dr Katarzyna Martowska

Instytut Psychologii
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

M
odel uwarunkowań kompetencji
społecznych

W ostatnim czasie wzrosło zainteresowanie problematyką kompetencji

społecznych. Źródłem tego zainteresowania jest obserwacja, że ludzie – mimo
posiadania wysokiego potencjału intelektualnego i  kwalifikacji zawodowych –
coraz częściej nie radzą sobie z wymaganiami, jakie stawia przed nimi otocze-
nie społeczne. Przyczyn tego stanu rzeczy można m.in. upatrywać w rosnącym
postępie cywilizacyjnym, który sprzyja tym, którzy potrafią nie tylko korzystać
z  posiadanego potencjału intelektualnego i  nabytej wiedzy merytorycznej, ale
także skutecznie funkcjonować w środowisku społecznym – nawiązywać i pod-
trzymywać relacje interpersonalne, współpracować i komunikować się z ludźmi,
skutecznie wpływać na innych, a w razie potrzeby opierać się cudzym wpływom.
Tym co zapewnia efektywne funkcjonowanie wśród ludzi, jest posiadanie wyso-
kich kompetencji społecznych. Świadectwem ich znaczenia jest poszerzająca się
pula treningów i coachingów doskonalących te kompetencje.
Nie ulega wątpliwości, że oddziaływania ukierunkowane na trenowa-
nie kompetencji społecznych powinny opierać się na wiedzy o czynnikach
sprzyjających i niesprzyjających rozwojowi kompetencji społecznych, czyli
o stymulatorach i inhibitorach tychże kompetencji1.

Natura i struktura kompetencji społecznych

Lektura tekstów poświęconych problematyce kompetencji społecznych

unaocznia fakt, że samo pojęcie kompetencji jest bardzo różnie rozumiane
i  definiowane przez zajmujących się nim autorów. Część z  nich do mode-
li kompetencji społecznych włącza dyspozycje tradycyjnie traktowane jako
zdolności (np.  emocjonalne lub społeczne), wiedzę o  regułach społecznych,

1
A. Matczak, K. Martowska, Instrumental and motivational determinants of social com-
petencies, [w:] A. Matczak (red.), Determinants of social and emotional competencies,
Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2009, s. 14.
3
 cechy osobowości i temperamentu (np. refleksyjność) czy cechy charakteru
(np. uprzejmość)2. Z całą pewnością zarówno zdolności, jak i wiedza, cechy
osobowości i temperamentu odgrywają istotną rolę w nabywaniu i kształto-
waniu się kompetencji społecznych; można jednak sądzić, że są one deter-
minantami a  nie składnikami tychże kompetencji. Zdolności (emocjonalne,
społeczne, werbalne) i wiedza emocjonalno-społeczna warunkują możliwość
generowania kompetentnych społecznie zachowań. Od posiadanych cech oso-
bowości i temperamentu może natomiast zależeć skłonność do podejmowania
aktywności społecznej oraz intensywność podejmowanych działań. Wydaje
się jednak, że to umiejętności najbardziej oddają istotę pojęcia kompetencji
społecznych, gdyż to one są bezpośrednio prezentowane w zachowaniu3.
Niewątpliwie wśród autorów brak jest również zgody co do struktury kom-
petencji społecznych. Kwestia ta sprowadza się do pytania, czy kompetencje
społeczne mają ogólny, czy też specyficzny charakter. Autorzy utożsamiający się
z pierwszym podejściem uważają, że kompetencja społeczna (celowo określana
w liczbie pojedynczej) ma charakter niespecyficzny i ujawnia się we wszystkich
sytuacjach społecznych, niezależnie od ich rodzaju4. Z kolei w alternatywnym
podejściu podkreśla się, że radzenie sobie w różnego typu sytuacjach społecz-
nych wymaga bardzo wielu, różnych umiejętności, które są mocno zależne od
kontekstu, dlatego też na podkreślenie tego faktu używa się pojęcia kompeten-
cji społecznych w liczbie mnogiej (kompetencje społeczne)5.

Definicja kompetencji społecznych

W  prezentowanej tu pracy kompetencje społeczne rozumie się zgodnie

z definicją Anny Matczak jako złożone umiejętności warunkujące efektywność
radzenia sobie w  określonego typu sytuacjach społecznych, nabywane przez
jednostkę w  toku treningu społecznego6. Zgodnie z  tą definicją kompetencje
społeczne (ujmowane w liczbie mnogiej) rozumie się jako specyficzne umiejęt-
ności, które są silnie zależne od kontekstu. Dobrą ilustracją tej specyficzności
jest zwrócenie uwagi na fakt, że np. osoba, która bardzo dobrze radzi sobie
z wystąpieniami publicznymi (i jest odbierana jako kompetentna społecznie)
może nienajlepiej radzić z nawiązywaniem i podtrzymywaniem bliskich rela-
cji interpersonalnych (i być odbierana jako niekompetentna społecznie). Można

2
Więcej na ten temat można przeczytać w publikacji: K. Martowska, Psychologiczne uwa-
runkowania kompetencji społecznych, Liberi Libri, Warszawa 2012, s.15–24.
3
Por. K. Martowska, Psychologiczne uwarunkowania kompetencji społecznych, Liberi
Libri, Warszawa 2012, s. 17–19.
4
R. H. Spitzberg, W. R. Cupach, Handbook of interpersonal competence research, Spring-
er-Verlag Inc., New York.
5
Por. M. Argyle, Psychologia stosunków międzyludzkich, PWN, Warszawa 1991.
6
A. Matczak, Kwestionariusz kompetencji społecznych. KKS, Pracownia Testów Psycho-
logicznych PTP, Warszawa 2007, s. 7.
4
 zatem sądzić, że różne sytuacje społeczne wymagają aktywizacji odmiennych
umiejętności społecznych i w pewnych sytuacjach społecznych można radzić
sobie lepiej a w innych gorzej7. Anna Matczak podkreśla również w definicji,
że kompetencje społeczne mają charakter złożony, co oznacza, że budulcem
określonego typu kompetencji społecznych są pewne umiejętności elemen-
tarne. A zatem inna kombinacja umiejętności elementarnych jest potrzebna,
aby dobrze zaprezentować się publicznie a  inna w  sytuacji, gdy nawiązuje
się bliską relację interpersonalną. Warto również zwrócić uwagę na fakt, że
miernikiem kompetencji społecznych jest efektywność funkcjonowania w sy-
tuacjach społecznych. Jako kryteria tej efektywności podaje się najczęściej
skuteczność w  realizacji celów, zgodność zachowań z  zasadami etycznymi
i  społecznymi oraz poczucie satysfakcji, czyli nieponoszenie nadmiernych
kosztów psychologicznych i psychofizjologicznych8. Można nawet sądzić, że
dopiero współwystępowanie tych trzech wyznaczników jednocześnie pozwa-
la na ocenę zachowania społecznego jako efektywnego. Ostatnim elementem
definicji, o  którym warto w  tym miejscu wspomnieć, jest podkreślenie, że
bezpośrednią przyczyną powstawania kompetencji społecznych jest trening
społeczny, którego znaczenie zostanie omówione poniżej.

Uwarunkowania kompetencji społecznych

Jak wspomniano powyżej, bezpośrednią przyczyną nabywania kompe-

tencji społecznych jest trening społeczny. Trening społeczny, pomijając przy-
padki skrajne (np. wychowywania dziecka w warunkach społecznej izolacji),
jest udziałem każdego człowieka. Naturalny trening społeczny ma miejsce co-
dziennie, kiedy jednostka podejmuje aktywność rodzinną, zawodową, towa-
rzyską, załatwia różne sprawy życiowe, pełni jakieś funkcje czy podejmuje
jakieś działania społeczne. Dzięki naturalnemu treningowi społecznemu czło-
wiek nabywa coraz to nowe doświadczenia. Aby istotnie przekładały się one
na konkretne umiejętności społeczne (kompetencje), konieczne jest spełnienie
następujących warunków: jednostka musi mieć dostęp do informacji zwrotnej
o  przebiegu danej interakcji społecznej, musi mieć szansę na praktyczne za-
stosowanie informacji zwrotnej np. poprzez korektę nieefektywnych strategii
czy też wypróbowanie nowych zachowań oraz musi utrzymywać stały po-
ziom refleksyjności, który chroni ją przed lekceważeniem sygnałów społecz-
nych9. W przypadku niedostatku naturalnego treningu społecznego (lub gdy
trening ten z jakichś powodów jest nieefektywny) pewnym sposobem prze-
ciwdziałania deficytom w  funkcjonowaniu społecznym jest uczestniczenie

Por. M. Argyle, Psychologia…, dz. cyt.

7

A. Matczak, K. Martowska, Profil kompetencji społecznych. PROKOS, Pracownia Testów

8

Psychologicznych PTP, Warszawa 2013, s. 7,

9
M. Argyle, Psychologia stosunków międzyludzkich, PWN, Warszawa 1999; por. K. Mar-
towska, Psychologiczne…, dz. cyt., s. 24–30.
5
 w  zorganizowanym treningu umiejętności społecznych, którego celem jest
optymalizacja zachowań społecznych10.
Ilustracją znaczenia naturalnego treningu społecznego dla powstawania
kompetencji społecznych są przykłady badań, które zostaną teraz omówione.
W pierwszych dwóch badaniach sprawdzano związek pomiędzy intensywno-
ścią treningu społecznego a  kompetencjami społecznymi. Do pomiaru inten-
sywności treningu społecznego zastosowano Kwestionariusz treningu społecz-
nego – KTS autorstwa Izabeli Grabowskiej i Anny Matczak11. Kwestionariusz
składa się z dwóch części – pierwsza z nich obejmuje 17 stwierdzeń, które do-
tyczą różnych działań o charakterze społecznym. Zadaniem osoby badanej jest
określenie częstości, z jaką je podejmowała w wieku od 10 lat do skończenia
szkoły średniej. Druga część kwestionariusza obejmuje 10 stwierdzeń, które
dotyczą przynależności do różnych grup społecznych, a także pełnienia w nich
funkcji kierowniczych. Zadaniem osoby badanej jest wskazanie do ilu grup
przynależała i ile funkcji kierowniczych pełniła. Kompetencje społeczne sza-
cowano korzystając z dwóch narzędzi: Kwestionariusza kompetencji społecz-
nych KKS autorstwa Anny Matczak12 oraz kwestionariusza Profil kompeten-
cji społecznych PROKOS autorstwa Anny Matczak i Katarzyny Martowskiej13.
Kwestionariusze składają się z  90 pozycji, które są określeniami czynności
i  działań. Osoba badana ocenia, jak dobrze radzi sobie (lub poradziłaby so-
bie) z  nimi, posługując się czterostopniową skalą (zdecydowanie dobrze, ra-
czej dobrze, raczej źle, zdecydowanie źle). W przypadku kwestionariusza KKS
pozycje diagnostyczne składają się na trzy skale, które dotyczącą kompeten-
cji: intymnych (umiejętności nawiązywania i podtrzymywania bliskich relacji
interpersonalnych), asertywnych (umiejętności wywierania wpływu na in-
nych i opierania się cudzym wpływom) i potrzebnych w sytuacjach ekspozy-
cji społecznej (umiejętności efektywnego funkcjonowania w sytuacjach, kiedy
jest się obiektem czyjejś uwagi i/lub oceny)14. W  przypadku kwestionariusza
PROKOS pozycje diagnostyczne składają się na pięć skal, które dotyczą kom-
petencji asertywnych (umiejętności wywierania wpływu na innych i opierania
się cudzym wpływom), kooperacyjnych (umiejętności interpersonalne i zręcz-
ność społeczna), towarzyskich (umiejętności nawiązywania i podtrzymywania
nieformalnych kontaktów z ludźmi), społecznikowskich (umiejętności organi-
zowania działań społecznych i włączania w nie innych ludzi) oraz zaradności
społecznej (umiejętności realizowania powierzonych zadań)15. W  pierwszym

Por. M. Argyle, Nowe ustalenia w treningu umiejętności społecznych, [w:] W. Domachow-

10

ski, M. Argyle (red.), Reguły życia społecznego. Oksfordzka psychologia społeczna, Wydaw-
nictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 197–208.
I. Grabowska, A. Matczak, Kwestionariusz treningu społecznego, tekst niepublikowany,
11

Warszawa.
12
A. Matczak, Kwestionariusz kompetencji społecznych. KKS, Pracownia Testów Psycho-
logicznych PTP, Warszawa 2001, s. 1–65.
13
A. Matczak, K. Martowska, Profil…, dz. cyt., s. 1–64.
14
A. Matczak, Kwestionariusz kompetencji społecznych. KKS, Pracownia Testów Psycho-
logicznych PTP, Warszawa 2001, s. 11.
15
A. Matczak, K. Martowska, Profil…, dz. cyt., s. 51–52.
6
badaniu wzięły udział 142 osoby w wieku od 18 do 32 lat (M=20,62; SD=1,75).
Osoby badane wypełniały KTS i KKS. W badaniu drugim wzięło udział 317
osób w wieku od 19 do 60 lat (M=28,54; SD=11,19), natomiast uczestnicy ba-
dań wypełniali KTS i PROKOS.
Uzyskane rezultaty potwierdziły dodatni związek między intensywno-
ścią treningu społecznego a kompetencjami społecznymi (niezależnie od me-
tody pomiaru kompetencji społecznych). Najsilniej z treningiem społecznym
okazały się związane kompetencje warunkujące efektywne radzenie sobie
w sytuacjach ekspozycji społecznej, kompetencje kooperacyjne, towarzyskie
i  społecznikowskie; można zatem sądzić, że w  przypadku tych zwłaszcza
kompetencji istnieje duża możliwość ich doskonalenia na drodze odpowied-
nich oddziaływań treningowych. Uzyskane współczynniki korelacji przedsta-
wiono w tabeli 1.
Rodzajem aktywności, który dostarcza szczególnie intensywnego tre-
ningu społecznego są działania podejmowane wspólnie z  innymi ludźmi,
na rzecz innych ludzi w ramach różnych organizacji. W kolejnym badaniu16
wzięły udział właśnie takie osoby – silnie zaangażowane w działalność spo-
łeczną w swoich miejscach pracy i nauki – członkowie samorządów dokto-
ranckich. Ich wyniki, we wcześniej wspominanym Kwestionariuszu Kom-
petencji Społecznych KKS, zostały porównane z wynikami osób podobnych
pod względem zmiennych demograficznych (płeć, wiek, wykształcenie), ale
niezaangażowanych społecznie. W  badaniu wzięło udział łącznie 60  osób
(30 osób zaangażowanych społecznie i  30 osób niezaangażowanych spo-
łecznie) w wieku od 22 do 40 lat (M=28,1; SD=3,9).

Tabela 1. Współczynniki korelacji między intensywnością treningu

społecznego a kompetencjami społecznymi

Narzędzie Skala KTS

I 0,22*
KKS ES 0,44*
A 0,19*
A 0,25*
K 0,37*
PROKOS T 0,37*
Z 0,27*
S 0,37*
Adnotacja. I  – kompetencje warunkujące efektywność radzenia sobie w  sytuacjach
intymnych, ES – kompetencje warunkujące efektywność radzenia sobie w  sytuacjach
ekspozycji społecznej, A – kompetencje warunkujące efektywność radzenia sobie w sy-
tuacjach wymagających asertywności, A  – kompetencje asertywne, K – kompetencje
kooperacyjne, T – kompetencje towarzyskie, Z – zaradność społeczna, S – kompetencje
społecznikowskie.

* p < 0,05.

Badanie to zostało omówione we wcześniejszej pracy, por. A. Matczak, K. Martowska, In-

16

strumental…, dz. cyt., s. 21–23.

7
 Z  otrzymanych rezultatów wynika, że osoby zaangażowane społecznie
uzyskały wyższe wyniki niż osoby niezaangażowane w zakresie kompetencji
warunkujących efektywność funkcjonowania w  sytuacjach ekspozycji spo-
łecznej oraz w  sytuacjach wymagających asertywności. Jednocześnie nie
stwierdzono różnic między wynikami osób zaangażowanych i  niezaanga-
żowanych w zakresie kompetencji warunkujących efektywne radzenie sobie
w  sytuacjach wymagających bliskich kontaktów interpersonalnych (intym-
nych). Można sądzić, że wyższe kompetencje asertywne i te, które są potrzeb-
ne w sytuacjach ekspozycji społecznej (gdy jest się obiektem czyjejś uwagi,
oceny, a niejednokrotnie również krytyki) osób zaangażowanych społecznie,
mogą być efektem ich działalności, która w znacznej mierze polega na orga-
nizowaniu działań, reprezentowaniu interesów grupy przed innymi osobami,
wywieraniu wpływu na innych i opieraniu się temu wpływowi. Działania te
stanowią doskonałą okazję do trenowania własnych umiejętności społecznych
i ich doskonalenia. Jednocześnie brak różnic między osobami zaangażowa-
nymi i niezaangażowanymi w zakresie kompetencji intymnych nie powinien
dziwić, gdyż działalność społeczna nie dotyczy sytuacji, które są związane
z daleko idącym ujawnianiem się partnerów interakcji np. zwierzaniem się,
czy udzielaniem wsparcia17.
Nie ulega wątpliwości, że ludzie różnią się intensywnością treningu
społecznego, gdyż różnią się motywacją do angażowania się weń. Nieunik-
nione jest pytanie, jakie dyspozycje indywidualne decydują o  skłonności
do podejmowania aktywności o charakterze społecznym. Jest to zatem py-
tanie o dyspozycje motywacyjne. Rola tych dyspozycji zostanie omówiona
poniżej.
Można sądzić, że skłonność do odbywania intensywnego treningu społecz-
nego jest zależna od cech osobowości i  temperamentu, zwłaszcza od takich
cech, jak: ekstrawertyczność-introwertyczność, neurotyczność, reaktywność
emocjonalna, aktywność18. Cechy te zostaną krótko omówione.
Ekstrawertyczność-introwertyczność oraz neurotyczność to wymiary
z Pięcioczynnikowej Teorii Osobowości – tzw. Wielkiej Piątki19. Ekstrawer-
tycy, w porównaniu z introwertykami, częściej i chętniej nawiązują kontak-
ty interpersonalne, więcej i szybciej mówią, są bardziej ekspresywni (żywa

17
Tamże.
18
A. Eliasz, Temperament a system regulacji stymulacji, PWN, Warszawa 1981; A. Eliasz, Rola
interakcji temperamentu i środowiska w rozwoju człowieka, [w:] A. Eliasz, M. Marszał-Wiśniew-
ska (red.), Temperament a rozwój młodzieży, Instytut Psychologii PAN, Warszawa 1992, s. 11–27;
A. Eliasz, Podmiotowe i  środowiskowe czynniki utrudniające efektywną regulację stymulacji,
„Czasopismo Psychologiczne” 1/1995, s. 129–141; H. J. Eysenck, M. W. Eysenck, Personality and
individual differences. A natural science approach, Plenum Press, London 1985; K. Martowska,
Psychologiczne…, dz. cyt., s. 1–173; K. Martowska, Temperamental determinants of social com-
petencies, „Polish Psychological Bulletin” 45(2)/2014, s. 12–133; A. Matczak, Temperament a in-
teligencja emocjonalna, „Psychologia-etologia-genetyka” 10/2004, s. 59–82; A. Matczak, K. Mar-
towska, Instrumental…, dz. cyt., s. 21–23; J. Strelau, Psychologia temperamentu, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2001; J. Strelau, Psychologia różnic indywidualnych, Wydawnictwo
Naukowe Scholar, Warszawa 2002.
R. R. McCrae, P. T. Costa, Osobowość dorosłego człowieka. Perspektywa teorii pięcio-
19

czynnikowej, Wydawnictwo WAM, Kraków 2005.

8
mimika, gestykulacja, zróżnicowana intonacja głosu), częściej pozytywnie
mówią o innych20.
Neurotyczność to dyspozycja, która określa nieprzystosowanie emocjo-
nalne, skłonność do przeżywania negatywnych emocji oraz wrażliwość na
stres21. Osoby cechujące się dużym nasileniem neurotyczności mają skłon-
ność do zamartwiania się, charakteryzuje je nieefektywna regulacja emocjo-
nalna oraz niskie poczucie bezpieczeństwa22.
Reaktywność emocjonalna i  aktywność to dwie spośród sześciu cech
temperamentu, które zostały opisane w  Regulacyjnej Teorii Temperamentu
(RTT) Jana Strelaua. Reaktywność emocjonalna wyraża się w intensywności
reagowania na bodźce wywołujące emocje. Osoba reaktywna emocjonalnie
jest bardzo wrażliwa i mało odporna psychicznie. Z kolei aktywność określa
siłę tendencji do  podejmowania zachowań silnie stymulujących. Osoby ak-
tywne są skłonne do podejmowania wielu różnych działań, są towarzyskie,
elastyczne i ekspansywne23.
Tym, co łączy wszystkie omówione cechy jest ich związek z  możliwo-
ściami przetwarzania stymulacji, a  w  konsekwencji z  wielkością zapotrze-
bowania na stymulację. Duże zapotrzebowanie na stymulację, która cha-
rakteryzuje osoby ekstrawertywne i aktywne, może intensyfikować trening
społeczny, a tym samym pozytywnie wpływać na podnoszenie kompetencji
społecznych. Z kolei małe zapotrzebowanie na stymulację, które jest typowe
dla osób introwertywnych, reaktywnych, neurotycznych może prowadzić do
ograniczania lub wręcz unikania sytuacji społecznych zwłaszcza takich, któ-
re wiążą się z ekspozycją społeczną czy też takich, w których wymagana jest
asertywność. Warto jednak pamiętać, że małe zapotrzebowanie na stymu-
lację zwiększa koncentrację na bodźcach społecznych, ułatwia dostrzeganie
sygnałów społecznych, a  co za tym idzie, osoba o  małym zapotrzebowaniu
na stymulację może szybciej i  łatwiej niż osoba o  dużym zapotrzebowaniu
na stymulację, rozwijać kompetencje warunkujące efektywne radzenie sobie
w bliskich sytuacjach interpersonalnych24. Poniżej przedstawiono przykłady
badań, w których poszukiwano związku między cechami osobowości i tem-
peramentu a kompetencjami społecznymi.

20
Por. D. M. Christophel, The relationship among teacher immediacy behaviors, student mo-
tivating and learning, „Communication Education” 37/1990, s. 323–340; C. E. Thomas, V. P.
Richmond, J. C. McCroskey, The association between immediacy and socio-communicative
style, „Communication Research Reports, 11/1994, s. 107–115.
B. Zawadzki, J. Strelau, P. Szczepaniak, M. Śliwińska, Inwentarz osobowości NEO-FFI
21

Costy i  McCrae. Adaptacja polska. Podręcznik, Pracownia Testów Psychologicznych PTP,

Warszawa 1998.
J. Siuta, Inwentarz osobowości NEO-FFI Costy i  McCrae Adaptacja polska. Podręcznik,
22

Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 2009.

B. Zawadzki, J. Strelau, Formalna charakterystyka zachowania – kwestionariusz tempera-
23

mentu. FCZ-KT. Podręcznik, Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 1997.

24
Por. K. Martowska, Psychologiczne…, dz. cyt., s. 1–173; K. Martowska, Temperamental…,
dz. cyt., s. 128–133; A. Matczak, K. Martowska, Instrumental…, dz. cyt., s. 13–35; A. M. Za-
lewska, M. Marszał-Wiśniewska, Transakacyjny Model Temperamentu Andrzeja Eliasza, [w:]
M. Marszał-Wiśniewska, J. Strelau (red.), Uwikłany temperament, Wydawnictwo Naukowe
Scholar, Warszawa 2010, s. 41–70.
9
 W pierwszym badaniu25 sprawdzano, czy (a jeśli tak to jakie) są różnice
w poziomie kompetencji społecznych ekstrawertyków i introwertyków. Do po-
miaru kompetencji społecznych użyto kwestionariusza KKS, a  do pomiaru
ekstrawertyczności i  neurotyczności – kwestionariusza NEO-FFI, opartego
na Pięcioczynnikowej Teorii Osobowości Costy i McCrae26. Spośród 151 osób
dorosłych osób wyłoniono 30 osób ekstrawertywnych i 30 osób introwertyw-
nych. Osoby te były w wieku od 22 do 49 lat (M=29,9 lat; SD=5,7). Otrzyma-
ne rezultaty ujawniły różnice w kompetencjach społecznych ekstrawertyków
i  introwertyków. Ekstrawertycy uzyskali istotnie wyższe wyniki niż intro-
wertycy w zakresie kompetencji warunkujących efektywność radzenia sobie
w  sytuacjach ekspozycji społecznej i  w  sytuacjach wymagających asertyw-
ności. Nie stwierdzono natomiast różnic między ekstrawertykami i intrower-
tykami w zakresie kompetencji warunkujących efektywność radzenia sobie
w sytuacjach intymnych. Postanowiono również sprawdzić, jaki procent osób
w  grupie ekstrawertyków i  introwertyków odznacza się wysokimi, niskimi
lub przeciętnymi kompetencjami społecznymi. Dane te podano w tabeli 227.

Tabela 2. Frekwencje osób o różnym poziomie ogólnym kompetencji

społecznych w grupach introwertyków i ekstrawertyków

Introwertycy Ekstrawertycy
Kompetencje społeczne
liczebność procent liczebność procent
wysokie 7 23,3 19 63,3
przeciętne 18 60,0 10 33,3
niskie 5 16,7 1 3,3

Jak wynika z tabeli 2 poziom kompetencji społecznych w grupie intro-

wertyków jest bardziej zróżnicowany niż w grupie ekstrawertyków. Warto
zwrócić uwagę na to, że również wśród introwertyków znajdują się osoby
z  wysokimi kompetencjami (stanowiące blisko jedną czwartą tej grupy).
Może to świadczyć o  tym, że introwersja, jeśli działają w  życiu jednostki
dodatkowe czynniki motywujące do kontaktów z ludźmi, nie wyklucza po-
siadania wysokich kompetencji społecznych.
W kolejnym badaniu postanowiono sprawdzić, czy są (a jeśli tak, to jakie)
różnice w poziomie kompetencji społecznych osób o wysokiej reaktywności
emocjonalnej i osób o niskiej reaktywności emocjonalnej. Reaktywność emo-
cjonalną szacowano za pomocą Kwestionariusza temperamentu – formalna

25
Badanie to zostało przeprowadzone przez autorkę niniejszego tekstu i opisane już wcze-
śniej w innej współautorskiej pracy (por. A. Matczak, K. Martowska, Instrumental…, dz. cyt.,
s. 13–35.
B. Zawadzki, J. Strelau, P. Szczepaniak, M. Śliwińska, Inwentarz osobowości NEO-FFI
26

Costy i McCrae. Adaptacja polska. Podręcznik, Pracownia Testów Psychologicznych PTP,

Warszawa 1998.
27
Za: A. Matczak, K. Martowska, Instrumental…, dz. cyt., s. 13–35.
10
charakterystyka zachowania FCZ-KT28. Natomiast kompetencje społeczne
mierzono za pomocą kwestionariusza KKS. Spośród 1033 osób wyłoniono
130 osób wysokoreaktywnych i 138 osób niskoreaktywnych (jako kryterium
przyłączenia do jednej z grup było uzyskanie przez badanych wyników w ska-
li reaktywności emocjonalnej poniżej lub powyżej jednego odchylenia stan-
dardowego od średniej). Osoby badane były w wieku od 19 do 70 lat (M=22,71;
SD=5,34). Okazało się, że osoby niskoreaktywne uzyskują istotnie wyższe
wyniki w zakresie kompetencji warunkujących efektywność radzenia sobie
w  sytuacjach wymagających ekspozycji społecznej i  w  sytuacjach wymaga-
jących asertywności niż osoby wysokoreaktywne. Jednocześnie w  zakresie
kompetencji warunkujących efektywność radzenia sobie w sytuacjach intym-
nych nie stwierdzono różnic między grupami.
Postanowiono również ocenić, jaka jest różnica w poziomie kompetencji
społecznych osób różniących się cechą temperamentu jaką jest aktywność.
W tym celu spośród 1033 osób wyłoniono 151 osób, które uzyskały wysokie
wyniki w  skali aktywności i  125 osób, które w  tej skali otrzymały wyniki
niskie (jako kryterium przyłączenia do jednej z  grup było uzyskanie przez
badanych wyników w skali aktywności poniżej lub powyżej jednego odchyle-
nia standardowego od średniej). Osoby badane były w wieku od 19 do 70 lat
(M=22,59; SD=4,77). Z otrzymanych rezultatów wynika, że osoby aktywne
uzyskują istotnie wyższe wyniki we wszystkich skalach KKS niż osoby mało
aktywne.
W  ostatnim badaniu29, które zostanie zaprezentowane postanowiono
przyjrzeć się, jaki jest związek między reaktywnością emocjonalną i aktyw-
nością a  kompetencjami mierzonymi za pomocą kwestionariusza PROKOS.
Do pomiaru reaktywności emocjonalnej i aktywności użyto, tak jak poprzed-
nio, kwestionariusza FCZ-KT30 (Zawadzki, Strelau, 1997). Zbadano 36 doro-
słych osób. Uzyskane wyniki podano w tabeli 3.

Tabela 3. Współczynniki korelacji między kompetencjami społecznymi

mierzonymi kwestionariuszem PROKOS a cechami temperamentu
(aktywnością i reaktywnością emocjonalną)

PROKOS A K T Z S
reaktywność emocjonalna -0,53* -0,44* -0,51* -0,38*

aktywność 0,34* 0,58* 0,52* 0,58* 0,48*

Adnotacja. A – kompetencje asertywne, K – kompetencje kooperacyjne, T – kompetencje

towarzyskie, Z – zaradność społeczna, S – kompetencje społecznikowskie.
* p < 0,05.

B. Zawadzki, J. Strelau, Formalna charakterystyka zachowania – kwestionariusz tempera-

28

mentu. FCZ-KT. Podręcznik, Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 1997.

Badanie to było prowadzone przez studentki UKSW pod kierunkiem Katarzyny Martow-
29

skiej i Anny Matczak i zostało opisane w podręczniku Profil kompetencji społecznych PRO-
KOS, por. A. Matczak, K. Martowska, Profil kompetencji społecznych. PROKOS, Pracownia
Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 2013, s. 30–31.
30
B. Zawadzki, J. Strelau, Formalna…, dz. cyt.
11
 Z zaprezentowanych danych wynika, że aktywność jest dodatnio, umiar-
kowanie silnie skorelowana ze wszystkimi rodzajami kompetencji społecz-
nych, natomiast reaktywność emocjonalna jest ujemnie, umiarkowanie silnie
skorelowana ze wszystkimi rodzajami kompetencji społecznych poza kompe-
tencjami społecznikowskimi.
Przeprowadzone badania dotyczące związku cech osobowości i tempera-
mentu z kompetencjami społecznymi pozostają w zgodzie z założeniem, że sy-
tuacje społeczne są silnie stymulujące, a w związku z tym osoby posiadające
korzystne z tego punktu widzenia cechy osobowości i temperamentu (ekstra-
wersja, aktywność, niska reaktywność emocjonalna) mogą przejawiać silniej-
szą tendencję do angażowania się w trening społeczny. Tym samym mają też
większe możliwości rozwijania i doskonalenia własnych kompetencji społecz-
nych. Jednocześnie warto zwrócić uwagę na kilka interesujących wyników.
Szczegółowa analiza poziomu kompetencji społecznych ekstrawertyków
i introwertyków ujawniła, że również w grupie osób introwertywnych są ta-
kie, które posiadają wysokie kompetencje społeczne. Można zatem sądzić,
że introwersja nie uniemożliwia nabycia wysokich kompetencji społecznych.
Być może niższe kompetencje społeczne introwertyków wynikają z „niechę-
ci” do intensywnego treningu społecznego i  są one rezultatem niedostatku
treningu31. Przemawiać mogą za tym badania, jakie wśród ekstrawertyków
i introwertyków przeprowadził Paweł Smółka32. Autor trenował kompetencje
społeczne potrzebne w sytuacjach ekspozycji społecznej w grupie introwerty-
ków. Okazało się, że już po krótkich oddziaływaniach radzili sobie oni równie
dobrze, jak ekstrawertycy, którzy w preteście mieli dużo lepsze od nich wyni-
ki. Można na tej podstawie sądzić, że to właśnie w niedostatku treningu tkwi
przyczyna niskich kompetencji społecznych introwertyków i  że jeśli jakieś
inne czynniki niż osobowościowe będą ich skłaniały do aktywności społecz-
nej, nabędą wystarczających kompetencji.
Przykładem takich motywatorów są wartości, które mogą niejako dzia-
łać wbrew inhibitorom osobowościowo-temperamentalnym, skłaniając do in-
tensywnego treningu społecznego osoby introwertywne czy reaktywne. Po-
twierdzają to m.in. wyniki badań nad wolontariatem, z  których wynika, że
najczęstszym powodem zaangażowania się w tego typu akcje jest zgodność
podejmowanych działań z posiadanym systemem wartości33. Również stwier-
dzony brak związku między reaktywnością emocjonalną a  kompetencjami
społecznikowskimi może przemawiać za takim sposobem myślenia34.

31
Por. A. Matczak, K. Martowska, Instrumental…, dz. cyt., s. 27–32.
Por. P. Smółka, Training and coaching as methods of improving interpersonal skills,
32

[w:] A. Matczak (red.), Determinants of social and emotional competencies, Wydawnictwo

UKSW, Warszawa 2009, s. 103–122.
Por. V. A. Hodgkinson, M. S. Weitzman, Giving and volunteering in the United States, DC:
33

Independent Sector, Washington, 1990; M. Snyder, A. M. Omoto, Who helps and why? The
psychology of AIDS volunteerism, [w:] S. Spacapan, S. Oskamp (red.), Helping and being
helped: naturalistic studies, CA: Sage, Newbury Park 1992, s. 213–239.
Por. A. Matczak, K. Martowska, Profil kompetencji społecznych. PROKOS, Pracownia
34

Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 2013, s. 30–31.

12
 Warto również zwrócić uwagę na to, że w przypadku kompetencji warun-
kujących efektywność radzenia sobie w sytuacjach intymnych nie stwierdzo-
no różnic między introwertykami i  ekstrawertykami oraz między osobami
wysokoreaktywnymi i niskoreaktywnymi. Wydaje się, że jest to związane ze
szczególnym charakterem tych sytuacji społecznych – nie są one aż tak silnie
stymulujące, jak sytuacje ekspozycji społecznej i te, które wymagają asertyw-
ności, a  wręcz przeciwnie są niejednokrotnie źródłem wsparcia i  poczucia
bezpieczeństwa. Jednocześnie warto przypomnieć, że osoby introwertywne
i wysokoreaktywne są bardziej skłonne do koncentracji na bodźcach społecz-
nych i bardziej refleksyjne – właśnie te właściwości mogą przyczyniać się do
doskonalenia tych kompetencji35.
Wyżej omówione badania dotyczyły roli dyspozycji, które mogą stanowić
o intensywności treningu społecznego. Zarazem wiadomo, że nawet przy jed-
nakowo intensywnym treningu społecznym ludzie nie osiągają takich samych
rezultatów społecznych. Tym, co sprawia, że efektywność treningu społecz-
nego jest różna, są zdolności, a zwłaszcza zdolności emocjonalne i społeczne
(określane również za pomocą takich terminów, jak inteligencja emocjonalna
i społeczna) oraz wiedza o emocjach i regułach społecznych36. Rola tych dys-
pozycji (określanych mianem instrumentalnych) zostanie teraz omówiona.
Przez dyspozycje instrumentalne rozumie się zdolności, które stanowią
potencjalne „narzędzia”, którymi człowiek może posługiwać się w  radzeniu
sobie z rzeczywistością37. Jak wspominano wyżej, do grupy dyspozycji instru-
mentalnych można zwłaszcza zaliczyć inteligencję emocjonalną i społeczną
oraz wiedzę emocjonalną i społeczną.
W  niniejszej pracy inteligencja emocjonalna jest rozumiana jako zbiór
zdolności do przetwarzania informacji emocjonalnych i ich wykorzystywania
w celach adaptacyjnych. Na inteligencję emocjonalną składają się zdolności
do percepcji i wyrażania emocji, zdolności emocjonalne wspomagające myśle-
nie, zdolności do rozumienia emocji i wykorzystywania wiedzy emocjonalnej
oraz zdolności do świadomej regulacji emocjonalnej38. Inteligencję społecz-
ną rozumie się natomiast jako sprawność myślenia o sytuacjach społecznych
i w sytuacjach społecznych39. Zarówno wiedza emocjonalna, jak i społeczna
powstaje w wyniku gromadzenia doświadczeń emocjonalnych i społecznych.
Wiedza ta ma postać uporządkowanej i wzajemnie powiązanej sieci informa-
cji, która jest kodowana w pamięci długotrwałej40.

35
Por. A. Matczak, K. Martowska, Instrumental and motivational determinants of social compe-
tencies, [w:] A. Matczak (red.), Determinants of social and emotional competencies, Wydawnic-
two UKSW, Warszawa 2009, s. 21–22; K. Martowska, Psychologiczne…, dz. cyt., s. 55.
36
Por. K. Martowska, Psychologiczne…, dz. cyt., s. 33–49.
37
Tamże, s. 30.
38
Por. J. D. Mayer, P. Salovey, Czym jest inteligencja emocjonalna? [w:] P. Salovey, D. Sluyter
(red.), Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 1999,
s. 23–74.
39
Por. K. Martowska, Psychologiczne…, dz. cyt., s. 36.
Por. T. Maruszewski, Psychologia poznania. Sposoby rozumienia siebie i  świata, GWP,
40

Gdańsk 2001; E. Nęcka, J. Orzechowski, B. Szymura, Psychologia poznawcza, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa 2008.
13
 Niejednokrotnie zdarza się, że inteligencję emocjonalną czy społeczną
utożsamia się z kompetencjami emocjonalnymi i społecznymi. Przeciwko ta-
kiemu rozumieniu przemawia jednak to, że inteligencja to nie typ zachowań,
ale zdolności poznawcze. Inteligencja (emocjonalna i społeczna) stanowi po-
tencjał, który jest dobrym punktem wyjścia do rozwijania kompetencji spo-
łecznych. Angażowanie tego potencjału poprzez uczestniczenie w  treningu
społecznym pozwala na kształtowanie i  doskonalenie kompetencji społecz-
nych. Odbywanie treningu społecznego działa też zwrotnie na poszerzanie
się wiedzy emocjonalnej i społecznej. Trzeba jednak pamiętać, że posiadanie
wysokiej inteligencji emocjonalnej i społecznej a także wiedzy emocjonalnej
i  społecznej, nie implikuje posiadania wysokich kompetencji społecznych –
czym innym jest bowiem rozumienie sytuacji społecznych, dostrzeganie
i przetwarzanie sygnałów emocjonalnych, posiadanie wiedzy o regułach spo-
łecznych i wiedzy o emocjach, a czym innym jest stosowanie tej wiedzy i wy-
korzystywanie tych zdolności w rzeczywistych sytuacjach życiowych41.
Poniżej omówione badania będą obrazować rolę inteligencji emocjonal-
nej, zdolności społecznych oraz wiedzy emocjonalnej w nabywaniu kompe-
tencji społecznych.
Ilustracją znaczenia inteligencji emocjonalnej dla kompetencji społecz-
nych jest badanie, w  którym sprawdzano czy osoby różniące się poziomem
inteligencji emocjonalnej różnią się w zakresie kompetencji społecznych. Do
pomiaru kompetencji społecznych zastosowano kwestionariusz KKS. Inteli-
gencję emocjonalną szacowano za pomocą Kwestionariusza inteligencji emo-
cjonalnej INTE autorstwa N. Schutte i  współpracowników42. Spośród 288
osób wyłoniono 34  osoby uzyskujące niskie wyniki i  30 osób uzyskujących
wysokie wyniki w  kwestionariuszu (jako kryterium przyłączenia do jednej
z grup było uzyskanie przez badanych wyników poniżej lub powyżej jednego
odchylenia standardowego od średniej). Osoby badane były w wieku od 16 do
70 lat (M=23,98; SD=7,00).
Otrzymane rezultaty ujawniły istotną różnicę w  zakresie kompetencji
społecznych osób, które mają wysoką inteligencję emocjonalną i  niską (na
korzyść tych pierwszych). Różnice te dotyczyły wszystkich rodzajów kompe-
tencji.
We wcześniej prowadzonych badaniach porównywano kompetencje spo-
łeczne osób różniących się poziomem wiedzy emocjonalnej43. Kompetencje
społeczne mierzono za pomocą kwestionariusza KKS, natomiast wiedzę
emocjonalną mierzono stosując Test rozumienia emocji TRE44. Okazało się,

41
Por. A. Matczak, Temperament a inteligencja emocjonalna, „Psychologia – Etologia – Gene-
tyka” 10/2004, s. 59–82; Por. K. Martowska, Psychologiczne…, dz. cyt., s. 36–37.
42
A. Jaworowska, A. Matczak, Kwestionariusz inteligencji emocjonalnej INTE N. S. Schutte,
J. M. Malouffa, L. E. Hall, D. J. Haggerty’ego, J. T. Cooper, C. J. Goldena, L. Dornheim. Pod-
ręcznik, Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 2001.
43
Por. K. Martowska, Psychologiczne…, dz. cyt., s. 106–108.
A. Matczak, J. Piekarska, Test rozumienia emocji TRE. Podręcznik, Pracownia Testów
44

Psychologicznych PTP, Warszawa 2011.

14
że osoby uzyskujące wysokie wyniki w teście TRE mają wyższe kompetencje
warunkujące efektywność radzenia sobie w sytuacjach intymnych i w sytu-
acjach ekspozycji społecznej. Nie stwierdzono natomiast różnic w  zakresie
kompetencji warunkujących efektywność radzenia sobie w sytuacjach wyma-
gających asertywności.
W innych badaniach wykazano również znaczenie, jakie mogą mieć zdol-
ności społeczne dla kompetencji społecznych. Okazało się, że testowo mierzo-
ne zdolności do spostrzegania relacji społecznych (test Historyjki, APIS-Z)45
są dodatnio, choć słabo skorelowane z kompetencjami warunkującymi efek-
tywność radzenia sobie w  sytuacjach intymnych i  w  sytuacjach wymagają-
cych ekspozycji społecznej46.
Przeprowadzone badania pozostają w zgodzie z założeniem, że zdolności
emocjonalne i  społeczne pozostają w  związku z  kompetencjami społeczny-
mi. Z badań wynika, że istnieją różnice w poziomie kompetencji społecznych
osób, które różnią się pod względem inteligencji emocjonalnej i wiedzy emo-
cjonalnej – na korzyść tych, którzy mają wysoką inteligencję emocjonalną
i  wiedzę emocjonalną. Nie jest to wynik zaskakujący, jeśli weźmie się pod
uwagę fakt, że zdolności do rozpoznawania emocji, rozumienie ich źródeł
i  konsekwencji stanowią dobry punkt wyjścia do przewidywania zachowań
innych ludzi i  do adekwatnego reagowania w  sytuacjach społecznych. Inte-
ligencja emocjonalna, to również świadomość własnych emocji, a wgląd we
własne emocje jest jednocześnie warunkiem kontroli emocjonalnej. Oso-
by, które potrafią zarządzać własnymi emocjami adekwatnie do wymagań
społecznych, mogą efektywniej korzystać z treningu społecznego. Zarazem
doświadczenia płynące z tego treningu budują ich wiedzę zarówno emocjo-
nalną, jak i społeczną, z której mogą korzystać w jeszcze większym stopniu
w  nowych sytuacjach społecznych. Należy jednak pamiętać, że posiadanie
wysokiej inteligencji emocjonalnej (i/lub społecznej) oraz wiedzy społeczno-
-emocjonalnej nie implikuje posiadania wysokich kompetencji społecznych.
Aby kształtować i doskonalić kompetencje społeczne, trzeba posiadać moty-
wację do podejmowania kontaktów z innymi ludźmi47.
Na koniec warto również wspomnieć, że obok omówionych dyspozycji
motywacyjnych i instrumentalnych, które wpływają na intensywność i efek-
tywność treningu społecznego niebagatelną rolę odgrywa również środowi-
sko, w  jakim funkcjonuje człowiek. Środowisko społeczne stwarza okazje
do podejmowania treningu społecznego lub przeciwnie uniemożliwia lub
utrudnia ten trening. Najbliższe osoby z otoczenia jednostki dostarczają rów-
nież wzorców interakcji społecznych, wpływają na kształtowanie się potrzeb
i  wartości społecznych. Środowisko społeczne, a  zwłaszcza, na wcześniej-
szych etapach życia jednostki, rodzice wpływają na kształtowanie się cech

45
A. Matczak, A. Jaworowska, A. Ciechanowicz, J. Stańczak, Bateria testów APIS-Z. Pod-
ręcznik, Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 2006.
46
Niska korelacja między zdolnościami społecznymi i  kompetencjami społecznymi może
przemawiać również za odrębnością tych dyspozycji.
47
Por. K. Martowska, Psychologiczne…, dz. cyt., s. 144.
15
 osobowości – nieprawidłowe oddziaływania w tym zakresie mogą spowodować,
że człowiek będzie posiadał niską samoocenę, będzie pełen nieśmiałości i lęku
społecznego. Nie ulega wątpliwości, że cechy te mogą utrudniać (a czasem nawet
uniemożliwiać) podejmowanie efektywnych kontaktów społecznych. Warto rów-
nież wspomnieć, że środowisko społeczne wpływa także na kształtowanie się
dyspozycji instrumentalnych, a zwłaszcza wiedzy o świecie społecznym i jego
regułach48.

Podsumowanie

Na zakończenie warto jeszcze raz podkreślić, że bezpośrednią przyczyną

powstawania kompetencji społecznych jest trening społeczny. O intensywności
treningu społecznego decydują dyspozycje motywacyjne, zwłaszcza zależne
od cech osobowościowo-temperamentalnych. O efektywności treningu społecz-
nego decydują dyspozycje instrumentalne, a  zwłaszcza zdolności emocjonal-
ne i społeczne. Dyspozycje motywacyjne i instrumentalne mogą się po części
kompensować, jednak i jedne, i drugie są nieodzownym warunkiem powstawa-
nia kompetencji społecznych. Na dyspozycje motywacyjne i instrumentalne ma
także wpływ środowisko społeczne, które może również bezpośrednio wpły-
wać na trening społeczny49.

48
Tamże, s. 82–86.
49
Tamże, s. 31.
16