BAB Nisbah

5 Trigonometri

Apakah yang akan anda pelajari?

5.1 
Sinus, Kosinus dan Tangen bagi Sudut
Tirus dalam Segi Tiga Bersudut Tegak

Kenapa Belajar Bab Ini?

• Nisbah trigonometri membolehkan masalah
berkaitan panjang, tinggi dan sudut dapat
ditentukan dengan menggunakan segi tiga
bersudut tegak.
• Konsep trigonometri digunakan dalam bidang
pelayaran, penerbangan, kejuruteraan, astronomi,
pembinaan dan sebagainya.

S ungai merupakan sumber utama air untuk

kegunaan domestik kepada manusia.
Kelebaran sungai di kawasan tertentu dapat
dihitung dengan menggunakan konsep trigonometri.
Sudut dari kedudukan juru ukur ke pokok yang
menjadi tanda rujukan pada titik R seperti pada rajah
di bawah boleh diketahui dengan menggunakan
tiodolit, alat mengukur sudut jarak jauh. Jika
panjang PQ dan sudut PQR diketahui, maka
kelebaran sungai, PR boleh dihitung dengan mudah
melalui kaedah trigonometri.

Q θ
P

Saiz sebenar

106
 Eksplorasi Zaman

Al-Battani atau Muhammad Ibn Jabir Ibn Sinan Abu

Abdullah ialah bapa trigonometri. Beliau dilahirkan
di Battan, Damsyik. Beliau merupakan putera Arab
dan juga pemerintah Syria. Al-Battani diiktiraf
sebagai ahli astronomi dan matematik Islam yang
tersohor. Al-Battani mendapat pendidikan awal
daripada bapanya sendiri Jabir Ibn San’an yang
juga merupakan seorang saintis yang terkenal pada
zamannya. Beliau berjaya meletakkan trigonometri
pada tahap yang tinggi dan merupakan orang
pertama yang menghasilkan jadual cotangents.

http://yakin-pelajar.com/Eksplorasi%20Zaman/Bab%205/

GERBANG K A T A

• darjah • degree
• hipotenus • hypotenuse
• kosinus • cosine
• sinus • sine
• tangen • tangent
• teorem Pythagoras • Pythagoras theorem

Saiz sebenar

107
 5.1  inus, Kosinus dan Tangen bagi Sudut Tirus
S
dalam Segi Tiga Bersudut Tegak

Bagaimanakah anda mengenal pasti sisi bertentangan,

 STANDARD
sisi bersebelahan dan hipotenus? PEMBELAJARAN
Mengenal pasti sisi
Tahukah anda bagaimana ketinggian suatu bertentangan dan sisi
objek yang sukar diukur seperti bangunan bersebelahan berdasarkan
dan gunung dihitung? suatu sudut tirus dalam
segi tiga bersudut tegak.
Misalnya dalam rajah di sebelah, jika t
jarak, s dan sudut dongak diketahui maka,
ketinggian, t bangunan tersebut boleh
dihitung dengan menggunakan konsep
trigonometri. Sudut dongak
Jarak, s
P
Rajah di sebelah menunjukkan suatu segi tiga bersudut tegak PQR.
Sebagaimana yang telah anda pelajari dalam bab Teorem Phytagoras di
Tingkatan 1, sisi PR dikenali sebagai hipotenus, iaitu sisi terpanjang
dalam segi tiga bersudut tegak PQR. Adakah dua sisi lain iaitu sisi PQ
5

dan sisi QR juga mempunyai nama khas seperti sisi terpanjang, PR?
Q R
BAB

Teliti Rajah 1 dan Rajah 2 di bawah.

P P TIP
y
Sudut tirus
sisi hipotenus sisi hipotenus
0° ˂ θ ˂ 90°
bertentangan bersebelahan

x
Q R Q R TIP
sisi bersebelahan sisi bertentangan
Rajah 1 Rajah 2 y

Berdasarkan ∠PRQ dalam Rajah 1, sisi QR dikenali sebagai sisi

bersebelahan manakala sisi PQ dikenali sebagai sisi bertentangan. x
x + y = 90°
Berdasarkan ∠QPR dalam Rajah 2, sisi PQ ialah sisi bersebelahan ∠ x dan ∠ y ialah
dan sisi QR ialah sisi bertentangan. sudut tirus

Perhatikan juga dalam kedua-dua Rajah 1 dan Rajah 2 hipotenus PR adalah tetap kedudukannya
iaitu bertentangan dengan sudut 90°.

Bagi suatu segi tiga bersudut tegak;

(a) hipotenus ialah sisi terpanjang yang bertentangan dengan sudut 90°.
(b) sisi bersebelahan dan sisi bertentangan berubah mengikut kedudukan sudut tirus yang
Saiz sebenar
dirujuk.

108
 Bab 5 Nisbah Trigonometri

Contoh 1
Kenal pasti sisi bertentangan, sisi bersebelahan dan hipotenus berdasarkan sudut yang diberi
dalam jadual di bawah untuk semua segi tiga bersudut tegak berikut.
S
(a)
B C (b) M (c)
K
T

A L

Penyelesaian: P Q R

Segi tiga Sudut Hipotenus Sisi bertentangan Sisi bersebelahan

∠BAC AC BC AB
∆ABC
∠BCA AC AB BC
∠LKM KM LM KL
∆KLM
∠LMK KM KL LM
∆PQT ∠TPQ PT QT PQ
∆RQS ∠QRS RS QS QR

UJI MINDA 5.1a

5
1. Berdasarkan segi tiga bersudut tegak di bawah, salin dan lengkapkan jadual yang diberi.

BAB
E

P D

K N

F E

Q R M
A B C
G

Segi tiga Sudut Hipotenus Sisi bertentangan Sisi bersebelahan

∠QPR
∆PQR
∠PRQ
∠MNK
∆KMN
∠MKN
∠FEG
∆EFG
∠EGF
∠BAE
∆ABE
∠AEB
∠BCD
∆CBD
∠BDC
Saiz sebenar

109
  pakah hubungan antara sudut tirus dengan nisbah sisi
A STANDARD
segi tiga bersudut tegak? PEMBELAJARAN
Membuat dan
Cetusan Minda 1 menentusahkan konjektur
Berkumpulan tentang hubungan antara
Tujuan: Mengenal pasti hubungan antara sudut tirus dengan nisbah sudut tirus dan nisbah
sisi segi tiga bersudut tegak. sisi segi tiga bersudut
tegak, dan seterusnya
Bahan: Kertas grid segi empat sama, pembaris dan pensel. mentakrifkan sinus,
kosinus dan tangen.
Langkah:
1. Lukis segi tiga bersudut tegak PQR, dengan panjang PQ
ialah 16 unit dan panjang QR ialah 12 unit.
2. Lukiskan beberapa garis lurus yang selari dengan RQ. Labelkan sebagai R1 Q1, R2 Q2
dan R3 Q3 seperti pada rajah di bawah.
R

R3
TIP
Guna Teorem Phytagoras
R2
untuk menentukan
panjang PR1, PR2, PR3
R1 dan PR.
5
BAB

P Q1 Q2 Q3 Q
3. Lengkapkan jadual di bawah dengan ukuran yang dikehendaki.
Sisi bertentangan Sisi bersebelahan Sisi bertentangan
Sudut Tirus ———————– ———————– ———————–
Hipotenus Hipotenus Sisi bersebelahan
R1Q1 3 PQ1 4 R1Q1 3
——
PR
=— —— = —
PR 5
—— = —
PQ 4
1 5 1 1

R2Q2 PQ2 R2Q2

——
PR
= —— =
PR
—— =
PQ
2 2 2
∠QPR
R3Q3 P Q3 R3Q3
——
PR
= —— =
P R
—— =
PQ
3 3 3
RQ PQ RQ
—– =
PR
—–
PR
= —– =
PQ

Perbincangan:
1. Apakah pola jawapan anda untuk nisbah panjang sisi bertentangan kepada hipotenus,
nisbah panjang sisi bersebelahan kepada hipotenus dan nisbah panjang sisi bertentangan
kepada panjang sisi bersebelahan?
2. Apakah yang berlaku sekiranya saiz sudut diubah? Berikan justifikasi anda.

Saiz sebenar

110
 Bab 5 Nisbah Trigonometri

Hasil daripada Cetusan Minda 1, didapati bahawa;

Bagi suatu sudut tirus yang ditetapkan dalam pelbagai saiz segi tiga bersudut tegak;
(a) Nisbah panjang sisi bertentangan kepada hipotenus ialah suatu nilai pemalar.
(b) Nisbah panjang sisi bersebelahan kepada hipotenus ialah suatu nilai pemalar.
(c) Nisbah panjang sisi bertentangan kepada panjang sisi bersebelahan ialah suatu nilai pemalar.

Hubungan nisbah yang didapati daripada Cetusan minda 1 ialah PERINGATAN

nisbah trigonometri yang dikenali sebagai sinus, kosinus dan
♦ sin = sinus
tangen iaitu: ♦ kos = kosinus
♦ tan = tangen
panjang sisi bertentangan
sinus = ——————————–
hipotenus
panjang sisi bersebelahan
kosinus = ——————————– BULETIN
hipotenus Trigonometri berasal
panjang sisi bertentangan dari bahasa Yunani iaitu,
tangen = ——————————– Trigonon = tiga sudut
panjang sisi bersebelahan Metron = mengukur

Contoh 2
Lengkapkan jadual berdasarkan rajah di sebelah. R

5
y
sin x kos x tan x sin y kos y tan y

BAB
x
Penyelesaian: Q P
sin x kos x tan x sin y kos y tan y
QR PQ QR PQ QR PQ
—– —– —– —– —– —–
PR PR PQ PR PR QR

UJI MINDA 5.1b

1. Lengkapkan jadual berdasarkan segi tiga bersudut tegak di bawah.
D E K Q
x y
L

y
F x yy
x P S R
M
Segi tiga sin x kos x tan x sin y kos y tan y
∆DEF
∆KLM
Saiz sebenar
∆PQR

111
 Apakah kesan perubahan saiz sudut terhadap nilai sinus,
 STANDARD
kosinus dan tangen? PEMBELAJARAN
Membuat dan
Cetusan Minda 2 Berpasangan
menentusahkan konjektur
tentang kesan perubahan
Tujuan: Mengenal pasti kesan perubahan saiz sudut terhadap nilai saiz sudut terhadap nilai
sinus, kosinus dan tangen. sinus, kosinus dan tangen.

Bahan: Kertas grid, pembaris, protraktor dan pensel.

Langkah:
1. Lukis empat segi tiga bersudut tegak seperti di bawah dengan panjang tapak ialah 10 cm.

2. Pastikan ukuran sudut dan panjang semua segi tiga bersudut tegak adalah tepat seperti
yang diberi.
R3
R2
50°
R1 60°
R 70°
80°
10° 20° 30° 40°
P 10 cm Q P1 10 cm Q1 P2 10 cm Q2 P3 10 cm Q3

3. Lengkapkan jadual di bawah.

5

sin 10° sin 20° sin 30° sin 40° sin 50° sin 60° sin 70° sin 80°
BAB

RQ PQ
—– —–
PR PR
1.8 10
= —— = ——
10.2 10.2
= 0.1765 = 0.9804

kos 10° kos 20° kos 30° kos 40° kos 50° kos 60° kos 70° kos 80°
PQ RQ
—– —–
PR PR
10 1.8
= —– = —–
10.2 10.2
= 0.9804 = 0.1765

tan 10° tan 20° tan 30° tan 40° tan 50° tan 60° tan 70° tan 80°
RQ PQ
—– —–
PQ RQ
1.8 10
= —– = —–
10 1.8
= 0.1800 = 5.5556
Saiz sebenar

112
 Bab 5 Nisbah Trigonometri

Perbincangan:
1. Berdasarkan jadual nilai bagi nisbah trigonometri yang telah anda lengkapkan, apakah
kesimpulan yang anda boleh buat?

2. Apakah konjektur anda bagi

(a) nilai nisbah sinus yang menghampiri 0° dan 90°?
(b) nilai nisbah kosinus yang menghampiri 0° dan 90°?
(c) nilai nisbah tangen yang menghampiri 0° dan 90°?

Hasil daripada Cetusan Minda 2, didapati bahawa;

TIP
Semakin besar saiz sudut tirus
(a) semakin besar nilai sinus dan nilainya menghampiri 1. sin 0° = 0 sin 90° = 1
kos 0° = 1 kos 90° = 0
(b) semakin kecil nilai kosinus dan nilainya menghampiri tan 0° = 0 tan 90° = ∞
sifar.
(c) semakin besar nilai tangen.

Contoh 3

5
BAB
Rajah di sebelah menunjukkan dua segi tiga bersudut tegak. 5 cm
3 cm 2.5 cm
Tentukan sama ada semua nisbah trigonometri bagi sudut x 1.5 cm
dan sudut y bernilai sama atau tidak. Nyatakan alasan untuk x y
4 cm 2 cm
jawapan anda.
Penyelesaian:
3 4 3
sin x = — kos x = — tan x = —
5 5 4
1.5 3 2 4 1.5 3
sin y = —– = — kos y = —– = — tan y = —– = —
2.5 5 2.5 5 2 4

Nisbah trigonometri bagi sudut x dan sudut y adalah sama kerana panjang setiap sisi untuk
kedua-dua rajah adalah berkadaran.

UJI MINDA 5.1c

1. Rajah di sebelah menunjukkan dua segi tiga bersudut tegak. 9 cm 15 cm

5 cm
3 cm
Tentukan sama ada semua nisbah trigonometri bagi sudut x x y
dan sudut y bernilai sama atau tidak. Nyatakan alasan untuk 12 cm 4 cm
jawapan anda.
Saiz sebenar

113
 2. Rajah di sebelah menunjukkan suatu segi tiga bersudut tegak. S

(a) Tentukan nisbah trigonometri bagi

2.1 cm
i. sin 15° ii. kos 15° iii. tan 15°
iv. sin 30° v. kos 30° vi. tan 30° R
(b) Adakah pertambahan nilai nisbah trigonometri bagi sudut 1.9 cm
15°
15° dan sudut 30° berkadaran dengan pertambahan nilai 15°
sudutnya? P 7 cm Q

Bagaimanakah anda menentukan nilai sinus, kosinus

 STANDARD
dan tangen suatu sudut tirus? PEMBELAJARAN
Menentukan nilai sinus,
kosinus dan tangen suatu
Contoh 4 sudut tirus.

Rajah di sebelah menunjukkan segi tiga bersudut tegak PQR. Hitung nilai Q 15 cm P
(a) panjang PR (b) sin ∠PRQ (c) kos ∠PRQ (d) tan ∠QPR
8 cm
Penyelesaian:
(a) panjang PR (b) sin ∠PRQ (c) kos ∠PRQ (d) tan ∠QPR R
15 8 8
= √152 + 82
PR =— =— =—
5

17 17 15 IMBAS KEMBALI
BAB

=
√289
Teorem Pythagoras
= 17 cm c2 = a2 + b2
c
b a2 = c2 – b2
a b2 = c2 – a2
Contoh 5
Rajah di sebelah menunjukkan segi tiga bersudut tegak PQT dan
RQS. PQR ialah garis lurus. Diberi bahawa panjang SQ ialah 6 cm. S
Hitung nilai
(a) panjang QR (b) panjang PT (c) sin ∠QRS
T 10 cm
(d) kos ∠TPQ (e) tan ∠PTQ (f) tan ∠QSR
Penyelesaian:
(a) panjang QR (b) panjang PT (c) sin ∠QRS
P 4 cm Q R
= √102
QR – = 62 PT
+ √42 6
32 =—
= 64
√ = 25
√ 10
3
= 8 cm = 5 cm =—
5
(d) kos ∠TPQ (e) tan ∠PTQ (f) tan ∠QSR PERINGATAN
4 4 8 Nilai nisbah harus diberi
=— =— =—
5 3 6 dalam sebutan terendah.
Saiz sebenar 4
=—
3
114
 Bab 5 Nisbah Trigonometri


Apakah hubungan antara sinus, kosinus dan tangen?
Bagi suatu segi tiga bersudut tegak, anda ketahui bahawa;
sisi bertentangan sisi bersebelahan sisi bertentangan
sinus = —————–—–– , kosinus = —————–—–– dan tangen = —————–—––
hipotenus hipotenus sisi bersebelahan
Tahukah anda ketiga-tiga nisbah trigonometri di atas berkaitan antara satu sama lain? Tangen
ialah nisbah sinus kepada kosinus.

Teliti rajah di bawah.

Diketahui,
x y x
R (a) sin θ = — (b) kos θ = — (c) tan θ = —
1 1 y

1 x = sin θ y = kos θ
x
Maka,θ SUDUT DISKUSI
P y Q
sin θ Jika θ ialah ∠QRP, adakah
tan θ = ——– sin θ
kos θ nisbah tan θ masih –––––?
kos θ
Bincangkan.

Contoh 6
K U I Z
Jika nilai sin θ = 0.6 dan kos θ = 0.8, hitung nilai tan θ.

5
1
Jika tan θ = — ,

BAB
Penyelesaian: 2
sin θ
tan θ = ——– nyatakan nilai sin θ dan
kos θ kos θ yang mungkin.

0.6
= ——
0.8

3
= —
4 BIJAK MINDA

= 0.75
Diberi sin θ = x.
Tentukan kos θ dan
Contoh 7 tan θ yang mungkin.
3 3
Jika nilai sin θ = — dan nilai tan θ = ——, hitung nilai kos θ.
8 √ 55

Penyelesaian:
sin θ
tan θ = ——–
kos θ
–38 SUDUT DISKUSI
3
—— = ——–
√ 55 kos θ Jika tan θ = 1, apakah
3 jenis segi tiga yang
–8 diwakili oleh sudut θ
kos θ = —— tersebut?
3
—– √ 55
√ 55
kos θ = —— Saiz sebenar
8
115
 Contoh 8
Rajah di sebelah menunjukkan segi tiga bersudut tegak PQR. Q
3 Hitung
Diberi bahawa PR = 20 cm dan sin QPR = —.
5
(a) panjang QR
(b) kos ∠QPR R
P 20 cm
Penyelesaian:
3
(a) sin ∠QPR = — (b) PQ = √ 202 – 122
5
QR 3 = √ 256 BIJAK MINDA
—– = —
PR 5 PQ = 16 cm 3
Diberi sin θ = —
PQ 5
QR 3 Maka, kos ∠QPR = –—
—– = — PR dan panjang hipotenus
20 5 ialah 20 cm. Tentukan
kos θ dan tan θ.
3(20) = 16
—
QR = —— 20
5
QR = 12 cm 4
=—
5
Contoh 9
Rajah di sebelah menunjukkan segi tiga bersudut tegak PQT dan S
RQS. Diberi bahawa PQR dan STQ ialah garis lurus. Hitung nilai
kos x. =
5

26 cm
T
BAB

Penyelesaian: 13 cm
=
RQ Tentukan nilai RQ x
kos x = —– terlebih dahulu
P 12 cm Q R
SR
TQ = √132 – 122 ; SQ = 2TQ ; RQ = √262 – 102
= √25 = 2(5) = √576
SUDUT DISKUSI
TQ = 5 cm SQ = 10 cm = 24 cm
Diberi hipotenus suatu
RQ segi tiga bersudut tegak
Maka, kos x = —– ialah √8 cm. Tentukan
SR 1 .
tan θ jika kos θ = —–
24 √2
=—
26
12
=—
13

S
Contoh 10
Rajah di sebelah menunjukkan segi tiga bersudut tegak PRS. Diberi
bahawa PQR ialah garis lurus dan kos 60° = 0.5. Hitung panjang PS. =
Nyatakan jawapan betul kepada dua tempat perpuluhan.
30°
Saiz sebenar R
=

P Q
10 cm

116
 Bab 5 Nisbah Trigonometri

Memahami masalah Melaksanakan strategi

Menghitung panjang PS iaitu • ∠QSP = ∠QPS = 30°
hipotenus bagi ∆PRS. maka, ∠PQS = 180 – 30° – 30° = 120°
• ∠SQR = 180° – ∠PQS
Merancang strategi
∠SQR = 180° – 120° = 60°
• PS = √PR2 + SR2
• Diberi bahawa kos 60° = 0.5
SR dan QR boleh dihitung jika
•  1
∠SQR atau ∠QSR diketahui. Kos 60° = — SR = √102 – 52 = √75 cm
2
• Mengenal pasti kedudukan kos QR = — 1 Maka,
—–
60°. 10 2 PS = √SR2 + PR2
10 (1)
QR = —––– PS = √(√75)2 + 152
Membuat kesimpulan 2
= 5 cm PS = 17.32 cm
PS = 17.32 cm (2 t.p.)

UJI MINDA 5.1d IMBAS KEMBALI

1. Hitung nilai sin θ, kos θ dan tan θ bagi setiap segi tiga bersudut Trirangkap Pythagoras
tegak berikut.

5
A B C
(a) (b) 7m (c)

BAB
3 4 5
q 5 12 13
6 8 10
39 cm 17 m 8 15 17
15 cm 25 m 24 m 7 24 25
15 m
q 9 40 41
q
36 cm 8m

(d) (e) (f)

q 3 cm q
1.6 cm
26 mm
q 0.8 m

10 mm 0.6 m

2. Hitung nilai x tanpa melukis sebarang segi tiga bersudut tegak atau menggunakan teorem
Pythagoras atau dengan menggunakan kalkulator.
1 √3 1
(a) sin θ = —, kos θ = —–, tan θ = x (b) sin θ = —, kos θ = x, tan θ = 1
2 2
√2
5 √39 7 7
(c) sin θ = x, kos θ = —, tan θ = —–– (d) sin θ = —, kos θ = x, tan θ = —– Saiz sebenar
8 5 9 4√2

117
 3. Tentukan panjang sisi q untuk setiap segi tiga bersudut tegak berikut.
1 7 2
(a) sin ∠QRP = — (b) sin ∠LKM = — (c) sin ∠ACB = —
3 8 5
P L
q q
A C
9m M
q
24 m 10 mm
Q R
K B

4. Tentukan panjang sisi z untuk setiap segi tiga bersudut tegak berikut.

5
(a) kos ∠SRT = — 3
(b) kos ∠HJI = — (c) kos ∠DFE = 0.4
7 8
S H
z D
40 cm
R z
14 cm J
z
T I E 12 mm F

5. Hitung nilai x bagi setiap segi tiga bersudut tegak berikut.

3 10
(a)
tan ∠BAC = 0.9 (b)
tan ∠PRQ = — (c) tan ∠LKM = —
4 K 3
20 cm B P
5

A
x
BAB

12 cm
x L
x
Q
C 30 mm

R M

6. Rajah di sebelah menunjukkan segi tiga bersudut tegak P

3 5
PQR dan PRS. Diberi bahawa tan θ = — dan PS = — PR. θq
4 3
Hitung panjang, dalam cm, S
(a) PR
(b) RS
Q 9 cm R

E
7. Rajah di sebelah menunjukkan segi tiga bersudut tegak DFE
dan EHI. Jika tan x = —,5 panjang DF = 21 cm dan nisbah
7
panjang E F : EH = 1 : 2, tentukan panjang EI dalam cm. x
D
F

Saiz sebenar x
H I

118
 Bab 5 Nisbah Trigonometri

 agaimanakah anda menentukan nilai sinus, kosinus dan

B STANDARD
tangen sudut 30°, 45° dan 60° tanpa menggunakan kalkulator? PEMBELAJARAN
S S K Menentukan nilai sinus,
kosinus dan tangen sudut
30° 30°, 45° dan 60° tanpa
30º
2 unit 2 unit menggunakan kalkulator.
2 √2
√3 1
–

–
TIP
60º 60°
60º 60° 45° QS = √22 – 12
P Q 1 R L M QS = √3
1 unit Q 1 unit R 1
KM = √12 + 12
Rajah 1(a) Rajah 1(b) Rajah 2 KM = √2

Rajah 1(b) di atas merupakan separuh daripada segi tiga sama sisi PRS dengan panjang sisi PQR
ialah 2 unit. Rajah 2 menunjukkan segi tiga sama kaki KLM.
Jadual di bawah menunjukkan nilai-nilai bagi nisbah trigonometri bagi sudut 30°, 45° dan 60°
yang boleh dihitung tanpa menggunakan kalkulator, berdasarkan Rajah 1(b) dan Rajah 2.
Sudut
Nisbah 30° 60° 45°
BULETIN
1 1
sin θ – —3 —
√  urd ialah nombor tak
S
2 2 √2
1 — 1 nisbah dalam bentuk
kos θ —3
√ – punca kuasa seperti √2,
2 2 √2
1 √3 dan √17. √3 dibaca
tan θ — √3 1 sebagai surd tiga.
√3
Contoh 11

5
Hitung nilai berikut tanpa menggunakan kalkulator.

BAB
(a) sin 45° + kos 45° (b) 3 kos 30° – 2 sin 60° (c) 2 tan 45° – 2 kos 60°
(d) (2 sin 60°)(4kos 30°) – 4 tan 60° (e) (3 tan 30°)(4 sin 60°) + 4 sin 45°
Penyelesaian:
(a) sin 45° + kos 45° (b) 3 kos 30° – 2 sin 60° (c) 2 tan 45° – 2 kos 60°
1 1
= — + — 2 √2
√2 √2 — × —

=3 √
3
( ) ( )
— –2 √
2 2
—
3 1
( )
= 2(1) – 2 —
2
√2 √2
2 3√3 2√3 =2–1
=— 2√2 = —– – –––
√2 = —– 2 2 =1
2
= √2 √3
= √2 = —–
2
(d) (2 sin 60°)(4kos 30°) – 4 tan 60° (e) (3 tan 30°)(4 sin 60°) + 4 sin 45°
√3
( ) ( )( )
=2 — 4 √
2 2
3
— – 4√3

=3 — ( ) ( )( ) ( )
1 4 √
√3 2 √2
3 1
— +4 —

= (√3)(2)(√3) – 4√3 6 4 4 √2 TIP

=—+— =—×—
= 2(3) – 4√3 1 √2 √2 √2 √2 × √2 = √2 × 2
= 6 – 4√3 = 6 + 2√2 = √4
4√2
= —– =2
2
= 2√2
Saiz sebenar

119
 UJI MINDA 5.1e
1. Tentukan nilai-nilai berikut tanpa menggunakan kalkulator.
(a) 2 kos 60° + tan 45° (b) 3 kos 60° + 2 tan 45° (c) 2 tan 45° + kos 60°
(d) 3 sin 30° – 2 kos 60° (e) 2 sin 30° – 3 kos 60° (f) 4 tan 45° – 2 kos 60°
(g) (2 sin 60°)(3 kos 60°) + 3 tan 30° (h) (3 tan 45°)(4 sin 60°) – (2 kos 30°)(3 sin 30°)
(i) 4 tan 45° + (2 sin 45°)(6 kos 45°) (j) (5 tan 60°)(2 sin 60°) – (3 sin 45°)(4 kos 45°)

 Apakah unit ukuran bagi sudut?

Sudut diukur dalam unit darjah ( ° ). Sudut juga boleh dinyatakan dalam unit darjah ( ° ),
minit ( ' ) dan saat ( '' ) iaitu,
1° = 60'
1' = 60''

Contoh 12
(a) Tukarkan 30.2° kepada unit darjah dan minit. (b) Tukarkan nilai sudut 43° 30' kepada
darjah.
Penyelesaian:
(a) 30.2° = 30° + 0.2° (b) 43° 30' = 43° + 30'
= 30° + (0.2 × 60)'


30
= 43° + —– ° ( )
5

= 30° + 12' 60

= 30° 12'
BAB

= 43° + 0.5°
= 43.5°
UJI MINDA 5.1f

1. Tukarkan setiap sudut berikut dalam unit darjah dan minit.

(a) 37.80° (b) 74.6° (c) 58.1° (d) 60.2°
(e) 41.5° (f) 16.9° (g) 5.4° (h) 72.3°
2. Nyatakan setiap nilai sudut berikut dalam unit darjah.
(a) 65° 54' (b) 47° 42' (c) 18° 12' (d) 69° 24'
(e) 70° 6' (f) 36° 36' (g) 35° 30' (h) 20° 18'

Bagaimanakah anda menentukan nilai sinus, kosinus

 STANDARD
dan tangen? PEMBELAJARAN
Melakukan pengiraan
Tahukah anda kalkulator saintifik boleh digunakan untuk menentukan yang melibatkan sinus,
nilai suatu sudut bagi nisbah trigonometri? kosinus dan tangen.

Contoh 13
Gunakan kalkulator saintifik untuk menentukan nilai-nilai berikut kepada empat tempat perpuluhan.
Saiz sebenar
(a) sin 45° 6' (b) kos 20.7° (c) tan 64° 12'

120
 Bab 5 Nisbah Trigonometri

Penyelesaian:
(a) sin 45° 6' = 0.7083
BULETIN
PINTAR JARI sin 4 5 °' '' 6 °' '' = 0.7083398377
1,234567.89
7 8 9 ÷
4 5 6 x
1 2 3 -
AC 0 . +

Butang °' '' hanya perlu

(b) kos 20.7° = 0.9354 ditekan apabila soalan
diberikan dalam unit
PINTAR JARI kos 2 0 ∙ 7 = 0.9354440308 darjah dan minit.
1,234567.89
7 8 9 ÷
4 5 6 x
1 2 3 -
AC 0 . +

(c) tan 64° 12' = 2.0686

PINTAR JARI tan 6 4 °' '' 12 °' '' = 2.068599355
1,234567.89
7 8 9 ÷
4 5 6 x
1 2 3 -
AC 0 . +

UJI MINDA 5.1g

1. Gunakan kalkulator saintifik untuk menentukan nilai setiap berikut kepada empat tempat
perpuluhan.
(a) sin 44° (b) kos 73.5° (c) tan 69.5° (d) sin 51° 24' (e) kos 30° 21' (f) tan 56° 24'

B
 agaimanakah anda mengira saiz sudut dengan menggunakan nisbah trigonometri sinus,
kosinus dan tangen?

Jika nilai nisbah trigonometri diberi, anda boleh menggunakan kalkulator saintifik untuk
menentukan saiz sudut yang berkaitan.

5
BAB
Contoh 14

Gunakan kalkulator saintifik untuk mengira nilai-nilai x berikut.

(a) sin x = 0.8377 (b) kos x = 0.7021 (c) tan x = 2.4876
Penyelesaian:
PERINGATAN
(a) sin x = 0.8377
x = sin–1 0.8377 Jika unit saat bernilai 30"
atau lebih, unit minit akan
x = 56. 9° Jawapan dalam unit darjah. ditambah 1'.
x = 56° 54' Jawapan dalam unit darjah dan minit.

PINTAR JARI
shift
sin 0 . 8 3 7 7 = 56.89803635 °' '' 5 6° 53' 52.93''
1,234567.89
7 8 9 ÷
4 5 6 x
1 2 3 -
AC 0 . +

52.93'' menunjukkan nilai dalam unit saat. Ikuti langkah-langkah

berikut untuk membundarkan jawapan kepada unit minit terdekat.
56° 53' 52.93''
}

+1 > 30
= 56° 54'

Saiz sebenar

121
 (b) kos x = 0.7021
x = kos–1 0.7021
x = 45.4°
x = 45° 24'
PINTAR JARI
shift °' '' 45° 24' 15.37''
kos 0 . 7 0 2 1 = 45.40426895
1,234567.89
7 8 9 ÷
4 5 6 x
1 2 3 -
AC 0 . +

(c) tan x = 2.4876

x = tan–1 2.4876
x = 68.1°
x = 68° 6'
PINTAR JARI
shift °' ''
tan 2 . 4 8 7 6 = 68.10017426 68° 6' 0.63''
1,234567.89
7 8 9 ÷
4 5 6 x
1 2 3 -
AC 0 . +

UJI MINDA 5.1h

1. Dengan menggunakan kalkulator saintifik, hitung nilai x berikut.
(a) tan x = 0.2162 (b) kos x = 0.5878 (c) sin x = 0.4062 (d) sin x = 0.9121
(e) kos x = 0.9686 (f) tan x = 3.8027 (g) kos x = 0.5604 (h) sin x = 0.1521
(i) tan x = 0.7199 (j) sin x = 0.9792 (k) tan x = 1.0088 (l) kos x = 0.099

Bagaimanakah anda menyelesaikan masalah yang

 STANDARD
melibatkan sinus, kosinus dan tangen? PEMBELAJARAN
5

Menyelesaikan masalah
yang melibatkan sinus,
BAB

Contoh 15 kosinus dan tangen.

Gambar rajah di sebelah menunjukkan satu tangga yang disandarkan

pada dinding. Ia membentuk suatu segi tiga bersudut tegak PQR. Jika
R
tinggi QR ialah 2.5 m, hitungkan panjang tangga, PR dalam meter.
(Nyatakan jawapan betul kepada dua tempat perpuluhan).
Penyelesaian: R
R
QR
sin 50° = —–
Dinding

PR
Tangga
2.5 m 50°
2.5 Q
sin 50° = —– P
PR
50˚ 50˚
2.5
P PR = —––—
Q P Q
sin 50°
PR = 3.26 m (2 t.p.)

Contoh 16
F E
Rajah di sebelah menunjukkan kuboid ABCDEFGH. Diberi bahawa
A 4 cm
BC = 8 cm, CH = 5 cm dan tinggi HE = 4 cm. Jika segi tiga bersudut D
tegak FGC dibentuk dalam kuboid, hitung nilai ∠FCG. G H
Saiz sebenar 5 cm
B 8 cm C

122
 Bab 5 Nisbah Trigonometri

Memahami masalah Merancang strategi

∠FCG boleh dihitung jika • FG = EH
dua daripada mana-mana sisi • Panjang CG lebih mudah dihitung berbanding panjang CF.
CG, CF atau FG diketahui. • tan ∠FCG = FG—–
CG

Melaksanakan strategi Membuat kesimpulan

F
• FG = EH G ∠FCG = 22.98°
Maka, 4 cm atau
5 cm
FG = 4 cm ∠FCG = 22° 59'
G C
B 8 cm C √89 cm

CG = √BC 2 + BG2 4
tan ∠FCG = —–
=
√82 + 52 √89 4
∠FCG = tan–1 —–
CG = √89 √89
∠FCG = 22.98°

UJI MINDA 5.1i

Q
1. Sebuah tangga lipat yang diletakkan di atas lantai membentuk
38º
segi tiga sama kaki PQR seperti dalam rajah di sebelah. Diberi
bahawa T ialah titik tengah PR, ∠PQR = 38° dan panjang PR = 1.4 m.

5
Hitungkan panjang PQ, betul kepada dua tempat perpuluhan. P R

BAB
T
1.4 m

2. Rajah di sebelah menunjukkan Aisyah yang sedang memerhatikan

sebatang tiang lampu. Diberi bahawa sudut dongak hujung tiang m
145
lampu dari penglihatan Aisyah ialah 55° dan jarak di antara
mata Aisyah dengan hujung tiang lampu ialah 145 meter. Hitung 55°

jarak mengufuk, d dalam meter. Nyatakan jawapan betul kepada d

tiga angka bererti.

3. Rajah di sebelah menunjukkan kedudukan sebuah kapal dan rumah 41°

api. Diberi bahawa sudut tunduk kapal dari rumah api ialah 41° h
dan jarak mengufuk di antara rumah api dengan kapal ialah
200 m. Hitung tinggi rumah api, h dalam meter. Nyatakan jawapan 200 m
betul kepada empat angka bererti.

P
4. Sebuah piramid tegak PQRST mempunyai tapak segi empat
tepat QRST. Diberi bahawa W ialah titik tengah QS dan RT.
Panjang QT = 8 cm, TS = 6 cm dan titik P terletak tegak di atas
RR
titik W. Hitung
(a) panjang PT, dalam cm, jika PW = 12 cm Q WW
●
S
(b) nilai ∠PTR 8 cm Saiz
6 cm sebenar
T

123
 Cabaran Dinamis

Uji Diri
L
1. Rajah di sebelah menunjukkan segi tiga bersudut tegak KLM. Hitung 8 cm
15 cm
(a) θ dalam darjah dan minit. (b) sin (90°– θ) (c) kos (90°– θ) M
qq
K
2. Rajah di sebelah menunjukkan segi tiga bersudut tegak ABC. Diberi C
5 q
bahawa tan θ = —. Hitung
12 A
(a) panjang AC, dalam cm
(b) nilai tan (90°– θ) 15 cm
(c) θ dalam darjah betul kepada tiga angka bererti B

3. Rajah di sebelah menunjukkan segi tiga bersudut tegak ABC. Diberi A

7 C
bahawa AB = 21 cm dan sin θ = —. Hitung q
9 21 cm
(a) panjang AC dalam cm
B
(b) nilai ∠BAC. Nyatakan jawapan anda dalam darjah terdekat

4. Dalam rajah di sebelah, DEF ialah segi tiga bersudut tegak dan E
DPF ialah garis lurus. Diberi PE = 5 cm. Hitung nilai
5

13
cm
(a) x dalam cm
BAB

(b) θ dalam darjah dan minit q

D P F
x 2x
Mahir Diri

1. Hitung nilai operasi berikut tanpa menggunakan kalkulator.

(a) 8 sin 60° – 3 tan 60° (b) (tan 30°)(2 kos 30°) + 6 sin 30°
(c) (8 kos 45°)(sin 60°) + (8 sin 45°)(kos 30°)
S
2. Rajah di sebelah menunjukkan segi tiga bersudut tegak PRS.
y
PQR ialah garis lurus. Diberi bahawa QR = RS = 18 cm dan
3 18 cm
tan θ = —. Hitung
5
(a) panjang PQ, dalam cm q
P Q 18 cm R
(b) panjang PS, dalam cm, betul kepada integer terdekat
(c) nilai y
3. Sebuah pintu gerbang mempunyai dua tiang mercu yang xm
dihubungkan dengan satu jambatan mengufuk dengan
Q R
jarak x meter. Jika tinggi tegak jambatan dari permukaan
tanah ialah 5 m dan sudut di antara tiang PQ dengan garis
condong PR ialah 60°, tentukan nilai x, dalam meter. 5m
60º
Saiz sebenar
P

124
 Bab 5 Nisbah Trigonometri

Masteri Kendiri

1. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah kuboid PQRSTUVW. QRWV T W

dan PSTU ialah segi empat sama. Diberi bahawa PQ = 12 cm dan U
V
QR = 7 cm. Hitung S R
(a) tan ∠PQS
7 cm
(b) panjang TQ, dalam cm, betul kepada empat angka bererti P 12 cm Q
(c) nilai ∠SQT, dalam darjah dan minit
T S
2. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah heksagon sekata PQRSTU
bersisi 6 cm. Hitung
(a) ∠PTS U R
(b) ∠TPS
(c) panjang TP, dalam cm, betul kepada tiga angka bererti
(d) nisbah luas ∆PTU kepada luas ∆PTS P 6 cm Q

3. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah segi empat tepat ABCD. Diberi D C

bahawa AB = 8 cm, BC = 2 AB dan N ialah titik tengah BC.
1 M
(a) Jika MD = ­­— AD, hitungkan panjang MN, dalam cm. Nyatakan
4 θ
jawapan anda dalam bentuk surd N
(b) Hitung nilai θ, dalam darjah dan minit
(c) 
Shahril menyatakan bahawa nisbah luas trapezium CDMN
kepada luas trapezium ABNM ialah 1 : 2. Adakah pernyataan

5
Shahril benar? Nyatakan alasan untuk jawapan anda. A B

BAB
8 cm

P R O J E K

Bahan: Kertas grid 0.5 cm × 0.5 cm, pensel, pembaris dan pensel warna.
Langkah:
1. Mulakan dengan melukis suatu
bentuk gabungan segi tiga bersudut
tegak (warna merah jambu).
2. Sambungkan setiap bucu gabungan
asal dengan segi tiga bersudut tegak
(warna hijau).
3. Teruskan corak yang didapati
pada langkah 2 sebanyak yang
mungkin.
4. Warnakan hasil kerja anda dan
pamerkan di kelas.
5. Kumpulan lain digalakkan untuk
menggunakan segi tiga bersudut
tegak yang berlainan saiz sebagai
permulaan corak.

Saiz sebenar

125
 PETA KONSEP

hipotenus sisi
bertentangan
q
sisi bersebelahan

Nisbah trigonometri

Nisbah sinus Nisbah kosinus Nisbah tangen

sisi bertentangan sisi bersebelahan sisi bertentangan
sin q = ——————— kos q = ———————– tan q = ———————
hipotenus hipotenus sisi bersebelahan

Apabila saiz bagi satu sudut tirus, q bertambah

• nilai bagi tan q dan sin q bertambah
• nilai bagi kos q berkurang

A
Menentukan Sudut khas θ° 0° 90°
q 30°
nilai sudut bagi 30° 45° 60° sin q 0 1
5

sinus, kosinus 1 kos q 1 0

tan q —– 1
BAB

2 2
dan tangen √3 √3
√3 E tan q 0 ∞
1 60°
sin q —
1 √3
—– 45°
√2 O 1 C 1 B
2 √2 2 1
√3
kos q —–
1
—1 45°
2 √2 2 G 1 F

IMBAS KENDIRI
Pada akhir bab ini, saya dapat:
1. Mengenal pasti sisi bertentangan dan sisi bersebelahan berdasarkan suatu sudut tirus
dalam segi tiga bersudut tegak.
2. Membuat dan menentusahkan konjektur tentang hubungan antara sudut tirus dan nisbah
sisi segi tiga bersudut tegak, dan seterusnya mentakrifkan sinus, kosinus dan tangen.
3. Membuat dan menentusahkan konjektur tentang kesan perubahan saiz sudut terhadap
nilai sinus, kosinus dan tangen.
4. Menentukan nilai sinus, kosinus dan tangen suatu sudut tirus.
5. Menentukan nilai sinus, kosinus dan tangen sudut 30°, 45° dan 60° tanpa menggunakan
kalkulator.
6. Melakukan pengiraan yang melibatkan sinus, kosinus dan tangen.
Saiz sebenar
7. Menyelesaikan masalah yang melibatkan sinus, kosinus dan tangen.

126
 Bab 5 Nisbah Trigonometri

JELAJAH MATEMATIK

Bagi mengukur ketinggian suatu tiang, kaedah seperti berikut boleh digunakan.

Langkah 1
C
Ambil suatu kadbod dan lukis segi tiga
bersudut tegak ABC seperti rajah di sebelah 45°
dengan AB = AC = 30 cm. 30 cm

45°
B 30 cm A

Langkah 2

∠ABC = ∠BCA = 45°. Potong segi tiga dan Tiang

aturkan dengan sebatang rod kayu relatif
kepada tiang yang akan diukur. Kadbod
ABC C

Mata
pemerhati B A Kayu

5
BAB
Langkah 3
Tiang
Pastikan aras mata dari sisi sudut ABC selaras
dengan puncak tiang seperti di sebelah.
Gunakan kayu tersebut untuk memastikan y
kedudukan segi tiga ABC adalah tegak.
Kayu

Mata
pemerhati x Kadbod
ABC

z
Langkah 4

Jika x mewakili ketinggian aras mata dari permukaan tanah, y mewakili ketinggian tiang
serta z mewakili jarak di antara pemerhati dengan tiang maka,
y–x
tan 45° = ——
z
y = z tan 45° + x
Tinggi tiang boleh diperoleh dengan mudah tanpa sebarang keperluan untuk mengukur tiang
itu sendiri. Saiz sebenar

127