BAB Nisbah

5 Trigonometri

Apakah yang akan anda pelajari?

5.1 Sinus, Kosinus dan Tangen bagi Sudut

Tirus dalam Segi Tiga Bersudut Tegak

Kenapa Belajar Bab Ini?

berkaitan panjang, tinggi dan sudut dapat

ditentukan dengan menggunakan segi tiga
bersudut tegak.

pelayaran, penerbangan, kejuruteraan, astronomi,

pembinaan dan sebagainya.

S ungai merupakan sumber utama air untuk

kegunaan domestik kepada manusia.
Kelebaran sungai di kawasan tertentu dapat
dihitung dengan menggunakan konsep trigonometri.
Sudut dari kedudukan juru ukur ke pokok yang
menjadi tanda rujukan pada titik R seperti pada rajah
di bawah boleh diketahui dengan menggunakan
tiodolit, alat mengukur sudut jarak jauh. Jika
panjang PQ dan sudut PQR diketahui, maka
kelebaran sungai, PR boleh dihitung dengan mudah
melalui kaedah trigonometri.

Q
P

106
 Eksplorasi Zaman

Al-Battani atau Muhammad Ibn Jabir Ibn Sinan Abu

Abdullah ialah bapa trigonometri. Beliau dilahirkan
di Battan, Damsyik. Beliau merupakan putera Arab
dan juga pemerintah Syria. Al-Battani diiktiraf
sebagai ahli astronomi dan matematik Islam yang
tersohor. Al-Battani mendapat pendidikan awal
daripada bapanya sendiri Jabir Ibn San’an yang
juga merupakan seorang saintis yang terkenal pada
zamannya. Beliau berjaya meletakkan trigonometri
pada tahap yang tinggi dan merupakan orang
pertama yang menghasilkan jadual cotangents.

http://yakin-pelajar.com/Eksplorasi%20Zaman/Bab%205/

GERBANG K A T A

darjah degree
hipotenus
kosinus cosine
sinus sine
tangen tangent
teorem Pythagoras

107
 5.1 Sinus, Kosinus dan Tangen bagi Sudut Tirus
dalam Segi Tiga Bersudut Tegak

Bagaimanakah anda mengenal pasti sisi bertentangan, STANDARD

sisi bersebelahan dan hipotenus? PEMBELAJARAN
Mengenal pasti sisi
Tahukah anda bagaimana ketinggian suatu bertentangan dan sisi
objek yang sukar diukur seperti bangunan bersebelahan berdasarkan
dan gunung dihitung? suatu sudut tirus dalam
segi tiga bersudut tegak.
Misalnya dalam rajah di sebelah, jika t
jarak, s dan sudut dongak diketahui maka,
ketinggian, t bangunan tersebut boleh
dihitung dengan menggunakan konsep
trigonometri. Sudut dongak
Jarak, s
P
Rajah di sebelah menunjukkan suatu segi tiga bersudut tegak PQR.
Sebagaimana yang telah anda pelajari dalam bab Teorem Phytagoras di
Tingkatan 1, sisi PR dikenali sebagai hipotenus, iaitu sisi terpanjang
dalam segi tiga bersudut tegak PQR. Adakah dua sisi lain iaitu sisi PQ
5

dan sisi QR juga mempunyai nama khas seperti sisi terpanjang, PR?
Q R
BAB

Teliti Rajah 1 dan Rajah 2 di bawah.

P P TIP
y
Sudut tirus
sisi hipotenus sisi hipotenus
bertentangan bersebelahan

x
Q R Q R TIP
sisi bersebelahan sisi bertentangan
Rajah 1 Rajah 2 y

Berdasarkan PRQ dalam Rajah 1, sisi QR dikenali sebagai sisi

bersebelahan manakala sisi PQ dikenali sebagai sisi bertentangan. x
x+y=
Berdasarkan QPR dalam Rajah 2, sisi PQ ialah sisi bersebelahan x dan y ialah
dan sisi QR ialah sisi bertentangan. sudut tirus

Perhatikan juga dalam kedua-dua Rajah 1 dan Rajah 2 hipotenus PR adalah tetap kedudukannya
iaitu bertentangan dengan sudut 90°.

Bagi suatu segi tiga bersudut tegak;

(a) hipotenus ialah sisi terpanjang yang bertentangan dengan sudut 90°.
(b) sisi bersebelahan dan sisi bertentangan berubah mengikut kedudukan sudut tirus yang
dirujuk.

108
 Bab 5 Nisbah Trigonometri

Contoh 1
Kenal pasti sisi bertentangan, sisi bersebelahan dan hipotenus berdasarkan sudut yang diberi
dalam jadual di bawah untuk semua segi tiga bersudut tegak berikut.
S
(a) B C (b) M (c)
K
T

A L

Penyelesaian: P Q R

Segi tiga Sudut Hipotenus Sisi bertentangan Sisi bersebelahan

BAC AC BC AB
ABC
BCA AC AB BC
LKM KM LM KL
KLM
LMK KM KL LM
PQT TPQ PT QT PQ
RQS QRS RS QS QR

UJI MINDA 5.1a

5
BAB
1. Berdasarkan segi tiga bersudut tegak di bawah, salin dan lengkapkan jadual yang diberi.
E

P D

K N

F E

Q R M
A B C
G

Segi tiga Sudut Hipotenus Sisi bertentangan Sisi bersebelahan

QPR
PRQ
MNK
KMN
MKN
FEG
EFG
EGF
BAE
ABE
AEB
BCD
CBD
BDC
Saiz sebenar

109
 Apakah hubungan antara sudut tirus dengan nisbah sisi STANDARD
segi tiga bersudut tegak? PEMBELAJARAN
Membuat dan
Cetusan Minda 1 menentusahkan konjektur
Berkumpulan tentang hubungan antara
Tujuan: Mengenal pasti hubungan antara sudut tirus dengan nisbah sudut tirus dan nisbah
sisi segi tiga bersudut tegak. sisi segi tiga bersudut
tegak, dan seterusnya
Bahan: Kertas grid segi empat sama, pembaris dan pensel. mentakrifkan sinus,
kosinus dan tangen.
Langkah:
1. Lukis segi tiga bersudut tegak PQR, dengan panjang PQ
ialah 16 unit dan panjang QR ialah 12 unit.
2. Lukiskan beberapa garis lurus yang selari dengan RQ. Labelkan sebagai R1 Q1, R2 Q2
dan R3 Q3 seperti pada rajah di bawah.
R

R3
TIP
Guna Teorem Phytagoras
R2
untuk menentukan
panjang PR1, PR2, PR3
R1 dan PR.
5
BAB

P Q1 Q2 Q3 Q
3. Lengkapkan jadual di bawah dengan ukuran yang dikehendaki.
Sisi bertentangan Sisi bersebelahan Sisi bertentangan
Sudut Tirus ———————– ———————– ———————–
Hipotenus Hipotenus Sisi bersebelahan
R1Q1 3 PQ1 4 R1Q1 3
—— =— —— =— —— = —
PR1 5 PR1 5 PQ1 4
R 2Q 2 PQ2 R2Q2
—— = —— = —— =
PR2 PR2 PQ2
QPR
R3Q3 PQ R3Q3
—— = ——3 = —— =
PR3 P R3 PQ3
RQ PQ RQ
—– = —– = —– =
PR PR PQ

Perbincangan:
1. Apakah pola jawapan anda untuk nisbah panjang sisi bertentangan kepada hipotenus,
nisbah panjang sisi bersebelahan kepada hipotenus dan nisbah panjang sisi bertentangan
kepada panjang sisi bersebelahan?
2.

110
 Bab 5 Nisbah Trigonometri

Hasil daripada Cetusan Minda 1, didapati bahawa;

Bagi suatu sudut tirus yang ditetapkan dalam pelbagai saiz segi tiga bersudut tegak;
(a) Nisbah panjang sisi bertentangan kepada hipotenus ialah suatu nilai pemalar.
(b) Nisbah panjang sisi bersebelahan kepada hipotenus ialah suatu nilai pemalar.
(c) Nisbah panjang sisi bertentangan kepada panjang sisi bersebelahan ialah suatu nilai pemalar.

Hubungan nisbah yang didapati daripada Cetusan minda 1 ialah PERINGATAN

nisbah trigonometri yang dikenali sebagai sinus, kosinus dan
tangen iaitu:
panjang sisi bertentangan
sinus = ——————————–
hipotenus
panjang sisi bersebelahan
kosinus = ——————————– BULETIN
hipotenus Trigonometri berasal
panjang sisi bertentangan dari bahasa Yunani iaitu,
tangen = ——————————–
panjang sisi bersebelahan

Contoh 2
Lengkapkan jadual berdasarkan rajah di sebelah. R

5
y

BAB
sin x kos x tan x sin y kos y tan y

x
Penyelesaian: Q P
sin x kos x tan x sin y kos y tan y
QR PQ QR PQ QR PQ
—– —– —– —– —– —–
PR PR PQ PR PR QR

UJI MINDA 5.1b

1. Lengkapkan jadual berdasarkan segi tiga bersudut tegak di bawah.
D E K Q
x y
L

y
F x yy
x P S R
M
Segi tiga sin x kos x tan x sin y kos y tan y
DEF
KLM
Saiz sebenar
PQR

111
 Apakah kesan perubahan saiz sudut terhadap nilai sinus, STANDARD
kosinus dan tangen? PEMBELAJARAN
Membuat dan
Cetusan Minda 2 Berpasangan
menentusahkan konjektur
tentang kesan perubahan
Tujuan: Mengenal pasti kesan perubahan saiz sudut terhadap nilai saiz sudut terhadap nilai
sinus, kosinus dan tangen. sinus, kosinus dan tangen.

Bahan: Kertas grid, pembaris, protraktor dan pensel.

Langkah:
1. Lukis empat segi tiga bersudut tegak seperti di bawah dengan panjang tapak ialah 10 cm.

2. Pastikan ukuran sudut dan panjang semua segi tiga bersudut tegak adalah tepat seperti
yang diberi.
R3
R2
50°
R1 60°
R 70°
80°
10° 20° 30° 40°
P 10 cm Q P1 10 cm Q1 P2 10 cm Q2 P3 10 cm Q3

3. Lengkapkan jadual di bawah.

5

sin 10° sin 20° sin 30° sin 40° sin 50° sin 60° sin 70° sin 80°
BAB

RQ PQ
—– —–
PR PR
1.8 10
= —— = ——
10.2 10.2
= 0.1765 = 0.9804

kos 10° kos 20° kos 30° kos 40° kos 50° kos 60° kos 70° kos 80°
PQ RQ
—– —–
PR PR
10 1.8
= —– = —–
10.2 10.2
= 0.9804 = 0.1765

tan 10° tan 20° tan 30° tan 40° tan 50° tan 60° tan 70° tan 80°
RQ PQ
—– —–
PQ RQ
1.8 10
= —– = —–
10 1.8
= 0.1800 = 5.5556
Saiz sebenar

112
 Bab 5 Nisbah Trigonometri

Perbincangan:
1. Berdasarkan jadual nilai bagi nisbah trigonometri yang telah anda lengkapkan, apakah
kesimpulan yang anda boleh buat?

2. Apakah konjektur anda bagi

(a) nilai nisbah sinus yang menghampiri 0° dan 90°?
(b) nilai nisbah kosinus yang menghampiri 0° dan 90°?
(c) nilai nisbah tangen yang menghampiri 0° dan 90°?

Hasil daripada Cetusan Minda 2, didapati bahawa;

TIP
Semakin besar saiz sudut tirus
(a) semakin besar nilai sinus dan nilainya menghampiri 1.
(b) semakin kecil nilai kosinus dan nilainya menghampiri
sifar.
(c) semakin besar nilai tangen.

Contoh 3

5
BAB
Rajah di sebelah menunjukkan dua segi tiga bersudut tegak. 5 cm
3 cm 2.5 cm
Tentukan sama ada semua nisbah trigonometri bagi sudut x 1.5 cm
dan sudut y bernilai sama atau tidak. Nyatakan alasan untuk x y
4 cm 2 cm
jawapan anda.
Penyelesaian:
3 4 3
sin x = — kos x = — tan x = —
5 5 4
1.5 3 2 4 1.5 3
sin y = —– = — kos y = —– = — tan y = —– = —
2.5 5 2.5 5 2 4

Nisbah trigonometri bagi sudut x dan sudut y adalah sama kerana panjang setiap sisi untuk
kedua-dua rajah adalah berkadaran.

UJI MINDA 5.1c

1. Rajah di sebelah menunjukkan dua segi tiga bersudut tegak. 9 cm 15 cm

5 cm
3 cm
Tentukan sama ada semua nisbah trigonometri bagi sudut x x y
dan sudut y bernilai sama atau tidak. Nyatakan alasan untuk 12 cm 4 cm
jawapan anda.

113
 2. Rajah di sebelah menunjukkan suatu segi tiga bersudut tegak. S

(a) Tentukan nisbah trigonometri bagi

2.1 cm
i. sin 15° ii. kos 15° iii. tan 15°
iv. sin 30° v. kos 30° vi. tan 30° R
(b) Adakah pertambahan nilai nisbah trigonometri bagi sudut 1.9 cm
15°
15° dan sudut 30° berkadaran dengan pertambahan nilai 15°
sudutnya? P 7 cm Q

Bagaimanakah anda menentukan nilai sinus, kosinus STANDARD

dan tangen suatu sudut tirus? PEMBELAJARAN
Menentukan nilai sinus,
kosinus dan tangen suatu
Contoh 4 sudut tirus.

Rajah di sebelah menunjukkan segi tiga bersudut tegak PQR. Hitung nilai Q 15 cm P
(a) panjang PR (b) sin PRQ (c) kos PRQ (d) tan QPR
8 cm
Penyelesaian:
(a) panjang PR (b) sin PRQ (c) kos PRQ (d) tan QPR R
2 15 8 8
+ 82
5

PR =— =— =—
17 17 15 IMBAS KEMBALI
BAB

= 289
Teorem Pythagoras
= 17 cm c2 = a2 + b2
c
b a2 = c2 – b2
a b2 = c2 – a2
Contoh 5
Rajah di sebelah menunjukkan segi tiga bersudut tegak PQT dan
RQS. PQR ialah garis lurus. Diberi bahawa panjang SQ ialah 6 cm. S
Hitung nilai
(a) panjang QR (b) panjang PT (c) sin QRS
T 10 cm
(d) kos TPQ (e) tan PTQ (f) tan QSR
Penyelesaian:
(a) panjang QR (b) panjang PT (c) sin QRS
P 4 cm Q R
QR 2 – 62 PT 2 + 32 6
=—
= 64 = 25 10
3
= 8 cm = 5 cm =—
5
(d) kos TPQ (e) tan PTQ (f) tan QSR PERINGATAN
4 4 8 Nilai nisbah harus diberi
=— =— =—
5 3 6 dalam sebutan terendah.
Saiz sebenar =—
4
3
114
 Bab 5 Nisbah Trigonometri

Apakah hubungan antara sinus, kosinus dan tangen?

Bagi suatu segi tiga bersudut tegak, anda ketahui bahawa;
sisi bertentangan sisi bersebelahan sisi bertentangan
sinus = —————–—–– , kosinus = —————–—–– dan tangen = —————–—––
hipotenus hipotenus sisi bersebelahan
Tahukah anda ketiga-tiga nisbah trigonometri di atas berkaitan antara satu sama lain? Tangen
ialah nisbah sinus kepada kosinus.

Teliti rajah di bawah.

Diketahui,
R x y x
1 1 y
1 x y
x
Maka, SUDUT DISKUSI
P y Q
Jika ialah QRP, adakah
k sin
nisbah tan masih –––––?
kos
Bincangkan.

Contoh 6
K U I Z
Jika nilai sin = 0.6 dan kos = 0.8, hitung nilai tan .

5
1

BAB
Penyelesaian: Jika tan
2
sin
nyatakan nilai sin dan
kos kos yang mungkin.
0.6
= ——
0.8
3
=—
4 BIJAK MINDA
= 0.75
Diberi sin = x.
Tentukan kos dan
Contoh 7 tan yang mungkin.
3 3
hitung nilai kos .
8 55
Penyelesaian:
s
k
–38 SUDUT DISKUSI
3
—— = ——–
55 ko Jika tan = 1, apakah
jenis segi tiga yang
–38 diwakili oleh sudut
3 tersebut?
—–
55
55 Saiz sebenar
8
115
 Contoh 8
Rajah di sebelah menunjukkan segi tiga bersudut tegak PQR. Q
3 Hitung
Diberi bahawa PR = 20 cm dan sin QPR = —.
5
(a) panjang QR
(b) kos QPR R
P 20 cm
Penyelesaian:
3
(a) sin QPR = — (b) PQ = 202 – 122
5
QR 3 = 256 BIJAK MINDA
—– = —
PR 5 PQ = 16 cm Diberi sin
3
PQ 5
QR 3 Maka, kos QPR = –— dan panjang hipotenus
—– = — PR
20 5 ialah 20 cm. Tentukan
kos dan tan .
3(20) = 16
—
QR = —— 20
5
QR = 12 cm 4
=—
5
Contoh 9
Rajah di sebelah menunjukkan segi tiga bersudut tegak PQT dan S
RQS. Diberi bahawa PQR dan STQ ialah garis lurus. Hitung nilai
kos x. =
5

26 cm
T
BAB

Penyelesaian: 13 cm
=
RQ Tentukan nilai RQ x
kos x = —– terlebih dahulu
P 12 cm Q R
SR
TQ = 2 – 122 ; SQ = 2TQ ; RQ = 2 – 102

SUDUT DISKUSI
TQ = 5 cm SQ = 10 cm = 24 cm
Diberi hipotenus suatu
RQ segi tiga bersudut tegak
Maka, kos x = —–
SR 1 .
tan jika kos
24 2
=—
26
12
=—
13

S
Contoh 10
Rajah di sebelah menunjukkan segi tiga bersudut tegak PRS. Diberi
bahawa PQR ialah garis lurus dan kos 60° = 0.5. Hitung panjang PS. =
Nyatakan jawapan betul kepada dua tempat perpuluhan.
30°
=

P Q R
10 cm

116
 Bab 5 Nisbah Trigonometri

Memahami masalah Melaksanakan strategi

Menghitung panjang PS iaitu • QSP = QPS = 30°
PRS. maka, PQS = 180 – 30° – 30° = 120°
• SQR = 0° – PQS
Merancang strategi
SQR = 0° – 120° = 60°
• PS = PR2 + SR2
• Diberi bahawa kos 60° = 0.5
• SR dan QR boleh dihitung jika 1
SQR atau QSR diketahui. Kos 60° = — SR = 2 – 52
2
• Mengenal pasti kedudukan kos QR = — 1 Maka,
—–
60°. 10 2 PS SR2 + PR2
10 (1)
QR = —––– PS = ( 75)2 + 152
Membuat kesimpulan 2
= 5 cm PS = 17.32 cm
PS = 17.32 cm (2 t.p.)

UJI MINDA 5.1d IMBAS KEMBALI

1. Trirangkap Pythagoras
tegak berikut.

5
A B C
(a) (b) (c)

BAB
7m 3 4 5
5 12 13
6 10
39 cm 17 m 15 17
15 cm 25 m 24 m 7 24 25
15 m
40 41

36 cm 8m

(d) (e) (f)

1.6 cm 3 cm
26 mm
0.8 m

10 mm 0.6 m

2. Hitung nilai x tanpa melukis sebarang segi tiga bersudut tegak atau menggunakan teorem
Pythagoras atau dengan menggunakan kalkulator.
1 3 1
x x,
2 2 2
5 39 7 7
x
8 5 9
x
4 2 Saiz sebenar

117
 3. Tentukan panjang sisi q untuk setiap segi tiga bersudut tegak berikut.
1 7 2
(a) sin QRP = — (b) sin LKM = — (c) sin ACB = —
3 8 5
P L
q q
A C
9m M
q
24 m 10 mm
Q R
K B

4. Tentukan panjang sisi z untuk setiap segi tiga bersudut tegak berikut.

(a) kos 5
SRT = — (b) kos 3
HJI = — (c) kos DFE = 0.4
7 8
S H
z D
40 cm
R z
14 cm J
z
T I E 12 mm F

5. Hitung nilai x bagi setiap segi tiga bersudut tegak berikut.

3 10
(a) tan BAC = 0.9 (b) tan PRQ = — (c) tan LKM = —
4 K 3
20 cm
5

A B P
x
BAB

12 cm
x L
x
Q
C 30 mm

R M

6. Rajah di sebelah menunjukkan segi tiga bersudut tegak P

3 5
PQR dan PRS PS = — PR.
4 3
Hitung panjang, dalam cm, S
(a) PR
(b) RS
Q 9 cm R

E
7. Rajah di sebelah menunjukkan segi tiga bersudut tegak DFE
5 panjang DF = 21 cm dan nisbah
dan EHI. Jika tan x = —,
7
panjang EF : EH = 1 : 2, tentukan panjang EI dalam cm. x
D
F

Saiz sebenar x
H I

118
 Bab 5 Nisbah Trigonometri

Bagaimanakah anda menentukan nilai sinus, kosinus dan STANDARD

tangen sudut 30°, 45° dan 60° tanpa menggunakan kalkulator? PEMBELAJARAN
S S K Menentukan nilai sinus,
kosinus dan tangen sudut
30° 30°, 45° dan 60° tanpa
30º
2 unit 2 unit menggunakan kalkulator.
2 2
3 1
–

–
TIP
60º 60°
60º 60° 45° QS 2 – 12
P Q 1 R L M QS
1 unit Q 1 unit R 1
KM 2 + 12
Rajah 1(a) Rajah 1(b) Rajah 2 KM

Rajah 1(b) di atas merupakan separuh daripada segi tiga sama sisi PRS dengan panjang sisi PQR
ialah 2 unit. Rajah 2 menunjukkan segi tiga sama kaki KLM.
Jadual di bawah menunjukkan nilai-nilai bagi nisbah trigonometri bagi sudut 30°, 45° dan 60°
yang boleh dihitung tanpa menggunakan kalkulator, berdasarkan Rajah 1(b) dan Rajah 2.
Sudut
Nisbah 30° 60° 45°
BULETIN
1 1
– —3 — Surd ialah nombor tak
2 2
1 — 1 nisbah dalam bentuk
—3 – punca kuasa seperti 2,
2 2 3 dan 17. 3 dibaca
—1
3 1 sebagai surd tiga.

Contoh 11

5
BAB
Hitung nilai berikut tanpa menggunakan kalkulator.
(a) sin 45° + kos 45° (b) 3 kos 30° – 2 sin 60° (c) 2 tan 45° – 2 kos 60°
(d) (2 sin 60°)(4kos 30°) – 4 tan 60° (e) (3 tan 30°)(4 sin 60°) + 4 sin 45°
Penyelesaian:
(a) sin 45° + kos 45° (b) 3 kos 30° – 2 sin 60° (c) 2 tan 45° – 2 kos 60°
1
=—+— 2
2
1
2 —×—
2
3
( ) ( )
=3 — –2 —
2 2
3
( )
= 2(1) – 2 —
1
2
2 2
2 3 3 2 3 =2–1
=— 2 2 = —– – –––
2 = —– 2 2 =1
2
= 2 3
= 2 = —–
2
(d) (2 sin 60°)(4kos 30°) – 4 tan 60° (e) (3 tan 30°)(4 sin 60°) + 4 sin 45°

( ) ( )( )
3
=2 — 4 — –4 3
2 2
3
=3 —
3 ( ) ( )( ) ( )
1 4 —3 + 4 —
2
1
2
= ( 3)(2)( 3) – 4 3 6 4 4 2 TIP
=—+— =—×—
= 2(3) – 4 3 1 2 2 2 2× 2 2×2
=6–4 3 =6+2 2 4
4 2
= —–
2
=2 2

119
 UJI MINDA 5.1e
1. Tentukan nilai-nilai berikut tanpa menggunakan kalkulator.
(a) 2 kos 60° + tan 45° (b) 3 kos 60° + 2 tan 45° (c) 2 tan 45° + kos 60°
(d) 3 sin 30° – 2 kos 60° (e) 2 sin 30° – 3 kos 60° (f) 4 tan 45° – 2 kos 60°
(g) (2 sin 60°)(3 kos 60°) + 3 tan 30° (h) (3 tan 45°)(4 sin 60°) – (2 kos 30°)(3 sin 30°)
(i) 4 tan 45° + (2 sin 45°)(6 kos 45°) (j) (5 tan 60°)(2 sin 60°) – (3 sin 45°)(4 kos 45°)

Apakah unit ukuran bagi sudut?

Sudut diukur dalam unit darjah ( ° ). Sudut juga boleh dinyatakan dalam unit darjah ( ° ),
minit ( ' ) dan saat ( '' ) iaitu,
1° = 60'
1' = 60''

Contoh 12
(a) Tukarkan 30.2° kepada unit darjah dan minit. (b) Tukarkan nilai sudut 43° 30' kepada
darjah.
Penyelesaian:
(a) 30.2° = 30° + 0.2° (b) 43° 30' = 43° + 30'
= 30° + (0.2 × 60)'
( )
30
= 43° + —– °
5

= 30° + 12' 60
= 30° 12'
BAB

= 43° + 0.5°
= 43.5°
UJI MINDA 5.1f

1. Tukarkan setiap sudut berikut dalam unit darjah dan minit.

(a) 37.80° (b) 74.6° (c) 58.1° (d) 60.2°
(e) 41.5° (f) 16.9° (g) 5.4° (h) 72.3°
2. Nyatakan setiap nilai sudut berikut dalam unit darjah.
(a) 65° 54' (b) 47° 42' (c) 18° 12' (d) 69° 24'
(e) 70° 6' (f) 36° 36' (g) 35° 30' (h) 20° 18'

Bagaimanakah anda menentukan nilai sinus, kosinus STANDARD

dan tangen? PEMBELAJARAN
Melakukan pengiraan
yang melibatkan sinus,
nilai suatu sudut bagi nisbah trigonometri? kosinus dan tangen.

Contoh 13

Saiz sebenar
(a) sin 45° 6' (b) kos 20.7° (c) tan 64° 12'

120
 Bab 5 Nisbah Trigonometri

Penyelesaian:
(a) sin 45° 6' = 0.7083
BULETIN
PINTAR JARI sin 4 5 °' '' 6 °' '' = 0.7083398377
Butang °' '' hanya perlu
(b) kos 20.7° = 0.9354 ditekan apabila soalan
diberikan dalam unit
PINTAR JARI kos 2 0 7 = 0.9354440308 darjah dan minit.

(c) tan 64° 12' = 2.0686

PINTAR JARI tan 6 4 °' '' 12 °' '' = 2.068599355

UJI MINDA 5.1g

1.
perpuluhan.
(a) sin 44° (b) kos 73.5° (c) tan 69.5° (d) sin 51° 24' (e) kos 30° 21' (f) tan 56° 24'

Bagaimanakah anda mengira saiz sudut dengan menggunakan nisbah trigonometri sinus,
kosinus dan tangen?

5
menentukan saiz sudut yang berkaitan.

BAB
Contoh 14

x berikut.
(a) sin x = 0.8377 (b) kos x = 0.7021 (c) tan x = 2.4876
Penyelesaian:
PERINGATAN
(a) sin x = 0.8377
x = sin–1 0.8377 Jika unit saat bernilai 30"
atau lebih, unit minit akan
x = 56. 9° Jawapan dalam unit darjah. ditambah 1'.
x = 56° 54' Jawapan dalam unit darjah dan minit.

PINTAR JARI shift sin 0 . 8 3 7 7 = 56.89803635 °' '' 56° 53' 52.93''

52.93'' menunjukkan nilai dalam unit saat. Ikuti langkah-langkah

berikut untuk membundarkan jawapan kepada unit minit terdekat.
56° 53' 52.93''
}

+1 > 30
= 56° 54'

121
 (b) kos x = 0.7021
x = kos–1 0.7021
x = 45.4°
x = 45° 24'
PINTAR JARI shift kos 0 . 7 0 2 1 = 45.40426895 °' '' 45° 24' 15.37''

(c) tan x = 2.4876

x = tan–1 2.4876
x = 68.1°
x = 68° 6'
PINTAR JARI shift tan 2 . 4 8 7 6 = 68.10017426 °' '' 68° 6' 0.63''

UJI MINDA 5.1h

1 x berikut.
(a) tan x = 0.2162 (b) kos x = 0.5878 (c) sin x = 0.4062 (d) sin x = 0.9121
(e) kos x = 0.9686 (f) tan x = 3.8027 (g) kos x = 0.5604 (h) sin x = 0.1521
(i) tan x = 0.7199 (j) sin x = 0.9792 (k) tan x = 1.0088 (l) kos x = 0.099

Bagaimanakah anda menyelesaikan masalah yang STANDARD

melibatkan sinus, kosinus dan tangen? PEMBELAJARAN
5

Menyelesaikan masalah
yang melibatkan sinus,
BAB

Contoh 15 kosinus dan tangen.

Gambar rajah di sebelah menunjukkan satu tangga yang disandarkan

pada dinding. Ia membentuk suatu segi tiga bersudut tegak PQR. Jika
R
tinggi QR ialah 2.5 m, hitungkan panjang tangga, PR dalam meter.
(Nyatakan jawapan betul kepada dua tempat perpuluhan).
Penyelesaian: R
QR
sin 50° = —–
PR
2.5 m 50°
2.5 P Q
sin 50° = —–
PR
50
2.5
PR = —––— P Q
sin 50°
PR = 3.26 m (2 t.p.)

Contoh 16
F E
Rajah di sebelah menunjukkan kuboid ABCDEFGH. Diberi bahawa
A D 4 cm
BC = 8 cm, CH = 5 cm dan tinggi HE = 4 cm. Jika segi tiga bersudut
tegak FGC dibentuk dalam kuboid, hitung nilai FCG. G H
5 cm
B 8 cm C

122
 Bab 5 Nisbah Trigonometri

Memahami masalah Merancang strategi

FCG boleh dihitung jika • FG = EH
dua daripada mana-mana sisi • Panjang CG lebih mudah dihitung berbanding panjang CF.
CG, CF atau FG diketahui. • tan FCG = FG—–
CG

Melaksanakan strategi Membuat kesimpulan

F
• FG = EH G FCG = 22.98°
Maka, 4 cm atau
5 cm
FG = 4 cm FCG = 22° 59'
G C
B 8 cm C cm

CG BC 2 + BG2 4
tan FCG = —–
= 2 + 52 4
FCG = tan–1 —–
CG =
FCG = 22.98°

UJI MINDA 5.1i

Q
1. Sebuah tangga lipat yang diletakkan di atas lantai membentuk
38º
segi tiga sama kaki PQR seperti dalam rajah di sebelah. Diberi
bahawa T ialah titik tengah PR, PQR = 38° dan panjang PR = 1.4 m.

5
Hitungkan panjang PQ, betul kepada dua tempat perpuluhan. P R

BAB
T
1.4 m

2. Rajah di sebelah menunjukkan Aisyah yang sedang memerhatikan

sebatang tiang lampu. Diberi bahawa sudut dongak hujung tiang m
145
lampu dari penglihatan Aisyah ialah 55° dan jarak di antara
mata Aisyah dengan hujung tiang lampu ialah 145 meter. Hitung 55°

jarak mengufuk, d dalam meter. Nyatakan jawapan betul kepada d

tiga angka bererti.

3. Rajah di sebelah menunjukkan kedudukan sebuah kapal dan rumah 41°

api. Diberi bahawa sudut tunduk kapal dari rumah api ialah 41° h
dan jarak mengufuk di antara rumah api dengan kapal ialah
200 m. Hitung tinggi rumah api, h dalam meter. Nyatakan jawapan 200 m
betul kepada empat angka bererti.

P
4. Sebuah piramid tegak PQRST mempunyai tapak segi empat
tepat QRST. Diberi bahawa W ialah titik tengah QS dan RT.
Panjang QT = 8 cm, TS = 6 cm dan titik P terletak tegak di atas
RR
titik W. Hitung
(a) panjang PT, dalam cm, jika PW = 12 cm Q WW S
(b) nilai PTR 8 cm 6 cm
T

123
 Cabaran Dinamis

Uji Diri
L
1. Rajah di sebelah menunjukkan segi tiga bersudut tegak KLM. Hitung 8 cm
15 cm
(b) sin (90°– °– M

K
2. Rajah di sebelah menunjukkan segi tiga bersudut tegak ABC. Diberi C
5
bahawa tan = —. Hitung
12 A
(a) panjang AC, dalam cm
(b) nilai tan (90°– 15 cm
B

3. Rajah di sebelah menunjukkan segi tiga bersudut tegak ABC. Diberi A

7 C
bahawa AB =
9 21 cm
(a) panjang AC dalam cm
B
(b) nilai BAC. Nyatakan jawapan anda dalam darjah terdekat

4. Dalam rajah di sebelah, DEF ialah segi tiga bersudut tegak dan E
DPF ialah garis lurus. Diberi PE = 5 cm. Hitung nilai
5

13
cm
(a) x dalam cm
BAB

(b) dalam darjah dan minit

D P F
x 2x
Mahir Diri

1. Hitung nilai operasi berikut tanpa menggunakan kalkulator.

(a) 8 sin 60° – 3 tan 60° (b) (tan 30°)(2 kos 30°) + 6 sin 30°
(c) (8 kos 45°)(sin 60°) + (8 sin 45°)(kos 30°)
S
2. Rajah di sebelah menunjukkan segi tiga bersudut tegak PRS.
y
PQR ialah garis lurus. Diberi bahawa QR = RS = 18 cm dan
3 18 cm
5
(a) panjang PQ, dalam cm
P Q 18 cm R
(b) panjang PS, dalam cm, betul kepada integer terdekat
(c) nilai y
3. Sebuah pintu gerbang mempunyai dua tiang mercu yang xm
dihubungkan dengan satu jambatan mengufuk dengan
Q R
jarak x meter. Jika tinggi tegak jambatan dari permukaan
tanah ialah 5 m dan sudut di antara tiang PQ dengan garis
condong PR ialah 60°, tentukan nilai x, dalam meter. 5m
60º
Saiz sebenar
P

124
 Bab 5 Nisbah Trigonometri

Masteri Kendiri

1. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah kuboid PQRSTUVW. QRWV T W

dan PSTU ialah segi empat sama. Diberi bahawa PQ = 12 cm dan U
V
QR = 7 cm. Hitung S R
(a) tan PQS
7 cm
(b) panjang TQ, dalam cm, betul kepada empat angka bererti P 12 cm Q
(c) nilai SQT, dalam darjah dan minit
T S
2. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah heksagon sekata PQRSTU
bersisi 6 cm. Hitung
(a) PTS U R
(b) TPS
(c) panjang TP, dalam cm, betul kepada tiga angka bererti
(d) nisbah luas PTU kepada luas PTS P 6 cm Q

3. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah segi empat tepat ABCD. Diberi D C

bahawa AB = 8 cm, BC = 2 AB dan N ialah titik tengah BC.
1 M
(a) Jika MD = — AD, hitungkan panjang MN, dalam cm. Nyatakan
4
jawapan anda dalam bentuk surd N

(c) Shahril menyatakan bahawa nisbah luas trapezium CDMN

kepada luas trapezium ABNM ialah 1 : 2. Adakah pernyataan

5
Shahril benar? Nyatakan alasan untuk jawapan anda. A B

BAB
8 cm

P R O J E K

Bahan: Kertas grid 0.5 cm × 0.5 cm, pensel, pembaris dan pensel warna.
Langkah:
1. Mulakan dengan melukis suatu
bentuk gabungan segi tiga bersudut
tegak (warna merah jambu).
2. Sambungkan setiap bucu gabungan
asal dengan segi tiga bersudut tegak
(warna hijau).
3. Teruskan corak yang didapati
pada langkah 2 sebanyak yang
mungkin.
4. Warnakan hasil kerja anda dan
pamerkan di kelas.
5. Kumpulan lain digalakkan untuk
menggunakan segi tiga bersudut
tegak yang berlainan saiz sebagai
permulaan corak.

125
 PETA KONSEP

hipotenus sisi
bertentangan
sisi bersebelahan

Nisbah trigonometri

Nisbah sinus Nisbah kosinus Nisbah tangen

sisi bertentangan sisi bersebelahan sisi bertentangan
sin = ——————— kos = ———————– tan = ———————
hipotenus hipotenus sisi bersebelahan

Apabila saiz bagi satu sudut tirus, bertambah

• nilai bagi tan dan sin bertambah
• nilai bagi kos berkurang

A
Menentukan Sudut khas ° 0° 90°
30°
nilai sudut bagi 30° 45° 60° sin 0 1
5

sinus, kosinus 1 kos 1 0

BAB

tan —– 1 3 2 2
dan tangen 3 E 3
tan 0
1 1 60°
sin — —–3 45°
2 O 1 B
2 2 1 C
2 1
3 1 1
kos —– 2
— 45°
2 2 G 1 F

IMBAS KENDIRI
Pada akhir bab ini, saya dapat:
1. Mengenal pasti sisi bertentangan dan sisi bersebelahan berdasarkan suatu sudut tirus
dalam segi tiga bersudut tegak.
2. Membuat dan menentusahkan konjektur tentang hubungan antara sudut tirus dan nisbah
sisi segi tiga bersudut tegak, dan seterusnya mentakrifkan sinus, kosinus dan tangen.
3. Membuat dan menentusahkan konjektur tentang kesan perubahan saiz sudut terhadap
nilai sinus, kosinus dan tangen.
4. Menentukan nilai sinus, kosinus dan tangen suatu sudut tirus.
5. Menentukan nilai sinus, kosinus dan tangen sudut 30°, 45° dan 60° tanpa menggunakan
kalkulator.
6. Melakukan pengiraan yang melibatkan sinus, kosinus dan tangen.
Saiz sebenar
7. Menyelesaikan masalah yang melibatkan sinus, kosinus dan tangen.

126
 Bab 5 Nisbah Trigonometri

JELAJAH MATEMATIK

Bagi mengukur ketinggian suatu tiang, kaedah seperti berikut boleh digunakan.

Langkah 1
C
Ambil suatu kadbod dan lukis segi tiga
bersudut tegak ABC seperti rajah di sebelah 45°
dengan AB = AC = 30 cm. 30 cm

45°
B 30 cm A

Langkah 2

ABC = BCA = 45°. Potong segi tiga dan Tiang

aturkan dengan sebatang rod kayu relatif
kepada tiang yang akan diukur. Kadbod
ABC C

Mata
pemerhati B A Kayu

5
BAB
Langkah 3
Tiang
Pastikan aras mata dari sisi sudut ABC selaras
dengan puncak tiang seperti di sebelah.
Gunakan kayu tersebut untuk memastikan y
kedudukan segi tiga ABC adalah tegak.
Kayu

Mata
pemerhati x Kadbod
ABC

z
Langkah 4

Jika x mewakili ketinggian aras mata dari permukaan tanah, y mewakili ketinggian tiang
serta z mewakili jarak di antara pemerhati dengan tiang maka,
y–x
tan 45° = ——
z
y = z tan 45° + x
Tinggi tiang boleh diperoleh dengan mudah tanpa sebarang keperluan untuk mengukur tiang
itu sendiri.

127