Samenvatting Natuurkunde VWO

Compilatie H. Rukkers december 2009.

Inhoudsopgave
HOOFDSTUK 1 – BEWEGING...............................................................................................................................................4
§1 EENPARIGE RECHTLIJNIGE BEWEGING..............................................................................................................................4
§2 HET PLAATS-TIJD-DIAGRAM.............................................................................................................................................4
§3 AFGELEGDE WEG EN VERPLAATSING...............................................................................................................................5
§4 SNELHEID OP EEN TIJDSTIP...............................................................................................................................................5
§5 EENPARIG VERSNELDE RECHTLIJNIGE BEWEGING (1)......................................................................................................5
§6 EENPARIG VERSNELDE RECHTLIJNIGE BEWEGING (2)......................................................................................................6
§7 VALBEWEGING: ONDERZOEK VAN EEN VRIJE VAL...........................................................................................................6
§8 VALBEWEGING MET WRIJVING.........................................................................................................................................6
HOOFDSTUK 2 – KRACHT EN MOMENT.......................................................................................................................7
§1 KRACHT ALS VECTOR.......................................................................................................................................................7
§2 ‘KRACHTEN IN EVENWICHT’............................................................................................................................................7
§3 EERSTE WET VAN NEWTON (WET VAN DE TRAAGHEID)..................................................................................................7
§4 TWEEDE WET VAN NEWTON............................................................................................................................................7
§5 ZWAARTEKRACHT, NORMAALKRACHT, VEERKRACHT EN SPANKRACHT..........................................................................8
§6 SCHUIFWRIJVING, ROLWRIJVING EN LUCHTWRIJVING......................................................................................................8
§7 ZWAARTEPUNT.................................................................................................................................................................8
§8 MOMENT VAN EEN KRACHT.............................................................................................................................................9
§9 HEFBOOM EN HEFBOOMWET............................................................................................................................................9
§10 TOEPASSINGEN VAN DE HEFBOOM(WET)........................................................................................................................9
HOOFDSTUK 3 – ARBEID EN ENERGIE.......................................................................................................................10
§1 VERRICHTEN VAN ARBEID (1)........................................................................................................................................10
§2 VERRICHTEN VAN ARBEID (2)........................................................................................................................................10
§3 ARBEID EN ENERGIE.......................................................................................................................................................10
§4 WET VAN BEHOUD VAN ENERGIE...................................................................................................................................10
§5 WET VAN BEHOUD VAN ENERGIE: TOEPASSINGEN.........................................................................................................11
§6 VERMOGEN.....................................................................................................................................................................11
§7 RENDEMENT EN ENERGIEVERBRUIK...............................................................................................................................11
HOOFDSTUK 4: KRACHT EN IMPULS..........................................................................................................................12
§1 DE DERDE WET VAN NEWTON........................................................................................................................................12
§2 NORMAALKRACHT; VOORWERP OP EEN HELLEND VLAK...............................................................................................13
§3 INGEWIKKELDER TOEPASSINGEN VAN DE WETTEN VAN NEWTON...................................................................................4
HOOFDSTUK 5: KRACHT EN BEWEGING..................................................................................................................15
§1 HORIZONTALE WORP......................................................................................................................................................15
§2 EENPARIGE CIRKELBEWEGING.......................................................................................................................................15
§3 MIDDELPUNT ZOEKENDE KRACHT..................................................................................................................................15
§4 TOEPASSINGEN...............................................................................................................................................................15
§5 GRAVITATIEKRACHT......................................................................................................................................................16
§6 DE BEWEGING VAN PLANETEN EN SATELLIETEN............................................................................................................16
HOOFDSTUK 6 – LICHT....................................................................................................................................................12
§1 VOORTPLANTING EN TERUGKAATSING VAN LICHT........................................................................................................17
§2 SPIEGEL EN SPIEGELBEELD.............................................................................................................................................17
§3 BREKING VAN LICHT (1): DE BREKINGSWET..................................................................................................................18
§4 BREKING VAN LICHT (2): TOEPASSINGEN.......................................................................................................................18
§5 LENZEN (1): EEN AANTAL BELANGRIJKE BEGRIPPEN.....................................................................................................18
§6 LENZEN (2): BEELDVORMING EN BEELDCONSTRUCTIE..................................................................................................19
§7 LENZEN (3): LENSFORMULE EN LINEAIRE VERGROTING.................................................................................................20
HOOFDSTUK 7 – DE WERKING VAN HET OOG........................................................................................................21
§1 BOUW VAN HET OOG; ACCOMMODATIE VAN HET OOG..................................................................................................21
§2 NABIJHEIDSPUNT EN VERTEPUNT; OUDZIENDHEID.........................................................................................................21
§3 BIJZIENDHEID EN VERZIENDHEID...................................................................................................................................22
§4 GEZICHTSHOEK; LOEP; WERKING VAN DE PUPIL............................................................................................................22
HOOFDSTUK 8 – ELEKTRICITEIT................................................................................................................................24
§1 SPANNINGSBRON EN STROOMKRING..............................................................................................................................24
§2 ELEKTRISCHE LADING....................................................................................................................................................24
§3 ELEKTRISCHE GELEIDING IN METALEN, STROOMRICHTING EN STROOMSTERKTE..........................................................24
§4 WET VAN OHM, METEN VAN WEERSTAND.....................................................................................................................25
§5 WEERSTAND VAN EEN DRAAD.......................................................................................................................................25
§6 WEERSTAND EN TEMPERATUUR: ‘BIJZONDERE’ WEERSTANDEN....................................................................................26
§7 ELEKTRISCHE ENERGIE EN ELEKTRISCH VERMOGEN......................................................................................................26
§8 WEERSTANDEN PARALLEL; WEERSTANDEN IN SERIE.....................................................................................................27
§9 DE JUISTE SPANNING; VEILIG TOEPASSEN VAN ELEKTRISCHE STROOM.........................................................................28
HOOFDSTUK 9: TRILLING EN GOLF...........................................................................................................................30
§1 KENMERKEN VAN EEN TRILLING....................................................................................................................................30
§2 REGISTREREN VAN TRILLINGEN.....................................................................................................................................30
§3 FASE EN FASEVERSCHIL.................................................................................................................................................30
§4 DE HARMONISCHE TRILLING; WISKUNDIG GEZIEN.........................................................................................................31
§5 DE HARMONISCHE TRILLING; OORZAAK EN GEVOLG.....................................................................................................31
§6 SNELHEID, VERSNELLING EN ENERGIE VAN EEN HARMONISCH TRILLEND VOORWERP..................................................31
§7 ENERGIEOVERDRACHT; RESONANTIE.............................................................................................................................32
§8 GOLVEN..........................................................................................................................................................................32
§9 GOLFLENGTE, GOLFSNELHEID EN FASEVERSCHIL..........................................................................................................32
HOOFDSTUK 10: GELUID.................................................................................................................................................33
§1 GELUID: EEN LONGITUDINALE GOLF..............................................................................................................................33
§2 GELUIDSHINDER; GELUIDSBEPERKING...........................................................................................................................34
§3 INTERFERENTIE; ANTIGELUID.........................................................................................................................................29
§4 MUZIEK MAKEN: SNAARINSTRUMENTEN........................................................................................................................30
§5 MUZIEK MAKEN: BLAASINSTRUMENTEN........................................................................................................................31
HOOFDSTUK 11 – ELEKTROMAGNETISCH SPECTRUM........................................................................................38
§1 LICHT ALS GOLF.............................................................................................................................................................38
§2 GOLFLENGTEBEPALING MET EEN TRALIE.......................................................................................................................39
§3 ELEKTROMAGNETISCHE GOLVEN (1)..............................................................................................................................39
§6 LICHT ALS DEELTJE; FOTONEN.......................................................................................................................................40
HOOFDSTUK 12: ELEKTRISCHE VELDEN.................................................................................................................41
§1 ELEKTRISCH VELD; ELEKTRISCHE VELDSTERKTE...........................................................................................................41
§2 ELEKTRISCHE VELDLIJNEN.............................................................................................................................................41
§3 POTENTIAAL EN POTENTIAALVERSCHIL.........................................................................................................................41
§4 POTENTIAAL EN VELDSTERKTE......................................................................................................................................42
§5 VERSNELLEN VAN GELADEN DEELTJES..........................................................................................................................42
HOOFDSTUK 13: MAGNETISCHE VELDEN................................................................................................................43
§1 HET MAGNETISCHE VELD VAN MAGNETEN....................................................................................................................43
§2 HET MAGNETISCHE VELD VAN EEN RECHTE STROOMDRAAD EN VAN EEN STROOMSPOEL............................................43
§3 LORENTZKRACHT OP EEN STROOMDRAAD.....................................................................................................................43
§4 LORENTZKRACHTEN OP EEN STROOMSPOEL..................................................................................................................44
§5 DRAAISPOELMETER EN ELEKTROMOTOR........................................................................................................................44
§6 LORENTZKRACHT OP EEN GELADEN DEELTJE................................................................................................................45
AANTEKENINGEN................................................................................................................................................................45
HOOFDSTUK 14: INDUCTIE EN WISSELSTROMEN !!!NIET CSE!!!.....................................................................46
§1 MAGNETISCHE FLUX......................................................................................................................................................46
§2 INDUCTIEWET VAN FARADAY........................................................................................................................................46
§3 WET VAN LENZ..............................................................................................................................................................46
§4 WISSELSPANNING EN WISSELSTROOM............................................................................................................................46
§5 TRANSFORMATOR...........................................................................................................................................................48
§6 TOEPASSINGEN VAN TRANSFORMATOREN......................................................................................................................48
§7 IN- EN UITSCHAKELVERSCHIJNSELEN BIJ GEBRUIK VAN SPOELEN IN SCHAKELINGEN: ZELFINDUCTIE..........................49
AANTEKENINGEN................................................................................................................................................................49
HOOFDSTUK 15 – SIGNAALVERWERKING !!!NIET CSE!!!.....................................................................................41
§1 DE ROL VAN AUTOMATEN..............................................................................................................................................50
§2 MEET-, STUUR- EN REGELSYSTEMEN.............................................................................................................................50
2
 §3 BINAIRE GETALLEN........................................................................................................................................................50
§4 SYSTEEMBORD; INVOERELEMENTEN..............................................................................................................................51
§5 UITVOERELEMENTEN......................................................................................................................................................51
§6 VERWERKERS (1)...........................................................................................................................................................52
§7 VERWERKERS (2)...........................................................................................................................................................52
§8 VERWERKERS (3)...........................................................................................................................................................52
§9 AD-OMZETTER...............................................................................................................................................................52
HOOFDSTUK 16: NUMERIEKE NATUURKUNDE !!!NIET CSE!!!.........................................................................53
MODELLEN..........................................................................................................................................................................53
HOOFDSTUK 17: RADIOACTIVITEIT...........................................................................................................................53
§1 DE BOUW VAN ATOMEN.................................................................................................................................................55
§2 KERNSTRALING..............................................................................................................................................................55
§3 AANTONEN VAN IONISERENDE STRALING......................................................................................................................56
§4 VERVAL VAN ATOOMKERNEN........................................................................................................................................56
§5 HET TEMPO VAN RADIOACTIEF VERVAL........................................................................................................................57
§6 IONISERENDE STRALING: RISICO EN VEILIGHEID............................................................................................................58
§7 TOEPASSINGEN VAN IONISERENDE STRALING................................................................................................................58
HOOFDSTUK 18: ATOOMFYSICA !!!NIET CSE!!!....................................................................................................60
§1 SPECTRAALLIJNEN EN ENERGIENIVEAUS........................................................................................................................60
§2 ATOOMMODEL VAN BOHR.............................................................................................................................................60
§3 HET FOTO-ELEKTRISCH EFFECT (1)................................................................................................................................61
§4 HET FOTO-ELEKTRISCH EFFECT (2)................................................................................................................................62
§5 GOLFKARAKTER EN DEELTJESKARAKTER......................................................................................................................63
HOOFDSTUK 19: KERNFYSICA......................................................................................................................................64
§1 HERHALING....................................................................................................................................................................64
§2 NOGMAALS: VERVAL VAN ATOOMKERNEN....................................................................................................................64
§3 BESCHIETINGEN VAN ATOOMKERNEN............................................................................................................................64
§4 EQUIVALENTIE VAN MASSA EN ENERGIE; KERNENERGIE...............................................................................................65
§5 BEREKENINGEN OVER KERNREACTIES...........................................................................................................................65
§6 BINDINGSENERGIE VAN KERNEN....................................................................................................................................66
§7 KERNSPLIJTING EN KERNFUSIE.......................................................................................................................................66
§8 KERNREACTOR EN FUSIEREACTOR.................................................................................................................................67
§9 KERNREACTIES IN DE ZON..............................................................................................................................................68
HOOFDSTUK 20: GASSEN EN VLOEISTOFFEN !!!NIET CSE!!!............................................................................60
§1 MOLECUULTHEORIE.......................................................................................................................................................70
§2 TEMPERATUUR...............................................................................................................................................................70
§3 DRUK..............................................................................................................................................................................71
§4 GASWETTEN (I): AANTAL MOL; WET VAN BOYLE..........................................................................................................71
§5 GASWETTEN (II): DRUKWET VAN GAY-LUSSAC............................................................................................................71
§6 ALGEMENE GASWET; IDEAAL GAS.................................................................................................................................71
§7 DE WET VAN BERNOULLI...............................................................................................................................................71
§8 DE WET VAN BERNOULLI TOEGEPAST............................................................................................................................72
HOOFDSTUK 21: ENERGIE EN WARMTE !!!NIET CSE!!!.......................................................................................73
§1 WARMTE........................................................................................................................................................................73
§2 WARMTETRANSPORT......................................................................................................................................................73
§3 METEN VAN WARMTEHOEVEELHEDEN...........................................................................................................................73
§4 DE EERSTE HOOFDWET VAN DE WARMTELEER..............................................................................................................74
§5 De tweede hoofdwet van de warmteleer........................................................................................................................74

3
 Hoofdstuk 1 – Beweging
§1 Eenparige rechtlijnige beweging
Om de snelheid te berekenen delen we de afstand door de benodigde tijd om die afstand af te leggen. Hierbij
geldt de formule: v = s / t. Alleen bij een eenparige beweging komt hier bij verschillende periodes dezelfde
waarde uit (m.a.w. een eenparige beweging heeft een constante snelheid).
Als we een niet eenparige beweging bekijken, kunnen we niet spreken van een constante snelheid maar wel van
een gemiddelde snelheid over een bepaalde tijd (vgem). In een bepaalde tijd wordt dan de afgelegde afstand
gemeten, waarmee de gemiddelde snelheid te berekenen is volgens vgem = s / t.
Hierbij moeten ook de tijdsintervallen vermeld worden! (als je de snelheid van t = 0,20s tot t = 0,35s meet, moet
je dit aangeven als: vgem (0,20s0,35s) = s / t)
Bij een beweging kun je een snelheid-tijd-diagram - (v,t)-diagram - maken.
Bij een eenparige beweging hoort een grafiek die recht evenredig aan de
tijdas is; de snelheid is op ieder tijdstip constant.
Als we nu naar de oppervlakte onder de rode lijn kijken, dan geldt er voor
de grootheden: tijd · snelheid. Als we de eenheden bekijken, dan volgt er:
seconde · . Je ziet dat de tijd wegvalt. Hieruit volgt dat de
oppervlakte onder deze lijn de afstand is die afgelegd is!

Zoals we een (v,t)-grafiek hebben, kunnen we ook afgelegde weg-tijd-

diagram maken. Hierin kun je direct aflezen wat de afgelegde afstand is
op een bepaald tijdstip. Uit dit diagram kun je ook de snelheid
berekenen, de steilheid van de grafiek geeft namelijk de snelheid (v = s /
t). Je deelt de afgelegde weg dus door de tijd. In dit geval is dat: 21,0
cm / 0,50 s = 42 cm/s
Omdat dit een rechte lijn door de oorsprong is, kunnen we hier heel
eenvoudig een formule voor opstellen: steilheid ∙ tijd = afgelegde
afstand. In formule: s(t) = 42 · t, ofwel: s(t) = v · t.

Relatieve snelheid is de snelheid waarmee je je ten opzichte van een

ander voorwerp verplaatst. Stel dat je iemand wilt inhalen die een halve kilometer voor je fietst met een
snelheid van 18 km∙h-1. Jij fietst met 25 km∙h-1. Je relatieve snelheid is dan (25-18 =) 7 km∙h-1. Je doet er dus 0,5
km / 7 km∙h-1 = 4m 17s over om hem in te halen.

§2 Het plaats-tijd-diagram
Een plaats-tijd-diagram geeft de plaats waar je bent aan. Er wordt
echter niet begonnen op een afstand 0. Dit is te begrijpen als je denkt
aan de hectometerpaaltjes naast de grote wegen. Ze geven een plaats
aan, maar niet de afstand die je hebt afgelegd! Dit is meteen het grote
verschil met een afgelegde weg-tijd-diagram. De plaats wordt
aangegeven met symbool x. De situatie van de fietsers van hierboven
kunnen we nu ook grafisch oplossen: we hebben een grafiek waar twee
lijnen de fietsers voorstellen, en allebei een eigen steilheid en
beginplaats hebben. Het punt waar ze elkaar snijden halen ze elkaar in
(er zijn hiernaast andere getallen gebruikt dan in het voorbeeld
hierboven).

4
 §3 Afgelegde weg en verplaatsing
We maken een onderscheid tussen de afgelegde weg en verplaatsing. De afgelegde weg is de afstand die
iemand bijvoorbeeld fietst. Stel ik fiets naar Amsterdam en terug en ik stop halverwege de terugweg. Dan heb
ik anderhalf keer de afstand naar Amsterdam (ongeveer 160km) gefietst, dit is dus 240km.
Als ik dan echter naar de verplaatsing op dat moment ga kijken, dan blijkt dat deze veel minder is dan 240 km.
Het is namelijk de kortst mogelijke (hemelsbrede dus) afstand van het beginpunt tot het eindpunt. In het geval
van de fietstocht is dit ongeveer 80 km (½ · 160). De verplaatsing op dat moment is dus 80 km! Bekijk ook het
onderstaande figuur:

De verplaatsing heeft echter niet alleen een grootte, maar ook een richting. Een grootheid die zowel een grootte
als een richting heeft noemen we een vector.

§4 Snelheid op een tijdstip

Als je je niet met constante snelheid voortbeweegt wordt het lastiger om een goede
snelheid op een bepaald tijdstip te geven. De gemiddelde snelheid over deze rit
wordt gegeven door de afgelegde afstand te delen door de tijd die daar voor nodig
was. Willen we echter de snelheid op een specifiek
tijdstip weten, dan moeten we dit probleem anders
aanpakken. We moeten dan de steilheid van de
grafiek op dát tijdstip weten. Grafisch kun je deze
te weten komen door een raaklijn aan de grafiek te
tekenen op het tijdstip waarvan je de snelheid wilt
weten. De gemiddelde snelheid van de
rechtergrafiek is 50m / 20 s = 2,5 m/s.
Links is de raaklijn op tijdstip A getekend. De
steilheid van deze raaklijn geeft de snelheid, en is
in dit geval: 50m / 15,5 s ≈ 3,2 m/s.

Van een plaats-tijd-diagram kun je een snelheids-tijd-diagram maken met

behulp van de raaklijntechniek. Je hoeft dan niet te getailleerd te werken, omdat
je anders veel te lang bezig zou zijn met het omzetten van het diagram. Je krijgt dus een globale benadering.
Om van een snelheids-tijd-diagram een plaats-tijd-diagram te maken, gebruik je de oppervlakte onder de
grafiek!

§5 Eenparig versnelde rechtlijnige beweging (1)

Een eenparige rechtlijnige beweging heeft een constante snelheid. Als de snelheid echter met een constante
waarde verandert, spreken we over een eenparig versnelde of een eenparige vertraagde beweging. Om deze
versnelling of vertraging te kunnen beschrijven bestaat het begrip versnelling (symbool a). De versnelling is het
snelheidsverschil gedeeld door het tijdsverschil waarin de snelheid veranderd. In formule: . De eenheid
van versnelling is m∙s-2.
Als de versnelling gegeven is kun je met de formule berekenen wat het snelheids verschil is op een
bepaald tijdstip. Weet je ook de beginsnelheid, dan kun je de snelheid op een bepaald moment uitrekenen met
de formule: . Als er gestart wordt vanuit rust geld er
Om uit een snelheids-tijd-diagram de versnelling op een tijdstip uit te rekenen kunnen we weer de raaklijn
methode gebruiken. In dit diagram wordt namelijk de snelheid tegen de tijd uitgezet, en de versnelling wordt

5
gegeven door de snelheidsverandering gedeeld door de tijd. Op deze manier kun je dus van een snelheids-tijd-
diagram een versnelling-tijd-diagram maken.

§6 Eenparig versnelde rechtlijnige beweging (2)

Als we een eenparig versnelde beweging bekijken, dan kunnen we de
snelheid op een tijdstip schrijven als . De afgelegde weg op
een tijdstip is de oppervlakte onder de grafiek, en in het geval van een
eenparige versnelde beweging is dit ½ · v · t.
Voor v kunnen we echter ook a · t schrijven, dus krijgen we:
s(t) = ½ · a · t2.
Voor de formules s(t) = ½ · a · t2 én v(t) = a · t geldt dat ze alleen
gebruikt kunnen worden als het voorwerp op t=0 geen snelheid heeft.
Volgens s(t) = ½ · a · t2 is de grafiek van de afgelegde weg een parabool.
Door een raaklijn te tekenen kun je de snelheid te weten komen op een
bepaald tijdstip. De grafiek van de snelheid als functie van de tijd is in
dit geval een stijgende of dalende rechte lijn. De steilheid van deze grafiek geeft aan wat de versnelling van het
voorwerp is.

§7 Valbeweging: onderzoek van een vrije val

Een vrije val is een beweging waarbij de invloed van de luchtwrijving is te verwaarlozen. Hierdoor verloopt een
vrije val voor elk voorwerp (ongeacht gewicht en afmetingen) op dezelfde manier.
Als we een vrije val in een luchtledige koker bekijken, dan blijkt dat deze val een eenparig versnelde beweging
is! De versnelling is zoals eerder gezegd voor alles constant; het is een natuurconstante. De waarde van de
valversnelling (gravitatie - g) is in Nederland 9.81 m∙s-2.
Voor een vrije val geld dus s(t) = ½ · g · t2 en v(t) = g · t.

§8 Valbeweging met wrijving

Hierboven is een vrije val besproken. Hierbij was er
geen invloed van luchtwrijving. In de praktijk is deze er
vaak wel. Hierdoor neemt de snelheid van een voorwerp
minder snel toe dan je zou verwachten. De snelheid
neemt steeds minder toe ofwel de versnelling wordt
steeds kleiner! Als de versnelling 0 is geworden, blijft de
snelheid constant! Dit kun je zien in nevenstaande
grafiek. De groene lijn is een vrije val, terwijl de rode
lijn dezelfde val is mét luchtwrijving.

6
 Hoofdstuk 2 – Kracht en moment
§1 Kracht als vector
Een kracht kan een voorwerp vervormen (tijdelijk of blijvend). Ook kan een kracht een voorwerp een
snelheidsverandering geven. De eenheid van kracht is Newton (N).
Een kracht is een vector; het heeft namelijk zowel een grootte als een richting! Als we een kracht tekenen doen
we dat met een pijl. Deze pijl begint dan waar de kracht begint, in het aangrijpingspunt.
Als er op een voorwerp meerdere krachten werken kun je die
tekenen als één kracht, de resulterende kracht (of somkracht) op
dat voorwerp. Dit kun je doen met behulp van een parallellogram
of door de krachten kop-aan-staart te leggen.
Zoals je twee krachten als één kracht kan
tekenen, kun je één kracht ook als twee
krachten tekenen. Je ontbindt de krachten
dan in twee componenten. Met de sinus en cosinus kun je dan uitrekenen wat de
grootte van de componenten is.

§2 ‘Krachten in evenwicht’
Als er op een voorwerp meerdere krachten (in verschillende richtingen) werken,

en het voorwerp beweegt niet is de resulterende kracht (Fres) 0. Als je alle krachten

dan gaat ontbinden blijkt dat de krachten elkaar opheffen. Wat je doet is dus eigenlijk
meerdere krachten terugbrengen tot twee, zodat je ze met elkaar kunt vergelijken. In de situatie
hiernaast kun je uitrekenen wat de krachtmeter aangeeft door de krachten op het buigpunt van het
touw te bepalen. Er moet dus 40N omhoog gericht zijn. Dan kun je met de tangens bepalen welk
deel van de spankracht op het touw naar links is gericht. Omdat het voorwerp stil hangt moet er dus
een even grote kracht naar rechts zijn gericht! De kracht naar links is 40 · tan(25°) ≈ 19N, dus de
krachtmeter zal ook ongeveer 19N aangeven.

§3 Eerste wet van Newton (wet van de traagheid)

Als we een sleetje over een luchtkussenbaan laten glijden, blijft deze met bijna constante snelheid
voortbewegen. Er is dus geen constante kracht nodig om het voorwerp in beweging te houden! Als er totaal
geen wrijving is, blijft een voorwerp met constante snelheid in dezelfde richting bewegen. Hieruit kunnen we de
volgende wet opmaken: Op een voorwerp dat met constante snelheid rechtoor blijft bewegen, werkt geen
resulterende kracht. Er is dus geen verschil tussen ‘in rust zijn’ (v = constant = 0) en eenparig ‘rechtlijnig
bewegen’.
Een voorwerp zal altijd zijn rechtlijnige beweging of toestand van rust te behouden. Het voorwerp verzet zich
als het ware tegen een snelheidsverandering; de traagheid van een voorwerp. De traagheid van een voorwerp
hangt samen met de massa van het voorwerp; een grotere massa geeft een grotere traagheid. De eenheid van
massa – kg – is gedefinieerd door een stukje platina waarvan men heeft gezegd dat het precies één kilogram
weegt. Op elk voorwerp werkt een zwaartekracht (Fz). Hiervan is de eenheid gewoon Newton. De
zwaartekracht is afhankelijk van de aantrekkingskracht van de aarde, en is dus afhankelijk van de planeet waar
je bent. De massa (traagheid) van een voorwerp is echter overal hetzelfde!

§4 Tweede wet van Newton

Als een voorwerp een versnelling krijgt, werkt er een resulterende kracht op dat voorwerp. Als een auto optrekt
krijgt het een versnelling omdat de motor een kracht levert die de auto laat rijden. Er is dus een verband tussen
de resulterende kracht en de versnelling van een object.
Uit onderzoek blijkt dat als er op een voorwerp een constante kracht werkt, er ook een constante versnelling
optreedt. Als er verschillende grootten van krachten worden gebruikt, blijkt dat de resulterende kracht recht
evenredig is met de versnelling (Fr ~ a). Als de massa van het voorwerp wordt vergroot, en de kracht constant
blijft, blijk dat de versnelling omgekeerd evenredig is met de versnelling (a ~ m-1).
Deze twee stappen (a ~ m-1 én Fr ~ a) zijn samen te voegen tot: a ~ Fr/m. Dit is te herschrijven als:
Fr = m · a, de bekende schrijfwijze van de tweede wet van Newton.

7
Volgens deze formule is de eenheid van kracht 1 kg · m∙s-2. Omdat dit echter zo lang is hebben ze er de eenheid
Newton (N) aan gegeven. Als de versnelling en de kracht dezelfde richting hebben wordt boven de a en Fr een
pijl naar rechts getekend om dit aan te geven.

§5 Zwaartekracht, normaalkracht, veerkracht en spankracht

Tijdens een vrije val werkt er maar één kracht op het vallende voorwerp. Deze is dus meteen ook de
resulterende kracht! Omdat de versnelling (in dit geval de valversnelling) gelijk is aan de aantrekkingskracht
van de aarde (g) kunnen we de tweede wet van Newton als volgt herschrijven: Fz = m · a  Fz = m · g.
Als een voorwerp in rust is (een vaas die op tafel staat bv) is er geen resulterende kracht. Er werkt een
normaalkracht (Fn) op de vaas, die veroorzaakt wordt doordat de zwaartekracht “aan de vaas trekt”. Hierdoor
wordt de vaas tegen de tafel gedrukt, die dan een tegenkracht gaat leveren. De normaalkracht staat loodrecht op
het vlak waar het voorwerp op staat. Als we aan een veer een gewicht hangen wordt deze uitgetrokken. Als het
geheel in evenwicht is geldt er dan Fv = - Fz. De veerkracht (Fv) werkt immers de zwaartekracht tegen!
Bij een touw spreken we niet van veerkracht maar van spankracht (Fs). Een touw kan immers alleen aan een
voorwerp trekken, het kan er niet tegen duwen (wat een veer wel kan)

§6 Schuifwrijving, rolwrijving en luchtwrijving

Als iemand iets heel erg zwaars wil verschuiven lukt dit vaak niet, omdat een grote wrijvingskracht (Fw) hem
tegenwerkt. Deze wrijvingskracht ontstaat door oneffenheden in het oppervlak.
Om een voorwerp in beweging te krijgen moet je een steeds groter wordende trekkracht gebruiken. Omdat het
voorwerp tot een bepaalde kracht niet beweegt, moet de wrijvings-
kracht even groot zijn als je trekkracht. Met andere woorden, de
wrijvingskracht varieert van 0 tot een bepaalde maximale waarde.
Als een voorwerp eenmaal beweegt heeft de wrijvingskracht zijn
maximale waarde bereikt. Rolwrijving is veel minder groot dan
schuifwrijving. Denk maar aan een zwaar vat dat je wilt
verplaatsen; dit gaat veel makkelijker als je het rolt terwijl de massa
hetzelfde is! De grootte van deze wrijving wordt bepaald door de
soorten oppervlakten die over elkaar rollen én met de kracht
waarmee de oppervlakten tegen elkaar worden gedrukt. Een andere
vorm van weerstand is de luchtwrijving. Hiernaast is te zien hoe
groot bepaalde weerstands-krachten zijn, uitgezet tegen de tijd.
Hieruit blijkt dat bij een verdubbeling van de snelheid de weerstand
vier keer zo groot wordt. Bij een grotere weerstand wordt meer
benzine verbruikt, dus het is belangrijk om deze zo klein mogelijk te
houden. De rolweerstand kan kleiner gemaakt worden door te zorgen dat de massa kleiner wordt. De
luchtwrijving kan kleiner worden gemaakt door het frontale oppervlak kleiner te maken en de stroomlijn van de
auto te verbeteren. Dit houdt in dat de lucht zo makkelijker langs de auto gaat. Er geldt dan dat
waarbij , dit geeft samen: .

§7 Zwaartepunt
Als een voorwerp in rust is moeten de aanwezige krachten even groot en tegengesteld gericht zijn (ze moeten
elkaar opheffen). Er is echter nog een voorwaarde. Stel dat we een blokje hout hebben (rechts) en de krachten
F1 en F2 werken op dit blokje met de aangrijpingspunten A en B (de lijnen l en
m zijn de werklijnen van deze krachten). Het blokje zal nu gaan draaien zoals in
de tweede positie weer gegeven. Dit is te verklaren met het feit dat de werklijnen
niet over elkaar heen liggen. De aangrijpingspunten moeten dus op de werklijn
van de krachten liggen. Als we een object aan verschillende punten van dat object
ophangen, kunnen we de werklijnen van de zwaartekracht en de spankracht van
het touw tekenen. Deze lijnen snijden elkaar
allemaal in hetzelfde punt, het zwaartepunt. Dit is de
plaats waar we zeggen dat de zwaartekracht op het voorwerp werkt.
Dit zwaartepunt ligt altijd op dezelfde plaats, en is dus
onafhankelijk van de stand van het voorwerp. Het zwaartepunt
van een voorwerp hoeft niet persé in het voorwerp zelf te liggen
(bijvoorbeeld bij een hoefijzer). Als een voorwerp overal
dezelfde dichtheid heeft, noemen we het een homogeen voorwerp.

8
 §8 Moment van een kracht
De arm van een kracht is de loodrechte afstand van de werklijn van de kracht tot het draaipunt van
de arm. Als je een spijker uit een stuk hout trekt, spelen de armen een belangrijke rol. Er is een
grootheid voor het product kracht · arm, het moment. Het symbool voor moment is M. M = F · r.
Hierbij is r het symbool voor de arm. De eenheid van moment is N·m, ofwel: Nm.
Als een voor werp tegen de wijzers van de klok in draait, dan wordt het moment van die kracht
positief. Draait het echter met de wijzers van de klok mee, dan wordt het moment negatief.

§9 Hefboom en hefboomwet
Voorwerpen die om hun as kunnen draaien noemen we hefbomen.
Als er op een voorwerp aan de rechterkant van het draaipunt een kracht (en daarbij ook een
arm) gaat werken, ontstaat er een moment. Hierdoor zal het voorwerp gaan draaien. Om dit
te compenseren kunnen we aan de linkerkant óók een kracht (en daarbijbehorende arm)
laten werken. Hierdoor zal het voorwerp in evenwicht raken. Als het moment linksom
gelijk is aan het moment rechtsom, blijft het voorwerp in evenwicht. We kunnen dus
zeggen: Fl · rl = Fr · rr.
Het maakt niet uit op welke hoogte de gewichtjes gehangen worden; dit laat zien dat de arm
puur de afstand van het draaipunt tot de raaklijn van de kracht is.
Als een hefboom in evenwicht is, dan geldt er dus dat Fl · rl = Fr · rr. We kunnen dit ook schrijven als ∑M
= 0.

§10 Toepassingen van de hefboom(wet)

Door een hefboom te gebruiken kun je met weinig kracht een grote kracht overwinnen. Stel je wilt een noot
kraken met een notenkraker. Dan is de arm van de kracht van je hand tot het draaipunt véél groter dan de arm
van de noot tot het draaipunt. Stel dat de arm naar je hand vijf keer zo groot is, dan is de kracht die op de noot
komt te staan ook vijf keer zo groot als jij die uitoefent op de handgrepen.
Een ketting kan krachten overbrengen van één tandwiel op een ander. Om de verandering van het toerental
(rondjes per minuut) te berekenen dat er optreedt als er een kettingsysteem wordt gebruikt, kunnen we gebruik
maken van de formule n1 · z1 = n2 · z2. Hierbij is n het toerental per minuut, en z het aantal tanden op het
tandwiel. Als we naar de diameter van een wiel kijken, kunnen we daaruit ook een formule afleiden:
n1 · d1 = n2 · d2.
Als we katrollen gebruiken geldt er voor een vaste katrol dat Ft = Fl (-Ft·r + Fl·r = 0).
Voor een losse katrol geldt er dat Ft = -½ Fl (de katrol draait om S: -Ft·2r + Fl·r = 0).
Als een voorwerp in evenwicht is (bijvoorbeeld een wip), dan moet er aan twee
voorwaarden worden voldaan. De som van de momenten op de wip moet gelijk zijn, anders
zou één van de twee kanten naar “beneden vallen”.
De som van alle krachten moet óók 0 zijn; op de wip werken de krachten F z1, Fz2 en Fsteun
(van het steunvlak op de wip). De steunkracht moet dus gelijk zijn aan de som van beide
zwaartekrachten (en logischerwijs ook tegengesteld, dus omhoog, gericht zijn).

9
 Hoofdstuk 3 – Arbeid en energie
§1 Verrichten van arbeid (1)
Arbeid is de energie die je moet verzetten om een object te verplaatsen. Natuurkundig gezien: .
Hierbij is W de arbeid, F de uitgeoefende kracht en s de afstand van de verplaatsing. Deze formule is alleen te
gebruiken als de kracht en de verplaatsing dezelfde richting hebben. Is dit niet het geval dan moeten we voor de
kracht het horizontale component nemen. Dit doen we door de formule te vermenigvuldigen met de cosinus van
de hoek , die tussen de richting van de kracht en de richting van de verplaatsing zit. We krijgen nu:
cos . Hierbij moet de kracht wel contant zijn. Als  90 is dan wordt er geen arbeid verricht. Als
 groter is dan 90 dan wordt de arbeid negatief. Dit houdt in dat de kracht de beweging van het voorwerp
tegenwerkt. We weten dat de arbeid gegeven wordt door F  s. De oppervlakte onder het (F,s)-diagram is gelijk
aan het product van de kracht en de afstand, en dus de arbeid. De eenheid van arbeid is niet Nm, zoals je zou
verwachten, maar Joule. Dit is gedaan omdat Nm al de eenheid is van het moment.

§2 Verrichten van arbeid (2)

De arbeid die de zwaartekracht verricht is onafhankelijk van de vorm van de baan van het voorwerp. Er geldt
altijd Wz = +Fz  h. Hierbij is h het hoogteverschil tussen het beginpunt en het eindpunt van de baan. De
wrijvingskracht is altijd tegengesteld aan de richting van de verplaatsing. Omdat deze altijd tegengesteld gericht
is en als het ware meedraait met de baan van het voorwerp, geldt er voor de arbeid van de wrijvingskracht
Ww = -Fw  s. Hierbij is s de afgelegde weg tussen het begin en het eindpunt van de baan.

§3 Arbeid en energie
Er is al gezegd dat arbeid de energie is die je nodig hebt om een voorwerp te verplaatsen. Er moet dus energie
zijn om arbeid te kunnen verrichten. Als je energie bezit ben je in staat arbeid te verzetten. Er zijn verschillende
soorten energie. Zo heb je bewegings (ofwel kinetische) energie, zwaarte-energie, veerenergie, elektrische
energie, magnetische energie, chemische energie, kernenergie, stralingsenergie en warmte. De kinetische
energie kunnen we berekenen met de formule Ek = ½ m  v2. Een voorwerp moet daarbij een massa m en een
snelheid v hebben. Als de massa en/of de snelheid toenemen dan neemt de kinetische energie dus toe. Een
voorwerp dat valt verplaatst zich, en verricht dus arbeid (bij “aankomst” op de grond oefent het een kracht uit
op de grond). Om deze energie-inhoud te kunnen berekenen gebruiken we de formule m  g  h. Hierbij is g de
valversnelling. Als een voorwerp valt, stellen we dat het laagste punt een energieniveau van 0 J heeft.
Als een veer ingedrukt of uitgetrokken (t.o.v. zijn natuurlijke positie) dan bezit deze veerenergie.
Je kan je handen over elkaar wrijven, waarbij er dan warmte (symbool Q) ontstaat. De arbeid van je handen
wordt dus omgezet in warmte. Deze warmte is even groot als de arbeid van de wrijving (Ww)!

§4 Wet van behoud van energie

De energie die een voorwerp bezit, kan van soort veranderen maar blijft in grootte constant.

Dit noemen we de wet van behoud van energie. Als we in de praktijk kijken naar een bolletje dat
aan een slinger hangt, en we laten het heen en weer slingeren door het naar punt A te trekken en
dan los te laten, dan blijkt het bolletje niet boven een bepaalde hoogte uit te komen. Op het
moment dat het op zijn hoogst is (A), dan is de kinetische energie 0 en de zwaarte-energie
het grootst. Is het bolletje echter helemaal beneden (in de evenwichtstand, B) dan is de
kinetische energie het grootst en de zwaarte-energie 0. In symbolen (energiebalans):
Ez in A = Ek in B 
Nu kan je zeggen dat dit niet klopt met de wet van behoud van energie, het bolletje blijft niet eindeloos
doorslingeren. Dit is te verklaren met het feit dat er wrijving optreedt met de lucht en in het ophangpunt,
waardoor er constant energie (in dit geval warmte) aan de omgeving wordt afgestaan.
Als er ook warmte vrij komt bij het verrichten van arbeid, dan schrijven we de energiebalans als volgt:
Ez in A = Ek in B + Q  +Q
Omdat het bolletje in B tot rust komt, is alle zwaarte-energie omgezet in warmte en kunnen we het schrijven als:
energie in A = warmte  .

10
Bij wrijving ontstaat ook warmte, en in dat geval is de grootte van deze warmte gelijk aan de arbeid die de
wrijving verricht (dus Ww = Q  Fw ∙ s = Q).

§5 Wet van behoud van energie: toepassingen

Als we de hefboom uit het vorige hoofdstuk bekijken, waarbij we minder kracht moesten gebruiken naarmate
de arm groter werd, en dan vooral naar de zwaarte-energie dan valt op dat er wel een krachtbesparing optreedt,
maar geen energiebesparing. Dit bekijken we aan de hand van het volgende voorbeeld. In de situatie hiernaast is
ma 20kg, mb 5kg, AC 50 cm en BC 200 cm. Omdat kracht ∙ arm aan beide kanten gelijk is, is de hefboom in
evenwicht (20∙50 = 5∙200). Bij B hoeven we dus maar weinig
kracht te zetten om bij A een grote kracht te kunnen verplaatsen.
Kijken we echter naar de energie-inhouden, dan blijkt dat deze ook
gelijk zijn!
m∙g∙ha = - m∙g∙hb  20 ∙ 9,81 ∙ 0,25 = 5 ∙ 9,81 ∙ 1,00 (als B
1,00m omlaag gaat, gaat A 0,25m omhoog; gelijkvormige driehoeken). Met andere woorden, de energie-inhoud
van de hefboom blijft onveranderd.
Als je een auto-ongeluk krijgt en je draagt geen gordel dan blijf je tijdens de botsing met gelijke snelheid
vooruit bewegen totdat je tegen de voorruit komt (traagheidswet). Omdat de auto dan al stilstaat heb je maar
een hele kleine remweg. Omdat er geldt ½ , is F dus erg groot; er gaat een hele grote kracht op je
lichaam werken. Als je daarentegen wel netjes de gordel draagt, dan krijg je een veel langere remweg; je wordt
al bijna meteen afgeremd als de auto snelheid begint te verminderen. Hierdoor krijgt de passagier een veel
grotere remweg en wordt de kracht F die op zijn lichaam staat veel kleiner.
De kreukelzone van een auto zorgt er ook voor dat de remweg vergroot wordt, en heeft dus hetzelfde effect als
de gordel (gecombineerd geven ze natuurlijk het beste resultaat).

§6 Vermogen
Het vermogen is een grootheid om verschillende apparaten met elkaar te kunnen vergelijken in het opzicht
hoeveel energie ze verbruiken (hoeveel arbeid ze verrichten). Een auto kan in een veel kortere tijd dezelfde
arbeid verrichten als een stofzuiger; het vermogen van de auto is dus groter.
Het vermogen wordt gegeven door de formule: P = W / t. Uit de formule volgt dat de eenheid van vermogen
Joule per seconde is. Hier wordt ook wel de naam Watt voor gebruikt (1 J/s = 1 Watt).
Met de formules W = F ∙ s en v = s/t vinden we wat het verband tussen vermogen en snelheid is.
. Bij een gloeilamp ligt het anders, daar spreken we niet van arbeid, maar van energie
die om wordt gezet in licht (stralingsenergie) en warmte. Hiervoor kunnen we schrijven: P = ΔE / t, waarbij ΔE
de omgezette hoeveelheid energie is.

§7 Rendement en energieverbruik
Het rendement van een apparaat is niets anders dan de hoeveelheid energie die nuttig wordt gebruikt. Er geldt:

maar ook , omdat P = W / t en P = ΔE / t.

Het energieverbruik van een auto is afhankelijk van: 1) de totale weerstand, 2) de rijstijl van de
bestuurder, 3) onderhoud v/d auto, 4) het rende ment van de motor en
5) het aantal ingeschakelde elektrische apparaten. Een vliegwiel wordt gebruikt om
bewegingsenergie tijdelijk om te zetten in rotatie-energie, om het daarna snel weer om te
zetten in bewegingsenergie. Het is een tijdelijke opslag van energie.

11
 Hoofdstuk 4: Kracht en Impuls

§1 De derde wet van Newton

Als een voorwerp A een kracht op voorwerp B uitoefent, dan oefent voorwerp B een even grootte kracht op
voorwerp A uit. Hieruit volgt dat er nooit zo maar één kracht kan werken; ze moeten in paren voorkomen!
Een andere formulering is: “actie = -reactie”.
Ondanks deze woorden, die suggereren dat de ene kracht een reactie op de andere is, werken de krachten
tegelijkertijd! Iets wat absoluut niet geldt is dat de actie en reactie krachten elkaar opheffen! Dit komt doordat
krachten elkaar alleen op kunnen heffen als ze op het zelfde voorwerp werken. Een actiekracht werkt namelijk
op een ander voorwerp dan de reactiekracht!!!

12
 §2 Normaalkracht; voorwerp op een hellend vlak
Stel er ligt een boek op een tafel. Het boek oefent een kracht uit op de tafel en de tafel een even grote kracht op
het boek. De kracht die de tafel uitoefent op het boek is de reactiekracht van de tafel op de actiekracht van het
boek en wordt ook wel de normaalkracht genoemd.
De normaalkracht staat loodrecht op het vlak dat een kracht op een voorwerp uitoefent. Als je een voorwerp op
een helling hebt dan staat de normaalkracht dus niet recht omhoog!

Voorbeeld:
Stel dat je deze situatie hebt:
- hoek α = 15º
- massa = 0,50 kg (zwaartekracht = 4,9 N)
Je wilt weten hoe groot de normaalkracht is. Dit kun je uitrekenen door Fz op te splitsen in 2
componenten, een x-component (gelijk aan de richting van de helling) en een y-
component (gelijk aan de richting van de normaal, dus loodrecht op de helling)

In de uitwerking krijg je:

Hoek α = hoek tussen Fz en y = 15 º
cos 15 = Fz,y / 4,9  Fz,y = 4,7 N
sin 15 = Fz,x / 4,9  Fz,x = 1,3 N
Omdat de reactiekracht (= normaalkracht) even groot is als het y-component van Fz weten
we nu dat de normaalkracht 4,7 N is.

Als dit blokje stil staat of met een constante snelheid naar beneden glijd geldt dat Fw 1,3 N is (Fw is immers
gelijk aan het x-component van Fz). Als het blokje eenparig versneld beweegt (bijv als Fw = 1,0 N) dan is Fw
kleiner dan Fz,x.. Deze versnelling is uit te rekenen met: F = m∙a. In het voorbeeld is F gelijk aan 0,3 N en m
gelijk aan 0,50 kg. Hieruit volgt dat de versnelling dan 0,6 m∙s-2 is.

13
 §3 Ingewikkelder toepassingen van de wetten van Newton
In deze paragraaf wordt gebruik gemaakt van een paar begrippen, te weten:
a) Systeem, b) Deelsysteem en c) Inwendige en uitwendige krachten

Voorbeeld 1:

Vb1.1 Vb1.2 Vb1.3

Op een vloer ligt een blok B met daarop nog een blok A.
Blok A en blok B samen heet een systeem (Vb1.1). Blok A of blok B apart heten deelsystemen (Vb1.2 en
Vb1.3). Inwendige krachten zijn de krachten die tussen blok A en blok B werken, ofwel de krachten die tussen
de deelsystemen werken (in dit geval Fz,a, Fvan B, Fvan A). Uitwendige krachten zijn de krachten die van buitenaf
op het systeem werken (hier: Fn).
• Als je wilt weten hoe groot de kracht is die B op de vloer uitoefent moet je het hele systeem gebruiken omdat
A ook een kracht op B uitoefen. Je doet dan net of A en B samen 1 voorwerp zijn.
• Als je wilt weten welke kracht B op A uitoefent moet je uitrekenen wat de kracht is die A op B uitoefent
(immers, het voorwerp is in rust. Fz,a en Fvan B zijn een krachtenpaar en volgens de 3e wet van Newton is de
tegengestelde kracht van gelijke grootte). Fvan B is dus gelijk aan de zwaartekracht van blok A (= ma ∙ g)

Voorbeeld 2:

Vb2.1 Vb2.2 Vb2.1

Aan een karretje A wordt getrokken. Aan dit karretje hangt nog een ander karretje B. Gegven is dat:
ma = 0,30 kg, mb = 0,20 kg en Ftrek = 0,40 N.
We willen weten wat de versnelling is die het geheel krijgt en wat de spankracht is van het touw tussen A en B.
In Vb2.1 zijn alle krachten die op de karretjes werken getekend. De verticale krachten zijn niet interessant, die
hebben geen invloed op de versnelling. Voor de versnelling geldt: Fres = m ∙ a. Hierbij dienen minimaal het
gewicht en de trekkracht gegeven te zijn. Door in te vullen in de formule krijgen we dat a 0,80 m∙s-2 is.
Als we karretje B apart nemen (hier werkt namelijk alleen de spankracht op die het karretje laat bewegen)
kunnen we met Fres = m ∙ a uitrekenen wat de spankracht moet zijn. Invullen geeft dat Fs gelijk is aan 0,16 N.
(Fs = mb ∙ a  Fs = 0,20 ∙ 0,80 = 0,16 N)

14
 Hoofdstuk 5: Kracht en beweging
§1 Horizontale worp
Als je een voorwerp op een bepaalde hoogte met een horizontale kracht wegschiet, dan zal deze een
parabolische beweging naar beneden maken. De verticale beweging van deze worp duurt even lang als dat het
voorwerp recht naar beneden zou vallen. De horizontale beweging doet er dus niet toe!
De snelheid van de horizontale beweging is constant: het voorwerp beweegt in deze richting even snel verder
als de snelheid waarmee het wordt weg geschoten.
Voor een vrije val geldt de formule sy(t) = ½ g · t2. Omdat de verticale beweging van de horizontale worp gelijk
is aan die van de vrije val geldt ook hier deze formule! Voor een horizontale beweging geldt de formule
sx(t) = v · t. Omdat de horizontale beweging van de horizontale worp gelijk is aan die van de horizontale
beweging geldt ook hier deze formule! Met de formules van de zwaarte-energie (Ez = m · g · h) en de kinetische
energie (Ek = ½ · m · v2) kan berekend worden wat de eindsnelheid van een horizontale worp is.

§2 Eenparige cirkelbeweging
Een eenparige cirkelbeweging heeft een constante snelheid: in een bepaalde tijd legt hij steeds dezelfde afstand
(= hoek) van een cirkel af. De richting van zo’n beweging is niet constant; deze verandert de hele tijd! Voor de
snelheid geldt: v = s / t. De tijd waarin een voorwerp één rondje maakt heet de omlooptijd (T). Deze omlooptijd
is dus constant, omdat het voorwerp met een constante snelheid beweegt. In de omlooptijd wordt er precies één
rondje afgelegd, dus legt hij de omtrek van de cirkel af. Deze is gelijk aan 2πr (360º = 2π rad).
Als we in de formule van de snelheid één omlooptijd invullen, wordt er dus een afstand van 2πr afgelegd. Je
krijgt dan: v = 2πr / T. De naam van deze snelheid is de baansnelheid. Het symbool voor radialen is φ.

De hoeksnelheid van een voorwerp is het aantal radialen dat een voorwerp in één seconde doorloopt.
In formulevorm: ω = 2π / T.Als we de formules van de snelheid en die van de hoeksnelheid naast elkaar zetten,
dan zien we het verband tussen beide. v = 2πr / T en ω = φ(t) / T. Hieruit volgt dat: v = ω · r.

Naam 1e formule 2e formule 3e formule

Baansnelheid (v) s/t 2πr / T ω·r
Hoeksnelheid (ω) φ(t) / t 2π / T

§3 Middelpunt zoekende kracht

Als we een eenparige cirkelbeweging bekijken dan verandert de richting van de snelheid, ofwel: er is een
versnelling. Deze versnelling, ampz, heet de middelpuntzoekende versnelling en is naar het midden van de cirkel
gericht. De formule is gegeven: ampz = v2 / r. Omdat v = ω · r kunnen we schrijven: ampz = ω2 · r. En zo ook
v = 2πr / T  ampz = 4π2r / T2.
De middelpuntzoekende kracht kunnen we berekenen met F = m · a. Hierbij is a uit te rekenen met de
voorgaande formules. We krijgen: Fmpz = m · v2 / r. En dus: Fmpz = m · ω2 · r. En ook: Fmpz = 4π2 · m · r / T2
We kunnen de resulterende kracht (= de middelpuntzoekende kracht) ook tekenen:
Als we hoek α en de massa van het voorwerp weten, kunnen we met de tangens
uitrekenen hoe groot Fmpz is. Weten we daarna ook nog wat de straal (r) is, dan
kunnen met Fmpz = m · v2 / r uitrekenen wat de snelheid is waarmee het blokje om de
cirkel draait.
Getallenvoorbeeld (α = 37º, m = 9,0 kg en r = 1,25m.):
Fz = 9∙9,81 = 88,29 N.
Fmpz = tan37 ∙ 88,29 = 66,53 N
Fmpz = m · v2 / r  66,53 = 9 · v2 / 1,25
83,164 = 9v2
v2 = 9,24
v = 3,0 m∙s-1

§4 Toepassingen
Verticale cirkelbeweging: als je een emmer verticaal rondslingert dan blijft het water (als je snel genoeg rond
draait :P) in de emmer zitten. Dit houdt dus in dat de zwaarte kracht wordt opgeheven door de
middelpuntzoekende kracht, die naar boven is gericht als de emmer op het hoogste punt is.

15
Er geldt dus dat Fmpz = Fz, indien er precies met de snelheid wordt gedraaid zodat het water nét niet uit de
emmer valt. Dit kunnen we schrijven als: m · v2 / r = m · g  .

§5 Gravitatiekracht
Gravitatiewet van Newton: Doordat voorwerpen een massa bezitten trekken ze elkaar, de gravitatiekracht (Fg).
Fg = G · m1 · m2 / r2. G is hierbij de gravitatieconstante, en heeft de eenheid: N · m 2 · kg-2. Deze formule geldt
voor alle voorwerpen, zolang r de afstand tussen de twee zwaartepunten is.

§6 De beweging van planeten en satellieten

In werkelijkheid zijn de banen van planeten geen perfecte cirkelbanen, maar ellipsbanen. Deze banen hebben
een kleine afwijking, denk hierbij aan de vorm van een ei, maar dan minder erg.
Als je de baan van een planeet om de zon bekijkt, dan kunnen we zeggen dat de zon een grote
aantrekkingskracht uitoefent op de planeet. Omdat het (bij benadering) een eenparige cirkelbaan is, kunnen we
zeggen dat de gravitatiekracht van de zon gelijk is aan de middelpuntzoekende kracht van de planeet. We
krijgen de volgende formule:
Fmpz = Fg  mp · v2 / r = G · mp · mz / r2  v2 = G · mz / r
Omdat er voor v de formule 2πr / T geldt, kunnen we voor v2 schrijven: 4π2r2 / T2.
En dus geldt er: 4π2r2 / T2 = G · mz / r. Hieruit kunnen we afleiden: r3 / T2 = G · mz / 4π2. Deze wet staat bekend
als de derde wet van Keppler.
Omdat de massa van de planeet hier niet in voorkomt, is de verhouding tussen r 3 en T2 dus constant..

Geostationaire satellieten bevinden zich op een vast punt boven de evenaar. Hun omlooptijd is dus gelijk aan
die van de aarde, 24 uur. Ze hangen allemaal op dezelfde hoogte, onafhankelijk van hun massa. Deze hoogte is
ongeveer 36000 km
Satellieten met een polaire baan leggen een baan af die precies over de twee polen van de aarde gaat. Hun
afstand tot de aarde kan tussen de 300 en 1000 km variëren.

16
 Hoofdstuk 6 – Licht
§1 Voortplanting en terugkaatsing van licht
Licht is iets wat we niet kunnen zien, maar het stelt ons wél in staat om voorwerpen waar licht op valt
te kunnen zien. Dit komt doordat een deel van het licht dat op een voorwerp valt weerkaatst wordt en
in onze ogen komt. Als je rook of mist ziet wordt het licht door de rook/water deeltjes in
alle richtingen weerkaatst en zou je kunnen denken dat je het licht zelf ziet. Maar dit is dus
niet het geval, je ziet alleen de weerkaatsing van het licht op die deeltjes.
Licht kan zich alleen voortplanten in doorschijnende stoffen (of vacuüm), in een stof als ijzer
wordt geen licht doorgelaten. Het voortplanten van licht in vacuüm en lucht blijkt te gaan
met een snelheid van 3,00∙108 m/s. Wat heel belangrijk is, is dat licht zich rechtlijnig
voortplant. Als je een lichtstraal ziet, dan is deze eigenlijk een lichtbundel, omdat een
lichtstraal heel erg smal is. Hele kleine bundels worden echter toch lichtstralen genoemd. Als
verschillende lichtstralen uit één punt komen en ze gaan uit elkaar, spreken we van een
divergerende lichtbundel. Komen de lichtstralen echter steeds dichterbij elkaar, om
uiteindelijk in één punt samen te komen dan spreken we van een convergerende
lichtbundel. Als alle stralen precies dezelfde richting hebben (en elkaar dus niet
snijden/kruisen) dan noemen we het een evenwijdige lichtbundel.
Behalve dat licht teruggekaatst wordt kan het ook geabsorbeerd worden, of doorgelaten waarna er
waarschijnlijk een andere richting waargenomen wordt; breking. Als licht op een ruw oppervlak
valt wordt het licht in alle mogelijke richtingen weerkaatst; diffuse terugkaatsing. Wil je
een evenwijdige lichtbundel weerkaatsen zodat het evenwijdig blijft dan heb
je een beperkte keuze van materiaal. Een voorbeeld is de “gewone” spiegel.
Wat je daarbij waarneemt noemen we spiegelende terugkaatsing.
Als een lichtstraal wordt weerkaatst, dan blijkt te gelden dat
invallende en teruggekaatste lichtstraal in één vlak liggen. Ook is de
hoek van inval ( ) gelijk aan de hoek van weerkaatsing ( ) of in
symbolen: . Deze hoeken zijn de hoeken tussen de lichtstraal en de normaal
van het vlak waar de lichtstraal op valt! Loopt de lichtstraal andersom, dan treedt er nog steeds
dezelfde weerkaatsing op.

§2 Spiegel en spiegelbeeld
Als je een voorwerp voor een spiegel hebt staan, dan mag je een punt áchter de
spiegel tekenen (punt B) dat symmetrisch is met het originele punt (L) ten op
zichtte van de spiegel (S). Daarna kun je vanuit dat punt alle mogelijke
weerkaatsingen tekenen, en als laatste stap kun je vanuit het originele punt een
lijn tekenen naar het punt waar de virtuele straal de spiegel snijdt.
Lichtpunt L wordt ook wel het voorwerpspunt genoemd, en punt B het
beeldpunt.Om een lichtbundel te construeren kun je bovenstaande volgen, hier
links staat het uitgebeeld.
Omdat het beeld gelijkvormig is met het origineel en één voorwerpspunt
correspondeert met één beeldpunt spreken we van ideale beeldvorming.
Het beeld B dat hier wordt gebruikt is een virtueel beeld. Dit houdt in dat het
niet op een scherm te vangen is omdat het niet echt bestaat. Ga maar na; het is
een beeld dat wij tekenen om een makkelijke constructie uit te kunnen voeren.
Een beeld dat wel echt bestaat noemen we een reëel beeld,
wat wel op een scherm te vangen is. Een lichtstraal die
achter een spiegel “doorloopt” omdat wij hem daar
tekenen, bestaat eigenlijk niet. Daarom moet die gestreept
getekend worden.

17
 §3 Breking van licht (1): de brekingswet
Als we licht laten vallen op een stukje glas, dan zien we dat het licht in het glas een andere
richting heeft dan in de lucht voor het glas. Er treedt breking op. Dit is alleen het geval
als er een hoek is tussen de lichtstralen en de normaal van het oppervlak van het glas.
Als deze hoek namelijk 0° is dan gaat het licht precies rechtdoor. Als het licht het glas
weer uit gaat treedt er opnieuw breking op. Bij de eerste keer wordt er
naar de normaal toe gebroken; de hoek van inval (i1) is groter dan de hoek
van terugkaatsing (r1). Bij het uitgaan geldt precies het omgekeerde; de
hoek van inval (in het glas!) is kleiner dan de hoek van breking; er
wordt van de normaal af gebroken.
Het verband tussen de invalshoek en de brekingshoek wordt gegeven door de
brekingsindex. Deze brekingsindex wordt gegeven door deze formule .
Hierbij is n de brekingsindex. Ieder paar stoffen heeft een eigen brekingsindex. Voor de brekingsindex van
lucht naar glas schrijven we: nlg = 1,51, en voor lucht naar water: nlw = 1,33. Als er wordt geschreven over de
brekingsindex van water, dan hebben we het over de breking die optreed bij de overgang van lucht naar water!
Als er naar de normaal toe wordt gebroken is de brekingsindex groter dan 1.
De overgang van glas naar lucht is precies het omgekeerde van 1,51: 1/(1,51) = 0,66. We kunnen dit schrijven:
.

§4 Breking van licht (2): toepassingen

De breking van licht is te zien als je bijvoorbeeld een rietje in een glas hebt gestoken. Het lijkt dan
alsof het rietje gebogen is, maar dit is het niet! Rechts is te zien wat er eigenlijk gebeurt. Je
ogen denken dat het licht, dat gebroken wordt bij het uitgaan van het water, een rechte
straal is; alsof het licht uit het verlengde van de gebroken stralen komt (de gestippelde
lijnen). In werkelijkheid zit het rietje dus lager dan dat je denkt!
Als je door een prisma naar een potlood kijkt, dan blijkt er een merkwaardig fenomeen op te
treden. Er is sprake van volledige terugkaatsing. Dit wordt veroorzaakt door de grenshoek (g).
Dit is de hoek waarbij de brekingshoek precies 90° is. Deze grenshoek is als volgt te berekenen,
want er geldt (voor glas met n=1,51):
. Nu kunnen we zeggen:

en geeft dan g = 45°. “ ” is de algemene

vorm van de formule voor de grenshoek van een stof.

Voor volledige terugkaatsing moet de hoek van inval groter zijn dan
de grenshoek en moet er van de normaal af gebroken worden.
Glasvezelkabels bestaan uit een groot aantal dunne glasvezeldraden
(deze zijn even dik als een haar!). Een glasvezeldraad bestaat uit een glazenkern met daaromheen een glazen
omhulsel. Omdat het omhulsel van een ander glas is en het licht dat er door gaat een bepaald minimum hoek
heeft is er een constante totale terugkaatsing, zodat er geen licht verloren gaat. Dit principe is goed te gebruiken
voor het vervoeren van informatie omdat er niets verloren gaat onderweg.
Als licht op een prisma valt dan blijkt dat je een waaier van verschillende kleuren (een spectrum) krijgt als het
licht de prisma verlaat. Dit komt doordat er voor verschillende kleuren licht (licht met verschillende
frequenties) een andere brekingsindex is. In tabel 18A van BINAS kun je de brekingsindices vinden van
gewoon glas, en er blijkt voor nv=1,52 en nr=1,51. Als er echter zwaar flintglas wordt gebruikt dan geldt er:
nv=1,94 en nr=1,88. Wit licht bestaat dus uit alle kleuren van het spectrum en voor iedere kleur licht heeft
een stof een iets verschillende brekingsindex.

§5 Lenzen (1): een aantal belangrijke begrippen

Een lens is een doorschijnend voorwerp waarbij minimaal één oppervlak gebogen is. Bij een sferische lens is dit
oppervlak een deel van een boloppervlak. Als een lens aan beide kanten gekromd is dan hoeven de stralen van
de bollen waardoor “de kromming ontstaat” niet gelijk te zijn. Het optisch middelpunt ligt het dichtst bij het
lensoppervlak dat het meest gekromd is. Elke rechte lijn die door het optisch middelpunt gaat maar niet

18
 samenvalt met de hoofdas noemen we een bijas van die lens.
Er zijn zes verschillende typen sferische lenzen, ingedeeld in twee groepen:
- de bolle (of positieve) groep. Deze lenzen zijn in het midden dikker dan aan de rand.
- de holle (of negatieve) groep. Deze lenzen zijn in het midden dunner dan aan de rand.
Een bolle lens breekt licht anders dan een holle; een bolle lens
werkt convergerend; het buigt lichtstralen naar elkaar toe. Een
holle lens werkt divergerend, het buigt lichtstralen van elkaar af.
Voor dunne lenzen blijkt te gelden dat elke lichtstraal die door
het optische middelpunt gaat ongebroken door gaat.
Als we lenzen tekenen dan gebruiken we een dikke streep voor
een lens, waarboven we een + zetten als het een positieve lens
is, of een - als het een negatieve lens is.
Als een aantal stralen voor een lens evenwijdig aan de
hoofdas lopen, dan gaan ze na breking door de lens door één
punt dat op de hoofdas ligt. Dit punt noemen we het hoofdbrandpunt en geven we aan met de letter F. De
afstand van het hoofdbrandpunt tot het optisch middelpunt noemen we de brandpuntsafstand en geven we aan
met de letter f. Als de stralen nu van de andere kant evenwijdig komen, dan blijkt dat er aan de andere kant van
de lens op precies dezelfde afstand ook een hoofdbrandpunt! Als de invallende stralen nog wel
evenwijdig aan elkaar lopen, maar onder een hoek op de lens
vallen dan blijkt dat alle stralen wéér door één punt gaan.
Dat punt licht op het bijbrandpunt F’ dat op
de bijas ligt. Het vlak waarin het
hoofdbrandpunt en de bijbrandpunten
liggen noemen we het brandvlak, en dat brandvlak
staat loodrecht op de hoofdas.

§6 Lenzen (2): beeldvorming en beeldconstructie

We hebben een convergerende bundel licht die het snijpunt vóór een lens heeft en we gebruiken dat punt als
voorwerpspunt (L) . De afstand van het gevormde beeld B tot het optisch middelpunt heet de beeldafstand,
symbool b.

Als de voorwerpsafstand (de afstand

van het optisch middelpunt tot de plaats
van het voorwerp, symbool v) groter is
dan de brandpuntsafstand dan is de
bundel na breking convergerend. Er
wordt een reëel beeld B gevormd.

Is de voorwerpsafstand kleiner dan de

brandpuntsafstand dan is er na breking
een divergerend bundel licht. Er wordt
dan een virtueel beeld B gevormd.

Als L in het brandpunt van de lens ligt,

dan ontstaan er na breking evenwijdige
stralen! Er is dus geen beeld omdat de
stralen na breking niet door één punt
gaan!

Meestal staat er niet één punt maar een voorwerp voor de lens. Zo’n voorwerp kun je zien als een verzameling
punten. Voor elk punt word er feitelijk een lichtstraal gebroken.
19
Als we een punt L hebben dat niet op de hoofdas ligt kunnen we als volgt het beeld construeren. We weten hoe
3 lichtstralen gebroken worden,
namelijk degene die door het optisch
middelpunt gaat, die door het brandpunt
voor de lens gaat en de straal die voor de
lens evenwijdig aan de hoofdas is. Als je
2 van deze constructie-stralen hebt
getekend dan weet je waar het beeldpunt
ligt.

Als we van de situatie hieronder het beeld BB’ van het voorwerp LL’ willen construeren moet je onthouden dat
BB’ net als LL’ loodrecht op de hoofdas moet staan! Nu hoeven we dus eigenlijk alleen het punt B’ te
construeren, B ligt namelijk op de hoofdas recht onder B’.
Omdat LL’ áchter het brandpunt
ligt moeten we de lichtstralen
doortrekken naar achteren (de
gestippelde lijnen). Er ontstaat
dus een virtueel beeld.
Als de voorwerpsafstand groter
is dan de brandpuntsafstand dan
zijn er 3 verschillende
mogelijkheden. Het beeld is dan reëel en omgekeerd (als het voorwerp boven de hoofdas is, dan hangt het beeld
daar als het ware onder, alsof het omgevallen is) en per situatie geld dan nog:
1) v > 2f, dan is het beeld verkleind (bijvoorbeeld als je een foto van iemand maakt).
2) v = 2f, dan is het beeld even groot als het voorwerp.
3) f < v < 2f, dan is het beeld vergroot (bijvoorbeeld als je dia’s projecteert).
Als de voorwerpsafstand kleiner is dan de brandpuntsafstand ontstaat er een virtueel beeld dat rechtop staat en
vergroot wordt. Dit is het geval als je door een loep naar een postzegel oid kijkt.

§7 Lenzen (3): lensformule en lineaire vergroting

Deze luidt als volgt:
Als men met een bolle lens werkt, dan is f positief. Bij een holle lens is deze waarde echter negatief.
Bij een reëel beeld is b positief, maar bij een virtueel beeld is b negatief.
Vaak worden de grootte van het beeld en het originele voorwerp met elkaar vergeleken. Hiervoor heeft men de
lineaire vergroting ingevoerd. Deze lineaire vergroting (N of Nlin) geeft aan hoeveel maal het beeld groter is dan
het voorwerp. Omdat er altijd met de positieve waarde wordt gerekend schrijft men
.

20
 Hoofdstuk 7 – De werking van het oog
§1 Bouw van het oog; accommodatie van het oog
De iris is vergelijkbaar met het diafragma van een fototoestel. Het
kan de pupil groter en kleiner maken, en zo meer of minder licht
doorlaten. De grootte van de pupil varieert van 2-8mm (gemiddeld
4mm). Beide ogen reageren gelijk. Er zijn bepaalde invloeden die de
werking van de pupil beïnvloeden; drugs en alcohol zorgen voor
extra pupil vernauwing/verwijding. Als de pupilreflex niet goed is,
kan dit wijzen op hersen-beschadiging. Het middelpunt van het oog
wordt het knooppunt van het oog genoemd. In het algemeen wordt
dit punt bij lenzen het optisch middelpunt genoemd.
De gele vlek is het punt waar de meeste gezichtscellen zitten en men
dus het scherpst mee kan zien. Bij de blinde vlek verlaten de
zenuwen het oog en op dat punt is het oog ongevoelig voor licht.

Omdat je alles scherp ziet, geldt de formule 1/v + 1/b = 1/f

Hierbij geld dat de beeldafstand (b) een vaste waarde heeft, omdat het beeld altijd op dezelfde afstand
(=knooppunt tot netvlies) geprojecteerd wordt. Hieruit volgt dus dat het oog een variabele brandpuntsafstand
heeft.
Als de kringspier ontspannen is, is de ooglens het minst bol; hij is ongeaccommodeerd.
Als de kringspier max. aangespannen is, is de ooglens het bolst; hij is maximaal geaccommodeerd.
Als het oog maximaal geaccommodeerd is, dan is de brandpuntsafstand het kleinst.

§2 Nabijheidspunt en vertepunt; oudziendheid

Hoe sterker de convergerende (=naar de as toe) of divergerende (=van de as af) werking van een lens is, des te
sterker de lens genoemd wordt. De sterkte van een lens wordt gemeten in dioptrie (dpt).
S=1/f. S staat voor de lenssterkte (in dpt) en f voor de brandpuntsafstand in meters!!!
Een negatieve lens heeft een negatieve brandpuntsafstand, dus wordt de sterkte dus ook negatief!
Vb1: De sterkte van een lens met f=+50 is gelijk aan 1/0.5 = 2 dpt
Vb2: De sterkte van een lens met f=-25 is gelijk aan 1/-0.25 = -4 dpt

Het vertepunt is het punt dat het oog nog scherp kan zien als het ongeaccommodeerd is.
Verder dan het vertepunt kan het oog niet scherp zien!
Het nabijheidspunt is het punt dat het oog nog scherp kan zien als het maximaal geaccommodeerd is. Dichterbij
dan het nabijheidspunt kan het oog niet scherp zien!

Normaal oog:
Brengt evenwijdige lichtstralen in één punt op het netvlies samen. Deze stralen zijn afkomstig van een punt dat
oneindig ver weg op de hoofdas ligt. Ergo; een normaal oog heeft het vertepunt in het oneindige (VO = ∞).
Het nabijheidspunt hangt af van de elasticiteit van de ooglens; des te ouder je wordt, des te veder het weg ligt.

Oudziend oog
Kenmerk: het nabijheidspunt ligt te ver weg
Doordat het nabijheidspunt te ver weg ligt, kan je alleen voorwerpen op een bepaalde (grotere) afstand scherp
zien. Voor kleine dingen (bijvoorbeeld letters in een boek) is dat een probleem, door de grotere afstand zie je ze
(te) klein! Het oog heeft bij max. accommodatie een te zwakke convergerende werking. Om dit te verhelpen is
een positieve lens nodig. Deze maakt een virtueel beeld in het nabijheidspunt van het oog.

Voorbeeld:

21
 Het nabijheidspunt van het oog ligt op 80cm. We willen dit terug
brengen naar 15cm.
1/v + 1/b = 1/f  1/15 + 1/-80 = 1/f 
f = 18,5cm. S=1/f  S=1/.185  S = 5.4 dpt

§3 Bijziendheid en verziendheid

Bijziendheid
Kenmerk: zowel het nabijheidspunt als het vertepunt liggen te dicht bij.
Het oog is te sterk; het heeft een te sterke convergerende werking! Hierdoor komt een evenwijdige lichtbundel
vóór het netvlies samen, waardoor een onscherp beeld ontstaat. Geen natuurlijke verbetering mogelijk;
accommoderen maakt de vlek alleen maar groter!
Oplossing: Een divergerende lens voor het oog plaatsen. Hierdoor worden de stralen van de as af gebroken,
waardoor de convergerende werking van het oog (die te sterk is) ongedaan wordt gemaakt.
De brandpuntsafstand moet gelijk zijn aan de vertepunt afstand; de stralen moeten hiervandaan lijken te komen!

Voorbeeld:
Sterkte van de bril:
Stel:VO = 50cm NO = 6cm
De sterkte van de bril: f = - 50cm  S= -2,0 dpt

Het nabijheidspunt met bril:

1/f = 1/v + 1/b 1/-50 = 1/-6 + 1/x
 x = 6.8 cm

Verziendheid
Kenmerk: zowel het nabijheidspunt als het vertepunt liggen te ver weg.
Het oog is te zwak; het heeft een te zwakke convergerende werking! Hierdoor komt een evenwijdige
lichtbundel ná het netvlies samen, waardoor een onscherp beeld ontstaat. Dit kan het oog corrigeren door
constant te accommoderen, maar dit moet ook voor objecten erg ver weg, waardoor je ogen moe worden, wat
hoofdpijn kan veroorzaken.
Oplossing: Een convergerende lens voor het oog plaatsen. Hierdoor worden de stralen naar de as toe gebogen,
waardoor de zwakte van het oog wordt opgeheven.
De brandpuntsafstand moet gelijk zijn aan de vertepunt afstand; de stralen moeten hiervandaan lijken te komen!

Voorbeeld:
Sterkte van de bril:
Stel:VO = 80cm NO = 30cm
De sterkte van de bril: f = 80cm  S= 1,25 dpt

Het nabijheidspunt met bril:

1/f = 1/v + 1/b 1/80 = 1/-30 + 1/v
 v = 22 cm

§4 Gezichtshoek; loep; werking van de pupil

Gezichtshoek
De gezichtshoek is de hoek tussen de 2 lichtstralen die van de uiteinden van het
voorwerp komen en die door het knooppunt van het oog gaan. Des te groter de
gezichtshoek is, des te duidelijker je het voorwerp kan zien.

Werking van de loep

22
Een loep is eigenlijk niets anders dan een positieve lens die zorgt dat je nabijheidspunt dichterbij komt
te liggen. Hierdoor wordt de gezichtshoek groter, waardoor je het voorwerp groter op je netvlies te
zien krijgt.
Als je het voorwerp iets binnen het brandpunt van de loep houdt, wordt er een virtueel beeld gevormd,
waardoor het lijkt of je het voorwerp iets verder weg houdt.

Werking van de pupil

Lichtsterkte wordt uitgedrukt in lux. De pupil reageert op de lichtsterkte. Zoals eerder gezegd kan deze
(diameter)grootte variëren van 2 tot 8 millimeter. Het verschil tussen het minste licht en het meeste
licht is dus: 42 = 16 keer.

Angulaire Vergroting
Nang = n/f  Nang is de hoekvergroting waarmee je het voorwerp ziet.
Hoekvergroting die optreed als je een voorwerp bekijkt in NO (max. geaccommodeerd) en vervolgens
naar hetzelfde voorwerp kijkt via een loep en ongeaccommodeerd. De brandpuntsafstand moet gelijk
zijn aan de vertepunt afstand; de stralen moeten hiervandaan lijken te komen!
Voorbeeld:

Hoe groot is de hoekvergroting als het voorwerp in NO staat ipv VO?

Nang = ß / α  hoekvergroting

23
 Hoofdstuk 8 – Elektriciteit
§1 Spanningsbron en stroomkring
Stromingen worden veroorzaakt door drukverschillen. Zo stroomt water naar
het laagste punt, en stroomt lucht van een hoge luchtdruk naar een lage
luchtdruk. Elektrische stroom loopt van een plek met een hoge potentiaal naar
een plek met een lage potentiaal. Elektrische stroom wordt dus veroorzaakt
door een potentiaalverschil.
Het potentiaalverschil wordt ook wel de spanning genoemd!
Het symbool van spanning is: “U”. De spanning wordt uitgedrukt in volt (V)
Een standaard batterijcel levert een spanning van 1,5V. Als je een grotere
spanning wilt, moet je meerdere batterijcellen in serie schakelen. Het geheel
van batterijcellen dat je dan krijgt noem je een batterij. De batterij (of
spanningsbron) kun je zien als de pomp die de elektrische stroom rondpompt.
Een stroomkring is het geheel van de spanningsbron, de elektriciteitsdraden,
en het apparaat dat is aangesloten.

Een stroomkring tekenen we met een schakelschema. Dit is een schematische

tekening van een stroomkring. In zo’n tekening worden symbolen (zie figuur
hiernaast) gebruikt om fysieke dingen voor te stellen.

§2 Elektrische lading
Elektrische stroom bestaat uit bewegende elektrisch geladen deeltjes. Er zijn 2 soorten ladingen.
Een positieve en een negatieve. Als je barnsteen met wol opwrijft, kan het kleine dingen aantrekken. Het is dus
in een staat gekomen waarin het krachten uit kan oefenen. Het stukje barnsteen is nu elektrisch geladen, ofwel:
het heeft een elektrische lading gekregen.
Glas kan je met een zijden lap opwrijven, en eboniet met een bontvelletje. Als je twee gelijkwaardige staven bij
elkaar brengt zullen ze elkaar afstoten, terwijl twee verschillende staven elkaar zullen aantrekken! Men heeft de
lading die het glas krijgt positief genoemd, en die van eboniet negatief.
Stoffen waardoor elektrische lading zich wel kan verplaatsen noemen we geleiders.
Stoffen waardoor elektrische lading zich niét kan verplaatsen noemen we isolatoren.
Als je een geladen geleider met de aarde verbind, ontlaadt deze zich!
Elektrische verschijnselen kun je verklaren met de bouw van een atoom.

Het atoom model van Rutherford – Bohr

- Elk atoom bestaat uit een atoomkern, waar elektronen omheen zweven.
- Het atoom is elektrisch neutraal. De kern is positief en de elektronen negatief, maar zo dat ze precies in
evenwicht zijn.
- Elektronen zitten in schillen om de kern heen (K,L,M, enz)
- De afstand tussen de elektronen en de kern is zeer groot.
- De massa en de lading van ieder atoom zijn verschillend
Ionen zijn atomen, waar minder óf meer elektronen omheen zweven dan normaal. Bij een magnesium ion wordt
de lading bijvoorbeeld 2+. Het symbool van dit ion is dan: Mg2+.
Chloor daarentegen neemt makkelijker elektronen op, en wordt dan Cl - (1e negatief).
Atoomkernen, elektronen en ionen worden ladingdragers genoemd. De lading is dus altijd aan een stukje
materie gekoppeld. Als je de glazen staaf opwrijft, wrijf je elektronen van het glas af, waardoor het glas positief
geladen wordt.
De eenheid van lading is coulomb (symbool Q). Deze eenheid hangt samen met de eenheid van elektrische
stroomsterkte. De kleinste hoeveelheid waarin een lading kan voorkomen, noemt men de elementaire lading.
Deze lading wordt voorgesteld met e. Deze lading is 1,60 · 10-19 C groot.
1 C telt dus 6,25 · 1018 elektronen.

§3 Elektrische geleiding in metalen, stroomrichting en stroomsterkte

Doordat een elektron dat zich in de buitenste schil van een atoom bevindt niet zo sterk wordt aangetrokken door
de kern, kan het gemakkelijk van atoom naar atoom springen. Zo kan het zich door het hele metaal verplaatsen.

24
Zo’n elektron noemen we een geleidingselektron. Je kunt dus zeggen dat een stuk magnesium bestaat uit
magnesiumionen met daartussen losse elektronen.
De ionen liggen vast in een rooster. Ze worden bij elkaar gehouden door de elektronen.
Als je een spanningsbron hebt met daaraan verbonden een metaaldraad, gaat er een elektrische stroom lopen.
Deze stroom is feitelijk niets anders als de geleidingselektronen die zich in één bepaalde richting verplaatsen.
Elektrische geleiding in een stof is alleen mogelijk als er in die stof vrij beweegbare ladingdragers aanwezig
zijn. In metalen zijn dat de geleidingselektronen.

De stroomrichting kan soms belangrijk zijn. De elektronen lopen in de tegengestelde richting (van – naar +) dan
de afgesproken stroom richting (van + naar -).
De stroomsterkte wordt weergegeven met het symbool I. De eenheid hiervan is ampère
(symbool A). Als de stroomsterkte in een draad 1 A is, dan gaat er per seconde 1C aan lading
door die draad. De bijbehorende formule is: I = Q / t wat neer komt op: 1A = 1 C∙s-1.
Bij een vertakking geldt dat I = I1 + I2 + I3. Dit is logisch, want de lading wordt gewoon
verdeeld over de 3 draden!

Als je de stroomsterkte door een apparaat (bijvoorbeeld een lampje) wilt meten, dan moet je een ampère meter
in serie schakelen met dat apparaat. De stroomsterkte moet namelijk gelijk zijn met die door het lampje gaat!
Als je de spanning op een apparaat (bijvoorbeeld een lampje) wilt meten, dan moet je een voltmeter (ook wel
spanningsmeter genoemd) parallel schakelen aan dit lampje. Je meet dan het potentiaal verschil tussen de
punten A en B, waartussen het lampje ligt.
Bij het aansluiten van deze meters moet je er voor zorgen dat je ze goed aansluit, ze slaan namelijk maar 1 kant
op uit! De stroom moet via het rode aansluitpunt de meter binnenkomen, en er via de zwarte weer uit gaan. Veel
meters hebben meerdere meetbereiken. Je begint dan met het aansluiten op het grootste bereik. Als de meter
dan maar weinig uitslaat, verklein je het bereik.

§4 Wet van Ohm, meten van weerstand

De weerstand geeft aan hoe gemakkelijk een stroom door een draad of apparaat kan gaan. De weerstand hangt
samen met de stroomsterkte en de spanning.
Als je een variabele spanningsbron hebt (voedingskastje), dan kan je een test doen met een ‘draadkokertje’
(=weerstandje). Dit is een kokertje waarop een zeer dunne draad is gewonden, die aan (veel dikkere)
aansluitdraden zijn verbonden. Als je dan een voltmeter en een ampèremeter gebruikt om te bepalen wat de
stroomsterkte is bij verschillende voltages (stroomspanningen), dan zul je zien dat er een constante
verhouding tussen de spanning en de stroomsterkte is.
Dit volgt uit U / I. Deze contante verhouding betekent dat de wet van Ohm geldt. Bij bijvoorbeeld een lampje
is U / I niet constant, dus geldt deze wet niet!
De weerstand wordt aangeduid met het symbool R en de formule U / I. De eenheid hiervan
is Volt per ampère. Deze eenheid wordt ook wel ohm (Ω) genoemd. 1 ohm is dus 1 volt per
ampère. In formule: 1 Ω = 1 Volt per Ampère.

Om een weerstand te berekenen moet je dus de stroomsterkte en de spanning weten.

Hiervoor maak je een opstelling waarin je deze kan meten, zodat ze gelijk zijn aan die over
het weerstandje. Eenmaal gemeten gebruik je de formule R = U / I.

De weerstand van de huid hangt af van de toestand waarin deze zich bevindt. Een vochtige huid heeft een lagere
weerstand dan een droge. Het vocht op de huid bevat vaak (veel) zout, en is daarom een goede geleider. In het
lichaam zit ook veel water met opgelost zout, dus ook dit is een goede geleider. Bij een vochtige huid wordt een
spanning van 30 V als ongevaarlijk beschouwd.

§5 Weerstand van een draad

De weerstand is recht evenredig met de lengte van de draad. Dit volgt uit een proef, waarbij de
weerstand van meerdere stukken constantaandraad met dezelfde dikte, maar met een andere lengte,
worden gemeten.

25
De weerstand van een metaaldraad is omgekeerd evenredig met de doorsnede van de draad. Dit volgt uit een
proef, waarbij de weerstand van meerdere stukken constantaandraad met dezelfde lengte, maar met een andere
dikte, worden gemeten.
Voor de weerstand van een metaaldraad geldt dus:
- De weerstand is evenredig met de lengte van de draad: R ~ l
- De weerstand is omgekeerd evenredig met de doorsnede van de draad:
R ~ 1/A. Hieruit volgt: R ~ l · 1/A, dus: R ~ l/A. En dus geldt: R =
constante · l/A

Als je vervolgens draden van verschillende materialen met elkaar gaat vergelijken
(uiteraard dezelfde lengte en dikte), blijkt dat de resultaten sterk kunnen verschillen! De
weerstand van een draad hangt dus ook af van het materiaal van de draad. De constante van
daarnet, heet de soortelijke weerstand. Hiervoor wordt het symbool ρ gebruikt. Je krijgt
dan:

Deze soortelijke weerstand kan je gebruiken om bijvoorbeeld de lengte of de dikte van de draad uit te rekenen.

Een ander soort weerstand is de regelbare weerstand. Hierbij kan je regelen hoeveel weerstand de stroom zal
ondervinden. Op een dergelijke manier werkt de volumeknop van bijvoorbeeld een radio.

§6 Weerstand en temperatuur: ‘bijzondere’ weerstanden

De weerstand van een metaaldraad neemt toe als de temperatuur van die draad stijgt.
Als je een lampje hebt en de stroomsterkte hoog genoeg is om het te laten branden, dan is de temperatuur van
de draad tot ruim 2000 ºC opgelopen. De weerstand is dan meer dan 10x zo groot geworden!
Een PTC is een stof (bijvoorbeeld metaal) die een positieve temperatuurscoëfficiënt heeft. Dit houdt in dat
naarmate de temperatuur stijgt, de weerstand ook stijgt!
Een NTC is een stof (bijvoorbeeld grafiet, silicium en germanium) die een negatieve temperatuurs-coëfficiënt
heeft. Dit houdt in dat naarmate de temperatuur stijgt, de weerstand daalt!
Een LDR (Light Dependent Resistor)is een weerstand waar de weerstand bepaald wordt door hoeveelheid licht
die op het weerstandje valt. Hoe meer licht er op het weerstandje valt, des te lager de weerstand wordt! Een
LDR wordt bijvoorbeeld gebruikt bij de straatverlichting, maar ook bij een belichtingsmeter op een fototoestel.
Een bijzonder schakelelement is de halfgeleiderdiode. Zo’n diode is vaak gemaakt van silicium. Silicium wordt
een halfgeleider genoemd omdat deze stroom zelf redelijk kan geleiden. Door het te mengen met andere stoffen
krijgt het silicium betere geleidingseigenschappen.
De kenmerkende eigenschap van een diode is dat hij de stroom maar in één richting doorlaat. Bij het symbool
van een diode geeft de richting van de pijl aan in welke kant de geleiding mogelijk is.
Als je een stroomkring bouwt met een diode (met bijvoorbeeld een lampje), en het lampje gaat branden, dan
zegt men dat de diode in doorlaatrichting is geschakeld. Als het lampje echter niet gaat branden, dan is de
diode in sperrichting geschakeld. Een speciaal soort diode is de LED (Light Emitting Diode). Dit soort diode
geeft licht als het in doorlaatrichting geschakeld is.

Symbolen bij de verschillende soorten weerstanden:

PTC-weerstand NTC-weerstand LDR Diode LED

§7 Elektrische energie en elektrisch vermogen

Bij stroomverbruik wordt er geen stroom verbruikt, alleen maar de elektrische energie die het levert! De stroom
is alleen maar het transportmiddel voor de energie. Bij ieder elektrisch apparaat treedt warmte ontwikkeling op.
Bij apparaten die dit juist willen (denk aan strijkbout, elektrischa kachel), wordt bijna alle elektrische energie
omgezet in warmte.Als je een stroom 10 minuten laat lopen door een draad, geeft hij 2x zo veel energie af als
hij maar 5 minuten zou lopen. Ee ~ t: De elektrische energie is evenredig met de tijd.
Als de stroomsterkte 2x zo groot is, dan wordt er ook 2x zoveel energie afgegeven.
Ee ~ I: De elektrische energie is evenredig met de stroomsterkte.
Als de spanning 2x zo groot is, dan is de energie afgifte ook 2x zo groot,
Ee ~ U: De elektrische energie is evenredig met de spanning.

26
Voor Ee blijkt de formule: Ee = U · I · t. (waarbij U de spanning is, I de stroomsterkte en t de tijd. Het vermogen
kan worden geschreven als: P = E / t. De eenheid is dan watt (W). Pe = U · I · t / t = U · I . 1 Watt is dus 1 volt
· ampère. Kilowattuur (kWh) is de energiemaat die elektriciteitsbedrijven hanteren.
1 kWh = 1000W · 3600s = 1000J/s · 3600s = 3.6·106J = 3.6MJ
Voor een verwarmingselement (=1 groot weerstand) geldt dat U = I · R. Als je dan de formule van elektrische
energie bekijkt, zie je dat je dit kan schrijven: Ee = U · I · t  Ee = I · R · I · t  Ee = I2 · R · t
Bij benadering is de hoeveelheid warmte dus Q = I2 · R · t

§8 Weerstanden parallel; weerstanden in serie

Doordat op het lichtnet aangesloten apparaten parallel aangesloten zijn, kan je een apparaat zomaar uitzetten
zonder dat het invloed heeft op de andere apparaten. Als je alles in serie zou schakelen (kerstverlichting), dan
zou alles uitvallen zodra er 1 apparaat uitvalt.

Stel dat de spanning op het plaatje hiernaast 6V is. I1 = 6.0V / 30Ω = 0,20 A.
Dan is I2 = 6.0V / 20Ω = 0,30 A
De “hoofdstroom” is dan I1 + I2 = 0,50 A

Bij een parallelschakeling vertakt de hoofdstroom zich dus in 2 aparte

stromen!

Je hebt nu dezelfde stroomkring, alleen zijn de 2 parallelle weerstanden nu

vervangen door 1 weerstand. Deze weerstand noemt men de
vervangingsweerstand. De spanning en de stroomsterkte zijn dus even groot
als bij de vorige schakeling (6,0 V en 0,50 A). De weerstand moet nu dus
R = 6,0V / 0,50A = 12,0Ω zijn.

Nu kunnen we een verband tussen R1, R2 en Rv zien. Dit is namelijk:

Door weerstanden (= apparaten) parallel te schakelen neemt de weerstand af; ga maar na: de totale weerstand
van het voorbeeld van daarnet (waar R1 en R2 parallel geschakeld waren) was veel kleiner dan de 2 losse.

Als je 2 weerstanden in serie schakelt, krijg je de volgende situatie:

Als de stroomsterkte 0,12A is, dan wordt Uab 0,12A ∙ 30Ω = 3,6V en Ubc
0,12A ∙ 20Ω = 2,4V. De totale spanning is dus Uab + Ubc = 6,0V.

De spanning van een serieschakeling wordt dus verdeeld over de in

serie geschakelde apparaten.

Je hebt nu weer dezelfde stroomkring, alleen zijn de 2 seriële weerstanden nu

vervangen door 1 weerstand. De stroomsterkte is nog steeds 0,12A en de
spanning, zoals uitgerekend, 6,0V. De weerstand moet dus R = 6,0V / 0,12A
zijn. De weerstand is dus 50Ω.

De vervangingsweerstand van een serieschakeling is dus de som van de

originele weerstanden! (Rv = R1 + R2)

Door weerstanden (= apparaten) in serie te schakelen neemt de weerstand toe; ga maar na: de totale weerstand
van het voorbeeld van daarnet (waar R1 en R2 in serie geschakeld waren) was even groot als de twee losse
samen.

27
 Een combinatie van schakelingen:
Dit is een schakel situatie, waar R1 en R2 in serie zijn, en
samen parallel zijn met R3. Dit samen staat dan weer in serie
met R4.
R1 en R2 kunnen worden vervangen door 1 weerstand van
75Ω. (15Ω + 60Ω)
Rv12 en R3 kunnen worden vervangen door een weerstand
van: 1/75 + 1/50 = 1/Rv123  Rv123 = 30Ω.
Rv123 en R4 kunnen worden vervangen door 1 weerstand van
40Ω (30Ω + 10Ω).
I = Ubat / Rv = 12,0V / 40Ω = 0,30A
Op R4 staat dan (U = I · R) 0,30A / 10Ω = 3,0V. Op de weerstanden R1, R2, R3 staat dus 9,0V. Door Rv12 gaat
dan (I = U / R) 9,0 / 75Ω = 0,12A. Door R3 gaat dus (I = U / R) 9,0 / 50Ω = 0,18A.

§9 De juiste spanning; veilig toepassen van elektrische stroom

Als je een apparaat hebt dat niet op het lichtnet aangesloten kan worden (omdat het de hoge spanning van 230V
niet kan verdragen), kan je dat oplossen door het in serie te schakelen met een ander voorwerp zodat het toch de
juiste spanning krijgt. Maar als je dan een ander voorwerp parallel zet aan 1 van de 2 in serie geschakelde
voorwerpen, klopt de spanning niet helemaal meer.
Met een potentiometer kan men snel vinden wat de juiste spanning wel moet zijn. Deze meter is een grote
weerstand, waar een glijcontact langs kan bewegen. Hierdoor wordt de weerstand feitelijk in 2 stukken
verdeeld, waarover een deel van de spanning staat. Een potentiometer is goedkoop te maken. Een nadeel is wel
dat door het ongebruikte deel toch een stroompje loopt, wat tot energieverlies lijdt.

Een adapter is eigenlijk niets anders dan een transformator. Een transformator bestaat uit 2 klossen koperdraad,
die geen elektrisch contact met elkaar maken. De transformator geeft de elektrische energie van de ene op de
andere spoel door via een andere energievorm!
Een transformator werkt alleen met wisselspanning, dus als er gelijkspanning nodig is moet er een schakeling
met dioden worden gebouwd. Als je op de tweede spoel een glijcontact maakt, kan je de spanning die je wilt
verkrijgen aanpassen!

In een huisinstallatie zijn alle groepen parallel geschakeld. Dit geld ook voor alle apparaten.
Hierdoor worden alle apparaten met dezelfde spanning aangesloten! (in Nederland 230V)
Als er door een draad een grote stroomsterkte gaat, dan is er een kans dat de isolatiemantel smelt. Hierdoor kan
dan brand ontstaan. Hiervoor zijn zogenaamde smeltzekeringen in de huisinstallatie opgenomen. Zo’n zekering
bevat een smeltpatroon, waarin een dunne draad zit die bij een bepaalde stroomsterkte smelt. De gemiddelde
stop is 16A, omdat de draden van hedendaagse huizen daar op zijn berekent. De hoofdzekering is meestal 25A.
Een te grote stroomsterkte kan worden veroorzaakt door 2 dingen: overbelasting en kortsluiting.
Overbelasting: Als je 2 apparaten aan hebt staan die samen meer dan 16A aan stroomsterkte eisen, spreekt men
van overbelasting. Dit kunnen bijvoorbeeld een wasmachine en een droger zijn.
Als de wasmachine een vermogen heeft van 1,8kW en de droger een vermogen van 2,2kW, dan volgt er dus dat
(P = U · I  4,0 · 103 = 230 · I  I = 17,4A). De zekering zal hierdoor dus smelten.
Kortsluiting: Hiervan spreekt men als de stroom die eigenlijk door een apparaat zou moeten gaan direct door
de elektriciteits draden weer terug gaat. Hierdoor ondervindt de stroom minder weerstand, waardoor er veel
hogere stroomsterktes kunnen ontstaan (100A of meer). Ook hierdoor zal de zekering smelten.
In de elektriciteitskabel die het huis binnen komt zitten 2 draden: de fasedraad en de nuldraad. De nuldraad is
geaard, en daarom voert de fasedraad de spanning van 230V

Stel dat de fasedraad van een wasmachine contact maakt met de behuizing ervan. Als jij dan die wasmachine
aanraakt, ga jij als geleider werken (immers, de stroom gaat van de fasedraad via je lichaam naar de aarde). Dit
kan dodelijk zijn, en daarom kun je beter de wasmachine aarden.
Behalve de elektriciteitskabel komt er ook nog een aardleiding je huis binnen. Die is verbonden met een
metalen staaf die diep in de grond steekt, zodat die contact maakt met het grondwater.
Als je de wasmachine dan aansluit op een wandcontactdoos mét randaarde, dan is deze verbonden met die
metalen staaf.
Als je nu de wasmachine aan zou raken, dan zou de stroom niet door jou maar door de randaarde gaan lopen,
omdat als de stroom door jou zou lopen de stroom een grotere weerstand zou ondervinden!
Door die hele kleine weerstand ontstaat er kortsluiting, en is de stroomkring dus onderbroken.
28
Apparaten met een metalen hulsel horen geaard te zijn, omdat er anders een risico op schokken is.
Sommige apparaten zijn dubbel geïsoleerd, deze hoeven niet geaard te zijn.
Het isolatiemateriaal van: fasedraad is bruin, de nuldraad blauw, aarddraad geel/groen.

Als je de fasedraad aanraakt, biedt een zekering geen beveiliging: die gaat pas “af” bij 6-16A. Voor je lichaam
is een stroomsterkte van 40mA al heel gevaarlijk. 100mA is meestal al dodelijk!
Hiervoor is de aardlekschakelaar opgenomen in de huisinstallatie. Dit apparaat reageert op het verschil in
stroomsterkte in de fasedraad en de nuldraad.
Als alles “ok” is, zijn die stroomsterkten even groot. Als er een stroom (via je lichaam) naar de aarde loopt, dan
is de stroomsterkte in de nuldraad dus kleiner! Als dit verschil groter wordt dan 30mA, dan wordt binnen 0,2 s
de huisinstallatie uitgeschakeld. Er gaat dan een schakelaar open waar zowel de fasedraad als de nuldraad in
zitten.

Behalve de aardlekschakelaar is er nog een andere beveiliging: de scheidingstransformator.

Je hebt dan 2 kanten: aan de ene kant heb je een fase en een nul draad, maar aan de andere kant kun je geen
onderscheid maken!
Als je aan de 2e kant draad 1 aanraakt, wordt dat de nul draad, en komt er op de 2e draad 230V te staan!!!
Als je aan de 2e kant draad 2 aanraakt, wordt dát de nul draad, en komt er op de 1e draad 230V te staan!!!
Maar als je allebei de draden tegelijk aanraakt heb je wel een probleem: er gaat een stroom door je lopen, maar
de aardlekschakelaar heeft niet door dat er iets fout is, omdat de stroom toch via de nuldraad van de 1 e kant
“terug gaat”!!!

29
 Hoofdstuk 9: Trilling en Golf
§1 Kenmerken van een trilling
Een trilling is een periodieke (= constante, gelijke) beweging,
die door een evenwichtsstand gaat. Deze evenwichtsstand is de
positie waar het voorwerp is als het in rust is. Dit punt is te
herkennen aan het gegeven dat de helling van de grafiek er
maximaal is.
Als we de beweging van hiernaast bekijken, zien we dat deze
een uitwijking heeft. Het symbool voor uitwijking is u.
Als de uitwijking maximaal is, noemen we de uitwijking de
Amplitude (aangegeven met A). De amplitude is altijd positief!
Dit kunnen we schrijven als: A = | umax |
De trillingstijd van een voorwerp is de tijd waarin één
volledige trilling wordt uitgevoerd. In het bovenstaande plaatje
is dus precies één trilling weergegeven. De tijd die hierover
wordt gedaan is de trillingstijd. De trillingstijd heet ook wel de periode en het symbool hiervan is T. Nu kunnen
we de frequentie uitrekenen. De frequentie is het aantal trillingen per seconde. Om deze uit te rekenen delen we
dus 1 seconde door het aantal secondes dat een trilling duurt: f = 1 / T. De eenheid van frequentie is Herz (Hz).
De rode lijn in het figuur hierboven is een sinusoïde. Als een trilling de vorm heeft van een sinusoïde, dan
spreken we van een zuivere toon.
Als je een voorwerp in trilling brengt (bijvoorbeeld een stemvork), dan zal de uitwijking langzaam afnemen
naar nul. Dit komt door de wrijving die het voorwerp door de lucht ondervindt, maar ook de wrijving tussen de
verschillende delen van het systeem. Deze trilling noemen we een gedempte trilling.

§2 Registreren van trillingen

Een oscilloscoop is een apparaat dat een elektrische spanning als functie van de tijd kan weergeven.
Deze spanning wordt met een stip weergegeven. Als de spanning 0 is staat deze in het midden, als deze positief
is gaat hij naar boven, en als hij negatief is dan gaat deze naar beneden. Als dit snel genoeg gaat, lijkt het alsof
er een verticale streep staat. Als de stip ook nog van links naar rechts gaat bewegen krijgen we te zien hoe de
spanning als functie van de tijd verloopt. Op een oscilloscoop kunnen we de tijdbasis instellen, ofwel de tijd
waarin de stip van links naar rechts beweegt.
Het scherm van een oscilloscoop bestaat uit 10x8 hokjes. Als de stip dus van links naar rechts gaat, dan heeft hij
10 hokjes afgelegd. Als de de tijdbasis op 1 ms/div staat, dan doet hij 1 ms over 1 hokje, dus 10 ms over het
hele scherm!
Met het beeld van een oscilloscoop kan de trillingstijd en de frequentie worden bepaald.
Als de tijsbasis 2,0 ms/div is, en er precies 5 trillingen op het scherm staan, dan duren die 5 trillingen 20 ms.
5T = 20 ms  T = 4 ms = 4,0 ∙ 10-3 s. f = 1 / T  f = 1 / 4,0 ∙ 10-3 = 250 Hz
Als er meer toppen en dalen op het beeld van een oscilloscoop komen, dan is de frequentie groter en is de toon
hoger! Hoe groter de amplitude is, des te sterker de toon is.

§3 Fase en faseverschil
Voor ieder periodiek verschijnsel kunnen we het begrip fase
gebruiken. Het symbool is φ (uitspraak: fie). De fase is het deel
van de beweging dat een (periodiek bewegend) voorwerp heeft
afgelegd. De fase is een getal zonder eenheid, en geeft aan hoeveel
omlopen er sinds “het nulpunt” zijn afgelegd. De gereduceerde
fase is als de stand onafhankelijk is van de hele getallen (dus als je
deze fases hebt: ¼, 1¼, 2¼, is de gereduceerde fase ¼). Er geld
dan ook: 0 ≤ φr < 1. Als de gereduceerde fase gelijk is, dan bevinden twee punten zich in dezelfde
“trillingstoestand” (zelfde uitwijking, zelfde richting)
Voor de fase geldt de volgende formule: φ = t / T.
Een verschil in fase tussen twee punten noemen we het faseverschil (Zo is de notatie voor het faseverschil
tussen punt A en B: ΔφAB). Zo geldt dus ook: Δφ = Δt / T.

30
Als het faseverschil 0 is, dan trillen de trillingen “in fase”. Als het faseverschil ½ is, dan trillen twee trillingen
“in tegenfase”.

§4 De harmonische trilling; wiskundig gezien

Zoals eerder gezegd is ene harmonische trilling een sinusoïde. Hierdoor is er een (eenvoudige) wiskundige
formule op te stellen voor een harmonische trilling. In BINAS staat:
u(t) = A • sin (2π • f • t) (A = amplitude, f = frequentie, t = willekeurig tijdstip)
LET OP!!! Deze formule kan je alleen gebruiken als de grafiek stijgend door de oorsprong gaat!!! In deze
formule moet ook je GR op radialen staan!

§5 De harmonische trilling; oorzaak en gevolg

Stel we hebben een blokje dat aan een veer (met C = 20 N∙m-1) hangt. In rust is de veerkracht gelijk aan de
zwaartekracht, er is immers geen resulterende kracht. Als we het blokje wat naar beneden trekken (10 cm), dan
ontstaat er een resulterende kracht naar boven! Hierbij kunnen we de formule
Fres = -C • u gebruiken. Hierbij is een uitwijking naar beneden positief, en naar boven negatief.
De resulterende kracht Fres is recht evenredig met de uitwijking u.
In de grafiek loopt de lijn door de oorsprong. Op dat punt is de snelheid maximaal, de resulterende kracht is
daar immers 0. Als het blokje een uitwijking van 10 cm heeft, gaat het blokje omhoog (er is immers een
omhoog gerichte resulterende kracht). In de evenwichtstand is de snelheid maximaal, en vanaf daar zal de
snelheid weer af gaan nemen. Op 10 cm boven de evenwichtstand (uitgaande dat er geen wrijving is) is “wint”
de zwaartekracht het weer van de veerkracht, en zal het blokje weer naar beneden gaan. In de evenwichtsstand
heeft het dan weer de maximale snelheid, waarna het zal af gaan remmen. Dit herhaalt zich steeds. De periode
is compleet.
De resulterende kracht op het blokje is de oorzaak van de harmonische trilling (het gevolg).
De trillingstijd kan door de volgende formule worden berekend: .

Bij een slinger is de trillingstijd onafhankelijk van de massa. Bij een kleine uitwijkingshoek blijkt de volgende
formule te gelden: . Een uitwijking is positief als hij naar rechts gaat, en negatief als hij naar links
gaat. Een kracht naar rechts is positief, en naar links negatief.

De resulterende kracht, die zorgt dat het voorwerp weer terug gaat naar de evenwichtstand, wordt ook wel de
terugdrijvende kracht genoemd.

§6 Snelheid, versnelling en energie van een harmonisch trillend voorwerp

Harmonische trillingen worden gekenmerkt door de sinusfunctie van de uitwijking tegen de tijd.
Van een (u,t)-diagram (uitwijking-tijd-diagram) kun je een (v,t)-diagram (snelheid-tijd-diagram) maken. Dit doe
je met behulp van de raaklijnmethode. Hieruit blijkt te volgen dat een (v,t)-diagram de vorm van een cosinus
heeft. Op u = umax is de snelheid 0, op u = 0 is hij het grootst. Voor de maximale snelheid geldt: vmax = (2π·A) /
T. Uit een (v,t)-diagram is een (a,t)-diagram te maken (versnelling-tijd-diagram) , ook weer door gebruik te
maken van raaklijnen. Dit blijkt een negatieve sinus te zijn.

Als de (u,t) en de (a,t)-diagrammen worden vergeleken, dan zijn deze precies tegenovergesteld!
Omdat F = m · a, en de resulterende kracht en de uitwijking in tegengestelde richting werken, zijn de
versnelling en de uitwijking tegengesteld gericht.
Om een veer uit te rekken moet je (relatief) steeds meer kracht zetten om dit met
constante snelheid te doen. Omdat de trekkracht en de uitrekking recht evenredig zijn, en
de formule F = C · u geldt, ontstaat er een rechte lijn door de oorsprong. Omdat de
oppervlakte onder de (F,u)-grafiek gelijk is aan de arbeid die verricht is, geldt er: Wv = ½
·F · u  Wv = ½ ·C · u2. Omdat dit de hoeveelheid energie is die je in de veer hebt
gestoken, is de veerenergie gelijk aan de arbeid, dus: Ev = Wv = ½ ·C · u2.Tijdens een
harmonische trilling van een veer wordt er constant energie omgezet (tussen kinetische- en veerenergie).
Een voorwerp dat in trilling is bezit verschillende vormen energie (kinetische, potentiële). Deze samen wordt
ook wel de trillingsenergie van het voorwerp genoemd. Als er geen wrijving ondervonden wordt, is deze

31
waarde constant. Als de trilling door de evenwichtstand gaat, is de trillingsenergie gelijk aan de kinetische
energie. Er geld dan: Etril = ½ · m · v2max. Hier is vmax = (2π·A) / T. In de uiterste standen geldt: Etril = ½ ·C · u2

§7 Energieoverdracht; resonantie
Als je een blokje aan een veer in trilling brengt door het naar beneden te trekken, gaat het in zijn eigen
frequentie trillen. De eigentrilling is de frequentie waarmee een systeem van nature trilt.
Als je de veer nu aan een touwtje hangt, en daar constant een rukje aan geeft, gaat het een gedwongen trilling
uitvoeren. Dit kan met een heel andere frequentie dan de eigenfrequentie zijn!
De frequentie van het systeem is dan gelijk aan de frequentie van je arm (die het systeem laat bewegen). Bij
verschillende frequenties blijkt de amplitude anders te zijn; de amplitude is afhankelijk van de frequentie. Bij
een bepaalde frequentie is de amplitude maximaal. Er treedt resonantie op. Deze frequentie blijkt de
eigenfrequentie te zijn.
Omdat de trillingsenergie evenredig is met de Amplitude (Etril = ½ · C · A2), is de energieoverdracht blijkbaar
dus het beste als de eigenfrequentie gelijk is aan de frequentie van de veroorzaker.

§8 Golven
Een trilling kan gevolgen hebben op de omgeving: het kan worden doorgegeven. De doorgevers noemen we
golven. Er zijn 3 soorten golven: eerst is er de lineaire golf, die maar in 1 dimensie beweegt (een rechte lijn
dus). Als tweede hebben we de oppervlakte golf, die in 2 dimensies beweegt (links/rechts, boven/beneden). Als
laatste is er de ruimtegolf. Deze kan in 3 dimensies bewegen (naar boven/beneden, links/rechts,
omhoog/omlaag)
Alleen de lineaire golf wordt hier besproken.
Als je een koord hebt, en een uiteinde snel
omhoog trekt en daarna weer terug naar de
evenwichtstand, ontstaat er een halve trilling. Er
ontstaat een golfberg. Dit is de bult die in het
plaatje van links naar rechts beweegt. Ieder
volgend deeltje neemt de positie van het vorige
over. Bij een enkele trilling spreekt men van een
puls. Dit type golf heet ook wel de lopende transversale golf (rechter plaatje). De deeltjes
die zich voortbewegen, bewegen loodrecht op de richting die de golf heeft. (de golf gaat
van links naar rechts, maar de deeltjes bewegen op en neer).
Zo bestaat er ook een lopende longitudinale golf (linker plaatje). Hier bewegen de
deeltjes zich juist precies in de richting die de golf heeft (de golf gaat van links naar
rechts, en de deeltjes - in de vorm van verdichtingen en verdunningen - bewegen ook van links naar rechts).

§9 Golflengte, golfsnelheid en faseverschil

De golflengte is de lengte van een golfberg en een golfdal (ofwel: 1 trilling). Het symbool voor de golflengte is
λ (labda). Als je 2 trillingen hebt gehad (t = 2T), dan heb heeft het golfpatroon dus een lengte van 2λ.
Een golf verplaatst zich over het algemeen met een constante snelheid, dus daarom kunnen we spreken van een
constante golfsnelheid. Hierbij kunnen we gebruik maken van v= s / t. Omdat er over 1 trilling een trillingstijd T
wordt gedaan is dat de tijdsduur. Hierbij wordt de afstand λ afgelegd, dus krijgen we: v = λ / T. Hieruit volgt dat
λ = v · T, wat ook te schrijven is als: λ = v / f.
Als we naar de fase van een golf kijken, dan blijkt dat des te dichter een deeltje bij de kop van de golf zit, des te
kleiner de fase is. Het faseverschil tussen 2 plaatsen in een golf kunnen we bekijken met de formule: Δφ = Δx /
λ. Dit komt doordat 1λ precies 1 periode is.
Als je schetsen maakt van golven, dan druk je tijden uit in de trillingstijd, en afstanden in de golflengte.

32
 Hoofdstuk 10: Geluid

§1 Geluid: een longitudinale golf

Geluid kan zich niet in vacuüm voortplanten. Het heeft een medium nodig om zich in voort te kunnen planten.
Voor verschillende media (water,lucht,glas) gelden verschillende snelheden waarmee het geluid zich voortplant.
Deze snelheden noemt men de geluidssnelheid en kun je opzoeken in BINAS tabel 16A.
Geluid kan zich het beste worden voorgesteld als een longitudinale golf.
De golflengte λ is afhankelijk van de frequentie en de voortplantingssnelheid. In formule vorm: λ = v / f.
Het menselijke oor heeft gehoorgrenzen: dit houdt in dat geluid een bepaalde frequentie moet hebben, anders
kunnen we het niet hebben. Deze grenzen liggen ongeveer op 20Hz (onderste gehoorgrens) en 15 kHz
(bovenste gehoorgrens). Geluid dat een frequentie boven de 20kHz heeft, noemen we ultrasoon geluid.

33
 §2 Geluidshinder; geluidsbeperking
Geluidshinder is niet objectief vast te stellen, het is een subjectief onderwerp.
Geluidshinder is op twee manieren te beperken:
1) Passief, door geluidsisolatie en reflectie van geluid
2) Actief, door de productie van antigeluid. (wordt in paragraaf 5 besproken)

Als geluid een wand raakt, dan wordt een deel door de wand geabsorbeerd (absorptie), een deel doorgelaten
(transmissie) en een deel teruggekaatst (reflectie). Bij een aarden wal wordt het geluid vooral geabsorbeerd.
Een deel van het geluid kan over de rand van de wand naar beneden buigen. Dit is een eigenschap van golven.
Een goede (geluids-)isolator voor kantoorgebouwen is dubbel glas.
Er zijn twee soorten absorberende materialen; poreuze materialen (schuimrubber, zachtboard) en materialen
met een ruw oppervlak met veel kleine holten. In zo’n holte wordt het geluid meerdere malen gereflecteerd,
waardoor het iedere keer een deel van zijn energie verliest aan absorptie.
Iemand met een beroep waarin hij veel in contact staat met een te hoog geluidsniveau is wettelijk verplicht een
gehoorbeschermingskap te dragen. Dit geldt als het gemiddelde geluidsniveau 90 dB of hoger is.
Deze methoden werken vooral voor middel en hoge frequenties. Bij lage frequenties is vooral veel massa nodig
om te isoleren.

34
 §3 Interferentie; antigeluid
Als twee bronnen tegelijk geluid produceren (en die elkaar “raken”) dan versterken en verzwakken die golven
elkaar op bepaalde plaatsen. Waar ze elkaar verzwakken noemt men dat interferentie.
Buiklijnen zijn alle plaatsen op een lijn waar de geluidssterkte maximaal is. Knooplijnen zijn alle plaatsen op
een lijn waar de geluidssterkte minimaal is.
A en B zijn de luidsprekers.
De hele cirkels zijn verdichtingen. De gestippelde
cirkels zijn verdunningen. De afstand tussen te
hele cirkels is een golflengte. Omdat de
luidsprekers in fase zijn zenden ze tegelijkertijd
een verdichting en een verdunning uit.

Als we naar punt P kijken zien we dat daar

tegelijkertijd een verdichting aan komt. Het zal dus net
lijken alsof het geluid daar harder is. Punt P ligt dus op
een buiklijn.Als we vervolgens naar punt Q kijken, dan
zien we dat daar tegelijkertijd een verdichting en een
verdunning passeren. Het zal dus net lijken alsof het geluid daar zachter is in vergelijking met als er maar één
luidspreker zou staan. Punt Q ligt dus op een knooplijn.In het kort: Als twee golven op één punt in fase zijn,
ontstaat er een buikpunt. Zijn in tegenfase, dan ontstaat er een knooppunt. Deze verschijnselen noemen we
interferentie.
Als we (in tegenstelling tot het voorbeeld
hierboven) de luidsprekers in tegenfase aansturen,
vormt zich op de middelloodlijn een knooplijn
(rechts). Een klein gebied rond deze knooplijn
ondervindt ook uitdoving. Om dit in praktisch
gebruik te stellen, moet dit gebied groter worden.
Dit kan men doen door de luidsprekers dichter bij
elkaar te brengen (links). Om zo’n antigeluidsysteem
te maken, hebben we 1) een microfoon nodig, 2) een verwerker en 3) een luidspreker. De
microfoon neemt het geluid op, en de verwerker stuurt de luidspreker precies in tegenfase
aan.
De kleinste ruimte waarin je geluid kan beperken is het oor. De eenvoudigste toepassing is dan ook de
antigeluidkoptelefoon. Deze geeft midden en hoge frequenties gewoon door, maar filtert de lage frequenties
(van de motoren).

35
 §4 Muziek maken: snaarinstrumenten
Als je een gespannen snaar loslaat, gaat deze automatisch harmonisch
trillen. Hij voert dan een bepaalde trilling uit: de eigentrilling. Er zijn een
beperkt aantal trillingstoestanden waarin een snaar zich kan bevinden, dit
zijn de eigentrillingen.
Als je met een trillingsbron een snaar aan het trillen brengt dan voert de
snaar een gedwongen trilling uit. De trilling plant zich door de snaar
voort, en komt weer terug als deze aan het einde van de snaar is
aangekomen. Ondertussen worden er steeds nieuwe trilling gemaakt,
waardoor er maar een zwabberende beweging ontstaat.
Alleen bij bepaalde frequenties gaat het koord op een speciale manier
bewegen. Hierbij ontstaat dan een stilstaand golfpatroon.
We spreken van staande golven. In het deel tussen de uiteinden kunnen een of meerdere buiken ontstaan:
punten met een maximale amplitude. De punten die niet in trillingen raken (en dus in de evenwichtstand
blijven) noemen we knopen. De (in dit geval linker) knoop aan de trillingsbron is eigenlijk geen knoop, de
trillingsbron houdt deze immers in trilling. Maar omdat de amplitude daarvan relatief klein is noemen we het
toch een knoop.

De afstand tussen een knoop en een buik is ¼λ. De afstand tussen 2 knopen is ½λ.
Voor de eigenfrequenties is een formule op te stellen, want er geldt: de halve golflengte moet een geheel aantal
keren in de lengte van de snaar passen. In formule:
l = n · ½λ met n = 1,2,3,… Hierbij is n een heel getal, l de lengte van het trillende deel van een snaar, en λ de
golflengte van de staande golf. Omdat de snelheid het product is van de golflengte en de frequentie, kunnen we
heel makkelijk een formule voor de verschillende eigenfrequenties.
met n = 1,2,3,…
Als je n = 1 neemt, krijgen we de grootst mogelijke golflengte, en dus de kleinst mogelijk frequentie. Deze
noemen we de grondfrequentie of grondtoon. Voor de andere waarden van n krijg je hogere frequenties; de
boventonen. Als je een snaar laat trillen bepaalt de grondtoon de toon die je hoort, en zorgen de boventonen
voor de klankkleur.

36
 §5 Muziek maken: blaasinstrumenten
Bij een blaasinstrument heb je een luchtkolom die in trilling wordt gebracht. Dit kan op verschillende manieren
(blazen over een scherpe rand, een riet in trilling brengen). Als de lucht trilt is er nog geen toon. De
luchttrillingen vormen nog geen harmonische trilling met één bepaalde frequentie. De toon wordt bepaald door
de lengte van de luchtkolom.Bij bepaalde frequenties resoneert de luchtkolom met de trilling van de
luidspreker. Deze frequenties heten de eigenfrequenties of de resonantiefrequenties.
Net als bij de snaar is er dan sprake van een staande golf. Er kan aangetoond worden dat de lucht op sommige
plaatsen in de kolom een maximale amplitude heeft (buiken) en op sommige plaatsen een amplitude van nul
(knopen). Net als bij een snaarinstrument is de afstand buik-knoop ¼λ. Een dicht uiteinde van een luchtkolom is
altijd een knoop en een open uiteinde altijd een buik. De golflengte λ wordt bepaald door de lengte l en de
trillingswijze wordt aangegeven met de letter n.
Er zijn 2 mogelijke situaties:
1) Trillingstoestanden in een buis met één open en één dicht uiteinde.
Hier geldt de formule: l = (2n-1) · λ / 4 met n = 1,2,3,… Hier kunnen we een formule voor de
frequentie afleiden: f = v / λ = (2n-1) · v / 4l
2) Trillingstoestanden in een buis met twee open uiteinden.
Hier geldt de formule: l = n · ½ λ met n = 1,2,3,… Ook hier kunnen we een formule voor de frequentie
afleiden: f = v / λ = n · v / 2l

Zo worden de frequenties van de tonen bepaald door de snelheid (v), de lengte van de luchtkolom (l) en de teller
waarde n. Net zoals bij snaarinstrumenten bepaalt de grondtoon welke toon je hoort, en bepalen de boventonen
de klankkleur.

37
 Hoofdstuk 11 – Elektromagnetisch spectrum
§1 Licht als golf
Licht is op te vatten als twee verschillende verschijnselen. Het eerste is als golf, en het twee is als
deeltje, wat we in paragraaf 6 zullen zien. Volgens Huygens zou licht, net als geluid, uit golven
bestaan. Hierbij is de lichtbron de trillingsbron en het licht de trilling. Als je met een trillend
puntvormig voorwerp een wateroppervlak in trilling brengt, krijg je lopende cirkelgolven (rechts);
er ontstaan golfbergen en golfdalen.
Als je in plaats van een puntvormig voorwerp een latje neemt, krijg je alleen maar lijnen die
evenwijdig lopen aan het latje. Deze noemen we lopende vlakke golven (links).

Rechts zie je een momentopnamen van een lopende cirkelgolf,

van bovenaf gezien. De buitenste (groene) cirkel is de uiterste
cirkel tot waar de golf zich heeft verspreidt, en waar alle
waterdeeltjes trillen; het golffront.
De rode lijnen, die loodrecht op het golffront staan, heten golfstralen. Deze geven
aan in welke richting de golf zich verplaatst. Hoe verder de golf gaat, des te lager
de bergen worden en des te ondieper de dalen. Omdat de cirkel steeds groter wordt,
wordt de trillingsenergie over steeds meer deeltjes verdeeld, zodat de deeltjes met
een kleinere amplitude trillen.

Als je een bak wat er hebt, waarin 2 staafjes naast elkaar liggen met
daartussen een kleine opening, en aan één kant van die staafjes is een
vlakke golf dan krijg je afhankelijk van de grootte van de opening ofwel
a) volledige buiging (links), b) onvolledige met onderbrekingen (midden)
of c) onvolledige breking met een nagenoeg rechtdoorgaande golf.

Bij het bekijken van interferentie van licht worden tegenwoordig lasers gebruikt omdat die licht met maar één
golflengte uitzenden. Helium-neonlasers zenden bijvoorbeeld rood licht uit met één golflengte.
Als je een laserstraal loodrecht op een diafragma met een verticale spleet laat schijnen, waarbij deze spleet
ongeveer 1 mm is, zie je geen buiging; het licht plant zich rechtlijnig voort.
Als deze spleet veel kleiner wordt, zal het licht horizontaal gaan buigen, om de hoek van de spleet. Als er
sprake is van onvolledige buiging, zie je een onderbroken lijn. Is de spleet echter kleiner dan de golflengte van
het licht, dan treedt er volledige buiging op, en krijgen we een golf. Het buigt op dezelfde manier als water bij
de het stukje hierboven, dus gedraagt het zich als een golf.

Als we nu een plaatje nemen waarin 2 spleten zitten die minder dan 1 mm van elkaar af zitten,
krijgen we interferentie als de laserstraal op een scherm wordt geprojecteerd. Er ontstaat een lijn
met maxima en minima in lichtsterkte.
Links is schematisch weergegeven wat er gebeurd. Evenwijdig licht valt op de
twee spleten, en wordt volledig gebogen waardoor er (in het plaatje)
golfbergen uit beide spleten op het scherm komen. Omdat er ook
donkere plekken waar te nemen zijn, geldt er schijnbaar “licht plus licht is duisternis”. Dit
is te verklaren met het feit dat licht een golfkarakter heeft; een golfberg en een golfdal
kunnen elkaar namelijk uitdoven. Als het faseverschil gelijk is aan ½, 1½, 2½ enz, dan
wordt het golfberg van spleet 1 uitgedoofd door het golfdal van spleet 2. Komen de
lichtstralen echter in fase aan, dan worden ze versterkt.
De golflengte van licht bepaalt wat voor kleur het licht heeft. Iedere frequentie
heeft zijn eigen brekingsindex, dus als je licht door een prisma laat breken (er
wordt dan 2x gebroken) krijg je een waaier van alle kleuren.
Licht heeft een constante snelheid in vacuüm en is een natuurconstante.
Deze heeft het symbool c en de waarde 2,99792458 · 108 m/s. In lucht is deze
snelheid net wat anders, maar in 3 significante cijfers precies hetzelfde; 3,00 ·
108 m/s. Als een lichtstraal door een ander medium gaat met een lagere
voortplantingssnelheid, dan wordt de golflengte ook lager. De kleur hangt dus
niet van de golflengte af, maar van de frequentie (omdat deze constant is).

38
 §2 Golflengtebepaling met een tralie
Een tralie (links) is een stukje glas, met daarop een laagje nikkel waarin evenwijdig dunne lijntjes zijn
gekrast. Alleen door deze lijntjes komt licht. Het aantal lijnen kan tussen enkele honderden tot
meer dan duizend per millimeter variëren. De afstand tussen twee lijnen
heet de tralieconstante (d). Een tralie heeft dezelfde werking als het
plaatje met 2 spleten van de vorige pagina.

Om de golflengte van het licht van een natriumlampje te

bepalen, wordt er gezorgd dat er een
monochromatische evenwijdige bundel licht op een
tralie valt. Het licht dat na de tralie rechtdoor gaat, is licht van de nulde
orde (n = 0). De
lichtstralen aan beide kanten zijn licht van de eerste
orde (n = 1) enzovoorts. Tussen de hoek α (tussen het
rechtdoorgaande licht en het gebogen licht) en de golflengte is
een verband, dat omschreven wordt met de formule:

met n = 1,2,3, … Hierbij is d de tralieconstante.

Als je nu dus de hoek en de tralieconstante weet, kan je de golflengte uitrekenen.

Nu een rekenvoorbeeld. We gaan uit van een lichtstraal van de eerst orde. Stel dat de tralieconstante d gegeven
is; 1,81 · 10-6 m. Op de liniaal is de afstand 45,0 cm, en de afstand tussen de liniaal en de tralie is 131 cm.
 .

Met een tralie vormen alle rechtdoorgaande stralen een

vlek op een scherm, als je dit op een scherm projecteert.
Gebruik je echter een positieve lens, dan kun je het licht
in één punt samen laten komen. Zo gaat het ook met
stralen van andere ordes. Als er geen lens gebruikt wordt
krijg je een grote waas op het scherm, zonder duidelijke
minima en maxima.
Bij het gebruik van een lens (links en rechts) krijg je dus
scherpe lijnen voor licht uit iedere orde.
Tralies worden vooral gebruikt om eenvoudig kleurenspectra mee te maken; licht van de nulde orde is gewoon
wit licht, maar van de eerste en hogere orden krijg je een kleurenspectra doordat je bij een lagere frequentie een
lagere afbuigingshoek krijgt (d·sin α=λ/d).

§3 Elektromagnetische golven (1)

Licht heeft geen medium nodig om zich te verplaatsen, het is een zg. elektromagnetische golf. Behalve licht zijn
bijvoorbeeld ook radiogolven, röntgenstraling en gammastraling vormen van elektromagnetische golven. Zie
tabel 19B in Binas. Hier staan de golven op frequentie gesorteerd; ze vormen het elektromagnetische spectrum.
Radio en TV maken gebruik van de radiogolven; deze hebben een frequentie tussen de 10 4 en 1011 Hz. Om de
signalen naar de ontvanger te transporteren, worden radiogolven opgewekt door elektronen in de zendantenne.
Deze trillen zo erg dat ze een elektromagnetische golf uit gaat zenden.
Radiogolven in de orde van 1010 en 1011 worden ook wel microgolven genoemd. Enkele belangrijke
toepassingen zijn de magnetron, de radar en snelheidscontrole in het verkeer.
• In een magnetron wordt een frequentie van 2,45 Ghz opgewekt, waarmee watermoleculen aan het trillen
worden gebracht. De metalen wanden dienen als spiegels; ze houden de microgolven tegen. In de deur zit een
metaalrooster waardoor de straling niet kan (omdat de gaatjes veel kleiner zijn dan de golflengte), maar licht
wel omdat dit een véél kleinere golflengte heeft.
• In de scheep en luchtvaart worden microgolven ook wel radargolven genoemd. Radar staat voor radio
detection and ranging. Een paraboolvormige antenne wordt door een schakelaar beurtelings met de zender en
de ontvanger verbonden. Als de antenne met de zender is verbonden wordt er een sterke puls radargolven
39
uitgezonden die zich met de lichtsnelheid voortplanten. Als deze straling op een metalen voorwerp botst, wordt
het teruggekaatst; de puls T. Kunststof objecten absorberen radargolven grotendeels, dus zijn nagezien
onzichtbaar voor de radar. Ondertussen is de antenne met de ontvanger verbonden en kunnen teruggekaatste
golven worden ontvangen. Op een scherm wordt een teruggekaatst signaal als een stip getoond, waarbij de
afstand vanuit het middelpunt gelijk is aan de tijd die de puls erover deed om heen en terug te gaan. De
reikwijdte van een radar is afhankelijk van het vermogen.
• Bij snelheidscontroles wordt gebruik gemaakt van het dopplereffect bij radargolven. Dit effect vertoont zich
bij alle soorten golven. De meetapparatuur van de politie werkt met frequenties tussen de 10 en 35 Ghz, waarbij
de golflente tussen de 3,0 en 0,85 cm ligt. Hierdoor kan de antenne heel klein zijn.
Het radarapparaat zend een golf uit (frequentie fb), waarvan een deel wordt teruggekaatst door een auto. Omdat
de auto beweegt ontstaat het dopplereffect. Het signaal dat de antenne opvangt noemen we fw.
De dopplerverschuiving is het verschil in frequentie tussen het uitgezonden en ontvangen signaal.
fd = | fw – fb |
De formule voor de dopplerverschuiving luidt (vanwege de lichtsnelheid c):

§6 Licht als deeltje; fotonen

Een gas absorbeert licht met de frequenties die het zelf uit zou zenden als het in lichtgevende toestand is.
Dit gebeurt met een zgn. lijnenspectrum. Een atoom kan alleen maar bepaalde kleuren licht uitzenden of
opnemen. Als een atoom licht opneemt komt het in een aangeslagen toestand. Als het atoom de energie weer
uitzend in de vorm van licht raken ze weer in een normale toestand, ofwel de grond toestand. Dat een atoom
alleen bepaalde vormen van licht opneemt en uitzendt kan alleen verklaard worden als licht wordt gezien als
een stroom deeltjes, zgn. fotonen.
De energie van een foton is rechtevenredig met de frequentie van het licht dat bij dat deeltje hoort.

Hierbij is h de constante van Planck (h = 6,63·10-34 J·s) en staat in Binas tabel 7.

Nu een rekenvoorbeeld. We gaan de energie van een foton uit een natriumlamp (589 nm) bepalen.
. De energie van een foton bedraagt dan:

Omdat de energie van een elektron erg klein is, wordt er gebruik gemaakt van een andere eenheid; de
elektronvolt (eV). Één elektronvolt is gelijk aan 1,60·10-19 J. Doordat h zo ontzettend klein is, kunnen we niets
zien van individuele lichtdeeltjes. We moeten licht met twee modellen beschrijven omdat het te ingewikkeld is
om ons de werkelijkheid voor te stellen. Alle elektromagnetische stralingssoorten hebben een deeltjeskarakter.

De energie van het natrium foton is dus ook gelijk aan eV.

40
 Hoofdstuk 12: Elektrische velden
§1 Elektrisch veld; elektrische veldsterkte
Een plaatcondensator bestaat uit twee dicht tegenover elkaar staande metalen platen. Tussen deze twee platen
zit een isolator (denk aan rubber, plastic of gewoon lucht). Als je zo’n plaat-
condensator opneemt in een stroomkring en er gaat een stroom lopen, krijgen de
beide platen een lading. Elektronen lopen van de minpool naar de pluspool, dus aan
de kant van de minpool zal een negatieve lading komen! Zo geldt dat van de andere
plaat de elektronen worden “weg gezogen”, zodat er dus een positieve lading ontstaat
op die plaat. De negatieve en positieve lading op de platen zijn gelijk aan elkaar! Al
snel loopt er geen stroom meer, dit gebeurt als de spanning over de platen gelijk is
aan de spanning van de spanningsbron. De spanning wordt dan immers opgeheft door
de spanning van de plaatcondensator (die tegengesteld is aan die van de spannignsbron), dus is er geen netto
spanning meer voor het transport van elektronen. In deze toestand noemt men de plaatcondensator “geladen”.
Als een plaatcondensator geladen is, is er tussen de platen een elektrisch veld aanwezig. Op aanwezige geladen
deeltjes in die ruimte wordt dan een elektrische kracht uitgeoefend (Fel). Het elektrische veld tussen de twee
platen is overal even groot. De lading en de kracht van een deeltje zijn recht evenredig. Elektrische veldsterkte
geeft aan hoe sterk een elektrisch veld is. Dit kunnen we schrijven met: E = Fel / q. E is hierbij de elektrische
veldsterkte, q de lading en Fe de elektrische kracht op het voorwerp.
Omdat de kracht een richting heeft spreken we van een vector, er komt een pijl boven “Fel” en “E”.

§2 Elektrische veldlijnen
Een elektrische veld kun je weergeven met elektrische veldlijnen. Deze veldlijnen geven informatie over de
grootte en richting van de elektrische veldsterkte in punten in dat veld.
Een aantal eigenschappen van veldlijnen zijn:
 De grootte van de elektrische veldsterkte kun je bepalen door de dichtheid van de veldlijnen te
bekijken.
 De richting van de elektrische veldsterkte is te bepalen door de raaklijn van een veldlijn te tekenen.
 Een elektrische veldlijn kan alleen op een positieve lading beginnen en op een negatieve eindigen.
 Elektrische veldlijnen snijden elkaar nooit. Er zouden dan immers 2 richtingen zijn en dat kan niet!
 Elektrische veldlijnen staan loodrecht op het oppervlak van een geladen geleider.*
 Binnen een geleider is er geen elektrisch veld aanwezig.*
* Geldt alleen als de lading op de geleider in evenwicht is (als er dus geen stroom meer loopt). Een geleider is
een stof waarin een lading zich kan verplaatsen.

In een homogeen veld (bijvoorbeeld dat van een plaatcondensator) lopen de elektrische veldlijnen evenwijdig
en liggen ze even ver van elkaar verwijderd. Bij een heterogeen veld lopen de elektrische veldlijnen
daarentegen niet evenwijdig en liggen ze ook niet even ver van elkaar af.

§3 Potentiaal en potentiaalverschil
Stel we hebben een plaatcondensator die op de positieve plaat een punt A heeft waar een veldlijn begint en die
eindigt op de negatieve plaat in D. Dan sluiten we de plaatcondensator aan op een spanningsbron (van
bijvoorbeeld 20V). Nu staat er ook een spanning van 20V tussen de punten A en B. Je kunt zeggen dat het
potentiaalverschil (symbool ΔV) 20V is. Met potentiaalverschil geven aan dat we twee potentialen (symbool
V) met elkaar vergelijken. De eenheid is volt. Een geladen voorwerp dat in een elektrisch veld komt, krijgt een
elektrische energie (Eel). Eel = Fel · s. Hieruit volgt: Eel = q ·E · s.
Als een geladen deeltje in een elektrisch veld komt op punt P, dan is de Eel gelijk aan q · Vp (Eel = q · Vp).
Dit kunnen we schrijven als: Vp = Eel / q  Vp = (q · E · s) / q  Vp = E · s.
Als je een veldlijn volgt in de richting van de veldsterkte dan neemt de potentiaal af.
Het verschil in elektrische energie is de verrichte arbeid. Dit kunnen we schrijven als:
q·Va - q·Vb. Dit is te herschrijven als q·(Va – Vb). Hieruit volgt dat: .

41
 §4 Potentiaal en veldsterkte
Om deze paragraaf te begrijpen moet je deze doorlezen en de opgaven goed bekijken. De belangrijke formules
en de afleidingen staan hieronder:
Wel(AB) = EelA - EelB
Fel · s · cos 0 = q · (Va – Vb)
q·E·s = q · (Va – Vb)
E·s = Va – Vb
E · Δx = ΔV
E = ΔV / Δx
E kan dus in Volt per meter en als Newton per Coulomb worden uitgedrukt. Beiden zijn gelijk, maar Volt per
meter wordt vaker gebruikt. Als een plaat geaard word, dan heeft deze per definitie een potentiaal van 0V.

§5 Versnellen van geladen deeltjes

Geladen deeltjes kunnen in een elektrisch veld versneld worden. Dit principe wordt
gebruikt bij een tv of monitor (en natuurlijk nog meer apparaten). In zo’n apparaat zit
een elektronenkanon (zie plaatje hiernaast). Dat kanon bestaat uit een kathode en een
anode. Als het apparaat aan wordt gezet komt er over de kathode een spanning te
staan, de zogenaamde gloeispanning. Hierdoor gaat de kathode elektronen uitzenden.
Dit noemt men ook wel thermische emissie. Ook komt er een spanning tussen de kathode en de
anode te staan (de versnelspanning). Hierdoor onstaat er een elektrisch veld, waarbij de anode
positief geladen is. Elektronen worden dus richting de anode versneld. Volgends de wet van behoud van
energie geldt er:
Ee bij A + Ek bij A = Ee bij K + Ek bij K
Ek bij A - Ek bij K = Ee bij K - E e bij A
Ek bij A = q · (VK – VA)  ½ · m · v2eind = | q · ΔV |
Als een elektron een potentiaalverschil van één Volt doorloopt, is de kinetische energie 1 eV
groter geworden.1 eV = 1,60 · 10-19 J

42
 Hoofdstuk 13: magnetische velden
§1 Het magnetische veld van magneten
Magnetisme is het verschijnsel dat twee stukken van hetzelfde materiaal een kracht op elkaar uitoefenen. Zo’n
materiaal bevat dan altijd ijzer, nikkel of kobalt. Dit zijn natuurlijke magneten. De plaatsen waar de krachten
het sterkst werken noemen we de poalen van de magneet. Als je een naaldmagneet in een kompas bekijkt, kan
die vrij draaien. De ene punt gaat dan richting het noorden staan. Deze zijde noemen we de noordpool, de
andere de zuidpool. Ook geldt dat gelijke polen elkaar afstoten en ongelijke polen elkaar aantrekken.
Een stuk ijzer (kobalt of nikkel) gedraagt zich in de buurt van een magneet ook als een magneet. Het stuk ijzer
krijgt dezelfde eigenschappen als de magneet; dit noemen we magnetische influentie.
Een magneet veroorzaakt een magnetisch veld in zijn omgeving. Het oefent
een magnetische kracht uit op stukken ijzer. Net als bij elektrische velden
hebben magnetische velden veldlijnen. De veldlijnen lopen van de noordpool
naar de zuidpool. Zie nevenstaand figuur. Om magnetische veldlijnen te
kunnen beschrijven is er een bepaalde grootheid: de magnetische inductie
(vector B). De eenheid van magnetische inductie is Tesla (T).
De raaklijn aan een veldlijn geeft de richting van de magnetische inductie.
Ook net als bij elektrische veldlijnen betekent een grotere veldlijnendichtheid een grotere waarde van de
magnetische inductie.

§2 Het magnetische veld van een rechte stroomdraad en van een stroomspoel
Als je door een metaaldraad een stroom stuurt dan ontstaat er een magnetisch veld rond die draad. Het
magnetische veld staat dus loodrecht op de stroomdraad (het plankje in de linker tekening). Als je de
stroomrichting I weet dan kun je met de rechterhand regel de richting van de magnetische
inductie bepalen (plaatje rechts). Deze regel luidt als volgt: Leg je hand rond de draad,
waarbij je duim de richting van de stroom in wijst. De richting die de resterende vingers
aanwijzen is de richting waarin de veldlijnen lopen.
Je kan ook een bovenaanzicht maken, waarbij de magnetische inductie het platte vlak beslaan en de
stroomdraad loodrecht door dat vlak loopt. Om dan te weten hoe de stroom loopt
hebben we een speciale notatie. Een stroom die van je af loopt noteren we met een
kruisje. De stroom die naar je toe komt noteren we met een stip (zie rechts).

Als we een stroomspoel nemen en gaan bepalen hoe de veldlijnen lopen (in een plat vlak dat door de windingen
heen loopt) dan blijkt er eenzelfde patroon te ontstaan als dat van een gewone staafmagneet.
Bij de stroomdraad ontstonden er gesloten veldlijnen. Ook binnen in de spoel blijken de veldlijnen door te
lopen; het zijn gesloten krommen. Hieruit kunnen we concluderen dat hetzelfde het geval moet zijn bij een
staafmagneet. De noordpool van een spoel is de kant waar de veldlijnen de spoel verlaten. Als je de richting van
de stroom verandert blijken de veldlijnen ook van richting te veranderen. Ook hier kunnen we de rechterhand
regel toepassen. We leggen onze vingers rond de spoel - in de richting van de stroom - en de duim wijst dan de
richting van de veldlijnen binnen de spoel aan.
Als we in de stroomspoel een weekijzeren kern aanbrengen spreken we van een elektromagneet. Deze kern
wordt door het magnetische veld van de spoel zelf een magneet. Hierdoor wordt de magnetische werking van de
spoel vele malen versterkt. De kern is van weekijzer omdat deze zijn magnetisme weer verlies na uitschakeling
van de spoel. Een (schakel)relais werkt met zo’n elektromagneet. Als er een spanning over de spoel wordt gezet
trekt het een stukje metaal aan waardoor de stroomkring gesloten wordt. De spanning die nodig is om dit te
doen heet de schakelspanning.

§3 Lorentzkracht op een stroomdraad

Stel we hebben een magneet en een stroomkring die wordt gevormd door een
spanningsbron, een weerstand en 3 koperen staafjes (zoals in de tekening hiernaast).
Als er een stroom gaat lopen door staafje PQ dan zal deze naar links gaan bewegen.
Dit gebeurt alleen als er een stroom door het staafje loopt en als het staafje zich in
een magnetisch veld bevindt. Het rollen van
het staafje wordt veroorzaakt door de lorentzkracht.
Als we de stroomrichting of het magnetische veld omkeren,dan gaat het
staafje de andere kant op rollen. Doen we beiden, dan rolt het weer naar
43
links. Blijkbaar is er een verband tussen het magnetische veld, de stroomrichting en de lorentzkracht. Als we de
stroomrichting I en de richting van het magnetische veld B weten, dan kunnen we met de volgende regel de
richting van de lorentzkracht voorspellen. Deze regel heet de Linkerhand regel.
Als je met de linkerhand 1) je vingers in de richting van de stroom houd en 2) zorgt dat de veldlijnen van het
magnetische veld in je handpalm vangt dan wijst je duim in de richting van de Lorentzkracht.
De lorentzkracht staat loodrecht op I en op B, dus de lorentzkracht staat loodrecht op het vlak door I en B.

Uit onderzoek blijkt dat de lorentzkracht evenredig is met de stroomsterkte (FL ~ I). Ook is de lorentzkracht
evenredig met de lengte van het stuk draad dat zich in het magnetische veld bevindt (FL ~ l). Hieruit volgt dat FL
evenredig is met I·l. Dit is te schrijven als: FL = constante · I · l. Deze constante geeft aan hoe groot de
magnetische inductie is. Met andere woorden: uit de volgende formule blijkt de grootte van de magnetische
inductie: FL = B · I · l. Deze formule geld alleen als B en I loodrecht op elkaar staan.
Uit bovenstaande formule kunnen we de eenheid van magnetische inductie bepalen: 1 Tesla = 1 Newton per
ampère per meter (ofwel: 1 T = 1N∙A-1·m-1)

§4 Lorentzkrachten op een stroomspoel

Als we in plaats van een draad een spoel
nemen en die in een magnetisch veld hangen -
op zo’n manier dat de spoel vrij rond kan
draaien - dan gaan er twee lorentzkrachten
werken op die spoel. Deze lorentzkrachten
zorgen ervoor dat de spoel in een bepaalde
positie gedraaid wordt. De richting van de lorentzkrachten veranderen niet. De lorentzkracht staat altijd
loodrecht op de richting van het magnetische veld én loodrecht op de stroomrichting. Omdat de richting van I
en B niet veranderen, is de richting (en de grootte) van de lorentzkrachten constant. Doordat de richtingen
constant zijn, bereikt de spoel uiteindelijk een eindstand (de evenwichtsstand). Als we dan het magnetische veld
van de spoel in de evenwichtsstand zelf bekijken, dan blijkt dat deze dezelfde richting heeft als het magnetische
veld van buitenaf.

§5 Draaispoelmeter en elektromotor
Hiernaast is een draaispoelmeter schematisch weergegeven. Het is een
hoefijzer vormige magneet, met daaraan twee uitgeboorde poolschoenen.
Daartussen zit een niet draaibaar weekijzeren cilindertje. Daaromheen zit een
draaibaar spoeltje, waaraan een asje zit, waaraan twee spiraalveertjes en een
wijzer vast zitten. In het rechter deel kan je zien hoe de magnetische veldlijnen
door de lucht lopen. Door dit veld (en een stroom door het spoeltje) gaan er
twee lorentzkrachten werken, waardoor het spoeltje gaat draaien. De
lorentzkrachten zijn constant van grootte, en draaien met het spoeltje mee. Met het spoeltje gaat ook de as
draaien, waardoor de wijzer uitslaat. Ook gaan de veertjes de lorentzkracht tegenwerken. De wijzer komt dus
tot stilstand als de lorentzkracht en de veerkrachte gelijk zijn. Hoe groter de stroom is, des te groter de hoek die
de wijzer maakt. De hoek is recht evenredig met de stroomsterkte.

Ook een elektromotor maakt gebruik van Lorentzkrachten. Ook hier

bevindt zich een weekijzeren cilinder zich tussen twee poolschoenen
die verbonden zijn met een permanente magneet. Om de cilinder
is een spoel gewikkeld en aan de cilinder zit de motoras vast.
Aan de motoras zit ook een zogenaamde collector. Dat is een
schijf die bestaat uit 2 even grote delen die van elkaar geïsoleerd
zijn. De uiteinden van de spoel zijn met een collectorhelft verbonden.
De helften worden dmv koolborstels (die een vaste positie hebben) onder
spanning gezet, zodat er een stroom door de spoel gaat lopen. Als dit
gebeurt gaat de spoel draaien. Om te zorgen dat de spoel niet na
90 graden stopt met draaien zit de collector aan de spoel vast.
Deze zorgt ervoor dat de stroom steeds van richting verwisselt.
Zie plaatje hiernaast.

In positie A loopt er een stroom van Q naar P, zodat er een omhooggerichte lorentzkracht ontstaat. Hierdoor
komt het geheel in stand B terecht. Hier loopt er geen stroom; de borstels raken immers alleen de isolatielaag.
44
Doordat er een moment op de spoel werkt draait het geheel verder, waardoor er een stroom van P naar Q gaat
lopen! Hierdoor draait de richting van de lorentzkracht met 180°. De spoel draait nu weer verder in zijn
originele richting!

§6 Lorentzkracht op een geladen deeltje

Een stroom door een metaaldraad is niets anders dan het verplaatsen van elektronen door die draad. Hieruit
kunnen we concluderen dat een magnetisch veld een kracht uitoefent op geladen deeltjes die in beweging zijn.
Er werkt dus een lorentzkracht op geladen deeltjes!
Voor de lorentzkracht op een geladen deeltje geldt de volgende formule (je hoeft de afleiding niet te kennen):
FL = B · q · v (waarbij en B is de magnetische inductie, q de lading en v de snelheid).
Bij de formule maakt het niet uit of de lading positief of negatief is. Deze geeft alleen de richting van FL aan.
Bij de lorentzkracht op een geladen deeltje kunnen we de linkerhand regel gebruiken.
De magnetische veldlijnen vang je in je handpalm. Als de lading van het deeltje positief is, dan strek je je
vingers in de richting van de snelheid van het deeltje. Als de lading negatief is, dan houd je ze in de
tegengestelde richting van de snelheid. De duim geeft nu de richting van de
lorentzkracht aan. Deze staat altijd loodrecht op het vlak door v en B. In een
cirkelstraalbuis kan men elektronen in een cirkelbaan laten bewegen door ze
loodrecht op de veldlijnen weg te schieten (dit moet je kunnen beredeneren!).
De snelheid blijft gelijk, want FL staat loodrecht op v en heeft dus geen
component in deze richting. Omdat FL en v constant zijn, en de elektronen in
een eenparige cirkelbaan gaan bewegen kunnen we stellen dat de lorentzkracht
als middelpuntzoekende kracht werkt. Hiervoor geldt de formule:
met v = constant en r = constant
Hieruit kunnen we afleiden dat: FL = Fmpz  B · q · v = m · v2 / r.
Dit kunnen we vereenvoudigen naar: B · q = m · v / r.

Aantekeningen
De eenheid van magnetische inductie is Tesla, maar wordt ook wel geschreven als Wb∙m -2
(Weber per vierkante meter).

Het moment op een spoel wordt gegeven door de formule: M = B · I · A

Voor een spoel waarbij de magnetische inductie van de spoel geen hoek van 90°
met de externe magnetische inductie maakt geldt de volgende formule:
M = B · I · A · sin α. Hierbij is α de hoek tussen B en Bsp.
Als I en B niet loodrecht op elkaar staan, dan geldt FL = B · sin α · I · l

Het moment van de spiraalveer op de as: Mveer = C · ø

Hierbij is C de torsieconstante van de veer, en ø de draaïngshoek.
De spoel is in evenwicht als ML = Mveer  B · I · A · N = C · ø
De draaïngshoek wordt dus gegeven met de formule: ø = (B · I · A · N) / C.

Ga altijd uit van FL = Fmpz, dus:

B · q · v = m · v2 / r en v = 2πr / T
m · v2 m·v r ·B · q 2π·r·m 2π·m
r= B·q· = B·q  v= m En T= r·B·q = B·q E = V(a-b) / d
v Fel = q · E 
Fel = (e·Va-
)/d
b
Bij de hallsensor ontstaat er een evenwicht als FL = Fel  B·e·v = (e·Va-b) / d
B·v = Va-b / d  Va-b = B·v·d

45
 Hoofdstuk 14: Inductie en wisselstromen !!!NIET CSE!!!
§1 Magnetische flux
De magnetische flux zijn het aantal veldlijnen dat door een draadraam gaat, ofwel de magnetische inductie door
een bepaald oppervlak. In formule: Φ = B · A. Dit geldt alleen als de magnetische inductie loodrecht op het
draadraam staat. Als de magnetische inductie een hoek (anders dan 90°) maakt met het oppervlak, dan moet je
de inductie ontbinden in factoren zodat er één factor loodrecht op het oppervlak staat. Dit is in de formule weer
te geven met Φ = Bn · A, waarbij Bn het component is dat loodrecht op het oppervlak staat. De eenheid van de
magnetische flux is Weber (Wb) = 1 T · m2.

§2 Inductiewet van Faraday

Het verschijnsel inductie is eigenlijk niets anders dan de verandering van de omvatte magnetische flux. Als een
magneet een fluxverandering veroorzaakt doordat de magneet van de spoel af of naar de spoel toe beweegt, zal
de spoel dit proberen tegen te werken. Dit zal hij doen door een inductiespanning op te wekken, zodat er een
inductiestroom kan gaan lopen. De inductiespanning is afhankelijk van 1) het aantal windingen van de spoel, 2)
de verandering van de omvatte flux en 3) de tijdsduur waarin die verandering plaatsvindt. In het kort: als de
magnetische flux door een spoel verandert, komt er over de uiteinden om de spoel een spanning te staan.
De grootte van de inductiespanning wordt gegeven met de formule:
. Hierbij is N het aantal windingen en de verandering van de flux in een bepaalde tijd.
Uit de formule blijkt dat de Weber gelijk is aan 1 volt · 1 seconde (1 Wb = 1 V · s).

§3 Wet van Lenz

Zoals hierboven al genoemd gaat er een inductiestroom lopen als er een fluxverandering optreedt, aangenomen
dat de stroomkring gesloten is. De richting van deze stroom is zo gericht dat deze stroom in de spoel een
magnetisch veld opwekt zó dat de fluxverandering tegengewerkt wordt. Als het aantal omvatte magnetische
veld lijnen toeneemt, wekt de spoel een inductiestroom op waarvan de veldlijnen tegengesteld zijn aan de
veldlijnen van de magneet. Men spreekt van een tegenflux. Dit gebeurt dus als de magneet naar de spoel toe
wordt bewogen. Als het aantal omvatte magnetische veld lijnen echter afneemt, wekt de spoel een
inductiestroom ook waarvan de veldlijnen dezelfde richting hebben als die van de magneet. Men spreekt hier
van een meeflux. Dit gebeurt als de magneet van de spoel af bewogen wordt.
Als de magneet van of naar de spoel wordt bewogen, ontstaat er een inductiestroom. Door deze inductiestroom
wordt deze beweging tegengewerkt. Hieruit kunnen we de wet van Lenz afleiden. Deze luidt:
de inductiestroom heeft een zodanige richting dat de oorzaak van zijn ontstaan tegengewerkt wordt.
Het lijkt alsof er zomaar energie wordt gecreëerd, dit is echter niet het geval. De magneet moet bewogen
worden; dit wordt bijvoorbeeld door een spierkracht gedaan. De chemische energie van je lichaam wordt dan
omgezet in elektrische energie.
Een toepassingen van dit principe is de aardlekschakelaar. De hoofdleidingen die het huis binnenkomen hebben
normaalgesproken een gelijke hoewel tegengestelde stroomsterkte waardoor er geen magnetisch veld opgewekt
zal worden. Is er echter een lek, dan wordt er wel een magnetisch veld opgewekt in de ijzeren kring die rond de
twee hoofdleidingen zit. Doordat er een fluxverandering optreedt in spoel P die om die ijzeren ring zit, gaat er
een stroom lopen en wordt er een relais geactiveerd, waardoor de stroomkring wordt onderbroken.

§4 Wisselspanning en wisselstroom
Een generator is feitelijk een hele grote dynamo. Een dynamo bestaat uit een spoel die in een magnetisch veld
rond draait, doordat de as van de dynamo wordt aangedreven. Er wordt dus mechanische energie in elektrische
energie omgezet. Dit is het tegenovergestelde van een elektromotor. De bouw van beide apparaten lijken veel
op elkaar, veel elektromotoren kunnen in principe ook als dynamo gebruikt worden.
Een vereenvoudigt model nader bekeken:
Figuren 5.32a t/m 5.32c laten zien hoe een
draadraam ronddraait in een homogeen
magnetisch veld. In 5.32a is de flux
maximaal, in 5.32b minder en in 5.32c is
de flux nul geworden. Er is een constante
fluxverandering; er is dus voortdurend een

46
inductiespanning aanwezig. Als je deze spanning bekijkt met een oscilloscoop dan krijg je een sinusvormige
kromme te zien. De spanning is wisselend positief en negatief, soms is het ene uiteinde de pluspool,
soms het andere. Voor de geschetste situatie geldt de formule:
U(t) = Umax · sin (2πf · t)
Hierbij is Umax de maximale spanning, f de frequentie (omwentelingen per seconde) en t is de tijdsduur dat het
draadraam draait. Let op! Dit geldt alleen als op t = 0 het oppervlak van het draadraam loodrecht op het
magnetische veld staat. Als je aan de uiteinden van het draadraam een weerstand aansluit, dan gaat er
een wisselstroom lopen. Hiervoor geldt de formule:

De stroom verandert dus constant van richting. Als een stroom altijd in dezelfde richting loopt, dan noemen we
dit een gelijkstroom. Is deze constant dan noemen we het een constante gelijkstroom, is deze sinusvormig dan
noemen we het een sinusvormige gelijkstroom.
De spanning die over de aansluitpunten van een wandcontactdoos staat heet de netspanning. In Europa draait
de generator van een elektriciteitsbedrijf met precies vijftig omwentelingen per seconde. De frequentie
is dus 50 Hz. Door een oscilloscoop aan te sluiten op de netspanning krijgen we te zien dat de
maximale waarde van de netspanning 325V is. Als je een wisselspanning hebt, heb je te maken met
een maximale waarde en een effectieve waarde. De effectieve waarde is de waarde van de
wisselspanning uitgedrukt in gelijkspanning. Hierbij geldt dat:
Ueff =
Je krijgt dus: ½ = 230V
De effectieve waarde van de stroomsterkte wordt op dezelfde manier berekend:
Ieff = ½
Deze effectieve waarden worden gebruikt om toch makkelijk te kunnen rekenen met wisselspanningen en
wisselstromen. U(t) is te meten met een computer of een oscilloscoop. De effectieve waarden kun je meten met
een zogenaamde multimeter.

47
 §5 Transformator
Een transformator kan een spanning verlagen of verhogen. Een transformator bestaat uit een primaire spoel en
een secundaire spoel die aan een ijzeren ring zitten. Een transformator werkt alleen met een wisselstroom; er
moet altijd een fluxverandering zijn in de primaire spoel. De weekijzeren kern transporteert als het ware het
magnetische veld van de primaire spoel dat de stroom opwekt naar de secundaire spoel. Omdat hier ook een
constante fluxverandering optreedt ontstaat er een inductiespanning; de secundaire spanning (Us). Als er op de
primaire spoel een wisselspanning staat ontstaat er op de secundaire spoel ook een wisselspanning.
De verhouding tussen de primaire spanning en de secundaire spanning is gelijk aan de verhouding
tussen het aantal windingen van de primaire spoel en de secundaire spoel. In formule:
Hierbij zijn UP en US de effectieve waarden van de spanning.

Als NS een groter is dan NP, dan is US groter dan UP. Er wordt omhoog getransformeerd.
Andersom geldt ook; als NS kleiner is dan NP, dan is US kleiner dan UP. Er wordt omlaag getransformeerd.
Als er aan de secundaire kant een gesloten stroomkring is, dan gaat er een stroom lopen. Deze energie wordt
geleverd door de spanningsbron. De primaire spoel zet de stroom om in een magnetisch veld waarna de
secundaire spoel dit magnetische veld weer omzet in een elektrische stroom.
Als een transformator ideaal is - er treedt geen energie verlies op - dan is het primaire vermogen gelijk
aan het secundaire vermogen. In formule:
PP = PS ofwel: UP · IP = US · IS
Als de spanning met een factor n omhoog getransformeerd wordt, dan wordt de stroomsterkte werden factor n
omlaag getransformeerd.

§6 Toepassingen van transformatoren

Een transformator wordt ook wel trafo genoemd. Als een transformator wordt gebruikt om twee stroomkringen
elektrisch van elkaar te scheiden, spreken we van een scheidingstransformator.
Aan de primaire kant heb je een fase draad en een nul draad. Aan de secundaire kant is er echter geen
onderscheid. Het is niet gevaarlijk om één van beiden aan te raken. Als je de eerste draad aanraakt wordt dit
automatisch de nul draad, maar als je de tweede draad aanraakt wordt dit de nul draad. Raak je ze allebei
tegelijk aan, dan gaat er een grote stroom door je huid lopen.
In de badkamer heb je een voorbeeld van een scheidingstransformator: het scheerstopcontact. Beide spoelen
hebben evenveel windingen; aan beide kanten is de spanning 230 V. De draad van de secundaire spoel is echter
heel dun, waardoor de weerstand heel groot is. Volgende wet van Ohm (US = IS · R) is de stroomsterkte in de
secundaire spoel nu heel klein. Hierdoor kunnen er geen apparaten gebruikt worden die een groot vermogen
hebben.
Voor elektrisch speelgoed wordt een transformator of adapter gebruikt, omdat een spanning hoger dan
40 V dodelijk kan zijn bij aanraking. Bij een lastransformator wordt er juist een zo groot mogelijke
stroomsterkte gecreëerd. Doordat er een grote weerstand is bij de laspin wordt deze plek heel erg
warm. De elektrische energie wordt omgezet in warmte:
Pverlies = Uverlies · I = I2 · Rtotaal
De elektrische energie die in een centrale wordt opgewekt moet worden getransporteerd naar de gebruiker. Om
dit efficiënt te doen wordt de spanning omhoog getransformeerd. Hierdoor is de stroomsterkte veel kleiner.
Omdat er voor de verloren energie geldt: Pverlies = I2 · R is het logisch dat als de stroomsterkte twee keer zo laag
wordt, het energieverlies vier keer zo laag wordt (de stroomsterkte is hier immers kwadratisch). Als de
hoogspanningskabels bij de plaats van bestemming aankomen wordt de spanning weer omlaag getransformeerd.

De formules op een rijtje:

 Q = I2 · R · t
 Q = (U2 · t) / R
 P = I2 · R
 P=U·I

48
 §7 In- en uitschakelverschijnselen bij gebruik van spoelen in schakelingen: zelfinductie
Als je een schakelaar sluit in een stroomkring waar een spoel aanwezig is, treedt er zelfinductie op. Dit werkt
als volgt. Doordat er een stroom gaat lopen als de spoel gesloten wordt, wordt er in de spoel een magnetisch
veld opgewekt. De stroomsterkte neemt toe, dus het aantal veldlijnen ook; de flux door de spoel neemt toe.
Hierdoor ontstaat er een inductiespanning over die spoel. Omdat dit allemaal in één schakeling plaatsvindt, heet
dit zelfinductie. Als we hier de wet van Lenz op los laten (de inductiespanning werkt de oorzaak van zijn
ontstaan tegen) dan moet de inductiespanning dus tegengesteld zijn aan die van de spanningsbron. De spanning
van de spanningsbron wordt tegengewerkt; waardoor de spanning als het ware maar langzaam groter wordt.
Hierdoor wordt de stroomsterkte dus ook langzaam aan groter ( , en R is constant, dus moet de
stroomsterkte evenredig zijn met de spanning. Als U groter wordt, moet I ook groter worden). Op dezelfde
manier gaat het onderbreken van de schakeling; de stroomsterkte is plotseling weg, waardoor er een fluxafname
ontstaat. Hierdoor wordt er een inductiespanning opgewekt die de spanning zo lang mogelijk intact probeert te
houden. De inductiespanning zorgt er dus voor dat de spanning geleidelijk afneemt. Omdat de fluxverandering
in een korte tijd optreedt, ontstaat er een grote inductiespanning (denk aan : als de tijd waarin de
fluxverandering optreedt erg klein is, komt er een grote waarde voor Uind uit).
Als er in een stroomkring een aantal spoelen opgenomen zijn, kan de spanning zo groot worden dat de lucht
tussen de contacten van de schakelaar ioniseert. We zien dan een vonk.

Aantekeningen
Werking van de dynamo
Een spoel met N windingen draait rond met constante hoeksnelheid in een homogeen magnetisch veld. Op t=0
staan de windingen loodrecht op de veldlijnen en is Φ gelijk aan B · A. Op een tijdstip t is de spoel over een
hoek α (= ω · t) gedraaid en geldt er: Φ = Bn · A = B · A · cos α óf Φ = B · A · cos (ω · t). Omdat Φ als functie
van de tijd werkt krijgen we: Φ(t) = B · A · cos (ω · t).
Omdat er een inductiespanning ontstaat, krijgen we volgende de wet van Faraday:
Uind (t) = N · Φ’(t). De afgeleide van Φ(t) = B · A · cos (ω · t) is Φ’(t) = - B · A · ω · sin (ω · t)
Uind (t) = - N · B · A · ω · sin (ω · t)
Uind varieert dus als een harmonische trilling, waarbij de amplitude is: Umax = N · B · A · ω.

Bij een dynamo wordt op de volgende wijze voldaan aan de wet van behoud van energie:
Er wordt alleen energie afgegeven aan een uitwendig apparaat (bv. een lampje) als er een inductiestroom loopt
in het lampje en dus in de spoel. Maar volgende de wet van Lenz werkt de inductiestroom de oorzaak van zijn
ontstaan (de draaiing) tegen. Dat gebeurt doordat de lorentzkrachten op de spoel tegengesteld zijn aan de
draairichting. Hoe groter Iind des te groter de lorentzkrachten, dus hoe meer energie je moet leveren om die spoel
rond te laten draaien. I·R = U - Uover c
Uover c = U - I·R
Als een schakeling gesloten wordt, wordt de stroomsterkte direct kleiner. Dit komt
doordat de spoel een inductiespanning opwekt. De zelfinductiespanning verkleint Uover c(t) = U – R -

de stroomsterkte. Er geldt nu: , waarbij Uover c(t) = U –

Uzind = constante · steilheid van de I,t-grafiek. Uzind neemt af van U(0) naar 0.
Uover c(t) = U
Voor de spanning over een condensator geldt wat er in het omlijnde stuk staat.

Normaal geldt er , maar bij een wisselstroom noemt men de weestand Impedantie – Z ( )

Gewone weerstand Z = R = constant (onafhankelijk v/d frequentie)

Een spoel Z neemt toe met de frequentie  tegengestelde stroom vanwege de zelfinductie 
afhankelijk v/d frequentie
Een condensator Z neemt af als de frequentie toeneemt. (als de frequentie hoog is wordt er maar weinig
opgeladen en ondervind de stroom weinig weerstand).

Als Twisselstroom << R·C-tijd van de schakeling, dan is Zcond ≈ 0; er ontstaat kortsluiting.

49
 Hoofdstuk 15 – Signaalverwerking !!!NIET CSE!!!
§1 De rol van automaten
Een automaat is een apparaat dat zelfstandig handelingen uit kan voeren. Een automaat moet a) signalen
kunnen ontvangen, b) signalen kunnen verwerken en c) verwerkte signalen kunnen gebruiken.
Dit is weer te geven in een blokschema:
Invoer Verweking Uitvoer
natuurkundige S1 S2 S3 S4
grootheid ‘waarnemen’ ‘denken’ ‘doen’

S1 is het signaal dat een sensor waarneemt. De sensor zet de waargenomen grootheid om in een elektrisch
signaal, signaal S2. Het verwerkingsblok kan verschillende dingen doen, bijvoorbeeld a) kan er gekeken worden
of er aan bepaalde eisen wordt voldaan, b) kan het ingangssignaal vergeleken worden met andere elektrische
signalen, c) kan er gemeten worden hoe lang het signaal aanhoudt. Als er iets is gebeurd in het verwerkingsblok
wordt er een signaal naar het uitvoerblok gestuurd, signaal S 3. Het uitvoerblok kan apparaten aansturen (lamp,
luidspreker, elektromotor) met signaal S 4.

Een continu signaal is een signaal dat alle mogelijke waarden tussen bepaalde grenzen aan kan nemen.
Sensoren geven bijvoorbeeld vaak een continu signaal af, de spanning is afhankelijk van de grootheid.
Een discreet signaal is een signaal dat maar een aantal waarden aan kan nemen. Zo geeft een verwerkingsblok
veelal een discreet signaal af, bijvoorbeeld één signaal voor aan en één voor uit.

§2 Meet-, stuur- en regelsystemen

Automaten zijn er in drie verschillende soorten, namelijk:
 Meetsystemen; voeren alleen maar metingen uit
 Stuursystemen; voeren na de meting ook nog een handeling uit
 Regelsystemen; voeren na de meting een correctie uit
De grootheid die je meet noem je de gemeten waarde.
Soms is er sprake van een grenswaarde; als die waarde wordt overschreden moet er wat gebeuren.
Het verschil tussen de grenswaarde en de gemeten waarde wordt de afwijking genoemd.
Bij een regelsysteem is er sprake van terugkoppeling; er wordt na de eventuele correctie steeds opnieuw
gekeken of de grenswaarde wordt overschreden of niet.

§3 Binaire getallen
Het binaire stelsel bestaat uit maar 2 getallen, 0 (geen spanning) en 1 (wel spanning). Één zo’n getal wordt in
de informatica een bit genoemd. Acht van die getallen samen noemen ze dan een byte (de afkorting van by
eight). In het binaire getal kan je ieder willekeurig getal uit het decimale stelsel maken. Dit doe je door steeds te
kijken wat de grootste macht van 2 is die in het getal past, en dat er dan af te trekken en dan weer te kijken wat
de grootste macht van 2 is die er in past.

Voorbeeld:
We hebben het getal 383 en willen dit omzetten in een binair getal.
Als grootste macht van 2 past er 28 (256) in, 29 (512) is immers groter dan 383. In de rest (383-256 =
127) past als volgende grootste macht 26 (64) en er blijft 63 over. Nu past er nog 25 (32) in, en blijft er 31
over. Hier past 24 (16) in en er blijft 15 over. In 15 past 23 (8) en blijft er 7 over. Daarin gaat weer 22 (4),
en is 3 de rest. In 3 past weer mooi 21 (2), waarna er 1 over blijft. Die ene werken we weg met 2 0).
We hebben nu dus: 28 + 26 + 25 + 24 + 23 + 22 + 21 + 20, ofwel:
1x256 + 0x128 + 1x64 + 1x32 + 1x16 + 1x8 + 1x4 + 1x2 + 1x1
Het binaire getal voor 383 is dus 101111111.
Als je een binair getal om wilt zetten naar een decimaal getal dan kijk je naar de tabel (uit GR of zelf even
opgeschreven) en kijk je welke getallen je hebt. Als je 10101 hebt, dan krijg je het volgende:

50
Als je een binair getal om gaat zetten naar een decimaal getal, dan stelt ieder getal een macht van 2 voor. Het
meeste linkse getal is het grootste (in het voorbeeld hierboven bijvoorbeeld 2 4). We zeggen ook wel dat dit de
most significant bit is, ofwel: het belangrijkste getal. Het laatste getal (altijd 2 0) heeft de kleinste waarde; de
least significant bit ofwel het minst belangrijke getal.
In de natuurkunde wordt er een onderscheid gemaakt tussen een hoog signaal en een laag signaal.
Een hoog signaal heeft een spanning van 5V, een laag signaal een spanning van 0V. Het signaal van 5V wordt
vaak voor 1 gebruikt bij automaten (een binair systeem), dus logisch gezien heeft het hoge signaal de waarde 1.
In schema:

§4 Systeembord; invoerelementen
Om te experimenteren met automaten wordt tijdens een practicum vaak een zgn.
systeembord gebruikt. Zo’n systeembord is op dezelfde manier ingedeeld als een
blokschema; links een kolom invoer, in het midden een kolom verwerking en rechts
een kolom uitvoer.
Een sensor neemt een natuurkundige grootheid waar en zet dit om in een elektrische
spanning. Hierbij moet de spanning veranderen als de grootheid verandert.
Een sensor heeft drie aansluitsnoeren; twee voor de voeding (rood met een spanning
van 5V en zwart met een spanning van 0V) en één voor de uitgang van de sensor.
Een ander soort invoerelement is een reedcontact; dit is een schakelaar die normaal
open is, maar door de aanwezigheid van een magneet gesloten wordt.
Een voorbeeld van de bouw van een lichtsensor:
Een LDR (Light Dependant Resistor) is in serie geschakeld met een vaste weerstand van 200Ω. Als
de weerstand van de LDR gelijk is aan de vaste weerstand (200Ω ) is de uitgangsspanning
2,5V; de spanning wordt immers gelijk verdeeld over beide weerstanden. De spanning
die over de vaste weerstand staat is de uitgangsspanning. Als de lichtsterkte toeneemt,
neemt de weerstandswaarde af (NTC – negatieve temperatuurscoëfficiënt), tot
bijvoorbeeld 50Ω. Over de vaste weestand staat nu 200/250 (= 0,8) e deel van de
bronspanning (= 5V); de uitgangsspanning is nu dus 4V.
Het ijken van een sensor houdt in dat je kijkt naar welke waarde van een grootheid bij welke spanning hoort.
Hieruit kun je een zgn. ijkgrafiek maken.
 De gevoeligheid van een sensor geeft aan wat de verhouding tussen de spanningsverandering en de
verandering van de grootheid is. Een sensor die een temperatuurverschil van 1°C kan waarnemen is
minder gevoelig dan een sensor die een temperatuursverschil van 0,1°C kan waarnemen.
 De lineariteit van een sensor is het meetgebied van de sensor dat in de ijkgrafiek recht is.
 Het bereik van een sensor zijn de waarden van de grootheid die de sensor kan waarnemen. Het bereik
van een temperatuursensor dat tussen 0°C en 250°C ligt is groter dan het bereik van een sensor dat
tussen de 0°C en 25°C ligt.
 De nauwkeurigheid is het verschil tussen de gemeten waarde en de daadwerkelijke waarde. Hoe kleiner
het verschil des te nauwkeuriger de sensor.

§5 Uitvoerelementen
Een actuator is een apparaat dat ingeschakeld kan worden door een verwerker als er een bepaalde waarneming
wordt gedaan met een sensor.
Op het systeembord zitten een aantal LEDs (Light Emitting Diode; een
diode die licht uitzendt), een zoemer en een relais; dit zijn allemaal
uitvoer elementen. Het relais wordt gebruikt om een apparaat in een
andere schakeling in of uit te schakelen. Dit moet je dus zien als een
schakelaar die wordt bediend door een automaat (de verwerker(s)). Als
het ingangssignaal hoog is, wordt de schakelaar gesloten en wordt de
andere stroomkring gesloten.

51
 §6 Verwerkers (1)
 Comparator – De comparator vergelijkt twee spanningen met elkaar; daarom heeft deze poort twee
ingangen. De spanning op de plus-ingang wordt de ingangsspanning (Uin) genoemd, en is afkomstig
van bijvoorbeeld een sensor. De spanning op de min-ingang wordt de referentiespanning (Uref)
genoemd, en deze waarde kun je zelf instellen tussen de 0V en de 5V.
Als Uin < Uref dan is Uuit 0V. Hierbij is Uuit de uitgangsspanning;
ofwel de spanning die de poort afgeeft.
Als Uin > Uref dan is Uuit 5V.
 Ivertor – De invertor heeft één ingang en één uitgang. Het signaal dat de invertor inkomt wordt precies
omgedraaid. Als Uin hoog is dan is Uuit laag, en andersom ook. Je kunt dit in een zogenaamde
waarheidstabel zetten; dan werk je met de logische symbolen 0 en 1. Er ontstaat in het geval van de
invertor de nevenstaande tabel. De invertor is een zogenaamde logische poort. Een
ingang uitgang
logische poort werkt met een tweewaardig signaal (maar 2 mogelijke in- en
0 1
uitgangen).
1 0

§7 Verwerkers (2)
 OF-poort – De OF-poort heeft twee ingangen en één uitgang, en is ingang A ingang B uitgang
ook een logische poort. Als één van de twee - of allebei de - 0 0 0
ingangen hoog is, dan is de uitgang ook hoog. Ook hier kan weer 1 0 1
een waarheidstabel bij gemaakt worden. 0 1 1
1 1 1
 EN-poort – de EN-poort beschikt ook over twee ingangen en één ingang A ingang B uitgang
uitgang, en is eveneens een logische poort. Het uitgangssignaal van 0 0 0
de EN-poort is alleen hoog als beide ingangen óók hoog zijn! Ook 1 0 0
hier weer een waarheidstabel: 0 1 0
1 1 1

§8 Verwerkers (3)
 Geheugencel – De geheugencel heeft twee ingangen en één uitgang. Als het ingangssignaal (de Set)
hoog is dan onthoud deze cel dat, en is de uitgang hoog totdat hij cel ge-reset wordt d.m.v. de reset-
ingang. De set wint het van de reset, met andere woorden: als er zowel bij de set als de reset ingang
een hoog signaal binnenkomt dan is de uitgang hoog!
 Teller – De teller heeft drie ingangen en vier uitgangen. De eerste ingang telt het aantal pulsen
dat op een kanaal voorkomt. Als de tweede ingang (aan/uit) is aangesloten wordt er alleen maar
geteld als het signaal op dit kanaal hoog is. De teller op het systeembord loopt maar t/m 9, maar
in andere gevallen kan deze veel langer doorlopen (afhankelijk van het aantal bits).
Als de derde ingang – de reset – gebruikt word en het signaal is hoog, dan wordt er niet geteld.
Als het signaal laag wordt word er pas weer geteld, en dan begint hij bij 0.

§9 AD-omzetter
“AD-omzetter” is een afkorting voor Analoog-Digitaal-omzetter. Het zet een continue waarde om in een
discrete waarde, zodat bijvoorbeeld een computer deze kan gebruiken. In dit geval noemen we het continue
signaal een analoog signaal en het discrete signaal het digitale signaal.
Afhankelijk van het aantal bits dat gebruikt wordt om het digitale signaal van te maken, zijn er een aantal
spanningsgebiedjes die bij een bepaalde digitale waarde horen. Als de uitgang 4 bits breed is dan zijn er 2 4 = 16
spanningsgebiedjes. Bij 0- hoort dan de code 0000. Spanningsgebiedje (x 5V) hoort de binaire code
0 tot 1/16 0000
Zo kun je een hele tabel maken: 1/16 tot 2/16 0001
De resolutie van deze AD-omzetter is 1/16 ∙ 5V = 2/16 tot 3/16 0010
0,31V. …
Als je een AD-omzetter van 8 bits zou hebben krijg je 15/16 tot 16/16 1111
een resolutie van 1/(28) ∙ 5V = 0,020V.
Om een spanningswaarde om te zetten in een binaire code is tijd nodig; dit noemen we de conversietijd.

52
 Hoofdstuk 16: Numerieke Natuurkunde !!!NIET CSE!!!
Modellen
Numerieke natuurkunde is een vorm van natuurkunde waarbij we de computer een model (een voorstelling van
de werkelijkheid) laten berekenen. Om zo’n model te beschrijven gebruiken we modelregels, dit zijn de stappen
die de computer iedere keer doorloopt om een bepaalde waarde te berekenen. In deze modelregels worden
startwaarden gebruikt. Deze startwaarden zijn gegevens die de computer nodig heeft om het model te kunnen
berekenen. Een model schrijven we altijd in 2 kolommen, één kolom met daarin de modelregels en één kolom
met daarin de startwaarden.
De regels die in de kolom modelregels staan worden steeds opnieuw uitgevoerd (totdat de gegevens niet meer
op het scherm passen).
Om een model te berekenen worden veel kleine berekeningentjes gedaan; de tijd waarover het model loopt
wordt als het ware in vele kleine stukjes gesplitst. Één zo’n stukje wordt aangegeven met ∆t.
In een model wordt er vanuit gegaan dat de waarde van een variabele constant is. Is bijvoorbeeld een
weerstandskracht niet constant, dan wordt het model nauwkeuriger naarmate de stapgrootte kleiner wordt. Dit
komt doordat de benadering van de variabele steeds nauwkeuriger wordt naarmate de tijdsperiode waarin die
variabele gemeten wordt kleiner wordt.
De eerste regel van het model is altijd: t = t + ∆t. Door deze regel wordt de tijd steeds “een stukje verder
gedraaid”, waardoor het model doorloopt. De = betekent hier geen “is”, maar “wordt”.
Om een model te beschrijven hebben we formules nodig. We kunnen echter niet direct de formules van de
theoretische natuurkunde gebruiken, want er wordt in stapjes gerekend. We moeten dus een manier bedenken
om deze formules zo te herschrijven dat we ze toch kunnen gebruiken.
Per ∆t worden verschillende berekeningen uitgevoerd om te kijken wat de verandering van de verschillende
variabelen zijn. Als we kijken naar de beweging van een fietser zonder wrijving, dan geldt er
normaalgesproken: s = v ∙ t. In het model kijken we echter hoeveel afstand er is afgelegd in het stukje ∆t. We
krijgen nu dus de modelregel: ∆s = v ∙ ∆t. Om te kijken wat de totale afstand is op een tijdstip t krijgen we de
regel: s = s + ∆s. Ook hier betekent de = “wordt” ipv “is”. Deze waarde van s wordt gekoppeld aan de waarde
van t.

Hieronder staat het model zoals we dit normaal gesproken noteren.

Ernaast staan de eerste 10 waarden van dit model.
Regel Model Startwaarden Berekening t s ∆s
1 t = t + ∆t t=0 1 0.5 1.25 1.25
2 ∆s = v ∙ ∆t ∆t = 0,5 2 1 2.50 1.25
3 s = s + ∆s v = 2,50 3 1.5 3.75 1.25
s=0 4 2 5.00 1.25
5 2.5 6.25 1.25
*dit is wel een relatief eenvoudig model; de variabelen 6 3 7.50 1.25
zijn constant en zelfs het stuk weg dat afgelegd wordt 7 3.5 8.75 1.25
is in ieder tijdsperiode constant. 8 4 10.00 1.25
9 4.5 11.25 1.25
10 5 12.50 1.25
Bij een model kan de computer automatisch een grafiek tekenen. Hij zet dan de tijd tegen de afstand uit; hij
neemt het eerste tijdstip en zet daarbij een stipje dat overeenkomt met de afgelegde afstand.

Als we een blok beton uit een vliegtuig laten vallen dan kunnen we met een model kijken wat er gebeurd met de
snelheid (en dus de afgelegde weg op een bepaald moment). Iedere stap laten we de computer ook berekenen
wat de luchtweerstand is die het blok beton ondervindt. Deze weerstand is gelijk aan een constante maal het
kwadraat van de snelheid van het blok. Zolang de snelheid toeneemt, neemt de weerstand ook toe. Er wordt
toegewerkt naar een punt waar de snelheid niet meer zakt en of stijgt.

We krijgen nu dus een veel ingewikkelder model, dat niet meer met middelbare school wiskunde uit te rekenen
is. Dat is het grote voordeel van modellen; je kunt er situaties mee bekijken die niet meer uit zijn te rekenen met
wiskunde.

53
 Model met bijbehorende grafieken
Regel Model Startwaarden
1 t = t + ∆t t=0
2 Flw = k ∙ v2 ∆t = 0.1
3 Fr = Fz - Flw m = 80
4 a = Fr / m g = 9.8
5 ∆v = a ∙ ∆t Fz = m ∙ g
6 v = v + ∆v k = 0.22
7 ∆y = v ∙ ∆t v=0
8 y = y + ∆y y=0
9 h = h0 - y h0 = 1600

Dit model is dus wiskundig gezien veel ingewikkelder.

Het is voor de computer echter een kleine moeite om dit
uit te rekenen; binnen enkele seconden heeft hij beide
grafieken op het beeld staan.

54
 Hoofdstuk 17: Radioactiviteit
§1 De bouw van atomen
Een atoom bestaat uit een atoomkern die wordt omgeven met elektronen (deeltjes met een negatieve lading).
Het atoom zelf is elektrisch neutraal, dus de positieve lading van de kern is even groot als de negatieve lading
van de elektronen eromheen. Een atoom bestaat voor het grootste deel uit lege ruimte; elektronen bewegen in
cirkelvormige banen op een relatief heel grote afstand van de kern. De massa van de kern is
zoveel groter dan die van alle elektronen samen dat de kern eigenlijk alle massa van het
atoom bezit. Elk chemisch element heeft zijn eigen soort atomen. Ieder verschillend
soort atoom heeft een verschillende kern en meestal ook een verschillend aantal
elektronen. De lading van een elektron is de kleinst bekende (negatieve) lading die
er bestaat en wordt weergegeven met het symbool -e. Dit wordt ook wel de
elementaire lading genoemd. Je kunt deze lading uitdrukken in Coulomb. In tabel 7
kun je vinden dat er geldt dat 1e = 1,602∙10-19 C. Hiernaast staat het model van het
element Boor. Omdat er vijf elektronen om de kern zweven, heeft de kern dus een
lading van +5e. In BINAS tabel 104 staan alle elementen. Het getal linksonder ( 5B)
geeft aan dat er vijf elektronen om de kern zweven. Voor ieder element is dat getal
verschillend en wordt dus gebruikt om onderscheidt te maken tussen de verschillende
elementen. Het wordt ook wel het atoomnummer Z genoemd en is het aantal protonen dat in de kern zit.
Waterstof (Z=1) is het kleinste atoom dat bestaat. De kern bestaat alleen uit een proton en er zweeft één elektron
omheen. De lading van een proton wordt aangegeven met het symbool +e. De massa van een proton is 1,7∙10-27
kg (tegen 9,1∙10-31 kg van een elektron). Nu blijkt echter dat de massa van een fluorkern (Z=9) niet 9 maar 19
keer zo groot is als die van een proton! Er zitten ook nog 10 neutronen (N) in de kern. Ze hebben geen lading en
de massa is bijna gelijk aan die van een proton. Het atoomnummer van fluor is dus 9, het massagetal (A) is 19!
Voor het massagetal van een atoom geldt: A = Z + N. Isotopen zijn stoffen met hetzelfde atoomnummer maar
met een verschillend massagetal. Er zitten dus meer neutronen in de kern. Zo zijn deuterium ( ) en tritium(
) isotopen van waterstof ( ). Het getal linksboven is het massagetal A. In BINAS tabel 25 vind je veel
nuttige informatie over isotopen! Met de notatie bedoelen we 1) een bepaalde atoomsoort, 2) één atoom
van die atoomsoort en 3) de kern van het atoom (dus zonder de elektronen!).

§2 Kernstraling
Bij straling is altijd sprake van een bron die de straling uitzendt, een medium dat de straling als het ware
vervoert, én een voorwerp dat de straling ontvangt. Bij straling geldt dat er altijd transport van energie plaats
vindt. Bij straling maken we onderscheid tussen elektromagnetische straling en straling die niet bestaat uit
fotonen. Elektromagnetische straling bestaat uit pakketjes energie (fotonen) die met ongeveer 3,0∙10 8 meter per
seconde bewegen. De andere vorm van straling bestaat uit materiedeeltjes die langzamer dan 3,0∙108 m∙s-1
bewegen. Voorbeelden hiervan zijn α-straling en β-straling. Deze vorm van straling blijkt uit de kernen van
atomen te komen (vandaar de naam kernstraling). Dit verschijnsel heet radioactiviteit. Radioactieve straling is
fout, omdat niet de straling maar de stof radioactief is.
Kernstraling is veel energierijker dan elektromagnetische straling en heeft ioniserend vermogen.
Atoomsoorten die de mens zelf heeft gemaakt zijn allemaal radioactief, we noemen dit kunstmatige
radioactiviteit. Er is natuurkundig gezien geen verschil tussen natuurlijke en kunstmatige radioactiviteit. Er
bestaan drie soorten kernstraling; α-, β en γ-straling.
• α-straling bestaat uit deeltjes, om precies te zijn heliumkernen. Deze bestaat uit twee protonen en twee
neutronen en wordt dus aangegeven met . De lading is +2e vanwege de twee protonen. De snelheid van α-
deeltjes is verschillend, deze hangt af van de atoomsoort (5-10% van de lichtsnelheid). Als een α-deeltje tegen
een atoom of molecuul botst dan schieten ze daar een elektron vanaf. Dit ioniserende vermogen is heel groot bij
α-deeltjes. Bij iedere botsing raakt het echter veel kinetische energie kwijt, dus is het doordringend vermogen
(hoe ver het deeltje komt) niet groot. De afstand die het deeltje in materie aflegt wordt de dracht genoemd.
• β-straling bestaat ook uit deeltjes, elektronen. De snelheid (30-99% van de lichtsnelheid) van deze β-deeltjes
is verschillend, maar niet afhankelijk van de atoomsoort! Het ioniserende vermogen is veel kleiner dan dat van
α-deeltjes. Hierdoor is het doordringend vermogen wel veel groter.
• γ-straling bestaat uit fotonen en is dus elektromagnetische straling! Hierdoor is de snelheid gelijk aan de
lichtsnelheid. Dit is de energierijkste vorm van elektromagnetische straling. Het ioniserend vermogen van γ-
straling is weer veel kleiner dan dat van β-straling, en het doordringend vermogen veel groter. Een kern kan óf
55
α-deeltjes óf β-deeltjes uitzenden, waarna in beide gevallen een γ-foton kan worden uitgezonden. Veel
radioactieve stoffen zenden zoveel straling uit dat ze levens-gevaarlijk zijn. Lood heeft een hele hoge dichtheid
en heeft een groot absorberend vermogen zodat er veel straling tegengehouden wordt.

§3 Aantonen van ioniserende straling

Om ioniserende straling op te vangen zijn speciale apparaten ontwikkeld. Het eenvoudigst is de badge. Deze
bevat een fotografische plaat die zwart kleurt bij blootstelling aan straling en is dus een indicatie van de
hoeveelheid straling waar iemand aan is blootgesteld.
• Een tweede instrument is het bellenvat. Hierin zit vloeibare waterstof (T = 26K, p = 400kPa) dat op het punt
staat om te gaan koken. Om iedere onregelatmigheid (stofje, ion) in de vloeistof vormt zich een belletje als het
gaat koken. De waterstof is zo puur dat bellen zich alleen rond ionen kunnen vormen, die op hun beurt gevormd
worden door kernstraling die van waterstofdeeltjes het elektron afrukt. Ieder α- en/of β-deeltje laat een spoor
ionen achter, wat waarneembaar is doordat er bellen rond die ionen vormen. De banen van deze deeltjes worden
berekend door de computer die kijkt naar de bellen die in de vloeistof zijn ontstaan. Dit is een verouderde vorm
van stralingsdetectie.
• Het bekendste is wel de geigermüllerteller (GM-
buis). Een GM-buis kan zowel deeltjesstraling als
elektromagnetische straling waarnemen. In een
met gas onder lage druk gevulde cilinder
steekt een metalen pen (P), geïsoleerd van de
cilinder. Deze pin is met de pluspool van een
spanningsbron verbonden, de cilinder zelf met de minpool. De
spanning van de spanningsbron is net iets lager dan de
doorslagspanning (de spanning waarbij er een vonk kan overslaan.

Er loopt dus geen elektrische stroom.

Als er bv. een α-deeltje door het mica venster (M) komt dan worden een aantal gasmoleculen geïoniseerd. De
ontstane ionen bewegen zich naar de cilinderwand en de elektronen naar de pen. Omdat een elektron een kleine
massa heeft krijgt het een veel grotere versnelling dan het ion. Hierdoor krijgt het een ioniserende werking en
ioniseert dat elektron weer andere gasmoleculen zodat er een hele lading elektronen op de pen komt. Dit noemt
men een gasontlading. De elektronen worden via de weerstand R naar de cilinderwand C getransporteerd zodat
er even een elektrische stroom loopt. Met een geiger-müllerteller kun je het aantal energierijke deeltjes/fotonen
tellen, radioactieve stoffen opsporen en de dracht van deeltjes bepalen (door de dikte van het mica venster te
variëren).
• Een dradenkamer is een samenvoeging van meer dan duizend GM-buizen. De helft van de draden (pin P in het
vorige voorbeeld) staat loodrecht op de andere helft. Door deze opstelling wordt het mogelijk om de baan van
een invallend ioniserend deeltje te bepalen. Een passerend deeltje veroorzaakt een flink aantal kleine
gasontladinkjes die als vonkjes te zien zijn. Als deze gefotografeerd worden (of met een sensor waargenomen
door de computer) kan een computer de precieze baan en de kinetische energie van dat deeltje berekenen. Dit is
de opvolger van het bellenvat en heeft als voordeel dat het veel sneller detecteert en nauwkeuriger is.

§4 Verval van atoomkernen

Het atoomnummer geeft aan wat de lading is van de kern van een deeltje, en dit gebruikt men om notaties voor
een proton, neutron en elektron te formuleren ( , , ). I.p.v. wordt het symbool γ gebruikt voor
een γ-foton. Ongeveer 20% van de natuurlijke atomen is radioactief. Alle kunstmatig gemaakte atomen zijn
radioactief.
• Een α-straler kan zomaar een α-deeltje uitstoten. Een voorbeeld van zo’n stof is . Omdat er twee
protonen en twee neutronen van de kern worden gesplitst ontstaat er een nieuwe kern. Deze kern heeft
atoomnummer 90 – 2 = 88 en massagetal 232 – 4 = 228. Dit blijkt de stof radium te zijn. Dit fenomeen kunnen
we noteren met een zogenaamde vervalvergelijking. Deze ziet er als volgt uit: . Dit is géén
chemische reactie omdat er een element verandert in een ander element! De kern verandert van samenstelling
56
dus noemen we dit een kernreactie. Hierbij geldt dat de totale lading gelijk blijft, en het totale aantal
kerndeeltjes gelijk blijft. Het spontaan uiteenvallen van een kern noemen we radioactief verval en wordt ook
wel desintegratie genoemd.
• Een β-straler zendt een elektron uit als het vervalt, maar er zitten helemaal geen elektronen in de kern! In de
kern van een β-straler valt een neutron uiteen in een proton en een elektron. Dit elektron verlaat dan met zeer
hoge snelheid de kern. De reactievergelijking hiervoor is: . Als de hierboven gevormde
radiumisotoop vervalt dan komt er een elektron vrij en wordt het atoomnummer verhoogt met 1 (er komt een
proton in de plaats van een neutron dus de totale massa blijft gelijk).
. Dit ontstane isotoop is ook weer radioactief en is een β, γ-straler. De kernreactie is:
. Dit gaat zo door tot er een stabiele kern ontstaan is (in dit geval ). De kernen van
radioactieve stoffen worden ook wel instabiel genoemd. Als er in BINAS tabel 25 vermeld staat dat er een γ-
foton wordt uitgezonden dan wordt dat gedaan door de dochterkern (de kern die ontstaan is nadat de originele
kern is vervallen).

§5 Het tempo van radioactief verval

Natrium-24 is een kunstmatige β-straler en vervalt als volgt:
. Dit magnesium is stabiel en zendt dus geen
deeltjes uit. Als je met een GM-buis kijkt naar de hoeveelheid β-
deeltjes die voorbij zijn gekomen dan krijg je een goede indruk
van het aantal kernen dat in die tijd vervallen
is. Het aantal kernen dat per seconde vervalt heet de activiteit (symbool
A). De eenheid hiervan is becquerel (Bq). De halveringstijd van een
radioactieve stof is de tijd waarin de activiteit gehalveerd is. Het
symbool voor de halveringstijd is t½ of τ.
Het aantal door de GM-buis getelde deeltjes is maar een klein deel van
het daadwerkelijk uitgezonden deeltjes, maar het aantal per seconde
getelde deeltjes is wel evenredig met de activiteit van een stof. Het
verval van radioactieve kern is een statistisch proces. De kans dat je met
een dobbelsteen een even getal gooit is 50%, maar na honderd worpen kan
je net zo goed 47 of 53 maal een even getal hebben gegooid. Daarom is de lijn in de grafiek hiernaast geen
kromme maar een beverige lijn. Er valt niet te voorspellen waneer één specifiek kern vervalt, maar wel dat
binnen t½ ongeveer de helft van het aantal kernen vervalt. Als een atoomsoort een kleine halveringstijd heeft
dan zijn de kernen instabieler dan de kernen van een stof die een grotere halveringstijd hebben.
Omdat we niet kunnen zien wanneer een stof radioactief is moeten we er zorgvuldig mee omgaan. Een stof met
kleine halveringstijd geeft weinig problemen, het hoeft niet lang opgeslagen te worden voordat de activiteit tot
0 is gedaald. Stoffen met een hele grote halveringstijd zijn een groter probleem, ze moeten lang opgeborgen
blijven wat gevaren oplevert. Zo kunnen we vergeten waar het ligt, of kunnen terroristen het later opgraven.
Halveringstijden kunnen niet beïnvloed worden door temperatuur of druk. Voor het aantal kerndeeltjes dat
aanwezig is kunnen we de volgende formule gebruiken: N(t) = N(0) ∙ (½)n. Hierbij is N(t) het aantal kernen op
tijdstip t, N(0) het aantal kernen op t=0 en is n het aantal halveringstijden. Deze n is te berekenen door de
gepasseerde tijd te delen door de halveringstijd: n = t / τ. Dit
levert de volgende formule op: N(t) = N(0) ∙ .
Hiermee kun je op ieder tijdstip het aantal radioactieve
kernen dat over is berekenen. Met deze formule kun je ook een
vervalkromme tekenen. Zo’n kromme is ook experimenteel te
verkrijgen door een GM-buis op een schrijver aan te sluiten.
Met deze vervalkromme kun je op ieder tijdstip t de activiteit
bepalen. Hiervoor teken je de raaklijn aan de grafiek en bepaalt
daarvan de steilheid. Omdat de activiteit het aantal kernen is
dat per seconde vervalt, en de steilheid van de grafiek
overeenkomt met , is de absolute waarde van de
steilheid van de grafiek gelijk aan de activiteit van de stof op tijdstip t. In formule: . A(t) =
A(0) ∙ geldt ook omdat de activiteit gelijk is aan het aantal nog aanwezige kernen.

57
 §6 Ioniserende straling: risico en veiligheid
Iedereen staat constant bloot aan kosmische straling; energierijke deeltjes (ioniserende straling) die uit de
ruimte op de aarde komen. In de aardkorst komen ook radioactieve deeltjes voor die in de categorie natuurlijke
straling vallen (uranium-238, thorium-232). Hierdoor komen er radioactieve deeltjes in water en voedsel en dus
in de mens, maar vormen geen gevaar. Vanaf het begin van de 20 e eeuw gebruikt men kunstmatige straling,
men ging kern- en röntgenstraling gebruiken in de gezondheidszorg en industrie. Achtergrond straling kan
zowel uit kunstmatige als natuurlijke bronnen komen en bij meting van een monster wordt deze
achtergrondstraling over het algemeen ook gemeten.
Ioniserende straling kan ernstige gevolgen hebben in levende cellen doordat de ontstane ionen een ongewenste
chemische reactie opwekken die de werking van de cellen ernstig verstoort. Op deze manier kunnen er mutaties
ontstaan; de cel stopt met delen of gaat als een gek delen (dan spreekt men van tumor vorming). Mutaties in de
geslachtscellen worden doorgegeven aan het nageslacht.
Om straling te kunnen vergelijken spreekt men over stralingsdosis. Dit geeft aan hoeveel stralings-energie er
per kilogram bestraalde massa wordt geabsorbeerd. De eenheid is gray (Gy). 1 Gy = 1 J∙kg-1.
De soort straling speelt ook een rol bij het gevaar van straling, niet alleen de dosis. Er word ook onderscheidt
gemaakt tussen inwendige en uitwendige bestaling. Uitwendige α-straling is vrijwel onschadelijk (de α-deeltjes
komen niet door de bovenste laag van de huid - die bestaat uit dode cellen - zodat ionvorming geen kwaad kan).
β-straling is al wat gevaarlijker, maar vooral γ-straling is gevaarlijk omdat deze diep in het lichaam ionisaties
kan veroorzaken. straling factor
Om de schadelijkheid van verschillende soorten straling te kunnen vergelijken heeft men röntgen 1
een weegfactor. Bij een even grote hoeveelheid straling is α-straling 20 keer zo schadelijk β 1
als β-straling. De factor van de neutronen is afhankelijk van de kinetische energie van het γ 1
deeltje. Het dosisequivalent is gelijk aan de stralingsdosis maal de weegfactor ervan. De neutronen 3-10
eenheid is de sievert (Sv), waarbij 1 Sv = 1 J∙kg-1. protonen 10
Als we kijken naar de stralingsbelasting van de gemiddelde Nederlander dan blijkt die als α 20
laagste van de wereld te zijn, ongeveer 2 mSv per jaar. Kunstmatige stralingsbelasting
bestaat bijna helemaal uit gezondheidszorg (voornamelijk röntgenonderzoek). Een commissie heeft bekeken
wat de maximale stralingsbelasting mag zijn, 5 mSv per jaar. Voor specifieke lichaamsdelen gelden over het
algemeen hogere normen (zie tabel 99E 99F in BINAS).
Om uitwendige straling te beperken moet men zo kort mogelijk blootgesteld worden aan de straling. Ook de
afstand moet zo groot mogelijk gehouden worden. Er geld namelijk net als bij geluid de kwadratenwet; n keer
zo ver weg is er een n2 keer zo kleine stralingsintensiteit. Ook moet er een goede afscherming van lood of beton
worden gebruikt. Dit zijn namelijk stoffen die zelfs γ-straling grotendeels kunnen absorberen. De
halveringsdikte van een materiaal is de dikte waarbij de intensiteit van de invallende γ-straling wordt
gehalveerd. Er geldt: I(x) = I(0) ∙ . Hierbij is I(0) de intensiteit van de straling op het materiaal en I(x) de
intensiteit na afstand x in de stof.

§7 Toepassingen van ioniserende straling

In de medische wereld kan ioniserende straling voor twee doeleneinden worden gebruikt.
- als hulpmiddel om een diagnose te stellen. Wordt stralingsdiagnostiek of radiodiagnostiek genoemd.
- als geneesmiddel (bij het behandelen van kanker). Wordt radiotherapie genoemd.
In de eerste categorie behoort het maken van röntgenfoto’s tot de meest toegepaste methode. Alle niet-
geabsorbeerde straling komt op een fotografische plaat. Bot absorbeert (door de grotere dichtheid) meer straling
waardoor de plaat op die plaatsen minder zwart is. Verschillende soorten weefsels zijn niet of nauwelijks te
onderscheiden, maar om een foto van de maag of darmen te maken gebruikt men een contrastmiddel. Iemand
moet dan een papje van bariumsulfaat eten, omdat dit röntgenstraling moeilijk doorlaat. De stralingsbelasting is
tegenwoordig veel minder door technische verbeteringen.
Een computertomograaf maakt scherpe afbeeldingen (CT-scan) in tegenstelling tot een röntgenfoto
die alle weefsels en botten over elkaar weergeeft. Zo’n tomograaf bestaat uit een buis die
gevormd word door allemaal detectoren waarin een röntgenbron om de patiënt heen draait. De
detectoren meten dan de straling die doorgelaten wordt waarmee een scherpe afbeelding
gemaakt kan worden. Een meting wordt echter in één vlak gemaakt; er ontstaan allemaal
plakjes. Één zo’n dwarsdoorsnede noemen we een tomogram (tomos is Grieks voor plak).
Met kernstraling is echter ook onderzoek mogelijk. Zo neemt de schildklier bijvoorbeeld jood op.
Als er behalve “gewone” joodatomen ook I-123 (bij verval van I-123 komt γ-straling vrij) aanwezig
is kan doormiddel van γ-detectie bekeken worden waar de joodhoudende stof zich in de schildklier bevindt. Het
beeld dat hiermee verkregen wordt heet een scintigram of gammascan. Deze methode kan voor vrijwel ieder

58
orgaan worden gebruikt. De radioactieve stoffen (uitsluitend γ-stralers met een zo klein mogelijk halveringstijd)
bevinden zich in andere speciaal gemaakte stoffen, die de eigenschap hebben naar een specifiek orgaan te gaan.
De stof in kwestie (daarnet I-123) wordt hier gebruikt om te volgen waar de stof naartoe gaat; het is een tracer.
Radiotherapie wordt vrijwel uitsluitend bij kankerpatiënten gebruikt. Kanker is een verzamelnaam voor
lichaamscellen die ongeremd delen. Dit kan behandeld worden met operaties, bestraling, medicijnen of een
combinatie van die mogelijkheden. De straling wordt dan gebruikt om tumorcellen te doden of in ieder geval de
groei ervan te beperken. Dit kan zowel inwendig als uitwendig. Bij uitwendige bestraling wordt gebruik
gemaakt van een apparaat dat zachte tot zeer harde röntgenstraling kan generen of een apparaat dat een γ-bron
bevat (kobalt-60). Bij inwendige bestraling worden kleine gesloten radioactieve bronnetjes gebruikt
(bijvoorbeeld een holle naald met een paar milligram cesium-137 erin). Deze worden dan dichtbij of in het te
bestralen weefsel geplaatst. Tumoren in een vergevorderd stadium kunnen niet altijd genezen worden, maar
door de technologische vooruitgang kunnen tumoren steeds eerder worden ontdekt zodat de kans op genezing
groter is.
In de industrie wordt ook ioniserende straling gebruikt. Bijvoorbeeld voor het controleren van de dikte van een
plaatmateriaal tijdens het walsen. Een verandering in dikte vertaalt zich in een verandering in doorgelaten
straling, waardoor de afstand tussen de walsen automatisch kan worden aangepast.
Bij een rookmelder wordt de lucht in de melder door de α-straler americium geïoniseerd waardoor het elektrisch
geleidend wordt. Als er rook in de melder komt wordt de ionisatiestroom onderbroken en klinkt het alarm. Ook
kan men met behulp van röntgenstraling lasnaden bij koppelingen van pijpleidingen controleren. Met behulp
van radioactieve vervalprocessen kan men bepalen hoe oud iets is. Als het organische stoffen betreft kan men
gebruik maken van de koolstof-14 methode. Gaat het echter om gesteentes dan kan óf uranium-238 óf kalium-
40 een rol spelen.
Ook hier kan een radioactieve stof als tracer worden gebruikt. Zo meet rijkswaterstaat de verplaatsing van
zandbanken door ze radioactief te “merken”.
Om te kijken hoe een stof zich in een bepaald organisme verspreidt kan een kleine hoeveelheid fosfor-32
worden toegevoegd aan die stof (bijvoorbeeld in de vorm van fosfaat).

59
 Hoofdstuk 18: Atoomfysica !!!NIET CSE!!!
§1 Spectraallijnen en energieniveaus
Als we licht bekijken dat door atomen in gastoestand worden uitgezonden - nadat deze door een tralie of prisma
wordt gesplitst - zien we een emissielijnenspectrum. Uit dit spectrum kan informatie over het soort atomen
worden gehaald. Voor een emissielijnenspectrum gelden drie regels:
1) Emissielijnenspectra zijn afkomstig van lichtgevende gassen of dampen die uit afzonderlijke atomen of
ionen bestaan.
2) Een lijnenspectrum wijst erop dat zulke gassen of dampen alleen maar fotonen uitzenden die een
bepaalde energie-inhoud hebben.
3) Elk verschillend gas/damp heeft zijn eigen, kenmerkende lijnenspectrum.
Als je echter licht door zo’n gas of damp stuurt, worden fotonen met dezelfde frequentie als dat ze uitgezonden
worden onder bepaalde omstandigheden geabsorbeerd. Je krijgt dan precies het tegenovergestelde van een
lijnenspectrum, we noemen dit een absorptielijnenspectrum.

Als de golflengte van een spectraallijn bepaald is, kan de energie van zo’n foton worden berekend. Dit kan met
de volgende formules:

}
De energie-inhoud van een foton wordt vaak uitgedrukt in elektronvolt in plaats van
Joule. Het voordeel is dat een foton vaak een energie-inhoud heeft van enkele
elektronvolt. 1,00 eV = 1,6022∙10-19 J.

Normaalgesproken kunnen atomen in een gas geen energie afstaan, we spreken dan
over de grondtoestand. Ze hebben op dat moment dus de kleinst mogelijke hoeveelheid
inwendige energie. In een gasontladingsbuis kan een atoom in een aangeslagen toestand
gebracht worden. Een atoom heeft dan meer inwendige energie, die hij weer kwijt raakt.
Dit gebeurd door het uitzenden van licht. De verschillende aangeslagen toestanden
kunnen we weergeven in een energieniveauschema (zie figuur aan de rechterkant).
Er zijn meerdere aangeslagen toestanden mogelijk en bij iedere overgang hoort een
verschillend energieverschil. Het energieverschil is direct verantwoordelijk voor frequentie
licht die uitgezonden wordt. Aangezien de het hele energieverschil in het foton komt, geldt de bovenstaande
formule.
Hieruit volgt automatisch de formule voor de golflengte van het foton voor een bepaalde energieovergang:
 met , met

Als er maar genoeg energie aan een atoom wordt toegevoegd, kan het een elektron kwijtraken. Als dit gebeurd
spreken we van de ionisatie van een atoom. De energie die hiervoor vanuit de grondtoestand nodig is heet de
ionisatie-energie. Om een atoom te ioniseren moet je evenveel of meer dan de ionisatie energie toevoegen,
daarom wordt de ionisatie-energie in een energieniveauschema als een gebied getekend.

§2 Atoommodel van Bohr

Eerst dacht men dat atomen ondeelbare minuscule bolletjes waren. Toen bleek dat er elektronen uit atomen
konden komen moest dat model worden aangepast en wel zo dat atomen bestaan uit positieve bolletjes waarop
over de hele oppervlakte negatieve elektronen verspreid waren (Thompson). Rutherford paste het nog verder
aan: het atoom bestaat uit een positief geladen kern die omgeven wordt door negatieve elektronen. Het aantal
elektronen is daarbij gelijk aan het atoomnummer Z op het periodiek systeem. Omdat het atoom elektrisch
neutraal is moet de kern dus +Z∙e geladen zijn (e is de elementaire lading). De elektronen staan op relatief grote
afstand van de kern, bovendien is de massa van de elektronen veel kleiner dan die van de kern.
Bohr ging nog een paar stappen verder, en ging er vanuit dat elektronen zich enkel in specifieke banen
(stationaire banen) om de kern konden bewegen. Bij het draaien in die baan wordt geen straling uitgezonden:
bij elke baan hoort een bepaalde waarde voor de energie van het elektron. Als het elektron nu van een verder

60
gelegen baan naar een baan dichter bij de kern gaat, komt er energie in de
vorm van straling vrij. Er wordt energie uitgezonden volgens
.
En – Em is hierbij het energieverschil als het elektron van de n-de baan
naar de m-de baan verspringt. Hoe verder de baan van de
kern ligt, des te groter de energie die het elektron
bezit. De grondtoestand is de baan waar het elektron het
dichts bij de kern is. Als een elektron naar een
verder gelegen baan springt, spreken we van een aangeslagen toestand.
Hiervoor is echter wel energie nodig, bijvoorbeeld een pakketje licht.
Ook kan een ion of elektron op een atoom botsen met hetzelfde effect, we
spreken dan van een botsingsaanslag. Een atoom in aangeslagen toestand staat zijn
energie binnen korte tijd (10 s) weer af, het atoom valt terug naar
-8

een lagere toestand. Als een atoom in de tweede aangeslagen

toestand is, kan het op twee manier terugvallen. In één stap naar
grondtoestand én via de eerste aangeslagen toestand in twee
stappen. Zie de figuur links.

§3 Het Foto-elektrisch effect (1)

Met licht kun je elektronen vrij maken uit een metaaloppervlak. Dit noemt men het foto-elektrisch effect.
Een fotocel is een vacuüm gezogen glazen buisje waarvan de binnenwand bedekt is met een
lichtgevoelig metaal. Voorbeelden van deze metalen zijn natrium, kalium en cesium. Dit laagje is de
fotokathode K. Als er licht op het metaal valt kunnen er elektronen ontsnappen, die op hun beurt weer
naar de anode A kunnen bewegen. Die anode is slechts een metaaldraadje en geen metaalplaatje om zo
weinig mogelijk licht te onderscheppen. De kathode en anode zijn verbonden met de aansluitpinnen
van de fotocel.
Als we een kalium fotocel nemen en we laten er monochromatisch licht opvallen dan blijkt dat licht met
een golflengte groter dan 551 nm geen elektronen vrijmaakt. Licht met een golflengte kleiner dan 551
nm is wel in staat elektronen vrij te maken. In dit geval spreken we van foto-emissie. Om foto-emissie te
krijgen moet de golflengte van het opvallende licht kleiner zijn dan de grensgolflengte (λgrens). Bij kalium is
de grensgolflengte dus 551 nm. Omdat de frequentie een inverse is van de golflengte, moet de frequentie van
het licht groter zijn dan grensfrequentie. Ieder metaal heeft zo zijn eigen grensgolflengte (BINAS Tabel 24).
Geleidingselektronen kunnen niet zomaar uit het metaaloppervlak vrij worden gemaakt, hier is een bepaalde
energie voor nodig. Dit noemen we de uittree-energie of uittree-arbeid (Wu). Ook deze uittree-energie is
afhankelijk van de metaalsoort en is tevens in tabel 24 van BINAS te vinden.
Einstein nam aan dat licht uit energiepakketjes bestaat, deze pakketjes noemde hij fotonen. Ook nam hij aan dat
een elektron slechts de energie van één foton op kon nemen. Hieruit volgt een verklaring voor het foto-
elektrisch effect. Een geleidingselektron heeft een bepaalde energie nodig om vrij gemaakt te worden uit een
metaal. Omdat een elektron slechts de energie van één foton kan absorberen, moet de energie van een
foton dus groter zijn dan de uittree-energie om een elektron vrij te maken. De energie die teveel aan
een elektron wordt gegeven door een foton wordt omgezet in kinetische energie van het elektron.
Daarom kunnen we schrijven:
ofwel:
Als de frequentie van het licht precies gelijk is aan de grensfrequentie, wordt een elektron wel vrij
gemaakt maar krijgt het geen kinetische energie meer. Hierdoor kunnen we schrijven:

61
 §4 Het Foto-elektrisch effect (2)
We nemen een fotocel in een elektrische schakeling op zodat we
de stroomsterkte en spanning over de fotocel kunnen meten, en
waar bovendien ook nog eens een spanningsbron waarvan we de
spanning kunnen regelen in is opgenomen. Deze spanningsbron
kunnen we zo schakelen dat het de elektronen versnelt (links) of
juist afremt (rechts). In het laatste geval is dan namelijk de
spanning tegengesteld aan de opgewekte spanning van de
fotocel. Als we nu gaan meten bij verschillende spanningen
krijgen we een grafiek zoals hieronder.

Als er geen spanning is over de fotocel gaat er tóch stroom lopen. Dit komt doordat elektronen die vrijgemaakt
worden een kinetische energie hebben en dus toevallig de anode raken. Van Q tot R (de spanning neemt toe)
worden de elektronen steeds meer aangetrokken door de anode, de banen van de elektronen worden door de
spanning veranderd. Bij een spanning groter dan die van punt R worden alle elektronen door de anode
aangetrokken: de fotostroom is verzadigd. Als we nu een negatieve spanning nemen (de rechterfiguur van de
vorige pagina) remmen we de elektronen af. De stroomsterkte neemt hierdoor af. In punt P is de spanning zo
groot dat alle elektronen, zelfs die met de maximale kinetische energie, afgeremd worden voordat ze de anode
kunnen bereiken. De bijbehorende spanning noemen we de remspanning.
Maken we nu de lichtintensiteit groter, dan blijkt dat de stroomsterkte ook groter wordt, maar de remspanning
niet! Meer fotonen betekent namelijk dat er meer elektronen tegelijk vrij gemaakt kunnen worden, dus een
grotere stroomsterkte. De energie van afzonderlijke fotonen blijft gelijk, dus de maximale kinetische energie
blijft gelijk, waardoor de remspanning ook gelijk blijft.
Als we nu een andere kleur monochromatisch licht gaan gebruiken (waarbij er evenveel fotonen tegelijk op het
metaal vallen) , dan blijkt de verzadigingsstroom gelijk te zijn. Een foton van blauw licht bezit echter meer
energie dan een foton van groen licht waardoor een foton van blauw licht een elektron een grotere maximale
kinetische energie kan geven. Hierdoor neemt de remspanning toe.
De snelheid van een deeltje kunnen we uitdrukken in elektronvolt (zie elektrische velden in). De maximale
snelheid wordt bij de remspanning gereduceerd tot nul. Met andere woorden: De spanning maal de lading van
het deeltje is gelijk aan de maximale kinetische energie. We kunnen schrijven:
(dit is afgeleid van
)
Als we dus de remspanning weten kunnen we de maximale kinetische energie van elektronen die uit de kathode
ontsnappen berekenen.
Als we nu een grafiek maken waarbij we uitzetten tegen de frequentie van het opvallende licht,
krijgen we een rechte lijn. Dit is logisch, aangezien we de volgende formule kunnen herleiden:

}
(1)
(2)
ófwel:
(3)
Deze laatste vergelijking is een eerste graadsvergelijking in de vorm van y = a∙x – b
De steilheid van de vergelijking is dus niets anders h, de constante van planck!

62
 §5 Golfkarakter en deeltjeskarakter
Licht kan om verschijnselen te verklaren soms beter worden gezien als een golf, in andere juist beter als een
stroom deeltjes. Volgens Einstein bezit een foton niet alleen energie, maar ook impuls. Hierdoor gaat het
verdacht veel op een deeltje lijken. Een gewoon deeltje heeft kinetische energie ( ) en impuls (

). Een foton bezig energie ( ) en impuls ( ). Deze theorie is later ook met
proeven bevestigd. We kunnen niet zeggen wat licht nu precies is, we kunnen het ons niet voorstellen. Om het
te verklaren gaan we er vanuit dat het een dualistisch karakter heeft: het heeft zowel een deeltjeskarakter als een
golfkarakter. Deze twee karakters vullen elkaar aan zodat we verschijnselen kunnen verklaren.
Het feit dat licht op twee manieren te beschrijven is bracht De Broglie op het idee dat elektronen ook als een
golf beschreven zouden kunnen worden. Zo’n golf noemde hij een materiegolf. Hij ging er vanuit dat het
verband tussen de golflengte en impuls gelijk aan datzelfde verband bij fotonen. Daarom kunnen we schrijven:
of: .

Met onder andere het volgende experiment is dit ook

daadwerkelijk bewezen. Men schiet in een vacuüm
buis met een elektronenkanon elektronen
op een metalen plaatje, wat als tralie
dient. De elektronen worden nu
verstrooid en komen terecht op een
fluorescerende laag. Waar de elektronen de laag
raken licht de stof op. Als het metaal uit één groot
kristal bestaat krijgen we een interferentie patroon
zoals in de linker cirkel. Het patroon in de rechtercirkel krijgen
we als het metaal uit heel veel kleine kristalletjes bestaat. Bij het passeren
van de elektronen tussen de kristallagen door worden ze gebogen. De
openingen tussen de atomen hebben dus dezelfde functie als de
spleten van een tralie. De golflengte van een materiegolf wordt ook
wel de debrogliegolflengte genoemd.

Materiegolven zijn alleen een wiskundig hulpmiddel om bepaalde

verschijnselen te verklaren; ze hebben geen natuurkundige betekeneis.
De maxima bij het bovenstaande experiment geven de plaatsen aan waar de kans het grootst is dat de elektronen
het scherm raken. De minima geven dus de plaatsen aan waar de kans het kleinst is dat de elektronen het
scherm raken. Met een materiegolf kun je dus de kans berekenen dat een elektron zich op een bepaalde plaats
is. Daarom noemen we het ook wel een waarschijnlijkheidsgolf.
Overigens geldt dit niet alleen voor elektronen, ook voor ionen en neutronen is dit aangetoond.

Lichtmicroscopen hebben maar een beperkte vergrotingsfactor, als de

voorwerpen te klein worden dan wordt het licht om die voorwerpen heen
gebogen en kan er geen (scherp) beeld meer gevormd worden.
Dit probleem wordt opgelost met de elektronenmicroscoop. Elektronen kunnen
namelijk (door ze een grote kinetische energie te geven) een golflengte krijgen die
1.000 tot 10.000 keer zo klein is als die van zichtbaar licht. De functie van lenzen
wordt dan vervangen door magnetische velden die op de juiste manier worden
opgewekt door spoelen. Een elektronenkanon is het belangrijkste onderdeel van de
elektronenmicroscoop en bevindt zich bovenin het apparaat. De elektronen worden op
het preparaat geschoten, waarna er door de spoelen een scherp beeld van wordt gemaakt.
De microscoop moet wel vacuüm zijn, anders zouden de elektronen kunnen botsen op
luchtmoleculen.
We maken onderscheidt tussen een transmissie-elektronenmicroscoop - waar de
elektronen door het preparaat heen gaan - en een scanningelektronenmicroscoop, waar
de elektronen tegen het preparaat terugkaatsen.

63
 Hoofdstuk 19: Kernfysica
§1 Herhaling
Atomen bestaan uit twee soorten kerndeeltjes (nucleonen), protonen en neutronen. Een proton heeft een lading
van +e (e = 1,6∙10-19 C). Een neutron is elektrisch neutraal en heeft ongeveer dezelfde massa als een proton. Het
atoomnummer Z geeft het aantal protonen in de kern weer, het massagetal A de totale massa van het atoom en
het verschil zijn het aantal neutronen (N). Er geldt dan ook: A = Z + N. Een kern X geven we op de volgende
manier weer: , tevens is dit de notatie voor een atoom X. Isotopen hebben hetzelfde atoomnummer (Z)
maar een verschillend massagetal (A). Het enige dat verschilt is dus het aantal neutronen.
Kernstraling is straling die door kernen van radioactieve atomen wordt uitgezonden. Er zijn drie soorten
kernstraling: α-straling, β-straling en γ-straling. Een α-deeltje bestaat uit twee protonen en twee neutronen; een
heliumkern ( ). De snelheid van deze deeltjes is voor iedere atoomsoort die ze uitzendt verschillend. De
kinetische energie is dus een indicator voor de atoomsoort. Een β-deeltje is een elektron ( ). Deze deeltjes
kunnen hele verschillende snelheden hebben, maar iedere atoomsoort heeft wel een maximumsnelheid die ze
aan het β-deeltje mee kunnen geven. γ-straling is elektromagnetisch van aard en bestaat dus uit fotonen. De
snelheid is daarom de lichtsnelheid (c).
Bij het verval van een atoomkern gelden een aantal regels: (1) het totale aantal kerndeeltjes blijft gelijk en (2)
de totale lading blijft gelijk. De reactievergelijking die bij zo’n proces hoort heet een vervalvergelijking.
Een voorbeeld van α-verval is: . Een voorbeeld van β-verval is: .
Bij β-verval valt in de kern een neutron uiteen in een proton en een elektron. Dit elektron vliegt daarna met
grote snelheid het atoom uit.

§2 Nogmaals: verval van atoomkernen

Van de bekende deeltjes (proton, neutron en elektron) zijn antideeltjes ontdekt. Dit zijn deeltjes met de
tegengestelde eigenschappen van deze deeltjes. Zo is het positron ( ) het antideeltje van een elektron ( )
en heeft het dezelfde massa maar een positieve lading van +e! Het antiproton ( )heeft een lading van -e. Het
antineutron is ook elektrisch neutraal, maar de magnetische eigenschappen zijn bijvoorbeeld tegengesteld.
Naast α- en -verval is er ook -verval, waarbij in de kern een proton overgaat in een neutron en een
positron ( ). Het aantal protonen neemt dus af en het aantal neutronen toe.
Daarnaast is er K-vangst. Hierbij wordt er een elektron uit de K-schil de kern in getrokken en smelt met een
proton samen tot een neutron ( ). Net als bij -verval neemt het aantal protonen dus af en het
aantal neutronen toe. Doordat er nu een lege plaats is in de K-schil zal er een elektron terugvallen, waardoor er
een foton uitgezonden wordt.

§3 Beschietingen van atoomkernen

We maken bij kernreacties onderscheid tussen natuurlijke reacties en kunstmatige reacties. Bij natuurlijke
reacties vervallen instabiele kernen naar een andere kern zonder dat er andere factoren voor nodig zijn. Als we
een kunstmatige reactie op willen wekken moeten we een (stabiele) kern beschieten met een ander deeltje. Dit
kunnen α-deeltjes zijn, maar ook protonen, neutronen of ionen zoals een deuteriumkern. De eerste kunstmatige
kernreactie werd verkregen door een α-deeltje op een stikstof kern te laten botsen, waardoor een proton en een
zuurstof-17 kern ontstonden ( ). We noteren dit ook wel eens als een (α,p)-reactie, omdat
er een α-deeltje wordt opgenomen door de kern en er een proton vrijkomt.
Door kernen te beschieten kunnen er atoomsoorten gemaakt worden die in de natuur niet bestaan. Al deze
kunstmatige atoomsoorten zijn radioactief.
Er zijn nog meer beschietingen mogelijk dan alleen maar een (α,p)-reactie. Bijvoorbeeld:
- (p,α)-reactie ( )
- (p,γ)-reactie ( )
- (d,p)-reactie ( ). Een deuteron ( ) is de kern van een deuteriumkern ( ).
- Bij een beschieting met neutronen treden er meestal meerdere omzettingen om. Zo kunnen er heliumkernen
ontstaan, maar ook protonen, neutronen en fotonen!

64
Bij het beschieten van atoomkernen wordt onderscheid gemaakt tussen het beschieten met geladen deeltjes en
met neutronen. Het beschieten met een positief geladen deeltje is niet zo makkelijk, aangezien de kern zelf ook
een positieve lading heeft en het deeltje dus afstoot. Alleen als het deeltje een grote snelheid heeft kan het de
kern bereiken. Daarom gebruikt men deeltjesversnellers om geladen deeltjes een zeer hoge snelheid te geven
(een proton kan bijvoorbeeld een energie van 9∙1010 eV gegeven worden). Protonen en deuteronen hebben een
kleinere lading dan een α-deeltje, waardoor ze minder sterk worden afgestoten door de atoomkern.
Neutronen hebben dit nadeel niet: ze zijn elektrisch neutraal en worden dus niet door de kern afgestoten.
Hierdoor zijn ze echter ook niet af te buigen met een elektrisch/magnetisch veld: ze zijn stuurloos. Bovendien
zijn neutronen niet rechtstreeks aan te tonen: ze werken niet ioniserend waardoor er geen spoor achterlaten
wordt in een bellenvat en ze niet door een GM-teller worden geregistreerd. De aanwezigheid van neutronen is
alsnog te achterhalen door te kijken naar de verschillende deeltjes die ontstaan bij de reactie en wel geladen
zijn. Neutronen hebben geen lading waardoor ze niet versneld kunnen worden met een deeltjesversneller. Dit is
geen probleem, want juist met snelle neutronen treedt er geen kernreactie op. Een zeer snel neutron vliegt
namelijk dwars door de kern heen zonder te reageren omdat zijn verblijftijd in de kern te klein is.

§4 Equivalentie van massa en energie; kernenergie

Als in een vat met stikstofgas een energierijk α-deeltje op een stikstofkern botst verloopt deze reactie:
. Deze reactie voldoet aan de criteria: de totale kernlading blijft gelijk en het totale
aantal kerndeeltjes blijft gelijk. Omdat het aantal kerndeeltjes gelijk blijft verwacht je dat de massa voor de
reactie gelijk is aan de massa na de reactie. Nu blijkt echter dat ze slechtst ongeveer even groot zijn: bij deze
kernreactie bleek de massa een beetje toe te nemen. Einstein ontdekte dat massa kan worden omgezet in energie
en andersom. Hieruit volgt dus dat massa niets anders is dan een vorm van energie! Met andere woorden: massa
en energie zijn equivalent. Het verband tussen massa en energie is volgens Einstein: waarbij c de
lichtsnelheid is. Als we massa voortaan als een vorm van energie beschouwen, dan geldt de wet van behoud van
energie óók voor kernreacties. De energie die vrijkomt bij een reactie wordt de kinetische energie van de
ontstane deeltjes.
Als er bij een kernreactie massavermindering optreedt dan komt er energie vrij. Per reagerende atoomkern
bedraagt deze energiewinst enkele mega-elektronvolt. Kijken we naar een chemische verbrandingsreactie, dan
komt er per reagerend molecuul slechts een energie vrij van enkele elektronvolt! Dit betekent niet dat het
meteen een betere energievorm is: slechts een klein deel van de projectielen veroorzaakt een kernreactie. De
energie die daarbij vrijkomt is veel kleiner dan de energie die aan die projectielen moet worden geven: het is
niet rendabel. Alleen kernsplijting en kernfusie blijken rendabel te zijn.
Een extreem voorbeeld van het omzetten van energie in massa is paarvorming. Voor de reactie is er
alleen maar energie, en na de reactie alleen maar massa. We noemen dit creatie van (materie)deeltjes.
Als een foton vlak langs een zware atoomkern vliegt blijkt dat foton soms te verdwijnen en er een
positron en een elektron voor in de plaats te komen. . Dit kan ook met andere deeltjes
gebeuren: bijvoorbeeld een proton en een antiproton. Bij paarvorming wordt dus energie omgezet in
een deeltje met zijn antideeltjes.
Het tegenovergestelde is het omzetten van massa in pure energie, ofwel paarannihilatie. De
levensduur van een positron is zeer klein (een miljoenste seconde), want als het botst met een elektron
verdwijnt het onder der vorming van twee of die γ-fotonen ( ). Ook het antiproton heeft
een korte levensduur: bij de botsing met een proton treedt annihilatie op.

§5 Berekeningen over kernreacties

Voor atomen is een speciale massa eenheid ingevoerd. Deze noemt men de atomaire massa-eenheid (u). 1 u is
hierbij een twaalfde deel van een koolstof-12 atoom ≈ 1,66054∙10 -27 kg. Het massagetal (A) geeft het aantal
kerndeeltjes aan en is dus een geheel getal zonder eenheid. De atoommassa geeft de massa van het atoom aan in
u en zijn géén gehele getallen. In BINAS Tabel 25 staan alleen de massa’s van de complete atomen, dus
inclusief elektronen. Als we naar kernreacties kijken moeten we echter de kernmassa hebben, dus zonder de
elektronen. Daarom moeten we - als we gaan rekenen met atoommassa’s uit tabel 25 - de massa van de
elektronen horende bij die kern van de atoommassa aftrekken. Het verschil is maar heel klein, maar speelt bij
kernreacties wel degelijk een rol! We bekijken hoe dit gaat bij . In Tabel 25 vinden we dat de
atoommassa 191,96462 u is. Omdat het atoom elektrisch neutraal is moeten er evenveel elektronen zijn als
protonen: in dit geval 79. Een elektron heeft een massa van 5,4858∙10 -4 u. De massa van een AU-192-kern is
dus: 191,96462 u - 79∙5,4858∙10-4 u = 191,92128 u.
65
We willen weten hoeveel energie er vrijkomt bij de volgende reactie: . Daarvoor moeten
we weten wat de massa voor de reactie en de massa na de reactie was.
mvoor = m ( -kern) = m ( -atoom) - m (11 elektronen) = 23,99096 u - 11∙5,4858∙10-4 u = 23,98493 u.
Mna = m ( -kern) + m (elektron) = m ( -atoom) - m (11 elektronen) = 23,98505 u - 11∙5,4858∙10-4 u
= 23,97902 u.
Er heeft dus een massavermindering van 23,98493 u - 23,97902 u = 0,00591 u plaatsgevonden. In Tabel 7 van
BINAS is te vinden dat een massa van 1 u gelijk is aan 931,49 MeV. 0,00591 u is dus gelijk aan 0,0591∙931,49
= 5,51 MeV. Omdat het een massaverminderg betreft komt deze hoeveelheid energie vrij bij deze reactie.

§6 Bindingsenergie van kernen

Voor alle soorten kernen geldt dat de massa van de kern kleiner is dan de massa van
de individuele protonen en neutronen samen. Als losse protonen en neutronen
worden samengevoegd tot een kern dan neemt de massa dus af. De energie die
vrijkomt bij (bijvoorbeeld) het
samenvoegen van 2 protonen en twee
neutronen tot een -kern noemen we
de bindingsenergie. Als we een kern in
losse protonen en neutronen willen opsplitsen
moeten we dus energie toevoegen die gelijk is
aan de bindingsenergie. De bindingsenergie
neemt toe naarmate het massagetal toeneemt. In
de praktijk is het echter nog niet mogelijk om een
kern op die manier uiteen te laten vallen, of om
uit losse protonen en neutronen een kern te
vormen.
We kunnen de bindingsenergie ook verdelen over
de nucleonen in een kern. Als we dit voor alle
kernen doen dan krijgen we een grafiek zoals die
hiernaast staat. In het begin neemt de
bindingsenergie per kern toe, tot dat de
kern wordt bereikt bij een energie van 8,8 MeV. Hierna treedt er een gestage afname op. Middelgrote
kernen hebben dus de grootste bindingsenergie.
Bij kernsplijting wordt een zeer grote kern beschoten met bijvoorbeeld neutronen. Door deze beschieting splitst
de kern in twee middelgrote kernen. Uit de bovenstaande grafiek volgt dat de bindingsenergie per nucleon dan
groter wordt: er ontstaat energie, die afgestaan wordt aan de omgeving in de vorm van warmte.
Bij kernfusie worden twee zeer kleine kernen samengevoegd tot één grotere kern. Ook hierbij wordt de
bindingsenergie per nucleon groter en ontstaat er dus energie. Bij kernfusie komt meer vrij: de bindingsenergie
neemt sneller toe bij hele lichte elementen dan bij hele zware (steilheid van de grafiek).
Bij beide processen wordt een klein beetje massa omgezet in gigantisch veel energie. Zo’n massaverlies noemt
men ook wel een massadefect. Toen kernsplitsing en kernfusie ontdekt werden probeerde men ze toe te passen.
Zo ontstonden door kernsplijting de atoombom en de kernenergiecentrale. Door kernfusie is de waterstofbom
ontstaan en probeert men nog steeds een fusiereactor werkende te krijgen.

§7 Kernsplijting en kernfusie
Twee Duitse natuurkundigen ontdekten dat uranium-235 splijt als het beschoten wordt
met neutronen, waardoor er twee middelgrote kernen ontstaan. Het probleem met uranium
is echter dat uranium zoals we het in de natuur vinden voor 99,3%
uit uranium-238 bestaat en voor maar 0,7% uit uranium-235.
Ook komen er twee of drie nieuwe neutronen vrij
samen met een grote hoeveelheid energie. Nader
onderzoek leerde ook dat uranium-235 kernen
alleen maar gespleten kunnen worden door
langzame neutronen. De kinetische energie moet in de orde van
grote zijn van die van de moleculen in een pannetje kokend water. Snelle neutronen
hebben namelijk niet de tijd om in de kern een reactie aan te gaan.
De splijting van uranium-235 kan op meer dan 30 manieren verlopen, waarbij er steeds
66
andere middelgrote kernen ontstaan. Bij al deze splijtingen treedt een massadefect op waardoor energie ontstaat.
Bij de splijting van uranium-235 blijkt ongeveer 0,1% van de massa omgezet te worden in energie. Als 1
kilogram zuiver uranium-235 wordt gespleten dan wordt er 1 gram omgezet in energie, wat overeenkomt met:
J. Om deze hoeveelheid energie te creëren zou je drie miljoen kilogram
steenkool moeten verbranden.
Omdat de ontstane middelgrote kernen instabiel zijn, is het reactieproduct van kernreactoren radioactief. Voor
het opslaan van dit afval zijn drie gevallen te onderscheiden:
1) Als de halveringstijd van de gevormde atoomsoorten erg klein is, zijn ze door verval snel verdwenen.
2) Als de halveringstijd van de gevormde atoomsoorten enorm groot is vervalt het afval nauwelijks en is dus
niet gevaarlijk.
3) Atoomsoorten met een middellange halveringstijd (tientallen jaren) vormen een probleem: zulke
atoomsoorten vervallen in sterke mate en het duurt erg lang voordat de kernen vervalen zijn.

Bij het splijten van uranium-235 kernen d.m.v. een neutron komen ook weer neutronen vrij. Deze neutronen
kunnen ieder ook weer een splijting veroorzaken, enzovoorts. Er treden dus steeds meer splijtingen op. Daarom
noemen we dit een kettingreactie. Afhankelijk van de splijtingsproducten die ontstaan kunnen er twee of drie
neutronen ontstaan bij de splijting van uranium-235, gemiddeld blijkt dit 2,56 te zijn. We mogen hieruit echter
niet uit aannemen dat er ook daadwerkelijk een kettingreactie ontstaat. Een deel van de neutronen veroorzaakt
namelijk geen nieuwe splijting. Een neutron kan namelijk ook ingevangen worden door een uranium-238 kern.
De kans dat dit gebeurt is vrij groot, aangezien slechts 0,7% uranium-235 is. Bovendien kan een neutron
ontsnappen uit het uranium voordat het een kern treft. Een atoomkern is namelijk veel kleiner (orde van een
miljard keer) dan het atoom. Als je maar een kleine hoeveelheid uranium hebt is de kans dat een neutron een
kern raakt dus zeer klein. Om deze reden heb je een minimale massa nodig: de kritische massa. Voor zuiver U-
235 is dit ongeveer 50 kg. Stel dat er in een brokje uranium 100 neutronen voor een kernsplitsing zorgen en er
dus 256 nieuwe neutronen ontstaan. Van deze 256 ontsnappen er 140, waardoor er 116 effectief voor een
nieuwe splijting zorgen. De vermenigvuldigingsfactor is nu 116/100 = 1,16: de factor tussen het nieuwe aantal
neutronen en het oude aantal dat voor een splijting zorgt.
Als de factor groter is dan 1 neemt het aantal splijtingen steeds toe. Er ontstaat dan een lawineachtige toename.
De ontploffing van een atoombom is hier een voorbeeld van. Bij het opstarten van een kernreactor is de factor
iets groter dan 1, bijvoorbeeld 1,02.
Als de factor precies 1 is blijft het aantal splijtingen constant, dit is het geval bij een operationele kernreactor.
Als de factor kleiner is dan 1 sterft de reactie uit. Bij het uitzetten van een kernreactor wordt de factor
bijvoorbeeld 0,95 gemaakt.

Kernfusie is nog niet toepasbaar voor vreedzame doeleinde, maar toch is het leven op aarde er van afhankelijk.
De straling van de zon wordt namelijk veroorzaakt door de kernreacties die in de zon plaatsvinden. Als deze
straling niet op de aarde zou vallen zou de temperatuur slechts enkele graden boven het absolute nulpunt zijn.

§8 Kernreactor en fusiereactor
Met kerncentrales worden eigenlijk altijd centrales bedoeld waar kernsplijting wordt toegepast. Dit komt omdat
kerncentrales waar fusiereacties plaatsvinden nog niet bestaan. Het duurt namelijk nog tientallen jaren voordat
er een werkende fusiereactor staat.
Een voordeel van kerncentrales is dat ze geen luchtvervuiling veroorzaken en dus ook geen broeikaseffect.
Alleen het opslaan van radioactief afval met een middellange halveringstijd vormt nog een probleem. De
voordelen van kerncentrales (lagere prijs per kWh en geen milieuschade) wegen voor de Nederlandse regering
niet op tegen de nadelen van het opslaan van het radioactieve afval. Daarom wil men van de centrale in
Borssele af. Door de sluiting van deze centrale moet men meer energie uit het buitenland importeren, waar wel
op grote schaal kernenergie wordt opgewekt.

In de kernenergiecentrale noemt men het vat waar de reactie plaatsvindt de kernreactor. In deze reactor wordt
verrijkt uranium gebruikt, wat voor ongeveer 3% uit U-235 bestaat. Dit verrijkte uranium zit in tabletjes
opgesloten in dichtgelaste metalen pijpen. De reactieproducten blijven in de tabletjes achter. De pijpen die met
uranium gevuld zijn worden óf door grafiet óf door water omgeven. Deze stof noemen we de moderator. Deze
moderator dient de snelle neutronen die bij de kernreactie vrijkomen af te remmen. Dit omdat alleen langzame
neutronen een nieuwe reactie kunnen veroorzaken. Door botsingen met het grafiet of de waterstof atomen in
water verliezen de neutronen namelijk veel energie. De moderator mag echter geen neutronen invangen, anders
blijven er niet genoeg over voor de splijting. De afstand tussen de metalen buizen is zo gekozen dat deze groot
genoeg is om de snelle neutronen voldoende af te remmen. De moderator zorgt er dus voor dat de reactie in
67
stand word gehouden. Het aantal splijtingen per seconde (dus de hoeveelheid energie die vrijkomt per seconde)
wordt bepaald door de regelstaven. Deze bestaan uit bijvoorbeeld cadmium, omdat deze stof neutronen sterk
absorbeert. Door de regelstaven omlaag te schuiven tussen de metalen pijpen, wordt een deel van de snelle
neutronen geabsorbeerd en wordt de vermenigvuldigingsfactor dus kleiner. Bij een bepaalde stand van deze
staven is de factor precies 1 en is het vermogen constant. Men zegt dat de reactor dan kritisch is. Bij het
opstarten worden de staven hoger gezet om een grotere vermenigvuldigingsfactor te krijgen. Door het botsen
van de neutronen tegen het grafiet of het water krijgen deze stoffen een hogere temperatuur: een groot deel van
de kinetische energie van de neutronen wordt nu immers kinetische energie van het water/grafiet. Deze warmte
kan gebruikt worden om een turbine aan te drijven en op die manier elektrische energie op te wekken. Voor
kerncentrales gelden ontzettend strenge regels, omdat een klein foutje desastreuze gevolge kan hebben.

Om twee kernen tegen elkaar te laten botsen (zoals bij kernfusie) is een enorme snelheid nodig, beide kernen
zijn immers positief geladen en stoten elkaar dus af. Voor deze snelheid is een temperatuur nodig van 10 tot 100
miljoen graden Celsius. Bij deze temperaturen zijn de kernen en elektronen van elkaar gescheiden, en vormen
een mengsel van beide. Dit wordt ook wel een plasma genoemd en wordt soms gezien als de vierde fase.
Bij deze temperaturen zou de wand van het reactorvat direct verdampen. Om dit te voorkomen moet er
een sterk magnetisch veld aanwezig zijn zodat de elektrisch geladen deeltjes de wand niet kunnen
raken. De apparaten om deze temperaturen en magnetische velden te maken zijn er, maat het is nog
niet rendabel. Het verwarmen en onderhouden van deze elektrische velden kost namelijk zeer veel
energie, meer dan er opgewekt kan worden (dit komt mede door het feit dat de reacties maar heel kort
vol kunnen worden gehouden).

§9 Kernreacties in de zon
Als er een deeltje ontstaat, ontstaat er nog een ander deeltje: het neutrino ( ). Dit deeltje is
elektrisch neutraal, maar men weet nog niet of het een massa heeft. Als het een massa heeft is die ontzettend
klein. In 1930 heeft Pauli dit deeltje al voorspeld.
Dat er nog een deeltje moest zijn blijkt uit een aantal praktijkvoorbeelden.
1) Als een stilstaande kern vervalt via een β-verval is de impuls voor de reactie 0, en moet dus na de reactie ook
0 zijn, de ontstane deeltjes moeten in tegengestelde richting bewegen. Nu bleek dat dit niet het geval was, wat
duidde op een ander deeltje dat betrokken was bij de reactie, maar elektrisch neutraal was.
2) β-deeltjes die vrijkomen kunnen allerlei verschillende energie waarden hebben, blijkbaar wordt er soms een
groot en soms een klein deel van de vrijgekomen energie aan een ander deeltje meegegeven.
moet dus worden: en moet worden:

Neutrino’s zijn niet te detecteren, ze reageren namelijk niet met andere materiedeeltjes. Neutrino’s vliegen
overal door heen (dwars door de zon, door de aarde, door de maan) en veroorzaken slechts zeer zelden een
reactie met materiedeeltjes van de aarde.

De zon is ontstaan door iets wat we gravitatiecontractie noemen. Vroeger was de zon een grote gasbol die
langzaam samentrok door haar eigen zwaartekracht. Door dit naar binnen vallen van de zonnematerie nam de
gravitatie-energie af waardoor de kinetische energie van de zonnematerie toe, vandaar de hoge temperatuur. Dit
proces ging almaar door, tot het op een gegeven moment uit een plasma bestond. Toen de temperatuur
opgelopen was tot zo’n 10 miljoen kelvin was de kinetische energie groot genoeg om kernfusiereacties
mogelijk te maken. Hierbij worden waterstofkernen samengesmolten tot heliumkernen. Dit verklaard waarom
er na waterstof helium het meeste voorkomt in de zon. In de zon treden meerdere reactiereeksen op waarbij
helium gevormd word. De twee voornaamste zijn de protonenreeks en de koolstofreeks. Er reageert steeds een
kern met een waterstofkern (proton), waarna het reactieproduct weer met een proton reageert, net zolang tot de
oorspronkelijke kern weer is teruggevormd samen met een heliumkern. Bovendien ontstaan er in deze cycli
neutrino’s.

68
Uit het stralend vermogen blijkt dat er in de zon per seconde 6,6∙10 11 kg aan waterstof wordt omgezet in helium.
Dit is slechts een klein deel van de aanwezige waterstof: 1,3∙10 30 kg. Als de zon op dit tempo door blijft
branden heeft de zon over 63 miljard jaar pas geen waterstof meer over. Door de kernreacties in de zon neemt
de heliumvoorraad dus toe. Jonge sterren hebben dus veel waterstof en weinig helium, terwijl oude sterren juist
weinig waterstof en veel helium bevatten.
Zoals in de koolstof reeks te zien is kunnen er in de zon ook zwaardere elementen gevormd worden. In oudere
sterren dan de zon kunnen zelfs zware metalen zoals ijzer en lood gevormd worden. Alle elementen op de aarde
zijn dus in sterren ontstaan. Aangezien wij weer uit de elementen van de aarde bestaan komen we dus feitelijk
van de sterren.

69
 Hoofdstuk 20: Gassen en vloeistoffen !!!NIET CSE!!!
§1 Molecuultheorie
Een stof kan in drie fasen verkeren: de vaste fase, de vloeibare fase en de gasvormige
fase. Van elke fase kan er direct naar een andere fase overgegaan worden, wat in
het schema hiernaast staat weergegeven. Bij iedere overgang hoort een aparte
naam. Ontdooien en vriezen hebben alleen betrekking op water! Niet alle
stoffen kunnen in drie fasen voorkomen; sommige stoffen ontleden
bijvoorbeeld bij hoge temperaturen.
Zoals bekend is bestaan alle stoffen uit moleculen. Het tweede plaatje
laat de molecuulmodellen van de verschillende fasen zien (daarbij staat 1
bolletje voor een molecuul). In de vaste fase (links)
zijn alle moleculen in een regelmatig patroon
gerangschikt. Daarbij oefenen ze een aantrekkende
kracht op elkaar uit, zodat het niet als zand uit elkaar
valt. De moleculen trillen echter wel, en hoe hoger de
temperatuur des te heviger ze trillen en hoe groter de
amplitude is. Hierdoor wordt de ruimte tussen de
moleculen groter, wat verklaart waarom een stof uitzet als de temperatuur hoger wordt.
In de vloeibare fase (midden) bewegen de moleculen langs elkaar, maar zitten nog wel dicht op elkaar en
oefenen ze een aantrekkende kracht op elkaar uit. Als de temperatuur stijgt wordt de snelheid van de moleculen
groter, botsen ze vaker en zet de stof nog verder uit.
In de gasvormige fase (rechts) bevinden de moleculen zich gemiddeld op grote afstand van elkaar en bewegen
gemiddeld met grote snelheid kriskras door elkaar. Er is geen merkbaarheid van de aantrekkende kracht tussen
de moleculen meer. Hierdoor verspreidt een gas zich over een ruimte, of er nou al een gas aanwezig is of niet.
Als de temperatuur hoger is gaat dat verspreiden sneller, wat er op duid dat de snelheid van de moleculen bij
hogere temperaturen groter is. Als twee gassen zich vanzelf mengen spreken we van diffusie. Bij botsingen van
moleculen in gasvormige staat wordt kinetische energie van het ene molecuul op het andere overgedragen; de
snelheid van een molecuul varieert dus voortdurend. Omdat de moleculen dus heel verschillende snelheden
kunnen hebben spreken we van de gemiddelde snelheid of de gemiddelde kinetische energie van een molecuul.
Iedere stof heeft zijn eigen dichtheid. Dit geeft aan hoeveel de massa per volume-eenheid is. In BINAS tabellen
8 t/m 12 kunnen de dichtheden van verschillende stoffen worden opgezocht. Voor de dichtheid geldt de formule
ofwel:

§2 Temperatuur
Vrijwel alle stoffen zetten uit als de temperatuur stijgt en krimpen als de temperatuur daalt. De vloeistof-
thermometer maakt gebruik van dat principe. Als er vaste stoffen worden gebruikt moet er rekening worden
gehouden met het krimpen en uitzetten door temperatuursverschillen (spoorrails, pijpleidingen, betonwegen).
De meeste thermometers gebruiken de schaalverdeling die Celcius bedacht heeft. Als ijkpunten gebruikte hij de
temperatuur van smeltende sneeuw en de temperatuur van kokend water. De afstand tussen deze twee
temperaturen verdeelde hij in honderd stukjes. Het symbool voor temperatuur in graden Celcius is t. Uit
proeven is gebleken dat de laagst mogelijke temperatuur -273,15 ºC bedraagt. Het is logisch dat er een
minimumtemperatuur is, want bij die temperatuur staan alle moleculen stil. Dit punt noemen we het absolute
nulpunt. Dit punt is voor alle stoffen gelijk. Alle gassen gaan bij lage temperaturen over in vloeistoffen en rond
het absolute nulpunt bestaan stoffen alleen in vaste fase.
Vanwege deze negatieve temperatuur is er een nieuwe schaalverdeling, de kelvin, gekomen. Het symbool voor
temperatuur in kelvin is T. Het absolute nulpunt is nul kelvin (0 K). 0 K = -273,15 ºC. Een schaaldeel van één
kelvin komt overeen met een schaaldeel van één graad Celcius. Hierdoor krijgen we het volgende verband: T =
t + 273,15.
Als de temperatuur van een stof stijgt, dan neemt de gemiddelde kinetische energie van de moleculen toe. De
temperatuur is niets anders dan een maat voor de gemiddelde kinetische energie.
Als de temperatuur stijgt gaan de moleculen met een grotere amplitude trillen, waardoor ze meer ruimte in
nemen. Een stof zet dus uit als de temperatuur stijgt. De moleculen hebben ook potentiële energie: ze trekken
constant aan elkaar. Als de moleculen verder uit elkaar gaan, wordt de potentiële energie groter want er moet nu
meer arbeid worden verricht om de moleculen tegen elkaar te krijgen. De kinetische en potentiële energie van
een molecuul wordt de inwendige energie genoemd.
70
 §3 Druk
De druk die een voorwerp uitoefent op een ander voorwerp hang af van de kracht die uit wordt geoefend en het
oppervlak tussen de twee voorwerpen. De druk is namelijk de kracht per oppervlakte eenheid. We kunnen
schrijven: of in symbolen: . Het symbool p komt van het engelse woord
voor druk; pressure. Het symbool A komt van het engelse Area. De eenheid van druk is pascal, waarbij geldt dat
1 pascal gelijk is aan 1 newton per vierkante meter. Een druk van 1 Pa is heel klein, een laagje water van 1 mm
zorgt al voor een druk van 10 Pa.
Doordat in een gas de moleculen kriskras door elkaar bewegen, zonder een voorkeursrichting, botsen er op elke
plaats van een vat waar het gas in zit evenveel moleculen met dezelfde gemiddelde snelheid per seconden
tegenaan. Een botsing zorgt voor druk, dus overal in een vat is de gasdruk even groot. Met een manometer kan
men de luchtdruk meten. In zo’n manometer bevindt zich een metalen trommeltje met een veerkrachtige wand.
Door de druk van het gas - die je wilt bepalen - wordt deze wand vervormd. Deze vormverandering wordt
omgezet in een uitslag van een wijzer. De druk wordt bij gassen vaak in bar gegeven, waarbij 1 bar gelijk is aan
105 Pa. De gasdruk wordt ook wel eens spanning genoemd (bandenspanning bijvoorbeeld).
Door de aantrekkingskracht van de aarde oefent de lucht om ons heen op elk voorwerp een druk uit. De
luchtdruk wordt gemeten met een barometer. Een isobaar is een lijn die op een landkaartje de gebieden met
gelijke luchtdruk met elkaar verbindt. Als de gasdruk kleiner is dan die van de buitenlucht spreken we van een
onderdruk. Is de gasdruk echter groter dan die van de buitenlucht spreken we van een overdruk.
Bloeddruk wordt in millimeter kwikdruk uitgedrukt.

§4 Gaswetten (I): aantal mol; wet van Boyle

Een hoeveelheid stof wordt uitgedrukt in mol, waarbij 1 mol stof gelijk is aan 6,02∙1023 moleculen. Het symbool
hiervoor is n. De druk van een gas is rechtevenredig met het aantal moleculen N en dus ook met het aantal mol
n van het gas. is dus constant. 1 mol stof heeft een massa van de moleculaire massa die te vinden is in
BINAS. Als we het verband tussen het volume en druk onderzoeken, blijkt dit omgekeerd evenredig te zijn. Als
we de druk meten bij een veranderend volume, dan blijkt dat druk maal volume constant is ( constant).
Dit wordt ook wel de wet van Boyle genoemd. Om hiermee te rekenen schrijven we dit meestal als:

§5 Gaswetten (II): drukwet van Gay-Lussac

Als we het verband tussen de temperatuur (in °C) en de druk onderzoeken, moeten we alle andere
omstandigheden (aantal mol n, volume V) gelijk houden. Nu blijkt dat als de temperatuur toeneemt de druk ook
toeneemt, en wel gelijkmatig. Het is niet rechtevenredig, want de rechte gaat niet door de oorsprong! Als we nu
de absolute temperatuur gebruiken blijkt de rechte wél door de oorsprong te gaan, dus de druk is rechtevenredig
met de absolute temperatuur. Dit geldt voor elk gas.Hieruit kunnen we concluderen dat p = constante ∙ T, ofwel:
= constant. Deze regel staat bekend als de drukwet van Gay-Lussac. Als er met deze wet gewerkt wordt,
doen we dit meestal zo:

§6 Algemene gaswet; ideaal gas

Als we de vorige drie wetten combineren krijgen we algemene

}
consta
gaswet. We krijgen dan nevenstaande afleiding. Voor welke
nt
situatie en voor welk gas we dit ook invullen, we krijgen altijd
dezelfde constante. Dit noemen we de gasconstante R (8,31 J ∙ = constant constant = R
mol-1 ∙ K-1). Geen enkel (reëel) gas blijkt echter exact aan deze
wet te voldoen: bij hoge drukken of lage temperaturen kunnen = constant
er grote afwijkingen optreden. Bij het samenpersen van een gas
is het volume van de moleculen op een gegeven moment niet meer te verwaarlozen. Ook oefenen moleculen
aantrekkende krachten op elkaar uit, die merkbaar worden bij erg lage temperaturen. Vanwege deze reden heeft
men het begrip ideaal gas ingevoerd. Dit gas heeft geen eigen volume en er worden geen krachten op elkaar
uitgeoefend. Met andere woorden: een ideaal gas volgt de gaswetten exact.

§7 De wet van Bernoulli

Hydrodynamica is de tak van natuurkunde die vloeistofstromingen onderzoekt. Aërodynamica is de tak die
gasstromen onderzoekt. Als we naar een vloeistof of gas kijken, dan spelen twee factoren een belangrijke rol:
de snelheid van het medium en de druk in het medium.
71
De druk van een stilstaande vloeistof noemt men de (hydro)statische druk. Hoe groter de afstand onder de
vloeistofspiegel, des te groter de druk wordt. Voor de druk op een diepte h met een oppervlakte A kunnen we dit
stellen: , , en . Voor de statische druk kunnen we nu schrijven:

De druk is in alle richtingen gelijk, omdat de moleculen in alle richtingen bewegen. Bovendien is de druk
rechtevenredig met de afstand tot de vloeistofspiegel.
Als er drukverschillen ontstaan in een buis kan de vloeistof in die buis gaan stromen. De snelheid waarmee dit
gebeurt is afhankelijk van het drukverschil
én van de dikte van de buis. We kunnen
dit zien in de bovenste figuur hiernaast,
waar een aantal snelheidsvectoren zijn
getekend van een denkbeeldig
vloeistofdeeltje. De snelheid in de buis is
overigens niet overal even groot: aan de
buitenkant (bij de wand van de buis)
ondervindt de vloeistof wrijving van de
buis en is de stroomsnelheid dus lager.
Een vloeistof is bijna niet samen te drukken; de dichtheid van een vloeistof is daarom altijd even groot.
Het volume in het brede deel van de buis is dus even groot als het volume in het smalle deel (als de vloeistof
van het brede deel via het smalle stroomt). Doordat de doorsnede kleiner is, is de lengte die het volume heeft
groter. Om te zorgen dat de vloeistof goed blijft stromen moet de snelheid in het smalle deel dus groter zijn!
Zo luidt ook de continuïteitsvergelijking:
De wet van Bernoulli geeft het verband tussen de druk in de vloeistof en de stroomsnelheid. Als de situatie in
het horizontale vlak plaats vindt luidt deze: .
stelt de druk voor ten gevolge van de stroming van de vloeistof. Om deze reden wordt deze term ook
wel de dynamische druk of stuwdruk genoemd. De som van de dynamische en statische druk noemen we de
totaaldruk.
Loopt de buis echter ook nog schuin omhoog of omlaag, dan moeten we ook de statische druk meenemen in de
vergelijking. We krijgen dan: .

§8 De wet van Bernoulli toegepast

De venturi-meter wordt gebruikt voor het bepalen van de stroomsnelheid in een horizontale buis. Door de wet
van Bernoullie te combineren met de continuïteitsvergelijking krijgen we:

. Dit is te vereenvoudigen tot .

kan worden bepaald uit het hoogteverschil Δy, volgens:

(volgt uit ).
Hierdoor krijgen we de
makkelijkere formule.

We kunnen ook de wet van Benoulli gebruiken om een eenvoudige vacuümpomp te maken.
We laten kraanwater door een versmalling gaan waardoor de stroomsnelheid toeneemt.
Hierdoor neemt de druk af ( constant), wat zorgt voor een onderdruk in de ruimte
net onder de versmalling. Door deze onderdruk stroomt
er lucht uit bijvoorbeeld een erlenmeyer die ruimte in.
Bij vliegtuigen wordt deze wet ook gebruikt. Een vleugel van een vliegtuig is zo
ontworpen dat de snelheid van de lucht onder de vleugel veel lager is dan de snelheid boven de
vleugel. Daardoor is de druk boven de vleugel kleiner dan de druk onder de vleugel, waardoor
een netto druk ontstaat die omhoog gericht is. Er geldt dan: , waarbij
A de vleugeloppervlakte is.
72
 Hoofdstuk 21: Energie en warmte !!!NIET CSE!!!
§1 Warmte
Warmte is een vorm van energie, met als eenheid joule (J). Afstaan en opnemen van warmte is het overdragen
van energie door een voorwerp met een hoge temperatuur aan een voorwerp met een lagere temperatuur. Als de
temperatuur van een voorwerp stijgt, neemt de inwendige energie (Ei) toe.

§2 Warmtetransport
Warmte overdracht kan op drie manieren plaatsvinden: door geleiding, door stroming en door straling. Metalen
en alliages (mengsels van metalen) geleiden warmte goed: de warmte wordt langzaam door het voorwerp
verspreidt. De meeste andere vaste stoffen en vloeistoffen zijn slechte warmtegeleiders, gassen zijn zelfs zeer
slechte warmtegeleiders. Het warmtegeleidingcoëfficiënt (BINAS Tabel 8-12) geeft aan hoe goed de stof
warmte geleid. Hoe hoger deze waarde, des te beter de warmtegeleiding. Geleiding is feitelijk niets anders dan
het doorgeven van kinetische energie van het ene atoom aan het andere atoom. Stoffen die slecht warmte
geleiden zijn juist goede warmte-isolatoren.
Gassen en vloeistoffen geleiden dan wel slecht warmte, maar ze kunnen wel door stroming warmte verplaatsen.
Als vloeistoffen/gassen verwarmd worden, zetten ze uit waardoor de dichtheid kleiner wordt. Daardoor stijgen
ze op, waarna ze weer afkoelen en weer dalen. Hierdoor krijg je een circulatie.
Elk voorwerp zendt bovendien straling uit: hoe hoger de temperatuur des te meer straling het voorwerp
uitzendt. Straling kan ook door vacuüm gaan: het heeft geen draagstof nodig. Als straling op een voorwerp valt
wordt de straling omgezet in kinetische energie van de moleculen waar het opvalt waardoor de temperatuur
stijgt. Bij de centrale verwarming wordt van zowel stroming als straling gebruik gemaakt. Bij de verbranding
van gas komt straling vrij die zijn energieaan het water afgeeft. Dit water stroomt naar de radiatoren, die de
warmte weer uitstralen. Door deze verwarming ontstaat er in de ruimte waar de radiator zicht bevindt
automatisch weer circulatie.

§3 Meten van warmtehoeveelheden

Iedere stof heeft een andere hoeveelheid energie nodig om een bepaalde hoeveelheid van die stof één graad in
temperatuur te laten stijgen. Dit noemen we de soortelijke warmte (c): de energie die nodig is om één kilogram
van een stof één graad Celsius te laten stijgen. Voor water is dit: cwater = 4,18∙103 J∙kg-1∙°C-1.
Om uit te rekenen hoeveel warmte er nodig is om een bepaalde hoeveelheid stof een bepaalde
temperatuursverandering te geven gebruiken we de volgende formule:

Voor een voorwerp spreken we niet over de soortelijke warmte, maar over de warmtecapaciteit (C). Dit is de
energie die nodig is om het voorwerp één graad in temperatuur te laten stijgen.

Bij een joulemeter hebben we een gesloten en geïsoleerd voorwerp waar een vloeistof in zit waarvan we de
massa weten en we de temperatuur af kunnen lezen. Brengen we in de vloeistof een voorwerp aan met een
andere temperatuur, dan gaat er warmte-uitwisseling plaatsvinden. Als het voorwerp een lagere temperatuur
heeft neemt het energie op van het water, als het een hogere temperatuur heeft staat het energie af aan het water.
Als we uitgaan van een ideale joulemeter kunnen stellen dat .
Als we uitgaan van water van 20°C dat een massa heeft van 100g waarin we een bolletje van een
onbekend metaal hangen dat een temperatuur heeft van 35°C heeft en waarvan de eindtemperatuur
23°C is, kunnen we dit invullen in de formule:

Bij verbranding van een stof komt een bepaalde hoeveelheid energie vrij. Dit noemt men de
verbrandingswarmte (of stookwaarde) van die stof. Voor vaste stoffen gaat het dan over een massa van 1 kg, bij
gassen over een volume van 1 m3 (bij een druk van 1 bar en 273K). Zie BINAS Tabel 28.

73
 §4 De eerste hoofdwet van de warmteleer
De arbeid die op de omgeving wordt verricht noemen we uitwendige arbeid (Wu). Bij processen kan
vrijgekomen of toegevoegde energie op verschillende manieren gebruikt worden. Zo kan er
uitwendige arbeid worden verricht, de kinetische energie toenemen of juist de potentiële energie
toenemen.
Dit kunnen we combineren in een formule, die we de eerste hoofdwet van de warmteleer noemen.

Als de temperatuur verandert dan verandert dus de kinetische energie van de moleculen. Als de temperatuur
echter constant blijft, maar het volume groter wordt, dan neemt de potentiële energie toe (er moet arbeid
worden verricht om de moleculen uit elkaar te krijgen). Als een stof al een gas is dan zeggen we dat de
potentiële energie niet verandert. De aantrekkingskracht tussen de moleculen in een gas is al zo klein dat het
niet meer uitmaakt of de moleculen nog wat verder uit elkaar gaan zitten of niet. Als een vloeistof kookt of
verdampt gaat de stof over van de vloeibare fase naar de gasfase. In een vloeistof is de onderlinge
aantrekkingskracht van de moleculen nog groot genoeg om ervoor te zorgen dat er een significante hoeveelheid
energie (arbeid) nodig is om de moleculen uit elkaar te drijven. Hetzelfde geldt voor het smelten van een stof.
Bij het verwarmen van vloeistoffen of vaste stoffen neemt het volume nauwelijks toe: er is geen sprake van
uitwendige arbeid. Bij het verwarmen van een gas (bij constante druk) neemt het volume flink toe. Hierdoor is
er sprake van een positieve uitwendige arbeid. Over het algemeen is er sprake van uitwendige arbeid als er een
duidelijk waarneembare volumeverandering heeft plaats gevonden.
Als de temperatuur gelijk blijft terwijl er wel energie wordt toegevoerd spreken we van een isotherm proces. Dit
houdt dus in dat = 0 J. Bij koken is dit bijvoorbeeld het geval, en wordt de toegevoegde energie gebruikt
voor de verandering van de potentiële energie en uitwendige arbeid.
Als er geen warmte wordt toe- of afgevoerd is er sprake van een adiabatisch proces. Dit kan doordat het proces
in een vat afspeelt dat zo goed is geïsoleerd dat er geen warmte-uitwisseling plaatsvindt, óf doordat het proces
zo snel verloopt dat het geen kans krijgt om warmte met zijn omgeving uit te wisselen.
Als we in een goed geïsoleerd vat snel een zuiger naar beneden duwen zodat er geen warmte uitwisseling
plaatsvindt (Q = 0 J), verandert de potentiële energie niet omdat de aantrekkingskrachten tussen de moleculen
verwaarloosbaar klein zijn. Het volume in het vat is nu kleiner geworden, dus heeft Wu een negatieve waarde.
Omdat Q = 0 is blijkbaar positief, dus de temperatuur van het gas is gestegen.

§5 De tweede hoofdwet van de warmteleer

De tweede hoofdwet van de warmteleer geeft aan in welke richting een warmteproces kan verlopen. Zo kan de
geproduceerde hoeveelheid warmte nooit volledig omgezet worden in arbeid. Het deel dat niet nuttig gebruikt
wordt noemen afvalwarmte of restwarmte (Quit). Ook kan er nooit, zonder arbeid te verrichten, warmte worden
verplaats van een plaats met een lage temperatuur naar een plaats met een hogere temperatuur. We kunnen dit
schrijven als:

Warmte met een hoog temperatuurniveau noemen we hoogwaardige energie, terwijl we warmte met een laag
temperatuurniveau laagwaardige energie noemen. Hoe hoogwaardiger de energie, des te groter het percentage
van die energie in arbeid omgezet kan worden. Een voorbeeld van hoge kwaliteit is elektrische energie: die kan
voor meer dan 90% in andere energievormen worden omgezet.
Als bij het opwekken van elektrische energie de restwarmte (in koelwater) nuttige gebruikt wordt (voor het
verwarmen van huizen bijvoorbeeld) spreekt men van een warmtekrachtkoppeling.

74