem na
kilku półkach, mechaniczną
przyporą i urobkiem
Otwarty
Z głowicą urabiającą punktowo Przodek tunelu stateczny – brak
Częściowo
zagrożenia dla załogi lub
zmechani-
Z podsiębierną koparko-ładowarką przodek niestateczny – konieczne
zowana
podparcie przodka
Przodek tunelu stateczny lub
Zmechani- Z obrotową głowicą urabiającą pełnym
przodek tunelu niestateczny – pod-
zowana przekrojem
parcie przodka głowicą urabiającą
Z głowicą urabiającą
punktowo Przodek tunelu stateczny lub
przodek tunelu niestateczny –
Z nadciśnieniem Z podsiębierną
podparcie przodka zwiększonym
powietrza koparko-ładowarką
ciśnieniem powietrza w przedziale
Z głowicą urabiającą roboczym
pełnym przekrojem
Zmecha- Z głowicą urabiającą Przodek tunelu stateczny lub
Zamknięty punktowo przodek tunelu niestateczny –
nizowana Slurry
podparcie przodka zwiększonym
(zawiesinowa) Z głowicą urabiającą ciśnieniem zawiesiny (iłowej lub
pełnym przekrojem bentonitowej)
EPB – gruntowa wyrównanych ciśnień Przodek tunelu stateczny lub
(klasyczna) przodek niestateczny – podparcie
EPB i EPBS – gruntowo- gruntem wypełniającym przedział
plastyfikatorowa roboczy
Przy wyborze tarczy do drążenia tunelu w gruntach lub skałach o niskich parametrach
wytrzymałościowych należy wziąć pod uwagę następujące czynniki:
• parametry wytrzymałościowe i odkształceniowe skał i gruntów występujących na trasie tune-
lu i w jego otoczeniu,
• położenie tunelu,
• przewidywane warunki geologiczne i hydrogeologiczne podczas drążenia,
• rodzaj obudowy.
Podczas wykonywania tuneli bardzo ważne jest zachowywanie się przodka drążonego
tunelu. Zachowanie to zależy głównie od dwóch czynników:
• budowy i wytrzymałości gruntów i skał,
• ilości dopływu wody do przodka tunelu.
516
Przy niewielkim dopływie wody (skały lub grunty praktycznie „suche”) przodek podczas
drążenia może być stateczny i dotyczy to zasadniczo odpowiednio zwięzłych gruntów, śred-
nio wytrzymałych i silnie wytrzymałych skał. W gruntach niespoistych, luźnych, a także
skałach o niskiej wytrzymałości przodek tunelu z reguły jest niestateczny i wówczas należy
podeprzeć czoło przodka w celu zabezpieczenia się przed niekontrolowanym przedostawa-
niem się gruntu lub skały do środka obudowy tunelu. W omawianym przypadku wykorzy-
stuje się tarcze otwarte. Konstrukcja tarczy otwartej pozwala załodze na bezpośredni dostęp
do czoła przodka i jego urabianie w sposób ręczny, częściowo mechaniczny lub całkowicie
zmechanizowany. Przy urabianiu ręcznym i problemach z zachowaniem stateczności czoła
przodka można zastosować rozwiązania pokazane na rys. 13.35.
Rys. 13.35. Tarcze otwarte przy drążeniu ręcznym (Kosmalski, Kozłowski, 2003)
Tarcze otwarte przy drążeniu częściowo lub całkowicie zmechanizowanym pokazano na

rys. 13.36.
Przy dużym dopływie wody do czoła przodka, a także przy niestateczności czoła przodka
mamy do wyboru kilka metod. Pierwsza metoda to próbować czasowo obniżyć poziom
wód poniżej spągu projektowanego tunelu. Kolejne to oddzielić przedział roboczy w czole
tunelu od reszty szczelną przegrodą i wprowadzić do tego przedziału medium, które za-
pobiegnie napływowi wody do przodka tunelu oraz utracie stateczności przodka tunelu.
Tarcze te należą do tzw. tarcz zamkniętych.
517
Rys. 13.36. Tarcze otwarte przy drążeniu częściowo lub całkowicie zmechanizowanym (Kosmalski, Kozłowski, 2003)
Jeżeli tym medium jest powietrze, to wówczas mamy różne rodzaje tarcz z nadciśnie-
niem powietrza w przedziale roboczym, w skrócie tarcze z nadciśnieniem powietrza. Ciśnienie
powietrza w przedziale roboczym powinno mieć taką wartość, aby równoważyć ciśnienie
dopływającej wody oraz zabezpieczyć stateczność czoła przodka. W niektórych rodzajach
gruntów i spękanych skałach może dochodzić do ucieczki powietrza i wówczas należy po-
prawić szczelność skał i gruntów poprzez wykonanie iniekcji zawiesiną iłową.
Jeżeli tym medium w przedziale roboczym jest znajdująca się pod ciśnieniem zawiesina (iło-
wa, najczęściej bentonitowa), to wówczas mamy do czynienia z tarczami zawiesinowymi, które
w języku angielskim określa się jako „slurry shields”. Tarcze zawiesinowe najczęściej stosuje się
podczas drążenia tuneli w gruntach zawodnionych o niewielkiej spójności (np. zawodnionych
piaskach zawierających domieszki iłowe). Przekrój tarczy zawiesinowej pokazano na rys. 13.37.
Zastosowana zawiesina pozwala na zachowanie stateczności czoła przodka tunelu, ułatwia
hydrauliczny transport urobku rurociągiem oraz powstrzymuje napływ wody do drążone-
go tunelu. Pierwsza tarcza zawiesinowa („slurry shield”) została wykorzystana w Japonii
w 1967 r., miała średnicę 3,1 m, była wyposażona w obrotową tarczę tnącą i hydrauliczną
odstawę urobku.
Kolejną grupą tarcz zamkniętych są tarcze gruntowe wyrównanych ciśnień EPB (Earth
pressure balance shield). W tych tarczach stateczność czoła przodka tunelu zachowana jest
518
Rys. 13.37. Przekrój przez tarczę zawiesinową (Furtak, Kędracki, 2005; Kędracki, 2007)
poprzez urobiony grunt (lub skałę). Przedział roboczy z głowicą skrawającą oddzielony
jest od pozostałej części tarczy szczelną przeponą i wypełniony urobkiem. Przesuwająca się
przepona wywiera nacisk na urobiony grunt (lub skałę), a ten na przodek tunelu i skrawa-
jącą głowicę. Napływ wody wstrzymywany za pomocą sprężonego powietrza w przedziale
roboczym. Urobek na zewnątrz przedziału roboczego transportowany jest za pomocą prze-
nośnika ślimakowego z zaworem wstrzymującym ucieczkę sprężonego powietrza z prze-
działu roboczego. Ilość wytransportowanego urobku musi być skoordynowana z postępem
przodka, aby zapewnić odpowiednie ciśnienie w przedziale roboczym.
Klasyczne tarcze zamknięte równoważące parcie gruntu EPB są stosowane w gruntach
spoistych. Skonstruowanie tarczy EPB było niespodziewane, gdyż metody sprężonego
powietrza i Slurry były używane w Japonii z dużym powodzeniem. Zapotrzebowanie na
tego typu tarcze wynikało z zaostrzających się w Japonii restrykcji w ustawach o ochronie
środowiska, które odnosiły się do zanieczyszczenia powietrza i wody, oraz składowania uro-
bionego gruntu, a także stworzenie alternatywy w odniesieniu do ochrony zdrowia i bez-
pieczeństwa pracy przy nadciśnieniu powietrza w przodku.
W przypadku występowania słabych gruntów niespoistych: piasków, żwirów oraz przy du-
żym dopływie wody do przodka tunelu występują trudności zarówno w utrzymaniu statecz-
ności przodka tunelu, jak i zachowaniu szczelności przenośnika ślimakowego. W tym przy-
padku do przedziału roboczego wprowadza się gęstą zawiesinę (lub pianę polimerową), tzw.
519
plastyfikator i miesza się go z urabianym gruntem. Grunt niespoisty po wymieszaniu z plasty-

fikatorem staje się gruntem spoistym o własnościach plastycznych i jest nieprzepuszczalny dla
wody. Ponadto stosowany plastyfikator uszczelnia przenośnik ślimakowy. Jeżeli w przedziale
roboczym grunt ten znajduje się pod odpowiednim ciśnieniem, wówczas pozwala na zacho-
wanie stateczności przodka tunelu i przeciwdziała dopływowi wody (rys. 13.38). Ta grupa
tarcz zamkniętych nosi nazwę tarcze gruntowo-plastyfikatorowe – EPBS.
Rys. 13.38. Przykład tarczy gruntowo-plastyfikatorowej – EPBS (www.herrenkneht.com)
Oprócz omawianych powyżej tarcz spotyka się tarcze segmentowe, które mają szczególną
budowę płaszcza chroniącego tarczę. Tarcze te składają się z segmentów oddzielonych od
siebie łącznikami. Segmenty te mogą być przesuwane pojedynczo lub grupowo. Innym
rodzajem tarcz są tzw. tarcze wieloprzodkowe (multi-face circular shields), rys. 13.39.
Rys. 13.39. Przykład tarczy wieloprzodkowej (www.shield-method.gr.jp)
Te tarcze pozwalają na drążenie tuneli o nietypowym przekroju poprzecznym. Z reguły sta-

nowią połączenie kilku tarcz. Tarcze te konstruowane są i wykorzystywane głównie w Japonii.
Spotyka się także tarcze pojedyncze o kształtach innych niż kształt kołowy (rys. 13.40).
Rys. 13.40. Tarcza o nietypowym przekroju poprzecznym (www.khi.co.jp)
Maszyny do tunelowania mogą urabiać przy pomocy noży skrawających (rys. 13.41a),
dysków (rys. 13.41b) lub gryzów. Kombajny urabiające za pomocą noży skrawających
520
mogą być wykorzystywane tylko w skałach słabych, których wytrzymałość na ściskanie nie
przekracza 20 MPa, natomiast kombajny urabiające za pomocą dysków znajdują zastoso-
wanie zarówno w skałach słabych, jak również mocnych, których wytrzymałość na ściska-
nie znacznie przekracza 20 MPa. Głowice kombajnu mogą mieć czoło płaskie, w kształcie
czaszy o znacznym promieniu lub w kształcie stożka (Reś i in., 2004).
a) b)
Rys. 13.41. Głowice urabiające z nożami skrawającymi (a) lub dyskami (b) (www.herrenknecht.com)
Od pewnego czasu wykonuje się tzw. podwójne tarcze składające się z dwóch części.
Z przodu tarczy jest zainstalowana głowica urabiająca. Z tyłu tarcza rozporowa („gripper
shield”), która wywołuje po obwodzie nacisk na masyw skalny. Wewnątrz tej tarczy znajdu-
ją się urządzenia pozwalające na umieszczenie segmentów obudowy tunelu. Przednia i tylna
część są połączone przy pomocy sekcji teleskopów (rys 13.42). W ten sposób urabianie
może być praktycznie ciągłe i równolegle zakładana obudowa.
Obudowa segmentowa jest robiona ze wstępnie wzmocnionego betonu lub odlewanego
żelaza i ma sieczną długość aż do 2,2 m i szerokość pomiędzy 0,6 m a 2,0 m. Kilka segmen-
tów tworzy pierścień. Podwójna tarcza jest kombinacją TBM i tarczy, i jest przeznaczona
do drążenia w różnych skałach.
Rys. 13.42. Przykład tarczy podwójnej (www.herrenknecht.com)
Ostatnio pojawiły się tarcze z organami urabiającymi, które można obrócić do wnętrza
tarczy. Rozwiązanie to pozwala na stosunkowo prostą naprawę lub wymianę uszkodzonych
elementów organu urabiającego, noży lub dysków (rys. 13.43).
521
Metoda tarczowa ma pewne cechy charakterystyczne, które pociągają za sobą ogranicze-

nia w jej stosowaniu i stawiają specjalne warunki przy projektowaniu obudowy tuneli. Do
tych cech należą:
Rys. 13.43. Przykład tarczy z obracającymi się do środka organami urabiającymi
a. Kształt przekroju poprzecznego przy metodzie tarczowej jest z reguły kołowy. Umożli-
wia on mechanizację robót przy układaniu elementów obudowy, to jest tubingów czy
bloków betonowych. Ze względów statycznych stosowanie obudowy o kształcie koła jest
ekonomiczne tylko wtedy, gdy obciążenie pionowe tunelu niewiele różni się od obciąże-
nia poziomego. W przypadku istnienia dużych różnic tych obciążeń w budowie tunelu
powstają znaczne momenty gnące, co poważnie utrudnia projektowanie tej obudowy,
a szczególnie złącz śrubowych tubingów.
b. Tarcza jest urządzeniem mechanicznym bardzo kosztownym i dlatego należy starać się wy-
korzystywać ją w możliwie najlepszy sposób. Najbardziej ekonomicznie stosuje się tarczę
przy budowie długich tuneli.
c. Konstrukcja tarczy zezwala w zasadzie na wykonywanie tylko prostych odcinków tune-
lu. Istnieją pewne techniczne możliwości wykonywania tarczą tuneli o dużym promieniu
(Rmin ≈ 300 m), ale połączone to jest z dużymi trudnościami, zarówno przy prowadzeniu
tarczy, jak i przy montażu obudowy. Z tego powodu należy unikać stosowania tarczy tam,
gdzie trasa ma łuki i krzywizny poziome czy pionowe.
d. Nie zaleca się stosowania tarczy w gruntach pochodzenia morenowego, gdzie istnieje praw-
dopodobieństwo natrafienia na głazy narzutowe o znacznych wymiarach.
Literatura
[1] Aldorf J., Duris L.: Nietypowe rozwiązanie technologii drążenia tunelu drogowego, Bu-
downictwo Górnicze i Tunelowe, Kwartalnik Naukowo-Techniczny, 4, s.14-18, 2005.
[2] Apel F.: Tunnel mit Schildvortrieb, Werner – Verlag, Düsseldorf, 1968.
[3] Barton N.R.: NMT support concepts for tunnels in weak rocks, Tunnels and Metro-
polises, Negro Jr & Ferreira (eds), Balkema, Rotterdam, 1998.
[4] Berger W.: Der Moderne tunnel – und Stollenvortieb, Verlag von Wilhelm Ernst &
Sohn, Berlin – München – Düsseldorf, 1970.
522
[5] Bickel J.O., Kuesel T.R., King E.H.: Tunel Engineering Handbook, Chapman & Hall, 1996.
[5] Bray J.W.: A study of jointed and fractured rock – Part II; Theory of limiting equili-
brium, Felsmechanik und Ingenieurgeologie (Rock Mechanics and Engineering Geo-
logy), Vol.V, No.4, pp. 197-216, 1967.
[6] Furtak K., Kędracki M.: Podstawy budowy tuneli, Wyd. Politechniki Krakowskiej,
Podręcznik dla studentów Wyższych Szkół Technicznych, Kraków, 2005.
[7] Kędracki M.: Metody budowy tuneli – część II Metody tarczowe, 2007
[8] Kolymbas D.: Tunneling and Tunnel Mechanics, A Rational Approach to Tunneling,
Wyd. Springer-Verlag Berlin Heidelberg, 2005.
[9] Katalogi i materiały reklamowe firmy HERRENKNECHT, 2002.
[10] Kosmalski M., Kozłowski R.: Drążenie tuneli komunikacyjnych zmechanizowanymi
tarczami tunelowymi TBM w gruntach i słabych skałach, Konferencja Naukowo-
Techniczna „Problemy podziemnej komunikacji miejskiej w Krakowie” Politechnika
Krakowska im. T. Kościuszki, Wydział Inżynierii Lądowej, Kraków, 2002.
[11] Kosmalski M., Kozłowski R.: Nowoczesne zmechanizowane tarcze do drążenia tuneli
metra w zawodnionych gruntach i słabych skałach, Inżynieria Bezwykopowa, 04/2003.
[12] Mandel G., Wagner H.: Verkehrs – Tunnelbau, Band II, Netzgestaltung, Betreib-
smerkmale und Baumethoden unterirdischer Verkehrsanlagen in Ballungsräumen,
Verlag von Wilhelm Ernst & Sohn, Berlin – München, 1969.
[13] Materiały reklamowe firmy TREVI.
[14] Muller L.: Der Felsbau, 1, Band: Tunnelbau, Stuttgart: Enke Verlag, 1963.
[15] Muller L.: Der Felsbau, 3, Band: Tunnelbau, Stuttgart: Enke Verlag, 1987.
[16] Paszcza H., Pękacki W., Słomski T.: Stan aktualny i perspektywa budowy kolejnych
linii metra w Warszawie, Materiały Konferencji Naukowo-Technicznej „Budownictwo
Podziemne 2000”, Kraków, 2000.
[17] Praca zbiorowa: Budownictwo tuneli, Mat. Sympozjum, Wyd. Główna komisja Bu-
downictwa Górniczego zarządu Głównego SITG, PRG „Katowice”, Rybnik, 1989.
[18] Rabcewicz L.: Die neue österreichishe tunnelbauweise – Entstehung, Ausfuhrungen
und Erfahrungen, In: Der Bauingenieur, nr 40, 1965.
[19] Radek P.: Przegląd zmechanizowanych tarcz tunelowych ze szczególnym uwzględnie-
niem kryteriów ich doboru dla rozbudowy metra w Warszawie, Praca dyplomowa,
Wydział Górniczy, praca niepublikowana, Kraków, 1998.
[20] Reś J., Gospodarczyk P., Kotwica K., Kalukiewicz A.: Maszyny i urządzenia do specjal-
nych robót podziemnych, Wyd. Naukowe „Śląsk”, Katowice, 2004.
[21] Stamatello H.: Tunele i miejskie budowle podziemne, Arkady, Warszawa, 1970.
[22] Stączek Witold, Stączek Wojciech: Doświadczenia zakładu robót górniczych w Wałbrzychu
w drążeniu tuneli Izmit – Turcja, Sympozjum „Budownictwo tuneli”, Wyd. Główna komi-
sja Budownictwa Górniczego zarządu Głównego SITG, PRG „Katowice”, Rybnik, 1989.
[23] Striegler W.: Tunnelbau, Verlag für Bauwesen, Berlin – München, 1993.
523
14. PROJEKTOWANIE I WSPÓŁPRACA OBUDOWY

TUNELU Z MASYWEM SKALNYM
14.1. Wprowadzenie
Projektując obudowę dla tunelu lub innej budowli podziemnej spośród wielu czynników
powinniśmy wziąć pod uwagę przede wszystkim dwa: bezpieczeństwa i ekonomii. Obudowa
powinna spełniać warunki bezpieczeństwa zarówno podczas jej wykonywania, jak i później
w czasie eksploatacji oraz powinna być w miarę tania (dotyczy to kosztu zakupu, wykonania
i eksploatacji). Trzeba również pamiętać, że przy projektowaniu obudowy budowli podziem-
nych nie wystarczy gruntowna znajomość najnowszej wiedzy. Niezwykle ważne jest również
doświadczenie i „zdrowy” rozsądek. Wprawdzie w ostatnich kilkudziesięciu latach w świecie
nastąpił ogromny postęp w rozwoju metod numerycznych, pozwalający na numeryczne mo-
delowanie trójwymiarowe budowli podziemnych. Jednakże do tego rodzaju modelowania po-
trzebny jest komplet informacji o masywie skalnym i obudowie, których, pomimo postępu
w badaniach laboratoryjnych, a zwłaszcza polowych ciągle jest niewystarczająca ilość. Z tego
względu należy wykorzystywać opisane doświadczenia nabyte podczas wykonywania budowli
podziemnych w podobnych warunkach in-situ oraz stosować tradycyjne metody empiryczne.
W tym miejscu można zacytować profesora Roberta D. Cooka, który stwierdził, że „Finite
Element Analysis makes a good engineer great, and a bad engineer dangerous”.
Duddeck (1989) stwierdził, że jest możliwe wykorzystanie trzech metod przy projektowaniu
obudowy wyrobisk podziemnych:
1) Metody empirycznej, w której na podstawie wyników doświadczeń są opracowane modele
charakteryzujące zachowanie się masywu skalnego we współpracy z obudową i dla tych
modeli określa się zalecenia projektowe.
2) Metody obliczeniowej, w której wykorzystuje się wnioski wynikające z analitycznych i nume-
rycznych rozwiązań zagadnień wpływu różnych rodzajów obudów na stateczność wyrobiska
podziemnego (tunelu) wykonanego w masywie skalnym lub gruntowym.
3) Metody obserwacyjnej, w której podczas wykonywania budowli podziemnej prowadzi się
odpowiednie obserwacje (monitoring, pomiary; opis – rozdział 10) zarówno na konturze
wyrobiska, jak i wewnątrz masywu skalnego. Obserwacje te pozwalają na bieżący dobór
obudowy wstępnej i ostatecznej dostosowany do zmieniających się warunków górniczo-
-geologicznych.
Jednak doświadczenie wskazuje, że najlepiej przy projektowaniu budowli podziemnych te

trzy metody rozpatrywać łącznie.
Dla celów projektowania należy jednoznacznie zdefiniować pojęcie stateczności budowli
podziemnych (w tym tuneli), bowiem funkcjonują różne definicje. W przypadku tuneli i in-
nych budowli podziemnych wykonywanych w masywie skalnym stateczność musi być roz-
524
14. Projektowanie i współpraca obudowy tunelu z masywem skalnym
patrywana z uwzględnieniem czasu. Z tego punktu widzenia można mówić o krótkotrwałej

i długotrwałej stateczności budowli podziemnych. Przez krótkotrwałą stateczność budowli
podziemnej (tunelu, komory itp.) należy rozumieć zdolność budowli podziemnej do zachowa-
nia swojego kształtu i wymiarów w ciągu określonego krótkiego czasu niezbędnego dla wyko-
nania prac zapewniających jej długotrwałą stateczność. Tę krótkotrwałą stateczność powinna
zapewnić obudowa wstępna łącznie z masywem skalnym, w którym tunel jest wykonywany.
Krótkotrwała stateczność wiąże się z etapami wykonywania budowli podziemnej. Można ją
pokazać na przykładzie wykonywania tunelu. W etapie pierwszym, w rejonie przodka drą-
żonego tunelu tuż po wykonaniu zabioru, musi być zapewniona stateczność skał otaczają-
cych przodek do czasu założenia obudowy wstępnej (w szczególnych przypadkach, gdy skały
w sąsiedztwie przodka tunelu nie zapewniają stateczności, należy doprowadzić do stateczności
skał poprzez ich wzmocnienie jeszcze przed wykonaniem zabioru). W etapie drugim po zało-
żeniu obudowy wstępnej należy zapewnić stateczność masywu skalnego w otoczeniu tunelu
wykonanego w obudowie wstępnej aż do czasu założenia obudowy ostatecznej. Po założeniu
obudowy ostatecznej na całym konturze tunel powinien uzyskać długotrwałą stateczność i słu-
żyć zadaniu, dla którego został wykonany nawet przez kilkaset lat. Zatem, przez długotrwałą
stateczność budowli podziemnej należy rozumieć jej zdolność do zachowania przydatności do
realizacji zadania technicznego, dla którego została ona wykonana, w odpowiednio długim cza-
sie określonym przez inwestora. Tę długotrwałą stateczność powinna zapewnić obudowa osta-
teczna łącznie z obudową wstępną i masywem skalnym, w którym ten tunel jest wykonywany.
14.2. Obudowa budowli podziemnych i tuneli

Jak już opisano w rozdziale 13. obudowę tuneli (budowli podziemnych) możemy po-
dzielić na:
a) obudowę wzmacniającą skałę lub grunt w otoczeniu tunelu,
b) obudowę tymczasową,
c) obudowę wstępną,
d) obudowę ostateczną.
Obudowę wzmacniającą skałę lub grunt stosuje się na lub przed czołem drążonego tunelu
w celu umożliwienia założenia obudowy wstępnej. Czasami zdarza się, że w trakcie drążenia
natrafiamy na skały lub grunt o wyjątkowo niskich parametrach wytrzymałościowych i utrzy-
manie stateczności przodka drążonego tunelu i jego otoczenia bez odpowiedniego wzmocnie-
nia obudową wyprzedzającą jest niemożliwe. Obudowę taką mogą stanowić odpowiednio roz-
mieszczone kotwie, pokrycie przodka tunelu torkretem, wzmacnianie przy pomocy zastrzyków
z betonu przestrzeni przed czołem przodka itp. Tego rodzaju obudowy nie wykorzystuje się,
jeżeli tunel jest drążony przy pomocy tarczy.
Obudowę tymczasową stosuje się, aby zabezpieczyć stateczność w rejonie przodka tunelu
podczas jego wykonywania. W niedużej odległości od czoła przodka zakłada się obudowę osta-
525
teczną. W trakcie zabudowywania obudowy ostatecznej obudowa tymczasowa jest rozbierana.

Obudowa tymczasowa z reguły była obudową drewnianą, rzadziej stalową (rozdział 1, rys. 1.2).
Obudowa wstępna jest zakładana dla zapewnienia stateczności tunelu podczas jego wyko-
nywania na odcinku od czoła przodka aż do miejsca założenia obudowy ostatecznej. Nie jest
ona rozbierana przed założeniem obudowy ostatecznej, lecz stanowi jej istotną część. Na tę
obudowę działają obciążenia i deformacje pochodzące od masywu skalnego. Obciążenia te
zmieniają się wraz z postępem przodka tunelu (podczas każdego kroku postępu przodka do
momentu założenia następnego odcinka obudowy wstępnej wzrastają obciążenia na istniejącą
już obudowę wstępną) (rozdział 1, rys. 1.2). Z tego względu w optymalnej odległości od czoła
przodka powinna być założona obudowa ostateczna.
Obudowa ostateczna ma zapewnić stateczność tunelu przez cały przewidziany czas jego ist-
nienia i pozwolić na pełnienie zasadniczych funkcji, dla których wykonano ten tunel.
W rozdziale 11. opisującym stosowane klasyfikacje masywów skalnych i gruntowych poda-
no propozycje systemów obudów w zależności od rodzaju klasyfikacji:
• klasyfikacja Terzaghiego i jej modyfikacja przez Deere – tabela 11.5,
• klasyfikacja RQD – tabela 11.6,
• klasyfikacja Bieniawskiego – tabela 11.13,
• klasyfikacja Bartona i in. – rys. 11.6.
Natomiast w tabeli 14.1 pokazano zbiorcze zestawienie obudów najczęściej stosowanych
w budownictwie podziemnym.
Tabela 14.1. Zbiorcze zestawienie obudów stosowanych w budownictwie podziemnym wg Whittakera i Fritha
(1990) (wykorzystując prace: Tough i Noskiewicz, 1974; Craig i Muir Wood, 1978; O’Rourke, 1984; Rabce-
wicz 1969)
Rodzaj obudowy Warunki stosowania Charakterystyka działania
1. Tunel bez Dobra jakość skał przy niskich napręże- Czasami jest potrzebne uszczelnienie kontu-
obudowy (naturalna niach w otoczeniu tunelu w porównaniu ru tunelu w celu zapobieżenia wysuszaniu i
obudowa ze skał) do wytrzymałości skał odpadaniu fragmentów skał
a) w dobrej jakości masywu skalnego

korzystne stosowanie kotwi bez naciągu,
b) bardzo skuteczne są kotwie z nacią-
giem, a) mechanicznie zamocowane kotwie są cał-
c) mechaniczne kotwie (gruntowe) kowicie nieskuteczne przy zniszczeniu kotwi,
wymagające odpowiedniego gruntu dla b) wklejane kotwie przy pomocy ładunków
należytego zakotwienia, żywicznych mogą doznać zniszczenia (zerwa-
2. Obudowa
d) dla słabego gruntu korzystne są ko- nia), lecz ciągle pozostaną skuteczne,
wzmacniająca
twie betonowe (żelbetowe) i z tworzyw c) w kotwiach wklejanych nie ma widocz-
masyw skalny
sztucznych, nych oznak zniszczenia, jak to ma miejsce w
e) w kruchych, słabych skałach obu- przypadku innych obudów,
dowy typu d) używa się, wykorzystując d) w pewnych sytuacjach proces kotwienia
dodatkowo siatki i beton natryskowy może opóźniać postęp drążenia tunelu
(torkret),
f ) wykorzystywać można różne rodzaje
kotwi: drewniane, stalowe, linowe
526
a) zastosowanie betonu natryskowego wyma-

ga dużej umiejętności operatora torkretnicy,
b) dodanie siatki stalowej ma na celu
a) beton natryskowy powszechnie
zwiększenie wytrzymałości na rozciąganie i
stosowany jest w połączeniu z kotwiami
ścinanie betonu natryskowego,
i siatką jako obudowa wstępna w tune-
c) w pewnych warunkach może występować
lach, w których obudową ostateczną jest
3. Obudowa z beto- brak wiązania pomiędzy konturem tunelu a
obudowa betonowa,
nu natryskowego betonem natryskowym (obudowa z betonu
b) beton natryskowy jest używany do
natryskowego odstaje od konturu tunelu),
wzmocnienia konturu tunelu i zapo-
d) beton natryskowy nadaje się dla tuneli
biegania odpadaniu skał w miejscach
wykonywanych za pomocą materiałów
osłabienia
wybuchowych lub kombajnów z głowicami
urabiającymi, lecz nie kombajnów pełno-
przekrojowych
a) obudowa stalowa jest względnie lekka w

porównaniu do betonowej segmentowej,
b) przy nieosiowym obciążeniu może
a) obudowę tę da się dostosować do
nastąpić skręcenie obudowy i jej plastyczne
różnych skał i gruntów oraz praktycznie
zniszczenie,
każdego kształtu tunelu,
c) skuteczność obudowy zależy od typu
4. Obudowa stalowa b) obudowa stalowa użyta jako wstępna
łuków obudowy stalowej, jakości połącze-
łukowa lub podpo- może stanowić konstrukcję obudowy
nia poszczególnych łuków, wypełnienia
rowa ostatecznej betonowej (następuje zalanie
pomiędzy obudową a masywem skalnym,
betonem obudowy stalowej)
sposobu podparcia nóg obudowy, zwłaszcza
c) obudowa stalowa ma podobną wytrzy-
na słabym spągu i zastosowania rozpór
małość na ściskanie i rozciąganie
pomiędzy łukami,
d) wykorzystuje się zarówno sztywne, jak i
podatne obudowy
a) obudowa ta składa się z gotowych (od-

lanych) elementów żelaznych, stalowych,
żelbetowych i może być stosowana dla
różnych masywów skalnych,
b) obudowa segmentowa ma kształt
5. Obudowa panelo- a) kotwione panele wznoszone z tyłu tarczy
kołowy (lub zbliżony do kołowego),
wa (segmentowa, z i odpowiednio łączone,
bowiem najczęściej jest wykonywana
możliwością upodat- b) panele mogą być niekotwione w gruntach
za tarczą (kombajnem pełnoprzekrojo-
nienia) skłonnych do zaciskania
wym),
c) obudowy segmentowe stalowe są
rzadziej używane, spowodowane to jest
kosztem obudowy oraz problemami z
korozją
527
a) wymaganą grubość obudowy betonowej

zapewniamy poprzez odpowiednie ustawie-
a) obudowa betonowa jest głównie
nie bram szalunkowych,
używana w tunelach jako obudowa osta-
b) należy zachować odpowiednią odległość
teczna, tylko w słabych gruntach może
od bramy do stropu, aby zapewnić właściwe
być stosowana jako obudowa wstępna,
rozprowadzenie betonu (z góry do dołu),
6. Monotoniczna b) zwykle zabudowywana jest po zna-
c) obudowa betonowa jest z reguły pro-
obudowa betonowa czącej relaksacji naprężeń w otaczającym
jektowana na znacznie większe momenty
(sztywna) masywie skalnym aczkolwiek pod
zginające,
pełnym obciążeniem, na skutek sztyw-
d) sztywna obudowa betonowa częściej ulega
ności obudowy mogą się w niej pojawić
zniszczeniu na skutek ścinania niż czystego
znaczące momenty zginające,
zginania,
c) obudowa ta jest szczelna
e) obudowę stosuje się zwykle do dużych
i nieregularnych tuneli
a) w trakcie przeciskania rury poddawane są

dużym obciążeniom. Dlatego o zastosowa-
niu rur do przeciskania decydują wytrzyma-
łość mechaniczna, sposób łączenia i jakość
powierzchni zewnętrznej.
b) po zainstalowaniu rury muszą sprostać
a) w warunkach wymaganej dużej surowym wymogom codziennej pracy
wytrzymałości mechanicznej, odpor- rurociągu, tj. muszą być szczelne, odporne
7. Prefabrykowane
ności na oddziaływania chemiczne i na korozję, hydraulicznie gładkie i odporne
rury betonowe dla
biologiczne, na płukanie wysokociśnieniowe.
mikrotunelowania
b) w razie występowania dużego ciśnie- c) rury muszą być odpowiednio dobrane
nia transportowanego medium pod względem własności mechanicznych i
hydraulicznych.
d) ponieważ o zastosowaniu rur do
przeciskania i mikrotunelowania decyduje
wytrzymałość na obciążenia wzdłużne wystę-
pujące w czasie przeciskania, wymagane są
obliczenia wytrzymałościowe
a) drewno jest tradycyjnym materiałem

używanym w ograniczonym zakresie
w połączeniu z obudową murową lub
betonową, a) stosunkowo krótka żywotność i względy
8. Obudowa drew-
b) w szczególnych warunkach obudowa ekonomiczne sprawiają, że ta obudowa ma
niana
drewniana używana jest jako tymczasowa ograniczone zastosowanie
obudowa przodka tunelu lub wyjątkowo
jako obudowa wstępna przed obudową
ostateczną
528
Z analizy danych zamieszczonych w cytowanych pracach wynika, że przy projektowaniu

i wykonywaniu budowli podziemnych i tuneli zwykle wykorzystuje się następujące rodzaje
obudów:
a) obudowa wzmacniająca skałę lub grunt w otoczeniu tunelu:
• kotwie,
• torkret,
• beton natryskowy,
b) obudowa tymczasowa:
• drewno,
• obudowa stalowa,
c) obudowa wstępna:
• siatki stalowe,
• beton natryskowy wzmacniany stalowymi elementami,
• kotwie,
• obudowa stalowa łukowa od lekkiej do ciężkiej,
• łuki z betonu,
d) obudowa ostateczna:
• siatki stalowe,
• beton natryskowy wzmacniany stalowymi elementami,
• kotwie,
• obudowa stalowa łukowa od lekkiej do ciężkiej,
• łuki z betonu,
• obudowa panelowa,
• obudowa betonowa.
Oczywiście z reguły zarówno obudowa wstępna, jak i ostateczna składa się z kilku rodzajów
obudów w zależności od przewidywanego obciążenia, np. kotwie, siatki z prętów stalowych,
beton natryskowy itp. Szczegóły techniczne dotyczące tych obudów zostały omówione w na-
stępnych rozdziałach.
14.3. Projektowanie obudowy tuneli

Dla zapewnienia stateczności długotrwałej budowli podziemnej konieczne jest zaprojek-
towanie i założenie obudowy ostatecznej o prawidłowo dobranych parametrach we właści-
wym czasie. Zagadnienie to jest trudne, bowiem masyw skalny z reguły ma złożoną budowę
geologiczną, często mamy niewystarczające rozpoznanie jego własności wytrzymałościowych
i odkształceniowych (zwłaszcza plastycznych, reologicznych). W obliczeniach powinniśmy
529
uwzględnić szereg czynników, tj. ciężar skał spękanych, ciśnienie wody, rodzaj i kształt obudo-
wy, jej sposób połączenia z masywem skalnym (np. bezpośredni, poprzez wykładkę, elementy
drewniane) itp. Ponadto obudowa budowli podziemnych (w tym tuneli) może być poddana
działaniu:
• obciążenia statycznego pochodzącego od ciężaru skał zniszczonych (spękanych),
• obciążenia deformacyjnego zachodzącego w czasie pochodzącego od przemieszczeń reolo-
gicznych,
• obciążenia dynamicznego (np. drgania od przejeżdżających pojazdów nad tunelem lub we-
wnątrz tunelu, wstrząsy górnicze itp.).
Duża ilość parametrów wpływających na współpracę masywu skalnego z obudową osta-

teczną oraz zachowanie się samej obudowy powoduje, że współcześnie do celów projektowa-
nia obudów budowli podziemnych coraz efektywniej wykorzystuje się metody numeryczne.
Pozwalają one prawidłowo projektować obudowy wyrobisk podziemnych i symulować ich
współpracę z masywem skalnym pod warunkiem, że dysponujemy wiarygodnymi (o od-
powiedniej ilości) danymi pochodzącymi z badań laboratoryjnych i polowych, opisującymi
zachowanie się masywu skalnego oraz potrafimy zbudować odpowiedni model numeryczny
płaski lub przestrzenny uwzględniający obudowę i czas jej zabudowania (rys. 14.1). Poprzez
przyjęcie właściwych modeli konstytutywnych masywu skalnego możemy opisywać zarówno
sprężyste zachowanie się masywu skalnego, jak i plastyczne, reologiczne, a także ich różne
kombinacje (modele opisano w rozdziale 7).
Opis różnych modeli numerycznych i sposoby obliczania współpracy masywu skalnego
z obudową można znaleźć w wielu pracach (m.in.: Filcek i in., 1994; Desai, Christian, 1977;
Cristescu, Gioda, 1994; Bhasin, Grimstad, 1996; Barla G., Barla M., 2001). Umiejętne wyko-
rzystanie metod numerycznych pozwala na dobór optymalnej obudowy.
Gdy nie dysponujemy w wystarczającej ilości danymi pozwalającymi na budowę skom-
Rys. 14.1. Płaski model numeryczny uwzględniający obudowę
530
plikowanych modeli numerycznych, wykorzystujemy prostsze modele opisujące współpracę

obudowy z masywem skalnym. W modelach tych istotne jest określenie statycznych obciążeń
zewnętrznych i wewnętrznych działających na obudowę (rys. 14.2). Obciążenia zewnętrzne od
masywu skalnego z reguły określa się za pomocą teorii opisanych w rozdziale 15 (np. Cymba-
riewicza, Terzaghiego, Protodiakonowa, Bierbaumera). W przypadku tuneli posadowionych
na małej głębokości do obciążenia zewnętrznego dodaje się ciężar budowli, konstrukcji, urzą-
dzeń i maszyn znajdujących się na powierzchni terenu. Obciążenia wewnętrzne stanowią: cię-
żar własny obudowy wstępnej i ostatecznej, ciężar maszyn, urządzeń i konstrukcji znajdujących
się wewnątrz tunelu lub jeżeli to są tunele hydrotechniczne, ciężar wody.
Rys. 14.2. Obciążenia zewnętrzne działające na obudowę
Jeden z takich prostszych modeli przedstawiono na rys. 14.3 (podobny model opisano w pra-
cy Gudehausa, 1981). W modelu tym obudowa znajduje się w masywie skalnym (sprężystym
lub plastycznym) i obciążona jest statycznie siłami pochodzącymi od ciężaru skał zniszczonych.
Sama obudowa w zależności od rodzaju może być symulowana za pomocą elementów belko-
wych (np. obudowa stalowa łukowa), powłokowych (np. obudowa z betonu natryskowego,
tubingowa), płytowych (obudowa betonowa) lub typowych elementów skończonych. W ob-
liczeniach numerycznych przyjmuje się warunek, że pomiędzy masywem skalnym a obudową
nie są przekazywane naprężenia rozciągające. W przypadku wystąpienia naprężeń rozciągają-
cych należy wykonać szereg iteracji w celu ich eliminacji.
Do obliczania obudowy od szeregu lat wykorzystuje się także w miarę prostą metodę nazy-
waną metodą elementów belkowych ze sprężystym podparciem (ang. Beam Element Method
with Elastic Suport lub Coefficient of Subgrade Reaction Method, rys. 14.4). W metodzie
tej oddziaływanie masywu skalnego na obudowę jest zastąpione przez szereg elementów sprę-
żystych normalnych i stycznych do obudowy lub ich różne kombinacje (np. tylko elementy
sprężyste normalne do obudowy). Obudowa jest zastąpiona elementami belkowymi. Elementy
sprężyste prostopadłe do obudowy przenoszą naprężenia normalne pochodzące od masywu
531
Rys. 14.3. Model numeryczny współdziałania obudowy z masywem skalnym
skalnego, natomiast elementy sprężyste styczne do obudowy przenoszą naprężenia styczne ja-
kie występują pomiędzy masywem skalnym a obudową. Sztywność elementów sprężystych
określa się ze sztywności masywu skalnego. Obliczenia prowadzone są iteracyjnie. Elementy
sprężyste, na których w trakcie obliczeń wystąpią naprężenia rozciągające są eliminowane z ob-
liczeń.
Rys. 14.4. Współpraca obudowy z masywem skalnym w metodzie elementów belkowych ze sprężystym podpar-
ciem
Najprostszą metodę służącą do obliczania obudowy tuneli, ale mało dokładną (nie uwzględ-
niającą współpracy masywu skalnego z obudową) przedstawiono na rys. 14.5.
532
Rys. 14.5. Model obciążenia obudowy tunelu w postaci ramy
Od kilkunastu lat bardzo intensywnie rozwija się metoda projektowania tuneli i ich
obudowy nazywana metodą sterowania konwergencją w tunelach (Convergence-Confine-
ment Method of Tunnel Design). Początkowo metoda ta stosowana była tylko dla tuneli
o przekroju kołowym lub zbliżonym do kołowego zlokalizowanych w masywie skalnym
traktowanym jako: sprężysty (opóźniona sprężystość), sprężysto-idealnie-plastyczny z kry-
terium zniszczenia Hoeka–Browna (Carranza-Torres i Fairhurst, 1999, 2000a,b), spręży-
sto-plastyczny (Ghazvinian i Hosseini, 1999; Hoek, 1999). W ostatnich latach pojawiły się
również prace dla innych kształtów tuneli (aniżeli kołowy) wykorzystujące metody nume-
ryczne. Ponieważ metoda od strony obliczeniowej jest niezwykle atrakcyjna i graficznie po-
zwala zrozumieć współpracę obudowy z masywem skalnym, dlatego poniżej w oddzielnym
podrozdziale została szczegółowo opisana.
Metody przedstawione powyżej pozwalają obliczyć: naprężenia w obudowie, momenty
zginające, siły ścinające i dobrać obudowę, aby w niej nie nastąpiło przekroczenie wartości
dopuszczalnych. W większości tych metod dużym problemem jest realistyczne określenie war-
tości obciążenia statycznego, deformacyjnego i dynamicznego.
Przy projektowaniu obudowy tunelu powinno się pamiętać o kilkunastu zasadach
ogólnych:
• najważniejszą częścią obudowy tunelu jest sam masyw skalny, w którym tunel jest wykony-
wany. Masyw skalny i obudowa łącznie decydują o zapewnieniu stateczności,
• ogromny wpływ na zachowanie się masywu skalnego ma znajdująca się w nim woda,
• niezwykle ważnym elementem wpływającym na zachowanie się obudowy jest dobry i ciągły
kontakt pomiędzy obudową a masywem skalnym,
• poprzez odpowiednie sterowanie przemieszczeniami masywu skalnego można wpływać na
jego wytrzymałość oraz stateczność,
• osiowa sztywność obudowy ma istotny wpływ na przemieszczenia masywu skalnego, nato-
miast sztywność zginania obudowy ma niewielki wpływ na te przemieszczenia,
• w przypadku wykorzystywania obudowy wielowarstwowej, pierwsza warstwa obudowy po-
533
winna być podatna w stosunku do masywu i pozwalać na duże odkształcenia zginające, ko-
lejna warstwa obudowy, sztywniejsza i wytrzymalsza, będzie poddana mniejszym odkształce-
niom zginającym (większy efekt uzyskuje się, jeżeli jej założenie jest przesunięte w czasie),
• w przypadku stosowania jednowarstwowej obudowy (z reguły segmentowej) powinna ona
być podatna w stosunku do masywu skalnego (za wyjątkiem bardzo słabego masywu) oraz
możliwie cienka, dla zminimalizowania niepożądanych naprężeń zginających wynikających
z przemieszczeń deformacji masywu,
• wybór typu obudowy zależy od: przewidywanych wielkości przemieszczeń masywu skalnego
i obciążenia obudowy oraz metody urabiania dostosowanej do charakterystyki masywu skal-
nego,
• na grubość obudowy może mieć wpływ konieczność uszczelniania wody,
• prawidłowo wykonana wykładka obudowy ściśle wypełniająca przestrzeń pomiędzy obudo-
wą a masywem skalnym ogranicza naprężenia zginające w obudowie,
• przy wykonywaniu obliczeń związanych z projektowaniem tuneli należy wziąć pod uwagę
dużą zmienność i losowość warunków górniczo-geologicznych oraz przewidywane zacho-
wanie się masywu skalnego podczas budowy. Należy także szeroko korzystać z doświadczeń
budowy tuneli w podobnych warunkach górniczo-geologicznych.
14.4. Metoda sterowania konwergencją w tunelach

Zasadniczymi elementami tej metody są:
• krzywa reakcji masywu skalnego (ang. Ground Reaction Curve – w skrócie GRC) dla tune-
lu o przekroju kołowym przedstawia graficzną zależność pomiędzy radialną konwergencją
a naprężeniem radialnym jakie należy przyłożyć do konturu tunelu, aby przeciwdziałać dal-
szemu ruchowi,
• krzywa charakteryzująca obudowę (ang. Support Characteristic Curve – w skrócie SCC)
przedstawia graficzną zależność pomiędzy przemieszczeniami radialnymi obudowy kołowej
a zewnętrznym naprężeniem radialnym przyłożonym do obudowy,
• przemieszczenia konturu tunelu wzdłuż przekroju przechodzącego przez oś główną tunelu
(ang. Longitudinal Deformation Profile – w skrócie LDP), dla tunelu o przekroju kołowym,
wykres przedstawiający zależność pomiędzy przemieszczeniami radialnymi a odległością od
czoła przodka (w masywie skalnym poddanym hydrostatycznemu stanowi naprężeń pier-
wotnych).
Oczywiście przy korzystaniu z metod numerycznych kształt tunelu nie musi być kołowy ani
też naprężenia pierwotne hydrostatyczne, lecz wartości te powinny być zbliżone do występują-
cych warunków naturalnych i technicznych w sąsiedztwie projektowanego tunelu.
534
14.4.1 Krzywa reakcji masywu skalnego (GRC) i współpraca obudo-

wy z masywem skalnym
Po wykonaniu tunelu skała przemieszcza się w kierunku jego środka. Największe przemiesz-
czenia występują na konturze tunelu.
Krzywa reakcji masywu skalnego podaje jakie wartości naprężenia normalnego (w przypad-
ku wyrobiska kołowego naprężenia radialnego pg) należy przyłożyć do konturu tunelu (stro-
pu, ociosów, spągu) dla przeciwdziałania dalszemu ruchowi. Jak można zauważyć, wartość
naprężenia jakie należy przyłożyć do konturu tunelu maleje wraz ze wzrostem przemieszczeń
konturu tunelu. Naprężenia normalne równoważne są reakcji obudowy (normalnej do kontu-
ru tunelu). Stąd jeżeli dla każdego przemieszczenia konturu określimy konieczną reakcję obu-
dowy, aby zatrzymać przemieszczenia konturu, otrzymamy krzywą reakcji masywu skalnego,
którą można nazwać również krzywą reakcji obudowy na przemieszczenia masywu skalnego.
Wielu autorów zajmowało się wyznaczeniem krzywej reakcji masywu skalnego i szerzej współ-
pracą obudowy z masywem skalnym (gruntowym), jednakże szczególnie należy wyróżnić prace
Deere i in. (1970), Pachera (1977), Browna i in. (1983), Bieniawskiego (1984). Korzystając
z tych prac na rys. 14.6 przedstawiono schematycznie krzywą reakcji masywu skalnego oraz
współpracę obudowy z masywem skalnym. Krzywa reakcji masywu skalnego z reguły składa się
z dwóch części. Pierwsza część opisuje sprężystą reakcję masywu skalnego i stanowi ją odcinek
prosty od początku krzywej aż do punktu A1 (kolor czerwony). Druga część krzywej opisuje
plastyczną lub/i kruchą reakcję masywu skalnego i stanowi ją krzywoliniowy odcinek od punk-
tu A1 aż do końca krzywej (kolor czarny).
Rys. 14.6. Schemat współpracy obudowy z masywem skalnym
Załóżmy, że po przemieszczeniu u1 zainstalowaliśmy obudowę. Gdyby obudowa była ide-

alnie sztywna, wówczas naprężenie normalne, które musiałaby przenieść obudowa (reakcja
obudowy) wynosiłoby n1. Ponieważ obudowa ma określoną sztywność k1, dlatego współpraca
obudowy z masywem skalnym ustali się w punkcie B1, po przemieszczeniu konturu masywu
535
skalnego u2 przy naprężeniu normalnym równym n2. Osiągnięcie punktu B1 jest możliwe,
jeżeli obudowa jest zaprojektowana na przeniesienie naprężeń n2. W przypadku, gdy naprę-
żenia te są za duże, obudowa może ulec zniszczeniu lub jeżeli jest to obudowa podatna, przy
dopuszczalnej wartości n3 (wartość naprężenia które przenosi obudowa) w punkcie B2 nastąpi
uplastycznienie obudowy (w obudowie stalowej przesuw na zamkach). Współpraca obudowy
podatnej z masywem skalnym ustali się w punkcie C1 przy przemieszczeniu u3. Aby nie do-
puścić do uszkodzenia obudowy o sztywności k1 możemy zmniejszyć jej sztywność (np. przy
sztywności k2 współpraca obudowy z krzywą reakcji obudowy na przemieszczenia masywu
skalnego ustali się w punkcie C2) lub obudowę o sztywności k1 założyć z opóźnieniem, np. po
przemieszczeniu u4. Wybór sztywności obudowy i czasu jej założenia zależy od rodzaju masywu
skalnego i należy do podstawowych zadań projektanta tunelu (budowli podziemnej).
Rozważania powyższe dotyczą masywu skalnego niespękanego (ciągłego). Na rys. 14.7
pokazano dwie krzywe reakcji obudowy na przemieszczenia masywu skalnego niespękanego
i spękanego. W przypadku krzywej reakcji obudowy na przemieszczenia masywu skalnego
spękanego naprężenie normalne, które należy przyłożyć do stropu i/lub ociosów dla przeciw-
działania dalszemu ruchowi jest większe niż w przypadku masywu skalnego niespękanego.
Rys. 14.7. Krzywe reakcji obudowy na przemieszczenia masywu skalnego niespękanego i spękanego
Można także zauważyć, że naprężenie to spada wolniej ze wzrostem przemieszczeń konturu

tunelu. Jeżeli przyjmiemy, że po przemieszczeniu u1 zainstalowaliśmy obudowę o sztywności
k1, to współpraca obudowy z masywem skalnym niespękanym ustali się w punkcie B1 o współ-
rzędnych u2, n2, natomiast współpraca obudowy z masywem skalnym spękanym ustali się
w punkcie E1 o współrzędnych u 2, n2. Zatem w przypadku masywu skalnego spękanego dla
s s
przeciwdziałania przemieszczeniom reakcja obudowy musi być znacznie większa aniżeli obu-
dowy zainstalowanej w masywie skalnym niespękanym. Istnieje również niebezpieczeństwo, że
jeżeli w odpowiednim czasie nie założymy odpowiedniej obudowy, to może nastąpić opad skał
stropowych lub ociosowych (od pkt. F1).
Przedstawione powyżej rozważania jakościowe dotyczą zarówno obudowy wstępnej, jak i
536
ostatecznej. Obudowa wstępna jest instalowana z reguły tuż za postępem przodka, trzeba jed-
nak pamiętać, że drążenie tunelu odbywa się etapami (krokami) i dlatego odległość pomię-
dzy czołem przodka tunelu a obudową wstępną zmienia się. Poniżej przedstawiono przebieg
współpracy obudowy wstępnej z masywem skalnym z wykorzystaniem krzywej reakcji obudo-
wy na przemieszczenia masywu skalnego. W rozważaniach tych skorzystano z pracy Daemena
(1977). Przyjmijmy, że drążymy tunel pełnym przekrojem z wykorzystaniem MW w obu-
dowie wstępnej zakładanej po każdym cyklu urabiania (postępie przodka). Dla uproszcze-
nia rozważań, załóżmy, że poziome i pionowe naprężenia pierwotne są sobie równe i wynoszą
px  pz  p, a zachowanie się masywu skalnego i obudowy rozpatrujemy względem wybranego
przekroju A‒A (rys. 14.8).
Rys. 14.8. Współpraca obudowy wstępnej z masywem skalnym w miarę postępu przodka tunelu (wg Daemena
1977)
W pierwszym kroku przodek tunelu nie osiągnął jeszcze przekroju A‒A i znajduje się w takiej
odległości, że praktycznie nie ma wpływu czoła przodka tunelu na skały występujące w prze-
kroju A‒A. Wówczas skała znajdująca się wewnątrz projektowanego profilu tunelu (przekrój
537
zaznaczono krzywą przerywaną) jest w równowadze z masywem skalnym otaczającym projek-

towany tunel. W skałach, które znajdują się wewnątrz obrysu przyszłego tunelu wytworzyła się
reakcja o wartości n równa naprężeniu pierwotnemu p, przemieszczenia są zbliżone do zera
(rys. 14.8a). Skały wypełniające obrys stanowią rodzaj obudowy. Jeżeli przekrój A‒A znajduje
się blisko czoła przodka tunelu, następuje spadek ściskających naprężeń normalnych do pro-
jektowanego konturu tunelu, pojawiają się przemieszczenia pionowe i poziome (rys. 14.8a).
Im bliżej przekrój A‒A jest czoła przodka, tym większe są przemieszczenia i spadek ściskających
naprężeń normalnych do konturu projektowanego tunelu.
Po wykonaniu kroku 2 (rys. 14.8b) czoło przodka tunelu znalazło się poza przekrojem A‒A.
Przodek tunelu na pewnym odcinku jest nieobudowany, a zatem na tym odcinku konturu
tunelu nie ma naprężeń od obudowy, ale także na konturze tunelu nie występują naprężenia
prostopadłe do konturu tunelu pochodzące od masywu skalnego. Jednakże przodek tunelu nie
powinien ulec zawaleniu, ponieważ na mniejszą wartość przemieszczeń u na konturze tunelu
i w jego otoczeniu ma wpływ bliskie sąsiedztwo czoła przodka tunelu oraz obudowy wstęp-
nej. Użyto słów „nie powinno ulec zawaleniu”, tymczasem jeżeli odległość pomiędzy obudową
wstępną a czołem przodka będzie zbyt duża, w otoczeniu przodka tunelu będą występować skały
o niskiej wytrzymałości lub gdy obudowa wstępna będzie za mało sztywna, może dojść do za-
walenia przodka tunelu. Także gdy w samym czole przodka tunelu będą występować skały o ni-
skiej wytrzymałości, może również dojść do zniszczenia czoła przodka, a następnie zawalenia się
skał stropowych lub/i ociosowych. Dla każdego rodzaju skał i stanu naprężenia występującego
w otoczeniu tunelu istnieje maksymalna wielkość przemieszczeń, przy których nie dochodzi do
zniszczenia skały i powstania zawału. Powiązana ona jest z odległością pomiędzy czołem przodka
a miejscem zabudowania obudowy wstępnej (według Bartona odległość W pomiędzy przod-
kiem drążonego tunelu a miejscem założenia obudowy wstępnej określa wzór W  2ESR · Q0,4,
w którym ESR jest zależne od rodzaju obudowy, a Q od własności masywu skalnego).
W kroku 3 (rys. 14.8c) zabudowywane są kolejne elementy obudowy wstępnej tak, że do-
chodzi ona w pobliże czoła przodka. Na tym etapie obudowa wstępna praktycznie nie przenosi
obciążeń, ponieważ nie ma dalszych istotnych przemieszczeń konturu tunelu (każdy krok pro-
wadzony jest w krótkim czasie, dlatego przemieszczenia reologiczne są niewielkie).
W kroku 4 (rys. 14.8d) przekrój A‒A przechodzi przez początek obudowy wstępnej w pew-
nej odległości od czoła przodka. Pozytywny wpływ czoła przodka na ograniczanie przemiesz-
czeń konturu tunelu istotnie zmniejsza się. Znaczna część przemieszczeń konturu tunelu dzia-
ła na obudowę wstępną, której reakcja jest w stanie tylko w niewielkim stopniu zmniejszyć
wartość tych przemieszczeń. Przecież głównym zadaniem obudowy wstępnej jest zapewnienie
stateczności masywu skalnego na odcinku od czoła przodka do miejsca założenia obudowy
ostatecznej i aktywne oddziaływanie na masyw skalny w celu hamowania przemieszczeń,
a w przypadku gdy pojawią się nadmierne obciążenia (przemieszczenia), obudowa powinna się
zachować jak obudowa podatna, aby nie dopuścić do jej zniszczenia. Na rys. 14.6 odpowiada
to punktowi C1.
538
W kroku 5 (rys. 14.8e) przekrój A‒A przechodzi przez obudowę wstępną w dużej odległości
od czoła przodka. Czoło przodka nie ma żadnego wpływu na ograniczanie przemieszczeń kon-
turu tunelu. Całość przemieszczeń konturu tunelu działa na obudowę wstępną, której reakcja
nie jest w stanie zasadniczo zmniejszyć tych przemieszczeń. Możliwe są dwa scenariusze dalsze-
go rozwoju sytuacji w rejonie przekroju A‒A. W pierwszym obudowa poddaje się przemiesz-
czeniom i ustala się punkt współpracy, np. C2 przy przemieszczeniach u5 (rys. 14.6). W drugim
scenariuszu następuje zawał skał stropowych i/lub ociosowych – znajdujemy się na prawo od
punktu F1 (rys. 14.7). Aby nie dopuścić do zniszczenia należy założyć obudowę ostateczną.
Do konstrukcji krzywej reakcji masywu skalnego można wykorzystać rozwiązania analitycz-
ne, np. „Sprężysto-plastyczne rozwiązanie wokół tunelu o przekroju kołowym” wg Brady’ego,
Browna (1994) oraz Hoeka (1999) lub w przypadku skomplikowanych warunków górniczo-
-geologicznych metody numeryczne (opisane w podrozdziale 14.5)
14.4.2 Krzywa charakteryzująca obudowę (SCC)
Załóżmy, że materiał obudowy zachowuje się zgodnie z modelem sprężysto-plastycznym

(rys. 14.9). Istnieje kilka rozwiązań dla obudowy sprężysto-plastycznej w kształcie pierścienia
kołowego o średnicy 2a i grubości t (np. Ghazvinian i Hosseini, 1999; Hoek, 1999; Carranza-
-Torrres, Fairhurst, 1999). Jednakże do dalszych rozważań przyjęto rozwiązanie podane w pra-
cy Carranzy-Torrresa i Fairhursta (2000). Przyjmijmy, że zachowanie się obudowy w obszarze
sprężystym opisuje odcinek 0A którego sztywność wynosi Kob. Zależność pomiędzy napręże-
niami radialnymi działającymi na obudowę a przemieszczeniami radialnymi obudowy na tym
odcinku można zapisać w postaci:
pob  Kob · ur (14.1)
gdzie:
pob – naprężenie radialne przenoszone przez obudowę (np. w MPa),
Kob – sztywność obudowy (np. w MPa/m),
ur – przemieszczenie radialne obudowy (np. w m)
Rys. 14.9. Model obudowy tunelu
539
Jeżeli naprężenia działające na obudowę osiągną wartość graniczną równą Rpl  p ob , wów-
max
czas następuje uplastycznienie się obudowy i przemieszczenia radialne zwiększają się bez wzro-
stu naprężeń.
W pracach Hoeka i Browna (1980), Brady’ego i Browna (1985) oraz Carranzy-Torrresa
i Fairhursta (2000) dla trzech rodzajów obudów stosowanych najczęściej w tunelowaniu poda-
max
no wzory na wartości maksymalne p ob oraz ich sztywności Kob.
a) obudowa z betonu natryskowego lub betonu (rys. 14.10)
Rys. 14.10. Obudowa tunelu z betonu natryskowego lub betonu
max
Maksymalna wartość naprężenia radialnego p ob jaką może przenieść obudowa wynosi:
Rcb  (a  d b ) 2 
(b )  1
max
pob (14.2)
2  a 2 
natomiast sztywność obudowy
Eb [a 2  (a  db ) 2 ]
K ob (b )   (14.3)
(1  ν b )a [(1  2ν b )a 2  (a  d b ) 2 ]
gdzie:
Rcb – jednoosiowa wytrzymałość betonu natryskowego lub betonu na ściskanie,
Eb – moduł Younga betonu natryskowego lub betonu,
b – współczynnik Poissona betonu natryskowego lub betonu,
db – grubość pierścienia obudowy,
a – promień tunelu w wyłomie.
Dla betonu natryskowego suchego i mokrego przykładowe wartości Rc i Eb podano w tabeli
14.2.
Tabela 14.2. Wartości Rc i Eb dla betonu natryskowego* suchego i mokrego po 1 i 28 dniach (wg Singha i
Bortza, 1975)
Beton natryskowy Upływ czasu Rc [MPa] Eb [MPa]
1 dzień 20,3 (13,6-23,4)103
Suchy
28 dni 29,6 (17,8-23,1)103
1 dzień 18,9-20,3 (12,3-28,0)103
Mokry
28 dni 33,3-39,4 (23,8-35,9)103
540
W normie PN-B-03264:1999 pt. „Konstrukcje betonowe, żelbetowe i sprężone – Oblicze-

nia statyczne i projektowe” w zależności od klasy betonu można znaleźć wartości wytrzyma-
łości betonu Rc oraz jego własności, w tym modułu Younga Eb. Norma ta dostosowana jest do
zasad przyjętych w europejskich prenormach projektowania konstrukcji. Wartość współczyn-
nika Poissona dla betonu natryskowego zwykle przyjmuje się równą b  0,25, natomiast dla
betonu b  0,2.
b) obudowa kołowa stalowa z wykładką (rys. 14.11)

Rozważmy obudowę stalową w kształcie pierścienia zamocowaną w tunelu za pomocą wy-
kładki, którą mogą stanowić klocki drewniane (lub z innego materiału). Klocki te zostały wci-
śnięte pomiędzy obudowę a skałę po obwodzie w równych odległościach od siebie, wywołując
wstępne naprężenia zarówno w obudowie, jak i w skale.
Rys. 14.11. Obudowa stalowa z wykładką (wg Brady, Brown, 1983)
max
Maksymalna wartość naprężenia radialnego p ob jaką może przenieść obudowa wynosi:
max 3 R pls As I s
pob (14.4)
2 S a θ 3I s d s As (a d m 0,5d s )(1 cosθ )
(s)
a sztywność obudowy
1 S a 2 S a 4 ªθ (θ sin θ cos θ ) º 2 Sθ d m a
1» (14.5)
K ob ( s ) Es As Es I s «¬ 2 sin 2 θ ¼ Ek l k2
gdzie:
ds – grubość obudowy stalowej w [m],
dm – grubość klocka (np. drewnianego) w [m],
lk – szerokość belki stalowej równa długości klocka (klocek ma przekrój kwadratowy) w [m],
As – powierzchnia przekroju obudowy w [m2],
Is – moment bezwładności obudowy w [m4],
Es – moduł Younga dla stali w [MPa],
Rpls – granica plastyczności dla stali [MPa],
S – krok obudowy stalowej (odległość między ringami obudowy stalowej) wzdłuż osi głów-
nej tunelu w [m],
541
 – połowa kąta pomiędzy dwoma klockami w [radianach],

Ek – moduł Younga klocka.
Dla różnych typów stali z których wykonana jest obudowa wartości modułu Younga Es oraz
granicy plastyczności – Rpls można znaleźć w normie PN-EN 10025-4:2007 oraz w tabeli 14.3.
Wartości ds, lk, As, Is dla typowych obudów stalowych podano na stronie www.hutalab.com.pl
π
oraz w tabeli 14.4. Kąt  można obliczyć z wzoru θ  , w którym nd jest liczbą klocków
nd
rozmieszczonych w równych odległościach.
c) obudowa z kotwi lub lin mocowanych mechanicznie

Załóżmy, że kotwie są zakładane w tunelu o przekroju kołowym w równych odległościach na
max
jego konturze. Maksymalna wartość naprężenia radialnego p ob jaką może przenieść obudowa
kotwiowa wynosi:
Tgr
(k ) 
max
pob (14.6)
sk  sl
natomiast sztywność obudowy kotwiowej ma wartość:
1 sk  sl  4l 
  2  Q (14.7)
K ob ( k ) a  πd k Ek 
gdzie:
dk – średnica kotwi lub liny [m],
l – długość kotwi bez zamocowania [m],
Tgr – graniczna wartość siły z testu wyrywania [MN],
Q – stała otrzymana z zależności przemieszczenie – obciążenie (test wyrywania kotwi)
[m/MN] ,
Ek – moduł Younga dla kotwi lub liny [MPa],
sk – odległość kotwi na konturze tunelu [m],
sl – odległość kotwi wzdłuż tunelu [m].
Podane powyżej równania stosuje się dla kotwi mocowanych mechanicznie (przez zaklino-
wanie w masywie skalnym). Odległość pomiędzy kotwiami sk rozmieszczonymi równomiernie
na konturze można obliczyć z wzoru sk 2nSa , w którym nk jest liczbą kotwi zainstalowanych
k
na konturze. Wartości Tgr i Q otrzymuje się z testu wyrywania kotwi prowadzonych w masywie
skalnym (rys. 14.12). Z tego względu wartości te silnie zależą od rodzaju i własności odkształ-
ceniowych i wytrzymałościowych masywu skalnego.
Stała Q może być wyznaczona ze wzoru (oznaczenia na rys. 14.12):
Q
u2  ueb 2  u1  uebi  (14.8)
T2  T1
542
Rys. 14.12. Przykładowa charakterystyka wyrywania kotwi
Przykładowe wartości Tgr i Q (wg Hoeka i Browna, 1980) podano w tabeli 14.3.
Tabela 14.3. (wg Hoeka i Browna, 1980)
dk [mm] l [m] Tgr [MN] Q [m/MN]

16 1,83 0,058 0,241
19 1,83 0,089 0,024
22 3,00 0,196 0,042
25 1,83 0,254 0,143
Zachodzi pytanie, jak określić dla mieszanej obudowy tunelu składającej się z kilku rodzajów
obudów (np. kotwie, beton natryskowy) jej sztywność i maksymalną wartość naprężenia jaką
przeniesie. W pracy Carranzy-Torresa i Fairhursta (2000) opisano taką metodę:
a) sztywność obudowy mieszanej (składającej się z więcej niż jednego rodzaju obudowy) Kob
określa się dodając do siebie sztywności poszczególnych obudów,
b) dla każdego rodzaju obudowy z wzoru (14.1) wylicza się maksymalne wartości przemiesz-
czeń radialnych. Do dalszych obliczeń bierze się najmniejszą wartość przemieszczenia z wy-
liczonych dla poszczególnych obudów.
max
c) Maksymalną wartość naprężenia radialnego p ob dla obudowy mieszanej wylicza się z wzoru
p ob  Kob · u r
max max
gdzie:
Kob – sumaryczna sztywność obudów wchodzących w skład obudowy mieszanej,
max
u r – najmniejsza wartość przemieszczenia maksymalnego z wyliczonych dla poszczegól-
nych rodzajów obudów.
543
Dla przykładu
Obudowa tunelu składa się z trzech obudów: betonu natryskowego, kotwi i obudowy sta-
lowej. Dane dla tych obudów (z pracy Carranzy-Torresa i Fairhursta, 2000) zamieszczono
w pierwszych trzech wierszach tabeli 14.4.
Tabela 14.4 Naprężenie radialne, sztywność i przemieszczenia dla obudowy mieszanej

max max
Rodzaj obudowy p ob [MPa] Kob [MPa/m] ur [m]
Beton natryskowy (60 mm) 1,75 2,019103 0,8710-3
Obudowa stalowa (12776) 0,25 0,261103 0,9510-3
Kotwie (śr.19 mm) 0,32 0,050103 6,3610-3
Beton natryskowy+obudowa
2,03 2,33·103 0,87·10-3
stalowa+kotwie
Łączna sztywność obudowy tunelu jest sumą Kob  Kob(b)  Kob(k)  Kob(s)  2,33 · 103 [MPa-
/ m ] .
Obudowy przenoszą różne maksymalne wartości naprężenia radialnego p ob(b)  p ob(k)  p ob(s),
max max max
dlatego aby określić ile ta obudowa mieszana wytrzyma, należy policzyć z wzoru (14.1) maksy-
malne wartości przemieszczeń radialnych dla poszczególnych obudów, tj. obudowy z betonu
max max
max
pob pob pob
(k ) 
(k )
(s) 
(s)
natryskowego urmax
(b )
(b )
, obudowy z kotwi urmax , obudowy stalowej urmax
K ob ( b ) K ob ( k ) K ob ( s )
. Wybiera się najmniejszą wartość przemieszczenia maksymalnego z wyliczonych i w rozpatry-

wanym przypadku najmniejszą wartość przemieszczenia uzyskujemy dla obudowy z betonu
max
natryskowego u r (b) = 0,87·103 [m]. Maksymalna wartość naprężenia radialnego dla obudowy
mieszanej składającej się z betonu natryskowego, kotwi i obudowy stalowej wynosi p ob 
max
Kob · u max  2,03 [MPa].

r
14.4.3. Przemieszczenia konturu tunelu wzdłuż przekroju przecho-

dzącego przez oś główną tunelu
Wykres przedstawiający zależność pomiędzy radialnymi przemieszczeniami a odległością od

czoła przodka tunelu drążonego w masywie skalnym jest ważnym elementem metody stero-
wania konwergencją w tunelach, bowiem pozwala określić czas kiedy obudowa tunelu zaczyna
współpracować z masywem skalnym, a także charakter tej współpracy. W rozdziale 10. na
rys. 10.3 pokazano zmiany konwergencji strop – spąg przed czołem tunelu, a także wewnątrz
tunelu w miarę oddalania się od niego. Z rysunku tego wynika, że przemieszczenia konturu
tunelu ur rozpoczynają się w pewnej odległości od czoła przodka, w masywie skalnym osiągają
0
pewną wartość na czole przodka u r , a następnie asymptotycznie zmierzają do określonej mak-
max
symalnej wartości u r . Dla uzyskania pełnej zależności pomiędzy przemieszczeniami konturu
a odległością od tunelu pomiary powinny być prowadzone zarówno przed, jak i za czołem
544
przodka w tunelu. Niestety z reguły stanowiska pomiarowe są instalowane w najbliższym moż-

liwym sąsiedztwie czoła przodka w tunelu, co powoduje, że mierzymy tylko przemieszczenia
0
w tunelu (ur ‒ u r ), a tracimy przemieszczenia jakie wystąpiły w masywie skalnym przed drążo-
nym tunelem. Jeżeli nie dysponujemy pomiarami, zależność pomiędzy radialnymi przemiesz-
czeniami konturu a odległością od czoła przodka tunelu drążonego w masywie skalnym można
uzyskać z obliczeń analitycznych (tunel o przekroju kołowym i hydrostatyczny stan napręże-
nia) lub z obliczeń numerycznych. Panet (1995) przeprowadził obliczenia analityczne dla tu-
nelu kołowego drążonego w masywie o własnościach sprężystych i uzyskał zależność pomiędzy
radialnymi przemieszczeniami a odległością przed i za czołem przodka tunelu. Zależność tę
opisał za pomocą równania:
ur ª § 0,75 · 2 º
0,25 0,75«1 ¨ ¸ » (14.9)
urmax «¬ © 0,75 x / a ¹ »¼
gdzie:
ur – przemieszczenia konturu tunelu,
max
u r – maksymalne przemieszczenia konturu tunelu,
x – odległość od czoła przodka tunelu,
a – promień tunelu.
Z zależności (14.9) wynika, że na czole przodka tunelu x = 0 przemieszczenia radialne wyno-
max
szą 0,25 przemieszczeń maksymalnych u r .
Chern i in. (1998) mierzył przemieszczenia w pobliżu czoła tunelu kołowego wykonywa-
nego dla potrzeb elektrowni podziemnej Mingtam Power. Wykorzystując te dane oraz własne
wyniki obliczeń Hoek (1999) dopasował krzywą opisującą zależność pomiędzy radialnymi
przemieszczeniami a odległością przed i za czołem przodka tunelu, w postaci:
1,7
ur ª § x/a · º
«1 exp¨ ¸ » (14.10)
urmax ¬« © 1,10 ¹ »¼
Jeżeli przyjmiemy x = 0 to okazuje się, że na czole przodka przemieszczenia radialne wynoszą
0,308. Zatem do 30% przemieszczeń zachodzi przed czołem przodka tunelu. Można przyjąć,
że w odległości 4a przed czołem przodka pojawiają się przemieszczenia radialne różne od zera.
Natomiast w odległości 8a od czoła przodka wewnątrz tunelu przemieszczenia radialne osią-
max
gają wartość u r .
Na rys. 14.13 pokazano zmiany przemieszczeń radialnych ur dla nieodpartego tunelu w po-
bliżu czoła przodka tunelu wg Hoeka (1999). Na tym rysunku zaznaczono również pomiary
uzyskane przez Cherna (1998).
Podczas drążenia sztolni hydrotechnicznych w Świnnej Porębie wykonywanych w masywie
fliszowym prowadzono pomiary dla uzyskania zależności pomiędzy radialnymi przemiesz-
czeniami a odległością od czoła przodka tunelu. Pomiary wykonywano w dwóch sztolniach:
sztolni ujęciowej na odcinku 160 m (18 punktów pomiarowych) oraz w sztolni zrzutowej na
545
Rys. 14.13. Wykres zmian przemieszczeń radialnych dla nieodpartego tunelu w pobliżu czoła przodka tunelu wg
Hoeka (1999)
odcinku 120 m (15 punktów pomiarowych). Docelowo sztolnie miały kształt koła o średnicy
6,5 m w kilku etapach. W pierwszym etapie wykonywano kaloty sztolni o przekroju zbliżo-
nym do półkoła w obudowie wstępnej, którą stanowiły: beton natryskowy, kotwie oraz łuki
stalowe. Obudowa ta zakładana była praktycznie tuż za postępem czoła przodka. Dla tego
Rys. 14.14. Zależność pomiędzy wielkością przemieszczeń pionowych stropu sztolni a odległością czoła przodka
półkolistego kształtu sztolni były prowadzone pomiary. Wykorzystując otrzymane wyniki po-
miarów Dynowska (1999) określiła zależność pomiędzy wielkością przemieszczeń pionowych
stropu sztolni a odległością czoła przodka (rys. 14.14).
W wyniku przeprowadzonych obliczeń statystycznych stwierdzono, że przemieszczenia
stropu sztolni z wysokim współczynnikiem korelacji powyżej 0,9 opisuje krzywa wykładnicza
w postaci:
ur  b0  b1exp(−cx) (14.11)
gdzie :
ur – przemieszczenie radialne mierzone w osi stropu,
b0, b1, c – współczynniki,
546
x – odległość danego punktu stropu od czoła przodka sztolni.

Uśredniona zależność pomiędzy osiadaniami stropu a położeniem czoła przodka dla oby-
dwu sztolni wynosiła:
ur  −10,67  11,47 exp(−0,05x) (14.12)
gdzie:
ur – przemieszczenie radialne w osi stropu podane w milimetrach,
x – odległość od czoła przodka w [m].
max
W tym przypadku przemieszczenia maksymalne u r wynoszą około 11 mm i praktycznie
są osiągane dopiero w odległości ponad 80 m, czyli około 25a. Te bardzo niskie wartości prze-
max
mieszczeń radialnych oraz duża odległość, w której uzyskujemy wartość u r świadczy o przy-
jęciu zbyt sztywnej i mocnej obudowy wstępnej w porównaniu do wartości naprężeń jakie
występują w otoczeniu drążonej sztolni oraz własności odkształceniowych masywu skalnego.
Podsumowanie metody „Sterowanie konwergencją w tunelach” pokazano graficznie na
rys. 14.15. Przyjmijmy, że dla projektowanego tunelu dysponujemy trzema krzywymi:
• krzywą reakcji masywu skalnego – GRC,
Rys. 14.15. Graficzne przedstawienie metody „Sterowanie konwergencją w tunelach”
547
• krzywą charakteryzującą obudowę – SCC,

• krzywą przemieszczeń konturu tunelu wzdłuż przekroju przechodzącego przez jego oś głów-
ną – LDP.
Krzywe te uzyskaliśmy na skutek pomiarów lub/i obliczeń. Tok postępowania przy doborze
obudowy wstępnej może być następujący:
• w punkcie O znajduje się czoło tunelu i z krzywej LPD wynika, że przemieszczenie radialne
o
na czole przodka wynosi u r (punkt O1), natomiast z krzywej GRC wynika, że naprężenie
o
radialne w tym miejscu ma wartość p ob (punkt O3),
• przyjmijmy, że obudowa wstępna jest zakładana w odległości s od czoła przodka (punkt A).
A
W punkcie A1 przemieszczenie radialne wynosi u r (krzywa LPD), natomiast naprężenie
A
radialne ma wartość p ob (krzywa GRC – punkt A),
• obudowa wstępna ma określoną sztywność Kob i z tego powodu współpraca z masywem
B
skalnym ustali się w punkcie B o wartościach: przemieszczenie radialne – u r , naprężenie
B
radialne – p ob (krzywa GRC),
• jeżeli wartość pobB  pobmax (punkt B znajduje się poniżej punktu R) to znaczy, że obudowa
wstępna nie ulegnie zniszczeniu na skutek nacisku masywu skalnego, w przeciwnym wypad-
ku pobB  pobmax obudowa wstępna może być zniszczona.
B
• jeżeli uznamy, ze przemieszczenia radialne u r w punkcie B z pewnych względów (np. tech-
nicznych) są zbyt duże, możemy zwiększyć sztywność obudowy lub założyć ją w mniejszej
odległości od czoła przodka. Wówczas zmniejszą się przemieszczenia radialne, ale wzrośnie
nacisk masywu skalnego i należy tak dobrać tę obudowę lub miejsce jej założenia, aby war-
tość naprężenia radialnego nie przekroczyła wartości wytrzymałości obudowy pob  pobmax .
14.5. Przykładowe obliczenia analityczne i numeryczne

obudowy tuneli i jej współpracy z masywem skalnym
Ponieważ „Metoda sterowania konwergencją w tunelach” jest szeroko wykorzystywana przez
wielu geoinżynierów jako narzędzie projektowania, dlatego poniżej przedstawiono szczegóło-
wo rozwiązanie analityczne (tunel o przekroju kołowym wykonany w masywie skalnym ob-
ciążonym hydrostatycznym stanem naprężenia px  py  pz  p) oraz rozwiązanie numerycz-
ne. Aktualnie głównie rozwiązania numeryczne są wykorzystywane do doboru obudowy i jej
współpracy z masywem skalnym dla skomplikowanych modeli geoinżynierskich. Pozwalają
one bowiem:
• uwzględniać w budowie masywu skalnego różnego typu nieciągłości, spękania w wielu kie-
runkach z wyraźnie zorientowaną wytrzymałością i powierzchniami zniszczenia,
• symulować etapy drążenia i zakładania obudowy,
• modelować w miarę dokładnie typy obudowy (np. kotwiową, beton natryskowy z uwzględ-
nieniem jego wzrostu wytrzymałości w początkowym okresie),
• analizować wpływ wód gruntowych na obniżenie wytrzymałości skał.
548
Rozwiązania analityczne ze względu na uproszczenie modelu masywu skalnego i obudowy

mają tylko charakter jakościowy a nie ilościowy.
14.5.1. Obliczenia analityczne
Obudowa tunelu może składać się z betonu natryskowego lub kotwi, a także może być obu-
dową mieszaną złożoną z kotwi i betonu natryskowego. Istnieje wiele rozwiązań analitycznych,
które są wykorzystywane do określania parametrów obudowy, składającej się z kotwi i betonu
natryskowego dla zachowania stateczności kołowego tunelu znajdującego się w hydrostatycz-
nym stanie naprężenia. Poniżej przedstawiono procedury projektowe oparte na rozwiązaniu
analitycznym podanym przez Brady’ego, Browna (1994) oraz Hoeka (1999). To rozwiązanie
uzupełnione o rozważania autorów pozwala na:
• wyznaczenie stałych sprężystości masywu skalnego,
• określenie wielkości strefy zniszczenia w otoczeniu tunelu,
• sporządzenie wykresów naprężeń radialnych i obwodowych w otoczeniu tunelu ze strefą
zniszczenia,
• sporządzenie wykresu zależności wstępnego naprężenia pochodzącego od obudowy w funk-
cji przemieszczeń radialnych wyrobiska,
• określenie grubości betonu natryskowego, jego nośności i sztywności,
• dobór nośności i sztywności kotwi,
• sporządzenie wykresu współpracy masywu skalnego z obudową o dobranych parametrach.
Brady, Brown (1994) oraz Hoek (1999) podali rozwiązanie teoretyczne dla kołowego tunelu
wykonanego w jednorodnym i izotropowym masywie skalnym poddanym hydrostatycznemu
obciążeniu. Oddziaływanie obudowy tunelu wprowadzili za pomocą wstępnego ciśnienia pi
symetrycznie rozłożonego na konturze wyrobiska. Tok rozwiązania oraz sposób doboru obu-
dowy wstępnej opisano w rozdziale 12 (podrozdz. 12.1.3).
Korzystając z tego rozwiązania oraz znając przebieg charakterystyki obudowa – masyw skal-
ny można dokonać doboru parametrów obudowy.
Załóżmy, że będzie się ona składać z dwóch elementów: betonu natryskowego oraz kotwi.
Rozpatrzmy po kolei oba te elementy obudowy.
Wiadomo, że obudowa tunelu powinna przenieść obciążenia wynikające z sumy oraz ciężaru
strefy spękań:
pob  pi  sp(re − a) (14.13)
gdzie:
sp – średni ciężar objętościowy skały w strefie spękań,
549
W odniesieniu do betonu natryskowego Rabcewicz (1965) podaje empiryczny wzór pozwa-

lający na wstępne oszacowanie koniecznej miąższości natryskiwanej warstwy db:
pob a (14.14)
db 0,434
Rtb
gdzie:
Rtb – wytrzymałość betonu natryskowego na ścinanie (można przyjąć zależność Rtb  0,2Rcb;
Rcb – wytrzymałość betonu natryskowego na jednoosiowe ściskanie).
Z reguły miąższość warstwy betonu natryskowego waha się w granicach od 0,05 m do
0,25 m. Natryskiwanie grubszej warstwy wiąże się z trudnościami technologicznymi. Korzyst-
niejsza ekonomicznie jest wtedy segmentowa obudowa betonowa.
Maksymalna nośność obudowy z betonu natryskowego może być określona z zależności
(14.2), zaś jej sztywność z wzoru (14.3).
Dla obudowy kotwiowej maksymalna nośność może być określona ze wzoru (14.6), nato-
miast jej sztywność z zależności (14.7).
Znając sztywność danej obudowy można wykreślić charakterystykę obudowy, którą jest linia
prosta opisana równaniem:
pi a
δr  δr0  (14.15)
K ob
gdzie:
r0 – przemieszczenie konturu tunelu przed założeniem obudowy.
Dla obudowy mieszanej (np. kotwie i beton natryskowy) równanie prostej jest opisane wzo-
rem:
pi a
δr  δr0  (14.16)
K ob ( k )  K ob (b )
Analiza współpracy obudowy z masywem skalnym może dać odpowiedź na ważne pytania,
np.:
1. czy obudowa została prawidłowo dobrana?
2. kiedy należy ją instalować?
3. jakim obciążeniom będzie ona poddana?
Przykład liczbowy
Dla lepszego zrozumienia zagadnienia współpracy masywu skalnego z obudową wykonano
przykładowe przeliczenia dla zestawu danych umieszczonych w tabeli 14.5.
550
Tabela 14.5. Dane przyjęte do obliczeń
Parametr Wartość Opis

Wskaźnik jakości masywu skalnego
RMR 40
wg Bieniawskiego
Rc 50 MPa Wytrzymałość skały na ściskanie
Kąt tarcia wewnętrznego masywu
m 45
skalnego
Kąt tarcia wewnętrznego masywu
m
sp
30
skalnego w strefie spękań
cm 3 MPa Kohezja masywu skalnego
Ciśnienie hydrostatyczne oddziałujące
p 10 MPa
na tunel
a 3m Promień tunelu
m 0,25 Liczba Poissona masywu skalnego
f 2 Stała charakterystyki pozniszczeniowej
Ciężar objętościowy masywu skalnego
sp 0,020 MPa/m
spękanego
Ciśnienie wstępne pochodzące od
pi 0,25 MPa
obudowy
Wytrzymałość betonu natryskowego
Rcb 22,0 MPa
na ściskanie
Eb 29400 MPa Moduł Younga betonu natryskowego
b 0,25 Liczba Poissona betonu natryskowego
Tgr 0,254 MN Nośność kotwi
dk 0,025 m Średnica kotwi

Ek 210 000 MPa Moduł Younga kotwi
Q 0,143 m/MN Stała charakterystyki wyrywania kotwi
Przemieszczenia konturu tunelu przed
r0  −ur0 0,025 m
założeniem obudowy
A. Określenie parametrów górotworu:

Moduł Kirchhoffa może być określony za pomocą modułu Younga oraz liczby Poissona.
Moduł Younga masywu skalnego można określić z empirycznej zależności:
RMR 10
Rc
dla Rc d 100 MPa Em 10 40
100 (14.17)
RMR 10
dla Rc ! 100 MPa Em 10 40
gdzie:
Rc – wytrzymałość skały na ściskanie,
RMR – wskaźnik jakości masywu skalnego wg Bieniawskiego.
551
Z wzoru (14.17) obliczamy moduły Younga i Kirchhoffa masywu skalnego:
Em
Em 3976 MPa Gm 1590 MPa
2(1 Q m )
B. Określenie wielkości strefy spękań, naprężeń i przemieszczeń w masywie skalnym

Wzór (12.7) określający stan wytężenia dla przyjętego masywu skalnego (tabela 14.5) ma
postać:
   1  5,83 · 3  14,48 MPa
(gdzie: m = 5,83, Rcm = 14,48)

natomiast d *  3 (z wzoru (12.20).
Wartość naprężenia radialnego na granicy strefy sprężystej ze strefą spękań wynosi:
p1  0,808 MPa (z wzoru 12.30).
Wielkość strefy spękań obliczamy z wzoru (12.31) re  5,39 m
Przemieszczenia masywu skalnego na konturze tunelu wynoszą ui  −i  −0,0364 m
(z wzoru 12.39).
Obliczone wartości podstawiono do wzorów (12.27) i (12.28) i wykonano wykresy naprę-
żeń w otoczeniu tunelu (rys. 14.16) oraz wykres zależności wstępnego naprężenia radialnego
od obudowy w funkcji przemieszczeń konturu wyrobiska (rys. 14.17) korzystając z wzorów
(12.39 oraz 12.31).
Rys. 14.16. Rozkład naprężeń w otoczeniu kołowego Rys. 14.17. Ciśnienie od obudowy w funkcji
tunelu w sprężysto-plastycznym masywie skalnym przemieszczenia konturu tunelu
C. Określenie obciążenia obudowy

Obciążenie obudowy wynosi pob  0,298 MPa (wzór 14.13).
552
D. Określenie parametrów betonu natryskowego

Po obliczeniach wstępnych okazuje się, że przyjęcie grubości betonu natryskowego
dc  0,1 m daje nam jego nośność równą: p ob(b)  0,72 MPa (wzór 14.2). Przyjmując współczyn-
max
nik bezpieczeństwa F  2,5 p ob(b)  0,288 MPa oraz sztywność równą: Kob(b)  358,29 MPa/m
max
(wzór 14.3).
E. Określenie parametrów kotwi:

Dla długości kotwi równej 3 m w siatce 1,0 m  1,0 m nośność obudowy kotwiowej po
uwzględnieniu współczynnika bezpieczeństwa wynosi p ob(k)  0,254 MPa (wzór 14.6) a jej
max
sztywność Kob(k)  17,43 MPa / m (wzór 14.7).
F. Określenie nośności obudowy i sprawdzenie jej stateczności

• sztywność obudowy złożonej z betonu natryskowego i kotwi wynosi
Kob  Kob(b)  Kob(k)  358,29 MPa / m  17,43 MPa / m  375,72 MPa / m
• maksymalne przemieszczenia radialne
max
pob (b ) 0,288MPa
dla betonu natryskowego urmax # 0,8 10 3 m
K ob (b ) 358,29 MPa / m
max
pob (k ) 0,254MPa
dla kotwi urmax # 14,6 10 3 m
K ob ( k ) 17,43MPa / m
Najmniejsze maksymalne przemieszczenia radialne daje obudowa z betonu natryskowego,

dlatego maksymalna nośność obudowy mieszanej wynosi
p ob  Kob · u r  375,72 · 0,8 · 10  0,30 MPa

max max –3
Obliczona nośność obudowy mieszanej (kotwie + beton natryskowy) przy zachowaniu

współczynnika bezpieczeństwa F = 2,5 jest większa od przewidywanego obciążenia obudo-
wy. Zatem przy pomocy modelu analitycznego dobrano obudowę mieszaną kotwiowo-pod-
porową dla projektowanego tunelu.
Na rys. 14.18 przedstawiono charakterystyki obudowy z betonu natryskowego, kotwi i mie-

szanej (beton natryskowy i kotwie) we współpracy z krzywą reakcji masywu skalnego.
553
Rys. 14.18. Współpraca różnych typów obudowy z masywem skalnym
W poniższej tabeli 14.6 zebrano najczęściej stosowane typy kotwi z podaniem ich sposobu
zamocowania oraz wytrzymałości na wyrywanie.
Tabela 14.6. Przykładowe typy kotwi wraz ze średnicą i nośnością
Typ i sposób zamocowania Średnica, mm Nośność kotwi, Tb, MN
Kotew prętowa wklejana żywicą 22 0,2–0,26
Kotew prętowa wklejana żywicą 20 0,12–0,18
Kotew ekspansywna 17,3 0,1
Kotew prętowa wklejana zaprawą
20 0,11
cementową
Kotew linowa wklejana żywicą 28 0,53
Kotew linowa typu „Flexibolt” 23,3 0,6
Przedstawiony powyżej analityczny model dla tunelu o przekroju zbliżonym do kołowego

pozwala na określanie zarówno parametrów obudowy, jak i wpływu jaki mają one na współ-
pracę obudowy z masywem skalnym. Należy jednakże wspomnieć także o jego istotnych man-
kamentach. Chyba największym z nich jest założenie hydrostatycznego stanu naprężenia oraz
kołowego przekroju tunelu. Uzasadnione wątpliwości może także budzić analityczny sposób
modelowania kotwi. Generalnie można stwierdzić, że ten sposób obliczeń, ze względu na swoje
ograniczenia, może służyć tylko do wstępnych, szacunkowych analiz. W związku z powyż-
szym, w następnym rozdziale przedstawiono możliwości zastosowania metod numerycznych
dla analizy tego zjawiska.
14.5.2. Obliczenia numeryczne
Przy numerycznym modelowaniu obudowy najczęściej przyjmuje się założenie, że jest ona
instalowana natychmiast po wykonaniu wyrobiska. Nie jest to postępowanie prawidłowe
i może prowadzić do uzyskania zawyżonych wartości obciążeń obudowy. W rzeczywistości bo-
554
wiem, obudowa instalowana jest w wyrobisku po upływie pewnego czasu, w którym zachodzą
określone przemieszczenia masywu skalnego.
Dla ilustracji powyższych rozważań przeprowadzono symulacje numeryczne wykonane za
pomocą programu Metody Różnic Skończonych FLAC v. 4.0 (FLAC, 2000). Dla symulacji
kotwi linowych użyto elementów typu cable, a do symulacji betonu natryskowego wykorzysta-
no elementy typu beam (belkowe).
Elementy belkowe w programie FLAC są dwuwymiarowe i posiadają trzy stopnie swobody
(przemieszczenie w kierunku osi x, przemieszczenie w kierunku osi y oraz obrót dookoła osi z)
w każdym węźle. Mogą być one łączone między sobą oraz z innymi elementami. Są używane
do modelowania elementów o ograniczonej wytrzymałości na zginanie, w tym do modelowa-
nia różnych typów obudowy – począwszy od stalowej, a skończywszy na betonie lub betonie
natryskowym. Elementy belkowe w programie FLAC wymagają zdefiniowania następujących
parametrów:
• przekrój,
• moduł Younga,
• moment bezwładności,
• maksymalny dopuszczalny moment gnący (opcjonalnie),
• gęstość (opcjonalnie).
Elementy belkowe są zdefiniowane do obliczeń w płaskim stanie naprężenia. Jeżeli chce-

my prowadzić obliczenia w płaskim stanie odkształcenia, to należy uwzględnić zmianę modułu
Younga, dzieląc ją przez (1 ‒ 2). Więcej wiadomości na temat elementów belkowych można
znaleźć w literaturze (FLAC, 2000a).
Dla analizy mechanizmów współpracy obudowy z górotworem rozpatrzono problem obu-
dowy kołowego tunelu o średnicy 9 m, zlokalizowanego na głębokości 50 m. Obliczenia prze-
prowadzono w płaskim stanie odkształcenia. Na dolnej i obu bocznych krawędziach tarczy
przyjęto warunki przemieszczeniowe. Na obu bocznych założono zerowe przemieszczenia
poziome, zaś na dolnej zerowe przemieszczenia pionowe. Tarczę obliczeniową obciążono cię-
żarem własnym wynikającym z grawitacji. Górna krawędź tarczy pokrywała się z powierzch-
nią terenu. Ze względu na symetrię zagadnienia analizowano tylko połowę tarczy. Parametry
mechaniczne masywu skalnego, w którym zlokalizowano tunel zamieszczono w tabeli 14.7.
Obliczenia przeprowadzono dla trzech różnych modeli numerycznych.
W modelu 1. przyjęto, że tunel jest wykonany bez obudowy (obliczenia wykonano w dwóch
wariantach dla kohezji 0,1MPa oraz dla dodatkowo dla kohezji 0,5MPa).
W modelu 2. założono, że w tunelu jest instalowana obudowa natychmiast po jego wykona-
niu. Składa się ona z kotwi linowych wklejanych na całej długości oraz warstwy betonu natry-
skowego. Natomiast w modelu 3. obudowa jest instalowana po pewnym czasie. Problematyka
numerycznego modelowania współpracy masywu skalnego obudową instalowaną z opóźnie-
niem wymaga szerszego komentarza. Jak już wspomniano wcześniej, w praktyce, w wyrobisku
555

Parametr Wartość
Wymiary tarczy, m 100  100
Model ośrodka Spręż.-plast. C-M
Gęstość objętościowa. kg/m3 2500
Moduł Younga, MPa 500
Liczba Poissona 0,35
Kohezja, MPa 0,1
Kąt tarcia wewnętrznego, stopnie 30
Parametry kotwi linowych
Długość kotwi, m 4,5
Średnica, mm 25
Nośność, MN 0,25
Moduł Younga kotwi linowej, GPa 100
Sztywność spoiwa, MN/m/m 15000
Spójność spoiwa, MN/m 0,8
Parametry betonu natryskowego
Grubość warstwy, cm 15
Wytrzymałość na jednoosiowe ściskanie, MPa 20
podziemnym obudowa z reguły jest instalowana z pewnym opóźnieniem. Z numerycznego
punktu widzenia największym problemem jest, jak to opóźnienie zamodelować1.
Za pomocą programu MRS FLAC można, z zastosowaniem pewnych procedur wewnętrz-
nego języka programowania FISH, uzyskać kolejne etapy dochodzenia do stanu równowagi
(bądź też jej utraty). Kolejne etapy tej procedury, w dużym uproszczeniu, przedstawiają się
następująco:
1. Wykonanie wyrobiska w masywie skalnym poprzez usunięcie grupy elementów modelu.
2. Określenie wartości sił występujących w węzłach na konturze wyrobiska.
3. Przyłożenie sił do konturu i sprawdzenie równowagi modelu (jeżeli siły zostały prawidłowo
odkreślone i przyłożone, to model powinien być w równowadze).
4. Zmniejszenie wartości sił w węzłach na konturze o wymaganą wielkość – na przykład
o 20%, czyli do 80% wartości pierwotnych. Dla ułatwienia można tutaj wprowadzić poję-
cie wskaźnika relaksacji r, przez który rozumie się stosunek zmniejszonych sił na konturze
wyrobiska, na danym etapie obliczeń, do sił pierwotnych na konturze (pierwotnych – czyli
występujących przed wykonaniem wyrobiska). Z definicji tej wynika, że dla przedstawiane-
go przykładu r  0,8.
5. Uruchomienie procesu obliczeniowego i doprowadzenie modelu do stanu równowagi.
1
propozycja podobnego podejścia do tego zagadnienia zaprezentowana jest w pracy Obara et al. (2001). Badacze japońscy stosują
jednak do tego celu własny kod hybrydowy (MES +MEB). Utrudniona dostępność do programu obliczeniowego stanowi o ogra-
niczonej możliwości jego aplikacji dla warunków polskich
556
6. Dalsze zmniejszenie wartości sił w węzłach na konturze – załóżmy, że ponownie o 20%,

czyli do 64% wartości sił pierwotnych i ponowne doprowadzenie do stanu równowagi
(r  0,64).
7. Ostatni krok należy powtarzać aż do uzyskania stanu równowagi lub też jej braku.
Rys. 14.19. Przemieszczenia stropu tunelu w zależności od wskaźnika relaksacji dla różnych wartości kohezji
Podczas wykonywania kroków 4–7 powyższej procedury można, po ustaleniu się równowagi
dla każdego etapu, jednocześnie sczytywać wartości przemieszczeń. Mogą to być na przykład
przemieszczenia charakterystycznych punktów na konturze wyrobiska (stropie, spągu, ocio-
sach). W rezultacie można otrzymać wykresy zależności wskaźnika relaksacji od przemieszczeń
wybranych punktów na konturze wyrobiska.
Po wykonaniu obliczeń dla modelu 1. (tunel bez obudowy), na rys. 14.19 pokazano zależ-
ność przemieszczeń stropu tunelu w funkcji wskaźnika relaksacji dla dwóch różnych wartości
kohezji masywu skalnego. Z rys. 14.19 wynika, że w przypadku gdy kohezja jest równa 10 kPa,
dla wartości wskaźnika relaksacji wynoszącej około 0,1–0,12 następuje utrata stateczności tu-
nelu. Przemieszczenia gwałtownie rosną i następuje zniszczenie masywu skalnego w otoczeniu
tunelu na skutek ścinania. Jeżeli zaś tunel byłby wykonywany w masywie skalnym o pięcio-
krotnie większej kohezji (przy niezmienionych innych parametrach wytrzymałościowych i od-
kształceniowych), to z rys. 14.19 widać, że jest on stateczny. Maksymalne przemieszczenia
stropu tunelu wynoszą wówczas około 22 mm i w masywie skalnym tworzy się stan równowa-
gi. Ponieważ przyjmujemy, że kohezja masywu skalnego w otoczeniu rozpatrywanego tunelu
wynosiła 10 kPa, dlatego dla zachowania jego stateczności musimy zainstalować obudowę.
Po wykonaniu obliczeń dla modelu 2. (tunel wykonany w obudowie mieszanej składającej
się z betonu natryskowego oraz kotwi instalowanej natychmiast po jego wykonaniu) wybrane
wyniki obliczeń zamieszczono na kolejnych rysunkach. W modelu 3. spróbowano nume-
557
rycznie założyć identyczną obudowę jak w modelu 2., tylko z opóźnieniem. To jest niezwykle
trudne zadanie. Czas instalacji obudowy powiązać bowiem trzeba ze wskaźnikiem relaksacji
i w sztuczny sposób wprowadzić czynnik czasu. Na podstawie zaprezentowanej wyżej procedu-
ry obliczeniowej można określić, jakie przemieszczenia odpowiadają na przykład wskaźnikowi
relaksacji równemu r  0,6 – ale nie wiadomo po jakim czasie owe przemieszczenia wystąpią.
Istnieje kilka możliwości wprowadzenia czynnika czasu. Jedna z dróg opiera się na powiązaniu
wyników obliczeń numerycznych z geodezyjnymi pomiarami przemieszczeń przeprowadza-
nymi in situ. Szczególnie interesujące są pomiary przemieszczeń konturu tunelu wzdłuż prze-
kroju przechodzącego przez oś główną tunelu pozwalające na ustalenie zależności pomiędzy
przemieszczeniami konturu (głównie normalnymi do konturu) a odległością od czoła przodka
tunelu. Jeżeli dysponujemy takimi pomiarami, możemy powiązać je z przemieszczeniami kon-
turu tunelu uzyskanymi z obliczeń numerycznych. Znamy odległość od czoła przodka, w któ-
rej wartość przemieszczeń numerycznych jest zgodna z przemieszczeniami pomierzonymi (dla
podobnych warunków), a wiedząc jaki był postęp czoła przodka, wyliczamy czas.
Najlepiej jest wykorzystać modele reologiczne do opisu zachowania się masywu skalnego
(Tajduś, Cała, 2000). Wtedy z obliczeń uzyskujemy wprost zależność przemieszczeń od cza-
su. Stosowanie modeli reologicznych wymaga jednak określenia parametrów reologicznych
warstw skalnych z badań laboratoryjnych, które są bardzo żmudne i długotrwałe. Z tego po-
wodu dla określenia reologicznych parametrów masywu skalnego coraz częściej stosuje się
„metodę odwrotną”, dobierając ich wartości tak, aby uzyskać zbliżone przebiegi przemieszczeń
obliczonych i pomierzonych wybranych punktów konturu tunelu w czasie (Tajduś, 1990).
Trudno jest jednoznacznie stwierdzić, która z tych dróg jest najlepsza. Wybór którejkolwiek
z nich powinien być dokonany w oparciu o dostępne wyniki badań, pomiarów, aparaturę
laboratoryjną i bazę programów do obliczeń numerycznych.
W świetle powyższych rozważań, załóżmy a priori, że w modelu 3. dla wskaźnika równego
r  0,5 (co odpowiada przemieszczeniom pionowym równym 4,2 mm) na kontur tunelu za-
kładamy obudowę z betonu natryskowego, zaś dla r  0,25 instalujemy kotwie o parametrach
przedstawionych w tabeli 14.14. Wyniki obliczeń przedstawiono na rysunkach.
Dla modelu 1.:

• rys. 14.20 – mapa stref zniszczenia w otoczeniu tunelu.
Dla modelu 2.: – tunel z obudową zabudowaną natychmiast po odsłonięciu:

• rys. 14.21 – mapa stref zniszczenia w otoczeniu tunelu – obudowa natychmiastowa,
• rys. 14.22 – siły osiowe w kotwiach oraz torkrecie – obudowa natychmiastowa,
Dla modelu 3.: – tunel z obudową instalowaną z opóźnieniem:

• rys. 14.23 – mapa stref zniszczenia w otoczeniu tunelu (r  0),
• rys. 14.24 – siły osiowe w torkrecie i w kotwiach (r  0),
558
JOB TITLE : Tunel bez obudowy (*10^2)
FLAC (Version 4.00)
LEGEND 0.900
3-Jan-01 9:30
step 7305
-5.000E+00 <x< 1.050E+02
-5.000E+00 <y< 1.050E+02 0.700
o at yield in tension
Boundary plot 0.500
0 2E 1
0.300
0.100
Marek Cala
0.100 0.300 0.500 0.700 0.900
(*10^2)
Rys. 14.20. Strefy zniszczenia w otoczeniu tunelu bez obudowy
JOB TITLE : Tunel z obudowa natychmiastowa (*10^1)
6.000
FLAC (Version 4.00)
LEGEND
3-Jan-01 9:17 5.600

step 11290
-3.915E+00 <x< 1.789E+01
3.910E+01 <y< 6.090E+01
X elastic, at yield in past 5.200
Boundary plot
0 5E 0
4.800
4.400
4.000
Marek Cala
0.000 0.400 0.800 1.200 1.600
(*10^1)
Rys. 14.21. Mapa stref zniszczenia w otoczeniu tunelu – obudowa natychmiastowa
559
Dla lepszego zobrazowania zróżnicowania obciążenia obudowy dla modeli 2. i 3. dodatkowo
na kolejnych rysunkach pokazano:
• rys. 14.25 – porównanie sił osiowych w kotwiach dla modeli 2. i 3.,
• rys. 14.26 – porównanie wartości naprężeń zredukowanych w betonie natryskowym dla
modeli 2. i 3.
Na podstawie wyników obliczeń modeli 1., 2. i 3. można sformułować szereg interesujących
wniosków.
Obliczenia przeprowadzone dla tunelu bez obudowy (model 1.) wykazują jednoznacznie, że
następuje utrata jego stateczności. W stropie i ociosach tunelu pojawiają się strefy zniszczenia
przez ścinanie, które sięgają aż do powierzchni terenu. Widać więc, że dla utrzymania statecz-
ności tunelu konieczna jest instalacja obudowy.
W modelu 2. rozpatrzono sytuację, gdy obudowa jest instalowana natychmiast po odsłonię-
ciu konturu tunelu. Po ustaleniu się stanu równowagi w betonie natryskowym i w kotwiach
występują znaczne obciążenia.
JOB TITLE : Tunel - obudowa natychmiastowa (*10^1)
6.000
FLAC (Version 4.00)
LEGEND
3-Jan-01 9:17 5.600

step 11290
-4.405E+00 <x< 1.730E+01
3.915E+01 <y< 6.085E+01
Beam Plot
Axial Force on 5.200
Structure Max. Value
# 1 (Beam ) 2.404E+06
Cable Plot
# 2 (Cable) -2.179E+05
# 3 (Cable) -1.930E+05
# 4 (Cable) -1.694E+05 4.800
# 5 (Cable) -1.423E+05
# 6 (Cable) -9.472E+04
# 7 (Cable) -1.065E+05
# 8 (Cable) -1.137E+05
# 9 (Cable) -1.079E+05
4.400
#10 (Cable) -1.611E+05
#11 (Cable) -2.028E+05
#12 (Cable) -2.270E+05
#13 (Cable) -2.298E+05
4.000
Marek Cala
-0.200 0.200 0.600 1.000 1.400
(*10^1)
Rys. 14.22. Siły osiowe w kotwiach oraz betonie natryskowym – obudowa natychmiastowa
560
JOB TITLE : Tunel - r=1 (*10^1)
6.000
FLAC (Version 4.00)
LEGEND
3-Jan-01 10:35 5.600

step 13743
-7.334E-01 <x< 2.067E+01
3.930E+01 <y< 6.070E+01
* at yield in shear or vol. 5.200
Boundary plot
0 5E 0
4.800
4.400
4.000
Marek Cala
0.200 0.600 1.000 1.400 1.800
(*10^1)
Rys. 14.23. Mapa stref zniszczenia w otoczeniu tunelu (r  0)
JOB TITLE : Tunel - r=1 (*10^1)
6.000
FLAC (Version 4.00)
LEGEND
3-Jan-01 10:35 5.600

step 13743
-3.096E+00 <x< 1.835E+01
3.928E+01 <y< 6.072E+01
* at yield in shear or vol. 5.200
Beam Plot
Beam materials
Material 1001
Cable Plot
4.800
# 2 (Cable) -5.195E+04
# 3 (Cable) -5.133E+04
# 4 (Cable) -8.363E+04
# 5 (Cable) -6.867E+04
# 6 (Cable) -4.235E+04
# 7 (Cable) -3.064E+04
4.400
# 8 (Cable) -3.218E+04
# 9 (Cable) -4.772E+04
#10 (Cable) -7.745E+04
#11 (Cable) -9.573E+04
#12 (Cable) -6.456E+04
#13 (Cable) -6.673E+04
4.000
Marek Cala
0.000 0.400 0.800 1.200 1.600
(*10^1)
Rys. 14.24. Siły osiowe w betonie natryskowym i w kotwiach (r  0)
561
Siáy osiowe w kotwiach dla modelu 2 i modelu 3
250000
200000
Siáa osiowa, N
150000
model 2
model 3
100000
50000
0
2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
Numer kotwi
Rys. 14.25. Porównanie sił osiowych w kotwiach dla modeli 2 i 3
NaprĊĪenia zredukowane w betonie natryskowym

dla modeli 2 i 3
18
ocios
NaprĊĪenia zredukowane w
16
14
torkrecie, MPa
12
strop spąg
10 model 2
8 model 3
6
4
2
0
1 6 11 16 21 26 31 36
Numer elementu
Rys. 14.26. Porównanie naprężeń zredukowanych w betonie natryskowym dla modeli 2 i 3
562
Natychmiastowe założenie obudowy składającej się z kotwi i betonu natryskowego (mo-

del 2.) powoduje znaczące ograniczenie przemieszczeń wokół wyrobiska. Maksymalne prze-
mieszczenia pionowe występują w spągu i przyjmują wartości równe około 8,8 mm.
Maksymalny zasięg stref zniszczenia zarówno w stropie, spągu, jak i ociosach wynosi 1,5 m.
Znając wartości sił osiowych, sił ścinających oraz momentów gnących występujących w ele-
mentach belkowych (beton natryskowy) można obliczyć wartości naprężeń zredukowanych
– na przykład według hipotezy Hubera. Przeprowadzone obliczenia wskazują, że maksymalne
naprężenia zredukowane występują w ociosach i przyjmują wartości około 16 MPa. Przyjmu-
jąc współczynnik bezpieczeństwa można założyć, że wytrzymałość betonu natryskowego na
jednoosiowe ściskanie musi być równa 24 MPa. Należy zauważyć, że nie bierze się pod uwa-
gę faktu, że beton natryskowy nie uzyskuje pełnych parametrów wytrzymałościowych i od-
kształceniowych natychmiast po narzuceniu go na kontur wyrobiska. Proces ten jest rozłożony
w czasie. Zakładając, że proces dojrzewania betonu natryskowego i jego początkowo niskie
własności wytrzymałościowe i odkształceniowe są ujęte we współczynniku bezpieczeństwa, wy-
niki obliczeń wskazują, że konieczne jest zastosowanie betonu natryskowego o wytrzymałości
na ściskanie równej 24 MPa.
Natychmiastowa instalacja kotwi w tunelu powoduje wystąpienie w nich sił osiowych
o znacznych wielkościach. W kotwiach stropowych i spągowych pojawiają się siły osiowe
o wartościach od 200 do 230 kN. W kotwiach ociosowych występują mniejsze siły osiowe
i przyjmują one wartości od 90 do 120 kN. Zakładając współczynnik bezpieczeństwa około
1,5 można stwierdzić, że w stropie i spągu tunelu powinny być budowane kotwie o nośno-
ściach równych około 350 kN, zaś w ociosach około 180 kN.
Zakładanie obudowy rozłożone „w czasie” (model 3.) powoduje wzrost przemieszczeń wo-
kół wyrobiska. Maksymalne przemieszczenia pionowe występują również w spągu i przyjmują
wartości równe około 12,34 mm. Maksymalny zasięg stref zniszczenia w stropie wynosi około
3,5 m, w ociosach około 2,0 m, zaś w spągu około 2,5 m. Widać więc wyraźnie, że opóźnienie
w zakładaniu obudowy dało w efekcie zarówno większe przemieszczenia konturu wyrobiska,
jak i większy zasięg stref zniszczenia w jego otoczeniu.
Wyniki obliczeń w modelu 3., gdzie obudowa była zakładana z opóźnieniem wykazują, że
jej elementy są poddane znacznie mniejszym obciążeniom niż w przypadku obudowy instalo-
wanej natychmiast (model 2.). Maksymalne naprężenia zredukowane występujące w ociosach
przyjmują wartości około 9 MPa. Przyjmując współczynnik bezpieczeństwa można oszaco-
wać, że wytrzymałość betonu natryskowego na jednoosiowe ściskanie powinna wynosić około
14 MPa.
Podobnie przedstawia się sytuacja w odniesieniu do kotwi linowych. W kotwiach stropo-
wych i spągowych pojawiają się siły osiowe o wartościach od 50 do 90 kN. W kotwiach ocio-
sowych występują mniejsze siły osiowe i przyjmują one wartości od 30 do 50 kN. Zakładając
współczynnik bezpieczeństwa około 1,5 można stwierdzić, że w stropie i spągu tunelu powin-
ny być budowane kotwie o nośnościach wynoszących około 135 kN, zaś w ociosach około
563
75 kN. Porównanie to dobrze obrazują rysunki 14.22 i 14.23.

Podsumowując wyniki obliczeń uzyskane dla 2. i 3. modelu można stwierdzić, że uwzględ-
nienie opóźnienia instalacji obudowy prowadzi do znacznej redukcji jej obciążeń. Przykładowo
torkretowanie, przy przemieszczeniach pionowych stropu równych 4,2 mm (co odpowiada
wskaźnikowi relaksacji r  0,5) umożliwia zastosowanie betonu o wytrzymałości na ściskanie
mniejszej o około 42% lub też ekwiwalentne zmniejszenie grubości warstwy betonu natrysko-
wego. Zmniejszenie jej z 15 cm do 10 cm wymagałoby zastosowania betonu natryskowego
o wytrzymałości na ściskanie równej około 20 MPa (oczywiście przy uwzględnieniu współ-
czynnika bezpieczeństwa n  1,5).
W podobny sposób zmniejszają się obciążenia kotwi. Instalacja ich przy współczynniku re-
laksacji r  0,25 pozwala na stosowanie kotwi zarówno stropowych, spągowych, jak i ocioso-
wych o nośnościach niższych o ok. 60%.
Stosując opisaną wyżej procedurę numeryczną można uniknąć znacznego przeszacowania
parametrów obudowy, które wynika z założenia o jej natychmiastowej instalacji (klasyczny
przykład zastosowania natychmiastowej instalacji obudowy można znaleźć w pracy Choi i Shi-
na, 1999). Niewątpliwie największym mankamentem przedstawionej w modelu 3. procedu-
ry jest konieczność powiązania wartości przemieszczeń konturu wyrobiska z czasem. Wydaje
się jednak, że przedstawiona na przykładzie modelu 3. metodyka modelowania mechanizmu
współpracy obudowy z masywem skalnym stanowi interesującą alternatywę do stosowanych
dotychczas metod.
14.6. Wpływ czasu na wielkość naprężeń normalnych do

konturu tunelu
Zachowanie się masywu skalnego (gruntowego) istotnie zależy od upływu czasu. Pod-
czas drążenia tunelu, a także po jego wykonaniu skały przemieszczają się w kierunku
środka tunelu, tak jakby chciały zlikwidować powstałą pustkę. Największe przemieszcze-
nia pojawiają się na konturze tunelu i wraz ze wzrostem odległości od tunelu nieliniowo
zmniejszają się. Jak opisano w podrozdziale 10.3 przemieszczenia te mogą być wynikiem
powstania strefy zniszczenia niezależnej od czasu (natychmiastowej), strefy zniszczenia
zależnej od czasu (strefa powiększająca się na skutek spadku z upływem czasu wytrzyma-
łości skały) oraz strefy sprężysto-lepkiej. W uproszczeniu na konturze tunelu można to
zapisać w postaci:
u  usp  u  uzn(t)  ureol(t)

n
zn
(14.18)
u – przemieszczenie normalne do konturu tunelu,

usp – przemieszczenie sprężyste wynikające ze sprężystych własności masywu skalnego,
n
u zn – przemieszczenie będące wynikiem utworzenia się niezależnej od czasu strefy
564
zniszczenia w masywie skalnym i wzrostu objętości skały zniszczonej,

uzn(t) – przemieszczenie zwiększające się z upływem czasu, będące wynikiem utworze-
nia się zależnej od czasu strefy zniszczenia w masywie skalnym; zasięg tej strefy rośnie,
gdyż wytrzymałość skały z upływem czasu maleje,
ureol(t) – przemieszczenia sprężysto-lepkie pochodzące od własności reologicznych skał,
przemieszczenia te zachodzą bez naruszenia ciągłości skały.
Przemieszczenia sprężyste usp zachodzą natychmiast po wykonaniu tunelu zanim zosta-

nie założona obudowa wstępna. Z tego powodu nie ma reakcji obudowy wstępnej na te
przemieszczenia i dlatego nie będziemy brali tych przemieszczeń pod uwagę, rozpatru-
jąc współpracę obudowy z masywem skalnym. Jeżeli stosujemy obudowę wzmacniającą
przed czołem przodka (wzmocnienie słabych skał lub gruntów), to wówczas na tę obudo-
wę będą miały wpływ przemieszczenia sprężyste.
n
Przemieszczenia u zn jako wynik powstania niezależnej od czasu strefy zniszczenia
w masywie skalnym mogą pojawić się, gdy wytężenie skał w otoczeniu tunelu w chwili
t = 0 jest większe od wytrzymałości natychmiastowej skały. Z doświadczeń praktycznych
wynika, że zniszczenie skały występuje, gdy w masywie skalnym w pobliżu konturu tune-
lu zostaną przekroczone odkształcenia krytyczne szacowane na kr = 2%. W określonych
warunkach geotechnicznych, w przodku tunelu pomiędzy czołem przodka a początkiem
obudowy wstępnej i/lub na początku obudowy wstępnej może nastąpić przekroczenie
odkształceń krytycznych i utworzenie się niezależnej od czasu strefy zniszczenia. Szcze-
gólnie sprzyjają temu:
• zbyt duża odległość pomiędzy czołem przodka a obudową wstępną,
• zbyt duża odległość pomiędzy obudową wstępną a obudową ostateczną,
• sytuacja geotechniczna, w której czoło przodka i jego bezpośrednie otoczenie jest zbu-
dowane z silnie odkształcalnych skał o niskiej wytrzymałości.
Ponieważ drążenie i przemieszczanie się czoła przodka oraz instalacja obudowy wstęp-
nej następuje w stosunkowo krótkim czasie (średni postęp od kilkunastu do kilkudzie-
sięciu m na dobę), dlatego w bezpośrednim sąsiedztwie czoła przodka jest mało prawdo-
podobne utworzenie się strefy zniszczenia zależnej od czasu. Raczej należy przewidywać,
że strefa taka może się utworzyć i powiększać w skałach pomiędzy obudową wstępną
i obudową ostateczną oraz na początku obudowy ostatecznej.
Strefa sprężysto-lepka może utworzyć się w masywie skalnym w otoczeniu obudowy
ostatecznej. Zachowanie się skał w strefie sprężysto-lepkiej można opisać za pomocą mo-
deli sprężysto-lepkich: Kelvina-Voighta, Maxwella lub Poyntinga-Thomsona, ewentual-
nie Burgersa (rozdział 7).
Oczywiście jeżeli w rejonie przodka tunelu lub nad obudową wstępną powstanie strefa
zniszczenia (niezależna lub/i zależna od czasu), to po pewnym czasie na skutek drążenia
565
i przemieszczenia się czoła przodka, strefy te znajdą się nad tunelem wykonanym w obu-
dowie ostatecznej i łącznie ze strefą sprężysto-lepką będą miały wpływ na zachowanie
się obudowy ostatecznej. Z tego względu obudowę ostateczną tunelu należy obliczać
uwzględniając obciążenia i przemieszczenia pochodzące od obydwóch stref: zniszczenia
i strefy sprężysto-lepkiej.
W rozdziale 15 podano szereg metod analitycznych obliczania obciążeń pochodzą-
cych od strefy zniszczenia na obudowę tunelu. Metody te oparte są na różnych teo-
riach, z których niektóre były weryfikowane w warunkach kopalnianych. Pomimo to,
te uproszczone obliczenia dają wyniki często znacznie różniące się od siebie, z reguły
znacznie zawyżone. W konsekwencji dobrana obudowa wstępna i ostateczna zwykle jest
gruba, przesztywniona, przygotowana na znacznie większe obciążenia niż w rzeczywisto-
ści wystąpią, a przez to droga. Stąd obliczenia tymi metodami analitycznymi powinno
się traktować jako szacunkowe, a korzystać z metod numerycznych pozwalających na
opis mechanizmu współpracy masywu skalnego z obudową, łącznie z określaniem stref
zniszczenia natychmiastowej i zależnej od czasu oraz strefy sprężysto-lepkiej. Oczywiście
wyniki uzyskane z obliczeń numerycznych (czy też analitycznych) powinny być wsparte
uzyskanym wcześniej doświadczeniem i bieżącymi obserwacjami.
Doborem modeli i własności sprężysto-lepkich dla górotworu oraz wpływem strefy
sprężysto-lepkiej na stan naprężenia i przemieszczenia w otoczeniu wyrobisk górniczych
zajmowali się m.in.: Sałustowicz (1958, 1959), Filcek (1960, 1963), Kłeczek (1994),
Tajduś (1977, 1990). Sałustowicz zakładał, że w pewnych warunkach zachowanie gó-
rotworu opisuje model Kelvina-Voighta (1958), a w innych model Maxwella (1959).
Filcek (1960, 1963) zachowanie górotworu opisywał modelem „standard”. Dla górotwo-
ru opisanego tymi modelami analitycznie został określony stan naprężenia i przemiesz-
czenia w otoczeniu obudowanego wyrobiska kołowego. Tajduś (1977, 1990) zajmował
się numerycznym określeniem (MES) stanu naprężenia i przemieszczenia w otoczeniu
wyrobiska korytarzowego o dowolnym kształcie.
Dla jakościowej oceny wpływu strefy sprężysto-lepkiej i wyjaśnienia tego zjawiska po-
niżej przedstawiono rozważania oparte na pracy Filcka (1963). Podał on rozwiązanie
analityczne stanu naprężenia wokół wyrobiska o przekroju kołowym w funkcji czasu
zakładając, że:
a) masyw skalny jest nieściśliwy,
b) masyw skalny zachowuje się zgodnie z modelem „standard” (w wersji Poyntinga-
-Thomsona lub w wersji Zenera – rozdział 7).
Na rys. 14.27 przedstawiono przyjęty do rozważań model geomechaniczny w formie tarczy

z obudowanym wyrobiskiem kołowym znajdującej się w płaskim stanie odkształcenia.
566
Rys. 14.27. Tarcza z obudowanym wyrobiskiem kołowym znajdująca się w płaskim stanie odkształcenia
Poniżej podano rozwiązanie analityczne tego zagadnienia w postaci stanu naprężenia (szcze-
gółowy tok rozwiązania można znaleźć w pracy Filcka (1963)):
 a2 
σ r  p 1  2 1  α 1  e  βt  (14.19)
 r 
 a2 
σ t  p 1  2 1  α 1  e  βt  (14.20)
 r 
gdzie:
p  px  py  pz – naprężenie pierwotne (hydrostatyczne),
r, t – odpowiednio naprężenie radialne i obwodowe,
2a – średnica tunelu,
r – odległość rozpatrywanego punktu masywu skalnego od osi głównej tunelu,
χa
α (14.21)
χa  2G
w którym:
E E E
G – moduł Kirchoffa ( G  H model Poyntinga-Thomsona, G  H K model Zenera
3 3( E H  E K )
– tablica 7.5),
d
 – współczynnik sztywności obudowy w przybliżeniu χ  Eob aob2 (14.22)
(Eob – moduł sprężystości obudowy, dob – grubość obudowy),
χa  2G
β (14.23)
2η  τχa
567
w którym:
E E E λ
 – moduł lepkości postaciowej ( η  H M λ M model Poyntinga-Thomsona, η  H K
3E M 3E H E K
model Zenera – tablica 7.5),
λ λK
 – czas relaksacji (τ  M model Poyntinga-Thomsona, τ  model Zenera).
EM EH  EK
Dla r = a, czyli na konturze tunelu stan naprężenia przyjmuje postać:
   r  p(1 ‒ e‒t) (14.24)
   t  2p ‒ p(1 ‒ e‒t) (14.25)
Podstawiając do równania (14.24) wartości współczynników:  rów. (14.21),  rów. (14.22),

 rów. (14.23) otrzymuje się wartość naprężenia radialnego na konturze w postaci:
χap
σ r  a  p ob  1  e  βt  (14.26)
χa  2G
lub
p  E d  2 Ga
 ob ob t
σ r  a  pob  1  e τEob d ob  2ηa  (14.27)
2Ga  
1  
Eob d ob
Naprężenia radialne r na konturze zrównoważone są reakcją obudowy p0 (naprężenie od

obudowy normalne do konturu tunelu). Z tego powodu zarówno naprężenie radialne na kon-
turze tunelu, jak i reakcja obudowy są funkcją czasu. Jego wartość zależy od naprężenia pier-
wotnego (głównie głębokości), własności sprężysto-lepkich masywu skalnego oraz sztywności
obudowy i jej własności sprężystych. Na rys. 14.28 pokazano przebieg zmian reakcji obudowy
(naprężenia radialnego na konturze tunelu) z upływem czasu.
W chwili t = 0 reakcja obudowy jest równa zero, następnie wraz z upływem czasu reakcja
p
obudowy rośnie aż po czasie t  zmierza do wartości pob  2G
.
1
Eob d ob
Rys. 14.28. Przebieg zmian reakcji obudowy (naprężenia radialnego na konturze tunelu) z upływem czasu
568
Końcowa wartość reakcji obudowy (naprężenia radialnego na konturze) tunelu dla modelu
„standard” stanowi część naprężenia pierwotnego zależną od własności sprężystych masywu
skalnego oraz sztywności obudowy.
Rozwiązanie powyższe (wzory 14.19, 14.20, 14.26, 14.27) uzyskano zakładając waru-
nek początkowy: w chwili t = 0 reakcja obudowy jest równa zero r  pob  0. Przyjmijmy,
że w chwili t = 0 obudowa oddziałuje na masyw skalny naprężeniem radialnym o wartości
r  pob  p0, wówczas naprężenia radialne będą wynosić:
 a2  a2
σ r  p 1  2 1  α 1  e  βt   p 0 2 e  βt (14.28)
 r  r
a na konturze tunelu dla r = a
  r=a  pob  p(1 ‒ e−t)  p0e−t (14.29)
lub
p  
E ob d ob  2 Ga
t 
σ r  a  pob  1  e τE ob d ob  2ηa   p e  βt (14.30)
2Ga   0
1  
Eob d ob
Na rys. 14.28 pokazano przebieg zmian reakcji obudowy dla przypadku, gdy w chwili t  0
r  pob  0 oraz dla przypadku, gdy w chwili t = 0 reakcja obudowy wynosi r  pob  p0.
W równaniu (14.27) podano wartość naprężenia radialnego i reakcji obudowy dla masywu
skalnego, którego zachowanie opisuje model „standard” o równaniu stanu:
      E   (rozdział. 7, tablica 7.5).

• •
(14.31)
Jeżeli w tym wzorze przyjmie się, że   0 oraz E  EK,   K to otrzymujemy równanie sta-
nu dla modelu Kelvina-Voighta. Wartość naprężenia radialnego i reakcji obudowy dla masywu
skalnego opisanego modelem Kelvina-Voighta (p0 = 0) wynosi:
p  E d  2G K a
 ob ob t
σ r  a  pob  1  e 2η K a  (14.32)
2GK a  
1  
Eob d ob
gdzie:
EK λ
GK  ,η K  K (materiał nieściśliwy).
3 3
569
Po czasie t   wartość naprężenia radialnego i reakcji obudowy dla modelu Kelvina-

Voighta (podobnie jak w modelu „standard”) wynosi:
p
σ r  a  p ob  (14.33)
2G K a
1
E ob d
Jeżeli we wzorze (14.31) przyjmie się, że G  0 oraz E  EM,  M to otrzymujemy równa-
nie stanu dla modelu Maxwella. Wartość naprężenia radialnego i reakcji obudowy dla masywu
skalnego opisanego modelem Maxwella (p0 = 0) wynosi:
 E d
 ob t 
σ r  a  p ob  p1  e τE0 d  2η M a  (14.34)
 
 
gdzie:
λM λ
τ  ,η M  M (materiał nieściśliwy).
EM 3
Po czasie t  wartość naprężenia radialnego i reakcji obudowy dla modelu Maxwella
wynosi:
   r=a  pob  p (14.35)
Na rys. 14.29 pokazano przebieg zmian wartości naprężenia radialnego (reakcji obudowy
Rys. 14.29. Przebieg zmian wartości naprężenia radialnego (reakcji obudowy dla warunku początkowego: w
chwili t = 0 r  pob  p) dla modeli: „standard”, Kelvina-Voighta, Maxwella
dla przypadku: w chwili t = 0 r  pob  p) dla modeli: „standard”, Kelvina-Voighta, Maxwella.
Jak napisano wcześniej współpraca sprężysto-lepkiego masywu skalnego zależy od jego wła-
sności sprężysto-lepkich oraz sztywności obudowy. Załóżmy, że reakcja obudowy tunelu na
przemieszczenia radialne konturu jest sprężysta, a zatem możemy zapisać:
p ob
p ob  χu lub u  (14.36)
χ
570
gdzie:
 – współczynnik sztywności obudowy określony wzorem (14.22).
Przemieszczenie masywu skalnego o modelu „standard” można prosto określić wstawiając

równanie (14.36) do równania (14.26). W wyniku tych operacji otrzymuje się:
pa
u 1  e  βt  (14.37)
χa  2G
Po czasie t   maksymalna wartość przemieszczeń konturu tunelu wynosi
pa
u max  (14.38)
χa  2G
Dla tych maksymalnych przemieszczeń podstawiając do zależności (14.38) w miejsce współ-

p
czynnika sztywności χ  u ob (przekształcone równanie 14.36) po nieskomplikowanych ope-
max
racjach otrzymuje się równanie w postaci:
a
u max   p  p ob  (14.39)
2G
lub
2G
p ob  p  u max (14.40)
a
co oznacza, że reakcja obudowy (naprężenia radialne na konturze tunelu) zależy od przemiesz-

czeń konturu tunelu. Wzór (14.40) dotyczy masywu skalnego opisanego modelem „standard”
lub modelem Kelvina-Voighta. W przypadku masywu skalnego, którego zachowanie opisuje
model Maxwella G = 0, równanie (14.40) upraszcza się do postaci:
pob  p (14.41)
czyli jego wartość końcowa nie zależy od przemieszczeń konturu tunelu.

Współpracę obudowy tunelu ze sprężysto-lepkim masywem skalnym omówiono w pracy
Kłeczka (1994). Na rys. 14.30 pokazano wykres naprężeń radialnych na konturze tunelu (re-
akcji obudowy) w zależności wartości maksymalnego przemieszczenia konturu dla różnych
modeli masywu skalnego (Kelvina-Voighta, „standard”, Maxwella).
Odcinek (1) przedstawia wykres naprężeń radialnych na konturze tunelu w funkcji prze-
mieszczeń maksymalnych konturu dla modeli: Kelvina-Voighta, „standard”, natomiast
półprosta (2) dla modelu Maxwella. Jeżeli natychmiast po wykonaniu tunelu zainstalujemy
obudowę l o współczynniku sztywności 1, co prezentuje półprosta l na rys. 14.30, to współ-
praca z masywem skalnym ustali się w punkcie A (masyw skalny opisany modelem Kelvina-
571
Rys. 14.30. Współpraca obudowy z masywem skalnym o własnościach reologicznych
Voighta, „standard”) lub w punkcie B (masyw skalny opisany modelem Maxwella).

l
W punkcie A maksymalne przemieszczenie obudowy wynosi u max(A), a reakcja obudowy
l l
p ob(A), natomiast w punkcie B maksymalne przemieszczenie obudowy wynosi u max(B),
a reakcja obudowy p. Załóżmy, że maksymalna wytrzymałość obudowy jest mniejsza od
l
wartości p ob(B) i oczywiście mniejsza od wartości p, zatem przed osiągnięciem tych warto-
ści obudowa ulegnie zniszczeniu.
W przypadku masywu skalnego, którego zachowanie opisuje model „standard” lub model
Kelvina-Voighta mamy dwie możliwości aby przeciwdziałać zniszczeniu obudowy:
a) zmniejszyć sztywność obudowy,
b) założyć obudowę z odpowiednim opóźnieniem (jeżeli to jest możliwe).
Czasami korzysta się z obydwóch możliwości. Na rys. 14.30 schematycznie pokazano skutek
zmniejszenia sztywności obudowy. Jeżeli wprowadzimy obudowę m o współczynniku sztyw-
ności m, wówczas współpraca ustali się w punkcie C, w którym maksymalne przemieszczenie
m
obudowy wynosi u max(C) i jest większe od maksymalnego przemieszczenia obudowy l, nato-
m
miast reakcja obudowy wynosi p ob(C) i jest mniejsza od reakcji obudowy l. Dla tej wartości na-
prężenia obudowa nie powinna ulec zniszczeniu. Gdy zainstalujemy obudowę l z opóźnieniem
np. uo, to wówczas współpraca masywu skalnego z obudową ustali się w punkcie E, w którym
reakcja obudowy (naprężenie radialne działające na obudowę) jest znacznie mniejsza od jej
wytrzymałości.
Niestety znacznie większy jest problem, gdy zachowanie masywu skalnego opisuje mo-
del Maxwella. Zmniejszenie sztywności czy też zainstalowanie obudowy z opóźnieniem nie
powoduje zmniejszenia reakcji obudowy (naprężenia radialnego działającego na obudowę),
bowiem w każdym przypadku będzie ona wynosić p (punkty B, D, F). Jedyne co możemy
572
osiągnąć zmniejszając sztywność czy też instalując obudowę z opóźnieniem, to zwiększenie

maksymalnych przemieszczeń, a zarazem wydłużenie czasu po których obudowa ulegnie
zniszczeniu. Oczywiście w przypadku tuneli, które z reguły wykonywane są w pobliżu po-
wierzchni ziemi naprężenia pierwotne są nieduże i nie muszą prowadzić do zniszczenia obu-
dowy, ale obudowa musi być odpowiednio mocna.
14.7. Numeryczne określanie wpływu czasu na zachowa-

nie się skał w sasiedztwie tunelu
Za pomocą metod numerycznych można określać wpływ czasu na zachowanie się skał w re-
jonie drążonego tunelu, co pozwala dobierać w sposób właściwy obudowę. Dużą ilość informa-
cji na temat modelowania numerycznego w masywie skalnym o własnościach reologicznych
można znaleźć w pracach: Tajduś (1977), Sakurai (1978), Gioda (1982), Tajduś (1990), Lada-
nyi (1993), Tajduś i Cała (2000).
Poniżej pokazano przykładowe rozwiązania opisujące zachowanie się masywu skalnego w re-
jonie tunelu. We wszystkich prezentowanych przykładach przyjęto pewne jednolite założenia,
a mianowicie:
a) głębokość posadowienia tunelu 1000 m (pierwotne naprężenie pionowe pz = 25MPa),
b) tunel ma kształt zbliżony do półelipsy o wymiarach: szerokość 5,5 m, wysokość 3,8 m,
c) zachowanie się skał w otoczeniu tunelu opisuje model Burgera (rozdział 7),
d) model numeryczny stanowiła płaska tarcza wycięta z masywu skalnego prostopadle do osi
podłużnej tunelu i znajdująca się w płaskim stanie odkształcenia,
e) w otoczeniu tunelu występują trzy rodzaje skał: piaskowiec drobnoziarnisty, mułowiec sza-
rogłazowy, iłowiec, których własności reologiczne podano tabeli 14.8.
W celu zobrazowania wpływu przyjętych własności reologicznych na wielkość odkształceń

w funkcji czasu wykreślono dla rozpatrywanych rodzajów skał krzywe pełzania zakładając, że
model Burgersa obciążony jest jednoosiowo stałym naprężeniem 0  25 MPa (rys. 14.31).
Tabela 14.8. Reologiczne i wytrzymałościowe właściwości skał
Własności reologiczne i wytrzymałościowe

Rodzaj skały
GH [GPa] GK [GPa] K [GPa sec] N [GPa sec] Rc [MPa] Rr [MPa]  [-]
Piaskowiec
3,86 103,07 1,53107 5,84108 41,2 4,4 0,27
Drobnoziarnisty
Mułowiec
1,54 11,92 3,16105 3,29107 39,1 6,1 0,43
szarogłazowy
Iłowiec 2,71 37,29 1,7106 2,24108 40,8 5,7 0,29
573
Rys. 14.31. Krzywe pełzania dla rozpatrywanych rodzajów skał (model Burgera przy obciążeniu jednoosiowym
  25 MPa )
Zagadnienie 1. Wpływ naprężeń pierwotnych na wielkość przemieszczeń konturu tunelu
Dla pokazania jak mogą wpływać poziome naprężenia pierwotne na przemieszczenia kon-
turu tunelu wykonano obliczenia numeryczne za pomocą MES dla czterech różnych wartości
stosunku pierwotnego naprężenia poziomego px do pierwotnego naprężenia pionowego pz,
p
a mianowicie ppx O 0,25 , ppx O 0,43 , px O 1,0 , ppx O 2,0 .
z z z z
Na rys. 14.32 pokazano przemieszczenia konturu tunelu po czasie t = 0, a na rys. 14.33 po
czasie t = 250 dni.
Rys. 14.32. Przemieszczenia konturu tunelu po czasie t = 0
Rys. 14.33. Przemieszczenia konturu tunelu po czasie t = 250 dni
574
Analizując przedstawione rysunki można zauważyć, że pierwotny stan naprężenia ma znacz-

ny wpływ na stan i rozkład naprężeń i przemieszczeń w otoczeniu tunelu. Przemieszczenia
p
konturu tunelu nieliniowo zmieniają się wraz ze zmianą stosunku px O . Ze wzrostem  kon-
z
wergencja stropu i spągu maleje, a konwergencja ociosów silnie wzrasta. Z upływem czasu
przemieszczenia konturu istotnie wzrastają i ten fakt powinien być uwzględniony przy projek-
towaniu obudowy tunelu.
Na rys. 14.34 pokazano spadek przemieszczeń w miarę oddalania się od stropu, spągu i ocio-
su tunelu.
Rys. 14.34. Spadek przemieszczeń w miarę oddalania się od stropu, spągu i ociosu tunelu
Z rys. 14.34 wynika, że największe zmiany przemieszczeń z czasem w stropie zachodzą do

odległości około 3–4 wysokości tunelu, a w ociosie do około 1,5÷2 szerokości tunelu. Oblicze-
nia te wykonane były przy stosunku ppx O 0,25. Z innych obliczeń niezamieszczonych w tej
z
p
pracy wynika, że jeżeli stosunek px O wzrasta, zasięg zmian przemieszczeń z czasem w stropie
z
maleje, natomiast w ociosie rośnie. Zwiększają się także przemieszczenia w ociosie. Te fakty
powinny być brane pod uwagę przy projektowaniu obudowy.
Zagadnienie 2. Wpływ obudowy na wielkość przemieszczeń konturu tunelu

W celu zbadania wpływu obudowy na ograniczenie przemieszczeń masywu skalnego
w otoczeniu tunelu wykonano obliczenia dla dwóch przykładów. W przykładzie pierwszym
określono stan naprężenia i przemieszczenia w sąsiedztwie tunelu wykonanego w mułowcu,
którego zachowanie opisuje model Burgera (tabela 14.8) w obudowie betonowej o grubości
db  0,4 [m], której zachowanie opisuje model Hooke’a o następujących stałych materiało-
575
wych: Gb  13730 [MPa],   0,25, Rc = 39,2 [MPa], Rr = 3,2 [MPa].

Na kontakcie obudowa – skała przyjęto sztywne połączenie. Dla porównania w przykładzie
drugim określono stan naprężenia i przemieszczenia w sąsiedztwie nieobudowanego tunelu
wykonanego w tym samym masywie skalnym co w przykładzie pierwszym.
Rys. 14.35. Porównanie przemieszczeń konturu tunelu wykonanego w obudowie betonowej z przemieszcze-
niami konturu tunelu nieobudowanego
Na rys. 14.35 pokazano porównanie przemieszczeń konturu tunelu wykonanego w obudo-

wie betonowej z przemieszczeniami konturu tunelu nieobudowanego. Jak można było przewi-
dywać założenie obudowy powoduje istotny spadek przemieszczeń. O ile przemieszczenia kon-
turu tunelu nieobudowanego w czasie 250 dni znacznie wzrastają, to dla tunelu wykonanego
w obudowie betonowej zmiany przemieszczeń na konturze po upływie tego czasu są małe.
Zaskakująco małe są przemieszczenia spągu tunelu obudowanego (spąg był niezabudowany).
Okazuje się, że obudowa wpływa hamująco na przemieszczenia nieobudowanego spągu.
Rys. 14.36. Strefy spękań w obudowie i spągu
Na skutek dużego nacisku masywu skalnego w obudowie betonowej powstają znaczne na-
prężenia, które w końcu prowadzą do powstania strefy zniszczenia w obudowie betonowej
w ociosie po czasie t = 250 dni (rys. 14.36) oraz utworzenia strefy spękań w spągu (przez
576
rozciąganie). Strefa spękań w spągu może przyczynić się do jego wypiętrzania. Z tego powodu
spąg tunelu powinien być również zabudowany.
Z powyżej skrótowo przedstawionej analizy wynika, że w masywie skalnym reologicznie
silnie odkształcalnym w celu zmniejszenia przemieszczeń konturu tunelu należy stosować za-
mknięte obudowy podatne o dużych nośnościach. Mogą to być obudowy stalowe zamknię-
te typu ŁP podatne przy wysokiej nośności, np. obudowa stosowana w kopalni „Bogdanka”
o odrzwiach specjalnych typoszeregu ŁPZS/C wykonana z kształtownika V36 (Łoś, Kozek,
1987, Tajduś, 1990). Na rys. 14.37a przedstawiono schematycznie dwie obudowy podatne
o tej samej sztywności a różnej nośności, na rys. 14.37b dwie obudowy podatne o tej samej
nośności a różnej sztywności, a na rys. 14.37c obudowę zakładaną z podatną wykładką.
a)
b)
c)
Rys. 14.37. Zachowanie się obudowy łukowej podatnej
577
Literatura
[1] Barla, G., Barla, M.: „Numerical Simulation of Squeezing Behavior in Tunnels,” in
FLAC and Numerical Modeling in Geomechanics – 2001 (2nd International FLAC
Conference, Lyon, France, October 2001), pp. 323-328, D. Billaux et al., Eds. Rotter-
dam, Balkema, 2001.
[2] Bergman S.G., Bjurström. S.: Swedish experience of rock bolting. A keynote lecture.
1983. Proc. of Int. Symposium on Rock Bolting. (edited by O. Stephansson), A.A.Bal-
kem, Brookfield, pp. 243-255, 1984.
hi, Vol. I, pp. 1-34, 1996.
[4] Bieniawski Z.T.: Rock Mechanics design in mining and tunneling, A.A. Balkema, Rot-
terdam, Boston, 272p, 1984.
[5] Brady B.H.G., Brown E.T.: Rock Mechanics for Underground Mining, Chapmann &
Hall, (Second ed.), London, 1985.
[6] Brady B.H.G., Brown E.T.: Rock Mechanics for Underground Mining, Chapmann &
Hall, London, 1994.
[7] Bray J.W.: A study of jointed and fractured rock – Part II; Theory of limiting equili-
brium, Felsmechanik und Ingenieurgeologie (Rock Mechanics and Engineering Geolo-
gy), Vol.V, No.4, pp. 197-216, 1967.
[8] Brown E.T., Bray J.W., Ladanyi B., Hoek E.: Ground response curves for rock tunnels,
Journal of Geotechnical Engineering, ASCE, vol. 109, no. 1, pp. 15-31, 1983.
[9] Brown E.T.: The evolution of support and reinforcement philosophy and practice for
underground mining excavations. Proc. of Rock Support and Reinforcement Practice
in Mining (edited by Villaescusa, Windsor & Thompson). A.A. Balkema. Rotterdam.
pp. 3-18, 1999.
[10] Carranza-Torres C., Fairhurst C.: The Elasto-Plastic Response of Underground Excava-
tions in Rock Masses that Satisfy the Hoek-Brown Failure Criterion, Int. J. Rock Mech.
Min. Sci. & Geomech. Abstract, Vol. 36, pp. 777-809, 1999.
[11] Carranza-Torres C., Fairhurst C.: Application of the Convergence-Confinement Method
of Tunnel Design to Rock Masses That Satisfy the Hoek-Brown Failure Criterion, Tun-
neling and Underground Space Technology, Vol. 15, No. 2, pp. 187-213, 2000a.
[12] Carranza-Torres C., Fairhurst C.: Analysis of Tunnel Support Requirements. Using of
Convergence-Confinement Method and the Hoek-Brown Failure Criterion, Proce-
edings of GeoEng 2000, Melbourne, Australia, 2000b.
[13] Chern J.C., Shiao F.Y., Yu C.W.: An empirical safety criterion for tunnel construction, In.
Proc. Regional Symposium on Sedimentary Rock Engineering, Taipei, Taiwan, pp. 222-
227, 1998.
578
[14] Choi S. O., Shin H.-S.: Stability Analysis of a Tunnel Excavated in a Weak Rock Mass
and the Optimal Supporting System Design, J. A. Hudson and X.-T. Feng, Eds. Special
issue of Int. J Rock Mech. Min. Sci, 41(3), Paper No. 3B 18 (April), Proceedings, ISRM
SINOROCK2004 symposium (Three Gorges Project Site, China), 2004.
[15] Choquet P., Hadjigeorgiu J.: The Design of Support Underground Excavation, Compre-
hensive Rock Engineering ed. Hudson J.A., vol 4 Excavation, Support and Monitoring,
Pergamon Press, Oxford, New York, Seoul, Tokyo, pp. 313-348, 1993.
[19] Craig R. N., Muir Wood A.M.: A revive of tunnel lining practice in the UK, TRRL
Supplementary Report 335, 211p., 1978.
[17] Cristescu N.D., Gioda G.: Visco-plastic behavior of geometerials, Springer-Verlag, Wien,
New York, 1994.
[18] Daemen J.J.K.: Problems in tunnels support mechanics, Underground Space, Vol. 1., pp.
163-172, 1977.
[19] Deere D.U., Peck R.B., Monses J.E., Schmidt B.: Design of Tunnel Linings and Support
Systems, Highway Research Record, Washington, DC, no. 339, pp. 26-33, 1970.
[20] Desai C. S., Christian J. T.: Numerical Methods in Geomechanics, New York, McGraw-
-Hill, 1977.
[21] Duddeck H.: Guidelines for tunnel design, Tunnel and Tunneling 21, 12, pp. 42-44,
1989.
[22] Duddeck H.: Application of numerical analyses for tunneling, International Journal for
Numerical Methods in Geomechanics, vol. 15, pp. 223-239, 1991.
[23] Dynowska M.: Prognozowanie deformacji górotworu fliszowego w otoczeniu tuneli, Pra-
ca doktorska, AGH Wydział Górniczy, Kraków, 1999.
[24] Fairhurst C., Singh B.: Roofbolting in horizontally laminated rock. Engineering Mining
Journal. Feb., pp. 80-90, 1974.
[25] Fairhurst C.: Some observations on the practical utility and limitations of excavation
stability analyses. Underground Engineering. pp. 27-32, 1988.
czasu, Praca doktorska, AGH Wydział Górniczy, Kraków, 1960.
[27] Filcek H.: Wpływ czasu na stan naprężenia i odkształcenia górotworu w sąsiedztwie wy-
robiska chodnikowego, Zeszyty Problemowe Górnictwa Komitetu Górnictwa PWN, t.1,
z.1, 1963.
[28] Filcek H., Tajduś A., Walaszczyk J.: Metody komputerowe w geomechanice górniczej.
Śląskie Wydawnictwo Techniczne, Katowice, 1994.
[29] FLAC v.4.0 Users Manual 2000. Itasca Consulting Group. Minneapolis. USA.
[30] FLAC v.4.0 Optional Features 2000. Itasca Consulting Group. Minneapolis. USA.
[31] FLAC v.4.0 Theory and Background 2000. Itasca Consulting Group. Minneapolis.
USA.
[32] Ghazvinian A., Hosseini M.: Rapid Assessment of Stability of Underground Openings
579
by a Computer Program, ISRM International Congress (ed. by Vouille G. & Berest P.)
pp. 371-374, 1999.
[33] Gioda G.: On the non-linear „squeezing” effects around circular tunnels, Int. J.Numer.
Anal. Methods Geomech., 6, pp. 21-46, 1982.
[34] Gudehaus G.: Bodenmechanik, Enke, Stuttgart, 1981.
[35] Gurung N., Neaupane K.M., Iwao Y.: Use of construction deformation monitoring at
the Lam TaKhong pumped storage project, 2000.
[36] Hoek E., Brown E.T.: Underground Excavations in Rock, London, The Institute of Mi-
[37] Hoek E.: Support for Very Weak Rock Associated with Faults and Shear Zones, Proc.
of Rock Support and Reinforcement Practice in Mining (ed.by Villaescusa, Windsor &
Thomson) A.A. Balkema, Rotterdam, pp.19-32, 1999.
[38] Karabin G.J., Debevec W.J.: Comparative Evaluation of Conventional and Resin Bolting
Systems. U.S. Dept. of Interior MSHA Investigations Report Nr 1033, 1976.
[39] Kłeczek Z: Geomechanika Górnicza, Śląskie Wydawnictwo Techniczne, Katowice, 1994.
[40] Ladanyj B.: Time-dependent Response of Rock Around Tunnels, Comprehensive Rock
Engineering, ed. Hudson J.A., Vol. 2 Analysis and Design Methods, Pergamon Press,
Oxford, New York, Seoul, Tokio, 1993.
[41] Łoś Z., Kozek B.: Doświadczenia z prowadzeniem chodników przyścianowych w Lubel-
skim Zagłębiu Węglowym, Przegląd Górniczy, 2, 1987.
[42] Molinda G., Mark Ch., Bauer E., Babich D., Pappas D.: Factors influencing intersection
stability in U.S. coal mines, 1997. Internet: Link: http://www.cdc.gov/publications.htm
[43] Obara Y., Sugavara K., Kudoh R., Sasao H.: Analysis of interaction between rock mass
surrounding a circular tunnel and concrete lining under biaxial stress field. Rock Mecha-
nics – a Challenge for Society. (edited by Särkkä & Eloranta) Swets & Zeitlinger Lisse,
pp. 363-368, 2001.
[44] O’Rourke T. D.: Guidelines for tunnel lining design, ASCE, 82p, 1984.
[45] Pacher F.: Underground openings and tunnels-review and comments, Design Methods
in Rock Mechanics, Proc. 16th U.S. Symp. on Rock Mech. ASCE, New York, pp. 223-
234, 1977.
[46] Panet M.: Calcul des Tunnels par la Methode de Convergence-Confinement, Paris: Press
de l’ecole Nationale des Ponts et Chaussees, 1995.
[47] Peng S.S.: Coal Mine Ground Control. John Wiley & Sons. Second edition, 1986.
[48] Peng S.S., Guo L.B.: A Hybrid Boundary Element – Finite Element Method of Stress
Analysis for Bolt – Reinforced Inhomogeneous Ground. Mining Science and Technolo-
gy. Nr 7, pp. 1-18, 1988.
[49] Peng S.S., Tang D.H.Y.: Roof bolting in underground mining: State of art review. Int.
Journ. Min. Eng. Nr 2 pp. 1-42, 1984.
[50] Rabcewicz L.: The New Austrian Tunnelling Method. Part I, Part III. Water Power. Jan.
580
pp. 19-24, 1965.

[51] Rabcewicz L.: Stability of tunnels under rock load, Water Power, 21, June, pp. 225-229,
July, pp. 266-273, Aug., pp. 297-302, 1969.
[52] Sakurai S.: Approximate time – dependent analysis of tunnel support structure conside-
ring progress of tunnel face, Int.J. Numer. & Anal. Methods Geomech. 2, pp. 159-175,
1978.
[53] Sałustowicz A.: Górotwór jako ośrodek sprężysto-lepki, Archiwum Górnictwa, t. III, z. 2,
PWN, Warszawa, 1958.
[54] Sałustowicz A.: Górotwór jako ośrodek Maxwella, Księga Jubileuszowa Prof. Dr inż.
W. Wierzbickiego, Warszawa, 1959.
[55] Sałustowicz A.: Zarys mechaniki górotworu, Wyd. „Śląsk”, Katowice, 1965.
[56] Singh M.M., Bortz S.A.: Use of special cements in shotcrete, In Use of Shotcrete for Un-
derground Structural Support, 200-231, New York: American Society of Civil Engineers,
1975.
[57] Tajduś A.: Numeryczne określanie naprężeń w górotworze sprężysto-lepkim, niejedno-
rodnym, pofałdowanym, Praca doktorska, Kraków, 1977.
odkształcenia i strefy zniszczenia w górotworze, ZN Górnictwo, Wyd. AGH nr 154,
Kraków, 1990.
[59] Tajduś A., Cała M.: Stabilizacja wyrobisk podziemnych, Stabilizacja masywów skalnych
w podłożu budowli hydrotechnicznych, PAN, Pol. Warszawska, 2000.
[60] Tough S. G., Noskiewicz E.M.: Preformed linings in tunneling practice, RETC Proce-
edings, 1 (47), pp. 643-667, 1974.
Normy:
PN-EN 10025-4:2007 – Wyroby walcowane na gorąco ze stali konstrukcyjnych
Strony www
www.hutalab.com.pl
581
15. OBLICZANIE OBCIĄŻENIA NA OBUDOWĘ

BUDOWLI PODZIEMNYCH I TUNELI
15.1. Wprowadzenie
Obciążenie statyczne na obudowę wyrobiska podziemnego (tunelu) pozwalają oszacować
stosunkowo proste teorie, które opracowano na podstawie rozważań teoretycznych zweryfiko-
wanych wieloma obserwacjami i pomiarami prowadzonymi głównie w kopalniach, ale rów-
nież w wyrobiskach i tunelach. Teorie te opierają się na założeniu, że w otoczeniu wyrobiska
podziemnego tworzy się strefa odprężona skał rozluźnionych i spękanych, które wywierają
nacisk na obudowę wyrobisk. Można zadać pytanie: dlaczego w otoczeniu wyrobiska tworzy
się strefa odprężona?
Przed wykonaniem wyrobiska w masywie skalnym występują naprężenia pierwotne często
o znacznej wartości. Na skutek wykonania wyrobiska na jego konturze znikają naprężenia
radialne (działające prostopadle do konturu wyrobiska), co powoduje odprężenie skały w jego
bezpośrednim sąsiedztwie. W wyniku odprężenia skały gwałtownie przechodzą z trójosiowe-
go stanu naprężenia w stan dwuosiowy, czasami zbliżony do jednoosiowego i często ulegają
spękaniu. Na skutek spękania następuje również spadek naprężeń obwodowych. W miarę od-
dalania się od wyrobiska rosną wartości ściskające zarówno naprężeń radialnych, jak i obwo-
dowych, a w pewnej odległości tworzy się strefa koncentracji naprężeń ściskających znacznie
przewyższająca naprężenia pierwotne. Wraz z oddalaniem się od strefy koncentracji naprężeń
następuje spadek naprężeń ściskających i asymptotyczne zmierzanie ich wartości do naprężeń
pierwotnych.
15.2. Określenie obciążeń statycznych działających na

obudowę ostateczną wyrobiska podziemnego (tunelu)
15.2.1. Teoria Cymbariewicza
W teorii tej przyjęto założenie, że w ociosie wyrobiska podziemnego (tunelu) na skutek

ścinania tworzy się strefa spękań (rys. 15.1), następnie nad wyrobiskiem poszerzonym o strefę
spękań w ociosie tworzy się strefa skał rozluźnionych i spękanych w kształcie paraboli (Arioglu,
1995).
Podstawę paraboli określić można z równania:
ª o M oc º
l1 l 2a «¬l 2 wctg (45 2 )»¼ (15.1)
582
15. Obliczanie obciążenia na obudowę budowli podziemnych i tuneli
Rys. 15.1. Teoria Cymbariewicza
Wysokość paraboli podaje wzór:
l1
f (15.2)
2 P st
gdzie:
l – szerokość wyrobiska podziemnego (tunelu),
w – wysokość wyrobiska (tunelu),
oc – kąt tarcia wewnętrznego warstw zalegających w ociosie,
f – wysokość strefy spękanej i rozluźnionej,
st – współczynnik zwięzłości Protodiakonowa w stropie;
st = tgst dla st  2,0 (st – kąt tarcia wewnętrznego stropu), (15.3)
st = 0,1Rc dla st > 2,0, (Rc – wyrażone jest w MPa). (15.4)
W tabeli 15.1 podano wartości wskaźników zwięzłości Protodiakonowa dla skał podzielo-
nych na kategorie wg stopnia twardości skały (Sałustowicz, 1955).
Ciśnienie pionowe na obudowę wyrobiska podziemnego określa się z wzoru:
pv   · f (15.5)
Pionowa siła działająca na obudowę wyrobiska podziemnego wynosi:
Pv   · f · l (15.6)
l l1
lub Pv J (15.7)
2 P st
583
Tabela 15.1. Wartości wskaźników zwięzłości (wg Protodiakonowa) dla skał w funkcji stopnia twardości
Wskaźnik
Kategoria Stopień twardości Rodzaj skały
zwięzłości skały 
I Skały szczególnie twarde Najtwardsze kwarcyty 20
Granity, porfiry, najtwardsze wapienie
II Skały bardzo twarde i piaskowce, średnie kwarcyty, bardzo 15
twarde rudy żelaza
Granity spękane, skały granitowe, bardzo
III Skały twarde twarde piaskowce i wapienie, kwarcowe 10
żyły rudne
Zbite wapienie, marmury, dolomity,
IIIa Skały twarde 8
nietrwałe granity, zwarte piaskowce
Kwarcyty ze szczelinami, zwykłe piaskow-
IV Skały dość twarde 6
ce, przeciętnie zwarte rudy żelaza
IVa Skały dość twarde Łupki piaszczyste, piaskowce łupkowe 5
Zwarte gliniaste łupki, nietrwałe piaskow-
V Skały średnio twarde 4
ce i wapienie, miękkie konglomeraty
Różnorodne łupki (nietrwałe), ścisłe
Va Skały średnio twarde 3
margle, nietrwałe rudy
Łupki miękkie, wapienie bardzo miękkie,
kreda, sól kamienna, gips, antracyt,
VI Skały dość miękkie 2
margiel, zmarzły grunt, scementowane
otoczaki i grunt kamienisty
Żwiry zagęszczone, łupki spękane, twardy
VIa Skały dość miękkie węgiel kamienny, stwardniała glina, bardzo 1,5*
słabe kwarcyty, miękkie wilgotne rudy
Miękki węgiel kamienny, zwarte gliny,
VII Skały miękkie 1,0*
suche, twarde grunty gliniaste
Kategorie te obejmują różne rodzaje
VIIa –X Grunty gruntów rozdrobnionych i wskaźnik   tg
zwięzłości należy określać według wzoru
* w kategorii VIa i VII wskaźnik zwięzłości niektórych skał można określać z wzoru (15.4)
Minimalne i maksymalne ciśnienie poziome wylicza się z wzorów:
M oc
pumin J f tg 2 (45 o ) (15.8)
2
M oc
pumax J ( f w) tg 2 (45 o ) (15.9)
2
Średnie ciśnienie od strony ociosu na obudowę wynosi:
pumin pumax
pu (15.10)
2
Siła pozioma działająca na ocios wyrobiska podziemnego ma wartość:
pumin pumax J w M oc
Pu w (2 f w)tg 2 (45 o ) (15.11)
2 2 2
584
Siła ta działa w odległości
w 3f w
e (15.12)
3 2f w
od spągu wyrobiska.
Przyjmuje się (na podstawie doświadczenia), że jeżeli oc > 4 wówczas nie występują spękania
ociosów przez ścinanie i strefa rozluzowania tworzy się wyłącznie w stropie. Takie zachowanie
masywu skalnego w otoczeniu wyrobiska podziemnego opisuje znana teoria Protodiakonowa.
Rys. 15.2. Teoria Protodiakonowa
W przypadku teorii Protodiakonowa (rys. 15.2) podstawą paraboli obejmującej skały spęka-
ne i rozluźnione jest szerokość wyrobiska l. Zatem po uproszczeniu podanych powyżej równań:
• wysokość paraboli strefy spękanej i rozluzowanej podaje wzór:
l
f (15.13)
2P st
• ciśnienie pionowe na obudowę wyrobiska podziemnego określa się z wzoru:
2
pv Jf (15.14)
3
• ciśnienie poziome na obudowę wyrobiska podziemnego wynosi
pu  0 (15.15)
• pionowa siła działająca na obudowę wyrobiska podziemnego (działająca na 1 m długości

wyrobiska) wynosi:
2
Pv J l f (15.16)
3
585
lub
1 l2
Pv J (15.17)
3 P st
Przyjęto założenie, że gdy wyrobisko podziemne lub tunel ma kształt różniący się od pro-
stokąta (np. półeliptyczny, owalny), wówczas obliczenia prowadzi się dla wyrobiska o kształcie
prostokąta opisanego na danym kształcie wyrobiska.
15.2.2. Teoria Bierbaumera
W 1913 r. Bierbaumer opracował teorię określania obciążenia na obudowę tunelu. Przy

opracowywaniu tej metody korzystał z wyników pomiarów i obserwacji jakie prowadzono
podczas wykonywania tuneli w Alpach. Bierbaumer podobnie jak Cymbariewicz przyjął zało-
żenie, że w ociosie wyrobiska na skutek ścinania tworzy się strefa spękań (rys. 15.3), a następnie
nad wyrobiskiem poszerzonym o strefę zniszczoną w ociosie tworzy się strefa skał rozluźnio-
nych i spękanych w kształcie paraboli. Identycznie jak Cymbariewicz założył, że podstawę
paraboli określa równanie:
ª o M oc º ª o M oc º
l1 l 2a «¬l 2 wctg (45 2 )»¼ lub l1 l 2a «¬l 2 wtg (45 2 )»¼ (15.18)
natomiast (odmiennie niż Cymbariewicz) wysokość paraboli f związał z głębokością posado-

wienia tunelu, a mianowicie przyjął, że:
f  ·H (15.19)
gdzie:
 – współczynnik zmniejszający wpływ głębokości.
H – głębokość posadowienia tunelu
W celu obliczenia współczynnika  Bierbaumer założył, że blok masywu skalnego o ciężarze
Qv znajdujący się nad stropem tunelu chce się przemieścić pionowo w dół do środka tunelu.
Ruchowi temu przeciwdziałają siły tarcia 2T, które działają wzdłuż pionowych płaszczyzn.
Wartość ciężaru bryły masywu skalnego Pv zmniejszonego o tarcie T działającego na strop
tunelu można wyliczyć z następującego wzoru:
Pv  Qv ‒ 2T (15.20)
gdzie:
ª § Moc ·º
Qv J o H «l 2wtg ¨ 45o ¸ (15.21)
¬ © 2 ¹»¼
586
Siły tarcia można określić następująco:
2T  2Qu (15.22)
gdzie:
 – współczynnik tarcia,   tg ( – średni kąt tarcia wewnętrznego masywu skalnego).
Siły poziome, działające prostopadle do pionowych płaszczyzn, wyznacza się z wzoru:
px H pz H J oH 2
Qu O O
2 2 2
gdzie współczynnik rozporu bocznego wyliczany jest zgodnie z formułą:
§ M·
O tg 2 ¨ 45o ¸
© 2¹
Podstawiając powyższe wartości do wzoru (15.22) otrzymujemy:
§ M·
2T J o H 2 tg 2 ¨ 45o ¸tgM (15.23)
© 2¹
Zatem
ª § Moc ·º 2§ M·
Pv J o H «l 2 wtg ¨ 45o 2 o
¸» J o H tg ¨ 45 ¸tgM (15.24)
¬ © 2 ¹¼ © 2¹
Jeżeli przyjmiemy, że ciężar Pv rozkłada się równomiernie na szerokości l1, to ciśnienie pio-
nowe na strop tunelu wynosi:
ª § M oc · 2§ M· º
J o H «l 2 wtg ¨ 45o 2 o
¸ J o H tg ¨ 45 ¸tgM »
P ¬ © 2 ¹ © 2¹ ¼
pv
l1 § o M oc ·
l 2 wtg ¨ 45 ¸
© 2 ¹
Po uproszczeniach wzór przyjmuje postać:
ª § M· º
« Htg 2 ¨ 45o ¸tgM »
© 2¹
pv J o H «1 » (15.25)
« l 2 wtg § 45o M oc · »
«¬ ¨ ¸
© 2 ¹ »¼
Wykorzystując wzór (15.19) ciśnienie pionowe na strop tunelu można zapisać następująco:
pv  o ·  · H (15.26)
587
Z porównania wzorów (15.25) i (15.26) wynika, że
ª § M· º
« Htg 2 ¨ 45o ¸tgM »
© 2¹
[ «1 » (15.27)
« l 2 wtg § 45o M oc · »
«¬ ¨ ¸
© 2 ¹ »¼
Rys. 15.3. Teoria Bierbaumera (ociosy tunelu ulegają spękaniu)
Według Bierbaumera ciśnienie na obudowę tunelu rośnie wraz ze wzrostem głębokości, aż

do osiągnięcia maksimum, a następnie przy dalszym wzroście głębokości maleje do zera.
Głębokość na której ciśnienie na obudowę pv jest maksymalne wyznacza się, przyrównując
pierwszą pochodną do zera:
ª § M ·º
« l 2 wtg ¨ 45o oc ¸ »
dpv © 2 ¹
0 po wykonaniu obliczeń otrzymujemy H1 « » (15.28)
dH « 2tg 2 § 45o M ·tgM »
«¬ ¨ ¸ »¼
© 2¹
1
Ciśnienie maksymalne wynosi pvmax Jo H
2
Zerową wartość ciśnienie na obudowę tunelu osiąga na głębokości:
ª § M· º ª § o M oc · º
« Htg 2 ¨ 45o ¸tgM » « l 2 wtg ¨ 45 2 ¸ »
© 2¹ © ¹»
[ «1 » 0 czyli H2 « (15.29)
« l 2 wtg §¨ 45o Moc ·¸ » « tg 2 § 45o M ·tgM »
«¬ «¬ ¨ ¸ »¼
© 2 ¹ »¼ © 2¹
Z tych rozważań wynika, że H2  2H1.
Jeżeli ociosy nie ulegają spękaniu (rys. 15.4), wówczas ciśnienie na obudowę wynosi
pv  o ·  · H
588
w którym
ª 2§ o M· º
« Htg ¨ 45 2 ¸tgM »
[ «1 © ¹ » (15.30)
« l »
«¬ »¼
Rys. 15.4. Teoria Bierbaumera (ociosy tunelu nie ulegają spękaniu)
15.2.3. Teoria Aireya
Airey (1974) zauważył, że w przypadku skał zwięzłych, uwarstwionych strefa spękania nad
wyrobiskiem ma kształt trójkątny. Kształt ten najprawdopodobniej wynika z faktu, że stro-
powe warstwy skalne załamują się pod kątem zbliżonym do kąta tarcia wewnętrznego st.
Trójkątna strefa zniszczenia tworzy się nad stropem tunelu (rys. 15.5).
Rys. 15.5. Teoria Aireya
589
Wysokość strefy spękań można obliczyć z wzoru:
l
f (15.31)
2tgM st
gdzie:
l – szerokość tunelu,
st – średnio ważony kąt tarcia skał stropowych zalegających w zasięgu strefy odprężonej.
Średni ciężar skał zniszczonych w stropie (na 1 m długości wyrobiska) ma wartość:
1 J ol 2
Pv Jo f l (15.32)
2 4tgM st
Natomiast średnie ciśnienie pionowe na obudowę tunelu wynosi:
J ol
pv (15.33)
4tgM st
Z równań (15.7), (15.17), (15.32) wynika ważny wniosek, że obciążenie na obudowę rośnie
z kwadratem szerokości wyrobiska l. Zatem dla ograniczenia ciężaru skał działających na obu-
dowę, szerokość wyrobiska (tunelu) powinna być zminimalizowana do praktycznie niezbędnej.
15.2.4. Teoria Sałustowicza i jej modyfikacje
Klasyczna metoda Sałustowicza (1955) opiera się na założeniu, że w stropie (a także spą-
gu) większości typowych wyrobisk podziemnych i tuneli występują naprężenia rozciągające,
w narożach naprężenia ścinające, a w ociosach naprężenia ściskające. Jak wiadomo skały cha-
rakteryzują się niewielką wytrzymałością na rozciąganie Rr. Zatem, gdy w stropie pojawią się
naprężenia rozciągające przekraczające wytrzymałość na rozciąganie, powstają tam strefy spę-
kań i rozluzowania, które swoim ciężarem obciążają obudowę. Obciążenie obudowy można
Rys. 15.6. Teoria Sałustowicza
590
wyznaczyć, opisując na konturze wyrobiska elipsę o odpowiednim stosunku osi a/b. Elipsa ta
opisana jest na prostokącie, w który wpisany jest kształt tunelu (rys. 15.6).
W wierzchołkach elipsy (punkty A1 i A2) naprężenia mają wartość:
z  0 (brak ciągłości pomiędzy masywem skalnym a strefą spękań)
§ a· ª § a· º
V x p z p x ¨1 2 ¸ lub V x p z «O ¨1 2 ¸ 1» (15.34)
© b¹ ¬ © b ¹ ¼
a1
Przyjmując warunek wytrzymałościowy x  Rr oraz n1 otrzymuje się wzór:
b1
1 ª 1 § Rr · º
n1 t « ¨¨ 1¸¸ 1» (15.35)
2 ¬ O © pz ¹ ¼
gdzie:
Rr – wytrzymałość na rozciąganie skał stropowych
px
O
p
,
z
a1
Stosunek półosi elipsy n1 jest większy od zera (powstaje wówczas strefa odprężona), gdy:
b1
Rr
O 1
pz
R
(Uwaga! W obliczeniach należy pamiętać, że iloraz p r ma wartość ujemną.)
z
px 1
Zakładając, że O równanie (15.35) w przypadku granicznym upraszcza się
pz m 1
do postaci:
1ª R º
n1 (m 2) (m 1) r » (15.36)
2 «¬ pz ¼
Przyjmuje się, że wewnątrz elipsy znajduje się strefa spękań. Dotyczy to zarówno stropu, jak
i spągu. Jeżeli wyrobisko podziemne ma prostokątny kształt przekroju poprzecznego, to wów-
czas wspólny punkt C1 elipsy i tego wyrobiska (rys. 15.6) ma współrzędne:
l w
x ; z
2 2
z 2 x2
Podstawiając powyższe współrzędne do równania elipsy 2
2 1 otrzymuje się:
a1 b1
1 ª w2 l 2 º
« » 1
4 ¬ a12 b12 ¼
a po przekształceniach
591
1 2
a1 w2 n1 l 2 (15.37)
2
Wysokość strefy spękań w stropie można wyliczyć z wzoru:
w
f a1 (15.38)
2
Zakładając, że kształt wycinka elipsy znajdującej się nad wyrobiskiem można opisać przy
pomocy paraboli, wówczas ciężar strefy odprężonej przypadający na 1 m długości wyrobiska
można oszacować z zależności:
2
Pv J o l f (15.39)
3
a ciśnienie pionowe na obudowę wyrobiska z wzoru:
2
pv J o f (15.40)
3
Rozwiązanie powyższe zaproponowane przez Sałustowicza powstało przy założeniu, że

w stropie na skutek nadmiernych naprężeń rozciągających (dla warunku wytrzymałościowego
x  Rr ) tworzy się strefa spękań, której kształt określa elipsa podana wzorem (15.35) lub
(15.36).
Autorzy pracy proponują modyfikację tego rozwiązania. Może bowiem zdarzyć się (dla wyż-
szych wartości  oraz określonego stosunku n a1 ), że w stropie nie pojawiają się nadmierne
b1
naprężenia rozciągające, natomiast w ociosie występują znaczne naprężenia ścinające mogące
doprowadzić do zniszczenia ociosu. Dla sprawdzenia czy taki przypadek zachodzi rozpatrzmy
stan naprężenia w punktach D1 lub D2 ociosu, a mianowicie:
    x  0
ª§ b· º
V z p z «¨1 2 ¸ O » (15.41)
a¬© ¹ ¼
Maksymalne naprężenia ścinające w ociosie wynoszą W max V I V III . Porównując przypadek
2
jednoosiowy I  0, III  Rc z wartością naprężeń w pkt. D1 (D2)
ª§ º ª§ b · º
I  x  0, V III V z b·
p z «¨1 2 ¸ O » otrzymujemy Rc p z «¨¨1 2 2 ¸¸ O » , a po przekształceniu:
¬© a¹ ¼ ¬ © a 2 ¹ ¼
1 b2 1 ª Rc º
« O 1» (15.42)
n2 a2 2 ¬ pz ¼
gdzie:
592
Rc – wytrzymałość na ściskanie skał ociosu,

otrzymamy stosunek półosi elipsy wyliczony z warunku na nadmierne ścinanie w ociosie
a2
n2
b2
Zakładając, że wyrobisko podziemne ma prostokątny kształt przekroju poprzecznego (tunel

o innym kształcie jest wpisany w prostokąt), to wspólny punkt C1 elipsy i tego wyrobiska
(rys. 15.6) ma współrzędne:
l w
x ; z
2 2
Podstawiając powyższe współrzędne do równania elipsy po przekształceniach otrzymuje się

wzór:
2
1 §1· 2 2
b2 ¨¨ ¸¸ w l (15.43)
2 © n2 ¹
2 § l· § M ·
pu J o ¨ b2 ¸ tg ¨ 45o oc ¸ (15.44)
3 © 2¹ © 2 ¹
Z pomiarów prowadzonych w otoczeniu tuneli wynika, że najpierw strefa spękań pojawia

się w ociosach na skutek ścinania, a następnie tworzy się strefa spękań w stropie na skutek nad-
miernego rozciągania (na poszerzonej przez spękania szerokości tunelu) (rys. 15.7).
Rys. 15.7. Strefy zniszczenia w otoczeniu tunelu
Gdyby przyjąć tę kolejność, najpierw należałoby sprawdzić czy spękaniu ulegają ociosy,
a następnie czy tworzy się strefa spękań w stropie. Ten sposób rozumowania pokażemy na
przykładzie liczbowym.
593
Przykład liczbowy
W masywie skalnym na głębokości H  600 m (pz  15 MPa) projektuje się wykonanie
wyrobiska podziemnego prostokątnego o wymiarach: szerokość l  6 m, wysokość w  4 m.
Parametry wytrzymałościowe skał otaczających wyrobisko podziemne wynoszą: Rr  1 MPa,
Rc  20 MPa, oc  30 Ciężar objętościowy skał spękanych o  0,020 MN/m3. Obliczenia
wykonano dla trzech wartości  a mianowicie:
1)   0,25,
2)   0,7,
3)   2,0.
Otrzymano następujące wyniki:
1) dla   0,25
1
Z wzoru (15.42) n  0,29, b2  3,06. Wartość 2b2 6,12 m przyjmujemy jako szerokość
2
tunelu l i dla tej szerokości sprawdzamy czy tworzy się strefa spękań w stropie. Z wzorów
(15.35) oraz (15.37) otrzymujemy:
n1  1,37 (wzór 15.35), a1  4,64 m (wzór 15.37) przy szerokości tunelu ze strefą spękań
w ociosie 2b1  2b2  l  6,12 m. Wartość ciśnień poziomych i pionowych wynosi:
pv  0,035 MPa (od strefy spękań w stropie),
pu 0,0005 MPa (od strefy spękań w ociosie),
2) dla   0,7
1
Z wzoru (15.42) n  0,52, b2  3,17. Wartość 2b2  l 6,35 m.
2
Wzór (15.35) daje wartość n1  0,17, natomiast z wzoru (15.37) dla l  6,36 m (szerokość
tunelu ze strefą spękań w ociosie) a1  2,07 m. Wysokość elipsy spękań powinna spełniać wa-
w
runek a1 ! . Ponieważ warunek ten nie jest spełniony, dlatego nie powstanie strefa spękań
2
w stropie. Strefa spękań w ociosie powstanie na głębokość 0,18 m, a ciśnienie na obudowę
ociosu wyniesie: pu 0,0014 MPa.
3) dla   2,0
1
Z wzoru (15.42) n  1,17, b2  3,80. Wartość 2b2  l 7,60 m.
2
Wartość n1 < 0 (n1 ‒0,27, wzór 15.35). Z wzoru tego wynika, że nie następuje spękanie
stropu. Spękaniu ulegają tylko ociosy na głębokość 0,80 m (np. dla stabilizacji ociosów można
zastosować kotwie o długości 1,1 m.
pv  0,0,
pu  0,0062 MPa (od strefy spękań w ociosie).
Ze względu na wytrzymałość skał otaczających najkorzystniejsze jest wyrobisko o stosunku

a 1
półosi elipsy be O (rozdział 12), wówczas wielkość naprężeń na całym obwodzie jest jedna-
e
kowa i wynosi:
x  z  pz(1  ).
Dla tych trzech wartości  najbardziej optymalny byłby eliptyczny kształt tunelu o stosunku
a a a
półosi:   0,25, e 4;   0,7, e 1,43;   2,0, e 0,5 .
be be be
594
15.2.5. Teoria Terzaghiego
W praktyce przy projektowaniu obudowy często stosuje się teorię Terzaghiego (rys. 15.8).
Z reguły teoria ta wykorzystywana jest dla płytkich wyrobisk podziemnych, w tym tuneli wy-
konywanych w gruntach lub skałach o niskich parametrach odkształceniowych.
Rys. 15.8. Metoda Terzaghiego
Zakłada się, że w ociosie wyrobiska na skutek nacisku skał stropowych następuje poślizg
o M
wzdłuż płaszczyzn BC i B1C1 znajdujących się pod kątem (45 oc ). Blok skalny znajdujący się
2
powyżej odcinka BB1 o długości l1 ( l1 ª«l 2wtg (45o Moc )º» ) ma tendencję do przemieszczania się
¬ 2 ¼
w kierunku wyrobiska wzdłuż płaszczyzn poślizgu AB i A1B1. Ruchowi temu przeciwdziałają
siły tarcia i kohezja.
Aby wyprowadzić wzory na obliczanie ciśnienia na obudowę wyrobiska, rozpatruje się rów-
nowagę elementarnej poziomej warstewki o grubości dz. Warunek równowagi sił pionowych
działających na tę warstewkę można zapisać następująco:
l1odz  l1(2  dz) ‒ l1z  2dz (15.45)
Zakładając, że:
• opór ścinania jest określony przez warunek Coulomba-Mohra   xtgst  c (kohezja skał
stropowych),
V
• stosunek naprężenia poziomego do pionowego wynosi V x O ( ‒ współczynnik parcia
z
bocznego) z równania (15.45) po prostych przekształceniach otrzymuje się:
l1odz  l1dz  2(ztgst  c)dz
595
lub
dV z dz
l1J o 2OV z tgM st 2c l1
Całkując powyższe równanie o rozdzielonych zmiennych uzyskuje się:
2OtgM st
ln(l1 J o 2OV z tgM st 2c) z C
l1
Po określeniu stałej C z warunku brzegowego: dla z  0, z  p0 i przeprowadzeniu nieskom-

plikowanych przekształceń otrzymuje się równanie na wartość naprężenia z w postaci:
l1J 2c ª § 2OtgM st ·º § 2OtgM st ·

Vz «1 exp¨¨ z ¸¸» p0 exp¨¨ z ¸¸ (15.46)
2OtgM st ¬ © l1 ¹¼ © l1 ¹
Wartość ciśnienia pionowego pv na obudowę wyrobiska można określić z równania (15.46)
podstawiając dla z  H, z  pv.
Minimalne i maksymalne ciśnienie poziome wylicza się z wzorów:
M oc
pumin p v tg 2 (45 o ) (15.47)
2
M oc
pumax (J w p v ) tg 2 (45 o ) (15.48)
2
Średnie ciśnienie od strony ociosu na obudowę wynosi:
pumin pumax
pu (15.49)
2
Siła pozioma działająca na ocios wyrobiska podziemnego ma wartość:
pumin pumax w M
Pu w (2 p v J w)tg 2 (45 o oc ) (15.50)
2 2 2
Siła ta działa w odległości
w 3f w
e (15.51)
3 2f w
od spągu wyrobiska.
Jeżeli można przyjąć, że do głębokości H2 istnieje pierwotny stan naprężenia, to p0  pz  oH2.

Z taką sytuacją spotykamy się, jeżeli do głębokości H2 zalegają grube mocne warstwy skalne,
które nie ulegają spękaniu na skutek działalności górniczej lub na tej głębokości występuje
596
podziemny zbiornik wody (kurzawka) oddzielający warstwy wyżej leżące od niżej leżących.
W tym drugim przypadku interesująca jest odpowiedź na pytanie czy półka skalna pomię-
dzy tunelem a zbiornikiem wody jest wystarczającej grubości, aby nie nastąpiło jej zniszczenie
i wdarcie się wody do tunelu.
Rys. 15.9. Teoria Terzaghiego
15.2.6. Teoria Rabcewicza
Rabcewicz (1964, 1965) przyjął, że w masywie skalnym, w którym wykonywany jest tunel,
pierwotny stan naprężenia określony jest w następująco: pz  o · H, px  0. W sąsiedztwie
śr
drążonego tunelu niezaburzonego wcześniejszą eksploatacją następuje redystrybucja naprężeń,

którą można podzielić na trzy etapy (rys. 15.10). W etapie pierwszym na skutek działania
naprężeń w obydwóch ociosach tworzą się powierzchnie w kształcie klinów (elipsy o poziomej
dłuższej osi), w których przekroczona została wytrzymałość na ścinanie. Zniszczona skała znaj-
dująca się wewnątrz tych klinów jest wyciskana do tunelu w kierunku poziomym (rys. 15.10a).
Przyjmuje się, że w przeciętnych warunkach geomechanicznych pozioma szerokość tunelu
łącznie z dwoma klinami zawiera się w przedziale (1.51.8) D (D – średnica tunelu). Ponieważ
zniszczona skała ma znacznie niższe parametry odkształceniowe i wytrzymałościowe od skały
która nie uległa zniszczeniu, dlatego w etapie drugim następuje redystrybucja naprężeń w ocio-
sach zarówno wewnątrz klinów, jak i poza nimi. Maksymalne naprężenia ścinające odsuwają się
od ociosów i występują poza spękanymi klinami. Ta zmiana stanu naprężenia i spadek parame-
trów odkształceniowych w klinach powoduje wzrost przemieszczeń pionowych lub zbliżonych
do pionowych. Te zwiększone przemieszczenia znajdują się wewnątrz elipsy o pionowej dłuż-
szej osi (rys. 15.10b). W tunelu obserwuje się wzrost konwergencji stropu i spągu. W trzecim
etapie przemieszczenia o kierunku zbliżonym do pionowego dalej zwiększają się i może nastą-
pić niebezpieczne zniszczenie stropu i/lub spągu tunelu (rys. 15.10c).
597
Teoria Rabcewicza opisująca zachowanie się masywu skalnego w otoczeniu tunelu dotyczy-
ła tylko szczególnego przypadku jednoosiowego, pionowego, pierwotnego stanu naprężenia
pz  0, px  0. Kilku naukowców (m.in. Fenner, Terzaghi) rozpatrywało ogólniejszy przypadek,
kiedy naprężenia pierwotne opisują wzory pz  o · H, px  pz (0    1) i otrzymali podobne
śr
wnioski jak Rabcewicz.
Rys. 15.10 Teoria Rabcewicza
Rozwiązanie Rabcewicza jest bardzo podobne do opisanej powyżej zmodyfikowanej przez

autorów pracy teorii Sałustowicza.

Bieniawskiego
Dla wyboru sposobu drążenia wyrobiska i doboru obudowy ważne jest oszacowanie maksy-
malnej bezpiecznej rozpiętości nieobudowanego wyrobiska podziemnego.
598
W rozdziale 11 (tabela 11.10 pkt. D) podano przybliżony czas utrzymania stropu przy jego
maksymalnej bezpiecznej rozpiętości w zależności od klasy masywu skalnego. Przez czas utrzy-
mania stropu rozumie się średni czas, w którym niepodparty strop o odpowiedniej rozpiętości
nie ulega zawałowi. Czas utrzymania stropu zależy od rozpiętości wyrobiska, która jest zdefi-
niowana jako szerokość wyrobiska lub odległość pomiędzy przodkiem tunelu a początkiem za-
łożenia obudowy, wybierając tę wielkość, która jest mniejsza. W przypadku wyrobiska komo-
rowego tę rozpiętość określa najmniejszy wymiar, którego wzrost powoduje utratę stateczności
komory. Dla łukowego kształtu stropu wyrobiska czas utrzymania będzie znacząco wyższy niż
dla płaskiego stropu. Nie powinno się również niepotrzebnie opóźniać zakładania obudowy
w przypadku masywu skalnego o wysokim czasie utrzymania, bo może to prowadzić do po-
gorszenia parametrów masywu skalnego, które z kolei spowodują znaczne zmniejszenie czasu
utrzymania. Dla przykładu niektóre piaskowce pod wpływem działania wilgoci z przepływają-
cego przez wyrobisko powietrza gwałtownie zmniejszają swoje parametry wytrzymałościowe.
Makroskopowo obserwuje się, że taki piaskowiec pod wpływem wilgoci traci spoistość i za-
mienia się w zawodniony piasek. W taki sposób zachowują się piaskowce występujące w stro-
pie wyrobisk KWK „Janina”. Określenie rozpiętości nieobudowanego wyrobiska ma również
istotne znaczenie przy wyborze metod urabiania i rodzaju obudowy. Empiryczną zależność
pomiędzy RMR i maksymalną rozpiętością nieobudowanego wyrobiska można oszacować
z wzoru (Bieniawski, 1989):
2,84
w 3,32 (15.52)
§ RMR 43 ·
1 exp¨ ¸
© 8,16 ¹
gdzie:
w – maksymalna bezpieczna rozpiętość nieobudowanego wyrobiska,
RMR – wartość punktowa w klasyfikacji Bieniawskiego.
Ciśnienie pionowe na obudowę wyrobiska z płaskim stropem można oszacować, korzystając

z badań przeprowadzonych w kopalniach węgla kamiennego przez Unala (1983). Wzór ten
ma postać:
100 RMR
pv J o l (15.53)
100
w którym:
l – szerokość wyrobiska.
Wysokość strefy spękanej i rozluzowanej f nad wyrobiskiem może być oszacowana przy po-
mocy następującego równania:
100 RMR
f l (15.54)
100
599
Goel i Jethwa (1991) po przeprowadzeniu szeregu badań stwierdzili, że wzoru (15.53) nie
można stosować w przypadku wyciskania skał do wyrobiska (rozdział 8, klasy VII i VIII z ta-
beli 8.5) i zaproponowali wzór na oszacowanie ciśnienia na obudowę wyrobiska w postaci:
0,75s 0,1 H 0,5 RMR

pv w [MPa], (15.55)
2 RMR
gdzie:
l – szerokość tunelu w metrach,
H – głębokość tunelu w metrach (H > 50 m),
pv – ciśnienie na obudowę stropu.
Wadą tej metody obliczania obciążania na obudowę jest przyjęcie założenia, że istnieje tylko
ciśnienie pionowe, natomiast nie ma ciśnienia poziomego od strony ociosu (ocios nie ulega
zniszczeniu).

Bartona
Przy określaniu obciążenia na obudowę wyrobiska podziemnego jest następująca kolejność

postępowania:
a) przy pomocy zależności 11.7 (pełny opis klasyfikacji podano w rozdziale 11) dokonuje się
oceny jakości masywu skalnego według klasyfikacji Bartona i in. (1974).
b) oblicza się bezpieczną rozpiętość niepodpartego stropu, czyli taką rozpiętość, która może
być niezabudowana przez określony czas, z wzoru:
1_
wz  2ESR · Q0,4 w [m] jeżeli H < 350Q3 (15.56)
gdzie:
wz – rozpiętość statecznego wyrobiska,
ESR – współczynnik obudowy wyrobiska uwzględniający przeznaczenie wyrobiska i czas
jego istnienia. Wartości współczynnika ESR podano w tabeli 11.22.
Określenie bezpiecznej rozpiętości niepodpartego stropu ma kapitalne znaczenie przy drą-

żeniu, bowiem decyduje ona o: wielkości zabioru, doborze maszyn urabiających i ich wypo-
sażeniu (np. w urządzenia kotwiące i jak one muszą być umieszczone w stosunku do czoła
przodka).
Jeżeli ze względu na przyjęty sposób drążenia, wykorzystywane maszyny i urządzenia jest
narzucona (niezbędna) wartość rozpiętości wz, wówczas można oszacować krytyczną wartość
600
jakości masywu skalnego Qkr poniżej której prowadzenie drążenia przyjętym sposobem jest
niebezpieczne. Wartość krytyczną Qkr określa się z wzoru:
2,5
§ wz ·
Qkr ¨ ¸ (15.57)
© 2 ESR ¹
Jeżeli Q Qkr prowadzenie drążenia przyjętym sposobem jest bezpieczne. W przeciwnym
przypadku należy zmienić sposób drążenia wyrobiska, tak aby odpowiednio zmniejszyć wz.
c) maksymalną wartość ciśnienia pionowego na obudowę wyrobiska podziemnego w tym

tunelu można oszacować przy pomocy jednego z wzorów:
0,2 13
pv Q , w [MPa] dla J 3 (15.58)
Jr n
1
0,2( J n ) 2 13
pv Q , w [MPa] dla Jn < 3 (15.59)
3J r
d) wartość ciśnienia poziomego na obudowę wyrobiska podziemnego oblicza się z zależno-

ści:
0,2 1
pu (Qu ) 3 , w [MPa] dla Jn 3 (15.60)
Jr
1
0,2 J n2 1
pu ( )Qu 3 , w [MPa] dla Jn < 3 (15.61)
3 Jr
gdzie:
Qu – współczynnik, którego wartość dobiera się z tabeli 15.2 (wg Bartona i in., 1975)
Tabela 15.2. Wartości współczynnika Qu w funkcji wskaźnika jakości Q
Q Qu
>10 5,0Q
0,1–10 2,5Q
< 0,1 1,0Q
0,025 0,025
Wzory (15.58), (15.59), (15.60), (15.61) uzyskano na podstawie analizy zachowania się
obudów w 200 podziemnych wyrobiskach (Barton i in., 1974). Z wzorów tych wynika, że
szorstkość spękań Jr ma zasadniczy wpływ na wielkość ciśnienia na obudowę wyrobiska pod-
ziemnego, bowiem występuje w tych wzorach w podwójnej roli jako oddzielny czynnik, a tak-
601
że przy obliczaniu wartości jakości masywu skalnego Q.

Bhasin i Grimstad (1996) na podstawie analizy zachowania się szeregu tuneli zaproponowali
następującą zależność dla obliczenia ciśnienia na obudowę w tunelach wykonanych w słabych
masywach (Q < 4):
40l 13
pv ( )Q , w [N/cm2] (15.62)
Jr
gdzie:
l – szerokość lub średnica tunelu
Jeżeli nie jest znana wartość Q, wówczas można wykorzystać ocenę RMR z klasyfikacji Bie-
niawskiego, bowiem dla ułatwienia komunikacji pomiędzy tymi klasyfikacjami powstało sze-
reg korelacji pomiędzy nimi (rozdział 11, tabela 11.23). Najczęściej wykorzystywanymi w tym
celu są:
RMR  9lnQ  44 (Bieniawski, 1987) (15.63a)
RMR  50  15log10Q (Barton, 1999). (15.63b)
Korelacje te nie obowiązują dla pełnego zakresu wartości Q i RMR. Pierwsza korelacja lepsza
jest przy wyższych wartościach Q, natomiast druga przy niskich wartościach Q.
W podanych powyżej wzorach na obliczenie obciążenia na obudowę wyrobisk podziemnych
i tuneli nie uwzględniono kilku istotnych czynników mających wpływ na wielkości ciśnienia
na obudowę, tj. wpływ czasu, działanie wody, wpływ zaburzeń geologicznych (uskoki, fałdy)
itp. Dla przykładu podczas długoletnich obserwacji prowadzonych w Chhibro komorze w hy-
droelekrowni Yamuna w Indiach zauważono, że końcowa (po kilku latach) wartość ciśnienia
na obudowę od zawodnionego masywu skalnego ze zerodowanym materiałem wypełniającym
szczeliny była blisko 6-krotnie większa od natychmiastowej wartości ciśnienia na obudowę
(Singh i Goel, 1999; Mitra, 1990). Inne obserwacje pokazują, że ciśnienie na obudowę tuneli
ulokowanych w pobliżu uskoków jest o około 25% wyższe od ciśnienia na tunele wykonywane
w niezaburzonym masywie skalnym. W badaniach (Singh i in., 1992) wykazano również, że
w masywie skalnym o słabych własnościach reologicznych wartość ciśnienia na obudowę po
100 latach będzie około 1,75 razy większa w porównaniu do natychmiastowej, a w przypadku
masywu skalnego o silnych własnościach reologicznych od 2 do 3 razy większa.
15.3. Obliczanie obciążenia od spągu wyrobiska pod-

ziemnego
Na skutek wykonania wyrobiska w masywie skalnym zostaje naruszony pierwotny stan na-
prężenia i odkształcenia, tworzy się wtórny stan naprężenia i odkształcenia. Z reguły w stro-
pie (spągu) tworzą się strefy odprężone, w ociosie miejsca koncentracji naprężeń. Na skutek
usunięcia skały masyw skalny przemieszcza się w kierunku wyrobiska. Jeżeli w spągu wystę-
602
pują skały o niskich parametrach wytrzymałościowych (lub skały spągowe są zawodnione),

a w ociosach następuje znaczna koncentracja naprężeń może zdarzyć się, że skały zalegające
w spągu wyrobiska będą się przemieszczały w kierunku z dołu do góry. Takie zjawisko nazywa-
my wypiętrzaniem skał spągowych lub krócej wypiętrzaniem spągu.
Koncentrację naprężeń w ociosie można określić na kilka sposobów m.in. metodami anali-
tycznymi (rozdział 12) lub numerycznymi. Poniżej przedstawiono prosty sposób oparty na roz-
wiązaniu Protodiakonowa (Sałustowicz, 1955). Przyjmijmy, że ciężar skał nad wyrobiskiem
podziemnym o wartości Q  ·H·l powoduje wzrost naprężeń pionowych w obydwóch
ociosach wyrobiska (rys. 15.11). Naprężenia pionowe maksymalne wartości ściskające z
max
osiągają na konturze ociosu i w miarę oddalania się od niego w kierunku poziomym zmierzają
do wartości pierwotnych naprężeń pionowych pz. Dla uproszczenia krzywoliniowy przebieg
zwiększonych naprężeń pionowych z na długości sw zastąpmy nachylonym odcinkiem pro-
stej. W ten sposób powstaje trójkątna powierzchnia zwiększonych naprężeń pionowych, którą
można porównać z połową ciężaru skał zalegających nad wyrobiskiem podziemnym:
1 1
J H l 'V zmax sw (15.64)
2 2
gdzie:
H – głębokość posadowienia wyrobiska podziemnego (tunelu) w [m],
z – maksymalny przyrost naprężeń pionowych na konturze ociosu w [MPa],
max
sw – szerokość strefy, w której występują zwiększone naprężenia w [m],

 – ciężar objętościowy masywu skalnego.
Szybkość spadku naprężeń pionowych od maksymalnych na ociosie do pierwotnych zależy
od własności skał. Z badań przeprowadzonych przez Protodiakonowa wynika, że zależność po-
między maksymalnymi dodatkowymi naprężeniami z a szerokością strefy zwiększonych
max
Rys. 15.11. Rozkład naprężeń pionowych w otoczeniu tunelu
603
naprężeń sw można zapisać w postaci (Sałustowicz, 1955):
'V zmax
0,745P lub 'V zmax 0,745P sw (15.65)
sw
gdzie:
 – wskaźnik zwięzłości skały.
Ponieważ zależność (15.65) uzyskano na drodze doświadczalnej, dlatego wielkości w niej
występujące muszą być wyrażone w ustalonych jednostkach: z w [MPa], sw w [m].
max
Podstawiając zależność (15.65) do wzoru (15.64) mamy:
1 1 2
J H l 0,745P sw
2 2
Po prostych przekształceniach uzyskujemy wzór na szerokość strefy zwiększonych naprężeń

w postaci:
J H l
sw 1,16 (15.66)
P
Wartość maksymalnych dodatkowych naprężeń z wynosi:

    'V zmax 0,86 J H l P (15.67)
Natomiast średni wzrost naprężeń dodatkowych ma wartość 'V zĞr 1 'V zmax , a łącznie z pier-
2
wotnymi naprężeniami pionowymi na szerokości działa zwiększone naprężenie pionowe rów-
nomiernie rozłożone (rys. 15.11)
1
V zĞr p z 'V zmax (15.68)
2
To naprężenie może spowodować wypiętrzanie spągu. Rozpatrzmy warunki równowagi

w spągu wyrobiska podziemnego (tunelu) oraz obliczmy ciśnienie spągowe.
Na skutek działania równomiernie rozłożonych naprężeń z na spąg z jednej i drugiej strony
śr
ociosu wyrobiska podziemnego następuje wypieranie warstw spągowych w kierunku odciążo-

nego spągu wyrobiska.
Poniżej podamy sposób obliczenia ciśnienia spągowego według Cymbariewicza i Terzaghie-
go.
Rozwiązanie Cymbariewicza (Sałustowicz, 1960)

W rozwiązaniu Cymbariewicza przyjmuje się założenie, że w spągu skała jest sypka, tzn.
pomiędzy cząsteczkami skały nie ma spoistości. Płaszczyzna poślizgu w strefie pod obciążeniem
przebiega wzdłuż odcinka AC, a w strefie poza obciążeniem wzdłuż odcinka AD (rys. 15.12a).
604
Rys. 15.12. Rozkład naprężeń pionowych wg Cymbariewicza
Na płaszczyznę OA skała wywiera ciśnienie boczne, którego wartość na głębokości y wynosi:
§ M ·
pakt (J y V zĞr )tg 2 ¨¨ 45o sp ¸¸ (15.69)
© 2 ¹
Na spąg działa ciężar skały zawartej w strefie odprężonej oraz ciśnienie od obudowy p0,
a mianowicie:
§ M ·
p pas (J y p0 )tg 2 ¨¨ 45o sp ¸¸ (15.70)
© 2 ¹
Ze wzrostem głębokości ciśnienie pasywne rośnie szybciej niż ciśnienie aktywne, dlatego na
określonej głębokości y  yA nastąpi równowaga pomiędzy ciśnieniem aktywnym a pasywnym
(rys. 15.12b).
Przyjmując, że pakt  ppas otrzymujemy:
§ M · § M ·
(J y V zĞr )tg 2 ¨¨ 45o sp ¸¸ = (J y p0 )tg 2 ¨¨ 45o sp ¸¸ (15.71)
© 2 ¹ © 2 ¹
a stąd
§ M sp · § M ·
V zĞr tg 2 ¨¨ 45o
¸¸ p0tg 2 ¨¨ 45o sp ¸¸
© 2 ¹ © 2 ¹
yA (15.72)
ª 2 § o M sp · § M ·º
J «tg ¨¨ 45 ¸¸ tg 2 ¨¨ 45o sp ¸¸»
¬ © 2 ¹ © 2 ¹¼
Na głębokości większej od yA skała jest w równowadze, bowiem ciśnienie pasywne jest więk-
sze od aktywnego.
Ciśnienie aktywne pakt zmienia się od pakt dla y  0 do pakt dla y  yA, dlatego wypadkowa
m in m in
ciśnienia aktywnego wynosi:
605
1 min 1 ª Ğr 2 § o M sp · § M · º
Rakt
2
max
( pakt pakt )
2¬
«V z tg ¨¨ 45
2

¸¸ J y A V zĞr tg 2 ¨¨ 45o sp ¸¸ y A »
2 ¹
© ¹ © ¼
lub po przekształceniach
1ª 2§ M sp · º
Rakt
2¬
Ğr
o
« J y A 2V z tg ¨¨ 45
2 ¸¹
¸ yA » (15.73)
© ¼
a wypadkowa ciśnienia pasywnego
1 § M ·
R pas (J y A 2 p0 )tg 2 ¨¨ 45o sp ¸¸ y A (15.74)
2 © 2 ¹
Przemieszczanie skały powoduje różnica pomiędzy ciśnieniem aktywnym a pasywnym,

a mianowicie:
yA ª 2§ M sp · § M ·º
'R
2 ¬
Ğr
o
« J y A 2V z tg ¨¨ 45
2
¸¸ (J y A 2 p0 )tg 2 ¨¨ 45o sp ¸¸»
2 ¹¼
(15.75)
© ¹ ©
Jeżeli siłę R rozłożymy na dwie składowe: siłę równoległą do płaszczyzny poślizgu AD
i prostopadłą do płaszczyzny poślizgu AD, uzyskujemy (rys. 15.12c):
§ M ·
'Rst 'R cos¨¨ 45o sp ¸¸ (15.76)
© 2 ¹
§ M ·
'Rn 'R sin ¨¨ 45o sp ¸¸ (15.77)
© 2 ¹
Siła Rn prostopadła do płaszczyzny poślizgu AD działa w kierunku masywu skalnego i nie
ma ona wpływu na wypiętrzanie spągu. Natomiast siła Rst równoległa do płaszczyzny poślizgu
AD usiłuje przesunąć cząstki skały wzdłuż tej płaszczyzny. Temu ruchowi przeciwdziała siła
tarcia o wartości:
§ M ·
T 'Rn tgM sp 'R sin ¨¨ 45o sp ¸¸tgM sp (15.78)
© 2 ¹
Zatem wypadkowa siła dążąca do przesuwu skały wzdłuż AD wynosi:
ª § M · § M · º
Wst 'Rst T 'R «cos¨¨ 45o sp ¸¸ sin ¨¨ 45o sp ¸¸tgM sp » (15.79)
¬ © 2 ¹ © 2 ¹ ¼
A po przekształceniu:
§ M ·
sin ¨¨ 45o sp ¸¸
2 ¹
Wst 'R © (15.80)
cos M sp
606
Aby obliczyć siłę N działającą w kierunku pionowym, należy zrzutować siłę Wst na kierunek
pionowy (rys. 15.13). Siła ta wynosi:
§ M ·
N Wst sin ¨¨ 45o sp ¸¸ (15.81)
© 2 ¹
lub
§ M ·
sin 2 ¨¨ 45o sp ¸¸
© 2 ¹
N 'R (15.82)
cos M sp
Żeby nie nastąpiło wypiętrzanie skał wartość ciśnienia p0 musi być tak dobrana, aby wartość
R  0 co prosto można wyliczyć z wzoru (15.75), a mianowicie:
ª § M · º
« tg 2 ¨¨ 45o sp ¸¸ »
1« 2
p0
2«

J y A 2V zĞr ©
§ M ·
¹ (J y )»
A
»
« tg 2 ¨¨ 45o sp ¸¸ »
¬ © 2 ¹ ¼
Dla zrównoważenia działania zwiększonych naprężeń od jednego ociosu ciśnienie p0 powin-
no być przyłożone na długości lsp równej:
yA
lsp (15.83)
§ o M sp ·
tg ¨¨ 45 ¸
© 2 ¸¹
Rys. 15.13. Rozkład pionowej siły N
Od dwóch ociosów wyrobiska podziemnego (tunelu) siła powodująca wypiętrzanie skał wy-
nosi 2N, a przeciwdziałać tej sile powinno ciśnienie o odpowiedniej wartości p0 działające na
długości 2lsp. Ciśnienie p0 może pochodzić od obudowy spągu.
Zjawisko wypiętrzania spągu z reguły zachodzi w czasie. W początkowym okresie kilku
dni intensywność wypiętrzania wynosi parę cm/dobę, następnie wraz z upływem czasu (do
kilkudziesięciu dni, nawet 50 dni) intensywność wypiętrzania coraz szybciej wzrasta, osiąga
maksimum, a następnie stabilizuje się prędkość przyrostu przemieszczeń. Proces jest wynikiem
dwóch przyczyn: własności reologicznych warstw skalnych oraz oddalania się z upływem czasu
607
czoła przodka (w bezpośrednim sąsiedztwie czoła przodka stan naprężenia jest inny niż w pew-
nej odległości od czoła przodka). Poniżej na przykładzie pokazano problemy z wypiętrzaniem
spągu w wyrobiskach korytarzowych kopalni „Bogdanka” (Łoś, Kozek, 1987; Łoś, Kownacki,
1987; Praca zbiorowa, 1982).
W kopalni „Bogdanka” początkowo wyrobiska korytarzowe wykonywano w obudowie ŁP
z płaskim spągiem. Kilkuletnie pomiary i obserwacje zachowania się wyrobisk pokazały, że:
a) strop wyrobisk korytarzowych w obudowie ŁP ulegał niewielkim przemieszczeniom nie
przekraczającym około 0,06 m/rok,
b) konwergencja ociosów była dosyć znaczna i osiągała średnio od 0,2–0,5 m/rok (rys. 15.14),
Rys. 15.14. Konwergencja ociosów w funkcji czasu
c) najbardziej intensywnie był wypiętrzany spąg.
Rys. 15.15. Wypiętrzanie spągu w funkcji czasu
Na rys. 15.15 przedstawiono przebieg wypiętrzania spągu w jego środkowej części otrzy-
many na dwóch stanowiskach badawczych. Niezwykle interesujący był rozkład wypiętrzania
wzdłuż szerokości spągu (rys. 15.16).
Do około 8 dni obserwowano „łagodne” rozkłady wypiętrzania wzdłuż szerokości spągu,
natomiast po upływie tego czasu następowało intensywne wypiętrzanie środkowej części spą-
gu, co prawdopodobnie jest wynikiem powiększania się z czasem strefy zniszczenia w spągu.
Za pomocą penetrometru otworowego stwierdzono, że w spągu ostateczna strefa zniszczenia
608
Rys. 15.16. Rozkład wypiętrzenia wzdłuż szerokości spągu
sięga na głębokość około 0,9 m.

Na rys. 15.17 pokazano przekrój przez warstwy spągowe. Wyraźnie zauważa się zniszczenie
warstw spągowych połączone ze znacznym ich obrotem. Warstwy pierwotnie poziome na sku-
tek zniszczenia nachylają się aż do około 80.
Rys. 15.17. Strefa zniszczenia w spągu wyrobiska – przykład z kopalni Bogdanka
To znaczne wypiętrzanie spągu powodowało ogromne trudności podczas eksploatacji i znacz-

nie ograniczało funkcjonalność wyrobisk. Z tego powodu podjęto decyzję o zmianie kształtu i
obudowy wyrobisk korytarzowych w kopalni „Bogdanka”. W miejsce obudowy łukowej podat-
nej od strony spągu płaskiej niezamkniętej wprowadzono obudowę kołową zamkniętą zbudowa-
ną z łuków (łącznie z łukiem spągowym – obudowa typu ZOK). Okazało się, że w wyrobiskach
wykonanych w obudowie kołowej zamkniętej zaciskanie ociosów, a zwłaszcza wypiętrzanie spągu
jest zdecydowanie mniejsze. Na rys. 15.18 porównano wypiętrzanie spągu w wyrobisku w kształ-
cie odpowiadającym obudowie ŁP z wypiętrzaniem spągu w wyrobisku kołowym.
609
Rys. 15.18. Wypiętrzanie spągu dla obudowy typu ŁP i obudowy zamkniętej typu ZOK
Literatura
[1] Arioglu E.: Optimum support of development roadways, Geomechanical Criteria for
Underground Coal Mines Design, Praca zbiorowa pod red. Krzysztoń D. ed. GIG,
s. 185-240, Katowice, 1995.
[2] Airey E.M.: The derivation and numerical solution of equations relating to stresses aro-
und mining roadways, Ph. D. Thesis, University of Surrey, July, 1974.
[3] Barton N., Lien R., Lunde J.: Engineering classification of rock masses for the design of
tunnel support, Rock Mechanics, Vol. 6, pp. 189-236,1974.
[4] Barton N., Lien R., Lunde J.: Estimation of support requirements for underground exca-
vations, Proc., XVI Symposium on Rock Mechanics, University of Minnesota, pp. 163-
177, Minneapolis 1975.
[5] Barton N., General report concerning some 20th century lessons and 21st century chal-
lenges in applied rock mechanics, safety and control of the environment. Int. Society for
Rock Mechanics. T. 3, pp. 1659-1679, Paris, 1999.
hi, Vol. I, pp. 1-34, 1996.
[7] Bieniawski Z.T.: Rock Mechanics Design in Mining and Tunneling, A.A. Balkema, Rot-
terdam, pp. 97-133, 1984.
1987.
[9] Bieniawski Z.T.: Engineering Rock Mass Classifications, John Wiley & Sons, p. 251,1989.
[10] Cymbariewicz P.M.: Mechanika gornych porod, Uglietechizdat, Moskawa, s. 247, 1948.
[11] Gałczyński S.: Podstawy budownictwa podziemnego, Oficyna wydawnicza Politechniki
610
Wrocławskiej, 2001.
[12] Goel R.K., Jethwa J.L., Dhar B.B.: Effect of Tunnel Size on Support Pressure Technical
Note, Int. Jr. Rock Mech. And Min. Sci.& Geomech. Abstr., Pergamon, vol. 33, no. 7,
pp. 749-755, 1996.
[13] Goel R.K., Jethwa J.L., Paihankara A.G.: Correlation Between Barton’s Q and Bieniaw-
ski’s RMR – A New Approach. Int. J. Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr. Vol.
33, Nr 2, pp. 179-181, 1996.
[14] Grimstad E., Bhasin R.: Stress strength relationships and stability in hard rock, Proc.
Conf. on Recent Advances in Tunnelling Technology, New Delhi, India, I, pp. 3-8, 1996.
[15] Kisiel I.(red.): Mechanika skał i gruntów, PWN, Warszawa, 1982.
[16] Łoś Z., Kozek B.: Doświadczenia z prowadzeniem chodników przyścianowych w Lubel-
skim Zagłębiu Węglowym, Przegląd Górniczy, 2, 1987.
[17] Łoś Z., Kownacki J.: Pewne aspekty badań wyrobisk korytarzowych w Lubelskim Zagłę-
biu Węglowym, Budownictwo Węglowe, Projekty, Problemy nr 7-8, 1987.
[18] Mitra S.: Studies on Long-term Behaviour of Underground Powerhouse Cavities in Soft
Rocks, Ph. D. Thesis, University of Roorkee, India, 1991.
[19] Rabcewicz L.V.: The New Austrian Tunneling Method, Water Power, 16, 1964.
[20] Rabcewicz L.V.: The New Austrian Tunneling Method, Water Power, 17, 1965.
[21] Ril 853, Richtline 853, Deutsche Bahn Gruppe, Eisenbahntunnel planen, bauen and
instand halten, Ausgabe 1.08.2003, inklusive Leitfaden zur Richtlinie 853: Kommentare
und Planungshilfen zur Ril 853.
[22] Praca zbiorowa: Ocena przyczyn wypiętrzania spągu pokładu 382 kop. pilotująco-wy-
dobywczej w Bogdance w świetle badań dołowych i laboratoryjnych. Sprawozdanie z
realizacji pracy w 1982 r, GIG Oddział Terenowy Lublin, GIG Katowice, 1982.
[23] Sałustowicz A.: Mechanika górotworu, Wydawnictwo Górniczo-Techniczne, Stalino-
gród (Katowice), 1955.
[24] Singh, Bhawani, Jethwa J. L., Dube A. K., Singh B.: Correlation between observed sup-
port pressure and mass quality, Tunneling & Underground Space Technology, Pergamon,
7 (1), pp. 59-74, 1992.
[25] Singh, Bhawani, Goel R. K.: Rock Mass Classification – A Practical Approach in Civil
Engineering, Chapter 7, Elsevier Science Ltd., The Netherlands, 267, 1999.
[26] Singh B., Goel R.K.: Tunneling in weak rocks, Elsevier Geo-engineering Book Series,
editor J.A.Hudson, Volume 5, p. 489, Amsterdam, 1999.
[27] Stamatello H.: Tunele i miejskie budowle podziemne, Arkady, Warszawa, 1970.
[28] Unal E.: Design Guidelines and Roof Control Standards for Coal Mine Roofs, Ph. D.
Thesis, Pennsylvania State, University Park, p. 355, 1983.
[29] Wood A.M.M: Development of Tunnel Support Philosophy, Comprehensive rock engi-
neering, ed. Hudson J.A., vol. 4, Pergamon Press, 1993.
611
16. OBUDOWA BETONOWA
16.1. Torkret i beton natryskowy

16.1.1. Wstęp
Torkret (ang. shotcrete, gunite) oraz beton natryskowy (ang. sprayed concrete, spritzbeton)
są bardzo często wykorzystywane samodzielnie lub jako element obudowy wstępnej i ostatecz-
nej budowli podziemnych (tj. tuneli, garaży podziemnych, wykopów itp.).
Zasada działania torkretnicy została opracowana przez Amerykanina C.E. Akeleya w 1907
roku. W 1910 roku, po rozwinięciu i modernizacji konstrukcji została on opatentowana
w USA przez Cement Gun Co. df Allentown, Pensylwania. Pierwsza próba zastosowania tor-
kretu w górnictwie miała miejsce w Brucetown Experimental Mine of the Pittsburgh Bureau
of Mines w 1914 roku. Nie zakończyła się ona jednakże powodzeniem z powodu słabej przy-
czepności natryskiwanej mieszanki do ociosów. Gwałtowny wzrost zainteresowania torkretem
i torkretowaniem datuje się na lata pięćdziesiąte ubiegłego stulecia. Począwszy od tego czasu
stosuje się go zarówno w Europie (Austria, Niemcy, Włochy, Szwecja), jak i w Ameryce Pół-
nocnej. Do początku lat 60. stosowano tylko torkretowanie na sucho, potem zaczęto stosować
także torkretowanie na mokro. Pierwsze próby dodawania mikrozbrojenia do betonu natry-
skowego datują się na późne lata siedemdziesiąte, zaś upowszechnienie zbrojonego betonu
natryskowego nastąpiło we wczesnych latach osiemdziesiątych.
16.1.2. Skład i własności mechaniczne torkretu i betonu natryskowego
W wielu publikacjach pojęcia torkretu i betonu natryskowego nie są rozróżniane, tymcza-

sem są to nieco inne mieszanki betonowe. Torkret jest to mieszanka betonowa drobnoziar-
nista, która oprócz cementu portlandzkiego zawiera domieszkę kruszywa drobnoziarnistego
o średnicy ziaren nie większej niż 5 do 7 mm. Grubość torkretu z reguły nie przekracza 5 cm
i stosuje się go w celu zapobiegania zwietrzeniu skał oraz ograniczenia spadku parametrów
wytrzymałościowych skał znajdujących się w najbliższym otoczeniu konturu wyrobiska pod-
ziemnego. Beton natryskowy jest to mieszanka betonowa, która oprócz cementu zawiera do-
mieszkę kruszywa o średnicy ziaren do 20 mm. Grubość betonu natryskowego najczęściej nie
przekracza 30 cm.
Generalnie torkret i beton natryskowy powinny odznaczać się szybkim wzrostem wytrzy-
małości początkowej, dobrą przyczepnością do masywu skalnego, określoną wytrzymałością
końcową, odpowiednią szczelnością. Dla poprawy własności torkret i beton natryskowy moż-
na modyfikować przez dodanie mikrokrzemionki i różnych przyśpieszaczy, które ułatawiają
wiązanie.
Mikrokrzemionka jest pucolaną, czyli materiałem, który wchodzi w reakcję z wodorotlen-
612
16. Obudowa betonowa
kiem wapnia powstającym podczas hydratacji cementu. Dodatek mikrokrzemionki w ilości od

8 do 13% pozwala na zwiększenie wytrzymałości na ściskanie torkretu (betonu natryskowego)
dwu- lub trzykrotnie. Inne korzyści wynikające z dodatku mikrokrzemionki to ograniczenie
odpadania nakładanych warstw oraz lepsze wiązania na kontakcie torkret – masyw skalny jak
i torkret-beton natryskowy.
Norwegowie (Davik i Kompen, 1998) zalecają ograniczenie ilości przyśpieszaczy (np. szkła
wodnego). Jednym z przyspieszaczy jest szkło wodne. Użycie szkła wodnego powoduje zmniej-
szenie wytrzymałości torkretu na ściskanie, ale także zmniejsza przyczepność. Ponadto badania
laboratoryjne wykazały, że zbyt duża domieszka szkła wodnego może doprowadzić do intensy-
fikacji procesu powierzchniowego łuszczenia i rozwarstwiania się torkretu na skutek procesów
zamarzania i rozmarzania.
Wytrzymałość torkretu (lub betonu natryskowego) nie różni się zasadniczo od klasyczne-
go betonu, istotny jest natomiast sposób jego nakładania. W tunelowaniu pierwsza warstwa
torkretu o grubości od 3 do 5 cm jest stosowana w celu uszczelniania świeżo odsłoniętej po-
wierzchni, następne warstwy z betonu natryskowego stanowią obudowę wyrobiska. Charak-
terystyki betonu natryskowego (torkretu) w przybliżeniu są prawie takie same jak zwykłego
betonu. Jednakże moduł Younga jest nieco niższy niż tradycyjnego betonu. Po upływie 28 dni
sztywność i wytrzymałość torkretu wzrasta w sposób przybliżony jak w klasycznym betonie.
Następnie, z wystarczającą wilgotnością wytrzymałość wzrasta i po upływie 2 lat zwiększa się
o blisko 50%. Wytrzymałość torkretu i betonu natryskowego z czasem nieliniowo rośnie.
Beton natryskowy zastosowano do obudowy wstępnej sztolni hydrotechnicznych w Świnnej
Porębie (Karwacki i in. 1994, 1996). Tam wymagania odnośnie do wytrzymałości na ściska-
nie betonu naryskowego były następujące: po 1h – 1 MPa, po 5h – 5 MPa, zaś po 28 dniach
– 20 MPa. W skład zastosowanego torkretu wchodził cement SG-45, z dodatkiem mikro-
krzemionki i szkła wodnego. Uzyskane odrzuty (odpad nakładanego betonu natryskowego)
zamykały się w granicach około 15% na ociosach oraz 30% w stropie (podobne wartości
podają zresztą Austriacy Jodl i Kusterle, 1998). Badania przeprowadzone w latach 1991–1993
wykazały, że wytrzymałości na ściskanie betonu natryskowego po odpowiednich okresach cza-
Tabela 16.1. Wytrzymałość na ściskanie torkretu zastosowanego w sztolniach hydrotechnicznych w Świnnej
Porębie (Karwacki i in. 1994, 1996)
Okres Wytrzymałość na ściskanie [MPa] po czasie:

Wartość
badań 1h 5h 24 h 28 dni
Maksymalna 2,2 5,8 11,8 30,9
1991 Średnia 2,0 5,5 11,2 23,4
Minimalna 1,1 5,2 10,5 22,2
Maksymalna 1,7 7,4 11,1 28,9
1992/93 Średnia 1,4 5,9 10,0 22,3
Minimalna 1,2 5,2 8,9 21,1
su były nawet wyższe od wymaganych (tabela 16.1).
613
W tunelach budowanych w rejonie miasta Izmit (Turcja) na autostradzie Stambuł – Ankara

zastosowano beton natryskowy (Stączek i in. 1989), którego skład był następujący:
• mieszanka piaskowo-żwirowa od 0 do 5 mm, 723 kg/m3,
• żwir naturalny od 5 do 10 mm, 734 kg/m3,
• kruszywo łamane od 10 do 20 mm, 167kg/m3,
3
• cement, 400 kg/m ,
• proszkowy środek przyśpieszający SIGUNIT w ilości 3,5% wagi cementu, bezpośrednio
przed załadowaniem torkretnicy.
Wytrzymałość na ściskanie tego betonu wynosiła:

• 9 MPa po 24 godz.,
• 13,5 MPa po 3 dniach,
• 17,5 MPa po 7 dniach,
• 20,0 MPa po 28 dniach.
Badania wytrzymałościowe wykonano na próbkach cylindrycznych o średnicy 0,1 m i wyso-
kości 0,1 m.
Kolymbas (2005) podaje wyższe średnie wielkości wytrzymałości betonu natryskowego niż
uzyskane w Świnnej Porębie i Izmicie, a mianowicie po: 6 min – 0,2–0,5 MPa, 1 godz. –
0,5–1,0 MPa, 24 godz – 8–20 MPa, 7 dni – 30–35 MPa. Podobne wielkości miał beton
natryskowy stosowany do obudowy tunelu metra w Singapurze, który po 28 dniach uzyskał
wytrzymałość na ściskanie rzędu 35 MPa (Williams i in. 1999).
Badania wytrzymałości na ściskanie torkretu oraz betonu natryskowego powinny być
przeprowadzane w warunkach polowych atmosferycznych, możliwie zbliżonych do rzeczy-
wistych. Stąd też wydaje się, że najbardziej wiarygodne wyniki powinny dawać badania in
situ – tzn. z zastosowaniem młotka Schmidta, penetrometru igłowego (Lin, 1999), czy też
sondy Kaindla.
John i Poscher (1993) podają, że beton natryskowy zastosowany do budowy tunelu
w Schönrain po 28 dniach posiadał wytrzymałość na ściskanie w granicach od 28–48 MPa, zaś
moduł Younga średnio około 30 GPa. Z pracy Jodla i Kusterle (1998) wynika, że w zależności
od zastosowanych przyspieszaczy beton natryskowy może mieć wytrzymałość na ściskanie po
jednej godzinie od 0,15 MPa do 0,9 MPa, zaś po 28 dniach od 20 MPa do 40 MPa. Przykła-
dowo w pracy Karakusa i Fowella (2000), dla celów obliczeń numerycznych MES przyjęto, że
beton natryskowy ma moduł Younga równy 5 GPa, a liczbę Poissona 0,17. Z kolei Shin i Potts
(1998) przyjmują odpowiednio moduł Younga 8700 MPa i liczbę Poissona 0,2. Mashimo i in.
(2000) przyjęli do obliczeń numerycznych moduł Younga równy 3,5 GPa.
Interesujące badania wytrzymałości na ścinanie na kontakcie torkret – skała przedstawione
zostały w pracy Saianga i in. (2005). Testy laboratoryjne wykazały, że w przypadku ścinania
przy naprężeniach normalnych o wartościach mniejszych niż 1 MPa zasadniczą rolę w wytrzy-
małości na ścinanie pełni kohezja. Przy założeniu współpracy torkretu z kotwiami, warstwa
614
torkretu nie powinna być poddana większym naprężeniom normalnym niż 0,5 MPa, maksy-
malnie 1 MPa. Jeżeli naprężenia normalne przy ścinaniu przekraczają 1 MPa, to udział kąta
tarcia wewnętrznego w wytrzymałości na ścinanie rośnie. Wyniki badań wskazują także, że
w tej sytuacji dużą rolę we wzroście kąta tarcia wewnętrznego odgrywa mikrozbrojenie.
16.1.3. Torkretowanie na sucho i na mokro
Torkret i beton natryskowy nakładane są dyszami natryskującymi przy pomocy sprężonego

powietrza. Może on być nakładany dwoma metodami:
• na sucho, wówczas woda dodawana jest do mieszanki w dyszy natryskującej. Ilość wody jest
regulowana w taki sposób, aby uzyskać odpowiednie wymogi torkretowania.
• na mokro, w tym przypadku woda do mieszanki dodawana jest wcześniej przed wylotem
dyszy natryskującej.
Na rys. 16.1 i 16.2 przedstawiono przykładowe instalacje do torkretowania na sucho (16.1)

oraz na mokro (16.2). Jak już wcześniej wspomniano, do lat 60. stosowano wyłącznie torkre-
towanie na sucho. Polega ono na dostarczaniu zwilżonej mieszanki torkretowej do mieszalnika,
gdzie następuje jej wymieszanie ze sprężonym powietrzem. Woda jest dodawana w dyszy, czyli
wymieszanie mieszanki następuje w ostatnim stadium jej transportu. Dopływ wody jest zwy-
kle kontrolowany ręcznie.
Torkretowanie na mokro polega na wymieszaniu w odpowiednich proporcjach cementu,
wody i dodatków. Następnie gotowa mieszanina jest dostarczana do dyszy i natryskiwana na
powierzchnię.
wczeĞniej zwilĪona mieszanka torkretowa
sprĊĪone powietrze
wtrysk wody
sprĊĪone powietrze
Rys. 16.1. Przykładowy system torkretowania na sucho (Hoek, 2000)
615
Rys. 16.2. Przykładowy system torkretowania na mokro (Hoek, 2000)
Torkretowanie na mokro pozwala na pełną kontrolę składu i proporcji mieszanki. Początko-

wo problemy przy pompowaniu mieszaniny torkretowej powodowały konieczność dodawania
nieco większej ilości wody. Potem problem ten został rozwiązany za pomocą dodawania pla-
styfikatorów.
Produkt finalny torkretowania na sucho czy też na mokro jest podobny. Torkretowanie na
sucho jest częściej używane w górnictwie podziemnym. Ograniczone wymiary wyrobisk skła-
niają raczej ku minimalizacji wielkości sprzętu do torkretowania. Z kolei dla torkretownia
przy budowie tuneli, szybów czy też wyrobisk wielkogabarytowych stosuje się raczej metodę
na mokro.
W pracy Hoeka (2000) można znaleźć przykładowe składy torkretów i betonów natrysko-
wych wykonywanych na mokro i na sucho (tabela 16.2).
Tabela 16.2. Składy mieszanin torkretu wykonywanych na sucho i na mokro
Na sucho Na mokro
Składnik
kg/m3 % materiału suchego kg/m3 % materiału mokrego
Cement 420 19 420 18,1
Mikrokrzemionka 50 2,2 40 1,7
Składnik mineralny 1670 75,5 1600 68,9
Mikrozbrojenie 60 2,7 60 2,6
Przyspieszacz 13 0,6 13 0,6
Superplastyfikator - - 6 litrów 0,3
Upłynniacz - - 2 litry 0,1
Czynnik napowietrzający - - jeżeli zachodzi potrzeba
Woda kontrolowana przy dyszy 180
RAZEM 2213 100 2321 100
Trudno jest jednoznacznie powiedzieć, który z systemów torkretowania jest lepszy. Ono
(1996) podaje, że w połowie lat 90. w Austrii i Kanadzie proporcje pomiędzy torkretowaniem
na sucho i na mokro wynosiły jak 5% do 95%, podczas gdy w Japonii i Szwecji odpowiednio
616
80% do 30%. W Norwegii, Niemczech i Austrii zaś, w latach dziewięćdziesiątych, stosowano

prawie wyłącznie torkretowanie na sucho. Hoek (1993) stwierdza, że w przypadku torkretu
sporządzanego metodą suchą stosunek w/c waha się w granicach od 0,3–0,4, zaś w przypadku
metody mokrej od 0,4 do 0,5. Barton (1998), w wytycznych do NMT zaleca stosowanie
torkretowania na mokro. Jak zauważają Hartwig i Nord (1998), w przeciągu ostatniego ćwierć-
wiecza nastąpił zdecydowany odwrót od torkretowania na sucho w stronę torkretowania na
mokro. Pozwoliło to zwiększyć wydatek torkretu od 2 do 3 razy. W tabeli 16.3 przedstawiono
wady i zalety torkretowania na sucho i na mokro.
Tabela 16.3. Porównanie torkretowania na sucho i na mokro

Torkretowanie na sucho Torkretowanie na mokro
Ilość wody jest dokładnie kontrolowana i stosunek Ręczna kontrola dopływu wody daje większe
w/c może być stały możliwości dopasowania się do zmiennych warunków
Lepiej pasuje do mieszanin z lekkich kruszyw, tam
Lepsza gwarancja dobrego wymieszania wody z in-
gdzie chce się uzyskać szybko dużą wytrzymałość
nymi składnikami
torkretu
Dokładniejsze proporcje pomiędzy składnikami Mniejsze nakłady na sprzęt
Zwykle daje mniejsze odbicie, co powoduje mniejsze
Większa szybkość uderzenia, lepsza przyczepność
straty mieszanki
Mniejsze zapylenia i mniejsze straty cementu Możliwość transportu na duże odległości
Można używać napowietrzaczy Łatwiejsze natryskiwanie
Zdolność do produkcji torkretu o dużej
Produkcja mieszanki na dużą skalę
wytrzymałości
Na podstawie przedstawionych powyżej wad i zalet obu systemów można dobrać optymal-
ny sposób produkcji torkretu dla danych warunków technicznych. Przed przystąpieniem do
torkretowania należy dokładnie oczyścić powierzchnię oraz ją zwilżyć. Trzeba podkreślić, że
powierzchnia nie powinna być mokra, lecz wilgotna. Zwilżania powierzchni nie stosuje się
tylko w przypadku występowania na niej warstw skłonnych do pęcznienia. Wtedy ograniczyć
się należy do jej oczyszczenia sprężonym powietrzem.
Torket lub beton natryskowy nakładany metodą mokrą, z użyciem przyspieszacza, nie
umożliwia otrzymania obudowy wodoszczelnej. Efekt ten można osiągnąć tylko przy użyciu
metody suchej z dodatkiem mikrokrzemionki – wtedy taki torkret (beton natryskowy) może
być używany jako ostateczna obudowa wodoszczelna.
16.1.4. Funkcje torkretu i betonu natryskowego
Łanocha i in. (1999) oraz Kaiser i in. (2000) w swoich pracach podają następujące funkcje
torkretu (betonu natryskowego):
• poprzez ścisłe przyleganie do konturu wyrobiska oraz przeciwstawianie się przemieszcze-
niom konturu wyrobiska powoduje występowanie w masywie skalnym trójosiowego stanu
naprężenia, który korzystnie wpływa na jego nośność,
617
• przeciwdziała nadmiernemu odprężaniu się masywu skalnego,

• chroni odkryte powierzchnie przed wietrzeniem,
• chroni odkryte powierzchnie przed wpływem wody,
• zabezpiecza załogę przed opadem drobnych odłamków skał,
• zapewnia wymagane gabaryty wyrobiska,
• „wygładza” profil wyrobiska, co jest korzystne ze względów wentylacyjnych,
• przez swoją podatność aktywizuje masyw skalny w otoczeniu wyrobiska,
• poprzez rysy i pęknięcia sygnalizuje miejsce i kierunek przebiegu zniszczenia obudowy oraz
sygnalizuje niebezpieczeństwo utraty jej stateczności,
• daje się łatwo zrekonstruować poprzez wzmocnienie kotwiami lub narzucenie dodatkowej
warstwy,
• pojawienie się mokrych plam sygnalizuje o rozwieraniu się szczelin oraz możliwej utracie
stateczności wynikłej z osłabienia własności masywu skalnego na skutek rozmakania,
• chroni obudowę ostateczną w czasie uzyskiwania przez nią nośności, a po jej instalacji współ-
pracuje z nią.
Dość intrygująco o funkcjach betonu natryskowego wypowiadają się Davik i Kompen

(1998). Stwierdzają oni, że główną funkcją zbrojonego betonu natryskowego jest powstrzyma-
nie przed opadem odłamków skał oraz podtrzymanie samonośności tunelu. Samo to stwier-
dzenie nie jest może przełomowe, ale znacznie ciekawsza jest jego podbudowa. Badacze nor-
wescy stwierdzają, że przeprowadzone w warstwie betonu natryskowego pomiary naprężeń
wykazały, że są one praktycznie równe zeru. To stwierdzenie musi budzić uzasadnione wąt-
pliwości w aspekcie doświadczeń polskich i innych badaczy, szczególnie niemieckich (Glötzl,
1996) oraz angielskich (Berg i in., 1998). Być może w mocnym i bardzo mocnym masywie
skalnym skandynawskim rzeczywiście pomierzone w betonie natryskowym naprężenia były
równe zeru, ale twierdzenia tego nie można rozszerzyć na flisz karpacki, czy też na jakikolwiek
inny średni i słaby masyw skalny.
Także badacze brazylijscy w swojej pracy (Negro i in., 1998) przytaczają wyniki pomiarów
naprężeń w obudowie tunelu, którą stanowiła 20 cm warstwa betonu natryskowego. Mak-
symalne pomierzone naprężenia normalne w betonie natryskowym były równe 12,11 MPa.
W Polsce torkret (beton natryskowy) stosowano także w górnictwie podziemnym jako po-
włokę na skorodowaną obudowę stalową (Rak i in., 2007). Stwierdzono, że narzucenie na łuki
stalowe warstwy torkretu o odpowiedniej grubości może skutecznie wzmacniać obudowę oraz
zapobiegać dalszej korozji.
16.1.5. Torkret i beton natryskowy zbrojony
Torkret i beton natryskowy zbrojony jest stosowany od późnych lat siedemdziesiątych ubie-
głego wieku i od tego czasu zyskuje sobie rosnącą popularność. Z powodzeniem zastępuje
618
klasyczną konstrukcję torkretu (betonu natryskowego) wzmocnionego siatką stalową. Zasto-

sowanie mikrozbrojenia torkretu i betonu natryskowego ma na celu poprawę parametrów wy-
trzymałościowych zarówno w stanie przed, jak i po zniszczeniu, zwiększenie jego zdolności
do pochłaniania energii, wzrost podatności. Można więc stwierdzić, że mikrozbrojenie działa
w skali mikro – przeciwdziałając propagacji mikrospękań i mikroszczelin (wiąże mikrospękania
i mikroszczeliny podobnie jak minikotwy), a także w skali makro, zwiększając jego wytrzyma-
łość i podatność.
Hoek (2000) podaje, że elementy do zbrojenia torkretu lub betonu natryskowego wykonane
ze stali mogą mieć długość od 25 do 32,5 mm, przekrój kołowy (średnica 0,5 mm) lub pro-
stokątny o wymiarach: wysokość od 0,25 do 0,5 mm, a szerokość od 0,53 do 2,75 mm. Do
zbrojenia torkretu można używać elementów (włókien) stalowych, jak i włókien polipropyle-
nowych (Karwacki, 1994) w warunkach agresywności wody.
Badania parametrów wytrzymałościowych i odkształceniowych torkretu zbrojonego wyko-
nuje się z reguły na beleczkach o wymiarach około 600 mm  150 mm  150 mm. Hoek
(2000) opisuje eksperymenty przeprowadzone przez Kompena, mające na celu badanie
wpływu mikrozbrojenia na parametry wytrzymałościowe torkretu (betonu natryskowego –
rys. 16.3) Widać wyraźnie, że w zależności od wielkości procentowego dodatku zbrojenia
Dramix maksymalne obciążenie wzrosło dwuipółkrotnie i ponad trzykrotnie dla domieszek
zbrojenia w ilości 1% i 1,5% objętości. Znacząco wzrosła także podatność torkretu.
Rys. 16.3. Przykładowe wyniki badań torkretu i torkretu zbrojonego
Vandewalle (1998) twierdzi jednak, że znacznie bardziej odpowiednie byłoby tutaj zastoso-
wanie badania płyt z torkretu zbrojonego na centralne obciążenie punktowe. Badanie to po-
zwala na lepszą ocenę wpływu mikrozbrojenia na własności torkretu (betonu natryskowego).
Według standardów japońskich (Ortigao i in., 1998), dla oceny ekwiwalentnej wytrzyma-
łości na zginanie torkretu (fe – equivalent flexural strength), należy uformować beleczki o wy-
miarach 600 mm  150 mm  150 mm. Beleczkę poddajemy oddziaływaniu centralnej siły
osiowej aż do zniszczenia. Przykładowy wykres obciążenie – przemieszczenie jest pokazany na
619
rys. 16.4. Następnie ekwiwalentną wytrzymałość torkretu na zginanie obliczamy ze wzoru:
Tb l
fe (16.1)
Glb bh 2
gdzie:
Tb – pole powierzchni na wykresie 15.4,
l – długość beleczki,
1
lb – ugięcie odpowiadające 150 rozpiętości beleczki; dla standardowych belek przyjmuje
wartość 300 mm,
b – szerokość beleczki,
h – wysokość beleczki.
Rys. 16.4. Przykładowa zależność obciążenia od przemieszczenia dla beleczki betonowej
Broch i in. (1996) donoszą, że dla budowy podziemnych komór w Norwegii (Sture, Gjovik)
używano zbrojenia betonu natryskowego w proporcjach około 50–60 kg na metr sześcienny
betonu. Hoek (1993) stwierdza, że masa zbrojenia może wynosić od 50–80 kg/m3.
16.1.6. Projektowanie i stosowanie torkretu i betonu natryskowego
Torkretu lub betonu natryskowego nie nakłada się na suchą, zakurzoną powierzchnię. Z re-
guły, przed natryskiwaniem czyści się odsłoniętą powierzchnię strumieniem wody pod ciśnie-
niem. Wilgotna wierzchnia warstwa stanowi dobre podłoże i sprzyja dobrej przyczepności
torkretu. Zwykle obrzutkę torkretem (betonem natryskowym) zaczyna się od dolnej krawędzi
ociosu i przesuwa się wylot dyszy wolnymi okrężnymi ruchami do góry. Wylot dyszy powinien
być oddalony od powierzchni o około 1,0 do 1,5 m.
Jeżeli torkret (beton natryskowy) jest narzucany na masyw skalny mocno zawodniony, to
należy zapewnić odpływ wody poprzez warstwę torkretu (betonu natryskowego). Można to
zrealizować za pomocą systemu rur odprowadzających lub zapewnić odpowiedni drenaż masy-
wu skalnego przed natryskiwaniem torkretu (betonu natryskowego).
W tunelach wykonywanych w plastycznym masywie skalnym (squeezing rock mass) często
praktykuje się dzielenie betonu natryskowego na segmenty poprzez pozostawianie wzdłużnych
620
szczelin dylatacyjnych mających na celu upodatnienie konstrukcji (Barla, 1995; Kovari i Staus,
1996; Brandl, 2000; Kaiser i in., 2000). Należy jednak zaznaczyć, że taka obudowa będzie
działała w pełni efektywnie tylko po zaciśnięciu szczelin (Feknous i in., 1996).
Przy okazji budowy sztolni hydrotechnicznych w Świnnej Porębie beton natryskowy zasto-
sowano także do zapobiegania procesom osuwiskowym skarpy z fliszu karpackiego (Łanocha,
1999) w pobliżu portalu. Cienką warstwę betonu natryskowego narzucono na skarpę w celu
ochrony skał przed obniżeniem parametrów wytrzymałościowych na skutek oddziaływania
wód opadowych.
Znacznie mniejsze zdolności do pochłaniania energii ma beton natryskowy w zależności
od jego grubości. Dla przykładu 5 cm, 10 cm oraz 15 cm beton natryskowy jest w stanie po-
chłonąć odpowiednio energie rzędu 4 kJ/m2, 5.5 kJ/m2 i 9 kJ/m2. Dodanie do betonu natry-
skowego siatki stalowej (Tannant i in., 1996a,b) lub mikrozbrojenia powoduje, że może on
pochłonąć znacznie większe ilości energii – od 15 kJ/m2 aż do 23 kJ/m2. Od 2 do 4 razy rosną
również parametry wytrzymałościowe betonu natryskowego z siatką stalową (Kirsten i Labrum
1990; Kirsten, 1998) lub betonu natryskowego ze mikrozbrojeniem (Ortlepp i in., 1999). Ten
wzrost zależy od rodzaju siatki i ilości szpilek stalowych.
Projektowanie parametrów betonu natryskowego jest zagadnieniem bardzo złożonym. Trud-
no jest znaleźć jednolitą procedurę określania parametrów betonu natryskowego. Podobnie jak
w przypadku kotwi, istnieje szereg zestawów wskazówek formułowanych przez różnych auto-
rów. Chyba najpełniejszy zestaw zaleceń można znaleźć w pracy Hoeka (2000). Na podstawie
swojego bogatego doświadczenia wypracował on zestaw zaleceń dotyczących stosowania beto-
nu natryskowego w zależności od rodzaju masywu skalnego i jego zachowania (tabela 16.4).
Tabela 16.4. Zestaw zaleceń dotyczących doboru parametrów betonu natryskowego (Hoek, 2000).
Zachowanie się masywu Wymagania odnośnie do
Typ masywu skalnego Torkret (beton natryskowy)
skalnego obudowy
zwięzły, metamorficzny brak jakichkolwiek oznak
lub wylewny; niewielkie zniszczenia (łuszczenia, Brak Brak
naprężenia pierwotne spękania itp.)
niektóre łupki ilaste i
zwięzły, osadowy;
piaszczyste mogą lokalnie lokalnie dla zapobiegania 25 mm torkretu jak najszybciej
niewielkie naprężenia
się odspajać na skutek dzia- odspojeniom po odsłonięciu
pierwotne
łania zmiennej wilgotności
usunąć słaby materiał do
głębokości równej szerokości
rozwarcia i zastosować kotwie-
nie wyprzedzające; można użyć
słabe i zerodowane
siatki stalowej jako obudowy
zwięzły, jeden szeroki wypełnienie pomiędzy
obudowa w otoczeniu tymczasowej dla zapobiegania
uskok lub strefa płaszczyznami uskoku
strefy osłabienia opadowi drobnych odłamków;
osłabienia może grozić lokalną utratą
wypełnić wybraną pustkę
stateczności
torkretem, narzucić powierzch-
niowo torkret zbrojony w
obrębie co najmniej jednej
szerokości rozwarcia
621

skalnego obudowy
50 mm torkretu na przyko-
twioną siatkę stalową lub 50
zwięzły metamorficzny zabezpieczenie stropu przed mm torkretu zbrojonego i
lokalne odspojenia i
lub wylewny; duże opadem złuszczonych zabudowa kotwi, a następnie
złuszczenia
naprężenia pierwotne odłamków druga 25 mm warstwa tor-
kretu; narzucenie torkretu na
ociosy tam gdzie jest potrzeba
lokalne odspojenia i złusz- zabezpieczenie stropu przed

75 mm torkretu zbrojonego, a
zwięzły osadowy; duże czenia; możliwe zaciskanie opadem złuszczonych
następnie kotwie jako obudo-
naprężenia pierwotne tunelu w łupkach oraz odłamków oraz kontrola
wa dodatkowa
miękkich skałach zaciskania
stalowe kotwie sztywne lub

matamorficzny lub
kotwie linowe dla dużych 50 mm torkretu zbrojonego na
wylewny blokowy; możliwość opadu bloków
bloków oraz zabezpieczenie kontur tunelu z odsłoniętymi
niewielkie naprężenia kluczowych do tunelu
powierzchni przed opadem śladami szczelin
pierwotne
małych bloków
stalowe kotwie sztywne lub 50 mm torkretu zbrojonego na

osadowy, ciosy i spęka-
możliwość wypadnięcia lub kotwie linowe dla dużych kontur tunelu z odsłoniętymi
nia o dużej odległości;
wyślizgnięcia się bloków bloków oraz zabezpieczenie śladami szczelin; szczególnie
niewielkie naprężenia
skalnych do wyrobiska powierzchni przed opadem zabezpieczyć należy ślady
pierwotne
małych bloków ciosów
75 mm torkretu na przyko-
przykotwienie bloków twioną siatkę stalową lub 75
wypadanie lub poślizg
skalnych, powstrzymanie mm torkretu zbrojonego, a
metamorficzny lub bloków do wyrobiska,
przed opadem skał oraz następnie instalacja kotwi oraz
wylewny spękany; duże możliwość powstania strefy
wytworzenie na konturze drugiej, 25 mm warstwy; w
naprężenia pierwotne spękań wywołanych kon-
trójosiowego stanu naprę- przypadku dużych koncentra-
centracjami naprężeń
żenia cji naprężeń grubość warstwy
torkretu może być zwiększona
75 mm torkretu zbrojonego
spękany i uwarstwiony natychmiast po odsłonięciu;
złuszczenia i odspojenia, zapobieganie zniszczeniu
osadowy; duże napręże- zabudowa kotwi i narzucenie
silne zaciskanie górotworu masywu skalnego
nia pierwotne drugiej 75 mm warstwy
torkretu
silnie spękany wylewny

50 mm torkretu zbrojonego;
lub metamorficzny; wypadanie małych bloków podtrzymanie bloków
zabudowa kotwi tam gdzie jest
niewielkie naprężenia skalnych do wyrobiska skalnych przed opadem
potrzeba
pierwotne
spękany i uwarstwiony rozwarstwianie się, odspa- powstrzymanie rozwar-
na ślady szczelin i konieczna
osadowy; niewielkie janie i opadanie warstw stwiania i odspajania się
zabudowa kotwi dla kontroli
naprężenia pierwotne stropowych warstw
rozwarstwienia

silnie spękany wylewny plastyczne zaciskanie ma- powstrzymanie zniszcze- natychmiast po odsłonięciu;
lub metamorficzny; spę- sywu skalnego w otoczeniu nia i zaciskania masywu zabudowa kotwi i natryśnięcie
kania z wypełnieniami wyrobiska skalnego dodatkowych 50 mm torkretu
tam gdzie potrzeba
622

skalnego obudowy
natychmiast po odsłonięciu,
lekkie odrzwia stalowe z
silnie spękany osadowy; plastyczne zaciskanie ma- rozporami i druga warstwa
szczeliny wypełnione sywu skalnego w otoczeniu powstrzymanie zniszcze- torkretu dla przykrycia odrzwi;
materiałem glinia- wyrobiska; pęcznienie nia i zaciskania masywu może zachodzić konieczność
stym, duże naprężenia materiału wypełniającego skalnego kotwienia lub mikropalowania
pierwotne szczeliny wyprzedzającego; może zacho-
dzić potrzeba pozostawienia
szczelin dylatacyjnych w
torkrecie
łuszczenie, rozwarstwia-
50 do 100 mm torkretu na
Niewielkie zagrożenie nie, pękanie i możliwość podtrzymanie strefy
powierzchnię osłoniętą przy-
tąpaniami, zwięzły; duże występowania zjawisk dy- spękań i zapobieganie jej
kotwioną siatką stalową lub
naprężenia pierwotne namicznych o niewielkim propagacji
sznurowaną linami
zasięgu
Barret i McCreath (1995) podają zestawienie pewnych zasad doboru grubości betonu natry-
skowego według różnych autorów (tabela 16.5).
Tabela 16.5. Zasady określania miąższości torkretu (betonu natryskowego) według różnych autorów
Autor Uwagi Zasady
natychmiastowe natryskiwanie
Grubość
na spękany masyw skalny tuż po
wskazówki dla 30–80 mm
strzelaniu
Albert (1965) szwedzkiego ma-
sywu skalnego grubość betonu natryskowego w
Grubość
przypadku obwałów stropu lub
100–150 mm
widocznych odspojeń
na bazie obciążenia pionowe grubość 150 mm w stropie
Kobler (1966) doświadczeń z grubość 150 mm w stropie i 50 do
tuneli obciążenia pionowe i poziome
100 mm w ociosach
RQD > 75% 50 mm w stropie
na bazie 70–80 mm w stropie i 2 cm w
RQD od 50% do 75%
doświadczeń z ociosach
Heter (1974)
tymczasowych 80–100 mm w stropie, 70–80 mm
obudów tuneli RQD od 25% do 50%
w ociosach
RQD < 25% Jak wyżej i dodatkowo 20–30 mm
Z reguły grubość narzucanej warstwy betonu natryskowego waha się od kilku centymetrów
do około 25 cm. Czasem jednak można spotkać doniesienia o grubszej warstwie betonu natry-
skowego – 30 cm (Stivens, 1991), 35 cm (Genshofer, 2000), czy nawet do 45 cm (Williams
i in., 1999). Petersen i Nelson (1993) donoszą także o zastosowaniu warstwy betonu natry-
skowego o grubości 46 cm w rejonie portali tunelu Lafayette. Austriacy (Jodl i Kusterle, 1998)
zalecają grubości warstw torkretu pomiędzy 10 i 40 cm. Chyba rekordową grubość torkretu
zastosowano dla budowy sztucznego stropu dla odzyskania zatopionej w tunelu New Yeong-
-chuen na Tajwanie maszyny TBM (Shen i in., 2000). Zastosowano tam kilka kolejno natry-
skiwanych warstw o łącznej grubości 85 cm. Według zaleceń norweskich (Davik i Kompen,
623
1998) grubość warstwy zbrojonego betonu natryskowego nie może być mniejsza niż 6 cm.
W pracy Singha i Basu (1999) omówiony jest przykład zastosowania fibrobetonu do utrzy-
mania chodników w węglu. Co ciekawe, zastosowano system fibrobetonu i kotwi, bo klasyczna
obudowa stalowa nie zapewniała stateczności masywu skalnego. W kopalni Digwadih zasto-
sowano fibrobeton o grubości 7 cm i kotwie w siatce 2,0  2,0 m, co zapewniło stateczność
chodnika.
Dla prawidłowego projektowania parametrów torkretu (betonu natryskowego) niezwykle
istotna jest wiedza o możliwych mechanizmach jego zniszczenia. W pracy Barreta i McCre-
atha (1995) przedstawiono sześć możliwych mechanizmów zniszczenia warstwy torkretu
(rys. 16.5). Mechanizmy te mogą zachodzić przy założeniu, że torkret (beton natryskowy) jest
zastosowany razem z kotwiami.
W przypadku utraty kontaktu pomiędzy warstwą torkretu (betonu natryskowego) i kon-
turem wyrobiska może występować zniszczenie warstwy torkretu (betonu natryskowego) na
skutek występowania naprężeń normalnych (ściskających i rozciągających) pochodzących od
zginania. Zniszczenie torkretu (betonu natryskowego) w przypadku odspojenia może także
wynikać z oddziaływania naprężeń ścinających.
Zniszczenie przez odspojenie Zniszczenie przez zginanie
Zniszczenie przez Ğcinanie Zniszczenie przez Ğcinanie i rozciąganie
Zniszczenie przez Ğciskanie Zniszczenie przez rozciąganie
Rys. 16.5. Mechanizmy zniszczenia warstwy torkretu (betonu naryskowego) według Barreta i McCreatha, 1995
624
Zniszczenie warstwy torkretu (betonu natryskowego) jest także możliwe razie zachowania
dobrego przylegania (braku odspojenia) do konturu wyrobiska. Tutaj mogą wystąpić trzy me-
chanizmy zniszczenia. W pierwszym z nich zniszczenie może następować na skutek czystego
ścinania, w drugim na skutek rozciągania i wreszcie w trzecim na skutek ściskania.
Przy projektowaniu grubości warstwy torkretu (betonu natryskowego) warto także zwró-
cić uwagę na nieregularności powierzchni konturu wyrobiska. Windsor i Thompson (1996)
w swej pracy zwracają uwagę na ten bardzo istotny aspekt. Rozróżniają oni pięć możliwych
typów pokrywania konturów wyrobiska torkretem lub betonem natryskowym (rys. 16.6):
Typ 1 - Powáoka
Profil C
Powáoka o minimalnej
gruboĞci
Profil C
tmin
Typ 2 - Powáoka i wypeánienie
Profil CF
dr
Powáoka i czĊĞciowe
wypeánienie nierównoĞci
tc Profil CF
Typ 3 - Wypeánienie
Profil F
dav
Wypeánienie nierównoĞci
tc Profil F
Typ 4 - Wypeánienie i pokrycie
Profil FC dav
i pokrycie minimalną
gruboĞcią
tmin
tmin Profil FC
Typ 5 - Specyficzny profil dla wyrobisk
Profil SE
dav
i pokrycie do uzyskania
poĪądanego profilu
ti Profil SE tj
Rys. 16.6. Różne typy pokrywania konturu wyrobiska torkretem lub betonem natryskowym (Windsor i Thompson, 1996)
625
• Typ 1 to powłoka o minimalnej grubości (RE – rock excavation) – cienka, równomierna

warstwa torkretu (betonu natryskowego).
• Typ 2 to powłoka o minimalnej grubości wraz z częściowym wypełnieniem nierówności
powierzchni (CF – coated and filled surface).
• Typ 3 to całkowite wypełnienie nierówności (F – fill) dla otrzymania w miarę gładkiej po-
wierzchni.
• Typ 4 to całkowite wypełnienie nierówności i uzyskanie (CF – covered and filled surface)
pokrycia konturu minimalnej grubości torkretu.
• Typ 5 to całkowite wypełnienie nierówności oraz uzyskanie pożądanego, gładkiego profilu
wyrobiska (SE – specified excavation geometry).
16.1.7. Wykorzystanie metod numerycznych do projektowania obu-

dowy z torkretu lub betonu natryskowego
Na ogół torkret (beton natryskowy) jest numerycznie modelowany za pomocą elementów

belkowych. Z reguły dla określenia parametrów torkretu (betonu natryskowego) wystarczy
moduł Younga, oraz grubość warstwy (FLAC 2000; Chryssanthakis i in., 1997).
Jednakże w różnych publikacjach można znaleźć próby opracowania modeli konstytutyw-
nych dla torkretu (betonu natryskowego). Przykładowo w pracy Swobody i Moussa (1992)
przedstawiono elementy belkowe dla modelowania torkretu (betonu natryskowego), któ-
re uwzględniają jego sprężysto-lepko-plastyczne zachowanie. Podobne próby podjęto także
w pracach Aydana i in. (1992), Sezaki i in. (1992) oraz Eberhardsteiner i in. (1994). W pracy
Chryssanthakisa i in. (1997) przyjęto dla torkretu (betonu natryskowego) moduł Younga 15
GPa i liczbę Poissona 0,15. Oreste i Peila (1997) i Peila i in. (1998) podają ogólny wzór na
określanie czasowo-zależnego modułu Younga w postaci:
E(t)  E28(1 ‒ e )
‒t
(16.2)
gdzie:
E28 – moduł Younga torkretu (betonu natryskowego) po 28 dniach,
 – stała czasowa, s-1,
Dla analizowanej przez nich sytuacji przyjęli oni:
E28  28 000 MPa;   0,0187
Z kolei Sezaki i in. (1992) podają inne wartości stałych w zależnościach na moduł Younga
i liczbę Poissona w funkcji czasu:
E(t)  5000(1 ‒ e )
‒0,42t
v(t)  0,18  0,32e‒5,6t

Dla określenia oddziaływania betonu natryskowego, jako elementu obudowy tunelu, na
masyw skalny przeprowadzono obliczenia numeryczne z zastosowaniem programu Metody
Różnic Skończonych FLAC v. 4.0. Elementy belkowe w programie FLAC są dwuwymiarowe
626
i posiadają trzy stopnie swobody (przemieszczenie w kierunku osi x, przemieszczenie w kierun-

ku osi y oraz rotację) w każdym węźle. Elementy belkowe mogą być łączone między sobą oraz
z innymi elementami. Są one używane do modelowania elementów o ograniczonej wytrzyma-
łości na zginanie. Mogą być używane do modelowania różnych typów obudowy – począwszy
od zastrzałów, a skończywszy na betonie, betonie natryskowym lub torkrecie. Elementy belko-
we w programie FLAC wymagają zdefiniowania następujących parametrów:
• przekrój,
• moduł Younga,
• moment bezwładności
• maksymalny dopuszczalny moment gnący (opcjonalnie),
• gęstość (opcjonalnie).
Elementy belkowe są zdefiniowane do obliczeń w płaskim stanie naprężenia. Jeżeli chcemy

prowadzić obliczenia w płaskim stanie odkształcenia to należy uwzględnić zmianę modułu
Younga i podzielić wartość E przez 1 ‒ v2. Więcej wiadomości na temat elementów belkowych
można znaleźć we literaturze (FLAC, 2010).
Dla analizy mechanizmów współpracy betonu natryskowego z masywem skalnym rozpa-
trzono problem obudowy owalnego tunelu o wysokości 10,35 m i szerokości 8,12 m, które-
go strop zlokalizowany jest na głębokości 25 m. Problem rozpatrzono w płaskim stanie od-
kształcenia. Na obu bocznych założono zerowe przemieszczenia poziome, zaś na dolnej zerowe
przemieszczenia pionowe. Tarczę obciążono ciężarem własnym wynikającym z grawitacji. Ze
względu na symetrię zagadnienia w obliczeniach uwzględniono tylko połowę tarczy, która
miała wysokość 100 m i szerokość 60 m. Parametry mechaniczne masywu skalnego, którym
zlokalizowano tunel oraz betonu natryskowego zamieszczono w tabeli 16.6.
Tabela. 16.6. Parametry modelu

Parametr Wartość
Warunki brzegowe Mieszane, przemieszczeniowe
Model ośrodka sprężysto-plast. C-M
Kohezja, MPa 0,7
Kąt tarcia wewnętrznego, stopnie 30
Parametry betonu natryskowego
Grubość warstwy, cm 5, 10, 15, 20, 25, 30
Moduł Younga, MPa 3500, 5000, 8700
Wytrzymałość na jednoosiowe ściskanie, MPa 30
627
Analizie numerycznej poddano dwa różne zagadnienia związane z torkretem.

Zagadnienie pierwsze dotyczyło wpływu modułu Younga na stan naprężenia i wytężenia
w elementach belkowych symulujących beton natryskowy. Dla analizy zagadnienia pierwszego
przeliczono trzy różne modele obliczeniowe, przyjmując miąższość warstwy betonu natrysko-
wego równą 15 cm i zmieniając jego moduł Younga (3,5 GPa, 5 GPa i 8,7 GPa).
W zagadnieniu drugim zajęto się wpływem grubości betonu natryskowego na stan napręże-
nia i wytężenia. Dla analizy zagadnienia drugiego przeliczono pięć różnych modeli obliczenio-
wych, przyjmując moduł Younga torkretu równy 5 GPa i zmieniając grubość warstwy betonu
natryskowego (5 cm, 10 cm, 20 cm, 25 cm, 30 cm).
Ze względu na dużą objętość wyników obliczeń, poniżej zaprezentowano tylko wybrane ry-
sunki dotyczące analizowanych modeli. Na kolejnych dwóch rysunkach przedstawiono tylko
wyniki dla betonu natryskowego o grubości 15 cm i module Younga 5 MPa:
• Rys.16.7. Siły osiowe w elementach belkowych,
• Rys.16.8 Momenty gnące w elementach belkowych.
JOB TITLE : Torkret 15 cm (*10^1)
FLAC (Version 4.00)
-2.300
LEGEND
29-Jan-02 19:10
-2.500
step 6643
-3.546E+00 <x< 1.430E+01
-3.876E+01 <y< -2.091E+01
-2.700
Boundary plot
0 5E 0 -2.900
Beam Plot
Axial Force on
Structure Max. Value -3.100
# 1 (Beam ) 4.689E+06
-3.300
-3.500
-3.700
Marek Cala
-0.200 0.000 0.200 0.400 0.600 0.800 1.000 1.200 1.400
(*10^1)
Rys. 16.7. Siły osiowe w elementach belkowych – grubość betonu natryskowego 15 cm, moduł Younga 5 GPa
628
JOB TITLE : Torkret 15 cm (*10^1)
-2.100
FLAC (Version 4.00)
LEGEND -2.300
29-Jan-02 19:10
step 6643 -2.500
-5.153E+00 <x< 1.317E+01
-3.880E+01 <y< -2.047E+01
-2.700
Boundary plot
0 5E 0
-2.900
Beam Plot
Moment on
-3.100
# 1 (Beam ) -5.343E+04
-3.300
-3.500
-3.700
Marek Cala
-0.400 -0.200 0.000 0.200 0.400 0.600 0.800 1.000 1.200
(*10^1)
Rys. 16.8. Momenty gnące w elementach belkowych – grubość betonu natryskowego 15 cm, moduł Younga 5 GPa
Dla lepszego zobrazowania wyników obliczeń wszystkich analizowanych w zagadnieniu

pierwszym modeli na rys. 16.9 przedstawiono naprężenia sumaryczne (wynikające z uwzględ-
nienia osiowych sił ściskających i momentów gnących) w funkcji modułu Younga.
60
55 Moduá Younga
E = 8700 MPa
E = 5000 MPa
50
E = 3500 MPa
45
40
NaprĊĪenia, MPa
35
30
25
20
15
10
0 17 34 51
Strop Ocios Spąg
Rys. 16.9. Naprężenia sumaryczne w elementach belkowych w funkcji modułu Younga
629
Podobnie na rys. 16.10 przedstawiono wyniki obliczeń naprężeń sumarycznych w funkcji

grubości betonu natryskowego dla wszystkich modeli rozpatrywanych w zagadnieniu drugim.
95
90
85
GruboĞü warstwy
80 30 cm
75 25 cm
20 cm
70
15 cm
65 10 cm
60
NaprĊĪenia, MPa
55
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
0 17 34 51
Strop Ocios Spąg
Rys. 16.10. Naprężenia sumaryczne w elementach belkowych w funkcji grubości betonu natryskowego
Na podstawie przeprowadzonych obliczeń można sformułować następujące wnioski:

1. W miarę wzrostu modułu Younga betonu natryskowego rosną wartości normalnych naprę-
żeń ściskających w elementach belkowych. Przykładowo dla modułu Younga równego 3,5
GPa maksymalne naprężenia ściskające wyniosły max  31,3 MPa, dla modułu Younga 5
GPa, max  36,8 MPa, zaś dla modułu Younga 8,7 GPa, max  48 MPa.
2. W miarę wzrostu grubości betonu natryskowego maleją wartości naprężeń ściskających
w elementach belkowych. Może to być pewnym wyznacznikiem dla celów projektowych.
Załóżmy przykładowo, że wytrzymałość na ściskanie torkretu jest równa 30 MPa. W takim
razie należałoby zastosować warstwę betonu natryskowego o grubości około 25 cm dla za-
pewnienia stateczności tunelu.
3. Na rysunku 16.10 nie ujęto naprężeń występujących w elementach belkowych dla grubo-
ści betonu natryskowego równej 5 cm z powodu ich bardzo dużych wartości (maksymalne
630
naprężenia były równe około 115 MPa). Biorąc pod uwagę ten fakt, na podstawie analizy
rys. 16.11 można zauważyć, że największy gradient spadku naprężeń występuje dla grubo-
ści 5 i 10 cm. Maksymalne naprężenia ściskające spadają od 115 MPa do 51,5 MPa. Da-
lej, w miarę zwiększania grubości betonu natryskowego gradient spadku naprężeń istotnie
się zmniejsza. Można więc przypuszczać, że dla każdej analizowanej sytuacji istnieje pewna
optymalna grubość warstwy betonu natryskowego zapewniająca stateczność wyrobiska.
120
100
Maksymalne naprĊzenia normalne, MPa
80
60
40
20
5 10 15 20 25 30
MiąĪszoĞü warstwy torkretu, cm
Rys. 16.11. Zależność maksymalnych naprężeń normalnych od grubości betonu natryskowego
4. Obliczenia numeryczne przeprowadzono przy przyjęciu kilku założeń upraszczających. Nie

brano pod uwagę zależności parametrów wytrzymałościowych i odkształceniowych betonu
natryskowego od czasu oraz przyjęto, że elementy belkowe symulujące beton natryskowy
mają stały moduł Younga.
Na podstawie analizy literatury światowej, przedstawionych powyżej rozważań oraz obliczeń

numerycznych można stwierdzić, że torkret i beton natryskowy mają ogromną przyszłość jako
jeden z podstawowych typów obudowy dla górnictwa i budownictwa podziemnego. Davik
i Kompen (1998) stwierdzają, że podczas stosowania betonu natryskowego w Norwegii w la-
tach 1980–1998, koszty zmniejszyły się o około 35%, pomimo znacznej poprawy jakości
betonu natryskowego oraz urządzeń do jego natryskiwania.
Przeprowadzone powyżej obliczenia numeryczne pozwalają na stwierdzenie, że elementy
belkowe dość dobrze mogą symulować współpracę torkretu (betonu natryskowego) z masy-
631
wem skalnym otaczającym budowlę podziemną bądź tunel. Na podstawie analizy naprężeń
normalnych występujących w elementach belkowych symulujących beton natryskowy można
dobrać jego parametry wytrzymałościowe i odkształceniowe.
16.2. Inne obudowy betonowe

Beton natryskowy jest podstawowym elementem obudowy wstępnej lub ostatecznej. Wyni-
ka to z istotnego rozwoju środków, sprzętu i technologii do wykonywania betonów natrysko-
wych. Gdy beton natryskowy jest używany jako obudowa ostateczna, wówczas z reguły nakłada
się go warstwami, a dana warstwa może zawierać siatkę stalową dla zwiększenia wytrzymałości
betonu na rozciąganie lub alternatywnie dowolnie zorientowane stalowe (syntetyczne) włók-
na (dramix). Atrakcyjność betonu natryskowego wynika z łatwości jego wykonania zarów-
no w przypadku gdy stosujemy tradycyjne metody urabiania (przy których jest etapowanie
prac), a także tarcze. Trudno jest używać betonu natryskowego przy stosowaniu kombajnów,
które urabiają pełnym przekrojem, ponieważ maszyna zajmuje dużo miejsca i przesuwające
się elementy maszyny niszczą obudowę z betonu natryskowego. Dużym dyskomfortem pracy
w wykonywaniu betonu natryskowego jest hałas i zapylenie, a przy dużych przekrojach trudny
dostęp do betonowanych powierzchni. Szereg firm o światowej renomie opracowało całe ciągi
technologiczne do produkcji mieszanki betonowej oraz narzucania jej za pomocą samojezd-
nych natryskownic z wysięgnikami o bardzo dużym zasięgu. Operator natryskownicy w czasie
jej pracy przebywa w hermetycznie zamkniętej i wyciszonej kabinie, natomiast mieszanka do-
starczana jest z węzłów pneumatycznie lub hydraulicznie. Wielka ilość domieszek chemicz-
nych oferowana przez sektor chemii budowlanej pozwala na bardzo elastyczne modyfikowanie
właściwości samej mieszanki do natryskiwania oraz betonu powstałego po jej związaniu. Do
sukcesów tego sposobu wykonywania obudowy przyczyniły się także wszystkie inne osiągnię-
cia w zakresie technologii betonu klasycznego.
Gdy drążymy tunel metodami górniczymi (tradycyjnymi z zastosowaniem np. MW) lub
korzystając z maszyn niepełnoprzekrojowych zwykle obudowa wstępna składa się z dwóch ele-
mentów. W pierwszym etapie stateczność tunelu jest zapewniona przez obudowę kotwiową
z siatkami, a w przypadku słabych skał dodatkowo obudową łukową stalową lub żelbetową.
W drugim etapie obudowa jest pokrywana betonem natryskowym. Gdy beton natryskowy
jest wykorzystywany w bardzo słabych skałach lub gruntach w długich tunelach, to czasami
łuki stalowe lub żelbetowe wzmacnia się poprzecznymi belkami stalowymi lub żelbetowymi
tworzącymi rodzaj kratownicy.
Powyżej dosyć szczegółowo omówiono obudowę z betonu natryskowego, bowiem jest ona
szeroko stosowana w budownictwie podziemnym i tunelowym, a znajomość tej obudowy
ciągle jest niedostateczna. Pogłębionych informacji na temat pozostałych rodzajów obudów
powłokowych i sklepionych, w tym obudów wykonanych z betonu, żelbetu, cegły, betonitów
można znaleźć w książkach: Pękacki, 1967; Chudek, 1987; Rułka i Stochel, 2004. Zasady
632
obliczania i projektowania obudów sklepionych i powłokowych można znaleźć w normach:

• PN-G-05020 Podziemne wyrobiska korytarzowe i komorowe. Obudowa sklepiona. Zasady
projektowania i obliczeń statycznych (PKNMiJ, Warszawa).
• PN-G-05600 Podziemne wyrobiska korytarzowe i komorowe. Obudowa powłokowa. Zasa-
dy projektowania i obliczeń statycznych (PKNMiJ, Warszawa).
• PN-82/B-02001 Obciążenia budowli. Obciążenia stałe.
• PN-82/B-02003 Obciążenia budowli. Obciążenia zmienne technologicznie i montażowe.
• PN-82/B-02004 Obciążenia budowli. Obciążenia zmienne technologicznie. Obciążenia
pojazdami.
• PN-83/B-03010 Ściany oporowe. Obliczenia statyczne i projektowanie.
• PN-88/B-02014 Obciążenia budowli. Obciążenia gruntem.
• PN-B-03264 Konstrukcje betonowe, żelbetowe i sprężone. Projektowanie.
Natomiast doboru materiałów można dokonać wykorzystując odpowiednie normy: dla

betonu i żelbetu – PN-88/B-06250 (klasa betonu nie niższa niż B15), dla betonitów prosto-
padłościennych (klasy nie niższej niż B15) i betonitów klinkierowych – PrPN-G-14002, dla
cegły ceramicznej grupy Z, rodzaju N, typu B, klasy 15 i wyżej – PN-B-12050:1997, a dla
cegły klinkierowej budowlanej grupy Z, typu B – PN-B-12008:1997. Włókna stalowe do-
dawane do betonu jako element mikrozbrojenia – norma europejska EN 14889-1, a włókna
polipropylenowe wg normy europejskiej EN 14889-2.
Poniżej podano kilka dodatkowych istotnych danych o obudowach betonowych, o które
wiedza zamieszczona w książkach i normach powinna być poszerzona.
16.2.1. Obudowa prefabrykowana tuneli
Obudowy segmentowe mogą być żeliwne (także stalowe) lub żelbetowe. Stosuje się je
jako obudowę tuneli o przekroju kołowym wykonywanych za pomocą tarczy lub kombajnu
w trudnych warunkach górniczo-geologicznych (przy zagrożeniu wodnym, dużych ciśnieniach
pochodzących od masywu skalnego). Z tymi trudnymi warunkami mamy do czynienia przy
wykonywaniu tuneli komunikacyjnych poniżej horyzontów wodonośnych, w tym także pod
dnem rzek lub innych akwenów wodnych, gdzie stosowane obudowy muszą być bezpieczne,
o dużej wytrzymałości i cechować się odpowiednią wodoszczelnością.
Po raz pierwszy obudowę z metalowych tubingów zastosował w roku 1869 angielski inżynier
Greathead, co pozwoliło wybudować pod dnem rzeki Tamizy tunel o średnicy 2,2 m i długości
402 m. Beton pojawił się po raz pierwszy w budownictwie tunelowym w roku 1907 w Ham-
burgu w tunelu „Elbtunel I” jako wypełnienie za obudową metalową, natomiast pierwszą
samodzielną obudowę betonową zastosowano w tunelu w Gelsenkirchen w roku 1911. Roz-
wój technologii betonu zwłaszcza na polu podniesienia jego wytrzymałości i wodoszczelności
oraz postęp w technologii tworzyw sztucznych spowodował, że w latach siedemdziesiątych XX
633
wieku rozpoczęto budowę tuneli w obudowie prefabrykowanej żelbetowej z systemem odpo-

wiednich uszczelnień elastomerowych. Uszczelnienie takie zastosowano najpierw w obudowie
tubingowej metalowej przy budowie New Elbe Tunnel w Hamburgu w 1968 r., natomiast
w Monachium w roku 1974 wykonano tunel, w którym po raz pierwszy zastosowano obudo-
wę żelbetową z uszczelnieniem elastomerowym (Czaja, Tajduś, 2004).
Obudowa segmentowa żeliwna (stalowa) z reguły składa się z kilku, kilkunastu (czasami
kilkudziesięciu) tysięcy płyt żeliwnych w kształcie wycinka walca nazywanych tubingami
(rys. 16.12). Tubingi te skręca się śrubami w taki sposób, aby utworzyły okrąg i uszczelnia mię-
dzy sobą blachami lub drutem ołowianym. Jako ostatni jest montowany pod stropem tubing
znacznie węższy od pozostałych nazywany tubingiem kluczowym (rys. 16.13). Obok tubingu
kluczowego znajdują się tubingi przykluczowe różniące się wymiarami od pozostałych.
Obudowa z segmentów żelbetowych jest podobnie wykonywana jak obudowa z segmentów
żeliwnych. Tubingi żelbetowe kształtem przypominają tubingi żeliwne, jedynie są zdecydowa-
nie grubsze i cięższe (rys. 16.14). Dla przykładu przy budowie metra warszawskiego wyko-
rzystywano zarówno tubingi żeliwne, jak i żelbetowe. Poniżej w tabeli 16.7 dla porównania
zamieszczono kilka danych o tych obudowach (Gąsior, Paszcza, 1989).
Tabela 16.7. Dane o wybranych obudowach z tubingów żeliwnych i żelbetowych

Obudowa z tubingów
Lp. Wyszczególnienie Obudowa z tubingów żeliwnych
żelbetowych
Średnica zewnętrzna
1 5500 mm 5500 mm
pierścienia
Średnica wewnętrzna
2 5200 mm 5100 mm
pierścienia
3 Szerokość pierścienia 1000 mm 1000 mm
4 Ciężar całkowity 4820 kG 9520 kG
Ilość segmentów
5 11 szt 10 szt
w pierścieniu
8 normalnych, 1 spągowy,
6 Skład pierścienia z tubingów 2 przykluczowe, 6 normalnych,
1 kluczowy 3 kluczowe
Przy stosowaniu obudowy z segmentów żelbetowych bardzo ważne jest właściwe łączenie
segmentów i jej uszczelnienie. Podstawowymi problemami z jakimi się spotykamy przy korzy-
staniu z wodoszczelnej żelbetowej obudowy segmentowej są:
• wymagany stopień wodoszczelności betonu i złączy pomiędzy segmentami,
• optymalizacja kształtu i wielkości segmentów,
• bardzo wysoka precyzja wykonania segmentów,
• system połączeń obwodowych w pierścieniu i osiowych między pierścieniami pozwalających
na wstępny docisk łączonych elementów,
• mechanizacja zabudowy pierścieni o dużej masie, realizowana poprzez stosowanie manipu-
latorów.
634
Rys. 16.12. Obudowa z tubingów żeliwnych
Rys. 16.13. Obudowa z tubingów żeliwnych – zabudowa tubingu kluczowego
Najczęściej wykorzystuje się dwa rodzaje uszczelnień segmentów obudowy żelbetowej:

• ściśliwe uszczelki neoprenowe lub polipropylenowe (mające kształt zwulkanizowanych ra-
mek), wklejane do rowków znajdujących się na krawędziach tubingów (uszczelki te mogą
być też montowane w formach betoniarskich przed wlaniem betonu),
• uszczelki hydrofilne (pęczniejące pod wpływem wody) wklejane na placu budowy.
Większość aktualnie budowanych na świecie tuneli wykonywana jest przy pomocy tarcz lub
kombajnów z pełną mechanizacją większości operacji. Przy stosowaniu dla tych tuneli wo-
635
doszczelnej, segmentowej obudowy żelbetowej korzysta się z różnych schematów uszczelniania

i łączenia segmentów. Na rysunku 16.15 pokazano schematy kilku podstawowych systemów
uszczelnień zastosowanych na świecie. Na rys. 16.15a zaprezentowano rozwiązanie wykorzy-
stane przy budowie tuneli w Hamburgu, Sheffield i Singapurze, natomiast na rys. 16.15b
rozwiązanie przyjęte dla tuneli drążonych w Antwerpii, Monachium, Berlinie, Hongkongu,
Baltimore. Na rys. 16.15c pokazano system uszczelnienia zastosowany przy budowie Euro-
tunelu od strony francuskiej. Jeszcze inny system uszczelnienia wykorzystano przy budowie
tunelu „Ahmed Hamadi” pod kanałem Sueskim w Afryce (rys. 16.15d).
Wodoszczelność połączeń obudowy segmentowej zależy od dokładności wykonania każdego
z elementów obudowy segmentowej. Z badań przeprowadzonych przez firmę Phoenix wynika,
że przy odpowiednio dokładnym wykonaniu elementów obudowy segmentowej możliwe jest
po ich zabudowie ograniczenie szczeliny pomiędzy nimi do około 1 mm, a wtedy uzyskać
można wodoszczelność połączeń nawet przy ciśnieniach do 6 MPa. Uzyskanie tak precyzyj-
nych wymiarów elementów żelbetowych o masie dochodzącej nawet do 5 ton jest niebanal-
nym osiągnięciem technologii prefabrykacji.
Dla pierścieni z uszczelkami tolerancje te są jeszcze bardziej surowe. Oprócz wymiarów
segmentów stawia się dodatkowe wymagania względem głębokości i szerokości rowków pod
uszczelkę oraz ewentualnego niedopasowania rowków na rogach segmentów.
Wszystkie elementy podlegają kontroli w czasie prefabrykacji, a dokładnej kontroli poddawa-
ny jest co dwudziesty produkowany element. Z podobną precyzją produkowane są uszczelki ela-
stomerowe. Odchyłki w ich wymiarach nie mogą być większe od 1,5 mm (Czaja, Tajduś, 2004).
Z jak wielką precyzją aktualnie wykonuje się tunele niech świadczy przykład obudowy tune-
lowej zastosowanej dla dwóch jednotorowych równoległych tuneli komunikacyjnych Köln –
Mülheim w Niemczech. Tunele te o długości 1240 m wykonane zostały w obudowie segmen-
towej żelbetowej. Obudowa ta składa się z ponad 14000 segmentów żelbetowych wykonanych
z dokładnością do 0,2 mm. Pierścień obudowy tunelu o średnicy wewnętrznej równej 5,72 m
tworzy 7 jednakowych elementów oraz element kluczowy – zamykający. Każdy z elementów
ma długość 2,6 m, szerokość 1,2 m, grubość 30 cm. Cały pierścień obudowy waży 17,02 tony,
a wykonywany był z betonu klasy B45 i B55. Dla wykonania obudowy tunelu konieczne było
opracowanie 14 typów pierścieni w trzech grupach:
a) pierścienie cylindryczne o równoległych przeciwległych brzegach dla prostych odcinków
tunelu,
b) pierścienie trapezoidalne potrzebne do profilowania łuków lewych i prawych,
c) segmenty specjalne dla odcinków początkowych, końcowych, wlotów do stacji oraz skrzy-
żowań z łącznikami tunelowymi.
Przyjęto założenie, że obudowa tunelu Köln – Mülheim musi mieć wysoką nośność i pełną
wodoszczelność. Dlatego wymagania co do stałości wszystkich własności fizyko-mechanicznych
segmentów i odpowiedniej jakości były bardzo wysokie. Prefabrykacja segmentów obudowy
636
Rys. 16.14. Obudowa z tubingów żelbetowych
przebiegała według bardzo rygorystycznie przestrzeganych procedur. Zasadniczym źródłem

sukcesu w prefabrykacji był odpowiednio zaprojektowany skład mieszanki betonowej charak-
teryzującej się niskim skurczem oraz specjalną bardzo ciężką konstrukcją formy na elementy.
Wymiary form sprawdzano na początku każdej zmiany produkcyjnej, natomiast po wyprodu-
kowaniu 200 elementów wykonywano próbny montaż elementów. Dodatkowo następnego
dnia przed opuszczeniem hali prefabrykacji sprawdzano wymiary każdego wyprodukowanego
elementu, zwracając uwagę czy nie nastąpiły jakieś zmiany w pierwszej fazie jego dojrzewania.
Rys. 16.15. Schemat uszczelnienia obudowy segmentowej tuneli (Czaja, Tajduś, 2004)
Zastosowanie żelbetowej obudowy tuneli jest znacznie tańsze od obudowy metalowej pod
warunkiem, że wykonana zostanie tzw. metodą „one pass”, czyli obudowę ostateczną uzyska
się w jednej fazie technologicznej. Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że jest to techno-
637
logia konkurencyjna w stosunku do innych. Bardzo ważne jest dobre uszczelnienie obudowy
żelbetowej.
Montaż ciężkich segmentów obudowy tunelu wykonywanego metodą tarczową dokonuje
się, wykorzystując podajnik hydrauliczny zwany erektorem (rys. 16.16).
Rys. 16.16. Erektor zamontowany w tarczy (wg Furtak, Kędracki, 2005)
W celu utrzymania stateczności czoła przodka stosujemy tarcze zamknięte (rozdział 13),
w których z reguły znajduje się sprężone powietrze lub zawiesina iłowa. Aby nie nastąpił wyciek
zawiesiny iłowej lub spadek ciśnienia sprężonego powietrza, przestrzeń pomiędzy płaszczem
tarczy a obudową musi być szczelna. Z tego powodu w ogonie tarczy montuje się uszczelki
ślizgowe o różnej konstrukcji: z metalu, tworzyw sztucznych lub gumy neoprenowej. Montuje
się też tak zwaną uszczelkę bezpieczeństwa, wypełnianą sprężonym powietrzem w momencie
utraty szczelności uszczelki zasadniczej zawiesiny (Furtak, Kędracki, 2005).
Pomiędzy masywem skalnym a obudową tunelu często tworzą się różnej wielkości puste
przestrzenie i ich niewypełnienie powoduje wzrost osiadań powierzchni terenu nad drążonym
tunelem. Aby zmniejszyć wartość osiadań terenu należy w miarę dokładnie zlikwidować pust-
ki, zwykle za pomocą iniekcji zaczynu cementowego. Pierwszą iniekcję zwaną również iniekcją
pierwotną dokonuje się natychmiast po wykonaniu kolejnego odcinka obudowy, wykorzy-
stując specjalne otwory w segmentach obudowy lub/i przez ogon tarczy w trakcie posuwu, za
pomocą odpowiedniej instalacji. Drugą iniekcję (zwaną doszczelniającą) wykonuje się w od-
ległości 40  100 m od czoła przodka, przez otwory w segmentach obudowy. Iniekcja ta uzu-
pełnia pustki powstałe na skutek skurczu betonu z iniekcji pierwszej (Furtak, Kędracki, 2005).
16.2.2. Obudowa betonowa monolityczna
Znaczną część tuneli komunikacyjnych drogowych wykonuje się w obudowie ostatecznej

z betonu monolitycznego układanego na mokro za odeskowaniem (Czaja, Tajduś, 2004).
Dawniej większą nośność obudowy betonowej tuneli uzyskiwano poprzez zwiększenie jej gru-
638
bości. Z czasem okazało się, że podniesienie nośności obudowy tuneli przez zwiększenie jej
grubości nie jest rozwiązaniem najtańszym. Niezwykle szybko rosną koszty takiego zabiegu,
gdyż poza większą objętością betonu jeszcze bardziej na koszt inwestycji wpływa wzrost obję-
tości potrzebnego wyłomu. Nośność obudowy betonowej istotnie wzrosła od momentu, gdy
pojawiły się betony wysokowartościowe BWW. Poprzez wprowadzenie do betonów dodatków
mineralnych i domieszek chemicznych poprawiających właściwości, tak surowej mieszanki be-
tonowej, jak też stwardniałego betonu, uzyskano jego wytrzymałość na ściskanie znacznie prze-
kraczającą 100MPa. Wzrost wytrzymałości wynika głównie ze znacznego obniżenia wskaźnika
wodno-cementowego nawet do 0,25, przy jednoczesnym zachowaniu dobrej (bardziej ciekłej)
konsystencji mieszanki betonowej możliwej do uzyskania dzięki superplastyfikatorom czwar-
tej generacji. Dodatkowe wprowadzenie do mieszanki betonowej mikrowypełniacza w postaci
mikrokrzemionki poza wzrostem wytrzymałości czyni je praktycznie wodoszczelnymi nawet
przy ciśnieniach przekraczających 10 MPa. Z ostatnich badań wynika, że znacznie wyższą wy-
trzymałość niż dla betonów wysokowartościowych BWW można uzyskać, stosując tzw. prosz-
ki reaktywne. W tej technologii można otrzymać betony o wytrzymałości na ściskanie do
800MPa, czyli betony, których wytrzymałość przekracza wytrzymałość stali konstrukcyjnej.
Tworzywo takie dzięki gęstości prawie trzykrotnie mniejszej od gęstości stali i znacznie wyższej
odporności na wysokie temperatury jest materiałem bardzo konkurencyjnym w stosunku do
metali i z powodzeniem powinno być stosowane w budownictwie podziemnym.
Mieszanka betonowa o wysokim stopniu ciekłości umożliwia jej transport hydrauliczny za
pomocą pomp na znaczne odległości w poziomie i pionie (w poziomie nawet na odległość
ponad 2000 m, a w pionie blisko 400 m). Mieszanka taka ułożona w odeskowaniu zagęszcza
się samoczynnie, stąd nowa kategoria betonów samozagęszczalnych (SCC). Ta właściwość
betonów samozagęszczalnych ma istotne znaczenie dla technologii betonowania w wyrobi-
skach podziemnych i tunelowych, gdzie dostęp za odeskowanie w czasie betonowania jest
utrudniony lub nawet całkowicie niemożliwy. Wprowadzenie do betonów mikrozbrojenia
z włókien stalowych (np. dramix) lub polipropylenowych tzw. „fibermesh” powoduje wzrost
wytrzymałości na ściskanie i rozciąganie betonów oraz zwiększa się ich plastyczność, co jest
korzystne dla budownictwa tunelowego.
Nastąpił postęp w technologii betonowania przy zastosowaniu coraz powszechniej odesko-
wań ślizgowych. Ta technologia skraca czas wykonywania obudowy betonowej, co ma wpływ na
zmniejszenie kosztów, zwłaszcza przy długich tunelach. Pozwalają na to wprowadzone w ostat-
nich latach systemy odeskowań składające się z elementów powtarzalnych. Taki system wy-
korzystano przy wykonywaniu obudowy ostatecznej w stacji Baixa-Chiado metra w Lizbonie.
Jednopoziomowa czteroperonowa stacja składa się z dwóch równoległych komór o długości
250 m, szerokości 17,5 m i przekroju poprzecznym 240 m2. Wymóg idealnie równych i gład-
kich powierzchni wewnętrznych komór dworca osiągnięto dzięki odeskowaniu przesuwnemu
niespotykanych rozmiarów. Specjalna konstrukcja kratownicowa długości 6 m posadowiona na
precyzyjnie ułożonym torze jezdnym przesuwana była sukcesywnie za postępem betonowania.
639
Literatura
[1] Aydan O., Sezaki M., Kawamoto T.: Mechanical and numerical modelling of shotcrete.
Numerical Models in Geomechanics (edited by Pande & Pietruszczak), A.A. Balkema,
pp. 757-765, Rotterdam, 1992.
[2] Barla G.: Squeezing rocks in tunnels. ISRM News Journal. Vol2, nr 3-4, pp. 44-49, 1995.
[3] Barrett S., McCreath D.: Shotcrete support design in blocky ground: Towards a deter-
ministic approach. Tunnelling and Underground Space Technology, Vol. 10, No. 1, pp.
79-89, 1995.
[4] Barton N.R.: NMT support concepts for tunnels in weak rocks. Tunnels and Metropo-
lises (ed. by Negro Jr & Ferreira), A.A. Balkema, pp. 273-279, Rotterdam, 1998.
[5] van der Berg P. J., Clayton C.R.I., Powell D.B., Savill M.: Monitoring of the Concourse
Tunnel at Heathrow Express Terminal 4 station constructed using the NATM. Tunnels
and Metropolises (ed. by Negro Jr & Ferreira), A.A. Balkema, pp. 1163-1168, Rotter-
dam, 1998.
[6] Brandl H.: Ground support – reinforcement, composite structures, GeoEng 2000, Mel-
bourne, Australia, 2000.
[7] Broch E., Myrvang A.M., Stjern G.: Support of large rock caverns in Norway. Tunnelling
& Underground Space Technology, Vol. 11, nr 1, pp.11-19, 1996.
[8] Chrysssanthakis P., Barton N., Lorig L., Christianson M., Suh Y.H.: Fiber reinforced
shotcrete simulation using the discrete element method. Environmental and Safety Con-
cerns in Underground Construction (edited by Lee, Yang & Chung), A.A. Balkema, pp.
547-552, Rotterdam, 1997.
[9] Chudek M.: Obudowa wyrobisk górniczych, cz.1, Obudowa wyrobisk korytarzowych
i komorowych, wyd. „Śląsk”, 1987.
[10] Czaja P., Tajduś A.: Światowe doświadczenia w budowie tuneli w skałach zwięzłych, Se-
minarium Naukowo-Techniczne pt. „Budownictwo tunelowe w Karpatach i jego eko-
logiczne uwarunkowania”, Krynica, Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne,
Kraków, 2004.
[11] Davik K.I., Kompen R.: Sprayed concrete in Norwegian road tunnels – Durability and
long term stability. Underground Construction in Modern Infrastructure (edited by
Franzen, Bergdahl & Nordmark), pp. 269-272, 1998.
[12] Eberhardsteiner J., Kropik Chr., Mang H.A., Meschke G.: Material modelling and ela-
sto-viscoplastic stress analysis of taunnel junction. Computer methods and Advances in
Geomechanics (edited by Siriwardane & Zaman), A.A. Balkema, pp. 2571-2576, Rot-
terdam, 1994.
[13] Feknous N., Ambrossi G., Henneberg I., Simard R.: Design and performance of tunnel
support in squeezing rock at Yacambu. Rock Mechanics (edited by Aubertin, Hassani &
Mitri. Balkema, pp. 803-810, Rotterdam, 1996.
640
[14] FLAC – Users Mannual Structural Elements, Itasca, Minneapolis, USA, 2010.
[15] Furtak K., Kędracki M.: Podstawy budowy tuneli, Wydawnictwo Politechniki Krakow-
skiej, Podręcznik dla studentów wyższych szkół technicznych, Kraków, 2005.
[16] Gąsior S., Paszcza H.: Doświadczenia Zakładu Robót Górniczych „Wschód” w Mysłowi-
cach w budowie i projektowaniu technologii wykonawstwa tuneli, Sympozjum „Budow-
nictwo Tuneli”, Główna Komisja Budownictwa Górniczego Zarządu Głownego SITG,
Rybnik, listopad, 1989.
[17] Genshofer A.: Suplement, Budownictwo Podziemne 2000, AGH, 2000.
[18] Glötzl R.: Measuring stresses in shotcrete, World Tunnelling, April, pp. 109-110, 1996.
[19] Hartwog S., Nord G.: Twenty-five years of tunnelling technology development – And
what comes next? Underground Construction in Modern Infrastructure (edited by Fran-
zen, Bergdahl & Nordmark), pp. 335-341, 1998.
[20] Hoek E.: Design of large powerhouse caverns in weak rock. Comprehensive Rock Me-
chanics. Principles, Practice & Projects. (edited by J.A. Hudson), Pregamon Press, pp.
85-110, 1993.
[21] Hoek E.: Rock Engineering, 2000, http://www.rocscience.com/roc/Hoek/Hoek.htm
[22] Jodl H.G., Kusterle W.A.: Experiences with Austrian sprayed concrete technology in
tunnelling. Underground Construction in Modern Infrastructure (edited by Franzen,
Bergdahl & Nordmark), pp. 367-373, 1998.
[23] John M., Poscher G.: Difficult conditions at Schönrain. World Tunnelling. Nopv., pp.
367-377, 1993.
[24] Kaiser P.K., Diederichs M.S., Martin C.D., Sharp J., Steiner W.: Underground works in
hard rock tunneling and mining. GeoEng 2000, Melbourne, Australia, 2000.
[25] Karakus M., Fowell R.J.: FEM analysis for the effects of the NATM construction tech-
nique on settlement above shallow soft ground tunnels. GeoEng 2000, Melbourne, Au-
stralia, 2000.
[26] Karwacki J.M.: Beton zbrojony włóknem stalowym w budownictwie podziemnym, Bu-
downictwo Podziemne ‘94, s. 21-38, 1994.
[27] Karwacki J., Łanocha R., Małecki B., Staszewski S.: Zastosowanie betonu natryskowego
do obudowy wstępnej tuneli hydrotechnicznych w Świnnej Porębie wykonanych metodą
NAMBT, Wiadomości Górnicze, Nr 11, s. 416-419, 1994.
[28] Karwacki J., Małecki B., Staszewski S., Łanocha R.: Problemy stosowania betonu na-
tryskowego dla obudowy wstępnej tuneli hydrotechnicznych wykonywanych w Świnnej
Porębie, Przegląd Górniczy, Nr 11, s. 26-30, 1996.
[29] Kirsten H.A.D., Labrum P.R.: The equivalence of fibre and mesh reinforcement in
the shotcrete used in tunnel-support systems, J.S.Afr. Inst. Min. Metall, Vol. 90, Nr 7.
pp.153-171, 1990.
[30] Kirsten Z.A.D.: System ductility of long fibre reinforced shotcrete. The Journal of The
South African Institute of Mining and Metallurgy, March-April, pp. 93-104, 1998.
641
[31] Kovari K., Staus J.: Basic considerations on tunneling in squeezing ground, Rock Mech
Rock Engng, Vol. 49, nr 4, pp. 203-210, 1996.
[32] Lin M.L.: An alternative method for estimating strength of very weak rocks and early-
-aged strength of shotcrete, ISRM International Congress (edited by Vouille G. & Berest
P.), pp. 1293-1296, 1999.
[33] Łanocha R.: Budowa wlotowych portali wewnętrznych. Budowa sztolni hudrotechnicz-
nych dla zbiornika Wodnego w Świnnej Porębie, Przedsiębiorstwo Specjalistyczne Hy-
drokop S.A., 1999.
[34] Łanocha R., Staszewski S., Wolnicki J.: Obudowa wstępna elementem aktywizującym
masyw wokół wyrobisk. Budowa sztolni hydrotechnicznych dla zbiornika Wodnego
w Świnnej Porębie, Przedsiębiorstwo Specjalistyczne Hydrokop S.A., 1999.
[35] Mashimo H., Isago N., Fujii K.: Evaluation of loads acting on tunnel supports, GeoEng
2000, Melbourne, Australia, 2000.
[36] Negro A., Kochen R., Goncalves G. Martins R.M., Pinto G.M.: Prediction and measu-
rement of stress in sprayed concrete lining (Brasilia South Wing tunnels). Tunnels and
Metropolises (edited by Negro Jr & Ferreira), Balkema, Rotterdam, pp. 405-410, 1998.
[37] Ono K.: Health and safety in shotcreting. Tunnelling & Underground Space Technology,
Vol.11, nr 4, pp. 391-409, 1996.
[38] Oreste P.P., Peila D.: Modelling progressive hardening of shotcrete in convergence-con-
finement approach to tunnel design, Tunnelling & Underground Space Technology,
Vol.12, nr 3, pp. 425-431, 1997.
[39] Ortigao J.A.R., Davoidovitch A., Morales A., Vallejos D.: Fibre reinforced shotcrete li-
ning at a Covanca Tunnel. Tunnels and Metropolises (edited by Negro Jr & Ferreira),
Balkema, pp. 355-341, Rotterdam, 1998.
[40] Ortlepp W.D., Stacey T.R., Kirsten H.A.D.: Containment support for large static and
dynamic deformations in mines. Proc. of Rock Support and Reinforcement Practice in
Mining (edited by Villaescusa, Windsor & Thompson), A.A. Balkema, pp. 359-364,
Rotterdam, 1999.
[41] Peila D., Pelizza S., Oreste P.P.: Time factor in shotcrete lining design.,Tunnels and Me-
tropolises (edited by Negro Jr & Ferreira), Balkema, pp. 343-348, Rotterdam, 1998.
[42] Petersen D.L., Nelson Ch.R.: Design and construction of a wide tunnel under shallow
cover – the Lafayette Bluff Tunnel south portal, Int. J. Rock Mech. Min. Sci., Vol 30, nr
7, pp. 1477-1483, 1993.
[43] Pękacki W.: Budownictwo Górnicze, cz.1 Wykonanie wyrobisk korytarzowych i komo-
rowych, Wyd. „Śląsk”, 1967.
[44] Rak Z., Stasica J., Siodłak Ł.: Możliwości i zakres stosowania betonu natryskowego.WUG
(Katowice)/Wyższy Urząd Górniczy; ISSN 1505-0440. — Tyt. poprz.: Bezpieczeństwo
Pracy i Ochrona Środowiska w Górnictwie; ISSN 1230-3631.nr 12 s. 21–27, 2007.
[45] Rułka K., Stochel D.: Obudowy powłokowe dla wyrobisk korytarzowych i komorowych.
642
Zasady projektowania i doboru, Prace Naukowe GIG, Katowice, 2004.

[46] Saiang D., Malmgren L., Nordlund E.: Laboratory tests on shotcrete-rock joints in direct
shear, tension and compression, Rock Mechanics & Rock Engineering, Vol. 38 (4), pp.
275-297, 2005.
[47] Sezaki M. Kawata T., Swoboda G., Aydan O., Moussa A.: Numerical modelling for the
representation of shotcrete hardening and face advance if tunnels excavated by bench
excavation method. Numerical Models in Geomechanics (edited by Pande & Pietrusz-
czak), A.A. Balkema, Rotterdam, pp. 707-716, 1992.
[48] Shen C.P., Tsai H.C., Hsieh Y.S., Chu B.: The methodology to overcome difficult gro-
und and geological hazard of Pinglin main tunne, GeoEng 2000, Melbourne, Australia,
2000.
[49] Shin J.H., Potts D.M.: Settlements above tunnels constructed in weathered granite. Tun-
nels and Metropolises (edited by Negro Jr & Ferreira), Balkema, pp. 375-380, Rotter-
dam, 1998.
[50] Singh U.K., Basu A.: Design of fibre-reinforced shotcrete for coal mine galleries. Trans-
actions of Institution of Mining & Metallurgy, Section A, Mining Technology, Vol. 110,
A183-A186, 1999.
[51] Stączek W., Stączek W.: Doświadczenia zakładu robót górniczych w Wałbrzychu w drą-
żeniu tuneli Izmit-Turcja, Sympozjum „Budownictwo Tuneli” Rybnik, 1989.
[52] Stivens P.: NATM: tunnelling into the future. Colliery Guardian, March, pp. 64-69,
1992.
[53] Swoboda G., Moussa A.: Numerical modelling of shotcrete in tunnelling. Numerical
Models in Geomechanics (edited by Pande & Pietruszczak), A.A. Balkema, pp. 717-727,
Rotterdam, 1992.
[54] Tannant D.D., Kaiser P., McCreath D.R.: Impact tests on shotcrete and implications for
design for dynamic loads. Proc. of the 2nd North American Rock Mechanics Sympo-
sium. NARMS’96. (edited by M. Aubertin, F. Hassani & H. Mitri), A.A. Balkema, pp.
67-373, Rotterdam, 1996.
[55] Vandewalle M.A.: Design of steel fiber reinforced concrete and shotcrete for tunnel li-
nings. Tunnels and Metropolises (edited by Negro Jr & Ferreira), Balkema, Rotterdam,
pp. 329-334, 1998.
[56] Williams I., Osborne N., Thai A.E.: Recent large-diameter tunnel construction in Singa-
pore using sprayed concrete linings. Tunnelling & Underground Space Technology. Vol.
14, nr 4 pp. 527-538, 1999.
[57] Windsor Ch.R., Thompson A.G.: Terminology in rock reinforcement practice. Proc.
of the 2nd North American Rock Mechanics Symposium. NARMS’96. (edited by M.
Aubertin, F. Hassani & H. Mitri). A.A. Balkema. Rotterdam pp. 225-232, 1996.
643
17. OBUDOWA STALOWA I KOTWIOWA
17.1. Wprowadzenie
W Polsce kotwie zastosowano po raz pierwszy w 1916 roku w Kopalni Pokój na Górnym
Śląsku (Podgórski i Podgórski, 1969; Nierobisz i Skalski, 1993). Zastosowany tam system
obudowy, polegający na przykotwieniu popękanych murów ociosowych do zwięzłego ma-
sywu skalnego (rys. 17.1) oraz kotwieniu stropu w chodniku osadnikowym (rys. 17.2) był
bardzo nowatorski jak na owe czasy.
Rys. 17.1. Przykotwienie spękanych murów ociosowych w Kopalni „Pokój” (Podgórski, 1968)
W roku 1938 w Kopalni Michał wykonano fragmentarycznie kotwienie przekopu

głównego na poziomie 340 m (Nierobisz i Skalski, 1993). Za pomocą kotwi osadzonych
w otworach na cemencie zakotwiono spękane mury ociosowe.
W Stanach Zjednoczonych po raz pierwszy kotwie zastosowano około 1905 roku (Man-
gelsdorf, 1982), a pierwsze raporty o zastosowaniu kotwi w USA pochodzą z 1917 roku
(Sangmore Coal Mine) oraz 1920 (Homestake Gold Mine).
Następne doniesienia o zastosowaniu obudowy kotwiowej w kopalniach amerykańskich
pochodzą z przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych (Thomas, 1951), kiedy to właśnie
obudowa kotwiowa (a konkretnie kotwienie stropów) zrewolucjonizowała górnictwo ame-
rykańskie, bowiem kotwienie stropów zastąpiło stosowanie stojaków stalowych w kopal-
niach amerykańskich (Schach i in., 1979).
Dla zachowania stateczności wyrobisk w budownictwie podziemnym na początku sto-
644
17. Obudowa stalowa i kotwiowa
sowano obudowy podporowe drewniane i stalowe. Obudowa podporowa jest obudową

pasywną – tzn. zaczyna współpracować z masywem skalnym dopiero po wystąpieniu znacz-
nych przemieszczeń, bądź też w sposób statyczny przenosi obciążenie od powstałej strefy
spękań. Współpraca obudowy kotwiowej z masywem skalnym jest zupełnie odmienna niż
obudowy stalowej. Obudowę tę należy zaliczyć do obudów aktywnych tzn. takich, w któ-
rych nawet przy niewielkim przemieszczeniu zaczyna ona oddziaływać na masyw skalny.
Chociaż obudowa ta jest wykorzystywana na szeroką skalę na całym świecie od blisko 50
lat, mechanizm jej współpracy z masywem skalnym wciąż nie jest do końca jasny, a stoso-
wane zasady projektowania są nieprecyzyjne.
Stosowanie obudowy kotwiowej w porównaniu do obudowy stalowej niesie ze sobą sze-
reg niezaprzeczalnych korzyści. Można tutaj na przykład wymienić wzrost bezpieczeństwa
i poprawę warunków pracy, łatwość stosowania niezależnie od gabarytów wyrobiska, moż-
liwość pełnej mechanizacji procesu instalacji oraz wymierne korzyści ekonomiczne (m.in.
Nierobisz i Skalski, 1993). Oszczędności pochodzące ze stosowania samodzielnej obudowy
kotwiowej, zamiast klasycznej, podporowej obudowy stalowej, mogą wynosić od 20% na-
wet do 40%.
Rys. 17.2. Kotwienie stropu w chodniku osadnikowym w Kopalni „Pokój” (Podgórski, 1968)
Kotwie bardzo dobrze współpracują z torkretem, betonem natryskowym, siatką stalową

czy też elementami betonowymi. W zależności od warunków geotechnicznych występują-
cych w otoczeniu wyrobiska podziemnego kotwie mogą stanowić obudowę wstępną lub
ostateczną (Holmgren, 1983; Zhenxi, 1995).
Złe rozpoznanie budowy geologicznej, niedoskonałość metod projektowania, a także
niewłaściwe przygotowanie osób zajmujących się kotwieniem są główną przyczyną szeregu
niepowodzeń w stosowaniu obudowy kotwiowej, których przykłady można znaleźć w lite-
raturze (Cox, 1973, 1974; Snyder, 1984; Świderski, 1995; Raport, 1999). Z tego względu
szczególnie ważnym zadaniem jest dobór skutecznych metod określania parametrów obu-
dowy kotwiowej dla wyrobisk podziemnych.
645
17.2. Typy kotwi stosowane dla obudowy wyrobisk pod-

ziemnych i warunki ich stosowania
W okresie trwającej z górą 50 lat historii stosowania obudowy kotwiowej w obiektach pod-
ziemnych używano wiele różnych typów kotwi. Niektóre z nich przestały być stosowane lub
stosowane są sporadycznie. Tutaj ograniczono się jedynie do wyszczególnienia najpopularniej-
szych typów kotwi oraz podania odpowiednich odnośników literaturowych.
Kotwie mechaniczne (ekspansywne). O tych kotwiach pisano m.in. w pracach: Siewierski
(1975); Schach i in. (1979), Bieniawski (1987), Filcek i Tajduś (1992), Cała i in. (2001).
Kotwie mechaniczne stosuje się przy zabezpieczaniu konturu wyrobisk podziemnych. Mogą
one tworzyć: samodzielną obudowę kotwiową, obudowę wzmacniającą obudowę stalową lub
betonową.
Rys. 17.3. Przykładowa kotew mechaniczna rozprężna
Czasami kotwie te wykorzystuje się do podwieszania różnych elementów wyposażenia wyro-

biska podziemnego. W kotwiach rozprężnych obciążenie przenosi pręt stalowy nagwintowany
z jednej lub dwóch stron. W zależności od potrzeb długość pręta wynosi od 0,4 do 4 m. Me-
chanizm działania kotwi rozprężnych w otworze jest stosunkowo prosty. Kotew (żerdź z nakrę-
coną głowicą) wkłada się do otworu, którego średnica powinna być większa od średnicy zamka
646
o 24 mm. Następnie obraca się żerdź (przy pomocy kotwiarki ręcznej lub zabudowanej na
samojezdnym wozie kątwiącym), która powoduje rozparcie się szczęk głowicy w otworze i za-
mocowanie kotwi (rys. 17.3). Po zamocowaniu kotwi w otworze na wystający z otworu koniec
żerdzi nakłada się podkładkę metalową i nakrętkę. Przez dokręcanie nakrętki wywołuje się
naciąg wstępny, który nie powinien przekroczyć około 40% nośności kotwi. Przyjmuje się, że
nośność kotwi jest nie mniejsza niż 100 kN (Piechota, 2008).
Kotwie wklejane. Informacje na temat tych kotwi można znaleźć m.in. w pracach: Still-
borga (1986), Callisa i Nelsona (1987), Littlejohna (1993), Brady i Browna (1994), Piechoty
(2008). Kotwie wklejane, podobnie jak kotwie mechaniczne, wykorzystuje się przy zabezpie-
czaniu konturu wyrobisk podziemnych. Kotwie wklejane są zbudowane z żerdzi w postaci
pręta stalowego (mogą też być stosowane liny stalowe, pręty urabialne z tworzyw sztucznych,
drewno), podkładek, nakrętek (rys. 17.4). W masywie skalnym kotwie te są najczęściej moco-
wane przy pomocy klejów żywicznych. Wklejenie może być wykonane na całej długości żerdzi
lub określonej jego części liczonej od końca żerdzi.
Rys. 17.4. Przykładowa kotew wklejana
Wklejenie odbywa się w następujący sposób:

• do wcześniej wykonanego otworu kotwowego wkłada się ładunki klejowe z substancją
żywiczną (czasami odpowiednio usztywnione ładunki pneumatycznie wstrzeliwuje się do
otworu),
647
• następnie w otworze umieszcza się żerdź kotwową. Podczas wprowadzania żerdź jest stale
obracana (powinno być minimum 50 obr/mb) przy pomocy wiertarki ręcznej lub samojezd-
nego wozu kotwiącego. Górny koniec żerdzi z reguły jest stosownie wyprofilowany (np. ze
skośnym ścięciem jednostronnym lub dwustronnym, spłaszczoną końcówką itp.) dla dobre-
go wymieszania kleju podczas obracania,
• po wprowadzeniu ładunku klejowego wraz z kotwią do otworu i dociśnięciu następuje
zniszczenie opakowania ładunku i substancja klejowa przemieszcza się wzdłuż żerdzi kotwi.
Substancja klejowa z reguły bardzo szybko wiąże kotew z masywem skalnym. Chociaż czas
wiązania można regulować przez dobranie we właściwych proporcjach przyśpieszacza z żywi-
cy. Aby substancja klejowa nie wypłynęła z otworu, na żerdzi kotwi umieszcza się pierścień
gumowy. Dolna część żerdzi jest nagwintowana i przeważnie zakończona łbem kwadrato-
wym dla umożliwienia jej obrotu w otworze.
W budownictwie podziemnym stosuje się również kotwie żelbetowe i one są mocowane

w masywie skalnym za pomocą zaprawy cementowej lub mieszanki betonowej. Ładunki klejo-
we zawierające substancję żywiczną mają średnicę od 20 mm do 30 mm i długość od 250 mm
do 800 mm. Opakowanie ładunku wykonane jest z papieru lub tworzywa sztucznego (Piecho-
ta, 2008). Na rys. 17.5 pokazano budowę ładunku klejowego.
Rys. 17.5. Budowa ładunku klejowego
Kotwie linowe. Kotwie te m.in. opisano w pracach: Fuller (1984), Kaiser i in. (1992),
Hyett i in. (1992), Virtanen (1995), Singh (1995), Stille i in. (1996), Stopyra i in. (1998),
Rataj, 1998, Piechota (1999); Satola, 1999; Hutchinson i Falmagne (2000); Rak (2000).
Kotwie linowe wykorzystuje się do wzmacniania masywu skalnego na znacznie większą od-
ległość od konturu wyrobiska podziemnego. Długość kotwi linowych dochodzi do 10 m,
natomiast najczęściej zawiera się w przedziale od 4 m do 6 m. Stosuje się je w miejscach:
dużego odsłonięcia powierzchni stropu (np. na skrzyżowaniach wyrobisk podziemnych),
przy przechodzeniu przez strefy zaburzeń tektonicznych, w strefach zmniejszonej wytrzy-
małości skał, a więc wszędzie tam, gdzie dosyć daleko od wyrobiska sięga strefa zniszczenia
lub osłabienia skał. Żerdzie kotwiowe wykonane są z cięgien giętkich, które stanowią liny
nawojowe o średnicy od 15,5 mm do 22 mm. Ze względu na różne wykonanie kotwie
linowe dzieli się je na:
648
• kotwie linowe strunowe, których żerdź wykonana jest z liny gładkiej. Żerdź takiej kotwi two-
rzy kilka drutów stalowych połączonych obejmami lub współosiowo skręconych,
• kotwie linowe klatkowe (rys. 17.6). Na żerdzi takiej kotwi sporządzone są klatki o długości
około 100 mm i średnicy od 26 mm do 28 mm. Klatkę wykonuje się przez lokalne rozple-
cenie liny lub umieszczenie klina stalowego. Z badań wynika, że siła utwierdzenia kotwi
linowych klatkowych jest kilka razy wyższa aniżeli kotwi linowych strunowych.
Technologia instalacji kotwi jest następująca:
• odwierca się odpowiednie otwory dla kotwi linowych (dla liny 15,5 mm, otwory kotwiowe
powinny mieć średnicę co najmniej 25 mm, dla liny gładkiej lub dla liny klatkowej większą
niż 38 mm),
• zabudowuje się kotwie linowe. Można tego dokonać na dwa alternatywne sposoby: w pierw-
szym przed zabudową kotwi do otworu zatłacza się spoiwo cementowe (zaprawę cemento-
wo-wodną), a następnie wprowadza się kotew, w drugim najpierw do otworu wprowadza
się kotew z przymocowaną do liny rurką odpowietrzającą o średnicy od 6 mm do 8 mm,
a następnie po uszczelnieniu wylotu otworu zatłacza się zaprawę aż do czasu wypłynięcia
rurką odpowietrzającą spoiwa cementowego lub ustania wypływu powietrza,
• po upływie około 24 godzin na zacementowanych linach zakłada się podkładkę nośną i za-
cisk. Jeżeli w zestawie kotwi jest tuleja naciągu (nagwintowana) i nakrętka kotwi, należy
nadać odpowiedni naciąg wstępny (nie mniej niż 30 kN).
Rys. 17.6. Kotew linowa klatkowa
649
Kotwie cierne i kotwie Swellex (rys. 17.7). Kotwie te opisano m.in. w pracach: Davis
(1979), Scott (1990), Myrvang i Hanssen (1984), Stillborg (1986), Littlejohn (1995), Li i Ha-
kansson (1999). Kotwie rurowo-cierne są wykorzystywane do zabezpieczenia konturu wyro-
bisk podziemnych przy przechodzeniu przez strefy zaburzeń tektonicznych, w strefach zmniej-
szonej wytrzymałości skał, a także w przypadku występowania skał uwarstwionych o dużych
różnicach własności odkształceniowych poszczególnych warstw (wzajemne przemieszczanie
się warstw skalnych). Żerdź kotwi jest to rura przecięta wzdłuż długości kotwi. W przekroju
poprzecznym ma kształt zbliżony do cylindra, w którym brzegi przecięcia zachodzą na siebie.
Górna część żerdzi jest ścięta pod kątem, a dolna część żerdzi wyposażona w podkładkę, tuleję
wzmacniającą i otwór do zamocowania podwieszki.
Technologia instalacji kotwi jest następująca:
• odwierca się otwór o odpowiedniej średnicy (mniejszej od średnicy żerdzi o około 7 mm),
• uzbraja się kotew przez założenie podkładki,
• wkłada się kotew ściętą końcówką do otworu,
• kotew wbija się do otworu za pomocą urządzenia udarowego (kotwiarki wyposażonej w do-
bijak o dużej energii udarów (200–250 J),
• kotew wbija się aż do oparcia się podkładki o skałę.
Rys. 17.7. Kotew rurowo-cierna
650
Kotwie Cone-bolt. Jest to kotew o interesującej konstrukcji stosowana w kopalniach RPA,

gdzie występuje duże zagrożenie tąpaniami (Stacey i in., 1995, Wojno, 1994 i 1995). Bardzo
ciekawa jest sama zasada działania tego typu kotwi. Pręt kotwi nie jest połączony bezpośrednio
ze spoiwem, ale oddzielony od niego cienką warstwą materiału poślizgowego. Stąd też (przy
zachowaniu odpowiednich parametrów wytrzymałościowych kotwi i spoiwa), pod wpływem
impulsu uderzeniowego (np. tąpnięcia), następuje wysuwanie się kotwi z otworu, połączone
z niszczeniem spoiwa przez kliny stalowe umieszczone na końcu pręta. Podczas procesu nisz-
czenia spoiwa pochłaniana jest energia wydzielona z górotworu. W pracach Stacey i Ortlepp
(1998, 1999) oszacowano wielkość energii pochłanianej przez proces niszczenia kotwi. I tak,
przykładowe wklejane kotwie prętowe są w stanie pochłonąć energię od 0,7 do 4,8 kJ, a kotwie
linowe do około 17,5 kJ. Według badań południowoafrykańskich kotwie cone-bolt są w stanie
pochłonąć około 19 kJ na każde 10 cm długości wklejenia kotwi.
W pracy St-Pierre’a i in. (2009), na podstawie badań laboratoryjnych, wypracowano nawet
model konstytutywny umożliwiający modelowanie numeryczne dynamicznego zachowania
się kotwi cone-bolt. Na fot. 17.1 pokazano kotwie typu cone-bolt, które skutecznie powstrzy-
mały energię wyrzuconych skał w kopalni rud metalicznych.
Fot. 17.1. Kotwie cone-bolt i zwykłe kotwie wklejane po wstrząsie górotworu w jednej z kopalń rud metali (Li, 2010)
Oprócz wymienionych, podstawowych typów kotwi znanych jest jeszcze szereg innych, jak
na przykład: Perfo-bolt (Bergman i Bjurström, 1984); Boltex (Snuparek i Paloncy, 1995);
kotwie teleskopowe (Zheng i in., 1991); kotwie podatne (Scott, 1989; Herbst, 1990; Brunner,
651
1996); kotwie z tworzyw sztucznych o parametrach wytrzymałościowych zbliżonych do kotwi

stalowych (Hassani i in., 1996); kotwie samowiercące (Kasselman, 1995, 1997), kotwie prę-
towo-spoiwowe (Bargieł i in., 1998); kotwie TUBEX będące próbą połączenia kotwi ciernych
i kotwi wklejanych. Ciekawą konstrukcję posiadają też kotwie CT-bolt (www.ctbolt.com),
które łączą w sobie zalety kotwi mechanicznych i kotwi wklejanych. Można stwierdzić, że
w każdym kraju, gdzie istnieją jakiekolwiek tradycje w stosowaniu obudowy kotwiowej, za-
projektowano szereg nowatorskich i oryginalnych typów kotwi, których nie sposób wymienić.
Najpełniejsze, przekrojowe omówienia różnych rodzajów kotwi można także znaleźć w pra-
cach: Podgórski (1967), Schach i in. (1979), Gerrard (1984), Stillborg (1986), Siddal i Gale
(1992), Stopyra (1992), Brady i Brown (1994), Girard (1996), Piechota (2005).
Na rys. 17.8 pokazano trzy rodzaje podkładek kotwiowych. Ogólnie dzielą się na płaskie
(rys. 17.8b) lub o kształtach wypukłych (rys. 17.8a – wypukła w kształcie dzwonu, wypukła
w kształcie kulistym, rys. 17.8c – wypukła w kształcie połowy torusa).
Rys. 17.8. Przykładowe podkładki dla kotwi
Rys. 17.9 przedstawia kilka wykorzystywanych schematów kotwienia stropu. Na rys. 17.9a

pokazano schemat kotwienia stropu nad wyrobiskiem o niewielkich wymiarach, bądź wyro-
biskiem o większych wymiarach, jednakże wyrobisko to było tak drążone, aby nie naruszyć
w sposób istotny wytrzymałości stropu (np. drążenie kombajnem a nie MW). W przypadku
występowania stropu składającego się z cienkich warstewek czasem lepiej jest zabudować ko-
twie pod pewnym kątem (rys. 17.9b – nachylone środkowe kotwie), aby wszystkie zabudowa-
ne kotwie nie sięgały na jedną odległość od stropu. Powyżej każdej zabudowanej kotwi pojawia
się strefa rozciągania (jak to zostanie dalej wykazane) i na jednej odległości od stropu może
wystąpić niebezpieczne poziome pęknięcie warstwy i obwał skał. Z kolei w schemacie kotwie-
nia pokazanym na rys. 17.9c dłuższe kotwie sięgają aż do mocnej warstwy skalnej. Przy takim
schemacie kotwienia w stropie bezpośrednim zachodzą dwa korzystne zjawiska; następuje pod-
wieszenie słabszych skał do mocnej grubej warstwy oraz pomiędzy poszczególnymi warstwami
skalnymi pojawia się tarcie, które wiąże te warstwy i zachowują się one jak jedna belka, o su-
marycznej grubości i uśrednionych parametrach wytrzymałościowych. Czasami jeżeli w stropie
bezpośrednim nie występuje mocna warstwa, do której można przypiąć słabsze warstwy skalne,
kotwi się te warstwy skalne, aby stworzyć jedną warstwę o odpowiedniej grubości. Gdy istnieje
652
niebezpieczeństwo zniszczenia stropu przez ścinanie w pobliżu naroża wyrobisk na kontakcie

warstwy stropowe – warstwy ociosowe, wówczas kotwie zewnętrzne należy pochylić tak, aby
ich końcówki sięgały poza obrys ociosu wyrobiska (rys. 17.9d). W schemacie pokazanym na
rys. 17.9e dwie środkowe kotwie są dłuższe niż dwie znajdujące się w pobliżu ociosów. Celem
kotwi środkowych jest podwieszenie warstw słabszych do grubej mocnej warstwy, natomiast
kotwie zewnętrzne mają za cel tylko spięcie warstw słabszych.
Rys. 17.9. Typowe schematy kotwienia stropu w uwarstwionym masywie skalnym (wg Roof and Ground Con-
trol, Sec. 13, SME, Mining Engineering Handbook, Cummins A.B., Given I.A. eds., AIME, New York, 1973)
Jednym z ciekawszych typów obudowy z pogranicza obudowy kotwiowej, prawie zupełnie

nie stosowanym w Polsce, jest system Truss. Warto mu poświęcić kilka słów, jako że stanowi on
bardzo ciekawą alternatywę zarówno dla obudów stalowych, jak i kotwiowych, bo łączy w so-
bie zalety obydwóch. Po raz pierwszy został on przedstawiony przez White’a (1970). Składa się
on ze stalowej liny, kotwi oraz śruby rzymskiej, umożliwiającej wywołanie naciągu konstrukcji
(rys. 17.10).
kotwie
lina
Ğruba rzymska
bloki drewniane
Rys. 17.10. System Truss (Peng, 1986)
653
Został on opracowany z myślą o wzmocnieniu obudowy kotwiowej w warunkach występo-

wania słabych skał w stropie wyrobiska lub w miejscach, gdzie wyrobisko zwiększa swoją roz-
piętość – np. na skrzyżowaniach (rys. 17.10). Działanie systemu Truss polega na zapobieganiu
rozwarstwiania się słabych skał zalegających w stropie bezpośrednim poprzez podciąg linowy
zakotwiony w warstwach, które nie ulegają rozwarstwieniu na skutek wykonania wyrobiska.
Stąd też ogólnie zaleca się, żeby kotwie mocujące sięgały poza ociosy wyrobiska.
Z doświadczeń w stosowaniu systemu Truss (Mangelsdorf, 1985, 1987) wynika, że opty-
malne jest odsunięcie bloków drewnianych od ociosów wyrobiska maksymalnie do jednej
trzeciej jego szerokości oraz zabudowa kotwi podtrzymujących liny stalowe pod kątem 45
– 60 do poziomu (Peng, 1986). Najlepiej aby początek kotwi znajdował się w większej
odległości od ociosów. Związane jest to jednak z koniecznością stosowania dłuższych kotwi,
których zasięg powinien wykraczać poza ocios (Khair i in., 1990; Unrug, 1996, Liu i in.,
2005).
Wyjaśnienia wymaga problem czy w budownictwie podziemnym lepiej stosować kotwie
wklejane, czy też kotwie mechaniczne. Z doświadczeń zebranych w wielu krajach wyni-
ka, że w większości przypadków zdecydowanie korzystniej jest stosować kotwie wklejane.
Do zalet kotwi wklejanych należy zaliczyć: podczas wyrywania kotwi in-situ większa jest
ich nośność (Franklin i Woodfield, 1971), zakotwienie jest niezależne od rodzaju warstw,
mamy możliwość regulacji długości mocowania (długość otworu nie stanowi o długości
wklejenia – można stosować różne ładunki dla różnych warstw), zniszczenie śruby, nakrętki
czy podkładki nie powoduje utraty pełnej efektywności kotwi. Kotew wklejana pracuje ak-
tywnie przeciwko przemieszczeniom pionowym i poziomym, spoiwo zakleja otwory i wy-
tłacza powietrze, co ogranicza korozję i wietrzenie skał w otworze. Może ona absorbować
drgania bez wysuwu z otworu. Kotwie wklejane mogą plastycznie deformować się wraz
z masywem skalnym oraz nie ma potrzeby stosowania w nich naciągu (Bieniawski, 1987).
Mniejsze ugięcia stropu występują w przypadku stosowania kotwi wklejanych w porów-
naniu do kotwi mechanicznych (Snyder, 1984). Ważną zaletą kotwi wklejanych jest brak
wpływu utraty nośności przez pojedynczą kotew na warunki pracy kotwi sąsiednich (Fair-
hurst i Singh, 1974).
Innym problemem jest czy stosować naciąg wstępny kotwi, czy też nie? W przypadku
kotwi mechanicznych odpowiedź jest prosta – stosować. Kotwiom mechanicznym nada-
je się z reguły naciąg o wielkości równej 60% ich nośności (Bieniawski, 1987), którego
głównym celem jest uaktywnienie obudowy kotwiowej i zmniejszenie deformacji masywu
skalnego. Bez naciągu kotwie mechaniczne praktycznie nie oddziałują aktywnie na masyw
skalny. Natomiast tej wartości naciągu nie powinno się stosować od razu, lecz zaleca się
początkowo zastosować naciąg o niższej wartości, aby masyw skalny mógł się odkształcić,
a dopiero gdy nastąpi jego opóźnione odkształcenie sprężyste, wówczas powinno się zwięk-
szyć naciąg do wartości maksymalnej. Należy jeszcze zwrócić uwagę na fakt, że naciąg kotwi
mechanicznych może ulegać redukcji lub całkowicie zaniknąć na skutek różnych czynni-
654
ków (plastyczne pełzanie pręta kotwi, odkręcenie się kotwi, deformacje płytki kołnierzowej
czy poślizg pręta kotwi). Stąd też konieczna jest jego okresowa kontrola i dokręcanie kotwi
mechanicznych, które utraciły naciąg (Peng, 1986).
W przypadku kotwi wklejanych, zdania różnych autorów na temat nadawania naciągu
kotwiom są mocno podzielone. Niektórzy, raczej nieliczni badacze (Unrug, 1987, 1996
oraz Rataj, 1997) zalecają naciąg kotwi wklejanych i podają sposoby jego uzyskania. Inni,
których jest zdecydowana większość (m.in. Shook, 1992, Reynolds 1994, Indraratna
i Kaiser, 1990a,b) zalecają niestosowanie naciągu w przypadku kotwi wklejanych. Przede
wszystkim wynika to z faktu, że w przypadku kotwi wklejanych każde rozwarstwienie gó-
rotworu powoduje naciąg kotwi i w zależności od ilości i rodzaju warstw, kotwie wklejane
mogą być odcinkami różnie naprężone. Dodatkowy wstępny naciąg kotwi po pewnym
czasie od zabudowy może być przyczyną jej zniszczenia.
17.3. Dobór parametrów obudowy kotwiowej dla masy-

wu skalnego traktowanego jako ośrodek ciągły
W rozdziale 7 wyróżniono różne modele opisujące zachowanie się masywu skalnego.
Jeden z tych modeli traktuje masyw skalny jako ośrodek ciągły, czyli taki, w którym ist-
niejące nieciągłości i spękania mają pomijalnie mały wpływ na jego zachowanie się. Za-
łożenie ciągłości masywu skalnego jest bardzo popularne wśród badaczy, bowiem w jego
wyniku rozwiązywanie zagadnień mechaniki skał, z matematycznego punktu widzenia,
znacznie się upraszcza. W praktyce trudno znaleźć masyw skalny, który spełnia warunki
ciągłości. Pomimo tego wielu badaczy przedstawia rozwiązania problemów mechaniki
skał przy założeniu jego ciągłości, uzyskując przy tym wiarygodne rezultaty.
Aby można było przeprowadzić analizę współpracy obudowy kotwiowej z masywem
skalnym, należy rozwiązać problem oddziaływania na niego pojedynczej kotwi. Najczę-
ściej oddziaływanie kotwi na masyw skalny modeluje się poprzez:
• przyłożenie par sił, których wartość odpowiada nośności kotwi (siły przyłożone są pa-
rami w miejscu gdzie znajduje się początek i koniec kotwi),
• wyodrębnienie skotwionej warstwy skalnej, dla której przyjmuje się zwiększone para-
metry wytrzymałościowe i odkształceniowe w porównaniu do warstwy bez kotwi,
• modelowanie kotwi za pomocą specjalnych elementów.
W przypadku kotwi mechanicznych najprostszym sposobem oceny wpływu pojedyn-

czej kotwi na otaczający (jednorodny i izotropowy) masyw skalny jest zastosowanie su-
perpozycji rozwiązania Boussinesqa (Boussinesq, 1885) i Mindlina (Mindlin, 1953).
655
Kotew jest tutaj modelowana za pomocą pary sił o wartościach równych jej nośności
(rys. 17.11). Naprężenia pionowe z są obliczane (Wijk, 1978) z następującego wzoru:
P ª 1 2Q z L 1 2Q z L 3z L 3 º
Vz « »
8S 1 Q ¬« R13 R23 R15 ¼» (17.1)
P ª 33 4Q z z L 3Lz L 5 z L 30 Lz z L
2 3 º 3P z 3
« »
8S 1 Q «¬ R25 R27 »¼ 2S R
5
gdzie:
R  x  z2
2 2
R 1  x  (z ‒ L)2
2 2
R 2  x  (z  L)2
2 2
Rozkład naprężeń z w otoczeniu kotwi mechanicznej dla przykładowych danych

(L = 2 m,  = 0,25, P = 120 kN) jest przedstawiony na rys. 17.12. Na rysunku tym można
zaobserwować strefę naprężeń ściskających umiejscowioną pomiędzy krawędzią półprze-
strzeni a punktem przyłożenia siły (odpowiednio konturem wyrobiska i głowicą kotwi)
oraz strefę naprężeń rozciągających bardzo niebezpiecznych, umiejscowioną powyżej punk-
tu przyłożenia siły (powyżej głowicy kotwi). Strefa naprężeń ściskających w otoczeniu ko-
twi mechanicznej ma kształt elipsy. Jednakże wielu naukowców proponuje przybliżać ten
kształt przy pomocy rombu, którego jedna z przekątnych biegnie wzdłuż kotwi (rys. 17.13).
Najczęściej kąt zasięgu wpływu pojedynczej kotwi przyjmuje się równy 45 (Lang, 1961;
Bieniawski, 1987; Brady i Brown, 1994). Inną propozycję przedstawili Shirokow i Pislia-
kow (1988).
L
x
Rys. 17.11. Dwie siły w sprężystej półprzestrzeni (Wijk, 1978)
Przeprowadzili oni serię symulacji analitycznych dla oceny wpływu stosunku pierwotnych
naprężeń poziomych do pionowych na wielkość stref naprężeń ściskających tworzonych po-
656
2.5
1.5
0.5
0
1.5 1 0.5 0 -0.5 -1 -1.5
Rys. 17.12. Rozkład naprężeń z według rozwiązania Boussinesq-Mindlina (izolinie naprężenia w kPa)
przez zabudowę kotwi. Po obliczeniach sformułowali wzór na określanie kąta zasięgu wpływu
kotwi w zależności od stosunku naprężeń poziomych do pionowych:
T arctan 2O (17.2)
Bieniawski
T arctan 2O
elipsy
Rys. 17.13. Strefy zasięgu wpływu pojedynczej kotwi
657
Należy zauważyć, że poprzez strefę wpływu pojedynczej kotwi rozumie się zasięg bliżej nie-
sprecyzowanych tzw. „naprężeń ściskających” wywołanych zabudową tej kotwi. Jeżeli w stropie
zabudujemy szereg kotwi, to można założyć, że strefy tzw. „naprężeń ściskających” będą się
przenikać. Takie założenie prowadzi następnie do przyjęcia, że na skutek zabudowy kilku kotwi
w masywie skalnym wokół wyrobiska tworzy się belka skalna poddana pionowym napręże-
niom ściskającym w miejsce często występujących naprężeń rozciągających (Li, 2006). Przy-
kłady tworzenia belki skalnej w otoczeniu wyrobiska tunelowego przedstawiono na rys. 17.14
i 17.15.
Rys. 17.14. Strefa wzmocniona kotwiami w otoczeniu wyrobiska o przekroju prostokątnym
Szczegółową analizę wpływu zabudowy pojedynczej kotwi na otaczający górotwór przepro-

wadzono w pracy Cały (1997) za pomocą metod numerycznych. Analizowano wpływ długości
kotwi, parametrów wytrzymałościowo-odkształceniowych górotworu, wymiarów wyrobiska
oraz pierwotnego stanu naprężenia na zachowanie się górotworu. Stwierdzono, że otrzymane
wyniki jakościowo nie różnią się od wyników uzyskanych z rozwiązania Boussinesq-Mindlina.
Pomiędzy początkiem i końcówką kotwi tworzą się strefy pionowych naprężeń ściskających,
zaś powyżej końcówki kotwi strefy pionowych naprężeń rozciągających (potwierdzają to rów-
nież obserwacje przeprowadzone in-situ; Surma, 1997). Podjęto również próbę aproksymacji
zasięgu tych stref za pomocą elips i stwierdzono, że największy wpływ na wielkość zasięgu obu
stref ma pierwotny stan naprężenia w górotworze (co jest zgodne z obserwacjami Shirokowa
i Pisliakowa, 1988). Niektórzy bez uzasadnienia zakładają się, że tak samo dzieje się w przypad-
ku zabudowy kotwi wklejanej, co wydaje się mocno dyskusyjne.
Wśród wielu badaczy panuje pogląd, że zabudowa kotwi powoduje zwiększenie parametrów
wytrzymałościowo-odkształceniowych masywu skalnego w warstwie skotwionej. Pojawia się
problem oszacowania jak wielki jest ów wzrost, ponieważ jak dotychczas nie istnieje jednolita,
ogólnie uznawana metoda określania ilościowego zwiększenia parametrów skotwionego masy-
wu skalnego. Poniżej przedstawiono kilka różnych metod określania wielkości wzrostu parame-
trów wytrzymałościowych i odkształceniowych masywu skalnego na skutek zabudowy kotwi.
658
Rys. 17.15. Strefa wzmocniona kotwiami w otoczeniu wyrobiska o przekroju owalnym
Stille (1984, 1989) przyjmując założenie, że kotwie i masyw skalny są ze sobą połączone
w sposób ciągły określił ekwiwalentny moduł Younga dla skotwionego masywu skalnego Eeq
na podstawie teorii materiałów kompozytowych:
Eb Ab
Eeq Erm (17.3)
s1s2
gdzie:
Erm, Eb – odpowiednio: moduł Younga masywu skalnego i stali, z której wykonano pręty
kotwi,
Ab – powierzchnia przekroju pojedynczej kotwi.
Koncepcja ta nie uwzględnia różnicy własności pomiędzy zastosowanym spoiwem (żywicą,
cementem) a materiałem, z którego jest wykonany pręt kotwi (z reguły jest to stal). Tung
i Shuanchen (1985) podają związek dla określenia ekwiwalentnego modułu Younga kotwi,
który ten fakt uwzględnia:
Eb E s
Ebs (17.4)
Eb E s
gdzie:
Es – moduł Younga spoiwa.
Dla uwzględnienia udziału spoiwa w ekwiwalentnym module Younga dla skotwionego ma-
sywu skalnego należy wyliczoną z wzoru wartość Ebs podstawić do wzoru 17.3.
Obliczenia według wszystkich opisanych powyżej metod prowadzą w efekcie od kilku do
kilkunastoprocentowego zwiększenia modułu Younga oraz parametrów wytrzymałościo-
wych w warstwie skotwionego górotworu. Przykładowo z obliczeń Indraratna i Kaisera
(1987, 1990a,b) dla przypadku wyrobiska kołowego wykonanego w masywie skalnym,
659
w którym panuje hydrostatyczny stan naprężenia wynika, że dla siatki kotwienia 1 m  1 m

otrzymujemy zwiększenie wytrzymałości na jednoosiowe ściskanie rzędu 20% i zwiększe-
nie kąta tarcia wewnętrznego o około 12%.
Uwzględnienie wzrostu tych wartości w obliczeniach nie ma większego wpływu na stan
naprężenia, wytężenia, przemieszczenia. Można więc stwierdzić, że w masywie skalnym cią-
głym zabudowa kotwi wokół wyrobiska nie powoduje istotnego wzrostu jego parametrów
wytrzymałościowych i odkształceniowych. Natomiast zasadnicza rola polega na niedopusz-
czaniu do obniżenia tych parametrów, czyli zachowania przez masyw skalny własności wy-
trzymałościowych i odkształceniowych zbliżonych do tych, jakie występowały w masywie
skalnym przed wykonaniem wyrobiska podziemnego.
Koncepcja określania długości i rozstawu kotwi w wyrobisku wykonanym w górotworze
jednorodnym i izotropowym powinna uwzględniać wielkości stref zniszczenia, jakie po-
wstają w jego otoczeniu, w przeciwnym wypadku nie ma potrzeby instalować kotwi.
W rozdziale 10 opisano zachowanie się górotworu w otoczeniu wyrobiska podziemnego.
Zachowanie to można opisywać poprzez zastosowanie kilku odmiennych modeli geomecha-
nicznych zależnych od stanu naprężenia i własności wytrzymałościowych i odkształceniowych
skał. W modelu pierwszym w otoczeniu wyrobiska powstaje strefa sprężysta lub sprężysto-
-lepka. Proces odkształcania w tym modelu zachodzi bez naruszania ciągłości ośrodka i ma
charakter zanikający zarówno w czasie, jak i w przestrzeni. Dla tego typu zachowania się skał
charakterystyczne jest stopniowe zmniejszanie się przemieszczeń w miarę oddalania się od
konturu wyrobiska, a także stopniowe zmniejszanie się prędkości przemieszczeń z upływem
czasu. Do opisu takiego rodzaju masywu skalnego można stosować ekwiwalentny moduł
Younga, dla skotwionego masywu skalnego (modele sprężyste lub sprężysto-lepkie).
Z drugim modelem geomechanicznym mamy do czynienia wówczas, gdy wytężenie skał
w otoczeniu wyrobiska jest większe od długotrwałej wytrzymałości skał, ale mniejsze od
wytrzymałości natychmiastowej. W takim przypadku w sąsiedztwie wyrobiska można wy-
różnić strefę zniszczenia zależną od czasu oraz strefę sprężystą lub sprężysto-lepką. Strefa
zniszczenia tworzy się po pewnym czasie i wraz z jego upływem powiększa się przestrzen-
nie, ale tylko do pewnej określonej wielkości. Do opisu takiego modelu masywu skalnego
można przyjąć modele sprężysto-kruchy, sprężysto-plastyczny, sprężysto-lepko-kruchy lub
sprężysto-lepko-plastyczny.
Trzeci model geomechaniczny zakłada, że jeżeli wytężenie masywu skalnego w otoczeniu
wyrobiska w chwili t = 0 jest większe od wytrzymałości natychmiastowej skały, to tworzy się
strefa zniszczenia niezależna od czasu (natychmiastowa). Za tą strefą występuje strefa sprężysta
lub sprężysto-lepka, w której z upływem czasu tworzy się strefa zniszczenia zależna od czasu.
Jak już wcześniej wspomniano kotwie mają zapobiegać obniżeniu się parametrów wy-
trzymałościowych i odkształceniowych masywu skalnego w strefie ich oddziaływania. Jeżeli
w otoczeniu wyrobiska utworzy się strefa zniszczenia, to celem zabudowy kotwi powinno
być przypięcie (podwieszenie) tej strefy do masywu skalnego nienaruszonego.
660
Dla potwierdzenia tej tezy przeprowadzono obliczenia z zastosowaniem metody różnic

skończonych (program FLAC), przy pomocy którego analizowano warunki stateczności tune-
lu zlokalizowanego w jednorodnym sprężysto-plastycznym masywie skalnym.
Przyjęto, że tunel o szerokości 5,7 m i wysokości 5 m o sklepionym stropie zlokalizowany
jest na głębokości 450 m. Do obliczeń przyjęto tarczę o wymiarach 100 m  100 m znajdującą
się w płaskim stanie odkształcenia. Tarczę tę obciążono ciężarem własnym wynikającym z gra-
witacji. Na obu bocznych krawędziach tarczy założono zerowe przemieszczenia poziome, zaś
na dolnej zerowe przemieszczenia pionowe. Krawędź górną obciążono ciśnieniem pionowym
równym 10 MPa.
Parametry mechaniczne masywu skalnego, w którym zlokalizowano tunel, zamieszczono
w tabeli 17.1.
Parametr Wartość
sprężysto-plast.
model ośrodka
Coulomba-Mohra
Gęstość objętościowa kg/m3 2500
Kohezja, MPa 1
Kąt tarcia wewnętrznego,
30
stopnie
Wytrzymałość na
rozciąganie, MPa
Długość kotwi, m 3
Średnica, mm 25
Nośność, MN 0,15
Moduł Younga kotwi
100
linowej, GPa
Sztywność spoiwa,
15000
MN/m/m
W rozpatrywanym modelu przyjęto, że w masywie skalnym przed wykonaniem tunelu pa-

nował hydrostatyczny stan naprężenia   1,0. Podczas prowadzenia obliczeń w pierwszym
kroku przeprowadzono obliczenia bez obudowy tunelu. Obliczenia te pozwoliły na lokalizację
stref uplastycznienia. W drugim kroku prowadzono obliczenia z obudową kotwiową.
Na rys. 17.16 pokazano rozkład stref uplastycznienia, wartości sił osiowych w kotwiach
stanowiących obudowę tunelu oraz wektory przemieszczeń całkowitych. Widać wyraźnie, że
strefy uplastycznienia występują głównie w stropie i spągu wyrobiska. Maksymalny ich zasięg
w stropie wynosi około 2 m, zaś w spągu około 3,5 m. Dla takiego rozkładu stref uplastycz-
661
nienia zaproponowano obudowę w postaci 12 kotwi linowych rozmieszczonych gęściej tam,

gdzie występują największe strefy uplastycznienia. Z przeprowadzonych obliczeń wynika, że
dopuszczalna nośność (150 MN) żadnej z zastosowanych kotwi nie została przekroczona, po-
nieważ maksymalne siły osiowe występujące w kotwiach w środku wyrobiska nie przekraczają
wartości 92 MN. Maksymalne przemieszczenia poziome występujące w ociosach są równe
3,5 mm, zaś maksymalne przemieszenia pionowe w spągu wynoszą 2,8 mm.
JOB TITLE : Warunki naprezeniowe (*10^1)

5.600
FLAC (Version 4.00)
LEGEND
5.400
6-Jun-01 15:58
step 8162
4.371E+01 <x< 5.629E+01
4.371E+01 <y< 5.629E+01
5.200
Cable Plot
Axial Force on
# 1 (Cable) -8.973E+03
# 2 (Cable) -1.603E+04 5.000
# 3 (Cable) -5.822E+04
# 4 (Cable) -7.359E+04
# 5 (Cable) -8.510E+04
# 6 (Cable) -9.125E+04
# 7 (Cable) -6.534E+04 4.800
# 8 (Cable) -5.899E+04
# 9 (Cable) -1.284E+04
#10 (Cable) -6.197E+03
#11 (Cable) -2.277E+03
#12 (Cable) -4.210E+03 4.600
0 1E -2
Marek Cala 4.400
4.500 4.700 4.900 5.100 5.300 5.500
(*10^1)
Rys. 17.16. Siły osiowe w kotwiach, strefy uplastycznienia oraz wektory przemieszczeń
17.4. Dobór parametrów obudowy kotwiowej dla ma-

sywu skalnego traktowanego jako ośrodek uwarstwiony
Większość wyrobisk podziemnych jest wykonywana w uwarstwionym masywie skalnym,
złożonym z układu warstw skalnych o różnych miąższościach oraz o odmiennych własnościach
wytrzymałościowych i odkształceniowych. Matematycznie taki masyw skalny można opisywać
modelem transwersalnie izotropowym lub uwarstwionym. Założenie transwersalnej izotropii
masywu skalnego wymaga znajomości pięciu stałych sprężystych, charakteryzujących jego wła-
sności odkształceniowe. Dla uwarstwionego masywu skalnego przyjmuje się model składający
się z układu warstw skalnych. Każda i-ta warstwa skalna jest traktowana jako izotropowa i jed-
norodna, a jej własności odkształceniowe opisują dwie stałe, a mianowicie moduł Younga E
oraz liczba Poissona . Pozwala to na znaczne uproszczenie aparatu matematycznego potrzeb-
nego dla analizy zachowania się takiego masywu skalnego w sąsiedztwie wyrobisk podziem-
nych i jest chętnie stosowane przez różnych badaczy począwszy od lat 40. (Evans, 1941) aż po
662
dzień dzisiejszy (Berry, 1964; Hobbs, 1968a,b; Salamon, 1968a,b; Salamon, 1989; Salamon,
1991; Sargand i Hazen, 1987; Niandou i in., 1993; Roy i Rajagopalan, 1997).
Ogólnie uważa się, że w masywie skalnym uwarstwionym (w zależności od własności od-
kształceniowych i wytrzymałościowych warstw) rolą kotwi jest (rys.17.17):
A) spinanie warstw o niskich parametrach wytrzymałościowo-odkształceniowych,
B) przypinanie (podwieszanie) warstwy o niskich parametrach wytrzymałościowo-odkształce-
niowych (słabszej) do warstwy o wyższych parametrach wytrzymałościowo-odkształcenio-
wych (mocniejszej).
Zagadnienie spinania warstw o niskich parametrach odkształceniowo-wytrzymałościowych

Istnieje szereg metod określania parametrów obudowy kotwiowej w górotworze uwarstwio-
nym o niskich parametrach odkształceniowo-wytrzymałościowych.
Spinanie warstw sáabych
B
L
Przypinanie warstwy sáabej do warstwy mocniejszej
Rys. 17.17. Modele współpracy kotwi z górotworem uwarstwionym
Najbardziej rozpowszechnioną (i stosowaną z powodzeniem po dzień dzisiejszy) jest metoda

bazująca na rozwiązaniu Panka (Panek, 1956, 1964). Masyw skalny rozpatrywany przez Panka
składa się z szeregu warstw o równej miąższości i jednakowych parametrach wytrzymałościowo-
-odkształceniowych. Założono w nim, że obciążenie skotwionych warstw skalnych pochodzi
tylko od pierwotnego naprężenia pionowego. Rola kotwi, według Panka, polega na spięciu sze-
regu warstw w jednolitą belkę skalną, która w porównaniu do pojedynczych warstw skalnych
ulega mniejszemu ugięciu oraz może przenosić większe naprężenia pochodzące od momentów
gnących. Dla określenia parametrów obudowy kotwiowej często korzysta się z opracowanego
przez Panka nomogramu uwzględniającego średnią miąższość warstw stropowych, długość ko-
663
twi, ich naciąg, gęstość kotwienia oraz szerokość wyrobiska. Na jego podstawie można określić
stopień wzmocnienia stropu wyrobiska za pomocą kotwienia.
Stopień wzmocnienia górotworu w stropie wyrobiska tzw. RF (reinforcement factor), określić

też można korzystając ze wzoru:
1
RF , (17.5)
'u
1 b
uu
w którym zależność pomiędzy różnicą minimalnego ugięcia belki skalnej na skutek kotwienia
ub a maksymalnym ugięciem nieskotwionej belki uu można określić przy pomocy następują-
cego wyrażenia (Khair, 1994):
0,33
ª § L ·º
'ub « nT0 ¨ h 1¸ »
0,375P s2 B « © ¹» (17.6)
uu « U »
«¬ »¼
gdzie:
 – współczynnik tarcia pomiędzy warstwami,
s2 – krok kotwienia,
B – rozpiętość wyrobiska,
n – ilość kotwi w rzędzie,
T0 – naciąg kotwi,
L – długość kotwi,
h – miąższość skotwionego stropu,
 – średnia gęstość objętościowa masywu skalnego (Panek przyjmował   0,09 lb / in3, co
odpowiada wartości średniego ciężaru objętościowego równej   24,91 kN / m3).
Według Hama i Tsur-Lavie (1970) stopień wzmocnienia górotworu można określić jako
stosunek:
V max b H max b
RF V max n H max n (17.7)
czyli jako stosunek maksymalnych naprężeń lub odkształceń, które występują w masywie skal-
nym skotwionym do naprężeń lub odkształceń występujących w górotworze nieskotwionym.
Zdania na temat minimalnej, gwarantującej stateczność, wartości współczynnika wzmocnie-
nia górotworu są podzielone. Panek zalecał minimalną, konieczną dla stateczności wyrobiska
wartość RF = 2. Z kolei na podstawie badań modelowych, Ham i Tsur-Lavie (1970) uznają,
że wartością wystarczającą jest tutaj RF = 1,56. Według Smitha (1993) wartość RF w przypad-
ku gdy chodzi konieczność utrzymania stateczności wyrobiska przez dłuższy czas (od kilku
664
miesięcy do kilku lat) powinna wynosić RF = 3. Ten ostatni przypadek zachodzi dla budowli
podziemnych, w tym tuneli. Trudno jest jednoznacznie stwierdzić, która z tych wartości jest
poprawna. Jednakże dla ustalonej wartości współczynnika RF można, korzystając ze wzorów
(17.6) i (17.7), określić parametry obudowy kotwiowej konieczne dla zapewnienia stateczności
wyrobiska.
Panek (1964) zaleca kotwienie prostopadłe do kierunku uwarstwienia przy zastosowaniu
kotwi mechanicznych o naciągu zawierającym się w przedziale: 0,5Cb  T0  0,8 Cb, gdzie Cb
– nośność pojedynczej kotwi.
Istotną wadą pracy Panka było założenie jednakowej wielkości modułu Younga dla
wszystkich warstw masywu skalnego, co niewątpliwie jest przyczyną znacznych błędów.
Dużym uproszczeniem było także przyjęcie wielkości pierwotnych naprężeń poziomych
równych zeru, podczas gdy naprężenia te istnieją, a często przyjmują duże wartości (Ama-
dei i Stephansson, 1997). Należy zaznaczyć, że wskazówki projektowe Panka dotyczą wy-
łącznie kotwi stropowych. Nie wspomina on w ogóle o ociosach wyrobiska, co również
jest kolejną wadą tego rozwiązania. Rozwiązanie Panka było dostosowane do kotwi me-
chanicznych, tymczasem współcześnie dominującym typem są kotwie wklejane. Również
kotwienie prostopadle do uwarstwienia budzi uzasadnione wątpliwości. Należy jednak od-
dać Pankowi należny szacunek za podjęcie pionierskiej próby rozwiązania, które stanowiło
na owe czasy znaczący krok naprzód. Prace Panka znalazły wielu naśladowców (m.in. Tang
i Peng, 1985).
RRU
L
s1 s1 s1
Rys. 17.18. Koncepcja RRU według Langa i in. (1972)
Inne podejście do problemu określenia parametrów obudowy kotwiowej dla wyrobiska zlo-
kalizowanego w uwarstwionym masywie skalnym przyjął Lang (1961). Założył on (podobnie
jak Li, 2006), że kotwie mechaniczne powodują powstanie strefy wzmocnionego górotworu
665
wokół kotwi (RRU – reinforced rock unit) tzw. łuku skalnego, który zapewnia stateczność wy-
robiska. Takie założenie pozwala na określenie typu, długości, odległości oraz minimalnego
naciągu kotwi (Lang i in., 1979) dla danych warunków (rys. 17.18).
Długość kotwi można obliczyć ze wzoru:
2
L B3 (17.8)
zaś minimalny naciąg kotwi konieczny dla zapewnienia stateczności wyrobiska ze wzoru:
Of tgM
ª o
º
rm
D1JAR § crm · «1 e R »
To ¨¨1 ¸¸ (17.9)
OtgM rm © JR ¹ «
OLtgM »rm
¬« 1 e ¼»
R
gdzie:
1 – współczynnik zależny od czasu instalacji kotwi (jeżeli kotwie są zabudowane przed wy-
stąpieniem znaczących deformacji wokół wyrobiska, to zakłada się aktywną współpracę kotwi
z masywem skalnym i przyjmuje się współczynnik   0,5, w przypadku pasywnej współpracy
kotwi z masywem skalnym to   1,0; Bieniawski, 1987)
A – powierzchnia stropu podtrzymywana przez jedną kotew (s1 · s2),
B B
q q
h2 h2
h1 h1
Rys. 17.19. Uproszczone przedstawienie działania kotwi w górotworze uwarstwionym
s1 s 2
R dla prostokątnej siatki kotwienia,
2s1 s1
fo – wysokość strefy odprężonej.

Lang zalecał przyjmować do wstępnych obliczeń kohezję równą zero.
Koncepcja Langa, podobnie jak rozwiązanie Panka, odnosi się raczej do kotwi mechanicz-
nych, dla których warunkiem prawidłowej współpracy z górotworem jest nadanie odpowied-
niego naciągu. Lang, za przykładem Panka, zaleca także kotwienie prostopadle do uwarstwie-
nia. Długość kotwi zależy tylko od rozpiętości wyrobiska, zaś największą wagę przywiązuje się
tutaj do kwestii nadania kotwiom odpowiedniego naciągu.
Korzyści wynikające ze spinania ze sobą warstw górotworu można w uproszczony sposób
przedstawić za pomocą analizy wartości naprężeń w belkach zginanych (rys. 17.19).
666
Masyw skalny nieskotwiony: Masyw skalny skotwiony:

1. Maksymalny moment gnący: 1. Maksymalny moment gnący:
qB 2 qB 2
M max M max
8 8
2. Maksymalne naprężenia rozciągające: 2. Maksymalne naprężenia rozciągające:
3 qB 2 b 3 qB 2
V max V max

4 h12 h22
4 h1 h2
2
Policzmy stosunek maksymalnych naprężeń rozciągających dla masywu skalnego skotwione-

go do górotworu nieskotwionego:
b
V max h12 h22
V max h1 h2 2
Przykładowo dla: h1  h2  h otrzymujemy:
b
V max 1 , co znaczy, że na skutek skotwienia i spięcia warstw następuje dwukrotny spadek
V max 2
maksymalnych naprężeń rozciągających.
Zagadnienie podwieszania „słabszej” warstwy skalnej do „mocniejszej”

Dla przypadku warstw o znacznie różniących się parametrach wytrzymałościowych i od-
kształceniowych Stillborg (1986) proponuje ogólnie znaną koncepcję podwieszania słabszej
warstwy masywu skalnego do warstwy mocniejszej za pomocą kotwi (rys. 17.20).
Określenie parametrów obudowy kotwiowej dla takiej sytuacji sprowadza się do kilku pro-
stych wzorów:
W  n · s1 · s2 · h ·  (17.10)
gdzie:
W – ciężar masywu skalnego podtrzymywany przez jedną kotew,
n – współczynnik bezpieczeństwa (Stillborg, 1986 zaleca 1,5  n  3),
h – wysokość słabej warstwy masywu skalnego w stropie,
 – ciężar objętościowy słabej warstwy stropowej.
Długość kotwi określamy z zależności:
L  h  (0,5  0,75), m (17.11)
667
L
h
s2
s1
s1 s1
W
B
Rys. 17.20. Podwieszenie słabszej warstwy górotworu do mocniejszej (Stillborg, 1986)
Stillborg (1986) zaleca stosowanie naciągu kotwi zawierającego się w takim samym przedzia-
le nośności jak Panek.
Wydaje się jednak, że stosowanie wzorów (17.10) i (17.11) dla celów projektowych stanowi
uproszczone podejście do problemu kotwienia w górotworze uwarstwionym. Długość i odle-
głość kotwi oblicza się uwzględniając tylko warunek, aby ciężar bloku słabej warstwy skalnej
przypadający na pojedynczą kotew był mniejszy od jej nośności pomniejszonej o współczynnik
bezpieczeństwa. Nie bierze się pod uwagę głębokości, pierwotnego stanu naprężenia, para-
metrów wytrzymałościowo-odkształceniowych warstw stropowych (poza trudnym do sprecy-
zowania kryterium warstwa słabsza – warstwa mocniejsza) ani warstw ociosowych, które są
niezwykle istotnymi czynnikami wpływającymi na stateczność wyrobisk górniczych, zlokalizo-
wanych w masywie skalnym uwarstwionym.
Przedstawione wyżej propozycje określania parametrów obudowy kotwiowej w górotworze
uwarstwionym są obarczone poważnymi wadami. Autorzy książki uważają, że w górotworze
uwarstwionym zachodzi kombinacja obu uprzednio przedstawionych modeli współpracy ko-
twi z górotworem. Oznacza to, że skutkiem zabudowy kotwi w górotworze jest spinanie ze
sobą warstw skalnych często o bardzo różnych parametrach odkształceniowych i wytrzyma-
łościowych („mocniejszych” i „słabszych”) oraz podwieszanie warstw o niższych parametrach
odkształceniowych i wytrzymałościowych do warstw mocniejszych. Tworzy się zatem uwar-
stwiona belka skalna złożona z warstw o różnych parametrach wytrzymałościowo-odkształ-
ceniowych, w której warstwy nie mają możliwości przemieszczania się względem siebie. Tak
postawiony problem jest analitycznie trudny do rozwiązania (chociaż przy zastosowaniu teorii
ugięcia belki na sprężystym podłożu udało się go rozwiązać w pracy Cały, 1997). Jedynie wy-
korzystując metody numeryczne dla konkretnych warunków górniczo-geologicznych i tech-
nicznych można to zagadnienie rozwiązać w sposób zadowalający.
Doświadczenia uzyskane w świecie wskazują, że nieuwzględnienie w obliczeniach:
• istnienia w stropie warstw skalnych często o bardzo różnych parametrach odkształceniowych
668
i wytrzymałościowych,
• mechanizmu działania kotwi w masywie skalnym,
• wielu czynników górniczo-geologicznych oraz czynników technicznych może prowadzić do
błędnego określenia parametrów obudowy kotwiowej (długości kotwi, ich odległości oraz
nachylenia), a w konsekwencji do zawalenia się wyrobisk podziemnych.
Unrug (1994 i 1996) opisuje rzeczywisty przypadek jaki zaistniał w jednej z amery-
kańskich kopalń węgla kamiennego. Strop wyrobiska składający się z uwarstwionych
łupków skotwiono za pomocą kotwi o długości 0,9 m, zabudowanych prostopadle do
uwarstwienia. Odnotowano zawał całej skotwionej belki stropowej. Po zwiększeniu
długości kotwi do 1,2 m, a następnie do 1,5 m odnotowano odpowiednio występowa-
nie zawałów stropów o miąższości 1,2 m i 1,5 m. Po zabudowaniu w stropie wyrobiska
na przemian kotwi o długości 0,9 m oraz 1,2 m nie stwierdzono występowania zawa-
łów stropu.
Według Unruga (1996) spowodowane jest to tym, że obciążona powierzchnia ponad
głowicami kotwi pracuje na rozciąganie prostopadle do uwarstwienia (płaszczyzn se-
dymentacji). Jak wiadomo skały osadowe tam właśnie mają najmniejszą wytrzymałość
na rozciąganie, stąd też może zachodzić propagacja rozwarstwień i w rezultacie obwał
stropu.
Podobny przypadek obwału w wyrobisku wykonanym w masywie skalnym uwar-
stwionym, a wzmocnionego kotwiami równej długości opisuje Syder (1984).
Z reguły we wszystkich analizach wpływu kotwi na stan naprężenia w rejonie wyro-
bisk górniczych mówi się o działaniu kotwi powodującym utworzenie się strefy naprężeń
ściskających pomiędzy głowicą i kołnierzem. Nie analizuje się natomiast wpływu stref
naprężeń rozciągających, powstających na skutek zabudowy kotwi powyżej ich głowicy.
Dlatego ten aspekt kotwienia nie może być pominięty, gdyż może prowadzić do
tragicznych skutków.
Tłumaczy to przypadki odrywania się skotwionych belek skalnych tuż przy głowi-
cy kotwi (Thomas, 1951; Unrug, 1994). Badania amerykańskie (Smith, 1993; Peng,
1993) wykazały również, że prawdopodobieństwo powstania spękań w rejonie głowicy
kotwi rośnie wraz ze wzrostem gęstości kotwienia.
Mechanizm zniszczenia i obwału stropu na skutek występowania stref naprężeń roz-
ciągających ponad kotwiami o równej długości w połączeniu z nadmiernymi napręże-
niami ścinającymi w stropie w pobliżu ociosu wyrobiska opisał Kripakow (1982 – rys.
17.21). Według niego proces zniszczenia stropu (tzw. cutter roof ) rozpoczyna się od
powstania spękań na skutek ścinania w rejonie ociosów o kierunku zbliżonym do pio-
nowego. Następnie następuje propagacja spękań w kierunku poziomym i zawisanie
belki skalnej nad wyrobiskiem. Etapem końcowym jest zniszczenie skał w rejonie dru-
giego ociosu poprzez rozciąganie i obwał skotwionej belki stropowej.
669
Aby uniknąć obwału należy zastosować zróżnicowane długości kotwi (kotwienie wy-
sokie i niskie). W ten sposób nie dochodzi do połączenia się stref naprężeń rozciągają-
cych i propagacji stref zniszczenia.
Rys. 17.21. Kolejne fazy rozwarstwienia skotwionego stropu (Kripakov, 1982)
670
Nieznajomość rozkładu naprężeń w otoczeniu wyrobiska podziemnego powoduje, że często

kotwie zakłada się prostopadle do stropu wyrobiska. Tymczasem, wielu badaczy (Ham i Tsur-
-Lavie, 1970; Spang i Egger, 1990; Raju i Ghose, 1982; Dunham, 1976, Gale i Blackwood,
1987) uważa, że należy stosować różne nachylenia kotwi, a kąty ich nachylenia powinny być
tak dobrane, aby ich położenie jak najlepiej pokrywało się z kierunkami działań naprężeń
rozciągających. Jeżeli przyjmiemy, że po skotwieniu tworzy się belka skalna, to zadaniem kotwi
jest przenoszenie naprężeń rozciągających. Z tego względu ważne jest określenie przebiegu tra-
jektorii maksymalnych (rozciągających) naprężeń głównych.
Problem ten jest niezwykle trudny, ponieważ w uwarstwionym masywie skalnym występu-
je nieciągłość rozkładu naprężeń normalnych, a także trajektorie naprężenia głównego nie są
krzywymi ciągłymi w całej analizowanej belce. Jedynie są one ciągłe w obrębie poszczególnych
warstw skalnych, a nieciągłe na granicach warstw i praktycznie można go rozwiązać w sposób
numeryczny. Innym często pomijanym czynnikiem mającym wpływ na zachowanie się uwar-
stwionego masywu skalnego zabezpieczonego obudową kotwiową jest wilgotność powietrza
przepływającego przez wyrobisko.
Unrug (1987) prowadził pomiary stateczności stropów łupkowych w samodzielnej obudo-
wie kotwiowej za pomocą dynamometrów pierścieniowych oraz obserwacje za pomocą ka-
mery introskopowej. Na podstawie obserwacji meteorologicznych stwierdził on, że najwięcej
pierścieni zostało zniszczonych w okresie wzrostu wilgotności powietrza, który to czynnik miał
katalizujący wpływ na rozwarstwienia stropu. W miarę upływu czasu spękania w stropie pro-
pagują, a woda za pomocą sił kapilarnych dostaje się do coraz wyższych warstw, co powoduje
intensyfikację procesu rozwarstwień. Według badań amerykańskich (Eeckhout i Peng, 1975;
Eckhout, 1976) najbardziej „podatnymi” na wilgotność skałami są łupki. Szybkość wietrze-
nia łupków zależy od różnic w temperaturze i wilgotności jaka występuje pomiędzy wyrobi-
skiem podziemnym a powierzchnią. W przypadku występowania wilgotności powyżej 60%
zmieniają się parametry odkształceniowe łupków (moduł Younga kilka razy maleje, a liczba
Poissona rośnie) w porównaniu do łupków suchych. Występowanie takiego stropu w drążo-
nym wyrobisku podziemnym wymaga zabezpieczenia w postaci bariery dla zmian wilgotności
– może to być torkret lub siatka stalowa utrzymująca na miejscu wietrzejącą warstwę skalną.
Pośrednio, siatka może hamować proces wietrzenia poprzez zapobieganie opadaniu cząstek
ze stropu (warstwa zwietrzałej skały może stanowić izolację termiczną i mechaniczną spowal-
niającą proces wietrzenia). Jeżeli chodzi o kotwie, to zaleca się stosowanie kotwi z płaszczem
antykorozyjnym, wklejanych żywicą lub na zaprawie cementowej, Raczej nie zaleca się sto-
sowania kotwi mechanicznych, gdyż jak wynika z badań laboratoryjnych przeprowadzonych
przez Chugha (1985) na skutek okresowych zmian wilgotności nośność kotwi mechanicznych
gwałtownie spada (w łupkach ilastych spadek nośności wynosił od 27% do 29%, a w łupkach
piaszczystych od 10% do 21%). Obserwacje Chugha potwierdzają doświadczenia uzyskane
przez autorów książki przy drążeniu wyrobisk podziemnych w kopalni „Siersza” i „Jaworz-
no”. W drążonych tam wyrobiskach, początkowo niezawodnionych, po dopływie wody do
671
wyrobisk następowała gwałtowna utrata parametrów wytrzymałościowych przez łupki ilaste

i problemy z utrzymaniem skotwionego stropu.
Badania wielu naukowców (m.in. Unrug, 1996,1998; Kripakov, 1982; Peng, 1986;
Shepherd i Fisher, 1978) wskazują, że jedną z najważniejszych przyczyn zawału skotwio-
nych stropów są zaburzenia geologiczne (żyły, przerosty, misy eworsyjne, przewarstwienia
ilaste, soczewki, uskoki, lokalne pofałdowania itp.). Aby uniknąć problemów z utrzy-
maniem stropu wynikających z istnienia zaburzeń geologicznych należy mieć dobre ich
rozpoznanie. Należy zatem wykonywać dokładne mapy (kartowań) masywu skalnego
w rejonie drążonego wyrobiska. Możliwy jest ciągły monitoring warunków stropowych.
Oprócz badania parametrów wytrzymałościowo-odkształceniowych poszczególnych
warstw masywu skalnego za pomocą przeznaczonych do tego celu przyrządów można
także prowadzić kontrolę ciągłą, na co zwrócili uwagę Maleki i in. (1987) oraz Unrug
(1996). Może być to realizowane przez górników prowadzących wiercenia otworów dla
kotwi. Wiadomo, że ilość energii potrzebna do wiercenia (postęp wiertła) jest propor-
cjonalna do parametrów wytrzymałościowych warstwy skalnej. Wystarczy więc uczu-
lić górników na zmiany szybkości postępu wiertła i otrzymujemy pewne rozpoznanie
zmienności parametrów wytrzymałościowych warstw skalnych występujących w stropie
wyrobiska. Odpowiednio przeszkolona obsługa kotwiarki może na bieżąco kontrolować
litologię stropu i dobierać długości kotwi dla danych warunków stropowych, co popra-
wia w sposób znaczący stateczność stropu.
17.5. Określanie parametrów obudowy kotwiowej dla

masywu skalnego nieciągłego, spękanego
Jak już napisano w rozdziale 7, w masywie skalnym nieciągłym można wyodrębnić dwa pod-
stawowe typy: masyw skalny spękany oraz masyw skalny blokowy. Poniższy rozdział poświęcony
jest określaniu parametrów obudowy kotwiowej w nieciągłym masywie skalnym spękanym.
Opis zachowania się wyrobiska wykonanego w masywie skalnym nieciągłym jest zagadnie-
niem bardzo skomplikowanym i dla uzyskania efektywnego rozwiązania należy go uprościć.
Generalnie zachowanie się masywu skalnego nieciągłego jest opisywane za pomocą dwóch
modeli (Priest, 1993):
1. Ekwiwalentnego modelu ciągłego, którego własności wytrzymałościowe i odkształceniowe
są kombinacją własności masywu skalnego oraz nieciągłości.
2. Modelu będącego zbiorem bloków skalnych oddzielonych od siebie sieciami nieciągłości.
Geometria bloków i nieciągłości oraz ich własności determinują sposób deformowania się
takiego ośrodka oraz stan naprężenia w nim panujący.
Koncepcja transformacji masywu skalnego spękanego w ekwiwalentne continuum

Koncepcja ekwiwalentnego continuum posiada znaczne zalety umożliwiające zastosowanie
672
do analizy stanu naprężenia i wytężenia znanych i relatywnie prostych metod modelowania

numerycznego i analitycznego.
Dla przykładu, w tabeli 17.2 podano wartości ekwiwalentnych parametrów masywu skalne-
go spękanego określone na podstawie wzorów (7.7–7.10 oraz wzory z tabeli 11.12). Przyjęto
następujące wartości_parametrów górotworu spękanego: RMR  55, mi  10, E  20 GPa,  
0,25, Rc  60 MPa, X  0,1 m, kn  10000 MPa/m, ks  5000 MPa/m.
Tabela 17.2. Własności ekwiwalentnego continuum

Własność Ekwiwalentne continuum
Ee 10475,79 MPa
e 0,22
Rcrm 4,92 MPa
Rrrm 0,201 MPa
crm 1,64 MPa
rm 22,75
Dla tak określonych parametrów górotworu ekwiwalentnego wykonano przykładowe ob-

liczenia numeryczne stanu naprężenia, przemieszczenia i wytężenia wytrzymałościowe i od-
kształceniowe w otoczeniu tunelu. Przyjęte do obliczeń parametry modelu są zebrane w tabeli
17.2.
Po wykonaniu kilkudziesięciu symulacji numerycznych z zastosowaniem programu FLAC
określono parametry obudowy zapewniającej stateczność wyrobiska. Z przeprowadzonych ob-
liczeń wynika, że powinna się ona składać z warstwy betonu natryskowego o grubości 5 cm,
zbrojonego elementami stalowymi oraz kotwi linowych o długości 3 m mocowanych na całej
długości. Dla uproszczenia założono, że zarówno torkret, jak i obudowa kotwiowa są instalo-
wane natychmiast po wykonaniu wyrobiska.
Na rys. 17.22 pokazano wektory przemieszczeń całkowitych, zasięg stref uplastycznienia
w otoczeniu tunelu oraz siły osiowe w kotwiach linowych. Maksymalne przemieszczenia
pionowe stropu tunelu są równe 3,65 mm, zaś przemieszczenia pionowe w spągu 7,11 mm.
Przemieszczenia poziome ociosów są znacznie mniejsze i osiągają maksymalne wartości równe
0,58 mm. Strefy uplastycznienia mają stosunkowo najmniejszy zasięg w stropie wyrobiska (co
jest w dużej mierze zasługą przyjętych warunków brzegowych). W ociosach strefy uplastycznie-
nia sięgają maksymalnie około 2 m, zaś w spągu około 3 m.
Maksymalne siły osiowe występują w kotwiach zlokalizowanych w ociosie tunelu i osiągają
one około 64% nośności kotwi. Siły osiowe w kotwiach stropowych są mniejsze i wynoszą
około 34% nośności kotwi.
Powyższy przykład pokazuje jak bardzo upraszcza się tok określania parametrów obudowy
tunelu w przypadku przyjęcia koncepcji zamiany górotworu spękanego na ekwiwalentne con-
tinuum. Prostota ta stanowi o atrakcyjności tej metodyki postępowania.
673
Tabela. 17.3. Parametry modelu przyjętego do obliczeń numerycznych
Parametr Wartość
Warunki brzegowe mieszane
model ośrodka sprężysto-plastyczny C-M
Wymiary i lokalizacja wyrobiska
Wysokość wyrobiska, m 5,5
Szerokość wyrobiska, m 7
Głębokość posadowienia wyrobiska, m 200
Własności masywu skalnego*
Gęstość objętościowa, kN/m3 25
Długość kotwi, m 3
Średnica, mm 20
Nośność, MN 0,314
Moduł Younga kotwi linowej, GPa 100
Sztywność spoiwa, MPa 15000
Parametry torkretu
Grubość warstwy, cm 5
Moduł Younga torkretu, MPa 15000
Liczba Poissona torkretu 0,25
Wytrzymałość na jednoosiowe
20
ściskanie, MPa
* pozostałe – tabela 17.2
JOB TITLE : Tunel w gorotworze spekanym o parametrach ekwiwalentnych (*10^1)
FLAC (Version 4.00)

5.600
LEGEND
29-May-01 19:21 5.400

step 8414
4.575E+01 <x< 5.996E+01
4.290E+01 <y< 5.710E+01
5.200
0 2E -2
5.000
Cable Plot
Axial Force on
Structure Max. Value 4.800
# 1 (Cable) -5.064E+04
# 2 (Cable) -4.234E+04
# 3 (Cable) -3.447E+04
# 4 (Cable) -5.471E+04 4.600
# 5 (Cable) -9.540E+04
# 6 (Cable) -9.644E+04
Boundary plot
0 2E 0 4.400
Marek Cala
4.700 4.900 5.100 5.300 5.500 5.700 5.900
(*10^1)
Rys. 17.22. Wektory przemieszczeń całkowitych i zasięg stref uplastycznienia w otoczeniu tunelu oraz siły
osiowe w kotwiach linowych
674
17.6. Inne empiryczne metody określania parametrów

kotwi
Jakkolwiek przedstawione powyżej propozycje transformacji masywu skalnego spękanego
w masyw skalny o modelu ciągłym są relatywnie proste w zastosowaniu, to posiadają one jed-
nak szereg istotnych założeń upraszczających. Jednym z najważniejszych założeń dla wszystkich
wyżej omawianych procedur jest, że wszystkie nieciągłości są nieskończone, a ich parametry
(ks i kn) są niezmienne. Niestety, badania laboratoryjne oraz in situ (Chappel, 1979; Yoshinaka
i Yamabe, 1986; Kane i Drumm, 1987; Desai i Fishman, 1987; Benmokrane i Ballivy, 1989;
Barton i Bandis, 1990; Li i in., 1990; Jing, 1990; Jing i in., 1992 oraz przekrojowa praca
Stephanssona i Jinga, 1995) wskazują na nieliniowy charakter zachowania się nieciągłości, za-
równo w przypadku występowania naprężeń stycznych, jak i normalnych.
Projektowanie systemów obudowy dla wyrobisk wykonanych w spękanym masywie skal-
nym jest problemem bardzo złożonym. Można dla tego celu wykorzystać różne empiryczne
oraz analityczne metody projektowania.
Poniżej (w porządku chronologicznym) przedstawiono wzory stosowane dla określenia dłu-
gości kotwi, proponowane przez różnych autorów w okresie ostatnich kilkudziesięciu lat.
Tincelin (1970) podaje wzór na długość kotwi (L) dla wyrobiska umieszczonego w dowol-
nym typie masywu skalnego w postaci:
1
Lt B (17.12)
3
zaś w sąsiedztwie skrzyżowania zaleca jej zwiększenie do:
L 1,25 1 B , m (17.13)
3
Schach i in. (1979) dla spękanego masywu skalnego zalecają stosowanie wzoru w postaci:
L  e  1, m (17.14)
gdzie:
e – odległość od konturu wyrobiska do najdalszej sieci spękań.
Alexander i Hosking (1979) podają zależność na określenie długości kotwi mechanicznych

w postaci:
_
L  3X lub L  1,82  0,0004B 2, m (17.15)
Dla średnio spękanego masywu skalnego Stillborg (1986) zaleca zabudowę kotwi mecha-
675
nicznych bez naciągu o długości:
L  1,4  0,184B, m (17.16)
Dla silnie spękanego masywu skalnego sugeruje on zabudowę kotwi mechanicznych z na-
ciągiem o długości:
L , 1 0,012 B 2 , m
16 (17.17)
Dla obu przypadków Stillborg zaleca, aby odległości pomiędzy kotwiami były mniejsze niż
trzykrotny wymiar niestatecznego bloku skalnego. Wskazówki Stillborga nie są zgodne z za-
leceniami innych badaczy szwedzkich (np. Bergman i Bjurström, 1984), którzy nie zalecają
stosowania kotwi z naciągiem w przypadku masywu skalnego spękanego.
Inny zestaw zaleceń i wskazówek (tabela 17.4) dotyczących stosowania obudowy kotwiowej
w masywie skalnym spękanym sformułowali U.S. Corps of Engineers (1980).
Tabela 17.4. Wskazówki empiryczne dotyczące doboru parametrów obudowy kotwiowej sformułowane przez
U.S. Corps of Engineers (1980); Sinha i Schoeman (1984)
Maksimum z:
• podwojona odległość kotwi,
• potrojona1 szerokość niestatecznego bloku skalnego2,
• dla kotwi zabudowanych powyżej linii sklepienia ciśnień:
– dla B < 6 m – długość kotwi mniejsza niż 1/2 rozpiętości,
1. Minimalna – dla 6 m  B 18 m – długość kotwi interpolować odpowiednio
długość kotwi: pomiędzy 3 m i 4,5 m,
– dla 18 m  B < 30 m – długość kotwi równa 1/4 rozpiętości,
• dla kotwi zabudowanych poniżej linii sklepienia ciśnień:
– dla wyrobisk o wysokości mniejszej niż 18 m – długość kotwi j.w.,
– dla wyrobisk o wysokości większej niż 18 m – długość kotwi równa
1/5 wysokości.
1
potrojona szerokość niestatecznego bloku skalnego (występująca zresztą w większości empirycznych metod
projektowania kotwi) wzięta jest najprawdopodobniej z badań modelowych Langa, 1958.
2
w przypadku gdy odległość spękań jest niewielka, a rozpiętość wyrobiska relatywnie duża, może zajść
konieczność zastosowania superpozycji dwóch alternatywnych siatek kotwienia, tzn. długie kotwie sięgające
poza strefę zniszczenia i krótkie kotwie pomiędzy nimi dla stabilizacji bloków o wymiarach mniejszych niż
odległość kotwienia długich kotwi.
17.7. Wykorzystanie metod numerycznych do projekto-

wania obudowy kotwiowej
W ostatnich kilkudziesięciu latach nastąpił znaczny postęp w wykorzystaniu metod nume-
rycznych do zagadnień związanych z obudową kotwiową.
Do niedawna kotwie modelowane były za pomocą różnego rodzaju elementów prętowych
676
lub belkowych, co było dużym uproszczeniem. Nie uwzględniano bowiem sztywności me-
dium wiążącego, różnic w przemieszczeniach pręta kotwi, spoiwa i masywu skalnego. Warto
tutaj dosłownie zacytować krytyczny ustęp z pracy Swobody i Marence (1991): ...rozpatrywa-
nie rzeczywistego oddziaływania kotwi jest możliwe tylko pod warunkiem, że kotwie będą mode-
lowane jako elementy dyskretne ze swoimi rzeczywistymi parametrami. Z tego powodu nie można
opisywać kotwi tylko za pomocą elementu prętowego czy też belkowego. Aby określić rzeczywiste
naprężenia występujące w kotwiach i ich otoczeniu należy zastosować specjalne elementy dyskretne,
które mogą opisać ich rzeczywiste oddziaływanie na masyw skalny.
siatka MES

G G G
spoiwo

prĊt

spoiwo

Rys. 17.23. Element do modelowania kotwi wg Aydana
W ostatnich latach skonstruowano bardzo udane modele kotwi, które pozwalają na w miarę
dokładny opis zachowania się kotwi w górotworze. Taki model kotwi stworzyli Aydan i Ka-
wamoto (1991), którzy do modelowania kotwi wykorzystali (rys. 17.23) elementy łączące
Goodmana (Goodman, 1980). Dla modelowania kotwi i pierścienia spoiwa stosowane są tutaj
elementy o zerowej grubości. Zakłada się w nich, że naprężenia normalne wzdłuż osi kotwi nie
mogą przekraczać wytrzymałości pręta na rozciąganie, naprężenia wynikające z przemieszczeń
wzdłuż osi głównej kotwi nie mogą być większe niż wytrzymałość spoiwa na ścinanie, zaś
naprężenia w kierunku prostopadłym do osi głównej kotwi nie mogą być większe niż wytrzy-
małość na ścinanie pręta kotwi. Macierz elementu łączącego dodaje się do macierzy układu ele-
mentów skończonych, zaś obliczenia przeprowadza się iteracyjnie, aż do ustalenia się procesu.
Z kolei Swoboda i Marence (1991) zaproponowali modyfikację elementu do symulacji
kotwi oraz nieciągłości, poprzez wprowadzenie na przecięciu szczeliny sprężyny o zmiennej
sztywności modelującej kotew.
Ciekawy przykład połączenia Metody Elementów Skończonych (MES) i Metody Elemen-
tów Brzegowych (MEB) został przedstawiony w pracy Penga i Guo (1988). Modelowali oni
niejednorodny masyw skalny zawierający strefy osłabienia i płaszczyzny nieciągłości za pomocą
MEB, a bezpośrednie otoczenie wyrobiska oraz kotwie mocowane na całej długości na pomocą
MES.
Inne propozycje specjalnych elementów służących do modelowania współpracy kotwi z ma-
sywem skalnym można znaleźć w pracach Duana i Parisieau (1991), Reeda i in. (1993), Cho
677
i Lee (1993), Lei i in. (1995), Rizkalli i Mitri (1996), Sheng-Honga i in. (2009), Moosavi
i Grayeli (2006), Deba i Dasa (2011).
Niestety należy jednak zauważyć, że wszystkie przedstawione powyżej specjalne elementy
skończone dla modelowania kotwi są stosowane w pakietach programów o ograniczonym za-
sięgu i dostępności. Pakiety programów MES ogólnie dostępne na całym świecie jak dotych-
czas nie oferują wyrafinowanych typów elementów i umożliwiają jedynie modelowanie kotwi
w postaci elementów prętowych lub belkowych.
Interesującą alternatywą są tutaj elementy typu cable oferowane w programie MRS FLAC
6.0 firmy Itasca. W programie tym można skorzystać z elementów typu cable, które mogą
być wykorzystane dla symulacji numerycznej kotwi linowych oraz, w pewnym uproszczeniu,
prętowych.
Elementy typu cable są jednowymiarowymi elementami osiowymi, które mogą być połączo-
ne z określonymi punktami siatki (np. kotwie mechaniczne) lub mocowane na całej długości
(kotwie wklejane). W elementach mocowanych na całej długości wytwarza się siła osiowa spo-
wodowana deformacją siatki. Elementy te przenoszą ściskania i rozciągania, ale nie przenoszą
momentów zginających. W razie potrzeby elementy prętowe mogą być wstępnie sprężane (np.
dla symulacji kotwi z naciągiem). Elementy typu cable mogą być używane do modelowania
różnych typów obudowy, które z założenia mają pracować na rozciąganie, takich jak kotwie
mechaniczne i wklejane, kotwie linowe, kotwie gruntowe).
Elementy typu cable w programie FLAC uwzględniają nie tylko wzmocnienie osiowe, ale
także współpracę z ośrodkiem na całej długości. Mogą być one przydatne przy modelowaniu
systemów wzmacniających (kotwi prętowych czy linowych), gdzie dopuszcza się zniszczenie
spoiwa na pewnych odcinkach. Elementy te mogą być podzielone na pewną ilość segmentów,
co zwiększa dokładność obliczeń.
Najbardziej kompletne studium dotyczące zastosowania rozwiązań zamkniętych oraz me-
tod numerycznych do modelowania kotwi jest przedstawione w pracy Carranzy–Torresa
(2009).
prĊt lub lina
spoiwo
kontur
wyrobiska
m
sztywnoĞü osiowa
prĊta lub liny
m
wĊzeá m spójnoĞü spoiwa
sztywnoĞü spoiwa
Rys. 17.24. Elementy typu cable w programie FLAC
678
17.8. Obudowa stalowa

Obudowa stalowa w tunelach z reguły jest wykorzystywana jako element obudowy wstęp-
nej, rzadziej ostatecznej. W wyjątkowym przypadku może być wykonywana jako obudowa
tymczasowa. Stosuje się ją, gdy mamy do czynienia z wysokimi obciążeniami pochodzącymi
od masywu skalnego. W przypadku występowania znacznych obciążeń typowa obudowa tu-
nelu to: kotwie, obudowa stalowa, całość pokryta betonem natryskowym odpowiedniej gru-
bości. Do najistotniejszych zalet obudowy stalowej należą: jej wysoka wytrzymałość, szybkość
w montażu, trwałość, łatwość zbudowania obudowy w kształcie zbliżonym do kołowego, pół-
kolistego, owalnego lub eliptycznego. Rozróżniamy obudowę stalową:
• sztywną,
• podatną.
Obudowa sztywna zazwyczaj jest stosowana w skałach mocnych, słabo odkształcalnych,

gdzie nie jest dopuszczalna zmiana kształtu wyrobiska. Odkształca się tylko w zakresie spręży-
stym stali, z której jest wykonana. Jeżeli wystąpią nadmiernie naprężenia przekraczające granicę
plastyczności stali obudowa odkształca się plastycznie, zmieniając swój kształt w sposób nie-
kontrolowany. Kształt obudowy sztywnej może być: prostokątny, trapezowy, łukowy, okrągły,
owalny, eliptyczny. Te trzy ostatnie kształty obudowy o konstrukcji zamkniętej wykorzystuje
się w warunkach bardzo dużych obciążeń pochodzących od masywu skalnego, zwłaszcza gdy
występuje wypiętrzanie spągu. Konstrukcje zamknięte zwykle składają się z trzech lub więcej
segmentów sztywno połączonych śrubami przez nakładki płaskie lub łubki na śruby.
Obudowa podatna jest najczęściej stosowaną obudową w tunelach i wyrobiskach koryta-
rzowych. Odrzwia obudowy są wykonane z łuków połączonych strzemionami. Pod wpływem
nadmiernych nacisków pochodzących od masywu skalnego elementy łukowe obudowy mogą
się wzajemnie przemieszczać. Powoduje to podatność obudowy, stąd krótko obudowę tę nazy-
wa się obudową ŁP. Obudowa ta jest szeroko stosowana w górnictwie jako obudowa wyrobisk
korytarzowych. W tunelach obudowa podatna jest wykorzystywana, gdy występują duże obcią-
żenia pochodzące od masywu skalnego zarówno statyczne, jak i dynamiczne. Typowe odrzwia
obudowy ŁP składają się z łuku stropnicowego (KS – 1) i dwóch łuków ociosowych (KO – 2,
rys. 17.25), łączonych strzemionami (rys. 17.26). Łuki stropnicowe mają mniejszy profil (KS),
aby mogły wchodzić w korytka łuków ociosowych (KO). Przy większych przekrojach odrzwi
stosuje się obudowę czteroczęściową, składającą się z dwóch łuków ociosowych i dwóch łuków
stropnicowych. W skład obudowy łukami podatnymi wchodzą również okładziny, rozpory.
Gdy w spągu wyrobiska występują skały o niskich parametrach wytrzymałościowych, czasami
spąg wykłada się płytami betonowymi lub stalowymi. Łuki podatne wyrabiane są z kształtow-
ników stalowych o proﬁlu korytkowym typu: TH, MD, DS, ŁK lub profilu typu V. Łuki po-
datne z kształtowników o profilu korytkowym typu TH, MD, DS. 28, ŁK wykonywane były
przez kilkadziesiąt lat i aktualnie część z nich nie jest produkowana (TH, MD), a pozostałych
679
produkcja systematycznie spada. Praktycznie dzisiaj wykorzystuje się profil typu V. Spowodo-
wane to jest faktem, że charakterystyka pracy obudowy wykonanej z kształtownika o profilu
korytkowym (TH, MD, DS. 28, ŁK) jest gorsza aniżeli charakterystyka obudowy wykonanej
z profilu V. Na połączeniu łuku stropnicowego z łukiem ociosowym:
a) łuki korytkowe typu: TH, MD, DS. 28, ŁK złączone są za pomocą strzemion kabłąkowych
(rys. 17.26) i współpracują ze sobą na powierzchni ścianek bocznych (na tej powierzchni
występuje tarcie). Strzemiona łączące stropowe i ociosowe obudowy mają istotny wpływ
na nośność obudowy. Tymczasem charakterystyka pracy złącza ze strzemionami kabłąko-
wymi jest nieprawidłowa, gdyż przy wysokich ciśnieniach na obudowę kabłąki się ukosują
i ulegają deformacji,
b) łuki wykonane z kształtownika V przede wszystkim współpracują na kołnierzach obudowy
(rys. 17.27). Do złączenia łuków stosuje się strzemiona dwujarzmowe z zabierakami typu
SD (rys. 17.28) lub SDO.
Rys. 17.25. Odrzwia obudowy ŁP
Rys. 17.26. Strzemiona odrzwi obudowy ŁP
Kształtowniki o profilu V produkowane są w sześciu przekrojach: V21, V25, V29, V32,

V36 i V44. Liczba przy typie kształtownika V oznacza masę jednostkową w kilogramach
na 1 mb (np. zapis V44 oznacza kształtownik o profilu V i masie 44 kg/mb). Wraz ze
wzrostem przekroju poprzecznego kształtownika V rośnie wytrzymałość odrzwi obudowy
680
Rys. 17.27. Współpraca łuków o profilu korytkowym typu TH oraz współpraca łuków o profilu typu V
Rys. 17.28. Strzemię typu SD, a – dolne, b – górne (wg Rułka, 2006)
wykonanej z tego kształtownika.

Najlżejsze odrzwia obudowy ŁP o przekroju V21 wykonywane są w 10 rozmiarach
różniących się wielkością odrzwi: od ŁP1 /V21/A o powierzchni przekroju poprzecznego
5,51 m2 (szerokość s = 250050 mm, wysokość w = 250050 mm) wzrastająco co jedną
wielkość aż do ŁP10 /V21/A o powierzchni przekroju poprzecznego 17,63 m2 (szerokość
s = 5500110 mm, wysokość w = 380076 mm). Dla wyjaśnienia ŁP10 /V21/A oznacza
łuk podatny o wielkości odrzwi 10 wykonany z kształtownika V21, do odrzwi trzyczęścio-
wych, typoszeregu A.
Odrzwia obudowy ŁP o przekroju V25 wykonywane są w 13 rozmiarach różniących
się wielkością odrzwi: od ŁP1 /V25/A o powierzchni przekroju poprzecznego 5,52 m2
(s = 250050 mm, w = 250050 mm) wzrastająco co jedną wielkość aż do ŁP13 /V25/A o po-
wierzchni przekroju poprzecznego 24,00 m2 (s = 6400128 mm, w = 442589 mm).
się wielkością odrzwi. Pierwsze pięć rozmiarów odrzwi od ŁP6 /V29/A o powierzchni
przekroju poprzecznego 9,56 m2 (s = 370074 mm, w = 300060 mm) wzrastająco co
jedną wielkość aż do ŁP10 /V29/A o powierzchni przekroju poprzecznego 17,57 m2
(s = 5500110 mm, w = 380076 mm) wykonywane są jako obudowa trzyczęściowa
(jeden łuk stropnicowy i dwa łuki ociosowe). Kolejnych 11 odrzwi ŁP9 /V29/4/A o po-
wierzchni przekroju poprzecznego 14,92 m2 (s = 5000100 mm, w = 350070 mm)
wzrastająco co jedną wielkość aż do ŁP19 /V29/4/A o powierzchni przekroju poprzecz-
nego 36,62 m2 (s = 8000160 mm, w = 5465109 mm) wykonywane są jako obudowa
czteroczęściowa (dwa łuki stropnicowe i dwa łuki ociosowe, rys. 17.29). Dla wyjaśnienia
681
ŁP19/V29/4/A oznacza łuk podatny o wielkości odrzwi 19 wykonany z kształtownika

V29 do odrzwi czteroczęściowych typoszeregu A.
Rys. 17.29. Odrzwia obudowy składające się z czterech części

się wielkością odrzwi. Pierwsze cztery rozmiary odrzwi od ŁP7/V32/A o powierzch-
ni przekroju poprzecznego 11,2 m2 (s = 420084 mm, w = 310062 mm) wzrasta-
jąco co jedną wielkość aż do ŁP10 /V32/A o powierzchni przekroju poprzecznego
17,6 m2 (s = 5500110 mm, w = 380076 mm) wykonywane są jako obudowa trzy-
częściowa. Kolejnych 13 odrzwi ŁP7/V32/4/A o powierzchni przekroju poprzecznego
11,2 m2 (s = 420084 mm, w = 310062 mm) wzrastająco co jedną wielkość aż do
ŁP19/V32/4/A o powierzchni przekroju poprzecznego 36,62 m2 (s = 8000160 mm,
w = 5465109 mm) wykonywane są jako obudowa czteroczęściowa.
Odrzwia obudowy ŁP o przekroju V36 wykonywane są w 13 rozmiarach różnią-
cych się wielkością odrzwi od ŁP7/V36/4/A o powierzchni przekroju poprzecznego
11,2 m2 (s = 420084 mm, w = 310062 mm) wzrastająco co jedną wielkość aż do
ŁP19/V36/A o powierzchni przekroju poprzecznego 36,62 m2 (s = 8000160 mm,
w = 5465109 mm) wykonywane są jako obudowa czteroczęściowa.
Czasami dla zabezpieczenia wyrobiska potrzebne są odrzwia obudowy łukowej podatnej
o zwiększonej wysokości (ŁPP) w porównaniu do typowych obudów łukowych. Dotyczy to
obudów łukowych o dużych szerokościach (od 3700 mm do 5500 mm), w których podnosi
się wysokość odrzwi. Odrzwia ŁPP mogą być trzyczęściowe (rys. 17.30a) lub czteroczęściowe
(rys. 17.30b). Mogą być trzy stopnie podwyższenia odrzwi obudowy I, II, III. Przy drugim
i trzecim stopniu podwyższenia odrzwi obudowy dla zwiększenia jej stabilności łuki ocio-
sowe się przykotwia (Rułka, 2006). Dla przykładu, największe typowe odrzwia o wielkości
682
10 wykonane z kształtownika V36, czteroczęściowe o szerokości s = 5500 mm mogą mieć

wysokość:
• w stopniu I, ŁPP10/V36/4/I w = 4300 mm,
• w stopniu II, ŁPP10/V36/4/I w = 4800 mm,
• w stopniu III, ŁPP10/V36/4/I w = 5300 mm.
Rys. 17.30. Odrzwia łukowej obudowy podwyższonej ŁPP: a) trzyczęściowe, b) czteroczęściowe (wg Rułka,
2006)
W warunkach silnego wypiętrzania spągu stosuje się obudowy zamknięte (Rułka, 2006).
Obudowy zamknięte można podzielić na:
• łukową podatną obudowę zamkniętą ŁPZ,
• zamkniętą obudowę kołową podatną ZOKP.
Łukowa podatna obudowa zamknięta ŁPZ może być zbudowana z trzy- lub czteroczęścio-
wych odrzwi obudowy łukowej oraz łukowego elementu jedno- lub dwuczęściowego założo-
nego w spągu. Element spągowy łączy się z łukami ociosowymi za pomocą stóp łącznikowych
(rys. 7.31). Największe typowe odrzwia łukowej podatnej obudowy zamkniętej ŁPZ10 /V36/4
mają wymiary: s = 5500 mm, w = 3800 mm, w1 = 4500 mm, R1 = 4575 mm, l1 = 3215 mm.
Rys. 17.31. Łukowa podatna obudowa zamknięta ŁPZ (wg Rułka, 2006)
683
Zamknięta obudowa kołowa podatna ZOKP składa się z czerech elementów obudowy łuko-
wej połączonych strzemionami (rys. 17.32). Największe typowe odrzwia zamkniętej obudowy
kołowej podatnej 5,5 ZOKP/V36 mają wymiary: D = 5500 mm, l = 4955 mm, c = 500 mm.
Rys. 17.32. Zamknięta obudowa kołowa podatna ZOKP (wg Rułka, 2006)
Dla zapewnienia stateczności obudowy i ustalenia stałej odległości między odrzwiami stosu-
je się rozpory stalowe. Obecnie stosuje się rozpory stalowe o dwustronnym kierunku działania.
Zakłada się, że na każdy łuk obudowy podatnej przypadają co najmniej dwie rozpory założone
w taki sposób, aby łączyły się wzdłuż wyrobiska z pozostałymi rozporami. Klasyczną obudowę
łukową wyrobiska uzupełniają okładziny, które zakłada się bezpośrednio na łuki obudowy.
Okładzina zapewnia odpowiednie rozparcie odrzwi obudowy, a przez to jej właściwą współ-
pracę z masywem skalnym. Elementami okładzinowymi mogą być:
• różnego rodzaju okładziny siatkowe,
• okładziny żelbetowe lub strunobetonowe,
• okładziny metalowe wykonane z blachy.
Siatki okładzinowe po założeniu powinny stykać się ze sobą, aby utworzyć zamkniętą po-
wierzchnię osłaniającą. Okładziny żelbetowe i okładziny z blachy w zależności od potrzeb
można zakładać na zakładkę, styk lub ażurowo. Jeżeli obudowa stalowa jest zakładana jako
pierwsza, bezpośrednio do wydrążonego wyrobiska, wówczas pustki, występujące za okładzi-
nami należy wypełnić szczelnie skałą płonną, urobioną podczas drążenia skały. W tunelu, gdy
obudowa stalowa łukowa jest montowana na wcześniej wykonaną obudowę wstępną, składają-
cą się z kotwi i betonu natryskowego, nie stosuje się okładzin a tylko rozpory.
Powyżej omówiono typowe obudowy łukowe podatne stosowane głównie w wyrobiskach
korytarzowych kopalń. Tunele z reguły mają większe wymiary od występujących w wyrobi-
skach korytarzowych kopalń (może poza rozcinkami ścianowymi). W przypadku stosowania
obudów łukowych podatnych jako obudowy tuneli w większości przypadków konieczne jest
zwiększenie wymiarów odrzwi obudowy ponad standardową. Jest to możliwe. Jako obudowę
tuneli wykorzystuje się klasyczne części obudowy łukowej wykonane z wyższych numerów
kształtowników (np. V36, V44) lub projektuje się obudowę stalową specjalnie dla drążonego
684
Tabela 17.5. Nośność wybranych typów obudów stalowych (Hoek, 2010)
Szerokość kołnie-
Masa jednostko-
Maksymalne ciśnienie na
Wysokość sekcji
Numer krzywej
obudowę pmax (MPa) w za-
rza w mm
wa kg/m
w mm
leżności od średnicy tunelu
.Typ obudowy
D(m) i rozstawu obudowy
s(m) oraz maksymalne
odkształcenie max
pomax = 19,9D‒1,23/s
305 305 97 1
pomax = 13,2D‒1,3/s
203 203 67 2
pomax = 7,0D‒14/s
150 150 32 3
max = 0,30%
pomax = 17,6D‒1,29/s
203 254 82 4
pomax = 11,1D‒1,33/s
152 203 52 5
max = 0,26%
pomax = 15,5D‒1,24/s
171 138 38 6
pomax = 8,8D‒1,27/s
124 108 21 7
max = 0,55%
220 190 19 pomax = 8,6D‒1,03/s

8
140 130 18 max = 1,35%
220 280 29 pomax = 18,3D‒1,02/s

9
140 200 26 max = 1,30%
34 mm kotwie skalne 10 pomax = 0,354/s2

SS39 siatka rozszczepiona 14 pomax = 0,05/s2
Kotwie typu Swellex 15 pomax = 0,11/s2
Kotwie wklejane 20 mm 16 pomax = 0,17/s2
Kotwie z włókien szklanych 22 mm pomax = 0,26/s2
Gładkie kotwie linowe 17 pomax = 0,15/s2
Klatkowane kotwie linowe 18 pomax = 0,30/s2
Grubość, Maksymalne ciśnienie na

Wiek, dni Rc, MPa
mm obudowę tunelu
1000 28 35 pomax = 57,8D‒0,92
300 28 35 pomax = 19,1D‒0,92
150 28 35 pomax = 10,6D‒0,97
100 28 35 pomax = 7,3D‒0,98
50 28 35 pomax = 3,8D‒0,99
50 3 11 pomax = 1,1D‒0,97
50 0,5 6 pomax = 0,6D‒1,0
685
tunelu. Trzeba także pamiętać, że w tunelach z reguły obudowa stalowa łukowa nie występuje
samodzielnie. Jeżeli ze względu na znaczne ciśnienia masywu skalnego należy zastosować sta-
lową obudowę łukową, to kolejność zakładania obudowy jest następująca: kotwie, siatka, be-
ton natryskowy, stalowa obudowa łukowa, beton natryskowy pokrywający obudowę stalową.
Obudowa stalowa praktycznie pracuje wtedy jako obudowa sztywna.
Więcej informacji na temat obudów wyrobisk odrzwiami podatnymi można znaleźć w nor-
mach: PN-90/G-06011, PN-91/G-15000-11, PN-88/G-15000/06, PN-G-15000-7:1996,
PN-92/G-15000/05, PN-93/G-15000/02, PN-93/G-15000/03. Metody projektowania sta-
lowych obudów odrzwiowych podano w normach: PN-G-05020: 1997, PN-G-05600:1998
oraz szeregu prac m.in. w pracy Rułki (2006).
Na zakończenie w tabeli 17.5 podano (za Hoek, 2010) maksymalne wartości ciśnień jakie
mogą przenieść różnego typu obudowy stalowe. Dla porównania na końcu tej tabeli podano
również maksymalne wartości ciśnień, jakie może przenieść obudowa wykonana z betonu na-
tryskowego.
Literatura
[1] Alexander L., Hosking A.D.: Principles of rockbolting – Formation of a support me-
dium, Proc. Symposium Rockbolting, Australian Inst. Min. Metall, Paper 1, 1971.
[2] Amadei B., Stephansson O.: Rock stress and its measurements, Chapman & Hall,
1997.
[3] Aydan Ö., Kawamoto T.: A comparative numerical study on the reinforcement effects
of rockbolts and shotcrete support systems. Proc. of Computer Methods and Advances
in Geomechanics (edited by Beer, Booker & Carter), pp. 1443-1448, A.A. Balkema,
Rotterdam, 1991.
[4] Bargieł K., Kondoł P., Wróbel J.: Zastosowanie kotwi prętowo-spoiwowych klasy KLS-
1/RM przy przebudowie wyrobisk korytarzowych na przykładzie doświadczeń O/ZG
„Rudna”. Obudowa kotwiowa jako skuteczny sposób zabezpieczania wyrobisk górni-
czych, s.143-148, 1998.
[5] Barton N., Bandis S.: Review of predictive capabilities of JRC-JCS model in engineer-
ing practice. Rock Joints (edited by N. Barton & O. Stephansson), pp. 603-610, A.A.
Balkema, Rotterdam, 1990.
[6] Benmokrane B., Ballivy G.: Laboratory study of shear behaviour of rock joints under
constant normal stiffness conditions. Proc. of 30th U.S. Symposium on Rock Mecha-
nics (edited by A.W. Khair), pp. 899-906, A.A.Balkema, Rotterdam, 1989.
[7] Bergman S.G., Bjurström. S.: Swedish experience of rock bolting. A keynote lecture.
1983. Proc. of Int. Symposium on Rock Bolting. (edited by O. Stephansson), pp. 243-
255, A.A.Balkema, Brookfield, 1984.
[8] Berry D.S.: The Ground Considered as a Transversely Isotropic Material. Int. J. Rock.
686
Mech. Min. Sci. & Geomech, Abstr. Vol. 1, pp. 159-167, 1964.
[9] Bieniawski Z.T.: Strata Control in Mineral Engineering, A.A. Balkema, Rotterdam,
1987.
[10] Boussinesq J.: Application des Potentiales a L’etude de L’equilibre et du movement des
solides elastiques. Gauthers – Villars, Paris, 1885.
Hall, London, 1994.
[12] Brunner F.E.: Geomechanical aspects of hard rock mining in Chile. Materiały Szkoły
Eksploatacji Podziemnej, Seria Wykłady, pp. 23-46, 1996.
[13] Callis A.V., Nelson S.R.: Progress into Roadway Reinforcement Techniques in the UK.
The Mining Engineer, Nov., pp. 233-240, 1987.
[14] Cała M.: Wpływ budowy i własności górotworu na parametry obudowy kotwiowej
wyrobisk górniczych, Praca doktorska, Katedra Geomechaniki, Budownictwa i Geo-
techniki, AGH, Kraków, 1997.
[15] Cała M., Tajduś A. Flisiak J.: Mechanizm współpracy obudowy kotwiowej z górotwo-
rem o zróżnicowanej budowie geologicznej, Wydawnictwo Szkoły Eksploatacji Pod-
ziemnej, 2001.
[16] Carranza-Torres C.: Analytical and numerical study of the mechanics of rockbolt rein-
forcement around tunnels in rock masses, Rock Mechanics & Rock Engineering, Vol.
42, pp. 175-228, 2009.
[17] Chappel B.A.: Deformational Response in Discontinua, Int. J. Rock. Mech. Min. Sci.
& Geomech, Abstr. Vol. 16, pp. 377-390, 1979.
[18] Cho T.F., Lee C.: A New Discrete Rockbolt Element for Finite Element Analysis. Int.
J. Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech, Abstr. Vol. 30, Nr 7, pp. 1307-1310, 1993.
[19] Chudek M.: Obudowa wyrobisk korytarzowych i komorowych. Wydawnictwo „Śląsk”,
wyd.2, Katowice, 1986.
[20] Chugh Y.P.: Effects of moisture on anchorage capacity of expansion shell rock bolts.
Proc. of 26th U.S. Symposium on Rock Mechanics (edited by Ashworth E.), pp. 413-
423, A.A.Balkema, Rotterdam, 1985.
[21] Cox R.M.: Why some bolted mine roofs fall, AIME Project No. GZ2912, 1973.
[22] Cox R.M.: Why Some Bolted Mine Roofs Fail. Trans. SME-AIME, No. 256, pp. 167-
171, 1974.
[23] Davis R.L.: Split-set Rock Bolt Analysis, Int. J. Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech.
Abstr, Vol. 16. pp. 1-10, 1979.
[24] Deb D., Das K.C.: Modelling of fully grouted rock bolt based on enriched finite ele-
ment method, Int. J. Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech, Abstr. Vol. 48, pp. 283-293,
2011.
[25] Desai C.S., Fishman K.L.: Constitutive models for rock and discontinuities (joints).
Proc. of the 28th U.S. Symposium on Rock Mechanics. (edited by Farmer I.W., Dae-
687
men J.J.K, Desai C.S., Glass C.E. & Neuman S.P.), pp. 609-619, A.A. Balkema, Rot-
terdam, 1987.
[26] Duan F., Parisieau W.G.: Equivalent elastic moduli of cable bolted finite elements, Proc.
of Computer Methods and Advances in Geomechanics (edited by Beer, Booker & Car-
ter), pp.1135-1140, A. A. Balkema, Rotterdam, 1991.
[27] Dunham R.K.: Model Studies of Resin-Anchored Bolting Reinforcement, Colliery
Guardian, Nov. pp. 592-603, 1976.
[28] Eeckhout E.M., Peng S.S.: The Effect of Humidity on the Compliances of Coal Mine
Shales. Int. J. Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech, Abstr. Vol. 12, pp. 335-340, 1975.
[29] Eeckhout E.M.: The Mechanisms of Strength Reduction due to Moisture in Coal Mine
Shales, Int. J. Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech, Abstr. Vol. 13, pp. 61-67, 1976.
[30] Evans W.H.: The strength of undermined strata. Trans. Inst. Mining & Metallurgy
U.K. Vol. 50, pp. 475-532, 1941.
[31] Fairhurst C., Singh B.: Roofbolting in horizontally laminated rock. Engineering Mi-
ning Journal. Feb., pp. 80-90, 1974.
[32] Filcek H., Tajduś A.: Wpływ obudowy kotwiowej na zachowanie się górotworu w oto-
czeniu wyrobiska chodnikowego, Wiadomości Górnicze, nr 1, s.1-6, 1992.
[33] Franklin J.A., Woodfield P.F.: Comparison of a Polyester Resin and a Mechanical Rock
Bolt Anchor. Trans. Inst. of Min. & Metall, Nr 80, pp. A91-A100, 1971.
[34] Fuller P.G.: Cable supporting in mining. A keynote lecture. Proc. of Int. Symposium
on Rock Bolting (edited by O. Stephansson), A.A. Balkema, Brookfield. pp. 511-522,
1984.
[35] Gale W.J., Blackwood. R.L.: Stress Distributions and Rock Failure Around Coal Mine
Roadways, Int. J. Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech, Abstr. Vol. 24, Nr 3, pp. 165-
173, 1987.
[36] Gerrard C.M.: Rock bolting in theory. A keynote lecture. Proc. of Int. Symposium on
Rock Bolting (edited by O. Stephansson), A.A. Balkema, Brookfield, pp. 3-31, 1984.
[37] Girard A.: Choosing a ground support system for mobile ground. Proc. of the 2nd
North American Rock Mechanics Symposium. NARMS’96. (edited by M. Aubertin,
F. Hassani & H. Mitri), pp. 243-249, A.A. Balkema, Rotterdam, 1996.
[38] Goodman R.E.: Introduction to Rock Mechanics, New York, McGraw-Hill Book Co.,
1980.
[39] Ham van F., Tsur-Lavie Y.: Reinforcement Effect and Action of Perpendicular and
Inclined Roofbolts in Layered Rock Mass, Proc. of 2nd Congress of ISRM, Vol. 2.,
pp. 457-467, 1970.
[40] Hassani F.P., Fotoohi K., Molavi M.: In situ testing of composite bolt in mining exca-
vation. Proc. of the 2nd North American Rock Mechanics Symposium. NARMS’96.
(edited by M. Aubertin, F. Hassani & H. Mitri), pp. 233-242, A.A.Balkema, Rotter-
dam, 1996.
688
[41] Herbst T.F.: Yieldable roof support for mines. Proc. of 31st U.S. Symposium on Rock
Mechanics. (edited by W.A. Hustrulid & G.A. Johnson), pp. 807-814, A.A. Balkema,
Rotterdam, 1990.
[42] Hobbs D.W.: Scale Model Studies of Strata Movement around Mine Roadways. Part
I: The Dependence of Roadway closure upon Rock Strength, Int. J. Rock. Mech. Min.
Sci. & Geomech, Abstr. Vol. 5, pp. 219-235, 1968a.
[43] Hobbs D.W.: Scale Model Studies of Strata Movement around Mine Roadways. Part
II: The Effect of Dinting, Int. J. Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech, Abstr. Vol. 5,
pp. 237-244, 1968b.
[44] Hoek E.: Practical Rock Engineering, www.rocscience.com/education/hoeks_corner,
2010.
[45] Holmgren B.J.: Tunnel Linings of Steel Fibre Reinforced Shotcrete. Proc. of ISRM
Congress on Rock Mechanics. Vol. II. pp. D311-D314, 1983.
[46] Hutchinson D.J., Falmagne: Observational design of underground cable bolt support
systems utilising instrumentation. Bull. Eng. Geol. Env. Vol.58, pp. 227-241, 2000.
[47] Hyett A.J., Bawden W.F., Laush P., Ruest M., Henning J., Baillergeon M.: The S.M.A.R.T.
cable bolt: An instrument for the determination of tension in 7-wire strand cable bolts.
Proc of Environmental and Safety Concerns in Underground Construction (edited by
Lee, Yang & Chung), pp. 883-889, A.A. Balkema, Rotterdam, 1997.
[48] Indraratna B., Kaiser P.K.: Design for Grouted Rock Bolts Based on the Convergence
Control Method, Int. J. Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech, Abstr. Vol. 27, Nr 7, pp.
269-281, 1990a.
[49] Indraratna B., Kaiser P.K.: Analytical model for the design of grouted rock bolts, Int. J.
for Numerical Methods in Geomechanics, Vol. 14, pp. 227-251, 1990b.
[50] Jing L.: A two-dimensional constitutive model of rock joints with pre- and post-peak
bahaviour. Rock Joints (edited by N. Barton & O. Stephansson), pp. 663-638, A.A.
[51] Jing L., Nordlund E., Stephansson O.: An Experimental Study on the Anisotropy and
Stress-dependency of the Strength and Deformability of Rock Joints, Int. J. Rock.
Mech. Min. Sci. & Geomech, Abstr. Vol. 29, Nr 6, pp. 535-542, 1992.
[52] Kaiser P.K., Yazici S., Nose J.: Effect of Stress Change on the Bond Strength of Fully
Grouted Cables, Int. J. Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech, Abstr. Vol. 29, Nr 3,
pp. 293-306, 1992.
[53] Kane W.F., Drumm E.C.: A modified „cap” model for rock joints. Proc. of the 28th
U.S. Symposium on Rock Mechanics. (edited by Farmer I.W., Daemen J.J.K, Desai
C.S., Glass C.E. & Neuman S.P.), pp. 699-706, A.A. Balkema., Rotterdam, 1987.
[54] Kasselman J.: Selbstbohrende Injektionsanker, -nägel und Mikropfähle WIBOREX.
Proc. of Anchors in Theory and Practice. (edited by Widmann), pp. 325-334, A.A.
689
[55] Kasselman J.: Kotwie iniekcyjno-wiercące „Wiborex”. Budownictwo Górnicze i Tune-

lowe. Nr 1., s. 19-22, 1997.
[56] Katalog wyrobów dla górnictwa – Huta Łabędy SA., Gliwice, 2007.
[57] Khair A.W., Lim H.U., Jung S.J.: Application of rock mechanics principles to alleviate
a complex rock engineering problem in a coal mine – a case study. Proc. of 31st U.S.
Symposium on Rock Mechanics (edited by W.A. Hustrulid & G.A. Johnson), pp. 77-
84, A. A. Balkema, Rotterdam, 1990.
[58] Khair A.W.: Bolted rock mass behaviour. Proc. of Geomechanics ’93. (edited by Z.
Rakowski), pp. 17-24, A.A. Balkema, Rotterdam, 1994.
[59] Klich A. i in.: Maszyny i urządzenia dla inżynierów budownictwa podziemnego. Wyro-
biska korytarzowe i szybowe w górnictwie, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice, 1999.
[60] Kowalski E., Skrzyński K., Kozek B.: Wyniki badań kształtowników typu V i odrzwi
podatnej obudowy łukowej ze stali o podwyższonych własnościach mechanicznych.
Wiadomości Górnicze, nr 9, 2004.
[61] Kripakov N.P.: Alternatives For Controlling Cutter Roof in Coal Mines. Proc. of 2nd
Conf. on Ground Control in Mining (edited by S.S. Peng) W.V. Univ., pp. 142-151,
1982.
[62] Lang T.A.: Theory and Practice of Rock Bolting. Trans. Am. Inst. Min. Metall. Pet.
Eng. Nr 220, pp. 333-348, 1961.
[63] Lang T.A., Bishoff J.A., Wagner P.I.: A Program Plan for Determining Optimum Roof
Bolt Tension – Theory and Application of Rock Reinforced System in Coal Mines.
USBM Report, Nr 179185, 1979.
[64] Lei X.Y., Swoboda G., Schulter A.: Numerical computation of 3D anchor bolts and
application. Proc. of Anchors in Theory and Practice. (edited by Widmann). A.A. Bal-
kema. Rotterdam. pp. 57-66, 1995.
[65] Li C., Hakansson U.: Performance of the Swellex bolt in hard and soft rocks. Proc. of
Rock Support and Reinforcement Practice in Mining (edited by Villaescusa, Windsor
& Thompson), pp. 103-108, A.A. Balkema, Rotterdam, 1999.
[66] Li C., Hakansson U.: Performance of the Swellex bolt in hard and soft rocks. Proc. of
[67] Li C.: Rock support design based on the concept of pressure arch. Int. J. Rock. Mech.
Min. Sci. & Geomech. Abstr. Vol.43, pp. 1083-1090, 2006.
[68] Li C.: Field observations of rock bolts in high stress rock masses. Rock Mechanics &
Rock Engineering. Vol. 43, pp. 491-496, 2010.
[69] Littlejohn S.: Overview of Rock Anchorages. Comprehensive Rock Mechanics. Prin-
ciples, Practice & Projects. (edited by J.A. Hudson). Pergamon Press. Vol.4. pp. 413-
450, 1993.
[70] Liu B., Yue Z.Q., Tham L.G.: Analytical design method for a truss-bolt system for
690
reinforcement of fractured coal mine roofs–illustrated with a case study Int. J. Rock.
Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr. Vol. 42, pp. 195-218, 2005.
[71] Maleki H.N., Hardy M.P., Brest van Kempen C.J.H.: Evaluation of roof bolt tension
measuring techniques. Proc. of 26th U.S. Symposium on Rock Mechanics (edited by
E. Ashworth), pp. 425-437, A.A. Balkema, Rotterdam, 1985.
[72] Mangelsdorf C.P.: Current Trends in Roof Truss Hardware. Proc. of 2nd Conf. on
Ground Control in Mining (edited by S.S. Peng), pp. 108-112, 1982.
[73] Mangelsdorf C.P.: Design of a Roof Truss Bolting Plan for Bear Mine, Proc. of 4th
Conf. on Ground Control in Mining (edited by S.S. Peng), pp. 11-17, 1985.
[74] Mangelsdorf C.: Optimum design of roof truss installations based on bending strain
energy. Proc. of the 28th U.S. Symposium on Rock Mechanics. (edited by Farmer I.W.,
Daemen J.J.K, Desai C.S., Glass C.E. & Neuman S.P.), pp. 1115-1122, A.A. Balkema,
Rotterdam, 1987.
[75] Mindlin R.D.: Force at a Point in the Interior of a Semi-Infinite Solid. Proc. First Mi-
dwestern Conference on Solid Mechanics. Univ. of Illinois, 1953.
[76] Moosavi M., Grayeli R.: A model for cable bolt-rock mass interaction: Integration with
discontinuous deformation analysis (DDA) algorithm. Int. J. Rock. Mech. Min. Sci. &
Geomech, Abstr. Vol. 43, pp. 661-670, 2006.
[77] Myrvang A., Hanssen T.H.: Experiences with friction rock bolts in Norway. Proc. of
Int. Symposium on Rock Bolting (edited by O. Stephansson), pp. 419-423, A.A. Bal-
kema, Brookfield, 1984.
[78] Niandou H., Shao J.F., Henry J.P.: Anisotropic yield and failure of shale. Proc. of Int.
conference on Assessment and Prevention of Failure Phenomena in Rock Engineering
(edited by Paşamehmetoglu i in.), pp. 107-112, A. A. Balkema, Rotterdam, 1993.
[79] Nierobisz A., Skalski Z.: Techniczno-ekonomiczne aspekty stosowania obudowy ko-
twiowej w wyrobiskach chodnikowych polskich kopalń węgla kamiennego. Prace Na-
ukowe GIG. Nr 785, 1993.
[80] Panek L.A.: Design for Bolting Stratified Roof. Trans SME-AIME. pp. 113-119, 1964.
[81] Peng S.S.: Coal Mine Ground Control. John Wiley & Sons. Second edition, 1986.
[82] Peng S.S., Guo L.B.: A Hybrid Boundary Element – Finite Element Method of Stress
Analysis for Bolt – Reinforced Inhomogeneous Ground. Mining Science and Techno-
logy. Nr 7, pp. 1-18, 1988.
[83] Peng S.S.: An overview of application of coal mine ground control techniques in the
USA. Comprehensive Rock Mechanics. Principles, Practice & Projects. (edited by J.A.
Hudson) Pregamon Press. Vol. 5. pp. 433-450, 1993.
[84] Piechota S.: Sposoby wzmacniania obudowy kotwiowej w kopalniach rud miedzi. Bez-
pieczeństwo Pracy i Ochrona Środowiska w Górnictwie. Nr 9, s. 10-14, 1999.
[85] Piechota St.: Technika podziemnej eksploatacji złóż i likwidacji kopalń. Wydawnictwa
AGH, 2008.
691
[86] Podgórski W.: Działanie obudowy kotwiowej z punktu widzenia mechaniki górotworu.
Przegląd Górniczy. Nr 3, s.22-126, 1967.
[87] Podgórski K., Podgórski W.: Obudowa kotwiowa wyrobisk górniczych. Wydawnictwo
Śląsk. Katowice, 1969.
[88] Priest S.D.: Discontinuity Analysis for Rock Engineering. Chapman & Hall. London,
1993.
[89] Raju N.M., Ghose A.K.: Strata Reinforcement with Bolting and Wire-Rope Systems
– A Comparative Study. Int. J. Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr. Vol. 19,
pp. 103-106, 1982.
[90] Rak Z.: Dobór spoiw cementowych i parametrów technologii dla wysokiego kotwienia
górotworu. Praca doktorska. Akademia Górniczo-Hutnicza. Katedra Górnictwa Pod-
ziemnego, 2000.
[91] Rataj M.: Aktualne tendencje w technice i technologii kotwienia w kopalniach wę-
gla kamiennego Australii. Mat. Konf. Szkoły Eksploatacji Podziemnej ’97. s. 127-136,
1997.
[92] Rataj M.: Zastosowanie kotwi linowych w australijskich kopalniach węgla. Obudowa
Kotwiowa jako skuteczny sposób zabezpieczania wyrobisk w kopalniach rud miedzi.
Suplement, 1998.
[93] Reed M.B., Grasso P., Rizzi D., Rabajoli G.: Improvement of Rock Properties by Bol-
ting in the Plastic Zone Around a Tunnel: A Numerical Study. Int. J. Rock. Mech. Min.
Sci. & Geomech. Abstr. Vol. 30, Nr 5, pp. 567-571, 1993.
[94] Reynolds Ch.: The Experiences and New Directions of Roofbolting in Australian Coal
Mines. Mat. Konf. Szkoły Eksploatacji Podziemnej, pp. 145-156, 1994.
[95] Rizkalla M.K., Mitri H.S.: Time dependent modelling of fill and cable bolts in soft rock mi-
nes. Proc. of the 2nd North American Rock Mechanics Symposium. NARMS’96. (edited
by M. Aubertin, F. Hassani & H. Mitri), pp. 139-146, A.A. Balkema, Rotterdam, 1996.
[96] Roy S., Rajagopalan A.B.: Analysis of Rockbolt Reinforcement Using Beam-Column
Theory. International Journal for Numerical and Analytical Methods in Geomechanics.
Vol. 21, pp. 241-253, 1997.
[97] Rułka K.: Stalowe obudowy odrzwiowe. Nowe rozwiązania konstrukcyjne i metody
projektowania. Praca zbiorowa, GIG, Katowice, 2006.
[98] Salamon M.G.D.: Two-Dimensional Treatment of Problems Arising from Mining Ta-
bular Deposits in Isotropic or Transversely Isotropic Ground. Int. J. Rock. Mech. Min.
Sci. & Geomech. Abstr. Vol. 5, pp. 159-185, 1968a.
[99] Salamon M.D.G.: Elastic Moduli of a Stratified Rock Mass. Int. J. Rock. Mech. Min.
Sci. & Geomech. Abstr. Vol. 5, pp. 519-527, 1968b.
[100] Salamon M. D. G.: Some applications of the frictionless laminated model. Proc. of
29th U.S. Symposium on Rock Mechanics (edited by P. A. Cundall, R. L. Sterling &
A. M. Starfield), pp. 891-898, A. A. Balkema, Rotterdam, 1989.
692
[101] Salamon M.D.G.: Deformation of stratified rock masses: A laminated model. J.S.Afr.
Inst.Min.Metall., Vol. 91, Nr 1, pp. 9-25, 1991.
[102] Sargand S.M., Hazen G.A.: Technical Note. Deformation Behaviour of Shales. Int. J.
Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr. Vol. 24, Nr 6, pp. 365-370, 1987.
[103] Satola I.S.: Testing of the yielding cable bolt achieved by debonding. ISRM Internatio-
nal Congress (edited by Vouille G. & Berest P.), pp. 1467-1470, 1999.
[104] Schach R., Garshol K., Heltzen A.M.: Rock Bolting. A Practical Handbook. Pergamon
Press, 1979.
[105] Scott J.J.: Dynamic rock anchors. Proc. of 30th U.S. Symposium on Rock Mechanics
(edited by A.W. Khair), pp. 869-876, A.A.Balkema, Rotterdam, 1989.
[106] Scott J.J.: Formable rock anchors – A new concept. Proc. of 31st U.S. Symposium on
Rock Mechanics (edited by W.A. Hustrulid & G.A. Johnson), pp. 815-822, A.A. Bal-
kema, Rotterdam, 1990.
[107] Sheng-Hong Ch., Cheng-Hua F., Isam S.: Finite element analysis of jointed rock mas-
ses reinforced by fully-grouted bolts and shotcrete lining. International Journal of Rock
Mechanics & Mining Sciences. Vol. 46, pp. 19-30, 2009.
[108] Shepherd J., Fisher N.I.: Faults and Their Effect on Coal Mine Roof Failure and Mi-
ning Rate: A Case Study in a New South Wales Colliery. Mining Engineering. Sept. pp.
1325-1334, 1978.
[109] Shirokow A.P., Pisliakow B.G.: Razciot i wybor kriepi sopriażiennych gornych wyrobo-
tok, Niedra, Moskwa, 1988.
[110] Shook J.C.: Rehabilitation roof bolting in a deep salt mine. Prof. of 33rd U.S. Sym-
posium on Rock Mechanics (edited by J.R Tillerson & W.R. Wawersik), pp. 481-489,
A.A. Balkema,Rotterdam, 1992.
[111] Siddal R. G., Gale W.: Strata control – a new science for an old problem. Trans. Instn.
Min. Metall. Sect. A: Min. industry. Nr Jan-April, pp. A1-A12, 1992.
[112] Siewierski S.: Współpraca mocowanych punktowo kotwi z górotworem rozwarstwio-
nym. Przegląd Górniczy Nr 1, s. 5-17, 1975.
[113] Singh T.N.: Cable Bolting for Ground Control During Mining Thick Coal Seams
– a Case Study. Proc. of The Int. Mining Tech ’95 Symposium (edited by Zhu Deren).
pp. 269-278, 1995.
[114] Sinha R.S., Schoeman K.D.: Rock Tunnels and Rock Reinforcement. Proc. of The Int.
Symposium on Rock Bolting (edited by O. Stephansson), pp. 333-344, A.A.Balkema,
Brookfield, 1984.
[115] Smith W. C.: Roof Control Strategies for Underground Coal Mines. Information Cir-
cular IC 9351. U.S. Dept. of the Interior. Bureau of Mines, 1993.
[116] Snuparek R., Paloncy L.: Rock reinforcement by integrated system of bolting and gro-
uting. Proc. of Anchors in Theory and Practice. (edited by Widmann), pp. 125-130,
A.A.Balkema, Rotterdam, 1995.
693
[117] Snyder V.W: Analysis of beam building using fully grouted roof bolt. Proc. of the Int.
Symposium on Rock Bolting (edited by O. Stephansson), pp. 187-194, A.A.Balkema,
Brookfield, 1984.
[118] Spang K., Egger P.: Action of Fully-Grouted Bolts in Jointed Rock and Factors of Influ-
ence. Rock Mechanics and Rock Engineering. Nr 23. pp. 201-209, 1990.
[119] Stacey T.R., Ortlepp W. D., Kirsten H.A.D.: Energy-absorbing capacity of reinforced
shotcrete, with reference to the containment of rockburst damage. J.S.Afr. Inst. Min.
Metall. Nr 4/5, pp. 137-140, 1995.
[120] Stacey T.R., Ortlepp W.D.: Performance of tunnel support under large deformation
static and dynamic loading. Tunnelling and Underground Space Technology. Vol. 13,
Nr 1, pp. 15-21, 1998.
[121] Stacey T.R., Ortlepp W.D.: Retainment support for dynamic events in mines. Proc. of
[122] Stalowa obudowa chodnikowa o zwiększonej wytrzymałości. Prace naukowe GIG. Se-
ria Konferencje Nr 52. Katowice 2006.
[123] Stephansson O., Jing L.: Testing and modelling of rock joints. Proc. of Mechanics of
Jointed and Faulted Rock (edited by H.P. Rossmanith), pp. 37-47, 1995.
[124] Stillborg B.: Professionals Users Handbook for Rock Bolting. Series on Rock and Soil
Mechanics. Trans Tech Publications, 1986.
[125] Stille H.: Theoretical aspects on the difference between prestressed anchor bolt and
grouted bolt in squeezing rock. Proc. of the Int. Symposium on Rock Bolting (edited
by O. Stephansson), pp. 65-73, A.A. Balkema, Rotterdam, 1984.
[126] Stille H., Holmberg M., Nord G.: Support of Weak Rock with Grouted Bolts and
Shotcrete. Int. J. Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr. Vol. 26, pp. 99-113, 1989.
[127] Stille H., Krauland N., Fredriksson A.: Improvement of undercut-and-fill mining tech-
nology in Sweden. Materiały Konferencyjne Szkoły Eksploatacji Podziemnej. Seria:
Wykłady. Nr 15, 1996.
[128] Stopyra M.: Obudowa kotwiowa w górnictwie australijskim. Wiadomości Górnicze.
Nr 1, s. 14-18, 1992.
[129] Stopyra M., Rak Z., Stasica J., Niełacny P.: Nowa technologia kotwienia górotworu
z wykorzystaniem lin. II Konferencja Obudowa kotwiowa jako skuteczny sposób za-
bezpieczania wyrobisk górniczych, s. 129-142, 1998.
[130] St-Pierre L., Hassani F.P., Radziszewski P.H., Quellet J.: Development of dynamic mo-
del for cone bolt. International Journal of Rock Mechanics & Mining Sciences. Vol. 46,
pp. 107-114, 2009.
[131] Surma A.: Wpływ przemieszczającego się frontu eksploatacyjnego na procesy zacho-
dzące w stropie chodnika przyścianowego wykonanego w samodzielnej obudowie ko-
twiowej. Praca Doktorska. Zakład Górnictwa Podziemnego. Wydział Górniczy. AGH,
694
1997.
[132] Swoboda G., Marence M.: FEM modelling of rock bolts. Proc. of Computer Methods
and Advances in Geomechanics (edited by Beer, Booker & Carter), pp. 1515-1520,
A.A. Balkema, Rotterdam, 1991.
[133] Tang H.Y., Peng S.S.: Reinforcement Analysis and Design of Mechanical Roof Bolting
Systems in Horizontally Bedded Mine Roofs. Int. J.Min.Eng. Nr 3, pp. 1-26, 1985.
[134] Thomas E.: Suggestions for Inspection of Roof Bolts Installations. Bureau of Mines. IC
7621, 1951.
[135] Tincelin E.: Roof Bolting Recommendations. Explorations and Exploitation of Mine-
ral Deposits of Mineral Processing. Industrial Promotion, 1970.
[136] Tung G., Shuanchen G.: Investigation on the Interaction Relation Between Anchor
Bolt Shotcrete Support and Surrounding Rock. Proc. of the Int. Symposium of Mining
Technology, pp. 689-695, 1985.
[137] Unrug K.F.: Monitoring of the Performance of Mechanical Roof Bolts in an Appala-
chian Coal Mine. Proc. of Underground Mining Methods and Technology (edited by
A. B. Szwilski & M. J. Richards). Elsevier Science Publishers, pp. 333-344, 1987.
[138] Unrug K.F.: Niejednolite kotwienie stropu w amerykańskich kopalniach węgla. Mate-
riały Szkoły Eksploatacji Podziemnej, pp. 319-335, 1996.
[139] U S Army Corps of Engineers: Engineering and Design. Rock Reinforcement. Engine-
er Manual EM 1110-1-2907, 1980.
[140] White C.C.: Roof Support of Underground Mines and Openings. Patent Nr 3.505.824.
U.S. Patent Office. Washington D.C., 1970.
[141] Wijk G.: A Theoretical Remark on the Stress Field around Prestressed Rock Bolt. Int. J.
Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr. Vol. 15, pp. 289-294, 1978.
[142] Wojno L.: Doświadczenia z zakresu obudowy kotwiowej w kopalniach Republiki Połu-
dniowej Afryki. Szkoła Eksploatacji Podziemnej ‘94, tom I, pp. 209-225, 1994.
[143] Wojno L., Jager A.J.: Spotlight on new developments in the support of tunnels in South
African mines under high stress conditions. Proc. of 1st North American Symposium
on Rock Mechanics (edited by Nelson & Laubach), pp. 927- 934, A.A. Balkema, Rot-
terdam, 1994.
[144] Wojno L.: Praktyczne aspekty projektowania obudów wyrobisk korytarzowych w świe-
tle doświadczeń górnictwa RPA i możliwości ich adaptacji w górnictwie polskim. Bi-
blioteka Szkoły Eksploatacji Podziemnej ‘95, seria wykłady nr 9, 1995.
[145] Virtanen T.: Cable bolting in poor rock conditions. Proc. of Mechanics of Jointed and
Faulted Rock (edited by H.P. Rossmanith), pp. 867-871, A.A. Balkema, Rotterdam,
1995.
[146] Yoshinaka R., Yamabe T.: Joint Stiffness and the Deformation Behaviour of Discon-
tinuous Rock. Int. J. Rock. Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr. Vol. 23, Nr 1, pp.
19-28, 1986.
695
[147] Zheng Y., Lin S.: Application of telescopic rockbolt and flexible shotcrete in the tunnel
surrounded by rock subjected to large deformation. Proc. of 32nd U.S. Symposium on
Rock Mechanics (edited by J. CL. Roegiers), pp. 1047-1056, A.A.Balkema, Rotterdam,
1991.
[148] Zhenxi D.: The Present Situation and Development of the Bolting and Shotcreting
Technique in Rock Tunneling. Proc. of the Int. Mining Tech ’95 Symposium (edited
by Zhu Deren), pp. 331-339, 1995.
Normy
1. PN-91/G-15000-11 Obudowa chodników odrzwiami podatnymi z kształtowników ko-
rytkowych. Kształtowniki korytkowe proste. Badania złącz. PKNMiJ, Warszawa.
2. PN-88/G-15000/06 Obudowa chodników odrzwiami podatnymi z kształtowników ko-
rytkowych. Elementy pomocnicze. Stopa podporowa. PKNMiJ, Warszawa.
3. PN-G-15000-7:1996 Obudowa chodników odrzwiami podatnymi z kształtowników ko-
rytkowych. Rozpory stalowe dwustronnego działania. Wymagania i badania. PKNMiJ,
Warszawa.
4. PN-90/G-06011 Wyrobiska korytarzowe poziome i pochyłe w kopalniach. Wyrobiska
obudowane odrzwiami z kształtowników korytkowych. Wymagania i badania przy odbio-
rze. PKNMiJ, Warszawa.
rytkowych. Odrzwia łukowe otwarte. Badania stanowiskowe. PKNMiJ, Warszawa.
rytkowych. Odrzwia łukowe podatne ŁP z kształtowników typu V, typoszereg A. Wymiary.
PKNMiJ, Warszawa.
rytkowych. Odrzwia łukowe podatne ŁP z kształtowników typu V, typoszereg A. Łuki.
PKNMiJ, Warszawa.
8. PN-G-06010 Wyrobiska korytarzowe poziome i pochyłe. Przekroje poprzeczne syme-
tryczne. PKNMiJ, Warszawa.
9. PN-G-05020:1997. Podziemne wyrobiska korytarzowe i komorowe. Obudowa sklepiona.
Zasady projektowania i obliczeń statycznych. PKNMiJ, Warszawa.
10. PN-G-05600:1998. Podziemne wyrobiska korytarzowe i komorowe w kopalniach. Obu-
dowa powłokowa. Wytyczne projektowania i obliczeń statycznych. PKNMiJ, Warszawa.
696
18. Wpływ wykonania tunelu na powierzchnię terenu
18. WPŁYW WYKONANIA TUNELU NA PO-

WIERZCHNIĘ TERENU
18.1. Wprowadzenie
Podczas wykonywania budowli podziemnych, takich jak: tunele, sztolnie, podziemne skła-
dowiska odpadów, garaże podziemne, podziemne magazyny itp., niezwykle ważna jest moż-
liwość przewidywania przyszłych deformacji wewnątrz masywu skalnego lub gruntowego
oraz na jego powierzchni. Wykonanie budowli podziemnej powoduje naruszenie istniejącego
w masywie skalnym pierwotnego stanu naprężenia, odkształcenia, a w konsekwencji powsta-
nie wtórnego stanu naprężenia i odkształcenia, oraz przemieszczenia. Wartość odkształceń
i przemieszczeń powstałych w otoczeniu budowli podziemnej, a także jej wpływ na deformacje
powierzchni zależy od: lokalnych warunków geologicznych, wymiarów i głębokości jej wyko-
nania, własności masywu skalnego lub gruntowego, zawodnienia oraz sposobu drążenia. Gdy
budowle podziemne o znacznych wymiarach wykonuje się na małej głębokości (np. tunele,
garaże podziemne), wówczas zaznacza się istotny wpływ tych wyrobisk na powierzchnię tere-
nu, co może stanowić zagrożenie dla zabudowy powierzchni i w przypadku braku zabezpieczeń
prowadzić do jej uszkodzenia. Pomimo tego faktu, budowle podziemne z konieczności często
wykonywane są pod terenami wysoko zurbanizowanymi.
Na skutek wykonywania budowli podziemnej w określonej przestrzeni tworzą się deforma-
cje masywu skalnego, polegające na przemieszczaniu się skał lub gruntów w kierunku powsta-
łej pustki. W wyniku tych przemieszczeń, na powierzchni powstaje niecka osiadania, której
wielkość i kształt zależy: od kształtu i wymiarów wykonanej (lub wykonywanej) budowli pod-
ziemnej, głębokości jej posadowienia, własności masywu skalnego i gruntowego, prędkości
drążenia, rodzaju stosowanej obudowy i szybkości jej zakładania. W wyniku tych przemiesz-
czeń na powierzchni mogą powstać deformacje ciągłe jak również trudne do przewidzenia, co
do czasu i rozmiarów, deformacje nieciągłe.
Deformacje ciągłe pojawiają się na powierzchni w postaci łagodnych przemieszczeń (obni-
żeń) terenu tworzących nieckę osiadania o zasięgu istotnie wykraczającym poza rzut poziomy
budowli podziemnej. Nieckę osiadania można scharakteryzować poprzez tzw. wskaźniki defor-
macji poszczególnych jej punktów: przemieszczenia poziome u(x,y), przemieszczenia pionowe
w(x,y), krzywiznę K(x,y), nachylenie T(x,y), odkształcenia poziome (x,y) oraz promień zasięgu
wpływów głównych r. Na rys. 18.1a pokazano pionowy przekrój przez nieckę osiadania.
Deformacje nieciągłe mogą powodować powstawanie na powierzchni: zapadlisk, głębokich
i szerokich szczelin, lejów otwartych i zamkniętych, których wielkość zależy od warunków
górniczo-geologicznych, a przede wszystkim od głębokości. Deformacje nieciągłe mogą się
pojawić, gdy budowla wykonywana jest na małej głębokości (zasięg strefy spękań sięga do po-
wierzchni) lub/i występują niekorzystne warunki geologiczne w nadkładzie (uskoki, grunty lub
skały o niskich parametrach wytrzymałościowych, silne zawodnienie itp.) Zasięg deformacji
697
Rys. 18.1. Deformacje górotworu (a) ciągłe, (b) nieciągłe w rejonie budowli podziemnej – przekrój pionowy
nieciągłych zwykle nie wykracza znacznie poza rzut poziomy budowli podziemnej. Rys. 18.1b
pokazuje pionowy przekrój przez nieckę osiadania.
18.2. Wpływ budowy tunelu na powierzchnię terenu

Podczas drążenia tunelu następuje naruszenie pierwotnej struktury masywu skalnego, co
powoduje zmiany zachodzące w warstwach gruntowych, skalnych oraz w wodach gruntowych.
Rys. 18.2. Deformacje powierzchni nad drążonym tunelem
Te zmiany przejawiają się w postaci osiadania powierzchni terenu i przemieszczeń warstw

nadkładowych tunelu. W wyniku drążenia tunelu następuje:
• spadek poziomu wód gruntowych – na skutek prowadzonego odwodnienia terenu lub jako
rezultat odwodnienia drążonego tunelu, ponieważ spełnia on taką samą rolę jak wielko-
wymiarowy dren. W obydwóch przypadkach spadek wód gruntowych zwiększa efektywne
naprężenia w warstwach w masywie skalnym lub gruntowym. W przypadku wykonywania
tunelu w piaskach i żwirach (nie silnie rozluźnionych) osiadania można szacować korzystając
z teorii sprężystości. Gdy tunele drążone są w iłach, glinach, torfach osiadania można szaco-
wać wykorzystując teorię konsolidacji.
• osiadanie spowodowane wybraniem gruntu lub skały podczas drążenia tunelu – dla oceny
wielkości tego osiadania, głównie na podstawie pomiarów i obserwacji w Baltimore i Wa-
698
shington D.C. (Monsees, 1966) systemu tuneli wykonywanych w gruntach, przyjęto nastę-
pującą przybliżoną zależność (rys. 18.3):
Rys. 18.3. Wpływ zmiany objętości tunelu na zmianę objętości niecki osiadania (Monsees, 1966)
Vs  Vk  V (18.1)
gdzie:
Vs – objętość osiadania powierzchni terenu liczona jako objętość zawarta pomiędzy pier-
wotnym kształtem powierzchni terenu a kształtem powierzchni terenu po wykonaniu tunelu,
V – zmiana objętości skał lub gruntów nad drążonym tunelem. Objętość skał lub gruntów
na skutek tunelowania może się zwiększyć V (zasadniczo w skałach na skutek przemiesz-
czeń nieciągłych, spękań) lub zmniejszyć ‒ V (konsolidacja – głównie w gruntach),
Vk – ogólnie objętość o którą została zmniejszona pierwotna objętość wykonanego tunelu
na skutek: konwergencji, zapełnienia pustek wokół tunelu powstałych podczas drążenia, prze-
mieszczeń (sprężysto-plastycznych) czoła przodka tunelu.
Ponieważ wartość Vk istotnie wpływa na wartość osiadań powierzchni, dlatego problem

określenia wartości Vk zostanie opisany bardziej szczegółowo. Przede wszystkim na wartość Vk
wpływ ma sposób drążenia. W przypadku gdy tunel drąży się za pomocą tarczy lub kombajnu
(zwłaszcza w słabych gruntach, skałach) wartość Vk zależy od:
• przemieszczeń czoła przodka tunelu w kierunku wnętrza tarczy,
• przemieszczeń gruntu lub skały w kierunku powłoki tarczy pomiędzy ścinającym nożem
tarczy a ogonem tarczy (np. tworzenie się kawern podczas urabiania, zaściskanie gruntu lub
skały, nieprostoliniowe przemieszczanie się tarczy itp.),
• przemieszczeń gruntu lub słabej skały w kierunku obudowy za ogonem tarczy. Obudowa
(zwykle segmentowa) ma nieco mniejszą średnicę od średnicy tarczy (lub kombajnu).
699
W przypadku drążenia tunelu metodami górniczymi, dzielenia przekroju tunelu na czę-

ści, wykonywania maszynami niepełnoprzekrojowymi w pobliżu przodka drążonego tunelu
zakłada się obudowę wstępną a następnie w pewnej odległości od czoła przodka drążonego
tunelu wykonuje się ostateczną obudowę tunelu. Głównym zadaniem obudowy wstępnej jest
działanie aktywne na otaczający masyw skalny. Wywołuje ona ciśnienie (od obudowy), któ-
re zapobiega rozwarstwieniom, spękaniom i rozluźnieniom masywu skalnego oraz zabezpie-
cza przed opadem skał do tunelu. Jednakże obudowa ta w niewielkim stopniu przeciwdziała
przemieszczeniom masywu skalnego i powierzchni terenu. Dopiero po założeniu obudowy
ostatecznej przemieszczenia konturu wyrobiska i masywu skalnego praktycznie ustają. Z tego
powodu zasadnicza część przemieszczeń konturu wyrobiska i masywu skalnego zachodzi w re-
jonie czoła przodka (zwłaszcza jego nieobudownej części) i w obudowie wstępnej. Dodatkowo
może wystąpić zjawisko przemieszczania się czoła przodka w kierunku przestrzeni wybranej.
Oszacowania objętości Vk można dokonać na dwa sposoby: pierwszy polega na analizie ze-
branych danych uzyskanych podczas wykonywania tuneli w zbliżonych warunkach górniczo-
-geologicznych i oszacowaniu na ich podstawie wartości Vk, drugi sposób stanowi ocena war-
tości Vk przez eksperta. W ocenie tej ekspert powinien wziąć pod uwagę: własności masywu
skalnego lub gruntowego, metodę drążenia, jakość wykonania tunelu.
Jeżeli drążenie prowadzone jest za pomocą tarczy lub kombajnu zakłada się, że podczas drą-
żenia kombajn (tarcza) o typowych wymiarach przemieszcza się idealnie prostoliniowo. Tym-
czasem maszyna urabiająca rzadko drąży tunel idealnie prosto, bowiem w trakcie drążenia na-
stępują korygowane odchylenia poziome lub pionowe (falowanie lub wznoszenie się maszyny
urabiającej), co zwiększa dodatkowo objętość drążonego przekroju tunelu średnio o około 1%.
Objętość Vk trudno jest oszacować, o czym najlepiej świadczy fakt, że chociaż określaniem
wartości Vk zajmowało się wielu autorów, uzyskiwali oni różne wartości Vk. Niewątpliwie
miały na to wpływ zmienne warunki geologiczne (np. rodzaj skały lub gruntu) i techniczne
(np. sposób drążenia, stosowana obudowa wstępna i ostateczna). Najczęściej Vk podaje się
w procentach w stosunku do założonej w projekcie objętości V (V  A 1 mb), A – przekrój
tunelu, dla tunelu o przekroju kołowym A  a2), nv k 100% . Dla przykładu: Standing i in.
V
V
(1998), 2,9%  nv  3,3%; Schweiger, Falk (1998), nv  2%; Cooper, Chapman (1998),
1,2%  nv  2,5%; Teunissen, Hutteman (1998), 1,0%  nv  1,8%; Taylor, Grant (1998),
5%  nv  10%, Boone i in. (1998), nv  2%; Prinzl, Gomez (1998) 1,0%  nv  6%; Shin,
Potts (1998), 0,49%  nv  3,69%, Mair i Taylor (1997) 1,0%  nv  2,0% ‒ dla niepodpar-
tego przodka tunelu drążonego w sztywnych iłach, nv  0,5% dla podpartego przodka tunelu
drążonego w piasku. Generalnie można stwierdzić, że nie da się sformułować w miarę prostej
zależności określającej objętość wielkości nv, przypadającą na 1 mb tunelu. Zdecydowana więk-
szość podawanych przez autorów wartości nv mieści się w granicach od 0,49% do aż 10%.
Wstępnie do szacunkowych obliczeń można przyjąć wartość nv  3,2%.
Zasadniczy wpływ na charakter i wielkość deformacji powierzchni terenu mają następujące
czynniki:
700
• własności masywu skalnego i gruntowego występującego w rejonie drążonego tunelu;

• kształt, wymiary tunelu i głębokość posadowienia tunelu;
• dłuższe nieplanowane postoje podczas drążenia tunelu (zatrzymanie prac może zdarzyć się
z różnych powodów, takich jak: uszkodzenie maszyny urabiającej lub obudowy, wypadek
itp.) prowadzące do zwiększenia osiadania terenu;
• zmiana prędkości drążenia tunelu spowodowana napotkaniem niespodziewanych przeszkód
(np. niezidentyfikowanych wcześniej stref uskokowych, wielkich głazów, fundamentów sta-
rych budowli, szybów, szybików, studni, rur, trujących gazów itp.) prowadząca do nierów-
nomierności osiadania powierzchni w stosunku do osiadania spowodowanego planowanym
drążeniem ze stałą prędkością;
• wpływ obiektów znajdujących się na powierzchni na przemieszczenia tunelu. Dotyczy to
sytuacji, gdy tunel jest wykonywany w słabych gruntach, blisko powierzchni terenu (w prak-
tyce na głębokości mniejszej niż trzy jego średnice);
• czas drążenia tunelu (przedział czasu jaki upłynął pomiędzy rozpoczęciem drążenia tune-
lu a czasem zakończenia drążenia i założeniem obudowy ostatecznej). Biorąc pod uwagę
fakt, że największe przemieszczenia konturu i masywu skalnego zachodzą w rejonie czoła
przodka i w obudowie wstępnej, niezwykle ważna jest odległość pomiędzy czołem przodka
a obudową ostateczną, która powinna być dla danego masywu skalnego dobrana w sposób
optymalny;
• liczba drążonych tuneli i odległości pomiędzy nimi. Dla pojedynczego tunelu wielkość osia-
dań na powierzchni terenu można oszacować np. według wzoru (18.1) przyjmując, że kształt
niecki ostatecznie wykształconej jest zbliżony do krzywej dzwonowej rozkładu prawdopo-
dobieństwa. W sytuacji gdy drążonych jest dwa lub kilka tuneli często w różnym czasie,
osiadania powierzchni terenu i ich rozkład istotnie są trudniejsze do przewidzenia. Przy sza-
cowaniu wartości osiadań dobrze jest wykorzystać doświadczenia nabyte podczas drążenia
tuneli w podobnych warunkach górniczo-geologicznych. Dla wstępnego szacunku można
przyjąć następujący sposób postępowania:
a) dla równoległych tuneli, znajdujących się w odległości d większej lub równej trzem śred-
nicom tuneli (d  3D), osiadania powierzchni w postaci krzywych dzwonowych obli-
cza się oddzielnie od każdego tunelu, a następnie odpowiednio sumuje się. W skałach
(gruntach) mocnych, wymagana odległość pomiędzy poszczególnymi tunelami może być
zmniejszona do dwóch średnic (d  2D),
b) dla równoległych tuneli, znajdujących się w odległości d mniejszej niż trzy (dwie) śred-
nice osiadania powierzchni w postaci krzywych dzwonowych oblicza się oddzielnie od
każdego tunelu, a następnie odpowiednio sumuje. Jednakże ze względu na wzajemny
wpływ tuneli na siebie i większe naruszenie masywu skalnego w otoczeniu drążonych
tuneli otrzymane wyniki osiadań należy powiększyć o kilka, kilkanaście procent. Wartość
procentowa wzrostu osiadań zależy od odległości pomiędzy tunelami. Im odległość jest
mniejsza, tym wartość procentowa wzrostu osiadań większa,
701
c) jeżeli tunele położone są jeden nad drugim, przyjmuje się zasadę, że niżej leżący tunel
jest drążony przed tunelem wyżej leżącym, aby nie podkopywać tunelu wyżej położo-
nego i nie doprowadzić do jego uszkodzenia. Jednakże na skutek drążenia tunelu niżej
leżącego następuje spękanie skał (gruntów) w nadkładzie i ich odwodnienie. Te zmiany
mają wpływ na warunki drążenia wyżej leżącego tunelu, wielkość przemieszczeń w jego
otoczeniu i wartość osiadań powierzchni terenu spowodowanych jego drążeniem. W obli-
czeniach wpływ ten można uwzględnić poprzez obniżenie parametrów odkształceniowych
i wytrzymałościowych skał (gruntu) występujących wokół drugiego (wyżej leżącego) tune-
lu. Całkowite osiadania można określić przez zsumowanie oddziaływania niższego tunelu
oraz tunelu wyżej zalegającego z tym, że ten wyższy spowoduje osiadania większe o kilka
(kilkanaście) procent w porównaniu do osiadania spowodowanego przez tunel drążony
w skałach (gruntach) nienaruszonych.
18.3. Metody określania deformacji masywu skalnego

wywołanych wykonaniem wyrobiska podziemnego (tu-
nelu)
Z uwagi na ochronę obiektów budowlanych znajdujących się na powierzchni terenu oraz
budowli występujących w masywie skalnym bardzo ważne jest wstępne określenie wartości
wskaźników prognozowanych deformacji. Ogólnie metody pozwalające na prognozowanie
deformacji masywu skalnego oraz powierzchni terenu w otoczeniu tuneli można podzielić na
następujące grupy:
• metody analityczno-empiryczne,
• metody analityczne,
• metody numeryczne.
18.3.1. Metody analityczno-empiryczne

Wśród metod analityczno-empirycznych zdecydowanie wyróżniają się metody geometrycz-
no-całkowe, oparte na znanym rozkładzie wpływów Gaussa (np. teoria Budryka–Knothego,
Knothe, 1953; Schmidta, 1974).
Teoria Budryka‒Knothego
Knothe (1953) w swojej pracy doktorskiej zajmował się ośrodkiem sypkim, w którym na
głębokości H od powierzchni terenu zostało wykonane wyrobisko chodnikowe (tunel) o sze-
rokości l. Założył, że jeżeli strop wyrobiska chodnikowego (tunelu) przemieści się w kierunku
przestrzeni wybranej o wartość wmax, to punkty leżące pierwotnie na liniach poziomych po
przemieszczeniu znajdą się na liniach krzywych wygiętych w stronę wyrobiska (tunelu). Uznał,
że krzywe te są krzywymi prawdopodobieństwa Gaussa. Na rys. 18.4 pokazano schematycznie
kształt niecki osiadań powierzchni nad tunelem (niecka niepełna).
702
Rys. 18.4. Teoria Budryka–Knothego
Wielkość osiadań dowolnego punktu znajdującego się na powierzchni terenu w odległości x

od osi tunelu można obliczyć z wzoru:
w(x)  w0e‒ x
2 2
(18.2)
gdzie:
w(x) – wielkość osiadania w punkcie znajdującym się na powierzchni terenu w odległości x
od osi pionowej tunelu,
w0 – wielkość osiadania w osi pionowej tunelu, która w miarę wzrostu głębokości zalegania
tunelu maleje, natomiast zwiększa się zasięg niecki osiadania,
 – parametr zależny od własności masywu i głębokości,
x – odległość rozpatrywanego punktu od osi pionowej tunelu.
Jeżeli przyjmiemy dwa założenia:
a) grunt (skała) zalegające w rejonie tunelu są nieściśliwe,
b) powierzchnię pomiędzy pierwotną linią poziomą terenu a krzywą Gaussa od minus do plus
nieskończoności zastępuje trójkąt DEG o wysokości w0 (rys. 18.4), to wartość parametru
możemy wyliczyć z równania:
f
1 2 2
2r w0 w0 ³ e D x
dx
2 f
Po wykonaniu nieskomplikowanych obliczeń mamy wartość współczynnika  równą:
S
D (18.3)
r
703
Podstawiając obliczoną wartość do równania (18.2) otrzymujemy równanie linii profilu

niecki obniżeń nad tunelem w postaci:
Sx 2

r2 (18.4)
w( x) w0 e
gdzie:
r – zasięg wpływów głównych, którego wartość zależy od głębokości drążenia tunelu H oraz
własności odkształceniowych i wytrzymałościowych nadkładu;
H
r (18.5)
tgE
H – głębokość tunelu liczona od stropu do powierzchni terenu,

 – kąt zasięgu wpływów głównych, którego wartość zawiera się w przedziale od 1,0 do
3,0 w zależności od własności rodzaju nadkładu. Im nadkład mocniejszy (sztywniejszy), tym
wartość tg wyższa. W słabych gruntach zawiera się w przedziale od 1,0 do 1,5, natomiast
w bardzo mocnych piaskowcach, dolomitach zbliża się do 2,5–3,0.
Wewnątrz masywu skalnego w odległości z od tunelu zasięg wpływów głównych r(z) jest
mniejszy od zasięgu wpływów głównych na powierzchni r i wynosi:
n
§ z ·
r( z) r¨ ¸ (18.6)
©H¹
gdzie:
n – stała, której wartość wg Budryka wynosi n 2 S tgE .
W klasycznym rozwiązaniu Knothego wielkość obniżenia nad środkiem tunelu oblicza się
zakładając, że powierzchnia zawarta pomiędzy pierwotnym położeniem terenu a krzywą Gaus-
sa Vs (w przybliżeniu powierzchnia trójkąta DEG, rys.18.4) jest równa powierzchni Vk rów-
nej obniżeniu stropu tunelu wmax pomnożonemu przez jego szerokość l (w przypadku tunelu
o przekroju kołowym l  2r), a mianowicie:
Vs  w0  r  wmax  l
wmax
w0 l (18.7)
r
w którym:
wmax – przemieszczenie stropu tunelu,
W powyższych rozważaniach przyjmowano założenie nieściśliwości materiału skalnego nad-

kładu, czyli Vk  Vs. Jeżeli założymy, że objętość niecki osiadania Vs jest mniejsza od zmniejsze-
704
nia objętości tunelu na skutek konwergencji Vk, to Vs wylicza się z wzoru:
Vs  0Vk (18.8)
gdzie:
0 – współczynnik zawierający się pomiędzy 0  0  1.
Uwzględniając zależność (18.8) wartość w0 wynosi:
wmax
w0 D0 l (18.9)
r
Gdy wartość przemieszczenia stropu tunelu wmax nie jest znana, wówczas wartość w0 można
określić bezpośrednio z wartości Vk , a mianowicie:
Vk
w0 D0 (18.10)
r
W przypadku gdy tunel ma kształt zbliżony do koła, wzór na wartość w0 wynosi:
S'K Ğr (4a 'K Ğr )

w0 D0 (18.11)
4r
w którym:
Kśr – średnia konwergencja konturu tunelu.
Osiadania na powierzchni terenu równolegle do poziomej osi głównej tunelu mają przebieg
jak na rys. 18.5.
Rys. 18.5. Osiadanie powierzchni terenu wzdłuż poziomej osi tunelu
Dotychczas (zgodnie z teorią Budryka–Knothego) przyjmowano, że osiadania bezpośred-

nio ponad czołem przodka tunelu wynoszą połowę osiadań maksymalnych (0,5 w0). Jednak-
że ostatnie badania wskazują, że nad czołem przodka osiadania są mniejsze i wynoszą około
705
0,3w0, natomiast osiadania o wartości 0,5w0 występują w pewnej odległości od czoła przodka
nad wydrążonym tunelem.
Ważnymi wskaźnikami określającymi szkodliwość deformacji dla budowli powierzchni
są przemieszczenie poziome ux oraz odkształcenie poziome x powstałe na powierzchni nad
wydrążonym tunelem. Wartość przemieszczenia poziomego ux można obliczyć na podstawie
hipotezy Awierszyna, zakładając proporcjonalność pomiędzy wektorem przemieszczenia po-
ziomego i wektorem nachylenia profilu niecki osiadania:
dw( x)
ux B B Tx (18.12)
dx
natomiast wartość odkształcenia poziomego x z wzoru:
d 2 w( x)
Hx B B Kx (18.13)
dx 2
gdzie:
B – współczynnik proporcjonalności, którego wartość wg Budryka można określić z zależ-
ności:
r
B  ‒0,40r  ‒0,40H ctg (18.14)
2S
(Według nowszych badań przeprowadzonych przez Popiołka i Ostrowskiego (1978) współ-

czynnik B powinno się przyjmować równy B ‒0,32r)
x2
dw( x) 2Sx 2
Tx – nachylenie profilu niecki osiadania Tx w0 e r ,
dx r2
Sx 2
d 2 w( x) 2S 2 § 2S ·
Kx – krzywizna profilu niecki osiadania, K x w0 e r ¨ 2 x 2 1¸ .
dx 2 r2 © r ¹
r d 2 w( x)
Maksymalna wartość nachylenia terenu występuje w odległości x r (dla 0)
2S dx 2
i wynosi:
2S w0
Tx ,max # w0 e 0,5 #1,53 , (18.15)
r r
Równanie rozkładu przemieszczeń poziomych ma postać:

Sx 2
2S 2
u ( x) x w0 e r (18.16)
r
r
Dla x r # 0,4r przemieszczenie poziome osiąga maksymalną wartość
2S
umax  0,61w0 (18.17)
706
Równanie rozkładu odkształceń poziomych można obliczyć z wzoru:
Sx 2
2S 2 § x2 ·
H ( x) w0 e r ¨¨1 2 S 2 ¸¸ (18.18)
r © r ¹
Rys. 18.6. Rozkład wskaźników deformacji powierzchni wg teorii Budryka–Knothego dla tunelu
707
Maksymalna wartość odkształceń poziomych występuje dla x = 0 i wynosi:
2S
H max w0 (18.19)
r
Na rys. 18.6 pokazano rozkład wskaźników deformacji powierzchni terenu według teorii
Budryka–Knothego.
Metoda Schmidta
W metodzie Schmidta (1974; a także u innych autorów np. Peck, 1969; Boone i in. 1998;
Cooper, Chapman 1998; Prinzl, Gomez, 1998; Shin, 1998; Taylor, Grant, 1998) przyjmuje
się identyczne założenie jak u Knothego, że kształt krzywej osiadania jest opisany krzywą Gaus-
sa (rys. 18.7).
Rys. 18.7. Rozkład osiadania zgodnie z krzywą Gaussa
Osiadania dowolnego punktu na powierzchni znajdującego się w odległości x od osi głównej

tunelu wyraża się wzorem:
§ x2 ·
¨ 2 ¸
¨ 2i ¸
© ¹
w( x) w0 e (18.20)
gdzie:
w(x) – osiadanie punktu powierzchni terenu znajdującego się w odległości x od osi pionowej
tunelu,
x – pozioma odległość od pionowej osi tunelu,
i – pozioma odległość od pionowej osi tunelu (miejsca maksymalnego osiadania) do punktu
przegięcia krzywej osiadania (w punkcie tym osiadania wynoszą 0,6wmax).
Zasięg wpływów głównych r = 2,5i. Objętość, przypadającą na 1 mb długości tunelu, za-

wartą pomiędzy pierwotnym położeniem terenu a krzywą osiadania powyżej tunelu można
708
obliczyć z wzoru (Aldorf i in., 1996; Cooper, Chapman, 1998):
Vs w0 i 2 S (18.21)
gdzie:
Vs – objętość osiadania powierzchni terenu, m3.
Zmniejszenie objętości tunelu Vk o przekroju zbliżonym do koła wynosi:
Vk nv  a2
Uwzględniając zależność (18.8) otrzymuje się wzór na wartość maksymalnego osiadania po-
wierzchni w0 w postaci:
a2 S
w0 D 0 nv (18.22)
i 2
gdzie:
Dla dobrego dopasowania krzywej (18.20) niezwykle ważne jest prawidłowe określenie war-
tości i.
Wartość parametru i można określić z wzoru:
i  ko  H (18.23)
gdzie:
H – głębokość zalegania tunelu liczona od powierzchni terenu do środka tunelu,
ko – parametr osiadania zależny od rodzaju nakładu, np. wg Maira i in. (1993) dla tuneli
H
wykonywanych w iłach można przyjąć k o 0,175 0,325 .
H z
Na podstawie licznych obserwacji i pomiarów Peck (1969) i Mair i in. (1981) oszacowali
zależność pomiędzy promieniem tunelu a i głębokością posadowienia tunelu H a poziomą
odległością od osi poziomej tunelu do punktu przegięcia krzywej osiadania i.
s
i §H·
¨ ¸ (18.24)
a © 2a ¹
gdzie:
s – wykładnik potęgowy zawierający się pomiędzy 0,8  s  1,0 w zależności od parametrów
wytrzymałościowych i odkształceniowych masywu skalnego.
i
Według Burlanda i in. (2001) w gruntach wartość i/H wynosi: grunty ziarniste 0,2 – 0,3,
H
709
i i
twarde iły 0,4 – 0,5, miękkie mułowce 0,7.
H H
i H
Pomiędzy znormalizowanymi wartościami oraz można także zapisać zależność (Lo-
a 2a
ganathan i Poulos, 1996):
0,9
i §H· (18.25)
1,15 ¨ ¸
a © 2a ¹
Na rys. 18.8 przedstawiono proste korelacje zrobione przez Pecka (1969) dla płytkich tuneli
Rys. 18.8. Korelacje określania wskaźników deformacji powierzchni dla płytkich tuneli wykonywanych w
skałach i gruntach (Peck 1969)
wykonywanych w skałach i gruntach. Pozwalają one na oszacowanie wartości wskaźników

osiadań dla prezentowanych warunków.
W punkcie przegięcia krzywej osiadania i wartość osiadania wynosi w przybliżeniu około
0,61w0, natomiast w odległości poziomej od osi tunelu 3iwartość osiadania wynosi 0,22w0.
Gdy tunel jest drążony pod zabudowaną powierzchnią, mogą powstać uszkodzenia budynków
na skutek poziomych przemieszczeń. Poziome przemieszczenia nadkładu wylicza się z wzoru:
710
x
u ( x) w( x) (18.26)
H
lub x2
u ( x)
x
w0 e
2
2i() (18.27)
H
Z obserwacji prowadzonych w warunkach in-situ wynika, że maksymalna wartość prze-
mieszczeń poziomych zachodzi w punkcie i, w którym przemieszczenia pionowe wynoszą
w(x)  0,6w0
Podstawiając powyższą wartość do równania (18.26) otrzymuje się:
i
u max 0,6 w0 (18.28)
H
a wykorzystując równanie (18.27)
x2
u ( x) x ( ) 2
1,65 e 2i (18.29)
u max i
Oprócz poziomych przemieszczeń istotne są poziome odkształcenia, które można otrzymać
przez zróżniczkowanie poziomych przemieszczeń względem x, czyli:
x2
u
( ) § 2x 2 ·
2
H x ( x) 1,65 max e 2i ¨¨1 2 ¸¸ (18.30)
i © i ¹
Oczywiście w poszczególnych przypadkach ze względu na skomplikowaną budowę geo-
logiczną (występowanie bardzo słabych warstw gruntowych lub mocnych skał w nadkła-
dzie), a także lokalizację tuneli na małej głębokości (tunele płytkie) otrzymana z pomiarów
niecka może się istotnie różnić od typowej (np. niecka osiadań może być bardzo szeroka
o stosunkowo małej wartości w0 lub wąska o znacznej wartości w0, mogą również wystę-
pować zapadliska). Dla ilustracji zagadnienia, interesujące przykłady osiadań powierzchni
terenu dla tuneli wykonanych w gruntach piaszczystych i spoistych można znaleźć pracy
Palmera i Belshawa (1978).
18.3.2. Metody analityczne
Istnieje cały szereg metod analitycznych służących do określania przemieszczeń masywu

skalnego w otoczeniu tuneli. Opierają się one na rozważaniach teoretycznych dla przyjętych
wcześniej modeli. Dla określenia deformacji powierzchni terenu nad wydrążonymi tunelami
w zależności od budowy nadkładu najczęściej wykorzystuje się:
• metody oparte na warunku równowagi granicznej ośrodka,
• metody oparte na równaniach ośrodka sypkiego,
711
• metody oparte na równaniach ośrodka sprężystego,

• metody oparte na równaniach ośrodka złożonego.
Dwie pierwsze metody stosuje się głównie dla tuneli znajdujących się na małej głębokości.
Pośród metod analitycznych dosyć dokładnie opisanych w literaturze można wyróżnić me-
tody: Sałustowicza (1955), Steinfelda (1962), Aldorfa i in. (1996), Sagesty (1987), Prinzla
(1998), Kolymbasa (2005). Poniżej przedstawiono zdaniem autorów najbardziej interesujące
metody analityczne.
Metoda Szechy’ego
Z doświadczeń wiadomo, że podczas drążenia tuneli za pomocą tarczy (kombajnu) nastę-
pują mniejsze osiadania powierzchni aniżeli podczas drążenia innymi metodami (np. górni-
czymi). Jednakże te osiadania, zwłaszcza w obszarach zurbanizowanych, mogą mieć szkodliwy
wpływ na budowle znajdujące się na powierzchni terenu. Z tego względu ważne jest osza-
cowanie możliwych osiadań podczas drążenia tunelu (metra) za pomocą tarczy (kombajnu).
Interesującą metodę pozwalającą na określanie przemieszczeń powierzchni terenu nad tunelem
drążonym za pomocą tarczy przedstawił Szechy (1973). W swojej metodzie założył, że podczas
drążenia w otoczeniu czoła przodka tunelu, a także za tarczą w jego stropie i ociosie następuje
rozluźnienie skał (gruntu). W wyniku tego rozluźnienia oraz na skutek zmiany stanu napręże-
M
nia w czole przodka tworzy się strefa odłamu pod kątem E1 45 0 i pewna objętość skały
2
(gruntu) przemieszcza się do przestrzeni roboczej tarczy (bryły skalne wpadają do tunelu, bo-
Rys. 18.9. Osiadania powierzchni terenu na skutek spękań w czole przodka (wg Szechy, 1973)
wiem zakłada się, że skała ulega spękaniu tworząc bryły skalne). Wpadające bryły skalne tworzą
rumosz pod kątem  (rys. 18.9).
Aby nastąpiło przesunięcie się gruntu (skał) naprężenia ścinające wzdłuż powierzchni odła-
mu muszą być równe:
     ob  (H  2a)tg  (1 ‒ sin)  c (18.31)
712
gdzie:
 – naprężenia ścinające wzdłuż powierzchni odłamu,
(H  2a) – głębokość zalegania spągu tunelu,
 – kąt tarcia wewnętrznego gruntu (skały) występującej w czole przodka tunelu,
c – kohezja gruntu (skały) występującej w czole przodka tunelu.
Materiał skalny, który wsypuje się do przestrzeni roboczej z czoła przodka tworzy rumosz
gruntowy (skalny) pod kątem naturalnego stoku . Jego objętość V1 wynosi (rys. 18.10a):
2a tgD
V1 Sa 2 Sa 3 tgD (18.32)
2
Zasięg powierzchni osiadania przed czołem przodka tunelu (rys. 18.10b) wynosi
(H  2a)  tg, natomiast zasięg powierzchni osiadania za czołem przodka tunelu (w kierunku
przestrzeni wydrążonej) ma wartość H  tg. Zatem całkowity zasięg na powierzchni w kierun-
ku osi głównej drążonego tunelu wynosi:
H  tg  (H  2a)  tg  2(H  a)  tg (18.33)
Rys. 18.10a. Rysunek pomocniczy do obliczeń wg teorii Szechy'ego
Rys. 18.10b. Niecka osiadania w przekroju pionowym biegnącym wzdłuż osi głównej tunelu (kierunek drążenia
tunelu, przekrój A-A, wg Szechy, 1973)
713
gdzie:
M
E 45 o ,
2
Niecka osiadania ma kształt dzwonowy o zróżnicowanych zasięgach w kierunkach do siebie
prostopadłych. Dłuższy zasięg niecki osiadania jest zgodny z kierunkiem drążenia tunelu, krót-
szy jest do niego prostopadły.
Osiadania w przekrojach pionowych przechodzących przez środek krzywej dzwonowej mają
kształt zbliżony do krzywej Gaussa (rys. 18.10c). Jednakże dla uproszczenia obliczeń przyjęto
w przybliżeniu, że niecka osiadań jest ostrosłupem o wysokości w0 i podstawie prostokątnej,
Rys. 18.10c. Niecka osiadania w przekroju pionowym biegnącym prostopadle do osi głównej tunelu (przekrój
B-B, wg Szechy, 1973)
której wymiary stanowią prostopadłe do siebie długości zasięgów niecki osiadania. W ten spo-
sób wyliczona objętość V2 niecki osiadania ma wartość:
1 ª a º
V2 w0 2« (a H )tgE » 2[ H a ]tgE (18.34)
3 ¬ cos E ¼
Zakładając, że objętość niecki osiadania jest równa objętości gruntu (skały), która wsypała
się (wpłynęła) do tunelu podczas urabiania V1  V2, otrzymujemy:
3Sa 3 tgD
w0 (18.35)
ª a º
4« a tgE H tgE »[ H a ]tgE
¬ cos E ¼
a po przekształceniach:
3S a 2 tgD
w0 (18.36)
2 ª § 1 · § 1 H ·º
4tg E «a¨¨1 ¸¸ H ¨¨ 2 ¸¸»
¬ © sin E ¹ © sin E a ¹¼
714
Czasami zdarza się, że do czoła przodka drążonego tunelu wsypuje się (wpływa) dodatkowa
objętość V0 gruntu (skały) z wyżej leżących warstw nadkładu. Może to być wynik natrafienia
lokalnie na bardzo słaby grunt (lub pogruchotaną skałę). Wówczas osiadanie maksymalne po-
wierzchni terenu wynosi:
ª V º
3«S a 2 tgD 0 »
¬ a¼
w0 (18.37)
ª § 1 · § 1 H ·º
4tg 2 E «a¨¨1 ¸¸ H ¨¨ 2 ¸¸»
¬ © sin E ¹ © sin E a ¹¼
Wartość w0, a także zasięg osiadań może się zmienić na skutek nieodpowiedniego wypeł-
niania pustek powstałych z tyłu tarczy podczas drążenia i jej przesuwu do przodu, a następnie
zakładania obudowy. Z doświadczeń wiadomo, że przemieszczenia z tego tytułu nie są wielkie,
a rozwijające się powyżej rozluźnienie gruntu (skały) nie sięga zbyt wysoko. Jednakże w przy-
padku bardzo słabych gruntów (lub skał) te pustki mogą wpłynąć na deformacje powierzchni
terenu, zwłaszcza gdy tunel drążony jest na niedużej głębokości.
Rozwiązania sprężyste (Metoda Verruijta i Bookera)

Metoda Verruijta i Bookera (1996) jest uogólnieniem rozwiązania Sagesta (1987) i wykorzy-
stuje rozwiązanie dla jednorodnej sprężystej półprzestrzeni z otworem (rys. 18.11). Rozwiąza-
nie to zastosowano do oszacowania przemieszczeń masywu gruntowego (skalnego) przyjmując
założenie, że zachowanie się masywu gruntowego (skalnego) można opisać liniowo sprężystym
modelem. W wyniku przyjęcia rozwiązania sprężystego niecka osiadania ma szerszy zasięg,
a poziome przemieszczenia są generalnie większe niż wartości obserwowane w rzeczywistości.
Metoda ta jest stosowana dla oszacowania osiadań powierzchni powstałych po wydrążeniu
tunelu za pomocą tarczy lub kombajnu.
Powyżej w rozważaniach przyjmowano (rys. 18.3), że deformacje powierzchni głównie po-
wstają na skutek zmniejszenia objętości w tunelu i jego otoczeniu o wartość Vk. Zakładano,
że zmniejszenie objętości Vk jest równomiernie rozłożone na konturze tunelu (rys. 18.11a).
Rys. 18.11. Rozkład objętości Vk wokół tunelu według a) Monseesa (1966), b) Verruijta i Bookera (1992) oraz
Rowe (1983)
715
Tymczasem w pracach Lee i in. (1992), Rowe i in. (1983) zgodnie z obserwacjami przyjęto,
że objętość Vk jest nierównomiernie rozłożona na konturze tunelu (rys. 18.11b), bowiem naj-
więcej pustek występuje w stropie tunelu, a w spągu pustek tych praktycznie nie ma. Ponad-
to uwzględniono fakt, że czoło przodka tunelu na skutek odkształceń sprężysto-plastycznych
przemieszcza się w kierunku wybranej przestrzeni. Odkształcenia sprężysto-plastyczne powsta-
Rys. 18.12. Tworzenie się pustej przestrzeni o wysokości GAP będącej sumą a) pustki o wysokości Gob powstałej
podczas zakładania obudowy, b) pustki o wysokości ucz wynikającej z przemieszczeń czoła przodka, c) pustki o
wysokości  jako rezultat podniesienia tarczy (Lee i in., 1992)
ją bezpośrednio przed czołem przodka w pewnej strefie.

Do rozważań wprowadzono nowy parametr nazwany GAP , którego wartość GAP określa
wysokość pustej przestrzeni powstałej podczas drążenia, a będącej sumą trzech składowych.
Na skutek przemieszczania się stropu pustka ta za czołem przodka zostaje wypełniona, jed-
nakże powoduje osiadania na powierzchni terenu. Wartość GAP można wyliczyć z równania
(rys. 18.12 wg Lee i in., 1992):
GAP  Gob  ucz   (18.38)
a) Przemieszczenia Gob powstają podczas zakładania obudowy za przesuwającą się tar-

czą (kombajnem). Zewnętrzna średnica tarczy D jest większa aniżeli zewnętrzna średni-
ca obudowy d. Za tarczą w trakcie zakładania obudowy, a także po jej założeniu strop
przemieszcza się (zwykle w miarę łagodnie) zaciskając obudowę. Wartość Gob oblicza się
z wzoru (rys. 18.12a):
716
Gob  2   (18.39)
gdzie:
 – grubość tarczy w części końcowej (tzw. ogon tarczy),
 – wysokość w stropie pustej przestrzeni koniecznej dla wzniesienia obudowy,
Gob – różnica pomiędzy wymiarem tunelu w świetle wyłomu (wielkość średnicy tarczy),
a wymiarem zastosowanej obudowy.
Zwykle podczas zakładania obudowy szczelina Gob jest wypełniana specjalną mieszanką ce-
mentowo-gruntową, a więc teoretycznie wartość Gob powinna być zbliżona do zera. Jednak jak
wynika z badań laboratoryjnych powadzonych na próbkach mieszanek cementowo-grunto-
wych, po upływie długiego czasu następuje zmniejszenie objętości zajmowanej przez miesza-
ninę cementowo-gruntową o ob  7÷10%. Dlatego, jeśli powstającą pustkę Gob wypełnia się
zaprawą cementowo-gruntową, to wartość parametru Gob wynosi:

G ob  ob(2  ) (18.40)

w którym G ob jest wysokością pustej przestrzeni pomiędzy włomem a obudową tunelu po
wykonaniu iniekcji cementowej.
b) Podczas drążenia tunelu bezpośrednio przed czołem przodka tworzy się strefa odkształceń
sprężysto-plastycznych. Jest ona wynikiem spadku do zera naprężeń prostopadłych do czoła
przodka i występuje gdy grunt (skała) ma odpowiednio niskie wartości parametrów odkształ-
ceniowych i wytrzymałościowych. Grunt (skała) znajdująca się w tej strefie w sposób ciągły
przemieszcza się w kierunku przestrzeni roboczej tunelu. Ponieważ w pobliżu konturu tune-
lu przemieszczające się cząsteczki gruntu (skały) napotykają na większe opory tarcia aniżeli
w środku czoła przodka tunelu, dlatego następuje wybrzuszenie czoła przodka tunelu (rys.
18.12b wg Lee i in., 1992), które w trakcie urabiania jest sukcesywnie usuwane. Przyjmuje
się, że usunięta objętość gruntu (skały) z czoła przodka Vcz powoduje przemieszczenia pionowe
o wartości ucz. Objętość Vcz można obliczyć z wzoru (rys. 18.13):
D2 G
Vcz S k1 x (18.41)
4 'x
gdzie:
x – określona numerycznie maksymalna wartość przemieszczenia w środku czoła przodka
tunelu powstająca podczas postępu przodka tunelu o wartość x,
x – dobrana numerycznie wielkość kroku postępu przodka tunelu w przyrostowej krok za
krokiem analizie metodą elementów skończonych,
k1x – wartość średniego przemieszczenia czoła przodka tunelu (przy założeniu, że przodek
tunelu przemieścił się równomiernie na całym jego przekroju),
k1 – współczynnik o wartości z przedziału 0  k1  1.
717
Rys.18.13. Przemieszczenia czoła przodka tunelu (Lee i in., 1992)
Aby określić podane powyżej parametry należy wykonać obliczenia numeryczne, przyjmu-
jąc dla masywu gruntowego (skalnego) model sprężysto-plastyczny. Obliczenia takie najlepiej
wykonać za pomocą metody elementów skończonych lub metody różnic skończonych. Ob-
liczenia powinny być prowadzone w sposób przyrostowy stopniowo zdejmując naprężenia
z czoła przodka tunelu, aż do osiągnięcia zerowych naprężeń prostopadłych do czoła przod-
ka oraz uwzględniając prędkość postępu czoła przodka tunelu. Z obliczeń metodą elemen-
tów skończonych przeprowadzonych przez Lee i in. (1989) wynika, że w gruntach ilastych
0,7  k1  0,9. Jeżeli nie znamy wartości k1, to można przyjąć k1  1, co prowadzi do otrzyma-
nia zwiększonej wartości ucz. Z obliczeń Lee (1989) także wynika, że jednorazowy maksymalny
krok postępu przodka w numerycznej symulacji jest równy średnicy tunelu w wyłomie (naprę-
żenia początkowe na czole przodka tunelu są usuwane całkowicie w jednym kroku). Biorąc to
pod uwagę można obliczyć wartość ucz w następujący sposób:
2
D2 G ª §D u · D2 º
Vcz S k1 x « S¨¨ cz ¸¸ S »
4 'x «¬ © 2 2 ¹ 4 »
¼
u cz2
Po wykonaniu obliczeń, pomijając bardzo małą wielkość S jako bliską zera otrzymuje się:
4
D G
u cz k1 x
2 'x
a po przyjęciu x  D
1
u cz k1 G x (18.42)
2
gdzie:
x – można określić z pomiarów przeprowadzonych w czole przodka tunelu lub z analizy
718
numerycznej.
c) Podczas drążenia tunelu za pomocą tarczy występują problemy z jej sterowaniem oraz
prowadzeniem tarczy dokładnie wzdłuż wytyczonej osi biegu tunelu. Zachodzą korygowane
odchylenia pionowe lub poziome (falowanie lub wznoszenie się maszyny urabiającej), przez
co zwiększa się średnica tunelu i jego objętość. Operatorzy sterujący tarczą podczas postępu
tarczy o kolejny odcinek ustawiają ją lekko ku górze względem projektowanego nachylenia,
aby uniknąć tendencji do falowania (nurkowania), bowiem tarcza przy drążeniu nieco opada
(w wyniku jej ciężaru). Na skutek takiego ustawienia tarczy następuje większe niż projekto-
wane wycięcie w stropie tunelu. Według Cordinga i Hansmire (1975) objętość dodatkowo
urobionego gruntu (skały) można określić z wzoru (rys. 18.12c, rys. 18.14 wg Lee i in., 1992):
SD L
Vt Dt (18.43)
2
gdzie:
Vt – objętość dodatkowo urobionego gruntu (skały),
t – wzrost nachylenia tarczy w stosunku do projektowanego wyrażony w radianach,
L – długość tarczy.
SD L ª§ D Z · 2 D 2 º
Z zależności Vt Dt S «¨ ¸ » nie uwzględniając bardzo małej wielkości
2 ¬«© 2 2 ¹ 4 »¼
Z2
S otrzymuje się wzór na wielkość przemieszczeń spowodowanych podniesieniem ku górze
4
tarczy tunelowej:
      L  t (18.44)
gdzie:
 – wysokość pustej przestrzeni w stropie spowodowanej podniesieniem ku górze tarczy
tunelowej, na skutek przemieszczeń stropu ta pusta przestrzeń zostaje wypełniona. Parametr
 można traktować jako wskaźnik jakości wykonania tunelu, jeżeli przed drążeniem tunelu
Rys. 18.14. Wzrost nachylenia tarczy t w stosunku do projektowanego ustawienia tarczy powodujący powsta-
nie pustej przestrzeni o wysokości 
719
podano maksymalną wartość t.

W wyniku powstania pustej przestrzeni, głównie w stropie drążonego tunelu o przekroju
zbliżonym do kołowego, następuje zmiana kształtu tunelu na owalny. W tunelowaniu takie
zjawisko nazywa się „owalizacją” tunelu. Zmiana kształtu tunelu na owalny powoduje zmianę
stanu naprężenia w otoczeniu tunelu, a także zmianę przemieszczeń w jego otoczeniu i na
konturze.
Verruijt i Booker (1996) dokonali analitycznego rozwiązania dla półpłaszczyzny z otworem
kołowym imitującym przekrój przez tunel. W rozwiązaniu uwzględnili dwa mechanizmy prze-
mieszczania się konturu tunelu (rys. 18.15):
• jednakowe przemieszczenia radialne konturu o przekroju kołowym będące konsekwencją
tworzenia się w otoczeniu tunelu pustych przestrzeni. Założono w pierwszym przybliżeniu,
że wolne przestrzenie wokół tunelu rozkładają się równomiernie na konturze,
Rys. 18.15. Dwa mechanizmy przemieszczania się konturu tunelu przyjęte w rozwiązaniu Verruijta i Bookera (1996)
• zmianę kształtu z kołowego na owalny („owalizacja” tunelu).

Rozwiązanie Verruijta i Bookera (1996) dotyczy tuneli położonych na „małej głębokości”
(przez „małą głębokość” rozumie się taką głębokość, przy której powierzchnia terenu istotnie
wpływa na stan naprężenia i przemieszczenia występujący w otoczeniu tunelu). W rozwiązaniu
Verruijta i Bookera (1996) stan przemieszczenia ma postać:
D 2 § z1 z 2 · D 2 z1 (kx 2 z12 ) z 2 (kx 2 z 22 ) ½

w H ¨ 2 2 ¸G ® ¾
4 ¨© r1 r2 ¸¹ 4 ¯ r14 r24 ¿ (18.45)
H D 2 ª (m 1) z 2 mz ( x 2 z 22 ) º D 2 ª x 2 z 22 m 2 zz 2 (3x 2 z 22 ) º
« » G H « »
2m ¬ r22 r24 ¼ 2 ¬ r24 m 1 r26 ¼
D2 §1 1 · D 2 ( x 2 kz12 ) ( x 2 kz 22 ) ½
u H r x¨¨ 12 22 ¸¸ G x® ¾
4 © r1 r2 ¹ 4 ¯ r14 r24 ¿ (18.46)
2 2
H D x ª 1 2mzz 2 º
2
D x ª z 2 mz ( x 3z 2 ) º
2
« 2 4 » G H« »
2m ¬ r2 r2 ¼ m 1 ¬ r24 r26 ¼
gdzie:
D – średnica zewnętrzna tunelu,
720
r – odkształcenie radialne,
 – liczba Poissona,
 – owalizacja kształtu (zniekształcenie charakteryzujące się zmianą przekroju z okrągłego na
DG
kształt owalny w przybliżeniu G D G AP ),
AP
x – pozioma odległość od osi tunelu, w punkcie dla którego żądana jest wartość przemiesz-
czenia,
z – głębokość mierzona od powierzchni ziemi, w punkcie dla którego żądana jest wartość
przemieszczenia,
z1 = z – H, z2 = z  H,
r 1  x  z 1, r 2  x  z 2,
2 2 2 2 2 2
1 Q
m k .
1 2Q 1 Q
Niezwykle interesujące są przemieszczenia pionowe na powierzchni terenu (wzór 18.45),

dla z = 0:
w 1 Q H D 2
H
G

D2 H x2 H 2 (18.47)
x2 H 2
2 x2 H 2 2
Całkowitą powierzchnię osiadania można znaleźć całkując równanie (18.47) w zakresie od
+ do − co prowadzi do wyniku:
Vs  (1 ‒ v)  D
2
(18.48)
Dla  = 0,5 Vs ma taką samą wartość jak w rozwiązaniu Sagesta (1987).

Jeżeli przyjmie się, że  = 0,5 i k = 1, to przemieszczenia wynikające ze zmiany kształtu tunelu
na owalny można zaniedbać (wówczas  = 0) i równania (18.45), (18.46) upraszczają się do
postaci (przypadek 1):
w
D 2 °
H ® 2
zH

zH

>
2z x 2 (z H ) 2 @½°¾ (18.49)
4 °̄ x ( z H ) 2 x 2 ( z H ) 2 >
x 2 (z H ) 2
2
@ °¿
D2 ° 1 1 4 z( z H ) ½
°
u xH ® 2 2 ¾ (18.50)
4 °̄ x ( H z )
2
x (H z) 2
x (H z) 2
2
> @ 2
°
¿
W klasycznym rozwiązaniu Loganathana, Poulosa (1998) przyjęto dowolną wartość 
z przedziału od 0 do 0,5, natomiast  = 0. Teraz wzory na przemieszczenia są następujące:
w
D 2 °
H ® 2
zH

>
(3 4Q )( z H ) 2 z x 2 ( z H ) 2 @½°¾ A (18.51)
4 °̄ x ( z H ) 2 x 2 ( z H ) 2 >
x 2 (z H ) 2
2
@ °¿
xy
D2 ° 1 3 4Q 4z( z H ) ½
°
u xH ® 2 2 ¾ Axy (18.52)
4 °̄ x ( H z )
2
x (H z) 2
>
x (H z) 2
2
@2
°
¿
721
a osiadanie powierzchni dla przypadku 4 można obliczyć z wzoru:

ª º
« 2 »
H « 1,38 x »
w 1 Q H D 2
2
exp (18.53a)
x H2 « § D· »
2
« ¨H ¸ »
¬« © 2 ¹ »¼
lub
ª º
« 2 2 »
H 2G AP D G « 1,38 x »
w 1 Q D 2
2
exp AP
(18.53b)
x H2 D2 « § D· »
2
« ¨H ¸ »
«¬ © 2 ¹ »¼
gdzie:
Przypadek 1 (rys. 18.16a) radialne przemieszczenia są jednakowe na konturze tunelu (roz-
wiązanie Verruijta i Bookera, 1996), wówczas:
2u 0
H H1 , Axy = 1 (18.54)
D
Przypadek 2 (rys. 18.16b) w stropie tunelu przemieszczenia są dwa razy większe aniżeli
w ociosach, w środku spągu tunelu przemieszczenie jest równe zero (rozwiązanie Gonzalesa
i Sagesta, 2001), wówczas:
D
2S u0
2 4u 0
H H2 2H 1 , Axy = 1 (18.55)
D2 D
S
4
Przypadek 3 (rys. 18.16c) w stropie tunelu przemieszczenia są cztery razy większe aniżeli
w ociosach, w środku spągu tunelu przemieszczenie jest równe zero (rozwiązanie Loganathana,
Poulosa, 1998), wówczas:
2
§ D G AP · D2
S¨ ¸ S 2
©2 2 ¹ 4 2 D G AP G AP
H H3 2
(18.56)
D D2
S
4
H
Można przyjąć, że GAP  2u0, a zatem w przypadku 1: H 1 3 , a w przypadku 2:   .
2
Przypadek 4 (rys. 18.16d) w stropie tunelu przemieszczenia są cztery razy większe aniżeli
w ociosach i w środku spągu tunelu (rozwiązanie Loganathana, Poulosa,1998), wówczas:
722
2D G
AP AP G2
H H4 H3 ( 100%) (18.57a)
ª D2 º½
°° « 1,38 x 0,69 z 2 » °°
2
Axy exp® « »¾ (18.57b)
° « (H D ) 2 H 2 »°
°¯ «¬ 2 »¼ °¿
Iloczyn zm    Axy jest nazwany zmodyfikowanym parametrem „ubytku gruntu” (ground
loss),
gdzie:
GAP – wartość pustej przestrzeni określona wzorem (18.38),
 – stosunek pustej przestrzeni powstałej w otoczeniu tunelu na skutek drążenia do prze-
strzeni zajmowanej przez tunel z obudową na 1m drążonego tunelu zgodnie z wzorem (18.56).
W zależności od przyjętego rozwiązania wartość  (rys. 18.15) jest różnie rozłożona na kontu-
rze tunelu. Tak wyrażona wartość  jest nazywana w skrócie „ubytek gruntu”(„ground loss”)
i może być także wyrażana w procentach,
Axy – zależność opisana wzorem (18.57b), powstała z przyjęcia założenia (Loganathan i Po-
ulos, 1996), że osiadania powierzchni w (dla z = 0) spowodowane przez nierównomierne
przemieszczenia stropu tunelu  można opisać za pomocą funkcji:
wz 0    Be‒Ax
2
w której:
A, B – stałe,
 – wartość otrzymana z wzoru (18.57a).
Analizując przemieszczenia powierzchni terenu Loganathan i Poulos (1996) doszli do wnio-
sku, że w osi tunelu na powierzchni ujawni się 100% przemieszczeń stropu tunelu , natomiast
w odległości x  (H  D/2) tylko 25% . Po przyjęciu tych założeń, otrzymuje się:
dla x  0 wz 0   B  1,
1,38
dla x  H + D/2 wz 0  0,25  A 2 ,
§ D·
ª º ¨H ¸
1,38 x 2 © 2¹
i w rezultacie wz H exp « »
0
« § D· »
2
« ¨H ¸ »
«¬ © 2 ¹ ¼»
Podobne rozważania zostały przeprowadzone dla przemieszczeń poziomych występujących

w otoczeniu tunelu. Założono, że przemieszczenia poziome występujące w otoczeniu tunelu
można opisać za pomocą funkcji:
723
u    Fe‒Gz
2
w której:
F, G – stałe,
 – wartość otrzymana z wzoru (18.57a)
Jak pokazują obserwacje w stropie i spągu przemieszczenia poziome są równe zero, nato-
miast największe wartości osiągają na ociosach i wynoszą one 50% .
Po przyjęciu tych założeń, otrzymuje się:
dla x  z  0 uz 0    0 F  1,
0,69
dla x  D/2, z = H uz H  0,5  G ,
H2
ª 0,69 z 2 º
i w rezultacie u H exp « »
¬ H2 ¼
Zmodyfikowany parametr „ubytku gruntu” uwzględniający nierównomierne przemieszcze-

nia konturu tunelu (stropu, spągu i ociosu) ma postać:
ª ª ºº
« « 2 2 »»
1,38 x 0,69 z
H zm H exp « « »»
« «§ D·
2
H 2 »»
« «¨ H ¸ »»
¬« ¬« © 2¹ ¼» ¼»
Rys. 18.16. Przemieszczenia konturu tunelu dla czterech różnych przypadków
724
Zbliżone do rozwiązania przedstawionego przez Verruijta i Bookera jest rozwiązanie Jef-

fry’ego (opisane w pracy Szechy’ego, 1973), który założył, że kołowy tunel jest wykonany
w sprężystej, izotropowej półprzestrzeni. Istotna różnica pomiędzy tymi rozwiązaniami polega
na tym, że w rozwiązaniu Jeffry’ego na konturze tunelu przyjęto równomierne ciśnienie p, a nie
równomierne odkształcenie. Rozwiązania te zostały rozwinięte i poszerzone przez Kawamoto
(1966), który dodatkowo uwzględnił transwersalną izotropię masywu skalnego w otoczeniu
tunelu. Z kolei Pender (1980) rozpatrzył przypadek uwzględniający zróżnicowanie pierwot-
nych naprężeń (pz  px), co było istotnym krokiem naprzód w stosunku do założenia hydrosta-
tycznego stanu naprężenia.
Na rys. 18.17 pokazano porównanie osiadań pomierzonych i prognozowanych dla 4 tuneli.
Rys. 18.17. Porównanie pomierzonych i prognozowanych wartości osiadań dla: a) Thunder Bay Tunnel, b)
Green Park Underground, c) Barcelona Subway Network, d) Sewer Tunnel, Bangkok (Kyung-Hu Park 2005)
725
Porównując wartości obliczone (linie ciągłe dla różnych wartości ) i pomierzone (zaznaczo-
ne kółeczkami) dla czterech przykładowych tuneli zauważa się, że prognozowana niecka osia-
dania dla trzech tuneli jest szersza niż wynikająca z pomiarów (rys. 18.17), natomiast dobiera-
jąc odpowiednio wartość  w większości przypadków można uzyskać krzywą osiadań zbliżoną
do pomierzonej (nie udało się dla pierwszego tunelu).
Rys. 18.18 pokazuje zmianę przemieszczeń pionowych od powierzchni terenu do stropu
tunelu.
Rys. 18.18. Obserwowane i prognozowane przemieszczenia pionowe nad centralną osią tunelu: a) Thunder Bay
Tunel (wg Palmera i Belshawa, 1978 oraz Rowe i Lee, 1992), b) Green Park Underground (wg Rowe i Lee, 1992)
Przedstawione na rys. 18.18 porównanie pomierzonych i prognozowanych (za pomocą wzo-

ru 18.51) przemieszczeń pionowych wykazuje dużą zgodność pod względem jakościowym
726
i ilościowym dla tunelu Thunder Bay, natomiast dla tunelu Green Park Underground tylko
zgodność jakościową.
Na kolejnym rys. 18.19 pokazano zmianę z głębokością pomierzonych i prognozowanych
przemieszczeń poziomych dla Heathrow Express Trial Tunel. Linie pomiarowe i obliczeniowe
znajdowały się w odległości 6 m i 9 m od osi pionowej przechodzącej przez środek tunelu.
Analizując wykresy przemieszczeń poziomych powstałych w rejonie drążonego tunelu, za-
uważa się, że w nadkładzie tunelu wyniki przemieszczeń poziomych uzyskane z wzoru 18.52
są zbliżone do wartości pomierzonych. Większe różnice pomiędzy wartościami pomierzony-
mi a obliczonymi (z wzoru 18.52) występują dla punktów pomiarowych znajdujących się na
wysokości tunelu i w warstwach spągowych. Wyniki obliczeń przeprowadzonych za pomocą
wzorów Verruijta (wzór 18.50) znacznie różnią się od pomierzonych.
Rys. 18.19. Zmiana poziomych przemieszczeń pomierzonych i obliczonych wraz z głębokością. Pionowe linie pomiaro-
we znajdowały się w odległości 6 m i 9 m od osi centralnej Heathrow Express Trial Tunel (wg Deane i Bassett, 1995)
727
Przedstawione powyżej przykładowe wyniki zamieszczone w pracy Rowe i Lee (1992) po-
kazują, że parametr GAP dobrze opisuje zjawiska zachodzące w otoczeniu tuneli drążonych za
pomocą tarczy i pozwala w miarę dokładnie prognozować wartości poziomych i pionowych
przemieszczeń.
W tabeli 18.1 dla pięciu tuneli zamieszczono: opis gruntów, w których te tunele były wyko-
nywane, głębokości i promienie tuneli, wartości GAP oraz  wyrażające „ubytek gruntu”(„gro-
und loss”).
Tabela 18.1. Opis parametrów gruntu, szacowanej wielkości GAP oraz wartości „ground loss” (wg Loganathan
i Poulos, 1996)
„ubytek gruntu”(„ground
Badany loss”) [%]
Typ gruntu w GAP
Nr obiekt H/a Wartość Literatura
nadkładzie [mm] Wartość
podziemny ekwiwalentna
empiryczna
(wzór 18.57)
Heathrow 0÷2 m ziemia nasypana, Deane
19/
1. Express Trial 2÷4 m żwir, > 4 m iły 58 1,37 1,3 i Bassett
8,5
Tunnel, U.K. zbite (cu = 50÷250 kPa) (1995)
0÷8 m piaskowiec z
wtrąceniami iłów, 8÷13
Thunder
m miękkie, zbite iły 10,7/ Rowe i Lee
2. Bay Tunnel, 164 13,78 5,5
(cu =30÷60 kPa), 2,47 (1992)
Canada
13÷25 m zbite twarde iły
(cu > 60 kPa)
0÷2 m piasek i żwir,
Green Park 29,4/ Rowe i Lee
3. > 2 m spękane twarde iły 34 1,65 1,3
Tunnel, U.K 4,14 (1992)
(cu = 50÷250 kPa)
Barce-
czerwone i brązowe Ladesma
lona Subway 10,0/
4. iły z częścią żwiru 31 0,78 1,2 i Romero
Network 8,0
(cu = 30÷150 kPa) (1997)
Extension
0÷12 m bardzo słabe i
Tunnel,
słabe iły (cu~15÷25 kPa), Phienwej
Barcelona
12÷25 m zbite iły 18,5/ (1997),
5. Bangkok, 81 6,18 6,0
(cu~50 kPa), 25÷35 m 2,66 Ramasamy
Sewer Tun-
drobny piasek, >35 m (1992)
nel, Thailand
bardzo zbite iły
Dla czterech tuneli (przykład 1, 3, 4, 5) wykonanych zasadniczo w twardych iłach z domiesz-

kami żwiru, piasku obliczone wartości  „ground loss” są zbieżne z wartościami uzyskanymi
empirycznie (maksymalne różnice nie przekraczają 35%). Tunel nr 2 wykonany był w gruncie
w dużej części składającym się z miękkich iłów. W tym przypadku występuje duża różnica po-
między wartością „ground loss” pomierzoną a wyliczoną, co może sugerować, że niedostatecznie
dobrze zostały określone przestrzenne sprężysto-plastyczne przemieszczenia przodka ucz.
W tabeli 18.2 pokazano porównanie wielkości maksymalnych osiadań powierzchni oraz
parametru i opisującego szerokość niecki osiadania: oszacowanych empirycznie przez różnych
autorów, wyliczonych za pomocą wzoru (18.53), określonych pomiarami.
728
Tabela 18.2. Porównanie oszacowanych i pomierzonych parametrów powierzchni niecki osiadania (Loganathan
i Poulos, 1996)
Maksymalne osiadania powierzchni
Parametr szerokość niecki i (m)
w0 w mm
Badany obiekt
Nr Clough, Wg Clough, Wg
podziemny Mair Wg po- Mair
Schmidt wzoru Schmidt wzoru
(1981) miarów (1981)
(1981) (18.53) (1981) (18.25)
Heathrow Express
1. 32,5 38,1 36,5 39 9,5 8,1 10,1
Trial Tunnel, U.K.
Thunder Bay Tun-
2. 49 65,6 40,05 50 5,3 4 5,3
nel, Canada
Green Park Tunnel
3. 6,0 8,9 5,88 6 14,7 10,0 13,9
U.K.
Barcelona
Subway Network
4. 9,0 30,3 24,84 24 5,0 4,8 5,6
Extension Tunnel,
Barcelona
Bangkok, Sewer
5. 14,8 21,8 11,82 12 9,2 6,3 8,8
Tunnel, Thailand
Wartości parametrów i określających szerokość niecek osiadania obliczone wzorem (18.25)

są zbliżone do wartości oszacowanych za pomocą empirycznych zależności Mair (1981) oraz
Clough (1981). Podobnie obliczone maksymalne osiadanie w0 ośrodka nieściśliwego w opar-
ciu o analityczne rozwiązanie zaproponowane przez Loganathana i Poulosa (1996) pokrywa się
z obserwacjami dla pięciu tuneli zlokalizowanych w twardych i średniotwardych iłach. Otrzy-
mane wyniki dla 5 wybranych przykładów potwierdzają stosowalność prezentowanej metody
dla tuneli wykonywanych w iłach.
18.3.3. Przebieg deformacji w czasie
Podczas drążenia tunelu w jego otoczeniu i na powierzchni terenu mamy do czynienia z dy-
namicznym stanem przemieszczenia i odkształcenia, który z czasem zmienia się i stopniowo
asymptotycznie zmierza do statycznego stanu przemieszczenia i odkształcenia. Stan statyczny
osiągany jest dopiero po upływie pewnego czasu od zakończenia drążenia tunelu. W miarę
upływu czasu od chwili zakończenia budowy tunelu, przemieszczenia powierzchni rosną, zbli-
żając się do wartości maksymalnych (końcowych). Na wartość końcowych osiadań powierzch-
ni oprócz zaciskania pustek powstałych podczas drążenia (np. GAP) konwergencji wykonanego
tunelu wpływ mają także inne czynniki takie jak: redystrybucja ciśnienia porowego, drenaż
masywu skalnego, jego rekonsolidacja w zasięgu wpływów tunelu. Z doświadczeń angielskich
(Lee i in. 1998) wynika, że długoterminowe osiadania powierzchni terenu mogą zawierać się
w granicach od 30÷90% osiadań maksymalnych wyliczonych teoretycznie. Przykładowo mak-
symalne osiadania powierzchni terenu wywołane drążeniem tunelu o promieniu 8,7 m wyko-
nywanego na głębokości 21 m w tzw. iłach londyńskich w okresie 3 lat wzrosły od 25 mm do
około 35 mm, a więc o blisko 70%.
729
W badaniach nad wpływem czasu na deformacje powierzchni terenu najczęściej przyjmuje

się założenie Knothego (Praca zbiorowa, 1980), że prędkość osiadania punktu nad drążonym
wyrobiskiem podziemnym w chwili t jest proporcjonalna do różnicy osiadań wk(t) (końcowa
wartość osiadania dla stanu drążenia w chwili t), a w(t) (osiadaniem faktycznym w chwili t).
Można to zapisać w postaci równania:
dw(t )
c>wk (t ) w(t )@ (18.58)
dt
gdzie:
c – współczynnik proporcjonalności lub współczynnik prędkości osiadania, którego wymiar
zwykle wynosi [rok‒1], a wartość przeważnie waha się w granicach od c  0,5 [rok‒1] (masyw
skalny składający się z grubych mocnych skał) do c  5,0 [rok‒1] (masyw skalny z przewagą
warstw plastycznych, słabych).
Jeżeli będziemy liczyć czas od początku rozpoczęcia drążenia tunelu, czyli dla t  0, w(t)  0,
to wówczas całka równania różniczkowego (18.58) ma postać:
ti
w(t ) e cti c ³ wk (t ) e ct dt (18.59)

0
Funkcja w(t) może stanowić zbiór dyskretnych wartości wk(ti) odpowiadających zaawanso-
waniu drążenia w czasie ti.
Gdy przyjmie się założenie, że w chwili t  0 pod rozpatrywanym punktem powierzchni na-
gle wydrążono część tunelu i rozpoczęło się osiadanie tego punktu, czyli w chwili t  0 w(t)  0.
To dla tych warunków w wyniku całkowania otrzymuje się (rys. 18.20):
w(t)  wk(1 ‒ e‒ct) (18.60)
Przebieg osiadania jest zgodny z wzorem (18.60) tylko w dwóch przypadkach:

• drążenie zostało zakończone,
• przodek drążonego tunelu oddalił się od rozpatrywanego punktu na odległość większą od
zasięgu wpływów głównych, a zatem wk nie zmienia się w czasie.
Rys. 18.20. Wpływ czasu na osiadanie powierzchni
730
18.3.4. Metody numeryczne
W porównaniu z metodami przedstawionymi w poprzednich podrozdziałach, zastosowanie

metod numerycznych pozwala na uwzględnienie znacznie większej liczby czynników decydują-
cych o przemieszczeniach masywu skalnego w otoczeniu drążonego tunelu zarówno czynników
fizyko-mechanicznych, jak i związanych z samym procesem i technologią drążenia. Jednakże
pojawia się szereg problemów, tj. dobór właściwego modelu geomechanicznego, przyjęcie po-
prawnych wartości parametrów masywu skalnego lub gruntowego, założenie odpowiednich
warunków brzegowych. Te czynniki mają znaczący wpływ na jakościowe, a zwłaszcza ilościowe
wyniki obliczeń stanu przemieszczenia, naprężenia, wytężenia (co pozwala określić wielkość
i zasięg stref spękań). Do rozwiązania postawionych zadań przeważnie wykorzystuje się metody
numeryczne: MES (Metodę Elementów Skończonych), MRS (Metodę Różnic Skończonych),
MEB (Metodę Elementów Brzegowych) na podstawie których oparte są programy takie jak
np. ABAQUS (Atzl, 1994) czy FLAC (Dias i in., 1998), a także kody numeryczne opraco-
wane w jednostkach badawczych (Flisiak, 1989; Fu, 1998; Mair, 1998; Prinzl, Gomez, 1998;
Schubert, Steindorfer, 1998; Standing i in., 1998; Taylor, Grant, 1998). Początkowo przy
określaniu stanu przemieszczenia (i naprężenia) w sąsiedztwie tunelu i na powierzchni terenu
korzystano z modeli płaskich (budowanych w oparciu o przekrój prostopadły do kierunku
drążenia tunelu), aktualnie w większości buduje się modele przestrzenne.
Przy budowie modelu geomechanicznego, a w oparciu o niego modelu numerycznego, na-
leży wykorzystać szczegółowe rozpoznanie budowy geologicznej masywu skalnego oraz wszel-
kie badania laboratoryjne i polowe pozwalające na odpowiednio dokładne określenie warto-
ści parametrów modelowanych warstw skalnych lub gruntowych. O modelowaniu masywu
skalnego (gruntowego) szczegółowo napisano w rozdziale 7. Często masyw skalny (gruntowy)
traktuje się jako ciągły lub mocno spękany (rozdział 7) i wówczas może być modelowany jako
ekwiwalentne continuum, którego parametry odkształceniowe i wytrzymałościowe są kom-
binacją własności wytrzymałościowych i odkształceniowych poszczególnych nieciągłości oraz
bloków skalnych. Istnieje wiele koncepcji transformacji parametrów masywu skalnego ciągłego
lub spękanego w ekwiwalentne continuum, niektóre z nich opisano w rozdziale 7 oraz w pracy
(Priest, 1993).
W skałach i gruntach plastycznych o niskich parametrach wytrzymałościowych zwykle ko-
rzysta się z modelu sprężysto-plastycznego lub sprężysto-lepko-plastycznego. Dla przykładu
w pracy Karakusa i Fowella (2003) zastosowano model sprężysto-plastyczny do określenia de-
formacji powierzchni terenu powstałych na skutek drążenia tunelu Heathrow Express Trial
w gruncie ilastym (niektóre wyniki deformacji powierzchni dla tego tunelu omawiano powy-
żej). Ponieważ tunel drążony był 4 etapami wykonywanymi na różnych odcinkach na 3 sposo-
by (sposób 1 – najpierw ociosy, później część centralna tunelu, sposób 2 – najpierw lewa strona
tunelu, później prawa, sposób 3 – najpierw kalota, później w kolejności sztrosa i spąg), w ob-
liczeniach uwzględniono wszystkie trzy sposoby drążenia tunelu. Otrzymane wyniki obliczeń
731
były zgodne z wynikami pomiarów. Równocześnie stwierdzono, że w przypadku wykonywania

tunelu etapami dla uzyskania prawidłowych wyników w obliczeniach należy je uwzględnić,
a nie modelować tunel jakby wykonywany był jednoetapowo, bowiem prowadzi to do błęd-
nych wyników. W Polsce model sprężysto-plastyczny zastosowała Dynowska (1999) do analizy
zachowania się skał fliszowych w rejonie sztolni hydrotechnicznych w Świnnej Porębie.
W sprężysto-plastycznym modelu masywu skalnego możliwe jest prześledzenie rozwoju
stref plastycznych i związanych z tym przemieszczeń masywu skalnego. Wielkość oraz zasięg
stref plastycznych zależy w dużej mierze od przyjętych wartości parametrów masywu skalne-
go (gruntowego) oraz głębokości zalegania tunelu. Ogólnie uważa się, że wraz ze wzrostem
głębokości wykonania tunelu rośnie zasięg stref plastycznych w jego otoczeniu. Zwiększanie
średnicy wyrobiska również powoduje wzrost ekstremalnych wartości poszczególnych składo-
wych odkształceń plastycznych oraz ich zasięgu, co przy małej głębokości może prowadzić do
utraty stateczności tunelu.
Poniżej przedstawiono przykładowe obliczenia dla masywu skalnego traktowanego jako cią-
gły z wykorzystaniem programu MRS FLAC (FLAC, 2000). Obliczenia wykonano dla tunelu
znajdującego się na głębokości 25 m (środek tunelu), którego średnica przekroju kołowego
jest równa 6 m. Przyjęto, że masyw skalny występujący w otoczeniu tego tunelu ma własności
sprężysto-lepko-plastyczne. Rozpatrywano tarczę znajdującą się w płaskim stanie odkształce-
nia. Ze względu na symetrię zagadnienia obliczenia wykonano tylko dla połowy tarczy tunelu.
Numeryczne modelowanie właściwej współpracy masywu skalnego sprężysto-lepko-pla-
stycznego z obudową tunelu jest zagadnieniem bardzo skomplikowanym, dotyczy to zwłaszcza
uwzględnienia czasu instalacji obudowy (Cristescu i in., 1987; Tajduś, 1990). Tymczasem czas
założenia obudowy o prawidłowo dobranych parametrach ma kapitalne znaczenie dla statecz-
ności tunelu i deformacji masywu skalnego.
Często w obliczeniach przyjmuje się, że obudowa wstępna jest zakładana natychmiast po
wykonaniu tunelu, co prowadzi do otrzymania niedokładnych wyników, czasami wręcz błęd-
nych. W praktyce instalacja obudowy wstępnej odbywa się po upływie pewnego, nieraz nawet
krótkiego, czasu. Tymczasem zgodnie z teorią sprężystości wiadomo, że przemieszczenia sprę-
żyste występują natychmiast po naruszeniu pierwotnego stanu naprężenia w analizowanym
układzie. Zakładając, że po wykonaniu wyłomu przed założeniem obudowy zachodzą prze-
mieszczenia sprężyste, to po jej założeniu na obudowę (z reguły wstępną) oddziałują odkształ-
cenia zależne od czasu (sprężysto-lepkie, sprężysto-lepko-plastyczne, sprężysto-lepko-kruche).
Dla przedstawienia problemu współpracy obudowy z masywem skalnym przeprowadzono
obliczenia numeryczne dla czterech wybranych modeli geomechanicznych.
W modelu 1 przyjęto założenie, że masyw skalny zachowuje się liniowo-sprężyście i obudo-
wa wstępna jest instalowana natychmiast po wykonaniu wyłomu.
W modelu 2 założono, że masyw skalny zachowuje się zgodnie z modelem sprężysto-pla-
stycznym i obudowę wstępną zakłada się natychmiast po wykonaniu wyłomu.
W modelu 3 obliczenia przeprowadzono dwuetapowo. W etapie pierwszym założono, że
732
wykonano tunel bez obudowy w masywie skalnym liniowo-sprężystym. Następnie, po spręży-

stym odkształceniu masywu skalnego założono obudowę wstępną i zmieniono charakterystykę
górotworu na sprężysto-plastyczną. Model ten miał nawiązywać do założenia, że w górotworze
natychmiast po odsłonięciu zachodzą przemieszczenia sprężyste.
W modelu 4 masyw skalny traktowano jako sprężysto-lepko-plastyczny. Rozpatrywano
model, który powstał z szeregowego połączenia modelu sprężysto-plastycznego z modelem
Zenera. W modelu tym rozpatrzono trzy warianty. W wariancie 4a założono, że tunel zostaje
wykonany bez obudowy, w wariancie 4b założono instalację obudowy wstępnej, w wariancie
4c instalację obudowy wstępnej i ostatecznej. Należy tutaj zaznaczyć, że numeryczne mode-
lowanie obudowy po upływie pewnego czasu wiąże się z popełnianiem niewielkiego błędu.
Błąd ten jest związany z instalacją obudowy (w postaci elementów belkowych o charakte-
rystyce liniowo-sprężystej) po zajściu pewnych przemieszczeń masywu skalnego sprężysto-
-plastycznego.
Dla wszystkich modeli założono, że tunel jest wykonywany w masywie skalnym ciągłym,
jednorodnym i izotropowym. Parametry wytrzymałościowe, odkształceniowe i reologiczne
przyjęto jak dla iłów krakowieckich zgodnie z danymi z pracy Flisiak i in. (1992). Parametry
przyjęte do obliczeń zamieszczono w tabeli 18.3.
Tabela 18.3. Parametry mechaniczne przyjęte do obliczeń numerycznych
Parametr Wartość
Spójność, kpa 76
Kąt tarcia wewnętrznego, deg 18
Wytrzymałość na rozciąganie, kpa 76
Ciężar objętościowy, kN/m3 21,2
Moduł sprężystości postaciowej
390
dla modelu Kelvina, MPa
Moduł lepkości postaciowej dla
7280
modelu Kelvina, MPa  s
Tabela 18.4. Wybrane wartości przemieszczeń i naprężeń w obudowie – modele 1, 2, 3.
Wielkość model 1 model 2 model 3

Przemieszczenia stropu tunelu, mm -2,7 -2,7 -18,5
Przemieszczenia ociosu tunelu, mm 3,6 3,6 -9,1
Przemieszczenia spągu tunelu, mm 8,4 8,4 21,1
Maksymalne naprężenia ściskające w
7,6 7,6 2,8
obudowie tunelu, MPa
Maksymalne osiadanie powierzchni
0,29 0,28 -5,2
terenu, mm
W tabeli 18.4 przedstawiono wybrane wartości przemieszczeń i naprężeń w obudowie dla

trzech pierwszych modeli górotworu.
733
Analiza wyników z tabeli 18.4 wskazuje, że modele 1 i 2 dają, w porównaniu do otrzymy-
wanych w praktyce, zaniżone wyniki jeżeli chodzi o przemieszczenia masywu skalnego oraz
zawyżone wartości naprężeń ściskających w obudowie tunelu. Jest to skutek założenia obudo-
wy natychmiast po wykonaniu tunelu i oddziaływania odkształceń sprężystych na obudowę.
O wiele bardziej interesujące są wyniki obliczeń otrzymane dla modelu 3. Uzyskane wartości
przemieszczeń masywu skalnego (rys. 18.21) oraz naprężeń w obudowie są zbliżone do mie-
rzonych w warunkach in-situ.
Rys. 18.21. Osiadanie powierzchni terenu w zależności od przyjętego modelu obliczeniowego
JOB TITLE : 10 minut (*10^1)
FLAC (Version 4.00) 3.750
LEGEND
7-Feb-01 12:09
3.250
step 8190
Creep Time 6.0000E+02
-7.020E+00 <x< 2.121E+01
1.089E+01 <y< 3.911E+01
Boundary plot 2.750
0 5E 0
2.250
0 2E -2
1.750
1.250
Marek Cala
-0.250 0.250 0.750 1.250 1.750
(*10^1)
Rys. 18.22. Strefy uplastycznienia i przemieszczenia w otoczeniu tunelu po czasie 10 minut
734
Bardzo ciekawe wyniki uzyskano z obliczeń modelu 4, w którym założono, że masyw skalny
zachowuje się sprężysto-lepko-plastycznie. W wariancie 4a, przy założeniu tunelu bez obudo-
wy, w miarę upływu czasu następował gwałtowny rozwój stref uplastycznienia w otoczeniu
tunelu. Na kolejnych rysunkach przedstawiono zasięg stref uplastycznienia w otoczeniu tunelu
wraz z upływem czasu (rysunki 18.22÷18.25).
JOB TITLE : 1 godzina (*10^1)
LEGEND
7-Feb-01 12:11
3.250
step 8440
-7.020E+00 <x< 2.121E+01
1.089E+01 <y< 3.911E+01
Boundary plot 2.750
0 5E 0
2.250
0 1E -1
1.750
1.250
Marek Cala
-0.250 0.250 0.750 1.250 1.750
(*10^1)
Rys. 18.23. Strefy uplastycznienia i przemieszczenia w otoczeniu tunelu po 1 godzinie
JOB TITLE : 1 dzien (*10^1)
LEGEND
7-Feb-01 12:47
3.250
step 11673
-7.020E+00 <x< 2.121E+01
1.089E+01 <y< 3.911E+01
Boundary plot 2.750
0 5E 0
2.250
0 5E -1
1.750
1.250
Marek Cala
-0.250 0.250 0.750 1.250 1.750
(*10^1)
Rys. 18.24. Strefy uplastycznienia i przemieszczenia w otoczeniu tunelu po 1 dniu
735
JOB TITLE : 30 dni (*10^1)
LEGEND
7-Feb-01 13:14
3.250
step 16143
-7.020E+00 <x< 2.121E+01
1.089E+01 <y< 3.911E+01
Boundary plot 2.750
0 5E 0
2.250
0 5E -1
1.750
1.250
Marek Cala
-0.250 0.250 0.750 1.250 1.750
(*10^1)
Rys. 18.25. Strefy uplastycznienia i przemieszczenia w otoczeniu tunelu po 30 dniach
Z przedstawionych wyżej rysunków widać wyraźnie, że największą intensywność proces

propagacji strefy uplastycznienia osiągnął w przeciągu około 7–8 godzin. Później wzrost za-
sięgu stref uplastycznienia był niewielki. Maksymalne przemieszczenia konturu wyrobiska po
zatrzymaniu procesu propagacji strefy uplastycznienia wynosiły około 0,14 m, a po 1 godzinie
maksymalne przemieszczenia konturu tunelu miały wartość około 0,06 m. Załóżmy teraz,
że po upływie 1 godziny od wykonania wyłomu narzucamy na kontur tunelu warstwę tor-
kretu zbrojonego elementami stalowymi (fibrobetonu) o miąższości 0,05 m. Przeprowadzone
symulacje numeryczne takiego procesu wykazują, że instalacja obudowy wstępnej pozwoliła
na zatrzymanie procesu propagacji stref uplastycznienia oraz w znaczący sposób ograniczyła
przemieszczenia w otoczeniu tunelu (rys. 18.26).
W porównaniu do modelu 4b w modelu 4c wprowadzono obudowę ostateczną tunelu.

Założono, że obudowa ostateczna jest instalowana po upływie około 3 dni od wykonania
tunelu. Jej założenie nie spowodowało większych skutków przemieszczeniowych ani naprę-
żeniowych w masywie skalnym, ale przyczyniło się do istotnego zmniejszenia się naprężeń
ściskających w obudowie ostatecznej.
Podsumowując można stwierdzić, że w celu prawidłowego określenia wpływu drążonego tu-
nelu na otaczający masyw skalny należy uwzględniać zarówno czas założenia obudowy wstępnej,
jak i ostatecznej. Ma on zasadniczy wpływ na stan przemieszczenia i naprężenia występujący
w masywie skalnym w otoczeniu tunelu, a w konsekwencji na przemieszczenia powierzchni te-
renu. Największe przemieszczenia konturu tunelu zachodzą do czasu instalacji obudowy wstęp-
nej, a następnie przyrost tych przemieszczeń zmniejsza się po jej założeniu. Po wprowadzeniu
736
Rys. 18.26. Wpływ instalacji obudowy wstępnej na przemieszczenia w otoczeniu tunelu
obudowy ostatecznej przyrost przemieszczeń praktycznie jest zbliżony do zera. Prawdopodobnie

najbliższe rzeczywistym warunkom są procedury symulacji numerycznej przedstawione w mo-
delu 4. Podobnie jednak jak dla modelu 3 ostateczna weryfikacja współpracy górotworu spręży-
sto-lepko-plastycznego z obudową tunelu musi być oparta na pomiarach in-situ.
Jeżeli nie jest możliwa transformacja masywu skalnego na ekwiwalentne continuum, lub
daje ona wyniki obarczone poważnymi błędami, to konieczne jest zastosowanie metod nume-
rycznych przeznaczonych dla opisu zachowania masywu skalnego spękanego lub blokowego.
Można tutaj stosować metody oparte na Metodzie Elementów Odrębnych (Oddzielnych),
takie jak np. UDEC czy też 3DEC (Itasca, 2000; Schmettow i Wittke, 1996). Alternatywnie
można także stosować metody analityczne oparte na Teorii Bloków (Goodman, 1995a,b) lub
też na Metodzie Symulacji Bloków (Jakubowski, 1995). Metody te opisano w rozdziale 7.
Należy jednak podkreślić, że metody numeryczne mogą być pomocne w rozwiązywaniu
problemów z zakresu określania ruchów masywu skalnego w rejonie tunelu tylko wtedy, gdy
prowadzone symulacje są oparte na wiarygodnych danych pochodzących z badań laboratoryj-
nych i polowych.
18.4. Stan techniczny obiektów budowlanych w rejonie

drążonego tunelu
Mając oszacowaną deformację powierzchni na skutek drążenia tunelu (osiadanie, przemiesz-
czenia poziome, nachylenia, odkształcenia poziome, krzywizny) lub innego wyrobiska pod-
737
ziemnego, inżynier powinien ocenić wpływ tej deformacji na znajdujące się na powierzchni
budowle.
W literaturze anglojęzycznej stosuje się pojęcie odkształcenia kątowego (angular distortion)
definiowanego jako stosunek różnicy osiadania dwóch sąsiednich punktów do odległości po-
między nimi. Z doświadczeń wynika, że pierwsze pęknięcia w ścianach budowli pojawiają się
przy odkształceniach kątowych rzędu 1/300. Ze względów bezpieczeństwa jako dopuszczalne
przyjmuje się odkształcenie kątowe rzędu 1/600. Dodatkowo zaleca się, by całkowite osiadanie
kolumn i fundamentów nie było większe niż 2,5 cm.
Aby ograniczyć do minimum możliwość uszkodzenia budowli należy zmniejszyć osiadania
powierzchni terenu. Można to uzyskać poprzez:
• pełną i właściwą kontrolę zachowania się przodka tunelu przez cały czas drążenia, szczególnie
należy zapobiegać wyciskaniu czoła przodka w kierunku pustej przestrzeni,
• dostosowanie kroku postępu drążenia do warunków górniczo-geologicznych występujących
w rejonie czoła przodka (im niższe parametry odkształceniowe i wytrzymałościowe skał
przodka, tym krok postępu mniejszy). Podobnie znaczna średnica tunelu ogranicza krok
postępu drążenia, zwłaszcza gdy drążenie odbywa się za pomocą tarczy. Przy mniejszym
kroku postępu jest większa kontrola kierunku drążenia i ograniczenie zjawiska „falowania”,
„nurkowania” tarczy. W celu zapobiegania tym zjawiskom w ostatnich latach zaczęto długie
tarcze dzielić na mniejsze części połączone przegubami,
• szybkie założenie obudowy dobrze przylegającej do konturu tunelu, aby przez właściwy kon-
takt z masywem skalnym zmniejszyć przemieszczenia konturu tunelu.
Przy drążeniu tunelu możemy napotkać wyjątkowo niekorzystne warunki występujące w jego
sąsiedztwie, których właściwe pokonanie pozwoli na ograniczenie deformacji powierzchni. Dla
przykładu w słabych, silnie odkształcalnych skałach lub gruntach często występuje problem ze
stabilizacją rejonu czoła przodka; wówczas można: użyć powietrza pod ciśnieniem, wzmocnić
skały (grunt) zaprawą cementową bezpośrednio przed czołem przodka, wzmocnić skały (grunt)
zaprawą cementową przed rozpoczęciem drążenia, zamrozić skały (grunt) przed tunelowaniem
na najgorszym odcinku. Przy drążeniu tunelu na małej głębokości i obawie, że budowle znaj-
dujące się na powierzchni mogą niekorzystnie wpływać na drążony tunel można zastosować:
zagęszczenie gruntu pomiędzy tunelem a fundamentami budowli, wzmocnić skały (grunt)
pomiędzy fundamentami a tunelem zaprawą cementową, odpowiednio podeprzeć budowle.
Gdy występują nadmierne deformacje powierzchni ich redukcję można uzyskać poprzez za-
stosowanie w pobliżu chronionego obiektu budowlanego ścianek odgradzających, rowów itp.
Ocena wpływu wykonania tunelu na obiekty budowlane jest konieczna, aby je odpowied-
nio chronić. W prawie geologiczno-górniczym (1994) jest sformułowane wymaganie ochrony
obiektów budowlanych na terenach górniczych, które uważa się za spełnione, jeżeli obiekty
zachowają możliwość użytkowania zgodnie z przeznaczeniem zarówno podczas prowadzenia
prac podziemnych, jak i po ich ukończeniu (wg Prawa Budowlanego, 1994). Wykonywany
738
metodą podziemną tunel (niezależnie od jego statusu), należy traktować jako budowlę górni-
czą i dlatego w tym zakresie ochrony obiektów budowlanych na powierzchni powinien podle-
gać prawu górniczo-geologicznemu.
Na powierzchni terenu w zasięgu oddziaływania tunelu mogą znajdować się obiekty bu-
dowlane wykonane wcześniej, zanim podjęto decyzję o budowie tunelu, lub też planuje się
zbudować w przyszłości obiekty budowlane (będące w sferze projektu). Sytuacja jest zdecydo-
wanie prostsza w przypadku nowo wykonywanych obiektów budowlanych, w tym budynków,
bowiem do projektu technicznego można wprowadzić rozwiązania konstrukcyjne zabezpiecza-
jące przed mogącymi jeszcze wystąpić niekorzystnymi deformacjami powierzchni (deformacje
na skutek wydrążenia tunelu z różnym natężeniem mogą się ujawniać przez kilka lat). Sytu-
acja się komplikuje w przypadku, gdy w zasięgu oddziaływania drążonego tunelu znajdują się
obiekty budowlane wykonane wcześniej przed rozpoczęciem drążenia tunelu (czasami w złym
stanie technicznym) nieprzygotowane na niekorzystne deformacje. Wówczas, aby zmniejszyć
oddziaływanie niekorzystnych deformacji związanych z drążonym tunelem należy zastosować
odpowiednią profilaktykę budowlaną oraz geotechniczną.
W przypadku, gdy projektuje się obiekty budowlane na powierzchni w obszarze oddziały-
wań przewidzianego do drążenia tunelu należy:
• wykonać wiarygodną prognozę wpływów drążenia tunelu na powierzchnię terenu i znaj-
dujące się na niej projektowane obiekty budowlane (należy określić wskaźniki deformacji
oddzielnie dla każdego projektowanego obiektu budowlanego),
• dobrać odporności obiektów budowlanych na prognozowane deformacje powierzchni.
W przypadku, gdy na powierzchni istnieją obiekty budowlane, które mogą ulec uszkodzeniu
na skutek deformacji należy:
• wykonać wiarygodną prognozę wpływów drążenia tunelu na powierzchnię terenu i znajdu-
jące się na niej obiekty budowlane (należy określić wskaźniki deformacji dla każdego obiektu
budowlanego z osobna),
• ocenić odporność obiektów budowlanych na prognozowane deformacje powierzchni,
• gdy odporność obiektu budowlanego jest niewystarczająca na prognozowane deformacje
powierzchni, są możliwe dwa działania:
– decyzja o wcześniejszym podniesieniu odporności obiektu budowlanego (poprzez prze-
prowadzenie odpowiednich prac zabezpieczających),
– po wydrążeniu tunelu ustalenie zakresu powstałych szkód i pokrycie związanych z tym
kosztów napraw. `
18.4.1. Budynki projektowane
Zgodnie z normą PN-EN-1990:2004, podczas projektowania konstrukcji budowlanych

można stosować metodę stanów granicznych. W metodzie tej sprawdza się dwa stany granicz-
ne (Wodyński, 2007):
739
• stan graniczny nośności (SGN), czyli stan wytężenia lub deformacji konstrukcji, których prze-
kroczenie powoduje zniszczenie całkowite lub częściowe konstrukcji obiektu,
• stan graniczny użytkowalności (SGU) – stan deformacji konstrukcji, których przekroczenie
powoduje, że obiekt przestaje spełniać przypisane mu wymagania użytkowe.
Stan graniczny nośności należy przeanalizować biorąc pod uwagę zmiany oddziaływań jakie
zachodzą pomiędzy obiektem budowlanym a podłożem gruntowym. Zmiany te będą spo-
wodowane deformacjami powierzchni. W obliczeniach powinno się uwzględnić ekstremalne
prognozowane wartości wskaźników opisujących deformacje powierzchni, tj. maksymalne od-
kształcenie poziome max, maksymalne nachylenie Tmax, minimalny promień krzywizny Rmin
(odwrotność krzywizny).
Podczas wykonywania tunelu, a także w pewnym czasie po jego wykonaniu użytkownicy
obiektów budowlanych znajdujących się na powierzchni mogą doświadczać różnego rodzaju
uciążliwości (trudnym do zaaprobowania niedogodnościom). Dla stanu granicznego użytko-
walności wprowadzono cztery stopnie uciążliwości mające charakter ogólny, opisowy: nieod-
czuwalną, małą, średnią i dużą (tabela 18.5, Wodyński, 2007), przy czym zaleca się by nie
przekraczać uciążliwości małej.
Tabela 18.5. Stopnie uciążliwości użytkowania budynków
Odczuwalność przez
Zakłócenia normalnego
Uciążliwość ludzi skutków wyko- Naprawianie szkód
użytkowania
nywania tunelu
Nieodczuwalna Praktycznie nie występują Znikoma Nie występują
W ramach okreso-
Mała Nieistotne Zauważalna
wych remontów
Wzbudzająca nieko- Po zakończeniu prac
Średnia Utrudniają użytkowanie
rzystne reakcje podziemnych
Mogą wystąpić przerwy w Potrzeba bieżącej
Duża Dokuczliwa
użytkowaniu interwencji
Szczegółowe stopnie uciążliwości użytkowania budynków (mieszkalnych, gospodarczych

i użyteczności publicznej) uzależniono od trzech wskaźników: odchylenia od pionu Tb, roz-
wartości pojedynczych rys dr, kąta odkształcenia postaciowego ścian budynku k. Graniczne
wartości tych wskaźników podano w tabeli 18.6 (Kawulok, 2000).
Tabela 18.6. Stopnie uciążliwości użytkowania budynków w zależności od wartości deformacji terenu
Uciążliwość
Wskaźnik Nieodczuwalna Mała Średnia Duża
Odchylenie od pionu Tb [mm/m] Tb ≤ 10 10 < Tb ≤ 15 15 < Tb ≤ 20 Tb > 20
Rozwartość pojedynczych rys dr [mm]* d≤1 1<d≤3 3<d≤8 d>8
Kąt odkształcenia postaciowego ścian
k ≤ 10-3 10-3 < k ≤ 210-3 210-3 < k ≤ 310-3 k > 310-3
budynku k [rad]
* dotyczy murów i fundamentów z elementów małowymiarowych i niezbrojonego betonu. Podane wartości
dotyczą części naziemnych budynku, w piwnicach dopuszczalne jest występowanie rys dwukrotnie większych
740
Dla sprawdzenia stanów granicznych przydatności do użytkowania budynków, należy brać

pod uwagę zarówno maksymalne wskaźniki deformacji, tj. max, Tmax Rmin, jak również długo-
trwałe wskaźniki deformacji (odpowiadające ustalonemu długotrwałemu oddziaływaniu de-
formacji terenu), tj. ust, Tust, Rust (Instrukcja ITB nr 416 2006).
18.4.2. Budynki istniejące
Dla obiektów budowlanych znajdujących się na powierzchni terenu niezwykle ważne jest
określenie ich odporności na deformacje. Kwiatek (2002; Instrukcja GIG nr 12 2000) podał
następującą definicję odporności obiektu budowlanego: „przez odporność obiektu budow-
lanego na wpływy ciągłych deformacji przypowierzchniowej warstwy masywu gruntowego
(skalnego) rozumie się, wyrażoną we właściwych dla rozpatrywanego przypadku wskaźnikach
deformacji (obniżenia, nachylenia w punkcie dla obiektów o zwartym rzucie poziomym, śred-
nie nachylenia na długości obiektu dla obiektów liniowych i o rozległym rzucie poziomym,
krzywizny, odkształcenia poziome i inne) zdolność obiektu do przejęcia wpływu eksploatacji
przy zachowaniu bezpiecznego użytkowania obiektu zgodnie z przeznaczeniem i wystąpieniu
co najwyżej małej uciążliwości obiektu”. Trzeba zaznaczyć, że odporność obiektu budowlanego
zależy nie tylko od wartości wskaźników deformacji, ale również od prędkości ich narastania.
Wymiary obiektów budowlanych, rodzaj ich konstrukcji, sposób posadowienia wpływają
znacząco na wrażliwość obiektu na wartości deformacji powierzchni. W przypadku obiektów
o tradycyjnej konstrukcji określa się odporność obiektu na odkształcenia poziome , w razie
potrzeby z uwzględnieniem krzywizny K. Wynika to z badań przeprowadzonych dla budynków
mieszkalnych o tradycyjnej zabudowie i wieku do 35 lat, usytuowanych w rejonie wpływów
eksploatacji górniczej (LGOM), gdzie stwierdzono, że dla tego typu zabudowań odkształcenia
rozciągające (+) stanowią podstawową miarę zagrożenia (Wodyński, 2007).
Do oceny odporności budynków o tradycyjnej konstrukcji murowanej i wysokości do
pięciu kondygnacji, niezabezpieczonych przed szkodami, wykorzystuje się z reguły metodę
punktową. Metoda ta została określona na podstawie doświadczeń praktycznych i polega ona
na przyporządkowaniu poszczególnym cechom budynku odpowiedniej wartości punktowej
(tabela 18.7). Suma przyznanych punktów decyduje o sklasyfikowaniu obiektu budowlane-
go i zaliczeniu go do odpowiedniej kategorii odporności (Kwiatek, 2002; Wodyński, 2007).
W tym celu na wykres (rys. 18.27) nanosi się wartość punktów n obliczoną dla danego budyn-
ku i z wykresu określa się graniczną bezwzględną wartość poziomego odkształcenia gr.
Bezpieczeństwo użytkowania budynku jest zachowane gdy nieprzekroczona jest graniczna

wartość odkształcenia powierzchni gr, nie występują uszkodzenia konstrukcji i zadowalający
jest stan techniczny budynku. Na rys. 18.27 zaznaczono również kategorie deformacji terenu
górniczego pod kątem zagrożenia obiektów powierzchniowych.
741
Tabela 18.7. Wykaz punktów przypisanych cechom budynku (Kwiatek, 2002)

Liczba
Lp. Cecha budynku Określenie cechy
punktów
10 2
15 4
Długość budynku 20 7
1
[m] 30 15
50 25
100 50
Rzut prosty, bryła zwarta 0
Rzut prosty, bryła wydłużona 2
Kształt bryły Rzut słabo rozczłonkowany, bryła zwarta 4
2
budynku Rzut słabo rozczłonkowany, bryła wydłużona 6
Rzut silnie rozczłonkowany, bryła zwarta 8
Rzut silnie rozczłonkowany, bryła wydłużona 10
Na stałym podłożu 0
Posadowienie
3 Zmienny poziom posadowienia 5
budynku
Posadowienie z niepodpiwniczoną bramą przejazdową 8
Grunty rodzime 0
4 Podłoże budynku Grunty nasypowe 4
Podłoże kamieniste 10
Fundamenty:
– żelbetowe 0
– betonowe 2
– murowane z cegieł 3
– kamienne 4
Ściany piwnic:
– betonowe 0
– murowane z cegieł 1
– murowane z kamienia 3
Strop najniższej kondygnacji:
Konstrukcja – żelbetowy 0
5
budynku – betonowy, Kleina 1
– drewniany 3
– docinkowy na dźwigarach stalowych 4
Nadproża:
– belkowe 0
– ceglane płaskie 2
– łukowe 5
Inne elementy konstrukcyjne:
– zróżnicowana wysokość budynku 2
– zróżnicowany poziom stropów 3
– łuki w ścianach konstrukcyjnych o rozpiętości ponad 1,5 m 8
W poziomie fundamentów i wszystkich stropów 0
Istniejące wzmoc-
W poziomie fundamentów i niektórych stropów 2
6 nienia konstrukcji
Wzmocnienia fragmentaryczne 12
budynków
Brak wzmocnień 15
Zużycie naturalne:
– stan dobry 0
– stan średni 2
– stan zły 5
Stan techniczny
7 Uszkodzenia:
budynku
– brak uszkodzeń 0
– pęknięcia o rozwartości do 5 mm 5
– pęknięcia o rozwartości do 15 mm 8
– odchylenie od pionu ponad 15 mm 10
742
Ze względu na odkształcenia poziome  przyjmuje się następujące kategorie:

• kategoria 0 – odkształcenie poziome   0,3 [mm/m],
• kategoria I – odkształcenie poziome 0,3 <   1,5 [mm/m],
• kategoria II – odkształcenie poziome 1,5 <   3 [mm/m],
• kategoria III – odkształcenie poziome 3 <   6 [mm/m],
• kategoria IV – odkształcenie poziome 6 <   9 [mm/m],
• kategoria V – odkształcenie poziome  > 9 [mm/m].
Rys. 18.27. Wykres określania wartości odkształceń poziomych w zależności od noty punktowej dla analizowa-
nego budynku (Wodyński, 2007)
Odporność budynku na deformacje powierzchni terenu wywołane drążonym tunelem (lub

innym wyrobiskiem podziemnym) zależy od jego stanu technicznego. Miarą stanu techniczne-
go budynku jest jego zużycie techniczne sz, które można określić według następującego wzoru
(Wodyński i Kocot, 1996):
sz  sn  su (18.61)
gdzie:
sn  sn  sn (18.62)
sn – stopień naturalnego zużycia budynku (z pominięciem uszkodzeń elementów konstruk-
cyjnych), który jest funkcją czasu i zależy od kilku czynników, tj. proces starzenia się materiałów
budowlanych, użytkowanie w określonych warunkach środowiskowych (wpływ czynników
mechanicznych, chemicznych, biologicznych), brak konserwacji i remontów. Jednoznaczna
ocena zużycia naturalnego jest trudna, a często niemożliwa (Wodyński, 2007).
sn – przyrost zużycia naturalnego (jest wynikiem oddziaływań długoletnich, z pominięciem
uszkodzeń elementów konstrukcyjnych). W przypadku tuneli, których czas wykonywania jest
stosunkowo krótki można przyjąć, że sn  0.
su – stopień uszkodzenia elementów konstrukcji budynku (dotyczy oddziaływań krótko-
trwałych). Uszkodzenia te w postaci rys, pęknięć spowodowane są wpływem ciągłych defor-
macji powierzchni (czasami mogą być również spowodowane nieciągłymi deformacjami po-
743
wierzchni). Stopień uszkodzenia budynków su najczęściej określa się na podstawie uszkodzeń

ścian, traktując stan pozostałych elementów nośnych jako dodatkową informację (Wodyński
i Kocot, 1996).
Do oceny stopnia uszkodzenia budynków su wykorzystać można tabelę 18.8 (Wodyński
i Kocot, 1996).
Tabela 18.8. Stopień uszkodzenia ściany nośnej budynku su (Wodyński i Kocot, 1996
su [%] Zakres uszkodzeń ściany

0 Ściana bez rys i pęknięć
Mikrorysy i drobne zarysowania występują lokalnie
Do 5
i w niewielkiej ilości przy długości nieprzekraczającej 1,5 m
Mikrorysy występują w większej ilości lub są dłuższe
6÷10 (jednak nie na całą wysokość budynku), ewentualnie 1–2 rysy
o rozwartości do 1 mm
1–2 rysy o rozwartości do 2 mm (przy długościach niesięgającej
na całą wysokość budynku), kilka mniejszych rys o sumarycz-
11÷25
nej rozwartości do 5 mm, nie występują przemieszczenia
w płaszczyźnie ściany
Pęknięcia o rozwartości 2–5 mm (przy sumarycznej rozwartości
26÷50 do 20 mm) mogą sięgać całej wysokości budynku, w miejscach
pęknięcia możliwe przemieszczenia w płaszczyźnie ściany
Rozwartość pojedynczych pęknięć przekracza 5 mm, a ich
sumaryczna rozwartość – 20mm, rozmonolityzowane ściany,
51÷75
możliwe przemieszczenia w jej płaszczyźnie, obok rozwartości
pęknięć istotny jest również stopień zagrożenia konstrukcji
Stan awaryjny, konieczne natychmiastowe środki zaradcze
od 75
(np. podparcie ścian lub stropów)
Literatura
[1] Aldorf J., Chudek M., Duży S., Hrubesowa E., Kleta H., Lahuta H., Vojtasik K., Zych
J.: Oddziaływanie budownictwa podziemnego na powierzchnię terenu, SU. Pol. Śl. Gli-
wice, Nr 1917, 1996.
[2] Atzl G.V.: FEM-analysis of Heathrow NATM trial tunnel. Numerical Methods in Geo-
technical Engineering (edited by Smith), A.A. Balkema, Rotterdam, pp. 195-201, 1994.
[3] Barton N.: NMT support concepts for tunnels in weak rock. Tunnels and Metropolises.
(edited by Negro Jr & Ferreira), A.A. Balkema, Rotterdam, pp. 273-279, 1998.
[4] Boone S.J., Garrod B., Branco P.: Building and utility damage assesments, risk and con-
struction settlement control. Tunnels and Metropolises (edited by Negro Jr & Ferreira),
A.A. Balkema, Rotterdam, pp. 243-248, 1998.
[5] Burland J.B., Standing J.R., Jardine F.M.: Building response to tunnelling, Case studies
from the Jubilee Line extension, Thomas Telford Publishing, London, 2001.
[6] Clough G.W., Schmidt B.: Design and performance of excavation and tunnels in soft
744
clay, Soft Clay Engineering, Elsevier, Amsterdam (1981), pp. 600–634 (Chapter 8),
1981.
[7] Cooper M.L., Chapman D.N.: Movement of the Piccadilly Line Tunnels caused by the
new Heathrow Express Tunnels, Tunnels and Metropolises (edited by Negro Jr & Ferre-
ira), A.A. Balkema, Rotterdam, pp. 249-254, 1998.
[8] Cording, E. J., Hansmire, W. H.: Displacements around Soft Ground Tunnels. General
Report 5th Pan American Conference on Soil Mechanics and Foundation Engineering,
Session IV, pp. 571-632, 1975.
[9] Cristescu N., Fota D., Medves E.: Tunnel Support Analysis Incorporating Rock Creep.
Int. J. Rock Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr. Vol. 24, No. 6., pp. 321-330, 1987.
[10] Deane A.P., Bassett R.H.: The heathrow express trial tunnel, Proc. Instn. Civ. Eng., Geo-
tech. Eng. 113 (1995), pp. 144–156, 1995.
[11] Dias D., Kastner R., Dubois P.: Effects of pre-lining on the tunnel design. Underground
Construction in Modern Infrastructure (edited by Franzen, Bergdhal & Nordmark),
A.A. Balkema, Rotterdam, pp. 391-397, 1998.
[12] Dynowska M.: Prognozowanie deformacji górotworu fliszowego w otoczeniu tuneli.
Praca Doktorska (promotor A.Tajduś), Katedra Geomechaniki Górniczej i Geotechniki
AGH, Kraków, 1999.
[13] FLAC v. 4.0. Users Manual. Optional Features, Itasca Consulting Group Inc., Minne-
apolis, 2000.
[14] Flisiak J.: Zastosowanie mikrokomputerów do prognozowania deformacji górotworu-
,XII Zimowa Szkoła Mechaniki Górotworu, ZN AGH, Kraków, s. 129-144, 1989.
[15] Flisiak J., Mazurek J., Tajduś A.: Własności reologiczne iłów krakowieckich, Górnictwo.
Rok 16, z.4, s. 273-290, 1992.
[16] Fu D.: The construction technique and the control of ground settlement of EPB shield
in Shanghai. Tunnels and Metropolises (edited by Negro Jr & Ferreira), A.A. Balkema,
Rotterdam, pp. 799-804, 1998.
[17] Gonzalez C., Sagaseta C.: Pattterns of soil deformations around tunnels: applications to
the extension of Madrid metro, Comput. Geotech., 28, pp. 445-468, 2001.
[18] Goodman R. E.: Block Theory and its application. Geotechnique. Vol 45, Nr 3, pp. 383-
423, 1995a.
[19] Instrukcja ITB nr 416: Wytyczne projektowania budynków na terenach górniczych. Se-
ria Instrukcje ITB, Warszawa, 2006.
[20] Instrukcja GIG nr 12: Zasady oceny możliwości prowadzenia podziemnej eksploatacji
górniczej z uwagi na ochronę obiektów budowlanych. GIG Katowice, 2000.
[21] International Conference on Soil Mechanics and Foundation Engineering, pp. 323–328.
[22] Itasca Consulting Group. http://www.itascacg.com/icg.html
[23] Jakubowski J.: Określania obciążenia obudowy wyrobisk w górotworze o strukturze blo-
kowej z zastosowaniem metod statystycznych. Praca Doktorska. Katedra Geomechaniki
745
Górniczej i Geotechniki, AGH Kraków, 1995.

[24] Karakus M., Fowell R.J.: Effects of different tunnel face advance excavation on the settle-
ment by FEM, Tunneling and Underground Space Technology 18, pp. 513-523, 2003.
[25] Kawamoto T.: On the calculation of the orthotropic elastic properties form the states of
deformation around a circular hole subjected to internal pressure in orthotropic elastic
medium. Proc. Of 1st Congress of ISRM, Lizbona, 1966.
[26] Kawulok M.: Ocena właściwości użytkowych budynku z uwagi na oddziaływania górni-
cze. Seria rozprawy ITB, Warszawa, 2000.
[27] Kłeczek Z.: Geomechanika górnicza, Śląskie Wydawnictwo Techniczne, Katowice, 1994.
[28] Knothe S.: Równanie profilu ostatecznie wykształconej niecki osiadania, Archiwum Gór-
nictwa, Tom 1, Z.1, PWN Warszawa, 1953.
[29] Kolymbas D.: Tunnelling And Tunnel Mechanics, Springer Verlag, 2005.
[30] Kwiatek J.: Obiekty budowlane na terenach górniczych. GIG Katowice, 2002.
[31] Kyung-Ho Park: Analytical solution for tunneling-induced ground movement in clays,
Tunnelling and Underground Space Technology, 20, pp. 249-261, 2005.
[32] Ledesma A., Romero E.: Systematic back-analysis in tunnel excavation problems as
a monitoring technique. In: Proceedings of the 14th International Conference on Soil
Mech. and Found. Eng., vol. 3, pp. 1425–1428, 1997.
[33] Lee K.M.: Prediction of ground deformations resulting from shield tunneling in soft
Claus, Ph.D. thesis, Faculty of Engineering Science, The University of Western Ontario,
London, Ontario.
[34] Lee K.M., Rowe R.K. and Lo K.Y.: Subsidence owing to tunneling estimating the gap
parameter, Can. Geotech, J. 29 (1992), pp. 929–940, 1992.
[35] Loganathan N., Poulos H.G.: Analytical prediction for tunneling induced ground move-
ments in clays, J. Geotech. Environ. Eng. ASCE 124 (9), pp. 846–856, 1996.
[36] Mair R.J.: Geotechnical aspects of design criteria for bored tunnelling in soft ground.
Tunnels and Metropolises (edited by Negro Jr & Ferreira), A.A. Balkema, Rotterdam,
pp. 183-199, 1998.
[37] Mair R.J., Taylor R.N.: Bored tunnelling in the urban environment, 14th International
Conference SMFE, Hamburg, 1997.
[38] Mair R.J., Gunn M.J., O’Reilly M.P.: Ground movements around shallow tunnels in soft
clay, In: Proceedings of the 10th, 1981.
[39] Monsees J.E.: Soft Ground Tunneling, Tunel Engineering Handbook, ed. Bickel J.O.,
Kuesel T.R., King E.H., Second Edition, Chapman & Hall, USA, 1996.
[40] Palmer and J.H. Belshaw D.J.: Deformations and pore pressures in the vicinity of a pre-
cast, segmented concrete-lined tunnel in clay, Can. Geotech. J. 17 (1978), pp. 174–184,
1978.
[41] Palmer J.H. and Belshaw D.J.: Deformations and pore pressures in the vicinity of a pre-
cast, segmented concrete-lined tunnel in clay, Can. Geotech. J. 17, pp. 174–184, 1978.
746
[42] Peck R.B.: Deep excavations and tunnelling in soft Grodnu. State-of-the Art report.
Proceedings of the 7th International Conference on Soil Mechanics and Foundation
Engineering, Mexico City, State-of-the-Art Volume, pp. 225-290, 1969.
[43] Pender M.J.: Elastic solutions for deep circular tunnel. Geotechnique 37, 1980.
[44] Phienwej, N.: Ground movements in shield tunnelling in Bangkok soils. In: Proceedings
of the 14th International Conference on Soil Mech. and Found. Eng., vol. 3, pp. 1469–
1472, 1997.
[45] Popiołek E., Ostrowski J.: Zależność pomiędzy nachyleniami i poziomymi odkształce-
niami terenu w ostatecznie wykształconych nieckach osiadania, Ochrona terenów górni-
czych, nr. 46, 1978.
[46] Praca zbiorowa: Ochrona powierzchni przed szkodami górniczymi, Wydawnictwo Śląsk.
Katowice, 1980.
[47] Prawo geologiczne i górnicze: Ustawa z dnia 4 lutego 1994. Prawo geologiczne i górnicze
(Dz. U. nr 27 z 1994r, poz. 96 z późniejszymi zmianami znowelizowane w 2001 r.).
[48] Priest S.D.: Discontinuity Analysis for Rock Engineering, Chapman & Hall, London,
1993.
[49] Prinzl F., Gomes A.R.A.: The requirement of protective measures for buildings affected
by ground movements due to shield tunnelling in soft ground. Tunnels and Metropolises
(edited by Negro Jr & Ferreira), A.A. Balkema, Rotterdam, pp. 1175-1180, 1998.
[50] Ramasamy, N.: Soft ground tunnelling in Bangkok subsoils. Eng. Thesis, Asian Institute
of Technology, Thailand, 1992.
[51] Rowe, R. K., Lo, K. Y. and Kack, G. J.: A method of estimating surface settlement above
tunnels constructed in soft ground. Canadian Geotechnical Journal, Vol. 20, No. 8, pp.
11-22, 1983.
[52] Sagesta C.: Analysis of undrained soil deformation due to ground loss, Geotechnique 37,
1987.
[53] Sałustowicz A.: Mechanika Górotworu. Wydawnictwa Górniczo-Hutnicze, Stalinogród,
1956.
[54] Schmettow Th., Wittke W.: Comparative investigations of stress distributions and displa-
cements around shotcrete lined tunnels using the finite element and the distinct element
method. Proc. of Eurock ’96 (edited by G. Barla), A.A. Balkema, Rotterdam, pp. 385-
392, 1996.
[55] Schmidt BV.: Prediction of Settlement due to Tunneling in Soil: Three case Histories,
Rapid Excavation and Tunneling Conference, San Francisco, California, June, pp.1179-
1199, 1974.
[56] Schubert W., Steindorfer A.: Advanced monitoring data evaluation and display for tun-
nels. Tunnels and Metropolises (edited by Negro Jr & Ferreira), A.A. Balkema, Rotter-
dam, pp. 1205-1208, 1998.
[57] Schweiger H.F., Falk E.: Reduction of settlements by compensation grouting – Numeri-
747
cal studies and experience from Lisbon underground, Tunnels and Metropolises (edited
by Negro Jr & Ferreira), A.A. Balkema, Rotterdam, pp. 1047-1052, 1998.
[58] Shin J.H., Potts D.M.: Settelments above tunnels constructed in weathered granite. Tun-
nels and Metropolises (edited by Negro Jr & Ferreira), A.A. Balkema, Rotterdam, pp.
375-380, 1998.
[59] Standing J.R., Farina M., Potts D.M.: A prediction of tunnelling induced building set-
tlements – A case study. Tunnels and Metropolises (edited by Negro Jr & Ferreira), A.A.
Balkema, Rotterdam, pp. 1053-1058, 1998.
[60] Steinfeld K.: Gutachten zur bemessung des Tunnels U-Bahn-Neubau innenstadt, Ham-
burg, 1962.
[61] Szechy K.: Tunnlbau, Spronger Verlag, Wien, 1969.
[62] Szechy K.: The Art. Of Tunnelling, AKADEMIAI KIADO, Budapeszt, 1973.
odkształcenia i strefy zniszczenia w górotworze. ZN Górnictwo. AGH Kraków, nr 154,
1990.
[64] Taylor R.N., Grant R.J.: Centrifuge modelling of the influence of surface structures on
tunnelling induced ground movements. Tunnels and Metropolises (edited by Negro Jr &
Ferreira), A.A. Balkema, Rotterdam, pp. 261-266, 1998.
[65] Teunissen E.A.H., Hutteman M.: Pile and surface at full scale tests North/South metro
line Amsterdam. Tunnels and Metropolises (edited by Negro Jr & Ferreira), A.A. Balke-
ma, Rotterdam, pp. 981-986, 1998.
[66] Verruijt, A., Booker J.R.: Surface Settlements due to Deformation of a Tunnel in an
Elastic Half Plane,” Geotechnique, Vol. 46, pp. 753-756, 1996.
[67] Wodyński A.: Zużycie techniczne budynków na terenach górniczych, AGH Wydawnic-
two Naukowo-Dydaktyczne, Kraków, 2007.
[68] Wodyński A., Kocot W.: Metodyka oceny stanu technicznego budynków o tradycyjnej
konstrukcji zlokalizowanych na terenach górniczych. Przegląd Górniczy, nr 7-8, 1996.
Normy
1. PN-EN-1990:2004: Podstawy projektowania konstrukcji.
2. PN-82/N-04001:1982: Eksploatacja obiektów technicznych. Terminologia ogólna.
3. PN-ISO 6241: 1994: Normy właściwości użytkowych w budownictwie. Zasady ich
opracowania i czynniki, które powinny być uwzględnione.
748
19. Portale tuneli
19. PORTALE TUNELI
19.1. Zmiany w wyglądzie portali na przestrzeni wieków

W ostatnim stuleciu nastąpił ogromny rozwój infrastruktury drogowej w świecie, co było
związane z burzliwym rozwojem przemysłu. Zbudowano wiele sieci połączeń drogowych, ko-
lejowych z kaskadami i tunelami. Projektanci zdawali sobie sprawę z faktu, że cała ta zbudowa-
na infrastruktura będzie miała istotny wpływ na otoczenie i krajobraz, dlatego musieli podjąć
decyzję czy starać się wkomponować te rozwiązania drogowe, kolejowe w krajobraz tak, aby
jak najmniej go zakłócały, stanowiły jego element, czy też je wyróżnić na tle krajobrazu jako
nowoczesne świadectwa, wręcz pomniki rozwoju techniki i technologii.
Przy projektowaniu i budowie tuneli elementem wpływającym na wygląd krajobrazu jest
portal. To ważna część tunelu, bowiem zabezpiecza wejście do tunelu (wlot i wylot). W rejo-
nie wejścia do tunelu, blisko zbocza, skały (grunt) z reguły są spękane o niskich parametrach
wytrzymałościowych (co często jest skutkiem działania zjawisk atmosferycznych, erozji itp.),
zawodnione. Ponadto budowa tunelu zazwyczaj uruchamia zjawiska osuwiskowe. Z tych po-
wodów portal tunelu musi mieć odpowiednio mocną konstrukcję. Teren w otoczeniu portalu
powinien być odpowiednio zdrenowany, a także zabezpieczony przed ewentualnym stocze-
niem się odłamków skalnych.
Rys. 19.1. Portal tunelu Siano Grotto (Źródło: http://acsupport.europe.umuc.edu)
Poglądy na temat jaką funkcję w wyglądzie krajobrazu ma spełniać portal tunelu zmieniały
się przez dziesiątki, a nawet setki lat, co najlepiej widać po analizie zmian zachodzących w wy-
glądzie portali tuneli. Od czasów faraonów, cesarstwa rzymskiego aż do połowy XIX wieku
budowane tunele były przedsięwzięciami ogromnie trudnymi technologicznie, wymagający-
mi dużej wiedzy górniczej i budowlanej, czasu i znacznych nakładów finansowych. Dlatego
portale tuneli wykonywano o wyglądzie monumentu mającego świadczyć o wielkości władcy
i umiejętności budowniczych. Na rys. 19.1 pokazano portal tunelu Siano Grotto o długo-
ści 800 metrów przechodzący przez wzgórze Posillipo. Został wybudowany prawdopodob-
749
Rys. 19.2. Portal tunelu Krypta Neopolitana (Źródło: http://ac-support.europe.umuc.edu/)
Rys. 19.3. Portal tunelu Summit (Źródło: http://www.interestingtimestours.co.uk/)
nie przez Lucciusa Cocceiusa Auctusa i należał do fortyfikacji portu Rzymskiego Imperium
w Baia. Tunel ten był wentylowany za pomocą trzech kanałów wentylacyjnych.
Rys. 19.2 przedstawia portal drugiego tunelu Crypta Neopolitana o długości 700 m wy-
drążony pod wzgórzem Posillipo w miękkim tufie wulkanicznym i łączącego Neapol z tak
zwanym Campi Flegrei. Podobnie jak pierwszy został on zaprojektowany i zbudowany przez
rzymskiego architekta Luciusa Cocceius Auctus podczas wojny domowej między Octavianem
Augustusem a Sextusem Pompeiusem w 37 wieku przed naszą erą.
Tunel Krypta Neopolitana o wymiarach: 4,5 m szerokość, 4,6 m–5,2 m wysokość, aż do

1885 r. był regularnie wykorzystywany, lecz teraz jest częściowo zawalony. Kolejny rys. 19.3
przedstawia tunel Summit, który został otwarty w 1841 r. o długości 2,6 km.
Portale tuneli aż do pierwszej połowy XIX wieku z reguły były wykonywane z ciosanych blo-
ków skalnych ozdobionych rzeźbami, układanych w postaci łuków wspartych na grubych fila-
rach. W centralnej części stropu czasami umieszczano herb władcy lub miasta. Dla przykładu
750
19. Portale tuneli
Rys. 19.4. Futurystyczny kształt portalu (Pelizza i in., 1998)
Rys. 19.5. Portal tunelu „Blue Mountain”

(Źródło: Wikipedia: (http://en.wikipedia.org/wiki/File:Blue_Mountain_Tunnel_portal.jpg) autor zdjęcia: Ben
Schuman)
Rys. 19.6. Portal tunelu „Westlake Station” (Seattle)

(Źródło: http://www.flickr.com/photos/viriyincy/3221448793/#/, autor: Oran Viriyincy)
Rys. 19.7. Portal tunelu w Dundee

(Źródło: http://www.thermotun.com/research/applied-sonic-booms.htm)
751
tunel znajdujący się w Rzymie a pochodzący z V wieku p.n.e. ma napis „Titus Triumph Arc”.
Od drugiej połowy XIX wieku wygląd portali tuneli zaczął się istotnie zmieniać. Spowo-
dowane to było przede wszystkim postępem technologicznym jaki się dokonał w budowie
tuneli, ale także zwracaniem coraz większej uwagi na wkomponowanie portalu w otoczenie.
Portal miał być elementem krajobrazu, jednak w niewielkim stopniu go zmieniającym. Postęp
w technologii wynikał z zastosowania nowych maszyn do drążenia tuneli (pojawiły się tarcze
i kombajny do drążenia), zmiany obudowy tuneli poprzez wprowadzenie nowych materiałów
(m.in. betonu, kotwi), zmniejszenia jej grubości, znacznego zwiększenia postępu drążenia tu-
neli, poprawienia komfortu pracy przy ich drążeniu. Wymiary portalu wykonywanego z beto-
nu istotnie zmniejszyły się. Nadano mu estetyczny, nowoczesny kształt. Na rys. 19.4 pokazano
futurystyczny kształt portalu z pracy Pelizza i in. (1998).
Na kolejnych trzech rysunkach (rys. 19.5, rys. 19.6, rys. 19.7 pokazano wybrane portale
tuneli budowanych w ostatnich latach.
19.2. Projektowanie portali tuneli

Projekt portalu musi spełniać warunki inżynierskie, architektoniczne i środowiskowe.
Podczas projektowania architektonicznego portali tunelu należy rozważyć dwa podejścia ar-
chitektoniczne:
• Portal tunelu jest wpasowany w istniejący krajobraz. Należy tak go zaprojektować, aby
w niewielkim stopniu zmieniał krajobraz, był wtopiony w otoczenie.
• Portal jest wstawiony w krajobraz. Stanowi charakterystyczny element krajobrazu, wyodręb-
niony element architektoniczny. Powinien być tak zaprojektowany, aby swoim wyglądem
przyciągał uwagę. Może być na przykład symbolem wjazdu do miasta.
Aktualnie z reguły projektuje się portale wpasowane w istniejący krajobraz, chociaż nie moż-
na wykluczyć portali wstawionych w krajobraz np. tunel w rejonie starego, zabytkowego mia-
sta. Niezwykle ważne jest, aby dla wybranego rozwiązania uzyskać społeczną aprobatę.
Spełnienie warunków środowiskowych jest istotną sprawą przy budowie tuneli, a zwłaszcza
w jego początkowym etapie podczas budowy portali. Trzeba rozwiązać problem przemiesz-
czania urobionych mas skalnych czy gruntowych, w tym oddzielnego składowania warstw
humusowych dla ich późniejszego wykorzystania. Konieczne jest zastosowanie odpowiednich
zabezpieczeń podczas używania materiałów wybuchowych oraz zabezpieczeń przed hałasem
urządzeń kruszących skały, przygotowujących beton, konstrukcję stalową, warsztatów naprawy
maszyn wykorzystywanych do urabiania, a także wykonywania obudowy. Woda wypływająca
z tunelu w razie potrzeby powinna być oczyszczona i schłodzona, zanim zostanie odprowadzo-
na do rzek (Dzierżęga, 2004). Należy tak dobrać trasy transportowe (głównie ciężkich samo-
chodów), aby nie były zbyt uciążliwe dla mieszkających ludzi i zwierząt. Również doprowadze-
nie prądu (rozmieszczenie słupów) nie powinno wpływać negatywnie na otoczenie. Wszystkie
752
19. Portale tuneli
Rys. 19.8. Kilka możliwych wejść tunelu w masyw skalny (Krepelka, Zahoransky, 2006)
place budowy, instalacje (funkcjonujące przez określony czas budowy), otoczenie portali muszą
być doprowadzone do stanu zbliżonego do istniejącego przed budową tunelu. Ewentualne od-
stępstwa rozpatrywane powinny być przez specjalne komisje, które ustalają możliwy do przy-
jęcia stan zagospodarowania otoczenia tunelu.
Do zasadniczych czynników wpływających na projektowanie i następnie wykonanie portalu
należy zaliczyć (Pelizza S., Peila D., Langella L., 1998):
• morfologię terenu,
• geologiczne warunki występujące w masywie skalnym w otoczeniu projektowanego portalu,
• geotechniczne własności masywu skalnego występujące wokół projektowanego portalu,
• stateczność zbocza w rejonie portalu,
• występowanie na powierzchni terenu wód (strumyki, rzeki, kanały odwadniające itp.),
• zawodnienie masywu skalnego w sąsiedztwie projektowanego portalu,
• zabudowę powierzchni,
• kierunek drążenia tunelu,
• inne ograniczenia wynikające z otoczenia tunelu,
• aspekty bezpieczeństwa (np. niebezpieczeństwo wystąpienia lawin, opadania bloków skal-
nych i kamieni).
753
Rys. 19.9. Portal Tunelu do Morro Agudo, Brazylia, zabezpieczony gwoździowaniem i siatką stalową (Wart-
mann, 2011)
Rys. 19.10. Portal tunelu Solis (Szwajcaria) zabezpieczony gwoździami i siatką (Flum, 2011)
Wszystkie te czynniki powinny być wzięte pod uwagę przy wykonywaniu projektu portalu
i wyborze rozwiązań technicznych. Nie należy także zapomnieć o czynniku czasu, bowiem
portal tunelu powinien być wykonany możliwie szybko, aby można było w krótkim czasie
przystąpić do drążenia tunelu. Przed podjęciem prac przy samym portalu należy odpowiednio
ukształtować teren w jego otoczeniu, co często wymaga odpowiednich prac ziemnych. Na
rys. 19.8 pokazano kilka możliwych wejść tunelu w masyw skalny. Przyjęte rozwiązania zależą
od ukształtowania terenu. Dobrze jest przyjąć takie rozwiązanie, które wymaga niewielu prac
ziemnych i w niewielkim stopniu narusza stateczność zbocza.
754
19. Portale tuneli
Przy prowadzeniu prac ziemnych w otoczeniu portalu może zostać naruszona stateczność
zboczy. Zwłaszcza że w przypadku występowania mocnych skał często wykorzystuje się tech-
nikę strzelniczą, co może być dodatkowym czynnikiem naruszającym stateczność zboczy.
Z tego względu należy ocenić stateczność zboczy sąsiadujących z projektowanym portalem
przed podjęciem prac, w ich trakcie, a także po zakończeniu prac. W przypadku gdy istnieje
niebezpieczeństwo, że podczas prac przy portalu nastąpi naruszenie stateczności zboczy, należy
zastosować odpowiednie techniki geotechniczne poprawiające stateczność zboczy (zmiana geo-
metrii zbocza, wzmocnienie gruntu lub skały, zastosowanie murów oporowych itp.). Więcej
informacji na temat stateczności zboczy podano poniżej. Niezwykle ważne jest, aby podczas
wykonywania prac ziemnych i portalu dokonywać pomiarów geodezyjnych.
Czasami możemy mieć do czynienia z niebezpiecznym odpadaniem kamieni i bloków skal-
nych od zbocza skalnego lub ich osuwaniem się. Wówczas stosuje się różne techniki w zależ-
ności od sytuacji. Na przykład mocuje się odpowiednie siatki stalowe, kotwi się zbocze, buduje
mury oporowe itp. (rys. 19.9, 19.10).
We Włoszech opracowano ogólne wytyczne dla projektowania portali tuneli („National

Project for Design and Construction Standarts in Underground Works”, 1997). Z tych wy-
tycznych wynika, że podczas projektowania portali tuneli należy przyjąć następującą kolejność
postępowania:
1. Analiza krajobrazu i otoczenia portalu
1.1 Ocena uwarunkowań krajobrazu, architektura występująca w otoczeniu tunelu, lokal-
ne prawo i istniejące ograniczenia, aspekty społeczne
1.2 Ocena wymagań technologicznych (wynikających z projektu tunelu, np. wymiary tu-
nelu, rozwiązania wentylacyjne)
1.3 Wybór architektoniczny pomiędzy: portalem wpisanym w otoczenie a portalem zin-
tegrowanym z otoczeniem (powinno się przeanalizować szereg różnych rozwiązań)
1.4 Ocena wpływu środowiska na wstępnie wybrane rozwiązanie.
2. Badania terenowe
2.1 Badania geologiczne i geotechniczne ze szczególnym zwróceniem uwagi na badania
geotechniczne pod kątem: osuwisk, warunków występowania wód gruntowych, opa-
du skał i bloków skalnych.
3. Ograniczenia powierzchniowe i podziemne
3.1 Wpływ konstrukcji portalu na powierzchnię
3.1.1 Określenie przemieszczeń, które są do przyjęcia przez budowlę
3.2 Wpływ portalu na warunki hydrogeologiczne i hydrologiczne podczas budowy (pro-
jekt wstępny) i podczas eksploatacji tunelu (projekt ostateczny).
4. Prognoza zachowania się gruntu
4.1 Możliwość wystąpienia dużych osuwisk
4.1.1 Oszacowanie krytycznych parametrów (np. wody) i ich wpływu na wystąpienie
755
dużych osuwisk
4.1.2 Określenie współczynników bezpieczeństwa z i bez portalu
4.2 Możliwość wystąpienia małych osuwisk
4.2.1 Oszacowanie krytycznych parametrów i ich wpływu na wystąpienie małych osu-
wisk, określenie ryzyka ich wystąpienia
4.2.2 Projekt działań naprawczych i oszacowanie otrzymanego współczynnika bezpie-
czeństwa
4.3 Ryzyko lawin
4.3.1 Określenie ryzyka wystąpienia lawin
4.3.2 Projekt działań zabezpieczających
4.4 Opad skał
4.4.1 Wytypowanie miejsc, w których istnieje niebezpieczeństwo oderwania się skał
lub bloków skalnych, oszacowanie trajektorii lotu i prędkości bloków skalnych
4.4.2 Określenie ryzyka opadu skał
4.4.3 Wykonanie projektu niezbędnych prac zabezpieczających portal podczas jego
budowy i po jej zakończeniu
4.4.3.1 Oszacowanie trajektorii lotu i energii uderzenia bloków skalnych o podłoże
4.4.3.2 Określenie współczynnika bezpieczeństwa dla bloków niestatecznych
4.4.3.3 Wykonanie projektu aktywnych i pasywnych pomiarów zabezpieczeń
4.5 Wstępny projekt portalu i ocena różnych możliwych metod wykonania
5. Projekt architektoniczny i środowiskowy
5.1 Ostateczny projekt architektoniczny i środowiskowy
5.1.1 Ostateczny projekt architektoniczny portalu z projektem i lokalizacją budyn-
ków technologicznych
5.1.2 Ostateczny projekt rekultywacji terenu
5.1.2.1 Wybór z dostępnych materiałów
5.1.2.2 Układanie trawy i sadzenie wybranych drzew
5.1.3 Ocena wizualna rozmieszczenia elementów zabezpieczających przed opadający-
mi skałami i blokami skalnymi
5.2 Ocena prac pomocniczych (obejmujących drogi dojazdowe, place itp.) w powiązaniu
z ochroną środowiska
5.2.1 Projekt prac restauracyjnych
6. Wybór projektu i wykonanie obliczeń
6.1 Projekt wykonania portalu
6.1.1 Projekt wzmocnienia gruntu
6.1.1.1 Obliczenie krótkotrwałego współczynnika bezpieczeństwa
6.1.1.2 Obliczenie długotrwałego współczynnika bezpieczeństwa
6.1.2 Wybór sposobu drążenia (za pomocą materiałów wybuchowych, urabianie me-
chaniczne itp.) i wykonanie projektu
756
19. Portale tuneli
6.1.3 Wybór sposobu stabilizacji dużych osuwisk i projekt jego wykonania

6.1.3.1 Obliczenie współczynnika bezpieczeństwa dla osuwisk uwzględniające-
go wykonanie portalu
6.2 Projekt konstrukcji portalu
6.2.1 Projekt fundamentów portalu
6.2.2 Projekt konstrukcji portalu uwzględniający sposoby wzmocnienia gruntu
6.2.3 Obliczenie współczynnika bezpieczeństwa konstrukcji podczas każdej fazy wy-
konywania
19.3. Problemy związane z osuwiskami w rejonie portali

tuneli
Dla oszacowania stanu zagrożenia utratą stateczności skarp i zboczy w rejonie portali tuneli
wykorzystuje się metody równowagi granicznej oraz metody numeryczne. Zadaniem metod
równowagi granicznej (limit equilibrium methods – LEM) jest ocena, czy zbocze (skarpa) o za-
danej budowie geologicznej i geometrii jest stateczne. Zakłada się w nich znajomość kształ-
tu i położenia powierzchni poślizgu, wzdłuż której spełnione są warunki stanu granicznego
Coulomba-Mohra. Metody te najczęściej stosują podział potencjalnej bryły osuwiskowej na
paski (bloki) o ściankach pionowych (metoda Pettersona, 1916), na których przyłożone są siły
styczne i normalne. Ze względu na statyczną niewyznaczalność zadania, poszczególne metody
tej grupy przyjmują różne założenia, dotyczące rozkładu sił pomiędzy paskami oraz warunków
równowagi gwarantujących stateczność.
W LEM miarą stateczności zbocza jest wskaźnik stateczności (FS – factor of safety), który
pierwotnie definiowany był jako iloraz sił lub momentów utrzymujących i zsuwających:
FS
¦F u
(19.1)
¦F z
gdzie:
FS – wskaźnik stateczności,
Fu – uogólnione siły utrzymujące równowagę,
Fz – uogólnione siły zsuwające,
W literaturze fachowej można znaleźć opisy kilkudziesięciu różnych metod oceny stateczno-
ści skarp i zboczy (Abramson i in., 1996; Abramson, 2002; Duncan i Wright, 2005). Do naj-
częściej stosowanych zaliczyć należy metody Felleniusa (1925), Bishopa (1955), Janbu (1957),
Nonveillera (1965), Morgensterna–Price’a (1965) oraz Sarmy–Hoeka (1973–1986).
Metody te umożliwiają określenie FS dla powierzchni poślizgu o znanym kształcie i poło-
żeniu w masywie. W przypadku metod Felleniusa oraz Bishopa zakłada się, że powierzchnia
poślizgu ma kształt walcowy, natomiast w pozostałych metodach powierzchnia poślizgu może
757
mieć dowolny kształt. W wyniku obliczeń dla różnych powierzchni poślizgu uzyskuje się różne
wartości FS. Dla oceny stateczności skarp i zboczy przyjmuje się, że najbardziej prawdopo-
dobną (krytyczną) jest powierzchnia, dla której uzyskuje się najmniejszą wartość FS. Wartość
tę traktuje się jako miarę stateczności danego obiektu, a powierzchnia, dla której ją uzyskano,
nosi nazwę potencjalnej powierzchni poślizgu.
W ostatnich latach metody numeryczne są coraz chętniej stosowane dla rozwiązywania za-
gadnień stateczności zboczy. Posiadają one istotne zalety w porównaniu do metod równowa-
gi granicznej (Limit Equilibrium Methods – LEM). Przede wszystkim nie wymagają założeń
dotyczących kształtu i położenia powierzchni zniszczenia. Utrata stateczności zbocza odbywa
się niejako naturalnie, w tych strefach, gdzie przekroczona została wytrzymałość na ścinanie
gruntu. Nie wymagają one także podziału potencjalnej bryły osuwiskowej na paski (bloki),
a co za tym idzie określania wartości sił na ich ściankach. Ich zastosowanie pozwala również na
obserwacje rozwoju procesu zniszczenia zbocza (Cała i Flisiak, 2001).
Najczęściej stosowaną metodą analizy stateczności zboczy opartą na obliczeniach nume-
rycznych jest metoda redukcji wytrzymałości na ścinanie (shear strength reduction – SSR).
Prawdopodobnie pierwszy raz metoda SSR (do analizy stateczności zboczy) została zastoso-
wana w pracy Zienkiewicza i in. 1975. Jej autorzy określają tam procedurę jako: „...reducing
simultaneously c and tg in the same proportion” i wykorzystują ją do analizy stateczności
jednorodnego nasypu, uzyskując dobrą zgodność wyników z metodami równowagi granicznej.
Metoda redukcji wytrzymałości na ścinanie jest szeroko stosowana zarówno w świecie (Lane
i Griffiths, 1997; Woodward, 1999; Dawson i Roth, 1999; Griffiths i Lane, 1999; Rachez i in.
2002) jak i w Polsce (Cała i Flisiak; 2000, 2001, 2002, 2003; Cała i in. 2004c,d; Cała i Flisiak,
2005; Cała i in. 2006a,b,c; Cała, 2007).
W metodzie tej górotwór traktuje się jako ośrodek sprężysto-plastyczny ze stowarzyszonym
lub niestowarzyszonym prawem plastycznego płynięcia. Do określania powierzchni granicznej
najczęściej stosuje się hipotezę Coulomba-Mohra lub zmodyfikowaną hipotezę Coulomba-
-Mohra. W przypadku warunku plastyczności Coulomba-Mohra stosowanie SSR polega na
równoczesnej redukcji tangensa kąta tarcia wewnętrznego i kohezji zgodnie z wzorem:
Wf tgM c
Vn (19.2)
Wd FS FS
gdzie:
FS – wskaźnik stateczności,
 – kąt tarcia wewnętrznego gruntu,
c – kohezja gruntu,
d – naprężenie ścinające,
f – wytrzymałość na ścinanie.
Wszelkie zwiastuny utraty stateczności zbocza (przemieszczenia, prędkości przemieszczeń,
odkształcenia postaciowe i wskaźniki uplastycznienia), które występują przy prowadzeniu
758
19. Portale tuneli
obliczeń metodą redukcji wytrzymałości na ścinanie w programie FLAC, opisano szczegóło-

wo w pracy Cały (2007). W tejże pracy pokazano także wyniki obliczeń porównawczych FS
prowadzonych metodami LEM i SSR. W przypadku zboczy jednorodnych uzyskano bardzo
dobrą zgodność wyników obliczeń (Cała i Flisiak, 2000), co potwierdza wyniki obliczeń prze-
prowadzonych przez wiele niezależnych zespołów badawczych z całego świata: Griffiths i Lane
(1999), Ozener i Ozadin (2002), Aryal i in. (2005), Baker i in. (2005), Baker i in. (2006),
Tan i Sarma (2008). Jednakże jakakolwiek komplikacja budowy geologicznej prowadzi do
rozbieżnych wyników obliczeń LEM i SSR (Cała i Flisiak, 2002, 2003a). Wyniki obliczeń
uzyskane dla przypadku zbocza o skomplikowanej budowie geologicznej, pozwoliły na wy-
kazanie dużej skuteczności SSR jako metody wykrywającej możliwe powierzchnie poślizgu,
powiązane z występowaniem w zboczu cienkich warstw gruntowych charakteryzujących się
niskimi parametrami wytrzymałościowymi (Cała i Flisiak, 2001). Można zatem stwierdzić,
że w przypadku skomplikowanej budowy geologicznej zbocza, gdzie powierzchnia poślizgu
zdeterminowana jest naturalnymi cechami strukturalnymi górotworu, metody numeryczne
dają wyniki bardziej zbliżone do rzeczywistości. Upoważnia to do stwierdzenia, że dla analizy
stateczności skarp i zboczy o znacznych rozmiarach i skomplikowanej budowie geologicznej
powinny być stosowane głównie metody numeryczne.
W pracy Kockara i Akguna (2003) pokazano przykłady zastosowania metod równowagi
granicznej oraz metody redukcji wytrzymałości na ścinanie dla kilku płaskich przekrojów zlo-
kalizowanych w rejonie portali tuneli w Turcji. Autorzy podjęli nawet próbę sformułowania
metodyki projektowania portali w ośrodkach skalnych opartą o wskaźnik GSI.
W ostatnich latach, do analiz stateczności w rejonie portali tunelu coraz częściej wykorzy-
stuje się przestrzenne obliczenia numeryczne. Pozwalają one na wykonanie złożonych analiz
stateczności portalu oraz początkowego odcinka tunelu. Przykład takich analiz jest pokazany
w pracach Lee (2009) oraz Genisa (2010).
Skala zjawisk związanych z utratą stateczności zboczy może być niekiedy bardzo duża.
W pracy Wanga (2010) opisano przypadek wystąpienia uszkodzeń obudowy z powodu lokali-
zacji tunelu poprzecznie do powierzchni poślizgu obejmującej zbocze.
Zarówno metody równowagi granicznej, jak i metody numeryczne dają także pewne moż-
liwości uwzględniania zjawisk dynamicznych przy analizie stateczności skarp i zboczy. Znisz-
czenia skarp w rejonie portali tuneli (oraz wewnątrz tuneli) są często wywołane trzęsieniami
ziemi. Taki właśnie przypadek utraty stateczności skalnego zbocza w rejonie portalu tunelu jest
opisany w pracy Wanga i in. 2001.
Literatura
[1] Abramson L.W., Thomas S.L., Sharma S., Boyce G.M.: Slope stability and stabilization
methods, John Willey & Sons Inc., New York, 1996.
[2] Abramson L.W.: Slope stability and stabilization methods, John Wiley & Sons Inc., New
759
York, 2002.
[3] Aryal K., Sandven R., Nordal S.: Slope stability evaluation by limit equilibrium and Fi-
nite Element Method, [w:] 16th International Conference on Soil Mechanics and Geo-
technical Engineering, pp. 2471-2476, 2005.
[4] Baker R., Shukha R., Leshchinsky D.: Stability of cohesionless partially submerged slo-
pes, „International Journal for Numerical and Analytical Methods in Geomechanics”,
pp. 1157-1170, Vol. 29, 2005.
[5] Baker R.: A discussion to : A three dimensional upper-bound approach to slope stability
analysis based on RFEM by Chen J., Yin J-H., Lee C.F. (2005), pp. 285-286, „Geotech-
nique”, Vol. 55, 2005.
[6] Baker R., Shukha R., Operstein V., Frydman S.: Stability charts for pseudo-static slope
stability analysis, „Soil Dynamics and Earthquake Engineering”, pp. 813-823, Vol. 26,
2006.
[7] Cała M., Flisiak J.: Analiza stateczności skarp i zboczy w świetle obliczeń analitycznych
i numerycznych, [w:] XXIII Zimowa Szkoła Mechaniki Górotworu, s. 27-37, Wydaw-
nictwo KGBiG AGH, Kraków, 2000.
[8] Cała M., Flisiak J.: Slope stability analysis with FLAC and limit equilibrium methods,
[w:] FLAC and Numerical Modeling in Geomechanics (edited by Bilaux, Rachez, Deto-
urnay & Hart), s. 111-114, A.A. Balkema Publishers, 2001.
[9] Cała M., Flisiak J.: Analiza wpływu słabej warstwy na stateczność skarp, [w:] XXV Zi-
mowa Szkoła Mechaniki Górotworu, s. 83-92, Wydawnictwo KGBiG AGH, Kraków,
2002.
[10] Cała M., Flisiak J.: Complex geology slope stability analysis by shear strength reduction,
[w:] FLAC and Numerical Modelling in Geomechanics, (edited by Brummer, Andrieux,
Detournay & Hart), s. 99-102, A.A. Balkema Publishers, 2003a.
[11] Cała M., Flisiak J.: Slope stability analysis with numerical and limit equilibrium me-
thods, [w:] Computer Methods in Mechanics (edited by Burczynski, Fedelinski & Maj-
chrzak), CMM-(2003), 2003b.
[12] Cała M., Flisiak J.: Analiza stateczności skarp i zboczy z zastosowaniem zmodyfikowanej
metody redukcji wytrzymałości na ścinanie, [w:] Geotechnika w budownictwie i górnic-
twie, pod redakcją Brząkały W., Butry J i Gałczyńskiego S., s. 348-354, Oficyna Wydaw-
nicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, 2003c.
[13] Cała M., Flisiak J., Rybicki S.: Modelowanie oddziaływania odkrywkowej eksploatacji
w kopalni Bełchatów na wysad solny Dębiny, [w:] XXVII Zimowa Szkoła Mechaniki
Górotworu, Geotechnika i Budownictwo Specjalne, s. 273-283, Wydawnictwo KGBiG
AGH, Kraków, 2004a.
[14] Cała M., Flisiak J., Tajduś A.: Slope stability analysis with modified shear strength reduc-
tion technique, [w:] Landslides: Evaluation and Stabilisation (edited by Lacerda, Erlich,
Fontura & Sayao), s. 1085-1089, Taylor & Francis Group, London, 2004c.
760
19. Portale tuneli
[15] Cała M., Flisiak J., Tajduś A.: Numeryczne metody analizy stateczności skarp i zboczy,
[w:] Warsztaty Górnicze z cyklu Zagrożenia Naturalne w Górnictwie, s. 37-50, Wydaw-
nictwo IGSMiE PAN, 2004d.
[16] Cała M., Flisiak J., Tajduś A.: Slope stability analysis with FLAC In 2D and 3D, [w:] 4th
International FLAC Symposium on Numerical Methods in Geomechanics (edited by
Hart & Varona), s. 11-14, 2006c.
[17] Cała M.: Numeryczne metody analizy stateczności skarp. Wydawnictwo Naukowo-Dy-
daktyczne AGH. Seria Rozprawy-Monografie. Nr 171, 2007.
[18] Dawson E.M., Roth W.H.: Slope stability analysis with FLAC, [w:] FLAC and nume-
rical modeling in geomechanics (edited by Detournay & Hart), pp. 3-9, A.A. Balkema,
Rotterdam, 1999.
[19] Duncan J.M., Wright S.G.: Soil strength and slope stability, John Wiley & Sons Inc.,
Hoboken, New Jersey, 2005.
[20] Dzierżęga A.: Budowa tuneli w Szwajcarii, Seminarium naukowo-techniczne „Budow-
nictwo tunelowe w Karpatach i jego ekologiczne uwarunkowania, s. 90-106, Krynica,
2004.
[21] Flum D.: Korespondencja z M. Cała, 2011.
[22] Genis M.: Assessment of the dynamic stability of the portals of the Dorukhan tunnel
using numerical methods. International Journal of Rock Mechanics & Minineg Sciences,
pp. 1231-1241, Vol. 47, 2010.
[23] Griffiths D.V., Lane P.A.: Slope stability analysis by finite elements, „Geotechnique”, pp.
387-403, Vol. 49 (3), 1999.
[24] Krepelka F., Zahoransky G. a kol.: Tunely, ES/AMS, F BERG, TU w Koszycach, Koszy-
ce, 2006.
[25] Kockar M.K., Akgun H.: Methodology for tunel and portal suport design in mixed
limestione, schist and phyllite conditions: a case study in Turkey. International Journal of
Rock Mechanics & Minineg Sciences, pp. 173-196, Vol. 40, 2003.
[26] Kockar M.K., Akgun H.: Engineering geological investigations along the Iliksu Tunnels
Alanya, southern Turkey. Engineering Geology, pp. 141-158, Vol. 68, 2003.
[27] Lee J-S.: An application of three-dimensional analysis around a tunnel portal under con-
struction. Tunnelling and Underground Space Technology, pp. 731-738, Vol. 24, 2009.
[28] Lane P.A., Griffiths D.V.: Finite element slope stability analysis – Why are engineers
still drawing circles, [w:] Numerical Models in Geomechanics (edited by Pietruszczak &
Pande), pp. 589-593, A.A. Balkema, Rotterdam, 1997.
[29] National Project for Design and Construction Standarts in Underground Works”, pro-
moted by AGI, ANIM, GEAM, IAEG, ITCOLD, SIG, SIGI,) Guidelines for design,
tendering and construction of underground Works, Galerie e grandi opera sotterranee,
51, 1997.
[30] Ozener A., Ozaydin K.: Finite element and limit equilibrium analysis of reinforced slo-
761
pes, [w:] Numerical Methods in Geotechnical Engineering (edited by Mestet), pp. 697-
702, Presses de l’ENPC/LCPC, Paris, 2002.
[31] Pelizza S., Peila D., Langella L.: Architectural and landcape evaluation portals, Tunnels
and Metropolises, Negro Jr & Ferreira (eds), Balkema, Rotterdam, 1998.
[32] Rachez X., Billaux D., Hart R.: Slope stability analysis with integrated shear strength
reduction algorithm, [w:] Numerical Methods in Geotechnical Engineering, (edited by
Mestet), pp. 731-736, Presses de l’ENPC/LCPC, Paris, 2002.
[33] Tan D., Sarma S.K.: Finite element verification of an enhanced limit equilibrium me-
thod for slope analysis. Geotechnique, pp. 481-487, Vol 58 (6), 2008.
[34] Tunel Siano Grotto (Źródło: http://acsupport.europe.umuc.edu).
[35] Tunel Krypta Neopolitana (Źródło: http://ac-support.europe.umuc.edu/).
[36] Summit Tunel (Źródło: http://www.interestingtimestours.co.uk/).
[37] Portal tunelu „Blue Mountain” (Źródło: Wikipedia: autor zdjęcia: Ben Schuman (http://
en.wikipedia.org/wiki/File:Blue_Mountain_Tunnel_portal.jpg) Portal tunelu „Westlake
Station” (Seattle), (Źródło: http://www.flickr.com/photos/viriyincy/3221448793/#/, au-
tor: Oran Viriyincy)
[38] Portal tunelu w Dundee, (Źródło: http://www.thermotun.com/research/applied-sonic-
-booms.htm)
[39] Wang W.L., Wang T.T., Su J.J., Lin C.H., Seng C.R., Huang T.H.: Assesment of damage
in mountain tunnels due to tyhe Taiwan Chi-Chi Earthquake. Tunnelling and Under-
ground Space Technology, pp. 133-155, Vol. 16, 2001.
[40] Wang T.T.: Characterizing crack patterns on tunnel linings associated with shear defor-
mation induced by instability of neighboring slopes. Engineering Geology, pp. 80-95,
Vol. 115, 2010.
[41] Wartmann S.: The method of designing of flexible slope stabilization system with high
tensile steel wire mesh. Praca doktorska. AGH Kraków, 2011.
[42] Woodward P.K.: Stability of slopes with berms on rigid foundations, „Geotechnical and
Geological Engineering”, pp. 309-320, Vol. 16, 1999.
[43] Zienkiewicz O.C., Humpheson C., Lewis R.W.: Associated and non-associated visco-
-plasticity and plasticity in soil mechanics, „Geotechnique”, s. 671-689, Vol. 25 (4),
1975.
762
View publication stats

Ksiazka Calosc PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ksiazka Calosc PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

Geomechanika w budownictwie podziemnym. Projektowanie i budowa tuneli

Book · January 2012

Krzysztof Tajduś Marek Cała

SEE PROFILE SEE PROFILE

Integrated Mining Impact Monitoring View project

The user has requested enhancement of the downloaded file.

2. PODSTAWY GEOINŻYNIERII. CHARAKTERYSTYKA MASYWÓW

3. ROZPOZNANIE SKAŁ I MASYWÓW SKALNYCH PRZY PROJEKTOWANIU

4. PIERWOTNY STAN NAPRĘŻENIA W MASYWIE SKALNYM 95

4.3. Analiza wyników pomiarów in-situ pierwotnego stanu naprężenia 109

5. CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH WŁASNOŚCI SKAŁ I ICH WPŁYW

5.4. Zachowanie się przed- i pozniszczeniowe skał w jednoosiowym stanie

6. BADANIA POLOWE WYBRANYCH WŁASNOŚCI MASYWÓW

7. MODELE GEOINŻYNIERSKIE SKAŁ I MASYWÓW SKALNYCH 229

8. MECHANIKA ZNISZCZENIA SKAŁ I MASYWÓW SKALNYCH 293

8.2.2. Kryterium wytrzymałościowe Coulomba–Mohra (wg Izbicki, 1975) 304

9. WYTRZYMAŁOŚĆ NA ŚCINANIE MASYWÓW SKALNYCH 324

10. OPIS ZACHOWANIA SIĘ MASYWU SKALNEGO W OTOCZENIU

11. WYKORZYSTANIE KLASYFIKACJI SKAŁ I GRUNTÓW DO

11.3. Klasyfikacje dla masywów skalnych i ich wykorzystanie przy wykonywaniu

12. STAN NAPRĘŻENIA I ODKSZTAŁCENIA W OTOCZENIU WYROBISK

13. DAWNE I WSPÓŁCZESNE METODY BUDOWY TUNELI 474

13.1.3. Metoda niemiecka 481

14. PROJEKTOWANIE I WSPÓŁPRACA OBUDOWY TUNELU

15. OBLICZANIE OBCIĄŻENIA NA OBUDOWĘ BUDOWLI

15.2.6. Teoria Rabcewicza 597

16. OBUDOWA BETONOWA 612

17. OBUDOWA STALOWA I KOTWIOWA 644

18. WPŁYW WYKONANIA TUNELU NA POWIERZCHNIĘ TERENU 697

18.2. Wpływ budowy tunelu na powierzchnię terenu 698

19. PORTALE TUNELI 749

1.1. Historia budownictwa podziemnego

Tabela 1.1. Najstarsze tunele na świecie

Nazwa tunelu, Wymiary,

Gihon Siloa – Izrael

Galleria del Fucino,

Grotta Vecchia di Przejście dla pieszych

Galeria del Furlo, Tunel drogowy w Furlo

Wapping, Pierwszy tunel kolejowy

Lp. Nazwa Kraj Długość w metrach Czas budowy w latach

Lp. Nazwa Kraj Długość w metrach Czas budowy w latach

Tabela 1.4. Największe komory na świecie (wg Sinha, 1989)

Na dzisiaj absolutnym rekordzistą w ilości i długości wybudowanych tuneli drogowych są

Polska z jedynym tunelem drogowym na Wisłostradzie w Warszawie zajmuje ostatnie miej-

Dłuższych od 2 km Dłuższych od 5 km Dłuższych od 10 km

1.2. Definicje związane z budownictwem podziemnym

Budowla inżynierska – budowla służąca potrzebom produkcji, komunikacji, energetyki, go-

Przepust – budowla o przekroju poprzecznym zamkniętym, przeznaczona do przeprowa-

Rys. 1.1. Zasadnicze części tunelu

Na rys. 1.2 podano najważniejsze elementy drążonego tunelu w przekroju podłużnym.

Rys.1.2. Przekrój wzdłuż drążonego tunelu (wg Kolymbas, 2005)

Szyb – w górnictwie wyrobisko pionowe o przekroju powyżej 4 m2 udostępniające złoże

widoczności i wygodę użytkowników. Minimalne szerokości tuneli jako przejść podziem-

• Konstrukcja tunelu powinna być wykonana z materiałów niepalnych i mieć odporność

konać z materiałów niepalnych. Kable elektroenergetyczne oraz oświetlenia awaryjnego po-

1.3. Aktualne problemy budownictwa podziemnego

Wymienione powyżej dwa tunele kolejowe należą do największych osiągnięć XX wieku.

W przypadku jakiejkolwiek awarii istnieje możliwość dotarcia do zatrzymanego pociągu

Tunele drogowe ze względu na problemy z przewietrzaniem (spowodowane emisją spalin),

Rys. 1.5a. Przekrój poprzeczny przez tunel Øresund (źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Oresund_tunnel.svg)

Rys. 1.5b. Schemat połączenia mostowo-tunelowego przez cieśninę Øresund

zawiesinowych na świecie produkcji Mitsubishi Heavy Industries LTD). Projekt obejmował